Fotoraf Anlamak g

Fotoraf Anlamak Projesi Katlmclar g fotograf-projesi@googlegroups.com http://groups.google.com/group/fotograf-projesi 5 Haziran 2006

Ozet Bu makale fotoraf izlerken nelere dikkat edilmesi gerektiine dair amatr kirler barndrmaktadr. g g o Okuyan kiilerin fotoraf olmalar art deildir. Bununla beraber fotoraf ve fotoraflk konularnda s g c s g g g c bilgi sahibi olmak yazlanlarn daha iyi anlalmasna yardmc olabilir. s

c Iindekiler
1 Giri s 1.1 1.2 Bu Belgenin AmacNedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c Bu Belge Kimler Iin? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 3 4 4 4 5 6 6 7 8 9 9

2 Tanmlar 2.1 2.2 2.3 Fotorafn TanmProblemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g Sanat, Sanat, Fotoaf, Sanatsal Fotoaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c g g Fotorafn KanksanmlSorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g s g

3 Fotoaf Kategorileri g 3.1 3.2 3.3 John Szarkowskiye Gre Fotoraf Kategorileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . o g Gretchen Garnera Gre Fotoraf Kategorileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . o g Daha Gncel, Daha Bilimsel ve Daha Genel bir Kategori Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . u 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 Betimleyici Fotoraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g AklaycFotoraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c g

YorumlaycFotoraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 g Etik Deerli Fotoraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 g g Estetik Deerli Fotoraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 g g Teorik Deerli Fotoraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 g g 15 18 20 21

4 FotorafTarif Etmek g 5 FotorafYorumlamak g 6 FotorafKritik Etmek g 7 Teekk rler s u 7.1 7.2 7.3

Belge Gelitiricileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 s Katkda Bulunanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Fotoraf Sahipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 g 23

8 Lisans

Giri s

Bir fotoraf ile ilgili duncelerinizi yazdnzda yaznz 300-400 kelimeden az tutuyorsa ortada bir problem g us g vardr; problem ya sizdedir, ya da fotorafn sahibinde1 . g

1.1

Bu Belgenin Amac Nedir?

Bu belgenin yazlmasndaki asl ama fotoraf izlerken nelere dikkat edilmesi gerektii, fotoraf tarif c g g g etmenin, yorumlamann ve kritik etmenin ne anlama geldiine dair ve fotoraf kategorileri ile ilgili bilgi g g vermeye almak ve bu konulardaki kirleri paylamakt. c s s Bir fotoraf anlamaya giden yolda metodolojik bir yaklam ortaya koymak gerekir. Bu balamda, verilen g s g bilgiler ile ilgili rneklere de yer verilmeye allacaktr. o c s

1.2

c Bu Belge Kimler Iin?

Hem amatr fotoraflar, hem amatr fotoraf eletirmenleri hem de fotoraf izleyicileri bu yazdan keno g c o g s g dileri iin anlaml bir ka ey karabilirler. c cs c Simdi ok nemli bir blm, tanmlar: c o ou

1 Yazarlar, bu belge boyunca anlatlan hi bir eyi anlamamakta ya da hi bir eye inanmamakta zg r olduunuzu c s c s o u g hatrlatmaktan mutluluk duyar

Tanmlar

Bir eyleri tanmlamak kavramlarn ayn anlamlarndan bahsediyor olduumuzun bir garantisi olmas s g asndan iyi bir balangtr, bu blmde belge boyunca geerli olacak tanmlar ve dunceler ele c s c ou c us alnacaktr.

2.1

Fotoraf n Tanm Problemi g

Fotoraf dier bir ok sanat dal gibi teknolojik geliimden ziyadesi ile etkilenmi ve bunun doal bir sonucu g g c s s g olarak oldschool tabir edebileceimiz, eski yntemleri savunan ve dijital fotoraf makineleri ile ekilerek g o g c dijital grnt ileme uygulamalar ile ilenen almalarn fotoraf olamayacan iddia eden bir kitlenin ou u s s c s g g de ortaya kmasna neden olmutur. Neyin fotoraf olduundan emin olmak gibi bir sorun da bu ekilde c s g g s ortaya kmtr. c s Bu noktada fotorafn kelime anlamndan yola kmak ve ereveyi buna gre belirlemek doru bir nokg c c c o g taya varmann en kolay ve mantkls gibi grnmektedir. Takip eden blmde fotoraf, Anlam olarak ou ou g k etkisi ile iz brakmak eyleminin sonunda ortaya kan eyi ifade eder eklinde tanmlanmtr. Eer s c s s s g fotorafn k yardm ile iz brakmak eyleminin sonunda ortaya kan ey olduunu kabul ediyorsanz, g s c s g analog bir makine ile ekilen ve karanlk odada basks yaplan ey ne kadar fotoraf ise dijital bir makine c s g ile ekilen ve bilgisayar ekrannda grdumz ey de, bir kibrit kutusu uzerine alan bir delik ile n c o ug u s c sg kutu ierisindeki lmi etkilemesi sonucu ortaya kan grnt de, bir fotokopi makinesinin bast kat c c ou u g g da, bir rntgen lmi de fotoraf olarak yorumlanmaldr duncesine de katlyor olmalsnz. Zira bu noko g us tada n etkisinin bir yzey uzerinde saklanmas srecine bir snr izmek kimsenin haddi olmad gibi sg u u c g anlaml bir snr izilmesi de bence mmkn deildir. c u u g Kavram olarak fotoraf optik dzeneklerin, a duyarl kimyasal yzeylerin ya da k sensrlerinin g u sg u s o oluturduu dzeneklerin uzerinde bir eydir ve tanm, kullanlan aralar ile snrlandrlamaz. s g u s c

