Trigonometry

ትሪግኖሜትሪ ቅድመዕትም
7 π 5
12
π 2 12
π
2 π
3
π 3
3 π
4
π 4
5 π
6
π 6
11 π
12
π 12
π 0
13 23
12
π 12
π
7 11
6
π 6
π
15 21
12
π 12
π
4π 5
3 3
π
17 3π 19
12
π 12
π
2
አባስ በላይ ዓላምነህ

ትሪግኖሜትሪ ቅድመዕትም
አባስ በላይ ዓላምነህ

ሥነምርምር ውጥን
Trigonometry
Pre-publication
Abass B Alamnehe
Senamirmir Project
© 2023 Abass Belay Alamnehe
ISBN: 979-8-9890243-1-5
Senamirmir Project
https://www.senamirmir.org
© ፳፻፲፭ አባስ በላይ ዓላምነህ

ISBN: 979-8-9890243-1-5
የደራሲው መብት በሕግ የተጠበቀ ነው
ማሳሰቢያ፦ ይህ ሥራ አሁን የተለቀቀው እንደ «ቅድመዕትም» ነው። ዓላማው ለግምገማ ጊዜ ለመፍጠር ፥
የተጓደሉ ክፍሎችን ለማሟላት ፥ እንዲሁም ስህተቶችንና ግድፈቶችን ለማረም ይረዳ ዘንድ ነው። በፍፁም ለኅትመት
የታቀደ አይደለም።
∑ ለኢትዮጵያ እናቶች
ስለሆነም ለኢትዮጵያ ሴቶች
በተለይ ለእማማ ፋንታዬ አንዱዓለም
የይዘት ሠንጠረዥ
1 መጀመሪያ 1
1.1 የሥነሒሳብ ምልክቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2 ግሪክ ፊደል . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3 አጻጻፍ እና አባባል በጥቂቱ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 ሥነስብስብ ፥ ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ 7

2.1 ሥነስብስብ ንድፈሐሳብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.1.1 ስብስብ (Set) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.1.2 ስንትነት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1.3 የንኡስ ስብስብ ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1.4 የሥነስብስብ መሠረታዊ ስሌቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2 ነባራዊ ቍጥሮችና ባህሪያቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2.1 የቍጥር አይነታት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2.2 ነባራዊ ቍጥር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.3 ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.3.1 የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ክፍሎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.3.2 የዕኩሌታ ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3 ጂኦሜትራዊ መሠረታዊ ቅርጾች 39

3.1 ትክክለኛ-ገጽ ፥ ነጥብ ፥ መስመር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.1.1 ትክክለኛ-ገጽ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.1.2 ነጥብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.1.3 መስመር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.2 ፖሊጋን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.3 ክብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.3.1 ክብን መለካት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
VIII ምዕራፍ 0. የይዘት ሠንጠረዥ
4 ፋንክሽኖች 61
4.1 አልጀብራዊ ፋንክሽን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.1.1 የፋንክሽን ቃል አጻጻፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.1.2 ዝምድና ፥ ወገን ፥ ጥገኛ-ወገን ፥ ተጠባቂ ወገን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.2 ፋንክሽኖችና የዝምድና አይነቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2.1 አንድ-ለአንድ ዝምድና (Injection) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2.2 ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ ዝምድና (Surjection) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.2.3 ልዩ-ለ-ልዩ ዝምድና (Bijection) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
4.3 መስመራዊ ፋንክሽን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.3.1 የመስመር ዝንባሌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.3.2 አያሌ መስመሮችና ዝንባሌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.4 ኳድራቲክ ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.4.1 ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ አፈላለግ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.4.2 ኳድራቲክ ዕኩሌታዎችና ንድፎቻቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.5 ተመላሽ ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
5 ማዕዘናት 97
5.1 የማዕዘን ንብረቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
5.2 የማዕዘን ልክ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
5.2.1 ሬድኤን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
5.2.2 ድግሪ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5.3 የማዕዘን አይነታትና ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
5.3.1 የማዕዘን አይነታት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
5.3.2 የተጐራባች ማዕዘናት ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6 ሦስትማዕዘናት 119
6.1 ሦስትማዕዘናት አጠራር ፥ አጻጻፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
6.2 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
6.3 ሦስትማዕዘናት ከሹል ማዕዘናት ጋር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
6.4 ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6.4.1 የቻይናዊያን የጥንቱ ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6.4.2 የሕንዳዊው ባሕስካራ II (ባሕስካራቻርያ) ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6.4.3 በተመሳሳይነት ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
7 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች 137

7.1 የፋንክሽኖች መንስኤ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
7.2 መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
IX
7.3 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፣ ልዩ ማዕዘናት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

7.4 የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ለማንኛውም ማዕዘን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
7.4.1 ማንኛውም ማዕዘን ሲባል . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.4.2 አገናዛቢ ማዕዘናት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
7.4.3 ዓይነተኛ ክብ ፥ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፥ ማንኛውም ማዕዘን . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.5 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አውዳዊነት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
8 ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት 165

8.1 የትሪግኖሜትሪ ደንቦች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
8.1.1 የሳይኖች ደንብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
8.1.2 የሳይኖች ደንብ እርግጠኛነት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.1.3 የኮሳይኖች ደንብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
8.1.4 የኮሳይኖች ደንብ ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
8.2 የሳይኖችና የኮሳይኖች ደንብ የአተገባበር ዘይቤ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
8.2.1 ልዩ ሁኔታ ፩፦ «ማዕዘን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» «ማማጐ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
8.2.2 ልዩ ሁኔታ ፪፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ማዕዘን» ጐጐማ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
8.2.3 ልዩ ሁኔታ ፫፦ «ጐን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» ጐማጐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
8.2.4 ልዩ ሁኔታ ፬፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ጐን» ጐጐጐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
8.3 ያለአይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
9 ትሪግኖሜትራዊ ንድፎች 193

9.1 የሳይን ፣ ኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
9.1.1 የሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
9.1.2 የኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
9.2 ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
9.2.1 ታንጀንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
9.2.2 ኮታንጀንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
9.3 ኮሲካንት ፥ ሲካንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
9.3.1 ኮሲካንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
9.3.2 ሲካንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
10 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች 215

10.1 የመደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ተጻራሪ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
10.1.1 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አጻጻፍ እና አጠራር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
10.1.2 አጋር ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን እንዴት? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
10.2 መርሐዊ ዕሴቶችና የአንድ-ለአንድ ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
10.3 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ንድፎቻቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
X ምዕራፍ 0. የይዘት ሠንጠረዥ
10.3.1 አርክሳይን ፥ አርክኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

10.3.2 አርክታንጀንት ፥ አርክኮታንጀንት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
10.3.3 አርክኮሲካንት ፥ አርክሲካንት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
11 የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች 237

11.1 መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.1.1 የአቻ ተካፋይ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.1.2 አሉታዊ ማዕዘናት በፋንክሽኖች ላይ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
11.1.3 ፋንክሽኖች ከ (90◦ ± β) ፥ ከ (180◦ ± β) ፥ . . . ጋር . . . . . . . . . . . . . . . . 241
11.1.4 ፓይታጐራዊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
11.2 የማዕዘናት ድመርና ልዩነት ፥ ዘመዳም ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
11.2.1 ፋንክሽኖች ፥ የማዕዘናት ድምር እና ልዪነት ቀመራት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
11.2.2 የድርብና የግማሽ ማዕዘናት ቀመሮች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
12 ትሪግኖሜትሪ ዕኩሌታዎች 261

12.1 ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
12.2 ልዩ ልዩ የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ የመፍትሔ መንገዶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
13 ሎጋሪዝምስ 273
13.1 የእርባታ ሥርዓት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
13.1.1 ተራቢዎች እና ዐራቢ-ኃይላት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
13.1.2 የእርባታ ሕግጋት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
13.1.3 ቍጥር e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
13.2 ሎጋሪዝምስ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
13.2.1 ሎጋሪዝምስ ስልት ፅንሰሐሳብ ምንድን ነው? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
13.2.2 ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽን አሠራር ፥ አጠቃቀም . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
13.2.3 የሎጋሪዝምስ ሕግጋትና ንብረቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
14 ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ 299

14.1 ሥርዓተንድፉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
14.2 ዋልታዊ ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
14.2.1 መስመሮች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
14.2.2 ክቦች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
14.2.3 ሊመሶን (Limaçon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
14.2.4 ካርድዮኦይድ ልቦች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
14.2.5 አርከሜዲያዊ አዙሪት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
14.3 ዕኩሌታዎች ፥ ዐራትማዕዘናዊና ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
XI
14.3.1 ተነዳፊ ጥምር ነጥባት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

14.3.2 ዕኩሌታዎች በሥርዓተንድፎች መካከል . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
15 ኮምፕሌክስ ቍጥሮች 319

15.1 የቍጥር ሥርዓቱ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
15.1.1 ሰማያዊ ቍጥር፦ i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
15.1.2 የኮምፕሌክስ ቍጥር ሲሉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
15.1.3 መሠረታዊ አልጀብራዊ ንብረቶቻቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
15.1.4 መሠረታዊ ስሌቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
15.2 ኮምፕሌክስ ቍጥሮች በዋልታዊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
15.2.1 ወይም ዋልታዊ ወይም ዐራትማዕዘናዊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
15.2.2 በዋልታዊ እርባታ ፥ ተራቢዘር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
15.2.3 በእርባታ ሥርዓት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
1 ትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ 341
2 ዘወትራዊ ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ 353
መጽሐፈ ዋቢ 359
ምዕላደ ቃላት 361
ጥቍም 375
XII ምዕራፍ 0. የይዘት ሠንጠረዥ
መቅድም
ትሪግኖሜትሪ (Τριγωνομετρία) ከጥንት ግሪክ ፣ ቀጥሎ ወደ ዘመናዊ ላቲን ፣ አስከትሎ ወደ እንግሊዘኛ ሲወርድ ሲዋረድ የመጣ

ቃል ነው። ከሥር ከመሠረቱ «ትሪይጋን» trigonon τρίγωνον ሦስትማዕዘን ፣ ሜትሪ metron μέτρoν መለካት
ነው። በዘመናችን «ትሪግኖሜትሪ» ራሱን የጠበቀ የሥነሒሳብ ዘርፍ ሲሆን የሚያተኩረው በሦስትማዕዘናትና ንብረቶቻቸው እንዲሁም ቀጥታ
ግንኙነት ባላቸው የሥነሒሳብ ፅንሰሐሳቦች ላይ ነው።
ትሪግኖሜትሪ ከአልጀብራ ፥ ከሥነ-ስብስብ ፥ ከካልኩለስና ከመሳሰሉት በዕድሜ የላቀና ሺዎች ዓመታት ያስቈጠረ ነው። በሥነፈለክ ፥
በቅኝት ፥ በሕንፃ ንድፍ ፥ በጕዞ እና በመሳሰሉት ከጥንት ጀምሮ የሰው ልጅ ሁነኛ መሣሪያ ሆኖ ቆይቷል። ትሪግኖሜትሪ ታሪካዊ ነው ፤
ትሪግኖሜትሪ ተግባራዊ ነው ፤ ትሪግኖሜትሪ ዕለታዊ ነው። የመጽሐፉ ጥንስስና ሁለንተናዊ ዓላማ ከአንባቢው ጋር በመሆን ፣ ከፊት የተደቀኑ
ጥምዝምዝ ሸለቆዎች ተጕዘን ፣ ተፈታታኝ አቀበቶች አሸቅበን ፣ መንደርደሪያ የነሳቸው ቍልቍለቶች ወርደን ፣ ኮረብታ የከዳቸው መስኮች
አቋርጠን ፣ ቀን በፀሐይ ማታ በጧፍ ፣ የብዙ ሺ ዓመት የዕውቀት ፀጋ ፣ በውብ የፊደል ቀለም አብሮ መቋደስ ነው።
፨
፨ ፨
ልጻፍ ብሎ መነሳት አንድ ነገር ነው ፤ ነገር ግን በሥነጹሑፋችን ሥነሒሳባ ባልፋፋበት ነባራዊ ሁኔታ ውስጥ ልሞክር ብሎ መነሳት ፣ ራሱን
የቻለ በአንድ በኩል የሚያጓጓ ፣ በሌላ የተከማቸ ጫና ባለዕዳ መሆን ነው። ምንም እንኳን ሥነሒሳብን በራሳችን ቋንቋ መናገርና መጻፍ
ወደር የሌለው ጸጋ ቢሆንም ፤ «ፅንሰሐሳቦችን» በጥልቅና በተሳካ መንገድ መግለጽና ማብራት ለዚህ ጸሐፊ ተፈታታኝነቱ እንደቀጠለ ነው።
ምንጊዜም የማያቋርጥ ትጋትና ትኩረት ይጠይቃል። ይህ ጸሐፊ የሥነጽሑፍ ዐቅም ድክመቱን ሊያድበሰብስ ወይም ሊሸፋፍን አይሻም። ይህ
ሥራ በአማርኛ ረገድ መሳካቱንና አለመሳካቱን ፈራጁ «የአንባቢዎች ፍርድ ቤት» መሆኑ እንዳለ ሆኖ ፣ ስለ መጽሐፉ አንዳንድ ነጥቦችን
ማንሳት ተገቢ ነው።
• የሥነሒሳብ ቋንቋ የየትኛውም ተፈጥሯዊ ቋንቋ ቍራኛ አይደለም። ፋንክሽኖች ፥ ቀመሮች ፥ ዕኩሌታዎች በየትኛውም የቋንቋ ፊደል
ሊጻፉ ይችላሉ። ያም ሆኖ ግን አብዛኛዎቻችን ከሞላ ጐደል የተዋወቅነው የተለመደ አባባልና አጻጻፍ አለ። እዚህ የተደረገው ጥረት
ያንን ተለምዶ ያንፀባርቃል። ለምሳሌ፦
ኮሳይን(2ማ) = ኮሳይን2 (ማ) − ሳይን2 (ማ) ከማለት ፈንታ

cos(2θ) = cos2 (θ) − sin2 (θ) ይመረጣል።
በንባቦች ውስጥ እንዳሥፈላጊነቱ እንደ «ኮሳይን» ፥ «ሳይን» ይጠራሉ። አብዛኛውን ጊዜ የሥነሒሳብ ተውላጥ እንዲሁም የሦስት-
ማዕዘን ንብረቶች እና የመሳሰሉት በላቲን ወይም በግሪክ ፊደል ይሰየማሉ።
• በዚህ ሥራ አንዱ እጅግ አሥቸጋሪና የማይበገር ተግባር ፣ ለኢንግሊዘኛ ቃላት ተጣጣሚ ብቻ ሳይሆን ፣ በሥራ ላይ የዋሉና በሰፊው
የተለመዱ ፍቺዎች ማግኘቱ ነው። ይህን ችግር ፊት ለፊት ለመጋፈጥ ከሞከሩት ሥራዎች መካከል አንዱ በ፲፱፻፸፰ የታተመው
XIV ምዕራፍ 0. የይዘት ሠንጠረዥ
«የአማርኛ የማቴማቲክስ/ማቴማቲካ መዝገበ-ቃላት» መጽሐፍ በየኢትዮጵያ ቋንቋዎች አካዳሚ ነው። ይሁን እንጂ ከዓመታት
በኃል አሁንም ችግሩ የጠናና የትውልድ ጥረት የሚጠይቅ ነው። የቃላትን ፍቺ በሚመለከት መፅሐፉ የተከተላቸው ዘይቤዎች እነዚህ
ናቸው።
◦ አንባቢውን ይረዳ ዘንድ ፣ የእንግሊዘኛ ፍች በተሰጠበት ቦታ ሁሉ እንግሊዘኛው አብሮ ተጨምሯል። እንዳሥፈላጊነቱ በንድፍ
ፍቺዎችን በይበልጥ ለማብራት ሙከራ ተጨምሯል። ያ ብቻ አይደለም ፣ በመጽሐፉ መጨራሻ ሰፋ ያለ «ምዕላደ-ቃላት»
ቀርቧል።
◦ የአማርኛው ቃል በቂ ወይም የተሻለ ከመሰለ ያ አማራጭ ተውስዷል። ለምሳሌ ለእርባታ ፋንክሽን ex በአጠራር ረገድ
√ 1
«e» ተራቢ (base) ሲሆን ፣ «x» ደግሞ ዐራቢ ዐራቢኃይል (exponent) ናቸው። ቃሉ 3 27 ማለት 27 3
ቢሆን ኖሮ ፣ «27» ተራቢ ፥ « 31 » ዐራቢ ሲሆኑ ፣ መፍትሔው «3» ተራቢዘር (root) ብለን እንጠራዋለን።
◦ ተጣጣሚ ፍቺ ካለ በዛ እንረጋለን። ድፍን ቍጥር (whole number) ፥ ንድፍ (graph) ፥ ዕኩሌታ (equation) ፥
ትክክለኛ ማዕዘን (right angle) ወዘተ።
◦ በቂ ፍቺ «ከሌለ» የእንግሊዘኛው ቃል እንዳለ ለጊዜው ተወስዷል። ፋንክሽን (function) ፥ ኮምፕሌክስ ቍጥሮች
(complex numbers) ፥ ኮምፕዩተር (computer)…
• በዘመናችን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በልዩ ልዩ መሣሪያዎች በቀላሉ መገምገም እንችላለን። ስለዚህ እንደ ድሮ የግድ የት-
ሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች እና የሎጋሪዝም ሠንጠረዦች አያሥፈልጉ ይሆናል። ነገር ግን ከመተው ይልቅ መጨመሩ ጠቀሜታው
ስለሚያመዝን ፣ እነዚህ ሠንጠረዦች በመጽሐፉ አባሪ ክፍል ተካተዋል።
• ውብ መጽሐፍ ማዘጋጀት የሁሉም ሰው ዕድል እንዲሁም ፈተና ነው ቢባል ከእውነት አይርቅም ፤ በተለይ ልምዱ በጠበበት ሁኔታ
ውስጥ። ሥራው ለዓይን ያማረ ፥ ለማንበብ የተመቸ ፥ ለጣዕም የቀና ይሆን ዘንድ ፥ የመጽሐፉ ንባብ እና አርእስት ቀለሞች
(fonts) አዲስ እና ለይዘቱ ተብሎ የተነደፉ ናቸው።
፨
፨ ፨
በሳይንስ ተፈጥሮን ከደቂቅ እስከሊቅ ፣ ከቅርብ እስከሩቅ ፥ ከምናውቀው እስከማናውቀው ፣ ከምናየው እስከማናየው ፣ ከምንነካው
እስከማንደርስበት መነጋገሪያችን አንድ ቋንቋ ነው--ሥነሒሳብ። እናም ሥነሒሳብ ተፈጥሮን ገላጭ ቋንቋ ነው ይሉታል። ሳይንስ በየትኛውም
አንደበት ይሰበቅ ፣ በየትኛውም አንደበት ይለፈፍ ፣ በየትኛውም አንደበት ይታወጅ ፣ ምንም ጊዜ መጨረሻው አንድ ቋንቋ ነው--ሥነሒሳብ።
ይህ ሥራ ቢከፋም ወይም ቢለማም ፣ በቅድሚያ ይቅርታ በትህትና እየጠየቀ ፣ ላሉት ስህተቶችና ግድፈቶች እንዲሁም ጥፋቶች
ኃላፊነቱ የጸሐፊው መሆኑን ከወዲሁ ማሳወቅ ይወዳል። በዚህ አጋጣሚ በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ መንገድ ድጋፋቸው ላልተለየው የቅርብና
የሩቅ ዘመዶች ፥ ጓደኞች ፥ ወገኖች ፥ በተለይ ዶር ወርቁ በላይ ዓላምነህ እንዲሁም ባለቤቱ ወ/ሮ አበባ ንጋቴ ፥ ልባዊ ምስጋና ያቀርባል።
አ.በ.ዓ.
ሒውስተን ፥ ቴክሳስ
ነሐሴ ፥ ፳፻፲፭ (2015)
ዕውቅና እነሆ
በዚህ ሥራ በቀጥታ ሆነ በተዘዋዋሪ ተፅዕኖ ያለቸውን በሙሉ ስም ዝርዝር ጠርቶ ማመስገን ተግባራዊ ባይሆንም ፤ ጸሐፊው ያለውን ታላቅ አክብሮት
እና ልባዊ ምስጋና ዝቅ ብሎ በታላቅ ትህትና ለሁሉም ያቀርባል። ቀጥሎ የቀረበው ቅደም-ተከተል የምስጋና ልዩነት ወይም እርከን ለመግለጽ ሳይሆን
አመቺ ነው በሚል ነው። በአማርኛ ቋንቋ ረገድ ከፍተኛ አስተዋጽኦ ካደረጉት መካከል፦
◦ የአለቃ ደስታ ተክለ ወልድ ሥራ «ዐዲስ ያማርኛ መዝገበ ቃላት» እና እሳቸው ያሳተሙት የአለቃ ኪዳነ ወልድ ክፍሌ (ከአለቃ ክፍለ
ጊዮርጊስ ጋር) «መጽሐፈ ሰዋሰው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ»።
◦ «የአማርኛ ሰዋሰው መመሪያ» (Reference Grammar of Amharic) በኢትዮጵያ የሴም ቋንቋዎች ሊቅ ፕሮፈ ወልፍ ለስላው
(Prof. Wolf Leslau)።
◦ «የአማርኛ-እንግሊዘኛ መዝገበ-ቃላት» (Amharic-English dictionary) በዶር ቶማስ ኬን (Dr. Thomas L. Kane)።
◦ «የአማርኛ የማቴማቲክስ/ማቴማቲካ መዝገበ-ቃላት» በየኢትዮጵያ ቋንቋዎች አካዳሚ፦ ብስራት ድል ነሣሁ ፥ አሰፋ ገብረማርያም ተሰማ ፥
አለማየሁ ኃይሌ።
በመጽሐፍ ዝግጅት፦ ከፎቶዎቹ በስተቀር መላው መጽሐፍ ሙሉ በሙሉ የተዘጋጀው በLATEX እና በእሱ ዙሪያ ባሉ ልዩ ልዩ ሶፍትዎሮች ነው። ያለነሱ
ሥራው አሁን ያለበት ደረጃ ላይ በፍፁም አይደርስም ነበር!
◦ የTEX ሶፍትዌር ፈጣሪ ፕሮፈ ዶናልድ ከኑዝ (Prof. Donald E. Knuth)

◦ የመጀመሪያው LATEX ፈጣሪ ዶር ለስሊ ላምፖርት (Leslie Lamport) ፤ እንዲሁም የአሁኑን አቶ ፍራንክ ሚትልባህክ (Frank
Mittelbach) እና ባልደረቦቻቸው።
◦ ለXETEX አቶ ጃንተን ኪው (Jonathan Kew) ፤ ለTikZ እና PGF ዶር ቲል ታንታው (Till Tantau) ፤ ለMikTeX
ስርጭት አቶ ክርስትያን ሽንክ (Christian Schenk)።
◦ እና መላውን የተክ ማኅበረሰብ።
አብዛኛዎቹን በ19ኛው ፥ እንዲሁም በረፋዱ 20ኛው ክፍለ ዘመን የወጡ መጽሐፍት የተገኙት ከጕጕል መጽሐፍት (Google Books) ነው። ይህ
በዋቢ ክፍል ተጠቍሟል።
https://books.google.com
በተለያዩ ሥነሒሳብ ነክ ጉዳዮች እንዲሁም ችግሮች አጋዥ የሆነው የዊኪፒድያ (Wikipedia) የዕውቀት ጐተራ።
https://www.wikipedia.org/
በመጽሐፉ የዝግጅት ሂደት ውስጥ ስፍር ቍጥር የሌላቸው ችግሮችና ጥያቄዎች ተነስተዋል። አብዛኛዎቹን መፍትሔ መስጠት የተቻለው በተክ/ሌተክ
የጥያቄና መልስ መድረክ--ስታክ ኤክስቸንግ (TeX - LaTeX Stack Exchange) ነበር።
https://tex.stackexchange.com/
በመጨረሻ በየምዕራፉ መጀመሪያ ላይ የቀረቡት ፎቶዎች ኢትዮጵያ ውስጥ የተነሱ ናቸው። በምዕራፍ ፪ ፥ ፫ ፥ ፲፪ እና ፲፬ የሚገኙትን ፎቶዎች ያነሳው
የጸሐፊው የወንድም ልጅ ውድ ዮሴፍ ወርቁ በላይ ነው።
ምዕራፍ 1
መጀመሪያ
ይዘት
1.1 የሥነሒሳብ ምልክቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2 ግሪክ ፊደል . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3 አጻጻፍ እና አባባል በጥቂቱ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 ምዕራፍ 1. መጀመሪያ
1.1 የሥነሒሳብ ምልክቶች
እነዚህ በአይነታቸውና በተግባራቸው ከመጠሪያቸው ጋር የተጠናቀሩ የሥነሒሳብ ምልክቶች በመጽሐፉ በሥራ ውለዋል። መሠረታዊ
ስሌቶች፦
ምልክት ቶች ፦ በዜማ መጻፍ በየፊደሉ ራስ የሚጻፍ ጽፈት ፥ ፊደልና ፊደል ያልኾነ። እነዚሁም ከብዙ በጥቂቱ ፤ ዩ ፥
ጢ ፥ ር ፥ ርስ የመሰለው ኹሉ። ደረት ፥ ጭረት ፥ ቍርፅ ፥ ድፋት ፥ ርክርክ ፥ ይዘት ፥ ኺድ ፥ ቅናት ናቸው።
--አለቃ ደስታ ተክለ ወልድ (ዐ.ያ.መ.ቃ ፤ ገጽ፦ 1052)
+ መደመር − መቀነስ × ማባዛት ∗ ማባዛት · ማባዛት

÷ ማካፈል / እዝባር ± መደመር/መቀነስ % በመቶ & እና
ቅንፎች ፥ ሰረዞች ፥ ነጠብጣቦች፦
( ከፋች ቅንፍ ) ዘጊ ቅንፍ { ከፋች ሐ ቅንፍ } ዘጊ ሐ ቅንፍ

[ ከፋች ቀ ቅንፍ ] ዘጊ ቀ ቅንፍ ⟨ ግራ ማዕዘናዊ ቅንፍ ⟩ ቀኝ ማዕዘናዊ ቅንፍ
| የቍም ሰረዝ / ቀኝ እዝባር \ ግራ እዝባር · ነጥብ
..
... ነጠብጣብ ··· ዘማች ነጠብጣብ . ሰያፍ ነጠብጣብ
ሐ =⇒ ሐረግ ፣ ቀ =⇒ ቀጥተኛ
ግንኙነታዊ፦
= እኩል ≡ ተመሳሳይ ≈ ተቀራራቢ ∼

= አንድ አይነት
< ያንሳል > ይበልጣል ≤ ያንሳል ወይም እኩል ≥ ይበልጣል ወይም እኩል
≮ አያንስም ≱ አያንስም ወይም ኢእኩል ≯ አይበልጥም ≱ አይበልጥም ወይም ኢእኩል
̸= ኢእኩል ∼ ግምት ∝ ተመጣጣኝ : ተነጻጻሪ
ሥነስብስብ ፥ ፋንክሽን ፥ ሎጅክ፦
N ተፈጥሯዊ ቍ Z ድፍን ቍ Q ራሽናል ቍ P ኢራሽናል ቍ

R ነባራዊ ቍ C ኮምፕሌክስ ቍ ⊂ ንኡስ ስብስብ ⊃ ላዕላይ ስብስብ
⊆ ንኡስ-ስብስብ ወይም እኩል ⊇ ላዕላይ-ስብስብ ወይም እኩል ∪ አንድነት ∩ ተጋሪ
∈ አባል ∋ ባለአባል ∀ ለማንኛውም ∃ ከኖረ
∅ ባዶ ∈
/ ባዕድ ከሆነ ∄ ካልኖረ ⇐⇒ ከሆነና ከሆነ
1.2 ግሪክ ፊደል 3
| እንደዚህ → ይሆናል ∧ ሎጅካል እና ∨ ሎጅካል ወይም

¬ አሉታ ∴ ስለሆነም ∵ ምክንያቱም ∞ እልፍ-አእላፍ
ቍ =⇒ ቍጥር
ትሪግኖሜትሪ፦
∠ ማዕዘን ትክክለኛ ማዕዘን △ ሦስትማዕዘን ⊥ ተገዳዳሚ (በመስቀለኛ)

←−
AB ያናት ሰረዝ AB ያናት ቀስት ∥ ትይዩ ◦ ድግሪ
′ አርክሚኒት ′′ አርክሰከንድ π ፓይ r ረድኤስ
cos ኮሳይን sin ሳይን tan ታንጀንት cot ኮታንጀንት
sec ሲካንት csc ኮሲካንት arccos አርክኮሳይን arcsin አርክሳይን
arctan አርክታንጀንት arccot አርክኮታንጀንት arcsec አርክሲካንት arccsc አርክኮሲካንት
exp(x) ex log ላግ ln ተፈጥሯዊ ላግ |z| ኮምፕሌክስ ርቀት
መለማመጃ
ልምምድ 1.1.1 አጭር ጥያቄዎች
1. እነዚህ ምልክቶች π እና e የታወቁ የቋሚ ቍጥሮች ተወካዮች ናቸው። ቍጥሮቹ እነማን ናቸው?
2. ስንት የማካፈል ምልክቶች አሉ? የማባዛትሳ?
3. ሁለት ስሌታዊ ቃላት እኩል ለእኩል ካልሆኑ ፣ የምንጠቀመው ምልክት የቱን ነው?
4. አሉታዊ ቍጥሮችን ለመለየት «−» እንጠቀማለን ፤ ነገር ግን አውንታዊ ቍጥሮችን ለመለየት የምንጠቀመው ምልክት የትኛው
ነው?
5. «ኢትዮጵያ የአፍሪካ ሐጉር አባል ናት» የሚለውን ዐረፍተነገር በሒሳብ ቃል እንዴት መግለጽ እንችላለን? [ጥቈማ፦ ሥነስብስብ]
1.2 ግሪክ ፊደል
በሥነሒሳብ ቋንቋ የግሪክ ፈደላት መደበኛ ምልክቶች ናቸው። በዚህ መጽሐፍ ይህንን ፈለግ በመከተል ማዕዘናትን የግሪክ ፈደላል በመሰየም
በሰፊው እንጠቀማለን። የተጠቀምናቸው ሆሄሃት በጣት የሚቀጦሩ ቢሆኑም ቅሉ ፣ የግሪክ ፊደል በሥነሒሳብ ያለውን የማይሻር ቦታ
በመገንዘብ በሠንጠረዥ እንደሚከተለው ቀርቧል። ትንሹ የግሪክ ፊደል፦
α β γ δ ϵ ζ
አልፋ ቤታ ጋማ ደልታ ኧፕሴላን ዜታ
η θ ι κ λ µ
ኢታ ቴታ ዮታ ካፓ ላምዳ ሚዩ
ν ξ o π ρ σ
ኒዩ ክሲ ኦሚክሮን ፓይ ሮ ሲግማ
τ υ ϕ χ ψ ω
ታው ኣፕሲላን ፊ ካይ ሳይ ኦሜጋ
ትልቁ የግሪክ ፊደል፦
A B Γ ∆ E Z
አልፋ ቤታ ጋማ ደልታ ኧፕሴላን ዜታ
H θ I K Λ M
ኢታ ቴታ ዮታ ካፓ ላምዳ ሚዩ
N Ξ O Π P Σ
ኒዩ ክሲ ኦሚክሮን ፓይ ሮ ሲግማ
T Υ Φ X Ψ Ω
ታው ኣፕሲላን ፊ ካይ ሳይ ኦሜጋ
መለማመጃ
ልምምድ 1.2.1 አጭር ጥያቄዎች
1. በግሪክ ፊደል ውስጥ ሶስት «የሲግማ» ፊደላት አሉት። ሁለቱ ተጠቍመዋል ሦስተኛው የቱ ነው?
2. በትልቁ ፊደል ስንት የግሪክ ሆሄሃት አሉ?
3. የሒሳብ ቃል በእኛ ፊደል ቢጻፍ ምን አይነት ችግሮች ሊነሱ ይችላሉ?
4. የላቲን ፊደል እያለ ፣ ሒሳባውያን የግሪክ ፊደላትን ጨምረው መጠቀም ያሥፈላጋቸው ለምን ይሆን?
5. ከታች ከተሰጠው ቃል ውስጥ የግሪክ ፈደላቱ የትኞቹ ናቸው?

X
n=∞
1 1 1 1 1 1
= + + + + ··· +
n! 0! 1! 2 3! n!
n=1
6. የእነዚህ የሥነ-ሒሳብ ቃላት የአማርኛ አባባል ምን መሆን አለበት?

√ x2 y2
ሀ) a2 + b2 ለ) a + b = r2 ሐ) a ∗ b + c ÷ d + e
b

መ) θ = arctan a ሠ) y = sin(θ)
1.3 አጻጻፍ እና አባባል በጥቂቱ 5
1.3 አጻጻፍ እና አባባል በጥቂቱ
የዚህ ክፍል አብይ ዓላማ መሠረታዊና ለእኛ እጅግ ውድ የሆኑ የሥነሒሳብ አጻጻፍና አጠራሮችን በጥቂቱ ለመንደርደሪያና መግባቢያ ይሆን
ዘንድ ማቅረብ ነው። እነዚህ አባባሎች በየትኛውም ትርጕም ልዩና መደበኛ ናቸው ለማለት አይደለም። ቢያንስ በዚህ መጽሐፍ ውስጥ
ግርታን ይቀንሳሉ በሚል ቅን አስተሳሰብ የተጠቈሙ ናቸው። የምንጀምረው ከመሠረታዊ ስሌት ነው።
አጻጻፍ አባባል ወይም አጠራር

1 ፥ 2 ፥ 3 ፥ 4 ፥ 5 ፥ ... አንድ ፥ ሁለት ፥ ሦስት ፥ ወዘተ
1ኛ ፥ 2ኛ ፥ 3ኛ ፥ . . . አንደኛ ፥ ሁለተኛ ፥ ሦስተኛ ፥ አራተኛ ፥ . . .
(ሀ + ለ) ፥ (ሀ − ለ) ሀ ሲደመር ለ ፥ ሀ ሲቀነስ ለ
(ሀ × ለ) ፣ (ሀ ÷ ለ) ሀ ሲባዛ ለ ፥ ሀ ሲካፈልበ ለ
a + b − c×d÷e = 0 a ሲደመር b ሲቀነስ c ሲባዛ d ሲካፈል e ፣ እኩል ለእኩል ፣ 0
a + (b − c) = 0 a ሲደመር በቅንፍ b ሲቀነስ c ከዛ ፣ እኩል-ለእኩል ፣ 0
1 1 1
2, 4, 8, . . . → 1 ሲካፈል በ 2 ፥ 1 ሲካፈል በ 4 ፥ 1 ሲካፈል በ 8 ፥ . . .
→ አንድ በሁለት ፣ አንድ በአራት ፣ አንድ በስምንት ፥ . . .
→ አንድ ሁለተኛ ፥ አንድ አራተኛ ፥ አንድ ስምንተኛ ፥ . . .
የእርባታ ቃል በዋነኝነት በተራቢ (base) እና በዐራቢኃይል (exponent) የተወቀረ ስሌታዊ ቃል ነው። በእርባታ ሥርዓት ውስጥ
እያለን «ዐራቢ» ፥ «ዐራቢኃይል» ፥ «ኃይል» ከተባለ ትርጕማቸው ተመሳሳይ ነው።

25 ሁለት ፣ አምስት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ
2 3 4
2 ,2 ,2 ,... ሁለት ሲራባ በሁለት ፥ ሁለት ሲራባ በሦስት ፥ ሁለት ሲራባ በአራት ፥ . . .
ሁለት ካዕብ ፥ ሁለት ሣልስ ፥ ሁለት ራባዕ ፥ . . .
22 × 26 + 2−1 ሁለት ሲራባ በሁለት ፣ ሲባዛ ፣ ሁለት ሲራባ በስድስት ፣ ሲደመር ፣ ሁለት ሲራባ
በአሉታዊ አንድ
1
22
+ 1
23
+ 1
24
,··· አንድ ሲካፈል 2 ካዕብ ፣ ሲደመር ፣ አንድ ሲካፈል ሁለት ሣልስ ፣ ሲደመር ፣
አንድ ሲካፈል ሁለት ራብዕ ፣. . .
(a + b)n በቅንፍ a ሲደመር b ፣ ከዛ ሲራባ በ n
en e ሲራባ በዐራቢኃይል n
እስካሁን የዳሰስናቸው ሙሉ በሙሉ የአልጀብራ ክፍል መሆናቸው እንዳለ ሆኖ ፣ አሁን ደግሞ በጣት የሚቆጠሩ የአልጀብራዊ ዕኩሌታ
አባባሎችን እዚህ እናነሳለን። «ተራቢ-ዘር» ፥ «ተራቢዘር» ፥ «ዘር» (root) የሚሉት ቃላት በእርባታ ሥርዓት ውስጥ አንድ አይነት
ትርጕም አላቸው።
y = mx + b y ፣ እኩል ለእኩል ፣ m ጊዜ x ሲደመር b

x7 = 0 x ሲራባ በሰባት ፣ እኩል ለእኩል ፣ 0
x2 + 2x + 1 x ካዕብ ፥ ሲደመር ሁለት ጊዜ x ፥ ሲደመር 1

(x+1)
(x2 +3x+1)
ከላይ x ካዕብ ሲደመር 1 ፤ ከታች x ካዕብ ሲደመር ሦስት ጊዜ x ሲደመር 1
f(x) = x2 የx ፋንክሽን f ፣ ዕኩል ለዕኩል ፣ x ካዕብ

√3
x የ x ሣልስ ተራቢዘር
q p
3 √
a+ b+ c የሣልስ ዘር a ሲደመር የውስጥ ካዕብ ዘር b ሲደመር የውስጥ ካዕብ ዘር c
በመጨረሻ ጥቂት የትሪግኖሜትሪ አጻጻፍና አባባል ናቸው።

△ABC ሦስትማዕዘን ABC
∠A ማዕዘን A
x = r cos(θ) x ፣ እኩል ለእኩል ፣ r ጊዜ ኮሳይን በ θ
y = r sin(θ) y ፣ እኩል ለእኩል ፣ r ጊዜ ሳይን በ θ
cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1 ኮሳይን ካዕብ በ θ ፣ ሲደመር ፣ ሳይን ካዕብ በ θ ፣ እኩል ለእኩል ፣ 1

arctan 12 አርክታንጀንት በአንድ ሁለተኛ
ስፋት= πr2 የክብ ስፋት ፣ እኩል ለእኩል ፣ ፓይ ጊዜ r ካዕብ
−π ≤ θ ≤ π ማዕዘን θ ከ −π ይበልጣል ወይም እኩል ነው ፣ እንዲሁም ከπ ያንሳል ወይም
እኩል ነው።
ie
e = cos(θ) + i sin(θ) e ሲራባ በ ie ፣ እኩል ለእኩል ፣ ኮሳይን በ θ ሲደመር i ሳይን በ θ
log10 a + log10 b = 0 የ a ላግ ከተራቢ 10 ጋር ሲደመር የ b ላግ ከተራቢ 10 ጋር ፣ እኩል ለእኩል ፣
0
መለማመጃ
ልምምድ 1.3.1 ጥያቄዎች በአጻጻፍና አባባል ላይ
1. ለእነዚህ አባባሎች የሥነ-ሒሳብ ቃላት አቻዎቻቸው እነማን ናቸው?
ሀ) አንድ ፣ ሲደመር አንድ ሁለተኛ ፣ ሲደመር አንድ ሦስተኛ ፥ ሲደመር አንድ አራተኛ ፥ ወዘተ
ለ) a ጊዜ x ሣልስ ፣ ሲደመር b ጊዜ x ካዕብ ፥ ሲደመር c እኩል ለእኩል ዚሮ
ሐ) ከላይ (x2 − 1) ፣ ከታች (x + 1)
መ) a ፣ ሲባዛ በ (b + c) ፣ እኩል ለእኩል a ጊዜ b ፣ ሲደመር a ጊዜ c
ሠ) የሃያ ሰባት 3ኛ ዘር
ምዕራፍ 2
ሥነስብስብ ፥ ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ
ይዘት
2.1 ሥነስብስብ ንድፈሐሳብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.1.1 ስብስብ (Set) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.1.2 ስንትነት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1.3 የንኡስ ስብስብ ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1.4 የሥነስብስብ መሠረታዊ ስሌቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2 ነባራዊ ቍጥሮችና ባህሪያቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2.1 የቍጥር አይነታት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2.2 ነባራዊ ቍጥር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.3 ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.3.1 የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ክፍሎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.3.2 የዕኩሌታ ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
8 ምዕራፍ 2. ሥነስብስብ ፥ ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ
በዚህ ምዕራፍ ከሚዳሰሱት አርእስቶች መካከል የሥነስብስብ ንድፈሐሳብ (set theory) ፥ የቍጥር አይነታት ፥ የዐራትማዕዘን
ሥርዓተንድፍ ይገኙበታል። ስለኮምፕሌክስ ቍጥር ራሱን የቻለ ምዕራፍ ወደፊት ስላለ እዚህ አናነሳም። የዚህ ምዕራፍ አብይ ዓላማ ክለሳ
ወይም ራስን ማጠናከር ነው። ወደፊት ላሉት ምዕራፎች እንደ ምሶሶና ማገር ያግዘናል።
2.1 ሥነስብስብ ንድፈሐሳብ
ይህ ንድፈሐሳብ1 (set theory) የስብስብ ፥ የስብስቦች ግንኙነትና ዝምድና የጥናት ዘርፍ ነው። ንድፈሐሳቡን የቆረቆረው ጀርመናዊው
የሒሳብ ሊቅ ጆርግ ካንተር እ.አ.አ. 1873 ዓም ነው። የቍጥር አይነቶችና ባህሪያቸውን ፣ እንዲሁም ፋንክሽኖች እና የመሳሰሉትን ስናጠና
መሠረታችን የሥነስብስብ ንድፈሐሳብ ነው።
2.1.1 ስብስብ (Set)
ስብስብ ምዕላድ (set) ያለተርታ የተሰለፉ ነባር ነገሮችን ያቀፈ ጥንቅር ነው። እዚህ «ነባሮች» (objects) ካልን ተጨባጭ ነገሮችን
ማለታችን ነው። ለምሳሌ ድፍን ቍጥሮች ፥ ፊደላት ፥ ቀናት ፥ ወሮች ፥ ስሞች ፥ እና የመሳሰሉት እንደ «ነባሮች» ይታያሉ። ለምሳሌ በ1

እና በ10 ያሉ ጐደሎ ቍጥሮች 1, 3, 5, 7, 9 ስብስብ ናቸው።

ስብስብ ጥርት ያለ ፥ ግልጽ እና የማያሻማ የአጻጻፍ ስልት አለው። እያንዳንዱ ስብስብ በሐረጋዊ ቅንፍ « » እና « » ይቀነፋል ፤
እንዲሁም አባላቱን በዝርዝር ለመለያየት የላቲኑ «,» ይገባል2 ።

0, 1, 2, a, b, c, ሀ, ለ, ሐ, 6, 7, 8, 9, 10
አባላቱ ተርታ ካላቸውና በዝተው ዝርዝሩን መጻፍ ካስቸገረ ፣ በይቀጥላል ነጠብጣብ (ellipses) ዝርዝሩን ማሳጠር ይቀላል። እንበል
ሁሉን አውንታዊ ድፍን ቍጥሮችን ያለገደብ መጻፍ ብንፈልግ ፣ ውጤቱ ይህን ይመስላል።

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, . . .
ደጋግሞ በአንድ ስብስብ ላይ መሥራት ከተፈለገ ስም መጠቀሙ እጅግ የሠመረ ያደርገዋል። ስም መሰየምና ማጠቃስ የተለመደ ነው።

N = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, . . .
ባዶ ስብስብ ይፈቀዳል እናም እንደሚከተለው ይጻፋል። አባል የሌለው ስብስብ ፣ «ባዶ ስብስብ» ነው።

∅ ወይም
ባዶ-ስብስብ (ምንም ስብስብ) የሌላ ስብስብ አባል መሆን ይችላል። ጥንቃቄ መወሰድ ያለበት ፣ የተሰጠው ስብስብ አባል አንድ ብቻ
ከሆነና አባሉ ደግሞ «ባዶ-ስብስብ» ከሆነ ፣ ባለቤቱ ስብስብ «ባዶ-ስብስብ» አይደለም። እንዲያውም ፣ ባለአንድ አባል ይሆናል። አንድ

ብቻ አባል ያለው ፣ ተናጠል ስብስብ ተብሎ ይጠራል። ለምሳሌ n ፥ ሀ ፥ 3 ፥ ∅ ፥ እና የመሳሰለው።

E= ∅ ባለአንድ አባል ስብስብ
በስብስብ ውስጥ የነባሮች ድግግሞሽ ይፈቀዳል ፤ ዳሩ ግን አሠላለፍና ድግግሞሽ ስብስቡን ልዩ አያደርገውም። ለምሳሌ ስብስብ A እና B
አንድ አይነት ናቸው ምንም እንኳን የአሠላለፍ ተራና ድግግሞሽ ልዩነት ቢኖራቸውም። አብዩ ቁምነገር ፣ የነባሮቹ ልዩ ማንነት ወይም ይዘት
1
በዚህ መጽሐፍ የምናጠናው ንድፈሐሳብ «ምስኪን» (naive) ንድፈሐሳብ ተብሎ ይጠቀሳል።
2
መደበኛ የሒሳብ አጻጻፍን መቀየር ጉዳቱ ያመዝናል እንጂ «ነጠላ ሠረዝ» (፣) መጠቀም ይቻል ነበር።
2.1 ሥነስብስብ ንድፈሐሳብ 9
ነው።

A = 7, 3, 3, 2, 5, 5 እና B = 2, 3, 5, 7
A=B ሁለቱ ስብስቦች እኩል ናቸው
እስካሁን ባከናወነው አጻጻፍ ፣ አባላቱን በጅምላ ገልጸን ማንነታቸውንና ባህሪያቸውን ሳንናገር ቆይተናል። እንደዚህ አይነቱን አጻጻፍ ፣
ሒሳባውያን በፍፁም አያበረታቱም። ችግራችንን ለማረም ወደ የሚቀጥለው የአጻጻፍ ዘይቤ እናመራለን። አገባቡ ይህን ይመስላል።
መጠሪያ ስም = የስብስብ አባላት | የአባላቱ ማንነት

x x x x
   
ስም ከተፈለገ አባላት እነማን ናቸው ማለት ቍጥጥር
ማሳሰቢያ፦ በቋሚ ሰረዝ «|» ፋንታ «:» መጠቀም ይቻላል።
መጠሪያው አማራጭ ነው። የግድ ይግባ የሚል ሕግ የለም። «የስብስቡ አባላት» ቃሉ መግለጽ የሚፈልጋቸው ሲሆኑ ፣ «|» ደግሞ ለበለጠ
ማጣሪያ አገላለጽ የምንሻገርበት ነው። «የአባላት ማንነት» ጥርትና ጠበቅ ባለመንገድ አባላቱን የምናስቀምጥበት ቦታ ነው። ለምሳሌ
አባላቱ መሟላት ያለባቸው ሁኔታዎች ካሉ እዚህ የግድ መጠቀስ አለበት።
ምሳሌ 2.1.1. ስብስብን በጠራ ቃል መግለጽ
አውንታዊ ፥ ድፍን እና ሙሉ ቁጥሮች ፥ እንዴት ይገለጻሉ?
መፍትሔ፦
ሙሉ ቍጥሮች የተስተካከሉ እና በሁለቱ ሲካፈሉ ቀሪአቸው ዚሮ ቍጥሮች ናቸው።

B = 2k ∈ Z+ | k ∈ N
ቃሉ እያለ ያለው ይህ ስብስብ የሚጠቀልለው በሁለት የተባዛ ማንኛውም ተፈጥሯዊ ቍጥር ውጤቱ ነው ፤ እናም ሙሉ ቍጥር።
ተፈጥሯዊ የምንላቸው (k > 0) የሆኑ ድፍን ቍጥሮችን ነው። ሙሉነታቸው የሚከሰተው እንደሚከተለው በሁለት ስናባዛቸው
ነው፦ 2 × 1, 2 × 2, 2 × 3, ..., 2k።
ስናነበው
B 2k ∈ Z+ | k∈N
የቢ ስብስብ 2 ጊዜ ድፍን ቁጥር ማለት k = 1, 2, · · ·
ማንኛውም ድፍን ቍጥር በ2 ሲባዛ ፣ ሙሉ ቍጥር ይሆናል። ስለዚህ k ተፈጥሯዊ ቍጥር እስከሆነ ፣ 2k አውንታዊ ፥ ድፍንና
ሙሉ ቍጥር ነው።
J
2.1.2 ስንትነት
ስብስቦችን ካሏቸው ንብረቶች አንዱ ስንትነት ተቆጣሪነት (Cardinality) ነው። ተቆጣሪነት ቢቻልም ወይም ቢሳንም አንዱ የስብስብ
ባህሪ ነው።
ድንጋጌ 2.1 ስንትነት፦

እንበል R ስብስብ ነው። የR አባላት ቍጥር n ከሆነ ፣ ማለት n አውንታዊና ድፍንነቱ እንደተጠበቀ ፣ ስብስብ R ገደብ ያለው እንዲሁም
n ደግሞ የስብስቡ ቆጣሪ ነው እንላለን። በአገላለጽ ረገድ እንደ |R| ሲጻፍ ፣ «የR አባላት ቁጥር ማነው» ለማለት ነው።
ምሳሌ 2.1.2. የስብስብ አባላት ስንትነት

ስብስብ P ከ10 በታች ያሉ የፕራይም ቍጥሮች አባላቱ ናቸው ከተባለ ፣ P ስንት አባላት አሉት ወይም |P| ስንት ነው?
መፍትሔ፦

ከ10 በታች ያሉ የፕራይም ቍጥሮች P = 2, 3, 5, 7 ናቸው። በሥነስብስብ የአጻጻፍ ዘይቤ ምዕላዱ ይህን ይመስላል።

P = a ∈ N | 2 ≥ a ≤ 10 እና a ፕራይም ነው
ስለዚህ |P| = 4 ይሆናል።
ምሳሌ 2.1.3. የስብስብ አባላት ስንትነት

ስብስብ B ፣ ወሰኑ (0 ≤ B ≤ 20) ሲሆን ፣ አባላቱ ደግሞ በ5 በትክክል ሲካፈሉ ቀሪያቸው 0 የሆኑ አውንታዊ ድፍን
ቍጥሮች ናቸው። የ|B| አባላት ስንት ናቸው?
መፍትሔ፦

የስብስቡ አባላት በ (0 ≤ B ≤ 20) ውስጥ የሚገኙ እና በ5 በትክክል የሚካፈሉ ከሆኑ ፣ እነዚህ ቍጥሮች B =

0, 5, 10, 15, 20 መሆን አለባቸው።

B = n ∈ Z | 0 ≤ n ≤ 20 እና n mod 5 = 0
ስለዚህ፦ |B| = 5
2.1.3 የንኡስ ስብስብ ዝምድና

በስብስቦች መካከል ሊኖር ከሚችለው ዝምድና ውስጥ ፥ «ንኡስ-ስብስብ» ይገኝበታል። ምሳሌ ይሆን ዘንድ ሁለት ስብስቦች እንፍጠር።
ምዕላዶችን እንፍጠር።

A = ሰ, ማ, ረ, ሐ, ዐ, ቅ, ዕ

B = ቅ, ዕ
እንዚህ ስብስቦች ይዘታቸው ስለሳምንት ቀናት ስለሆነ ፣ በእርግጥ ዝምድና መፍጠር ይቻላሉ። ሁለቱን ስብስቦች ስናስተያይ ፣ የB ሁሉም
አባላት A ውስጥ አሉ። ይሁን እንጂ የA ሁሉም አባላት B ውስጥ የሉም። ከዚህ ትዝብት ተነስተን ፣ B የA ንኡስ-ስብስብ ነው
እንላለን። ምክንያቱም የBን አባላት A ሙሉ በሙሉ ስለሚያንጸባርቅ። የንኡስ-ስብስብ ምልክት (⊂) በመጠቀም በA እና B ያለውን
ዝምድና በሒሳብ ቃል እንደዚህ እንገጸዋለን።
B⊂A የ B አባላት የ A አባላት ናቸው
ድንጋጌ 2.2 ንኡስ ስብስብ፦

እንበል A እና B ስብስብ ናቸው። እያንዳንዱ የB አባል የA አባል ከሆነ ፣ ስብስብ B የA ንኡስ ስብስብ ነው እንላለን። ሁለቱ ስብስቦች
እኩል ከሆኑ ፣ እርስ በእርሳቸው የንኡስ-ስብስብ ዝምድና ይኖራቸዋል። የሒሳብ ምልክት ⊆ ንኡስ ወይም እኩል ማለት ነው። በተጨማሪ
ለማንኛውም ባለአባል ስብስብ ፣ ∅ ንኡስ-ስብስብ ነው።
U
A

B ⊆ A = x ∈ B እና x ∈ A
B
የሁለቱ ስብስቦች አባላት አንድ አይነት ከሆኑ ፣ A እና B እኩል ናቸው እንላለን።
ምሳሌ 2.1.4. የንኡስ-ስብስብ ዝምድናን ማረጋገጥ

በስብስብ A = ሀ, ለ, መ እና S = ሠ, ረ, ሀ, ቀ, ለ, ቀ የንኡስ-ስብስብ ዝምድና አለወይ?
መፍትሔ፦
እያንዳንዱን የ A አባል ወስደን ፣ በ S ስብስብ ውስጥ መኖሩንና አለመኖሩን ስናጠራ ፣ «ሀ» እና «ለ» በእርግጥ የ S አባል
ናቸው ፤ ነገር ግን «መ» አይደለም። ስለዚህ ፣ የስብስብ A ሁሉም አባላት የ S አባል ስላልሆኑ ፣ ስብስብ A የS ንኡስ መሆን
አይችልም። መልሱ ፦ A ⊈ S ነው።
ምሳሌ 2.1.5. የንኡስ-ስብስብ ዝምድና ማረጋገጥ እና የቬን ንድፍ መሳል

እንበል A = 0000, 1011, 1101 እና B = 1111, 0000, 1101, 0111, 1011 ስብስብ ናቸው። አሁን
ስብስብ A የB ንኡስ ስብስብ ነው?
መፍትሔ፦
ሦስቱም A አባላት ፣ የB አባል በመሆናቸው ቢያንስ A ⊂ B ነው። የቬን ንድፍ፦
U
B
ምስል 2.2: የንኡስ-ስብስብ ዝምድና፦ A ⊂ B

በመጨረሻ ፣ እዚህ ላይ ጥንቃቄ ሊደረግ ይገባል እንጂ ፣ አንድ ስብስብ ፣ የራሱ ንኡስ ስብስብ ነው። በተጨማሪ ፣ የባዶ-ስብስብ (የምንም-
ስብስብ) ፣ ከማንኛውም ስብስብ ጋር በንኡስነት ይዛመዳል። በአንዳንድ ዘመናዊ «የሥነስብስብ ንድፈሐሳብ» የራስ በራስ ንኡስ ዝምድና
ላይፈቅዱ ይችላሉ።
2.1.4 የሥነስብስብ መሠረታዊ ስሌቶች
መደበኛ ቍጥሮችን አዳምረን ፥ አቃንሰን ፥ አባዝተን ወይም አካፍለን እንደምናሰላው ሁሉ ፣ በስብስቦች ላይ ተመሳሳይ ተግባራት ማራመድ
እንችላለን። ከብዙ በጥቂቱ መሠረታዊዎቹ አንድነት ፥ ልዩነት ፥ ተጋሪነት ፥ እንዲሁም ብዜትን ይጨምራሉ። ከምሳሌዎች ጋር እያንዳን-
ዳቸውን በተርታ እንመለከታለን።
አንዳንድ የስብስብ ምልክቶች
ምልክት ⊂ ⊈ ∪ − ∩ × A∩B=∅
ስም ንኡስ-ስብስብ ኢንኡስ-ስብስብ አንድነት ልዩነት ተጋሪነት ብዜት ኢተዛማጅ
ሠንጠረዥ 2.1: የስብስብ የሒሳብ ምልክቶች
የስብስብ አንድነት
ድንጋጌ 2.3 አንድነት፦

እንበል A እና B ስብስብ ናቸው። የስብስብ A እና B አንድነት ፣ ማለት A ∪ B ፤ የ A እና የ B ድግግም የሌለው የአባላት ጥንቅር
ወይም ድምር ነው።

A ∪ B = x | x ∈ A ወይም x ∈ B
ምሳሌ 2.1.6. የስብስብ A እና B አንድነት

ስብስብ A = 2, 2, 3, 5, 7 እና B = 11, 13, 17, 17 ናቸው። የ A ∪ B ስሌት ውጤት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
የአንድነት ተግባር በሁለቱ ስብስቦች የተያዙትን ልዩ አባላት አጠናቅሮ አዲስ ስብስብ መፍጠር ነው።
A∪B
A B
A ∪ B = 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17
ምስል 2.3: A ∪ B እና ቬን ንድፍ

የስብስብ ተጋሪነት
ድንጋጌ 2.4 የተጋሪነት፦

እንበል A እና B ስብስብ ናቸው። የስብስብ A እና B ተጋሪነት ፣ ማለት A ∩ B ፤ ከ A እና ከ B እኩል ለእኩል አባላት የተወጣጣ
ጥንቅር ነው።

A ∩ B = x | x ∈ A እና x ∈ B
ምሳሌ 2.1.7. የስብስብ A እና B ተጋሪነት

ስብስብ A = 11, 2, 3, 5, 7 እና B = 5, 11, 13, 17, 2 ናቸው። የ A ∩ B ስሌት ውጤት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
የተጋሪነት ተግባር ከሁለቱ ስብስቦች የጋራ አባላትን ወስዶ አዲስ ስብስብ ማጠናቀር ነው።
A∩B

A ∩ B = 11, 2, 3, 5, 7 ∩ 5, 11, 13, 17, 2 A B

= 2, 5, 11
ምስል 2.4: A ∩ B እና ቬን ንድፍ
የስብስብ ልዩነት
ድንጋጌ 2.5 የልዩነት፦

ሁለቱ A እና B ስብስብ ይሁኑ። ስብስብ A ልዩነት/ሲቀነስ ስብስብ B ፣ ማለት (A − B) ፣ የA እና የB የጋራ አባላት ከA
ተቀንሰው ፣ ተራፊው የA አባላት ጥንቅር ነው። ስሌቱ (B − A) ከሆነ ፣ B ከ A ጋር የሚጋራቸው አባላት ተቀንሰው ፣ ተራፊው የB
አባላት ጥንቅር ነው።

A − B = x | x ∈ B እና x ∈
/A B − A = x | x ∈ A እና x ∈
/B
ምሳሌ 2.1.8. የስብስብ A እና B ልዩነት

ስብስብ A = 11, 2, 3, 5, 7 እና B = 5, 11, 13, 17, 2 ከሆኑ ፣ የሚከተሉት ስሌቶች ውጤት ምንድን
ነው?
ሀ) A − B
ለ) B − A
መፍትሔ፦ ሁለቱን ጥያቄዎች አብረን እንመልሳለን።

የልዩነት ተግባር የተቀናሹ የስብስብ አባላት አስቀናሹ ውስጥ ካሉ ፣ እነሱን አውጥቶ ቀሪዎቹን የአስቀናሽ አባላት ማጠናቀር ነው።

A − B = 11, 2, 3, 5, 7 − 5, 11, 13, 17, 2

= 3, 7

B − A = 5, 11, 13, 17, 2 − 11, 2, 3, 5, 7

= 13, 17
A−B B−A
A B A B
(2.5.1) ልዩነት፦ A − B (2.5.2) ልዩነት፦ B − A
የስብስብ ብዜት
በመጨረሻ የምንሞክረው የብዜትን ስሌት ነው። እስካሁን ካየናቸው ስሌቶች ፣ ይህንን ለየት አድራጊው ፣ የብዜቱ ውጤት በተርታ የተባዡ
አባላት የእያንዳንዱ የአባዡ አባልት ጥምር ጥንቅር መሆን ነው።
ድንጋጌ 2.6 የብዜት፦

እንበል ሁለቱ A እና B ስብስብ ናቸው። የ A እና B ብዜት ፣ ማለት (A×B) ፣ ተራ በተራ እያንዳንዱን የ A አባል ከሁሉም የB
አባላት ጋር አንድ-ለአንድ ጥምር መፍጠር ነው።

A × B = (a, b) | a ∈ A እና b ∈ B
ምሳሌ 2.1.9. የስብስብ A እና B ብዜት

ስብስብ A = 1, 2, 3 እና B = a, b ናቸው። የ A × B ስሌት ውጤት ምን ይሆናል?
መፍትሔ፦
የብዜት ተግባር እያንዳንዱን አባል ከመጀመሪያው ስብስብ ወስዶ ፣ ከእያንዳንዱ የሁለተኛው ስብስብ አባላት ጋር በማገጣጠም
ጥምር መፍጠር ነው።

A × B = 1, 2, 3 × a, b

= (1, a), (1, b), (2, a), (2, b), (3, a), (3, b)
እነዚህ ጥምር ጥንቅሮች የሁለቱ ስብስቦች አባላት አንድ ለአንድ ከሁሉም ጋር በማቀናጀት የተገነቡ ናቸው። በዚህ ስሌት የተራ
አሠላለፍ የግድ መከበር አለበት። ምክንያቱም A × B ̸= B × A ነው። በተጨማሪ ፣ በብዜት የተገኘው ስብስብ አባላት
እያንዳንዳቸው ባለተራ ጥምር ናቸው።
መለማመጃ
ልምምድ 2.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ሥነስብስብ ፥ የስብስብ ግንኙነቶች ፥ እንዲሁም የሥነስብስብ ስሌቶችን
ይጨምራሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ መፍትሄዎችን ፈልጉ።
I የስብስብ ቃል አገነባብ እና አተረጓጐም
1. እነዚህ የስብስብ ቃላት ምንን እየገለጹ ነው?

ሀ) day = Monday, …, Sunday ለ) Z− = x ∈ Z | x < 0

ሐ) C = a | a ∈ A ∩ B መ) C = b | b ∈
/ A∩B

ሠ) x ∈ R | (0 ≤ x ≤ 1) ረ) ግዕዝቤት = ሆሄ ∈ ፊደል | ሆሄ የግዕዝ ቤት ፊደላት
2. እነዚህሳ

ሀ) n∈Z|n≤0 ለ) x⊆R|x∈Q

ሐ) x ∈ R | x < 0 ∨ x > 0 መ) C = a | a ∈
/ A−B

ሠ) C = A | A ⊂ B ∧ B ̸= A ረ) N = n ∈ Z+ | n ≤ 17
3. እነዚህን ዐረፍተነገሮች በሥነስብስብ ቃል ጻፉ።
ሀ) ድፍን ቍጥር ከዜሮ በታች ለ) ድፍን ቍጥር በሦስት እኩል የሚካፈል (ቀሪ የሌለው)
ሐ) x2 ማለት x በዚሮ እና በ10 መካከል መ) የኢትዮጵያ አኀዝ
ሠ) ይህ 1
n ∈ Q ማለት n > 0 እና ተፈጥሯዊ ነው ረ) x3 ማለት x ከዚሮ በታች
4. እነዚህን ዐረፍተነገሮች በነሥስብስብ ቃል ጻፉ።
ሀ) ድፍን ቍጥር ከዜሮ በላይ ለ) ነባራዊ ቍጥር ፣ ነገር ግን ኢራሽናል ያልሆነ
ሐ) በ2 እኩል የሚካፈል ከዚሮ በታች ያለ ድፍን ቍጥር መ) ex ማለት x ተፈጥሯዊ ቍጥር ነው
ሠ) የኢትዮጵያ ወራት ረ) የኢትዮጵያ ቀናት በሳምንት ውስጥ

I የስብስቦች ግኑኝነት
ለሚከተሉት ጥያቄዎች እነዚህን ስብስቦች ተጠቀሙ።

A = 2, 4 B = 1, 3, 5 C = 0, 2, 6, 4 D= ∅
5. እነዚህ ግንኙነቶች «እውነት» ወይም «ሐሰት» መሆናቸውን ወስኑ።
ሀ) D ⊂ A ⊂ C ለ) A ⊆ B ሐ) B ⊆ C
መ) C ⊆ (A ∩ B) ሠ) B ⊉ C ረ) A ∩ B = ∅
6. እነዚህ ግንኙነቶች «እውነት» ወይም «ሐሰት» መሆናቸውን ወስኑ።
ሀ) ∅ = D ለ) C ⊇ A ሐ) B ⊉ C
መ) A ⊈ C ሠ) ∅ ⊆ A ረ) B ⊆ A ∪ B
7. እያንዳንዱን ቃል ከገመገማችሁ በኃላ የሚከሰተውን ስብስብ አሳዩ።
ሀ) A − B ለ) A ∪ B ∪ C ሐ) ∅ ∪ C
መ) B ∩ C ሠ) A ∩ B = ∅ ረ) A ∩ B ̸= ∅
8. እያንዳንዱን ቃል ከገመገማችሁ በኃላ የሚከሰተውን ስብስብ አሳዩ።
ሀ) A ∪ B ለ) B − C ሐ) A × B
መ) A ∪ B ∪ C ሠ) B − D = B ረ) A ∩ C ∪ B
9. የእያንዳንዱን ስብስብ ወይም ተገምጋሚ ስብስብ ስንትነቱን ወስኑ።
ሀ) |∅| ለ) |Z| ሐ) |C ∪ A|
መ) |C ∪ A| ሠ) |B − A| ረ) |A ∪ B ∪ C ∪ D|
10. የእያንዳንዱን ስብስብ ወይም ተገምጋሚ ስብስብ ስንትነቱን ወስኑ።

ሀ) |N| ለ) | ∅ | ሐ) |C|
መ) |D| ሠ) |C − A| ረ) |A ∩ C − B|
I ቬን ንድፍ
11. እነዚህን ስብስቦችና ግንኙነታቸውን መሠረት በማድረግ ፣ ለሚከተሉት ቬን ምስል ንደፉ።

A = a, f, c B = b, z, x C = x, y, z
ሀ) A ∩ C ለ) A ∪ C ሐ) B − C መ) C − b
12. እንደዚሁ እነዚህን፦
ሀ) B ∩ C ለ) B ∪ A ሐ) B − A መ) A ∩ B ∩ C
2.2 ነባራዊ ቍጥሮችና ባህሪያቸው 17
2.2 ነባራዊ ቍጥሮችና ባህሪያቸው
በቍጥሮች የዘር ሐረግ ነባራዊ ቍጥር ከኮምፕሌክስ ቍጥር ቀጥሎ ተከታዩን ቦታ ይይዛል። በሥሩ አያሌ የቍጥር አይነቶች አሉ ፤ እናም
እነሱን ለይቶ ማወቅ እጅግ አሥፈላጊ ብቻ ሳይሆን ግዴታም ነው። ዘርዘር ባለመንገድ በዚህ ክፍል እነሱን እንመለከታለን።
ቈጠረ ቈጸረ ፦ አንድ ፥ ኹለት ፥ ሦስት አለ ፤ ዐሰበ ፥ አሰላ ፤ ፊደል ተማረ …
2.2.1 የቍጥር አይነታት
በዚህ ክፍል ፣ አጠር ባለ መልክ መሠረታዊ የቍጥር አይነቶችን እንዳስሳለን። ከወዲሁ ራሳችንን ማስገንዘብ ያለብን እያንዳንዱ የቍጥር
አይነት የተሰየመውን ምልክት ማስታወስ አሥፈላጊነቱን ነው። ልዩ ልዩ ክፍሎች ውስጥ እነዛን ምልክቶች እንጠቀማለን።
ተፈጥሯዊ ቍጥሮች
ድንጋጌ 2.7 ተፈጥሯዊ ቍጥሮች N (natural numbers)፦

ተፈጥሯዊ ቍጥሮች ተከታታዮቹ አውንታዊ ድፍን ቍጥሮች 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 . . . ናቸው። እንበል n = 1 ከሆነ ፣ ተከታዩ ቍጥር
n + 1 ነው። ስለሆነም፦

N = 1, 2, 3, 4, 5, . . .
ቍጥር 0 እንደ ተፈጥሯዊ ቍጥር አይታይም።
በሁለት ተከታታይ ተፈጥሯዊ ቍጥሮች መካከል ያለው ልዩነት ሁልጊዜ 1 ነው
ni+1 − ni = 1 ማለት ni ≥ 1
ዘወትር ተጨባጭ-አካሎችን ስንቆጥር የምንጀምረው ከ1 ነው። ከአንድ በላይ ተጨባጭ-አካሎች ካሉ ፣ ከ1 ጀምረን ተከታታይ ቍጥሮችን
በመጠቀም እንቆጥራለን3 ።
ድፍን ቍጥሮች
ድንጋጌ 2.8 ድፍን ቍጥሮች (integer numbers)፦

ክፍልፋይ ያልሆኑ ወይም ክፍልፋይ ያለነገቡ ቍጥሮች ድፍን ቍጥሮች ይባላሉ።

Z= . . . , −5, −4, −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, . . .
ድፍን ቍጥር ሦስት ሊባሉ የሚችሉ የቍጥር መደቦች አሉት።

3
በአንዳንድ መስክ 0 የተፈጥሯዊ ቍጥር አባል ነው ይባላል። ይሁን እንጂ አጠቃላይ ፥ ግልጽና ቍርጥ ያለ ስምምነት በሒሳባዊያን መካከል ያለ አይመስልም።
ሀ) ገለልተኛው ቍጥር ዚሮ ነው። አውንታዊ ወይም አሉታዊም አይደለም።

M= 0
ለ) አውንታዊ ድፍን ቍጥሮች ተፈጥሯዊ ቍጥሮች ናቸው። የዚሮ መጨመርና አለመጨመር እልባት ያለገኘ ጉዳይ እንዳለ ሆኖ።

N+ = 1, 2, 3, 4, 5, . . .
በአጻጻፍ ረገድ አውንተዊነታቸውን ለመለየት የተደማሪ ምልክት (+) አስቀድሞ በማከል እንደ +x ይጻፋሉ። ነገር ግን የተለመደው
አጻጻፍ ያለ «ተደማሪ ምልክት» (+) ስለሆነ እንደ x ይጻፋሉ። ለምሳሌ 1 ፥ 2 ፥ 3 ፥ . . . ሁሉም አውንታዊ ቍጥሮች ናቸው።
ሐ) አሉታዊ ድፍን ቍጥሮች የሚባሉት ከ00 በታች ያሉት ድፍን ቍጥሮች ናቸው።

N− = . . . , −3, −2, −1
አሉታዊ ቍጥሮች «የተቀናሽ ምልክት» አስቀድሞ በማከል እንደ −x ይጻፋሉ። ለምሳሌ −1 ፥ −2 ፥ −2 ፥ …። በድፍን ቍጥር ቤተሰብ
ውስጥ «ሙሉ ቍጥር» ይገኛል።
ሙሉ ቍጥር (even number)፦ ሙሉ ቍጥር በ 2 እኩል የሚካፈል እና የክፍያው ቀሪ 0 የሆነ ቍጥር ነው። እንደ 2 ፣ 4 ፣ 6 ፣
8 ፣ 10 እና የመሳሰለው ሙሉ ቍጥር ነው።

E = x ∈ Z | x mod 2 = 0
ምሳሌ 2.2.1. ሙሉ ቍጥር የመለየት ተግባር
ይህ 1024 ሙሉ ቍጥር ነው?
መፍትሔ፦
አንድ ቍጥር በ2 እኩል ከተካፈለና ቀሪው 0 ከሆነ ፣ ሙሉ ቍጥር ነው። ስለዚህ፦
1024
= 512 በእኩል ስለተካፈለ ቀሪው 0 ነው
2
ወይም: 1024 mod 2 = 0 የ mod ምልክት ቀሪ ወሳኝ ነው
ማሳሰቢያ፦ በሒሳብ ዓለም በሁሉም ተቀባይነት ያገኘ ፣ መደበኛ «የቀሪ ምልክት» የለም ማለት ያስደፍራል። የ (mod )
ምልክት እዚህ በሥራ ከዋለበት በላይ ሰፊ ትርጕም አለው። ስለዚህ ይህንን የቀሪ ምልክት ብሎ መጥራት ጥንቃቄ ይጠይቃል።
አሁን ደግሞ ሌላኛውን የድፍን ቍጥር ቤተሰብ የሆነውን «ጐደሎ ቍጥር» እንመለከታለን።
ጐደሎ ቍጥሮች (odd numbers)፦ ጐደሎ ቍጥር በ 2 እኩል የማይካፈል ፣ ነገር ግን ሲካፈል ቀሪው 1 የሆነ ቍጥር ነው። ለምሳሌ
1 ፥ 3 ፥ 5 ፥ 7 ፥ 9 ፥ . . . የመሳሰሉት ሁሉ።

O = 2k + 1 | k ∈ Z
ምሳሌ 2.2.2. ጐደሎ ቍጥር የመለየት ተግባር የሚከተሉት ቍጥሮች ጐደሎ መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን እንወስን።
ማሳሰቢያ፦ ምንም እንኳን እዚህ የቀረቡት ምሳሌዎች አውንታዊ ቍጥሮች ቢሆኑም ፣ አሉታዊ ቍጥሮች የዛኑ ያህል ሙሉ ወይም ጐደሎ
የመሆን ባህሪ አላቸው።
ሀ) 31 ለ) 90 ሐ) 7 × 11
መፍትሔ፦
ሀ) አንድ ቍጥር በ2 ሲካፈል ቀሪው ዚሮ ካልሆነ ጐደሎ ቍጥር ነው።
31 ÷ 2 = 15 ቀሪ 1 ስለሆነ ይህ ጐደሎ ቍጥር ነው
ለ) 90
90 ÷ 2 = 45 ቀሪ 0 ስለሆነ ይህ ጐደሎ ቍጥር አይደለም
ሐ) 7 × 11
77 ÷ 2 = 38 ቀሪ 1 ስለሆነ ይህ ጐደሎ ቍጥር ነው
ስለድፍን ቍጥር ሲነሳ መታለፍ የሌለበት ሌላኛው አይነት «ፕራይም ቍጥር» ነው። ይህ ቍጥር በአንድ እና በራሱ ብቻ እኩል የሚካፈል
ቍጥር ነው። ለምሳሌ 3 በአንድ እና በራሱ ብቻ ያለምንም ቀሪ የሚከፋል ቍጥር ነው።
ፕራይም ቍጥር (prime number)፦ አንድ ድፍን ቁጥር ፣ እንበል p ≥ 2 ፣ በራሱና በ1 ብቻ የሚካፈል ከሆነ p ፕራይም ቍጥር

ይባላል። ለምሳሌ 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, · · · , p ይመስላሉትን ይጠቀልላል። ቍጥር 1 ፕራይም አይደለም።

P = x ∈ Z+ | x በቁሙ በራሱና በ 1 ብቻ ይካፈላል

ከፕራይም ውጪ ያሉ ድፍን ቍጥሮች ኮምፗዚት (composite) ተብለው ይጠራሉ፦ 4, 6, 8, 10, . . . ። እንዲያውም በጣም
የሚደንቀው ፣ እንደዚህ አይነት ቍጥሮችን በፕራይም ቍጥሮች መግለጽ መቻሉ ነው። ቍጥር 4 እንውሰድ ፤ 2 × 2 = 4 ፤ አይደለም?
ሌላ ቍጥር 18 እንውሰድ ፤ 3 × 3 × 2 = 18። እሺ 128 እንሞክር፦ 128 = 27 ፤ እያለ ይቀጥላል። ለዚህ ነው ፕራይም ቍጥሮች
ከነሱ ውጪ ያሉትን ባየነው ዘይቤ መወከል ይችላሉ የሚባለው።
ፕራይም ቍጥሮች የረጅም ታሪክ ባለቤት ናቸው። ከ2 ሺ ዓመታት በፊት ፣ የግሪኩ የሒሳብ ሊቅ ዩክሊድ ፣ በተፈጥሮ ስንት ፕራይሞች
አሉ ለሚለው ጥያቄ በሠጠው መልስ ፣ የፕራይም ቍጥሮች ብዛት እልፍ-አእላፍ (∞) መሆኑን በማያሻማ መንገድ አረጋግጧል።
ራሽናል ቍጥሮች
ራሽናል ቍጥሮች (rational numbers)፦ እስካሁን ያየነው የድፍን ቍጥር እና ዘርፎቹን ነው። ቀጥለን የደሲማል አይነቶችን በማከል
አድማሳችንን እናሰፋለን። ድፍን ቍጥር እንደተጠበቀ ሆኖ ፣ በተለይ በዚህ አርእስት የምናተኩረው ከዴሲማል ነጥብ በኃላ ራሳቸውን
የሚደጋግሙ ወይም ከዴሲማል ነጥብ በኃላ የተወሰነ ጉዞ አድርገው የሚያቆሙት ላይ ነው።
ለምሳሌ ቀጥለው የቀረቡት ራሽናል ቍጥሮች ናቸው።
1/3 = 0.3333 . . . ከነጥብ በኃላ 3 ያለማቋረጥ ይደጋግማል

3/7 = 0.428571428571 . . . ያለማቋረጥ 428571 ይደጋግማል
22/7 = 3.1428571428571428571428571428571 . . . ተደጋጋሚው 142857
3/4 = .75 ከ5 ላይ አቁማል
4/1 = 4 ሁሉም ድፍን ቍጥር ራሽናል ነው
ከእነዚህ ምሳሌዎች ስለራሽናል ቍጥሮች የምንታዘባቸው ባህሪዎች የሚከተሉት ናቸው።
ሀ) ራሽናል ቍጥር ድፍንም ነው።
3 2 1 0 1 2 3
...,− ,− ,− , , , , ,...
1 1 1 1 1 1 1
ለ) ከዴሲማል ነጥብ በኃላ ፣ የመጨረሻው አኀዝ ያለማቋረጥ ራሱን እየደጋገመ እስከመጨረሻ ይዘምታል።

1
= 0.333333333333333 . . .
3
ሐ) ከደሲማል ነጥብ በኃላ ፣ አያሌ ቍጥሮች አውዳዊ ሆነው እስከመጨረሻ ይደጋግማሉ።

22
= 3.1428571428571428571428571428571 . . .
7
መ) ከደሲማል ነጥብ በኃላ ፣ በማይዘምት ቍጥር ያከትማል።

1
= 0.5
2
ድንጋጌ 2.9 ራሽናል

ቍጥር፦
በቁሙ ክፍልፋይ p
q ፣ ማለት p እና q አውንታዊ ወይም አሉታዊ ድፍን ቍጥሮች የሆኑ እና q ̸= 0 ፣ ራሽናል ቍጥር ተብሎ ይጠራል።

Q = p/q ∈ Z | q ̸= 0
ወይም p ወይም q አሉታዊ ከሆኑ፦

p −p p −p p
= =− , =
−q q q −q q
ምሳሌ 2.2.3. አሉታዊነት በስሌት ውስጥ

p
እንበል p = 19 እና q = −6 ከሆኑ ፣ −q ውጤት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
አውንታዊ ቍጥር በአሉታዊ ቍጥር ከተካፈለ ፣ ውጤቱ አሉታዊ ነው። ወይም ተከፋዩ አሉታዊ ሆኖ ፣ አካፋዩ አውንታዊ ከሆነ
ውጤቱ አሉታዊ ነው።
19 −19
= = −3.16666 አሉታዊ ውጤት
−6 6
ምሳሌ 2.2.4. አሉታዊነት በስሌት ውስጥ

−p
እንበል p = −81 እና q = −9 ከሆኑ ፣ −q ውጤት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
አሉታዊ ቍጥር በአሉታዊ ቍጥር ከተካፈለ ፣ ውጤቱ አውንታዊ ነው።
−81 81
= =9 አሉታ ምልክት ከተሳረዘ በኃላ
−9 9
ኢራሽናል ቍጥር
ኢራሽናል ቍጥሮች (irrational numbers)፦ ከዴሲማል ነጥብ በኃላ ፣ «የማይቋርጥና በጅምላ ወይም በተናጠል በአንድ ወጥ
√
የማይደጋገም» ባለልዩ ልዩ ቍጥር ዘማች ነው። ኢራሽናል ሲሉ ፣ የራሽናል ተፃራሪ ወይም ራሽናል ያልሆነ ለማለት ነው። እንደ 2 ፥
√ √ √
3 ፥ 5 ወይም 7 እና የመሳሰሉት ኢራሽናል ቍጥር ናቸው። ምሳሌ፦
e = 2.7182818284590452353602874713527 . . .
√
3 = 1.7320508075688772935274463415059 . . .
ድንጋጌ 2.10 ኢራሽናል ቍጥር፦

ኢራሽናል ቍጥር ፣ በክፍልፋይ (p/q) መልክ የማይገለጽ ፥ ራሽናል ያልሆነ ዘማች ቍጥር ነው።

P= q∈R|q∈
/Q
ሒሳባዊያን አንዳንድ ጊዜ P ከማለት ፈንታ R − Q (ነባራዊ ስብስብ ሲቀነስ ራሽናል ስብስብ) ይጠቀማሉ።
√
ከጥንት ጀምሮ ይታወቃል ተብሎ የሚነገርለት ኢራሽናል ቍጥር 2 ነው። ባቢሎናያውያን ፥ ግሪካዊያን ፥ ምናልባት ግብፃውያን በተለያየ ደረጃ
ለዚህ ቍጥር ተጋልጠዋል ይባላል። መነሻው በግልጽ ባይታወቅም ፣ ባለመንታ ጐኑ ሦስትማዕዘን አንዱ ሳይሆን አይቀርም። እንመልከት።
√
2
1
45◦
1 x
ምስል 2.6: ባለመንታ ጐን ሦትማዕዘን
ይህ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ነው ፤ ማለት አንደኛው ማዕዘኑ 90◦ ወይም ትክክለኛ ነው። የትክክለኛው ማዕዘን ተጓዳኝ ጐኖች መንታዎችና
√ √
ርዝመታቸው 1 ልክ ሲሆን ፣ ከፊት ለፊታቸው የሚያገጣጥማቸው ሰያፉ ጐን ደግሞ 2 ነው። ቍጥር 2 ኢራሽናል ነው።
r2 = 12 + 12
√
r= 2
= 1.4142135623730950488016887242097 . . .
ይህ ቍጥር ራሽናል አለመሆኑ (ኢራሽናልነቱን) የተረጋገጠው ከሁለት ሺ ዓመት በፊት ነው ይባልለታል።

የማንኛውም የክብ ዙሪያ ፣ ልኩ ተወስዶ ፣ በራሱ ወገብ ርቀት ከተካፈለ ወይም ከተነጻጸረ ፣ ውጤቱ π = 3.14159265 . . .
የክብ ዙሪያ

ነው። ክቡ የቱንም ያህል ትንሽ ወይም ትልቅ ቢሆን ፣ የ የክብ ወገብ ውጤት ሁልጊዜ π = 3.14159265 . . . ነው። ይህ ቍጥር
በግሪኩ ፊደል π ይጠራል። ፓይ በቀጥታ ወይም በተዘዋዋሪ ሕይወታችንን መንካቱ ብቻ ሳይሆን ፣ እሱን ብርቅ የሚያደርገው ጉዳይ ኢራሽናል
ቍጥር መሆኑ ነው።
በፓይ ላይ ብዙ የጥናትና የምርምር ሥራዎች ያካሄዳሉ። ከእነዚህ መካከል አንዱ ከዴሲማል ነጥብ በኃላ ያሉትን ዘማች ቍጥሮች
ማፈላለግ ነው። እአአ በሰኔ ፣ 2022 ፣ የተገኘው የፓይ ዴሲማል ቦታ (ቍጥር) 100 ትሪሊዮን ደርሷል። የ100
ትሪሊዮንኛው ቍጥር ዚሮ ነበር።
ፓይ የማዕዘናት ተፈጥሯዊ ባህሪ ነው። ሁለቱን መለያየት አይቻልም። ስለዚህ ከትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ጋር አብረን በምንሠራበት ጊዜ
፣ π ወይም የπ ዘሮች ይኖራሉ። የኮሳይንን ቃል ብናይ ፣ cos(x) ፣ ሁኔታው (0 < x < 90 እና x ̸= 60) በሆነበት ፣ ውጤቶቹ
በሙሉ ኢራሽናል ቍጥሮች ናቸው። የአንዱን ማዕዘን ውጤት ብንመለከት፦
cos(45◦ ) = 0.70710678118654752440084436210485 . . .
ሌላ ፋንክሽን ብንፈትን ፣ ፍሬው ይህን ይመስላል።
tan(α) = ኢራሽናል ነው ማዕዘኑ α ̸= 0 እና α ̸= π እስካልሆነ ድረስ

◦
tan(30 ) = 0.57735026918962576450914878050196 . . .
ምሳሌ 2.2.5. ኢራሽናል ቍጥር
ወደፊት የምንደርስበትና ትንግርተኛ ከሚባሉት ኢራሽናል ቍጥሮች አንዱ «ኢ» ወይም (e) ነው።
e = 2.718281828459045235360287471 . . .
2.2.2 ነባራዊ ቍጥር
በዚህ ክፍል ነባራዊ ቍጥሮችን (real numbers) እናጠቃልላለን። እስካሁን ድረስ ያየናቸውን የተፈጥሯዊ ፥ የድፍን ፥ የራሽናል እንዲሁም
የኢራሽንል ሁሉ።
√
R = 0, 2, −3, 1.67, 3.14159, 2.5, π, 2, −7.25, 1.6666, . . .
ድንጋጌ 2.11 ነባራዊ ቍጥር፦

ነባራዊ ቍጥር ራሽናል (rational) እና ኢራሽናል (irrational) ነው። ከነባራዊ መስመር አንፃር ፣ እያንዳንዱ ነጥብ ነባራዊ ቍጥር
ነው። «ራሽናል» ካልን «ራሽናል ቍጥር» ወይም «ኢራሽናል» ካልን «ኢራሽናል ቍጥር» ለማለት ነው።

R = q | q ∈ Q ወይም q ∈ P
የነባራዊ ቍጥር መስመር ወይም ባጭሩ «ነባራዊ መስመር» (real line) ፣ ነባራዊ ቍጥሮችን ለመወከል የተወጠነ ነው። ሒሳባ-
ዊያን ነባራዊ ቍጥር በጂኦሜትሪ መልክ ለማሳየት የሚጠቀሙበት ዘይቤ። በሰፊው የምናውቀውን ማስመሪያ እንደ ማስተያያ መውሰድ
እንችላለን።
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
ለማጕላት የተወጠነ
ምስል 2.7: ነባራዊ መስመር
ይህ መስመር የተሸነሸነው በድፍን ቍጥር 1 ልክ ሲሆን እያንዳንዱ ደግሞ በ10 ተሸንሽኗል። ከላይ «ለማጕላት የተወጠነውን» ብናጐላው
፣ የሚከተለውን ይመስላል።
የጐላው አራራቂ ውጤት
1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 2.0
አራራቂ
ምስል 2.8: ነባራዊ መስመር [1.0,2.0]
በነጥብ 1.1 እና 1.2 መካከል ያለውን አራራቂ ወስደን ብናጐላው ፣ ዝርዝሩን የያዘው መስመር ይህን ይመስላል። በዚህ መንገድ ከቀጠልን
፣ በይበልጥ ረቂቅ ቍጥሮችን ማየት እንጀምራለን። ቢያንስ ነባራዊ መስመር በእርግጥ ነባራዊ ቍጥሮችን መወከል መቻሉን በትንሹ ያሳያናል።
የጐላው አራራቂ ውጤት
1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20
ምስል 2.9: ነባራዊ መስመር [1.1,1.2]

ለማጠቃለል ያህል ፣ በነባሪዊ-መስመር ላይ ፣ ቍጥር ለቍጥር የማያሻማ ተራ አላቸው። ተራቸው ከግራ ወደ ቀኝ እያደገ ይጓዛል ወይም
ከቀኝ ወደ ግራ እየቀነሰ ይሄዳል። በንድፈሐሳብ ረገድ ፣ ማንኛውም ነባራዊ ቍጥር እንደ ነጥብ በነባራዊ መስመር ላይ መወከል ይችላል ፤
ወይም ማንኛውም ነጥብ ፣ በነባራዊ ቍጥር መገለጽ ይችላል። ቀጥለን መደበኛ ልዩ ልዩ የቍጥር አይነቶች ሠንጠረዥ እንመልከት።
የቍጥር መደብ መለያ ምልክቶች

ምልክት መጠሪያ አይነቱ

N ተፈጥሯዊ ቍጥር 0, 1, 2, . . .

Z ድፍን ቍጥር . . . , −2, −1, 0, 1, 2, . . .

Z+ አውንታዊ ድፍን ቍጥር 1, 2, 3, . . .

Z− አሉታዊ ድፍን ቍጥር . . . , −3, −2, −1

Q ራሽናል ቍጥር p/q ∈ Z | q ̸= 0

P ኢራሽናል ቍጥር q∈R|q∈ /Q

R ነባራዊ ቍጥር q | q ∈ Q ወይም q ∈ Q
ሠንጠረዥ 2.2: የቍጥር መለያ ስሞች
ምሳሌ 2.2.6. የቍጥሮች አይነት መለያ ምልክት
ለሚከተሉት ቍጥሮች መለያ ምልክቶች እነማን ናቸው?
ሀ) 1
2 ለ) 2
2 ሐ) 2 × π መ) π + ∞ ሠ) 2
መፍትሔ፦
ሀ) Q ለ) Q ሐ) P መ) ∞ ሠ) N
አለእኩላዊነት ግንኙነቶች
አለእኩላዊነት (inequality) ሲባል ፣ አንድ ወይም ከአንድ በላይ ነጥቦችን (ነባራዊ ቍጥሮች) በቁም ማስተያየት ፥ ማበላለጥ ወይም
ማስተናነስ ነው። አንድ ነጥብ ከሌላ ነጥብ ጋር ያለውን የአሠላለፍ ወይም የተርታ ግንኙነት ይገልጻል ፤ ከነባራዊ መስመር አንፃር። እዚህ
የምናተኩረው በመስመራዊ አለእኩላዊነት ላይ ነው።
ድንጋጌ 2.12 የማስተያየት መላና ባህሪያቱ፦

የተሰጡ ሁለት ነባራዊ ቍጥሮችን a እና b ወስደን ብናስተያይ ፣ ግንኙነታቸው ከሚከተሉት አንዱን ብቻ ይሆናል።
a = b, a < b, a>b
አለእኩላዊነት የሚያስተያዩ የሒሳብ ምልክቶች ከብዙ በጥቂቱ እነዚህ ናቸው።
አለእኩላዊነት የሒሳብ ምልክቶች

ምልክት < ≤ > ≥ ̸=
መጠሪያ ሲያንስ ሲያንስ ወይም ሲስተካከል ሲበልጥ ሲበልጥ ወይም ሲስተካከል ኢእኩል
ምሳሌ x<y x≤y x>y x≥y x ̸= y
ሠንጠረዥ 2.3: የሒሳብ ቃል ማስተያያ ምልክቶች
ያለእኩላዊነት አይነቶችን በዝርዝር ቀጥለን እንመልከት። ከነባራዊ መስመር ልይ ሁለት ነጥብ እንውሰድና a እና b ብለን እንጥራቸው።
እነዚህ a እና b ከየትኛውም ነጥብ ሊመጡ ይችላሉ። በማበላለጥ ፥ በማስተናነስ ፥ ወይም በማስተያየት ፣ በሁለቱ መካከል ያለውን
ግንኙነት እንደሚከተለው እንመሠርታለን።
ሀ) የይበልጣል (>) ግንኙነት
a>b a የ b ታላቅ ነው
a−b=c በመሆኑ c አውንታዊ ነው
ለ) የይበልጣል ወይም እኩል (≥) ግንኙነት
a≥b a ከ b ይተልቃል ወይም ይስተካከላል
a−b=c በመሆኑ c ≥ 0 ነው
ሐ) የያንሳል (<) ግንኙነት
a<b a የ b ታናሽ ነው
a−b=c በመሆኑ c አሉታዊ ነው
መ) የያንሳል ወይም እኩል (≤) ግንኙነት
a≤b a የ b ታናሽ ወይም ተስተካካይ ነው
a−b=c በመሆኑ c ≤ 0 ነው
ሠ) የኢዕኩል ዕኩል ያልሆነ (̸=) ግንኙነት
a ̸= b a እና b እኩል አይደሉም
ምሳሌ 2.2.7. ነባር ቍጥሮችን ማስተያየት

የa አለእኩላዊነት ማነው? a + 3 > b − 1
መፍትሔ፦
ለa a ስናቃልል
a+3−3>b−1−3 ቍጥር 3 ከሁሉም ጐን ሲቀነስ
a>b−4 ከ b ላይ 4 ተቀንሶ a ታላቅ ይሆናል
ምሳሌ 2.2.8. ነባር ቍጥሮችን ማስተያየት
የa አለእኩላዊነት ማነው? 17 ≤ 7a + 3 ≤ 10
መፍትሔ፦
ለa ስናቃልል፦
17 − 3 ≤ 7a + 3 − 3 ≤ 31 − 3 ቍጥር 3 ከሁሉም ጐን ሲቀነስ

14 7a 28
≤ ≤ በቍጥር 7 ሁሉም ወገን ሲካፈል
7 7 7
2≤a≤4 ተውላጥ a በ2 እና በ4 መካከል እነሱን ጨምሮ
ምሳሌ 2.2.9. ማስተያያ የሒሳብ ቃላት
የሚከተሉት ዐረፍተ-ነገሮች «በአለእኩሌታ» ቃል እንዴት ይገለፃሉ?
ሀ) ነባራዊ ቍጥር a ከ −3 በታች ወይም ከ 2 በላይ ነው።

ለ) ነባራዊ ቍጥር a ከ b ይበልጣል ወይም ይስተካከላል።
ሐ) ቍጥር a በ 0 እና −7 (እንሱን ሳይጨምር) መካከል ነው።
መፍትሔ፦
በሒሳብ ቃል ሲገለፁ፦
ሀ) a < −3 ወይም a > 2 ለ) a ≥ b
ሐ) −7 < a < 0
J
አራራቂዎች
በሁለት ነጥቦች መካከል ያለውን ርቀት «አራራቂ» (interval) ብለን እንጠራዋለን። በተጨማሪ «አራራቂ» ስንል ሁለቱን ነጥቦች
ራሳቸውን ሊጨምር ወይም ላይጨምር ይችላል። አራራቂ አዋሳኝ ነጥቦችን ለመለየት ይረዳ ዘንድ ተውላጥ ይሰየማሉ። ለምሳሌ ምስል 2.10
በነባራዊ መስመር ላይ የተቀነፈውን ወይም የተከለለውን አራራቂ ያሰየናል (a, b] ወይም (−1, 3]
3]።
a b
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
የa እና b አራራቂ
ምስል 2.10: አራራቂ (a, b] ወይም (−1, 3]
ስለአራራቂ ጠንቅቀን ማወቅ ያለብን ጥቂት ነገሮች አሉ።
ሀ) የአራራቂው መነሻና መድረሻ ተውላጥ ሊሰየሙ ይገባል።

ለ) በነባር መስመር ላይ ከአንድ በላይ አራራቂ ሊኖር ይችላል።
ሐ) ምንም እንኳን ከአንድ በላይ አራራቂ ቢፈቀድም ፣ እያንዳንዱ ሲገለጽ ግን ለየብቻው መሆን አለበት።
መ) ለአራራቂ የአጻጻፍ ዘይቤ አለ ፤ እናም ዝርዝሩን ቀጥለን እንመልከት።
የአራራቂ አጻጻፍ እንደሚከተለው ነው።
( ወይም [መነሻ-ነጥብ, መድረሻ-ነጥብ ] ወይም )
ከፋች-ዘጊ ቅንፍ () የአራሪቂውን ደንበር አይጨምርም ፤ በሌላ በኩል ግን ከፋች-ዘጊ ቀጥተኛ ቅንፍ [] የአራራቂውን ድንበር ይጨምራል።
ለምሳሌ በምስል 2.10 የተሰጠውን አራራቂ እንደዚህ እንገጻለን።
(−1, 3] ማለት (−1 < x ≤ 3)
የአቀናነፉ ደንብ እንዲህ ነው። ተውላጥ x አራራቂውን ይወክላል።
ሀ) መነሻው ነጥብ (a < x) ከሆነ ፣ በከፋች ቅንፍ «(» እንቀንፋለን። ነገር ግን መነሻው ነጥብ (a <= x) ከሆነ ፣ በከፋች
ቀጥተኛ ቅንፍ «[» እንቀንፋለን።
ለ) መድረሻው ነጥብ (x < b) ከሆነ ፣ በዘጊ ቅንፍ «)» እንገልጻለን። ነገር ግን መድረሻው ነጥብ (x <= b) ከሆነ ፣ በዘጊ
ቀጥተኛ ቅንፍ «]» እንገልጻለን።
ሐ) በተጨማሪ በነባሪው መስመር በራሱ ላይ የአራራቂን ድንበር ለመግለጽ ፣ ክፍት ለማለት «ባዶ ክብ» ፣ ዝግን ለማለት ደግሞ
«ድፍን ክብ» እንስላለን።
ክፍት (c) ክፍት (d) ዝግ (a) ዝግ (b)
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
(c, d) (d, a] [a, b]

ይህ ምስል ከላይ የተዘረዘሩትን ደንቦች በምሳሌነት ያሳያል። በአንክሮ አስተውሉት። ወይም ክፍት ቅንፍ ይሁን ወይም ዝግ ቅንፍ ፣ ወሳኙ
ያለእኩሌታው ግንኙነት ወይም የx ከa እና b ጋር ያለው ግንኑነት ነው። እዚህ a እና b ለምሳሌ ተጠቀምን እንጂ ፣ የትኛውንም አይነት
ተውላጥ አግባብ አለው።
የቅንፍ አጠቃቀም ዘይቤውን በማስፋፋት ፣ በዝርዝር የሚያትት ሠንጠረዥ ከዚህ በታች ቀርቧል።
አራራቂ አጻጻፍ ስልት

በሥነስብስብ ነባራዊ መስመር ላይ
a b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|a<x<b
(a, b)
a b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|a≤x≤b
[a, b]
a b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|a≤x<b
[a, b)
a b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|a<x≤b
(a, b]
ሠንጠረዥ 2.4: የቍጥራት መለያ ምልክት
ከላይ ያየናቸው ነጥቦች ፣ ሁለት ነባራዊ ቍጥሮች የወከሉ ናቸው። አሁን ከ«እልፍ-አእላፍ» (∞) ጋር የተያያዙትን ነጥባት እንመለከታለን።
አራራቂ አጻጻፍ ስልት እና እልፍ-አእላፍ

በስብስባዊነት ነባራዊ መስመር ላይ
b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|x>b
(b, +∞)
b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|x≥b
[a, +∞)
b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|x<b
(−∞, a)
b
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
x|x≤b
(−∞, b]
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4

x | x ነባራዊ ሁሉም ነባራዊ (−∞, +∞)
ርቀትና ፍፁማዊ ቍጥሮች
ስለማበላለጥ ወይም ስለማስተናነስ ባለፈው ክፍል ተመልክተናል። እዚህ ስለርቀትና ከርቀት ጋራ የተያያዙትን ጉዳዮች እናነሳለን። ዓላማችን
በነባር መስመር ላይ በሁለት ነጥቦች መካከል ያለውን ረቀት ማግኘት ነው። ይረዳን ዘንድ ፣ በሚከተለው ነባራዊ መስመር ላይ እናተኩራለን።
a b
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
[a, b]
ምስል 2.11: የአራራቂ ርዝምትን ማስላት
አሁን በ a እና በ b በመካከል ያለው ርቀት ስንት ነው ብለን ራሳችንን እንጠይቅ። መስመሩን እያየን በእጃችን የምንቆጥር ከሆነ ፣ ርቀቱ
5 ነው። መልካም! አነስተኛን ልክ በእጅ መቍጠር ቀላል ይሆናል ፤ ነገር ግን ልኩ በገፍ ለበዛ ፣ ሁነኛውና ቀዳሚ አማራጭ ፣ በስሌት
ርቀቱን ማግኘት ነው። እናም፦
b − a = 3 − (−2) = 5 ርቀቱ 5 ይመጣል
የስሌት-ቃል አጻጻፉ ፣ በነባራዊ-መስመር ላይ ቍጥሮች ከቀኝ ወደ ግራ እያቀነሱ ሂያጅ መሆናቸውን በታስቦት ነው። ስለዚህ ቢያንስ b > a
ነው። በእጅ ስንቆጥር ከa ብንነሳ ወይም ከb ፣ ርቀቱ አንድ ነው። ይሁን እንጂ በስሌት ፣ ከa ተነስተን bን ስንቀንስ ውጤቱ ለየት ይላል።
a − b = −2 − 3 = −5 ርቀቱ አሉታዊ ሆነ
ያገኘነው ውጤት ከበፊቱ በአሉታዊነት ይለያል። ሒሳቡ ትክክል ሆኖ ፣ ያገኘነው ርቀት ለየቅል ነው። አዎ! በሒሳቡ ስህተት የለም።
ከየትኛውም ነጥብ ብንነሳ ፣ ርቀቱ አንደ ርቀት እንዲወጣ ፣ ፍፁማዊ ዕሴት ማከል አለብን። ለያዝነው ችግር እንደ እርማት ውሰዱት።
ድንጋጌ 2.13 የፍፁማዊ-ዕሴት ንብረት፦

እንበል x ነባራዊ ቍጥር ነው። በቍም ቅንፍ የታቀፈ ማንኛውም ነበራዊ ቁጥር ፣ ማለትም |x| ፣ መጨረሻው አውንታዊ ነው። ፍፁም
ዕሴት ብለን እንጠራዋለን። መላው፦


x, ሁኔታው x ≥ 0
|x| =
−x, ሁኔታው x < 0
«ርቀትን» በሚመለከት ለገጠምን ችግር ፣ በፍፁማዊ-ዕሴት በኩል መፍትሔ እንሻለን።
|b − a| = |3 − (−2)| = 5 ከ b ስንነሳ
|a − b| = | − 2 − 3| = 5 ከ a ስንነሳ
አሁን በየትኛውም አቅጣጫ ስሌታችንን ብናካሂድ ፣ ውጤቱ አንድ አይነት ነው። ለነበረብን ችግር ፣ የፍፁማዊ ዕሴት ንብረት ለትክክለኛ
መልሶች አድርሶናል።
መለማመጃ
ልምምድ 2.2.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለቍጥሮች ፥ የቍጥር አይነቶችና ንብረታቸው ፥ የነባራዊ መስመር እና
ባህሪያት ይጠቀልላሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ መፍትሄዎችን ፈልጉ።
I የቍጥር አይነቶች
1. የቍጥሩ አይነቶቹን ለይታችሁ የመጠሪያቸውን ምልክት ግለጹ።
3
√
ሀ) 1 ለ) 7 ሐ) . . . , −3, −2, −1 መ) e
2. እነዚህሳ
π
ሀ) 1, 2, 3 . . . ለ) 0.25 ሐ) 2

መ) . . . , −2, −1, 0, 1, 2, . . .
3. እነዚህ ቍጥሮች ፕራይም መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን ለዩ።
ሀ) 1 ለ) 2 ሐ) 21 መ) 31
4. እነዚህሳ
ሀ) 5 ለ) 9 ሐ) 15 መ) 7
5. የትኞቹ ቍጥሮች ሙሉ ፣ የትኞቹ ጐደሎ ቍጥር ናቸው?

√
ሀ) 1.5 ለ) 3 12 ሐ) 1024 መ) 64 ሠ) 3
81 ረ) −10
6. የትኞቹ ቍጥሮች ሙሉ ፣ የትኞቹ ጐደሎ ቍጥር ናቸው?

2.3 ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ 31
√
ሀ) 2 × 7 ለ) 1000 ሐ) 4
16 መ) −1 ሠ) 12
1 ረ) 1
2
I አራራቂ ፥ ርቀት ፥ አለእኩላዊነት
7. ተገቢውን የቅንፍ አይነት በመጠቀም ፣ አራራቂዎቹን ጻፉ።
ሀ) a > −1 እና b < 1 ለ) a ≤ −0.5 እና b < 1 ሐ) a > −4 እና b < −1
መ) a ≥ 3 እና b ≤ 7
8. ተገቢውን የቅንፍ አይነት በመጠቀም ፣ አራራቂዎቹን ጻፉ።
ሀ) a ≥ 0.1 እና b ≤ 1.0 ለ) b ≥ 1 እና b < 10000 ሐ) a > −∞ እና a < ∞
መ) b ≥ 1 እና b < ∞
9. በአራራቂዎቹ መካከል ያለውን ርቀት በሥራ አሳዩ። እዚህ ርቀቱ አውንታው መሆን አለበት።
ሀ) (−3, 7] ለ) [1.1, 1.9] ሐ) (−21, 0) መ) [1, 17]
10. በአራራቂዎቹ መካከል ያለውን ርቀት በሥራ አሳዩ። እዚህ ርቀቱ አውንታው መሆን አለበት።
ሀ) [−101, −51] ለ) (−1, 2048) ሐ) [.15, 0] መ) (11.99, −102)
2.3 ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ
በሒሳብ ዓለም ውስጥ ንድፎች (graphs) ትልቅ ቦታ አላቸው። ሒሳባዊያን ጽንሰ-ሀሳቦችን ፥ ንድፈ-ድንጋጌዎችን ፥ ተፈጥሮን እንዲሁም
ልዩ ልዩ ክስተቶችን ለመመርመር ፥ ለማጥናት እንዲሁም ለመግለጽ ባለሁለት ወይም ባለሦስት ልክ-ማገናዘቢያ (dimensions)
ንድፎችን ይጠቀማሉ። በዚህ መፅሐፍ ትኩረታችን ባለሁለት ልክ-ማገናዘቢያ ላይ የተመሠረቱ ንድፎች ላይ ይሆናል።
ልክ፦ መጠን ፥ ስፍር . . .። ሲበዛ ልኮች ይላል። ውሃን ተመልከት።

ልክ፦ ዐቅም ፥ ቅጥብ ፥ ዕለተ ሞት። ሰው ከልኩ አያልፍም።
ማንኛውንም ሒሳብ-ነክ ንድፍ ለመሳል «ልክ-ማገናዘቢያ» ወይም «ልክ-ማስመሪያ» ስልት ያሥፈልጋል። ለምን የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ
ከሚከተለው ንድፍ እንጀምር።
ምስል 2.12: ለምን የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ያሥፈልጋል?

አሁን እያንዳንዱ ነጥብ የተሳለበትን እንቅጩን ቦታ የት ነው ተብለን ብንጠየቅ ፣ መመለሱ አዳጋች ይሆንብናል። መነሻና መድረሻውን ፥ ላይና
ታቹን ፥ መቋረጫና መለያያውን እና ሌሎች የንድፉን ባህሪያት ለመማር የልክ ማገናዘቢያ ስልት (reference system) ያሥፈልጋል። የዚህ
ክፍል ዋና ዓላማ ፣ የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ (rectangle coordinate system) ተብሎ የሚጠራውን ስልት መዳሰስ ነው።
አንዳንድ ጊዜ የካርቲዥያን ሥርዓተንድፍ ተብሎ ይጠቀሳል። ሥርዓቱ ካርቲዥያን ተብሎ የሚጠቀስበት ምክንያት ፣ አለጀብራን በጂኦሜትሪ
መግለጽ «ለመጀመሪያ ጊዜ» ለአስተዋወቀው የፈረንሳዩ ፈላስፋ ሬኔ ዴካርት (René Descarte) ማስታወሻ ይሆን ዘንድ ነው።
2.3.1 የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ክፍሎች
የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ የሥነሒሳብ ቀመሮችን ፥ ፋንክሽኖችን ፥ እንዲሁም ዕኩሌታዎችን በትክክል መንደፍ ፥ መግለጽ እና ማስነበብ
የሚያስችል ዘዴ ነው ብለናል። የሚከተሉት ንብረቶች አሉት። ምስል 2.13.1 እና ምስል 2.13.2 በተጨማሪ ተመልከቱ።
• እንዝርቶች፦ የመንደፊያ ገጹን በአራት ቀጠና የሚፈርጁ ሁለት መስቀለኛ መለኪያ መስመሮች--የጐን-ለጐኑ x−እንዝርት ፣
የቁም-ለቁሙ y−እንዝርት ተብለው ይጠራሉ።
• ነባራዊ ቍጥር፦ እንዝርቶቹ ነባራዊ ቍጥሮችን ይወክላሉ--እናም በተፈለገው አራራቂ ልክ ተተምነው የመለኪያ ችሎታ ይሰጣሉ።
• መነሻ እምብርት ፦ ሁለቱ እንዝርቶች መሀከል ላይ መስቀለኛ የሚፈጥሩበት «መነሻ» ወይም «እምብርት» ነው። ይህ መነሻ
ነጥብ በአድርሻ ረገድ (0, 0) ነው። በተጨማሪ ይህ መነሻ የእንዝርቶቹ አውንታዊና አሉታዊ ወገን መለያ ነው።
• ጥምር ነጥብ ተነዳፊ ነጥብ ፦ በመንደፊያ ገጹ ላይ ማንኛውም አድራሻ ወይም ቦታ በ x እና y ጥምር ይወሰናል።
• አውንታዊ እና አሉታዊ፦ ከሥር ከመሠረቱ ፣ ከመነሻው ወደ ግራ የሚጓዘው የ x−እንዝርት ክፍል አሉታዊ ፣ ከመነሻው ወደታች
የሚጓዘው የ y−እንዝርት ክፍል አሉታዊ ናቸው።
• አቅጣጫዎች፦ ሁለት መሠረታዊ አቅጣጫዎች አሉ--የጐን-ለጐን (ረድፋዊ) እና የቁም-ለቁም (አምዳዊ) ናቸው።
1
y 5 y
4
፪ኛ 0.5 ፩ኛ 3
2
1
x x
−0.5 0.5 1 −5 −4 −3 −2 −1
−1 1 2 3 4 5
−2
፫ኛ −0.5 ፬ኛ −3
−4
−5
(2.13.1) ሩበኛ ክፍሎች (2.13.2) ባለመስመር የንድፍ ገጽ
ማንኛውንም ነባራዊ-ቍጥር በተጠናቀረ ስልት ይወክላሉ። የx-እንዝርት የጐን ልክ ተናጋሪ ሲሆን ፣ የy-እንዝርት ደግሞ የቁም ልክ ተናጋሪ
ነው። በተጨማሪ የንድፍ ነጥቦችን በእርግጥ መለየት ይቻል ዘንድ ፣ ሁለቱ እንዝርቶች እያንዳንዳቸው በተፈለገው ርቀት መሠረት እኩል
ተሸንሽነው ፣ ሽንሽኖቹ በጭረት ተጠቅሰውና በተራ ቍጥር ቀልመው ፣ የንድፍ ሥርዓቱን ይደግፋሉ። እንዝርቶች አስተማማኝ መለኪያ ማገርና
ምሶሶ ናቸው። ምስል 2.14 ተመልከቱ።
ሁለቱ እንዝርቶች በእኩል መስቀለኛ የሚሆኑበት እና ልክ መቍጠር የምንጀመርበት «መነሻ» (origin) ተብሎ ይጠራል። በx-እንዝርት
ረገድ ፣ ከመነሻ በስተምሥራቅ ያለው አውንታዊ ፣ ከመነሻ በስተምዕራብ ያለው ደግሞ አሉታዊ ነው። በy-እንዝርት ረገድ ፣ ከመነሻ በስ-
ተሰሜን ያለው አውንታዊ ፣ ከመነሻ በስተደቡብ ያለው ደግሞ አሉታዊ ነው። ሁለቱም እንዝርቶች ዚሮ ብለው ልክ መቍጠር የሚጀምሩበት
መነሻ (0, 0) ነው። ምስል 2.14 እንደሚያሳየው ከመነሻ ጀምሮ በየትኛውም አቅጣጫ እርከኖቹ በተርታ ቍጥር ተሰይመዋል። መነሻው
ከተሰየመ ፣ አብዛኛውን ጊዜ በ «O» ነው።
5 y−እንዝርት
4
3
አውንታዊ ልክ
2
(መነሻ)
1
x−እንዝርት
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
አሉታዊ −2 አውንታዊ ልክ
አሉታዊ −3
−4
−5
ምስል 2.14: በዐራትማዕዘን ነደፋ
ተነዳፊ ጥምር ነጥቦች (coordinate points)፦ አሁን የትኛውንም ነጥብ በማያሻማ መንገድ መጥቀስ ወይም መገመት እንችላለን።
አንድን ነጥብ ለመንደፍ ፣ በቅድሚያ የx እና የy ልኮችን ከለየን በኃላ ፣ ሁለቱ የሚገጣጠሙበት ላይ ቀለም እንጥላለን። ምስል 2.15
ተመልከቱ።
5 y
4 (2,3)
(−4,2) 3
2
1
x
−5 −4 −3 −2 −1−1 1 2 3 4 5
−2 (0,0)
−3
−4 (4,−3)
(−2,−4) −5
ምስል 2.15: የተነደፉ ነጥባት
በ x እና y እንዝርቶች ላይ የተሰመሩት የጀርባ መስመሮች ሙሉ ልኮችን ይነግሩናል ፤ ብሎም ነጥቦችን መንድፍ የምንፈልግበትን ቦታ በቀላል
መለየት እንችላለን። ለምሳሌ ጥምር ነጥብ (2, 3) እንውሰድ ፣ በ x ረገድ ወደ ጐን 2 ልክ ፣ በ y ረገድ 3 ልክ ወደ ላይ በመጓዝ የተገኘ
ነጥብ ነው። ይህንን ነጥብ ሌላ ቦታ ላይ ማግኘት በፍፁም አይቻልም። ጥምር ነጥብ (2, 3) አንድና አንድ መጋጠሚያ ቦታ ላይ ብቻ ነው
በዚህ ሥርዓተ-ንድፍ ያለው።
ምሳሌ 2.3.1. ነጠብጣቦቹ ያሉበትን የx እና የy ልክ መለየት።

5 y
4
3
2
1
x
−5 −4 −3 −2 −1−1 1 2 3 4 5
−2
−3
−4
−5
ምስል 2.16: ምሳሌ ተነዳፊ ነጥቦችን መለየት

መፍትሔ፦ የተነዳፊ ነጥቦች ዝርዝር እነዚህ ናቸው።

(4, 2) ፥ (0, 3) ፥ (−1, 5) ፥ (−3, −1) ፥ (−2.5, −3.5) ፥ (2.5, −1.5)
J
አውንታዊ እና አሉታዊ፦ ሁለቱም የx እና የy እንዝርቶች ነባራዊ ቍጥሮችን (real numbers) ይወክላሉ ብለናል። እነዚህ እንዝርቶች
እኛ እራሳችን ካልወሰናቸው በስተቀር ፣ በየትኛውም እቅጣጫ ያለምንም ገደብ እስከፈለግነው መጓዝ ይችላሉ። ጉዞአቸው የሚያከትመው
«እልፍ አእላፍ» −∞ ወይም +∞ ላይ ሲደርሱ ብቻ ነው። የእንዝርቶቹ ቀስት የሚያሳዩት ይህንን ባህሪያቸውን ለማንፀባረቅ ነው።
ነባራዊ-ቍጥሮች አውንታዊና አሉታዊ የቍጥር አይነቶችን ይጠቀልላሉ ብለናል። ከእንዝርቶቹ መነሻ ወደ ግራ እንዲሁም ወደ ታች ልኮቹ
በሙሉ አሉታዊ ናቸው። በመሆኑም ፣ በx-እንዝርት ረገድ ከግራ ወደ ቀኝ የልኮቹ ቍጥር በተርታ እያደገ ሲሄድ በy-እንዝርት ረገድ ግን
ከታች ወደ ላይ የልኮቹ ቍጥር በተርታ እየጨመረ ይጓዛል። በእንዝርቶቹ ላይ አሉታዊ ቍጥሮችን ከአውንታዊ የምንለየው በሚከተላቸው የ
«−
−» ምልክት ነው። ለምሳሌ −1, −2, −3, −4, −5, −6, . . . ።
ሩበኛ ክፍሎች፦ የx እና የy እንዝርቶች በመስቀለኛ የሚቋረጡበት ነጥብ ላይ አራት ክፍሎች ይከሰታሉ። እነሱንም ሩበኛ ክፍሎች
(quadrant) ብለን እንጠራቸዋለን። እያንዳንዳቸው መለያ ስም አላቸው።
5 y
4
፪ 3 ፩
2
1
x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 1 2 3 4 5
−2
፫ −3 ፬
−4
−5
ምስል 2.17: ሩበኛ ክፍሎች
ስም አሰያየሙ ከቀኝ ወደ ግራ ፣ ከዛ ከግራ ወደ ቀኝ ነው። በምስል 2.17 እንደሚታየው ሩበኛ ክፍል ፩ ፥ ሩበኛ ክፍል ፪ ፥ ሩበኛ ክፍል ፫
እና ሩበኛ ክፍል ፬ ተብለው ይጠራሉ። በእያንዳንዱ ክፍል የx እና የy አውንታዊነትና አሉታዊነት የተለያዩ ናቸው። እነዚህ ጠንቅቆ ማወቅ
የግድ ነው። የሚቀጥለው ሠንጠረዥ ?? ዝርዝሩን ይሠጣል።
ሩበኛ ክፍሎች አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት

ክፍል ፩ x አውንታዊ ፥ y አውንታዊ
ክፍል ፪ x አሉታዊ ፥ y አውንታዊ
ክፍል ፫ x አሉታዊ ፥ y አሉታዊ
ክፍል ፬ x አውንታዊ ፥ y አሉታዊ
ሠንጠረዥ 2.6: የሩበኛ አውንታዊነት ፥ አሉታዊነት

2.3.2 የዕኩሌታ ንድፎች
በመሠረቱ ፣ የንድፎች ዓላማ ቀመሮችን ወይም እኩሎታዎችን መግለጽ ነው። በዚህ ክፍል ምሳሌ ይሆን ዘንድ ጥቂት ዕኩሌታዎችን እንነድፋለን።
አንዳንዶቹ ምሳሌዎች እንግዳና ጠጠር ያሉ ሊሆኑ ይችላሉ። የምሳሌዎቹ ዓላማ ሥርዓተንድፉን ማሳየትና ማጕላት ብቻ ነው። በዚህ አጋጣሚ ፣
የእንዝርቶች ሥፋትና ጥበት ወይም ርዝመትና እጥረት ወይም የአሉታዊ ሆነ የአውንታዊው ክፍል መጨመር አለመጨመር ፣ እንደ ተግባሩ
ዓላማ መወሰን ያለበት ነው። ለምሳሌ f(x) = |x| ብንስል ፣ ንድፉ አሉታዊ የy-እንዝርትን አይነካም። ስለሆነም ፣ አሌታዊ የy-እንዝርት
ቢተው ፣ የንድፉን ዓላማ አይቀይርም።
መስመራዊ ዕኩሌታዎች ባለአንድ አራቢ ዕኩሌታዎች ናቸው። ለምሳሌ f(x) = x + 1 ፣ f(x) = −x ፣ f(x) = 3x − 1 ፣
እና የመሳሰሉት። ባለአንድ አራቢ የምንላቸው x ራሱን በራሱ ስለማያባዛ ፣ ማለት x1 ስለሆነ ነው። ስሙ ነውና ፣ የንድፉ ውጤት ቀጥተኛ
መስመር ወይም የቀጥተኛ መስመር ጥርቅም ነው። በቅድሚያ ከረድፋዊና አምዳዊ የመስመር ንድፎች እንጀምራለን።
5 y 5 y
4 4
3 3
2 2
f(x) = 3 x=2
1 1
x x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5
−2 −2
−3 −3
−4 −4
−5 −5
(2.18.1) ረድፋዊ መስመር፦ f(x) = 3 (2.18.2) ዓምዳዊ መስመር፦ x = 2 (ፋንክሽን አይደለም)
ልብ እንበል! ከሁለቱ f(x) = 3 እውን ፋንክሽን ነው። ነገር ግን ሁለተኛው ንድፍ የ x = 2 ውጤት ቢሆንም ፤ ፋንክሽን አይደለም።
ከዚህ ምሳሌ የምንማረው ተነዳፊዎቹ ፋንክሽኖች ብቻ አለመሆናቸውን ነው። በተጨማሪ ዝንባሌን በሚመለከት የመጀመሪያው ዝንባሌ = 0
ሲሆን የሁለተኛው ግን ተደንጋጊ አይደለም።
የሚቀጥሉት ንድፎች የሰያፍ ዱካ አላቸው። ዝንባሌአቸው ከ0 በላይ ወይም በታች ነው። የf(x) = |x| ፉንክሽን ፣ ከእምብርት
ጀምሮ ፣ በሁለት ልዩ ልዩ አቅጣጫ ሲጓዝ እናየዋለን።
5 y 5 y
4 y=x 4
3 3
2 2
1 1
x x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5
−2 −2 f(x) = |x|
−3 −3
−4 −4
−5 −5
(2.19.1) ሰያፍ መስመር ንድፍ፦ f(x) = x (2.19.2) የፍፁም ዋጋ ንድፍ፦ f(x) = |x|
ከፊታችን ያሉት ካዕባዊ ወይም ባለሁለት አራቢ ዕኬሌታ ንድፎች ናቸው። በመሠረቱ ካዕባዊ ዕኩሌታዎች ፓራቦላ ተብሎ የሚጠራው የንድፍ
አይነት ያንፀባርቃሉ። ይሁን እንጂ ለምሳሌ ያህል አንዱ የተጨመረው ንድፍ የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ነው ፤ ነገር ግን ትሪግኖሜትራዊ
ፋንክሽን የፓራቦላ ባህሪ የላቸውም።
5 y f(x) = cos2 (x) 5 y

4 4 f(x) = −x2 + 2
2
f(x) = − cos (x)
3 3
2 2
1 1
x x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5
−2 −2
−3 −3
−4 −4
−5 −5
(2.20.1) ጥንድ ባለሁለት አራቢ ቀመር ንድፍ (2.20.2) ባለሁለት አራቢ፦ f(x) = −x2 + 2
የሚከተሉት ሣልሳዊ ወይም ባለሦስት አራቢ እኬሌታ ንድፎች ናቸው። የአልጀብራዊ ፋንክሽኖች ሳይሆኑ የትሪግኖሜትራዊ ናቸው።
5 y 5 y
4 2sin3 (x) 4 3 sin3 (x) − 2x
3 3
2 2
1 1
x x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5
−2 −2
−3 −3
−4 −4
−5 −5
(2.21.1) ባለሦስት ዕኩሌታ ሳይን ንድፍ፦ 2 sin2 (x) (2.21.2) ባለሦስት ዕኩሌታ ሳይን ንድፍ፦ 3 sin3 (x) − 2x
በመጨረሻ ፣ ይህንን አርእስት የጀመርነው ያለምንም ልክ-ማገናዘቢያ የተነደፈ ምስል በማቅረብ ነበር። በጊዜው የተነሳው ችግር ፣ የልክ
ማገናዘቢያ በሌለበት የንድፍ ነጥቦቹ የተቀለሙበትን ቦታ መለየት ወይም መገመት አለማቻል ነበር። አሁን «ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ»
በመጠቀም የነበረውን ችግር በተወሰነ ደረጃ እናቃልላለን።
x
1
x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2
−1
ምስል 2.22: የሳይን እና የኮሳይን ንድፍ
በግልጽ እንደምናየው የትኛው ጥምር ነጥብ የት መነደፍ ይኖርበታል የሚለውን ጥያቄ አሁን በቀላሉ መመለስ እንችላለን ፤ ሥርዓቱ ስላ-
መቻቸልን። ንድፉ በማንኛውም ሰው ይሳል እንዲሁም በየትኛውም ቦታ ውጤቱ አንድ ነው። በነገራችን ላይ ከላይ የቀረበው ንድፍ የሁለት
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ውጤት ነው። በመደበኛ አቀማመጣቸው ሁለቱ ንድፎች ሲጠላለፉ እናያለን።
y = sin(x) እና y = cos(x)
መለማመጃ
ልምምድ 2.3.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ ሥነሒሳብ የንድፍ ስልት ነው ፤ በተለይ የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ።
አብዛኛዎቹ መንደፍን ይጠይቃሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ መፍትሄዎችን ፈልጉ።
I ስለዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ
1. እያንዳንዱን ጥያቄ እንቅጩን መልሱ።
ሀ) የ x እና የ y እንዝርት ወሰናቸው ማነው?
ለ) የመንደፊያው ገጽ የልክ መነሻው የት ነው?
ሐ) የ x እና y ነጥቦች አሉታዊ የሆኑበት ሩበኛ ክፍል የቱ ነው?
መ) ከመነሻው በኃላ ወደ ሰሜን የሚያመለክተው የ y እንዝርት አውንታዊ ነው ወይስ አሉታዊ?
ሠ) የተነዳፊ ነጥብ አጻጻፍ ዘይቤ እንዴት ነው?
2. የሚከተሉትን ነጥቦች በዐራትማዕዘን ገጽ ላይ ንቀሱ።
ሀ) (0, 0) ለ) (2, 3) ሐ) (−1, −1) መ) (7, −3)
3. የሚከተሉትን ነጥቦች በዐራትማዕዘን ገጽ ላይ ንቀሱ።
ሀ) (−10, 1.5) ለ) (−4.5, −2) ሐ) (0, 5) መ) (0, −10)
I የዕኩሌታ ንድፎች
4. የሚከተሉትን ጥምር ነጥቦች ከነቀሳችሁ በኃላ ፣ የንድፉን አይነት ለዩ እንዲሁም ዕኩሌታውን ገንቡ።
ሀ) (0, 0) ፥ (−1, 1) ፥ (1, 1) ፥ (−2, 4) ፥ (2, 4) ፥ (−3, 9) ፥ (3, 9) ፥ (−4, 16) ፥ (4, 16) ፥ . . .
ለ) . . . ፥ (−3, −3) ፥ (−2, −2) ፥ (−1, −1) ፥ (0, 0) ፥ (1, 1) ፥ (2, 2) ፥ (3, 3) ፥ . . .
5. ቀጥሎ የተሰጡትን ዕኩሌታዎች ንደፉ። የራሳችሁን የ x ዋጋዎች ተጠቀሙ።
ሀ) y = 2x ለ) y = 2x + 1 ሐ) y = 2x − 1
6. ቀጥሎ የተሰጡትን ዕኩሌታዎች ንደፉ። የራሳችሁን የ x ዋጋዎች ተጠቀሙ።
ሀ) y = −x ለ) y = (−x)(|x|) ሐ) y = 3x − 1
7. እነዚህን ካዕባዊ ዕኩሌታዎች ንድፍ።

ሀ) y = −x2 ለ) y = x2 + 1 ሐ) y = x2 − 1
8. እነዚህን ሳልሳዊ ዕኩሌታዎች ንድፍ።
ሀ) y = x3 ለ) y = x3 + 1 ሐ) y = x3 − 1
I ተቀጣጣይ ወይም ንጥጥል ንድፎች
9. የእነዚህ ፋንክሽኖች ንድፎች ንጥጥል ከሆኑ ንጥጥሉ የሚከሰተው በምን ሁኔታ ላይ ነው?
(x+1) x 1
ሀ) x ለ) (x+1) ሐ) x መ) (x21+1) 1
ሠ) (x+1)(x−1)
10. እነዚህን ፋንክሽኖች በመንደፍ ተቀጣጣይ ወይም ንጥጥል መሆናቸውን በተግባር አሳዩ።
(x+1) x 1
ሀ) x ለ) (x+1) ሐ) x መ) (x21+1) 1
ሠ) (x+1)(x−1)
ምዕራፍ 3
ጂኦሜትራዊ መሠረታዊ ቅርጾች
ይዘት
3.1 ትክክለኛ-ገጽ ፥ ነጥብ ፥ መስመር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.1.1 ትክክለኛ-ገጽ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.1.2 ነጥብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.1.3 መስመር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.2 ፖሊጋን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.3 ክብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.3.1 ክብን መለካት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
40 ምዕራፍ 3. ጂኦሜትራዊ መሠረታዊ ቅርጾች
ወ
ደፊት ለሚጠብቁን ምዕራፎች መሠረት እየጣልን መጓዝ ለጥናትችን አንዱና ተገቢ ሂደት ነው። ጥቂት መሠረታዊ የጂኦሜትሪ
ቅርጾች ፣ በተለይ ጂኦሜትሪያዊ ትክክለኛ-ገጽ ዓይነተኛ-ገጽ (plane) ፥ ነጥብ ፥ መስመር ፥ ዐራትማዕዘን ፥ ክብ እና
ቅስት ዋና አርእስቶቻችን ናቸው። በተጨማሪ ይህ እንደ ክለሳ ሊታይ ይገባል ፤ ምክንያቱም ቀደም ብሎ ሊታወቁ የሚገባቸው
ስለሆኑ።
3.1 ትክክለኛ-ገጽ ፥ ነጥብ ፥ መስመር
ትክክለኛ-ገጽ ፥ ነጥብ ፥ መስመር እነዚህ ለጂኦሜትሪ ሥር-መሠረት ናቸው። ጂኦሜትሪአዊያን እነዚህን በአፍላ ከመደንገግ ይልቅ በቂ
ፍቺ መስጠትን ይመርጣሉ ፤ ምክንያቱም በረቂቅ ሥር-መሠረቶች ላይ ጥርት ያለ ድንጋጌ መመሥረት ከሞላ ጐደል የወደፊት ችግር ስላለበት።
አስቀድመን እነዚህን የጂኦሜትሪያዊ መሠረታዊ ቅርጾች በለብታ እንቃኛለን።
3.1.1 ትክክለኛ-ገጽ
በጂኦሜትሪ ምንም ነገር ስለመንደፍ ከማውሳታችን በፊት «በየት ላይ» ለሚለው ጥያቄ ግልጽና የማያሻማ መልስ መስጠት አሥፈላጊ ነው።
በዚህ መጽሐፍ ሙሉ በሙሉ ጂኦሜትሪያዊ ንድፎችን የምንነድፍበት «ትክክለኛ-ገጽ» ዓይነተኛ-ገጽ (plane) ይባላል። በጂኦሜትሪ
ዓለም ይህ ቃል ከፍተኛ ቦታ አለው ፤ አንዱን የጂኦሜትሪ ዘርፍ ስለመሠረተ። ከሞላ ጐደል የሚከተሉት ቋሚ ንብረቶች ናቸው።
• ዝርግ እና ባለሁለት-ልክ (dimensions) ማለት ባለጐንና ባለርዝመት ፤
• ጥልቀት የለውም ፤
• በሁለቱ አቅጣጫዎች መቆሚያ የሌለው እልፍ-አእላፍ ወይም ወሰን አልባ ፤
• በማንኛውም አቋቋም ሊኖር የሚችል ፤
ፍቺ ትክክለኛ-ገጽ ዓይነተኛ-ገጽ (plane)፦

በየትኛውም አቅጣጫ ይሁን በየት ፣ ፊቱ ሙሉ በሙሉ ዝርግ (ልሙጥ) የሆነ ፣ ባለሁለት-ልክ ፣ ወሰን አልባ ፣ መስመር በላዩ ላይ ሲነደፍ
ከጫፍ እስከ ጫፍ እያንዳንዱ ነጥብ በቀጥታ የሚውልበት «ትክክለኛ-ገጽ» (plane) ይባላል። J
ሊኖር የሚችል የትክክለኛ-ገጽ ቍጥር ወሰን የለውም። አንዱ አንዱን ሰነጣጥቆ መቆም ይፈቀድላቸዋል። ሁለት ትክክል-ገጾች እርስ በርስ
ከተቋረጡ ፣ የተገናኙበት ነጥብ ላይ ቀጥተኛ መስመር ይከሰታል። ምንም እንኳን ትክክለኛ-ገጽ በጐኑና በርዝመቱ ወሰን አልባ ቢሆንም ፣
አንድን ነጥብ ከገጽ ውጪ ከመሆን የሚከለክለው የለም።
ትክክለኛ-ገጽ (plane)
C
B
A
ምስል 3.1: ትክክለኛ-ገጽ (ዓይነተኛ-ገጽ)

