You are on page 1of 133
xx. CAC V| THUGC B6, THUGC BGI DUGNG NGUON GOc THAO MOC CAC LOAI SAM Dong y coi sam Ta vi thu6e dimg d4u cae vi thudc bé, theo thit tu sdm, nhung, qué, phu. Sam noi 6 day 1a vi nhan sam. Vi vi nhan sam giéng hinh ngudi cho nén mot s6 vi thude cé hinh gigng ngudi cing duge goi 1a sam, stm 1a mot vi thudc bé nén dan din mot s6 vi thuée cd tac dung bé cing duge goi IA sam. Réi dé phan biét vi no véi vi kia ngudi ta thém tén dia phuong vao nhu sam bé chinh (sam san xudt & huyan BO Trach), dang sam (vi sin xudt & Thuong Dang) hoc thém tén mau sdc vao nhy huyén sam (stm 6 mau den), dan sam (sm c6 mau dd), VV. GO day ching t0i gidi thiéu mét sO vi thudc mang tén sam, c6 vi da duge nghien cifu cong han 1a tt, c6 vi chya duge nghién ctu. Mong 6 dip ching ta sé nghién ctu sau them. NHANSAM A# Con cé tén Ia vien sim, da nhan sam. Tén khoa hoc Panax ginseng C. A. Mey. (P. schinseng Nees.) Thuge ho Nga gia bi Araliaceae. Ten nhan sam do vi thude gidng hinh ngudi Ten Panax do chi Hy Lap pan 1a tat ca, acos Ja chita dutgc, c6 ¥ néi vi thude chita duge moi bénh, ginseng va schinseng 1A phién am chit nhan sam. Mac déu vi nhan sam hién nay ta vin con phai nhap nhung cong dung qua phé bién, nhiéu ngudi lim vdi mot sé cay ta cd. Lien XO ci, Trung Quéc, Triéu Tién déu da gitip ta hat gidng va mim 4é thi nghiém tréng thir cho nén ching toi gidi thiéu 6 day dé tranh nhdm lin va dé cé 804 gang dat vin dé di thuc dugc nhan sim. Nhan sam (Radix ginseng hay Radix ginseng sylvestris) 1a r8 ché biém r6i phoi hay say kho cia cay nhan sim tréng hodc moc hoang. Cé tc gid xéc dinh hai loai nhan sam nhw sau: 1. Nhan sdm moc hoang: Panax ginseng C. A. Mey. forma sylvestre Chao et Shih. 2. Nhdn sam tréng: Panax ginseng C. A. Mey. forma sativum. Chao et Shih. A. M6 ta cay nhan sam Cay nhan sam 1A mot cay sdng lau nam, cao Hinh 620. Nhan sdm - Panax ginseng chimg 0,6m, RE mim thanh cii to. La moc vong, 6 cudng dai, 14 kép g6m nhiéu 1a chét moc thanh inh chan vit. Néu cay méi duge mot nam (nghia 1 sau khi gieo duge 2 nam) thi cay chi c6 1 14 véi 3 14 chét, néu cay nhan sam dugc 2 nam cing chi cé 1 Ié v6i 5 Id chét. Cay nhan stm 3 nam cé 2 td kép, cay nhan sam 4 nam cé 3 ld kép, cdy nhan sam 5 nam tro len cé 4 dén 5 1d kép, tt ca déu c6 5 1 chet (dac biet c6 thé 06 6 14 chét) hinh tring, mép 14 chet c6 rang cua sdu. Bat dau ci nam thf ba mi di, cay nhdn sim méi cho hoa, két qua. Hoa xuat hin vao mia ha. Cum hoa hinh tan moc & div cinh, hoa mau xanh nhat, 5 c4nh hoa, 5 nhi, bau ha 2 ntim. Qua mong hoi det to bing hat dau xanh, khi chin cé mau 46, trong chia 2 hat. Hat cay sam nam thi 3 chwa t6t. Thutmg nguii ta bam bé di doi cay duoe 4-5 nam méi dé ra qua va lay hat Fam ging (Hinh 620, Hm 21,1). B. Phan bé, tréng hai va ché bien Cay nhan sim moc hoang va duge tréng 6 Trung Quéc, Triéu Tien, ving Vién Dong cia Lién Xo ci, con duge tréng & Nhat Ban, My, nhung néi tiéng van 1a stm Triéu Tién va Trung Quéc. Rieng hai tinh Li¢u Ninh va Cat Lam (mién Dong Bic Trung Quéc) sin long hang nam lén t6i 750.000kg. Tai Triéu Tien, Khai Thanh 1a noi tréng nhiéu nhan sam nhat, da c6 trén 200 nam kinh nghiém. Viet Nam tuy da c6 thi nghiém tréng bang hat va mam do cdc nude ban Triéu Tién, Lién X0 ci va ‘Trung Quéc gitip nhumg chua thanh cong. Sau day ching t6i gidi thigu so luge céich wong va ché bin nhan sim cia Khai Thanh (Triéu Tien). 1, Chon hat gidng: Chon 6 nhimg cay sam moc khoé, tot 42 moc duge 4 hoac 5 nam (ving Dong Bic Trung Quée chon nhimg cay di duge 5-6 nam) vi cay 3 nam chu di khoé cay, 6 mim vo hat etng qué khé nay mim. 2. Gieo hat * Hat thu hoach thang 8, cudi thang 10-11 gieo hat, tuéi nude vi dé nam dudi dat qua mia dong c6 tuyet. Cusi thang 4 du thang 5 nam sau, hat ndy mam. ‘TY Ie nay mam dat (6i 47%. Trong thdi gian cay lon cn tudi déu gitt dm thich hop. 3. Dinh cay con di tring C6 thé danh vao mia thu (cudi thang 10 dén trung tun thang 11) hoc vao mia xuan (iu thang 3 dén du thing 4) ngay trong nim diu sau khi cay nay mdm. Dénh di wéng vio mia xuan thi (6t hon, Trong thdi gian tréng céin che ning cho nhan sam, nén cho anh nang budi sang chiéu vao nhiéu tanh nang tna va chiéu. Phan bén dng phan xanh va kho dau, khong bén thc bing phan bic va nude tiéu. 4. Thu hoach Sau 6 nam, vao trung tuan thing 9 va thugng quan théng 10 do ci, chi y trinh lam 1é bi dif, khéng phoi gid, phoi ning dé giit nguyén do am trong sam. Sau d6 chia loai sam tot dé ché héng sim, loai kém dé ché bach sam, 5. Ché bién nhan sim Trén thi trutmg 6 nhiéu loai sim do ché bién khéch nhau. © day chi gigi thigu cach che bién hai loai héng stm va bach sm cla Triéu Tién a) Héng sém: Chon nhing ci sam to nhat, nang 805 ft mhat 37g, riza sach dat timg cil mot bing ban chai nhé, nia & dudi nude, dé nguyen cd 16, ké cd ré nhd, ria nhw vay sé dugc cil sm triing nga. Cho vio néi hip & 4p luc hoi nuéc cao 2 atmotphe tir 1 gids 20 phiit dén 1 gitt 30 phit. Nhiét do hip 80-90°C. Saw dé sy kho 6 nhiet do 60-70" C (6-7 gid) hoac & 50- 60° (8-10 gid) nén sy khd hét sic mau. Sau khi sly kh6, ding tay nit céc ré con dé ritng, g0i 1A mu sd, cl sim con lai gidng nhu hinh ngudi (néu khong gidng thi si cho giéng) phoi ra nang ir7 den 15 ngay (tuy thea sam to hay nbd) 1 duge. Sau d6 chia héng sim thanh hai etip: Cxp tri (mau dep, dang déu dan, gidng ngudi), cdn lai cap dat. Cudi cing ding géi timg can ta (600g) mot. Logi 16t nhat 15 c& nang 600g loai kém nat 60 ci!=600g. bh) Bach sam: Vi sam nay khé va trang. Nhing cit sam khong dii tigu chun ché héng stm thi dem ché bach sam. ‘ruse hét cA bo ré con, diing dao tre cao sach vd méng, sau d6 phoi ning cho hoi khd, dem vao sit thanh hinh ngudi réi lai phot ning cho khé han. ‘Thai gian phoi cd wnrdc lin sau hét chimg 7 dén 15 ngay. Sau 46 déng g6i nhu héng sam. Thuong héng sam dugc déng vio hdm g6, bach sm déng vao hom gidy. Gén day, tai nhiéu nude, nhan sim di duge phat trién bing nudi cdy mé dé dap img nhu cu ngay cang 1én vé nhan sam, C. Thanh phin hoa hoe Nhan sam duoc nhiéu ngudi nghién ci ei lav. Nhung két qua cin chua dép ting duge ddi hdi cia cdc nha khoa hoc. Sau day 1d mot sO két qua: 1. Trong nhan sam 6 loai saponin sterolic. Hén hop saponin cé tn la panaxozit trude day goi Ia panaquilon hay panakilon. 2. Chat glucozit hoc hén hgp glucozit mang tén 1a panaxin cfing chva dugc nghién ctu sau. Trude day goi J gensenin ciing 1a mét loai saponin chua tinh khiét Lim. 3, Ngoai ra con o6 mét ti inh dau 0,055-0,250% Jam cho nhan sam c6 mbi dac biét, trong 46 chi yén 1a chat panaxen C,H... 4. Céc vitamin B, va B,, cdc mendiataza, 5. Tro chimg 3-7% trong d6 c6 chimg 53% axit photphoric. 806 6. Céc tap chat khéc gém nhyaa va chit béo téng 86 chimg 1.5%. Céc axit béo gém hén hop axit panmitic, stearic va linoleic. Hén hop nay mang tén axit panaxic, 7. Cée chat khéc gém 6 phytosterin 0,029%- tinh bot chimg 20%, chat pectin 16-23% va duing 4%... 8. Méi day ngudi ta Iai thay trong nhan sim 06 ham lugng germanium cao. D. Tae dung duge 1y Duoe nhiéu ngudi nghién ci va c6 rit nhiéu tai ligu ndi dén, Sau day ching t6i chi tém tét mot si ket qua: 1. Tée dung trén hé than kinh. Tir xua, tai Trung Quéc ngudi ta da biét thi nghiém tée dung lam giém mér cia nhan sam. Vi sdu trong Bdn thdo cuong muc cia Ly Thoi Tran (thé kj thit 16), ¢6 ghi céch thir nhan sam nhu sav: “Cho 2 ngudi cing chay, mot ngudi cé ngam migng nhan sam, mot nguai khong ngam, sau khi chay do 3 dén 5 dam ngudi khong ngam nhan sam sé tho manh con ngudi cé ngam nhan sam van thé nh thutng”. Trong cac nam 1949-1951 tai Lien Xo ci, AbramOva cé thi nghiém theo phuong phdp cho cchudt mhat 101 nude thi thay nhan sam 06 tac dung Jam chudt do met - Nam 1947, Lazarev da nghién cu va két luis, ring nhan sam 6 téc dung hung phdin thn kinh trung udng, ding véi liéu diéu tri c6 thé lam do mét, ting higu sudt cong téc, so véi thuéc phenamin thi 16 hon. - Nam 1958, Drake theo phuong phap cia Zacuxov di ching minh liéu diéu tri cia nhan sam 6 kha nang rot ngdn théi ky phn xa tiém phuc cha than kinh va Jam mau su chuyén dong cia thin kinh, Nhung liéu cao qué cé thé gay hién tugng qué (rin tinh (Chu Nhan-Chu Kim Hoang, Trung Hoa y hoe tap chi, 12-1956). 2. Téc dung trén huyét dp va tim Céc nha nghién ctu Lién X6 ci: Burkrat va ‘Xakxopov (1947) va Kixtiev (1948-1959) da nghién ctu nuée sc va cén nhan sam, két luan ring té& dung cia dung dich nude va dung dich rugu nhan sim nhur sau: Kixélev ding dung dich 5%, 10% va 20% nhan sam tiém vao tinh mach thé va méo thay téc dung ha huyét ap, néng dé cing cao tée dung tic ché trén tim cAng manh, nhung néw néng 46 thp thi lai co bép tim mach va s6 lan bép cng tang, do d6 ong da két luan rang nhan sam cé hai huéng tc dung trén thén kinh thuc vat: Liu nhé cé tac dung nhy thin kinh giao cam, liéu én 6 téc dung nhur than kinh phé vi (nerf vague). 