Professional Documents
Culture Documents
CCG 2001 Actas Do Congreso Internacional O Exilio Galego
CCG 2001 Actas Do Congreso Internacional O Exilio Galego
CCG 2001 Actas Do Congreso Internacional O Exilio Galego
1
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
INDICE
PRÓLOGO
COMUNICACIÓNS
Gabriel Álvarez Silvar: O exilio nas correntes migratorias p. 107-121
POLÍTICA DO EXILIO
COMUNICACIÓNS
Carlos Andrés González Paz: Os heroes da cadeira: unha resposta interior ó exilio
p.265-288
CASTELAO NO EXILIO
Henrique Monteagudo Romero: Castelao: esquema biográfico e esbozo de
interpretación. p. 290-326
Bieito Alonso Fernández – Castelao: un político nacionalista no exilio p. 327-335
Carlos Casares Mouriño: A actividade política de Castelao no exilio p. 336-342
Xoán C. Garrido Couceiro: A actividade política de Castelao no exilio: Castelao Ministro
p. 343-350
OS DESTINOS DO EXILIO
2
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
Rosa López González: Galegos nos campos de concentración p. 588-599
Nancy Pérez Rey: Panorama do exilio republicano galego en Nova York p. 600-614
Xosé Ramón Campos Álvarez: O papel dos exiliados na evolución do asociacionismo
galego en Venezuela (19640-1960) p. 615-636
Silvia Facal Santiago: La otra Galicia peregrina en Uruguay p. 637-655
Silvia Facal Santiago, Rosa López González e Nancy Pérez Rey: Os nenos da guerra en
Moscova p. 656-669
LITERATURA DO EXILIO
Xesús Alonso Montero: Luís Seoane non ten quen lle escriba. p. 671-685
Xosé M. Dobarro: Xerardo Díaz en Montevideo p. 686-707
Gregorio Ferreiro Fente: A mirada de Ulises. Xosé Otero Espasandín: literatura e exilio.
p. 708-725
Miro Villar González: Antón Zapata García e os exiliados galegos p. 726-762
Xoán González Millán: Exilio, literatura e nación p. 763-788
COMUNICACIÓNS
Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda: Manuel Azaña e Eduardo Blanco-Amor: epistolario
inédito (1935-1944) p. 789-812
Ana Mª. Galego Gen e Ignacio Mascuñán Freijanes: Luis Seoane: ”Et in Arcadia ille”
p. 813-826
Bill Sheeran e Ana Santorum Ardone: Teatro, historia e simbolismo tres escenarios
para o tema do exilio en “O irlandés astrólogo” de Luís Seoane p. 827-863
Xosé Anxo García López: Primeiras experiencias literarias de Lorenzo Varela no exilio
e dúas elexías descoñecidas p. 864-885
Carmen Luna Sellés: Romances e cantigas para nenos no exilio galego p. 886-897
Carlos Manuel Callón Torres: A literaturización da história desde o exílio. O caso dos
“Catro poemas pra catro gravados” p. 898-921
Esperanza Mariño Dávila: “Da saudade, amore, arte e misticismo” (1956): un galano á
mocidade galeguista da América p. 922-947
Inmaculada Otero Varela: Otero Espasandín en “El Correo Literario” de Bos Aires
p. 948-969
Mª. Teresa González de Garay: “La novela del Tupinamba”, de Eugenio F. Granell y la
parodia literaria p. 970-999
Marivel Freire Freire: Manuel Celso Garrido: achegamento á súa vida e obra
p. 1000-1036
3
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
Marta Pérez e Xosé López: O xornalismo de Eduardo Blanco Amor en “La Nación”:
emigrante e exiliado p. 1150-1165
Xavier Lama e Rosa González Bello: A liña editorializante da revista “Galicia emigrante”
(1954-59) p. 1166-1198
Mónica Rebolo Vázquez: A voz dos galegos nas ondas uruguaias, “Sempre en Galiza”
p. 1199-1207
Jesús J. Blanco Rosas: A audición e a revista “Galicia Emigrante” de Luís Seoane no
panorama comunicativo do exilio p. 1208-1233
COMUNICACIÓNS
Laureana Robés: Maxia e cor no exilio granelliano p. 1274-1282
MÚSICA
ARTES ESCÉNICAS
4
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Inmaculada López Silva: Ramón de Valenzuela e o teatro: exilio escénico en Bos Aires
p. 1373-1405
Euloxio Ruibal: Notas sobre a obra dramática e a obra plástica de Díaz Pardo.
Achegamento comparatista p. 1406-1417
M.ª Victoria Villaverde: O teatro do exilio e da emigración p. 1418-1422
O ENSINO NO EXILIO
Antón Costa Rico: Profesores galegos exiliados: a luz do porvir que se mantivo acesa
p. 1424-1454
Manuel Bermejo, Francisco Díaz-Fierros e Ricardo Gurriarán: Repercusións da Guerra
Civil no profesorado das Facultades de Mediciña, Farmacia e Ciencias da Universidade
de Santiago de Compostela p. 1455-1485
Luis Martínez-Risco Daviña: Manuel Martínez-Risco: de Ourense a París p. 1486-1499
Ricardo Gurriarán: Galegos, ciencia e investigación no contexto da sublevación do 36:
os exilios. O caso da empresa Zeltia p. 1500-1535
Alfonso Mato: Exilio e represión no Seminario de Estudos Galegos p. 1536-1551
Luis Martul Tobío: O Instituto Hispano-mexicano “Ruiz de Alarcón”: unha experiencia
docente no exilio p. 1552-1560
COMUNICACIÓNS
María Luisa Pazos Pazos: El Colegio Madrid: dos gallegos y su integración entre los
exiliados de México, Concepción Álvarez y Celestino López p. 1561-1568
Xosé A. Liñares Giraut: Na memoria do profesor Ramón Martínez López p. 1569-1581
Daniel M. Vázquez Vila: Exilio, negación o repudio. Dos casos de sociedades agrarias y
de instrucción en Terra Chá p. 1582-1588
A MEMORIA DO EXILIO
COMUNICACIÓNS
Rosa Espiñeira Pan e Paula Fernández Bañuelos: O exilio en Maruja Seoane, Maruja
Seoane no exilio p. 1771-1788
Kathleen March: Anacos d’a vida d’unha muller galega: silencio e historia. As memorias
de M.ª de los Angeles Tobío p. 1789-1797
Valentín García: Alfredo García Caramés: Lister e a súa peripecia dende Cabanelas
p. 1798-1812
Antía Cal: Mercedes Núñez Targa: unha amiga entrañable p. 1813-1816
5
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Beatriz Ruiz Fernández: La construcción social del exilio .... y la emigración. Historia de
Carmen p. 1817-1838
Eduardo Rey Tristán: Exilios de ida e volta p. 1839-1849
Emilia García López e Herminia Pernas Oroza: Un exilio diferente: Piedad Domínguez
Díaz e outras historias p. 1850-1868
Emilio Grandío Seoane: Entre a ilusión e a desesperanza: Salvador Etcheverría Brañas
(1937-1957) p. 1869-1892
Beatriz Graña Pérez: Mª. Elvira Fernández López – Maruxa Seoane. Unha luz na
sombra p. 1893-1912
Manuel Iglesias Rodríguez: José Fondevila “O comunista de Bermés”: un sindicalista
dezao no exilio p. 1913-1932
María González García: Represión e exilio: a historia dalgúns republicanos monfortinos
p. 1933-1943
Afonso Pena Barreiro: Un galego na corte do presidente Trujillo p. 1944-1961
Yolanda Vidal Felipe: Los olvidados: Francisco Marcos Raña p. 1962-1974
Elixio Villaverde: De Francia a México: a incerta travesía existencial dos refuxiados
republicanos galegos p. 1975-2012
CLAUSURA
6
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
PRÓLOGO
7
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Con las raíces al aire”. Esto é o que confesa Carmen Muñoz, muller de
Rafael Dieste, ao seu alumno mexicano Federico de Lachica, en carta escrita en
Bós Aires polo outono de 1958. O seu correspondente visitara daquela unha
España á que o matrimonio Dieste quería voltar, pero que aínda no o lograra.
Desafía as súas lembranzas dos lugares e das xentes que botaba de menos, en
Rianxo e en Plasencia, por mor do “cambio de rumbo” que supuxera nas súas
vidas deixar España en 1939, para ir a Francia, logo a Bós Aires, México e
Cambrigde, pero sempre sen o acougo que ofrece a Terra natal. Estar
“desenraizada” é a diagnose con que, case vinte anos despois de coller camiño
do exilio, Carmen Muñoz define a situación dela, da súa familia e de tantos
milleiros de exiliados que deberon abandonar España como vencidos da guerra
civil: medio millón de persoas, as máis delas saídas a pé pola fronteira catalana
en xaneiro e febreiro de 1939. Outros saíron en barcos mercantes e mesmo de
pesca, en diversas e azarosas travesías. A vida de todos estes exiliados foi
peregrina, entre Europa e América, con problemas acrecentados pola segunda
guerra mundial e a caída de Francia na órbita alemá no verán de 1940. Aínda
que a acollida que os exiliados tiveron nos diversos países aos que se dirixiron
8
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
foi desigual, en xeral nunca foi hostil e mesmo foi humanitaria e decidida en
casos como o de México do presidente Cárdenas.
É claro que morar fóra de España era unha situación que se quería fose
algo eventual. A memoria da Terra abandonada nunca se mellou; as ansias de
retornar tantas veces adiadas, nunca deixaron de ecoar nos brindes anuais que,
en cada Nadal, pronunciaban os grupos de exiliados de Bós Aires ou de México,
de Toulouse ou mesmo de Moscova. Voltar era o mandato, unha reacción
instintiva propia do salmón que sabe que debe remontar as augas do río natal,
para poder recompoñer unha vida. Morar no exilio era algo temporeiro, na
espera de aterrar de novo as raíces. En suma, estaban movidos polo desexo de
atopar un acougo para unha adversidade nen querida nen procurada, de cerrar
as cicatrices dunha guerra tan cruenta por civil, de atopar cobillo para unhas
raíces que estaban ao aire.
A existencia do exilio era coñecida no franquismo, pero evitada a súa
solución como un tributo a pagar polos vencidos. Houbo algúns retornos, pero
fixéronse aos poucos, nun pinga-pinga. Exemplos de exiliados galegos
retornados son os de Dieste, os Seoane ou os Tobío, pero a súa chegada nos
anos sesenta foi silandeira ou intermitente. A caída do franquismo abriu novas
expectativas para resolver a xeito aquela anormalidade, facendo patente a
obriga de efectuar unha reparación moral e política daquela adversidade. Pero a
transición democrática española, por venturosa que se queira definir, tivo
algúns puntos de sombra. O tratamento da cuestión do exilio foi un deles, como
o foi a necesaria memoria das vícitmas do franquismo, lagoa que mesmo ten
recoñecido, tempo andado, o propio dirixente socialista Felipe González en
diálogo recente con Juan L. Cebrián.
Non se trata de facer axustes de contas, senón de proclamar algunha
das limitacións da transición, non tanto porque houbese un pacto de
esquecemento, como por non ter defendido a liberdade de recordar, de ter
memoria dun pasado sobre o que se estaba a construir a propia lexitimidade
moral da democracia. Os herdeiros políticos e doctrinais da tradición
republicana e socialista ficaron seducidos pola socialdemocracia e polas ansias
“modernizadoras” da década dos oitenta e dos primeiros noventa. Por razóns
9
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
10
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
11
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
12
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Agora ben, fica nun lusco-fusco o asunto fundamental, tan evocado nos
epistolarios dos exiliados. Como se podería “devolver” a Galicia o caudal de
activiades e, sobre todo, de lexitimidade gardada e acrecentada polos exiliados.
Luís Seoane repite con frecuencia, na súa correspondencia con Isaac Díaz-
Pardo, que nada do que está a facer en Bós Aires tería sentido se non repercute
na súa Terra de orixe. Un froito evidente desta posición son moitas das
iniciativas agrupadas darredor do que hoxe é o grupo Sargadelos, pensado en
grande medida no exilio como expresión de compromiso cunha cultura e como
vieiro de comunicación cara a universalidade. O grupo Sargadelos, persoalizado
nas figuras de Seoane e Díaz-Pardo, é un exemplo feliz deste xuntoiro de
tradición republicacna, experiencia do exilio e de retorno á Terra. Resultado
concebido, alén do seu componente empresarial e cultural, como un “deber de
memoria” tanto no plano simbólico como no fomento de relacións constantes
coas xentes do exilio e de socialización en Galicia da súa obra, en exposicións,
libros, congresos, recuperación de legados ou constitución de fundacións.
Aínda que con algunhas limitacións, parece claro que as cicatrices do
exilio fóronse cerrando pouco a pouco no seo da cultura galega. A propia
escolla de moitos dos seus persoeiros como figuras a homenaxear no Día das
Letras Galegas é un dos mellores indicadores deste retorno a Galicia de obras e
de figuras, como Blanco-Amor, Dieste, Seoane ou Lorenzo Varela, que botaran
tantos anos alén nos. Non está todo feito, pero os pasos dados son
importantes. A propia realización deste congreso dedicado ao exilio galego,
baixo o amparo institucional do Consello da Cultura Galega, é a mellor mostra
desta política de integración do legado do exilio. Como o será, en dirección
análoga, a celebración no verán de 2006 dun congreso sobre “Éxodos e
retornos”, pensado como homenaxe ao primeiro congreso da emigración
galega, celebrado en Bós Aires en 1956. Non hai, pois, unha memoria
“incómoda” do exilio no plano estrictamente cultural, aínda que poida estar
“incompleta”. O déficit máis claro está no ámbito político, pero esta é unha
historia que arrinca case dos tempos da propia guerra e que se forxou nos
disensos entre Castelao e os galeguistas do interior na década dos corenta. O
que aconteceu posteriormente, sobre todo na conxuntura da transición
13
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
14
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
está chea de encrucilladas, nas que non sempre está prefixado o camiño
escollido. E, por riba de todo, significa que comprender o exilio pasa por
recobrar a súa memoria, que tamén é un modo de achegar terra ás raíces que
a guerra deixara ao aire.
15
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
HISTORIA DO EXILIO:
VISIÓN XERAL E CONTEXTO HISTÓRICO.
REFLEXIÓNS METODOLÓXICAS E CONCEPTUAIS
16
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
No decurso dos dez últimos días de xullo de 1936, Galicia caeu baixo a bota
do terror, converténdose nun dos territorios da República onde a represión franquista
amosaría a súa face máis cruel e asañada dende o comezo mesmo do conflicto.1 Nun
recanto da Península Ibérica, lindante co Atlántico por Oeste e Norte, co Portugal
salazarista e partidario dos sublevados polo Sur, e só por un período de tempo breve
con territorio en mans leais polo Leste —as zonas de Asturias aínda en poder do
bando republicano, denantes do avanzo franquista polo Oeste daquela rexión—, os
partidarios galegos da Fronte Popular, fosen republicanos, anarquistas, comunistas,
socialistas, nacionalistas, agraristas de esquerda ou, simplemente, persoas das que o
só delicto fora estar afiliados a partidos e sindicatos, víronse submetidos a unha
cacería sen cuartel durante os primeiros meses da guerra.
Galicia non era zona leal para os franquistas, e en ningún caso se trataba
dunha retagarda segura: non se produciu unha mobilización popular masiva de apoio
ós sublevados, coma foi o caso de Navarra ou de zonas de Alava.2 Todo o contrario:
os sublevados tiñan razóns para considerar que Galicia era, en boa medida, un
territorio hostil. Non en van, en tres provincias gañara a Fronte Popular as eleccións
de febreiro de 1936;3 os sindicatos anarquistas tiñan arredor de corenta mil
militantes, sobre todo nas zonas costeiras occidentais do país, e en provincias como
1
Sobre a guerra civil e Galicia aínda estamos orfos de estudios definitivos. Vid., porén, Fernández
Santander, C. (2000): El Alzamiento de 1936 en Galicia, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, (ed.
revisada); Wouters, M. (ed.)(1993): 1936. Os primeiros días, Vigo, Eds. Xerais, e o monográfico O 36
na Galiza, Extra A Nosa Terra, A Nosa História n. 1, 1987.
2
Cf. Ugarte, J. (1998): La nueva Covadonga insurgente. Orígenes sociales y culturales de la
sublevación de 1936 en Navarra y el País Vasco, Madrid, Biblioteca Nueva.
17
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3
Mesmo se os resultados electorais durante a II República son discutíbeis en canto á súa
representatividade real en moitas zonas rurais do país: cf. Grandío Seoane, E. (1999): Caciquismo e
eleccións na Galiza da II República, Vigo, A Nosa Terra.
4
Cf. Pereira, D. (1994): A CNT na Galicia, 1922-1936, Santiago de Compostela, Laiovento; id. (coord.)
(1992): Os conquistadores modernos. Movemento obreiro na Galiza de anteguerra, Vigo, A Nosa
Terra; Beramendi, J. G. e Núñez Seixas, X. M. (1992): O nacionalismo galego, Vigo, A Nosa Terra,
1996 (2ª), 143-63; Cabo Villaverde, M. (1998): O Agrarismo, Vigo, A Nosa Terra; Valcárcel, M. (1993):
«Ourense, 1931-1936: Estructura económica e comportamentos políticos», Tese de doutoramento,
USC; varias das contribucións recollidas en Fernández Prieto, L. et al. (coord.) (1997): Poder local,
elites e cambio social na Galicia non urbana (1874-1936), Santiago de Compostela, USC/Parlamento
de Galicia; así como Cabo Villaverde, M. e Soutelo Vázquez, R. (2000): «As liñas tortas da República:
unha visión de conxunto sobre o poder local na provincia de Ourense, 1931-1936», Grial, 148, 619-45.
Para un resumo actualizado do estado da cuestión sobre a II República en Galicia, vid. Velasco Souto,
C. (2000): Galiza na II República, Vigo, A Nosa Terra.
5
Cf. Grandío Seoane, E. (1998): Los orígenes de la derecha gallega: la CEDA en Galicia (1931-1936),
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro; Núñez Seixas, X. M. e Grandío Seoane, E. (1997): «Clientelismo
político y derecha autoritaria en la Galicia de la II República: Una aproximación a través de la
correspondencia política de Calvo Sotelo», Spagna Contemporanea, 12 , 67-88; Núñez Seixas, X. M.
(1993): «El fascismo en Galicia. El caso de Ourense (1931-1936)», Historia y Fuente Oral, 10, 143-74.
6
Vid. para o caso de Lugo Souto Blanco, Mª X. (1999): Los apoyos al régimen franquista en la
provincia de Lugo (1936-1940). La corrupción y la lucha por el poder, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
18
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
intensidade segundo as zonas, foi en conxunto unha das máis atroces que asolaron a
retagarda franquista.7
Con todo, tamén houbo galegos que escaparon a este destino, que fuxiron
antes ou despois. Seguiron para iso unha serie de itinerarios prototípicos, de
traxectorias vitais e de experiencias políticas e profesionais. Por suposto, é
totalmente imposíbel reproducir nun relatorio de índole xeral todos e cada un dos
matices, todos e cada un dos múltiplos periplos biográficos, e atender a todos e cada
un dos camiños, encrucilladas e vieiros. Pois o exilio é, tamén, un mundo de
traxectorias guiadas pola lóxica borrosa, polo azar e polo destino.
As páxinas que seguen pretenden unicamente ser un ensaio de
sistematización e unha proposta de tipificación, forzosamente provisional por mor da
aínda relativa pouquidade dos estudios sobre o exilio galego. Mais que tamén
tentará, fronte á obsesión positivista pola acumulación de datos tan típica das
primeiras fases da pescuda ou doutras disciplinas alleas á Historia, reflexionar un
chisco sobre algunhas das características comúns desas traxectorias vitais. E,
finalmente, tentarase respostar a unha pregunta: ¿De que falamos cando nos
referimos ó exilio galego? ¿Cales son as súas peculiaridades dentro do conxunto do
exilio republicano español xenérico, e cales os seus trazos distintivos? Pois, neste
caso coma outros, a elección da escala non só ha vir predeterminada polas
demarcacións territoriais de natureza político-administrativa ou etnocultural. No
estudio do exilio, do mesmo xeito que se ten sinalado a respecto das migracións en
xeral, tamén cómpre preguntarse sobre o por qué se estudian fenómenos globais
nun ámbito territorial máis reducido.8
7
Sobre a represión, e amais de varias monografías descritivas de ámbito local, cf. Souto Blanco, Mª X.
(1998): La represión franquista en la provincia de Lugo (1936-1940), Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro; igualmente, Fernández Prieto, L (1993): «Represión franquista y desarticulación social en
Galicia: La destrucción de la organización societaria campesina, 1936-1942», Historia Social, 15, 49-
63.
8
Cf. Devoto, F. (1997): «As migracións internacionais e a cuestión da escala», Estudios Migratorios, 3,
9-34. As monografías rexionais sobre os diversos exilios españois inzaron nos últimos anos, sendo
unha nómina abondo extensa como para excusar a súa citación. Vid. por exemplo Girona, A. e
Mancebo, F., eds. (1995): El exilio valenciano en América: obra y memoria, València, Universitat de
València; ou o, na nosa opinión, moi notábel estudio de Soldevilla Oria, C. (1998): La Cantabria del
exilio: una emigración olvidada, Santander, Univ. de Cantabria.
19
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
9
Vid. Rivadulla, D., Navarro, J. R. e Berruezo, Mª T. (1992): El exilio español en América en el siglo
XIX, Madrid, Fundación Mapfre; para o caso hispano-francés, González Calleja, E., (1997), «La
frontera como protagonista histórico. Observaciones sobre la emigración y la resistencia políticas en la
primera etapa de la Restauración (1875-1900)», Exils et Migrations Ibériques au XXe siècle, 3/4, 14-
36. Unha síntese en Soldevilla Oria, C. (2001): El exilio español (1808-1975), Madrid, Arco, 17-37.
10
Velaí os nomes de Waldo Álvarez Insua, Curros Enríquez, Cisneros Luces, Barreiro de Vázquez
Varela, Conde Salgado, Castro López, Cao Luaces, Manuel Barros e tantos outros.
20
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
11
Vid. a descrición de Zubillaga, C. (1999): «Controversia ideológica y crisis de representatividad en el
asociacionismo inmigrante gallego en Uruguay, 1916-1918», Anuario del Centro de Estudios Gallegos,
Montevideo, Universidad de la República, 173-205.
12
Duarte, A. (1998): La República del emigrante. La cultura política de los españoles en Argentina,
1875-1910, Lleida, Milenio.
21
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
13
Como se pode apreciar nas memorias de Juan Aguiño, mariñeiro de O Grove que xunta varios
compañeiros se evadiu en barco dende Viveiro ata a Bretaña en agosto de 1937, non sempre se
trataba tanto de opórense activamente ó Novo Estado franquista ou ós principios político-ideolóxicos
nel imperantes, malia tampouco non simpatizaren con el, como de evitaren seren incluídos nunha
mobilización xeral no exército, fose este cal fose, e veren requisado o seu barco para a Armada
franquista. Vid. De Luis Martín, F. e Arias González, J. (2000): De O Grove a Cuba (1937-1964).
Memorias de Juan Aguiño: pescador y exiliado, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro. Con todo, a
interpretación do motivo derradeiro da fuxida destes mariñeiros é discutíbel: Aguiño recoñece no seu
texto non simpatizar co réxime franquista, malia a seguir admitir non ter problemas e non militar na
oposición, e así mesmo afastarse do comunismo —o que podía ser motivado pola súas negativas
experiencias vitais posteriores na Cuba castrista. Os editores apontan (25-26) que o medo á
mobilización da súa quinta no exército franquista, e ó requisamento do seu barco, actuase de
detonante da vontade de fuxir. Pola súa banda, o fuxido Antón Alonso Ríos encontrouse na Serra do
Penedo a un mozo galego que fuxira a Portugal ó ser chamada a súa quinta a filas, e vivía nunha
aldea como traballador no campo. Cf. Alonso Ríos, A. (1978): O siñor Afranio. Ou como me rispei das
gadoupas da morte (memorias dun fuxido), Vigo, Castrelos, p. 190.
22
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
como ben sinala Dreyfus-Armand.14 Os exiliados poden, iso si, construír un proxecto
de mobilidade afeito ás circunstancias despois da saída. Pero mesmo neste caso,
será un proxecto que podemos definir de abrupto. Non por iso van ser menos
exiliados, independentemente de que moitos exiliados prefiran, nos países de
destino, non acollérense a estatutos xurídicos de refuxiado político, senón fundírense
no conxunto dos inmigrantes económicos e procuraren unha inserción laboral
satisfactoria na sociedade receptora. De ter que acollerse á categoría de refuxiado
político, daquela as oportunidades de mobilidade e inserción sociolaboral do exiliado
serán moito máis dependentes das políticas públicas dos Estados receptores, e en
concreto da súa disposición a admitiren a entrada de refuxiados e mais a
outorgárenlles ese status. Aí entran en xogo consideracións diplomáticas —as
relacións entre o Estado receptor e o Estado de orixe dos exiliados (o réxime
franquista, neste caso)—, pero tamén as dinámicas de funcionamento da
administración, consular e ministerial, dos países de acollida. Estas últimas podían
permitir ós exiliados, como de feito aconteceu nalgúns casos atopar fendas polas que
conseguir un permiso de residencia, a pesares das disposicións oficiais, gracias á
mobilización de apoios de persoas influentes, práctica de subornos, e un longo
etcétera que entra naquela coñecida dicotomía que MacDonald categorizara como
“funcións manifestas da burocracia" fronte a “latexantes funcións das redes
informais”15.
A maiores diso, adóitase sinalar que o exiliado tende a amosar un compromiso
político activo e continuado, dirixido cara ó país de orixe. Porén, este trazo da súa
axencia social tamén podía ser típico dos expatriados, ou sinxelamente de moitos
emigrantes económicos que se socializaban politicamente e desenvolvían unha
actitude comprometida na emigración, tanto no contacto coa sociedade receptora
como coa colectividade de connaturais emigrados, como ben amosa o caso galego
14
Dreyfus-Armand, G. (2000): El exilio de los republicanos españoles en Francia. De la Guerra Civil a
la muerte de Franco, Barcelona, Crítica, p. 13.
15
Vid. por exemplo a análise da política inmigratoria arxentina que fai Biernat, C. (1999), «Migrantes,
refugiados y fugitivos: las ambiguas políticas migratorias del primer peronismo (1946-1955)», Exils et
Migrations Ibériques au XXe siècle, 7, 95-119; igualmente, Quijada Mauriño, M. (1989), «Política
inmigratoria del primer peronismo. Las negociaciones con España», Revista Europea de Estudios
Latinoamericanos y del Caribe, 47, 43-64, e MacDonald, J. S. (1970), «Italian Migration to Australia.
Manifest Functions of Bureaucracy versus Latent Functions of Informal Networks», Journal of Social
History, 3:3, 249-75.
23
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
16
Neste senso, non cremos que a fronteira sexa tan estricta: os prófugos emigrados na América eran
os primeiros interesados, por exemplo, en que a República triunfase na España no 1931, pois a
posíbel Lei de Amnistía que esta promulgaría lles permitiría voltar con liberdade.
17
Teno amosado así M. Kenny para o caso dos republicanos españois exilados en Mexico: vid. Kenny,
M. (1962): «Twentieth-Century Spanish Expatriates in Mexico: an Urban Sub-Culture», Anthropological
Quarterly, 35, 169-80; vid. tamén Schwarzstein, D. (2001): Entre Franco y Perón. Memoria e identidad
del exilio republicano español en la Argentina, Barcelona, Crítica, 197-219.
24
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
18
Vid. Groppo, B. (1999): «La notion de réfugié au XXe Siècle», Exils et Migrations Ibériques au XXe
siècle, 7 165-78.
19
Vid. un achegamento a esta etapa, aínda orfa de estudios monográficos, en Mª T. García
Domínguez, «A emigración galega cara a América durante a segunda metade do século XX», en
Cagiao Vila, P. (comp.) (1999): Galegos en América e americanos en Galicia, Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia, 61-93.
20
Vid. Temime, E. (1994): «Émigration "politique" et émigration "économique"», en VV.AA.,
L'émigration politique en Europe aux XIXe et XXe siècles, Roma, École Française de Rome, 57-72.
25
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
perseguidos polo caciquismo rural, aterrorizados pola Igrexa”21. Así e todo, pódense
establecer algunhas matizacións e tipoloxías, con propósitos analíticos.
En primeiro lugar, poderiamos disterar as emigracións formalmente legais e en
teoría non políticas, pero que obedecían claramente a movementos de
reagrupamento familiar provocados polo exilio dalgún(s) dos membros do grupo
doméstico, materializados cando a saída foi posíbel legalmente, os parentes podían
ser reclamados e as autoridades franquistas non impediron a súa realización.
En segundo lugar, o que poderiamos denominar descontente esluído, difuso,
coa situación sociopolítica imperante, mais que non sempre se había traducir nun
posicionamento consciente e comprometido de oposición frontal ó réxime existente;
ou que ás veces tiña un alcance meramente local, expresándose por exemplo no
malestar fronte á miseria dos campesiños, os racionamentos e as requisas de gando
e productos agrícolas das Xuntas de Abastos, ou o mal recordo dun cacique local.
Todo iso non empecía a máis dun emigrante socializado no primeiro franquismo
confesar que, en parte por falla de información, non estaba desconforme co réxime e
con Franco.22
En terceiro lugar, falariamos da situación de oposición consciente, ás veces
activa na medida das posibilidades existentes —que podía ir dende as xuntanzas
esporádicas nun muíño con outros veciños para escoitaren a Radio Pirenaica ou a
BBC, o que xa era considerado acto de conspiración polo réxime franquista, ata a
colaboración eventual coa guerrilla ou as forzas organizadas da oposición, a lectura e
distribución de órganos de prensa clandestinos, etc.—, incentivada pola socialización
nun medio social ou familiar antifranquista e/ou pola experiencia da represión directa
ou indirectamente (na persoa dalgún familiar, de coñecidos e amigos achegados, por
exemplo). Esa represión seguía a manifestarse en formas menos violentas dende
comezos da década dos corenta. Pero tamén impuñan unha serie de limitacións ás
oportunidades individuais en España: restriccións e falla de igualdade de
oportunidades no mercado de traballo por causa dos antecedentes políticos ou
21
Vid L. Soto Fernández, L. (1983): Castelao, a UPG e outras memorias, Vigo, Eds. Xerais, p. 237.
22
Vid. por exemplo Varela, L. (1996): De Galicia a Buenos Aires. —Así es el cuento— Recuerdos desde
el Bar La Cancha, Bos Aires, Volpe Ed.. Ou, envolto en mestas brétemas de saudade e morriña, o
poemario do emigrante residente en Mar del Plata Calvo Bustelo, G. (1988?), Emigrantes, Bos Aires, s.
ed., s.d..
26
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Para mí, después de estar en la cárcel, España representó una prisión mayor:
para trasladarme de un lugar a otro siempre debí pedir permiso, al igual que en el
penal cuando iba de una brigada a otra [...]; quienes nos reprimían se habían
rebelado contra lo ganado en las urnas, contra un gobierno electo por una mayoría y
que ellos aplastaron con la fuerza y luego nos reprimieron dejando en muchos de
nosotros secuelas psicológicas que después hoy aún, de tantos años, seguimos
padeciendo. Durante muchos años desperté asustado y empapado en sudor; cuando
iba a algún restaurante guardaba, sin darme cuenta, el azúcar o el pan en mis
bolsillos y mi miedo a la gente uniformada me hacía pasar malos ratos hasta en
momentos de diversión, pues hasta los acomodadores de cine o los porteros de hotel
me causaban pánico.24
23
Cf de Valenzuela, R. (1997): Era tempo de apandar, Vigo, A Nosa Terra, 128-36 e ss.
24
Díaz Rubianes, R. (s.d. [2001]): Memorias, pensamientos y versos, s.l. [Mexico], s. ed., p. 61.
27
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
asinou o título, e non puido exercer a súa profesión por causa dos seus antecedentes
políticos. Por esa razón decidiu emigrar a Montevideo, onde tiña algúns coñecidos
lonxanos.25
A diferencia a respecto de 1936-39 estaría, porén, no feito de, mesmo
nestes casos, os exiliados disporen no intre da marcha dunha certa marxe de
elección, por moi restrinxida e limitada que fose. E así mesmo porque, neste caso, a
posibilidade de emigrar adoitaba ter como precondición a dispoñibilidade de certos
recursos e de información, a través das redes relacionais e de parentela nas que os
individuos se inserían. Con todo, non sempre podían voltar. Aínda que as dificultades
adoitaron diminuír ó longo dos anos cincuenta, o propio Diz Rubianes case houbo
enfrontarse a un xuízo por ter saído ilegalmente do país ó seu primeiro retorno a
Galicia —do que se salvou gracias á procura dunha recomendación. O socialista da
Pobra do Caramiñal Pastor Núñez Cariño (1911-2000), fuxido a través de Portugal,
logo exiliado nos campos de Túnez, país onde ficou a traballar na industria
conserveira, voltou no 1958 e tivo que marchar de novo ó pouco tempo, polo temor
ás denuncias dun veciño. E o cenetista compostelán Celestino García, exiliado en
Chile, encontrouse con tal grao de ameazas ó seu retorno nos comezos dos
cincuenta que se viu obrigado a saír de novo.26 A casuística individual semella é moi
variada, e depende do capital relacional co que os exiliados retornados podían
mobilizar no seu favor, tanto para conquerir os papeis precisos para marchar (fose
nos consulados americanos, fose perante as autoridades franquistas), como para
vivir sen seren importunados ó voltaren.27
Igualmente, iso non excluirá o feito de que ó longo dos anos corenta, como
nas décadas posteriores, houbese casos de exilio provocados pola ameaza inminente
de represión directa e inmediata por parte do réxime franquista, por mor de
actividades político-sindicais descubertas, delacións, continuidade das sospeitas e da
25
Díaz Fernández, X. (1991): Desde la diáspora, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
26
Villaverde, E. (1995): Heroes e mártires. A Segunda República e a Guerra Civil no Barbanza,
Santiago de Compostela: Tórculo, 100-110. Os datos prosopográficos manexados neste relatorio, de
non se citar fonte de procedencia, tíranse do Diccionario biobliográfico do exilio galego. Unha primeira
achega, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2001.
27
Por exemplo, Isabel Ríos Lazcano (Testimonio, 234-57), malia os antecedentes penais e acharse en
liberdade vixiada, conseguiu os papeis precisos para partir gracias ó capital relacional que puido
mobilizar a través de familiares e do seu propio pai, o que lle permitiu poder embarcar como
28
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
emigrante, despois dunha súa irmá emigrada en Bos Aires lle remitir o diñeiro para a pasaxe e os
papeis precisos por parte arxentina, en xullo de 1947.
29
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
28
Pódense ver os informes da Policía Fiscal e da Guarda de Fronteiras portuguesa sobre detencións de
barcos de pesca tripulados por refuxiados galegos (por exemplo, o 22 de agosto de 1936 na Viana do
Castelo, e o 15 de setembro na Vila Praia de Áncora), en Arquivo Nacional da Torre do Tombo
(Lisboa), Arquivo Oliveira Salazar (AOS), CO/NE-9A, pasta 1, Informaçôes dos comandos das unidades
da Guarda Fiscal (1935-1937).
30
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
29
Cf. García Durán, J. (2001): Pola liberdade. A loita antifranquista de Luís Costa, ed. de D. Pereira,
Vigo, A Nosa Terra, p. 24; Pereira, D. (2002): «Da represión á resistencia: A Coruña 1936-1939», Guía
dos Libros Novos, 39 , 7-8.
30
Pereira, D.,: «Os libertários galaicos na resisténcia antifranquista: Asturias 1936-37», en O 36 na
Galiza, 69-71; Alvarez, S. (1989): Las milicias populares gallegas. Un símbolo de la Galicia
antifranquista, Sada, Eds. do Castro, 1989, 101-07.
31
A xulgar polos informes da Garda de Fronteiras e da PVDE (AOS/CO/NE-9A, pasta 1 e AOS/
Ministerio do Interior, Gabinete do Ministro, Maço 481), as zonas de vixilancia e tráfego máis intenso
de refuxiados foron a área que vai de Melgaço a Castro Leboreiro e mais a fronteira na zona situada
entre Vilarelho da Raia e Moimenta.
32
Cf., por exemplo, a odisea de Ramón Martínez López, pasado a Monçâo por un partidario dos
sublevados natural de Salvaterra de Miño no seu coche, gracias á mediación do avogado Valentín Paz
Andrade. Vid. Calvo, T. (1998): Valentín Paz-Andrade, a memoria do século, Sada-A Coruña, Ediciós
do Castro, 123-24.
31
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
galegos residentes en Portugal, nos contactos propiamente políticos dos exiliados con
opositores antisalazaristas (dende republicanos da Aliança Democrâtica Portuguesa
ata os comunistas, os mellor organizados)33, na presencia de mestas redes de
contrabandistas e colaboradores a ambos os dous lados da raia —do mesmo xeito
que se formaron grupos de guerrilleiros arraianos—,34 ou na existencia na banda
portuguesa da fronteira de persoas dedicadas a fornecer papeis e agachadoiro ós
refuxiados en troco de diñeiro.
Todas estas redes adoitaban cruzarse e seren usadas alternativa ou
complementariamente por cada refuxiado na medida das súas posibilidades. Amósao
así, sen máis, a andaina de Antón Alonso Ríos, entrado pola zona da Serra da
Peneda como fuxido en Portugal en xullo de 1938, agachado sucesivamente por
pastores que mediaban cun comerciante de Melgaço que tiraba proveito da evasión
de refuxiados, por coñecidos del en Arcos de Valdevez, por un comerciante de café
republicano antisalazarista no Porto, e por un vello amigo seu de Tomiño emigrado
en Lisboa. Finalmente, e despois de desbaratarse o plano de embarcar cara a Francia
como polisón nun barco mercante, puido arranxar a obtención de papeis nos
consulados arxentino e francés e embarcar a Casablanca, e de alí a Bos Aires, gracias
a ter recibido dun amigo silledao da Arxentina documentos que lle permitiron
suplantar a personalidade dun seu curmán morto no país austral.35 Alonso Ríos non
debeu ser o único que recorreu a esta estrataxema. O director da PVDE informaba en
outubro de 1937 ó xefe do gabinete do Ministro luso do Interior que
33
Por exemplo, son os seus camaradas do PCP os que conseguen a evasión cara a Bordeos a bordo
dun cargueiro noruegués do membro do PCE Xosé Fernández Vázquez, O Noé ou Sotomayor (1904-
1986), fuxido dende o Barbanza a Portugal a pé con tres compañeiros. Na posguerra, semellan ser os
comunistas os que seguen a estar mellor organizados nas estratexias de evasión vía Portugal,
contando con enlaces que serven de contacto cos grupos antisalazaristas, tal o Simón Fernández que
no 1942 coordenaba a axuda ós fuxidos cos comunistas portugueses. Cf. X. Pérez Besada: «Unha vida
para a revolución», en Soutomaior, J. (1999): Eu roubei o Santa María, Vigo, Galaxia, 7-17, e
Martínez, J. L. (1999): Queridos gallegos, Montevideo, Doble Clic, p. 91.
34
Vid. a este respeito os traballos de Godinho, P. (1993): «O grupo do Juan e a importância da rede
social», A Trabe de Ouro, 16, 571-83 e idem (1995): «O contrabando como estratégia integrada nas
aldeias da raia trasmontana», A Trabe de Ouro, 22, 43-56; igualmente, Fernandes Alves, J. (1987): O
Barroso e a Guerra Civil de Espanha, Montealegre, Câmara Municipal, e C. Reigosa (1996): «Maquis
na raia galaico-portuguesa», A Trabe de Ouro, 16, 611-23. Para este derradeiro autor, o meirande
grao de connivencia entre contrabandistas e fuxidos galegos (e españois) deuse na zona de
Montealegre/Chaves, así como nos montes da raia lindantes cos concellos de A Mezquita e A Gudiña.
Serían sobre todo fuxidos ourensáns das serras do Xurés, San Mamede, Corzos e O Eixo, «homes en
xeral orixinarios dos arredores do Limia, Trives, O Bolo, Verín e a ampla bisbarra de Valdeorras» (p.
615).
32
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
35
Alonso Ríos: O siñor Afranio...., op. cit., 187-99.
36
Carta do Director da PVDE ó Chefe do Gabinete do Ministro do Interior, Lisboa, 4.10.1937
(AOS/Ministerio do Interior, Gabinete do Ministro, Maço 486). Para un tratamento polo miúdo da
persecución ós refuxiados galegos en Portugal pola Policía salazarista, vid. Grandío Seoane. E. (2001):
«A raia que deixou de selo. A fronteira galego-portuguesa en xullo de 1936», en Balboa, X., e Pernas
Oroza, H. (comps.): Entre nós. Estudios de arte, xeografía e historia en homenaxe ó profesor Xosé
Manuel Pose Antelo, Santiago de Compostela, USC, 999-1022.
37
O papel dos cuáqueros como organización de axuda ós refuxiados españois no Sur de Francia logo
de 1945, así como escolmadores de man de obra cualificada entre os refuxiados españois en Francia,
con destino a América, é igualmente subliñado por Dreyfus-Armand: El exilio..., op. cit., 180-82, e
Schwarzstein, Entre Franco y Perón...., op. cit., 38.
38
De feito, Velo Mosquera, igual que Mariano Otero Castelao, beneficiáronse da axuda en Lisboa
dunha organización cuáquera e mais da cobertura dun amigo celanovés da infancia que emigrara a
este país e tiña un bar. Pola súa banda, Rogelio Pereiras andou varias semanas agachado no lado
portugués da raia, traballando en casas campesiñas, pero púidose aproveitar da relativa falla de celo
da policía portuguesa, polo que, axudado por un doutor antisalazarista, conqueriu chegar a Lisboa,
onde aquel o puxera en contacto cunha rede que axudaba ós evadidos da España franquista. Cf.
Piñeiro, A. (2000): Pepe Velo. Pensador, soñador e mestre revolucionario, Vigo, Edicións Xerais, 62-
66, e Martínez, J.L. (1999): Queridos gallegos....., op. cit., 174-76.
33
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
39
O periódico Nueva Galicia reproduce varias entrevistas con soldados que se pasaran do bando
franquista ó leal: vid. Nueva Galicia, I:2, 23.5.1937, p. 7; I:4, 6.6.1937, p. 2; I:5, 13.6.1937, p. 2; I:7,
27.6.1937, p. 2; I:9, 11.7.1937, p. 2; I:11, 1.8.1937, p. 2; I:16, 8.9.1937, p.2, etcétera, varios dos
cales aparecerán máis tarde nos campos de Francia. Vid. tamén a experiencia de Ramón de
Valenzuela no seu Non agardei por ninguén [1957], Madrid, Akal, 1976.
40
V. Martínez-Mas, «La quinta provincia», Nueva Galicia, I:4, 6.6.1937, p. 7.
41
Sobre as migracións dos segadores a Castela, vid. un achegamento en Fernández Santiago, M. X.
«Da Terra Chá a Castela. As migracións estacionais dos segadores galegos no século XX», Estudios
Migratorios, 1, 170-203.
34
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
recrutados por Santiago Álvarez nas vilas dos arredores de Madrid— nas Milicias
Gallegas, integradas ó pouco tempo de entraren en combate no Exército Popular da
República.42 Segundo o testemuño contemporáneo de Suárez Picallo, en agosto de
1936 habería uns mil milicianos galegos nesa unidade, e ó mes seguinte o seu
número ascendería a 1.200.43 Igualmente, había numerosos galegos esparexidos en
diversas unidades militares, así como os había en abundancia destinados en corpos
como a Garda de Asalto (uns 400, segundo o testemuño de Suárez Picallo en
decembro de 1936), ou a mariñeiría de guerra fondeada en portos republicanos,
coma Cartagena —onde chegou a existir un Lar Gallego durante o conflicto, amais da
forza da Agrupación de Gallegos Libertarios entre eses mariñeiros.44 Na fronte de
Aragón, afirmaba o deputado sadense no decembro de 1936, habería galegos «en
todas partes»45. Tamén foron outro exemplo paradigmático os mariñeiros que
traballaban en pesqueiros ou na mariña mercante, que estaban fóra de Galicia ó
estalar a sublevación e permaneceron leais á República. Igualmente, entrarían neste
apartado os galegos que estaban a cumprir o seu servicio militar no exército
republicano e ós que a sublevación colleu en destinos situados en zona leal.
Unha categoría ulterior dentro deste apartado estaría constituída polos
galegos residentes fóra de Galicia como emigrantes permanentes xa con
anterioridade a xullo de 1936, esparexidos por diferentes zonas de España.
Nomeadamente, os puntos de meirande concentración de inmigración económica
galega eran Madrid (por exemplo, boa parte dos panadeiros e carniceiros da capital
española, orixinarios de zonas coma Monterroso ou Castroverde), o País Vasco
(nomeadamente, as zonas industriais e mineiras do mesmo, así como os pescadores
42
No periódico Nueva Galicia pódense ver algunha entrevista con segadores ourensáns e lugueses ós
que a sublevación surprendeu en Castela, e que se incorporaron ás forzas republicanas: vid., por
exemplo, Nueva Galicia, I:2, 23.5.1937, p. 2; J. Gómez Gayoso, «Segadores», Nueva Galicia, I:6,
20.6.1937, p.1.
43
Carta de Ramón Suárez Picallo a E. Blanco Amor, Madrid, 17.8.1936 (Biblioteca da Deputación
Provincial de Ourense, Fondo Blanco Amor [BDPO-FBA]). Cf. igualmente, González López, E. (1990):
Memorias de un diputado republicano en la Guerra Civil española, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, e
Álvarez, S.: Las milicias......, op. cit.
44
Vid. por exemplo a reportaxe de J. Carracedo, «En el frente Sur. Galicia en los mares. "¿Cando
entraremos aló?», Nueva Galicia, I:3, 30.5.1937, p. 7; no setembro de 1937, só na estación de
submarinos de Cartaxena se rexistran 92 doantes para Nueva Galicia; do destructor Lepanto
contribúen 35 tripulantes galegos á mesma subscrición; e dos cruceiros Méndez Núñez e Cervantes,
un total de 43 e 28 respectivamente (Nueva Galicia, I:19, 26.9.1937, p. 2; I:20, 3.10.1937, p. 2; I:
24, 31.10.1937, p. 2).
35
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
45
Carta de Ramón Suárez Picallo a E. Blanco Amor, Barcelona, 25.12.1936 (BDPO-FBA).
46
Cf. a invocación de Castelao á contribución dos galegos en diversas frontes da España republicana
en Sempre en Galiza, libro I, XVIII, en Castelao. Obras, Vol. 2, Vigo, Galaxia, 2000, p. 135.
36
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
aconteceu cos barcos fretados en boa parte con fondos dos emigrantes galegos: por
exemplo os embarcados no Ipanema en xuño de 1939.47 México aceptou uns 7.500
refuxiados en 1939-40, e un total de 20.000 incluíndo anos posteriores, malia as
cifras variaren moito segundo as diversas estimacións.48 Deles, e sobre unha mostra
que inclúe os 4.660 refuxiados arribados entre xuño e xullo de 1939 nos barcos
Ipanema, Sinaia e Mexique, Dolores Pla atopa que un 3,2% (147) eran galegos, con
predominio dos coruñeses (2%), ourensáns (0,9%), pontevedreses (0,8%) e
lugueses (0,5%). O número total dos exiliados galegos en México é, coma o dos
españois, difícil de establecer: a estimación coetánea de J. Barreiro Barciela cifrábaos
en algo máis de 300 na altura de xullo de 1941, e deles temos identificado con nome
e apelidos un mínimo de 211.49 O Santo Domingo do dictador Rafael Leónidas Trujillo
aceptou —como é sabido, non por simpatías políticas cara á República española,
senón como parte dun ambicioso proxecto de colonización interior e branqueamento
da raza— 3.100 refuxiados españois, dos que polo menos 23 (0,76%) eran galegos.
Chile entre 2.200 e 2.500, dos que como mínimo 45 (1,8-2%) eran galaicos. E
Arxentina, uns 2.500, dos que polo menos 138 (5,52%) eran galegos.50
Cómpre ter en conta que a marxe de erro por defecto das porcentaxes de
participación de exiliados galegos é considerábel. A causa é a alta proporción (máis
47
O galeguista Elixio Rodríguez reflicte nas súas memorias o seu encontro en París, sen papeis e
desesperado, cos enviados do FPAG a Francia para elaborar a lista de pasaxeiros entre os galegos
refuxiados. Arelando ter un posto na lista, nun comezo os delegados déronlle unha seca negativa, ata
comprobaren, logo de verificar o seu nome, que era o primeiro no listado elaborado en Nova York, por
ser o secretario xeral da Solidaridade Galega Antifeixista constituída en Barcelona en 1938 e por gozar
do aval de Castelao e Luís Soto. Así e todo, ó se presentar uns días despois diante do cónsul de
México, ó que acompañaban dous membros do PCE, viu o seu nome riscado da lista por ser
considerado "casadista" cun pretexto, de xeito que así podería embarcar no seu lugar un militante
comunista. Elixio Rodríguez tivo daquela que apelar á influencia do celanovense Antonio Cardero, ex-
gobernador civil republicano de Córdoba tamén embarcado no Ipanema, para arranxar o asunto. De
feito, uns cen refuxiados concentrados no Hotel de Emigrantes de Bordeos para partiren no Ipanema
tiveron que ficar en Francia, ó se superar o cupo de pasaxeiros, o que causou grande desacougo entre
os que non puideron embarcar, moitos dos cales foron despois a Chile no Winnipeg. Cf. Rodríguez, E.
(1994): Matádeo mañá, Vigo, Eds. Xerais, p. 277 e 283-84, e Valenzuela, R.: Era tempo..., op. cit., 96-
97.
48
Vid. Lida, C. E. (1997): Inmigración y exilio. Reflexiones sobre el caso español, Mexico, Siglo XXI/El
Colegio de Mexico, 56-57.
49
Vid. Pla Brugat, D. (1994): «Características del exilio en México en 1939», en C. E. Lida (comp.),
Una inmigración privilegiada. Comerciantes, empresarios y profesionales españoles en México en los
siglos XIX y XX, Madrid, Alianza, 218-31. A avaliación dos máis de 300 refuxiados galegos en México
en Barreiro [Barciela], J. (1941): «La unidad factor principal para la Reconquista de España y para la
Liberación de Galicia», Boletín Galego de Información, Nª extraordinario, xullo 1941, p. 6.
37
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
do 70%) do total coñecido de exiliados galegos ata o de agora, dos que sabemos
con certeza que estaban internados en campos de concentración franceses, gracias
ás listaxes publicadas contemporaneamente no periódico galaico-porteño Galicia da
Federación de Sociedades Gallegas (FSG) ou reproducidas no seu día por Santiago
Álvarez, mais dos que o destino posterior nos é aínda descoñecido. Pois non todos
foron a América. Aqueles que non voltaron a España ou a Galicia, e que non
puideron ser evacuados, tiveron que sobrevivir baixo a ocupación alemana, á parte
dos enrolados na Lexión Estranxeira ou en diversos corpos armados, ou baixo o
réxime colaboracionista da Francia de Vichy nas condicións sinaladas para o resto
dos españois: ingreso en compañías de traballadores estranxeiros, en zona ocupada
ou libre; traballo fóra dos campos en diversas ocupacións, conseguindo varios casar
con mulleres francesas, atopar un traballo estábel ou aforrar abondo para
embarcaren como pasaxeiros cara a outros destinos;51 ou colaboración coa
Resistencia francesa. Algúns tamén foron parar ós campos de internamento de Túnez
e da Alxeria francesa, coma outros combatentes republicanos españois. Os menos
afortunados fixeron parte dos arredor de 10.000 republicanos españois deportados
ós campos de concentración nazis, en especial ó de Mauthausen, onde finaron polo
menos 5.000. Entre eles había como mínimo uns 110 galegos (2,2%).52 Outros,
coma o comunista da Pobra do Caramiñal José Fernández Vázquez “O Noé”, foron
deportados a campos de exterminio, logo de seren apreixados pola Gestapo como
colaboradores dos maquis.
Despois da liberación de Francia polas tropas aliadas, unha boa parte deses
exiliados reemigrou cara a Latinoamérica. Outros, sen podermos establecer
porcentaxes fiábeis polo de agora, reintegráronse ás actividades guerrilleiras no
interior de España e Galicia, seguindo diversos destinos vitais. Outros máis ficaron en
diversos puntos da Francia, preferentemente, coma a maioría dos españois, nos
50
As cifras totais están tiradas de Dreyfus-Armand: El exilio..., op. cit., 79, e Schwarzstein, D.: Entre
Franco y Perón...., op. cit., 83-84. As de galegos están tiradas do Dicionario biobibliográfico..., op. cit.
51
R. de Valenzuela en Era tempo..., op. cit. (p. 97 e 114) narra como varios dos seus compañeiros
galegos de exilio foron establecéndose en Francia: un de Rianxo namorárase dunha negociante de
sedas, e posteriormente viaxou a Nova York en primeira clase; outro meteuse de xardiñeiro; outro
máis quedou como campesiño nunha granxa en Bidart (Iparralde); outro máis, ourensán, púxose a
traballar cun afiador de Nogueira de Ramuín casado cunha francesa dende había tempo...
52
Dreyfus-Armand: El exilio....., op. cit., 103-77; L. Vázquez Fernández, «Máis de 100 galegos foron
morrer a Mauthausen (Austria)», Grial, 75 (1982), 107-14.
38
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
departamentos da metade Sur do país; pero tamén en París e noutras zonas. Outros,
en fin, tal vez os menos significados en actividades políticas, voltaron a Galicia ou a
España, ó longo da segunda metade dos anos corenta e nos anos cincuenta. Unha
pequena porcentaxe, que incluía sobre todo militantes e cadros militares afiliados ó
PCE, tiveron como destino final do seu exilio a URSS.53 A eses exiliados comunistas,
dos que algúns tamén chegaran con posterioridade, uníronse dous colectivos máis: o
dos mariñeiros destinados en barcos fondeados na Unión Soviétiva, coma o Cabo San
Agustín, parte da tripulación do cal era galega, e dos que non poucos acabaron en
Gulags estalinistas; e mais unha pequena porcentaxe de nenos da guerra de orixe
galega.
Cómpre incluírmos tamén outras dúas categorías de exiliados posteriores a
1939:
4. O fuxido ou guerrilleiro da posguerra, identificábel en boa medida co que
Nicolás Sánchez-Albornoz ten denominado o "segundo exilio"54. Inclúense aquí
aqueles exiliados que se evadiran do cárcere ou se converteron en fuxidos despois
de abril de 1939, para escapar de denuncias ou persecucións, e posteriormente
conqueriron embarcar cara a América (directamente ou vía Portugal) ou cara a
Francia ou pasar por terra ata cruzar os Pireneos.55 E, así mesmo, aqueles que se
incorporaran á loita guerrilleira, incluíndo os militantes chegados adoito dende
Francia para incorporárense ás agrupacións guerrilleiras a partires de 1944 e que
entraron e saíron de Galicia máis dunha vez. Varios destes guerrilleiros acabaron
refuxiándose, nomeadamente, en Francia. Pero tamén, en menor medida, nalgúns
países americanos dende fins da década, cadrando coa diminución da actividade do
maquis antifranquista.
5. O legalmente emigrante a partires de marzo de 1946, pero que, ou ben se
insería nun proceso de reagrupamento familiar con exiliados das fornadas anteriores
53
Amais dos casos máis coñecidos, coma o paradigmático de Enrique Líster, podemos citar outros:
por exemplo, o albanel lugués Valentín Fernández González (1912-?), militante comunista dende
1936, comandante da Brigada 100 da 11ª división durante a Guerra Civil, despois obreiro cualificado
en varias zonas da URSS e torneiro en Moscova, amais de voluntario no Exército Vermello durante a II
Guerra Mundial.
54
Sánchez Albornoz, N. (1991) «Los dos exilios», en Cincuenta años de exilio español en Puerto Rico
y el Caribe, 1939-1989, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, 163-68.
39
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
55
Por exemplo, Benigno Rey Belbís, mariñeiro de Bergondo que foi enlace da guerrilla antifranquista
en Ferrolterra, ata que, axexado pola policía e logo de sufrir varias detencións, agachouse no 1949,
fuxindo no 1950 a pé ata Francia.
56
A título de hipótese, poderiamos sinalar tamén que os refuxiados galegos, a diferencia do conxunto
dos españois, presentan unha menor tendencia a viaxaren acompañados do grupo familiar. A razón
sería ben sinxela: moitos deles foran fuxidos en orixe, ou se atopaban fóra de Galicia en 1936 por
razóns laborais transitorias, polo que a maioría (mariñeiros, segadores, etc.) deixara as súas familias
en Galicia.
57
Caso, por exemplo, de Isabel Ríos Lazcano (1907-1997), militante comunista casada co médico M.
Calvelo López, afusilado en decembro de 1936. Logo de pasar sete anos nos cárceres franquistas, foi
ceibada en marzo de 1943, pero seguiu a sufrir o axexo policial. Volta a Galicia, colaborou
activamente coa guerrilla, pero a intensidade do acoso levouna a emigrar no 1947 cara á Arxentina,
onde se incorporou ó PCE e á FSG. Vid. Ríos, I. (1986): Testimonio de la guerra civil, Sada, Ediciós do
Castro. Tamén sería o caso do dezao Jesús Iglesias González, traballador nas obras do ferrocarril e
detido en 1936. Pasou catro anos no cárcere, pero as presións continuaron logo de saír do mesmo. No
1947, canso do bouro, emigrou á Arxentina. Ou o de Eladio Marcos Rodríguez, natural de Sober
(1908), mestre progresista represaliado na guerra, ó que lle pecharon a escola que rexentaba no 1948
por causas políticas, razón que motiva a partida coa súa familia para Bos Aires en xaneiro de 1949.
58
Por exemplo, en Del Valle, J. Mª (1967): Las instituciones de la República en el exilio, París, Ruedo
Ibérico.
40
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
día entre os medios republicanos e nos exiliados, polo cal o xentilicio “gallego” se
identificaba con franquista, e máis concretamente cos combatentes franquistas
mobilizados á forza no exército insurxente.59 Doutra banda, nalgúns países de
América Latina tamén se estendeu a identificación apriorística entre galego, neste
caso inmigrante, e franquista, como foi o caso entre os núcleos antifranquistas da
colectividade inmigrante española de Sâo Paulo.60
A procedencia xeográfica dos exiliados republicanos españois, de certo,
reproduce de entrada un mero factor aleatorio. En virtude diso, as zonas que caeron
en mans dos franquistas nos primeiros meses da guerra están claramente
subrepresentadas, fronte á maior abundancia de cataláns, vascos, asturianos,
castelán-manchegos, levantinos e aragoneses.61 Os cómputos do número total de
republicanos españois internados nos campos franceses son moi dispares, e ó longo
de 1939 a súa contía diminuíu, como consecuencia do retorno de moitos refuxiados,
a procura de traballo fóra dos campos ou a reemigración. Segundo G. Dreyfus-
Armand, de 173.000 refuxiados en xuño pasaríase a 53.000 en novembro, e a
30.000 no abril de 1940. Iso quere dicir que os galegos, mesmo supondo que o seu
número está infravalorado —ata o de agora levamos identificados uns 1.320—, non
supuñan máis dun 6% (como máximo) do conxunto de refuxiados republicanos
contra finais de 1939.62
Pero, ademais, naquel esquecemento dos exiliados galaicos tamén incide
outro factor: a relativa invisibilidade do exilio republicano galego, que foi máis
pronunciada sobre todo nos núcleos de asentamento de exiliados que máis atraeron
ata o de agora a atención dos pescudadores, isto é: México e Francia. Esa relativa
invisibilidade é consecuencia da maior escaseza, fronte a exiliados vascos e cataláns,
de axencia colectiva diferencial de moitos inmigrantes galegos, expresa de xeito
manifesto na fundación de asociacións propias, de institucións específicas e
representativas, de cabeceiras de prensa independentes, e de ámbitos e círculos de
59
Vid. varias denuncias dese prexuízo en «Cosas Pasadas: "Gallego si no lo haces"», Nueva Galicia,
I:15, 29.8.1937, p. 2, ou no artigo de protesta atribuíbel a César Alvajar «A cada día su afán. ¡Maldito
gallego!», La Nouvelle Espagne, n. 37, 17.10.1946, p. 4.
60
Martínez Gallego, A. (1995): Espanhóis, Sâo Paulo, Centro de Estudos Migratórios.
61
Cf. os datos sobre un continxente de 2.500 refuxiados españois chegados á Arxentina que ofrece
(baseándose en datos de J. Rubio) Schwarzstein, D.: Entre Franco y Perón..., op. cit., 83-84.
62
Dreyfus-Armand: El exilio..., op. cit., p. 72.
41
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
63
Un informe do Consulado Xeral de España en París, datado no 1948 (reproducido en Soldevilla, La
Cantabria, p. 237) estimaba en 300 os membros activos do BRNG residentes naquela altura en
Francia.
42
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
64
Carta ós galeguistas do interior, 31.3.1946, en Castelao. Obras. Vol. 6. Epistolario, Vigo: Galaxia,
2000, 593-614.
43
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
miliciana, o combate na guerra. Tratouse tamén dun exilio que procurou a vía directa
(Portugal-América, ou mesmo nalgún caso Galicia-América),65 unha fuxida directa
dende a retagarda franquista á terra prometida.
3.2. En parte por esa circunstancia, os exiliados galegos amosan unha menor
tendencia a ficaren na Europa, nomeadamente na Francia. A mostra manexada por
Javier Rubio, obtida a partires do lugar de nacemento dun milleiro de refuxiados
españois residentes nos departamentos de Aveyron, Hérault e Gard dende 1944 é
ben significativa: os galegos están practicamente ausentes, como tamén o estaban
noutros departamentos.66 Pola contra, os galegos mostraron unha moito meirande
predisposición a radicárense na América. Non só como resultado da xenerosa política
de acollida do Goberno Cárdenas e doutros, das evacuacións xestionadas polo SERE
e mais pola JARE, que en efecto deron cun apreciábel número de galegos en México,
Santo Domingo (por un tempo), Cuba e Chile. Se, como ten afirmado Dreyfus-
Armand, Francia era o país de acollida natural dos exiliados políticos españois dende
o século XVIII, por razóns de proximidade xeográfica,67 para os galegos isto non tiña
por que ser así, por varios motivos.
En primeiro lugar, por razóns históricas que redimensionaban as distancias.
Francia podía ficar máis lonxe para un labrego ou mariñeiro galego (ou doutras zonas
da Península) que Bos Aires, A Habana, Montevideo ou Nova York, lugares ós que as
correntes migratorias se dirixiran con preferencia dende o século XIX. As redes
microsociais preexistentes xeradas pola tradición migratoria do país posibilitaron a
moitos exiliados galegos o disporen de coñecidos, familiares ou amigos en diversos
65
No decembro de 1937, de feito, os exilados galegos residentes na Habana xa eran abondos para
constituíren (talvez con outros españois) un Grupo de Exiliados Antifascistas, que pedía ser repatriado
á zona leal ou, se o seu concurso non era xulgado indispensábel, poder entrar en Mexico, para o que
pedían ó Goberno da República que encetase xestións con este país. Algúns exilados chegados
directamente a Cuba, coma o carpinteiro da Pobra do Caramiñal Manuel Hermo Martínez (1883-?),
acharon asilo político en Mexico a través do denominado Comité Técnico de Ayuda a los Republicanos
Españoles (CTARE), dependente do SERE e no que traballará, entre outros, Carlos Velo Cobelas. Vid.
Nueva Galicia, II:35, 16.1.1938, 1-2, e Villaverde, E.: Heroes...., op. cit., 30. Na Habana atopábase
tamén, por exemplo, o mestre e xornalista republicano de Culleredo Jesús Mejuto Vázquez, onde
conseguira embarcar dende A Coruña en setembro de 1936.
66
Rubio, J. (1977): La emigración de la Guerra Civil de 1936-1939: Historia del éxodo que se produce
con el fin de la II República Española, Madrid, Ed. San Martín, vol. I, p. 268; Dreyfus-Armand: El
exilio...., op. cit., 186-91.
67
Dreyfus-Armand: El exilio......, op. cit., 12.
44
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
puntos de América, que polo xeral cadraban coas zonas ás que se dirixiran as cadeas
migratorias das súas respectivas freguesías ou concellos.
Eso posibilitaba unha relativa dispoñibilidade de información e de recursos,
que podían ser fornecidos, nalgúns casos, polos parentes ou conveciños radicados na
América. Como ten sinalado Fernando Devoto, emigrantes e exiliados, malia
disterárense claramente no que fai ás condicións de saída, han percorrer en varios
treitos un itinerario semellante: coñeceren as oportunidades, conquerir auxilio para
acadaren o seu destino por vías legais ou ilegais, con algún tipo de documentación.
Nese punto, tanto un emigrante como un exiliado na Arxentina peronista, por
exemplo, precisaban dispor dunha carta de chamada ou dun contrato de traballo
ficticio conquerido a través dos parentes, antigos conveciños ou amigos residentes
no país.68 Xerardo Díaz Fernández resumía palmariamente no seu diario de a bordo
no 1951, rumo ó Uruguai:
[Os republicanos galegos] teníamos que dar vueltas y más vueltas, tener
quien nos llamara y esperar a que nos dejaran salir y, sobre todo, que nos dejaran
entrar en el país donde deseábamos ir [...] hay que gastar mucho dinero, dar miles
de vueltas, decir mentiras y esperar a que, quizás, si tienes suerte, le digan que sí.69
68
Devoto, F. (1999): «Ideas, políticas y prácticas migratorias argentinas en una perspectiva de largo
plazo (1852-1960)», Exils et Migrations Ibériques au XXe siècle, 7, páxs. 29-60.
69
Díaz Fernández: Desde la diáspora....., op. cit., 20.
70
Vid. ó respecto a propia evocación de Enrique Líster, residente en Cuba entre 1919 e 1928 cabo do
seu pai e dous irmáns, onde traballa de dependente e canteiro e afíliase ó Sindicato de Obras e mais ó
45
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Partido Comunista Cubano no 1927, en Líster, E. (1977): Memorias de un luchador. I. Los primeros
combates, Madrid, G. del Toro Editor, 15-28.
71
Vid. Rodríguez Lago, X. R. (1982): «De Galicia ós Andes. Aproximación ó fenómeno da emigración
galega a Chile», en Cagiao Vila (comp.), Galegos en América, p. 311-35; Contiñas, R (1980): Gallegos
en Venezuela, Caracas: Ed. Logos, p. 109.
46
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
soubo da existencia dese núcleo de conterráneos con experiencia nas artes de pesca.
A seguir, foinos buscar para empregalos nas súas fábricas peruanas. Inaugurouse así
unha cadea migratoria pola feliz conxunción entre exiliados e "pioneiro", enfortecida
dende 1947 con novos aportes chegados de Malpica e Corcubión.72
Os vencellos familiares con América, practicamente omnipresentes en calquera
exiliado galego, e máis se era de orixe labrega e natural dunha bisbarra con tradición
migratoria, podían xogar tamén un papel indirecto: servir de garantía perante as
autoridades consulares ou de inmigración cando estas puñan pexas ós chegados. Por
exemplo, o líder comunista Santiago Álvarez, ó chegar a Cuba reexiliado dende Santo
Domingo no novembro de 1939, fixo valer diante do inspector de Emigración o ter un
tío na provincia de Camagüey (do que ouvira falar na familia) que respondería por el,
o que lle facilitou a entrada. Porén, Álvarez non coñecería persoalmente os seus
parentes na illa ata uns días despois.73
Obviamente, non todos puideron apelar a estes contactos, por falla de
oportunidades, tempo ou puro azar. O exiliado galego que fixo a guerra na zona leal
como combatente republicano, que atravesou os Pireneos e ingresou nos campos de
internamento franceses, que non puido embarcarse cara a América e tivo que pasar
polos corpos de traballadores estranxeiros na Francia (ocupada ou colaboracionista)
ou na Alemaña, ou polas condicións de sobrevivencia controlada na Francia de Vichy;
ou que participou na Resistencia francesa, amosou en xeral unha meirande tendencia
a ficar en Europa, nomeadamente en Francia. Pódese afirmar o mesmo de moitos
dos exiliados dos anos corenta pertencentes ó PCE, á CNT ou á guerrilla
antifranquista, quen puideron achar acubillo nas redes de acollida organizadas por
esas organizacións en solo francés. Con todo, tamén neste derradeiro caso se
rexistran varios exemplos de reemigración posterior cara a Latinoamérica, quizabes
seguindo o trazo dalgunha rede microsocial, ou forzados polas circunstancias
macropolíticas e a maior ou menor tolerancia dos réximes políticos dos países de
acollida cara á presencia e angueiras dos exiliados. Así, un destino relativamente
usual de varios mariñeiros galegos, "nenos da guerra" —fóra dos nenos do Morelia
72
Vid. García Domínguez, Mª T. (1998): «Aproximación ó estudio da emigración galega da "Costa da
Morte" cara a Perú na segunda metade do século XX (1940-1970)», Estudios Migratorios, 5 ,
páxs.177-97.
73
Álvarez, S. (1988): Memorias III, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páxs. 201, 239-41.
47
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que recalaron en México, e entre os que tamén houbo algúns galegos— e militantes
comunistas exiliados na URSS foi Cuba —ademais das varias decenas de españois
que, nos anos sesenta, foron enviados á illa como contribución á construcción do
socialismo naquel país—, igual que o foi de varios fuxidos e guerrilleiros galegos que
nos anos corenta ou primeiros cincuenta se exiliaron en Francia, para despois
reemigraren a América seguindo cadeas migratorias das súas zonas de orixe;74 ou
ben (após 1959) por simpatía ideolóxica coa revolución cubana. Outros deron en ir á
Arxentina, ou a México.
Con todo, as marxes de elección individual, xa de seu limitadas no caso do
exilio, restrinxíanse aínda máis no caso dos exiliados suxeitos a ferreñas disciplinas
partidarias. Isto foi particularmente notábel no caso dos afiliados ó PCE con
responsabilidades organizativas dentro do mesmo, que decidía os destinos dos
exiliados dende Francia nas diversas expedicións. E posteriormente decidía sobre as
misións concretas a dar ós seus militantes. As variacións nos destinos migratorios de
moitos exiliados comunistas dependeron das instruccións recibidas con vistas á
estratexia de loita antifranquista do partido. Iso fixo a algúns pasar, coma o
mariñeiro mugardés Manuel Fernández Soto “Soutiño”, do campo de Bizerta (Túnez)
directamente á URSS, dende alí á Arxentina, e novamente a Galicia no 1945, onde
contribúe á reorganización do PCE e da guerrilla.75 Esta andaina tamén foi
característica dalgúns militantes anarcosindicalistas.76
De todos os xeitos, cómpre non esquecer que as novas oportunidades que se
podían abrir nos novos destinos ou nos destinos intermedios, o azar, as novas redes
74
Por exemplo, o caso de Luis Villar Pérez (1907-?), militante socialista de Cartelle que foi alcalde de
A Merca. Foi preso no cárcere de Celanova, salvándose milagreiramente de ser paseado, fuxiu por
dúas veces a Portugal, co propósito de emigrar á Arxentina, onde moraba o seu sogro, sen conquerir
arranxar os papeis. Finalmente, pasou a Francia, dende onde se embarcou cara á Arxentina, e
rematou no Uruguai, onde tamén tiña parentes e traballou de carpinteiro. Vid. Del Caño, X. M. (1983):
Lembranzas dun home, Santiago de Compostela, Edicións do Cerne, 63-79, e entrevista do autor con
Luis Villar Pérez, Espinoso (Cartelle), 3.9.1989, en Arquivo Historga, USC.
75
Tamén Santiago Álvarez retornou a España no 1945, seguindo ordes do PCE, canda Sebastián
Zapirain, sendo detido e encarcerado. Houbo varios exemplos posteriores, coma Amador Martínez
Fernández Ramón (1914), exiliado na Francia, combatente no maquis francés, guía de pasos
fronteirizos entre Francia e España nos anos cincuenta, e enviado a Galicia para reorganizar o PCE nos
anos sesenta, onde ficou ata 1965.
76
Por exemplo, o mugardés Antonio González Pérez, cenetista exiliado en Francia, quen volta ó
interior coa misión de reorganizar a FAI, sendo detido en xaneiro de 1948 e condenado a 18 anos de
cadea, xunta o naronés Rogelio Leal López. Sobre os libertarios, vid. en xeral o relatorio de D. Pereira
e E. Fernández Fernández neste mesmo volume.
48
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
77
Rodríguez, E: Matádeo mañá..., op. cit., 278-79.
78
Foi o caso, por exemplo, do carpinteiro anarquista boirense Joaquín Sánchez Patiño, fuxido e preso
na Guerra Civil, embarcado ó Uruguai clandestinamente, onde se establece, reclama á súa familia e se
implica no movemento montonero, razón pola que tivo que exilarse de novo ós EE.UU.
49
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
79
Vid. unha descrición en Montenegro, S. (1997): «Republicanos, gallegos y socialistas en la
Argentina: la organización de los Comités de Ayuda a la República durante la guerra civil española»,
en VV.AA., Historia Nova IV, Santiago de Compostela, AGH, 267-80.
80
Núñez Seixas, X. M. (1992): O galeguismo en América, 1879-1936, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro, 301-05.
81
Vid. as memorias de Antón Crestar, reproducidas en Sixirei, C. (1988): A Emigración, Vigo, Galaxia,
183-226; algúns datos tamén en Rodríguez Lago, J. R. (1998): «A comunidade española no Uruguai e
a causa da II República», Estudios Migratorios, 5, 53-90.
82
Cf. cartas de Castelao, José Asensio e Ramón Mosteiro a Diego Martínez Barrio, s. l. (Nova York), s.
d. (ca. abril 1939), e mais a Augusto Barcia, Bibiano F. Ossorio-Tafall e Casares Quiroga, s. l. (Nova
York), s. d. (ca. abril de 1939), en Epistolario, 291-93. O antigo secretario da Xunta Xeral Executiva do
PG en Barcelona durante a guerra, o viveirense Xoán Xosé Pla, laiábase en setembro de 1939 das
desviacións de fondos recadados polos galegos de Nova York e Bos Aires e entregados ó SERE, de
50
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
xeito que «Os de New York [o FPAG] tiñan diñeiro para máis de 1000 pasaxes e non poideron
embarcar máis que uns 200. Ao SERE sobranlle cartos», en beneficio de corruptelas e de beneficiarios
que non serían galegos. Vid. carta de X.X. Pla ó "Irmán presidente do Grupo Galeguista de Bos Aires",
Melun, 2.8.1939, en Fundación Penzol-Fondo Castelao (FP-FC).
83
Por poñer un exemplo, o Centro del Ayuntamiento de Gomesende en Bos Aires recadou cartos en
agosto de 1941 para axudar a Antonio Pereira Álvarez, refuxiado nun campo de concentración da
Francia. Igualmente, a sociedade Pro-Escuela en Bandeira de Bos Aires recadou cartos para pagar a
pasaxe a Chile no Winnipeg dende Francia de Ramón de Valenzuela, quen non tería partido para
continuar a loita. Cf. Galicia, Bos Aires, XIX: 738, 2.8.1941, p. 10, e F. Valenzuela Villaverde, «Limiar»,
en Valenzuela, R.: Era tempo......, op. cit, 11.
84
Durán, J. A. (1982): «La parroquia de acá y de acolá en la Galicia tradicional», en Indianos.
Monografías de Los Cuadernos del Norte, páxs. 63-68.
51
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
85
Schwarzstein, D.: Entre Franco y Perón......, op. cit., 42-43.
86
Cf. Villaverde García, E. (1998): «La emigración gallega a México, 1878-1936», Tese de
doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela.
52
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
87
A anguria perante a ameaza de entrega ás autoridades franquistas por parte do Goberno de Trujillo
está presente en varias das cartas enviadas por Suárez Picallo a Eduardo Blanco Amor dende Ciudad
Trujillo, despois dun intre inicial (outono de 1939) no que amosaba confianza en abrirse paso no país
(carta do 19.10.1939); en febreiro de 1940 (carta do 27.2.1940), a certeza de que o réxime de Trujillo
buscaba un acordo comercial coa España franquista, e de que ésta lle pedía como xesto de boa
vontade a extradición de 123 refuxiados, entre eles o de Sada, espertou os seus temores; finalmente,
en setembro de 1940 (carta do 4.9.1940), a bordo do barco "Cristóbal", Suárez Picallo amósase
aliviado de ter saído do «infierno que es Santo Domingo», onde ficaban 1.700 españois, gracias ó
ministro de Chile na illa, que lle facilitou un pasaporte semi-oficial e os visados de tránsito por Haití e
Panamá «vedados, a todo viajero europeo, sobre todo si es refugiado». O seu propósito era ir a Bos
Aires, o que non conqueriría ata varios anos máis tarde, pois, ó dicir de Castelao, no 1945 «non foi
posible arranxarlle os papeis necesarios» dende a capital arxentina (as cartas de Suárez Picallo en
BDPO-FBA; carta de Castelao ós irmáns do interior, Bos Aires, 5.7.1945, en Epistolario, p. 540).
88
Schwarzstein, D.: Entre Franco y Perón...., op. cit., 93-94.
53
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
89
Vid. as observacións do anarcosindicalista catalán García Oliver, J. (1978): El eco de los pasos,
París/Barcelona, Ruedo Ibérico/Ibérica de Ediciones, páxs. 555-59.
90
Alvarez, S.: Memorias III...., op. cit., 241
54
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
91
Cf. Granovetter, M. (1974): Getting a Job, Cambridge, Ma., Harvard UP; Grieco, M. (1987): Keeping
it in the Family. Social Networks and Employment Change, Nova York: Tavistock; Ramella, F. (1995):
«Por un uso fuerte del concepto de red en los estudios migratorios», en Mª Bjerg e H. Otero (comps.),
Inmigración y redes sociales en la Argentina moderna, Tandil: IEHS/CEMLA, páxs. 9-21.
92
Amósase así claramente para o caso dos exilados cántabros en Mexico, quen se integran
preferentemente en sectores coma o pequeno comercio ou abarrotes, vendedores de casas
comerciais, e como obreiros especializados. Consuelo Soldevilla (La Cantabria, 174-80) calcula que un
19,67% dos exilados cántabros se integran en casas comerciais de familiares previamente
establecidos.
55
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
56
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
57
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
58
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
chegou a contar cun milleiro de socios.93 Eses exiliados non son demasiados en
número, e non abondan para, de seu, constituíren o elemento fundamental da nova
comunidade de residentes no país, coma si foi o dos vascos.94 Pola contra, as
desavinzas entre dirixentes exiliados pro-cenetistas e galeguistas (Silvio Santiago) e
comunistas (Manuel Gallego) levan á escisión que dá lugar ó Centro Gallego (1948),
institución que tamén ofreceu servicios mutualistas, e da que de novo xurdirá unha
escisión no 1956, a Casa de Galicia. Finalmente, no 1960 unificáronse as tres
entidades na Hermandad Gallega, institución recreativo-asistencial e cultural da que
só ficou fóra a profranquista Amigos de Santiago. Dentro daquela, porén, seguiron a
convivir sectores opostos e partidarios do réxime franquista, agrupados en dúas listas
opositoras ou planchas, que seguen a alternarse na actualidade con matices político-
partidarios adaptados ás circunstancias de hoxe. Como exporemos máis abaixo, a
perda de protagonismo dos sectores exiliados no liderado da colectividade tivo moito
que ver coa arribada a partires de finais dos anos corenta dunha nova vaga de
inmigrantes procedentes de Galicia, socializados nos anos de medo e fame do
primeiro franquismo e entre os que non eran sobexos os desafectos ó réxime, que
tenderon a substituír no liderado das asociacións ás xeracións fundadoras de
exiliados. Por expresalo graficamente, neste tipo sociolóxico de inmigrante debeu
pensar o poeta Celso Emilio Ferreiro, presente en Caracas entre 1966 e 1973, cando
retratou os ananos da emigración.95
En Francia, país onde permanecerá un número importante de exiliados
galegos que non puideron saír cara a América en 1939-40, onde se refuxiarán
numerosos fuxidos dos anos corenta e cincuenta, e onde a colectividade galega
inmigrada con anterioridade á Guerra Civil era moi escasa e sen artellamento
93
Sobre a comunidade galega de Venezuela non contamos aínda con estudos satisfactorios. Vid.
emporiso Campos Álvarez, X. R. (1996): «Los orígenes del asociacionismo gallego en Venezuela
(1945-1960)», Minius, VIII (2000), 223-39, e Contiñas: Gallegos...., op. cit. Vid. tamén Noya Gil, J.
(1980): Fuxidos, Vigo, Galaxia. Claro que o panorama sobre o exilio español en Venezuela tampouco
non é máis alentador: cf. unicamente Grases, P. (1995): Venezolanos del exilio español, Caracas: ICI;
Sanz, I. (1995): El exilio español en Venezuela, Caracas, Eds. Casa de España/El Centauro, 2 vols., e.
Martín Frenchilla, J. J (1998): «Sin solución de continuidad: exiliados e inmigrantes españoles en la
construcción de Caracas: 1936-1958», Exils et Migrations Ibériques au XXe siècle, 5, páxs 207-48.
94
Cf. San Sebastián, K. e. Ajuria, P (1992): El exilio vasco en Venezuela, Vitoria, Gobierno Vasco.
95
Cf. Silveira, A. [C. E. Ferreiro] (1968): Cantigas de escarnio e maldicir, Caracas, Nós. Para o
contexto da estadía de Ferreiro en Venezuela, vid Alonso Montero,. X. (1995): Lingua e literatura
galegas na Galicia emigrante, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, páxs. 157-69.
59
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
96
Cf. o traballo inédito de González Parente, Mª L. (2001): «La emigración gallega a Francia», USC.
97
Cupeiro, B.: A Galiza...., op. cit., 137.
98
Cf. Cava Mesa, B. et al.(1992): La sociedad Laurak Bat de Buenos Aires, Vitoria: Gobierno Vasco.
60
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
61
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
99
Cf. Fernández Santiago, M. (2001): «Asociacionismo gallego en Buenos Aires (1936-1960)», en
Núñez Seixas, X. M., (ed.) , La Galicia Austral. La inmigración gallega en la Argentina, Bos Aires,
Biblos, páxs. 181-201.
100
Fandiño Veiga, X. R., ed. (2000): Castelao, propagandista da República en Norteamérica, textos de
E. González López e A. Ricón, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
101
Cagiao Vila, P. (1990): «Participación económico-social de los inmigrantes gallegos en Montevideo
(1900-1970)», Tese de doutoramento, Universidad Complutense de Madrid, 345-65; id., «La imagen
de España en América: el caso uruguayo», en VV.AA., Historia y presente de América Latina, València,
62
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Fundació Bancaixa, 1996, 205-36, e Rodríguez Lago, X.R.: «A comunidade española no Uruguai», art.
cit., 80-85 e ss.
102
E. Blanco Amor, «Nosotros los emigrantes», Galicia, Bos Aires, 28.4.1945, p. 1; carta de Castelao
ós galeguistas do interior, 31.3.1946, xa citada.
63
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
conservadora (sobre todo en política interior deses países), fronte ás que os exiliados
non puideron impoñerse. Por esta razón, as súas institucións máis importantes
acabaron por caeren en mans dos partidarios do novo Estado franquista, despois da
división e polarización que produciu o impacto da Guerra Civil.
Este foi, de xeito case paradigmático, o caso de Cuba dende comezos dos
anos corenta. No 1937, unha candidatura pro-franquista, aínda que oficialmente
apolítica, Afirmación Gallega obtivera a maioría. Os seus dirixentes, importantes
prohomes da colectividade, tiñan fortes elos coa Falange exterior, amais de coas
autoridades consulares e do país. Nas seguintes eleccións, celebradas en xaneiro de
1939 coa participación do propio Castelao, o partido favorábel ó bando republicano,
Hermandad Gallega (onde tamén figuraban exiliados coma o galeguista Xerardo
Álvarez Gallego) conseguiu obter un bo resultado.103 Emporiso, nas seguintes
eleccións celebradas en xaneiro de 1941 as listas franquistas, unificadas no partido
de Afirmación y Defensa, obtiveron a victoria —non sen fraudes e intimidacións— e
impuxeron na maior institución galega da illa unha presidencia pro-franquista, ou
cando menos acomodaticia co réxime de Franco e cos seus representantes
diplomáticos. A pesares do relativamente alto número de exiliados presente en Cuba,
estes reemigraron con frecuencia a outros destinos. Doutra banda, as desputas
partidistas, como Castelao denunciou posteriormente,104 tamén foron causa de que o
bando republicano se dividise entre filocomunistas, que concorreron ás eleccións
baixo unha candidatura propia, e os republicanos anticomunistas, agrupados en
Hermandad Gallega.105
Unha vez no poder do Centro, os pro-franquistas procederon a depuralo no
posíbel de socios de ideas republicanas, e perpetuáronse no seu poleiro no sucesivo.
Houbo algunhas entidades locais, coma a moi laica Unión Devesana ou a Unión
Trivesa, que retiraron os seus locais do Centro Galego e prestaron axuda ós
103
Naranjo Orovio, C. (1988): Cuba, otro escenario de lucha. La guerra civil y el exilio republicano
español, Madrid, CSIC, 99-100 e ss., 166-74; Neira Vilas, X. (1983): Castelao en Cuba, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
104
Por exemplo, vid. carta de Castelao a Germán Vidal Barreiro, Bos Aires, 30.11.1944 (en Epistolario,
463-66, nomeadamente p. 465).
105
Naranjo Orovio, C. (1988): Cuba, otro escenario...., op. cit.,175-78; Álvarez, S.: Memorias III.....,
op. cit., 217.
64
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
106
Extracto dunha carta-informe sobre as eleccións de 1945 no Centro Galego da Habana, 12.1.1945,
en Fondo Luis Soto-Arquivo Histórico Provincial de Ourense; igualmente, vid. Naranjo Orovio, C.
(1988): Del campo a la bodega: Recuerdos de gallegos en Cuba (siglo XX), Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro, páxs. 183-86; id., Cuba, otro escenario...., op. cit., 103-4. Castelao botaba a culpa, no 1946,
da decadencia do influxo electoral da Hermandad Gallega ós tentos por parte dos comunistas
exilados, entre eles Santiago Álvarez, por se apropiaren dela, o que motivara a súa división e
debilitamento (carta de Castelao ós galeguistas do interior, Bos Aires, 31.3.1946, en Epistolario, páxs.
604-05).
107
Cf. Kenny, M. et al. (1979): Inmigrantes y refugiados españoles en Mexico. Siglo XX, Mexico, Eds.
de la Casa Chata; Mª A. Escudero: «Las relaciones entre los exiliados republicanos y la antigua colonia
residente en México», en Tusell, J., Alted, A., e Mateos, A., coord. (1990): La oposición al régimen de
Franco, Madrid, UNED, La oposición, vol. tomo I, vol. 2, páxs. 297-306.
108
Rodríguez, E.: Matádeo..., op. cit., 291-92 e 313-14.
65
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
109
Como lle facía saber Luis Soto a Castelao, adxuntándolle un papel (FP-FC) con membrete do Fogar
Galego no que cada membro da directiva era identificado como "antigo residente" ou exilado
vencellado a algún partido.
110
Rodríguez, E.: Matádeo..., op. cit., 351.
111
Cf. Bacelar, J. (1994): Galegos no paraiso racial, Salvador: Ianamá/CEAO/CED.
112
Cf., aínda que distemos de compartir o seu idealismo que chega a mirar en cada emigrante da
posguerra un potencial antifranquista, A. Castanheira Gattaz, A. (1996): Braços da Resistência. Uma
história oral da imigraçâo espanhola, Sâo Paulo, s.ed., así como Martínez Gallego, Espanhóis, e id.:
«Os Centros Galegos da cidade de Sâo Paulo: um breve histórico», en Suárez Albán, Mª del R., coord.
(1998): Língua e imigraçâo galegas na América Latina, Salvador de Bahía, Edufba, páxs. 221-28.
113
Cf. Sarmiento Da Silva, E. (2001): «Os galegos no Rio de Janeiro (1880-1939)», Traballo inédito,
USC, páxs 107-08.
66
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
114
Sobre o caso de Chile, cf. Rodríguez Lago, X.R.: «Aproximación», art. cit., 331-34; B. E. Buldain,
«El exilio republicano en Chile (1939-1945)», en Tusell et al., La oposición, Tomo I, vol. 2, 259-74, e
E. Lemus, «La investigación de los refugiados españoles en Chile: fuentes y hallazgos en un exilio de
larga duración», Exils et migrations ibériques au Xxe siècle, 5 (1998), 273-93.
67
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
gardarán unha boa lembranza, por nel teren aprendido algún oficio ou teren
completado a súa alfabetización—, e cun certo verniz de adoutrinamento franquista;
ou, cando menos, sen memoria do que fora a II República, a mobilización
sociopolítica e asociativa anterior a 1936.115 Iso non excluía o descontente pola
situación socioeconómica, pola miseria. Pero a política era un tema tabú. Un
emigrante da parroquia de San Tirso de Vilanova (Malpica) nado no 1928, que
chegou a Bos Aires no 1952, lembrará máis tarde:
115
Traslóceno así algunhas autobiografías de emigrantes desta xeración: vid. por exemplo Varela: De
Galicia a Buenos Aires...., op. cit., 41-44; J. Bodelón: Vida azarosa de un emigrante, Lugo, Alvarellos,
1995; X. Mª Manteiga, Cartas dun emigrante, Bos Aires: Ed. do autor, 1996. Abertamente pro-
franquista é a autobiografía dun inmigrante ourensán ex-combatente do exército sublevado: B.
Fernández, B. (1960): Paleto de aldea, Bos Aires, Sophos.
116
Varela: De Galicia a Buenos Aires....., op. cit., 51.
117
Entrevista do autor con Luis M. González, secretario de cultura da Casa Tui-Salceda de Bos Aires
(Bos Aires, outubro de 1998).
68
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
118
«Mensaxe do presidente do Consello de Galiza», ANT, 469, xullo 1949 (en Castelao. Obras. Vol. 4,
Vigo, Galaxia, 2000, 561-63).
119
Un caso coñecido é o líder sindicalista Manuel Mera: vid. Leira, X. (2000): Manuel Mera, a paixón
militante, Vigo, Eds. Xerais. Poderíanse sinalar varios máis, sen saírmos do Río da Prata, como Antón
Santamarina Delgado, Antón Moreda, Xosé Neira Vilas, Fernando Pereira, etcétera.
69
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Dora Schwarzstein
Universidad de Buenos Aires
120
Crítica, 15-6-39.
121
Noiriel, Gérard (2000): “Representation Nationale et catégories sociales. L’example des
réfugiés politiques”. Colloque international “Emigration politique en France et Argentine XIXe-XXe
siecle”, Exilés, réfugiés et émigres espagnols, italiens et portugais en France et en Argentine: une
perspective comparative, Université Paris 7/Centre D’études et the recherches inter-européennes
70
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
contemporaines (CERIC), Paris, p. 12-13; Groppo, Bruno (1999): “La Notion de Réfugie au XXe
Siécle”, Exils et migrations Iberiques au XXe siécle, nº7, págs.165-178.
122
Cfr. Senkman, Leonardo (1991): Argentina, la Segunda Guerra Mundial y los refugiados
indeseables, 1939-1945, Buenos Aires, Grupo Editor latinoamericano; Dreyfus-Armand,
Geneviève (2000): El exilio de los republicanos españoles en Francia. De la guerra civil a la muerte
de Franco, Barcelona, Crítica; Schwarzstein, Dora (2001): Entre Franco y Perón. Memoria e
identidad del exilio republicano español en Argentina, Barcelona, Crítica.
71
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
123
Carta del subsecretario del Ministerio de Agricultura de la Nación (falta firma) al Dr. Oscar
Ibarra García (Subsecretario de Relaciones Exteriores), (5 de septiembre de 1936). España.
Política Interna. Formalidades entrada al país personas extranjeras procedentes de España.
España. 1/36 legajo IV. Caja 8. Ministerio de Relaciones Exteriores y Culto (en adelante MREYC)
72
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
124
Conjunto de cartas de distintas reparticiones consulares al Ministro de Relaciones Exteriores.
España. Guerra Civil. 1/36. Legajo IV. MREYC.
73
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
125
Decreto 8972 de julio 1938.
126
Cámara de Diputados, Diario de Sesiones 14 de julio de 1938, Tomo II, págs. 768-771.
127
Debe recordarse que el gobierno argentino sancionó dos decretos que permitieron el ingreso
de vascos entre 1940 y 1942. Cfr. Schwarzstein, Dora (2001): Entre Franco y Perón...., op. cit.,
págs. 67-79.
128
Cámara de Diputados, Diario de Sesiones, 14 de julio de 1938, Tomo II, págs. 775.
74
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
129
Ministerio de Agricultura, Memoria, 1936, T III, pág. 469.
130
Ministerio de Agricultura, Memoria, 1936, T III, pág. 471.
131
Ministro de Relaciones Exteriores y Culto, Interpelación parlamentaria realizada el 9 y 10 de
agosto de 1939. Cámara de Diputados. Diario de Sesiones, 1939, T. II, pág. 853.
132
Ibidem. pág. 851.
75
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
refugiados, por tratarse de "[...] gente, por regla general sin oficio."134 Se
respaldaba en actitudes similares asumidas por los demás países de la región. El
Dr. Cantilo opinaba que la inmigración que había permitido la prosperidad del país
era la inmigración trabajadora que había llegado libremente al país y que por
tener dificultades económicas en sus lugares de origen llegaba al nuestro en
búsqueda de trabajo. El Ministro fijó claramente el principio de la selectividad que
guiaba la política argentina de la época. “La inmigración trabajadora es la que ha
hecho la grandeza del país, no es el político ni el refugiado, ni el perseguido ni el
expulsado, sino el inmigrante italiano, el inmigrante español, el vasco francés y el
vasco español, que venían en otra época y no llegan ahora [...]."135 En síntesis, se
ponía de manifiesto la intención del Ministerio de Relaciones Exteriores de evitar
por todos los medios posibles la recepción de los refugiados, que se sostenía “[...]
tendrían una limitada capacidad productiva así como una escasa voluntad de
integración.”136
El Ministro de Agricultura, José Padilla, desde una orientación más liberal,
recordando el gran aporte que la inmigración había hecho al progreso del país,
enfatizó que la situación imperante en varios países que tradicionalmente habían
contribuido a formar nuestro caudal inmigratorio produjo movimientos de
población no voluntaria (y en este sentido no podían ser considerados verdaderos
inmigrantes), ya que eran objeto de persecuciones y se veían en la necesidad de
alejarse de su país o eran expulsados. A esto se sumaba el hecho de que en
general no se trataba de agricultores, sino de inmigrantes urbanos. Estas razones,
según el Ministro, fueron las que hicieron necesaria la sanción del decreto de julio
de 1938, con el objetivo de asegurar la "calidad de los inmigrantes". Esta era la
gran preocupación del Ministro: la calidad estaría medida por dos parámetros, la
condición de agricultores en primer lugar, y la necesidad de incorporar
inmigrantes de fácil asimilación al medio argentino. Pero no se mencionaba el
133
Ibidem. págs. 902-903.
134
Ministro de Relaciones Exteriores. Cámara de Diputados, (8-9 agosto de 1939), pág.856.
135
Ibidem. pág.868.
136
Ibidem. pág.869.
76
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
137
Ministro de Agricultura. Interpelación, págs. 845-851.
77
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
138
J. Devoto, Fernando (2000): “La inmigración”, Nueva historia de la Nación Argentina. La
configuración de la República independiente (1810-c.1914), nº 4, Buenos Aires, Academia
Nacional de la Historia. Planeta, págs.78-79.
139
A. Coser, Lewis (1984): Refugee Scholars in América. Their impact and their experiences,
New Haven, Yale University press, pág.3.
140
Hope-Simpson (1939): The Refugee Problem, Oxford, Oxford University Press, pág.4.
141
F. Kunz, Egon (1973):The Refugee in Flight: Kinetic Models and Forms of Displacement,
International Migration Review, v. 7, N 2.
78
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
unos y otros.142 El éxodo de los judíos que escapaban de la Rusia zarista y los
progrom de Europa oriental tuvo ambas características.
Respecto de las categorías refugiado/exiliado, utilizadas frecuentemente
como sinónimos, se presentan por lo menos dos distinciones que es necesario
precisar. El exilio tiene que ver con las condiciones de abandono del país de
origen y se aplica a las ausencias prolongadas impuestas por la autoridad o por la
acción voluntaria de los individuos. El refugio se vincula al país receptor, que
ofrece protección legal, temporaria o definitiva a grupos de exiliados. En segundo
lugar se impone una distinción cronológica. Hasta fines del siglo XIX los términos
más utilizados para los desplazamientos forzosos fueron emigrados y exiliados,
más tarde comenzó a utilizarse refugio para referirse a fenómenos de cierta
masividad.143 Durante el siglo XIX numerosos exilios políticos se produjeron a
causa de opiniones o actividades políticas. Pero, se trataba de pequeñas minorías,
integradas por figuras prominentes. Así, París, Londres, Bruselas se convirtieron
en capitales de esta emigración política y lugar de refugio de personalidades
destacadas como Carlos Marx, Giuseppe Mazzini, Giuseppe Garibaldi y Michel
Bakounin, entre otros.144
El siglo XX, por el contrario nos enfrenta a movimientos masivos de
población forzada a abandonar sus países por motivos diversos. Los refugiados de
la década de 1930 difieren significativamente de casi todos los grupos previos de
emigrados por su extraordinaria heterogeneidad, antecedentes y motivaciones por
las que abandonaron sus países. Estaban impulsados por razones políticas,
morales, raciales. Sus coloraciones políticas iban desde el conservadorismo al
comunismo, aunque predominaba entre ellos el liberalismo. Muchos escapaban de
la persecución racial, o del rechazo moral al fascismo y otros regímenes
autoritarios europeos como el franquismo. También sus antecedentes
profesionales y ocupacionales eran diferentes. De ahí que sea difícil establecer
una clara diferencia entre los que abandonaron sus países por razones
estrictamente políticas o una mezcla de varias.
142
Devoto, Fernando (2000): “La inmigración”, art. cit., pág. 79.
143
Vernant, Jacques (1983): The Refugee in the Post-War World, New Haven, 1953, p. 5; Guy S.
Goodwin Gill: The refugee in International Law, Oxford, Clarendon Press, pág.1.
144
Groppo, Bruno (1999): La Notion de Réfugie...., op. cit., pág. 166.
79
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Los alemanes de credo judío, así como los judíos italianos que llegaron a
la Argentina no eran perseguidos políticos, ya que salvo los judíos que
integraban grupos sionistas o militaban en algunos de los partidos de izquierda,
en general no habían sido políticamente activos en contra del régimen
imperante en sus países. Eran sin duda perseguidos por razones étnicas y
religiosas, pero eso no los convertía en refugiados políticos sino perseguidos
por razones religiosas. Inclusive, en el caso de los italianos, muchos habían sido
simpatizantes del régimen fascista y habían llegado a ocupar altos cargos en la
estructura partidaria.145 Definidos por las condiciones de salida del país de
origen, sin ninguna duda los republicanos españoles deben ser considerados
como exiliados políticos ya que eran perseguidos por razones políticas y se
vieron forzados a dejar su país por motivos que amenazaban su seguridad. Otra
distinción nos parece fundamental, la dificultad de regresar al país de origen
mientras las razones por las que salieron permanecían vigentes. Los
republicanos españoles en la diáspora del exilio han acuñado nombres diversos
para definirse a sí mismos, en particular en las tierras del refugio americano:
transterrados, desterrados, conterrados, peregrinos, expatriados.146 En el caso
argentino, el modo con el cual más frecuentemente se han auto designado es el
de “exiliados”.147
Sin embargo, el exilio, definido por las condiciones de la salida carece de
una definición jurídica. El refugio alude a una categoría más amplia y toma en
cuenta múltiples razones tales como:148
- Temor a ser perseguidos por motivos de raza, religión, nacionalidad
145
Smolensky, Eleonora y Jarach, Vera (1999): Tantas voces, una historia. Italianos judíos en la
Argentina 1939-1948, Buenos Aires; Fanesi, Pietro (1991): Verso’altra Italia. Albano Corneli e
l’esilio antifascista in Argentina, Milán, pág.46.
146
Cfr. Gaos, José (1947): “Los ‘transterrados’ españoles de la filosofía de México”, Filosofía y
Letras, nº 36, (octubre-diciembre 1947); Llorens Castillo, Vicente (1948): “El retorno del
desterrado”, Cuadernos Americanos, (julio-agosto 1948).
147
Aunque fue utilizado en otros idiomas, el término exilio tuvo un uso muy limitado en la
lengua española hasta 1939, siendo hasta ese momento más frecuente “destierro”. A partir de
entonces se utilizó precisamente para designar a los “expulsados” del territorio español como
consecuencia del fin de la Guerra Civil. El término, tomado del francés exilé significa “saltar
afuera” y enfatiza la situación de desplazamiento en relación con el suelo natal. Cfr. Corominas,
Joan (1957): Diccionario crítico de la lengua castellana, Madrid.
148
R. Marrus, Michael (1985): The Unwanted. European refugees in the Twentieth Century,
Oxford, Oxford Universisty Press.
80
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
149
Nansen obtuvo en 1922 el Premio Nobel de la Paz por su labor humanitaria a favor de los
refugiados. En 1938 el mismo premio fue otorgado a la Oficina Nansen.
150
Convention relating to the status of refugees. París, Nansen Office for Refugees, 1938.
81
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
151
Constitution of the Intergovernmental Committees, Office of the High Commissioner for
Refugees, Evian, 6-8 julio 1938.
152
Ibidem.
153
Vernant, Jacques (1983): The refugee...., op. cit., pág.58
154
Statue of the Office of the High Commission for Refugees, Ginebra, 1951.
155
Para la política de asilo de la Argentina durante el período, Cfr. J. Figallo, Beatriz (1996):
Argentina ante la Guerra Civil española. El asilo diplomático y el asilo naval, Instituto de
Historia. Facultad de Derecho y Ciencias Sociales, Rosario; Quijada, Mónica (1991): Aires de
82
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
83
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
158
Documentación roja Argentina 1939-1942. 20 de junio de 1939. Carta reservada del
Encargado de negocios de España en Buenos Aires (Juan Pablo de Lojendio) al Ministerio del
Interior en Madrid, Archivo Ministerio de Asuntos Exteriores, Madrid, España.
84
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
159
Cfr. Bhabha, Homi (1987): “Interrogating identity”, Identity, ICA Documents, nº 6, Londres,
p. 5-11; Stuart Hall: “Introduction: Who needs ‘identity’?” en Stuart Hall y Paul du Gay (1996):
Questions of Cultural Identity, Londres.
160
Cfr. Smolensky, Jarach: Esas voces; Fanesi: Verso’altra Italia; Jackisch, Carlota (1989): El
nazimo y los refugiados alemanes en la Argentina. 1933-1945, Buenos Aires; Schwarzstein,
Dora (1999): “Entre la tierra perdida y la tierra prestada: Refugiados judios y españoles en la
85
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
86
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
165
Schwarzstein, Dora (1999): “Entre la tierra perdida..., art, cit., págs.110-139.
166
Entrevista a J.R., Buenos Aires, ( 8-7-94).
167
Entrevista a M.L., Buenos Aires, ( 7-7-94)
168
Said, Edward (1984): “Reflections on exile”, Granta, vol. 13, págs. 157-172.
87
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Siempre la nuestra fue una casa abierta. Al principio venían los amigos
que vivían solos en pensiones poco acogedoras. En casa encontraron además
de la cordialidad, las tertulias a las que eran asiduos. Se discutían escenas de
cine y teatro, libros, el existencialismo de Sartre, la nouvelle vague, todos los
acontecimientos políticos, conjeturas sobre lo que podía pasar en España,
noticias de lo que allí pasaba que nos llegaban por cartas o revistas, noticias de
la actualidad argentina, el peronismo que nos puso en una encrucijada...169
Mi familia recibía todos los domingos a todos aquellos que querían venir
[...] en realidad siempre vivieron como una comunidad, todas las cosas
importantes que les ocurrían siempre acontecían en un círculo de republicanos.
Y esto conscientemente, es decir, no se concebía que se podía compartir cosas
íntimas con gente de afuera, con la cual uno se llevaba muy bien, pero eso era
otro problema, no eran los mismos vínculos.170
Milité durante todo el exilio [...]. Pienso que todos los exiliados, o por lo
menos un núcleo importante de exiliados, reconstruyeron o mantuvieron en el
169
Entrevista a M.C.M., Buenos Aires, (7-9-90).
170
Entrevista a C.M., París, (3-2-84).
88
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
exilio sus estructuras con la organización política de su partido. Esto era muy
importante no sólo por convicciones políticas, también para mantenernos como
un grupo de identidad.