3.1 ትክክለኛ-ገጽ ፥ ነጥብ ፥ መስመር 41
በምስል 3.1 እንደሚታየው ትክክለኛ-ገጽን የምንወስደው እንደሉክ ፥ እንደወለል ፥ እንደግድግዳ ፥ ወይም የመሳሰሉት ነው። ወደፊት
ጂኦሜትሪያዊ ንድፍ ስንስል በእንድምታ «ትክክለኛ-ገጽ» ላይ መሆኑ በአይምሮችን ሊኖር ይገባል። በነደፍን ቍጥር ይህንን አርእስት ደግመን
ደጋግመን አናነሳም።
3.1.2 ነጥብ
ከቀለም (ፊደል) አንፃር ፣ አብዛኛውን ጊዜ «ነጥብ» በጣም ትንሽ ድፍን ክብ ተደርጎ ይገለጻል። በሥነፅሑፍ በሁለት ነጥብ ቃላትን ፣ በአርት
ነጥብ ዐረፍተነገሮችን መለያ አድርጐ መጻፍ መደበኛ ነው። አንድን ነገር በሦስት ነጠብጣብ ካከተምን «. . . » ወዘተ ወይም ይቀጥላል
ማለት ነው። በእንግሊዘኛ የዐርፍተነገር ማቆሚያ ነጥብ መሆኑን እናውቃለን። እነዚህና የመሳሰሉት እንዳሉ ሆነው ፣ በጆኦሜትሪ የነጥብ
ትርጕም ለየት ይላልና ከድንጋጌው እንጀምር።
ፍቺ ነጥብ ፦
ጐን ፥ ርዝመት ፥ ጥልቀት ወይም ልከት የሌለው ፣ ነገር ግን በዓላማው መቆሚያ ቦታ ብቻ ተናጋሪ ፣ በትንሽ ጠብታ የሚወከል «ነጥብ»
ይባላል። J
ነጥብ የማይከፋፈል ፥ የማይነጣጠል ፥ በራሱ መጠን-አልባ ፣ ነገር ግን የተነጠበበትን ቦታ አመልካች ነው ፤ «የቦታ ተወካይ እንዲሉ»
ትክክለኛ-ገጽ (plane)
C
B
A
ምስል 3.2: ነጥብ በትክክለኛ-ገጽ ላይ
በድንጋጌው ነጥብ ልዩ ቦታ አመልካች ነው ብለናል። በሚከተሉት ሁለት ሥርዓተንድፎች ነጥብ ቦታ አጣቃሽ መሆኑን በግልጽ እናያለን።
2π
4 4
y 3π
3 4
π
4
2
1
x 4π 0 2 4 6 8
4
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
−1
−2
5π 7π
−3 4 4
−4 6π
4
(3.3.1) ተነዳፊ ነጥቦች በዐራትማዕዘን ሥርዓት (3.3.2) ተነዳፊ ነጥቦች በዋልታ ሥርዓት
በመጨረሻ የተለመደው ትንሽ ድፍን ክብ ቢሆንም ቅሉ ፣ አንድ ነጥብ በልዩ ልዩ ቅርጽ ሊወከል ወይም ሊገለጽ ይቻላል ፤ ዋናው ዓላማ
«የት ነው» የሚለውን ጥያቄ መመለስ ብቻ ስለሆነ።
3.1.3 መስመር
በጂኦሜትሪ ረገድ ፣ መስመር ከተለመደው ዘውትራዊ እይታ በፍፁም የተለየ ነው። ረቂቅና አድማሱ ሰፊ ነው።
ፍቺ መስመር፦
መስመር ስንል በርዝመት ብቻ የሚገለጽ ፣ ጐንና ጥልቀት የሌለው ፣ በሁለቱም ጫፎቹ ወሰን አልባ የሆነ ነው። J
መስመር ከርዝመት በስተቀር ሌላ ልከት የለውም። ርዝመት በተከታታይ ነጥባት ይከሰታል ፣ አራራቂዎች በፊደል ይሰየማሉ።
←→
«ቀጥተኛ-መስመር» (AB) በልዩ ልዩ ነጥቦች ላይ የሚያልፍ ፣ በነጥቦቹ መካከል ብቸኛና አጭር ርቀት ያለው ፣ እንዲሁም
ወሰን አልባ ማለት በሁለቱ ጫፎቹ ለዝንተዓለም ቀጣይ ነው።
A B
በሁለት ልዩ ነጥቦች በመነሻና መድረሻ የተቋጨ «የመስመር አካል» (AB) ይባላል።
A B
እዚህ የምናተኩረው ቀጥተኛ መስመር ላይ ቢሆንም ፣ ለየት ያለ የመስመር አካሄድ ያለቸው ፣ ለምሳሌ እንደ ጥምዝ መስመር ፣
መኖራቸውን ማስተዋሉ መልካም ነው።
የመስመር ርዝመትን አወሳሰን፦
የጋድም ወይም ቋሚ ቀጥተኛ-መስመር፦
a b
ርዝመት = |b − a| = |a − b|
የአጋደለ ቀጥተኛ-መስመር፦
y
(x1 ,y1 )
q
ርዝመት = (x1 − x0 )2 + (y1 − y0 )2
x
(x0 ,y0 )
አንድ መስመር ከሌላ ጋር፦

3.1 ትክክለኛ-ገጽ ፥ ነጥብ ፥ መስመር 43
• ሁለት ልዩ ልዩ መስመሮች ፣ ወይም አንድ ነጥብ ላይ ብቻ ይተላለፋሉ ወይም በጭራሽ አይተላለፉም። የሚተላለፉበት ንጥብ
የጋራቸው ይሆናል።
• ሁለት መስመሮች ተስማሚ ወይም ተጣጣሚ ከሆኑ ፣ ሁለቱም አንድ አይነት ርዝመት አላቸው።
• አንድ መስመር ከሌላው ጋር በትክክለኛ-ማዕዘን በዓይነተኛ-ማዕዘን ከተገጣጠመ ፣ አንዱ ለአንዱ ተገዳዳሚ (perpendicular)
ናቸው።
• አንድ መስመር ከሌላው ጋር በትክክለኛ-ማዕዘን በዓይነተኛ-ማዕዘን ካተላለፈ ፣ እንደ መስቀለኛ ፣ አንዱ ለአንዱ ተገዳዳሚ
ተላላፊ (perpendicular) ናቸው።
D D
B
C
A C
A D A C
B B
ምስል 3.6: ተላላፊ ፥ በትክክለኛ-ማዕዘን ተገጣጣሚ ፥ በትክክለኛ-ማዕዘን ተላላፊ
መለማመጃ
ልምምድ 3.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች የሚመለከቱት ትክክለኛ-ገጾችን ፥ ነጥቦችንና መስመሮችን ነው። አንዳንድ
ጥያቄዎች በምስል የተደገፉ ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ መፍትሄዎችን ፈልጉ።
I ትክክለኛ-ገጽን በሚመለከት
1. አጫጭር ጥያቄዎች
ሀ) አንድ ትክክለኛ-ገጽ ስንት ልክ አለው? ማንና ማን? ለ) ትክክለኛ-ገጽ ጥልቀት አለው?
ሐ) ስንት ትክክለኛ-ገጽ ሊኖረን ይችላል? መ) መጽሐፍ ስንት ትክክለኛ-ገጽ አለው?
ሠ) ትክክለኛ-ገጾች ቀለም አላቸው? ረ) ትክክለኛ-ገጽን መቈራረጥ ትርጕም አለው?
ሀ) ሳጥን ስንት ትክክለኛ-ገጽ አለው? ለ) የትክክለኛ-ገጽ ስንት አቅጣጫዎች አሉት?
ሐ) ሉክ ስንት ትክክለኛ-ገጽ አለው? መ) ባለሁለት ልክ ትክክለኛ-ገጽ ላይ ስንት እንዝርት ሊኖረን

ይችላል?
ሠ) የትክክለኛ-ገጽ የመጨረሻ ትልቅ መጠኑ ምንድን ነው? ረ) ሁለት ትክክለኛ-ገጾች እርስ በርስ ሲተላለፉ ምን ይፈጣራል?
I ነጥብ
3. ወይም እውነት ወይም ሐሰት
ሀ) በጂኦሜትሪ ነጥብ ወርድ እና ርዝመት አለው።
ለ) በሁለት ልዩ ልዩ ነጥቦች መካከል አያሌ መስመሮች መዘርጋት ይቻላል።
ሐ) በአንድ መስመር ላይ ከሁለት ነጥብ በላይ ይኖረናል።
መ) ሬድኤሱ 2ሳሜ እና .25ሚሜ በሆነ ነጥብ መካከል ልዩነት የለም።
ሠ) በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ የነጥቦች ዓላማ ጥልቀትን መናገር ነው።
ረ) በጂኦሜትሪ ነጥብ የዐረፍተነገር መዝጊያ ነው።
I መስመር
4. ከግራ ወደ ቀኝ እያንዳንዳን የመስመር አይነት በሥነሒሳብ ቃል ግለጹ።
a b
A B
ሀ) መስመር 1 ለ) መስመር 2 ሐ) መስመር 3
5. በሁለቱ የተገጣጠሙ መስመሮች መካከል ያለውን የአካል ግንኙነት ትይዩ ፥ ማዕዘናዊ ወይም ሰንጣቂ መሆኑን ለዩ።
B C D D
A B A C
A C
B
ሀ) ለ) ሐ)
6. ከግራ ወደ ቀኝ የAB ርቀት በሥራ አስሉ።
B(4,3)
A(−1,0) B(2,0) A(−4,0) B(−1,0)

A(0,1)
ሀ) ለ) ሐ)
7. የሚከተሉትን መስመሮች ንደፉ።

←
→ →
−
ሀ) ሀለ ለ) ሀለ ሐ) ሀለ
መ) መስቀለኛ በ ሀለ እና መሠ ሠ) ትይዩ መስመሮች በ ሀለ እና መሠ

3.2 ፖሊጋን 45
8. አለቃ ገብረ ሐና በፈረሳቸው ወደ ምዕራብ አቅጣጫ 12ኪሜ በቀጥታ ይጋልቡና ፊታቸውን ወደ ቀኝ አዙረው በቀጥታ ወደ ሰሜት
አቅጣጫ 5ኪሜ ይጋልባሉ። ከጀመሩበት ነጥብ ተነስተው ወደ መዳረሻቸው በቀጥት ቢጋልቡ ኖሮ ምን ያህል ርቀት ይወስድባቸው
ነበር?
←→
9. የ ሀለ መስመር ርቀት 17ኪሜ ቢሆን ፣ የርቀቱ 1/2ኛ ፥ 1/3ኛ ፥ 1/4ኛ ፥ 1/5ኛ ስንት ነው?
10. ወይም እውነት ወይም ሐሰት፦ መስመር ርዝመት እንጂ ወርድና ጥልቀት የለውም።
3.2 ፖሊጋን
ትኩረታችን «ዐራትማዕዘን» (rectangle) ቢሆንም ቅሉ ፣ ከሥር-መሠረቱ ነካ አድርጎ ማለፉ መልካም ነው። እዚህ መጽሐፍ ውስጥ
«ዐራትማዕዘን» የሚለውን ቃል አያሌ ሥፍራዎች ውስጥ ስለምናገኘው ፣ በትርጕሙ ግልጽና የማያሻማ ግንዛቤ መኖር አለበት።
በቀጥተኛ መስመር የተገነቡና የገጠሙ ቅርጾች «ፖሊጋን» (polygon) ይባላሉ።

ቢያንስ ሦስት ጐኖች መኖር አለባቸው ፤ ነገር ግን የጐኖች ቍጥር የቱንም ያህል ከፍ
ፖሊጋን
ሊል ይችላል። በፖሊጋን ሥር ካሉት ልዩ ልዩ የንድፍ ቅርጾች መካከል «ፓራለሎግራምን»
(parallelogram) እናገኛለን።
ፓራለሎግራም
«ፓራለሎግራም» (paralellogram) ባለአራት ቀጥተኛ ጐን ፣ ጥንድ ተቃራኒ ጐኖቹና ማዕዘናቱ ትይዩ እና ተስማሚ የሆኑ ቅርፅ
ነው። ምስል 3.8.1 ተመልከቱ። ከታችና ከላይ ያሉት ወርዶች ትይዩና እኩል ናቸው ፤ እንዲዚሁ በግራና በቀኝ ያሉት ሁለቱ ጐኖቹ። በንብረት
ረገድ ፣ ወርድና ከፍታ ፥ የጠርዝ ርዝመት ፥ የሰውነት ስፋት ፥ የሰያፍ ጐን ርዝመት ፥ እና የመሳሰሉት ይገኙበታል።
ተስማሚ ማዕዘናት፦ ∼ ∠C እና
∠A = ∼ ∠D
∠B =
ተስማሚ ጐኖች፦ ∼ BC
AD = እና ∼ DC
AB =
B C B C
β α
ከፍታ
ψ
α β
A D
A A′ D D′
ወርድ
(3.8.1) ፖራለሎጋርም (3.8.2) ከፖራለሎጋርም ወደ ዐራትማዕዘን
የጠርዙን ርዝመት ለማስላት ወርዱንና ጐኑን ካወቅን፦
ጠርዝ = 2(ወርድ) + 2(ጐን) ወይም p = 2w + 2l

የፓራለሎጋርም ስፋትን በሚመለከት ለጊዜው ትኩረታችንን ምስል 3.8.2 ላይ እናድርግ። በግራ በኩል የሚገኘውን በሦስትማዕዘን የተቀረ-
ጸውን (ψ) የፓራለሎግራም ክፍል ቆርጠን ፣ በስተቀኝ በኩል የሚገኘው ክፍት የሦስትማዕዘን ቦታ ብንሞላ ፣ ቅርጹ ወደ «ዐራትማዕዘን»
ይቀየራል። ስለዚህ ABCD መሆኑ ቀርቶ A′ BCD′ ይሆናል። ከዚህ የምንረዳው ፣ የፓራለሎግራምን ወርድና ከፍታ ካወቅን ፣ ስፋቱን
እንደሚከተለው መወሰን እንችላለን።
ስፋት = (ወርድ) × (ከፍታ) ወይም A = bh ማለት b ወርድ ፣ h ከፍታ
ማሳሰቢያ፦ የፓራለሎግራሙ ጐንና ከፍታ የተለያዩ መሆናቸውን አንዘንጋ።
ምሳሌ 3.2.1. የፓራለሎጋርም ጐንና ከፍታን ማስላት
የተሰጠው የፓራለሎግራም ስፋት 300 ነው። ከፍታው የወርዱ 43 ኛ እጅ ከሆነ ፣ ወርዱና ከፍታው ስንት ናቸው?
መፍትሔ፦
የፓራለሎጋርም ስፋት ቀመር ከላይ እንዳየነው የሚከተለው ነው። እሱን በመጠቀም ወርዱንና ከፍታውን እንፈልጋለን።
A=b×h
ቀጥለን፦
300 = (3x)(4x) = 12x2 ንጽጽሩ 3እጅ ከፍታ ፣ 4እጅ ወርድ ነው
x2 = 25 ሁለቱን ወገን በ12 ስናካፍል
x=5 አውንታዊውን ስንወስድ
b = 4 × 5 = 20 ፥ h = 3 × 5 = 15 ማለፊያ!
ዐራትማዕዘን
«ዐራትማዕዘን» (rectangle) የፓራለሎግራም ዘር ነው። ባለአራት ቀጥተኛ ጐን ባለቤት ከመሆኑም በላይ ሁለቱ ጥንድ ጐኖቹ ትይዩ
ናቸው። ዐራትማዕዘንን ከፓራለሎግራም የሚለየው አራት እኩል ማዕዘናት ስላሉት ብቻ ነው።
B C
α α
ተስማሚ ማዕዘናት፦ ∼ ∠B =
∠A = ∼ ∠C =
∼ ∠D
ርዝመት
ተስማሚ ጐኖች፦ ∼ BC
AD = እና ∼ DC
AB =
α α
A
D
ወርድ
(3.9.1) ዐራትማዕዘን
ጥንት ኳድራቲክ ዕኩሌታ (quadratic equation) የተነሳው የዐራትማዕዘን ስፋት ለመለካት ይደረግ በነበረው ጥረት ነው ይባላል።
በእርግጥ በዐራትማዕዘን እና በካዕባዊ ዕኩሌታ መካከል ረጅምና ጥንታዊ የደም ትሥሥር አለ። በይበልጥ እንመርምር።
3.2 ፖሊጋን 47
የስፋት ቀመር፦
ስፋት = ወርድ × ርዝመት ወይም A = width × length
አንድ ወርዱ x ፥ ርዝመቱ x የሆነ የእርሻ መሬት ስፋቱን መለካት ካለብን ፣ በቀጥታ (x2 ) ይሰጠናል። ነገር ግን የእርሻ መሬቱ ጐኑ
በ a ከሰፋ ፣ ርዝመቱ በ b ካደገ ፣ ማለት (x + a)(x + b) አዱሱ ስፋት ስንት ይሆናል?
መፍትሔውን በሚመለከት ፣ መጀመሪያ የተሰጠንን ስፋት ፥ በጐን የተጨመርውን ስፋት ፥ በርዝመት ረገድ የታከለውን ስፋት አስልተን
ከደመርን ፣ የምንሻው ውጤት ላይ ልንደርስ እንችላለን። ሒሳባዊያን ይህንን ለማሳየት ከሚጠቀሙባቸው ዘይቤዎች መካከል አንዱን እነሆ።
በቅድሚያ የተስፋፋውን የመሬት ይዞታ በሠንጠረዥ መልክ እናጠናቅራለን።
x a
x x2 xa
b xb ab
1ኛ) የመጀመሪያው ረድፍ የእርሻ መሬቱን ወርድ ፣ እንዲሁም የመጀመሪያው ዓምድ የመሬት ርዝመቱን ይወክላሉ።
2ኛ) በመጀመሪው ዓምድ ያሉትን ሳይደጋገም አንድ በአንድ ከመጀመሪያው ረድፍ አባላት ጋር ይባዛሉ። ለምሳሌ (x · x) መሬቱ ስፋት
ሳይጨምር የነበረውን ስፋት ይሰጣናል። በዚህ መንገድ ከቀጠልን በኃላ ሁሉንም ስንደምር የሚከተለው ውጤት ላይ እንደርሳለን።
x2 + xa + xb + ab = 0 ኳድራቲክ (ካዕባዊ) ዕኩሌታ ይሉታል!
ምሳሌ 3.2.2. የዐራትማዕዘን ስፋት
የአንድ እርሻ መሬት ወርዱ (x + 3) ፣ ርዝመቱ (x − 5) ከሆነ ፣ የእርሻ መሬቱ ስፋት ስንት ነው?
መፍትሔ፦
ከላይ የተጠቀምነውን ዘይቤ እዚህ ብናውለው ፣ ውጤቱ ይህን ይመስላል።
x 3
x x2 3x
−5 −5x −15
ያባዛነቸውን ስንደምር ፣ እዚህ ካዕባዊ ዕኩሌታ ጋር እናርፋለን።
x2 − 5x + 3x − 15 = x2 − 2x − 15
J
ምዕዙን
አራት እኩል ጐኖችና ማዕዘናት ያሉት ምዕዙን ካሬ (square) ይባላል። ጐኖቹ እኩል ብቻ ሳይሆኑ ሁለት ጥንድ ጐኖቹ ትይዩ ናቸው።
ምዕዙን ከዐራትማዕዘን የሚለየው በአራት እኩል ጐኖቹ ብቻ ነው። አለዛ የዐራትማዕዘንን ንብረቶች ይጋራል።
ተስማሚ ማዕዘናት፦ ∠A = ∼ ∠C =
∼ ∠B = ∼ ∠D
ተስማሚ ጐኖች፦ AB = ∼ DA
∼ CD =
∼ BC =
የምዕዙንን አንድ ጐን x ብለን ብንጠራ ፣ የጠርዙን ርዝመት ይህ ቀመር ይሰ-

B C
ጠናል። α α
= 4 × ጐን p = 4 × AB
ርዝመት
ርዝመት ወይም
ስፋቱን በሚመለከት፦ α α
A
D
2 2 ወርድ
ስፋት =x ወይም A=x
መለማመጃ
ልምምድ 3.2.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ ፖሊጋን ፣ ማለት ፓረለሎግራም ፥ ዐራትማዕዘን ፥ ምዑዝን ናቸው።
የተሰጠውን መመሪያና ጥያቄ ጠንቅቆ በማንበብ ጥያቄዎቹን መልሱ።
I ፖሊጋን
1. እነዚህን ፖሊጋኖች ንደፉ።
ሀ) ፔንታጋን ለ) ሔክስጋን ሐ) ሔብታጋን
2. እነዚህ የፖሊጋን አይነቶች ስንት ክርን (vertex) አላቸው?
ሀ) ሦስትማዕዘን ለ) ዐራትማዕዘን ሐ) ፔንታጋን
3. በዓይነተኛ-ክብ ውስጥ ጠርዙን የሚታከክ ሔክስጋን ንደፉ።
4. በዓይነተኛ-ክብ ውጭ ጠርዙን የሚታከክ ሔክስጋን ንደፉ።
5. አንድ ቀጥተኛ ማዕዘን ያለው ባለሦስት ጐን ፖሊጋን (ሦስትማዕዘን) አንደኛው ጐኑ 18ሳሜ ፣ ሌላኛው ደግሞ 33ሳሜ ከሆኑ ፣
የፖሊጋኑ ስፋት ስንት ነው?
I ፓራለሎግራም
6. ስለፓራለሎግራም
3.2 ፖሊጋን 49
ሀ) የፓራለሎግራም ስንት ጐኖቹና ማዕዘናቱ እኩል መሆን አለባቸው?
ለ) ፓራለሎግራም ትይዩ ጐኖች የትኞቹ ናቸው?
ሐ) ትይዩ ጐኖችን ለመለየት የምንጠቀማቸው ምልክቶች እነማን ናቸው?
መ) ጐን ለጐን ያሉ ማዕዘናት ሲደመሩ ፣ ጠቅላይ ውጤታቸው ምን ይሆናል?
ሠ) የፓራለሎግራም ሰያፍ ጐን (ከአንድ ጫፍ ወደ ተቃራኒው ጫፍ) ፣ ፓራለሎግራሙን በስንት እኩል ስፋት ይከፍላል?
ረ) በሁለቱ ተላላፊ የፓራለሎግራም ሰያፎች መካከል የርቀት ልዩነት አለ?
7. የፓራለሎግራም አንደኛው «የውስጥ ማዕዘን» 120◦ ከሆነ ፣ «የውጭው ማዕዘን» መጠን ስንት ነው?
8. የፓራለሎግራም ከፍታ 100ጫማ ሲሆን ፣ ወርዱ ደግሞ 192ጫማ ነው። የፓራለሎግራሙ ግማሽ ስፋት ምን ይሆናል?
9. የፓራለሎግራሙ ስፋት 64 ሲሆን ፣ ከፍታው ደግሞ የወርዱ 1/2 ነው። ወርዱ እና ከፍታው ስንት ናቸው?
10. በሚከተለው ምስል መሠረት ∠D ስንት ነው?
B C
3x (3x − 1)
ከፍታ
A D
ወርድ
11. በሚከተለው ምስል መሠረት የ BM እና MD ርቀት ስንት ነው?
B C
2x
+1
1
ከፍታ
x+
M 9
A D
ወርድ
I ዐራትማዕዘን
12. ሁለት የዐራትማዕዘን መሠረታዊ ንብረቶች እነማን ናቸው?
13. የአንድ ዐራትማዕዘን ስፋት 650 እንዲሁም ወርድ 112 ቢሆን ፣ ርዝመቱ ምን ይሆናል?
14. የዚህን ካዕባዊ ዕኩሌታ x2 − x − 6 መፍትሔ ፈልጉ።

3.3 ክብ
ማዕዘናት በጥብቅ ለመረዳት የግድ ከሚያስፈልጉን አበይት ንድፎች መካከል አንዱ «ክብ» (circle) ነው። ተገቢውን ትኩረት መስጠትና
የክብን ንብረቶች መለየትና መጠቀም የሚጠበቅብን ኃላፊነት ነው።
ድንጋጌ 3.1 ክብ፦

«ክብ» ሲሉ ከአንድ እምብርት በተተመነ ቋሚ ርቀት ጉዞ ዙሪያውን በነጥብ የተከለለ ዞሮ-ገጠም ሥፍራ ነው። በጠርዙና በእምብርቱ
መካከል ያለው ርቀት «ሬድኤስ» ተብሎ ሲጠራ በየትኛውም አቅጣጫ አንድና አንድ ልከት ብቻ አለው።
የክብ ንብረቶች:
ማዕከላዊ ማዕዘን
የክብ ዙሪያ
አውታር
የክብ ወገብ
ሬድኤስ
θ
እምብርት
የክብ ስፋት ከፊል ክብ
ምስል 3.10: የክብ ንብረቶች
እምብርት፦ ማንኛውም ክብ በተፈጥሮ ማዕከል አለው ፤ እናም ይህንን ማዕከል «እምብርት» ብለን እንጠራዋለን። የክብ
እምብርት የሬድኤስ መነሻ እንዲሁም የክቡ ወገብ ማረፊያ ነው።
ሬድኤስ (radius)፦ በክቡ እምብርትና በዙሪያው መካከል ያለው ርቀት ሬድኤስ ይባላል። ለክቡ የሬድኤሱ ርቀት በየትኛውም
አቅጣጫ አንድና አንድ ብቻ ነው።
የክብ ወገብ ዲያሜትር (diameter)፦ ከጠርዝ እስከ ጠርዝ ሁልጊዜ በክቡ እምብርት ላይ የሚያልፈው «ወገብ» ነው።
ወገብ በየትኛውም አቅጣጫ ክቡን ለሁለት ይከፍላል።
የክብ ዙሪያ (circumference)፦ የክቡን ሰውነት የሚያካልለው ጠርዝ ወይም ድንበር። «ዙሪያ» ተብሎ ይጠራል። «የክቡ
ጠርዝ» የክቡ የዙሪያ ርዝመት ነው።
ስፋት፦ በክቡ ዙሪያ የተከለለው ሰውነት የክቡ «ስፋት» ነው።
አውታር፦ ከጠርዝ ጠርዝ የክቡን እምብርት ሳይነካ የሚያልፈው ርቀት። በቀጥተኛ መስመር ይገለጻል።
ማዕከላዊ ማዕዘን፦ በክቡ እምብርት ላይ የተዋቀረ ማንኛውም ማዕዘን።
ቅስት፦ በሚቀጥለው አርእስት ራሱን ችሎ እንመለከታለን።

3.3 ክብ 51
የክብ ቀመር በልዩ ልዩ የሥርዓተ-ንድፍ ሥር ፣ ለምሳሌ በዐራትማዕዘናዊ ወይም በዋልታዊ ፣ ክቦችን እንድንገነባ ይረዱናል። እምብርቱ
(h, k) ለሆነ ፣ ቀመሩ፦
r2 = (x − h)2 + (y − k)2 ይሆናል
ነገር ግን እምብርቱ (h = 0) እና (k = 0) ለሆነ ፣ ቀመሩ፦
r2 = x2 + y2 ይመጣል።
3.3.1 ክብን መለካት
የአንድ ክብ ሬድኤስ ከታወቀ ፣ ዙሪያውንና ስፋቱን በቀላሉ በእነዚህ ቀመሮች C = 2πr እና A = πr2 ማስላት ይቻላል። እነዚህ
ቀመሮች በሺዎች ዓመታት የሚቆጠር ታራክ ያለቸውና አሁንም በተለይ π ትኩረት ያልተነፈገው አስደናቂ ቋሚ ቍጥር ነው። ከቀመሮቹ
ባሻገር ፣ ፓይንና ቀመሮቹ እንዴት ይሠራሉ ለሚለው ጥያቄ ቦታ ብንሰጠው የበለጠ ትምሕርታዊ ነው። ስለዚህ በመጀመሪያ ስለ π ፣
አስከትሎ ሒሳባዊያን ቀመሮቹ ላይ ከደረሱባቸው ከሚባሉት መንገዶች መካከል ሁለቱን እንቃኛለን።
ፓይ (π)
ፓይ የአንድ ክብ ዙሪያ በወገቡ ሲካፈል የሚወጣ ውጤት ነው። ወይም ትንሽ ክብ ይሁን ወይም ትልቅ ፣ ውጤቱ ሁልጊዜ አንድ አይነት
ነው ፤ ፓይ (π)። የπ ቍጥር «ኢራሽናል» ነው። በዚህ የተነሳ ሙሉ ቍጥሩን ለዝንተዓለም ማወቃችን ያጠራጥራል። ለምሳሌ ባለ 50
የπ ቍጥር ይህን ይመስላል።
3.1415926535897932384626433832795028841971693993751
እ.አ.አ ሰኔ 08 ፥ 2021 በወጣው ዜና1 መሠረት የπ ቋሚ ቍጥር 100 ትሪሊዮን ደርሷል። እንኳን ለማመን ለማሰብ በፍፁም የሚያዳግት
ቍጥር ነው። በየጊዜው አዲስ የπ ቍጥሮችን መስማታችን አይቀርም።
በመሠረቱ የክቡ ዙሪያ በወገቡ ሲካፍል π ይመጣል ማለት ፣ ከወገቡ ጋር እኩል የሆነ ገመድ ወስደን d ብለን ብንጠራውና የክቡን
x
ዙሪያ ፣ «መጀመሪያ» ከሚለው ተነስተን ብንለካ ፣ 3 + d ይሆናል። ምስል 3.11 ተመልከቱ። ልብ ልንለው የሚገባ ሦስት ወገብ
ከደረስን በኃላ ያላለቀ አለ ፤ እናም እሱ ከአንድ ወገብ ያነሰ ነው ፤ ስለሆነም ወደ π ቍጥር ይመራናል።
d1
d2
መጀመሪያ
x
ወገብ (diameter) d
d3
ምስል 3.11: የክብ ዙሪያ ከወገቡ ጋር ሲለካ

1
እንደ ኧማ ሐሩካ ኢዋኦ (Emma Haruka Iwao)፦ https://pi.delivery/
ከጥንት ባቢሎናውያን እንዲሁም ግባፃውያን ጨምሮ የፓይ አሥፈላጊነት አውቀው የራሳቸውን ዘዴ በመጠቀም ግምት ሲሰጡ ነበር። በእርግጥ
ችግር ይገጥማቸው የነበረው ከ3 በኃላ ባለው የዴስማሉ ክፍል ነው። ጥረቱ ወደ ትክክለኛ አቅጣጫ ፈር ማሳያት የጀመረው ግን ፣ የግሪኩ
ሊቅ «አርኪመደስ» (Archimedes) ሽንሸና ተብሎ በሚጠቀስ ዘዴ ፣ የፓይን ቍጥር ግምት ወደ 3.14 አጠገብ ካደረሰ በኃላ ነው።
ዛሬም የፓይን ዘማች ቍጥር የማፈላለጉ ጥረት አልቋረጠም።
የክብ ዙሪያ
የማንኛውም ክብ ዙሪያ ከወገቡ ሲነጻጸር ውጤት አንድ መሆኑን ቀደም ብሎ ተገልጿል።

C1 C2
= ማለት C ዙሪያ ፣ d ወገብ ናቸው
d1 d2
የማንኛውንም ክብ ዙሪያ ርዝመት ምን ያህል እንደሆነ ለመተመን ፣ የምንፈልገው ፓይ ለማግኘት የምንጠቀመውን ቀመርና የክቡን ሬድኤስ
ነው።
C C
= =π እናስታውስ d = 2r ነው።
d 2r
ከዚህ ግንኙነት ዙሪያውን ለማግኘት በቀላሉ፦
C = 2πr ለ C ስናቃልል
ባጭሩ ፣ ማንኛውም የክብ ዙሪያ የወገቡ እና የፓይ ብዜት ነው። ሬድኤሱን እስካወቅን ድረስ ፣ የክቡን ዙሪያ በዚህ ቀመር ማግኘት
አይሳነንም።
ምሳሌ 3.3.1. የክብ ዙሪያን ርዝመት መወሰን
ከጠርዝ እስከ ጠርዝ በክቡ እምብርት የሚያልፈው ርቀት 15ሴሜ ከሆነ ፣ የክቡ ዙሪያ ርዝመት ስንት ነው?
መፍትሔ፦
ከጥያቄው የምንረዳው የክቡ ወገብ d = 2r = 15ሴሜ መሆኑን ነው። እስከሆነም፦
C = 2πr
= 3.14159 × 15ሴሜ = 47.124ሴሜ ወደ 3 ዴሲማል ሲጠቃለል
የክብ ስፋት
የምንሰራው ቅርጽ ከዐራትማዕዘን ጋር ከሆነ ፣ ጐኑና ቁመቱን ለክተን ሁለቱን በማባዛት የዐራትማዕዘን ስፋቱን እናገኛለን። ይህ ግልጽና
ለማመን ያሸቀበ አቀበት መውጣት አይጠይቅም። በሌላ በኩል ግን ፣ የአንድ ክብ ዙሪያና ወገብ ለክተን ፣ እንደ ዐራትማዕዘን ሁሉ ፣ ሁለቱን
በማባዛት ስፋቱ ይገኛል ብሎ ማመን ማረጋገጫ የሌለውና የማይመስል መሆኑን ሒላናችን የሚነግረን ነገር ነው። ይልቁንም በወል የሚታ-
ወቀውን የክብ ቀመር ለችግራችን መፍትሔ መሆኑን የታወቀ ቢሆንም ፣ በደፈና ከመቀበል ፋንታ ፣ ሒሳባዊያን ለማረጋገጥ ከሞክሩባቸው
ዘይቤዎች መካከል አንዱን መመልከቱ «እንዲህ ነው እንዴ» ያሰኛል።
3.3 ክብ 53
ከጥንት ጀምሮ ሒሳባዊያን ይህን ችግር ለመፍታት ልዩ ልዩ ዘዴዎችንና መላዎችን ሲጠቀሙ ለዘመናት ኖረዋል። ምናልባት ነበሩ ከሚባሉት
ውስጥ አንዱ ፣ የክቡን ሰውነት ሽንሸኖ ወደ ዐራትማዕዘን ከቀየሩ በኃላ እንደ ዐራትማዕዘን ስፋቱን መወሰን ነው። ይህንን ዘይቤ ባጭሩ እንጎብኝ።
ሂደቱ የክቡን ሰውነት በተወሰኑ እኩል አካሎች በመሸንሸን ይጀምራል ፤ እንበል በ12። ቀጥሎ የተሸነሸኑትን አካሎች በማገጣጠም
ወደ ዐራትማዕዘን የሚያመራን ቅርጽ እንገነባለን። ምስል 3.12 ተመልከቱ። ውጤቱ ግን አጥጋቢ አይደለም።
πr
r
ምስል 3.12: የክብ ስፋት በሽንሸና አጀማመር
ስለዚህ የክቡን ሰውነት ከ12 ይልቅ በ36 እኩል አካሎች እንሸንሽን። ውጡቴ በምስል 3.13 ላይ ነው።
πr
r
ምስል 3.13: የክብ ስፋት በሽንሸና ይቀጥላል
አሁንም ቢሆን ያገኘነው ውጤት የሚያበረታታ ቢሆንም ልንፈጥር የምንፈልገው ዐራትማዕዘን ትክክልነት ይቀረዋል። ማለትም የክቡን ሰውነት
በከፍተኛ ቍጥር ከሸነሸነው ፣ ከዛ የምንገነባው ዐራትማዕዘን ትክክል እየሆነ ይመጣል ፤ እናም በምስል 3.14 ወደ የሚታየው አይነት
ውጤት ያቀርበናል።
πr
r
ስፋት = πr × r = πr2
ምስል 3.14: የክብ ስፋት በሽንሸና በመጨረሻ
የክቡ ዙሪያ 2πr ስለሆነ ፣ «የዐራትማዕዘኑ» ጐን πr ሲመጣ ፣ ርዝመቱ ደግሞ r ነው። ስለሆነም የሚከተለው የስፋት ቀመር ጋር
እንደርሳለን።
A = πr × r = πr2
ምሳሌ 3.3.2. የክብን ስፋት መወሰን
እንበል የተሰጠን የክብ ዙሪያ ርዝመት 72ሴሚ ከሆነ ፣ የክቡ ስፋት ስንት ነው?
መፍትሔ፦
የክቡን ስፋት ለማስላት የግድ ሬድኤሱን ወይም ወገቡን ማወቅ አለብን። ስለዚህ ከምናውቀው ከክቡ ዙሪያ ሬድኤሱን እንደሚከ-
ተለው እናግኝ።
C = 2πr =⇒ 72 = 2πr
72
r= = 11.46ሳሜ
2π
በመጨረሻ የክቡ ስፋት፦
A = πr2
= π(11.46)2 = 412.53ሳሜ
ዓይነተኛ ክብ
ይህ አርእስት እዚህ የተነሳበት ዋናው ምክንያት «ዓይነተኛ-ክብ» ስንል የትሪግኖሜትሪ ሥር-መሠረት መርሆዎችን እንደ ማገር አቅፎ በአንድ
ሰውነት እንድናይ ስለሚረዳን ነው። በሌላ በኩል ከንጋቱ እዚህ ማንሳቱ ለማብራራት አዳጋች ቢሆንም ፣ ቢያንስ ለምን የሚለውን ጥያቄ
መመለስ መጀመሩ ፣ ልንሰጥ የሚገባንን ትኩረት ከመንፈግ ይገድበናል።
y
ድንጋጌ 3.2 ዓይነተኛ ክብ፦
በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ፣ አቋቋሙ መደበኛ የሆነ ማለት እምብርቱ መነሻው ላይ
1
r=
የዋለ ፣ እንዲሁም የሬድኤስ ልኩ 1 የሆነ ክብ «ዓይነተኛ-ክብ» ተብሎ ይጠራል።

x
ከብዙ በጥቂቱ ለምን ዓይነተኛ-ክብ እንፈልጋለን?
1ኛ) ዓይነተኛ-ክብ የትሪግኖሜትሪ ሥረ-መሠረት መርሕዎችን በቀላሉ ለማጥናትና ለመርዳት ሁነኛ መንገድ ነው።
2ኛ) የማዕዘናትና የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች አውንታዊነትና አሉታዊነት በጥራት ይታያል።
3ኛ) የክብ ቀመር (x2 + y2 = 1) ወይም (cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1) ግንኙነት ለማረጋገጥ ብቸኛ መንገድ ነው።
3.3 ክብ 55
4ኛ) የ (x = cos(θ)) እና የ (y = sin(θ)) ግንኙነት መከሰት ፣ ከዚህ በታች የቀረበውን ዓይነተኛ-ክብ ከአንኳር ተነዳፊ ጥምር
ነጥባት ጋር ይሰጠናል።
(0, 1)
1,

−2
√2 2 3
1 √
−

√ 3
2 , √
√ 2
2 2

2

√ 2
2
2
√

−

1
√ 3 ,
2
3 2
2 , 1
90◦
2
12 5◦
2
60 ◦
0
45 ◦
13
◦
15 ◦ ◦
0 30
(−1, 0) 180◦ 0◦ (1, 0) x

◦ 33
0 0◦
21 √
24 ◦ ◦
31 0◦
5
30
5
22
◦
270◦
1
0
3
√ 3 ,− 2 ,− 1

2
√

2 2, − √
2 2
− 2 2
2 ,− √
2

2
,−
3
√
√ 2
1
2

,−

(0, −1)
2
−
√ 3
−1

ምስል 3.16: ዓይነተኛ ክብ 2
ቅስት (ንኡስ ዙሪያ)
ባጭሩ ቅስት (arc) የክብ ንኡስ የዙሪያ ቁራጭ ነው።
ድንጋጌ 3.3 ቅስት፦

በማዕከላዊ ማዕዘን በተሰበቁ ሁለት ሬድኤሶች የታቀፈ ፣ የራሱ ርቀት ያለው ፣ B
«ቅስት» ንኡስ-ዙሪያ (arc) ይባላል። የቅስት ርዝመት ቀመር፦ ቅስት (arc)
r
s = θr (3.1) A
θ r
እዚህ ላይ s ቅስት ፣ θ በሁለቱ ተሰባቂ ሬድኤሶች ተከሳች ማዕዘን ፣ እንዲሁም r

ከእምብርት የሚነሳው ሬድኤስ ናቸው።
ቅስት ስንል «ክባዊ ቅስታ» ማለታችን ነው ፤ ምክንያቱም ቅስት በሌሎች የንድፍ አይነቶች ላይ ሊከሰት ስለሚችል። ምንም እንኳን ቅስት
ንኡስ-ዙሪያ ቢሆንም ፣ ለመኖሩ መነሻዎቹ ማዕከላዊ ማዕዘንና ሬድኤሶች ናቸው።
በክብ እምብርት ዙሪያ ተከሳች ማዕዘን «ማዕከላዊ ማዕዘን» ተብሎ ይጠራል። አንዳንድ ጊዜ ፣ በአባባል ደረጃ በቅስት የተነሳ
ማዕከላዊ ማዕዘን ይከሰታል ሊባል ይችላል። በተጨማሪ አንድ አውታር በተነሳባትና ባረፈት ጠርዝ መካከል ቅስት እንዲኖር ስለሚፈቀድ ፣
በሁለቱ መካከል ግንኙነት አለ።
ታናሽ ቅስት
r
A
θ r
ታላ
ቅ
ቅስ
ት
C
ምስል 3.18: ቅስትና ንብረቶቹ
ማዕከላዊ ማዕዘናቸው ከ180◦ በታች የሆኑ ፣ «ታናሽ ቅስት» ሲባሉ ፣ ማዕዘናቸው ከ180◦ በላይ የሆኑት ደግሞ «ታላቅ ቅስት»
ይባላሉ። ከላይ በድንጋጌው የተሰጠው የቅስት ቀመር የተገነባው በንጽጽርና በተመጣጣኝነት መርሕዎች ነው።
ተመጣጣኝነት፦ የክብ ማዕዘን ከክቡ ዙሪያ ጋር ይመጣጠናል። የክቡ ማዕዘን ግማሽ ከሆነ ፣ የዙሪያው ርቀት ግማሽ ፣ የክቡ
ማዕዘን ሩብ ከሆነ ፣ የዙሪያው ርቀት ሩብ ይሆናል። በሌላ አነጋገር የክቡ ማዕዘን ሲጨምር ፣ በተመጣጣኝ የክቡ ዙሪያ ይጨምራል ፤
ወይም የክቡ ማዕዘን ሲቀንስ ፣ በተመጣጣኝ ዙሪያው ይቀንሳል።
የክብ ማዕዘን ⇐⇒ የክብ ዙሪያ
ተነጻጻሪነት፦ የአንድን ነገር «ስንት እጅ» መሆንን ይነግረናል። ለምሳሌ ሁለት መቶ ገጽ ያለው መጽሐፍ እያነበብን ገጽ 50
ከጨረስን ፣ ያነበብነው መጠን 50
200 ወይም የመጽሐፉን 1
4 እጅ እንብበናል ማለት ነው። ለምሳሌ የተሰጠን ማዕዘን 60◦ ከሆነ ፣
ከጠቅላላው 360◦ ስንት እጅ እንደሆነ ለመወሰን ይህንን እናደርጋለን።
60◦ 1 1
= ማለት ኛውን ማዕዘን
360◦ 6 6
ሁለቱን መርሕዎች በመጠቀም ፣ በአንድ ልዩ ማዕዘንና ቅስት መካከል ያለው ግንኙነት ወደ ሚከተለው ግንኙነት ያመራናል።
s θ
= ልብ እንበል 2π ሬድኤን = 360◦ ነው
2πr 2π
አሁን ቅስትን ለማግኘት፦

s θ
= በተነጻጻሪነትና በተመጣጣኝነት
2πr 2π
s
=θ ሁለቱን ወገን በ2π ስናባዛ
r
s = θr ሁለቱን ወገን በr ስናባዛ
ቅስትን በሚመለከት ፣ ልክ የሚኖራቸው የቅስት ርዝመት ፥ ማዕከላዊ ማዕዘን ፥ ሬድኤስ እና የቅስቱ ስፋት ናቸው። ለችግሮች መፍትሔ
ስንሻ ወይም ጥያቄ ስንመልስ የልክ አይነቶች ላይ ጥንቃቄ ማድረግ አለብን። የምንጠቀመው የልክ አይነት ሳሜ ፥ ሚሜ እና የመሳሰለው
ከሆነ ፣ የሬድኤን ልክ ለማዕዘን መጠቀም አለብን።
3.3 ክብ 57
ምሳሌ 3.3.3. የቅስት ርቀት መወሰን
ታናሽ ቅስት
θ
የታናሽ ቅስት ርቀት 12ሳሜ ፥ የሬድኤስ ርዝመት 6ሳሜ ከሆነ የታላቅ
ቅስት ርቀት ስንት ነው? ታላቅ ቅስቱ ከተገኘ በኃላ ታላቅነቱ ይረጋገጥ።
ታላቅ ቅስት
መፍትሔ፦
መጀመሪያ የክቡ ዙሪያ እንፈልግ።
የክቡ ዙሪያ = 2πr = 2π × 6ሳሜ = 37.79ሳሜ
ከክቡ ዙሪያ ታናሽ ቅስትን ከቀነስን ታላቅ ቅስትን እናገኛለን።
37.79ሳሜ − 12ሳሜ = 25.79ሳሜ
በእርግጥ ይህ ታላቅ ቅስት ነው? የታላቁ ቅስትን ማዕከላዊ ማዕዘን ይነግረናል።

s
θ= የቅስት ቀመር
r
25.79
= = 4.31 በሬድኤን ልክ
6
180◦
4.31 ∗ = 247◦ ወደ ድግሪ ስንቀይረው
π
የታላቅ ቅስት መስፈርት ማዕዘኑ ከ180◦ በላይ መሆን አለበት ነው።
ምሳሌ 3.3.4. ከቅስት ማዕከላዊ ማዕዘን መወሰን
የክብ ዙሪያ 147ሚሜ ነው። የቅስት ርቀት 27ሚሜ ከሆነ ፣ ማዕከላዊ ማዕዘኑ ስንት ድግሪ ነው?
መፍትሔ፦
በቅድሚያ ሬድኤሱን ማወቅ አለብን።
2πr = 147ሚሜ ከዙሪያ ቀመር ጋር ስናስተያይ

147ሚሜ
r= = 23.40ሚሜ ይህ የተገኘው ሬድኤስ ነው
2π
ማዕከላዊ ማዕዘኑ
s
θ= የቅስት ቀመር
r
27ሚሜ
= = 1.15 ማዕዘኑ በሬድኤን ልክ
23.40ሚሜ
ውጤቱ በሬድኤን የልክ አይነት ነው። በድግሪ መግለጽ ከተፈለገ፦

180◦
1.15 × = 66◦
π
ምሳሌ 3.3.5. የቅስት ስፋት
O
የቅስቱ ሬድኤስ 17 ፣ የቅስቱ ርቀት 71 ከሆነ ፣ የቅስቱ ስፋት ስንት ነው?
A B
መፍትሔ፦
የክብ ስፋት ቀመር 12 rC መሆኑን እናውቃለን ፤ ስለሆነም፦

1
A = rs የቅስት ስፋት ቀመር
2
1
= (17)(71) = 603.5 ስፋት
2
መለማመጃ
ልምምድ 3.3.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ ክብና ቅስት ናቸው። አንዳንዶቹ ምስል ይጨምራሉ። የተሰጠውን
መመሪያና ጥያቄ ተጠንቅቆ በማንበብ ጥያቄዎቹን መልሱ።
I ክብ
1. ተገቢውን ስሌት በማሳያት እያንዳንዱን ጥያቄ መልሱ።
ሀ) የአንድ ክብ ዙሪያ 81.68 ቢሆን ፣ የስፋቱ መጠን ስንት ነው?
ለ) የአንድ ክብ ስፋት 530.92 ቢሆን ፣ የክቡ ሬድኤስ ስንት ነው?
ሐ) የክቡ ወገብ (diameter) 26 ቢሆን ፣ የክቡ የግማሽ ዙሪያ ምን ይሆናል?
መ) መሬትን እምብርቷን ሰንጥቆ የሚያልፈው ወገብ (diameter) 12, 756ኪሜ ነው ይባላል። የመሬት የወገብ ዙሪያ
ስንት ነው?
ሠ) ጨረቃን እምብርቷን ሰንጥቆ የሚያልፈው ወገብ (diameter) 3, 476.2ኪሜ ነው ይባላል። የጨረቃ የወገብ ዙሪያ
ስንት ነው?
3.3 ክብ 59
2. ዓይነተኛ-ክብ
ሀ) የዓይነተኛ-ክብ ወገብ ስንት ነው? ለ) የዓይነተኛ-ክብ ዙሪያ ስንት ነው?
ሐ) የዓይነተኛ-ክብ ስፋትሳ? መ) ከፊል የዓይነተኛ-ክብ ማዕዘን ስንት ነው?
ሠ) በዓይነተኛ-ክብ ሊኖር የሚችለው ማዕዘን ስንት ነው?
I ቅስት
3. የሚከተለውን ክብ በመደገፍ ቀጣዮችን ጥያቄዎች መልሱ። አንደኛው ማዕከላዊ ማዕዘን θ = 120◦ ነው።
B
ሀ) የእያንዳንዱ ቅስት ርዝመት ፤
ለ) የእያንዳንዱ ቅስት ስፋት ፤ θ

A
r=1
ሐ) የእያንዳንዱ ቅስት ማዕከላዊ ማዕዘን ፤
መ) እያንዳንዱ ቅስት «ታናሽ ቅስት» ወይም «ታላቅ ቅስት» መሆኑን ፤

C
4. የቅስቱ ሬድኤስ 7 ሲሆን ፣ ማዕከላዊ ማዕዘን ደግሞ π/6 ፣ የቅስቱ ርዝመት ምንድን ነው?
5. የቅስቱ ልክ 36ሳሜ ፥ የሬድኤሱ ርዝመት 18ሳሜ ከሆነ ማዕከላዊ ማዕዘኑ በድግሪ ስንት ነው?
6. የሚከተሉትን ቅስቶች በንድፍ አሳዩ።
ሀ) የቅስት ርቀት 1 ሬድኤን ሲሆን የሚጀምረው ማዕዘን 45◦ ላይ ነው።
ለ) የቅስት ርቀት π ሬድኤን ሲሆን የሚጀምረው ማዕዘን 0◦ ላይ ነው።
ሐ) የቅስት ርቀት 2 ሬድኤን ሲሆን የሚጀምረው ማዕዘን 90◦ ላይ ነው።
7. በሚከተለው ንድፍ የክቡን ሬድኤስ ፥ ዙሪያ ፥ ስፋት ወስኑ።

ልክ = 10
ምስል 3.20: ክብ በዐራትማዕዘን ውስጥ
8. እነዚህ ክቦች መጠናቸው አንድ አይነት ነው። ሬድኤሳቸው r = 3 ቢሆን ፣ ሁለቱ ክቦች የያዙት የሥፍራ ስፋት ስንት ነው?
A B
ምስል 3.21: ደባል ክቦች
9. በሚከተለው ንድፍ የ ∆x ርቀት ለመወሰን ምን ማድረግ አለብን?

y
r
∆y
x
∆x
ምስል 3.22: ርቀት መወሰን

ምዕራፍ 4
ፋንክሽኖች
ይዘት
4.1 አልጀብራዊ ፋንክሽን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.1.1 የፋንክሽን ቃል አጻጻፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.1.2 ዝምድና ፥ ወገን ፥ ጥገኛ-ወገን ፥ ተጠባቂ ወገን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.2 ፋንክሽኖችና የዝምድና አይነቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2.1 አንድ-ለአንድ ዝምድና (Injection) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2.2 ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ ዝምድና (Surjection) . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.2.3 ልዩ-ለ-ልዩ ዝምድና (Bijection) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
4.3 መስመራዊ ፋንክሽን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.3.1 የመስመር ዝንባሌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.3.2 አያሌ መስመሮችና ዝንባሌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.4 ኳድራቲክ ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.4.1 ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ አፈላለግ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.4.2 ኳድራቲክ ዕኩሌታዎችና ንድፎቻቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.5 ተመላሽ ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
62 ምዕራፍ 4. ፋንክሽኖች
ፋ
ንክሽን መሠረታዊ የሥነሒሳብ አካል ነው። ዓላማችን ባጠቃላይ ደረጃ ፋንክሽንን መለስ ብለን መዳሰስ እና ራሳችንን ማገዝ ሲሆን ፣
አብይ የሆነውን ትሪግኖሜትሪያዊ ፋንክሽኖች ግን ወደፊት እንደርስበታለን። ስለፋንክሽን ስናጠና ፣ ሥነስብስብን ተደግፈን ነው።
እዛ ላይ ምናልባት ስስ ግንዛቤ ካለ ፣ ምዕራፍ 2 አስቀድሞ መመልከቱ ተገቢ ነው። በዚህ ምዕራፍ «አልጀብራዊ ፋንክሽን»
አይነቶች ላይ በይበልጥ እናተኩራለን--እነሱም መስመራዊ እና ኳድራቲክ ፋንክሽኖች ናቸው።
ፋንክሽን በሁለት ስብስቦች መካከል የሚከሰት ዝምድና ነው። ዝምድናው በፋንክሽኑ ተግባርና ዓላማ ላይ የተዋቀረ ሲሆን ፣ የመጪው
ስብስብ አባላት ለፋንክሽኑ አንድ በአንድ ይቀርቡና በፋንክሽኑ ከተገበሩ በኃላ ውጤቱ ወጪው ስብስብ ይሆናል። እያንዳንዱን የመጪ
ስብስብ አባል x ስንል ፣ እያንዳንዱን የፋንክሽን ውጤት y ብለን እንጠራዋለን። በፋንክሽን ሕግ መሠረት አንድ የ x አባል የሚኖረው
ዝምድና ከአንድና አንድ y ጋር ብቻ ነው። አለበለዚያ ፋንክሽን አይደለም።
4.1 አልጀብራዊ ፋንክሽን
ፋንክሽን ስንል ፣ በሁለት ስብስቦች ወይም የቍጥሮች ወገን መካከል የተፈለገ ዝምድና ነው ብለናል። ዝምድናው በፋንክሽኑ ሕግና ዓላማ
ላይ የተመሠረተ ነው። በአጠራር ረገድ የመጀመሪያውን ስብስብ ወይም ጥንቅር «ወገን» (domain) ፣ የፋንክሽኑን የተግባር ውጤት
የሆነውን ደግሞ «ጥገኛ-ወገን» (range) እንለዋለን። የወገን አባላት አንድ በአንድ ለተወጠነው ፋንክሽን ቀርበው ፣ የፋንክሽኑ ቀመር
እየተሰላ ፣ ውጤቱ የጥገኛ-ወገን አባላት ጥንቅር ይሆናል። የወገን አባላትን እኛ እናቀርባለን ፤ የጥገኛ-ወገን አባላትን ፋንክሽኑ ይሰጠናል።
(ወገን) (ጥገኛ-ወገን)
y = f(x)
ምስል 4.1: የወገን እና የጠገኛ-ወገን ዝምድና በፋንክሽን
እያንዳንዱን የወገን አባል በተውላጥ መወከል ስላለብን ፣ አብዛኛውን ጊዜ x ብለን ስንጠራው ፣ የፋንክሽን ውጤት የሆነውን እያንዳንዱን
የጥገኛ-ወገን አባል ደግሞ y ብለን እንጠራዋለን። በዚህ ረገድ x ነፃ ወይም ቋሚ ተውላጥ ሲሆን ፣ y ደግሞ የx ጥገኛ ተውላጥ ይሆናል።
በመሆኑም y የx ጥገኛ ነው እንላለን ፤ ምክንያቱም y ያለ x ስለማይከሰት። ምሳሌ እንመልከት።
y = 2x
ይህ የፋንክሽን ቃል ነው። ባለቀኙ የፋንክሽኑ ሰውነት ወይም የዝምድናው ደንብ ሲሆን ፣ ባለግራኛው ደግሞ የፋንክሽኑን ውጤት ተቀባይ
ነው። ፋንክሽኑ መጪውን ቍጥር የሚቀበለው አንድ በአንድ በx ነው። እያንዳንዱ የፋንክሽን ውጤት በ y ይከሰታል።
4.1 አልጀብራዊ ፋንክሽን 63
8
ድፍን ቍጥር 2x 7
y
6
−2 1/4 5
4
−1 1/2
3
0 1 2
1
x
1 2
−5 −4 −3 −2 −1
−1 0 1 2 3 4 5
2 4 −2
−3
3 8
ምስል 4.2: የ2x ጥምር ነጥባትና ንድፍ

የፋንክሽኑ ወገን (domain) −2, −1, −, 0, 1, 2, 3 ፤ የጥገኛ-ወገኑ 1/4, 1/2, 1, 2, 4, 8 ናቸው። ተነዳፊ ጥምር

ነጥቦቹ (−2, 1/4), (−1, 1/2), (0, 1), (1, 2), (2, 4), (3, 8) ናቸው።
4.1.1 የፋንክሽን ቃል አጻጻፍ
ፋንክሽን ጥርት ያለ ፥ የማያሻማ እና የታወቀ የአጻጻፍና የአነባብ ዘይቤ አለው። ከላይ በምሳሌ ያየነው የፋንክሽን ቃል አጻጻፍ የሚከተለው
ነበር። ሦስት አበይት ክፍሎች አሉት፦
y = 2x
ሀ) ሁለት ወገኖችን እኩል አድራጊው «=

=» የሒሳብ ምልክት ፤
ለ) ከ«=
=» ምልክት በስተቀኝ ፣ የx
xን ተውላጥ ያቀፈው የፋንክሽኑ አዛማጅ ቀመር ፤
ሐ) ከ«=
=» ምልክት በስተግራ የአዛማጅ ቀመር ውጤት ተቀባዩ y ናቸው።
y = 2x
x x x
  
y (ይሆናል) (2 እርስ-በእርስ በዐራቢ ኃይል x ጊዜ ሲባዛ)
የፋንክሽኑ ዕሴት ተቀባይ የx

x ተውላጥ ሲሆን እያንዳንዱን የወገን አባል በተራ ይወክላል። የy
y ተውላጥ እያንዳንዱን የጥገኛ-ወገን አባል
ይቀበላል። ይሁን እንጂ ፣ መደበኛ ፥ ጥርት ያለ ፥ ተመራጭ የአጻጻፍ ዘይቤ የሚከተለው ነው። ከላይ ያየነውን ምሳሌ ይጠቀማል።
f(x) = 2x
y ፈንታ f(x) ይመርጣል። በመሆኑም በፊት ካየነው ይልቅ ፣ ይህ የፋንክሽን ስም ይሰይማል ፤ እንዲሁም ዕሴት ተቀባይ
ይህ አጻጻፍ ከy
ተውላጥ በግልጽ ያስቀምጣል። አጠቃላይ አገባቡ፦
f(x) = ስሌታዊ-ቃል
x x x
  
(ኤፍ የx ፋንክሽን) (እኩል ለእኩል) (የx ተውላጥ ያቀፈ ስሌታዊ-ቃል)
በዘይቤው f የፋንክሽን ስም ፤ (x) ዕሴት ወይም ዋጋ ተቀባይ ፣ «=

=» እኩል አድራጊ ፣ የተቀረው የፋንክሽኑ አዛማጅ ቃል ናቸው። በአነባብ
ረገድ ፣ f(x) የሚለውን ክፍል «የኤክሱ ኤፍ» ብለን እንጠራዋለን። ምክንያቱም ኤፍ የኤክስ ፋንክሽን ስለሆነ። የእኩል-ለእኩል የሒሳብ
ምልክት «=
=» «በይሆናል» ቃልም በተወሰነ ደረጃ ይገለፃል። ኤፍ «f» የሚለው ስም አጠቃላይና የተለመደ ቢሆንም ፣ እስካስፈለገና
ዓላማ እስካለው ድረስ ፣ ሌላ ፊደል መጠቀም ተገቢ ይሆናል። የፋንክሽን ቃል አነባብ ምሳሌ፦
f(x) = mx + b
x x x
  
(የx ኤፍ) (እኩል-ለእኩል) (m ሲባዛ x ሲደመር b)
ሳይጠቀስ መታለፍ የሌለበት ፣ ዕሴት ተቀባዩ ተውላጥ ነባራዊ ቍጥር ብቻ ሳይሆን ፣ እንደ አሥፈላጊነቱ ሌላ ፋንክሽን ወይም ቀመር ሊወክል
ይችላል። ስለዚህ በነባራዊ ቍጥር ብቻ ልንወስነው አይገባም።
የተለያዩ የፋንክሽን ቃል አጻጻፎች አሉ። ከእነሱ መካከል በብዛት የሚታዩት ከዚህ በታች ቀርበዋል። የሁሉንም መሠረት ጠንቅቆ
ማወቅ እጅግ አሥፈላጊ ነው።




f(x) = ስሌታዊ-ቃል ወይም ቀመር



y = ስሌታዊ-ቃል ወይም ቀመር
የፋንክሽን ቃል አጻጻፍ =



f = ስሌታዊ-ቃል ወይም ቀመር



g(x) = ስሌታዊ-ቃል ወይም ቀመር
ምሳሌ 4.1.1. የፋንክሽን አጻጻፍ

f(x) = 2(x) + 1
|{z} | {z }
 
y y
f(7) = 2(7) + 1 = 15
ምሳሌ 4.1.2. የፋንክሽን አጻጻፍ
f(x) = 4(x)2 + 4x + 1
|{z} | {z }
 
y y
f(3) = 4(3)2 + 4 · 3 + 1 = 49
ማሳሰቢያ፦ ምንም እንኳን x እና y እዚህ ብንጠቀምም ፣ የተውላጥ ፊደል አመራረጣችን መፍትሔ እንደምንሻለት ችግር ሊሆን ይገባል።
የግድ x እና y መጠቀም አለባችሁ የሚል ሕግ የለም። ለምሳሌ የክብ ስፋት ለማግኘት የሚከተለው አጻጻፍ ይበጃል።
ስፋት = πr2
4.1.2 ዝምድና ፥ ወገን ፥ ጥገኛ-ወገን ፥ ተጠባቂ ወገን
ቀደም ብለን ፣ ፋንክሽን ስንል በሁለት ስብስቦች መካከል የሚኖር ዝምድና ነው ብለናል። በዚህ ክፍል ከፋንክሽን አንፃር ስለስብስቦች
ጥንቅር በይበልጥ እናጠናለን። ከምሳሌ እንጀምር።
f(x) = |x| መስመራዊ ዕኩሌታ
ይህ ፋንክሽን የፍፁማዊነት ንብረት ይጠቀማል። የትኛውንም ነባራዊ-ቍጥር ስናስገባ ፣ አሉታዊ ሆነ አውንታዊ ፣ ውጤቱ ሁልጊዜ አውንታዊ
ነው። ለምሳሌ −7 ብናስገባ ውጤቱ 7 ፣ ወይም 7 ብናስገባ ውጤቱ 7 ነው። በምናስገባው የቍጥር ወገንና ከፋንክሽኑ በሚወጣው

ወገን መካከል የስብስብ ልዩነት አለ ፤ እናም ዝምድና ተፈጥሯል። በሌላ አነጋገር f : R → R≥0 ነው። ይረዳን ዘንድ የሚከተለውን
ምስል በጥንቃቄ እንመርምር።
(ወገን) f(x)=|x|
(ጥገኛ-ወገን)
2
1
4 2
−2 3
−1 1
ምስል 4.3: በወገን እና በጥገኛ-ወገን መካከል ዝምድና
በስተግራ ያለው ስብስብ ፣ «ወገን» (domain) ብለን የጠራነው ፣ ሙሉ በሙሉ ነባራዊ ቍጥር ነው። ነገር ግን በስተቀኝ ያለው
ስብስብ ፣ «ጥገኛ-ወገን» (range) ብለን የጠራነው ፣ አውንታዊ ነባራዊ ቍጥር ብቻ ነው። ለዚህ ምክንያቱ የፋንክሽናችን የዝምድና
ሕግ ነው። ፋንክሽኖች በስብስቦቾ መካከል ዝምድና ፈጣሪ ናቸው የምንለው ለዚህ ነው።
ምሳሌ 4.1.3. የፋንክሽንን ወገን መለየት
የዚህ ፋንክሽን ወገን ማነው?
x+3
f(x) =
x−1
መፍትሔ፦
ቀረብ ብለን ይህንን ፋንክሽን ስንመረምር ፣ አካፋዩ ዚሮ ከሆነ ፣ ፋንክሽኑ ፍቸቢስ ወይም መላቢስ ይሆናል። ስለዚህ የፋንክሽኑን
አካፋይ ለ x አቃለን የምናገኘው ቍጥር መወገድ አለበት።
x−1=0
x=1

ከ 1 በስተቀር ፣ ሁሉም ነበራዊ ቍጥር የፋንክሽኑ ወገን ነው ፤ በመሆኑም x ∈ R | x ̸= 1 ።
ማን ወገን ነው ፣ ማን ጥገኛ-ወገን ነው የሚለው ጥያቄ እንደ ፋንክሽኑ ነው። በአጠቃላይ አነጋገር ተገቢ የወገን አባላት የፋንክሽን መነሻ
ሲሆኑ የጥገኛ-ወገን አባላት ደግሞ የፋንክሽን መድረሻ ናቸው። በፋንክሽን ዝምድና ሲከሰት ፣ አንድ የወገን አባል ከአንድና አንድ ብቻ
የጥገኛ-ወገን አባል ጋር ይወግናል። አለበለዚያ ነገርየው ፋንክሽን አይደለም። በሌላ በኩል ግን ሁለት የወገን አባላት ከአንድ የጥገኛ-ወገን
አባል ጋር ዝምድና መፍጠር ይችላሉ። ለዚህ ጥሩ ምሳሌ f(x) = x2 ነው።


4 ወገን x = 2 ከሆነ
x2 = (4.1)

4 ወገን x = −2 ከሆነ
ቍጥር 2 እና −2 የወገን አባላት ከአንድ የጥገኛ-ወገን አባል 4 ጋር ዝምድና መፍጠር ችለዋል። ይህ የፋንክሽኑ መሠረታዊ ንብረት ነው።
ማንኛውም አውንታዊ ወይም አሉታዊ ተመሳሳይ ቍጥር ውጤቱ አንድ አይነት ነው።
ካስፈለገ በፋንክሽኑ ላይ ቍጥጥር በመጫን ዝምድናውን ማጥበብ ወይም ማሻሻል ይፈቀዳል። ቀደም ብለን ያየነውን ፋንክሽን (4.1)
ወስደን ቍጥጥር ብናክልበት በወገንና በጥገኛ-ወገን ያለው ግንኙነት አንድ-ለአንድ ብቻ ማድረግ እንችላለን።
f(x) = x2 ቍጥጥር x ≥ 0
በቍጥጥሩ ምክንያት ፣ አሁን የወገን አባላት አውንታዊ ብቻ እንዲሆኑ ተደርገዋል። በዚህ የተነሳ እያንዳንዱ የጥገኛ-ወገን አባል ቢበዛ
ከአንድና አንድ ብቻ የወገን አባል ጋር ዝምድና ይፈቀድለታል። የሚከተለው ምስል ይህንኑ ያሳያል።
(ወገን) f(x)=x2 , (x≥0)

(ጥገኛ-ወገን)
4 16
2
6 4
3 9
25
1
36
5 1
ምስል 4.4: ፍጹም የአንድ-ለአንድ ዝምድና (bijection)
ምሳሌ 4.1.4. በይበልጥ ስለዝምድና
የሚከተለው አይነት ፋንክሽን ጥንቃቄ ይጠይቃል። ምክንያቱም ለሁሉም ተከታታይ የ x ዋጋዎች ተጣጣሚ y የመስጠት ችግር
ስላለበት። ሁኔታው x = 0 ከሆነ ፣ ፋንክሽን የማይደገገግ ችግር ውስጥ ይወድቃል። ስለዚህ ለዚህ ፋንክሽን ዚሮን መገልገል
አንችልም።
1
f(x) =
x
በወገንና በጥገኛ ወገን ያለውን ዝምድና f : R → [x ∈ R | x ̸= 0] ነው።

መለማመጃ
ልምምድ 4.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች በፋንክሽኖች ፥ በፋንክሽን ወገኖችና እና ጥገኛ-ወገኖች ፣ እንዲሁም
የአንድ-ለአንድ ዝምድና ላይ ያተኩራሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል መልሳችሁን አቅርቡ።
I አልጀብራዊ ፋንክሽኖች
ሀ) የፋንክሽን ዋና ዓላማ ምንድን ነው? ለ) አንድ ዕኩሌታ ፋንክሽን የማይሆነው ምን ሲጐለው ነው?
ሐ) ከፋንክሽን አንፃር ወገን ነፃ-ወገን እና ጥገኛ-ወገን ምንድን መ) የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ሲሉ ምን ማለት ነው?
ናቸው?
2. በእነዚህ ማን የማን ፋንክሽን ነው?
ሀ) ምድጃ ላይ የተጣደ ውሃ ፣ እሳቱ እየነደደ ሲመጣ ይሞቃል ለ) የኤሌክትሪክ ኃይል ማመንጫ ግድብ ሲዘንብ ከፍታው
ብሎም ይፈላል ፤ ነገር ግን እሳቱ ሲጠፋ ይቀዘቅዛል። ይጨምራል ፣ ዝናብ ሲያቆም ግን ከፍታው ይቀንሳል።
ሐ) መብራት ብዙ ካበራን ፣ ክፍያው ይንራል። መ) ባንክ የተቀመጠ ገንዘብ ብዙ በቆየ ቍጥር ፣ ወለዱ እየ-
ጨመረ ይመጣል።
I አጻጻፍና አባባል
3. የሚከተሉት ፋንክሽኖች የሚያዛምዱት ምን አይነት ቍጥሮችን ነው? የተጻፉት በሥነ-ስብስብ ስልት ነው።

ሀ) f:R→R ለ) f : N → Z+ ሐ) g : Z → R

መ) f : Q → Q ሠ) g : Z → R+
4. በሥነ-ስብስብ የፋንክሽን አጻጻፍ ስልት የሚከተሉትን ዝምድና ጻፉ።
ሀ) ወገን፦ ተፈጥሯዊ ቍጥር ፤ ጥገኛ-ወገን፦ ተፈጥሯዊ ቍጥር

ለ) ወገን፦ 1, 2, 3 ፤ ጥገኛ-ወገን፦ 2, 3, 4

ሐ) ወገን፦ − 1, −2, −3, −4, −5, −6, −7 . . . ፤ ጥገኛ-ወገን፦ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 . . .

መ) ወገን፦ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 . . . ፤ ጥገኛ-ወገን፦ 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2.5, 3.0, 3.5 . . .
ሠ) ወገን፦ ኢራሽናል ቍጥር ፤ ጥገኛ-ወገን፦ ኮምፕሌክስ ቍጥር
5. ከዚህ በታች የተሰጡትን ፋንክሽኖች አባባል (እንደ ንባብ) ጻፉ።
1
ሀ) f(x) = 2 ለ) y = Ax + By + C ሐ) ax2 + bx + c = 0
p
መ) g(x) = 1
2x ሠ) y = |x| ረ) r = x2 + y2
x2 +2x+1
ሰ) f = (x+1) ሸ) eiθ = cos(θ) + i sin(θ)
4.2 ፋንክሽኖችና የዝምድና አይነቶች
ማንኛውም ፋንክሽን በራሱ ወገንና በራሱ ጥገኛ-ወገን መካከል ዝምድና ፈጣሪ ነው ብለናል። ዝምድናው አይነት አለው። በልዩ ልዩ መስኮች
በተለይ በኮምፕዩተር ሳይንስ ፣ የዝምድና አይነቶቹ ትልቅ ቦታ አላቸው። እዚህ ረቂቅ ይመስሉ ይሆናል ፤ ነገር ግን በተግባር ዓለም ለተጨባጭ
ችግሮ አብይ መላ ናቸው። ሦስት አይነት ዝምድናዎች አሉ። በተርታ እንመልከታቸው።
4.2.1 አንድ-ለአንድ ዝምድና (Injection)
ተግባራዊ የሆነ የፋንክሽን ምሳሌ በመቃኘት ይህንን ክፍል እንጀምራለን። አንድ መምህር ለተማሪዎች ፈተና ሊሰጡ ክፍል ይገባሉ። ፈተናው
በወረቀት ስለሆነ ፣ ለእያንዳንዱ ተማሪ አሰራጭተው ተማሪዎች ፈተናውን እንዲወስዱ ያደርጋሉ። እዚህ ላይ በመምህሩ ፥ በተማሪዎችና
በፈተናው መካከል የጠራ ግንኙት አለ።
ሁኔታውን ከፋንክሽን አንፃር ከተነተነው ፣ የምናስተውላቸው ልዩ ልዩ ሁኔታዎች አሉ። የፈተናው ኃላፊና ሰጪ መምህሩ ስለሆኑ የፋንክሽን
ሚና ይወክላሉ። በዝምድና ረገድ ፈተና ተቀባዮቹ ተማሪዎች «የነፃ-ወገን» ፣ ፈተናዎቹ ራሳቸው ደግሞ «የጥገኛ-ወገን» አባላት ናቸው።
መምህር(ተማሪ) = ፈተና =⇒ {መምህር : ተማሪ → ፈተና}
አሁን በወል እያንዳንዱን ተማሪ በ s ፣ እያንዳንዱን ፈተና በ e ብንወክላቸው ፣ ዝምድናው የሚከተለው ይሆናል።
f:S→E
ማለትም f(s) = ee። በመምህሩ ሥራ በተማሪውና በፈተናው መካከል የተከሰተው ግንኙነት የአንድ-ለአንድ (injection) ዝምድና
ተብሎ ይጠራል። መምህሩ በእጃቸው ያልተጠቀሙት የፈተና ወረቀት ሊኖር እንደሚችል የተጠበቀ ሆኖ ፤ እያንዳንዱ ተማሪ ግን የራሱን ብቻ
ፈተና ወስዷል።
ድንጋጌ 4.1 አንድ-ለአንድ ዝምድና

እንበል A እና B ስብስቦች (ምዕላዶች) ናቸው። በዝምድና f : A → B ፣ ማንኛውም የB
B አባል y ቢበዛ ከአንድ A አባል x ጋር
ዝምድና ካለው ፣ ግንኙነቱ የአንድ-ለአንድ (injection) ተብሎ ይጠራል።
ሁኔታው (x0 , y) ∈ f, (x1 , y) ∈ f ከሆነ x0 = x1
ይህ ድንጋጌ እያንዳንዱ የB አባል የግድ ዝምድና መፍጠር አለበት አይልም።
ምሳሌ 4.2.1. የፋንክሽን ዝምድና እና ውጤቱ፦
እንበል A = {0, 1, 2} እና B = {ሀ,ለ,ሐ,መ,ሠ,ረ} ስብስቦች ናቸው። ፋንክሽናቸው {(0, ሀ), (1, ለ), (2, ሐ)} ከሆነ ፤
የሁለቱ ስብስቦች ዝምድና የአንድ-ለአንድ ነው ወይስ አይደለም?
4.2 ፋንክሽኖችና የዝምድና አይነቶች 69
A (ነፃ-ወገን) B (ጥገኛ-ወገን)
f መ
1 ለ
ረ
2 ሐ
0 ሀ
ሠ
ምስል 4.5: ይህ የለአንድ-ለአንድ ግንኙት ነው?
መፍትሔ፦
ይህ ዝምድና የአንድ-ለአንድ ነው። ምክንያቱም እያንዳንዱ የA

A አባል ከB
B ጋር ያለው ዝምድና ልዩና ብቸኛ በመሆኑ።
ምሳሌ 4.2.2. ፋንክሽን አንድ-ለአንድ መሆኑና አለመሆኑ መወሰን
ይህ ፋንክሽን f(x) = x + 1 አንድ-ለአንድ ነው ወይስ አይደለም?
መፍትሔ፦
የ f(x) = x + 1 ፋንክሽን አንድ-ለአንድ ነው። ማሳያት ያለብን፦
x0 + 1 = x1 + 1 ከሆነ x0 = x1 ወይም
x0 + 1 ̸= x1 + 1 ከሆነ x0 ̸= x1
በዝምድና ረገድ ይህ ፋንክሽን እያንዳንዱ የወገን አባሉ ተዛማጅነቱ ከልዩና ልዩ የጥገኛ-ወገን አባል ጋር ብቻ ነው።
ምሳሌ 4.2.3. ፋንክሽን አንድ-ለአንድ ነው ወይስ አይደለም
ይህ ፋንክሽን f(x) = x2 አንድ-ለአንድ ነው ወይስ አይደለም?
መፍትሔ፦
የx2 ፋንክሽን አንድ-ለአንድ አይደለም። ምክንያቱም የአንድ አውንታዊና አሉታዊ ቍጥር ውጤት ተመሳሳይ ስለሆነ።
22 = 4 እንዲሁም (−2)2 = 4
የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ለመሆን ፣ እያንዳንዱ የነፃ-ወገን አባል ከልዩ የጥገኛ-ወገን አባል ብቻ ጋር ዝምድና መፍጠር አለበት። ይሁን
እንጂ x2 ያንን አያደርግም።
J
4.2.2 ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ ዝምድና (Surjection)
በአንድ-ለአንድ ዝምድና ውስጥ ሁሉም ተጠባቂ ጥገኛ-ወደኖች ላይካተቱ ይችላሉ። እንዲህ አይነቱ ሁኔታ በወገን ጥበት ምክንያት የመፈጠር
ዕድል አለው።
እንደምሳሌ ይህንን ፋንክሽን f(x) = |x| እንውሰድ። ያለምንም ቍጥጥር ዝምድናውን ቀርበን ከመረመርን «አንድ-ለአንድ» ወይም
«ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ» አይደለም። የ x ወገን ሁሉም ነባራዊ ቍጥሮች ናቸው ፤ ነገር ግን በፋንክሽኑ የምናገኘው የጥገኛ ወገን
ሁሉንም የነባራዊ ቍጥሮች አይወክሉም።

በፋንክሽኑ ላይ ቍጥጥር ካሳረፍን ፣ ማለት f : (0, ∞) → (0, ∞) ከሆነ ፣ ሁኔታው በፍፁም ይቀየራል። የወገንን መጠን
ያህል የጥገኛም ወገን ይኖረዋል። እዚህ ላይ ወገንን በማጥበብ ከፋንክሽኑ ውጤት ጋር አድማሱ እንዲስማማ አድርገነዋል። በሌላ አነጋገር
በ x በኩል የሚመጣውን ነባራዊ ቍጥር ፣ በጥገኛ ወገን ሙሉ በሙሉ መከሰት ይችላል።
x=0 f(0) = |0| = 0

x=1 f(1) = |1| = 1
x=2 f(2) = |2| = 2
x=3 f(3) = |3| = 3

በፋንክሽን f(x) = x2 ላይ ተመሳሳይ እርምጃ ብንወስድ ፣ ማለት በወገኖቹ ላይ ቍጥጥር ባናስቀምጥ f : (0, ∞) → (0, ∞) ፣
«ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ» ዝምድና ይከሰታል።
x=0 f(0) = 02 = 0
x=1 f(1) = 12 = 1
x=2 f(2) = 22 = 4
x=3 f(3) = 32 = 9
ይህ እንደመጀመሪያው ፋንክሽን «ወገን» ውስጥ የሚታዩትን ሙሉ በሙሉ አሁን «ጥገኛ ወገን» ውስጥ አያሳይ ይሆናል። ለፋንክሽኑ ተገቢውን
ነባራዊ ቍጥር ካስገባን ፣ የምንሻውን ቍጥር ይሰጠናል። በወገን ውስጥ (0, ∞) እንዳሉት ሁሉ በጥገኛ ወገን ውስጥም (0, ∞) አሉ።
ለዚህ ነው «ተጠባቂ ወገን» የሚለውን ቃል የምንጠቀመው።
ድንጋጌ 4.2 እንበል A እና B ስብስቦች (ምዕላዶች) ናቸው። ማንኛsውም የB

B (የጥገኛ-ወገን) አባል y ቢያንስ ከA
A (ከወገን)
አንድ አባል x ጋር ዝምድና ካለው ፣ «ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ» (surjection) ተብሎ ይጠራል።
∀y ∈ B, ∃x ∈ A | f(x) = y
ሲነበብ፦ ለሁሉም y ከB ስብስብ ፤ ይኖራል ተዛማጅ x ከA ፤ ማለት f(x) = y
እያንዳንዱ የB አባል ቢያንስ ከA አንድ አባል ጋር ዝምድና አለው። እንድምታው ፣ ሁሉም የB አባላት ዝምድና አላቸው። በተጨማሪ
አንድ የB አባል ከአንድ በላይ የA አባል ጋር ዝምድና ሊኖረው ይችላል።
4.2 ፋንክሽኖችና የዝምድና አይነቶች 71
እንበል A = {0, 1, 2, 3, 4, 5} እና B = {ሀ,ለ,ሠ} ስብስቦች ናቸው። ፋንክሽናቸው {(0, ሀ), (3, ለ), (5, ሠ)} ከሆነ ፤
የሁለቱ ስብስቦች ዝምድና በጥገኛ-ወገን-ላይ ነው ወይስ አይደለም?
A (ነፃ-ወገን) B (ጥገኛ-ወገን)
f
3
1 ለ
2 ሠ
0 ሀ
4 5
ምስል 4.6: ይህ የጥገኛ-ወገን-ላይ ዝምድና ነው?
መፍትሔ፦
በዚህ ዝምድና እያንዳንዱ የB

B አባል ቢያንስ ከአንድ A አባል ጋር ዝምድና አለው። በመሆኑም ዝምድናው «ወገን-በተጠባቂ-ወገን
ላይ» (surjection) ነው። ለB አባል ከአንድ በላይ የA አባል ጋር ዝምድና ይፈቀዳል ፤ በመሆኑም (1,ሠ) እና (4,ሠ)
ተዛማጅ ናቸው።
4.2.3 ልዩ-ለ-ልዩ ዝምድና (Bijection)
በፀሐይ ዙሪያ አሁን የሚታወቁ ስምንት ዓለማት አሉ። እያንዳንዱ ዓለም በፀሐይ ዙሪያ የሚጓዝበት ምሕዋር (orbit) አለው። ከአንድ
በላይ ምሕዋር ለአንድ ዓለም የለም። መሬት በሦስተኛው ምሕዋር ፀሐይ ዙሪያ ትጓዛለች።

ፋንክሽን(ዓለም) = ምሕዋር =⇒ f:P→O
በዓለማትና በምሕዋሮች መካከል ያለው ዝምድና አንድ-ለአንድ ከመሆኑም በላይ የዓለማቱና የምሕዋሮቹ ቍጥር ስምንት ስምንት ነው።
እያንዳንዱ ዓለም (p ∈ P) ልዩ የሆነ የራሱ ምሕዋር (o ∈ O) ጋር ዝምድና አለው። በፋንክሽን ዘይቤ ስንገልጸው f : P → O
ይሆናል።
ድንጋጌ 4.3 የልዩ-ለ-ልዩ ፋንክሽን የአንድ-ለአንድ እና ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ ንብረት አለው። ስለዚህ አንድ-ለአንድም ነው ፤ ወገን-
በተጠባቂ-ወገን ላይ ነው።
እንበል A = {p1 , p2 , p3 , p4 , p5 , p6 , p7 , p8 } እና B = {o1 , o2 , o3 , o4 , o5 , o6 , o7 , o8 } ስብስቦች ናቸው።

ፋንክሽናቸው {(p1 , o1 ), (p2 , o2 ), · · · , (p8 , o8 )} ከሆነ ፤ የሁለቱ ስብስቦች ዝምድና ልዩ-ለ-ልዩ ዝምድና ነው ወይስ
አይደለም?
(ዓለማት) (ምሕዋሮች)
f
p4 o4
p2
o8
p6 o2
p3 o3
p8
o5
p1
o6
p7 o7
p5 o1
ምስል 4.7: ልዩ-ለ-ልዩ ዝምድና (bijection) ነው?
መፍትሔ፦
በዚህ ፋንክሽን እያንዳንዱ የዓለም አባል ከአንድ የምሕዋር አባል ጋር ልዩ ዝምድና አለው። በመሆኑም ዝምድናው ልዩ-ለ-ልዩ
ዝምድና (bijection) ነው። በሌላ አነጋገር ይህ ፋንክሽን አንድ-ለአንድ እንዲሁም ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ ነው።
መለማመጃ
ልምምድ 4.2.1 ጥያቄዎቹ የሚያተኩሩት በአልጀብራዊ የፋንክሽኖች ዝምድና ላይ ነው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ
በመከተል መልሳችሁን ሥሩ።
I አልጀብራዊ ፋንክሽን ዝምድና
ሀ) አልጀብራዊ ፋንክሽን ዝምድና ምንና ምን ያዛምዳል? በሥነ-ስብስባዊነት አጻጻፍ የፋንክሽን ዝምድና ምሳሌ ስጡ።
ለ) በተፈጥሯዊና በድፍን ቍጥር ስብስቦች መካከል ያለው ልዩነት ምንድን ነው?
ሐ) የፋንክሽኖችን የዝምድና አይነት መለየትና መገንዘብ ለምን ያሥፈልጋል?
መ) ሦስቱ የዝምድና አይነቶች ልዩነት ምንድን ናቸው?
መ) ከአዲስ አበባ ወደ ባሕርዳር በራሪ አውሮፕላን ቢኖር ፣ ከፋንክሽን አንፃር በተሳፋሪዎችና በመቀመጫቸው መካከል ያለው
ግንኙነት (ዝምድና) ምን ይሆናል?
2. ከዚህ በታች ለቀረቡት ፋንክሽኖች የወገንና የጥገኛ-ወገን የዝምድና አይነት ለዩ።
1
ሀ) f(x) = (x+1) ለ) f(x) = (x + 1)(x − 1) ሐ) f(x) = x!
√
መ) f(x) = x4 ሠ) f(x) = x
4.3 መስመራዊ ፋንክሽን 73

3. የተሰጡት ስብስቦች 4, 9, 13 እና f, x, a, c, b ቢሆኑ ፣ የሚከተሉትን የእያንዳንዱ ፋንክሽን ማለት f : A → B
የዝምድና አይነት ለዩ ፤ ማብራሪያ ስጡ።

ሀ) (4, f), (9, x), (13, b)

ለ) (4, f), (4, x), (9, c), (13, a), (13, b)

ሐ) (f, 4), (x, 9), (b, 13)

4. የተሰጡት ስብስቦች 10, 9, 133 እና ሀ, ለ, ሐ ቢሆኑ ፣ የእያንዳንዱ ፋንክሽን ማለት f : A → B የዝምድና አይነት
ምን ይሆናል? ማብራሪያ ስጡ።

ሀ) (10, ሀ), (9, ሐ)

ለ) (10, ሐ), (133, ሀ), (133, ለ)

ሐ) (ሐ, 133), (ሀ, 9), (ለ), 10
4.3 መስመራዊ ፋንክሽን
የዚህ ክፍል ዓላማ የአልጀብራ መስመራዊ ፋንክሽኖች ላይ ማተኮር ሲሆን ፣ ንድፎቻቸውን ጨምረን እንመለከታለን። ንድፎቻቸው የፋንክሽኖችን
ንብረቶች መወከል ብቻ ሳይሆን የማጉላት ችሎታ አላቸው።
መስመራዊ ፋንክሽኖች ባለአንድ ድግሪ ወይም ባለአንድ ዐራቢኃይል ዕኩሌታ ናቸው። ሲነደፉ ውጤቱ ሁልጊዜ መስመር ነው። መስመራዊ
ፋንክሽኖች አያሌ የዕኩሌታ አገባብ አላቸውና ከእነዚያ መካከሉ እንዱና መሠረታዊውን በመደንገግ እንጀምር።
ድንጋጌ 4.4 መስመራዊ ፋንክሽን
y = mx + b (4.2)
ማለት y የጥገኛ-ወገን አባል ፣ m የመስመር ዝንባሌ ፣ x የወገን አባል እና b ፋንክሽኑ የy−እንዝርት የሚያቋርጥበት ነጥብ ናቸው።
መስመረኛ የሚያደርገው x ባለአንድ ድግሪ ተውላጥ መሆኑ ነው።
ምሳሌ 4.3.1. መስመራዊ ፋንክሽን
የ y = 2x − 3 ፋንክሽን ዝንባሌ ፥ ነፃ-ወገን ፥ ጥገኛ-ወገን እነማን ናቸው?
መፍትሔ፦
ፋንክሽኑ በመደበኛ መልክ የቀረበ ነው። በመሆኑም y የጥግኛ-ወገን አባል ነው ፤ 2 የፋንክሽኑን መስመር አዘነባበል ይነግረናል ፤
x የወገን አባል ነው ፤ በመጨረሻ −3 መስመሩ የy-እንዝርትን የሚያቋርጥበት ነጥብ ነው። የፋንክሽኑ ወገናት፦ f : R → R
ናቸው።
5 5
4
y 4
y
3 3 (3,3)
2 2
1 1 ∆y=y2 −y1
x x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1 −1
−2 −2
−3 (0,−3)−3
−4 −4
∆x=x2 −x1
−5 −5
∆y (3−(−3) 6
(4.8.1) y = 2x − 3 (4.8.2) ዝንባሌ = ∆x = (3−0)) = 3 =2
የመጀመሪያው ንድፍ የዕኩሌታው ተወካይ ሲሆን ፣ ሁለተኛው የመስመሩን ዝንባሌ ያሳያል።
ምሳሌ 4.3.2. መስመራዊ ፋንክሽን
የዚህ ፋንክሽን ዝንባሌ ፥ ነፃ-ወገን ፥ ጥገኛ-ወገን እነማን ናቸው?

2 1
y+ =x+
3 3
መፍትሔ፦
በመጀመሪያ ፋንክሽኑን በመደበኛ መልክ እንጻፍ።

2 1
y+ =x+
3 3
1
y=x− ከሁለቱ ጐኖች 2/3 ከቀነስን በኃላ
3
ስንቀጥል የፋንክሽኑ ዝንባሌ 1 ፥ የፋንክሽኑ ወገናዊ አባላት R ፥ የፋንክሽኑ ጥገኛ-ወገናዊ አባላት R ናቸው።
4.3.1 የመስመር ዝንባሌ
አንድ ቀጥተኛ መስመር በአቅጣጫ ረገድ ያለው አቋቋም «ዝንባሌ» ይባላል። ረድፋዊ ቀጥተኛ መስመር አዘነባባሉ 0 ነው። አቋቋሙ
ዓምዳዊ የሆነ ቀጥተኛ መስመር ግን እንዳጋደለ አይቆጠርም ፤ እንዲያውም በሥነሒሳብ ረገድ ፍቸቢስ ነው። ዝንባሌውን ለማስላት ብንሞክር ፣
«ማካፈል በዚሮ» ቀውስ ውስጥ ይከተናል። ከዛ ውጪ ዝንባሌ ለማወቅ የፋንክሽኖችን ዕኩሌታ ወይም ንድፍ መመርመር ይጠይቃል። አንድ
ቀጥተኛ መስመር ዕኩሌታው ከታወቀ ወይም ሁለት ጥምር ነጥቦቹ ከታወቁ አዘነባበሉን በቀላሉ ማስላት ይቻላል።
ድንጋጌ 4.5 የቀጥተኛ መስመር ዝንባሌ

በሁለት ልዩ ልዩ ጥምር ነጥቦች ላይ ማለትም (x1 , y1 ) እና (x2 , y2 ) አንድ ቀጥተኛ መስመር ካለፈ ፣ መስመሩ ምን ያህል እንዳጋደለ
ይህ ቀመር ይገልጻል።
(ለውጥ በy ላይ) ∆y y2 − y1
m= = = (4.3)
(ለውጥ በx ላይ) ∆x x 2 − x1
እዚህ ላይ m የዝንባሌው መጠን ነው።
ምሳሌ 4.3.3. የመስመራዊ ፋንክሽን ዝንባሌ ፥ ወገን ፥ ጥገኛ-ወገና
የዚህ ፋንክሽን ዝንባሌ ፥ የወገን እና ጥገኛ-ወገን አባላት እነማን ናቸው?
5y + 1 = x − 9
መፍትሔ፦
በመጀመሪያ ፋንክሽኑ በመደበኛ አጻጻፍ እናስተካክል።
5y + 1 = x − 9 የተሰጠን ፋንክሽን
5y = x − 10 ከሁለቱም ወገን 1 ከቀነስን በኃላ

1
y= x−2 ሁለቱንም ወገን በ5 ካካፈልን በኃላ
5
በመቀጠል የፋንክሽኑ ዝንባሌ 1

5 ፥ የፋንክሽኑ የወገን አባላት R ፥ የፋንክሽኑ ጥገኛ-ወገን አባላት R ናቸው።
ሊኖሩ ከሚችሉት የመስመር አቋቋሞች መካከል ረድፋዊ እና ዓምዳዊ ይገኙበታል ብለን አስቀድመን ጠቅሰናል። እነዚህ የመስመር
አቋቋሞች ሲከሰቱ ሁኔታው እንዲህ ነው።
• ረድፋዊ መስመር (x = 0) ሙሉ በሙሉ ሲሆን ይከሰታል። ፋንክሽኑ ሁልጊዜ (y = ቋሚ ቍጥር) ነው።
y = m(0) + b = b ማለት b ቋሚ ቍጥር ነው
• በሌላ በኩል ዓምዳዊ መስመር ፋንክሽን የለውም። ንድፍን በሚመለከት ግን በዚህ ዕኩሌታ ዓምዳዊ መስመር እናገኛለን።
x=a ማለት a ቋሚ ቍጥር ነው
ምሳሌ 4.3.4. ረድፋዊ እና ዓምዳዊ ቀጥተኛ መስመር ንድፎች
ለረድፋዊ ቀጥተኛ መስመር y = 3 ፥ ለዓምዳዊ ቀጥተኛ መስመር x = −2 ፣ ንድፋቸው ምን ይመስላል?
መፍትሔ፦
የረድፋዊ ቀጥተኛ መስመር ዝንባሌው 0 ነው። የማንኛውም y ቍጥር ሁልጊዜ 3 ነው ፤ ምክንያቱም በፋንክሽኑ x የምናስገባበት
ምንም መንገድ የለም። ስለሆነም፦
(3 − 3)
m= =0 የረድፋዊ ቀጥተኛ መስመር ዝንባሌ
(x2 − x1 )
የዓምዳዊ ቀጥተኛ መስመር ፣ ግድለቱ ፍቸቢስ ወይም መላቢስ ነው። ለዚህ ምክንያቱ በሒሳብ ረገድ ፣ ዝንባሌው ስለማይደንገግ
ነው።
(y2 − y1 )
m= = undefined ዓምዳዊ መስመር ዝንባሌ የለውም
(−2 − (−2))
ሁለቱም ንድፎች ቀጥለው ቀርበዋል።

5 5
4
y 4
y
3 3
2
y=3 2
1 x=−2 1
x x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1 −1
−2 −2
−3 −3
−4 −4
−5 −5
(4.9.1) ረድፋዊ ቀጥተኛ መስመር (4.9.2) ዓምዳዊ ቀጥተኛ መስመር
ከx-እንዝርት አንፃር ፣ አንድ ቀጥተኛ መስመር በሚሠራው ዝንባሌ (ቀና ወይም ደፋ ካለ) ፣ ማዕዘን ይከሰታል። የዚህ ማዕዘን tan(φ)
ውጤት እና የመስመሩ ዝንባሌ አንድ ናቸው። ለመጠቈም ያህል ስለታንጀንት (tan(φ)) ፋንክሽን በምዕራፍ 7 እናጠናለን።
ድንጋጌ 4.6 የቀጥተኛ መስመር ዝንባሌ ማዕዘን φ ከሆነ ፣ ዝንባሌውና tan(φ) አንድ ናቸው።
∆y y2 − y1
tan(φ) = m = = (4.4)
∆x x2 − x1
ከዚህ በታች የቀረቡት ምስል 4.10.1 እና 4.10.2 በዝርዝር የቀጥተኛ መስመር ዝንባሌና የታንጀንት ፋንክሽንን ግንኙነት ያሳያሉ።
6
y y
(ማዶ)
tan(α)= ∆y tan(φ)= (አጠገብ)
4 ∆x ∆y
ር
ስመ
አፋፍ
መ
2
ተኛ
∆x ማዶ
ቀጥ
φ x
−4 −2 2 4 6 8
φ x
አጠገብ
−2
(4.10.1) የታንጀንትና የዝንባሌ ዝምድና (4.10.2) የታንጀንት ፋንክሽን

የታንጀንት ፋንክሽን በ (0 ≤ φ < π

2) ባለው አራራቂ እያደገ ይሄዳና በ ( π2 < φ ≤ π) ባለው ውስጥ ግን እየቀነሰ ይመጣል።
π 3π
የታንጀንት ፋንክሽን 2 እና 2 ላይ መላቢስ ነው ወይም ተደንጋጊ አይደለም።
4.3.2 አያሌ መስመሮችና ዝንባሌ
በቀጥተኛ መስመሮች መካከል ያለውን ግንኙነት ስናጠና ከምንታዘባቸው አንዱ ባህሪ በዝንባሌአቸው ያለውን ግንኙነት ነው። ትይዩ መስመሮች
በመሀከላቸው ባለው ርቀት አቻ ለአቻ ናቸው። በዚህ ምክንያት ተመሳሳይ ዝንባሌ ይኖራቸዋል። ዳሩ ግን ዓምዳዊ ከሆኑ ዝንባሌአቸው
ያልተደነገገ ይሆናል።
ድንጋጌ 4.7 ትይዩ መስመሮችና ዝንባሌ

እርስ በእርስ የማይቋረጡ ቀጥተኛ መስመሮች በእኩል ካዘነበሉ ፣ ትይዩ መስመሮች ናቸው። ወይም ሁለት መስመሮች ትይዩ ከሆኑ ፣
ዝንባሌአቸው ተመሳሳይ ነው። ወይም ሁለት መስመሮች ዝንባሌአቸው ያልተደነገገ ከሆነ ፣ ትይዩ መስመሮች ናቸው። የትይዩ መስመሮች
የሒሳብ ምልክት || ነው።
ቀጥተኛ መስመሮች አገዳደላቸው እኩል ከሆነ ፣ እነዚህ መስመሮች ትይዩ ይሆናሉ። በመካከላቸው የማይለወጥና ቋሚ ርቀት አለ። በተጨማሪ
በንድፍ ላይ ትይዩ ቀጥተኛ መስመሮች ልዩ ልዩ የy ተቋራጭ ነጥብ አላቸው።
ምሳሌ 4.3.5. ትይዩ ቀጥተኛ መስመሮች
ለዚህ ፋንክሽን ማነው ትይዩ ፋንክሽን የሚሆነው?
y − 1 = 3x − 4
መፍትሔ፦
ሀ) በመጀመሪያ ፋንክሽኑ በመደበኛ መልክ እናስቀምጥ።
y − 1 = 3x − 4 የተሰጠው ፋንክሽን
y = 3x − 3 በሁለቱም ጐን 1 ከደመርን በኃላ
3 6
ለ) የፋንክሽኑ ዝንባሌ 3 ሲሆን የy አቋራጭ ድግሞ −3 ነው። ዝንብሉ እንደ 3 ፥ 1 ፥ ወይም 2 ሊጻፍ ይችላል።
ሐ) የነጥብ-ለዝንባሌ ቀመር በመጠቀም ትይዩ ፋንክሽን ማግኘት እንችላለን። ለዚህ የትይዩ መስመር የሚያልፍበት አንድ ጥምር ነጥብ
መምረጥ አለብን ፤ እንበል በ (−2, −2)። የመጀመሪያውን ፋንክሽን ዝንባሌ ፣ ማለት 3 ፣ መሠረት በማድረግ ትይዩውን
እንገነባለን።
y + 2 = 3(x + 2) ነጥብ-ለዝንባሌ ቀመር፦ y − h = m(x − k)
y = 3x + 6 − 2 ከሁለቱም ወገን 2 ስንቀንስ
y = 3x + 4 አዲሱ ትይዩ ፋንክሽን

5 y
4
x− 3
3
)=3
2
f(x
1
x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 1 2 3 4 5
x+4
−2
)=3
−3
f(x
−4
−5
ምስል 4.11: ትይዩ ቀጥተኛ መስመሮች
በትሪግኖሜትሪ አንድ መስመር ከሌላ ጋር ያለው ግጥምጥም ፥ አሠላለፍ ፥ አቋቋም ወይም አቈራረጥ ትልቅ ቦታ አለው። ቀደም ብለን
እንዳየነው ሁለት መስመሮች በመስቀለኛ ከተገጣጠሙ ፣ ትክክለኛ ማዕዘን (90◦ ) ይከሰታል። አንደኛው መስመር ለሌላው «ጋድም
መስመር» ሆነ ማለት ነው።
ድንጋጌ 4.8 ተገዳዳሚ መስመሮች D

እንበል AB እና CD ሁለት ቀጥተኛ መስመሮች ናቸው። ሁለቱ መስመሮች በ90◦ ከተገ-
ጣጠሙ ወይም እርስ በእርስ ከተቋረጡ ፣ ተገዳዳሚ መስመሮች ይባላሉ። አንዱ የሌላኛው
«ጋድም መስመር» ነው። በሁለት መስመሮች መካከል ተገዳዳሚ ግንኙነት ካለ ፣ የዝን- A B
C
ባሌአቸው ብዜት −1 ይሆናል። የጋድም መስመር ምልክት ⊥ ነው።
ምሳሌ 4.3.6. ተገዳዳሚ ቀጥተኛ መስመሮች
ለዚህ ፋንክሽን የጋድም መስመር ፋንክሽን ማን ይሆናል?
2
y−4= x−2
3
መፍትሔ፦
ሀ) በመጀመሪያ ፋንክሽኑ በመደበኛ መልክ እናስቀምጥ።
2
y−4= x−2
3
2
y= x+2 ከሁለቱም ወገን 4 ከደመርን በኃላ
3
ለ) የፋንክሽኑ ዝንባሌ 2/3 ሲሆን የy አቋራጭ ድግሞ 2 ነው።

ሐ) የነጥብ-ለዝንባሌ ቀመር በመጠቀም ተጋዳሚውን ፋንክሽን ለማግኘቱ የሁለቱ ዝንባሌ ብዜት −1 መምጣት ስላለበት ፣ የአዲሱ
ፋንክሽን ዝንባሌ − 23 ሊሆን ይገባል። የጋድም መስመሩ የሚያልፍበት ጥምር ነጥብ እንመርጣለን ፤ እንበል (2, 3)።
3
y − 3 = − (x − 2)
2
3
y−3=− x+3 የቀኙን ብዜት ስናሰላ
2
3
y=− x+6 በሁለቱ ወገን 3 ስንደምር
2
5 y
4
3
y=
−
2
3
2
2
2 x+
x+
1
y= 3 x
6
−5 −4 −3 −2 −1
−1 1 2 3 4 5
−2
−3
−4
−5
ምስል 4.13: ምሳሌ ተገዳዳሚ መስመሮች
እስካሁን ባደረግነው ጉዞ ፣ ሁሉንም አይነት መስመራዊ ዕኩሌታዎች ባናነሳም ወይም በሰፊው ትኩረት ባንሰጥም ፣ ልዩ ልዩ መልክ ያላቸው
መስመራዊ ዕኩሌታዎች መኖራቸውን በወል ራሳችንን ማስታወስ አለብን። ከዚህ በታች የተጠናቀሩት ከሞላ ጐደል እነሱን ያቀርባል።
መስመራዊ ፋንክሽኖች
መደበኛ፦ Ax + By + C = 0 ፣ ማለት (x, y) ማንኛውም ነጥብ በነባር መስመር ላይ ፤ A ፥ B እና C ቋሚ ቍጥሮች

ናቸው ፤ A ̸= 0 እና B ̸= 0። �
ዝንባሌ ከቈራጭ ጋር፦ y = mx + b ፣ ማለት m ዝንባሌ ፥ b የy−እንዝርት ቈራጭ ነጥብ። �
ጥምር ነጥብ ከዝንባሌ ጋር፦ y − y1 = m(x − x1 ) ፣ ማለት m ዝንባሌ ፥ (x1 , y1 ) ማንኛውም ነጥብ በነባራዊ
መስመር ላይ።

y2 −y1
ባለሁለት ጥምር ነጥቦች፦ y − y1 = x2 −x1 (x − x1 ) ማለት (x1 , y1 ) እና (x2 , y2 ) ሁለቱ ጥምር ነጥቦች።
ረድፋዊ መስመር፦ y = b ማለት b ቋሚ ቍጥር ነው �
ዓምዳዊ መስመር፦ x = a ማለት a ቋሚ ቍጥር ነው። ይህ ፋንክሽን አይደለም።

መለማመጃ
ልምምድ 4.3.1 የሚከተሉት ጥያቄዎች በመስመራዊ ፋንክሽኖች ፥ በመስመራዊ ፋንክሽን ዝንባሌዎች ፥ እንዲሁም በመ-
ካከላቸው ባለው ግንኙነት ላይ ያተኩራሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል መልሳችሁን ስጡ።
I አጫጭር ጥያቄዎች
1. የመስመራዊ ፋንክሽን ንብረቶች
ሀ) የመስመራዊ ፋንክሽን ልዩ ንብረቱ ምንድን ነው? ለ) የመስመራዊ ፋንክሽን ንድፍ ምን ይወጣዋል?
ሐ) የ y−አቋራጭ ሲባል መ) ዓምዳዊ መስመር ፋንክሽን አለው? መልሳችሁን አብራሩ።
ሠ) እርስ በርስ የተገዳደሙ መስመሮች ፣ በመካከላቸው ረ) አንድ መስመር እንዴት እንዳጋደለ የምናሰላው በየትኛው
ያለው ማዕዘን ስንት ነው? ቀመር ነው?
ሰ) የረድፋዊ መስመር ፋንክሽን ዝንባሌ ለምን ዚሮ ነው? ሸ) የትይዩ መስመር ፋንክሽኖች ዝንባሌአቸው ምንድን ነው?
I ግምገማ
2. የሚከተሉትን ፋንክሽኖች ወደ y = mx + b አቃላችሁ ፤ ዝንባሌውንና የ «y-»አቋራጭ ለዩ።

(y−1)
ሀ) 11 =x+1 ለ) 3y = 12x − 21 ሐ) y − x + 39 = 121

መ) 13y − 24 = x − 1 ሠ) (2x+5)
9 = (y−9)
5
(x+1)
ረ) (y+1) 1
2 =1
ሰ) y − 612 = 12 x + 56 ሸ) 23y + 10x − 5 = 18y + ቀ) (2xy) = 42x

15x
I ዝንባሌን በሚመለከት
3. በቀረቡት ጥምር ነጥቦች አማካኝነት የፋንክሽኖቹን ዝንባሌ አስሉ።
ሀ) (8.5, 5.5) ፥ (1, 7.5) ለ) (−5, −2) ፥ (1, 3) ሐ) (−1, −2) ፥ (−3, 1)
መ) (5.5, 3) ፥ (6.5, 8) ሠ) (3, −2) ፥ (1, 2) ረ) (−1, −5) ፥ (6, −3)
ሰ) (1, −8) ፥ (1, 1) ሸ) (1, 0) ፥ (13, 0) ቀ) (10, 1) ፥ (7, 7)
4. ለእያንዳንዱ ፋንክሽን ትይዩ እና ተገዳዳሚ ፋንክሽኖች ፍጠሩ።
ሀ) y − 7 = 3x + 2 ለ) 2y + 10 = 6x − 16 ሐ) −15y = 75

መ) (3−x)
2 = (1−y)
3 ሠ) y1 x2 = 1 ረ) y = 43 x + 3
(y+31) (x−1)
ሰ) x = −2 ሸ) 2y − 9 = x + y − 7 ቀ) 6 = 2
I ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ
4.4 ኳድራቲክ ፋንክሽኖች 81
5. ፋንክሽኖቹን ካቀለላችሁ በኃላ ፣ በዐራትማዕዘን ሥርዓት ሥር ንደፉ።
ሀ) y = 4x − 7 ለ) y = x + 1 ሐ) y = 32 x + 3
1
መ) 2y − 9 = x + y − 7 ሠ) x = −3 ረ) y = x
ሰ) y2 = 16 ሸ) y2 = (x − 1)2 ቀ) f(x) = − 21 x + 1
2
4.4 ኳድራቲክ ፋንክሽኖች
በዚህ ክፍል ኳድራቲክ ፋንክሽኖችን እናጠናለን። ኳድራቲክ ዕኩሌታ ሲሉ ስንትነቱ-ያልታወቀ ቢበዛ ባለሁለት ድግሪ ተውላጥ ያቀፈ
ዕኩሌታ ነው። ልዩ ልዩ የኳድራቲክ ዕኩሌታ መልኮች አሉ።
y = x2 ፥ (x − 1)2 = 0 ፥ x2 + 2x + 1 = 0 ፥ y − 1 = 2x2 + 3x ፥ (3x + 2)(x − 3) ፥ . . .
ድንጋጌ 4.9 አንድ ዕኩሌታ ፣ ቢበዛ ባለሁለት ድግሪ ንጥል ተውላጥ ካለው ፣ የኳድራቲክ ዕኩሌታ (quadratic equation)
ተብሎ ይጠራል። እና በአጻጻፍ ረገድ ይህ አጠቃላይ መልክ አለው።
ax2 + bx + c = 0
ማለት x የዕኩሌታው ንጥል ተውላጥ ሲሆን ፣ እነ a ፥ b ፥ እና c ነባራዊ ቍጥር ናቸው ፤ የ (a ̸= 0) ሁኔታ እንደተጠበቀ ሆኖ።
የኳድራቲክ ዕኩሌታ ንድፍ ፓራቦላ ነው። ፓራቦላ እነዚህ ንብረቶች አሉት፦ ሥር ወይም አናት ፤ የx እና የy ተቋራጮች ፤ በተጨማሪ
ንድፉን መሀል ሰንጥቆ የሚያልፍ ሀሳባዊ እንዝርት። ለምሳሌ የ y = x2 እና y = −x2 ፋንክሽኖች ንድፎች ይህንን የመስላሉ።
8 8
7 y 7 y y=−x2
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
1 x 1 x
−1
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 −1
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−2 −2
−3 −3
−4 −4
y=x2 −5 −5
−6 −6
−7 −7
−8 −8
(4.14.1) ፋንክሽን y = x2 (4.14.2) ፋንክሽን y = −x2
4.4.1 ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ አፈላለግ
ከልዩ ልዩ የኳድራቲክ ዕኩሌታ ሁኔታዎቹ ጋር የተያያዙ ተመጣጣኝ መፍትሔ መፈለጊያ መንገዶች አሉ። እናም አብዛኛዎቹን ተራ በተራ
ቀጥለን እናያለን። መፍትሔ ስንሻ ፣ የኳድራቲክ ዕኩሌታ ንብረቶችን ቀረብ ብለን ከመረመርን ፣ ቢያንስ አቅጣጫችንን ለመለየት ይረዳናል።
ድንጋጌ 4.10 ልዩነት አመልካች (discriminant) ባህሪያት ለኳድራቲክ መፍትሔ
b2 − 4ac = 0 ተናጠል ራሽናል መፍትሔ

b2 − 4ac > 0 እና ፍፁማዊ ካዕብ ከሆነ ሁለት ራሽናል መፍትሔ
2
b − 4ac > 0 እና ፍፁማዊ ካዕብ ካልሆነ ሁለት ኢራሽናል መፍትሔ
b2 − 4ac < 0 ሁለት ኮምፕሌስ መፍትሔ
ማስታወሻ፦ «ፍፁማዊ ካዕብ» ቍጥር ሲባል ፣ አውንታዊ ድፍን ቍጥር አንድ ራሱን እርስ በእርሱ ሲባዛ የሚመጣውን ነው። ለምሳሌ
3 × 3 ወይም 32 ።
ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ በካዕብ ዘር
ባለሁለት ድግሪ ተውላጥ ብቻ የያዘ ፣ የጠራ ካዕብ ዕኩሌታ ተብሎ ይጠራል። ለእንደዚህ አይነት ችግሮች መፍትሔ ስንሻ ፣ «የካዕብ
ዘር» መላ እንመርጣለን። ለምሳሌ፦
√ p
x2 = 121 =⇒ x2 = 121 =⇒ x = ±11
የቀረበው ዕኩሌታ አንድ አባል ብቻ ካለውና እሱም የካዕብ ተውላጥ ከሆነ ፣ ለመፍትሔ ሁነኛው መንገድ የካዕብ ዘሩን ማፈላለግ ነው።
እዚህ ላይ አንድ አብይ ጉዳይ ግልጽ መሆን አለበት ፤ ያም 112 እና −112 እኩል ናቸው። ስለሆነም የ121 የካዕብ ዘር ስናሰላ ውጤቱ
√
11 እና −11 መሆን አለበት። ይሁን እንጂ የሒሳብ ምልክት « » የተደነገገው አውንታዊ ዘር ለማውጣት ብቻ ነው። ስለሆነም የ±
√
ምልክት ካልተጠቀምን በስተቀር ፣ የሒሳብ ምልክት « » ውጤት አውንታዊ ነባር ቍጥር ወይም ዐብይ የካዕብ ዘር ነው።
ድንጋጌ 4.11 የካዕብ ዘር ንብረት

√
ቃሉ x2 = h ከሆነ x = ± h ይሆናል። ተውላጥ h ነባራዊ ቍጥር ነው
ድንጋጌ 4.12 ዓይነተኛ ካዕብ ዘር

√
አንድ አውንታዊ ቍጥር ፣ ለእንደዚህ ቃል ( a) ዓይነተኛ የካዕብ ዘር ነው ሲባል ፣ እርስ በእርሱ አንድ ጊዜ ተባዝቶ ውጤቱ
a ከመጣ ነው።
ቀጥለን እስካሁን የተወሱትን ለማጕላት ያህል ምሳሌዎች እንመልከት፦
ምሳሌ 4.4.1. በካዕብ ዘር ዘይቤ ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ መሻት።
ለሚከተሉት ጥያቄዎች የካዕብ ዘር ዘይቤ በመጠቀም መፍትሔ እንፈልጋለን።
ሀ) x2 = 31 ለ) (x − 1)2 = 36 ሐ) (x − 7)2 = 0
መፍትሔ፦
ሀ) x2 = 31
√ p
x2 = 31 የካዕብ ዘር ንብረት በመጠቀም
p
x = ± 31 ሁለት ራሽናል ዘሮች
ለ) (x − 1)2 = 36
q p
(x − 1)2 = 36 የካዕብ ዘር ንብረት በመጠቀም
(x − 1) = ±6 ሁለት ራሽናል ዘሮች
x=1±6 በሁለቱ ወገን 1 ከደመርን በኃላ
x = 7 ወይም x = −5
ሐ) (x − 7)2 = 0
q
(x − 7)2 = 0 የካዕብ ዘር ንብረት በመጠቀም
(x − 7 + 7) = 7 በሁለቱ ወገን 7 ከደመርን በኃላ
x=7
ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ አባዦቹን በመዘርዘር
ዕኩሌታን ወደ አባዦቹ መዘርዘር (factoring) ወይም መፍታት ከተቻለ ፣ መፍትሔ ከምንሻበት መንገዶች መካከል አንዱ ነው። በዚህ
ዘዴ መፍትሔ ለማግኘት ፣ የዚሮ ብዜት ደንብ መጠቀም አለብን።
ድንጋጌ 4.13 የዚሮ ብዜት ንብረት
ሁኔታው a · b = 0 ከሆነ a = 0 ወይም b = 0 ይሆናሉ።
እነ a ፥ b ነባራዊ ቍጥር ወይም ስሌታዊ-ቃል ናቸው።
ይህንን ንብረት በተግባር ለማየት ፣ ከሁሉም በላይ ለኳድራቲክ ዕኩሌታዎች መፍትሔ አባዦችን በመዘርዘር ለመሻት ፣ ምሳሌዎችን
እንመልከት።
ምሳሌ 4.4.2. አባዥ በመዘርዘር ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ መሻት።
የሚከተሉት ጥያቄዎች አባዣቸውን በመተንተን መፍትሔዎቻቸው ምን ይሆናሉ? የተገኘው መልስ ትክክለኛ መሆኑ ማረጋገጥ
አለብን።
ሀ) x2 + 2x + 1 ለ) x2 − x − 12 ሐ) 3x2 + 16x + 5
መፍትሔ፦
ሀ) x2 + 2x + 1
(x + 1)(x + 1) = 0 ወደ አባዦቹ ሲበተን

(x + 1) = 0 ወይም (x + 1) = 0 በዚሮ ብዜት ንብረት
x = −1 ወይም x = −1 የሁለቱም መልስ አንድ ነው
x = −1 ስለሆነም
መልሱን ለማረጋገጥ ፣ የተገኙትን በመተካት ፣ ውጤቱ ዚሮ መምጣት አለበት።
(−12 ) + 2(−1) + 1 = 0 መልሱ −1 ትክክል ነው
ለ) x2 − x − 12
(x − 4)(x + 3) = 0 ወደ አባዦቹ ሲበተን

(x − 4) = 0 ወይም (x + 3) = 0 በዚሮ ብዜት ንብረት
x = 4 ወይም x = −3 ሊሆኑ የሚችሉት መፍትሔዎች
ሐ) 3x2 + 16x + 5
(3x + 1)(x + 5) = 0 ወደ አባዦቹ ሲበተን

(3x + 1) = 0 ወይም (x + 5) = 0 በዚሮ ብዜት ንብረት
1
x=− ወይም x = −5 ሊሆኑ የሚችሉት መፍትሔዎች
3
ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ ካዕብን በማሟላት
አንድን ዕኩሌታ ወስዶ ፣ በወል አሠልፎ ፣ «የዓይነተኛ ካዕብ» (perfect square) ባህሪ ሰጥቶ ፣ መፍትሔ መፈለግ «ካዕብን
በማሟላት» በመባል ይጠራል። ለዚህ መንገድ የምናጫቸው ዕኩሌታዎች ወደ አባዦች መዘርዘር የማንችላቸውን ነው።
ድንጋጌ 4.14 ዓይነተኛ ካዕብ (perfect square)

አውንታዊ ድፍን ቍጥር አንድ ጊዜ እርስ በእርሱ ተባዝቶ የሚወጣው ዓይነተኛ ካዕብ ይባላል።
12 , 22 , 32 , · · · , n2
የተሰጠን ዕኩሌታ x2 + 2x + 1 ከሆነ ፣ በቀላሉ ወደ አባዦቹ በመዘርዘር ዓይነተኛ ካዕብ እንዲዚህ (x + 1)2 መፍጠር እንችላለን።
ይህንን ዘዴ ባለፈው ክፍል ተመልክተናል። አንዳንድ ዕኩሌታዎች ወደ ዓይነተኛ ካዕብ የመቀየር ብቃት ያንሳቸዋል። ደግነቱ አቋቋማቸው
እንደተጠበቀ ፣ ካዕባቸውን በማሟላት ወደ ዓይነተኛ ካይብ ልንቀይራቸው እንችላለን።
አንድ የኳድራቲክ ዕኩሌታ ፣ የb ወገኑ በ2 ከተካፈለ እና ተከታዩ ውጤት እርስ በእርሱ አንድ ጊዜ ተባዝቶ ዕኩሌታው ላይ ከተደመረ
በኃላ ዓይነተኛ ካዕብ ይከሰታል።
ax2 + bx + ?
 x
y 
2
ወደ ካዕብ
b
2 −−−→ b
2
እዚህ ላይ a ̸= 0 እና b እንደነባራዊ ቍጥር ታስበው ነው።
ቀጥለን «የካዕብ በማሟላት» ዘዴን የአሠራር ቅደም-ተከተል በምሳሌ እናያለን።
x2 + 8x = 0 ምሳሌአችን ይህ ነው
ሀ) የዕኩሌታው አሠላለፍ ትክክለኛ አጻጻፍ የተከተለ ስለሆነ በዛ ረገድ ምንም ማድረግ የለብንም። እንደምናየው a = 1 ፥ b = 8
፥ እና c = 0 ናቸው።
ለ) እዚህ ላይ (a = 1) ነው። ባይሆን ኖሮ ሁሉንም የዕኩሌታ አባላት በa በማካፈል a = 1 መሆኑ መረጋገጥ ነበረበት።
ሐ) ዕኩሌታው የዓይነተኛ ካዕብ ባህሪ እንዲኖረው ፣ በሁለቱ ጐኑ የምንደምረው ቍጥር፦ 8ን በ2 ካካፈልንና ካዕቡን ከወሰደን በኃላ
የሚመጣውን ውጤት ነው።
2 2
b 8
= = 16 በሁለቱ ጐን የምንደምረው ይህንን ነው
2 2
x2 + 8x + 16 = 16 =⇒ (x + 4)2 = 16
መ) ቀጥለን «በካዕብ ዘር ንብረት» መሠረት የመጨረሻ መፍትሔ ላይ እንደርሳለን።

q p
(x + 4)2 = 16
(x + 4) = ±4
x = −4 − 4 = −8 ወይም x = 4 − 4 = 0 የይሆናል መልሱ ነው
ሠ) የተገኘውን መፍትሔ እንፈትን።
x2 + 8x = 0
(−8)2 + (8)(−8) = 0 ይህ ማለፊያ ነው
ምሳሌ 4.4.3. ካዕብ በማሟላት ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ መሻት።
ለሚከተሉት ጥያቄዎች ካዕባቸውን በማሟላት ዘይቤ መልሳቸው ምንድን ነው? የተገኘው መልስ ትክክለኛ መሆኑ ይረጋገጥ።
ሀ) 3x2 + 21x − 3 ለ) 2x2 − 4x − 10
መፍትሔ፦
ሀ) 3x2 + 21x − 3
1ኛ) በቅድሚያ የዕኩሌታውን አባላት አሠላለፍ ወይም አጻጻፍ አጠቃላይ የኳድራቲክን አጻጻፍ መከተል አለበት። ከዛ ቋሚ
ቍጥሮችን ከተውላጦች ጋር ትይዩ ማድረግ።
3x2 + 21x = 3
2ኛ) የa ቍጥር ከ 1 ጋር እኩል-ለእኩል ካልሆነ ፣ መላውን ዕኩሌታ በa ማካፈል አለብን።

3x2 21x 3
+ = =⇒ x2 + 7x = 1
3 3 3
3ኛ) ዕኩሌታው የዓይነተኛ ካዕብ ባህሪ እንዲኖረው ፣ በሁለቱ ጐኑ የምንደምረው ቍጥር፦ 7/2 ካካፈልንና ካዕቡን ከወሰደን
በኃላ የሚመጣውን ውጤት ነው።
2 2
b 7 49
= = በሁለቱ ጐን የምንደምረው
2 2 4
2
49 49 7 53
x2 + 7x + =1+ =⇒ x + =
4 4 2 4
4ኛ) ቀጥለን «በካዕብ ዘር ንብረት» መሠረት የመጨረሻ መፍትሔ ላይ እንደርሳለን።
s
2 r
7 53
x+ = ዘራቸውን ለማውጣት
2 4

7 1p
x+ =± 53 ካቃለልን በኃላ
2 2
5ኛ) ሁለቱ መልስ ሊሆኑ የሚችሉት እነዚህ ናቸው።
7 1p 7 1p
x=− + 53 ≈ 0.14 ወይም x = − − 53 ≈ −7.14
2 2 2 2
ለ) 2x2 − 4x − 10
1ኛ) በቅድሚያ የዕኩሌታውን አባላት አሠላለፍ ለተከተይ እርምጃዎች እናመቻቻለን። ይህ ደረጃ ቋሚ ቍጥሮችን ከተውላጦች
ጋር ትይዩ ማድረግን ይጨምራል።
2x2 − 4x = 10
2ኛ) የa ቍጥር ከ 1 ጋር እኩል-ለእኩል ካልሆነ ፣ መላውን ዕኩሌታ በa ማካፈል አለብን።

2x2 4x 10
− = =⇒ x2 − 2x = 5
2 2 2
3ኛ) ካዕብ አድራጊውን እናስላና ዕኩሌታው ላይ እንደምር።
2 2
b −2
= =1
2 2
2
x2 − 2x + 1 = 5 + 1 =⇒ (x − 1) = 6
4ኛ) ቀጥለን «በካዕብ ዘር ንብረት» መሠረት የመጨረሻ መፍትሔ ላይ እንደርሳለን።

q p
(x − 1)2 = 6 ዘራቸውን ለማውጣት
√
(x − 1) = ± 6 የካዕብ ዘራቸውን ስናወጣት
√ p
x = 1 + 6 ≈ 3.449 ወይም x = 1 − 6 ≈ −1.449
J
የኳድራቲክ ቀመር በመጠቀም ለጥያቆዎች መፍትሔ መሻት
እስካሁን ያየናቸው ልዩ ልዩ መላዎች ፣ በዕኩሌታው አይነት ላይ ጥገኛ ናቸው። የኳድራቲክ ቀመር ግን ፣ ዕኩሌታው ወደ አባዦች
የመመንዘር ብቃት ቢኖረውም ባይኖረውም ፣ መፍትሔ ለመሻት ሁነኛ መንገድ ነው። በሌሎች ዘዴዎች መፍትሔ አግኝተን ጥርጣሬ ካለን ፣
በኳድራቲክ ማመሳከር ብልህነት ነው። ቀመሩን ከአጠቃላይ የኳድራቲክ ፋንክሽን ax2 + bx + c ይወርድ-ይዋረዳል።
ሀ) የዕኩሌታውን አሠላለፍ ተውላጦችንና ቋሚ ቍጥርን ትይዩ በማድረግ እንጀምራለን።
ax2 + bx = −c
ለ) የዕኩሌታውን አባላት በ (a) እናካፍላለን።
ax2 bx −c bx −c
+ = =⇒ x2 + =
a a a a a

b 2
ሐ) ዕኩሌታው የዓይነተኛ ካዕብ ባህሪ እንዲኖረው ፣ በሁለቱ ጐን የምንደምረው 2a ይሆናል። በ2 ካካፈልንና ካዕቡን ከወሰደን
በኃላ የሚመጣውን ውጤት ፣ በሁለቱም ወገን ላይ እንደምራለን።
2 2
2 bx b −c b
x + + = +
a 2a a 2a
መ) ቀጥለን የግራውን ክፍል ወደ አባዦቹ እንመነዝረዋለን።

2 2
b −c b
x+ = +
2a a 2a
ሠ) ሁለቱንም ወገኖች የካዕብ ዘራቸውን ለማውጣት እናዘጋጅ።

s s
2 2
b −c b
x+ = +
2a a 2a
ረ) የካዕብ ዘራቸውን ለማግኘት ስንሞክር እዚህ ላይ እንደርሳለን።

r
b b2 − 4ac
x+ =±
2a 4a2
ሰ) ለx ካቃለልን በኃላ የኳድራቲክ ቀመር ላይ እንደርሳለን።

q q
b b2 − 4ac −b ± b2 − 4ac
x=− ± =
2a 2a 2a
J
ድንጋጌ 4.15 ኳድራቲክ ቀመር

በአጻጻፉ አጠቃላይ ለሆነ ኳድራቲክ ዕኩሌታ ፣ ማለትም ax2 + bx + c = 0 ፣ እነ a ፥ b እና c ነባራዊነታቸው እንደተጠበቀ ፣
መፍትሔው የኳድራቲክ ቀመር ነው።
q
−b ± b2 − 4ac
x=
2a
ምሳሌ 4.4.4. በኳድራቲክ ቀመር መፍትሔ መሻት።

የሚከተሉት ዕኩሌታዎች በኳድራቲክ ቀመር መልሳቸው ምንድን ነው?
ሀ) x2 − x + 13 ለ) 3x2 + 2x − 7 ሐ) x2 − 1
መፍትሔ፦
ሀ) x2 − x + 13 = 0
a = 1, b = −1, c = 13
q q
−b ± b2 − 4ac −(−1) ± (−1)2 − (4 · 1 · 13
x= = ቍጥሮቹ ከተተኩ በኃላ
2a 2·1
p p
1 + −51 1 − − 51
x= ወይም x = መልሱ ኮምፕሌክስ ቍጥር ነው
2 2
J
ለ) 3x2 + 2x − 7 = 0
a = 3, b = 2, c = −7
q q
−b ± b2 − 4ac −2 ± 22 − 4 · (3) · (−7)
2a 2·3
√ √
−2 + 2 22 −2 − 2 22
x= ወይም x = ሊሆኑ የሚችሉ
6 6
J
ሐ) x2 − 1 = 0
a = 1, b = 0, c = −1
q q
−b ± b2 − 4ac −0 ± 02 − 4 · (1) · (−1)
2a 2·1
√ √
0+ 4 2 0− 4 2
x= = = 1 ወይም x = = − = −1 ሊሆኑ የሚችሉ
2 2 2 2
J
4.4.2 ኳድራቲክ ዕኩሌታዎችና ንድፎቻቸው
የማንኛውም ኳድራቲክ ዕኩሌታ ንድፍ ሁልጊዜ ፓራቦላ ነው። ንድፉ ከቦታ ቦታ ሊንፏቀቅ ይችላል ፤ ነገር ግን የፓራቦላ ቅርጹን አያጣም።
የፓራቦላ ንድፍ ንብረቶች እነዚህ ናቸው።
ሀ) ወደ ላይ ያቀና ፓራቦላ መነሻው መቀመጫው ነው። ወደ ታች ያዘቀዘቀ ፓራቦላ መነሻው አናቱ ነው።
ለ) የንድፉ መቀመጫ ወይም አናት ፣ የንድፉ አማካይ ቦታ ነው።
ሐ) የዕኩሌታው ሁኔታ (a > 0) ከሆነ ፣ ንድፉ ወደ ላይ ያቀናል። ነገር ግን ሁኔታው (a < 0) ከሆነ ፣ ንድፉ ወደ ታች ያዘቀዝቃል።
መ) ንድፉ የx-አቋራጭ ካለው ፣ ሁለት ቦታ ላይ ይከሰታል። ንድፉ የy-አቋራጭ ካለው ፣ አንድ ጊዜ ብቻ የy-እንዝርት ላይ ይከሰታል።
8 8
7 y የy-አቋራጭ 7 y የንድፉ አናት
6 6
5 5
4 4
ቅርንጫፍ 3 ቅርንጫፍ የx-አቋራጭ 3
የx-አቋራጭ
2 2
1 x 1 x
−5 −4 −3 −2 −1−1 1 2 3 4 5 −1
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−2 −2
−3 −3
የx-አቋራጭ −4 የx-አቋራጭ ቅርንጫፍ −4
ቅርንጫፍ
−5 −5
−6 −6
የy-አቋራጭ −7 የንድፉ ሥር −7
−8 −8
(4.15.1) የፓራቦላ-ንብረቶች፦ f(x) = x2 − 2 (4.15.2) የፓራቦላ-ንብረቶች፦ f(x) = −x2 + 2
የፓራቦላ ክርን (vertex) የንድፉ መቀመጫ ወይም አናት ላይ ይከሰታል። ንድፉ ወደ ላይ ካቀና ፣ ክርኑ መቀመጫው ሥር ላይ ነው።
በሌላ በኩል ወደ ታች ካዘቀዘቀ ግን ፣ ክርኑ አናቱ ላይ ነው። የፓራቦላን ክርን ለይቶ ለማወቅ ይረዳ ዘንድ ፣ የኳድራቲክ ዕኩሌታ በተለየ
አገባብ መጻፍ አለበት። አጻጻፉ «የመደበኛ የኳድራቲክ ፋንክሽን» ወይም የፓራቦላ ክርን ፋንክሽን እየተባለ ይጠራል።
ድንጋጌ 4.16 መደበኛ የኳድራቲክ ፋንክሽን

የኳድራቲክ ዕኩሌታ ax2 + bx + c ፣ ግዴታው (a ̸= 0) እንደተጠበቀ ፣ የመደበኛ አጻጻፉ፦
y − k = a(x − h)2 ማለት h እና k ነባራዊ ናቸው።
የፓራቦላ ክርን የሚከሰተው በx ረገድ (h = −b/2a), በy ረገድ f(−b/2a) ላይ ነው።
የፓራቦላ ክርን የማግኘቱ ሂደት በax2 + bx + c መልክ የተጻፈውን ዕኩሌታ ወደ a(x − h)2 + k መቀየርን ያካትታል። ከዚህ በፊት
ያየነውን መላ «ካዕብ በማሟላት» የመቀየሪያው መንገድ ነው። ስለዚህ በመጀመሪያ በአጠቃላይ ደረጃ የአቀያየሩን ሂደት ካየን በኃላ ፣
አስከትለን ምሳሌ ላይ እናተኩራለን።
1ኛ) ከአጠቃላይ የኳድራቲክ ዕኩሌታ እንጀምራለን።
y = ax2 + bx + c
2ኛ) ቋሚ ቍጥር c የግራው ጐን ወገን እናድርግ።
y − c = ax2 + bx
3ኛ) ተውላጥ a ከሁሉም የዕኩሌታው አባላት ጋር እናዋህድ።

bx
y − c = a x2 + +?
a

b 2
x ተጓዳኝ የሆነውን ab በ22 ካካፈልን በኃላ ፣ እርስ በእርሱ አንድ ጊዜ ስናባዛው 2a
4ኛ) የx ይመጣል። ቀጥለን በሁለቱም ጐን
ይህንን ውጤት እንደምራለን። ነገር ግን ከመደመራችን በፊት በተውላጥ እናባዛለን ፤ ምክንያቱም a የሁሉም አባዥ እንዲሆን።
a
2
b2 bx b
y−c+a = a x2 + +a
4a2 a 4a2
5ኛ) ቀጥለን aን እንሰብስብ።

b2 bx2 b2
y−c+ =a x + + 2
4a a 4a
6ኛ) አሁን በስተቀኝ ጐን ያለውን ወደ ካዕብ ቃል መቀየር እንችላለን።

2
b2 b
y−c+ =a x+
4a 2a
7ኛ) ውጤታችንን በወል ለመጻፍ፦

2
b2 − 4ac b
y+ =a x+
4a 2a
8ኛ) በመጨረሻ ትንተናችን ስናገባድድ ይህን ይመስላል።

2
b2 − 4ac b
y+ =a x+
4a 2a
| {z } | {z }
k a(x−h)2
9ኛ) የፓራቦላው ክርን ያለው (h, k) ላይ ነው። ስለዚህ የጀመርነውን ሥራ እነዚህ ነጥባት በመወሰን እናጠቃልላለን።

b b2 − 4ac
h= − ,k =
2a 4a
ምንም እንኳን ይህ ትንታኔ በእርግጥ ረጅም ቢሆንም ፤ ከፅንሰሐሳቡ በስተጀርባ ያለውን ለመቃኘት ዕድል ይሰጠናል። በተደጋጋሚ ልዩ ልዩ
መለማመጃዎች ላይ ከሰራን ከሸክም ይልቅ እፎይታ ይሆናል። እዚህ ላይ የኳድራቲክ ፋንክሽኖች ጉዳይ እናጠናቅቃለን።
ምሳሌ 4.4.5. የፓራቦላ ክርን ማስላት
ለሚከተለው ዕኩሌታ ክርኑ ማነው?
y = 2x2 + 3x + 1
መፍትሔ፦

b 2

3 2
ሀ) y = 2x2 + 3x + 1 ካዕብ አድራጊው፦ a 2a =2 4
y − 1 = 2x2 + 3x ከሁለቱ ወገን ላይ 1 ስንቀንስ

3x
y − 1 = 2 x2 + ቀኙን የa ብዜት እናድርግ
2
2 2 !
3 3x 3
y−1+2 = 2 x2 + + ካዕብ አድራጊውን ስንደምር
4 2 4
2
9 3
y−1+2 =2 x+ የቀኙን ወደ አባዦቹ ስንበትን
16 4
2
1 3
y+ =2 x+ የቀኙን ወደ አባዦቹ ስንበትን
8 4
2
3 1
y=2 x+ − ለy ስናቃልል
4 8

3 1
(h, k) = − ,− የፓራቦላው ክርን ይህ ነው።
4 8
ሀ) ያገኘነውን ውጤት ተንተርሰን ፣ የፋንክሽኑን ንድፍ ስንስል ፣ ውጤት ይህንን ይመስላል። እዚህ ላይ መጠቀስ የሚገባው የፓራቦላ
ባህሪ አለ። የa መጠን ሲጨምር ፣ ንድፉ ይጠባል። ነገር ግን a መጠኑ ሲቀንስ ፣ ንድፉ ይሰፋል። በዕኩሌታው (a = 2)
በመሆኑ ፣ ንድፉ ጠባብ ነው።
y
5
የነፀብራቅ እንዝርት
የy-ተቋራጭ
x
−6 −5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6 7
−5
የፓራቦላው ክርን