3. Tae dung trén ho hdp Nam 1947 Burkrat va Xakxopov di bdo cdo ding 0,3-0,5ml dung dich nhan sam 20% tiém vao tinh mach méo thy nhan sam humg phan ho haip. ‘Mt s6 nha nghién cu Nhat Bin va Trung Quée true 46 di tiém vao fizh mach thé chat ginsenin thay liéu nho lam tang ho hip, liéu cao c6 t4c dung ngugc lai, néu tiém axit panaxic hay chat panaxen cing thay téc dung nhur vay. Tuy nhién & trén méi chi thay tic dung kii tiem con chua thay ti Tigu nghién ctu téc dung cita viée udng nhin sim d6i véi ho hap. 4. Tac dung déi voi chuyén hod co ban. Nam 1922 hai téc gia Nhat Bin: Ha BO Thing ‘Ma va Nai Ding Hé Binh di nghién cifu wie dung ciia bot nhan sam va chat tan trong cn cia nan sam (udng va tiem) d6i véi bénh huyét dudng qué cao nhan tao trén thd, déu thay ¢6 tie dung 15 ret lam ha mite huyét dutmg xudng, Nam 1954 va 1956 mot s6 téc gid Tring Quée cing xdc nhan trong Trung Hoa n6i khoa tap cht va Trung. Hoa y hoc tap chi téc dung ha huyét duong cia nhan sam. ‘Trén lam sang ngudi ta da thay (Khau Thén Ba, 1955) rang néu ding nhan sam chung véi insulin thi c6 thé gidm bér Iugng insulin, thoi gian ha huyet dutmg duge kéo dai hon va chita duge bénh tiéu dudng. 5. Tée dung déi voi su sinh wrudng va phat duc ctia dong vat (du lanh hodic mau néng, con tring) Cho uéng hoac tiém thuéc ché bing nhan sam hodc cfc chat lay cir nhan sam tren mot s6 dong vat so sénh véi dong vat khong ding nhan sam, thay trong luomg con vat wing lén, thdi gian giao clu cia con vac kéo dai, hign tugng tinh duc xuat hién 15 res. 6. Tac dung déi véi site chéng dé bénh tér Nhimg thi nghiém cia Daugolnikov (1950- 1952), Brekhman va Phruentov (1954-1957) va Abramov (1953) cho biét nhan sam c6 téc dung tang stic dé khdng cilia dong vat déi voi tat bénh. 7. Dée tinh ctia nhain sam Kixélev da tim vio dui da chudt nhit imi dung dich nhan sam 20% thay sau 10-12 gi’ chudt chét vdi trang thai “mat sic”, Nhumg cho uding thi doc tinh rat it E. Cong dung va liéu ding Nhan sam [a mot vi thuée cé truyén trong déng y. CAc sdch cd thuong ghi nhan sam bé nam tang (1am, can, ty, phé, than) yéu tinh than, dinh hén. phéch, lam khdi sq hai, tris th khi, sang mat, wong, Jau nhe minh, ting tudi tho, chifa cdc ching dau rudt, da day, non mia Céch ding tong nba dan nhw sau: 1. Sam thdi mong, cho vao miéng ngam va nhém timg ft mét, nuét nudc vA ca ba. 2. Thai mong, cho vao 4m hay chén sit. Them mot tf nude day nap. Bun cdch thuy, uéng nudc. Sau dé lai them nude va dun cach thuy tép nyc vdng, Jam nhu vay cho dén khi hét mii vi méi théi. Negay dang 2-6g. ‘Theo 14i liéu cd, nhdn sam vi ngot, hoi dang, tinh 6n (la c6 vi dang, hoi ngot), vao 2 kinh ty va phé. C6 téc dung dai bé nguyen khi, ich huyet sinh tan, dinh thdn, ich tri. Ding chita phé hur sinh ho suyén, ty hur sinh tiét 14, vi hur sinh non mia, benh Tau ngay khi hu, sg hai, titu khét. Nhimg ngudi bénh c6 thuc ta khong ding dude. Sau 46 do céc cong trinh nghién ciru vé ahan sam dic biét cha Lien X6 ci, Trung Quéc, nhan sim duge ty y céng nhan va siz dung coi nhur thud tay. Duoc thu Lién Xé xwat bin ln tht 9 nam 1961 ‘c6ng nhan nhan sam 1a vi thuée chinh thite trong y hoc Lin X6. Co thé ding duéi dang thude sic 5 hay 10% v6i ligu 15-30m! mot Idn, ngdy ding 3 lan, hode dui dang cén nhan sam v6i liéu 15 giot mot Mn, ngay udng 3 Ldn. Vat don thudc cb nhdn sim trong dong y J, Doc sdm thang (don thuéc c6 mot vj nhan sam) chita co thé qud suy nhuoc sau khi mat mau 807 Hinh 621. Thai tie sém - Pseudostellaria raphonorrhiza nhiéu, thdn kink suy nhuge: Nhan sam 40g. Nuéc 400ml (2 bat) sic con 200ml (1 bat), cho uding timg ft mot, khong ké thai gian. Uong xong cin nim yen. 2. Sém phu thang chita nhing tring hop mach suy, kiét, mb hdi ra nhiéu, chan tay tanh: han sam 40g (c6 thé 20g), ché’ phy tir 20g (06 thé ding 10g), sinh khuong 3 nhat, tao den 3 qua, nude 3 bat (600ml) sc cdn 200ml (I bét) chia lam nhiéu lin ung trong ngiy. Nhimng vi thude ding thay nhan sam Tren thi trudmg hign nay c6 nhiéu vi ding lim voi tén nhan sam. Ngoai céc vi duve gidi thigu ky & sau nhur thé cao ly sam, bé chinh sam wy... cdn cb tir sam hay hai nhi sam duge ving Giang TO ‘Trung Quéc ding thay nhan sm va cing ¢6 khi dua ban nude ta, D6 1A 18 cay Pseudostellaria raphonorrhiza (Hems!). Pax thuge ho Cém chuéng Caryophyllaceae. Cay nay 1a mot loai cay cé nd cao 7-1Scm, chua thily & nude ta. Thanh phan hod hoe va tac dung duge ly chua duge nghien ctu. C6 ngudi méi phét hién trong théi ti sam cé fructoza Ding lam thude bé, chita tré con dé mé hoi trom, kém dn, véi ligu 8-12g mot ngay (Hinh 621), NHAN SAM VIET NAM Cén goi 1a sam KS, stm Ngoc Linh, thudc gidu (dan tc Tay Nguyen) ‘Ten Khoa hoc Panay vietnamensis Ha et Grushy. Thuéc ho Nhan sam Araliaceae. A. Chit it lich sir Cho dn nhimg nam 1985, céc nha thue vat hoc & Viet Nam chi ghi nhan chinh thitc cé hai lodi thude chi Panax Ta Panax pseudoginseng Wall. (Tam that) vita moc hoang dai, vita duge tréng & mot s6 tinh bien gidi phia bie Viet Nam va Panax bipinnatifidus Seem, (nhan sam dét tic) phat hign 6 ving gin ‘Sapa (Lao Cai). Trong tap 1 (1970) Pham Hoang Ho 4 mo ti rat ngiin va so luge mot lodi ma téc gia thu 808 thap duge & ving cao nguyén Lang Biang (Lam Déng) duge xdc dinh 1a Panax Schinseng var. Japonicum Mak. Nhung miu vat d3 bi mat va khong tim duge mau vat khic. Vao nam 1970, mot s6 nha thuc vat cla Vien duoc ligu Ha noi c6 phat hién & ving Sapa c6 hai sam déu cing chi Panax, trong 46 c6 mot lodi duge xéc dinh la Panax bipinnatifidus Seem. Cdn mot loai chi dimg lai & lodi Panax sp. khong co thay thong bdo vé thuc vat, ma chi thay mét thong bdo “ Mot s6 téc dung duge ly cia cay sam méi Viet Nam” (héng bao duoc liéu s6 19-1973, tr. 22-46) voi cde t4c gid Pham Duy Mai, Vo Thi Tam, Tran Kim Lang, Ha Ngoc Tuyét. Theo Idi céc téc gi, do thanh phiin hod hoc (bing sic ky lop méng) giéng nhau, va duge ligu kho khong phan biét duoc giita hai loai Panax mot céch 4& ding, cho nén khi nghién ciiu duyc ly, cdc ve gid phdi ding duoc lign hn hop ca hai loai. Cho nén cong trinh nghién odu khong giip ta phan biét tac dung nao Ia cia Panax sp, téc dung no 1a ota Panax bipinnatifidus. Ging ta 43 18 mot dip danh gid mot loai cla Panax sp. ma chiing t6i nghi ring, vé hinh thie bé ngodi rat mhiéu diém gin gi véi loai nhan sam Viet Nam sé ndi sau day: Diing 9 gid sing ngay 19-03-1973, gida hic khang chién chéng My dang 6 giai doan cao 0, ‘mot doan diéu tra duoc li¢u cia mién Trung bo, do duoc Si Dao Kim Long va Nguyén Chau Giang din déiu da phit hign trén con dutmg di tir Ling Ku-gia theo suin Dong Nam diy nti Ngoc Linh & 49 cao 1.500m hai cay Panax dau titn, mot cy 9 tudi, mot cay 11 tudi va dén 19 gids cing ngay da dat chan vao ving sam Ngoc Linh rgng ton. Dén ching 9-1985, Ha Thi Dung va I. V. Grushvisky, sau khi nghién cu 50 mdu vat d6i chiéu véi nhing miu vat cia thé gidi da két lugn stm Ngoc Linh ta mot loai méi, mot Lodi Panax dic hitu ciia khu hé thyc vat Viet Nam va dat tén Panax Vietnamensis Ha et Grushv (Tap chi Sinh hoc, 9-1985, 45-48) B. Mo ta cay Cay than thao, sng nhiéu nam, cao dén Im ‘Than ré map c6 dutmg kinh 3,5em, khong c6 ré phy day du tit, doi khi & mdt sé cay phan cudi than 28 06 cb gin hinh clu, dudmg kink dein Sem. Dot trén cling cila than ré tn tai 1~4 than. Than. nhin cao 40-80cm, rong, cb 3 mat hoi tn o6 nhing nh nho theo chiéu doc. LA moc vong, thudng 06 4 (it khi 3, 5, 6). La kép chan vit c6 5 (ft khi 6,7) la chét, 14 dai 7-12cm (ft khi 15cm). La chét uén cing hinh ting nguoe hose hinh miii méc, dai 8-14em, rng 3-5cm, dau [4 thuong nhon dgc ngét, mai nhon kéo 1,5-2cm, gée Id hinh ném, mép Id o6 rang cua ho déu, gan bén 19 (it khi 8-11) cap doc theo gan chinh va gan bén & mat trén cia 14 chét 6 nhiéu Tong citing dang gai dai dén 3mm, mat dudi it hon. Cum hoa dai 25 cm, gap 1,5-2 Mn chiéu dai cita cuting 14, thutmg mang tin don doc 4 tan cing, doi Khi o6 thé 1-4 tén phu hode mot hoa don doe. Pan hoa chinh duimg kinh 2,5-4em, ¢6 50-120 hoa. Hoa mau ving luc nhat, dutmg kinh hoa nd 34mm. Bau 1.6, J vi (chiém 80%) d0i khi c6 2 6, 2 vdi (chiém 20%). Qua khi chin mau dé, thumg c6 mot cham den 6 tren dinh qui, Qué 1 hat hinh than, qui 2 hat 6 hinh céu hoi det dai 7-10mm rong 4-6mm (inh 622, Hm 21,2). C. Thanh phn hoa hoc ‘Tur 1974 dén 1990, Neuyén Thai Nham va cong su di nghién ctu nhan sam Viet Nam, so sénh v6i nhan sam Triéu Tien (Panax ginseng), nhan sam Nhat Bin (Panax japonicus} v& ahan sim Hoa Ky (Panax quinquefollium). Ket qui c6 thé tém tit nur sau: 1. Bang sac ky \ép méng (SKIM) di phat hien trong Panax Viemnamensis (PV) 15 vet saponin c6 gid tri Rf va mau sac tong tmg véi 12 hop chat saponin cla Panax ginseng. Chi tit hon nifa trong, PV cé fram lugng cao chét saponin kiév damarane (7.58%), trong 46 saponin thude diol va triol c6 ty 1é 3,32% va mot luong nho saponin cha axit oleanolic, Do dac diém nay, O. Tanaka xép nhan sam Viet Nam yao nhém B- (Tridc day chi cé Nhan sam ‘Tréu Tién va Nhan sim Hoa ky duoc xép vao nhém Hinh 622, Nhdn sdm Vige Nam - Panax viernamensis 809 nay). Didu nay lai eri v6i qui Inge chung JA thong thung cdc cay nhan sam cho than x phét erién thi thudng chifa lung saponin cita axit oleanolic va lugng nhém saponin damaran, Ging [a lén du tién wen thé gidi, ngudi ta chiet due mot han Iueng lin majonnozit R2 va ocotillol saponin trong cing mot leai Panax (chi riéng hai chat nay d3 chiém 4.34%) gap 43 Mdm bam lugng majonozit va ocotillol