Una cosa es España y otra el franquismo [...]. Yo siempre seguí
vinculado con el español del exilio, con los republicanos, siempre haciendo algo
para tratar de cambiar las cosas de España[...]171
171
Entrevista a V.R., Madrid, Madrid, (15-11-86).
172
Grinberg, León y Grinberg, Rebeca (1996): Migración y exilio. Estudio psicoanalítico, Madrid,
Biblioteca Nueva, pág. 151
173
Entrevista a J.R., Buenos Aires, (30-8-84).
89
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
174
Entrevista P.A., Madrid, (26-11-85).
175
Entrevista a C.M., ibidem.
90
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
91
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Sin lugar a dudas, tanto para el gobierno argentino como para los
propios actores, exiliados e inmigrantes aluden a categorías diferentes, aunque
las motivaciones que subyacen a estas diferenciaciones sean sustancialmente
diferentes.
176
JIMÉNEZ DE ASÚA, L. (1954): Escritos, pp. 436-13. Archivo Luis Jiménez de Asúa, Fundación
Pablo Iglesias, Madrid, España.
92
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
177
CASTRO, A. (1956): “Emigrados”, Cuadernos del Congreso por la Libertad de la Cultura,
(marzo – abril de 1956), pág. 14.
93
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
94
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
178
Entrevista de Rosa Mora a Antonio Muñoz Molina. El País (Babelia), (10 de marzo de 2001).
179
LUZURIAGA, J. (1964): “Sobre el exilio, 1939 – 1964”, Revista de Occidente, (marzo de
1964), 12, p. 346.
180
LLORENS, V. (1967): “El retorno del desterrado”, en Literatura, historia, política (ensayos),
Revista de Occidente, pág. 30.
181
Cita recogida por Guillén, Claudio (1995): El sol de los desterrados: Literatura y exilio,
Barcelona, Quaderns Crema S.A., pág. 142 – 143.
95
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
96
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
182
En “Dos filos y una añoranza”, Información, (4 de marzo de 1943).
97
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
españoles por parte del presidente Lázaro Cárdenas. Sin embargo, este pro-
franquismo no fue obstáculo para que los refugiados en este país recibieran
ayuda de miembros de la colonia de residentes, en especial a la hora de buscar
trabajo.
Éste y otros aspectos son perfectamente extrapolables al caso francés en
donde las relaciones entre los grupos de emigrados políticos y económicos
fueron fluidas con frecuentes matrimonios mixtos. De hecho a partir de los años
cincuenta, cuando ya el exilio entró en una fase definitiva de consunción,
muchos exiliados adquirieron la nacionalidad francesa o pasaron a tener el
estatuto de emigrado económico. En cambio, el refugiado que mantuvo su
compromiso militante en el exilio siempre tuvo clara conciencia de lo que le
diferenciaba del emigrado económico. Pongamos un par de ejemplos de
militantes anarquistas.
Una hija de un exiliado de 1939, Gladis Carballeira, recuerda: “Mi padre
tenía relación con los gallegos que trabajaban con él y con otros españoles y los
visitábamos, íbamos a comer, eran muy buenas personas ..., pero la idea
profunda era que venían aquí [a Francia] para reunir ahorros y después volver
a España y abrir un comercio”. Y otro refugiado, Antonio Zapata, afirma con
contundencia: “Nosotros podemos ser amigos de los emigrados, pero no
podemos compenetrarnos con ellos, no tenemos la misma ambición ... Ellos
venían a hacer dinero y nosotros vinimos a Francia a la fuerza y nos hemos
mantenido a la fuerza debido a los hijos, porque yo no me he adaptado todavía,
yo no pienso más que en España, yo no me he adaptado al pueblo francés, yo
me reúno con cuatro españoles que a lo mejor no piensan como yo...”.
Evidentemente este es un caso extremo de integración forzada por las
circunstancias de vida creadas por y en el exilio183.
Un último ejemplo significativo de la diferente percepción del yo
(exiliado) con respecto al otro (emigrado) y de la manera como el paso del
tiempo acaba diluyendo cualquier situación en el crisol de una inevitable
183
Fragmentos de entrevistas grabadas en 1993. Véase: ALTED, A. (coord.) (1994): Exilios.
Refugiados españoles en el Mediodía de Francia, Documental de 53 minutos de duración,
Madrid, UNED.
98
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
99
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
184
En “Recuerdos de emigrantes. La presión inmigratoria, generadora del racismo”, El País
(Temas de nuestra época. Eternos refugiados), (28 de junio de 1990), pág. 9.
185
CRESPO, M. (2001): “La problemática del exilio: espacio de confluencias”, Gramma virtual,
Publicación de la Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad del Salvador, año I, núm. 3,
(febrero 2001).
100
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
República. En junio de 1937 México acogió a cerca de 500 niños españoles (“los
niños de Morelia”) y en 1938, a propuesta del escritor y diplomático Daniel
Cosío Villegas, el presidente Cárdenas invitó a una serie de intelectuales
españoles para que continuaran su labor en un centro creado a propósito, la
Casa de España, lo que sería más tarde el Colegio de México. Finalizada la
guerra, el gobierno mexicano se comprometió a aceptar a un número ilimitado
de republicanos, siempre y cuando los organismos republicanos de ayuda les
costearan el viaje y contribuyeran a su instalación en México. En este país se
encontraron con una triple ventaja: el mismo idioma, la posibilidad de ejercer
su profesión sin tener que revalidar sus títulos y la de poder desarrollar
actividades políticas al amparo de los círculos o ateneos que crearon. En 1940
el gobierno concedió la ciudadanía mexicana a todos los españoles que
quisieran acogerse a ella. Desde la independencia México se había convertido
en país de acogida de emigrados españoles. Era una emigración esencialmente
urbana con predominio de comerciantes y empresarios. Los refugiados
supusieron un cambio en este perfil, eran en gran mayoría intelectuales,
científicos, técnicos cualificados que viajaban acompañados de sus familias. Con
el correr de los años su presencia en la vida cultural del país fue muy
importante.
México aplicó el principio diplomático de no reconocer a ningún gobierno
establecido con ayuda militar extranjera, por lo que nunca reconoció al
gobierno de Franco. Por otra parte, posibilitó el que las instituciones de la
República española en el exilio se reconstituyeran en agosto de 1945 en el
Palacio de la Gobernación de la ciudad de México. El 28 de agosto de 1945
México reconocía oficialmente a la República española en el exilio y ambos
gobiernos reanudaron sus relaciones diplomáticas interrumpidas en 1939. Este
reconocimiento oficial se mantuvo hasta marzo de 1977. Con el fin de poder
ejercer una mayor presión en los países europeos en relación con su política
hacia España, el Presidente de la República española en el exilio y el gobierno
presidido por José Giral establecieron su sede el París en marzo de 1946. En
esta ciudad se mantuvieron en pie las instituciones republicanas frente al
régimen de Franco, hasta junio de 1977, en que, una vez restablecida la
101
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
186
Véanse los artículos de ACEVEDO, M. (2001): “La presencia española en México, 1821-1930.
Un recuento historiográfico” y PLA BRUGAT, D. (2001): “La presencia española en México,
1930-1990. Caracterización e historiografía”, Migraciones&Exilios. Revista de AEMIC, nº 2.
102
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
103
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
187
DREYFUS-ARMAND, G. (1999): L’exil des républicains espagnols en France. De la Guerre
Civile à la mort de Franco, París, Albin Michel, pág. 272 y ss.
104
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
105
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
188
Pueden verse: DOMERGUE, L. y LAFFRANQUE, M.: “Les Espagnols exilés à Toulouse et la
culture: l’exemple des libertaires”, en DOMERGUE, L. (ed.) (1999): L’exil Republicain espagnol à
Toulouse, 1939-1999, Toulouse, PUM, pág. 191-206 y ALTED, A. (1998): “El teatro en los
medios libertarios del exilio en Francia, 1945-1960, en AZNAR SOLER, M. (ed.): El exilio literario
español de 1939, Barcelona, Associació d’Idees-GEXEL, vol. 2, pág. 449-464.
106
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
107
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O exilio iniciado coa Guerra Civil española non sería máis que o preludio
dos desprazamentos producidos pola Segunda Guerra Mundial. De feito, o
movemento de fronteiras causado por esta contenda levaría a un inxente
transvase de refuxiados no mundo. Desprazamentos que anteceden ás
migracións económicas dos anos sesenta e setenta. Caudet cifra os refuxiados
permanentes despois do fin da Guerra Civil nunhas 200.000 persoas (1997,
86)189. Mais as súas repercusións faríanse notar décadas máis tarde.
1. ÁMBITO DO ESTUDIO
A información manexada neste texto é biográfica. Forma parte dunha
investigación máis ampla baseada en relatos de vida feitos a antigos emigrantes
residentes en Galicia, para a que collera testemuñas orais sen distinguir as
causas do desprazamento. Un obxectivo inicial fora o de coñece-las causas da
emigración e as argumentacións que os seus protagonistas facían sobre o
tema. Partía da hipótese de que a principal razón para saír dos antigos
residentes no estranxeiro fora, sobre todo, económica. Pero interesábame
coñecer a percepción daqueles que partiran por outras razóns. Atopei así o caso
dun emigrante que marchara por mor da mediación dun irmán seu exiliado en
Australia, Juan García Durán. O refuxio e a necesidade económica encárnanse
nas vidas destes irmáns, que centran o tema da nosa comunicación. Pero as
repercusións da Guerra Civil non só se sentiron nunha primeira vaga migratoria,
senón que chegaron alén no tempo. É o caso dos que marcharan por razóns
políticas como Luís González Blasco e Suso Vaamonde. Ámbolos dous naceran
despois da Guerra Civil e partiran en diferentes épocas: o primeiro no
franquismo e o segundo durante a transición política.
Dunha banda, cómpre destaca-lo papel do exilio galego na aparición de
correntes migratorias cara a novos destinos fóra dos tradicionais. Así, nos anos
trinta e na posguerra mundial, os habituais países receptores da emigración
galega (Arxentina, Cuba, Uruguai) pecharan as súas fronteiras á inmigración en
masa, e nas dúas décadas seguintes permitían entrar soamente a quen tivese
189
Tamén pode verse unha evaluación da enxurrada con resultados similares en Soldevilla
(2001, 63-70).
108
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
unha carta de chamada ou ben a persoal cualificado. Por isto, a Guerra Civil
levará ós exiliados a diferentes lugares do mundo. Só nos anos cincuenta unha
porta se abría en Venezuela, en pleno crecemento pola explotación do seu
petróleo, país ao que irían miles de galegos antes de que aparecese a
alternativa dos países europeos190. Estes serían o punto de referencia dos seus
familiares e veciños e coñecidos, que verán neles unha saída á fame e a miseria
económica de posguerra, establecéndose cadeas migratorias.
Por outra banda, abórdase a relación entre exiliados e emigrantes
económicos. Os motivos da emigración -políticos dunha banda e económicos
pola outra-, perfilan a cualificación dos trasterrados e explican o seu grao de
activismo nas sociedades receptoras. O caso de Luís González Blasco “Foz”,
fuxido a Francia nos anos sesenta, amosará as similitudes entre o emigrante
económico e o político ou refuxiado. Diferencias que se completarán coa
testemuña do cantante Suso Vaamonde, quen marchara a Venezuela xa
restaurada a democracia. Estes dous non cabería consideralos como exiliados
propiamente ditos, senón como refuxiado o primeiro e fuxido o segundo.
Sinalemos que a saída de Vaamonde, segundo el mesmo, fora motivada pola
desconfianza do funcionamento das recentemente estreadas institucións
democráticas trala súa condena por “injurias a la patria” nun recital en
Pontevedra191.
190
Máis detalles poden consultarse en ÁLVAREZ, 2001b.
191
Suso Vaamonde fora condenado a seis anos e un día de cadea por unha canción
interpretada nun recital en Pontevedra en 1979, sentencia que recurrira ó Tribunal Supremo
(ÁLVAREZ, 2001ª, 429).
192192
Pódese obter máis información en COSTA ALCALDE (2001, 7-15), HARMUT (1982, 94-
102) e tamén no artigo de FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, M. (1979, 174-176).
109
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
110
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
193
Véxase MÁRMORA (1997, 263-264).
194
Vide LUIS MARTÍN e ARIAS MARTÍNEZ, 2000.
111
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
... el non sei como fixo, escapa da cárcel e logra marcharse para Francia. E de
ahí vai a eso da liberación que, a fulanos como os rusos ou os españois, por
política había esa cousa en defensa dos exiliados: "¿ti pra onde queres ir? Eu
pra Portugal, eu pra..." E meu irmán colleu para Australia. Así foi por qué eu
fun para Australia. Ti fíjate as voltas que hai neso. ¡Pero si hai unha chea deles
en Australia de aquí por meu irmán!
Bueno, o meu irmán fora a esa compañía [australiana} e dixo: "eu quero un
contrato de traballo para o meu irmán, que é carpinteiro". Entonces, meu irmán
fixo o contrato. E o contrato non podía ser válido porque non podía decir que
era español, porque non tiña pasaporte español. El tiña pasaporte español do
goberno que había no exilio en Francia, ¿enténde-la cousa? Pero en Canberra
había consulado español, consulado posto por Franco. Entonces, o pasaporte
do meu irmán non servía para nada. Entonces, ¿qué fai? Fai un contrato de
112
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
traballo... Esta é unha larga historia de contar, é moi larga, moi larga. ¿Qué
pasa? Cando o meu irmán me di que eu teño a reclamación de Australia,
entonces eu, claro, teño que arreglar os papeles. Ahí ven o lío, o lío ven ahí. Na
miña familia tiñamos un informe moi abultado; é decir, que nós éramos roxos,
éramos comunistas. Para marchar para Australia inda nos costou... ¡Moitísimo
traballo! Bueno, alá veu o meu pai, alá foi e mais eu á Jefatura de Policía, e
non había nada que darlles. Eu tiña 13 anos cando empezou o Movimiento.(...)
Pero logo, cando marchei pa´ alá xa tiña mais edad, ¿non? Pero, fundábanse
[para non dar o pasaporte] en que como a miña familia, o sea, o meu irmán
Luis... Bueno, meu pai tamén estaba preso, era de esquerda, dun partido
republicano. E, ¿en quén repercute?, repercute nos fillos, en min. Neste caso,
en min. E non mo daban [o pasaporte], non mo daban. ¡Fíjate ti, fíjate ti esta
xente! Pero, ¿qué pasa? O don Arturo era o jefe da policía aquí en Villagarcía
naquel tempo, pero ese don Arturo era un republicano -porque meu pai era
socio do Centro Republicano de Villagarcía-, e don Arturo tamén era do
republicano, e seguía ejercendo de jefe de policía. E fun e, "porque a min non
me dan o certificado de penales"; porque antes había primeiro certificado de
penales, e se tiñas boa conducta dábanche o pasaporte. Se tiñas malos
informes, xa non che daban o certificado de penales. Bueno, déronme o
certificado de penales e solicito o pasaporte...
Ou sexa, toda a xente daquí que está en Australia, empezou por el.
H.- Empezou por el. E despois reclamou á miña irmá Concha que está en
Australia. Pero como meu irmán non pode, como non ten pasaporte español,
non pode ir xunto ó cónsul para facer os trámites e, ¿quén podía ir?: eu. E fun
coa miña irmá Concha que está en Australia. Entonces Concha reclama a un
que se chama Manuel, que nós chamábamos o “Sacristán” porque sempre
andaba co misal (...). E ó home gustáballe ela; era para casarse un e mailo
outro. (...) E quen lle pagou a pasaje a Manolo fun eu. (...) Entón, ¿qué fai
miña irmá? Colle e reclama a Manolo. Pero a cadena ven do meu irmán Luis e
113
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
195
Véxase MÁRMORA (1997, 226). Sobre a migración colonizadora, véxase ÁLVAREZ (2001b).
114
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
115
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
River Cap -a Capmara chámanlle a luz de Australia porque é o monte mais alto-
, que era donde había os barracóns. E alí, ganei más cartos en tres anos, que
en seis anos en Sidney e Canberra. Traballabas sábados, traballabas
domingos... Pero, bueno, en fin, é así. (...)
116
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
alá se ganaba máis, pero tiñas a muller, entón non te podes volver, ¿non? Eso
é o que che quería decir. ¡Fixen ben ou mal, non sei!
Muller.- Os fillos xa teñen máis salida aquí, é verdad. Pero bueno, están
preparados, que é o fundamental para min [os tres fillos son universitarios}.
117
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Alí, inicialmente non houbo xente alí que me resolvese os asuntos, non houbo
galegos que me resolvesen o problema. E as primeiras noites que dormín en
París, dormín nun refuxio da Cruz Vermella, unha especie de asilo. Iba alí á
Cruz Vermella e, unha vez xa que solicitei o refuxio ou asilo político... Había
196
Máis detalles sobre o traslado e estancia de C.E. Ferreiro en Caracas pode atoparse en SOTO
(1983, 278-282).
197
Segundo Luís Soto (1983, 264), Luís González Blasco, “Foz”, fundou a Unión do Pobo Galego
en 1964 xunto a X.L. Méndez Ferrín, Reimundo Patiño, Luís Soto, C.E. Ferreiro, Bautista
Álvarez, Mª Xosé Queizán e Manuel Caeiro; Rubiralta menciona tamén a Xosé A. Arjona, (1998,
98).
118
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
198
ÁLVAREZ (2001a, 419-420).
119
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
199
O asociacionismo galego nos países europeos non é comparable ó dos americanos porque
estamos a falar dunha migración industrial, caracterizada pola rotación da man de obra
estranxeira e suxeita ós ciclos económicos, o que dificulta o seu asentamento e, xa que logo, as
agrupacións formais de inmigrantes.
200
ÁLVAREZ (2001a, 429) Inda que non se pode considerar como exilio, en senso estricto,
incluímolo nesta comunicación por ser unha migración producida por desconfianza no sistema
político que se estaba asentando. Correspondería, por tanto, ó que noutro lugar (Álvarez Silvar,
2001a) chamáramos migración forzada, aquela na que os factores de expulsión teñen moito
peso para quen a emprende, como pode ser a inseguridade ou incertidume social, política ou
económica.
120
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
ÁLVAREZ SILVAR, Gabriel (2001a): La migración de retorno en Galicia, 1970-
1995, Madrid, Universidad Complutense de Madrid.
ÁLVAREZ SILVAR, Gabriel (2001b): De volta ó lar. Relatos de vida sobre a
emigración , A Coruña, Ed. do Castro.
CAUDET, Francisco (1997): Hipótesis sobre el exilio republicano de 1939,
Madrid, Fundación Universitaria Española.
COSTA ALCALDE, Mª Xosé (2001): “Limiar” en GARCÍA DURÁN (2001, 7-15).
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, M. (1979): “García Durán, Juan”, en Gran
Enciclopedia Gallega, Tomo XV, Santiago de Compostela, pp.174-176 .
GARCÍA DURÁN, Juan (2001): Pola liberdade. A loita antifranquista de Luís
Costa, Vigo, A Nosa Terra.
HEINE, Harmut (1982): A guerrilla antifranquista en Galicia ,Vigo, Edicións
Xerais de Galicia.
KENNY, Michel (et al.) (1979): Inmigrantes y refugiados españoles en México,
siglo XX, México D.F., Editorial. La Casa Chata.
LUIS MARTÍN, Francisco de e ARIAS MARTÍNEZ, Luis (2000): De O Grove a
Cuba (1937-1964). Memorias de Juan Aguiño: pescador y exiliado, Sada-A
Coruña, Ediciós. do Castro.
MÁRMORA, Lelio (1997): Las políticas de migraciones internacionales , Buenos
Aires Ed. OIM/AE.
MENÉNDEZ VILLALVA, Luis (1993): Toda a terra é dos homes, Vigo, Galaxia.
PORTES, Alejandro (ed.) (1992): The Economic Sociology of Inmigration.
Essays on Networks, Ethnicity, and Entrepreneurship, New York, Russel Sage
Foundation.
RUBIRALTA CASAS, Fermí (1998): De Castelao a Mao. O novo nacionalismo
radical galego (1959-1974): orixes, configuración e desenvolvemento inicial da
U.P.G., Santiago de Compostela, Laiovento.
SOLDEVILLA ORIA, Consuelo (2001): El exilio español (1808-1975), Madrid, ed.
Arco Libros.
SOTO, Luis (1983): Castelao, a U.P.G. e outras memorias, Vigo, Xerais.
121
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
POLÍTICA DO EXILIO
122
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
POLÍTICA DO EXILIO
1. PRESENTACIÓN
Como ocorre con frecuencia, o autor dunha ponencia congresual
arrepíntese —demasiado tarde— do título co que inscribe o seu traballo. E nós
non somos unha excepción. Se ben o noso estudio aparece co título de “A
política do exilio”, quizais debería chamarse “O exilio da política”. Explicámonos.
Ó longo das páxinas que veñen a continuación non entraremos en
precisións terminolóxicas, obxecto doutros traballos. Tampouco pretendemos
afondar no problema da cuantificación do exilio galego aínda que hai que partir
da idea de que se trata dun colectivo numericamente menos importante ca
outros201. Se a esa reducida comunidade de exiliados —explicable polo
desenvolvemento da Guerra Civil en Galicia— engadímo-las formas adquiridas
polo sistema de partidos e a súa expresión institucional antes de 1936,
entenderemos moitos dos trazos da política do exilio galego. Unha política, por
outra banda, que non adquire unha faciana moi distinta a do exilio español,
agás nalgunhas iniciativas particulares. Nese sentido, falar do “caso galego” no
que ó exilio se refire, resulta difícil.
Aínda que existe camiño por percorrer, a distribución xeográfica do exilio
galego está xa esbozada e nela afondan outros traballos. Como outros grupos
españois, os exiliados galegos espalláronse por Arxentina, Cuba, Estados
Unidos, Francia, México, Santo Domingo, URSS..., mesmo Australia. Así pois,
tampouco non será este o enfoque que lle daremos á nosa ponencia, aínda que
nela haberá necesariamente referencias xeográficas.
201
Nese sentido parécenos de grande utilidade a obra O exilio galego. Repertorio
Biobibliográfco. Unha primeria achega, Santiago de Compostela, Arquivo da Emigración Galega-
Consello da Cultura Galega, 2001.
123
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
124
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
125
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
202
Curiosamente, o do PCE-PSUC no exilio é un caso anómalo na historia dos partidos da
Comintern porque os seus militantes, en lugar de se integrar nos partidos nacionais dos países
de acollida, mantiveron a súa propia organización.
203
Sen embargo, a historia do PCE durante o franquismo é, en boa maneira, a do binomio
interior-exterior. Co paso do tempo, ese binomio dilúese mediante o establecemento de lazos
entre a dirección e o interior; pódese dicir que o concepto de exilio se esvaece, no sentido de
que a súa existencia se xustifica en función do que pasa no interior. Para comprender ese
proceso, cómpre ter en conta dous feitos: o primeiro deles, o acceso dos “mozos”, encabezados
por Santiago Carrillo, ós postos de máxima responsabilidade dentro da organización comunista
e, en segundo lugar, o relevo xeracional da militancia no interior. O grupo dos “mozos”
enfrontarase ó que daquela tiña a dirección efectiva do Partido, os “vellos”, encabezado por
Vicente Uribe. A loita, que se saldou coa victoria dos primeiros, tomou como excusa o debate
xerado pola admisión de España na ONU (decembro de 1955). En realidade, todos eles
pertencían á mesma xeración política, a das xentes formadas baixo a influencia da Revolución
de Outubro, a da xeración da República e da Fronte Popular. Eran xentes que “iban a vivir un
siglo tan cruel como prodigioso y sus vidas fueron expropiadas por la Historia” (Vázquez
Montalbán, 1996, 13). Xunto a eles convivirán aqueles comunistas formados na dictadura
franquista, a xeración nova das persoas “que no participaron en la guerra, pero que luchan
como pueden contra la dictadura, y que deben encontrar abiertas de par en par las puertas del
Partido sin ninguna reserva” (Dolores Ibárruri, III sesión plenaria del Comité Central del Partido
Comunista de España 7, 8 y 9 de septiembre de 1957. Informe de Dolores Ibárruri, páx. 70,
Arquivo Histórico de CC.OO. de Galicia. Fundación 10 de Marzo. Enrique Veira).
126
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
dos sesenta-setenta. Podemos falar, xa que logo, dunha primeira etapa que
comezaría en xullo de 1936 e se prolongaría durante os anos corenta. É o
momento de maior actividade política de tódolos grupos exiliados que intentan
reconstruí-las súas organizacións e propoñer vías de loita contra o franquismo.
As liortas entre os grupos exiliados (e no interior dos propios partidos) así como
a consolidación do réxime de Franco explican o progresivo esmorecemento
político do exilio, que abre un longo período, a década dos cincuenta, de
escasísima actividade. Finalmente, como noutros moitos aspectos da historia do
antifranquismo, a década dos sesenta supón un relanzamento da actividade do
exilio, agora limitado practicamente ós comunistas. Isto non quere dicir que
desapareceran as outras forzas, senón que foron incapaces de abrir alternativas
que repercutisen sobre o interior. A forza do antifranquismo estaba xa en
Galicia e en España aínda que a súa dirección vivise no exterior. Algo tivo que
ver neste proceso a renovación xeracional, pois a pervivencia política das
organizacións dependeu da súa capacidade para conectar co que estaba
pasando en Galicia-España, é dicir, coa capacidade para facer chega-las súas
propostas ás novas xeracións, que eran as que vivían directamente baixo a
dictadura.
2. AS ORIXES
Aínda que unha boa parte das persoas que conformaron o exilio galego
estaban fóra da súa terra o 18 de xullo de 1936 (mozos realizando o servicio
militar, políticos que estaban en Madrid, emigrados, etc.), o exilio propiamente
dito non comezou ata a derrota da República a comezos de 1939. Comezámo-la
nosa andaina cunha necesariamente breve referencia ós organismos
encargados do apoio ós primeiros refuxiados.
Un desas institucións, o Servicio de Evacuación dos Refuxiados Españois
(SERE), foi presidido por un galego, Osorio-Tafall; pero o seu cargo non
respondía as súas orixes galaicas senón a súa traxectoria política durante a
República e a Guerra Civil. Outro galego, o comunista valdeorrés Santiago
Álvarez, foi delegado no SERE, pero como representante do seu partido, non
como galego. Como membro dese organismo, Álvarez visitou numerosos
127
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
204
Sobre o SERE, vid. a opinión de Santiago Álvarez (Álvarez, 1992, 147 e ss.); tamén,
Schwarzstein, 2001.
205
Os galeguistas porteños, como veremos máis adiante, tamén estiveron profundamente
divididos.
128
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
206
O volume III das Memorias de Santiago Álvarez describe con detalle a súa primeira estancia
en Cuba (Álvarez, 1988). A presencia dos comunistas na República Dominicana está estudiada,
aínda que con múltiples erros, en Vega, 1984. Vid., do mesmo xeito, Rienffer, 1953.
207
Foi neste país caribeño onde Santiago Álvarez discutiu con Pedro Checa, secretario de
Organización do Comité Central do PCE, a posibilidade de que a militancia comunista ingresase
no Partido Galeguista. “No se trataba, en absoluto —segundo as palabras de Santiago Álvarez—
, de entrar en dicho partido para hacer en él una labor de submarino” (Álvarez, 1984, 81-83). O
proxecto non foi levado á práctica.
208
Un interesante estudio sobre o impacto da Guerra Civil española nos Estados Unidos, coa
mobilización que provocou nas comunidades españolas alí residentes, é o de Marta Rey García
(Rey, 1997). Vid., tamén, González López, 2000 e as opinións de Santiago Álvarez no seu libro
sobre Castelao e os comunistas (Álvarez, 1984, 83-86). Sobre o voceiro das Sociedades, España
Libre, Ordaz, 1990.
209
Resulta interesante contrasta-las opinións que sobre esta xira ofrecen González López e Soto
(González López, 2000, 49 e ss.; Soto, 1983, 53 e ss.).
129
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tafall, Suárez Picallo, Marcial Fernández, Enrique Líster y yo” (Álvarez, 1992,
147 e ss.). Osorio-Tafall, Líster e Álvarez rexeitaron a proposición.
Finalmente, as disputas entre socialistas, anarquistas e comunistas
despois da Guerra fixeron que a Fronte Popular Antifascista Galega fose a
primeira organización en separarse das Sociedades Hispanas Confederadas
(González López, 2000, 49, 59). Unha vez máis, a división.
210
Manifiesto del Comité Central del Partido Comunista de España. Septiembre de 1942, Archivo
Histórico del PCE. Microfilme XXI, 258. Tamén en “Llamamiento del CC del PCE”, Nuestra
Bandera, 5, setembro 1942.
211
Informe sobre Jesús Monzón (De Gimeno). 14 de septiembre de 1945, Arquivo Histórico do
PCE. Caso Monzón. Jacq. 80-81. Segundo algúns autores, a JSUN era unha resposta á Junta
Española de Liberación (JEL), que fora creada o 20 de novembro de 1943 por Izquierda
Republicana, PSOE, Unión Republicana, Esquerra Republicana de Cataluña. A marxinación do
PCE da JEL foi o que levou ó Partido a promover outro organismo (Heine, 1983, 229).
130
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
212
As citas epistolares proceden de Castelao. As cartas de América, A Nosa Terra, Vigo, 1990.
Están recollidas en Castelao, 1992.
213
Información de asuntos gallegos recibida por conducto de Pla. Arquivo Histórico de CC.OO de
Galicia. Fundación 10 de Marzo. Fondo Amador Martínez. Cartafol Movementos unitarios e
galeguismo.
214
Carta de Luís Soto, secretario xeral da Comisión Galega do PCE ó compañeiro presidente da
Agrupación Socialista Galega de México. 25 de maio de 1944. Arquivo Histórico Provincial de
Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
215
El movimiento nacionalista en Galicia. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís
Soto. Caixa 14632. Sobre 66. Trátase dun documento sen asinar e sen datar que fai un
percorrido pola historia do rexionalismo e do nacionalismo en Galicia. Cremos que non é moi
aventurado supoñer que o autor foi Luís Soto.
216
El problema nacional de Galicia. México, 3 de agosto de 1940. Arquivo Histórico Provincial de
Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14633. Sobre 79. Vid. tamén un longo informe (Arquivo
Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14633. Sobre 83), sen asinar e sen
datar, onde se afirmaba que “La dirección del Partido Comunista de España que ha creado la
Comisión Gallega del PCE como base del Partido Comunista Gallego que será inmediatamente
de que lleguemos a nuestro país (...)”.
131
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
217
Algunas de las actividades desarrolladas por la Comisión Gallega del P.C. de España [Maio-
xuño 1944]. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
218
Ibidem.
219
Dende mediados de 1941 e ata xullo de 1943, os nacionalistas de Irmandade Galega, grupo
liderado por Rodolfo Prada, e os comunistas colaboraron ó redor da liña editorial de Fouce.
132
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
220
O documento, asinado por A. Barreiro Curtada, como presidente e S. Pellit Varela como
secretario, está custodiado no Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa
14622. Sobre 1.
221
De tódolos xeitos, segundo algúns autores había daquela dúas UNE, unha dirixida polo PCE
dende Toulouse, e outra, en París, que reclamaba unha declaración apoiada na Constitución de
1931 (Heine, 1983: 217-218).
222
Baixo a unidade que aparentaba a ANG agachaba posturas persoais que poñían a algún dos
asinantes en contradicción coas directrices dos seus respectivos partidos. Foi o caso, por
exemplo, do diplomático Salvador Etchevarría Brañas, destacado membro de Unión Republicana
na Coruña e membro do goberno no exilio dende 1955. Firme partidario da colaboración cos
comunistas, foi un dos asinantes de ANG, o que lle valeu romper coa disciplina do seu partido
(Gómez Rivas, 1995. Vid. tamén Etcheverría, 1989).
223
Algunas de las actividades desarrolladas por la Comisión Gallega del P.C. de España [Maio-
xuño 1944]. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
224
Sobre a FOARE, un organismo creado na Arxentina en 1937 cunha forte influencia comunista,
pode ser consultado Schwarzstein, 2001.
225
Algunas de las actividades desarrolladas por la Comisión Gallega del P.C. de España [Maio-
xuño 1944]. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
226
Documento sen título. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14633.
Sobre 83.
133
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
227
Algunas de las actividades desarrolladas por la Comisión Gallega del P.C. de España [Maio-
xuño 1944]. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
228
Carta de Luís Soto, datada o 25 de maio de 1944. Arquivo Histórico Provincial de Ourense.
Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
134
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
229
Carta de Edmundo Lorenzo. 10 de xuño de 1944. Arquivo Histórico Provincial de Ourense.
Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67.
230
“Manifiesto de Alianza Nazonal Galega a los gallegos de todo el mundo”, España Popular, 1
de xuño de 1944. O mesmo documento en Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís
Soto. Caixa 14633. Sobre 79.
231
“Alianza Nacional Gallega contra el separatismo”, España Popular, 13 de outubro de 1944 e
En torno a unas declaraciones de Castelao. ¿Contra el pueblo? Por Lorenzo Varela. Arquivo
Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14633. Sobre 79.
232
Nas datas nas que se creou o Consello de Galiza, Santiago Álvarez estivo en Bos Aires, etapa
intermedia antes de entrar clandestinamente na España de Franco. Conta que, daquela, non
conseguiu entrevistarse con Castelao quen, segundo parece, xa se vira cos comunistas
Fernando Claudín, Luis Cabo Giorla e Sebastián Zapirain [Álvarez, 1984, 146]. Segundo o relato
de Álvarez, as relacións de Castelao cos comunistas non pasaban polos seus mellores
135
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
momentos, quizais pola creación do Consello de Galiza, quizais pola loita que se estaba
producindo polo control da Federación de Sociedades Galegas.
233
Sobre a Alianza Nacional de Fuerzas Democráticas pódese consultar Heine, 1983, Marco,
1982 e Tusell, 1977.
234
Informe do Comité Executivo do Partido Galeguista [xaneiro de 1945]. Arquivo Histórico de
CC.OO de Galicia. Fundación 10 de Marzo. Amador Martínez. Galeguistas. Véxase Fernández del
Riego, 1990, 143 e ss.
235
Citado en Martínez Pereira, 2001.
136
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
236
Diario de Sesiones, 66.
237
A Nosa Terra, Bos Aires, febreiro de 1946. Sobre esta sesión, pódense consultar, por
exemplo, “Reunión de las Cortes Republicanas”, España Popular, 16, novembro de 1945; as
crónicas de A Nosa Terra, Bos Aires, novembro-decembro de 1945; tamén a carta de Castelao a
Manuel Portela Valladares, do 21 de febreiro de 1946 (Portela, 1988, 249).
137
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
238
Amplio informe de Santiago Carrillo poniendo de manifiesto los aciertos y errores de la
actividad del Partido en diversos sectores de lucha, principalmente en la guerrilla. 3 de Mayo
1952, Arquivo Histórico do PCE.
239
As intervencións no Pleno están recollidas en Nuestra Bandera (Toulouse), 6, abril-maio
1946.
240
“Carta de Dolores Ibárruri”, “Contestación de Castelao a La Pasionaria” e “Telegrama del
Presidente Aguirre a Jesús Leizaola” en A Nosa Terra, Bos Aires, xaneiro de 1946.
241
España Popular, 28 de decembro de 1945. Hai que ter en conta que o programa estratéxico
do PCE incluía, entre outros aspectos, o recoñecemento dos dereitos nacionais de Cataluña,
Euscadi e Galicia dentro dunha federación de pobos hispánicos.
242
Galicia. Monografía por Ramón Barros. Anexo al informe por Isidoro Acevedo 1946. Arquivo
Histórico do PCE. Manuscritos, teses e memorias, 64.
138
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O punto negro era Franza. Alá hai moi poucos galegos e os poucos que hai
están apolillados pol-o comunismo español. Portela é a bandeira que atoparon e
que enarbolan torpemente (...). A postura do noso don Manuel é totalmente
bolchevique e pretende que ahí se ande a tiros pol-os montes e que haxa
243
Comisión de Organización de la Conferencia de Unidad Gallega. Toulouse, 12 de diciembre de
1945. Arquivo Histórico de CC.OO de Galicia. Fundación 10 de Marzo. Fondo Amador Martínez.
Cartafol “Movementos unitarios e galeguismo”.
244
Proyecto de bases para la constitución del Bloque Republicano Autonomista Gallego. Arquivo
Histórico de CC.OO de Galicia. Fundación 10 de Marzo. Fondo Amador Martínez. Cartafol
“Movementos unitarios e galeguismo”.
245
Conclusiones. Arquivo Histórico de CC.OO de Galicia. Fundación 10 de Marzo. Fondo Amador
Martínez. Cartafol “Movementos unitarios e galeguismo”.
246
Acompañaban ó político republicano os seguintes conselleiros: César Alvijar (Unión
Republicana), Manuel Martínez Risco (Izquierda Republicana), Santiago Casares Quiroga
(Izquierda Republicana), Enrique Líster (PCE), Luís Vidal (UGT) e Luís Vázquez Rodríguez
(PSOE). Como conselleiros secretarios figuraban José Antonio Paz, Juan José Pla (PG), Antonio
Núñez Vázquez (IR) e José García López (UR). Galicia. Monografía por Ramón Barros. Anexo al
informe por Isidoro Acevedo 1946. Arquivo Histórico do PCE. Manuscritos, teses e memorias,
64. Vide, tamén, “Un buen paso de unidad. Se crea en Francia el Bloque Republicano Nazonal
Galego”, España Popular, 18 de xaneiro de 1946; “Completa unidad de los republicanos
gallegos en Francia”, España Popular, 8 de marzo de 1946.
139
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
247
Carta de Castelao a Manuel Portela Valladares do 21 de febreiro de 1946, en Portela
Valladares, 1988: 249. Véxase tamén Fernández del Riego, 1990, 158.
248
“En este 7 de noviembre, unidad combativa en torno al gobierno republicano del Dr. Giral”,
Mundo Obrero. Comité de Galicia del PCE, 7 de novembro de 1946. A opinión de Castelo sobre
o goberno Giral en Noia, 1992.
140
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
249
“En este 7 de noviembre, unidad combativa en torno al gobierno republicano del Dr. Giral”,
Mundo Obrero. Comité de Galicia del PCE. 7 de novembro de 1946. A los comités del PC de
Galicia, al CN de Euzkadi. Carta de la Delegación del CC del PCE notificándoles la decisión de
integrarse en el Alianza Democrática. 5 de febreiro de 1945, Arquivo Histórico do PCE.
Documentos. Cartafol 27. El Partido Comunista entra a formar parte de la Alianza Democrática.
Comunicado del CC del PCE. 10 de febreiro de 1946, Arquivo Histórico do PCE. Documentos.
Cartafol 27. “Comunicado del Comité Central sobre el ingreso del PCE en Alianza Democrática”,
Nuestra Bandera (Toulouse), 5, marzo de1946. Vid., tamén, Partido Comunista de España.
Comité de Galicia, A los militantes del Partido en la Federación Guerrillera Galaico-Leonesa. 1 de
octubre de 1946, en Aguado, 1976 b: 400-408.
250
Progresa la unidad republicana gallega. 7 de xuño de 1946. Arquivo Histórico de CC.OO de
Galicia. Fundación 10 de Marzo. Fondo Amador Martínez. Cartafol Movementos unitarios e
galeguismo. Vid., tamén, Luís Soto, “A presenza n-o Goberno d-a Repúbrica d-un representante
de Galiza”, Galicia. Órgano de Alianza Nazonal-Galega, 10, 1 de setembro de 1946: “La carta de
los comunistas a todos los Partidos y Organizaciones republicanas en México”, España Popular,
21 de xuño de 1946; “La unidad de los gallegos en marcha”, España Popular, 30 de agosto de
1946; Orientación. Boletín Interno del Comité de Galicia del P. Comunista, 1 de xaneiro de
1947.
141
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
251
O Fogar Galego constituírase en México a comezos de 1942, baixo a presidencia de Manuel
Benavides e coa participación de Luís Soto, José Caridad, Ramón Troncoso, etc. (Arquivo
Histórico Provincial de Ourense. Fondo Luís Soto. Caixa 14632. Sobre 67). Concebido polos
comunistas como un elemento de unidade, perdeu interese para o PCE despois da creación da
ANG.
252
España Popular, 21 de xuño de 1946. España Popular, 7, 14 e 21 de xuño de 1946.
253
Esta plataforma era semellante á elaborada polo Grupo Gallego da UGT de México, do que
formaban parte, entre outros, Ramón Troncoso, Luís Soto, Banjamín Balboa e José Rebón. É
dicir, a presencia comunista era moi importante. (“La unidad de los antifranquistas gallegos en
México” e “El Grupo Gallego de la UGT de México celebra una importante asamblea”, España
Popular, 5 de xullo de 1946.
254
“La unidad de los gallegos en marcha”, España Popular, 30 de agosto de 1946.
142
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pola súa banda, Enrique Líster lamentaba que os galegos non estivesen
directamente representados no goberno Llopis, insistindo en que “El pueblo
gallego no es separatista; le une con los demás pueblos de España la voluntad
de salir de la tragedia actual”259. Comezaba unha longa etapa de parálise do
exilio e, en boa maneira, tamén do antifranquismo interior.
4. ANOS DE PARÁLISE
A forza galeguista que atopou Castelao a súa chegada a América estaba
formada por uns 200 militantes, concentrados en Bos Aires e Montevideo, e
algúns pequenos grupos espallados polo continente (Beramendi, 1995, 180). A
255
Sobre a fin do goberno Giral, Noia, 1992.
256
Carta datada o 24 de novembro de 1947. As citas epistolares proceden de Castelao. As cartas
de América, A Nosa Terra, Vigo, 1990. Están recollidas en Castelao, 1992.
257
Un dos principais responsables da guerrilla era, precisamente, Enrique Líster. De tódolos
xeitos, Castelao non representaba xa o conxunto do Partido Galeguista. Así, hai autores que
falan de contactos de galeguistas coas guerrillas comunistas, se ben a título individual
(Beramendi, 1995, 174).
258
A cita procede de Castelao. As cartas de América, A Nosa Terra, Vigo, 1990. Recollémola de
Castelao, 1992, 43.
259
Enrique Líster, Galicia en la lucha contra el régimen de Franco y por la República. Arquivo
Histórico do PCE. Serie Dirixentes 23/3.3.2.
143
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
260
Carta de César Alvajar a Suárez Picallo, datada o 25 de abril de 1957; citada en Pereira
Martínez, 2001.
144
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
261
En febreiro de 1960, senllas bombas estouparon no concello de Madrid e na sede da Falanxe.
No mes de xuño houbo varios atentados contra estacións de Renfe (Bilbao, Barcelona, Madrid)
e de Iberia. Pero a acción máis coñecida do DRIL foi a “Operación Dulcinea”, o secuestro do
transatlántico portugués Santa María. Entre as varias obras que se poden citar sobre este grupo
destaca Yo robé el Santa María, redactada por un dos seus protagonistas, Jorge de Sotomayor.
Recentemente saíu do prelo a obra de Piñeiro, 2000.
262
Enrique Líster foi nomeado membro do Consello Mundial da Paz, como representante do
Consello Español da Paz (Líster, 1983: 213 e ss.). Outro comunista galego, Francisco Comesaña
Rendo, tamén formou parte dese organismo (Vid., por exemplo, España y la paz, 7, 15 de
novembro de 1951). Pola súa banda, Xesús Alonso Montero estreaba militancia comunista
asistindo ó Congreso Mundial da Paz celebrado na Moscova de xullo de 1962 (Entrevista a
Xesús Alonso Montero realizada por Víctor M. Santidrián Arias o 27 de abril de 1994).
263
Informe sobre los viajes legales al país. Julio de 1955, Arquivo Histórico do PCE. Activistas
92/11.
145
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
habería que esperar á década dos sesenta para que a reorganización do PCE
dese algún froito.
5. NOVAS FORZAS
O VI Congreso do PCE, celebrado en Francia en decembro de 1959, foi
de especial importancia na vida da organización comunista. Pensemos que, por
unha parte, esa asemblea levou á secretaría xeral da organización a Santiago
Carrillo e, por outra, deu carta congresual ós acordos tomados no Comité
Central de 1956 sobre a chamada Política de Reconciliación Nacional. No que
atinxe a Santiago Álvarez, que co paso dos anos se convertería en líder dos
comunistas galegos, o VI Congreso supuxo a súa entrada no Comité Executivo
do PCE.
No seu informe, o político valdeorrés fixo referencia ós galeguistas do
interior, que coincidían, afirmaba Álvarez, co enunciado programático comunista
sobre o problema nacional —o dereito de autodeterminación para os pobos de
Cataluña, Euskadi e Galicia de forma que puidera ser exercido
efectivamente264—. Para Álvarez, dado que en Galicia a forza de socialistas e
cenetistas era pequena, a confluencia do Partido Galeguista e do PCE nas
accións de masas antifranquistas era fundamental. Pero fronte á comprensión
no interior, existían líderes galeguistas emigrados en Sudamérica que mantiñan
posicións “seudoseparatistas”. Na viaxe que o líder valdeorrés fixo por América
Latina inmediatamente despois do Congreso entrou en contacto con eses e
outros líderes. Cremos que paga a pena deternos nesa xira265.
A viaxe, planificada inicialmente como unha visita á recentemente nada
Cuba revolucionaria, transformouse nunha xira por toda América Latina:
Arxentina, Brasil, Chile, México, Venezuela, etc. Nela, o líder comunista entrou
264
No VI Congreso, Santiago Álvarez apuntou un aspecto fundamental da batalla ideolóxica á
que o PCE debía facer fronte. Era a cuestión nacional, tarefa na que o Partido habería de
populariza-la súa tradicional posición de apoio ó dereito de autodeterminación (“Intervención de
Santiago Álvarez”, Nuestra Bandera, 25, marzo de 1960, páxs. 47-62).
265
Información sobre mi viaje por América Latina, Arquivo Histórico do PCE. Emigración política
102/1. Este documento é a base sobre o que están inspiradas as páxinas 233-337 do volume V
das Memorias (Santiago Álvarez, Memorias V. La larga marcha de una lucha sin cuartel (1954-
1972), Sada, Ediciós do Castro, 1994). Será publicado en Estudios Migratorios, 9, 2001 (no
prelo).
146
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
266
“Comunicado del Comité Ejecutivo del Partido Comunista de España. 30 de junio de 1960”,
Mundo Obrero, 11, 1 de julio de 1960. Vid., tamén, Declaración del Partido Comunista sobre el
decreto del 21 de septiembre. 24 de octubre de 1960. AHCCOOG. Manuel Bravo).
267
Información sobre mi viaje por América Latina, Arquivo Histórico do PCE. Emigración política
102/1.
147
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
268
Ibidem.
269
Ibidem.
270
Ibidem.
271
Ibidem.
272
Ibidem.
148
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pensaban que o Consello de Galiza era unha institución que non respondía ás
necesidades do país e da que non consideraban representantes lexítimos nin a
Suárez Picallo nin a Alonso Ríos. En opinión dos historiadores, a principios dos
sesenta, a pesar do intento de renovación realizado por eses personaxes, “a
influencia social e política do Consello entrara nunha irremisíbel decadencia”
(Beramendi, 1995, 184)273.
Santiago Álvarez mantivo conversas cos dous sectores. A primeira
entrevista tivo lugar con Suárez Picallo, quen fora defensor de militantes
anarquistas trala disolución do Consello de Aragón durante a Guerra Civil.
Dende aquela, a postura de Suárez Picallo foi intensamente anticomunista
(Beramendi, 1995, 175), polo que “la última vez que nos habíamos visto él y yo
en el año 1939 nos habíamos peleado”, dicía Álvarez. A pesar deses
antecedentes, “Nos recibió bien”. É máis, a Suárez Picallo pareceulle correcta a
intervención sobre Galicia desenvolta polo valdeorrés no VI Congreso do PCE, a
pesar de que “vosotros [en palabras de Picallo] tratáis, como es lógico, de
arrimar el ascua a vuestra sardina [...] Celebro mucho —continuó diciendo—
que el P.C. de España vea las cosas así respecto a Galicia”274.
Á segunda conversa con este sector do galeguismo acudiron Picallo e
Alonso Ríos. Segundo o relato de Álvarez, esta reunión foi moito máis tensa,
debido ós ataques de Alonso Ríos á doutrina comunista. Paradoxalmente, tan
só a intervención de Suárez Picallo permitiu que a sesión non se levantase.
Finalmente, acabou como un intercambio de pareceres ante a reconstrucción do
Consello de Galiza: “les dije que si seguían pensando que ellos, como diputados
elegidos en 1936, hace 24 años, eran los depositarios de la última voluntad de
Galicia, estaban muy equivocados y que nada de lo que se hiciese con carácter
de exclusividad, al margen de lo nuevo, de la vida de Galicia, tendría apoyo ni
273
Xa dende tempos de Castelao, o republicano César Alvajar recibiu a proposta de se converter
en delegado do Consello de Galiza en Europa, ofrecemento que rexeitou ata finais dos anos
cincuenta. Substituíuno no cargo o seu fillo, co que o Consello entrou a formar parte do
Consejo Federal Español do Movemento Europeo. Foi tamén membro da Unión de Forzas
Democráticas entre 1963-64. No mes de maio de 1969, o Consello de Galiza ingresou na Unión
Federalista das Comunidades Étnicas Europeas, organización fundada en 1949 (Pereira
Martínez, 2001).
274
Información sobre mi viaje por América Latina, Arquivo Histórico do PCE. Emigración política
102/1.
149
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
275
Ibidem.
276
Ibidem.
277
Ibidem.
150
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
278
Propuestas con carácter resolutivo concernientes a las cuestiones del trabajo en Galicia. 10
octubre de 1962, Arquivo Histórico do PCE. Sección Galicia e León. Jacq. 22.
279
Petición en favor do campo gallego. Galicia, 1964. AHCCOOG. Enrique Veira. Tamén
Resumen de conversaciones mantenidas con dirigentes galleguistas. 26 de setembro de 1964,
Arquivo Histórico do PCE. Sección Galicia e León. Jacq. 82.
280
Información de Valenzuela, antiguo dirigente galleguista, hoy militante do P. Ingresó en Bos
aires, hace un par de años. Julio y agosto de 1965, Arquivo Histórico do PCE. Sección Galicia e
León. Jacq. 99. Resumen de conversaciones mantenidas con dirigentes galleguistas. 26 de
setembro de 1964, Arquivo Histórico do PCE. Sección Galicia e León. Jacq. 82.
281
Entrevista a Xesús Alonso Montero realizada por Víctor Manuel Santidrián Arias en Santiago
de Compostela, 22 de marzo e 27 de abril de 1994. Vid. tamén, Xesús Alonso Montero, “O
Centro de Betanzos en Bos aires e os mártires: cinco notas”, Betanzos honra a sus mártires,
Concello de Betanzos-Consello da Cultura Galega-Fundación 10 de Marzo, Santiago de
Compostela, 2001.
151
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
número non veu a luz ata finais de 1966. Co obxectivo de ofrecer un producto
con visos de legalidade, apareceu como director de Nova Galicia un antigo
resistente e membro do Partido Comunista Francés chamado Isaac François.
Sen embargo, a dirección efectiva recaeu sobre Santiago Álvarez, que era quen,
ademais, tomaba a decisión final dos contidos da maior parte dos números282.
En París fabricábanse as pranchas para, a continuación, imprimi-la revista.
Mediante un proceso semellante, aínda que en lugares diferentes, era
confeccionada outra revista do antifranquismo galego, Terra e Tempo.
Nesas xuntanzas entre o exilio e o interior foi onde se forxou a idea de
crea-lo Partido Comunista de Galicia (PCG), un proceso que viña de lonxe. A
intervención de Santiago Álvarez na XII sesión do VII Congreso, celebrada en
Francia o 10 de agosto de 1965, estivo centrada fundamentalmente na
necesidade de funda-lo Partido Comunista de Galicia e converteuse no mandato
de creación do PCG283. Santiago Álvarez e mais Enrique Líster, entre outros,
participaron nas reunións que puxeron os alicerces da nova organización. No
congreso fundacional, realizado en París a finais de 1968, Álvarez foi elixido
secretario xeral e Manuel Bravo, Enrique Líster e Amador Martínez, membros do
primeiro Comité Central284. Todos eles era exiliados dende a Guerra Civil285.
¿Que pasaba mentres con outras forzas políticas? Dende finais dos anos
cincuenta algo bulía no exilio. Sen embargo, a maior parte das forzas políticas
nacionalistas nadas nestes anos fixérono no interior, aínda que a participación
dalgúns exiliados foi importante. É o caso do Partido Socialista Galego ou, sobre
todo, da Unión do Pobo Galego. Se considerámo-lo Consello de Galiza como
representante do galeguismo exiliado, dende principios dos sesenta diminúe a
súa influencia sobre as forzas dos interior, especialmente dende que xorden
282
Entrevista a Amador Martínez Ramón realizada por Víctor Manuel Santidrián Arias en París o
12 de setembro de 1997. A referencia de Carlos Núñez en Entrevista a Carlos Núñez, realizada
por Víctor Manuel Santidrián Arias, Vigo, 4 de febreiro de 2000.
283
Resolución sobre el Partido Comunista de Galicia (VII Congreso do PCE, 6-10 de agosto de
1965), Arquivo Histórico do PCE. Documentos do VII Congreso, páx. 835.
284
Relación C.C.-P.C.G., Arquivo Histórico do PCE. Galicia e León. Jacq. 213.
285
Pouco tempo despois tería lugar un acontecemento que rompeu a traxectoria de Enrique
Líster. No verán de 1968, as tropas do Pacto de Varsovia invadiron Checoslovaquia. O debate
aberto no PCE acabou coa condena da agresión soviética, o que provocou a expulsión dalgúns
destacados militantes. O descontento que esta decisión provocou en Enrique Líster está nas
orixes da súa expulsión, dous anos despois.
152
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
PSG e UPG (Núñez Seixas, 1992, 261). O papel político do galeguismo exiliado
tocaba xa á súa fin. Certo é que o voceiro da UPG, Terra e Tempo, era
confeccionado en México e en Venezuela, gracias ó labor de Luís Soto, Carlos
Velo ou Celso Emilio Ferreiro. Pero a iniciativa política e o traballo antifranquista
do nacionalismo galego estaban xa no interior. As outras forzas exiliadas
tradicionais (socialistas, republicanos, libertarios) parecían ter pouco que
ofrecer.
Cómpre tamén referirse a que o exilio político foi centro de recrutamento
dos emigrantes. Resulta complicado cuantifica-la importancia deste fenómeno.
Pola nosa banda, e no que ós comunistas se refire, temos constatado algúns
casos nun número realmente irrelevante, aínda que as persoas ás que nos
referimos ocuparon cargos de responsabilidade dentro da estructura comunista.
Pensamos, en primeiro lugar, en David Álvarez Carballido, emigrante na
Arxentina nos anos cincuenta que volveu a Galicia enviado pola súa
organización para reconstruí-lo PCE en Lugo na década dos sesenta
(Santamarina, 1999). Outro exemplo do que estamos dicindo é o de Santos
Costa Barroso, traballador emigrado a Francia onde empezou a militar no PCE.
A súa organización enviouno á Galicia, desempeñando un activo labor de
axitación nas provincias de Ourense (foi un dos protagonistas dos sucesos de
Castrelo de Miño en 1966) e Lugo286.
A experiencia de Andrés Beade Dopico é lixeiramente distinta porque non
regresou ó país durante a dictadura. Emigrante en Bos Aires nos anos 50,
ingresou no PCE, desenvolvendo a súa militancia nas asociacións de galegos,
concretamente no Centro Betanzos da capital porteña ou na secretaría da
Asociación Intersocietaria Galega, por exemplo287.
Francia era, ademais, o lugar no que fuxían as novas xeracións de
comunistas, os ingresados na organización nos anos sesenta. A reactivación do
PCE nesta época significou o camiño do exilio para moitos militantes, que
286
Entrevista a Santos Costa Barroso realizada por Víctor Manuel Santidrián en Progalo (Lugo),
os días 15, 16 e 20 de setembro de 1994.
287
Entrevista a Andrés Beade Dopico realizada por Víctor Manuel Santidrián Arias en Betanzos,
28 de agosto de 2001.
153
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
preferían marchar a terras francesas, principalmente, antes que caer nas mans
da policía franquista288.
Pola súa banda, a organización exterior da UPG foi bastante activa dende
finais dos anos sesenta. “En canto as súas finalidades específicas, saliéntase o
traballo co obreiro emigrante, sobre todo no caso dos comités europeos; a
axitación e máis a propaganda, creando plataformas legais e entrando en
relación con organizacións políticas afíns e, por último, o intento dunha
pequena publicación propia desta sección” (Rubiralta, 1998, 173 e ss). Francia,
Suiza ou Venezuela foron algúns dos países onde traballaron os militantes da
UPG exterior.
Aquí queremos dete-lo noso traballo. Fagamos, pois, unha rápida
recapitulación. A idea básica que intentamos defender nestas páxinas foi a de
que o exilio galego, como o español, esmoreceu politicamente co paso dos
anos. Nese proceso foi determinante a división á que estiveron sometidas
tódalas forzas políticas; división que se deu nun dobre sentido: por unha banda,
a organización dos partidos viuse imposibilitada polas fraccións existentes no
seu seno; por outro lado, a unidade do exilio foi practicamente imposible polas
diferencias políticas existentes entre os partidos que o compuñan. Deste xeito,
o obxectivo que teoricamente unía a tódalas organizacións, a derrota de
Franco, converteuse nunha utopía. O partido que mellor conseguiu mante-la
súa organización así como diluí-la distancia entre a súa estructura interior e o
exilio, foi o comunista, converténdose nunha referencia para o antifranquismo,
sobre todo nos anos sesenta.
288
Algúns destes casos poden ser lidos en González Vidal, 1999.
154
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Aguado Sánchez, Francisco (1976): El maquis en sus documentos, Madrid, San
Martín.
Álvarez, Santiago (1984): Castelao y nosotros los comunistas, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro.
Álvarez, Santiago (1988): Memorias III. La Segunda Guerra Mundial. La lucha
continúa, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Álvarez, Santiago (1990): Memorias IV. Más fuertes que la tortura y la pena de
muerte (1945-1954), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Álvarez, Santiago (1992): Osorio-Tafall. Su personalidad, su aportación a la
historia, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Álvarez, Santiago (1994): Memorias V. La larga marcha de una lucha sin cuartel
(1954-1972), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Álvarez, Santiago (1997): Memorias VI. Largos años de lucha por la libertad
(1962-1983), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Beramendi, Justo G. e Xosé Manoel Núñez Seixas (1995): O nacionalismo
galego, Vigo, A Nosa Terra.
Borrás, José (1976): Políticas de los exiliados españoles, París, Ruedo Ibérico.
Casares, Carlos (1991): Ramón Piñeiro. Unha vida por Galicia, Sada, Fundación
Caixa Galicia.
Castelao, Daniel R. (1992): Sempre en Galiza. Edición crítica coordinada por
Ramón Máiz, Parlamento de Galicia, Universidade de Santiago de
Compostela, Santiago de Compostela.
Campos Álvarez, X. R. (2000): “Los orígenes del asociacionismo gallego en
Venezuela (1945-1960)”, Minius, VIII, páxs. 223-239.
Cores Trasmonte, Baldomero (1992): “Congress of Galician Emigration”, en
Galicia&América. Five centuries of History, Xunta de Galicia-Consello da
Cultura Galega, páxs. 145-149.
Estévez, Xosé (1992): Antología del Galeuzka en el exilio (1939-1960), San
Sebastián, J. A. Ascunce.
155
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
156
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
157
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
158
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
159
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
160
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
289
A Agrupación de Gallegos Libertarios de Madrid declaraba ter avalado no Cuartel do Conde
Duque a perto dun milleiro de evadidos galegos como antifascistas (Galicia Libre, 20/11/37)
161
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
162
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
163
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
290
Hai que aclarar que o Movimiento Libertario Español, como tal organización, quedou
constituído a finais da guerra civil e principios do exilio, englobando a tres organizacións
libertarias: a Confederación Nacional do Traballo, a Federación Anarquista Ibérica e as
Xuventudes Libertarias. Nas páxinas seguintes referirémonos indistintamente a este
conglomerado como CNT ou MLE.
164
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
291
Dos cenetistas galegos exiliados, Chamorro era un dos máis veteranos, xa que dende os
anos 20 militaba no Ramo do Transporte da Coruña; por algún tempo militou na FORA
arxentina para, na II República voltar a integrarse na CNT e implicarse moi activamente nas
actividades da FAI. Na Guerra Civil, foi un dos organizadores da Agrupación Confederal Galaica
de Cartagena.
292
De Riveira, atopábase en 1936 en Asturias; na guerra combatiu no frente do Norte ata a súa
caída e posteriormente no frente de Aragón.
293
Emigrante na Arxentina, Casanova veu loitar na guerra co nome suposto de Manuel Freire.
No exilio dirixiu o xornal Solidaridad Obrera de París e posteriormente voltou á Arxentina, onde
morreu en 1966.
294
Cociñeiro de Soutomaior (Pontevedra), que actuara dende 1929 a 1936 no Sindicato de
Camareros de Ferrol. Agachado dende 1936 ata 1939, fuxiu xunto a un nutrido grupo de
cenetistas e socialistas secuestrando un bou no porto de Ares.
165
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
166
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
167
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
295
Membro do SOV de Noia, militante de Izquierda Republicana e concelleiro por este partido
nos tempos da Frente Popular.
168
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
296
Militante do Ramo do Auga da Coruña e fundador do Centro de Estudios Sociales Resplandor
más allá de la Aurora de Suevos.
169
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
297
Integrado na ANFD mercé á boa sintonía de Juan García Durán e o antigo militante do
Partido Sindicalista Manuel Fernández, membros do comité da CRG, con Ramón Piñeiro e os
170
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
asunción do Estatuto de 1936 por parte daquela nun Pleno celebrado a fins de
1944. O clima de confianza chegou a ser tal e a integración da CRG do interior
na acción política antifranquista tan notoria, que nun informe do PG enviado ao
Consello de Galiza en Marzo de 1945 afirmábase que “A CNT deixou de ser
unha organización sindical apolítica, e convirteuse de maneira resolta e
definitiva nunha forza política. Ao fin, dispois da esperenza da guerra, déronlle
a razón a Pestaña: están totalmente dispostos a participaren nas
responsabilidades do poder. Esto no orde xeral. En Galiza a CNT é hoxe unha
forza política de caraiter netamente galeguista, compartindo connosco a
defensa dos principios fundamentais do noso ideario: autonomía galega,
federalismo republicán, irmandade espiritual, etc. Apoian positivamente toda
iniciativa de tendenza galeguista e decraran a cotío a súa veneración por
Castelao a quen consideran o símbolo vivo de todol-os galegos” (Antuña Souto,
C.A., 2000). Neste clima, a CRG apoiou a entrada de Castelao como ministro
sen carteira no Goberno Giral en representación do nacionalismo galego; como
é sabido a integración de Castelao foi efectiva logo da presencia de Ramón
Piñeiro e García Durán en París a comezos de 1946298. Non hai que dicir que a
CRG de Toulouse, afastada da colaboración gobernamental e posiblemente
menos entusiasta verbo da autonomía galega299, non sustentou a presencia de
Castelao no Goberno republicano no exilio. As diferencias eran importantes,
pois, entre a CRG do interior e a de Toulouse, máis aínda así existiron canles de
comunicación baseadas na amizade persoal entre militantes e na traxectoria
monfortinos Cesáreo e Camilo Saco. Juan García Durán, que en realidade chamábase Luís
Costa García, comezara a súa andaina no movemento libertario militando nas JJLL de Vilagarcía
e, posteriormente, no Sindicato de Carpinteiros. Logo, pouco antes da guerra, debeu
transladarse á Coruña cunha nova identidade, xa que estaba perseguido pola súa participación
nun conflicto laboral na localidade arousá. Na capital herculina, foi condenado a morte en 1937
por ter intervido no artellamento de varias fugas por mar.
298
No mes de Abril do ano devandito, Juan García Durán, Ramón Piñeiro, os irmáns Saco,
Manolo Fernández e outros persoeiros da ANFD, foron detidos en Madrid no transcurso dunha
xuntanza da Alianza; condenado por segunda vez a morte e outravolta conmutada a pena,
García Durán acertou a fuxir da enfermería de Ieserías e pasar a Francia. Un ano despois, co
título de carpinteiro no peto, reaparecerá en Australia
299
Non atopamos ningunha referencia explícita da CRG instalada en Francia sobre o Estatuto
galego; non obstante, no Congreso de Federacións Locais do Movemento Libertario celebrado
en París no mes de Maio de 1945, a Ponencia verbo da posición sobre as “Autonomías
regionales” recoñecía os xa existentes e, segundo a visión federalista propia da CNT, tíñase a
intención de “hacerlos extensivos a cuantas Regiones lo soliciten”.
171
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
172
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
173
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
174
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
175
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
176
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
300
Así, por exemplo, vemos como no número 6 de Solidaridad recólllese a nova da chegada da
flota ianqui ó porto de Ferrol, engalanado ó estilo de “Bienvenido Mister Marshall”; días antes se
fixera a limpeza total das súas rúas, incluíndo unha boa cantidade de mendigos que foron
trasladados forzosamente ata a aldea de Cobas e a moitas persoas con antecedentes
esquerdistas que, temporalmente, voltaron a poboa-los cárceres de Franco.
177
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
301
Penido, practicante compostelán, fora organizador do Batallón Galicia en Asturias e con
posterioridade exerceu de Comandante dunha brigada galega na Fronte de Madrid. Detido coa
caída de Levante, é internado no campo de Albatera e destinado na enfermería; dende ela,
colaborará no artellamento da primeira organización da CNT na clandestinidade, dirixindo ós
militantes que saían do cárcere á incipiente organización clandestina. Trasladado a Asturias,
colaborará tamén na constitución dos núcleos cenetistas de Xixón e La Felguera, representando
á Regional de Asturias no Comité Nacional da CNT interior en diversas ocasións.
178
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
302
Nicolás Mallo era antes da guerra un militante pouco coñecido da CNT coruñesa que
conseguíu escapara a Asturias en plena Guerra Civil. Nos anos 60, despois de saír da cadea, foi
un dos patrocinadores do achegamento entre destacados militantes da CNT e xerarcas do
sindicato vertical no episodio que se coñeceu como o do “Cincopuntismo”.
179
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
303
A súa militancia libertaria viña da súa estancia en Barcelona nos tempos da II República;
ademais de militar na Federación de Industria Ferroviaria, ocupou tamén cargos na Liga
Nacional de Mutilados de Francia.
304
Militante do Sindicato da Construcción da Coruña, permanecera agochado no tempo da
guerra e despois pasou a Francia. Militou ata a súa morte, en 1959, na F.L. de Agen.
180
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
réxime nas principais rúas de Vigo (Entrevista con Jaime Garrido, Vigo,
6/1/2000).
Con motivo das folgas de Asturias e Bilbao en maio do 62, Víctor
Francisco e o grupo xuvenil composto entre outros, polos vigueses Jaime
Garrido Vila, Augusto Docampo Soto e Manuel Rodríguez González, elaboran
pasquíns convocando á folga que reparten nas factorías “Reyman”, “Barrera”,
“Santo Domingo”, “Refrey” e “Álvarez”. Para esto contaban cunha máquina de
escribir que compraran con cartos que enviara a organización do exterior. En
1962 foi a súa caída definitiva, sendo xulgados pola reorganización das
Xuventudes Libertarias, colocación de carteis e distribución de propaganda,
contacto co exilio e coa organización de Valladolid, captación de soldados no
Rexemento de Infantería “Murcia” e intento de reorganización libertaria en
Santiago e Lobios (Ourense). As condenas foron de 11 anos para Victor
Francisco, 9 para Jaime Garrido, 5 para Augusto Docampo e 4 para Manuel
Rodríguez (Causa 1.164/62).
Victor Francisco saíu do cárcere e como queira que non o quixeron
readmitir no seu traballo, estivo unha tempada na empresa constructora “Misas
y Costas”, da que se despediu pola falta de medidas de seguridade na
construcción de vivendas en Coia. Pola presión da policía marchou a Francia,
conseguindo traballo de albanel en Tolouse, onde permanecería ata agosto de
1976, en que voltou a Vigo en misión orgánica, con tal mala sorte que morreu
ós nove días da súa volta. Do seu traballo militante aínda quedou en Vigo unha
semente que agromaría no ano 72 a xeito dunha Rexional Galaica que, a cargo
de Jaime Garrido, estivo implicada na folga da Citröen e nos movementos
daquelas datas, prolongándose ata despois da morte de Franco. Da súa
compenetración con Galiza, quedaron como mostra unha interesante serie de
artigos que publicou na prensa do exilio co título de “Pulso de Galicia”,
asinándoos co alcume de “Ramón de la Sagra” (Espoir, Toulouse, 1/1/67 a
25/6/67).
305
Víctor Francisco nacera en Albalá (Cáceres) en 1912. Ó comenzar a guerra estaba en Melilla
onde foi condenado á pena de morte, logo conmutada. Traballaba como contable en Vulcano
dende 1949.
181
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
182
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
meirande parte coa fracción ortodoxa, aínda que dende unha posición menos
belixerante que a da organización francesa.
Os militantes galegos que quedan en África colaboran intensamente
neste rexurdir confederal e tamén nas actividades da Rexional Galaica que
operaba en Francia. Así, podemos ver en 1950 a un importante grupo de
galegos participando activamente nas campañas de recollida de cartos para os
presos galegos, cunha colecta feita por Luis Chamorro en Casablanca. Tamén
sabemos da participación dalgúns deles na Asociación Cultural Armonía, de
Casablanca, como foi o caso da coruñesa Elena Parga.
Outros chegarían ó exilio norteafricano logo de sufriren nas cadeas de
Franco, como Melquíades Lestón307, que despois de estar detido en San Miguel
de los Reyes viría morrer en Túnez. Tamén o ourensán David González Alba,
quen estivo detido no Campo dos Almendros de Alacante, do que logrou saír
cara a Francia; despois dun tempo na Lexión Estranxeira, foi desmobilizado no
Marrocos Francés para morrer en Casablanca.
Este exilio norteafricano remataría nos anos 60, cos movementos de
independencia dos pobos africanos, que fixo que a maioría dos galegos buscara
terras mais tranquilas nas que repousar. Moitos deles, como Antonio Vidal ou
Eduardo Herrera (que ostentaría cargos de responsabilidade na Federación
Local de Orleáns), irían a parar a Francia; outros, como Luis Chamorro e José
Conde, terminarían en Bélxica. E algúns, non obstante, morrerían alí, como o
vigués Angel Covelo no ano 1964 (Espoir, Toulouse, 6/6/65)
7. NA GRAN BRETAÑA
A maioría dos galegos que estiveron exiliados na Gran Bretaña proviñan,
como xa dixemos, do norte de África; ó libera-los ingleses as zonas onde vivían,
moitos deles foron incorporándose ó seu exército. Como un bo feixe dos que se
enrolaban nos exércitos aliados eran mariñeiros da flota republicana, na que
306
Orixinario da Coruña e secretario da Agrupación Confederal Galaica de Cartagena.
307
Membro da Protección Obrera de Porto do Son e activo propagandista da Federación
Regional de Industria Pesquera, tomou parte tamén na directiva da Agrupación de Gallegos
Libertarios de Valencia.
183
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
había tantos galegos, non foi raro atopalos posteriormente afiliados ao MLE en
Inglaterra.
Un dos militantes galegos que máis destacaron pola súa actuación na
Guerra Civil, o axente de seguros coruñés Manuel Salgado Moreira, chegou a
Inglaterra nunha pequena expedición de militantes da Rexional Centro da CNT
que escapou en avión cara a Inglaterra. Salgado fora en Madrid militante da
CNT e da FAI, sobresaíndo especialmente nos derradeiros intres da guerra,
como un dos participantes no golpe do Xeneral Casado que pretendía rematar
co predominio comunista no exército e no goberno republicano.
Salgado era un militante xa veterano, que non gustaba dos métodos
violentos, polo que en tempo da guerra gañou certa fama de “brando”, cando
estaba á fronte dos “Servicios Especiais”, antes de caeren baixo control
comunista e converterse no Servicio de Investigación Militar (SIM). Xa no exilio,
e diante do problema da escisión no Movemento Libertario, Salgado situouse a
carón do Comité Nacional do Interior, na posición colaboracionista certamente
minoritaria no exilio británico. En xulio do 1946 vemos como o compostelán
Penido dirixíase á militancia cenetista en Inglaterra, facendo un chamamento
pola unidade e sinalando a Manuel Salgado como representante da fracción
colaboracionista e Delegado do Comité Nacional de España nese país.
O exilio británico foi bastante minoritario dentro do conxunto da
diáspora, polo que non atopamos novas de que os militantes galegos da C.N.T.
seguiran vivindo alí por moito tempo. A maioría seguramente emprenderan
outros camiños, a lugares onde houbera máis compañeiros da Confederación
ou o exilio fora máis doado; foi o caso do devandito Antonio Casal, que falecerá
en Merignac, Francia, en 1950 (Solidaridad Obrera, Paris, 21/10/50) . Só
Manuel Salgado Moreira seguiu vivindo en Inglaterra ata a súa morte en maio
do 1967.
184
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
185
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
186
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
187
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Fernando Pereira, que tivo trato con el, asegurounos que o seu talante foi
sempre galeguista e antifascista, e así debémolo reseñar.
Coincidindo coa súa estancia en Montevideo, García Durán vai entrar en
relación coa colectividade galaica a través do curso de literatura e idioma
galego que impartirá na Facultade de Humanidades, protagonizando, seica, as
primeiras intervencións na nosa lingua naquela Universidade. Deste xeito, a
Casa de Galicia nomeouno membro do xuri que fallou en 1966 o premio de
literatura galega instituído por aquela colectividade; o gañador foi Carlos
Zubillaga co traballo Castelao no Arte Galego. Con idéntico pulo co amosado
recentemente rematada a Guerra Civil, cando a amizade cos irmáns Saco e con
Ramón Piñeiro influíron na súa nidia defensa do Estatuto e da personalidade
galega diferenciada, García Durán fixo no limiar do libro de Zubillaga unha rexa
defensa da dignidade dos galego falantes e unha non menos contundente
crítica dirixida ós que tiñan vergoña da súa orixe e da súa fala. E remataba
declarando a súa admiración e respecto por Castelao do que, parafraseando a
Curros, dicía: “Cando ti volvas a Rianxo ‘como detrás de Cristo, virán as xentes
todas’ “. Por aqueles días, enceta tamén García Durán o ambicioso proxecto de
levar a cabo unha enciclopedia da guerra civil española, agardando contar
cunha chea de colaboradores de todo o espectro político ciscados polo mundo
adiante: do neofranquista Prados Arrarte, ata Diego Abad de Santillán, pasando
por Salvador de Madariaga. Non esquecía tampouco a parte galega, que estaría
representada por Emilio González López e, ¡cómo non!, por Ramón Piñeiro; de
feito, chegouse a montar en Montevideo un grupo de apoio especificamente
galego, do que tan só sabemos que formaba parte o devandito Roberto Cotelo.
Ó cabo, o proxecto frustrouse debido á dificultade para conciliar tantas e tan
diversas vontades. Logo, a partir de 1968, retorna ós EEUU, a Houston-Texas
máis concretamente, onde recibirá nese mesmo ano a visita de Ramón Piñeiro.
No derradeiro traxecto da súa vida, García Durán vaise afastar cada máis do
movemento libertario ó que botaba en cara o seu illamento e a súa falla de
eficacia e realismo308, centrándose máis que nada no seu labor intelectual para
308
Correspondencia mantida con Federico Arcos, (21/9/1971).
188
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
9. OUTROS EXILIOS
Sorprende que países con abondosa colonia galega como Cuba,
Arxentina e, daquela en menor medida, Venezuela, teñan atraído nun principio
a tan poucos exiliados libertarios; quizais a explicación estea na desfavorable
conxuntura política que ámbolos países atravesaban no comezo da década dos
40 e o feito de que boa parte da militancia libertaria decidiu recalar nun
primeiro intre en Francia coa esperanza de influír na desexada caída de Franco.
En Cuba pouco podemos reseñar; a penas o transcorrer fuxidío camiño de
Venezuela de Silvio Santiago, cenetista e simpatizante do Partido Sindicalista na
Coruña republicana e aínda sen callar como escritor naquel ano de 1937.
Tamén pasou unha breve tempada en tránsito entre a República Dominicana e
México, Nicolás Mallo; o coruñés desembarcara na República Dominicana a fins
de 1939 xunto co anarquista ourensán José Ledo, pero as duras condicións do
país gobernado con man de ferro polo dictador Trujillo, “donde daban ganas de
volverse a los campos de concentración de Francia para terminar el
expiatorio”309, induciron a ambos a abandonalo canto antes: Ledo desembarcou
en Veracruz (México) no verán de 1942, mentres que o Centro Asturiano de
Cuba reclamou a Mallo e alí residiu un tempo antes de dirixirse, así mesmo,
cara un México acolledor e aínda influído polas simpatías republicanas e
democráticas de Lázaro Cárdenas. Non foron os únicos en abandona-la illa
escravizada por Trujillo; tamén o enxeñeiro vigués Ricardo Mella Serrano, fillo
do pensador ácrata, enfilou o rumbo de Venezuela logo de ter dirixido en Santo
Domingo a revista Nuevo Rumbo, editada por españois desterrados.
Como se dixo con anterioridade, Silvio Santiago recalou en Caracas onde
vai traballar en múltiples oficios; no ano 1946 aínda seguía vencellado á
Subdelegación da CNT en Venezuela, posicionándose daquela a prol da CNT do
interior e das teses “colaboracionistas”. No mesmo ano é cofundador, xunto
cunha maioría de exiliados entre os que se atopaba o galeguista próximo ao
189
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
PCE Xosé Velo, do Lar Gallego, a primeira institución galega creada en Caracas
antes da enxurrada migratoria da década seguinte. Os enfrontamentos internos
cos comunistas desembocaron na expulsión de Silvio do colectivo “por motivos
políticos” (Piñeiro, A., 2000), creando entón o Centro Gallego no albor da
década dos 50. Dende entón, Silvio Santiago vaise vencellar cada máis á
colonia galega sendo un dos alicerces da Irmandade Galega en Venezuela,
lonxe xa da militancia libertaria. Logo dunha activa e controvertida actuación
nas colectividades galegas310, partidario do culturalismo apolítico dos “galaxios”
que tanto criticará en diante Celso Emilio Ferreiro, Silvio Santiago retornou en
1959 a Galiza co gallo da publicación na Editorial viguesa da súa celebrada
novela Vilardevós. A cabalo entre Venezuela e Galiza, e disfrutando dunha
saneada situación económica, Silvio continuou a manter relacións de amizade e
colaboración cos veteranos cenetistas coruñeses ata a súa morte, acontecida en
1974.
Sen que poidamos determinar o posterior grao de compromiso ben coa
organización cenetista en Venezuela, ben coa Federación Obrera Regional
Venezolana adherida á AIT e creada por exiliados “gallegos” (quer dicir,
procedentes de calquera zona do Estado español) unha vez finiquitada en 1958
a dictadura de Pérez Jiménez, detectamos unha notable corrente migratoria de
exiliados galegos residentes en Francia con dirección de Venezuela a fins dos
anos 40, provocada sen dúbida pola consolidación do réxime trala IIª Guerra
Mundial e o conseguinte desánimo dos antifranquistas (Solidaridad, Toulouse,
decembro 1948). Daquela, chegarán ó país algúns guerrilleiros confederais de
sona, como o lucense de Cervantes Abelardo Gutiérrez Alba, alicerce da IIIª
Agrupación da Federación de Guerrillas de Galicia- León, ou o veciño de Riós
(Ourense) Eduardo Pérez Tameirón, afouto combatente nas terras da “raia
seca”.
Canto á República Arxentina, ese foi o destino inicial dalgúns militantes
ácratas galegos dos que, sen embargo, non nos consta que participaran nas
309
Ledo, José: “Un documento para la historia de la CNT”, Le Combat Syndicaliste, (10/1/74).
310
Tamén aquí, como no caso de Vázquez Valiño, hai acusacións de colaborar coa embaixada
franquista que mesmo transcenden ó voceiro das Confederadas de Nova Iorque, España Libre,
andando o ano 1956.
190
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
191
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
192
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
9.2 México
Como é sabido, as simpatías a prol da República española do seu
presidente Lázaro Cárdenas posibilitaron que este país centroamericano fose,
xunto con Francia, o principal receptor de exiliados xa dende o mesmo intre da
victoria de Franco. E debido a súa estabilidade política e afastamento das
hostilidades da IIª Guerra Mundial, o único onde os libertarios puideron actuar
con total liberdade. Alí, maiormente no Distrito Federal, radicaron algúns cadros
ben coñecidos da CNT galaica: José Prego, mecánico coruñés que por algún
tempo chegou a desempeñar a secretaría da CRG nos derradeiros tempos da
República, malia ás súas simpatías polo Partido Sindicalista; Jesús Arenas,
procedente dos EEUU e residente en Veracruz; José María Montero, un
metalúrxico coruñés emigrado á Arxentina, país de onde partiu para intervir na
311
“Un mariñeiro en Mauthausen”, Vieiros, 16/2/2000.
193
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
312
Montero fora condenado a morte en 1930 xunto con outros dous correlixionarios galegos da
FORA, a resultas dun enfrontamento no transcurso dunha folga onde resultara morto o chófer
dun alto cargo do Goberno arxentino. Unha forte campaña internacional, logrou que a pena
fose conmutada.
194
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
313
Soto di que o Manifesto de constitución asinouse en 1940; non obstante as actas da ANG
sitúan a xuntanza de constitución dous anos máis tarde.
314
Como se ten dito, a CRG do interior vaise pronunciar dende a clandestinidade no mesmo
senso un par de anos máis tarde.
195
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
315
Carta de Castelao dirixida ó PG do interior, 7/8/1946. Publicada por Xavier Castro en A Nosa
Terra, nº959, 2/11/2000. Na misiva, Castelao enfatizaba, ademais, sobre a cativa importancia
da CRG en México, seica reducida a José Prego e pouco máis.
196
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
10. CONCLUSIÓNS
O exilio comezou na Galiza para moitos antifascistas no propio 18 de
Xullo de 1936; tamén para os libertarios. Dende ese día a CRG comezou a
197
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
198
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
199
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Agrafoxo, Xerardo (1995): 1936: a guerra civil en Lousame e Noia: Testemuñas
dunha represión, Lousame, Concello de Lousame.
Antuña Soto, Carlos A. (2000): O Galeguismo na provincia de Pontevedra
(1930-36), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Borrás, José (1976): Política de los exilados españoles: 1944-1950, París, Ruedo
Ibérico.
(1947): Dictámenes y resoluciones del II Congreso del M.L.E.-C.N.T. en
Francia, Toulouse, M.L.E.-C.N.T. en Francia.
Engeli, Beatrice (1989): Quelques aspects de l´activité de la CNT durant le
periode 1944-49, Lausanne, Memoria de licenciatura, Facultade de Letras.
García Durán, Juan (1956): Por la libertad: cómo se lucha en España, México,
Ediciones CNT.
Karaganda (1948): La tragedia del Antifascismo Español, Toulouse, Ediciones
del M.L.E.-C.N.T..
Lorenzo, Cesar M. (1972): Los anarquistas españoles y el poder: 1868-1969,
París, Ruedo Ibérico.
Penelas, Carlos (1996): Os galegos anarquistas en Arxentina, A Coruña, Espiral
Maior.
Pereira, Dionisio (1998): Sindicalistas e rebeldes, Vigo, A Nosa Terra.
Piñeiro, Antonio (2000): Pepe Velo. Pensador, soñador e mestre revolucionario,
Vigo, Edicións Xerais.
Pita Armada, José (1995): Historia de amor y tragedia, Lions Bay (Canadá),
Edición propia.
(1947): Reseña de la Conferencia Intercontinental del Movimiento Libertario
Español celebrada en Toulouse en Abril 1947, Toulouse, M.L.E.-Comisión
Intercontinental.
Soto, Luis (1983): Castelao, a U.P.G. e outras memorias, Vigo, Xerais, 1983.
Téllez, Antonio (1974): La guerrilla urbana. I: Facerías, París, Ruedo Ibérico.
Vergara, José (1998): Los hombres y las ideas, La Rochelle, s.n..
Vilanova, Alberto (1969): Los olvidados: Los exiliados españoles en la segunda
guerra mundial, París, Ruedo Ibérico.
200
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
OUTROS
Memorias manuscritas de Jesús Veiga (Moaña), escritas entre 1947 e 1951.
201
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
202
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
316
Al hablar de republicanos nos estamos refiriendo a los integrantes de los partidos que
estaban representados en las últimas Cortes de la II República Española, con la excepción del
Partido Comunista que realizó incursiones militares en la España franquista con la intención de
hacerse con el gobierno.
317
Carta enviada el 3 de agosto de 1954 a unos republicanos que vivían en Madrid como
respuesta a otra de ellos en que le tachaban de “cansado, gastado y pasado” por mostrarse
203
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
adversario del uso de la violencia. Posteriormente fue hecha pública y distribuida en varios
países.
318
México presentó dicha propuesta a petición de los partidos políticos españoles agrupados en
la denominada Junta Española de Liberación. Creada en 1943 con la finalidad de constituirse en
un organismo representativo de la emigración, luchar contra el régimen de Franco y restaurar la
II República Española según los preceptos de la Constitución de 1931, fue la primera unión de
los partidos que fueron mayoría en el Parlamento de la República.
319
Aunque fue la primera vez que las Cortes de la República tomaron decisiones en el exilio, sin
embargo no fue la primera vez que se reunieron en México: lo habían hecho con anterioridad el
10 de enero de 1945 por iniciativa de Martínez Barrio. A la reunión asistieron 72 diputados y se
adhirieron 49 que vivían fuera de México. Hubo una sola sesión en la que se homenajeó a los
127 diputados muertos desde julio de 1939 y en la que Martínez Barrio pronunció un discurso;
sin embargo, no se produjo ninguna otra sesión a pesar del deseo de Martínez Barrio por la
oposición de la minoría socialista que opinaba que no había quorum suficiente para que las
Cortes tomaran decisiones. Ante dicha oposición, Martínez Barrio dio marcha atrás y suspendió
indefinidamente las sesiones de Cortes.
320
El acto tuvo lugar en el Salón de Cabildos del Palacio del Gobierno de la ciudad de México,
sujeto al principio de extraterritorialidad transitoria por concesión del presidente Avila Camacho.
Para reunir las Cortes tuvieron que acogerse al artículo 59 de la Constitución de 9 de diciembre
de 1931, “las Cortes disueltas se reúnen de pleno derecho y recobran su potestad como poder
legítimo del Estado desde el momento en que el Presidente no hubiese cumplido dentro de
plazo la obligación de convocar las nuevas elecciones”. Basándose en este artículo, las Cortes
elegidas el 16 de febrero de 1936 prorrogaron automáticamente su función ante la
imposibilidad material de su renovación en el período establecido. En esta ocasión la minoría
204
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
socialista no planteó el problema del quorum, a pesar de que tampoco se llegaba al número de
100 diputados presentes.
321
Ateneo Español de México (AEM), “Nota del Presidente de la República anunciando haber
encargado de formar gobierno a Don José Giral”, recogida en Documentos políticos para la
Historia de la República Española, pág.87.
322
Discurso pronunciado por Giral en la sesión parlamentaria del día 7 de noviembre de 1945.
Recogido en el n° 1 de La Nouvelle Espagne, el Presidente del Gobierno hace referencia
expresa a las críticas que sobre él vertieron Lamoneda, Fernández Clérigo y Uribe,
“representantes, respectivamente, de los grupos disidentes socialista y de Izquierda
Republicana y del partido comunista”.
323
Fundación Universitaria Española. Fondo París (FUE.FP).839.1. Razones expuestas por Prieto
en una carta que envió a Clement Attlee, Primer ministro británico, el 27 de junio de 1946, tras
suspenderse las deliberaciones con respecto a España del Consejo de Seguridad de las
Naciones Unidas.
324
Para Prieto, los órganos institucionales se habían establecido con tal rigidez que
amparándose en la legitimidad de la República no aceptarían otra solución que no fuera la
reinstauración inmediata en España de la República una vez caído el régimen franquista. Él
estaba dispuesto a aceptar otras soluciones, como era el establecimiento de un Gobierno
205
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
provisional integrado por todos los grupos políticos contrarios a Franco (incluidos los
monárquicos), que se encargara de realizar elecciones libres en España.
325
Conferencia pronunciada por Álvaro Pascual Leone en el Centro Republicano español de
México, el 6 de marzo de 1943, bajo el título La República Española existe. Pascual Leone era
diputado a Cortes y Secretario de la Diputación Permanente. En FUE.FP.234.15. Nota enviada
por Pascual Leone en noviembre de 1942 a todos los diputados en la que trata el tema de la
legitimidad de las Instituciones.
206
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
207
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. EL GOBIERNO DE LA ESPERANZA
En 1945 Giral no tuvo que preocuparse porque se cuestionara la
legitimidad de las Instituciones, por lo que en su Declaración ministerial,
empujado por la euforia de los resultados internacionales, plantea una acción
de Gobierno para cuando estuvieran en España. Es más, buscando el
reconocimiento de Francia, y con la intención de situarse lo más cerca posible
de España, el Gobierno logró el permiso de las autoridades galas para instalarse
en París.
Giral planteó su acción política en el campo internacional; en efecto, en
su Declaración ministerial daba por hecho que las grandes potencias les
apoyarían en su regreso, pero también reconocía que ellas eran quien podían
decidir los destinos del régimen español326. Así, y siempre con la mirada puesta
en las Naciones Unidas, Giral dedicó su tiempo y esfuerzo a las relaciones
internacionales. De esta manera, inició una intensa campaña diplomática con la
intención de obtener el reconocimiento del mayor número posible de países, y
con él, un mayor respaldo ante el organismo internacional. La campaña dio sus
frutos y a mediados de 1946 consiguió el reconocimiento de México,
Guatemala, Panamá y más tarde de Venezuela, donde se apresuró a enviar
representaciones diplomáticas327.
Sin embargo, los meses pasaban y las grandes potencias no se
pronunciaban firmemente contra Franco y a favor del retorno de la República a
España. La estrategia adoptada por el Gobierno republicano no daba los frutos
deseados y la desesperanza empezó a cundir a partir del mes de marzo de
326
Sin embargo, Giral cometió un grave error diplomático al afirmar que si no obtenían la ayuda
de las grandes potencias “el Gobierno de la República no vacilaría en aceptar, con inmenso
dolor, y así lo declara, la responsabilidad de la violencia, que en tal caso aparecería justificada”.
Giral introduce la baza de la amenaza y deja caer la posibilidad de un nuevo enfrentamiento
civil, y esto es precisamente lo que intentan evitar las potencias occidentales. El miedo a un
enfrentamiento civil que volviera a desestabilizar Europa se unía al gran temor de dichas
potencias a que España se convirtiera en otro país bajo la influencia soviética.
327
Entre abril y noviembre de 1946 Polonia, Yugoslavia, Rumania, Checoslovaquia, Hungría,
Albania y Bulgaria reconocieron también al Gobierno de la República en el exilio.
208
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1946, tras la publicación de la llamada nota tripartita por Gran Bretaña, EEUU y
Francia; en efecto, la declaración de las tres potencias era muy dura hacía
Franco pero, en ningún momento, se comprometían a intervenir directamente
en su caída328. Esta declaración llevó a Giral a publicar una nota329 en la que les
recordaba que “si la España, tanto interior como exterior” no se había
desembarazado de Franco era “porque se encuentra imposibilitada en lo
absoluto para obrar, debido a que está oprimida y desarmada” y por ello, la
única vía diplomática para resolver el problema era que rompieran relaciones
con Franco y reconocieran al “Gobierno que representa la legalidad republicana,
ampliado como lo permitan las circunstancias y sometido al deber que siempre
ha proclamado de convocar a elecciones generales”.
Giral era muy consciente de que la nota no hace referencia directa a su
Gobierno y, por ello, se apresura a recordarles que su legalidad es reconocida
por “la España republicana en el exilio y la del interior” y que están preparados
para formar el Gobierno provisional al que hacen referencia.
Pocos días después, y ante el rumbo negativo que estaban tomando los
acontecimientos internacionales, Giral decidió ampliar su Gabinete dando
entrada en él a las organizaciones políticas que habían quedado fuera: Santiago
Carrillo por el Partido Comunista, Alfonso Rodríguez Castelao por los
nacionalistas gallegos y un representante de la derecha republicana, Rafael
Sánchez Guerra. El Gobierno deseaba presentar una imagen de unión ante la
próxima reunión de las Naciones Unidas que tendría lugar ese mismo mes;
además, con la incorporación del Partido Comunista, deseaba atraerse las
voluntades de la URSS.
Sin embargo con esta estrategia no iba a obtener los frutos que buscaba,
al contrario iba a ocasionarle problemas internos y externos. En efecto, el
Partido Socialista se opuso a la entrada de los comunistas en el Gobierno, al
328
Hecha pública el 4 de marzo de 1946. Convinieron que mientras Franco continuara
gobernando el pueblo español no podía esperar una plena y cordial asociación con las naciones
vencedoras del nazismo alemán y el fascismo italiano, pero que no estaba en su intención
intervenir en los asuntos internos de España, pues el pueblo español tenía, a la larga, que
labrarse su propio destino, y los tres gobiernos esperaban que lo hiciera sin volver a tener que
recurrir de nuevo a las armas.
329
España Nueva, n° 16, 9 de marzo de 1946, pág 2.
209
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
330
FUE.FP.220.11. Carta de Prieto a Trifón Gómez, fechada en Veracruz el 8 de enero de 1951.
Prieto explica que a pesar de que transmitió este mensaje al Gobierno, ni Giral ni Martínez
Barrio se avinieron a escucharle e, incluso, se negaron a reunir las Cortes como el Grupo
Parlamentario les exigió con la intención de impedir dicha incorporación.
210
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
331
FUE.FP.658.1. Texto de la resolución adoptada por las Naciones Unidas el 12 de diciembre
de 1946.
332
Declaraciones políticas del Jefe del Gobierno español, Sr. Giral, 29 de noviembre de 1945.
Recogidas en el n° 1 de La Nouvelle Espagne.
333
Archivo Montserrat Tarradellas (AMT) Caja 6.3, leg. 433. Declaraciones del Presidente del
Gobierno ante el Consejo de Ministros celebrado el día 22.1.47, como programa político a
seguir; Giral afirma que “después del último resultado conseguido en la última Asamblea de la
ONU, el Gobierno inicia una nueva etapa en su vida y en su actuación”, y que “los caminos que
211
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
212
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
336
El 2 de marzo fue recibido en Bruselas por el Primer ministro y el Ministro de Asuntos
exteriores de Bélgica; el día 5 de ese mes, Martínez Barrio y él fueron recibidos por el
Presidente de la Asamblea legislativa francesa. Además, mantuvo diversas entrevistas con el
Presidente del Gobierno francés y con su Ministro de exteriores. Más tarde, viajó a Londres para
pedir el apoyo internacional del Gobierno inglés y, en el mes de mayo lo hizo a Nueva York para
asistir a la reunión del Consejo de Seguridad de la ONU donde se iba a tratar la cuestión
española.
337
Su situación económica no era buena y por ello se veía obligada a comprar en España frutas,
verduras y materias primas. Para un conocimiento más profundo sobre el tema ver PORTERO
(1989): Franco aislado. La cuestión española (1945-1950), Madrid, Aguilar, págs. 222-254.
213
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
338
FUE.FP.675.5. Nota de Llopis dirigida a los Ministros de Asuntos exteriores de Francia, Gran
Bretaña y la Unión Soviética, de 27 de junio de 1947. Reunión de los Ministros de Asuntos
exteriores de Gran Bretaña, Francia y la URSS para “examinar juntos los medios de organizar la
cooperación económica europea”.
214
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
autoridad para llevar las riendas del Gobierno. Martínez Barrio se apresuró a
buscar la persona idónea que se hiciera cargo de la Presidencia del Gobierno
republicano en el exilio y, tras ofrecérselo a Giral, con la misión de “defender
los derechos del pueblo español ante la ONU, convocar Cortes y reorganizar las
fuerzas del interior” y, ante su negativa a Pi y Suñer y, después, a José Antonio
de Aguirre340, por fin consiguió que Álvaro de Albornoz lo aceptase.
339
FUE.FP.909.2. Es interesante ver al respecto las Actas del Consejo de Ministros de este
periodo.
340
Informaciones recogidas en el n° 35 del Boletín de Información del Gobierno de la República
Española, de 13 de agosto de 1947. Desde México Giral contestó a Martínez Barrio por cable
que rechazaba su petición por “desengaños pasados”; por su parte, Aguirre declinó el cargo
escudándose en la petición de los partidos políticos vascos de que no abandonara su cargo de
Presidente de Euzkadi.
215
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
341
FUE.FP.705.1. Memorándum sobre la cuestión española, noviembre de 1947.
342
Recogida en CABEZA SANCHEZ-ALBORNOZ, Sonsoles (1995): “Posición de la República
española en el exilio ante el ingreso de España en la ONU”, en Cuadernos de Historia
contemporánea, nº 17, Univ. Complutense, Madrid, pág.163; fechada en París el 15 de
noviembre de 1948.
216
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
las Naciones Unidas de la situación por la que atravesaba España por su política
de no intervención, y le daba la clave, a su parecer, suficiente para acabar con
el régimen franquista, que no era otra que tomar medidas económicas contra
él. Al tiempo dirigió otro escrito a los delegados en las Naciones Unidas, para
pedirles que adoptaran una resolución que pusiera fin al régimen franquista
“que no sólo no evoluciona en sentido democrático, sino que por el contrario
acentúa de día en día su carácter totalitario”343.
Al año siguiente la cuestión española volvió a ser presentada en la
reunión de las Naciones Unidas, donde iba a ser utilizada por el bloque soviético
para acusar a EEUU de haber violado la resolución de diciembre de 1946. Como
indica Portero, “la cuestión española como problema internacional había
comenzado siendo el resultado de la incompatibilidad entre el régimen de
Franco y el nuevo orden mundial” y había pasado a ser “un elemento
característico de la Guerra Fría, del que la Unión Soviética se valía para intentar
demostrar a la opinión pública occidental el carácter conservador,
anticomunista y no democrático de la política exterior norteamericana”344.
Esta propuesta fue rechazada mientras que la Asamblea General aprobó
otra que recomendaba dejar a los miembros de las Naciones Unidas en libertad
de acción en cuanto a sus relaciones diplomáticas con España, que no llegó a
adoptarse porque faltaba un voto para conseguir la necesaria mayoría de dos
tercios; sin embargo no había ninguna duda: los estados miembros de las
Naciones Unidas, por distintos motivos, habían cambiado su postura ante el
régimen de Franco.
Gran derrota para los republicanos, por mucho que intentaran darle la
vuelta hablando de fracaso franquista por no haber conseguido que su régimen
fuera rehabilitado ante las Naciones Unidas. Es el caso de Valera que afirma
que “si se tiene en cuenta las fuerzas desplegadas por el franquismo y por
ellos, la victoria ha sido sin duda para el Gobierno republicano”345. Demasiado
343
FUE.FP.659.6. Manifiesto dirigido por Albornoz a las Naciones Unidas.
344
PORTERO, pág. 334.
345
FIEHS.DO4.1949(1). Carta de Valera a Albornoz, de 24 de mayo de 1949. Defiende su punto
de vista haciendo un análisis detallado del despliegue propagandístico y diplomático realizado
217
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
por Franco, y de las causas que han llevado a la derrota de Franco “ya que no el triunfo
republicano” .
346
FUE.FP.232.4. El Gobierno de la República estaba enterado de la posición estadounidense,
pues en diciembre de 1949 Valera se reunió con un funcionario de ese país; las conclusiones de
la diplomacia norteamericana la recogió Valera en un informe que transmitió al Consejo de
Ministros y a su partido, Unión Republicana. “Informe para el Comité Nacional y Minoría de
Unión Republicana que presenta el Sr. Valera, en relación con las declaraciones de Mr.
Acheson”, París, 25 de enero de 1950.
347
En efecto, en junio de 1947 las Cortes franquistas aprobaron la llamada Ley de Sucesión a la
Jefatura del Estado, y comunicaron que sería sometida a referéndum. Más tarde, Franco
anunció la celebración de elecciones municipales para finales de 1948.
218
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
348
FUE.FP.441.3. Carta de Martínez Barrio a Álvaro de Albornoz, de 17 de enero de 1950.
Albornoz no estuvo mucho tiempo en París durante los últimos meses en que desempeño el
cargo de Presidente del Gobierno: el 17 de agosto de 1949 regresó de México, pero el 17 de
septiembre volvió a partir a Nueva York para asistir a la revisión de la Asamblea General de la
ONU; desde allí volvió a México donde se estableció hasta el 31 de agosto de 1950.
219
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
349
FUE.FP.220.11. Carta de Prieto a Trifón Gómez, Veracruz, 8 de enero de 1951. Prieto le
resume su reunión con Gordón Ordás, en que le dijo que, para él, a esas alturas la legitimidad
del Gobierno de la República era inexistente por completo, y que además, habiendo optado las
potencias democráticas por Franco “ni el concierto ni el desconcierto entre los elementos
emigrados sirve prácticamente para nada”.
350
Cuando Gordón aceptó ocupar la Presidencia del Gobierno convocó a todos los diputados a
Cortes residentes en México a una reunión particular. La reunión tuvo lugar el 2 de septiembre
de 1951 y resultó un fracaso de asistencia, como fracaso fue también su segundo intento de
reunir a los diputados, en este caso residentes en Europa. En efecto, les citó para otra reunión
particular en París, el 29 de enero de 1952, y únicamente asistieron los pertenecientes a su
partido y Julio Just, de IR pero como miembro de su Gobierno a titulo particular.
220
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
351
Carta de Gordón Ordás a Martínez Barrio, de 26 de marzo de 1954. GORDÓN, Mi
política...op. cit., tomo IV, pp. 283 y 284. Sin embargo, hubo un partido con representación
parlamentaria en las Cortes de 1936 a quien Gordón nunca propuso la unión ni un puesto en su
Gobierno: el Partido Comunista. En 1955 el Presidente del Consejo de Ministros iba a encontrar
la justificación definitiva para apartar al PCE del Gobierno: amparándose en las decisiones
tomadas en el V Congreso del Partido Comunista Español, que decidió crear un Frente Nacional
Antifranquista bajo su dirección, Gordón establece que “el PCE ha desertado públicamente de
las Instituciones republicanas, dentro de las cuales no estaba en realidad desde hace ya varios
años”; dejando clara su postura, añade que el Gobierno de la República “registra el
acontecimiento con satisfacción”. FUE.FP.Caja 12. Nota del Gobierno de la República, 3 de
marzo de 1955.
352
Gordón Ordás reorganiza el Gobierno después de que la España franquista fuera admitida en
la organización, en diciembre de 1955, con el fin de distribuir “las funciones de manera que su
acción pueda ser más equilibrada y eficaz”.
221
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
353
En 1954 había pedido a Josep Tarradellas y a José Antonio Aguirre, que designaran un
político catalán y uno vasco que se aviniera a entrar en el Gobierno de la República, con el fin
de darle “una mayor consistencia y una representación más amplia” y aunque estos se
mostraron dispuestos en un principio, no fue posible la colaboración al negarse el Consejo
Nacional del PNV a que uno de sus miembros se integrara en el Gobierno de la República en el
exilio.
354
FUE.FP.220.44. Informe de Fernando Valera de junio de 1952, “Directrices políticas de la
acción de gobierno”. El informe fue aprobado por el Gobierno en noviembre de 1952.
222
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
355
FUE.FP.723.7. Carta escrita por Gordón Ordás a “Juan Español, en un lugar de España”, el
10 de diciembre de 1957. Gordón expone su pensamiento y las actividades desarrolladas en los
últimos años por el Gobierno de la República Española en el exilio; lo que pretende es
explicarse ante las voces del interior que le acusan de no contar con los republicanos de dentro
de España.
356
Editado en 1955, con el título Memorándum sobre el problema español, corresponde a la
decisión que el 31 de diciembre de 1954 tomó el Consejo de Ministros y que sería la política a
seguir por el Gobierno a partir de ese momento. De semejante contenido, otro Memorándum
presentado a todos los partidos políticos en Toulouse a finales de 1954, en una conferencia
pronunciada por Gordón, con el título Hacia una revisión de nuestra política en el exilio.
357
FUE.FP.234.4. “Memorándum del Gobierno republicano español en el exilio sometido a la
consideración y estudio de las agrupaciones políticas clandestinas del interior”, sin fecha.
223
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
por los diversos grupos. La iniciativa no pasó de ser un nuevo intento de unión
y colaboración con el interior por parte del Gobierno.