2.2

Sanat, Sanat, Fotoaf, Sanatsal Fotoaf c g g

Sanat: Yaratclk ve hayal gcnn ifadesidir. u u u Sanat Eseri : Yaratclk ve hayal gcnn ortaya konduu grsel, iitsel ya da dunsel materyaldir. u u u g o s us Sanat: Sanat eseri ureten kiidir. c s Fotoraf : Ik ve iz brakmak kelimelerinin birlemesinden olumu bir birleik isimdir. Anlam olarak g s s s s s k etkisi ile iz brakmak eyleminin sonunda ortaya kan eyi ifade eder. s c s Fotoraf: Fotoraf ureten kiidir. g c g s Sanatsal Fotoraf : Sanatsal kayglar tayan fotoraftr. g s g Yaratclk ve hayal gcnn bir ifadesi olan sanat eserleri ayn zamanda baz kesin olmayan fakat heru u u kes tarafndan kabul edilebilecek aadaki zelliklere de sahiptir (zellikler ierisinde kullanlan sfatlar s g o o c tartmaya ak ve greceli olsa da objektif bir bak as ile ne kast ettikleri kolayca anlalabilir)(ayrca s c o s c s bu zellikler sanatsal kaygya da k tutar): o s Hem sanat hem de izleyici iin yaratc alglama gerektirirler. c c c Ierdikleri kirler akla kolay gelir trden deildir. u g Farkl seviyelerde alglanabilirler ve deiik yorumlara aktrlar. gs c Beceri gerektiren bir sre sonunda ortaya kartlrlar. u c c 4

c s c Iinde ilevsel bir ama, bir kir bulundururlar. Yaratlmalar esnasnda zgn bir ama, srad bir kir vardr. o u c s Elzem ya da sradan ihtiyalara cevap bulmak iin uretilmezler. c c ...

2.3

Fotorafn Kanksanml Sorunu g s g

Fotoraf ounlukla hak ettii deeri izleyicilerinden grememektedir. Fotoraf, kltrel bir birikimin g c g g g o g u u neticesinde edebi bir eserin, bir tablonun ya da bir sinema eserinin yorumlanmay hak ettii konusunda g herkesin hemkir olmasna ramen ayn zeni grmez. g o o Bunun nedenlerinden en nemlilerinin unlar olduunu dunyorum: o s g us u Herkes fotoraf ekebilmektedir: Srad bir yetenek ya da beceriye ihtiya duyulmakszn esteg c s c tikten cok uzak olmayan fotoraar ortaya konabilmektedir. g Fotorafa kitlesel bir ainalk sz konusudur: Fotoraf ok uzun yllardr insanlara haber g s o g c tamak gibi bir misyonu ustlenmitir, dolaysyla dier sanat dallarnn toplumun geneline olan s s g uzaklndan grece yoksundur. g o Fotoraf bir ihtiyatr: Fotoraar belge ve an deeri de tamaktadr. Kiiler yaknlarn, g c g g s s grdkleri yerleri fotoraamaktadrlar. Fotoraf bunlar gibi sradan ve elzem ihtiyalara da cevap o u g g c vermektedir. Yukardaki nedenlerin dier bir sonucu olarak fotoraf izlemeyi bilmeyen insanlar oalmakta, fotoraf g g c g g olarak hakknda konuulamayacak kadar sradan ve kaygsz fotoraar insanlarn alkanlklarn ve kalites g s siz estetik beklentilerini karlad iin gereinden fazla, fakat ii bo bir ilgi grmektedir (bu fotoraara s g c g c s o g o rnek olarak kedi, mart, kpek, yal/ocuk, gne douu/batm, kz kulesi ve camiler gibi tarihi/mehur o s c u s g s s binalarn fotoraar gsterilebilir; bununla beraber istisnalar elbette mevcuttur). g o Kimi fotoraar sostike ve ortaya karlmay bekleyen bir mesaj barndrmazlarken kimi fotoraar izg c g leyici tarafndan ortaya karlmay bekleyen bir mesaj tarlar. Kimi fotoraar sanatsal herhangi bir c s g kayg gtmeyen kiiler tarafndan ekilirken, kimileri sanatsal kayglar ile ekilmilerdir. Bu fotoraar u s c c s g doru ekilde izleyebilmek ve eser sahibinin izleyicilere ulatrmak istedii mesaj doru ekilde fotorafn g s s g g s g ierisinde ekip karmak iin fotoraf anlamak iin aba sarf etmek gerekir. Yllar boyunca grdunz c c c c g c c o ug u fotoraarn bir ou sanat eserlerinin tad zellikleri tayan fotoraardr ve yorumlanmay bekler, g c g s g o s g bunu hak ederler. Cunk sanat eserleri ierisindeki mesajlar kimi zaman ancak bu yolla izleyiciye ular u c s ya da sanat eserleri yaplan yorumlarla deer kazanr. g

Fotoaf Kategorileri g

Bir fotoraf kategorize edebilmek, onu yorumlamaya balamadan nce atlmas gereken en nemli g s o o admlardan birisidir. Her tr kavram oluturan bileenler, kategoriler ile ifade edilebilir. Bu kategoriler belirlenirken, bir kavram u s s oluturan bileenlerin ok byk bir ounluun belirlenen kategoriler arasnda kendine yer bulabilmesi s s c u u c g g yeterlidir. Ornein insanlar erkek ve kadn olarak kategorilendirilebilir. Ne tam olarak erkek ne de tam g olarak kadn olduunu syleyemeyeceimiz insanlarn var olmas bu tip bir kategorilendirmeyi yanl klmaz. g o g s Benzer ekilde evrendeki tm maddeleri canl ve cansz olarak gruplamak da evrendeki btn maddeleri s u uu ifade etmek iin yeterli deildir; zira hem canl hem de cansz olan maddelerin varl bilinmektedir (rnein c g g o g virsler). Dolaysyla fotoraf iin de tam ve net bir kategorilendirme yapmak, kolay olmamakla beraber u g c imkansz da deildir. g Eskiden yeniye doru 3 adet nemli derecede kabul grm kategorilendirme sistemi bu blmn g o o us ou u altbalklar altnda incelenecektir. Gnmzde en geerli olan, sonuncusudur. s u u u c

3.1

John Szarkowskiye Gre Fotoraf Kategorileri o g

Szarkowski2 1960 ylnda fotoraf ikiye ayrmtr: Aynalar ve Pencereler. g s Szarkowskiye gre aynalar, fotoraf ierisindeki duygusal ve romantik muhteviyat ifade ederken, peno g c cereler duygularn tesindeki realist bir dnyann grntsn yanstan fotoraardr. Yani bir ayna, o u ou uu u g dnyann bizim kendi anlamlandrmalarmz sonucu anlam kazanan bir yansmasdr ve fotoraf iinde u g c yer alan objelerin gerek anlamlarndan ziyade uzerilerine yklenen eitli duygusal metaforlar ile n c u c s o plana kyor olmalarn iaret eder. Bir pencere ise duygusal ya da sosyal metaforlardan bamsz c s g ekilde bir gereklii aktaran fotoraarn ait olduu trdr. Daha deiik bir ifade ile aynalar bize sas c g g g u u gs natnn dundklerini anlatrken (1), pencereler bize sanatnn grdu gerekleri aktarr (2). Aadaki c us u c o ug c s g fotoraar bu kavramlar rneklendirmek iin seilmitir: g o c c s 1, Sanayi Devrimi, Safak Tortu 2, Atmaca Gvesi, Fikri Ozalp u