saponin cao nhat ¢6 trong cay Panax. Ocotillol saponin da tré thinh mot hop chit ccdn duge chi ¥ 06 thé dua thinh mot tiéu chudn 4é phan loai hod hoc cho céc cay Panax vi né c6 thé anh hung dén mot s6 tic dung mang tinh dac thi cba Panax Viet Nam, ‘Syc6 mat ciia damaran saponin kiéu ocotiliol cing con Ja lam cho nhan sam Viet Nam khéc vot nhan sim Triéu Tién, vi cho dén nay ngudi ta chua tim thy ocotiliol trong nhan sim Triéu Tién. Nam 1994, Nguyén Minh Bite cin ching minh nhan sam Viét nam cé ham Iugng saponin, dammaran cao nhat (12-15%) so v6i nhan sam khde chi chifa 10% va s6 long saponin nhiéu nhat (49) so V6i 26 trong nhan sam Triéu Tien. Ngoai nhimg saponin noi trén, trong nhan sam Viet Nam cin chita céc polyacetylen, axit béo, axit amin, gluxit, tinh déu va mot sO yéu t6 vi luong. D. Tac dung duge ly Tir 1978 dén 1984, nhiéu tac gid da nghién ci téc dung dugc 1 cita nhan sam Viet Nam: Vé doc tinh di nghién ciu thay ¥6i liéu 34g/kg thé trong ciia bot chiét ton phén ré cil Nhan sam Viet Nam va v6i li€u 10,6g/kg thé trong cia sa- ponin coan phdn cia ré cii Nhan sm Viét Nam déu khong gay trén stic vat thuc nghiém nhimg tri¢u chimg ndo ngQ doc ca. Nhimng thf nghiem téc dung trén hé than kinh trung uong, tic dung tang luc, ting stic bén cia eo thé, trén ndi tiét sinh duc, tren hé tim mach... déu cho nhimg ket qua hay gén tuong duong véi khi thf nghiém véi Nhan sam Triéu Tién. Tuy nhién Nhan sam Viét Nam khong gay tang huyét 4p nhir Nhan sam Triéu Tién. Téc dung nay lam téc dung Nhan sam Viet Nam gigng tam that hon. Mac dau theo béo cdo cha trung ttm nghién 810 cifu sam Viét Nam, nhiing két qua nghién cin vé hod hoc va duge ly néi tren duoc nhing nha nghién imu nude ngoai, dac biét Nhat Bin cha ¥, nhumg chiing ti cing ghi lai day mot sO khde biet gitta cdch danh gid cha hai nén y hoc cé truyén dan toc voi céc nha y duge hin dai: Theo nhimg nha y hoc c6 truyén, khi ném vi nhan sam Triéu Tien, nhat 1A khi ném cil sam, tude hét phai thay vi ngot, sau thay dang, r6i lai ngot va nggt (tién cam, hau khé, hav cam, cam) khi dang mét, ngam mot migng sam trong migng mot hic, thay hét mét lign, trong ngudi thay khoan khodi, Con Nhan sam Viet Nam ta, khi ném thi déu tién thay ding, sau vin thay ding, ding (cién khd, hau khd, hau khé khé). Ham hay séc cit nhan sam Viet Nam réi ta ngam hay ung h4u nhu khong thay cdm gide khoan khodi, DS 14 mot diéu ma céc nha khoa hoc hién dai cn tim cho ra: De cach ché bién chua ding hay céc hoat chat trong ci nhan sam cita ta hién cdn bj mot tht men nao che lap, khong cho thé hién ngay nhu ci nhan sam Triéu Tien. Hien nay cde nh bao ché phai phéi hop nhan sam Viet Nam V6i mat $6 vi thuée khdc dé sit dung duoe phén tic dung t6t cua nhan sim Viet Nam, déng thoi che lap nhimg nguyen nhan can wit ma ching ta chua fim ra duoc E.Cong dung va ligu ding Do nhing nguyén nhan da ndi & phan tren, hién nay Nhan sam Viet Nam hau nhur khong thay duoc tigu thy va sir dung duéi r cit don doc nhu ré cit Nhan sam Trigu Tién (Panax ginseng). Thuong chi dutge sit dung phi hop v6i nhiéu vj thudc khic trong mét thang thuéc hay mot dang bio che (vien, nuéc, xir6. ..) Ding ritng hay ph6i hop véi cdc vj thuée cing v6i liéu 2-6g mot ngay. Nhung diéu dang chti ¥ hon ca JA vide phat hién ra Nhan sim Vigt Nam (Panax vietnamensis Ha et Grushv 6 day ni Ngoc Linh), 6 céc ving Tay Nguyén nuéc ta, céing nhw loai nhan sam Panax sp. & xung quanh ving Sapa thuge day ndi Hoang Lien Son & phia béc cho ta thayla dat nuéc Viet Nam ciing 6 nhing vi thuée qui nhit cba y hoc 6 truyén phuong dong tnidc kia hoan toan phai nhap. Van dé phai nghién citu gid gi6ng, phat erién nudi tréng dé d4p img moi yéu cdu vé Nhan s4m cia nhan dan ta. DANG SAM Cén goi ld phong dang sam, 10 ding sam, xuyén ding sam, dong dang sam, ray cay (Lang Son), man cay. Ten khoa hoc Codonopsis sp. Thuge ho Hoa chudng Campanulaceae. Dang sim (Radix Codonopsis) la ré phoi kho cia nhiéu loi Codonopsis nhu Codonopsis pilosula (Franch) Nannf, Codonopsis tangshen Oliv. (xuyén ding sam) va mot s6 Codonopsis khdc, déu thudc ho Hoa chudng. Ten dang sam 1A do vi thse giéng nhu sam, san xuat & mot dia ghuong goi 1a quan Thuong Dang (Trung Quéc). G Cao Bing, Lang Son, ngudi Thé goi ding sim 1a cé réy cdy, hay man cay, ldy edy. A. Mo ta cay Dang sam 1a mot loai cé sOng lau nam. R& hinh tru dai, dudng kinh c6 thé dat 1-1,7em Dau ré phat trign to, trén cé nhiéu vét seo cba than c8, phia duéi cé khi phan nhanh, mat ngoai mau vang nhat, trén 6 cdc vét nhan doc va ngang. Than moc bd hay leo, phan nhanh nhiéu, phia dudi hoi cé long, phfa ngon nhin, 14 moc d6i, (6 Viet Nam 14 phan nhiéu moc déi) so le hoac 6 khi gin nhu moc vong. Cudng 14 dai 0,5-4cm, phién 14 hinh tim hodc hinh tring dai 1-7em, rong 0,8-5,5cm, dau ti hodc nhon, d4y 1a hinh tim mép nguyén hoa hoi lugn séng, hoc c6 ring cua (Viet Nam) mat wén 14 mau xanh nhat, mat dudi trang. Hoa moc don doc & ké l4. C6 5 14 dai, trang hoa hinh chuong, mau vang nhat chia 5 thuy, 5 nhj, bau c6 5 ngan. Qua nang, phia trén 6 | mim nhé hinh nén, khi chin cé mau tim dé. Mita hoa nd: thang 7-8. Miia qua théng 9-10 (Hinh 623, Hm 32,4) Loai Codonopsis pllosula c6 14 gin nhu la dang sam cia ta m6 ta 6 trén, nhung mép 14 nguyén, hoa cing nhw vay, bau chi cé 3 ngan. Loai Codonopsis tangshen Oliv. c6 1é dai hon, cuéng I4 cling dai hon. Bau cling 3 ngan. B. Phan bé, thu hai va ché bién. Cho dén nam 1960, ding stm bin & cdc higu thuéc déu nhap cha Trung Quéc va Triéu Tien. RD Hinh 623. Dang sam - Codonopsis sp Tur nam 1961, ta bat dau khai théc ding sam cia ta tai cdc tinh Cao Bing, Lang Son, Lao Cai va cdc tinh ¢6 nhiéu dan tc Thai, Meo. Cdn dang tigp tue phat hién & cdc tinh khéc. Vige tréng ding sam mdi duge tign hanh. Can chi ¥ tréng vi hién nay khai théc khong dé nhu cfu. Tréng bang hat. Chon qua gidng & nhiing cay da dugc 3-5 nam tré lén. Héi nhimg qua c6 v6 vang nhat, hat mau den dem vé phoi kho cho mitt vd. ma lay hat. Hat Idy duge phai dem tréng ngay nim tdi, nu dé cham sé mat kha nang moc, hode ty 1¢ moc sé gidm. Dang sam wa nhiing noi dat edt c6 nhiéu min. Von cay ding stm moc hoang 6 nhiing noi cé béng ram, hoc & thung ling ram rap, cho nén cdn tréng ding sm & nhimg noi cé béng che ram mét, hoe gieo nhimg cay khde nhu dau tuong, ngé, lanh m4n, cho moc cao d6 10-20em r6i mdi gieo ding stm. Thuring gieo hat vio thang 3-5 hoe thing 9-10. sil Mu6n cho cay moc t6t céin Tam dan cho cay leo, Dan cao do 2 mét. Sau khi hai vé, rita sach dat, phan biét to nhd, dé riéng, xdu day vao va phoi dén nita chimg thi ding tay hay migng gé lan cho mém va Lim cho vo va thit dinh chat ahau, lam nhu vay 3-4 ln, cudi cing phoi hay say cho that kho. C. Thanh phan hod hoc ‘Theo su nghién ctu ding sam cia Trung Quéc 6 saponin va duimg. So bé nghién city ding sam cia Viét Nam thay 06 chat dutmg, chat béo, chu thy c6 saponin (Dé Trong Khénh, 1961, BO mon duge liu Ha Noi). D. tée dung durge ly Nam 1934, Kinh Loi Ban vi Thach Nguyen Cao da ding ding sam mua 6 higu thude Dong Nhan Dudng va Trin Tho Dutng (& Bic Kinh ‘Trung Quéc) ng&m v6i cén 70° trong mot thdng. Loe lay c6n, ba cin lai sac v6i nude: 1 kg ding sam cho 200g cén va 260g cao nuéc. Diing ca hai Joai cao trén ché thanh dung dich 20%, mot phan sav khi dp tiét tring thi dem tiém, mot phan cho Ién men dé loai hét céc hop chat hydrat cacbon nhu duéng r6i méi tiém, dong thdi tai ding ding sam ché thanh thude cho uding. Tién hanh thi nghiém ten thé va ché di t6i mot 86 k€t qua sau day: 1. Anh huéng adi voi huyét duong: Tiem dang sam vio con thé binh thudng thay lugng huyeét duing tang lén, Cic ong cho ring si i ding sam 1am tang Iugng huyét dutng 1a do thanh phdn hydrat cacbon trong dang sam, vi khi tiém hay cho uéng thude dang sam di cho lén men 48 loai dutmg thi déu Khong lam cho luong huyét dung tang len. ‘Tiém thuéc dang sam chua lén men va da len mien déu khOng thay tie ché dugc hign tugng huyét dudng ting do tim dui da dung dich 10%, diuretin (ml/Ikg thé trong). Can cif vao quan diém cia Richter, Rose, Nishi va Pollak cho ring diuretin gay cao huyét dung la do théin kinh giao cam cho nén cae éng Kinh Lgi Ban va Thach Nguyén Cao cho ring ding sam khong tie ché dutoc cao huyét dung do nguén gée than kinh. 2. Anh huéng doi voi huyét edu 812 Tiém dudi da dung dich ding sam 20% (4xal/ Ikg thé trong) hod cho udng (mbi ngay 20g) déu thay héng cdu tang 1én, bach céu gidm xudng. Céc tie gid déu cho ring trong ding sam cé mot hoc hai chat c6 anh hung t6i huyét cf. 3. Anh hung doi v6i huyét dp. Tiém mach mau dung dich ding sam 20% (chiet xuat bang nuée va bang nrou) cho thé va ché dinh mé, déu thay ha huyét dp. Céc tac gid o6 tiem dung, dich 4.8% glucoza dé d6i chimg thi khong thay ha huyét 4p, do d6 cho rang hin twemg gay ha huyet 4p khong lién quan véi thanh phan dudng trong dang sam. Céc tc gia cho rang hién tuong ha huyet dp fa do din mach ngoai vi, ding sam con cé tée dung wie ché hign tong cao huyét ép do adrenalin gay ra, néu lugng adrenalin tiém ma cao thi ign tugng tic ché kém, néu luong adrenalin tiém thap, hign tugng tte che’ cing manh. E. Céng dung va liéu ding Mi thay ding