Pero, hasta 1955 Gordón había centrado la acción política del Gobierno
en el campo internacional, no tanto por la convicción de que pudiera conseguir
los apoyos y la condena del régimen franquista, como por la necesidad de
lograr ayudas financieras que le permitieran seguir manteniendo las
Instituciones en el exilio. En efecto, tal y como había expuesto Pascual Leone,
Gordón estaba convencido de que eran fideicomisarios de la legalidad
republicana y de que su obligación era mantener viva la República hasta que los
españoles pudieran decidir libremente el régimen que querían.
De esta manera en 1952 viajó a Yugoslavia invitado por el Mariscal Tito
e, inmediatamente después, a México para asistir a la toma de posesión del
nuevo Presidente, Ruiz Cortines, donde se iba a ver obligado a quedarse
durante varios meses, debido a una grave enfermedad. Una vez recuperado y
antes de volver a París, Gordón inició una gira política por varios países de
América, con la intención de conseguir subsidios económicos. Por la misma
razón repitió la gira en 1957, aunque la versión oficial fue ponerse en contacto
con las colectividades de españoles exiliados, “avivarles el espíritu republicano e
informarles sobre la situación actual de España”, lo que pretendía era lograr
que la emigración española ayudara a financiar las actividades y la subsistencia
de las Instituciones republicanas358.
Gordón Ordás no consiguió los frutos deseados, y lo que constató fue
que la mayoría de los gobiernos americanos no estaban dispuestos a tener
problemas diplomáticos con la España franquista, régimen con el que
mantenían relaciones. Aún así, dos años más tarde volvió a intentarlo; inició su
viaje en noviembre de 1958 haciendo una larga parada en México, con la
intención de asistir a la toma de posesión del que sería nuevo Presidente
sustituyendo a Ruiz Cortines y asegurarse de que éste iba a continuar la misma
358
El Gobierno opinaba que “nada más justo que sean los mismos españoles libres quienes
asuman la responsabilidad de los gastos que ya está ocasionando y de los cuantiosamente
mayores que originará la ingente tarea encaminada al recobro por nuestro pueblo de las
libertades y derechos que le abolió el franquismo”. FUE. FP. 302.2. Circular enviada a los
224
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
225
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
359
FUE.FP.86.1. El 26 de septiembre de ese año, Estados Unidos y la España franquista
firmaron un acuerdo militar que permitía a EEUU establecer durante 10 años bases militares, a
cambio de algo más de 1950 millones de dólares. Este pacto fue un duro golpe para el
Gobierno de la República en el exilio que veía como la gran potencia mundial se aliaba con
Franco. El Gobierno emitió un documento en el que denunciaba ante la opinión pública mundial
el daño que ambos pactos hacían al pueblo español: “Protesta del Gobierno de la República
Española por la alianza concertada entre los Estados Unidos y el régimen franquista”. París, 28
de septiembre de 1953. Para denunciar ambos hechos, Gordón Ordás pronunció una
conferencia, posteriormente fue plasmada en un folleto y distribuida en el interior de España,
Un Concordato que no concuerda y un Pacto que no pacta.
360
FUE.FP.675.7. Memorandun de 7 de octubre de 1955.
226
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
361
GORDÓN, Mi política..., op. cit., tomo IV, pág. 674 y ss. Cartas de 16 y 26 de diciembre de
1955.
362
FUE.FP.342.6. Extracto autorizado del discurso pronunciado por Martínez Barrio el 17 de
abril de 1960 en el banquete de fraternidad republicana organizado en el Circulo Republicano
de París para conmemorar el XXIX aniversario de la República. Anotaciones de Gordón de 26 de
abril de 1960.
227
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
363
FUE.FP.342.6. Carta de Gordón a Xavier Flores, de 3 de mayo de 1960. Pertenece a un
grupo de cartas de despedida que Gordón envió a los delegados oficiosos del Gobierno, a los
colaboradores y a la prensa. Gordón indica a Flores que “seguramente hay gentes belicosas que
influyen sobre el animo de S.E. en ese sentido, pues yo no creo que él sea verdaderamente
afecto a tal política y lamentaría que le decidieran a dar un paso en las tinieblas”.
364
Ambos fragmentos de la carta de despedida al general Asensio, de 2 de mayo de 1960.
365
FUE .FP. 172.10. Decretos del Gobierno presidido por Emilio Herrera, hasta 12 de enero de
1961. El mismo día, 9 de mayo, Julio Just fue nombrado Vicepresidente y Ministro de
emigración y del interior, y Fernando Valera Secretario del Consejo de Ministros y Ministro de
Estado y de Relaciones internacionales. El 1 de julio Antonio Alonso Baño ocupó el cargo de
Ministro de Justicia y, con esta misma fecha se decretó que el Ministerio de Asuntos militares y
el de Hacienda dependían de la Presidencia del Gobierno. Dos meses más tarde, el 1 de
septiembre, Mariano García fue nombrado Ministro de información.
228
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
diferencial con el resto de Presidentes del Gobierno, tras ser nombrado para el
cargo, Herrera pidió la ayuda de todos los partidos y organizaciones sindicales,
así como de personalidades representativas, pero sin embargo no pidió a
ningún partido que designara un representante en su Gobierno. Esta postura,
se debió a varios motivos: por un lado, Herrera estaba convencido de que si sus
dos últimos predecesores no habían logrado convencer a los partidos y
sindicales él no lo iba a conseguir; además, Herrera se declaraba consciente de
que la mayor parte de los partidos no querían colaborar con el Gobierno; y por
último, para el nuevo Presidente del Gobierno, en el caso de que algún partido
se hubiera decidido a colaborar con su Gobierno no hubiera sido más que un
problema pues hubiera tenido que crear ministerios sin tener una capacidad
económica para mantenerlos y, en este supuesto caso se hubiera producido
también el hecho de que trasladaran al seno del Gobierno las divergencias y
odios entre los partidos, por lo que hubiera llegado un momento que no sería
posible gobernar366.
De esta manera, Herrera formó un Gobierno integrado por “las personas
que he considerado de más eficacia para ayudarme en la lucha por la liberación
de España, sin tener en cuenta para nada si pertenecen o no a cualquier
partido”. Herrera prescindió de militares, de representantes políticos y dio
entrada a la juventud, según le habían aconsejado “la mayoría de los partidos,
sindicales y personas consultadas”, con el nombramiento de Mariano García
como Ministro de Información.
Otra de las novedades del Gobierno Herrera fue la ampliación de
Ministros delegados de la Presidencia, hasta ese momento en Roma, Londres y
Washington, que se encargaban de la acción y gestión política y diplomática:
Venezuela, Cuba y Bélgica contaron con Ministros propios.
Inmediatamente después de ser nombrado Presidente del Gobierno,
antes de constituir su Gobierno y, por lo tanto, de dar a la luz su Declaración
ministerial, Herrera hizo publica una nota; quizás con la intención de dejar muy
366
FUE.FP.EH/14-15. Carta de Emilio Herrera a Eugenio Arauz, de 12 de septiembre de 1960.
La carta responde a las duras críticas que Arauz, como integrante del Partido Republicano
Federal le hace por sus actuaciones desde que ha sido nombrado Presidente del Consejo de
Ministros.
229
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
367
FUE.FP.EH/2-9. Discurso pronunciado por Herrera en la Cámara de los Comunes, en Londres
el 19 de julio de 1961.
368
FUE.FP.EH/2-2. Declaración ministerial del general Emilio Herrera, 7 de julio de 1960.
230
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
369
FUE.FP.196.12. En carta a Fernando Claudín, de 13 de noviembre de 1960, le explica su
entrevista en el Foreign Office.
370
FUE. FP.EH/2-1. Copia del Acuerdo Luso-Español, de 26 de noviembre de 1960.
231
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
371
Folleto informativo “A los que deseen una acción efectiva para Liberar España”, sin fecha,
firmado por Fernando Valera y con el visto bueno del general Herrera.
372
FUE.FP.380.12. Decreto de 26 de mayo de 1961.
232
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
7. CONCLUSIONES
Al finalizar la II Guerra mundial, la mayoría de los republicanos españoles
exiliados estaban convencidos de que los países vencedores de la contienda no
iban a permitir la existencia del régimen franquista. Aunque esta idea podía
sustentarse en la euforia del momento y en las propias esperanzas de los
españoles, que no podían creer en la perdida de sus ideales y de su patria, lo
cierto es que, consciente o inconscientemente, se mantuvieron ajenos a la
realidad. En efecto, olvidaron que la mayor parte de los países occidentales
habían negado el apoyo a la II República durante la guerra civil española e,
incluso, habían reconocido al régimen franquista antes de que terminara.
Cuando en agosto de 1945 se reconstituyeron las Instituciones de la
República Española en el exilio se colocaron al frente de ellas personas con una
gran trayectoria política, con cargos relevantes durante la II República y la
233
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
234
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Enrique Líster
373
UMBRAL, F. : “Líster”, El Mundo, 11.12.1994.
235
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
y, por fin, la batalla del Ebro, seguida de la batalla y la caída de Cataluña, que
provocó el mayor éxodo en la Historia europea del siglo XX. Nunca, hasta
entonces, se había producido un fenómeno similar: centenares de miles de
personas (medio millón, aseguran algunos) cruzaron la frontera, en unos días,
formando un estrecho corredor, que desembocaba en el pueblo fronterizo de Le
Perthus. Torrente humano: ésa es la definición frecuentemente empleada por
los que han evocado en sus escritos el éxodo republicano de 1939.
Líster, a la cabeza de sus tropas, atravesará la frontera hispano-francesa
en la noche del 9 al 10 de febrero. Al igual que los demás soldados de la
República, sus hombres serán desarmados por los militares franceses. Escribe
Líster en sus memorias que, tras un corto intercambio de “amabilidades”
protocolarias con el oficial francés que le transmitió la orden de depositar las
armas, protestó ante tal medida y ordenó a sus hombres que cumplieran las
exigencias de los franceses:
374
HERNÁNDEZ, M. (1964): “Teruel”, Poesía, Ed. Del Consejo Nacional de Cultura, La Habana,
p. 440.
375
LÍSTER, E. (1977): Memorias de un luchador. G. del TORO, Editor, Madrid, p. 398
236
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
376
El decreto sobre la creación de esos Centros Especiales para los oficiales republicanos más
recalcitrantes, fue firmado por Le Brun el 12 de enero de 1939, es decir, antes del comienzo del
éxodo republicano, lo cual demuestra el tipo de acogida que los franceses les tenían preparado
a nuestros paisanos. Ved: Journal Officiel, 4 fevrier 1939, p. 1644.
377
Ved el detallado mapa presentado por Marie-Claude Boj en Plages d’exil. Les camps des
réfugiés espagnols en France – 1939., (Hispanistica XX, Université de Bourgogne, 1986, p. 9).
237
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
378
CABANELLAS, G. (1973): La guerra de los mil días. Nacimiento, vida y muerte de la II
República Española, Ed. Grijalbo, Buenos Aires – Barcelona,Volumen II, pp. 1056-57.
379
No perdamos de vista que los soldados del Ejército Rojo, al no ser considerados como
prisioneros de guerra, fueron tratados por los alemanes de la manera más brutal. Según A.
Vilanova, fueron las primeras víctimas de las cámaras de gas : “Las cámaras de gas fueron
238
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
polacos y otros eslavos, judíos, gitanos etc. Sin olvidar ciertas categorías de
“indeseables”, como eran los homosexuales, los minusválidos mentales, etc.
recibieron en esos campos un trato especial.
El sistema concentracionario francés fue puesto en pie con el objetivo de
aislar a los combatientes republicanos, frenar al máximo su deseo de continuar
el combate, romper toda voluntad de resistencia lo mismo física que moral y
política.
Confundir los dos sistemas concentracionarios constituye no sólo, un
error sino también una aberrración tan ridícula e insultantes como lo son los
intentos de algunos “comentaristas del pasado”380 de rebautizar esos campos de
concentración, denominándolos de cualquier forma excepto campos de
concentración. Se olvidan, por lo visto, los unos y los otros, de que esos
campos han entrado en la Historia bajo la denominación campos de
concentración381, al igual que el conflicto de 1936-1939 ha entrado en la
Historia con el nombre de Guerra Civil española.
Para Líster, al contrario que otros, la pérdida de Cataluña en febrero de
1939, no representaba el fin de la guerra: quedaba la zona Centro-Sur,
quedaba Madrid, fortaleza invicta, que supo resistir durante más de dos años.
Tres días después de cruzar la frontera hispano-francesa, Líster, junto a otros
(pocos382) militares republicanos aterrizará en Madrid con la firme intención de
proseguir la resistencia383. Pero la sublevación de Casado pondrá punto final a
esa resistencia, a ese combate que había durado tres años, a las esperanzas
ideadas por Fritsch, un SS de Auschwitz quién aplicó por primera vez el gas Cyclon B para
exterminar a un contingente de 900 prisioneros de guerra rusos.”. VILANOVA, A. (1969): Los
olvidados, Ed. Ruedo Ibérico, Paris, p.179
380
El universitario catalán, Jordi Planes, les refrescaba la memoria a sus colegas franceses en
su intervencion ante el Coloquio de Perpignan, celebrado en 1989, al citar el testimonio de Roc
d’Almenar : « L’ entrada del camp és de l’estil d’arc de trionf ; banderes franceses a cada banda
amb la inscripció, que va d’un cap a l’altre del mig cercl : Camp de concentration de Saint-
Cyprien ; i, sota, Vive la France.(Roc d’Almenara (1943): Diari d’un refugiat catalá, México),
PLANES, J. (1990): “Les Français jugés par les refugiés catalans”, en Les Français et la guerre
d’Espagne. Actes du Colloque de Perpignan. C.R.E.P.F., Université de Perpignan, p. 399.
381
Líster escribe: “En el avión en el que salí de Toulouse para la zona centro-sur la noche del
13 al 14 de febrero de 1939, es decir, tres días después de haber salido de Cataluña, ibamos
trece pasajeros a pesar de que el avión tenía 33 plazas. Es decir que veinte iban vacias”
LISTER,E. (1983)): Así destruyó Carrillo el PCE, Ed. Planeta, Barcelona, p.16.
382
Ibid., p. 13
383
Cominten o Komintern : Internacional Comunista (Tercera Internacional).
239
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
240
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Fue una ocasión para que Franco diera su talla al tardar casi cuatro meses
en recuperar el terreno que su adversario había conquistado en un solo día,
pese a que las tropas republicanas tenían mandos improvisados entre los
profesionales de la carpintería, la cantería...385
384
BLANCO ESCOLÁ, C. (2000): La incompetencia militar de Franco, Alianza Editorial, Madrid.
385
Uno de los inventores de tales historias fue, en sus memorias, el propio Presidente de la
República. Como comentaba Luis Romero, “De Líster y de otros jefes milicianos decía Azaña
que no sabían leer un mapa”, ROMERO, L. (1994): “La segunda muerte de Líster”, La
Vanguardia, 9-12-1994, p. 20.
386
LISTER, E. (1977): Memorias de un ..., op. cit., p. 58.
241
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
387
En realidad los oficiales republicanos serán repartidos en dos Academías : la Frunze, a donde
iran los mandos provenientes de Milicias Populares y ascendidos a oficiales durante la guerra
civil, y la Voroshilov, que acojerá a los oficiales de carrera.
388
El tema de la tésis doctoral de K. Swierczewski será la participación de la 35° División
(mandada por Walter) en la operación de Zaragoza en 1937. SWIERCZEWSKI, K. (Walter)
(1966): W Bojach o Wolnosc Hiszpanii., Warszawa.
389
LISTER, E. (1983): Así destruyó Carrillo....., op. cit., p.27
242
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[...] la Frunze pasó a ser una Academia de seis meses para oficiales hasta
el grado de capitán. Los alumnos y la mayor parte de los profesores
marcharon al frente, y nosotros, de alumnos pasamos a profesores.391
Hay que señalar que los españoles, desde el primer día de la agresión
hitleriana, aprovechando sus excelentes relaciones con Malinovskiï, Walter,
Vóronov y otros “españoles”, intentaron, por todos los medios, ser incorporados
en las tropas regulares del Ejército Rojo. A las múltiples demandas de los
españoles, los soviéticos respondían, invariablamente, que en la URSS sobraban
combatientes y, sin embargo, había que preservar los cuadros militares
comunistas españoles para los futuros combates por la liberación de España.
Esto explica que los de la Frunze, junto con sus familias, aterrizaran en la lejana
Asia Central, en Tachkent, capital del Uzbekistan, donde trabajarán como
profesores, aportando así su modesta contribución a la formación de futuros
oficiales del Ejército Rojo.
¿Qué representaba la emigración española en la URSS en 1941? Escribe
Líster en sus recuerdos que:
390
Ibid., pp. 97-98.
243
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
391
Ibid.
392
1907 – 1982: Una Historia, Una Lucha, Ed. de la Federación de Juventudes Comunistas de
España, Madrid, 1982, p. 31.
393
Pravda, 22.04.1967.
244
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Las guerrillas fueron, pues, las que aglutinaron la mayor parte de los
efectivos españoles. No cabe la menor duda de que la participación de los
españoles en el movimiento guerrillero representa una página heróica de la
lucha común de los pueblos de Europa contra el fascismo. Entre los 204
españoles caídos en el combate, la mayor parte fueron guerrilleros. Hay que
señalar no obstante, que esa aportación española al gigantesco combate entre
la democracia y la barbarie fascista no siempre ha sido valorada en su justa
medida, pero sí frecuentemente silenciada, ignorada lo mismo por la opinión
pública y por los historiadores de los diferentes países donde nuestros
compatriotas, durante la Segunda Guerra Mundial, vertieron su valentía y su
sangre. Hemos tenido que esperar al 9 de mayo del año 2000 para (por fin) oír
a la máxima autoridad del Estado Ruso (Vladimir Putin), rendir, durante el
discurso conmemorativo del 55° aniversario de la Victoria, pronunciado en la
Plaza Roja, un homenaje oficial a la contribución de los españoles a la lucha
contra la Alemania nazi y sus aliados.
No faltó, por supuesto, la participación de nuestros paisanos, los
gallegos, en ese específico, duro y sumamente arriesgado frente de batalla que
fue el “Movimiento de Partisanos”: Aparicio Sol, Dositeo Sanchez, Valentin
Fernadez, Manuel Fernández Soto, José Feijoo – son los nombres de algunos de
los gallegos que lucharon en diferentes destacamentos guerrilleros, en la
retaguardia enemiga, entre 1941-1943394.
Los españoles, protagonistas de ese gigantesco combate, serán
condecorados con las más altas condecoraciones de la URSS. Entre ellos,
Dositeo Rodriguez, Feijoo, Manuel Fernández Soto, Valentín Fernández y otros.
En 1977, con motivo de sus sesenta años, Líster será condecorado, en la sala
San Jorge del Kremlin, con la Orden de la Bandera Roja de Combate “por su
394
Decir que Feijoo “cayó en el combate”, es mucho decir, pues, en realidad, lo que sucedió fue
un hecho doblemente dramático : en el momento de ser parachutado, junto a otros españoles,
sobre la península de Crimea, nuestro paisano confundio la palabra rusa “prigatovitsa”
(“prepararos”) con “prigaï” (“salta”) Y José Feijoo salto… cuando el avión volaba todavía sobre
el mar Negro. Algún gracioso ha escrito que, por colmo, nuestro paisano no sabia nadar.
Estúpida observación, pues, a esas alturas, no se hubiese salvado ni un Johnny Weissmuller...
245
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
395
HERNÁNDEZ, J. (1953): Yo fui un ministro de Stalin, Ed. América, México.
396
NKVD : Comisariado del Pueblo de Asuntos Interiores.
246
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
397
Los propios historiadores soviéticos reconocían en 1961 en la muy oficial Historia de la Gran
Guerra Patriótica que, en lo tocante a la lucha guerrillera, “todas las dificultades estaban
condicionadas por el súbito ataque del enemigo contra nuestro país, por falta de experiencia de
lucha en la retaguardia enemiga, por la no-definición, en vísperas de la guerra, de las tareas
que incumbe la dirección de un movimiento de guerrillas, y por otras causas, ligadas a las
consecuencias del culto a la personalidad. Tan solo un año tras el comienzo de la guerra
empezó a aplicarse un sistema elaborado de dirección militar del movimiento guerrillero”. Es
decir, los cuadros militares de la República eran utilizados en operaciones y acciones
desprovistas de toda lógica militar. Lo que afirmanos: comandos-suicidas. El propio Ilia
Stárinov, jefe directo de los partisanos españoles, reconoce en sus recuerdos que los soviéticos
« no disponían de minadores experimentados, ni de medios técnicos de sabotaje adecuados
398
In D. Medvédiev, La guerrilla soviética, Edit. Destino, Barcelona, 1971; José GROS, Abriendo
camino. Relatos de un guerrillero espanol, Ed. A.T.E., Barcelona, 1977; Eduardo PONS-PRADES,
Republicanos españoles en la Segunda guerra mundial, Ed. Planeta, Barcelona, 1975; Roque
SERNA MARTINEZ, Heroismo español en Rusia, Madrid,1981 (traducido al ruso por A. M.
MALYCHEVA, bajo la redacción de Juan Cobo y un prólogo de I Stárinov; título en ruso:
399
FERNANDEZ, A. (1972): Emigración española (1939-1945), Ed. ZERO, Madrid.
247
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
400
El que da esa información es Tagüeña en sus memorias, aunque lo hace de forma malévola,
dando a entender que se trataba más bien de una maniobra por parte de J. Hernández por
salvar de la miseria a nuestros compatriotas. En suma, Tagüeña no hace más que repetir las
poco fiables explicaciones/justificaciones que nos proporciona Hernández, obligado de justificar
su posición pro-guerrillera.:”Al comienzo de la guerra germano-soviética, vi la posibilidad de
acabar con los sifrimientos de mis compatriotas en la URSS, incorporándoles al Ejército. De
acuerdo con ellos propuse al Comisariado de la Defensa la organización de varias unidades
guerrilleras.” HERNANDEZ,J (1953): Yo fui ministro..., op. cit., p.287
401
Esa delegación la componían D. Ibárruri, F. Antón y S. Carrillo.
402
CARRILLO, S. (1975): Mañana, España. Conversaciones con Regis Debray y Max Gallo,
Clección Ebro, Paris.
403
KOMINFORM: Comité de Información. Oficialmente, organismo consultativo de los partidos
comunistas europeos. En realidad, instrumento creado por los soviéticos para controlar el
248
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
249
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
250
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
410
Fueron unos 70 los pilotos españoles que participaron en la Gran Guerra Patriótica, en
Stalingrado, Kursk, Kiev, la liberacion de Checoslovaquia, Austria, en la batalla de Berlin.
411
La creación del Ejército Popular Polaco será el resultado de un proceso, iniciado a finales de
1942-comienzo de 1943 con la formación de la División Kostiuczka. La creación de un Ejército
regular correspondía a la creación del Gobierno Provisional dirigido por Boleslaw Bierut.
251
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
412
Contrariamente a los demás oficiales del Ejército Rojo, que participaron a la Guerra Civil
española como consejeros, Walter formó parte del cuerpo de oficiales del Ejército Republicano,
al mando de la 35 División.
413
ARASA, D. (1993): Los españoles de Stalin. Ed. Vorágine, Barcelona, p. 264.
252
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
414
El responsable de las relaciones entre el PC Francés con el PC Español, Jacques Floris, que
aprobó, en 1970, la expulsión de Líster del PCE, escribía en el artículo necrológico con motivo
de la muerte de Líster : “Enrique Líster no era del género fácil. Ese autodidacto, de fuerte
lenguaje, de una valentía ejemplar, según la opinión de los que combatieron a su lado, no
soportaba la traición ni los golpes bajos... Habiendo tenido la oportunidad de cenar con él
varias veces en Montreuil, puedo afirmar que su fama de hombre fuerte, de convicciones firmes
iba acompañada de una bondad irresistible.” “L’ancien général républicain Enrique Lister est
mort”, L’Humanité, 9-12-1994.
415
Todos los españoles de la Frunze serán “rebautizados” con apodos rusos, que comenzaban
con la primera o la dos primeras letras de los verdaderos apellidos. Así, Modesto se llamaba
Medviediev, Soliva-Soloviov, Ortiz – Orlóv, Bobadilla – Bogatyriov etc.
416
Líster escribe en sus memorias: “Entre los reclutas que nos fueron destinados tras el corte y
la batalla del Ebro había cierto número de curas y seminaristas. Con los curas siguimos la
misma política que había sido siempre norma en las unidades que yo he mandado. Es decir,
incorporarlos a los servicios sanitarios y de oficina, enviando a las unidades de primera línea
sólo a aquéllos que voluntariamente lo pedían.” LISTER, E. (1977): Memorias de un..., op. cit.,
p. 403-
417
ARASA, D. (1993): Los españoles de..., op. cit, p. 264.
253
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[…] escribe Tagüeña que más bien iban a estorbar, teniendo en cuenta la
situación delicada tras las fosas de Katyn y la división existente entre los
propios polacos. Además, no hablaban ni una palabra de polaco y bastante
mal el ruso418.
418
Ibid.
254
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ejemplo: fueron miles los españoles que lucharon en Francia en las filas de la
Resistencia, en el Ejército francés, sin que el problema de la lengua fuese un
obstáculo. Dominar perfectamenta una lengua en situación bélica, representa
una ventaja evidente. Pero en la guerra lo primero que debe poseer un
combatiente es la voluntad de luchar.
Líster, en aquel entonces, hablaba un ruso prácticamente perfecto,
con un marcado acento gallego, por supuesto, como hablaban el ruso, con un
acento específico, la mayoria de los representantes de las 110 etnias y pueblos
que poblaban la Unión Soviética. No perdamos de vista que Líster había
pasado, anteriormente, tres años en la URSS, uno de los cuales (durante la
construcción del Metro de Moscú, en 1934), había convivido exclusivamente con
rusos. Durante la guerra de España, como lo atestiguan Malinovski419,
Rodimtsev420, Batov421 e, inclusive Hemingway422, Líster no necesitaba la
colaboración de ningún intérprete para entenderse con los consejeros
soviéticos. Los dos años de estudio en la Academia Frunze tampoco
transcurrieron en balde en lo que concierne la práctica del idioma de Pushkin.
No hablar polaco, no representaba ningún obstáculo, dadas las similitudes entre
las dos lenguas eslavas. Además, la mayoría de los oficiales polacos hablaban el
ruso423. Generales como Swierczewski (Walter), Berling y otros organizadores
del nuevo ejército, hablaban el ruso sin ningún problema424. Señalemos, que en
las filas de ese Ejército fueron incorporados representantes de otras
nacionalidades, antifascistas residentes en la URSS. Ello explica, que una de las
primeras medidas decretadas por el Gobierno Provisional Polaco del Presidente
419
MALINOVSKI, R. (1967): “Torbellinos de ira en España”, Bajo la bandera de la España
republicana. Recuerdan los voluntarios soviéticos soviéticos, participantes en la guerra nacional-
revolucionaria en España, Ed. Progreso, Moscú, pp. 257-318. (los libros en ruso).
420
RODIMTSEV, A. I. (1967): “En la dirección de Guadalajara”, ibid, pp. 7-62.
421
BATOV, P.I. (1967): “En las filas de los voluntarios de la libertad”, ibid., pp.217-256.
422
E. Hemingway, op. cit, p.
423
No perdamos de vista un factor geográfico sumamente importante: el Ejército Polaco
comenzó su campaña militar en territorio ucraniano, y el idioma ucraniano se asemeja al polaco
como el gallego al portugués.
424
Como hemos señalado anteriormente, Walter recibirá, en 1939, en la Academia Frunze, el
título de Doctor en Ciencias Militares.
255
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. YUGOSLAVIA
Escribe Líster en uno de sus trabajos, que:
Según Líster, Stalin consideraba que era necesario desbaratar los planes
de los anglo-americanos, orientados a dejar a Franco en el poder después de la
derrota del fascismo. Para ello era necesario formar un Gobierno o Comité de
Liberación que aglutinara todas las fuerzas políticas republicanas. El candidato
para dirigir esa coalición política podía ser, según Stalin, Juan Negrin. La
creación de esa coalición debía ser respaldada por un movimiento popular y
cuya expresión más eficaz podía ser, en la situación de España, la lucha
425
El decreto adoptado tambien por el Sovie Supremo de la URSS el 22 de junio de 1944,
estipulaba el derecho de los ciudadanos incorporados a las filas del Ejército Polaco en territorio
soviético a optar por la ciudadania polaca, así como todas las personas que prestan ayuda en la
liberación de Polonia. El decreto concierne así mismo a los miembros de las familias de los
interesados. Boletín Oficial del Sóviet Supremo de la URSS, 22 de Junio de 1944. Con lo cual,
en tanto que hijo del general soviético Lisitsin (Líster) incorporado al Ejército Polaco, obtuve, a
los tres años de edad, mi segunda nacionalidad, de las seis que he poseido hasta la fecha.
256
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
guerrillera. Una de las medidas prácticas para llevar a cabo tal tarea, consistía
en que los tres generales españoles se trasladasen lo más pronto posible a
Francia, no solamente por tratarse de un país fronterizo con España, sino
también por existir allí un potente movimiento guerrillero español.
El traslado hacia Francia de los tres generales podía efectuarse, dadas
las condiciones de guerra reinantes en Europa a finales de 1944, únicamente
por el norte de Italia, pasando por Yugoslavia.
Las visisitudes de la guerra obligaron a los tres generales a permanecer
varios meses en Yugoslavia, donde continuaban los combates contra las tropas
hitlerianas. Los españoles serán acogidos por los yugoslavios de forma
excepcional, integrándolos, con sus grados de generales en las filas del Ejército
de Liberación Nacional y rodeándolos de todo tipo de atenciones. Decenas de
oficiales (y muchos altos mandos) de ese Ejército popular eran ex-combatientes
de las Brigadas Internacionales. Fue en España donde adquirieron la
experiencia en la lucha anti-fascista. Muchos de ellos habían combatido bajo las
órdenes de Líster, el cual aprovechó la ocasión para estudiar de cerca la rica
experiencia de los yugoslavos en materia de guerra de guerrillas. Lo mismo que
España había servido a los Yugoslavos de escuela para los combates que
libraron durante los cuatro años de guerra de liberación nacional, Yugoslavia
podía representar para los españoles una inestimable fuente de conocimientos
táctico-estratégicos y organizativos para la guerra de guerrillas que el PCE
proyectaba desarrollar en España. La especificidad del movimiento guerrillero
yugoslavo consistía en que no era un complemento a la acción de un Ejército
regular, sino que representaba la forma de lucha armada escogida por los
comunistas yugoslavos y desarrollada durante todo el curso de la Segunda
Guerra Mundial. Tito y sus hombres habían supeditado a ese tipo de acción
todas las demás actividades de sus organizaciones. Es verdad que existía una
diferencia sustancial entre el caso yugoslavo y el español: en el primer caso se
trataba de una lucha contra un invasor, en el segundo, contra un enemigo
político interno. Independientemente de esas diferencias, Líster consideró
necesario estudiar de cerca la experiencia yugoslava y, además, solicitó la
426
LISTER, E. (1983): Así destruyó Carrillo.... , op. cit., p. 28.
257
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
En 1948 fui incluso a Yugoslavia a ver a Tito para pedirle que organizara
lanzamientos en paracaidas sobre Levante. Esto era un mes antes de su
ruptura con la Kominter [sic]. 427
427
CARRILLO, S. (1975): Mañana, España..., op. cit., p. 123. Señalemos, que la Komintern, fue
disuelta en 1943, reemplazada, en 1947, por el Cominform.
428
Líster había publicado Así destruyó Carrillo el PCE en 1983 y, en 1986, Gregorio Morán
publicaba su Miseria y grandeza del Partido Comunista de España (Ed. Planeta), donde pone en
evidencia que Carrillo no viajó solo a Belgrado, sino acompañado por Líster, p. 136. Hay que
258
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
señalar, no obstante, que Morán repite, en parte, la versión de Carrillo, motivado ello por el
patológico odio que siente por Líster. El repetir mentiras y bulos, es uno de los rasgos
característicos de la prosa de Morán.
429
CARRILLO, S. (1993): Memorias, Ed. Planeta, Barcelona, p. 41.
430
MORÁN, G. (1986): Miseria y grandeza......, op. cit., p. 136.
431
Si se compara la campaña anti-titista de los años 40 con la desencadenada por los
occidentales durante todo el proceso de destabilización de Yugoslavia y del periodo que
259
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
precedió la reciente agresión de la OTAN contra ese país, la similitud entre ambas resulta
asombrosa.
432
CARRILLO, S. (1948): “A la luz del Comunicado de Bucarest. Las tendencias liquidacionistas
en nuestro Partido, durante el período de Unión Nacional en Francia”, Nuestra Bandera, n° 28,
junio-julio de 1948. En este artículo, S. Carrillo realizó una verdadera proeza, al “descubrir” que
el dirigente comunista español Monzón había sido un “titista” durante el período de Unión
Nacional en Francia, en los años 1944 –1945, es decir, antes de la aparición del “titismo” en
1948.
433
Cordón seguirá, el resto de su vida, “cobrando los derechos de autor “ por sus artículos anti-
yugoslavos. Así, en una carta dirigida a D. Ibárruri, Líster escribía que “[...] los húngaros han
a entender de que la ida de Cordón a Budapest para lo de las Brigadas no era oportuna, dado
que ello podría ser motivo de descontento por parte de los yugoslavos”. Carta de E. Lister e D.
Ibárruri del 11 de octubre de 1956 Archivo personal de E.Líster.
260
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. LAS GUERRILLAS
El nombre de Líster está inseparablemente ligado a la Guerra Civil
española. Forma parte de la larga lista de los combatientes que libraron esa
primera batalla abierta contra el fascismo internacional, prolongada, como
hemos visto, en la URSS, en las filas del Ejército Popular Polaco, en tanto que
general yugoslavo.
Vendrá luego la dirección (desde Francia) de la lucha guerrillera en
España, al servicio de la cual pondrá Líster todas sus energías, su experiencia,
convencido de que había que prestarle a esa forma de lucha toda la atención y
todos los medios del PCE.
La no aceptación de la doctrina de Líster fue una de las principales
causas subjetivas del fracaso de esa experiencia. El viaje a Yugoslavia, al que
nos hemos referido más arriba, se inscribía de lleno en la lucha que Líster
mantuvo dentro de la dirección del PCE por prestar a la lucha guerrillera toda la
atención que merecía y para no concebirla como una mera maniobra de
intoxicación y especulación política434. Todos los ejemplos de la Historia
evidencian que cuando una formación se lanza a la lucha armada, todos los
medios de los que dispone esa organización deben estar supeditados a ella. De
lo contrario, el combate está condenado de antemano al más rotundo fracaso.
434
LISTER, E. (1983): Así destruyó Carrillo...., op. cit., pp.43-57, y “De la experiencia de la
lucha guerrillera en Espaéna (1939-1951)”, Suplemento al n° 586 de España Republicana,
México, 1961.
261
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
435
En representación de España figuraron en la Presidencia el arquitecto Manuel Sanchez Arcas
y Pablo Picaso.
262
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[…] explicó que estaba haciendo un recorrido por los países africanos. […]
Riéndose me dijo que yo iba detrás de él con la paloma de la paz
deshaciendo lo que él hacía. La carcajada fue general al contestarle que lo
que yo hacía era desbrozarle el camino y adormecer a los enemigos, con lo
cual su tarea de guerrillero estaba facilitada. 436
436
LISTER, E. (1983): Así destruyó Carrillo...., op. cit., p.138.
437
Ibid, p.139.
263
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Todos nuestros deseos, los míos propios, los del pueblo entero de Cuba,
son que sea así.[…] Pero si no fuera así […] podríamos decirle al
compañero Líster, al gran luchador de aquella época, parafraseando los
versos de Antonio Machado:
438
1907- 1982: Una Historia,....., op.cit., pp. 83-84.
439
El Mundo, La Habana, sábado 3 de juniode 1961.
264
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
440
Monte situado na confluencia dos concellos lucenses de Barreiros, Trabada e Lourenzá onde
se celebraba cada 25 de marzo a festa e feira de San Marcos e onde se situaba, nesta época,
unha ermida barroca de factura popular e hoxe en estado ruinoso. Con este título queremos
facer referencia ó Grupo do Gardarríos, un grupo de escapados, non alineados, que tiña a súa
base neste lugar.
265
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
441
Nado na parroquia de San Martiño de Figueiras (Mondoñedo-Lugo) e avó de quen esto
escribe por parte materna. Baixou do monte no ano 1951 coa promesa dunha semiamnistía
pero foi apresado, xulgado por varios crimes e condenado a trinta anos de prisión a cumprir no
Penal do Dueso en Cantabria.
442
Nado na parroquia de San Breixo (Palas de Reis.Lugo) e avó de quen esto escribe por parte
paterna. Emigrado a Asturias (de aí o seu alias) para traballar nas minas de carbón, participou
na Revolución do 1934 e acusado de ter participado no fusilamento dos denominados Mártires
do Turón, agachouse nas Terras do Ouro (Alfoz-Lugo). Chegou a ser membro do Comité
Comarcal de Lugo no verán de 1945.
443
Nado no concello de Toques (A Coruña) pero residente no concello de Palas de Reis (Lugo).
Quizás este sexa un dos guerrilleiros máis coñecidos xunto co Foucellas, Marrofer,.... Irmán do
bisavó do que esto escribe.
444
Nado na parroquia de San Breixo (Palas de Reis-Lugo) e cuñado do avó de quen esto
escribe.
266
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
267
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
duras como para levar adiante a primeira das súas premisas que era a de
manterse vivos que, co paso dos anos, constituíase nun duro exercicio diario.
Por desgracia hoxe non podemos busca-las súas respostas, non
podemos preguntárlle-lo por qué e o cómo pero debemos recoñecer que sen un
temple especial é imposible entede-los anos de privacións, de constante alerta
e de penalidades físicas, soportando climatoloxías adversas e pendentes de
evitar erros de consecuencias, case sempre, fatídicas. Rodeados do medo e
dunha interesada colaboración, convertéronse nos abandonados poboadores
dos montes e fragas galegas. Aquela asfixia pola súa supervivencia tamén
produciu internamente non poucos dramas que son patrimonio dos resistentes,
a condición humana todo o impregna e as debilidades e fraquezas non podían
estar ausentes, pero virtudes como a solidariedade e a lealdade nunca foron
estrañas naqueles grupos de militantes anónimos e, moitas veces ignorados,
que poboaron durante décadas os nosos montes desafiando unha orde
ilegalmente imposta. Estudia-los materiais políticos e coidar nos “grupos
dependentes” da formación ideolóxica, militar e cultural, realizar recuperacións,
formar enlaces e guías de pasos, constituír e manter puntos de apoio,
desenvolver accións contra a engrenaxe franquista, cómo e onde empraza-los
campamentos, a disposición a observar durante as marchas, actividades
propagandísticas, captar a novos guerrilleiros, estas e moitas outras tarefas
desenvolvían a cotío aqueles mestres da sorpresa e da iniciativa. Como xa
sinalamos pouco a pouco foise rebaixando o seu nivel de actuación
subrepticiamente e eran obxecto dos constantes vaivéns que afectaban ás liñas
programáticas de actuación e á política de alianzas que definían os órganos de
dirección instalados no estranxeiro.
Dende o 1948 o PCE, principal impulsor da guerrilla organizada en
Galicia, comeza a tomar novos enfoques, cambios estratéxicos e tácticos, novas
directivas políticas que crean nos “homes do monte” a conciencia de que as
condicións que posibilitaran esta forma de loita pola supervivencia e polo
restablecemento da legalidade democrática xa non existían pero que debían
mante-la loita, a resistencia; decisión que se traduciu na perda de moitas vidas
e en biografías truncadas por anos de presidio.
268
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
269
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
270
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
271
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
445
Importante vila administrativa, xudicial e sé episcopal que foi controlada polos adeptos do
Alzamento nos seus primeiros días. O máis significativo foi a ausencia de execucións oficiais e a
detención e posterior xulgamento dos principais dirixentes locais (esquerdistas, frentepopulistas
e extremistas, sobre todo) entre os que destacan, José Sánchez Gacio, que fora Gobernador
Civil da Coruña e o alcalde frentepopulista José Ramos Villamarín Pallín.
446
Destacada vila mariñeira tamén rapidamente controlada polos axentes da Garda Civil e onde
só destaca a detención nestes primeiros días do seu alcalde, José Mel Pérez, de Izquierda
Republicana.
447
No concello de Alfoz (Lugo) son represaliados nesta época o alcalde de Izquierda
Republicana, Eloy Castro Dorrego e o secretario do concello, Francisco García Martínez, e no
1937 foron conducidos á Coruña para ser xulgados en Consello de Guerra. O alcalde volveu a
ser detido no ano 1944 por terlle axudado ó Grupo do Gardarríos.
448
Nesta localidade foron xulgados e condenados a morte por un consello de guerra o alcalde,
o tenente alcalde e dous concelleiros do equipo de goberno. Outros dous concelleiros socialistas
foron torturados e paseados por grupos afíns ó novo Réxime.
449
Varios defensores da cidade foron fusilados nada máis caer esta entre a que destaca un
importante número de mariñeiros, algún membros das forzas de seguridade fieis á IIª
República ou o xefe local de Correos.
450
Neste concello tiña un importante peso específico o sindicalismo (UGT e CNT) debido á
importancia da minería. Moitos mineiros foron activos defensores da vila de Ribadeo e algúns
marcharon tamén cara á capital provincial para colaborar na súa defensa. Moitos deles foron
represaliados.
272
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
451
Marcial Minguillón perigoso elemento falanxista, fora expedientado e arrestado por orde do
Gobernador Civil de Lugo ó día seguinte do Alzamento para tentar evita-la súa participación
directa. As medidas, como se pode observar, foron inútiles e a súa presencia nas terras de
273
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. Unha etapa que vai dende o 1936 ata o 1939 que se corresponde coa Guerra
Civil. Trátase dun momento de formación dos primeiros grupos de escapados
sobre a base de que as tropas republicanas logo tomarán o control da
situación.
2. A segunda etapa vai dende o 1939 ata o 1943. Durante este tempo os
guerrilleiros toman conciencia de que deben organizarse para resistir. O Partido
Comunista toma o control político , ideolóxico e militar das distintas
agrupacións.
3. A terceira etapa vai dende o 1944 ó 1949. Derrotadas as potencias do Eixo
Berlín - Roma as agrupacións ven como as “potencias aliadas” abandonan a
idea de derroca-lo réxime fascista español. Consolídase o control comunista co
apoio estranxeiro do Bloque de Aceiro.
4. A derradeira etapa vai dende o 1949 ata o 1965. Esta etapa caracterízase pola
disolución continua e progresiva dos grupos guerrilleiros. Desaparecen os
últimos grandes dirixentes, o derradeiro deles será O Piloto, morto pola Garda
Civil no 1965 preto do embalse de Belesar.
Lourenzá foi constante ata ben entrada a década dos cincuenta, destacando a súa participación
no asasinato de Luis Trigo Chao.
274
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
275
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
276
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
277
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
unía Ferrol con Oviedo para facilitar así a entrada por pola costa norte da
Coruña e Lugo do exército aliado de intervención.
O desenvolvemento do movemento agora propiamente guerrilleiro,
desenvolveuse parellamente ás disposicións que tomaba o cada vez máis
influinte PC que foi controlando cada vez un número maior de grupos de
resistentes a través de tácticas, ás veces, cuasi-mafiosas. Os aleccionados
militantes do partido ían adquirindo pouco a pouco postos de responsabilidade
dentro dos distintos grupos ata que o seu control efectivo e o sometemento ós
dictames do partido convertíase en realidade. Os comunistas tiñan unha
necesidade imperante que era a de impoñer unha férrea disciplina e
organización ó, ata entón, mundo dos fuxidos. Deste xeito naceron as
Agrupacións que derivaron da Federación de Guerrillas. Asentadas xa sobre o
territorio a Primeira, Segunda e Terceira Agrupacións, a Federación estendeu a
súa actuación polo norte da provincia lucense, relacionándose cos distintos
grupos que aínda estaban asentados neste territorio no período 1944-1945.
Neste momento xurde a cuarta Agrupación e o Exército Guerrilleiro de Galicia
como materialización da influencia do Partido Comunista nesta parte de Galicia
e baixo o mando do Marrofer. A partir do mes de febreiro de 1945 as
actividades organizadas aumentaron: creación dunha imprenta clandestina en
Ribadeo; o intento de toma do local da Falanxe española en Viveiro; o asalto
dalgunhas minas e canteiras para a consecución de explosivos; confección de
listas negras con nomes de membros e colaboradores co Réxime, colaboración
cos pilotos aliados caídos en territorio francés que eran sacados de territorio
español pola nosa costa en barcos de pesca cara a augas internacionais,…
Cada vez o desentendemento entre a Federación de Guerrillas onde
tiñan representación socialistas, anarquistas, anarcosindicalistas, sindicalistas e
republicanos e os grupos simpatizantes co Partido Comunista aumentaron ata
desembocar nunha verdadeira escisión materializada nunha especie de farsa: a
constitución da III Agrupación Guerrilleira que abarcaba a totalidade da
provincia de Lugo e que se opoñía á III Agrupación organizada dende a
Federación e que estaba en franco retroceso. O territorio anteriormente
controlado polo Grupo de Neira pasaba a constituírse como parte da primeira
278
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
zona (Viveiro, Ourol, Muras e Xermade ademais das Serras do Xistral cara ás
Pontes de García Rodríguez ). Unha das primeiras accións do grupo mariñano
foi o axustizamento o 14 de xaneiro de 1946 do “Trobo”, membro dunha
coñecida familia viveirense, falanxista (era coñecido como o da cocha da morte
debido á súa activa participación nos actos de represalia durante a guerra e a
posterior posguerra) e secretario do Sindicato Vertical local e,
aproximadamente un ano despois, o axustizamento do xerente da fábrica
celeirense (Viveiro-Lugo) de conservas Albo pola mesma causa que o anterior.
Este recruamento da actividade guerrilleira provocou o mesmo resultado
nas forzas do Réxime e os membros das Brigadillas Político-Sociais axudados
polas contrapartidas afectas ó goberno sementaron a morte entre os
guerrilleiros e o terror entre enlaces, familiares e amigos. Entre outras
consecuencias estivo o abandono da loita armada e exilio de moitos guerrilleiros
e enlaces, sobre todo, aqueles menos influídos pola doutrina do PC, é dicir,
socialistas e anarquistas que vías nas costas francesas a panacea da salvación.
Entre outros casos destaca a saída de 22 guerrilleiros (moitos deles
pertencentes ó antigo Grupo de Neira) e políticos nun bou de pesca a noite do
12 ó 13 de decembro de 1946 dende o porto de Celeiro (Viveiro-Lugo) cara ós
portos de San Juan de Luz ou Baiona no País Vasco francés. Este sería o
primeiro dunha serie de golpes que a III Agrupación recibiría. Poucos meses
despois produciríase a escisión forzosa do grupo do “Trancas” que actuaba no
territorio viveirense e que pasou a integrarse na IV Agrupación.
A situación do movemento guerrilleiro organizado no norte da provincia
lucense estaba a sufrir tremendamente a indecisión política na que, dende
1948, pareceu cae-lo Partido Comunista. Actos como o axustizamento de
Serafín Pumar Pita, párroco de Mogor (Ortigueira-Coruña) e coñecido
colaboracionista coas forzas locais de represión, convertéronse en actividades
inconexas e, cada vez, máis espaciadas ó longo do tempo. A esto había que
suma-la presión das Brigadas da Garda Civil, das contrapartidas, a deserción
dos vellos combatentes que perderan a fe na loita e tan só buscaban a forma
de deixa-lo país e o aumento de apresamentos de enlaces e colaboradores que
cercenaba a fonte de aprovisionamento e seguridade. Os homes e mulleres do
279
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
monte debían chora-la morte de cada vez máis compañeiros e a perda de cada
vez máis enlaces ben porque eran detidos polas forzas de seguridade e
represión, ben porque cada vez máis paisanos, desatendíanse do apoio
proporcionado anteriormente. A base social do movemento guerrilleiro comeza
a tambalearse e, perdida esta, o final estaba a un tiro de pedra.
O outono no ano 1948 foi desastroso para o que quedaba do antigo
Grupo de Neira. O Trancas foi asasinado a mediados do mes de setembro no
concello de Ourol (Lugo), practicamente no mesmo lugar que un mes máis
tarde caían “Lúa” (Benedicto Escourido), “Hervellés” e “Temblás”. Tamén no
mes de outubro morrían baixo as balas dos axentes da Brigadilla Especial de
Viveiro Francisco Insua e José Balea en Galdo, preto de Viveiro. A resposta a
estes actos por parte dos poucos guerrilleiros que se mantiveron na zona foi
caer no irraciocinio total exemplificado no seguinte caso: capturados dous
colaboracionistas co movemento represor [o ecónomo de Bravos (Ourol-Lugo) e
o párroco de Cabanas (Viveiro-Lugo)] e o carteiro de Merille (sen implicación
política ningunha), decidiuse en votación o axustizamento do carteiro. A Lei do
Talión converteuse na sen razón por unha e outra banda. Podemos concluír así
que dende finais de 1949 só atopamos pequenos grupúsculos moi dispersos,
desorganizados, cunha rede de enlaces tremendamente feble e que esixe unhas
fortes contrapartidas económicas polos seus servicios e cun apoio popular que
se irá extinguindo e podéndoo tildar de practicamente inexistente no ano 1951.
280
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
452
Outros autores como Hartmut Heine na obra que se indica na bibliografía establece como
data de nacemento de Luis Trigo Chao no ano 1891 sen que nós atopáramos base que
xustifique esta data nin na sección primeira do Rexistro Civil de O Vicedo (Lugo) nin no Rexistro
parroquial de bautismos.
281
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
453
Xefe provincial do Movemento, de milicias, inspector provincial de Feiras, comisionado
provincial de agricultura e gandeiría, membro do consello provincial da O.J onde organizara
varias centurias. Mandou as primeiras forzas da Falanxe de Lugo e Ourense que operaron en
Asturias e foi o primeiro mando da Bandeira Lexionaria de Lugo.
454
Atentados cometidos no mes de xuño de 1940.
455
Erroneamente María Jesús Blanco Souto na obra referenciada bibliograficamente sitúa a súa
morte como un acto da represión franquista. Deste asassinato foi acusado Germán Méndez
García, do Gupo do Gardarríos pero desmostrouse que quen o asasinaran foran dous irmáns do
mesmo grupo e coñecidos como os do maestro de Coubeira.
282
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
283
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
necesidade de conseguir cartos para pagar esta falsa seguridade os seus golpes
de natureza económica.
A verdade é que o “Gardarríos” sempre tivo un sexto sentido para
detecta-la presencia da Benemérita. Así conta a viúva dun dos seus
compañeiros como unha noite na que ían parar nunha casa supostamente
segura, achegándose a ela decidiu marchar porque os cans ladraban de xeito
distinto a como o facían normalmente. Ó día seguinte souberon que alí o estaba
a esperar unha patrulla da Garda Civil. O final de Luis Trigo Chao é o propio de
todo un loitador. A comezos do 1948 as autoridades do Réxime decidiron
alterna-la solución militar, é dicir, a eliminación progresiva dos guerrilleiros a
través dun incesante goteo de batidas e unha concentración de forzas
represoras cada vez maior, coa solución policíaca, ou sexa, empregando
tácticas moito máis sutís e, moitas veces, máis eficaces como as promesas de
indulto e a chantaxe para consegui-lo mesmo obxectivo. A Garda Civil posuía
por aquel entón un grupo especializado na loita antiguerrilleira, a Brigadilla
Político-Social que tiña a súa sé en Viveiro e que estaba mandada polo sarxento
madrileño Sebastián Fernández Rivas. Este verdadeiro personaxe comezou o
seu labor no territorio ofrecéndolle ós familiares de varios guerrilleiros a
amnistía para os homes e mulleres do monte se decidían abandona-la loita.Esta
opción tivo pouco éxito no Grupo do Gardarríos.
Enterada a Garda Civil da existencia dunha casa segura na vila de
Vilanova de Lourenzá (Lugo) e da data en que ía ser ocupada por Luis Trigo
Chao, comunicoullo á Brigadilla de Viveiro que se dispuxo a intervir. Disfrazados
de paisanos acudiron á casa dun enlace que o Gardarríos tiña no Cadramón,
concello de Valadouro (Lugo) e convencérono de que eran un grupo de
escapados que querían unirse ó grupo de Trigo Chao. Este enlace, que aínda
vive hoxe na vila de Ferreira do Valadouro (Lugo), levounos ata a casa dun
novo enlace que tiña a súa residencia en Coubeira, concello de Mondoñedo
(Lugo), que os acompañou ata Vilanova de Lourenzá e deixounos nunha casa
456
A quen coñecía da época en que viviu en Viloalle, localidade limítrofe coa de Marquide.
284
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
da que hoxe só queda un fragmento de parede457. Luis Trigo Chao saíra aquela
mañá de Santa Cruz de Ribadeo acompañado da súa amante, unha rapaza de
dezaoito anos chamada Engracia Díaz Pérez e que case todo o mundo coñeceu
como nativa da propia vila de Lourenzá. Esta rapaza era filla dun enlace que o
Gardarríos tiña na parroquia de Suegos (Pol-Lugo). Unha noite de inverno o
Gardarríos tivo que abandona-la súa casa porque se achegaba a Garda Civil
para un rexistro. O pai, sabendo das dificultades que ía ter Luis Trigo Chao
porque non coñecía ben o terreo, mandou con el á súa filla quen se uniría ó
“Grupo do Gardarríos”. Esta relación causou problemas no interior do Grupo
pois Luis Trigo estaba casado e tiña xa unha filla en Mondoñedo. Cruzaron por
unha zona montañosa cara a Lourenzá. Era a tardiña do día de San Xoán e ían
selas once da noite cando entraron por un portalón traseiro que daba a unha
pequena horta xunto a un alpendre. Aínda hoxe algún veciño lembra como
escoitou algún tiro e unha explosión máis forte en plena escuridade pois a
Garda Civil de Lourenzá cortara o subministro eléctrico.
Ó día seguinte os cadáveres acribillados a balazos do protagonista desta
historia e da súa compañeira foron expostos ó público. Pouca xente acudiu a
velos pero aqueles que foron lembran dous corpos cheos de buracos envoltos
cunha manta e dos que só se podía vela cara. Poucas horas despois chegaba
unha carreta cun cadaleito dobre feito ás presas con táboas de piñeiro onde
meteron os seus corpos. Leváronos a enterrar a un pequeno cemiterio civil
coñecido como o “cementerio dos roxos” nun tumba escavada na terra. Hoxe
en día ese cemiterio desapareceu e alí está construído un local onde os
operarios municipais gardan taboleiros e ferramentas varias… ! Triste final para
dous heroes da democracia, da liberdade , de dous loitadores por un mundo
mellor¡. Permítome dicir que todos temos unha conta pendente coa súa
memoria. Ó día seguinte vintecatro colaboradores e enlaces foron detidos e
encausados. Acababa de facer 58 anos cando as balas da G.Civil remataron coa
súa resistencia pero déronlle o principio á súa lenda.
457
No seu lugar foi construído un restaurante coñecido como “O Rego” e que está situado
bastante preto do centro da vila.
285
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
286
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
AA.VV. (1981): Especial Galicia Mártir, nº 16, A Nosa Terra, agosto
AA.VV. (1987): O 36 na Galiza, Vigo, A Nosa Terra, (2ª edición).
AA.VV. (1987): Os anos despois (1936-1953), Vigo, A Nosa Terra.
Aguado Sánchez, F. (1975 e 1976): El Maquis en España, El maquis en sus
documentos, Ed. San Martín.
Aguilar Fernández, P. (1996): Memoria y olvido de la Guerra Civil Española,
Madrid, Alianza Ed.
Alted, A. e Abdon, M. (1990): “Problemas de método en el estudio de la
oposición al franquismo. La utilización del testimonio oral”, Espacio, Tiempo y
Forma, nº. 3, p. 57-68.
Álvarez, S. (1989): Las Milicias Populares Gallegas, A Coruña, Ediciós do Castro.
Arrarás, J.(1984): Historia de la Cruzada Española. El Alzamiento, Tomo III,
Madrid, Ed. Datafilms.
Barreiro Fernández, X.R. (1981): Historia de Galicia, IV. Edade Contemporánea,
Vigo, Galaxia.
Carr, R. (1984): España 1808-1975, Barcelona, Ariel.
Castelao, D.R. (1974): Sempre en Galiza, Ed. Galiza.
Costa Clavell, X. (1977): Las dos caras de Galicia bajo el franquismo, Madrid,
Cambio 16.
Chao Espina, E. (1988): Historia de Vivero, A Coruña, Ediciós do Castro.
Chueca Rodríguez, R.L e Montero Gibert, J.R. (1992): “El fascismo en España:
elementos para una interpretación”, Historia Contemporánea, nº 8, p 215-247.
Díaz Fernández, X. (1982): Os que non morreron, A Coruña, Ediciós do Castro.
Díaz Fernández, X. (1985): A Crueldade inútil, A Coruña, Ediciós do Castro.
Fernández, B. A. (1997): Historia de Galicia, Idade Contemporánea, A Nosa
Terra.
Fernández , C. (1988): La Guerra Civil en Galicia, A Coruña, Ed. Biblioteca
Gallega.
Fernández, C. (1982): El Alzamiento de 1936 en Galicia, A Coruña, Ediciós do
Castro.
287
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
288
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
CASTELAO NO EXILIO
289
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
290
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
(I) Etapa formativa e primeiros pasos, que iría desde o seu nacemento en 1886
ata 1916, ou sexa, ata os trinta anos.
(II) Etapa de madureza, ata 1936, é dicir, ata os seus cincuenta anos. Nela
distinguimos dúas fases: a primeira ata 1927/1928, e a segunda deica 1936.
(III) Etapa de declive, que remata co seu prematuro finamento, en 1950, cando
contaba sesenta e catro anos.
Apúrome a aclarar que esta é unha proposta deliberadamente
esquemática, que os límites entre estas etapas son máis borrosos do que as
cifras (inevitablemente puntuais) poden dar a entender, e que existen grandes
liñas de continuidade entre unhas e outras etapas. Para definir estas etapas
tiven en conta non só elementos particulares da biografía de Castelao, senón
tamén momentos históricos que afectaron esta dun xeito moi especial. A
atención ó segundo foi o que me inclinou a dar por rematada a primeira etapa
xustamente no ano 1916 (ano de creación das Irmandades da Fala, ás que
Castelao adherirá pouco despois do seu establecemento en Pontevedra como
funcionario de Estatística), e non antes nin despois; e sobre todo, foi o que me
aconsellou, con grandes dúbidas, marcar unha fronteira no ano 1936 entre un
Castelao maduro e na plenitude (antes dese ano) e un Castelao aínda maduro
pero xa non na plenitude, non por motivos persoais, senón por causa da
sublevación de 1936, a Guerra Civil e a Dictadura subsecuentes, que fanaron a
súa traxectoria no mellor momento da súa vida. Por parte, na etapa dita de
plenitude, dous acontecementos persoais encadeados nos aconsellaron marcar
unha cesura, nos anos 1927/28: o grave ataque de cegueira do verán do ’27, e
a morte do único fillo nos comezos do ’28, que mergullou Castelao nun loito
fondísimo do que só saíu gracias á viaxe á Bretaña na primavera-verán do
mesmo ano. Antes de entrarmos un pouco máis en detalle en cada unha das
etapas, demoremos un intre a caracterizalas.
(I) A etapa formativa: despois da infancia e a adolescencia, vividas en Rianxo, a
Pampa e Santiago, veñen os estudios de Medicina en Compostela. Na mocidade
e primeiros anos de adulto, Castelao debátese entre a súa vocación persoal
(artística e pública) e as imposicións do seu pai. Contra o final da etapa,
recentemente casado (coa estradense Virxinia Pereira, en 1912) e pai dun fillo
291
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que sería único (Afonso Xesús, nado en 1914), Castelao está decidido a
realizarse como artista.
(II) A etapa de plenitude. É o momento en que se producen os seus mellores
froitos, na arte, na literatura, no pensamento e na acción cívica e política. Esta
etapa foi tronzada en pleno florecemento, pola Guerra Civil e a Dictadura, que
merou os mellores froitos do labor que realizaran el e a súa xeración (Seminario
de Estudos Galegos, Editorial Nós, Partido Galeguista, Estatuto de Autonomía
de Galicia) e lle impuxo o exilio. Dentro desta etapa distinguimos dúas fases:
unha primeira máis artística (ata 1927/28), e unha segunda máis política (que
coincide sobre todo co lustro republicano: 1931/36).
(III) A etapa do declinio. As circunstancias impoñen un relativo relegamento da
súa vocación artística, a prol dunha actividade política cada vez máis intensa e
comprometida, pero a contrafío dunhas circunstancias históricas
completamente adversas (Guerra de España, derrota da República, Guerra
mundial, afianzamento do Réxime franquista).
Claro está que, por riba das liñas de fractura, predominan as liñas de
continuidade na súa vida. Así, aínda que é certo que o Castelao político só
emerxe con forza a partir de 1930 (ó final da etapa de plenitude) e só se volve
o aspecto predominante da súa actividade e personalidade despois de 1936 (na
etapa de declinio), non se pode esquecer a importancia do seu compromiso
político no Rianxo dos anos 1911-14 (nos anos finais da súa etapa formativa),
ou a súa rápida adhesión ás Irmandades da Fala (1917, ós comezos da súa
etapa de plenitude), nas que militou con decisión, como demostra a súa
presencia como delegando da agrupación de Pontevedra nas Asembleas
Nacionalistas de 1918 (a primeira), 1919 e 1922. En tornas, se é verdade que a
súa dedicación á pintura foi intensa só durante a etapa que denominamos
formativa (1909-1916) e despois decaeu moito, tamén o é que nos primeiros
anos corenta retomou esta actividade. En fin, se a súa carreira literaria se
desenvolve basicamente entre 1919 e 1941, e se concentra entre 1922 e 1934
(isto é, na etapa de plenitude), sabemos que se ensaiou como escritor en El
barbero municipal antes de 1914, e que despois de 1941 escribiu pezas
literarias tan importantes como Alba de Groria (1948).
292
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
293
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
294
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
295
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
296
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
297
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
298
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
299
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
300
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
301
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
302
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
303
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
304
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero non parece xustificado levar o devandito moi lonxe: o noso autor
sentíase claramente ‘en latitudes moi arredadas do comunismo’, e manobrou
tacticamente para conseguir o apoio do Partido Comunista cara ó seu proxecto
autonomista (o cal el vía como especialmente importante, dado o peso cada vez
máis importante deste Partido no campo republicano); mostrarse conteste con
Stalin no punto concreto da definición das nacións non lle tivo que supor unha
retorsión da súa ideoloxía (neste punto, parece que a doutrina estaliniana
tampouco pode considerarse como especialmente marxista), e da Unión
Soviética admirou precisamente os aspectos que lle parecían máis
concomitantes coas posicións políticas dos galeguistas: a fórmula adoptada
para resolver (aparentemente) o problema da diversidade nacional, mediante o
recoñecemento constitucional do dereito de autodeterminación, o
establecemento dun sistema federal (o preferido por Castelao para España) que
garantía o autogoberno das nacionalidades, e a promoción das linguas e
culturas específicas destas. Na nos opinión, nada do devandito, nin todo por
xunto, supón unha marxistización de Castelao, ou unha aproximación ós
comunistas alén do terreo conxuntural. Igualmente, tampouco a súa circia
fidelidade ó goberno republicano implicou de ningunha maneira cesións, fóra
das conveniencias tácticas, no seu ideario galeguista e no seu proxecto
autonomista (e no medio prazo, federalista).
Ó mes escaso de voltar da U.R.S.S. vía Londres e París (xuño), Castelao
é de novo encargado dunha viaxe de propaganda, desta vez polas Américas, e
embarca rumbo a Nova York. Os últimos meses de 1938 e os primeiros de 1939
consúmeos nunha extenuante campaña de mitins en solidariedade primeiro coa
República e despois, coa caída desta (abril de 1939), cos refuxiados que saen
en masa de España. Ó longo destas xiras percorre boa parte dos Estados
Unidos e Cuba. Na illa caribeña, estadía desde novembro de 1938 a febreiro de
1939, o que lle dá azo para pronunciar dúas conferencias na Universidade de La
Habana (“Galicia y Valle-Inclán” e “Federalismo español”) e parcitipar nas
disputadas eleccións á directiva do Centro galego desta capital, en apoio, claro
está, da candidatura democrática que se enfrontaba con outra pro-falanxista.
De regreso de Cuba, Castelao instálase en Nova York (aínda que continúa a
305
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
viaxar polos Estados Unidos, por acaso, en setembro cruza o país ata
California), nunhas condicións económicas e persoais penosas. Nos últimos
meses de 1939, atopa vagar para revisar o manuscrito e redactar a versión
definitiva dunha peza de teatro na que viña traballando intermitentemente case
desde comezos da década: Os vellos non deben de namorarse (editada
postumamente, en 1953). A finais dese mesmo ano, dá comezo a un segundo
libro de Verbas de chumbo, do que falaremos máis adiante.
O noso autor non gustou dos Estados Unidos de América por diversas
razóns,que van do particular ó ideolóxico. Por citar algunhas, non se manexaba
co idioma inglés, o que lle causaba múltiples incomodidades e lle vedaba unha
saída profesional tan digna coma a docencia. Por parte, non sintonizou cos
círculos de exiliados españois nin de emigrantes galegos, pois entre os
primeiros atopábanse vellas antipatías (como o embaixador Fernando de los
Ríos) e logo chegaron personaxes corruptos, mentres que entre os segundos
predominaban os procedentes da Galicia mariñeira, demasiado inclinados cara ó
anarquismo, segundo a apreciación de Castelao. Finalmente, a civilización
norteamericana representaba para el o triunfo do maquinismo, o
cosmopolitismo, o materialismo e a vida urbana, todo o cal el enxeitaba
profundamente. Así e todo, apreciaba o modelo de organización política,
baseado no federalismo.
Sexa como for, Castelao desexaba ardentemente instalarse en Buenos
Aires, onde tiña un círculo de fieis e vellos amigos, e onde se atopaba o núcleo
máis importante da diáspora galega. Conseguido o permiso de residencia na
Arxentina, Castelao singra de Nova York á capital rioplatense, e durante a viaxe
pon o ramo dun libro de comezara a redactar en Norteamérica a comezos de
ano, co que pretendía completar o volume Verbas de chumbo composto
durante a guerra de España, e publicado por entregas en Nueva Galicia e Nova
Galiza. Se comezou a obra coa pretensión de ollar cara ó futuro, finalmente
venceuno a pulsión de ceibar a carraxe que durante a guerra tivera que ocultar
e que o reconcomía por dentro contra os dirixentes galegos e españois do
republicanismo, que non seu entender eran responsables da derrota da
República, en boa parte polo seu incorrixible centralismo, que os fixera cegos ás
306
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
demandas dos galeguistas, e que os levara a renunciar a unha vella arela como
a República federal. Desta maneira, o novo libro (que se publicaría como Libro
II de Sempre en Galiza), malia as dúbidas confesadas polo autor respecto da
conveniencia de publicalo, convértese nun memorial de agravios e unha dura
censura contra os seus propios compañeiros de viaxe nos anos da República e
da Guerra. Un texto sincero e apaixonado, que rebe a amargura da derrota, e
no que se deixan caer verdades como puños, pero no que tamén se escoan, ó
noso entender, ataques inxustos (ou, cando menos, críticas pouco matizadas) e
valoracións de abondo discutibles. Todo o cal é moi comprensible se pensamos
no contexto en que foi escrito.
En Buenos Aires, Castelao atopou o apoio e a colaboración de
admiradores e correlixionarios, o que lle permitiu despregar unha actividade por
momentos febril. Logo de varias tentativas fanadas de gañar a vida pola súa
conta (abrindo un restaurante ou ilustrando libros), unha presada de amigos
galeguistas consegue que Castelao acepte recibir unha modesta asignación
económica, á que contribúe especialmente o adiñeirado galego emigrado
Manuel Puente. Ededicarsesto permítelle deicarse de cheo á actividade política
e ás tarefas de divulgación cultural e creación intelectual. En agosto de 1941,
estrea nun céntrico teatro da capital arxentina a súa obra de teatro Os vellos
non deben de namorarse, que en outubro do mesmo ano viaxa a Montevideo.
Aínda que neses anos o noso autor non abandonou totalmente a producción
pictórica, esta diminuíu notablemente. Canto á escrita, Castelao envorcouse na
composición de artigos publicados nos diversos medios da emigración e o exilio
(A Nosa Terra, que el mesmo fixo resucitar na Arxentina, Pensamiento español,
Alborada, Lugo, Opinión Gallega, etc.) e na redacción de conferencias e
discursos, nos que se prodigou extraordinariamente durante eses anos.
Boa parte dos devanditos textos se relacionan coa última grande obra de
Castelao: Sempre en Galiza, aparecido en 1944. Como é sabido, este amplo
volume contiña, na súa primeira edición, tres libros precedidos dun prólogo (o
'Adro'). O primeiro destes libros corresponde ó volume Verbas de chumbo
escrito e publicado en 1937/38, o segundo coa continuación, redactada a
comezos de 1940 en Nova York e rematado a bordo do navío que o conducía a
307
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
308
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
309
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
310
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
311
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
seu derradeiro ano de actividade, pois boa parte de 1949 estivo xa prostrado
polo mal que o levaría á tumba. Nos seus últimos meses en activo, ten tempo
para preparar o libriño que virá a lume co gallo do aniversario do referendo
autonómico, o 28 de xuño, de 1948, que contén o texto do Estatuto Galego
precedido dun breve estudio e acompañado dunhas notas: O Estatuto Galego.
Antecedentes e comentarios. Reconciliado co Centro Galego, co que anos antes
rachara relacións a causa dunha recepción ofrecida a autoridades franquistas, a
súa última intervención pública de certa resonancia producirase na celebración
do Día de Galicia durante un acto no Teatro Maravillas da capital arxentina,
onde pronunciará unha das pezas oratorias máis brillantes que compuxo, o
discurso coñecido baixo o título Alba de Groria.
Como dixemos, o derradeiro ano da súa vida pásao Castelao prostrado
no leito, pois desde o mes de marzo a doenza agrávaselle e provócalle terribles
sufrimentos. El e os seus íntimos apúranse en preparar para o prelo o volume
As cruces de pedra na Galiza, unha magna obra en que investira esforzos
durante anos, e que só virá a lume postumamente. Castelao expiraba o sete de
xaneiro de 1950, pobre de propiedades, pero deixándolle unha herdanza
artística, intelectual e política dunha valía sen comparanza ó país ó que
entregara unha vida enteira de esplendoroso labor creativo, de entrega
desinteresada, chea de sacrificio, e de amor inexorable.
312
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
313
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
314
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
decidir y para discurrir jamás consulté con la lógica. Mis ideales están
fuertemente enraizados en el sentimiento, en el instinto popular de mi tierra".
A revelación de Castelao como escritor ó longo da década dos vinte, non
debeu de modificar substancialmente a súa autopercepción como artista
fundamentalmente plásticos, entre outras razóns, pola importancia que a
ilustración continúa a ter tanto en Un ollo de vidro coma nos dous libros de
Cousas que aparecen antes de 1930. A finais da década, o verme da literatura
ríllalle cada vez máis, como axiña imos ver. En todo caso, no primeiro discurso
como deputado nas Cortes da República, Castelao preséntase a si mesmo deste
xeito: "Yo no soy más que un artista que ha puesto su arte al servicio de una
bella causa: la de despertar el alma de Galicia" (1931). Un ano máis tarde,
confésalle por carta a Blanco Amor: "metinme en política e dende entón non
tiven un intre libre para poñer man nos meus traballos. Alá en Pontevedra
durme unha novela miña no trecho máis intresante para un artista, cando a
febre de creación era máis lediciosa... En Pontevedra dormen tódalas miñas
ilusións. ¿Comprendes a miña fonda dor de artista? Pois todo pasou por
meterme eu en política. Agora xa non podo recuar. Eu son home pouco dado a
promesas que non podo cumprir, tampouco son home que ando detrás dos
éxitos. Máis me preocupa a groria, porque o meu orgulo de artista e de home é
caseque infernal... E todo canto se refire ô arte quedou na miña vida anterior...
Eu son un sacrificado, un desgraciado, un bó home qu'está facendo de político".
Está, pois, claro, que Castelao sentía que o seu mergullamento no
torbeliño político o obrigaba a postergar indefinidamente (se cadra para
sempre) a súa carreira vocación persoal, artística, incluída a súa actividade
literaria, que, como se ve, agora percibe como importante. Castelao vese a si
mesmo como metido na política un pouco a forza, pero como persoa
consecuente, unha vez que adquiriu uns compromisos, considera que debe
chegar ata o final. Ende ben, en 1932 non podía sospeitar que un ano máis
tarde, o fracaso do Partido Galeguista nas eleccións xerais (convocadas
anticipadamente por culpa dunha crise de goberno), que implicou a perda do
seu escano de deputado, lle darína azo para voltar ó seu labor creativo.nunha
misiva a A. Vilar Ponte, chega a dicir: "Agora estou traballando arreo e coido
315
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que foi unha gran sorte que non saise diputado" (1934). Como antes deixamos
sinalado, aproveita o respiro para ultimar e dar ó prelo en 1934 a novela Os
vellos non deben de namorarse (que é da que fala supra na carta a Blanco
Amor) e a colección de relatos Retrincos. Así, comunícalle a O. Pedrayo (1934):
"non saio da casa e da oficiña. Traballo máis que nunca, pero traballo a gusto...
Metéuseme na cachola facer teatro galego".
Efectivamente, a nova obsesión é o teatro: así, referíndose ós seus
proxectos teatrais, coméntalle a E. Blanco Amor, "Ando tolo co-a idea e non-a
deixo", e aínda un ano despois ó mesmo: "Agora soño co Teatro" (1935).
Tamén acalenta o proxecto de rematar o seu libro das Cruces de Pedra na
Galiza, para o que viña recollendo materiais desde había máis de dez anos,
tendo ademais en conta que o discurso de ingreso na Real Academia Galega
(en xullo de 1934) lle dera ocasión para pór un pouco de orde nos seus
materiais sobre o asunto. Pero 1934 remata mal, pois como sabemos Castelao
é forzado ó desterro en Badaxoz. (De feito, é probable que o desterro lle
impedise levar a remate o traballo.) Probablemente, eses meses que van desde
que Castelao deixa de ser deputado ata que é condenado ó desterro, sexan dos
máis felices da súa vida, e desde logo constitúen un dos poucos momentos en
que el pode facer compatible a arte e a política, sen sentirse agobiado por iso.
En teoría, a estadía en Estremadura podía ofrecerlle o vagar e o repouso
para seguir co seu labor intelectual, pero Castelao séntese sen azos. "Coidei
que podería traballar e viña disposto a esplotarme a min mesmo, pero non son
capaz de facer nada... Paso a vida nos cafés, para non chorar", confésalle a O.
Pedrayo a pouco de chegar alá. En dúas cartar un pouco posteriores, abonda
na mesma idea: "Atópome seco de todo. Non teño ideas e parece qu'estou n'un
pesadelo", "¿Qué podo facer? Durmir, durmir e durmir.. O desterro pesa moito,
¿sabes? A min pésame coma se fose un presidio". Emporiso, co paso dos
meses, Castelao aclara ideas, e ponse a redactar o seu primeiro ensaio político
de alcance: a primeira serie "Verbas de chumbo", que constitúen, alén dunha
peza interesantísima para calibrar a súa evolución política, unha peza literaria
engaiolante. Nunha carta a Rodrigues Lapa escrita polas datas en que está a
compor as ditas "Verbas de chumbo", en diálogo crítico sobre Os dous de
316
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
317
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
318
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
319
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
320
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Levo catro anos convivindo convosco e sabedes que non gusto de hipocresías
nin vaidades e que, xa que logo, podo permitirme o luxo de formular perante
vós un xuízo sobre a miña propia obra e sobre min mesmo. Alá polo ano 18 dei
a coñecer o meu álbum Nós, no que plasmaba as dores do pobo galego e as
súas arelas de xustiza e liberdade, e ó veren que os meus debuxos abalaban o
corazón das xentes máis e mellor que os versos e a prosa, daquela os caciques
e os seus servidores acusáronme de literato (como quen di, un intruso) para
desvalorizar a miña arte e por ende os meus sentimentos. E despois de trinta
anos, trinta anos de meditación e de experiencia, atrevinme a publicar un libro
no que trato de erguer a categoría de idea o que no álbum Nós era puro
sentimento, e ó veren que as miñas razóns abalan a conciencia galega, daquela
exáltase a miña personalidade artística, esaxerándoa, co piedoso fin de
desvalorizar a miña ideoloxía política.
Claro está que eu nunca fun un político profesional. A política non foi
nunca a miña profesión; pero si a miña vocación, a vocación de toda a miña
vida. Comparade o sentimento galego dos meus primeiros debuxos coa idea
321
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
galeguista do meu recente libro, e veredes que son unha mesma cousa, e
veredes que eu souben conservarme idéntico a min mesmo e que a miña vida
moral e política é unha liña recta coma a franxa azul da nosa bandeira. Eu non
cultivei xamais a arte pola arte. A arte para min non foi máis ca un elemento,
un recurso, un medio de expresión, e co lapis ou a pluma só quixen ser un
intérprete fiel do meu pobo, das súas dores e das súas esperanzas. Debuxei
sempre en galego, escribín sempre en galego; e se tirades o que hai de galego
e de humano na miña obra, non restaría nada dela.
É verdade que eu gañei unha certa sona como artista, sen procuralo;
per eso non quere dicir que eu sexa un grande técnico da arte ou que teña
producido algunha obra maxistral, extraordinaria, desas que van parar ós
panteóns da arte. Non. Das miñas mans saíron moitas obras, moitísimas; pero
todas elas son de papel, pequenas, perecedeiras, insignificantes, dunha
pobreza franciscana se queredes, pero teñen algo, teñen calor de vida e están
cargadas de humanidade e ese é o seu único mérito, un mérito impalpable, que
non é meu.
O lapis e a pluma foron as miñas únicas ferramentas, un anaco de papel
abóndame como material, e con tan pobres elementos eu puiden expresar a
grandeza das miñas ideas e sentimentos. E digo grandeza porque non son ideas
e sentimentos meus, egoístas, senón ideas e sentimentos dun pobo canso de
sufrir. Traballei toda a miña vida pra converter o sentimento galego en idea e
agora sigo a traballar para converter a idea en feito histórico, e todo poderá
acontencer, todo, menos unha cousa: que eu atraizoe a razón da miña vida e a
confianza que os meus irmáns depositan en min.
En todo caso, penso que existen argumentos para pensar que, á calor da
reanimación da vida política despois da derrota das potencias nazi-fascistas,
Castelao chegou a manifestar en voz alta unha ambición que tiña moi gardada
para si, quizais desde moito tempo atrás: nun discurso pronunciado en 1946, ó
despedirse dos seus seguidores antes de zarpar para París, afirma (segundo
crónica publicada en A Nosa Terra que " o que el anceiaba vivamente, era
chegar a ser Presidente de Galiza". E aínda así, persisten as dúbidas sobre o
fondo da súa afirmación no discurso devandito, cando di que "a política foi a
auténtica vocación da súa vida". Así, en epístola a Alfredo Somoza (1947),
322
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
asegura: "Eu sigo a liña recta que me tracei ao entrar na política que me trouxo
ao desterro −non fun a ela por vocación, senón por obrigación, por
patriotismo". Na miña opinión, esta confesión responde máis á verdade de
Castelao cás súas protestas públicas anteriores. Dixen no remate da sección
anterior deste traballo que o motor da vida de Castelao, tamén na política, foi o
amor. Así mesmo o deixou el dito, nunha carta a Teixeira de Pascoaes: "O amor
â miña Terra, nada máis que o amor, fíxome dibuxar, escrebir, falar... Todol-os
galeguistas traballamos sen acougo, rebasando as nosas vocacións, con
entusiasmo e con fé" (1934).
323
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
324
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA MÍNIMA
1. Biocronoloxía
Seixas Seoane, M. A. (2000): "Cronoloxía", en Castelao. Exposición 50
aniversario, Fundación Caixa Galicia.
Seixas Seoane, M. A. (2000): Para ler a Castelao, 2 vols., Vigo, Galaxia, 2000;
vol. 1.
2. Achegas globais á súa biografía
Monteagudo, H. (2000): Alfonso Rodríguez Castelao, Santiago, Xunta de
Galicia. [Tentativa de achega global, pero resumida].
Núñez Búa, X. (1983): Vida e paixón de Castelao, Sada-A Coruña, Eds. do
Castro, [1950]. [Primeira achega á biografía de Castelao, presentada de xeito
sumario].
Paz-Andrade, V. (1982): Castelao na luz e na sombra, Sada-A Coruña. Eds. do
Castro. [A biografía máis ampla ata a data].
3. Achegas a períodos determinados
Alonso, B. (2000): O exilio de Castelao, Vigo, Promocións Culturais Galegas.
Álvarez, S. (1984): Castelao y nosotros los comunistas, Sada- A Coruña, Eds. do
Castro.
Baltar Domínguez, R. (1979): Castelao ante la medicina, la enfermedad y la
muerte, Compostela, Bibliófilos Gallegos, [Importante para a etapa de
formación].
Durán, J. A. (1979): El primer Castelao. Biografía y Antología rotas, Madrid,
Siglo XXI, [1972]. [Importante para a etapa de formación].
Fernández del Riego, F. (1990): O río do tempo. Unha historia vivida, Sada- A
Coruña, Eds. do Castro.
González López, E. (2000): Castelao, propagandista da República en
Norteamérica, Sada- A Coruña, Eds. do Castro.
Neira Vilas, X. (1983): Castelao en Cuba, Sada- A Coruña, Eds. do Castro.
Soto, L. (1983): Castelao, a UPG e outras historias, Vigo, Eds. Xerais de Galicia.
4. Fontes bibliográficas e documentais publicadas de interese biográfico
(1984): Española (1915-1939), Barcelona, Anthropos.
325
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
326
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
458
Por máis que historiadores como Enric Ucelay aludan, nun exercicio reiterado de teimosía, ao
seu “profundo idealismo y su poco saber político”.
327
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
328
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
459
Castelao: Sempre en Galiza, p. 30 - 31.
460
X. Estévez: Galeuzca..., p. 102 - 103.
329
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
330
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
lexitimidade tería que vir dos nacionalistas que a gañaran noutrora. Por todo
iso, Castelao ollara con preocupación a progresiva coordenación que acadaron
bascos e cataláns dende 1939 e que podería deixar aillados aos galeguistas,
sen expectativas. De aí, a urxencia coa que procurou atallar a exclusión e o
énfase que aplicou no impulso posterior do pacto. Tanto nas relacións cos seus
socios - dos que reclamou unha leal implicación en Galeuzca - como na
dirección política do nacionalismo galego - ao que lle esixíu exclusividade na
alianza cos bascos e cataláns e fidelidade nos acordos asinados - a prevalencia
de Galeuzca pasou a ser indiscutible.
Nin a reaparición de Agirre nin o cisma no catalanismo, pexaron o seu
ánimo. Con Agirre, mantivo unha extensa correspondencia, por veces lindante
nunha aparente sumisión, e un constante intercambio de pareceres sobre a
conveniencia de reforzar o pacto. Pedíullo explicitamente ("... os galeguistas
rogámosche que intensifiques a túa actuación sobre "Galeuzca", si esa forma de
entendemento che parece axeitada")461, ao tempo que, consciente da súa
influencia na reorganización do republicanismo, lle outorgaba a plena
representación dos intereses galegos en calquera xestión política. Ao principio
de xeito case timorato - como se víu -, dada a distancia que apreciaba na
entidade política dos respectivos nacionalismos (" Por esta carta poderás
estimar o que nós representamos en potencia; pero coa nosa forza, pouca ou
moita, queremos seguir ao teu lado e contribuir á túa empresa"), pero a cada
pouco máis afirmado, pola constatación do que interpretaba como inequívoco
progreso do galeguismo na obtención do respaldo da colectividade.
Por iso, Galeuzca non era, nin debía ser, unha manobra táctica. Tras dela
albiscábase outra perspectiva, máis profunda, que tiña que ver coa futura
reorganización do Estado español. Porque, para Castelao, Galeuzca viña a ser o
garante da senda efectiva cara a unha República federal. Como lle contará ao
seu curmán, Alfredo Somoza, en 1948, a causa de calquera nación, por
separado, non trascendería, ante os ollos dos "donos do Estado hespañol"
dunha sinxela cuestión local, mentres que a aparición dun bloque político
alternativo, que actuase na vida política española, afortalaría a posibilidade de
331
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
461
Carta a Agirre, 1943.
462
"O grandeiro aito de Montevideo fíxose baixo o sino federal ", ANT, 25.7.1943, nº 428, p. 6.
332
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
súa estructura federativa"463. Outra cousa sería que esa posición contase co
respaldo explícito daqueles sectores non nacionalistas da colectividade.
Así e todo, para Castelao e os galeguistas, a asamblea de Montevideo
aportou unha lectura moi positiva, sobre a posibilidade de unificar a Galicia
republicana ao seu carón. O feito de que Castelao aparecese, aos ollos das
institucións republicanas como o representante lexítimo das aspiracións galegas
- e co apoio de bascos e cataláns - axudou a favorecer un clima de euforia nas
expectativas que se reflectíu nunha actitude máis agresiva. Paradoxalmente, a
lexitimación que tanto agardaba Castelao non parecía proceder da propia
colectividade senón do "maquiavélico" republicanismo anque, agora, non era
momento de escrúpulos e o que se facía urxente era aproveitar a posición para
acometer a unificación da emigración arredor da súa figura, ao xeito dun
presidente galego "in péctore".
Malia aos desexos expresados polos galeguistas, semellaba que a
hipotética unión da colectividade non deixaba de ser unha ansia vehemente e
que o patriotismo non exercía como o cemento ideolóxico colectivo que
Castelao reclamara nos discursos de 1940. Dende a conciencia desa debilidade,
foi que o nacionalismo do exilio insistiu no protagonismo de Castelao, quizais
sen a conciencia de que esa dependencia facilitaba a desafección de certos
sectores do republicanismo galego. Por exemplo, en Bos Aires había, dende
tempo atrás, retesías con algúns dirixentes históricos da FSG, polo temor destes
últimos á "colonización" que seica exercían os nacionalistas na vida societaria.
Emporiso, non era en Bos Aires onde abrollaban as críticas máis
contundentes, cara o galeguismo, senón en México. Nese mesmo mes de xullo
no que a colectividade do Plata parecía pechar filas arredor de Castelao, a
Alianza Nazonal Galega (ANG) publicou un manifesto no que facía un
chamamento, a todas as sociedades galegas de América, para agruparse
arredor dela na procura dun obxectivo común, a reconquista da República e das
liberdades nacionais de Galicia, mais, iso sí, "condeando calisquer aititude
463
A. Alonso Ríos: "¿Que papel desempeñou Galiza no mítin e na asambreia de Montevideo ",
ANT, 25.7.1943, p. 3.
333
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
464
A Fouce, nº 15, marzo 1944, p. 1
465
Idem.
466
Ramón Villares ten aludido, na súa intervención, ao distanciamento entre Castelao e os
dirixentes republicanos a partir do ano 1945.
334
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
335
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Castelao non é un político illado no exilio. Para entender a súa figura non
se pode desligar do ámbito xeral da política republicana no exilio, senón que é
un político integrado nunha maneira de facer oposición, ou política, no exilio
xunto coa dos demais republicanos. Neste contexto, en ningún momento hai
unha ruptura co republicanismo, como se ten comentado, senón que existe o
enfrontamento que hai circunstancialmente en distintos grupos –nacionalistas
vascos, nacionalistas cataláns–, pero en ningún momento unha ruptura. Neste
sentido hai que ter en conta que o último acto político de Castelao consiste en
aceptar un ministerio dun goberno presidido por Giral que aspira á recuperación
da legalidade republicana de 1931. Outra cousa é que Castelao nese ámbito de
actuación vaia adaptando a súa conducta en función das circunstancias.
Nunha primeira etapa no exilio, Castelao non actúa só, senón que actúa
sobre todo en relación con Aguirre, que é o primeiro en concebir a idea do
pacto tripartito. Aguirre estaba nun primeiro momento desencantado das loitas
republicanas, das divisións entre distintas familias socialistas –Prieto por un
lado, Negrín por outro–, que veñen xa da Guerra Civil. Pero cando percibe que
o franquismo vai desaparecer, cando Aguirre máis ou menos empeza a intuír
que pode concluír e o que pode suceder no momento en que os alemáns
perdan a Guerra Mundial, como se albisca xa desde o momento en que se
produce o desembarco das tropas aliadas no Norte de África, convén, pensa el,
ir preparando ese momento. Así, se os socialistas, republicanos e outras forzas
políticas seguen coas súas pelexas, vascos, galegos e cataláns deben ir
preparando o seu futuro.
Ese futuro empézano a discutir Castelao e Aguirre durante anos a través
de correspondencia, lamentablemente non publicada, e que a min me
336
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
337
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
queixa, outras veces dicíndolle que hai que retomar o tema de Galeuzca.
Mentres, Aguirre está xa noutra operación política que consiste en aceptar o
papel de mediador que lle asignan os norteamericanos. Neste punto convén
recordar o disparate que se ten publicado ao respecto de que Aguirre foi detido
en Madrid no ano 1947. Aguirre era profesor da Universidade de Columbia en
New York e tiña unhas excelentes relacións co Departamento de Estado
Norteamericano. Foi precisamente o Departamento de Estado o que recoñeceu
a moi boa relación que tiña a nivel persoal e o prestixio que tiña entre as forzas
republicanas no exilio, polo que lle encomendou a misión de viaxar a Europa. O
Xeneral Eisenhower puxo á súa disposición medios, coches e incluso escolta
para tomar contacto coas distintas forzas republicanas no exilio a fin de
reconstruír as institucións, é dicir, as Cortes e un Goberno. Se isto era posible,
ese Goberno sería aceptado como invitado na conferencia de San Francisco.
Aguirre, no momento no que os americanos lle encomendan esta misión,
esquece, naturalmente, o pacto anterior, ó que xa non lle ve absolutamente
viabilidade política de ningún tipo. Quedábase en puro voluntarismo de Castelao
e do propio Aguirre, se este insistira en seguir co pacto tripartito adiante.
Polo tanto, Aguirre está xa nunha nova operación política que o leva a
asumir practicamente o liderado de todo o republicanismo coa única proposta
política realista e viable que hai no momento. O Departamento de Estado
quere, naquel momento, a restauración da República española. É dicir, para o
instante en que rematen as hostilidades, pénsase na posibilidade de botar a
Franco e substituílo polo goberno republicano, pola legalidade, entendida esta
tal e como existía o 18 de xullo de 1936. Había que reconstruír esa legalidade e
ese era o plan do Departamento de Estado. Pero todo fracasa inmediatamente
por dúas razóns. Primeiro, porque xa na célebre conferencia de Churchill nos
Estados Unidos –onde fala do Telón de aceiro– inaugúrase unha nova etapa
política a nivel internacional que divide o mundo en dous bloques enfrontados.
Por un lado o occidente capitalista e por outro lado os países da órbita
soviética. España e Franco pasan a ser aliados dese bloque anticomunista e o
plan norteamericano fracasa. En realidade é abandonado polos propios
americanos, que pactan con Franco. Nese momento, ademais, hai un novo plan
338
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
339
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
340
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
341
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
342
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
467
Piñeiro, R. (1991): “Documentos Políticos” en Grial, nº 111, xullo-setembro, p. 373
468
Ibidem
343
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
469
Ibidem
470
“O propósito que os animaba era dobre, por un lado sacar a Castelao do illamento en que se
atopaba en Bos Aires e achegalo ó escenario político parisino, e por outro conseguir a plena
igualdade con vascos e cataláns e sentar ese precedente cara ó futuro”. Casares, Carlos (1991):
Ramón Piñeiro, unha vida por Galicia, Sada, Fundación Caixa Galicia, p. 60. Fernández del Riego
dá tamén testemuña das queixas dos galeguistas do interior e tamén dos do Mar do Prata sobre
o “secuesto” de Castelao polo Puente, Prada, Abraira, etc. Fernández del Riego, F. (1990): O río
do tempo, Sada, Ed. do Castro, pp.155-163.
471
“Conquerimos, despois de esforzadas, difíciles e tenaces xestións, que as demais forzas
democráticas de Galicia transixisen en reclamar conxuntamente unha representación galega no
goberno da República – semellante á vasca ou á catalana–. Que delegasen nos galeguistas o
facer esa xestión e que aceptasen a Castelao como candidato común de tódolos democrátas
galegos do interior para representar a Galicia no goberno. Este triunfo noso foi, entre cantos
esforzos fixemos ó longo de moitos anos terroríficos, o que máis fondamente nos emocionou e
nos compensou das nosas amarguras ...”. Piñeiro, R.: “Documentos políticos....” art. cit., p.
373.
344
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
472
“Non creo que haxa un político tan burro que intentara restablecer o orde republicán en
Hespaña aténdose estrictamente aos preceptos da Constitución do 31; pero se alguén se
atrevese a tanto eu non-o acompañaría”. Castelao (2000), t. 6, p. 475.
473
Telegramas a Aguirre (“Recabando puesto Galicia igual hízose en primer gobierno provisional
República máxime ahora teniendo estatuto plebiscitado stop persona para cargo ofreceríamosla
345
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
346
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cambio deste agasallo, é de sinalar que Castelao non recoñece a débeda, tal
como lle fai saber aos galeguistas do interior: “creo que non son vostedes os
únicos que se consideran donos do meu posto de ministro, pero ninguén se
atrevería a decirmo con tan pouca finura. E a todo esto resulta que o día non
veu porque cantaran os galos”476.
Antes da reunión do Preguntoiro na que os membros da Alianza Nacional
de Forzas Democráticas (ANFD) na Galiza comisionaran a Piñeiro para que os
representase e chegaran ao acordo de solicitar o nomeamento de Castelao
como Ministro, en México xa os membros de Galeuzca tiñan esta encomenda a
través das canles do exterior. En calquera caso, Castelao sempre usou a forza
moral que lle daba a devandita información que lle chegara ao interior, aínda
que co tempo chegase a dubidar dos datos que lle enviaban e xa mastigados:
“falando moi en serio direilles que eu o que necesito son informes moi
detallados de todo canto ahí sucede ou se presume que sucede, o que vostedes
fan e o que fan os demais, o pensamento de cada sector social, etc... eu
necesito coñecer a verdade crua”477.
A cuestión é que as relacións entre Galeuzca e a ANFD son complexas e
habería que distinguir non só a actuación das distintas forzas catalanas, vascas
e galegas, senón mesmo as relacións coas distintas forzas da ANFD, e mesmo
tendo en conta que son organizacións totalmente executivas, isto é, non
democráticas por esixencias da clandestinidade, tamén dependerá do talante e
inclinacións das persoas que participen nesas relacións.
Hai pois que facer moitas matizacións pero polos informes que se
presentan parece claro que existe unha boa relación entre os galeguistas e os
membros da ANFD, e mais unha obsesión por entrar na ANFD como
Galeuzca478, e concretamente parece que os anarquistas son presentados a
Castelao como galeguistas conversos:
476
Castelao (2000), t. 6, p. 629.
477
Castelao (2000), t. 6, p. 633.
478
“[A ANFD] en principio conta, tamén, coas forzas “Galeuzca”, que mui axiña ingresarán no
bloque democrático”. Informe do PG remitido a Castelao. Castro, Xavier (2000) Castelao. Os
galeguistas do interior, Vigo, Galaxia, p.123.
347
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O que parece claro é que existe unha boa relación persoal entre
membros de ambas organizacións (García Durán e irmáns Saco480) e que a
rexional da CNT, a CRG pronunciouse a prol do Estatuto de Autonomía nun
Pleno celebrado na Coruña a fins de 1944, no que se tomou o acordo de
potenciar a ANFD en todas as localidades. Agora ben, se temos en conta as
declaracións de quen fora secretario xeral da CRG e secretario político do
Comité Nacional e secretario da ANFD, en calidade do cal viaxou a Francia a
falar co goberno Giral. Referímonos a Juan García Durán que nos di a respecto
dunha entrevista a Piñeiro aparecida no libro de Sergio Vilar481:
479
Ibidem. p. 125.
480
García Durán, Juan (2001): Pola liberdade, Vigo, A Nosa Terra.
481
Vilar, Sergio (1976): La oposición a la dictadura, Barcelona, Aymá, p. 337 e ss.
348
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
349
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
dedicada a Galicia y, como informante un gallego que nada tuvo que ver en
todo ello482.
Esta longa cita abre interrogante moi serias sobre algúns aspectos por
aclarar da actuación do interior en prol da consecución do ministerio para
Castelao e parece que reforzan a tese de que a visión acerca do que
representaba o Goberno Giral e o que representaba o propio Castelao divide ao
galeguismo en dúas pólas con propostas ideolóxicas e actuacións prácticas
totalmente contrapostas. Realmente podemos falar non de interior e exterior
senón de dous PG con idearios e prácticas antagónicas e que co tempo terían
consecuencias máis profundas na reorganización do galeguismo de posguerra.
482
Universidade de Kansas [en liña], García Durán, Juan [citado o 20/12/2001]. “Sobre la
guerra civil española su gran producción bibliográfica y sus pequeñas lagunas de investigación”.
ATTP: // www.ukans.edu/~iberia/ssphs/bol1no7.html.
350
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
OS DESTINOS DO EXILIO
351
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
352
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
353
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
o momento tamén para o exilio gallego483, senon tamén porque foi o primeiro e
o máis activo no momento de adoptar unha política oficial respecto do tema
dos refuxiados. Neste país, a chegada da Segunda República fora acollida con
extraordinario entusiasmo por parte do goberno e o apoio á mesma xa fora
unha realidade durante a contenda civil. A solidariedade de México explícase en
parte por razóns de política interna coas que o reformismo cardenista quixo
contrarrestar as posicións máis reaccionarias e segundo a interpretación
dalgúns autores, o incentivo que a chegada dos republicáns españois supuxo
para a esquerda radical mexicana foi buscado intencionadamente polo goberno
para conseguir o seu apoio na gobernabilidade do país484. Pero, en calqueira
caso, a posición institucional e persoal do presidente Cárdenas (1934-1940) non
deixou lugar a dúbidas cando, ademáis de defender á República ante a
Sociedad de Naciones, lle manifestou o seu apoio co envio de armamento e xa
en 1937 abríu as portas á chegada dos primeiros refuxiados, neste caso
nenos485. Nese mesmo ano comprometeuse a garantir a axuda a outros
posíbeis refuxiados, mentres que no seu seguinte mandato creou a Casa de
España , convertida despois en Colegio de México, para que un nutrido grupo
de intelectuais españois continuasen desenvolvendo alí a súa actividade. Máis
adiante, en 1939, o goberno cardenista ampliou aínda máis o seu compromiso
cos exiliados españois e dende a saída do Flandre do porto francés de Saint
Nazaire en abril dese ano, con destino a Veracruz vía Nova York, foron
chegando sucesivas expedicións en barcos fletados dende Francia, como as dos
míticos Sinaia, Ipanema e Méxique e más adiante outros. Posteriormente o
goberno mexicano continuou propiciando a chegada de españois dende Francia
que poidesen acreditar parentes residentes no país asinando un acordo para
facilitar as saídas segundo unha orde de prioridade ata que en 1942 a Legación
de México en Francia foi tomada polo exército alemán486. O SERE, a súa filial
483
No Repertorio Bio-bibliográfico do exilio galego: unha primeira achega, Santiago de
Compostela: Consello da Cultura Galega-Arquivo da Emigración Galega, os rexistros de México
alcanzan unha porcentaxe case do 43% dos exiliados galegos totais de toda América Latina.
484
ANGELL, A. "La izquierda dende 1920" en L.BETHELL (ed.) Historia de América Latina.
Política e Sociedad dende 1930. Barcelona: Crítica, 1997. T.12., p.88.
485
PLA BRUGAT, D. Los niños de Morelia, México: INAH, 1989.
486
SOLDEVILLA ORIA, C. o exilio español (1808-1975), Madrid: Arco Libros, 2001., p. 57-58.
354
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
487
CLIDA., Inmigración e exilio. Reflexiones sobre o caso español. México: Siglo XXI-
COLMEX, 1997., p.121.
488
Pioneiros na corrente do golfo: a primeira emigración galega a México (1837-1936),
Vigo: Xerais, 2000.
355
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
489
E.VILLAVERDE., "Limiar", en Elixio Rodríguez Domínguez, Matádeo mañá, Vigo:
Xerais, 1994.
490
Inmigración e exilio. Reflexiones sobre o caso español. México: Siglo XXI-COLMEX, 1997.,
pp.111.
491
En Honduras a posición do goberno de Tiburcio Carias Andino (1933-1948) cara a recepción
de exiliados foi taxante segundo un comunicado reproducido na revista Época (20-1-1941) no
que se dicía: "...no se permitirá la entrada al país de los refugiados españoles actualmente en
Francia. Toda América debe cerrarles las puertas. En Francia sufren manos totalitarias, pero son
comunistas, enemigos de la democracia. El Comité Pro-Refugiados no logrará ablandar los
sentimientos introduciendo buenos centenares de comunistas". En G.Bauman, Los voluntarios
latinoamericanos en la Guerra Civil Española, San José: Guayacán, 1997, p.193.
492
Os gobernos de O Salvador, Guatemala e Nicaragua recoñeceron moi cedo ao Goberno de
Burgos, a pesares de haber suscrito o Acuerdo de Washington de 1932 donde se pactaba o non
recoñecemento de ningún goberno golpista donde aínda existise un goberno legal. Ademáis, a
dictadura de Jorge Ubico (1931-1944) en Guatemala servíu de escenario para a organización da
356
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Falange Guatemalteca dende 1937. Pola súa banda, en Nicaragua a dictadura somocista
instaurada en 1936 demostrou tamén as súas simpatías cara os grupos falanxistas.
493
Nos anos 40 e co beneplácito de Anastasio Somoza, chegan a Nicaragua algúns mestres
exiliados españois procedentes de Orán, Marruecos e a República Dominicana. Do mesmo
modo, en Guatemala, recuperada a democracia durante a presidencia de Juan José Arévalo
(1945-1951), momento no que se volve a recoñecer o goberno da República Española no exilio,
cuxo representante é dende 1947 o galego Salvador Etcheverría Brañas (Ferrol,1894-
París,1957), en colaboración coa Organización Internacional de Refugiados, ofértase a
posibilidade de estabelecemento no país de pescadores, aproveitada por algúns exiliados. Foi o
caso do galego Juan Aguiño (O Grove, 1900-1968) quen permaneceu en Guatemala entre 1949
e 1950. Temporalmente, procedente da República Dominicana e antes de dirixirse a Porto Rico,
o pintor Eugenio Fernández Granell, residiu tamén neste país centroamericano.
494
RIOS, A. "Evaluación de la emigración española a Costa Rica" en Españoles en Costa Rica.
La inmigración en masa., San José: Centro Cultural Español, 1997.
495
En 1946, poido reclamar dende Panamá ao seu irmán Manuel Pérez Medín, recluído nun
campo de concentración de Túnez. Entrevista a Ricardo Pérez Medín, realizada por Pilar Cagiao
Vila e Nancy Pérez Rey en Miño en xullo de 2003. Fondo HISTORGA (Historia Oral de Galicia),
núm. 1340.
496
A axuda solidaria que en todos os sentidos ofreceron dende 1939 as Sociedades Hispanas
aos españois refuxiados en Santo Domingo intensificouse, tras o fracaso das colonias agrícolas,
357
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
residira sucesivamente en Cuba e México, e para o que Panamá non foi aínda o
seu último destino como exiliado.
No Caribe insular, Cuba adoptou, ao estalar a guerra, unha política de
teórica prescindencia oficial que en realidade se inclinou cara o bando
rebelde497, permitíndose dende 1937, a liberdade de acción dun representante
do goberno de Burgos, tolerando a actividade da Falanxe e propoñendo unha
mediación hispanoamericana no conflicto español sumamente sospeitosa para a
oposición política cubana porque a interpretaba como un recoñecemento tácito
ao réximen de Franco498. Sen embargo, o táctico achegamento de Fulgencio
Batista ao Partido Comunista cubano dende finais de 1937 para conseguir o seu
apoio, pasou en certa medida por unha serie de accións favorábeis á República
Española. Aproveitando estas modificacións na política interna cubana, Félix
Gordón Ordás, recén chegado a La Habana para ocupar a representación
diplomática na Embaixada española, cuxa secretaría estaba nese momento a
cargo do abogado e político galego Salvador Etcheverría Brañas, convírtese nun
dinamizador infatigabel das actividades en favor do goberno legal de España. O
extraordinario entusiasmo pola maioría da sociedade cubana499 e de gran parte
da colectividade española do país que dende o inicio da guerra víñase
mobilizando a través de varias entidades e organizacións en favor da República,
sumadas a outras xa existintes con anterioridad500, cristalizaron na creación da
dende 1943 segundo podemos ver nas noticias aparecidas en España Libre. Órgano de
expresión das Sociedades Hispanas Confederadas dos Estados Unidos, Nueva York, núm. 35-50.