2 John Szarkowski, New York Museum of Artn fotoraf bl m n n yneticiliini s rd ren d nyann en tannm sanat g ou u u o g u u u s eletirmenlerinden birisidir. s

3.2

Gretchen Garnera Gre Fotoraf Kategorileri o g

Gretchen Garner3 1989 ylnda ortaya daha geni bir kategorilendirme nerisi atmtr: Six Ideas in Phos o s c tography (Fotoraflk Iindeki 6 Dunce). Garnern kategorileri unlardr: g c us s Resimsi Etki (1): Dokusu, renkleri ile resimsi fotoraar. g Daha Geni bir Dnya (2): Dnyann alk olduumuz bilindik grntsnn dndaki gizleri, s u u s g ou uu u s farkllklar, sradlklar gsteren fotoraar. s o g Kiisel Tiyatro (3): Fotorafnn hayal dnyasna ve duncelerine alan fotoraar. s g c u us c g Detay (4): Optik berraklk ve teknik ile dokusal adan zengin fotoraar. c g Durdurulmu Zaman (5): Zamana tanklk edip onu sonsuza dein saklayan fotoraar. s g g u u u g Unl Yzler (6): Unlleri tandk klan fotoraar. Dikkat ederseniz bu kategoriler Szarkowskininkilere gre sayca daha fazladr. Fakat bu kategoriler net o bir ayrmdan uzak grnmektedir. Bir fotoraf bu kategorilerden bir ouna ayn anda dahil olabilir ve ou g c g kategoriler arasndaki izgileri birbirlerinden ayrmak zor olabilir. c Aada bu kategoriler ile anlatlmak isteneni belirginletirmek iin rnekler yer almaktadr, fotoraar ile s g s c o g kategoriler ortak numaralandrlmtr: s

3 Gretchen

Garner nemli bir fotoraf, sanat tarihisi ve bamsz bir bilim kadndr. o g c c g

1, Yalnzln Rengi Turuncudur, Aydn Sertba g s

2, Harmonist, Erdal Knac

3, Gemile Kanlmaz Yzleme, A. Murat Eren c s c u s

4, Hamam, Nedime Cangke o c

5, Mcadele, Ozan Gzelce u u

6, Sairin Glmseyii, Gkmen Coar uu s o s

3.3

Daha G ncel, Daha Bilimsel ve Daha Genel bir Kategori Sistemi u

Bu ksmda sunulacak olan kategori nerisi dierlerine nazaran ok daha gentir ve ortaya atlm en iyi o g c c s ve en kapsaml kategorileri sunmaktadr. Takip eden alt balklarda aada listelenen kategoriler tek tek s s g incelenmeye allacak ve incelemeler, bu kategorinin kapsamna uygun fotoraar ile rneklendirilmeye c s g o c s allacaktr: Betimleyici Fotoraf g Aklayc Fotoraf c g Yorumlayc Fotoraf g Etik Deerli Fotorraf g g 8

 Estetik Deerli Fotoraf g g Teorik Deerli Fotoraf g g Dikkat edilirse herhangi bir fotoraf bu kategorilerin hepsine birden dahil edilebilir gibi grnmektedir. g ou Bu noktada izleyici, bakmakta olduu fotorafn hangi kategori ierisinde yer aldnda tad niteliklerin g g c g s g daha fazla ortaya kacan hesap etmek ve karar vermek durumundadr. Aka grlmektedir ki bu, ayn c g c c ou fotoraf iin izleyiciden izleyiciye farkl sonulanabilecek bir sretir. Bununla beraber sanat eserlerinin g c c u c farkl seviyelerde yorumlanabilirlikleri zellii gz nnde bulundurulursa bu eitlilik beklenen bir eydir o g o o u c s s ve bir soruna iaret etmemektedir. s Yukarda bir listesi verilen ve az sonra incelenmeye balanacak kategoriler iin Terry Barrett4 , bu kategoriles c rin fotoraarn otomatik olarak sralanmas ve tartmalarn sona ermesi iin deil, tartmak iin salkl g s c g s c g bir zemin oluturmak iin var olduunu sylemektedir. Bir fotoraf bu kategorilerden birisine dahil edip s c g o g izlencelerinizi bu kategorinin genel hissiyat uzerinden dile getirdiinizde zaten otomatik olarak fotoraf g g neden bu kategoriye koyduunuza dair delillerinizi ve duncelerinizi paylaabilecek kadar netletirmeniz g us s s gerekir; ki bu da verimli bir tartma ve kritik iin gzel bir balang noktas olur. s c u s c

3.3.1

Betimleyici Fotoraf g

Ilk bakta her fotorafn bu kategoriye ait olduu dunlebilir. Cunk her bir fotoraf, sahip olduu s g g us u u g g detayn fazlal ya da azlndan bamsz ekilde, grntledikleri objelerin grnmlerine ilikin bir g g g s ou u ou u s betimleme ve grsel bir bilgi ierir. o c Fakat kimi fotoraar vardr ki bu betimlemeler dnda hi bir ey sunma kaygs gtmezler. Ornein g s c s u g Hubble teleskobunun ektii bir gkada fotoraf, X nlar yardm ile elde edilmi bir rntgen ya da c g o g s s o mikroskop ile ekilmi bir hcre fotoraf gibi. c s u g Aadaki fotoraarn ikisi de betimleyici fotoraf kategorisine rnek olarak gsterilebilir. s g g g o o Carl Zeiss, Umut Akcar Xenopus laevis, B. Duygu Ozpolat

3.3.2

Aklayc Fotoraf c g

Onceki altbalkta incelenen betimleyici fotoraf ile aklayc fotoraf arasndaki fark kuktr. Bununla s g c g uc u beraber bu fark, kiinin d grnun betimlemek iin hviyet uzerinde duran fotoraf ile mermi gibi s s o u us u c u g c ok hzl paracklarn cisimler uzerinde nasl etkiler braktklarn gstermek iin ekilmi olan fotoraf c o c c s g birbirinden ayrmak iin yeteri kadar byktr (elma ierisinden geen mermi fotoraarn hatrlarsnz). c u u u c c g
4 Terry Barrett, Ohio State Universitesi Sanat Eitimi Departmannda, Estetik ve Sanat Eletirisi dersleri veren bir g s profesrdr. o u