trong pham vi dong y. Déng y coi ding sim cé thé ding thay thé nhan sim trong cac bénh thiéu mau, da vang, bénh bach huyét, viém thuong than, nudc tiéu cé anbumin, chan phi) dau. Con ding 1am thudc bé da day, chifa ho, tigu dom, loi tiéu tign. Ngudi ta cdn goi dang sam '& nhdn sém cita ngudi nghéo vi 6 moi cong dung cia nhan sam lai ré tién hon. Ngay ding 6-12g, c6 thé tang wi 30g, ding du6i dang thuéc sic. Udng Iuon 7 dén 14 ngay. Theo 1ai liéu cd, dang sam cé vi ngot. tinh binh. Vao 2. kinh phé va ty 6 téc dung bé trung ich khi, sinh tan, chi Kha. Ding chifa ty hu, an khong tiéu, chan tay yéu méi, phé hur sinh ho, phién khét. Cong dong gan nhu nhan sam nhung hoi thin vé bd trung. Ngudi thyc @ khong ding dugc. Don thude cé dang sim Chita bénh lao méi nhiém, bénh ho (don cia Diép Quyét Tuyén). Dang sam 16g, hoai son 15g, y di nhan 10g, mach mOn 10g, cam thao 3g, hanh nhan 10g, Khodn dong hoa 10g, xa tién tir 10g, nude 600ml sic cdn 200ml. Chia 3 Hin uéng trong ngay. Chai thich. Trude day ta con nhap ciia Trung Qué vi thue i 1A minh ddng sdm-Radix Changi 1a ré 3 che bien va phoi kho cila cay minh ding sam Changiwm smyrnioides Wolif thudc ho Hoa tan Umbelliferae. Tai Triet Giang (Trung Quéc) nguii ta hai ré vé dé nguyén vo phoi Kho goi 1a nam sa sim, cao vd, 06 chin pho Khd goi la minh dang sdm Cay ny La mOtloai thao sng [ae nam, ré phinh, thinh cit to, moc su dudi dat, than cao chimg hon Im, phia én phan nhanh. ‘Tir ré moc 1a cdc 14 06 cudng dai, phia du6i cudng phinh ra thanh be 6m, lay than, 14 kép 3 Vn ong chim, phién 14 cat sau hinh mde. La phia wren nho hinh vay hose thank be nd, Cum hoa tén kép, tn nhé mang 10-15 hoa. Teng hoa mau tring cé gan tim, dai 5, tang 5, nhi 5, ha. Qué a qua bé doi hinh tron det hay tron. Hien nay cay nay khong thay & Viet Nam. Trung Quéc sin xwat & Giang To, An Huy, 7 Giang va Nam Kinh. + Trong minh ding sam cé mot ét tinh d. mhigu tinh bot, hoat chat chwa rd. Cong dung lam thude bé, cdn 6 tée da tieu ddc, chita mun ma. Thuong ding trong be ho, non mita. SAMBO CHINH #i# Cén goi 1a sim thé hao, stm bdo, nhan sam Phi yen Ten khoa hoc Hibiscus sagittifolius Kurz (Abelmoschus sagittifolius L. Merr, Hibiscus abelmoschus L.) Thuge hg Bong Malvaceae Sam bé chink (Radix Hibisci sagittifolit) a 18 phoi kho hoac ché bién réi phai hay sy kho cia cay sam bé chinh Ten bé chinh vi mot y gia Viet Nam sir dung cay nay lan ddu tién & huyen BO Trach thugc tinh Quang Binh. Luc dau sam b6 chinh chi ding dé chi ré mot cay cling foal nhung nbd, c6 ré nhd, con loai ta dang ding thang goi 1A stm thé hao nhung nay di quen goi la sam b6 chinh, Ten sam thé hio vi mgc & Thé Hao (Nghé An) Sam béo vi mgc 6 ntii Bio Thanh Hod A. Mé ta cay Sam bé chinh 14 mét loai cay thudc thao sng dai, moc dig mot cach yéu ot, c6 khi dua vio cdc cay xung quanh, cao ching Im hay hon. RE mim mau trang nhat hay vang nhat, c6 duong kigh (,5-2cm, nhigy sé 06 hinh ngudi trong rat gidng nhan sam, c6 lé vi thé ngudi xva bat dau ding nhdm réi thay tot ma ding mai va lu truyén vé sau chang, Lé 6 phia géc cay hinh tréi xoan, phén cuéi phigh Id hinh tim hay hinh m tén, dau phién 14 khong nhon. Cac 14 & phia ng, cang len tren cang hep, c6 Khi phign 14 chia thuy voi thuy gidta dai hon, o6 khi phign té ch thuy trong nhu mii tén. La dai 6-7cm, rong ’ 30mm. ld ¢6 long dom hay hinh sao, la ke hinh sgi chi dai 7mm cé ft long Hoa mi Hinh 624. Sém bo chinh - Hibiscus sagittifolius 81; hdng hay 46, phét vang, moc dan doc ké 14, dudng kinh tdi Sem. Cuong hoa dai S-8em, c6 long cing, hoi phéng dau. Tiéu ai cdu tao bai 7-10 bO phan, dai 12-14mm, c6 lng tua tia, dai hoa hinh tii, 6 ngon cé vai ring mhd, dai rich ra va rung sém, 5 céinh hoa dai 5-6cm, rong 34cm & ngon. Nhiéu nhj han lién v6i nhau thinh mot cot. Bao phan phi cot dd dén tan géc. Bau c6 long, 5 voi, co tuyén. Qua hinh ming nhon, Ai gdp 3 lan 1iéu dai, ngoai mat cé long, khi chin, qua nit thanh 5 manh vo, mat trong va mat ngoai déu cé long. Hat hinh than, mau ndu, ngodi mat ob nhing duimg van rat sft nhau thanh nhing gon hay y mau ving (Hinh 624, Hm 22,1). B. Phin bé, thu hai va ché bien, Sam b6 chinh moc hoang va duge téng 6 nhiéu noi & Viet Nam. Mién Bac c6 nhiéu nhat 6 cic ving ndi huyén Nam Dan, Thanh Chuong, Huong Son (Nghe An, Ha Tinh). Mot vai dia phuong thudc Quing Binh, Ho’ Binh va Tay Béc. Tai nhiéu noi khai thac cd cay vong vang (Hibis- cus abelmoschus L.). Hai cay hoi ging nhau nhung c6 diéu khéc 14 cy vong vang én hon, long dai hon, hoa vong vang sic vang, hoa b& chinh sic 46. C6 ngudi lai néi sam béo & Thanh Hod 1a ten khdc cla sam bé chinh, thuc té cay sam béo (moc nhiéu & ni Béo-Thanh Hod) cing ho Bong, cay giéng cay sam b6 chink nhung hoa nhé hon, sic vang. Cé 18 n6 thudc loai Hibiscus sagittifolius var. septentrionalis Gagnep. Ré sam b6 chinh dao vao cdc thénh 11-12 va thing 1-2, Hién suat trung binh 6 t4n/ha. Dio xf vé, 06 mhidu céch ché bién khde nhaw: 1. C6 noi dao ré vé, ct bd than & tren, cao sach ‘v6 ngoai, ngam nuéc vo gao mot dém, vét ra dé kho nude d6 cho chin r6i phoi nang hodc sy cho that kho. 2. C6 noi dao ré vé ct bd than cao sach vd ngoai, ngay phoj d&m stly cho that kho. 3. Cling c6 noi dao ré vé, cit bd than va ré con, rita sach ngam vao nude phén cha hai ngdy hai dem (ctf 10 kg ré ding 300g phén chua tén nhd, hoa tan vao nude 1a), Rita sach phoi nang hay sty kho. 4, Co ngudi cfif ky lai ngam thém nude ging, gdc va dug cho them mau dé, vj cay va vi ngot nhung khéng cén thiét. 814 C. Thanh phan hoa hoc Trong sam b6 chioh ching t6i 4 nghién ctu thay 6 rat nhiéu tinh bor va t6i 35-40% chat nhdy (Bé Tat Loi, Vo Van Chuyén, Truong Vinh, Tai ligu hoc tap duce, tap 11961). D. Tac dung duge ly Chua c6 tai ligu nghien cit. E, Cong dung va liéu ding Sam bé chinh phdi hop véi cdc vi thude khée dé chifa cdc chiing ho, st ndng, trong ngubi khd, to, khat nude, gay com. Mot s6 c4c Ong lang cho ring sim bé chinh [2 mét vi thuéc bd, thong tiéu tién, diéu kinh, chia st, bénh phdi va bach a6. Ligu hong chua xéc dinh, thug ding véi liéu 6-12g hay hon. Chi thich: Tuy mang tén sam vi vi thu6c c6 hinb dang gidng ngudi nh nhan sam, nhimg khong nén nhém véi nhan sam. Qua thanh phan hod hoc vA cong dung sam bé chinh trong nhan dan, ching tdi thay c6 nhiéu diém gidng vi thudc Radix Athacae-I2 ré cay Althaea officinilis L. thude cing ho Bong Malvaceae. Cay may chua thy & nude ta, nhumg duge nhiéu nude wen thé gidi cong nhan 1a vj thuée chinh thite ghi trong cdc duge dién. ‘Thanh phan hod hoc cla cay nay cing gém cé 35% chat nhdy, nhiéu tinh bot, asparagin, dudng sacaroza. Ngudi ta cho hoat chat Ia chat nhdy. Cay nay duoc nhan dan chau Au ding tir thé ky tht IV. Hién nay vin duge ding lam thutie chia ho, vim phé quan, lam thude sic migng chit vim cd hong, vier dutmg tiéu tién, di ia long va ding ngoai dap mun nhot. Tac dung cita ré Althaea 1a do chit pectin va chat nhdy. Theo Crapcov céc chat nay d dang keo kim gidm su vitm edy va su kich thich & cdc niém mac nhat 1a trong Ong tiéu hod, d6ng thoi lam cham su hap thy céc vi thuée khdc cing udng, kéo dai thdi gian tc dung cia vi thude dé tai ché. Viec thu hai va ché' bign vi thu6e d6 cing c6 thé gitip t2 4p dung vao vite ché sam bé chinh. Dao ré cin than dé khéi thuong tén ré. Sau dé ct bd than va du r&, C6 khi cét bé ca ré chinh néu xo qué. SAy hay phoi ngoai tei cho se, dimg dao cao bd y méng. Ci to va day phdi b6 doc cho chéng Kho, sau 46 dem phoi hode sy. ‘Tat ca cong viéc trén phai tign hanh hét sie mau, nhat 18 thoi gian ché bién khong nén kéo dai dé tranh cdc dém den do méc, lam gidm gid ui cia thudc. Khi sy khong nén dé nhiét do cao qua 40°C. Do vige cao vo ngoai t6n nhiév cong phu qué cho nén nam 1940, Vién nghién citu cay thuéc VILAR Lién X6 ci c6 nghién ctu so sinh va di téi ‘két luan 1a khong cn thi& cao vd mong. Ré Althaea duge ding du6i dang cao khd, cao Jéng, xird (2 phan cao Althaea khé va 98 phan xird). Vai don thuéc cé ré Althaea cé thé dp dung doi voi sam bé chink Don 1: Thude pha ré Althaea 6g trong 180g muéétc, xiré cam thao 2008. Nguti In céch 2 gid udng | thia to. Don 2: Thudc pha ré Althaea 2g trong 100ml, xiré Althaea 30g. Tré con 2 tuéi ngay ding 4-5 lén, mdi lén 1 thia nhé, THOCAOLYSAM +A6 Cén goi la sam, dong duong sam, cao ly sam, sam thdo, gid nhan sam, thé nhan sam Tén khoa hoc Talinum crassifolium Willd. (Talinum patens L., Talinum paniculatum Gaertn.) Thuodc ho Rau sam Portulacaceae. Nhiéu ngudi van nhdm cay nay goi la cay nhan sam, cn chi y dé phan biét (xem vj nhan sam that o trén). A. Mo ta cay Cay loai cd moc hing nam hodc sng dai, than moc thang, c6 thé cao téi 0,6m, than mau xanh, phia duéi chia canh. Lé moc so le, hinh tring nguge, hode hinh thia, phién 14 day, hoi mdm, hai mat déu béng, du Id nhon hode ti, phia cudng hep lai, cudng rét ngan, la dai 5-7em, rong 2,5- 35cm. Vao mia ha ¢ du canh xuat hign cum hoa hinh chim nhiéy hoa nhd, du’ng kinh ude 6mm, 5 cénh hoa mau tim d6 nhat, hon 10 nhj dai ude 2mm, Bau hoa hinh c4u. Qua nhd, khi chin 66 mau x4m tro, dutmg kinh ude 3mm. Hat rét nhd, mau den nhdnh hoi det, trén mat hoi cé van néi. Mita hoa: thang 6-7-8, Miia qua: théng 