1. የፓራቦላው እምብርት፦ − 43 , − 18
2. ንድፉ y የሚያቋርጥበት ነጥብ፦ (0, 1)

3. የንድፉ ማዕከል፦ − 34 , − 18
4. ንድፉ ወደ ግራ በ 34 ፍቀቅ ብሏል
5. ንድፉ ወደ ታች በ 18 ፍቀቅ ብሏል
J
መለማመጃ
ልምምድ 4.4.1 ኳድራቲክ ፋንክሽኖችና የመፍትሔ አፈላለግ ዘይቤዎች እንዲሁም የፓራቦላ ንድፎች ከጥያቄዎች መካከል
ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል መልሳችሁን ስጡ።
1. ኳድራቲክ ፋንክሽኖች
ሀ) የኳድራቲክ ፋንክሽን ልዩ ንብረት ምንድን ነው? ለ) የፓራቦላ ክርን ምንድን ነው?
ሐ) ስንት አይነት መንገዶች አሉ የኳድራቲክ ዕኩሌታ ለማ- መ) ከነባራዊ ቍጥር አንፃር ፣ መቼ ነው የኳድራቲክ ፋንክሽን
ቃለል? ለእያንዳንዱን መንገድ ሚዛናዊ ማብራሪያ ስጡ። መፍትሔ የማይኖረው?
ሠ) ይህ ኳድራቲክ ፋንክሽን f(x) = x2 አንድ-ለአንድ እን-

ዲሆን ምን መደረግ አለበት?
I በልዩ ልዩ ዘዴ ለኳድራቲክ ዕኩሌታ መፍትሔ
2. ኳድራቲክ ፋንክሽኖችን በካዕብ ዘር
ሀ) x2 − 100 = 96 ለ) (x + 3)2 = 1 ሐ) (x − 1)4 = 1

√ √
መ) x2 + 2x + 1 = 16 ሠ) 3x2 —3 = 0 ረ) (x − 1)2 = 2 2
3. ኳድራቲክ ፋንክሽኖችን በአባዦቻቸውን በመዘርዘር
ሀ) x2 + 4x + 3 ለ) 3x2 − 3x − 6 ሐ) (2x)2 + 4x − 35
11
መ) x2 − x + 8 = 0 ሠ) x2 − 3x + 2 ረ) x2 + 3x +2
4. ኳድራቲክ ፋንክሽኖችን ካዕብን በማሟላት
ሀ) x2 − 8x + 3 ለ) 2x2 + 2x + 18 ሐ) x2 + 5x + 1
መ) 3x2 + 7x + 3 ሠ) 5x2 + 25x + 10 ረ) 4x2 + 48
5. ኳድራቲክ ፋንክሽኖችን በኳድራቲክ ቀመር
ሀ) x2 − x = −9 ለ) 3x2 + 9x + 1 ሐ) 5x2 + 16x − 2
መ) x2 = −x − 11 ሠ) 12x + 3 = −(2x)2 ረ) −x2 + 5x − 15
6. እነዚህን ኳድራቲክ ፋንክሽኖች ንደፉ
ሀ) x2 − 2 ለ) x2 + 2x + 1 ሐ) x2 + 4x + 3
መ) 3x2 —3 = 0 ሠ) x2 + 2x + 3 ረ) x2 + 1 = 17
4.5 ተመላሽ ፋንክሽኖች 93
4.5 ተመላሽ ፋንክሽኖች
እስካሁን ደረስ የዳሰስናቸው ፋንክሽኖች ለአዘማመድ ሥራቸው መነሻቸው ነፃ-ወገን ሲሆን መድረሻቸው ደግሞ ጥገኛ-ወገን ነበር። የነፃ-ወገን
አባላትን እኛ እናቀርባለን ፤ ፋንክሽኖቹ የጥገኛ-ወገን አባላትን ያወጣሉ። ጉዞው ከነፃ-ወገን ወደ ጥገኛ-ወገን ነበር።
ለተመላሽ-ፋንክሽኖች ጉዞው የተገላቢጦሽ ነው። መነሻቸው የጥገኛ-ወገን የነበረው ሲሆን ፣ መድረሻቸው ደግሞ ነፃ-ወገን የነበረው
ነው። ለዚህ ነው «ተመላሽ-ፋንክሽን» (inverse function) ብለን የምንጠራቸው።
በፋንክሽንና በራሱ ተመላሽ-ፋንክሽን ያለውን ግንኙነት የሚከተለው ምስል ለማሳየት ይሞክራል። ዋናው ፋንክሽን f(x) = 2x ሲሆን
ተመላሽ ፋንክሽኑ ደግሞ f91 (x) = x
2 ነው። ከጉዞ አንፃር ካየነው ፣ ተመላሽ-ፋንክሽን ወደ መጣንበት ይመልሰናል። የተመላሽ ፋንክሽን
ከሌሎች የምንለየው f91 ሆኖ ከተጻፈ ነው። ዳሩ ግን ፣ ይህ አጻጻፍ ከዐራቢ ኃይል አጻጻፍ ጋር ይሻማል። ለምሳሌy x−1 = 1
x ነው።
ስለዚህ ጥንቃቄ ያሥፈልጋል። በአጻጻፋችን f91 ካልን ፣ ተመላሽ ፋንክሽን ማለታችን ነው።
ነፃ-ወገን f(x)=2x ጥገኛ-ወገን ጥገኛ-ወገን f91 (x)= x ነፃ-ወገን

−−−−→ ←−−−−−
2
14 14
1 1
2 2
2 2
4 4
0 0
0 0
7 7
(4.16.1) ዋናው ፋንክሽን (4.16.2) ተመላሽ-ፋንክሽን
ተመላሽ-ፋንክሽን ሊኖረው የሚችል የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ብቻ ነው። በሌላ አነጋገር በጥገኛ-ወገንና በነፃ-ወገን ዝምድና ሲፈጥር ከአንድ
ልዩ አባል ወደ ልዩ አባል ነው።
የጀመርነውን ለማጠናቀር ምሳሌ እንመልከት። በሚከተለው f እንደ ፋንክሽን ፣ እንዲሁም f91 እንደ ተመላሽ-ፋንክሽን እንውሰዳቸው።
(x + 1)
f(x) = f91 (x) = 2x − 1
2
ማንኛውም ፋንክሽን ተመላሽ የሚኖረው «አንድ-ለአንድ» አዛመጅ ከሆነ ብቻ ነው። እዚህ ላይ ፋንክሽን f የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ነው።
ወደፊት ከመጓዛችን በፊት መሆኑንና አለመሆኑን ከx0 እና x1 ጋር እናረጋግጥ።
f(x0 ) = f(x1 ) ለ x0 እና x1 እናስተያይ

(x0 + 1) (x1 + 1)
= x0 እና x1 ቦታቸውን ይዘዋል
2 2
(x0 + 1) = (x1 + 1) ሁለቱን ወገን በ1/2 ካጣፋን በኃላ
x0 = x1 ከሁለቱ ወገን −1 ከደመርን በኃላ
ይህ ድምዳሜ የሚለን ሁለቱ x0 እና x1 ልዩ ቢሆኑ ኖሮ ዕኩል አይመጡም ነበር ነው። ስለዚህ ይህ ፋንክሽን አንድ-ለአንድ ነው።
በተወሰኑ ቍጥሮች ላይ f ገምግመን ያገኘነውን ውጤት ለተመላሹ ፋንክሽን f91 እንደ x ስናውል ፣ ውጤቱ ይህንን ይመስላል። ምንም
እንኳን ይህ በቂ ባይሆንም ተመላሽ-ፋንክሽኑ በእርግጥ ወደ ተነሳንበት መልሶናል።
ዋና ፋንክሽን ተመላሽ-ፋንክሽን
x f(x) = x+1
2 x f91 (x) = 2x − 1
1 1 1 1
2 3/2 3/2 2
3 2 3 2
4 5/2 5/2 4
5 3 3 5
በንድፍ ረገድ ፣ የሁለቱን ፋንክሽኖች ግንኝነት ስንመረምር ፣ እርስ በርሳቸው የመስተዋት ነፀብራቅ ሆነው እናገኛቸዋለን።
5
4
y
3
2
1
x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
−1
x+1
2 −2
−1
−3
2x
−4
−5
ምስል 4.17: ፋንክሽንና ተመላሽ-ፋንክሽን
ማንኛውም ፋንክሽን አንድ-ለአንድ ከሆነ ብቻ ተመላሽ-ፋንክሽን ይኖረዋል ብለናል። ተመላሽ ፋንክሽን መኖርና አለመኖር ማረጋገጥ እንዲሁም
ማውጣት የእኛ ኃላፊነት ነው። እናም አወጣጡ ይኸውና። ሀ) የፋንክሽኑን ዕኩሌታ በ y = f(x) መልክ እንጽፋለን ፤ ለ) የ x እና የ
y ቦታዎች እናለዋውጣለን ፤ ሐ) ከዛ ለ y ዕኩሌታውን እናቃልላለን።
ምሳሌ 4.5.1. ተመላሽ-ፋንክሽን ማውጣት
የዚህ ዕኩሌታ ተመላሽ-ፋንክሽን ምን ይመስላል?
f(x) = x3 − 3 ለ x ≥ 0
መፍትሔ፦
ሀ) በቅድሚያ የተነሳንበት ፋንክሽን አንድ-ለአንድ መሆኑን እናረጋግጥ።
f(x0 ) = f(x1 ) ሂደቱን እዚህ እንጀምር
x30 − 3 + 3 = x31 − 3 + 3 ሁለቱ ወገን ላይ 3 እንደምር

q q
3
x0 = 3 x31
3 የሳልስ ዘራቸውን ለማግኘት
x0 = x1 አዎ!
4.5 ተመላሽ ፋንክሽኖች 95
ለ) አሁን የተመላሽ ፋንክሽኑን እናውጣ።
y = x3 − 3 እንደዚህ በመጻፍ እንጀምር
x = y3 − 3 የ x እና የ y ቦታ እናቀያይር
x + 3 = y3 − 3 + 3 ሁለቱ ወገን ላይ 3 እንደምር

q p
3
(x + 3) = 3 y3 የሳልስ ዘራቸውን ለማውጣት
q
3
y = (x + 3) ለ y ስናቃልል
ያወጣነው ተመላሽ ፋንክሽን ትክክለኛ መሆኑን ወይም አለመሆኑን ማረጋገጥ መንገድ አለ። የምናረጋግጥበት ዘዴ ዝርዝር እነሆ።
ለመጀመር (x = f91 ) እንሰይምና f(x) እንገመግማለን።

√ 3
f f91 (x) =
3
x+3 −3=x
ሌላው መንገድ (x = f) ከሰየምን በኃላ f91 (x) እንገመግማለን።

q
f91 (f(x)) = f91 x3 − 3 = 3 (x3 − 3) + 3 = x
ለማረጋገጥ የተጓዝነው መንገድ ከf ወደ f91 እና ከf91 ወደ f ነው። የትኛውም አቅጣጫ ሁነኛ ስለሆነ ምርጫው የራሳችን ነው። በአጻጻፍ
ረገድ እንደዚህ ነው።

f f91 (x) = x ወይም f91 (f(x)) = x
ድንጋጌ 4.17 ተመላሽ-ፋንክሽን

ፋንክሽን f91 የf ተመላሽ-ፋንክሽን ከሆነ ፣ የሚከተለው እውን መሆን አለበት።

f f91 (x) = x ለማንኛውም x ከf91 ነፃ-ቀጠና
f91 (f(x)) = x ለማንኛውም x ከf ነፃ-ቀጠና
ይህ ግንኙነት f እና f91 የእርስ በርስ ተመላሽ-ፋንክሽን ያደርጋቸዋል።

መለማመጃ
ልምምድ 4.5.1 የሚከተሉት ጥያቄዎች ከተመላሽ ፋንክሽኖች ጋር የተያያዙ ናቸው።
1. ስለተመላሽ ፋንክሽኖች
ሀ) የተመላሽ ፋንክሽን ዓላማ ምንድን ነው? ለ) ተመላሽ የማይኖራቸው ምን አይነት ፋንክሽኖች ናቸው?
ሐ) ከተመላሽ ፋንክሽኖች አንፃር ፣ በዝምድና ረገድ የወገንና መ) ይህ ፋንክሽን f(x) = x2 ተመላሽ ፋንክሽን አለው?
የጥገኛ-ወገን ግንኙነት አብራሩ። ምክንያታችሁን አብራሩ።
ሠ) አንድ ፋንክሽን አንድ-ለአንድ የሚያሳኘው ምንን ሲያሟላ ረ) በተመላሽ ፋንክሽን ዘንድ የወገንና የጥገኛ ወገና ግንኙነት
ነው? ምን ይሆናል?
ሰ) አንድ ተመላሽ ፋንክሽን በእርግጥ የአንድ መደበኛ ፋንክሽን ሸ) ተመላሽ የማይኖራቸውን ፋንክሽኖች እንዴት መለየት ይቻላል?
ተመላሽ መሆኑን እንዴት እናረጋግጣለን?
ቀ) ተመላሽ ፋንክሽኖች አንድ-ለአንድ ናቸው ወይስ አይደሉም?
I ተመላሽ ፋንክሽን መገምገም ፥ ማውጣት ፥ ማረጋገጥ
2. ለሚከተሉት ተመላሽ ፋንክሽኖቻቸው እነማን ናቸው?
1 (y+2)
ሀ) y = x2 + 1 ለ) y = x ሐ) 13 =x
መ) y = x2 + 2x + 1 ሠ) (y + 1)2 = x + 3 ረ) y = (x2 − 1)
3. የሚከተሉት «መደበኛ ፋንክሽኖች» እና «ተመላሽ ፋንክሽኖች» መሆናቸውን አረጋግጡ።
x+10
ሀ) ፋንክሽን፦ f(x) = 7x − 10 ፤ ተመላሽ ፋንክሽን፦ g(x) = 7
ለ) ፋንክሽን፦ f(x) = 23 x + 1 ፤ ተመላሽ ፋንክሽን፦ g(x) = 32 (x − 1)

1 (1−x)
ሐ) ፋንክሽን፦ f(x) = (x+1) ፤ ተመላሽ ፋንክሽን፦ g(x) = x
√ √
መ) ፋንክሽን፦ f(x) = x2 + 1 ፤ ተመላሽ ፋንክሽን፦ g(x) = ± x2 − 1
p3
ሠ) ፋንክሽን፦ f(x) = x2 + 3x ፤ ተመላሽ ፋንክሽን፦ g(x) = x + 27
ምዕራፍ 5
ማዕዘናት
ይዘት
5.1 የማዕዘን ንብረቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
5.2 የማዕዘን ልክ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
5.2.1 ሬድኤን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
5.2.2 ድግሪ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5.3 የማዕዘን አይነታትና ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
5.3.1 የማዕዘን አይነታት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
5.3.2 የተጐራባች ማዕዘናት ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
98 ምዕራፍ 5. ማዕዘናት
ዚህ ምዕራፍ ዋና አርእስቶች ማዕዘናት ፥ የማዕዘናት አይነት ፥ እንዲሁም አፈጣጠርና አለካክ ናቸው። ማዕዘናትን በሁለንተና መልክ
የ ለማጥናት የዓይነተኛ-ክብ አሥፈላጊነትንና ቦታ እንዲሁ እንመለከታለን። ምንም እንኳን አርእስቱ «ቀላል» ሆኖ ሊታይ ቢችልም ፣
ማዕዘንን በሁለንተናው በግልጽና በማያሻማ መንገድ መረዳት ለዚህ መጽሐፍ መሠረታዊ ነው።
ማዕዘን ኖች ፤ አዚን ፥ አዘነ ፦ በቁሙ የቦታ ክፍል ለብቻው አንድ የተለየ ፤ አቅጣጫ አፍዛዣ አንጻር ኹለተኛ ያለው ፤
ምሥራቅ ፥ ምዕራብ ፥ ሰሜን ፥ ደቡብ …።
ከአንድ እምብርት ተነስተው በልዩ ልዩ ያነጣጠሩ ሁለት ተጓዳኝ ጐኖች የሚፈጥሩት የዐይን ጨረር «ማዕዘን» ይባላል። ለምሳሌ ከዚህ
−→
በታች ያለውን ምስል 5.1 ተንተርሰን ፣ ከA እስከ C ያለውን እንደ «መነሻ ጐን» (AC) እንውሰድ። ቀጥለን ፣ ከA እስከ B ያለውን
−→
ተጓዳኝ መስመር ፣ ማለትም ጨረራዊ ጉዞ ሠርቶ የተንሰራራውን እንደ «መድረሻ ጐን» (AB) እንውሰድ። አሁን ፣ በሁለቱ ተጓዳኝ
መስመሮቹ የተፈጠረውና በ«θ» የተሰየመው ፣ «ማዕዘን» (angle) ነው። በትሪግኖሜትሪ ማዕዘንን የምንገልጽበት ቋሚ ዘይቤ
∠CAB ይመስላል። በተጨማሪ ማዕዘናትን የምንለየው በመነሻና በመድረሻ ጐኖች መካከል በሚታከለው አቃፊ ቅንፍ ነው። አብዛኛውን
ጊዜ የማዕዘኑን አቅጣጫ አቃፊው ቅንፍ በቀስት ያመለክታል። እንዲሁም ማዕዘናትን በውስጥ ፊደል መሰየም የተለመደ ነውና ብዙ ጊዜ
ሒሳባዊያን የግሪክ ፈደላትን ይመርጣሉ። ነገር ግን ፣ ማዕዘኑ 90◦ ከሆነ ፣ ምልክቱ የዐራትማዕዘን ቅርጽ ብቻ ነው።
B B
ረሻ
መድ
θ θ
A C A C
መነሻ
ምስል 5.1: ማዕዘን ∠CAB ሲከሰት
በሁለቱ ተጓዳኝ ጐኖች የሚገኙት ቀስቶች የሚያመለክቱት መስመሮቹ በቀጥታ ለዘለዓለም ባነጣጠሩበት የሚጓዙ መሆናቸውን ነው። ይህ
የማዕዘኑን እርከን/መጠን አይቀንስም ወይም አይጨምርም። በእርግጥ በሁለቱ ጐኖች መካከል ያለው ቅርጽ ጐኖቹ እየጨመሩ ሲመጡ
በተመጣጣኝ የፀሐይ ጨረራዊ አድማስ እየሰፋ ይመጣል። ይሁን እንጂ የማዕዘኑን እርከን አይለውጥም። የማዕዘኑን ልክ የሚተልመው ፣
ሁለቱ ጐኖቹ ከእምብርቱ ሲነሱ ያላቸው አነጣጠርና አወጣጥ ነው። የእነሱ ርዝመት ወይም እጥረት ተፅዕኖ የለውም። በሌላ አነጋገር ፣
የማዕዘኑ ጐኖች በእምብርቱ ዙሪያ በመካከላቸው የሚሠሩት ልዩነት የማዕዘኑን ልክ ይወስናል። ምስል 5.2 ይህንን ባህሪ በተወሰነ ደረጃ
ያሳያል።
B B
B
θ θ
A θ C A C A C B C
A
ምስል 5.2: ሹል ፥ ትክክለኛ (ዓይነተኛ) ፥ ፍርቅቅ እና ዝርግ ማዕዘናት

99
ምሳሌ 5.0.1. ስለማዕዘናት።
ምስል 5.1 በ45◦ በሰዓት አቈጣጠር ቢዞር የማዕዘን መጠን ይለወጣል?
መፍትሔ፦
ምስሉ በተፈለገው መንገድ ቢዞር በማዕዘኑ መጠን ላይ የሚያመጣው ለውጥ የለም። የምስሉ አቋቋም ሳይሆን በመነሻና በመድ-
ረሻው ተጓዳኝ መስመሮች መካከል ከእምብርታቸው አንጻር የሚፈጥሩት ልዩነት ኃላፊ ነው። ምናልባት ይህ መልስ ሙሉ አይደለም።
ምክንያቱም ከዓይነተኛ-ክብ አንጻር ፣ ወደፊት እንደምናየው ፣ የተጓዳኝ መስመሮቹ አቅጣጫና አቋቋም የማዕዘኑን አውንታዊነት
ወይም አሉታዊነት ይወስናል። በ45◦ በሰዓት አቈጣጠር የማዞሩ ውጤት እነሆ፦
A A መድረሻ
θ θ
B B
መ
ነሻ
C C
ምሳሌ 5.0.2. ስለማዕዘናት።

−→ −→
በስተግራ የተሰጠው ማዕዘን 45◦ ነው። አሁን ቀኝ ላይ ወደ አለው ማዕዘን ከተቀየረ ፣ ማለት የAC እና የ AB ጐኖች አንድ
መስመር ላይ ሙሉ በሙሉ ቢውሉ ፣ የሚከሰተው ማዕዘን ስንት ይሆናል?
B
ሻ
ድረ
መ
θ መድረሻ θ
A C B C
መነሻ A መነሻ
መፍትሔ፦
በተለወጠው ማዕዘን የመነሻው ጐን ከ0◦ ቦታውን አለቀቀም ፤ ነገር ግን የመድረሻው ጐን ተጕዞ የተቃራኒው አቅጣጫ ላይ ደርሷል።
በዚህ ሁኔታ የተፈጠረው ማዕዘን 180◦ ወይም π ነው።
አንዴ በመነሻና በመድረሻ ጐኖች ማዕዘን ከተከሰተ በኃላ ፣ ጐኖቹ ቢያጥሩ ወይም ቢረዝሙ ፣ በራሱ በማዕዘኑ መጠን ላይ የሚያመጣው
ለውጥ አለመኖሩን በተግባር ለማየት እንሞክር። በምስል 5.3 በማዕዘናት ∠PAQ ፥ ∠P′ AQ′ እንዲሁም ∠CAB ሁሉም አንድ
ማዕዘን አላቸው ፤ ምንም እንኳን በAP እና በAP′ ፥ በAQ እና በAQ′ እንዲሁም በቀሩት ልዩ ልዩ ርዝመት ቢኖራቸውም ቅሉ። ይህ
መርሕ ለብዙ ችግሮች መፍትሔ ስንሻ ፣ ሁነኛ ወዳጅችን ነው።
P B
θ
A C
Q′ P′
ምስል 5.3: ተመሳሳይነት
ምሳሌ 5.0.3. ማዕዘን መንደፍ
በዓይነተኛ ክብ ላይ ፣ የሚከተሉትን ማዕዘናት ንድፍ።
a) − π4 b) 3π
2 c) (π − 30◦ ) d) − 2π
3
መፍትሔ፦
θ θ
θ
θ
5.1 የማዕዘን ንብረቶች
የማዕዘናትን ሁለንተናዊ ባህሪያት ይህ ክፍል ለመመልከት ዕድል ይሰጠናል። ነገር ግን ወደዛ ጉዳይ ከመግባታችን በፊት ዓይነተኛ-ክብን
ደግመን እናንሳ። በምዕራፍ 3 ውስጥ ስለክብ በተወሳበት ጊዜ ጉዳይ በትንሹ ተነስቷል።
ዓይነተኛ-ክብ
ዓይነተኛ-ክብ ስንል፦
• ዓይነተኛ ክብ (unit circle) ሬድኤሱ 1 ብቻ የሆነ ፤
• የዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍን ጀርባው ያደረገ ፤

1r
ዬስ
ad
ሬድ
• ሩበኛ ክፍሎቹ በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፉ አውንታዊና

1
θ
አሉታዊ ንበረት የተገዙ ፤ እምብርት 1 ሬድዬስ
• የስፋቱ መጠን π × 12 = π
• የጠርዙ ዙሪያ 2π × 1 = 2π
5.1 የማዕዘን ንብረቶች 101
ቢያንስ እነዚህን ባህሪያት የሚያሟላ ክብ ማለታችን ነው። አንዳንድ ጊዜ ማዕዘናት ከክብ አንጻር ስንገልጽ ወይም ስንነድፍ የዐራትማዕዘን
ሥርዓተንድፍ በቀዳሚነት አይነሳ ወይም አይገለጽ ይሆናል ፤ ነገር ግን በሐሳብ ደረጃ ሁልጊዜ መኖሩ ሊታወስ ይገባል። ለምሳሌ በንድፍ ላይ
ሁለቱ የxy−እንዝርቶች ካልተሰጡ የሉም ማለት አይደለም። አንዳንድ ግዜ ከእንዝርት ሥርዓቱ ጋር ፣ አለዚያ ያለእንዝርት ሥርዓቱ ቢነደፍ
የትርጉም ለውጥ የለውም። ምክንያቱም ፣ ዓይነተኛ ክብ የx−እንዝርት እና የy−እንዝርት ስልት ያዋቀረ ነው ተብሎ ስለሚወሰድ።
1r
1r
B
ዬስ
ዬስ
ad
ሬድ
ad
ሬድ
1
1
ረሻ
መድ
θ θ x
እምብርት 1 ሬድዬስ 1 ሬድዬስ
θ
A C
መነሻ
(5.5.1) ማዕዘን (5.5.2) ማዕዘን ፥ ዓይነተኛ-ክብ (5.5.3) ማዕዘን ፥ ዓይነተኛ-ክብ ፥ ሥርዓተንድፍ
ከላይ የቀረቡትን ምስሎች ተመልከቱ። የመጀመሪያው ማዕዘንና ጐኖቹን ብቻ ነው። ይህንን ማዕዘን ዓይነተኛ-ክብ ላይ ስንደርብ ፣ ሰፊ አድማስ
ይሰጠናል። በመጨረሻ እስካሁን ያገኘነውን ውጤት ሥርዓተንድፍ ላይ ስንደርብ ፣ የማዕዘንን ሁለንተናዊ ገጽታ ለመታዘብና ለመመርመር
የሚያስችል ደረጃ ላይ እንደርሳለን። ለዚህ ነው ዓይነተኛ-ክብን የምንፈልገው።
የማዕዘን ሁለንተና
በመደበኛ አሠራር በዓይነተኛ-ክብ ዙሪያ ማዕዘን ሲከሰት ፣ ክርኑ ከክቡ እምብርት ላይ ተተክሎ ፣ መነሻ ጐን ሁልጊዜ በx−እንዝርት ላይ
ሲውል ፣ መድረሻው ጐን ግን የክቡ ሬድኤስ ላይ ይውላል። በመደበኛ አሠራር ሬድኤስ መድረሻ ጐን ነው።
ድግግሙን ጨምሮ መኖር የሚችል ማንኛውንም ማዕዘን በዓይነተኛ-ክብ ሥር መግለጽ እንችላለን። ይህንን ማድረግ የምንችልበት ሌላ
ዘዴ ያለ አይመስልም። ምስል 5.6 በአራቱም የሩበኛ ክፍሎች ምሳሌ ይሆን ዘንድ ልዩ ልዩ ማዕዘናት ያሳያል።
y y y y
θ x θ x θ x x
θ
ምስል 5.6: ማንኛውም ማዕዘን
ከዚህ የምንማረው ክባችን ሚጢጢ ይሁን ወይም ግዙፍ ፣ ማዕዘን ከተቀዘፈ በኃላ በመጠን ረገድ አንድ ነው። ክቡ ትልቅ ስለሆነ ትልቅ
አይሆንም ፤ ክቡ ትንሽ ስለሆነ አብሮ ትንሽ አይሆንም። ምክንያቱም ከእምብርቱ የሚቀዘፉት መነሻና መድረሻ ጐኖች ናቸው የማዕዘኑን
ማንነት የሚደነግጉት። ይህ በፍፁም ግልጽ መሆን አለበት።
መድረሻው ጐን ዙሪያውን ጨርሶ መነሻው ጐን ጋር ሲደርስ ወይም ሲገጣጠም ማዕዘኑ 0 ይመጣል። ቢሆንም ቅሉ መድረሻ ጐኑ
ያደረግውን ጉዞ እንደገና መደጋገም ይፈቀድለታል ፣ እንዲያውም እስከተፈለገው።
420◦
585◦
(5.7.1) ማዕዘን: 420◦ (5.7.2) ማዕዘን: 585◦
አውንታዊነት ፥ አሉታዊነት
ይህንን አርእስት ስናነሳ በቅድሚያ ራሳችንን ማስጠንቀቅ ያለብን ፣ በማዕዘናትና በሥርዓተንድፍ መካከል ያሉትን የአውንታዊና አሉታዊ
ንብረቶች በግልጽ ካለየናቸው ውዥንብር ውስጥ ሊከቱን ይችላሉ።
የማዕዘናት አውንታዊና አሉታዊ ባህሪያት ከሥርዓተንድፍ በፍፁም ይለያሉ። በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ x ወይም y እንደ ሩበኛ
ክፍሉ አውንታዊ ወይም አሉታዊ ስለሆኑ ፣ አንድ ጥምር-ነጥብ በእርግጥ የት መሆኑን ይነግሩናል።
በሌላ በኩል ማዕዘናትን በሚመለከት ፣ አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት የማዕዘንን የጉዞ አቅጣጫ ያመለክታሉ። በመሠረቱ የልክ
ቈጠራ ወይም ጉዞ የሚጀምረው በስተቀኝ በኩል የx−እንዝርትና የክቡ ጠርዝ የሚተላለፉበት ነጥብ ላይ ከ0◦ ነው። ጉዞው በኢሰዓት
አቈጣጠር (counter clockwise) አቅጣጫ ከሆነ ማዕዘኑ አውንታዊ ፣ ነገር ግን ጉዞው በሰዓት አቈጣጠር (clockwise)
አቅጣጫ ከሆነ አሉታዊ ይሆናል። ምስል 5.8.2 የሁለቱን የማዕዘናት ጉዞ ያሳያል።
y y
(0,1)
ኢሰ
ዓት
አቈ
ኤስ
ጣጠ
ሬድ
1
ር
θ x
θ x
−θ (−1,0) −θ (1,0)
ጠር
ቈጣ
ትአ
ሰዓ
(0,−1)
(5.8.1) የልክ አቈጣጠር ዘይቤ (5.8.2) አውንታዊ ፥ አሉታዊ ማዕዘን
በአጻጻፍ ረገድ እንደተለመደው አሉታዊነትን በመቀነስ ምልክት «(−)» ፣ አውንታዊነትን በዝምታ ወይም በመደመር ምልክት «(+)»
እንጽፋለን። ያም ሆነ ይህ ፣ አንድ ማዕዘን በየትኛውም አቅጣጫ ይዙር በየት የሚያፈራው ትርጕም ምንድን ነው? አጭሩ መልስ፦ የሩበኛ
ክፍሎች እና ንብረቶቻቸው።
ምሳሌ 5.1.1. የአውንታዊና አሉታዊ ማዕዘን ልዩነት
በማዕዘን 135◦ እና −135◦ ያለው የገጸ-ባህሪ ልዩነት በንድፍ መልክ ምን ይመስላል?
መፍትሔ፦
አውንታዊ ማዕዘን ከ0◦ ተነስቶ በኢሰዓት አቈጣጠር አቅጣጫ ተጕዞ ሩበኛ ክፍል ፪ ላይ ያርፋል። በሌላ በኩል አሉታዊው ማዕዘን
ከ0◦ ተነስቶ በሰዓት አቈጣጠር አቅጣጫ ተጕዞ ሩበኛ ክፍል ፫ ላይ ይቆማል። ምስል 5.9.1 እና 5.9.2 ይህንን ያሳያሉ።
5.1 የማዕዘን ንብረቶች 103
y y
√ √
2 2
− 2 , 2
135◦
x x
−135◦
√ √
2 2
− 2 ,− 2
(5.9.1) አውንታዊ 135◦ (5.9.2) አሉታዊ −135◦
ከዚህ ምሳሌ የምንማረው ተጨማሪ ቍምነገር ሁለቱ ማዕዘናት ልዩ ልዩ ሩበኛ ክፍል ላይ ማረፋቸው ብቻ ሳይሆን ፣ የሚያርፉበት ሩበኛ
የx እና y ንብረት ነው። በሩበኛ ፪ x አሉታዊ ፣ y አውንታዊ ሲሆኑ ፣ በሩበኛ ፫ ግን x እና y ሁለቱም አሉታዊ ናቸው። ስለዚህ የተለያዩ
የሩበኛ ክፍሎች ውስጥ መሆን ከሚያሳድራቸው ተፅዕኖዎች መካከል አንዱ የx እና የy አውንታዊ ወይም አሉታዊ መሆን ነው።
ወደፊት ይህ ገጸ-ባህሪ በተደጋጋሚ በይበልጥ ያጋጥመናል ፤ ምክንያቱም ከጐኖች ተነስተን የማዕዘናትን ልክ ወይም ከማዕዘናት ተነስተን
የጐኖችን ልክ ወይም የሚታወቁ ንብረቶችን ይዘን የማይታወቁትን መወሰን ዋናና የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ዓላማ ስለሆነ። እናስታውስ ፣
የx እና የy አውንታዊ ወይም አሉታዊ መሆን በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ፣ «ርቀትን» ብቻ ሳይሆን አንድ ጥምር-ነጥብ የትኛው ክፍል
ውስጥ መሆኑን በእርግጥ የምናውቅበት መንገድ ነው።
መለማመጃ
ልምምድ 5.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ ማዕዘናት ናቸው። አንዳንድ ጥያቄዎች በንድፍ የተደገፉ ናቸው።
እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ ተገቢውን መፍትሔ ፈልጉ።
I ማዕዘናት
ሀ) ማዕዘን እንዴት እንለካለን?
ለ) ማዕዘንን በሜትሪ ስልት «ብንለካ» ችግሩ ምንድን ነው?
ሐ) በሳጥን ላይ ስንት ማዕዘናት አሉ? አይነታቸውሳ?
መ) የመነሻና የመድረሻ መስመሮች አንድ ነጥብ ላይ ቢሆኑ ፣ ማዕዘኑ ስንት ነው?
ሠ) በ0◦ እና በ360◦ ያለው ልዩነት ምንድን ነው?
ሀ) በእግር ኳሳ ሜዳ ጐል ውስጥ ስንት ማዕዘናት አሉ? አይነታቸውሳ?
ለ) በፔንታገን ስንት ማዕዘናት አሉ?

ሐ) የአንድ ማዕዘን ልኩ 420◦ ከሆነ ፣ ሩበኛ ቤቱ የት ነው?
መ) የመነሻና የመድረሻ መስመሮች አንድ ነጥብ ላይ ቢሆኑ ፣ ማዕዘኑ ስንት ነው?
ሠ) ከመነሻና መድረሻ ጐን አንፃር ፣ ማዕዘን ጨመረ ወይም ቀነሰ ሲባል ምን የአካል ለውጥ አለ?
I የማዕዘናት ቤት
3. እነዚህ ማዕዘናት የትኛው የሩበኛ ቤት ውስጥ ይከሰታሉ?
ሀ) 6.283
2 ለ) 361◦ ሐ) −365◦ መ) 225◦ ሠ) 720◦
4. እነዚህ ማዕዘናት የትኛው የሩበኛ ቤት ውስጥ ይከሰታሉ?
ሀ) 1024◦ ለ) 8476◦ ሐ) 0◦ መ) 6.283

7 ሠ) 2π
5
I ማዕዘን ነደፋ
5. የሚከተሉትን ማዕዘናት በዓይነተኛ-ክብ ላይ ንደፉ።

ሀ) 10◦ ለ) 3.14159
3 ሐ) −2 3.14159
3 መ) 405◦
6. የሚከተሉትን ማዕዘናት በዓይነተኛ-ክብ ላይ ንደፉ።

ሀ) 150◦ ለ) −765◦ ሐ) 3.14159
2 መ) 3 3.14159
2
I ማዕዘንን መለየት
7. እያንዳንዱ ምስል ስንት ማዕዘናት አሉት?
c a A B
ሀ) b ለ) C
C D
A B
ሐ) መ)
5.2 የማዕዘን ልክ 105
5.2 የማዕዘን ልክ
የማዕዘን አለካክ ከቀጥተኛ ርቀት ፥ ስፋት እንዲሁም ጥልቀት ይለያል። ለምሳሌ የአንድን «በርሜል» የሙሌት ችሎታ ለማወቅ ስንሻ
ሁለት ነገሮችን እንጠይቃለን፦ የበርሜሉ ሬድኤስ እና ከፍታ። ይህንን ልኬት ራሳችን ከራሱ ከበርሜሉ ማፈላለግ እንችላለን። ምስል 5.10.1
መፍትሔ ላይ ሊያደርሱን የሚችሉትን ነገሮች አቅርቧል። አስከትሎ የበርሜል ቀመር ይዘን ችግራችንን እናቃልላለን።
የበርሜልን «ሙሌት» ችሎታ መለካት

h
• h፦ የበርሜሉ ከፍታ
• r፦ የበርሜሉ ሬድኤስ
r
• πr2 h፦ የበርሜል ቀመር
(5.10.1) በርሜል መለካት
ማዕዘንና የአለካክ ዘይቤው ግን ከበርሜልና ከመሳሰሉት በፍፁም ይለያል። ርዝመት ፥ ስፋት ወይም ጥልቀት አንለካም። ይልቁንም
የምንለካው የማዕዘኑ ጐኖች ከተገጣጠሙበት ከእምብርቻው ላይ ተነስተው አንደኛው እንደ «መነሻ ጐን» ፣ ሌላኛው ደግሞ እንደ መድረሻ
ወይም «ማረፊያ ጐን» ሆነው በመካከላቸው በሚሰሩት የአነጣጠር ዙሪያዊ ልዩነት ነው።
አብዛኛውን ግዜ ፣ ለውይይት ያመች ዘንድ ፣ «የመነሻ ጐኑ» በውርድ ረገድ ተነድፎ «የመድረሻ ጐን» የተገጣጠመበትን እምብርት
ሳይለቅ ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ ጨረራዊ ጉዞ አድርጎ የተፈለገበት ማዕዘን መጠን ላይ ይቆማል ፥ ያርፋል። የምንለካው ከመነሻው እስከ
መድረሻው የተከሰተውን ጨረራዊ ዱካ ነው። መድረሻ ጐኑ ሙሉ ዙሪያ ከሠራ ወደነበረበት ይመለሳል። አንድ ማዕዘን ሊኖረው የሚችለው
ልክ ከአሉታዊ ቍጥር እስከ አውንታዊ ይዘልቃል።
በሰፊው ተቀባይና ተጠቃሚ ያለቸው የማዕዘን መለኪያዎች «ሬድኤን» (radian) እና «ድግሪ» (degree) ናቸው። እዚህ መጽሐፍ
ውስጥ ሁለቱንም በእኩልነት እንዳአመቸን እንጠቀማለን። በቅድሚያ ሬድኤን ላይ እናተኩርና ከዛ ወደ ድግሪ እናመራለን።
5.2.1 ሬድኤን
የክብ ዙሪያ ከወገቡ ጋር ሲነጻጻር 3.14159… እጥፍ መሆኑን እናውቃለን። የክብ የመጠን ልዩነት በዚህ ተፈጥሯዊ ዝምድና ላይ ምንም
አይነት ተፅዕኖ የለውም። ክቡ ትኒጥ ወይም ግዙፍ ይሁን ፣ ሁልጊዜ የክቡ ዙሪያ የወገቡ 3.14159… እጅ ነው። ዓይነተኛን በሚመለከት
ሒሳባዊያን ከወገቡ ይልቅ ሬድኤሱን ይመርጣሉ።
የወገብ
ል የሬ
ክ
ድኤ
ስ ልክ
ሬድኤስ
ዙሪያ=3.14159... ዙሪያ=6.293...
(5.11.1) ወገብ=1 ፥ ዙሪያ=3.14159... (5.11.2) ሬድኤስ=1 ፥ ዙሪያ=6.283...
ለዚህ ነው ሬድኤስ = 1 ያለውን «ዓይነተኛ-ክብ» የሚሉት። በመሆኑም ዓይነተኛ-ክብ ዙሪያው 6.2823 . . . እንዲሁም ወገቡ 2 ነው።
ምስል 5.11.1 እና 5.11.2 ተመልከቱ። የመጀመሪያው ዙሪያው የወገቡ ስንት እጅ መሆኑን ሲያመለክት ፣ ሁለተኛው ደግሞ ሬድኤስ = 1
ሲመጣ ዙሪያው የሬድኤሱ ስንት እጅ መሆኑን ያሳያል። ምንም እንኳን እዚህ ንድፎቹ ቢመሳስሉም ሁለተኛው በአካል እጥፍ ነው።
ምሳሌ 5.2.1. ዓይነተኛነት
ሒሳባዊያን የክብ ወገብ = 1 ለዐይነተኛ-ክብ ቢጠቀሙ ኖሮ የክብ ዙሪያ እና የክብ ስፋት ቀመር ምን ይሆኑ ነበር?
መፍትሔ፦
ቀመረቹ በሬድኤስ ፈንታ ፣ ወገብ ይጠቀሙ ዘንድ እነዚህን ለውጦች ያሥፈልጋሉ።

2
2 d d
ስፋት = πr = π በለውጡ r = ነው
2 2
ዙሪያ = 2πr = πd የክቡ ወገብ 2r = d ነው
ከዚህ የተነሳንበት አብይ ምክንያት ወደ መጣንበት የሬድኤን ልክ ብቻ ሳይሆን ወደ አለካኩ ጉዳይ ጭምር ስለሚያመራን ነው። በዓይነተኛ-
ክብ እምብርት ላይ ቆመን ፣ የክቡን ዙሪያ አንድ በአንድ በሬድኤሱ ልክ በመነሻና በመድረሻ ጐን በተከታታይ ስንሸነሽነው ፣ ምስል 5.12
እንደሚያሳየው ፣ ክፍሎቹ 6.2823 . . . ጊዜ ይመጣሉ።
ዓይነተኛ-ክብ የዓይነተኛ-ክብ ንብረት
1ሬ
ክፍልፋዩ ማዕዘን
ን
ድኤ
ድኤ
θ2 1ሬ
ን
θ3 θ1 α
θ4 1 ሬድኤን
θ6
θ5
θi =1
ማዕዘናት=6.283...
ምስል 5.12: የሬድኤን ልክ
ይህ ምስል ሊገልጽ የሚኖራቸው አንዳንድ ነጥቦች፦
ሀ) እያንዳንዱ ማዕዘን፦ θi = 1
ለ) የማዕዘናቱ ድግግሞሽ 6.283 ጊዜ ነውና፦ θ = 6.283 × 1 = 6.283
ሐ) ስለሆነም ፣ በማንናውም ክብ ውስጥ ያለው ጠቅላላ ማዕዘን ሁልጊዜ 6.283 . . . ነው።
አሁን ከምስል 5.12 ተቆርሶ በስተቀኝ ላይ የሚገኘው ቅስት ላይ እናተኩር። ከእምብርቱ በተነሱት ሁለት ጐኖች የታቀፈው ቅስት ፣ ርቀቱ
1 ሬድኤስ መሆኑን በተግባር አይተናል። የሬድኤሱ እና የቅስቱ ርቀት ስለታወቀ ፣ የተከሰተውን ማዕዘን ከነሱ ማግኘት እንችላለን።
rα = s የቅስት ቀመር
s 1
α= = =1 s = 1 እና r = 1 ስለሆኑ
r 1
ስለሆነም፦
ሬድኤስ = α = ቅስት = 1 የሦስቱም ልክ እኩል ለእኩል ነው
ይህ መሠረታዊ የማዕዘን ልክ ሲሆን ፣ በስም «ሬድኤን» (radian) ይባላል። ሒሳባዊያን ልኩን ተፈጥሯዊ ነው ይሉታል ፣ በእርግጥም
ነው። ከላይ የተገኘው ውጤት ላይ የደረስነው በመለካት ሳይሆን ፣ የዓይነተኛ-ክብንና የማዕዘናትን ንብረቶች በትንሹ ለመመርመር ባደረግነው
ሙከራ ነው።
የሬድኤን መደበኛ ምልክት «rad» ነው። ዳሩ ግን ፣ አብዛኛውን ጊዜ ሒሳባዊያን በዝምታ ይተውታል ፤ ምክንያቱም ከማዕዘን ጋር
የተያያዘ ማንኛውም ቍጥር በሌላ የልክ ምልክት ካልተጻፈ በስተቀር እንደ ሬድኤን ስለሚታሰብ።
እንደሚታወቀው ቍጥር 3.14159 . . . በ π ይጠራል። በአያሌ ሁኔታዎች ከጥሬ ቍጥሩ ይልቅ π ይመረጣል። እናም ከ3.14159
ይልቅ π ፣ ከ6.283 ይልቅ 2π እንላለን።
ምሳሌ 5.2.2. ማዕዘናትን በ π መግለጽ

ከ0 እስከ 6.283 ያለው ማዕዘን በ8 እርከን ተከፋፍሎ በ π እንዴት ይጻፋል?
መፍትሔ፦
ስምንቱ ማዕዘናት እነዚህ ናቸው።
π π 3π 5π 3π 7π
0, , , , π, , , , 2π
4 2 4 4 2 4
ማስታወሻ፦ እዚህ ላይ 0 እና 2π አንድ ናቸው።
ሬድኤን (radian)፦ በቁሙ የማዕዘን ልክ ፣ ማለት ከእምብርት የተቀዘፉ ተጓዳኝ ሬድኤሶችና የሚቀንፉት ቅስት በርቀት
እኩል ለእኩል በሆኑበት ሁኔታ የሚከሰተው የማዕዘን ልክ። የሬድኤን ልክ በ «rad» ይገለጻል ፤ ነገር ግን
አብዛኛውን ጊዜ ይተዋል። የሬድኤን ልክ ተፈጥሯዊ ነው ይባላል ፤ እናም ከሌሎች የልክ አይነቶች ፤ ለምሳሌ ሳሜ ፥
ኪግ ፥ ኪሜ እና የመሳሰሉት ይለያል።
ምሳሌ 5.2.3. ማዕዘንን በሬድኤን

የቅስቱ ርቀት የክብን ዙሪያ ¾እጅ ቢሆን ፣ ማዕዘኑ በሬድኤን ስንት ይሆናል?
መፍትሔ፦
የክብ ዙሪያ እና የቅስት ቀመር ይረዳሉ።

3
s= 2πr ቅስቱ የክብ ዙሪያ 3/4ኛ እጅ
4

3 3πr
rθ = 2πr = ማለት s = rθ
4 2
3π
θ= በ r ሁለቱን ወገን ካካፈልን በኃላ
2
ምሳሌ 5.2.4. ማዕዘንን በሬድኤን

2π
የሬድኤሱና የቅስቱ ልክ 3 ነው። የማዕዘኑ ልክ በሬድኤን ስንት ነው?
መፍትሔ፦
የክብ ዙሪያ እና የቅስት ቀመር ይረዳሉ።
s = rθ የቅስት ቀመር
s 2π/3
θ= = =1
r 2π/3
ልብ እንበል፦ ይህንን ክፍል ከማጠናቀቃችን በፊት ግን ፣ አንድ ያልተነሳ ነጥብ አለ። እሱም በአካል ማዕዘን እንዴት ይለካል ነው።
በመሠረቱ መልሱ ቀደም ተብሎ በአንባቢው የታወቀ ነው ተብሎ ይጠበቃል። በልዩ ልዩ መስክ ሙያተኞች በሥራ የሚገለገሉባቸው ብዙ
አይነት መሣሪያዎች አሉ። በሰፊው ታዋቂው ግን ፕሮትራክተር (protractor) ነው። ዝርዝሩ ለአንባቢው ተትቷል።
5.2.2 ድግሪ
ሌላኛው የማዕዘን ልክ ድግሪ ነው። በክቡ እምብርት ሙሉ ዙሪያ ፣ በቁም ማዕዘኑን በ360 እርከን ይተልማል። እያንዳንዱ ትልም
1
ወይም 360 ኛው በልክ ረገድ አንድ ድግሪ ነው። እያንዳንዱ ድግሪ በ60 «ደቂቃ» ፣ እያንዳንዱ ደቂቃ በ60 ሰከንድ ይዘረዘራል። ስለዚህ
1 ድግሪ = 60 ደቂቃ = 3600 ሰክንድ ነው። ምስል 5.13 ሙሉው ማዕዘን እንዴት በክቡ እምብርት ዙሪያ በ360 እኩል አካሎች
መሸንሸኑን ያሳያል።
90◦
120
60 ◦
የድግሪ አለካክ
◦
100
90◦
80 ◦
110
70 ◦
150 ◦ ◦
120
60 ◦
30
◦
50 ◦
13
14
0
◦
◦
0◦ 40
150 ◦ ◦
30
160 ◦ ◦
20
170 ◦ ◦
10
180◦ 180◦ 0◦ ◦
360 360◦
◦ 350 ◦
190
◦ 340 ◦
200
◦ 330 ◦
210 ◦ 32
0 0◦
22
◦
0◦
330 ◦
31
210
240 ◦
23
0
300
◦
250 ◦
290
260 ◦
280
270◦
◦
◦
◦
240 ◦
300
270◦
ምስል 5.13: ድግሪ አለካክ ስልት
ለማብራራት ያህል ፣ መላው ማዕዘን አንድ በአንድ እስከ 360 ፥ ዐሥር በዐሥር እስከ 360 ፥ እንዲሁም ሠላሣ በሠላሣ እስከ 360
ተተልሟል። ልኩ ከ0◦ ጀምሮ ከአንድ ዙር በኃላ እዛው ላይ በ360 ያበቃል። የተነሳበትና ያበቃበት ነጥብ አንድ ቦታ ቢሆንም ቅሉ ፣ 0◦
የልኩን መነሻ ፣ 360◦ የልኩን ማብቂያ ያመለክታል። በአራቱ አቅጣጫ ፣ ማለት በምሥራቅ ፥ በሰሜን ፥ በምዕራብ እና በደቡብ ያሉት
ማዕዘናት 0◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥ 270◦ ፥ 360◦ ናቸው።
የድግሪ ምልክት «◦ » ፣ የደቂቃ «′ » እና የሰከንድ «′′ » ናቸው። ሙሉው ማዕዘን 360◦ ፥ ግማሹ 180◦ ፥ ሩቡ 90◦ ፥ ስምንተኛ
እጁ ደግሞ 45◦ ናቸው። በአለካክ ረገድ ፣ ከአንድ ድግሪ ያነሰን ማዕዘን በደቂቃ ሲበዛ በሰከንድ እናሰላለን። ለምሳሌ 60◦ 45′ 30′′ ሲሰላ
60 ድግሪ ከ45 ደቂቃ እና ከ30 ሰከንድ ይሆናል።
ምሳሌ 5.2.5. ወደ ድግሪ ልክ
የእነዚህ ልክ በድግሪ ምን ይሆናል?
ሀ) 60′ ለ) 60′′ ሐ) 3600′′ መ) 900′
መፍትሔ፦
ሀ) ከደቂቃ ወደ ድግሪ

1◦
60′ = 60′ = 1◦ እኩልነት 1◦ = 60′
60′
ለ) ከሰከን ወደ ድግሪ

′′ ′′ 1◦
60 = 60 = .017◦ እኩልነት 1◦ = 3600′′
3600′′
ሐ) ከሰከን ወደ ድግሪ

′′ ′′ 1◦
3600 = 3600 = 1◦ እኩልነት 1◦ = 3600′′
3600′′
መ) ከደቂቃ ወደ ድግሪ

1◦
900′ = 900′ = 15◦ እኩልነት 1◦ = 60′
60′
ድግሪ (degree)፦ በቁሙ የማዕዘን ልክ ፣ ማለት ከእምብርት በተቀዘፉ 360 ተጓዳኝ ሬድኤሶች የሚከሰተው እያንዳንዱ
ማዕዘን። በአለካክ ስልቱ አንድ ሙሉ ማዕዘን ዙር 360 ድግሪ አለው። እያንዳንዱ ድግሪ ከ60 ደቂቃ ፣ እያንዳንዱ
ደቂቃ ከ60 ሰከንድ ጋር እኩል ለእኩል ናቸው። የድግሪ ምልክት ◦ ፣ የደቂቃ ′ እና የሰከንድ ′′ ናቸው።
የድግሪ የአለካክ ስልት ከድፍን ቍጥር ጋር ፣ ቀላል ከመሆኑም በላይ ከአንስተኛ ማዕዘን ጋር ለመሥራት አመቺ ነው። በመልክአ-ምድር ፥
በምሕንድስና ፥ በአየርና በምድር የጉዞ ቅኝት ፥ በአየር ንብርት እና ሕይወት ነክ ዘርፎች የድግሪን የአለካክ ሥርዓት ይመርጣሉ። በልዩ ልዩ
የሒሳብ ዘርፎች ፣ ሬድኤን በተፈጥሯዊነቱ የተነሳ ሰፊ ተጠቃሚነት አለው።
ማሳሰቢያ፦ ድግሪ የሚለው ቃል ከአንድ በላይ ትርጕም በሥነሒሳብ አለው። ሒሳባዊያን በእርባታ ሥርዓት ውስጥ
የዐራቢኃይልን እርከን ለመጥቀስ «ድግሪ» ይላሉ። «ድግሪ» ከማዕዘን ጋር ከተያያዘ ልክን ይገልጻል።
ከሬድኤን ወደ ድግሪ ፣ ከድግሪ ወደ ሬድኤን
በዚህ መጽሐፍ ፣ ሁለቱን የልክ ስልቶች እንደ አግባባቸው በየቦታው እንጠቀማለን። ስለዚህ ሁለቱንም የአለካክ ስልቶች ጠንቅቀን ማወቅ
ብቻ ሳይሆን ፣ ከአንዱ ልክ ወደ ሌላው መቀየሩ አሥፈላጊ ስለሚሆን ሂደቱ ሊመቸን ይገባል።
በመሠረቱ፦ 2π = 360◦ ወይም π = 180◦
የሬድኤን 1 ልክ ስንት ድግሪ ይወጣዋል ፣ ወይም የድግሪ 1 ልክ ስንት ሬድኤን ይወጣዋል የሚሉትን ጥያቄዎች ተራ በተራ እነሆ።
• ከሬድኤን ወደ ድግሪ፦ እነዚህ ልኮች pi = 180◦ መሆናቸውን ተጠቅሷል። ከሬድኤን ወደ ድግሪ ለመቀየር ፣ አሁን ማወቅ
የምንሻው 180◦ ን ውስደን ለπ እኩል ብናዳርስው ፣ ማለት 180◦ /π ፣ እያንዳንዱ ሬድኤን ስንት ድግሪ ይደርሰዋል ነው። ስለዚህ፦
180◦
≈ 57.296◦ ስለዚህ 1 rad ≈ 57.296◦
π
የተሰጠን ሬድኤን ወደ ድግሪ ለመቀየር ፣ ቀመሩ ይኸውላችሁ።

180◦
ድግሪ = (ተቀያሪው ሬድኤን) ቀመር ከሬድኤን ወደ ድግሪ
π
ምሳሌ 5.2.6. ከሬድኤን ወደ ድግሪ
እነዚህን ሬድኤኖች ወደ ድግሪ ይቀየሩ።
ሀ) 2 rad ለ) .14 rad ሐ) 5π rad መ) π2 rad

መፍትሔ፦
ሀ) ቅየራውን ስናሰላ የዴሲማል ቍጥሮች ላይ ጥንቃቄ ማድረግ አለብን።

180◦
θ=2
π
= 114.49◦

180◦
ለ) .14 π = 8.0214◦
180◦

ሐ) 5π π = 5(3.14159)(57.296◦ ) = 900◦
◦
መ) π
2
180
π = 1.57 × 57.296◦ = 90◦
• ከድግሪ ወደ ሬድኤን፦ ቀደም ብለን የሄድነውን ዘዴ ስንከተል ፣ πን ወስደን እኩል በእኩል ለ180◦ ብናዳርስ ፣ ማለት π
180◦ ፣
ድርሻው ከአንድ ድግሪ ጋር እኩል የሆነውን ሬድኤን ይሰጠናል።
π
≈ .0175 ስለዚህ 1◦ = 0.0175
180
ድግሪን ወደ ሬድኤን ለመቀየር፦
π
ሬድኤን = (ተቀያሪው ድግሪ) ቀመር ከድግሪ ወደ ሬድኤን
180
ምሳሌ 5.2.7. ከድግሪ ወደ ሬድኤን
እነዚህ ወደ ሬድኤን ይቀየሩ።
ሀ) 270◦ ለ) 30◦ ሐ) 125◦ መ) 540◦
መፍትሔ፦

ሀ) (270◦ ) π
180◦ = 4.712

ለ) (30◦ ) π
180◦= .523

ሐ) (125◦ ) 180
π
◦ = 2.181

መ) (540◦ ) 180
π
◦ = 9.424
ማሳሰቢያ፦ ከሬድኤን ወደ ድግሪ ወይብ ከድግሪ ወደ ሬድኤን ስንቀይር ፣ የልኮቹ ምልክቶች ባግባብ ተሰርዘው የተፈለገው ውጤት ላይ
መድረስ አለብን። አለዛ ፥ ቀመራችን ላይ ችግር አለ ማለት ነው። እንበል 60◦ ወደ ሬድኤን መቀየር እንፈልጋለን። ቀመራችን ለውጡን
ሲጨርስ ፣ ውጤቱ ከሬድኤን ምልክት ብቻ ጋር መውጣት አለበት። የሚከተለው ምሳሌ ይህንን ያሳያል። ቀመሩ ፣ በአግባብ የልኮችን
ምልክት እንደንሠርዝ ሳላደረገ ፣ ውጤቱ የሬድኤን ብቻ ምልክት ይዞ ወጥቷል።

π rad
60ድግሪ = 1.05 rad
180ድግሪ
መለማመጃ
ልምምድ 5.2.1 እነዚህ ጥያቄዎች የማዕዘናት ልክና አለካክ ላይ ያተኩራሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል
ለጥያቄዎቹ ተገቢውን መፍትሔ ፈልጉ።
I ወይም ወደ ሬድኤን ወይም ወደ ድግሪ
1. የሚከተሉትን የድግሪ ልኮች እኩሌታ በሬድኤን እነማን ናቸው።
ሀ) 30◦ ለ) −45◦ ሐ) 90◦ 30′ 45′′ መ) 940◦ ሠ) 1′′
2. የሚከተሉትን የድግሪ ልኮች እኩሌታ በሬድኤን እነማን ናቸው።
ሀ) 1200′′ ለ) −270◦ ሐ) 10◦ መ) 60′ ሠ) 1′
3. የእነዚህ የድግሪ እኩሌታ እነማን ናቸው?
ሀ) 7 π6 ለ) 2π + 2 π3 ሐ) 6.284 መ) .785 ሠ) 1
4. የእነዚህ የድግሪ እኩሌታ እነማን ናቸው?
1
ሀ) π ለ) 3π ሐ) 1.57 መ) π4 ሠ) π + π
12
5. ከመጽሐፍት መደብር ቤት መጽሐፍ መርጠን ለመክፈል ስንጠይቅ ክፍያው በሬድኤን 185rad ነው ተባልን። አሁን 200 ከከፍልንና
መልሱ በድግሪ ከሆነ ፣ ስንት ድግሪ ይመለስናል?
6. የሚከተሉትን ማዕከላዊ ማዕዘንና ሬድኤስ በመደገፍ ፣ የቅስት ርቀት እስከ መቶኛ ዲሲማል ቦታ አስሉ።
ሀ) ማዕከላዊ ማዕዘን 1.57 ፥ ሬድኤስ 1.414ሳሜ

π
ለ) ማዕከላዊ ማዕዘን 12 ፥ ሬድኤስ 12ኪሜ
ሐ) ማዕከላዊ ማዕዘን 3 π2 ፥ ሬድኤስ 33ሳሜ
5.3 የማዕዘን አይነታትና ዝምድና
የማዕዘንን ምን ማንነት እንዲሁም ልክንና የአለካክ ስልቶችን ዳሰን እዚህ ደርሰናል። በዚህ አርእስት የምናነሳቸው ነጥቦች የማዕዘን ንብረቶች
ናቸው። እስካሁን ድረስ ያዘገየናቸው የማዕዘን ልክና አለካክ ማወቅ ቀዳሚና ግዴታ ስለነበረ ነው። አሁን የማዕዘን አይነቶችን በጕልህ
ለማየት ዝግጁ ነን። በቅድሚያ የማዕዘን አይነታት ፣ ከዛ ወደ ጥንድ ማዕዘናት እና በመካከላቸው ስላለው ዝምድናና ግንኙነት እናመራለን።
«ማገናዘቢያ ማዕዘን» እዚ ሳይሆን በወደፊት ምዕራፍ ውስጥ ይቀርባል።
5.3.1 የማዕዘን አይነታት
ከብዙ በጥቂቱ ዋና ዋና የማዕዘን አይነታት እነዚህ ሲሆኑ ፣ ምስል 5.14 ንድፎቹን ያቀርባል።
y y y y
θ θ θ
x x x x
(θ<90◦ ) (θ=90◦ ) (90◦ <θ<180◦ ) (θ=180◦ )
ምስል 5.14: የማዕዘን አይነታት
ሀ) የማዕዘን ልኩ (θ < 90◦ ) ከሆነ ፣ «ሹል ማዕዘን» (acute angle) ነው። ይህ አባባል ከሦስትማዕዘን አካል አንፃር
ስለሆነ ማዕዘኑ አውንታዊ ነው ተብሎ ይወሰዳል። ለምሳሌ «ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን» ሁለት ሹል ማዕዘን አሉት።
ለ) የማዕዘን ልኩ (θ = 90◦ ) ከሆነ ፣ ማለት ሁለቱ ተጓዳኝ ጐኖቹ በ90◦ ከሠሩ ፣ «ትክክለኛ ትክክል ማዕዘን» (right
angle) ነው።
ሐ) ማዕዘኑ (90◦ < θ < 180◦ ) የሆነ «ፍርቅቅ ማዕዘን» ይባላል።
መ) «ቀጥተኛ ማዕዘን» በሰመረ መስመር ላይ የሚከሰት ባለ 180◦ ነው።

5.3 የማዕዘን አይነታትና ዝምድና 113
5.3.2 የተጐራባች ማዕዘናት ዝምድና
ወደፊት ማዕዘናትን ከትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ጋር በጥልቅ አብረን መሥራት ስንጀምር የተጓዳኝ ማዕዘናትን ባህሪያትንና ግንኙነታቸውን
ጠንቅቆ ማወቅ በጣም ይረዳል። በዚህ ክፍል ያንን እናደርጋለን። የጥንድ ማዕዘን ዓይነታት ፣ ተጓዳኝ ማዕዘናት (adjacent angles) ፥
ማሟይ ማዕዘናት (complementary angles) ፥ ተጋጋዥ ማዕዘናት (supplementary angles) ፥ ዓምዳው ማዕዘናት
(vertical angles) ይጠቅላል።
• ማሟይ ማዕዘናት (complementary angles)፦

ሁለት ተጓዳኝ ማዕዘናት ተደምረው ውጤቱ 90◦ ወይም «ትክክለኛ ማዕዘን» ከመጣ ፣ እርስ በርስ አንዱ የሌላው «አሟይ
ማዕዘን» ይሆናሉ። በደፈናው ሁለቱ «ማሟያ ማዕዘናት» (complementary angles) ተብለው ይጠራሉ። ተጓዳኝ ሲባል
ሁለቱ ማዕዘናት የግድ መነካካት የለባቸውም ለማለት ጭምር ነው።
D B
C B′
B
α α
θ θ
A C A A C
(5.15.1) ተማሟያ ማዕዘናት (5.15.2) ያልተነካኩ ማሟያ ማዕዘናት
ምሳሌ 5.3.1. ማሟያ ማዕዘናት
ከዚህ በታች የተሰጠውን ምስል በመደገፍ የትኞቹ ናቸው ማሟያ ማዕዘናት? ያልታወቀው የማዕዘን ልክ ስንት ነው?
B
35◦
α
A C
መፍትሔ፦
ይህ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ነው ፤ እናም አንደኛው ማዕዘኑ 90◦ ወይም ትክክለኛ ማዕዘን መሆኑ የታወቀ ነው። የቀሩት
ሁለት ማዕዘናት እያንዳንዳቸው ከ90◦ በታች ከመሆናቸውም በላይ ፣ ሲደመሩ ውጤቱ 90◦ ነው። በዚህ ምክንያት α እና
35◦ ማሟያ ማዕዘናት ናቸው። ያልታወቀው ልክ α = 90◦ − 35◦ = 55◦ ነው ፤ የሦስትማዕዘን ጠቅላላ ማዕዘን
180◦ ስለሆነ።
• ተጋጋዥ ማዕዘናት (supplementary angles)፦

ሁለት ተጓዳኝ ወይም ጐረቤት ማዕዘናት ተደምረው ውጤቱ 180◦ ወይም «ቀጥተኛ ማዕዘን» ከመጣ ፣ እርስ በርስ አንዱ የሌላው
«አጋዥ ማዕዘን» ይሆናሉ እናም «ተጋጋዥ ማዕዘናት» (supplementary angles) ብለን እንጠራቸዋለን።
B C B′
α θ α θ
D A C B A A C
(5.16.1) ተጋጋዥ ማዕዘናት (5.16.2) የማይነካኩ ተጋጋዥ ማዕዘናት
ምሳሌ 5.3.2. ተጋጋዥ ማዕዘናት
ቀጥሎ የቀረበውን ምስል በመደገፍ ፣ (α = 2z + 60) እና (β = z + 30) ከሆኑ የα እና የβ የማዕዘን ልክ

ስንት ነው?
C B′
z + 30 2z + 60
β α
B A A C
መፍትሔ፦
በተጋጋዥ ማዕዘናት ድንጋጌ መሠረት ሁለቱ ተጓዳኝ ማዕዘናት ተደምረው 180◦ መምጣት አለባቸው። ማለፊያው መደ-
ምደሚያ β = 180◦ − 120◦ = 60◦ ይመጣል።
(z + 30) + (2z + 60) = 180 እኩሌታዎችን ደምረን ከ180 ድግሪ ስናስተያይ
3z + 90 = 180 ተገቢዎችን ከደመርን በኃላ
3z = 90 ከሁለቱ ወገን 90 ስንቀንስ
z = 30 ሁለቱን ወገን በ3 ስናካፍል
አሁን ሁለቱ ዕኩሌታዎች ውስጥ z በ30 በመተካት α እና β እንወስናለን።
α = 2z + 60 = 2(30) + 60) = 120◦

β = z + 30 = 30 + 30 = 60◦
• ዓምዳዊ ማዕዘናት (vertical angles)፦

እርስ በርስ ቀጥተኛ መስመሮች አንዱ በሌላው ሲቋርጡ ፣ የተገናኙበት ነጥብ ላይ ከአንድ በላይ ትይዩ ማዕዘናት ይከሰታሉ። ትይዩ
ማዕዘናቱ አቅማቸው ተመሳሳይ ነው ፤ አንዱ የሌላው ነፀብራቅ ነው። እርስ በርስ የተቋረጡት ሁለት ቀጥተኛ መስመሮች ብቻ
ከሆኑ ፣ ጥንድ ትይዩ ማዕዘናት ይከሰታሉ። ምስል 5.17 ተመልከቱ። በመጀመሪያው ንድፍ ፣ ማዶ ለማዶ ወይም ትይዩ የምንላቸው
ማዕዘናት α እና β ናቸው። በሚቀጥለው ንድፍ በተግባር የማዕዘናቱን ልክ ያሳያል። ይህ አይነት መዋቅር ያላቸውን ማዕዘናት
«ዓምዳዊ» እንላቸዋለን።
β 120◦
α α 60◦ 60◦
β 120◦
ምስል 5.17: ዓምዳዊ ማዕዘናት
ምሳሌ 5.3.3. ዓምዳዊ ማዕዘናት ልክ
ከዚህ በታች በቀረበው ምስል መስመሮች እርስ በርስ ተቋርጠው የተፈጠሩ ማዕዘናት አሉ። ማዕዘን a = 120◦ ከሆነ ፣
የቀሩት እነማን ናቸው?
g f
h e
c b
d 120◦
መፍትሔ፦
ፓራለሎግራም ስናንፅ ተመሳሳይ ማዕዘናት ይከሰታሉ። ከታች ወደ ላይ አቋርጦ የሚሄደውን መስመር የ180◦ ድንበር
አድርገን ከወሰድን፦
a = 120◦ b = 180◦ − 120◦ = 60◦

c = a = 120◦ d = b = 60◦
ከf እስከ h ያሉት ማዕዘናት ከላይ ያየናቸው ነፀብራቅ ናቸው። ስለሆነም፦
e = a = 120◦ f = b = 60◦
g = c = 120◦ h = d = 60◦
• ተጓዳኝ ጐረቤት ማዕዘናት (adjacent angles)፦

ሁለት ጐረቤት ማዕዘናት ፣ ከአንድ እምብርት ወይም ክርን (vertex) ከተነሱ እንዲሁም የአንዱ መድረሻ ጐን የሌላኛው መነሻ
ጐን ከሆነ ፣ ማለት ሁለቱን ማዕዘናት የሚያዛምደው ጐን የጋራ ከሆነ «ተጓዳኝ ማዕዘናት» ይባላሉ። ምስል 5.18.1 ጐረቤት
−→
ማዕዘናት ∠CAB እና ∠BAD ያሳያል። አጐራባቹ AB ለሦስትማዕዘን ∠CAB መድረሻ ጐን እንደ ሆነው ሁሉ ለ∠BAD
መነሻ ጐን ነው።
ሁለቱ ተጓዳኝ ማዕዘናት ተደምረው ውጤቱ 90◦ ከመጣ እንደ «ማሟያ ማዕዘናት» ወይም ውጤቱ 180◦ ከመጣ እንደ «ተጋጋዥ
ማዕዘናት» በተጨማሪ ይቈጠራሉ። ይህ ግንኙነት ለሌሎቹ መሠረት ነው። እስካሁን ያየናቸው ዝምድናዎች ካወቅናቸው ማዕዘናት
ተነስተን ያልታወቁትን ለማግኘት ያግዙናል።
D D
B B
α α
θ C
θ
A A C
(5.18.1) ተጓዳኝ ማዕዘናት (5.18.2) ተጓዳኝ ማዕዘናት (ትክለኛ ማዕዘን)
ምሳሌ 5.3.4. ተጓዳኝ ማዕዘን ልክ
ምስል ?? ተመልከቱ። ማዕዘን α = 3z − 20 እና β = 2z ከሆኑ ፣ የሁለቱ ማዕዘና ልክ ስንት ነው?
3z
β
5z − 20
α C
መፍትሔ፦
ለእንደዚህ አይነት ችግር ፣ መላው ሁለቱን ዕኩሌታዎች በማስተያየትና እኩል-ለእኩል በማድረግ ላልታወቀው ተውላጥ ማቃለል
ነው። አሁን ያልታወቀው ተውላጥ z ስለሆነ ፣ ለሱ ካቃለልን በኃላ የጐረቡቶቹን ልክ ለማስላት እንሞክራለን።
5z − 20 = 3z ሁለቱን ዕኩሌታዎች ስናስተያይ
2z = 20 ከሁለቱ ወገን 3z ስንቀንስ እና 20 ስንደምር
z = 10 በ2 ሁለቱን ወገን ስናካፍል
ስለሆነም፦
α = 5(10) − 20 = 30 ያገኘነውን የ z ዋጋ ተራ በተራ ስንተካ
β = 3(10) = 30 አሁን ሁለቱም ጐረቤታማ ማዕዘናት ታወቁ
J
መለማመጃ
ልምምድ 5.3.1 እነዚህ ጥያቄዎች ስለ ማዕዘናትና ስለ ጥንድ ማዕዘናት ዝምድና ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ
በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ ተገቢውን መፍትሔ ፈልጉ።
I የጥንድ ማዕዘናት ዝምድና
1. አጭር ጥያቄዎች
ሀ) ምን አይነት ማዕዘናት ናቸው አሟያ ማዕዘን የሚሆኑት?
ለ) ምን አይነት ሁለት አጋዥ ማዕዘናት «ተጋጋዥ» ማዕዘን ይሰጡናል?
ሐ) የማሟያ ፥ የተጋጋዥ እና የዓምዳዊ ማዕዘናት ዝምድና ጠቀሜታው ምንድን ነው?
መ) ባለአንድ ጐማ ሳይክል የጐማው ሬድኤስ 33ሳሜ ከሆነ ፣ 500ሳሜ ርቀት ለመጓዝ ስንት ጊዜ መሽከርከር አለበት?
ሠ) የአንድ ዛፍ ግንድ ሬድኤስ 7ሳሜ ከሆነ ፣ ርዝመቱ 200ሳሜ ገመድ ስንት ጊዜ ዛፉን መጠምጠም ይችላል?
2. እያንዳንዱ ምስል ስንት ማዕዘናት አሉት?

D B B C
ሀ) A C ለ) A D
B′ B
D C
ሐ) A መ)
3. ይህ ክብ ከእምብርቱ ተነስተው እስከ ጠርዙ ድረስ በሚጓዙ ሬድኤሶች ተሸንሽኗል። የእያንዳንዱን ሽንሽን ማዕዘን ስንት መሆኑን
በድግሪ እና በሬድኤን አለካክ ግለጹ።
5 4
6 3
7 2
8 1
9 18
10 17
11 16
12 15
13 14
ምስል 5.19: የእያንዳንዱ ሽንሽን ልክ

4. የሚከተለው ንድፍ ሦስት ቀጥተኛ መስመሮች አሉት። አንደኛው መስመር ሁለቱን ትይዩ መስመሮች በዓምዳዊ አቅጣጫ ስለሚያ-
ቋርጥ ስምንት ማዕአናት ይከሰታሉ። አንደኛው የማዕዘን ልክ የታወቀ ነው። የሌሎቹ ማዕዘናት a ፥ b ፥ d ፥ e ፥ f ፥ g ፥ h
ልክ በድግሪ እና በሬድኤን እነማን ናቸው?
g f
h e
45◦ b
d a
ምስል 5.20: የማዕዘናትን ልክ መወሰን
I የሚቀጥሉት ጥያቄዎች ከእነዚህ ንድፎች ጋር የተያያዙ ናቸው።
፲፩ ፲፪ ፩ ፲፩ ፲፪ ፩
፲ ፪ ፲ ፪
፱ ፫ ፱ ፫
፰ ሥነምርምር ፬ ፰ ሥነምርምር ፬
፯ ፮ ፭ ፯ ፮ ፭
(5.21.1) ሰዓት ከማዕዘናት አንፃር (5.21.2) ሰዓት ከማዕዘናት አንፃር
5. እነዚህ ሰዓቶች በአቈጣጠር ረገድ የሚያደርጉት ጉዞ አውንታዊ ነው ወይስ አሉታዊ? ቀጣይ ጥያቄዎች በትክክል ለመመለስ ይህንን
ጥያቄ በትክክል መመለስ ያስገድዳል።
6. ምስል 5.21.1 መሠረት በማድረግ የሚከተሉትን ጥያቄዎች መልሱ።
ሀ) ሰዓት ቆጣሪው እጅ የትኛው ማዕዘን ላይ ነው?
ለ) ደቂቃ ቆጣሪው ቅጅ የትኛው ማዕዘን ላይ ነው?
ሐ) በሰዓትና በደቂቃ እጀታቸው መካከል ያለው ማዕዘን ስንት ነው?
7. ምስል 5.21.2 መሠረት በማድረግ የሚከተሉትን ጥያቄዎች መልሱ።
ሀ) ሰዓት ቆጣሪው ቅጅ የትኛው ማዕዘን ላይ ነው?
ለ) ደቂቃ ቆጣሪው ቅጅ የትኛው ማዕዘን ላይ ነው?
ሐ) በሰዓትና በደቂቃ እጀታቸው መካከል ያለው ማዕዘን ስንት ነው?

ምዕራፍ 6
ሦስትማዕዘናት
ይዘት
6.1 ሦስትማዕዘናት አጠራር ፥ አጻጻፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
6.2 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
6.3 ሦስትማዕዘናት ከሹል ማዕዘናት ጋር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
6.4 ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6.4.1 የቻይናዊያን የጥንቱ ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6.4.2 የሕንዳዊው ባሕስካራ II (ባሕስካራቻርያ) ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6.4.3 በተመሳሳይነት ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
120 ምዕራፍ 6. ሦስትማዕዘናት
ል
ዩ ልዩ ሦስትማዕዘናት አሉ። ከእያንዳንዳቸው ጋር ለመሥራት በየቢጣቸው ልዩ ልዩ መላ ይጠይቃሉ። በአጠቃላይ ደረጃ ሦስትማ-
ዕዘናት በሁለት መልኮች ይመደባሉ፦ ዓይነተኛ እና ያለዓይነተኛ። በተፈጥሮ «ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት» ችግሮችን ለማጥቃት
ቁልፍና አመቺ መንገድ ናቸው። ከምንመካባቸው የሒሳብ ቀመሮች መካከል አንዱ የፓይታጕራዊ ንድፈ-ድንጋጌ ሲሆን የተመረጡ
ጥቂት ማረጋገጫ መንገዶች ለመዳሰስ እንሞክራለን።
ድንጋጌ 6.1 ሦስትማዕዘን (triangle)

በጠለል ላይ በማዕዘናት የተዋቀሩ ፣ በክርን የተገጣጠሙ ሦስት ቀጥተኛ ጐኖች β
c
ወይም ጠርዞች ያሉት ሦስትማዕዘን ተብሎ ይጠራል። ማንኛውም ሦስትማ- a
ዕዘን የውስጡ ማዕዘናት ተደምረው ሁልጊዜ 180◦ ወይም π ይመጣሉ። ጐኖች

θ
የሚጋጠሙበት «ክርን» (vertex) ተብሎ ይጠራል። b
6.1 ሦስትማዕዘናት አጠራር ፥ አጻጻፍ
የሦስትማዕዘናትን ልዩነትና አንድነት በጥራት መገንዘብ አጅግ መሠረታዊ ነው። ከሞላ ጐደል ፣ የምንመለከታቸው ልዩ ልዩዎቹ እነዚህ
ናቸው።
• ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን (right triangle)
• ባለእኩል ሦስትማዕዘን (equilateral triangle)
• ባለጥንድ እኩል ሦስትማዕዘን (isosceles triangle)
• ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን (oblique triangle)
ከወዲሁ መጠቀስ ያለበት፦ ራሱን የቻለ ምዕራፍ ለተወሰነ «ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን» ክፍል ስላለ ፣ እዚህ በዛ አርእስት ላይ ራሳችንን
ትንሽ አንቆጥባለን።
በዘልማድ በአሠራር እና በጊዜ የተመሠረተ መደበኛ አጠራርና አጻጻፍ አለ። ቢሆንም ቅሉ ፣ ሁሉም ጸሐፊዎች በጥብቅ አንድ
የአጠራር ስልት ይጠቀማሉ ማለት አይደለም። ማዕዘናትን በግሪክ ፥ በላቲን ፥ ወይም በልዩ ልዩ ፊደል ቢጠሩ ስህተተኛ አያደርጋቸውም።
በዚህ መጽሐፍ በአብዛኛዎች የተለመደውን የአጠራር ወይም የአጻጻፍ ስልት ቀጥሎ በተሰጠው ዝርዝር መሠረት እንከተላለን።
ጐኖች፦
• ሦስትማዕዘኑን በቀጥተኛ መስመሮች ያዋቀሩትን ጐኖች ፣ አንዳንድ ጊዜ ክንዶች እንላቸዋለን።
• በርዝመት ረገድ የጐኖችን ልክ ለመወከል በታችኛው የላቲን ፊደል እንጽፋለን ፤ ለምሳሌ «a» ፥ «b» ፥ «c» እና የመሳሰሉት።
አንዳንድ ጊዜ እንደአሥፈላጊነቱ ለውጥ ከተደረገ ግር ሊል አይገባም።
• ወደፊት ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ስንደነግግ «ንጽጽሮችን» እንጠቀማለን። ከላይ ከተሰጡት ተውላጦች በተጨማሪ የሚከተሉትን
የጐኖች አጣራር በሰፊው እንጠቀማለን፦
አጠገብ → adjacent ማዶ → opposite አፋፍ → hypotenuse

6.1 ሦስትማዕዘናት አጠራር ፥ አጻጻፍ 121
ፍ
c a አፋ ማዶ
h
θ
b አጠገብ
ምስል 6.2: የጐኖች መጠሪያ አሰያየም
ማዕዘናት:
• የማዕዘናቱ መጠን ከታወቀ ፣ በድግሪ ወይም በሬድዬን ልክ ይጠቀሳሉ።
• የማዕዘናቱ መጠን ካልታወቀ ፣ በግሪክ ፊደል α ፥ β ፥ γ ወዘተ ተብለው በሦስትማዕዘኑ ውስጥ ይጻፋሉ።
• ማዕዘናቱ የሚጠሩት በየክርኑ (vertex) ከሆነ ፣ የላይኛውን የላቲን ፊደል A ፥ B ፥ C ፥ D ፥ ወዘተ እንጠቀማለን። በክርኖች
−→
መካከል ያለውን ልክ ለማመላከት ፣ ለምሳሌ ከA እስከ C ያለውን ልክ እንደ AC እንጽፋለን።
B
β
c a c a
h
α γ
A C
b b
ምስል 6.3: የማዕዘን መጠሪያ አሰያየም
ልዩነት ፥ ተመሳሳይነት ፥ ትክክለኛነት:
• እንዳስፈላጊነቱ የጐኖቹን እንዲሁም የማዕዘናትን ልዩነት ወይም ተመሳሳይነት ለማመልከት የሚከተለውን ስልት እንጠቀማለን።
ቀጥተኛ ወይም ትክክለኛ ማዕዘን በዐራትማዕዘን ቅርጽ ይለያል። ተመሳሳይ ቍጥር ጭረት ያላቸው እኩል ጐኖች ወይም ማዕዘናት
ናቸው።
|
||
||
|
|| ||
ቀጥተኛ ማዕዘን ምልክት
ምስል 6.4: ተመሳሳይ ፥ ልዩ ፥ ትክክለኛ ክፍሎች

መለማመጃ
ልምምድ 6.1.1 እነዚህ ጥያቄዎች በአጠቃላይ ረገድ ስለ ሦስትማዕዘናት ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በማስተዋል
መልሳችሁን ስጡ።
I ሦስትማዕዘናት
ሀ) የፖሊጋን ዘር ናቸው የሚባሉት ጂኦሜትራዊ ቅርጾች እነማን ለ) በፓይታጐራዊ ቀመር ጐኖቻቸውን ማስላት የማንችላቸው
ናቸው? ምን አይነት ሦስትማዕዘናት ናቸው? ምሳሌ አቅርቡ።
ሐ) የአንድን ወንዝ ስፋት ሳንሻገር ከወዲሁ ሆነን በትሪግኖ- መ) ለምንድን ነው የማንናውም ሦስትማዕዘን ማዕዘናት ተደ-
ሜትሪ ለኩ ቢባል ፣ ምን እርምጃ መወሰድ አለበት? ምረው ሁልጊዜ 180◦ የሚመጡት?
ሠ) ስንት ትክክለኛ-ማዕዘን አንድ ሦስትማዕዘን ሊኖረው ይችላል?ረ) ስንት ፍርቅቅ-ማዕዘን አንድ ሦስትማዕዘን ሊኖረው ይችላል?
መልሳችሁን አብራሩ። ማብራሪያ ስጡ።
ሰ) በላሊበላ «ቤተ ጊዮርጊስ» ሕንፃ ከላይ ሆነን ስንመለ- ሸ) ስፋታችሁ ልዩ ልዩ የሆነ ሦስትማዕዘናት «ተመሳሳይ»
ከተው ፣ በጠርዞቹ አካባቢ ስንት «ትክክለኛ ማዕዘናት» (ተጣጣሚ) ናቸው ከተባለ ፣ ምንድን ነው ተመሳሳይ
አሉት? የሚያደርጋቸው?
ቀ) ሊኖሩ የሚችሉ ሦስትማዕዘናትን ዘርዝሩ። በ) ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ከሌሎች የሚለየው በየትኛው ንብረቱ
ነው?
2. ልዩ ልዩ ሦስትማዕዘናት
ሀ) ማንኛውም ሦስትማዕዘን ሊኖረው የሚችለው «ክርኖች» ለምን ሦስት ብቻ መሆናቸውን ሞግቱ።
ለ) እንበል △ABC እና △AB′ C′ ሦስትማዕዘን ናቸው። የእነዚህ ሦስትማዕዘናት ሁለቱ ማዕዘናት ዕኩል ከሆኑ ፣
ሦስተኛው ማዕዘናችው ዕኩል መሆናቸውን በሥራ አሳዩ።
ሐ) የፓራለሎግራም
6.2 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን
በተፈጥሮ ከሁሉም ይልቅ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት (right triangle) ችግሮች ለመፍታት አመቺ ናቸው። አብዛኛውን ጊዜ ፣ ያለዓ-
ይነተኛ ሦስትማዕዘናትን ችግሮች ለመፍታት በቀጥታ ወይም በተዘዋዋሪ መንገድ በቅድሚያ ወደ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መቀየር አሥፈላጊ
ነው። ወደፊት እንደምናየው ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የተደነገጉትና በሥራ ላይ የዋሉት በዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ላይ በመንተራስ ነው።
በምዕራፍ 7 ይህንን በዝርዝር እናጠናለን።
6.2 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን 123
ድንጋጌ 6.2 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን (right triangle)

በትክክለኛ-ገጽ ላይ በማዕዘናት የተዋቀሩ ፣ በክርን የተገጣጠሙ ሦስት ቀጥተኛ ጐኖች ያሉት ፤ ነገር ግን አንደኛው ማዕዘኑ ትክክል ዓይነተኛ
ወይም 90◦ (π/2) የሆነ ፣ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ተብሎ ይጠራል። የፓይታጕራዊ ቀመር የወጣው ፥ የተረጋገጠውና የተመሠረተው
በዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ላይ ነው።
በትሪግኖሜትሪ የችግሮች ምሰሶ የሦስትማዕዘኑን ንብረቶች ልክ አለማወቅ ነው። የጐኖቹንና የማዕዘናቱን ልኮች ካወቅንማ ፣ ከሞላ-ጐደል
መፍትሔ ላይ ደርሰናል ማለት ነው። ዳሩ ግን አብዛኛውን ጊዜአችንን የምናጠፋው ልኮችን ለማወቅ በምናደርገው ጥረት ነው።
የዓይነተኛ ሦስትማዕዘን በሚመለከት ከሚገጥመን ችግሮች መካከል አንዱ የጐኖቹን ርቀት አለማወቅ ነው። በደፈናው ከሦስት ጐኖቹ
መካከል የሁለቱ ርቀት ከታወቀ ፣ የሦስተኛውን በፓይታጕራዊ ቀመር ማግኘት ይቻላል። ምሳሌ እነሆ።
ምሳሌ 6.2.1. የጐን ርቀት መወሰን።
የአንድ ሦስትማዕዘን የታወቁት ጐኖች (b = 6.6) እና (a = 5.2) ከሆኑ ፣ የሰያፉ ጐን ርቀት ስንት ነው?
መፍትሔ፦
የሦስትማዕዘኑ ሁለት ጐኖች ተስጥተዋል። ስለዚህ ይህንን ችግር ለማቃለል ያለን ቀዳሚ አማራጭ የፓይታጕራዊ ቀመር ነው።
r2 = x2 + y2 የፓይታጕራዊ ቀመር
r2 = (6.6)2 + (5.2)2 በቀመሩ ውስጥ ጐኖቹን ከሰካን በኃላ β

c
r2 = (70.6)2 የካዕብ ዘር ለማውጣት ዝግጅት 5.2
p q
r2 = (70.6)2 የካዕብ ዘራቸውን ለማውጣት α
6.6
r = 8.4 ማለፊያ
ሁለት ሦስትማዕዘናት ተመሳሳይ/ተስማሚ ናቸው ከተባሉ ፣ ማለት ማዕዘናቸው ተመሳሳይ ወይም ተስማሚ ከሆነ ፣ የጐኖቻቸው ንጽጽር
ውጤት ሲለካ አንድ አይነት ነው። የሚከተለው ምስል ፣ ይህንን ሐሳብ በንድፍ መልክ ያሳያል። ሁለት ሦስትማዕዘናት አሉ፦ △ABC
∼ △ABC እውን ይሆናል።
እና △AB ′ C ′ ። ማዕዘኖቻቸው ተመሳሳይ ወይም ተስማሚ ስለሆኑ △AB ′ C ′ =
B′
A θ
C′ C
ምስል 6.6: ተመሳሳይ/ተስማሚ ሁለት ሦስትማዕዘናት

የሁለቱ ሦስትማዕዘናት ተመሳሳይ መሆን ፣ በጐኖቻቸው ንጽጽር መካከል ያለው ግንኙነት እንደሚከተለው ይመሰርታል። ጠቀሜታውን ቀጥሎ
በተሰጠው ምሳሌ እናያለን።
AC AC ′ BC B ′C ′ BC B ′C ′
= = =
AB AB ′ AB AB ′ AC AC ′
ምሳሌ 6.2.2. በተመሳሳይነት መላ ያልታወቁ ንብረቶችን መወሰን።

∼ △A ′ C ′ B ′ ተመሳሳይ/ተስማሚ ናቸው። የታወቁት ንብረቶች (c ′ = .8) ፥ (c = 1.2) ፥ እና
የተሰጡት △ACB =
(a = .919) ከሆኑ ፣ a ′ ልክ ስንት ይሆናል?
B
B′
1.2 .92
.8 a′
θ θ
A C A′ C′
b b′
መፍትሔ፦
• በቅድሚያ ሁለቱን ተመሳሳይ ሦስትማዕዘናት ንድፎች በቅርብ እናስተውል።
• በጐኖቻቸው ንጽጽር መካከል ያለውን ግንኙነት መሠረት በማድረግ ፣ ያልታወቀውን የ a′ ልክ እናሰላለን።

a′ a
′
= የሁለቱን ንጽጽሮች ትይዩ ስናደርግ
c c

′ (.919) × (.8)
a = ልኮቹን ከሰካን በኃላ
1.2
a ′ = .61 ማለፊያ።
ምሳሌ 6.2.3. በተመሳሳይነት ዘይቤ ተግባራዊ ችግር መፍታት።

• የትክልድንጋይ ክፍታን መወሰን።
6.2 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን 125
እንበል «ሕይወት» የተባለች የአየር ንብረት ማለሙያ (ልብወለድ) ፣ ከላይ በፎቶ የሚታየውን የትክልድንጋይ ከፍታ መለካት
ትሻለች። «የተመሳሳይነት መርሕን» በመከተል ከፍታውን እንዴት ማግኘት ትችላለች።
መፍትሔ፦
• ምንም እንኳን ሌሎች መንገዶች ቢኖርም ፣ «በተመሳሳይነት መርሕ» ከፍታውን ለማግኘት የሚከተለውን እርምጃ ትወስዳለች።
ለዘይቤው ሁለት ተጣጣሚ ሦስትማዕዘናት መኖር ስላለባቸው ፣ «ሕይወት» ርዝመቱ 2ሜ የሆነ ዘንግ ከትክል-ድንጋዩ ጐን-ለጐን
ፀሐይ በምትወጣባት አቅጣጫ ትተክላለች።
• በፀሐይማ ቀን ጠዋት ረፋድ ላይ ትክል-ድንጋዩ እና የተከለችው ዘንግ የጣሉትን ጥላዎች በተመሳሳይ ጊዜ ትለካለች። «ሕይወት»
የዘንጉ ቁመት የተቀበረውን ክፍሉን ሳይጨምር 1.8ሜ መሆኑን ትታዘባለች። የጥላዎቹን ርቀት ጭምሮ ያገኘችው ውጤት፦
ዘንግጥ = 1.08 ትክልድንጋይጥ = 60
ዘንግቁ = 1.8 ትክልድንጋይቁ = ?
• የዘንጉን ርዝመት ለጥላው ፣ የትክልድንጋዩን ከፍታ ለጥላው በማስተያየት ፣ የትክልድንጋዩን ከፍታ በዚህ መንገድ ትወስናለች።
ትክልድንጋይቁ ዘንግቁ
= ትክልድንጋዩን ከዘንጉ ጋር ስናስተያይ
ትክልድንጋይጥ ዘንግጥ
ትክልድንጋይቁ 1.8ሜ
= የታወቁትን ልኮች ስንተካ
60ሜ 1.08ሜ

1.8ሜ
ትክልድንጋይቁ = (60ሜ) = 100ሜ
1.08ሜ
ማሳሰቢያ፦ይህ ለምሳሌነት እንጂ ፣ በእርግጥ የትክልድንጋዩን ከፍታ መታወቁ ያጠራጥራል።
በመጨረሻ ይህን ክፍል ከማጠናቀቃችን በፊት ፣ የዓይነተኛ ሦስትማዕዘን አጠቃላይ የጠርዙን ርዝመት ለማወቅ ጐኖቹን መደመር (a +
b + c) በቂ ነው። ነገር ግን ስፋቱን ለመወሰን ፣ ወርድና ከፍታውን ካባዛን በኃላ ውጡቱን በ2 ስናካፍል ስፋቱ ላይ እንደርሳለን።
(ወርድ × ከፍታ)
ስፋት = ማለት ወርድ = b ፥ ከፍታ = a
2 c a

ba
=
2 A C
b
6.3 ሦስትማዕዘናት ከሹል ማዕዘናት ጋር
ሹል ማዕዘን ሲባል ልኩ (ማዕዘን < 90◦ ) የሆነውን ለማለት ነው። በዚህ ረገድ ሁለመናቸው ሹል ማዕዘን የሆኑትን «ያለዓይነተኛ
ሦስትማዕዘናት» ብለን እንጠራቸዋለን። ከነሱ መካከል ሁለቱን ባለዕኩል ሦስትማዕዘናት እና ባለጥንድ ዕኩል ሦስትማዕዘናት
እዚህ እንመለከታለን። የቀሩትን የሳይኖች ወይም የኮሳይኖች ደንብ ስለሚጠይቁ ምዕራፍ 8 ላይ እንደርስበታለን።
ባለጥንድ ዕኩል ሦስትማዕዘን
ቢያንስ ሁለት እኩል ጐን ወይም ጠርዝ ያሉት ሦስትማዕዘን «ባለጥንድ እኩል ሦስትማዕዘን» (isosceles triangle) ተብሎ
ይጠራል። ሁለቱን እኩል ጐኖች «ክንድ» ብለን ልንጠራቸው እንችላለን። ሁለቱ እኩል ክንዶቹ ከሦስተኛው ጋር የሚገጣጠሙበት ላይ
የሚከተሰቱት ሁለት ማዕዘናት እኩል ናቸው። ምስል 6.9 ተመልከቱ።
90◦ c a
c a h
||
||
||
||
45◦ 45◦
| D
A C
b b
(ሀ) (ለ)
ምስል 6.9: ባለጥንድ እኩል ሦስትማዕዘናት
እንደሚታየው የመጀመሪያው ንድፍ ላይ የፓይታጕራዊ ቀመር በቀጥታ ያለምንም ለውጥ መጠቀም አዳጋች ነው ፤ ምክንያቱም ሦስትማዕዘኑ
ዓይነተኛ ስላልሆነ። ይሁን እንጂ በሁለተኛው ንድፍ ላይ እንደተመለከተው ፣ ከ B እስከ D ድረስ ፈር ከቀደድን ሁለት ኩታ-ገጠም ዓይነተኛ
ሦስትማዕዘን እንፈጥራለን፦ △ADB እና △CDB። አሁን የፓይታጕራዊ ቀመር ለመጠቀም በር ይከፈታል። ለምሳሌ b እና h
ከተሰጡ ፣ a ወይም c በቀላሉ ይገኛሉ። ለምሳሌ ለ△ADB ፣ cን ለማግኘት፦
2
2 2 b
c =h +
2
በመግቢያው እንደተጠቀሰው ፣ አንዱ የጥንድ እኩል ሦስትማዕዘን መልክ ፣ ባለ 45◦ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ነው ፤ ምክንያቱም ሁለቱ
ክንዶቹ እኩል ስለሆኑ።
፨
፨ ፨
ስፋትን በሚመለከት የጥንድ እኩል ሦስትማዕዘን ከተለመደው የስፋት ቀመር በላይ ተጨማሪ ትኩረት ይጠይቃል። ከላይ ፈር በመቅደድ
የፈጠርናቸውን ኩታ-ገጠም ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት መሠረት አድርገን ስፋቱን እንፈልጋለን። ምስል 6.10.1 ተመልከቱ። የተለመደውን
የስፋት ቀመር በሁለቱ ዓይነተኛ-ሦስትማዕዘናት ላይ በዚህ መልክ በሥራ እናውላለን። እናስታውስ (a = c) ናቸው።
6.3 ሦስትማዕዘናት ከሹል ማዕዘናት ጋር 127

1 bh c a
h
ስፋት = 2 × h
2 2
(6.1)
bh
= A C
2 b b
2 2
(6.10.1) የባለጥንድ እኩል ሦስትማዕዘን ስፋት
ምሳሌ 6.3.1. የባለጥንድ ዕኩል ሦስትማዕዘን ስፋት
የተሰጠው የባለጥንድ ዕኩል ሦስትማዕዘን (a = 13 ፥ b = 20) ካለው ፣ ስፋቱ ስንት ነው?
መፍትሔ፦
የተሰጠው (a = 13 ፥ b = 20) ከሆነ ፣ የቀረው ጐን (c = 13) ይሆናል። የባለጥንድ ዕኩል ሦስትማዕዘን ቀመር ከፍታ
ስለሚጠይቅ ፣ በቅድሚያ በፓይታጕራዊ ቀመር ከፍታውን እናሰላለን።
2
2 b
2
h =a − እዚህ c = a ነው
2
h2 = 132 − 102 = 169 − 100 = 69
h = 8.3
ከፍታውን ካገኘን በኃላ በ8.5 ቀመር ፣ ስፋቱን እናሰላለን።
bh 20 × 8.3
ስፋት = = ወርድ=b ፥ ከፍታ=h
2 2
= 83 ማለፊያ
ባለእኩል ሦስትማዕዘን
ባለእኩል ሦስትማዕዘን (equilateral triangle) በሁሉም ጐኖቹ ወይም ጠርዞቹ እንዲሁም ማዕዘኖቹ እኩል የሆነ ሦስትማዕዘን
ነው። እያንዳንዱ ማዕዘን ምንጊዜም 60◦ ነው ፤ የቱን ያህል የጐኖች ርቀት ቢረዝም ወይም ቢያጥር።
30◦ 30◦
2 √ 2 c a
3
60◦ 60◦
1 1 b
(ሀ) (ለ)
ምስል 6.11: ባለሦስት እኩል ማዕዘናት ሦስትማዕዘን
ይህ አይነቱ ሦስትማዕዘን እኩል ጐኖች ስላሉት ፣ በሁለት ከሰነጥቅነው ፣ ሁለት ራሱን የቻለ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ይሰጠናል። ምስል
6.11 ተመልከቱ። ሁለተኛው ንድፍ (ለ) ልዩ ልዩ የመሰንጠቂያ ምርጫዎችን ሲያሳይ ፣ የሚጀመሪያው (ሀ) ግን በቁም ለሁለት የተሰነጠቀውን
ያሳየናል። ሦስትማዕዘኑ ለሁለት ከተሰነጠቀ በኃላ ፣ የተከተሰቱት ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት አዲሱ ማዕዘናቸው 30◦ ፥ 60◦ እና 90◦
ናቸው።
ባለእኩል ሦስትማዕዘን ልዩ ከሚያደርጉት ንብረቶቹ መካከል አንዱ ፣ በጐኖቹና በማዕዘናቱ መጠን መካከል ያለው ዝምድና ግልጽና
የታወቀ መሆኑ ነው። ለምሳሌ ማዕዘኑ 60◦ በሆነው ረገድ የጐኖቹ ልክ፦
√
b =1, a = 3, c = 2
አጠቃላይ የሁሉም ጐኖቹ ርዝመት ሁልጊዜ (3 × የትኛውም ጐን) ነው። ስፋቱን ለማግኘት ግን የተለመደውን ቀመር ወስደን የግድ ማሻሽያ
ማከል አለብን። ምስል 6.12 ከልብ እናስተውል።
60◦
a a
h
60◦ 60◦
A a a C
2 2
ምስል 6.12: ባለእኩል ሦስትማዕዘን ስፋት
ሀ) ጐን፦ ሁሉም ጐኖች እኩል ስለሆኑ ፤ ስለዚህ የንኡስ ሦስትማዕዘን ጐን፦
a
ጐን =
2
ለ) ከፍታ፦ የሦስትማዕዘኑን ከፍታ ከየትኛውም ክርን ተነስተን ሦስትማዕዘኑን በእኩል ከሰነጠቅን ፣ ከፍታውን ይጠቁማል። ምስሉ
ላይ በሰረዝ የተሰመሩት ከፍታን ይጠቁማሉ። በተጨማሪ ከፍታውን ከa አንፃር መወከሉ ቀመራችንን አጠቃላይ ያደርገዋል። ስለዚህ
6.3 ሦስትማዕዘናት ከሹል ማዕዘናት ጋር 129
የጐን ርዝመት የቱን ይሁን የቱ ቀመሩ አስተማማኝ ነው። ከፍታውን ከa አንፃር ለማግኘት፦
a2
ከፍታ = h2 = a2 − የፓይተጕራዊን ቀመር በመጠቀም
r 4
a2
h= a2 − የካዕብ ዘራቸውን ስናወጣ
4
√
3a
= ይህ ከፍታ ከa አንፃር ነው
2
ሐ) ንኡስ-ስፋት፦ በከፍታው የተሰነጠቀውን የእያንዳንዱን ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት፦

√
1 a
ንኡስ ስፋት = 2 2 3 a2
x x x
  
አካፋይ ጐን ከፍታ
√
3 a2
= 8 ለአንድ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን
መ) ስፋት፦ አሁን የባለእኩል ሦስትማዕዘኑን ስፋት ፣ ማለት የሁለቱ ንኡስ ሦስትማዕዘናት በድምር ፣ ለማስላት ከላይ ያገኘውን
ውጤት በሁለት እናባዛለን።
√ ! √
3 a2 3 a2
ስፋት = 2 = የባለእኩል ሦስትማዕዘን ስፋት ቀመር (6.2)
8 4
ምሳሌ 6.3.2. የባለዕኩል ሦስትማዕዘን ስፋት
የተሰጠው ባለዕኩል ሦስትማዕዘን (ጐኑ = 12) ከሆነ ፣ ስፋቱ ስንት ነው?
መፍትሔ፦
አንደኛው (ጐኑ = 12) ከሆነ ፣ የቀሩትም አንድ አይነት ናቸው ነው። በቀመር 6.2 መሠረት ስፋቱን እናሰላለን።
√
( 3) a2
ስፋት =
√4
( 3) 122
=
4
= 62.35 የሦስትማዕዘኑ ስፋት
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት (oblique triangles) ዓይነተኛ ያልሆነ ሦስትማዕዘናት ናቸው። ቀደም ብለን ያየናቸው ሁለት አርእስት
ይህንኑ የሚመለከቱ ናቸው። ነገር ግን ከሁለቱ ውጪ የሆኑ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት አሉ። ለእነሱ ወደፊት ራሱን የቻለ ምዕራፍ ስላለ
እዚህ ከመጥቀስ በስተቀር ጊዜአችንን እነሱ ላይ አናተኩርም።
እነዚህ እስካሁን ያልተነሱት ባለ ልዩ ልዩ ሹል ማዕዘን (acute angle) ባለቤቶችና እና ፍርቅቅ ማዕዘን (obtuse angle)
ያላቸው ናቸው። ባለፍርቅቅ ሦስትማዕዘናት ቢበዛ አንደኛው ማዕዘን ከ 90◦ በላይ ነው። ምስል 6.13 ተመልከቱ።
B
B
c a c a
A C A
b b C
(ሹል ሦስትማዕዘን) (ብርግዳዊ ሦስትማዕዘን)
ምስል 6.13: ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት
መለማመጃ
ልምምድ 6.3.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች በዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ላይ ያተጉራሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ
በመከተል መፍትሔ ፈልጉ።
I ሦስትማዕዘናት ግምገማ
1. በተሰጡት ልኮች ላይ በመመሥረትና ተገቢውን ቀመር በመምረጥ የእያንዳንዱን ሦስትማዕዘን ስፋት ወስኑ። ሥራችሁን አሳዩ።

ሀ) a = 7, b = 7, c = 7 ለ) a = 3, b = 7, c = 7

ሐ) a = 3, b = 4, c = 5 መ) a = 10, b = 5, c = 3
√
ሠ) a = 2, b = 3, c = 1 ረ) a = 1, b = 1, c = 2
2. የማይታወቁትን የጐኖች ልክ አስሉ።

ሀ) a = 7, b = 7 ለ) a = 1, b = 1

ሐ) a = 3, c = 7.615 መ) a = 10, c = 14.866

ሠ) b = 4, c = 9.88 ረ) b = 5, c = 9.434
3. በ x−እንዝርት ላይ a ፥ በ y−እንዝርት ላይ b ቢሆኑ ፣ በዓይነተኛ-ክብ ውስጥ በሚከተሉት ማዕዘናት አውንታዊነታቸው ወይም

አሉታዊነታቸው ምን ይሆናል?
π
π
4π

ሀ) 4 ለ) − 12 ሐ) − 3

መ) 3π
2 ሠ) (2π) ረ) (240◦ )

ሰ) (300◦ ) ሸ) − 7π
4 ቀ) − 4π3
6.4 ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ 131
6.4 ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ
የፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ (pythagorean theorem) በሥነሒሳብ መስክ ፣ ጥንታዊና የፀና ታሪክ አለው። በተለይ በትሪግኖሜትሪ
የማይተካ ቦታ አለው።
ንድፈ ድንጋጌ 6.1፦ (የፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ፦) ማንኛውም ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ከትክክለኛው ማዕዘኑ ጋር በቀጥታ የተዋቀሩት
ሁለት ጐኖች a እና b ፣ እያንዳንዱ ሁለት ራሱን እርስ በርስ ተባዝቶ ሲደመር ፣ እኩልነቱ ከትክክለኛው ማዕዘን ማዶ ያለው ሰያፍ ጐን c
ሁለት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ ነው።
β
c
a
c2 = a2 + b2
θ
b
የፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ በሦስት ጐኖቹ የዐራትማዕዘን ስፋት ላይ የተገነባ ነው። በሱ ምስል ትሪግኖሜትሪያዊ ፋንክሽኖችን አቀናብረን
በመሐከላቸው ያለውን ዝምድና በወደፊት ምዕራፎች እንመለከታለን። በዚህ ክፍል የንድፈ-ድንጋጌው ማረጋገጫ ጋር እንቆያለን።
ከ360 በላይ የፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ ማረጋገጫዎች አሉ1 ። የተጀመረው ከብዙ ሺ ዓመታት በፊት መሆኑን የሥነሒሳብ ታሪከኞች
ይነግሩናል። በቻይና ፥ በአፍሪካ ፥ በሕንድ ፥ በግሪክ ፥ በሌሎች ዓለማት ልዩ ልዩ ማረጋገጫው ታይቷል። በአፍሪካ ስንል ፣ ዩክልድ ይኖር
ነበር የሚባለው በግብጿ ከተማ አልክሳንደሪያ ውስጥ ነበር። ዩክልድ ያቀረባቸው ሁለት ማረጋገጫዎች አሉት።
ቀጥለን የተመረጡ ጥቂት ማረጋገጫዎች ፣ በቻይና ፥ በሕንድ ፥ እንዲሁም በምዕራቡ ዓለም የታዩ ፣ በዝርዝር እናጠናለን። ከእያን-
ዳንዳቸው ልዩ ልዩ ፅንሰሐሳቦችን እንማራለን።
6.4.1 የቻይናዊያን የጥንቱ ማረጋገጫ
ይህ «ጥንታዊ ማረጋገጫ» ምስል 6.15.1 ከአንድ የጥንት የቻይና ጽሑፍ «ጁኦ ባ ሱዓን ጄንግ» (Zhou bi suan jing)2 ተብሎ
ከሚጠራ የተገኘ ነው። የማረጋገጫው ዕድሜ የሚገመተው ወደ 1000 ዓመተ ኩነኔ ገደማ ነው።
4
52 = 32 + 42 ፓይተጐራዊ ቀመር
5
(6.15.1) የቻይናው ጐወ ጉ (gou gu) ማረጋገጫ
1
Loomis, Elisha Scott. The Pythagorean Proposition…
2
Christopher Cullen, Astronomy and Mathematics in Ancient China: the Zhou bi suan jin; 1995
የንድፉ ዝርዝር፦
◦ የአጣቃላዩ ዐራትማዕዘን በ (7 × 7) እኩል በዓምድና ረድፍ የተሸነሸነ ነው።
◦ በየጥጉ ውጪውን የሚያዋስኑ አራት ባለነጭ ሽሮ ቀለም ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት አሉ። በርዝመት ረገድ ፣ አንደኛው ጐን 4 ፥
ሁለተኛው ጐን 3 እና ሰያፉ ጐን ደግሞ 5 ልክ ናቸው። ልብ እንበል 5 መሆኑን በምን እናውቃለን?
◦ አራት ባለነጭ ቀለም ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት አሉ። መጠናቸው እላይ ከተጠቀሱት ማዕዘናት ጋር አንድ ናቸው።
◦ ሌላኛው ዐራትማዕዘን (1 × 1) የንድፉ መሀከል ላይ ያለው ባለቀይ ሽሮ ነው።
የቻይና ሒሳባውያን እንዴት ነው በዚህ ሥዕል «ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ» ለ3 − 4 − 5 ሦስትማዕዘን ሊያረጋገጡ የሚችሉት? እንገምት!
◦ አጠቃላይ የዐራትማዕዘኑ ስፋት (7 × 7 = 49) ነው።
◦ ባለነጭ ሽሮዎቹ ሦስትማዕዘናት ተቆርጠው በሁለት ሁለት ከተገጣጠሙ ፣ የእያንዳንዱ ስፋት 3 × 4 = 12 ሲሆን ፣ የሁለቱ
ደግሞ 2 × 12 = 24 ይመጣል።
◦ የባለነጭ ሽሮዎቹ ሦስትማዕዘናት ተቆርጠው ከወጡ በኃላ ፣ የሚቀረው ስፋት (47 − 24 = 25) ይሆናል። ስለሆነም
የእያንዳንዱ ሦስትማዕዘን ሰያፉ ጐን ልክ 5 መሆኑ አለበት ፤ ምክንያቱም የቀረው ስፋት (5 × 5) ስለሆነ።
◦ ምንም እንኳን ማረጋገጫው በ3 − 4 − 5 ሦስትማዕዘን ላይ ቢሆንም ፣ ለአጠቃላይ መፍትሔዎች ማረጋገጫም በደንብ ይሠራል።
ቻይናውያን ያለምንም አልጀብራ ማረጋገጫ ማውጣታቸው ትንግርት የሚያሰኝ ነው።
የቻይናዊያን የጥንቱ ማረጋገጫ በአልጀብራ
ምናልባት ቀላል ብቻ ሳይሆን ፣ ድንቅ ከሚባሉት ማረጋገጫዎች መካከል ፣ ሌላኛው የቻይና የጥንት ማረጋገጫ ነው። በመሠረቱ በንድፍ
አወቃቀሩ ከላይ ካየነው ጋር ተመሳሳይነት አለው።
b a
c b
a
c
(a+b)
c
a
b
c
a
b
ምስል 6.16: የቻይናው ማረጋገጫ በአልጀብራ
◦ የአጠቃላይ የዐራትማዕዘኑ ጐን እያንዳንዱ (a + b) ነው።
◦ ውጭውን የሚያዋስኑ አራት እኩል የሆኑ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት አሉ። የእያንዳንዱ ሦስትማዕዘን ጐኖች a ፥ b ፥ እንዲሁም
ሰያፉ c ናቸው።
◦ በውስጥ ያለው ነጩ ባለ c ጐን ዐራትማዕዘን ነው።
◦ የአጠቃላይ ዐራትማዕዘኑን ስፋት በውስጡ ካሉት ክፍሎች ስፋት ጋር ስናስተያይ ፣ ቃሉ ይህንን ይመስላል።
የአራቱ የባለሽሮ ቀለም ሦስትማዕዘናት ስፋት + የባለነጩ ዐራትማዕዘን ስፋት = አጠቃላይ ዐራትማዕዘን ስፋት
◦ በተለመደው የአልጀብራ ቃል ፣ የማረጋገጫው ትንተና እነሆ።

ba
4 + c2 = (a + b)2 በትይዩ ዘይቤ
2
2ba + c2 = a2 + 2ba + b2 ብዜቱ ስንገመግም
c2 = a2 + 2ba − 2ba + b2 ስናዘዋውርና ስናሸጋሽግ
= a2 + b2 ማለፊያ፨
ምሳሌ 6.4.1. የቻይናው አልጀብራዊ ማረጋገጫ ምሳሌ
እንበል a = 7 እና b = 5 ቢሆኑ ፣ c እንዴት እናገኛለን?
5 7
c 5
7
c
c
7
5
c
7
5
መፍትሔ፦
በመሠረቱ የቻይናውያኑ ማረጋገጫ ስፋት ይጠቀማል። በአጠቃላይ በዐራትማዕዘን ስፋትና በውጭ ባሉት ሦስትማዕዘናት ስፋት
ያለው ልዩነት ወደ c ይመራናል
ሀ) የዐራትማዕዘኑ አጠቃላይ ስፋት፦
ስፋት = (a + b)(a + b) = (7 + 5)(7 + 5) = 144
ለ) የሦስቱማዕዘናቱ ስፋት
1 1
እያንዳንዱ ስፋት = (ab) = (35) = 17.5
2 2
የአራቱ ስፋት = 4 × 17.5 = 70
ሐ) በመጨረሻ c ለማግኘት ከአጠቃላዩ ስፋት የሦስቱማዕዘናቱን እንቀንስና የምናገኘው ስፋት የውስጣዊ ዐራትማዕዘን ነው።
ውስጣዊ ዐራትማዕዘን ስፋት = 144 − 70 = 74

√
c2 = 74 =⇒ c = 74 = 8.6
6.4.2 የሕንዳዊው ባሕስካራ II (ባሕስካራቻርያ) ማረጋገጫ
ባሕስካራቻርያ3 (Bhaskaracharya) በ12ኛው ክፍለ-ዘመን የኖረ ታላቅ ሕንዳዊ የሒሳብ ሊቅ ነበር። በወል ከሚታወቁት ሥራዎቹ
መካከል አለጀብራ ፥ ሥነ ቍጥር እና የቍጥር ስሌት ይገኙበታል። ስለትሪግኖሜትሪ ፣ በተለይ ስለሳይን ሠንጠረዥ እና የፋንክሽኖች ግንኙነት
፣ ዕውቀት እንደነበረው ይነገራል።
ባሕስካራቻርያ «አያችሁ!» (Behold!) ብሎ የደመደመውን ማረጋገጫ የሰጠው በ1150 ዓም ላይ ነው ተብሎ ይጠቀሳል።
በማረጋገጫው የአልጀብራ ሆነ የትንንታኔ ድጋፍ አይሰጥም። ሙሉ በሙሉ በጂኦሜትሪያዊ መፍትሔ ላይ የተመሠረተ ነው። ምስል 6.17
ተመልከቱ።
ባሕስካራ ማረጋገጫ
(a−b)
(a − b)
b c
c
a
a
a
b
b
c
a b b a
(ሀ) (ለ) (ሐ)
ምስል 6.17: የሕንዱ ባሕስካራ ማረጋገጫ
አሁን ለራሳችን ስንል በአልጀብራ ትንታኔ የማረጋገጫውን ትክክለኛነት በተግባር እንደግፍ።
◦ በምስል 6.17 ውስጥ ሦስት ንድፎች አሉ። የመጀመሪያው (ሀ) ቀደም ብለን ያየነው የቻይናው ንድፍ ሲሆን የባሕስካራ መነሻ እሱ
ነው።
◦ በሐሳብ እያንዳንዱን ሦስትማዕዘን እያነሳን በልዩ መልክ ካገጣጠምነው (ለ) እናገኛለን። የእያንዳንዱን ስፋት በአልጀብራ መልክ
ስናሰላ፦
ab + ab + (a − b)2 = a2 + b2
3
Joseph, George Gheverghese. The Crest of the Peacock, Non-European Roots of Mathematics; 2011
◦ ይሁን እንጂ ንድፉን ከa እና b ለእያቻቸው ስፋት ከተሸጋሸገ ፣ ወደ ንድፍ (ሐ) ይወስዳናል።
(b)(a − (a − b)) = (b)(a − a + b) = b2 የመጀመሪያው ዐራትማዕዘን ክፍል (ሐ)
(a)(b + (a − b)) = (a)(b + a − b) = a2 ሁለተኛው ዐራትማዕዘን ክፍል (ሐ)
◦ በመጨረሻ ሁለቱ ዐራትማዕዘኖች በአንድ ሲጠቃለሉ ፣ የc2 እኩሌታን እናገኛለን።
c2 = a2 + b2 ማለፊያ፨
6.4.3 በተመሳሳይነት ማረጋገጫ
«የተመሳሳይነት» ወይም የተስማሚነት ንብረት ፣ ለልዩ ልዩ ችግሮች መፍትሔ ለመሻት ዕድል ይፈጥራል። ከንጽጽርኝነትና ከተመጣጣኝነት
ጋር በማዛነቅ ፓይተጕራዊ ንድፈ-ድንጋጌን ማረጋገጥ እንችላለን። ከዚህ በፊት ከፍታን ለማስላት ተመሳሳይነትን መጠቀማችን የሚታወስ
ነው።
ሂደቱን ለመጀመር ፣ በቅድሚያ አንድ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን እንወሰድና ወደ ሁለት ሦስትማዕዘናት ከዚህ በታች እንደሚታየው
እንሰነጥቀዋለን። አካፋዩ ነጥብ «ከትክክለኛው ማዕዘን» ተነስቶ ሰያፉን ጐን ይደርሳል። አሰነጣጠቁ የግድ መስቀለኛ መሆን አለበት።
አለዛ ሁለት አኩል ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን አይወጣም።
y
β β
c
a x a
α
α α β
b b
ምስል 6.18: ዓይነተኛ ሦስትማዕዘንን መሰንጠቅ
ተመሳሳይ ማዕዘናቱ የት መሆናቸውን ከልብ እናስተውል። የትኛው ማዕዘን β እና የትኛው α መሆኑን መለየትና መረዳት ይገባል።
አሁን በእጃችን ሦስት ሦስትማዕዘናት ይገኛሉ። መነሻው እና በሁለት ሰንጠቀን ያገኘናቸው። እነዚህ ሦስትማዕዘናት ተመሳሳይ ወይም
ተስማሚ ናቸው። ማለት የተያያዥ ጐኖቻቸው ንጽጽር ውጤት አንድ ነው። በምስል 6.19 የሦስቱማዕዘናት በተስማማ አቀማመጥ
ቀርበዋል።
β
y
x+ β
c= a b β
a y
α α α
b x
ምስል 6.19: በተመሳሳይነት የፓይታጐራዊን ንድፈ-ድንጋጌ ማረጋገጥ

የአዲሶቹን ሦስትማዕዘናት ጐኖች ከመነሻው ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ጐኖች ጋር በማነጻጸር የx እና y ትይዩዎችን እናግኝ።
x b b2
= =⇒ x=
b c c
y a a2
= =⇒ y=
a c c
ከላይ ወደ ሁለት የሰነጥቅነው ሦስትማዕዘን ተመልሰን (c = x + y) እናቃልል።
c=x+y ጐን c በx እና በy መከፈሉን አንርሳ
b2 a2
c= + ከላይ ይገኘናቸውን የx እና y ቃል ስንሰካ
c c
c2 = a2 + b2 ለc ካጣፋን በኃላ ፣ ማለፊያ፨
መለማመጃ
ልምምድ 6.4.1 ቀጥሎ የቀረቡት ጥያቄዎች የፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌን ይመለከታሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ
በመከተል መፍትሔ ፈልጉ።
I ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ
1. ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ላይ ፓይቶጐራዊ ቀመር ያለምንም ለውጥ በቀጥታ መጠቀም የማይቻለው ለምንድን ነው?
2. ከ 2ሜትሪ ርቀት አንድ ርዝመቱ 15ሜ የሆነ መሳላል አንድ ሕንፃ ላይ ተደግፏል። መሰላሉ ከተደገፈበት እስከ መሬት ድረስ ያለው
የሕንፃው ቁመት ስንት ነው?
3. የአንዲት ተማሪ ቍመት 5.76ጫማ ፣ በፀሐይ ጊዜ የጥላው ርቀት 2ጫማ ከሆኑ ፣ በእሷ አናትና በጥላዋ ጫፍ ያለፍ ርቀት ምን
ይሆናል?
4. በመቶ የሚቆጠሩ የፓይተጐራዊ ቀመር ማረጋገጫዎች አሉ። በዚህ መጽሐፍ ከተጠቀሱት ውጪ የትኛውን ማረጋገጫ ትመርጣ-
ላችሁ? ማረጋገጫውን በዝርዝር አብራሩ ፤ አስረዱ።
I ልዩ ልዩ ጥያቄዎች
5. ባለሦስት ፓይታጐራዊ ቍጥሮች ተብለው የሚጠሩት ይህ ባህሪአላቸው።
52 = 32 + 42 ባለሦስት ፓይተጐራዊ ቍጥሮች
ቢያንስ አራት ሌሎች ባለሦስት ፓይተጐራዊ ቍጥሮችን ፈልጉ።
6. በፓይታጐራዊ እና በርቀት ቀመር መካከል ያለው ተመሳሳይነትና ልዩነት ምንድን ነው? መልሳችሁን አብራሩ።
q
ርቀት = (x1 − x0 )2 + (y1 − y0 )2 ርቀት ቀመር
ምዕራፍ 7
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
ይዘት
7.1 የፋንክሽኖች መንስኤ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
7.2 መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
7.3 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፣ ልዩ ማዕዘናት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
7.4 የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ለማንኛውም ማዕዘን . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
7.4.1 ማንኛውም ማዕዘን ሲባል . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.4.2 አገናዛቢ ማዕዘናት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
7.4.3 ዓይነተኛ ክብ ፥ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፥ ማንኛውም ማዕዘን . . . . . . . . . . . . . 157
7.5 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አውዳዊነት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
138 ምዕራፍ 7. ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
በ
ምዕራፍ 4 አለጀብራዊ ፋንክሽኖችን በክለሳ መልክ ተመልክተናል። እዛ የተዳሰሱት ፅንሰሐሳቦች ለአሁኑ ጉዞአችን መሠረት
ናቸው። በዚህ ምዕራፍ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ላይ እናተኩራለን። አስቀድመን ለመነሻቸው ምክንያት የሆኑትን ችግሮች
በቅርብ ለመዳሰስ እንሞክርና መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን ከደነገግን በኃላ ፣ በተለይ ለምን አይነት ችግሮች መፍትሔ
የምንሻባቸው መንገዶች መሆናቸውን በሰፊው እናያለን።
7.1 የፋንክሽኖች መንስኤ
ከሦስትማዕዘናት ጋር ሥንሰራ ቀዳሚና ሥረ-መሠረታዊ ጥያቄ ልኮቻቸውን እንዴት እናውቃለን ነው። በአካል መለካት ከቻልን በጄ ፣ ነገር
ግን ያ ካልሆነ የታወቁ ልኮቻቸውን ተንተርሰን ፣ ያልታወቁትን በልዩ ልዩ ዘዴ ማፈላለግ የትሪግኖሜትሪ ዐብይ ዓላማ ነው። ይረዳን ዘንድ
የሦስትማዕዘን ንብረቶች ቀርበን እንመርምር። ምስል 7.1.1 እና 7.1.2 ተደግፈን የማዕዘናቱን ንብረቶችን በዝርዝር እናንሳ።
y y
B
β
B
√
2
r=
a= 3 α
2
r= b
α β
x √ x
A b C A a= 3 C
(7.1.1) ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን በመደበኛ አቀማመጥ (7.1.2) የተገለበጠ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን
√
ሀ) ሦስት የተገጣጠሙ (በቀጥተኛ አይደለም) ጐኖች አሉ፦ a = 3 ፥ r = 2 ፥ b = ?።
ለ) እያንዳንዱ ማዕዘን በሦስት አዋሳኝ ጐኖች ራሱን ይገልጻል።
ሐ) ማዕዘኖቱ በሚከሰቱበት ሁሉ ፣ በሁለቱ ተገጣጣሚ ጐኖች የሚፈጠር ክርን አለ።
መ) ሦስት ማዕዘኖች አሉ ፤ አንደኛው ባለ 90◦ ትክክለኛ ዓይነተኛ ማዕዘን ሲሆን ፣ የተቀሩት ከ90◦ በታች መጠን ያላቸው ሁለቱ
ሹል ማዕዘናት ናቸው። «ትክክለኛ ማዕዘንን» ለመለየት የዐራትማዕዘን ምልክት ቦታው ላይ መጠቀም የተለመደ ነው።
ሠ) ሁሉም ማዕዘናት ተደምረው እንቅጩን 180◦ ይመጣሉ ፤ አይጨምርም ወይም አያንስም።
እነዚህ ንብረቶች ለማዕዘን ብቻ ሳይሆን ለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መከሰት አይነተኛ ምክንያት ናቸው። የትኛውንም ማዕዘን ስንትነቱን
ለመወሰን ፣ በእያንዳንዱ ማዕዘንና በጐኖቹ መካከል ያለው ተፈጥሯዊ ዝምድና ሁነኛ መንገድ ነው ፤ ምክንያቱም ማዕዘናት ስለጐኖች
ባህሪያት ፣ በተቃራኒ ጐኖች ስለማዕዘናት ባህሪያት ስለሚነግሩን።
−→ −→
የ α ማዕዘን ፣ በ AC AB
−→ ወይም በ −→ ንጽጽር ይንፀባረቃል። ሁለቱ ዝምድናቸው ተፈጥሯዊ ሲሆን ፣ በልካቸው ሁልጊዜ
AB AC
ይመጣጠናሉ። ማዕዘኑ ከተለቀ ወይም ካነሰ ፣ ጐኖቹ ተመጣጣኝ ልውጥ ያደርጋሉ። በካዕብ ቅርጽ የተመለከተው ቀጥተኛው ማዕዘን
ሁልጊዜ 90◦ ነው። ልካቸውን የማናውቀው የሁለት ሹል ማዕዘናት α እና β እንዲሁም የሦስተኛው ጐን b ናቸው። ይህ ዓይነተኛ
7.1 የፋንክሽኖች መንስኤ 139
ሦስትማዕዘን ስለሆነ ፣ bን በፓይታጐራዊ ቀመር a2 + b2 = r2 ማስላት እንችላለን።

√ 2
b2 + 3 = 22
√ 2
b2 = 22 − 3
b=4−3=1
አሁን ሁሉንም ጐኖች አውቀናል። የሚቀሩን ሁለት ሹል ማዕዘናት α እና β ናቸው። እስካሁን ድረስ ባወቅናቸው የሦስትማዕዘኑ ባህሪያት
ላይ ቆመን ፣ የቀሩትን በቀጥታ ለመወሰን በመጀመሪያ ንጽጽር ስለሚባለው የሒሳብ ፅንሰሐሳብ በትንሹ ማውሳት አለብን።
ድንጋጌ 7.1 ንጽጽር

እንበል a እና b ነባራዊ ቍጥር ናቸው። የመጀመሪያው a ከb ጋር ሲተያይ ወይም የሚቀጥለው b ከa ጋር ሲተያይ ፣ እርስ

በርስ ስንት ለስንት መሆናቸውን የምናሰላበት «ንጽጽር» ይባላል። በአጻጻፍ (a : b) ስንል a
b ወይም (b : a) ስንል
b

a ማለት ነው።
ምሳሌ 7.1.1. ሕይወት ያላቸውና የሌላቸው ዓለማት ንጽጽር

ለምሳሌ በፀሐይ ዙሪያ ባሉት ዓለማት ላይ ሕይወት ያለበትንና የሌለበትን ብናስተያይ ፣ ንጽጽሩ ከዚህ በታች የተሰጠው ነው።
ከስምንቱ ዓለማት ፣ እስካሁን ድረስ ሕይወት መኖሩ የተረጋገጠው መሬት ላይ ብቻ ነው። ስለዚህ ሕይወት ያላቸው ከሌላቸው ጋር
ሲነጻጸሩ፦
1
= .1428 ሕይወት ያላቸው .1428 እጥፍ ናቸው
7
ምሳሌ 7.1.2. በሀገር ደረጃ የውሃ አስተዋጽኦ ለዐባይ ወንዝ
ሌላ ምሳሌ እንመልከት ፦ የዐባይ ወንዝ ከነጭ ዐባይ ወንዝ ጋር ካርቱም ላይ ተገናኝቶ ወደ ሰሜን ያመራል። ከኢትዮጵያ የሚሄደው
ዐባይ ወደ 85 በመቶ ፣ ከዩጋንዳ የሚመጣው ደግሞ ወደ 15 በመቶ ለወንዙ አስተዋጽኦ ያደርጋሉ ይባላል። ከነጭ ዐባይ አንፃር
ኢትዮጵያ ለዐባይ ወንዝ የምታደረገውን አስተዋጽዞ ስናስተያይ፦
85%
= 17/3 = 5.667 ወደ 5.667 እጥፍ ነው
15%
በትሪግኖሜትሪ ንጽጽሮች በማዕዘናትና በሚያዋስኗቸው ጐኖች መካከል የማያሻምና እርግጠኛ ዝምድናን ለመግለጽ መሠረት ናቸው።
ወደተነሳንበት ሦስትማዕዘን ስንመለስ ፣ የ α ማዕዘንን መጠን ለማግኘት ፣ ሁነኛው ጐዳና ከጐነቹ የምናገኘው የራሳቸው ልክ ነው።
ጐን b ወስደን በጐን r ካካፈልን ወይም ካነጻጸርን ፣ ውጤቱ ከ α ጋር ይተሳሰራል ወይም ይመጣጠናል። የb እና የr ንጻጸር የማያሻማ
1 2
መልስ ይሰጣል። ከ α ጋር ያለው ትይዩነት ሁለት እጥፍ ነው፦ 2 እና 1 = 2። የተቀሩትን ከዚህ በታች እንመልከት።
B
√ √ β
1 2 3 2 3 1
α =⇒ , , , √ , , √ √
2 1 2 3 1 3
2
3
√ √
3 2 1 2 1 3
β =⇒ , √ , , , √ , A
α
C
2 3 2 1 3 1 1
ዳሩ ግን ፣ እነዚህ ንጽጽሮች የαን እና የβን ማዕዘናት ስንትነትን በቀጥታ ይህ ነው እያሉ አይደለም። ስለሆነም መልሳችን ላይ ገና አልደረስንም።
በተጨማሪ ማዕዘኖቹን ቀድመው ቢሰጡን እንኳን ፣ የጐኖቹን ንጽጽር እንወቅ ብንል ፣ ተመሳሳይ ችግር ውስጥ እንወድቃለን።
ሒሳባውያን ከብዙ መቶ ዓመታት በፊት ፣ ማዕዘናትንና ተሣሳሪ ንጽጽሮችን የሚያስተያይ ሠንጠረዦች ፈጥረዋል። ኮምፕዩተሮችና የግል
ማስሊያ መሣሪያዎች ከመምጣታቸው በፊት ፣ እንደዚህ አይነት ሠንጠረዦችን መጠቀም የግድ ነበር። ለትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች አሥ-
ፈላጊነት መንስኤው ይህ አይነቱ ችግር ነበር። ከማዕዘን ወደ ንጽጽር ወይም ከንጽጽር ወደ ማዕዘን የማስተሳሰሩ ተግባራት በትሪግኖሜትራዊ
ፋንክሽኖች ይወከላሉ። የማያሻማ ዘዴና ሂደት ይሰጡናል። በመሆኑም፦
◦ ከማዕዘን ወደ ስድስቱ ንጽጽሮች ለመጓዝ ስድስት ፋንክሽኖች ያሥፈልጉናል።
◦ ከስድስት ንጽጽሮች ወደ ማዕዘን ለመጓዝ ስድስት ሌሎች ፋንክሽኖች ያሥፈልጉናል። እነዚህ ተመላሽ-ፋንክሽኖች ላይ ስንደርስ
እናነሳቸዋለን።
ቀጥለን ስድስቱን ንጽጽሮች በፋንክሽን መልክ እየደነገግን እናጠናቸዋለን።
አነጻጸረ፦ አስተያየ ፥ አመሳሰለ።

አነጣጠረ አስተነጻጸረ : ነገርን ከነገር አስተያየ ፥ አመሳሰለ ፥ አሟገተ ፥ አከራከረ ፥ አስተማመነ ፥ አለያየ።
--አለቃ ደስታ ተክለ ወልድ (ዐ.ያ.መ.ቃ ፤ ገጽ፦ 857 ፥ 871)
መለማመጃ
ልምምድ 7.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች በአጠቃላይ ደረጃ ከትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች መንስኤ ጋር የተያያዙ
ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ መልስ ስጡ።
I መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
ሀ) የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ዓላማ እንቅጩን አብራሩ። ለ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የሚያዛምዱት ምንን ከምን
ነው?
ሐ) የሦስትማዕዘን ክርኖችን (vertex) ግለጹ። መ) የፓይታጐራዊ ቀመር ለመጠቀም አንድ ሦስትማዕዘን ምንን
ማሟላት አለበት?
ሠ) ዓይን ከተጣለበት ማዕዘን ጋር የተጐዳኙት ሁለቱ ጐኖች ረ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ንጽጽር መሆናቸውን አብራሩ።
ርቀት ቢያጥር ወይም ቢረዝም በዛ ማዕዘን ላይ የሚያ-
መጡት ለውጥ ምንድን ነው?
ሰ) ማዕዘኑ 45◦ ቢሆን የትኞቹ ፋንክሽኖች ከየትኞቹ በል- ሸ) ስድስቱን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ለምናውልበት ሦስ-
ካቸው ይበልጣሉ? ትማዕዘን የስፋት ቀመር ማነው?
7.2 መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች 141
ቀ) በምድር ወገብ አካባቢ በዓመት ሁለት ዚሮ የጥላ ቀናት