Bu noktada ierii biraz daha geniletmek iin Szarkowskinin kategorilerinden birisi olan pencereler i kullac g s c nabilir ve aklayc fotoraar Barrettin de yorumlad ekli ile alglamay deneyebiliriz: Cou aklayc c g g s g c fotoraf spesik bir konunun belirli bir yer ve belirli bir zamandaki durumuna ilikin bilgi tar ve grsel bir g s s o kant hissiyat yaratr, belirli bir konuya ilikin inancmzn perinlenmesini ve daha iyi ekilde idrak etmes c s mize yardmc olurlar. Elbette daha nce sylediimiz gibi nceki tanm bir ok fotoraf iin geerli olabilir, o o g o c g c c fakat bir fotoraf aklayc fotoraf kategorisine dahil etmek iin aklayc zelliinin dier kategorilerin g c g c c o g g bekledii niteliklere nazaran ok daha baskn olmas ya da aklaycl deerinin dierlerine nazaran ok g c c g g c daha kymetli olmas gerekli ve yeterlidir. Aada yer alan fotoraarn ikisi de aklayc fotoraf kategorisine rnek olarak gsterilebilir. s g g c g o o 250cc II, Hakk Ceylan Cok Klt/rllk, Halit Omer Camc u u uu

3.3.3

Yorumlayc Fotoraf g

Yorumlayc fotoraar da aklayc fotoraar gibi bir konuyu yanstmann ve ifade etmenin yollarn g c g ararlar, fakat bunu aklayc fotoraarda olduu gibi kesin ve objektif bir ekilde yapmazlar. Ayrca c g g s fotoraf bilimsel beklentileri karlamak gibi bir kayg ierisinde de olmayabilir; zik yasalar gibi bilinenler g s c ile eliebilirler. c s Yorumlayc fotoraar bir kri kiisel ve subjektif yntemler ve bak alar ile ortaya koyarlar, grnen g s o s c ou gerei yanstma kaygs gtmeksizin yorum ile ortaya kacak anlamlar tarlar. Bir fotorafn aklayc c g u c s g c fotoraf m yoksa yorumlayc fotoraf m olduu her zaman kolayca belirlenemeyebilir; ou durumda g g g c g gizlenen mesaj doru ekilde ortaya karmak izleyicinin entellektel birikimine, dikkatine ve fotorafy g s c u g c tanmasna baldr. g Allan Douglas Coleman, fotoraf ve fotoraflk uzerine 8 kitap 2000den fazla yayn yapm olan bir g g c s iletiim teorisyenidir ve yorumlayc fotoraf Fotoraf eer yaratmaz ve kurgulamazsa hi yaanmayacak s g g c g c s olan ey szleri ile zetler. Her zaman bir kurgu olmas gerekmez, kimi zaman bak as da ziyadesi ile s o o s c normal bir an ierisine yorum katabilir. c Aada yer alan fotoraar yorumlayc fotoraf kategorisine rnek olarak seilmitir, ltfen uzerlerinde s g g g o c s u dunnz. us u u

10

Dnya Hali, Hamit Seil u c

Bir Teselli, Erdal Knac

Hasta, Safak Tortu

Uyumak ve Hissizlemek Uzerine, A. Murat Eren s s

c Uleme, Ebru Baraz

Kle, Inan Ozyalm o c

11

3.3.4

Etik Deerli Fotoraf g g

Etik deerli fotoraar kategorisini dierlerinden ayran en belirgin zellik, izleyiciye gzden kardn ya g g g o o c g da grmezden geldii eyi hatrlatma ve ona sanatnn etik olarak doru bulduu ya da yanl bulduu o g s c g g s g eyler ile ilgili yarglarn empoze etmeye alt fotoraara ev sahiplii yapmasdr. Bu fotoraar da s c s g g g g c g ounlukla objektiikten uzak, tutkulu veya tepkili olup, politik ideolojilerin izlerini tayor olabilirler. s Bir Israil tanknn nnde tek bana duran Filistinli ocuk, Vietnamda bir kye atlan napalm bombas o u s c o yznden ald yanklar ile plak koan kuk kz gibi bir ok kiinin belleine kaznm klt fotoraar u u g c s uc c s g s u g bu kategorinin misyonu ve kapsam hakknda bilgi verebilir. Etik deerli fotoraar her zaman yanl gstermek yerine kimi zaman gzeli ve doruyu hatrlatma ilevini g g s o u g s de ustlenirler. Aadaki fotoraar inceleyiniz. s g g Babakan Komular, Mustafa Seven s s Renkli Hayatlar, Mustafa Seven

3.3.5

Estetik Deerli Fotoraf g g

Etik deerli fotoraarda nasl ki eser sahibinin sosyal bir yargs var ve fotorafta bu n planda g g g o ise estetik deerli fotorafta da fotorafnn gznden neyin estetik olarak fotoraanmaya deer g g g c o u g g grldun grrz. Bu kategorideki fotoraar ksaca gzel eylerin gzel bir ekilde fotoraanmas o u ug u o u u g u s u s g olarak ifade etmek yanl olmaz. s N, still-life, landscape trndeki fotoraarn bir ou iin bu kategori biilmi kaftandr. Bu kategori u uu g c g c c s dier bir bak as ile bir eyi aklama kaygs gtmeyen, sanatnn ortaya karlmasn bekledii gizli g s c s c u c c g bir mesajn barndrmayan, sosyal bir mevzuya iaret etmeyen, fakat gzel ve fotoraanmaya deer olan s u g g fotoraar ifade eder. g Grdunz fotoraarn ok byk bir ksm bu kategoriye dahil edilip bu kategorinin kriterleri ile o ug u g c u u deerlendirilebilir. Sanat ierisindeki estetik kavramlar daha sonraki blmlerde inceleyeceiz. g c ou g Aadaki fotoraar inceleyiniz. s g g