9-10- 11 (Hinh 625, Hm 22,4), B. Phan bé, thu hai va ché bién Cay thé cao ly sim moc hoang va duge tréng 6 nhiéu noi trong nude ta vi nhiéu ngudi nhim Hinh 625, Thé cao ly sam - Talinum crassifolium 1a cay nhan sam. Sw thyc hai cay khdc han nhau vé hinh thai cing nu vé ho thyc vat (xem vi nhan sam 6 trén). C6 diéu dang chi ¥ 1a mt sé tinh & Trung Qué6c nhu Triét Giang, Giang To, An Huy, Quang Tay, Quang Dong, Tit Xuyen 1a noi cay nay ciing moc hoang va duoc tréng 1am canh, ngudi ta 815 cing goi cay nay vGi nhimg tén cao ly sam, thd cao ly sim vy... va ciing ding né lam thuéc bé thay sam. Trdng cay nay rat dé dang: C6 thé tréng bing hat hoac bang mu ré. Cay moc rat khoé, sau mét nam da thu hoach Jay ré, dé lau nam duge 18 to hon. RE dao vé rita sach cit bé 18 con, phoi hay sy kho. Ré ldc méi dao vé cé mau héng dep. Dé lau den xdm. C. Thanh phin hoa hoc Chua cé tii liu nghién cau So b6 nghién ctu, chiing toi thay trong ré cay nay c6 din xudt phenolic (Dé Tat Loi, 1960). Cée chat khéc chua 16. D. Tac dung duge ly Chua cé tai ligu nghien cu E. Cong dung va liéu ding Con & pham vi kinh nghiém trong nhan dan. Tai Viet Nam va Trung Qu6c nhiéu nai ding 1é [am thud 84, thuéc chita ho dudi dang thude sic. C6 khi nguifi ta ding ré cao sach vo, hoac ding 14 nau voi thit dé an nhu néu canh rau. Ngay ding 20-30g. Can chi ¥ nghién extu. SASAM 28 Cén goi 1a pissenlit maritime, salade des dunes. Ten khoa hoc Launaea pinnatifida Cass (Microrhynchus sarmentosus DC., Prenanthes sarmentosa Willd.) Thuge ho Ctic Asteraceae (Compositae). Sa=cil, sam= sam vi vi thude ©6 cong dung nhu sam ma lai moe 6 cat. Ten sa sam ding 4é chi rat nhiéu vi thude lay tir ré & nhiéu cay khéc nhau, thude ho thuc vat khde han nhau. G day tride hét ching toi gidi thigu mot loai sa sam dang duge ta khai théc, sau 6 giGi thigu cdc vi thuéc sa sam khdc. Khi nghién cau va sit dung cin dic biét chat ¥ trénh nhim lin. A. Mé ta cay San day 1a m6 ta cay sa sam dang duge khai thac tai Nam Dinh, Ha Nam, Thanh Hod, Ha Tinh, Quang Binh. Loai cd séng lau nam, cé ré mém moc thing, dai 15-25em mau vang nhat, Mdi géc c6 thé moc ra 2 hay 3 than bd hinh soi dai, Than bd nhu nhimg, cay khdc, cif nhu vay mge lan chay dai mai. La moe & g6c xép thinh hoa thi & quanh géc, 14 dai 5- 8m xé long chim gém 7-8 thuy, cdc thuy dui thon lai thanh cu6ng, Mép 1a c6 ring cua thuta va khong déu trong gidng lé cai cic hay bé cong anh (tén Phap goi la bé cng anh & bién=pissenlit mari- time). Hoa hinh dau, mau ving, moc 6 d6t va & 816 g6c. Cudng ngén, moc don d6c, thinh ngit it hoa. Qua bé hinh tru, dau hoi thon lai, dai 4mm c6 chim long sém rung (Hinh 626). B. Phan bé, thu hai va ché bién Cay nay moc hoang phd bién & cdc bi bién ‘Viet Nam, ving Quang Ninh, Nam Dinh, Ha Nam, Nghé An, Ha Tinh, Quang Binh. Vao cdc thang 3-4 va 8-9, nhan dan dio vé ria sach bing nudc vo gao, dé chin rdi phoi kho. C6 noi hai vé rita sach, ngam nuée phén chua US hode 2/5, phoi cho se, x6ng diém sinh hon 1 gid réi méi phoi kho han. Hinh 626. Cay sa sam Vigt Nam - Launae pinnavifida C. Thanh phan hod hoc Chua thay tai ligu nghién ci. So bd tim thay c6 chat dutmg, tanin, ft chat béo. (Nguyén Van Chi, 1/1961, Bé mon duge liu Ha Néi). D. Tac dung duge ly Chua c6 tai ligu aghien cxf E, Cong dung va liéu ding Hién nay & mot s6 noi céc vi dong y ding thay vi sa sam trude day nhap cita Trung Quée (xem & nhimg vi sa sam khdc) ‘am thude chita bénh ho, trir dom, chia sét. Lidu ding 6-12g mot ngay dudi dang thude sic, phdi hgp véi ede vi thude khdc. C6 noi nhan dan hai ld an sng nhu raw xa lich va chita bénh tang bach huyét (lymphatisme). C6 khi ngudi ta ding ré phoi kho sao vang sic dic uéng cho mat phéi (gidi mhiét) c6 téc dung nhuan va théng tiéu, Ving Nha Trang nhiing ngudi di bé ding cay nay gid nhd chia nhimg chd cd myc can. Nhimg vi sa sam khéc. 1. Theo A. Pelelot, & nude ta c6 hai loai sa stm nifa: a. Ré cay Adenophora verticillata Fisch (Adenophora tetraphylla (Thunb) Fisch.. Thude ho Hoa chuong Campunulaceae. Loai c6 séng lau nam, ré to map, than moc thing dimg, nhin, c6 khia doc, cao 0,3-1,4m. L4 6 phia géc cé cudng, hai tron, mép Khia tai bao, 1d & than moc vong hay moc déi gan nhu khong cudng, mép cé rang cua, wy theo & vi trf cao thap 6 hinh béu duc hoi hinh méc, dai 3-10em, rong 1-2cm. Hoa mist xanh, moc thanh chim nhd, ¢6 it hoa, cudng hoa rat nhd. Qui moc treo 14 mot nang hinh tring hoi phing & phia dinh, quanh dinh cé dai tn tai. Qua c6 3 ngan. Hat det, bong, mau vang nhat, dai 15mm, Theo A. Pételot va Ch. Crévost cay nay moc hoang khd nhiéu & cde rudng bd hoang mién Bic Viet Nam nhat 1a ving chg Ghénh (Nam Ha) (Hinh 627) Trung Quée c6 diing ré cay may véi ten [a nam sa sém (nam sa sim & day khong cé nghia i sa sam cla Vigr Nam) hay luan diép sa sdm (luan digp 1a ld moc vong vi cay c6 14 moc vong) hay cét scr Hinh 627. Nam sa sdm - Adenophora verticillata sam vi rnge 6 tinh Cat Lam. Cay nay moc & Trung Quéc tai cdc tinh Hic Long Giang, Cat Lam, Liéu Ninh, Hi Bac, Son Dong, Ha Nam, An Huy, Giang To, Triét Giang, Quang Dong, Giang Tay. Theo Trung Hoa duce hoc tap chi (1936) trong ré nam sa sam nay c6 mét chat saponin véi cong thie th C,H,,0,. Dong y ding sa sam lam thud chita s6t, miéng khé, khat nude, phéi néng ma ho, ho ra mau. Liéu ding 6-12g duéi dang thud sic. b.Té diép sa sdm (sa sm \4 nhé) 1a re phoi kho cia ciy Wahlenbergia gracilis ADC. hay Campanula vincaeflora Vent, thuge ho Hoa chudng Campanulaceae. Loai cd c6 nhiéu dang, cao 10-60m, than khong chia hodc cé canh nhan ho§c c6 long, li moc so le, mong hinh bau duc hay hinh méc, mép cé6 rang cua, phia cudng hep lai, dai 3-Scm, rong 3-6cm Hoa min xanh hay trang moc d dau canh hoac moc thanh xim. Qua nang, hinh trimg dai 3-8mm, dinh cdn dai sét lai. Hat nhiéu, rat nhd, mau vang hat. 817 Theo A, Petolot cay nay rét hay gap 6 nhing rugng bd hoang & toin Viét Nam, Lao vi Campuchia, Nhung cho dén nay chiing ta chua phat hign Jai duge Ré phoi kho ding nhu nam sa sam. 2. Ta ciing nhip cia Trung Qué vi hdc sa sim con goi {8 hdi sa sdm, liéu sa sém-Radix Glebniae- la ré phoi hay sty kho ciia Glehnia littoralis F. Schmidt (Phellopteris littoralis Benth), ehudc ho Hoa tin Umbelliferae. Cay nay 1a mét loai cd séng lau nam, cao 7- 35m, ré dai va nho, dai i 30cm, duong kinh 0,5- 1,5cm. L4 moc so le, cudng dai t6i 12cm, Id kép hai in Jong chim. Cum hoa tin kép, méi tn 06 t6i 15-20 hoa phd mau ering, Cay nay moc & Liu Ninh, Ha Bac, Son Dong, Giang To, Triét Giang, Hai Nam, Quang Dong, Phtic Kign, Dai Loan. Qua sur phan bé é céc tinh cia Trung Quéc, ta c6 thé thir tim 6 cdc tinh ven bién cua ta ving Quang Ninh, Vao céc thing 6-7 hodc 8-9 ngudi ta dao ra, cit bd than, 78 con, na sach dat, cao bé vo ngoai phoi kho. Day moi la vi sa sam chinh thite, 06 18 nhd, dai 15-30cm, duéng kinh 3-8mm mau vang wang nhat mi ta vin ding tise day. ‘Thanh phan hod hoc va tée dung duge ly chua thay c6 ti ligu nghién ctu, Thuong ding chita sot, khét nude, o8 khd, ho, hur Tao. Liéu ding 8-16g dudi dang thu6c sic. Thuing udng phi hgp véi cdc vi thse khéc. ‘Theo tdi ligu cd sa sam c6 vi ngot, hoi ding, tinh hoi han, vao kinh phé, C6 tac dung dinh dugng va thanh phé, trir hu phiet, tre ho, Kitt dém. Bac va nam sa sam cong dung nhu nhav, nhung bie sa sam c6 téc dung dinh dudng manh hon, nam sa sam khir dm mank hon. Dang chifa phe am khong di, hu nhiét sinh ho, ho khan, ho dom. Tom lai vi sa sim hign nay ngudn goe rat phic tap. Sa sam ta dang ding va khai thac thyc ra chi 1a sing kién cia ta, 1a mot cay thudc ho Cle, trong, khi sa stm phap cia Trung Quéc cing rit khae nhau hodc Ta thuge ho Hoa tin hay Hoa chudng. Nén chi ¥ nghién ctu phan biet. Can ché ¥ dé inh nhim lin va theo déi hiéu yc, DANSAM AS Con goi la huyét sam, xich sam, huyét can Ten khoa hoe Salvia multiorrhiza Bunge. ‘Thudc ho Hoa moi Lamiaceae (Labiatae). Ban sam (Radix Salviae miltiorrhizae) ta té phoi hay s@y khd cla cay dan sam. Dan 1a do, sm 1A sam vi ré cay nay giéng sam ma lai cé. mau dé. A. Mo ta cay Dan sam 1a mot logi cd séng J4u nam, cao 30-80cem, to’n than mang long ngin mau vang trang nhat. Ré nhd dai hinh tu, dudng kinh 0,5- 15cm, mau dd nau. Than vudng wen cé cdc gin dgc. La kép, moc d6i: 3-5 ld chét, dac bie 6 thé c6 7. La chét giita thudmg lén hon ca. La kép 66 cuéng dai, cudng 1 chét ngan cé dia. LA chet 818 dai 2-7,5em, rong 0,8-Sem. Mép Id chét 06 rang cura ta, Mat tren 14 chét mau xanh, c6 cdc long mém mau tring, mat dudi mau xanh tro, cing cé long nbung dai hor. Gan néi 4 mat dudi, chia phién 14 chét thanh mii nhé. Cum hoa moc thanh chim & dav canh hay & ké 14, chim hoa dai 10-20cm. Hoa moc ving, méi vong 3-10 hoa thugng 1a 5 hoa. Hoa cé trang mau xanh tim nhat, 2 mOi, moi wén trong nghiéng hinh loi liém, moi dui xé 3 chuy. thuy gifta c6 rang cua tron. Hai nhi & moi dudi,bdu c6 voi dai Idi ra 6 moi én. Qua nhd, dai 3mm, rong 15mm. Mita hoa tir thang 5-8 (Tam Dao) mia qua thing 6-9 (Hinh 628). B, Phan hé, thu hdi va ché bién Cay nay méi di thuc vao ta, Hién dang gay gi6ng 6 Tam Dio. Thu hoach ré vio mba dong. Dao ré vé rita sach dat, cdt bd cay va ré con, phoi hoac sty kho. C. Thanh phan