497
Como suliñou M.Quijada, a causa de tal prescindencia, o non recoñecemento de belixerancia
dos bandos continxentes que non implicaba necesariamente neutralidade, tivo que ver coas
presións efectuadas polas grandes potencias que nno tiñan interese na internacionalización do
conflicto español. En "Actitudes ante la guerra civil española en las sociedades receptoras" en
VV.AA, Historia General da Emigración Española a Iberoamérica, vol. 1. Madrid: Historia 16-
CEDEAL, 1992.
498
C.NARANJO, Cuba, otro escenario de lucha. La guerra civil y el exilio republicano español,
Madrid, CSIC, 1988. p, 145.
499
Ademais de doazóns en especie, colectas, mítines e actos de propaganda de diverso tipo, o
pobo cubano foi o que maior número de representantes tivo de toda América Latina no exército
republicano español. Segundo diversas estimacións o número total oscilou entre os 850 e 1200
combatentes. En: G.Bauman, Opus cit., p.183 e ss.
500
Antes de 1936 existían en Cuba tres asociacións republicanas creadas polos inmigrantes:
Círculo Español Socialista, Izquierda Republicana y Círculo Español Republicano que ao longo de
1937 foron ilegalizados.
358
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Casa da Cultura e la Asistencia Social, con filiais en todo o país501, que dende
1938, xunto co Partido Comunista Cubano e as organizacións masónicas,
constituíron a vía máis activa para canalizar a maior parte das axudas á
República e en favor dos exiliados502. Na colectividade galega, a intensa
campaña levada a cabo por Castelao durante a súa visita a Cuba, tivo efectos
espectaculares na sensibilización a favor da República entre os últimos meses
de 1938 e os primeiros de 1939. Acompañado polo exiliado coruñés Víctor
Acuña, delegado da Casa da Cultura da Habana, Castelao percorreu
practicamente toda a illa protagonizando numerosos actos nos que se
recadaban fondos para a causa republicana503. O catro de decembro de 1938,
coa asistencia de máis de trinta mil persoas, celebrouse un mítin no campo da
cervexería La Polar, escenario típico das actividades festivas da colectividade
galega dende principios de século, no que o rianxeiro foi o principal orador,
aínda que tamén fixeron uso da palabra o embaixador de España, Félix Gordón
Ordás, Luís Soto, quen viña acompañando a Castelao dende Nova York, e o
pontevedrés Gerardo Alvarez Gallego. Este último, abogado e xornalista de
profesión, militante do Partido Galleguista do que foi secretario, chegara como
exiliado poucos meses antes. Na Habana, presidíu dende os días da súa
fundación a agrupación de esquerdas do Centro Gallego, denominada
Hermandad Gallega que se opoñía á coñecida como Afirmación Gallega,
dominada pola dereita e liderada polo entonces presidente do Centro, Cayetano
García Lago, representante ademais de Falanxe na illa. Ambos grupos mantiñan
unha loita polo dominio da institución de claro matiz político. No acto da Polar,
Castelao posicionouse claramente a favor da Hermandad Gallega, co que
contribuíu indiscutiblemente a exacerbar as posicións enfrontadas no seno do
Centro que por outro lado se atopaban ás portas dun proceso electoral interno
para renovar a súa Asamblea de Apoderados. A Hermandad Gallega convertíuse
na gran anfitriona dos días habaneros de Castelao e, segundo recolle Neira
501
Nos primeiros anos publicou a revista Nosotros. Por la Libertad do Pueblo Español, dirixida
ata 1943 polo infatigable exiliado galego, Gerardo Alvarez Gallego.
502
NARANJO OROVIO, C., "La isla dividida: republicanos y falangistas en Cuba,1936-1939",
Actas do III Coloquio Internacional La literatura y la Cultura del Exilio Republicano Español de
1939, La Habana: Ed. Unicornio, 2002, p. 20.
359
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Vilas504, despois do mítin da Polar, ofreceulle un banquete con máis de tres mil
asistentes, entre os que se atopaban cubanos, españois de diversas
procedencias e numerosos galegos, tanto inmigrantes como exiliados. A intensa
actividade de Castelao en Cuba durante os días seguintes tivo un eco
extraordinario a través da súa participación en actos organizados pola Gran
Logia Masónica de la Isla de Cuba, a Casa da Cultura, e a Universidad da
Habana, combinada coa campaña electoral do Centro Galego, cuxas eleccións
tiveron lugar a comezos de 1939. Sen embargo, a pesar do seu intenso apoio e
dos vintecatro apoderados obtidos na votación, a Hermandad Gallega non
logrou a victoria. Foi esta agrupación, en colaboración coa Unión Democrática
Hijas de Galicia, quen realizou a última homenaxe de despedida a Castelao
cando, despois dunha segunda xira pola illa, puxo fin a súa estancia en Cuba en
febreiro de 1939, a penas dous meses antes de que rematase a guerra. Cando
se produce a victoria franquista e o Centro Gallego se decanta ao seu favor,
unha gran parte das numerosas asociacións microterritoriais galegas
distáncianse do mesmo e convírtense no exponente máis activo da
colectividade na recepción e asistencia aos refuxiados republicanos arribados a
Cuba505.
Cuba foi para o exilio español en xeral, e para o galego en particular, un
destino indirecto e en moitas ocasións un país de tránsito cara outros destinos,
mentres que nas menos operou como destino directo en circunstancias
particulares. No primeiro dos casos, como destino indirecto506, recibiu exiliados
503
NEIRA VILAS, X., Castelao en Cuba, Sada: Ediciós do Castro, 1983, p.12.
504
NEIRA VILAS, X., Opus cit, p.43.
505
Á altura de 1945, algunhas das asociacións galegas de Cuba foron as anfitrionas na Habana
dos catro deputados galegos residentes na Arxentina, quen se atopaban de regreso de México,
adonde asistiran a unha asembleia das Cortes Republicanas.
506
Este foi o caso por exemplo de Víctor Acuña, quen tras un primer exilio en París e Nueva
York chegara ao país durante a guerra ou o do ensaísta e ex-xesuíta Pedro Antón García, quen
dende Francia consegue chegar a Cuba en 1940, axudado pola Sociedad de Beneficencia
Naturales de Galicia da Habana. Foi tamén destino indirecto, de exiliados que procedentes
doutros países, permanecen en Cuba por un tempo máis ou menos longo regresando
novamente a España para, segundo os casos, volver a exiliarse despois noutro lugar, como o
político Santiago Álvarez Gómez, quen despois dun primer exilio en Francia se traslada a Cuba
donde reside ata 1944. Regresado a España é detido e condenado a morte e finalmente
encarcerado. A reclamación efectuada por parte da Embaixada de Cuba, permítelle exiliarse de
novo, esta vez con destino a México para regresar definitivamente a España en 1976. Peor sorte
correu outro activo militante comunista, Xosé Gómez Gayoso, quen, despois de vivir exiliado en
360
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que xa pasaran por outros países e rematan asentándose en Cuba. Como país
de tránsito, converteuse en receptor de moitos dos que, procedendo ou non
doutros países, a través da Habana aspiraban a ir cara outros destinos507. Por
outro lado, a circunstancia da dobre nacionalidade, española e cubana,
adquirida por nacer en Cuba por razón dunha primeira emigración dos padres
ou dos avós nas primeiras décadas do século, facilitou relativamente as cosas
para os que elixiron este país como destino directo508, modalidade que
constitúe o terceiro dos casos. Noutro caso similar ao dos galegos nacidos en
Cuba estiveron os exiliados que antes de selo tiveran unha experiencia previa
como emigrantes económicos neste país. Algúns aproveitaron esta
oportunidade antes de que rematase a guerra, como o xornalista e poeta Angel
Lázaro Machado, quen emigrou a Cuba en dúas ocasións, 1914 e 1918,
permanecendo ata 1923 na illa adonde regresou como exiliado en 1937509. O
matrimonio formado por Donato Figueiral Quintas e Jesusa Prado, casados en
Cuba en 1920, a quen a guerra sorprende en Ourense, sendo detida e
Francia, República Dominicana, Cuba e México, tamén regresou a España e foi executado en
1948.
507
Entre outros, foi o caso do escritor Alfonso Gayoso Frías, quen tras un longo periplo por
Marrocos e Estados Unidos, pasa por Cuba para dirixirse logo a Venezuela e estabelecerse
definitivamente na Arxentina en 1941; o lingüísta Ignacio Herrero Fointes, que logo se traslada
a Panamá; o militar Manuel López Iglesias, coronel do exército republicano, que dende Francia
chegou a Cuba para pasar despois aos Estados Unidos e morrer en México; o profesor da
Universidade de Santiago, Sebastián González García-Paz, quen posteriormente se estabelece
en Porto Rico; o xornalista Ramón Fernadez Mato que chega a Cuba nos anos da guerra para
trasladarse en 1941 á Arxentina. Procedentes da República Dominicana, país que constituira o
primeiro destino, pasan por Cuba o pintor Angel Botello, que remata en Porto Rico, ou o
sindicalista Tomás Mallo, quen se dirixe logo a México, país considerado por moitos como o
mellor destino posíbel. Con destino a México pasaron por Cub, Manuel Hermo Martínez, Arturo
Souto Feijoo, acompañado da súa familia, e os irmáns Lois e Carlos Tobío Fernández.
508
Algúns deles aproveitaron esta circunstancia no propio momento da guerra, como Aurora
Carreras, cubana filla de galegos. Outros fixérono máis tarde, como José Alemañy Menéndez,
Pepín, nacido en Santiago de Cuba, pero de ascendencia ourensán e criado en Vigo que despois
do seu exilio en Francia, o seu pasaporte cubano permitiulle asentarse en Camagüey e logo na
Habana; José Amor e Vázquez, naceu tamén en Cuba, o que lle permitíu que este país foise o
de seu primeiro exilio, aínda que rematará por trasladarse temporalmente a Venezuela e
definitivamente aos EEUU. En 1944, Asunción Concheiro e o seu marido Francisco Comesaña
Rendo, ambos os dous militantes comunistas, poideron chegar á illa gracias á nacionalidade
cubana de Comesaña, que nacera en Cienfuegos, para trasladarse despois a México.
509
Aínda que non era fillo de galegos, Lázaro Machado naceu en Galicia donde se instalaron os
seus pais, un español que participara na guerra de 1895 e unha cubana. A salida cara Cuba dun
dos seus irmáns foi o móbil da súa primeira emigración económica. En V.M.SUEIRO
RODRIGUEZ, "Emigración y exilio en la obra literaria de Angel Lázaro", Actas III Coloquio
Internacional La literatura y la Cultura del Exilio Republicano Español de 1939, La Habana: Ed.
Unicornio, 2002, p. 98-122.
361
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
510
En 1931 foi enviado a España como corresponsal e ao estalar a Guerra Civil enrólase no
exército republicano. Perdida a guerra retorna a Cuba donde permanece ata os anos sesenta,
data na que se traslada aos EEUU.
511
En plena guerra, e por tanto exiliados dos primeros días, chegaron a Cuba Donato Figueiral e
Francisco Marín Sagredo, que na Habana foi secretario do Grupo de Exiliados Antifascistas,
presidido por outro exiliado galego, Ramón Rodríguez Prieto. No mesmo caso estiveron Rogelio
Mazaeda, Jesús Mejuto Vázquez, ou Gerardo Alvarez Gallego.
512
ALTED VIGIL, A., e GONZALEZ MARTELL, R., "Científicos españoles exiliados en Cuba",
Revista de Indias, Vol. LXII, nº 224, Madrid, 2002, pp.173-193.
362
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
513
B.VEGA., Nazismo, Fascismo y Falangismo en la República Dominicana, Santo Domingo:
Fundación Cultural Dominicana, 1985. ,p.355.
363
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
514
VILLA ALVAREZ, J.M., Los gallegos de Puerto Rico, 1821-1963: un proceso de formación de
burguesía a ambos lados do Atlántico. Tese Doutoral inédita, USC: 2001.
515
VILLA ALVAREZ., Opus cit., p.1679.
516
Os titulares legais dende agosto de 1938 ata 1942 foron sucesivamente Jacinto B. Peynado e
M. de J. de la Concha, testaferros políticos de Trujillo, quen ocuparon a presidencia da
República Dominicana ante o veto imposto polos Estados Unidos a súa reelección en 1938 tra a
matanza dos haitianos.
517
CASSA, R., Historia Social e Económica da República Dominicana. Ita. Alfa y Omega, Santo
Domingo, 1996. TII, p.254.
364
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
perfil dos exiliados entre os cales a penas existían agricultores. Por todo isto, a
pesar das axudas puntuais dos antigos residentes, das recibidas a través dos
españois radicados en Tampa, dalgunhas organizacións cuáqueras, e da JARE
dende México, sempre insuficientes, en moitos casos a República Dominicana
foi só un lugar de tránsito cara outros destinos como México, Cuba, Puerto
Rico, Venezuela, Costa Rica ou Panamá. Segundo os datos de J. Rubio518, o
número de exiliados alcanzou a cifra de 3.132, superando temporalmente a
cifra de antigos residentes, dos que finalmente só permaneceron na República
Dominicana algo máis da terceira parte. A repercusión da chegada dos
refuxiados españois na vida política dominicana foi decisiva. A historiografía
dominicana máis rigurosa sinala a súa influencia no movimento obreiro e os
primeiros núcleos marxistas que xurden no país a fins da década dos trinta, e
que na seguinte comezan unha férrea oposición ao réxime trujillista519. Foi
deste núcleo, integrado en boa medida por activistas do Partido Comunista
español, do PSUC, e da Juventud Socialista Unificada, de donde xurdeu
posteriormente o Partido Comunista dominicano520. A actividade dos exiliados
comunistas na República Dominicana canalizábase a través do Centro Español
Democrático-Cultural e Recreativo, que funcionou entre 1941 e 1944, donde
tamén concurrían socialistas e anarquistas. Un dos seus principais obxectivos
era o de conseguir que os compatriotas asociados na Casa de España, sobre
todo os opositores a Franco e á Falanxe que tiña un notable predicamento
entre os antigos residentes, abandonasen esa institución e se afiliasen ao
Centro, así como atraer socios dominicanos. Houbo outras organizacións e
diversas publicacións donde o control comunista era tamén maioritario521 que
518
La emigración de la guerra civil española de 1936-1939. Madrid, 1977.
519
CASSA, R., Historia Social y Económica de la República Dominicana, Santo Domingo: Ita.
Alfa y Omega, 1996. TII, p. 272.
520
ANGELL, A., "La izquierda desde 1920" en L.BETHELL (ed.) Historia de América Latina.
Política y Sociedad desde 1930. Barcelona, Crítica, 1997. T.12., p.89, tomando datos de R.
ALEXANDER: Communism in Latin América, New Brunswick, 1957.
521
Club Juvenil Español, Liga de Mutilados de la Guerra de España, Comisión de Solidaridad con
los Refugiados Españoles, Comisión de Refugiados Españoles Pro-Centenario . Entre as
publicacións: Por la República, Juventud Española, Catalonia, Boletín de Información Sindical,
Era e Rumbo, aparecidas entre 1940 e 1944. En B. VEGA., La migración española de 1939 y los
inicios do marxismo-leninismo en la República Dominicana. Santo Domingo: Fundación Cultural
Dominicana, 1985.
365
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
522
Opus cit., p.44.
523
Angel Botello Barros (Cangas do Morrazo, 1913-San Juan de Porto Rico, 1986); Eugenio
Fernández Granell (A Coruña, 1912-Madrid, 2001); Bibiano Fernández-Osorio Tafall
(Pontevedra, 1903-México, 1990); José María Mosqueira Manso (A Coruña, 1886-Caracas,
1968); Alberto Paz Mateos (Ponferrada, 1915-Caracas, 1962); Fracisco Vázquez Díaz,
“Compostela” (Santiago de Compostela, 1898-San Juan de Porto Rico, 1988).
524
Ver en esta misma obra a contribución de Matilde Albert Robatto.
366
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
525
Do magnífico testimonio de Antonio Colorado. En Cincuenta años del exilio español en
Puerto Rico y el Caribe, 1939-1989. Memorias del Congreso Conmemorativo celebrado en San
Juan de Puerto Rico, Ediciós do Castro, 1991.
526
O catedrático galego Sebastián González García-Paz (Pontevedra, 1908-1967), Don Bachán,
como aínda se lle recorda en Río Piedras, foi ao longo de máis de vinte anos un dos intelectuais
máis destacados da Universidade de Porto Rico.
527
"El exilio español, la música y el teatro en Puerto Rico: artículos periodísticos de Alfredo
Matilla Jimeno (1946-1961)" en Cincuenta años del exilio español en Puerto Rico y el Caribe,
1939-1989. Memorias del Congreso Conmemorativo celebrado en San Juan de Puerto Rico,
Ediciós do Castro, 1991. Na mesma obra Iris Zavala, nun fermoso ensaio, exprésase nun senso
similar sobre a proxección "hispanizante" no imaxinario cultural portorriqueño.
528
Durante os momentos iniciais da guerra, o asunto relativo ao dereito de Asilo planteou
algúns problemas entre os gobernos dos países latinoamericanos e o da República pola
diferente concepción do térmo. Varias embaixadas americanas, incluso a de México, ofreceron
asilo aos perseguidos polas milicias republicanas. Outro punto de fricción foi o relativo á
367
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
368
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
534
Dende Francia ou Portugal, entre outros: Abelardo Gutiérrez Alba; Mariano Otero Castealo;
Manuel Rodríguez Pérez; Silvio Santiago; Jovita Pérez González; Teresa Cuenca de Tejero;
Manuel Gallego González; Manuel Rodríguez Pérez.
535
Dos que poidemos localizar a data da súa chegada a Venezuela: Severino Chacón Bergueiro
e a súa filla Otilia Chacón, chegan en 1940 dende a República Dominicana; ao ano seguinte, e
da mesma procedencia, José María Mosqueira Manso; Joaquín Insua dende México en 1942;
Ramón Fernández Mato en 1943 dende Arxentina; Wenceslao Castro Otero chega en 1945
dende a República Dominicana; José Amor e Vázquez en 1946 dende Cuba; dende México,
Fernando Cuenca en 1947 e Ramiro Illa Couto na década dos cincoenta; Lino Tomás Calvo na
dos sesenta dende Cuba; en data imprecisa: Alberto Armesto García e Alberto Paz Mateos
dende Estados Unidos; Alfredo Caamaño Pato e Xosé Seixo Alonso dende México; Isolino López
García, Alfonso e Francisco Gayoso Frías dende Cuba; Ricardo Mella Serrano dende a República
Dominicana e José Silva Martínez dende Colombia;
369
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
536
CAMPOS ALVAREZ, X.R., “O papel dos exiliados na evolución do asociacionismo galego en
Venezuela (1940-1960)”.
537
A peripecia do Santa María inspirou a novela de Miguel Bayón, Santa Liberdade (1999) e
recentemente o excelente documental, de nome homónimo, de Margarita Ledo Andión (2004).
538
DA SILVA SARMIENTO, E., Unha historia descoñecida: os galegos no Río de Janeiro (1880-
1939), investigación polo momento inédita que recentemente acaba de obter o Premio de
Investigación Vicente Risco.
370
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
539
Non contamos con datos para todo o país. Según fontes censais, en 1931, o número de
españois en Lima e Callao ascendía a 1.565. En F.Durand., “Los primeros industriales e la
inmigración extranjera en el Perú", Estudios Migratorios Latinoamericanos, nº 9, Buenos Aires:
CEMLA, 1988, p.199-217
540
Máis amplio no excelente artigo de E. González Calleja: "La derecha latinoamericana en
busca de un modo fascista: la limitada influencia del Falangismo en el Perú (1936-1945)" en
Revista Complutense de Historia de América, nº 20, Editorial Complutense, Madrid, 1994.
541
BAUMAN, G. Opus cit., p.106
542
GARCÍA DOMÍNGUEZ, M. T., “Aproximación ao estudio da emigración galega da Costa da
Morte cara Perú, na segunda metade do século XX, 1940-1970”, Estudios Migratorios, 5, 1998,
p. 177-197.
371
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
543
Jaime e Manuel Balado Gómez, José Domínguez Domínguez , José Eiras Vicente, José García
García, Benjamín González Belmonte, Modesto Martínez Rodríguez, Cipriano Pérez Brañas,
Alfonso Saavedra Rodríguez, refuxiados do campo de Barcarès; Aurelio Cabezón Freire, Vicente
Criado Gaveiros, Arcadio Mesa Piñeiro, Joaquín Millares Pérez, José Novoa Porto, Jesús
Outeiriño Santos, José Pose Soto, Fernando Rico López, Eduardo Torreiro Portela, do campo de
Argelés sur Mer; Francisco Díaz Teresa do campo de Garnonne; Alfonso Peón González, Manuel
Porrúa Díez, Manuel Saa Conde, Francisco Sanles González, do campo de Saint Cyprien;
Fernando Santos Costa, do campo de Bèziers; José e Vicente Pita Armada, do campo de
Zebbeus (Túnez). Sin que teñamos noticia exacta de si pasaron ou non por un campo de
refuxiados pero tamén na expedición do Winnipeg: Manuel Docal Breijo, Enrique García Amor,
Antonio García Canosa, Manuel Iglesias Núñez, Jesús Méndez Alonso, Francisco Pita Armada,
Gumersindo Regueiro Pazos, Carlos Rico López, Gerardo Rico López, Manuel Tubío Romaní e
Rogelio Veloso.
544
LEMUS, E. "La investigación de los refugiados españoles en Chile: fuentes y hallazgos de un
exilio de larga duración" Exils et Migrations ibériques vers L´Amerique Latine. (CERIC), nº 5,
1998. pp.273-293.
545
Aínda que o destino maioritario dos españois do Massilia era Chile, moitos deles quedaron na
Arxentina gracias ás xestións efectuadas por Natalio Botana ante o presidente Ortiz. En D.
Schwarzstein, “Actores sociales e política inmigratoria en la Argentina. La llegada dos
Republicanos Españoles”, Exils et Migrations ibériques..., núm. 5,1998, p. 249-272.
372
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
546
O Frente en los años 30, Montevideo: Proyección, 1987., p.119.
547
Arquivo do Ministerio de Asuntos Exteriores (AMAE) R. Leg.1011. Exp. 24. Informe enviado
polo canciller encargado do Consulado, Jose Mora Guarnido, ao Ministerio de Estado en
Valencia.
373
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
548
Parella á representación diplomática republicana da Legación de Montevideo (José Mora
Guarnido), comezou oficiar un secretario de embaixada franquista, sin rango diplomático por
non posuír recoñecemento oficial.
549
Entrevista a Manuel Meilán Martínez, realizada por Pilar Cagiao Vila en Montevideo en 1986.
Fondo HISTORGA (Historia Oral de Galicia), núm. 942.
550
AMAE. R. Leg. 1011, Exp. 19. Informe enviado polo canciller encargado do Consulado, Jose
Mora Guarnido, ao Ministerio de Estado en Barcelona.
374
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
551
SCHWARZSTEIN, D., Entre Franco e Perón. Memoria e identidad del exilio republicano en la
Argentina, Barcelona: Crítica, 2001.
552
QUIJADA, M., Aires de República, Aires de Cruzada: La guerra civil española en Argentina,
Barcelona: Sendai, 1991.
553
Ver X. Neira Vilas, “ O exilio galego na Arxentina”.
554
NÚÑEZ SEIXAS, X.M., O galeguismo en América, 1879-1936, Sada: Ediciós do Castro, 1992,
p. 139-255.
375
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
555
Ver: El exilio gallego en Montevideo, ¿subsidiario o autónomo?.
376
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
377
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
activismo cultural que trascendía máis alá do noso medio, nunha cidade onde a
arte e a literatura e a tecnoloxía estaban máis nas coordenadas europeas que
no devir da América profunda e isolada.
Os homes e as mulleres do exilio foron factores de progreso científico,
académico, literario, artístico en América e noutras partes do mundo, e quen
perdeu o teren que desprazarse foi o país de procedencia.
Sempre nos referímos a nomes sobranceiros, a personalidades que
destacaron excepcionalmente. E é xusto que os citemos unha e outra vez, pola
súa achega decisiva, en máis dun sentido, non só para o momento histórico
que lles cadrou de vivir na diáspora senón tamén con miras ó futuro. Moitas
iniciativas levadas a cabo en Galicia nos últimos vintecinco anos, en medida non
pequena están baseadas en ideas, en formulacións que nos chegaron da
diáspora. Pero ademais desas figuras de maior destaque cómpre ter en conta
ós exiliados escuros, ós que non publicaron ningún libro nin exerceron como
profesores, nin escribiron nos xornais, porque eles seguiron as mesmas ideas
de xustiza, de democracia, de reivindicación dos de abaixo, dos deixados, e a
causa da reivindicación dunha España federal e dunha Galicia autogobernada. A
reivindicación dos dereitos do pobo galego e do país galego. E ata onde sei,
sempre actuaron nun plano solidario cos demais pobos e sen sectarismos de
ningunha caste.
Convén precisar un concepto. No caso dos galegos, cando menos dos
galegos de Bos Aires, podemos utilizar, como termo técnico, esta palabra para
referirnos ós que tiveron que fuxir a partir do 1936, pero exiliados tamén eran
os que emigraran antes, os que xa vivían alí cando estalou a guerra e se
producíu o éxodo motivado pola contenda. Todos eramos exiliados. Exiliados
eran Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita, Rodolfo Prada, Avelino Díaz e tantos
outros. E érano innominados taxistas, camareiros, ferroviarios, xastres, etc. Que
concorrían ós actos patrióticos e asumían as ideas republicanas e galeguistas.
Eran exiliados porque ese labor non podían facelo nesta banda do mar. Por
manter tales principios, moitos retornados da emigración dende antes da
guerra foron perseguidos, torturados e fusilados. Hai casos de emigrantes que
voltaron e tiveron que coller de novo o camiño do mar como exiliados. Casos
378
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ben a man: Castelao, Ramón Suárez Picallo e Antón Alonso Ríos, por exemplo.
Ben anos despois da guerra seguía sendo perigoso voltar aquí a menos que o
retornado enmudecese.
Xa existían, naturalmente, moitas asociacións antes do 1936 e incluso
unha Federación de Sociedades Galegas, había prensa, actos culturais,
publicáranse algúns libros, etc. Pero o trauma da guerra levou á reflexión a
moitos directivos. Creáronse os centros provinciais e había como un novo
entendemento, unha máis activa solidariedade. (A única sociedade dirixida por
xentes que adherían ó franquismo era a Casa de Galicia, que tiña a sede na rúa
San José; unha entidade minoritaria, importante noutrora, que fora decaendo).
Nesta reflexión, neste novo enfoque societario influíu,
incuestionablemente, a presencia dos exiliados. E principalmente Castelao,
respectado e admirado por todos, que co seu exemplo, coa súa vertical
galeguidade, co seu maxisterio, nucleou vontades, recadou anceios, e a súa
impronta marcou un xeito de ser e de actuar na defensa dos valores de Galicia.
Emigrantes e exiliados, en fin, exiliados todos, con discrepancias
algunhas veces, e con enfoques do traballo non sempre ideáticos, loitaron polo
prestixio do noso país, pola formación da nosa xuventude emigrada e ata onde
era posible, pola democratización de Galicia.
Hai casos sobranceiros coma o de Luis Seoane que creou editoriais,
ilustrou centos de libros, deixou pinturas murais en Bos Aires poboadas de
temas galegos; escribiu poesía, teatro, guións para a radio e fundou Galicia
Emigrante, a mellor revista da nosa diáspora. E con el Arturo Cuadrado,
Lorenzo Varela, e outros mestres que xa mencionei. A acción destes homes era
múltiple, e no seu afän informativo déronnos clases −naturalmente en galego−
de Historia, Xeografía, Lingua e Literatura galegas. Na década dos cincuenta
todo o que non se podía facer, na orde cultural e patriótica na Galicia territorial
fíxose na Arxentina.
Castelao non quixo crear un Partido Galeguista no exilio e fundou a
“Irmandade Galega” no seu lugar, que editaba o xornal A Nosa Terra, voceiro
político e patriótico da colectividade. Bos Aires constituía, en palabras a “Galicia
ideal”.
379
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
380
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
381
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
triunfa a República vén a Galicia xunto con Suárez Picallo. Preside a Federación
Agraria da Provincia de Pontevedra. Participa na campaña polo Estatuto. Dirixiu
as escolas creadas polos montes de Galicia e de Portugal. Finalmente logra
marchar de novo a Bos Aires. Foi membro do Consello de Galiza, presidido por
Castelao. Foi un activísimo militante da causa galega no exilio. Publicou Co
pensamento na Patria Galega, Amore, arte e misticismo, O señor Afranio e
Nidia. Faleceu na Arxentina.
- Arturo Cuadrado. Poeta e editor. Foi un animador cultural moi importante en
Compostela durante a Segunda República. Fundou a revista Resol e colaborou
en Claridad, El Pueblo Gallego e outras publicacións. Foi secretario de actas da
Comisión do Estatuto do 36. Durante a guerra participou na redacción de Nova
Galicia. Exiliouse na Arxentina. Foi cofundador de Correo Literario, e director de
Galicia da Federación de Sociedades Galegas. Para a labor editorial de Emecé,
Nova, Botella al mar e outras iniciativas semellantes, Luis Seoane tivo en
Cuadrado un colaborador eficiente. Tamén colaborou na revista Galicia
Emigrante.
- Xosé Otero Espasandín. Naceu en Cerdedo no 1900. Poeta e crítico. Nos
primeiros anos do exilio viviu na Arxentina. Pasou logo a traballar como
profesor nos Estados Unidos. Na Editorial Atlántida, de Bos Aires publicou unha
chea de libros de divulgación científica. Tamén escribiu libros de contido
histórico e mitolóxico. Moitos títulos siguen reeditándose, dado o rigor dos
textos e o seu estilo didáctico e ameno. Colaborou en Nós, A Nosa Terra e
Grial. Foi amigo de Dieste, Manuel Antonio e Amado Carballo.
- Antonio Casanova. Betanceiro. Emigrou a Bos Aires, onde traballou de
panadeiro no barrio de Avellaneda. Foi dirixente do sindicato de obreiros
panadeiros. Lidera un grupo libertario denominado “Ateneo Libre”. Cando estala
a guerra civil veu a combater a favor da República. Combateu en Cataluña.
Terminada a guerra pasou a Francia. Durante a ocupación nazi foi perseguido.
Puido voltar á Arxentina. Morreu en Bos Aires no 1966.
382
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
383
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
- Ramón Rey Baltar. De Padrón. Médico e poeta. Autor do libro A gaita a falare,
poemario no que denuncia os crimes do franquismo.
- Alfonso Díaz Trigo. Médico. Militante de FUE (Federación Universitaria
Escolar). Ó comenzo da guerra civil incorpórase ó exército republicano. Estivo
nun campo de concentración. Fuxiu á Arxentina. Membro do Consello de Galiza.
Foi membro fundador do Centro Lucense de Bos Aires e director do seu xornal
Lugo. Membro da Asociación Gallega Universitaria de Escritores e Artistas.
- Benito Domínguez. Ourensán, estivo durante varios anos na guerrilla galega.
Exiliouse en Bos Aires. Foi Secretario Xeral da Federación de Sociedades
Galegas. Foi membro das Misións Pedagóxicas e participou do Congreso de
Escritores Antifascistas. Exiliado en Arxentina e México. Retornou nos anos 60 a
Galiza.
- Manuel García Gerpe. Ordes 1908-Bos Aires 1947. Xurista e xornalista. Militou
en Esquerda Republicana. Participa activamente da política universitaria.
Durante a guerra civil forma parte do Corpo Xurídico Militar. Coa derrota das
forzas republicanas foxe cara a Francia onde o levan a varios campos de
concentración. Fuxindo dun deles e chegando a París. Exíliase á República
Dominicana e despois a Bos Aires. Desenvolveu unha grande actividade
xornalística. Realizou unha gran defensa dos exiliados. Participou da Federación
de Sociedades Galegas. Foi presidente do Centro Republicano Federal Galego.
- Alfonso Gayoso Frías. A Valezá (Ourense) 1905- Bos Aires 1970. Escritor e
mestre. Pertenceu ó Partido Galeguista. Exiliado en Arxentina. Fundador da
revista Eufonía, promoveu o Fogar Galego para Anciáns e foi membro do
Consello de Galiza e do Centro Ourensán. Escribiu na prensa escrita galega en
Bos Aires. Autor dos libros Galeguidade e Os fidalgos de Rante.
- Florindo Gayoso. San Xiao de Ínsua Ourense- Bos Aires. Activista anarquista
na Arxentina. Militante do sindicato de chóferes da FORA. Estivo condenado a
morte e preso varios anos. Deportado no 1938 ó estado Español. Preso durante
a dictadura franquista, marchando ó exilio novamente a Arxentina.
- Vicente Gómez Paratcha. Vilagarcía de Arousa 1893 - Arxentina 1961.
Avogado e escritor. Tivo unha destacada actuación nas Irmandades da Fala.
Participou en varios actos de propaganda galeguista e anticaciquil. Exiliouse en
384
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
385
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
386
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
387
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
388
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Por non alongar esta relación quedan sen mencionar moitos outros
exiliados. Por exemplo Antonio Fernández Péres, de Verín; Xosé Tobío, de
Muros, miliciano e xornalista; Xoan Leal, anarquista ferrolán; os tamén
anarquistas Enrique López e Serafín Fernández; Xerónimo Rodríguez, secretario
xeral da FORA; o músico Xosé López; Antonio Seoane, que retornou a Galicia e
389
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
dirixiu a guerrilla antifranquista con Gómez Gayoso, ata seren fusilados ambos
no 1948; o xurista Barcia Trelles; Alvaro de las Casas, Manuel Pedreira. Só da
comarca de Ordes, Ricardo Sánchez Rivas, autor do libro El mundo del mañana,
Antonio Sánchez Veiras, Antonio Villaverde San Martín, Antonio Varela Vilares e
Ramiro Rodríguez Fernández.
Debemos engadir nomes de moitos emigrantes chegados a Bos Aires
antes do 1936, que se uniron á acción reivindicativa dos exiliados, mantiñan
idéntico ideario democrático e participaron nas mesmas actividades deles no
seu facer de signo político, cultural e social. Algúns son personalidades ben
coñecidas, como Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita, Xervasio Paz Lestón, Xosé
Abraira, Rodolfo Prada, Avelino Díaz, Manuel Puente, Antón Zapata García,
Francisco Regueira, Ricardo Flores, Xosé Conde, Maruxa Villanueva, Daniel
Varela Buxán, Bernardo Souto, Fernando Iglesias, por citar só algúns.
A nómina dos exiliados galegos na Arxentina, por suposto é moito maior
e tamén a dos emigrantes destacados que se lles uniron. Aparte dos cinco ou
seis nomes máis sobranceiros, de obrigada mención, os demais escolmeinos
tendo en conta procedencia, actividade, militancia política e circunstancias. Non
foi doado facer esta escolla, máis era necesario neste congreso sobre o exilio
citar homes e mulleres que tiveron papeis moi destacados, en diversos campos
de acción e que endexamais se mencionan.
Bos Aires foi a nova trincheira de combate de moitos deles. Na “Galicia
Ideal” traballaron, desenvolvéronse e crearon novas familias. Fillos e netos que
formaron nas ideas de democracia, da xustiza social e na solidariedade. Fixeron
seu aquel do poeta arxentino Pedro Bonifacio Palacios, coñecido por
Almafuerte: “No te dés por vencido, ni aún vencido”. Eles nunca foron vencidos.
390
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
391
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
392
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
556
Registro Nacional de Leyes y Decretos (RNLD), 1936, págs. 659-660.
557
Otras normas de la misma ley concurrían a fortalecer estos impedimentos: por ejemplo la que
exigía a los extranjeros poseer "una industria, profesión, arte o recursos que les permit[ier]an,
conjuntamente con sus familiares, vivir en el país por sus propios medios, sin constituir una carga
social". Es obvio que tal exigencia configuraba una severa traba para hombres que venían de
resistir durante tres años, con las armas en la mano, el alzamiento contra las instituciones
republicanas.
558
Cfr. el texto completo de esta ley en el RNLD, año 1936, págs.749-753.
559
España Democrática, año I, nº 9, (18-2-1937), pág. 3.
560
La declaración aludía, sin duda, a las conclusiones que en julio de 1936 adoptara en París la
Conferencia Internacional para el Derecho de Asilo, luego de considerar un proyecto de estatuto
aplicable a los perseguidos de los países europeos bajo régimen autoritario: "Nos limitamos a
recordar aquí que el proyecto [...] contiene todas las reivindicaciones de los refugiados, es decir, la
creación de carnets de identidad, la prohibición de expulsar a los refugiados, el derecho a ocupar
un empleo asalariado, el derecho de participar en la vida cultural y sindical de los países de asilo, el
derecho a formar parte de las instituciones sociales, y por último, el de luchar por la repatriación".
393
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
561
España Democrática, ( 6-3-1940), pág. 1.
562
Este proyecto alcanzó media sanción parlamentaria, siendo aprobado en agosto de 1941 por la
Cámara de Representantes, aunque naufragó en el Senado, donde la integración no representativa
del cuerpo confería a los sectores proclives al franquismo un quorum suficiente para inhibir la
aprobación
563
En enero de 1941 la Comisión Nacional por la Salvación de los Refugiados Españoles, que
presidían honorariamente los doctores José Pedro Massera y Edmundo Castillo y el general Basilio
Muñoz, urgió públicamente la sanción de este proyecto, advirtiendo que la misma resultaba
"decisiva para la salvación o para la muerte de centenares de vidas de los heroicos hermanos de
sangre y de ideales democráticos de los pueblos de Hispanoamérica" (España Democrática, (15-1-
1941), pág. 1).
564
Cfr. el texto de este proyecto en: "España Democrática". Montevideo, (26-3-1941), pág. 8.
394
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
565
España Republicana, [página del Centro Republicano Español, de Montevideo]. Buenos Aires,
(4-12-1943), pág. 4.
566
Cfr. RNLD, año 1947, págs. 288-291.
567
Todavía en 1955, el diputado batllista Amílcar Vasconcellos presentó un proyecto de ley por el
que se regularizaba la situación de los extranjeros que hubieran entrado al país en forma irregular
con anterioridad al 1º de marzo de ese año. El vocero del Centro Republicano Español advertía -al
respaldar la iniciativa- que el ingreso ilegal de refugiados peninsulares no había sido "óbice para
que las autoridades [uruguayas] les dej[as]en trabajar y vivir tan tranquilos como si fueran
naturales de la nación" (Lealtad, (20-8-1955), pág. 8).
568
Sobre este particular ver SCHWARZSTEIN, Dora (2001): Entre Franco y Perón. Memoria e
identidad del exilio republicano español en Argentina, Barcelona, Crítica.
395
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
569
En diciembre de 1942 al estudiarse la posibilidad de que Indalecio Prieto y Diego Martínez
Barrio visitaran el Río de la Plata y concretaran la firma de un acuerdo para relanzar las
aspiraciones republicanas en vistas del fin del conflicto bélico mundial, el Centro Republicano
Español de Buenos Aires propuso que "dada la situación política inmejorable existente en el
Uruguay, [fuera] Montevideo la sede de todos los actos [...] a realizarse" (Archivo del Centro
Republicano Español. Libro de Actas del Consejo Directivo (ACRE.LACD) nº 3. Acta Nº 80. Sesión
del (18-12-1942), fs. 360-1). Los actos finalmente se celebraron en abril de 1943 con la
intervención de Miaja, Martínez Barrio, Aldasoro, Serra Moret y Castelao, confiriendo a Montevideo
una expectabilidad considerable. Año y medio más tarde, los nacionalistas gallegos suscribieron en
la capital uruguaya el acta de fundación del Consello de Galicia, en un intento por incidir desde un
perfil autonomista en la eventual redemocratización de la vida peninsular.
570
En setiembre de 1943 el Centro Republicano Español de Montevideo consideraba viable
negociar ante el gobierno uruguayo el otorgamiento de algún tipo de cédula de identidad para los
refugiados republicanos, no descartando que la propia institución fuera facultada "para extender
documentación a sus connacionales, la que debería ser reconocida por las autoridades del país, del
mismo modo que se hizo con Francia Libre" (ACRE. LACD nº 3, acta Nº 111. Sesión del 8-9-1943,
fs. 465).
571
En diciembre de 1943 el gobierno argentino prohibió la difusión de diversos órganos de prensa,
entre los cuales los periódicos republicanos españoles "España Republicana", "El Correo de
Asturias" y "Galicia". El comunicado de prensa que el Centro Republicano Español de Buenos Aires
decidió librar a las agencias internacionales Reuter, Associated Press y United Press hubo de
entregarse en Montevideo. Asimismo, la situación dio pie para que el Centro Republicano Español
de Montevideo decidiera la publicación del periódico "Lealtad", que recibió el apoyo de los
republicanos bonaerenses (avisadores, periodistas y suscriptores del clausurado "España
Republicana"), de forma de sortear, mediante el traslado de la responsabilidad difusora a la capital
uruguaya, las limitaciones a la libertad de prensa instauradas en la otra margen del Plata. El correo
argentino puso entonces trabas a la circulación de Lealtad en Buenos Aires y otras ciudades,
impidiendo la distribución de los 8.000 ejemplares de suscripción que habían viabilizado el acuerdo
entre los dos colectivos republicanos del Plata (Cfr.: ACRE. LACD, nº 4, actas nº 127, 128 y 144.
Sesiones del (22-12-1943), (29-12-1943) y (19-4-1944), fs. 526, 537-8, 593).
396
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Galicia libre, y por eso hemos venido hoy a esta Capital para irradiar desde aquí
nuestras ansias de libertad republicana".
572
En marzo de 1942 el Centro Republicano Español de Montevideo amparó al lucense Angel
Blanco, que había llegado en la tripulación de un barco griego (ACRE. LACD. Nº 2. Acta Nº 46.
Seción del 4-3-1942, f. 228).
573
En abril de 1944 los jóvenes gallegos Pablo Barreiro y Manuel Veiga, cruzaron a nado el río
Uruguay, arribando a costas del país. Interesados por su suerte los republicanos españoles de
aquel lugar, obtuvieron su libertad mediante gestiones directas ante el Ministerio del Interior
(ACRE. LACD, nº 4, acta nº 143. Sesión del 12-4-1944, fs. 588-9).
397
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
574
Cfr.: Lealtad, (30-11-1947), págs. 3, 4 y 5.
575
Archivo del Ministerio de Asuntos Exteriores (AMAE). R-1651. Nota del Ministro de España
Marqués de los Arcos al Ministro de Asuntos Exteriores. Montevideo, (16-7-1942).
576
Palabras de Amador Gómez Cubelas en al acto de homenaje a Perelló, celebrado en enero de
1944 (España Democrática, (12-1-1944), pág. 2). En términos similares se expresó al integrante
398
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
del mismo grupo, Fernando M. de la Escalera, al destacar la "labor humanitaria [de Perelló] de
salvar vidas en peligro" (España Democrática, (16-2-1944), pág. 6).
577
Hijo de un inmigrante gallego en Uruguay y de madre uruguaya, Edmundo Nóvoa pasó a vivir
en la tierra de sus antepasados, contrayendo matrimonio en Pontevedra con Mercedes García Solís
(gallega de ascendencia cubana), con quien tuvo ocho hijos gallegos.
578
Referencias aportadas por su hija Leopoldina Nóvoa García, residente en Montevideo (julio de
2001).
399
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
579
Sobre estos episodios cfr.: REI NUÑEZ, Luis (1994): A travesía dun século. Biografía de Rafael
Dieste, 2a. ed., Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, págs.106-18; OTERO, David (1995): A vida de
Rafael Dieste, Vigo, Galaxia, págs.58-59.
580
En página de cálida rememoración, evocaría Garrido estos episodios tres años más tarde: "para
nosotros, para los desterrados demócratas españoles que un tórrido día de junio del año 1941,
fuimos conducidos como rebaños a los campos de concentración de Sidi-el-Ajachi, de Oned-zem y
de Kasba-Tadla, no fue necesario apelar a la magnánima solicitud de Don José Molinos, para que
éste se pusiera en acción y consiguiese ir libertando a muchos de nosotros [...] que habíamos
caído, vilmente engañados, entre bayonetas y alambrados espinosos". GARRIDO, Virgilio: Un
diplomático ejemplar”, Lealtad, (16-12-1944), pág. 2.
581
Lealtad, (6-1-1945), pág. 5.
400
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
aquel país por el general Riquelme y el profesor Julio Hernández (presidente, este
último, de la Unión Nacional). Entre los gallegos exiliados se encontraban Alvaro
Fernández Suárez, escritor y ex Agregado Comercial adjunto de la Embajada
española en Francia; y los escritores Arturo Cuadrado y Rafael Dieste582.583
El sentimiento que embargaba a los exiliados, de vivir una experiencia
acotada en el tiempo, aparecía incluso en la prédica periodística de los
republicanos españoles en Uruguay, enunciado de forma nítida y casi como
justificación de su incorporación a la vida del país más allá de las normas
reguladoras de la inmigración. Decía a este efecto en diciembre de 1946 el vocero
del Centro Republicano Español de Montevideo: "Esta nota tiene [por] finalidad
[...] agradecer a las autoridades que nos han dado facilidades para que estos
españoles puedan quedar en el Uruguay [...] y darles la seguridad de que todos
ellos trabajando ya en la colmena laboriosa y libre de este país, han de cooperar,
mientras las circunstancias nos retengan fuera de España, a la economía del
Uruguay y han de ser después en la España libre, testimonio vivo [...] de la [...]
libertad que el Uruguay prestó a quienes en circunstancias anormales y fuera de
una legalidad que no podía convertirse en sequedad humana, arribaron a esta
orilla del Río de la Plata"584.
582
Al dar cuenta de esta solicitud, el Encargado de Negocios de España en Uruguay, Miguel Teus,
señalaba que el representante francés Lancial "que acaba[ba] de ser traslado a Ciudad del Cabo,
[...] durante su permanencia en [Uruguay] se ha[bía] destacado por sus ideas políticas avanzadas,
estando en estrecho contacto con todos los dirigentes de la extrema izquierda" (AMAE. R-1651.
Nota de Teus al Ministro de Asuntos Exteriores, Montevideo, 14-12-1944).
583
Para apreciar el respaldo del sistema político uruguayo a la situación de los refugiados
republicanos, cabe señalar que en diciembre de 1944 el Comité Ejecutivo Parlamentario por la
Defensa de la República Española, constituído por 63 senadores y diputados uruguayos (entre los
que se destacaba el futuro Presidente de la República, Luis Batlle Berres), requería de la Asamblea
Nacional Consultiva de Francia, un rápido trámite a las solicitudes de visado, España Democrática,
(20-12-1944), pág. 6.
584
Lealtad, (31-12-1946), pág.6 [el subrayado me pertenece. C.Z.].
401
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
585
Lealtad, (8-5-1941), pág.4.
586
ACRE. LACD, nº 2, acta nº 74. Sesión del (28-10-1942), f. 339-340.
587
Otro ex inmigrante gallego en Montevideo, Aniceto Barrio Abadín, por entonces Oficial del
Cuerpo de tren del Ejército Republicano, escribía en diciembre de 1938 a sus coterráneos
nucleados en la ORGAPE: "Mis recuerdos de los años vividos en [...] Montevideo, me hacen saber
402
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cómo ese gran país está al lado de todas las causas justas y que nuestra lucha goza de sus
simpatías. Gallegos: ¡Viva la gran democracia americana! ¡Viva la República! ¡Viva Galicia libre de
invasores!", España Democrática (1ª semana de diciembre de 1938), pág.4).
588
En junio de 1939 España Democrática, por cuenta de la ORGAPE, comenzó a publicar los
nombres y lugar de nacimiento de los gallegos refugiados en diversos campos de concentración en
Francia, ofreciendo los demás datos a quienes se interesaran por alguno de ellos.
589
A vía de ejemplo: "Manuel Outeiral Guillan, busca a sus familiares José Outeiral García, gallego,
de 57 años, ebanista (padre) residente en Montevideo.// Francisco Fariña, busca a sus familiares,
Ramón Chouciño Casal, residente en Montevideo, [calle] Miguelete 1691.// Gerardo Carril Varela,
busca a sus familiares, Antonia Carril Varela, residente en Montevideo, [calle] Samuel Blixen
4095.// Alfredo Rodríguez Chouciño, busca a sus familiares, María Rodríguez Veiga, residente en
Montevideo, calle Juan Paullier 2507", España Democrática,(3-8-1939), pág. 7.
590
A través de la misma el refugiado gallego Francisco Rodríguez obtuvo, en agosto de 1941,
ocupación en la Mutualista España (de Montevideo) (ACRE. LACD, nº 1, acta Nº 23. Sesión del
(15.8.1941), f. 129); asimismo, hacia fines de 1943, se hacía constar que la Fundición de Raúl
Rohr había ofrecido empleo a 47 refugiados, a través de gestiones del afiliado al Centro
Republicano Español, Ing. Celestino Alvarez (ACRE. LACD, nº 4, acta nº 126. Sesión del (15-12-
1943), f. 521).
403
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
591
En julio de 1942 asistió médicamente al refugiado gallego Salomón Acuña, a fin de extraerle
trozos de esquirla que tenía en un brazo (ACRE. LACD, nº 2, acta nº 60. Sesión del (1-7-1942), f.
288).
592
Las actas del Centro Republicano Español registraban en marzo de 1943 el otorgamiento de
quince pesos al refugiado gallego Maximino Alvarez para pagar la pensión (ACRE. LACD, nº 3. acta
nº 92. Sesión del (24-3-1943), f. 406).
593
Ante un pedido de ayuda, el Centro Republicano Español otorgó al refugiado gallego Emilio
Alonso, la cantidad de $ 10.50 en agosto de 1942 (ACRE. LACD, nº 2, acta nº 64, f. 301); en tanto
que concedió un auxilio de $ 15 al también gallego Manuel Castro, a pesar de "convenirse que la
calidad de refugiado se pierde cuando, por virtud del tiempo se modifican las circunstancias que
pudieran justificar esa denominación, [..] dado [en el caso] [hallarse] el Sr. Castro [...] enfermo"
(ACRE. LACD, nº 5, acta nº 169. Sesión 29-11-1944), f. 662).
594
Lealtad, (30-10-1947), pág.6.
404
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
595
La Comisión de Orientación y Ayuda al Inmigrante, creada hacia fines de 1950 por iniciativa del
Centro Republicano Español y otras entidades del colectivo inmigrante, apreciaba la situación
peninsular en términos tajantes: "[...] [es] sencillamente espantosa para los trabajadores, [y]
arroja a América crecidos contingentes de inmigrantes que huyen por todos los medios de aquel
infierno. Hombres ha habido que se han arriesgado a huir de España hasta cuatro y cinco veces
por no continuar sufriendo hambres y vejaciones", Lealtad,(15-12-1950), pág. 2. La integración de
la Comisión suponía el acuerdo del Centro con las dos centrales obreras españolas (CNT y UGT), a
cuyos representantes competía avalar ideológicamente a los inmigrantes, para la obtención de los
beneficios de la bolsa de trabajo.
405
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
596
Cfr.: los artículos de Cid Rivo en España Democrática de Montevideo del 14-2-1945, pág.2,
“Pensando en Galicia”, del 21-3-1945, pág.4, “Los gallegos exilados deben unirse en ayuda de su
pueblo”, del 11-7-1945, pág.6, “El Consejo de Galicia debe ser la obra y la expresión de la
voluntad de todos los gallegos”.
597
En esta línea de acción se creó en setiembre de 1945 en Montevideo la Alianza Nazonal Galega
(ANG), reivindicando la restauración de la Constitución de 1931, la promulgación del Estatuto
autonómico y la práctica de la ayuda a la resistencia interior ("ANG de Montevideo constituíse pra
levar o pobo galego a axuda moral e material contra Franco ou contra calquera outra situación
impopular que poidera resultar caído aquíl", España Democrática, (19-9-1945), pág.5.
598
España Democrática, (18-7-1945), pág.5, “Os tempos son chegados” de Isidoro Cid Rivo.
599
Cfr. el texto completo del manifiesto en Lealtad, (5-7-1947), pág.5.
406
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
600
España Democrática, (13-1-1939), pág.4.
601
España Democrática, (25-4-1946), pág.4.
602
Este joven exiliado, integraba desde el año anterior la junta directiva de la Casa de España,
formulando en las vísperas de la reformulación del gobierno Giral, unas declaraciones respaldando
las posiciones sostenidas por La Pasionaria respecto a la formación de un gobierno de coalición
nacional, como paso previo al uso de la fuerza para expulsar a Franco ("la solución está dentro y
fuera de España con la lucha unida de los españoles"), España Democrática, (23-1-1946), pág.4.
407
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
408
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
notables dibujos de crítica social son pies breves en gallego), expuso individual y
colectivamente y realizó el afiche del Primeiro Congreso da Emigración Galega
(1956). En Montevideo (donde volvió a radicarse entre 1957 y 1962, fecha de su
retorno definitivo a Europa) abordó el dibujo político -colaborando en diversos
órganos de prensa-, cultivó la pintura en su atelier del Mercado Central, y realizó
su obra (quizás) más importante: el muro perimetral del estadio del Club Atlético
Cerro (un mural de proporciones monumentales, sobre una superficie de 700
metros cuadrados, en el que empleó materiales metálicos y cerámicos de
desecho).
Un caso de exilio uruguayo fugaz fue el protagonizado por Rafael Dieste,
perteneciente a una familia con múltiples nexos en el país a partir de la
inmigración que en la década de 1880 protagonizara su padre, Eladio Dieste
Muriel, radicado en tierras del departamento de Rocha, donde contrajera
matrimonio con la uruguaya Olegaria Gonçalves, madre de los escritores Rafael y
Eduardo. Vinculado a las actividades de la Alianza de Escritores Antifascistas, en
setiembre de 1936 Rafael Dieste asumió la dirección del Teatro Español de
Madrid. Al año siguiente promovió en Valencia la fundación de la revista Hora de
España y dirigió en Barcelona −a instancias de Castelao− la revista Nova Galiza.
Incorporado en 1938 al frente del Este, sufrió los avatares del tiempo epilogal de
la guerra, formó parte de la redacción de El Combatiente del Este, y a la caída de
Barcelona emprendió el camino del exilio francés. Recluído en un campo de
concentración, logró salir del mismo por influencia de la Asociación de Escritores
Franceses, siendo acogido en una quinta de Poitiers, propiedad de su amigo Jean
Richard Bloch, aunque con impedimento de libre circulación. Como se ha visto, la
oportuna intervención del diplomático uruguayo Carlos M. Gurméndez permitió a
Rafael Dieste y a su mujer Carmen Muñoz Manzano emprender el camino del
exilio hacia el Río de la Plata, arribando a Montevideo en junio de 1939603. Aquí se
unió a sus hermanos Enrique, Eduardo y Eladio, trasladándose al mes siguiente a
Buenos Aires donde se radicó604. No obstante el destino bonaerense que eligió
603
AXEITOS, X.L. (1995): Cronología de Rafael Dieste, en Rafael Dieste. Día das Letras Galegas
1995, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, págs.39-43.
604
AZNAR SOLER, Manuel (1995): “Rafael Dieste e o exilio literario español do 1939”, en ibidem,
págs.139-41.
409
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
para vivir y trabajar, Rafael Dieste mantuvo sus vínculos con la tierra de su madre
y de sus hermanos, participando durante breves estadías en Montevideo en
actividades de la Universidad de la República, de la sociedad Amigos del Arte, y
del Grupo Teseo (que fundara su hermano Eduardo). En 1949 el Museo Nacional
de Artes Plásticas (del Uruguay) le encomendó una misión para estudiar en
Europa las posibilidades de adquisición de pintura contemporánea, facilitándole el
pasaje en el buque uruguayo "Tacoma". El viaje por Europa lo realizaron los
Dieste en compañía de sus amigos uruguayos Alfredo Cáceres (psiquiatra) y
Esther de Cáceres (poeta y ensayista del Grupo Teseo)605. Todavía en 1955, una
nueva estancia de Rafael Dieste en Montevideo facilitó los contactos con
matemáticos uruguayos (Massera, Forteza e, incluso su sobrino el ingeniero Eladio
Dieste), a quienes sometió en consulta su trabajo inédito Nuevo tratado del
paralelismo, obra singular y revolucionaria en el campo científico, fruto de sus
trabajos en Cambridge.
La contralto santiaguesa María Valverde se radicó en Montevideo, como se
ha visto, en 1941, viviendo en la capital uruguaya, hasta su muerte en marzo de
1958, junto a su esposo el andaluz (de Jaén) Virgilio Garrido. Con una vasta
trayectoria lírica en los escenarios europeos, donde había sido dirigida por
Toscanini, llevó a cabo en Montevideo una intensa labor docente como profesora
de canto, y múltiples actuaciones -tanto en la escena operística, como en el
concierto de cámara- en la Universidad de la República, en el Servicio Oficial de
Difusión Radioeléctrica, en la sociedad Arte y Cultura Popular, y en el Servicio de
Arte y Cultura del Ministerio de Instrucción Pública, que cubrieron toda la década
de 1940. En ocasión de una de estas actuaciones, el crítico Luis Eduardo Pombo
destacaba que Valverde había "preferido el destierro al sometimiento. Y andar por
la tierra y hasta luchar cantando la copla del pueblo rebelde [...]"606. Valverde
participó, asimismo, de las acciones del exilio republicano, interviniendo en
audiciones radiales y en actos públicos de propaganda antifranquista, así como
605
REI NUÑEZ, Luis (1994): A travesía dun século.... op. cit., págs. 133-135.
606
Marcha, (27-7-1945), pág. 12.
410
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
607
El 20 de setiembre de 1944 suscribió, invocando la referida filiación política y junto a los
"republicanos sin partido" gallegos Luis Tobío y Pedro Couceiro, una "Declaración de los exiliados
republicanos frente a la pretendida Junta Suprema de Unión Nacional" impulsada por el Partido
Comunista Español, Lealtad, (23-9-1944), pág. 4.
608
Con motivo de la exposición que Castelao realizara en junio de 1945 en el Ateneo de
Montevideo, de los dibujos de sus álbumes de combate ("Atila en Galicia", "Galicia mártir",
"Milicianos"), Valverde expresaría: "[...] es un canto viril y amargo a la dignidad humana ofendida
[...]. [...] no conozco, en el arte plástico, otra manifestación de mayor fuerza comunicativa [...]" ,
Lealtad, (28-7-1945), pág. 12.
609
Se trataba de 103 registros fotográficos vinculados con lugares geográficos (Santiago de
Compostela, Pontevedra, Lugo, Vigo, Orense, Allariz, Ribadavia, Monforte de Lemos, veiramar,
montaña) o situaciones sociales ("N'a feira", "N'a festa"). Existe un catálogo de la muestra: Libros y
Fotografías de Galicia. Exposición organizada y patrocinada por el Banco de Galicia. Adhesión a las
Sextas Jornadas de Cultura Gallega, Montevideo, 1961.
411
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
610
Músico aficionado, Couceiro fue un entusiasta ejecutor del violín, conformando un conjunto de
cámara y llegando a oficiar de luthier.
412
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.9.4 El político
La figura de más fuste político entre los exiliados gallegos en Uruguay fue
el diputado a Cortes coruñés Alfredo Somoza Gutiérrez. Vinculado con las
Irmandades da Fala, discrepó con las concepciones risquianas y habiendo
participado del republicanismo coruñés, se incorporó a la ORGA, siendo elegido
concejal en La Coruña en abril de 1931 en las listas de la Federación Republicana
Gallega. Como Presidente de la Diputación de Coruña participó activamente en el
proceso estatutario, resultando electo diputado a Cortes en febrero de 1936 en las
candidaturas de Izquierda Republicana. Al producirse el alzamiento faccioso
comenzó para Somoza un largo periplo de once años en que vivió oculto en
Galicia, eludiendo la persecución del régimen franquista. Mediante ayudas
oportunas, en octubre de 1947 consiguió embarcar clandestinamente para
Francia, reuniéndose en París con Casares Quiroga y César Alvajar, quienes
respaldaron la decisión de viajar al Río de la Plata, donde se encontraba su primo
611
Salida de las prensas de la Editorial El Siglo Ilustrado, en 1964, en un volumen de 560 páginas,
y con 6248 registros, constituyó la más completa obra de su género hasta entonces elaborada.
Fue, por otra parte, un antecedente ineludible del libro que García Durán La Guerra Civil Española:
Fuentes con prólogo de Gabriel Jackson (Barcelona, Crítica/Grijalbo, 1985)
413
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Castelao. Este le sugirió valerse de los buenos oficios del Consulado uruguayo
para obtener los visados necesarios para el viaje, asegurándole que una vez en
Montevideo no habría dificultades para su entrada. Manuel Meilán gestionó ante el
Presidente uruguayo Batlle Berres el ingreso de Somoza, quien llegó a Montevideo
el 15 de mayo de 1948612. Integrado a labores mercantiles en la fábrica textil de
un "doble irmán" (Eusebio Silva, gallego y masón), Somoza se incorporó en
Uruguay a la logia "Razón", de la que formaban parte el núcleo principal de la
Irmandade Galeguista de Montevideo. A poco de su arribo al Plata613, pasó a
integrar el Consello de Galiza, reforzando la pluralidad política de su composición,
al tiempo que participó en actividades del movimiento republicano614. Su
convicción de que era necesario dotar al movimiento galleguista de un
instrumento de proselitismo adecuado a las peculiaridades de la inmigración, lo
llevó a proponer la creación de una audición radial en gallego, que comenzó sus
emisiones por Radio Carve de Montevideo, en setiembre de 1950, bajo la
denominación de "Sempre en Galicia"615. Particularmente pudoroso en referencia
a su peripecia para eludir la represión franquista616, falleció en Montevideo el 28
de setiembre de 1951.
612
En carta fechada el 20 de setiembre de 1948 Castelao le decía a Somoza: "Supoño que arestora
xa saberás cómo é América, en xeral, e o Uruguay en particular. Non che oculto que este país
[Argentina] oferece perspeitivas mais anchas, pero tamén con maores riscos e máis incerto porvir;
e anque a ganancia de pescadores está eiquí no seu auxe, coido que un home xa acomodado n-
ese país non debe preferir o mar revolto d-este" (transcripta por SIXIREI, Carlos e SOMOZA,
Alfredo (1987): Encadramento histórico dunha figura esquecida do galeguismo, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro.
613
Tiempo después se le sumarían en Montevideo su esposa, Angela Roibal, y su hija Manoliña,
ambas gallegas.
614
Integró la Comisión de Acción Política del Centro Republicano Español de Montevideo (ACRE.
LACD, 1951. Sesión del 26-1-1951).
615
Somoza compartió este emprendimiento con Jesús Canabal, Pedro Couceiro, Emilio Pita, Luis
Tobío, Manuel Meilán y Antón Crestar.
616
En la necrológica publicada por Lealtad se aludió a este hecho: "Durante el tiempo que vivió en
Montevideo no se le oyó una sola palabra de odio para sus verdugos y cuando apremiado por el
interés de los que le escuchaban, relataba su triste odisea, lo hacía procurando quitar los tintes
414
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
415
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
619
Al frente de la filial montevideana de esta empresa suiza de productos medicinales se
encontraba Antonio Giral (hijo del presidente del gobierno republicano en el exilio), que fue quien
viabilizó la incorporación de Tobío para colaborar en la elaboración de la literatura médica.
620
ACRE. LACD, nº 6, acta nº 251. Sesión del (16-12-1946), fs. 882-3.
621
Publicó junto con Plácido R. Castro y Florencio Delgado Gurriarán Poesía inglesa e francesa
vertida ó galego (1949), y fue autor del ensayo Valoración de Pondal (1965). Colaboró en la revista
Galicia Emigrante, dirigida en Buenos Aires por Luis Seoane.
622
Usaba entonces el seudónimo de "Fantomas", por el que Castelao lo reconoció en julio de 1940
al pasar por Montevideo hacia el exilio bonaerense, y ubicar al joven actor entre quienes lo
416
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
guerra se vio obligado a retornar a su país natal, donde en 1938 era secretario
general de ORGAPE623, participando activamente en los círculos del galleguismo
político. Radicado en Tacuarembó se dedicó a la enseñanza de la Literatura en el
Liceo Departamental, al tiempo que fundó el Teatro Experimental, manteniéndose
en vinculación con los núcleos republicanos antifranquistas de Montevideo.
Nacido en Uruguay en 1882, de padre gallego y de madre uruguaya,
Eduardo Dieste pasó a vivir con su familia en Galicia (primero en Pontevedra,
luego en Rianxo) a partir de 1888. Estudiante del Seminario Conciliar
compostelano, cursó luego estudios de Filosofía y Letras en la Universidad de
Santiago, conformando con Castelao, Ramón Rey Baltar, José Arcos Moldes y José
Benito Rañó, el núcleo periodístico que desde El Barbero Municipal rianxeiro,
desarrolló una intensa campaña anticaciquil, de resultas de la cual Dieste hubo de
emprender el retorno al Uruguay en 1911. Su libro Buscón poeta constituyó un
conjunto de narraciones respecto de las cuales se ha dicho que "picardía, malicia,
burlas y veras, todo el encanto campesino y sutil del alma de Galicia aparece en
[ellas]"624. Luego de cumplir funciones pedagógicas (como director del Liceo
Departamental de Cerro Largo), políticas (como diputado) y culturales (como
fundador y animador del grupo Teseo de poetas y artistas), se incorporó a la
carrera consular, siendo acreditado como Cónsul general en Londres en 1927. En
1931 pasó a desempeñarse en funciones consulares en Bilbao, Cádiz y Madrid; en
esta última publicó Buscón Poeta y su Teatro, en una edición excepcionalmente
ilustrada por Arturo Souto, y se vinculó a la revista P.A.N (Poetas Andantes y
Navegantes), dirigida por José Otero Espasandín y en la que colaboraban
escritores gallegos (Enrique Fernández Sendón, Eugenio Fernández Granell,
Cándido Fernández Mazas, Alberto Fernández Armesto y su propio hermano
Rafael)625. Cuando en setiembre de 1936 se produjo la ruptura de relaciones
diplomáticas entre Uruguay y la República Española, Eduardo Dieste discrepó con
417
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Española.
418
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
419
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
626
“Dimos vista, por primera vez a la ciudad de Buenos Aires el 19 de marzo... Veníamos
dirigidos y confiados a un compañero de escuela de nuestro pueblo natal, que trabajaba en
Calle Bolívar 262, en una casa de Cajas de Fierro –Vetere y Compañía–; pero unos días antes
de nuestra llegada, el vecino de nuestra única referencia se había ido a Bahía Blanca. Y ahí
quedamos, sin saber a quien dirigirnos, en medio y medio de la gran urbe porteña, que tenía
por aquel entonces 700 mil habitantes. “El cochero que nos había traído desde la Dársena
Norte, se dio cuenta de nuestra angustia de recién llegado, y nos hizo un concienzudo
interrogatorio. Y, sin más ni más, nos resolvió el problema, llevándonos a la casa de unos
vecinos de nuestro propio Ayuntamiento, situada en calle Catamarca, entre Belgrado y Moreno.
Allí no tenían cómo acomodarme y me llevaron a la calle Solís 351, donde vivimos con nueve
paisanos en una ancha habitación de un conventillo famoso”. Suárez Picallo, Ramón (1954): “La
Feria del Mundo”, El Sur, (11 de Julio de 1954), pág. 11; Un texto similar en: Pérez Leira, Lois
(1999): Protagonistas dunha epopea colectiva, Vigo, Ediciones Galicia en el Mundo, pág. 225.
627
“Pronunciei discursos e organicei sindicatos en todos os portos do litoral arxentino. Presidín
máis dun cento de asembleas de obreiros marítimos, asembleas que non baixaban de 5.000
homes e que tiñan que se reunir en grandes campos de fútbol, fun secretario do Primeiro
Congreso Marítimo Arxentino e Conselleiro sindical privado do delegado obreiro arxentino ás
Conferencias IX e X do Traballo de Xenebra. Fun membro do Consello Federal da Marítima e
membro do Comité Central da Unión Sindical Arxentina. Como delegado destas institucións
percorrín o amplo territorio arxentino, desde o Cabo de Vírxes ata o Chaco. En 1924 perdemos
unha folga famosa que durou catro meses. Unha folga desafortunada, á que me opuxera nunha
asemblea na que se me chamou de todo por parte dos anarco-sindicalistas; producida a folga, e
malia a miña discrepancia con ela, fun secretario do seu comité directo.” Citado en Pérez Leira,
Lois (1999): Protagonistas..., op. cit. pág. 227-228.
628
Aunque para Beramendi y Núñez el aporte de Picallo al galleguismo no es muy claro, en
oposición a lo planteado por Cores Trasmonte. Para profundizar ver: Beramendi, Justo y Núñez
Seixas (1996): O Nacionalismo Galego, Vigo, A Nosa Terra, pág. 119; Cores Trasmonte,
Baldomero. (1983): Ramón Suárez Picallo. Socialismo, galleguismo y acción de masas, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro, pág. 61.
420
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
629
El movimiento galleguista se remonta a fines del siglo XIX, pero la opción por el
nacionalismo no se da sino hasta la segunda década del siglo XX, por ello Picallo plantea: “En
1921 na colectividade galega de Bos Aires fan a súa aparición as doutrinas do nacionalismo
galego. Prenden singularmente na xente nova imbuídas das ideas democráticas e universalistas
en voga dotadas da sensibilidade máis exquisita. Os libros en galego, os estudios do Seminario
de Estudos Galegos, as publicacións Nós e A Nosa Terra, as críticas sobre os nosos valores
artísticos e intelectuais, son o pan espiritual das tertulias que congregan a nosa xente moza”,
Pérez Leira, Lois (1999): Protagonistas...., op. cit. pág. 229.
630
Núñez Seixas, Xosé Manoel (1992): O galeguismo en América 1879-1936, A Coruña, Ediciós
do Castro, pág. 140.
631
Ibidem, pág.148.
632
Ibidem, pág. 149.
633
“Fundouse con 45 Sociedades Comarcais a Federación de Sociedades Galegas, Agrarias e
Culturais cun programa republicano federal e socialista ao que agrega os postulados máis
interesantes do nacionalismo galego partindo da autonomía integral da rexión... Aquela
entidade foi durante todas as dictaduras a única tribuna española de Sudamérica onde se
expresou o forte "non contento" da España que morría e a esperanza dunha nova España”,
Pérez Leira, Lois (1999): Protagonistas...., op. cit. pág. 229.
421
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
634
Céltiga, ( 25 de Diciembre de 1925).
635
. Núñez Seixas, Xosé Manoel (1990): "Emigración y Nacionalismo gallego en Argentina, 1879-
1936", en Estudios Migratorios Latinoamericanos, (Agosto-Diciembre de 1990), nº 15-16, pág. 399.
636
En la política Gallega tiene una destacada participación en la elaboración y aprobación de
Estatuto de Autonomía de Galicia y en la creación del Partido Galleguista; y en el ámbito
español su participación en las Cortes que diseño la Constitución de la Segunda República
española en 1931.
422
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
637
Respecto de su actuación como abogado habitualmente recuerda su defensa de 1400
anarquistas miembros de la C.N.T apresados por el General Líster “estando eu en Caspe
defendendo como avogado a mil catrocentos membros da C.N.T. metidos en cadea polas
hostes comunistas de Líster, cando invadiron o Aragón republicano e sindicalista”, en “Carta de
Ramón Suárez Picallo a Ramón Piñeiro”, Grial, nº 111, 1991, pág.398.
638
Fernández, Carlos: La Guerra Civil en Galicia, Biblioteca Gallega, pág.166.
423
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
639
Suárez Picallo, Ramón (1945): “Evocación de Cataluña”. España, La Opinión, (9 de
septiembre de 1945), pág. 10.
640
Picallo recordará de esta manera ese hecho “Unhas poucas horas despois de cruzar a
fronteira catalana para Francia, por Le Pertús, xunto co Exército republicán en derrota, no
coche de Marcial Fernández... estando no Hotel Salas de Perpignán, recibimos el e eu un
telegrama de Nova York, que nos encheu de ledicia.
O Fronte Popolar Galego de Axuda a Republica Hespañola da gran urbe norteamericana
chamábanos aos dous para que foramos a dar alí un ciclo de conferencias. Firmaba Ramón
Mosteiro, un veciño meu de Sada, que era daquela Presidente da entidade. Iste Ramón
Mosteiro estivera con nós en Cataluña darredor da Noite Boa, cando a guerra estaba a punto de
rematar, co resultado que todos xa prevíamos. Fixose gran amigo noso e dixonos que en
chegando a Nova York ocuparíase da nosa situación. Eisí o fixo aquel gran galeguista e
republicán sadense; e cando leu na prensa norteamericana a noticia do gran éxodo ó 10 de
febreiro de 1939, mandounos o telegrama. Decíanos nel que nas oficiñas da “Cuncard Line” de
París, teñiamos a nosa disposición un pasaxe en clase “turista” e 50 dólares en efeitivo para
cada uno. O telegrama fixemol-o firmar no Consulado Norteamericano, como transeúntes pros
Estados Unidos o que non serviu de “Laser Paser” evitando con él que os senegaleses nos
levaran a un campo de concentración”. Ramón Suárez Picallo, “Mister Coirós en Cleveland”,
Coirós, julio de 1957. Este articulo fue sacado del Archivo Suárez Picallo de la Real Academia
Galega.
641
Suárez Picallo, Ramón (1954): “La Feria del Mundo”, El Sur, (14 de mayo de 1954), pág. 3.
642
Picallo asevera que, gracias a los recursos recogidos en Estado Unidos, se fletó el Ipanema a
México llevando principalmente a gallegos. Suárez Picallo, Ramón (1957): “Mister Coirós en
Cleveland”, Coirós, (julio de 1957); Suárez Picallo, Ramón (1955): “Elogio al Pueblo
Norteamericano”, El Sur, (4 de julio de 1955), pág.3.
424
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
643
Suárez Picallo, Ramón (1954): “La Feria del Mundo”, El Sur, (3 de agosto de 1954), pág. 3.
644
“Ramón Suárez Picallo: gallego, pescador, vendedor, poeta y periodista. Empezó a estudiar
leyes cuando era diputado”, Ercilla, (2 de Octubre de 1940), pág. 17.
645
Ramón Suárez Picallo: gallego, pescador, vendedor, poeta y periodista. Empezó a estudiar
leyes cuando era diputado”, Ercilla, (2 de Octubre de 1940), pág. 17.
425
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
646
“Estampas de la leyenda Jacobea. Conferencia de R. Suárez Picallo pronunciada en el día de
Galicia”, La Verdad de España, (Agosto de 1942), pág. 8.
647
“Periplo Galeguista”, La Verdad de España, (Agosto de 1942), pág. 8.
647
“Periplo Galeguista de Rodolfo Prada, o traves do continente americano”, A Nosa Terra,
(Xaneiro 1945), pág. 4.
426
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Será con la visita del Dr. Manuel Serra Moret en mayo de 1945,650 que la
institución galeuzcana alcanzará mayor notoriedad publica en Chile, producto
648
“El viaje de nuestro Diputado don José María Lasarte”, Euzcadi, (Septiembre de 1944), págs.
1, 2, 4 y 8. En esta publicación se puede seguir toda la polémica.
649
“Periplo Galeguista......”, art cit.
650
“Se encuentra en Chile el Dr. Serra y Morent”, El Mercurio, (1 de mayo de 1945), pág. 21.
427
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
651
“Retornou o Dr. Serra Moret. Grande eisito de Galeuzca en Chile”, A Nosa Terra, xuño de
1945, pág. 5.
428
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
652
Gallardo Serrano, Paula (1997): La Hora y El Diario Ilustrado: Dos visiones del desenlace de
la Guerra Civil española en la prensa chilena. 1938 – 1940. Tesis para Optar al Grado de
Licenciado en Historia, Universidad Católica de Chile, Santiago, pág. 32.
653
Silva Castro, Raúl: Prensa y Periodismo en Chile, Santiago de Chile, pág. 386.
654
Ramón Suárez Picallo define su columna como un espacio de reflexión crítica de la realidad
diciendo: “esta Feria que por no ser campo de especulaciones ilícitas, sigue y seguirá siendo
una feria libre de palabras, de ideas y pensamientos”, Pick Up: “La Feria del Mundo”, La Hora,
(10.04.1948), pág. 3
655
“Santiago Labarca, Ramón Suárez y Julio Melnick, colaborarán en las páginas de Diario El
Sur”, El Sur, (31 de marzo de 1954), pág. 3.
429
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
reedita su columna “La Feria del Mundo”, ahora firmado con su nombre.
Permanece colaborando por tres años, entre 1954 y 1956, desde Santiago.
Los tópicos sobre los que escribe Suárez Picallo en la prensa nacional
son diversos, pues se ocupa de temas contingentes, como los hechos de la
Segunda Guerra Mundial, apoyado en los cables noticiosos de las Agencias
Europeas de Información; además, comenta las acciones de los distintos
agentes que actúan políticamente en la España de Franco, o en la España de la
emigración; con las mismas fuentes publica comentarios sobre los países
americanos; por otro lado, también, comenta diversos hechos ocurridos en
Chile, los que podían ir desde un encuentro deportivo de fútbol, box,
automovilismo, etc., hasta notas de crónica roja. Incluso desarrolla una
campaña en pro de aumentar el consumo de pescados y mariscos en Chile
difundiendo recetas para cocinar esos productos marinos. En muchos de sus
comentarios utiliza anécdotas personales para iniciar o finalizar sus notas, lo
que los convierte en una interesante fuente de información.
Ante tal diversidad temática, para este trabajo se seleccionaron dos
temas, descritos y analizados en forma transversal a toda su obra publicada en
Chile. Ellos son: la idea de la nación gallega y la visión del estado español
después de la Guerra Europea.
656
Los artículos de Suárez Picallo correspondientes a “La Feria del Mundo” publicados en La
Hora, me fueron facilitados por la Doctora Carmen Norambuena, quien los publicará en una
fecha próxima. El resto de los documentos fueron recopilados por el autor.
430
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Con ese antecedente une a Galicia con el resto de las naciones donde
existió presencia celta, en virtud de los monumentos arqueológicos que son
comunes a todos esos territorios,
No siendo esos los únicos pueblos con los que se debe unir a Galicia,
pues Portugal660 es una nación que forma parte de toda esa herencia céltica,
con lo cual debe formar con Galicia una unidad, y por tanto con España, por
medio de una federación o confederación de Naciones Ibéricas, tema que se
comentará más adelante.
657
“El señor Suárez Picallo explica la tradición de Galicia en la lucha por la libertad”, La Verdad
de España, (18 de septiembre de 1942), pág. 5.
658
Suárez Picallo, Ramón: “Día de Galicia”, Germanor, (Agosto de 1945), pág. 17.
659
Pick Up: “La Feria del Mundo”, La Hora, (1 de noviembre de 1947), pág. 3.
660
“España –incluyendo a Portugal que era entonces una más”, Pick Up (1947): “La Feria del
Mundo”, La Hora, (12 de octubre de 1947), pág. 3
431
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Els reis Católics van dominar Galícia; van imposar-li la seva llengua, els
seus costums i les seves lleis; obligaren l’emigració forcosa, van tallar-li els
boscos i ádhuc la van privar del vot a les Corts. Galícia, durament castigada, va
caure en un veritable sopor de decadéncia, que durá fins a mitjans del segle
XIX661
661
Suárez Picallo, Ramón (1945): “Día de Galicia”, Germanor, (Agosto de 1945), pág. 17.
662
Ibidem.
432
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
don Alfonso X de Castilla, don Alfonso Onceno de León, el Infante don Juan
Manuel, Camoens, Guerra Junqueiro, Eza de Queiroz, Curros Enríquez y Rosalia
de Castro aparte de los trovadores medioevales”
“Por eso las gentes cultas y las instituciones representativas de la
cultura tienen siempre para los idiomas originales, pobres o ricos, muy
extendidos o estrictamente confidenciales, el respeto que se le debe al verbo
como vehículo del espíritu, como expresión de las ideas y como representación
de los pensamientos y también como manera de jerarquizar y de dignificar a las
criaturas que los hablan663
663
Suárez Picallo, Ramón (1948): “Palabras al Viento”, La Hora, (05.12.1948), pág. 3.
664
“La ciudad de Londres estuvo días pasados envuelta en una espesa cortina de bruma, niebla,
bretema, nebueiro o bruine, que de todas maneras se llama según el lugar donde aparece”,
Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (11 de noviembre de 1947), pág. 3.
665
“con la saudosa melancolía de los tiempos idos”, Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La
Hora, (27 de noviembre de 1947), pág. 3
666
“hay quien asegura que su actitud no pasa de ser una salida al rencor que tiene contra sí
mismo, por no poder llamarse Marqués del Ferrol, Duque de Bahamonde o Conde de Meirás,
433
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Campanas de Bastabales,
Se no vos oio tocar
Mórrome de soídades
porque sus apellidos –hebreos ambos a dos –no se avienen a ello sin ofender a su política
católica”, Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (21.10.1947), pág. 3.
667
Suárez Picallo, Ramón (1955): “La saudade. De las cosas del alma”, El Sur, (21 de agosto de
1955) pág. 3.
434
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
668
Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (06 de diciembre de 1947), p. 3.
669
Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (26 de octubre de 1947), p. 9.
435
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
670
Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (26 de octubre de 1947), pág. 9. Otras
referencias sobre el tema las hace en: Pick Up (1948): “La Feria del Mundo”, La Hora, (10 de
enero de 1948), pág. 3; Suárez Picallo, Ramón: “La Feria del Mundo”, El Sur, (5 de octubre de
1954), pág. 3 y Pick Up: “La Feria del Mundo”, La Hora, (22 de octubre de 1947), pág. 3
671
Suárez Picallo, Ramón (1945): “Día de Galicia”. Germanor, (Agosto de 1945), pág. 17.
436
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Una muestra de ello son las tradiciones que son realizadas por los
gallegos y gallegas en la noche de San Juan, a las que se refiere Suárez Picallo
en 1955 para El Sur:
...el mozo que salte en vilo nueve veces seguidas, una fogata de altas
llamaradas, será afortunado en amores y nunca será mordido por animal
dañino, ni afectado por mal de ojo, de envidia y de iracundas. Pero habrá de
completar el salto, bailando después con la mejor moza de las que cantan en
torno de la hoguera:
Fuiste a Villagarcía,
Fuiste y no viste nada
No has visto bailar el Sol
Sobre una alfombra encarnada672
672
Suárez Picallo, Ramón (1955): “Sortilegios de la noche de San Juan”, El Sur, (23.06.1955),
pág. 3
673
Suárez Picallo, Ramón (1945): “Día de Galicia”, Germanor, (Agosto de 1945), pág. 17.
437
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
674
Pick Up (1943): “La feria del Mundo”, La Hora, (14 de febrero de 1943).
438
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
España no es una unidad Geográfica: Galicia con el resto del norte y del
noroeste, constituyen un país personal, diferenciado, en aire, en tierra, en luz y
en clima, con personalidad inconfundible; las dos Castillas y Extremadura,
constituyen otro paisaje propio, místico y pardo, determinante de una
personalidad espiritual sin relación alguna con la periferia; Cataluña, con su
zona levantina, hasta Murcia, es el Mediterráneo clásico, diferente por igual de
las brumas atlánticas y del secano central; Andalucía, abrasada de soles,
hinterland de encuentro entre lo árabe y lo occidental y grecolatino, es también
otro mundo físico y espiritual.
Economías distintas, concepciones jurídicas diversas –hijas de viejos
fueros propios, y de costumbres de distinto origen– historia política diferente,
lenguas propias, y hasta distintos modos de llegar a lo absoluto, en orden a
emoción religiosa: Galicia es lírica, pagana ya panteísta; Castilla es místico-
ascética, católica y dogmática; Andalucía es trágica frente a Dios, a la vida y a
la muerte; y Cataluña conserva reminiscencias de deidades griegas y romanas.
Naciones independientes durante siglos, y cuando dejaron de serlo,
conservaron siempre, sin renunciar a ellas jamás, sus normas consuetudinarias
675
Pick Up (1943): “La feria del Mundo”, La Hora, (14 de febrero de 1943).
439
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
y tradicionales, los pueblos ibéricos ofrecen todas las características, que los
hacen ser nacionalidades, reunidas en torno a un Estado676.
Europa, la vieja Europa Occidental, con tres mil años de vida cultural y
política y de rectoría espiritual sobre el resto de la humanidad, da el ejemplo,
buscando una simbiosis entre sus naciones y sus Estados milenarios, para
poner en orden su economía, su cultura y su patrimonio y darles a sus
habitantes la paz para las almas y para los cuerpos678.
676
Pick Up “La feria del Mundo”. La Hora, (14 de febrero de 1943); “El señor Suárez Picallo
explica la tradición de Galicia en la lucha por la libertad”, La verdad de España, (18 de
septiembre de 1942), pág. 5 y Suárez Picallo, Ramón (1954): “La Feria del Mundo”, El Sur, (23
de septiembre de 1954), pág. 3.
677
“España debe organizarse en régimen republicano federal o confederal, de pueblos y
nacionalidades”. La Opinión, (30 de septiembre de 1945), pág. 9.
678
Suárez Picallo, Ramón (1948): “Centroamérica.”, La Hora, (11 de diciembre de 1948), p. 3.
No sólo es el caso Europeo. América el tema es de permanente discusión: “la creación de una
Sociedad de Naciones Americanas, que concrete en normas y órganos, con valor político y jurídico
reconocidos, el ideal panamericanista, cada día más amplio en extensión y profundidad: pero, aún
difuso e impresivo, desvaído en tenidas diplomáticas, cuyos acuerdos no tienen más valor que
aquél que cada Estado participante en ellas quiera reconocerlos voluntariamente...Pero, a pesar de
ello el gran ensueño bolivariano... proyectadas hacia el futuro histórico, lejos de perder actualidad,
la adquiere mayor cada día, a medida que los acontecimientos van señalando el común destino de
440
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
los pueblos americanos en el hoy y mañana”, Pick Up (1942): “La feria del Mundo”, La Hora,
(13 de julio de 1942).
679
“Suárez Picallo en el centro Republicano”, La Verdad de España, (08 de julio de 1943), pág.
2. En otro periódico comenta las acciones del pretendiente al trono español: “Don Juan de
Borbón, aspirante al trono de España, viaja de Suiza a Italia. Simultáneamente se insiste en la que
restauración de la monarquía española es cuestión de días, de horas, quizá. El Viaje del presunto
monarca a Italia, tendría por objeto dar los últimos toques en el Quirinal y en la Santa Sede, para
que la restauración se realice de acuerdo con todos los necesarios consentimientos inherentes a
una Monarquía Católica, en un país con su autodeterminación "capitis disminuida".
No hay noticias, en cambio, de que entre los consentimientos buscados figure el del pueblo
español, que es personaje importante en el acontecimiento. Y no será por que no existían medios
legales, tradicionales e históricos, para recabarlo. Los viejos monarcas de Castilla, de Aragón, de
León y de Navarra lo obtenían de las Cortes representantes de la soberanía popular. Y el mismo
régimen republicano, dejó abierto ese camino en su ordenación jurídica constitucional, al
consagrarle el Plebiscito como medio democrático de consultar al pueblo acerca de los grandes
441
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
problemas que afectan al Estado” , Pick Up (1942): “La feria del Mundo”, La Hora, (17 de julio
de 1942).
680
Pick Up (1947):“La Feria del Mundo”, La Hora, (25 de octubre de 1947), pág. 3.
681
“Los tres gobiernos se sienten obligados, sin embargo, a dejar en claro que, por su parte, no
favorecerán ninguna petición en dicho sentido hecha por el actual gobierno español, que ha
sido establecido con el apoyo de las potencias del Eje, y que en vista de sus orígenes, su
naturaleza, su hoja de servicios y su estrecha relación con los estados agresores, no posee las
calificaciones necesarias para formar parte de las Naciones Unidas”. Ramón Suárez Picallo
“Justicia a la España Democrática”, La Opinión, (5 de septiembre de 1945), pág. 9.
682
“Suárez Picallo en el centro Republicano”, La Verdad de España, (08 de julio de 1943), pág.
2.
683
Ibidem.
442
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
443
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
El discurso se torna más pesimista con el paso del tiempo, pues en 1955
sigue declamando por la inacción de la O.N.U. respecto de España:
Uno de los principales cimientos sobre los cuales se debe basar el Estado
para funcionar, según Suárez Picallo, es la Democracia, donde el voto es el acto
máximo exponente de la soberanía687. Suárez Picallo se declara un convencido
radical de esa premisa, en concordancia con su participación en el sistema político
684
“San Francisco dio la Respuesta”, La Opinión, (24 de junio de 1945), pág. 9.
685
Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (4 de noviembre de 1947), pág. 3.
686
Suárez Picallo, Ramón (1955): “Organización de Naciones Unidas”, El Sur, (25 de junio de
1955), pág. 3.
444
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
687
Pick Up (1942): “La feria del Mundo”, La Hora, (19 de julio de 1942) y Suárez Picallo, Ramón
(1954): “La Feria del Mundo”, El Sur, (23 de octubre de 1954), pág. 3.
688
Suárez Picallo, Ramón (1954): “La Feria del Mundo”, El Sur, Concepción, (23 de octubre de
1954), pág. 3; Pick Up (1947): “La Feria del Mundo”, La Hora, (07 de noviembre de 1947), pág.
3 y Pick Up (1948): “La Feria del Mundo”, La Hora, ( 06 de enero de 1948), pág. 3.
689
Carta de Ramón Suárez Picallo a Ministro Mr. Christian Hert del Gobierno de los Estados
Unidos. Obtenida del Archivo Suárez Picallo de la Real Academia Gallega.
445
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. A MODO DE CONCLUSIÓN
El Nacionalismo Galleguista es un proceso histórico bastante particular,
donde coexistirán corrientes idológicas divergentes, que lo fortalecen y debilitan
como organización política, sobre todo en su etapa formativa. La participación
de Ramón Suárez Picallo en este movimiento permite adicionar el factor social
de izquierda a sus postulados; será él quien desde su posición social
demócrata, incorpore al galleguismo ideas colectivistas rescatadas desde la
tradición céltica, además de las preocupaciones sociales del socialismo y el
marxismo.
Otra característica distintiva de este nacionalismo es su existencia en el
continente americano, donde se desarrollo en forma paralela a la europea. Su
proyección en América se debió fundamentalmente a la emigración masiva y al
Exilio Republicano Español; enmarcado en ambos procesos se encuentra la
acción de Suárez Picallo, quien llegó a América a comienzos del siglo XX, por
primera vez, volviendo al territorio durante su exilio republicano.
En Chile, el Galleguismo nunca se logro desarrollar a plenitud, aunque se
encuentran antecedentes de él en la década de 1920690 en la ciudad de
Valparaíso. De hecho, la acción de Suárez Picallo se orientó fundamentalmente
a difundir esa ideología, mediante su trabajo en el plano político y en el
periodístico. Para ello se dio a la tarea de unificar a los gallegos residentes en
Chile en torno a las reivindicaciones nacionalistas. Por lo cual, difundió en la
comunidad emigrada la “costumbre” de conmemorar el Día de Galicia, acción
que resultó exitosa, pues aún hoy se reúnen los gallegos el 25 de julio de todos
los años. En el plano organizativo, logró crear, junto a Catalanes y Vascos, la
sección chilena de Galeuzca. Todos estas acciones muestran con claridad el
derrotero galleguista de Suárez Picallo en Chile, demostrando, que el
galleguismo continuó siendo su bandera de lucha en el exilio.
Con el mismo objetivo, escribió constantemente sobre Galicia en la
prensa chilena, donde plantea que Galicia es una Nación, que posee
690
Cornejo Serrano, A (2001): Galleguismo en el exilio republicano español. Su manifestación
en Chile a través de Ramón Suárez Picallo. Memoria para obtener el grado de Licenciado en
Educación en Historia y Geografía, Universidad de Santiago, pág. 94-101.
446
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tienes que amar a este país... ¡Bendito sea él! Sólo aquí, después de haber
trotado por tanta América, siente uno que se le curan las heridas, que la vida
puede tener una secuencia y que aún hay salida para los callejones murados691.
691
Blanco Amor, Eduardo (1951): Chile a la Vista, Editorial del Pacífico, Pág. 80.
447
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
448
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
tiempo en Puerto Rico, como fue el caso de Manuel Millares Vázquez; además
de otros exiliados de distintos puntos de la península que residieron en ella o
estuvieron por un tiempo; en el Archivo Federico de Onís se conserva una
692
importante documentación.
Resulta imprescindible situarnos dentro del marco histórico de la Isla
para poder entender mejor la cálida acogida que tanto las autoridades como el
pueblo dieron a los transterrados; porque ellos se quedaron en Borinken por su
propia voluntad. La historia del exilio español nos recuerda que, en no pocas
ocasiones, estos hombres y mujeres tuvieron que residir por corto tiempo en
varios países hasta encontrar el sitio adecuado; razones de trabajo en la
mayoría de los casos y en menor grado políticas o familiares causaban esta
movilidad. Cumple señalar que Sebastián González García, Francisco Vázquez
Compostela y Angel Botello hicieron de San Juan de Puerto Rico su segunda
patria; Eugenio Fernánces Granell residió en ella por largo tiempo. Si el país no
les hubiera ofrecido una buena convivencia, un trabajo digno y hasta la
oportunidad de formar una familia, como fue el caso de Compostela y González
García, tengo mis dudas sobre la posibilidad de tan larga permanencia. Un
breve repaso a la evolución histórica de la Isla desde el 98 hasta la época en
que llegan los exiliados, ayudará a entender la actitud hospitalaria de los unos y
la empatía de los otros; porque los cuatro se integraron en la nueva sociedad
que los acogía.
Para fines del siglo XIX Puerto Rico sufre unos cambios sociales que
decidirán su futuro político. Las relaciones con la metrópoli pasaban por
momentos conflictivos y en Nueva York automistas y separatistas
puertorriqueños y cubanos elaboraban una estrategia que les permitiera lograr
la autonomía primero y más tarde la independencia de las dos islas de las
Antillas Mayores. Por supuesto, Estados Unidos estaba muy atento a cualquier
692
En el Archivo Federico de Onís se conserva correspondencia entre Federico de Onís y los
escritores gallegos exiliados: Salvador de Madariaga, Ernesto Guerra da Cal, Angel Lázaro;
también se encuentran once cartas entre 1908 y 1914 entre Onís y el escritor gallego Victor
Said Armesto; además de una extensa correspondencia con otras figuras del exilio como:
Américo Castro, Pedro Salinas, María Zambrano, Jorge Guillén, León Felipe, Zenobia Camprubí
de Jiménez, Juan Ramón Jiménez, Ramón Gómez de la Serna, Antonio Machado, Indalecio
Prieto, entre otros.
449
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
693
Francisco A. Scarano (1994): Puerto Rico. Cinco siglos de historia, págs. 538-539.Continúa
“... Dirigir, guiar y educar – en una palabra, gobernar – a esos pueblos era un deber moral y
una carga – el llamado ‘‘ ‘ yugo’ del hombre blanco” – que, por pesada que fuese, debían
sostener los norteamericanos,como miembros de una de las naciones “superiores”. El
expansionismo se convertiría así en una ‘cruzada’, no sólo de los intereses económicos y
militares, sino de toda la “raza” . Sobre este y otros momentos de la historia de Puerto Rico,
véase tambien: Blanco, Tomás: Prontuario histórico de Puerto Rico, págs. 53-113; Picó,
Fernando: Historia general del Puerto Rico, págs. 192-271; Natal, Carmelo Rosario: Puerto Rico
y la crisis de la Guerra Hispanoamericana (1895-1898).
450
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
694
Ibid., Opina Scarano: “ No se sabe aún qué causó la explosión del Maine. Existen dos
posiblidades: O el barco fue víctima de una explosión interna o alguien colocó una bomba para
sabotearlo. La segunda posibilidad es, desde luego, la más intrigante; pues, ¿ a quién le
convendría poner una bomba que de seguro causaría la intervención norteamericana en el
conflicto cubano ? Los historiadores no han podido aclarar este asunto, págs. 543
695
Afirma Fernando Picó: “El interés de Estados Unidos por adquirir derechos sobre alguna de
las Antillas Mayores databa de mucho antes de la Guerra Hispanoamericana. Thomas
Jefferson, tercer presidente norteamericano (1801-09), concebía que las Antillas Mayores
estaban destinadas a girar en la órbita de la nueva nación. James Monroe, quinto presidente
(1817-25), tuvo el temor de que cualquiera otra potencia pudiera substituir a España en el
dominio de Cuba y Puerto Rico”, Historia general de Puerto.... op. cit, p. 221; y Francisco
Scarano: “.. No había tiempo que perder; la Isla debía ser tomada, antes de que España pidiera
la paz y se le escapara a los Estados Unidos la oportunidad de obtener a Puerto Rico como
botín de guerra. El ‘simbolismo’ de la orden de izar la bandera en tierra puertorriqueña es
evidente; el pabellón de las franjas y las estrellas llegaría para quedarse”. Puerto Rico, cinco...,
op. cit., p. 554
451
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
696
Ibid. , p. 548; véase también Picó, Fernando: Historia general..., op. cit. págs. 221-248
697
Blanco, Tomás: Prontuario histórico de Puerto Rico, p. 92.
698
Rosario Natal, Carmelo: Puerto Rico y la crisis de la Guerra...., op. cit. p. 291 Añade el autor:
“La conquista de Puerto Rico por las tropas norteamericanas revistió todos los caracteres de un
paseo triunfal. La resistencia española, aunque gallarda, fue formal. ... Se esperaba que la
nueva metrópoli no tardase en permitir a los nuevos ciudadanos de los Estados Unidos – así se
consideraban – decidir libremente su destino político. Hubo voces más frías y pesimistas, pero
ellas al parecer fueron la excepción”.
452
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
699
Francisco A. Scarano: Puerto Rico, cino..., op. cit., p. 570.
700
Al historiador puertorriqueño, Fernando Picó, no se le escapa la falta de participación del
pueblo en esta Ley tan importante, “La ley que el Congreso pasó finalmente para establecer un
gobierno civil en Puerto Rico fue resultado de varios entendidos entre las facciones
congresionales, pero muy escasamente reflejó las aspiraciones de los sectores dirigentes del
país. En cuanto a las masas puertorriqueñas, nadie consideró necesario consultarles”, Historia
general de Puerto... op.cit., p. 229
453
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
701
Ibidem, p. 260
454
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
miserables, tan malas como en épocas anteriores. ...”702 ; una gran colectividad
representativa emigró a Estados Unidos en busca de trabajo. Ya a partir de la
Ley Foraker, Puerto Rico había entrado en la órbita de un sistema capitalista,
dependiente de la Metrópoli; aunque valga la aclaración, en estos cambios
acelerados se contaba con el apoyo de una mayoría del pueblo puertorriqueño.
Las grandes inversiones norteamericanas - poderosos grupos que influían en la
política de la Isla y la Metrópoli - a partir de 1902 se centraron en la producción
del azucar y del tabaco pues estos productos, al ser producidos en Puerto Rico,
no pagaban aranceles en Estados Unidos; por tanto eran estas industrias las
llamadas a crecer y a enriquecer a los inversionistas locales y extranjeros. Sin
embargo, el café no corrió la misma suerte ya que, viniera de donde viniese,
este producto no pagaba tarifas arancelarias. El monocultivo se imponía en el
agro puertorriqueño con la subsiguiente desventaja para la población que tenía
que importar de la Metrópoli los productos de primera necesidad a un precio
bastante alto.
La industria de la aguja, sacada adelante por la mujer, también tuvo un
papel importante; aunque no siempre se daban las mejores condiciones de
trabajo ni de salario. Es aquí donde se van gestando los primeros brotes
feministas en reclamo de oportunidades laborales más justas; más adelante
otras mujeres lucharían por el derecho al sufragio y a una mayor igualdad en el
ámbito familiar y en el medio profesional. Los trabajores puertorriqueños,
hombres y mujeres, necesitaron de una organización que defendiera sus
derechos. En el movimiento obrero, iniciado en 1998, militó y luego fue uno de
sus líderes Santiago Iglesias Pantín, inmigrante gallego, quien siempre se
mantuvo en contacto con el movimiento obrero norteamericano. Los
trabajadores isleños afiliados fundaron cooperativas, casinos y otras sociedades
protectoras. En estos centros se organizaron reuniones, actos culturales y
educativos, huelgas y protestas; se leyeron y se conocieron las ideas
reformistas socialistas y anarquistas. El eco proletario (1892) y Ensayo obrero
(1897) fueron dos importantes semanarios del movimiento obrero.
702
Francisco A. Scarano ( 1994): Puerto Rico, cinco...., op. cit., p. 583.
455
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
703
“ ... La miseria más absoluta se cebó entonces en un pueblo que no podía darse e lujo de
ceder ni un centímetro ante ella. ... La Gran Depresión surtió, en sus aspectos económicos, dos
efectos principales en Puerto Rico: primeramente, se redujo drásticamente la capacidad de la
economía insular para suministrar ingresos y empleos y, en segundo lugar, disminuyó
aceleradamente la importancia relativa de la agricultura, actividad que había sido, como se
sabe, la ocupación económica primordial del país a lo largo de la historia. ... ” , Ibidem, p. 670,
672.
704
Durante esta década el Partido Popular Democrático contó con el apoyo del Partido
Comunista de Puerto Rico. Los exiliados españoles se solidarizaron con estos cambios positivos
en la política económica del País. Estos momentos de profundos cambios históricos que vivió la
Isla han quedado recogidos en los excelentes ensayos de dos distinguidos intelectuales
puertorriqueños. Antonio S. Pedreira (1934): Insularismo, y Blanco, Tomás (1935): Prontuario
histórico de Puerto op. cit.
456
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
705
Rubén Gotay escribió sus memorias sobre su experiencia durante la Guerra Civil en Mientras
arde la hoguera (Apuntes de un corresponsal combatiente); véase el testimonio de Rubén
Gotay “Impresiones sobre la Guerra Civil Española” en Portela, Charo (1991): Cincuenta años
de exilio español en Puerto Rico y el Caribe 1939-1989, A Coruña-Sada, Ediciós do Castro, p.
231-237; véase también la referencia que hace Santiago Alvarez al mencionar a Rubén Gotay
como colaborador habitual de El Miliciano Gallego, en Las milicias populares gallegas, A Coruña-
Sada, Ediciós do Castro, 1989, p. 27. Con anterioridad en “ As milicias galegas unhas milicias
autónomas ” (O 36 en Galiza, Vigo, A Nosa Terra, 1986) se refiere a la participación activa de
Gotay y en la cita 4 aclara lo siguiente:“Rubén Gotay era fillo dun emigrante galego residente
en Puerto Rico, que cursaba en Madrid a carreira de filosofía e letras e que se incorporou
voluntario ás Milicias Galegas. Foi redactor de ‘El Miliciano Gallego’ , de ‘Pasaremos’ e de ‘Nova
Galcia’. ... ”.
706
Albert Robatto, Matilde (1995): Angel Botello en la historia del exilio gallego, A Coruña-Sada,
Ediciós do Castro, “...Los que apoyaban la causa republicana recaudaron fondos, hicieron
propaganda a favor o en contra, publicaron los periódicos “Alerta y Verdades”, además de
propagandas radiales, dieron mítines, firmaron cartas de protesta unas y de solidaridad otras.
Algunos puertorriqueños como Rubén Gotay, Antonio Pacheco Padró, Carmelo Delgado, José
Enamorado Cuesta, entre otros, fueron también al campo de batalla, los hermanos Jorge y
Pablo Carbonell perdieron su vida...”, págs. 28-29. Antonio Colorado, una de las personas más
activas de la organización “ Pro Frente Popular ”, recuerda en su “Testimonio” recogido en
Cincuenta años de exilio español en Puerto Rico y el Caribe 1939-1989,“ ... En los comienzos
del alzamiento, el pueblo de Puerto Rico no tenía noción de lo que estaba sucediendo, o peor
aún, tomaba por verdad todo lo que decía la Prensa y vociferaban los locutores de radio. ...
Debo decir que con la valiosa militancia de tantos buenos amigos de la República y de la
democracia, generosos de espíritu, como se juntaron en aquellos días, pudimos cambiar
notoriamente la actitud de nuestro pueblo.