12

Ritmik Devamllk, Abdullah Genaslan c

Son (Yeniden), Niko Guido

Krmz Catl Kulube, Can Cetin

Balknn Olu, Aykan Ozener c g

Emektar, Erol Avanolu g

Duman Etkisi, Selin Ssoy u

13

3.3.6

Teorik Deerli Fotoraf g g

Teorik deerli fotoraar daha nce tartlan kategorilerin tamamen dnda bir kategoridir ve fotoraflk g g o s s g c ile ilgili fotoraar barndrr. Bahsedilen fotoraar daha ok fotoraf sanat iin ekilmi sanat fotoraar g g c g c c s g olarak yorumlanabilir. 1, Dinginlik, Aykan Ozener 2, Ak, Aykan Ozener s

3, Beylerbeyi Infrared, Fatih Kl c

Teorik deerli fotoraar genellikle bir fotorafn sunumundaki, ekimindeki, ilenmesindeki teknikleri g g g c s o rnekleyen, yeni ya da az bilinen teknikler uzerine performans almalar olarak grlebilirler. Ornein c s ou g siyah beyaz bir lm uzerine ekilmi, bask sonrasnda da elle boyanm bir fotoraf teorik adan deerli c s s g c g bir fotoraftr. Ayn ekilde iki fotorafn ust uste baslmas ile elde edilmi ya da dijital grnt ileme g s g s ou u s uygulamalar (Gimp ya da Photoshop gibi) ile denenen yeni ltrelerin sunulduu fotoraar da bu ekilde g g s deelendirilebilir. g Ornein yukarda rneklenen fotoraardan (1), slayta ekilen grntnn siyah-beyaz karta baslmasndan g o g c ou u u sonra elde edilen negatin mavi tonere tabii tutulmas ile oluturulmu bir fotoraftr. (2), Siyah-beyaz s s g lme ekilen fotorafn baskdan sonra kuru boya ile renklendirilmesi ile elde edilmitir. (3) ise Hoya c g s R72 kzltesi ltre ile ekilen 4 ayr fotorafn panaromik ekilde birletirilemsi ile elde edilmitir. Bu o c g s s s fotoraarn her biri yukarda yer alan dier kategorilerde de kendilerine yer bulabilirler fakat nemli olan g g o nokta onlarn ortaya koydklar teorik katklar ya da denemelerdir.

14

Fotoraf Tarif Etmek g

Bir fotorafa ilikin tarif, eldeki verilerden anlam karlmas ile gerekleen bir fotorafa ilikin gereklerin g s c c s g s c listelenmesi srecidir. Tarier u tip sorular yantlarlar: Buras neresi?, Neye bakyorum?, Bu u s fotoraf ile ilgili ne biliyorum?. Yantlar hem ortada olan hem de ortada olmayan eylerin izlerini tayor g s s olabilirler. Son derece ortada olduu ve kesin olduu dunlen bir ey bile kimi zaman fotorafa bakan g g us u s g bir bakas iin grnmez olabilir, ayn ekilde kimsenin grmedii bir eyi bir bakas farkedip, fotorafn s c ou s o g s s g iinden ekip karabilir. Dolaysyla bir fotoraf herkesin ayn ekilde tarif etmesini beklemek doru olmaz. c c c g s g Kafamzda fotoraf ile ilgili bir tarif oluturmak ou durumda fotoraf yorumlamaya balamak iin en g s c g g s c uygun noktadr. Cunk bu sayede ie, olmas gerektii gibi duncelerimizi temellendirirken kullanacamz u s g us g ufak tefek gereklerin bir araya getirilmesi sreci ile balam oluruz. Bu ufak tefek gerekler fotorafnn c u s s c g c neden izlemekte olduumuz fotoraf ektiine dair ipularn fotoraf yorumlarken kullanmamz iin bize g g c g c g c sunarlar. Tarier doru, yanl, isabetli ya da isabetsiz olabilir. Tarierin tutarll ve isabetlilii fotoraf yorumlag s g g g maya niyetlenen kiinin genel fotoraf bilgisi ve fotoraf hakkndaki bilgileri ile orantldr. Ornein bir kii s g g c g s herhangi bir fotorafnn bir fotorafnn ana objesinin X olduunu dunrken, ayn fotoraf ve fotoraf g c g g us u g c g iin, fotorafnn nceki almalarn bilen bir kii Y objesinin fotorafn kri temelini oluturduuna c g c o c s s g s g inanabilir. Bu farkl tarierden yola klarak yaplan yorumlar birbirinden farkl olabilirler, fakat yanl c s olmazlar. Bir fotoraf herkes farkl yorumlayabilir ve hepsi doru olur. Cunk yorum doruluu uzerinde g g u g g tartlacak bir ey deildir. s s g Fotorafn tarif edilmesi aamasnda yaplmas gerekenlerden birisi de fotorafn yukarda verilmi kategog s g s rilerden hangisine daha ok uyduunu hissetmeye almaktr. Bu sayede kategorinin genel nitelikleri ve c g c s amalarndan yola karak fotoraf daha doru ekilde anlamak mmkn olabilir. c c g g s u u Fotoraf tarif ederken maksat fotorafa ilikin elle tutulur somut bilgileri ortaya kartmaya almaktr. g g s c c s Bu somut bilgiler aadaki gruplarda toplayabiliriz: s g Konu Objenin Tari: Fotoraf iinde yer alan ve konuyu oluturduuna inanlan kiilerin, objelerin, g c s g s meknlarn ya da olaylarn tarif edilmesi, karakterize edilmesi ve incelenmesidir. Su sorularn bazlar a ya da tamam bu tarier ile yant bulabilir: Konuyu oluturan objeler neler? s Ne zaman ekilmi? c s Nerede ekilmi? c s Dikkat eken ilk ey ne idi? c s ... Formal Tarif : Fotorafn konusu olduuna inanlan kiinin, objenin, meknn ya da olayn nasl g g s a sunulduunun tarif edilmesi ve incelenmesidir. Konunun nasl bir kompozisyon ile sunulduu ve nasl g g aranje edildii gibi tarierin yannda k, renkler, doku, alan derinlii, k dengesi, perspektif ve bak g s g s s as, kadraj, kontrast, keskinlik, gren miktar, tonalite, konunun dengesi, konunun dier elementler c g ile bal ilikisi gibi tarieri de kapsar. Su sorularn bazlar bu tarier ile yant bulabilir: g s Fotoraf net mi? g Alan derinlii nasl kullanlm? g s Kompozisyonun dengesi hakknda ne sylenebilir? o Dikkate deer bir doku var m? g Ik nasl kullanlm? s s Fotoraftaki grenler gzle grlyor mu? g o o uu Dizayn prensiplerine uyuyor mu? Kadraj ierisinde bir dinamizm var m, ne ynde? c o 15