አሉ ይባላል። በዛን ጊዜ ለቆመ ሰው ከጥላው አንፃር
የታንጀንት ፋንክሽን ውጤት ምን ይሆናል?
2. በእያንዳንዱ ጥያቄ ላይ ያሉት ሦስትማዕዘናት ተመጣጣኝ መሆናቸውን በሥራ አሳዩ።

ሀ) △CAB : a = 7.5, b = 10, c = 12.5 እና △PAQ : a = 18.9, b = 25, c = 31.3

ለ) △CAB : a = 5, b = 12.5, c = 13.5 እና △PAQ : a = 12.6, b = 31.4, c = 33.8

ሐ) △CAB : {a = 20, b = 50, c = 53.9} እና △PAQ : a = 7.5, b = 10, c = 12.5
7.2 መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ፣ ከሦስት ጐኖቹ ጋር አንድ ትክክለኛ እና ሁለት ሹል ማዕዘናት እንዳሉት አስቀድመን በተደጋጋሚ አይተናል።
የዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት አቋቋም ወይም አቀማመጥ በሱ ላይ ምንም አይነት ልዩነት አይፈጥርም። በምስል 7.3 ላይ ያሉት ልዩ ልዩ
አቋቋም አላቸው ፤ ነገር ግን ሁሉም ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ናቸው።
B
B
C
C
B
α α α
A C A
A
ምስል 7.3: ልዩ ልዩ አቋቋም
ቢሆንም ቅሉ ፣ አንድ ሦስትማዕዘን «መደበኛ አቋቋም» አለው ከተባለ ፣ በዐራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ ላይ ፣ አንደኛው ሹል ማዕዘን
የሚነሳው የx እና የy እንዝርት እምብርት ላይ ነው።
y
r
α
x
O x
ምስል 7.4: ሦስትማዕዘን መደበኛ አቋቋም

ዓይን ከተጣለበት ማዕዘን አቅጣጫ አንፃር ፣ ጐኖችን በቃል መጥራት የተለመደና ንጽጽሮችን ለማስታወስ ያመቻል ተብሎ ይገመታል።
በሚቀጥለው ምስል እንደሚታየው ፣ ዓይን የተጣለበት ማዕዘን የθ ነው። ከዚህ ማዕዘን አንፃር ፣ አዋሳኝ ጐኖቹ በስም ተሰይመዋል። ከθ
ቅርብ የሆነው ጐን «አጠገብ» ፣ ከθ ባሻገር ያለው «ማዶ» ፣ እንዲሁም ሁለቱን ጐኖች የሚያገናኘው ደግሞ «አፋፍ» እንላቸዋለን1 ።
በዚሁ ፈለግ ዓይን የተጣለበት ማዕዘን β ቢሆን ኖሮ ፣ «ማዶ» እና «አጠገብ» ቦታ ይቀያየሩ ነበር።
B
አጠገብንና ማዶ አገናኝ ጐን ለθ ይህ ጐን «ማዶ» ላይ ነው
β
ፍ
አፋ
ማዶ
ከθ ጥግ ስለሆነ «አጠገብ» ይባላል

θ
A C
አጠገብ
ዓይን ያቀናንበት ማዕዘን
ምስል 7.5: የጐኖች መጠሪያ አሰያየም
ሁለት ወይም ከዛ በላይ ሦስትማዕዘናት ፣ በቁመናቸው ልዩ ልዩ ቢሆኑም ፣ ማዕዘናቸው እኩል ከሆነ ፣ ጐኖቻቸው ይመጣጠናሉ። ስለዚህ
«ተመሳሳይ ሦስትማዕዘናት» እንላቸዋለን። በጐኖቻቸው መካከል ያለው «ንጽጽር» አንድ ወጥና ተመሳሳይ ነው። ምስል 7.6 ተመልከቱ።
መጠናቸው የተለያዩ ፣ ግን የተነባበሩ ሦስትማዕዘናት ናቸው፦ △CAB ፥ △C′ AB′ እንዲሁም △C′′ AB′′ ። የሁለትዮሽ የጐኖቻቸው
ንጽጽር ቀጥሎ እንደሚታየው በደረጃው ተመሳሳይ ነው።
BC B′ C′ B′′ C′′
= = B′′
AC AC′ AC′′
B′
AC AC′ AC′′ B
= ′ ′ = ′′ ′′
BC BC B C
α x
A C C′ C′′
የቀሩትን ንጽጽሮች እንደመለማመጃ ይወሰዱ።

ምስል 7.6: ተመሳሳይ ሦስትማዕዘናት
በማዕዘናትና በአዋሳኝ ጐኖቻቸው መካከል ያለውን ዝምድና በሰፊው ተመልክተናል። አሁን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ወይም አንዳንድ ጊዜ
ትሪግኖሜትራዊ ንጽጽሮች እየተባሉ የሚጠቀሱትን በወል እንደነግጋለን። የእነዚህ ፋንክሽኖች ዐብይ ዓላም ፣ ማዕዘናትን ከተሳሳሪ ንጽጽሮች
ጋር ማዛመድ ነው። ዝምድናው f : R → R ይሆናል።
1
ይህ አሰያየም ሙሉ በሙሉ ባይሆንም ከእንግሊዘኛው ለየት ይላል። እዚህ አፋፍ ያልነውን ፣ «hypotenuse» ይሉታል
ድንጋጌ 7.2 ትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች

B
ማዶ አጠገብ
sin(θ) = cos(θ) =
አፋፍ አፋፍ
ፍ
አፋ
ማዶ አጠገብ ማዶ
tan(θ) = cot(θ) = (7.1)
አጠገብ ማዶ
አፋፍ አፋፍ θ
A C
sec(θ) = csc(θ) = አጠገብ
አጠገብ ማዶ
አሁን እነዚህ ፋንክሽኖቹ በምሳሌ መልክ በይበልጥ እንሠራለን። እነሱን ከልብ ከመረዳት ውጪ ሌላ ምንም አማራጭ የለም ፤ ምክንያቱም
ለትሪግኖሜትሪ መሠረታዊ ምሶሶ ናቸው።
ምሳሌ 7.2.1. በትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች መፍትሔ መሻት።
የዓይነተኛ ሦስትማዕዘን አንደኛው ማዕዘን (α = 50◦ ) ሲሆን «የአፋፉ» ርቀት ደግሞ (አፋፍ = 2) ነው። ያልታወቁት ንብረቶች
በስሌት እነማን ናቸው?
መፍትሔ፦
ሁለተኛውን ሹል ማዕዘን በቀላሉ መወሰን እንችላለን። የሌላኛው ሹል ማዕዘን β መሆኑ ታስቦ፦
90◦ − α = β =⇒ β = 90◦ − 50◦ = 40◦
አሁን ማዕዘናቱን ሁሉ እናውቃለን። «አፋፍን» እናውቃለን ፣ ነግር ግን «አጠገብ» እና «ማዶን» አናውቅም። ሁለቱን ለማግኘት
የኮሳይንና የሳይን ፋንክሽኖች እንጠቀማለን።

አጠገብ አጠገብ
cos(θ) = =⇒ cos(50◦ ) = B
አፋፍ 2
40◦
አጠገብ = cos(50◦ )(2) = (0.6428)(2) = 1.286
2
1.53

ማዶ ማዶ
sin(θ) = =⇒ sin(50◦ ) = 50◦
አፋፍ 2 A C
1.29
ማዶ = sin(50◦ )(2) = (0.77)(2) = 1.53
ለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን የታወቁት ጐኖች (አፋፍ = 5) እና (አጠገብ = 3) ናቸው? የሦስተኛው ጐን ስንት ነው። የስድስት
ፋንክሽኖች ግምገማስ?
መፍትሔ፦
ሦስተኛውን ጐን በፓይታጐራዊ ቀመር እናስላ።
x2 + y2 = r2 =⇒ 42 + y2 = 52
y2 = 52 − 42
y=3
ሁለተኛው ተግባር በስድስቱ ፋንክሽኖች ግምገማ ማካሄድ ነው ፤ ምንም እንኳን ማዕዘናቱን እዚህ ባንወስን።
B
4 3
sin(θ) = cos(θ) =
5 5
4 3
5
4
tan(θ) = cot(θ) =
3 4
5 5 A C
sec(θ) = csc(θ) = 3
3 4
አንደኛው ማዕዘን መጠን የትክክለኛው ማዕዘን 1/4ኛ እጅ ከሆነ ፣ ሦስቱ ማዕዘናት እነማን ናቸው?
መፍትሔ፦
ቀጥተኛ ወይም ትክክለኛ ማዕዘን 90◦ ነው። የዚህ ማዕዘን 1/4ኛው፦

1
α= ∗ 90 = 22.5◦
◦
4
β = 90◦ − 22.5◦ = 67.5◦
ለማጠናቀቅ ሦስቱ ማእዘናት፦ 90◦ ፥ 67.5◦ ፥ 22.5◦ ናቸው።
የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ሠንጠረዥ
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን ከልዩ ማዕዘናት ጋር በቀላሉ ያለማስሊያ መሣሪያ ወይም ኮምፕዩተር መገምገም እንችላለን። አለዛ ወይም
እንደ ማስሊያ መሣሪያዎች እና ኮምፕዩተሮች ወይም «የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ሠንጠረዥ» መጠቀም አለብን። የኃለኛው ድሮ ብቸኛ
አማራጭ ነበረ። አሁን ግን እጅግ የተሻሉና ቀላል መፍትሔዎች ስላሉ እምብዛም እየቀረ ነው። ምናልባት ከተፈለገ ፣ እንዲሁም ትምሕርታዊ
ስለሆነ ፣ በአባሪ ክፍል 1 መለስተኛ ሠንጠረዥ ቀርቧል። የዚህን ሠንጠረዥ አጠቃቀም ባጭሩ አሁን እናያለን። ይረዳን ዘንድ በትንጡ
የሠንዘረዡ አምሳያ ከዚህ በታች ተመልከቱ።
ድግሪ sin cos tan cot sec csc ድግሪ

.. .. .. .. .. .. .. ..
. . . . . . . .
0.80 0.0140 0.9999 0.0140 71.6151 1.0001 71.6221 89.2
0.90 0.0157 0.9999 0.0157 63.6567 1.0001 63.6646 89.1
1.00 0.0175 0.9998 0.0175 57.2900 1.0002 57.2987 89.0
1.10 0.0192 0.9998 0.0192 52.0807 1.0002 52.0903 88.9
1.20 0.0209 0.9998 0.0209 47.7395 1.0002 47.7500 88.8
1.30 0.0227 0.9997 0.0227 44.0661 1.0003 44.0775 88.7
1.40 0.0244 0.9997 0.0244 40.9174 1.0003 40.9296 88.6
1.50 0.0262 0.9997 0.0262 38.1885 1.0003 38.2016 88.5
.. .. .. .. .. .. .. ..
. . . . . . . .
ድግሪ cos sin cot tan csc sec ድግሪ
◦ ሠንጠረዡ ከላይና ከታች የተለያዩ አርእስቶች አሉት። የላይኛው ከመጀመሪያው ዓምድ ፣ የታችኛው ከመጨረሻው ዓምድ ጋር
የተያያዙ ናቸው።
◦ የመጀመሪያው ዓምድ የላይኛው አርእስት ውስጥ የሚገኙትን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የምንገመግምላቸውን ማዕዘናት ይይዛል።
◦ የመጨረሻው ዓምድ የታችኛው አርእስት ውስጥ የሚገኙትን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የምንገመግምላቸውን ማዕዘናት ይይዛል።
◦ በመጀመሪያና መጨረሻ ዓምድ መካከል ያሉት የፋንክሽኖች ውጤት ናቸው።
◦ የመጨረሻው ዓምድ የመጀመሪያው ማሟያ ማዕዘን ነው።
ግባችን cot(.90◦ ) መገምገም ነው እንበል። የዚህን ማዕዘን ኮታንጀንት በሠንጠረዣችን ለመወሰን ፣ በመጀመሪያው ዓምድ .90◦ እናስስና
ስናገኝ በዛ ረድፍ እሱን ተከትለን በ cot አርእስት ሥር ያለው 63.6567 የምንሻው ውጤት ነው።
ሌላ ምሳሌ cos(88.6◦ ) እንውሰድ። ማዕዘን 88.6◦ ያለው የመጨረሻው ዓምድ ሥር ስለሆነ የኮሳይንን ፋንክሽን ከታችኛው አርእስት
እንወስዳለን። ቀጥለን የኮሳይን ፋንክሽን እና የ 88.6◦ መስቀለኛ የሚሰሩበት ሕዋስ ስንመለከት የምናገኘው ውጤት cos(88.6◦ ) = 0.0244
ነው.
ሠንጠረዡ በ (0 ≤ ማዕዘን ≤ 90◦ ) አራራቂ ውስጥ ያሉትን ከእነ ማሟያ ማዕዘናት ጋር የፋንክሽኖች ውጤት ይሰጣል።
ሒሳባውያን ይህንን ያደረጉት ሠንጠረዡን በይበልጥ አመቺ ይሆን ዘንድ ነው። ምሳሌ፦
sin(1◦ ) = cos(89◦ ) = 0.0175 tan(88.8◦ ) = cot(1.2◦ ) = 47.7395
በአንዳንድ ሁኔታዎች ከሌሎች ይልቅ ሠንጠረዥ ዓይነተኛ ምርጫ ሊሆን ይችላል። ይሁን እንጂ ልብ ልንላቸው የሚገቡ እጥረቶች አሉ።
◦ ሠንጠረዦች ለትክክል ምክንያት ከሞላ ጐደል በ (0 ≤ ማዕዘን ≤ 90◦ ) የተወሰኑ ናቸው። አራራቂውን ማስፋት ሠንጠረዡን
ማርዘም ብቻ ሳይሆን ድግግሞሽ ይፈጥራል።
◦ ሠንጠረዡ በሩበኛ ፩ ቤት ብቻ የተወሰነ ነውና ሁልጊዜ ውጤቱ አውንታዊ ነው። የምንገመግመው ማዕዘን ካለበት ሩበኛ ቤት አንፃር
አውንታዊ ወይም አሉታዊ መሆኑን የመወሰኑ ኃላፊነት የእኛ ነው።
◦ ሊኖሩ የሚችሉ ሁሉ ማዕዘናትን የትኛውም ሠንጠረዥ ሙሉ በሙሉ ማካተት አይችልም። ስለዚህ ሌላ አማራጭ ከሌለን «ሚዛናዊ
ግምት» የተለመደ መፍትሔ ነው።
ምሳሌ 7.2.4. የትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ አጠቃቀም
የ cos(1.25◦ ) በትሪግኖሜትራዊ በሠንጠረዡ በኩል ማግኘት ይቻላል?
ሠንጠረዡ የ1.25◦ ድግሪ በቀጥታ መፍትሔ የመስጠት ችሎታ የለውም። እዚህ ላይ ነው «በአማካይ ተመጣጣኝ» መፍትሔ
መፈለግ ያለበት። ዝርዝሩን ለእናንተ ይሁን።
መለማመጃ
ልምምድ 7.2.1 ቀጣዮቹ ጥያቄዎች በመሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ላይ ናቸው። የትሪግኖሜትሪ ሠንጠረዥ ወይም
ተመሳሳይ መጠቀም ያሥፈልግ ይሆናል።
I ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ግምገማ
1. ለእያንዳንዱን ጥያቄ መፍትሔ ፈልጉ።

ሀ) tan(45◦ ) + tan π
2 ለ) sec π
3 ሐ) sin π
3

መ) cos π6 ሠ) sin π
2 − cos(0) ረ) sin π
12

π
ሰ) cos 12 ሸ) 3 cos (180◦ ) ቀ) 1
2 sin 3π
2
2. ለእነዚህ ሦስትማዕዘናት ያልታወቁትን ጐኖቹ አስሉ።
ሀ) a = 40, b = 40, c = ? ለ) a = ?, b = 20, c = 58.6 ሐ) a = 12, b = ?, c = 13

√
መ) a = 1, b = 0, c = ? ሠ) a = 55, b = 22, c = ? ረ) a = ?, b = ?, c = 2
3. ለእነዚህ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ያልታወቁትን ልኮች ወስኑ። ሦስትማዕዘኑ △ABC ሲሆን ፣ ትክክለኛው ማዕዘን ∠C ነው።

ሀ) a = 20, b = 10, c = ? ፥ A = 63.4◦

ለ) a = 17, b = 16, c = ? ፥ B = 43.3◦

ሐ) a = 4, b = ?, c = 5 ፥ A = 32.35◦

መ) a = 1, b = 1, c = ? ፥ C = 90◦

ሠ) a = ?, b = 7, c = 9.2 ፥ B = 49.7◦
7.3 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፣ ልዩ ማዕዘናት
ፋንክሽኑ በወል የታወቀ ማዕዘንን «ልዩ ማዕዘን» ብለን እንጠራዋለን። ልዩ ማዕዘን 0◦ ፥ 30◦ ፥ 45◦ ፥ 60◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥
270◦ ፥ 360◦ ፥ እና የእነሱ ድግግሞች ይጠቀልላል። የፋንክሽን ግምገማቸውን ለማወቅ የግድ የማስልያ መሣሪያ ፥ ኮምፕዩተር ፥ ወይም
የትሪግ ፋንክሽን ሠንጠረዥ አያሥፈልግም። ዝርዝሩን ቀጥለን እንመልከት።
7.3 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፣ ልዩ ማዕዘናት 147
ልዩ ማዕዘን 45◦
−→
ለልዩ ማዕዘን 45◦ በቅድሚያ የጐኑ ልክ 1 የሆነ የዐራትማዕዘን ንድፍ እንሳልና በሰያፍ መስመር ዐራትማዕዘኑን ለሁለት AB እንሰንጥቅ።
ውጤቱ ሁለት ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት △CAB እና △AC′ B ይሆናሉ። ምስል 7.9 እንደሚያመለክተው ፣ እነዚህን ንብረቶች
እንታዘባለን።
1
C′ B
45◦
r
1 y=1
45◦
A C
x=1
ምስል 7.9: ልዩ ማዕዘን 45◦
ሀ) በስንጠቃው የተከሰቱት አራቱ ሹል ማዕዘናት 45◦ ናቸው። ምክንያቱም ስንጠቃው የተካሄደው በ90◦ ላይ ስለነበረ።
ለ) አዲስ ከተፈጠረው ሰንጣቂ መስመር በቀር ፣ «ማዶ» እና «አጠገብ» እኩል ናቸው።
ሐ) አዲስ የተፈጠረው ሰንጣቂ ጐን «አፋፍ» ነው። ሁለቱ አዋሳኝ ጐኖቹ እስከታወቁ ድረስ ፣ በፓይታጐራዊ ቀመር ልኩን እናገኛለን።
p
ማዶ = አጠገብ, r= x2 + y2
መ) ሳይንና ኮሳይንን በትንተና እንገምግምና ሌሎችን በቀላሉ መወሰን እንችላለን።

◦ ማዶ y y
sin(45 ) = =p =p y = x ስለሆነ
አፋፍ 2
x +y 2 y + y2
2
√
y 1 2
= √ =√ = ስናጣፋ y ይሰረዛል
y 2 2 2

አጠገብ x x
cos(45◦ ) = =p =√ x = y ስለሆነ
አፋፍ x2 + y2 x2 + x2
√
x 1 2
= √ =√ = ስናጣፋ x ይሰረዛል
x 2 2 2

◦ ማዶ 1
tan(45 ) = = =1
አጠገብ 1
ሠ) የልዩ 45◦ ፋንክሽኖች ሲጠቃለሉ፦
√ √
◦ 2 ◦ 2
cos(45 ) = sin(45 ) = tan(45◦ ) = 1
2 2
የኮታንጀንት ፥ የሲካንት እንዲሁም የኮሲካንት ፋንክሽኖች ከእነዚህ ማውረድ ይቻላል።

ረ) በልዩ 45◦ ፋንክሽኖች መካከል የምንታዘባው አንዱ ባህሪ፦
sin(45◦ ) = cos(45◦ ) tan(45◦ ) = cot(45◦ ) sec(45◦ ) = csc(45◦ )
ልዩ ማዕዘናት 30◦ እና 60◦
በመጀመሪያ 30◦ ልዩ ያደረገውን ምክንያት እናፈላልጋለን። ሦስቱ ጐኖቹ እኩል ፣ ሦስቱ ማዕዘናቱ እኩል የሆነ ሦስትማዕዘን ንደፍ ልክ
እንደ ምስል 7.10.1 እንሳል። የx እንዝርት ሦስትማዕዘኑን እኩል ሰንጥቆ ያልፋል።
y
B
60◦ 30◦30◦
r y
√
2
30◦
−30◦
x 3
x
−y
r 60◦ 60◦
60◦ A C
r=2y 1 D 1
(7.10.1) ልዩ ማዕዘን 30◦ (7.10.2) ልዩ ማዕዘን 60◦
እያንዳንዱ ማዕዘን እኩል 60◦ ነው። ነገር ግን ፣ አንደኛውን ማዕዘን የx እንዝርት ሰንጥቆ ስለሚያልፍ ፣ ሁለት 30◦ ተከስቷል። ያንን
መሠረት በማድረግ ፣ 30◦ ልዩ የሚሆንበትን ምክንያት እንይ።
ሦስቱን ጐኖች በዚህ አጻጻፍ መግለጽ እንችላለን።
p
r = 2y እና r = x2 + y2 በፓይታጐራዊ ቀመር
ዓይን የጣልነው 30◦ ላይ በመሆኑ ፣ xን በy እንዲሁም yን በx ለመግለጽ፦
p
2y = x2 + y2 ሁለቱን ጐኖች ስናስተያይ
(2y)2 = x2 + y2 ሁለቱን ወገን ወደ ካዕብ ስንቀይር

p √
4y2 − y2 = x2 ሁለቱን ወገን የካዕብ ዘራቸውን ለማግኘት
√
x= 3y የxን ዕሴት አግኝተናል
አሁን በቀላሉ yን በx መግለጽ እንችላለን።
√ x
3y = x =⇒ y = √
3
ከእንግዲህ በኃላ የሳይን ፥ የኮሳይንና የታንጀንት ፋንክሽኖች ወይም ሌሎችን ፋንክሽኖች ለ30◦ ለመገምገም፦
√ √
◦ x 3y 3
cos(30 ) = = = ኮሳይን 30 ድግሪ
r 2y 2
y y 1
sin(30◦ ) = = = ሳይን 30 ድግሪ
r 2y 2
y y 1
tan(30◦ ) = =√ =√ ለ30◦ ታንጀንት ውጤት
x 3y 3
የልዩ 30◦ ፋንክሽኖች ሲጠቃለሉ፦
√ √
◦ 3 ◦ 1 ◦ 1 3
cos(30 ) = sin(30 ) = tan(30 ) = √ =
2 2 3 3
ለልዩ ማዕዘን 60◦ ምስል 7.10.2 ተመልከቱ። ምንም እንኳን አቋቋሙ ለየት መስሎ ቢታይም ፣ ከመጀመሪያው ጋር ተመሳሳይ
ነው። ይቀል ዘንድ ነው እንጂ ፣ የመጀመሪያው ይበቃ ነበር።

◦ አጠገብ 1
cos(60 ) = = ከምስል 7.10.2
አፋፍ 2
√
ማዶ 3
sin(60◦ ) = = ከምስል 7.10.2
አፋፍ 2

◦ ማዶ √
tan(60 ) = = 3 ከምስል 7.10.2
አጠገብ
የልዩ 60◦ ፋንክሽኖች ሲጠቃለሉ፦
√
1 3 √
cos(60◦ ) = sin(60◦ ) = tan(60◦ ) = 3
2 2
በልዩ 30◦ እና 60◦ መካከል የምንታዘባው አንዱ ባህሪ፦
sin(60◦ ) = cos(30◦ ) tan(60◦ ) = cot(30◦ ) sec(60◦ ) = csc(30◦ )
ልዩ ማዕዘናት 0◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥ 270◦ እና 360◦
እነዚህ ልዩ ማዕዘናት ፣ ማለትም 0◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥ 270◦ እና 360◦ ለብቻቸው የምናይበት ምክንያት በዓይነተኛ-ክብ ላይ ባለቸው
ልዩ አቀማመጥ ነው። ዝርዝሩ እናያለን። በመሠረቱ የእነዚህን ፋንክሽኖች ያለምንም ትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ ወይም ሌላ መንገድ መወሰን
እነዚህን ማዕዘናት «በዓይነተኛ ክብ» ሥር መመልከቱ ተገቢና አመቺ ነው። እንደምናስታውሰው ፣ ዓይነተኛ-ክብ ሬድኤሱ 1 የሆነ
ክብ ነው። እንደተለመደው ፣ ማዕዘናት በመነሻና በመድረሻ ክንዶች እንቅስቃሴ ይከሰታሉ። ከዓይነተኛ ክብ አንፃር ፣ ሲጀመር መነሻው
ክንድ በ 0◦ ላይ ይወድቃል።
በቅድሚያ በ0◦ እና በ90◦ ላይ እናተኩራለን። የመድረሻ ክንዱ ከ0◦ ተነስቶ ወደ 90◦ እየጠረገ በሚጓዝበት ጊዜ ፣ ለምሳሌ በ
P0 ,P1 ,P2 ጥምር ነጥባት በኩል ያልፋል። ከእነዚህ ጥምር ነጥባት ጋር ፣ ምስል 7.11.1 እንደሚያሳየው ፣ ከተሰጡት ማዕዘናት አንፃር
፤ የአዋሳኝ ጐኖቻቸው መጠን ይታያሉ።
◦ ማዕዘኑ 0◦ ወይም P0 ላይ ፣ የመነሻና የመድረሻ ክንዶቹ አንድ ላይ ናቸው። ስለዚህ አዋሳኝ ጐኖቻቸው፦
x = 1, y = 0, r = 1
◦ እዚህ ላይ (y = 0) የሆነበት ምክንያት ፣ መድረሻው ክንድ 0◦ ላይ ስለቆመ ነው። መነሻውና መድረሻው ክንዶች አንድ ላይ ከሆኑ
ማዕዘኑ 0◦ ወይም ምንም ይሆናል። የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ግምገማ
y
መድረሻ ክንድ
P3 (0,1)
√
1 3
P2 2, 2

y √
0 3 1
sin(0◦ ) =
P1 2 ,2
=
=0
r 1 30◦
x 1
P0 (1,0)
30◦
√
x
cos(0◦ ) =
1
0 3
= =1 2
2
r 1
y 0
tan(0◦ ) = = =0 መነሻ ክንድ
x 1
(7.11.1) ልዩ ምዕዘናት 0 ፥ 90 ድግሪ
◦ የመድረሻው ክንድ በፀረ-ሰዓት አቈጣጠር መጓዝ ጀምሮ 30◦ ወይም P1 ላይ ሲደርስ ፣ ጐኖቹ፦
√ !
3 1
x1 = , y1 = , r=1
2 2
◦ የመድረሻው ክንድ ጉዞውን ቀጥሎ 60◦ ወይም P2 ላይ ፥ ጐኖቹ፦

√ !
1 3
x2 = , y2 = , r=1
2 2
ሌሎችን ፋንክሽኖች ከእነዚህ በቃላሉ ማውረድ እንችላለን።
◦ የመድረሻው ክንድ P3 = 90◦ ከደረሰ ፥ አዋሳኝ ጐኖቹ በተመጣጣኝ ለውጥ ያደርጋሉ። የመድረሻው ክንድ በፀረ-ሰዓት አቈጣጠር
ከ 0◦ ተነስቶ እስከ 90◦ በሚጓዝበት ጊዜ ፣ የx መጠን እያነሰ ፣ ነገር ግን የy መጠን እየጨመረ ሄዷል።
x3 = 0, y3 = 1, r=1
የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ግምገማ፦

y
◦ 1
sin(90 ) = = =1
r 1
x
0
cos(90◦ ) = = =0
r 1
y
1
tan(90◦ ) = = = ያልተደነገገ (undefined)
x 0
◦ ምስል 7.12.1 የተቀሩትን ልዩ ማዕዘናት ያሳያል ፤ እና አሁን እዛ ላይ እናተኩር። የመድረሻ ክንዱ ጕዘውን ቀጥሎ ፣ 180◦ ላይ
ሲደርስ ፣ ጐኖቹ፦
x = −1, y = 0, r=1
የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ግምገማ፦

y
90◦
0
sin(180◦ ) = =0 180◦
−1 90◦
−1 180◦ 0◦ 1 x
−1
cos(180◦ ) = = −1 O
1 መነሻ ክንድ
270◦
0
tan(180◦ ) = =0
−1 −1
(7.12.1) ልዩ ምዕዘናት 0◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥ 270◦ ፥ 360◦
የ270◦ እና የ360◦ ማዕዘናት በተመሳሳይ ሂደት ማንነታቸው ላይ መድረስ ይቻላል።
በይበልጥ ስለልዩ ማዕዘናት
እስካሁን ድረስ ያየናቸው ልዩ ማዕዘናት ከልብ ልናስተውላቸው ይገባል። በቀጥታ ወይም በተዘዋዋሪ ዐብይ ፅንሰሐሳቦችን ለመመርመርና
ለመገንዘብ መረማመጃ ሆነው ያገልግሉናል። ከ00◦ እስከ 90◦ ያሉት ልዩ ማዕዘናት ከእነ ትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ግምገማ ጋር በሠንጠረዥ
መልክ ከዚህ በታች ቀርቧል። እነዚህ ልዩ ማዕዘናት በሩበኛ ክፍል ፩ ውስጥ የሚገኙ ናቸው። በሩበኛ ፪ ፥ ፫ እና ፬ ያሉት ልዩ ማዕዘናት
ከአውንታዊነትና አሉታዊነት ልዩነት በስተቀር ፣ ተመሳሳይ ስለሆኑና ባጭር መንገድ መወሰን ስለሚቻል እዚህ ሠንጠረዥ ውስጥ ሁሉም
አልተካተቱም።
ድግሪ ሬድኤን sin cos tan cot sec csc
0◦ 0 0 1 0 ያልተደነገገ 1 ያልተደነገገ
π 1
√
3
√
3
√ √
2 3
30◦ 6 2 2 3 3 3 2
π
√
2
√
2
√ √
45◦ 4 2 2 1 1 2 2
π
√
3 1
√ √
3
√
2 3
60◦ 3 2 2 3 3 2 3
π
90◦ 2 1 0 ያልተደነገገ 0 ያልተደነገገ 1
ቢሆንም ቅሉ ፣ ለምሳሌ ያክል ፣ በዓይነተኛ ክብ ሥር ወይም በሁሉም ሩበኛ ክፍሎች ፣ የኮሳይንና የሳይን ልዩ ማዕዘናት ከዚህ በታች
በተሰጠው ምስል ላይ ይታያሉ። በክቡ ጠርዝ ዙሪያ የምናያቸው (x, y) ጥምር ነጥባት (cos(θ), sin(θ)) ናቸው። ለምሳሌ ማዕዘኑ
√ √
45◦ ወይም π4 ላይ ሲሆን ፣ cos(45◦ ) = 22 እና sin(45◦ ) = 22 ናቸው።
(0, 1)
1,

−2
3
√
2
−
√ 3

,
1

2 2, √
√ 2
2

2
2 2

√
√ 2
2
,

√
2
− 1
2
3
, √ 3 , 2
90◦
1
2 2
12 5◦
60 ◦
0
45 ◦
13
◦
15 ◦ ◦
0 30
(−1, 0) 180◦ 0◦ (1, 0) x

◦ 33
21
0 0◦
24 ◦ ◦
31 0◦
√
30
22
5
◦
270◦
0
1 3

√ 3 ,− 2 2 ,− 1

− 2
√
2
√
2 2
2
2
−
,−

√
√ 2
2 2,
3
√

1

2
−
,−
2 ,−
√ 3
(0, −1)
−1

2

ምስል 7.13: የኮሳይንና የሳይን ልዩ ማዕዘናት በዓይነተኛ ክብ
ከ0◦ እስከ በ90◦ ያሉት ልዩ ማዕዘናት ፣ ከአውንታዊነት እና ከአሉታዊነት ምልክቶች ልዩነት በስተቀር ፣ እንደገና በ2ኛው ፥ በ3ኛው
እንዲሁም በ4ኛው የሩበኛ ክፍል ሲደጋገሙ እናያለን። በሌላ አነጋገር ይህ የዓይነተኛ የክብ ሠንጠረዥ እያለን ያለው በመጠናቸው ልናገናቸው
የምንችል የማዕዘናት ልክ በሙሉ በሩበኛ ፩ ክፍል ውስጥ ይከሰታሉ። ምክንያቱን በሚከተለው ክፍል በዝርዝር እንመረምራለን።
መለማመጃ
ልምምድ 7.3.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ልዩ ማዕዘናት ላይ ያተኩራሉ። የትሪግኖሜትሪ

ሠንጠረዥ ወይም ተመሳሳይ መጠቀም ያሥፈልግ ይሆናል።
I ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የልዩ ማዕዘናት ንብረቶች
ሀ) ሦስት ጐኖቹ ሙሉ በሙሉ እኩል ለሆኑ ሦስትማዕዘን የእያንዳንዱ ማዕዘን ልክ ስንት ነው?
ለ) እኩል ዐራትማዕዘን በሰያፍ ከጥግ እስከ ጥግ ለሁለት ብንሰነጥቅ ፣ ስንት ሦስትማዕዘናት ይፈጠራሉ? የሹል ማዕዘናቱ
ልክ ስንት ይሆናል?
ሐ) በዓይነተኛ ክብ ሥር በማዕዘን 1440◦ ላይ ታንጀንትና የኮታንጀንት ምንድን ናቸው?
መ) የታንጀንትና የኮሲካንት ፋንክሽኖች በπ ማዕዘን ላይ የሚያሳዩት ባህሪ ምንድን ነው?
ሠ) ጐኖቹ ሙሉ በሙሉ እኩል ለሆነ ሦስትማዕዘን የስፋቱ ቀመር ማነው?
I የፋንክሽኖች ግምገማ
2. እነዚህን ጥያቄዎች በቃል ለመመለስ ሞክሩ።

7.4 የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ለማንኛውም ማዕዘን 153
π
π

ሀ) cos(π) ለ) sin(π) ሐ) tan 2 መ) sin 2

ሠ) csc π3 ረ) sin π3 ሰ) cot π
6 ሸ) sec π
4

ቀ) sin 3π
2 በ) cos 5π
4 ተ) tan 5π
3 ነ) cos(2π)
3. ለእያንዳንዱን ጥያቄ መፍትሔ ፈልጉ።
π
π

ሀ) tan 2 ለ) cot (0) ሐ) sec 2 መ) csc (0)
ሠ) tan (π)
4. ለማዕዘን φ ሌሎችን ፋንክሽኖች ፈልጉ።
ሀ) cos(φ) = 1 ለ) cot(φ) = √1 ሐ) sin(φ) = −1

3
መ) sec(φ) = 2 ሠ) tan(φ) = 1 ረ) csc(φ) = አይደነገግም

1 1
√
ሰ) cos(φ) = 2 ሸ) sin(φ) = 2 ቀ) sec(φ) = 2
7.4 የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ለማንኛውም ማዕዘን
በዚህ አርእስት ሁለት ጥያቄዎች ለመመለስ እንሞክራለን፦ የመጀመሪያው «ማናኛውም ማዕዘን ሲባል እነማንን ነው?» እና ሁለተኛው
«ማንኛውንም ማዕዘን እንዴት በሹል ማዕዘን መልክ መወከል እንችላለን?» ናቸው። ለዚህ ዋናው ምክንያት ፣ የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖችን
ለመጠቀም ፣ የምናጠቃው ማዕዘን የዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ንብረቶችን ማንፀባረቅ አለበት።
ከሁሉ አስቀድመን ማንኛውም ማዕዘን የሚያዋቅሩትን ጐኖች ፤ አዋቃሪ ጐኖች ያቀፉትን ማዕዘን ገላጭ መሆናቸውን እንቃኝ። ሁለቱ
በተፈጥሮ አንድ ላይ ናቸው ፤ አይለያዩም። በዓይነተኛ-ክብ ሥር ማዕዘን ሲከሰት ፣ ቢገለፁም ባይገለፁም አዋቃሪ ጐኖች አብረው ይከሰታሉ።
ለእኛ ማዕዘንን በጐኖች ፣ ጐኖችን በማዕዘን መግለጽ መሠረታዊ እና ግዴት ነው።
y y
P1 (x1 ,y1 ) P2 (x2 ,y2 )
r r
y1 y2 α
α φ
x x
x1 x2
(7.14.1) ማዕዘን በሩበኛ ቤት ፩ (7.14.2) ማዕዘን በሩበኛ ቤት ፪
በመጀመሪያው ንድፍ (ምስል 7.14.1) የተመረጠው ማዕዘን α ሲሆን ፤ የተከሰተው የመድረሻው ጐኑ P1 (x1 , y1 ) ስለደረሰ ነው።
ግባችን ማዕዘንን በጐኖቹ ፣ ጐኖችን በማዕዘናቸው መግለጽ መቻል ነው። ይህንን የምናደርገው በተነሳው ማዕዘን ዙሪያ ሦስትማዕዘን ስናዋቅር
ነው። በምስሉ የምናየው ይህንኑ ነው። አሁን ትሪግኖሜትራዊዊ ፋንክሽኖች እንደሚከተለው ማዋል እንችላለን።
y1 x1
sin(α) = ፥ cos(α) = ፥ ...
r r
ቀጥለን ወደ ሁለተኛው (7.14.2) እናምራ። በ P2 (x2 , y2 ) የተከሰተው ማዕዘን α በሩበኛ ፪ ቤት ውስጥ ነው። እና የማዕዘኑ ጐኖች
እነማን ናቸው? በ α ዙሪያ የምንፈጥረው ሦስትማዕዘንሳ? ንድፉን በጥንቃቄ እናስተውል!
ከፍታ፦ y2 = y2 − 0 ከፍታው አውንታዊ ነው
ወርድ፦ x2 = 0 − x2 ወርዱ አሉታዊ ነው
በማዕዘኑ ዙሪያ የምናዋቅረው ሦስትማዕዘን ጥምር-ነጥባት (0, 0), (x2 , 0), (x2 , y2 ) ናቸው። ማዕዘን α የምንገልጸው በዚህ
ሦስትማዕዘን እና አብሮ በተፈጠረው ማዕዘን φ። አዎ!
sin(α) = sin(φ) ፥ cos(α) = cos(φ) ፥ ...
ከሩቅ ይህ ግር ያሰኝ ይሆናል ፤ ምክንያቱም የተፈጠረው ሦስትማዕዘን ዋናውን ማዕዘን α በአካል ስለማይጠቀልል። ይሁን እንጂ ሦስት-
ማዕዘኑን የት መፍጠር እንዳለበት ወሰኙ P2 (x2 , y2 ) ነው። ሦስትማዕዘኑን የምንፈጥርበት ሌላ መንገድ የለም። ደግነቱ ያንን መከተላችን
ትክክለኛ መልስ ላይ ያደርሰናል። ማናኛውም ማዕዘን በሹል ማዕዘን መወከል እንችላለን ሲባል በዚህ ተፈጥሯዊ ንብረት የተነሳ ነው።
በይበልጥ ይህን ጉዳይ በሚቀጥሉት ሁለት ክፍሎች እንመለከታለን።
7.4.1 ማንኛውም ማዕዘን ሲባል
ከማዕዘን ንብረቶች መካከል መነሻ ክንድ እና መድረሻ ክንድ ይገኙበታል። ማንኛውም ማዕዘን ስንል ፣ በዓይነተኛ ክብ እምብርት
ላይ የተተከሉት የመነሻና የመድርሻ ክንዶች እንዳሉ ሆነው ፣ በየትኛውም አቅጣጫ የመድረሻ ክንዱ በክቡ ዙሪያ ከመነሻ ክንዱ አንፃር
የሚፈጥረው ልዩነት ነው። ምንጊዜም ማዕዘን ዚሮ ብለን መቍጠር የምንጀምረው «ከመነሻ ክንዱ» ነው።
P3 (xy3 ,y3 )
P4 (x4 ,y4 ) P2 (x2 ,y2 )
P5 (x5 ,y5 ) P1 (x1 ,y1 )
θ
P6 (x6 ,y6 ) x 0)
P0 (x0 ,y
መነሻ ክንድ
P7 (x7 ,y7 ) P11 (x11 ,y11 )
P8 (x8 ,y8 ) P10 (x10 ,y10 )

P9 (x9 ,y9 )
ምስል 7.15: ማንኛውም ማዕዘን ሲሉ
ምስል 7.15 ፣ በዓይነተኛ ክብ ሥር ፣ ስለማዕዘናት እና ተጓዳኝ ጐኖቻቸው ነው። በዚህ ምስል ውስጥ እየተካሄዱ ያሉትን ክንዋኔዎች ፣
አተኩሮ በትዕግሥት መመርመር ፣ በእያንዳንዱ Pi አማካኝነት ተከሳቹን ማዕዘን እና ሦስትማዕዘን ከልብ እንድንገነዘብ ያግዘናል ፤ ብሎም
ሰለማንኛውም ማዕዘን። ዝርዝር ማብራሪያ።
ሀ) የሁሉም ማዕዘናት ቈጠራ መነሻ ክንድ P0 ነው። ከP1 ጀምሮ እስከ P12 ያሉት የመድረሻ ክንዶች ልዩ ልዩ ማዕዘናትን በመደንገግ
ሂደት ውስጥ ይሳተፋሉ።
ለ) እያንዳንዱ Pi ለማዕዘንና ለአዋቃሪው ሦስትማዕዘን መከሰት ምክንያት ነው። እነዚህን ለምሳሌ ያህል አወጣን እንጂ ፣ ልናወጣ
የምንችላቸው ቍጥር ወሰን የለውም።
ሐ) በዓይነተኛ ክብ ሥር ፣ በጣም አሥፈላጊና ማስተዋል ያለብን ተጨማሪ የማዕዘን ንብረቶች፦
1. ከ0◦ እስከ 90◦ እየተጓዝን ሦስትማዕዘን ስንመሰርት ፣ x እየቀነሰ ፣ ነገር ግን y እየጨመረ ይሄዳል።
2. ከ90◦ ተነስተን ወደ 180◦ ስናመራ ፣ x በአሉታዊነት እየጨመረ ፣ ነገር ግን y እየቀነሰ ይመጣል።
3. ከ180◦ ወደ 270◦ ስንጓዝ ፣ x በአሉታዊነት እየቀነሰ ፣ ነገር ግን y በአሉታዊነት እየጨመረ ይሄዳል።
4. ከ270◦ ወደ 360◦ ስንራመድ ፣ x እየጨመረ ፣ ነገር ግን y በአሉታዊነት እየቀነሰ ይመጣል።
መ) በመጨረሻ አንድ መሠረታዊ ነጥብ እንጥቀስ። ማዕዘናትን ስንለካ በመነሻና በመድረሻ ክንዶች መካከል ያለውን ልዩነት እንወስዳለን።
ነገር ግን ማንኛውንም ማዕዘን ለማስላት ፣ የማዕዘኑን አዋቃሪ ሦስትማዕዘን ስንመሰርት የሚከሰተውን ማዕዘን እንጠቀማለን።
ዝርዝሩን በሚቀጥለው አርእስት እናያለን።
7.4.2 አገናዛቢ ማዕዘናት
ቀደም ብለን ለማንኛውም ማዕዘን በዓይነተኛ-ክብ ሥር ፣ ሦስትማዕዘን ማዋቀር የምንችልና ዋናው ማዕዘን ከ 90◦ በላይ ከሆነ ፤ ሌላ እኩል
ማዕዘን እንደሚከሰት ባጭሩ አይተናል። አሁን ያንን እኩል ማዕዘን «አገናዛቢ ማዕዘን» (reference angle) ብለን እንጠራዋለን።
ዓላማው የቱንም ማዕዘን እንደ «ሹል» መወከል ነው።
ማንኛውንም ማዕዘን «በሹል ማዕዘን» መወከል እንችላለን ፤ ትንሽ ወይም ትልቅ። በዓይነተኛ ክብ ለተሰጠ ማዕዘን (θ > 90◦ ) ፣
«አገናዛቢ ማዕዘን» (reference angle) አለው ሲባል ፣ በሹል ማዕዘን θR ፣ የመነሻ ክንዱ (x) ወይም (−x) ፣ የመድረሻ
ክንዱ ደግሞ የθ መድረሻ ክንድ በሆነ ማዕዘን ሲወከል ነው።
y
θ=135◦
θR =180◦ −135◦
r
y
θ x
θR
−x x
አገናዛቢ ማዕዘን
ምስል 7.16: አገናዛቢ ማዕዘን
በንድፍ 7.16 የተሰጠው θ = 135◦ ዋና ማዕዘን ሲሆን ፤ አገናዛቢ ማዕዘኑ θR ነው። የመድረሻ ክንድ የ2ኛው ሩበኛ ቤት ካረፈ ፣
አገናዛቢ ማዕዘኑን በዚህ መንገድ እናሰላለን።
θR = 180◦ − θ = 180◦ − 135◦ = 45◦
አገናዛቢ ማዕዘን ሁልጊዜ አውንታዊ ነው ፤ ነገር ግን የx እና y አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት ወሳኙ የተከሰተበት የሩበኛ ቤት ነው።
ስለሆነም ለ 135◦ በሩበኛ ፪ ቤት x አሉታዊ ፣ y አውንታዊ ናቸው።
የማዕዘኑ ጉዞ በሰዓታዊ አቈጣጠር ቢሆን ኖሮ ፣ ዋናው ማዕዘን አሉታዊ ፣ አገናዛቢው አውንታዊ ይሆኑ ነበር። ሩበኛ ቤቱ ፫ ነውና
x አሉታዊ ፣ y አሉታዊ ይሆኑ ነበር። በደፈናው አገናዛቢ ማዕዘንን ለማግኘት የምንከተለው መመሪያ ከዚህ በታች ተዘርዝሯል።
ሀ) ማዕዘኑ (0◦ ≤ θ ≤ 90◦ ) ከሆነ ፣ ራሱ ማዕዘኑ «አገናዛቢ ማዕዘን» ነው። ስለዚህ ምንም ለውጥ አያሥፈልግም።
ለ) ማዕዘኑ (90◦ < θ < 180◦ ) ከሆነ ፣ θR = 180◦ − θ።
r በንድፍ 7.17.1 θ = 140◦ ነው። ዋናው ማዕዘን ያለው

y 140◦
θR ሩብኛ ክፍል ፪ ላይ ስለሆነ ፣ አገናዛቢ ማዕዘኑን ለማግኘት፦
−x
θR = 180◦ − θ
= 180◦ − 140◦ = 40◦
(7.17.1) አገናዛቢ ማዕዘን 40◦
ሐ) ማዕዘኑ (180◦ < θ < 270◦ ) ከሆነ ፣ θR = θ − 180◦ ።
በንድፍ 7.18.1 θ = 215◦ ነው። ማዕዘኑ ያለው

ሩብኛ ክፍል ፫ ስለሆነ ፣ አገናዛቢ ማዕዘኑን ለማግኘት፦
215◦
◦
θR = θ − 180 θR
◦ ◦ ◦
= 215 − 180 = 35 ወይም
θR = |180◦ − θ|
= |180◦ − 215◦ | = 35◦ (7.18.1) አገናዛቢ ማዕዘን 35◦
መ) ማዕዘኑ (270◦ < θ < 360◦ ) ከሆነ ፣ θR = 360◦ − θ።
በንድፍ 7.19.1 (θ = 315◦ ) ነው። ማዕዘኑ ያለው የሩብኛ

315◦ ክፍል ፬ ስለሆነ ፣ አገናዛቢ ማዕዘኑን ለማግኘት፦
θR
θR = 360◦ − θ
= 360◦ − 315◦ = 45◦
(7.19.1) አገናዛቢ ማዕዘን 45◦
የአገናዛቢ ማዕዘናት አሰላል ዘይቤዎችን በተቋጠረ መልክ ስናቀርበው ይህን ይመስላል።



0◦ < θ < 90◦

 ከሆነ θR = θ



90◦ < θ < 180◦ ከሆነ θR = 180◦ − θ
አገናዛቢ ማዕዘን = (7.2)
180◦ ≤ θ < 270◦
 ከሆነ θR = θ − 180◦





270◦ < θ < 360◦ ከሆነ θR = 360◦ − θ
ምሳሌ 7.4.1. አገናዛቢ ማዕዘናት
ለእነዚህ ማዕዘናት «አገናዛቢ ማዕዘናቸውን» ፥ ሩበኛ ቤታቸው ፣ እንዲሁም የx እና y አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት እናፈላ-
ልጋለን።
ሀ) θ = 240◦ ለ) θ = − π3 ሐ) θ = 170◦
መፍትሔ፦
ሀ) θ = 240◦
θR = θ − 180◦ = 240◦ − 180◦ = 60◦
ሩበኛ ቤቱ ፫ ፣ x አሉታዊ ፣ y አሉታዊ ናቸው።
ለ) θ = − π3
ይህ አሉታዊ ማዕዘን ነው ፤ ማለት የማዕዘኑ መድረሻ-ክንድ «በሰዓት አቈጣጠር» ዙሪያ ተጕዟል። በተጨማሪ በዚህ ጉዞ ሩበኛ
ቤቱ ፩ ይሆናል። ስለዚህ አገናዛቢ ማዕዘን ማውጣት አይኖርብንም።
ሐ) θ = 170◦
θR = θ − 170◦ = 180◦ − 170◦ = 10◦
ሩበኛ ቤቱ ፪ ፣ x አሉታዊ ፣ y አውንታዊ ናቸው።
7.4.3 ዓይነተኛ ክብ ፥ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፥ ማንኛውም ማዕዘን
በቀደመው ንኡስ አርእስት ፣ ስለማንኛውም ማዕዘን ከዓይነተኛ ክብ አንጻር ተመልከተናል። አሁን ደግሞ በ7.1 የደነገግናቸውን ፋንክሽኖች
እንደገና በዓይነተኛ ክብ ሥር ምን እንደሚመስሉ ካየን በኃላ ፣ በየትኛውም ማዕዘን ላይ በሥራ እናውላቸዋለን። የፋንክሽኖች ድንጋጌ እንደገና
የምንመለከትበት ምክንያት ፣ ወደፊት እንደምናየው ፣ የዓይነተኛ ክብ ንብረቶች ፣ ተጨማሪ የፋንክሽኖች ባህሪያት ስለሚያሳዩን ነው።
y
P(x,y))
1
y
r=
θ x
x
r=1,x=cos(θ),y=sin(θ)
ምስል 7.20: ማዕዘን በዓይነተኛ ክብ ሥር
በምስል 7.20 የተሰጠውን ንድፍ መሠረት አድርገን ፣ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን በዓይነተኛ ክብ ሥር ቀጥለን እንደገና እንቃኛቸዋለን።
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
y x
sin(θ) = =y cos(θ) = =x
r r
y
x
tan(θ) = cot(θ) =
x y (7.3)
r
r
sec(θ) = csc(θ) =
x y
የጐኖቹ ስያሜ x ፥ y እና r የሆኑበት ምክንያት ዓይነተኛው ክብ በመደበኛ አቀማመጡ በዐራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ ላይ ስለሆነ
ነው። በዚህ ሁኔታ ውስጥ ይህንን አሰያየም መጠቀም ትክክል ነው። ከዚህ በፊት አጠገብ ፥ ማዶ እና አፋፍ አይተናል። ፋንክሽኖችን
በሚመለከት በመሠረቱ ለውጥ የለም። ልዩነቱ እዚህ የዓይነተኛውን ክብ ንብረቶች ማንፀባረቃቸው ነው።
ይህ ድንጋጌ የተመሠረተው በሩበኛ ክፍል ፩ ላይ ነው ሁሉም አውንታዊ ሆነው የሚታዩት። ወደ ሌሎች ሩበኛ ክፍሎች ስንሻገር ግን
የx
x እና የy
y አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት እንደሚከተለው ነው። ሳይጠቀስ መታለፍ የሌለበት ፣ r አውንታዊም ወይም አሉታዊም
አይደለም። ገለልተኛ ነው።
ሩበኛ ክፍል ፩ ሩበኛ ክፍል ፪ ሩበኛ ክፍል ፫ ሩበኛ ክፍል ፬
x አውንታዊ አሉታዊ አሉታዊ አውንታዊ
y አውንታዊ አውንታዊ አሉታዊ አሉታዊ
አሁን (x = cox(θ)) እና (y = sin(θ)) በመሆናቸው ፣ የተወሰኑትን ከፋንክሽኖች በዚህ መልክ መግለጽ እንችላለን።
y sin(θ) x cos(θ)
tan(θ) = = cot(θ) = =
x cos(θ) y sin(θ)
(7.4)
1 1
sec(θ) = csc(θ) =
cos(θ) sin(θ)
እነዚህ የሚወክሉት ጽንሰሐሳብ እጅግ መሠረታዊ ስለሆነ ፣ መረዳት ብቻ ሳይሆን ፣ በቅጡ ማስታወስ የሚያዛልቁ ጓደኞቻችን ያደርጋቸዋል።
መለማመጃ
ልምምድ 7.4.1 ተከታዪቹ ጥያቄዎች ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ማንኛውንም ማዕዘናት ይመለከታሉ። የትሪግኖሜትሪ
ሠንጠረዥ ወይም ተመሳሳይ መጠቀም ያሥፈልግ ይሆናል።
I አገናዛቢ ማዕዘናት
ሀ) ማንኛውንም ማዕዘን በሹል ማዕዘን መልክ መወከል መቻሉ አሥፈላጊነቱ ለምንድን ነው?
ለ) አገናዛቢ ማዕዘን አውንታዊ ነው ከተባለ ፣ የአንድን ንጽጽር ውጤት አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት እንዴት እንወስናለን?
7.5 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አውዳዊነት 159
ሐ) ከዓይነተኛ ክብ አንፃር አውንታዊነትንና አሉታዊነት ካወጣን ፣ ልዩና ብቸና ማዕዘናት እነማን ናቸው?
መ) የትሪግኖሜትሪ ሠንጠረዥ ከ0 እስከ 90◦ ከያዘ በቂ ነው የሚያሰኘው ምንድን ነው?
ሠ) ለአውንታዊ ወይም ለአሉታዊ ማዕዘን አገናዛቢን ስናፈላልግ ልዩነቱ ምኑ ላይ ነው?
I አገናዛቢ ማዕዘን መፈለግ
2. የእያንዳንዱ ማዕዘን አገናዛቢ ማዕዘን ፥ ሩበኛ ቤት ወስኑ።
ሀ) 15◦ ለ) π
2 ሐ) −15◦
መ) 225◦ ሠ) 150◦ ረ) 5π
3
ሰ) 3π
4 ሸ) 315◦ ቀ) −690◦
3. ለእያንዳንዱ φ አገናዛቢውን ከወሰናችሁ በኃላ የተሰጠውን ፋንክሽን ገምግሙ። አብራችሁ ከሩበኛ ቡቱ አንፃር አውንታዊ ወይም
አሉታዊ መሆኑን ወስኑ።

ሀ) sin(690◦ ) ለ) cos(720◦ ) ሐ) tan 5 π6

መ) sec 17 π6 ሠ) csc(210◦ ) ረ) sin(170◦ )
ሰ) cot(310◦ ) ሸ) tan(765◦ ) ቀ) tan(0)
4. እያንዳንዱ ቃል እኩልነቱን በዓይነተኛ ክብ ሥር ሦስትማዕዘን በመሳል አረጋግጡ።
ሀ) sin(405◦ ) = sin(135◦ ) ለ) cos(210◦ ) = cos(150◦ ) ሐ) sin(−15◦ ) = − sin(15◦ )
መ) cos(−10◦ ) = cos(10◦ ) ሠ) tan(240◦ ) = tan(60◦ ) ረ) cot(−45◦ ) = cot(135◦ )
ሰ) sin(45◦ ) = sin(135◦ ) ሸ) sec(120◦ ) = sec(210◦ ) ቀ) csc(765◦ ) = csc(855◦ )
7.5 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አውዳዊነት
በራሳችንና በአካባቢያችን አያሌ አውዳዊ ተፈጥሮዎች አሉ። የዓለማት ጉዞ በፀሐይ ዙሪያ ፣ ክራር ሲመታ የሚፈጠረው ንዝረት ፣ የባህርና
የውቅያኖስ ሞገድ ፣ የልባችን ትርታ ፣ የግድግዳ ሰዓት የፔንደለም ውዝዋዜ እና የመሳሰሉት አውዳዊ ክንውኖች ናቸው። መሬት በየዓመቱ
በፀሐይ ዙሪያ በምታደርገው ጉዞ ፣ በየጊዜው መከር (መጻው) ፥ በጋ (ሐጋይ) ፥ ፀደይ (በልግ) ፥ ክረምት በተከታታይ ይከሰታሉ። አርሶ
አደሮች እህል ሲያበራዩ ፣ በሬዎችን ጠምደው በአውዱማ ላይ ከብቶቹን በዙሪያ እህሉ እስከሚበራይ ድረስ በተደጋጋሚ ይነዳሉ። እያንዳንዱ
ዙር «አውድ» ነው።
አወደ፦ ዞረ ፥ ሸተተ ፤ ዐወደ
አንድ ፋንክሽን «አውዳዊ» የሚባለው ፣ በተተመነ «አራራቂ» ውስጥ የሚሰጠውን ውጤት ፣ በየተከታታዩ አራራቂ ከደጋጋመ ነው።
እያንዳንዱን ዙር ወይም ተደጋጋሚ ሂደት «አውድ» ይባላል።
ድንጋጌ 7.3 የፋንክሽን አውዳዊነት

እንበል f : R → Rr ፋንክሽን ነው። ፋንክሽን f «አውዳዊ» ነው እንላለን ለ(T > 0) ፣ የሚከተለው ከተሟላ፦
f(x + T ) = f(x) ለሁሉም x ∈ R
እንዲሁም T > 0 ቋሚ ቍጥርና የፋንክሽኑ «አውድ» ነው።
ይህ አጠቃላይ ድንጋጌ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን ይሸፍናል። የፋንክሽኑ ቃል f(kx) መልክ ከያዘ ፣ አውዱ በአዲስ መሰላት አለበት።
T
kx = T =⇒ x = ማለት k = 1, 2, 3, ..., n ድፍን ቍጥር ነው
k
ዝርዝሩን ቀጥለን እንመለከታለን።
ሳይን ፥ ኮሳይን
የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች አውዳዊ ናቸው። እዚህ የሳይን እና የኮሳይን ፋንክሽኖች ላይ እናተኩራለን። የሁለቱም አውድ 2π ነው። በመሆኑም
በጉዟቸው 360◦ ላይ ከደረሱ በኃላ ፣ የሚቀጥለው ዙር አዲስ አውድ ይሆናል ፤ ማለትም ራሳቸውን መድገም ይጀምራሉ። እየቀጠሉ
ከ720◦ በኃላ ፣ ሌላ አዲስ አውድ ይጀምሩና ሂደቱ በዚህ መልክ እስከሚፈለገው ድረስ እየተደጋገመ ይቀጥላል።
sin(θ + T ) = sin(θ + 2π) = sin(θ)

cos(θ + T ) = cos(θ + 2π) = cos(θ)
ስለአገናዛቢ ማዕዘናት ቀደም ባለው ክፍል ስናነሳ ፣ የትኛውንም ማዕዘን በሹል ማዕዘን መልክ መወከልን ተመልክተናል። እዛ የተማርነው
ፅንሰሐሳብ ፣ ከላይ የቀረቡትን የሳይንና እና የኮሳይን ቃል በተወሰነ ደረጃ ያንፀባርቃል።
ሁለቱንም ፋንክሽኖች «ንድፋቸውን« ብንሥል ፣ በግልጽ አውዳቸውን መታዘብና በጥልቅ መገንዘብ እንችላለን። በቅድሚያ የሳይንን
ንድፍ እንመልከት።
1
sin(θ)
x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2
−1
አውድ T0 = 2π −2 አውድ T1 = 2π
ምስል 7.21: የሳይን ፋንክሽን አውድ
ከዚህ ንድፍ የምንማራቸው ዋና ዋና ነጥቦች፦
ሀ) በx-እንዝርት ረገድ ፣ ንድፉ የተሳለው በአራራቂ (−2π) እና (2π) መካከል ነው። በነገራችን ላይ ፣ እንደ አስፈለገው አራቃቂውን
ማስፋት ወይም ማጥበብ ይፈቀዳል።
ለ) ንድፉ ሁለት መድባዊ አውዶች አሉት። የመጀመሪያው ከ(−2π) እስከ (0) እና ሁለተኛው ደግሞ ከ(0) እስከ (2π)። እያንዳንዱ
አውድ 2π አራራቂ አለው ማለት ነው።
ሐ) የአውዱ ዳግም ቦታ እየወሰደ ያለው በx-እንዝርት ረገድ ብቻ ነው። በy-እንዝርት ረገድ ከፍታው 1 እንዲሁም ዝቅታው −1 ሆነው
ይቀጥላሉ። አውዳዊነት ይህንን ንብረት አይነካም።
ቀጥሎ የኮሳይንን ንድፍ እንቃኝ።
1 cos(θ)
x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2
−1
አውድ T0 = 2π −2 አውድ T1 = 2π
ምስል 7.22: የኮሳይን ፋንክሽን አውድ
ምሳሌ 7.5.1. የፋንክሽን አውድ ማውጣት እና ንድፍ መሣል።
የሚከተለው ፋንክሽን አውድ ካወጣን በኃላ ንድፉን እንነቅሳለን።

sin(2θ)
መፍትሔ፦
የሳይን ፋንክሽን መደበኛ አውድ θ = 2π ነው። ነገር ግን መልስ የምንሻለት ፋንክሽን ቃል sin(2θ) ይለያል። ስለዚህ ትክክለኛውን
አውድ ለማግኘት፦
2θ = 2π መነሻ ቃል

2π
θ= =π ይህ የፋንክሽኑ አውድ ነው
2
የፋንክሽኑ ንድፍ ከπ አውድ ጋር።
1 sin(2θ)
x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2
−1
አውድ T0 = π T1 = π T2 = π T3 = π
ምስል 7.23: ምሳሌ፦ የሳይን ፋንክሽን አውድ
J
ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት
ራሳችን ለማስታወስ ያህል ፣ የታንጀንት እና የኮታንጀንት ፋንክሽኖች፦

sin(θ) cos(θ)
tan(θ) = cot(θ) =
cos(θ) sin(θ)
የታንጀንት ፋንክሽን cos(π/2) ወይም cos(3π/2) ከሆነ አይደነገግም። የኮታንጀንት ፋንክሽን sin(0) ፥ sin(2π) ወይም sin(π)
ከሆነ እንዲሁ አይደነገግም። ምክንያቱም በ0 ማካፈል ስለማይቻል።
ሁለቱም ፋንክሽኖች አውዳቸው π ነው። ከሳይን እና ከኮሳይን የተለዩበት ምክንያት ፣ ፋንክሽኖቹ ውጤታቸውን በየπ አውድ ስለሚደ-
ጋግሙ ብቻ ነው። ይህ መሠረታዊ ንብረታቸው ነው።
ንድፋቸውን በቅርብ ስንመረምር ፣ ከላይ በተጠቀሱት ማዕዘናት ላይ ፋንክሽኖቹ ያልተደነገጉ መሆኖቸውን እና አውዳቸው π መሆኑን
በግልጽ እናያለን። ምስል 7.24.2 እና 7.24.1 ተመልከቱ። የነጠብጣም መስመሮቹ ፋንክሽኖቹ ያልተደነገጉበት ነው። በተጨማሪ እነዚህ
መስመሮች አውዶቹ መጀመሪያቸውን እና ማብቂያቸውን ያመለክታሉ። ያልተደነገጉበት መስመሮች ፣ እንደ አጋጣሚ ሆኖ ነው እንጂ ፣
የአውድን መነሻና መድረሻ አይወስኑም።
y
tan(x)
y
cot (x)
5 5
x x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π −2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2 2 2 2
−5 −5
(7.24.1) ታንጀንት እና አውዱ ንድፍ (7.24.2) ኮታንጀንት እና አውዱ ንድፍ
ምሳሌ 7.5.2. የታንጀንትና የኮታንጀንት ፋንክሽኖችን አውድ መወሰን።
የዚህ ፋንክሽን አውድ ማን ነው?

3θ
tan
2
መፍትሔ፦
3

የታንጀንት ፋንክሽን መደበኛ አውድ π ነው። ሆኖም መፍትሔ የምንሻለት ፋንክሽን tan( 2 θ) እስከሆነ ፤ ትክክለኛውን አውድ
ማስላት አለብን።

3θ
=π መነሻ ቃል
2
!
π 2π
θ= 3
= ይህ የፋንክሽኑ አውድ ነው
2
3
J
ሲካንት ፥ ኮሲካንት
ሲካንት እና ኮሲካንት ፋንክሽኖች፦

1 1
sec(θ) = csc(θ) =
cos(θ) sin(θ)
ሲካንት cos(90◦ ) ወይም cos(270◦ ) በሚሆንበት ጊዜ ፣ ኮሲካንት sin(0◦ ) ፥ sin(360◦ ) ወይም sin(180◦ ) በሚሆንበት
ጊዜ አይደነገጉም። ምክንያቱም በ0 ማካፋል ስለማይፈቀድ። ማሳሰቢያ፦ እነዚህ ፋንክሽኖች የማይደነገጉበት መስመር ፣ በአውዳቸው ላይ
ምንም ተፅዕኖ የለውም።
እነዚህ ፋንክሽኖች የሳይን እና የኮሳይን ጥገኛ በመሆናቸው ፣ የእነሱን አውዳዊነት ይወርሳሉ። እናም አውዳቸው 2π ነው። ለምን
አውዳቸው ከታንጀንት እና ከኮታንጀንት ተለየ ቢባል ፣ ራሳቸውን የሚደጋግሙት በየ2π ስለሆነ ነው።
ንድፎቻቸውን ስናይ አውዳቸውን በቀላሉ መለየት ያዳግት ይሆናል። ለምሳሌ ከዚህ በታች የቀረበው ፣ የሲካንት ንድፍ ፣ አውዱ ከ2π
ይልቅ π ነው ማለት ያስመኛል። ነገር ግን በጥንቃቄ ካስተዋልን ፣ አውዱ የሚደጋገመው በየ2π ነው። ይረዳ ዘንድ የመጀመሪያው አውድ
በቀይ ቡና ፥ ሌላኛው በሰማያዊ ቀለም ተስለዋል።
y
4 sec (x)
sec (x)
2
x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2
−2
−4
ምስል 7.25: የሲካንት ፋንክሽንና አውዱ
መለማመጃ
ልምምድ 7.5.1 እነዚህ ጥያቄዎች ስለአውዳዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ነው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ
በመከተል መፍትሔ ስጡ።
I አውዳዊነት
ሀ) የፋንክሽን አውዳዊ መሆንና አለመሆን እንዴት ይታወቃል?
ለ) በሳይንና በታንጀንት መካከል ያለው የአውድ ልዩነት ምንድን ነው? ካለ ለምን?
ሐ) የአንድ ፋንክሽን መደበኛ አውድ ለማጥበብ ወይም ለማስፋት ምን መደረግ አለበት?
መ) አውዳዊ ፋንክሽን አንድ-ለአንድ ነው ወይስ አይደለም? መልሳችሁን አብራሩ።
ሠ) አውዳዊ ፋንክሽኖች ተመላሽ ፋንክሽን አላቸው ወይስ የላቸውም? ካላቸው በምን ሁኔታ?
I የፋንክሽን አውድ መወሰን
2. የእነዚህ ፋንክሽኖች አውድ ወስኑ።
1

ሀ) cos(2x) ለ) tan(2x) ሐ) sin 2x

መ) cot 12 x ሠ) 32 sec (3x) ረ) 3 csc 5
3x

ሰ) cos 13 x ሸ) 2 sin (3x) ቀ) tan x + π
3
I የፋንክሽን አውድ በንድፍ
3. እያንዳንዱን ፋንክሽን በተሰጠው አራራቂ ውስጥ ንደፉ ፣ እንዲሁም አውዱን አውጡ።

ሀ) sin 1
2x ፥ አራራቂ (−2π ≤ x ≤ 2π)
ለ) tan (2x) ፥ አራራቂ (−π ≤ x ≤ π)
ሐ) cos (3x) ፥ አራራቂ (0 ≤ x ≤ 2π)

መ) csc 32 x ፥ አራራቂ (−2π ≤ x ≤ 2π)
ሠ) sin (−2x) ፥ አራራቂ (0 ≤ x ≤ 2π)

ምዕራፍ 8
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት
ይዘት
8.1 የትሪግኖሜትሪ ደንቦች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
8.1.1 የሳይኖች ደንብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
8.1.2 የሳይኖች ደንብ እርግጠኛነት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.1.3 የኮሳይኖች ደንብ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
8.1.4 የኮሳይኖች ደንብ ማረጋገጫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
8.2 የሳይኖችና የኮሳይኖች ደንብ የአተገባበር ዘይቤ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
8.2.1 ልዩ ሁኔታ ፩፦ «ማዕዘን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» «ማማጐ» . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
8.2.2 ልዩ ሁኔታ ፪፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ማዕዘን» ጐጐማ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
8.2.3 ልዩ ሁኔታ ፫፦ «ጐን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» ጐማጐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
8.2.4 ልዩ ሁኔታ ፬፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ጐን» ጐጐጐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
8.3 ያለአይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
166 ምዕራፍ 8. ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት
አ
ንድ ሦስትማዕዘን ዓይነተኛ ከሆነ ወይም ወደ ዓይነተኛ በቀላሉ መቀየር ከተቻለ ፣ መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖችን እንዲሁም
የፓይታጐራዊ ቀመርን በመጠቀም ያልታወቁ የንብረቶቹን ልክ እንወስናለን። በሌላ በኩል ግን ዓይነተኛ ያልሆኑ ወይም ትክክለኛ
ማዕዘን (90◦ ) የሌላቸው «ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት» (oblique triangles) ብለን የምንጠራቸው አሉ። እንደዚህ
አይነቶቹን በለመድናቸው ፋንክሽኖች ፣ በተጨማሪ በፓይታጐራዊ ቀመር ልካቸውን በቀጥታ መወሰን አንችልም።
የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖችና የፓይታጐራዊ ቀመር የሚሰሩት በዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ላይ ነው። ብንሞክረው ውጤቱ ስህተት ይሆናል።
በዚህ ምዕራፍ ፣ ግባችን «ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናትን» ማንነት በቅርብ ማጥናት ፥ እርግጠኛ መፍትሔ መፈለጊያ ቀመሮችን መመርመር
እና የመፍትሔ አሰጣጥ ዘይቤዎችን መመሥረት ነው።
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን (oblique triangle)፦ ትክክለኛ ማዕዘን (90◦ ) የሌለው ሦስትማዕዘን «ያለዓይነተኛ
ሦስትማዕዘን» ተብሎ ይጠራል። ማዕዘናቱ ሹልና ፍርቅቅ ሲሆኑ በአንድ ሦስትማዕዘን ውስጥ ሊኖር የሚችለው
አንድ ፍርቅቅ ብቻ ነው።
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ቀጥተኛ ማዕዘን (90◦ ) የሌለው ማንኛውም ሦስትማዕዘን ፣ በተለይ ባለሦስት ዕኩል ማዕዘናት (equilateral)
፣ ባለሁለት ዕኩል ማዕዘናት (isosceles) ፣ ባለመላው ሹል ማዕዘናት (acute) ፣ ባለፍርቅቅ ማዕዘናት እና የመሳሰሉት ሦስትማ-
ዕዘናት ናቸው። እዚህ ላይ ፣ ባለሦስት እና ባለሁለት ዕኩል ሦስትማዕዘናት አንዳንድ ሁኔታዎች ከተሟሉ በቀላሉ ወደ ዓይነተኛ መቀየር
ስለምንችል እነሱ ላይ አናተኩርም።
B B B
A C C A A C
ምስል 8.1: ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት
8.1 የትሪግኖሜትሪ ደንቦች
ለያለዓይነታት ሦስትማዕዘን ችግሮች መፍትሔ ከምንሻባቸው ቀመሮች መካከል የተወሰኑት እንደ ደንብ ይፈርጃሉ። እነሱም የሳይኖች ደንብ ፥
የኮሳይኖች ደንብ እና የታንጀንቶች ደንብ ናቸው። በዘመናዊ ትሪግኖሜትሪ የታንጀንቶች ደንብ እምብዛም ስለማይነሳ እዚህ አልተጨመረም።
8.1.1 የሳይኖች ደንብ
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ልኮችን ከምናወሳስንባቸው ቀመሮች አንዱ «የሳይኖች ደንብ» (law of sines) ተብሎ ይጠራል። እናም
ቀመሩ በደፈናው ይህን ይመስላል።
8.1 የትሪግኖሜትሪ ደንቦች 167

a b c 
= =  B
sin(A) sin(B) sin(C) 

(8.1) c a

sin(A) sin(B) sin(C) 


= =
a b c A C
b
እዚህ ላይ A ፥ B ፥ C ማዕዘን ሲሆኑ ፣ a ፥ b እና c ደግሞ ጐኖች ናቸው።
(8.2.1) «መደበኛ» አሰያየም
በተጨማሪ ሁለቱ ቀመሮች አንድ አይነት ናቸው።
ይህንን ቀመር በተገቢው መንገድ በሥራ ላይ ለማዋል ፣ በቅድሚያ ስለማዕዘናቱ እና ስለጐኖቹ አጠራር ወይም አሰያየም መከተል ያለብን
ስልት አለ። እንዲረዳን ምስል 8.2.1 አብረን እንመልከት። ማዕዘን A ከጐን a ትይዩ ወይም በስተቃራኒ ፣ ማዕዘን B ከጐን b ትይዩ፣
እንዲሁ ማዕዘን C ከጐን c ትይዩ ናቸው። የሳይን ደንብ ይህንን አሰያየም ወይም ተመሳሳይ ይጠብቃል። ነገር ግን በተለየ መጠሪያ ከሰየምን
ወይም የተሰየመ ካገኘን ፣ የሳይኖችን ደንብ ስንጠቀም ፣ እያንዳንዱ ስሌታዊ ቃል ላይ ማዕዘኑ ከጐኑ ትይዩ ወይም በስተቃራኒ መሆኑን ማረጋገጥ
አለብን። አለዛ ግድፈት ይከሰታል። በዚህ መጽሐፍ የሳይኖችንና የኮሳይኖችን ደንብ በሚመለከት አሰያየማችን በሚከተለው ይመራል።
◦ ጐኖችን በእንግሊዘኛ ትንሹ ፊደላት «a» ፥ «b» ፥ «c» ብለን እንጠራለን። ነገር ግን የጐኑ ልክ የሚታወቅና የሚጻፍ ከሆነ ፣
ምልክት አያሥፈልግም።
◦ ማዕዘናትን ደግሞ ፣ ከእያንዳንዱ ጐን ትይዩ ወይም ፊት ለፊት ካለው የጐን ስየማ አንፃር «A» ፥ «B» ፥ «C» ብለን እንጠራለን።
ይሁን እንጂ የማዕዘኑ ልክ የሚታወቅና የሚጻፍ ከሆነ ፣ የግድ ምልክት ማከል የለብንም።
◦ ምልክት ስንሰይም ፣ በትንሹ የእንግሊዘኛ ፊደል የምንሰይመው ጐን በትልቁ ፊደል ከምንሰይመው ማዕዘን ጋር ትይዩ መሆን
አለበት። ሌላ ሆሄኃት መሰየም ብንፈልግ እንኳን ፣ አሰያየማችን ከደንቡ ስልት ጋር መጣጣም ዪኖርበታል። ወይም የደንቡ አሰያየም
ከሦስትማዕዘኑ ጋር ፣ ወይም የሦስትማዕዘኑ አሰያየም ከደንቡ ጋር መጣጣም የግድ ነው። ለምሳሌ በራሳችን ፊደል መሰየም
እንሻለን እንበል። ውጤቱ ይህን ይመስላል።
ምሳሌ 8.1.1. የሳይኖችን ደንብ በተለየ አሰያያም
በእኛ ሆሄ የሳይኖችን ደንብ እንሰይም።
መፍትሔ፦
እንበል ማዕዘናትን «ሀ» ፥ «ለ» ፥ «መ» እንዲሁም ጐኖችን ደግሞ «ሁ» ፥ «ሉ» ፥ «ሙ» እንሰይማለን።

sin(ሀ) sin(ለ) sin(መ) 
= = 

ሁ ሉ ሙ  ለ
(8.2)
ሁ ሉ ሙ  
 ሙ ሁ
= = 
sin(ሀ) sin(ለ) sin(መ)
ሀ መ
ማሳሳቢያ፦ ይህ ለምሳሌ ነው እንጂ ፣ ከላይ የተጠቀሰውን ሰፊ ተቀባይነት ያለውን ስልት ሉ
አንጠቀምም ለማለት አይደለም።
J
የሳይኖች ደንብ በሚቀጥለው አርእስት ለማረጋገጥ እንሞክራለን ፤ ነገር ግን ከዛ ቢፊት ሁለት ምሳሌዎችን እንመልከት።
ምሳሌ 8.1.2. በሳይኖች ደንብ መፍትሔ መሻት
በሳይኖች ደንብ በምስል 8.4.1 የመጀመሪያውን ሦስትማዕዘን ያልታወቁ ጐኖችንና ማዕዘናት ልክ እንፈልግ።
B B
88◦
c a = 1.75 1 1.75
30.69◦
61◦ 61◦
A C A C
b=2 2
(8.4.1) ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ምሳሌ (8.4.2) ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መልስ
መፍትሔ፦
ይህ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ያልታወቁ አንድ ጐንና ሁለት ማዕዘናት አሉት። ተግባራችን በሳይኖች ደንብ እነዚህን ማፈላለግ ነው።
ማዕዘን B፦
sin(A) sin(B) sin(61◦ ) sin(B)
= → =
a b 1.75 2
◦

sin(61 )
sin(B) = 2
1.75
≈ .999
B = arcsin(.999) ≈ 88.31◦ = 88◦
ማዕዘን C፦
C = 180◦ − (88.31◦ + 61◦ ) = 30.69◦ = 31◦
ጐን c፦
c b 2
◦
= =
sin(31 ) sin(B) sin(88◦ )
c = 2.0 sin(31◦ ) csc(88◦ ) = 2 × .51 × 1.0 ≈ 1.0
ማሳሰቢያ፦ ከእንደዚህ አይነት ችግሮች ጋር ስንሰራ የዴሲማል ቍጥሮችን በጥንቃቄ ማሸጋሸግ ይኖርብናል።
ምሳሌ 8.1.3. የሳይኖች ደንብ ውስንነት መፈተን
በሳይኖች ደንብ ማንኛውንም ችግር መፍታት እንደማንችል እንይ። ቀጥሎ ላለው ሦስትማዕዘን በሳይኖች ደንብ መፍትሔ ማግኘት
እንችላለን?
7
130◦
A C
14
ምስል 8.5: የሳይኖች ደንብ ለዚህ መፍትሔ ይሰጣል?
መፍትሔ፦
ይህ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን የሁለት ጐኑ እና የአንድ ማዕዝኑ ልክ ይታወቃል። ማዕዘኑ በሁለቱ የሚታወቁት ጐኖች መካከል
ነው።
(7) (14) c
= =
sin(A) sin(B) sin(105◦ )
በሳይኖች ደንብ አንድን ልክ ለማውጣት ፣ ቢያንስ ሦስት የሚታወቁ ልኮች መኖር ብቻ ሳይሆን አንዱ ማዕዘ ከአንድ ጐን ጋር ትይዩ
መሆን አለበት። ልብ ካልን በያዝነው ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ግን ፣ ሦስት የሚታወቁ ልኮች ይኑሩ እንጂ ሁሉም ትይዩ የላቸውም።
ይህንን ከላይ የቀረበው ቃል በግልጽ ያሳያል። በዚህ ምክንያት የትኛውንም የማይታወቅ ልክ በሳይኖች ደንብ መወሰን አንችልም።
ከዚህ ምሳሌ የምንማረው ልዩ ነገር ፣ የታወቀው የማዕዘን ልክ በታወቁት የጐኖች ልክ መካከል ከሆነ ፣ የሳይኖች ደንብ መጠቀም
አንችልም። ወደፊት ይህንን ችግር እንዴት እንደምንረታው እንደርስበታለን።
8.1.2 የሳይኖች ደንብ እርግጠኛነት
የሳይኖች ደንብ ለምን ይሠራል ለሚለው ጥያቄ መልሱን እዚህ ለማየት እንሞክራለን። የደንቡን አወጣጥ ደረጃ በደረጃ በመዳሰስ ማረጋገጫውን
እንቃኛለን። ከሚከተሉት «ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት» እንጀምር።
B B
B D
a
c a c
h
h
A C C
A D C A b C
b
(8.6.1) ከአለዓይነተኛ ወደ ዓይነተኛ (1) (8.6.2) ከአለዓይነተኛ ወደ ዓይነተኛ (2)
በመሠረቱ መፍትሔ የምንሻው ለ △ACB (ምስል 8.6.1) ነው። ይህ ሦስትማዕዘን ዓይነተኛ ስላልሆነ የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖችን ፣
አልፎ ተርፎ የፓይታጐራዊ ቀመር መጠቀም የማንችል መሆኑ ከዚህ በፊት ተነስቷል። ዳሩ ግን በራሱ ላይ ሁለት ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት
ካወጣጣን ለአጠቃላይ መፍትሔ በሩ ይከፈታል። ስለዚህ አሁን ዓይናችንን ምስል 8.6.1 ላይ ጣል እናድርግ።
ከ B ጀምሮ እስከ D ድረስ በ h የተሰየመው የሰረዝ-ሰረዝ መስመር ፣ ለሁለት ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት መከሰት ምክንያት ሆኗል፦
△ADB እና △CDB። ለእነዚህ ሁለት ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት h የጋራ ከፍታ ከመሆኑም በላይ አዛማጅ ጐን ነው። ስለዚህ h ን
በሚከተለው ግንኙነት መግለጽ እንችላለን።
h
sin(A) = =⇒ c sin(A) = h ከ △ADB (ዕ1)
c
h
sin(C) = =⇒ a sin(C) = h ከ △CDB (ዕ2)
a
ዕኩሌታ (ዕ1) እና (ዕ2) በ h ምክንያት እርስ በርስ እኩል በመሆናቸው ወደ የሚከተለው ይመራናል።
a sin(C) = c sin(A) ሁለቱን ወገን በ sin(A) እና sin(C) እናካፍል

a c
= (ዕ3)
sin(A) sin(C)
ቢያንስ A ፥ C ፥ a እና c የምናገኝበትን የሳይኖች ደንብ ላይ ደርስናል። አሁን የሚቀሩን B እና b ቢሆንም ፤ ከምስል 8.6.1 ቅንብር
እነሱን ማግኘት ስለማንችል ፣ ሦስትማዕዘኑን ምስል 8.6.2 እንደሚያሳየው በአዲስ የሰረዝ-ሰረዝ መስመር ከA እስከ D ፣ ሁለት
አዲስ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት እንፈጥራለን። ልብ እንበል ለ△BDA አፋፉ c ሲሆን ፣ ለ△CDA ደግሞ አፋፉ b ነው። በነገራችን
ላይ በተመሳሳይ ከC ተነስተን ጋድም በማስመር ይህንን ማድረግ የምንችል መሆኑ ይታወቅ። ከላይ እንዳደረግነው ፣ በሁለቱ ዓይነተኛ
ሦስትማዕዘናት ዝምድና ተደግፈን h ን እንገልጻለን።
h
sin(B) = =⇒ c sin(B) = h ከ △BDA (ዕ4)
c
h
sin(C) = =⇒ b sin(C) = h ከ △CDA (ዕ5)
b
ሁለቱን ቃላት ትይዩ ወይም እኩል-ለእኩል ስናደርግና ለጐኖች ስናቃልል ፣ የሚከተለው መደምደሚያ ላይ እንደርሳለን።
b sin(C) = h = c sin(B) ሁለቱን ወገን በ sin(B) እና sin(C) እናካፍል
b c
= (ዕ6)
sin(B) sin(C)
በመጨረሻ ከዕኩሌታ (ዕ3) እና (ዕ6) ፣ የሳይኖች ደንብ ላይ እናርፋለን።
ድንጋጌ 8.1 የሳይኖች ደንብ፦

a b c
= = ወይም (8.3)
sin(A) sin(B) sin(C)
= = (8.4)
a b c
እዚህ ላይ a ፥ b ፥ c ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘኑ ጐኖች ሲሆን ፣ A ፥ B ፥ C ማዕዘናት ናቸው።
ይህንን የደረስንበትን የሳይኖች ደንብ በምሳሌዎች በሥራ ላይ ቀጥለን እናውላለን።

ምሳሌ 8.1.4. በሳይኖች ደንብ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ጐኖች መወሰን

B
α
ግባችን የሦስትማዕዘኑን △CAB የጐኖች ልክ መወሰን ነው። በንድፉ
z ተብሎ የሚጠራ ፣ ለሁለት ሦስትማዕዘናት መኖር ምክንያት የሆነ c 42.84◦ a
z
ጐን ወይም መስመር አለ። የመጀመሪያው ሦስትማዕዘን አንደኛው ጐኑ
65◦ β′ β 35.06◦
ይታወቃል። w
A 8 D C
b
መፍትሔ፦
ከጥያቄው የሁለት ማዕዘናትና የአንድ ጐን ልክ ይታወቃል። ያልታወቀውን የማዕዘን ልክ (B) በቀላሉ እንደሚከተለው እናገኛለን።
◦ በዚህ ምሳሌ ፣ በቅድሚያ ደንቡን ሳንጠቀም ያልታወቁትን ማዕዘናት ማውጣት እንችላለን። ለሦስቱ የማናውቃቸው ማዕ-
ዘናት ዝርዝሩ፦
β′ = 180◦ − (65◦ + 42.84◦ ) = 72.16◦
β = 180◦ − 72.16◦ = 107.84◦
α = 180◦ − (107.84◦ + 33.02◦ ) = 39.14◦ .
◦ ጐኖችን በሚመለከት zን የምንጠቀመው የ △CAB ጐኖች ለማግኘት ብቻ ነው ፤ ምክንያቱም ቀላሉ እሱ ስለሆነ። ማሳ-
ሰቢያ ይሆን ዘንድ ፣ ጐኖቹን ስናሰላ ሁለት ሦስትማዕዘናት ከማደባለቅ መቆጠብ ይኖርብናል ፤ ግድፈቶች ስለሚያስከትሉ።
z 8
=
sin(65◦ ) sin(42.84◦ )
z = 8 csc(42.84) sin(65◦ ) = 10.66
c 8
=
sin(72.16◦ ) sin(42.84◦ )
c = 8 csc(42.84) sin(72.16◦ ) = 11.19
a z
◦
=
sin(107.84 ) sin(33.02◦ )
a = 10.66 csc(33.02) sin(107.84◦ ) = 18.63
b c
=
sin(81.93◦ ) sin(33.02◦ )
b = 11.19 csc(33.02◦ ) sin(81.93◦ ) = 20.33
◦ ለመፈተን ያህል w እንወስንና በሱ በኩል b እናስላ።

w z
=
sin(39.14◦ ) sin(33.02◦ )
w = 10.66 csc(33.02◦ ) sin(39.14◦ ) = 12.34
b = w + 8 = 12.34 + 8 = 20.34 ማለፊያ
J
ምሳሌ 8.1.5. በሳይኖች ደንብ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ያልታወቁ ልኮችን ማስላት።
በምስሉ ለተሰጠው ሦስትማዕዘን ያልታወቁ የጐንና የማዕዘን ልኮቹን እናፈላልጋለን።
c
a=1
26.82◦ 110◦
A b C
መፍትሔ፦
ከጥያቄው የሁለት ማዕዘናትና የአንድ ጐን ልክ ይታወቃል። ያልታወቀውን የማዕዘን ልክ (B) በቀላሉ እንደሚከተለው እናገኛለን።
A = 26.82◦ ፥ C = 110◦ የሚታወቀው ልክ

B = 180◦ − (110◦ + 26.82◦ ) = 136.82◦
A = 26.82◦ ፥ B = 43.17◦ ፥ C = 110◦ ሁሉም ማዕዘናት
ቀጥለን ያልታወቁትን የሁለት ጐኖች ልክ እናሰላለን።
a = 10 የሚታወቀው የጐን ልክ
b a
=
sin(43.17◦ ) sin(26.82◦ )
b = 10 csc(26.82) sin(43.17◦) = 15
c b
=
sin(110◦ ) sin(43.17◦ )
c = 15 csc(43.17◦ ) sin(110◦ ) = 20.6
a = 10 ፥ b = 15 ፥ c = 20.6 ሁሉም ጐኖች
8.1.3 የኮሳይኖች ደንብ
አንድ ያለዓይነተኛ-ሦስትማዕዘን የሚከተሉትን የትኛውንም ሁኔታዎች ካንፀባረቀ የሳይኖች ደንብ መፍትሔ መስጠት አይችልም።
ሀ) የሁሉም ጐኖቹ ልክ ይታወቃል ፣ ነገር ግን የትኛውም የማዕዘኑ ልክ አይታወቅም።
ለ) የሁለት ጐኖቹና የአንድ ማዕዘኑ ልክ ይታወቃል ፤ ነገር ግን በአሰላለፍ ረገድ የታወቀው ማዕዘን በሁለት ጐኖች መካከል ላይ የዋለ
ነው።
ለእንደዚህ አይነት ችግር ሁነኛው መፍትሔ የኮሳይኖች ደንብ ነው። አመቺ ሁኔታ ከፈጠርን በኃላ የሳይኖችን ደንብ ከመጠቀም የሚገድበን
የለም። የኮሳይኖች ደንብ ሦስት ቀመሮች አሉት። ለማሳሰብ ያህል ፣ የማዕዘናቱና የጐኖቹ አሰያየም ከላይ ያየነውን ይከተላል፦ ማዕዘን A
ከጐን a ትይዩ ፣ ማዕዘን B ከጐን b ትይዩ ፣ ማዕዘን C ከጐን c ትይዩ ናቸው።


a2 = b2 + c2 − 2bc cos(A) 



b2 = a2 + c2 − 2ac cos(B)



c = a + b − 2ab cos(C) 
2 2 2
በሚቀጥለው አርእስት እንዴት እነሱን እንደምንመሠርት እናያለን። ለጊዜው አሠራሩን በምሳሌ እንይ።
ምሳሌ 8.1.6. የኮሳይኖች ደንብ አጠቃቀም
የኮሳይኖች ደንብ በመጠቀም የዚህን ሦስትማዕዘን የማይታወቁ ልኮች እንወስናለን።
a
c = 6.25
115◦
A b = 10 C
መፍትሔ፦
ልኩ የሚታወቀው ማዕዘን በሁለቱ ጐኖች መካከል ከሆነ ፣ የማይታወቁትን ጐኖች ለማግኘት የኮሳይኖች ደንብ ሁነኛ መንገድ ነው።
አሁን የማናውቀው ጐን a ነው።
a2 = b2 + c2 − 2bc cos(A)
= 102 + 6.252 − 2 × 10 × 6.25 cos(115) = 191.88
a = 13.85 የካዕብ ዘር ካወጣን በኃላ
የቀሩትን ማዕዘናት፦
a2 + c2 − b2 13.852 + 6.252 − 102
cos(B) = = = .7269
2ac 2 × 13.85 × 6.5
B = arccos(.7269) ≈ 43.36◦ = 43◦ ከንጽጽር ወደ ማዕዘን
C = 180◦ − (115◦ + 43◦ ) = 22◦ ከሁለቱ ማዕዘናት ሦስተኛውን
በመጨረሻ፦
B
43◦
a = 13.85
c = 6.25
115◦ 22◦
A b = 10 C
J
የኮሳይን ደንቦች ጐን ለማውጣት ብቻ ሳይሆን ለማዕዘንም ብቃት አላቸው።
b2 + c2 − a2 a2 + c2 − b2 a2 + b2 − c2
cos(A) = cos(B) = cos(C) =
2bc 2ac 2ab
ምሳሌ 8.1.7. ለያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መፍትሔ በኮሳይኖች ደንብ
የዚህን ሦስትማዕዘን ጐኖች የኮሳይኖች ደንብ በመጠቀም እናፈላልጋለን።
c = 2.2 a = 3.6
A b=4 C
መፍትሔ፦
የተሰጠው ምንም የታወቀ የማዕዘን ልክ የለውም። ስለዚህ የኮሳይኖች ደንብ እነዛን ማዕዘናት ለማግኘት ይረዳናል። በእርግጥ
የመጀመሪያውን ማዕዘን ካገኘን በኃላ ፣ ለቀሩት የሳይኖች ደንብ መጠቀም እንችላለን።
b2 + c2 − a2 42 + 2.22 − 3.62
cos(A) = = = .447
2bc 2 × 4 × 2.2
A = arccos(.447) ≈ 63.40◦ = 64◦ ከንጽጽር ወደ ማዕዘን
a2 + c2 − b2 3.62 + 2.22 − 42
cos(B) = = = .113
2ac 2 × 3.6 × 2.2
B = arccos(.113) ≈ 83.47◦ = 84◦ ከንጽጽር ወደ ማዕዘን
a2 + b2 − c2 3.62 + 42 − 2.22
cos(C) = = = .8375
2ab 2 × 3.6 × 4
C = arccos(.837) ≈ 33.12 = 33◦ ከንጽጽር ወደ ማዕዘን
8.1.4 የኮሳይኖች ደንብ ማረጋገጫ
ይህንን ደንብ ለማረጋገጥ የምንሞክረው ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ንድፎች ተደግፈን ነው። የሚከተሉት ሁለት ንድፎች የተለያዩ የሦስትማዕ-
ዘናት ንብረቶችን ያሳያሉ። ሆኖም የምንፈልገው መፍትሔ ለሁለቱም እኩል መሥራት አለበት። ከዚህ በታች የተሰጠው ትንተና ከመጀመሪያው
ንድፍ አንጻር ስለሆነ የሁለተኛውን ዝርዝር እናንተ ሞክሩት። በተጨማሪ ምንም እንኳን ልዩ ልዩ የማረጋገጫ መልክ ያለቸው ቢኖሩም ፣
በመርህ ደረጃ ግን ሁሉም አንድ ናቸው ብሎ ደፍሮ መናገር ይቻላል።
B B
c c
h a a h
A C A C
A w D z C A C z D
b b
(8.8.1) የኮሳይኖች ደንብ ለ a2 እና c2 (c < 90◦ ) (8.8.2) ወይም የኮሳይኖች ደንብ ለ a2 እና c2 (c < 90◦ )
የመጀመሪያው ሦስትማዕዘን (ምስል 8.8.1) ላይ በ h የተሰየመ ከ B ተነስቶ b ድረስ የተዘረጋው (የሰረዝ-ሰረዝ መስመር) ፣ ሁለት
ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ይሰጠናል፦ △ADB እና △CDB። የሁለቱ ሦስትማዕዘናት አዋሳኝ የሆነው ይህ h ለፓይታጐራዊ ቀመር
ጥርጊያ ይከፍትልናል። ልብ እንበል ፣ ጐን b ተከፍሎ ለሁለቱ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ለየቅላቸው እንደ አንድ ጐን ሆኖ ያገለግላል። ዝርዝሩ
እነሆ፦ 
AD = w = (b − z) ለ △ADB 
DC = z = (b − w) ለ △CDB 
አሁን በፓይታጐራዊ ቀመር የ a2 እና b2 ልከት ምን መሆን እንዳለበት ከንድፍ 8.8.1 አንጻር እናሳያለን።
a2 = h2 + z2 ከ △CDB
= h2 + (b − w)2 = h2 + b2 − 2bw + w2 ማለት z = b − w
2 2 2 2
= c − w + b − 2bw + w እዚህ h2 = c2 − w2
= c2 + b2 − 2bw = c2 + b2 − 2bc cos(A) እዚህ ደግሞ w = c cos(A)
በዚሁ እንዳለን ፣ ለ c2 መሥራት እንችላለን።
c2 = h2 + w2 = h2 + (b − z)2 ማለት w = b − z
= h2 + b2 − 2bz + z2
= a2 − z2 + b2 − 2bz + z2 እዚህ h2 = a2 − z2
= a2 + b2 − 2bz = a2 + b2 − 2ab cos(c) እዚህ ደግሞ z = a cos(C)
የሚቀረን b2 ነው። ዳሩ ግን ንድፎቹ አሁን ባሉበት ውቅር b2 ማግኘት አንችልም። ስለዚህ ንድፎቹ ላይ እንደሚከተለው ለውጥ እናደርጋለን።
B B
Dz B
z B
c c
a D
w a
w
h
h
A A
A b C A b C
(8.9.1) የኮሳይኖች ደንብ ለ b2 (c < 90◦ ) (8.9.2) ወይም የኮሳይኖች ደንብ ለ b2 (c > 90◦ )
ለሁለት ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መከሰት ምክንያት የሆነው የሰረዝ-ሰረዝ መስመር ከ C ተነስቶ c ያርፋል ፤ በመሆኑም ዓይነተኛ ሦስት-
ማዕዘናት ይከሰታሉ። ከዚህ ቅንብር a2 እና b2 ማግኘት እንችላለን። ነገር ግን የቀረን b2 ስለሆነ እዛ ላይ ብቻ ላይ እናተኩራለን።
b2 = h2 + w2 ከ △CDA
2 2
= h + (c − z) እዚህ w = c − z
= a2 − z2 + c2 − 2cz + z2 ማለት h2 = a2 − z2
= a2 + c2 − 2cz = a2 + c2 − 2ac cos(B) እዚህ z = a cos(B)
ድንጋጌ 8.2 የኮሳይኖች ደንብ፦ 

a2 = b2 + c2 − bc cos(A) 



b2 = a2 + c2 − 2ac cos(B) (8.5)



c = a + b − 2ab cos(C) 
2 2 2
እዚህ ላይ a ፥ b ፥ c የሦስትማዕዘኑ ጐኖች ሲሆኑ ፣ A ፥ B ፥ C ማዕዘናት ናቸው።
ምሳሌ 8.1.8. በኮሳይኖችና በሳይኖች ደንቦች መፍትሔ መሻት
የሚከተለውን ሦስትማዕዘን ያልታወቁ ልኮች በኮሳይኖችና በሳይኖች ደንቦች እናፈላልጋለን።
83◦
a = 3.4
c = 2.6
A b C
መፍትሔ፦
የታወቀው የማዕዘን ልክ በታወቁት የጐኖች ልክ መካከል ስላለ ፣ በኮሳይኖች ደንብ b እናሰላለን።
b2 = a2 + c2 − 2ac cos(B)
= 3.42 + 2.62 − 2 × 3.4 × 2.6 × cos(83◦ ) = 16
b=4 የሁለቱን ወገን የካዕብ ዘር ስናወጣ
አሁን በሳይኖች ደንብ ያልታወቀውን አንዱን ማዕዘን እናሰላና የቀረውን ከሁለቱ ማዕዘናት እንወስናለን።
sin(A) sin(B) sin(A) sin(83◦ )
= =⇒ =
a b 3.4 4
sin(83◦ )
sin(A) = (3.4) = .843
4
A = cos91 (.843) ≈ 57.45◦ = 57◦

ሁለቱን ማዕዘናት ስለምናውቅ ፣ ከእነሱ ሦስተኛውን እናገኛለን።

C = 180◦ − (83◦ + 57◦ ) = 40◦
መፍትሔው፦
△ABC

ማዕዘናት፦ A = 57◦ , B = 83◦ , C = 40◦

ጐኖች፦ a = 3.4, b = 4.0, c = 2.6
መለማመጃ
ልምምድ 8.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት እንዲሁም የሳይኖችና የኮሳይኖች ደንቦችን
የሚመለከቱ ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ መልስ ስጡ።
I የሳይኖች ደንብ በሚመለከት
ሀ) ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ላይ በቀጥታ የፓይታጐራዊ ቀመር ለ) በዓይነተኛ እና ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መካከል ያለው
መጠቀም የማንችለው ለምንድን ነው? ልዩነት አብራሩ።
ሐ) ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን አይነቶች እነማን ናቸው?
ሀ) ቀጥተኛ ማዕዘን ያለዓይነተኛ የሦስትማዕዘን አካል መሆን ለ) አንድ ሦስትማዕዘን ስንት ፍርቅቅ ማዕዘን ሊኖረው ይችላል?
ይችላል?
ሐ) ባለሦስት ዕኩል ማዕዘን የሆነው ሦስትማዕዘን ለምን

ያለዓይነተኛ ነው?
I በንድፎች ላይ የተመሠረተ
3. ለሚከተሉት ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ያልታወቁ ልኮችን ወስኑ።
ሀ) ለ)
B B
108.4◦
8.9 10.8
h a 5.7
135◦
45◦
A D 4 C A b C
b
I ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን በሳይኖች ደንብ መገምገም
4. ለሚከተሉት ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት በትንተና መፍትሔዎቻቸውን ስጡ።

ሀ) ማዕዘናት፦ A = 63.4◦ , B = 90◦ ፥ ጐኖች፦ a = 4.5

ለ) ማዕዘናት፦ A = 116.6◦ , C = 21.8◦ ፥ ጐኖች፦ c = 2.2

ሐ) ማዕዘናት፦ B = 63.4◦ ፥ ጐኖች፦ b = 4, c = 4.2

መ) ማዕዘናት፦ C = 32.9◦ ፥ ጐኖች፦ a = 5.4c = 3.3

ሠ) ማዕዘናት፦ B = 135◦ ፥ ጐኖች፦ a = 3.2, c = 2.2
5. የሚከተሉትን ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት ገምግማችሁ መፍትሔዎቻቸውን ካገኛችሁ በኃላ ንድፋቸውን ንደፉ።

ሀ) ማዕዘናት፦ C = 29.1◦ ፥ ጐኖች፦ a = 5, b = 5.4

ለ) ማዕዘናት፦ B = 88.1◦ , C = 33.5◦ ፥ ጐኖች፦ a = 4.2, b = 5

ሐ) ማዕዘናት፦ A = 26.3◦ , B = 97.2◦ ፥ ጐኖች፦ b = 7

መ) ማዕዘናት፦ B = 63◦ , C = 58.8◦ ፥ ጐኖች፦ c = 3.8

ሠ) ማዕዘናት፦ C = 60◦ ፥ ጐኖች፦ b = 8, c = 8
I የኮሳይኖች ደንብ ለችግሮች መፍትሔ መፈለግ
6. አጭር ጥያቄዎች
ሀ) የኮሳይኖች ደንብ ከሳይኖች የሚለየው በምንድን ነው?
ለ) ያልታወቁ ማዕዘናትንና ጐኖች በኮሳይኖች ደንብ ለመወሰን ምን ሁኔታ መሟላት አለበት?
ሐ) የሚታወቁት ሁለት ማዕዘናት ብቻ ከሆኑ ፣ የኮሳይኖች ደንብን መጠቀም እንችላለን?
I እነዚህ ንድፎች ለጥያቄ 7 ናቸው።
B
B
8.9
4.5 8.9
6.0
A
8.2
A b C
C
(8.10.1) ለጥያቄ 7 (ሀ)

(8.10.2) ለጥያቄ ?? (ለ)
7. ከንድፍ ጋር የተያያዙ ጥያቄዎች

8.2 የሳይኖችና የኮሳይኖች ደንብ የአተገባበር ዘይቤ 179
ሀ) በንድፍ 8.10.1 ለተሰጠው ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ያልታወቁ ልኮችን ወስኑ።
ለ) በንድፍ 8.10.2 ለተሰጠው ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ያልታወቁ ልኮችን ወስኑ።
I በኮሳይኖች ደንብ
8. ለሚከተሉት ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት በኮሳይኖች ደንብ ገምግማችሁ በትንተና መፍትሔዎቻቸውን ስጡ።

ሀ) ማዕዘናት፦ ጐኖች፦ a = 2.8, b = 5, c = 3.6

ለ) ማዕዘናት፦ C = 116.6◦ ፣ ጐኖች፦ a = 2.2, b = 4

ሐ) ማዕዘናት፦ B = 63.4◦ ፣ ጐኖች፦ a = 4.2, c = 3.2

መ) ማዕዘናት፦ A = 56.3◦ ፣ ጐኖች፦ b = 6, c = 3.6

ሠ) ማዕዘናት፦ A = 14◦ , B = 121◦ ፣ ጐኖች፦ b = 5,
9. d) የሚከተሉትን ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት በኮሳይኖች ደንብ ገምግማችሁ መፍትሔዎቻቸውን ካገኛችሁ በኃላ ንድፋቸውን ንደፉ።

ሀ) ማዕዘናት፦ A = 81.2◦ ፣ ጐኖች፦ b = 5, c − 2.6

ለ) ማዕዘናት፦ B = 100.6◦ , C = 34.5◦ ፣ ጐኖች፦ a = 3.4

ሐ) ማዕዘናት፦ B = 103.3◦ ፣ ጐኖች፦ a = 3.1, c = 4.6

መ) ማዕዘናት፦ ፣ ጐኖች፦ 2.8, 4, 2.8

ሠ) ማዕዘናት፦ C = 60◦ ፣ ጐኖች፦ a = 11, b = 11
8.2 የሳይኖችና የኮሳይኖች ደንብ የአተገባበር ዘይቤ
ለየትኛው ችግር የትኛው ደንብ ይመረጣል? ደንቦችን አዛንቀን መጠቀም እንችላለን ወይስ አንችልም? መፍትሔ የሌለው ያለዓይነተኛ
ሦስትማዕዘን አለ ወይ? እንዴትስ መለየት ይቻላል? አሻሚ ሁኔታዎች ምንድን ናቸውg? እናም ከተነሱ አያያዙ ምን መሆን አለበት?
እነዚህንና የመሳሰሉትን ጥያቄዎች በዚህ አርእስት ሥር ለመመለስ እንጥራለን። በቅርብ ለማየት የምንሞክራቸው ልዩ ልዩ ሁኔታዎችና
ተጣጣሚ ሊሆኑ የሚችሉ መፍትሔዎች ቀጥሎ ተዘርዝረዋል። «የተሰጡት» ሲል «የሚታወቁት ልኮች» ለማለት ነው።
• ልዩ ሁኔታ ፩፦ «ጐን ፥ ማዕዘን ፥ ማዕዘን» ጐማማ ማለት የተሰጡት አንድ ጐን ፥ ሁለት ማዕዘናት
• ልዩ ሁኔታ ፪፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ማዕዘን» ጐጐማ ማለት የተሰጡት ሁለት ጐኖች ፥ አንድ ማዕዘን ከአንደኛው ጐን ጋር ትይዩ የሆነ
• ልዩ ሁኔታ ፫፦ «ጐን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» ጐጐማ ማለት የተሰጡት ሁለት ጐኖች ፥ አንድ ማዕዘን በሁለት ጐኖች መካከል የታቀፈ
• ልዩ ሁኔታ ፬፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ጐን» ጐጐጐ የተሰጡት ሦስት ጐኖች ብቻ

8.2.1 ልዩ ሁኔታ ፩፦ «ማዕዘን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» «ማማጐ»
«ማዕዘን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» ማማጐ ፦ በዚህ አሰላለፍ ፣ ሁለት ማዕዘናትና አንድ ጐን በቅድሚያ የታወቁ ናቸው። የሚቀሩት አንድ
ማዕዘንና ሁለት ጐኖች ናቸው። ለእንደዚህ አይነቱ ችግር ከማዕዘን ብንጀምር በጣም ቀላል ይሆናል።
ሦስተኛው-ማዕዘን = 180 − የሁለቱ-ማዕዘናት-ድምር
ከዚህ በኃላ ሁኔታው የተስተካከለ ስለሆነ ፣ ያልታወቁትን ሁለት ጐኖች በሳይኖች ደንብ እንወስናለን።
a b c
= =
ምሳሌ 8.2.1. ከ ማማጐ ጋር መሥራት
ሁለቱ ማዕዘናት A = 54◦ እና C = 50.7◦ ፣ አንደኛው ጐን a = 3.35 ከሆኑ ፣ ያልታወቁት ልኮች እነማን ናቸው?
እነሱን እንወስን።
መፍትሔ፦
የጥያቄውን ሁለት ማዕዘናት ስለምናውቅ ፣ ሦስተኛውን (B) ከነሱ ጋር እናስላ። ካሥፈለገ ፣ ከዚህ በኃላ ሦስትማዕዘኑን መንድፍ
መልካም ነው።
B = 180◦ − (54◦ + 50.7◦ ) = 75.3◦
የጐኖቹ ልክ እናስላ፦
b a b 3.35
= =⇒ = B
sin(B) sin(A) sin(75.3◦ ) sin(54◦ )
75.3◦
b = (3.35) csc(54◦ ) sin(75.3◦ ) = 4.0
a = 3.35
c = 3.2
c a c 3.35
= =⇒ =
sin(C) sin(A) sin(50.7◦ ) sin(54◦ )
54◦ 50.7◦
c = (3.35) csc(54◦ ) sin(50.7◦ ) = 3.2 A 4.0 C
8.2.2 ልዩ ሁኔታ ፪፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ማዕዘን» ጐጐማ
«ጐን ፥ ጐን ፥ ማዕዘን» (ጐጐማ)፦ በዚህ አሰላለፍ ፣ የታወቁት ሁለት ጐኖች አጠገብ ለአጠገብ ሲሆኑ ፣ የታወቀው ማዕዘን ከአንደኛው
ጐን ጋር ትይዩ ወይም ማዶ ለማዶ ነው።
በዚህ ልዩ ሁኔታ አሻሚነት ሊያንሰራራ ይችላል። ስለዚህ ለአንድ ችግር መልስ ስንሻ ፣ ውጤቱ አንድ ፥ ሁለት ወይም ባዶ መፍትሔ
ሊሆን ይችላል። አንድ መፍትሔ ካለ አንድ ሦስትማዕዘን ፣ ሁለት መፍትሔ ካለ ሁለት ሦስትማዕዘን ፣ ምንም መፍትሔ ከሌለ ምንም
ሦስትማዕዘን ይሆናል። ለምሳሌ፦

የተሰጡን ጐኖች a = 3, c = 7 ፥ ማዕዘን A = 30◦ ከሆኑ ፣ የሦስትማዕዘኑ መፍትሔ ምን ይሆናል?
ሥራውን ለመጀመር አንድ አማራጭ ብቻ ነው ያለን። ያም በሳይኖች ደንብ ማዕዘን C ማግኘት።
sin(C) sin(A) sin(C) sin(22◦ )

= =⇒ =
c a 7 3
sin(22◦ )
sin(C) = (7) = .874 ሁለቱን ወገን በ7 ስናባዛ
3
C = sin−1 (.874) ≈ 60.49◦ ንጽጽርን ወደ ድግሪ ሲቀየር
አሁን የሚቀሩን B እና b ናቸው።
B = 180◦ − (22◦ + 119.51◦ ) ≈ 38.49◦ ሦስተኛው ማዕዘን
b 3
◦
=
sin(38.49 ) sin(22◦ )
3
b= sin(38.49◦ ) ≈ 4.98 ከጠቀለልነው 5 ይመጣል
sin(22◦ )
y
B1 = φ = 60.49◦
B
B2 = 119.51◦
97.51◦
7 B2
3
22◦ φ B1
x
A 7.9 C (60.49◦ )
(8.12.1) ለጊዜው ያገኘነው መፍትሔ (8.12.2) ሳይን ሁለት መልስ አለው
በሳይን ፋንክሽን ለ C ያገኘነው ማዕዘን 60.49◦ ነው። ይሁን እንጂ ለሳይን ፋንክሽን የዚህ ማሟያ የሆነው ማዕዘን 119.51◦ እንደዚሁ
ትክክል ነው። ሁለቱ ማዕዘናት 60.49◦ እና 119.51◦ አንዱ የሌላው ተጋጋዥ ማዕዘን ናቸው። ምስል 8.12.2 ተመልከቱ። ለ119.51◦
አገናዛቢ ማዕዘኑ 60.49◦ ነው። ወይም ስሌታችን ላይ ግድፈት አለ ወይም አሻሚ ሁኔታ አለ።
አሻሚ ሁኔታ፦ ሁለት ጐኖች እና ከአንደኛው ጐን ጋር ትይዩ ወይም ማዶ ለማዶ የሆነ አንድ ሹል ማዕዘን ከተሰጠ ፣ እንዲሁም
ከማዕዘኑ ትይዩ የሆነው ጐን ከሌላኛው አነስተኛ ከሆነ ፣ አሻሚ ሁኔታ ይፈጠራል። በመሆኑም መልሱ አንድ ፥ ሁለት፥
ወይም ምንም መፍትሔ ሊሆን ይችላል።
በአንድ በኩል C1 = 60.49◦ ካልን ፣ በሌላ በኩል የሳይን ፋንክሽን C2 = 119.51◦ እኩል ነው ካለን ፣ የማይጣጣጣም ወይም
አሻሚ ሁኔታ ውስጥ ይከተናል። ሒሳባዊያን ይህንን ችግር እንዲት ይፈቱታል? አንደኛውን ከሌላው ከመምረጥ ፈንታ ፣ ሁለቱንም መፍትሔዎች
ይቀበላሉ። ሁለት መፍትሔ ካለ ፣ ሁለት ሦስትማዕዘን አለ ማለት ነው። ስለዚህ ሁለተኛውን ሦስትማዕዘን ባለው ላይ C = 119.51◦
በማከል እንደሚከተለው እናዋቅራለን።
C1 = 60.49◦ ሦስትማዕዘን፦ △ACB B2 B B1

C2 = 119.51◦ ሦስትማዕዘን፦ △AC′ B
B1 = 59.51◦
B
B2 = 38.49◦ a = a′ c
h a′
B2
7 B1 h = c sin(A) a
3
C2 C C1 C2
1 C1 C1
A 5.0 C2 C A b1 C2 C1
7.9 b2
(8.13.1) ሁለት መፍትሔ ሲሆን (8.13.2) አጠቃላይ ሁለት መፍትሔ
እነዚህን እርምጃዎች በተለያየ ዘዴ መውሰድ ይቻላል። ልዩና ብቸኛ መንገድ የለም።
1ኛ) እምብርቱን B ፥ ሬድኤሱን a ያደረገ ክብ እንስላለን። ምስል 8.13.1 ተመልከቱ። ክቡ bን ሁለት ቦታዎች ፣ ማለት ማዕዘን
C1 = 60.49◦ እና C2 = 119.51◦ መከሰት ያለባቸው ነጥቦች ላይ ያቋርጣል። በዚህ መንገድ ክቡ ሁለት ጊዜ ካቋረጠ ፣
ሁለት መፍትሔዎች አሉ ማለት ነው። የመፍትሔዎች ቍጥር ምን ያህል ጊዜ ክቡ b እንደሚያቋርጠው ነው። የክቡ ሚና ለመላነት
ብቻ ነው። በተጨማሪ በንድፍ ላይ ሙሉ ክቡን ሳይሆን ቅስቱን ብቻ ማሳየት የተለመደ ነው።
2ኛ) ቀጥለን የ B1 እና B2 ማዕዘን እናሰላለን። የምናደርገውን ከምስል 8.13.1 ጋር እያመሳከርን።
B1 = 180 − (C1 + C1 ) = 180◦ − (60.49◦ + 60.49◦ ) = 59.02◦
የሁለተኛውን ሦስትማዕዘን B2 ልክ ለማወቅ፦
B2 = B − B1 = 97.51◦ − 59.02◦ = 38.49◦
b2 3
=
sin(38.49◦ ) sin(22◦ )
b2 = (3) csc(22◦ ) sin(38.49◦ ) ≈ 4.98 = 5.0
3ኛ) አሁን ከ B ተነስተን እስከ C2 አንድ ጐን እንጥላለን። ይህ ለሁለተኛው ሦስትማዕዘን ከc ጋር ትይዩ የሆነውን ማዕዘን 119.51◦
ይሰጠናል።
4ኛ) ምስል 8.13.2 እስካሁን የሄድንባቸውን ጕዞ በአጠቃላይ መልክ ይገልጻል። ሁለቱ መፍትሔዎች ወይም ሁለት ሦስትማዕዘናት
△AC1 B እና AC2 B ናቸው ፤ እናም በነሱ መካከል ያለው ልዩነት ባለሁለት ዕኩል ማዕዘናት ሦስትማዕዘን (isosceles
triangle) ነው።
የሁለቱን መፍትሔዎች ዝርዝር እናጠናቅር።

△ACB : ማዕዘናት፦ A1 = 22◦ , B1 = 38.49◦ , C1 = 119.51◦ ጐኖች፦ a1 = 3, b1 = 5, c1 = 7

△AC′ B : ማዕዘናት፦ A2 = 22◦ , B2 = 97.51◦ , C2 = 60.49◦ ጐኖች፦ a2 = 3, b2 = 7.9, c2 = 7
የተሰጠን ሦስትማዕዘን ከበፊተኛው ይልቅ ፣ የሚከተለው ቢሆን ኖሮ አሁንም መልሱ ሁለት መፍትሔዎች ይሆን ነበር?
B
ማዕዘን C ፍርቅቅ ማዕዘን ነው
7
3
22◦
A b C
ምስል 8.14: ለዚህ ተመሳኣይ ጥያቄ መልሱ ምንድን ነው?
የበፊተኛው ምሳሌ ላይ ማዕዘን C = 60.49◦ ነበረ። አሁን እሱ ፍርቅቅ ማዕዘን ማለት C = 119.51◦ ሆኗል። አንድ ብቻ መፍትሔ
ነው ያለው ካልን ነገሮች ይምታታሉ እና ቀውስ ላይ እንወድቃለን። በአንድ በኩል አንድ መፍትሔ ፣ በሌላ ሁለት መፍትሔ ይጋጫሉ። እንደዚህ
አይነት ችግር ውስጥ እንዳንገባ ፣ አሻሚ ሁኔታዎችን የምንለይበት መሥፈርቶች አሉ ፤ ዝርዝሩ እነሆ። የጐኖቹና የማዕዘኖቹ አሰያየም ከዚህ
መጽሐፍ የተለየ ከሆነ ፣ ይህ መሥፈርት ከዛ አንጻር ተገቢው ለውጥ ሊደረግለት ይገባል። ከውዥንብርና ከክፉኛ መሳሳት የሚያድነን ፣ a
እዚህ የሚወክለው ከማዕዘኑ ጋር ትይዩ የሆነውን ጐን ሲሆን ፣ c ደግሞ ሌላኛውን ጐን ነው።
• አንድ መፍትሔ፦ ማዕዘን A ሹል ነው ፣ (c = a) (ባለሁለት ዕኩል ማዕዘን [isosceles triangle])
• አንድ መፍትሔ፦ ማዕዘን A ሹል ነው ፣ (c < a)
• አንድ መፍትሔ፦ ማዕዘን A ሹል ነው ፣ a = h = c sin(A) (ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን)
• ሁለት መፍትሔ፦ ማዕዘን A ሹል ነው ፣ c sin(A) < a < c
• ምንም መፍትሔ፦ ማዕዘን A ሹል ነው ፣ c sin(A) > a (በፓይታጐራዊ ቀመር አፋፍ ሁልጊዜ ከከፍታ በላይ ነው)
በአሠራር ረገድ እነዚህ መሥፈርቶች ከንድፍ ጋር በማዘነቅ እንደ ሁኔታው መጠቀሙ ያግዛል። ንድፍ ስንጠቀም ፣ B እንደ እምብርት
እንዲሁም a እንደ ሬድኤስ አድርገን ክብ ስንስል ፣ b ሁለት ጊዜ ካቋረጠ ሁለት መፍትሔ ፣ አንድ ጊዜ ካቋረጠ አንድ መፍትሔ ፥ ምንም
ጊዜ ካላቋረጠ መፍትሔ አልባ ሊሆን እንደሚችል ይጠቍመናል።
ምሳሌ 8.2.2. አሻሚ ሁኔታዎችን መለየትና መፍትሔ መሻት
የሚከተሉት አሻሚ ወይም አላአሻሚ መሆናቸውን ከወሰንን በኃላ መፍትሔዎቻቸውን እንሻለን።
ሀ) a = 17 ፥ c = 10 ፥ A = 34◦ ለ) a = 19 ፥ c = 19 ፥ A = 51◦
ሐ) a = 8 ፥ c = 19 ፥ A = 71◦
መፍትሔ፦
የእያንዳንዱ ጥያቄ መልስ ይኸውና።
ሀ) a = 17 ፥ c = 10 ፥ A = 34◦
ከላይ በተሰጠው መሥፈርት መሰረት
a > c =⇒ 17 > 10
a > h =⇒ 17 > 5.59 ማለት h = c sin(A) = (10) sin(34◦ ) = 5.59
ያልታወቁትን ማዕዘናት
sin(C) sin(34◦ ) sin(34◦ )
= =⇒ sin(C) = (10) = .329
10 17 17
C = arcsin(.329) = 19.2◦
B = 180◦ − (34◦ + 19.2◦ ) = 126.8◦
ያልታወቀው ጐን
b 17
=
sin(126.8◦ ) sin(34◦ )
b = (17) csc(34◦ ) sin(128.8◦ ) = 23.69
የመልሳችን ጥንቅር ከእነ ንድፉ
B
△ACB
c = 10 a = 17
ማዕዘናት፦ A = 34◦ , B = 128.8◦ , C = 19.2◦
34◦

ጐኖች፦ a = 17, b = 23.69, c = 10 A b C
ለ) a = 19 ፥ c = 19 ፥ A = 51◦
ሁለቱ ጐኖች እኩል (a = c) ስለሆኑ ሁለቱ ማዕዘናት (A = B) እክል ናቸው። ይህ ባለሁለት ዕኩል ማዕዘን
ሦስትማዕዘን (isosceles triangle) ነው። ስለዚህ አንድ መፍትሔ ብቻ ነው ያለው።
c = 19 a = 19
51◦ 51◦
A b = 24 C
ሐ) a = 8 ፥ c = 19 ፥ A = 71◦
h = c sin(71◦ ) = (19)(.945) = 17.96

በመሥፈርታችን መሠረት 17.96 > 8 (c sin(A)) > a ስለሆነ ይህ መፍትሔ የለውም። በይበልጥ ለማብራራት፦
a=8 ይህ በጥያቄው የተሰጠን አፋፍ (hypotenuse) ነው

◦
h = c sin(71 ) በማስላት ያገኘነው ከፍታ
መደምደሚያ፦ በዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ከፍታ ከአፋፍ በርቀት መላቅ አይችልም።
ይረዳ ዘንድ ከላይ የጠቀስናቸውን መሥፈርቶች እንደሚከተለው ተጠናቅረዋል። እንዲያውም አሻሚ ሁኔታ አለ ብለን የምንጠረጥር ከሆነ ፣
ወደዚህ ሠንጠረዥ ማቅናት ጊዜ መቆጠብ ብቻ ሳይሆን ወደ ትክክለኛ አቅጣጫ ያመለክታል።
አሻሚ ሁኔታ መመዘኛ መሥፈርት

የሦስትማዕዘን ዓይነት መመዘኛ መሥፈርት መፍትሔ
B
c a ∠A ሹል ነው
አንድ ሦስትማዕዘን
c=a
C1 C1
A b C
c a ∠A ሹል ነው
c<a
A
A b C
B
a=h
c
a
∠A ሹል ነው
A
c sin(A) = h = a
A b C
c
h
∠A ሹል ነው
መፍትሔ የለም
A
c > c sin(A) > a
A b C
c
a ′ ∠A ሹል ነው
h a ሁለት ሦስትማዕዘናት
h<a<c
A C′ C′
A b C C′
8.2.3 ልዩ ሁኔታ ፫፦ «ጐን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» ጐማጐ
በዚህ አሠላለፍ «ጐን ፥ ማዕዘን ፥ ጐን» ጐማጐ የታወቁ ሲሆኑ ፣ የሚቀሩት ሁለት ማዕዘናትና አንድ ጐን ናቸው።
የሳይኖች ደንብ ለዚህ ችግር መላ መስጠት አይችልም። ምክንያቱም ከሚታወቁት ሦስት ልኮች በያንስ አንድ ማዕዘንና ጐን የግድ ትይዩ
ወይም ማዶ ለማዶ መሆን አለባቸው።
ለእንደዚህ አይነት ችግር የኮሳይኖች ደንብ ሁነኛ መንገድ ነው። ሦስተኛውን ጐን ካገኘን በኃላ ፣ ሌሎችን በራሱ በኮሳይኖች ደንብ ወይም
በሳይኖች ማጥቃት እንችላለን።
ምሳሌ 8.2.3. በኮሳይኖች ደንብ መፍትሔ መሻት
የዚህን ሦስትማዕዘን መፍትሔ በኮሳይኖች ደንብ እንፈታለን።

b = 2.0, c = 1.61, A = 111.31◦
መፍትሔ፦
መወሰን ያለብን a ፥ B ፥ C ናቸው። በኮሳይኖች ደንብ a እናሰላለን።
a2 = b2 + c2 − 2bc cos(A)
q
a = 22 + (1.61)2 − 2ab cos(111.31◦ ) ≈ 3.0 ጐን a
sin(B) sin(A) sin(B) sin(111.3◦ )

= =⇒ =
b a 2.0 3.0
sin(30)
sin(B) = (2.0) = .621
3.0
B = sin91 (.621) = 38.39◦ ማዕዘን B
C = 180◦ − (38.39◦ + 111.31◦ ) = 30.3◦ ማዕዘን C
B
(38.39◦ )
አንድ መፍትሔ
△ABC c
a

ማዕዘናት፦ A = 111.31◦ , B = 38.39◦ , C = 30.3◦ 111.31◦ (30.30◦ )

ጐኖች፦ a = 3.0, b = 2.0, c = 1.61 A b C
8.2.4 ልዩ ሁኔታ ፬፦ «ጐን ፥ ጐን ፥ ጐን» ጐጐጐ
በዚህ ልዩ ሁኔታ የሦስትማዕዘኑ የጐን ልኮች በሙሉ ይታወቃሉ ፤ ነገር ግን ማዕዘናቱን አይጨምርም። ቢያንስ በመጀመሪያ እርምጃ የሳይኖች
ደንብ መጠቀም የማንችል መሆኑ ግልጽ ነው።
ይልቁንም የኮሳይኖች ደንብ ለዚህ አይነት ችግር በቂ አቅም አለው። እናም ሦስቱን የኮሳይኖች ደንብ ቀመሮች ለሥራችን እንደሚከተለው
እናመቻቻለን።

b2 + c2 − a2 

cos(A) = 

2bc 




a2 + c2 − b2
cos(B) = (8.6)
2ac 





a2 + b2 − c2 

cos(C) = 
2ab
ምሳሌ 8.2.4. በኮሳይኖች ደንብ ሁሉንም ማዕዘናት መወሰን።
የሚከተለው ሦስትማዕዘን ጐኖች እነዚህ ናቸው።

a = 13, b = 7, c = 19
ሦስቱ ማዕዘናት እነማን መሆናቸውን እናፈላልጋለን።

መፍትሔ፦
በኮሳይኖች ደንብ
b2 + c2 − a2 72 + 192 − 132
cos(A) = =⇒ cos(A) = ≈ .906
2bc 2(7)(19)
A = arccos(.906) = 25.04◦ ማዕዘን A
a2 + c2 − b2 132 + 192 − 72
cos(B) = =⇒ cos(B) = ≈ .973
2ac 2(13)(19)
B = arccos(.973) = 13.17◦ ማዕዘን B
a2 + b2 − c2 132 + 72 − 192
cos(C) = =⇒ cos(C) = = −.785
2ab 2(13)(7)
C = 141.786◦ ማዕዘን C
(13.17◦ ) B
c = 19
a = 13
(25.02◦ )
141.768◦
A b=7 C
ጥያቄ፦ይህ ጥያቄ ስንት መፍትሔ ሊኖረው ይገባል? ለምን?
መለማመጃ
ልምምድ 8.2.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች ከትሪግኖሜትሪ ደንቦች የአሠራር ዘይቤ ጋር የተያያዙ ናቸው። እያንዳንዱ መመሪያና
ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ ተገቢውን መልስ ስጡ።
I የሳይኖች ደንብ በሚመለከት
ሀ) ምን ሁኔታ መሟላት አለበት ለአንድ ሦስትማዕዘን መፍትሔ-አልባ ለመሆን?
ለ) የሦስትማዕዘኑ a = c ከሆነ ፣ ስንት መፍትሔዎች አሉት?
ሐ) ስንት መፍትሔዎች ሊኖሩ ይችላሉ ፣ ልዩ ሁኔታው (h < a) እና (a > c) ከሆነ?
መ) ሦስትማዕዘኑ ባለሦስት ዕኩል ማዕዘን ከሆነ ፣ ስንት መፍትሔዎች አሉት?
ሠ) ልዩ ሁኔታው ይህ (h < a < c) ከሆነ ፣ ሊኖሩ የሚችሉት የመፍትሔዎች ቍጥር ስንት ነው?
I አሻሚ ልዩ ሁኔታዎች
2. እነዚህ ሦስትማዕዘናት አሻሚ ሁኔታ አላቸው? ከሆኑ ስንት መፍትሔ አላቸው? መፍትሔዎቹ እነማን ናቸው? ምክር፦ እስከተቻለ
ድረስ ንድፎቻቸውን መንቀሱ ያግዛል።

ሀ) ማዕዘናት፦ A = 20◦ ፣ ጐኖች፦ a = 9.5, c = 23.4

ለ) ማዕዘናት፦ A = 126.9◦ ፣ ጐኖች፦ a = 20.6, c = 20.9

ሐ) ማዕዘናት፦ C = 20.9◦ ፣ ጐኖች፦ a = 22.5, c = 11.3

መ) ማዕዘናት፦ A = 36.9◦ ፣ ጐኖች፦ a = 12, c = 25

ሠ) ማዕዘናት፦ A = 73◦ ፣ ጐኖች፦ a = 34, c = 34
3. የማዕዘናቱ ሁሉ ልክ ብቻ የሚታወቅ ሦስትማዕዘን ፣ መፍትሔው ምንድን ነው?
I የሚከተሉትን ንድፎች ለጥያቄ 4 ነው።

B B
B D
a
c c
a h
h
A C C
A C z D A b C
b
(8.17.1) ለጥያቄ 4 (ሀ) (8.17.2) ለጥያቄ 4 (ለ)
4. የማረጋገጥ ተግባር።
ሀ) የሳይኖችን ደንብ በንድፍ 8.17.1 ላይ በመመሥረት አረጋግጡ።
ለ) የኮሳይኖችን ደንብ በንድፍ 8.17.2 ላይ በመመሥረት አረጋግጡ።
8.3 ያለአይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት
በመሠረቱ አንድ ሦስትማዕዘን ዓይነተኛ ከሆነ ፣ ስፋቱን ለማግኘት ይህንን ቀመር እንጠቀማለን።
y
1 γ
ፍ
ስፋት = (ወርድ)(ከፍታ) (8.7)

አፋ
ከፍታ
2 ስፋት
α x
ወርድ
ዓይነተኛ ላልሆኑ ሦስትማዕዘናት ይህ ቀመር በቁሙ ለስፋት አይሠራም። ከዚህ በፊት እንዳደረግነው ፣ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናትን ወደ
ዓይነተኛ በመቀየርና መሠረታዊው ቀመር ላይ በመደገፍ ተጣጣሚ ቀመር ላይ መድረስ አለብን።
8.3 ያለአይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት 189
B B
c c
a h h a
ስፋት ስፋት
ስፋት
A A
A C D A D C
b b
(8.19.1) ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት (1) (8.19.2) ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት (2)
ምስል 8.19.1 እና 8.19.2 ተመልከቱ። የጨመርናቸው የሰረዝ-ሰረዝ መስመሮች እያንዳንዱን ያለአይነተኛ ሦስትማዕዘን ወደ ሁለት
ዓይነተኛ ያዋቅራሉ። ስፋትን በሚመለከት በመካከላቸው ያለውን ልዩነት ተደግፈን ተጣጣሚ ቀመር ላይ ለመድረስ እንሞክራለን። እዚህ
የምናተኩረው በመጀመሪያው ንድፍ ላይ ሲሆን በትንሽ ለውጥና በተመሳሳይ ዘይቤ ለሁለተኛው ምስል ተመሳሳይ ወጤት ማውጣት ይቻላል።
ምስል 8.19.1 ተመልከቱ። አሁን ከ△ADB ስፋት ላይ የ△CDB ከቀነስን የምንሻውን ውጤት እናገኛለን። ዝርዝሩ እንደሚ-
ከተለው።
1 1 −→ 1 −→
ስፋት△ADB = (ወርድ)(ከፍታ) = (b + CD)(h) = (bh + CDh)
2 2 2
1 1 −→
ስፋት△CDB = (ወርድ)(ከፍታ) = (CD)(h)
2 2
ከ△ADB ስፋት የ△CDB እንቀንሳለን።

1 −→ 1 −→ 1
ስፋት = (bh + CDh) − (CD)(h) = bh
2 2 2
1
= bc sin(A) ማለት h = c sin(A) የ△ACB ስፋት (8.8)
2
ይህ ቀመር ከመሠረታዊው የሚለየው ፣ ከፍታው ለማስላት ቢያንስ አንድ ተገቢ ማዕዘን መታወቅ አለበት።
ድንጋጌ 8.3 ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት ቀመር፦ የተሰጡት ሁለት ጐኖችና አንድ የታቀፈ ማዕዘን ከሆነ፦
1
ስፋት = bc sin(A) ማለት h = c sin(A)
2
1
= ca sin(B) ማለት h = a sin(B) (8.9)
2
1
= ab sin(C) ማለት h = b sin(C)
2
እዚህ ላይ a ፥ b ፥ c ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘኑ ጐኖች ሲሆን ፣ A ፥ B ፥ C ማዕዘናት ናቸው።
ምሳሌ 8.3.1. ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት ማስላት
ስለሦስትማዕዘኑ የሚታወቀው የሚከተለው ከሆነ ፣ ስፋት ስንት ነው?

a = 13, b = 7, c = 19, A = 25.02◦
መፍትሔ፦
ወርዱ b መሆኑን በማሰብ፦

1
ስፋት = bc sin(A)
2
1
= (7)(19) sin(25.02◦ ) ≈ 28.12 = 28
2
የምናውቀው የሦስትማዕዘኑን ጐኖች ብቻ ከሆነ ፣ ማዕዘን ሳናፈላልግ ስፋትን ማስላት የምንችልበት መንገድ አለ። አዎ የሔሮን ቀመር
(Heron’s formula) ተብሎ ይጠራል።
r
a+b+c
ስፋት = s(s − a)(s − b)(s − c) ማለት s =
2
ምሳሌ 8.3.2. በሔሮን ቀመር ስፋት ማስላት