hod hoc Trong dan sam c6 3 chat xeton cé tinh thé: 1, Tansinon I ¢6 cong thite C,,H,,0,, 40 chay 231°C, tinh thé mau 46 nau, thém axit sunfuric s& cho mau lam, 2. Tansinon Il, C,,H,,0, 40 chiy 216°C, tinh thé mau dd, them axit clohydrie vao sé cho mau xanh. 3. Tansinon UL, C,JH,,0, 40 chay 182°C, tinh thé mau dé, thém axit clohydric sé cho mau nau. Ngodi ra cdn c6 chat tinh thé mau vang criptotansinun (kryptotanshinon) C,,H,,0, voi do chay 101°C. hoac: A a Tansinon IL Tlinh 628. Dan sam - Salvia miltiorrhiza Cong thiic mot s6 tansinon da duge so bd xde dinh nhw sau: D. Tac dung duge ly Chua thay ¢6 tai Ligu nghién ctu, nhin cong thtte cau tao thay c6 tinh chat ciia vitamin K. E, Cong dung va liéu ding Dan sam 14 mét vi thud cdn ding trong pham vi nhan dan, dé lam thuée bé cho phu nif, phu nit chua chéng da vang, an udng that thudng, chita tit cung xuat huyét, kinh nguyet khong déu, dau bung, céc kh6p xuong sung dau. Con ding ch€ thudc xoa bép. Ligu dang 6-12g duéi dang thude sac. Trong sdch cd c6 ghi vé dan sam nhu sau: “Dan sam c6 vi dng, tinh hoi han. Vio 2 kinh vam va can Ya thuse chita bénh vé mau ding cho phy nif trade va sau khi sinh nd, kinh nguyét nhiéo it déu ding duoc, vi nd c6 cong dung tru & huyét, sinh huyét mdi, vita an thai sOng, vira cho ra thai chet, chi huyét (cém mdu) diéu kinh, tée dung khong kém bai ti vat-gom duong quy, dix hong, xuyén khung, bach thuge (theo LY Thai Tran- Ban thdo cuong myc disi nha Minh T. Q.). Cdn c6 te dung chita ung thiing, don doc, man ngita” 819 Pham khong cé ching tt huyét ché c6 ding. Bon thusc c6 dan sam 1. Chita phy nit kink nguyét khong déu, be sém hoge mun nhiéu hay it, thai khong yén, dé xong mau héi ra chua hét, dau khép xuong (Ban thao cuong muc). Dan sam rifa sach, théi phoi kho, tan nhd. Ngay udng 8g chia lam 2 hay 3 lin udng. 2, Chita kinh nguyét khong ra, dau don (Diép Quyét Tuyén) Dan sam 10g, huong phu 6g, dung quy 10g, bach thuge 5g, xuyén kbung Sg, dia hoing 10g, nude 600m). Sic cdn 200ml chia lam 3 lan udng trong ngay. HUYEN SAM &# Con goi la hac sam, nguyén sam. Ten khoa hge Scrophularia buergeriana Miq. Thudc ho Hoa mim ché Scrophulariaceae. Huyén sam (Radix Scrophulariae) 1a ré phot hay sdy khé cha cay bac huyén sam Serophularia bucrgeriana Mig, C6 tai liga néi la Scrophularia oldhani Oliv hoae 18 cay huyén sam Scrophularia ningpoensis Hemsl. Ten huyén sam vi vi thude gidng sim va c6 mau den (huyén la den). A. Mo td cay Cay bac huyén sam 1a médt loai cd cao 1,5m dén 2m, Than vudng, mau xanh cé ranh doc, 4 g6c hoi phéng Idi ra. L4 hinh trimg, déu nhon, moc 46¢ chit thap, cudng ngiin, phién [4 dai 3- 8cm, rong 1,8-6em, mép c6 rang cla nhd va dév. LA phia duéi to hon, cudng dai hon (2-3cm), 14 phia trén nhd hon, cudng ngin (chimg Smm). Hoa moc thanh chim véi cudng ngdn trong nhut bong & déu ngon hogc d4u canh, Hoa hinh dng hoi phinh & gitta, that & phia trén, dai 18mm, rng 3-4mm, trén mép c6 § cdnh 1 cénh cao hon. Nhj 4. Hoa mau tring vang nhat (Hinh 629, Hm 31,1). Cay huyén sam Scrophularia ningpoensis khéc cy bac huyén sam @ hoa moc thanh t4n, mav tim, B. Phan bé, thu bai va ché bién Cay mdi di thuc vao nue ta. Nay phat wién & nhigu noi. Trtéc kis nhap cha Trang Quéc. Tréng bing hat vio mia xuin, mdi hecta cin chimg 1,5kg hat gidng. Thu hoach ré vao thing 10-11. Méi hecta cho chimg 5 tin ré tuoi. Ré dao vé, ct b3 déu, mam, ré con, nia sach 820 Hinh 629. Bac huyén sdm - Scrophularia bucr3 viata dat, phoi ning. TOi git 4m cho ré, sau mot thoi gian, mau ré sé sim lai. Sau dé phot cho that Aho. C. Thanh phan hod toc Trong huyén sam c6 chat scrophularin. C6 tic gid lai néi trong cao rugu ché tis huyén sam cé phytosterola, ancaloit, tinh ddu, axit béo, saparagin va chat dudng. D. Tac dung dude ly Nam 1936, hai téc gia Kinh Loi Ban, Thach Nguyén Cao c6 ché cao léng huyén sam (nugu) r6i nghién cu téc dung trén tim, huyét quan, huyét 4p, ho hp, huyét duong vi gidm s6t doi v6i dong vat, thu duge nhiing két qua sau day: 1. Tée dung trén tim Pha cao léng huyén sam véi nude Locke Ringer réi cho te dang tren tim éch cO lap vai néng dO thap (0,01-0,02%) thay sic bép cia tim manb Hn, véi néng 46 trong binh (0,1%) thay uc cia tim yéu di, nhip dap td nén cham, véi néng dO cao (10%) lam cho tim ngimg dap. 2. Tée dung lén mach mau Huyén sam gay din mach. Ding cao long huyén sam tiém vao finh mach thé dénh mé, nhan xét thay néu ding liéy nhd (1-4m)) huyét ap hoi tang, sau ha xudng va cubi cing trd lai binh thutng, tiéu Lin (10ml) lam cho huyét 4p tam thai hoi ha thap, bién do ho hap tang manh. 3. Tée dung gidm sot Gay s6t cho thd bing tim colibacille sax 6 tiem dudi da dung dich huyén sam (Sml/kg thé trong) khong thay tae dung ha sé 4, Tde dung trén ivong huyét dudng. Dinh Iwong huyét dubng clia thd bing phuong phap Denigea, sau tiém dung dich huyén sam vio duéi da, (Smi/kg thé trong) sau 46 cach méi gid dinh lugng duing trong mau mot Lin, lam nh vay 5 lin: Thi nghiém tren 4 con thé tiém huyén sam, thay lugng dudng huyét thip hom so V6i mite dudng trong mau binh thudng 1a 15mg/100m] mau. 5. Tae dung khéng sinh. 1952) huyén sam c6 téc dung khang sinh déi véi nhiéu loai vi tring bénh ngodi da. E. Cong dung va liéu ding Huyén sim duge ding lam thude manh tim, gidm sot, chéng viém trong cdc bénh viém c6 hong, viém amidan, 16 lot trong miéng, Ligu ding 10-12g dudi dang thuée sdc. Theo tai liéu cd, huyén sam vi ding, man, tinh hoi han, vao 2 kinh phé’ va than. Cé tic dung tu am, gidng hod, tir phién, chi khat, gidi doc, gi yét hau, nkugn t4o, hoat trugng. Ding chita cdc bénh nhiét, phién khat, dién cudng, yéu hau sung dau, ung thiing, trang nhac, io bén, Ngudi ty hur tit td khong ding duge Don thuée cé huyén sim Chita viém c6 hong, viém amiden (don cia Diép Quyét Tuyén). Huyén sam (0g, cam thao 3g, cat cdnh Sg, mach mon dong 8g, thang ma 3g, nude 600ml. Sic con 200ml chia lam nhiéu lan udng trong ngay hoic lim thu6c stic miéng. TUC DOAN @tRi Con ggi la sam nam, dau vii (M@o), ré ké (mién. Nam), djaou pa en (Méo Xiéng Khoang) Ten khoa hoc Dipsacus japonicus Miq Thugc ho Tuc doan Dipsacaceae. Tuc doan hay sam nam (Radix Dipsaci) 1a ré phoi hay sdy kho cia cay te doan. Tuc 14 ndi, doan 1a ditt vi ngudi xua cho ring vi thude c6 tée dung n6i duge gan xuong da dit. A. Mo ta cay Cay thude thio, cao 1,S-2m. Than c6 6 canh trén canh co mot hang gai thua, cang lén trén cang mau din, gai quip tr xudng. LA moc doi, khong cé cudng, be 6m lay canh hodc than. L4 non c6 ring cua dai, phign 14 nh6, thudn dai, déu nhon, Gan Ki cach, tren dutmg gan cia mat duéi c6 mot hing gai nhé cimg, cang lén du 14, cing mém dan. Lé gia c6 phién 14 xé sav, rang cua mau hon Ié non, phién ld xé cdch tir 3-9 thuy, gan 14 6 gai nho nhy 14 non. Ciing c6 1a nguyen. Cum hoa hinh tring hay hinh cau, canh mang hoa dai 10-20cm, 6 canh cé long cing, cing len wer cing mau din. Hoa mau tring cé lé bic dai 1-2cm. Qua bé c6 4 canh, mau xm tring con dai sét lai, dai 5-6mm (Hinh 630,Hm 16,4). 821 B. Phan bé, thu hdi va ché bién Mac hoang 6 céc savan © c6 dat voi va sét, cao 1.400-1.700m tai mién Bic Viet Nam, nhigu nhat & Sapa, Binh Lu (Lao Cai), Ha Giang, Tuyén Quang. Bat diu duge khai théc vao khoang ti nam 1935, vao cdc thang 8-10 dao ldy ré, cat bd mau than va ré con, phoi Kho hay sdy khd 1 duge. Nhung cing c6 noi dao ré, cat bo dau va ré con nhw trén réi ding citi gé hun cho ré mém, chat thanh déng, day bao tai fen doi cho ré dm Iai va ch cho dén khi mat vo ngoai cé vang hay hoi xdm, gitta r€ cé mau xanh thi dua ra phoi kho hay say Kho. Hién nay nhu cdu trong va ngoai nude vé tuc doan rat lon, viée khai thac nhimg cay moc hoang Khéng di nhu cau. Cin chi ¥ tréng ngay tai nhitng noi cé cay moc hoang. Tréng bang hat hode bang cay non. C. Thanh phan hoa hoc Tuc doan (t duge nghién ct. Két qua nghién ctu hién chua dude théng ni C6 (i Higu nGi trong tuc doan c6 mot anclaoit goi 1a lamiin, it tinh déu va chat mau. So bd nghién cifu tuc doan Viet Nam thay dich chiét tuc doan c6 vi hoi ngot, sau hoi se ludi, c6 phan ting axit véi gidy quy, cho phan img duong vi céc thud thir chung cia ancaloit, phan img tanin ciing 16 rét, cé dudng va cé thé 6 saponin (Lé Anh, 1961, BO mon duge lieu) D. Tac dung duoc ly . Chua thay tai liu nghién cttu. Nghien citu téc dung duge ly loai Dipsacus pilosus (cing chi khac loai véi tue doan) ngu’i ta thay vai liéu 0,2-0,3g cao déi véi kg thé trong cha ché va meo th) thay huyét 4p cao len, nhip tim nhanh lén dong thoi bién 4 mach cing tang. Hoi thé mau va sau. ‘Thir tren «uy sOng cia Ech thay cao Dipsacus pilosus cé tac dung gay mé manh. E. Cong dung va liéu ding Tuc doan thudng duge ding lam thudc bé. toan than, thude diu dau, chita dau dén do bi nga, bi thuong, cdn cé tée dung loi sita, an thai, cém mau. 822 Hinh 630. Tuc doan - Dipsacus japonicus Liéu ding: Ngiy udng 9-18g dudi dang thude sic hay ngam rugu. ‘Theo tdi liéu cd wc doan cé vi dang, cay, tinh hoi On, vio 2 kinh can va than, Cé téc dung bé can, than, néi gan xuong, thong huyét mach, loi quan tiét, hét dau an thai, ding chita dau hung, dong thai, di tinh, gan cét ditt dau. Bai thuée c6 tuc doan ding trong nhan