 Noktasal, izgisel ya da yzeysel bir ynelim btnlu var m? c u o u u ug ... Kullanlan Materyal ve Tekniin Tari: Fotorafn ekimi esnasnda kullanlan makinenin tig g c pinin ve formatnn, lensin, eer dijital deil ise kullanlan lmin, eer baslmsa bask metodunun, g g g s bask esnasnda bir ileme tabi tutulmusa bu kimyasal ya da ziksel iemlerin, dijital ise kullanlan s s s efektlerin, kullanlmsa ekstra optik aparat ve ltrelerin, stdyoda ekilmise kullanlan yntemlerin s u c s o belirlenmesi ve tarif edilmesidir. Su sorularn bazlar bu tarier ile yant bulabilir: Nasl bir makine ile ekilmi (orta format, 24x36mm, dijital ..)? c s Siyah beyaz m, renkli mi? Cekildikten sonra m SB yaplm? Ya da SB ekilip elle mi boyanm? s c s Ne tip bir lens kullanlm (geni a, tele, makro, balk gz ..)? s s c o u Ka milimetrelik fokal derinlik ile ekilmi? c c s Polarize ltre ya da benzeri homojen ltreler kullanlm m? s Gradual renklendirici ya da griletirici ltreler kullanlm m? s s Filme ekilmise nasl bir lme ekilmi? c s c s ISO (ASA) deeri ne imi? g s Fla ya da ekstra bir k kayna kullanlm m? s s g s Stdyo ekimi ise nasl bir k kurgusu yaplm, hangi donanmlar kullanlm? u c s s s Fotoraf dijital olarak ilenmise nasl efektlere tabi tutulmu? g s s s Dijital olarak deiiklik yaplmsa neler deitirilmi? gs s gs s ... Stilin Tari: Stil bir sanatnn eserleri uzerinde brakt iz olarak grlebilir. Bir fororafn kime c g ou g ait olduunu anlamak iin altnda yazan isme bakmamza gerek kalmamasn salayan, kiiye ait g c g s yaklam farkdr. Stil yaplan dijital efektlerden ziyade konuyu kavray, ele al ve sunu eklini iaret s s s ss s etse de dijital efektler son zamanlarda fotoraflarn belirleyici zellikleri haline gelmeye balamtr g c o s s (te yandan, dijital efektler ile tannmak ve iz brakmak kadar fotorafy kuk duruma durecek o g c uc us bir ey yoktur diye dunyorum, yanlyor olabilirim). s us u Stilin tari, incelenen fotorafn realistik mi, konseptsel mi, hayal urn m, belgelsel mi, dorudan g u u u g m, maniplasyon mu, modal m, protestan m olduu gibi stilistik seimlerden hangisini ya da hanu g c gilerini benimsediinin taridir. Ayrca tarif esnasnda fotorafnn nceki almalar ile arasndaki g g c o c s benzerlik ya da farklar ve fotorafn hangi estetik deerleri barndrd da tarif edilebilir. Ayrca g g g fotorafn hangi kategoriye uygun olduu da bu tarin kapsam ierisindedir. g g c Aada rnek bir fotoraf ve rnek bir tarif yer almaktadr: s g o g o

16

Kedi Fotoraf, Erdal Knac g

Fotorafn ana objesi ocuk, ocuun vcut dili ve ifadesi gibi duruyor. Kapal bir mekanda tek g c c g u ynden gelen n fotoraftaki yzeyleri yalayarak gemesi ile oluturulmu bir aydnlanma o sg g u c s s sz konusu iken ocuun yz a bir set oluturmu ve k dengesinin iinden dikkati eken o c g u u sg s s s c c obje olmay baarm. s s Fotorafn dier nemli objelerinden birisi siyah bir kedi. Fotorafta dikkati eken ilk ey ocuk g g o g c s c olmasna ramen kediye doru giden dorusal bir yol mevcut: Cocuk > ocuun elindeki uzm g g g c g u co u p > taban iindeki uzm p > kedinin nndeki uzm p > kedi. g c u co u o u u co u Fotorafn dier nemli objesi ise uzm ve pleri. Hepsi, yani ocuk, kedi ve uzm ky evlerinin g g o u co c u o simgesi haline gelmi olan tahta zemin, iek desenli yastk, Trkiyenin krsal kesimindeki s cc u evlerin sofralarnda sk sk karlaabileceiniz bir desene sahip porselen tabak ve ucuz pijamalar s s g ile beraber fotoraanmlar. g s En azndan net olmas gereken yerleri net olan bir fotoraf. Ilginin tanmas ilevini alan g s s derinlii deil grsel imgeler ustlenmi. Grsel imgeler kareye ciddi bir dinamizm katmlar. g g o s o s Fotoraf dijital bir makine ile ve geni al bir objektif ile, 17-20 milimetre dolaylarnda g s c c ekilmi. Tahta uzerindeki doku polarize bir ltrenin de objektife taklm olabileceini s s g dundryor. Cekimin ardndan dijital olarak ilendii alan derinliinin tutarszlndan dolay us u u s g g g kolayca hissedilebiliyor. Ayrca eitli ltreler ile renkler ve fotoraftaki dokular zenginletirilmi. Edal Knacnn nceki c s g s s o c s almalarndaki renk ve kontrast dengesi, perspektif, konu dengesi itibar ile rtuyor. o us Kategorilendirmek gerekirse yorumlayc bir fotoraf olduu kadar estetik deeri asndan da g g g c dikkate deer bir fotoraf. g g