ስለ ሦስትማዕዘኑ የምናውቀው ጐኖችን ብቻ ከሆነ ፣ ማለት
big{a = 13, b = 7, c = 19
ከሆነ ፣ ስፋት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
በሔሮን ቀመር
13 + 7 + 19
s= = 19.5
r 2
ስፋት = s(s − a)(s − b)(s − c)
r
= 19.5(19.5 − 13)(19.5 − 7)(19.5 − 19) ≈ 28.14 = 28
የሔሮን ቀመር መነሻ ምሶሶዎች የኮሳይኖች ደንብ ፥ ባለዘመዳም ዕኩሌታዎች በተለይ የግማሽ ማዕዘን ዕኩሌታዎች እና የመሳሰሉት ላይ
ናቸው። የዘመዳም ዕኩሌታዎች ፅንሰሐሳብ በወደፊት ምዕራፎች የሚጠብቀን ጉዳይ ነው። አሁን የሔሮን ቀመር አመጣጥ በዝርዝር እናውሳ
ካልን አላስፈላጊ ትከርትና ውስብስብ ውስጥ ሊከተን ይችላል። ስለዚህ ለጊዜው በደፈና እና በአጠቃላይ መልክ አመጣጡን እናያለን።
በተጨማሪ የምናተኩረው ማዕዘን A ላይ ሲሆን ለተቀሩት ተመሳሳይ እርምጃ መወሰድ ይኖርበታል። ከግማሽ ማዕዘን ዘመዳም ዕኩሌታዎች
እንጀምር።

1 1
sin(A) = 2 sin A cos A ዘመዳም ዕኩሌታ (ዕ1)
2 2
r
1 (s − b)(s − c)
sin A = ባናሳይም ይህ እውን ነው (ዕ2)
2 bc
r
1 s(s − a)
cos A = ይህ ጭምር (ዕ3)
2 bc
a+b+c
በደፈና እዚህ ላይ s =
2
8.3 ያለአይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት 191
ዕኩሌታ (ዕ2) እና (ዕ3) በዕኩሌታ (ዕ1) ውስጥ እንተካለን።

r r
(s − b)(s − c) s(s − a)
sin(A) = 2
bc bc
r
2
= s(s − a)(s − b)(s − c) በዘር ምልክት ያሉትን ካባዛን በኃላ (ዕ4)
bc
በመጨረሻ ያገኘነውን ዕኩሌታ (ዕ4) በ8.3 እንደሚከተለው ስንተካ ፣ ሔሮን ቀመር ላይ እናርፋለን።
1
ስፋት = bc sin(A) የስፋት ቀመር
2
r
1 2
= bc s(s − a)(s − b)(s − c)
2 bc
r
= s(s − a)(s − b)(s − c) የሔሮን ቀመር (8.10)
መለማመጃ
ልምምድ 8.3.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች በሦስትማዕዘናት ስፋት ላይ ያተኮሩ ናቸው። የታወቁና ያልታወቁ ልኮችን ጠንቅቆ
በመለየት በተገቢው ቀመር የሦስትማዕዘናቱን ስፋት ገምግሙ።
I የዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት
1. የሚከተሉትን ጐኖች በመያዝ የዓይነተኛ ሦስትማዕዘናቱን ስፋት አስሉ።
ሀ) a = 9.1 ፥ c = 9.8 ለ) a = 10 ፥ c = 15.6 ሐ) b = 18 ፥ c = 21.6
2. የሚከተሉትን ጐኖች በመያዝ የዓይነተኛ ሦስትማዕዘናቱን ስፋት አስሉ።
ሀ) a = 9.1 ፥ c = 10.7 ለ) a = 12 ፥ c = 21.6 ሐ) b = 20 ፥ c = 23.3
I ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት
3. የሚከተሉትን ጐኖችና የታቀፈውን ማዕዘን በመያዝ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናቱን ስፋት ፈልጉ።
ሀ) b = 20 ፥ c = 11.7 ፥ A = 59◦ ለ) b = 17 ፥ c = 13 ፥ A = 24.1◦
ሐ) b = 17 ፥ a = 14.7 ፥ C = 19.1◦ መ) b = 8 ፥ a = 13.6 ፥ C = 36.5◦
ሠ) a = 14.9 ፥ c = 10.1 ፥ C = 55.3◦
4. የሚከተሉትን ጐኖችና የታቀፈውን ማዕዘን በመያዝ ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናቱን ስፋት ፈልጉ።
ሀ) b = 20 ፥ c = 14.4 ፥ A = 33.7◦ ለ) b = 17 ፥ c = 5.8 ፥ A = 57◦
ሐ) b = 15 ፥ a = 13.6 ፥ C = 35.9◦ መ) b = 17 ፥ a = 14.7 ፥ C = 19.1◦
ሠ) a = 10.4 ፥ c = 18.3 ፥ C = 40.4◦

I ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ስፋት በሔሮን ቀመር
5. ከሚከተሉት ጐኖች ጋር በሔሮን ቀመር ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናቱን ስፋት ወስኑ።
ሀ) a = 16.5 ፥ b = 14.6 ፥ c = 10.4 ለ) a = 14.6 ፥ b = 14.6 ፥ c = 8
ሐ) a = 14 ፥ b = 16.1 ፥ c = 7 መ) a = 16.3 ፥ b = 9 ፥ c = 8.8
ሠ) a = 5.3 ፥ b = 12 ፥ c = 15.7
6. ከሚከተሉት ጐኖች ጋር በሔሮን ቀመር ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናቱን ስፋት ወስኑ።
ሀ) a = 12.1 ፥ b = 11.6 ፥ c = 9 ለ) a = 15.2 ፥ b = 14.6 ፥ c = 10
ሐ) a = 14.1 ፥ b = 16.1 ፥ c = 6.4 መ) a = 17 ፥ b = 9 ፥ c = 9.2
ሠ) a = 5.8 ፥ b = 0.3 ፥ c = 14.7

ምዕራፍ 9
ትሪግኖሜትራዊ ንድፎች
ይዘት
9.1 የሳይን ፣ ኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
9.1.1 የሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
9.1.2 የኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
9.2 ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
9.2.1 ታንጀንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
9.2.2 ኮታንጀንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
9.3 ኮሲካንት ፥ ሲካንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
9.3.1 ኮሲካንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
9.3.2 ሲካንት ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
194 ምዕራፍ 9. ትሪግኖሜትራዊ ንድፎች
የ
ሂሳብ ቀመሮች እንዲሁም እኩሌታዎች በተፈጥሮ ረቂቅ ናቸው። በተለይ እንግዳ ከሆኑ በመታዘብ ብቻ ሁሉንተናዊ ባህሪዎቻቸውን
መገንዘብ አዳጋች ነው። ከሌላው የጥናት መላ በተጨማሪ ፣ ቀመሮችን በንድፍ ገጽታቸውን መመርመር ፣ ረቂቅ ባህሪያቸውን
ለመፍታት ይረዳል። ንድፎች ያስተዋልነውን ያጐላሉ ፥ ያልጠበቅነውን ያሳያሉ ፥ የሳትነውን ያስታውሳሉ ፥ የከበደንን ያቀላሉ ፥ ላጠረ
ቃላችን ትርጕም ይለግሳሉ። ለምሳሌ f(x) = x2 ወይም f(x) = x3 «ቀላል» መሳይ ቀመሮች ናቸው። ሒሳባውያን የመጀመሪያውን
ፓራቦላ (parabola) ብለው ይጠሩታል ፤ ሁለተኛውን ሣልስ ፋንሽን። ዳሩ ግን የተሳለ ንድፉቸውን ስንመለከት ፣ ምን ማንነታቸውን
በይበልጥ ቀርበን ለማጥናት ያግዙናል። ምስል 9.1.1 እና 9.1.2 ተመልከቱ።
8
10 y x3
6
8
4
6
2
(−2,4) 4 (2,4) x
2 −4 −2 2 4
−2
x
(−2,−4) −4 (2,−4)
−4 −2 2 4
−2 −6
(9.1.1) f(x) = x2 (9.1.2) f(x) = x3
ሁለተኛው ንድፍ የወጣው የመጀመሪያው ላይ ባደረግነው ለውጥ ነው። ሁለት ጊዜ ብቻ ራሱን ከሚያባዛ ይልቅ ፣ ሦስት ጊዜ ቢያባዛ
የመጣው ለውጥ ምን ያክል እንደሆነ በግልጽ ይታያል። ቀመሮች ላይ አነስተኛ ለውጦች በማከል የፋንክሽኖችን ልይ ልዩ «ገበናዎች» መታዘብ
እንችላለን። የንድፎች አብይ ጥቅም እንዲህ አይነቱ ነው። በዚህ ምዕራፍ መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ንድፍችን እናጠናለን። በአጠቃላይ
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በሁለት ልንመድባቸው እንችላለን፦
◦ ተቀጣጣይ ንድፍ፦ ሳይን ፥ ኮሳይን
◦ ንጥጥል ንድፍ፦ ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ፥ ሲካንት ፥ ኮሲካንት
ነደፈ ነዲፍ ፥ ነደፈ ፦ በተነ ፤ ጠቅ አደረገ ፥ ጠዘጠዘ ፥ ወጋ ፥ ነከሰ። በደጋን ፥ በጥርስ ፥ በፍለጻ ጥጥን ሰውን…።
9.1 የሳይን ፣ ኮሳይን ንድፎች
ፅንሰሐሳባቸው እንዳለ ሆኖ ፣ የሳይን ፋንክሽን ሆነ ሌሎች በሒሳብ ቋንቋ ሲጻፉ ፣ በአቋቋም ረቂቅ እንዲሁም በቃላት አጭር ናቸው። ለጥናት
ወይም ለተግባራዊ ሥራ አብዛኛውን ባህሪዎቻቸውን በጥሞና ለመረዳት ፣ ንድፋቸውን መመርመር በጥልቅ ይረዳል። የዚህ አርእስት ዓላማ
የሳይን እና የኮሳይን ንድፎች ናቸው።
ከሁሉ አስቀድመን ግን በፋንክሽኖች አጻጻፍ ላይ ካልተጠነቀቅን ግርታ ሊያመጣ ይችላል ፤ አያሌ የአጻጻፍ መላዎች ስለአሉ። ለምሳሌ
sin(θ) ብንወስድ ፣ በልዩ ልዩ አጻጻፍ ሊገለጽ ይችላል ፤ ምንም እንኳን ሁሉም የሚሉት አንድ ነገር ቢሆንም።
9.1 የሳይን ፣ ኮሳይን ንድፎች 195


f(x) = sin(x)





f = sin(x) ወይም f = sin x
sin(θ) እንደ



y(x) = sin(x)



y = sin(x) ወይም y = sin x
ዳሩ ግን ፣ በዚህ ምዕራፍ አብዛኛውን ጊዜ በሚከተሉት አጻጻፎች ላይ ለመቆጠብ ተሞክሯል።



f(x) = sin(x)
sin(θ) እንደ

y = sin(x)
9.1.1 የሳይን ንድፎች
አሁን ወደ ተነሳንበት ቁምነገር እንመለስና ፣ ሳይንን ለመሳል በቅድሚያ የምንነድፋቸውን ነጥቦች የግድ መለየትና ማጠናቀር ይገባናል።
በአጠቃላይ፦
f:x→y ማለት x ማዕዘን ሲሆን ፤ (−1 ≤ y ≤ 1)
በx-እንዝርት ረገድ ማዕዘናት ሲጣሉ ፣ በy-እንዝርት ረገድ ደግሞ ተሳሳሪዎቹ የፋንክሽኑ ውጤቶች ይወጣሉ። ውጤቶች ስንል የንጽጽር
ዕሴቶች ናቸው። ለምሳሌ፦
π 1
sin =
6 2
π
1

በx-እንዝርት 6 ስንመርጥ ፣ በy-እንዝርት ረገድ ተሳሳሪው የሳይን ውጤት (ንጽጽር ቍጥር) 2 ይመጣል። የንድፍ ነጥባትን
π 1

ስናጠናቅር ፣ እያንዳንዱን ተነዳፊ በ(x,
(x, y) አጻጻፍ ዘይቤ እንገልጻለን። በመሆኑም የምሳሌአችን ተነዳፊ 6, 2 ተብሎ ይጻፋል። በዚህ
መንገድ ከ0 እስከ 2π ፣ የተፈለጉትን ማዕዘናት ከአቻቸው የፋንክሽኑ ውጤት ጋር በማዛመድ ንድፋዊ ነጥባትን እናጠናቅራለን። ለምሳሌነት
እንጂ ፣ ልንመርጥ የምንችለው የማዕዘን ገደብ የለብንም። ሠንጠረዥ 9.1 ለንድፋችን የምንስላቸው አልፎ አልፎ የተመረጡ ንድፋዊ ጥምር
ንጥባት ናቸው።
ድግሪ ሬድኤን sin(x)

0◦ 0 0
45◦ π
4
√1
2
ወይም .707
◦ π
90 2
1
◦ 3π √1
135 4 2
ወይም .707
◦
180 π 0
225◦ 5π
4
− √12 ወይም − .707
270◦ 3π
2
−1
ሠንጠረዥ 9.1: የሳይን ተነዳፊ ጥምር ነጥባት (ሙሉ ዝርዝር አይደለም)
በሠንጠረዣችን ላይ ያሉት ጥምር ነጥቦች ፣ «በአራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ ሉክ» ላይ እያንዳንዱን ንድፋዊ ነጥብ የx-እንዝርታ እና
የy-እንዝርት ላይ ስንነቅስ ምስል 9.2.1 ይወጣል። ገና ከአሁኑ ፣ ቢያንስ ሳይን ምን እንደሚመስል ጭላንጭል ይጠቁሙናል። ነገር ግን
ሠንጠራዣችን የበለጠ ደቀቅ ብናደርግ ደሞ ፣ እንደ ምስል 9.2.2 የተሻለ ውጤት እናገኛለን። በዚሁ ንድፋዊ ነጥባቱን እያሳነስን ከቀጥልን ፣
የሚወጣው ንድፍ የጠራና የጐላ ይሆናል።
1
sin(θ) 1
sin(θ) ( π2 ,1)
(0,0) (π,0) (2π,0)

x
x
π π 3π π 5π 3π 7π 2π
π π 3π π 5π 3π 7π 2π 4 2 4 4 2 4
4 2 4 4 2 4
−1
−1 ( 3π
2 ,−1)
(9.2.1) ሳይን በንቅሳት (9.2.2) ሳይን ንድፍ በይበልጥ ንቅሳት
የሳይንን ንድፍ ለቅምሻ ያክል ከተዋወቅን ዘንዳ ፣ አስከትለን ንድፉን መሠረት እያደረግን ፋንክሽኑን በቅርብ ለመቃኘት እንሞክራለን። የሳይን
ንድፍ በአውንታዊና አሉታዊ ማዕዘናት ላይ ባህሪው ይቀያየራል። ከላይ ያየነው ንድፍ በአውንታዊ ማዕዘናት ላይ የተቀረፀ ነው። ነገር ግን
በአሉታዊ ማዕዘናት ላይ ነደፋውን ብናካሂድ ፣ ውጤቱ ለየት ይላል። ምስል 9.3 ተመልከቱ። የሳይን ጣራ 1 እና የሳይን ሥር −1
ቦታቸውን ተቀያይረዋል።
sin(θ)
1
x
− 7π
−2π − 3π− 5π−π− 3π− π− π π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 2 4 4 2 4 4 2 4
−1
ምስል 9.3: ሳይን በአውንታዊና አሉታዊ ማዕዘናት ላይ
በአሉታዊ ማዕዘናት ጉዳይ ላይ እያለን ፣ ሳይን ጐደሎ ፋንክሽን(odd function) ተብሎ የሚጠራ መሆኑን እናስታውስ። የሚከተለው
አይነት ግንኙነት ያላቸው ፋንክሽኖች ጐደሎ ፋንክሽን ተብለው ይጠራሉ።
sin(−x) = − sin(x) ጐደሎ ፋንክሽን (odd function) (9.1)
ይህንን ግንኙነት ቢያንስ በንድፍ በኩል ማረጋገጥ እንችላለን። ውጤቱ ከዚህ በታች እነሆ። በቀይ ቀለም የተነደፈው sin(−x) ሲሆን
በሰማያዊ ቀለም ደሞ − sin(x) ነው። ሁለቱም ሙሉ በሙሉ ተመሳሳይ ናቸው።
y
1
x
− 7π
4 2 4 4 2 4 4 2 4 4 2 4
−1
ምስል 9.4: sin(−x) = − sin(x)

የሳይን ፋንክሽን አውዳዊ መሆን ከዚህ በፊት ተነስቷል። አውዳዊነቱ የጐን ሆኖ ወደ ግራ ፥ ወደ ቀኝ ፥ ወይም በሁለቱም አቅጣጫ ራሱን
የመድገም ባህሪ አለው። የሳይን አውድ 2π ነው። ከዛ በኃላ ራሱን መድገም ይጀምራል። አራራቂ ወሰኑ (−∞, ∞) ነው።
አውዳዊ ፋንክሽን ስንል፦ እንቅጩን በታወቀ ጊዜ ውስጥ ወይም ርቀት ወይም በሁለቱ ፣ ልዩ ልዩ ባህሪያቱን አንፀባርቆ
ጨርሶ ፣ እንደገና ራሱን በተመሳሳይ መልሶ የሚደጋግም አውዳዊ ነው። ሁሉም ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አውዳዊ
ናቸው። ይህ ንብረት «የተመላሽ ፋንክሽኖች» ምዕራፍ ጋር ስንደርስ ወሰኝ ቦታ አለው።
1 sin(θ)
x
−2π− 7π− 3π− 5π −π − 3π − π2 − π4 π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 4 2 4 4 2 4
−1
አውድ፦ T0 = 2π −2 አውድ፦ T1 = 2π
ምስል 9.5: ሳይንና አውዶቹ
ምስል 9.5፦ በ −2π እና +2π መካከል ሁለት አውዶች አለት። አንደኛው በአራራቂ −2π ≤ T0 ≤ 0 ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ
0 ≤ T1 ≤ 2π ነው። ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ አውዱን መደጋገም ይችላል ፤ እኛ ራሳችን ካልገደብነው በስተቀር። በነገራችን ላይ ፣
ሳይን በአምድ ረገድ አውድ የለውም። «በመደበኛ አቋቋሙ» ጣራው 1 ፥ ሥሩ ደሞ −1 ነው።
የሳይን ንድፍ ንብረቶች
ከጊዜ ወደ ጊዜ በልዩ ልዩ ምክንያት የሳይንን ንድፍ ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ በዕርከን ማንፏቀቅ ያሥስፈልግ ይሆናል። ወደፊት እንደምናየው
ሳይንን በ π2 በዕርከን ካንፏቀቅነው ፣ ንድፉ በትክክል «የኮሳይን» ዱካ ይኖረዋል።

ስለዚህ እንደአስፈላጊነቱ ሳይንን በዕርከን ማንፏቀቅ ይፈቀዳል። ለምሳሌ sin x + π3 ብንወስድ ፣ ንድፉን በx-እንዝርት ረገድ

በ60◦ ወደ ግራ ይገፋል። በአንጻሩ የsin x − π3 ብንሞክር ፣ ንድፉን በ60◦ ወደ ፊት ይገፋል። ምስል 9.6 ይህንን በተግባር ያሳየናል።
y
sin(θ)
1
sin θ + π3

sin θ − π3 x
π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3
−1
ምስል 9.6: ሳይን በእርከና ሲንፏቀቅ
በሰረዝ-ሰረዝ የተሳለው መደበኛው ሳይን ሲሆን የተጨመረበት ምክንያት ለማነጻጸር ይረዳ ዘንድ ነው። የቀዩ ንድፍ በ60◦ ዕርከን ወደ ግራ
ሲንፏቀቅ የአረንጓዴው ንድፍ ግን በ60◦ ዕርከን ወደ ፊት ተገፍቷል።
ሒሳባውያን ልዩ ልዩ ችግሮችን ለመፍታት ይችሉ ዘንድ የሳይን ፋንክሽን ሁለንተና ገላጭ አጠቃላይ ቀመር ይጠቀማሉ። መደበኛ አውዱን
ማጥበብ ወይም ማስፋት ፣ ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ ማንፏቀቅ ፣ በቁም ማራዘም ወይም ማሳጠር ፣ ወደ ላይ ማውጣት ወይም ወደ
ታች ማውረድ ይገኙበታል።
f(x) = A sin(Bx − C) + D፦
◦ x (ማዕዘን)፦ በድግሪ ወይም በሬድኤን ልክ ፤
◦ A (ርዝመት/እጥረት amplitude )፦ የሳይን ቁመት ለጣጭ ወይም አኮራማች ፤
◦ B (ወርደኛ)፦ የሳይን አውድ አስፋፊ ወይም አጥባቢ ፤
◦ C (ፈቀቅ)፦ የሳይን ንድፍ ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ የሚያንፏቅቅ ፤
◦ D (ከፍታ/ዝቅታ)፦ የሳይን ንድፍ ወደ ላይ ወይም ወደ ታች ገፊ ፤
◦ መደበኛ የsin ፋንክሽን አውድ 2π ነው።
አስከትሎ እነዚህን የሳይን ንብረቶች በተወሰነ ደረጃ ያጐሉልን ዘንድ ምሳሌዎችን እናያለን። ምናልባት ማሳሰብ ያሥፈልጋል ቢባል ፣ የሳይን
ጣራው 1 ፣ ወለሉ −1 በማለት በተደጋጋሚ ተጠቅሷል። አሁን ግን የሳይንን ቍመት መለጠጥ ወይም ማኮራመት ይቻላል ከተባለ ፣ ቅራኔ
አይፈጠርም ወይ? ልብ ብለን ካስተዋልን ፣ የሳይን ፋንሽን ሆነም ሌሎቹ ጣራቸውን ወይም ወለላቸውን ያከብራሉ። የመለጠጡ ወይም
የማኮራመቱ ተግባር የሚፈጸመው እነሱ ባፈሩት ውጤት ላይ ነው።
ምሳሌ 9.1.1. የሳይን ንደፍ
የሚከተለውን ፋንክሽን በአራራቂ [0, 2π] ወሰን እንነድፋለን።
sin(2x)
መፍትሔ፦
በቅድሚያ አባላቱን እንለያለን።
A=1፣B=2፣C=0፣D=0
አውዱን ማስላት አለብን።
2x = 2π መደበኛ አውድ 2π ነው።
x=π የዚህ ፉንክሽን አውድ ይህ ነው
በጥያቄው በተሰጠው አራራቂ ውስጥ [0, 2π] ፣ ይህ ፋንክሽን ሁለት አውድ ይኖረዋል።
ቀጥለን ንድፉን እንሳል። የዚህ ፋንክሽን አውድ π ነውና በአራራቂ [0, 2π] ውስጥ ሁለት አውድ ይኖረናል። ለመሳል ቀዳሚ
ተግባራችን መሆን ያለበት ንድፋዊ ጥምር ነጥባትን ማውጣት ነው። ለናሙና ያህል ጥቂት ንድፋዊ ነጥባትን የያዘ ሠንጠረዥ
እንዲሁም የንድፉ ውጤት በምስል 9.8 ቀርቧል። ከዚህ ምሳሌ የምንማረው አብይ ቁምነገር ፣ ማዕዘኑ አባሪ ቍጥር ካለው
የንድፉን አውድ ሊቀይር እንደሚችል ነው።
ማዕዘን sin(2x) y
1
π
4 1
x
π
2 0 π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 2 4
3π
4 −1
−1
π 0
(9.7.1) የsin(2x) ንድፍ
መፍትሔ፦ በቅድሚያ አባላቱን እንለያለን።
A=1፣B=2፣C=0፣D=0
2x = 2π መደበኛ አውድ 2π ነው።
x=π የዚህ ፉንክሽን አውድ ይህ ነው
ቀጥለን ንድፉን እንሳል። የዚህ ፋንክሽን አውድ π ነውና በአራራቂ [0, 2π] ውስጥ ሁለት አውድ ይኖረናል። ለመሳል ቀዳሚ ተግባራችን
መሆን ያለበት ንድፋዊ ጥምር ነጥባትን ማውጣት ነው። ለናሙና ያህል ጥቂት ንድፋዊ ነጥባትን የያዘ ሠንጠረዥ እንዲሁም የንድፉ ውጤት
በምስል 9.8 ቀርቧል። ከዚህ ምሳሌ የምንማረው አብይ ቁምነገር ፣ ማዕዘኑ አባሪ ቍጥር ካለው የንድፉን አውድ ሊቀይር እንደሚችል
ነው።
ማዕዘን sin(2x) y
1
π
4 1
x
π
2 0 π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 2 4
3π
4 −1
−1
π 0
ምስል 9.8: የsin(2x) ንድፍ
J
ምሳሌ 9.1.2. እያንዳንዱን አባል ለይተን ፣ አውድና ፍቅቅታውን ከአሰላን በኃላ ፋንክሽኑን በአራራቂ [0, 2π] ውስጥ እንነድፋለን።
1 π 1
f(x) = sin 2x − +
2 3 2
መፍትሔ፦ በቅድሚያ አባላቱን እናፈላልግ።
1 π 1
A= ፣B=2፣C= ፣D=
2 3 2
2π 2π
2x = = አሠላለፍ
|B| |2|
x=π የዚህ ፉንክሽን አውድ ይህ ነው።
ንድፉ በስንት ማዕዘን ወደ ቀኝ ፈቀቅ እንደሚል እንወስን።

C π/3
S= =
|B| |2|
π π
= ንድፉ በ ወደ ቀኝ ይገፋል
6 6
ንድፉ በ 21 ወደ ላይ ይወጣል ፤ እንዲሁም ቁመቱ በግማሽ ይሸማቀቃል። ንድፉን ስንስል ውጤቱ ምስል 9.9 ይመስላል።
y
sin(x)
( )
1 sin 2x − π + 1
2 3 2
1
0.5
x
π 2π π 4π 5π 2π
−0.5 3 3 3 3
−1
( )
ምስል 9.9: የf(x) = 12 sin 2x − π3 + 21 ንድፍ
9.1.2 የኮሳይን ንድፎች
ለሳይን ያጠፋነው ጊዜ ቢያንስ ስለትሪግኖሜትሪ ንድፍ ተግባራዊ መግቢያ ሰጥቷል ብሎ መገመት ይቻላል። የዚህ አርእስት ዓላማ የኮሳይንን
ንድፎች ማጥናት ነው።
ኮሳይን አውዳዊ ፋንክሽን ነው። መደበኛ አውዱ 2π ነውና በዛ አራራቂ ውስጥ በy-እንዝርት ረገድ ፣ ኮሳይን ሊደርስ የሚችለው ከፍታ
1 ፣ ሊወርድ የሚችለው ዝቅታ −1 ነው። የመጀመሪያ አውዱን ካጠናቀቀ በኃላ ፣ ራሱን በየትኛውም የx-እንዝርት አቅጣጫ መድገም
ይጀምራል ፤ የተፈለገው ያ እስከሆነ።

ኮሳይን ጣራው 1 ላይ ለመድረስ ማዕዘኑ 0 ወይም 2π ፣ ወለሉ −1 ላይ ለመድረስ ማዕዘኑ π መሆን አለበት። ማዕዘኑ π2

ወይም 3 π2 ከመጣ ፣ ውጤቱ 0 ነው። ምንም እንኳን እዚህ ብንቆጠብም ፣ ለሳይን የተጓዝናቸውን ደረጃዎች ተከትለን ፣ የኮሳይን ንድፋዊ
ጥምር ነጥባት ማጠናቀር እንችላለን።
cos(θ)
1
x
π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 2 4
−1
ምስል 9.10: መደበኛ ኮሳይን ንድፍ
ምስል 9.10 መደበኛ የኮሳይን ንድፍ ነው። በy-እንዝርት ረገድ መነሻና መድረሻው 1 ፣ እንዲሁም ዝቅታው −1 ነው። ይህ የኮሳይን ልዩ
ጠበይ ነው። ንድፉ የx-እንዝርት ሁለት ጊዜ ያቋርጣል በ π2 እና በ 3π
2 ላይ።
የኮሳይን ንድፍ ንብረቶች
ኮሳይን አሉታዊ ማዕዘንን በተመለከተ ይህ cos(−x) = cos(x) ሕግ አለው። እንደዚህ አይነቱን ፋንክሽን ሒሳባውያን «ሙሉ ፋንክሽን»
ብለው ይጠሩታል። በቃል ረቂቅና የማይጠበቅ ቢመስልም ፣ ይልቁንም በንድፍ ደረጃ ምስል 9.11 ይህንን ግንኙነት በግልጽ ያረጋግጥልናል።
በኮሳይንና በሳይን ያለው አንዱ ልዩነት ይህ ነው።
cos(θ)
1
x
− 7π
4 2 4 4 2 4 4 2 4 4 2 4
−1
ምስል 9.11: cos(−x) = cos(x)
አሉታዊው ክፍል በጭረት የተሳለው ለማንበብ ወይም ለማነጻጸር ይረዳ ዘንድ ነው። በጭረት ቀለም የተሳለው cos(−x) ፣ በድፍን ቀለም
ደግሞ cos(x) ቢሆንም በሁለት ንድፎች መካከል ምንም ልዩነት የለም። ሁለቱም ተመሳሳይ ዱካ ይከተላሉ። ይህ አንዱ የኮሳይን ባህሪ
ነው። እንደገና ከዚህ የምንማረው ንድፎች የፋንክሽን ባህሪ በይበልጥ ለመርመርና መደመደሚያ ላይ ለመድረስ ዕድል ይሰጡናል።
እንደ ሳይን ሁሉ የኮሳይን አውድ ሊጠብ ወይም ሊሰፋ ፣ ቁመቱ ሊረዝም ወይም ሊያጥር እንዲሁም አቀማመጡ ከፍ ወይም ዝቅ ሊል
ይችላል።
ምሳሌ 9.1.3. ለሚከተለው ፋንክሽን የሚገባውን ትንተና ካቀረብን በኃላ ንድፉን እንስላለን።

2x π 1
2 cos + +
3 4 2
መፍትሔ፦
በቅድሚያ አባላቱን እናነጣጥል፦

2 π 1
A=2 ፣ B= ፣ C= ፣ D=
3 4 2
ርዝመት/እጥረት (amplitude)፦
A=2 ማለት የሳይን ርዝመት በእጥፍ ያድጋል
የፋንክሽኑን አውዱ እንፈልግ፦

2x
= 2π መደበኛ አውድ 2π ነው።
3
3
x = 2π ለ x ስናቃልል
2
= 3π የዚህ ፉንክሽን አውድ ይህ ነው።
ዕርከናዊ ፈቀቅ እንወስን፦

2x π
= ፈቀቅታው ከአዲሱ አውድ ጋር መጣጣም አለበት
3 4
π 3
x= ለ x ስናቃልል
4 2
3π
= የዚህ ፉንክሽን ፈቀቅታ ይህ ነው።
8
ከፍታ ወይም ዝቅታ
1 1
D= የንድፉ የወደ ላይ ፈቅታ
2 2
በመጨረሻ ንድፋችንን እንስላለን። ውጤቱ ይህን ይመስላል።
3 y
2
1
x
− π2 π π 3π 2π 5π 3π
2 2 2
−1
−2
2x π
1
ምስል 9.12: የ2 cos 3 + 4 + 2 ንድፍ
ይህንን ክፍል ከማጠናቀቃችን በፊት ኮሳይንና ሳይንን አነጻጻሪ ንድፍ እንስላለን። ሁለቱን አንድ ለአንድ ስናነጻጽር ፣ ልዩነታቸው የ π2 ርቀት ሆኖ
እናገኘዋለን። አንደኛውን በተገቢው ፈቀቅታ ብንገፋ ኖሮ ሁለቱም አንድ አይነት ዱካ ይከተላሉ ነበር። ለማንኛውም ምስል 9.13 ተመልከቱ።
y cos(θ)
1 sin(θ)
x
−2π− 7π − 3π − 5π −π − 3π − π2 − π4 π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 4 2 4 4 2 4
−1
ምስል 9.13: ኮሳይን እና ሳይን

መለማመጃ
ልምምድ 9.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች የሳይን እና የኮሳይን ንድፎች ይመለከታሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ
በማስተዋል መልሳችሁን አሳዩ።
I አጫጭር ጥያቄዎች ስለሳይን እና ኮሳይን
1. ለያንዳንዱ ጥያቄ አጥጋቢ መልስ ስጡ።
ሀ) የሳይን እና የኮሳይን አውዶች ምንድን ናቸው?

ለ) የሳይን እና የኮሳይን ንድፎች ወደ ግራ በ π2 ፈቀቅ ለማድረግ ቀመሩ ምን መሆን አለበት?
ሐ) በ 3 cos(x) የ 3 ሚና በኮሳይን ንድፍ ላይ ምንድን ነው?
መ) በትሪግኖሜትሪ የወሰኖችን (asymptotes) ምንነት ከምሳሌ ጋር አብራሩ። ሳይን እና ኮሳይን በዚህ ባህሪ ይነካሉ?
ሠ) የሳይን እና የኮሳይን ንድፎች ወለልና ጣራ እነማን ናቸው?
2. የትኞቹ ፋንክሽኖች ጐደሎ (odd) ወይም ሙሉ (even) ፋንክሽኖች ናቸው?
ሀ) ሳይን ለ) ኮሳይን ሐ) ታናጀንት
መ) ኮታንጀንት ሠ) ሲካንት ረ) ኮሲካንት
3. የሚከተሉትን ፋንክሽኖች አባላት ፣ ማለት A ፥ B ፥ C ፥ D እና x ለይታችሁ ጻፉ ፤ እንዲሁም ምን ማንነታቸውን ግለጹ።

1
ሀ) cos(x − π) ለ) 32 cos 3x + 12
π
+2 ሐ) 2 sin 3x − π6 + 1

መ) sin (3x) + 3 ሠ) 13 sin 21 x + 2 ረ) 3 cos (2x − 60◦ ) + 31
4. የእያንዳንዱን ፋንክሽን አውድ ፥ ውጥረት/ጥገት ፥ ፈቀቅታ ፥ ወሰኖች አስሉ።

ሀ) sin x − 3π 2 ለ) cos 1.5x + π2 ሐ) sin (2x) + 2
3

መ) 24 cos x2 + 2 ሠ) 3 cos 3x − π4 + 1
5. የሚከተሉትን ፋንክሽኖች ንደፉ።

1
ሀ) y = sin(x) + cos(x) ለ) y = 2 sin(x) ሐ) y = 2 cos(x)
π
1
መ) y = cos(x) + 1 ሠ) y = sin 2x + 3 ረ) y = cos(x − π) + 2
x π
1 sin(x)
ሰ) y = 2 cos(x) − cos(x) ሸ) y = 3 sin 2 − 6 − 2 ቀ) y = cos(x)
6. እነዚህ ፋንክሽኖች እኩል መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን በንድፍ አረጋግጡ።
ሀ) − sin(x) = sin(−x) ለ) cos(90◦ + x) = − sin(x) ሐ) sin(90◦ + x) = cos(x)
መ) cos(90◦ − x) = sin(x) ሠ) sin(90◦ − x) = cos(x) ረ) sin(180◦ +x) = − sin(x)

ሰ) 2 cos(2x) = 2 sin (π) ሸ) 12 sin x2 = 12 sin(4π) ቀ) cos(−x) = cos(x)
9.2 ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ንድፎች
በዚህ ክፍል የታንጀንት እና የኮታንጀንት ንድፎችን በተርታ እናጠናለን። ሁለቱም ያላቸውን ባህሪያት በይበልጥ እንድናስተውልና እንድንገነዘብ
ንድፎቹ ያግዙናል።
9.2.1 ታንጀንት ንድፎች

ታንጀንት ንጥጥል ንድፍ ሰጪ ፋንሽን ነው። ለዚህ ዐብይ ምክንያት ፣ ታንጀንት በመደበኛ አቀማመጡ በየ − π2 እና π
2 እንዲሁም
በግራና በቀኝ በሚደጋገሙት ላይ ያልተደነገገ ነው ፤ ስለሆነም በእነዚህ ነጥቦች ላይ ንድፉ ይነጣጠላል ፤ ይለያያል። በተጨማሪ እያንዳንዱ
ንጥል ንድፍ ለአውንታዊ ማዕዘን ወደላይ ፣ ለአሉታዊ ማዕዘን ወደታች ያድጋል።

ይህንን ክፍል ሠንጠረዥ በመገንባት እንጀምራለን። ሠንጠረዡን እንደምታዩት ፣ ንጥል ንድፍ ላይ በ − π2 እና π
2 አራራቂ መካከል
ያተኩራል።
የታንጀንት ጥምር ነጥባት
ማዕዘን − 5π
12 − π3 − π4 − π6 0 π
6
π
4
π
3
5π
12
tan
tan(x) −3.7 −1.7 −1 −.577 0 .577 1 1.7 3.7
ምስል 9.14: የተመረጡ የታንጀንት ንድፋዊ ነጥባት
ቀጥለን ያወጣነውን ሠንጠዥ ወስደን ንድፉን ስንስል ውጤቱ 9.15 ይመስላል።

y y
4 4
2 2
x x
−π − 3π − π2 − π4 π π 3π π −π − 3π − π2 − π4 π π 3π π
4 4 2 4 4 4 2 4
−2 −2
−4 −4
ምስል 9.15: የታንጀንት ንድፍ በነጥባት እንዲሁም በጭረት ቀለም
በመጀመሪያው በነጠብጣብ ቀለም የተሳለው ሠንጠረዣችንን ተከትሎ ነው። በሁለተኛው ንድፍ ላይ በጭረት ቀለም ጭምር የተሳለው
ይኸው ሠንጠረዥ ታንጀንት ወዴት እያመራ መሆኑን በቂ ፍንጭ ይሰጠናል። የጥምር ነጥባቱን በጣም ደቃቅ ብናደርግ ፣ ታንጀንት ወሰኑን
እየተታከከ ወደ ላይ ያሸቅባል እንዲሁም ወደ ታች ያቆለቁላል። ወሰኑን በተጠጋን ቍጥር ታንጀንት በሁለቱም አቅጣጫዎች በከፍተኛ ደረጃ
እያደገ ይመጣል። ወሰኑን ግን አያልፍም። በፊት ካየናቸው የሳይንና የኮሳይን ንድፎች በሰፊው ይለያል። የታንጀንት ፋንክሽን ከሳይንና ከኮሳይን
ጋር ያለው ግንኙነት ማንነቱን ይመሠርታል።
sin(x)
tan(x) = ማለት cos(x) ̸= 0
cos(x)
9.2 ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ንድፎች 205
በዚህ ዝምድና cos(x) = 0 ከሆነ ታንጀንትን ለማይታለፍ ችግር ያጋልጣል። በሒሳብ ዓላም በ0 ማካፋል ፍቸቢስ (undefined)
ስለሆነ ፣ ኮሳይን cos(x) = 0 ከመጣ ፣ ታንጀንት በዛ ነጥብ ላይ ፍቸቢስ ይሆናል። ኮሳይን በመደበኛ አቀማመጥ ፣ በየ ± π2 ወይም
±3 π2 ማዕዘናት ላይ ዚሮ ነው። ስለዚህ ታንጀንት እነዚህ ማዕዘናት ላይ ሲደርስ ፍቸቢስ ይሆናል።
ታንጀንት ኮሳይን ዚሮ በሆነበት «ወሰን» ሁሉ ንድፍ መንቀስ (plot) ወይም ማለፍ አይችልም። በሌላ አነጋገር እያንዳንዱ የታንጀንት
ንጥጥል ንድፍ መነካካት ወይም መተላለፍ የማይችልበት «ወሰን» (asymptote) አለው። ራሱን ወደ ግራና ወደ ቀን መደጋገም ይፈቀ-
ድለታል ፤ ወሰኖችን እስካከበረ ድረስ። ለምሳሌ በንድፍ 9.16 ታንጀንት በእያንዳንዱ π አውድ ውስጥ ወሰኑን አክብሮ ይኖራል። ይህ ማለት
ታንጀንት አውዳዊ ፋንክሽን ስለሆነ ፣ ከ±π በኃላ ራሱን መደጋገም ይጀምራል። በቀይ ቀለም ጭረት የተሳሉት ዓምዳዊ መስመሮች ወሰኖች
(asymptotes) ናቸው።
y
tan(x)
5
x
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π
2 2 2
−5
ምስል 9.16: መደበኛ የታንጀንት ንድፍ
የታንጀንትን ባህሪያት በዝርዝር ለመግለጽ እንዲሁም ልዩ ልዩ መፍትሔዎች ለመሻት ፣ ሒሳባውያን የታንጀንትን ፋንክሽን በሚከተለው አጠቃላይ
ቀመር ይገልጻሉ። ዝርዝሩን እንመልከት።
f(x) = A tan(Bx − C) + D፦
◦ መደበኛ የtan ፋንክሽን አውድ π ነው። ግን |B| ̸= 1 ከሆነ ፣ አዲስ አውድ π
|B| መሰላት አለበት።
◦ x (ማዕዘን)፦ በድግሪ ወይም በሬድኤን ልክ ፤
◦ |A| (ውጠራ/ጥግታ (stretch/shrink))፦ የታንጀንት ቁመት ርዝመት/እጥረት ፤
◦ B (ስፋት ተቆጣጣሪ)፦ የታንጀንት አውድ ስፋት ወይም ጥበት ተቆጣጣሪ ፤
◦ C (ፈቀቅታ)፦ ንድፉን ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ አንፏቃቂ ፤
◦ D (ከፍታ/ዝቀታ)፦ ንድፉን ወደ ላይ ወይም ወደ ታች ገፊ ፤
◦ cos(x) ለታንጀንት ዚሮ በሆነበት ሁሉ መደበኛ ወሰኖች ± π2 , ± 3π
3 , . . . ናቸው። ይሁን እንጂ |B| ̸= 1 ከሆነ ፣ አዲስ
ወሰኖቹ ማስላት ያስፈልጋል።
እነዚህን ንብረቶች በወል ለመረዳት ምሳሌ እንመልከት።
ምሳሌ 9.2.1. ይህ ጥያቄ እያንዳንዱን የፋንክሽን ክፍሎች መለየት ፣ አዲስ አውድ ማውጣት ፣ አዲስ ወሰን ማስላትን ፣ ዕርከናዊ
ግፊት ፣ የy-አቋራጭን ማግኘት እንዲሁም ንድፉን መሳል ይጨምራል። በአራራቂ [−2π, 2π] ውስጥ ንደፉን ሳሉ።
x π
f(x) = tan −
2 4
መፍትሔ፦
በቅድሚያ ባለደረቦችን እናፈላልግ
A=1፣B=2፣C=0፣D=0
አውዱን እናስላ።
x
=π የታንጀንት መደበኛ አውድ π ነው።
2
x = 2π አዲሱ ፉንክሽን አውድ ይህ ነው።
ሁለት ወሰኖችን (asymptotes) እንፈልግ። ሌሎችን ከእነዚህ እናገኛለን። ለማንበብ ይረዳን ዘንድ x0 እና x1 እንጠቀማለን።
x π π
0
− = − አንድኛውን ወሰን ለማግኘት
2 4 2
x0 π π π
= − + =− ስናዘዋውር
2 π 2 4 4
π
x0 = − (2) = − ይህ አንዱ ወሰን ነው
4 2
x π π
1
− = ሁለተኛውን ወሰን ለማግኘት
2 4 2
x1 π π
= + ስናዘዋውር
2 2 4

x1 3π 3π
= =⇒ x1 = ሁለተኛው ወሰን ይህ ነው
2 4 2
ዕርከናዊ ፈቀቅ ስንት እንደሆነ እንወቅ።

C (π/4)
S= =
|B| (1/2)
π π π
= 2 = ንድፉ በ ወደ ቀኝ ይገፋል።
4 2 2
የx ዘሮች (domain): x ∈
/ ±π, ±2π, ..., ±2π ሲሆን ፣ የy-ተቋራጭ የሚሆነው በ(0, 0) ላይ ነው። ከሞላ ጐደል
የንድፋችንን ንብረቶች አዘጋጅተናል። አሁን የቀረን በተግባር ንድፉን መንቀስ ነው። ልብ እንበል! የፋንክሽኑ አውድ 2π ፣ ወደቀኝ
π
የሚፏንቀቀው በ 2 ፣ እንዲሁም ወሰኑ የሚውለው − π2 እና 3π
2 ላይ ነው።
10
y x π
tan 2 − 4
x
−2π− 7π− 3π− 5π −π− 3π− π2 − π4 π π 3π π 5π 3π 7π 2π
4 2 4 4 4 2 4 4 2 4
−5
−10
ምስል 9.17: ምሳሌ፦ የታንጀንት ንድፍ
J
9.2.2 ኮታንጀንት ንድፎች
ኮታንጀንት ከሳይን እና ከኮሳይን ጋር ያለው ግንኙነት ማንነቱን ይደነግጋል።

cos(x)
cot(x) = ማለት sin(x) ̸= 0
sin(x)
ከዚህ ግንኙነት ወዲያውኑ የምናስተውለው ነገር የ sin(x) ፉንክሽን አካፋይነቱን ነው። እንድምታው sin(x) = 0 ከሆነ የcot(x)
ፋንክሽን ፍቸቢስ ወይም መላቢስ ይሆናል። በመደበኛ አቋቋሙ ሳይን ዚሮ ላይ የሚደርሰው በመጀመሪያው 360◦ ውስጥ ማዕዘናቱ ከ0
ወይም ከ ±π ጋር እኩል-ለእኩል ከሆኑ ሲሆን ዙሪ በሚደጋገምበት ጊዜ በእነዚህ ማዕዘናት ላይ ሳይን ዚሮ ይሆናል።
እንድምታው የኮታንጀንት ፋንክሽን ሳይን ዚሮ በሆነበት ሥፍራ ሁሉ መንካት የማይችላቸው ወሰኖች (asymptotes) አሉት። ኮታንጀንት
ወሰኖቹን በጣም መጠጋት ወይም መታከክ ይችላል ፤ ነገር ግን ወሰኖቹ ላይ ቆሞ ጥምር ነጥባትን መንደፍ አይቻልም። ምክንያቱም በዚሮ
ማካፋል ፍቸቢስ ወይም መላቢስ ነውና።
ኮታንጀንት አውዳዊ ፋንክሽን ነው። መደበኛ አውዱ π ሲሆን ፣ sin(x) = 0 በሆነበት ወሰኖች መካከል ይውላል። ለምሳሌ ከአውዶች
መካከል አንዱ በ0 እና π ውስጥ ይከሰታል። አውድ ስንል በየትኛውም አቅጣጫ ራሱን የመደጋገም ባህሪ አለው ነው። እንደ ታንጀንት ሁሉ
ኮታንጀንት ወደ ላይ እና ወደ ታች ያለምንም ገደብ ማደግ ይችላል።
ምሳሌ 9.2.2. የሚከተለውን ፋንክሽን በአራራቂ [−2π, 2π] እንነድፋለን።
cot(x)
መፍትሔ፦
10
y
cot (x)
5
x
−2π− 5π− 4π −π− 2π − π3 π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3 3 3 3
−5
−10
ምስል 9.18: cot(x) ንድፍ
ምሳሌ 9.2.3. የሚከተለውን ፋንክሽን ተገቢ ትንተና በኃላ ንደፉን እንስላለን።

π
f(x) = 2 cot(x − )+1
6
መፍትሔ፦
በቅድሚያ እያንዳንዱን የፋንክሽን አባል እንለይ።
π
A=2፣B=1፣C= ፣D=1
6
በB = 1 ምክንያት ፣ አውዱ π ሆኖ ይቀጥላል

ቢያንስ ሁለት ወሰኖች ማስላት አለብን። ይመች ዘንድ x0 እና x1 እንጠቀማለን።
π
x0 − =0 መደበኛ አንዱ ወሰን 0 ነው
6
π
x0 = ይህ አንዱ ወሰን ነው።
6
π
x1 − = π መደበኛ ሌላ ወሰን π ነው
6
π 7π
x1 = π + = ይህ ሌላኛው ወሰን ነው።
6 6
በመጨረሻ ንድፉን እንሳል። በጥያቄው ባይጠቀስም በአራራቂ [−2π, 2π] ውስጥ ንድፉን እንስላለን ፤ እናም ውጤቱ ንድፍ 9.19
ይመስላል።
10
y 2 cot x − π
+1
6
5
( 2π
3 , 1)
x
−2π− 5π− 4π −π− 2π − π3 π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3 3 3 3
−5
−10

ምስል 9.19: የf(x) = 2 cot x − π
6 + 1 ንድፍ
ማሳሰቢያ፦ምንም እንኳን የታንጀንት እና የኮታንጀንት ፋንክሽኖች እንደ አጋጣሚ ሆኖ አውዶቻቸው በወሰኖቻቸው ይገደቡ እንጂ ፣ በአጠቃላይ
ደረጃ ወሰኖች (asymptotes) የሁሉንም ፋንክሽኖች አውዶች ይደነግጋሉ ማለት አይደለም።
የኮታንጀንትን እና የታንጀንትን ዝምድና ከሞላ-ጐደል በልዩ ልዩ ቀመርና ዕኩሌታ ማሳየት ይቻላል። በተጨማሪ ዝምድናውን በንድፍ
ስናየው ሁለቱ የአቻ-ለአቻ ነጸብራቅ ይሆናሉ። በቀመር ረገድ ፣ ሁለቱ ያላቸው ዝምድና፦
1 1
tan(x) = ወይም cot(x) =
cot(x) tan(x)
የመጀመሪያውን እዚህ እናረጋግጣለን። ሁለተኛው ለእናንተ ይሁን።
1
tan(x) = መረጋገጥ ያለበት
cot(x)
1
= የቀኙን ወደ ኮሳይና ሳይን
cos(x)/ sin(x)
sin(x)
= የምንፈልገው ውጤት
cos(x)
በንድፍ ዘንድ ዝምድናቸው ከዚህ በታች የቀረበውን ይመስላል። በሰማያዊ ቀለም የተሳለው ኮታንጀንት ፣ በቀይ ነጠብጣብ ቀለም ደግሞ
ታንጀንት ነው።
10
y cot (x)
tan (x)
5
x
−2π− 5π− 4π −π− 2π − π3 π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3 3 3 3
−5
−10
ምስል 9.20: ኮታንጀንትና ታንጀንት
መለማመጃ
ልምምድ 9.2.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች «ስለታንጀንት እና ኮታንጀንት» ናቸው።
1. እያንዳንዱን ጥያቄ እንቅጩን ለመመለስ ሞክሩ።
ሀ) የታንጀንት እና የኮታንጀንት ንድፍ ንጥጥል የሆነበት ምክንያት ምንድን ነው?
ለ) በየትኛው ሁኔታ ላይ ነው ታንጀንት የማይደነገገው? የማይደነገግበት ላይ የሚያልፈው ሐሳባዊ መስመር ምን ተብሎ

ይጠራል?
ሐ) የታንጀንት እና የኮታንጀንት አውዶች ስንት ናቸው?
መ) በታንጀንት መደበኛ አቀማመጥ ንድፉ የ x−እንዝርት የት ላይ ያቋርጣል? መልሳችሁን አብራሩ።

1
ሠ) የዚህን ዕኩሌታ ዝምድና አረጋግጡ፦ tan(x) = cot(x)
I እኩልነት ማረጋገጥ
2. የሚከተሉትን ዕኩሌታዎች ዕኩል መሆኑና አለመሆኑን በንድፍ አረጋግጡ።

1 x

ሀ) tan(−θ) = − tan(θ) ለ) tan(−θ) = − cot(θ) ሐ) 2 tan(4π) = 2 tan 2
መ) tan(90◦ +x) = − cot(x) ሠ) tan(180◦ + x) = cot(x) ረ) tan(90◦ − x) = cot(x)
I ንድፍ
3. እያንዳንዱን ፋንክሽን ተገቢውን ትንተና ካደረጋችሁ በኃላ ንድፋቸውን ንቀሱ።

x
3
ሀ) y = 2 tan(x) ለ) y = cot 2 ሐ) y = 2 tan(2x)

መ) y = cot x2 + 1 ሠ) y = cot x
2 − π
2 ረ) y = tan x
+ π4 + 1
2
π

ሰ) y = tan 2x − 4 +1 ሸ) y = tan (2x) − 1 ቀ) y = cot x2 እና tan x2
9.3 ኮሲካንት ፥ ሲካንት ንድፎች
የዚህ ክፍል ዓላማ የኮሲካንት እና የሲካንት ንድፎች ናቸው ፤ እናም በተራ ሁለቱን ፋንክሽኖች እንቃኛለን።
9.3.1 ኮሲካንት ንድፎች
የኮሲካንት ፋንክሽን ከሳይን ጋር ቅርብ ዝምድና አለው እናም ግንኙነቱ እንደሚከተለው ነው።
አፋፍ 1
csc(x) = =
ማዶ sin(x)
ማንኛውም ቀመር ወይም ስሌታዊ-ቃል አካፋይ ካለው ፣ «ማካፋል በዚሮ» ችግር ሊያጋጥመው ይችላል። ኮሲካንት sin(x) = 0
በሆነበት ሁሉ ፣ የማይፈታ ችግር ውስጥ ይወድቃል። ኮሲካንት ወሰኖቹ ወይም ገደቦቹ (asymptotes) በማዕዘናት ±kπ ማለት
k = 1, 2, 3, … ላይ ይውላሉ።
ኮሲካንት አውዳዊ ፋንክሽን ነው። መደባዊ አውዱ 2π ሲሆን ከዛ በኃላ ራሱን በx-እንዝርት ረገድ መደጋገም ይጀምራል። ከማለፋችን
በፊት ሊጠቀስ የሚገባው ፣ አውድና ወሰን (asymptote) አንድ አይደሉም። ይህ ሊያደናግር ይሞክር ይሆናል ፤ ነገር ግን ሁለቱ ለይቅል
ናቸው። የኮሲካንት አውድ 2π ከመሆኑ በላይ ፣ በዚሁ አውድ ውስጥ ሁለት ተናጠል ንድፎቹ ይከሰታሉ። አውድን እውን አድራጊውና ርቀቱን
መሥራቹ ፣ የፋንክሽኑ የራሱ መልሶ የመደጋገም ባህሪው ነው። ምስል 9.21 ተመልከቱ።
4 y
csc (x)
3
2
1
x
π
−2π − 2π −π − 32 π π 3π 2π
2 −1 2 2
−2
−3
−4
ምስል 9.21: የኮሲካንት ንድፍ
በቀይ-ቡና ቀለም በሰረዝ-ሰረዝ የተሰመሩት ኮሲካንት መንካት የማይችላቸው ወሰኖች ወይም ገደቦች ናቸው። አጥብቆ መጥጋት ችግር
የለውም ፤ ለመንካት መሞከር ግን «ማካፋል በዚሮ» ነውና ፍቸቢስ ይሆናል። ኮሲካንት በመደበኛ አቀማመጡ ከy-እንዝርት በስተቀኝና
በስተግራ የ2π አውዶቹን እንደተፈለገው እየዘረጋ ፣ በእያንዳንዱ አውድ ውስጥ አንድ ከላይ እንዲሁም አንድ ከታች ተናጠል ንድፎቹን ይስላል።
ከy-እንዝርት አንፃር የላይኛው ቅርጽ ከy = 1 ፣ የታችኛው ደግሞ ከy = −1 ይነሳሉ።
ምሳሌ 9.3.1. የሚከተለውን ፋንክሽን በአራራቂ (−2π, 2π) ውስጥ እንነድፋለን።

2
y= csc(2x)
3
መፍትሔ፦
2
በy-እንዝርት ረገድ ተወጣሪነቱ ወይም ተጠጋጊነቱ በ 3 ነው።

አውዱ T = 2π|2| = π
9.3 ኮሲካንት ፥ ሲካንት ንድፎች 211
ወሰኖቹ/ገደቦቹ = ±kπ ማለት 0, 1, 2, 3, . . .
ንድፉን ይህንን ይመስላል።
4 y 2
csc (2x)
3
3
2
1
x
−2π −π π 2π
−1
−2
−3
−4
ምስል 9.22: የ 32 csc(2x) ንድፍ
ኮሲካንት ከሳይን ጋር ያለውን ግንኙነት በእኩሌታ ብቻ ሳይሆን ፣ በንድፍ መልክ ማስተዋሉ ዝምድናቸውን ለየት ባለመንገድ ያሳየናል። ንድፍ
9.23 ተመልከቱ።
4 y csc (x)
sin (x)
2
x
−3π −2π −π π 2π 3π
−2
−4
ምስል 9.23: ኮሲካንት እና ሲካንት ንድፎች
በቀይ-ቡና ቀለም የተሳለው የሳይን ንድፍ ነው። የሳይን ከፍታ የላይኛው ኮሲካንት መነሻ ፤ የሳይን ዝቅታ የታችኛው ኮሲካንት መነሻ ሆኖ
እናያለን። በሌላ አነጋገር ፣ ኮሲካንት ከሳይን በላይ እንዲሁም ከሳይን በታች እናገኘዋለን። ይህንን የዝምድና ባህሪ እኩሌታቸውን ብቻ
በመመርመር ማስተዋል ይቻል ይሆናል ፤ ነገር ግን ቀላል አይደለም።
9.3.2 ሲካንት ንድፎች
ቀጥለን ሲካንትን እንመለከታለን። በዓይነተኛ ሦስትማዕዘን መሠረት ሲካንት ከኮሳይን ጋር ያለው ግንኙነት እንደሚከተለው ነው። ይህ
ተዛማጅ እኩሌታ ምንግዜም እውን ነው።
1
sec(x) =
cos(x)
በዚህ ግንኙነት ምክንያት የሲካንት ፋንክሽን cos(x) = 0 ሲሆን እዛ ነጥብ ላይ ፍቸቢስ ወይም መላቢስ ይሆናል። ምክንያቱም በተደጋጋሚ
ከዚህ በፊት እንደተነሳው «ማካፈል በዚሮ» ውጤቱ የማይደነገግና ትርጉም የሌለው ስለሆነ።
ኮሳይን ዚሮ በሆነበት ሁሉ ሊነካ የማይችላቸው ወሰኖች ወይም ገደቦች (asymptotes) በ ±k π2 ላይ ()ማለት k ጐደሎ ቍጥር)
ይከሰታሉ።
ሲካንት 2π አውድ አለው ፤ ከዛ በኃላ ራሱን ይደጋግማል። በy-እንዝርት ረገድ ፣ የy-ተቋራጭ በ(0, 1) ላይ ሲሆን በx ረገድ ምንም
ተቋራጭ የለም።
y sec (x)
4
sec (x)
2
x
−2π− 5π− 4π −π− 2π − π3 π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3 3 3 3
−2
−4
ምስል 9.24: ሲካንት ከሁለት አውድ ጋር
ንድፍ 9.24 ሲካንት ነው። ልዩ ልዩ ቀለም አውዱን ለመለየት ይረዳ ዘንድ እንጂ ሌላ ተጨማሪ ዓላማ የለውም። በአራራቂ (−2π, 2π)
ውስጥ ሲካንት ራሱን ደግሟል። እያንዳንዱ 2π አውድ አለው። ወሰኖቹ የተከሰቱት በ ±k π2 (ማለትም k ጐደሎ ቍጥር) ላይ ነው።
በተጨማሪ የy-ተቋራጭ የተፈጠረው በ(0, 1) ላይ ነው።
ምሳሌ 9.3.2. የሚከተለውን ፋንክሽን በተገቢው መንገድ እንነድፋለን።
π
f(x) = 2 sec x −
4
መፍትሔ፦
ንድፉ በ A = 2 ይወጠራል።
2π 2π
አውድ ተቆጣጣሪ B = 1 ነው ፤ ስለሆነም አውድ T = |B| = 1 = 2π ይመጣል።
C π
የቀኝ ፈቀቅታው |B| = 4 ይመጣል።

ወሰኖቹ ወይም ገደቦቹ በ − π4 እና 3π
4 እንዲሁም በሚደጋገሙት ላይ ይውላሉ።
π

የንድፉ ውጤት ከዚህ በታች ቀርቧል። ንድፉ ወደ ቀኝ በ 4 ልክ ፈቀቅ ብሏል። የላይኛው ንድፍ ከ(y = 2) ፣ የታችኛው ደግሞ
ከ(y = −2) ጀምረዋል። በንድፉ ግልጽ ባይሆንም ፣ ንድፉ በእጥፍ ተወጥሯል ወይም ተለጥጧል።
9.3 ኮሲካንት ፥ ሲካንት ንድፎች 213
8
y π

6
2 sec x − 4
2
x
−2π −π −π π π
− 3π
2 2 2
3π
2
2π
−2
−4
−6
−8
( )
ምስል 9.25: ሲካንት 2 sec x − π4
ቀደም ብለን የሲካንት እና የኮሳይንን ግንኙነት በቀመር መልክ ተመልከተናል። አሁን ዝምድናቸውን በንድፍ መልክ እንታዘብ።
4
y sec (x)
cos (x)
2
x
−3π −2π −π π 2π 3π
−2
−4
ምስል 9.26: ሲካንት እና ኮሳይን
በቀይ-ቡና ቀለም የተሳለው የኮሳይን ንድፍ ነው። በነገራችን ላይ ኮሳይን እዚህ የተጨመረው ግንኙነታቸውን ለማሳየት እንጂ ፣ የሲካንት ንድፍ
ኮሳይንን አይጨምርም። የኮሳይን ከፍታ የደረሰበት የላይኛው ሲካንት መነሻ ፤ የኮሳይን ዝቅታ የደረሰበት የታችኛው ሲካንት መነሻ ሆነው
እናያለን። በንድፍ መልክ እንደዚህ ስንመለከተው ፣ የግንኙነት ባህሪያቸውን እስከምን እንደሆነ እንታዘባለን።
መለማመጃ
ልምምድ 9.3.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች ከሲካንት እና ከኮሲካንት ጋር የተያያዙ ናቸው።
I አጫጭር ጥያቄዎች ስለሲካንት እና ኮሲካንት
1. እነዚህን ጥያቄዎች እጥር-ምጥን ባለ ትንተና ወይም አገላለጽ መልሱ።
ሀ) ይህንን ዕኩሌታ sec(x) = csc(x) tan(x) አረጋግጡ።
ለ) የሲካንትና የኮሲካንት አውዶች ስንት ናቸው?
ሐ) የሲካንት እና የኮሲካንት ንድፎች ንጥጥል የሆኑበት ምክንያት ምንድን ነው?

መ) በንድፍ ረገድ የሲካንት እና የኮሳይን ግንኙነት አብራሩ።
ሠ) በንድፍ ረገድ የኮሲካንት እና የሳይን ግንኙነት አብራሩ።
I ዕኩልነት ማረጋገጥ
2. እያንዳንዱ ዕኩሌታ ዕኩል መሆኑን ወይም አለመሆኑን በንድፍ አረጋግጡ።
ሀ) sec(−x) = sec(x) ለ) csc(−x) = − csc(x) ሐ) csc(90◦ + x) = sec(x)
መ) sec(90◦ + x) = − csc(x) ሠ) sec(90◦ − x) = csc(x) ረ) csc(90◦ − x) = sec(x)
I ንድፍ
3. እያንዳንዱን ፋንክሽን ንደፉ።
π

ሀ) y = csc(2x) ለ) y = sec 2x + 4 ሐ) y = 2 csc(x)
1
መ) y = 2 sec(x) + 1 ሠ) y = sec(x) + 2 ረ) y = sec(x) እና y = csc(x)
ምዕራፍ 10
ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
ይዘት
10.1 የመደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ተጻራሪ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
10.1.1 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አጻጻፍ እና አጠራር . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
10.1.2 አጋር ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን እንዴት? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
10.2 መርሐዊ ዕሴቶችና የአንድ-ለአንድ ዝምድና . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
10.3 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ንድፎቻቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
10.3.1 አርክሳይን ፥ አርክኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
10.3.2 አርክታንጀንት ፥ አርክኮታንጀንት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
10.3.3 አርክኮሲካንት ፥ አርክሲካንት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
216 ምዕራፍ 10. ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
አ
ለጀብራዊ መደበኛና ተመላሽ ፋንክሽኖች በምዕራፍ 4 ይገኛሉ። የዚህ ምዕራፍ ዋናው ዓላማ «ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ
ፋንክሽኖች» ናቸው። በሁለቱ መካከል በፅንሰሐሳብ ረገድ ተመሳሳይ ሲሆኑ ፣ በአተረጓጐም ግን ልዩነት አለ። ለምሳሌ የቀረበው
√
የአልጀብራ ፋንክሽን y = 2x + 1 ከሆነ ፣ ተመላሹ y = (x−1)
2 ነው ፣ ወይም y = x3 ከሆነ ፣ ተመላሹ y = 3 x
ነው። ዝምድናዎቹ ከf : R → R ናቸው።
በትሪግኖሜትሪ ረገድ ፣ እስካሁን የዳሰስናቸው ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በአዛማጅነት ከማዕዘናት ወደ ንጽጽሮች እየወሰዱን ነበር።
በዚህ ምዕራፍ ግን መመለሻውን መንገድ ፣ ማለት ከንጽጽሮች ወደ ማዕዘናት የምንጓዝበት ጐዳና ዐብይ ጉዳይ ነው። ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ
ፋንክሽኖች የተወጠኑት የጐኖችን ንጽጽር ወስደው ተገቢ ከሆኑ ማዕዘናት ጋር ማዛመድ ነው። ሁሉም መሠረታዊ መደበኛ ፋንክሽኖች ወደ
አንድ-ለአንድ ፋንክሽን እስከተቀየሩ ድረስ አጋር ተመላሽ አላቸው። ምሳሌ፦

1 1 91
sin(φ) = ወይም φ = sin የትኛው ማዕዘን ይህንን ዕኩሌታ እውን ያደርጋል?
2 2

1
φ = sin91 = 30◦
2
ፍቺ፦
arcsin → አርክሳይን arccos → አርክኮሳይን arctan → አርክታንጀንት
arccot → አርክኮታንጀንት arcsec → አርክሲካንት arccsc → አርክኮሲካንት
10.1 የመደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ተጻራሪ

እንደገና ወደኃላ ተመልሰን ለማስታወስ ያህል ፣ እንበል sin(x) : R → [−1, 1] ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ከሆነ ፣ በነፃ-ወገን እና
በጥገኛ-ወገን መካከል ያለው ዝምድና በሥዕል ስንገልጸው ይህንን ይመስላል። እዚህ ላይ የነፃ-ወገን አባላት ማዕዘናት ሲሆኑ ፣ የጥገኛ-ወገን
አባላት ደግሞ የጐን ንጽጽሮች ናቸው።
ነፃ-ወገን sin(φ)→[−1,1] ጥገኛ-ወገን

−−−−−−−−→
y3
π/2
y1
π/4
5π/2 y2
π
y0
π/6
ምስል 10.1: የመደበኛ ፋንክሽን ዝምድና
ለማጥበቅ ያህል! ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ራሳቸው የጐን ንጽጽሮች ናቸው። ማዕዘን ተቀብለው ተጣጣሚውን ንጽጽር ይመልሳሉ።
በተጨማሪ ትርግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ባለብዙ ዕሴት ፋንክሽኖች ናቸው ተብለው ይጠቀሳሉ። ምክንያቱም በተፈጥሮ አያሌ ማዕዘናት
ከአንድ ብቸኛ ንጽጽር ጋር መዛመድ ስለሚችሉ። በዚህ ረገድ ዝምድናው «ብዙ-ለአንድ» (many-to-one) ይሆናል።
10.1 የመደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ተጻራሪ 217
በሌላ በኩል ተመላሽ ትርግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ዝምድናውን ይቀለብሳሉ። በዚህ የተነሳ የመደበኛ ፋንክሽን ተጻራሪ ናቸው ቢባል
ከእውነት አይርቅም። ለምሳሌ የተሰጠው ፋንክሽን፦
h π πi
sin91 : [−1, 1] → − ,
2 2
ከሆነ ፣ ነፃ-ወገን የነበረው ጥገኛ-ወገን ፣ ጥገኛ-ወገን የነበረው ነፃ-ወገን ሆኖ ፣ ዝምድናው ከንጽጽሮች ወደ ማዕዘናት ይዘረጋል። ምስል
10.2 በቅርብ ብትመለከቱ ፣ ዝምድናው አሁን ተቀልብሷል።
ጥገኛ-ወገን sin91 (y)→φ ነፃ-ወገን

←−−−−−−−
y3
π/2
y1
π/8
y2
π/4
y0
−π/3
ምስል 10.2: የተመላሽ ፋንክሽን ዝምድና
በትሪግኖሜትሪ ከምስሉ እንደሚታየው ፣ ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ከንጽጽሮች ተነስተው ተገቢውን ማዕዘናት ያንፀባርቃሉ።
በሌላ አነጋገር ለእያንዳንዱ መደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ውጤት ተመጣጣኙን ማዕዘን ይሰጡናል። በተጨማሪ ከምስሉ የምንታዘበው
ዝምድናው አንድ-ለአንድ መሆን እንዳለበት ነው። ማንኛውም ፋንክሽን «ተመላሽ ፋንክሽን» እንዲኖረው ከተፈለገ ፣ የግድ የአንድ-ለአንድ
ፋንክሽን መሆን አለበት። ነገር ግን ቀደም ብሎ እንደተጠቆመው ፣ በተፈጥሮ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አንድ-ለአንድ አይደሉም። ወደፊት
ይህንን ችግር እንዴት እናቃልላለን የሚለውን ጥያቄ እንመልሳለን። ለጊዜው የስድስቱ መደበኛና የተመላሽ ፋንክሽኖች ግንኙነት ጥንቅር እነሆ፦
y y x x
sin(φ) = =⇒ φ = arcsin cos(φ) = =⇒ φ = arccos
r r r r

y y x x
tan(φ) = =⇒ φ = arctan cot(φ) = =⇒ φ = arccot
x x y y
r
r r r
sec(φ) = =⇒ φ = arcsec csc(φ) = =⇒ φ = arcsec
x x y y
10.1.1 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አጻጻፍ እና አጠራር
ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን ከሌሎች በግልጽ መለየት ይቻል ዘንድ የራሳቸው አጻጻፍ አላቸው ፤ ምንም እንኳን ከእንከን ነፃ
ባይሆኑም። አንዱ የተለመደው አጻጻፍ f91 (x) ሲሆን ፣ ስድስቱን ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እንደዚህ መጻፍ እንችላለን።
sin91 (x) ፥ cos91 (x) ፥ tan91 (x) ፥ cot91 (x) ፥ sec91 (x) ፥ csc91 (x) (10.1)

ዳሩ ግን ፣ ይህ አጻጻፍ አሻሚ ነው ፤ ምክንያቱም sin91 (x) =
? 1
sin(x) ስለሚመስል። ይህ የታወቀ እንከን ነው ፤ ነገር ግን በብዛት
91
ይታያል። ደግነቱ ሌሎች አማራጮች አሉ። በዚህ መፅሐፍ አንዳንድ ጊዜ sin (x) እንላለን ፤ በሌላ ጊዜ በሚከተለው ሁነኛ አማራጭ ላይ
እንመካለን።
arcsin(x) ፥ arccos(x) ፥ arctan(x) ፥ arccot(x) ፥ arcsec(x) ፥ arccsc(x) (10.2)
ምሳሌ 10.1.1. ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን መገምገም
እነዚህን ፋንክሽኖች እንገምገም ፤ እንዲሁም በተመላሽ ፋንክሽን መልክ እንጻፍ።

√ √
2
ሀ) sin(φ) = 2 ለ) tan(φ) = 1 ሐ) cos(φ) = 3
መፍትሔ፦
እያንዳንዱ ፋንክሽን φ ከየትኛው ማዕዘን ጋር እኩል ለእኩል ሲሆን የትይዩን ውጤት እንደሚሰጠን እናፈላልጋለን። በተጨማሪ
ዕኩሌታዎቹን በተመላሽ ፋንክሽን መልክ እንጽፋለን።
√
2
ሀ) sin(φ) = 2
√
◦ 2
sin(45 ) = ሁለት ማዕዘናት
2
በተመላሽ ፋንክሽን መልክ ስንጽፈው፦

√ ! √ !
2 2
sin91 ወይም arcsin ሁለቱም አርክሳይን
2 2
ለ) tan(φ) = 1
tan(45◦ ) = 1 ሁለት ማዕዘናት
በተመላሽ ፋንክሽን መልክ ስንጽፈው፦
tan91 (1) ወይም arctan (1) አርክታንጀንት
√
ሐ) cos(φ) = 3
የኮሳይን ቍጥር ሁልጊዜ በአራራቂ (−1 ≤ y ≤ 1) ውስጥ መሆን አለበት። ስለዚህ ይህ ዕኩሌታ መፍትሔ የለውም።
አጻጻፍን በሚመለከት ይኸውና።
p p
cos91 3 ወይም arccos 3 አርክኮሳይን
J
በልዩ ልዩ መጽሐፍት ፥ ወረቀቶች ፥ እንዲሁም የዌብ ገጾች ሌላ የአጠራር ወይም የአጻጻፍ ዘይቤዎች ይታያሉ። ለምሳሌ arcsin ከማለት ፈንታ
asin ፣ arccos ከማለት ፈንታ acos እና የመሳሰሉት። በተጨማሪ sin91 (x) ከማለት ፈንታ Sin91 (x) ይገኛሉ። መኖራቸውን
አስቀድሞ ማወቅ ፣ ግር ከመሰኘት ያድናል። የሚከተለው ሠንጠረዥ የዚህን መጽሐፍ አጠራርና አጻጻፍ በጥንቃሬ ያቀርባል።
አጠራር አርክሳይን አርክኮሳይን አርክታንጀንት አርክኮታንጀንት አርክሲካንት አርክኮሲካንት
አማራጭ (ሀ) sin91 (x) cos91 (x) tan91 (x) cot91 (x) sec91 (x) csc91 (x)
አማራጭ (ለ) arcsin(x) arccos(x) arctan(x) arccot(x) arcsec(x) arccsc(x)

∗
የትኛውንም አጻጻፍ መጠቀም አሳሳቢ ችግር የለውም።
ሠንጠረዥ 10.1: ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አጻጻፍና አጠራር
10.1.2 አጋር ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን እንዴት?

ማናኛውም ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን የሚኖረው የሚጻረረው ወይም የሚቀለብሰው መደበኛ ፋንክሽን ካለ ብቻ ነው። ከሁሉም
በላይ አንድ ፋንክሽን አጋር ተመላሽ ፋንክሽን የሚኖረው «የአንድ-ለአንድ» ፋንክሽን ከሆነ ብቻ ነው። ይህ ንብረት የደርሶ-መልሱን ጉዞ
ትክክለኛነት ይጠብቃል። ዳሩ ግን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ባለብዙ ዕሴት ፋንክሽኖች ናቸው። ለምሳሌ በኮሳይን ረገድ፦
√ !
2
cos(45◦ ) = cos(315◦ ) = cos(405◦ ) = cos(675◦ ) = እናም ወዘተ
2
ስፍር ቍጥር የሌላቸው ማዕዘናት ከአንድና አንድ ብቻ የጐኖች ንጽጽር ጋር በዚህ መልክ ይዛመዳሉ። ስለሆነም ኮሳይን የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን
አይደለም። ሁሉም የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ባለብዙ ዕሴቶች ናቸው።
cos(φ) cos(θ)
1
ጋድም መስመር ፈተና
φ
−2π −π π 2π
−1
ምስል 10.3: ጋድም መስመር ፈተና ለአንድ-ለአንድ ፋንክሽን
አንድ ፋንክሽን በእርግጥ ፋንክሽንነቱ ከተለየ ፣ ንድፉን በመመልከት ብቻ «አንድ-ለአንድ» መሆኑን ወይም አለመሆኑን «በጋድም መስመር
ፈተና» መወሰን ይቻላል። በጋድም መስመር ፈተና መስመሩ ከአንድ ጊዜ በላይ የፋንክሽኑን ንድፍ ካቋረጠ ፣ ፋንክሽኑ አንድ-ለአንድ
አይደለም። ስድስቱ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ይህንን ፈተና አያልፉም። ለምሳሌ ያህል ፣ የኮሳይንን ንድፍ ብንፈትን ፣ መስመሩ ከአንድ

ጊዜ በላይ ንድፉን ያቋርጣል። ምስል 10.3 ተመልከቱ። ኮሳይን cos π4 መልስ ባለው ነጥብ ላይ ሁሉ መስመሩ ንድፉን ያቋርጣል።
በመሆኑም የኮሳይን ፋንክሽን የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን አለመሆኑን በቀላሉ ያረጋግጥልናል።
ምሳሌ 10.1.2. የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ባለብዙ ዕሴትነት
የዚህ ፋንክሽን መፍትሔዎች ስንት ናቸው?

p
tan(φ) = 3 φ ማነው?
መፍትሔ፦
ለዚህ ጥያቄ የመጀመሪያው መልስ ይህ ነው።

π p
tan = 3 በ፩ኛ ሩበኛ ቤት
3

በተጨማሪ በመጀመሪያው 360◦ ዙሪያ የታንጀንት ፋንክሽን በ 3π
3 ላይ ተመሳሳይ ውጤት አለው። ያ ብቻ ሳይሆን በሚቀጥሉት
ተከታታይ 360◦ ውስጥ እነዚሁ መልሶች ይደጋገማሉ። በትንሹ፦
π 3π 7π 10π 13π 16π
, , , , , ,...
3 3 3 3 3 3
ለዚህ ፋንክሽን አጠቃላይ መልሱ ይህ ይሆናል።

3nπ + π
φ= ማለት n ∈ Z+ | n = 0, 1, 2, . . .
3
ሊኖር የሚችለው የመልስ ብዛት እልፍ አእላፍ ነው። ግን ሁሉም የሚዛመዱት ከአንት የታንጀንት ንጽጽር ጋር ብቻ ነው። ይህንን
ንብረት በጥልቅ መገንዘብና ከራስ ጋር ምቹነት መፍጠር አቻ የሌለው አማራጭ ነው።
ስለዚህ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በራሳቸው ላይ ያለምንም ለውጥ አጋር «ተመላሽ ፋንክሽን» የላቸውም። ነገር ግን ፣ በፋንክሽኖቹ ላይ
መገደቢያ «አጥር» ከተጣለ ፣ «በከፊል» ወደ አንድ-ለአንድ ፋንክሽን ማሻገር ይቻላል። ለዚህ ከዚህ በፊት የነበረው ሙሉ በሙሉ
ክፍት የሆነው አራራቂ ቀርቶ ፣ አጥሩ ማዕዘናቱን ልዩ አድራጊ አዲስ አራራቂ ለእያንዳንዱ ፋንክሽን ይመሠርታል። በዛ ሁኔታ ውስጥ
ትርግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አንድ-ለአንድ መሆን ይፈቀድላቸዋል። በዚህ የተነሳ ማንኛውም ተከሳቹ አጋር ተመላሽ ፋንክሽን አድማሱ የጠበበ
ነው። ከመጀመሪያው 360◦ ዙሪያ ውጭ ቦታ የለውም።
እንደምሳሌ ኮሳይንን ብንወስድ ፣ ማዕዘኑን በዚህ አራራቂ (0 ≤ φ ≤ π) ውስጥ ካጠርን ፣ በከፊል የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን
ይሆናል። በታጠረው አራራቂ ውስጥ ሁሉም ልዩ ማዕዘናት ናቸው። ልብ እንበል! አዎ 45◦ እና −45◦ በዚህ አራራቂ ውስጥ ይሁኑ እንጂ
በግልጽ ልዩነት አላቸው። ይህንን በይበልጥ በንድፍ መልክ ማየቱ ጉዳዩን ያጐላዋል። ምስል 10.4 ተመልከቱ።
cos(φ)
1 cos (x)
φ
−2π −π π 2π
−1
የታጠረው
ምስል 10.4: የታጠረ ኮሳይን
እዚህ ላይ ሳይነገር መታለፍ የሌለበት ፣ አጥር የምናበጀው በዛ ዙሪያ አጋር ተመላሽ ፋንክሽን እንዲከሰትና የግምገማው ውጤት በዛ
እንዲገደብ ብቻ ነው። ይህ ግር ሊያሰኘን አይገባም ፤ ምክንያቱም ፋንክሽኖችን ለልዩ ልዩ ተግባራዊ ጉዳዮች ማጠር የተለመደና በሰፊው
በሥራ የዋለ ነው። በሚቀጥለው አርእስት በዚሁ ነጥብ ላይ እናተኩራለን። በትሪግኖሜትሪ ሒሳባውያን በታጠረ አራራቂ ውስጥ የሚገኙትን
«መርሐዊ ዕሴቶች» (principal values) ብለው ይጠሯቸዋል።
መለማመጃ
ልምምድ 10.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ «ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች» ፅንሰሐሳብ ነው። እያንዳንዱን
መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በማንበብ መልሳችሁን ሥሩ።
I ስለመደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
1. ለእያንዳንዱ ጥያቄ እጥር-ምጥን ያለ አጥጋቢ መልስ ጻፉ።
ሀ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የባለብዙ ዕሴት ናቸው ሲባል ምን ለማለት ነው?
ለ) የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ዐብይ ባህሪ ምንድን ነው?
ሐ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ወይስ አንድ-ለአንድ ናቸው ወይስ አይደሉም? በምሳሌ አሳዩ።
መ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በንድፋቸው እንዴት አንድ-ለአንድ መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን መፈተን ይቻላል?
ሠ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች «ንጽጽሮች» ናቸው የሚያሰኛቸውን ምክንያት አብራሩ።
ረ) አንድ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን አጋር «ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን» እንዲኖረው ምን ማሟላት አለበት?
2. ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በሚመለከት
ሀ) የተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ዓላማና ጠቄሜታ አብራሩ።
ለ) በአልጀብራና ትሪግኖሜትራዊ ተመላሽ ፋንክሽኖች መካከል ያለውን ልዩነት ግለፁ።
ሐ) ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ምንና ምን ያዛምዳል?
መ) ከአቻቸው መደበኛ ፋንክሽን ይልቅ ፣ ለምንድን ነው ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አድማሳቸው ውስን የሆነው?
ሠ) «አርክሳይን» በስንት መልክ መጻፍ እንችላለን? ምሳሌዎች ስጡ።
ረ) መደበኛ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች «አውዳዊ» ናቸው። ነገር ግን ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አውዳዊ ናቸው?
I አጻጻፍና አጠራር
3. የእያንዳንዱ ፋንክሽን ስም ሙሉ በሙሉ ጻፉ።
ሀ) arcsin ለ) arccos ሐ) arctan
መ) arccot ሠ) arcsec ረ) arccsc
4. የሚከተሉትን ወደ ተመላሽ ፋንክሽን አጻጻፍ ቀይሩ። በልክ ረገድ ሬድኤን ተጠቀሙ።

√
ሀ) cos(φ) = tan(180◦ ) ለ) sin(x) = 1
2 ሐ) cos(φ) = 2
2
√ 2π

መ) tan(φ) = 3 ሠ) sin(φ) = cot ረ) cot(φ) = √1
2 3
ሰ) csc(x) = 2 ሸ) sec(φ) = cos(75◦ ) ቀ) tan(x) = 1

I ተመላሽ ፋንክሽኖች
5. እነዚህን ፋንክሽኖች ገምግሙ
ሀ) tan91 (φ) = √1
3
ለ) cos91 (φ) = −1 ሐ) cos91 (φ) = 1
2
√
መ) sin91 (φ) = √1
2
ሠ) cot91 (φ) = 3 ረ) sin91 (φ) = −1
ሰ) csc91 (φ) = √2
3
ሸ) sec91 (φ) = 2 ቀ) tan91 (φ) = ∞
10.2 መርሐዊ ዕሴቶችና የአንድ-ለአንድ ዝምድና
ለመሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ተመላሽ እንዲኖራቸው ከተፈለገ ፣ በማጠር አንድ-ለአንድ ፋንክሽን ማውጣቱ ግዴታ መሆኑን ባለፈው
ክፍል ተጠቍማል። በታጠሩት ውስጥ ያሉት «መርሐዊ ዕሴቶች» ተብለው ይጠራሉ ብለናል። ለዚህ ዋናው ምክንያት በይቻል ደረጃ እነዚህን
ፋንክሽኖች ልናጥር የምንችልበት ሥፍራ ወሰን ስለሌለውና የግድ አንዱን መርጠን መለየት ስላለብን ነው። እንዴት ከተባለ ፣ መልካም ጥያቄ
ነውና ከምስል 10.5 እንጀምር።
cos(φ)
1
φ
−2π −π π 2π
−1
አጥር 1 አጥር 2 አጥር 3 አጥር 4
ምስል 10.5: የትኛው መርሐዊ ዕሴት?
በንድፉ አሁን ያለው ሁለት አውድ ብቻ ነው ፤ እና ማጠር የምንችላቸው አራት አማራጮች አሉ። ከአራራቂ አንፃር አንዱ ከሌላው አይበላለጥም
ወይም አይተናነስም ፤ ምንም እንኳን አነስተኛ ልዩነቶች ቢኖሩም። እንዲያውም ንድፉ ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ ይቀጥል ቢባል ፣ ራሱን
እየደጋገመ እስከ እልፍ-አእላፍ ይጓዛል። በዛው መጠን የአማራጮቹ ቍጥር እንደዚሁ። ስለዚህ ይህንን አሻሚ ሁኔታ ሒሳባውያን ማስወገድ
ስላለባቸው የሚከተሉትን ንብረቶች ያሰፍራሉ።
1. ታጣሪው ዚሮን ያጐራበተ ወይም ያጣለለ
2. ታጣሪው ከተቻለ አውንታዊ የሆነ
የታጠረው የኮሳይን ፋንክሽን ይህን ይመስላል።

cos(φ)
1
φ
−2π −π π 2π
−1
የታጠረ
ምስል 10.6: የታጠረ የኮሳይን ንድፍ

10.2 መርሐዊ ዕሴቶችና የአንድ-ለአንድ ዝምድና 223
በዚህ ረገድ አርክሳይን ፥ አርክኮሳይን እንዲሁም አርክታንጀንት ቀጥለን በቅርብ ለማየት እንሞክራለን።
አርክሳይን
ድንጋጌ 10.1 አርክሳይን (arcsin)

እንበል y = sin(x) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ነው። ከዚህ በታች የተሰጠው ሁኔታ ከተሟላ ፣ sin91 (y) የsin(φ) አጋር «ተመላሽ
ፋንክሽን» ነው።
sin(φ) = y ማለት (−π/2 ≤ φ ≤ π/2)
sin91 (y) = φ ማለት (−1 ≤ y ≤ 1)

በድንጋጌው መሠረት የሳይን ፋንክሽን አጋር ተመላሽ ፋንክሽን የሚኖረው በአራራቂ − π2 ≤ φ ≤ π
2 ሥፍራ ላይ ከታጠረ ነው። የሳይንና
የአርክሳይንን ፋንክሽኖች በንድፍ መልክ መታዘቡ ፣ ልዩነታቸውንና ዝምድናቸውን በጠራ ለማየት ይረዳናል። ምስል 10.7.1 እና 10.7.2
ተመልከቱ። የሁለቱ ፋንክሽኖች ንድፎች አንደኛው የሌላኛው ነፀብራቅ ናቸው።
π
sin(φ) 2
arcsin(y)
1
π
4
φ y
−2π − 3π −π − π2 π π 3π 2π −3 −2 −1 1 2 3
2
2 2 − π4
−1 − π2

(10.7.1) በተራራቂ − π2 , π2 የታጠረው የሳይን ፋንክሽን (10.7.2) ተመላሽ-የሳይን ፋንክሽን

የሳይን ፋንክሽን በ − π2 ≤ φ ≤ π
2 ውስጥ ሁሉም ልዩ ልዩ ማዕዘናት ናቸው። አራራቂው ከዚህ ከጠበበ የልዩ ማዕዘናትን ቍጥር
ይቀንሳል ፣ ወይም አራራቂው ከሰፋ ያለምንም ጥርጥር ድግግሞሽን ያመጣል። ስለሆነም የደረስንበት ውጤት ሳይንን በከፊል አንድ-ለአንድ
ያደርጋል።
ምሳሌ 10.2.1. የአርክሳይን ፋንክሽን መገምገም
ይህንን ፋንክሽን እንገመግማለን ፤ የትኛው የሩበኛ ቤት ውስጥ እንደሚገኝ እንወስናለን።

√ !
3
arcsin
2
መፍትሔ፦
ሀ) በድንጋጌ አርክሳይን የሚቀበላቸው በአራራቂ [−1, 1] ውስጥ ያሉትን ሲሆን በውጤት ረገድ [−π/2, π/2] ነው። የተሰጠን
√
የአርክሳይን ዕሴት 23 በተፈቀደው የወገን አራራቂ ውስጥ ነው።
√
ለ) ስለ ልዩ ማዕዘናት ስናጠና ፣ ከዳሰስናቸው መካከል 60◦ ከተሰጠው ንጽጽር 23 ጋር ይዛመዳል።
ሐ) ስለሆነም
y
√ ! √ !
91 3 3 π √
2
φ = sin = arcsin = 3
2 2 3
60◦
x
1
π
መ) ማዕዘን 3 በሩበኛ ክፍል ፩ ውስጥ ይገኛል።
የአርክሳይን ድንጋጌን 10.2 መሠረት በማድረግ ፣ የሚከተለውን ንብረት እንመሰርታለን።
የሳይን እና አርክሳይን ንብረቶች
sin(sin91 (y)) = y (−1 ≤ y ≤ 1)

sin91 (sin(φ)) = φ (−pi/2 ≤ φ ≤ π/2)
ምሳሌ 10.2.2. የአርክሳይን ፋንክሽን መገምገም
እነዚህን ፋንክሽኖች እንገመግማለን ፤ የሚኖሩበትን የሩበኛ ቤት እናፈላልጋለን።

√
ሀ) sin91 (1.5) ለ) arcsin − 12 ሐ) sin91 2
3
+ cos91 1
2 = 3π
2
መፍትሔ፦
ሀ) የተሰጠው ፋንክሽን sin91 (1.5) ያቀፈው የሳይን ንጽጽር 1.5 ከተፈቀደው አራራቂ [−1, 1] ውጪ ነው። ስለሆነም ለዚህ ችግር
መፍትሔ የለም።

ለ) arcsin − 12
የተሰጠው የአርክሳይን ዋጋ አሉታዊ ነውና ማዕዘኑ ሳይን አሉታዊ በሆነበት ሩበኛ ቤት ውስጥ መሆን አለበት። ሳይን በ፫ኛ እና በ፬ኛ
ሩበኛ ቤት ውስጥ አሉታዊ ነው።

1 π
arcsin − =− መልካም
2 6
ሐ) የዚህን እኩሌታ እውንነት ለማረጋገጥ ፣ እያንዳንዱ ስሌታዊ ቃል እንገመግምና ድመራውን እንፈጽማለን።

√ !
91 3 1 2π
sin + cos91 =
2 2 3
π π 2π
+ = ዕኩሌታው እውን ነው
3 3 3
J
አርክኮሳይን
ድንጋጌ 10.2 አርክኮሳይን (arccos)

እንበል y = cos(φ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ነው። የሚከተለው ሁኔታ ከተሟላ ፣ cos91 (y) የcos(φ) አጋር «ተመላሽ ፋንክሽን»
ነው።
cos(φ) = y (0 ≤ φ ≤ π)
cos−1 (y) = φ (−1 ≤ y ≤ 1)
ኮሳይንን ወደ አንድ-ለ-አንድ ፋንክሽን ለማሻገር ፣ መነሻና ማለቂያው የግድ በ(0 ≤ φ ≤ π) መታጠር አለበት። ኮሳይን በዚህ አራራቂ
ውስጥ አይደጋገምም ወይም ባለብዙ ዕሴት ፋንክሽን አይሆንም። ምናልባት π/4 እና 3π/4 መደጋገገም አይሆንም ያስብላል ፤ ነገር ግን
cos(π/4) አውንታዊ ሲሆን cos(3π/4) ደግሞ አሉታዊ ነው።
ለታጠረው «ኮሳይን» ፣ አጋር ተመላሽ ፋንክሽኑ አርክኮሳይን ይሆናል። ይህ ተመላሽ ፋንክሽን [−1, 1] ውስጥ ያሉ የኮሳይን ንጽጽሮች
ተቀብሎ ፣ ተዛማጅ ማዕዘናትን ያወጣል። የሁለቱን ፋንክሽኖች ንድፍ በ10.9.1 እና 10.9.2 ተመልከቱ።
cos(φ)
cos (x) π arccos(y)
1
π
2
φ
−π π y
−2π 2π
−3 −2 −1 1 2 3
−1
− π2
(10.9.1) የታጠረ ኮሳይን ፋንክሽን (10.9.2) አርክኮሳይን ፋንክሽን
ንድፎቹ ላይ የተሰየሙትን ምልክቶች በጥንቃቄ ማስተዋል ለመግለጽ የተሞከረውን ፅንሰሐሳብ በይበልጥ ለመገንዘብ ያግዛል። የኮሳይንና
የአርክኮሳይን ንድፎች አንዱ የሌላው ነፀብራቅ አይመስሉም ይሆናል ፤ ነገር ግን ናቸው።
የኮሳይን እና አርክኮሳይን ንብረቶች
cos(cos91 (y)) = y (−1 ≤ y ≤ 1)

cos91 (cos(φ)) = φ (0 ≤ φ ≤ π)
እነዚህ ንብረቶች ዞሮ-ገጠም ናቸው። የተጓዝነውን ተመልሰን በመምጣት የሠራነው መፍትሔ በእርግጥ መልስ ነው ወይስ አይደለም
የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ ያግዘናል።
ምሳሌ 10.2.3. የአርክኮሳይን ፋንክሽን መገምገም
የእነዚህ ፋንክሽኖች ግምገማ ውጤት ምንድን ነው? ሠንጠረዥ ወይም የማስሊያ መሣሪያ መጠቀም አይፈቀድም።
√
ሀ) cos91 23 ለ) cos91 cos 5π
6 ሐ) cos(arcsin(0))

መ) cos sin91 √15
መፍትሔ፦
√
ሀ) cos91 2
3
√ !
91 3 π
cos = መፍትሔ
2 6

ለ) cos91 cos 5π
6
1ኛ) የጥያቄውን የውስጥና የውጭ ቃል ለይተን በመጻፍ ተራ በተራ እንሠራለን።

5π
y = cos እና φ = cos91 (y)
6
2ኛ) በቅድሚያ ለ y እናሰላለን።

5π
y = cos
6
√
3
=− ኮሳይን በ፪ኛ ሩበኛ ቤት አሉታዊ ነው
2
3ኛ) አሁን ከላይ ያገኘነውን ውጤት ተንተርሰን አጠቃላይ መፍትሔ እንፈልጋለን።

√ !
3
φ = cos91 −
2
5π
= ይህ መልሱን ያረጋግጣል
6
ሐ) cos(arcsin(0))
1ኛ) የውስጡንና የውጩን ቃል እንለይ።
φ = arcsin(0) እና y = cos(φ)
2ኛ) የውስጡን ቃል እናስላ። አርክሳይን የሚቀበለው ዕሴት በ[−1, 1] አራራቂ ውስጥ ነው።
φ = arcsin(0) = 0◦ ሳይን በ 0◦ ላይ ዚሮ ነው
3ኛ) ከላይ ያገኘነውን ውጤት በማካተት የመጨረሻው ውጤት ላይ እንደርሳለን።
cos(arcsin(0)) = cos(φ)
= cos(0) = 1 ኮሳይን በ 0◦ ላይ 1 ነው

መ) cos sin91 √15
1ኛ) በመጀመሪያ የውስጠኛውንና የውጭናውን ለይተን እንጻፍ።

91 1
φ = sin √ እና y = cos(φ)
5
2ኛ) የአርሳይን √1 በቃል ልናውቅ ከምንችላቸው የትኛውም ልዩ ማዕዘናት ጋር አይዛመድም። ሠንጠረዥ ወይም የማስሊያ
5
መሣሪያ ስላልተፈቀደ ፣ የሦስትማዕዘን በመንደፍ መፍትሔውን እንሻለን።
3ኛ) የአርክሳይንን ቃል በሳይን መልክ ከገለጽን ፣ የሦስትማዕዘን ለመንደፍ መነሻ ይሆነናል።

1 1
θ = sin91 √ =⇒ sin(θ) = √
5 5
4ኛ) ቀጥለን ሦስትማዕዘን በመንደፍ የcos(φ) ውጤት እንወስናለን። ነገር ግን ሦስተኛውን ጐን ለማግኘት ፣ ፓይታጐራዊ
ቀመር እንጠቀማለን።
B
√ 2
12 + x2 = 5 β
√
5
1
x2 = 5 − 1 = 4
√ θ
x= 4=2 A C
x=2
አሁን የመጨረሻው ደረጃ ላይ ነን።

91 1
cos sin √ = cos(φ)
5
x 2
=√ =√
5 5
አርክታንጀንት
ድንጋጌ 10.3 አርክታንጀንት (arctan)

እንበል y = tan(φ) ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ነው። የሚከተለው ሁኔታ ከተሟላ ፣ tan91 (y) የtan(φ) አጋር «ተመላሽ
ፋንክሽን» ነው።
π π
tan(φ) = y <φ<
2 2

tan−1 (y) = φ y ∈ R ነባራዊ
ታንጀንትን ወደ አንድ-ለ-አንድ ፋንክሽን ለመቀየር ፣ በ (−π/2 < x < π/2) አራራቂ እናጥራለን። ስለታንጀንት ስንወያይ የግድ
የማይዘነጋው ፣ የታንጀንት ፋንክሽን በπ/2 እና በ−π/2 ላይ ያልተደነገገ መሆኑን ነው። ለታጠረው «ታንጀንት» ፣አጋር ተመላሽ ፋንክሽኑ
አርክታንጀንት ነው። ይህ ተመላሽ ፋንክሽን ነባራዊ ቍጥር ተቀብሎ ፣ ተዛማጅ ማዕዘናትን ያወጣል። የሁለቱን ፋንክሽኖች ንድፍ በምስል
10.11.2 እና 10.11.1 ተመልከቱ።
tan(φ) arctan(y)
π
5 2
φ y
−2π −pi pi 2π −10 10
−5 − π2
(10.11.1) ታንጀንት ሲታጠር (10.11.2) ተመላሽ ፋንክሽን አርክታንጀንት
ምሳሌ 10.2.4. የአርክኮሳይን ፋንክሽን መገምገም
የእነዚህ ፋንክሽኖች ግምገማ ውጤት ምንድን ነው?
ሀ) tan91 (2) ለ) tan91 (tan(π/6))
መፍትሔ፦
ሀ) tan91 (2)
π
tan =2 ታንጀንት 60◦ ላይ 2 ነው
3
ለ) tan91 (tan(π/6))
1ኛ) የጥያቄውን የውስጥና የውጭ ቃል ለይተን በመጻፍ ተራ በተራ እንሠራለን።

π
y = tan ወይም tan91 (y)
6
2ኛ) በቅድሚያ ለ y እናሰላለን።

π
1
tan = √ ማዕዘኑ በ፩ኛ ሩበኛ ቤት ነው
6 3
3ኛ) አሁን ከላይ ያገኘነውን ውጤት ተንተርሰን አጠቃላይ መፍትሔ እንፈልጋለን።

π
91 1
tan √ = ይህ መልሱን ያረጋግጣል
3 6
በመጨረጃ የሁሉም ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች «መርሐዊ ዕሴቶች» ሠንጠረዥ እንደሚከተለው ቀርቧል።
መጠሪያ ፋንክሽን ንጽጽር ማዕዘን

አርክሳይን arcsin(x) −1 ≤ x ≤ 1 − π2 ≤ y ≤ π
2
አርክኮሳይን arccos(x) −1 ≤ x ≤ 1 0≤y≤π
አርክኮታንጀንት arctan(x) R (ነባራዊ ቍጥር) − π2 < y < π
2
አርክኮታንጀንት arccot(x) R (ነባራዊ ቍጥር) 0<y<π
አርክኮሲካንት arccsc(x) x ≤ −1 ወይም x ≥ 1 − π2 ≤ y < 0 ወይም 0 < y ≤ π
2
አርክሲካንት arcsec(x) x ≤ −1 ወይም x ≥ 1 0≤y< π
2 ወይም π
2 <y≤π
ሠንጠረዥ 10.2: ተመላሽ ፋንክሽኖችና ገደባቸው
መለማመጃ
ልምምድ 10.2.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች «መርሐዊ ዕሴቶችን» እና «ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች» ግምገማ
ይመለከታሉ።
1. እያንዳንዱን ጥያቄ እንቅጩን ለመመለስ ሞክሩ።
ሀ) አርክታንጀንት የሚቀበለው አራራቂ የቱን ነው?
ለ) ለምንድንነው ለአርክሳይን ፋንክሽን 2 ከከተትን ቀውስ ውስጥ የምንገባው?
ሐ) ይህ ፋንክሽን tan91 (0) ስንት መልስ አለው? ካለው መልሶቹ?
መ) ወደ አንድ-ለአንድ ለመቀየር ኮሳይንን በ 0 ≤ φ ≤ 2π አራራቂ ብናጥር መተቱ ምን ይሆናል?
ሠ) ከዓይነተኛ ክብ አንፃር ፣ ሳይንን ለአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ስናጥር የትኞቹን ሩበኛ ቤቶች ነው?
I ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ግምገማ
2. ከዚህ በታች የቀረቡትን እያንዳንዱ ጥያቄ በቃል ለመመለስ ሞክሩ።
ሀ) tan91 (1) ለ) cos91 (1) ሐ) sin91 (−1)

√
መ) cos91 22 ሠ) sec91 (2) ረ) csc91 ( √23 )
3. እያንዳንዱን ችግር በተቢው ትንተና ገምግሙና ውጤታችሁን አሳዩ።

√
ሀ) cos91 (−1) ለ) arcsin √12 ሐ) arccos 2
2
√
መ) csc91 √23 ሠ) tan91 3 ረ) sec91 (2)
√
ሰ) cos91 − 12 ሸ) cot91 33 ቀ) cot91 √13
√ √
በ) sin91 − 22 ተ) cos91 (0) ነ) sin91 − 23
4. እነዚህ ዕኩሌታዎች እውን ወይም ሐሰት መሆናቸውን አረጋግጡ።

√ √
ሀ) sin91 23 + sin91 12 = tan91 (0) ለ) tan91 ( 3) + π
6 = sin91 (1)
ሐ) sin91 (0) + cos91 (1) = 0 መ) cos91 (1) = 360◦

√ √
ሠ) tan91 ( 3) − sin91 23 = sin(2π) ረ) cos91 (1) + sin91 (0) = 0
√ √ √
ሰ) cos91 12 + cos91 23 = 2 sin91 22 ሸ) tan91 (1) = sin91 (1) − cos91 2
2
ቀ) sin91 (−1) + ∞ = ∞
5. እነዚህን ዕኩሌታዎች በትንተና ገምግሙና መልሱን አሳዩ።

ሀ) tan91 sin π6 ለ) sin91 (cos(π)) ሐ) cos cos91 (0)
√
መ) sin sin91 √12 ሠ) tan sec91 2 ረ) cos91 sec π4

ሰ) sin91 cos π
12 ሸ) cos91 tan − π8 ቀ) sin91 (cos(15◦ ))
10.3 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ንድፎቻቸው
ፋንክሽኖቹ «በከፊል ተመላሽ ፋንክሽኖች» ይባላሉ ፤ ምክንያቱም የተደነገጉት ከታጠሩ (ከተገደቡ) መሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች
ላይ ስለሆነ። የሚቀበሏቸው ቍጥሮች ገደብ በሠንጠረዥ 10.2 ቀርቧል። ለምሳሌ አርክሳይን (arcsin) የሚወስዳቸው ቍጥሮች ከ(−1)
እስከ (1) ያሉትን ብቻ ሆኖ ፣ ውጤቱ የማይደጋገም ማዕዘናት ናቸው። ከዛ ውጭ ከሞከርን መፍትሔ አይኖረውም። ለዚህ ነው ተመላሽ
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች በከፊል ናቸው የሚባለው።
10.3.1 አርክሳይን ፥ አርክኮሳይን ንድፎች
የአርክሳይን (arcsin) አራራቂ ወለሉ − π2 ሲሆን ፣ ጣራው ደግሞ π

2 መሆኑን ቀድመን አይተናል። ለዚህ ዋናው ምክንያት የሳይን
ፋንክሽን የግራ ወሰን − π2 ፥ የቀኝ ወሰን π
2 እንዲሆን በመደረጉ ነው። ልብ እንበል! ሁሉም ፋንክሽኖች አንድ አይነት ወለልና ጣራ
የላቸውም። ሠንጠረዥ 10.2 ተመልከቱ። ማንኛውም ሙከራ ከተገቢው ወለልና ጣራ ውጪ ትርጉመቢስ ነው። በሳይን ረገድ ምስል
10.12 የትኛው የሳይን ክፍል ለተመላሽ ፋንክሽን መገደቡን ያሳያል።
y
sin (x)
1
sin (x)
x
−2π− 5π− 4π −π- − 2π−π π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3 3 3 3 3
−1
ምስል 10.12: የተገደበ ሳይን

10.3 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ንድፎቻቸው 231
በድፍን ቀለም የተሳለው ለተመላሽ ፋንክሽን መከሰት ብቃት አለው። በጭረት የተሳለው የሳይን ክፍል ግን ለያዝነው ዓላማ ቦታ የለውም።
የx-እንዝርት ማዕዘናትን ሲወክል ፣ የy-እንዝርት ደግሞ የሳይንን ውጤት ወይም ንጽጽሮች ይወክላል።
ንድፍን በሚመለከት ወደ አርክሳይን (arcsin) ስንሻገር ፣ ሁለቱ እንዝርቶች ውክልናቸውን ይቀያየራሉ--የx-እንዝርት ለንጽጽሮች ፣
የy-እንዝርት ለማዕዘናት ይመደባሉ። በዚህ መንገድ ንድፎች የሳይንና የአርክኮሳይንን ተፃራሪነት ያንፀባርቃሉ።
arcsin (x)
π
arcsin(x) y
2 sin (x) π
2
π π
4 4
x x
−1 −0.5 0.5 1 −2 −1.5 −1 −0.5 π 0.5 1 1.5 2
− π4 −4
− π2
− π2
(10.13.1) አርክሳይን (arcsin) (10.13.2) ሳይን እና አርክሳይን
ምስል 10.13.1 የአርክሳይን ፋንክሽን ንድፍ ነው። በx−እንዝርት የአራራቂው የግራ ወሰን (−1) ፣ የቀኝ ወሰን (1) ሲሆን ፣
በy−እንዝርት በኩል የአራራቂው ወለል − π2 ፣ የአራራቂው ጣራ π
2 ነው። በምስል 10.13.2 የአርክሳይን እና የሳይን ንድፎች ናቸው።
በግልጽ የመስተዋት ግልባጭ ሆነው እናያቸዋለን እናም ናቸው።
አርክኮሳይን (arccos) ቀጥለን የምንመለከተው የተመላሽ ፋንክሽን ነው። የኮሳይንን ሁለንተናዊ ንድፉን ከወሰድን «የረድፋዊ
መስመር» ፈተና ስለማያልፍ ፣ ለአርክኮሳይን መኖር ፣ እንደ ሳይን ሁሉ ፣ የግድ የራሱ ሥፍራ (0 ≤ φ ≤ π) መታጠር (መገደብ)
አለበት። ከዛ የለአንድ-ለአንድ ንብረት ይኖረዋል። ምስል 10.14.1 ተመልከቱ።
y cos (x)
1
x
−2π− 5π− 4π −π− 2π− π3 π 2π π 4π 5π 2π
3 3 3 3 3 3 3
−1
(10.14.1) ኮሳይን (cos) ሲገደብ
ምስል 10.14.1 የትኛው የኮሳይን ክፍል ወይም አራራቂ ፣ ለአርክኮሳይን ድንጋጌ የተገደበውን ያመለክታል--እሱም በድፍን ቀለም የተሳለው።
ይህ ክፍል ተመርጦ እንጂ ሌሎች ተመሳሳይ ክፍሎች የረባ ውጤት አይሰጡም አይደለም። እንደገና መረገጥ ያለበት ፣ ከx-እንዝርት አንጻር
ከ0 እስከ π ያለው አራራቂ ወይም ከy-እንዝርት አንፃር ከ(−1) እስከ (1) ያለው ክፍል ለአንድ-ለአንድ ንብረት ይመሠርታል።
አርክኮሳይን ሲነደፍ ምስል 10.15.1 ይሰጠናል። ቀጥሎ ያለው ንድፍ (ምስል 10.15.2) ሁለቱ የአርክኮሳይን እና የኮሳይን ናቸው።
እነዚህ ንድፎች የሁለቱን ፋንክሽኖች አንዱ የሌላው ነፀብራቅነት ያሳያሉ።
π arccos(x) π y arccos (x)

π π
cos (x)
2 2
x x
−1 −0.5 0.5 1 −1 1 2 3
− π2 − π2
(10.15.1) አርክኮሳይን (arccos) (10.15.2) አርክኮሳይን እና ኮሳይን
ምሳሌ 10.3.1. አርክሳይን እና አርክኮሳይን ንድፎች
እነዚህን አርክሳይን እና አርክኮሳን ፋንክሽኖች እንነድፋለን።
π
y = (1.5) sin91 (x) እና y = cos91 (x) − ማለት {n = 7}
2
መፍትሔ፦
እነዚህ ፋንክሽኖች ለመንደፍ የምንጠቀመው (−1 ≤ x ≤ 1) ነው። የአርክሳይን ፋንክሽን በተሰጠው ቀመር ምክንያት በ
3/2 ቁመቱ ያድጋል። የአርክኮሳይን ንድፍ በ π/2 ወደ ታች ይንፏቀቃል። ልብ እንበል! ቁመት የማሳደጉና የማንፋቀቁ ተግባር
የሚፈፀመው ፋንክሽኖቹ ከተገመገሙ በኃላ ነው። ስለዚህ በግምገማው ጊዜ ከተገቢው አራቃቂ አንወጣም።
π π
sin91 3x
2 cos91 (x) − pi
2
π π
2 2
x x
−3 −2 −1 1 2 3 −3 −2 −1 1 2 3
− π2 − π2
−π −π
10.3.2 አርክታንጀንት ፥ አርክኮታንጀንት
ታንጀንት እና ኮታንጀንት አውዳዊ እና ተደጋጋሚ ፋንክሽኖች መሆናቸው አያሌ ጊዜ ተጠቅሷል። ንድፋቸውን ስንታዘብ ፣ በእያንዳንዱ አውድ
ውስጥ ያለው ንድፍ ከሌላው ጋር አይነካካም። የንድፎቹ ንጥጥል አቋቋም የአንድ-ለአንድ የፋንክሽን ሕግ ተከታይ «ያስመስላቸዋል» ፤ ዳሩ
ግን ይህ እውን አይደለም። ሁለቱ ፋንክሽኖች በተመረጠ አንድ አውድ ብቻ ከተገደቡ ፣ በከፊል የአንድ-ለአንድ ንብረት ይኖራቸዋል። ማለት
ለአርክታንጀንት እና ለአርክኮታንጀንት መኖር በቂ ሁኔታን ይፈጥራል። ታንጀንት የታጠረው በግራ ወሰን − π2 እና በቀኝ ወሰን π
2 ነው።
ኮታንጀንት በግራ በ 0 እና በስተቀኝ በ π ነው። ምስል 10.17.1 እና 10.17.2 ይህንን ያሳያሉ።
tan(φ) cot(φ)
5 5
φ φ
−2π −π π 2π −2π −π 0 π 2π
−5 −5
(10.17.1) ታንጀንት (tan) ሲገደብ (10.17.2) ኮታንጀንት (cot) ሲገደብ
ታንጀንትና ኮታንጀንት አሁን በአጥር በመመቻቸታቸው ፣ አርክታንጀንት እና አርክኮታንጀንትን ለመንደፍ እንሞክራለን። በሁለቱ ፋንክሽኖች

መካከል ያለው ልዩነት ፣ በx-እንዝርት ረገድ ሁለቱም አራራቂያቸው (−∞, ∞) ሲሆን በy-እንዝርት ረገድ ግን አርክታንጀንት − π2 , π2
�
፣ አርክኮታንጀንት ደግሞ (0, π) ናቸው። ምስል 10.18.1 እና 10.18.2 ተመልከቱ።
π 3π/2
arctan(x) arccot(x)
π/2 π
x π/2
−10 −5 5 10
x
−π/2
−15 −10 −5 0 5 10 15
−π −π/2
(10.18.1) አርክታንጀንት (arctan) (10.18.2) አርክኮታንጀንት (arccot)
ምሳሌ 10.3.2. አርክታንጀንት እና አርክኮታንጀንት ንድፎች
እነዚህን አርክታንጀንት እና አርክኮታንጀንት ፋንክሽኖች እንነድፋለን።

nx nx
y = tan91 እና y = cot91 ማለት {n = 7}
2 2
መፍትሔ፦
የተጠየቀው n = 7 ስለሆነ በዛው ቀመሩን አስተካክለን ንድፉን እንስላለን።
π 3π/2
tan91 (nx/2) cot91 (nx/2)
π/2 π
x
π/2
−10 −5 5 10
x
−π/2
−10 0 10
−π −π/2
ምሳሌ 10.3.3. አርክታንጀንት እና አርክኮታንጀንትን አብሮ መንደፍ

አርክታንጀንት እና አርክኮታንጀንትን አብሮ ስንነድፍ ምን እንደሚፈጠር እንመልከት።
arctan(x) () arccot(x)
መፍትሔ፦
እነዚህ ፋንክሽኖች አካሄዳቸው ለየቅል ነው። አንድ የሌላው የመስታወቅ ግልባጭ ይመስላሉ። በተጨማሪ በ y−እንዝርት ረገድ
መነሻና መድረሻቸው ልዩ ልዩ ናቸው።
π/2
y
0
x
−15 −10 −5 0 5 10 15
−π
−3π/2
10.3.3 አርክኮሲካንት ፥ አርክሲካንት
እንደሌሎቹ ፋንክሽኖች ሁሉ ፣ ኮሲከንት እና ሲካንት በተፈጥሮ የአንድ-ለአንድ ፋንክሽኖች አይደሉም። የጋድም መስመር ፈተና ብንሞክር
ይህንኑ ያረጋግጣል። ስለዚህ በሌሎች ፋንክሽኖች ላይ እንዳደረግነው ሁሉ ፣ ወደፊት ለመቀጠል በሁለቱም ፋንክሽኖች ላይ ገደብ ማበጀት
አለብን። ውጡቱ ምስል 10.20.1 እና 10.20.2 ይመጣል። በድፍን ቀለም የተሳሉት የተመረጠት ክፍሎች ሲሆን ፣ በጭረት ቀለም ግን
የተተውትን ነው። እንደገና የታጠሩት በድፍን ቀለም የተሳሉት ናቸው።
4 csc(φ) 4 sec(φ)
2 2
φ φ
−3 π2 −π − π2 0 π
2
π 3 π2 −3 π2 −π − π2 0 π
2
π 3 π2
−2 −2
−4 −4
(10.20.1) ኮሲከንት (csc) ሲገደብ (10.20.2) ሲከንት (sec) ሲገደብ
h i
ልብ እንበል! የአርክኮሲከንት አራራቂ በ − π2 , pi
2 ወሰኖቹን ሳይነካ ፣ የአርክሲካንት ደግሞ በ [9, π] አራራቂ ውስጥ ነው። ለዚህ
መንስኤው ሲካንትንና እና ኮሲከንትን አንድ-ለአንድ ፋንክሽን ለማድረግ የተወሰደው እርምጃ ነው።
የኮሲካንት ተመላሽ ፋንክሽን አርክኮሲካንትን (arcsec) ፣ እንዲሁም የሲካንት ተመላሽ ፋንክሽን አርክሲካንትን (arcsec) ስን-
ነድፍ ፣ ውጤቱ ምስል 10.21.1 እና 10.21.2 ይመስላል። ቀዮቹ ነጥቦች በy-እንዝርት በኩል የት ላይ መገደባቸውን ያመለክታሉ። በ
x−እንዝርት ረገድ ወሰናቸው እልፍ-አእላፍ ነው።
π arccsc(x) π arcsec(x)
2
π
2
x x
−10 0 10 −10 0 10
− π2
− π2
−π
(10.21.1) አርክኮሲከንት (arccsc) (10.21.2) አርክሲከንት (arcsec)
ምሳሌ 10.3.4. አርክሲካንት እና አርክኮሲካንት ንድፎች
እነዚህን አርክሲካንት እና አርክኮሲካንት ፋንክሽኖች እንነድፋለን።

nx nx
y = csc91 እና y = sec91 ማለት {n = 5}
2 2
መፍትሔ፦
የተጠየቀው ለ n = 5 በመሆኑ ለዛ ንድፉን እንስላለን።
π csc91 (nx/2) π sec91 (nx/2)

2
π
2
x x
−10 −5 0 5 10 −10 −5 5 10
− π2
− π2
−π
መለማመጃ
ልምምድ 10.3.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች «ከተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች» ንድፎች ጋር የተያያዙ ናቸው።
I ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ንድፎች
1. ሚከተሉትን ፋንክሽኖች ንደፉ

ሀ) cos91 4x
5 ለ) tan91 (3x) ሐ) cot91 (2x)

መ) 2 sin91 (x) ሠ) 2 cos91 x2 ረ) 2 sin91 (x) − π
6

ሰ) 2 csc91 (x) ሸ) sec91 x3 ቀ) π
3 + sin91 (x)
2. እያንዳንዱን ጥንድ ፋንሽን አብሮ በመንደፍ በፋንክሽኖች እና በተመላሻቸው መካከል ያለውን ባህሪ አሳዩ። ተገቢውን አራራቂ
ተጠቀሙ።
ሀ) sin(x) ፥ arcsin(x) ለ) cos(x) ፥ arccos(x)
ሐ) tan(x) ፥ arctan(x) ሐ) sec(x) ፥ arcsec(x)
3. እነዚህን ፋንክሽኖች ገምግሙ።
ሀ) arcsin(−2) ለ) arcsin(− 12 ) ሐ) arctan(128)
መ) arccot(251) ሠ) arccos(.866) ረ) cos91 (.866)
ሰ) arcsec(241) ሸ) arccsc(3000) ቀ) csc91 (.5)

ምዕራፍ 11
የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች
ይዘት
11.1 መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.1.1 የአቻ ተካፋይ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.1.2 አሉታዊ ማዕዘናት በፋንክሽኖች ላይ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
11.1.3 ፋንክሽኖች ከ (90◦ ± β) ፥ ከ (180◦ ± β) ፥ . . . ጋር . . . . . . . . . . . . . . 241
11.1.4 ፓይታጐራዊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
11.2 የማዕዘናት ድመርና ልዩነት ፥ ዘመዳም ፋንክሽኖች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
11.2.1 ፋንክሽኖች ፥ የማዕዘናት ድምር እና ልዪነት ቀመራት . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
11.2.2 የድርብና የግማሽ ማዕዘናት ቀመሮች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
238 ምዕራፍ 11. የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች
ዘ
መዳሞች ሲባል የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖችን ያሳተፉ ሁለቱ ሙሉ በሙሉ እኩል ለእኩል የሆኑ ቃላት ማለት ነው። ለምሳሌ
በሚከተለው ቃል ፣ ምንም እንኳን አንደኛው የሚወስደው አሉታዊ ማዕዘን ሌላኛው ደግሞ አውንታዊ በሆንም ፣ ሁለቱ ፋንክሽኖች
እኬል ናቸው።
cos(−φ) = cos(φ)
ዝምድናውን በልዩ ልዩ ማዕዘናት ስንፈትን ከዚህ በታች የቀረበውን ውጤት ይሰጠናል። ማንኛውንም ማዕዘን ብንሰካ ፣ ውጤቱ ሁልጊዜ
እኩል ነው።
ፋንክሽን 30◦ 45◦ 60◦ −30◦ −45◦ −60◦

√ √ √ √
3 2 1 3 2 1
cos(−φ) 2 2 2 2 2 2
√ √ √ √
3 2 1 3 2 1
cos(φ) 2 2 2 2 2 2
ዓላማው፦
• ከሥር ከመሠረቱ የትሪግኖሜትሪ ዐብይ መርሕ ፣ «በምናውቀው ተመርኩዘን ፣ ያማናውቀውን መገንዘብ» ነው። በዚህ ረገድ
ዘመዳም ዕኩሌታዎች አስተዋፅዖ ያደርጋሉ።
• ንብረቶች ፥ ግንኙነቶች ፥ ደንቦች እውን መሆናቸውን ለማረጋገጥ ያግዛሉ።
• አያሌ ችግሮችን ለመፍታት ፣ ቢያንስ ጥልፍልፍ ችግሮችን ለማቃለል ይረዳሉ ፤ በተለይ በከፍተኛ ሥነሒሳብ ውስጥ።
• ዘመዳም ዕኩሌታዎች በልዩ ልዩ መልክ ይመደባሉ፦ መሠረታዊ ፥ የማዕዘን ድምርና ቅነሳ ፥ የድርብ ማዕዘን እና የግማሽ ማዕዘን
ናቸው። በመሠረታዊ ሥር ልዩ ልዩ አይነቶች አሉ። አብዛኛዎቹን በዚህ ምዕራፍ እናጠናለን።
ለማሳሰብ ያህል ፣ ቀደም ብሎ እጅግ አሥፈላጊ እንደሆነው ሁሉ ፣ ይህንን ምዕራፍ

y
ስናጠና አሁንም አገናዛቢ ማዕዘንን (reference angle) ከጐናችን አንግበን △CAB cos(β) = AC
AB
መሆን አለበት። የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ስንገመግም ከ0◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥

CB
sin(β) = AB
β
270◦ ውጪ ልኩ ከ90◦ በላይ ለሆነ ማዕዘን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች አገ- C
x
A φ
ናዛቢ ማዕዘን መጠቀም አለባቸው። ለምሳሌ sin(315◦ ) ለማቃላል ፣ አገናዛቢ
φ አገናዛቢ ማዕዘን ነው
ማዕዘኑን φ = 360◦ − 315◦ = 45◦ መጀመሪያ እንወስንና ግምገማውን B
እናካሂዳለን።
ዘመደ (ዘሚድ ፥ ዘመደ)፦ ወለደ ፤ ዘመድ አደረገ ፣ ወገነ ፣ ቀላቀለ ደምን ከደም።
ዘመዳም (ሞች)፦ ባለዘመድ ፣ ዘመደ ብዙ።
--አለቃ ደስታ ተክለ ወልድ (ዐ.ያ.መ.ቃ ፤ ገጽ፦ 493-494)
የመጀመሪያው አርእስት «መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች» ነው። የአቻ ለአቻ ተካፋይ ፥ አውንታዊና አሉታዊ ፋንክሽኖች ፥ የማሟያ
ማዕዘናት ፋንክሽኖች እና የመሳሰሉት እንዲሁም ፓይታጐራዊ ይገኙበታል።
11.1 መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች 239
11.1 መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች
አሁን የምናጠናቸው ዘመዳም ዕኩሌታዎች በመሠረታዊ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች እና ተፈጥሯዊ ግንኙነታቸው ላይ የተንተራሱ ናቸው--
ስለሆነም «መሠረታዊ» ቃል። በአጠቃላይ ጥናታችን ውስጥ የሚኖራቸው ቦታ በፍፁም ዝቅ ተደርጎ መታየት የለበትም። ምናልባት ፊት
ለፊት ካልተነሳ እንዳይዘነጋ ፣ እነዚህን ዘመዳም ዕኬሌታዎች የምናጠናው በዓይነተኛ ክብ ጥላ ሥር ነው።
11.1.1 የአቻ ተካፋይ

ከእምብርት ላይ ቆመን ፣ የሳይን ፋንክሽን ማዶ ሲሆን ፣ የኮሲከንት ፋንክሽን አፋፍ ነው። ሁለቱ ፋንክሽኖች አንዱ የአንዱ የአቻ
አፋፍ ማዶ
አካፋይ ናቸው።
y r
sin(θ) = csc(θ) =
r y
y y
y r
sin(θ) = r
csc(θ) = sin(θ)
α α
sin(θ)
y
r
r
θ x θ x
x cos(θ)
(11.2.1) ሳይን-ፋንክሽን (11.2.2) ኮሲካንት-ፋንክሽን
የእነዚህ የሁለት ፋንክሽኖች ዝምድና በልዩ ልዩ መንገድ ይገለጻል። ቀጥለን እንፈትሽ።

1 1
sin(θ) = csc(θ) =
csc(θ) sin(θ)
ይህ እውን መሆኑን በቀላሉ እናረጋግጣለን።

1 1
sin(θ) = =
csc(θ) 1
sin(θ)
= sin(θ)
ያ ብቻ አይደለም ፤ ይህንን ዝምድና በሌላ መልክ መግለጽ እንችላለን።

1
sin(θ) =
csc(θ)
sin(θ) csc(θ) = 1 ሁለቱን ወገን በ csc(θ) ስናባዛና ስናጣፋ
ምሳሌ 11.1.1. ዝምድና ማረጋገጥ
የሚከተሉት ዘመዳሞች መሆናቸውን እንዴት እናረጋግጣለን።
1
tan(θ) =
cot(θ)
መፍትሔ፦
በቅድሚያ የተሰጠውን ቃል አፈታተን እንጻፍ።

1 1
tan(θ) = =
cot(θ) cos(θ)
sin(θ)

sin(θ)
tan(θ) = የቀኙን ወገን ካካፈልን በኃላ
cos(θ)
የአቻ ተካፋዮች ጥንቅር፦
1 1 1
sin(θ) = cos(θ) = tan(θ) =
csc(θ) sec(θ) cot(θ)
1 1 1
csc(θ) = sec(θ) = cot(θ) =
sin(θ) cos(θ) tan(θ)
11.1.2 አሉታዊ ማዕዘናት በፋንክሽኖች ላይ
የማዕዘናት እንደ አውንታዊ ወይም አሉታዊ ተከሳችነታቸው በሰዓት ወይም በኢሰዓት አቈጣጠር አቅጣጫ በሚያደርጕት ጉዞ የሚፈጠር
መሆኑን አያሌ ጊዜ አይተናል። እያንዳንዱ ትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ከአውንታዊ እና አሉታዊ ማዕዘን ጋር እርስ በርስ ሲነጻጸር የሚከተለውን
ተዛማጅነት እናገኛለን። የአውንታዊ ወይም አሉታዊ ንብረትን በሚመለከት ፣ ሬድኤስ እንደ ገለልተኛ ይታያል ፣ ምንም እንኳን አጠቃቀም
ላይ ሁልጊዜ አውንታዊ ቢሆኑም።
y y
sin(θ) cos(θ)= xr
y
r
+ +
θ θ
x x
−θ −y −θ x
− −
r
sin(−θ)=− sin(θ)=− yr cos(−θ)=cos(θ)= xr
(11.3.1) sin(−θ) = − sin(θ) (11.3.2) cos(−θ) = cos(θ)
መጠንቀቅ ያለብን በማዕዘናት እና በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ አውንታዊነትና አሉታዊነት በፍፁም የተለያዩ መሆናቸውን ነው። እያንዳንዱ
መሠረታዊ የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ከአውንታዊ እና አሉታዊ ማዕዘን ጋር እርስ በርስ ሲነጻጸር ግልጽና የማያሻማ ዕኩሌታ ይፈጠራል።
ለምሳሌ የሳይንና የኮሳይን ፋንክሽኖች ነጥለን እንመልከት።
sin(−θ) = − sin(θ) cos(−θ) = cos(θ)
በአሉታዊ ማዕዘን ላይ የሳይንና የኮሳይን ፋንክሽኖች ልዩነት አላቸው። ኮሳይን በአሉታዊ ወይም በአውንታዊ ማዕዘን ላይ አውንታዊነቱ
ይጠብቃል። በሌላ በኩል ሳይን ግን ወደ አሉታዊነት ይቀየራል። ለምን ሁለቱ ፋንክሽኖች በአሉታዊ ማዕዘን ላይ ይህ ልይነት አላቸው የሚለውን
ጥያቄ ለመመለስ ምስል 11.3.1 እና 11.3.2 በቅርብ ማስተዋል መልካም ነው። ማዕዘኑ በሰዓት አቈጣጠር ጉዞ ጀምሮ የ4ኛው ሩበኛ

ቤት ሲደርስ ሳይን አሉታዊ − yr ነው ፤ ነገር ግን ኮሳይን አውንታዊ xr ነው። ማዕዘኑ የትኛው ማዕዘን ይሁን የትኛው ፣ በዚህ መልክ
በየሩበኛ ቤት ሁለቱ ፋንክሽኖች የሚያሳዩትን ጠባይ ብንመረምር ፣ ውጤት ተመሳሳይ ነው።
በአሉታዊ ማዕዘን ላይ ስድስቱ ፋንክሽኖች፦
sin(−θ) = − sin(θ) cos(−θ) = cos(θ) tan(−θ) = − tan(θ)

cot(−θ) = − cot(θ) sec(−θ) = sec(θ) csc(−θ) = − csc(θ)
በአልጀብራ ሆነ በትሪግኖሜትሪ እንደ ሳይን አይነቶቹ «ጐደሎ ፋንክሽን» ፣ እንደ ኮሳይን አይነቶቹ «ሙሉ ፋንክሽን» ተብለው ይጠቀሳሉ።
አንዳንድ ጊዜ ቀመሮችን ለማረጋገጥ ወይም ለችግሮች መፍትሔ ለማግኘት ስንሞክር እነዚህን ንብረቶች ልብ አለማለት ችግር ውስጥ ሊከተን
ይችላል።
11.1.3 ፋንክሽኖች ከ (90◦ ± β) ፥ ከ (180◦ ± β) ፥ . . . ጋር
አንድ የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን ቋሚ ማዕዘኑ 90◦ ፥ 180◦ ፥ ወይም ተመሳሳይ ከሆነና ሌላ ማዕዘን ከደመርንበት ወይም ከቀነስንበት ፣
ተዛማጅ ፋንክሽን ያገኛል። የዚህ ክፍል አቀራረብ የሚሆነውን ፍርጥርጥ አድርገን ለማየት እንችል ዘንድ ታስቦ ነው እንጂ ዝምድናዎቹን
በደፈና ለማረጋገጥ አርእስት 11.2.1 በቂ እና በቂ ነው። በተጨማሪ የሳይንና የኮሳይንን መፍትሔዎች ካገኘን ፣ የሌሎቹን ከእነሱ ማውጣት
ስለምንችል ትኩረታችን እነሱ ላይ ይሆናል።
ፋንክሽኖች ከ (90◦ − β) ጋር
የሚቀነሰው ሹል ማዕዘን (< 90◦ ) ከሆነ ፥ ወደ ማሟያ ማዕዘናት ይወስደናል። በዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ላይ አንደኛው ሹል ማዕዘን
(90◦ − β) ከሆነ ፣ ሌላኛው የግድ β መሆን አለበት። ምስል 11.4.1 ተመልከቱ።
sin(90◦ − β) = cos(β) እና cos(90◦ − β) = sin(β)
y
sin(α) = cos(β) y
△CAB = △EAD
◦ BC = AE, AC = DE
(90 − β) D
sin(90◦ − β) = cos(β)
α B
a ( 90◦ − β)
r
β β
x x
b A E C
(11.4.1) sin(90◦ − β) = cos(β) (11.4.2) በዝርዝር sin(90◦ − β) = cos(β)
በሳይን ረገድ፦
b
sin(α) = cos(β) ምክንያቱም sin(α) = cos(β) =
r
በኮሳይን ረገድ፦
a
cos(α) = sin(β) ምክንያቱም cos(α) = sin(β) =
r
ከዚህ የምንደመድመው፦
sin(90◦ − β) = cos(β) ወይም cos(90◦ − β) = sin(β)
አስከትለን ተቀናሹ (β > 90◦ ) ከሆነ ከላይ የደረስንበት ተዛማጅ ቃል ራሱን ይጠብቃል ወይ? በምስል 11.4.2 በ (90◦ − β) እና
በ β ዙሪያ የታነፁት ሦስትማዕዘናት ጐኖች ስናነጻጽር፦
AC = DE, AE = BC, AB = AD የጐኖች እኩልነት
አሁን ለየትኛውም β ይህ እውን መሆን አለበት። እንደ ምሳሌ sin(90◦ − 120◦ ) እንውሰድና እንፈትን። ይረዳን ዘንድ ምስል 11.5
አብረን እንይ።
y
B
(β) (β > 90◦ ) ሲሆን
◦
φ 120 E
x
C A
D (90◦ −β)
ሦስትማዕዘናቱ △ACB = △AED
ምስል 11.5: ፋንክሽን ከ (90◦ − β) ጋር
ሀ) ቃሉ፦
ይሆናል የምንለው sin(90◦ − 120◦ ) = cos(120◦ )
ለ) ግምገማ፦ በ sin(90◦ − 120◦ ) ላይ
sin(90◦ − 120◦ ) = sin(−30◦ ) = − sin(30◦ )
ይህ ፋንክሽን በሩበኛ ክፍል ፬ ውስጥ ነው። በምስል 11.5 △AED
ሐ) ግምገማ፦ በ cos(120◦ ) ላይ
የcos(120◦ ) አገናዛቢ ማዕዘን (φ) ነው ፤ በመሆኑም cos(φ) = cos(60◦ ) ነው ፤ ምክንያቱም አገናዛቢው ማዕዘን 180◦ −
120◦ = 60◦ ስለሆነ። ነገር ግን ኮሳይን በሩበኛ ክፍል ፪ ውስጥ አሉታዊ ነውና ፣ ውጤቱ − cos(φ) ይመጣል።
መ) እና፦ አሁን ይሆናል ያልነውን ስንፈትን ፣ በእርግጥ የተነሳንበት ቃል እውን ነበር። ለምን ቢባል ፣ ከላይ የ (ለ) እና (ሐ) ውጤቶች ስናስተያይ
እኩል ለእኩል በመሆናቸው።
− sin(30◦ ) = − cos(60◦ ) ማለት AC = DE, AE = BC, AB = AD
ምሳሌ 11.1.2. የ (90◦ − β) ፋንክሽኖች
እነዚህ ፋንክሽኖች ዕኩል መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን አረጋግጡ።