Eran tiempos difíciles para nuestra organización, el Frente Popular Español, y también lo eran
para la democracia en Puerto Rico ... La Prensa del país, muy señaladamente un periódico que
tenía por lema Verdad y Justicia, no encontraba ya que más epítetos regalarle a la República
Española, desde ‘rojos’, ‘subersivos’ , ‘ateos’, ‘enemigos de Dios’ , ‘asesinos’, ‘incendiarios’
hasta ‘bandidos’ y ‘criminales’. ... Y, desde luego, la Prensa disimulaba o callaba la abierta
cooperación de Hitler y de Mussolini con la España franquista. Las informaciones contrarias a
Franco o no las publicaban o las escondían en páginas interiores, a una columna; eran, además,
muy escasas. p. 144, 145-146.“ ... Debido a las leyes norteamericanas de inmigración , no se
permitieron visitantes dentro del barco . Sólo un grupo reducido de los pasajeros del Sinaia:
periodistas, representantes de entidades y directores del viaje, obtuvo permiso para salir por
una horas. ...”. Alberto Buitrago describe así este emocionante momento: “... Tan pronto hace
la nave el recodo de ‘La Puntilla’ , comienza a poblarse la bahía de pequeñas embarcaciones
457
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
abanderadas, doce o quince con los colores de la República, otras con los de México, algunas
con las insignias proletarias de los trabajadores del muelle. ... Luego la policía misma ha
sucumbido al contagio del pueblo. Desde el Sinaia caen sobre nosotros multitud de cuerdas
que luego suben cargando canastas repletas de frutas y panes. ...” en “Sinaia: cargado de
esperanza”, en Puerto Rico Ilustrado, p. 11, 63.Por su parte los pasajeros del Sinaia expresan
su sentido agradecimiento:“Un pueblo vibrando de emoción nos abrumó ayer con su encendida
solidaridad. Portorriqueños y españoles, blancos y negros, estudiantes, obreros, gentes de vivir
acomodado; todos rivalizaron en un empeño fraternal e inolvidable”, “Saludos”, Sinaia, Diario
de la primera expedición de republicanos españoles a México, p. 1
458
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
707
Para mayor información sobre el autor véanse los siguientes trabajos: González Lamela, Mª
del Pilar et al.: Colección de catálogos de exposiciones de arte de Sebastián González García;
González Lamela, Juan Manuel: “Sebastián González García: la huella de un pontevedrés en
Puerto Rico” en Portela Yáñez, Charo (1997): Jornadas de la emigración gallega a Puerto Rico,
A Coruña-Sada, Ediciós do Castro, págs. 53-597.
459
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
708
Citado por González Lamela, Juan Manuel (1997): “Sebastián González García....”, art. cit.,
p. 58. El catedrático y su antiguo colaborador, Dr. José Ramón de la Torre, recuerda: “... Don
Sebastián era el Decano que ¡hablaba con los estudiantes! Así le conocí yo siendo estudiante.
Lo deteníamos en la calle, en el cine, en el teatro, en cualquier pasillo de la Universidad y nos
atendía. Su oficina, ¡qué Oficina!, él mismo, con su sonrisa abierta y gestos amplios, nos decía
que se la habíamos convertido en ‘plaza pública’, tanto por el alboroto como por estar
discutiendo si ‘el ser es’ o ‘no es’ ... a viva voz ... Por su privado desfilábamos todos ... Eso sí,
después de cumplir con el protocolo. Este consistía en dar dos golpes en la puerta, abrirla sin
más, asomar la cabeza y empezar a hablar. Así, todos: estudiantes ... profesores,
administradores, secretarias, conserjes ..”
709
Ibidem, p. 55
460
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
710
Díaz Pardo, Isaac (1987): Galicia Hoy y el resto del mundo, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro, p. 67; Vilanova Rodríguez, Alberto (1990): “Los exiliados gallegos” en ibidem, págs.
243-57; Charo Portela Yáñez, recoge en un importante artículo los siguientes datos: “... Y se da
la circunstacia de que el Secretario del antiguo Seminario de Estudios Gallegos era Sabastián
González García-Paz, más tarde Decano de Humanidades en esta Universidad ... En 1939, en
una carta que Castelao escribe desde Nueva York a sus compatriotas de Buenos Aires, dice
acerca de la restauración en el exilio del Seminario de Estudios Gallegos: “ Creo que no se
puede formar el plan de trabajo sin consultar la opinión de Sebastián González, por ser una de
las personalidades más activas e inteligentes de aquella institución. Sebastián sería el hombre
capaz; pero está en Puerto Rico y va a ser nombrado catedrático de la Universidad”. Ahora, por
un azar del destino, es Isaac Díaz Pardo quien está ocupando el cargo de Secretario en el
nuevo S. E. G., el mismo que ocupaba en la vieja institución Sebastián González.”;
(Presentación de las Actas del Congreso de la Guerra Civil y el Exilio Español en Puerto Rico y el
461
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Caribe, p. 11-12); véase también Maceira Fernández, Xosé Manuel (1995): Literatura galega no
exilio. Consciencia e continuidade cultural, Vigo, Edicións do Cumio, p. 174
711
Entrevista con la Dra. María del Pilar González Lamela, Catedrática del Recinto de Río
Piedras de la Universidad de Puerto Rico, y con el Dr. Juan Manuel González Lamela, también
profesor universitario y Director Ejecutivo de la Fundación Puertorriqueña de las Humanidades,
San Juan, (28 de agosto, 2001)
462
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
712
Para mayor información biográfica, véase la documentada ponencia de la Dra. Carmen
Vázquez Arce “La herida abierta: los dibujos de guerra de Compostela”, en Axeitos, Xosé Luis et
al. (1999): Sesenta años después. Os escritores do exilio republicano, A Coruña- Sada, Ediciós
do Castro, págs. 553-563. Véase también González Lamela, Mª del Pilar (1999): El exilio
artístico español en el Caribe....., op. cit., págs. 104-105,169-175. Se menciona su
participación en la guerra en el artículo de Santiago Alvarez,“ As milicias galegas unhas .....” art.
cit. p. 50
713
Ibidem, p. 557
463
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
714
Ibidem, p. 562
715
Ibidem, p. 556. Margot Arce deja constacia de su admiración por la obra del escultor en este
artículo: “Compostela es un maestro en el difícil arte de la talla directa. La madera, la piedra,
cobran vida, plasticidad, vibración bajo los golpes de su gubia o de su cincel. De esa lucha tan
inmediata con la materia resistente e informe van brotando los ritmos que descubren la
presencia inefable del espíritu. Las masas y las líneas se organizan en una composición serena;
o palpitan con dinamismo poderoso, como si la vida animara las formas inertes. El alma del
escultor trasciende a la materia sin intermediarios. Los trazos son precisos, de áspera energía,
con un dominio acabado de todos los recursos técnicos. El modelo vivo se purifica y se reduce a
esquemas de líneas y de volúmenes que revelan lo expresivo y destacan los rasgos particulares
464
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
y personales de más honda verdad psicológica. ...” (“El escultor Compostela ”, Puerto Rico
Ilustrado, p. 17).
716
“La prisión del silencio en la que vivió a partir de la persecución McCartista, fue funesta
porque ahondó los recuerdos de la España distante y depositó en el subconsciente las
experiencias terribles de la guerra y de los campos de concentración”, ibidem, págs 556-557.
717
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe...,op. cit.,
págs. 174, 175
718
El escritor puertorriqueño Enrique Laguerre afirma lo siguiente: “Compañero de una de las
más ilustres figuras de la educación universitaria y de la literatura, Margot Arce, forma un hogar
profundamente puertorriqueño, sin que haya dejado de ser lo que es: español. ... hombre de
actitud siempre sociable y conciencia lúcida que es Compostela...”, El Mundo, p. 15; “... Con
eso culmina, a los 86 años de edad, la tarea integralmente puertorriqueña de un español que
vino a Puerto Rico a servir con generosa humildad y encendido amor. Estos atributos son
palmario signo de gustosa solidaridad humana”, El Mundo, p. 18. Además, le dedicaron
artículos sobre su obra en diferentes periódicos y revistas del país: los críticos de arte y
profesores universitarios, Felix Bonilla Norat y José Antonio Pérez Ruiz; los profesores Federico
465
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Enjuto y Sebastián González García; el escritor Graciani Miranda Archilla; el dramaturgo Manuel
Méndez Ballester; las periodistas Coqui Santaliz y Myrna Rodríguez, entre otros.
719
Vázquez Arce, Carmen (1997): “La madera ironizada” en Portela Yáñez, Charo (1997):
Jornadas de la emigración.... op. cit, págs. 204, 205; el exilio también dejó su huella en los
pingüinos : “En ‘Los emigrantes’ , Compostela se retrata con el pasado fardo del exilio. Los
pingüinos abandonan su tierra ‘ligeros de equipaje’. Pero con un saco lleno de los recuerdos
atroces de una de las más cruentas guerras civiles. La condición de exiliado político marcó el
universo pingüino, pero a pesar de las ironías mordaces contra el poder, el imperialismo, la
corrupción y todo tipo de trampas supo encontrar esa ironía compasiva que les muestro en
estas piezas: ‘Los jubilados’ , los que ‘conversan’ y están en ‘El Velorio’ encuentran la paz y la
sabiduría de la vejez; mientras que otros celebran el amor, la maternidad y la paternidad, el
baile, la música, el deporte, las artes, las profesiones ” . p. 210; de la misma autora, “ La
parodia y la ironía como espejo y estructura en la obra de Compostela ”, Unión Libre, 1998,
págs. 145-250; véase también Claudio Rodríguez Fer, “ Pingüíns no Caribe. Compostela, un
escultor para recuperar ”, La Voz de Galicia, p. 6
720
Entrevista con la Dra. Carmen Vázquez Arce, San Juan, 2 de septiembre de 2001;sobre este
tema en específico la escritora había comentado lo siguiente: “ ... Lo gallego, sin embargo, se le
466
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
dolorosa experiencia del exilio estaba más lejana. Monseñor Antulio Parrilla
afirma lo siguiente:
quedó en la morriña, en su sentido del humor, en el gusto por los mariscos, el buen vino y el
seudónimo que adoptó( Compostela)...”, “La madera...”, art. cit., págs. 203-204.
721
Parrilla Bonilla, Antulio: “ Compostela a los ochenta años ”, Claridad, p. 16
722
Vázquez Arce, Carmen (1999): “La herida abierta: los dibujos de guerra de Compostela” en
Axeitos, Xosé Luis e Portela Yañez,Charo (ed.) (1999): Sesenta años despues. Os escritores...,
op. cit., p. 562.
467
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
723
Para mayor información véase Gran Enciclopedia Gallega, págs. 201-203; de María del Pilar
González Lamela los siguientes textos: Jornadas de la emigración Gallega...., op. cit., págs.
183-189; El exilio artístico español en el Caribe...., op. cit., págs. 121-126, 189-197, Sesenta
años después. Os escritores...., op. cit., págs. 526-528.
468
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
724
Matilla Jimeno, Alfredo: “ Eugenio Fernández Granell: Encuentro del Color con el Poema ” ,
El Mundo, p. 2
469
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
725
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe..., op. cit,
págs. 125, 126.
726
Citado por María del Pilar González Lamela en Ibidem pag. 126
470
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
727
Serrano Poncela, Segundo: “ El orbe pictórico de Eugenio Fernández Granell ”, Diario de
Puerto Rico, págs. 7, 9
471
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
728
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe..., op. cit.,
págs. 192-193
729
Conocí al pintor Roberto Alberty - el Boquio para los amigos – y siempre me llamó la
atención la admiración que sentía por su maestro, Granell, y el entusiamo, matizado con cierta
nostalgia, con que recordaba aquellos años en la Universidad de Puerto Rico cuando se habían
hecho innovaciones artísticas tan interesantes y se habían realizado exposiciones memorables.
En Puerto Rico la obra de Granell despertó gran interés, sobre la misma escribieron: Luis
Hernández Aquino, Alfredo Margenat, Sebastián González García, Alfredo Matilla, Segundo
Serrano Poncela, entre otros. A propósito de una una exposición, recuerda Torres Martinó: “...
Recuerdo una exposición ofrecida por el Mirador Azul que a causa de las inusitadas propuestas
surrealistas que contenía provocó, si no falla mi recuerdo, un leve estremecimiento en el
mundillo artístico de aquellos años. Por lo que era lógico concluir que el maestro había logrado
prender entre aquel grupo de jóvenes una prometedora inquietud ”. El Nuevo Día, p. 18
730
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe..., op. cit., p.
196. Al referirse a la etapa puertorriqueña afirma: “... La composición, el dominio del color y la
forma son notables en esta época, así como también los cambios que empezaron a gestarse
partiendo de una figuración hacia elementos un poco más abstractos, texturas más rugosas y
472
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pinceladas más cortas. Estos aspectos mencionados se pueden apreciar en sus pinturas hechas
a partir de 1956, y más tarde, caracterizarán su obra ”.
731
Véase Rubia Barcia, José (1961): “Eugenio Fernández Granell: “La novela del indio
Tupinamba”, en Revista Hispánica Moderna, XXVII, 1961, n.1, p. 154-155; “Es este un libro que
sólo gozarán en su plenitud aquellos españoles e hispanoamericanos que se sientan adoloridos
y desmayados ante el espectáculo de un mundo hispánico a la deriva, desprovisto de genuinos
valores. Por él pasan nuestras guerras civiles, nuestros crónicos pronunciamientos, nuestras
miserias comunes, una iglesia de espaldas a su función, un ejército grotesco, una burguesía sin
burgueses y unos pueblos informes. Con esos elementos ha hecho Eugenio F. Granell una obra
estéticamente lograda y simbólicamente sintomática de nuestro tiempo. ...”
732
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe...., op. cit. p.
196.
473
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
733
Para mayor información sobre éste y otros aspectos biográficos de Angel Botello, véase
Castillo, José del (1988): “Angel Botello. Su vida: una crónica” en Botello, San Juan, p. 25-58.
734
Ibidem, p. 31
474
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Angel Botello Barros viene a exponer ante nosotros las telas que
ha pintado durante su exilio en la isla de Santo Domingo. Trae también,
unos paisajes de su Galicia atlántica. La confrontación de estos paisajes
con aquellas telas muestra, a la vez, la evolución técnica y espiritual del
artista y su diversa emoción ante realidades geográficas tan
apartadas.735
735
En Santo Domingo, en Haití, el pintor se entrega apasionadamente a fijar en el lienzo estas
visiones fugitivas del sueño de su vivir: luz violenta del Trópico, tierras rojas, mar fulgurante,
carnes doradas como frutos; quiere olvidar las “leiras en fror”, los “amieiros”, que se miran en
el agua clara, la “saudosa” ternura de la “terriña”, paraíso perdido ya ¡quién sabe hasta
cuándo!. Arce, Margot (1940): “El pintor Angel Botello Barros ”, Puerto Rico Ilustrado, XXVIII,
nº 1599, p. 12.
736
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe..., op. cit., p.
96
737
Castillo, José del (1988): Botello...., op. cit., p. 35-48
475
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
reunirse con su madre y hermanas; pero el llamado del amor fue más
poderoso: había conocido a Christiane Auguste, con quien se casó en 1945; ya
Angel Botello nunca podría alejarse del Trópico por mucho tiempo; se realizaba
el sueño del niño y la fantasía del joven artísta.738 En Haití vivió el artista con su
familia por varios años; trabajó en el diseño y construcción de su propia casa,
pintó cuadros de gran valor y conoció a los artistas europeos que visitaron la
Isla, entre ellos André Breton y Wilfredo Lam. En 1947 visita de nuevo Puerto
Rico, un año después regresa a la Isla y, entre otras actividades, realiza una
exposición en la Universidad de Puerto Rico. Para 1950 se encuentra en Nueva
York donde permanecerá por tres años.739 A pesar de estos cambios de
residencia, el trabajo pictórico de Botello no cesaba, era una persona con una
gran capacidad creadora y también una evidente disposición para el trabajo; así
que en 1951 vuelve a exponer sus obras en la Universidad de Puerto Rico y en
1952 en la Galerie des Arts de Haití.740
La familia Botello fija su residencia en Puerto Rico para 1953; como
exiliado fue muy bien acogido por sus compañeros de transtierro y por
puertorriqueños, quienes le ayudaron y fueron sus amigos. Además, en
Borinken tiene la satisfacción de ampliar su familia pues la adopción de sus tres
hijos: Manuel, Juan y Françoise, ha sido uno de los sucesos memorables de su
738
En una entrevista realizada por Arturo Ramos Llompart afirma: “En estas islas he hallado
motivos pictóricos de valor inapreciable. Gozosamente me he sumergido en el color, en la luz,
en esa cálida sensualidad que emana del ambiente. No quiero que esto se tome como
adulación; pero le aseguro que siempre soñé con pintar el Trópico. ... Toda mi pasión de
artista se ha centrado en ese objetivo: pintar el Trópico ”. “Personalidad artística escueta de
Angel Botello”, El Imparcial, p. 11.
739
Sobre esta etapa neoyorkina en la vida de Botello, véase José del Castillo, Botello...., op. cit.,
p. 51-52: “...Tan pronto como el nuevo estudio estuvo terminado, se convirtió en el lugar de
reunión favorito de sus amigos, de sus conocidos y de los conocidos de sus conocidos:
refugiados españoles, antiguos miembros de la brigada Lincoln, músicos, cantantes y artistas,
entre otros, frecuentaban el estudio; incluso los policías de ronda entraban de vez en cuando
para tomar una taza de café. Lo que atraía a la mayor parte de los visitantantes era, sobre
todo, la ausencia de restricciones sobre las ondas sonoras. Todos ellos vivían en habitaciones o
apartamentos donde no podían tocar música después de las diez de la noche. En el ático de los
Botello, [ en Manhattan ] únicos ocupantes de todo el edificio, no había restricciones. Por ello,
la fiesta continuó sin interrupción ”.
740
Para más información, véase también González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio
español en el Caribe..., op. cit., págs. 176-181; Albert Robatto, Matilde (1995): Angel Botello en
la historia del exilio gallego, A Coruña-Sada, Ediciós do Castro.
476
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
741
En palabras de su amigo José del Castillo: “... Sus hijos fueron, a la vez, una fuente de
alegría personal y de inspiración artística, como se reflejó repetidamente en sus pinturas,
esculturas y grabados, en muchos de los cuales fueron, más o menos directamente, modelos o
protagonistas ”, Botello..., op. cit. p. 56
742
Sobre este aspecto en la vida de Botello, véase Albert Robatto, Matilde (1995): Angel Botello
en la historia... op. cit., págs. 34, 48 nota 54.
743
Castillo, José del (1988): Botello..., op. cit., p. 52
477
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
744
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe...., op. cit.,
págs. 180-181
745
Matilla Rivas, Alfredo: “Saludo al Congreso” en Portela Yáñez, Charo (1991): Cincuenta años
del...., op. cit., p. 17
478
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
746
Díaz Pardo, Isaac: Galicia hoy y el resto del...., op. cit., p. 83
479
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFIA:
Portela Yáñez, Charo (ed.) (1991): Cincuenta años de exilio español en Puerto
Rico. Memorias del Congreso Conmemorativo celebrado en San Juan de Puerto
Rico, A Coruña-Sada, Ediciós do Castro.
Portela Yáñez, Charo (1997): Jornadas de la emigración gallega a Puerto Rico,
A Coruña-Sada, Ediciós do Castro, Universidad de Puerto Rico, Fundación
Puertorriqueña para las Humanidades, Secretaría Xeral para as Relacións coas
Comunidades Galegas, Xunta de Galicia.
Axeitos, Xosé Luis et al. (ed.): Sesenta años después. Os escritores do exilio
republicano, Actas do Congreso Internacional celebrado na Universidade de
Santiago de Compostela, 16, 17 e 18 de marzo de 1999, A Coruña-Sada,
Ediciós do Castro.
Abellán, José Luis (1976): El exilio español de 1939, Madrid, Taurus, VI vols.
Albert Robatto, Matilde (1995): Angel Botello en la historia del exilio gallego,
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Albert Robatto, Matilde: Entrevista realizada a María Pilar González Lamela y
Juan Manuel Gonzalez Lamela, San Juan, Puerto Rico, 28-VIII-2001.
Albert Robatto, Matilde: Entrevista realizada a Carmen Vázquez Arce, San Juan
Puerto Rico, 2 de septiembre de 2001
Alvarez, Santiago (1986): “ As milicias galegas unhas milicias autónomas ” , O
36 en Galiza, Vigo, A Nosa Terra, p. 46-50.
Alvarez, Santiago (1989): Las milicias populares gallegas, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro.
Arce, Margot (1940): “ El escultor Compostela ”, Puerto Rico Ilustrado, San
Juan, XXVIII, n. 1599, p. 17
Arce de Vázquez, Margot (1988): “El pintor Angel Botello Barros ”, Puerto Rico
Ilustrado, el Mundo, San Juan, p. 12-13
Archivo Federico de Onís: Correspondencia, Río Piedras, Seminario del
Departamento de Estudios Hispánicos Federico de Onís/Universidad de Puerto
Rico.
Blanco, Tomás (1981): Prontuario histórico de Puerto Rico, 7 ed., Hato Rey,
Ediciones Huracán.
480
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
481
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
González Lamela, María del Pilar (1997): “Tres artistas gallegos en Puerto Rico”
en Portela Yáñez, Charo (1997): Jornadas de la emigración gallega a Puerto
Rico, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, págs. 175-189.
González Lamela, María del Pilar (1999): El exilio artístico español en el Caribe:
Cuba, Santo Domingo y Puerto Rico 1936-1960, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
Gotay Montalvo, Rubén (1939): Mientras arde la hoguera (Apuntes de un
Corresponsal Combatiente), San Juan, Ed. Imprenta de Puerto Rico.
Gotay Montalvo, Rubén (1991): “Impresiones sobre la Guerra Civil Española” en
Portela Yáñez, Charo (1991): Cincuenta años de exilio español en Puerto Rico y
el Caribe 1939-1989. Memorias del Congreso Conmemorativo celebrado en San
Juan de Puerto Rico, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
GRAN Enciclopedia Gallega, Santiago, S. Cañada editor, T. XVI, págs. 200-203
Laguerre, Enrique (1984): “El escultor Compostela”, El Mundo, (15 de
septiembre de 1984), p.15; El Mundo, (22 de septiembre de 1984), p. 18
Maceira Fernández, Xosé Manuel (1995): A literatura galega no exilio,
Consciencia e continuidade cultural, Vigo, Ediciós do Cumio.
Maldonado Denis, Manuel (1971): Puerto Rico: una interpretación histórico-
social, México, Siglo XXI Editores.
Matilla Jimeno, Alfredo (1949): “Eugenio Fernández Granell: Encuentro del
Color con el Poema”, El Mundo, (11 de septiembre de 1949).
Matilla Rivas, Alfredo (1991): “Saludo al Congreso” en Portela Yáñez, Charo
(1991): Cincuenta años de exilio español en Puerto Rico y el Caribe 1939-1989,
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, págs. 16-17
Morodo, Raúl (2001): Atando cabos. Memorias de un conspirador moderado (I),
Madrid, ed. Taurus.
Parrilla Bonilla, Antulio (1978): “Compostela a los ochenta años”, Claridad, San
Juan Puerto Rico, (15-21 de septiembre de1978), p. 16
Picó, Fernando (1986): Historia general de Puerto Rico, 1ª ed., Río Piedras,
Huracán-Academia.
Portela Yañéz, Charo (1991): Congreso de la Guerra Civil y el Exilio Español en
Puerto Rico, Rio Piedras, Universidad de Puerto Rico.
482
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
483
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
484
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de una tragedia colectiva que despertaba marcado interés en todos los países
hispanohablantes.
Tomando en consideración la existencia en Cuba durante estos años de
una comunidad gallega sólida desde los puntos de vista numérico, económico y
social, así como la probable presencia en la Isla de familiares, amigos o
paisanos, no es de extrañar que se hayan dirigido a territorio cubano un
número considerable de refugiados procedentes de Galicia. Si seguimos un
orden cronológico encontramos que el primer escritor gallego en arribar fue el
incansable publicista Gerardo Alvarez Gallego. Nacido en Ourense en 1899, se
había graduado de abogado en la Universidad de Santiago de Compostela y
junto con Alfonso Rodríguez Castelao había colaborado en varias publicaciones
gallegas. Su apoyo al Frente Popular en las elecciones de febrero de 1936 era
bien conocido, por lo que no tuvo otra alternativa que escapar de Galicia al
consolidarse el alzamiento. Una vez establecido en La Habana, al año siguiente,
1937, obtuvo dos premios en el concurso convocado por la revista Cultura
Gallega con motivo del centenario del natalicio de la poetisa Rosalía de Castro.
Uno de sus trabajos laureados consistió en un profundo estudio de la obra
poética de esta autora gallega y fue elogiado por el filólogo Ramón Menéndez
Pidal, quien se encontraba en La Habana en aquellos días dictando conferencias
y presidió el acto final de homenaje a la poetisa de A orillas del Sar.
En 1938 Alvarez Gallego ocupó durante varios meses la dirección de las
revistas antifranquistas Crónica de España y Nosotros y en agosto de ese año
fundó y comenzó a presidir la agrupación política Hermandad Gallega, que
aglutinó al componente antifascista del Centro Gallego. Como portavoz de la
antedicha agrupación, dio vida al año siguiente a la revista mensual bilingüe
Loita, de la cual fue su principal redactor. Por este tiempo escribió la sección
"Retablo Español" en el diario Hoy, órgano de los comunistas cubanos, y
comenzó a dirigir el mensuario Voz de España, que patrocinaba el Círculo
Republicano Español. También impartió conferencias en la Institución
Hispanocubana de Cultura, en la Casa de la Cultura y en otras entidades
habanaeras y aprovechando sus dotes de orador pronunció en distintos actos
multitudinarios encendidos discursos de apoyo a la causa republicana. En igual
485
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
486
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
487
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Terremotos de pueblos
Terremotos de pueblos,
sangre dispersa por la dinamita,
aullidos de barbarie...
Yo volveré a buscar la margarita.
488
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
747
Lázaro, Ángel (1941): Sangre de España; elegía de un pueblo, La Habana, Imprenta La
Verónica, p.24.
489
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
490
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
491
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
748
Garrandés, Alberto (1999): Síntomas. Ensayos críticos, La Habana, Ediciones Unión, p. 108.
492
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
493
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
494
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
495
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
496
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
749
Véase la introducción de Plá, Dolores (1999): Els exiliats catalans. Un estudio de la
emigración republicana en México, México, INAH-Orfeó Catala de Mexico. La autora habla con
detalle de lo que se ha escrito sobre el exilio español en México.
750
Las entrevistas fueron realizadas por la doctora Dolores Pla Brugat en el año 1979 en la
ciudad de Guadalajara, México. En este proyecto de historia oral se realizaron y se
transcribieron más de cien entrevistas a españoles que vinieron a México después de la la
Guerra Civil tomándose en cuenta toda su vida de manera que, a través de ellas podemos
estudiar la vida en España desde los primeros años del siglo XX hasta 1939 y la de México
desde los años cuarenta hasta los ochenta, pero, sobre todo, se puede estudiar a fondo la
Segunda República Española y la Guerra Civil.
497
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
desde que era joven, desde que vivía en España, y por eso el tratamiento de
esta segunda entrevista es otro, no tiene sentido que relate cómo salió de
España, cómo vivió en Francia, cómo viajó en el Ipanema, cómo vivió su exilio
en México en cuanto a trabajos, casas, diversiones, etcétera, porque serían
experiencias similares a las del primer caso, de manera que para ver a este
personaje me centraré en su característica esencial: su profundo sentimiento
gallego y, para ello, edito parte de la entrevista, la que se refiere a este tema
en particular.
751
Los siguientes datos están tomados de: Pla, Dolores (1994): “Características del exilio en
México en 1939” en, Lida, Clara E.: Una inmigración privilegiada. Comerciantes, empresarios y
profesionales españoles en México en los siglos XIX y XX, México, Alianza editorial. Para realizar
este trabajo, la doctora Pla se basó en los datos proporcionados por Patricio G. Quintanilla en
Memoria de las actividades desarrolladas por la delegación de Veracruz, en donde el autor
recogió información de los pasajeros de los tres primeros barcos que llegaron a México con
refugiados españoles, el Sinaia, el Ipanema y el Mexique. Esta muestra proporciona información
de 4660 personas, número que se considera representativo ya que constituye la cuarta parte
del total del exilio español de México.
498
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
752
Las siguientes cifras corresponden a una muestra de 445 pasajeros del primer barco que
llegó a México el 13 de junio de 1939, el Sinaia. Véase: Ruiz Funes, Concepción y Tuñón,
Enriqueta (1982): Palabras del exilio, 2. Final y comienzo: El Sinaia, México, INAH-Librería
Madero. Este barco traía 1599 refugiados españoles de los cuales 13 eran gallegos, tres de
Orense, cuatro de Lugo, dos de La Coruña y cuatro de Pontevedra (y 120 de Cataluña, para
comparar). Esta muestra de 445 personas son los viajeros del Sinaia cuyas fichas de solicitud
499
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. LA SALIDA DE ESPAÑA
Al terminar la Guerra Civil, a principios de 1939, salieron hacia Francia
todos los que pudieron, sobre todo los que estaban en la zona catalana.753 A
partir de ese momento comenzaría su odisea ya que el gobierno francés, que
no estaba preparado para recibir a tal cantidad de gente, optó por recluir a, los
ahora refugiados, en campos de concentración y en albergues. Los meses en
los que estuvieron allí fueron terribles dadas las condiciones tan difíciles que
tuvieron que soportar. A través de la experiencia de Ramón Esturau veamos
como fue la estancia en Francia, cómo fue que logró embarcarse a México y el
viaje:754
El nueve de febrero pasé, con los compañeros del ejército, por Col de
Banyus. A Líster755 le dieron la oportunidad de volver a España con cinco jefes,
así que se fue con un grupo a Toulousse para después marchar a la Zona
Centro, donde se uniría con don Juan Negrín y el general Vicente Rojo. Yo me
quedé al frente del cuerpo del ejército y, en cuanto entramos fuimos
catalogados como delincuentes porque enseguida nos mandaron a la
gendarmería y nos encarcelaron porque algunos de los soldados habían tomado
bienes que estaban en unas cajas, en donde los iban depositando aquellos que
salían de España.
Nos vino bien estar en la cárcel porque teníamos camas y sábanas y
podíamos cantinar si teníamos dinero, tomábamos nuestro ragout, vino,
tomábamos pomme de terre, o sea las patatas, que en Galicia no se les da
para entrar a México, se encuentran en el archivo de la CTARE (Comité Técnico de Ayuda a los
Republicanos Españoles).
753
Si bien en el caso de los gallegos, como veremos a continuación, el exilio fue anterior dentro
de la misma península pues al ser tomada Galicia por Franco en el mismo 36, muchos
republicanos tuvieron que salir.
754
Entrevista realizada al señor Ramón Esturau Calvo por Dolores Pla en 1979, PHO/10/61,
México, Dirección de Estudios Históricos-INAH / España, Dirección de Archivos Estatales-
Ministerio de Cultura.
755
El señor Esturau peleó durante la guerra bajo las órdenes de Enrique Lister.
500
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
importancia ninguna porque alimentan a los cerdos con ellas, pero en Francia
les sacábamos la monda, después de bien cocidas, les poníamos sal brava,
vinagre y aceite, y era para nosotros una delicia. Yo creo que hasta
engordamos y, por otra parte, nos curamos de los piojos y la sarna que
llevábamos.
Después nos mandaron al campo de concentración de Agde, en el
departamento de Hérault, allí me ofrecieron entrar a la Legión Extranjera a lo
que me negué, esgrimiendo, entre otras cosas, que yo pensaba volver a España
a seguir luchando. Un día el mando francés nos mandó llamar, a uno por uno, y
nos preguntó si nosotros defenderíamos Francia en caso de guerra. Nuestra
contestación, casi por consigna, fue que en el caso que Francia luchara por la
libertad y la democracia en contra del fascismo, nosotros así lo haríamos. Y la
contestación del mando francés fue que no había nada que alegar: sí o no.
Nosotros nos pusimos de acuerdo y hemos dicho que sí.
En el campo nos organizamos muy bien, no había distinción entre un
soldado y un mando, la intendencia se repartía equitativamente, se tenía muy
en cuenta que en el campo había gente que no era combatiente y la gente
mayor eran los primeros que recibían la ración. Hacíamos ejercicio, había coros,
otros escribían, otros hacían comercio con los senegaleses, no es la primera vez
que se le han vendido zapatos de un mismo pie... Tengo entendido que en
algún otro campo, como el de Argelés, la vida fue mucho más dura.
El 14 de junio recibí la orden para salir en el Ipanema y me fui a
Burdeos. Esto se dio gracias a las Confederadas que hacían contacto con el
SERE y gestionaban ante este organismo de protección a los refugiados,756 la
salida de los que querían.
756
Por Confederadas se refiere a las Sociedades Hispanas Confederadas y el SERE era el
Servicio de Evacuación de Republicanos Españoles, organismo creado por el gobierno de la
República para ayudar a todos los españoles que salieron de España por la Guerra Civil. El SERE
lo presidía Juan Negrín y sus dirigentes eran políticos de la República y representantes de
diversos partidos políticos. Este organismo hizo las listas de los pasajeros que saldrían de
Francia, después las mandaban a los representantes del gobierno mexicano que eran los que
hacían la última selección. El CTARE (Comité Técnico de Ayuda a los Republicanos Españoles)
fue el representante en México del SERE y estuvo dirigido por José Puche. Se encargó de ubicar
a los refugiados en albergues y proporcionarles subsidios, además de ayudarlos a encontrar
trabajo, les daba orientación legal y creó algunas empresas como los Talleres Vulcanos, la
Colonia Agrícola de Santa Clara en Chihuahua, la Editorial Séneca, el Instituto Luis Vives (qué
aun hoy existe). Concluyó sus funciones a mediados de 1940. Véase: Ordóñez Alonso, María
Magdalena (1997): El Comité Técnico de Ayuda a los Republicanos Españoles: historia y
documentos, 1939-1940, México, Instituto Nacional de Antropología.
501
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
757
Seguramente quiso decir Narciso Bassols que era el embajador de México en Francia y fue
quien trabajó con el SERE y las Sociedades Hispanas Confederadas para sacar a los españoles
de Francia. Bosques era el embajador de México en Portugal. Bassols contó con la ayuda de
Fernando Gamboa que era el representante del consulado mexicano en Francia.
758
Frase que se usaba en España, en los frentes de batalla, durante la guerra.
502
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
con él a México, también traía yo una gabardina y dos mudas completas. Con
esto ya me sentía yo un gran señor.
El viaje fue agradable, los que más venían eran vascos y gallegos. Los
vascos vinieron cantando y bebiendo hasta llegar a América y los gallegos pues
muy sentimentales, cuando pasamos a la altura de las costas galaicas, de
Finisterre, nos reunimos todos y mandamos, en una botella, un mensaje a
Galicia con la ilusión de que la marea lo llevase a las costas galaicas. Desde allí
también se puso un mensaje a las Confederadas dándoles las gracias por haber
fletado el barco. Y es que es difícil encontrar un lugar en la tierra en donde no
haya un gallego, en Estados Unidos hay muchos, tienen tabernas, hoteles,
inclusive los que afilan cuchillos son de la provincia de Orense, y todos ellos
pertenecían a las Confederadas y por eso venían tantos gallegos en este barco.
La mayor parte de los pasajeros eran personas preparadas, catedráticos
de instituto, médicos, como los hermanos Losada, había también un periodista
gallego: Manuel Domínguez Benavides, venía el que había hecho el papel de
Pitouto en La Casa de la Troya. En cuanto a las ideologías sólo venían tres o
cuatro comunistas gallegos, el resto eran galleguistas.
Lo que yo sabía de México lo aprendí en el barco, allí nos hablaban de
los volcanes de México, de los climas, de la población que tenía, y al llegar a
Veracruz ya nosotros éramos unos expertos.759
3. LA LLEGADA A MÉXICO
El gobierno mexicano recibió a los refugiados españoles como un acto de
solidaridad ya que corrían peligro en su país, pero puso una serie de
condiciones pensando en los beneficios que podía tener para México la llegada
de todos estos hombres y mujeres. Estas condiciones fueron que ellos buscaran
el financiamiento no sólo para el viaje desde Europa, sino también para vivir en
los primeros meses de su estancia en el país, que se establecieran fuera de la
ciudad de México y que, si bien la selección la harían los propios españoles, la
última palabra sería del gobierno mexicano porque las instrucciones era que
759
Ramón Esturau tuvo unos estudios elementales un poco accidentados, como todos los niños
hijos de campesinos, cuando sus padres necesitaban ayuda en el campo, él no asistía al colegio
para ayudar en la faena. Después empezó la carrera de Derecho en Santiago de Compostela,
pero el estallido de la guerra impidió que la terminara.
503
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
760
El Nacional, (14 de junio de 1939). Citado en: Matessanz, José Antonio (1995): México ante
la Guerra Civil Española, tesis de doctorado, El Colegio de México, Centro de Estudios
Históricos, pág. 639.
761
Se está refiriendo a los españoles que ya vivían aquí o, inclusive, habían nacido aquí porque
sus padres habían venido en el siglo XIX o principios del XX. Las relaciones entre ellos con los
recién llegados era ambivalente, por un lado les gustaba que hubieran llegado sus paisanos,
pero por otro, sus ideas eran distintas ya que los antiguos residentes eran franquistas. Hubo
problemas en algunas ocasiones, sin embargo veremos como muchos exiliados tuvieron sus
primeros empleos gracias a ellos.
504
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
762
La JARE es la Junta de Auxilio a Refugiados Españoles. Fue el segundo organismo dedicado
a ayudar a los exiliados, estuvo dirigido por Indalecio Prieto y manejado con el dinero de la
República Española que llegó a México en el yate Vita en marzo de 1939. Este organismo
funcionó desde mediados de 1940 hasta noviembre de 1942. Véase a Ordóñez Alonso, María
Magdalena: Op.Cit.
505
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
763
Pla, Dolores (1999): Els exiliats catalans...,op. cit., pág. 209.
764
El siempre contó con fondos porque había recibido la herencia de una madrina.
765
Se refiere a restaurantes de chinos que se localizan en la calle de Dolores, en el centro de la
ciudad de México.
766
La composición completa decía: Calorías, vitaminas , tienen las comidas chinas/ preparada
con esmero por muy poquitos fierros./ Si en chinos y nipones haces tus colaciones/ te llenarás
de prótidos y lípidos por pocos tostones, en Gurriarán, Ricardo e Delgado Gurriarán, Florencio
(1999): Vida e obra dun poeta valderroés, republicano e galeguista, A Coruña, Ediciós do
Castro, pág. 155.
506
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
507
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
hombre más torpe de todos los gallegos que han llegado a América desde el
descubrimiento, un día se empeñó en cobrarle a un coronel que nos debía un
dinero y este hombre por poco nos mata pues llegó a la fábrica con su pistola y
empezó a dispararnos... Así terminó mi primer trabajo, y entonces puse una
fábrica de cubiertos que se llamó Celtamés S.A. ya que soy gallego, inclusive el
emblema era la Cruz de Santiago.
Las mujeres ayudaron de una manera notable porque inmediatamente
pusieron en sus casas comedores donde daban una comida colosal y además
muy barata. Por ejemplo, íbamos a comer a Venustiano Carranza768 a un
restorán que se llamaba Milagros en donde yo comí la paella más sabrosa de
toda mi vida, habiendo pasado por Valencia, esa fue la más sabrosa.
En cuanto a la vida política, yo iba a todas las conferencias que daban
los catedráticos, estábamos muy pendientes de cuando hablaba Prieto769 o don
Diego Martínez Barrio, de cuando hablaba Ruiz Funes770 de Derecho Penal, o
llegaba de Estados Unidos don Fernando de los Ríos y pronunciaba una
conferencia. También asistía a los mítines que se daban del Partido Comunista,
ellos tenían su local en la calle de Atenas 77 y los visité como hasta el año 41,
pero allí se acabó. Por otro lado, también concurríamos a los centros españoles,
sobre todo al Fogar Galego, también al Ateneo.771
Yo siempre he sentido un prurito de que a medida que iba teniendo
algo, aun cuando fuese con sacrificios, pues mandaba un giro de cien dólares,
ciento cincuenta dólares, a España. Y mi difunto padre, campesino, pues iba
por las tabernas y lucía el giro y decía: “A ver si lees, porque yo ya no puedo
leer. ¿Qué es eso que me mandó mi hijo?”. Eso mayormente lo hacía con los
individuos que seguían la política franquista para hacer sufrir a aquellos que no
pensaban como pensaba su hijo, y no había de ser porque mi difunto padre
fuese un hombre de izquierdas, porque no lo era, él era un hombre que
militaba en un partido de derechas pero claro, antes que nada, era su hijo.
767
Uno de los españoles más ricos de los antiguos residentes, llamados también gachupines.
768
Calle del centro de la ciudad de México en donde se desenvolvía la vida de los exiliados.
769
Se refiere a Indalecio.
770
Mariano.
771
Estos centros fueron un lugar de reunión importantísimo en esa primera época. El Ateneo
Español de México organizaba eventos netamente culturales y acogía a todos los refugiados.
508
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
772
Entrevista realizada por Dolores Pla en 1979, PHO/!0/43, México, Dirección de Estudios
Históricos-INAH / España, Dirección de Archivos Estatales, Ministerio de Cultura.
773
Nació en Córgomo de Valderroas, Ourense
509
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
774
Allí vivió alrededor de 12 años y allí estudió la carrera de Derecho.
775
De él relata el mismo señor Delgado: (...) dibujante, pintor, escritor y político. Su obra
política está recogida en un libro que se llama: Sempre en Galiza, publicado en Buenos Aires en
1944. Su idea política es la del partido galleguista: una amplia autonomía, un reconocimiento
absoluto de la personalidad gallega como nación, pero no independentista sino separatista,
pugnaba por una Galicia autónoma, Entrevista realizada por Dolores Pla (1999): Els exils...,,
op.cit., págs. 34 y 35.
510
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
776
Sobre ellas nos dice el señor Delgado: (...) eran sociedades de emigrados españoles de
norteamérica, dentro de ellas figuran como principal elemento, por su número, los gallegos.
Estas Sociedades Hispanas Confederadas militaron siempre en el campo de la izquierda,
ayudaron enviando, entre otras cosas, ambulancias. Allí estaba Ramón Costeiro, hijo de
gallegos nacido ya, en norteamérica, quien sacó a algunos norteamericanos gallegos que
andaban por Galicia. Ibidem, págs. 73 y 74.
511
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
777
Además de amigo era paisano, nació en Santiago de Compostela.
778
Este trabajo lo realizaron muchos refugiados, consistía en visitar médicos para hacerles
propaganda de las medicinas que vendía el laboratorio.
779
Creo interesante incluir parte de una de ellas, de junio de 1963, a su tío Manuel Gurriarán
porque en ella vemos esa añoranza característica de los exiliados en general pero que aparece
más fuerte en el exiliado gallego:
“Hace unos días dimos finiquito a los exquisitos chorizos que nos mandaron de esa,
estaban deliciosos... También abrimos ese día la botella de su aguardiente. Por cierto que no le
tiene nada que envidiar al cognac. Guardo, como oro en paño, la botella, ya un poco baja de
nivel y, de vez en cuando, me tomo media copita, saboreándola lentamente, con gran deleite
de mi paladar. (...) A propósito: Castroviejo (escritor gallego), habla en su libro, Galicia, Guía
espiritual de una tierra, en estos términos, del vino y el aguardiente de Valderroas (...) y yo
digo que si el amigo Castroviejo hubiera probado su aguardiente sería todavía más pródigo en
los elogios a los licores valdeorrenses.
Ahora sólo nos queda intacta una de las dos botellas de tostado, pues la otra ya la
soplamos entre todos, con gran placer de grandes y chicos. La que queda la conservamos para
un día de categoría, como la Nochebuena, o el cambio de régimen (para mejorar, se entiende)
en un país de cuyo nombre no puedo olvidarme. Entretanto ahí queda y, para ir aguantando,
512
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
en España como en Buenos Aires, como Rodolfo Prada que hizo un viaje a
España, allí por principios de la década de los cincuenta, aparentemente para
asuntos familiares pero, en realidad, fue para ponerse en contacto con los
elementos galleguistas que subsistían para, de esta manera, poder ayudarlos.
Y es que Buenos Aires se convirtió en, pudiéramos llamarle, la capital de
la Galicia libre en el exilio; en Buenos Aires, por ejemplo, se celebró la
asamblea de las colectividades gallegas residentes en el extranjero, se
publicaba el periódico A Nosa Terra, también otro que se llamaba Opinión
Gallega, uno que era de tipo separatista llamado Afluence, se han celebrado
Juegos Florales con concurso de traducciones, en uno de éstos yo tomé parte y
fui uno de los premiados.
Yo me he dedicado a escribir poesía, para mí el escribir es, muchas
veces, una necesidad. Normalmente lo hago en gallego, es el idioma que más
me inspira y en el que me siento más a gusto escribiendo. Lo primero que me
publicaron fue en el año 34, se llamó Bebedeira780 y después reuní material
para otro libro que se publicó también en Galicia y se llamó Galiza infinda,
Galicia infinita.781 En México publicamos el Cancioneiro da Loita Galega en
donde el que más colaboraciones tiene, seguramente soy yo, con el seudónimo
de Nadel, todo poesía de combate; por desgracia, de este texto casi no quedan
ejemplares, yo tengo uno que conservo como un tesoro para ver si algún día
puede reeditarse.782 Además he colaborado en las revistas Saudade y Vieiros y
también me han publicado en revistas y periódicos de Argentina y Galicia.783
En México, El Partido Galleguista, del que siempre he formado parte, se
ha encargado de mantener el espíritu galleguista entre los exiliados, de
mantener contacto clandestino con los galleguistas que quedaron en España,
vamos dándole entrada a su aguardiente y al licor de Rocío”. En: Gurriarán, Ricardo: Florencio
delgado Gurriarán....,op.cit., pág. 286.
780
Fue su primera obra, publicada en 1934, con los primeros versos que escribió. Ibidem, pág.
216.
781
Fue publicado en 1964 y lo que más gustó de este libro en Galicia fueron los poemas en los
que se describían paisajes y ambientes de México. Ibidem, págs. 277-279.
782
El texto fue reeditado en 1996.
783
En sus poesías se percibe su amor a Galicia y a México, muchas de ellas, aunque estén
escritas en gallego tienen nombres y temas mexicanos como: Atotonilco, Xacaranda, Tabachín,
Paricutín, Xarabe Tapatío.
513
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
784
El grupo de galleguistas en México fue bastante reducido y por ese motivo tuvieron que
reunirse en plataformas unitarias propiciadas fundamentalmente por comunistas, así se creó, en
1941 la Alianza Nacional Gallega, formada principalmente por comunistas, socialistas, por la
UGT Gallega, la CNT, Izquierda Republicana Gallega y la Unión Republicana Gallega. Ésta ANG
creó el Fogar Galego y el Ateneo de Galicia en México, que fue presidido por Amancio Bolaño
Isla, un gallego ilustre que vivió en México, doctor en letras. Después, en los años sesenta
tendrán muchos problemas internos, quejas, críticas y divisiones entre ellos. Gurriarán, Ricardo:
Florencio Delgado Gurriarán, vida e obra...., op.cit., págs. 156 y 157.
785
Ésta revista surgió en 1942 y en un año, salieron cuatro números, nueve años después,
salieron otros tres números, desapareció en 1953. Se utilizó como medio de lucha para crear,
en un futuro, una organización galleguista que promoviera la identidad gallega, siempre con la
idea de que pronto volverían a España. Era una revista que estaba dirigida a un público amplio
porque querían que se les uniera la colonia gallega emigrante. El único autor de la revista que
incluía en sus poesías algo relacionado con México era Florencio Delgado, quien sentía una
atracción por la realidad mexicana. Ibidem, 158 a 163.
786
En realidad fueron cuatro números, el primero es del verano de 1959 y el cuarto y último de
la primavera de 1968. Se hizo gracias al trabajo y a la aportación económica de gallegos muy
conocidos en México: Luis Soto, Carlos Velo y Florencio Delgado, Elixio Rodríguez, Arturo Souto,
Xerman Rañó, Antonio Cardero, Francisco Comesaña, Adolfo Vázquez Humasqué que, aunque
no había nacido en Galicia, vivió de niño, Luisa Viqueira, y otros. En la revista publicaban
artículos de temas muy variados: agricultura, arte, poesía, cuentos cortos, además de las
noticias relacionadas con el mundo gallego. Agradezco a Maríangeles Comesaña Concheiro su
generosidad al proporcionarme los números de esta revista.
787
O Padroado da Cultura Galega en México se creó en 1953 y era una sociedad cuyos
objetivos eran: 1. Defender la cultura gallega, 2. Estudiar los problemas culturales, sociales y
económicos de Galicia y sus posibles soluciones y 3. Llevar a cabo el fortalecimiento de lazos
del pueblo gallego con otros pueblos de España y Portugal y con el pueblo de México. Para
alcanzar estos objetivos, realizaban una serie de actividades como: una emisión de radio que
duró ocho años y que se transmitía todos los domingos a las diez de la mañana con noticias y
música gallega. También publicaban revistas como Vieiros, Saudade, Nueva Galicia y el libro:
Presencia de Galicia en México. Esta sociedad también daba clases de Lengua y Literatura
gallegas, Geografía e Historia de Galicia, Economía y Sicología Social de Galicia, de danza y
gaita, organizaban fiestas y romerías. Para encontrar más información de este tema véase la
revista Vieiros, núm. 1, México, verano de 1959.
514
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
residentes, gente de la colonia gallega que nos ayudaron con sus anuncios y
sus aportaciones económicas.
Yo pensé volver a vivir a Galicia, pensé, pero lo creí difícil ¿verdad?
porque tendría que limitarme a vivir en la aldea y si yo podría aguantar esa vida
en la aldea, en cambio no tengo derecho de llevar allí a mi mujer, al medio
aldeano. Pero me gustaría, sobre todo, para incorporarme ya más al
movimiento galleguista, dedicar allá mis últimas energías como viejo que soy,
pero viejo que creo que todavía puedo ser útil para algunas cosas.788
Oficialmente yo soy mexicano, pero me sigo sintiendo español y,
principalmente, gallego. México nos dio mucho, nos dio patria, nos dio hogar,
dulcificó nuestro exilio, aquí construimos nuestros hogares, aquí amamos, aquí
vivimos, aquí trabajamos, aquí pasamos nuestras penalidades y nuestras
alegrías y aquí yacen, pues yo creo que ya, la mayoría de los que llegamos
hace cuarenta años y supongo que yaceremos nosotros cuando nos toque el
turno...789
788
El señor Delgado nunca volvió a vivir a España, volvió sólo por temporadas en 1968, 1976 y
1981.
789
El señor Delgado murió el 14 de marzo de 1987 y sus cenizas fueron trasladadas a su
pueblo, cumpliéndose con su voluntad.
515
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
El aspecto que les presentó más problemas fue el relacionado con sus
diferencias políticas, así vemos que muchas veces hubo desencuentros y
rompimientos dolorosos en los grupos que habían formado.
Desde el punto de vista laboral los exiliados se colocaron con bastante
facilidad porque se encontraron un país con una economía en proceso de
crecimiento que requería de profesionistas y trabajadores calificados. Esto trajo
como resultado que, en términos generales, se llevara a cabo un movimiento
social ascendente que los colocó en los sectores medios y a veces, burgueses
de la sociedad.
Sin embargo, a pesar de este bienestar de tipo económico, su vida en
México se desarrolló siempre de cara a España, llevando a cabo actividades
políticas y de ayuda para los que se quedaron, y además añorando a la familia
y a los compañeros que dejaron allí, las costumbres, los paisajes, los colores,
los olores, la comida y el vino...
516
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Víctor Fuentes
Universidad de California, Santa Bárbara
790
La documentación de este penoso proceso, que hoy viven millares, sino millones de
emigrantes en el interior de los Estados Unidos, ocupa cuarenta y cinco páginas (de la 80 a la
125) de su libro póstumo, Palabras al viento.
517
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
791
Sobre las actividades de Castelao durante aquella estancia, Ramón Martínez López
escribe:“Durante los tres meses y medio que pasó en los Estados Unidos interviene en sesenta
y seis actos en defensa de esta libertad (la de Galicia), dicta tres conferencias en gallego ante
enfervorecidas audiencias de sus paisanos, exhibe en varias salas y centros sus álbumes y
publica otro Milicianos” (Literatura gallega en el exilio, 291).
792
Ramón Martínez López fue fundador del Seminario de Estudos Galegos y del Partido
Galeguista en 1931. Desde este mismo año, Emilio González López fue diputado republicano
por la Coruña. Como destacara Castelao en Sempre en Galiza, don Emilio (como le llamábamos
en Nueva York) durante la guerra recuperó en Madrid el original del Estatuto Gallego y lo llevó
a Barcelona para conseguir su readmisión en las Cortes republicanas de Montserrat el 1 de
febrero.
518
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
793
El ensayo de Emilio González López se titula “La plural actividad literaria gallega en los
países de lengua inglesa” (Cuadernos de Estudios Gallegos (1974). “La literatura gallega del
exilio”, de Ramón Martínez López se publicó en el volumen IV de El exilio español de 1939
(Taurus, 1978). Posteriormente este trabajo se ha publicado, por separado, en un pequeño
519
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
libro y en la versión gallega, A Literatura galega no exilio (1987). Las últimas páginas (51-60)
están dedicadas a “Os exiliados nos Estados Unidos”.
794
En su discurso de apertura del Congreso Internacional de lengua e literatura lusófonas,
Actas (9).
795
Estas palabras de González López laten sobre sus vidas y obras: “Todo gallego tiene el deber
de rescatar la auténtica voz de su corazón, de su tierra; pues sólo de este modo puede hacerse
una obra valedera, buena para su tierra y para España; porque sólo uno es buen español en
cuanto es buen gallego; lo contrario es convertirse en el eco del vacío, donde se oye la rumor
confuso de la insinceridad y de lo artificioso” (Galicia, su alma y su cultura 13).
520
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
II
Emilio González López sintetizó muy bien la labor crítica, plural, del
grupo, enriquecida por las perspectivas creadoras (y en esto hay que insistir)
que abre el exilio, su cara positiva, para ciertas personas y autores:
796
Este libro muestra que, contrario a otros exiliados que con el tiempo y el acomodo en los
paises de acogida se fueron desentendiendo de la lucha contra el franquismo, José Rubia Barcia
estuvo hasta el final, combatiendo con su pluma al régimen dictatorial. Su “Epitafio tardio. Vacío
de odios” es un texto antológico de cómo sintieron los exiliados la muerte del dictador. Además
del valor que tiene el libro como gráfico del activismo y periodismo político de Rubia Barcia,
Paul Ilie destaca otra faceta importante: la de dar a conocer textos exílicos como el poemario
de Luis Amado Blanco, Claustros o las memorias de prisión de Patricio P. Escobal, Las sacas.
Memorias de la guerra civil española, publicadas en inglés, bajo el título, Death Row. Spain
1936.
521
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
797
Excluye, aquí, del grupo a Eugenio Granell, quien se incorporó a la docencia y a la crítica
universitaria en Estados Unidos, bastantes años después que los otros cuatro.
798
En este ensayo, González López también se ocupa de otros profesores gallegos, que
precedieron en los Estados Unidos, a los de su grupo: César Barja, Erasmo Buceta y Agapito
Rey y de otros posteriores, tales, como José Amor Vázquez, Carlos Peregrín Otero y Amado
Rincón.
799
De aquí que Guerra da Cal haya sido tan homenajeado en Portugal y por las Irmandades de
Fala, en Galicia. Contamos con dos recientes estudios antológicos en homenaje suyo: Actas do
congreso internacional de língua cultura e literaturas lusófonas,(Pontevedra-Braga, 1991-1994),
y Homenagem a Ernesto Guerra Da Cal (Coimbra, 1997).
800
Contestando a una carta mía, el renombrado hispanista norteamericano, Allen W. Phillips,
quien fue colega suyo durante diez años , me escribe, entre otras cosas: “...Lo quería
muchísimo...Don Ramón (así lo llamábamos todos) era una persona amable, con gran don de
gentes, con humor y gracia, muy sabia en muchas áreas (inclusive en el derecho romano).
Tenía unos profundos conocimientos de la historia mundial y especialmente en cosas y
personajes hispánicos...don Ramón nunca dejó de vincularse íntimamente con su herencia y
cultura gallega. Exaltaba las bellezas naturales y apreciaba su literatura. Tuvo una estrecha
amistad con Valle en la Puebla de Caramiñal...” (carta del 3 de agosto del 2001). Insisten –
ampliándolas-- en estas características varios de los colaboradores en el Homenaxe a Ramón
Martínez López, publicado en 1990.
522
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
801
De este último nos ha llegado una visión póstuma, Palabras al viento, libro de original
factura que avanza a través de las etapas del exilio del autor ferrolano, recogiendo el
testimonio, en cartas al autor o en artículos, que sus publicaciones sucitaron en otras
personalidades, casi todas autores también del exilio.
523
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ma eu sou Peninsular
e solar
802
El 30 de mayo de 1983, la Real Academia Galega le elige como correspondiente y la editorial
Castro publica cuatro de sus últimos libros. Poco antes de su muerte, Eva Ocampo Vigo y
Esperanza Piñeiro de San Miguel publicaron el ya mencionado libro, Xosé Rubia Barcia un
intelectual ferrolán no exilio.
803
Véase sobre esto el ensayo de Natercia Freire, “Ernesto Guerra da Dal ¨O portugues é Minha
Ítasca Perdida e Achada¨”, (Actas do Congreso Internacional de língua, cultura e literaturas
lusófonas, p. 30-34).
524
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
804
La aparición de Prisciliano en el filme de Buñuel, La vía lactea, así como el peregrinaje de la
película a Santiago, podría haberse inspirado en las conversaciones sobre estos temas que, sin
duda, Buñuel tuvo con su amigo Barcia. En una de las cartas (julio de 1962), Buñuel le escribe:
“Otra satisfacción mía ha sido la de saber que van a ir Vds a Galicia. ¡No faltaba más! Antes que
Dios y la Patria está el terruño” (Con Luis Buñuel 87).
525
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
relieve del hispanismo mundial. También Emilio González nos ha dejado dos
libros sobre Valle-Inclán; Ramón Martínez López ha escrito y dado conferencias
sobre él, a quien trató en vida, y Ernesto Guerra da Cal, en sus seminarios de
doctorado en en la Universidad de Nueva York, se ocupaba con frecuencia de la
obra del más genial autor gallego.
Por limitaciones de tiempo y espacio, y también de mis propios
conocimientos, no me puedo extender en el estudio de la extensa obra sobre
cultura y literatura gallega efectuado por estos críticos gallegos en el exilio, en
conferencias, artículos, Diccionarios, ediciones de libros y libros propios. Sólo
destacaré el gran relieve que dan, todos ellos, a Rosalía de Castro, a quien
consideran, podríamos decir, como el núcleo del imaginario cultural de la
identidad gallega. Las desafiantes palabras de Rosalía en defensa de la lengua,
la tierra y el pueblo gallego, en su presentación de Cantares gallegos parece
que sirven de acicate a estos escritores para continuar una misma labor desde
el exilio. Todos ha escrito sobre la gran poeta, y Ernesto Guerra da Cal ganó el
premio Rosalía de Castro de los juegos florales luso-galaicos en 1960. Su
poemario Rio de Sonho e tempo se cierra y abre con una parte titulada;
“Rosalía (Visión en Dous tempos)”. El segundo poema, “Chamada a Ela no
Apocalipsis de Galicia”, como ya se desprende del título, tiene mucho de
alegoría política de la situación de Galicia bajo el franquismo. Sobre las bellezas
paisajistas evocadas por la voz poética, la visión apocalíptica se extiende como
un sudario de muerte, y se oye, en forma del estribillo, la voz del poeta
clamando en el desierto, “Ónde estás, Rosalía”. Asimismo en su “Ladaiña a
Rosalía de Castro”, en Lua de Alén Mar, se da también el estribillo, “Mai Rosalia,
roga por nós!”
El sentido de la invocación a Rosalía en estos autores lo aclara unas
palabras de José Rubia Barcia, quien ve en ella “la cumbre máxima de la
integración total del espíritu y de la carne, del cielo y de la tierra, alcanzada por
el pueblo gallego, en toda una riquísima gama de emociones” (Memoria I, 111);
más adelante, tras aducir las palabras de Gerald Brenan respecto a que si
Rosalía fuera leída y mejor conocida fuera de España “sería estimada la más
importante mujer-poeta de los tiempos modernos”, escribe algo que transcribo
526
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
805
En un anticipo de su libro, leído como conferencia y publicado como artículo,“Galicia: Mater
Dolorosa”, Rubia Barcia concluye con esta misma explicación de Galicia. Aunque el nombre de
Rosalía no aparece, va, ahora, implícito en el de Galicia.
806
González López en 1940 y Guerra da Cal, en los años 50, se incorporaron a los
colaboradores de la Revista Hispánica Moderna, bajo los auspicios del Instituto Hispánico de la
Universidad de Columbia y la dirección de Federico de Onís y, posteriormente, Ángel del Río.
Tanto la revista como el Instituto potenciaban una visión de la literatura hispánica que incluyera
a toda la de la peninsula y a la de las naciones iberoamericanas. En sus comienzos, don Emilio
publicó muchas reseñas, en la revista, sobre libros de literatura y de historia hispanoamericana.
527
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
En 1946, el Instituto publicó su libro Emilia Pardo Bazán, novelista de Galicia, al cual podemos
considerar como un adelantado de la crítica actual de los estudios culturales.
807
Del interior contamos con las colaboraciones de (y cito por orden de aparición) Laín
Entralgo, Aranguren, Luis Felipe Vivanco, Cela, Vicente Aleixandre, Gerardo Diego, Ana María
Matute, Dámaso Alonso, José Hierro y Juan Goytisolo, en su autoexilio francés. Del exilio, los
colaboradores son: Américo Castro, Ferrater Mora, Marichal, Alberto Jiménez Fraud, Guillermo
de Torre, León Felipe, Max Aub, Segundo Serrano Poncela, Alberti, Francisco Ayala, Emilio
Prados y Sender. El número está ilustrado con dibujos de Picasso, Miró y de pintores del grupo
“El Paso”: Tapies, Cuixart, Millares, Saura, Feito y otros.
528
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
529
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
III
Como tercera parte de este ensayo, sintetizaré, muy a grandes rasgos,
las aportaciones a la literatura de creación hecha por tres de estos autores
gallegos, desde la vertiente del exilio: Guerra da Cal, Granell y Rubia Barcia. Me
extiendo algo más sobre último, porque esta faceta de su obra es poco
conocida, mientras que la obra poética de Guerra da Cal y la narrativa de
Granell cuentan ya con un extenso reconocimiento crítico. Ernesto Guerra Da
Cal sorprendió a la crítica publicando su primer poemario ya a una edad
madura, Luá de alén mar, publicado en 1959, que recogía versos escritos entre
1939-1958. Significativamente, el propio Emilio González, en una de las
primeras reseñas del libro, publicada en la Revista hispánica moderna (abril
1961), destacó que se trataba de una de las “voces poéticas más original de la
poesía gallega moderna”. Este juicio se ha afianzado con sus posteriores libros
poéticos y la atención crítica que han suscitado. Aquí me ocupo brevemente de
sus dos primeros libros y en su contexto exílico. Lua de alén mar significa una
808
A tono con esa vocación de hermandad entre los español y lo hispanoamericano, toda una
vertiente de la obra de estos gallegos (González López, Granell, Rubia Barcia y Guerra da Cal,
en cuanto a literatura brasileña) trata de la literatura y el arte (en el caso de Granell)
latinoamericano. En colaboración con Clayton Eshleman, Rubia Barcia tradujo la última obra
530
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
explosión poética, que había estado contenida desde muy joven en su autor: y
que tuvo un primer fruto en su colaboración con el Lorca de “Seis poemas
galegos” (1935). Más de veinte años después, el mismo, en este su primer
poemario, nos entrega sus propios poemas luso-galaicos, bajo la doble
invocación de Camoes y de Rosalía y donde también late una cierta simbiosis
con los poemas lorquianos. Poemario de virtuosismos –y de afirmación- de
ritmos y lenguaje lírico gallego, la morriña del exilio está presente en torno a
las memorias del tiempo perdido, la niñez, la familia, el paisaje del Sil. Está
latente, en este primer libro, cierta deuda con la definición machadiana de
“poesía, palabra en el tiempo”, que saltará hasta al título de su segundo
poemario, Rio de sonho e tempo, con otra constante, el sueño, también del
poeta sevillano, al que no menciona por nombre, pero que está tan presente en
la poesía del luso-gallego, como Camoes, Rosalia o García Lorca. Además del
tiempo y del sueño, sus juegos epigramáticos de pensamiento remiten también
al poeta andaluz: “Caminhando sempre/sen nunca chegar/a esa luz amarga/do
despertar” (Rio de sonho, 97).
Si el primer poemario fue toda una revelación, su segundo es muestra
inequívocaba de una madurez poética y, también, de una crisis personal de
madurez que parece ser que experimentó el autor en aquellos años de 1959-
1962, años en que están fechados los poemas.809 En el primer poemario, hasta
casi llegar al final, se daba algo propio de la literatura del exilio, y muy
acentuado en la obra de los exiliados gallegos: se vive en el país del exilio, pero
lo que se cuenta o canta sucede en la Galicia natal. El ejemplo paradigmático
de esto sería Historias e invenciones de Félix Muriel. Hay alusiones a la morriña,
al peregrinaje, a la vuelta, pero sin relación con la vida y la concreta situación
personal del autor. Sólo al final aparecen un “Negro Spiritual” y un “Nocturno
de Nova-Iorque”, dedicados a “Langston Hughes, grande poeta negro” y a
Carleton Sprague Smith, pero que también podrían estar dedicados a la
poética de César Vallejo, publicada con el título Cesar Vallejo: The Complete Posthumous Poetry
(1979). Tal obra les valió el “National Book Award” de traducción en 1979.
809
En 1991, se publicó una nueva edición conjunta de ambos libros, “revisada y anotada” por el
autor y con un esbozo biográfico de éste, efectuado por su segunda esposa, Elsie Allen. Ambas
anotaciones están efectuadas desde la ideología de una lusofonia militante .
531
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
memoria de Federico García Lorca, pues se trata de dos poemas gallegos con la
temática de alguno de los de Poeta en Nueva York. Por el contrario, el poema
“Broadway, very late” de Rio de sonho es ya un poema, muy propio de la nueva
voz poética de Guerra da Cal, enfrentado, en el exilio a una crisis de identidad,
personal y también, posiblemente nacional. Toda una sección del poemario
lleva por título “Ego”, con una cita de Shakespeare alusiva al tema de la
identidad, “Who is it that can tell me who I am”. Si la primera sección, “Pombal
de Ontes”, seguía al primer libro, con el paisaje de las riberas del Sil y las
memorias de la niñez reverdeciendo en la memoria del poeta maduro, las otras
secciones se encaran con cierta angustia existencial, acompañada de su
dimensión del ser para la muerte (Hay un breve e intenso poema a la muerte
del querido amigo Ángel del Río: “Trasmundo”, que poetiza esto). La última
parte “Espelho desabitado” dramatiza dicha postura y crisis existencial ya desde
los títulos: “Retorno”, “Arrepío”, “Trasmundo”, “Lazaro”. Los versos finales de
“Auto-Retrato” puede ser una coda de todo esto:
De cuase quincuaxenario
Mascarado de min mesmo
Nun Antroido solitario
532
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
De una cosa estoy muy seguro, y es que no habrá español del “éxodo y
del llanto” que al empezar a leerlo pueda dejarlo. Como no habrá
español en la España de hoy, que si pudiera leerlo no se le removieran
las entrañas. Pero no se limita sólo al mundo español, sino que abarca
también el mundo hispanoamericano, en una visión totalizadora de
nuestras miserias comunes (Prosas de Razón y Hiel, 97).
533
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
810
Se extiende sobre ello en los apartados “Humor y Gracia” y “El humorismo contemporáneo”
(Galicia, su alma y su cultura). En el segundo de estos capítulos traza una genealogía del
humorismo gallego contemporáneo que parte de Luis Taboada par llegar a Wenceslao
Fernández Flórez y a Julio Camba. A su modo, Granell extiende esta línea al exilio.
811
Sobre Eugenio Granell, en el contexto de la narrativa gallega del exilio, me extiendo algo
más en el ensayo, traducido al gallego, “Arredor da narrativa galega no exilio”, (Grial, 145,
2000).
812
En la dedicatoria de este libro de poesía bilingüe, el autor escribe: “Por noxo da tiranía que
por tantos anos imperóu na miña terra, eu paséi cáseque toda a vida fora dela. Mais a miña
terra, miña nai de pedra e iauga, vivéu sempre en mín e en mín falóu coa voz sen nome dos
sues millores fillos. A ela e a eles estas cántigas firmadas en vinte faíscas do xenio popular”. El
libro aparece ilustrado primorosamente por su amigo, Miguel Marina, pintor vasco que murió en
el exilio y que, como tantos otros exiliados, ha quedado en un total olvido. La mayor parte de
su obra pictórica languidece en el garaje de la casa de su viuda en Santa Bárbara.
813
Significativamente, ambos aparecen unidos, con su poesía en gallego, en el libro de
Francisco Carenas, Poetas españoles en U.S.A. Sobre el libro de Rubia Barcia se recogen
algunos agudos comentarios críticos en Palabras al viento (250-257).
534
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
814
Como homenaje a Rubia Barcia y a Buñuel, Antonio Simón produjo y dirigió una película
sobre este guión. La película se mantiene fiel a las situaciones y diálogos del guión y tiene el
acierto de ambientarla en Galicia; también mantiene la atmósfera “gótica” que tanto gustaba a
Buñuel y que éste lleva a varias de sus películas posteriores al guión escrito con Barcia. Sin
535
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
536
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
816
En carta a Rubia Barcia, recogida en Palabras al viento, Manuel Altolaguirre le escribe: “Una
coincidencia: En mi película en filmación “El Cantar de los Cantares” (sobre la vida y obra de
Fray Luis) llega también el grito desnudo de Job (144), un grito muy apropiado para la
condición del exilio, podríamos añadir.
537
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
parentesco con los Sueños de Quevedo o el tríptico del “Jardin de las delicias”
del Bosco.
El final de la evocación del “Guernica” me sirve a mí para terminar esta
ponencia con su afirmación de la esperanza, algo que compartió Rubia Barcia
con sus otros amigos exiliados gallegos evocados aquí. La portada del
Homenaxe a Ramón Martínez López está ilustrada con un expresivo dibujo de
Eugenio Granell, donde se lee: “El color de la esperanza grita la memoria de mi
amigo Ramón Martínez López “.817 Coinciden Rubia Barcia y Granell con el
último Sartre (al que han sido afines por haber compartido, con un sentido del
compromiso, los dramáticos avatares del siglo XX, con sus grandes ilusiones y
sus grandes crímenes): al borde de la muerte, Jean-Paul Sartre concluye sus
conversaciones de los años 80 con Benny Levy con una frase (afín a las
expresadas por Rubia Barcia y Granell), en la que se reafirma en la esperanza
como su concepción del porvenir. Muchas gracias por su atención.
817
También Granell escribió todo un libro, en inglés, sobre el “Guernica”, con una
interpretación, en donde la esperanza es abnegada por la muerte y el duelo, que termina con
estas palabras (y cito en inglés, como testimonio del cultivo de esta lengua por estos escritores
gallegos en el exilio norteamericano): “Guernica is not a painting of hope, but of mourning. It
records the death of a hopeful era and of its hopeful men. Guernica portraits the funeral of
both: the libertarian fighters and the Idea for wich they fought –and perished.
538
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
OBRAS CITADAS
Carenas, Francisco (1972): Poetas españoles en U.S.A., Madrid, Ediciones Rialp.
Fontela, José Luis y otros (1995): Actas do congreso internacional de língua,
cultura,Et literaturas lusófonas (Homenaxe ó professor Ernesto Guerra da Cal),
Pontevedra-Braga, Hermandades do fala de Gailza e Portugal.
Fuentes, Víctor (2000): “Arredor da narrativa galega no exilio”, Grial, 145, páxs.
71-87.
Granell, Eugenio (1959): La novela del indio Tupinamba, México, Costa-Amic.
Granell, Eugenio (1959): Guerra da Cal, Ernesto, Lua de alén-mar 1939-1985,
Vigo, Galaxia.
Granell, Eugenio (1963): Rio de sonho et tempo (1958-1962), Vigo, Galaxia.
Granell, Eugenio (1981): Picasso´s Guernica. The End of a Spanish Era, Ann
Arbor, UMI Research Press.
Granell, Eugenio (1989): Lo que sucedió, Barcelona, Anthropos.
Granell, Eugenio (1992): Lua de alén-mar.Rio de sonho e tempo, A Corunha,
AGAl.
Guerra da Cal, Ernesto (1959): Lua de alén-mar 1939-1985, Vigo, Galaxia.
González López, Emilio (1944): Emilia Pardo Bazán. Novelista de Galicia, Nueva
York, Hispanic Institute.
González López, Emilio (1954): Galicia, su alma y su cultura, Buenos Aires,
Ediciones Galicia.
González López, Emilio (1974-1975): “La plural actividad literaria gallega en los
paises de lengua inglesa”, Cuadernos de estudios gallegos, 29, páxs. 177-195.
González López, Emilio (1990): Memorias de un diputado republicano en la
guerra civil española (1936-1939), Sada - A Coruna, Ediciós do Castro.
Martínez López, Ramón (1978): “La literatura gallega en el exilio”, El exilio
español de 1939.Cataluña, Euzkadi, Galicia, VI, Ed. José Luis Abellán, Madrid,
Taurus.
Martínez López, Ramón (1987): A literatura galega no exilio, Vigo, Publicacións
da Fundación Otero Pedrayo.
539
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
540
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
818
Cit. por SALGADO, Fernando (1995): Lorenzo Varela: crónica dunha vida atormentada, Sada-
A Coruña, Ediciós do Castro, páxs. 113-114.
541
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
819
GARCÍA GERPE, Manuel (1941): Alambradas. Mis nueve meses por los campos de
concentración de Francia, Buenos Aires, Celta.
820
Ámbolos dous testemuños son reproducidos por Eduardo Blanco-Amor no artigo “Nuestros
refugiados gallegos”, Galicia, Buenos Aires, núm. 635, (12 de agosto de 1939), páx. 1.
542
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
821
“A los gallegos de América”, Galicia, núm. 619, (22 de abril de 1939), páx. 1. Xunto ás
peticións de axuda, tamén foron recibidas cartas de agradecemento polo socorro recibido. Así,
o 7 de setembro de 1940 recollíase nas páxinas de Galicia unha nota que, titulada “Párrafos de
cartas de dolor y de confianza”, incluía o seguinte extracto: “También os encarezco no olvidéis
mi evacuación a ese rico país, yo luego sabré cumplir como un hombre; aquí el sustento es
malo y poco, y dormir en el suelo, ou sea no chao e na palla; gracias a vuestros recursos, he
podido comprar ropa y calzado; os doy las repetidas gracias, y ha sido mi primera gestión
comunicárselo a mis cuatro hijos para que piensen en vuestra actuación con su padre”.
822
A lista de refuxiados procedentes da provincia de Pontevedra foi publicada por aquel
semanario na súa edición do 8 de xullo de 1939 na páx. 6; os lucenses apareceron o 15 de
xullo na páx. 7; os ourensáns, o 5 de agosto, páx. 5, mentres que os nomes dos refuxiados
coruñeses –sen dúbida, os máis numerosos- tiveron que ser publicados en dous números, os
correspondentes ó 12 de agosto, páx. 6, e ó 26 do mesmo mes, páx. 7.
543
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
823
Que esa era a intención ó especifica-la orixe provincial e municipal dos refuxiados nos
campos franceses e que esa táctica obtivo éxito en certos casos vese corroborada pola lectura,
por exemplo, da acta da reunión do 10 de xullo de 1939 da Central Gallega: “Los gestos de las
Sociedades de Boiro y de Quintela de Leirado, interesadas vivamente por sus hermanos,
costeando de su peculio social los gastos necesarios para su rescate de los campos de
concentración de Francia, han merecido de la mesa directiva de esta Central el más sincero
beneplácito. Creemos que seguirán su ejemplo otras sociedades que tengan conterráneos en
los campos de concentración, pues no debe ser demorado por más tiempo el rescate de
nuestros hermanos que gimen en los campos de concentración”.
824
Debe sinalarse aquí que o comunista Santiago Álvarez ten dado á luz un documento, datado
en xullo de 1939, que enumeraba aqueles que, sendo membros das Milicias Galegas, pasaron
polo campo de concentración de Le Barcarès, coa especificación de se se atopan enfermos,
feridos ou se morreran ou desapareceran, se regresaran a España ou tíñanse enrolado nos
batallóns franceses de traballo. Vid. ÁLVAREZ, Santiago (1989): Las milicias populares gallegas.
Un símbolo de la Galicia antifranquista. Ensayo de síntesis histórica, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro, páxs. 127-148. O documento foi elaborado por dous oficiais das Milicias Galegas que,
coa creación do Exército Popular Regular, pasaron a integrar o 4º Batallón da 1ª Brigada Mixta.
Na mesma obra (páxs. 153-157), Santiago Álvarez inclúe un listado dos galegos, organizados
segundo a súa orixe provincial, asasinados en Mauthausen.
825
Vid. RUBIO, Javier (1977): La emigración de la guerra civil de 1936-1939. Historia del éxodo
que se produce con el fin de la II República española, Madrid, Librería Editorial San Martín, vol.
I, páxs. 266-275. A pesar de que o autor presta atención á procedencia rexional dos refuxiados
nos campos de concentración franceses, entendemos que os galegos aparecen incluídos baixo o
difuso rótulo de “outros”.
544
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
do mesmo ano e uns 30.000 para abril de 1940826. Por varias razóns o número
de galegos refuxiados en Francia nunca resistirá a comparación co éxodo dos
republicanos doutras procedencias rexionais. En primeiro lugar, a sublevación
das tropas franquistas triunfou de contado en Galicia, marcando o inicio da
represión das forzas de significación republicana. Por outra parte, a fronteira
con Francia quedaba lonxe, polo que a vía natural de fuxida non foron os
Pirineos, senón a fronteira con Portugal. Ese foi o camiño do exilio tomado, por
exemplo, por Antón Alonso Ríos, que relatou a súa peripecia en O Siñor Afranio
ou como me rispei das gadoupas da morte827, ou de Salvador Etcheverría
Brañas, quen tamén lembrou a súa saída de Galicia no libro autobiográfico
Eclipse en España828.
En definitiva, aqueles listados falan dun traballo con vocación de
exhaustividade que, lamentablemente, é anónimo e permiten rescata-los nomes
dun exilio que sufriu tódalas calamidades que supuxo o desprazamento físico
fóra das fronteiras do seu país, dun exilio, tantas veces, desprazado tamén da
memoria, condenado ó esquecemento na medida en que non ía protagoniza-las
grandes historias da Historia do exilio. “Desgraciadamente –ten lamentado Díaz
Pardo–, los que no tuvieron esa condición de intelectuales, que fueron los más,
son totalmente desconocidos. Un esfuerzo humano monumental perdido para
siempre en el drama de la desmemorización”829.
As dimensións do drama de que falan aqueles censos de refuxiados
galegos motivou incluso a creación en 1939 dun comité en París que, en
estreita colaboración coa Central Gallega de Ayuda al Frente Popular de Bos
Aires, chegou a xestionar a liberación de grupos de internados nos campos de
concentración franceses. Este comité estaba integrado por Florencio Delgado
Gurriarán, Ramiro Isla Couto, Germán Vidal, Rafael Dieste, Lorenzo Varela,
826
DREYFUS-ARMAND, Geneviève (2000): El exilio de los republicanos españoles en Francia. De
la guerra civil a la muerte de Franco, Barcelona, Crítica, páx. 72.
827
ALONSO RÍOS, Antón (1979): O Siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte,
prólogo de Xosé Mª Álvarez Blázquez, Vigo, Castrelos.
828
ETCHEVERRÍA, Salvador (1989): Eclipse en España. Apuntes del diario íntimo de un
diplomático de la República Española, 1936-19..?, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
829
DÍAZ PARDO, Isaac (1992): “Exiliados gallegos en América”, en VVAA (1992): Galicia &
América. Cinco siglos de historia, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia-Consello da Cultura
Galega, páxs. 192-199.
545
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Otero Espasandín, Juan Plá Fernández, Severino Iglesias, Juan López Durá,
Manuel Moure Gómez, Carlos Tomé, Justo Couto, Isidro Puga Álvarez, Manuel
López Mosquera, Manuel Díaz Cardama, Argentino Novo Romeo, Alfredo
Caamaño Pato, José Sampedro Galdo, Manuel Cuenca Vázquez, José Maroño
Riveira, Manuel Pérez Rañó, Emilio López Seoane, Amando López Rey, Arturo
Souto, Jesús Silvela López, Luis Patiño Currás, Tomás Camino Noriega, Manuel
Fernández Márquez, Emerencia Patiño, Carlos Valenzuela, Domingo Mateo e
Suceso González.
As autoridades francesas víronse desbordadas pola chegada masiva dos
refuxiados españois. O regreso de Édouard Daladier á presidencia do Consello
de Ministros, en abril de 1938, marcou o inicio da adopción dunha serie de
medidas lexislativas dirixidas a controla-la presencia estranxeira en Francia830.
Se a situación dos republicanos dentro dos campos de concentración era
dramática, a vida para calquera español en territorio francés tampouco era
doada. En efecto, a máis de decretar o internamento administrativo de
estranxeiros “indesexables”, os exiliados republicanos que puideron evitar a
reclusión nos campos de concentración sentiron os efectos da estreita vixilancia
e mesmo persecución á que a policía francesa os someteu. Nunha carta, Emilio
González López daba conta desa fustrigación a Luis Jiménez de Asúa nunha
carta datada o 14 de marzo de 1939:
830
DREYFUS-ARMAND, G.: El exilio de los republicanos españoles..., op. cit., páxs. 57-59.
546
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Lois Tobío e maila súa esposa tamén pasaron por París e non foron só
espectadores da persecución da policía francesa, senón tamén protagonistas,
como lembraba González López na carta citada e o propio Tobío nas súas
memorias:
831
Nas datas á que corresponde esta carta, González López iniciara unha peregrinación polas
representacións diplomáticas de varios países americanos en París na busca dun visado que lle
permitira a saída de Francia. Máis que as súas memorias, moi concisas á hora de relatar
aqueles episodios, unha serie de sete cartas que remitiu dende a capital francesa ó seu amigo o
socialista Luis Jiménez de Asúa, entre os meses de marzo e maio de 1939, permiten coñecer a
incerteza e inquedanzas daquelas semanas, as propias e as colectivas, as do resto da
emigración republicana. Jiménez de Asúa fora profesor de Dereito Penal do coruñés e,
posteriormente, o discípulo converteuse en axudante e auxiliar da cátedra que ocupaba o
socialista. A relación entre ámbolos dous, que se remontaba á década dos vinte, foi
estreitándose co paso do tempo ata converterse en amizade. Ademais, o socialista, presidente
da delegación española na Liga das Nacións, reclamou a González López para que asumira a
secretaría daquela representación. Así, non resulta estraño que naquelas cartas fixera partícipe
ó seu vello profesor dos seus problemas e esperanzas en momentos tan críticos como aqueles.
Estas cartas –datadas o 11, 14, 16, 22, 24 e 29 de marzo de 1939 e o 31 de maio do mesmo
547
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
á comisaría, nos levaron nun coche celular cheo de putas, carteristas e outros
delincuentes.
ano- atópanse no fondo Luis Jiménez de Asúa, depositado na Fundación Pablo Iglesias: ALJA-
410-19.
832
TOBÍO, Lois. (1994): As décadas de T.L., Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páx. 446.
833
GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio (1990): Memorias de un diputado republicano en la guerra civil
española (1936-1939), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páx. 321.
834
AUB, Max (1998): Diarios (1939-1972), ed. de Manuel Aznar Soler, Barcelona, Alba Editorial,
páx. 344.
548
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
835
CAUDET, Francisco (1997): Hipótesis sobre el exilio republicano de 1939, Madrid, Fundación
Universitaria Española, páx. 83. O mesmo autor encárgase de lembrar que esas fórmulas
retoman, deliberadamente, unha expresión á que recorreron Gerald Brenan e Max Aub para
intitular o primeiro a súa obra sobre a historia socio-política española nos séculos XIX e XX –El
549
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
laberinto español-, e o segundo, o seu ciclo de novelas sobre a guerra civil –El laberinto
mágico-.
836
Non debe deixarse pasar por alto a coincidencia que supón que, pouco antes, a finais de
outubro de 1944, se fundara na mesma localidade francesa o Bloque Nacional Vasco. Vid.
HEINE, Hartmut (1983): La oposición al franquismo de 1939 a 1952, prólogo de Ángel Viñas,
Barcelona, Crítica, páx. 348. Asemade, cómpre salientar outro paralelismo entre o B.R.N.G. e o
Bloque Nacional Vasco: o seu nacemento prodúcese cando os cadros dirixentes do ámbolos
dous nacionalismos no exilio estaban tentando levar a cabo un proceso unificador das súas
forzas.
837
Nun artigo aclaratorio das bases constitutivas do Bloque Repubricán Nazonal Galego
advertíase sobre o carácter da adhesión dos seus membros no grupo: “La adhesión al B.R.N.G.
no implica relajamiento de la disciplina política privativa de los adherentes. La Organización que
se crea es un Movimiento y no un Partido, compatible con la afiliación y pertenencia a los
partidos nacionales o gallegos. Los Miembros del Consejo representan dentro de él la voz de su
Partido u Organización de procedencia o la suya particular, en caso de no estar en el
Movimiento más que a título privado”. Deixáronse sen cubrir e a disposición das organizacións
respectivas dúas vacantes, unha, para o Movimiento Libertario Español-C.N.T., e outra máis,
para o P.S.O.E
550
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
838
Ese debeu selo caso de Casares Quiroga ou de Portela Valladares. Castelao tería obtido
deste último o desmentido da súa adscrición ó Bloque: “Según ellos Portela era su presidente,
pero el propio Portela –escribía o 24 de setembro de 1947 a Martínez Barrio- me aseguró que
no era cierto y que no está dispuesto a dejarse mangonear por los comunistas”. ANASAGASTI,
Iñaki (1985): Castelao y los vascos, Bilbao, Idatz Ekintza, páx. 477. Portela tamén tería negado
ante Augusto Barcia Trelles a súa participación no grupo, segundo José Antonio Durán quen
anota que, non obstante, “participó en sus escasas actividades públicas, sin desautorizar de
plano la mencionada utilización de su nombre y convocatorias”, PORTELA VALLADARES, Manuel
(1988): Dietario de dos guerras (1936-1950). Notas, polémicas y correspondencia de un
centrista español, ed. de J.A. Durán, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páx. 233.
839
Xa no artigo quinto das súas bases constitutivas, formulábase o proxecto de dotarse de
medios de expresión de seu: “El B.R.N.G. contará con medios de propaganda propios para
difundir su ideario tanto en Galicia como en el extranjero”. Bernardo Máiz Vázquez, en
Memoria-catálogo das publicacións galegas antifranquistas (Sada-A Coruña, do Castro, 1989),
da noticia desta publicación. Pola nosa parte, só temos localizado o seu número 5,
correspondente ó mes de maio de 1947. A redacción e administración da publicación figuraba
en 15, rue Montmartre, Paris 1er. Na portada, aparece un artigo de César Alvajar titulado “Ante
una injusticia. Galicia reclama su representación en el gobierno de la República”, outro de
Antonio Núñez, “Hacia la unidad gallega republicana” e un terceiro de Enrique Líster, “El pueblo
gallego lucha por la república”, ademais incorporábase un texto de Castelao baixo o título “O
noso republicanismo”. En páxinas interiores podíanse ler textos de José Antonio Paz, “Los
gallegos en la liberación de Francia”; de Ramón Cabanillas, “Da terra asoballada. ¡En pe!”; de
García López, “Os galegos espallados pol-o mundo”; de Plá, “Presenza e loita da nazón galega”,
e de Ramiro López, “Por un consejo nacional gallego de la resistencia”, entre outros. Na última
páxina, das catro que constaba, Galiza reproducía o facsímile da portada do segundo número,
datado o 31 de xaneiro de 1947, do xornal clandestino El Guerrillero. Órgano del Ejército
Guerrillero de Galicia e algúns dos textos incluídos nel.
840
A organización preocupouse por enviar a noticia da súa fundación a tódolas publicacións
periódicas das comunidades galegas en América. Galicia, órgano da Federación de Sociedades
Gallegas, foi unha das que se fixo eco, o 19 de xaneiro de 1946 e na súa portada, do
acontecemento baixo o titular “Hacia la unidad. Se crea en Francia el ‘Bloque Republicano
551
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Nazonal Galego’”. O texto aparecía acompañado pola fotografías de Portela Valladares e dun
busto de Enrique Líster.
841
Sobre a participación de Casares Quiroga no B.R.N.G. e a sintonía que manifestou no exilio
coas ideas políticas de Juan Negrín, véxase GÓMEZ RIVAS, Isabel (1998): “El exilio de Santiago
Casares Quiroga”, Boletín de la Real Academia de la Historia, Madrid, tomo CXCV, cuaderno III,
páxs. 493-512. Tamén Martínez Risco pode ser considerado un deses exiliados gañados polo
negrinismo no exilio. Formou parte de España Combatiente, unha alianza que naceu en 1947
como aglutinante dos negrinistas establecidos en América e Europa, chegando mesmo a formar
parte da súa executiva.
842
Castelao, nun escrito remitido ós galeguistas do interior e datado o 31 de marzo de 1946,
informaba da existencia do grupo nestes termos: “Aínda non sei en que negocios anda Portela
Valladares con Negrín; pero sí que sostén amistade con Prieto. A postura do noso don Manuel é
totalmente bolchevique… e pretende que ahí se ande a tiros polos montes e que haxa fartura
de mártires para soerguer a opinión internacional… Mete medo lér as súas cartas, se non
soupésemos que todo é unha farsa. Alá en Toulouse creouse unha entidade chamada “Bloque
Nazonal Galego”, no que andan Líster e o galeguista Plá, que vós coñecedes”, FERNÁNDEZ DEL
RIEGO, Francisco (1990): O río do tempo. Unha historia vivida, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro, páxs.169-170.
552
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Lo que nos ha pasado hace unos meses, confirma una vez más lo que
sostenemos. Galicia se quedó sin representación en el Gobierno. Todos los
gallegos republicanos estamos de acuerdo en considerar que Galicia debe tener
su representación en todo Gobierno republicano, no como un favor, sino como
un derecho; pero la realidad es que nos ha faltado la fuerza organizada capaz
de hacer valer ese derecho. No puede haber ninguna duda de que si en el
momento de la crisis los gallegos hubiésemos tenido un organismo que hablara
en nombre de todos los gallegos republicanos, hoy Galicia estaría representada
en el Gobierno, con lo que hubieran salido ganando Galicia y el mismo
Gobierno. 843
843
O texto foi publicado, entre outras publicacións, nas páxinas de Galicia, órgano da
Federación de Sociedades Gallegas de Bos Aires, núm. 1016, 29 de xullo de 1947, páx. 6. O
escrito de Líster aparece recollido por Iñaki Anasagasti (1985): Castelao y los vascos......, op.
cit., páxs. 468-470.
553
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
844
Carta datada en Bos Aires o 21 de febreiro de 1946. PORTELA VALLADARES, M. (1988):
Dietario de dos guerras...., op. cit., páx. 250. Ademais, nunha carta do 24 de setembro de 1947
a Diego Martínez Barrio, Castelao afirmaba que non dubidaba que o Bloque faría todo o posible
para usurpar a representación do Consello de Galiza: “En cuanto a la aparición de una entidad
gallega de tipo nacionalista en Francia, le diré que se trata de un grupo capitaneado por Líster y
que no tiene más valor que el que ahí se le dé. Ese grupo ya existía cuando yo fui ministro, y
buen trabajo me costó desentenderme de sus maquiavelismos, pues sólo pretendían utilizar mi
nombre como utilizan el de cualquier persona que les convenga. (…) No creo que Casares y
Risco estén incorporados a ese nacionalismo gallego… y si lo están peor para ellos. Debo
advertirle que no se habían adherido al Gobierno Giral, de lo cual tomé pie para no hacerles
caso. No hay duda que ese pequeñísimo grupo de nombres conocidos intentará suplantar a
toda otra representación gallega, y ello servirá para poner a prueba la sensatez de los
republicanos. Si aceptan que Galicia se vea representada por los comunistas –afiliados o
simpatizantes- no tardarían en pagar muy caro este nuevo error. No, mi querido Don Diego;
eso no me preocupa”. ANASAGASTI, I. (1985): Castelao y los vascos...., op. cit., páx. 477. Das
tensas relacións entre Plá e Castelao, durante a etapa deste último como ministro do Goberno
Giral, queda constancia nunha serie de cartas cruzadas entre ámbolos dous e conservadas na
Fundación Penzol en Vigo.
845
De feito, nun documento elaborado polo goberno republicano no exilio dos deputados
electos en 1936, Castelao figura como membro do Bloque Nazonal Galego. Arquivo da Segunda
República española no exilio-Fondo París (ARE-P: 667-1).
846
Este é o nome da suposta organización presidida por Plá e que daba por disolta para
integrarse no B.R.N.G. Poucas noticias temos deste grupo máis que entrou en contacto coa
Alianza Nazonal Galega de México que, informada da existencia da Frente a través dunha nota
aparecida nas páxinas de La Reconquista de España, publicación comunista editada en Francia,
enviou unha carta na que se presentaba e manifestaba o seu interese por manter contactos
regulares: “El trascendente paso unitario que habéis dado los gallegos en Francia es una
enseñanza y un ejemplo para todos los emigrados de América. Nosotros lo estamos destacando
en todo el continente para forjar un bloque potente y combativo del millón de gallegos que
554
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
viven en el Continente Americano. Pero lo más importante que habéis realizado es vuestra
lucha en el maquis francés y vuestra tesonera batalla implacable por la reconquista de la
República de Galicia y de España. Las hazañas de nuestro amigo Paz y todas vuestras
actividades patrióticas están en el pensamiento y en el corazón de todos los gallegos
antifranquistas de América. Desearíamos tener un contacto regular con vosotros para enviaros
nuestra propaganda y la relación de nuestras actividades, pero principalmente para recibir
vuestro consejo y estar al tanto de todo lo que realizáis para poder coordinar en el exterior del
país un gran movimiento gallego de ayuda a la Galicia antifranquista, al Ejército guerrillero del
Noroeste y a la Unión Nacional (…)”. Arquivo Histórico Provincial de Ourense, fondo Lois Soto
Fernández: caixa 14639-sobre 139.
847
No arquivo da Segunda República española no exilio, fondo París (ARE-P: 421-8), consérvase
documentación sobre este movemento constituído nos derradeiros meses do ano 1954. Plá
figuraba como presidente, mentres que Antonio Remis e José Calmarza, ocupaban as dúas
vicepresidencias. O resto do comité director estaba integrado por Rosendo Costa, secretario;
Vicente Sempere, tesoureiro; Juan Casadó, vicesecretario, e Julio Pérez-Barba, David Villa
García e Angelino Castañer, adxuntos. O domicilio social do grupo estaba en 28, Rue Serpente-
París. Esta organización tería cursado ante as autoridades francesas a correspondente solicitude
de autorización, pero foille denegada pola Prefecture de Police de la Bonne Nouvelle. Este é o
motivo polo que os responsables deste movemento dirixíronse o 18 de xaneiro de 1955 ó
presidente do Goberno da República no exilio, Félix Gordón Ordás. Pedíanlle axuda para obter a
súa legalización. No arquivo citado consérvase a documentación que se adxuntaba: copia da
nota da Prefacture de Police comunicando a denegación, dos estatutos do movimento, da
composición do bureau, da lista de dirixentes e membros e copia do oficio entregado pola
Prefecture de Police o 5 de agosto ó recibir a petición con tódolos documentos que tiña
interesado. Do texto dos estatutos do Movimiento Republicano Antifascista de Liberación
Hispana, cabe recuperar o artigo segundo que dicía: “Les buts de cette Association sont:
Promuovoir le plus ample UNION entre les Républicaines démocrates espagnol; apporter une
aide solidaire aux victimes du totalitarisme espagnol; aider à créer las conditions pour que
l’Espagne obtienne un régimen REPUBLICAINE DEMOCRATIQUE; resserrer l’amitié espagnole et
la démocratie Française; contribuer à la lutte générale de la démocratie Internationale pour le
respect des droits de l’homme, la Liberté des peuples et la stabilisation de la Paix et de la
Sécurité Internacionale”. Ó movemento podíanse adherir partidos ou membros a título
individual: “Les moyens financiers pour le développement du MOUVEMENT REPUBLICAIN
ANTIFASCISTE DE LIBERATION HISPANIQUE sont: une cotisation de 3.000,-- FRS. Par an pour
les Partis et Organisations adhérent collectivement et une cotisation de 300,-- FRS. Par an pour
les adhérents individuels. Les cotisations pourront être versées par mensualités”. Non temos
noticia de que finalmente o grupo obtivera o oportuno permiso das autoridades francesas, pero
parece pouco probable porque axiña o nome de Plá apareceu xa vencellado a outro grupo.
848
O nome desta organización semella un calco de Acción Nacionalista Vasca e Acció Catalana
Republicana. Nunha carta de 4 de xullo de 1956 de Félix Gordón Ordás, daquela presidente do
Goberno da República no exilio, a Martínez Barrio, alúdese a Plá como máximo responsable de
Acción Nacionalista Republicana Gallega. Segundo este documento, Plá tería presentado unha
protesta por escrito por non ter sido convidado a unha xuntanza mantida por Gordón Ordás con
representantes de organizacións políticas e sindicais no exilio. Gordón Ordás informaba a
Martínez Barrio de que o motivo de que ese grupo non fora invitado debíase a que non figuraba
rexistrado no Ministerio do Interior francés. Arquivo Histórico Nacional: fondo Diego Martínez
Barrio, atado 5, carpeta 23.
555
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
849
“Declaraciones de Castelao en París”, Opinión Gallega, Bos Aires, núm. 48, (21 de
septiembre de 1946), páx. 1.
850
Ademais, Bos Aires era un escenario xa coñecido para algúns dos exiliados de 1939. Naquela
cidade xa vivira, por exemplo, Antón Alonso Ríos. Os motivos da nova expatriación eran
distintos ós de trinta anos atrás; o destino, o mesmo. Luís Seoane nacera en Bos Aires e
Castelao, sendo neno, acompañara ós seus pais na súa emigración á Arxentina. Loxicamente,
para Castelao non pasou inadvertido este regreso a unha terra xa coñecida e disto quedou
constancia nas páxinas de Sempre en Galiza escritas a bordo do buque que o levaba a Bos
Aires: “Fai coarenta e cinco anos era eu un emigrante, sen máis anceio que o de atopar a meu
pai; agora son un refuxiado político, a quén lle negaron toda carta de cibdadanía”. RODRÍGUEZ
CASTELAO, Alfonso Daniel (1980): Sempre en Galiza, 3ª ed., Madrid, Akal, páx. 250.
556
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
os que desexaban que o seu exilio non significara unha quebra absoluta do seu
proxecto político ou do seu labor cultural. Castelao fixo notar, en canto chegou
a Bos Aires, que a cidade permitía manter unha certa sensación de
continuidade con respecto ó pasado inmediato: “Eiquí me criei i eiquí veño a
envellecer, e nos dous estremos da miña vida síntome igoalmente ledo, porque
a Patria Arxentina non é allea ao noso sentimento patriótico e n-ela non
trocamos o noso xeito de vida”851. Os motivos que xustificaron a elección de
Bos Aires atópanse aínda máis nidiamente formulados noutro texto de Castelao:
851
“Aos galegos da Arxentina. Un saludo de Castelao a los gallegos de la Argentina por
intermedio de nuestra revista”, Galicia, revista do Centro Gallegos de Bos Aires, núm. 331,
(agosto de 1940), páx. 10. O empeño que animou as empresas políticas e culturais do exilio
nacía da arela de manter a identidad cultural propia, da que a personalidade lingüística
constituía un piar básico. Vicente Lloréns, el mesmo un exiliado do 39, referiuse á importancia
da lingua materna para os expatriados: “Para todo escritor expatriado, tanto discursivo como
imaginativo, la lengua del lugar donde encuentra acogida tiene primordial importancia. En país
de lengua ajena se siente cohibido y empequeñecido. Por bien que llegue a dominarla, la
espontaneidad con que la emplea cualquier nacido en el lugar, por poco dotado que esté, le
producirá una sensación de inferioridad, y no digamos en presencia de sus iguales en cultura,
que pueden permitirse el juego, la sutileza, la originalidad de expresión de que él sólo es capaz
en su propia lengua, no en la otra. Añádase a esto la impresión, falsa muchas veces pero que el
tiempo puede hacer verdadera, de que en un medio extraño su misma lengua nativa se
empobrece o deteriora. La comunidad de idioma, por el contrario, mantiene y fortalece su
seguridad expresiva y abre al mismo tiempo posibilidades de que de otro modo no tendría:
enseñanza, publicaciones, colaboraciones, convivencia profesional, etc”. (LLORÉNS, Vicente,
“Prólogo” a ABELLÁN, J.L. (1978): Panorama de la Filosofía española actual. Una situación
escandalosa, Madrid, Espasa-Calpe, páxs. 20-21). Pois ben, en Bos Aires reproducíase, dalgún
xeito, o medio lingüístico do que procedían os exiliados galegos. Tratábase dunha cidade de
fala española que, en principio, non impoñía a violencia doutros destinos. Eduardo Haro
Tecglen relatou unha anécdota, moito máis significativa do que podería parecer nun principio e
que ten por protagonista a César Alvajar Diéguez, exiliado en Francia: “César Alvajar, que fue
gobernador civil de la República, se comprometió ante si mismo a no hablar francés jamás y a
no usar el teléfono ni la radio: dominaba ese idioma (en otros tiempos dio conferencias en la
Sorbona), instaló el teléfono y se compró el mejor receptor del mercado, pero no los utilizaba,
porque decía que la privación sólo es válida cuando se posee aquello a lo que se renuncia. Pero
ésa es otra historia”. (HARO TECGLEN, Eduardo (1996): El niño republicano, Madrid, Alfaguara,
páx. 270). Resulta innecesario sinalar que era imposible manter tal negativa a empregar o
francés –a docencia e o xornalismo, ocupacións de César Alvajar, e a vida cotiá encargaríanse
de deixar as cousas no seu sitio- e ata estraña que a soa idea pasara polo seu maxín. Pero
pouco importa que Alvajar nunca fixera o propósito que lle atribúe Haro Tecglen. Sexa verdade
ou unha lenda máis das que circularon no exilio, a anécdota serve para ilustrar o grao de
resistencia a aceptar unha lingua estraña como propia e aínda máis no caso de Alvajar que tiña
un perfecto coñecemento do francés incluso antes do seu exilio. En definitiva, Bos Aires non
esixía ós exiliados galegos pregarse a unha situación lingüística completamente distinta da que
procedían. A ampla comunidade galega existente na cidade permitía non renunciar á lingua
tanto na súa expresión escrita –empresas editoriais e publicísticas, sen esquecer as moi
seguidas audicións radiofónicas- como oral. En efecto, tanta ou máis importancia que a
posibilidade de escribir e ler en galego cabe pensar que tivo o feito de poder conservalo, en
gran medida, como lingua de comunicación interpersoal. Doutro xeito non podería
comprenderse o apuntamento que fixo Castelao nun dos seus cadernos: “Cando morreu un
557
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tódalas vantaxes que ofrecía Bos Aires, non podían acochar que ese
destino do exilio galego tamén presentaba, como contrapartida, os seus menos,
inconvenientes derivados da súa posición xeográfica: o afastamento físico de
España e Galicia, por unha parte, e, por outra, dos principais centros do exilio
político dos republicanos españois, México e Francia. Así, cando Castelao foi
reclamado por José Giral para incorporarse ó goberno da República no exilio
que presidía na remodelación que acometeu en 1946, o político de Rianxo viuse
obrigado a desprazarse a París853, do mesmo xeito que viaxara a México en
novembro de 1945 para a reunión das Cortes. A distancia imposta pola
xeografía ía restar peso á presencia galega nos círculos do exilio e empecer
unha maior fluidez nos contactos, do mesmo xeito que se resentiron as
relacións coas forzas de oposición ó franquismo en Galicia.
galego en Nova York. Embalsamado e pintado. Un fillo, ao verme, esclamou con ledicia: ‘Morreu
papá’. (RODRÍGUEZ CASTELAO, Alfonso Daniel (1993): Cadernos. Escolma (1938-1948), ed. De
Iris Cochón, Francisco Dubert, Alfonso Mato e Henrique Monteagudo, Vigo, Galaxia-Fundación
Penzol, páx. 27).