17

Fotoraf Yorumlamak g

Yorumlama eylemini, bir fotorafn ya da dier bir sanat eserinin bir kii uzerinde brakt etkiyi ve kiinin g g s g s bu eser ile ilgili duncelerini sesli/yazl ekilde dile getirmesi olarak tanmlayabiliriz. us s Bir fotoraf sanatsnn elinden km her fotoraf, -ok basit olanlar bile- tam olarak anlalabilmek g c c s g c s iin bir yorumlama srecinden gemeyi beklerler. Kimi fotoraflarn garip fotoraar izleyicilerde kimi c u c g c g sorgulayc kirlerlerin olumasna neden olur ve onlarn yorumlarn cezbeder, unk bizim alageldiimiz s c u s g fotoraarn dnda olan, srad olan almalar gibi grnrler. Halbuki her fotoraf5 sraddr ve g s s c s ou u g c s c s almalar alagelmilikten uzaktr. s s Cok basit ve sadece gerei yanstyor gibi grnen, sanki kendi kendine olumu gibi grnen fotoraar c g ou s s ou g bile aslnda zel bir yorum ve dikkat ile incelenmelidirler. Ornein National Geographic dergisinin o g fotoraflarnn almalarna bakldnda o kadar sade ve doal grnrler ki, bu fotoraar izlerken g c c s g g ou u g nasl ekildiklerini hayal ettiimizde kolaylkla, sanki orada bir fotoraf yokmu ve grntleri kaydeyc g g c s ou u mek dnda hi bir ilevi ve insiyati olmayan objektif bir makine tarafndan elde edilmiler izlenimi s c s s uyandrrlar. Andy Grundberg6 , National Geographic dergisinin bir sergisi iin yorumlarn aktarrken, c Fotoraarndaki doallk ve hi aba sarf etmeden elde edilmilik izlenimi o kadar gl ki, neredeyse g g cc s uc u bizi grdklerimizin gerein yorumsuz, deitirilmemi bir hali olduuna inandrma gcne sahipler. Fakat o u c g gs s g u u hi bir ey gerekten daha te olamaz. demitir. c s c o s Hi bir ey gerekten daha te olamaz, unk her fotoraf gerein deitirilmi, yorumlanm bir c s c o c u g c g gs s s yansmasdr. Insanlarn kltrleri, tutkular, deneyimleri, teknikleri, hayalleri, entellektel birikimleri u u u c ektikleri fotoraar derinden etkiler. Her fotoraf kendisini eken kiinin hayat anlay ve gru ile g g c s s o us ilgili spesik bir iz barndrr. Cunk fotoraflar sadece neyi fotoraayacaklarn deil, onu nasl u g c g g fotoraayacaklarn, nasl sunacaklarn, nasl isimlendireceklerini de seerler, ounlukla da bu sekilerin g c c g c s arkasnda ok sostike ve karmak nedenler yatar. Ite bu etkilerin ve fotorafn arkasndaki kiinin ne c s g s sylemek istediini anlamak iin fotoraf yorumlamak gerekir. o g c g Fotoraara bakarken onlarn masum olduunu dunmek tamamen yanltr. Hi bir fotoraf masum g g us s c g deildir ve ok basit ve sade de olsa her fotorafn arkasnda bir eyler gizlenmitir. Cunk masum bir g c g s s u gz yoktur ve fotoraf grmek, gstermek istediini ekmitir; kimse bir yandan dnyay izleyip onu o g c o o g c s u grntlerken bir yandan da daha nce yaadklarn ve rendiklerini yok sayamaz. Nasl ki masum bir ou u o s og gz yok ise, masum bir fotoraf makinesi olduuna ihtimal vermek de son derece anlamszdr. o g g Dolaysyla fotoraar ierisindeki objeler fotoraf tarafndan bir takm metaforlara balanm olabilir, g c g c g s izleyici ya da yorumlayc onlar ortaya karmay baard lude fotoraftan keyif alr ve ona anlam katar. c s g o c g Elbette bu metaforlar ile ilgili izleyicinin ya da yorumlaycnn dunceleri fotoraf sahibinin dunceleri us g us ile rtmeyebilir ve hatta eliebilir, yine de burada bir sorun yoktur. o us c s Hemen her fotoraf, ekenin bir insan olmas nedeni ile onun kiiliine ve grlerine dair eitli metaforlar g c s g o us c s ierir, metaforun kuvveti ise anlalabilirlii anlamnda eitli seviyelerde olabilir. Kimi fotoraarda bunlar c s g c s g izleyiciye gre o kadar derin ve uzaktr ki ortaya karmak ya da anlamak mmkn olmaz. o c u u Sunu unutmamak gerekir ki fotoraarn bir ou yetenekli sanatlar tarafndan grlr, ekilir ve g c g c o uu c ilenirler. Bir ou yetenekli ve vizyonu geni kimseler tarafndan okunmay beklemektedirler. s c g s Aada burada anlatlanlar rneklendirmeye almak iin rnek bir yorum yer almaktadr: s g o c s c o

5 Elbette burada bahsedilen fotoraf tanm en bata tanm yaplan sanatsal fotoraar eken kiiye kadar dag c s g c s raltlmaldr. Fotoraf paylam sitelerine gnderilen her fotoraf ve sahipleri bu saylanlar ile adreslenmemektedir. g s o g 6 1974 ylndan bu yana fotoraf uzerine makaleler yazan ve u anda New York Universitesi Sanat Fak ltesinde akademis u g s yenlik yapan nemli bir fotoraf kritikisidir o g c

18

Kedi Fotoraf, Erdal Knac g

Bu kareyi ok beendim. c g Her eyden nce fotoraf, fotorafnn izlerini tayor. s o g g c s Erdal Knac, bir ekilde gzden karlmas ok olas baz anlarn gereinden daha estetik s o c c c g kurgularn fotoraamay baaran bir fotoraf. Suphesiz bu fotoraf da onun genel fotorak g s g c g g imzasndan izler tayor ve ierisinde baz srprizler bulmak mmkn. s c u u u Fotorafn bakesinde oturan ocuun, Rnesans dnemi sanat eserleri ierisinde kendine g s os c g o o c ska yer bulan uzm7 meyvesini tutuyor oluu ve bir heykeli andran aristokrat estetii ile, c u s g mtevazi ust ba ve sakinlerinden birisi olduu, samimiyet ve misarperverliin simgesi Anau s g g dolu evi arasnda etkileyici bir kontrast sz konusu. Bize Sanat iin sanat anlayn anmsatan o c s bu dnemin deer gren simgelerinden birisi olan uzmn yenmi ve plerinin beyhude ekilde o g o u u s co s ortala salm olmas da ayr bir espiri. g c s Dier bir taraftan bu ironiye dayal cocuk karakterinin, Msr tanralarnca gzelliin, asaletin g c u g ve zgrlun simgesi haline getirilmi ve uzun yllar boyu sayg grm olan, Hristiyanln o u ug s o us g yaylmaya balamas ile beraber ise uursuz olduu ortaya atlan kara kedilerden birisine sahip s g g olmas ve onunla ayn evi paylamas da ayrca dikkat edilmesi gereken bir ayrnt. s Sanat iin sanat deil, halk iin sanat yapan bir fotorafnn hem kendisini hem de Anadolu c g c g c insannn sanat anlayn ifade ettii baarl bir almas. s g s c s