ሀ) cos(89◦ ) = sin(1◦ )
ለ) sin(20◦ ) = sin(70◦ )
ሐ) sin(45◦ ) = cos(45◦ )
መፍትሔ፦
ሀ) cos(89◦ ) = sin(1◦ )
ከላይ በተሰጠው ቃል መሠረት cos(90◦ − β) = sin(β) ይሆናል። ስለሆነም፦
cos(90◦ − 1◦ ) = sin(1◦ )
ለ) sin(20◦ ) = sin(70◦ )፦ ይህ ቃል እውን አይደለም።
ሐ) sin(45◦ ) = cos(45◦ )፦ ይህ ቃል በእርግጥ እውን ነው።
sin(90◦ − β) = cos(β) cos(90◦ − β) = sin(β) tan(90◦ − β) = cot(β)

cot(90◦ − β) = tan(β) sec(90◦ − β) = csc(β) csc(90◦ − β) = sec(β)
ፋንክሽኖች ከ (90◦ + β) ጋር
አዚህ የ sin(90◦ + β) ፋንክሽን ባጭሩ እናትትና የcos(90◦ + β)ን ግን በጥያቄ መልክ በመለማመጃ ውስጥ ተካቷል።
sin(90◦ + β) = cos(β) እና cos(90◦ + β) = − sin(β)
በ sin(90◦ + β) እና cos(β) ያለው ልዩነት ቢያንስ ቢያንስ 90◦ ነው። የምንደምረው ሹል ማዕዘን ከሆነ ፣ ልዩነቱ 90◦ ሲሆን ፣
የምንደምረው ፍርቅቅ ማዕዘን ከሆነ ፣ ልዩነቱ አሁንም 90◦ ይሆናል። ምስል 11.6.1 ተመልከቱ።
y y
sin(90◦ + β) = cos(β) sin(90◦ + β) = cos(β)
(90◦ ◦ β > 90◦
B + β) D β < 90
(90◦ + β)
β E C
φ x x
β φ
C A E A
D
B
△ACB = △AED △ACB = △AED
(11.6.1) sin(90◦ + β) ፥ (β < 90◦ ) (11.6.2) sin(90◦ + β) ፥ (β > 90◦ )
እነዚህን ፋንክሽኖች ስንገመግም አገናዛቢ ማዕዘናቸው መደምደሚያ ማዕዘናት ናቸው። የሚከተለው ሠንጠረዥ የግምገማችን ውጤት ምን
ሊሆን እንደሚችል ለናሙና ያህል ያሳያል።
β (90◦ + β) የ (90◦ + β) አገናዛቢው β የ β አገናዛቢው ማዕዘን
30◦ 120◦ 60◦ 30◦ 30◦ ራሱ ነው
120◦ 210◦ 30◦ 120◦ 60◦
225◦ 315◦ 45◦ 225◦ 45◦
በተጨማሪ ከምስሎቹ የምናየው ፣ የ sin(90◦ + β) እና የ cos(β) ጐኖች ንጽጽር እኩልነት ይህ ነው።

AC = DE ፥ AE = BC ፥ AB = AD
በመጨረሻ ለዚህ ዝምድና አውንታዊነት ወይም አሉታዊነት በሚመለከት የሳይን ፋንክሽን ከኮሳይን በ90◦ ይቀድማል። ስለዚህ ሳይን በሩበኛ
፪ ቤት ሆኖ አውንታዊ ሲሆን ፣ ኮሳይን በሩበኛ ፩ ቤት ሆኖ አውንታዊ ነው። በዚህ ቅደም ተከተል ሌሎችን ከመረመርን ፣ በሁለቱ መካከል
ያለው ዝምድና ወይም ሁለቱም አውንታዊ ናቸው ወይም ሁለቱም አሉታዊ ናቸው። ይህ የተነሳንበትን ተዛማጅ ቃል ግንኙነት ያከብራል።
sin(90◦ + β) = cos(β) cos(90◦ + β) = − sin(β) tan(90◦ + β) = − cot(β)

cot(90◦ + β) = − tan(β) sec(90◦ + β) = − csc(β) csc(90◦ + β) = sec(β)
ፋንክሽኖች ከ (180◦ ± β) ጋር
በአተናተን ረገድ ቀደም ብለን ከተጓዝነው ጋር ስለሚመሳሰል ፣ እዚህ ማሳጠሩ ተመርጧል። የምንደምረው በማዕዘን 180◦ ስለሆነ
በዘመዳሞቹ መካከል የዛን ያህል ልዩነት ሁልጊዜ ይኖራል። የሳይን ፋንክሽን ተደማሪው ሹል ወይም ፍርቅቅ ማዕዘን ቢሆንም ፣ የሚፈጥረው
ዝምድና ከራሱ ጋር ነው። የኮሳይን ፋንክሽንም እንደዚሁ።
sin(180◦ + β) = − sin(β) እና cos(180◦ + β) = − cos(β)
ከ 180◦ የምንቀንስ ከሆነ ፣ ሁኔታው ለየት ይላል።

sin(180◦ − β) = sin(β) እና cos(180◦ − β) = − cos(β)
ለተጨማሪ ታዝቦት ምስል 11.7.1 እና 11.7.2 መርምሩ።
y y
φ አገናዛቢ ማዕዘን ነው φ አገናዛቢ ማዕዘን ነው
β=φ B
β=φ
D B
(180◦ − β) (180◦ + β)
φ β E β
x x
E A C φ A C
△CAB = △EAD D △CAB = △EAD
(11.7.1) ለ (180◦ − β) (11.7.2) ለ 180◦ + β
ለ (180◦ + β)
sin(180◦ + β) = − sin(β) cos(180◦ + β) = − cos(β) tan(180◦ + β) = cot(β)

cot(180◦ + β) = tan(β) sec(180◦ + β) = − csc(β) csc(180◦ + β) = − sec(β)
ለ (180◦ − β)
sin(180◦ − β) = sin(β) cos(180◦ − β) = − cos(β) tan(180◦ − β) = − cot(β)

cot(180◦ − β) = − tan(β) sec(180◦ − β) = csc(β) csc(180◦ − β) = − sec(β)
11.1.4 ፓይታጐራዊ
ለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ያልታወቀ ጐን ለመወሰን ከምንመካባቸው ዘዴዎች መካከል ፣ ፓይታጐራዊ ቀመር (ምዕራፍ 6) ይገኝበታል። ከሥር
ከመሠረቱ ፓይታጐራዊ ቀመር፦
x2 + y2 = r2
ይህንን ቀመር በሳይንና በኮሳይን ፋንክሽን መወከል እንችላለን ፤ ምክንይቱም

y
cos2 (θ)+sin2 (θ)=1
x = r cos(θ) = cos(θ) ማለት በዓይነተኛ-ክብ (r = 1) α

sin(θ)
1
y = r sin(θ) = sin(θ)
θ x
cos(θ)
በዚህ የተነሳ የሚከተለው ዘመዳም ቃል እንመሠርታለን።

cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1
ዝምድናው በዚህ ብቻ አይቆጠብም ፤ እናም፦

cos2 (θ) = 1 − sin2 (θ)
sin2 (θ) = 1 − cos2 (θ)
ምሳሌ 11.1.3. ዝምድና ማረጋገጥ
ከፓይታጐራዊ ዝምድና ተወራራጅ ዝምድናዎች እነማን ናቸው?

cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1
መፍትሔ፦
ዕኩሌታውን በsin2 (θ) ካካፈልን ፣ ምናልባት ያልጠበቅነው ውጤት ላይ ያደርሰናል።

cos2 (θ) sin2 (θ) 1

2
+ 2
= 2
sin (θ) sin (θ) sin (θ)
cos2 (θ) 1
2
+1= 2
sin (θ) sin (θ)
2 (θ)

የመጀመሪያው ቃል ኮታንጀንት cot2 (θ) = cos 2
sin (θ)
፣ የበስተቀኙ ወገን ኮሲካንት csc2 (θ) = 2
1
sin (θ)
ነው።
csc2 (θ) = cot2 (θ) + 1
cot2 (θ) = csc2 (θ) − 1
የቀረው ሌላው ይህ ነe።

csc2 (θ) − cot2 (θ) = 1
በመጨረሻ ከሞላ ጐደል ፓይታጐራዊ ዘመዳሞች የሚከተሉት ናቸው። ምንም እንኳን ዘጠኝ ዘመዳምች ቢሆንም ፣ እዚህ የግድ መጠቀስ
ያለበት ፤ ሁሉም የመነጩት ከአንድ cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1 ቀመር ነው። የግማሽ ማዕዘን ቀመራት ጋር ስንደርስ እንደሚታየው ፣
እነዛን ቀመሮች የምናመነጨው በዚህ መሠረታዊ ዝምድና ድጋፍ ነው።
cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1 cos2 (θ) = 1 − sin2 (θ) sin2 (θ) = 1 − cos2 (θ)
sec2 (θ) − tan2 (θ) = 1 sec2 (θ) = tan2 (θ) + 1 tan2 (θ) = sec2 (θ) − 1
csc2 (θ) − cot2 (θ) = 1 csc2 (θ) = cot2 (θ) + 1 cot2 (θ) = csc2 (θ) − 1
መለማመጃ
ልምምድ 11.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ ልዩ ልዩ ዘመዳም ቀመሮች ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ
በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ ተገቢውን መፍትሔ ስጡ።
I የአቻ ለአቻ ቀመሮች
1. የሚከተሉትን ዕኩሌታዎች ዝምድና አረጋግጡ።

1 1
1
ሀ) cot(θ) tan(θ) sec(θ) = cos(θ) ለ) sin(θ) tan(θ) = cos(θ)

ሐ) 1
sin(−θ) = − csc(θ) 1
መ) sin(−θ) cos2 (θ) + sin2 (θ) = − csc(θ)
2. የሚከተሉትን ዕኩሌታዎች ዝምድና አረጋግጡ።

1
ሀ) tan2 (θ) + 1 = sec2 (θ) ለ) csc(θ)(tan(θ)) = cos(θ)

ሐ) 1
cos(−θ) = sec(θ) 1
መ) cos(−θ) cos2 (θ) + sin2 (θ) = sec(θ)
3. የእነዚህ ስሌታዊ-ቃላት እኬሌታቸው ማነው?

sin(θ)
ሀ) cos(θ) ለ (θ = π/2) ለ) tan2 (θ) + 1
ሐ) cos2 (θ) − 1 መ) cos(θ)/1 sin(θ)
4. የእነዚህ ስሌታዊ-ቃላት እኬሌታቸው ማነው?

cos(θ)
ሀ) sin(θ) ለθ=π ለ) sin2 (θ) − 1
ሐ) cot2 (θ) + 1 መ) sin(θ)/1cos(θ)
5. ዕኩሌታዎቹ እኩል መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን በሥራ አሳዩ።
ሀ) sin(2π/3) = sin(pi/3) ለ) cos(−π/12) = − cos(π/12)

√
ሐ) arctan( 2/2) = tan(45◦ ) መ) cos(190◦ ) = cos(170◦ )
6. ዕኩሌታዎቹ እኩል መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን በሥራ አሳዩ።
ሀ) cos(2π/3) = cos(pi/3) ለ) sin(−π/12) = − sin(π/12)

√
ሐ) arccot( 2/2) = cot(pi/4) መ) sec(315◦ ) = sec(−π/4)
7. የእያንዳንዱ «አገናዛቢ ማዕዘን» ማን ነው?
ሀ) cos(80◦ ) ለ) cos(−90◦ + 45◦ ) ሐ) sec(405◦ ) መ) sin(0◦ )
8. የእያንዳንዱ «አገናዛቢ ማዕዘን» ማን ነው?
ሀ) tan(−45◦ ) ለ) csc(250◦ ) ሐ) sin(180◦ − 60◦ ) መ) cot(270◦ + 30◦ )
I አውንታዊና አሉታዊ
9. እኩልነታቸውን አረጋግጡ።
sin(−θ) 1
ሀ) cos(−θ) = − tan(θ) ለ) cos(−θ) = sec(θ)
ሐ) cos(90◦ ) sin(β)+sin(90◦ ) cos(β) = cos(β)መ) cos(180◦ ) sin(β) − sin(180◦ ) cos(β) =

sin(β)
10. እኩልነታቸውን አረጋግጡ።
ሀ) cos(−θ)
sin(−θ) = − cot(θ) ለ) cos(90◦ ) cos(β)−sin(90◦ ) sin(β) = − sin(β)
ሐ) 1
sin(−θ) = − csc(θ) መ) cos(270◦ ) cos(β) − sin(270◦ ) sin(β) =
sin(β)
I ፓይታጐራዊ
11. እነዚህን ዘመዳሞች ወደ cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1 መልክ ቀይሩ።
ሀ) sec2 x − tan2 x = 1 ለ) csc2 x − cot2 x = 1
12. እነዚህን ዘመዳሞች ወደ cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1 መልክ ቀይሩ።

1 1
ሀ) cos2 (θ)
= 1 + tan2 (θ) ለ) sin2 (θ)
= 1 + cot2 (θ)
11.2 የማዕዘናት ድመርና ልዩነት ፥ ዘመዳም ፋንክሽኖች
የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች የሁለት ወይም ከዛ በላይ ማዕዘናት ድምር ወይም ልዩነት ፣ ዘመዳም ቃላትን የሚፈጥሩበት ሁኔታ አለ። በዚህ
አርእስት ሥር የማዕዘናት ድመራና ልይነት (ቅነሳ) በፋንክሽኖች ላይ የሚያሳድረውን ለውጥና የሚነሱትን ችግሮች ለመፍታት መንገዶቹ ምን
እንደሆኑ በዝርዝር እናያለን።
11.2.1 ፋንክሽኖች ፥ የማዕዘናት ድምር እና ልዪነት ቀመራት
በዚህ ጉዳይ በብዛት የሚነሳው የሁለት ማዕዘናት ድምር ስለሆነ ፣ እዛ ላይ በማተኮር በኮሳይን ፥ በሳይን እና በመጨረሻ በታንጀንት
ፋንክሽኖች ዙሪያ ላይ ዓይናችንን እንጥላለን። ይህ አርእስት ልካቸውን ስለምናውቅ ሁለት ወይም ከዛ በላይ ማዕዘናት ቢሆን ኖሮ ይህ ክፍል
በፍፁም ባላስፈለገ ነበር። ቀደም ብለን ከዳሰስናቸው ተዛማጅ ቃላት መካከል አንዱን እንደገና ብናስታውስ ፣ የሚከተለውን ቃል ሰጥቶናል።
የምናውቀው ልክ የአንዱን ማዕዘን ብቻ ቢሆንም ተዛማጅ ቃል ለማግኝት በቅተናል።
cos(90◦ + β) = − sin(β) ማለት β አልተለየም
ይህ ቃል እውን ነው ፤ ማለት ሁለቱ የግራና ቀኝ ቃላት እኩል ለእኩል ናቸው። ነገር ግን የሁለቱን ማዕዘናት ልክ ባናውቅ ኖሮ ፣ ይህ ቃል
ሐሰት ይሆን ነበር። እናም ችግር ላይ እንወድቃለን።
cos(α + β) = ? ማለት α እና β አናውቅም
ስለዚህ ግባችን እንደዚህ አይነት ሁኔታዎች ሲነሱ መፍትሔ የምንሻበትን መንገድ መመሥረት ነው።
y y
cos(β) = OB OB′
OC = OB cos(α) = OB
C C
sin
(β
B
)
B
r=1
r= 1
sin(α) cos(β)
β) β)
s( co
s(
β co β
α α
x x
O B′ O cos(α) cos(β)B′
(11.9.1) የβ ሦስትማዕዘን (11.9.2) የ α ሦስትማዕዘን
እንበል በዓይነተኛ-ክብ ሥር ሁለት ልዩ ልዩ ጐረቡት ማዕዘናት α እና በβ አንውሰድ። ምስል 11.9.1 እና 11.9.2 ተመልከቱ። እያንዳንዱ
ማዕዘን የራሱ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን አሉት ፤ ማለት ለ∠α ማዕዘን △B′ OB እና ለ∠β ማዕዘን △BOC። ከኮሳይንና ከሳይን ፋንክሽን
11.2 የማዕዘናት ድመርና ልዩነት ፥ ዘመዳም ፋንክሽኖች 249
አንፃር በሁለቱም ንድፎች ላይ የተጠቀሱት ሦስትማዕዘናት ጐኖች ተሰይመዋል። ይህ ለሚቀጥለው እርምጃ በጣም አሥፈላጊ ነው። አሁን

ዋናው ጥያቄ የcos(α + β) ፋንክሽን አጠገብ
ማዶ እነማን ናቸው?
ምስል 11.10.1 የ(α + β) ሦስትማዕዘንን ያሳያል፦ △C′ OC። ጐኖቹ አጠገብ = C′ O ፥ ማዶ = C′ C ሲሆን ፣
አፋፍ = OC ናቸው። የምናውቀው ልክ የአፋፍን ብቻ ነው። የቀሩትን ሁለት ጐኖች ለመወሰን ቀደም ብለን ያነፅናቸውን ሦስትማዕዘናት
መሠረት በማድረግ ወደ ምስል 11.10.2 እናመራለን።
y
y cos(α + β)
የ α እና β ሦስትማዕዘን C sin(α + β)
cos(α) sin(β)
C α
sin
(β
)
D B
r= 1
sin(α) sin(β)
sin(α) cos(β)
B
r=1
β)
s(
co
β β
α α x
x
O C′ B′
O C′ B′
cos(α) cos(β)
(11.10.1) የ α እና β ሦስትማዕዘን (11.10.2) cos(α + β) እና sin(α + β)
አሁን ምስል 11.10.2 ላይ በጥብቅ እናተኩር።

ማረጋገጥ
የምንሻው ዝምድና ከሥር ከመሠረቱ የሚከተሉትን ነው።
OC′
cos(α + β) = = OC′ እዚህ OC = 1 ነው።
OC
′
CC
sin(α + β) = = C′ C እዚህ OC = 1 ነው።
OC
ሒሳባዊያን ይህንን ችግር ለመፍታት ከአንድ በላይ ዘዴዎች ይጠቀማሉ። እዚህ አንዱን እንይ።
ሀ) ለዚህ ዘይቤ የተጨመረው ሦስትማዕዘን △BDC ወሳኝ ስለሆነ ነው። በንድፉ እያንዳንዱ ጐን ከኮሳይንና ከሳይን ፋንክሽን አንፃር
ምን እንደሆነ ተለይቷል። ስለዚህ የጐኖቹን ልክ በመደመርና በመቀነስ እንወስናለን
ለ) cos(α + β)፦
cos(α + β) = OC′ = OB − C′ B′
= cos(α) cos(β) − sin(α) sin(β)
ማስታወሻ፦ የ C′ B′ እና DB ርቀት አንድ ነው ፤ ስለዚህ sin(α) sin(β)።
ሐ) sin(α + β)፦
sin(α + β) = C′ C = B′ B + DC
= sin(α) cos(β) + cos(α) sin(β)
ማስታወሻ፦ የ C′ C ርቀት የ B′ B እና DC ርቀት ድምር ነው።

መ) tan(α + β)፦
CC′ sin(α + β)
tan(α + β) = =
OC′ cos(α + β)
sin(α) cos(β) + sin(β) cos(α)
=
cos(α) cos(β) − sin(α) sin(β)
ግን ሒሳብውያን ይህንን ቃል በታንጀንት መልክ መግለጽ ይመርጣሉ። ስለዚህ ተከፋዩንና አካፋዩን በcos(α) cos(β) ስናካፍል
የሚከተለው ውጤት ላይ እንደርሳለን።
sin(α) cos(β) cos(α) sin(β)
cos(α) cos(β) + cos(α) cos(β)
tan(α + β) =
cos(α) cos(β) sin(α) sin(β)
cos(α) cos(β) − cos(α) cos(β)
ተከታቾችን ካቃለልንና የቀረውን ወደ ታንጀንት ከለወጥን በኃላ ፣ የማረጋገጫ መደምደሚያችን ላይ እንመጣለን።

tan(α) + tan(β)
tan(α + β) =
1 − tan(α) tan(β)
ምሳሌ 11.2.1. የፋንክሽኖችን የማዕዘናት ድመር ቀመር መጠቀም
የሚከተሉትን ሁለት ተዛማጅ ቃላት በኮሳይንና በሳይን የማዕዘናት ድምር እንዴት ይረጋገጣሉ?
ሀ) sin(90◦ + β) = cos(β) ለ) cos(90◦ + β) = − sin(β) ሐ) tan(90◦ + β) = − cot(β)
መፍትሔ፦
ሀ) sin(90◦ + β) = cos(β)
sin(90◦ + β) = sin(90◦ ) cos(β) + cos(90◦ ) sin(β)
= (1)(cos(β)) + (0)(sin(β)) = cos(β)
ለ) cos(90◦ + β) = − sin(β)
cos(90◦ + β) = cos(90◦ ) cos(β) − sin(90◦ ) sin(β)
= (0)(cos(β)) − (1)(sin(β)) = − sin(β)
ሐ) tan(90◦ + β) = − cot(β)
tan(90◦ ) + tan(β)
tan(90◦ + β) = = ያልተደነገገ
1 − tan(90◦ ) tan(β)
የታንጀንት ፋንክሽን በ 90◦ ላይ ያልተደነገገ ስለሆነ ፣ ማለት በዚሮ ማካፈል ስለሚከሰት በዚህ ቀመር ለዚህ ችግር መፍትሔ
ማግኘት አንችልም። ሌላው አማራጭ ከላይ ያገኘናቸውን ውጤቶች ላይ መመካት ነው። እናም፦
sin(90◦ + β) cos(β)
tan(90◦ + β) tan(90◦ + β) = ◦
= = − cot(β)
cos(90 + β) − sin(β)
J
እስካሁን የተጓዝነው ጉዞ የኮሳይን ፥ የሳይንና የታንጀንት የማዕዘን የድመራ ቀመር ላይ አድርሶናል። ቀጥለን የማዕዘናት ልዩነት ቅነሳ
በተያያዘ ፣ የኮሳይን ፥ የሳይንና የኮታንጃንት ፋንክሽኖች ቀመሮች እነማን እንደሆኑ እንቃኛለን። ለድመራ የሄድንበትን ደረጃዎች የግድ መውጣትና
መውረድ የለብንም። የሚከተሉት የዝምድና ቃላት መንገዱን አቋራጭ ያደርጉታል።
cos(−β) = cos(β), sin(−β) = − sin(β), tan(−β) = − tan(β) (11.1)
የድመራ ቀመራትን ወስደን ወደ ልዩነት ስንቀይር፦ 

cos(α − β) = cos(α) cos(−β) − sin(α) sin(−β) 





= cos(α) cos(β) + sin(α) sin(β) 





sin(α − β) = sin(α) cos(−β) + sin(−β) cos(α) (11.2)


= sin(α) cos(β) − sin(β) cos(α) 





tan(α) − tan(β) 

tan(α − β) = 

1 + tan(α) tan(β)
ምሳሌ 11.2.2. የፋንክሽኖችን የማዕዘናት ልዩነትር ቀመር መጠቀም
የሚከተሉትን ሁለት ተዛማጅ ቃላት በኮሳይንና በሳይን የማዕዘናት ድምር እንዴት ይረጋገጣሉ?
ሀ) sin(90◦ − β) = cos(β) ለ) cos(90◦ − β) = sin(β) ሐ) tan(90◦ − β) = cot(β)
መፍትሔ፦
ሀ) sin(90◦ − β) = cos(β)
sin(90◦ − β) = sin(90◦ ) cos(β) − cos(90◦ ) sin(β)
= (1)(cos(β)) − (0)(sin(β))
= cos(β)
ለ) cos(90◦ − β) = sin(β)
cos(90◦ − β) = cos(90◦ ) cos(β) + sin(90◦ ) sin(β)
= (0)(cos(β)) + (1)(sin(β)) = sin(β)
ሐ) tan(90◦ − β) = cot(β)
tan(90◦ ) − tan(β)
tan(90◦ − β) = = ያልተደነገገ
1 + tan(90◦ ) tan(β)
ከዚህ በፊት ባየነው ምሳሌ ጋር እንደተጠቀሰው ፣ የታንጀንት ፋንክሽን በ 90◦ ላይ ያልተደነገገ ስለሆነ ይህ ቀመር አይረዳንም።
ሁነኛው መንገድ የሚከተለው ነው።
sin(90◦ − β) cos(β)
tan(90◦ − β) = ◦
= = cot(β)
cos(90 − β) sin(β)
J
የድመራ ቀመራት ጥንቅር

sin(α + β) = sin(α) cos(β) + cos(α) sin(β) (11.3)

cos(α + β) = cos(α) cos(β) − sin(α) sin(beta) (11.4)
tan(α) + tan(β)
tan(α + β) = (11.5)
የልዩነት ቀመራት ጥንቅር
sin(α − β) = sin(α) cos(β) − cos(α) sin(β) (11.6)

cos(α − β) = cos(α) cos(β) + sin(α) sin(β) (11.7)
tan(α) − tan(β)
tan(α − β) = (11.8)
1 + tan(α) tan(β)
ምሳሌ 11.2.3. በማዕዘናት ድመራ ቀመር ዝምድናን ማረጋገጥ
እዚህ ላይ α = 60◦ እና β = 30◦ ናቸው። ተግባሩ በድመራ ቀመር የሚከተሉት እውን መሆናቸውን በተግባር ማሳየት ነው።
የድመራን ቀመር ለመፈተን እንጂ ፣ እነዚህን ጥያቄዎች በቃል መጥራት የምንችላቸው ናቸው።
ሀ) sin(60◦ + 30◦ ) = 1 ለ) cos(60◦ + 30◦ ) = 0
ሐ) tan(60◦ + 30◦ ) = undefined
መፍትሔ፦
ሀ) sin(60◦ + 30◦ ) = 1
sin(60◦ + 30◦ ) = sin(60◦ ) cos(30◦ ) + cos(60◦ ) sin(30◦ )
√ ! √ !
3 3 1 1 3 1
= + = +
2 2 2 2 4 4
=1
ለ) cos(60◦ + 30◦ ) = 0
cos(60◦ + 30◦ ) = cos(60◦ ) cos(30◦ ) − sin(60◦ ) sin(30◦ )
√ ! √ !
1 3 3 1
= −
2 2 2 2
=0
ሐ) tan(60◦ + 30◦ ) = undefined

tan(60◦ ) + tan(30◦ )
tan(60◦ + 30◦ ) =
1 − tan(60◦ ) tan(30◦ )
√ √ √
3 + √13 3 + √13 3+ √1
= √ = = 3
= የማይደነገግ
1− 3 √13 1−1 0
11.2.2 የድርብና የግማሽ ማዕዘናት ቀመሮች
በዚህ ክፍል በመጀመሪያ የድርብ ማዕዘን ቀመሮችን እናስቀድምና ወደ ግማሽ ማዕዘን ቀመሮች እናመራለን። «ድርብ ማዕዘን» ስንል
ሁለት ጊዜ የተሰጠውን ማዕዘን (2 ጊዜ) ማለታችን ነው። ደግነቱ የድርብ ማዕዘንን ቀመር ከድመር ቀመር ስለምናፈልቅ ፣ ከዛ የለጠቀ
ነው ቢባል ከእውነት አይርቅም።
የኮሳይን የድርብ ማዕዘን ቀመር
ከኮሳይን የድምር ቀመር እንነሳ፦

cos(α + β) = cos(α) cos(β) − sin(α) sin(β)
አሁን α እና በβ በθ እንተካ፦
cos(2θ) = cos(θ) cos(θ) − sin(θ) sin(θ)
(11.9)
= cos2 (θ) − sin2 (θ)
ያ ብቻ አይደለም። ከፓይታጐራዊ ተዛማጅ ቀመሮች በመጠቀም ሌሎች ተጨማሪ ዝምድና ይገኛሉ። ለምሳሌ cos2 (θ) ከተካን
ሌላ ቀመር ላይ እንደርሳለን።
cos(2θ) = 1 − sin2 (θ) − sin2 (θ)
(11.10)
= 1 − 2 sin2 (θ)
ሌላኛው ደግሞ sin2 (θ) ከተካን ፣ እንደዚሁ ሌላኛው የዝምድና ቀመር እናገኛለን።

cos(2θ) = cos2 (θ) − 1 − cos2 (θ)
(11.11)
= 2 cos2 (θ) − 1
የሳይን የድርብ ማዕዘን ቀመር
የሳይን የድምር ቀመር በማስታወስ እንቀጥል፦

sin(α + β) = sin(α) cos(β) + cos(α) sin(β)
ነገር ግን α እና በβ በθ መተካት አለብን።

sin(2θ) = sin(θ) cos(θ) + cos(θ) sin(θ)
(11.12)
= 2 sin(θ) cos(θ)
የታንጀንት የድርብ ማዕዘን ቀመር
ከድምር ቀመሩ ለማውጣት ፣ ያንን ቀመር እናስታውስ።

tan(α) + tan(β)
tan(α + β) =
ቀጥለን α እና በβ በθ ስንተካ፦
tan(θ) + tan(θ)
tan(2θ) =
1 − tan(θ) tan(θ)
(11.13)
2 tan(θ)
=
1 − tan2 (θ)
የድርብ ማዕዘን ቀመር ጥንቅር፦
cos(2θ) = cos2 (θ) − sin2 (θ) cos(2θ) = 1 − 2 sin2 (θ) cos(2θ) = 2 cos2 (θ) − 1
2 tan(θ)
sin(2θ) = 2 sin(θ) cos(θ) tan(2θ) =
1 − tan2 (θ)
ምሳሌ 11.2.4. የድርብ ማዕዘን ቀመር
እዚህ ላይ (θ = (π/6)) ከሆነ ፣ cos(2θ) ፥ sin(2θ) እና tan(2θ) በድርብ ማዕዘን ቀመራት ሲገመገሙ ውጤቱ
ምን ይሆናል?
መፍትሔ፦
cos(2θ)፦
cos(2(π/6)) = cos2 (π/6) − sin2 (π/6)
√ ! 2 2
3 1 3 1 1
= − = − =
2 2 4 4 2
sin(2θ)፦
sin(2π/6) = 2 cos(π/6) sin(π/6)
√ ! √ !
3 1 3
=2 =
2 2 2
tan(2θ)፦
2 tan(π/6)
tan(2(π/6)) =
1 − tan2 (π/6)

2 √13 √2
3 2 3 3
= 2 = = √ = √
1 − √13 1 − 13 3 2 3
J
ምሳሌ 11.2.5. የኮሳይን ድርብ ማዕዘን ቀመር

√
3
ተልዕኮው cos(θ) = 2 ከሆነ ፣ የcos(2θ) ግምገማ በሥራ ማሳያት ነው።
መፍትሔ፦
ከcos(2θ) የድርብ ቀመራት መካከል፦

cos(2θ) = 2 cos2 (θ) − 1
√ !2
3 3 1
=2 −1=2 −1=
2 4 2
ምሳሌ 11.2.6. የታንጀንት ድርብ ማዕዘን ቀመር
√
ተልዕኮው tan(θ) = 3 ከሆነ ፣ የ tan(2θ) ግምገማ በተግባር ማሳየት ነው።
መፍትሔ፦
tan(2θ)፦
2 tan(θ)
tan(2θ) =
1 − tan2 (θ)
√ √
2 3 2 3 √
= √ 2 = − =− 3
1− 3 2
የግማሽ ማዕዘናት ቀመር
የግማሽ ማዕዘን ቀመር አብይ ዓላማ መልሳቸው በታወቁ ንብረቶች በኩል በቀላሉ መልስ ለማይገኝላቸው መፍትሔ መሻት ነው። ለምሳሌ
ከ 15◦ ጋር ለተያያዘ ችግር ፣ በ30◦ በኩል መፍትሔ መፈለግ ይቻላል ፤ ምክንያቱም የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች 30◦ ዋጋ በወል (በቃል)
ስለሚታወቅ። የግማሽ ማዕዘን ቀመር የምናወጣው ፣ ቀደም ብለን ከዳሰስነው «የድርብ ማዕዘን ቀመር» ነው። ስለዚህ የኮሳይን ድርብ
ማዕዘን ቀመራትን መነሻ እናደርጋለን።
cos(2θ) = 1 − 2 sin2 (θ) (ዕኩሌታ 1)
cos(2θ) = 2 cos2 (θ) − 1 (ዕኩሌታ 2)
ግባችን እነዚህን ዕኬሌታዎች በመመርኮዝ የሳይን ፥ የኮሳይን እና የታንጀንት ግማሽ ማዕዘን ቀመራትን ማውጣት ነው።
1

sin 2φ ፦
1 − 2 sin2 (θ) = cos(2θ) ከላይ የወሰድነው ዕኩሌታ 1 ነው።
2 sin2 (θ) = 1 − cos(2θ) በሁለቱ ወገን ላይ −1 ስንደምርና ስናሸጋሽግ
1 − cos(2θ)
sin2 (θ) = ሁለቱን ወገን በ2 ስናካፍል
2
r
1 − cos(2θ)
sin(θ) = ± የሁለቱን የካዕበ ዘር ስናወጣ
2
አሁን ወደ ግማሽ ማዕዘን ሁሉንም እንቀይራለን። s

1 1 − cos 21 2φ
sin φ =±
2 2
(11.14)
r
1 − cos (φ)
=± ማለፊያ
2
1

cos 2φ ፦
cos(2θ) = 2 cos2 (θ) − 1 ዕኩሌታ 2 ከላይ እንወስዳለን
2 cos2 (θ) = 1 + cos(2θ) በሁለቱ ወገን 1 ስንደምርና ስናሸጋሽግ
1 + cos(2θ)
cos2 (θ) = በ2 ሁለቱን ወገን ስናካፍል
2
r
1 + cos(2θ)
cos(θ) = ± የካዕብ ዘር ስናወጣ
2
አሁን ሁሉንም ማዕዘናት ወደ ግማሽ ማዕዘን እንቀይራለን።
s
1
1 1 + cos 2 2φ
cos φ =±
2 2
(11.15)
r
1 + cos (φ)
=±
2
1

tan 2φ ፦ «ታንጀንት» በሳይንና ኮሳይን የተዋቀረ ስለሆነ ፣ የግማሽ ማዕዘን ቀመሩን ለማውጣት ከእነሱ እንደረደራለን።
1

1 sin 2φ
tan φ = 1

2 cos 2φ
r s
1 − cos (φ) 2
=± × (11.16)
2 1 + cos (φ)
s
1 − cos(φ)
=±
1 + cos(φ)
ምሳሌ 11.2.7. የታንጀንት የግማሽ ማዕዘን ዘመዳሞች
ማዕዘን φ = 70◦ ቢሆን ፣ የዚህ ፋንክሽንመፍትሔ ምን ይሆናል?

1
tan φ
2
መፍትሔ፦
ከታንጀንት ግማሽ ቀመር ቀመር እንነሳለን።
s
1 1 − cos(φ)
tan φ = ቀመሩ
2 1 + cos(φ)
s
1 ◦ 1 − cos(70◦ )
tan 70 =
2 1 + cos(70◦ )
r r
1 − .34 .66
= =
1 + .34 1.34
ምሳሌ 11.2.8. እኩልነትን ማረጋገጥ
የሚከተለው ዕኩሌታ እውን መሆኑን በተግባር አሳዩ።

sin(φ) 1 − cos(φ)
=
1 + cos(φ) sin(φ)
መፍትሔ፦
sin2 (φ)
= 1 − cos(φ) ሁለቱን ወገን በ sin(φ) ስናባዛ
1 + cos(φ)
sin2 (φ) = 1 − cos2 (φ) ሁለቱን ወገኖች በ (1 + cos(φ)) ስናባዛ
sin2 (φ) = sin2 (φ) ግን sin2 (γ) = (1 − cos2 (γ))
ምሳሌ 11.2.9. በግማሽ ማዕዘን ቀመር መፍትሔ ማፈላለግ
የግማሽ ማዕዘን ቀመር በመጠቀም ፋንክሽን የ sin(15◦ ) ውጤቱ ምን ይሆናል?
መፍትሔ፦
r
1 ◦ 1 − cos (30◦ )
sin φ = sin (15 ) = ±
2 2
s √
1 − 3/2
=± = ±.259
2
የሸፈናቸው የግማሽ ማዕዘን ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ዘመዳሞች ቀጥሎ ተጠናቀረዋል።

r r
1 1 − cos(φ) 1 1 + cos(φ)
sin φ = cos φ =
2 2 2 2
s s
1 1 − cos(φ) 1 1 + cos(φ)
tan φ = cot φ =
2 1 + cos(φ) 2 1 − cos(φ)
መለማመጃ
ልምምድ 11.2.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ከድርብና ግማሽ ማዕዘን ቀመራት ጋር የተያያዙ ናቸው። እያንዳንዱን
መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል ለጥያቄዎቹ ተገቢውን መፍትሔ ስጡ።
I የድምርና ልዩነት ማዕዘናት
1. የእነዚህን ቃል እኩል በ sin(α − β) ፥ በ cos(α − β) ወይም በ tan(α − β) መልክ ግለፁ።

tan(A)−tan(B)
ሀ) cos(45◦ ) cos(B) + sin(45◦ ) sin(B) ለ) 1+tan(A) tan(B)
2. የእነዚህን ቃል እኩል በ sin(α − β) ፥ በ cos(α − β) ወይም በ tan(α − β) መልክ ግለፁ።

tan(30◦ )−tan(60◦ )
ሀ) sin(A) cos(45◦ ) − cos(A) sin(45◦ ) ለ) 1+tan(30◦ ) tan(60◦ )
3 −4
3. በሩበኛ ክፍል ፪ ፣ sin(α) = 5 ነው። በሩበኛ ክፍል ፫ ፣ cos(β) = 5 ነው። የ sin(α + β) ፥ α + β ፥ α + β
ግምግማ ምን ይሆናል?
4. በሩበኛ ክፍል ፫ ፣ sin(α) = − 37 ነው። በሩበኛ ክፍል ፬ ፣ cos(β) = 2

3 ነው። የ sin(α + β) ፥ α + β ፥ α + β
ግምግማ ምን ይሆናል?
5. እያንዳንዱን ቃል እኩል መሆኑን በትንተና አሳዩ።

√
3 cos(β)−sin(β)
ሀ) cos(π/6 + β) = 2
1
√
ለ) sin(π/3 + β) = 2 sin(β) + 3 cos(β)
6. እያንዳንዱን ቃል እኩል መሆኑን በትንተና አሳዩ።

√ √
2 cos(β)+ 2 sin(β)
ሀ) sin(π/4 + β) = 2
1
√
ለ) cos(π/3 + β) = 2 cos(β) − 3 sin(β)
7. እነዚህ ዕኩሌታዎች አውን መሆናቸውን አረጋግጡ።
ሀ) tan(90◦ + β) = ያልተደነገገ ለ) cot(180◦ + β) = cot(β)
ሐ) cos(α − 180) = − cos(α) መ) cos(α − 90) = sin(α)

8. እነዚህ ዕኩሌታዎች አውን መሆናቸውን አረጋግጡ።
ሀ) tan(180◦ + β) = tan(β) ለ) sin(α − 90◦ ) = − cos(α)
ሐ) sin(α − 180) = − sin(α) መ) cos(270◦ + β) = sin(β)
I የድርብ ማዕዘናት
9. ማዕዘን (θ = 150◦ ) በመውሰድ sin(2θ) ፥ cos(2θ) እና tan(2θ) ገምግሙ።
10. ማዕዘን θ = 225◦ በመውሰድ sin(2θ) ፥ cos(2θ) እና tan(2θ) ገምግሙ።
11. እውን መሆኑን በሥራ መስክሩ።

1 1
ሀ) 1 − cos2 (θ) = 2 cos2 (θ) − 1 ለ) sin(2θ) = 2 sec(θ) csc(θ)
12. የእያንዳንዱ ጥያቄ መፍትሔ በትንተና አሳዩ።
ሀ) cos(3θ)
12
ለ) ፋንክሽን sin(θ) = 13 ከሆነ ፣ የ sin(2θ) እና cos(2θ) ግምገማ ምን ይሆናል?
ሐ) ፋንክሽን tan(θ) = 1 ከሆነ ፣ የ tan(2θ) እና cos(2θ) ግምግማ አሳዩ።
መ) sin(4θ)
13. የእያንዳንዱ ጥያቄ መፍትሔ በትንተና አሳዩ።
ሀ) sin(3θ)
1
ለ) ፋንክሽን sin(θ) = 2 ከሆነ sin(2θ) እና cos(2θ) ግምገማ ምን ይሆናል?
ሐ) cos(θ) እና cos(2θ) ግምግማ አሳዩ።

2
a) ፋንክሽን tan(θ) = 3 ከሆነ ፣ የ sin(2θ) እና cos(2θ) ግምግማ አሳዩ።
I የግማሽ ማዕዘን ዘመዳሞች
14. ለሚከተሉት ፋንክሽኖች ከ 45◦ ላይ የ 22.5◦ ፋንክሽን ወስኑ።
ሀ) sin( 12 φ)
ለ) tan( 12 φ)
ሐ) cos( 12 φ)
15. ለሚከተሉት ፋንክሽኖች ከ 30◦ ላይ የ 15◦ ፋንክሽን ወስኑ።
ሀ) sin( 12 φ)
ለ) tan( 12 φ)
ሐ) cos( 12 φ)
I ልዩ ልዩ
16. ቀጥሎ ለቀረቡት ዕኩሌታዎች መፍትሔ ፈልጉ።
ሀ) cos(x) tan(x) = sin(x)
ለ) sin(x) cot(x) = cos(x)

ሐ) sec(φ) − tan(φ) sec(φ) + tan(φ) = 1

መ) csc(φ) − cot(φ) csc(φ) + cot(φ) = 1
sin5 (φ)
ረ) sin19 (φ)
= csc14 (φ)
sin(x)
p
ሰ) cos(x) = sec2 (x) − 1
17. ለእያንዳንዱ ጥያቄ ግልጽና የተብራር መልስ ስጡ።
ሀ) የዘመዳሞች ዕኩሌታዎች አገልግሎት ምንድን ነው?
ለ) በእነዚህ ሁለት መሠረታዊ ዕኩሌታዎች መካከል ያለውን አንድነትና ልዩነት አብራሩ።

cos2 (θ) + sin2 (θ) = 1 ትሪግኖሜትራዊ
x2 + y2 = 1 አልጀብራዊ
ሐ) ተመላሽ ፋንክሽኖች ዘመዳሞች ዕኩሌታዎች አሏቸው?

ምዕራፍ 12
ትሪግኖሜትሪ ዕኩሌታዎች
ይዘት
12.1 ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
12.2 ልዩ ልዩ የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ የመፍትሔ መንገዶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
262 ምዕራፍ 12. ትሪግኖሜትሪ ዕኩሌታዎች
እ
ስካሁን ምንም እንኳን ከስሌታዊ-ቃላት (expressions) እና ዕኩሌታዎች (equations) ጋር አብረን ስንሰራ ብንቆይም ፣
የዚህ ምዕራፍ ዋና ዓላማ እነሱ ላይ ብቻና ብቻ ማተኮር ነው። ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ አንድ ወይም ከአንድ በላይ የትሪግኖመትሪ
ፋንክሽኖች ፤ ዚሮ ወይም ከዚሮ በላይ ተውላጠ-ቃላት ፤ እንዲሁም ቋሚ ቍጥሮችን ያካተተ ሐረግ ነው።
በደፈና ማንኛውም ዕኩሌታ ሦስት ክፍሎች አሉት--ግራጌ እና ቀኝጌ ስሌታዊ-ቃል ፥ በሁለቱ መካከል የእኩል ምልክት «=» ናቸው።
በሥነሒሳብ ዕኩሌታ በባህል ፥ በቋንቋ ፥ በድንበር ፥ በምድር ይሁን በሰማይ የማይጋረድ የአጻጻፍ ስልትና አሠላለፍ አለው።
ስሌታዊ-ቃል ተደራጊዎች (operands) እና አድራጊዎች (operators) ወገኖች አሉት። እኛን በሚመለከት ተደራጊዎቹ
ቍጥሮች ፥ ተውላጠ-ቃላት ፥ ፋንክሽኖች ሲሆኑ አድራጊዎች ደግሞ ልዩ ልዩ የሒሳብ ክንዋኔዎችን ይጠቀልላሉ፦ ድመራ ፥ ቅነሳ ፥ ክፍያ ፥
ብዜት ፥ እርባታ ፥ እና የመሳሰሉት።
x2 + 1 ተደራጊዎቹ x እና 1 ሲሆኑ ፣ አድራጊዎቹ ደግሞ + እና እርባታ ናቸው።
የሚከተሉት የስሌታቂ-ቃላት ምሳሌዎች ናቸው።

(ሀ + ለ) «ሀ» ሲደመር «ለ»
(ሀ/ለ) «ሀ» ሲካፈል «ለ»
(ሀ < ለ) «ሀ» ሲያንስ «ለ»
(ሀ 8 ) «ሀ» ስምንት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ

X
i=10
ሀi ከ0 ጀምሮ እስከ 10 «ሀ» እርስ በርሱ ሲደመር
i=0
ወደ ዕኩሌታ ስናመራ የሚከተለው መዋቅር አለው።
ስሌታዊ-ቃል = ስሌታዊ-ቃል
x x
 
ግራጌ ቃል ቀኝጌ ቃል
ማሳሰቢያ፦ እንደ ዕኩሌታው ተግባር የአድራጊው ምልክት ከ «=» ይልቅ ሌላ ሊሆን ይችላል።
ምሳሌ ዕኩሌታዎች፦
x7 − 9 = 40
eiφ = cos(φ) + i sin(φ)
cos(α + β) = cos(α) cos(β) − sin(α) sin(β)
sin(2θ) = 2 sin(θ) cos(θ)
X
i=n
x i = x1 + x2 + x3 + · · · + xn
i=0
12.1 ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ 263
12.1 ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ
«የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ» አንድ ወይም ከአንድ በላይ ያልታወቁ ተከታቾቹ (ዕሴታቸው ያልታወቁ) የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን የሆኑ
ሐረግ ነው። ተገቢ መፍትሔ ላይ የመድረሱ ሂደት ዕኩሌታውን መፍታት ብቻ ሳይሆን ፣ የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን መገምገም ይጨምራል።
√
ለምሳሌ ዕኩሌታ «2 cos(φ) = 3» እንሞክር።
√
ምሳሌ 12.1.1. 2 cos(φ) = 3
መፍትሔ፦
በስተግራ ያለው ስሌታዊ-ቃል ከአባዥ ቍጥር ጋር የኮሳይንስ ፋንክሽን ሲሆን ፣ በስተቀኝ ያለው ደግሞ ወደ ንጽጽር ቍጥር የሚያመራን
የጠራ ቍጥር ነው። ለዚህ እኩሌታ መፍትሔ እንሻለን ስንል ፣ ዕኩሌታውን ካቃለልን በኃላ የትኛው የሳይን ማዕዘን ነው በስተቀኝ
ከሚመጣው የንጽጽር ቍጥር ጋር የሚጣጣመው ማለታችን ነው።
√
2 cos(φ) = 3 የተሰጠው ዕኩሌታ
√
3
cos(φ) = ሁለቱን ወገን በ2 ስናካፍል
2
ዕኩሌታውን አቃለናል ፣ ነገር ግን የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኑን ግን መገምገም አለብን። ከዚህ በፊት የተማርናቸውን መሠረት
በማድረግ ፣ ንጽጽሩን ወደ ማዕዘን ለመቀየር√ !
አርክኮሳይን √ !
መጠቀም እንችላለን።
91 3 3
φ = cos = arccos
2 2
= π/3
ኮሳይን π/3 ጋር እውን የሚሆነው በሩበኛ ፩ እና ፬ ቤት ውስጥ ነው። ስለዚህ በአራራቂ (0 ≤ φ ≤ 2π) ውስጥ መልሱ
π/3 እና (5π/3) ናቸው።
1 cos(φ)
x
−2π − 3π −π − π2 π π π 3π 2π
2 3 2 2
−1
√
3
ምስል 12.1: cos(φ) = 2
ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ የአልጀብራን መሠረታዊ ፅንሰ-ሐሳብ ይከተላል ፤ ነገር ግን ከሚለይበት መካከል እነዚህ ይገኛሉ።
ሀ) እኩሌታው ፣ ቢያንስ አንድ የትሪግኖመትሪ ፋንክሽን አለው።
ለ) ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ ዓላማው ያልታወቁ ማዕዘናትን ፥ ንጽጽሮች ፥ ወይም የተካተቱ ጐኖችን ማግኘት ነው።
ሐ) የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን መፍትሔ ብዛት እልፍ አእላፍ ሊሆን ይችላል።
መ) በአልጀብራ «የመሰመራዊ ዕኩሌታ» ንድፍ «መስመር» ነው ፤ ነገር ግን በትሪግኖሜትሪ አብዛኛውን ጊዜ ያ የሚሆነው በተወሰኑ
ሁኔታዎች ላይ ነው። ስለዚህ «መስመራዊ» የሚለውን ቃል ስንጠቀም ከጥንቃቄ ጋር መሆን አለበት።
ድንጋጌ 12.1 ዕኩሌታ (equation) ፦

በእኩል ምልክት ሁለት ትይዩ ስሌታዊ-ቃላትን የያዘ ፣ እያንዳንዱ ስሌታዊ-ቃል በተደራጊና በአድራጊ የተዋቀረ ፣ የሥነሒሳብ ሐረግ ነው።
በአጠቃላይ የአጻጻፍ ዘይቤው ይህንን ይከተላል።
ግራጌ ስሌታዊ-ቃል = ቀኝጌ ስሌታዊ-ቃል
አንድ የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ ያቀፈ ጥያቄ በተናጠልና በግልጽ የተጠበቀውን የመፍትሔ ብዛት ወይም አራራቂ ካልጠቀሰ ፣ መልሱ
ከአንድ መፍትሔ በላይ ሊሆን ይችላል ፤ እናም አብዛኛውን ጊዜ ይህ እውን ነው። በሌላ በኩል ፣ መፍትሔ ስንሻ የምናገኘው መልስ
ከትሪግኖሜትሪው ፋንክሽን ጣራ በላይ ወይም ከወለል በታች ከሆነ መጣል አለበት። ለምሳሌ የsin(φ) ፋንክሽን ከፍተኛው ንጽጽራዊ
ዕሴቱ 1 ሲሆን ፣ ዝቅተኛው ደግሞ −1 ነው። ስለዚህ የተገኘው መልስ ከ1 በላይ ከሆነ ወይም ከ−1 በታች ከዋለ መጣል ይኖርበታል።
ምሳሌ 12.1.2. ለሚከተለው እኩሌታ መፍትሔዎቹ እነማን ናቸው?

2 sin2 (θ) + 3 sin(θ) − 2 = 0
መፍትሔ፦
• ይህ ዕኩሌታ የኳድራቲክ መልክ ስላለው ፣ አንዱን የኳድራቲክ መላ መፈለጊያ መንገድ በሥራ ማዋል አግባብ አለው። በቅድሚያ
እኩሌታውን ወደ ብዜት ሪቢ (factoring) እንቀይራለን ፤ እንደ አልጀብራ እኩሌታ።
(2 sin(θ) − 1)(sin(θ) + 2) = 0
• ቀጥለን ሁለቱን ሊሆኑ የሚችሉ መፍትሔዎች እንፈልጋለን።

1
(2 sin(θ) − 1) =⇒ sin(θ) =
2
ወይም
(sin(θ) + 2) =⇒ sin(θ) = −2
1
የsin(φ) ፋንክሽን ከ1 በላይ ወይም ከ−1 በታች መሆን ስለማይችል ፣ 2 እንቀበላለን ፤ ነገር ግን −2 መጣል እንጥላለን።
• ዕኩሌታውን ካቃለልን በኃላ ፣ የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኑ መገምገም አለበት። ለsin(θ) = 21 እኩሌታ በመጀመሪያው 360◦
�
ዙር ፣ መፍትሔ የሚሆኑት ሁለቱ ማዕዘናት 30◦ እና 150 ◦
ናቸው። ምስል 12.2ተመልከቱ።
1 1
φ = sin91 = arcsin
2 2
π 5π
= እና
6 6
12.1 ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ 265
y
በሩበኛ ቤት ፩ y አውንታዊ ነው
በሩበኛ ቤት ፪ y አውንታዊ ነው
β = 30◦
D B φ አገናዛቢ ማዕዘን
150◦
y
φ β x
E A C
ምስል 12.2: sin(30◦ ) = 1

2
• ከላይ ያገኘናቸው ማዕዘናት በመጀመሪያው (0 ≤ φ ≤ 360◦ ) ዙር ውስጥ የተወሰኑ ናቸው። ለማንኛውም የሚሆን አጠቃላይ
መልስ ላይ መድረስ ይረዳን ዘንድ ፣ የመጀመሪያዎቹን ጥቂት ማዕዘናት ለማየት አራራቂውን ወደ (0 ≤ φ ≤ 1080◦ )
እናስፋፋ።
π 5π 13π 17π 25π 29π
, , , , , , ...
6 6 6 6 6 6
• አባሪ ቍጥሮችን በቅርብ ብንመረምር ፣ ተርታ አላቸው። ከዛ በመነሳት ተካፋይ ቍጥሮችን ብቻ ብንወስድ የሚከተለው ላይ
እንደርሳለን።
1, 5, 13, 17, 25, 29, . . .
አሁን ከተርታው ስልት እናወጣለን።
(6x0) + 1 = 1, (6x1) − 1 = 5, (6x2) + 1 = 13, (6x3) − 1 = 17 (6x4) + 1 = 25,

(6x5) − 1 = 29, . . . , (6 × n) + (−1) n
ማለት {n = 0, 1, 2, 3, . . .}
• ከላይ ያየነውን የተርታ ስልት በመውሰድ አጠቃላይ መፍትሔው፦

π
nπ + (−1)n ማለት {n = 0, 1, 2, 3, . . .}
6
• ንድፉ ይህንን ይመስላል።
sin(φ)
1
x
π π 5∗π π 3π 2π 5 π2 3π 7 π2 4π
6 2 2
6
−1
1
ምስል 12.3: sin(φ) = 2
ትሪግኖሜትራዊ እኩሌታዎች ምንም እንኳን በዚህ ዝርዝር ባይወሰኑም ልዩ ልዩ መልክ ሊኖራቸው ይችላል።
ሀ) በእርባታ ረገድ ባለአንድ ድግሪ የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን የያዘ።

ለ) «ኳድራቲካዊ እኩሌታ»፦ በእርባታ ረገድ ባለሁለት ድግሪ የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን የያዘ እና በአልጀብራ ዘይቤ መፍትሔው
መፈለግ ያለበት።
ሐ) የተቀልባሽ ፋንክሽን ያካተተ እኩሌታ።
12.2 ልዩ ልዩ የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ የመፍትሔ መንገዶች
የዚህ ክፍል አብይ ዓላማ ለልዩ ልዩ የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታዎች መፍትሔ የምንሻበትን ዘዴ መዳሰስ ነው። አልጀብራንና እስካሁን
የተማርነውን ትሪግኖሜትሪ በማዛነቅ ለልዩ ልዩ ዕኩሌታ አይነቶች መፍትሔ እንሻለን።
መፍትሔ-አልባ ዕኩሌታዎች
ሁሉም ዕኩሌታዎች «ዕኩሌታ» በመሆናቸው መፍትሔ ይኖራቸዋል ማለት አይደለም። አንዳንድ ሁኔታዎችን እንቃኝ።
◦ የታንጀንት ፋንክሽን 90◦ ላይ መፍትሔ የለውም ፤ እንዲያውም የተደነገገ አይደለም።

sin(π/2) 1
tan(π/2) = = = ያልተደነገገ
cos(π/2) 0
◦ የሲካንት ፋንክሽን 90◦ ላይ መፍትሔ የለውም ፤ ምክንያቱም በዚሮ ማካፈልን ስለሚያመጣ።
◦ ዕኩሌታዎችን ስንገመግም «መፍትሔ» መሳይ መልስ ልናገኝ እንችላለን። መፍትሔ መሳዩ ከተገቢው የማዕዘን ድንበር ውጪ
ከወጣ ፣ ሁነኛ መልስ አይሆንም። ባጭሩ ምንም እንኳን አንድን ዕኩሌታ በአልጀብራ መፍታት ብንችልም ፣ ያገኘነው መልስ
ከድንበር ውጪ ከሆነ መጣል አለበት።
ምሳሌ 12.2.1. ለዕኬሌታ መፍትሔ መሻት
ለሚከተለው ዕኩሌታ መፍትሔ እንፈልግ

sin2 (φ) = 9
መፍትሔ፦
sin(φ) = ±3 የካዕብ ዘር ስናወጣ
ዕኩሌታውን በአልጀብራ መፍታት ችለናል። ሆኖም ያገኘነው መልስ 3 እና −3 ከሳይን ፋንክሽን ጣራ 1 በላይ እና ከወለል
−1 በታች ናቸው። ስለዚህ ሁለቱም መጣል አለባቸው። በሌላ አነጋገር ይህ ዕኩሌታ መፍትሔ-አልባ ነው።
ቀላል ዕኩሌታዎች
እዚህ «ቀላል ዕኩሌታ» የምንላቸው ብዙ መንገድ ሳንጓዝ መፍትሔ ላይ የምንደርስባቸውን እንጂ ፣ በወል «ቀላል» ተብለው የተፈረጁ
ዕኩሌታዎች አሉ ለማለት አይደለም። አንዳንዶቹን በቃል ወይም ያለብዙ ውጣ-ውረድ የምንገመግማቸውን ነው።
ምሳሌ 12.2.2. ለዕኬሌታ መፍትሔ መሻት

12.2 ልዩ ልዩ የትሪግኖሜትራዊ እኩሌታ የመፍትሔ መንገዶች 267
የሚከተሉትን ዕኩሌታዎች በቃል እንገምግም።
ሀ) tan(φ) = 1 ለ) cot(φ) = 1
ሐ) cos2 (x) + sin2 (x) = cot(x) sin(x) መ) sin(π/2 − φ)

√
ሠ) arcsin 22
መፍትሔ፦
ሀ) tan(45◦ ) = 1 ለ) cot(45◦ ) = 1
√
sin(x) cos(x)
ሐ) cos2 (x) + sin2 (x) = cos(x) × sin(x) =1 መ) sin(π/2 − π/4) = cos(π/4) = 2
2
ሠ) arcsin( 3π
2 ) = −1
ኳድራቲካዊነት ያላቸው ዕኩሌታዎች
እንደዚህ አይነቱ ዕኩሌታ ቢያንስ አንደኛው አባሉ ካዕባዊ ወይም ባለሁለት ዐራቢኃይል የሆነ ነው። እንደ አልጀብራ ኳድራቲካዊ ዕኩሌታ ሁሉ
፣ ወይም ወደ አባዦቹ በመዘርዘር ወይም በኳድራቲክ ቀመር ካቃለልን በኃላ የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን እንገመግማለን። ምሳሌዎችን
እንመልከት።
ምሳሌ 12.2.3. ዕኩሌታ መገምገም
የዚህን ዕኩሌታ አጠቃላይ አውንታዊ መፍትሔ እንፈልግ።

4 sin2 (φ) = 1
መፍትሔ፦
1
sin2 (φ) = ሁለቱን ወገን በ2 ስናካፍል
4
1
sin(φ) = ± የካዕብ ዘራቸውን ስናወጣ
2
አሁን ማዕዘን φ ማግኘት ስላለብን፦

1
φ = arcsin ± ከንጽጽር ወደ ማዕዘን ለመቀየር
2
π π
= ወይም − አውንታዊ ማዕዘኑን እንወስዳለን
6 6
አጠቃላይ መፍትሔ ላይ ለመድረስ የተከታታይ መልሶችን የተርታ ስልት ማወቅ አለብን። የመጀመሪያዎቹ ጥቂት መልሶች እነዚህ
ናቸው።
π 5π 13π 17π 25π 29π
, , , , , , ...
6 6 6 6 6 6
ከዚህ በመንደርደር አጠቃላይ መፍትሔው ይህ ይሆናል።
π
(6n + (−1)n )(π/6) = nπ + (−1)2
6
ምሳሌ 12.2.4. እኩልነትን ማረጋገጥ
ይህ ዕኩሌታ እውን መሆኑን እናረጋግጥ።

4 sin2 (x) = 2(1 − cos(2x))
መፍትሔ፦
የግራጌን ቃል በፓይታጐራዊ ዘመዳም ቃል በኩል cos2 (x) + sin2 (x) = 1፦

4 sin2 (x) = 4(1 − cos2 (x)) = 4 − 4 cos2 (x)
የቀኝጌን ቃል በድርብ ማዕዘን ዘመዳም ቃል በኩል cos(2x) = cos2 (x) − sin2 (x)፦

2(1 − cos(2x)) = 2 − 2 cos(2x) = 2 − 2 cos2 (x) − sin2 (x)
= 2 − 2 cos2 (x) + 2 sin2 (x)
= 2 − 2 cos2 (x) + 2(− cos2 (x) + 1)
= 2 − 2 cos2 (x) − 2 cos2 (x) + 2 = 4 − 4 cos2 (x)
ስለዚህ የተነሳንበት ዕኩሌታ እውን ነው።
4 sin2 (x) = 2(1 − cos(2x))
እንደምታዩት ይቅ ቃል «እውን» መሆኑን ወይም አለመሆኑን ለማረጋገጥ የሄድንበት መንገድ ፣ ዘመዳሞች ዕኩሌታችን ያሳትፋል። ሌላ
መንገድ ይኖር ይሆናል ፤ ነገር ግን ዘመዳም ዕኩሌታዎች ለችግሮች መፍትሔዎች በምንሻበት ወቅት ማለፊያ ጓደኞቻችን ናቸው።
ምሳሌ 12.2.5. በኳድራቲካዊ ቀመር መፍትሔ መፈለግ
ለዚህ ዕኩሌታ በኳድራቲካዊ ቀመር መፍትሔ እንፈልግ።

cos2 (φ) = 2 cos(φ) + 2
መፍትሔ፦
ይህንን ዕኩሌታ ለመገምገም ፣ የኳድራቲካዊ ቀመር መጠቀም ይረዳል። ይመጠን ዘንድ ለጊዜው x = cos(φ) ስንሰይም ፣
ዕኩሌታችን x2 = 2x + 2 ይመጣል።
x2 − 2x − 2 = 0 አባላቱን ወደ አንድ ወገን ስናሰባስብ
√
2± 4+8
x= በኳድራቲካዊ ቀመር
√2 √
2 ± 12 2±2 3
= =
2 2
በመሆኑም፦
√ √
x=1+ 3 = 2.73 ወይም x = 1 − 3 = −.732
ወደ ትሪግኖሜትሪ ዕኩሌታ ስንመለስ ፣ አንደኛው መልስ 2.73 ከኮሳይን ጣራ በላይ ስለሆነ እንጥለዋለን። ሁለተኛው መልስ ግን
ተገቢ ነውና፦
cos(φ) = −.732 የ φ ማዕዘን ለማግኘት
φ = arccos(.732) ≈ 137◦ አርክሳይን ማለት ከንጽጽር ወደ ማዕዘን
ያገኘነው መልስ ትክክል መሆኑን ዕኩሌታው ላይ እንፈትናለን።

cos2 (φ) = 2 cos(φ) + 2 የተሰጠን ዕኩሌታ
(−.732)2 = 2(−.732) + 2 ያገኘነውን መልስ ስንሰካ
.536 = .536 ማለፊያ
ዕኩሌታዎች በ a sin(α) + b cos(α) = c መልክ
እንደዚህ መልክ ያላቸውን ዕኩሌታዎች ሁሉም አካላቸው ካልታወቀ በስተቀር ፣ በቀጥታ መፍትሔ ማግኘት አዳጋች ሊሆን ይችላል። ይልቁንም
በዕኩሌታው ላይ ማንነቱን ሳንጻረር የአሰላለፍ ለውጥ ካደረግን ፣ ማለት በ sin(α ± β) ወይም cos(α ± β) መልክ ካዋቀርነው ፣
ወደ ሁነኛ ውጤት ያመራናል። በዚህ ረገድ መጀመሪያ አጠቃላይ ዘዴውን ካመላከትን በኃላ ፣ ምሳሌ እናስከትላለን። በእርግጥ ከዚህ በታች
የቀረበው ብቸኛ መንገድ ነው ማለት በፍፁም አንችልም።
1ኛ) በ a እና b ላይ የተመሠረተ ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን በማሰብ እነዚህን እንመሰርታለን።
a a y
tan(β) = ወይም β = arctan
b b

b2
a 
+
sin(β) = √ 
 a
a2
√
a2 + b2
(ዕኩሌታ 1) β
b 

x
cos(β) = √  b
a2 + b2
√
2ኛ) እያንዳንዱን የዕኩሌታችንን አባል ተደራጊ በ a2 + b2 እናካፍላለን።
a b c
√ sin(α) + √ cos(α) = √ (ዕኩሌታ 2)
2
a +b 2 2
a +b2 a + b2
2
3ኛ) አሁን ዕኩሌታ (1) ወስደን ዕኩሌታ (2) ውስጥ ስንተካና ስናሰላልፍ፦
sin(α) sin(β) + cos(α) cos(β) = cos(α − β)
c
cos(α − β) = √ ይህ የድመራ ቀመር ነው
a + b2
2
4ኛ) በ1ኛ ደረጃ በወሰድነው እርምጃ β አግኝተናል። አሁን ማዕዘን α እንፈልግ።

c
cos(α − β) = √ ከላይ ያገኘነው ነው
a2 + b2

c
α = β + arccos √
a2 + b2
5ኛ) አጠቃላይ መፍትሔ ጋር ለመድረስ፦

α − β = 2nπ ± φ
α = 2nπ + β ± φ
√
ማሳሰቢያ፦ ለሳይንና ለኮሳይን ፋንክሽን መልሱ ተቀባይነት እንዲኖረው c ≤ a2 + b2 መሆን ይገባዋል።
ምሳሌ 12.2.6. የ a sin(α) + b cos(α) = c መልክ ያለው ዕኩሌታ መገምገም
ለሚከተለው ዕኩሌታ ቅድም በተብራራው ዘዴ መፍትሔ እንሻለን።

5 sin(α) + 12 cos(α) = 3
መፍትሔ፦
1ኛ) አጋዡን ሦስትማዕዘን እንመሠርታለን።
y

5
β = arctan = 22.6◦ አንደኛውን ማዕዘን አገኘን
12
 2
sin(β) = 5/13  √ 52 + 12
(ዕኩሌታ 3) 5
β
cos(β) = 12/13 
x
12
√
2ኛ) እያንዳንዱን የዕኩሌታችንን አባል ተደራጊ በ 52 + 122 = 13 እናካፍላለን።
5 12 3
sin(α) + cos(α) = (ዕኩሌታ 4)
13 13 13
3ኛ) አሁን ዕኩሌታ (3) ወስደን ዕኩሌታ (4) ውስጥ ስንተካና ስናሰላልፍ፦
3
cos(α) cos(22.6◦ ) + sin(α) sin(22.6◦ ) = ማዕዘን β = 22.6◦
13
3
cos(α − β) = የድመራ ቀመር
13
4ኛ) በ1ኛ ደረጃ በወሰድነው እርምጃ β = 22.6◦ አግኝተናል። አሁን ማዕዘን α እንፈልግ።
3
cos(α − β) =
13
3
α − β = arccos = 76.66◦
13
α = 22.6◦ + 76.66◦ = 99.27◦
5ኛ) አጠቃላይ መፍትሔ ጋር ለመድረስ፦

α − β = 2nπ ± φ
α = 2nπ + 99.27◦
6ኛ) እርግጠኛ ለመሆን ያገኘነውን ውጤት እንፈትን።

5 sin(99.27◦ ) + 12 cos(99.27◦ ) = 3 ዕኩሌታችን
5(.98) + 12(−.16) ≈ 3 መልሱ ማለፊያ ነው።
ምሳሌ 12.2.7. የ a sin(α) + b cos(α) = c መልክ ያለው ዕኩሌታ መገምገም
ለሚከተለው ዕኩሌታ ባጭር መንገድ መፍትሔ እንሻለን።

2 sin(α) + 2 cos(α) = 5
መፍትሔ፦
የ β ሦስትማዕዘንን እንፍጠር።
2
β = arctan = 45◦ አንደኛውን ማዕዘን አገኘን
2
√ √ 
sin(β) = 2/ 8 = 1/ 2 
√ √ (ዕኩሌታ 5)
cos(β) = 2/ 8 = 1/ 2 
ቀጥለን የድምር ቀመር እናንፃለን።

5
cos(α − β) = √
2 2
ማዕዘን α ለማግኘት፦
5
cos(α − β) = √
2 2

5
α − β = arccos √ = 1.77
2 2
ይህ ዕኩሌታ መፍትሔ የለውም ፤ ምክንያቱም ለኮሳይን ፋንክሽን የንጽጽር ቍጥር በአራራቂ (−1 ≤ cos(φ) ≤ 1) ውስጥ
5
√
መሆን አለበት። ነገር ግን 2 2
ከዚህ አራራቂ ውጪ ነው።
J
መለማመጃ
ልምምድ 12.2.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች በትሪግኖሜትራዊ ዕኩሌታዎች እና ዘመዳሞች ላይ ያተኩራሉ። እያንዳንዱን
መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል መልሳችሁን ስሩ።
I ትሪግኖሜትራዊ ዕኩሌታ ግምገማ
1. እያንዳንዱን ዕኩሌታ ገምግሙ

√
ሀ) sin(φ) = 1 ለ) 2 sin(θ) = 3
ሐ) tan(α) = 1 መ) cos2 (θ) + cos2 (θ) − cos(2θ) + 1 = 1

1
ሠ) tan2 (α) = 9 ረ) cos(θ) = 2
ሰ) cos2 (x) − sin2 (x) = sin2 (x) ሸ) cos(x) + sin(x) = 1
ቀ) 2 cos(x) + 3 sin(x) = 1
2. ለሚከተሉት ጥያቆዎች መፍትሔ ፈልጉ።

√
ሀ) cos2 (β) − 1 = 0 ለ) cos2 (β)−sin(β)+1 = 0 ሐ) 2 sec(θ) = 2
መ) sin−1 (0) ሠ) sin(v) + cos(v) = 1 ረ) tan2 (θ) − 1 = 0

√
ሰ) 2 sin(θ) = csc(θ) ሸ) cos(2θ) = 2 sin2 (θ) ቀ) 2 cos(α) = sec(α)
3. የሚቀጥሉትን ዕኩሌታዎች እኩል መሆናቸውን ወይም አለመሆናቸውን አረጋግጡ።
ሀ) 1 + tan2 (θ) = sec2 (θ) ለ) cot2 (θ) + 1 = csc2 (θ)

1 1
ሐ) cos(−θ) = sec(θ) መ) sin(−θ) = − csc(θ)
ሠ) cos2 (θ) + sin2 (θ) + tan2 (θ) = sec2 (θ) ረ) cos2 (x) − sin2 (x) = 1 − 2 sin2 (x)
2 sin(θ)
2 cos(θ)
ሰ) cos(x) − sin(x) = 1 − sin(2x) ሸ) tan(2θ) = 1−tan2 (θ)
ቀ) tan91 (0) = 2π
ምዕራፍ 13
ሎጋሪዝምስ
ይዘት
13.1 የእርባታ ሥርዓት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
13.1.1 ተራቢዎች እና ዐራቢ-ኃይላት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
13.1.2 የእርባታ ሕግጋት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
13.1.3 ቍጥር e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
13.2 ሎጋሪዝምስ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
13.2.1 ሎጋሪዝምስ ስልት ፅንሰሐሳብ ምንድን ነው? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
13.2.2 ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽን አሠራር ፥ አጠቃቀም . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
13.2.3 የሎጋሪዝምስ ሕግጋትና ንብረቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
274 ምዕራፍ 13. ሎጋሪዝምስ
የ
ማስሊያ መሣሪያዎች ወይም ኮምፕዩተሮች ከመምጣታቸው በፊት ፣ ማንኛውም ሰው በተለይ ሊቃውንቶች ከኢምንት አንስቶ እስከ
ግዙፍ ቍጥሮች ጋር አብሮ ለመሥራት ፣ የግድ በእጃቸው ላይ መመካት ነበረባቸው። አንዳንድ ሒሳባዊያን ወይም ሊቃውንት በዐሥርቱ
ዓመታት የሚቆጠር ሕይወታቸውን የስልያው ሂደት ያሳደረባቸውን ጫና በብርቱ ለመውጣት አሳልፈዋል።
ይህንን ችግር ለማቃለል ሲደረግ የነበረው ጥረት ፣ በ17ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ አንጻራዊ ፍሬ አፍርቶ ፣ «ሎጋሪዝምስ»
በጃን ናፒር (John Napier)1 ተፈጠረ። ጃን ናፒር 20 ዓመታት አሳልፎ ያዘጋጀው የሎጋሪዝምስ ሥርዓት እንዲሁም አብሮ ያጠናቀረው
ሠንጠረዥ በሳይን ፋንክሽን ላይ የተመሠረተ ነበር።
አሁን ባለንበት ዘመን ፣ በትሪግኖሜትሪ ረገድ የሎጋሪዝምስ ሥርዓት ይሸከመው የነበረውን ክብደት የእጅ ማስሊያ መሣሪያዎች ወይም
ኮምፕዩተሮች አቃለውታል። ነገር ግን የሎጋሪዝምስ ሥርዓት በዚህም ሆነ በከፍተኛ ሥነሒሳብ ውስጥ የማይታለፍ ቦታ አለው። አዎ! እንደ
ድሮ በታተመ የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ ላይ ሙሉ በሙሉ የምንመካበት ጊዜ አልፏል። ይሁን እንጂ ከትምሕርታዊነቱ ባሸገር ፣ ሎጋሪዝምስ
በከፍተኛ ሥነሒሳብ የማይተካ ቦታ አለው ፤ በተለይ ከእርባታ ፋንክሽኖች ጋር በተየያዘ።
የዚህ ምዕራፍ ዓላማ በቅድሚያ «የእርባታ ሥርዓት» (exponentiation) ፥ ቀጥሎ የሎጋሪዝምስ ፅንሰ-ሐሳብ እንዲሁም
አሠራርና አጠቃቀም ማጥናት ነው። በተጨማሪ ተሞክሯችንን የተሟላ ለማድረግ ይረዳ ዘንድ በመጽሐፉ አባሪ ክፍል የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ
ታክሏል።
ረባ (ረብሐ)፦ ወለደ ፥ በዛ።

ዐራቢ፦ ያራባ ፥ የሚያራባ ፥ አባዥ ፥ አጣቃሚ።
13.1 የእርባታ ሥርዓት
«እርባታ የአንድን ቍጥር ወይም ስሌታዊ-ቃል እርስ በርስ ብዜት ይገልጻል። በሥነሒሳብ ዓለም የእርባታ ውጤት የዕሴት ማደግ ወይም
ማነስ ሊሆን ይችላል። ስለዚህ የእርባታ ሥርዓት ስንል ተራቢና ዐራቢ ፥ ገዢ ሕግጋትና ንብረቶች ፥ ልዩ የአጻጻፍና አጠራር ዘይቤዎችን
ይጨምራል። የእርባታ ስሌታዊ-ቃላት በልዩ ልዩ ይዞታና መልክ ይከሰታሉ። ምሳሌዎች፦
gh
ef
cd
8
2 bx
e 2n+1
b blog x
ምንም እንኳን ትኩረታችን አጠር ያለ ሊሆን ቢችልም ፣ የእርባታ ፋንክሽኖች ፣ በተለይ ተፈጥሯዊ የእርባታ ፋንክሽን ተገቢውን ሥፍራ መንፈግ
የለብንም።
f(x) = 2x አጠቃላይ የእርባታ ፋንክሽን መልክ
f(x) = ex ይህ ተፈጥሯዊ የእርባታ ፋንክሽን ነው
ድንጋጌ 13.1 የእርባታ ፋንክሽን፦

እንበል f : R → R ፋንክሽን ነው። ይህንን f የእርባታ ፋንክሽን ነው የምንለው፦
f(x) = bx ማለት b > 0 እና b ̸= 1 እንዲሁም x ∈ R
1
James Trotter. A Manual of Logarithms and Practical Mathematics, 1841.
13.1 የእርባታ ሥርዓት 275
13.1.1 ተራቢዎች እና ዐራቢ-ኃይላት
የእርባታ ሥርዓት ሁለት የማይነጣጠሉ ክፍሎች አሉት--ተራቢ እና ዐራቢኃይል። ሁለቱም በቍጥር ወይም በተውላጥ እንዳሥፈላጊነቱ
ይገለጻሉ።
ድንጋጌ 13.2 የእርባታ ፋንክሽን አጻጻፍና አጠራር፦

f ዐራቢኃይል = (ተራቢ) ዐራቢኃይል ማለት ተራቢ > 0 እና ተራቢ ̸= 1 ፤ ከራሽናል ዐራቢኃይል ጋር
«ተራቢ» እርስ በርስ ተባዢው ሲሆን ፣ «ዐራቢኃይል» ደግሞ ስንት ራሱን ተራቢው እርስ በርስ መባዛት እንዳለበት ገላጩ ነው።
ለናሙና ያህል ጥቂት ምሳሌዎች እንመልከት።
◦ ተራቢ እና ዐራቢኃይል፦ b1 = b
ተራቢው b ፣ ዐራቢኃይሉ 1 ነው። ዐራቢኃይሉ 1 የሆነ በሙሉ ፣ ውጤቱ አንድ ራሱን ነው።
◦ ተራቢና ዐራቢኃይል፦ 27 = 2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 2
በአጠራር ረገድ ተራቢው 2 ፣ ዐራቢኃይሉ 7 ሲሆን ፣ ተራቢው (2) ሰባት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ።
x
◦ ተራቢና ዐራቢኃይል፦ 1 + x1

ተራቢው 1 + x1 በx ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ።
c
◦ ተራቢ ዐራቢኃይል፦ elog x
ተራቢ e ሲሆን ፣ ዐራቢኃይል ደግሞ log xc ነው። ዐራቢኃይል ራሱ «ተራቢና ዐራቢ» ከመሆን የሚከለክለው የለም።
ተራቢዎች
ከዚሮ በታች የሆኑ ተራቢዎች ነባራዊ ያልሆኑ ቍጥሮች ውስጥ ሊከቱን ስለሚችሉ ፣ ለእርባታ ፋንክሽኖች አንጠቀማቸውም ፤ እናም
ከዚህ ምዕራፍ አድማስ ውጭ ናቸው። ከአንድ በላይ የሆኑ ተራቢዎች መሠረታዊ ናቸው። ከዚህ በፊት አይተናቸዋል ፤ እንዲሁም ወደፊት
እናገኛቸዋለን። ይልቁንም እዚህ ተራቢዎች 0 ፥ 1 ፥ ወይም ከ0 በላይ እና ከ1 በታች ከሆኑ ፣ የሚፈጠረውን ሁኔታ በዝርዝር እንመለከታለን።
ተራቢው ዚሮ (b = 0) እንዲሆን ከተፈቀደለት ፣ ልዩ ልዩ ቀውሶች ሊፈጠሩ ይችላሉ። በመጀመሪያ 0 ለማራባት መሞከር ትርጕም
የለውም። ከዚህ በታች እንደሚታየው ፣ ዚሮ የማንወጣው ችግር ፣ ለምሳሌ «ማካፋል በዚሮ» ፣ ውስጥ ሊከተን ይችላል።
1
0−1 = = ኢተደንጋጊ
0
አንዳንድ ጊዜ ተራቢውን 1 እንዲሆን መፍቀድ አሥፈላጊ የሚሆንበት ሁኔታ ይኖር ይሆናል። ወይም በአጋጣሚ በሌሎች ሥራዎች ላይ ሊከሰት
ይችላል። ከዛ ውጪ ተራቢውን ብቻውን 1 መሰየም ተግባራዊነቱ ያጠራጥራል። በመሠረቱ ቍጥር 1 ብቻውን ለማራባት መሞከር
ትርጕመቢስ መሆኑ ግልጽ ነው ፤ ምክንያቱም ራሱን እርስ በርስ የቱንም ያህል ማባዛት ሁልጊዜ ራሱን መልሶ ስለሚሰጥ። ስንቱንም ያህል
ጊዜ እርስ በርሱ እናባዛው ውጤቱ ሁልጊዜ 1 ነው።
17 = 1 ዐራቢኃይሉ አውንታዊ ሲሆን

m √
n
f(m/n) = 1 = 1m = 1
n ዐራቢኃይሉ ክፍልፋይ ሲሆን

−1 1
1 = =1 ዐራቢኃይሉ አሉታዊ ሲሆን
1
ተራቢው በ (0 < b < 1) ውስጥ ከሆነ ፣ የቍጥሩ አይነት ክፍልፋይ ነው። እንደዚህ አይነት ቍጥር እርስ በርሱ ሲባዛ ውጤቱ
በእርባታው ልክ ወደታች ዝቅ ይላል። ድፍን ተራቢ እርስ በርሱ ሲባዛ ውጤቱ እንደሚያድገው ሁሉ ፣ በተጠቀሰው አራራቂ ውስጥ ያለ
ክፍልፋይ ተራቢ እርስ በርሱ ሲባዛ ውጤቱ በአንፃሩ ወደታች ይወርዳል። ምሳሌ፦
3
1 1
= = .125
2 8
የተካፋዩ ብዜት 1 ይሰጠናል ፣ ነገር ግን የአካፋዩ ብዜት 8 ይሰጠናል። እናም አንድን በስምንት ስናካፍል ወደ አገኘነው ውጤት ያመራናል።
የእርባታ ፋንክሽን ፣ ተራቢው ክፍልፋይ (0 < b < 1) ፥ ዐራቢኃይሉ አውንታ ከሆነ ፣ የፋንክሽኑ ንድፍ ከመጨመር ፈንታ ፣ እየቀነሰ
x
ይሄዳል። የ f(x) = 14 ፋንክሽን ሠንጠረዥና ንድፍ ከዚህ በታች ቀርቧል።
x −3 −2 −1 0 1 2 3

1 x
4 64 16 4 1 .25 0.0625 0.015625
24
y
16
1 x
f(x)=( 4)
8
x
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4

1 x
ምስል 13.1: የእርባታ ፋንክሽን ንድፍ 4
ዐራቢኃይላት
ዐራቢኃይል ዐራቢ አንድ ተራቢን እርስ በርሱ ስንት ጊዜ መባዛት እንዳለበት ገላጭ ነው ብለናል። እናም የተለያዩ ዐራቢኃይላት አሉ፦
ድፍን (አውንታዊና አሉታዊ) ፥ ክፍልፋይ ፥ ዚሮ ይገኙበታል። አሁን በዝርዝር እያንዳንዳቸውን እናያለን።
የዚሮ ዐራቢኃይል (0) እኛ ፈልገን ባናደርገውም ፣ በሒሳብ ውስጥ አንዳንድ ጊዜ በተግባር ይከሰታል ፤ ስለዚህ የስልያው ውጤት
ግልጽና የማያሻማ መሆን አለበት። የእጅ ማስሊያ መሣሪያዎች ወይም ኮምፕዩተሮች ከተጠቀምን ፣ ሁልጊዜ (b0 = 1) ነው። ቀጥሎ
ያለው የሒሳብ ቃል ፣ ይህን ሁኔታ ያሳያል።
bx · b−x = bx−x በእርባታ የብዜት ሕግ መሠረት
x
b
bx−x = =1 በማጣፋት ሕግ
bx
bx−x = b0 = 1 ወይም ሌላኛው መንገድ።
ድፍን (integer) ዐራቢኃይላት ሥራቸው ተራቢው ስንት ራሱን እርስ በርስ ማባዛት እንዳለበት ይናገራሉ። አውንታዊ ዐራቢኃይላት
የተሰጠው ተራቢ ላይ ምንም አይነት ለውጥ ሳያደርጉ ፣ ባለበት በዐራቢው መጠን ራሱን እርስ በርስ ያባዛሉ።
102 = 10 × 10 የተሰጠው ተራቢ 10 ሁለቱ ራሱን እርስ በርሱ ሲባዛ
83 = 8 × 8 × 8 የተሰጠው ተራቢ 8 ሦስት ራሱን እርስ በርሱ ሲባዛ
164 = 16 × 16 × 16 × 16 ተራቢው 16 አራት ራሱን እርስ በርሱ ሲባዛ
ዐራቢኃይሉ 2 ከሆነ «ካዕባዊ» (square) ወይም 3 ከሆነ «ሳልሳዊ» (cube) ብለን እንጠራቸዋለን። በሌላ በኩል ዐራቢኃይሉ
አሉታዊ ከሆነ ፣ እንደሚከተለው ተራቢውን በክፍልፋይ መልክ በመግለጽ አሉታዊውን ወደ አውንታዊ መቀየር ይቻላል።
1
b−x = x
b
ይህንን አገላለጽ ከብዜት የእርባታ ሕግ ጋር ስናጣምረው ፣ የሚከተለው የዚሮ ዐራቢኃይል ላይ ያደርሰናል።
bx b−x = bx−x = b0 = 1 ወይም

x
b bx
bx b−x = =1 ሲጣፋ 1 ይሰጠናል
bx bx
ክፍልፋይ (rational) ዐራቢኃይላት ያሏቸው የእርባታ ፋንክሽኖች ስልያው ለየት ይላል። በአጻጻፍ ረገድ አገባቡ ይህንን ይመስላል።
m
bn ማለት n ̸= 0
ለመገምገም ፣ ሁለት ስልያዎች በቅድም ተከተል እናካሂዳለን።
1. የመጀመሪያው ተራቢውን b ወስደን m ራሱን እርስ በርስ እናባዛለን። ውጤቱን ለሚቀጥለው እርምጃ እናዘጋጃለን።
2. ቀጥለን ከላይ ያገኘነውን ውጤት የትኛው ቍጥር ነው n ራሱን እርስ በርስ ስናባዛ የሚሰጠን የሚለውን ጥያቄ እንመልሳለን።
ምሳሌ 13.1.1. የእርባታ ፋንክሽን ከክፍልፋይ ዐራቢኃይል ጋር
የሚከተለው ፋንክሽን ዐራቢ-ዘር ማነው?

1 2
ሀ) 4 2 ለ) 8 3
መፍትሔ፦
ሀ) ጥያቄውን በሚከተለው መልክ ከጻፍነው ይሻላል።

1
1
2
4 2 = 41 =2
በመጀመሪያ ተራቢውን 4 አንድ ራሱን ስናባዛ 4 ይመጣል። ቀጥሎ ሁለት ራሱን ስናባዛ 4 የሚሰጠን ቍጥር 2 ነው። ስለዚህ
መልሱ 2 ነው።
ለ) ጥያቄውን በዚህ መልክ ከጻፍነው ይረዳናል።

2
1
3
8 3 = 82 =4
በመጀመሪያ ተራቢውን 8 ሁለት ራሱን ስናባዛ 64 ይመጣል። ቀጥሎ ሦስት ራሱን እርስ በርስ ስናባዛ 64 የሚሰጠን ቍጥር 4
ነው። ስለዚህ 4 ለ64 የባለ-አንድ-ሦስተኛው ዘር ነው።
የድፍንና የክፍልፋይ ዐራቢኃይል ያላቸው ፋንክሽኖች የሚያንጸባርቁትን ልዩነት በንድፋቸውም ይከሰታሉ። ባለድፍን ዐራቢኃይል ንድፉ ወደ ላይ
ሲያሸቅብ ፣ ባለክፍልፋይ ዐራቢኃይል ንድፍ ግን ወደ ይወርዳል። ንድፍ 13.2.1 እና 13.2.2 ተመልከቱ።
24 24
y y
16
1
16 f(x)=2 x x>0
f(x)=2x 8
8 x
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
x −8
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5
(13.2.1) ባለድፍን ቍጥር ዐራቢኃይል (13.2.2) ባለክፍልፋይ ቍጥር ዐራቢኃይል
በመጀመሪያው ንድፍ x እየጨመረ ሲሄድ ንድፉ ወደ ላይ ያሸቅባል ፤ ነገር ግን x እጅግ አነስተኛ ከሆነ የx እንዝርትን መታከክ ይጀምራል።
በፍፁም የx እንዝርትን አይነካም ፤ በመሆኑም የx እንዝርት አቃቢ ወሰን ነው። በሌላ በኩል ሁለተኛው ባለክፍልፋዩ ዐራቢኃይል ፣ ንድፉ
የxን እንዝርት ሳይነካ ወደታች ያሽቆለቁላል። ለዚህ ንድፍ አሁንም የx እንዝርት አቃቢ ወሰን ነው።
ድንጋጌ 13.3 ባለክፍልፋይ ዐራቢኃይላት፦

እንበል f : R → R የእርባታ ፋንክሽን ነው። የዚህ ፋንክሽን ዐራቢኃይል ክፍልፋይ ከሆነ በእርባታ የኃይል ሕግ መሠረት፦
m 1
b n = (bm ) n ማለት m እና n ̸= 0 አውንታዊ ድፍን ቍጥር ናቸው
በመሆኑም እንደዚህ አይነቱን ፋንክሽን «በእርባታ-ዘር ምልክት» መግለጽ እንችላለን።

m 1 √
n
b n = (bm ) n = bm (13.1)
13.1.2 የእርባታ ሕግጋት
በእርባታ ሥርዓት እጅግ አሥፈላጊ የሆኑ የእርባታ ሕግጋት አሉ። ዋና ዋናዎቹን ቀጥለን ተራ በተራ እናያለን።
ድንጋጌ 13.4 የእርባታ ብዜት ሕግ (፩ኛ ሕግ)፦
bm bn = bm+n ማለት b > 0 እና b ̸= 1 እንዲሁም m, n ∈ R (13.2)
ማብራሪያ፦ የመጀመሪያውን ተራቢ m ራሱን እርስ በርስ አባዛተን ፣ የሚቀጥለውን ተራቢ n ራሱን እርስ በርስ አባዝተን ከምናገኘው
ውጤት ጋር ካባዛን ፣ የሚከተለውን ይመስላል። ልብ እንበል! ተራቢዎቹ አንድ አይነት መሆን አለባቸው።

bm bn = (b · b · b · · · ) (b · b · b · · · )
| {z }| {z }
የm ተራቢ ዘሮች የn ተራቢ ዘሮች
m+n
=b
ምሳሌ 13.1.2. መፍትሔ በእርባታ ብዜት ሕግ (፩ኛ ሕግ)
(24 )(23 ) = (2 · 2 · 2 · 2)(2 · 2 · 2) = 24+3 = 27 = 128
ምሳሌ 13.1.3. መፍትሔ በእርባታ ብዜት ሕግ (፩ኛ ሕግ)

2 2 4
√
3
(101 )(10 3 ) = 101+ 3 = 10 3 = 104 = 21.54
ድንጋጌ 13.5 የእርባታ የድርሻ ሕግ (፪ኛ ሕግ)፦

bm
= bm−n (13.3)
bn
1
ማብራሪያ፦ በአልጀብራ አንድን ክፍልፋይ ለምሳሌ bx ፣ እንደ b−x መጻጻፍ ይፈቀዳል። ይህ ሕግ አጻጻፉን በመጠቀም የተሰጠው
መደምደሚያ ላይ ደርሷል።
bm 1
n
= bm n ለያይተን ስንጽፋቸው
b b
= bm b−n = bm−n የታችኛውን ወደላይ ስናመጣና በ፩ኛው ሕግ
ምሳሌ 13.1.4. በእርባታ የድርሻ ሕግ መፍትሔ መሻት
የእነዚህ ስሌታዊ-ቃላት መልስ በሥራ እናሳያለን።
b5 3(5/2)
ሀ) b2
ለ) 3(1/2)
መፍትሔ፦
b5
ሀ) b2
b5 1
= b5 b−2 ምክንያቱም = b−2
b2 b2
= b5−2 = b3 በእርባታ የብዜት ሕግ (፩ኛ ሕግ) መሠረት
3(5/2)
ለ) 3(1/2)
3(5/2) 5 1
(1/2)
= 3( 2 − 2 ) አካፋዩን ወደላይ በማምጣትና በብዜት ሕግ
3
= 32 = 9 ማለፊያ!
ድንጋጌ 13.6 የእርባታ ኃይል ሕግ (፫ኛ ሕግ)፦
(bm )n = bmn (13.4)

እዚህ ላይ ተራቢው በመጀመሪያ m ራሱን እርስ በርስ ካባዛ በኃላ ፣ ውጤቱ n ራሱን እርስ በርስ ያባዛል። ከዚህ በታች በተሰጠው
ምሳሌ b በመጀመሪያ 3 ራሱን እርስ በርስ ካባዛ በኃላ ፣ ውጤቱ 4 ራሱን እርስ በርስ ያባዛል። ስለሆነም b 12 ራሱን እርስ በርስ
ያባዛል ማለት ነው።
b3
z }| {
(b3 )4 = (bbb) (bbb) (bbb) (bbb)
| {z }
(b3 )4
ምሳሌ 13.1.5. በእርባታ የድርሻ ሕግ መፍትሔ መሻት
የእነዚህ ስሌታዊ-ቃላት መልስ በሥራ እናሳያለን።

1
ሀ) (32 )3 ለ) (1015 ) 3
መፍትሔ፦
ሀ) (32 )3
(32 )3 = 93 ወይም
= 36 = 729
1
ለ) (1015 ) 3
1 1
(1015 ) 3 = 10(15) 3 = 105 = 100, 000 ወይም
√3
= 1015 = 100, 000
የሚከተሉት ደግሞ ተጨማሪ የዕርባታ ፋንክሽን ንብረቶች ናቸው።
ድንጋጌ 13.7 የእርባታ ተጨማሪ ንብረቶች፦

a m
am
= (13.5)
b bm
bm
= bm−m = b0 = 1 (13.6)
bm
b1 = b (13.7)
13.1.3 ቍጥር e
ስለእርባታ ፋንክሽኖች ስናጠና ፣ «ee» ወይም የኦይለር ቍጥር (Euler number) ትቶ ማለፍ ዕድል መንሳት ይሆናል። በሒሳባውያን
በልዪ ዓይን ከሚታዩት ቋሚ ቍጥሮች መካከል አንዱ ነው። በተግባር በልዩ ልዩ መስክ ፣ በተለይ በሥነፍጥረት ፥ ፊዝክስ ፥ በምዋለንዋይ ፥
በሥነሒሳብና በመሳሰሉት የማይታለፍ ቦታ አለው። ቍጥሩ «ኢራሽናል» ማለት ማለቂያ የሌለው እልፍ-አእላፍ ዘማች ቍጥር ነው።
በጥሬው፦
e = 2.71828182845904523536 . . .
ይህ ቍጥር ምን ያህል ዘማች መሆኑን ለመታዘብ ያህል የመጀመሪያዎቹን 2 ሚሊዮን አኀዞች እዚህ ዌብ ገጽ2 ላይ ተመልከቱ። ይህ ቍጥር
በልዩ ልዩ መንገድ ይገለፃል ፣ እና ከእነሱ መካከል አንዱ «ተከታታይ ክፍልፋይ» የሚሉት ነው።
1
e=2+
1
1+
2
2+
3
3+
4
4+
5
5+
6 + ···
ለምን ቍጥር «e»
ይህንን ቍጥር «e» ብሎ የሰየመው ታላቁና ታዋቂው የሥነሒሳብ ሊቅ ሊኦንሐርድ ኦይለር ነው። በሥነሒሳብ ዓለም «e» አያሌ ቦታዎች ላይ ይከሰታል ፤
በተለይ «በካልኩለስ» (Calculus)። ጥቂቱን ለመጥቀስ ያህል፦
◦ ለተፈጥሯዊ ሎጋሪዝም ተራቢው ቍጥር e ነው።
loge (y) = ln y ሁለቱም እኩል ናቸው
◦ የራሱ ዘማች ስሌታዊ-ቃል (power series) አለው

∞
X 1 1 1 1 1
e= = + + + + ··· ፋክቶሪያል 0! = 1 ነው
n! 0! 1! 2! 3!
n=0
◦ በትሪግኖሜትሪ ከኮምፕሌክስ እና ከፓይ ቍጥር ጋር፦
eiπ = cos(π) + i sin(π) = −1 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖችን ከገመገምን በኃላ

eiπ + 1 = 0 አንዱ ገጽታው
ልብ እንበል! የዚህ ቀመር አባላት ፍፁም ልዩና ብቸኛ ናቸው፦ i ኮምፕሌክስ ፣ π እና e ቋሚ ቍጥሮች ናቸው። ከቀመሩ በስተጀርባ ያለውን
ዝርዝር ወይም ትንተና ካለየን በስተቀር ማመን ያዳግታል። ነገር ግን ይህ ቀመር «እውን» ነው። ወደ ዝርዝሩ እንዳንገባ ከአድማሳችን ውጪ
ነው።
◦ ሰፊ ትኩረት የምንሰጣው ፣ በምዋለንዋይ መስክ የማይታለፍ ቦታ ያለው ፣ «ተነባባሪ ወልድ» (compound interest) ነው። ዝርዝሩ
በተከታዩ አርእስት እንመለከታለን።
2
https://apod.nasa.gov/htmltest/gifcity/e.2mil
ተነባባሪ ወለድ
የ e አመጣጥ ራሱን የቻለ ታሪክ አለው። ነገር ግን ጉልህ ገጽታውን ማሳየት የጀመረው ሒሳባውያን «በተነባባሪ ወለድ» (compound interest)
ላይ ዓይናቸውን በጣሉበት ጊዜ ነበር። «ተነባባሪ ወለድ» ከተከፈለ በኃላ ለተከታዩ ስልያ የተቈጣቢው ድምር ሆኖ ለወለድ ይደርሳል።
◦ በዓመት 5% «ተነባባሪ ወልድ» ከፋይ የ $1000.00 የቍጠባ ደብተር ከፍተናል እንበል።
ተቈጣቢው ደብተር = 1000.00 ተነባባሪ ወለድ = 5% መነሻ ደብተር

P = 1000.00 r = .05
◦ ዓመታዊ የቍጠባችን ይዞታ፦
1ኛ ዓመት፦
ተቈጣቢው ደብተር = 1000.00 + (1000 × (5/100)) = 1050.00 ወለዱ 50.00 ነው

P = P + Pr = P(1 + r)
2ኛ ዓመት፦
ተቈጣቢው ደብተር = 1050.00 + (1050.00 × .05) = 1102.50 ወለዱ 52.50 ነው

P = P(1 + r) + P(1 + r)r = P(1 + r)(1 + r) = P(1 + r)2
ለየትኛ ዓመት፦
P(1 + r)t ማለት P ተቈጣቢ ፥ r ወለድ ፥ t የቍጠባው ዓመታት አጠቃላይ ቀመር (13.8)
የወለዱ ክፍያ በዓመት መሆኑ ቀርቶ በመንፈቅ ቢሆን ወለዱ በሁለት ተከፍሎ ወደ 2.5% ይስተካከላል ፣ በየዓመቱ ክፍያው ወደ 2 ጊዜ ያድጋል።
2t
r 2t .05
P 1+ =⇒ P 1 + በዓመት ለሁለት ጊዜ ክፍያ ቀመር
2 2
◦ የመጀመሪያው ዓመት ቀመሩን በመጠቀም

2
.05
1000 1 + = 1000(1.025)2 = 1050.625
2
◦ ክፍያው ከመንፈቅ ይልቅ በየወሩ ወይም በየሳምንቱ ወይም በየቀኑ ወይም በየሰዓቱ ወይም በ n ጊዜ ይሁን ከተባለ ፣ በቀመር 13.8
ማስተካከያ ስናደርግ የሚከተለውን መልክ ይይዛል።
r nt
P 1+ ማለት n በዓመት ውስጥ የክፍያው ቍጥር (13.9)
n
ወደ ቍጥር e ሒሳባዊያንን የመራው ሁኔታ ትንሽ ለየት ይላል። ከወለድ አንፃር ተግባራዊነቱ ያጠራጥራል። ለማንኛውም እንበል ተነባባሪው ወለድ 100%
ማለት r = 1 ፤ ተቈጣቢው ደብተር $1.0 ማለት P = 1 ናቸው።
◦ በቀመር 13.9 መሠረት ለመጀመሪያው ዓመት እዚህ ላይ እንደርሳለን።

n
r nt 1
P 1+ =⇒ 1+ (13.10)
n n
◦ ነገር ግን n የቱንም ይሆን ዘንድ ከለቀቅነው ፣ የቀመሩ ማብቂያ e መሆን ይጀምራል። የጥቂት ቍጥሮችን የፈተና ውጤት በሚከተለው
ሠንጠረዥ ተመልከቱ።
1 1

1 n
n n 1+ n 1+ n
1 1 2.0 2
10 0.1 1.1 2.593742
100 0.01 1.01 2.704814
1000 0.0001 1.0001 2.718146
1,000,000 0.000001 1.000001 2.718280
ሠንጠረዥ 13.1: ወደ e ሲያመራ
በዚህ ከቀጥልን n እያደገ ሲሄድ የቀመሩ ውጤት ቀስ በቀስ ወደ e ይቀርብና በመጨረሻ አንድ ይሆናሉ። ስለዚህ፦
n
1
e = lim 1+ (13.11)
n→∞ n
እዚህ ከደረስን አይቀር ፣ እግረ-መንገዳችንን በመዋለንዋይ መስክ ከወለድ አንፃር አንድ ቍጠባ በዓመታት ጥርቅሙ ስንት እንደሚመጣ ወይም ዒላማ
የተደረገ የቍጠባ መጠን ስንት ዓመት እንደሚፈጅበት ለመወሰን ሒሳባዊያን በቀመር 13.9 ላይ የሚያደርጉትን ለውጥ እንቃኝ። «ተቀጣጣይ ተነባባሪ»
ይሉታል።
ይህንን እንሰይም፦ n = mr
r nt r mrt
P 1+ =⇒ P 1 +
n mr
አሁን ዕኩሌታውን በተለይ መልክ ስናስቀምጥ ፣ በቀመር ያየነውን ፣ ወደ e የወሰደንን ቃል እናገኛለን።

m rt
1
lim P 1+ = Pert (13.12)
m→∞ m
ተፈጥሯዊ የእርባታ ፋንክሽን
ስለ «ኢ» የጀመርነውን ከማጠናቀቃችን በፊት የዚህ ቍጥር ከፍተኛ አስተዋፅኦ በፋንክሽን መልክ መሆኑን በጨረፍታ እንቃኛለን።
ex = exp(x) ሁለቱም የተለመዱ አጻጻፍ ናቸው (13.13)

1
e =e እዚህ ላይ x = 1 (13.14)
ይህንን ፋንክሽን ከሌሎች ለይቶ ለመጥቀስ «ተፈጥሯዊ የእርባታ ፋንክሽን» ብለው ይጠሩታል--በተራቢው e ተፈጥሯዊነት ምክንያት። ይህ ፋንክሽን
«በካልኩለስ» ድንቅ ፥ አስገራሚ ፥ ልዩና ብቸኛ ንብረቶች ያንፀባርቃል። ንድፎቹ እንደ ሌሎች የእርባታ ፋንክሽን ቢመስልም የራሱ ንብረት አለው።
8
y
6
4
f(x)=ex f(x)=x
2
x
−8 −6 −4 −2 2 4 6 8
−2
−4
−6
−8
ምስል 13.3: ፋንክሽን ex
መለማመጃ
ልምምድ 13.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ እርባታ ሥርዓት ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በማስተዋል
መልሳችሁን ስጡ።
I የእርባታ ሥርዓት
ሀ) የእርባታ ፋንክሽንን ልዩ የሚያደርገው ንብረት ምንድን ነው?
ለ) የእርባታ ፋንክሽን ተራቢው ክፍል ከዚሮ በላይ (b > 0) መሆን ያለበት ምክንያት ምንድን ነው?
1
ሐ) በቃል b5 ስንል «b አምስት ራሱን እርስ በርስ ሲያበዛ» ማለታችን ነው። በቃል b 3 ስንልሳ?
መ) የእርባታ ፋንክሽኖች «ተመላሽ» ፋንክሽኖች እነማን ናቸው?
ሠ) ለምን 10 = 1 እንደሆነ አብራሩ።
ረ) አሉታዊ ዐራቢኃይል ያለው ተራቢ ፣ ዕሴቱ ያንሳል ወይስ ይልቃል? መልሳችሁን አብራሩ።
ሰ) ቍጥር «e» ልዩ ፥ ብቸ እና ቋሚ ቍጥር የሚያደርገው ምንድን ነው?
ሸ) የተነባባሪ ወለድ ቀመር Pert በመጠቀም 5 በመቶ (5%) ለሆነ የ $200.00 ቍጠባ ፣ በየዓመቱ ለአምስት ዓመት የሚያፈራውን
ወልድ አስቡ።
ቀ) ይህ ዕኩሌታ እውን መሆኑን አሳዩ፦ ei2π = cos(2π) + i sin(2π) = 1።
በ) በየትኛው የእርባታ ሕግ ነው ይህ ዕኩሌታ እውንነቱ፦ (bx )2 = b2x ?
I የእርባታ ስሌታዊ-ቃል መገምገም
2. እያንዳንዱን ጥያቄ ስልያውን በማከናወን መፍትሔውን አሳዩ።
33
ሀ) 10−3 ለ) 103 − 102 − 101 ሐ)
332
2
መ) 2−7 27 27 ሠ) 2−7 27 27 ረ) 2−3
2−5
ሰ) 25 + 25 ሸ) 107 − 103 ቀ) 2−5
13.2 ሎጋሪዝምስ 285
I የእርባታ ሕግጋት
3. እነዚህን ጥያቄዎች በዝርዝር ገምግማችሁ ትንተናችሁን አሳዩ።
−3
ሀ) b3 b−3 ለ) b3 ሐ) bx by bz
b−7
መ) b−x b−y b−z ሠ) b−7
ረ) b11 b−10 b−1
ሰ) 1
b−x ሸ) b3x − b3x + bx ቀ) b5 sin(x) b−5 sin(x)
I የእርባታ ፋንክሽን ንድፎች

4. የሚከተሉትን ፋንክሽኖች ንደፉ።
ሀ) ex ለ) 32x 3−x ሐ) 2x+1
መ) −3ex ሠ) exπ
13.2 ሎጋሪዝምስ
ከኢምንት ጀምሮ እስከ ግዙፍ ቍጥሮችን በቃል ወይም በእጅ ማባዛት ፥ ማካፋል ፥ ወይም የእርባታ ዘር ማውጣት ጊዜ ወሳጅና አታካሪ ከመሆኑም
በላይ ለስህተቶች በሰፊው የተጋለጠ ሂደት ነውም ፤ ነበርም። ይህንን ችግር ለመቀነስ ይረዳ ዘንድ ፣ የስካትሹ «ጃን ናፒር» እአአ 1614 ሎጋሪዚምስ
(Logarithms) ብሎ የሰየመውን ስልት ለዓለም አቀረበ።
ሎጋሪዝምስ ከማባዛት ይልቅ በመደመር ፣ ከማካፋል ይልቅ በመቀነስ ፣ የእርባታ ዘሮችን በታካች ስልያ ከማውጣት ይልቅ በማካፈል መፍትሔ
ለመሻት የሚያስችል ፣ ከአፍላው ሰፊ ተቀባይነትን ያገኘ ፣ ዛሬ በዝቅተኛና በከፍተኛ ሥነሒሳብ ውስች አድጎ የማይፋቅ ቦታ ያስከበረ ስልት ነው።
ለመጀመር ያህል ሁለት ቍጥሮች 169000 እና 13 እንውሰድና በተለመደው ዘወትራዊ መንገድ ሳይሆን የሎጋሪዝምስ ስልት በሥራ ላይ በማዋል
አንዱን በሌላው እናባዛለን ፤ እንዲሁም እናካፍላለን። ግባችን የብዜትና የክፍያ ውጤት ላይ ከማባዛት ይልቅ በመደመር ፣ ከማካፈል ይልቅ በመቀነስ
መድረስ ነው። ስልቱ የሎጋሪዝምን አሠራር ፣ ሠንጠረዥ አጠቃቀም ፣ በተገቢው ቍጥሮችን ማዛመድ ይጠይቃልና ወደፊት እንደርስበታለን። አሁን
ለጣዕም ያህል ሎጋሪዝምስ የስሌትን ሥራ እንዴት ያቃልል እንደነበር እንታዘባለን።
169000 × 13 = ? 169000 ÷ 13 = ?
ሀ) የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ በአባሪ 2 ይገኛል። ከሠንዘረዡ የ 169000 እና 13 የሎጋሪዝም አቻዎች እናወጣለን። አወጣጡን ወደፊት እናያለን ፤
ግን ለጊዜው ውጤቱ ይህ ነው።
ቍጥር የሎጋሪዝም አቻ
169000 5.2279
13 1.1139
ለ) አስከትለን ያገኘናቸውን የሎጋሪዝም ቍጥሮች ላይ የመደመርና የመቀነስ ተግባሮች እናከናውናለን።
5.2279 + 1.1139 = 6.3418 ለብዜቱ ሥራ

5.2279 − 1.1139 = 4.1140 ለማካፈሉ ሥራ
ሐ) ወደ ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ እንመለስና ያገኘናቸውን የሎጋሪዝም የስሌት ቍጥሮች በተጻጻሪ መንገድ አቻቻውን እናውጣለን፦ 6.3418 →
2197000 እና 4.1140 → 13000። ስለሆነም፦
169000 × 13 = 2197000
169000 ÷ 13 = 13000
መ) ለማሳሰብ ያህል የሎጋሪዝም ሠንጠረዦች ግምታዊ ባህሪ ስላላቸው ፣ በተለይ በመጽሐፉ አባሪ የቀረበው ፣ ተጣጣሚ የማግኘቱ ተግባር
አንዳንድ ጊዜ ጥርት ያለ ውጤት ስለማይሰጥ ፣ የእርማት እርምጃ መውሰድ ያሥፈልጋል። ወደፊት እንዴት የሚለውን ጥያቄ እንመጣበታለን።
ሠ) በደፈና እንዳየነው የሎጋሪዝምስ ስልት ሲቆረቆር ዐብይ ዓላማው የሥነ-ስልያ ችግሮችን ማቃለል ነበር ፤ ምንም እንኳን ዛሬ የተሻሉ ሌሎች
ዘዴዎች በመጠቀም ለችግሮቻችን መፍትሔ ብንሻም። ሎጋሪዝምስ ከዚህ አልፎ በእርባታ ሥርዓት ውስጥ በተቋረሰው ቦታ አንዱ የሥነሒሳብ
አካል ነው። እንዲያውም ለእርባታ ፋንክሽኖች ፣ ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽኖች «ተመላሽ ፋንክሽኖች» ስለሆኑ የደም ዝምድና አላቸው።
13.2.1 ሎጋሪዝምስ ስልት ፅንሰሐሳብ ምንድን ነው?

ከሎጋሪዝምስ ሐሳብና አሠራር ጋር ለመተዋወቅ ወይም ያለንን ዕውቀት ለመከለስ ይረዳን ዘንድ ተራቢው 10 እንዲሁም ዐራቢው ድፍን ቍጥር x ያደረገ
የግላችን ሎጋሪዝማዊ ሠንጠረዥ ማለት የእርባታ ሠንጠረዥ እንገነባለን። ልብ እንበል! በደፈናው የሎጋሪዝም ሠንጠረዦች የእርባታ ሠንጠረዦች
ናቸው።
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10x 1 10 100 1000 10000 100000 1000000 10000000 100000000 1000000000
x −1 −2 −3 −4 −5 −6 −7 −8 −9
10x 0.1 .01 .001 .0001 .00001 .000001 .0000001 .00000001 .000000001
አሁን ይህንን የግል ሠንጠረዥ መሠረት አድርገን የተወሰኑ ሎጋሪዝማዊ ስልያዎችን እናከናውናለን።
ምሳሌ 13.2.1. ማባዛት
1000 × 0.001 = ? መሰላት ያለበት በሎጋሪዝምስ ስልት ነው
ሀ) አስቀድመን ወደ ሠንጠረዣችን አምርተን ፣ 1000 እና 0.001 የሚሰጡንን ዐራቢኃይላት (x) እንፈልግ። እነሱም ለመጀመሪያው 3 እና
ለሚቀለው −3 ናቸው።
ለ) የስልያው ተግባር «ማባዛት» ነውና «የእርባታ ሕግ ፩» በመከተል ፣ በዐራቢዎቹ ላይ የድምራ ተግባር እንደሚከተለው እናከናውናለን።
3 + (−3) = 0 እነዚህ ሎጋሪዝማዊ ቍጥሮች ናቸው
ሐ) አሁን እንደገና ወደ ሠንጠራችን ተመልሰን ከዐራቢኃይል 0 ጋር የሚጣጣመውን ቍጥር ማን ነው ብለን ስንጠይቅ ፣ መልሱ 1 ይሆናል።
ለማብራሪያ ያህል በተለመደው መንገድ የመፍትሔውን ዝርዝር እንይ።
1000 × 0.001 = 103 × 10−3 = 103+(−3) = 100 = 1
ምሳሌ 13.2.2. ማካፈል
1000000 ÷ 10000 = ? መሰላት ያለበት በሎጋሪዝምስ ስልት ነው
ሀ) ሠንጠረዣችን ስንቃኝ ፣ የ1000000 ዐራቢ 6 ሲሆን የ10000 ደግሞ 4 ነው።

ለ) ስልያው ማካፋል ስለሆነ ፣ «የእርባታ ሕግ ፪» መሠረት በዐራቢኃይላቱ ላይ የመቀነስ ተግባር በማከናወን ፣ የመልሱን እንፈፅማለን።
6−4=2 እነዚህ ሎጋሪዝማዊ ቍጥሮች ናቸው

ሐ) አሁን ወደ ሠንጠራችን ተመልሰን ከ2 ዐራቢ ጋር የሚጣጣመው ቍጥር ስንፈልግ ፣ መልሱ 100 ሆኖ እናገኛለን። ስለዚህ፦
1000000 ÷ 10000 = 100
ምሳሌ 13.2.3. የተራቢ ዘር ማውጣት

p
4
(100000000) = ? የእርባታው ዘር ማነው?
ሀ) የ100000000 (108 ) ዐራቢ 8 ነው።

ለ) ጥያቄው «የተራቢዘር» ማውጣት ስለሆነ ከላይ ያገኘነውን ዐራቢ ዋጋ በ4 እናካፍላለን።
8
=2 እነዚህ ሎጋሪዝማዊ ቍጥሮች ናቸው
4
ሐ) ስለሆነም፦
p q
4
(100000000) = 4 (108 ) = 102 አንድ-ዐራተኛው ተራቢዘር 102 ነው
መ) በአጠቃላይ የዐራቢዘር ማውጫው ቀመር ይህ ነው።

p
n log b
b= የእርባታ ዘር መፈለጊያ
n
ትዝብት ነጥቦች
እላይ ለምሳሌነት የተጠቀምነው ሠንጠረዥ እጅግ ውሰንና በክፍት ቦታዎች የተጠቃ ፣ ከምሳሌነት ባሻገር በፍፁም ተግባራዊ ፋይዳ የሌለው ነው። ከሱ
በይበልጥ የተሻለ ፣ ነገር ግን አሁንም ውስንነት ያለው ሠንጠረዥ በመጽሐፉ አባሪ የተሰጠው ነው። ከዚህ በኃላ የምናያቸው ምሳሌዎች እንዳሥፈላጊነቱ
በዛ ሠንጠረዥ ላይ ይመካሉ። የሎጋሪዝም ስልት ዐራት አበይት ምሶሶዎች አሉት ፤ እነሱም፦
1. የሎጋሪዝም ፋንክሽን ፥
2. ሎጋሪዝማዊ ሕግጋት ፥
3. ሎጋሪዝማዊ ሠንጠረዥ ፥
4. እነዚህ ሁሉ ያጣመረው የአሠራር ስልት ናቸው።
13.2.2 ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽን አሠራር ፥ አጠቃቀም

የሎጋሪዝምስ ስልት ሁለት ዋና ዋና ዘርፎችች አሉት---እነሱም ዘወትራዊ እና ተፈጥሯዊ ናቸው። የዚህ ንኡስ አርእስት ዓላማ «በዘወትራዊ ሎጋ-
ሪዝምስ» (common logarithms) ላይ ማተኮር ነው። «ዘወትር» ለሚለው ቃል መነሻው ተራቢው 10 በመሆኑ ነው። ዝርዝሩን በሰፊው
እንደርስበታለን።
ድንጋጌ 13.8 ሎጋሪዝም (Logarithm)

እንበል የሚከተለው የአንድ-ለአንድ የእርባታ ፋንክሽን ከሆነ፦
bx = N ማለት b > 0 እና b ̸= 1 ፣ x ∈ R ፣ N ነባራዊ ቍጥር ነው። (13.15)

የዚህ ፋንክሽን ሎጋሪዝም ወይም ተመላሽ ፋንክሽን የሚሆነው፦
logb N = x ማለት log የሏግ ፋንክሽን ፣ b ተራቢ ፥ x ዐራቢኃይል ፥ N = bx (13.16)
ተራቢው b = 10 ከሆነ ፣ ሎጋሪዝሙን «ዘወትራዊ ሎጋሪዝም» (common logarithm) ብለን እንጠራዋለን። ሎጋሪዝምን ስንጽፍ ተራቢውን
ካልጠቀስን ፣ እንደ «ዘወትራዊ ሎጋሪዝም» ይወሰዳል።
log N = x ብለን የምንጽፈው log10 N = x ከሆነ ብቻ ነው።
ማስጠንቀቂያ፦ አንዳንድ ሒሳባዊያን እንዲሁም አንዳንድ የኮምፕዩተር ፕሮግራሞች log N = loge N ስለሚሉ ብርቱ ጥንቃቄ ማድረግ ያስፈልጋል።
ለተፈጥሯዊ ሎጋሪዝም የሚበረታታው አጻጻፍ ln N = loge N ነው።
የአንድ ነባራዊ ቍጥር «ሎጋሪዝሙ» ማነው ብለን ስንጠይቅ ፣ የትኛው የዐራቢኃይል ነው በተራቢው ላይ ሲውል ያንን ነባራዊውን ቍጥር የሚሰጥ
ማለታችን ነው።
• የእርባታ ፋንክሽን፦
f(x) = 10x የእርባታ ፋንክሽን
አነባብ፦ የ x ፋንክሽን የሆነው f እኩልነቱ ከተራቢ 10 ቍጥር x ጊዜ ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ ጋር ነው።
• የሎጋሪዝም ፋንክሽን፦
log N = x ወይም log10 N = x የሎጋሪዝም ፋንክሽን
አነባብ፦ N ሎጋሪዝም በተራቢ 10 ላይ እኩልነቱ ከዐራቢኃይል x ጋር ይሆናል።
የአንድን ቍጥር ሎጋሪዝም ለማውጣት የእጅ ማስሊያ መሣሪያዎች ፥ ኮምፕዩተሮች ፥ የዌብ ገጾች ወይም እንደ ድሮ የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ መጠቀም
እንችላለን። እስከተቻለ ድረስ ፣ በዚህ መጽሐፍ በአባሪው ክፍል የቀረበውን ሠንጠረዥ ለመጠቀም እንሞክራለን።
ሎጋሪዝምን በማስልያ መሣሪያዎች ወይም የሥነሒሳብ ሶፍትዌር
የትኛውንም የማስሊያ መሣሪያዎች መጠቀም የሚቻል ቢሆንም ፣ እዚህ የምናቀርባቸው ምሳሌዎች በኦክቴቭ (Octave)3 የተሰሉ ናቸው።
ምሳሌ 13.2.4. የሚከተሉት ቍጥሮች ሎጋሪዝሞች እነማን ናቸው?

ሀ) log 873000
ኦክቴቭ በቃል ማካተቻው ላይ እንደሚከተለው እንጻፍ።
octave:> log(873000)
ans: 13.680
ማሳሰቢያ፦ አንዳንድ የስልያ ፕሮግራሞች የአገማገም ሂደት ከዚህ ሊለይ ይችላል።
ለ) log2 1024
ይህ ጥያቄ ተራቢው 2 መሆኑን አናስተውል።
3
https://octave.org/
octave:> log(873000)
ans: 10
ሐ) log .00237
octave:> log(.00237)
ans: -2.625
ሎጋሪዝምን በሠንጠረዥ
ከመጀመሪያው መታወስ ያለባቸው አጠቃላይ መሠረታዊ ነጥባት፦
ሀ) ማንኛውም አውንታዊ ነባራዊ ቍጥር የአቻ ሎጋሪዝም አለው ይባላል።
ለ) ዚሮና አሉታዊ ቍጥሮች ሎጋሪዝም የላቸውም።
ሐ) ዘወትራዊ ሎጋሪዝም ተራቢው 10 ሲሆን ፣ ተፈጥራዊ ሎጋሪዝም ተራቢው e ነው። በዚህ ክፍል በዘወትራዊ ሎጋሪዝም ላይ ብቻ እናተኩራለን።
መ) ሠንጠረዥን በሚመለከት በመጽሐፉ የቀረበው የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ በቀጥታ የሚደግፈው እስከ ባለሦስት አኀዝ (digits) ቍጥር
ሲሆን ፣ «በተመጣጣኝ-ግምት» ደግሞ እስከ ባለዐራት ዐኀዝ ነው።
የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ አወቃቀር በቀላሉ የቍጥሮችን ሎጋሪዝም ለማውጣት ይረዳ ዘንድ የተዘጋጀ ነው።
• የመጀመሪያው ዓምድ ሎጋሪዝም የምንፈልግለት ባለሁለት አኀዝ ቍጥር ነው።
• በአርእስቱ ከ0 እስከ 9 ያለው ደግሞ ሎጋሪዝም የምንፈልግለትን ቍጥር ሦስተኛው አኀዝ ይወክላሉ።
• ረድፉና ዓምዱ የሚገናኙበት የተፈለገው ሎጋሪዝም ይሆናል። ለምሳሌ የ1.41 ሎጋሪዝም ማነው ብንባል ፣ የመጀመሪያው ዓምድ ላይ 1.4
ያለበትን ረድፍ ፈልገን ካገኘን በኃላ በዛው ረድፍ ላይ ወደ ቀኝ አርእስቱ 1 የሆነውን ዓምድ እስከምናገኝ ተጉዘን የምናርፍበት የምንፈልገው
0.1492 ቍጥር ነው። ምስል 13.4 ከሠንጠረዡ የተቀነጨበ ነው።
ቍ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1.0 0.0000 0.0043 0.0086 0.0128 0.0170 0.0212 0.0253 0.0294 0.0334 0.0374
1.1 0.0414 0.0453 0.0492 0.0531 0.0569 0.0607 0.0645 0.0682 0.0719 0.0755
1.2 0.0792 0.0828 0.0864 0.0899 0.0934 0.0969 0.1004 0.1038 0.1072 0.1106
1.3 0.1139 0.1173 0.1206 0.1239 0.1271 0.1303 0.1335 0.1367 0.1399 0.1430
1.4 0.1461 0.1492 0.1523 0.1553 0.1584 0.1614 0.1644 0.1673 0.1703 0.1732
ምስል 13.4: የተቀነጨበ የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ
ሠንጠረዡን ለመጠቀም ሎጋሪዝም ልናወጣለት የፈለግንለትን ቍጥር «በሳይንሳዊ የቍጥር አጻጻፍ» በቅድሚያ ማስቀመጥ አለብን። ለዚህ ዐብይ
ምክንያቱ ፣ ሳይንሳዊ የቍጥር አጻጻፍ ግዙፍ ቍጥሮችን አጠር ባለ ቃል ለመግጽ ካማስቻሉ በተጨማሪ ፣ ሁለት ባህሪያት ይፈጥራል---አንደኛው የዐሥር
እርባታ ሲሆን ሌላኛው ደግሞ የአባዥ እርባታ ነው።
ምሳሌ 13.2.5. ሳይንሳዊ የቍጥር አጻጻፍ

ሀ) 7458700
7458700 = 7.4587 × 106
ለ) .5628
.5628 = 5.628 × 10−1
ከተነሳንበት ግብ አንጻር በዚህ ዘይቤ ቍጥሮችን መጻፉ ሎጋሪዝም የምንፈልግለትን ቍጥር ወደ «አባዥ እርባታ» ይቀንሰዋል ፤ የሥራችንን ክብደት
ያቀለዋል። የእያንዳንዱን ባህሪ ሎጋሪዝም ማውጣት የምንገደድበት ምክንያት ሠንጠረዡ ከእኛ የሚጠብቀው ስለሆነ ነው።
ሀ) የዐሥር እርባታ (characteristic)፦ በተሰጠው ቍጥር ውስጥ ስንት የዐሥር ተራቢዎች አሉ የሚለውን ጥያቄ ስለሚመልስ የዚህን ክፍል
ሎጋሪዝም ሰጠን ማለት ነው።
ለ) የአባዥ እርባታ (mantissa)፦ በተሰጠው ቍጥር ውስጥ ከዐሥር ብዜት ጋር ሲባዛ የተጀመረውን ቍጥር የሚሰጠን ለማለት ነው።
የማናውቀው የዚህን ክፍል ሎጋሪዝም ሠንጠረዡን በማንበብ ለመወሰን እንሞክራለን።
ሐ) የሁለቱን ክፍሎች ሎጋሪዝም ካገኘን በኃላ ፣ ውጤቱን «እንደምራለን»።
ለምሳሌ ሎጋሪዝም የምንፈልግለት ቍጥር 365 ቢሆን ፣ በሳይንሳዊ የቍጥር አጻጻፍ ስንገልጸው ይህንን ይመስላል።
365 = 102
|{z} × |{z}
3.65
የዐሥር እርባታ የአባዥ እርባታ
= 3.65 × 102 ማለፊያ
በዚህ ተንተርሰን የ 365 ሎጋሪዝም ለማውጣት ፣ በሁለቱ ባህሪያት ላይ አቻ ለአቻ እንሠራለን።
የዐሥር እርባታ፦ በ365 ውስጥ 10 ራሱን እርስ በርሱ ሲያባዛ የሚሰጠን ከፍተኛው ዋጋ 100 ነውና ሠንጠረዥ ሳንመለከት ሎጋሪዝሙ 2
መሆኑን መወሰን እንችላለን።
የአባዥ እርባታ፦ በተሰጠው ቍጥር ያወጣነው የአባዥ እርባታ 3.65 ነው ፤ ነገር ግን ሎጋሪዝሙን በቃል ከመወሰን ይልቅ ሠንጠራዣችንን
መመልከት ይቀላል። ይህ ማለት የሎጋሪዝምን ሠንጠረዥ የምንጠቀመው የአባዥ እርባታን ሎጋሪዝም ለማውጣት ብቻ ነው። ስለዚህ የ 3.65
ሎጋሪዝም ሠንጠረዣችን ላይ ስንመለከት 0.5623 ይመጣል። ስለሆነም፦
log 365 = log 100 + log 3.65 = 2.5623
ልናስተውል ግድ የሚለው ሁለቱ ባህሪያት በብቸኝነት መወሰንና መጻፍ አለባቸው። በተጨማሪ ይህ መልስ ትክክለኛነቱን ማረጋገጥ ሁልጊዜ አሥፈላጊ
ነውና፦
102.5623 ≈ 365
ምሳሌ 13.2.6. የ 927 ሎጋሪዝም ማነው?