dan 1. Chita déng thai Tuc doan (tdm rugu) 80g, 44 trong (tim nude gimg r6i sao cho dift to) 80g. Hai vi tin nhé tron v6i thit tio dé (t40 Trung Quéc) vién bing hat ngo. Ngay udng 30 vien, chiéu thude bang nude com. Chita phu nit c6 thai 2-3 thang ma dong thai. 2. Bai tit mdu bi luc citu nguoi, dé xong lic nong lite rét phién mugn. Tue doan 40g, nude 600ml, sic cdn 200ml. Chia lam 3 lan udng trong ngiy. Chi thich: 1. Ngoai vi tuc doan Dipsacus japonicus ké trén, trong dong y cn ding c& cay Dipsacus asper Wall, cing ho véi tén xuyen tuc doan, vi chit yéo mge & Tir Xuyén (Trung Quéc) cin moc & Van Nam, Tay Tang. Theo A. Petelot, cay tuc doan cita ta la Dipsacus asper nhung so sinh cay te doan khai thac & ta v6i hinh vé va m0 ta cde Lodi Dipsacus ching toi thay tue doan cia ta gidng Dipsacus japonicus hon. 2, A. Petelot cin gidi thiéu mot vi nita mang tén tuc doan 1a ré cay khé chu thai Sonchus oleraceus L. thudc ho Ctic Asteraceae (Compositae). ‘Thue té chting ti chua cé dip thay ai ding vi nay v6i tén (uc doan. NAMSAM BRS Cén cé tén 1a sam nam, cay chan chim, kotan (Lao), nga chi thong, ap cue moc, nga chuimg sai. Ten khoa hoc Schefflera octophylia (Lour.) Harms, (Aralia octophylla Lour.) Thudc ho Ngii gia bi Araliaceae. Ta dung than {4 va ré cla cay chan chim lam thudc, A. M6 ta cay Cay nh@ hoac cay to c6 thé cao tir 2-8m. La kép hinh chan vit, moc so le c6 6-8 14 chét, cudng 1g dai 8-30cm, [4 chét nguyen hinh «ing, ddu nhon hay hoi ( dai 7-17cm rong 3-6em, cudng 1d chét ngin 1,5-2,Sem. Cuong 14 chét gitta, di hon do duge 3-Sem. Cum hoa chuy hode chim sin. Hoa nhé mau trang, s6 cénh hoa va nhi bing nhau thuémg 14 5, bao phan 2 ngan bau ha c6 5-6 ngan. Qua mong hinh céu, dydng kinh 3-4mm. Khi chin c6 mau tim sm den, trong c6 6-8 hat. Miia hoa né thu dong. (Hinh 631, Hm19,2). B. Phan bé, thu va ché bién Moc rai réc khap noi Viét Nam, nhiéu nhat wai céc tinh Vinh Phic, Phi Tho, Lao Cai, Hoa Binh, Ha Tay, Bic Giang, Bic Ninh, Ninh Binh, Nam Dinh, Ha Nam. Ré dao vé ria sach dat cat, béc ly vo hoae thai mong néu 14 ré nhd. Phoi hay sdy kho. C. Thanh phin hod hoc Nam 1989 (Chem. Pharm. Bull., 37 (10), 27- 2730) J. Kitajama va cong su da chiét tix 14 Sch.octophytla cia Nhat hai twitecpennoit glucozitla 3 a-hydroxylap.20 (29) ene 23,28 dioic axit 28-0-0: Lhamnopyranosyl va 3-epo-betulinic " axit 3-Q-sulfat. Day 14 1 axit 3-O-8 D-glucopyranozit. Nam 1990 (Chim. Pharm. Bull., 38(3), 714- 716) van tc gid tren cdn phat higu them 2 tritecpenoit sulfat cing ti lé Sch. octophylla moc Nhat: 3-pi-betulinic axit 3-O-sulfate va betulinic digu thd vi vi triterpenoit sulfat thu duge tir thién nhien & dang ty do. D, Tac dung duge ly Neuyén Van Dan, Lé Nguyén Due va Tein Kim lang (Ky yéu cong rink nghién citu duoc ligu, 1961-1971, 2,176-181) da sit dung dich chiét vb than cay Nam sam hay ngii gia bi chan chim Hinh 631. Nam sam - Schefflera octophylla 823 bang cén 40° theo ty lé 1:1 thf nghiém trén stic vat da di dén mot s6 két Ingn san day: 1. Vé mat déc tinh, Nam sim ed LDSO 1a 53,59/ kg thé trong trong khi nhan sim cé LDSO 1a 22,0g/kg, tam that ke 9g/kg thé trong. Vay theo thuc nghiém Nam sam it déc hon nhimg loai thude khéc cing ho. Trén sic vat thuc nghi¢m, khi ding Nam sam dai ngay khong thay 6 tic dung doc hyi d6i véi cée chic nang gan, than va hing so mau. 2. Mat khic qua mot s6 thi nghiém sau day, cde tc gid da cho ring thutmg phai dung Nam sam v6i liéu tong d6i cao thi méi thu duce te dung. - Tang luc (tang kha nang van dong) tren sic var: Voi lige 2,5g v/kg vd than Nam sam tam, tang r6 rét thi gian boi cua chudt nhat trang so vi nhém déi ching. - Voi tidu 0,75g/kg thé trong vé than Nam sam (tiem du6i da) c6 tde dung kich thich ro rér srén thdn kinh chudt nhat da tiém thudc ngi veronal * natri, ~ V6i ligu 5g vd/ kg thé trong (udng) Nam sarm 6 tc dung chong lank ra rét Adi voi chudt nhat tring. - Vi tidy 2,5e/kg thé trang (tiem dudi da) v6 Nam sam chua thé hign tae dung chéng néng tren chudt nhat tring thyc nghiém. - V6i liéu Sg/kg thé trong (uéng) vs Nam sam khang thé hién duoc téc dung kiéu oestrogen mot cach chde chdn (thi nghiém trén chudt nhac tring cai da thign bd budng tring theo phuong phip Allen Doisy). ~ Ubng véi liéu 2,Sg/kg thé trong vd nam sam cb the dung ha diding huyét ré rér wen chudt trang thye nghiem. 3. Cée tée gid di dé nghi liéu sir dung cho ngudi (dn 1a 6-10g bot duge liga kho trong mot nigay va dua ra sir dung trén ngudi hai dang bao ché ciia vO thin nam sam: Dang rugu ngot Im! chia 0,2g bot dugc figu khd vai ten Langronic (chai 500ml, ngay uong 2 Lin, méi lin 15-30ml va dang elixia 1m chia 2g bot duc ligu khO véi ten 1a langgosin (la 150m, ngay ung Smt) E. Cong dung va liéy dang Tai mot s6 ving nhan dan dao r& vé, rita sach, thai méng phoi kho pha hode sic véi nude udng hode phéi hop véi cde vi thudc kde fam thudc bé, thude mat, thong tide tien, Liéu ding 6-11g. SAM RUNG 3848 Con co tén 1a sin nam, sam rimg, sim dat. Tén khoa hoc Boerhaavia repens L. (B. diffusa L., B. procumbens Wight, Axia cochin ckinensts Lou). Thude ho Hoa phiin Nycraginaceae. A. Mo ta cay Sam rimg 14 mOt loai cd 06 ré tru hinh thoi mdm. Than moc toa, hinh nan hoa xe dap, bd, mau 46 nbat, Ding va kich thude canh rf thay Gi. Ld moc Adi, hinh tréi xoan, mim, mém, mép jugn sng, mat dudi mau trang bac o6 nhiéu long, mat trén nhdn va cé man Inc sdm, d3i 2-4em, rong 15-30mm, Hoa dé tia, moc thinh chuy & ké Id hay ddu can. Cuéng nhé tan cing mang 2-5 hoa. Qui hinh tru hai dau nhé Jai thanh hinh 824 thoi dai 3mm, trén c6 rdnh rong va. sin sbi mau vang nhat trong nhu duoc phi mot lip phén mau vang nhat (Hink 632) B, Phan bé, thu hai va ché ign. Moc hoang khip noi & Viet Nam, nhiéu nhat & quanh nha, doc dug xe hit Ré dap vé nita sach phot hay sly kho. C. Thanh phan hod hoc Trong ré cay nay c6 tinh du, tinh bot va chat gom-kali nitrat. Basu va Lal (1947, Investigations on Indian Medicinal Plants, Quart. J. Pharma Pharmacol, Gr. Br. 20: 38, 42) da chiét duce ti cay nay mot ancaloit 6 tinh thé goi la punarnavin vi tén cay nay & An BO goi 22 punamava inh 632. Sam ritng hay qudn trong - Boerhaavia repens D, Tac dung duge ly Duoc nhiéu ngudi nghién citu, nhat 1a & An DO. Ré cay cé tée dung tang hung nuéc tiéu nhung véi ligu cao c6 thé gay nén miza va ra nhiéu m6 hoi. DOi véi thin kinh c6 téc dung trin tin. E. Cong dung va ligu ding Mac di) mang tén sim rimg, sm nam nhung ft thay ding tong nhan dan ta. Tai An DO, ré nay duce ding lam thudc thong tiéu tign va nhugn trang ding trong cdc bénh sing nude (hydropisie), chimg thing ton (anasaque), ching bung nude (ascite), ede benh gan va 1 lich, voi ligu 15g, ngay ding 2 lan. Cdn cé noi ding chia ho dudi dang thude bot, thude sic, hoe pha nhur pha che. Néu pha rugu chi ding véi lidu tir 2 dén Sg mor ngay. Chit thich 1. Theo A. Pételot & muse ta cdn mot 1odi Boerhaavia repanda Willd. (B. sinensis Asch) cing ho Hoa phan va cing mang tén nam sim, sam dat Day La mot Jodi cd manh, nhd, don, canh ¢6 thé dai Im hay hon. La moc di hinh tréi xoan, phia déy id hinh tim, mép luon sOng rd rét va gan bu khia tai béo, dai 3-6cm, rng 3-Scm, Hoa moc thanh chuy dai 6 dau canh, dau nhdnh cuéi cing mang mot tan gém 4-5 hoa c6 cudng. Qua hinh thuon dai 7mm, rong 3mm, c6 8-10 dung séng sin sti, phan cach nhau béi cae ranh hep. Chua thay ding & Viet Nam. 2. Ching mang ten sdm riing hay quan trong hay * sdm bong bong con cé cay Helminthostachys zeylanica (L.) Hook (Osmunda zeylanica L.., Botrychium zeylanicum Sw, Ophiala zeylanica Desv) thugc ho Ludi rin Ophioglossaceae. Cay c6 than r8 moc dimg, ré to, Cudng 14 dai 20-30em, day mau naw den nhat. Phign 14 batt thy inh ngén tay c6 mép nguyen Ign séng hodc ring cua thua va khong déu, phin hu thu thanh bong ai 10-15cm, rong 0,5-em c6 mot cudng moc tir phan bat thu ra. C6 rii ric & kh4p Viet Nam, Pétetot da thay cay nay & ving rimg Kép, 8 Ha Bac, Vier Nam. Chua thay khai théc & Vier Nam. G Malaixia than ré duge ding (rong nude va xudt khdu sang Trung Quéc véi tén quan trong lim thude bé va chia sét. KHOSAM Ten khé sam c6 nghia sim ding duge ding 4é chi ba vi thudc ngudn géc va cong dung khac hin nhau, 1. Hat khé sdm: Thue t€ Ya qua cita cay sdu dau rimg Brucea sumatrana thudc ho Khdé sam (Simarubaceae), hay nha dam ti-khé luyén tit, Xem vi nha dam vi & muc thudc chifa ly 2. Ld etia cay khd sdm Croton tonkinensis thuge ho Thau dau Euphorbiaceae. 