7 Uz m n, Hristiyan Rnesans iin, arabn z olmas nedeni ile ayr bir nemi vardr ve kendisine bu dnemin eserlerinde u u o c s o u o o bolca yer verilmitir s

19

Fotoraf Kritik Etmek g

Psikolojik olarak, herhangi bir eseri hemen yarglama eilimi gsteririz. Hatta bir esere baktktan sonra g o geen ilk bir ka saniyede kararmz vermi olduumuzu dunyorum. Bir fotorafa baktktan sonraki c c s g us u g ilk cmlelerin de genellikle bir beeniyi ya da beenmeyii dile getirmesinin temel nedenlerinden birisi bu u g g s olabilir. Ortaya atlan yarglarn olumasna neden olan bilgiler aka ve nedenleri ile samimi bir ekilde s c c s ifade edildii srece, bir eseri yarglamakta elbette hi bir sorun yoktur. Iyi bir fotoraf izleyicisi bir eyi g u c g s neden beenmediini doru ekile anlatabilmeli, neden beendiini bilmelidir, bir sorumluluk olmamakla g g g s g g beraber, bu, bence, fotoraf sanatnn da bir parasdr. Kritik edilmeyen bir fotoraf aslnda ekilmi g c g c s midir? ya da Hi kimsenin olmad bir ormanda bir aa devrilirse ses kar m? Bilemiyorum. c g g c c Fotoraf kritik etmek nce fotoraf tarif etmek ve ardndan yorumlamak ile gerekletirilebilecek bir g o g c s eydir, szl ve yazl olarak gerekleebilir. s o u c s Fotoraf kritik etmek hassas ve zen gerektiren bir mevzudur. Acemi olan ve fotoraf makinesini ve onun g o g i dinamiklerinin k ile arasndaki etkileimini yeni renen kiilerin dndaki bir fotorafnn ektii bir c s s og s s g c c g fotorafn teknik kusurlarn saymak, ya da fotorafnn aslnda ne yapmas gerektiini ona sylemek g g c g o kritik edenin yapmas beklenen bir ey deildir. Cunk bir fotoraf bir fotorafn paylamadan nce s g u g c g s o fotorafn her bir santimetrekaresini bilmektedir ve onu bu ekilde paylamay istemi, tercih etmitir. g s s s s Artk yaplmas gereken ey o fotoraf ve fotorafy anlamaya almaktr. s g g c c s

20

7
7.1

Teekk rler s u
Belge Gelitiricileri s

Aada ismi yer alan kiiler bu almann gelitirilmesini ustlenmi kiilerdir. Calma ile ilgili sorus g s c s s s s s larnz ve nerilerinizi kendilerine ileterek bu almaya katkda bulunabilirsiniz. Kiiler alfabetik olarak o c s s sralanmtr. s A. Murat Eren (meren at pardus.org.tr), 24 Mays 2006 Ali Bayda (alibaydas at gmail.com), 05 Haziran 2006 s

7.2

Katkda Bulunanlar

Aada ismi yer alan kiiler bu almaya eitli katklarda bulunmulardr. Kiiler alfabetik olarak sraldr. s g s c s c s s s B. Duygu Ozpolat, yazm hatalarnn giderilmesi Berna Akcan, yazm hatalarnn giderilmesi

7.3

Fotoraf Sahipleri g

Aada ismi yer alan fotoraflarn en az bir almas bu belge ierisinde bahsedilen konular rneklens g g c c s c o dirmek amac ile materyal olarak kullanlm, kiiler kullanlan eserleri ile beraber aada alfabetik olarak s s s g sralanmtr. Belgenin ve fotoraarn oaltlmas ve kullanlmas ile ilgili ltfen Lisans blmn okuyun. s g c g u ou u u A. Murat Eren (Gemi ile Kanlmaz Yzleme, Uyumak ve Hissizlemek Uzerine) c s c u s s s Abdullah Genaslan (Ritmik Devamllk ) c c g s Aykan Ozener (Balknn Olu, Dinginlik, Ak ) Aydn Sertba (Yalnzln Rengi Turuncudur ) s g B. Duygu Ozpolat (Xenopus laevis) Can Cetin (Krmz Catl Kulbe) u c Ebru Baraz (Uleme) Erdal Knac (Harmonist, Bir Teselli, Kedi Fotoraf) g Erol Avanolu (Emektar ) g Fatih Kl (Beylerbeyi Infrared ) c Fikri Ozalp (Atmaca Gvesi ) u Gkmen Coar (Sairin Glmseyii ) o s uu s Hakk Ceylan (250cc II ) Halit Omer Camc (Cok Klt/rllk ) u u uu Hamit Seil (Dnya Hali ) c u

21

 c o Inan Ozyalm (Kle) Mustafa Seven (Babakan Komular, Renkli Hayatlar ) s s Nedime Cangke (Hamam) o c Niko Guido (Son (Yeniden)) Ozan Gzelce (Mcadele) u u Selin Ssoy (Duman Etkisi ) u Safak Tortu (Sanayi Devrimi, Hasta) Umut Akcar (Carl Zeiss)

22

Lisans

Belge ierisindeki yazlarn her hakk sakldr ve A. Murat Erene aittir. Belge ierisinde kullanlan c c fotoraarn her birsinin her hakk sakldr ve fotoraf sahibine aittir. Bu belge ierisindeki yazlar ve g g c fotoraar iin aadaki iki Creative Commons lisansnn ikisi birden geerlidir: g c s g c

Bu belgenin bir ksmn ya da tamamn ticari bir ama g tmemesi halinde kopyalayabilir, oaltabilir, c u c g databilir ve almalarnz ierisinde istediiniz gibi kullanabilirsiniz. Dier trl her durumda belge g c s c g g u u sahibi ve fotoraf sahiplerinden tek tek izin almanz arttr. g s

Bu belgenin bir ksmn ya da tamamn belge yazarlar ve fotoraf sahiplerine referans verdiiniz g g s rece kopyalayabilir, oaltabilir, databilir ve almalarnz ierisinde yukardaki maddeye aykr bir u c g g c s c ey yapmadnz srece istediiniz gibi kullanabilirsiniz. s g u g

23