852
Carta de Castelao a José Antonio Aguirre, 29 de novembro de 1943. Castelao: As cartas de
América. Documentación e fotografía, A Nosa Cultura 12, Vigo, A Nosa Terra, páxs. 22 e 24.
853
Sobre a participación de Castelao no Goberno presidido por José Giral, véxase GÓMEZ
RIVAS, Isabel (1996): “Castelao, ministro do Goberno Giral: o galeguismo situado nunha
‘simbólica Fisterra’”, Moenia. Revista lucense de Lingüística & Literatura, vol. 2, páxs. 35-63.
558
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
854
ALVAJAR LÓPEZ, Xavier (1988): “Apuntes sobre la Delegación del Consejo de Galicia en
Europa”, Anuario brigantino, núm. 11, páxs. 125-136; núm. 12, 1989, páxs. 175-205; e núm.
13, 1990, páxs. 141-195.
855
DÍAZ PARDO, Isaac (1987): “Algunhas notas para os finais do exilio galego”, Os anos
despois (1936-1953), A Nosa História 2, páx. 28. Temos que agradecer a Isaac Díaz Pardo a
súa xenerosidade á hora de facilitar o acceso e estudio da documentación dese arquivo, que se
conserva no Instituto Galego de Información en Santiago de Compostela.
559
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
856
A xuntanza do Consello de Galiza do día 1 de febreiro de 1950, a primeira trala morte de
Castelao, dedicouse exclusivamente a analizar a situación na que quedaba a organización:
“Comenzase considerando a dorosa situación en que se atopa o Consello coa falla de Castelao.
Alonso Rios sinala que este é un momento crucial pra vida do Consello, e que si ben é certo que
o non poder contar en cada caso coa axuda moral e o acertado xuicio das cousas, que sempre
tiña o guieiro, asi como o seu inmenso prestixio persoal, non ten que minguar a nosa eficacia”.
Ademais, na primeira liña da declaración feita pública polo Consello de Galiza con tal ocasión
podíase ler: “A morte de Castelao deixounos orfos, mais non desherdados”. Consciente da
perda, o Consello reafirmaba, non obstante, a súa vontade de continuar o seu labor. Arquivo do
Consello de Galiza (ACG), carpeta 2.
857
Para seguir as diverxencias entre os grupos galeguistas nas dúas ribeiras do Atlántico,
resultan fundamentais os documentos políticos publicados no núm. 111, xullo-setembro 1991,
tomo XXIX, da revista Grial.
858
Para o enfrontamento entre ámbolos dous grupos, véxase CUPEIRO VÁZQUEZ, Bieito
(1989): A Galiza de alén mar, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páxs. 152-158. Cupeiro afirma
560
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que chegouse a propoñe-la disolución do Consello para que a Irmandade Galega asumira a
dirección do galeguismo.
859
Primeiro Congreso da Emigración Galega. Documentación. Crónicas. 1956. Buenos Aires, Bos
Aires, Editorial Nós, 1959.
860
“Consello de Galiza. Bases para a súa reorgaización”. ACG, carp. 3.
861
Tódolos documentos sobre a reorganización salientan que a decisión respondía ó desexo de
amplia-la base democrática do Consello. Estas declaracións non deben facer pasar inadvertido
que coa retirada de Manuel Puente, principal financiador das súas actividades, o Consello debía
de buscar tamén, deste xeito, novos apoios económicos. Na Biblioteca do Parlamento de
Galicia, en Santiago de Compostela, pódese consultar o Libro de Contas, 1945-1968 do
Consello.
561
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
862
César Alvajar (A Coruña, 1892-París,1965) foi ben coñecido nos círculos periodísticos galegos
do primeiro tercio do século XX. Fundou publicacións como La República e La Ciudad e
colaborou nos xornais Tierra Gallega e El Noroeste. Especialmente longo e estreito foi o seu
vencellamento a La Voz de Galicia. Compatibilizou a súa dedicación xornalística co seu traballo
como funcionario municipal no concello de A Coruña, onde foi xefe do Negociado de Cultura
Popular e da Sección de Propaganda e Turismo, ademais de encargarse da publicación do
Boletín Municipal. No exilio non abandonou o xornalismo e os seus escritos, distribuídos pola
Axencia Internacional de Prensa de París para a que traballaba, apareceron publicados en
distintos países sudamericanos. Asemade, diversas revistas das comunidades galegas en
América publicaron textos seus, fundamentalmente de asunto literario.
Foi presidente do Casino Republicano de A Coruña e, en 1935, era vocal da Liga de los
Derechos del Hombre. Aínda que inicialmente estivo vencellado ó Partido Republicano Radical,
chegando a concorrer ás eleccións das Constituíntes de 1931 como candidato por este partido,
coa escición desta formación política, pasaría en outubro de 1934 a Unión Republicana. Tralo
triunfo electoral do Frente Popular en 1936, foi nomeado Gobernador Civil de Soria, cargo que
ocupaba cando se iniciou a guerra civil. Sobre os episidios inmediatos á sublevación, Domingo
Quiroga Ríos, membro da mesma loxa –“Pensamiento y Acción núm. 11”- á que pertenceu
Alvajar co simbólico Desmoulins, sinalou: “(…) tengo entendido que los del Frente Popular le
propusieron matar a un teniente coronel, él se negó completamente a esto, diciendo que de
muerte nada. Por lo visto, el militar se enteró del hecho, salvando la vida de Alvajar unos días
después, al darle un coche con un médico y dos números para que lo escoltasen hasta cerca de
Guadalajara, pasando así a la zona republicana”, VALÍN FERNÁNDEZ, Alberto (1984): La
masonería y La Coruña. Introducción a la historia de la masonería gallega, prólogo de José
Antonio Ferrer Benimeli, Vigo, Edicións Xerais, páx. 320). Esta versión concorda co relato que
se pode ler nun informe expedido pola Comisaría General Político-Social da Dirección General de
Seguridad do Ministerio de la Gobernación, incluído na causa aberta contra Alvajar polo Tribunal
Especial para la Represión da Masonería e o Comunismo: “Al tener noticias del levantamiento
del Ejército en África y después de haber conferenciado con los dirigentes del Frente Popular y
por orden del Ministro de la Gobernación, quiso armar al pueblo lo que no pudo conseguir por
estar las armas en el Cuartel de la Guardia Civil y negarse a entregarlas el Sr. Teniente Coronel
de la Guardia Civil de la citada Provincia. El 21-7-1936 en automóvil oficial salió escoltado por
una pareja de la Guardia Civil, compuesta por un sargento y un guardia con dirección a
Guadalajara y en el trayecto de Salina de Medinaceli a Esteras se encontraron con un automóvil
en el que iba el Diputado del Frente Popular “Artigas Arpón”, pasándose el informado al otro
auto y despidiendo a la pareja, continuando ellos el viaje hasta Benamiras (Soria) en donde
también despidieron el automóvil”. O mesmo documento aínda engade unhas primeiras noticias
do seu exilio en Francia: “Su nombre figura en relación de masones españoles que se
encuentran en Francia fuera de los Campos de Concentración, confeccionada en 9-5-1939 por
las Oficinas de Información en París de la ‘Familia Masónica Española’ como residente en
Auterive, y según datos obrantes en Archivo Central de esta Dirección en mayo de 1940 se
encontraba en Etablissements ‘Laniel Ninoutiers, Departamento de Orne, solicitando en esa
fecha pasaporte para Méjico, Chile o Argentina, ignorándose si le fue concedido”. (Arquivo
Histórico Nacional, Sección Guerra Civil-Salamanca. TRMC. Exp. 10.294). Das dificultades
sufridas nos primeiros momentos do exilio por Alvajar e a súa familia da conta a axuda
económica que recibiu dende Bos Aires. A Central Gallega acordou, nunha xuntanza celebrada o
562
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
25 de agosto de 1941 “girar 600 francos a los refugiados en Francia: César Alvajar, Mª Teresa
Alvajar, Amparo López y María A. López, gallegos todos ellos, que se encuentran en pésimas
condiciones”. (Informe da Central Gallega á Xunta Executiva da Federación de Sociedades
Gallegas. Arquivo da Federación de Sociedades Gallegas. Arquivador 7, informes).
Durante a guerra, antes de saír de España en 1939, e segundo López de Zuazoalgar, Antonio
(1987): (Catálogo de periodistas españoles del siglo XX, Madrid, Fundación Universidad-
Empresa, vol I, páxs. 74-75), Alvajar tería sido redactor da sección de Información do Ministerio
de Estado en Barcelona.
863
Alvajar rexeitou as primeiras invitacións para encargarse da delegación do Consello,
chegando a propoñer outros nomes, como o de Plácido Castro, candidato que debeu ser
desbotado polo feito de vivir exiliado en Londres. Outro dos nomes barallados foi o de Salvador
Etcheverría Brañas (O Ferrol, 1894-París, 1957), membro da mesma loxa coruñesa á que
pertenceu Alvajar e compañeiros ámbolos dous de militancia en Unión Republicana. O
nomeamente de Etcheverría tampouco se logrou por ser incompatible co seu cargo como
Ministro de Información, Propaganda e Arquivos no goberno presidido por Félix Gordón Ordás.
Para máis datos sobre o exilio de Salvador Etcheverría, véxase GÓMEZ RIVAS, Isabel (1995):
“Os apuntes inéditos redactados por Salvador Etcheverría Brañas para a continuación das súas
memorias políticas”, en Anuario Brigantino, núm. 18, páxs. 175-192, a máis das súas memorias
xa citadas.
864
PÉREZ ALVAJAR, José Antonio (1995): “Presentación”, en Antología de artículos periodísticos
de César Alvajar, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páxs. 54-55.
865
Carta de Castelao a Alfredo Somoza. Cit. por SIXIREI, C. (1987): op. cit., Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro, páx. 79.
866
Aínda que Castelao non esquecía a participación de Alvajar no Bloque Repubricán Nazonal
Galego –“César non se pudo librar d-esta nefasta influencia”, escribiu o político de Rianxo
563
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
estraña que, dende 1951, haxa constancia de contactos entre Consello e César
Alvajar, ó que se lle pediu algún que outro informe sobre o exilio en Francia.
Ademais de ser un home de confianza do galeguismo en Bos Aires, os estreitos
contactos que Alvajar viña mantendo coas institucións republicanas no exilio
dende a súa saída de España facilitaban a misión que se lle ía encomendar
dende a capital porteña. En efecto, fora director de La Nouvelle Espagne,
publicación do goberno republicano no exilio, e tamén dirixiu, entre 1941 e ata
a súa morte, República, órgano de Acción Republicana Democrática Española.
Deste xeito, Alvajar era un home que non precisaba presentación nos círculos
exiliados e, por outra banda, estaba ben informado sobre a evolución dos
acontecementos. Por último e non menos importante, fronte ó extraordinario
custo que suporía desprazar a París a unha persoa dende Bos Aires, Alvajar,
cun medio de vida xa asegurado, resultaba unha solución máis económica
posto que só ía recibir unha “asignación como complemento”867. César Alvajar
ía contar, dende o primeiro momento, coa axuda do seu fillo, Francisco Xavier
Alvajar López, quen, durante uns anos, foi secretario do Ministro de
Información, Propaganda e Arquivos do Goberno republicano no exilio cando
este estaba presidido por Gordón Ordás e, como o seu pai, ben coñecido nos
círculos do exilio en Francia. Trala morte de César Alvajar en xuño de 1965,
564
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
868
O 15 de xuño de 1965, Francisco Xavier Alvajar cumpría “o triste deber de anunciarlles a
morte do meu pai” e poñía “a disposición d’ese Consello de Galiza o meu cargo de Delegado
suplente e que o mesmo fago no que respeita as Irmandades Galegas”. O 21 de xuño,
chegoulle de Bos Aires o pésame do Consello de Galiza e a confirmación como delegado titular
en París. ACG-carpeta 16.
869
“Acta fundacional do Consello de Galiza”, A Nosa Terra, núm. 433, decembro de 1944,
páx.1.
565
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
maio de 1960 cando, trala dimisión de Gordón Ordás, o xeneral Emilio Herrera
fíxose cargo da presidencia do Consello de Ministros. Xunto ó respaldo ó novo
gabinete -“El Consejo de Galicia, residente en Buenos Aires, y la Irmandades
Gallegas, órgano específicamente político de los gallegos y que abarca a todos
los partidos de signo republicano, han sido y son en todo momento fieles a la
causa de la libertad y la República, y conociendo, como conozco, su espíritu y
sus entusiasmos en tal sentido, creo poder asegurarle que su asistencia en todo
caso, y su colaboración activa, si fuere necesaria, no han de faltarle”-, incluíase
un recordatorio das aspiracións autonomistas galegas –“los gallegos residentes
en América, que constituyen allí colectividades de gran prestigio y de
importancia numérica y económica, desean que se tengan en cuenta sus
legítimas aspiraciones autonómicas, sancionadas en plebiscito, y se les conceda
trato igual que a los otros países diferenciados. Ello será estímulo (…) para
incorporar con mayor vehemencia a la lucha antifranquista a las colectividades
gallegas de América y a los gallegos residentes en el interior”–871.
O Goberno presidido por Herrera tivo unha curta vida, porque un
acontecemento veu a desatar unha grave crise institucional: a morte do
presidente da República, Diego Martínez Barrio, o primeiro de xaneiro de 1962.
A vacante deixada polo seu pasamento presentaba un problema de non doada
solución xurídica872. Xurdiron propostas e contrapropostas máis ou menos
factibles, buscábanse antecedentes que permitiran crear a ficción de que a
solución final tiña algún fundamento xurídico. Durante unhas semanas, o eco
da crise chegou a Bos Aires e, na acta da xuntanza do Consello de Galiza do 26
de xaneiro tratouse do “estado precario en que se atopan as institucións do
Goberno Republicano no exilio residente en Franza” e, en especial, da
posibilidade de que a xefatura da República fora asumida por Dolores Ibárruri
gracias a unha carambola. En efecto, segundo algúns sectores, Luis Jiménez de
870
As cartas da polémica cruzadas por Luis Araquistáin e Félix Gordón Ordás pódense consultar
nas memorias deste último. GORDÓN ORDÁS, Félix (1970): Mi política fuera de España, México,
Talleres Gráficos Victoria, vol. IV (I), páxs. 149-157.
871
ALVAJAR LÓPEZ, Xavier: “Apuntes sobre la Delegación del Consejo de Galicia ......” art. cit.,
páx. 196.
872
CABEZA SÁNCHEZ-ALBORNOZ, Sonsoles (1997): Historia política de la Segunda República en
el exilio, Madrid, Fundación Universitaria Española, páxs. 315-320.
566
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
873
“Consello de Galiza. Actas, 1961-1969”, acta núm. 4, (26 de xaneiro de 1962), páxs. 27-30.
Este libro de actas consérvase na Biblioteca do Parlamento de Galicia, en Santiago de
Compostela.
567
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
874
ACG-carpeta 15. Carta de César Alvajar a Ramón Suárez Picallo, (2 de febreiro de 1962).
875
CABEZA SÁNCHEZ-ALBORNOZ, Sonsoles (1993): Semblanza histórico-política de Claudio
Sánchez-Albornoz, Madrid, Fundación Universitaria Española, páx. 125.
568
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
876
ACG-carpeta 15. Carta asinada por Antón Alonso Ríos, Ramón Suaárez Picallo, Antón Alonso
Pérez e Manuel Martínez Lamela a César Alvajar, datada no mes de marzo de 1962.
877
TUSELL, Xavier (1977): La oposición democrática al franquismo, 1939-1962, Barcelona,
Planeta, páx. 282.
569
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
878
ACG-carpeta 15. Carta de César Alvajar a Ramón Suárez Picallo, (5 de febreiro de 1962).
570
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
879
Ámbolos dous textos apareceron publicados conxuntamente no opúsculo GORDÓN ORDÁS,
Félix (1959): Planes de acción y de gobierno”, México D.F.. Asemade, foron reproducidos por
Gordón Ordás nas súas memorias: Mi política fuera de España, op. cit., vol. IV(I), páxs. 117-
130.
880
“Sobre el ‘Memorandum’. Comunicado de Galeuzca”, Tierra Vasca, Buenos Aires, 15 de abril
de 1959, páx. 3. Un mes antes, o 15 de marzo, a mesma publicación reproducía algúns
parágrafos dos polémicos documentos xunto con algúns comentarios baixo o título
“Proposiciones, Como siempre”.
881
As cartas cruzadas entre Gordón Ordás e os representantes dos nacionalismo catalán, vasco
e galego no exilio durante os meses que se prolongou a polémica atópanse no Arquivo da
Segunda República no exilio (ARE-P: 295-5). Ademais, no Arquivo Histórico Nacional-fondo
Diego Martínez Barrio (atado 7-carpeta 29), consérvase unha carta de Manuel de Irujo ó
presidente da República na que, por extenso, o representante vasco expresa as razóns do
malestar dos nacionalismos.
882
Para o estudio destas relacións resulta fundamental a obra ESTÉVEZ, Xosé (comp.),
Antología del Galeuzca en el exilio (1939-1960), San Sebastián, J.A. Ascunce, 1992.
571
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
daquela, calquera acto que reunira unha representación tripartita era axiña
cualificado de galeuzcano. Pois ben, en Francia, xa a principios da década dos
70, ía producirse un intento de ratificar un novo pacto galeuzcano. A proposta
partiu do Consell Nacional Catalá e, no seu nome, Batista i Roca, levou o peso
das conversas con Manuel de Irujo, polos vascos, e con Xavier Alvajar, polos
galegos. Os tres políticos reuníronse na sede do Goberno Vasco en París no
mes de febreiro de 1970 e este é un fragmento do informe remitido a Bos Aires
por Xavier Alvajar sobre aquel encontro:
Aínda que vascos e galegos non podían poñer peros ós principios que
inspiraban a proposta de Batista i Roca, había unha pega non menor, que viña
a ser unha nova demostración de que tan importante como o fondo, era a
forma:
572
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
883
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Valentín Fernández, (27 de febreiro de 1970).
573
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
884
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Valentín Fernández, (16 de marzo de 1970).
885
“Ratificación del Pacto de Galeuzca”. ACG-carpeta 17.
886
ACG-carpeta 17. Carta de Batista i Roca a Francisco X. Alvajar, (2 de xullo de 1970).
887
“Me urge saber lo que han decidido ustedes en relación a lo que nos proponía el señor
Batista i Roca. He de contestar a este amigo en uno u otro sentido”, escribía Alvajar o (2 de
maio de 1970) (ACG-carpeta16). E de novo o 19 de xuño reiteraba os seus puntos de vista
sobre o asunto: “Sigo manteniendo relación con el señor Batista i Roca, Presidente del Consell
Nacional Catalá. Hace solamente cuatro días nos reunimos en el Gobierno Vasco con el señor
Irujo y el señor Batista volvió a la carga sobre la conveniencia de hacer revivir el pacto de
Galeuzca para tratar de unificar alrededor de él a todas las fuerzas de oposición democrática de
nuestros tres pueblos. Tanto el señor Irujo como yo mismo, sin recharzar de plano la idea,
insistimos en que antes es preciso que los catalanes se pongan de acuerdo entre ellos mismos,
pues es tal la proliferación de pequeños grupos de oposición, unos al margen de los otros y
cada uno de ellos en contra de todos los demás, que nos es materialmente imposible, a vascos
y gallegos, firmar declaración alguna o actuar de cualquier manera con uno de dichos grupos
sin ganarnos la enemistas de todos los otros. Repetí, además, al señor Batista, que el Consejo
de Galicia sólo firmaría declaración con el Gobierno vasco y con la Generalidad de Cataluña y
que las Irmandades, suponía yo, estaban dirigidas por hombres con el suficiente sentido político
para no embarcarse aisladamente con ningún grupo político catalán, por muy representativo
que éste se creyese, y ello por las razones expuestas más arriba. El señor Irujo aprobó esta
toma de posición mía que, según dijo, es la misma que sostiene el Partido Nacionalista Vasco”.
(ACG-carpeta 16).
888
Nunha carta a Alvajar, datada o (3 agosto de 1971), dicía: “Como V. recordará se trataba de
que cada parte publicaría su propia declaración coincidente en la fecha con las otras dos.
Nosotros en principio habíamos pensado publicar la nuestra el día 11 de setiembre, no sólo por
574
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
el sentido histórico de esta fecha, la caída de Barcelona en 1714 en poder de Felipe V, sino
porque el 11 de setiembre de 1923, se firmó ya en Barcelona el pacto de la Triple Alianza
predecesor del de Galeuzca”. (ACG-carpeta 17).
889
TUSELL, X. (1977): La oposición democrática al franquismo......, op. cit., páxs. 378-388.
575
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
890
Carta de César Alvajar a Antonio Alonso Pérez, datada o (8 de novembro de 1963). ACG-
carpeta 15.
891
ACG-carpeta 16. Carta de Antón Alonso Pérez a Xavier Alvajar, (19 de agosto de 1966).
892
ACG-carpeta 16. Carta de Antón Alonso Pérez a Xavier Alvajar, (11 de novembro de 1966).
576
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
exilio, estaba sendo asumido polas forzas do interior e que, nese sentido, o
Consejo Español del Movimiento Europeo, recoñecendo esa realidade que os
feitos impoñían, estaba abríndose á incorporación de representantes que
chegaban de España. Así, coa modificación dos seus estatutos, o Consejo
Federal Español del Movimiento Europeo daba ós nacionalistas galegos dúas
representacións. A reforma establecía que “las delegaciones de las grandes
tendencias democráticas y de los Comités y grupos representativos de los
pueblos que componen la comunidad española estarán compuestas en un 50%,
por lo menos, por delegados residentes en España”. Alvajar preguntaba, pois, ó
Consello de Galiza “¿qué nome dou, que persona vaia a sere o delegado no
interior? Esto corre prisa pois xa demos moitas probas de debilidade, o que
trouxo como consecuencia que soio nos deran dous delegados, e non quixera ir
a proisima reunión sin un nome que dar”893. A resposta reclamada non chegou
a tempo e, en efecto, Alvajar tivo que acudir á seguinte sesión sen un nome.
Así, naquela reunión deuse o paradoxo de que a admisión dun membro que
representara ós galeguistas do interior non partiu de Xavier Alvajar:
893
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Antón Alonso Pérez, (23 de novembro de 1967).
Como dicía Alvajar, a asignación ós nacionalistas galegos de dous representantes no Consejo
Federal Español del Movimiento Europeo era unha derrota: cataláns e vascos obtiveran o
dereito a catro delegados.
577
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Galiza) non tiña forza no interior e estaba casi disuelto, e que o que contaba
hoxe era o que él chama ‘grupo de Santiago’.894
A resposta de Bos Aires aínda se fixo esperar máis e, ó cabo, foi remitida
o 19 de decembro:
Encetamos por o felicitar con quentura pola súa posición de non permitir
que ningures usurpen os dereitos que a vostede lle corresponden tocante a
indicar quén deba representar ó interior de Galicia no Consello Federal; a súa
posición foi moi diña e correitisma. A liña seguida lle facemos unha pregunta
moi confidencial: ¿Considera vostede que podería sere de utilidade para a
causa de Galicia que Ramón Piñeiro fose sinalada por iste Consello como
delegado do interior, e presentado por vostede ó Consello Federal? ¿Ou pensa
vostede que ise siñor non convén por algunha outra razón? Nós procederemos
axiña nun xeito ou noutro previo aconsellamento con vostede. Eiquí xurde
logo outra pregunta, tamén confidencial: ¿Si Piñeiro non é de comenencia,
podería vostede nos indicar algún nome para ise cometido? Pregámoslle nos
conteste o máis axiña posibel para nós proceder en consecoencia, pos nos
decatamos da importancia dista costión.895
894
ACG-carpeta 16-carta de Xavier Alvajar a Antón Alonso Pérez, (11 de decembro de 1967).
578
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
realizar una unión conjunta. Le dije en todas las ocasiones al Sr. Irujo que me
parecía más correcto que fuese el propio señor Piñeiro el que buscase
contacto con nosotros, no por la importancia que pueda tener mi persona (ni
la de mi padre, cuando aún vivía) sino por la representación que
ostentábamos. Esto debió de parecerle al señor Piñeiro una humillación o algo
por el estilo, porque nunca trató de vernos o de cambiar impresiones con
nosotros. Más tarde -a finales del invierno pasado- al salir de una conferencia
que daba en un centro de aquí el Señor Gorkin, los señores Pallach y Hurtado
hablaron conmigo insistiendo en la necesidad de que todos los gallegos
actuáramos de acuerdo y de que me pusiera en contacto con un joven
economista, del grupo de Piñeiro, que en aquella época seguía un curso en
París. También les dije que mi casa estaba abierta y que con mucho gusto
recibiría a este compatriota. Tampoco trató de establecer contacto conmigo.
895
ACG-carpeta 16-carta de Manuel Martínez Lamela a Xavier Alvajar, (19 de decembro de
1967).
579
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
896
ACG-carpeta 16-carta de Xavier Alvajar a Manuel Martínez Lamela, (27 de decembro de
1967).
897
“Consello de Galiza. Actas, 1961-1969”, acta núm. 57, (13 de marzo de 1968), páx. 200-201.
898
ACG-carpeta 16. Carta de Manuel Martínez Lamela a Xavier Alvajar, (18 de marzo de 1968).
580
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
home a París dese xeito, sería queimalo, e cô dito xa quedou desbotado seguir
máis xestions respeito a ele.899
899
“Consello de Galiza. Actas, 1961-1969”, acta da xuntanza celebrada o (3 de setembro de
1968), páx. 205.
581
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
esta estupenda posición que hemos conquistado con tanto trabaljo y que
mantenemos, hasta el momento, pese a lo poco atendidas que son mis
solicitudes.900
Sigo sin recibir ni nome ni dirección del que va a ser nuestro Delegado
en el interior. Esto me está poniendo en una situación violenta ante el resto
de los membros del Consello Federal Español, a los que promete en más de
una ocasión que ‘para la próxima reunión’ levaría ese dato. A este respecto
creo que deben nomear vostedes a alguén de toda confianza en Madrid,
edemas de la persoa que nomeen en Galicia. En Madrid es de onde están
radicados todos los grupos de oposición y es necesario estar en contacto
permanente con los representantes de dichos grupos. Si fora posible también
uno en Barcelona, para ponerlo en contacto con los grupos catalanistas y otro
en Bilbao, por ejemplo, para que trate directamente con los amigos vascos del
interior. Los momentos que atravesamos son importantes para la causa de la
democracia y sin representantes nuestros en esas ciudades quedaremos
siempre al margen de todo lo que se acuerde.901
900
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Valentín Fernández, (12 de decembro de 1969).
901
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Valentín Fernández, (27 de febreiro de 1970).
Poucos días despois, Alvajar afirmaba que, ante a carencia dun representante do interior, a súa
actuación no Consejo Federal Español e na Unión de Fuerzas Democráticas “se limita a asistir a
las reuniores, pero procurando no hacerme notar demasiado”. ACG-carpeta 16, carta de Xavier
Alvajar a Valentín Fernández, (2 de maio de 1970).
582
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
902
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Valentín Fernández, (18 de maio de 1972). Alvajar
amagara o mesmo xesto de abandonar a representación do Consello de Galiza en París con
anterioridade e ía volvelo a facer no futuro.
903
ACG-carpeta 16. Carta de Xavier Alvajar a Valentín Fernández, (8 de novembro de 1972). En
carta datada o (18 de maio de 1973), o representante do Consello de Galiza en París expresaba
a mesma idea: “Nadie hablaría de nosotros si no estuviésemos presentes y en la Europa que se
está forjando nos ignorarían completamente si nuestra presencia no les recordara que, al igual
que los vascos y catalanes nosotros somos un pueblo más, oprimido bajo una dictadura militar
que aspira a liberarse y a formar parte, lo antes posible, de la comunidad europea de pueblos
libres. Desde Buenos Aires es posible que no vean ustedes la importancia que esto puede tener
en el futuro de nuestra patria”. E aínda o (21 de outubro de 1973), insistía: “Como verán, a
partir de ahora, la acción política del Consejo Federal pasa a ser función de los delegados
residentes en la península ibérica. El interés de esta decisión no puede escapársele a ninguno
de ustedes y el que nosotros estemos representados, y bien representados, en el Consejo
Federal, sección interior, es de suma importancia para el provenir de nuestro movimiento.
Hasta ahora y por razones que ustedes conocen tan bien como yo mismo, no teníamos derecho
mas que a un representante en el exterior y otro en el interior. El del interior no había sido aún
nombrado. Ahora y gracias a la labor ininterrumpida que esta delegación ha llevado a cabo
583
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O certo é que o Consello de Galiza en Bos Aires era, dende había moito
tempo, unha organización esgotada, sen capacidade de reacción ante os
informes chegados de París que falaban, por unha banda, das roupaxes
europeístas que a oposición democrática antifranquista e, pola outra, do
imparable desprazamento do protagonismo na oposición ó franquismo dende o
exilio ata o interior. O caso é que o Consello de Galiza non aproveitou as
suxestións que lle chegaban de París de estreita-los contactos coas forzas
políticas que ía ter un papel fundamental no deseño do futuro político de
España. Son varias as causas que contribúen a explicar por qué eso foi así.
Coa morte de Elpidio Villaverde e a de Suárez Picallo, Alonso Ríos
convertíase no único deputado fundacional do Consello de Galiza que, deste
xeito, vía minguado o seu carácter representativo e simbólico dos principios que
obrigaran ó exilio en 1939. Por outra parte, ós problemas económicos da
organización a partir de mediados da década dos 60 remataron por ser
asfixiantes. O seu representante en París tiña que adianta-los cartos para paga-
los gastos derivados do seu traballo e incluso das súas viaxes ós países
europeos nos que se celebraban as xuntanzas do Consejo Federal Español del
Movimiento Europeo e os xiros dende Bos Aires adoitaban chegar con meses de
atraso. En máis dunha ocasión, Alvajar tiña que recordarlles que estaba
pendente o pago da cota anual que correspondía abonar como membro
daquela entidade e da Union Fedéraliste des Communautés Ethniques
Européennes á que tamén estaban adscritos904. Á incapacidade económica
dentro del Consejo Federal Español, éste ha acordado que figuremos en él en igualdad de
condiciones con los otros grupos. Desde ahora nuestra representación ha de ser de dos
delegados dentro y de otros dos fuera, como catalanes, vascos, liberales, etc. (…) Comprendo,
hasta cierto punto, que desde América no alcancen la importancia que tiene para nosotros el
estar dentro del Consejo Federal Español. Europa se hace aquí y los europeos están por entero
con los componentes del Consejo Federal”. A esta última petición, Valentín Fernández
respondeu o (16 de novembro de 1973) deste xeito: “Después de sopesar debidamente el
planteo que supone saber que en adelante la acción política del Consejo Federal pasará a ser
responsabilidad de los hombres del interior, he considerado oportuno preguntarle si tiene Ud.
nombres para sugerir para, en ese caso, confirmalos desde aquí el Consello de Galicia, personas
a Ud. vinculadas. Pensamos que en París debe haber un gallego más que goce de su amistad
para incorporarlo como representante de nuestra Patria en el exilio. Debe Ud. imaginarse que
hombres radicados en América no pueden ser nombrados pues la carencia de medios haría
imposible la presencia de ellos en las reuniones y obviamente sería como si no existiera”.
904
O 12 de decembro de 1969, Alvajar escribía a Bos Aires: “Recibo constantemente cartas e
incluso un telegrama del señor Skadegard reclamando nuestra cuota. ¿Qué hay de eso? Y
584
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
585
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
masa alguna de ellas para terminar con este viejo drama. 4º A pesar de las recomendaciones
del II Concilio Vaticano, salvo una pequeña proporción de autoridades eclesiásticas se procura
evitar el uso del idioma vernáculo en la Liturgia”. Esto é todo o que o Consello de Galiza tiña
que dicir sobre a situación en Galicia. ACG-carpeta 16. Carta de Valentín Fernández a Xavier
Alvajar, (22 de abril de 1970).
906
ALVAJAR LÓPEZ, Xavier, “Apuntes sobre la Delegación del Consejo de ........”, art. cit., páx.
185. Segundo esa fonte, eso explicaría tamén a falta de atención ós informes remitidos dende
París: “Todas las inquietudes suyas, transmitidas en sus cartas, no llegan al Consello, sino tan
sólo a Valentín”.
907
ACG-carpeta 16. Carta de Valentín Fernández a Xavier Alvajar, (1 de xuño de 1974).
586
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
908
ALVAJAR LÓPEZ, Xavier, “Apuntes sobre la Delegación del Consejo de ..........)”, art. cit., páx.
193.
587
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
1. INTRODUCCIÓN
Esta é unha primeira e breve achega ás experiencias vitais dos galegos
que logo de sufrir os avatares da Guerra Civil Española tiveron que afrontar un
longo camiño como exiliados. Un traxecto que comezou, na maioría dos casos,
nos campos de refuxiados rematando, os máis afortunados, en diversos países
americanos e europeos e, os menos afortunados, nos campos de concentración
e exterminio nazi de onde moitos nunca saíron. Trataremos ademais de
establecer unha aproximación ós lugares nos que foron confinados, condicións
de vida e cales foron os organismos de axuda cos que contaron.
588
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
909
Dende Francia trataron de buscar outras alternativas “desfacerse” do meirande número de
exiliados que supuñan un alto custe para as arcas do goberno galo.
910
LLORENS, V. (1976): El exilio español de 1939, Vol.I, Madrid, Taurus, p. 99
589
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. OS CAMPOS DE REFUXIADOS
Varios foron os lugares nos que se acolleu ós exiliados españois. Os
fuxidos, non só tiveron que enfrontarse a vivir en condicións infrahumanas nos
países de acollida senón que tamén tiveron que soportar separacións familiares
xa que os homes foron agrupados, maioritariamente en campos de
concentración e as mulleres e nenos en refuxios911.
3.1. FRANCIA
3.1.1 O recebemento dos exiliados
Se o traxecto dende España ata Francia foi duro o peor aínda estaba por
vir. Os refuxiados unha vez cruzados os Pirineos críanse a salvo e protexidos
polo país veciño de quen esperaban recibir paz, asilo e axuda. Pero atopáronse
cun goberno no que xa non quedaba ningunha simpatía pola República
Española e que se amosaba impotente ante unha riada de exiliados que
superaba o medio millón de persoas imposible de albergar nos campos que
tiñan preparados para dar cabida tan só a unhas 5 ou 6.000 persoas.
Poucos foron os afortunados que foron acollidos en casas de familias
francesas ou españois residentes en Francia. A meirande parte dos fuxidos
foron internados en campos de concentración onde sobreviviron en condicións
extremas baixo unha estricta vixiancia militar.
Ante esta avalancha de refuxiados o goberno francés tratou de
establecer con Franco unha zona neutral entre Andorra e Port Bou para
albergar ós refuxiados ata que puideran ser distribuídos por outros países. O
xeneral non aceptou e Francia decicidiu reducir a presión na fronteira
permitindo o paso ás mulleres, nenos e feridos e pechando o paso ós homes
“válidos”. A situación de tensión na fronteira era tal que o 5 de febreiro abriron
de novo o paso ós soldados republicanos coa condición de que pasaran
desarmados.
Os gastos que xeraban os refuxiados eran tan cuantiosos que Francia
tratou de tódalas maneiras de desfacerse do maior número posible deles. Para
esto buscaron países alternativos que os puideran acoller como exiliados e
590
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3.1.2 OS CAMPOS915
Os primeiros campos foron creados na zona dos Pirineos Orientais,916 nas
praias do Mediterráneo máis próximas á fronteira en Cerdaña, Vallespir e no
Rosellón. Coa idea de introducir neles ós exiliados segundo ían chegando. Logo
son creados nos departamentos de Ariège, Pirineos Atlánticos, Aude, Tarne et
Garonne e Hérautl. Os primeiros campos tiñan pésimas condicións xa que todos
estaban construídos provisionalmente e estaban preparados para albergar a
911
Estos últimos dispersos por toda a xeografía francesa.
912
Con estas campañas lograron que uns 360.000 refuxiados retornaran paulatinamente a
España durante todo 1939. A fins deste ano quedaban en Francia 140.000 refuxiados españoles
dos que 40.000 eran mulleres e nenos e 100.000 excombatentes.
913
Eran unidades militares compostas por españoles pero con mando francés e cunha
organización interna igual que a do exército francés. O contrato de alistamento era mentras
durase a guerra. Moitos dos que participaban nestas unidades vían nelas unha maneira de
seguir loitando contra o fascismo.
914
Compañías de Traballadores Extranxeiros. En diante CTE.
915
Campo de Argelès sur Mer, Saint Cyprien, Bram en Aude: Creado para desconxestionar
Argéles e Saint Cyprien.. Le Perthus, Rivesaltes, Prats de Molló, Arles-sur-Tech, Forte de Mont-
Louis, Agde en Hérault: reservado especialmente ós catalanes. Tour de Carol. Amélie-les Bains.
Arles sur Tech. Vernet-les Bains : Reservado a enfermos graves. Gurs: Un dos campos máis
duros. Barcarés: Reservado ós refuxiados que se atopaban en tránsito cara a España. Mazère.
Septfonds ou « O campo de Judas »: campo puramente militar, reservado para os técnicos e
obreiros especializados. Les Haras: na cidade de Perpignan.
Campos disciplinarios: Rieucros: alberga ós reincidentes e ás mulleres consideradas peligrosas.
Le Vernet d´Ariège en Ariège: Inaugurado polos anarquistas. Forte de Colliure: Primeiro
calabozo no exilio.
916
RAFANEAU-BOJ, Marie-Claude (1995): Los campos de concentración de los refugiados
españoles en Francia (1939-1945), Barcelona, Omega, p.129.
591
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pouco máis de 5000 almas cando estaban chegando máis de medio millón. O
panorama en todos eles era moi similar grandes areais cercados con arames de
espiño onde a area das praias facía as veces de cama e o ceo raso de teito.
Os primeiros campos creados foron os de Argelés sur Mer e o de Saint
Cyprien. Ambos eran unha simple zona de praia acotada con alames de espiño.
Nas primeiras semanas acolleron, entre os dous case a 2/3 dos internados
nunhas condicións totalmente precarias.
Estes campos axiña fixéronse insuficientes e paulatinamente foron
abríndose outros917. Tralo caos sufrido nas primeiras semanas tratouse de
poñer un pouco de organización nos mesmos. As autoridades iniciaron, coa
axuda dos internos, a construcción de barracóns e aportaron os medios
necesarios para unha hixiene mínima.
917
Ibidem, p.143
592
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Nos primeiros meses non había latrinas nin onde facer as túas
necesidades...dábache vergonza...o que faciamos era meternos na auga
da praia e alí faciamos o que tiñamos que facer. Tiñamos moitas
diarreas e as veces ias correndo pola area e...non chegaban a tempo...e
¡todo polas pernas abaixo! aquelo era moi negro. Logo empezaron a
facer barracóns...tiñamos algunas tablas e xa ibas facendo algo parecido
a un caseto e cun burato no suelo xa facías un apaño”
Nós pasamos días sin comer un bocado, sen beber nada...por a auga do
mar...logo empezaron a vir camións e desde eles tirábannos pedazos de
pan...aquelo era tremendo...alí non había irmáns, nin amigos facías de
todo por un pedazo de pan...Despois empezaron a organizar o reparto
da comida doutra maneira...pero aínda así tocábache un pedazo de
pan...ás veces unha latiña de sardiñas e un caldo que non sabiamos de
que estaba feito...case era mellor non sabelo...
918
Así podemos ler artigos como “Privaciones, represalias y malos tratos que sufren los
refugiados” en Cultura Proletaria o 26 de agosto de 1939; “El fatal destino de los refugiados
españoles” en Cultura Proletaria do 7 de outubro de 1939. Outros son máis directos na súa
593
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Algúns trataron de escapar dos campos e foron abatidos polas balas dos
vixilantes. Os que non morreron nos campos franceses correron distintas
sortes. Unha parte deles retornou á España nacionalista, outra puido viaxar a
outros países que lles ofreceron un asilo máis humanitario. Dos que quedaron
en Francia algúns pasaron a integrar a resistencia francesa, as compañías de
traballadores extranxeiros ou os batallóns de marcha. Os que sobreviviron para
presenciar a liberación de Francia polas tropas alidadas puideron refacer a súa
vida en territorio galo e, co paso dos anos pasaron de ser exiliados políticos a
inmigrantes919. Os menos afortunados foron apresados polos nazis e deron cos
seus osos nos campos de concentración de onde non sairían máis dun cento920
de galegos que foron asasinados en Mauthausen e no Comando Gusen.
mensaxe pedindo “Terminemos con los crímenes de los campos de concentración” en Cultura
Proletaria en abril de 1939.
919
Schwarstein, Dora (2000): Entre Franco y Perón. Memoria e identidad del exilio republicano
español en Argentina, Barcelona, Crítica, p. 12
920
Ver listado en RAZOLA, Manuel e CAMPO, Mariano: Triángulo Azúl. Los republicanos
españoles en Mauthausen, 1940-1945, Barcelona, Península.
921
VILANOVA, Antonio (1969): Los olvidados. Los exiliados españoles en la II Guerra Mundial,
París, Ruedo Ibérico, p. 25
594
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
922
En diante SERE, tamén chamado Servicio de Evacuación ou Emigración de Republicanos
Españois
923
En diante JARE
595
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
924
O SERE ofrecía axuda co último diñeiro do Goberno Republicano. Foi presidido por Pablo de
Azcárate, último embaixador da República en Londres. Estivo –o SERE- manexado por Negrín e
funcionou en oposición a JARE dirixida por Indalecio Prieto.
596
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
925
Nesta cifra hai que contar a preto de 3000 nenos vascos, asturianos e, en menor cuantía,
galegos que foron destinados a varias colonias.
597
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
ABELLÁN, José Luis (1976): La emigración republicana de 1939, en ABELLÁN,
Jóse Luis (dir.): El exilio Español de 1939, Madrid, Editorial Taurus.
ÁLVAREZ, Santiago (1988): Memorias, III: La lucha continúa..., el exilio, la IIª
Guerra Mundial y el regreso clandestino a España, 1939-1945, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro.
ARASA, Daniel (1995): Exiliados y enfrentados. Los españoles en Inglaterra de
1936 a 1945, Barcelona, Ediciones de la Tempestad.
CAUDET, Francisco (1997): Hipótesis sobre el exilio republicano de 1939,
Madrid, Fundación Universitaria Española.
DREYFUS-ARMAND, Geneviève (2000): El exilio de los republicanos españoles
en Francia, De la Guerra Civil a la muerte de Franco, Barcelona, Crítica.
LEAL TENREIRO, Juan (1999): "De Ferrol a un campo de concentración en
Francia" en Ferrol Análisis nº 14, pp. 66-69.
LLORENS, V. (1976): El exilio Español de 1939, Vol I, Madrid, Taurus.
FERNÁNDEZ, Carlos e RODRÍGUEZ, Carlos Luis (1985): Franquismo y transición
política en Galicia: apuntes para una historia de nuestro pasado reciente, Sada-
A Coruña, Ediciós do Castro.
FERRER MIR, Jaime (1989): Los españoles del Winnipeg. El barco de la
esperanza, Santiago de Chile, Ediciones Cal Sogas.
JULIÁ DÍAZ, Santos (Cord) [et al] (1999): Víctimas de la Guerra Civil, Madrid,
Ediciones Temas de Hoy, pp 278-301.
RAFANEAU-BOJ, Marie Claude (1995): Los Campos de concentración de los
refugiados españoles en Francia (1939-1945), Barcelona, Omega.
RAZOLA, Manuel e CAMPO, Mariano (1979): Triángulo Azúl. Los republicanos
españoles en Mauthausen,1940-1945, Barcelona, Península.
SCHWARSTEIN, Dora (2001): Entre Franco y Perón. Memoria e identidad del
exilio republicano español en Argentina, Barcelona, Crítica.
SORIANO, Antonio (1989): Éxodos. Historia oral del exilio republicano en
Francia, 1939-1945, Barcelona, Crítica.
VILANOVA, Antonio (1969): Los olvidados. Los exiliados españoles en la
segunda guerra mundial, París, Ruedo Ibérico.
598
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
OUTRAS FONTES:
FONTE ORAL: Amador Martínez e Ramón Bargueño.
REPORTAXES: “A volta ó campo da morte” (TVG) dirixido por Manuel Torrente
“Viaje al infierno” TVE, “El complot de la esperanza” TVE, “El deber de
recordar” TVE.
599
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
926
Castelao dirixirase logo a Arxentina, Soto a México, Lois Tobío a Uruguai – vía Cuba e México
–, Ramón Suárez Picallo á República Dominicana, Chile e Arxentina, e Fernández-Osorio Tafall a
México.
600
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
López que veu dende Arxentina en 1940 para incorporarse como catedrático
de Literatura na Universidade de Austin en Texas.
927
Ver DOUGLAS, William A. e BILBAO, Jon (1986): “Amerikanuak”. Los vascos en el Nuevo
Mundo. Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco.
928
RUEDA, Germán (1993): La emigración contemporánea de españoles a los Estados Unidos,
1820-1950. De “Dons” a “Misters”, Madrid, Editorial MAPFRE, pp. 151-152.
929
J. C. Moya sinalou que algúns dos galegos que se dirixiron ós Estados Unidos, non foron
para os ranchos gandeiros do Oeste senón a Brooklyn instalándose como fogoneiros (ship-boiler
workers). Ver MOYA, José C. (1998): Cousins and Strangers. Spanish Immigrants in Buenos
Aires, 1850-1930, Berkley: University California Press, p. 85.
601
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
930
“Otra recluta acerca de la cual debemos llamar la atención, (...) es la que en la actualidad se
está realizando en la margen derecha de la ría de Arosa y parte colindante de la provincia de
Coruña. (...) y especialmente en Riveira, Carreira y Caramiñal, agentes poco escrupulosos están
reclutando gentes infelices con destino a Norte-América.” En “Recluta de emigrantes de Galicia
para norteamérica”. En Boletín del Consejo Superior de Emigración. Nº 80, (1916), p. 62.
Refírese principalmente a municipios de larga tradición mariñeira como Ribeira, Boiro, Porto do
Son e Pobra do Caramiñal na ría de Arousa, ós municipios de Muros e Carnota, e Bergondo,
Oleiros e Sada na área lindeira coa Coruña.
931
“Tratábase de homes que traballaban na construcción, nos barcos de carga, remolcadores,
nas minas, nos altos fornos de aceiro e ferro, no metro, nos restaurantes, de porteiros de
importantes edificios, traballando tamén nas caldeiras, fontaneiros, pintores, caldeireiros,
carpinteiros, mecánicos, etc” en GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio e RICÓN VIRULEG, Amado (2000):
Castelao, propagandista da República en Norteamérica, Sada, Ediciós do Castro, (edición de X.
R. Fandiño), p. 69.
932
Bronx, Brooklyn, Manhattan, Queens e Staten Island. Tampouco hai que esquece-los grupos
que se instalaron noutras cidades do estado de Nova York como Patterson ou a importancia da
comunidade galega no estado de New Jersey (Newark, Jersey City, etc.)
602
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
933
THOMAS, Hugh (1976): La Guerra Civil Española, I, Barcelona, Ediciones Grijalbo, p. 394.
934
REY GARCÍA, Marta (1997): Stars of Spain. La Guerra Civil española en los Estados Unidos,
Sada, Ediciós do Castro, pp. 25-34.
603
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
935
Dende logo, houbo partidarios e simpatizantes da sublevación franquista, xa que algúns
sectores do catolicismo norteamericano consideraban que a Guerra Civil española era unha loita
da civilización cristiá contra o comunismo. Ibidem, p. 51.
936
Ibidem, pp. 69-86.
937
Os dous organismos fusiónanse en xaneiro de 1938 para reforza-la campaña de propaganda
prorrepublicana e de recadación de fondos. Para iso as súas actividades consistían na
celebración de mitins, manifestacións, conferencias, documentais, programas de radio,
exposicións, concertos, edición de panfletos, periódicos, etc.Ibidem., pp. 104-109.
604
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
938
“¿Qué es y que ha hecho Sociedades Hispanas confederadas?. Breve reseña Histórico-
Política de Nuestra Organización”. España Libre. Órgano de Sociedades Hispanas Confederadas
de los Estados Unidos de Norte América, IV:1, (01/01/1942), p. 10.
939
Este último foi a principal fonte hemerográfica consultada para a elaboración desta
comunicación. A imposibilidade de consulta-lo seu predecesor de xeito directo, Frente Popular,
levounos a tomar parte das novas que se reproducen no mesmo na edición que fai X. R.
Fandiño de Castelao, propagandista da Republica en Norteamérica, (op. cit., pp. 97-273).
605
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Todos los días desfilan por Nueva York y otras ciudades de los Estados
Unidos refugiados españoles que llegan desesperados, huyendo del infierno
de Europa, especialmente de lo que todavía se llama Francia. (...) Y esta
organización los atiende, comprándoles ropa, enviándolos a comer,
940
“SHC ha cumplido sus deberes con los refugiados” , España Libre. II:34, (21/06/1940), p. 6.
941
Emilio González López tomou contacto con Xosé Castro por primeira vez en Francia, o cal
que lle facilitou a súa saída cara Estados Unidos no Henry Jasper en marzo de 1939. Ver
GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio (1990): Memorias de un diputado republicano en la Guerra Civil
Española (1936-1939), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, pp. 318-320.
606
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Así foi o que aconteceu con moitos galegos dos que só citaremos aquí
algúns casos, como o de Bernardo Cores Soto, natural de Panxón, que despois
de estar no campo de refuxio de Argelès sur Mer chega a Nova York onde se lle
financia a estancia ata a súa saída cara a México. Antonio Santamaría, ex-
alcalde de Ferrol, pasa por Nova York en febreiro de 1940 no seu camiño cara a
México, foi invitado, sobre todo por parte da colonia galega a participar en
actos antifascistas, recibindo ademais unha axuda económica de 75$. E por
último non quero deixar de facer mención ó caso de Isabel Gómez, muller do
médico redondelán Telmo Bernárdez Santomé fusilado en decembro de 1936,
que con seis dos seus nove fillos pasou por Nova York rumbo a México a finais
do ano 1939943.
Tal e como veremos a continuación, os galegos tamén asumiron cargos
de responsabilidade dentro das Sociedades como representantes á súa vez de
agrupacións galegas das que de seguido imos falar.
942
“Como ayuda SHC a los Refugidos”, España Libre, II:52, (25/10/1940), p. 4.
943
“Se ayuda en el mismo día con 25$ a la señora Isabel Gómez, que va a México con sus seis
hijos” en “Actividades del Departamento de Asuntos Legales”, España Libre, I:5, (01/12/1939),
p. 1. Para o caso de Bernardo Cores ver “Como ayuda SHC a los Refugidos”, España Libre,
II:52, (25/10/1940), p. 4., para Antonio Santamaría “Acto Extraordinario celebra el Frente
Popular Antifascista Gallego”, España Libre, II:16, (16/02/1940), p. 10.
607
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
do xa citado Xosé Castro, que fora varias veces presidente e secretario xeral da
Sociedade Española de Beneficiencia de Nova York944.
Pero dos catro, a FPAG foi o organismo galego máis importante, dentro das
Sociedades Hispanas Confederadas, que interviu na chegada a Nova York de
moitos exiliados galegos. A Fronte naceu en decembro de 1937 no local do
Centro Galicia situado no 147 da Columbus Avenue. Ramón Mosteiro, fillo dun
antigo emigrante galego, que estudiara Medicina en Santiago de Compostela e
loitara na Guerra Civil, foi elixido o seu secretario xeral; Xenaro Borines o
vicesecretario, Xoán Díaz Alonso, tesoureiro, Celso Gil, vicetesoureiro, o tamén
actor ferrolán Víctor Fernández, recibiu o cargo de secretario de propaganda,
Xosé P. González, vicesecretario de propaganda e Antonio Rodríguez, secretario
de Actas. Os vocais foron Luísa Pérez, Rolinda Pérez, Enriqueta Borines,
Fernando Borines, Fernando Díaz, Rogelio Medín, Ramón Barbeito, Xosé Castro
Álvarez, Xosé Lugrís, Paulino Basanta e o sadense Bieito Santos945.
O xornal La Voz, dirixido polo vigués Ceferino Barbazán, recollía así a
nova: “Abierta la asamblea por el señor Alonso, expuso el objetivo de la
citación. Desde los primeros momentos, y después de hablar de varios de los
camaradas presentes se pudo advertir que el alma de todos estaba en
intensificar la ayuda a España y que, en unión de las Sociedades Hispanas
Confederadas, colaborar para el envío de lo más necesario para el triunfo de la
causa del pueblo.”946
O comité central da Fronte estaba pois en Nova York – onde contaba
tamén co grupo Juventudes Gallegas e o seu coro – pero tivo ademais
delegacións en Newark, Bayonne, Bronx e Bridgeport entre outras localidades.
944
Fundada o 5 de abril de 1914, foi unha das sociedades máis antigas da comunidade
española en Nova York. Dende a data de creación e ata 1947, momento no que se funde con
La Nacional, foi coñecida de diversas formas, absorvendo ademais a maioría dos centros
rexionais como o Centro Montañés, o Centro Aragonés ou o Centro Galicia. Ver RUEDA, G.: La
emigración contemporánea de españoles..., op. cit., p. 236. Así mesmo, Xosé Castro
representou ó Centro Español de Nova York no IVº Congreso das SHC celebrado en Newark o
23 e 24 de novembro de 1940, “Cuarto Congreso Nacional de Sociedades Hispanas
Confederadas. Apertura del Congreso”, España Libre, II:61, (27/12/1940), p. 15)
945
GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio e RICÓN VIRULEG, Amado: Castelao, propagandista..., op. cit.,
pp. 56-70
946
“Quedó constituido el Comité Antifascista Gallego”, La Voz¸(27/12/1937), en GONZÁLEZ
LÓPEZ, Emilio e RICÓN VIRULEG, Amado: Castelao, propagandista..., op. cit., pp. 161-162.
608
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
947
No xornal España Libre era frencuente atopar titulares deste tipo: “El Frente Popular A.
Gallego celebra un festival” I:5, (01/12/1939), p. 11, “Acto Extraordinario Celebra el Frente
Popular Antifascista Gallego”, II:16, (16/02/1940), p. 10, “Grandioso Festival prepara el Frente
P.A.G. de Newark” II:52, (25/10/1940), p. 7, “Fiesta del Galicia Social Club el Domingo”, II:42,
(16/08/1940), p. 4
948
“Los gallegos antifascistas de los Estados Unidos de Norte América. Su labor continuada y
eficaz por la causa del pueblo español”, Nueva Galicia, Barcelona, 40, (17/05/1938), p. 4
949
“Ossorio y Tafall en los Estados Unidos de Norte América”, Nueva Galicia. Portavoz de los
Antifascistas Gallegos, Barcelona, II:40, (17/05/1938), p. 1.
609
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
950
GONZÁLEZ LÓPEZ, E. e RICÓN VIRULEG, A.: Castelao, propagandista..., op cit., p. 50.
951
Así o expresaba Xosé Caamaño, galego residente en Nova York e membro do FPAG, ante a
inminente chegada de Castelao. Ver “Castelao y la Unión Gallega”, La Voz, (15/07/1938), en
GONZÁLEZ LÓPEZ, E. e RICÓN VIRULEG, A.: Castelao propagandista..., op cit., pp.101-102.
952
GONZÁLEZ LÓPEZ, E. e RICÓN VIRULEG, A.: Castelao propagandista..., op cit., p. 72.
610
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
genio al servicio del Arte. He aquí dos hombres, opuestos por razón
temperamental e ideológicamente coincidentes. Tafall y Castelao son figuras
distintas que simbolizan el mismo ideal. El triunfo del Pueblo español con la
obligada secuela de la liberación de la Galicia Mártir.”954
As cousas tornarían de cor á volta da viaxe realizada por Soto e Castelao
a Cuba entre novembro de 1938 e febreiro de 1939. Namentres, o galeguista
Ramón Suárez Picallo e o socialista Marcial Fernández chegan a Nova York
respondendo á chamada da FPAG. Se para Castelao se preparara aquel
grandioso festival do Ulmer Park, para Suárez Picallo o mitin celebrado no Royal
Windsor, o 19 de febreiro de 1939, foi o primeiro dunha serie de actos que
compartiría, sobre todo, con M. Fernández, Francisco Mares955, pero tamén cun
recentemente chegado e enfermo Basilio Álvarez. A crítica e precaria situación,
tanto de saúde como económica, do cura de Beiro, provocaron unha intensa
mobilización da comunidade galega para axudar ó recentemente chegado de
Arxentina e Cuba956.
Segundo as consideracións feitas por X. M. Núñez Seixas957, o
achegamento de Suárez Picallo ós anarquistas xa durante o decurso da guerra,
motivaron o distanciamento entre este e Castelao, ó que acusaba de
subordinado do comunismo. De feito, para este último, a presencia de Marcial
Fernández e Picallo en Nova York levou a que fose marxinado polos grupos
953
Bieito Alonso apunta que xa a antes da viaxe de Castelao a Cuba xurdiran as primeiras
tensións entre os grupos da SHC. En ALONSO, Bieito (2000): O exilio de Castelao, Vigo: A Nosa
Terra, p. 11.
954
“Las tareas de la victoria”, Frente Popular, (09/09/1938), en GONZÁLEZ LÓPEZ, E. e RICÓN
VIRULEG, A.: Castelao propagandista..., op. cit., p. 119. A admiración por Castelao estaba
baseada en parte polo seu traballo como pintor e gravador e que tivo ocasión de expoñer nos
Delphic Studios de Nova York en novembro de 1938.
955
Mares pertencía a sociedade Muros y sus contornos de Newark (NJ) e que en xullo de 1941
foi elixido vocal das SHC. En “SHC celebró sus elecciones”, España Libre, III:26, (11/07/1941),
p. 5.
956
Chegou a constituirse o Comité Pro Basilio Álvarez encargado de recadar dita axuda. Durante
o ano 1940 e 1941 sucéndense os anuncios en España Libre anunciando colectas, homenaxes e
outros actos en pro de Basilio Álvarez. Unha vez conseguida unha pensión este retírase a
Tampa onde vivirá ata a súa morte no ano 1943. Ver por exemplo “Gran Festival Pro Basilio
Álvarez”, España Libre, II:45, 06/09/1940, p. 3 ou “La función pro Basilio Álvarez”, España
Libre, V:17, 23/04/1943, entre outros moitos anuncios.
957
Nota á carta de Castelao a Sebastián González García-Paz, 9 de setembro de 1939. Ver
NÚÑEZ SEIXAS, X.M (comp.): Castelao. Obras completas (Volume VI: Epistolario), Vigo,
Galaxia, 2000, p. 307.
611
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
máis poderosos das SHC e da FPAG, claro está socialistas e anarquistas. Así llo
expresou nunha carta a Sebastián González García-Paz en setembro de 1939:
Eiquí temos todo preparado aínda que se Picallo non se fora, con Marcial
Fernández (un socialista, un enchufista, etc.) botaría por terra a miña
laboura. (...) Por culpa del estou eiquí varado, inutilizado e sen saber como
sair. (...) Non me escoitou e sigueu decindo que eu estaba entregado aos
comunistas e doulle azos a uns imbéciles que chegaron a decir que estou a
soldo da Unión Soviética.958
958
Carta de Castelao a Sebastián González García-Paz, 9 de setembro de 1939, op cit.
959
NÚÑEZ SEIXAS, X. M. (comp.): Obras de Castelao..., op. cit., p. 294.
960
Carta a Santiago Álvarez, Nova York, 5 de febreiro de 1940. NÚÑEZ SEIXAS, X. M. (comp.):
Obras de Castelao..., op cit., p. 336.
961
“Cerro este segundo libro – revolto e alporizado, a semellanza do meu ánimo – cando imos
rematar o viaxe de Nova York a Bos Aires. Hoxe é día 16 de xulio...” en MONTEAGUDO,
Henrique (coord.): Castelao. Obras Completas, (Volume II: Sempre en Galiza), Vigo, Galaxia,
2000, p. 316.
612
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero esta desconformidade deuse tamén por parte dos galegos que
decidiron permanecer no ámbito das SHC ou polo menos colaborar con elas. O
xeneral José Asensio Torrado, destacado militar republicano durante a Guerra
Civil, anticomunista e antisocialista, agregado militar da embaixada española en
Washington, foi un dos que permaneceu do seu lado. Sobre todo a partir do
ano 1941 son moi frecuentes as súas colaboracións, con análises de estratexia
bélica por mor da IIª Guerra Mundial, no xornal España Libre.
Da banda dos galegos da Unidad Gallega, escindidos das SHC a
consecuencia máis salientable deste acto tivo a súa plasmación na creación da
Casa de Galicia de Unidad Gallega, que nos seus primeiros anos de vida, e
nalgúns casos ó longo de moito tempo, estivo integrada por un considerable
número de exiliados galegos. Emilio González López, destacado historiador e
962
“El ambiente de hostilidad hacia nuestra organización era ya claro desde hace mucho
tiempo: desde que ciertos elementos ganaron influencia en aquel centro”, en “Unidad Gallega
se retira de Sociedades Hispanas”, España Libre, III:7, (14/02/1941), última páxina.
613
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
963
En “En paz descansen”, España Libre, III:7, (14/02/1941), p. 2.
614
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
615
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Los extranjeros que vengan, pero graneaditos, uno por uno, para que yo
pueda vigilarlos. A mí me gustan los isleños que son como yo, trabajadores del
campo y los italianos y los españoles que son de la misma religión que uno y
hablan la misma lengua y uno los entiende, porque los otros son protestantes y
hablan en su jerigonza... Pero ahora hay que tener más ciudado con todos,
porque eso del comunismo es una plaga964.
964
Pellegrino, A. (1989): Historia de la inmigración en Venezuela. Siglos XIX y XX, Caracas,
Academia Nacional de Ciencias económicas, p. 217.
965
Artículo 32, apartado 6º.
616
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
podrían causarlos a aquellos paises que los recibieran sin ningún tipo de
selección”. Ademais, a opinión publica católica e conservadora apoiaba
abertamente a Franco. Polo que, só en casos moi excepcionais, as autoridades
venezolanas autorizaron a súa entrada antes de que finalizase a guerra, e en
número moi reducido, case todos vascos, ós que consideraban “gente seria,
trabajadora y respetuosa de la moral y de la iglesia católica966”.
En troco, o escritor Arturo Uslar Pietri (director en 1939 do ITIC, Instituto
Técnico de Inmigración y Colonización) consideraba, de maneira moi acertada,
que a chegada a Venezuela de exiliados españois representaba unha
oportunidade única para o país:
966
Sanz, Victor (1995): El exilio español en Venezuela, Caracas, El Centauro, p. 12, vol. I.
967
Ibidem, 17, vol I.
617
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
968
Fernandez Morales, María José (1992): La emigración española a Venezuela de 1850 a 1960,
Madrid, p. 342-343. Tese doutoral inédita.
618
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. O EXILIO GALEGO
Os primeiros exiliados galegos, ó igual que o resto de españois,
recentemente chegados a Venezuela, un país e a unha sociedade que lles eran
alleos, o que van tratar de facer é agruparse (estreitar lazos de paisanaxe),
buscando unha maior protección e axuda mutua. En Venezuela xa existía a
Casa de España969. Pero esta, non cubría tódalas necesidades e aspiracións
destes homes e mulleres chegados dende diferentes puntos da xeografía
española. Polo que, pouco a pouco, iranse fundando os diferentes centros
969
A Casa de España: xa fora creada na década de 1930. A súa adhesión á república durante a
guerra e reduciuna á mínima expresión, limitando-se a emprestar axuda ós poucos exilados (a
maioría vascos) que ían chegando de Europa ou de países americanos.
619
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
El primer gallego con el que tuve ocasión de hablar en los años treinta
fue con el capitan del buque que me llevó en un viaje que hice al Oriente.... Mis
amistades las coseché entre españoles de otras regiones: santanderinos,
isleños, vascos, catalanes. Comencé a notar la presencia de gallegos en los
años de la Guerra Civil Española y después, sobre todo escapados y algunos
como yo, llegados de Cuba tambien por esos años, pero éramos contaos
todavía en 1945, cuando fundamos el primer centro gallego en el país970.
970
Contiña, Ramón (1982): Gallegos en Venezuela, Caracas, Ed. Logos, p. 109.
620
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Aquí el primero que se funda en Venezuela es el LAR GALLEGO..., ¿De que nace el
Lar Gallego? El LAR GALLEGO nace de los exiliados de la Guerra Civil española que
fueron llegando a Venezuela. Unos vinieron desde Francia, otros escaparon a
Portugal y vinieron aquí, pero otros fueron por Cuba, despues cayeron en
Venezuela, otros fueron a Curaçao, Aruba; según la forma que ellos encontraban
de escaparse... Así llegaron aquí a Venezuela971.
621
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
democracia sólo es viable dentro del sistema republicano, y es por eso que
nosotros somos partidarios incondicionales de la República972.
971
Entrevista nº 2, Manuel Ramos (expresidente da Hermandad Gallega), Caracas, (21 de marzo
de 1995).
972
Piñeiro, Antonio (2000): Pepe Velo, Vigo, Xerais, pp. 83-84.
973
Cela escribiu unha novela por encargo de Pérez Jimenez: A Catira (un arremedo da Doña
Bárbara de Romulo Gallegos). Nunha emisión radial Velo satirizou a Familia de Pascual Duarte e
Cela contestou facendo alusións ó grande nariz de Velo.
622
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Silvio Santiago foi un dos líderes do Lar Galego, xunto con Manuel
Gallego... Aínda que sendo ambos republicanos, en certo modo trouxeran para
o exilio os problemas da guerra española, xa que, teño entendido, que durante
623
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a guerra os da CNT non se levaban moi ben cos do Partido Comunista, pois
aquí seguían a mesma tónica. Ou sexa, aínda no exilio onde debían estar
unidos había esas diferencias. Silvio era da CNT, Manuel Gallego era do Partido
Comunista. Ambos líderes e ambos loxicamente chocaban e nun deses
encontronazos resultou expulsado Silvio Santiago. Xunto con Silvio Santiago
fóronse unha cantidade de socios, facendo causa común con il por lles semellar
inxusta a sanción e entre eles o meu pai... E de aí desa escisión naceu o
CENTRO GALEGO, do cal formei parte na súa fundación e do cal tempo despois
me fun facendo causa común con uns expulsados por Silvio Santiago moi
inxustamente. Estas loitas que había ¿non?. E que fixemos?. Ben pois, nos
fomos para o Lar Galego974.
Silvio despois tivo problemas porque era un home moi polémico, a pesar
de que tiña as súas partes positivas. Sen dúbida era moi galeguista, foi un
home moi preocupado pola cultura galega, así como tamén tiña de galego o
"espiritu caciquil". Tiñan que ser as cousas como il dicía se non xa un se
convertía en inimigo del. Pero sen dúbida preocupábase moito da nosa
cultura, tanto que sendo o Centro Galego unha sociedade pequena, ao igual
que o era o Lar e vivindo abondo en precario economicamente, Silvio
permitiuse o luxo de traer grandes personalidades da cultura galega a dar
conferencias acá. Polo que eu lembro trouxo a Eduardo Branco Amor, a
Rodolfo Prada (entón da Arxentina), a Otero Pedrayo, a Camilo José Cela. Ou
sexa, cada ano polo menos traía a unha personalidade para dar unhas
conferencias aquí, das cales resultaban anécdotas moi curiosas ,non?. Porque
Silvio á vez que os traía lles dicía que non debían ir ao Lar Galego975.
974
Entrevista nº 3, Eduardo Meilán, Caracas, 1995 (archivo autor)
975
Ibidem.
624
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
976
Entrevista nº 12, Caracas, abril, (1995) (arquivo autor).
977
Entrevista nº 2, Manuel Ramos, op. cit.
625
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
978
Piñeiro, Antonio (2000): Pepe Velo...., op. cit., p. 74.
626
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero, a pesar deste fracaso, non pasará moito tempo antes de que se
logre a tan devecida unidade.
979
Sanz, Victor (1995): El exilio español....., op. cit., p. 153, vol I.
980
Noya, Juan (1996): Fuxidos, Vigo, Galaxia, pp. 334-335.
627
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
981
Sanz, Victor (1995): El exilio español...,op. cit., p.154, vol. I.
628
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
982
Entrevista nº 12, op. cit.
629
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
983
Vid. Sanz, Victor (1995): El exilio español...., op. cit., p. 25, vol. II.
984
Ibidem, p. 27, vol. II
985
Ibidem, p. 66, vol. II
986
Ibidem, p. 67, vol. II
630
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
987
Ibidem, p. 74, vol. II
988
Ibidem, p. 266, vol. I
631
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
989
Juan Manuel Giráldez (1994): “Mario Granell. O home, o Pintor, o Amigo”, Magazine Español,
Caracas, do 10 ao 16 de maio de 1994.
990
Vid. Sanz, Victor (1995): El exilio español...., op. cit., p. 124, vol. II
991
Ibidem, p. 232, vol. II
632
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
992
Ibidem, p. 355, vol. I e p. 265, vol. II.
993
Ibidem, p. 295, vol. I.
633
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
www.cigmigración.com
995
Pérez Leira, Lois: “Xosé Velo Mosquera”, en Enciclopedia da Emigración Galega.
996
Piñeiro, Antonio (2000): Pepe Velo...., op. cit., p. 98.
634
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
997
Ibidem, p. 116.
635
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Velo e o seu fillo Victor quedaron a vivir en Sao Paulo, onde fundou a
librería e editorial "Nós" Publicacións Galiza Ceibe e onde falecería o 30 de
xaneiro de 1972.
4. FINAL
Nada máis indicado para rematar este artículo que facelo co anónimo
testemuño dun exiliado en Venezuela, que reflexa a frustración e amargura
dunha emigración forzada, inxusta e absurda.
998
Fernandez Morales (1992): La emigración española....., op. cit. p. 334.
636
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. INTRODUCCIÓN
La Guerra Civil española es uno de los tantos conflictos fratricidas
ocurridos a lo largo del belicoso siglo XX pero es, sin lugar a dudas, el que más
repercutió en nuestro pequeño país. A lo largo de su corta historia Uruguay ha
recibido un importante número de inmigrantes provenientes de diversas
regiones europeas que se veían obligados a abandonar sus hogares ya fuera
por causas económicas o políticas. Durante la década del treinta llegaron a
nuestras costas, entre otros, alemanes (judíos o no que debieron escapar al
terror nazi) junto con polacos, checos, rumanos, húngaros, italianos,
yugoslavos... que huían de los regímenes fascistas o de las llamadas “limpiezas
étnicas” tan en boga en esos tiempos y aún en la actualidad. A ese gran
contingente de exiliados llegados a Uruguay por esa época también se les unió
el de los españoles republicanos. Estos últimos procedían de diferentes regiones
de España como Cataluña, Euskadi, las dos Castillas, Asturias, Andalucía o
Galicia; y entre ellos había numerosos intelectuales, científicos, escritores,
artistas y profesionales de todo tipo además de jornaleros agrícolas,
comerciantes, camareros, etc.
A lo largo de esta comunicación haremos referencia precisamente a
estos últimos, es decir a los exiliados españoles y sobre todo a los gallegos que
llegaron a nuestras costas buscando aires de libertad. Veremos como era el país
con el que se encontraron, como los recibieron, como fue su relación con los
exiliados de otros países y haremos mención también a algunos de estos
exiliados gallegos que ayudaron a enriquecer el panorama cultural uruguayo del
momento.
637
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
638
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Desde ese día (se refiere al 20 de julio de 1936) cayó sobre esta sufrida
tierra el más espeluznante martirio de que tiene noticia la historia española.
Culminaba así la serie de depredaciones e injusticias de todo linaje, que
siempre pesaron sobre los hombros de los naturales de este país
irredento(...). De todos los pueblos de España es, sin duda alguna, el
pueblo gallego el más despiadadamente masacrado por aquella bárbara
criminalidad, fría y meditadamente administrada (...). Sometida Galicia casi
desde aquel día, sin medios de resistencia y defensa, sometida
rápidamente por los insurrectos, ya no hubo en ella más poder y
desenfreno que el de sus dominadores. La represión de que fue objeto
Galicia se vio más agravada por cuanto los republicanos, en el poco tiempo
que disfrutaron del gobierno de sus cuatro provincias, no infligieron el
menor daño a sus adversarios políticos; antes por el contrario, cuando
cayeron algunos hombres víctimas del pistolerismo, era el falangismo el
perpetrador de tales asesinatos. Galicia, repetimos, vivía en paz,
saboreando el triunfo popular de unas elecciones ganadas en buena ley
(..). Recientemente victorioso el Estatuto gallego, sólo esperaba la hora de
que tomase estado parlamentario y diese así al país su ambicionada
639
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
999
VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto (1987): “Los exiliados gallegos”, Galicia hoy y el resto del
mundo. Neo-mozárabes y neo-mudéjares a cien años del nacimiento de Castelao y a cincuenta
del comienzo de la guerra civil española, Ediciós do Castro, Sada (A Coruña), págs. 243-44.
1000
“Se han escrito muchas historias de nuestro exilio: las han escrito hombres de letras,
hombres aficionados a las letras; hay unas historias nunca escritas por los que no sabían
escribir, por los que sólo sabían sufrir. Hombres sencillos, humildes, los cuales acabando de
pasar la frontera eran separados de sus mujeres y niños hacia destinos desconocidos y sin
saber cuándo ni cómo se reencontrarían nunca más [...]. Pobre gente anónima, sin amigos que
les pudieran ayudar, sin influencias para poder salir de aquel infierno de pesadillas”. CASALS i
GARCÍA, Ll. (1990): “Allez, los vencidos”, CASAUS i SANRAMA, Judit (1990): “Por qué una
historia oral del exilio español de 1936?”, Historia y fuente oral, nº 4, pág. 165.
640
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1001
FERRER MIR, Jaime (1989): Los españoles del Winnipeg. El barco de la esperanza,
Ediciones Cal Sogas, Santiago de Chile, pág. 64.
1002
Se trataba de dos monjas, las hermanas Dolores y Consuelo Aguiar. Tras el estallido de la
Guerra Civil y desatarse las acciones contra curas y monjas, Dolores se refugió en una vivienda
de Madrid a finales de julio de 1936. Dos meses después, fue detenida por los milicianos. Junto
con su hermana, detenida unas horas antes, fueron encontradas muertas el día 20 de
septiembre. Habían sido fusiladas por los milicianos a pesar de portar brazaletes con los colores
de la bandera uruguaya y sus respectivos certificados de nacionalidad. El 11 de marzo de 1939,
Uruguay restablece relaciones diplomáticas normales con el Gobierno de Burgos. Ministerio de
Relaciones Exteriores. Cabildo. Sección: España. Año: 1936-1939. Caja 2, Carp. 21.
1003
Aconsejamos mirar este periódico ya que es uno de los más representativos de la prensa
escrita uruguaya del momento. No debemos olvidar tampoco a otros periódicos como El Día.
641
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero esta exposición se realizó también para que los uruguayos recordáramos
parte de nuestras raíces y no olvidáramos el sufrimiento de aquellas gentes
que, ya fuera por motivos económicos o políticos, debieron abandonar su patria
para establecerse en esta tierra del Nuevo Mundo.
1004
YÁÑEZ-BARNUEVO, Luís (1991): “España en Uruguay”, España fuera de España, Madrid,
Subdirección General de Información Administrativa, Dirección General de servicios del
Ministerio de Trabajo y Seguridad Social, pág. 4.
1005
FAROPPA, Luis (1965): El desarrollo económico del Uruguay, Montevideo, CECEA, pág. 37.
642
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1006
Registro Nacional de Leyes de la República Oriental del Uruguay. Año 1936, Imprenta
Nacional, Montevideo, pág. 751.
1007
RODRÍGUEZ LAGO, José Ramón (1998): “A comunidade española no Uruguai e a causa da
II República”, en Estudios Migratorios, n° 5, pág. 63.
643
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1008
España Democrática, n° 1, 24 de octubre de 1936. Hemeroteca de la Biblioteca Nacional de
Montevideo, Uruguay.
1009
España Democrática, n° 2, 7 de noviembre de 1936, Hemeroteca de la Biblioteca Nacional
de Montevideo, Uruguay.
1010
RODRÍGUEZ LAGO, J. R. (1998): “A comunidade...”, art. cit., pág. 64.
1011
CAGIAO VILA, Pilar (1996): “La imagen de España en América: el caso uruguayo”, Historia
y presente en América Latina, Valencia, Fundación Bancaja, pág. 228.
644
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1012
“La Casa Rübens” instalada en Colonia Valdense, era un hogar de vacaciones para niños,
donde los hijos de los refugiados antifascistas, más tarde también de los presos políticos de la
Dictadura Militar, encontraron un espacio de vida más grato.
1013
MARTÍNEZ, Rogelio. Entrevista realizada por la Lic. Silvia Facal Santiago. Montevideo, (10
de marzo de 2001).
1014
Pronunció importantes discursos en apoyo a la causa republicana en diferentes ámbitos
culturales como el Ateneo de Montevideo.
1015
LEGARRALDE, Sonia y otros (1998): “Los caminos de la integración. Los refugiados
españoles de la Guerra Civil”, en Equipaje de ilusiones, Montevideo, Cabildo de Montevideo,
pág. 28.
1016
Libro de Actas de la Junta Directiva del Centro Republicano Español, pág. 596.
1017
Lealtad, n° 1, 22 de enero de 1944. Hemeroteca de la Biblioteca Nacional de Montevideo,
Uruguay,
645
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1018
Diario de Sesiones de la Cámara de Representantes, sesión del 6 de marzo de 1939, pág.
293.
646
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1019
ALDRIGHI, Clara (2000): “La ideología antisemita en Uruguay. Su contexto católico y
conservador (1870-1940), en Antisemitismo en Uruguay. Raíces, discursos, imágenes (1870-
1940), Montevideo, Ediciones Trilce pág. 193.
647
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
648
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1020
CASTELAO, en MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón (1978): “Literatura gallega en el exilio”. El exilio
español de 1939, tomo 6, Madrid, Taurus, pág. 287.
649
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1021
BARRO, David (2000): “Leopoldo Nóvoa. Porque toda abstracción é poesía”. Interesarte, n°
9, págs. 28-29.
650
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
6. COMENTARIO FINAL
Uruguay junto con otros países europeos, africanos y latinoamericanos
supo acoger, a pesar de algunas voces conservadoras y filo franquistas que se
alzaron en contra, a parte de esa Galicia peregrina que debió dejar atrás su
651
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1022
DÍAZ FERNÁNDEZ, Xerardo (1991): Desde la diáspora, Sada -A Coruña, Ediciós do Castro,
pág. 5.
652
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA UTILIZADA
ABELLÁN, José Luis (1982): De la guerra al exilio republicano (1936-1977),
Madrid, ed. Mezquita.
ABELLÁN, José Luis (1989): “Significado y proyección histórica del exilio de
1939”. 50 Aniversario del exilio español. 1939-1989. De la España en conflicto a
la Europa de la paz, Madrid, Editorial Pablo Iglesias, págs. 35-43.
ALDRIGHI, Clara (2000): “La ideología antisemita en Uruguay. Su contexto
católico y conservador (1870-1940). Antisemitismo en Uruguay. Raíces,
discursos, imágenes (1870-1940), Montevideo, Ediciones Trilce, págs. 129-224.
BARRO, David (2000): “Leopoldo Nóvoa. Porque toda abstracción é poesía”.
Interesarte, n° 9, págs. 28-29.
CAGIAO VILA, Pilar (1996): “La imagen de España en América: el caso
uruguayo”. Historia y presente en América Latina, Valencia, Fundació Bancaixa,
, págs. 205-236.
CASAUS i SANRAMA, Judit (1990): “Por qué una historia oral del exilio español
de 1936?”. Historia y fuente oral, nº 4, págs. 165-270.
DÍAZ FERNÁNDEZ, Xerardo (1991): Desde la diáspora, Sada-A Coruña, Ediciós
do Castro.
FAROPPA, Luis (1965): El desarrollo económico del Uruguay, Montevideo,
CECEA.
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco (1987): “A cultura galega no exilio”. Galicia
hoy y el resto del mundo. Neo-mozárabes y neo-mudéjares a cien años del
nacimiento de Castelao y a cincuenta años del comienzo de la guerra civil
española, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, págs. 227-242.
FERRER MIR, Jaime (1989): Los españoles del Winnipeg. El barco de la
esperanza, Santiago de Chile, Ediciones Cal Sogas.
LEGARRALDE, Sonia y otros (1998): “Los caminos de la integración. Los
refugiados españoles de la Guerra Civil” en: Equipaje de ilusiones, Montevideo,
Cabildo de Montevideo, págs. 19-36.
MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón (1978): “Literatura gallega en el exilio”. El exilio
español de 1939, tomo 6, Madrid, Taurus, págs. 285-323.
653
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
654
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ÍNDICE DE FUENTES
Fuentes Editas:
Diario de Sesiones de la Cámara de Representantes (Palacio Legislativo:
Montevideo, Uruguay).
Ministerio de Relaciones Exteriores. Cabildo. Sección: España. Año: 1936-1939.
Caja 2. Carp. 21.
Registro Nacional de leyes de la República Oriental del Uruguay: 1932 y 1936.
Imprenta Nacional, Montevideo.
Prensa:
El Bien Público, Montevideo, 1936.
El Día, Montevideo, 1936-1939.
El País, Montevideo, 1936-1939.
España Democrática, 1936.
España Nacionalista, 1937-1938.
La Tribuna Popular, Montevideo, 1936-1939.
Lealtad, 1944.
Entrevistas orales:
MARTÍNEZ, Rogelio. Entrevista realizada por la Lic. Silvia Facal Santiago.
Montevideo, (10 de marzo de 2001).
655
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. INTRODUCCIÓN
Los protagonistas más inocentes e involuntarios en cualquier
enfrentamiento bélico son los niños que sufren, con más intensidad e
incomprensión, los rigores de unas guerras que afrontan en soledad mientras
sus padres luchan en el frente, huyen de las persecuciones o en el peor de los
casos son ajusticiados o caen en la lucha. El miedo por parte de muchos de sus
progenitores a una posible orfandad, desnutrición o enfermedad provocó desde
el inicio de la Guerra Civil española una emigración infantil sin precedentes
hasta ese momento.
2. EL ÉXODO INFANTIL
2.1 Escapando del avance franquista
Comenzada la guerra empezaron también los avances y trasvases de
población huyendo del avance del ejército de Franco. Los primeros meses de la
guerra significaron la toma de posiciones de ambos ejércitos. A partir de
octubre de 1936 los nacionalistas deciden entrar en Madrid con la idea de que
si caía podrían dominar la guerra en poco tiempo. Con el miedo a las bombas y
a los obuses, la población decidió huir hacia las zonas no ocupadas. Mujeres,
niños y ancianos fueron los primeros en desplazarse hacia estos lugares y
posteriormente hacia el extranjero.
Los traslados a los que se vieron sometidos, sobre todo los niños,
implicaron, por parte de la República un gran esfuerzo de infraestructura. El
656
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1023
En adelante: M.P.I.
657
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
658
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
659
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
total de los niños que tomaron parte de las mismas fue de 28951024. Los
mismos iban acompañados de maestros, médicos, educadores y personal
auxiliar.
La primera de las expediciones salió de la ciudad de Valencia en marzo
de 1937 y estuvo organizada por el director general de Primera Enseñanza. En
cuanto a la segunda, esta partió de Bilbao en junio del mismo año, y estuvo
dirigida, en cambio, por el propio gobierno autónomo vasco de Aguirre. La
tercera expedición se llevó a cabo por la Consejería de Instrucción Pública,
dependiente del Consejo de Asturias y León, y salió de Asturias en setiembre de
1937. Finalmente, la cuarta y última expedición, partió de la ciudad de
Barcelona en octubre de 1938.
1024
ZAFRA, Enrique [et al] (1989): Los niños españoles evacuados a la URSS (1937), Madrid,
Ediciones de la Torre, p.41.
1025
Ibid. p. 42.
1026
Ibid.
660
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ropas. La primera escala del barco fue, según nos comentó Alberto Fernández
Arrieta1027, el puerto francés de Burdeos. Allí tuvieron que desembarcar los
niños que iban a permanecer en Francia. Los demás tuvieron que abandonar
también el barco para ser reembarcados, al día siguiente, en el barco francés
Sontay. Finalmente llegaron a la ciudad de Leningrado, el día 22 de junio. Una
vez allí se les separó en dos grupos: el de los niños sanos y el de los niños
enfermos que fueron trasladados a hospitales especializados en enfermedades
del pulmón, pues la mayoría de ellos padecían de tuberculosis. En cuanto al
resto fueron a su vez separados y enviados a seis Casas de Niños según
criterios de edad, sexo, vecindad en España y parentesco1028.
1027
Entrevista realizada a Alberto Fernández Arrieta en el Centro Español de Moscú, 27/06/2001
por las autoras.
1028
Ibid.
1029
ZAFRA, E.: Los niños españoles..., op. cit., p. 46.
661
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1030
Ibid. p. 47.
1031
Entrevista realizada a Alberto Fernández Arrieta en el Centro Español de Moscú, 27/06/2001
por las autoras.
662
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1032
Ibid.
663
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. EL REGRESO A ESPAÑA
En el año 1949 el gobierno español, a través del embajador británico en
Moscú, pidió el regreso de los niños a España. Pero a pesar de esta petición, los
soviéticos se negaron. Hubo que esperar a la muerte de Stalin para que se
produjera un acercamiento entre España y la Unión Soviética. De esta manera,
el 27 de marzo de 1954 se les permite a 4 niños que regresen a España junto
con varios prisioneros de la División Azul. Empieza entonces, la negociación
para que regrese el resto. Finalmente, gracias a las gestiones realizadas por la
Cruz Roja, se realizó la repatriación, en 1956, de la gran mayoría de los niños
españoles. Muchos de aquellos niños se habían casado con soviéticos y a los
hombres se les permitió regresar a España con sus esposas e hijos nacidos en
la Unión Soviética. Llegaron a lo largo de 6 expediciones entre setiembre de
1956 y mayo de 1957 en el buque Crimea.
Una vez llegados a España lograron, en su mayoría, integrarse en su
nueva patria, aunque los primeros tiempos fueron bastante difíciles, pues les
costó adaptarse nuevamente a la vida española. Además muchos de ellos no
lograron reencontrarse con sus padres, pues estos habían muerto en la guerra
y entonces para ellos, la readaptación fue aún más difícil.
No queríamos cerrar este epígrafe sin hacer una mención especial a los
niños que, como los que visitamos en Moscú el pasado mes de junio, no
pudieron regresar a España. Muchos de ellos optaron por continuar en Rusia,
pues habían formado un nuevo hogar allí y estimaban mucho a su nueva patria.
Otros en cambio, como el caso de Fernández Arrieta se vio impedido de
abandonar Rusia debido a su trabajo como ajustador de alta precisión en la
aviación primero, y luego como ingeniero aeronáutico. Y finalmente no
debemos olvidar tampoco, a las mujeres que se habían casado con soviéticos y
debido a ello, debían pedirles a sus maridos un permiso para retornar a España.
Muchas de ellas prefirieron continuar en Rusia, pues a pesar de poder
abandonar el país, sus maridos no eran libres de hacerlo y entonces prefirieron
permanecer con ellos.
664
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1033
En esta corta visita pudimos realizar una entrevista al actual presidente del Centro, Alberto
Fernández Arrieta, de la que ahora extraemos los datos para elaborar parte de esta
comunicación.
1034
La mayoría de ellos fueron a parar a campos de refugio para incorporarse más tarde a la
resistencia francesa una vez iniciada la IIª Guerra Mundial. Por otra parte, en Francia, y más
concretamente en el sur del país, se fraguaron la mayor parte de las acciones de la lucha
665
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
teniendo como base la sede del PCE en Moscú, dan continuación – más allá de
la esfera política – a un proyecto societario que abarcará además tareas de tipo
cultural y social. Aunque sin duda, las influencias políticas en la era soviética
pudieran haber impregnado las actividades del Centro, la directiva actual se
define, insistentemente, como apolítica, centrándose casi exclusivamente en
actividades culturales y lúdicas.
Situada en el corazón de Moscú1035, la Sociedad Moscovita de Españoles
todavía es para aquellos niños, el hogar español en el que no pudieron vivir. En
los recuerdos que su presidente, Alberto Fernández Arrieta, recupera en la
charla que mantuvimos con él, se pueden ver representados a todos aquellos
hombres y mujeres, muchos de origen gallego, trasladados en su infancia a la
antigua Unión Soviética.
Para buscar un precedente de esta iniciativa societaria hay que
remontarse a las reuniones organizadas por los grupos de jóvenes trabajadores
españoles en las fábricas soviéticas, durante y tras la IIª Guerra Mundial. Como
ya se ha dicho, muchos de los niños de la guerra, así como muchos exiliados,
fueron obreros de fábricas de aviación, pero sobre todo del sector
automovilístico. Las fábricas les ofrecían un club o lugar de reunión donde se
encontraban semanalmente.
De tal modo, las Casas de Jóvenes Españoles situadas en Moscú o
Leningrado fueron lugar de encuentro de estos jóvenes con muchos emigrados
políticos españoles, algunos de los cuales llegaron a ser sus maestros.
Con el tiempo, y ya a comienzos de la década de los años 60, en el
antiguo local de la Cruz Roja Internacional, y sede del Partido Comunista de
España en Moscú, se empezaron a desarrollar las actividades de lo que hoy es
el Centro Español en la capital rusa. Como ya hemos advertido, las tareas
clandestina de los comunistas en España. BORRAS, José (1976): Políticas de los exiliados
españoles, 1944-1950, París, Ruedo Ibérico, pp.151-163.
1035
“Esto es una isla de España en el mismo corazón de Moscú... porque está a cuatro pasos de
la Plaza Roja y a dos pasos del gran teatro (Teatro Bolshoi)”, tal y como le gusta decir a su
presidente. Entrevista realizada a Alberto Fernández Arrieta, en el Centro Español de Moscú el
27/06/2001, por las autoras.
666
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1036
“..propagar la cultura española... entre los rusos y... entre nuestros niños, nuestros hijos...
que por desgracia no todos saben español...”. Entrevista realizada a Alberto Fernández Arrieta,
op. cit.
1037
Actualmente es el Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales el que cubre los gastos de
alquiler del local de la Sociedad Moscovita de Españoles / Centro Español.
1038
Memoria 1941-1945, libro-homenaje del que sólo se han editado siete ejemplares.
1039
El País Semanal de este último fin de semana ofrece un reportaje dedicado a los niños de la
guerra en el que se incluye el testimonio de Francisco Mansilla Caramés. MATÍAS LÓPEZ, Luis:
“Los últimos niños de la guerra”, El País Semanal, nº 1304, (23/07/2001), pp. 40-51.
667
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
668
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
ALTED VIGIL, Alicia (1995): El exilio español de la guerra civil: los niños de la
guerra, Madrid, Fundación Largo Caballero.
ALONSO CARBALLÉS, Jesús Javier (1998): 1937, Los niños vascos evacuados a
Francia y Bélgica. Historia y memoria de un éxodo infantil, 1936-1940, Bilbao,
Asociación de Niños Evacuados el 37.
BORRAS, José (1976): Políticas de los exiliados españoles, 1944-1950, París,
Ruedo Ibérico
PLA BRUGAT, Dolores (1985): Los niños de Morelia, México, Instituto Nacional
de Antropología e Historia.
ZAFRA, Enrique, CREGO, Rosalía e HEREDIA, Carmen (1989): Los niños
evacuados a la URSS (1937), Madrid, Ediciones de la Torre.
669
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
LITERATURA DO EXILIO
670
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1040.
Alonso Montero, Xesús (1994): As palabras no exilio. Biografía intelectual de Luís Seoane, Vigo,
Xerais. (Obtivo o Premio da Crítica, na modalidade de Ensaio, en 1995).
671
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que lle soluciona, axiña e con eficacia, un almirante arxentino, pai de Mony
Hermelo, a extraordinaria recitadora que, en 1932, en Santiago de Compostela,
engaiolou, entre moitos outros, a Carlos Maside e ó propio Luís Seoane. O un e o
outro debuxárona, cun entusiasmo moi próximo ó amor, nos xornais galegos da
época1041.
O marido da engaiolante recitadora era Norberto A. Frontini, intelectual
arxentino de fondas conviccións marxistas xa en 1932, unha das razóns polas
cales Seoane intimou a fondo con el. Frontini, por medio de seu sogro, foi a man
solidaria e oportuna que lle facilitou a entrada na Arxentina a Luís Seoane, quen,
xa en novembro de 1936, publica en Crítica, prestixioso xornal de Buenos Aires, a
serie de artigos «El terror fascista en Galicia». Estas páxinas de denuncia
alporizada asínaas co pseudónimo Conrado Alem, que é o pseudónimo que utiliza
naquelas mesmas datas para asina-lo poema «A Alejandro Bóveda, fusilado»,
primeira elexía que suscitou o crime da Caeira1042.
Sáibase, sen embargo, que cando cambiaron algunhas das circunstancias
familiares do noso escritor, do contundente debelador da barbarie fascista,
Seoane renunciou, en non poucas ocasións, á cautela do pseudónimo. Desde o 30
de marzo de 1937, data na que chegan á Arxentina María Elvira Fernández,
esposa de Luís Seoane, os pais deste e a súa irmá Estela, o noso intelectual vai
asinar, a peito descuberto, co seu nome e o seu primeiro apelido as súas páxinas,
literarias e plásticas, contra Franco e o franquismo. Unha obra tan significativa
como o álbum Trece estampas de la traición sae do prelo catro meses despois: o
30 de xullo de 1937. Chegara a hora de poñe-lo prestixio -e o risco- do verdadeiro
nome ó servicio da causa antifranquista, causa na que Luís Seoane foi un
verdadeiro cruzado neses anos. Ninguén, nos anos da Guerra Civil, foi mellor
valedor ca el da Galicia mártir, e ninguén o superou como execrador do Atila que
abafaba Galicia. Utilizo estes termos, xusto en homenaxe a dous albumes
inmortais, obra de Castelao, pero convencido de que, fóra de España, o lapis e a
1041.
Vid. Alonso Montero, Xesús (1998): Os poetas con Federico García Lorca e coa España
republicana (Buenos Aires, 1937), Universidade de Santiago de Compostela, páxs. 15-27.
1042.
O poema publicárao antes en Galicia, Buenos Aires, Federación de Sociedades Gallegas, 20-
12-1936. Vid. a miña colectánea Coroa poética para un mártir. 39 poemas á morte de Alexandre
Bóveda, Vigo, Xerais, 1996.
672
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1043.
Lo que han hecho en Galicia. Episodios del terror blanco en las provincias gallegas contados
por quienes los han vivido, París, Editorial España, Imprenta Donard, s. a.
1044.
Vid- 1936: Seoane e os poetas fronte á sublevación, ed. ó coidado de Alonso Montero, X. e.
Santidrián, Víctor M. Ediciós do Castro. (O volume, editado coa colaboración da Fundación 10 de
Marzo, contén, entre outras páxinas, o facsímile de Trece estampas de la traición).
673
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1045.
Alonso Montero , Xesús (1998): Os poetas con Federico García...,op. cit.
1046.
Nós, nº 97, 15-1-1932, páxs. 17-18.
1047.
Vid. o meu art. «Os escritores galegos e o marxismo (1930-1932). O caso Felipe Fernández
Armesto», Anuario de Estudios Literarios Galegos, 1999, páxs. 11-40.
674
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
obra plástica de Grosz e o proceso penal no que o artista alemán recoñeceu con
orgullo a súa pertenza ó Partido Comunista.
Cando, en 1934, Luís Seoane ingresa no Partido Galeguista, lonxe de
abdicar do seu humanismo ilustrado de raíz marxista, matízao. Este marxista cun
carné político do PG chega a Buenos Aires, fuxindo dos falanxistas coruñeses, no
outono de 1936. Xa aquí, dedicará toda a súa paixón, que era moita, e a súa
capacidade de debuxante e de escritor, a denunciar, caricaturizar e execra-la
barbarie fascista que se abatera sobre o seu país. Home moi comprometido co
Fronte Popular, chorou por tódolos mártires e, en nome de todos, loitou: polos
galeguistas, polos comunistas, polos sindicalistas, polos republicanos moderados...
É máis. En tempos en que a emoción do Frente Popular estaba pouco presente,
en abril de 1963, Luís Seoane, camarada moral de tódolos que defenderon a
República, fixo dous retratos de Julián Grimau, asasinado por Franco, despois de
torturalo, 24 anos despois do final da Guerra Civil. Así era Luís Seoane.
Luís Seoane vive no exilio, en Buenos Aires, dende o outono de 1936. O
seu corazón de exiliado foi atravesado pola derrota, en 1939, da causa
republicana, e o seu espírito non tardou en ser golpeado pola II Guerra Mundial,
esa guerra na que os seus vellos inimigos, os fascistas, foron de éxito en éxito ata
febreiro de 1943. Momentos houbo neste longo período, de 1939 a 1943, en que
o exército de Hitler, expresión máxima da barbarie, parecía invencible.
¿Que fai o noso exiliado nestes catro anos, tan duros para el, tan
desesperanzados para tantos? Son os anos en que vive ó día do seu traballo pero
no que lle rouba horas ó día para facer algo, non lucrativo, que aínda non se ten
valorado debidamente. Consciente Seoane de que en Galicia non era posible
continua-lo discurso literario galego, el dedicarase, con intelixencia e entusiasmo,
á edición e reedición de títulos clásicos ou moi valiosos: Aires da miña terra (de
Curros Enríquez), Queixumes dos pinos (de Eduardo Pondal), De catro a catro (de
Manuel Antonio), en edición bilingüe, Cancionero popular gallego (o que
recompilara José Pérez Ballesteros), Poesía medieval gallega, Follas novas (de
Rosalía)...
Como programa poético, á altura de 1943, é perfecto: os tres grandes
libros do XIX, un clásico contemporáneo indiscutible (Manuel Antonio), unha
675
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
676
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
catro galegos máis progresistas daquel ilustre faladoiro, cantaron con xúbilo, se
ben en voz baixa, un himno que nesas horas percorría o mundo enteiro: a
Internacional. Camaradas, naquel instante, no fundamental, os entusiastas
cantores foron o médico Antonio Baltar, o escritor Rafael Dieste, o poeta Lorenzo
Varela e o artista Luís Seoane. Visitei o Tortoni no verán de 1969 e contoumo,
non sen emoción, un vello camareiro socialista.
Para os nosos cantores e para tantos e tantos españois do exilio, a sorte
de Franco semellaba estar botada. Os exiliados, que nunca desfixeran totalmente
as maletas, empezaron a pensar no retorno a unha España sen Franco, retorno
que viron máis próximo ó producirse o espectacular desembarco de Normandía en
xuño de 1944. As esperanzas medran cando as tropas aliadas (con combatentes
republicanos españois) liberan París o 25 de agosto dese ano, e a emoción é
infinita cando o 2 de maio de 1945 o Exército Soviético crava a bandeira vermella
no corazón de Berlín.
Os nosos exiliados, sen embargo, axiña teñen que pasar polo transo de ver
como as potencias aliadas non destronan a Franco, caudillo dun réxime
semifascista que, alén diso, fora belixerante pois organizara e enviara a pintoresca
División Azul contra un dos países aliados.
Este período, o que vai de 1943 a 1945, que é un período de esperanzas
de retorno, coincide cunha actividade editorial de Seoane que non está vencellada
ó libro galego en galego, como se esas esperanzas indicasen que esa batalla
literaria axiña se libraría na Terra, na metrópole. En calquera caso, creo que non
foi este o factor determinante da inactividade; creo que influíu máis o desánimo, a
falta de recoñecementos procedentes de Galicia: nin reseñas dos libros, nin cartas
alentadoras, nin saúdos por derriba do mar. A Seoane ninguén -ou case ninguén-
lle escribía.
A penas derrotadas Alemaña e Xapón en 1945, empeza o enfrontamento
xordo entre as democracias occidentais e a Unión Soviética: a guerra fría para
frea-los avances do comunismo e, a ser posible, reducilo e abafalo. Nesta
«cruzada», Franco era un excelente e eficaz aliado, un aliado que ninguén
recoñecía con orgullo pero que todos, vergonzantemente, sostiñan. Así as cousas,
Luís Seoane decide desface-las maletas, coa sospeita, fundada, de que será por
677
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
moito tempo. Xa levaba dez anos de exilio e preparábase para unha longa espera.
E, por se fose pouco, Seoane non tiña quen lle escribise.
Luís Seoane, desde 1945 ós inicios da década dos cincuenta, non vai ser,
no esencial, editor de libros galegos (nin en galego nin en castelán), quizais, como
vimos de apuntar, porque non tiña quen lle escribise, e porque -non o
esquezamos- esa tarefa editorial, no fondo, producía perdas económicas. Pero
Seoane, editor vocacional, non dimite, e, en 1947, funda Ediciones Botella al Mar
na que se deron cita Rafael Alberti, Luís Buñuel, Paul Valéry, Arturo Serrano Plaja,
Miguel Ángel Asturias e moitos outros.
Nos últimos parágrafos parece que fago retórica cando reitero o formulado
xa no título desta conferencia: «Luís Seoane non ten quen lle escriba». Retórica
ou non, apunta a un dos dramas do noso intelectual, á súa soidade. Alguén, sen
embargo, pode argüír: «E Seoane ¿escribíalle a alguén?». De tódolos xeitos,
supoñemos que non lle escribiu a ningún dos vellos amigos que viraran antes ou
despois do 18 de xullo de 1936: nin a Montero Díaz, fascista xa en 1936, el, que
fora marxista radical ata 1932; nin a Felipe Fernández Armesto, colaborador, nos
primeiros anos da República, de Bolchevismo, a revista teórica do Partido
Comunista de España, pero en 1937 director, en Ourense, de Arco, xornal
falanxista; nin a Álvaro Cunqueiro, galeguista culturalista no período republicano e
belixerante pluma franquista desde o verán de 1936... ¿A que outros podía
escribir para comunicarse (no sentido etimolóxico) e para alivia-las súas mágoas
de desterrado? Pero, estes, os que fosen, ¿escribíanlle a Luís Seoane, ó Seoane
radicalmente antifascista, ó Seoane afervoadamente republicano, ó Seoane
compañeiro de viaxe, en ocasións, dos comunistas? O epistolario obrante no
domicilio de María Elvira Fernández López, viúva do noso intelectual, un
epistolario moi ben gardado, aporta datos -e datas- tristes. Non hai cartas -nin de
nin a- anteriores a 1946, e, de feito, as anteriores a 1951 son moi poucas.
Teño diante de min un texto que me conmove: a dedicatoria do seu álbum
Homenaje a la Torre de Hércules1048, dedicatoria, no seu laconismo, que rezuma
emoción: «A Carlos Maside, Ángel Fole, Plácido R. Castro, Luis Manteiga, Aquilino
Iglesia Alvariño, con nostalgia». É de maio de 1944: transcorreran case oito anos
678
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1048.
Bos Aires, Editorial Nova, 1944.
1049.
Piñeiro, Ramón (1979): «Carlos Maside na miña lembranza», en Pedro de Llano (ed.): Maside.
Un pintor para unha terra, Santiago, Colexio de Arquitectos de Galicia, páxs. 47.
1050.
Seoane, L. (1991): Textos inéditos, Santiago, Universidade de Santiago.
679
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1051.
Ibidem, páx. 73.
1052.
Ibidem, páx. 73.
1053.
Ibidem, páx. 76.
1054.
Ibidem., páx. 80.
680
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pra min recibir a túa carta despois de tantos anos de ter novas cuasi
perdidas túas, constitui un contento como non podedes ter idea os que
nesa vivides. Eiquí estamos isolados traballando, facendo máis do que
podemos en meio deste enorme engano. Pola nosa parte, temos o orgulo
afirmar que soios fixemos tanto por Galicia en 12 anos coma toda a
coleitividade xunta nese mesmo tempo, aínda que aí pensedes outras
cousas, xa que os que poden ir a esa por inocuos -que xa é importante
que vos visiten cada Día de Sant-Iago. Mais todo está ben. Nós non nos
abandoamos á propia loita e xa chegará o día das aclaracións sen perdón.
1055.
As cartas inéditas a Seoane que se mencionan nesta conferencia consulteinas no fogar de
Maruxa López Fernández, viúva do intelectual.
1056.
Ibidem, páx. 73.
681
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Luís Seoane, alén de estar doído pola falta de recoñecemento, parece estar
en fonda controversia política con Piñeiro, o Piñeiro que, en 1952, recentemente
creada Galaxia, empeza a deseñar unha política para o galeguismo moi allea á
que se fai ou se preconiza en Buenos Aires. Piñeiro que non está moi de acordo
co Consello de Galiza -o que se ten dito cen veces-, está moi lonxe das actitudes e
das propostas dos galegos do café Tortoni, liderada -na actividade e na paixón-
por Luís Seoane, vello galeguista perigosamente afín -pensa Piñeiro- a certos
postulados comunistas. Piñeiro era case alérxico ó comunismo, como veremos na
polémica que sostería con Luís Seoane cinco anos despois. Esta carta de Seoane,
unha miguiña destemplada, parece ser resposta ás insinuacións anticomunistas,
sen dúbida sutís e corteses, de Ramón Piñeiro.