ሀ) በመጀመሪያ ቍጥሩን በሳይንሳዊ አጻጻፍ ፣ ማለት በዐሥር እርባታ እና በአባዥ እርባታ መልክ እንጽፋለን።
102 × 9.27 የዐሥር እርባታን ያስቀደምነው አመቺ ስለሆነ ብቻ ነው።
ለ) የዐሥር እርባታ መጠን 2 መሆኑን ግልጽ ነው ፤ ነገር ግን የ 9.27 ሎጋሪዝም ከሠንጠረዥ ለማውጣት የመጀመሪያው ዓምድ ላይ 9.2
እንፈልጋለን። የተገኘውን ረድፍ ተከትለን ፣ አርእስቱ 7 እስከሆነበት ዓምድ ድረስ ተጉዘን የምናገኘው ወይም የረድፉና የዓምዱ መጋጠሚያ
ያለው 0.9671 መልሳችን ነው።
ሐ) ቀጥለን ሁለቱን ዐራቢኃይላት ስንደምር (ስናገጣጥም) መፍትሔው ላይ እንደርሳለን።
log 927 = 2.9671 መላሳችን
ተጨማሪ ምሳሌ ፣ በተለይ የዴሲማል ነጥብ ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ ሲንቀሳቀስ የዐሥር እርባታ ሲቀያየር ፣ ነገር ግን የአባዢ እርባታው ምንም ሳይቀንስ
ወይም ሳይጨምር የሚያሳይ ፣ ከዚህ በታች ባለው ሠንጠረዥ ተሰጥቷል። ይህን ምሳሌ ከልብ በጥንቃቄ መመርመርና ለምን የሚለውን ጥያቄ መመለስ
አሥፈላጊ ነው።
ቍጥር በሳይንሳዊ አጻጻፍ የዐሥር እርባታ የአባዥ እርባታ ሎጋሪዝም

7356 103 × 7.356 3 0.8666 3.8666
735.6 102 × 7.356 2 0.8666 2.8666
73.56 101 × 7.356 1 0.8666 1.8666
7.356 100 × 7.356 0 0.8666 0.8666
.7356 10−1 × 7.356 −1 0.8666 −1.8666 (−0.1334)∗
.07356 10−2 × 7.356 −2 0.8666 −2.8666 (−1.1334)
.007356 10−3 × 7.356 −3 0.8666 −3.8666 (−2.1334)
.0007356 10−4 × 7.356 −4 0.8666 −4.8666 (−3.1334)

∗ የዐሥር እርባታው አሉታዊ ከሆነ ፣ ከአባዡ ጋር ስንደምረው የሚመጣው ውጤት ዐራቢኃይል ነው።
ሠንጠረዥ 13.3: የዐሥርና የአባዢ እርባታ ባህሪያት
ተመጣጣኝ ግምት (Interpolation)
ከሎጋሪዝም ሠንጠረዦች የምናገኘው መፍትሔ ጥራት ከተወሰነ ጉዞ በኃላ ግምታዊ ጠባይ መያዝ የሚጀምርበት ሁኔታ አለ። አብዛኛዎቹ ሠንጠረዦች
ከአምስት ዐኀዝ በኃላ ድጋፋቸው እየደከመ ይመጣል። እንደ ኦክቴቭ አይነቱን የኮምፕዩተር የሥነሒሳብ ሶፍትዌር በሌላ በኩል ፣ ሰፊ የዐኀዝ ቍጥር
ያለው ውጤት ማፍራት ይቻላሉ። ለምሳሌ በኦክቴቭ የተሰላው የ4510 ሎጋሪዝም እስከ 15 ዐኀዝ ይህንን ይመስላል።
log10 4510 = 3.654176541877960
በሠንጠረዥ 2 ላይ ተመክተን ያለምንም ተጨማሪ እርምጃ ሎጋሪዝም የምናወጣለት ቍጥር ከሦስት አኀዝ አይበልጥም። ቍጥራችን ዐራት አኀዝ
ካለው ፣ «የተመጣጣኝ ግምት» (interpolation) ዘዴ የግድ መጠቀም አለብን።
እንበል አንድ ፋንክሽ f(x0 ), f(x1 ), …, f(xn ) በተከታታይ መመዘን ከቻልን ፣ በሁለት ተከታታይ መካከል ያለን x ፋንክሽን ለማግኘት ወደ
ትክክለኛው ዋጋ ሊያቀራርበን የሚችል «ተመጣጣኝ ግምት» ላይ መድረስ አለበን። ይህን እርምጃ «መስመራዊ ተመጣጣኝ ግምት» እንለዋለን።
በተሰጠው ፋንክሽን xን ለመገመት ፣ ማለት ለx0 < x < x1 ፣ ግምቱን በሚከተለው ቀመር እናሰላለን።
ድንጋጌ 13.9 መስመራዊ ተመጣጣኝ ግምት (Interpolation)፦

x − x0
f(x) ≈ f(x0 ) + f(x1 ) − f(x0 ) (13.17)
x1 − x0
ምሳሌ 13.2.7. ሎጋሪዝም በሠንጠረዥ

የሚከተለው ቍጥር ሎጋሪዝም በሠንጠረዥ ማን ይሆናል?
log 4813 = ?
መፍትሔ፦
ሀ) ቍጥራችንን ወደ ሳይንሳዊ አጻጻፍ እንቀይር።
4813 = 103 × 4.813 ወደ ሳይንሳዊ አጻጻፍ ስንቀይር
ለ) የዐሥር እርባታው 3 ነው ፤ ነገር ግን የ 4.813 ሎጋሪዝም ከሠንጠረዣችን ማውጣት አለብን።

ሐ) ለ 4.81 በቀጥታ ማውጣት እንችላለን ፤ ይሁን እንጂ ለ 4.813 ግን በሠንጠረዡ ውስንነት ምክንያት በቀጥታ ማውጣት አንችልም።
መ) ደግነቱ «ተመጣጣኝ ግምት» (interpolation) ከተጠቀምን ተቀባይነት ወደ አለው መፍትሔ ይመራናል። ሠንጠረዣችን ላይ ተንተርሰን ፣
ከቍጥራችን በታችና በላይ የሆኑትን 4.810 እና 4820 እንመርጣለን ፤ የሎጋሪዝም ዋጋቸው ስለሚታወቁ። የተመጣጣኝ ግምት የምንፈልግለት
ቍጥራችን ከሌሎች ጋር ያለው ግንኙነት ይህን ይመስላል።
ቅደምተከተል ቍጥሮች ሎጋሪዝም

ታችኛው 4810 2.6821
ሎጋሪዝም የሚፈለግለት 4813 ?
ላይኛው 4820 2.6830
ተመጣጣኝ ግምት ላይ ለመድረስ ቀዳሚው ተግባራችን በታችኛው እና በላይኛው ቍጥሮች ርቀት ውስጥ ፣ በታችኛው እና ሎጋሪዝም
በምንፈልግለት ቍጥር ያለው ርቀት ስንት እጅ መሆኑን ማወቅ ነው።
 
ታችኛው 4810 

 ታችኛው 4810 


 
መሀከለኛው 4813 → 4820 − 4810 መሀከለኛው 4813 → 4813 − 4810

 

 
ላይኛው 4820  ላይኛው 4820
በሦስቱ ቍጥሮች መካከል ያለውን ርቀት ወይም ልዩነት ስናሰላ፦
በላይኛውና በታችኛው ቍጥር ልዩነት፦ 4820 − 4810 = 10

ሎጋሪዝም በምንፈልግለት እና በታችኛው ቍጥር ያለው ልዩነት፦ 4813 − 4810 = 3
ከዚህ የምንደመድመው የመሀከለኛው ቍጥር በታችኛውና በላይኛው ርቀት ውስጥ 3/10ኛ እጁን ይይዛል። ቀጥለን የሎጋሪዝም ዋጋዎች ላይ
ሄደን በላይኛውና በታችኛው መካከል 3/10ኛ እጅ ካሰላን ፣ ተመጣጣኝ ግምት ላይ እንደርሳለን።

ታችኛው ሎጋሪዝም 3.6821 



መሀከለኛው ሎጋሪዝም ? → 3.6830 − 3.6821 = .0009



ላይኛው ሎጋሪዝም 3.6830 
በላይኛውና በታችኛው ሎጋሪዝም ልዩነት፦ 3.6830 − 3.6821 = .0009

3 0.0027
የ3/10ኛው እጅ ሎጋሪዝም፦ .0009 = = .00027 = .0003 (በማሸጋሸግ)
10 10
ስለሆነም፦
log 4813 = 3.6821 + .0003 = 3.6824
ለማብራራት ያህል የወሰድነው እርምጃ ረዘም ያለ ይሁን እንጂ ፣ በቀመር 13.17 በአንድ ስሌት «ተመጣጣኝ ግምቱ» ላይ ከዚህ በታች
እንደሚታየው መድረስ እንችላለን። በተጨማሪ በቍጥሮቹና በሎጋሪዝማቸው ያለውን ግንኙነት ለየት ባለ አቅጣጫ ለማስተዋል ይረዳ ዘንድ፣
ንድፍ 13.5.1 ጐን ለጐን ቀርቧል። ማሳሰቢያ፦ ንድፉ የተጠቀመው ሁለቱን የመጨረሻ ዐኀዞች ነው።
29
log N
28
27
26
( ) 25
4813 − 4810
log 4813 ≈ 4810 + (3.6830 − 3.6821) 24 (4813,3.6829)
4820 − 4810 23
≈ 3.6824 22
21
N
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
(13.5.1) ተመጣጣኝ ግምት ንድፍ
13.2.3 የሎጋሪዝምስ ሕግጋትና ንብረቶች
የእርባታ ፋንክሽኖች የአንድ-ለአንድነታቸው እስከተጠበቀ ድረስ ፣ «ተመላሽ ፋንክሽኖቻቸው» የሎጋሪዝም ፋንክሽኖች ናቸው። ከዚህ የተነሳ እንደ እርባታ
ፋንክሽኖች ሁሉ ፣ የሎጋሪዝም ፋንክሽኖች መሠረታዊ ሕግጋትና ንብረቶች አሏቸው። በቅድሚያ መሠረታዊ ሕግጋቱን ካነሳን በኃላ ፣ ወደ ንብረቶቹ
እናመራለን።
ድንጋጌ 13.10 የሎጋሪዝምስ መሠረታዊ ሕግጋት፦
logb (zw) = logb z + logb w የሎጋሪዝም የብዜት ወይም ፩ኛ ሕግ (13.18)

z
logb = logb z − logb w የሎጋሪዝም የድርሻ ወይም ፪ኛ ሕግ (13.19)
w
logb zc = c logb z የሎጋሪዝም የዐራቢኃይል ወይም ፫ኛ ሕግ (13.20)
ቀጥለን እነዚህን ሕግጋት አንድ በአንድ እናረጋግጣለን ፤ ምሳሌዎችንም እንመለከታለን።
◦ በ፩ኛ ሕግ፦ logb (zw) = logb z + logb w

ከእነዚህ ሁለት የእርባታ ቃላት እንጀምር።
z = bx እና w = by (1)
የz እና የw ሎጋሪዝም ቃል እነዚህ ናቸው።
x = logb z እና y = logb w (2)

አሁን የ(zw)ን ስንፈልግ፦
(z)(w) = bx+y በእርባታ የብዜት ሕግ

logb (zw) = x + y
logb (zw) = logb z + logb w የx እና የy ከ(2) ስንተካ
ምሳሌ 13.2.8. በ፩ኛ ሕግ የሎጋሪዝምን ቃላት በትኖ መጻፍ ፣ እንዳስፈላጊነቱ መገምገም

ሀ) log2 64 − log2 (128)(2048)
log2 64 − log2 (128)(2048) = log2 64 − log2 128 + log2 2048 እዚህ ተራቢው 2
= 6 + 7 + 11 = 24
ለ) (log10 M)(log10 100) = log10 (10000)
(log10 M)(log10 100) = log10 (10000)

(log10 M)(2) = 4
log10 M = 2 በ2 ስናጣፋ
M = 100 ምክንያቱም 102
ሐ) logb (M) + logb (N) = logb (MNK)
logb M + logb N = logb M + logb N + logb K

logb M + logb N − logb M − logb N = logb K
logb K

◦ በ፪ኛ ሕግ፦ logb z
w = logb z − logb w
z = bx እና w = by ከእነዚህ ሁለት የእርባታ ቃላት እንጀምር። (3)
የz እና የw ሎጋሪዝም ቃል እነዚህ ናቸው።
x = logb z እና y = logb w (4)
አሁን የ(zw)ን ስንፈልግ፦

bx
= bx−y በእርባታ የድርሻ ሕግ
by
z
logb =x−y
w
z
logb = logb z − logb w የx እና የy ከ(4) ስንተካ
w
ምሳሌ 13.2.9. በ፪ኛ ሕግ የሎጋሪዝምን ቃላት በትኖ መጻፍ ፣ እንዳስፈላጊነቱ መገምገም

1

ሀ) logb MN

1
logb = logb 1 − logb (MN)
MN
= logb 1 − logb M + logb N

16
ለ) log2 (34 )(25 )

16
log2 = log2 16 − log2 (81)(32)
(3 )(25 )
4
= log2 16 − log2 (34 ) − log2 (25 )

= 4 − 6.34 − 5 = −7.34
ሐ) logb M(N−1 )

−1 M
logb M(N ) = logb
N
= logb M − logb N
◦ ፫ኛ ሕግ፦ log(zn ) = n log z
bx = z የእርባታ ፋንክሽን (1)
የz ሎጋሪዝም ቃል ይህ ነው።
x = logb z (2)
ወደ ሎጋሪዝም ዐራቢ ሕግ ለመድረስ፦
bcx = zc ዐራቢኃይሉን በc በሁለቱም ወገን እናባዛ

c
logb z = cx
= c logb z የx ከ(2) ስንተካ
ምሳሌ 13.2.10. በ፫ኛ ሕግ ወይም በሌሎች የሎጋሪዝምን ቃላት አብራርቶ መጻፍ ፣ እንዳስፈላጊነቱ መገምገም
ሀ) log10 zlog10 100 = 6
(log10 100)(log10 z) = 6 በአራቢኃይል ሕግ መሠረት

2 log10 z = 6 log10 100 = 2 ስለሆነ
log10 z = 3 በ2 ሁለቱን ወገኖች ስናጣፋ
z = 1000 እንደ 103 = 1000
logb z
ለ) logb z3
logb z
በአራቢኃይል ሕግ መሠረት
3 logb z
logb z 1
= ስናጣፍ እዚህ ያይ ደርሰናል
3 logb z 3
ሐ) logb z6 = logb z12
6 logb z = 12 logb z በአራቢኃይል ሕግ

logb z = 2 logb z በ6 ስናጣፍ
logb z ስናሸጋሽግ
ተጨማሪ የሎጋሪዝም ንብረቶች
ከላይ ካየናቸው ሕግጋት በተጨማሪ ቋሚ ንብረቶች ዝርዝር ከሞላ ጐደል እነዚህ ናቸው።
ሀ) logb 1 = 0 ምክንያቱም b0 = 1
ለ) logb b = 1 ምክንያቱም b1 = b
ሐ) logb bx = x ምክንያቱም bx = bx
መ) blogb x = x ማረጋገጫው ለመለማመጃ ጥያቄ ተትቷል።

loga x
ሠ) logb x = loga b የሎጋሪዝም ተራቢን መቀየር ከተፈለገ
ምሳሌ 13.2.11. የሎጋሪዝም እኬሌታ መገምገም

ሀ) 83x+2 = 4096 ethmt (ተራቢው 8 ነው)
log8 83x+2 = log8 4092 ሁለቱን ወገኖች በlog8 ስናባዛ

(3x + 2) log8 8 = log8 4092 በሎጋሪዝም ፫ኛ ሕግ መሠረት
(3x + 2)(1) = log8 4092 log8 8 = 1 ስለሆነ
3x + 2 = 4 log8 4092 = 4 ስለሆነ
2
x= ደርሰናል
3
2
+1
ለ) 5x = 17
x2 + 1 = log10 17 ሁለቱን ወገን በ log10 ካባዛን በኃል

x2 + 1 = 1.230 log10 17 = .1.230 ስለሆነ
√
x = ± .230 ደርሰናል
ሐ) ተራቢውን በመቀየር የሎጋሪዝም መፍትሔ

የዚህ ሎጋሪዝም መፍትሔ ተራቢውን ወደ 10 በመቀየር ማነው? log2 512

log10 512
log2 512 =
log10 2

2.71
= =9
.3010
ምሳሌ 13.2.12. የእርባታና የሎጋሪዝም ፋንክሽኖች ንድፎች

አንደኛው ንድፍ ከዚህ በታች የተሰጡትን የእርባታ ፋንክሽን እንዲሁም የተመላሽ ፋንክሽን በመጠቀም በተራቢ 2 ላይ ፣ ሁለተኛው ንድፍ ደግሞ
1
በተራቢ 2 ላይ መንደፍ ነው።
bx = y ለx (−8 ≤ x ≤ 8)
logb x = y ለx (0 < x ≤ 8)
መፍትሔ፦
1
የተጠየቀው የሁለቱን ፋንክሽኖች ንድፍ በተራቢ 2 እና 2 ላይ ነው። እያንዳንዳቸው በምስል 13.6.1 እና refምዕራፍ-ሎጋሪዝም፦ንድፍ-በተራቢ-1/2-ላይ
ላይ ቀርበዋል። ሁለቱ ፋንክሽኖች አንዱ የአንዱ ተመላሽ ስለሆኑ በንድፉ ላይ እርስ በርስ ተንፀባርቀዋል። በመሀከላቸው ቀዶ ያለፈው የሠረዝ
መስመር ይህንን ለመጠቆም ነው። ተራቢውን መቀየር ያመጣውን ለውጥ ከልብ ልናስተውል ይገባል።
8 8
y f(x)=x y f(x)=x
6 6
4 4
x
f(x)=2x f(x)=( 12 )
2 2
x x
−8 −6 −4 −2 2 4 6 8 −8 −6 −4 −2 2 4 6 8
−2 −2
−4 f(x)=log2 x −4 f(x)=log 1 x
2
−6 −6
−8 −8
1
(13.6.1) ንድፍ በተራቢ 2 ላይ (13.6.2) ንድፍ በተራቢ 2 ላይ
መለማመጃ
ልምምድ 13.2.1 የሚቀጥሉት ጥያቄዎች በሎጋሪዝምስ ላይ ነው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል
መፍትሔ ፈልጉ።
I ስለዐሥር እርባታና (characteristic) እና የአባዥ እርባታ (mantissa)
1. የእያንዳንዱን የዐሥር እርባታና (characteristic) የአባዥ እርባታ (mantissa) ስጡ።
1
ሀ) 0.00001 ለ) 61378000 ሐ) 100
መ) .45013 ሠ) .5011 × 100 ረ) 32091
ሰ) 500
.5 ሸ) .0003200 ቀ) 4.1945 × 104
2. የሎጋሪዝም ሠንጠረዥና እንደ አሥፈላጊነቱ «የአማካይ ግምት» (interpolation) በመጠቀም የእነዚህን ሎጋሪዝም ፈልጉ።
ሀ) 89012 ለ) 1.29 ሐ) 32048
መ) 10, 000 ሠ) 128 ረ) 2.718

53
ሰ) 3.145 ሸ) 29032 ቀ) 5−2
I ሎጋሪዝም ግምግማ
3. እነዚህን የሎጋሪዝም ቃላት በትናችሁ (ዘርዝራችሁ) ጻፉ።
ሀ) logb (M) − logb (NM) ለ) (logb (M))(logb (N)) = logb (N)
ሐ) logb ( ij )( kr ) መ) logb zlogb z

9 log10 y
ሠ) 3 log10 y ረ) log10 10003
8 ln y
ሰ) log10 (MN)3 ሸ) 2 ln y2
ቀ) 15 log10 WZ − 8 log10 WZ
4. የሚከተሉትን ቃላት ወደ እርባታ ፋንክሽን ቀይሩ።
ሀ) log5 z = 4 ለ) log5 zw = 4
1
ሐ) logb z − logb w መ) 2 logb z = x
ሠ) loge y3 = x
5. እነዚህን የሎጋሪዝም ጥያቄዎች ገምግሙ

2 √
ሀ) 2x +2x+1
= (x + 1) ለ) log10 5
503 × 302
734

ሐ) log2 83 መ) log10 910
3
ሠ) log10 a
a7
ረ) loge e
2
ሰ) log z +4z+3
z+1 ሸ) logb zlogb z
ቀ) log10 .1 + 7 log10 .01
I ሎጋሪዝም ንድፎች
6. ቀጥሎ ያሉትን የሎጋሪዝም ፋንክሽኖች ንደፉ።
ሀ) log2 y ለ) loge y
ሐ) log10 y2 መ) log2 y እና y = 2x
10 log10 y
ሠ) 5 log10 y
ምዕራፍ 14
ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ
ይዘት
14.1 ሥርዓተንድፉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
14.2 ዋልታዊ ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
14.2.1 መስመሮች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
14.2.2 ክቦች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
14.2.3 ሊመሶን (Limaçon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
14.2.4 ካርድዮኦይድ ልቦች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
14.2.5 አርከሜዲያዊ አዙሪት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
14.3 ዕኩሌታዎች ፥ ዐራትማዕዘናዊና ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
14.3.1 ተነዳፊ ጥምር ነጥባት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
14.3.2 ዕኩሌታዎች በሥርዓተንድፎች መካከል . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
300 ምዕራፍ 14. ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ
የ
ዐራት ማእዘን ሥርዓተንድፍ በሁለቱ x እና y እንዝርቶች ላይ የተዋቀረ ፣ ገጹ እኩል በአራት የተከፈለ ፣ እያንዳንዱ ተነዳፊ ነጥብ የx እና y
ጥምር የሆነ ፣ ልዩ ልዩ ፋንክሽኖችን መወከል የሚችል ሥርዓት ነው። ከአያሌ ሥርዓተንድፎች መካከል አንዱ እዚህ አሁን የምናጠናው «ዋልታዊ
ሥርዓተንድፍ» (polar coordinate) ነው። ከእሱ ጋር ተያይዞ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፥ ዋልታዊ የንድፍ አይነቶች ፥ የጥምር-ነጥብ
አጻጻፍ በዋልታዊ እንዲሁም በዐራትማዕዘናዊ እና የመሳሰሉትን አብረን እንመለከታለን።
በሥራ ዓለም ለአየርና ለባሕር ጉዞ ግዴታ በሆኑት «በሬዳር» እንዲሁም «ሶናር» (sonar) ቴክኖሎጂ ውስጥ አይነተኛ ቦታ አለው። ነገሮችን
ከአንድ መነሻ አንፃር ያሉበትን «ርቀት» እና «ማዕዘን» ለማወቅና ለመከታተል በሰፊው በሥራ ላይ ውሏል። በፀሐይ ዙሪያ የዓለማትንና ሌሎች አካላትን
ያሉበትን ቦታ ለመለየትና ለመከታተል ሁነኛ መሣሪያ ነው። የንድፍ ሥርዓት እንደመሆኑ መጠን ፣ የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች የሚያሳዩት ገፅታ በቃል
ሳይሆን በምስል መታዘቡ ዓይን ከፋች ነው።
3 cos(e ∗ x/8) 3 sin(πx)
(14.1.1) ጽጌረዳ በአንድ ቀለም (14.1.2) ጽጌረዳ በሕብር ቀለም
ዋልታ (ወልተወ ፥ ወልታ)፦

የባጥ ገበታ ፣ ጣራ ፥ መወጠኛ ፤ በመካከሉ የምሰሶ ጫፍ ፥ መግቢያ ፥ ሰፊ ቀዳዳ ፤ በዙሪያው ለመር መጥለፊያ ፣ ብዙ ብስ ያለው
፤ በስተላይ ውቅር በስተታች ጭምጭማት የሚደረግበት…።
ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ፦
ድንጋጌ 14.1 ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ (polar coordinates) ፦

የዋልታዊ ሥርዓተንድፍ በገጹ ላይ ፣ በአውንታዊ x-እንዝርት ብቻ የተዋቀረ ፣ ጥምር-ነጥባትን በሬድኤስና ማዕዘን (r, θ) መንደፍ የሚፈቅድ
፣ የተወሰኑ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች የመሳያ ዘዴ ነው።
ሬድኤስ (r)፦ ከዋልታ ከእምብርት ተነስቶ

→ (r, θ)
በየትኛውም አቅጣጫ የሚለካ ፤ ስለዚህ አቅ- ት
ርቀ
ጫ
ጣጫዊ ርቀት ነው። አቅጣ
ባለ
r=
ማዕዘን (θ)፦ ሬድኤስ r በሚያደርገው ዙሪያ θ
ዋልታ x
ተከሳቹ። x--እንዝርት
14.1 ሥርዓተንድፉ 301
14.1 ሥርዓተንድፉ
ከአያሌ ምዕራፎች በፊት የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ንድፎች ከዐራትማዕዘን አድማስ አንፃር የሚያሳዩት ባህሪያት ተነስቷል። አሁን ደግሞ በክብ አድማስ
ሥር የሚያንፀባርቋቸውን ልዩ ልዩ ባህሪያት እናያለን። በእርግጥ የዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ክባዊ ነው ፤ አድማሱም ክባዊ ነው። ከዚህ በታች የቀረቡት
ሁለት ምስሎች የሁለቱን ሥርዓት ልዩነት ያሳያሉ---በስተግራ ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ፣ በስተቀኝ የዐራትማዕዘን።
2π
4
4 y
3π π 3
4 4
1
4π 0 2 4 6 8 10 x
4
x--እንዝርት −4 −3 −2 −1 1 2 3 4
−1
−2
5π 7π
4 4 −3
6π
4
−4
(14.3.1) ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ (14.3.2) ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ
ዝርዝር ማብራሪያ እነሆ፦
• ዋልታ፦ ልክ የሚጀምርበት የንድፉ እምብርት «ዋልታ» ወይም «መነሻ» ይባላል። የዋልታ ተነዳፊ ጥምር ነጥብ ሁልጊዜ (r, θ) =⇒
(0, 0) ነው።
• እንዝርት፦ ከእምብርት ተነስቶ ወደ ቀኝ የሚጓዘው አውንታዊ x የሥርዓተንድፉ ብቸኛ እንዝርት ነው። ይህ እንዝርት ሬድኤስንና ማዕዘንን
ለመወከል የሚያስችለን ምሶሶ ነው።
• ዋልታዊ ጥምር-ነጥብ ጥምር ነጥብ ፦
◦ ዋልታዊ ጥምር-ነጥብ የምንለው ንድፉን የምንስልበት ወይም የምንገነባበት እያንዳንዱን ተነዳፊ ነጥብ እና በአጻጻፍ ረገድ እንደ (r, θ)
የምንወክለውን ነው።
◦ ዋልታው ወይም እምብርቱ ያለበት (0, 0) ነው። የማዕዘኑ ዕሴት ምንም ይሁን ምን r = 0 እስከሆነ ድረስ ፣ ነጥቡ ዋልታው ላይ
ይሆናል።
◦ ሬድኤስ (r) ከዋልታ ወይም ከእምብርት ተነስቶ በየትኛው አቅጣጫ የሚለካ ፣ ማዕዘን (θ) ደግሞ ከx-እንዝርት ተነስቶ እስከ
ሬድኤስ (r) ተከሳቹ ነው። ምስል 14.4 ውስጥ የተጠቆመው ጥምር-ነጥብ የሚገኘው 8 ልክ ከእምብርት ርቆ ፣ በማዕዘን በኩል
120◦ ተጕዞ ነው።
π
2
3π π
4 4
(8, 2π
3 )
0 2 4 6 8 10
π
x--እንዝርት
ምስል 14.4: ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ፦ዋልታዊ-ጥምር

◦ የማዕዘን ጕዞ፦ በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ አንድ ዙር 360◦ ከመሆኑ በላይ ዙሪያው ሊደጋገም ይችላል። ፊታችንን ወደ ሰሜን ካደረግን ፣
የማዕዘኑ ጉዞ ከምስራቅ ወደ ምዕራብ አቅጣጫ ከሆነ ፣ «አውንታዊ ማዕዘን» ፤ ጉዞው ከምዕራብ ወደ ምስራቅ ከሆነ አሉታዊ
ማዕዘን ይሆናል።
(r, θ)
θ x--እንዝርት
r
r
θ
(r, −θ)
x--እንዝርት
(14.5.1) አውንታዊ የማዕዘን ጉዞ (14.5.2) አሉታዊ የማዕዘን ጉዞ
◦ ዋልታዊ ጥምር-ነጥብ በአያሌ አገላለጽ፦ በዋልታ ሥርዓት ያለን ብቸኛ እንዝርት አውንታዊው x በመሆኑ ፣ በእንዝርት ደረጃ
አሉታዊ ልክ የለንም። ስለዚህ እንደ ዐራትማዕዘን ሥርዓት ፣ ተነዳፊ ነጥቦችን በአንድ ብቸኛ ቃል የመግለጽ መንገድ የለም። በተናጣል
360◦ ዙሪያ ውስጥ ፣ ቢያንስ አራት መጻፊያ ዘይቤዎች አሉ ፤ እነሱም፦
(r, θ) ፥ (−r, π + θ) ፥ (r, −(2π − θ)) ፥ (−r, −(π − θ)
ምሳሌ 14.1.1. የአንድ ተናዳፊ ጥምር-ነጥብ አገላለጽ (r = 3) እንዲሁም (θ = 45◦ ) ከሆነ ፣ አራቱ አጻጻፎች
አነማን ናቸው?
(3, 45◦ ) ፥ (−3, 225◦ ) ፥ (3, −315◦ ) ፥ (−3, −135◦ )
ማሳሰቢያ፦ ይህ የአንድ ዙር ብቻ አገላለጽ ነው ፤ ስለዚህ የዙሪያው ጥምጥም እየጨመረ ሲመጣ ፣ አገላለጹም ያድጋል።
ቀጥለን የዳሰስናቸውን ንጦቦች የሚመለከት ጥቂት ምሳሌዎችን እንመልከት።
ምሳሌ 14.1.2. በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ላይ የሚከተሉትን ዋልታዊ ጥምሮች የት ሊሆኑ ይገባል?

ሀ) (9, −30◦ ) ለ) (−9, −30◦ ) ሐ) (4, 225◦ ) መ) (−4, −240◦ ) ሠ) (0, 0)
መፍትሔ፦ የእያንዳንዱ ጥምር-ነጥብ ንድፍ የሚከተለው ነው።
2π
4
3π π
4 4
ለ
መ
4π 0 2 4 6 8 10
4
ሠ
ሐ
ሀ
5π 7π
4 4
6π
4
J
14.1 ሥርዓተንድፉ 303
ምሳሌ 14.1.3. የተነደፉት ነጥቦች ዋልታዊ ጥምሮች እነማን ናቸው?
2π
4
3π π
4 4
ሠ
ለ መ
4π ሀ 0 2 4 6 8 10
4
5π 7π
4 4
6π
4
መፍትሔ፦ የእያንዳንዱ ጥምር-ነጥብ ቀጥሎ ቀርቧል።
ሀ) (6, 180◦ ) ለ) (3, 90◦ ) ሐ) (−5, 135◦ ) መ) (7, 30◦ ) ሠ) (8, −270)
ምሳሌ 14.1.4. በተናጠል 360◦ ዙሪያ (r = 6) እና (θ = π4 ) ከሆኑ ፣ የአራቱ የጥምር አጻጻፍ እንዴት ናቸው?
መፍትሔ፦ ይህ መልስ አግባብነቱ ለመጀመሪያው የ360◦ ዙር ነው።

ሀ) 6, π4 ለ) −6, 5π
4

ሐ) 6, − 7π
4 መ) −6, − 3π
4
መለማመጃ
ልምምድ 14.1.1 ከዚህ በታች የቀረቡት ጥያቄዎች ስለ ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ
በመከተል መልሳችሁን ስጡ።
I ስለ ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ
ሀ) በዐራትማዕዘናዊ እና በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ መካከል ያለውን ልዩነት ዘርዝሩ።
ለ) ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ በየትኛቹ መስክ ጠቀሜታ አለው?
ሐ) ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ስንት እንዝርቶች አሉት?
መ) የዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ጥምር-ነጥብ ከምን የተወጣጣ ነው? መልሳችሁን አብራሩ።
ሠ) በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ አውንታዊነትና አሉታዊነት እንዴት ይገለፃል?
ረ) በዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ ላይ የምንገልጸውን ክብ እንዴት በዋልታዊ ላይ መግለጽ እንችላለን?

2. በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ላይ የሚከተሉትን ዋልታዊ ጥምሮች የት ሊሆኑ ይገባል?
π
π

ሀ) (7, 6 ) ለ) (−7, 6 )
π

ሐ) (6, 2 ) መ) (6, − π6 )
ሠ) (1, 0) ረ) (−3, −315◦ )
14.2 ዋልታዊ ንድፎች

የዋልታ ሥርዓተንድፍ ዋናው ዓላማ ለትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች ተጣጣሚ ሁኔታ መፍጠርና ተጨማሪ ልዩ ጠባዮቻቸውን ማሳየት ነው። በወል የታወቁ
ዋልታዊ የንድፎች አይነቶች አሉ።
ሀ) መስመሮች ለ) ክቦች
ሐ) ሊመሶን ቀንድ አውጣ (limaçon) መ) ካርድዮኦይድ ልቦች (cardioid)
ሠ) ለምንስኬት (lemniscates) ረ) ጽጌሬዳ (Rose)
ሰ) አርክሜዲያዊ አዙሪት (Archimedean spiral)
ሒሳብነክ ንድፎችን ለመሣል የግድ የሆነ ዕኩሌታ ወይም ፋንክሽን ያስፈልገናል። እንደ አልጀብራው y = f(x) ሁሉ ፣ የዋልታ ንድፍ በ r = f(θ)
የዕኩሌታ ዘይቤ ላይ የተመሠረተ ነው። እዚህ ላይ ነፃ-ወገን ማዕዘናት ሲሆኑ ፣ ጥገኛ ወገን ደግሞ ሬድኤሶች ናቸው።
14.2.1 መስመሮች
መስመሮች ለመንደፍ ቢያንስ ሦስት መላዎች አሉ--ልዩነታቸው ቀጥሎ ተብራርቷል። አመዳደቡ መላዎቹን ለማብራራት እንጂ በመስመሮች መካከል ልዩነት
ስላለ አይደለም።
1ኛ) ይህ መላ በነፃ መስመሮችን ለመንደፍ ይረዳል። ተከፋይና አካፋዩን በመቆጣጠር የመስመሩን ግድለትና ርዝመት ማስተካከል ይቻላል።
C
ማለት A ፥ B ፥ C ቋሚ ቍጥሮች ናቸው
A sin(θ) ± B cos(θ)
በምስሎች 14.6.1 ፥ 14.6.2 እና 14.6.3 ያሉት ንድፎች የዚህ ዕኩሌታ ውጤት ናቸው።
2ኛ) የቁምና የጋድም መስመር የምንሻ ከሆነ ፣ ቀላሉ አማራጭ ይህ ነው። ዕኩሌታው ከላይ ካየነው ጋር ይቀራረባል። እንዲያውም የዛው ዘር ነው
ቢባል ከእውነት አይርቅም።

 C
ጋድም መስመር
sin(θ)
 C
የቁም መስመር
cos(θ)
በምስል ?? የምናየው ንድፍ በእርግጥ የእነዚህ ዕኩሌታዎች ውጤት ነው።
3ኛ) በእምብርት ላይ አማካይ ያደረገ ፣ ነገር ግን በተፈቀደው ማዕዘን የሚገዛ መስመር የምንሻ ከሆነ ፣ ይህ አንዱ አማራጭ ሆኖ ሊታሰብ ይገባል።
(r, θ) ማለት r የመስመሩ ርዝመት እና θ ለዛ መስመር «ዝንባሌ» ናቸው።

14.2 ዋልታዊ ንድፎች 305
π π π
2 6 2 4 2
sin(θ)+3 cos(θ) cos(θ)
3π π 6 3π π −4 3π π
sin(θ)−3 cos(θ) sin(θ)
(135◦ , r) (45◦ , r)
4 4 4 4 4 4
0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10
π π π
5π 7π 5π 7π 5π 7π
4 4 4 4 4 4
3π 3π 3π
2 2 2
(14.6.1) ነፃ መስመር (14.6.2) የቁምና የጋድም መስመሮች (14.6.3) እምብርት ያማከለ መስመር
14.2.2 ክቦች
በዐራትማዕዘን ሥርዓት አንድን ክብ በ x2 + y2 = r2 ቀመር ወይም የcos(θ) እና የsin(θ) ፋንክሽኖች አጣምሮ በመጠቀም ማውጣት
እንችላለን። በዋልታ ሥርዓት ዘይቤው ይለያል። የወጠነው ክብ ዋልታውን እምብርቱ ካደረገ ፣ ይህ ዝምድና r = b ፣ ማለት r ሬድኤስ ፥ b ደግሞ
ማንኛውም ቍጥር በቂ ነው። ዳሩ ግን የሳይንና የኮሳይን ፋንክሽኖች ከሚያመነጯቸው ንድፎች መካከል ክቦች ይገኙበታል።



b
r = ±a cos(θ) (14.1)


±b sin(θ)
ማሳሰቢያ፦ ምንም እንኳን እነዚህ ዕኩሌታዎች ክብ ያወጣሉ ቢባልም ፣ ወደፊት እንደምናየው «ጽጌረዳ» ተብሎ ከሚጠራው የንድፍ ዕኩሌታዎች
ጋር በጥብቅ ይቀራረባሉ።
ከሚከተለው ሠንጠረዥ እና r = a cos(θ) እንጀምር።
θ 0◦ 30◦ 60◦ 90◦ 120◦ 150◦ 180◦
r = cos(θ) 1 0.866 0.5 0 −0.5 −0.866 −1
እነዚህን ዋልታዊ ጥምሮች ስንነድፍ የምናገኘው ቅርጽ በምስል 14.7.1 ላይ ያለውን የክብ ዱካ ሲሰጠን ፣ ሙሉ በሙሉ ግን ስንነድፈው በምስል
14.7.2 ላይ ያለውን ይመስላል።
90 90
a cos(θ)
135 45 135 45
0 0.5 1 0 0.5 1
180 0 180 0
225 315 225 315
270 270
(14.7.1) የክብ ዱካ (14.7.2) ሙሉ ክብ
ከእነዚህ ንድፎች በዋልታ ሥርዓት ላይ ሁለት የክብ ልዩ ባህሪያትን እንታዘባለን።
1. በሠንጠረዣችን የሰጠናቸው ማዕዘናት ከ0 እስከ 180 ሆነው ፤ ነገር ግን ያገኘነው ክብ ዙሪያ ነው። ይህ ከለመድነው ይለያል። ይሁን እንጂ
ሠንጠረዣችን በቅርብ ካስተዋልን ፣ የትሪግኖሜትሪው ፋንክሽኑ በተሰጠው ርቀት ውስጥ ክብ አመንጪነቱን ዴታው ይናገራል።
2. ክቡ ከዋልታ ወይም ከእምብርት በስተቀኝ ነው የዋለው። ለዚህ ዋናው ምክንያት አሁንም ያቀረብነው ፋንክሽን በዋልታ ሥርዓት ላይ ልዩ ባህሪ
ማሳየቱን ነው።
በ14.1 የተሰጡትን ፋንክሽኖች በአውንታዊና በአሉታው ማንነታቸው በአንድ ላይ ሲነደፉ ፣ የሚከተለውን ውጤት እናገኛለን። ሁለቱ በጠራ ሰማያዊ
የተሳሉት ክቦች የcos(θ) እንዲሁም በቀይ ቡና የታሳሉት ደግሞ የsin(θ) ናቸው። የትኛው የአውንታዊ ፣ የትኛው የአሉታዊ ውጤት መሆኑን በጥሞና
ተመልከቱት። በስተቀኝ የምታዩት ምስል ከ0◦ እስከ 3000◦ ባለው ድግሪ የተፈጠረ የ (5 ∗ sin(x))(4 ∗ cos(x)) ዕኩሌታ ውጤት ነው።
90 ±8 cos(θ)
135 ±8 cos(θ)
45
0 2 4 6 8 10
180 0
225 315
270
(14.8.1) የክቦች አቀማመጥ (14.8.2) ከክብ ባሻገር
14.2.3 ሊመሶን (Limaçon)

«የሊመሶን» ቃል የፈረንሲያዊነቱ ፍንጭ የሚሰጠን ከሆነ ፣ የንድፉ አይነት መጀመሪያ የተገኘው በፈረንሳይ ሒሳባዊያን ስለሆነ ነው። የሊመሶን ንድፎችን
የሚሰጡት ዕኩሌታዎች እነዚህ ናቸው።

b ± a cos(θ) በረድፍ ረገድ
r= (14.2)
b ± a sin(θ) በዓምድ ረገድ
በተውላጠ-ቃላት a እና b ባለው ዝምድና መሠረት ልዩ ልዩ የሊመሶን ንድፎች ይወጣሉ። ቢያንስ የሚከተሉት መሥፈርቶች አሉ።


 b/a < 1 ሊመሶን ከቀለበት ጋር



b/a = 1 ካርድዮኦይድ (cardioid)
ሊመሶን →

 1 < b/a < 2 ሰርጓዳ ሊመሶን


b/a >= 2 ውስጣዊ ሊመሶን
ከላይ በተጠቀሱት መሥፈርቶች መሠረት የምናገኛቸው አራቱ ንድፎች የሚከተሉት ናቸው።
2π 2π 2π 2π
4 4 4 4
3π π 3π π 3π π 3π π
4 4 4 4 4 4 4 4
4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8
4 4 4 4
5π 7π 5π 7π 5π 7π 5π 7π
4 4 4 4 4 4 4 4
6π 6π 6π 6π
4 4 4 4
(14.9.1) 2+4 cos(θ) (14.9.2) 3+3 cos(θ) (14.9.3) 3+2 cos(θ) (14.9.4) 3+1.5 cos(θ)
አነስተኛ ለውጥ በማድረግ ከቶ ድንቅ የሆነ ውጤት ማግኘት እንችላለን። በምስል 14.10.1 ለቀረበው ንድፍ ፣ በዕኩሌታው ላይ የተደረገው ለውጥ
ማዕዘኑን በπ ማባዛት ብቻ ሆኖ ፣ የተሰጠው የማዕዘን አራራቂ 0 → 10, 000 ነበር። በስተቀኝ ላለው ንድፍ ማዕዘኑን በπ በማካፈል ሲለይ ፣
እንዲሁም የa እና b ቍጥሮች እንዲያድጉ ተደርጓል። ነገር ግን የመጣው ውጤት በቅድሚያ በፍፁም ለመገመት የሚያዳግት ነው።
9 + 11 cos(θ/π))
2 + 5 cos(θ ∗ π))
(14.10.1) 2 + 5 cos(πθ)) (14.10.2) 9 + 11 cos(θ/π)
ምሳሌ 14.2.1. ዕኩሌታን በዋልታዊ ሥርዓት ላይ መንደፍ
3(1 − cos(θ))
መፍትሔ፦
• በቅድሚያ ዕኩሌታችንን እናቃል።
3 − 3 cos(θ))
• አስከትለን የምንነድፋቸውን ጥምር ነጥባት ሠንጠረዥ እንገንባለን።
θ 30◦ 60◦ 90◦ 120◦ 150◦ 180◦ 210◦ 240◦ 270◦ 300◦ 330◦
r = 3 − 3 cos(θ) 0.40 1.50 3.00 4.50 5.60 6.00 5.60 4.50 3.00 1.50 0.40
ማሳሰቢያ፦ ፋንክሽኑን ስንገመግም ያገኘናቸው አንዳንድ ውጤቶች የግድ መጠቅለል ስላለባቸው ግምታዊ ባህሪ አላቸው።
• ቀጥለን ወደ ነደፋ እንጓዛለን እናም የመጀመሪያው የንድፉን ዱካ የምንገምትበት አይነት ሲሆን የሚቀጥለው ሙሉ ንድፍ ነው።
2π 2π
4 4
3π
3 π− 3 cos(θ) 3π
3 π− 3 cos(θ)
4 4 4 4
4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8
4 4
5π 7π 5π 7π
4 4 4 4
6π 6π
4 4
(14.11.1) የንድፉን ዱካ ስንነቅስ (14.11.2) ንድፉን በሙሉ ቀለም
J
14.2.4 ካርድዮኦይድ ልቦች

ካርድዮኦይድ ልቦች (cardioid) ልክ እንደስሙ የልብ ቅርጽ ነው። ዕኩሌታዎቹ እነዚህ ናቸው።

a ± a cos(θ) ረድፋዊ
r= (14.3)
a ± a sin(θ) ዓምዳዊ
አውንታዊ የኮሳይን ፋንክሽን ልቡን በጐን ከዋልታው በስተቀኝ ፣ የአሉታዊው ደግሞ ከዋልታው በስተግራ ፤ አውንታዊ የሳይን ፋንክሽን ልቡን ከዋልታው
በላይ ፣ እንዲሁም አሉታዊው የሳይን ፋንክሽን ልቡን ከዋልታው በታች ያቆማሉ።
2π 2π 2π 2π
4 4 4 4
4 4 4 4 4 4 4 4
4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8 4π 0 2 4 6 8
4 4 4 4
5π 7π 5π 7π 5π 7π 5π 7π
4 4 4 4 4 4 4 4
6π 6π 6π 6π
4 4 4 4
(14.12.1) a+a cos(θ) (14.12.2) a−a cos(θ) (14.12.3) a+a sin(θ) (14.12.4) a−a sin(θ)
በካርድዮኦይድ ዕኩሌታዎች ላይ አነስተኛ ለውጥ በማከል ከዚህ በታች የምታዩዋቸው ንድፎች ወጥተዋል። የሥነሒሳብ ትንግርት!
(4 ∗ e) + (4 ∗ e) sin(πθ)
π + π cos(πθ)
(14.13.1) ካርድዮኦይድ ጥልፍልፍ (14.13.2) ካርድዮኦይድ መሀከሉ ሲጐላ
ጽጌረዳ
የጽጌረዳ (Rose) ዕኩሌታዎች እነዚህ ናቸው።


a cos(zθ) ረድፋዊ ዝንባሌ
r= (14.4)
a sin(zθ) ዓምዳዊ ዝንባሌ
የጽጌረዳ ንድፎች የሚያሳዩት ገፅታ በቅጠላቸው ይገለጣል። የቅጠሎቹ ብዛት በማዕዘኑ «አባሪ ቍጥር» (coefficient) z ይወሰናል። የተውላጠ-ቃል
a ኃላፊነት በትልቅነት ደረጃ የቅጠሎችን መጠን መቆጣጠር ነው።




 z = 0 ከሆነ ምንም ቅጠል አይኖርም



z = 1 ከሆነ ቅጠሉ ክብ ነው
ጽጌረዳ → z = ሙሉ ቍጥር ከሆነ የቅጠል ብዛት የሙሉውን ቍጥር እጥፍ ይሆናል



z = ጐደሎ ቍጥር ከሆነ


የቅጠል ብዛት ራሱ ጐደሎ ቍጥር ነው

z = ባለዴሲማል ቍጥር ከሆነ የቅጠል ብዛት ቢያንስ እጥፍ የሚደርስ ይመስላል
2π 2π 2π 2π
4 4 4 4
4 4 4 4 4 4 4 4
4π 0 2 4 6 8 10 4π 0 2 4 6 8 10 4π 0 2 4 6 8 10 4π 0 2 4 6 8 10
4 4 4 4
5π 7π 5π 7π 5π 7π 5π 7π
4 4 4 4 4 4 4 4
6π 6π 6π 6π
4 4 4 4
(14.14.1) ጽጌረዳ በደጋፊ 1 ቍጥር (14.14.2) ጽጌረዳ በደጋፊ 2 ቍጥር (14.14.3) ጽጌረዳ በደጋፊ ጐደሎ ቍጥር (14.14.4) ጽጌረዳ በደጋፊ ሙሉ ቍጥር
ከላይ ያየናቸው ንድፎች በኮስይን ፋንክሽን ላይ የተመሠረቱ ናቸው። ወደ ሳይን ፋንክሽን ስንሻገር የቅጠሎቹ ቅርጽ ባይለያይም ፣ በተወሰነ ደረጃ ይቅጠሎቹ
አቀማመጥ ዓምዳዊ ለውጥ ያደርጋሉ። ይህንን ባህሪ ከዚህ በታች የተሰጡት ንድፎች ያመላክታሉ።
2π 2π 2π
4 4 4
3π π
sin(3θ) 3π
a sin(2θ)
π 3π
aπsin(1.5θ)
4 4 4 4 4 4
4π 0 2 4 6 8 10 4π 0 2 4 6 8 10 4π 0 2 4 6 8 10
4 4 4
5π 7π 5π 7π 5π 7π
4 4 4 4 4 4
6π 6π 6π
4 4 4
(14.15.1) ሳይን ከጐደሎ ቍጥር (14.15.2) ሳይን ከሙሉ ቍጥር (14.15.3) ሳይን በዴሲማል ደጋፊ ቍጥር
እንደሌሎቹ ሁሉ አነስተኛ ለውጥ በዕኩሌታዎቹ ላይ በማከል ይህንን የመሰለ ንድፍ ማውጣት እንችላለን።
a sin(6θ/e) a sin(6θ/π)
(14.16.1) ጽጌረዳ ሐረግ (14.16.2) ጽጌረዳ ዝናር
ምሳሌ 14.2.2. በሠንጠረዥ ዋልታዊ ንድፍ መሣል

ተግባራት፦ ሀ) ሠንጠረዥ በ30◦ ርቀት ማውጣት ለ) በሠንጠረዡ ላይ በመመሥረት ንድፉን መሳል።
r = 8 sin(πθ)
መፍትሔ፦
ሠንጠረዥ፦
θ 30◦ 60◦ 90◦ 120◦ 150◦ 180◦ 210◦ 240◦ 270◦ 300◦ 330◦
r = 8 sin(πθ) 7.98 −1.18 −7.80 2.34 7.46 −3.44 −6.95 4.47 6.28 −5.40 −5.48
ማሳሰቢያ፦ ፋንክሽኑን ስንገመግም ያገኘናቸው አንዳንድ ውጤቶች የግድ መጠቅለል ስላለባቸው ግምታዊ ባህሪ አላቸው።
ንድፍ፦
2π
4
3π
8π sin(πθ)
4 4
4π 0 2 4 6 8 10
4
5π 7π
4 4
6π
4
(14.17.1) ጽጌረዳ ምሳሌ
ለመንስኬት
«ለመንስኬት» (lemniscate) ባለሁለት ቅጠል ጥምዝ ነው። አውንታዊ አልያም አሉታዊ ቢሆን ዕኩሌታው ተመሳሳይ ንድፍ ይሰጣል። በኮሳይንና
በሳይን ያለው ልዩነት ፣ ኮሳይን ጥምዙን በረድፍ ረገድ ሲነድፍ ፣ ሳይን ግን በ45◦ ድግሪ በሰያፍ ረገድ ይነድፋል። ዕኩሌታዎቹና ንድፎቹ እነሆ።

a2 cos(2θ) ረድፋዊ ዝንባሌ
r2 = (14.5)
a2 sin(2θ) ዓምዳዊ ዝንባሌ
2π
4 p
2π
4 p p
aπ cos(2θ) aπ sin(2θ) a sin(2θ/e)
x
3π 3π
4 4 4 4
y y
4π 0 2 4 6 8 10 4π 0 2 4 6 8 10
4 4
5π 7π 5π 7π
4 4 4 4
6π 6π
4 4
(14.18.1) ኮሳይን ለመንስኬት (14.18.2) ሳይን ለመንስኬት (14.18.3) በለመንስኬት ላይ የተመሠረተ
14.2.5 አርከሜዲያዊ አዙሪት
«አርከሜዲያዊ አዙሪት» (Archimedean spiral) ተብሎ በታላቁ የግሪክ ሒሳባዊው «አርኪሜደስ» የሚጠራው ንድፍ ንጥል «አዙሪት
ነው።

aθ (θ >= 0) ከዋልታ መነሻው መረገጫው ነው
r= (14.6)
aθ (θ <= 0) ከዋልታ መነሻው አናቱ ነው
እንደምታዩት ዕኩሌታዎቹ የትኛውንም የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽን አያቅፉም ፤ በሬድኤስና በማዕዘን ላይ ብቻ የተመሠረቱ ናቸው።
π π
2 2
3π π
r = aθ 3π
r=a∗θ
π
4 4 4 4
0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10
π π
5π 7π 5π 7π
4 4 4 4
3π 3π
2 2
(14.19.1) አዙሪት ከእነዱካ (14.19.2) አዙሪት ከብዙ ጥምጥም
ማዕዘኑ አውንታዊ ከሆነ ፣ አዙሪቱ እግሩን ዋልታው ላይ ተረግጦ በኢሰዓት አቈጣጠር (counter-clockwise) ዙሪያ ይሆናል ፤ ይሁንና ማዕዘኑ
አሉታዊ ከሆነ ግን አዙሪቱ አናቱን ከዋልታው ላይ ሰቅሎ በኢሰዓት አቈጣጠር ዙሪያ ይጓዛል። ምስል 14.20.1 ላይ የአውንታዊና አሉታዊ ንድፎች
ዋልታው ላይ እጅ ለእጅ ተያይዘው ከጀመሩ በኃላ ፣ ለየቅል በኢሰዓት ዙሪያ ይጓዛሉ። በስተቀኝ የምናየው ሰፌድ የሚመስል የአዙሪት ንድፍ ነው።
r = aθ r = aθ
r = −aθ
(14.20.1) ደባል አዙሪቶች (14.20.2) አዙሪት እንደ ሰፌድ
መለማመጃ
ልምምድ 14.2.1 ተከታዮቹ ጥያቄዎች ከዋልታዊ ንድፎች ጋር የተያያዙ ናቸው። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ
በመከተል ሥራችሁን በተግባር አሳዩ።
I ወልታዊ ጥምር-ነጥቦች ፥ ንድፎች
1. እያንዳንዱን በዐራቱ ጥምር-ነጥብ አገላለጽ ጻፉ። የሁሉም ጥያቄዎች አራራቂ (0 ≤ θ ≤ 2π) ነው።

ሀ) (r = 2) እና (θ = 15◦ ) ለ) (r = 5) እና θ = π
3 ሐ) (r = 0) እና θ = π
12

መ) (r = −4) እና (θ = 135◦ ) ሠ) (r = 3) እና θ = −3 π4 ረ) (r = −3) እና θ = −7 π6
2. እያንዳንዱን ፋንክሽን ወይም ጥምር-ነጥብ በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ገጽ ላይ ንደፉ።
1
ሀ) r2 = 4 sin(2θ) ለ) r = cos(θ) ሐ) r = 2 − 2 cos(θ)

መ) 4, π2 ሠ) r = 7 ረ) r = 3 + sin(θ)
2
ሰ) r = sin(θ) ሸ) r = 2 cos(3θ) ቀ) r = 3 sin(2θ)
14.3 ዕኩሌታዎች ፥ ዐራትማዕዘናዊና ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ

በዋልታና በዐራትማዕዘናዊ ሥርዓት መካከል መሠረታዊ ዝምድና አለ። አንዱን ከአንዱ ተመራጭ አድራጊው መስፈርት ለተነሳንበት ችግር መፍትሔ
ለመሻት የትኛው መንገድ አመቺና አመርቂ ውጤት ያመጣል ለሚለው ጥያቄ የሚኖረን መልስ ነው።
ከዋልታ ወደ ዐራትማዕዘናዊ ወይም በተቀራኒው ተነዳፊ ነጥቦችን መቀየር ይቻላል። ያ ብቻ ሳይሆን የትሪግኖሜትሪ ዕኩሌታዎችን ወደ ዐራትማዕዘናዊ
ወይም ዐራትማዕዘናዊ ዕኩሌታን ወደ ዋልታዊ ዕኩሌታ መቀየር አሥፈላጊ ከሆነ ሥርዓቱ ይፈቅዳል። በቅድሚያ ነተዳፊ ጥምሮችን ከአንዱ ሥርዓት ወደ
ሌላኛው አቀያየሩን ካየን በኃላ ወደ ዕኩሌታዎች እናመራለን።
14.3.1 ተነዳፊ ጥምር ነጥባት

ተነዳፊ ነጥባትን ከዋልታ ወደ ዐራትማዕዘናዊ ወይም ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታ ሥርዓተንድፍ መቀየር ይቻላል። ለሥራችን እጅግ አሥፈላጊ ፣
ከመጀመሪያውኑ ልናስታውሳቸው የሚገቡ ቍልፍ ቀመሮችና ተዛማጅ ዕኩሌታዎች አሉ።
ድንጋጌ 14.2 ተነዳፊ ነጥባት አቀያየር

ከዋልታ ጥምር ወደ ዐራትማዕዘናዊ፦ y
x = r cos(θ)
(x, y) (r, θ)
y = r sin(θ)
r
y = sin(θ)
ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታ፦
p θ x
r= x2 + y2 x = cos(θ)
y y
tan(θ) = ወይም tan91
x x
ከዋልታ ወደ ዐራትማዕዘናዊ
ከዋልታዊ ጥምር-ነጥብ ወደ ዐራትማዕዘናዊ የመቀየሩ ሂደት የ r cos(θ) እና r sin(θ) ተስተካካዮች እንደ (x, y) ማግኘትን ያሳትፋል።
ምሳሌ 14.3.1. ተነዳፊ ጥምር ነጥብን ወደ ዐራትማዕዘናዊ ቅየራ

የሚከተለው ዋልታዊ ጥምር-ነጥብ እኩል የሚሆነው የዐራትማዕዘናዊ ጥምር-ነጥብ ማነው?
(r, θ) =⇒ (8, 45◦ )
መፍትሔ፦
ከላይ በተሰጠው ድንጋጌ መሠረት፦
√ !
◦ 2 √
x = 8 cos(45 ) = 8 = 4 2 = 5.66
2
√ !
2 √
y = 8 sin(45◦ ) = 8 = 4 2 = 5.66
2
ስለሆነም፦
ዋልታዊ፦ (8, 45◦ ) → ዐራትማዕዘናዊ፦ (x, y) =⇒ (5.66, 5.66)

14.3 ዕኩሌታዎች ፥ ዐራትማዕዘናዊና ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ 313
ቀጥለን እነዚህን ጥምር ነጥባት በሁለቱ ሥርዓት ለየቅል እንነድፋለን።
90
y
135 45
8
5
(8,45◦ ) (5.7,5.7)
2 x
0 2 4 6 8 10
180 0
−10 −7 −4−1
−1 2 5 8 11
−4
−7
225 315
270 −10
(14.21.1) ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ፦ (8, 45◦ ) (14.21.2) ዐራትማዕዘናዊ ሥርዓተንድፍ፦ (5.7, 5.7)
ምሳሌ 14.3.2. ተነዳፊ ጥምር ነጥብን ወደ ዐራትማዕዘናዊ ቅየራ

የሚከተለው ዋልታዊ ጥምር እኩል የሚሆነው ዐራትማዕዘናዊ ጥምር ማንነው?

2π
(r, θ) → −4,
3
መፍትሔ፦
ከላይ በተሰጠው ድንጋጌ መሠረት፦

−1 2π
x = −4 cos = −4 =2
2 3
√ !
2π 3
y = −4 sin = −4 = −1.73
3 2
ስለሆነም፦

2π
−4, → (2, −1.73)
3
ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታዊ
በዐራትማዕዘናዊ ሥርዓት ሥር ፣ ተነዳፊ ነጥባት በ (x, y) መልክ ስለሚገለጹ ፣ ሬድኤስን በፓይታጕራዊ ቀመር እናሰላለን ፤ ተከሳች ማዕዘኑን ደግሞ
«በታንጀንት» ወይም «በተመላሽ ታንጀንት» ፋንክሽን እናገኛለን።
ማሳሰቢያ፦ የዋልታን ተነዳፊ ነጥብ በመጀመሪያው ዙር ቢያንስ በአራት መልክ መጻፍ መቻላችን እንዳለ ሆኖ ፣ በቀጣዮቹ ጥያቄዎች
መመለስ ያለብን የመጀመሪያውን ወይም ቀዳሚውን ብቻ ነው።
ምሳሌ 14.3.3. ተነዳፊ ጥምር ነጥብ ወደ ዋልታዊ መቀየር

ከዚህ በታች ለቀረበው ተነዳፊ ጥምር ነጥብ የአቻው ዋልታዊ ጥምር ማነው?
(x, y) → (3, 4)
መፍትሔ፦
ከ «r» እንጀምር።
p
r= 32 + 42 = 5
አስከትለን የጥምር ነጥቡ ማዕዘን ከx-እንዝርት አንፃር ምን መሆን እንዳለበት እንወስናለን።

4
tan(θ) = ስለዚህ θ = 53◦
3
ወይም

4
tan91 ≈ 53
3
ስለሆነም፦
(3, 4) → (r, θ) → (5, 53◦ )
90
y
135 45
8
5
(5,53◦ ) 2 (3,4)
0 2 4 6 8 10 x
180 0
−10 −7 −4−1
−1 2 5 8 11
−4
−7
225 315
270 −10
(14.22.1) ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ፦ (5, 53◦ ) (14.22.2) ዐራትማዕዘናዊ ሥርዓተንድፍ፦ (3, 4)
ምሳሌ 14.3.4. ተነዳፊ ጥምር ነጥብ ወደ ዋልታዊ መቀየር

ለሚከተለው ዐራትማዕዘናዊ ጥምር የዋልታዊው አቻ ማነው?
√
(x, y) → ( 3, 1)
መፍትሔ፦
የመልሱ ዝርዝር፦
q√
r = ( 3)2 + 12 ≈ 2
√
tan(θ) = 3 ስለዚህ θ = 60◦
ወይም
√
tan91 ( 3) = 60◦
ስለሆነም፦
√
( 3, 1) → (r, θ) → (2, 60◦ )
J
14.3.2 ዕኩሌታዎች በሥርዓተንድፎች መካከል

በዚህ ክፍል ዕኩሌታዎችን ከዋልታዊ ወደ ዐራትማዕዘናዊ ወይም ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታዊ እንዴት እንቀይራለን የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ
እንሞክራለን። ተነዳፊ ነጥባትን አንድ በአንድ ከመቀየር ፈንታ ኃላፊነት ያለበትን ዕኩሌታ ፥ ማሸጋገር እስከተቻለ ድረስ ፣ መቀየሩ ሁነኛ አማራጭነቱ
የተሻላ መፍትሔ ያደርገዋል። የቅየራው ሂደት አለጀብራ ፥ ተዛማጅ ዕኩሌታዎች ፥ እንዲሁም አንዳንድ በዚህ ምዕራፍ ያነሳነቸውን ተዛማጅ ዕኩሌታዎች
ያሳትፋል።
ዕኩሌታ፦ ከዋልታ ወደ ዐራትማዕዘናዊ
ምሳሌ 14.3.5. ዋልታዊ ዕኩሌታን ወደ ዐራትማዕዘናዊ ሥርዓት ማዋቀር

ከዚህ በታች የተሰጠው ዕኩሌታ ወደ ዐራትማዕዘናዊ ከተዋቀረ በኃላ ፣ የሁለቱ አይነት ዕኩሌታዎች ሲነደፉ ምን ይመስላሉ?
r sin(θ) = 3
መፍትሔ፦
የተሰጠን ዕኩሌታ መስመራዊ ነው።
r sin(θ) = 3 መስመራዊ ዕኩሌታ

y=3 ከምናውቀው y = r sin(θ) ስለሆነ
ዐራትማዕዘናዊ ንድፍ ግልጽና ማብራሪያ የማይጠይቅ ነው። የዋልታዊ ሥርዓትን በሚመለከት ግን ሁለት ነገሮች ላይ መጠንቀቅ አለብን።
በቅድሚያ ዕኩሌታውን ለንድፍ እናዘጋጅ።
r sin(θ) = 3
3
r= ለ«r» ስናቃልል
sin(θ)
ዕኩሌታውን ስንነድፍ ጥንቃቄ ካላደረግን «በዚሮ የማካፋል» ችግር ውስጥ እንወድቃለን። ለምሳሌ በዚህ (0 ≤ θ ≤ 180) አራራቂ ውስጥ
፣ ዕኩሌታው θ = 0 እና θ = 180 ሲሆን የማይደነገግ ይሆናል። በዚህ ምክንያት ሁለቱን ሁኔታዎች ማስወገድ እንዳለብን አንርሳ።
10 90
y
8 135 45
6
4
2 x 0 2 4 6 8 10
180 0
−10−8−6−4−2
−2 2 4 6 8 10
−4
−6 4
y=4 sin(θ)
−8 225 315
−10 270
(14.23.1) መስመራዊ ዕኩሌታ (14.23.2) (0 ≤ θ ≤ 180)

የሚከተለው የዐራትማዕዘናዊ ሥርዓት ዕኩሌታ ማነው?
r=7
መፍትሔ፦
ሁለቱን የግራና የቀኝ ወገኖች አንድ ራሳቸውን እርስ በርስ አባዝተን በተገቢው ተዛማጅ እንተካ። በዚህ እርምጃ የሚዛነፍ የለም።
r2 = 49 =⇒ x2 + y2 = 49
የደረስንበትን ዕኩሌታ ለመንደፍ ፣ ለy ማቃለል ይኖርብናል።

p
y=± 49 − x2
ስለዚህ በx-እንዝርት የክቡ የግራ ጫፍ −7 ፣ የክቡ የቀኝ ጫፍ 7 ሲሆኑ በy-እንዝር ረገድ የክቡ ዝቅተኛ ጫፍ −7 ፣ ከፍተኛ ጫፍ ደግሞ
7 ናቸው።

የሚከተለው የዐራትማዕዘናዊ ሥርዓት ዕኩሌታ ማነው?
r = cos(2θ)
መፍትሔ፦
ይህ cos(2θ) ዘመድ አለው።
cos(2θ) = cos2 (θ) − sin2 (θ)
ለማዋቀር ይረዳን ዘንድ ሁለቱን ወገኖች በ r2 እናባዛ።
r3 = r2 cos2 (θ) − r2 sin2 (θ)
በመጨረሻ የሚከተለው ውጤት ላይ እናርፋለን።
r3 = x2 − y2
3
(x2 + y2 ) 2 = x2 − y2
3
(x2 + y2 ) 2 − x2 + y2 = 0
ዕኩሌታ፦ ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታ
ምሳሌ 14.3.8. ዕኩሌታን ወደ ዋልታዊ ሥርዓት ማዋቀር

የሚከተለው ዋልታዊ ዕኩሌታ ማን ነው? የዐራትማዕዘናዊና የዋልታዊ ንድፎቹስ?
Ax + By = C
መፍትሔ፦
ይህ መደበኛ የመስመር ዕኩሌታ ሲሆን ፣ እዚህ ላይ A ፥ B እና C ቋሚ ቍጥሮች ናቸው።
Ax + By = C
ሁለቱን ተውላጠ-ቃላት በተገቢው ስንተካ ፣ እዚህ ውጤት ላይ እንደርሳለን።
Ar cos(θ) + Br sin(θ) = C
የዋልታዊ ዕኩሌታ አጠቃላይ መልኩ r = f(θ) ስለሆነ ፣ r አብጥረን ለእሱ ዕኩሌታውን እናቃልላለን።
r(A cos(θ) + B sin(θ)) = C

C
r=
A cos(θ) + B sin(θ)
ለምሳሌ A = 3 ፥ B = 1 ፥ C = 5 ቢሆኑ ፣ ሁለቱ ዕኩሌታዎችና ንድፎቻቸው ይህንን ይመስላሉ።
y = −3x + 5
5
r=
3 cos(θ) + sin(θ)
90 10
5 y −3x + 5
135 3 cos(θ)+sin(θ)
45
8
6
4
2 x
0 2 4 6 8 10
180 0
−10−8−6−4−2
−2 2 4 6 8 10
−4
−6
225 315 −8
270 −10
(14.24.1) የተዋቀረው ዕኩሌታ ንድፍ (14.24.2) የተሰጠው ዕኩሌታ ንድፍ
ምሳሌ 14.3.9. ዕኩሌታን ወደ ዋልታዊ ሥርዓት ማዋቀር

የሚከተለው ዕኩሌታ ዋልታዊ አቻ ማነው?
x2 + y2 = 8y
መፍትሔ፦
ለመጀመር x እና y እንተካለን።
x2 + y2 s = r2 እና y = r sin(θ) ስለሆኑ
r2 = 8r sin(θ)
አስከትለን r ከሁለቱም ወገን ስናጣፋ ፣ የዋልታ ዕኩሌታ ላይ እናርፋለን።
r = 8 sin(θ))
ለእንደዚህ አይነት ችግሮች መፍትሔ ስንሻ ፣ ሁኔታው እስከፈቀደ ድረስ የመጀመሪያውንና መፍትሔውን መንደፉ ለግንዛቤአችን አበራታች ነውና
ማሳሰቡ መልካም ነው።
መለማመጃ
ልምምድ 14.3.1 ቀጣይ ጥያቄዎች ከዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ጋር የተያያዙ ዕኩሌታዎች ናቸው። ዕኩሌታዎችን በዋልታዊ ወይም
በዐራትማዕዘናዊ መልክ መወከልን ይጨምራሉ። እያንዳንዱን መመሪያና ጥያቄ በጥንቃቄ በመከተል መፍትሔ ፈልጉ።
I ከዋልታዊ ወደ ዐራትማዕዘናዊ ወይም ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታዊ አተረጓጐም።
1. እያንዳንዱን ጥምር-ነጥብ ወደ ዐራትማዕዘናዊ የጥምር-ነጥብ መልክ ቀይሩ።

ሀ) 1, π4 ለ) −1, π4 ሐ) 5, 3 π4

መ) (9) ሠ) −4, π3 ረ) 2, −5 π6

ሰ) 3, π2 ሸ) (7, π) ቀ) 3
2. እያንዳንዱን ጥምር-ነጥብ ወደ ዋልታዊ የጥምርነጥብ መልክ ቀይሩ።
ሀ) (3, 4) ለ) (−1, 1) ሐ) (1, 0)

√ √ √
መ) (0, 1) ሠ) 22 , 22 ረ) 3 1
,
2 2
√
ሰ) (6, 13) ሸ) ( 3, 1) ቀ) (−3, 7)
I ዕኩሌታ፦ ወደ ዋልታዊ ወይም ወደ ዐራትማዕዘናዊ

3. እነዚህን ዕኩሌታዎች ወደ ዐራትማዕዘናዊ መልክ ቀይሩ።
ሀ) cos(θ) + sin(θ) ለ) 3 sin(θ) = 9
ሐ) 2 cos(θ) = 4 መ) r = sin(2θ)
ሠ) r = sin(θ) + 3 ረ) r = π + cos(θ)
ሰ) r2 = a+ sin(θ) ሸ) r2 = cos2 (θ) + sin2 (θ)
4. እነዚህ ዕኩሌታዎች ወደ ዋልታዊ መልክ ቀይሩ።
ሀ) r2 = x2 + y2 ለ) y = 7 ሐ) Ax = C
√
መ) y = 169 − x2 ሠ) 3x + 2y = 11 ረ) x = 16
p
ሰ) x2 + y2 = y7 ሸ) r3 = x2 − y2 ቀ) 2xy = 18
ምዕራፍ 15
ኮምፕሌክስ ቍጥሮች
ይዘት
15.1 የቍጥር ሥርዓቱ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
15.1.1 ሰማያዊ ቍጥር፦ i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
15.1.2 የኮምፕሌክስ ቍጥር ሲሉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
15.1.3 መሠረታዊ አልጀብራዊ ንብረቶቻቸው . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
15.1.4 መሠረታዊ ስሌቶች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
15.2 ኮምፕሌክስ ቍጥሮች በዋልታዊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
15.2.1 ወይም ዋልታዊ ወይም ዐራትማዕዘናዊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
15.2.2 በዋልታዊ እርባታ ፥ ተራቢዘር . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
15.2.3 በእርባታ ሥርዓት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
320 ምዕራፍ 15. ኮምፕሌክስ ቍጥሮች
በ
ምዕራፍ 13 ስለ ሎጋሪዝምስ ስናጠና ፣ አሉታዊ ቍጥር የሎጋሪዝም «ተራቢ» መሆን አይችልም ብለን ነበር። እንደገና በክፍል ??
ለለኳድራቲካዊ ዕኩሌታዎች (quadratic equation) ሲነሳ ፣ አንዳንድ ዕኩሌታዎች እስከ 2 ነባራዊ ቍጥር መፍትሔዎች ወይም
ምንም አይኖራቸውም ተብሎ ነበር። የዚህ ምዕራፍ ዓላማ ለነበረው ችግር መንስኤ ምን እንደሆነ ከብዙ በትንሹ መመርመርና ወደ መፍትሔ
ስለሚመራን የኮምፕሌክስ ቍጥር ነው። ራሳችንን ለማስታወስ ያህል ችግሩ ምን እንደነበረ ከልዩ ምሳሌ ጋር እናንሳ።
Q P
Z
የሐረግ መሰላል
N
ምስል 15.1: የቍጥሮች ባለቤትነት ሐረግ
በምስል 15.1 የምናየው የቍጥሮች የዘር ሐረግ ፣ ማን ማንን እንደሚወርስ ከታች ወደ ላይ ያሳያል። ለምሳሌ «ተፈጥሯዊ ቍጥር» {N =
1, 2, 3, 4, 5, . . . } ስንል ከ1 ጀምሮ አውንታዊ ቍጥሮችን ብቻ ነው። ነገር ግን «ድፍን ቍጥር» {Z = · · · − 2, −1, 0, 1, 2, . . . } ከሆነ
አሉታዊ ፥ ዚሮ እና አውንታዊ ቍጥሮችን ስለሚይዝ ፣ የተፈጥሯዊ ቍጥር ባለቤት ያደርገዋል። እንዲህ እያለ ሐረጉ ወደ ሽቅብ ይጓዛል።
መፍትሔ የምንሻለት ጥያቄ ኳድራቲክ ዕኩሌታ x2 + 1 = 0 ነው። ይህ ዕኩሌታ በሰፊው ለምሳሌነት ከሚነሱት መካከል አንዱ ነው። ግባችን
፣ በቍጥር የዘር ሐረግ መሰላል ከታች ወደ ላይ ደረጃ በደረጃ እየወጣን ፣ እያንዳንዱ እርከን ላይ ራሳችንን በማቆየት ለተሰጠን ዕኩሌታ መልስ ለማግኘት
መሞከር ነው።

ሂደቱን «ከተፈጥሯዊ ቍጥር» N = 1, 2, 3, 4, 5, . . . እርከን ጀምረን ፣ ዕኩሌታውን በግራና በቀኝ ወገን ለማሰባሰብ ፣ −1 መደመር
ይኖርብናል። ነገር ግን ሩቅ ስንሄድ ችግር ላይ እንወድቃለን። ምክንያቱም በ N ውስጥ አሉታዊ ቍጥር ስሌለለ ፣ −1 መጠቀም አንችልም።
x2 + 1 ? (−1 = 0 ? (−1) ቍጥር -1 ተፈጥሯዊ ቍጥር አይደለም

የሚቀጥለው ደረጃ «ድፍን ቍጥር» Z = . . . , −2, −1, 0, 1, 2, . . . ነው። አሁን በእርግጥ የአሉታዊ ችግራችንን ማቃለል እንችላለን።
ስለዚህ፦
x2 = −1 በሁለቱ ወገን -1 ከደመርን በኃላ

√
x = ± −1 ይህ ዋናው ችግራችን ነው
በድፍን ቍጥር እርከን ብቻ ወደፊት መቀጠል አንችልም። አንድ ራሱን ሁለት ጊዜ እርስ በርስ ስናባዛ −1 የሚሰጠን ድፍን የካዕብ-ዘር የለም። ወይም
√
(−1 × −1 = 1) ወይም (1 × 1 = 1) ከ −1 እኩል ለእኩል የሆነ ውጤት አይሰጠንም። ባጭሩ −1 ድፍን ቍጥር አይደለም።
መፍትሔ ለማግኘት የጀመርነውን መሰላል ስንቀጥል «ራሽናል» (Q) ብሎም «ነባራዊን» (R) ብናገኝም ቅሉ እስካሁን ካገኘነው የተሻላ ዕድል
√
አይሰጡንም። የመጨረሻ የሐረጉ አናትጋ ስንደርስ «ኮምፕሌክስ ቍጥር» (C) እናገኛለን። አዎን! −1 በኮምፕሌክስ ሥር ያለ «ሰማያዊ ቍጥር»
(imaginary number) ነው። በተሰየመው ፊደሉ i 1 ተብሎ ይጠራል። ስለሆነም፦
√
i = −1 (15.1)
ይህ መሠረታዊ ሰማያዊ ቍጥር ነው። ይሁን እንጂ ፣ ይህን ልዩ ቍጥር i መሰይምና «ሰማያዊ» ብሎ መጥራት ብቻውን ፣ የትኛው ቍጥር ነው አንድ
ራሱን እርስ በርስ ስናባዛ −1 የሚሰጠን ለሚለው ጥያቄ ፣ በቂ መልስ ገና አይሰጠንም። ብዙ ይቀረናል።
1
ይህንን ፊደል ያወጣው ታላቁ የሥነሒሳብ ሊቅ ሊኦንሐርድ ኦይለር ( Leonhard Euler) ነው።
15.1 የቍጥር ሥርዓቱ 321
15.1 የቍጥር ሥርዓቱ

የኮምፕሌክስን ቍጥር ከመደንገጋችን በፊት ሰማያዊ ቍጥርን በይበልጥ እንመልከት።
15.1.1 ሰማያዊ ቍጥር፦ i

√
ሰማያዊ ቍጥር መሠፈሪያ ልክ አለው። ለምሳሌ በርዝመት ረገድ (i = −1) በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ i ልክ አለው ፤ ማለት የኮምፕሌክስ ዓይነተኛ
ቍጥር ነው። ማንኛውም የጠራ አሉታዊ ተራቢዘር የሰማያዊ ቍጥር ባህሪ ያንጸባርቃል።
√ q √
−9 = (3i)2 = 3 −1 = 3i
√ q √
−169 = (13i)2 = 13 −1 = 13i
የሰማያዊ ቍጥር ንብረት ፣ መሠረታዊ ስሌት የሚባሉትን ማባዛት ፥ መደመር ፥ መቀነስ ፥ ማካፋል ፥ እርባታን ጨምሮ ይፈቅዳል። የእርባታውን እንይ።
 √ 
 i1 = −1 = (−1) 12  i3 = (i · i)i = (−1)i = −i
 i2 = √ 2  i4 = (i · i)(i · i) = (−1)(−1) = 1
−1 = −1
ከዚህ በኃላ «ዐራቢኃይሉ» እያደገ ሲመጣ አውድ ፈጥሮ እነዚህ ውጤቶች ይደጋግማሉ። ለምሳሌ i53 ብንወስድ ፣ በመጀመሪያ ዐራቢኃይሉን በ4
በድፍን ካካፈልን በኃላ ቀሪው 1 የስሌቱ ወሳኝ ዐራቢኃይል መሆኑን እንታዘባለን። ተጨማሪ ምሳሌዎች ተከትለዋል።
 
 i(9 mod 4) = i1 = i  i(11 mod 4) = i3 = −i
 i(10 mod 4) = i2 = −1  i(12 mod 4) = i0 = 1
ከዚህ ተነስተን ለ i ወሳኝ ዐራቢኃይሉ ማን እንደሆነ ቀጥሎ የተሰጠው ቀመር ይነግረናል።
i(p mod 4) ውጤቱ፦ i ፥ -1 ፥ -i ወይም 1 ነው።
ብዙ ከመግፋታችን በፊት ቆም እናድርግና በጆኦሜትሪ ረገድ የሰማያዊ ቍጥር ባህሪያት ምን እንደሚመስሉ እንታዘብ። ከዚሁ ጋር አብረን ስለኮምፕሌክስ
ሥርዓተንድፍ ጥቂት ነገሮችን እናንሳ።
ℑ{z} ℑ{z}
ሰማያዊ እንዝርት (ℑ) √
(i = −1)
2ኛ 1ኛ
(i2 = −1) (i4 = 1)
ℜ{z} ℜ{z}
3ኛ 4ኛ ነባራዊ እንዝርት (ℜ)
(i3 = −i)
(15.2.1) የኮምፕሌክስ ሥርዓተንድፍ (15.2.2) የሰማያዊ ቍጥር ባህሪያት
• በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ የy−እንዝርት ሰማያዊን ፣ የx−እንዝርት ነባራዊን ይወክላሉ። ለሁለቱ እንዝርቶች የምንጠቀማቸው መለያዎች፦ ℑ
ወይም ℑ{z} ለሰማያዊ ፣ ℜ ወይም ℑ{z} ደግሞ ለነባራዊ ናቸው።
• ተነዳፊ ነጥብ «መጠን» እና «አቅጣጫ» አለው። ከመነሻ (ከእምብርት) ጀምሮ እስከ ነጥቡ ያለው ርዝመት ወይም ጉዞ መጠንን ይነግረናል።
ነጥቡ ከነባራዊ-እንዝርት አንጻር የሚሰራው ማዕዘን አቅጣጫን ይሰጣል። ከመነሻ ጀምሮ እስከ ነጥቡ የተለቀቀውን እንደ «ቨክተር» ማየት
• በሰማያዊ እንዝርት ላይ ፣ ነጥብ i ስንነድፍ ነባራዊ ጐኑን ነው ፤ ማለት 1። ለምሳሌ 3i ከሆነ 3ን ይሆናል።
ምስል 15.2.2 አራቱን የሰማያዊ ቍጥር የእርባታ ውጤት ያሳያል። እያንዳንዱ ነጥብ መጠንና አቅጣጫ አለው። ይህ መደበኛ የኮምፕሌክስ ቍጥሮች
ንብረት ነው።
15.1.2 የኮምፕሌክስ ቍጥር ሲሉ
በሥርዓት ደረጃ የኮምፕልክስ ቍጥር ሁሉንም አይነቶች ይይዛል--ነበራዊና ሰማያዊ። ይህ እንዳለ ሆኖ ፣ በተናጠል የኮምፕሌክስ ቍጥር ሲባል ሁለት
ወገን ያለው እና በቅደም-ተከተል በነባራዊና በሰማያዊ ቍጥር የተጠናቀረ ቍጥር ነው።
ድንጋጌ 15.1 ኮምፕሌክስ ቍጥር (complex number)፦

በወል የተጠናቀረ ፣ የነባራዊና ሰማያዊ ቍጥር ጥምር ፣ እንደሚከተለው ከተገለፀ «ኮምፕሌክስ ቍጥር» (complex number)
ይባላል።
z = a + bi ማለት {a, b ∈ R} ፥ i ሰማያዊ (15.2)
የነባራዊው ክፍል a ሲሆን የሰማያዊው ክፍል ደግሞ bi ነው። ሁኔታው b = 0 ከሆነ ፣ a የኮምፕሌክስ ቍጥርነቱን አይለቅም። አንድ
ቍጥር በ bi መልክ ከቀረበ «የጠራ ሰማያዊ ቍጥር» ይባላል።
ይህ መልከ-ልውጥ የቍጥር አይነት ለምን አሥፈለገ? ነባራዊ መፍትሔ የሌላቸው ካዕባዊ ፥ ሳልሳዊ ፥ እና ሌሎች ዕኩሌታዎች ተራቢዘሮቻቸው በዚህ
መልክ ይከሰታሉ። ለምሳሌ የሚከተለው ኳድራቲክ ዕኩሌታ ነባራዊ ተራቢዘር የለውም።
x2 − x + 3 = 0
በኳድራቲክ ቀመር ልንፈታው ስንሞክር የሚገጥመንን ችግር እንይ።

√
−b ± b2 − 4ac
x=
2a
√ √
1± −12 − 4 · 3 1 ± −11
= =
2 2
√
በኳድራቲክ ቀመር b2 − 4ac < 0 ከሆነ ፣ ነባራዊ መፍትሔ እንደሌለው ይታወቃል ፤ ማለት ነባራዊ ተራቢዘር ማውጣት አይቻልም። ነገር
ግን ይህ ዕኩሌታ የኮምፕሌክስ ተራቢዘሮች አሉት። እነሱም፦
1 1 √ 1 1 √
x= − 11 i x= + 11 i
2 2 2 2
ንብረቶቹ
ምስል 15.3 የተወሰኑ የኮምፕሌክስ ቍጥር ንብረቶች ያሳያል። ዝርዝሩን ቀጥለን እንይ።
ℑ{z}
(a + bi)
bi 2
√a 2 +b
|z|=
θ ℜ{z}
−θ a
|z̄|
−bi (a − bi)
ምስል 15.3: የኮምፕሌክስ ቍጥር ንብረቶች
ሀ) እያንዳንዱ የቍጥር ወገን ለነባራዊ ℜ(z) = a ፥ ለሰማያዊ ℑ(z) = b ናቸው።
ለ) ርቀት፦ በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ ከመነሻ እስከ ተነዳፊው ጥምር-ነጥብ ድረስ ያለው ርቀት በእንግሊዘኛ ሟጅለስ modulus ) ወይም
ፍፁም absolute ይሉታል።
p
|z| = a2 + b2
ሐ) ማዕዘን፦ ጥምር-ነጥቡ ከነባራዊ እንዝርት (x-axis) አንጻር የሚሠራውን ማዕዘን በእንግሊዘኛ አርጉመንት argument ይሉታል።

b
arg(z) = θ = arctan ማላት (a ̸= 0)
a
ይህ «መርሐዊ ማዕዘን» ነው ፤ እናም በ (−π ≤ θ ≤ π) ውስጥ መወሰን አለበት። አንዳንድ ጊዜ የአርክታንጀንትን ውጤት ማስተካከል
ተገቢ እርምጃ ይሆናል።
መ) ለልዩ ልዩ ምክንያት አንድ የኮምፕሌክስ ቍጥር ከራሱ የተወለደ አባሪ ሊኖረው ይችላል። ይህንን አባሪ በእንግሊዘኛ ከንጁጌት conjugate
ብለው ይጠሩታል። በአጻጻፍ ረገድ ከንጁጌት ቃል እንደ z̄ ይጻፋል።

z = a + bi ከሆነ z̄ = a − bi
z =⇒
z = a − bi ከሆነ z̄ = a + bi
ሌሎች ተጨማሪ ንብረቶች አሉ ፤ ነገር ግን ይህንን ወደፊት የምንመጣበት ቢሆንም እዚህ ማንሳቱ ተገቢ ነው። አንድን የኮምፕሌክስ ቍጥር
በራሱ ከንጁጌት ሳናባዛ ውጤቱ ነባራዊ ቍጥር ይመጣል። ይህ አንዳንድ ስሌቶችን ለማከናወን ይረዳል።
zz̄ = (a + bi)(a − bi)

= a2 + b2
ምሳሌ 15.1.1. የኮምፕሌክስ ቍጥር ንብረቶች

ይህ ጥያቄ ከሚከተለው የኮምፕሌክስ ቍጥር ጋር በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ ንድፍ መንደፍ ፥ በነጥቡ የተለቀቀውን ርቀትና እንዲሁም የተከሰተውን
ማዕዘን ማስላት ያሳትፋል።
z = −3 + 2i
መፍትሔ፦
ጥያቄው ሦስት ተግባሮችን ይመለከታል። በጥምር-ነጥቡ የተለቀቀው ርቀት እንዲህ ነው። ቀመሩ በመሠረቱ የፓይታጐራው መሆኑ ልንስተው
አይገባም።
p
|z| = a2 + b2 የርቀት ቀመር
p
= −32 + 22 ቍጥሮችን ከተካን በኃላ
√
= 13
የጥምር-ነጥቡ ማዕዘን፦

2
θ = arg(z) = arctan
−3
= 146◦ በ2ኛው የሩብ ክፍል ይገኛል
ይህ መልስ መስተካከል አለበት ፤ ምክንያቱም ጥምር ነጥቡ የሚገኘው በ2ኛው የሩብ ክፍል ስለሆነ። ከአርክታንጀንት አንፃር የማዕዘኑ መጠን
ትክክል ቢሆንም ፣ የሩብ ክፍልን በሚመለከት ግን ችግር አለ። ማስተካከያው እነሆ፦
θ = −34◦ + 180◦ = 146◦
የጥምር-ነጥቡ ኮንጁጌት (conjugate)፦
z̄ = −3 − 2i
ንብረቶቹ በንድፍ
ℑ{z}
(−3 + 2i) |z|= √ 2i

−3 2
+2 2
θ ℜ{z}
−θ
−3
|z̄|
(−3 − 2i)
ምስል 15.4: የኮምፕሌክስ ቍጥር ነጥብ ንብረቶች ምሳሌ
J
15.1.3 መሠረታዊ አልጀብራዊ ንብረቶቻቸው
ስሌቶችን በሚመለከት ከዚህ በታች የቀረቡት ንብረቶች በኮምፕሌክስ ቍጥሮች ይጠበቃሉ። ይረዳን ዘንድ፦
z1 = a + bi z2 = c + di z3 = e + fi
የአሠላለፋ ንብረት (commutative)
ድመራ፦ z1 + z2 = z2 + z1
ብዜት፦ z1 · z2 = z2 · z1
የማኅበራዊ ንብረት (associative)
ድመራ፦ z1 + (z2 + z3 ) = (z1 + z2 ) + z3

ብዜት፦ z1 (z2 z3 ) = (z1 z2 )z3
የብዜት ስምሪት ንብረት (distributive)
ብዜት፦ z1 (z2 + z3 ) = z1 z2 + z1 z3
15.1.4 መሠረታዊ ስሌቶች
መደመር፦ ድመራው በወገን በመለያየት መካሄድ አለበት-ነባራዊ ከነባራዊ ፣ ሰማያዊ ከሰማያዊ።
z1 + z2 = (a + bi) + (c + di)
= (a + c) + i(b + d) (15.3)
ድመራው በወገን ነው--ነባራዊው ከነባራዊው ፣ ሰማያዊው ከሰማያዊው። የድመራው ዘይቤ «ከቬክተር» ድመር ጋር ይመሳሰላል። የድመራው
ውጤት ሌላ የኮምፕሌክስ ቍጥር ይሆናል። ሁሉም የተጠበቀ ሆኖ ፣ «የፓራለሎግራም» ሕግ በመጠቀም በምስል ረገድ ድመራውን ማድረግ
እንችላለን። ይህንን በምሳሌ እናያለን።
ምሳሌ 15.1.2. የኮምፕሌክስ ቍጥር ድመራ
እነዚህ z1 = 2 + 2i እና z2 = 2 − i ከሆኑ ፣ የ z1 + z2 ውጤት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
ድመራ ወገናዊ መሆን አለበት።
z1 + z2 = (2 + 2i) + (2 − i) = (2 + 2) + (2i − i) = (4 + i)
ℑ{z}
z1 = 2 + 2i
z1
4+i
z2
z1 +
ℜ{z}
z2
z2 = 2 − i
ምስል 15.5: የኮምፕሌክስ ቍጥር ድመራ
ከንድፉ የምናታዘው አንድ ቍምነገር ፣ በሠረዝ የተሰነዘሩት የ z1 እና z2 ነፀብራቅ ከመሆናቸውም በላይ በመጠንና በአቅጣጫ
ተመሳሳይ ናቸው። በመሆኑም ከስሌቱ በመለስ በንድፍ ደረጃ ድመራውን ልናካሂድ እንችል ነበረ።
ማባዛት፦ የብዜቱ ተግባር የትኛውም የአባዡ አባላት አንድ በአንድ ከተባዢው አባላት ጋር ተባዝተው ውጤቱ ይደመራል። ይህ «ከቬክተር»
የማባዛት ዘይቤ ጋር ለየቅል ነው።
z1 z2 = (a + bi)(c + di)
= (ac − bd) + i(ad + bc) (15.4)
ከለመድነው የነባራዊ ቍጥሮች ብዜት ይህ የተለየ ነው ፤ ማለት የብዜቱ ውጡት ሁለት ዋና ዋና ለውጦች ይመጣሉ። የ z3 ርዝመት የ z1
እና z2 የርዝመት ብዜት ፣ የ z3 ማዕዘን የ z1 እና z2 ማዕዘናት ድምር ውጤቶች ናቸው።
|z3 | = |z1 ||z2 | (15.5)

arg(z3 ) = arg(z1 ) + arg(z2 ) (15.6)
ምሳሌ 15.1.3. የኮምፕሌክስ ቍጥር ብዜት
እነዚህ z1 = 2 + 2i እና z2 = 2 − i ከሆኑ ፣ የ z1 z2 ውጤት ምንድን ነው?
መፍትሔ፦
ብዜቱ እያንዳንዱ የ z1 አባል ከሁሉም የ z2 አባላት ጋር በተርታ ከተባዘ በኃላ ድምራቸው የብዜቱ ውጤት ይሆናል።
z1 z2 = (2 + 2i)(2 − i) = 4 − 2i + 4i + 2 = 6 + 2i
ℑ{z}
z1 = 2 + 2i
6 + 2i
z1 ·
z2
z1
ϕ
ℜ{z}
z2
z2 = 2 − i
ምስል 15.6: የኮምፕሌክስ ቍጥር ብዜት
ለውይይት ይረዳን ዘንድ በብዜቱ የተፈጠረውን ቍጥር z3 = 6 + 2i ብለን እንጥራው። ብዜቱ የፈጠረውን የኮምፕሌክስ ቍጥር
በቅርብ ስናስተውል ፣ ርቀቱ ከ z1 እና z2 የርቀት ብዜት ጋር እኩል ለእኩል ነው። ስለሆነም፦
|z1 z2 | = |z1 ||z2 | = (2.83 × 2.24) = 6.325

p
|z3 | = 62 + 22 = 6.325
በተጨማሪ የ z3 ማዕዘን የ z1 እና z2 ማዕዘናት ድምር ውጤት ነው።
arg(z3 ) = arg(z1 ) + arg(z2 )

ϕ = 45◦ − 27◦ = 18◦
መቀነስ፦ አቃናሻና ተቀናሽ ይጠይቃል። የቅነሳው ሂደት የግድ ወገን-ለወገን መሆን አለበት።
z1 − z2 = (a + bi) − (c + di) = (a − b) + i(b − d) (15.7)
ምሳሌ 15.1.4. የኮምፕሌክስ ቍጥር መቀነስ
z1 = 2 + 2i እና z2 = 1 − i ከሆኑ ፣ z1 − z2 ስንት ይሆናል?
መፍትሔ፦
ስሌቱን የምናካሂደው z2 ከ z1 በመቀነስ ነው።
z1 − z2 = (2 + 2i) − (1 − i) = 1 + 3i
ℑ{z}
1 + 3i
z1 = 2 + 2i
2
z
z1 −
−1 + i
z1
−
z2
ℜ{z}
z2
z2 = 1 − i
ምስል 15.7: የኮምፕሌክስ ቍጥር ቅነሳ
ይልቁንም በምስል ደረጃ ቅነሳውን መታዘብ ከተፈለገ ፣ ተቀናሹን በተጻራሪ አቅጫጫ እንዲሄድ ከተደረገ ፣ ፓራለሎግራም ከተሣለ ፥
መልሱን ማውጣት ይቻላል።
−z2 = −(1 − i) = −1 + i ተቀናሹ በተጻራሪ አቅጣጫ እንዲጓዝ
ማካፈል፦ በነባራዊ ቍጥሮች አንድን ቍጥሮ ውስዶ በሌላ መሸንሸን የለመድነው ነገር ነው። በኮምፕሌክስ ግን መጠንና አቅጣጫ ይጨምራል።
እናም፦
r1
መጠን፦ r = አቅጣጫ፦ ϕ = arg(z1 ) − arg(z2 )
r2
ችግሩ መጠንና ማዕዘንን በዚህ መልክ ማስለቱ የተፈለገውን ድርሻ እንደ ኮምፕሌክስ ቍጥር አይሰጠንም ፤ ይልቁንም ማካፈል ሲባል የሚሆነውን
ለመረዳት እንጂ። የሚከተለው ቃል ባለበት አቀማመጥ በችግር የተወሳሰበ ነው ፤ በተለይ አካፋዩ።
z1 a + bi
z= =
z2 c + di
ተከፋዩንና አካፋዩን «ከንጁጌት (conjugate) ተብሎ በሚጠራ የጋራ ቍጥር ማባዛት አካፋዩን ከሰማያዊ ቍጥር ያነፃል ፤ ብሎም ወደ
ተፈለገው ውጤት ይመራል። የአንድ ኮምፕሌክስ ቍጥር ከንጁጋት ተደማሪን ወደ ተቀናሽ ወይም ተቀናሽን ወደ ተደማሪ በመለውጥ ይፈጠራል።
እናስታውስ!
z = a + bi ከሆነ a − bi ወይም z = a − bi ከሆነ a + bi ከንጁጌቱ ናቸው።
አሁን ላይና ታቹን በ z2 ከንጁጌት ካባዛን ፣ አካፋዩን ከሰማያዊ ቍጥር እናጠራለን።

z1 a + bi c − di
z= = ·
z2 c + di c − di
ac − adi + bci + bd
=
c2 + d2
ac + bd bc − ad
= 2 2
+i 2 (15.8)
c +d c + d2
ምሳሌ 15.1.5. የኮምፕሌክስ ቍጥር ማካፋል

የሚከተለው ክፍያ ድርሻ ስንት ነው?
z1 4 + 2i
=
z2 2−i
መፍትሔ፦
የማካፈል ሥራ ከንጁጌት ስለሚጠይቅ በ (2 + i) ላይና ታቹን እናባዛና እናቃልላለን።
z1 4 + 2i 2 + i
= ·
z2 2−i 2+i
6 + 8i
= s
5
6 8
= +i
5 5
ℑ{z}
z1 = 4 + 2i
1.2 + 1.6i
z1 z1
z2
ℜ{z}
z2
z2 = 2 − i
ምስል 15.8: የኮምፕሌክስ ቍጥር ማካፈል
በንድፉ በጥቍር ቀለም ተከፋይና አካፋይ ፣ በቀይ-ቡና ደግሞ ድርሻው ናቸው። በነባራዊ ቍጥሮች ላይ ከምንፈጽመው «ማካፋል»
በእርግጥ በጣም ይለያል። ይህ ንድፍ ያንን በተወሰነ ደረጃ ለማሳየት ይሞክራል
ምሳሌ 15.1.6. ኮምፕሌክስ ቍጥሮች ማካፈል

1+5i
ጥያቄው 3+i ከሆነ ፣ መውሰድ ያለብን አቅጣጫ፦
በመጀመሪያ ተካፋዩንና አካፋዩን በአካፋዩ ከንጁጌት እናባዛለን
1 + 5i 3 − i
·
3+i 3−i
እርምጃው እዚህ ላይ ይወስደናል።
(a + bi) c − di 1 + 5i 3 − i
· = ·
c + di c − di 3+i 3−i
(1 + 5i)(3 − i)
=
10
መለማመጃ
ልምምድ 15.1.1 እነዚህ ጥያቄዎች ኮምፕሌክስ ቍጥሮች ፥ መሠረታዊ ስሌቶች ፣ እርባታና ተራቢዘሮችን ይመለከታሉ።
I ሰማያዊ ቍጥሮች ወይም የጠሩ ሰማያዊ ቍጥሮች እንዲሁም ስሌቶች
1. እያንዳንዱን ጥያቄ ተገቢውን ስሌት በማካሁድ ወስኑ።
√
ሀ) i89 ለ) 4
−81 ሐ) i3 i5 መ) i + i
i
ሠ) i7 ረ) i2
ሰ) i3 i−5 ሸ) i + i2
2. እያንዳንዱን ጥያቄ ተገቢውን ስሌት በማካሁድ ወስኑ።
1
√ 1
ሀ) i2
ለ) i2 i2 ሐ) i i2 መ) (i2 ) 2
√ i
√√
ሠ) −169 ረ) i91
ሰ) i1017 ሸ) i i
I እነዚህ የኮምፕሌክስ ቍጥሮች z1 = −1 + i ፥ z2 = 3 − i እንዲሁም z3 = 2 + 5i ለሚከተሉት ሁለት ጥያቄዎች ነው።

3. እያንዳንዱን የስሌት ተግባር በዝርዝር በመሥራት ውጤቱን ወስኑ።
|z1 |
ሀ) z1 + z2 ለ) z1 × z3 ሐ) z1 (z2 −z3 ) መ) z2
z1 ሠ) |z3 | ረ) z2
z3
4. እያንዳንዱን የስሌት ተግባር በዝርዝር በመሥራት ውጤቱን ወስኑ።
|z2 |
ሀ) z2 − z1 ለ) z3 × z3 ሐ) z2 (z1 +z3 ) መ) |z1 | ሠ) z3
z1 ረ) z1
z2
5. የእነዚህ ቍጥሮች ከንጁጌት እነማን ናቸው? ዕኩሌታው ስሌት የሚጠይቅ ከሆነ ከንጁጌቱ መፈለግ ያለበት ከውጤቱ ነው።
ሀ) z1 = 11 − i ለ) z2 = 5 + 5i ሐ) z3 = 2 + 0i መ) z4 = z1 + z3 ሠ) z5 = z1 + z2
6. የእነዚህ ቍጥሮች ከንጁጌት እነማን ናቸው? ዕኩሌታው ስሌት የሚጠይቅ ከሆነ ከንጁጌቱ መፈለግ ያለበት ከውጤቱ ነው።
ሀ) z1 = i(11−i) ለ) z2 = −5 − 5i ሐ) z3 = −i መ) z4 = z1 + z2 ሠ) z5 = z2 × z3
7. እያንዳንዱ ዕኩሌታ እኩል ለእኩል መሆኑን በተግባር አሳዩ።
ሀ) i(3 − i) = 1 + 3i ለ) |2 + 1i|2 = 22 + 12 ሐ) (3 + 4i)(3 − 4i) = 32 + 42
8. እያንዳንዱ ዕኩሌታ እኩል ለእኩል መሆኑን በተግባር አሳዩ።

√ √ √
ሀ) i3 = i15 ለ) |1 − i| = 2 ሐ) i(− 3 − 5i) = 5 − i 3
I የሚከተሉት ጥያቄዎች በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ የነደፋ ተግባርን ያሳትፋሉ።

9. በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ የሚከተሉት ኮምፕሌክስ ቍጥሮች ንደፉ።
ሀ) 2i ለ) i3 ሐ) i2 i4 መ) −1
10. በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ የሚከተሉት ኮምፕሌክስ ቍጥሮች ንደፉ።

15.2 ኮምፕሌክስ ቍጥሮች በዋልታዊ 331
1
ሀ) i ለ) i6 ሐ) (i2 )2 መ) i3
11. በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ የሚከተሉትን z1 እና z2 የድመራ ውጤት በፓራለሎግራም መልክ ንደፉ።
z1 = 1 + i z2 = 3 + 3i
12. በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ የሚከተሉትን z1 እና z2 የቅነሳ ማለት (z1 − z2 ) ውጤት በፓራለሎግራም መልክ ንደፉ።
z1 = 1 + 4i z2 = 3 + 2i
15.2 ኮምፕሌክስ ቍጥሮች በዋልታዊ

እስካሁን ድረስ «እርባታን ማስላት» እንዲሁም «ተራቢ-ዘርን ማውጣት» የተዘገየበት ዋናው ምክንያት ሥራው በትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች በኩል
ቀላልና አመቺ ስለሆነ ነው። በሌላ አነጋገር የዚህ ክፍል ዓላማ ፣ በኮምፕሌክስ ቍጥርና በትሪግኖሜትሪ መካከል ያለውን ግንኙነት መዳሰስና ለቀረቡ
ችግሮች መፍትሔ መሻት ነው።
ምናልባት z = a + bi ወይም z = x + yi ከተባለ በአጻጻፍ ይለያዩ እንጂ ፣ የሚሉት አንድ አይነት ስለሆነ ውዥንብር እንዳይገባ አደራ።
አንዳንድ ጊዜ ከቦታ ቦታ ሁለቱንም መጠቀሙ ጥቅሙ ያመዝናል።
15.2.1 ወይም ዋልታዊ ወይም ዐራትማዕዘናዊ

የምንጀምረው ከዚህ በፊት የተማርነውን ዝምድና በማስታወስ ነው። በዓይነተኛ-ክብ ሥር አንድ ትክክለኛ ሦስትማዕዘን ከተሰጠ እነዚህ ግንኙነቶች
እንዳሉ በወል የታወቀ ነው።
p
x = r cos(θ) y = r sin(θ) r= x2 + y2
እነዚህ ግንኙነቶች በኮምፕሌክስ ቍጥር ውስጥ ማንነታቸውን ይጠብቃሉ። ኮምፕሌክስ ቍጥሮችን በዋልታዊ ወይም በትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች መልክ
ለመወከል እነዚህን ግንኙነቶች እንፈልጋለን።
ድንጋጌ 15.2 ኮምፕሌክስ ቍጥር በዋልታዊ መልክ፦ y

እንበል z = x + yi እውን ይሁን። በዋልታዊ መልክ z እንደሚከተለው ይገለጻል።

z = r cos(ϕ) + i sin(ϕ) (15.9) r
y=r sin(ϕ)
p ϕ
x
እዚህ r = |z| = x2 + y2 እንዲሁም ϕ = arg(z) = x=r cos(ϕ)

arctan x እናም (−π ≤ ϕ ≤ π)
y
ምሳሌ 15.2.1. ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታዊ

እንበል z = 1 + i ከሆነ የ z ዋልታዊ መልክ ምንድን ነው?
መፍትሔ፦ አስቀድመን እያንዳንዱን ክፍል እንወስን።

የነጥቡ ርቀት፦
p √
[z] = 12 + 12 = 2 እናስታውስ |z| = r
ማዕዘን፦

1 π
Arg(z) = θ = arctan =
1 4
ያገኘነው ማዕዘን መሠረት ስለሆነ «መርሐዊ ማዕዘን» ፣ በአጻጻፍ ረገድ Arg(z) ይባላል። ሁልጊዜ በአራራቂ (−π ≤ θ ≤ π)
ውስጥ መዋል ይኖርበታል ፤ ስለሆነም በምናገኘው ውጤት ላይ እንደ ሩበኛው ክፍል ማስተካከያ ይጠይቅ ይሆናል። ከመርሐዊው ማዕዘን በኃላ
፣ ተከታታዮችን እንደሚከተለው እንገልጻለን።
arg(z) = Arg(z) + 2kπ ማለት {k = 0, ±1, ±2, ±3, . . . }
በመጨረሻ በዋልታ መልክ z ስንገነባ፦

π π
z = cos + i sin
4 4
π
= cis
4
አንዳንድ ጊዜ ይህንን አጭር የቃል አጻጻፍ ሒሳባውያን ይጠቀማሉ።
ምሳሌ 15.2.2. ከዋልታዊ ወደ ዐራትማዕዘናዊ

ይህን ቃል ወደ መደበኛው (ዐራትማዕዘናዊ) የኮምፕሌክስ ቍጥር መልክ መቀየር።
π π
z = 4 cos + i sin
3 3
መፍትሔ፦
ኮሳይንና ሳይን በመገምገም ሂደቱን እንጀምራለን።
π
1
x = 4 cos =4=2
3 2
π √ !
3 √
y = 4 sin =4 =2 3
3 2
ቀጥለን በዐራትማዕዘናዊ መልክ z ስንገነባ፦፦

√
z = x + yi = a + bi = 2 + 2 3i
J
15.2.2 በዋልታዊ እርባታ ፥ ተራቢዘር

የኮምፕሌክስ ቍጥሮችን በ «ደኧ ሟቭረ ቀመር (de Moivre’s formula)2 ማስላት ሥራውን እጅግ ቀላል ያደርገዋል።
ድንጋጌ 15.3 ደኧ ሟቭረ ቀመር (de Moivre’s formula)፦

n
cos(θ) + i sin(θ) = cos(nθ) + i sin(nθ) ማለት n ድፍን ቍጥር ነው። (15.10)
በተጨማሪ (−π ≤ θ ≤ π) ይገደባል።
ከመጣንበት ዓላማ ጋር ይጣጣም ዘንድ ይህ ቀመር ምንነቱ ሳይዛነፍ የኮምፕሌክስ ቍጥር «መጠንን» ወይም «ርቀትን» ማካተት ይኖርበታል። ስለዚህ፦
n
z = rn cos(θ) + i sin(θ) = rn cos(nθ) + i sin(nθ)
ይህ ቀመር የሚለን የእርባታን ሥራ የታቀፈውን ማዕዘን በዐራቢኃይል በማባዛት መልሱ ላይ ያደርሰናል ነው። ለምሳሌ z ሁለት ራሱን እርስ በርስ ብናባዛ
የት ይወስደናል?

z2 = r cos(θ) + i sin(θ) r cos(θ) + i sin(θ)

= r2 cos(θ) cos(θ) − sin(θ) sin(θ) + i(cos(θ) sin(θ)) + i(cos(θ)(sin(θ))

= r2 cos2 (θ) − sin2 (θ) + i(2 cos(θ) sin(θ))
= r2 cos(2θ) + i sin(2θ)
መጨረሻ የደረስንበት ቃል የኮሳይንና ሳይን የድርብ ማዕዘን ተዛማጅ ቃላት ናቸው።

sin(2θ) = 2 cos(θ) sin(θ)
ምሳሌ 15.2.3. የኮምፕሌክስ ቍጥር እርባታ

z = 1 + i ከሆነ z7 ግምገማውና ውጤቱ ምን ይሆናል?
መፍትሔ፦
በደኧ ሟቭረን ቀመር፦

zn = rn cos(nθ) + i sin(nθ) (15.11)
የ r መጠን እና የ z አቅጣጫ፦
p √
|z| = r =12 + 12 = 2

1 π
θ = arctan =
1 4
እነዚህን ያገኘናቸውን ውጤቶች በዕኩሌታ 15.11 ውስጥ ስናውል፦

√ 7 π π √ 7 2 2
( 2) cos 7 + i sin 7 = ( 2) √ , −i √
4 4 2 2
√ 6 √ 6
= ( 2) − i( 2) = 8 − i8
2
ይህ ቀመር የተሰየመው በፈረንሳዩ የሥነሒሳብ ሊቅ አብርሃም ደኧ ሟቭረ (Abraham De Moivre) ስም ነው።
ምሳሌ 15.2.4. የኮምፕሌክስ ቍጥር እርባታ

z = 9i ከሆነ የ z5 ግምገማና ውጤቱ ምን ይሆናል?
መፍትሔ፦
የ z ርዝመት እና አቅጣጫ፦
p √
|z| = r = 02 + 92 = 81 = 9
π
θ=
2
1

ማስጠንቀቂያ፦ የአርክታንጀንት ፋንክሽን እዚህ አይሠራም ፤ arctan «በዚሮ ማካፈል» ቀውስ ውስጥ ስለሚከተን። ከዛ በመለስ
0
በኮምፕሌክስ ገጽ ላይ z = 9i የሚከሰተው በ π2 ማዕዘን ላይ ነው።
እነዚህን ያገኘናቸውን ውጤቶች በደኧ ሟቭረን ቀመር ስናጠናቅር፦

π π
z5 = 95 cos 9 + i sin 9
2 2
= 59049(0, i) = 59049i
እንደ «መሠረታዊ የአልጀብራ ንድፈ-ድንጋጌ» ፣ ባለ n ድግሪ አንድ ፖሎኖሚያል P(x) ፣ በ n የሚቈጠሩ መፍትሔዎች ይኖሩታል። በአጠራር
ረገድ ፣ 3ኛ ተራቢ-ዘር ሲባል የኮምፕሌክሱ ቍጥር 3 ተራቢ-ዘሮች አሉት ማለት ነው። 7ኛ ተራቢ-ዘር ፈልጉ ከተባለ ፣ ሰባቱ ተራቢ-ዘሮች አነማን
ናቸው ነው። ያለምንም ለውጥ የደኧ ሟቭረ ቀመር የተራቢዘር ለማውጣት ብቃት አለው።
ድንጋጌ 15.4 ደኧ ሟቭረ ቀመር ለተራቢዘር፦

1 1
n1
z n = r n cos(θ + 2kπ) + i sin(θ + 2kπ) ማለት {k = 0, 1, . . . , n − 1} እና n ̸= 0 (15.12)
ምሳሌ 15.2.5. የኮምፕሌክስ ቍጥር ተራቢዘር

1 √
3
z = −1 ከሆነ z 3 ወይም −1 ግምገማውና ውጤቱ ምን ይሆናል።
መፍትሔ፦ ጥያቄው የትኛው የኮምፕሌክስ ተራቢዘር ነው ሦስት ራሱን እርስ በርስ ስናባዛ −1 የሚሰጠን ነው።
የ r ርቀት እንዲሁም የ (θ) ማዕዘን መጠን፦
√ √
r= −12 = 1=1

0
θ = Arg(z) = arctan =0
−1
ማስጠንቀቂያ፦ ለዋናው ማዕዘን አርክታንጀንት የሰጠን ውጤት መስተካከል አለበት። ሁኔታው a = −1 ስለሆነ ዋናው ማዕዘን መሆን
ያለበት ይህ ነው።
θ = Arg(z) = π
እነዚህን ያገኘናቸውን ዋጋዎች ተከትለን የደኧ ሟቭረ ቀመር እንሞላለን።

√
3
1 π 2kπ π 2kπ
z = 1 3 cos + + i sin +
3 3 3 3
ቀጥለን ለተለያየ k የገነባነውን ቀመር እንገመግማለን።
 π

 k=0 π 2kπ

 3 + 3 = 3

c0 =⇒ cos π3 + i sin( π

 3

 √
= 12 + i 23

k = 1 π 2π
3 + 3 =π
c1 =⇒
 cos(π) + i sin(π) = −1
የሚቀጥለው k = 2 ይሆን ነበር ፤ ነገር ግን የሚወጣው ማዕዘን የ (−π ≤ θ ≤ π) ወሰን ሰለማያከብር −1 እንጠቀማለን።


 k = −1 π
+ 2(−1)π
= − π3

 3 3

c2 =⇒
 cos − π3 + i sin(− π3

 √

= 12 − i 23
በሰበሰብናቸው ተራቢ-ዘሮች እርግጠኛ ለመሆን ፣ ሁሉንም ስንደምር ከዚሮ ጋር እኩል ለእኩል መምጣት አለባቸው።
0 = c0 + c1 + c2 ℑ{z}
√ ! √ ! (
1
√ )
1 3 1 3 , 3
2 2
0= +i + (−1) + −i
2 2 2 2 (−1,0)
ℜ{z}
( √ )
1
2
,− 23
በስተቀን የቀረበው ንድፍ ፣ ተራቢዘሮቹ በክቡ ዙሪያ የት የት እንዳሉ ያሳያል። በተጨማሪ በሦስቱ ተራቢዘሮች መካከል ያለው ርቀት አንድ
አይነት ከመሆኑም በላይ c0 እና c3 አንዱ የአንዱ ከንጁጋት ናቸው።
ምሳሌ 15.2.6. የኮምፕሌክስ ቍጥር ተራቢዘር

√ √
በጥያቄው z = 5 + 5 3 ከሆነ 4 z ሥራውና ውጤቱ ምን ይሆናል።
መፍትሔ፦ የምንፈልገው የኮምፕሌክስ 4ኛ ተራቢዘር ነው።

የ |z| ርዝመት እንዲሁም የ z ማዕዘን እንወስን፦
q √ √
|z| = r = 52 + (5 3)2 = 100 = 10
√ !
5 3 π
θ = arctan =
5 3
እነዚህን ውጤቶች ይዘን ቀመራችንን እንገንባ፦

√
4 π 2kπ π 2kπ
10 cos + + i sin( +
12 4 12 4
ቀጥለን ለተለያየ k የገነባነውን ቀመር እንገመግማለን።



k=0 1.72 + 0.46i



k = 1 −0.46 + 1.72i
ተራቢዘሮች =⇒

k=2 −1.72 − 0.46i



k = −1 0.46 − 1.72i
በሰበሰብናቸው ተራቢ-ዘሮች እርግጠኛ ለመሆን ፣ ሁሉንም ስንደምር ከዚሮ ጋር እኩል ለእኩል መምጣት አለባቸው።
ℑ{z}
(−0.46+1.72i)
0 = c0 + c1 + c2 + c3 (1.72+0.46i)
ℜ{z}
0 = (1.72 + 0.46i) + (−0.46 + 1.72i)
(−1.72−0.46i)
+ (−1.72 − 0.46i) + (0.46 − 1.72i)
(0.46−1.72i)
የድምራቸው ዚሮ መምጣት አንዱ መፈተኛ መንገድ ነው ፤ ምንም እንኳን ሙሉ በሙሉ እንደ ማረጋገጫ ባይወሰድም። የተራቢዘሮቹ አቀማመጥ
በንድፉ ላይ ይታያል። በክቡ ውስጥ በዐራትማዕዘናዊ አቅጫጫ ብቻ ሳይሆን በትይዩ የሚገኙት አንዱ የአንዱ ከንጁጌት ናቸው። ይህ ንድፍ ለምንድን
ነው ተራቢዘሮቹን ስንደምር ፣ ድምራቸው 0 የሚመጣው ለሚለው ጥያቄ መልሱን ያመላክታል።
15.2.3 በእርባታ ሥርዓት

የኮምፕሌክስ ቍጥሮችን እርባታ ፥ ተራቢዘር እና ብዜት እስካሁን ካየናቸው በተለየ አብረን እንድንሠራ ዕድል የሚሰጠን መንገድ በ «ኦይለር» ስም
የሚጠራው ቀመር ነው። መሠረታዊውን የእርባታን ሥርዓት እዚህ አንከልስም ፤ ነገር ግን ካሥፈለገ ምዕራፍ 13 ተመልከቱ።
ድንጋጌ 15.5 የኦይለር ቀመር (Euler's Formula) ፦
eiθ = cos(θ) + i sin(θ) (15.13)

−iθ
e = cos(θ) − i sin(θ) (15.14)
ወደ መደበኛው ዋልታዊ አጻጻፍ ስናስፋፋው ይህንን ይመስላል።

z = reiθ = r cos(θ) + i sin(θ) (15.15)
የትሪግኖሜትሪ ፋንክሽኖች «አውዳዊ» ስለሆኑ ፣ ይደጋገማል እንጂ ፣ ተራቢዘሮችን ስንፈልግ ማዕዘኑን የምንገልጽበት መንገድ ወሰን የለውም።
reiθ+2kπ {k = 1, 2, 3, . . . } (15.16)
በእርባታ ሥርዓር ሥር ለመሥራት ከመደበኛው የኮምፕሌክስ ቍጥር አጻጻፍ ወደ reiθ+2kπ መልክ መቀየር ቀዳሚ ተግባርነቱ ግልጽ ነው። በሚቀጥሉት
ሁለት ምሳሌዎች ይህንን እናደርጋለን።
ምሳሌ 15.2.7. ከመደበኛ ወደ እርባታ መልክ

√
ይህን የኮምፕሌክስ ቍጥር (z = 5 + 5 3i) በ reiθ መልክ እንዴት ይጻፋል?
መፍትሔ፦
ለዚህ r እና θ መወሰን ባቻ ነው ተግባሩ።
q √
|z| = r = 52 + (5 3)2 = 10
√ !
5 3 π
θ = arg(z) = arctan =
5 3
ማለፊያችን፦
√
z = 5 + 5 3i
= reiθ = 10eiπ/3
ምሳሌ 15.2.8. ከመደበኛ ወደ እርባታ መልክ

√
ይህን የኮምፕሌክስ ቍጥር {z = 5 − 5 3} በ reiθ መልክ እንዴት ይጻፋል?
መፍትሔ፦ ከላይ ከተሰጠው ምሳሌ የሚለየው ፣ ይህ ቃል የላይኛው ቃል ከንጁጌት መሆኑ ነው። እናም በአራቢኃይሉ ላይ የሚያመጣውን ለውጥ
ልብ ብለን እናስተውል።
መወሰን ያለብን r እና θ ነው።

q √
|z| = r = 52 + (5 3)2 = 10
√ !
5 3 π
θ = arg(z) = arctan =
5 3
ማለፊያችን፦
z = rei(−θ) = 10e−iπ/3
ምናልባት ከዋልታዊው መንገድ በተጨማሪ ይህ አጻጻፍ ችግሮችን ለማቃለል ሳይሻል አይቀርም። ሎጋሪዝምስ ከማባዛት ይልቅ መደመር ፣ ከማካፈል
ይልቅ መቀነስ የተሻለ አማራጭ መሆኑን አሳይቶናል። የእርባታ ሕጐችን ተከትለን የኮምፕሌክስ ቍጥሮችን ማራባት እንዲሁም ተራቢዘር ማውጣት
በቀላሉ እንችላለን። ሁልጊዜ በ eiθ መልክ ያለን ዕኩሌታ ስንገመግም በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ ከኦይለር ቀመር አንፃር ነው። ለምሳሌ፦
 
 ei0 = 1  eiπ = −1
 eiπ/2 = i  ei3π/2 = −i
ለኮምፕሌክስ ቍጥሮች ፣ በእርባታ ሥርዓት ሥር የብዜት ፥ የእርባታ እና የተራቢ-ዘር ንብረቶች እነዚህ ናቸው።
ንብረቶች ፦
እንበል z1 = r1 eiθ1 z2 = r2 eiθ2

z1 · z2 = r1 eiθ1 r2 eiθ2 = r1 r2 ei(θ1 +θ2 ) በእርባታ 1ኛ ሕግ (15.17)
z1 r1 eiθ1 e−iθ2 r1
= iθ
· −iθ = ei(θ1 −θ2 ) በእርባታ 2ኛ ሕግ (15.18)
z2 r2 e 2 e 2 r2
z1 n = (r1 eiθ1 )n = r1 n einθ1 በእርባታ 3ኛ ሕግ (15.19)
√
z1 = (r1 eiθ1 ) n = r1 n e( n )iθ1
1 1 1
n
ተራቢዘር ለማውጣት (15.20)
ምሳሌ 15.2.9. ብዜት ፥ ማካፋል ፥ ዐራቢኃይል ፥ ተራቢዘር

ይህ ተግባር በሚከተሉት ሁለት የኮምፕሌክስ ቍጥሮች ላይ ማባዛትን ፥ ማካፋልን ፥ ማራባትንና ተራቢ-ዘር ማውጣትን ይጠይቃል። ለመጨረሻዎቹ
ሁለት ተግባራት ለእርባታ n = 3 እና ለተራቢዘር n = 1/3 በመሰየም ለz1 መፍትሔ መሻት በቂ ነው።
√
z1 = 3+i z2 = 1 + i
መፍትሔ፦
ለሁሉም ተግባራት በጋራ የምንፈልጋቸውን ስሌቶች አስቀድመን እንፈፅም።
q p
√ √
|z1 | = ( 3)2 + 12 = 2 |z2 | = 12 + 12 = 2
π π
arg(z1 ) = arg(z2 ) =
6 4
ብዜት፦
√ √
z1 z2 = 2 2ei(π/6+π/4) = 2 2ei(5π/12)
ክፍያ፦
z1 2 eiπ/6 e−iπ/4 2
= √ · iπ/4 · −iπ/4 = √ · ei(π/6−π/4)
z2 2 e e 2
እርባታ፦ በዐራቢኃይል 3 መልስ የምንሻው ለ z1 ነው። እናስታውስ |z1 | = 2 እና arg(z1 ) = π
6 ናቸው።
z31 = (2eiπ/6 )3 = 23 ei3π/6 = 8eiπ/2
3ኛ ተራቢዘር፦
√ 13 √ 1 √
3 3
3
z1 = r1 eiπ/6 = 2e 3 i(π/6+2kπ) = 2ei(π/18+2kπ/3)
 √

k=0 3
2ei(π/18)

 √
ተራቢዘሮች → k = 1 3
2ei(π/18+2π/3)



 √
k = −1 3
2ei(π/18−2π/3)
J
ካለንበት ባሻገር
በኦይለር ስም የሚታወቀው ቀመር ከትሪግኖሜትሪ ጋር ያለውን ግንኙነት ቀደም ብለን አይተናል። አሁን የዛን ግንኙነት እይታችንን ካሰፋነው ልዩ ልዩ ነገሮችን
እንታዘባለን። ካየነው እንነሳ።
eiθ = cos(θ) + i sin(θ)

e−iθ = cos(−θ) + i sin(−θ) = cos(θ) − i sin(θ)
የሁለተኛው ዕኩሌታ አመጣጥ ትንሽ ግር ይል ይሆናል ፤ ነገር ግን cos(−θ) = cos(θ) እና sin(−θ) = − sin(θ) ስለሆኑ ነው የመቀነስ
ምልክት የተከሰተው። አሁን ሁለቱን በሕብር አንድ ላይ ስንደምርና ለኮሳይን ስናቃልል እንዲሁም ለሳይን ሁለተኛውን ዕኩሌታ በ −1 ሁሉንም ወገን
ካባዛን በኃላ ፣ በሕብር ሁለቱን ዕኩሌታዎች ስንደምር አዲስ ዕኩሌታዎች ላይ እንደርሳለን።
eiθ + e−iθ eiθ − e−iθ
cos(θ) = sin(θ) = (15.21)
2 2i
የኮሳይንና የሳይን ፋንክሽኖች እንደዚህ አይነት አቻ ይኖራቸዋል ብሎ መገመት ያዳግታል ቢባል ከእውነት አርይቅም። በሁለቱ ፋንክሽኖችና በልዩ ቍጥር e
ያለው ግንኙነት ከጥላችን ባሻገር እንድናስብ አንዱ ማስገንዘቢያ ነው።
መለማመጃ
ልምምድ 15.2.1 በዋልታዊና በእርባታ ሥርዓት ሥር ኮምፕሌክስ ቍጥሮች እንዲሁም የእርባታና የተራቢዘር ስሌቶች።
I ወይም ወደ ዐራትማዕዘናዊ ወይም ወደ ዋልታዊ
1. የሚከተሉትን ቍጥሮች ከመደበኛው የኮምፕሌክስ ቍጥር ወደ ዋልታዊ መልክ ቀይሩ። የኮምፕሌክስ ቍጥሩን |z| እና arg(z) መወሰንና
አቅጣጫውን መለየት የግድ ነው።
√
ሀ) z = −1 + i ለ) z = 3+i ሐ) z = 1 መ) z = 3 − 4i ሠ) z = 2 + 4i
2. እነዚህን ቍጥሮች ከመደበኛው የኮምፕሌክስ ቍጥር ወደ ዋልታዊ መልክ ቀይሩ። የኮምፕሌክስ ቍጥሩን |z| እና arg(z) መወሰንና
አቅጣጫውን መለየት የግድ ነው።
√
ሀ) z = i ለ) z = 2 + 2 3i ሐ) z = 3 + 7i መ) √1 ሠ) z = 2 + 4i
(3+i)
3. እነዚህን የኮምፕሌክስ ቍጥሮች ከዋልታዊ ወደ መደበኛ የኮምፕሌክስ መልክ ቀይሩ።

√
ሀ) z = cos(π/3) + i sin(π/3) ለ) z = 2 cos(π/4) + i sin(π/4)
√
ሐ) z = 2 cos(π) + i sin(π)
4. እነዚህን ቍጥሮች ከዋልታዊ ወደ መደበኛ የኮምፕሌክስ መልክ ቀይሩ።

ሀ) z = 4 cos(π/6) + i sin(π/6) ለ) z = 7 cos(π/12) + i sin(π/12)

ሐ) z = cos(π/2) + i sin(π/2)
I ለሚከተሉት ጥያቄዎች የደኧ ሟቭረ ቀመር በመጠቀም መፍትሔዎቹ መሠራት አለባቸው። ቍጥሮቹ በዋልታዊ መልክ ካልሆኑ በደኧ ሟቭረ
ቀመር መፍትሄ ለመሻት የግድ መቀየር ይጠይቃሉ።
5. የሚከተለቱን እርባታዎች እስሉ።

√ 3
ሀ) (1 + 3i)3 ለ) (4 + 4 3i)4 ሐ) 2 cos(3π/2)+i2 sin(3π/2)
6. የሚከተለቱን እርባታዎች እስሉ

√ √ 5
ሀ) (1 + 2i)3 ለ) (3 + 3 3i)3 ሐ) 2 cos(3π/2)+i2 sin(3π/2)
7. በተጠየቀው መሠረት ተራቢዘሮቹን አውጡ ፤ እንዲሁም ውጤቶቹን ንደፉ።
ሀ) z4 − 1 = 0 ለ) የ4ኛ ተራቢዘር ለ z = −1 − i ሐ) የ6ኛ ተራቢዘር ለ z = 1 + i
8. በተጠየቀው መሠረት ተራቢዘሮቹን አውጡ ፤ እንዲሁም ውጤቶቹን ንደፉ።

√
ሀ) z3 − 1 = 0 ለ) የ3ኛ ተራቢዘር ለ z = 1 + i ሐ) የ4ኛ ተራቢዘር ለ z = 7 31+7i
I በሚከተሉት ጥያቄዎች ለኮምፕሌክስ ችግሮች የእርባታ ሥርዓትን በመገልገል የኮምፕሌክስ ቍጥሮችን ማራባት እንዲሁም ከኮምፕሌክስ
ቍጥሮች ተራቢዘር ማውጣት ይገኙበታል።
9. እነዚህን የኮምፕሌክስ ቍጥሮች ወደ እርባታዊ አጻጻፍ ቀይሩ።
√
ሀ) z = 16 cos(π) + i sin(π) ለ) z = x + yi ሐ) z = 2 cos(π/4)+i sin(π/4)
√
መ) z = −1 − i ሠ) z = 1 + 3
10. እነዚህን በመደበኛ መልክ ያሉትን የኮምፕሌክስ ቍጥሮች ወደ እርባታዊ አጻጻፍ ቀይሩ።

ሀ) z = 1 ለ) z = i(1 + i) ሐ) z = cos(π/2)+i sin(π/2)
√
መ) z = 3 + 4i ሠ) z = 3 cos(π/3)+i sin(π/3)
11. እነዚህን በእርባታ አጻጻፍ ያሉ የኮምፕሌክስ ቍጥሮች በተሰጠው ዐራቢኃይል መሠረት አስሉ።
7 1 12 p
ሀ) z7 = 2eiθ ለ) z 2 = 2eiθ ሐ) zp = 2eiθ
12. እነዚህን በእርባታ አጻጻፍ ያሉ የኮምፕሌክስ ቍጥሮች በተሰጠው ዐራቢኃይል መሠረት አስሉ።
1 13 (eiθ )
10
ሀ) z = 2eiθ 2eiθ ለ) z 3 = 2eiθ ሐ) z = eiθ
13. ለሚከተሉት የተጠየቀውን ተራቢዘር አውጡ።
ሀ) የ4ኛ ተራቢዘር ለ 16eiπ/2 ለ) የ3ኛ ተራቢዘር ለ 27eiπ/4 ሐ) የ2ኛ ተራቢዘር ለ eiπ
14. ለሚከተሉት የተጠየቀውን ተራቢዘር አውጡ።
ሀ) የ5ኛ ተራቢዘር ለ eiπ/3 ለ) የ3ኛ ተራቢዘር ለ 64ei2π ሐ) የ4ኛ ተራቢዘር ለ eiπ/6

አባሪ 1
ትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ

0.00 0.0000 1.0000 0.0000 � 1.0000 � 90.0
0.10 0.0017 1.0000 0.0017 572.9572 1.0000 572.9581 89.9
0.20 0.0035 1.0000 0.0035 286.4777 1.0000 286.4795 89.8
0.30 0.0052 1.0000 0.0052 190.9842 1.0000 190.9868 89.7
0.40 0.0070 1.0000 0.0070 143.2371 1.0000 143.2406 89.6
0.50 0.0087 1.0000 0.0087 114.5887 1.0000 114.5930 89.5
0.60 0.0105 0.9999 0.0105 95.4895 1.0001 95.4947 89.4
0.70 0.0122 0.9999 0.0122 81.8470 1.0001 81.8531 89.3
0.80 0.0140 0.9999 0.0140 71.6151 1.0001 71.6221 89.2
0.90 0.0157 0.9999 0.0157 63.6567 1.0001 63.6646 89.1
1.00 0.0175 0.9998 0.0175 57.2900 1.0002 57.2987 89.0
1.10 0.0192 0.9998 0.0192 52.0807 1.0002 52.0903 88.9
1.20 0.0209 0.9998 0.0209 47.7395 1.0002 47.7500 88.8
1.30 0.0227 0.9997 0.0227 44.0661 1.0003 44.0775 88.7
1.40 0.0244 0.9997 0.0244 40.9174 1.0003 40.9296 88.6
1.50 0.0262 0.9997 0.0262 38.1885 1.0003 38.2016 88.5
1.60 0.0279 0.9996 0.0279 35.8006 1.0004 35.8145 88.4
1.70 0.0297 0.9996 0.0297 33.6935 1.0004 33.7083 88.3
1.80 0.0314 0.9995 0.0314 31.8205 1.0005 31.8362 88.2
1.90 0.0332 0.9995 0.0332 30.1446 1.0006 30.1612 88.1
2.00 0.0349 0.9994 0.0349 28.6363 1.0006 28.6537 88.0
2.10 0.0366 0.9993 0.0367 27.2715 1.0007 27.2898 87.9
2.20 0.0384 0.9993 0.0384 26.0307 1.0007 26.0499 87.8
2.30 0.0401 0.9992 0.0402 24.8978 1.0008 24.9179 87.7
2.40 0.0419 0.9991 0.0419 23.8593 1.0009 23.8802 87.6
2.50 0.0436 0.9990 0.0437 22.9038 1.0010 22.9256 87.5
2.60 0.0454 0.9990 0.0454 22.0217 1.0010 22.0444 87.4
2.70 0.0471 0.9989 0.0472 21.2049 1.0011 21.2285 87.3
2.80 0.0488 0.9988 0.0489 20.4465 1.0012 20.4709 87.2
342 አባሪ 1. ትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ

2.90 0.0506 0.9987 0.0507 19.7403 1.0013 19.7656 87.1
3.00 0.0523 0.9986 0.0524 19.0811 1.0014 19.1073 87.0
3.10 0.0541 0.9985 0.0542 18.4645 1.0015 18.4915 86.9
3.20 0.0558 0.9984 0.0559 17.8863 1.0016 17.9142 86.8
3.30 0.0576 0.9983 0.0577 17.3432 1.0017 17.3720 86.7
3.40 0.0593 0.9982 0.0594 16.8319 1.0018 16.8616 86.6
3.50 0.0610 0.9981 0.0612 16.3499 1.0019 16.3804 86.5
3.60 0.0628 0.9980 0.0629 15.8945 1.0020 15.9260 86.4
3.70 0.0645 0.9979 0.0647 15.4638 1.0021 15.4961 86.3
3.80 0.0663 0.9978 0.0664 15.0557 1.0022 15.0889 86.2
3.90 0.0680 0.9977 0.0682 14.6685 1.0023 14.7026 86.1
4.00 0.0698 0.9976 0.0699 14.3007 1.0024 14.3356 86.0
4.10 0.0715 0.9974 0.0717 13.9507 1.0026 13.9865 85.9
4.20 0.0732 0.9973 0.0734 13.6174 1.0027 13.6541 85.8
4.30 0.0750 0.9972 0.0752 13.2996 1.0028 13.3371 85.7
4.40 0.0767 0.9971 0.0769 12.9962 1.0030 13.0346 85.6
4.50 0.0785 0.9969 0.0787 12.7062 1.0031 12.7455 85.5
4.60 0.0802 0.9968 0.0805 12.4288 1.0032 12.4690 85.4
4.70 0.0819 0.9966 0.0822 12.1632 1.0034 12.2043 85.3
4.80 0.0837 0.9965 0.0840 11.9087 1.0035 11.9506 85.2
4.90 0.0854 0.9963 0.0857 11.6645 1.0037 11.7073 85.1
5.00 0.0872 0.9962 0.0875 11.4301 1.0038 11.4737 85.0
5.10 0.0889 0.9960 0.0892 11.2048 1.0040 11.2493 84.9
5.20 0.0906 0.9959 0.0910 10.9882 1.0041 11.0336 84.8
5.30 0.0924 0.9957 0.0928 10.7797 1.0043 10.8260 84.7
5.40 0.0941 0.9956 0.0945 10.5789 1.0045 10.6261 84.6
5.50 0.0958 0.9954 0.0963 10.3854 1.0046 10.4334 84.5
5.60 0.0976 0.9952 0.0981 10.1988 1.0048 10.2477 84.4
5.70 0.0993 0.9951 0.0998 10.0187 1.0050 10.0685 84.3
5.80 0.1011 0.9949 0.1016 9.8448 1.0051 9.8955 84.2
5.90 0.1028 0.9947 0.1033 9.6768 1.0053 9.7283 84.1
6.00 0.1045 0.9945 0.1051 9.5144 1.0055 9.5668 84.0
6.10 0.1063 0.9943 0.1069 9.3572 1.0057 9.4105 83.9
6.20 0.1080 0.9942 0.1086 9.2052 1.0059 9.2593 83.8
6.30 0.1097 0.9940 0.1104 9.0579 1.0061 9.1129 83.7
6.40 0.1115 0.9938 0.1122 8.9152 1.0063 8.9711 83.6
6.50 0.1132 0.9936 0.1139 8.7769 1.0065 8.8337 83.5
6.60 0.1149 0.9934 0.1157 8.6427 1.0067 8.7004 83.4
6.70 0.1167 0.9932 0.1175 8.5126 1.0069 8.5711 83.3
6.80 0.1184 0.9930 0.1192 8.3863 1.0071 8.4457 83.2
6.90 0.1201 0.9928 0.1210 8.2636 1.0073 8.3238 83.1
7.00 0.1219 0.9925 0.1228 8.1443 1.0075 8.2055 83.0
7.10 0.1236 0.9923 0.1246 8.0285 1.0077 8.0905 82.9
7.20 0.1253 0.9921 0.1263 7.9158 1.0079 7.9787 82.8
7.30 0.1271 0.9919 0.1281 7.8062 1.0082 7.8700 82.7
7.40 0.1288 0.9917 0.1299 7.6996 1.0084 7.7642 82.6
343

7.50 0.1305 0.9914 0.1317 7.5958 1.0086 7.6613 82.5
7.60 0.1323 0.9912 0.1334 7.4947 1.0089 7.5611 82.4
7.70 0.1340 0.9910 0.1352 7.3962 1.0091 7.4635 82.3
7.80 0.1357 0.9907 0.1370 7.3002 1.0093 7.3684 82.2
7.90 0.1374 0.9905 0.1388 7.2066 1.0096 7.2757 82.1
8.00 0.1392 0.9903 0.1405 7.1154 1.0098 7.1853 82.0
8.10 0.1409 0.9900 0.1423 7.0264 1.0101 7.0972 81.9
8.20 0.1426 0.9898 0.1441 6.9395 1.0103 7.0112 81.8
8.30 0.1444 0.9895 0.1459 6.8548 1.0106 6.9273 81.7
8.40 0.1461 0.9893 0.1477 6.7720 1.0108 6.8454 81.6
8.50 0.1478 0.9890 0.1495 6.6912 1.0111 6.7655 81.5
8.60 0.1495 0.9888 0.1512 6.6122 1.0114 6.6874 81.4
8.70 0.1513 0.9885 0.1530 6.5350 1.0116 6.6111 81.3
8.80 0.1530 0.9882 0.1548 6.4596 1.0119 6.5366 81.2
8.90 0.1547 0.9880 0.1566 6.3859 1.0122 6.4637 81.1
9.00 0.1564 0.9877 0.1584 6.3138 1.0125 6.3925 81.0
9.10 0.1582 0.9874 0.1602 6.2432 1.0127 6.3228 80.9
9.20 0.1599 0.9871 0.1620 6.1742 1.0130 6.2546 80.8
9.30 0.1616 0.9869 0.1638 6.1066 1.0133 6.1880 80.7
9.40 0.1633 0.9866 0.1655 6.0405 1.0136 6.1227 80.6
9.50 0.1650 0.9863 0.1673 5.9758 1.0139 6.0589 80.5
9.60 0.1668 0.9860 0.1691 5.9124 1.0142 5.9963 80.4
9.70 0.1685 0.9857 0.1709 5.8502 1.0145 5.9351 80.3
9.80 0.1702 0.9854 0.1727 5.7894 1.0148 5.8751 80.2
9.90 0.1719 0.9851 0.1745 5.7297 1.0151 5.8164 80.1
10.00 0.1736 0.9848 0.1763 5.6713 1.0154 5.7588 80.0
10.10 0.1754 0.9845 0.1781 5.6140 1.0157 5.7023 79.9
10.20 0.1771 0.9842 0.1799 5.5578 1.0161 5.6470 79.8
10.30 0.1788 0.9839 0.1817 5.5026 1.0164 5.5928 79.7
10.40 0.1805 0.9836 0.1835 5.4486 1.0167 5.5396 79.6
10.50 0.1822 0.9833 0.1853 5.3955 1.0170 5.4874 79.5
10.60 0.1840 0.9829 0.1871 5.3435 1.0174 5.4362 79.4
10.70 0.1857 0.9826 0.1890 5.2924 1.0177 5.3860 79.3
10.80 0.1874 0.9823 0.1908 5.2422 1.0180 5.3367 79.2
10.90 0.1891 0.9820 0.1926 5.1929 1.0184 5.2883 79.1
11.00 0.1908 0.9816 0.1944 5.1446 1.0187 5.2408 79.0
11.10 0.1925 0.9813 0.1962 5.0970 1.0191 5.1942 78.9
11.20 0.1942 0.9810 0.1980 5.0504 1.0194 5.1484 78.8
11.30 0.1959 0.9806 0.1998 5.0045 1.0198 5.1034 78.7
11.40 0.1977 0.9803 0.2016 4.9594 1.0201 5.0593 78.6
11.50 0.1994 0.9799 0.2035 4.9152 1.0205 5.0159 78.5
11.60 0.2011 0.9796 0.2053 4.8716 1.0209 4.9732 78.4
11.70 0.2028 0.9792 0.2071 4.8288 1.0212 4.9313 78.3
11.80 0.2045 0.9789 0.2089 4.7867 1.0216 4.8901 78.2
11.90 0.2062 0.9785 0.2107 4.7453 1.0220 4.8496 78.1
12.00 0.2079 0.9781 0.2126 4.7046 1.0223 4.8097 78.0