3. Ré cdy da hde (hoe moc hoang) Sophora flavescens. Hai vi sau duge gidi thigu dudi day, Can chi y khi ding dé tranh nhdm Lin. 825, CAY KHO SAM CHO LA (1) Ten Khoa hoc Croton tonkinensis Gagnep Thude ho Théu dau Euphorbiaceae. Ta ding 14 phoi khd cia cay khd sam. A. Mo ti cay Cay nhd cao dd 0,7-Im, Ld mgc eéch hay gén nhu moc d6i, c6 khi moc thanh vong gid gém 3-6 14. L4 hinh mii mac, mép nguyen dai 5-10cm, rong, 13cm. Ca hai mat 14 dév c6 nhiéu long hinh khien, ng dnh (kiév long & 14 cay nhét) nhumg mat dudi nhiéu hon & mat tén. Khi phoi khd, mat Id dudi cé mau tring bac, mat trén cé mau nau den, Cum hoa moe @ ké 14 hay déu cinh, Iuéng tinh hay don tinh. Hoa dye 6 $ If dai, 12 mhi, hoa cai c6 5 1a dai, 3 vdi nhi, Qua gém 3 manh vd, mau hung hung do (Hinh 633, Hm 14,2) B. Thanh phan hod hoc Chua thay c6 tai liu nghién cttw C. Tae dung duge ly Chua thay c6 ai nghién cou D. Cong dung va ligu ding Cay nay méi duge nhiéu ngudi chi y may nam gin day do dugc dimg trong don thuéc chita dau da day, c6 14 khoi sau day: La Khoi Ardisia sylvestris 50g La bé cong anh Lactuca indica 20g L4 khé sam Croton tonkinensis 12g Nude 600ml Sic die va cd con ching 200ml chia fim 2 Hinh 633. Cay khd sdm cho 1d - Croton tonkinensis hay 3 lin uéng trong ngay. Using lien tuc trong 10 ngay, lai nghi 3 ngay. Cit nur vay cho dén khi khdi dau, udng them mot twin nia. Cé ngudsi them vao don thudc trén 3 1ét gimg song d6i véi ngudi hay di ia Jong, Néu ding rigng thuing ding véi liéu 24-40g (I kho sao vang), them 600ml nude (3 bit), séc con 1 bat (200ml), chia 2 hay 3 lin uéng trong ngay, 15 phut dén nia gid trude khi an com. Dé an ngon com, gidp su tieu hod. CAY KHOSAMCHORE && Con cé tén la da hde, khé cot, khé sam Tén khoa hoc Sophora flavescens Ait (So- phora angustifolia Sieb et Zucc.) ‘Thuée ho Cénh buém Fabaceae (Papilionaceae). Khé sim (Radix Sophorae) la ré phoi hay sy kho cha cay khé sam. A. MO ta cay Cay nhé cao 0,5-1,2m. R& hinh tru, vd ngodi (1) Tén “khé sm cho ta do ching t6i moi dat ra, dé dé phan biét. Trong nhan dan chi co tén hd sam 826 mau vang 1d kép long chim 1é, moc so le, gm 5-10 d0i 14 chét. L4 chét hinh méc dai 2-4,5cm, rong 7-16mm. Hoa moc thanh chim dai 10- 20cm. Hoa mau vang tring. Qua gidp dai 5-12cm, dudng kinh 5-8mm, déu cé md dai chita 3-7 hat, gdn hin cu, mau den (Hinh 634), B. Phan bé, thu hai va ché bién Cay nay chua thay & Viet nam, Dang duge di thuc. Hign ¥j thuéc vin nhap cia Trung Quéc. Tai Trung Quée cay moc & kh4p céc tinh Van Nam, Phic Kién, Quing Dong, Ha Bac. Qua dia ly phan b6 6 Trung Quéc, ta thay c6 thé tim thy cay may & Viét Nam tai cdc tinh bién gigi Trung-Viet. C. Thanh phan ho hoc Trong ré khé sam, ngudi ta dd nghién cir thay cdc chat nhu: 2,5% chat ancaloit c6 ten matrin C,,H,,N,O, sophocacpin C,,H,,N,0-H,0, oxymatrin C,.H1,,0,N,.H,O. Ngoai ra trong ré cén c6 chat xytisin C,,H,,ON,. Trong 14 khd sam 6 chita 47mg% vitamin C, Trong hoa c6 0,12% tinh dau. Chat matrin duge nha bac hgc Nhat Bin Nagai chiét xuat tit nam 1899 va duge Kondo (Nhat Ban 1928-1935) x4c dinh cong thiic khai trién nhu sau: lee — rae ve CHa — cH vale cu — cH — cH CH2 CHa ci | oe or —N - ba 1 pee —c NH CH €Ha—CH —CHa Xitisin Hinh 634. Cay khé sdm cho ré - Sophora flavescens Matrin c6 nhiéu dang tinh thé va nhiéu do chay khdc nhau 76-87° va 84°, Hoi tan trong éte, cén, clorofooc, benzen, nude Janh, it tan trong CHa — CHe Gta G0 CHa— on = h ou —CH — CH Gute bite _ ee I CH2—-N — CHe Matrin t ate du hod, it tan trong nuéc néng hon trong nuée lanh. D, Tae dung duge ly Téc dung doi voi trung khu than kink. Theo béo céo cia Doan Co Ninh (1933) ding matrin tiém vao thd nha thay trung khu thén kinh bj te ligt, déng thai phat sinh hién tuomg co quép (kink 827 loan), cudi cing ho hap ngimg lai rdi chet. N&u tim vao mot loai éch (thanh oa) thi trudc tien thay hién tugng hung phan, réi sau té liét, van dong ho hap cham lai khong theo quy tac no ca, réi dén co quip va chét do ngimg hé hap. Hin tugng co quap nay do phan xa tuy séng tang manh, Mot tc gid Nhat Ban bao céo tiém matrin vio dudi da cita thé thi Tiéu ti thiéu gay chét doi véi tho 1A 0,4g/kg thé trong, lic dau gay hién trong co quip manh, cudi cing ngimg ho hap va chet, Tac dung Igi tiéu, Nam 1953, mot tac gid Trung Quoc nghien cu trén thd va trén 1am sing thude ché tir khé sim va chat matrin thay nhing két qua sau day: 1. Trong s6 30 bénh nhan mac bénh ho, da day, ru6t, tim va mau, uéng thudc khé sam thi 27 benh nhan thay loi tigu 16 rét (90%). Ngay ung 4g khé sam, bat div c6 két qua loi tiéu; voi ligu 8g mot ngay, két qua tt nhat; v6i liéu 12g mot ngay ket qua ciing chi nhu liéu 8g. Do 6 tdc gid dé nghi liéu 8g doi voi ngudi 1én can nang 45kg va cé thé tinh ligu: 8/45 lam co sé d6i vai ngudi khdc. 2. Dinh lugng clorua trong nuéc tiéu bang phuang phap Koranyi-Ruszuyak thi thay nude tigu cia 9 benh nhan cé lugng clorua tang cao. 3. Ding dung dich matrin 0,1% va 1% tim vao 3 con tho duc ln va 3 thé con stic nang 0,935-1,31 kg (tiém dudi da, mach mau, mang bung hodc bap thit), thi thay tat cd cae con vat va céc phuong phap tiém khac nhau déu gay Igi tiéu rd rét v6i liéu 2ml dung dich 1% cho mdi con, khéng cé hién tugng phu khé chiu nao, DINH LANG Con goi la cay gai cd, nam duong 1am Tén khoa hoc Polyscias fruticosa (L.) Harms (Panax fruticosum L, Nothopanax fruticosum (L.) Mig.. Tieghemopanax fruticosus (L.) R. Vig, Thudc ho Ngii gia bi Araliaceae. Ta ding 18 hay vd r& phoi hodc sily khé cha 828 ciing khong anh hudng gi dén su én cia thd con, Tée gid cdn can cif trén thi nghigm, an dinh liu cho ngwdi dn 1 0,45g, ding duéi dang dung dich 10% tiém mot lan Sm. Tiée ring trong bin béo cdo, tée gid khong cho biét lugng nude udng hang ngay cia bénh nhan va con vat, Tac dung déi voi huyét dp. Van theo tac gid néi wén, khi bénh nhan u6ng nude sic khé sam, huyét 4p thay déi trong pham vi giéi han thay 46i sinh 19 do 46 Ong cho ring khé sam khong 6 tée dung bé tim, cling khong c6 téc dung tang hoac gid huyét dp. Téc dung déi vii da day va rut. Khé sam la mot vi thude bé ding. E. Cong dung va liéu ding Khé sam 1a mét vi thude bé ding, thuée loi tiéu tien. Ngoai ra con cong dung chifa ly, sét qué hod dién cudng, con dig chia giun va ky sinh cua sic vat, sac nuée rita mun nhot, Id loét, Ngay ding 12g dudi dang thuéc sdc, chia lam 2-3 lén ung trong ngay. Bon thudc c6 khé sim Chita s6t qué hod dién cubng Vien khd sam: Khé sam tan bot, them mat vao vién thanh vién bang hat ngo. Ngay udng 10 vien. Ding nude sic bac hi lam thang chiéu thuéc. Thude chita ly. Khé sam sao chita ly ra mau. g tan nho. Ngay u6ng 3 lin, WRB cay dinh lang. A. Mé ta cay Binh lang con goi la cay goi ca (vi nhan dan thudng lay 14 dé an goi c4, nhung tén dinh ling pho bién hon) 14 mét loai cay nhd, than nhan, khong c6 gai, thudng cao 0,8 dén 15m. Li kép 3 fan xé f6ng chim dai 20-40cm, khong c6 [a km. 1m. La chét c6 cudng gay dai 3-10mm, phién 14 chét ¢6 rang cua khong déu, 14 c6 mii thom. Cum hoa hinh chu) ngdn 7-18mm gém nhiéu tén, mang nhiéu hoa nho. Trang 5, nhi $ véi chi nhi gay, bau ha 2 ngan c6 dia trang nhat, Qua det dai 3-4mm, day fmm cé voi tén tai (Hinh 635). B, Phan bé, thu hai va ché bién Dinh lang 1A mot cay duoc tréng phé bién Tam canh @ khap nude ta, moc ¢3 & Lao va mién nam Trung Quée. Trude day khong thay ding lim thudc, gan day do su nghién ctu tic dung bé mdi bat déu duge ding. Thuimg dio ré, risa sach dat edt, phoi hay say kbd. C. Thanh phan hod hoc ‘Trong dinh lang da tim thay c6 céc alcaloit, glucozit, saponin, flavonoit, tanin, vitamin B,, cdc axit amin trong 86 6 lyzin, xystei, v2 methionin 1a nhimg axit amin khong thé thay thé due (Ngo Ung Long-Vien quan y, 1985) D. Tae dung duge ly Nam 1961, cdc khaa duge ty, duge ligu vi gidi phdu bénh ty Vien y hoc quan su Viet Nam nghién ctu tac dung cia dink lang Tam tang siic Bo dai cita co thé va mot sé téc dung khéc di di dén két luan sau day: 1, Nude sac ré dinh lang cé tac dung 1am tang stic déo dai cua co thé tren thi nghigm cap tinh tuong tu nh nhan sér. ‘Tam that va cdc cdy khde ciing ho c6 téc dung lam tang suc déo dai cia co thé (thi nghiém trén chugt mint tron ii nude chea phuong phap che nghiém cap tinh cba 1. 1. Brekman), Nhung trén thi nghiém truimg dién, tic dung chéng het va thutng hay tich tay. 2. V6i liéu 0,1ml cao léng dinh lang cho 20g thé trong sOng lam giam hoat dong cia chudt nat trang. 3. Dinh lang tac dung truc tigp trén co tim @ch, cd lap (theo phirong phdp Straub) véi liéu nhat dinh lam gidm truong luc co tim, [am tim co bép yéu va thua, tin tdi tim nging dap. 4. Dung dich nude 0.2 dén 1% rf dink tang gay co mach tai thd cd lap theo phutang phép Hinh 635. Cay dinh Lang - Polyscias fruticosa Kravkov. 5. V6i liéu 0,5ml dung dich cao dinh lang 100-200% tren 1 kg thé trong tiém tinh mach vanh tai déu tang cugng hé hap vé bién do va tdn s6: Huyét ap nhat thai ha xudng 6. Trén tit cung tai chd, voi liéu Im dung dich cao dinh Jang 100% cho Ikg thé srong tiam tinh mach vanh tai Jam tang co bép tir cung mhe. 7. Dinh lang c6 téc dung tang tiét nigu gap trén 5 {dn so véi binh thudng véi liéu udng 2m! dung dich dinh fang 100% cho 100g thé trong (thi nghiém trén chudt bach Trung Quéc), 8. Ligu déc: Dinh lang ft doc, so véi nhan sam cdn it doc hon. Gidi phdu bénb ly nhimg chudt chét vi liéu doc thi thay gay tén thuong nang t6 chife co s@ céc tang nhat 1a & gan, than, tim, no, cudi chng chét. Liéu ddc tiém phic mac DL5O cia dinh Wing 18 32,9g/kg trong khi 46 DLSO cia nhan sam 14 16,5g/kg, cha nga gia bi Lién XO ci (Elewherococcus) 13 14,5g/ kg, ching 6 dinh Jang it ddc hon 2 vi thude nhan sam va ngi gia bi Lien X6 ci. Cho udng vai liéu SOg/kg thé trong chnor vin song binh thudng. Doc tinh truvmg dién thay xung huyét o gan, tim, phdi, da day, rudt, bién loan dink dudng tim, gan, than. Trude khi chét c6 hign twang ia 829

You might also like