Estamos entre 1950 e 1956, un período no que recibe cartas, non poucas,
desde Galicia, pero aquel a quen lle escribe con máis devoción é a Carlos Maside.
Pese a que nestes anos recibe non poucas cartas de seis ou sete corresponsais
galegos, cando non chega carta de Carlos Maside, Luís Seoane non ten quen lle
escriba.
Luís Seoane que, entre 1940 e 1945, salvou, no exterior, a causa do libro
galego, agora, cando se decata de que, na Galicia da Terra, o grupo que
protagoniza a actividade cultural e as propostas intelectuais -o grupo Galaxia- está
na lírica do neosaudosismo, na paisaxe, no humor e na fantasía literaria,
reacciona: reacciona e funda, unha vez máis, unha editorial, Citania, esta vez para
acoller, fundamentalmente, libros que se inscriben, de cheo, no discurso realista e
progresista. Repárese, como mínimo, nestes títulos: de Ramón de Valenzuela,
Non agardei por ninguén (1957), a primeira novela en galego sobre a Guerra Civil
española; de Isaac Díaz Pardo, dúas pezas de teatro, tamén dese ano (Midas e O
ángulo de pedra); do propio Seoane, o poemario As cicatrices (1959); de Eduardo
Blanco-Amor, A esmorga, a novela maxistral que prohibira, tres anos antes, a
censura de Franco, e de Antón Santamarina Delgado, Pra unha terra apremida
(1961).
Xa antes de Citania, e xa coñecida a orientación de Galaxia (que, de
querer, non podería publicar certos libros), Seoane estaba de cheo neste discurso.
Aí está o seu primeiro libro de poemas, Fardel de eisilado (1952) ou Lonxe, de
682
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Lorenzo Varela (1954), que Seoane, ademais de ilustrar, acolle na editorial Botella
al Mar.
Este Seoane, a gran figura intelectual do exilio galego en Buenos Aires
desde 1950 (o ano da morte de Castelao), este Seoane, como escritor e editor,
non lle gusta a Ramón Piñeiro, o gran mentor intelectual, neses anos, da Galicia
do exilio interior. Este Seoane é quen escribe os editoriais da revista Galicia
Emigrante, que fundara e dirixe: fermosos e contundentes editoriais, dous dos
cales, polo menos, alporizaron, intimamente, a Ramón Piñeiro. Nun deles, «El
exiliado y el perro» (maio de 1957), escribe:
683
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1057.
Alonso Montero, Xesús (ed.): As palabras no exilio..., op. cit., páxs. 204-208.
684
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
mil noites de nostalxias e desacougos; un exilio, o seu, ó que aínda lle quedaban
outras sete mil noites e outros sete mil días de carraxes e señardades.
Urxe publicar este epistolario, páxinas ilustres da nosa historia civil e da
nosa historia literaria. Non sei doutras, entre as inéditas, máis dignas e máis
importantes.
685
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Xosé M. Dobarro
Universidade de A Coruña
[MIRALLES]
Nadie se acuerda de ellos, ¿sabe? Nadie. Nadie se acuerda
siquiera de por qué murieron, de por qué no tuvieron mujer
e hijos y una habitación con sol; nadie, y, menos que nadie,
la gente por la que pelearon [...] Ah, pero yo me acuerdo
[...]
[NARRADOR-CERCAS]
[...] todos soldados muertos en guerras de antemano
perdidas: se acuerda porque, aunque hace sesenta años que
fallecieron, todavía no están muertos, precisamente porque
él se acuerda de ellos. O quizás no es él quien se acuerda de
ellos, sino ellos los que se aferran a él, para no estar del
todo muertos». «Pero cuando Miralles muera», pensé, «sus
amigos también morirán del todo, porque no habrá nadie
que se acuerde de ellos para que no mueran».
Javier CERCAS (2001, 200-1)
686
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1058
A Carmen Moreira, Gerardo e Carmiña Díaz Moreira; aos irmáns do Patronato da Cultura
Galega e a Graciela Pereiro, polos gratísimos e inesquencibles momentos compartidos e pola
súa amizade.
687
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pois ben, este seu republicanismo -en concreto o que defendía a Fronte
Popular-, aquí e acolá, é o que motivou que se vise forzado a residir na
República Oriental do Uruguai máis de cincuenta anos da súa vida.
Xerardo Díaz Fernandez naceu no Porto do Son o 18 de decembro de
1907 no seo dunha familia máis ou menos acomodada: “éramos de la clase alta
del pueblo; claro que el pueblo tenía sólo tres mil habitantes. Pero nosotros
éramos de los señoritos” (Gilio 1989). Seu pai, Venancio Díaz, era o secretario
do xulgado da vila, e súa nai, Felicidad Fernández, mestra Esta situación
permitiríalle, despois de cursar os primeiros estudios na escola pública do Son,
asistir ao colexio de D. César Carreño, en Noia, e, posteriormente, facer
maxisterio na Normal de Santiago.
1059
Tamén pode considerarse un desterrado xa que, en terceira acepción, desterrar é
“Abandona-la propia patria, xeralmente por motivos políticos” (DRAG) ou, inclusive, como el se
autodefinía un emigrante, se se emigrar é “Deixa-lo propio país ou lugar de orixe, para
establecerse noutro, en particular por razóns de traballo” (DRAG). Marchou en busca de traballo
pero na decisión de pór mar de por medio pesaron máis outras cousas.
688
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A vila natal da súa infancia e mocidade, como lembraba nos últimos anos
da súa vida (Gilio 1989), era un lugar no que,
Estaban por un lado los que llamábamos “caciques”, que lo tenían todo.
Dinero, poder, los conservadores y los liberales se sucedían en el gobierno,
pero los caciques eran siempre los mismos. Por otro lado estaba el pueblo,
sufriente, marginado, sin futuro1060.
1060
Como curiosidade lembremos que unha das tres conferencias que en xaneiro de 1917
anunciaba a “Reunión d’Estudios Gallegos” de Madrid era a de Porteiro Garea “O caciquismo no
Porto do Son”. (“Peneirando”, A Nosa Terra, nº 7, 15-I-1917). Nestas coordenadas insérese a
súa obra Nebra. Historia dunha infamia (Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, 1987).
1061
Quero deixar agradecida constancia da amabilidade do persoal do Tribunal Militar Territorial
Cuarto da Coruña e das facilidades dadas para a consulta desta documentación
1062
Juan González e Antonio Conde eran presidente e secretario de Izquierda Republicana no
Son ata “dos o tres días después de haber estallado el movimiento”, data en que Xerardo Díaz e
Manuel Maneiro os subtiruíran neses cargos.
689
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
oficial mayor, Carlos Vinagre, era incompatible por estar encartado o seu
cuñado Xerardo-, Manuel Novo, delegado civil dos sublevados no Son e garda
civil retirado, emitiu un “Informe” (fol. 23) no que indicaba que,
1063
Xerardo Díaz debía ser un sonense destacado politicamente. Así, o 7 de xaneiro de 1936 o
gobernador civil nomeárao delegado especial para que dese posesión aos a seis novos
concelleiros, entre eles Andrés Abeijón Ajeitos, que nomeara para cubrir as vacantes dos cinco
que ese mesmo día decretara cesar.
O acto fíxose en sesión extraordinaria de 9 de xaneiro baixo a presidencia de Francisco Rego,
1? tenente de alcalde e alcalde accidental. Nunha sesión posterior, o 13 de xaneiro,
posesionarÌase de alcalde Jesús Mariño.
690
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
691
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
692
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
el tipo genuíno del hombre ambicioso y ladino, cuya actividad, para evitar
posibles responsabilidades, desarrolló siempre de una manera oculta, pero el
más responsable de sus hechos, ya que por sus conocimientos, es consciente
693
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
del alcance de sus obras; realidad esta para España bien trágica, pués hombres
así, sin conciencia la han conducido a estos momentos de duelo nacional
porque estamos pasando. De manera que por su actuación, por todos es
considerado como un dirigente del movimiento revolucionario.
694
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
695
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Era uno más de los que optamos por la emigración en lugar de dejarnos
quedar en nuestra tierra para luchar por su libertad1064.
1064
Nun artigo publicado cincuenta e cinco anos despois do triunfo dos republicanos (Díaz,
1986) analizaba as causas do fracaso do novo goberno deste signo: “Siento profunda congoja
cuando recuerdo todo esto y pienso en tantos muertos que la negligencia y pasividad provocó.
El Gobierno provisional se olvidó que era revolucionario y que podía gobernar con audacia y
prontitud, con eficacia y sin miedo; se olvidó de que el pueblo estaba pidiendo las reformas de
fondo. Y la primera que comenzó a combatir a la República fue la Iglesia con el cardenal Segura
a la cabeza con su encíclica del 2 de mayo a los 18 días de instaurado el nuevo régimen.
Invocaban la ley y el orden mientras los enemigos estaban velando las armas para darle el
696
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Cheguei ó Uruguay no ano 1951 como un máis da España pelegrina que andan
espallados polo mundo, empuxado por unha diáspora compulsiva. Nesta
fermosa terra atopei amigos, traballo, seguridade e liberdade. Afinquei o meu
fogar co espirito acougado, protexido por xustas leis [...]
artero golpe mortal. Y también se olvidaron de la conocida frase de Saint-Just «Los que hacen
la revolución a medias cavan su propia tumba»”.
1065
Manuel Meilán (Samuelle, 1993, 176) deixou dito que o Patronato da Cultura Galega se
creou o 8 de xuño de 1964 segundo idea do médico pontevedrés Xosé Cancela Freixo quen ata
ese momento “a penas participaba na vida das institucións”. Aínda que nesa altura xa case non
chegaban galegos a Montevideo, a nova sociedade parecía unha necesidade: “En realidade
cumpría unha institución que espallase con forza e con enerxía a nosa cultura e mais que usase
con determinación e aouteza a nosa lingua, mesmo par activar a conciencia das outras
sociedades de galegos. As sociedades e institucións galegas estaban máis dedicadas a labores
697
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
698
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A súa filla Carmiña foi quen o animou a escribir en 1978 nun momento
en que tivo que estar internado. O agradecemento por impulsalo a facelo
expresaríallo nun poema datado en xuño de 1985:
1068
“Aos compañeiros que en noites tebras foron sacados das celas pra deixa-los seus cadavres
en calquer estrada da terra nai; aos que, en tráxicos amanesceres, foron afusilados nos muros
de Boisaca; e aos que, espallados polo mundo, finaron cando a espranza xa non tiña sentido
pra eles” (Díaz, 1982, 9).
1069
“Eu tiña todo ben escrito con notas concretas e precisas, recortes de xornais, nomes e
datas; o fado quixo que todo se perdera, e foi deste xeito: cando no ano 1941 chegou ao Porto
699
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Mais aló dentro de min alumeaba unha espranza, a espranza de que este
sangue que enchoupa a meiga terra nai, daría os seus froitos; irmáns
martirizados, non seredes esquencidos enxamáis!
Nese intre naceu a promesa que me fixen a min mesmo de dar a coñecer
estes crimes para que a historia os reivindicara. (1982, 31)
Ya jubilado comencé el arduo trabajo de escribir mi primer libro; tarea nada
fácil paar [sic] un bisoño en estas lides. Tenía que hacerlo pues así se lo había
prometido a los compañeros que se iban para el gran viaje sin retorno; me
sentía culpable por haber dejado transcurrir tantos años sin dar a conocer
intimamente tan infames y crueles sucesos. (1991, 208)
do Son unha comisión policial de Madrid para prender a Maneiro, eu estaba na miña casa [...] ó
enteirarme fuxín a agacharme [...] mais denantes dinlle a miña nai todo o que con tanto
traballo había axuntado; miña nai tiña moito medo e non fixo outra cousa millor que queimar
todo” (Díaz, 1982, 14).
700
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
non triunfa atópase fronte o nativo que o despreza por emigrante e por galego
e fronte ó paisano que o despreza por pobre e fracasado1070.
Iníciao coa partida do porto de Vigo, o 29 de setembro de 1951, con
destino a Montevideo ata que lle pon remate en maio de 1989.
Cumpriría agora preguntarse en qué tipo de literatura habería que incluír
estas tres obras de Xerardo Díaz. Xa quedou apuntado que Carlos Sixirei
manifestaba falando da primeira delas que non tiña “pretensións literarias de
ningún xeito”, mentres que Díaz Pardo entendía que se trataba dun “moderno
relato testimonial”.
O que parece claro é que hai que adscribilas ó que se denomina xénero
didáctico-ensaístico, pero sen que o sexa tanto se se trata de expresión
subxectiva -autobiografía- ou obxectiva -memorias- (García Berrio/Huerta Calvo
1992, 227-8). De non haber “pretensións literarias” non serían memorias xa
que nestas, segundo Gacía Berrio e Huerta, ten que producirse fusión entre a
realidade e a expresión literaria. O que si hai, polo contrario, é necesidade de
recupera-lo pasado social propio tamén deste xénero, ademais de que “es
prioritaria la exposición de la realidad exterior y de los otros, por más que se
haga en función del yo-narrador”. Non é “literalmente la biografía que el autor
hace de sí mismo”, que sería autobiografía.
Acontece o mesmo, penso, se botamos man do expresado por outros
autores como Jara et alii (1977). Ó meu entender os “documentos para a
historia contemporánea de Galicia” de Xerardo Díaz encaixan mellor na
definición de memorias que estes propoñen:
que na de autobiografía,
1070
Nunha onda semellante están unha boa parte dos Contos (Montevideo, Patronato da
Cultura Galega, 1985), xa que neles mostra a ruindade, a mezquindade, a maldade, do galego
retornado (do que fixo as Américas). Son contos "moralizantes" onde o retornado no volve feito
701
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Había moita tristura na súa voz; vía-se que sofría moito por todo o que estaba
pasando.
702
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
—Non hai que ser tan pesimista —dixen eu fitando pra él —. Hai que botar
fora esa anguria. Sómolos máis e os mellores e temos que triunfar.
Bandeou a cabeza e contestou-me:
—Nono sei; pro alá dentro de mín algo me dí que as cousas van a finar moi
mal: sinto-me coma si estivera moi soio... non sei.
Calamos por un pouco. Soaron as doce da noite no reloxio da Catedral.
Parecía que as campás estaban dentro da cadea ca resonancia que daban;
eran as doce da noite do 13 de agosto. Camilo ollou pra min i eu díxen-lle:
—Fan-se longas as noites metidos eiquí dentro.
Sonríuse tristeiro, e contestou-me:
—Eiquí fai-se longo todo: a noite e o día. Este recinto asobálla-me,
desacóuga-me, parece a antesala da morte.
Estas derradeiras verbas pareceron premonitorias. Abreu-se de súpeto a porta
e apareceu o xefe da cadea acompañado de dous guardiáns armados que
ficaron na porta. O xefe, fitando a Camilo, berrou:
—Camilo Díaz, venga!
—A ónde? —pergunta Camilo de camiño con tremo na voz. Él xa maxinaba o
que lle iba a pasar.
—Queda en libertad. ¡Venga!
Camilo atordoado, non soupo qué decir. Todos nós ficamos tamén
desacougados e trabucados; un ríspido friaxe percorreu o noso corpo. Camilo
ollóu pra todos desconcertado; por un intre non dixo nada, logo enfrontando ó
xefe, repuso:
—Son as doce da noite pasadas; non pode poñer-me fora a esta hora; xa
sabe o que me agarda.
—Lo siento. Me ordenaron que lo ponga en libertad inmediatamente. Tengo
que hacerlo. —O xefe non era galego.
Camilo ollou pra min e díxo-me:
—Eu tiña razón, amigo: ésta é a antesala da morte. E vanme asesinar así
namáis... Por qué?
O meu contristamento non me deixou abrir a boca. Non sabía o qué decir e
tampouco o podía facer. A voz do xefe ouvíuse de novo:
—Bueno, vamos!
—Por Deus, déixe-me quedar até mañán!
—¡No puedo!
703
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
704
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Así era de recto o pintor, explicoulle Herbal a Maria da Visitação. E foi dos
primeiros que prendemos. É moi perigoso, dixera o sarxento Landesa.
¿Perigoso?, ese non é quen de pisar unha formiga. ¡Vós que saberedes!,
respondeu enigmático. É o cartelista, o que pinta as ideas. (Rivas 1998, 23-4).
705
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
706
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
ABELLÁN, J. L. (1976): “Presentación general”, en Llorens, Vicente (1976): El
exilio español de 1939, 1. La emigración republicana, Madrid, Taurus, páx.11-
24.
ALONSO MONTERO, X. (1988): Coroa poÈtica para Castelao (187 poemas:
1911-1987), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
CERCAS, J. (2001): Soldados de Salamina, Madrid, Tusquets.
DÍAZ FERNÁNDEZ, X. (1982): Os que non morreron, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
DÍAZ FERNÁNDEZ, X. (1985): A crueldade inútil. 2ª parte de “Os que non
morreron”, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
DÍAZ FERNÁNDEZ, G. (1986): “Y así nos fue”, Brecha, 3 de outubro..
DÍAZ FERNÁNDEZ, X. (1991): Desde la diáspora, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
DÍAZ PARDO, I. (1982): “Unhas notas de Díaz Pardo xustificando algunhas das
ilustracións do texto e elas mesmas como ilustración”, en Díaz, Xerardo (1982):
Os que non morreron, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páxs.167-70.
DRAG (1997): Diccionario da Real Academia Galega, Vigo, Galaxia.
FAGIÁN ALONSO, E. (2000): Al Oeste de Montevideo, el Cerro y su gente,
Montevideo, Diario Cambios.
GARCÍA BERRIO, A./HUERTA CALVO, J. (1992): Los géneros literarios: sistema
e historia (Una introducción), Madrid, Cátedra.
GILIO, Mª. E. (1989): “Memoria contra la muerte. Con Xerardo Díaz. Entrevista
de...”, Brecha, 23 de xuño.
JARA, R. et alii (1977), Diccionario de Términos e «Ismos» literarios, Madrid,
José Porrúa Turanzas.
RIVAS, M. (1998): O lapis do carpinteiro, Vigo, Edicións Xerais.
SAMUELLE, C. (1993): Conversas con Manuel Meilán, Vigo, Ediciós Xerais.
SIXIREI PAREDES, C. (1982): “Limiar”, en Díaz, Xerardo (1982): Os que non
morreron, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páx.5-8.
707
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Fálame, Musa, daquel home [...] que tantísimo tempo andou errante [...].
O que tantos pobos viu e, de moitos homes, os costumes coñeceu; o que
tantas angustias pasou sobre os mares, ó tratar de salva-la súa vida e
chegar á terra de volta cos seus compañeiros. Mais, aínda así, con
todo o seu gran desexo, non conseguiu preserva-la súa xente
da ruína".
(Odisea, I, 1-7)
708
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
No desear salir jamás de una tierra que se ama y tener que estar a la
fuerza lejos de ella, en una extraordinaria Babel de la estupidez universal,
constituye una tremenda desdicha. Estar lejos de los que se tienen, al igual que
uno, como soldados de la misma causa espiritual y trabajar lejos sin una
finalidad clara y precisa y, en el caso de los que somos pintores como Colmeiro
y yo y los que están en otras partes, al margen de los elementos de esa
realidad, pintando y dibujando del recuerdo, sin nada más que esta facultad
que el instinto y las cualidades o defectos atávicos que apoyen nuestra obra y
que nos unan a los que ahí trabajan habiendo soñado algún día formar parte de
un gran movimiento intelectual que abarque todas las ramas del arte creador
de nuestra tierra, es una gran desgracia.
709
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1072
Agradézolle moi sinceramente a dona Maruxa Fernández de Seoane a cortesía de me
permitir consulta-lo epistolario familiar, consulta na que se basea, en boa medida, este traballo.
Máis gracias a ela por me obsequiar tamén coa súa cordialidade.
1073
Para a etapa anterior –e non só– poden verse, ente outros, os artigos de Pereira, Dionisio
(2000): " Xosé Otero Espasandín: no centenario dun desterrado galego ", A Nosa Terra, 963,
páxs. 30-31; de García López, Xosé Anxo (2001): "Un poema para dous aniversarios: Otero
Espasandín canta a Amado Carballo", Dorna, 27, páxs. 137-149; e de Porto Ucha, Anxo Serafín
(2001): "Historias de vida (VIII): Xosé Roxelio Otero Espasandín", A Peneira, (1ª quincena
agosto 2001), páx. 36.
1074
Nunha carta dirixida a Rafael Dieste o 8 de marzo de 1939 recrimínalle ó seu amigo "haber
sido olvidado en esa carta en que se expresa la gratitud del grupo al Comité que nos sacó del
campo" segundo afirma Xosé Luis Axeitos, en "Dos arquivos de Rafael Dieste: Cartas de Otero
Espasandín, Elena e Alicia a Rafael Dieste e Carmen Muñoz", (Boletín Galego de Literatura, 11,
710
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
quen, por esta circunstancia, débelle ser atribuído con toda seguridade o mérito
de que Otero Espasandín obtivese tan axiña o visado de entrada no país.
Finalmente, o día 28 de febreiro chega a Londres e, dous días despois, a
Norwich, unha pequena cidade situada ó leste de Inglaterra na que a súa
muller traballaba de profesora de español nun colexio. Transcorridos algúns
días, Alicia Ortiz comunícalle por carta a Carmen Muñoz a impresión que lle
causa o seu marido:
1994, páx. 100). Hai quen di –Carmen Muñoz, Antonio Sánchez Barbudo– que foi gracias a un
cuáquero inglés que os intelectuais lograron saír do campo de concentración.
1075
Ibídem, páx. 102.
1076
Ibidem, páx. 99-103; do mesmo autor "Dos arquivos de Rafael Dieste: cartas de Otero
Espasandín e Alicia Ortiz ós Dieste e a Carmen Muñoz", en Boletín Galego de Literatura, 12,
1994, 115-122 e "Dos arquivos de Rafael Dieste: cartas de Otero Espasandín ós Dieste", en
Boletín Galego de Literatura, 13, 1995, páxs. 127-133.
1077
Axeitos, X.L. (1994): “Dos arquivos de Rafael Dieste.....” , art. cit. nº 11, páx. 102.
711
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1078
Ibídem, páx. 103
1079
Axeitos, X. L (1994): “Dos arquivos de Rafael Dieste.....” nº 12, páx. 120.
1080
Axeitos, X. L. (1995): “Dos arquivos de Rafael Dieste.....” nº 13, páx. 130.
1081
Nunha das cartas pódese ler: "No sabes lo que os agradecemos, tanto a vosotros, como a
Eduardo [Dieste], [Antonio] Baltar y Colmeiro, el interés que os tomáis por nosotros" (vid.
Axeitos, X. L. (1994): “Dos arquivos de Rafael Dieste.....” nº 12, páx. 117).
712
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Espasandín e a súa familia moran agora en Londres tras ser declarado Norwich
zona de residencia prohibida. Nova misiva de Otero Espasandín a Rafael Dieste,
esta última do 21 de agosto de 1940:
Transcorren algúns meses aínda ata que, por fin, as xestións de Rafael
Dieste parece que dan resultado: Otero Espasandín xa ten un contrato de
traballo e o preceptivo permiso de inmigración para entrar na Arxentina. En
marzo de 1941, el, Alicia e a filla de ambos chegan a Buenos Aires tras unha
longa viaxe en barco na que tiveron que circundar todo o Océano Atlántico co
fin de evita-los submarinos alemáns1083.
1082
Axeitos, X. L. (1995): “Dos arquivos de Rafael Dieste.....” nº 13, páx. 132.
1083
Carmen Muñoz, "Muerte de un gallego ejemplar", La Voz de Galicia no suplemento Cuaderno
de Cultura do 19 de novembro de 1987.
1084
Carta de Luís Seoane a Isaac Díaz Pardo datada, en Buenos Aires, o 14 de decembro de
1978. Case a totalidade da mesma, pero non este fragmento, aparece recollida en Alonso
Montero, Xesús (1994): As palabras no exilio. Biografía intelectual de Luís Seoane, Vigo, Xerais,
páx. 243-245.
713
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cinco meses que residirá en Buenos Aires1085. E é que, se ben lograra fuxir da
guerra tirana que con tanta insistencia o perseguía, aínda tería que
protagonizar un dos lances de maior heroísmo que entre os obreiros da tinta e
o papel se teñan dado.
En efecto, non ben arriba a Buenos Aires, Otero Espasandín pasa a
formar parte do cadro de autores da Editorial Atlántida –o mesmo traballo que
lle permitira entrar como inmigrante na Arxentina–, editorial na que Rafael
Dieste, o seu director literario, aspiraba a crear unha nova colección desde
algún tempo atrás. Coincide deste xeito a incorporación de Otero Espasandín a
Atlántida co nacemento da Biblioteca Billiken. Colección Oro, que anos despois
pasaría a chamarse Colección Oro de Cultura General1086. Espasandín será
durante escaso ano e medio o único autor dunha colección baixo o nome da cal
se publicarían, nese período de tempo, catorce libros, os primeiros catorce
libros da colección: tres, en 1941 –lémbrese que chega a Buenos Aires o mes
de agosto deste ano–; cinco, en 1942; e, en 1943, seis, ós que hai que engadir
dous máis, os correspondentes ós números 19 e 23 da colección. Ese mesmo
ano, 1943, publicaría aínda un noveno libro –La Antártida, como mito y como
realidad– na tamén bonaerense Editorial Pleamar. Non é preciso dicir que a
Otero Espasandín cómprelle traballar día e noite co fin de satisfacer unhas
condicións contractuais leoninas, impostas polos donos da empresa, que lle
esixen ter preparado, cada mes, un libro de temática diferente –bioloxía,
zooloxía, xeografía, astronomía, mitoloxía, etc.–, do que cede tódolos dereitos
de autor e polo que cobra 300 módicos pesos arxentinos1087. Estes libros,
ademais, debían responder a unhas esixencias de estructura, estilo e espírito,
esbozadas por Rafael Dieste, nada doadas de lograr, pero que a el, un home
1085
Durante a súa estadía en Buenos Aries, Otero Espasandín morará, primeiro, nun
apartamento do 3º andar do edificio nº 243 da rúa Brasil, e, máis tarde, no apartamento nº 7
do 1940 da rúa Vidal.
1086
Segundo Carmen Muñoz, Rafael Dieste proxectara esta colección "con la mira de que,
cumpliendo dignamente su destino, pudiese dar trabajo a los escritores españoles exiliados
[...]" ("José Otero Espasandín", en José Otero Espasandín, Cuentos que me contó Dieste, Sada-
A Coruña: Ediciós do Castro, 1984, páx. 7).
1087
Rei Núñez, Luís (1994): A travesía dun século. Biografía de Rafael Dieste, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro, 2ª ed., páxs. 112-113.
714
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1088
Dieste, Rafael (1995): Obras completas, Tomo V: Epistolario, edición ó coidado de Xosé Luís
Axeitos, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, páx. 185.
1089
Sospeito que no labor de traducción estivo auxiliado por Alicia Ortiz, mellor coñecedora da
lingua inglesa ca el.
1090
Con posterioridade á súa saída cara ós EE.UU., aínda publicaría catro libros máis na Editorial
Atlántida, o último deles, en 1952.
1091
Cómpre cita-lo titulado "Noticia" en Sarmiento, Martin (1695-1771) (1943): Estudio sobre
el origen y formación de la lengua gallega, Buenos Aires, Editorial Nova, Colección Camino de
Santiago, 2.
1092
Que saibamos, nesta revista só publicou o artigo "A propósito de un libro de Rafael Dieste:
Viaje, Duelo y Perdición, Breve exégesis de Don Frontán" (nº 140, 1946).
715
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1093
Nesta dúas revistas da colectividade emigrada colaborou pouco. Na revista da Federación
só se recollen poemas e textos da etapa republicana. Na do Centro Galego, que dirixía Luís
Seoane, aparecen, pola contra, algúns textos novos, como o poema "Apuntes" e os artigos
"Pájaros y recuerdos de Galicia" (nº 399) e "Galicia: agua y pájaros" (nº 411), cos que gaña o
segundo premio –o primeiro outorgaríaselle a Arturo Cuadrado– do concurso literario
organizado por esta institución societaria correspondente ó ano 1945. Os 250 pesos arxentinos
cos que estaba dotado o premio recibiríaos Otero Espasandín en marzo de 1947, pouco antes
de saír cara ós EE.UU.
716
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
así as cousas, o 26 de maio de 1947 Luís Seoane dicíalle por carta a Francisco
Fernández del Riego:
Nove anos despois, Luís Seoane ofreceríalle, na súa pluma e a través das
páxinas da revista Galicia Emigrante, un recoñecemento público:
1094
Por aquelas datas Lorenzo Varela atopábase en Punta del Este, Uruguai.
1095
Carta sen data, pero que podemos situar entre o 22 e o 28 de agosto de 1947.
717
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Buenos Aires ha sido muy duro para mí, y me quedan muchos recuerdos
dolorosos de él, en parte debidos a mi carácter, en parte a las estrecheces
que tuve que afrontar1097.
Hoy mismo Alicia [...] me decía cuánto echa de menos esos contados
amigos de Buenos Aires donde uno se explayaba a sus anchas, dejando
volar corazón y cabeza atolondradamente sin temor de ser incomprendidos
simplemente porque un mundo común nos ligaba y unas esperanzas
comunes nos sostenían. Aquí no se encuentra esta comprensión
sencillamente porque nuestro mundo es un enigma para todos1098.
1096
Galicia Emigrante, 22, 1956, páxs. 18-19.
1097
Carta a Luís Seoane do 15 de xaneiro de 1972.
718
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
activa, con espacios máis ou menos longos de silencio, ata o final das súas
vidas, pese a que nunca máis volverían verse. Precisamente aquí, nestas cartas,
batemos novamente coa figura sen parangón de Luís Seoane, obstinado en tira-
lo mellor de cada unha destas vidas errantes en proveito da causa de Galicia.
Así, en todas e cada unha das cartas que lle dirixe, lémbralle a Otero
Espasandín o compromiso adquirido con el de volver escribir poemas en galego,
actividade que tiña case esquecida desde antes da guerra. Sen embargo, a
resposta deste, sen outros froitos, é sempre a mesma, da que pode servir como
exemplo a que lle dá o 26 de febreiro de 1959:
Voy a recoger todos mis papeles, poner en orden algunos poemas y otros
escritos esporádicos, y ponerme a escribir. Desde mi salida de Buenos Aires
tengo muy presente que te debo un libro de versos en gallego, y estoy
determinado como siempre a cumplir mi palabra..., si bien en este caso importa
más que cumplirla, cumplirla bien.
1098
Carta a Luís Seoane do 13 de decembro de 1948.
1099
Estes poemas foran escritos entre febreiro de 1942 –"Pico de Castrodiz"– e novembro de
1951 –"Dolmen de Oleiros"–. Só o primeiro pertence á etapa bonaerense; os cinco restantes, á
norteamericana. Cómpre indicar tamén que o poema "Serán" aparecería publicado, por achega
de F. Fernández del Riego, no nº 6 da revista Alba, polo tanto -sen que saibamos fixa-la data
precisa- algúns anos antes ca na Escolma.
719
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Por mi parte, hace mucho que no escribo una línea "mía". He trabajado y
sigo trabajando mucho para hacer frente a la pura necesidad. Leo todo lo que
puedo, pero no mucho. Quisiera hacer un viaje a un país de habla española
para adquirir ciertas obras. Los Dieste nos invitaron a pasar unas semanas con
ellos en Rianjo el verano próximo, pero antes que a Rianjo, pese a lo que me
gusta, iríamos a Bruselas y tal vez a Barcelona. No sé aún si este verano. [...]
Escríbeme. Mándame algún libro en gallego que encuentres por ahí.
1100
Arquivo Fernández del Riego (93/8), Biblioteca Penzol.
720
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Da relación epistolar que mantén con Luís Seoane durante estes anos
dedúcese que Otero Espasandín é xa un home espiritualmente afastado das
persoas e os lugares noutrora queridos. De feito, desde o casamento da súa
filla cun diplomático realizaría varias viaxes a distintas cidades de Europa, entre
elas Lisboa, pero nunca pousaría os pés nin en Galicia nin en España. Os
derradeiros contactos con Galicia, sempre desde a distancia, estableceríaos con
motivo do pasamento de Rafael Dieste, ocorrido o 15 outubro de 1981. A modo
de homenaxe ó seu querido amigo, escribiría un poema1102 e un artigo1103 en
galego, e un pequeno libro de contos1104, este en español.
Outro 15 de outubro, o do ano 1987, morre Xosé Roxelio Otero
Espasandín en Washington, lonxe de Galicia, "donde echamos raíces y
acariciamos esperanzas, por lo que a mi toca, no cumplidas1105".
1101
A resposta de R. Dieste é do 9 de marzo de 1965 (Obras Completas....,op. cit., Tomo V, ,
páxs. 651-52).
1102
"Pranto in memoriam de Rafael Dieste", que permanecerá inédito ata o 16 de marzo de
1999, data na que aparece publicado no suplemento Culturas. Monográfico sobre o exilio
republicano, 69, páx. 8, do xornal La Voz de Galicia.
1103
Otero Espasandín, X. (1982): "Apoloxía de Rafael Dieste", Grial, 78 (monográfico en
lembranza de Rafael Dieste), páxs. 470-474. Este artigo aparecería tamén en VV.AA. (1995):
Rafael Dieste: un creador total, Vigo, Galaxia, Colección Agra Aberta.
1104
Otero Espasandín, X. (1984): Cuentos que me contó Dieste, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
1105
Carta a Luís Seoane do 25 de abril de 1978.
721
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1106
A modo de anexo, recollo aquí, unicamente, os libros e as traduccións das que foi autor
Otero Espasandín, ademais do poema "Apuntes", publicado, como xa quedou dito máis arriba,
en Galicia. Revista del Centro Gallego, 364, maio de 1943, p. 23. Quedan fóra desta bibliografía
posiblemente algúns libros –a relación non é exhaustiva, sospeito– e tódolos textos aparecidos
en máis dunha decena de xornais e revistas.
722
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
723
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
TRADUCCIÓNS
Whipple, Fred L. (1944): Tierra, luna y planetas, Buenos Aires, Editorial
Pleamar, [Traducción de José Otero Espasandín].
Smart, William Marshal (1945): La astronomía al día, Buenos Aires, Editorial
Abril, Serie La Marcha del Progreso, 1944 [Traducción de J. Otero Espasandín].
Nettleship, Richard L.(1945): La educación del hombre según Platón, Buenos
Aires, Editorial Atlántida, [Traducción e estudio preliminar de José Otero
Espasandín].
Allcott, Arnold e Bolton, H. S. (1945): La química al día, Buenos Aires, Nova,
[Traducción de José Otero Espasandín].
Laski, Harold Joseph (1946): Reflexiones sobre la revolución de nuestro tiempo,
Buenos Aires, Editorial Abril, Colección Guerra y Paz, 3ª ed., [Traducción de
José Otero Espasandín].
POEMA Apuntes
A Ramón Rey, coa morriña de Ulla
Pol-o río arriba,
Martín Pescador,
pol-o río abaixo
d'a auga ô carón.
724
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
725
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
NOTA PRELIMINAR
A historiografía galega, en boa parte, é responsable de que se reitere
unha e outra vez a idea de que existiu unha enorme fractura entre os exiliados
e as colectividades galegas en América. Á luz das novas investigacións permiten
contradicir ou alomenos relativiza-lo devandito aserto, e así ocorre tamén no
ámbito da literatura galega, onde diversos estudios xa demostraron a amizade
e a solidariedade de escritores emigrados (Xosé Conde, Avelino Díaz, Xervasio
Paz Lestón...) co grupo de intelectuais republicanos que se exiliaron cando o
levantamento franquista principiou a súa brutal represión.
Esta comunicación pretende demostrar como outro poeta, Antón Zapata
García (Laxe, 1886-Bos Aires, 1953), que se encontraba emigrado na Arxentina
dende 1903, dedicou a súa vida e a súa actividade literaria a combate-lo
franquismo, a defende-la lexitimidade republicana e a amosa-la solidariedade
cos exiliados, nomeadamente galegos.
Para eso, é preciso coñecermos brevemente a personalidade de Zapata
antes da data fatídica, para logo pormenoriza-la súa actividade na posguerra,
dende 1936 ata 1953, ano no que se produciu o seu falecemento. Finalmente,
como anexo, reproducimos unha escolma de poemas antifranquistas do autor,
ata hoxe case todos aínda non reeditados, que son abondo significativos do
compromiso do poeta co exilio republicano.
726
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Todol-os persoaxes que figuran con nomes ou alcumes n-este poema, non
alluden a ningunha persoa de reial eisistenza, eisceizón feita do gaiteiro «O
FRESCO», ao que o aitor conóceu sêndo rapás.
1107
Cando a revista Alborada, da ABC de Corcubión, publica o poema Chovendo, que xa
aparecera meses antes noutras publicacións, a redacción engade baixo o nome do autor:
«Oriundo de Camariñas». A confusión puidera ser debida á orixe da nai, pois tanto os avós
maternos de Zapata como o propio poeta naceron en Laxe.
727
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1108
Diccionario da RAE: “El que tiene a su cargo los libros de cuenta y razón en oficina pública o
particular”.
1109
Trátase de tres textos, o primeiro deles intitulado “A casa d’o poeta Pondal” no nº 7, 24 de
maio de 1913.
1110
Debe referirse á publicación do artigo “El Poeta Mariñán”, acompañado do poema Alando la
traína, na versión feita polo xornal La Razón (Uruguai) e publicada o 1º de Abril de 1928, textos
reproducidos por Céltiga, Bos Aires, nº 80, 25 de abril de 1928. Isto invalidaría a data que
Vilanova anota no seu manuscrito.
1111
Esta revista arxentina de variedades iniciou no seu nº 30, de marzo de 1951, unha “galería”
de poetas galegos residentes en Bos Aires, realizada polo escritor de Goián (O Rosal) Eliseo
Alonso.
1112
As revistas arxentinas Fray Mocho e Caras y Caretas tiñan moito predicamento en Galicia.
Paz-Andrade (1982, 40) sinala estes dous títulos entre as revistas gráficas que se recibían na
728
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ás que non tivemos doado acceso. A biografía realizada por Vilanova engade
que deixou inéditos un poema dedicado á destrucción de Gernika, que non
localizamos por ningures, e moitas fichas para un “Diccionario vasco-castellano”
no que levaba traballando varios años, tamén ilocalizables.
Por outra parte, Francisco Lanza Álvarez (1953, s/p) nunha breve
biobibliografía sinala: “Amplió con biografías sintéticas y con nuevos autores la
Antología de poetas gallegos, de Álvaro de las Casas, haciendo de ella una de
las más completas hasta hoy”. O noso cotexo pormenorizado de toda a obra de
Álvaro de las Casas non nos permite deducir ata que punto puido intervir Antón
Zapata García na súa reelaboración.
A súa traxectoria poética vaise consolidando, aínda que nos primeiros
momentos escribe máis en castelán que en galego, e o 13 de novembro de
1920, no bonaerense Teatro Colón, Antón Zapata García recibiu unha Mención
Honorífica, en forma de Flor Natural, nos Xogos Florais convocados pola Casa
de Galicia de Bos Aires, polo seu poema galego “Volvoretas”, pois os dous
primeiros premios foron adxudicados a textos en castelán1114. Este texto é unha
glosa do poema «¡Ai!...» incluído en Aires da miña terra de Curros Enríquez.
casa rianxeira de Castelao nos anos da súa infancia e entende que tiveron certa influencia no
seu labor como debuxante e humorista. Tamén lembra que Caras y Caretas foi dirixida certo
tempo polo galego, de Cervo, Xosé Mª Cao Luaces.
1113
Todas estas cabeceiras, ademais de Galicia e de Suevia, aparecen anotadas nun manuscrito
que se conserva no Arquivo Vilanova na Biblioteca da Deputación Provincial de Ourense.
Vilanova apunta tamén algunhas datas imprecisas, así a carón de La Razón figura 1913, de Fray
Mocho 1912 e de Caras y Caretas 1913. Nesta mesma dise: «Dejó un poema inédito dedicado a
Guernica. / Dicc. vasco-español y esp-vasco».
No mesmo Arquivo Vilanova existe unha brevísima carta manuscrita de Calviño de Castro que
principia:
«Amigo Vilanova: A ouxeto de que vostede teña unha máis esacta e crara biografía de
Zapata García, heino de poñer en contaito coa fillastra [...]».
Calviño de Castro fala de “fillastra”, mais os datos dos que dispomos sinalan que se trataría da
filla de Antón Zapata e de Ángela Begoña. Por outra parte, na marxe están anotadas as datas
de nacemento e falecemento do noso poeta: 26-2-1886; 21-6-1953.
1114
«La Semana Gallega de más trascendencia fue la de 1920 coincidente con los Juegos
Florales organizados por esta “Casa”, que tuvieron lugar el 13 e noviembre de aquel año. Se
celebraron en el teatro Colón. Presidió el jurado calificador el Dr. Mariano de Vedia y Mitre y fue
el secretario el Prof. Ignacio Area de Parga. Actuó como mantenedor el Ing. Román Rodríguez
de Vicente. Obtuvo el primer premio y la flor natural el poeta colombiano Manuel María Muñoz
por su poema en castellano ‘Canto a la espiga’; fueron también premiados Manuel del Río
Candamo por su trabajo ‘El arte de Galicia’; Juan Domenech por ‘Bibliografía americana’, José
Iglesias Rivadulla por “Organización colectiva” y Antonio Zapata por su poesía en gallego
‘Volvoretas’», en Vilanova (1966, 1384).
729
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1115
Vid. “Antón Villar Ponte fué multado en 500 pesetas por escribir. Un grupo de federados
giró telegráficamente el importe de la multa”, El Despertar Gallego, nº 90, Bos Aires, 16 de
xaneiro de 1927, e “Homenaje a Antonio Villar Ponte”, El Despertar Gallego, nº 91, Bos Aires,
23 de xaneiro de 1927.
1116
A tertulia dos “céltigos” desenvolvíase na cafetería La Armonía, na boanerense Avenida de
Mayo, da man de Ramón Suárez Picallo, daquela codirector de Céltiga. Ademais de Antón
Zapata, asistían regularmente Antón Alonso Ríos, Eduardo Blanco-Amor, Eliseo Pulpeiro, José
Ramón Lence, Domingo Rial Seijo e outros. Vid. Marivel Freire Freire, “Avelino Díaz e Castelao”
en VV. AA. (1999, 341).
1117
Núñez Seixas [1992: 183] sinala que algúns “céltigos” entre os que se atopan Manuel
Oliveira, Eliseo Pulpeiro e o propio Zapata van militar ao mesmo tempo na Sociedade d’Arte
Pondal, fronte á maioría que se dedicarán a traballar no seo da FSGAyC e no seu semanario
Galicia.
1118
Vid. “Para ayudar al Seminario de Estudios Gallegos. Creación de una entidad cultural”,
Correo de Galicia, nº 1218, Bos Aires, domingo, 26 de maio de 1929. Vilanova (1966, 1401)
730
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sinala erradamente o 15 de maio de 1930 como data de constitución da ICG, retrasando un ano
a súa creación.
731
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1119
Vid. “La Cultural Gallega, el señor M. Campos Couceiro y nosotros”, Galicia, nº 251, 20 de
marzo de 1932.
1120
Vid. “Toleranza inxustificada ante unha inxuria a Pondal”, A Fouce, nº 79, maio de 1935.
732
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.2. Antón Zapata nos anos da Guerra Civil e a inmediata posguerra [1936-
1953]
O levantamento fascista do 18 de xullo de 1936 altera toda a dinámica
societaria na Arxentina, que agora se vai envorcar na solidariedade e no apoio
material cara o goberno democrático republicano. Con todo, a celebración das
datas patrióticas1121 intensificouse e déuselle máis forza ó seu contido
reivindicativo. Así, o 19 de decembro de 1936, o ateneo galego Lembranzas da
Terra e a Federación de Sociedades Galegas organizan un acto conxunto “Na
conmemoración da traxedia da Frouseira” cun amplo programa político, literario
e musical1122. A presentación é realizada por Avelino Díaz, “con un discurso en
el que puso de manifiesto la similtud de aquella tragedia con la que
actualmente sufrimos”. Tamén se representa a peza teatral Xente de lei de
1121
Nesa altura o galeguismo conmemoraba as datas do 28 de xuño, aniversario da aprobación
plebiscitaria do Estatuto de Autonomía, o 25 de xullo, día de Galicia, posteriormente Día da
Patria Galega, e o 17 de decembro, aniversario da morte do mariscal Pardo de Cela. Anos
despois, en 1959, a Conferencia das Irmandades Galegas da Arxentina e do Uruguai, celebrada
en Bos Aires, instituiría o 17 de agosto como Día dos Mártires Galegos ou Día da Galiza Mártir
para lembrar a data exacta na que fora asasinado Bóveda, pois xa se viñan realizando actos de
homenaxe cada 18 de agosto.
733
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1122
Vid. “El homenaje a la memoria de Pardo de Cela. Fué celebrado el sábado pasado en
nuestro local”, Galicia, nº 500, domingo 27 de decembro de 1936.
1123
«Hoxe por hoxe, a primeira elexía a Bóveda da que temos noticia é a de Luís Seoane
titulada «A Alejandro Bóveda, fusilado» (Galicia, 20-12-1936); a primeira en galego, segundo os
nosos datos, é «Na morte de Lexandro Bóveda», de Antón Zapata García (id., 27-6-1937)», en
Alonso Montero (1996).
1124
Vid. “Irmandade Galega. Continúase en forma activa a orgaización d-un Banquete en
homaxe ao Poeta galego Antón Zapata García”, Galicia, nº 808, Bos Aires, sábado, 5 de
decembro de 1942.
734
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1125
Vid. “Mercado de las artes y las letras. Agasajo ao noso poeta Zapata García”, Galicia, nº
810, sábado, 26 de decembro de 1942.
735
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1126
Vid. “Mercado de las artes y las letras. Banquete de Homenaje a Zapata García”, Galicia, nº
811, sábado, 19 de decembro de 1942.
1127
Vid. “A Cabeceira do Banquete”, A Nosa Terra, Bos Aires, nº 429, 25 de xullo de 1944.
1128
Vid. “Cen galegos de ferro asistiron á cea en honor de Prieto Marcos”, Galicia, nº 870, 9 de
setembro de 1944.
736
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1129
Vid. “Colecta para los Gastos del Sepelio de M. Prieto Marcos y de Ayuda a la Viuda e
Hijos”, Galicia, nº 914, 21 de xullo de 1945.
1130
Vid. A Nosa Terra, nº 448, xuño de 1946.
1131
Vid. “Antonio Zapata García, ha fallecido”, Galicia, nº 1204, 22 de xuño de 1953, e “Falleció
Zapata García”, Opinión Gallega, nº 141, xuño de 1953.
737
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1132
Vid. “Antón Zapata García. Poeta e patriota galego”, Opinión Gallega, nº 142, xullo de 1953.
738
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
capital. Hoxe queremos adicar unha afervoada lembranza a quen soupo honrar
a Terra nai no decorrer de longos anos de emigrante.
Era un rapaz, cando respondendo co misterioso sino do noso povo,
deixou seus eidos bergantiñáns pra emigrar a estas promisoras terras
arxentinas. Eiquí chegóu no ano 1903 ¡Eiquí viveu en permañente solidaridade
espritual coa patria Galiza! Medio século de permañente devoción as esencias
máis puras da galeguidade; cincoenta anos a vivir en afervoamento patriótico
galego, e cantar ao mare galego, as penedías da costa da Morte, a heroicidade
do noso mariñeiro; tuda unha vida coa ialma alcendida de arelas galeguistas
alumiñadas pola saudade. ¡Sempre vivindo co esprítu na Terra e sen
endexamáis voltar a ela!
Raro exemprar humán era Zapata García. Rexo e fosco no esterno, duro
no falar e no tratar; i en troques no interno, tiña ialma de neno e morno i enxel
curazón de poeta. Non chegou a ollar cumprido seu anceo de recoller nun libro
sua abondosa produzón poética, moita dela espallada en revistas e xornaes, e
moita inda inédita. Morreu no intre en que se propuña pubricar unha escolma
da sua poemática. Ben será que elo se realice, pois a poesía de Zapata García
costituye unha singular faceta das nosas letras.
Zapata García militou nas fileiras dos que, no seo da nosa coleitividade,
loitaron pol-os direitos e pola redenzón da patria Galiza. Tamén traballou a prol
da outa cultura galega: foi un dos fundadores do orgaísmo que eiquí acadaba
fondos pra o Seminario de Estudos Galegos de Compostela até que ficou
suprimido pola barbarie falanxista.
¡Un irmán galego máis que deixa sua carne e seus osos en terra allea;
que morre lonxe dos eidos onde foi nado! Endeben, seu espritu terá voado a
ficar por sempre antre os estrondos da rexa maruxada finesterrán, que il amou
e cantou.
739
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[1]
NA MORTE DE LEXANDRO BÓVEDA1133
1133
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, nº 524, 27 de xuño de 1937. Foi reproducido polo
profesor Alonso Montero, Xesús en Coroa poética para un mártir. 35 poemas á morte de
Alexandre Bóveda (1936-1994), (Vigo, Xerais, 1996, páxs. 15-18). Nas súas «Notas ós
poemas», ademais da localización do texto e doutros datos de interese, sinala: «No verso 53
cítase, entre os asasinados, a Ánxel Fole, crenza moi estendida nestas datas».
740
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
—¡sinxelamente calmas!—
40 asesiñados todos no CAMIÑO
da REDENZON das LUCES RÊDIVIVAS,
dos sagros balüartes
da Sancta COMPOSTELA
—¡Nova XERUSALEM tremente en palmas,
45 procramada na voz da BERENGUELA!—
e que se choran xá por todas partes,
con fraternal cariño,
por onde padricaron
e, boandanzas, cantaron
50 ô pé do Altar da Patria, car-ô Sole:
Quintanilla, Casal, Díaz Baliño,
Xan Carballeira, Casas, Lustres Rivas,
Xosé A. Suárez Picallo, Anxel Fole
e outros centos de irmáns non menos outos
55 ô corazón que os chora xa finidos:
¡Co-as balas dos traidores furacados
diante ô tráxico asombro dos petoutos
e os “Queixumes dos Pinos” abraiados!,
mouradores no ALEM, ¡non redimidos!,
60 e que recraman, ¡forte!, ser vengados!...
741
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¡¡terá Rexurdimento!!...
90 ¡¡Santo!!... ¡¡Santo!!... ¡¡¡Santo!!!...
[2]
LOBICÁNS GALEGOS1134
II
D-aqueles lumiñales do inteleito
—¡anadas das auroras imorrentes!—
que tiñan en SANT-IAGO o faro ergueito,
1134
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, , nº 528, 25 de xullo de 1937. Leva a seguinte
dedicatoria: «A Alfonso R. Castelao, con / outa fe no trûnfo de Galiza».
742
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
III
Da semente de mortos froitifican
—nos espritos, nas almas, na concencia—
35 os xermolos do ben...; mais... ¡repenican
[3]
TRÁXICOS AGOIROS1135
I
Na Costa da Arantiña, sete vellas,
—antre o lene brilar dos vagalumes—
marmulan goris goris e consellas
mesturados con pragas e acedumes.
II
Requeridas da mêstra, as sabidentes,
a língoa van ceibando sobr-â guerra
1135
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, nº 532, 22 de agosto de 1937.
743
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
III
25 —Eu xuro—¡ôs pês d-un Cristo!— que, nas Trêbas,
soñéi que os malfeitores xa finaran,
pendurados, sin ollos nin perfebas,
porque os corvos e abutres ll-os tiraran...
IV
Na Costa da Arantiña n-hai agoiras
nin lene rebrilar de vagalumes:
744
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[4]
¡¡CRISTIALOBOS!!...1136
I
Ando buscando sempre unha parola
que teña máis valer que decir: ¡monstro!
unha parola que non sexa: ¡crime!,
unha parola que non diga: ¡noxo!...
II
Non é, ¡non é!, a verba qu-eu arelo,
poider decir, berrándolle: —¡Petouto!—
15 a quen, poidendo, moito ben facere
fala do vaticán, e... ¡siga o choio!
III
25 Eu fálovos do crime máis horribre
que non tên comparanza en ningún povo.
¡Algo eisí como un negro catacrismo
sideiral, de espanto mitolóxico!
1136
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, nº 535, 12 de setembro de 1937.
745
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
IV
Non son de Atila os homes bestizados
50 oubeando, na Europa, como lobos:
¡Aquéles inda tiñan varonía!:
¡Son os mouros!, ¡os mouros!, ¡¡son os mouros!!
V
65 ¡Xurdiron, co-a traición, os Anti-Cristos
pra trocar Libertade en Manicomio!:
¡non pensar nin siquera que s-ê xente,
nin gruñar tan siquera como os cochos!
746
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[5]
[6]
A MARCHA DO APÓSTOLO1138
1137
Compostela, nº 3, agosto de 1938. Aparece datado polo autor: «Bós Ars, Xullo de 1937»
747
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[7]
1138
Ibidem. Leva a seguinte dedicatoria: «A DOMINGO MAZA, irmandadamente, / no agarimo â
lumiñaria do Oucidente e do / Atlán: SANTIAGO DE COMPOSTELA». Precisamente, o debuxo que
acompaña o texto é de Maza. Ademais, o texto aparece datado polo autor: «Bós Ars, Xullo,
1938».
1139
A Nosa Terra, Irmandade Galega de Bos Aires, nº 425, 28 de xuño de 1942.
748
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[8]
O REMORSO DO MAR1140
I
Morden os cans das ondas n-os cantiles,
encirrados, branqueándolles os chavellos;
i-unha ves, i-outra ves, e centos miles,
van arrincando á terra algúns gadellos.
II
1140
A Nosa Terra, Irmandade Galega de Bos Aires, nº 430, setembro de 1944.
749
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
III
N-abondaban pr-ó mar os feros días
de naufraxios, de mortes e tormentas,
senón que as máis nefandas traidorías
40 asocial-o quixeron, medoñentas,
1141
NOTA DO AUTOR: «Verbas que, unha man de fogo, escribéu na parede do salón onde estaba
facendo unha orxía Baltasar, derradeiro rei de Babilonia».
1142
NOTA DO AUTOR: «Recaredo, irmán de San Hermenexildo, contra quen induxo ó seu pai
Leovixildo —arriáns antramos— pra que o asesiñara, c-ó degaro de herdal-o. Tanto Leovixildo
coma Recaredo —conversos logo ó cristianismo— foron dous tiráns da terra galega, coma reis
que foron dos godos e suevos, singolaresmente o primeiro. ¡As feras seguen reproducíndose!».
1143
NOTA DO AUTOR: «Cristián traidor, mistura de Cristo e de Xudas: monstro teratolóxico
espritoal».
750
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[9]
CASTELAO1144
I
Có corazón na destra e o lene ollar moi triste,
con verbo garimoso, de galeguismo cheo,
as súas arelanzas de pensador sereo
na i-alma da Nai Terra, como un druída, viste.
II
15 ...Tal dixen fai des anos... Agora, triste, digo:
—Morréuse CASTELAO, o noso artista esgrevo,
e o corazón, de loito, por meu irmán eu levo,
pol-o sendeiro longo que n-esta terra sigo...
1144
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, nº 702, 23 de novembro de 1940. Galicia,
Federación de Sociedades Gallegas, nº 1132, 20 de xaneiro de 1951. En Galicia (1940) aparece
só o primeiro dos sonetos, datado polo autor: «Bos Ars, 8-11-940». En Galicia (1951)
publícanse ambos, con cadansúa data debaixo: «8/11/1940» e «9/1/950», incluídos nunha
páxina de homenaxe na que tamén figuran poemas de Calviño de Castro, Ramón Suárez Pérez,
Gervasio Paz Lestón e Ramón D. Villar.
751
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[10]
AMETRALLADORAS LÍRICAS1145
(Epitafios, epigramas y sátiras)
La fregona Soledad
25 —pura grasa y vanidad—,
para lograr un renombre,
regaló una cantidad;
pero, por casualidad,
¡sólo le ha quedado el nombre!
1145
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, nº 507, 14 de febreiro de 1937.
752
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[11]
AMETRALLADORAS LÍRICAS1146
1146
Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, nº 540, 17 de outubro de 1937.
753
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¡y el tiro no le salió!...;
pero, Miaja, le cortó
por Navalcarnero a Franco!
Le preguntaron a Franco
si le gustaban los grelos
de las tierras de Belchite,
y contestó, yendo al tranco:
30 —¡Están duros y con pelos!
¡¡No me gusta ese convite!!...
El autor de “VENDIMION”
—para más señas: Mar... Quina—,
dirigía en el “CERVANTES”
35 un “Presente” (mil bravatas
de un hiperbólico histrión);
pero un ¡ALTO!, con voz fina...
¡le hizo bajar las “remantes”
y salirse en cuatro patas!
754
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
De traición y vilipendio
60 tiene representación
en las tierras de Colón,
para atizar el incendio,
un frescales tío vivo
y excelente lavativo...
65 —¡No será P... de Lojendio!...
755
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
756
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Bibliografía xeral
Abellán, J. L. (Ed.) (1976-1978): El exilio español del 39, Madrid, Taurus, 6
vols.
757
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
758
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
759
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
760
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
761
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
762
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. O CRITERIO FILOLÓXICO
Dada a relevancia do criterio filolóxico na articulación dos idearios
galeguistas dende os iniciais momentos do provincialismo e do rexionalismo
decimonónicos, o exilio provocado polos nefandos resultados da Guerra Civil
non podía ser alleo a este condicionante; e sen dúbida os usos a que foi
sometido este principio polos exiliados galegos constitúe un aspecto
fundamental para analizar os esforzos de renovación no ámbito específico das
súas prácticas socioculturais. Neste contexto, sobresaen tres referentes: en
primeiro lugar, o recoñecemento de co-oficilidade que o galego recibira no
Estatuto de Autonomía plebiscitado en 1936; en segundo lugar, a longa,
variada e contradictoria praxe sociolingüística das comunidades de emigrantes
galegos; e, finalmente, os condicionantes mesmos das sociedades de acollida
(que explicarían, por exemplo, a prohibición das emisións radiofónicas en
galego en BA). Obviamente, habería que engadir factores adicionais para
explicar o dispar comportamento ‘lingüístico’ dos exiliados: por exemplo, a
traxectoria individual de cada un dos persoeiros, antes e durante o período que
dura o exilio; a súa identificación cun determinado sector do galeguismo; ou o
peso que neles puido exercer o contacto con outros colectivos, sobre todo nas
sociedades de acollida.
Está claro que pretender normalizar a situación do galego dende o exilio
763
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1147.Téñase en conta que nos primeiros anos da década dos coarenta o calendario do exilio
galeguista xa xiraba arredor do 28 de xuño, “Día do Estatuto”, o 25 de xullo, “Día de Galicia” e
o 17 de agosto, “Día dos Mártires”.
764
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1148.É importante subliñar que esta mesma conducta é observable no exilio catalán, e no
vasco, como sinalan Riera Llorca e Manent: “escritores que habitualmente dan su producción
literaria en catalán han publicado, en el exilio, en castellano” (1978, 191).
1149.Subliñado engadido.
765
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1150.A efectividade da comunicación e o eco específico requerirían unha análise polo miúdo en
cada caso e situación. Habería que fiar máis fino tamén e precisar exactamente qué modelos e
modalidades de recepción se darían nos tres ámbitos sinalados. Queda moito por investigar
nesta dirección antes de sacar conclusións xerais.
766
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1151.Martin de Ugalde no seu estudio sobre a literatura vasca do exilio aporta outra perspectiva
para analizar este mesmo fenómeno sociolingüístico, ó sinalar como un grupo de escritores de
preguerra:
va imponiendo un rigorismo que con la ventaja de recuperar muchas raíces auténticas trae los
inconvenientes de un exceso de celo por lo autóctono que acaso encorseta la lengua demasiado
[...] Y es natural que la literatura sin sol y aire que siguió , tanto la que se fue haciendo
calladamente en las casas con los modelos a la vista, como la que comenzó a hacerse en la
libertad ya desarraigada que fue el exilio, quedase demasiado atada a sus antecedentes,
incapaz de una evolución normal y armoniosa. (1978, 243). E Joseph Brodsky salientaba nunha
reflexión sobre a condición do escritor exiliado que “exile slows down one’s stylistic evolution,
that it makes a writer more conservative” (1990, 106).
767
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. AS INSTITUCIÓNS CULTURAIS
Cando o xeneral Franco inicia a sublevación militar en 1936 o galeguismo
estaba a piques de ver realizado o seu gran soño: a institucionalización social, e
sobre todo cultural, dunha serie de propostas que constituían o eixe dunha
extensa serie de reivindicacións alimentadas por unha multisecular frustración
colectiva e que eran finalmente recollidas, aínda que de forma bastante
insatisfactoria debido ás múltiples negociacións políticas, no plebiscitado
Estatuto de Autonomía. A impresión desta nova frustrada experiencia nos
galeguistas que sobreviviron a hecatombe provocada pola intervención fascista
necesariamente tivo que ser moi profunda, porque o hiato da Guerra era non só
político, social ou económico; para Galicia, como para Catalunya e Euskadi,
representaba unha regresión especialmente negativa: a eliminación radical, no
sentido máis etimolóxico da palabra, de calquera actividade, e incluso tentativa,
pública (e privada) relacionada coa articulación das respectivas culturas
nacionais.
Non debería estrañar, por tanto, que os exiliados, como xa quedou
sinalado, se sentisen na obriga de reivindicar e, se fose posible, restaurar, polo
menos a nivel cultural, a carga de memoria colectiva que fixera posible a
masiva aceptación do Estatuto aquel espléndido 28 de xuño de 1936. A
preocupación de institucionalización cultural dun sector do exiliado galego,
liderado fundamentalmente por Castelao e L. Seoane, ten, sen dúbida, nesta
vocación restauradora (pero en última instancia, como tantos outros proxectos
do exilio, compensatoria) un dos seus alicerces, e en Anxel Casal, no ámbito
editorial, un dos grandes e frustrados inspiradores.
O exilio quere presentarse como herdeiro directo dos proxectos
galeguistas da preguerra; a denominación dalgunhas das coleccións editoriais
creadas por Seoane dan testemuña dun desexo por identificar algúns dos
grandes nomes da historia nacional galega, arroupados nunha serie de
obxectos emblemáticos, case totémicos (‘Mestre Mateo’, ‘Martín Sarmiento’,
768
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
769
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
770
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
771
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
772
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1152.Pénsese, por exemplo, nas emisións radiofónicas en galego en Uruguai e a súa ilegalidade
na Arxentina.
1153. Non se pode perder de vista que a noción mesma do exilio é un legado do discurso
nacionalista dos séculos XVIII e XIX.
773
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
774
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1154.Varias das institucións culturais galegas, entre elas a Academia Galega, non poden
explicarse sen a iniciativa e o apoio da emigración galega.
775
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
orixe nesta percepción, pero tamén nos tipos de respostas que os galeguistas
do interior ían ofrecendo ós desafíos e ós cambiantes obstáculos erixidos polo
réxime franquista. Os altos e baixos deste diálogo constitúen, sen dúbida, un
dos capítulos máis atríntes, non exentos do connatural morbo que ofrece este
tipo de situacións, para o historiador do exilio, pero tamén para o estudioso da
evolución do galeguismo do interior, porque reflicten as tensións entre o
imaxinario nacional articulado polo exilio e o que propoñía a intelectualidade da
Galicia do interior. Hai que subliñar que en ningún dos dous casos se pode falar
de bloques ideoloxicamente homoxéneos e que sobre todo no exilio aparece
unha gama bastante ampla de posicións ideolóxicas e diferentes idearios
galeguistas.
A re-construccion dunha cultura nacional galega no exilio, como xa foi
sinalado, aprópiase do horizonte representado polo estatuto de autonomía e
incorpora a vivencia do mal histórico que está na orixe mesma do exilio. Para
documentar o peso desta experiencia histórica esnaquizada, como dereito de
apropiación do ideario galeguista, non hai máis que lembrar o famoso lamento
de Luís Seoane, non exento dun ton acusativo, nas páxinas do número 28 de
Galicia Emigrante (maio 1957):
776
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Aínda así, hai que ser comedidos para non caer en falsos panexíricos nin
nun paralizante discurso axiolóxico. As seguintes palabras dun estudioso da
emigración, Núñez Seixas, poden servir de útil muro de contención, con
algunhas necesarias precisións:
5. LITERATURA NACIONAL
Moitas das observacións feitas máis arriba sobre as estreitas relacións
entre a experiencia do exilio e a conciencia nacional son igualmente aplicables á
777
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
778
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1155.Sería interesante comparara este proxecto de reedicións dos ‘clásicos’ galegos con
proxectos de reedición semellantes noutros períodos da Galicia contemporánea, para comparar
as diferentes funcións que cada época lles asigna a estas reedicións. Documenta, por exemplo,
Maceira Fernández como “baixo o patrocinio de Xosé Calviño Ozores, apareceron uns libros de
exquisita e luxosa edición sufragados xenerosamente por este arquitecto; estes textos
779
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
centrarán a atención na antoloxía dos grandes poetas do século pasado [XIX]” (46).
1156. Quizais o primeiro gran ‘[auto]exiliado’ da Galicia moderna fose Curros Enríquez, con
quen Seoane e algúns outros manteñen certas semellanzas (o recurso á poesía cívica, por
exemplo).
780
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
781
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
782
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Trátase neste decenio (de 1936 a 1945), de moi poucos textos, tan poucos que
pode afirmarse que neste período non existe, en Galicia, discurso literario en
galego, discurso entendido como continuación do traballo, dos esforzos e da
conciencia dos escritores e dos políticos anteriores á Guerra Civil. Prodúcese,
pois, un hiato na historia do galego escrito, hiato particularmente grave porque
durará de 1936 a 1951 (grosso modo) e porque se inicia días despois dun
momento rico en esperanzas e proxectos. (1995, 102-103)
8. XÉNEROS E POÉTICAS
O desenvolvemento dos xéneros constitúe un dos apartados máis
significativos na reflexión sobre a literatura galega do exilio. O tema é moito
máis amplo e complexo do que, en principio, insinúan os manuais tradicionais
sobre as formas literarias. Figura en primeiro lugar, a dinámica mesma dos
783
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
784
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pode ser feita cos criterios utilizados na Galicia do interior. Unha lectura
diglósica da obra literaria de L. Seoane, por exemplo, só engadiría elementos
de deformación para unha comprensión xeral da súa obra individual e da
producción literaria do exilio no seu conxunto. O exilio latinoamericano impoñía,
loxicamente, unha serie de condicionantes lingüísticos: dunha banda, unha
prolongada ausencia do ámbito autóctono, que privaba da normalidade
necesaria ós actos mesmos da fala; doutra, o peso sociolingüístico das
sociedades de acollida, sobre todo cando, como no caso de Bos Aires,
Montevideo ou México, comparten un alto grao de afinidade coa lingua ou
linguas do escritor exiliado. Como documenta Helena González, “a influencia do
receptor é determinante no traballo ensaístico e teatral [de Seoane], pois
concibe ámbolos dous xéneros desde a urxencia de comunicar, por iso se
acomoda á súa lingua, mentres que na poesía prima a función estética sobre a
comunicativa e, xa que logo, ten vocación de permanencia” (1994, 84).
Certo que non é difícil nin imprevisible atopar unha visión crítica unida a
unha persistente denuncia social na literatura do exilio. Pero esta inevitable
conciencia sociocrítica, dura, ás veces dolorosamente sarcástica, veuse
arroupada en moitos casos por unha decida vocación innovadora. O grito de
“¡Abaixo o Cancioneiro da Vaticana!” no Primeiro Congreso da Emigración,
proclamado por Lino Pérez, un dos asistentes, só insiste nunha cara da moeda,
na ruptura cun formalismo medievalizante que era cultivado na Galicia do
interior; a outra cara é a dun poemario tan complexo como Lonxe de Lorenzo
Varela. Como precisa Maceira Fernández, non pode falarse de “postulados
revolucionarios ou vangardistas”, senón dun desexo por buscar “a innovación e
a modernidade, sen caer en estridencias experimentalistas, incorporando
elementos das vangardas literarias” (269). En termos xerais, a obra literaria dos
exiliados pertencentes ás catro linguas do Estado, ó longo das dúas primeiras
décadas da posguerra, foi superior, en riqueza discursiva, á publicada baixo o
réxime fascista.
785
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
786
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
787
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Alonso Montero, Xesús (1995): Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Axeitos, Xosé L. (1999): “El exilio gallego sesenta años después”, Ínsula, nº
627, páx.8-11.
Brodsky, Joseph (1990): “The Condition We Call ‘Exile’”, en Glad, J. (ed.):
Literature in Exile, , Durham and London, Duke Univ. Press, páxs.100-
130.
Campillo, María (1999). “La literatura catalana en el exilio”, Ínsula, nº 627,
páxs.12-3,16.
González Fernández, Helena. (1994): Luís Seoane: vida e obra, Vigo, Galaxia.
Maceira Fernández, Xosé M. (1995): A literatura galega no exilio, Consciencia e
continuidade cultural, Vigo, Edicións do Cumio.
Núñez Seixas, Xosé M. (1997): “Idioma y nacionalismo en Galicia en el siglo XX,
Un desencuentro histórico y diversos dilemas en el futuro”, Revista de
Antropología Social, nº 6, páxs. 165-191.
Riera Llorca, Vicenç e Manent, Albert. (1978): “Literatura catalana en el exilio”,
en Abellán, J. L. (coord.): El exilio español de 1939, t. VI (Cataluña,
Euskadi, Galicia), Madrid, Taurus, páxs.157-215.
Sixirei Paredes, Carlos. (1995): Galeguidade e cultura no exterior, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia.
Ugalde, Martin de (1978): “El exilio en la literatura vasca: problemas y
consecuencias”, en Abellán, J. L. (coord.): El exilio español de 1939,
Coord. de José Luis Abellán, t. VI (Cataluña, Euskadi, Galicia), Madrid,
Taurus, páxs.217-283.
788
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
789
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1157
Guillén, Jorge (1980): “En el homenaje a Manuel Azaña”, en Azaña, edición de Vicente-
Alberto Serrano e José-María San Luciano, Madrid, Edascal, p. 69.
790
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1158
O epistolario dirixido a Blanco-Amor, moi rico, permanece, na súa maioría, inédito. Unha
visión de conxunto pode acharse en Luís Pérez Rodríguez, “Unha semblanza de Eduardo
Blanco-Amor dende o seu epistolario”, Boletín Galego de Literatura, nº 3 (1990), pp. 33-48.
1159
Sobre a xénese dos Seis poemas galegos, véxase o libro de Luís Pérez Rodríguez (1998): O
pórtico poético dos Seis poemas galegos de F. García Lorca, Santiago de Compostela, Consello
da Cultura Galega, 2ª ed. corrix. e aum. Neste volume reprodúcense tamén as fotografías feitas
por Blanco-Amor a Lorca no verán de 1935.
791
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1160
Allegue, Gonzalo (1993): Eduardo Blanco Amor, diante dun xuíz ausente, Vigo, Nigra, p.
141.
Pola miña parte, teño atopado declaracións contradictorias de Blanco-Amor. Así, en
1940, nun artigo escrito tras a morte de Azaña, afirma: “Yo le quería a don Manuel con un tono
de personal afecto que excedía, con mucho —aun cuando se hubiese originado en tales
factores—, a una admiración hacia el escritor ejemplar y hacia el político honrado y genial y a
mi adhesión, un tanto hipnotizada, lo confieso, hacia el jefe de mi partido” (Eduardo Blanco-
Amor, “En la muerte de Manuel Azaña”, Galicia, Buenos Aires, 9-XI-1940). Sen embargo, moitos
anos despois, en 1977, relata a súa actuación en favor da República, destacando,
precisamente, que non pertencía a ningún partido: “Fui secretario de la Embajada de la
República del Frente Popular, no siendo yo hombre de ningún partido...” (recolleita en
Entrevistas con Blanco-Amor, ed. de Victoria A. Ruiz de Ojeda, Vigo, Nigra, 1994, p. 51).
1161
Vid. o mencionado Entrevistas con Blanco-Amor, especialmente pp. 39-51.
792
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
793
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1162
Para o interesado na figura de Manuel Azaña é imprescindible a obra de Cipriano de Rivas
Cherif Retrato de un desconocido. Vida de Manuel Azaña, introducción y notas de Enrique de
794
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Rivas Ibáñez, (Barcelona, Grijalbo, 1981, 2ª ed.) Vid. tamén Manuel Azaña, Cipriano de Rivas
Cherif, Cartas inéditas (1917-1935), ed. de Enrique de Rivas, (Valencia, Pre-Textos, 1991).
1163
Azaña, Manuel (2000): Diarios completos. Monarquía, república, guerra civil, Barcelona,
Crítica.
795
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
EPISTOLARIO
1. De Manuel Azaña (8-III-1935)
[Cabeceira:] El Diputado a Cortes por Bilbao
Madrid 8 marzo 1935
Sr. D. Eduardo Blanco Amor.
Presente
Muy distinguido Sr. mío: Contesto su muy atenta carta del día 6 del corriente,
con la que me remitía un ejemplar del libro de Javier Bóveda, que ha tenido la bondad
de enviarme dedicado. Sin perjuicio de que escriba yo a mi antiguo amigo dándole las
gracias por su atención, le ruego que cuando le sea a usted posible, le haga saber, con
mis afectuosos sentimientos de siempre, mi reconocimiento por su atención.
Me hago cargo de las razones que ha tenido usted para retrasar el encargo, y
creo que ha procedido bien, porque otros envíos postales no han llegado a mi poder.
La propuesta que usted me hace respecto de la conferencia para los radio-
escuchas americanos, me honra mucho, y le agradezco otro tanto a Bóveda, que haya
pensado en mí para tales conferencias. No rechazo definitivamente la idea, pero a
usted, que sigue de cerca los acontecimientos políticos españoles, no le digo nada
nuevo, si le expongo, que por el momento, y mientras no me desenrede de
preocupaciones urgentes y desagradables, no tengo fuerza de atención ni casi tiempo,
para pergeñar algo que sea digno del público americano y de la atención que me
dispensa.
No me dice usted en qué fecha habría de hacerse esa disertación, y si habrían
de ir seguidas las 4 que comprende el plan. Si en dilatarla, en la parte que a mí se
refiere no hay inconveniente ni perjuicio para nadie, podemos volver a hablar de esto
cuando mi situación personal y política sea más cómoda para mí, y pueda atender
holgadamente a la honrosa indicación de ustedes.
Mucho le agradezco todas sus demás demostraciones personales de simpatía y
de adhesión, a las que correspondo muy cordialmente, enviándole afectuosos saludos,
y quedando suyo atento y S. S.
q. e. s. m.
796
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Muy distinguido Sr. mío: Contesto su carta del 25 del corriente, y le agradezco
su felicitación por mi último discurso en las Cortes.
En cuanto al asunto de la transmisión de una Conferencia mía a América,
veremos a ver si puede hacerse en abril, así que esté yo más libre de todos estos
asuntos de momento.
Yo preferiría que en vez de el tema [sic] que ustedes me dieron acerca de la
democracia, pudiese hablar del valor reconstructivo de la República española, en
cuanto a los caracteres nacionales de España se refiere, o una cosa semejante, que me
parece sería de más interés al público americano. De todos modos, ustedes dirán en
esto la última palabra.
Con este motivo, me reitero suyo atento y S. S. q. e. s. m.
[rúbrica]
Manuel Azaña
797
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[rúbrica]
Manuel Azaña
[rúbrica]
Manuel Azaña
798
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[rúbrica]
19-III-936.
Hace unos días que Cipriano está en Méjico.
799
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
800
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
verdad se siente y por otra parte aquí ya aguantamos lo nuestro. Si ustedes que están
ahí representando a esta España en carne viva por el mayor de los crímenes que se
han cometido en la historia consiguen con el tiempo hacer que en Sudamérica se
enteren de lo que es la República y de lo que ellos tienen que cambiar para parecerse
a los españoles ya habrán hecho bastante y merecerán la felicitación de quienes en
estas horas están empeñados en demostrar lo mismo pero con la dialéctica de los
fusiles, no solo a aquellos republicanos sino al mundo entero, lo que es un pueblo con
dignidad y conocedor de la responsabilidad que el destino ha puesto en sus manos.
Como comprenderá en una Secretaría no se puede escribir más y me extraña
cómo me han dejado llegar hasta aquí. Si ve a Valdés Casas déle un abrazo en mi
nombre y con la seguridad de mi buena amistad reciba otro para usted,
Estimado amigo:
Es cierto que debí escribirle hace ya algún tiempo. Con ello no habría hecho
sino corresponder como es obligado a un buen amigo, pero el no contestar
inmediatamente a la suya de 18 de diciembre fue debido a viajes y quehaceres que
más tarde se enlazaban, con otra del día 25 respecto a la cual necesitaba hacer
algunas gestiones en el Ministerio de Estado para poderle comunicar impresiones sobre
sus deseos.
Le felicito por esa magnífica labor de propaganda que por fin y merced a
esfuerzos personalísimos ha conseguido encauzar. Ya procuraremos todos que las
jornadas de aquí les ofrezcan ocasiones de las que se pueda sacar buen provecho.
Ahora después de la reconquista de Teruel, que significa principalmente el progreso en
la organización y capacidad de nuestro Ejército, ya tienen un hecho sobre el que llamar
1164
Luca de Tena (1897-1975), fillo do fundador de ABC e director deste periódico desde 1929
801
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a 1939.
802
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de la de Teruel. En fin, querido Blanco-Amor, que solo hay razones para estar
optimista y se lo digo a usted con el estado de ánimo en que me encuentro después de
un atroz bombardeo de aviación sobre Valencia y de contemplar el espectáculo de
unas salas de hospital en las que había un centenar de muertos y más de trescientos
heridos. Pero con que queden los necesarios para restituir la libertad de la República
ya tiene bastante España.
Como nosotros aún estamos en Valencia, pronto trasladaremos la residencia a
Barcelona, tuve que encomendar al Secretario del Señor Giral su asunto y ya verá por
la carta que le adjunto que no hay nada que temer. Si en algún momento cambiase el
Ministro de criterio dígamelo y procuraré que le atiendan como usted merece.
No obstante la prohibición que contenía su carta di cuenta a quien debía
hacerlo de la actuación de usted en lo que tanto ha dado que hablar por ahí fuera y
que aquí no ha preocupado a nadie. La guerra es más fuerte que eso. Ya comprenderá
que se trata de unos textos bastante amañados que aun así solo pueden originar algún
disgustillo de tipo personal. De haberlos publicado íntegros el servicio a la República y
al autor de ellos habría sido inmenso. Le repito que a pesar de la confección de
Salamanca solo molestará a alguno de esos que sabe que es tonto y que pretende que
nadie se entere. Naturalmente que esta opinión no resta méritos a su intervención y
que aquí todos le expresamos nuestra gratitud.
Recibí los recortes de la charla que diera por Radio nuestro amigo García
Miranda y los trasladé a Política para que los reprodujera, así lo ha hecho y le envío un
número de dicho día. Formidable esa ficha del granuja de Cabanillas. Para completarla
bastaría agregar a ella esos datos que figuran en las que hace de los maleantes la
Brigada de lo Criminal en los Servicios de Policía. Tengo a la vista una serie de cartas
suyas en las que después de cálidas manifestaciones de republicanismo y de adhesión
a Su Excelencia nos pide ayuda para conseguir un cargo diplomático en el Extranjero.
De no ser porque falta talla a ese sinvergüenza para que le acometamos desde esta
Presidencia se las enviaría a usted. Tendrá bastante con que por nuestra parte se
conserve este recuerdo y pueda volver a vivir aquí difícilmente. A pesar de todo si
llegase a tener volumen su actuación en ese país dígamelo y cambiaré de criterio
mandándole esta correspondencia.
Y acabo antes de que otra vez me interrumpan nuevamente pues creo haber
comenzado esta carta siete u ocho veces. Insisto en expresarle nuestra gratitud por el
gran servicio diplomático y vaya también un abrazo de su buen amigo,
803
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
804
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
nos escribía nuestro antiguo y muy querido amigo Prieto del Río, ofreciéndose en
Buenos Aires, le encomendamos el encargo, que ha llevado a cabo, de buscar un
editor. Lo halló en Losada, aunque a mi parecer en condiciones exiguas en cuanto a la
tirada del primer libro, que ha venido a ser La velada en Benicarló. No hace veinte días
nos escribió el propio Prieto solicitando para Crítica o para El Sol la autorización de
publicar La velada. Aunque dejándolo al arbitrio del editor, por si lo consideraba
perjudicial, autorizamos a Prieto a tratar. ¡Pero han salido ofreciendo por la exclusiva
diez mil francos! y la facultad inadmisible, no ya de salvar su responsabilidad (lo que
demuestra que no les ha gustado el texto que han podido, sin duda, leer en pruebas)
sino de suprimir o publicar solo extractos ....................................................
...............................................................................................................................
..............Excuso comentarios. En esas condiciones, el Presidente no puede aceptar
nada, como V. comprenderá. La carta de Prieto se cruzó con otra mía ofreciéndole
catorce artículos inéditos en español, solicitados en inglés por una Agencia
norteamericana con ofrecimiento de ocho mil dólares, sobre la guerra de España hasta
el momento de nuestra salida por el Pirineo, con la firma al pie de Manuel Azaña. Esta
es la hora que Prieto no ha contestado. Presumimos que en Crítica no los han querido.
¿Por qué?...
Por correo ordinario, porque quiero hablarle de muchas, muchas cosas, le diré,
en correspondencia a su grata —a que contestará el Presidente personalmente cuando
vuelva mañana o pasado de Montpellier de ver a su hermana y sobrinos que allí
tiene— cuanto ahora no cabe en el breve y liviano papel para avión.
No sabe V. bien lo que le agradezco no solo sus recuerdos personales a mí —
Santos Martínez también me encarga le salude (su padre está condenado a 20 años en
Cartagena) sino su cordialísima carta al Escritor y al amigo el Presidente.
Un abrazo
805
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
806
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
casta, sino el extracto de los valores nobles y duraderos de nuestro pueblo— y lo que
ampliamente podemos llamar humanístico y liberal. La experiencia prueba que español
y liberal rabian de verse juntos, no obstante haber sido nosotros quienes le dimos a
esa palabra su acepción política. Esa disociación atroz (las excepciones no bastan para
corregirla) está en la raíz de todas las desventuras de España. Las que ahora padece
son inenarrables, y las inmediatamente anteriores. ¿Será esa la señal de que la
Providencia la ha elegido para algún designio grandioso? Tal debe de ser el
convencimiento de sus rectores y amos actuales que incluyen en el generalato a la
Virgen de Covadonga y fusilan en nombre de Nuestro Señor Jesucristo. Mi repugnancia
y mi duelo no son de orden político, sino de patriota y de hombre. Imagínese usted
qué puede haber sido para mí, amarrado a un deber inviolable, presenciar ese
atentado, sin medio alguno de ponerle término.
La situación de España no tiene remedio. Allí no queda nada: ni Estado, ni
riqueza, ni comercio, ni industria, ni hábitos de trabajo, ni posibilidad de encontrarlo, ni
respeto que no sea impuesto por el terror. Dos millones de españoles menos, entre
muertos, emigrados y presos. Solamente en Madrid hay ciento cincuenta mil presos.
En la cárcel de mujeres, capaz para seiscientas, hay siete mil. Mutilación gigantesca,
como las de 1610 o 1492. Difícil es reconstruir el Estado y la organización económica,
pero mucho más difícil es rehacer las condiciones mínimas para la convivencia social.
Creo que imposible, mientras vivan los que como agentes o pacientes han pasado por
ello. Me abstengo de hacer pronósticos sobre la política española próxima; pero las
mudanzas aparentes no cambiarían nada la cuestión de fondo. Han hecho pedazos lo
que nadie es capaz de recomponer. Si la guerra general se produce, España, sea
neutral o beligerante, correrá la suerte de sus amigos del exterior. Si la paz se
mantiene, asistiremos a un lento proceso de desgaste y desprestigio del régimen,
contra el cual, un pueblo exangüe y hambriento, sofocado por un terror sin
precedentes, no puede revolverse más que con maldiciones murmuradas. Por otra
parte, si en las masas pervive el sentimiento republicano, y además muchas personas,
al comparar cómo estaba España en mayo del 36 y cómo está ahora, abren los ojos a
la realidad, es también innegable que de la República no se ha salvado más que esa
emoción, pero ningún valor político subsiste. Esto es así, porque desatinadamente,
durante la guerra, se ha hecho todo lo necesario y un poco más para corromper el
régimen republicano y desfigurarlo, de tal suerte que no puede presentarse ahora a la
opinión ni un vestigio de él que sea respetable. Se exceptúan, claro está, su definición
doctrinal y el sacrificio de los que de veras lo han defendido. Estas verdades, penosas
807
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de decir, ásperas de oír, deben ir haciendo camino, porque de otra suerte, los que se
preocupan de trabajar por el porvenir se exponen a montar la guardia en torno de un
sepulcro que no encierra más que podredumbre. Debe evitarse que la república se
revalorice en la estimación de las gentes simplemente porque sus enemigos son
peores.
Perdone usted que haya levantado el tono. A todos los que me escriben, y son
muchos, les digo, sobre poco más o menos, lo mismo. Recluido voluntariamente en
esta aldea, pienso permanecer aquí indefinidamente, a no ser que nos echen en caso
de guerra. Estoy apartado de todos los enredos que perduran entre los emigrados, no
por desprecio o indiferencia, sino por razones muy graves, políticas unas, de orden
moral otras. Pero no dejo de saber y conocer quién tiene razón y quién no. Me he
repuesto de los quebrantos causados por los tres años terribles, y mi salud es mejor
que nunca. Escribo, leo, fumo y me paseo. Se me va represando un caudal de tiempo
y energías que no sé cómo emplearé. Probablemente, de ningún modo.
En espera de que me escriba de vez en cuando, temo espantarle con una carta
tan larga. Soy como siempre su muy afectísmo amigo
M. Azaña
Recibí las fotos del pobre Federico.
Le envío a usted un folleto con mis discursos del tiempo de guerra1165.
1165
A obra que lle envía é, sen dúbida, Los españoles en guerra (prólogo de Antonio Machado,
Barcelona, 1939), da que se conserva un exemplar na Deputación de Ourense, con esta
dedicatoria manuscrita: “A Eduardo Blanco Amor, afectuoso recuerdo, Manuel Azaña”.
808
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
coincidir sobre poco más o menos con los primeros días de la guerra, el trastorno del
correo haya dado al traste con nuestra contestación o con las de V.— Desde hace un
mes nos hemos trasladado a nueva residencia cerca de Arcachon. Santos acaba de
salir para México; va ya de camino. Yo le hacía a V. quizá demasiadas preguntas y
proposiciones, en gracia a su atención de V. para con el Presidente al ofrecerse como
lo hizo. No sabemos nada de nada, apenas, y mucho menos de Buenos Aires. ¿No ha
visto V. La velada en Benicarló? Ya le conté lo sucedido con Crítica. ¿Ha salido El Sol?
No haga V. como la generalidad de los que se llamaban amigos. Usted lo ha sido
siempre mucho más desinteresadamente que otros. Hágase vivo.
Un abrazo y que 1940 nos sea menos fatídico.
Querido Blanco-Amor: Mucho hace que quiero escribirle, dándole las gracias por
sus informes, consejos y advertencias. No han llegado los envíos de periódicos que
prometía V. por correo ordinario ni la anunciada carta al Presidente.
Este se encuentra mal desde hace dos meses y no tengo para qué decirle el
cuidado en que nos tiene. Una grippe descuidada, descubrió al médico a quien al cabo
cedió en ver, la existencia de una insuficiencia cardiaca, de origen probablemente
emotivo, con aortitis, y luego, las complicaciones consiguientes de congestión renal y
pulmonar. Hace quince días o más advirtieron asimismo líquido en la pleura, de
carácter hemorrágico en las dos punciones que hasta ahora le han hecho. Tanto el
médico de cabecera, como los dos especialistas de París y de Burdeos que le han visto
en consulta, y nuestro amigo el doctor Gómez Pallete, a quien hemos sacado de una
Compañía de Trabajadores, a donde había ido a parar desde un campo de
concentración, para que se instale a nuestro lado, están conformes en la reserva del
pronóstico y en el estado delicadísimo del enfermo. No quisiera, sin embargo, que se lo
dijera V. a quien no sea amigo, pues aunque es difícil de ocultar una cosa así, y
aunque él está enterado, más de lo que quisiéramos, de su enfermedad, siempre es
809
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
C. Rivas Cherif
810
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ofrecimientos! ¿Que por qué no nos hemos ido? Yo, por estar a su lado, cuando sabía
yo que había de quedarse solo; él, aunque no lo diga, por arraigo al suelo de que éste
le parece más prolongación que las extensas tierras donde se sigue hablando una cosa
parecida al español. Pero ahora... ahora porque no podemos. Sigue muy mal. No
hemos salvado más que el peligro inminente en que hemos estado hace un mes y
hasta hace diez días de perderle del todo y para siempre. Tardaremos mucho aún (con
el médico constantemente al lado) en poder decir que esté fuera de peligro. No; usted
no ha tenido más que cosas accidentales; no ha tenido usted su miocarditis, su aortitis,
ni sus tremendas complicaciones congestivas de riñón, pulmón y pleura, de que no
hemos salido todavía. Está un poco mejor. Nada más. Claro que así debe V. seguir
escribiendo, porque él no se ha creído nunca tan grave, se cree ya casi en la
convalecencia y, de esa suerte, puedo leerle enteras sus cartas.
Muchas gracias. Un abrazo suyo. Y otro mío muy fuerte
811
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1166
Ambas as dúas son obras do escritor británico George Borrow (1803-1881), traducidas ó
castelán por Azaña en 1921 e 1932, respectivamente.
812
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1167
SEOANE, L. (1994): Na brétema, Sant-Iago (ed. facsimil, reproduce a primeira de Ediciós
Botella al Mar, Bos Aires, 1956. Engade unha “Presentación” de Francisco Fernández del Riego),
Vigo, Editorial Xerais.
1168
GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, H. (1994): Luís Seoane. Vida e obra, Vigo, Editorial Xerais.
813
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1169
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F. (1994): “Presentación” , ibid.
1170
GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, H. (1994): Luís Seoane....., op. cit.
814
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
815
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
816
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pasa-la vida laiándose ó ritmo de “miña casiña, meu lar”. Non entendeu a esa
xente que tentaba ser feliz nalgún lugar do mundo, aínda que ese lugar se
chamase Bos Aires ou Caracas, e non Betanzos ou Sarria. Esto si foi quen de
velo, por exemplo, Celso Emilio Ferreiro, e aínda que este escritor cualificase a
estas xentes coma ananos, polo menos decatouse de que existían. Luís Seoane
negouse a ver aquilo que non quería. Non entendía outra forma de vivi-lo exilio
que non fose a súa.
Pero abundaremos nestas polémicas con outros intelectuais un pouco
máis adiante. Agora, veremos como Luís Seoane tentou fuxir do folclorismo, e
para esto, nos parágrafos que seguen, empregaremos os datos fornecidos por
Helena González no seu libro Luís Seoane. Vida e obra.
Relacionados con Na brétema... podemos extraer varios temas, como xa
dixemos antes. Un deles é o intento de dignificación da cultura galega que trata
de levar a cabo Luís Seoane. En esto, Seoane trata de opoñerse ó excesivo
folclorismo no que caen autores como Pérez Lugín en literatura ou Sotomayor
en pintura.
A cultura galega vista polo vidro de obras como La Casa de la Troya
supuxo unha interpretación españolista e, segundo moitos autores galegos,
falsa de máis con respecto á tradición secular galega. A partires dun texto de
Anxel Fole no que cualifica á cultura santiaguesa de Lugín como “nauseabunda”
xorden outras protestas, como as palabras do propio Seoane que a profesora
González Fernández cita na súa obra:
1171
Íbid.
817
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1172
Íbid.
818
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1173
Íbid.
819
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1174
SEOANE, L. (1981): Fardel do esiliado (sic), Ferrol, Cuadernos Ateneo Ferrolán.
1175
F. FREIXANES, V. (1982): Unha ducia de galegos, Vigo, Galaxia.
1176
VILLARES, R. (1985): Historia de Galicia, Madrid, Alianza Editorial.
820
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1177
vid. “Adicatoria e crida” en SEOANE, L. (1981): Fardel do esiliado..., op. cit.
1178
JUARISTI, J. (1997): El bucle melancólico, Madrid, Espasa Calpe.
1179
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F. (1994): “Presentación”, art. cit.
821
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1180
DÍAZ, X. (1997): “Seoane, Galicia desde América”, en VV.AA.: A Galicia exterior, Vigo, Xunta
de Galicia, col. “Galicia, terra única”.
1181
GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, H. (1994): Luís Seoane...., op. cit.
822
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1182
CASARES, C. (1974): “Piñeiro, Ramón” en Gran Enciclopedia Gallega, Santiago de
Compostela.
1183
SEOANE, L.: “Querubines en el bestiario” en Galicia Emigrante, nº 30.
823
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
podiámolo desenvolver sen chatas, ó aire, sen medos. Pero aquí, nada deso era
posible”1184.
Seoane, contra as palabras de Piñeiro, defende a acción dos emigrados.
Esta acción era de cariz constructivo e entregado á restauración e
desenvolvemento da cultura galega. Por medio de editoriais e publicacións
facíase unha dura labor de dignificación da cultura galega no mundo dende
América, en substitución temporal do terreo patrio, ocupado pola censura
inquisitorial franquista. Sen embargo, aquí nace a segunda polémica que nos
ocupa, a que enfrontou a Seoane con Celso Emilio Ferreiro. Os anos que pasa
Ferreiro en Venezuela son anos nos que ve a situación da emigración alí, e nos
que ve unha realidade decepciónante e non fiel ó dito por Seoane. Isto lévao a
escribir unhas duras obras, encabezadas por Cantigas de escarnio e
maldicer(1968) continuadas por Viaxe ao país dos ananos (1968), a obra máis
importante, e rematadas por Paco Pixiñas(1970), onde se satiriza e denuncia a
pouca actividade galeguista levada a cabo polo groso da emigración. Seoane,
novamente como líder do grupo transatlántico, toma a palabra e enfróntase a
Ferreiro acusándoo de desacertado e arremete contra a obra de Celso Emilio
Ferreiro Viaxe ao país dos ananos, considerando ó autor pouco adecuado para
falar da emigración e da labor da emigración por ser un neófito, fronte ós
moitos galegos que veñen a desempeñar unha considerable acción galeguista
no continente americano (el mesmo, sen ir máis aló). Táchao ademais, de terse
vinculado ó réxime franquista, e de ter traballado na súa administración, e
desvaloriza a súa capacidade de concienciación política. Na entrevista de V. F.
Freixanes Celso Emilio Ferreiro di: “Pensaba que alén do mar latexaba un
verdadeiro corazón galego, vivo, activo e ceibe, cunha conciencia de pobo en
marcha. [...] Foime dado o triste privilexio de comprobar que a Galicia da outra
banda do mar non existía...”, no mesmo libro, e sobre do tema da emigración,
di Seoane: “A emigración non é un mito, é unha realidade que traballou arreo
pola terra durante anos.[...] Din que fixemos da emigración un mito. [...]
Loitouse política e culturalmente porque alí había xa un galeguismo fondo e
1184
F. FREIXANES, V. (1982): Unha ducia de ...., op. cit.
824
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1185
Íbid.
825
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
826
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Bill Sheeran
Ana Santorum Ardone
1. INTRODUCCIÓN
El irlandés astrólogo1186, o drama en tres actos que Luís Seoane publicou
en 1959 na editorial Losange de Buenos Aires, preséntasenos hoxe cunha
actualidade pouco usual para unha obra que o mesmo Seoane cualificou como
pouco axeitada ós conceptos teatrais avanzados que el mesmo propoñía, en
consonancia coas ideas máis desenvolvidas da súa época. O tema do exilio é
central en El irlandés astrólogo, pero non rematan nel os obxectivos de Seoane.
O escritor quixo abordar a través deste tópico, que para el era experiencia
persoal, as orixes da inxustiza e da represión. O conflicto co poder, a disidencia,
a envexa, os ciumes, o afastamento e a memoria, a inxustiza, a liberdade, a
realidade e a aparencia, a desconfianza e a xenofobia, forman tamén parte
deste cadro complexo que pretende pintar unha realidade contradictoria que o
mesmo público ten que resolver. Esta obra resume, ademais, moitos aspectos
do pensamento de Seoane, as súas ideas sobre o teatro, os seus sentimentos
de desterrado, a súa valoración de Irlanda como espello de Galicia, a súa
vontade de recuperar para os galegos anacos esquecidos da nosa historia.
Ademais da creación de El irlandés astrólogo e de A soldadeira, a
relación de Seoane co teatro abrangue moitos aspectos1187. Escribe fragmentos
teatrais para a edición arxentina da revista Resol; en 1954 publica en Galicia
1186
Citaremos pola edición de Francisco Pillado Mayor (Sada-A Coruña, Ediciós do Castro,
1980.)
1187
Os textos teatrais de Seoane están recollidos en Braxe, Lino e Seoane, Xavier (1996): Luís
Seoane e o teatro, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro. Os aspectos plásticos pódense consultar
en Santorun Ardone, Ana e Marcela (1998): Luís Seoane, o alquimista, Sada- Coruña, Ediciós do
Castro.
827
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1188
Aínda que se ten discutido acerca dos motivos que levaron a Seoane a publicar estas obras
en castelán parécenos obvio que hai que buscar os motivos nos obxectivos didácticos e morais
do teatro que o autor propón. Seoane quere transmitir unha verdade histórica en sentido
marxista polo tanto hai que evita-las fronteiras lingüísticas e chegar a todos. É unha mensaxe
universal e urxente que busca a acción ó servicio dunha causa que abrangue a tódolos homes e
mulleres. Por suposto que hai que engadir a esto o feito de que estas obras estanse a crear e a
publicar nun país e nun continente con profundas desigualdades sociais e no que a
colectividade galega exprésase maioritariamente en castelán porque os seus fillos téñense
desenvolvido nunha sociedade castelán falante.
828
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. O SINOT HISTÓRICO
Os detalles biográficos dos cales se valeu Seoane para construí-lo
personaxe de Patricio Sinot e a súa peripecia proveñen fundamentalmente de
referencias de arquivo correspondentes ó momento en que Sinot estaba
empregado na Universidade de Santiago. Os feitos históricos ós que se fai
mención neses rexistros refírense a un pequeno número de incidentes que
fixeron que, nalgunhas circunstancias, Sinot teña recibido chamadas de
atención por parte das autoridades universitarias. As circunstancias que
arrodearon o seu emprego, solicitudes de aumento de soldo, reprimendas por
falta de puntualidade, invitación a organiza-la representación teatral propia de
Pascua, a súa tendencia a apoia-las demandas dos alumnos e outras cuestións
semellantes son as circunstancias que aparecen en diversos documentos
universitarios. Estraña que aparezan poucas referencias directas neses
documentos á relación de Sinot coa Inquisición. A información que utilizou
Seoane sobre este asunto provén dun artigo publicado no século XIX, e
reeditado no XX, baseado nos rexistros orixinais da Inquisición (hoxe perdidos)
e que posteriormente foi utilizado como fonte polos historiadores da
universidade1189.
Tendo construído unha personalidade para Sinot a penas baseada nos
rexistros conservados, Seoane tivo que dar vida a unha historia na que se
conxugan as noticias certas coas as suposicións para atende-los requirimentos
1189
Moi posiblemente as fontes de Seoane para construír a biografía de Sinot foron Cabeza de
León, Salvador,(1930): “Un catedrático irlandés en la Universidad de Santiago en el siglo XVIII”
(sic), Galicia, revista del Centro Gallego de Montevideo, vol. 13, nº 159 (1930); Barreiro de W.
(1885): Brujos y astrólogos de la Inquisición en Galicia y el famoso libro de San Cipriano, A
Coruña, (hai edición actual, Madrid, Akal, 1973); Cabeza de León, Salvador (1945): Historia de
la universidad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Instituto Padre Sarmiento
de Estudios Gallegos. Outros autores, con posterioridade á obra de Seoane, fan referencia a
Sinot, aínda que apoiados nas fontes antes mencionadas: Alonso Montero, Xesús (1994):
“Patricio Sinot”, La Voz de Galicia, (23 de xaneiro de 1994); Barreiro Fernández, Xosé Ramón
(1998): Historia da Universidade de Santiago de Compostela. USC; González López, Emilio
(1966): “Axentes irlandeses na Coruña a comenzos do século XVII: Dermond MacCarty”, Grial,
nº 12 pp. 149-154.
829
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1190
O Arquivo Histórico da USC alberga os documentos de provisión de cátedra de gramática
entre 1511 e 1834, entre os que aparecen as solicitudes de Sinot, máis do seu amigo e
compañeiro, Philip O’Sullivan.
1191
Vid. Moody, TW & Martin, FX (ed) (1967): “The course of irish history” (Ch. XI, The tudor
conquest 1534-1603), Cork, Mercier Press.
830
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1192
Tódolos documentos consultados en irlanda están en las bibliotecas de Maynooth College,
Co. Kildare. Os publicados antes de 1850 están conservados na Russell Library, que alberga
tamén os arquivos de Salamanca. Estes arquivos conteñen a maioría dos documentos relativos
ós colexios de irlandeses en España, que comezaron a funcionar ó redor de 1590. As outras
831
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
832
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
833
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
834
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
835
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Primer catedrático: Y que son aventureros con ideas distintas a las nuestras.
Primer inquisidor: Siempre tienen ideas distintas. Pero pienso que lo malo no es
que sean distintas...
Segundo inquisidor: Os leo el pensamiento, Reverendo Inquisidor, lo malo es
que tengan ideas...
Tercer inquisidor: ¿Para qué quiere ideas un profesor de Retórica?
Tercer catedrático: ¡Claro! Eso pienso yo y por eso me atreví a solicitar la
cátedra. En retórica basta con las reglas. Con únicamente las reglas se puede
hacer todo. Principio, nudo y desenlace. Todo dentro de las reglas. (Acto III,
escena V, páx. 89)1199
1199
Seoane, Luís (1980): O irlandés astrólogo, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, (Edición
bilingüe). Tódalas citas corresponden a esta edición.
836
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. OS PERSONAXES
Os personaxes de El irlandés astrólogo corresponden a tres mundos
diversos no contexto dramático no que se desenvolven. Por unha banda temos
o conxunto “familiar” de Sinot conformado por el mesmo, por Áurea e pola súa
nai, a dona da pensión; nun círculo exterior ó familiar atópanse os profesores,
os inquisidores, Anselmo e Bernardo e os sicarios, que constitúen o entorno
social de Sinot e, por último, aparecen dous personaxes auxiliares, o Traficante
de ungüentos e o bufón, que Gdan á obra o apoio formal que necesita para
desenvolve-los aspectos ideolóxicos.
Seoane esfórzase por salientar que Patricio Sinot é un personaxe
histórico e que o que se vai representar son algúns detalles da súa vida. Está
caracterizado fisicamente como unha persoa de aspecto algo triste, alto,
distinguido, duns cincuenta anos, de fala traballosa polo acento, misterioso
para os demais e “seco de trato”. Sinot é profesor de retórica, está relacionado
co mundo do teatro e dedícase á astroloxía como un medio presente ben de
837
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
unir a memoria ó porvir, ben de esquecer aquelo que quedou atrás e que non
volverá. Este prantexamento dobre vai ser unha constante ó longo da obra, na
que imos ver varios casos de perspectivismos semellantes.
Áurea, a amada de Sinot, ten vinte anos e é a personificación do amor.
O seu nome, de claras reminiscencias astrais, significa “fermoso como o ouro” e
é un epíteto clásico de Venus, áurea Venus ou Venus a refulxente. Tamén
podemos atopar neste nome unha relación con “aureola”, aquelo que
desprende enerxía espiritual, a que vai necesitar Sinot para facer fronte á súa
peripecia. Áurea, por outra banda, é o presente no que se resume a memoria
de Irlanda e a inquedanza polo porvir.
Dentro deste mundo familiar colocamos tamén á nai de Áurea que é
quen introduce o tema do desarraigo e quen pretende inducir en Sinot un
cambio de vida coas súas constantes chamadas a que se mimetice cos outros
catedráticos. Sen colocarse do lado dos inquisidores, a dona termina sendo
unha víctima da manipulación que exerce o poder ó cualificar a Sinot de
“extranjero lunático” e de “hereje” e ó considerar que a súa filla, namorada de
Sinot, fixo traizón ás premisas morais da familia. Está máis preocupada polas
aparencias que polo drama interior e o sufrimento de Áurea.