12.10 0.2096 0.9778 0.2144 4.6646 1.0227 4.7706 77.9
12.20 0.2113 0.9774 0.2162 4.6252 1.0231 4.7321 77.8
12.30 0.2130 0.9770 0.2180 4.5864 1.0235 4.6942 77.7
12.40 0.2147 0.9767 0.2199 4.5483 1.0239 4.6569 77.6
12.50 0.2164 0.9763 0.2217 4.5107 1.0243 4.6202 77.5
12.60 0.2181 0.9759 0.2235 4.4737 1.0247 4.5841 77.4
12.70 0.2198 0.9755 0.2254 4.4373 1.0251 4.5486 77.3
12.80 0.2215 0.9751 0.2272 4.4015 1.0255 4.5137 77.2
12.90 0.2233 0.9748 0.2290 4.3662 1.0259 4.4793 77.1
13.00 0.2250 0.9744 0.2309 4.3315 1.0263 4.4454 77.0
13.10 0.2267 0.9740 0.2327 4.2972 1.0267 4.4121 76.9
13.20 0.2284 0.9736 0.2345 4.2635 1.0271 4.3792 76.8
13.30 0.2300 0.9732 0.2364 4.2303 1.0276 4.3469 76.7
13.40 0.2317 0.9728 0.2382 4.1976 1.0280 4.3150 76.6
13.50 0.2334 0.9724 0.2401 4.1653 1.0284 4.2837 76.5
13.60 0.2351 0.9720 0.2419 4.1335 1.0288 4.2527 76.4
13.70 0.2368 0.9715 0.2438 4.1022 1.0293 4.2223 76.3
13.80 0.2385 0.9711 0.2456 4.0713 1.0297 4.1923 76.2
13.90 0.2402 0.9707 0.2475 4.0408 1.0302 4.1627 76.1
14.00 0.2419 0.9703 0.2493 4.0108 1.0306 4.1336 76.0
14.10 0.2436 0.9699 0.2512 3.9812 1.0311 4.1048 75.9
14.20 0.2453 0.9694 0.2530 3.9520 1.0315 4.0765 75.8
14.30 0.2470 0.9690 0.2549 3.9232 1.0320 4.0486 75.7
14.40 0.2487 0.9686 0.2568 3.8947 1.0324 4.0211 75.6
14.50 0.2504 0.9681 0.2586 3.8667 1.0329 3.9939 75.5
14.60 0.2521 0.9677 0.2605 3.8391 1.0334 3.9672 75.4
14.70 0.2538 0.9673 0.2623 3.8118 1.0338 3.9408 75.3
14.80 0.2554 0.9668 0.2642 3.7848 1.0343 3.9147 75.2
14.90 0.2571 0.9664 0.2661 3.7583 1.0348 3.8890 75.1
15.00 0.2588 0.9659 0.2679 3.7321 1.0353 3.8637 75.0
15.10 0.2605 0.9655 0.2698 3.7062 1.0358 3.8387 74.9
15.20 0.2622 0.9650 0.2717 3.6806 1.0363 3.8140 74.8
15.30 0.2639 0.9646 0.2736 3.6554 1.0367 3.7897 74.7
15.40 0.2656 0.9641 0.2754 3.6305 1.0372 3.7657 74.6
15.50 0.2672 0.9636 0.2773 3.6059 1.0377 3.7420 74.5
15.60 0.2689 0.9632 0.2792 3.5816 1.0382 3.7186 74.4
15.70 0.2706 0.9627 0.2811 3.5576 1.0388 3.6955 74.3
15.80 0.2723 0.9622 0.2830 3.5339 1.0393 3.6727 74.2
15.90 0.2740 0.9617 0.2849 3.5105 1.0398 3.6502 74.1
16.00 0.2756 0.9613 0.2867 3.4874 1.0403 3.6280 74.0
16.10 0.2773 0.9608 0.2886 3.4646 1.0408 3.6060 73.9
16.20 0.2790 0.9603 0.2905 3.4420 1.0413 3.5843 73.8
16.30 0.2807 0.9598 0.2924 3.4197 1.0419 3.5629 73.7
16.40 0.2823 0.9593 0.2943 3.3977 1.0424 3.5418 73.6
16.50 0.2840 0.9588 0.2962 3.3759 1.0429 3.5209 73.5
16.60 0.2857 0.9583 0.2981 3.3544 1.0435 3.5003 73.4
345

16.70 0.2874 0.9578 0.3000 3.3332 1.0440 3.4799 73.3
16.80 0.2890 0.9573 0.3019 3.3122 1.0446 3.4598 73.2
16.90 0.2907 0.9568 0.3038 3.2914 1.0451 3.4399 73.1
17.00 0.2924 0.9563 0.3057 3.2709 1.0457 3.4203 73.0
17.10 0.2940 0.9558 0.3076 3.2506 1.0463 3.4009 72.9
17.20 0.2957 0.9553 0.3096 3.2305 1.0468 3.3817 72.8
17.30 0.2974 0.9548 0.3115 3.2106 1.0474 3.3628 72.7
17.40 0.2990 0.9542 0.3134 3.1910 1.0480 3.3440 72.6
17.50 0.3007 0.9537 0.3153 3.1716 1.0485 3.3255 72.5
17.60 0.3024 0.9532 0.3172 3.1524 1.0491 3.3072 72.4
17.70 0.3040 0.9527 0.3191 3.1334 1.0497 3.2891 72.3
17.80 0.3057 0.9521 0.3211 3.1146 1.0503 3.2712 72.2
17.90 0.3074 0.9516 0.3230 3.0961 1.0509 3.2535 72.1
18.00 0.3090 0.9511 0.3249 3.0777 1.0515 3.2361 72.0
18.10 0.3107 0.9505 0.3269 3.0595 1.0521 3.2188 71.9
18.20 0.3123 0.9500 0.3288 3.0415 1.0527 3.2017 71.8
18.30 0.3140 0.9494 0.3307 3.0237 1.0533 3.1848 71.7
18.40 0.3156 0.9489 0.3327 3.0061 1.0539 3.1681 71.6
18.50 0.3173 0.9483 0.3346 2.9887 1.0545 3.1515 71.5
18.60 0.3190 0.9478 0.3365 2.9714 1.0551 3.1352 71.4
18.70 0.3206 0.9472 0.3385 2.9544 1.0557 3.1190 71.3
18.80 0.3223 0.9466 0.3404 2.9375 1.0564 3.1030 71.2
18.90 0.3239 0.9461 0.3424 2.9208 1.0570 3.0872 71.1
19.00 0.3256 0.9455 0.3443 2.9042 1.0576 3.0716 71.0
19.10 0.3272 0.9449 0.3463 2.8878 1.0583 3.0561 70.9
19.20 0.3289 0.9444 0.3482 2.8716 1.0589 3.0407 70.8
19.30 0.3305 0.9438 0.3502 2.8556 1.0595 3.0256 70.7
19.40 0.3322 0.9432 0.3522 2.8397 1.0602 3.0106 70.6
19.50 0.3338 0.9426 0.3541 2.8239 1.0608 2.9957 70.5
19.60 0.3355 0.9421 0.3561 2.8083 1.0615 2.9811 70.4
19.70 0.3371 0.9415 0.3581 2.7929 1.0622 2.9665 70.3
19.80 0.3387 0.9409 0.3600 2.7776 1.0628 2.9521 70.2
19.90 0.3404 0.9403 0.3620 2.7625 1.0635 2.9379 70.1
20.00 0.3420 0.9397 0.3640 2.7475 1.0642 2.9238 70.0
20.10 0.3437 0.9391 0.3659 2.7326 1.0649 2.9099 69.9
20.20 0.3453 0.9385 0.3679 2.7179 1.0655 2.8960 69.8
20.30 0.3469 0.9379 0.3699 2.7034 1.0662 2.8824 69.7
20.40 0.3486 0.9373 0.3719 2.6889 1.0669 2.8688 69.6
20.50 0.3502 0.9367 0.3739 2.6746 1.0676 2.8555 69.5
20.60 0.3518 0.9361 0.3759 2.6605 1.0683 2.8422 69.4
20.70 0.3535 0.9354 0.3779 2.6464 1.0690 2.8291 69.3
20.80 0.3551 0.9348 0.3799 2.6325 1.0697 2.8161 69.2
20.90 0.3567 0.9342 0.3819 2.6187 1.0704 2.8032 69.1
21.00 0.3584 0.9336 0.3839 2.6051 1.0711 2.7904 69.0
21.10 0.3600 0.9330 0.3859 2.5916 1.0719 2.7778 68.9
21.20 0.3616 0.9323 0.3879 2.5782 1.0726 2.7653 68.8

21.30 0.3633 0.9317 0.3899 2.5649 1.0733 2.7529 68.7
21.40 0.3649 0.9311 0.3919 2.5517 1.0740 2.7407 68.6
21.50 0.3665 0.9304 0.3939 2.5386 1.0748 2.7285 68.5
21.60 0.3681 0.9298 0.3959 2.5257 1.0755 2.7165 68.4
21.70 0.3697 0.9291 0.3979 2.5129 1.0763 2.7046 68.3
21.80 0.3714 0.9285 0.4000 2.5002 1.0770 2.6927 68.2
21.90 0.3730 0.9278 0.4020 2.4876 1.0778 2.6811 68.1
22.00 0.3746 0.9272 0.4040 2.4751 1.0785 2.6695 68.0
22.10 0.3762 0.9265 0.4061 2.4627 1.0793 2.6580 67.9
22.20 0.3778 0.9259 0.4081 2.4504 1.0801 2.6466 67.8
22.30 0.3795 0.9252 0.4101 2.4383 1.0808 2.6354 67.7
22.40 0.3811 0.9245 0.4122 2.4262 1.0816 2.6242 67.6
22.50 0.3827 0.9239 0.4142 2.4142 1.0824 2.6131 67.5
22.60 0.3843 0.9232 0.4163 2.4023 1.0832 2.6022 67.4
22.70 0.3859 0.9225 0.4183 2.3906 1.0840 2.5913 67.3
22.80 0.3875 0.9219 0.4204 2.3789 1.0848 2.5805 67.2
22.90 0.3891 0.9212 0.4224 2.3673 1.0856 2.5699 67.1
23.00 0.3907 0.9205 0.4245 2.3559 1.0864 2.5593 67.0
23.10 0.3923 0.9198 0.4265 2.3445 1.0872 2.5488 66.9
23.20 0.3939 0.9191 0.4286 2.3332 1.0880 2.5384 66.8
23.30 0.3955 0.9184 0.4307 2.3220 1.0888 2.5282 66.7
23.40 0.3971 0.9178 0.4327 2.3109 1.0896 2.5180 66.6
23.50 0.3987 0.9171 0.4348 2.2998 1.0904 2.5078 66.5
23.60 0.4003 0.9164 0.4369 2.2889 1.0913 2.4978 66.4
23.70 0.4019 0.9157 0.4390 2.2781 1.0921 2.4879 66.3
23.80 0.4035 0.9150 0.4411 2.2673 1.0929 2.4780 66.2
23.90 0.4051 0.9143 0.4431 2.2566 1.0938 2.4683 66.1
24.00 0.4067 0.9135 0.4452 2.2460 1.0946 2.4586 66.0
24.10 0.4083 0.9128 0.4473 2.2355 1.0955 2.4490 65.9
24.20 0.4099 0.9121 0.4494 2.2251 1.0963 2.4395 65.8
24.30 0.4115 0.9114 0.4515 2.2148 1.0972 2.4300 65.7
24.40 0.4131 0.9107 0.4536 2.2045 1.0981 2.4207 65.6
24.50 0.4147 0.9100 0.4557 2.1943 1.0989 2.4114 65.5
24.60 0.4163 0.9092 0.4578 2.1842 1.0998 2.4022 65.4
24.70 0.4179 0.9085 0.4599 2.1742 1.1007 2.3931 65.3
24.80 0.4195 0.9078 0.4621 2.1642 1.1016 2.3841 65.2
24.90 0.4210 0.9070 0.4642 2.1543 1.1025 2.3751 65.1
25.00 0.4226 0.9063 0.4663 2.1445 1.1034 2.3662 65.0
25.10 0.4242 0.9056 0.4684 2.1348 1.1043 2.3574 64.9
25.20 0.4258 0.9048 0.4706 2.1251 1.1052 2.3486 64.8
25.30 0.4274 0.9041 0.4727 2.1155 1.1061 2.3400 64.7
25.40 0.4289 0.9033 0.4748 2.1060 1.1070 2.3314 64.6
25.50 0.4305 0.9026 0.4770 2.0965 1.1079 2.3228 64.5
25.60 0.4321 0.9018 0.4791 2.0872 1.1089 2.3144 64.4
25.70 0.4337 0.9011 0.4813 2.0778 1.1098 2.3060 64.3
25.80 0.4352 0.9003 0.4834 2.0686 1.1107 2.2976 64.2
347

25.90 0.4368 0.8996 0.4856 2.0594 1.1117 2.2894 64.1
26.00 0.4384 0.8988 0.4877 2.0503 1.1126 2.2812 64.0
26.10 0.4399 0.8980 0.4899 2.0413 1.1136 2.2730 63.9
26.20 0.4415 0.8973 0.4921 2.0323 1.1145 2.2650 63.8
26.30 0.4431 0.8965 0.4942 2.0233 1.1155 2.2570 63.7
26.40 0.4446 0.8957 0.4964 2.0145 1.1164 2.2490 63.6
26.50 0.4462 0.8949 0.4986 2.0057 1.1174 2.2412 63.5
26.60 0.4478 0.8942 0.5008 1.9970 1.1184 2.2333 63.4
26.70 0.4493 0.8934 0.5029 1.9883 1.1194 2.2256 63.3
26.80 0.4509 0.8926 0.5051 1.9797 1.1203 2.2179 63.2
26.90 0.4524 0.8918 0.5073 1.9711 1.1213 2.2103 63.1
27.00 0.4540 0.8910 0.5095 1.9626 1.1223 2.2027 63.0
27.10 0.4555 0.8902 0.5117 1.9542 1.1233 2.1952 62.9
27.20 0.4571 0.8894 0.5139 1.9458 1.1243 2.1877 62.8
27.30 0.4586 0.8886 0.5161 1.9375 1.1253 2.1803 62.7
27.40 0.4602 0.8878 0.5184 1.9292 1.1264 2.1730 62.6
27.50 0.4617 0.8870 0.5206 1.9210 1.1274 2.1657 62.5
27.60 0.4633 0.8862 0.5228 1.9128 1.1284 2.1584 62.4
27.70 0.4648 0.8854 0.5250 1.9047 1.1294 2.1513 62.3
27.80 0.4664 0.8846 0.5272 1.8967 1.1305 2.1441 62.2
27.90 0.4679 0.8838 0.5295 1.8887 1.1315 2.1371 62.1
28.00 0.4695 0.8829 0.5317 1.8807 1.1326 2.1301 62.0
28.10 0.4710 0.8821 0.5340 1.8728 1.1336 2.1231 61.9
28.20 0.4726 0.8813 0.5362 1.8650 1.1347 2.1162 61.8
28.30 0.4741 0.8805 0.5384 1.8572 1.1357 2.1093 61.7
28.40 0.4756 0.8796 0.5407 1.8495 1.1368 2.1025 61.6
28.50 0.4772 0.8788 0.5430 1.8418 1.1379 2.0957 61.5
28.60 0.4787 0.8780 0.5452 1.8341 1.1390 2.0890 61.4
28.70 0.4802 0.8771 0.5475 1.8265 1.1401 2.0824 61.3
28.80 0.4818 0.8763 0.5498 1.8190 1.1412 2.0757 61.2
28.90 0.4833 0.8755 0.5520 1.8115 1.1423 2.0692 61.1
29.00 0.4848 0.8746 0.5543 1.8040 1.1434 2.0627 61.0
29.10 0.4863 0.8738 0.5566 1.7966 1.1445 2.0562 60.9
29.20 0.4879 0.8729 0.5589 1.7893 1.1456 2.0498 60.8
29.30 0.4894 0.8721 0.5612 1.7820 1.1467 2.0434 60.7
29.40 0.4909 0.8712 0.5635 1.7747 1.1478 2.0371 60.6
29.50 0.4924 0.8704 0.5658 1.7675 1.1490 2.0308 60.5
29.60 0.4939 0.8695 0.5681 1.7603 1.1501 2.0245 60.4
29.70 0.4955 0.8686 0.5704 1.7532 1.1512 2.0183 60.3
29.80 0.4970 0.8678 0.5727 1.7461 1.1524 2.0122 60.2
29.90 0.4985 0.8669 0.5750 1.7391 1.1535 2.0061 60.1
30.00 0.5000 0.8660 0.5774 1.7321 1.1547 2.0000 60.0
30.10 0.5015 0.8652 0.5797 1.7251 1.1559 1.9940 59.9
30.20 0.5030 0.8643 0.5820 1.7182 1.1570 1.9880 59.8
30.30 0.5045 0.8634 0.5844 1.7113 1.1582 1.9821 59.7
30.40 0.5060 0.8625 0.5867 1.7045 1.1594 1.9762 59.6

30.50 0.5075 0.8616 0.5890 1.6977 1.1606 1.9703 59.5
30.60 0.5090 0.8607 0.5914 1.6909 1.1618 1.9645 59.4
30.70 0.5105 0.8599 0.5938 1.6842 1.1630 1.9587 59.3
30.80 0.5120 0.8590 0.5961 1.6775 1.1642 1.9530 59.2
30.90 0.5135 0.8581 0.5985 1.6709 1.1654 1.9473 59.1
31.00 0.5150 0.8572 0.6009 1.6643 1.1666 1.9416 59.0
31.10 0.5165 0.8563 0.6032 1.6577 1.1679 1.9360 58.9
31.20 0.5180 0.8554 0.6056 1.6512 1.1691 1.9304 58.8
31.30 0.5195 0.8545 0.6080 1.6447 1.1703 1.9249 58.7
31.40 0.5210 0.8536 0.6104 1.6383 1.1716 1.9194 58.6
31.50 0.5225 0.8526 0.6128 1.6319 1.1728 1.9139 58.5
31.60 0.5240 0.8517 0.6152 1.6255 1.1741 1.9084 58.4
31.70 0.5255 0.8508 0.6176 1.6191 1.1753 1.9031 58.3
31.80 0.5270 0.8499 0.6200 1.6128 1.1766 1.8977 58.2
31.90 0.5284 0.8490 0.6224 1.6066 1.1779 1.8924 58.1
32.00 0.5299 0.8480 0.6249 1.6003 1.1792 1.8871 58.0
32.10 0.5314 0.8471 0.6273 1.5941 1.1805 1.8818 57.9
32.20 0.5329 0.8462 0.6297 1.5880 1.1818 1.8766 57.8
32.30 0.5344 0.8453 0.6322 1.5818 1.1831 1.8714 57.7
32.40 0.5358 0.8443 0.6346 1.5757 1.1844 1.8663 57.6
32.50 0.5373 0.8434 0.6371 1.5697 1.1857 1.8612 57.5
32.60 0.5388 0.8425 0.6395 1.5637 1.1870 1.8561 57.4
32.70 0.5402 0.8415 0.6420 1.5577 1.1883 1.8510 57.3
32.80 0.5417 0.8406 0.6445 1.5517 1.1897 1.8460 57.2
32.90 0.5432 0.8396 0.6469 1.5458 1.1910 1.8410 57.1
33.00 0.5446 0.8387 0.6494 1.5399 1.1924 1.8361 57.0
33.10 0.5461 0.8377 0.6519 1.5340 1.1937 1.8312 56.9
33.20 0.5476 0.8368 0.6544 1.5282 1.1951 1.8263 56.8
33.30 0.5490 0.8358 0.6569 1.5224 1.1964 1.8214 56.7
33.40 0.5505 0.8348 0.6594 1.5166 1.1978 1.8166 56.6
33.50 0.5519 0.8339 0.6619 1.5108 1.1992 1.8118 56.5
33.60 0.5534 0.8329 0.6644 1.5051 1.2006 1.8070 56.4
33.70 0.5548 0.8320 0.6669 1.4994 1.2020 1.8023 56.3
33.80 0.5563 0.8310 0.6694 1.4938 1.2034 1.7976 56.2
33.90 0.5577 0.8300 0.6720 1.4882 1.2048 1.7929 56.1
34.00 0.5592 0.8290 0.6745 1.4826 1.2062 1.7883 56.0
34.10 0.5606 0.8281 0.6771 1.4770 1.2076 1.7837 55.9
34.20 0.5621 0.8271 0.6796 1.4715 1.2091 1.7791 55.8
34.30 0.5635 0.8261 0.6822 1.4659 1.2105 1.7745 55.7
34.40 0.5650 0.8251 0.6847 1.4605 1.2120 1.7700 55.6
34.50 0.5664 0.8241 0.6873 1.4550 1.2134 1.7655 55.5
34.60 0.5678 0.8231 0.6899 1.4496 1.2149 1.7610 55.4
34.70 0.5693 0.8221 0.6924 1.4442 1.2163 1.7566 55.3
34.80 0.5707 0.8211 0.6950 1.4388 1.2178 1.7522 55.2
34.90 0.5721 0.8202 0.6976 1.4335 1.2193 1.7478 55.1
35.00 0.5736 0.8192 0.7002 1.4281 1.2208 1.7434 55.0
349

35.10 0.5750 0.8181 0.7028 1.4229 1.2223 1.7391 54.9
35.20 0.5764 0.8171 0.7054 1.4176 1.2238 1.7348 54.8
35.30 0.5779 0.8161 0.7080 1.4124 1.2253 1.7305 54.7
35.40 0.5793 0.8151 0.7107 1.4071 1.2268 1.7263 54.6
35.50 0.5807 0.8141 0.7133 1.4019 1.2283 1.7221 54.5
35.60 0.5821 0.8131 0.7159 1.3968 1.2299 1.7179 54.4
35.70 0.5835 0.8121 0.7186 1.3916 1.2314 1.7137 54.3
35.80 0.5850 0.8111 0.7212 1.3865 1.2329 1.7095 54.2
35.90 0.5864 0.8100 0.7239 1.3814 1.2345 1.7054 54.1
36.00 0.5878 0.8090 0.7265 1.3764 1.2361 1.7013 54.0
36.10 0.5892 0.8080 0.7292 1.3713 1.2376 1.6972 53.9
36.20 0.5906 0.8070 0.7319 1.3663 1.2392 1.6932 53.8
36.30 0.5920 0.8059 0.7346 1.3613 1.2408 1.6892 53.7
36.40 0.5934 0.8049 0.7373 1.3564 1.2424 1.6852 53.6
36.50 0.5948 0.8039 0.7400 1.3514 1.2440 1.6812 53.5
36.60 0.5962 0.8028 0.7427 1.3465 1.2456 1.6772 53.4
36.70 0.5976 0.8018 0.7454 1.3416 1.2472 1.6733 53.3
36.80 0.5990 0.8007 0.7481 1.3367 1.2489 1.6694 53.2
36.90 0.6004 0.7997 0.7508 1.3319 1.2505 1.6655 53.1
37.00 0.6018 0.7986 0.7536 1.3270 1.2521 1.6616 53.0
37.10 0.6032 0.7976 0.7563 1.3222 1.2538 1.6578 52.9
37.20 0.6046 0.7965 0.7590 1.3175 1.2554 1.6540 52.8
37.30 0.6060 0.7955 0.7618 1.3127 1.2571 1.6502 52.7
37.40 0.6074 0.7944 0.7646 1.3079 1.2588 1.6464 52.6
37.50 0.6088 0.7934 0.7673 1.3032 1.2605 1.6427 52.5
37.60 0.6101 0.7923 0.7701 1.2985 1.2622 1.6390 52.4
37.70 0.6115 0.7912 0.7729 1.2938 1.2639 1.6353 52.3
37.80 0.6129 0.7902 0.7757 1.2892 1.2656 1.6316 52.2
37.90 0.6143 0.7891 0.7785 1.2846 1.2673 1.6279 52.1
38.00 0.6157 0.7880 0.7813 1.2799 1.2690 1.6243 52.0
38.10 0.6170 0.7869 0.7841 1.2753 1.2708 1.6207 51.9
38.20 0.6184 0.7859 0.7869 1.2708 1.2725 1.6171 51.8
38.30 0.6198 0.7848 0.7898 1.2662 1.2742 1.6135 51.7
38.40 0.6211 0.7837 0.7926 1.2617 1.2760 1.6099 51.6
38.50 0.6225 0.7826 0.7954 1.2572 1.2778 1.6064 51.5
38.60 0.6239 0.7815 0.7983 1.2527 1.2796 1.6029 51.4
38.70 0.6252 0.7804 0.8012 1.2482 1.2813 1.5994 51.3
38.80 0.6266 0.7793 0.8040 1.2437 1.2831 1.5959 51.2
38.90 0.6280 0.7782 0.8069 1.2393 1.2849 1.5925 51.1
39.00 0.6293 0.7771 0.8098 1.2349 1.2868 1.5890 51.0
39.10 0.6307 0.7760 0.8127 1.2305 1.2886 1.5856 50.9
39.20 0.6320 0.7749 0.8156 1.2261 1.2904 1.5822 50.8
39.30 0.6334 0.7738 0.8185 1.2218 1.2923 1.5788 50.7
39.40 0.6347 0.7727 0.8214 1.2174 1.2941 1.5755 50.6
39.50 0.6361 0.7716 0.8243 1.2131 1.2960 1.5721 50.5
39.60 0.6374 0.7705 0.8273 1.2088 1.2978 1.5688 50.4

39.70 0.6388 0.7694 0.8302 1.2045 1.2997 1.5655 50.3
39.80 0.6401 0.7683 0.8332 1.2002 1.3016 1.5622 50.2
39.90 0.6414 0.7672 0.8361 1.1960 1.3035 1.5590 50.1
40.00 0.6428 0.7660 0.8391 1.1918 1.3054 1.5557 50.0
40.10 0.6441 0.7649 0.8421 1.1875 1.3073 1.5525 49.9
40.20 0.6455 0.7638 0.8451 1.1833 1.3093 1.5493 49.8
40.30 0.6468 0.7627 0.8481 1.1792 1.3112 1.5461 49.7
40.40 0.6481 0.7615 0.8511 1.1750 1.3131 1.5429 49.6
40.50 0.6494 0.7604 0.8541 1.1708 1.3151 1.5398 49.5
40.60 0.6508 0.7593 0.8571 1.1667 1.3171 1.5366 49.4
40.70 0.6521 0.7581 0.8601 1.1626 1.3190 1.5335 49.3
40.80 0.6534 0.7570 0.8632 1.1585 1.3210 1.5304 49.2
40.90 0.6547 0.7559 0.8662 1.1544 1.3230 1.5273 49.1
41.00 0.6561 0.7547 0.8693 1.1504 1.3250 1.5243 49.0
41.10 0.6574 0.7536 0.8724 1.1463 1.3270 1.5212 48.9
41.20 0.6587 0.7524 0.8754 1.1423 1.3291 1.5182 48.8
41.30 0.6600 0.7513 0.8785 1.1383 1.3311 1.5151 48.7
41.40 0.6613 0.7501 0.8816 1.1343 1.3331 1.5121 48.6
41.50 0.6626 0.7490 0.8847 1.1303 1.3352 1.5092 48.5
41.60 0.6639 0.7478 0.8878 1.1263 1.3373 1.5062 48.4
41.70 0.6652 0.7466 0.8910 1.1224 1.3393 1.5032 48.3
41.80 0.6665 0.7455 0.8941 1.1184 1.3414 1.5003 48.2
41.90 0.6678 0.7443 0.8972 1.1145 1.3435 1.4974 48.1
42.00 0.6691 0.7431 0.9004 1.1106 1.3456 1.4945 48.0
42.10 0.6704 0.7420 0.9036 1.1067 1.3478 1.4916 47.9
42.20 0.6717 0.7408 0.9067 1.1028 1.3499 1.4887 47.8
42.30 0.6730 0.7396 0.9099 1.0990 1.3520 1.4859 47.7
42.40 0.6743 0.7385 0.9131 1.0951 1.3542 1.4830 47.6
42.50 0.6756 0.7373 0.9163 1.0913 1.3563 1.4802 47.5
42.60 0.6769 0.7361 0.9195 1.0875 1.3585 1.4774 47.4
42.70 0.6782 0.7349 0.9228 1.0837 1.3607 1.4746 47.3
42.80 0.6794 0.7337 0.9260 1.0799 1.3629 1.4718 47.2
42.90 0.6807 0.7325 0.9293 1.0761 1.3651 1.4690 47.1
43.00 0.6820 0.7314 0.9325 1.0724 1.3673 1.4663 47.0
43.10 0.6833 0.7302 0.9358 1.0686 1.3696 1.4635 46.9
43.20 0.6845 0.7290 0.9391 1.0649 1.3718 1.4608 46.8
43.30 0.6858 0.7278 0.9424 1.0612 1.3741 1.4581 46.7
43.40 0.6871 0.7266 0.9457 1.0575 1.3763 1.4554 46.6
43.50 0.6884 0.7254 0.9490 1.0538 1.3786 1.4527 46.5
43.60 0.6896 0.7242 0.9523 1.0501 1.3809 1.4501 46.4
43.70 0.6909 0.7230 0.9556 1.0464 1.3832 1.4474 46.3
43.80 0.6921 0.7218 0.9590 1.0428 1.3855 1.4448 46.2
43.90 0.6934 0.7206 0.9623 1.0392 1.3878 1.4422 46.1
44.00 0.6947 0.7193 0.9657 1.0355 1.3902 1.4396 46.0
44.10 0.6959 0.7181 0.9691 1.0319 1.3925 1.4370 45.9
44.20 0.6972 0.7169 0.9725 1.0283 1.3949 1.4344 45.8
351

44.30 0.6984 0.7157 0.9759 1.0247 1.3972 1.4318 45.7
44.40 0.6997 0.7145 0.9793 1.0212 1.3996 1.4293 45.6
44.50 0.7009 0.7133 0.9827 1.0176 1.4020 1.4267 45.5
44.60 0.7022 0.7120 0.9861 1.0141 1.4044 1.4242 45.4
44.70 0.7034 0.7108 0.9896 1.0105 1.4069 1.4217 45.3
44.80 0.7046 0.7096 0.9930 1.0070 1.4093 1.4192 45.2
44.90 0.7059 0.7083 0.9965 1.0035 1.4118 1.4167 45.1
45.00 0.7071 0.7071 1.0000 1.0000 1.4142 1.4142 45.0
አባሪ 2
ዘወትራዊ ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ
ቍ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1.0 0.0000 0.0043 0.0086 0.0128 0.0170 0.0212 0.0253 0.0294 0.0334 0.0374
1.1 0.0414 0.0453 0.0492 0.0531 0.0569 0.0607 0.0645 0.0682 0.0719 0.0755
1.2 0.0792 0.0828 0.0864 0.0899 0.0934 0.0969 0.1004 0.1038 0.1072 0.1106
1.3 0.1139 0.1173 0.1206 0.1239 0.1271 0.1303 0.1335 0.1367 0.1399 0.1430
1.4 0.1461 0.1492 0.1523 0.1553 0.1584 0.1614 0.1644 0.1673 0.1703 0.1732
1.5 0.1761 0.1790 0.1818 0.1847 0.1875 0.1903 0.1931 0.1959 0.1987 0.2014
1.6 0.2041 0.2068 0.2095 0.2122 0.2148 0.2175 0.2201 0.2227 0.2253 0.2279
1.7 0.2304 0.2330 0.2355 0.2380 0.2405 0.2430 0.2455 0.2480 0.2504 0.2529
1.8 0.2553 0.2577 0.2601 0.2625 0.2648 0.2672 0.2695 0.2718 0.2742 0.2765
1.9 0.2788 0.2810 0.2833 0.2856 0.2878 0.2900 0.2923 0.2945 0.2967 0.2989
2.0 0.3010 0.3032 0.3054 0.3075 0.3096 0.3118 0.3139 0.3160 0.3181 0.3201
2.1 0.3222 0.3243 0.3263 0.3284 0.3304 0.3324 0.3345 0.3365 0.3385 0.3404
2.2 0.3424 0.3444 0.3464 0.3483 0.3502 0.3522 0.3541 0.3560 0.3579 0.3598
2.3 0.3617 0.3636 0.3655 0.3674 0.3692 0.3711 0.3729 0.3747 0.3766 0.3784
2.4 0.3802 0.3820 0.3838 0.3856 0.3874 0.3892 0.3909 0.3927 0.3945 0.3962
2.5 0.3979 0.3997 0.4014 0.4031 0.4048 0.4065 0.4082 0.4099 0.4116 0.4133
2.6 0.4150 0.4166 0.4183 0.4200 0.4216 0.4232 0.4249 0.4265 0.4281 0.4298
2.7 0.4314 0.4330 0.4346 0.4362 0.4378 0.4393 0.4409 0.4425 0.4440 0.4456
2.8 0.4472 0.4487 0.4502 0.4518 0.4533 0.4548 0.4564 0.4579 0.4594 0.4609
2.9 0.4624 0.4639 0.4654 0.4669 0.4683 0.4698 0.4713 0.4728 0.4742 0.4757
3.0 0.4771 0.4786 0.4800 0.4814 0.4829 0.4843 0.4857 0.4871 0.4886 0.4900
3.1 0.4914 0.4928 0.4942 0.4955 0.4969 0.4983 0.4997 0.5011 0.5024 0.5038
3.2 0.5051 0.5065 0.5079 0.5092 0.5105 0.5119 0.5132 0.5145 0.5159 0.5172
3.3 0.5185 0.5198 0.5211 0.5224 0.5237 0.5250 0.5263 0.5276 0.5289 0.5302
3.4 0.5315 0.5328 0.5340 0.5353 0.5366 0.5378 0.5391 0.5403 0.5416 0.5428
3.5 0.5441 0.5453 0.5465 0.5478 0.5490 0.5502 0.5514 0.5527 0.5539 0.5551
3.6 0.5563 0.5575 0.5587 0.5599 0.5611 0.5623 0.5635 0.5647 0.5658 0.5670
3.7 0.5682 0.5694 0.5705 0.5717 0.5729 0.5740 0.5752 0.5763 0.5775 0.5786
3.8 0.5798 0.5809 0.5821 0.5832 0.5843 0.5855 0.5866 0.5877 0.5888 0.5899
3.9 0.5911 0.5922 0.5933 0.5944 0.5955 0.5966 0.5977 0.5988 0.5999 0.6010
354 አባሪ 2. ዘወትራዊ ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ
ቍ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
4.0 0.6021 0.6031 0.6042 0.6053 0.6064 0.6075 0.6085 0.6096 0.6107 0.6117
4.1 0.6128 0.6138 0.6149 0.6160 0.6170 0.6180 0.6191 0.6201 0.6212 0.6222
4.2 0.6232 0.6243 0.6253 0.6263 0.6274 0.6284 0.6294 0.6304 0.6314 0.6325
4.3 0.6335 0.6345 0.6355 0.6365 0.6375 0.6385 0.6395 0.6405 0.6415 0.6425
4.4 0.6435 0.6444 0.6454 0.6464 0.6474 0.6484 0.6493 0.6503 0.6513 0.6522
4.5 0.6532 0.6542 0.6551 0.6561 0.6571 0.6580 0.6590 0.6599 0.6609 0.6618
4.6 0.6628 0.6637 0.6646 0.6656 0.6665 0.6675 0.6684 0.6693 0.6702 0.6712
4.7 0.6721 0.6730 0.6739 0.6749 0.6758 0.6767 0.6776 0.6785 0.6794 0.6803
4.8 0.6812 0.6821 0.6830 0.6839 0.6848 0.6857 0.6866 0.6875 0.6884 0.6893
4.9 0.6902 0.6911 0.6920 0.6928 0.6937 0.6946 0.6955 0.6964 0.6972 0.6981
5.0 0.6990 0.6998 0.7007 0.7016 0.7024 0.7033 0.7042 0.7050 0.7059 0.7067
5.1 0.7076 0.7084 0.7093 0.7101 0.7110 0.7118 0.7126 0.7135 0.7143 0.7152
5.2 0.7160 0.7168 0.7177 0.7185 0.7193 0.7202 0.7210 0.7218 0.7226 0.7235
5.3 0.7243 0.7251 0.7259 0.7267 0.7275 0.7284 0.7292 0.7300 0.7308 0.7316
5.4 0.7324 0.7332 0.7340 0.7348 0.7356 0.7364 0.7372 0.7380 0.7388 0.7396
5.5 0.7404 0.7412 0.7419 0.7427 0.7435 0.7443 0.7451 0.7459 0.7466 0.7474
5.6 0.7482 0.7490 0.7497 0.7505 0.7513 0.7520 0.7528 0.7536 0.7543 0.7551
5.7 0.7559 0.7566 0.7574 0.7582 0.7589 0.7597 0.7604 0.7612 0.7619 0.7627
5.8 0.7634 0.7642 0.7649 0.7657 0.7664 0.7672 0.7679 0.7686 0.7694 0.7701
5.9 0.7709 0.7716 0.7723 0.7731 0.7738 0.7745 0.7752 0.7760 0.7767 0.7774
6.0 0.7782 0.7789 0.7796 0.7803 0.7810 0.7818 0.7825 0.7832 0.7839 0.7846
6.1 0.7853 0.7860 0.7868 0.7875 0.7882 0.7889 0.7896 0.7903 0.7910 0.7917
6.2 0.7924 0.7931 0.7938 0.7945 0.7952 0.7959 0.7966 0.7973 0.7980 0.7987
6.3 0.7993 0.8000 0.8007 0.8014 0.8021 0.8028 0.8035 0.8041 0.8048 0.8055
6.4 0.8062 0.8069 0.8075 0.8082 0.8089 0.8096 0.8102 0.8109 0.8116 0.8122
6.5 0.8129 0.8136 0.8142 0.8149 0.8156 0.8162 0.8169 0.8176 0.8182 0.8189
6.6 0.8195 0.8202 0.8209 0.8215 0.8222 0.8228 0.8235 0.8241 0.8248 0.8254
6.7 0.8261 0.8267 0.8274 0.8280 0.8287 0.8293 0.8299 0.8306 0.8312 0.8319
6.8 0.8325 0.8331 0.8338 0.8344 0.8351 0.8357 0.8363 0.8370 0.8376 0.8382
6.9 0.8388 0.8395 0.8401 0.8407 0.8414 0.8420 0.8426 0.8432 0.8439 0.8445
7.0 0.8451 0.8457 0.8463 0.8470 0.8476 0.8482 0.8488 0.8494 0.8500 0.8506
7.1 0.8513 0.8519 0.8525 0.8531 0.8537 0.8543 0.8549 0.8555 0.8561 0.8567
7.2 0.8573 0.8579 0.8585 0.8591 0.8597 0.8603 0.8609 0.8615 0.8621 0.8627
7.3 0.8633 0.8639 0.8645 0.8651 0.8657 0.8663 0.8669 0.8675 0.8681 0.8686
7.4 0.8692 0.8698 0.8704 0.8710 0.8716 0.8722 0.8727 0.8733 0.8739 0.8745
7.5 0.8751 0.8756 0.8762 0.8768 0.8774 0.8779 0.8785 0.8791 0.8797 0.8802
7.6 0.8808 0.8814 0.8820 0.8825 0.8831 0.8837 0.8842 0.8848 0.8854 0.8859
7.7 0.8865 0.8871 0.8876 0.8882 0.8887 0.8893 0.8899 0.8904 0.8910 0.8915
7.8 0.8921 0.8927 0.8932 0.8938 0.8943 0.8949 0.8954 0.8960 0.8965 0.8971
7.9 0.8976 0.8982 0.8987 0.8993 0.8998 0.9004 0.9009 0.9015 0.9020 0.9025
8.0 0.9031 0.9036 0.9042 0.9047 0.9053 0.9058 0.9063 0.9069 0.9074 0.9079
8.1 0.9085 0.9090 0.9096 0.9101 0.9106 0.9112 0.9117 0.9122 0.9128 0.9133
8.2 0.9138 0.9143 0.9149 0.9154 0.9159 0.9165 0.9170 0.9175 0.9180 0.9186
8.3 0.9191 0.9196 0.9201 0.9206 0.9212 0.9217 0.9222 0.9227 0.9232 0.9238
8.4 0.9243 0.9248 0.9253 0.9258 0.9263 0.9269 0.9274 0.9279 0.9284 0.9289
8.5 0.9294 0.9299 0.9304 0.9309 0.9315 0.9320 0.9325 0.9330 0.9335 0.9340
8.6 0.9345 0.9350 0.9355 0.9360 0.9365 0.9370 0.9375 0.9380 0.9385 0.9390
355
ቍ 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
8.7 0.9395 0.9400 0.9405 0.9410 0.9415 0.9420 0.9425 0.9430 0.9435 0.9440
8.8 0.9445 0.9450 0.9455 0.9460 0.9465 0.9469 0.9474 0.9479 0.9484 0.9489
8.9 0.9494 0.9499 0.9504 0.9509 0.9513 0.9518 0.9523 0.9528 0.9533 0.9538
9.0 0.9542 0.9547 0.9552 0.9557 0.9562 0.9566 0.9571 0.9576 0.9581 0.9586
9.1 0.9590 0.9595 0.9600 0.9605 0.9609 0.9614 0.9619 0.9624 0.9628 0.9633
9.2 0.9638 0.9643 0.9647 0.9652 0.9657 0.9661 0.9666 0.9671 0.9675 0.9680
9.3 0.9685 0.9689 0.9694 0.9699 0.9703 0.9708 0.9713 0.9717 0.9722 0.9727
9.4 0.9731 0.9736 0.9741 0.9745 0.9750 0.9754 0.9759 0.9763 0.9768 0.9773
9.5 0.9777 0.9782 0.9786 0.9791 0.9795 0.9800 0.9805 0.9809 0.9814 0.9818
9.6 0.9823 0.9827 0.9832 0.9836 0.9841 0.9845 0.9850 0.9854 0.9859 0.9863
9.7 0.9868 0.9872 0.9877 0.9881 0.9886 0.9890 0.9894 0.9899 0.9903 0.9908
9.8 0.9912 0.9917 0.9921 0.9926 0.9930 0.9934 0.9939 0.9943 0.9948 0.9952
9.9 0.9956 0.9961 0.9965 0.9969 0.9974 0.9978 0.9983 0.9987 0.9991 0.9996
356 ተጨማሪ 2. ዘወትራዊ ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ
መጽሐፈ ዋቢ
[1] M. Abramowitz and I.A. Stegun. Handbook of Mathematical Functions: With Formulas,
Graphs, and Mathematical Tables. Applied mathematics series. Dover Publications, 1965.
[2] J. Abramson. Algebra and Trigonometry. Open Textbook Library. OpenStax, 2015.
[3] L. Ahlfors. Complex Analysis: An Introduction to The Theory of Analytic Functions of One
Complex Variable. McGraw-Hill Education, 1979.
[4] P. Beckmann. A History of Pi. Griffin Books. St. Martin's Publishing Group, 1971.
[5] M. Bôcher and H.D. Gaylord. Trigonometry, with the Theory and Use of Logarithms. H. Holt,
1914.
[6] Oliver Byrne. The First Six Books of the Elements of Euclid. William Pickering, 1847.
[7] F. Cajori. A History of Mathematics. Macmillan, 1913.
[8] L.L. Conant. Plane Trigonometry. American book Company, 1909.
[9] C. Cullen. Astronomy and Mathematics in Ancient China: The 'Zhou Bi Suan Jing'. Needham
Research Institute Studies. Cambridge University Press, 2007.
[10] A. Dresden. Plane Trigonometry. John Wiley & sons, Incorporated, 1921.
[11] T.L. Heath. The Thirteen Books of Euclid's Elements. Dover classics of science and mathematics.
Dover Publications, 1956.
[12] J.H. Heinbockel. Geometry. Heinbockel, J.H., 2017.
[13] J.M. Howie. Complex Analysis. Springer Undergraduate Mathematics Series. Springer London,
2012.
[14] G.G. Joseph. The Crest of the Peacock: Non-European Roots of Mathematics (Third Edition).
Princeton University Press, 2011.
[15] L.M. Kells, J.R. Bland, and W.F. Kern. Plane and Spherical Trigonometry, by Lyman M. Kells,
Willis F. Kern and James R. Bland. McGraw-Hill, 1940.
[16] A.A. Klaf. Trigonometry Refresher. EBL-Schweitzer. Dover Publications, 2011.
[17] Donald E. Knuth. The TeXbook. Computers & and typesetting. Addison Wesley, 1989.
358 ተጨማሪ 1. መጽሐፈ ዋቢ
[18] P.A. Lambert. Analytic Geometry: For Technical Schools and Colleges. Macmillan, 1897.
[19] E.S. Loomis. The Pythagorean Proposition: Its Proofs Analyzed and Classified and Bibliography
of Sources for Data of the Four Kinds of Proofs. Mohler printing Company, 1927.
[20] E. Maor. E: The Story of a Number. Princeton paperbacks. Princeton University Press, 1994.
[21] M. Mashaal. Bourbaki. Bourbaki : une société secrète de mathématiciens. American

Mathematical Society, 2006.
[22] Frank. Mittelbach and U. Fischer. The LaTeX Companion: Part I. Number pt. 1 in
Addison-Wesley series on tools and techniques for computer typesetting. Addison-Wesley, 2023.
[23] Survey of India. Trigonometrical Branch. Account of the Operations of the Great
Trigonometrical Survey of India, volume v. 1. Printed at the Office of the Trigonometrical
Branch, Survey of India, 1870.
[24] California Institute of Technology. Project MATHEMATICS! California Institute of

Technology, 1990.
[25] F.W.J. Olver, National Institute of Standards, and Technology (U.S.). NIST Handbook of
Mathematical Functions Hardback and CD-ROM. Cambridge University Press, 2010.
[26] C.C. Pinter. A Book of Set Theory. Dover Books on Mathematics. Dover Publications, 2014.
[27] P.R. Rider and A. Davis. Plane Trigonometry. D. Van Nostrand, 1923.
[28] K.H. Rosen. Discrete Mathematics and Its Applications. McGraw-Hill Education, 2011.
[29] P. Ruel V. Churchill and J.W. Brown. Complex Variables and Applications. McGraw-Hill
Education, 2013.
[30] P.H. Selby. Geometry and Trigonometry for Calculus. John Wiley & Sons Inc., Somerset, 1975.
[31] D.E. Smith. History of Mathematics. Number v. 2 in Dover Books on Mathematics. Dover
Publications, 1958.
[32] D.E. Smith. History of Mathematics. Number v. 1 in Dover Books on Mathematics. Dover
Publications, 1958.
[33] K.J. Smith. Precalculus Mathematics: A Functional Approach. Brooks/Cole, 1983.
[34] I. Stewart and D. Tall. Complex Analysis. Cambridge University Press, 2018.
[35] Gilbert Strang. Calculus. Wellesely-Cambridge Press, 1991.
[36] M.J. Strauss, G.L. Bradley, and K.J. Smith. Calculus. Prentice Hall, 2002.
[37] W. Swokowski and J.A. Cole. Fundamentals of Trigonometry. Mathematics Series. PWS-Kent,
1993.
[38] I. TODHUNTER. Plane Trigonometry for the Use of Colleges and Schools: With Numerous
Examples. Macmillan and Company, 1882.
359
[39] James Trotter. A manual of logarithms and practical mathematics. Oliver & Boyd, 1841.
[40] H.N. Wheeler. Plane and Spherical Trigonometry. Ginn & Heath Company, 1893.
[41] D.L. Zook, R. Larson, and R.P. Hostetler. Trigonometry. Brooks/Cole, 2006.
ዋቢ ቋንቋ በተመለከተ
[1] Kane, T.L. Amharic-English dictionary. O. Harrassowitz, 1990. ISBN: 9783447028714.
[2] Leslau, W. Reference Grammar of Amharic. O. Harrassowitz, 1995. ISBN: 9783447033725.
[3] ብስራት ድል ነሣሁ ፥ አሰፋ ገብረማርያም ተሰማ ፥ አለማየሁ ኃይሌ። የአማርኛ የማቴማቲክስ/ማቴማቲካ መዝገበ-ቃላት። «የኢትዮጵያ
ቋንቋዎች አካዴሚ የሳይንስና ትክኖሎጂ ቃላት ስያሜ ፕሮጀክት» ፤ የኢትዮጵያ ቋንቋዎች አካዴሚ ፤ ፲፱፻፸፰።
[4] አባስ በላይ ዓላምነህ። መጽሐፈ ኢላተክ። ሒውስተን ፥ ቴክሳስ። ኢትዮ ሲስተምስ ፤ ፲፱፻፹፮ (1986)።
[5] ክፍለ ጊዮርጊስና ኪዳነ ወልድ ክፍሌ። መጽሐፈ ሰዋሰው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ። አዲስ አበባ። አለቃ ደስታ ተክለ ወልድ ፤ ፲፱፻፵፰
(1948)።
[6] ደስታ ተክለ ወልድ። ዐዲስ ያማርኛ መዝገበ ቃላት። አዲስ አበባ። አለቃ ደስታ ተክለ ወልድ ፤ ፲፱፻፷፪ (1962)።
[7] ጌታቸው ኃይሌ። ባሕረ ሐሳብ፦ የዘመን ቈጠራ ቅርሳችን ከታሪክ ማስታወሻ ጋር። ኮሌጅቪል (ሜኒሶታ)። Bahra Hassab ፤ ፲፱፻፺፫
(1993)። ISBN: 0-9706663-0-6።
360 ተጨማሪ 1. መጽሐፈ ዋቢ
ምዕላደ ቃላት
10, 000 እልፍ ዐሥር ሺ
100, 000 አእላፍ አንድ መቶ ሺ
1, 000, 000 አእላፋት አንድ ሚሊዮን
ለ ራብዕ (ለ4 ) «ለ» አራት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ
ለ ሳልስ (ለ3 ) ለ cube «ለ» ሦስት ራሱን እርስ በርስ ሲያባዛ።
ለ ካዕብ (ለ2 ) ለ square «ለ» ሁለት ራሱን እርስ በርስ ሲያባዛ።
ላዕላይ ምልክት ራስጌ ምልክት (superscript) በሥነ-ሒሳብ የተግባርን መድረሻ ወይም ማብቂያ ገላጭ። ለምሳሌ በሚከተለው ቀመር
xን የመደመሩ ተግባር (n = 7) ሲደርስ ያበቃል።
X
n=7
xn እዚህ ላይ n = 7 እና n ላዕላይ ምልክት ናቸው
n=0
ላዕላይ-ስብስብ (supset) የሌሎች ስብስቦች ባለቤት ስብስብ። «ላዕላይ-ስብስብ» ግንኙነትን ወይም ዝምድናን ይገልጻል።
ልከት (size) የተለካ መጠን።
ልከ-ደንብ (postulate) ተቀባይነት ያለው እውን ድምዳሜ።
ልክ (measurement) መጠን ፥ ዐቅም ፥ ተመን ፥ ክብደት ፥ ዋጋ ፥ እርከን ፥ ርቀት ፥ ፍጥነት እና የመሳሰሉት።
ልክ-ማገናዘቢያ (dimension) በንድፍ ሥርዓት ሥር ፣ ገጹን በሁለት ወይም በሦስት እንዝርቶች ወይም አቅጣጫ ፈርጆ ፣ የአንድ ነጥብ ወይም
ነገር አቀማመጥ ማስተያያ።
ልጠጣ (stretch) አንድ ትሪግኖሜትራዊ ንድፍ ከነበረበት ቁመት ከላይና ከታች በተወሰን መጠን ሲለጠጥ ወይም ሲሳሳብ። ይህ ፋንክሽን 3 cos(x)
በአባሪው 3 የተነሳ ከመደበኛ ቁመቱ ሦስት እጥፍ ይለጠጣል። ጣራው 1 የነበረው 3 ፥ ወለሉ −1 የነበረው −3 ይሆናል።
ሎጋሪዝማዊ ሠንጠረዥ (logarithmic table) በዘወትራዊ ሎጋሪዝም ረገድ «ማንኛውንም» ቍጥር የተራቢ 10 ራሱን እርስ በርስ «በሎጋሪዝም»
ጊዜ ቢያባዛ የሚሰጠው ሠንጠረዥ። ዛሬ አይሁን እንጂ ፣ ድሮ ሎጋሪዝማዊ ሠንጠረዦች የማይታለፍ ቦታ ነበራቸው። ለምሳሌ ያህል 1000
እንውሰድ። የሎጋሪዝም ሠንጠረዥ ተራቢ 10 በየትኛው ዐራቢኃይል ራሱን እርስ በርስ ሲያበዛ 1000 እንደሚሰጠን ይነግረናል። እዚህ ላይ
1000 = 103 በመሆኑ የ 1000 ሎጋሪዝም 3 ነው። በሎጋሪዝም አጻጻፍ log10 1000 = 3።
ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽን (logarithmic function) የሎጋሪዝማዊ ፋንክሽን ሥረ-መሠረታዊ ዓላማ ለተሰጠው ቍጥር «ዐራቢኃይል» መመለስ
ነው። በመሆኑም ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽኖች ለእርባታ ፋንክሽኖች ተመላሾቻቸው ናቸው።
x = log10 y2 ሎጋሪዝማዊ ፋንክሽን ምሳሌ

362 ተጨማሪ 2. ምዕላደ ቃላት
ሐሰት (false) «አይ» ፥ «አይደለም»። የእውን ተቃራኒ ፤ ባዶ ክንዋኔ ፤ ያልተከሰተ ንብረት። አንፖል ከጠፋ ብርሃን አይሰጥም። ስለዚህ «አንፖሉ
በርቷል» የሚል ጥያቄ ከተነሳ ፣ መልሱ «አልበራም» ወይም «አይ» ወይም የአንፖሉ የመብራት ንብረት ሐሰት ነው።
ሒሳባውያን (mathematician) የሥነሒሳብ ባለሞያ ፥ ተመራማሪ ፥ ሊቅ ፥ መምህር ፥ ጸሐፊ ፥ አጥኝ እና የመሳሰለው።
መስመራዊ ፋንክሽን (linear function) ባለአንድ ድግሪ የፖሎኖሚያል ዕኩሌታ። ከሚገለጽባቸው አያሌ መንገዶች መካከል y = mx + b
አንዱ ነው። እዚህ ላይ m የመስመሩ ዝንባሌ ፣ b የ y−አቋራጭ ናቸው።
መስመር (line) በርዝመት ብቻ የሚኖር ፣ በሁለቱ ጫፎቹ መዳረሻዎች እልፍ-አእላፍ ፣ ነገር ግን ጐንና ጥልቀት የሌለው።
መስቀለኛ መጋጠሚያ (intersection) ሁለት ቀጥተኛ መስመሮች--አንዱ የጐን-ለጐን ፣ ሌላኛው የቍም-ለቍም ሆነው እርስ በርስ የሚቋረጡበት
ነጥብ።
መቀነስ (−) ከቍጥር ወይም ከተውላጥ ሌላ ቍጥር ወይም ተውላጥ ማንሳት ፤ አንዱን በሌላው ማሳነስ።
መነሻ ጐን መነሻ ክንድ (initial side) የማዕዘን ማንሰራሪያው ጨረር ፤ ቢያንስ ማዕዘኑ መለካት የሚጀምርበት ክንድ።
መደመር (+) ከአንድ በላይ ቍጥሮችን ወይም ተውላጦችን አንዱን ከአንዱ ማከል ፥ መጠቅለል።
መድረሻ ጐን መድረሻ ክንድ (terminal side) የማዕዘን ማብቂያ ጨረር ፤ ቢያንስ የማዕዘኑ ልክ ማብቂያ።
ሙሉ ቍጥሮች ትክክል ቍጥር (even numbers)

በ 2k ∈ Z | k = ±1, ±2, . . . ተገላጭ ቍጥር።
ሙሉ ፉንክሽን (even function) አሉታዊ ወገን ወስዶ ፥ አውንታዊ ጥገኛ-ወገን የሚመልስ ፋንክሽን «ሙሉ ፋንክሽን» ተብሎ ይጠራል።
ለምሳሌ በአልጀብራ x2 ፥ በትሪግኖሜትሪ ኮሳይን cos(θ) «ሙሉ ፋንክሽኖች» ናቸው።
cos(−θ) = cos(θ)
ማሟያ ማዕዘናት (compelemantary angles) ሁለት ማዕዘናት ተደምረው ልካቸው 90◦ ከመጣ ፣ አንዱ የሌላው (እርስ በርስ)
«ማሟይ ማዕዘን» ይባላሉ።
ማባዛት (×) አንድን ቍጥር ወይም ተውላጥ በሌላ ማባዛት። ውጤቱ አንደ ተባዥዎቹ አውንታዊ ወይም አሉታዊ ሊሆን ይችላል።
ማካፈል (÷) አንድን ቍጥር ወይም ተውላጥ በሌላ ማካፈል ወይም መሸንሸን።
ማዕከላዊ ማዕዘን (central angle) በክቦች እምብርት ዙሪያ የሚከሰተው ማዕዘን።
ማዕዘን (angle) ከአንድ እምብርት ተነስተው በልዩ ልዩ ያነጣጠሩ ሁለት ተጓዳኝ ጐኖች የሚፈጥሩት የዐይን ጨረር «ማዕዘን» ይባላል። የሚከተለውን
ምስል ተመልከቱ። ማዕዘኑ θ ነው።
ረሻ
መድ
θ
A C
መነሻ
ማዶ ትይዩ (opposite) በሦስትማዕዘን ዓይን ከተጣለበት ማዕዘን ፊት ለፊት (ባሻገር) ያለው ጐን።
ማገናዘቢያ ማስተያያ ስልት (referene framework) ማነጻጸሪያ ፥ ማስተያያ ፥ ማመሳከሪያ እንደ ልክ ፥ አሠራር ፥ ደንብ ወዘተ።
ሥነሒሳብ (mathematics) የጥናት ፥ የሥነምርምር እና የተግባር መስክ በቍጥሮች ፥ በለጀብራ ፥ በጂኦሜትሪ ፥ በካልኩሉስ ፥ በሎጅክ ፥
በሥነስብስብ ፥ በትንተና ፥ በታፖሎጂ ፥ እንዲሁም በሌሎች።
363
ሥነሒሳብ ምልክት (mathematical symbol) በቍጥሮች ፥ በተውላጦች ላይ ተፈጻሚ ተግባራትን ፥ ግንኙነትን ፥ ባህሪያትን ገላጭ «ፊደል» ፥
«ቅርጽ»። ለምሳሌ ምልክቱ «+» ከሆነ ደማሪን ወይም አውንታዊ ባይን ፥ «÷» ከሆነ አካፋይን ይወክላሉ።
ሥነስሌት ምልክት (arithmetic symbol) መሠረታዊ የሒሳብ ተግባራት + (ድመራ) ፥ − (ቅነሳ) ፥ × (ብዜት) ፥ ÷ (ማካፈል) እና
የመሳሰሉት።
ሦስትማዕዘን የፓሊገን ዘር ነው። በሦስት ማዕዘናት የተገጣጠሙ ሦስት ቀጥተኛ መስመሮች የሚፈጥሩት ቅርጽ። በአጻጻፍ △ABC ከተባለ ፣ A
−→ −→ −→
፥ B ፥ C ማዕዘናቱን ሲወክሉ ፣ AB ፥ BC ፥ CA ወይም a ፥ b ፥ c ደግሞ ጐኖቹን ነው።
ፍ
አፋ ማዶ
θ
አጠገብ
ረድኤስ (radius) የክብ ወገብ ግማሽ። በየትኛውም አቅጣጫ ከክቡ እምብርት እስከ ጠርዙ ያለው ርቀት።
ሩበኛ ቤት ሩበኛ ክፍል (quadrant) ማንኛውም ክብ ፣ ስፋቱ በአራት እኩል ክፍል በአራት አቅጣጫ ይመደባል። እያንዳንዱ ወይም 14 ኛው
ክፍል «ሩበኛ ቤት» ይባላል።
ሬድኤን (radian) በዓይነተኛ ክብ ሥር ፣ የማዕዘን ፥ የክብ ዙሪያ እንዲሁም የስፋት ተፈጥሯዊ ልክ። የትኛውም የክብ ዙሪያ ተውስዶ በወገቡ
ከተካፈል ወይም ከተነጻጸረ ፣ ሁልጊዜ ወደ 3.14159 . . . ገደማ ወይም pi ነው። የሬድኤን ልክ መለያ ምልክት rad ሲሆን አንድ ሬድኤን
ከ57.295 . . . ድግሪ ጋር እኩል-ለእኩል ወይም (1rad = 57.96◦ ) ነው።
ርዝመት (length) ቁመት ፥ ርቀት ፥ ከፍታ ፥ ሽቅብ።
ሰማያዊ ቍጥሮች (imaginary numbers) በክፍልፋይ ዐራቢኃይል ሥር ተከሳች አሉታዊ ቍጥሮች «ሰማያዊ» (imaginary) ናቸው።
√ √ √
ለምሳሌ n −x ፥ −1 ፥ 3 −5። በክፍልፋይ ዐራቢኃይል ሥር ተከሳቹ ቍጥር −1 ከሆነ ፣ በሥነሒሳብ በሚከተለው ዘይቤ በ i
ይወከላል።
√
i= −1 ስለሆነም i2 = −1
1
በሌላ አነጋገር የ (−1) 2 ዘር i ነው። ቍጥር i ራሱን በዐራቢኃይል ሥር ካዋልነው፦
√
i= −1 i2 = −1 i3 = −i i4 = 1 i5 = i
ከዚህ በኃላ ዐራቢኃይሉ እየጨመረ ከቀጠለ ከላይ ያየነው ውጤት ራሱን መደጋገም ይጀምራል።
ሰከንድ (second) በማዕዘን ቤት ፣ እያንዳንዱ ደቂቃ 60 እኩል የተሸነሸኑ ሰከንድ ተብለው የሚጠሩ ልኮች አሉት። የሰከንድ ምልክት ′′ ነው።
ሲቀነስ (minus) የተሰጠው ቍጥር በሌላ ሲያንስ
ሲደመር (plus) አንድ ቍጥር ከሌላው ጋር ሲታከል

√
3
√
3
ሳልስ ዘር (cube root) በ a ሦስት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ a የሚሰጠው ቍጥር። ለምሳሌ የ 2197 ዘር «ሦስት ራሱን ሲባዛ»
2197 የሚሰጠው 13 ብቻ ነው።
ስሌታዊ-ቃል ስሌት-ቃል (expression) በሒሳብ አገባብ የተጻፈ ተደራጊዎችና (operands) አድራጊዎች (operators)። ተደራጊዎች
ቍጥሮች ወይም ተውላጦች ፣ አድራጊዎች ልዩ ልዩ የሒሳብ ተግባራት ናቸው። ምሳሌ፦
(ሀ + ለ ∗ ሐ) ሀ ሲደመር ለ ሲባዛ ሐ
(ሀ − ለ/መ) ሀ ሲቀነስ ለ ሲካፈል መ
(α < β) ማዕዘን α ሲያንስ ከ β

cos(−θ) = cos(θ) ኮሳይን በአሉታዊ ማዕዘን እኩል ለእኩል ሲሆን ከኮሳይን በአውንታዊ ማዕዘን
x
e የእርባታ ቃል፦ ተራቢ ኢ እርስ በርሱ x ጊዜ ሲባዛ
ስብስብ ምዕላድ (set) የነባራዊ ነገሮች ጥንቅር ፤ የቍጥር ፥ የፊደል ፥ የቀመር ፥ የስም ፥ የቦታ እና የመሳሰሉት ጥንቅር ወይም ምዕላድ።
ስፋት (area) በማንኛውም ዝግ ቅርጽ የታቀፈ ሥፍራ። በክብ ዙሪያ ፥ በዐራትማዕዘን እና በመሳሰሉት ቅርጾች የተከለለው ቦታ።
ሸግሸግ ጥገት (shrink) አንድ ትሪግኖሜትራዊ ንድፍ ከነበረበት ቁመት ከላይና ከታች በተወሰን መጠን ሲጠጋጋ። ይህንን ሳይን sin(x) ወደ
1 1
2 sin(x) ከተቀየረ ፣ ቁመቱ ወደ ግማሽ ይሸጋሸጋል። ጣራው 1 የነበረው 2 ፥ ወለሉ −1 የነበረው − 12 ይሆናል።
ሹል ማዕዘን (acute angle) ልኩ ከ90 ድግሪ በታች (θ < 90◦ ) የሆነ ማዕዘን።
ቀሪ (remainder) አንድ ቍጥር በሌላ ቍጥር በድፍን ተካፍሎ የሚተርፈው ወይም ለድርሻነት የማይበቃው።
ቀጥተኛ መስመር (straight line) ከመነሻው እስከ መድረሻው አንድ ልዩ ዱካ ያለው መስመር። በአጠቃላይ ደረጃ አንድ መስመር ጥምዝ ሊሆን
ይችላል።

ቀጥተኛ ማዕዘን (straight angle) ልኩ ከ180 ድግሪ ጋር እኩል ለእኩል ማለት θ = 180◦ የሆነ ማዕዘን።
ቅሰት (arc) የክብ ንኡስ ዙሪያ
ቋሚ-ቍጥር (constants) በአልጀብራ ቋሚ-ቍጥር ሲባል የተሰየመ ቍጥር ፣ ተውላጥ ያለሆነ ለማለት ነው። በሰፊው ትርጕሙ ግን የማይቀያየር
የተፈጥሯን ንብረት በማንኛውም ሁኔታና ጊዜ በአንድ ተመን ገላጭ ነው። ምሳሌ ብንጠቅስ ፣ የማንኛውም ክብ ዙሪያ ከወገቡ ጋር ሲነጻጸር ፣
ሁልጊዜ 3.14159 . . . ነው። የብርሃን ፍጥነት ሁልጊዜ 299,792.458 km/s ነው።
ቍጥር ኢ (e) በስም «የኦይለር ቍጥር» ተብሎ የሚጠራው ቍጥር፦
e = 2.71828182845904523 . . .
ይህ ቍጥር ለማመን የሚፈታተኑ ድንቅ ንብረቶች አሉት። ለምሳሌ «የኦይለር ቀመር» ተብሎ የሚጠራው ዕኩሌታ ይህ ነው።
eiπ = cos(π) + i sin(π) = −1 እናም eiπ –1 = 0
በዚህ ቀመር ውስጥ ያሉትን እያንዳንዱ ቍጥር ልብ በሉ። እያንዳንዱ ልዩና ብቸኛ ፥ በባህሪ ፍጹምና አስደናቂ ናቸው።
ቍጥር ፓይ (π) የማንኛውም ክብ ዙሪያ ከወገቡ ጋር ሲተያይ የሚሰጠው ንጽጽር ወደ 3.14159 ገደማ ነው። ይህ ልዩና ብቸኛ ቍጥር በግሪኩ ፊደል
«ፓይ» (π) ይጠራል። ቍጥሩ ኢራሽናል ከመሆኑም በተላያዩ ሁኔታዎች ይከሰታል።
π = 3.1415926535897932384626 . . .
ባለእኩል ሦስትማዕዘን (equilateral triangle) ሦስት ጐኖቹ እና ማዕዘናቱ እኩል የሆነ ሦስትማዕዘን።
ባለጥንድ እኩል ሦስትማዕዘን (isosceles triangle) ሁለት ጐኖቹ እና ማዕዘናቱ እኩል የሆነ ሦስትማዕዘን።
ባዶ ስብስብ ∅ (emptyset) ምንም አባል የሌለው ስብስብ። «ባዶ ስብስብ» የሌሎች ሁሉ ስብስብ አባል ነው።
365
ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች (inverse trigonometric functions) በተግባራቸው ተመላሽ ፋንክሽኖች የመደበኛዎቹ ተጻራሪ
ናቸው--ንጽጽሮችን ከማዕዘናት ጋር ያዛምዳሉ። መሠረታዊ ተመላሽ ፋንክሽኖች እነዚህ ናቸው።
arcsin → አርክሳይን arccos → አርክኮሳይን arctan → አርክታንጀንት

arccot → አርክኮታንጀንት arcsec → አርክሲካንት arccsc → አርክኮሲካንት

ተመላሽ ፋንክሽን (inverse function) መደበኛ ፋንክሽን f : A → B ብለን ስንወስድ ፣ ፋንክሽኑ ዝምድናን የሚፈጥረው ከስብስብ
A ወደ ስብስብ B ነው። ባጭሩ ፋንክሽኑ Aን ተቀብሎ ተግባሩን ከፈፀመ በኃላ የሚሰጠው ውጡት B ይሆናል። በሌላ በኩል ግን ፣ «ተመላሽ

ፋንክሽን» ስንል ዝምድና አፈጣጠሩ f : B → A ፣ ማለት Bን ተቀብሎ ውጤቱ A ይሆናል። መደበኛ ፋንክሽን ከA ወደ B ሲወስደን
፣ ተመላሽ ፋንክሽን ከB ወደ A ይመልሰናል። መደበኛ ፋንክሽን ተመላሽ የሚኖረው አንድ-ለአንድ ፋንክሽን ከሆነ ብቻ ነው።
ተራቢ (base) በእርባታ ሥርዓት ሥር ፥ እርስ በርሱ የሚባዛው ቍጥር ፥ ተውላጥ ወይም ቃል። በሚከተለው ምሳሌ «2» ፥ «x» ፥ «(x + 1)»
ተራቢ ናቸው።
1
27 ፥ x2 ፥ (x + 1)2
1
ተራቢዘር ዘር (root) ቍጥር 16 ወስደን ከእርባታ አንፃር የትኛው 1 ቍጥር ነው እርስ በርሱ ስናባዛ 16 የሚሰጠን ፤ ማለት 16 4 =
√ 4ኛ √
4
16 = ? ብለን ከጠየቅን ፣ ለተጠቀሰው መጠን «ተራቢዘሩ» ማን ማለታችን ነው። በእርግጥ መልሱ 2 ነው። ስለዚህ 2 የ 4 16
1
ተራቢዘር ወይም ዘር ነው። «ተራቢዘር» ወይም «ዘር» ስንል ከእርባታ አንፃር የአንድ ቍጥር ማለታችን ነው።
ስንተኛ
ተቀጣጣይ ንድፍ (continuous graph) ለቀረበው ፋንክሽን ለእያንዳንዱ ተከታታይ x በየትኛውም አቅጣጫ ተጣጣሚ y ከኖረ ተቀጣጣይ
ንድፍ ይከሰታል። የሳይን እና የኮሳይን ፋንክሽኖች ተቀጣጣይ ንድፍ ያወጣሉ።
ተነባባሪ ክቦች (concentric circles) እርስ በርስ የተደራረቡ ክቦች ፣ አንዱ በሌላው ላይ የተቀመጠ። በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ «ተነባባሪ
ክቦች» የመንደፊያ ገጹን ያዋቅራሉ።
ተነባባሪ ፋንክሽኖች (composed functions) እነዚህ ድርብርብ ፋንክሽኖች ናቸው። እንበል f(x) እና g(x) ፋንክሽኖች ናቸው። ሁለቱ
ፋንክሽኖች እርስ በርስ ከተቃቀፉ ፣ ለምሳሌ f(g(x)) ወይም g(f(x)) ዝንቅ ፋንክሽን ይሆናሉ።
ተከፋይ (dividend) በሌላ የሚሸነሸን ፥ የሚቆራረስ። ለምሳሌ ( yx ) ውስጥ x ተከፋይ ነው።
ተውላጠ-ቃል ተውላጥ (variable) በሥነሒሳብ የማይታወቅን ዕሴት ፥ ቍጥር ወይም ዋጋ ለመወከል የተሰየመ ሆሄ ወይም ሆሄያት ።
ለምሳሌ የክብ ስፋት ቀመር «ስፋት = πr2 » ሲሆን ፣ «π» ቋሚ ቍጥር ፣ «r» የማይታወቀውን የክቡን ሬድኤስ ፣ «ስፋት» ደግሞ
የመጨረሻውን የክቡን ስፋት ወካይ ተውላጥ ናቸው።
ተገዳዳሚ መስመሮች (perpendicular lines) በመስቀለኛ አቋቋም እርስ በርስ የሚቈራረጡ ወይም የሚገጣጠሙ። እነዚህ መስመሮች
መገጣጠሚያ ላይ ሁልጊዜ በ90◦ ማዕዘን ይከሰታሉ።
ተገዳዳሚ ፋንክሽኖች (perpendicular functions) መስመራቸው እርስ በርስ በተገዳዳሚ የሚቋረጡ ወይም የሚገጣጠሙ ፋንክሽኖች።
ተጋጋዥ ማዕዘናት (supplementary angles) ሁለት ማዕዘናት ተደምረው ልካቸው 180◦ ከመጣ ፣ አንዱ የሌላው (እርስ በርስ)
«ተጋጋዥ ማዕዘን» ይባላሉ።
ተጒዳኝ ማዕዘናት (adjacent angles) ጐን ለጐን የቆሙ ጐረቤት ማዕዘናት።
ተፈጥሯዊ ቍጥሮች (natural numbers) ዘወትር ነገሮች ስንት መሆናቸውን የምንቆጥርበት ፥ የምንተምንበት የቍጥር አይነት። እንበል n
ቍጥር ከሆነ ፣ ተፈጥሯዊ ነው የምንለው የሚከተለውን ካሟላ ነው።

n ∈ N | n = 1, 2, 3, . . .
ታላቅ ቅሰት (major arc) ርቀቱ ከግማሹ ክብ ዙሪያ የበለጠ።

ታሕታይ ምልክት ግርጌ ምልክት (subscript) በሥነ-ሒሳብ የተግባርን መናሻ ወይ መጀመሪያ ይገልጻል። ለምሳሌ በሚከተለው ስሌታዊ-ቃል
xን የመደመሩ ተግባር (n = 0) ሲሆን ይጀምራል።
X
n=7
xn እዚህ ላይ n = 0 ታሕታይ ምልክት ነው
n=0
ታናሽ ቅሰት (minor arc) ርቀቱ ከግማሹ ክብ ዙሪያ ያነሰ።

ትሪግኖሜትራዊ ዘመዳሞች (trigonometric identities) በዕኩል ምልክት የታቀፉ ሁለት ትይዩ ቀመሮች ፥ ወይም ቀመርና ዋጋ ፣
ለማንኛውም ማዕዘን እኩል የሆኑ ዕኩሌታዎች።
ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን (trigonometric function) አንድ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን በመሠረቱ የዓይነተኛ-ሦስትማዕዘን ጐኖች ንጽጽር
ነው። ስድስት ልዩ ልዩ የሦስትማዕዘን ንጽጽሮች አሉ ፤ እናም በስም ሳይን ፥ ኮሳይን ፥ ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ፥ ሲካንት ፥ ኮሲካንት ናቸው።
ማዶ አጠገብ B
sin(θ) = cos(θ) =
አፋፍ አፋፍ
ማዶ አጠገብ
ፍ
አፋ
tan(θ) = cot(θ) = ማዶ
አጠገብ ማዶ
አፋፍ አፋፍ θ
sec(θ) = csc(θ) = A C
አጠገብ ማዶ አጠገብ
ትክክለኛ-ማዕዘን ዓይነተኛ-ማዕዘን (right angle) በመስቀለኛ በተጋጠሙ ሁለት ቀጥተኛ መስመሮች የሚፈጠር መጠኑ 90◦ ወይም
π/2 የሆነ ማዕዘን።
ትክክለኛ-ገጽ (plane) በየትኛውም አቅጣጫ ይሁን በየት ፣ ፊቱ ሙሉ በሙሉ ዝርግ (ልሙጥ) የሆነ ፣ ባለሁለት-ልክ ፣ ወሰን አልባ ፣ መስመር
በላዩ ላይ ሲነደፍ ከጫፍ እስከ ጫፍ እያንዳንዱ ነጥብ በቀጥታ የሚውልበት «ትክክለኛ-ገጽ» (plane) ይባላል።
ማስታወሻ፦ አንዳንድ ቦታ ጠለል የሚለውን ቃል የሚመርጡ አሉ። ችግሩ ቃሉ በጐን የተዘረጋ (የተንጣለለ) ነገር ላይ ያተኩራል።
ትይዩ መስመር (parallel line) የማይነካኩ ፥ በተመሳሳይ ረቀት ልዩነት ላይ ያሉ ተመሳሳይ መስመሮች።
ትይዩ ፋንክሽኖች (parallel functions) ሁለት ወይም ከዛ በላይ የፊት-ለፊት መስመራዊ ፋንክሽኖች ፣ በመካከላቸው በየትኛውም እርስ
በርስ ነጥብ ዕኩል ርቀት ያላቸው። ትይዩ መስመራዊ ፋንክሽኖች ዝንባሌአቸው አንድ አይነት ቍጥር ነው።
ነቀሳ (plot) በዐራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ ገጽ ላይ በጠቅጠቅ ነጥብ መጣል ፥ ማቅለም ፥ ማነጠብ።
ነባራዊ ቍጥር (real numbers) በተፈጥሮ ማንኛውም ኮምፕሌክስ ያልሆነ ቍጥር--ተፈጥሯዊ ፥ ድፍን ፥ ራሽናል ፥ ኢራሽናል ቍጥሮች ሁሉ።
ነጥብ (point) ወርድ ፥ ቁመት እንዲሁም ጥልቀት የሌላለው ፣ በዓላማው ቦታ ወይም የነገሮችን መከሰኛ ተናጋሪ።
ነፃ ተውላጥ ተውላጠ-ቃል (independent variable) ማንኛውም ፋንክሽን ዕሴት ፥ ዋጋ ፥ ወይም ቍጥር የሚቀበልበት ተውላጥ። በ
f(x) = ex ዕኩሌታ ፋንክሽኑ መጪውን ቍጥር የሚቀበለው በ x ነው ፤ እናም የማንም ቍራኛ አይደለም።
ንብረት ባህሪ (property) የአንድ ነገር ሥነማንነት ፥ ተግባር እንዲሁም ባህሪ ገላጭ ፥ አንፀባራቂ። ለምሳሌ ፣ «ተፈጥሮ ቍጥር» ከዚሮ በላይ
በመሆኑ አውንታዊ ንብረት አለው። ሦስትማዕዘን ማዕዘናቱ ተደምረው ሁልጊዜ 180◦ ይመጣሉ ፤ ስለዚህ ይህ አንዱ የሦስትማዕዘን ንብረት
ነው።

ንኡስ-ስብስብ (subset) እንበል A = 1, 3, 4, 5, 7, 10 እና B = 1, 10 ስብስቦች ናቸው። የ B አባላት ሙሉ በሙሉ የ A
አባላት ስለሆኑ ፣ ስብስብ B የስብስብ A «ንሱስ-ስብስብ» ነው።
B⊂A ስብስብ B የስብስብ A ንኡስ ክፍል ነው
ንኡስ-ስብስብ ግንኙነትን ወይም ዝምድናን ይገልጻል።

367
ንድፈ-ድንጋጌ (theorem) እንደ እውን የሚታይ ፥ ማረጋገጫ ያለው የሥነሒሳብ ቃል።
ንድፍ (graph) በዐራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ ሥር ፣ በx−እንዝርት እና በy−እንዝርት በተዋቀረ ገጽ ላይ ፣ ዕኩሌታዎችን ፥ ፋንክሽኖችን ፥ በጥምር

ነጥብ መግለጽ ፥ ማሳያት ፥ ማመልከት። ለምሳሌ የ sin(θ) ፋንክሽን በአራራቂ − 2π ≤ θ ≤ 2π ውስጥ በንድፍ ሲገለጽ ይህንን
ይመስላል።
sin(φ)
1
φ
−2π −π π 2π
−1
ንጥል (single) ብቸኛ ፥ በቁሙ ያልተቀላቀለ ፥ ደባል የሌለው ፥ ተለይቶ የሚታይ።
ንጥጥል ንድፍ (non-continuous graph) ለቀረበው ፋንክሽን ለእያንዳንዱ ተከታታይ x በየትኛውም አቅጣጫ ለሁሉም ነጥቦች ተጣጣሚ
y ከሌለ ንጥልጥል ንድፎች ይከሰታሉ ፤ ንኡስ-ንድፎች ይፈጠራሉ። ታንጀንት ፥ ኮታንጀንት ፥ ሲካንት ፣ ኮሲካንት ተነጣጣይ ንድፎች ብቻ ያወጣሉ።
የኮሲካንት ንድፍ እንደ ምሳሌ እነሆ።
4 y
2
x
−2π −π π 2π
−2
−4
ንጽጽር (ratio) እንበል a እና b ነባራዊ ቍጥር ናቸው። የመጀመሪያው a ከb ጋር ሲተያይ ወይም የሚቀጥለው b ከa ጋር ሲተያይ ፣ እርስ በርስ
ስንት እጥፍ መሆናቸውን የምናሰላበት «ንጽጽር» ይባላል።
a
በአጻጻፍ (a : b) ስንል
b

b
ወይም (b : a) ስንል ማለት ነው።
a
አሉታዊ (negative) ማንኛውም ነጥብ በነባራዊ መስመር ከዚሮ በታች (n < 0)።
አራራቂ (interval) በነባራዊ መስመር ፣ በሁለት ነጥቦች መካከል ያለው ሥፍራ።

90◦ ≤ θ ≤ 270◦ ማለት ማዕዘን θ በ 90◦ እና 270◦ አራራቂ ውስጥ ነው
አኃዝ ተናጠል-ቍጥር (digit) የማንኛውም ቍጥር እያንዳንዱ ተናጠል አባል። ምሳሌ 1 ፥ 2 እና 5 የ125 ተናጠል አባላት ናቸው።
አንድ-ለአንድ (one-to-one) ከፋንክሽን አንፃር ፣ በሁለት ስብስቦች (በወገንና በጥገኛ-ወገን) አባላት መካከል ልዩና የማይደጋገም ዝምድና።

እንበል A = 1, 3, 5, 7 ፥ B = a, b, c, d ናቸው። በሁለት ስብስቦች መካከል የአንድ-ለአንድ ዝምድና ካለ ፣ እያንዳንዱ

አባል ልዩና የማይደገም ዝምድና አለው ማለት ነው። ምሳሌ (1, d), (3, a), (5, b), (7, c) ።

አንድ-ለአንድ ፋንክሽን (one-to-one function) ማንኛውም ፋንክሽን ማለት f : A → B ፣ እያንዳንዱ የስብስብ A አባል
a1 , a2 , . . . ልዩና ልዩ ሆኖ ፣ ዝምድናው ከልዩና ልዩ የስብስብ B አባል ጋር ብቻ ከሆነ ፣ f የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን ነው። በመሆኑም
f(a1 ) ፥ f(a2 ), . . . ልዩና ልዩ ናቸው።

አንድነት (union) እንበል A = ወንዝ, ጅረት እና B = ሐይቅ, ውቅያኖስ ስብስቦች ናቸው። የሁለቱ ስብስቦች አንድነት የሚከተለው
ነው።

A ∪ B = ወንዝ, ጅረት, ሐይቅ, ውቅያኖስ
አካፋይ (divisor) በመጠኑ ሌላውን ሸንሻኝ ፥ ከፋፋይ ፥ ድርሻ አውጪ። ለምሳሌ ( yx ) ውስጥ y አካፋይ ነው።
አውታር (cord) በክብ እምብርት የማያልፍ ከጠርዝ እስከ ጠርዝ ያለ መስመር።
አውንታዊ (positive) ማንኛውም ነጥብ በነባራዊ መስመር ላይ ከዚሮ በላይ (n > 0)።
አገናዛቢ ማዕዘን (reference angle) ማንኛውም ማዕዘን ከ90◦ በላይ ከሆነ ፣ አቻ የሆነ «አገናዛቢ ማዕዘን» ተብሎ የሚጠራ ሹል
ማዕዘን አለው። ይህ ዘይቤ ማንኛውንም ማዕዘን በሹል ማዕዘን መልክ ለመወከል ያስችላል። እንደ ዋናው ማዕዘን ሩበኛ ቤት አገናዛቢ ማዕዘን
ይሰላል። ለምሳሌ ዋናው ማዕዘን 135◦ ከሆነ ፣ አገናዛቢው ማዕዘን፦ 180◦ –135◦ = 45◦ ነው።
y
θ = 135◦
θR = 180◦ − θ
r
y θ
θR x
−x x
አገናዛቢ ማዕዘን
የአሰላል ዘይቤዎቹ እነዚህ ናቸው።

90◦ < θ < 180◦ ፦ θR = 180◦ –θ

180◦ < θ < 270◦ ፦ θR = θ − 180◦

270◦ < θ < 360◦ ፦ θR = 380◦ –θ
አጠገብ (adjacent) በሦስትማዕዘን ዓይን ከተጣለበት ማዕዘን የተቈራኘው ጐን ወይም ክንድ።
አፋፍ ሰያፍ (hypotenuse) በሦስትማዕዘን ከሁለቱ እያንዳንዱ ጐን በርቀት የሚበልጠውና ሁለቱን የሚያገናኘው ሰያፍ ጐን።
እልፍ-አእላፍ ∞ (infinite) ማብቂያ የሌለው ፥ ለዝንተ-ዓለም ዘማች።
እምብርት (center) ማዕከል ፥ መካከለኛ። ከክብ አንፃር ፣ የክቡ ማዕከል ማለት ሬድኤስ የሚጀምርበት ነጥብ ፤ ከክቡ ጠርዝ እስከ ማዕከሉ
ያለው ርቀት በየትኛውም አቅጣጫ እኩል ነው። የዐራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ የልክ ቆጠራ የሚጀመርበት ፤ በጥምር-ነጥብ ረገድ (0, 0)።
እርባታዊ ፋንክሽን (exponential function) በአጠቃላይ ደረጃ ዐራቢኃይሉ ያልታወቀ ማንኛውም ተገቢ ፋንክሽን፦ 2x ፥ πx ፥ ex እና
የመሳሰለው። ነገር ግን በዚህ «ሐረግ» በናጠል «ተፈጥሯዊ የእርባታ ፋንክሽን» ፣ ማለት f(x) = ex ሲጠራ በብዛት ይታያል። ስለዚህ
ጥንቃቄ ያሥፈልጋል።
እኩል ለእኩል እኩል (equal) በዕኩል ምልክት (=) ግራና ቀኝ ያሉ የሂሳብ ቃላት ልክ ለልክ ናቸው። የሚከተሉት ትሪግኖሜትራዊ ቃላት
እኩል ናቸው።
sin(−θ) = sin(θ) cos2 (θ) = 1 − sin2 (θ)

369
እውን (true) ትክክል ፥ «አዎ»። የክንውኔ መኖር ፥ የንብረት መከሰት ወይም መታየት። አንፖል ከበራ ብርሃን ይሰጣል። ስለዚህ «የአንፖሉ ክንዋኔ
«እውን» ነው።
1
ከፊል ማዕዘን ግማሽ ማዕዘን (half angle) በሁለት እኩል የተከፈለ ማዕዘን። የተሰጠው ማዕዘን φ ቢሆን ፣ ግማሽ ማዕዘኑ 2φ
ይሆናል። የግማሽ ማዕዘን ዘመዳም ዕኩሌታዎች እነዚህ ናቸው።
r
θ 1 + cos(θ)
sin =±
2 2
r
θ 1 − cos(θ)
cos =±
2 2
s
θ 1 − cos(θ)
tan =±
2 1 + cos(θ)
√ √
ካዕብ ዘር (square root) በ a ሁለት ራሱን እርስ በርስ ሲባዛ a የሚሰጠው ቍጥር። ለምሳሌ የ 196 ዘር «ሁለት ራሱን ሲባዛ»
196 የሚሰጠው 14 ብቻ ነው።
ክርን (vertex) ሁለት ወይም ከዛ በላይ ባለ ልዩ ልዩ ፈር መስመሮች የሚገጣጠሙበት ወይም የሚገናኙበት ነጥብ። በትሪግኖሜትሪ ሁለት
መስመሮች ማዕዘን ሲከሰት የተገጣጠሙበት ወይም የተገናኙበት ነጥብ። በተጨማሪ የፓራቦላ ንድፍ ማዕከል-ለማዕከል ሰንጥቆ የሚጓዘው
ሐሳባዊ እንዝርት የሚያልፍበት ነጥብ ክርን ይባላል።
√
ክፍልፋይ ቍጥር (fraction) በ ((ተከፋይ )
አካፋይ) መልክ ተገላጭ ቍጥር። ለምሳሌ፦
1
2 ፥ 2
2
፥ 32 ።
ኮምፕሌክስ ቍጥሮች (complex numbers) አንድ ኮምፕሌክስ ቍጥር ራሱን በዚህ መልክ ይገልጻል።
a + bi a እና b ነባራዊ ፥ i ሰማያዊ ቍጥር ናቸው።
ኮምፕሌክስ ቍጥሮች በተለያዩ ሁኔታዎች ይከሰታሉ። ተጨባጭ ከመሆናቸውም በላይ ከሌላው አይነት ቍጥር በምንም አያንሱም ወይም
አይጨምሩም። በቍጥር የዘር ሐረግ የላይኛውን ቦታ የያዘው ኮምፕሌክስ ቍጥር ነው።
ኮምፕሌክስ ቍጥር
ነባራው ቍጥር
ራሽናል ቍጥር ኢራሽናል ቍጥር
ድፍን ቍጥር
የቍጥሮች የዘር ሐረግ

ተፈጥሯዊ ቍጥር
ኳድራቲክ ፋንክሽን (quadratic function) ባለሁለት ድግሪ ፖሎኖሚያል ዕኩሌታ። የኳድራቲክ ፋንክሽን መደበኛ መልክ የሚከተለው ነው።
ax2 + bx + c = 0 እዚህ ላይ a ̸= 0 ሲሆን ፣ ሦስቱ a ፥ b ፥ እና c ቋሚ ቍጥር ናቸው።
ወለል (min) ከትሬግኖሜትራዊ ንድፍ አንፃር ፣ ማንኛውም ፋንክሽን ሊወርድ የሚችለው ዝቅታ። የሳይንና የኮሳይን ፋንክሽኖች ሲወርዱ የመጨረሻ
ዝቅታ −1 ሲሆን ፣ የታንጀንትና የኮታንጀንት ግን −∞ ነው።
ወገን (domain) ለፋንክሽን የቀረበ ስብስብ ፣ እንደ ድፍን ፥ ራሽናል ፥ ነበራዊ ቍጥር እና የመሳሰለው።
ዋልታ (pole) የመሬት አናት «የሰሜን ዋልታ» ፣ የመሬት ሥሯ «የደቡብ ዋልታ» ይባላሉ። ከትሪግኖሜትሪ አንፃር ቃሉ ከዋልታ ሥርዓተንድፍ ጋር
የተያያዘ ነው።
ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ (polar coordinate system) የአየርና የባሕር የጉዞ ቴክኖሎጂ ፣ ለምሳሌ እንደ «ሬዳር» እና «ሶናር» ያለው ፣
ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ይጠቀማሉ። ነገሮችን ከአንድ መነሻ አንፃር ያሉበትን «ርቀት» እና «ማዕዘን» ለማወቅና ለመከታተል ሁነኛ ዘዴ ነው።
ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ክባዊና በአውንታዊ x ረገድ ብቻ አንድ እንዝርት አለው። እምብርቱ «ዋልታ» ተብሎ ይጠራል። በገጹ ላይ ነጥቦች
የሚለዩት በ (r, θ) ፤ ማለት r ሬድኤስ እንዲሁም θ የነጥቡ ማዕዘን ናቸው። የመጀመሪያው ምስል የጥምር ነጥብ ፅንሰሐሳብ ለማሳየት
ይሞክራል ፤ ቀጣዩ ምስል ደግሞ አጠቃላይ የንድፍ ሥርዓቱን ያመለክታል።
2π
4
3π
a−
π
a sin(θ))
4 4
(r, θ)
r 4π 0 2 4 6 8
4
θ
ዋልታ 5π 7π
x--እንዝርት 4 4
6π
4
ዋልታዊ እንዝርት (polar axis) በዋልታዊ ሥርዓተንድፍ ብቸኛው የ x−እንዝርት።

ዐራቢ ዐራቢኃይል (exponent) ተራቢን ስንት ጊዜ እርስ በርሱ መባዛት እንዳለበት ተናጋሪ። በሚከተለው ምሳሌ ተራቢዎቹ «2» ፥ «x» ፥
«(x + 1)» ሲሆኑ ዐራቢዎቹ ደግሞ «7» ፥ « 12 » ፥ «n» ናቸው፦
1
27 ፥ x2 ፥ (x + 1)n
ዐራቢኃይል ኃይል (power) ቍጥርን ወይም ተውላጥን ስንት ጊዜ እርስ በርሱ መራባት እንዳለበት ተናጋሪ።
ዐራትማዕዘን (rectangle) ዕኩል ማዕዘናት ፥ ትይዩ እኩል ጐን እንዲሁም ባለአራት ዝግ ጐን ቅርጽ ፤ የፓረለሎግራም ዘር።
ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ (coordinate system) በሥነሒሳብ ቀመሮችን ፥ ፋንክሽኖችን ፥ እንዲሁም ዕኩሌታዎችን በትክክል በንድፍ ለመግለጽ
የሚያስችል ስልት ነው። የሚከተሉት ንብረቶች አሉት።
◦ እንዝርቶች፦ የመንደፊያ ገጹን በአራት ቀጠና የሚፈርጁ ሁለት መስቀለኛ መለኪያ መስመሮች--የጐን-ለጐኑ x−እንዝርት ፣ የቁም-ለቁም
y−እንዝርት ተብለው ይጠራሉ።
◦ ነባራዊ ቍጥር፦ እንዝርቶቹ ነባራዊ ቍጥሮችን ይወክላሉ--እናም በተፈለገው አራራቂ ልክ ተተምነው የመለኪያ ችሎታ ይሰጣሉ።
◦ እምብርት መነሻ ፦ ሁለቱ እንዝርቶች መስቀለኛ የሚፈጥሩበት (እርስ በርስ የሚቋራረጡበት) «እምብርት» ወይም «መነሻ»
ከመሆኑም በላይ እምብርቱ የአውንታዊና አሉታዊ ልክ መነሻ (0, 0) ነው።
◦ ጥምር ነጥብ ተነዳፊ ነጥብ ፦ በመንደፊያ ገጹ ላይ ማንኛውም ሥፍራ በ x እና y ጥምር አድራሻ ይወሰናል።
5 y
4
3
2
1
x
−5 −4 −3 −2 −1
−1 1 2 3 4 5
−2
−3
−4
−5
371
ዐቅም (magnitude) የአንድ ክስተት ወይም አካል ርቀት እባ ልከት። የልከት አድማስ።
ዐውድ (periodic) እንበል y = tan(θ) ነው። በመደበኛ ሥፍራው የታንጀንት ፋንክሽን ልዩ ሕይወት በየ (− π2 ≤ θ ≤ π
2) አራራቂ ውስጥ
ነው። ታንጀንት ወደ ግራ ወይም ወደ ቀኝ ጨምሮ ከተጓዘ ፣ በተጠቀሰው አውድ ራሱን ይደጋግማል። በአጠቃላይ «ዐውድ» ሲባል በተተመነ
ጊዜ ወይም ክንዋኔ ራሱን የሚደጋግም ነው።
ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን (right triangle) አንደኛው ማዕዘኑ 90◦ የሆነ ሦስትማዕዘን። ለምሳሌ ማዕዘናቱ 90◦ − 45◦ − 45◦ የሆነ
«ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን» ነው
ዓይነተኛ-ክብ (unit circle) መሠረታዊ ንብረቶቹ፦ ሬድኤስ = 1 ፣ ዙሪያ = 2π ፣ ስፋት = π የሆነ ክብ።
ዕኩሌታ የዕኩሌታ ቃል (equation) ሦስት ክፍሎች አሉት--በግራና በቀኝ ስሌታዊ-ቃላት ፥ በሁለቱ መካከል የዕኩል ምልክት (=) ።
የዕኩሌታ ቃል የማያሻማ አሠላለፍና አጻጻፍ ስልት አለው። የዕኩሌታ ምልክት (=) ትይዩ ስሌታዊ-ቃላትን እኩል ናቸው ባይ ነው። አጠቃላይ
አጻጻፉ፦
የግራ ስሌታዊ-ቃል (ግራጌ) = የቀኝ ስሌታዊ-ቃል (ቀኝጌ)
ምሳሌ፦
X
n
xi = x1 + x2 + x 3 + · · · + x n
i=0
22
= 3.14
7
0 = asix(x) + bcox(x)
cos(A + B) = cos(A) cos(B) − sin(A) sin(B)
ዙሪያዊ ርቀት ዙሪያ-ገጠም ርቀት (circumference) የክብ ዙሪያው ፣ መካበቢያው።

ዝንብል ዝንባሌ (slope) መስመር የጋደለበት መጠን ፥ አቋቋም። የመስመር ዝንባሌ ቀመር
∆y (y2 –y1 )
m= =
∆x (x2 –x1 )
ረድፋዊ መስመር የጋደለበት መጠን 0 ነው።
የመስመር አካል (line segment) የጫፎቹ መነሻና መድረሻ በወል የታወቀ መስመር።
የርቀት ቀመር (distance formula) በሁለት ነጥቦች መካከል ርቀት ማስሊያ ቀመር።
p
d = (x2 –x1 ) + (y2 − y1 )
የሳይኖች ደንብ (law of sines) በትሪግኖሜትሪ ደንብ ተብለው የሚጠሩ ጥቂት ቀመሮች ናቸው። አንዱ «የሳይኖች ደንብ» ነው። ዐብይ ዓላማው
ከያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ጋር የተያያዙ ችግሮችን መፍታት ነው።
a b c
= = ወይም

= =
a b c

የስብስብ ስንትነት (cardinality) የስብስብ አባላት ቍጥር። እንበል B = 0, 1 , 2, 4, 6 ከሆነ የስብስቡ አባላት ቍጥር፦
|B| = 4
ከአባላቱ መካከል ራሱን የቻለ ስብስብ ካለ ፣ እንደ አንድ ይቆጠራል።


የስብስብ ተጋሪነት (set intersection) እንበል A = 1, 3, 4, 5, 7, 10 እና B = 1, 10 ስብስቦች ናቸው። የሁለቱ ስብስቦች
የጋራ ስብስብ የሚከተለው ነው።

A ∩ B = 1, 10 የ A እና B የጋራ ስብስብ
የስብስብ አባላት (elements) በአንድ ስብስብ ውስጥ በተናጠል የሚለይና የሚቈጠር ኗሪ ፣ ለምሳሌ ቍጥር ፥ ፊደል ፥ ቀመር ፥ ስም ፥ ቦታ ፥
ዓለም ፥ ኮኮብ ፥ . . . ወይም ስብስብ። ስብስቦች የሌላ ስብስብ አባል መሆን ይችላሉ።

የስብስቦች ልዩነት ቅነሳ (difference) የተሰጡት ስብስቦች A = − 1, 3, −4, 5, 7, 10 እና B = 1, 10, 100 ከሆኑ ፣
ስብስብ B ከ A ሲቀነስ፦

A−B= − 1, 3, −4, 5, 7 የስብስብ B ተመሳሳይ አባላት ወጥተው የቀሩት የ A አባላት
የቍልቍለት ማዕዘን (angle of depression) ዓይነ-ጥላ ከተጣለበት ነጥብ ደፋ ያለ ማዕዘን። የራሳችንን ጥላ ጫፍ ስንመለከት በአናታችንና
በጥላው ጫፍ መካከል በሚከሰተው ቀጥተኛ መስመር የምንሠራው ማዕዘን።
የአቻ ለአቻ ተካፋይ (reciprocal)
1 1
cos(φ) = ምክንያቱም sec(φ) =
sec(φ) cos(φ)
ስለዚህ ኮሳይን እና ሲካንት የአቻ ለአቻ ተካፋይ ናቸው።

የአኮብኳቢ-ማዕዘን (angle of elevation) ዓይነ-ጥላ ከተጣለበት ነጥብ ቀና ያላ ማዕዘን። ከቆምንበት ተራራ ስንቃኝ ፣ በእኛና በተራራው
አናት መካከል በሚከሰተው ቀጥተኛ መስመር ከቆምንበት መሬት አንፃር የምንሠራው ማዕዘን።
የእርባታ ሥርዓት የእርባታ ፋንክሽን ፥ ተራቢና ዐራቢ ፥ ሎጋሪዝምንና ሌሎች በከፍተኛ ሥነሒሳብ የሚገኙ የያዘ ክፍል ነው።
የክብ ወገብ (diameter) ከክብ ጠርዝ ተነስቶ በእምብርቱ አልፎ እስከ ተቃራኒው የክብ ጠርዝ ድረስ ያለው ርቀት። የክብ ወገብ በቀጥተኛ
መስመር ይገለፃል። በመሆኑም በማንኛውም ክብ ጠርዝ ላይ በተቃራኒ የሚገኙ ነጥቦች የክብ ወገብ የመሆን እኩል ዕድል አላቸው።
የኮሳይኖች ደንብ (law of cosines) የሳይኖች ደንብ መፍታት የሚሳናቸው ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ችግሮች አሉ። ለምሳሌ የሚታወቁት ልኮች
የሦስትማዕዘኑ ጐኖች ብቻ ከሆኑ ፣ ተገቢው ቀመር «የኮሳይኖች ደንብ» ነው።
a2 = b2 + c2 − bc cos(A)
b2 = a2 + c2 − 2ac cos(B)
c2 = a2 + b2 − 2ab cos(C)
የዝምድና ምልክት (relational symbol) በተደራጊዎች (ቍጥሮች ፥ ተውላጦች) መካከል «=» (እኩልነት) ፥ «<» (ታናሽነት) ፥
«≤» (ታናሽነት ወይም እኩልነት) «>» (ታላቅነት) ፥ «≥» (ታላቅነት ወይም እኩልነት) ፥ «̸=» (ኢዕኩልነት) ዕኩል ያልሆነ እና
የመሳሰሉትን የሚያሳይ። ለምሳሌ፦
−π<ϕ<π ማለት ማዕዘን ϕ በአሉታ ፓይ እና በእውንታ ፓይ መካከል ነው
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘን (oblique triangle) የትኛውም ማዕዘኑ 90◦ ያልሆነ ሦስትማዕዘን።

ደቂቃ (minute) በማዕዘን ቤት እያንዳንዱ ድግሪ በ60 እኩል የተሸነሸኑ ደቂቃ ተብለው የሚጠሩ ልኮች አሉት። የደቂቃ ምልክት ′ ነው።
ዴሲማል ቍጥር (decimal numbers) ነጥብ ያላው ቍጥር፦ .0999 ፥ 1.67 ፥ 2.71828 ፥ 1.000000009 ፥ እና የመሳሰለው።
111
ድርሻ (quetient) አንድ ቍጥር በሌላ ቍጥር ሲካፈል የሚወጣው ውጤት። ለምሳሌ በ 10 = 11 ስሌት 11 ድርሻ ነው።
373
ድርብ ማዕዘናት ዕጥፍ ማዕዘናት (double angles) እንበል φ የተሰጠው ማዕዘን ቢሆን ፣ ድርብ ማዕዘኑ 2φ ይሆናል። የሚከተሉት
የድርብ ማዕዘን ዘመዳም ዕኩሌታዎች ናቸው።
sin(2θ) = 2 sin(θ) cos(θ)

2 tan(θ))
tan(2θ) =
1 − tan2 (θ)
1
ድግሪ (degree) በክብ እምብርት ሙሉ ዙሪያ ክቡን በ360 እኩል ማዕዘን ሸንሻኝ የልክ ስልት። እያንዳንዱ 360 ኛ ልክ ድግሪ ይባላል። የድግሪ
◦
ምልክት ነው።

ድፍን ቍጥር (integer) ያልተሸራረፈ ፥ ዴሲማል ነጥብ የሌለው ፥ ሙሉ በሙሉ ቍጥር። እንደ . . . , −2, −1, 0, 1, 2, . . . ።
ገፅታ (image) የሰዎች ፥ የመልክአ-ምድር ፥ የጠፈር ፥ የማንኛውም ሊታይ የሚችል ፎቶ ፥ ምስል ፥ ሥዕል ፥ እይታ።
ግማሽ ክብ መንፈቅ ክብ (semicircle) በክብ እምብርት በሚያለው ወገብ እኩል የተገመሰ።
ጐን ክንድ (side) የትኛውም የሦስትማዕዘን አዋቃሪ ክንድ።
ጐደሎ ቍጥሮች (odd numbers)

በ 2k + 1 ∈ Z | k = ±1, ±2, . . . ተገላጭ ቍጥር።
ጐደሎ ፋንክሽን (odd function) አሉታዊ ወገን ወስዶ ፥ አሉታዊ ጥገኛ-ወገን የሚመልስ ፋንክሽን «ጐደሎ ፋንክሽን» ይባላል። ሳይን «ጐደሎ
ፋንክሽንነት» ይታወቃል።
sin(−θ) = − sin(θ)
ጠርዝ (edge) የቅርጾች ዳር ዳሩ። የመጽሐፍ መግለጫ ጠርዝ ነው።

ጣራ (max) ከትሬግኖሜትራዊ ንድፍ አንፃር ፣ ማንኛውም ፋንክሽን ሊደርስ የሚችለው ከፍታ። የሳይንና የኮሳይን ፋንክሽኖች የሚደርሱት የመጨረሻ
ከፍታ 1 ሲሆን ፣የታንጀንትና የኮታንጀንት ግን ∞ ነው።
ጥምር ነጥብ (coordinate points) abscissa, ordinate በዐራትማዕዘን ሥርዓተ-ንድፍ ላይ በ x−እንዝርት እና በ y−እንዝር
ረገድ የተነዳፊ ነጥብ አድራሻ። ጥምር ነጥብ (r cos(x), r sin(x)) በዓይነተኛ-ክብ የx እና y አድራሻ ይሰጠናል።
ጥገኛ ተውላጥ ተውላጠ-ቃል (dependent variable) በፋንክሽን ተግባር ላይ የሚመካ ተውላጥ። በ y = ex ዕኩሌታ y ጥገኛ
ተውላጥ ነው ፤ ምክንያቱም የፋንክሽኑን የተግባር ውጤት ተቀባይ በመሆኑ በ x ላይ ይመካል።
ጥገኛ-ወገን (range) የፋንክሽን ተግባር ውጤት የሆነው ስብስብ። ጥገኝነቱ ያለወገን ስብስብ መከሰት ስለማይችል ነው።
ፈቀቅ ፈቀቅታ (shift) የትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽን ንድፍ ከነበረበት ፣ ረድፋዊና እርከናዊ ፥ ዓምዳዊና እርከናዊ ወይም በሁለቱም አቅጣጫ

ሥፍራ ከለቀቀ ፣ «ፈቀቅ» አለ እንላለን። ለምሳሌ በ sin x − π2 ፣ ፋንክሽኑ ወደ ቀኝ የ π2 ያህል ከነበረበት ሥፍራ ይለቃል።
ፋንክሽን (function) በተወጠነበት ተግባር አንድን ስብስብ ከሌላ ጋር የሚያዛምድ ዕኩሌታ። እንበል f ፋንክሽን ፣ አንደኛው ስብስብ A ፣ ሌላኛው
ደግሞ ስብስብ B ናቸው። ፋንክሽን f በስብስብ A እና B በተወጠነበት ተግባር መሠረት ዝምድና ፈጣሪ ሲሆን፦

f:A→B
እዚህ ላይ ፋንክሽኑ ተግባሩን በስብስብ A ላይ ሲፈፅም ፣ የተግባሩ ውጤት ስብስብ B ይሆናል። ለምሳሌ
√
f(x) = x ማለት x ∈ Z | x > 0
ፋንክሽኑ ከ0 በላይ ድፍን ቍጥሮችን (ስብስብ A) ተቀብሎ የካዕብ ዘራቸውን (ስብስብ B) ያወጣል።
374 ምዕራፍ 2. ምዕላደ ቃላት

ፍርቅቅ ማዕዘን (obtuse angle) ልኩ ከ90 ድግሪ በላይ ፣ ነገር ግን ከ180 ድግሪ በታች ማለት ማዕዘኑ θ ከሆነ ፣ 90◦ < θ < 180◦ ።
ፓይታጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ (Pythagorean Theorem) ሁለት የሦስትማዕዘን ጐኖች ልክ ከታወቀ ሦስተኛውን የምንወስንበት ቀመር።
r2 = x2 + y2
ጥቍም
ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ (logarithmic table)፦ . . . . . . . . . . . 353 ክብ (circle)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

ሎጋሪዝምስ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274--297 ማዕከላዊ ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ፥ 55
ሕግጋትና ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 ሬድኤስ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 ስፋት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ፥ 52
፩ኛ ሕግ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293 ቅስት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ፥ 55
፪ኛ ሕግ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .294 ቅስት--ስፋት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
፫ኛ ሕግ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295 ቅስት--ታላቅ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
ሠንጠረዥ ቅስት--ታናሽ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
በሳይንሳዊ ቍጥር አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 አውታር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
ተመጣጣኝ ግምት (interpolation)፦ . . . . . . . . . . 291 እምብርት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
ተመጣጣኝ ግምት ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 ክብን መለካት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
የአባዥ እርባታ (mantissa)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . 290 ዓይነተኛ ክብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
የዐሥር እርባታ (characteristic)፦ . . . . . . . . . . . 290 ዙሪያ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 ፥ 52
በሠንጠረዥ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 የክብ ወገብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
ዘወትራዊ ሎጋሪዝምስ (common logarithms)፦ . . . 287 ፓይ (π)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
octave፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 የመስመር አካል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 ፖሊጋን (polygon)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 ምዕዙን (square)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
ፅንሰሐሳብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 ዐራትማዕዘን (rectangle)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
ማባዛት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286 ፓራለሎግራም (paralellogram)፦ . . . . . . . . . . . . . 45
ማካፈል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287 ማዕዘናት (angles)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98--117
ተራቢ ዘር ማውጣት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 ሁለንተና፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
ሒሳብ አጻጻፍ እና አባባል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5--6 መነሻ ጐን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
ተራ ቍጥሮች ፥ መሠረታዊ ስሌት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 መድረሻ ጐን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
ትሪግኖሜትራዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 ሹል ፥ ትክለኛ ፥ ፍርቅቅ ፥ ዝርግ (ቀጥተኛ)፦ . . . . . . . . . . . 98
አልጀብራዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 ተመሳሳይነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
የእርባታ ስሌት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
መሠረታዊ የጂኦሜትሪ ቅርጾች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40--60 ልክ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
መስመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ልክ--2π፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
ቀጥተኛ-መስመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ልክ--π = 3.14159 . . .፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
ተገዳዳሚ (perpendicular)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 ልክ--ሬድኤን (rad)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
ትክክለኛ-ገጽ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 ልክ--ሬድኤን ተፈጥሯዊነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
ነጥብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 ልክ--ሬድኤን ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
376 ምዕራፍ 2. ጥቍም
ልክ--ሰከንድ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 ባለጥንድ ዕኩል ሦስትማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

ልክ--ከሬድኤን ወደ ድግሪ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 አይነቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
ልክ--ከዓይነተኛ ክብ አንፃር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 አጠራርና አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
ልክ--ከድግሪ ወደ ሬድኤን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 ልዩነት ፥ ተመሳሳይነት ፥ ትክክለኛነት፦ . . . . . . . . . . . . .121
ልክ--ደቂቃ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
ልክ--ድግሪ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 ጐኖች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
◦
ልክ--ድግሪ (360 )፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
ልክ--ድግሪ ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 ተስማሚ ሦስትማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
ልክ-ሬድኤን (radian)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
አሉታዊነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
አውንታዊነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
አይነታት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 ስሌታዊ-ቃል (expression)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
ሹል ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 ተመላሽ ፋንክሽኖች (inverse trigonometric functions)፦
⟨ ⟩
ቀጥተኛ ዝርግ ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 216--235
⟨ ⟩
ትክለኛ ዓይነተኛ ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 መርሐዊ ዕሴቶች ሠንጠረዥ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
ፍርቅቅ ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 ንድፎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
ዓይነተኛ ክብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 አርክሲከንት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
ዝምድና፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 አርክሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230
ማሟያ ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 አርክታንጀንት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
ተጋጋዥ ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 አርክኮሲከንት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
⟨ ⟩
ተጓዳኝ ጐረቤት ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 አርክኮሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
ዓምዳዊ ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 አርክኮታንጀንት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
ሥነሒሳብ ምልክቶች (mathematical symbols)፦ . . . . . . 2--3 አርክሳይን (arcsin)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
መሠረታዊ ስሌት ምልክቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ሳይን (sin)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
ምልክት ትርጕም፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
ሥነ-ስብስብ ፥ ፋንክሽን ፥ ሎጅክ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 ንድፎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
ቅንፎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
ትሪግኖሜትራዊ ምልክቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 አርክታንጀንት (arctan)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
ግንኙነታዊ ምልክቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
ሥነስብስብ ንድፈሐሳብ (set theory)፦ . . . . . . . . . . . . . . . 8--15 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
መሠረታዊ ስሌቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 አርክኮሳይን (arccos)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
ልዩነት (መቀነስ)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
ምልክቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
ብዜት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 ኮሳይን ማጠር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
ተጋሪነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
አንድነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 አንድ-ለአንድ
ስብስብ (set)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 መርሐዊ ዕሴቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
ስብስብ አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 መርሐዊ ዕሴቶች (principal values)፦ . . . . . . . . 220
ስንትነት (cardinality)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 በከፊል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ባዶ ስብስብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 አራራቂ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ንኡስ-ስብስብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 አጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ሦስትማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120--130 ጋድም መስመር ፈተና፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
ባለ ሹል ሦስትማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 አጻጻፍና አጠራር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
ባለዕኩል ሦስትማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 ዝምድና
377
ባለብዙ ዕሴት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 መሠረታዊ ዘመዳሞች

ብዙ-ለአንድ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 (180◦ ± β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 ፥ 244
ተመላሽ ፋንክሽኖች እንዴት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 (90◦ + β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
ነፃ ወገን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 (90◦ + β) . . .፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
አንድ-ለአንድ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 ፥ 219 (90◦ − β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
ጥገኛ ወገን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 (90◦ ± β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
ፋንክሽኖችና ተመላሾቻቸው፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 cos(−θ) = cos(θ) ሙሉ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . 240
ትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ (trigonometric table)፦ . . . . . 341 cot(−θ) = − cot(θ) ጐደሎ ፋንክሽን፦ . . . . . . . 241
ትሪግኖሜትራዊ ንድፎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194--213 csc(−θ) = − csc(θ) ጐደሎ ፋንክሽን፦ . . . . . . . .241
ሣልስ ፋንሽን ንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 sec(−θ) = sec(θ) ሙሉ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . 241
ሲካንት ንድፍ (sec graph)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 sin(−θ) = − sin(θ) ጐደሎ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . 240
ከኮሳይን ጋር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 sin(90◦ − β) = cos(β) . . .፦ . . . . . . . . . . . . 243
ሳይን ንድፍ tan(−θ) = − tan(θ) ጐደሎ ፋንክሽን፦ . . . . . . . 241
እርከናዊ ፍቅቅ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 አውንታዊነት ፥ አሉታዊነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
ሳይን ንድፍ (sin graph)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . 194--200 አገናዛቢ ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 ፥ 198 የ (180◦ + β) ፋንክሽኖች ጥንቅር፦ . . . . . . . . . . . . 245
አውንታዊ ፥ አሉታዊ እንዝርት ላይ፦ . . . . . . . . . . . . . . . 196 የ (180◦ − β) ፋንክሽኖች ጥንቅር፦ . . . . . . . . . . . . 245
አውዳዊ ፋንሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 የአቻ ተካፋይ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
ጐደሎ ፋንሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 የአቻ ተካፋይ ጥንቅር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
ተቀጣጣይ ንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 ፓይታጐራዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
ተነጣጣይ ንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 ፓይታጐራዊ ዘመዳሞች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
ታንጀንት ንድፍ (tan graph)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 ሙሉ ፋንክሽን
ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 cos(−φ) = cos(φ) ዕኩልነት፦ . . . . . . . . . . . . . 238
ወሰን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205 አገናዛቢ ማዕዘናት (reference angle)፦ . . . . . . . . . . 238
ያልተደነገገ (undefined)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 ዝምድና፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
ኮሲካንት ንድፍ መሠረታዊ ዘመዳሞች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
ከሳይን ጋር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 የማዕዘናት ድመርና ልዩነት ዘመዳሞች፦ . . . . . . . . . . . . . . 248
ኮሲካንት ንድፍ (csc graph)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 cos(α + β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
ወሰን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210 sin(α + β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
ኮሳይን ንድፍ (cos graph)፦ . . . . . . . . 194 ፥ 200--203 tan(α + β)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 የ (α − β) ፋንክሽኖች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
ንብረቶች--ሙሉ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 ድምር እና ግማሽ ማዕዘናት ዘመዳሞች፦ . . . . . . . . . . . . . 253
ኮታንጀንት ንድፍ (cot graph)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 cos(2θ)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
( )
ወሰን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 cos 21 φ ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
ኮታንጀንት እና ታንጀንት ዝምድና፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 sin(2θ)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
( )
ፓራቦላ ንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 sin 12 φ ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
ትሪግኖሜትራዊ ዕኩሌታች (trig equations)፦ . . . . . . 262--271 tan(2θ)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
( )
a sin(α) + b cos(α) = c፦ . . . . . . . . . . . . . . . . .269 tan 12 φ ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
መፍትሔ አልባ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138--163
መፍትሔ ዘይቤዎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 መሠረታዊ ፋንክሽኖች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
ቀላል ዘይቤ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 ሲካንት (sec)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
ኳድራቲካዊ ዘይቤ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 ሳይን (sin)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 በሩበኛ ቤት አውንታዊነት ፥ አሉታዊነት፦ . . . . . . . . . . . 158
ትሪግኖሜትራዊ ዘመዳሞች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238--258 ታንጀንት (tan)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
አውዳዊነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 ድፍን ቍጥር--አሉታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

አውዳዊነት--ሲካንት (sec)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 ድፍን ቍጥር--አውንታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
አውዳዊነት--ሳይን (sin)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 ድፍን ጐደሎ ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
አውዳዊነት--ታንጀንት (tan)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 ድፍን ፕራይም ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
አውዳዊነት--ኮሲካንት (csc)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 አለእኩላዊነት (inequality)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
አውዳዊነት--ኮሳይን (cos)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 ኢዕኩል (̸=)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
አውዳዊነት--ኮታንጀንት (cot)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . .162 የማስተያየት መላና ባህሪያቱ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
አውድ ማውጣት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 ያንሳል (<)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
ከክብ አንፃር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 ያንሳል ወይም እኩል (≤)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
ኮሲካንት (csc)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 ይበልጣል (>)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
ኮሳይን (cos)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 ይበልጣል ወይም እኩል (≥)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
ኮታንጀንት (cot)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 አለጀብራዊ ፋንክሽን አይነቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73--95
ንጽጽር ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 መስመራዊ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73--79
አመጣጥ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 ልዩ ልዩ አገላለጽ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
ዓይነተኛ ሦስትማዕዘን ረድፋዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
ማዶ (opposite)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 ተገዳዳሚ መስመሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
ተመሳሳይ ሦስትማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 ታንጀንት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
አጠገብ (adjacent)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 ትይዩ መስመሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
አፋፍ (hypotenuse)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 ዓምዳዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
የትሪግኖሜትሪ ሠንጠረዥ አሠራር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . .144 ዝንባሌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
ፋንክሽኖች ለልዩ ማዕዘናት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 ተመላሽ ፋንክሽን (inverse function)፦ . . . . . . . . . . . 93
0◦ ፥ 90◦ ፥ 180◦ ፥ 270◦ ፥ 360◦ ፦ . . . . . . . . . 149 ነፃ ወገን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
◦ ◦
30 እና 60 ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 አወጣጥ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
◦
45 ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 የአንድ-ለአንድ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
ፋንክሽኖች ለማንኛውም ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 ጥገኛ ወገን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
አገናዛቢ ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 ተመላሽ ፋንክሽን (inverse functions)፦ . . . . . . . . . . 95
አገናዛቢ ማዕዘን (reference angle)፦ . . . . . . . . . 155 ኳድራቲክ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81--92
አገናዛቢ ማዕዘን (reference angles) ማስላት፦ . . 156 መፍትሔ በካዕብ ዘር (square root)፦ . . . . . . . . . . 82
ነባራዊ ቍጥሮች (real numbers)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . 17--24 መፍትሔ በኳድራቲክ ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
ርቀትና ፍፁማዊ ቍጥሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 መፍትሔ አባዦች በመዘርዘር (factoring)፦ . . . . . . . 83
ቈጠራ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 መፍትሔ ካዕብን በማሟላት (completing square)፦
አራራቂ (interval)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 84
አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 መፍትሔ ዘይቤዎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
ክፍት አራራቂ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 መፍትሔ የዚሮ ብዜት ደንብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
ዝግ አራራቂ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 ንድፍ--የፓራቦላ ክርን (vertex)፦ . . . . . . . . . . . . . . . 89
አይነታት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ንድፍ--የፓራቦላ ክርን ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
ራሽናል ቍጥሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 ንድፎቻቸው፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
ተፈጥሯዊ ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
ነባራዊ መስመር (real line)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 አለጀብራዊ ፋንክሽኖች (algebraic functions)፦ . . . . . . 62--95
ነባራዊ ቍጥሮች (real numbers)፦ . . . . . . . . . . . . 23 አጠራር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
ኢራሽናል ቍጥር ፓይ (π)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
ኢራሽናል ቍጥሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 ዝምድና፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 ፥ 65
ድፍን ሙሉ ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 ወገን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
ድፍን ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ጥገኛ ወገን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
379
አልጀብራዊ ፋንክሽኖች የዝምድና አይነቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . 68--72 የቍጥር የዘር ሐረግ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320

ልዩ-ለ-ልዩ (bijection)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 ድፍን ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
አንድ-ለአንድ (injection)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300--318
ወገን-በተጠባቂ-ወገን ላይ (surjection)፦ . . . . . . . . . . . 70 ንድፎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304--311
ኮምፕሌክስ ቍጥሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320--340 ለመንስኬት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
ሊኦንሐርድ ኦይለር (Leonhard Euler)፦ . . . . . . . . . . 320 ለመንስኬት--ሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
መሠረታዊ ስሌቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325--329 ለመንስኬት--ኮሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
መቀነስ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 ሊመሶን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 ፥ 307
መደመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 መስመሮች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
ማባዛት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326 ሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
ማካፋል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 አርከሜዲያዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
ኮንጁጌት (conjugate)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 ካርዮኦይድ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
ማንነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322--324 ካርዮኦይድ-አሉታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
ንብረቶች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 ካርዮኦይድ-አውንታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
ድንጋጌ፦ z = a + bi፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 ክቦች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
ሥርዓተንድፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 ኮሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
ሰማያዊ ቍጥር (i) (imaginary number)፦ 320--322 ጽጌረዳ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
ሰማያዊ ቍጥር ሲራባ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 ጽጌረዳ--ሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
በእርባታ ሥርዓት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336--338 ጽጌረዳ--ኮሳይን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Euler Formula፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 ዋልታ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
ሕግጋቱ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
ብዜት ፥ ክፍያ ፥ ዐራቢኃይል ፥ ተራቢዘር፦ . . . . . . . . . . 338 ሬድኤስ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
ኦይለር ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 አሉታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
ወደ እርባታ አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 አውንታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
ተፈጥሯዊ ቍጥር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 እንዝርት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
ንብረቶች ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
ማዕዘን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 ጥምር-ነጥብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 ፥ 302
ምሳሌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 ዋልታ--ትርጕም፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
ሟጅለስ (modulus)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323 ዋልታዊ ጥምር-ነጥብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
ሰማያዊ (ℑ(z))፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 ዕኩሌታ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312--318
ነባራዊ (ℜ(z))፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 ከዋልታዊ ወደ ዐራትማዕዘናዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
አልጀብራዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325 ከዐራትማዕዘናዊ ወደ ዋልታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
ኮንጁጌት (conjugate)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 ዋልታዊ ዕኩሌታ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
2
ኳድራቲካዊ ዕኩሌታ (x + 1 = 0)፦ . . . . . . . . . . . . . 320 ዐራትማዕዘናዊ ዕኩሌታ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
ዋልታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331--336 ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ (rectangle coordinate)፦ . . 31--37
de Moivre’s formula፦ . . . . . . . . . . . . . . . . 333 x−እንዝርት (x-axis)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
ተራቢዘር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 y−እንዝርት (y-axis)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
ተራቢዘር ለማውጣት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 ልክ-ማገናዘቢያ (dimensions)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
ተራቢዘር ምሳሌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 ሩበኛ ቤት (quadrant)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 ሩበኛ ቤት መጠሪያ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
ወደ ዐራትማዕዘናዊ አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 ተነዳፊ ጥምር ነጥቦች (coordinate points)፦ . . . . . . . 33
የሳይን ድርብ ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 ንድፎች
የኮሳይን ድርብ ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 መስመራዊ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
ደኧ ሟቭረ ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
እርባታዊ ፋንክሽኖች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 ልዩ ሁኔታ

ዕኩሌታ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 መስፈርት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 መስፈርት ሠንጠረዥ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
ንድፎች (graphs)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 ማማጐ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
አውንታዊ ፥ አሉታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ጐማጐ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
እልፍ አእላፍ (±∞)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 ጐጐማ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
እምብርት (origin)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ጐጐጐ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
ጥምር ነጥብ (coordinate point)፦ . . . . . . . . . . . . . 32 ስፋት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
የእርባታ ሥርዓት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274--284 ሔሮን ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
ቍጥር «e»፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 አጠቃላይ ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
በተከታታይ ክፍልፋይ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 የትሪግኖሜትሪ ደንቦች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
ተነባባሪ ወለድ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 አሻሚ ሁኔታዎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
ተፈጥሯዊ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 የሳይኖች ደንብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
የኦይለር ቍጥርን (Euler number)፦ . . . . . . . . . . 280 የሳይኖች ደንብ ማረጋገጫ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
የወለድ ቀመር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 የሳይኖች ደንብ ውስንነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
እርባታ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 የሳይኖች ደንብ ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
እርባታ ፋንክሽን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 የኮሳይኖች ደንብ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
ሕግጋት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 የኮሳይኖች ደንብ ማረጋገጫ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
ሕግጋት-፩ኛ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 የኮሳይኖች ደንብ ጥንቅር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
ሕግጋት-፪ኛ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 የደንብ አተገባበር፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
ሕግጋት-፫ኛ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
ተራቢ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 ግሪክ ፊደል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3--4
ተራቢ (0 < b < 1)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 A ፥ B ፥ Γ ፥ . . .፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
ተራቢ አንድ (1)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275 α ፥ β ፥ γ ፥ . . .፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
ተራቢ ክፍልፋይ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276 ትልቁ የግሪክ ፊደል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
ተራቢ ዚሮ (0)፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 ትንሹ የግሪክ ፊደል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
ተራቢዎች፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 ፓይተጐራዊ ንድፈ-ድንጋጌ (pythagorean theorem)፦ 131--136
አራራቂ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 ማረጋገጫ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
አጻጻፍ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Zhou bi suan jing፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
ዐራቢኃይል፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 ፥ 276 ሕንዳዊው ባሕስካራ II፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
ዐራቢኃይል--ሣልሳዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 በተመሳሳይነት፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
ዐራቢኃይል--አውንታዊና አሉታዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . .276 ባሕስካራ ማረጋገጫ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
ዐራቢኃይል--ካዕባዊ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 ባሕስካራ ማረጋገጫ በአልጀብራ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . 134
ዐራቢኃይል--ክፍልፋይ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . 276 ፥ 278 ቻይናውያን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
ዐራቢኃይል--ዚሮ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 የቻይናውያኑ በአልጀብራ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
ዐራቢኃይል--ድፍን፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 ጁኦ ባ ሱዓን ጄንግ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት (oblique triangles)፦ . . . 166--191 ድንጋጌ፦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Trigonometry

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trigonometry

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ትሪግኖሜትሪ ቅድመዕትም

አባስ በላይ ዓላምነህ

አባስ በላይ ዓላምነህ

© ፳፻፲፭ አባስ በላይ ዓላምነህ

2 ሥነስብስብ ፥ ዐራትማዕዘን ሥርዓተንድፍ 7

3 ጂኦሜትራዊ መሠረታዊ ቅርጾች 39

7 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች 137

7.3 ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች ፣ ልዩ ማዕዘናት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

8 ያለዓይነተኛ ሦስትማዕዘናት 165

9 ትሪግኖሜትራዊ ንድፎች 193

10 ተመላሽ ትሪግኖሜትራዊ ፋንክሽኖች 215

10.3.1 አርክሳይን ፥ አርክኮሳይን ንድፎች . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

11 የትሪግኖሜትሪ ዘመዳሞች 237

12 ትሪግኖሜትሪ ዕኩሌታዎች 261

14 ዋልታዊ ሥርዓተንድፍ 299

14.3.1 ተነዳፊ ጥምር ነጥባት . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

15 ኮምፕሌክስ ቍጥሮች 319

1 ትሪግኖሜትራዊ ሠንጠረዥ 341

2 ዘወትራዊ ሎጋሪዝም ሠንጠረዥ 353

ምዕላደ ቃላት 361

ኮሳይን(2ማ) = ኮሳይን2 (ማ) − ሳይን2 (ማ) ከማለት ፈንታ

◦ የTEX ሶፍትዌር ፈጣሪ ፕሮፈ ዶናልድ ከኑዝ (Prof. Donald E. Knuth)

1.1 የሥነሒሳብ ምልክቶች

--አለቃ ደስታ ተክለ ወልድ (ዐ.ያ.መ.ቃ ፤ ገጽ፦ 1052)

+ መደመር − መቀነስ × ማባዛት ∗ ማባዛት · ማባዛት

ቅንፎች ፥ ሰረዞች ፥ ነጠብጣቦች፦

( ከፋች ቅንፍ ) ዘጊ ቅንፍ { ከፋች ሐ ቅንፍ } ዘጊ ሐ ቅንፍ

= እኩል ≡ ተመሳሳይ ≈ ተቀራራቢ ∼

ሥነስብስብ ፥ ፋንክሽን ፥ ሎጅክ፦

N ተፈጥሯዊ ቍ Z ድፍን ቍ Q ራሽናል ቍ P ኢራሽናል ቍ

| እንደዚህ → ይሆናል ∧ ሎጅካል እና ∨ ሎጅካል ወይም

∠ ማዕዘን ትክክለኛ ማዕዘን △ ሦስትማዕዘን ⊥ ተገዳዳሚ (በመስቀለኛ)

ልምምድ 1.1.1 አጭር ጥያቄዎች

2. ስንት የማካፈል ምልክቶች አሉ? የማባዛትሳ?

1.2 ግሪክ ፊደል

ትልቁ የግሪክ ፊደል፦

ልምምድ 1.2.1 አጭር ጥያቄዎች

2. በትልቁ ፊደል ስንት የግሪክ ሆሄሃት አሉ?

3. የሒሳብ ቃል በእኛ ፊደል ቢጻፍ ምን አይነት ችግሮች ሊነሱ ይችላሉ?

5. ከታች ከተሰጠው ቃል ውስጥ የግሪክ ፈደላቱ የትኞቹ ናቸው?

6. የእነዚህ የሥነ-ሒሳብ ቃላት የአማርኛ አባባል ምን መሆን አለበት?

1.3 አጻጻፍ እና አባባል በጥቂቱ

አጻጻፍ አባባል ወይም አጠራር

አጻጻፍ አባባል ወይም አጠራር

አጻጻፍ አባባል ወይም አጠራር

y = mx + b y ፣ እኩል ለእኩል ፣ m ጊዜ x ሲደመር b

አጻጻፍ አባባል ወይም አጠራር

x7 = 0 x ሲራባ በሰባት ፣ እኩል ለእኩል ፣ 0

x2 + 2x + 1 x ካዕብ ፥ ሲደመር ሁለት ጊዜ x ፥ ሲደመር 1

f(x) = x2 የx ፋንክሽን f ፣ ዕኩል ለዕኩል ፣ x ካዕብ

በመጨረሻ ጥቂት የትሪግኖሜትሪ አጻጻፍና አባባል ናቸው።

አጻጻፍ አባባል ወይም አጠራር

ልምምድ 1.3.1 ጥያቄዎች በአጻጻፍና አባባል ላይ

1. ለእነዚህ አባባሎች የሥነ-ሒሳብ ቃላት አቻዎቻቸው እነማን ናቸው?

2.1 ሥነስብስብ ንድፈሐሳብ

2.1.1 ስብስብ (Set)

መጠሪያ ስም = የስብስብ አባላት | የአባላቱ ማንነት

ማሳሰቢያ፦ በቋሚ ሰረዝ «|» ፋንታ «:» መጠቀም ይቻላል።

ምሳሌ 2.1.1. ስብስብን በጠራ ቃል መግለጽ

አውንታዊ ፥ ድፍን እና ሙሉ ቁጥሮች ፥ እንዴት ይገለጻሉ?

ሙሉ ቍጥሮች የተስተካከሉ እና በሁለቱ ሲካፈሉ ቀሪአቸው ዚሮ ቍጥሮች ናቸው።

የቢ ስብስብ 2 ጊዜ ድፍን ቁጥር ማለት k = 1, 2, · · ·

ድንጋጌ 2.1 ስንትነት፦

ድንጋጌ 2.9 ራሽናል