O primeiro contacto que temos co entorno social de Sinot é a través de
Bernardo e Anselmo, personaxes duais -unha sorte de Gog e Magog- que
encarnan a envexa, os malos sentimentos, o abuso e a traizón. Tanto os
alumnos como o resto dos personaxes que conforman este universo social
adverso ó astrólogo son arquetípicos. Non están destinados a desenvolver
ningún aspecto dinámico da personalidade do protagonista, senón a amosar os
resortes dos que se vale o poder nas súas distintas formas para instala-la
inxustiza e para xustificala, como tamén para controla-la sociedade a través da
abolición do pensamento.
Por outra banda, o Traficante de ungüentos será o encargado de
contextualiza-la obra no mundo do teatro, para o que se vale de actitudes, de
palabras e da presencia do bufón. É o mesmo traficante o que fai a primeira
referencia astrolóxica relacionada coa astroloxía natural e quen adianta o
perspectivismo -unha serie de contradiccións ás veces sutís- que veremos ó
838
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. REFERENCIAS ASTROLÓXICAS
As referencias á astroloxía na obra que estudiamos non se poden
considerar un mero maquillaxe nin unha referencia residual, relacionada coas
circunstancias históricas da vida do irlandés Patricio Sinot. Para atender a este
tema hai que establecer dous puntos de vista: por unha banda, o contexto
histórico do pensamento europeo e da doutrina cristiá a principios do século
XVII e que teñen que ver, agora si, co Sinot histórico e, por outra, o contexto
dramático e a perspectiva estética da obra de Seoane en si mesma.
839
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1200
Tester, Jim (1987): A history of Western astrology, Woodbridge, The Boydell Press, pp. 175-
186.
1201
Pódese consulta-lo facsímile online do Index librorum prohibitorum, Roma, 1559, en
www.aloha.net/-milesch/ILP-1559.htm#Valla. “Libri onmes, & fcripta Chryromantieae,
Phyfionomiae, Aeromátiae, Geomátiae, Hydromável Necromátiae, fiue in quib.Sortilegia,
Veneficia, Auguria, Autufpcia, Incátatioes, Magicae artis vel Aftrologiae indiciarieae Diuinationes
circa futuros có tingentes euentus, aut eventuú fucceffus, fiue fortuitos cafus, ijs tantum
840
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
841
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1204
Vid. Documento online L’evolution des sciences et des techniques et Wallonie:
www.wallonie-en-ligne.net/wallonie-histoire/hist-econom-sociale/cha9-1.htm
1205
Vid. Documento online www.cieloterra.it/articoli.greppia/greppia.html
842
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1206
Kuhn, Thomas (1957): The copernican revolution, Harvard University Press.
843
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1207
Vid. Tester, op. cit.
1208
Existen moitas obras que describen o simbolismo astrolóxico tal como vimos facendo. Unha
referencia adecuada neste aspecto podería ser The Larousse Encyclopedia of Astrology (New
York, McGraw-Hill, 1977).
844
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
845
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
increméntanse á medida que pasa o tempo. A Irlanda que deixou xa non existe.
Coa súa astroloxía, mira ó ceo para esculca-lo futuro e crea-la fantasía da volta
a un pasado que non se pode reconstruír. A tensión entre a súa urxencia por
nega-lo presente e a imposibilidade de facelo, acada un estado crónico de
melancolía e pesimismo. Como todo o “estranxeiro”, ten un aire de misterio,
unha realidade nebulosa que é difícil de disipar. Tamén se fai fincapé na súa
relación co teatro.
Seoane contrasta o lado saturnal de Sinot cos Inquisidores, que
representan a autoridade e o reinado da lei, e cos catedráticos, cos seus traxes
saturnais. Os catedráticos teñen unha ortodoxia conformista que os deixa
impotentes en canto á súa creatividade e imaxinación. Eles obedecen as regras
(Saturno). Ó estaren completamente dominados polo arquetipo de Saturno,
están alienados da sabedoría divina e espiritual de Neptuno. Están atrapados
nun presente que ten sido definido no pasado. Dende onde están, o futuro
pode verse moi claro:
846
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
847
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Áurea pensa que a través desta unión, unha unión de opostos, ámbolos
dous volveranse inmunes á morriña e á preocupación polo pasado. O nó da
cuestión dramática está en que se Sinot se unira ó presente a través de Áurea o
seu dilema estaría resolto.
A través dos ollos dos astrólogos, a peripecia de Sinot (e a dos exiliados
en xeral) é luar, unha cuestión de como ve-las necesidades da alma cando un
está desarraigado das fontes nutricias do fogar, da familia e da familiaridade,
da patria e do sentido de pertenza. Na ausencia de calquera posibilidade de
retorno a Irlanda, hai que engadir contidos emocionais frescos que favorezan a
experiencia de intimidade nun entorno novo. Áurea representa esta
posibilidade. Ela ofrece unha pantalla alternativa nun museo da memoria.
Seoane tamén inclúe outra referencia astrolóxica. Neste caso é indirecta,
pero reflicte os coñecementos de astroloxía que tiña o autor e o seu propio
signo zodiacal, Xémini. Bernardo e Anselmo, os dous estudiantes, son
personificacións ben librescas de Xémini, os xemelgos. O espírito Xémini é
mercurial: lixeiro, comunicativo, mentalmente alerta, rápido de enxeño, versátil,
enxeñoso, xuvenil, fácil de aburrir, habilidoso coas mans e mudable.
Bernardo e Anselmo son maliciosos, métense en xogos de palabras, son
inmaturos e buscan xuntos a atención de Áurea como se foran unha unidade,
como un par de xemelgos. No derradeiro acto vense de pé fronte ó retablo das
marionetas facendo xestos graciosos con mímicas. Eles mesmos pódense ver
como marionetas das autoridades da universidade, enviados para entramparen
a Sinot, ou polo menos coincidindo con eles nos resultados. Son unha sorte de
“parvos” doadamente recoñecibles como personaxes da Commedia dell’arte.
Aínda o seu xeito de dialogar suxíreo. Facendo escarnio do “mestre Sinot”,
como Zanni, búrlanse de Il dottore como se fose o arrogante da Commedia,
como o farían os bufóns, e no seu diálogo, búrlanse tamén dos médicos
ambulantes.
848
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1209
Fintz Menascé, Esther (1993): L’ebreo errante. Metamorfosi di un mito. Universitá degli
studi di Milano. Facoltá di lettere e filosofi, quaderni di ACME 21, Istituto di Anglistica. Istituto
Editoriale Universitario Cisalpino.
1210
Debemos lembrar aquí a fonda relación de Luís Seoane coa comunidade xudía na Arxentina,
a máis numerosa do mondo logo da de Nueva York. Precisamente esta relación deulle a
oportunidade de realizar un mural para o Banco Israelita, entre outros moitos traballos.
1211
Sirchia, M.C., en Fintz Menascé, E., op. cit.
849
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Te quiero por lo que tienes de distinto y extraño (Acto I, escena II, páx. 66).
Cuanto más nos separamos del pasado más unidos estamos a él (Acto I,
escena I, páx. 64)
El pasado no será en el futuro o que ocurra cada día, sino esta tierra que
dejas. No será nunca un suceso concreto... será otra cosa, esa nostalgia que
puedes medir ni dominar. (Acto III, escena VI, páx. 91).
850
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“La Santa Inquisición lo condenó por destilar mentiras engañosas que favorecen
al diablo”, di o Traficante de ungüentos no prólogo (páx. 62). Este mesmo
personaxe danos dende o principio as coordenadas que permiten falar de Sinot
como unha reelaboración do xudeu. Fala del como o “astrólogo irlandés
desterrado” (Prólogo, páx. 62), “un hombre alto, distinguido, de cerca de
cincuenta años, tiene el cabello encanecido y cubre su rostro una intensa
palidez” (páx. 63). Os aspectos escuros da personalidade de Sinot aparecen na
voz de Bernardo, cando di do seu profesor que “es un extranjero que dicen que
no ama a este país y las autoridades desconfían de sus ideas” (Acto I, escena
IV, páx. 68). Áurea subliña tamén estas características: “y todos, profesores y
alumnos, coinciden en que sois un hombre correcto, pero misterioso” (Acto I,
escena V, páx. 70).
851
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
852
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
853
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
854
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
855
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1212
Vid. Rudlin, John (1994): Commedia dell’arte - An actors handbook, London/New York,
Routledge.
856
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
857
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
No prólogo, o traficante di
1213
Vid. Beaumarchais, J,P. de, Couty, D. e Rey, Alain (1984): Dictionaire des littératures de
langue Française, París, Larousse Bordas.
1214
Ibidem
858
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1215
Vid. Rudling, John. op. cit.
1216
Vid. Documento online www.hann-muenden.net/spontan/eiba_bio.htm
859
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
860
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
7. A MODO DE CONCLUSIÓN
É razoable asumir que a maior parte do potencial que outorga o
simbolismo astrolóxico teríase perdido para unha audiencia moderna, sen
embargo Seoane utilízao polo seu poder descritivo e evocador. No momento en
que transcorre a ficción, o coñecemento popular do significado dos símbolos
astrolóxicos tería permitido ó autor potencia-lo efecto da obra con estes
aditamentos colaterais, como no caso de Shakespeare. É posible que Seoane
soubera que W.B. Yeats, o poeta irlandés que axudou a forxar unha tradición
teatral irlandesa, era un ocultista que practicaba a astroloxía. Pode que isto
influíra nel á hora de contar co simbolismo astrolóxico nesta obra. En todo caso,
o uso da astroloxía en El irlandés astrólogo axuda a crear unha atmosfera que é
ó mesmo tempo alienación e resonancia para a sensibilidade moderna. Trae o
aroma do exótico e afástanos ata unha Galicia histórica que Seoane quere
recuperar para a conciencia dos galegos, que necesitan facérense cargo da súa
historia.
Seoane recorre ó monicreque, ó teatro dentro do teatro, para amosa-lo
final da obra. En realidade dende o principio, xa coa figura do Traficante de
ungüentos está a xogar con diversos planos teatrais, relacionados coas versións
máis populares da representación dramática. A escena quinta, onde se
desenvolven os prexuízos sobre os estranxeiros é de grande actualidade.
Seoane conclúe que a orixe dos conflictos é a autonomía do pensamento. O
poder inhibe ós homes de concibir ideas, o sistema trata, fundamentalmente,
de facer homes dispostos a cumprir coas regras, sen trazárense outro tipo de
alternativa. A conclusión da tese é que a falta de liberdade leva á abolición da
filosofía. Non hai que facerse preguntas. E nisto, como noutros aspectos, vemos
a grande actualidade desta obra de Seoane. Abonda con mira-la TV para ver
que é o que espera o poder de todos nós.
Se queremos atopa-los sentimentos máis profundos de Seoane con
respecto ó exilio e á emigración -que para el eran a mesma cousa- hai que ler
as cartas a Maside1217. Nelas expresa o labor que se fai dende lonxe pola patria,
sen obter demasiada recompensa nin recoñecemento, e manifesta a presencia
861
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1217
Vid. Díaz, Xosé (1994): Textos sobre arte galega e deseño, Vigo, A Nosa Terra.
862
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
863
PRIMEIRAS EXPERIENCIAS LITERARIAS DE LORENZO VARELA NO EXILIO E DÚAS
ELEXÍAS DESCOÑECIDAS
1
Nomeadamente as edicións da poesía e da prosa de Varela das que foi responsable Xosé Luís
Axeitos (Varela, Lorenzo [2000]: Poesía completa, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro; [2001]:
Ensayos, conferencias y otros escritos, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro).
864
embarcará pasaxeiros españois cara ó exilio. Así mesmo, a Junta de Cultura
Española, presidida por José Bergamín, inicia as xestións pertinentes para asegura-
lo acceso dos refuxiados a México, república que baixo o mandato de Lázaro
Cárdenas sostivo a causa democrática española e agora abre as súas portas ós
desterrados, moitos deles sen posibilidades de consegui-lo preceptivo permiso de
residencia en países como Arxentina ou Uruguai2. O Sinaia parte do porto francés
de Séte cara a terras mexicanas o vinte e seis de maio de 1939. Nel viaxa Lorenzo
Varela xunto con algúns coñecidos: Antonio Sánchez Barbudo, Ramón Gaya ou
Juan Rejano, entre outros. Fóra dalgunha disputa entre os intelectuais
embarcados3, a travesía remata sen novidade no porto de Veracruz o día trece de
xuño, onde os exiliados foron recibidos por Juan Negrín e varios membros do
goberno mexicano.
Logo do recibimento, Varela desprazouse xunto co resto dos redactores da
tristemente desaparecida Hora de España á capital, onde residía un importante
núcleo de españois con anterioridade ó remate do conflito bélico español. En
conxunto, o nivel cultural dos refuxiados era alto, feito que favoreceu a
identificación do exilio a México como un exilio intelectual4. Esta circunstancia
facilitou en boa medida a incorporación dos expatriados á sociedade mexicana5,
malia que aqueles atopaban como principal atranco á súa integración o problema
2
Os mexicanos xa deran mostras da súa actitude solidaria con anterioridade coa acollida dos
chamados "nenos de Morelia". O Mexique, barco que no verán de 1939 transportaría a terceira
grande expedición de refuxiados españois, cumprira en xuño de 1937 coa delicada misión de levar
a bordo con ese mesmo destino preto de cincocentos rapaces republicanos. Os precedentes do
traslado dos expatriados a México hai que buscalos no labor realizado polo embaixador de Azaña
Gordón Ordás e nas xestións de Daniel Cossío Villegas, embaixador de México en Portugal, e do
intelectual Alfonso Reyes perante Cárdenas, que propiciaron o amparo de México ós españois
(Maldonado, Víctor Alfonso [1982]: "Vidas políticas y diplomáticas del exilio", en López Portillo, José
et al., El exilio español en México 1939-1982, México, Fondo de Cultura Económica, pp. 25-27).
3
Gil-Albert, Juan (1975): Memorabilia (1934-1939), Barcelona, Tusquets, p. 242.
4
Verbo da integración profesional dos intelectuais españois que chegaran a México, Patricia W.
Fagen ([1975]: Transterrados y ciudadanos, México, Fondo de Cultura Económica, p. 92) salienta
que, habitualmente, "eran tenidos en muy alta estima por casi todos los mexicanos con quienes
trabajaban. De hecho, muchos mexicanos expresaron su placer y su sorpresa por la facilidad con
que los intelectuales españoles se habían adaptado a la estructura académica de México".
5
Vid. Escudero, María Amparo (1990): "Las relaciones entre los exiliados republicanos y la antigua
colonia residente en México", en Tusell, Javier, Abdón Mateos y Alicia Alted (coords.), La oposición
865
económico, dado que os salarios estaban axustados á magnitude da empresa que
os acollera. Neste sentido, os desterrados recibiron inicialmente a axuda
económica do SERE e da JARE (Junta de Auxilio a los Refugiados Españoles), mais,
como era de esperar, estas axudas estaban destinadas a atende-las necesidades
máis elementais. No caso particular de Varela, a amizade de Octavio Paz (a quen
coñecera en Valencia en 1937 durante o Segundo Congreso Internacional de
Escritores Antifascistas) e a militancia do noso autor no Partido Comunista de
España (PCE) foron os avais cos que iniciou o seu labor no xornal sindicalista El
Popular, dirixido por Vicente Lombardo Toledano6. O propio Paz sería tamén quen
ofrecese ós outrora colaboradores da revista Hora de España a posibilidade de
integrarse no consello de redacción da revista literaria Taller. Así o recordaba o
escritor mexicano anos despois:
866
Taller xurdira en 1938 da reconversión doutra publicación, Taller poético,
baixo o mecenado de Rafael Solana8. Comezou a súa andaina o un de decembro
de 1938 e publicou con periodicidade variable catro números que viron a luz entre
decembro de 1938 e xullo de 1939, os cales tiveron unha aceptación mínima.
Desde o seu quinto número, publicado en outubro de 1939, e nos sete que
seguirán, Taller comeza unha nova etapa, na cal a publicación se enriqueceu cos
contidos e a calidade dos traballos presentados polos colaboradores españois. Con
este proceder, Paz obtivo ademais para a revista, que atravesaba certas
dificultades económicas, unha pequena subvención dos organismos de auxilio ós
refuxiados9.
Unha vez solucionado o problema da manutención, Varela fixa a súa
residencia nunha casa alugada por mediación de Paz; alí vive en compaña de
Sánchez Barbudo, a dona deste e a filla de ambos, Virginia10, á cal Varela dedicará
fermosos versos11. Non obstante, o noso autor axiña comezará a especular coa
idea de crear unha nova publicación que propiciase un mellor entendemento e
achegamento entre o intelectual e o pobo12, preocupación en virtude da cal Varela
procura o trato de Rafael Giménez Siles, xerente de EDIAPSA (Edición y
Distribución Ibero-Americana de Publicaciones13 S.A.). Sospeitaba Sánchez
8
Sobre a prehistoria da revista, vid. Solana, Rafael (1981): "Presentación", en Taller: edición
facsimilar, México, Fondo de Cultura Económica, t. I, pp. 18-21.
9
Octavio Paz ([1987]: "Antevíspera...", op. cit., p. 124), sinala que foi a Editorial Séneca, empresa
que dirixía José Bergamín, a que solucionou os seus problemas de liquidez. Porén, todo semella
indicar que foi o Comité Técnico do SERE o que se fixo cargo da susodita subvención (Caudet,
Francisco [1992]: El exilio republicano en México. Las revistas literarias [1939-1971], Madrid,
Fundación Banco Exterior, p. 122).
10
Sánchez Barbudo, Antonio (1983): "Sobre el misterio de Lorenzo Varela", Cuadernos do Ateneo
Ferrolán, 2, p. 21.
11
Vid. o poema "Testamento a Virginia", incluído no poemario de Varela (1942) Torres de amor,
Buenos Aires, Nova, pp. 22-23. No 2004 viu a luz a primeira edición en Galicia da dita obra como
volume independente, isto é, sen formar parte de ningunha colectánea (Varela, Xesús Lorenzo
[2004]: Torres de amor, s.l., La Voz de Galicia, Col. Biblioteca Gallega de Autores en Castellano).
12
Tal obxectivo aparecerá recollido explicitamente no editorial da nova revista que anima o noso
autor ([1940]: "Propósito", Romance, 1, 1-II, p. 2).
13
Distribuidora de Publicaciones foi unha empresa bélica que, baixo o encargo do PCE, estivo ó
coidado de Giménez Siles. Aquela contaba con editoriais subsidiarias, ademais de varias
delegacións, librerías e correspondentes. Giménez Siles, exiliado en México trala Guerra Civil,
seguiu co traballo editorial e pulou a aínda hoxe existente EDIAPSA, dentro da cal deu continuidade
a algúns dos proxectos editoriais anteriores a 1939, como as editoriais Nuestro Pueblo e a mesma
867
Barbudo que detrás desta relación houbese elementos políticos que favorecesen
unha aproximación entre dúas personalidades tan dispares14, razoamento
posiblemente ben encamiñado, dado que no informe que Giménez Siles redactou
para convence-los socios capitalistas de EDIAPSA da viabilidade do proxecto,
tentou sobre todo destaca-lo pasado revolucionario do consello de redacción
proposto para os efectos, integrado por Varela, Sánchez Barbudo, Herrera Petere,
Miguel Prieto e Adolfo Sánchez Vázquez. Estimamos salientable reproducir aquí o
apartado do antedito informe referido a Varela, que ofrece datos de interese a
carón doutras informacións falsas, destinadas a impresiona-los destinatarios do
informe, como por exemplo o inexistente paso de Varela polas aulas universitarias
galegas ou a súa colaboración na revista luguesa Yunque. En calquera caso, as
liñas que seguen son de indubidable valor para os estudosos da vida e da obra de
Varela:
Estrella (Férriz Roure, Teresa [1998]: "Continuidad y subsistencia cultural en dos editoriales del
destierro republicano en México: Séneca y Biblioteca Catalana", en Aznar Soler, Manuel [ed.], El
exilio literario español de 1939. Actas del Primer Congreso Internacional [Bellaterra, 27 de
noviembre-1 de diciembre de 1995], vol. I, Barcelona, GEXEL / UAB, p. 382, n. 14). Convén
subliñar que o nome de Lorenzo Varela se atopa entre os asinantes dun manifesto que saudou en
1937 a creación da empresa Estrella. Unha edición facsimilar do mencionado manifesto pódese
consultar no libro de Gonzalo Santonja (1997): Al otro lado del mar. Bergamín y la Editorial Séneca
(1939-1949), Barcelona, Círculo de Lectores / Galaxia Gutenberg, pp. 34-35.
14
"Lo que yo sabía es que él se puso pronto en contacto con los de EDIAPSA. Era esta una nueva
empresa editorial organizada, con capital mexicano, por Ricardo Giménez Siles, un refugiado que
había sido editor de libros comunistas o de tendencia izquierdista [...]. Yo sospechaba -aunque esto
nunca me lo dijera con claridad- que en algunas conversaciones debía tomar parte algún misterioso
representante del partido comunista, que quizás estaba detrás de Giménez Siles" (Sánchez
868
Bergamín y Rafael Dieste. Redactor de Ahora de Madrid. Invitado al II Congreso
Internacional de Escritores. Colaborador de Hora de España, la única revista nacional
literaria durante la guerra. Libros perdidos en la guerra: La comunión de los
hombres15 y un estudio sobre Tirso de Molina y su tiempo encargado por la editorial
Aguirre de Madrid.
Próximamente se publicará en México, por la Junta de Cultura Española un
libro de versos: Silencio y llanto de España. Colaborador en México de El Nacional16 y
miembro del comité de redacción de la revista Taller. Durante la guerra director de
diferentes revistas del ejército y finalmente comisario de la 46 División17.
869
nombre de [Juan] Rejano como director [...]. Pasamos sin embargo por ello al fin,
aunque muy a disgusto, ya que era tarde, y que la empresa insistía tanto en que
fuese así18.
17
"EDIAPSA. Al Comité Ejecutivo. Proposición-Informe número 4. Romance". Citamos pola obra de
Giménez Siles (1984): Retazos de vida..., ed. non venal con prólogo de Enrique Montero, Imp.
Azteca, México, pp. 23-24.
18
Sánchez Barbudo, Antonio (1974): op. cit., s.p. Giménez Siles ([1984]: op. cit., p. 30) xustificou
así o nomeamento de Rejano en detrimento de Varela: “En el trato con los redactores pronto
percibí que Lorenzo Varela, el más joven de ellos, de veintitrés años, que fue quien concibió el
proyecto inicial de la revista, era el mejor dotado literariamente; hubiera podido ser el director de
Romance, pero está claro que existían razones para que fuese más Juan Rejano al que yo
encomendase esa función”. Cómpre apuntar que Rejano e Giménez Siles xa se coñecían con
anterioridade, pois ámbolos dous traballaran xuntos en España na empresa editorial Cénit (Caudet,
Francisco [1975]: Romance [1940-1941]. Una revista del exilio, Madrid, Ediciones José Porrúa
Turranzas, p. 36).
19
Andújar, Manuel [1976]: "Las revistas culturales y literarias del exilio en Hispanoamérica", en
Abellán, José Luis (dir.), El exilio español de 1939. Vol. III: Revistas, pensamiento, educación,
Madrid, Taurus, pp. 38-46.
20
Sánchez Barbudo ([1974]: op. cit., s.p.) sinala ó respecto: "No recuerdo las causas de esa
expulsión de Petere y Sánchez Vázquez. Quizás ello tuvo que ver con la tensión que ya existía entre
nosotros y la empresa; pero es probable que fuera, principalmente, por el deseo de los empresarios
de ahorrar algún dinero, y por ser ellos quizás los redactores menos indispensables". Unha
870
bota o escritor español Juan José Domenchina21 contra os seus compañeiros de
exilio. A composición de Domenchina, que levaba por título "Primera Elegía Jubilar
(Fragmento)"22, escrita en liras, terá cumprida resposta no poemario Elegías
españolas de Varela, que sae do prelo no mes de novembro significativamente
publicado baixo un selo editorial creado ex nihilo que levaba por nome "Guerra
Literaria"23. Por Luís Seoane sabemos que a edición do volume foi financiada por
Neruda, Bergamín e León Felipe24.
Trala desaparición de Romance, Varela reintégrase á redacción de Taller,
aínda que por pouco tempo, posto que esta revista poñerá fin á súa andaina en
febreiro de 1941, gravemente afectada por problemas de financiamento e polo
clima de tensión no que vive a intelectualidade mexicana logo do asasinato de
León Trotski na capital. Así o corrobora a autorizada voz de Octavio Paz:
¿De qué murió Taller? En primer lugar, por falta de recursos: en México no
existían las condiciones para sostener una publicación independiente como la
nuestra, ni entre nosotros había nadie con talento de administrador [...]. Pero la
desaparición de Taller no debe atribuirse únicamente a las dificultades económicas.
Estábamos cansados, desilusionados y divididos. En el cansancio y la desilusión
habían influido decisivamente, al menos en mí y en algunos otros, las discusiones
políticas y nuestro creciente desencanto ante la política de Stalin25.
descrición polo miúdo das diverxencias entre os donos do capital social e os redactores pode
consultarse no excelente estudo de Francisco Caudet (1975): op. cit., pp. 46 e ss.
21
Juan José Domenchina Morón (Madrid, 1898-México, 1959) fora director do Servicio Español de
Información, Textos y Documentos. Logo pasou ó Ministerio do Exterior e chegou a se-lo secretario
de Azaña. A súa chegada a México produciuse con antelación á dos refuxiados do Sinaia.
22
Domenchina, Juan José (1940): “Primera Elegía Jubilar (Fragmento)”, Romance, 17, 22-X, pp. 10-
11.
23
É obrigado sinalar que o primeiro estudoso en referirse á orixe de Elegías españolas foi Fernando
Salgado (1983): "Texto e contexto dunha carta de Juan Ramón Jiménez a Lorenzo Varela", La Voz
de Galicia, 1-XII, pp. 38-39.
24
Seoane, Luís (1972): "Lorenzo Varela", La Voz de Galicia, 12-III. Citamos por Seoane, Luís
(1994): Figuracións, edición de Santiago Rey Fernández-Latorre, La Coruña, La Voz de Galicia, p.
94.
25
Paz, Octavio (1987): op. cit., p. 139.
871
Esmorecida Taller, Varela logra que lle sexan aceptadas algunhas
colaboracións na gaceta literaria e artística Letras de México, fundada por Octavio
G. Barreda en xaneiro de 193726. As páxinas desta revista acolleran desde entón
colaboracións tan representativas como as proporcionadas por Juan Ramón
Jiménez, Francisco Giner de los Ríos, Juan Larrea ou José Gaos, amais das
achegadas polo resto dos redactores-fundadores de Romance27. Así mesmo,
podemos albisca-la presenza de Varela noutras publicacións periódicas feitas en
terras mexicanas. Por exemplo, en España Popular, voceiro fundado en febreiro de
1940 por militantes comunistas no que aparecen frecuentemente sinaturas galegas
como a do propio Varela, Luís Seoane, Lois Soto ou Santiago Álvarez28. Con todo,
decepcionado polo rumbo que seguiran os seus proxectos e ante a imposibilidade
de logra-la estabilidade necesaria para garanti-la continuidade dos mesmos, Varela
decide finalmente abandonar México e trasladarse á Arxentina. Por este motivo,
escribe con antelación ó seu pai29, que o recibirá en compaña dun reducido
número de persoas: Arturo Cuadrado, Luís Seoane, Rafael Dieste e a dona deste
último, Carmen Muñoz.
26
Existe unha edición facsimilar desta gaceta: (1984): México, Fondo de Cultura Económica. Un
detallado estudo do contido da publicación foi realizado por María de Lourdes Franco Bagnouls
(1981): Letras de México (1937-1947). Índice y estudio, México, UNAM.
27
Algunhas das súas sinaturas figuran tamén ó pé da reprodución do manifesto de 1937 (1941):
“Hora de España. Ponencia colectiva” (Letras de México, 3, 15-III, p. 5). En canto ás colaboracións
que Varela asina en solitario nesta revista, a primeira delas foi unha recensión do libro de Antonio
Espina Luís Candelas, el bandido de Madrid (Varela, Lorenzo [1941]: “Un cuento de verdad”, Letras
de México, 5, 15-V, p. 4).
28
Santidrián Arias, Víctor Manuel (2002): Historia do PCE en Galicia (1920-1968), Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro, p. 332.
29
Ferreiro Fente, Xosé Gregorio (1992): "Once cartas a Lorenzo Varela", Grial, 116, p. 546, n. 20.
30
Para honra-la súa memoria, os seus amigos asumiron o propósito de difundi-la súa obra poética
en castelán e galego, labor que se concretou na aparición de dous volumes editados por Ediciós do
Castro en 1979: Poesía e Homaxes, ó coidado de Rafael Dieste e de Luís Seoane, respectivamente.
Coincidindo co décimo aniversario da morte de Varela, Ediciós do Castro publicou en colaboración
872
dito baleiro acrecentábase ata hai poucos anos coa ausencia dunha biobibliografía
precisa, pexa que foi emendada en boa medida polas investigacións de Fernando
Salgado31. Porén, permanecen aínda algunhas lagoas arredor da produción literaria
de Varela. A que pretendemos resolver hoxe, como deixamos constancia ó inicio
do noso ensaio, refírese á correspondente á estadía do noso autor en terras
mexicanas. Inédito no noso país como volume independente Elegías españolas32,
os críticos apenas repararon nas composicións espalladas nas revistas mexicanas,
de xeito que ningunha delas foi reproducida na súa integridade antes do ano 2005.
Neste sentido, convén salientar que unicamente Aurora de Albornoz33 dedicou
unhas poucas liñas ó comentario dalgún dos poemas publicados en Taller
("Silencio y llanto de España invadida", "De árbol y hombre, tú" e "Invitación),
limitándose o resto dos estudosos da obra de Varela a citar marxinalmente a súa
existencia. As susoditas composicións, agrupadas baixo o epígrafe xeral de "El
héroe (Fragmento)", viron a luz no quinto número da mencionada revista, que
saíra en outubro de 193934.
Polo informe de Giménez Siles que citamos máis arriba temos noticia do
proxectado libro Silencio y llanto de España, do que previsiblemente formarían
parte os anteditos textos de Taller, non incorporados posteriormente a Torres de
amor. ¿Por que abandonou Varela a idea de publicar este libro? Aínda que xamais
o saberemos con certeza, sospeitamos que a renuncia de Varela estivo relacionada
co Concello de Monterroso unha selección lírica do noso escritor, Dez poemas, baixo a supervisión
do profesor Xesús Alonso Montero. No vinte e cinco cabodano de Varela, apareceu unha nova
antoloxía a cargo de Alonso Montero (2003): Escolma: 12 poemas, Vigo, Edicións Xerais / Concello
de Monterroso.
31
Salgado, Fernando (1995): Lorenzo Varela: crónica dunha vida atormentada, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro. No ano 2005 saíu do prelo unha nova biografía da autoría de Salgado que
complementa e amplía os contidos do devandito volume (Salgado, Fernando [2005]: Lorenzo
Varela. A voz desterrada, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro).
32
A reconversión que experimentou unha parte de Elegías españolas para conforma-lo poemario
Torres de amor foi apuntada por Fernando Salgado ([1995]: op. cit., pp. 160-163) e anotada
posteriormente por Xosé Luís Axeitos (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., pp. 44-50).
33
Albornoz, Aurora de (1979): Hacia la realidad creada, Barcelona, Península, pp. 59-61.
34
Ó estimar inaprazable o rescate destes textos inseridos en Taller, elaboramos un traballo titulado
“Poemas ignorados ou esquecidos de Lorenzo Varela” que presentamos no Congreso Lorenzo
Varela (Monterroso, 28-30 de abril de 2005) e que foi recollido nas correspondentes actas, editadas
pola Xunta de Galicia.
873
coa situación económica da entidade que ía sufraga-los gastos derivados da
edición do poemario. Sobre este particular, cómpre sinalar que os bens da Junta
de Cultura Española estaban practicamente esgotados en agosto de 194035, polo
que este organismo non sería quen de enfronta-la publicación de Silencio... mesmo
que fose esa a intención de Varela. Tampouco o noso autor estaba en condicións
de pagar do seu propio peto o importe que supoñía dar ó prelo o volume, por moi
cativo que aquel fose, como proba o feito de que a edición de Elegías españolas
fora financiada polos mecenas anteriormente citados. Así pois, Silencio...
converteríase noutro máis dos proxectos líricos de Varela que non chegaron
finalmente a ve-la luz36.
Fóra do referido, coidamos apropiada a transcrición dos poemas que Varela
publicou na revista Letras de México, concretamente no sexto número do ano
1941, con data do quince de xuño. As ditas composicións, "Sonetos de la paloma"
e "Sonetos del cuervo", serían revisadas posteriormente polo escritor e incluídas en
Torres de amor37. A existencia de variantes tanto ortográficas como léxicas en
relación coas versións que finalmente apareceron no poemario de 1942, así como
a carencia dunha edición crítica38, xustifican sobradamente a súa reprodución
35
Larrea, Juan (1977): "A manera de epílogo" en España Peregrina, edición facsimilar: México,
Alejandro Finisterre Ed., p. 83. Patricia W. Fagen ([1974]: op. cit., p. 86) engade ó respecto: "Las
disputas personales en el seno de la asociación entre José Bergamín y Juan Larrea (Presidente y
Secretario de la Junta de Cultura Española), los dos principales directores de la revista, hicieron casi
imposible el funcionamiento de la Junta, y los fondos se agotaron rapidamente [...]. El fracaso de la
Junta de Cultura, provocado por la incapacidad de sus fundadores para trabajar juntos con un
sentido, fue el primero de varios fracasos de la élite cultural española".
36
Verbo doutras malfadadas tentativas de Varela, vid. García López, Xosé Anxo (1999): "Lorenzo
Varela e o tema xacobeo", Encrucillada. Revista galega de pensamento cristián, 111, pp. 43-44.
37
Tocante á lírica de Varela e polo que fai á recepción da mesma en terras aztecas, recomendámo-
la consulta das críticas do poemario Torres de amor (xestado en boa parte durante a etapa
mexicana de Varela) que elaboraron Octavio Paz ([1943]: “Lorenzo Varela. Torres de amor”, El Hijo
Pródigo, 2, 15-V, p. 124) e Alí Chumacero ([1943]: “Lorenzo Varela. Torres de amor”, Letras de
México, 6, 15-VI, p. 7).
38
É de notar que Axeitos coñecía os textos publicados en Letras de México cando estaba a elabora-
la súa edición da obra poética de Varela (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 12, n. 5), malia que é
plausible pensar que Axeitos non soubese dos textos ata que a impresión do volume estivese tan
avanzada que non permitise a ecdótica preceptiva. Outras composicións que viran a luz con
anterioridade á publicación de Torres de amor (por exemplo, “Elogio del llanto” ou “Siempre,
España”) si foron convenientemente anotadas na edición preparada por Axeitos, como xa fixemos
constar. As versións publicadas en Letras de México serían reproducidas posteriormente na
colectánea Lorenzo Varela en revistas culturais de México e Bos Aires (edición de Xosé López
874
facendo fincapé nas diferenzas que amosan respecto das versións que formarían
parte de Torres de amor39:
SONETOS DE LA PALOMA
I
Alado lirio vivo, ángel de nieve,
pájaro en plumas llenas ensoñado,
ola de espuma vaporosa, breve,
distante de la muerte y del pecado.
II
Ni la niñez recién amanecida
de esta temprana aurora de tu vuelo,
García, Rosa Aneiros Díaz e Mª Antonia Pérez Rodríguez [2005]: Santiago de Compostela, Consello
da Cultura Galega, pp. 237-242), inda que sen o necesario aparato crítico que nós ofrecemos.
39
Con esta finalidade, comparámo-los textos de Letras de México cos que figuran en Poesía
completa (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit.), indicando a páxina na que se atopan os versos que
experimentaron algunha mudanza na edición de 1942.
875
te da perenne luz, reverdecida
rama de eternidad en fijo suelo.
III
Dos caminos tus alas inocentes,44
alborozadas siguen, milagrosas,45
como un lago de plácidas corrientes
y remolinos de aguas vaporosas46.
40
Sobre las alas tristes. Y transida (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
41
de claras agonías bajo el cielo (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
42
concierto (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
43
ti (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
44
inocentes (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
45
milagrosas (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
46
pavorosas (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 120).
876
juntan tus48 soledades oponentes.
IV
Que nada, ni paloma50, permanece.
Junto a la flor risueña,51 una agonía,
que en ella se sustenta, en ella crece,
haciendo nido sobre su alegría.
47
Un ala mustia de amarillas rosas (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
48
sus (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
49
eterna (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
50
amapola (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
51
risueña (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
52
sepultura (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
53
flor (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 121).
877
de nubes silenciosas en su altura,
que empañan el espejo a la mirada
y ocultan, virginales, el misterio.
II
Nocturno labrador de funerales,
54
certeros, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
55
coperos (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
56
melancolía: (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
57
la tierra ya olvidada (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
58
labra por ti sus joyas de agonía. (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
878
¿qué59 me dicen tus plumas enlutadas,
tu voz sonando a tumbas despertadas,60
y tus profundas alas abismales?
III
Tú que vives de muerte, y muerte viva,
en gusanos el alma convertida:
el poderoso aliento de la vida,
y la mirada,68 y la frutal saliva,
59
Qué (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
60
despertadas (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 122).
61
señales? (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
62
¡Qué dormida belleza tus llamadas? (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
63
senos (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
64
hueso (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
65
difuntas (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
66
hueso a hueso, sin luz, la condecoras, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
67
y (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
879
aquella luz eterna que encendida
por su palabra,69 tuvo florecida
tierra de soledades, rosa altiva,
IV
Dan tus alas su sombra conmovida,72
sobre pálida sién abandonada.73
Al polvo de su sueño rescatada,74
en honda soledad estremecida.
68
mirada (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
69
palabra (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 123).
70
Dime (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
71
sus dolores, alegrías, sembrados, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
72
Dan tus alas la sombra conmovida (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
73
sobre pálida sien abandonada, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
74
al polvo de su origen entregada, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
75
aliento, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
76
sangre (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
880
ese78 color que fue rosa encendida,
en luz lunar, cruel, amortajada?79
77
¿A dónde llevas esa sien amada, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
78
esa (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
79
en luz lunar cruel amortajada? (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
80
vida, (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
81
Ella (Varela, Lorenzo [2000]: op. cit., p. 124).
82
Ferreiro Fente, Gregorio (2004): Homenaxe. Sesenta e seis escritores falan de Lorenzo Varela,
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, pp. 163-185.
83
Gómez Alfaro, Xosé Carlos (2005): “Lorenzo Varela visto polos poetas”, en Alonso Montero, Xesús
(coord.), Lorenzo Varela. Día das Letras Galegas 2005, Santiago de Compostela, Servizo de
Publicacións da USC, pp. 53-85.
84
Nicolás Rodríguez, Ramón (2005): “Lorenzo Varela e Manuel Lueiro Rey: crónica dunha amizade
(homenaxes, textos literarios e documentos)”, en Alonso Montero, Xesús (coord.), Lorenzo Varela.
Día das Letras Galegas 2005, ob. cit., p. 127.
881
respectivamente. En ámbolos casos, atopámonos diante de brillantes exemplos de
collage literario, técnica que tamén empregou Varela na súa produción lírica85. No
caso da primeira composición, que viu a luz no folleto Amar sin amor86 do poeta de
Denia, os seus versos pertencen a Arturo Cuadrado, Shakespeare, Xesucristo,
García Lorca, César Vallejo, Cervantes, Rilke, San Pablo, San Agustín, Pablo
Neruda, Antonio Machado, Valle-Inclán, León Felipe, Aleixandre, o propio Lorenzo
Varela (cun verso de Torres de amor) e Saint-Exupery, por esta orde87. A
continuación, reproducímo-lo texto da sobredita composición:
DESEO EXCITADO
A Lorenzo Varela
85
Por exemplo, nos “Sonetos del ruiseñor” incluídos en Torres de amor, onde se reflicte o
parentesco co verso de Juan Ramón Jiménez ¿Dónde están esos pájaros que cantan?, tirado da
composición “Canción de invierno” (que cando o de Moguer a insire no libro Canción [1935] recibe
o título de “Fin de invierno”). Outro exemplo de collage na lírica de Varela é posto de relevo no
artigo de Xosé Anxo García López (1998): "García Lorca e Lorenzo Varela: dous cabodanos e un
poema esquecido", A Trabe de Ouro, 35, pp. 365-369.
86
Cuadrado, Arturo (s.d., ca. 1981), Amar sin amor, Buenos Aires, Botella al Mar, p. 27.
87
Así o fai nota-lo escritor no citado volume (“Nota del autor”, en Cuadrado, Arturo [s.d., ca. 1981]:
op. cit., p. 28).
882
Y en sus ojos queda la noche otoñal.
¿No es el amor el viento?
Agua que cantando se aproxima.
¡Torres de Amor!
Amar sin Amor: Iluminación.
A LORENZO VARELA
Que todo lo que se va,
Traza el camino de vuelta
Y, una vez, todo vendrá.
88
Castiñeiras García, Maximino (1982): Antología poética, Santiago de Compostela, Imp. El Eco
Franciscano, p. 74.
883
Me sé de corazón todo el baldío,
que tú labraste a España, la perdida.
¡Lorenzo Varela!
884
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
885
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
886
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1256
Son los siguientes Xesús Alonso Montero (1972) y (1996), Antonio Costa Gómez (1974),
Xosé Manuel Maceira Fernández (1996) y (1999), Xosé Luís Méndez Ferrín (1984), Xosé Neira
Vilas (1995), VV.AA (1995).
887
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1257
Xosé Manuel Maceira atopó esta obra inédita nos fondos da Biblioteca da Universidade de
Santiago xunto con outras tres produccións inéditas; de dúas delas, Retesía e Poemas e
cantigas, xa se anunciou a súa próxima publicación en Edicións Espiral Maior
1258
Colabora co poema “IV saga da nova leilía”, incluido xa en Jacobusland (1942) pero
publicado con anterioridade en Galicia (1938)
1259
que en 1936 pasou a designarse Agrupación Artística e Cultural Ultreya.
1260
Otero Pedrayo, Ramón (dir.) (1979): “ Música e danza”, Historia de Galiza, Tomo I, Madrid,
Akal Editor, pp. 763-777.
1261
Para definir as Irmandades da Fala atendemos á explicación que Justo G. Beramendi ofrece
desta voz en la GEG (18, 1974, 53-61). Sobre a súa cronoloxía dinos: “Dentro de la cronología
del galleguismo, las Irmandades da Fala ocupan el período comprendido entre el 18 de mayo
de 1916, día en que se crea en A Coruña la Hirmandade dos Amigos da Fala Gallega, y el 5-6
de diciembre de 1931, fechas de la fundación en Pontevedra del Partido Galleguista, en el que
ingresan tras su autodisolución todas las Irmandades supervivientes y demás organizaciones
supervivientes de naturaleza afín”.
888
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
la idea del espíritu o alma colectiva del pueblo (Volksgeist) que informa
la existencia de la nacionalidad y se manifiesta externamente en una
cultura propia. La cultura se convierte así en compendio y base de la
existencia de la nación. Si la cultura gallega renace y se desarrolla, la
existencia objetiva de la nación gallega estará garantizada. Si la cultura
gallega llega a perecer, ahogada y desarraigada por la prepotencia de otra
cultura foránea, la nación gallega en cuanto tal perecerá también. He aquí
la razón profunda de la importancia decisiva que “todos” los sectores de las
Irmandades concedían a lo que hoy llamaríamos lucha cultural.
889
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1262
Na época dos setenta prodúcense feitos importantes para a introducción do galego na
escola que afectarán á demanda de literatura infantil en galego: Aprobación da Nova Lei de
Educación en 1970 na que se recoñecía a existencia das “Linguas nativas” e a posibilidade,
“facultad potestativa”, do cultivo do galego na etapa preescolar, e do Plan Galicia de Educación
en 1971 ou a oficialización do galego nos centros de ensino primario e secundario a partir de
1978.
890
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1263
Tamén a creación e publicación do primeiro método de lectura en galego, realizado pola
mestra de Mourente (Pontevedra) Xosefa Iglesias Vilarelle no 1932.
891
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pola Guerra Civil, con toda probabilidade teríanse publicado obras de literatura
popular ou de raigame popular para un público infantil en Galicia, pero moitas
foron as razóns que impediron a súa publicación, de aí que soamente no exilio
puidera editarse o primeiro poemario nesa liña dirixido á infancia. Alí tampouco
se daban as mellores condicións comerciais ou de lectorado, máis se a
posibilidade e o esforzo persoal dun home que -como di X. Alonso Montero
(1972) ó falar da sua labor literaria en xeral e dos seus estudios de música
popular galega- trata a través da poesía de “vencellarse á patria da terra e á
patria da nenez”; palabras que tamén serven para definilas intencións que
presiden este poemario, significativamente adicado “ó meu fillo”.
Consta de trece composicións poéticas de base folklórica, agrupadas en
dúas partes: “Cántigas” e “Os romanciños”; dez cantigas e tres romanciños que
tratan de achegar á natureza galega (paxaros, árbores, espacios xeográficos),
os seres míticos ou lexendarios (como as fadas, os Reis Magos, os druídas, os
deuses celtas) e aqueles acontecementos socias (como o Maio, a noite de San
Xoan, a romaría) máis significativos deste pobo, ós nenos a quen está dirixida
esta obra. No aspecto formal, seguindo os recursos máis frecuentes da lírica
popular, hai un hábil manexo do ritmo coa presencia constante de recursos
repetitivos, estribillos e refráns, do paralelismo e estructuras bimembres, que
favorecen o xogo musical, fornecido a nivel fónico por constantes aliteracións,
onomatopeas, anáforas e diversas recorrencias léxicas. Todo esto - xunto aos
xogos verbais, a focalización primitiva e sinxela do mundo, a brevidade, as
comparacións, as metáforas e as condensacións da expresión- fai que estes
poemas sexan atractivos para os nenos, quizais o maior impedimento para a
lectura actual esté no emprego abundante de arcaismos.
Nas tres primeiras cántigas (do mazarico, do lagarteiro e da anduriña) a
natureza énchese de paxaros como o mazarico de nome cantarín e
onomatopeico, o lagarteiro, o moucho mouro e a bulideira andoriña; todos eles
ligados maxicamente á natureza: O mazarico non soamente atrapa co seu pico
a póla en flor senón tamén a maxia da cor verde -“o verde verdeal”- a maxia da
lúa –“pingas do luar” e do sol –“graíñas de sol”-. E a andoriña ven do mar para
que agromen as flores. O poeta queixase da perda da maxia da natureza por el
892
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sentida no pasado, porque xa non atopa o outeiro verde onde bulía un niño de
lagarteiro; xa non é posible deter o tempo ollando “ledo o remuíño da choiva
choiva”. Na Cántiga do mazarico e na da andoriña domina por enriba de todo o
panteísmo animista, a visión primixenia do mundo, pero na “Cántiga do
lagarteiro” é a sensación de perda ou de feitizo perdido a que envolve o poema.
Este mesmo sentimento é o que latexa na “Cántiga da Mari-Pepiña”, poema de
inocentes ilusións perdidas.
Na “Cántiga das abellas do mel” e na “da fada fadiña” a natureza e a
vida cotián roídos énchese de personaxes máxicos: de demos, meigas ou fadas
que asustan ó neno con ruídos, traen males para a comunidade ou, polo
contrario, doan as riquezas da natureza ós humanos e convértense nos seus
benestares: “A fada acorada/ da vento e xeada./ Aliña que aliña a fada doncel,/
é a miña madriña”. Nestes dous poemas máis que no resto, están presentes os
xogos verbais de tal xeito que á maxia dos personaxes acompáñalles o feitizo
das palabras. E temos versos incardinados entre o desenvolvemento
argumental do poema nos que o de menos é o signicado, o máis o seu carácter
de conxuro máxico cheo de musicalidade: “Fresa fresón/ laranxa e limón/ por
enriba sí, por abaixo non.”
Os cantos de costumes tan arraigados na lírica popular tamén están
representados neste poemario con dúas cántigas: a “do Maio” e a “de Xan
Xoán”. O primeiro é un canto de alegría polo rexurdir da natureza; unha
invitación a festexar a chegada do Maio con bailes e cantigas: “Rapaces que
viva o Maio,/viva o maiño roseiro/que se achega pol-o val/frolidor e
recendeiro”. O Maio coma en moitas das súas representacións tradicionais está
personificado como un home cuberto de ramallos1264: cabelo de herbal, varais
de salgueiro, fiúncho, ponlas de sabugueiro e como coroa cen ovos de pimpin e
peneireiro. De semellante personificación infórmanos Ramón Otero Pedrayo na
súa Historia de Galiza (I, 1979, 652), como propia do norte e do leste de
Galicia. Dela dinos: “É un rapaz cuberto de follas e flores, que sai polas rúas en
1264
Ramón Otero Pedrayo en Historia de Galiza (1979, 649) informanos no apartado “A festa
dos maios” que “tén difrentes formas: Árbore de Maio, Home cuberto de ramallos, armadilla de
verduras e flores levadas en andias, Raíña de Maio, Parexa de Maio, Cruz de Maio, enfeitar as
casas con ramallos, espetalos nas leiras, pedimento de gulódice ou diñeiro”.
893
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
894
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
895
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA CITADA
Bibliografía de Emilio Pita:
Jacobusland (Ilustraciones de Castelao), Buenos Aires, 1942
“IV saga da nova leilía” en Cancioneiro da loita galega, México, Partido
Galeguista, 1943.
Cántigas de nenos, Argentina, Edición de Arayl, 1944
Os relembros. As cantigas, Buenos Aires, Citania, Herba de namorar, 1959
O Ronsel verdegal, Vigo, Salnés, 1964
O romance de Poncela Loira. Serán,Vigo, Galaxia, 1974
“Música e danza” en Otero Pedrayo, Ramón (dir.), Historia de Galiza, Tomo I,
Madrid, Akal Editor, 1979, pp. 763-777.
Polos caminos do pobo, edición a cargo de Xosé Manuel Maceiras, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro, 1999.
896
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
897
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1265
Excepto indicación en contrário, citaremos os textos pola antoloxia de X. M. Maceira (1997).
Esta edición, frente a outras máis ou menos recentes da obra de Lorenzo Varela (a de C. López
898
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
899
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Francia ni sin Italia...” (Caudet, 1999, 300). Para Francisco Caudet, Galiza aparece como
referéncia sentimental, cunha funcionalidade en parte compensatória, mais subliñando sempre
que o máis importante é España e o uso do español. Ademais, parece que para el toda a
problemática lingüística, de adscrición a un sistema literário ou mesmo de concepción nacional
ou política en Lorenzo Varela se explica dicendo denigratoriamente que non era o que el
denomina, inzado de preconceitos, como “galleguismo de vía estrecha”. Francisco Caudet non
explica senón que xulga e utiliza pro domo sua a obra de Lorenzo. Terminemos con outra
citación ben elocuente polo seu españolismo, onde se ve na necesidade de remachar a
españolidade do autor de Lonxe: “Varela sintió como propia la guerra de España, la guerra de
una España contra otra España (...). Una guerra de españoles como él para una España en la
que cupieran todos los españoles.” (Caudet, 1999, 301; itálica miña).
1270
Sobre o nacionalismo galego no exílio do posguerra, vid. Beramendi / Núñez Seixas (1995,
175-187).
1271
Asi o fan, por exemplo, Xesús Alonso Montero (1994, 22) e, seguindo-o, Xosé Gregorio
Ferreiro Fente (1997, 229).
1272
Sobre o seu labor como promotor do libro en galego ou sobre temática galega, vid. Alonso
Montero, 1994, 151-161, onde se mostran unhas tabelas coa produción bibliográfica galega nas
900
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cais se indica explicitamente as producións en que tivo influéncia directa ou indirecta Luís
Seoane.
1273
Este país é outro núcleo significativo do exílio galego, mais, a diferenza da Arxentina onde o
protagonismo era nacionalista, aí a actividade política articulaba-se através do PCE, no cal
funcionaba desde 1940 unha “Comisión Galega”.
901
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de Seoane. Para Kathleen March, en Lorenzo Varela “la selección del idioma
está relacionada con el contenido y, probablemente, con el contexto inmediato”
(1991, 320). Este contexto seria o do enclave do SLG en Buenos Aires que, no
parecer da mesma investigadora, apresentaba unhas condicións
“económicamente mucho más favorables a la publicación de obras en gallego
que en la propia Galicia” (1991, 324). Isto é debido á prosperidade económica
xeral de Buenos Aires na altura e, particularmente, de boa parte da colónia
galega na cidade, que, ademais, apresentaba inquietudes culturais,
especialmente despois da chegada das e dos exilados.
Contodo, a evolución lingüística de Lorenzo Varela e a sua integración no
SLG como escritor1275 é salientábel por ir no sentido contrário ao que foi
frecuente neses anos tanto na Galiza como no exílio. Dos produtores que
fixeron parte do SLG antes da Guerra e que permanecerán con vida e na Galiza,
a grande maioria verá-se obrigada a pasar a escreber en español e, en
bastantes casos, mesmo refugando dos repertórios que viñan caracterizando a
última etapa do SLG. Os “novecentistas”, pola sua banda, mesmo aqueles que
pasan ao exílio, abandonan a criazón en galego e tentan integrar-se dentro do
sistema literário español. Ramón Carballo asina un artigo ao respeito xusto no
ano da incorporación de Lorenzo Varela ao SLG como produtor. Neste escrito,
subliña que non é só que autores como Blanco Amor, Álvaro das Casas, Rafael
Dieste ou Otero Espasandín non escrebesen xa en língua galega, senón que
tamén no político fuxian da sua identificación plena coa Galiza.1276
Neste momento de desercións e confusionismo, Lorenzo (que non é
citado por Ramón Carballo) asinará o seu primeiro libro en galego. Polo demais,
non só foi un poeta bilingüe, senón tamén un crítico de arte, un tradutor, un
1274
En 1940 publicara un opúsculo de pouco máis de 30 páxinas, Elegías españolas, que seria
recollido substancialmente en Torres de Amor, que pode ser considerado como, propriamente,
o seu primeiro libro.
1275
Con todas as contradicións que se queira, algunhas derivadas do próprio contexto de
producir desde un enclave e non desde o espazo social galego ou da sua condición de fillo de
emigrantes galegos en território hispanoparlante.
1276
“Pero non é só no aspecto literario, a sua deslealtade con Galiza; tamén é no político. Todos
éles, de fronte ou de esguello, actúan en política, sea ésta da dereita ou da esquerda; pois ben,
ningún d-eles está ao servicio de Galicia. Todos están actuando en partidos alleeiros, nemigos
das libertades da nosa Patria.” (Carballo, 1944, 4)
902
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1277
Nunha carta a Isaac Díaz Pardo en Decembro de 1978, Luís Seoane afirmará: “Lo que
publicó de poesía aquí fue debido sobre todo a instancias mías” (cit. in Alonso Montero, 1994,
243).
903
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1278
Todos os artigos que vamos citar a continuación están sen asinar, polo que son
interpretábeis como notas da redacción, o que fai máis chamativa a sua contradición nos
diferentes discursos defendidos.
904
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
abranguendo d-ese xeito o caraiter nazonal que era mester n-ese intre
histórico, para que a resistenza triunfase. (Itálica miña)
1279
Esta diferenza histórica xa se subliña no título do volume en que se inscrebe o primeiro
poemário en galego de Lorenzo: María Pita e tres retratos medioevales.
905
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
da loita armada pola liberdade. Isto fai que o poema se poda ler en dous planos
nese concreto momento histórico en que se editaron primeiramente: a
reivindicación dun mito galego en paralelo co canto ás e aos combatentes anti-
fascistas.
Ao cantar a Maria Pita, canta-se a unha muller que quebrou cos
estereótipos de xénero e pasou a armar-se como un varón e comandar varóns
no enfrentamento contra os ingleses. Asi, Maria Pita androxiniza-se, como o
plasma Luís Seoane no seu gravado, no cal o único trazo feminino está no rosto
e mais no cabelo longo. A armadura elimina os trazos físicos da muller (vid.
apéndice 1).
O poeta denominará, asi, á guerreira como “varona” (v. 6 e v. 13), por ser
unha muller que se comporta como o xénero masculino e que polos varóns será
recoñecida (v. 16). O poema está dividido en tres partes numeradas con
cadansua cifra romana. O verso co que comeza a terceira parte supón a
asunción da importáncia de que fose unha muller a que loitase e mesmo
comandase a defensa. Ela é a “Muller da soberana libertade” (v. 15).
906
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1280
Pola contra, a profesora Teresa López considera que neste texto “O retrato descortés que
os trobadores medievais nos deixaran da soldadeira baléirase de connotacións negativas e
prescinde de sentidos ocultos (e obscenizantes)”. (1999, 801).
907
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2.4 O touro
Este é, sen lugar a dúbidas, o poema máis desatendido desta tetraloxia
por parte da crítica. O tema da homosexualidade e o descoñecimento da figura
do bispo Adaúlfo citado paratextualmente entre parénteses antes do comezo do
poema son as principais causas deste desconcerto crítico. Ademais, se Maria
Pita, Maria Balteira e Roi Xordo son figuras de certa fortuna na tradición cultural
galega, non seria asi co bispo Adaúlfo e co touro que, de partida, parecen
desentoar do resto dos poemas.
Segundo contan a Historia compostellana e o Cronicón Iriense (dos cais
logo recollerá a Corónica de Santa Maria de Íria1282), o bispo Adaúlfo II foi
1281
Os “doutores” do v. 6 poden dicer respeito tanto ao campo académico como ao campo
médico.
1282
Polo seu interese, reproducimos como apéndice (nº 5) o fragmento en que a Corónica de
Santa Maria de Íria narra a proba de deus a que se submete a Adaúlfo. Teña-se presente, non
obstante, que esta Corónica, “En la relación que hace de la prueba de la inocencia del bispo
908
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
acusado de sodomia , polo cal foi condenado a morrer diante dun touro
enfurecido. Mais, en troca de facer-lle dano, o animal achegou-se mansamente
onda o prelado, que ficou cos cornos do bovino nas suas mans. Probada a sua
inocéncia por meio dun “xuízo de Deus”, o bispo renunciou á sua posición e foi
para as Astúrias.
É importante reparar en que o título é “O touro”, non “O bispo Adaúlfo”,
que, como antes subliñábamos, só é invocado paratextualmente entre
parénteses para dar sentido ao poema localizando-o nun acontecimento moi
concreto e, como a própria necesidade de especificación implica, moi
descoñecido (isto é, que a leitura do poema no ano 1944 ou no ano 1951 se
producia sen que para o público existisen máis referentes para a sua
compreensión que o deseño e mais o que o próprio texto explicita).
Que sentido lle daban Seoane ou Varela á aparición do bispo e do touro
entre estas composicións? E con que sentido foi lido no seu tempo? A verdade
é que é difícil responder a estas perguntas, pois non houbo recensións críticas
merecentes de seren tomadas en consideración e o único que temos, nesa liña,
é tentarmos explicar os siléncios. Pola sua banda, a crítica actual que se ten
referido ao poema, ainda que fose de pasada, fixo tamén as suas
interpretacións, que van desde considerar o texto como un canto ao touro por
saber discernir a verdade da calúnia (Salgado, 1995. 211) como mesmo unha
alegoria da Galiza (March, 1991, 325)1283. No entanto, para a maioria, o poema
909
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1284
Nesta liña continuan as páxinas que se dedican a esta obra no recente estudo divulgativo
Literatura galega século XX (Bernárdez et alia, 2001, 174-176).
1285
Ainda que na Idade Contemporánea o termo sodomia se especializase unicamente para as
relacións homosexuais ou para as penetracións anais (sodomizar), na época medieval o seu
sentido é máis amplo. De todos os xeitos, segundo a Corónica de Santa Maria de Íria, o bispo
foi acusado polos criados cos cais mantivo relacións. A Historia Compostellana, reducia-o á
910
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ton grave, aleccionador para o presente e que, ademais, pon tamén en dúbida
a veracidade histórica do relatado, ao confrontar a lenda coa constatación de
que os preconceitos anti-homosexuais funcionan con moita forza:
acusación duns inimigos, o cal non implicaba que sodomia fose manter relacións
intermasculinas.
1286
Quizá era a isto ao que se referia Benito Varela Jácome cando dixo que “El episodio de la
prueba del Obispo Adaulfo, milagro de Santiago, es recreado con cierto sarcasmo” (González
Garcés, 1976, 9).
1287
Como indica Alberto Mira (1999), calquer persoa que fale da homosexualidade sen
preconceitos, independentemente da sua opción sexual, será identificada como homosexual e,
con certeza, poderá funcionar socialmente como tal.
1288
Por que o touro é verde no poema de Lorenzo Varela? Esta adxectivación non está presente
en nengunha das crónicas baixomedievais nen tampouco se pode tirar esa coloración dos
deseños en preto e branco de Seoane. Neste caso concreto, o verde conota tanto enxebreza
(pola paisaxe galega) como sexualidade (do mesmo modo que funcionan socialmente
expresións como chiste verde ou vello verde).
911
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1289
Compare-se, p. ex., coa descrición satírica dunha relación entre mulleres na composición
586 do Cancioneiro Geral de Garcia de Resende.
1290
Sirvan como exemplo desta pluralidade significativa os seguintes versos das Torres de
Amor: “Paloma o toro, novia o guerrero: torres. / ¡Torres de amor del recuerdo, / castillos de la
esperanza!”; “La muerte es como un toro, / una espiga, una flor, / un sol total de oro/ sobre el
912
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
total dolor”; “Ceñido al toro del tiempo / le diste a la muerte el cuerpo” (cit in Varela 2000, 40,
43, 57).
913
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ainda que Galiza non aparece, si está encoberta sob expresións do tipo
“desta patria” (p. 15), “nesta terra” (p. 19), “as ribeiras verdecidas” (p. 19) e
“desta terra” (p. 19 e 20).
Neste poemário hai inovacións repertoriais á hora de literaturizar a história
da Galiza, en que afondará posteriormente Seoane na sua própria obra literária.
Mais tamén hai pontos de converxéncia co que se consideraba canónico no SLG
da altura –O Mariscal de que antes falámos seria o máximo exponente ao
respeito. Asi, neste libro continua-se a erguer mitos, continua-se a priorizar
tematicamente a loita contra a opresión e a Idade Média continua a ser vista
como unha etapa edénica na história do país. As diverxéncias máis relevantes
do novo repertório están, ao noso parecer, nunha auséncia e en duas
aparicións, dous anovadores protagonismos. A auséncia é a do Mariscal Pardo
de Cela, que nen tan sequer é mencionado, polo que se toma partido
implicitamente no debate que existe no exílio (filo)nacionalista sobre esta
personaxe histórica. As novas aparicións son a de Maria Balteira e o bispo
Adaúlfo, con que se lle dá tratamento de mito a unha prostituta e a un
homosexual, a duas persoas marxinais por razóns de moralidade sócio-sexual.
A estrutura simétrica do libro parece obedecer a uns presupostos: marcar
a importáncia das mulleres na história, tanto dunha perspectiva da loita pola
comunidade (Maria Pita) como do papel marxinal que lles toca nunha sociedade
misóxina (a Maria Balteira que nen tan sequer está permitido louvar); subliñar
que os protagonistas da história son os herois ou heroínas das clases populares
(Maria Pita e Roi Xordo) ou aquelas persoas marxinais socialmente pola sua
conduta (Maria Balteira e o bispo Adaúlfo). Sobre estas últimas marxinalidades,
Lorenzo Varela posiciona-se coas atitudes respeitosas co diferente: o xograr do
segundo poema estaria disposto a louvar á soldadeira e o touro (a quen
concede todo o protagonismo do romance que pecha a tetraloxia) non agrede
ao bispo que querian matar por “sodomita”, isto é, por homosexual.
Outra cuestión de importáncia que se traduz da organización do libro é o
protagonismo concedido á defensa armada do povo galego, da cal se
apresentan antecedentes históricos nun momento especialmente delicado.
Debe-se repetir e subliñar que a Galiza na altura sofre unha españolización
914
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1291
“R. El Mugiense, ese autor a quen nos referimos denantes, tidoaba o capídoo XII da súa
novela, ‘Al fin... ¡gallego!’, facendo un canto a Galicia, memorizando e escribindo os nomes de
ilustres galegos de mediados do século pasado pra defender aos galegos da torpeza do
peiorativo. Nós fixemos eso mesmo. Eso foi “Galicia Emigrante” audición, como o foi a revista e
toda a nosa laboura feita en Buenos Aires dende fai máis de trinta anos, pintando i escribindo.
Defendendo unha sangue galega que circula polo mundo e que heredan moitos pobos”.
(Seoane, 1973, 9)
915
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A primeira impresión dos Catro poemas pra catro grabados foi feita en
1944 pola editora Resol, dentro da obra María Pita e tres retratos medioevales,
e constaba tan só de 85 exemplares, asinados e numerados polos autores. Sete
anos máis tarde, faria unha nova impresión a Editorial Argentina de Música, co
novo título de Catro poemas galegos. Nesta tiraxe -tamén de escasa entidade-,
ademais das xilografias de Seoane que deron orixe aos poemas, incluirán-se as
partituras que a estes lles fixo o español Julián Bautista e a tradución ao inglés
feita polo poeta escocés William Shand.
Da época en que se editaron por vez primeira estes versos non temos
constáncia de nengunha recensión, excepto o artigo que Arturo Cuadrado
(1944, 6) asina no Correo literario.1292 Non é esta unha nota crítica
propriamente dita, senón un artigo en que louva o resultado artístico da obra e,
como afago, expresa o seu desexo de ter sido el o autor dese libro. Só cita
versos dos dous poemas dedicados ás duas figuras femininas, desde unha
perspectiva lúdica. Esta descrición do libro levaria-nos a entroncá-lo coa
tradición neotrovadoresca.1293
Ainda que moitos libros editados na diáspora eran distribuídos de xeito
clandestino pola Galiza, parece que os poemários de Varela non tiveron esa
sorte até ben tarde: finais da década de 70. O lugar máis importante desde o
cal os Catro poemas, e outras composicións de Varela, puderon ter difusión na
Galiza é na Escolma de Francisco Fernández del Riego (1955). Mais dificilmente
1292
Tampouco Fernando Salgado (1995, 285-300) nen Xosé Luís Axeitos (Varela, 2000:29-34)
nas suas bibliografias sobre Lorenzo Varela recollen nengunha recensión á parte da que nós
aqui indicamos.
Asi mesmo, tampouco se di nada sobre esta obra no inventário que A Nosa Terra realiza no seu
número de Xaneiro de 1945 dos traballos desenvolvidos polo nacionalismo no exílio no ano
anterior. Mais nese artigo focalizan-se basicamente actividades de tipo político, polo que a única
obra aí citada é o Sempre en Galiza.
1293
“Un poeta se ha metido por medio de los grabados y se ha metido lógicamente con la
misma distancia y el mismo tiempo. Lorenzo Varela –nacido allá por el 1300- se nos escapa del
Cancionero para cantarnos cuatro canciones. Solamente un poeta medioeval y soldado puede
cantar:
‘Loubar eu loubara, María Balteira
túa saia leda’.
Soldado y juglar. Soldado y juglar, como Bernaldo de Bonaval y Eanes do Cotón, sus amigos
leales. Amigo de la Libertad y amigo de la Canción. Tan amigo de todo: la mujer, el árbol, la
flor, el pueblo, que escapó del paisaje y de la historia, para poder decir, azotado por las lluvias
del destierro:
‘María de las Batallas,
916
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O poema que tivo máis difusión na Galiza, de entre os que conforman esta
tetraloxia, foi o dedicado a Maria Balteira, que reproduz a revista Alba no seu
número 11, de 1952, e ademais nun lugar privilexiado da publicación: na
primeira páxina. Ao pé do poema, indica-se a condición de transterrado do
autor: “Buenos Aires (Rep. Argentina)”. En princípio, poderíamos pensar que o
poema se reproduciu da segunda edición realizada en 1951, sob o título de
Catro poemas galegos. Mais a versión da composición é aquela que aparece na
impresión de cen exemplares en 1944. Asi, o comezo da terceira estrofe en
Alba di “o cabrón do inferno”, como os Catro poemas pra catro grabados, mais
a segunda edición dicia “o demo do inferno”.
Este mesmo poema aparecerá na importante selección de poesia galega
contemporánea feita por Ramón González Alegre (1959, 192), director tamén
de Alba.1295 Nesta última reprodución de “Maria Balteira”, suprimen-se os nove
primeiros versos, que poderian resultar problemáticos polas suas alusións a
España.
te llevaré una flor por cada bala...’ [sic]” (Cuadrado, 1944, 6).
1294
Confronte-se esa visión coas composicións “A Rui Xordo” ou “O touro”.
1295
No ensaio sobre poesia galega contemporánea publicado polo mesmo autor en 1954, nada
se di sobre Lorenzo Varela. Como González Garcés afirmou que “El trabajo se limita a los poetas
actuales, es decir, a la generación de los últimos años, y se incluyen tan sólo aquéllos que a mí
me parecen los mejores.” (1954, 8), tanto é posíbel que non coñecese a obra de Lorenzo Varela
como que non a considerase da máis salientábel do momento.
917
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
918
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1296
Note-se, de todos os modos, que moitos dos escritos que protagonizarian como modelos
esta liña da poesia galega nos anos 60 foron escritos por estes anos, ou asi o declararon os
seus autores, a comezar polo próprio Celso Emilio Ferreiro.
1297
A materialidade das edicións -coidada por Luís Seoane- era a de textos literários canónico,
mais a sua non distribución, ainda que só fose polas elites intelectuais do interior, foron máis un
impedimento para que Lorenzo Varela tivese outra posición dentro do cánone do SLG.
919
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFIA CITADA
Alonso Montero, Xesús (1981): “O poeta Lorenzo Varela”, Escritores:
desterrados, namorados, desacougantes, desacougados..., Sada – A
Coruña, Ediciós do Castro, pp. 326-329.
Alonso Montero, Xesús (1994): As palabras no exilio. Biografía intelectual de
Luís Seoane, Vigo, Xerais.
Beramendi, Justo G. / Xosé Manuel Núñez Seixas (1995): O nacionalismo
galego, Vigo, A Nosa Terra.
Bernárdez, Carlos L. / Emilio X. Insua / Xosé M. Millán Otero / Manuel Rei
Romeu / Laura Tato Fontaíña (2001): Literatura galega século XX, Vigo, A
Nosa Terra.
Carballo, Ramón (1944): “Unha xeneración desertora” A Nosa Terra 433
(Decembro), p. 4.
Carro Garcia, Jesús (1951): Corónica de Santa María de Iria (Códice gallego del
siglo XV), “edición, prólogo, notas y glosario por...”, Cuaderno de estudios
gallegos, Anexo V.
Caudet, Francisco (1999): “Lorenzo Varela... en mi recuerdo” Sesenta años
después. Os escritores do exilio republicano, Xosé Luis Axeitos e Charo
Portela Yáñez (ed.), Sada - A Coruña, Ediciós do Castro, pp. 289-304.
Cuadrado, Arturo (1944): “María Pita o el Libro Mío que Nunca Hice” Correo
Literario 26 (1-XII-1944), p. 6.
Falque Rey, Emma (1994): Historia compostelana, “introducción, tradución,
notas e índice por...”, Madrid, Akal.
Fernández del Riego, Francisco (1955): Escolma de poesia galega IV. Os
contemporáneos, Vigo, Galaxia.
Ferreiro Fente, Xosé Gregorio (1997): “Luís Seoane, acicate literario: o caso de
Lorenzo Varela” en Actas do IV Congreso Internacional de Estudios
Galegos, vol. II, Benigno Fernández Salgado (ed.), Oxford Centre for
Galician Studies, Oxford, pp. 229-237.
González Alegre, Ramón (1954): Poesía gallega contemporánea. Ensayo sobre
literatura gallega, Pontevedra, Colección Huguin.
920
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
921
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
922
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1298
Así o alcumara o pai Manuel polo feitío estirado ao camiñar.
1299
Nacido en Sada (1894-1964), o emigrado a Bos Aires volta á Península nos anos trinta ó ser
elixido deputado nas Cortes Constituíntes en Madrid. Xa avogado aínda que tardío, pola
precariedade económica, debe regresar á capital porteña tras o fiasco da Guerra Civil. Foi
xornalista, bo político, extraordinario orador e dramaturgo.
1300
Nome auténtico dun naturalista brasileiro, organizador dos modernos serpentarios e que
serve como disfrace do hipotético mendigo portugués.
923
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ourense co fin de fuxir ó país lusitano, dende onde embarca para Casablanca
en 1939.
De volta en Bos Aires escólleno secretario do Consello de Galiza, sendo o
presidente Castelao (1886-1950), quen o considera o compañeiro de loita máis
fiel e Antón, á súa vez, xuzga ó rianxeiro coma o pai espiritual. Xunto con
Suárez Picallo e mais Villaverde Rey1301, os catro ex-deputados galegos1302
fundan a máis importante institución galeguista no exilio en novembro do ano
1944 en Montevideo, pois perpetúan a defensa activa da vontade política de
Galicia, plebiscitada no Estatuto de 1936:
1301
Elpidio V. R. (1887-1956), militante das Irmandades da Fala e da ORGA (Organización
Republicana Gallega Autónoma), deputado pola Fronte Popular e fundador das Milicias Galegas
na Guerra Civil, no exilio participou, ademais, na reunión das Cortes en México e no I Congreso
da Emigración Galega.
924
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1302
Castelao e Suárez Picallo, polo Partido Galeguista; Villaverde Rey, por Izquierda Republicana
e Alonso Ríos polo Partido Agrario.
1303
A ruín manobra implicaba tamén a abolición do propio Consello para centrar o poder na
Irmandade. Tras un exame médico, a cordura quedou sobradamente demostrada.
1304
Segundo Ferrín, en 1969 fora a Bos Aires e Alonso Ríos aínda estaba entusiasmado e
disposto a desembarcar clandestinamente. “Se non o fai Tarradellas, fágoo eu!”. (Salgado &
Casado 1989: 144).
1305
Pese a todo, apúntanse teses contradictorias. Así, alguén opina que “Alonso Ríos viviu
longos anos, e segundo testemuña dos que lle coñeceron tal era o seu plan, dacordo co seu
incurable optimismo.” (Alonso Ríos 1992: 13)
925
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. PENSAMENTO E OBRA
Segundo o mesmísimo Antón, as cavilacións filosóficas comezaron trala
persecución derivada da Guerra Civil. Debido á completa soidade vivida durante
un mes enteiro1306, no acubillo portugués dunha cova en plena Serra da Peneda
o “Pazo da Rocha Viva” onde cumpriu os cincuenta e un anos, mentres rañaba
a sarna e os piollos que o acribillaban se permanecía inmóbil, deu en cismar e
fantasear en vez de deixarse levar polo desespero, na procura dun senso á
vida:
1306
Bardante dunha visita cada un ou dous días, que lle levaba pan e queixo racionados.
926
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Será pois na década dos cincuenta, tras moita dor, cando se acentúe o
illamento, libremente escolleito. Alonso Ríos nunca ocultará a súa orixinal visión
da realidade -recibida con indiferencia-, que se apoia no modelo irlandés: a
conciencia nacional constitúe a suma duns principios espirituais o catolicismo
máis a loita pola liberación. No caso galego, a relixión debería adaptarse á
singularidade cultural para ser quen de actuar como elemento cohesionador:
propúgnase logo a heterodoxia priscialianista1307 panteísmo, igualdade da
muller por medio do sacerdocio feminino e austeridade, fortemente contraposta
ó catolicismo ríxido prefigurado por Castela, negador dun puro cristianismo
primitivo.
Nos anos sesenta o labor político pasa a ocupar un segundo plano,
especialmente por razóns de saúde pero tamén pola vella vocación ideolóxica,
tinguida cun claro matiz místico, que constitúe o refuxio contra os embates da
vida. Nesta época, na que dispón de máis tempo e, apaixonado coma sempre
1307
Prisciliano (340-385) foi o “herexe” máis importante do século IV, decapitado en Tréveris. A
súa doutrina arraigou na Lusitania e Galia, pero sobre todo en Galicia, onde foi soterrado.
927
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
por todo tipo de coñecementos, relé de xeito disperso sobre todo Filosofía: os
clásicos gregos, Hegel, Heidegger, Sartre e ata Marx1308. Reafírmase no
humanismo cristián e contra a deshumanización capitalista, un novo
totalitarismo que nega a liberdade individual.
Sicasí, as firmes teorías esgrimidas polo autor van callar nun primeiro
manifesto “vital”, escrito entre 1944 e 1949, intitulado Da saudade. Amore, arte
e misticismo. Que atopa continuación en Nidia, compendio de inquietudes
metafísicas máis ben que narración literaria (aínda que publicada
postumamente fora presentada ó concurso literario do Centro Galego en 1970).
Á parte das significativas obras anteriores e das colaboracións na prensa
(sen contar os xornais que fundou, escribiu en Crítica, El Pueblo Gallego e A
Nosa Terra), en 1942 publica o primeiro libro: Co pensamento na patria galega,
unha escolma xornalística prologada por Castelao, que se viu obrigado a
modificar o primixenio título concibido: Co pensamento en Galiza polo definitivo
Sempre en Galiza. Logo virá A cultura galega na súa dimensión americana
(1961) e finalmente O Siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte
(1979), testemuño escrito nos anos setenta a petición do “irmán” galego e
galeguista Xosé M Álvarez Blázquez1309. En resumo, máis de media vida
consagrada á escrita.
1308
Hegel (1770-1831) e Heidegger (1889-1976) son alemáns. O segundo preocupouse
basicamente polo problema do Ser e o Tempo; o francés Sartre (1905-1980) polo
Existencialismo e o xudeu-alemán Marx (1818-1883) constitúe o gran teórico do Socialismo.
1309
Importante escritor tudense (1915-1985), represaliado tras a Guerra Civil; foi ademais
académico, crítico literario, editor e conferenciante.
928
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tampouco na propia Terra lle coubo mellor sorte. Nin, por suposto, na
época dictatorial e nin tan sequera na actualidade ten sido estudiado coa
debida atención pois ata o propio título e xénero son confundidos; así,
trabúcaselle o significado reproducíndose como Da saudade: amore, arte e
misticismo e, o que é peor, Saudade, Misticismo e Amore ou Amore, arte e
misticismo1310. En canto ó xénero literario da obra, afírmase que se trata dun
libro ou volume de relatos, un híbrido entre novela e relato e unha novela, a
secas!1311
Aínda que de lectura en exceso lenta, xa que a nivel do contido hai un
déficit de acontecementos e abundancia de disquisicións e no formal
maniféstase a escaseza de diálogos, o relato pretende amosarse asequible por
medio da curtidade e da disposición en vintetrés brevísimos capítulos. O texto
segue o deseño máis simple e clásico, presentando un narrador omnisciente
que nalgunha ocasión se converte en autor implícito ó atreverse a intervir:
Sen decirense unha soia verba. O amore non se di: vívese (1959: 67)
1310
O primeiro outórganllo Viana (1992: 15), Alonso Fernández (1994: 121, 136) e VV.AA.
(1995: 38). O segundo, Vilanova (1966: 1362) e a GEG; o terceiro e paradoxalmente, Alonso
Fernández (1994: 130) e Maceira (1995: 108).
1311
Que constitúe varios relatos postúlano Alonso Fernández (1994: 121) e VV.AA. (1995: 38) e
que se trata dunha novela-relato ou, simplemente, novela, Viana (1992: 13, 15) e Maceira
(1995: 108-110, 112).
1312
Médico francés, Charcot (1825-1893) foi un dos fundadores da moderna psiquiatría. Freud
(1856-1939), médico xudeu-austríaco, está considerado como pai da psicanálise. O xermánico
929
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
930
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
931
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
932
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
933
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
o santo varón D. Fiz (un alter ego), da mesma maneira que nos diálogos con
diferentes puntos de vista entre aquel, Antón e o frade de Deusto. Do mesmo
modo, o narrador opta por un rexistro culto para expresar ideas elevadas e un
patrimonial para referirse á vida na aldea:
O carro estivo, vou, non vou, por tombare pro lado da fondoada de
Penadoire. (1956: 72)
A mais axeitada figurábaselle sere ista: “E non vas tere noxo de comere
o que esta da miña boca.” Mais pareceulle ordinaria e suxestiva. E
respondeu axiña:
-Como ti queiras. (...)
Foi deténdoas, coma decote, pra que non fixera abaneo o carro. Ia
falándolles: “Ogou, Marela, ogou”. “Tò, Gallarda, tò”. “Ogou...”. (1956: 66,
72).
2.2. Os personaxes
Salpican as páxinas do relato múltiples personaxes, algo inesperado
considerando a pouca acción; algúns, os menos, simplemente cítanse de modo
indirecto (mulleres, homes e nenos, sen máis); outros recoñécense polo nome
ou mediante o parentesco con terceiros. Con todo, o rol desempeñado
acostuma ser mínimo posto que se comentan feitos nos que participan pero
non dialogan e a presencia redúcese á mínima expresión; en total veñen sendo
vinteseis.
Posto que os personaxes secundarios se amorean arredor dos principais,
as mulleres pobres a maioría, xiran arredor de Sabela. Son Rosa, a irmá maior e
muller de Paio, a quen lle morrera o fillo máis vello de catorce anos por unhas
febres e súa nai a tía Marica, velliña moi católica coxa pola gota, que traballa
como criada na casa dos Loureiro e ten unha irmá en Segade. As vacas
934
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
935
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
entrarían pol-o pescozo dunha botella destapada posta boca pra riba.
Todal-as outras pingas que non entraban na botella, eran almas
condenadas a padecere eternamente.
A minsión resultou, pol-as tolerías do frade Chinto, unha comedia de
moi mal gosto. Comedia da que, aínda hoxe, perdura o mal recordo
naquilas xentes sinxelas e imperturbabelmente católicas. (1959: 22)
1314
A visión maioritariamente negativa dun clero torturador xunto cos traballos e privacións da
xente aldeá contradín as teses de Maceira (1995: 109-110) a respecto do bucolismo e idealismo
exacerbado.
936
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Paio, o fillo do sancristán, amosa desde os sete anos unha triple precoz
vocación artística cara ó debuxo, escultura e música (frauta e gaita). A
enorme inquietude intelectual agroma na lectura compulsiva, que o
converte en autodidacta á volta do servicio militar, tras visitar con
asiduidade bibliotecas e museos.
A sensibilidade de Paio era un axeitado sismógrafo que rexistraba os
abalos cósmicos, o ritmo vidale das ceifas i-o flúido máxico dos astros.
Moitas noites, deitado de costas na eira, ou sentado enriba delgún penedo,
mantiña Paio longos parrafeos coas estrelas. O cambio das témporas era
nile un feito positivo que puña en vergoñenta evidenza ás referenzas do
almanaque, que, non de favore, o pobo chamaba o mintireiro. (1956: 30-
31)
937
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Eiquí temos dous infindos: o infindo dos pés da direita, i-o infindo dos
da esquerda. (...) Se eu fago dous zapatos máis, os dous do pé direito,
aquiles infindos deixan de seren iguás, porque do pé direito hai dous
zapatos máis ca do esquerdo. (1956: 84-85)
938
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
vivira día tras día, e ano tras ano escoitando as gabanzas que todos
facían daquile rapás. Criárase agarimada pol-o seu trato tan limpo de
egoísmos, tan xeneroso, tan atento a axudare, a comprendere, a aliviare;
tan pródigo de sí mesmo en ben dos demáis; que, levada pol-a súa
propensión ó ensoño místico, moitas vegadas tiña maxinado vere que
Antón rubía o ceo envolto nunha nube; e, até, que estarricaba o brazo cara
a ila pra levala consigo. (1956: 29)
2.2.2. Sabela
939
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
D. Fiz Sabela
Sabela entende ó seminarista sen palabras, tanto polo amor que os une
como pola crianza en común. Ese fortísimo sentimento leva ós namorados á
unión carnal, sen remordementos1315.
1315
Por máis que Maceira (1995: 109) sosteña a fuxida do plano material, o erotismo asúmese
abertamente.
940
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
941
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Sabela pasaba longos intres, allea ó mundo banale das aparenzas e das
convenciós, afundida na rialidade mística da paisaxe. Consustanciábase co
sopro espritoale que xurde dila, e sentíase saudade pura. Abalo e
quedume, ó mesmo tempo. Sereïdade suprema e intemporale. (1956: 32)
Esta liña terá continuación en Nidia, onde será o señor abade quen se
sinta subxugado pola música da Natureza. Galicia é, tamén, paisaxe. Na mente,
ecos lonxanos do himno.
942
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
943
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a formación relixiosa dos sacerdotes fica privada da base humá que soio
pode aportare a práitica da paternidade: o vivire, gozare, e, sobor todo,
sofrire todo o proceso, ben comprexo por certo, do propio fogare (...).
(1992: 185)
944
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
945
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ANEXOS
BIBLIOGRAFÍA
ALONSO FERNÁNDEZ, Bieito (1994): Antón Alonso Ríos (Crónica dunha
fidelidade), Santiago de Compostela, Edicións Laiovento.
ALONSO MONTERO, Xesús (1995): Lingua e literatura galegas na Galicia
emigrante, Xunta de Galicia.
ALONSO RÍOS, Antón (1956): Da saudade. Amore, arte e misticismo, Buenos
Aires.
ALONSO RÍOS, Antón (1992): Nidia, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
ALONSO RÍOS, Antón (1996): O Siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas
da morte, Vigo, Promocións Culturais Galegas.
COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio (1951): Diccionario Bio-bibliográfico de
Escritores (I), Santiago de Compostela, Editorial de los Bibliófilos Gallegos.
CUPEIRO VÁZQUEZ, Bieito (1989): A Galiza de alén mar, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro.
FERNÁNDEZ REI, Francisco (1990): Dialectoloxía da lingua galega, Vigo,
Edicións Xerais de Galicia.
MACEIRA FERNÁNDEZ, Xosé Manuel (1995): A literatura galega no exilio, Vigo,
Edicións do Cumio.
PAZ-ANDRADE, Valentín (1982): Castelao na luz e na sombra, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro.
SALGADO, Xosé M. & CASADO, Xoán M (1989): X. L. Méndez Ferrín, Barcelona,
Sotelo Blanco Edicións.
VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto (1966): Los Gallegos en la Argentina (II),
Buenos Aires, Ediciones Galicia.
VILLARES, Ramón (1985): Historia de Galicia, Alianza Editorial, Madrid.
VV.AA. (2000): As imaxes de Castelao (Fotobiografía), Vigo, Promocións
Culturais Galegas.
VV.AA. (1995): Diccionario da Literatura Galega (I), Vigo, Editorial Galaxia.
VV.AA. (1974): “Alonso Ríos, Antonio” en Gran Enciclopedia Galega, Gijón,
Silverio Cañada, Editor.
946
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
947
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1316
Para afondar no coñecemento da súa vida pódese consultar o Diccionario de Literatura
Galega, un artigo de Dionisio Pereira publicado en A Nosa Terra (nº 963, 30-XI-2000) e outro
artigo moi recente e útil de Xosé Anxo García López (Dorna, nº 27).
1317
Publicou algúns poemas na revista Nós. Na actualidade, algúns dos poemas de O. E que
datan desta época están recollidos pola profesora da Universidade da Coruña Teresa López
(López, 2000), xunto coas creacións doutros compañeiros de xeración. Tamén resulta moi
interesante a introducción onde dá alguns apuntamentos sobre a xeración do 25.
948
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
aquí, Otero comeza toda unha odisea que o leva primeiro a Inglaterra,
concretamente a Norwich1318 para despois ir a Bos Aires.
Da estadía de erudito que nos ocupa en Arxentina pouco sabemos.
Semella que os comezos tampouco foron moi bos, se atendemos ó que conta
Dionisio Pereira nun artigo publicado en A Nosa Terra:
1318
As penurias que pasou o matrimonio Espasandín en Gran Bretaña para sobrevivir
percíbense claramente nas cartas que Espasandín e a súa dona enviaron a Rafael Dieste e
Carmen Muñoz e que recentemente deu a coñecer o profesor Xosé Luís Axeitos no Boletín
Galego de Literatura nos números que van do nove ó trece, ámbolos dous incluídos.
1319
Existe unha edición facsimilar da revista publida por Edicións do Castro no ano 1994.
949
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1320
Seguindo as investigacións de Alonso Montero, os dous primeiros empregan con frecuencia
pseudónimos; Felipe Arcos Ruíz para Lorenzo Varela e Alberto Denia para Arturo Cuadrado.
950
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
vivan estes no exilio interior, como Otero Pedrayo, ou no exilio exterior, como
Castelao. (Alonso Montero, 1994b, 10)
Que uns exiliados como Lorenzo Varela e Luís Seoane falen da «fe
activa en el porvenir triunfante de la libertad», implica que están, en plena
Guerra Mundial, nun lado da trincheira: a dos Aliados contra o Nazismo e o
Fascismo (e o Franquismo) (Alonso Montero, 1994b, 9).
951
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
De feito, dalgúns dos retratos de paxaros (no dos nos 19, 20, 21 e 38,
concretamente), dise que proceden do libro en preparación Pájaros al vuelo.
Dos vintecatro artigos, vinteún saen nos vinteún primeiros números. É
dicir, do quince de novembro do 43 ata o quince de setembro do 44,
Espasandín prepara un capítulo cada quince días da que se converterá nunha
sección fixa da revista. Os tres artigos restantes publícanse de forma máis
espaciada. O primeiro destes aparecen no número 24 (1-XI-44), o segundo non
o fai ata o número 38 (1-VII-45), e o terceiro incorpórase ó número 40 (1-IX-
45). Todos eles saen na páxina dúas, coa excepción do primeiro que sae na
páxina oito, quizais porque a configuración da revista aínda non estaba
totalmente establecida.
Case tódalas descricións das aves (agás a 20, 38 e 40) van precedidas
dunha ilustración do paxaro en cuestión. Ademais disto, algúns artigos (os dos
nos 1, 6, 8, 12, 13, 15, 17, 18, 20, 21 e 38) levan unha cita pertencente a
personaxes moi variados. A maior parte deles son escritores que na súa obra
trataron temas vencellados á natureza como Gilber White1321 (nos 12 e 15),
Charlotte Brontë1322 (nº 13), Thoreau1323 (nº 18) ou Guillermo Enrique
Hudson1324 (nº 21). Tamén entraría no ámbito literario as citas de Baudelaire
(nº 8), da Biblia (nº 6) e mesmo unha canción infantil (nº 20). Outros artigos
levan unha dedicatoria (nos 8, 12, 13, 14, 24 e 40). Entre os destinatarios
aparecen dous galegos: Antonio Baltar, médico de prestixio, xenro de Eduardo
Dieste1325 e destacado intelectual galeguista que tamén se ve obrigado a
1321
Escritor británico do século XVIII que é autor de, entre outros títulos, Historia natural e
antigüidades de Selborne, unha colección de cartas dirixidas a dous amigos nas que anota as
observacións sobre a flora a fauna da súa aldea natal.
1322
Escritora do século XIX, irmá das tamén escritoras Emily e Anne. A súa obra máis famosa, e
que Espasandín cita, é Jane Eyre.
1323
Escritor norteamericano do século XIX. As súas obras están presididas por unha temática
rural. É autor de, entre outras, Unha semana nos ríos Concord e Merrimac, Walden ou a vida
nos bosques, no que narra a súa experiencia de vivir dous anos na beira dun lago, e Camiñadas
por bosques e campos.
1324
Escritor arxentino que tamén escribiu ensaios sobre temas de ciencias naturais, ademais de
poemas, novelas e contos. Entre os seus títulos figuran A terra púrpura ou A vida dun pastor.
1325
Irmán de Rafael Dieste e un dos líderes da agrupación Teseo. Agrupación de artistas y
escritores uruguayos. Tamén ocupou cargos políticos importantes como o de cónsul de Uruguai
en Madrid.
952
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
953
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
954
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
con The Birds of America (nº 9), Mr. E. Chance con The Cukoo’s Secret, E.
Coues con Clave dos paxaros norteamericanos, C. F. Tunnicliffe con Bird
Portraiture, S. Prentiss Haldwin (nº 10), Mr R. C. Murphy (nos 4 e 16), Julián
Huxley (nº 3) e incluso Darwin coa súa Orixe das especies (nos 5 e 11) e o Dr.
Wilson que describiu o pingüín emperador nunha das expedicións o Polo Sur
que realizou na compaña de Scott.
Á parte de comunicarnos a súa sapiencia sobre as aves, Espasandín
denuncia sempre que pode a barbarie humana que estraga a natureza e
destrúe o hábitat de moitas especies que se ven ameazadas á extinción. Neste
senso, o asinante dos artigos milita claramente no ecoloxismo e na defensa da
natureza. A acusación transmítese, as máis das veces, por medio daqueles
retratos de paxaros extinguidos ou a punto de extinguir por mor da acción do
home. É o caso do artigo do número vinteún no que se denuncia a persecución
e matanza do ñandú:
955
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Mas para las posibles lectoras, descontentas de las normas que privan
en nuestra sociedad, puedan alegar precedentes a su favor, mencionaremos
una excepción significativa en lo que atañe a las relaciones de los sexos entre
las aves. Y esta excepción es la de las falaropes (...) Llegadas a las tierras
árticas, donde anidan, son las hembras las que eligen el emplazamiento del
futuro hogar, las que defienden al área en que la pareja procura su sustento y,
sobre todo, las que asumen la iniciativa en el cortejo. Los machos hacen en
este caso de Doña Inés; como si dijéramos, son los que dejan fluir su corazón
en el inflamado hechizo de las Don Juanes. Puestos los huevos, las Don Juanes
se lavan las manos; que los maridos o Ineses se encarguen de incubarlos, de
alimentar la prole y de las demás faenas domésticas.
956
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Comprendo que ante casos como éstos los moralistas pongan el grito en
el cielo, que los maridos crispen los puños y que las lectoras se froten las
manos de gusto ante esta reivindicación del sexo débil. Cumplido mi deber de
informador neutral, me lavo las manos también. (Ibíd. nº 11, 2)
Na descrición do hoatzin, paxaro polo visto moi feo, o autor non pode
reprimir comentarios como estes:
Ademais do humor, convén lembrar o estilo literario do autor que nos fai
supoñer, ante páxinas narradas coa mestría coa que o está o anaco que se
pasará a reproducir a continuación, que seguramente se perdeu un bo escritor
no medio de tantas obrigas, viravoltas e traballos no que se viu inmerso debido
ás súas circunstancias vitais. O fragmento escollido (podería ser outro) pertence
ó artigo “El canto del cisne” incluído no número vintecatro de El Correo
Literario. A elección xustifícase polo lirismo que emana do texto e por constituír
case que unha poética, cousas ámbalas dúas que están moi en consonancia co
tema que trata: a mitificación do canto do cisne:
957
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Hay cosas que a la naturaleza tal vez se le olvidaron, que acaso haya
creado antes de aparecer los hombres de ciencia sobre la tierra o que acaso se
reserva para más adelante, y que la sensibilidad del poeta, al echarlas de
menos, al percibir su ausencia (que es una forma de necesidad) ha creado por
propia iniciativa. Sospechamos que la voz del cisne es una de ellas. ¿Cómo es
posible que estas aves blancas, cual si estuviesen talladas en un bloque de
nieve, con sus cuellos curvados como la rama de una lira o la proa de una nave
de leyenda, y que un buen día de otoño, cuando toda la naturaleza parece
transida de una suave nostalgia, descienden de los cielos sobre un lago o el
remanso de un río, no tengan gargantas capaces de expresar la serena tristeza
de los bosques y de las nubes que cruzan sin dejar huellas las honduras de las
aguas hacia la eternidad?... Es condición de la voz del poeta, en su sentido más
auténtico, sancionar la obra del Creador y complementarla cuando la encuentra
en defecto; (Ibíd. nº 24, 2)
Que la urraca –dirán estos pájaros– acumule tesoros bajo tierra y en los
rincones más apartados siempre ha habido espíritus vulgares incapaces de
958
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
959
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
960
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
deporte griego, vai ser reseñada na propia revista. Non é de estrañar, pois, que
confíen a análise destes libros a unha persoa que domina tanto a materia. En
Paidea (los ideales de la cultura griega) dedica media reseña a falar da fuxida
do autor do libro da Alemania nazi cara os Estados Unidos. Non deixa pasar a
ocasión de censurar este tipo de situacións e relaciónaas co tema dos ideais
gregos dicindo que na Antigüidade existían uns valores que conviría potenciar
na actualidade para evitar o terror. Tamén gaba a Werner Jaeger por pretender
no primeiro tomo da súa obra1326 que Espasandín comentou, segundo el
informa, na revista De mar a mar, “contribuir a sacar al mundo del atolladero
en que lo precipitó la pasada guerra mundial”. Á parte de fixarse nos valores
éticos do volume, a obra é apreciada por ser un dos esforzos “más logrado de
nuestro siglo destinado a poner de manifiesto los móviles más íntimos y
constantes que inspiraron la vida de los griegos”. A través da glosa a esta obra
decatámonos de que Espasandín está a traballar na traducción dunha obra que
publicará Atlántida: “este segundo volumen de Paidea me sorprendió dando los
últimos toques a la traducción española del estudio de Richard Nettleship sobre
la teoría de la educación de la República platónica, que, por mi consejo, va a
publicar en breve, la Editorial Atlántida” (Ibíd. nº 28, 6).
En Los escépticos griegos fálase da importancia de coñecer a civilización
grega por sermos herdeiros indiscutibles dela. Este libro preséntase como un
dos máis axeitados para meternos nese mundo pola falla de prexuízos do autor
á hora de tratar o tema e pola “sagacidad, el buen sentido, la ponderación de
juicio, la gracia personal y la erudición” (Ibíd. nº 38, 6), ademais da boa
traducción e presentación material.
Por último, atópanse dúas reseñas correspondentes a dous temas moi
distintos. Unha delas, a que comenta o libro Mariposas argentinas. (Vida,
desarrollo, costumbres y hechos curiosos de algunos lepidópteros argentinos)
(nº 39), está claramente relacionada co gusto do asinante polo mundo da
natureza en xeral, e co gusto pola fauna, en particular. Do libro reseñado,
1326
A reseña pertence ó segundo volume dunha obra que trata máis amplamente o pensamento
grego, e da que xa hai un terceiro tomo que aínda non se traduciu ó español.
961
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
escrito por Fernando Bourquin, lóubase o ben tratado que está o tema, a boa
documentación e ilustración do texto, e o potencial pedagóxico que posúe.
A outra reseña que queda é quizais a máis importante para nós. Trátase
do comentario da obra Adolescencia1327 (nº 9) de Otero Pedrayo publicada en
Bos Aires en 1944 pola Editorial Nova, editorial dirixida por Luis Seoane. Dentro
da sección “Libros y Autores” reservada para a crítica literaria, a reseña deste
libro exponse nun lugar privilexiado. A maioría das glosas ós libros
seleccionados enchen unha pequena e estreita columna, agás a primeira delas,
a que abre a sección, que ocupa un espacio máis visible e maior nunha
columna más ancha. É de supoñer que este marco está destinado a aqueles
libros ós que se lle concede máis importancia, entre os que se inclúe o de Otero
Pedrayo. O primeiro parágrafo da análise refírese ó escritor considerado como o
“gran señor de las letras ibéricas” xa que “al igual que don Miguel [de
Unamuno] el profesor orensano no ha vivido ni vive ajeno a cuanto acontece o
haya acontecido en el rincón más apartado de la península”. Insiste en que se
trata dunha desas persoas “a quienes sobra entusiasmo y generosidad para que
nada deje de interesarles y de apasionarles incluso, pero a la vez capaces de
sentir en cada rincón de su tierra natal el pulso, ora reposado, ora turbulento,
de la historia”. A continuación pasa a resumir o contido da novela da que
destaca o carácter autobiográfico e o ton confidencial, así como a descrición da
paisaxe e espacios que poboou o escritor, sobre todo a cidade de Ourense.
Tamén sinala as semblanzas que se realizan de dous mestres do protagonista
Xosé Ramón, alter ego do propio Otero Pedrayo, que están baseados en dous
personaxes reais: o humanista Marcelo Macías e o profesor de xeografía
Eduardo Moreno. Nos aspectos extraliterarios que rodean o libro salienta a
coidada impresión e a portada de Luis Seoane que “constituye un acierto entre
los muchos aciertos que le acreditan como artista de singulares dotes” (ibíd. nº
9, 6).
1327
Primeira obra, en castelán, publicada por Otero Pedrayo despois da Guerra Civil.
962
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
yo, persona de carne y hueso, me siento ganado por ella [pola realidade
do cadro], reconfortado, rehecho; mis recuerdos inmediatos se disipan, mi
estado de ánimo se tensa sin saber cómo, y hay momentos en que no me sería
posible afirmar si gozo o sufro, si quiero seguir ante los lienzos o, como Rosalía,
marcharme, perderme de nuevo entre las gentes con sus miserias y sus
ansias...Y tornar a reflexionar si mis reacciones no habrán sido exageradas.
(Ibíd. nº 14, 4)
963
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
hacer, al fin, una revisisón de su pasado, una revisión apasionada, pero veraz
hasta la misma médula; a hacer un examen de su presente y un plan de acción
para el futuro.
1328
Para achegarse á figura de Colmerio, á súa obra e ás relacións que mantivo cos outros
membros deste grupo renovador, pódese consultar a obra de José Hierro e María Luisa Sobrino
(1981): Colmeiro, A Coruña, Atlántica. Tamén resulta interesante a obra de Xosé Antón Castro
Manuel Colmeiro (Galaxia, 1994), sobre todo o apartado no que analiza a estadía do pintor en
Bos Aires dende a posguerra ata 1948 que marcha a París.
964
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1329
Lorenzo Varela, galego que tamén se viu obrigado a exiliarse, é un dos colaboradores de El
Correo Literario, ademais de ser un dos tres directores.
965
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2.6. Publicidade de editoriais que presentan entre a súa oferta algún libro de
Otero Espasandín.
Neste apartado recóllese un material que a primeira vista podería
parecer pouco apropiado para un traballo destas características. Nembargantes,
coido que, como ocorría no caso anterior, pode resultar ilustrativo como
testemuño da capacidade de traballo de Espasandín, ademais de ofrecer unha
nova perspectiva da presencia do autor na revista. A publicidade de editoriais,
como é lóxico nunha publicación de carácter literario, ocupa boa parte do
espacio reservado para a propaganda comercial. Libros de Otero Espasandín
aparecen dentro da oferta da editorial Losada na que publica La Antártida, que
inaugura a colección “Biblioteca Conocimiento”, como se pode comprobar, por
exemplo, na páxina dúas do número tres de El Correo Literario. Dentro dos
966
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
títulos que escolle como reclamo a editorial Atlántida figuran varios da autoría
de Espasandín. Se collemos, tamén por exemplo, a páxina sete do número vinte
da revista atopamos as seguintes obras: Maravillas de las regiones polares, La
civilización del Nilo, Pobladores del mar, Prodigios de las aves, Los seres
microscópicos, Gigantes marinos, El cortejo solar, Un paseo por el cielo,
Sociedades de insectos, Narraciones mitológicas, La Grecia Heróica, La Grecia
Clásica, Roma: la República, Roma: el Imperio, Prodigios de las plantas e
Nuestro planeta.
3. CONCLUSIÓNS.
Aquí só resta recoller a modo de resumo algunhas das cousas que xa se
viñeron dicindo repetidamente ó longo desta análise. En primeiro lugar coido
que é de xustiza recoñecer a capacidade de traballo dun home tan polifacético
como Otero Espasandín. A súa sabedoría abrangue campos tan diversos e, a
1330
Escritor alemán de sona nese momento que tivo que fuxir da Alemania nazi. Nas súas
novelas trata, entre outros temas, o destino do pobo xudeu.
967
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
968
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
- 1994 (ed. facsimilar). El Correo Literario, Sada, Ediciós do Castro.
ALONSO MONTERO, Xesús (1994a): As palabras no exilio. Biografía intelectual
de Luís Seoane, Vigo, Xerais.
ALONSO MONTERO, Xesús (1994 b):“Prólogo á edición facsímile cun
«apéndice para argentinos»”, El Correo Literario (edición facsímile), Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
AXEITOS, Xosé Luis (1992): “Dos arquivos de Rafael Dieste, Epistolario de
Eduardo Dieste: cartas a Rafael Dieste e ó pintor Colmeiro”, Boletín Galego de
Literatura, nº 8.
AXEITOS, Xosé Luis (1993):“Dos arquivos de Rafael Dieste. Carta de Xosé
Otero
Espasandín a Rafael Dieste”, Boletín Galego de Literatura, nº 10.
AXEITOS, Xosé Luis (1994): “Dos arquivos de Rafael Dieste.Cartas de Otero
Espasandín, Elena e Alicia a Rafael Dieste e Carmen Muñoz”, Boletín Galego de
Literatura, nº 11.
AXEITOS, Xosé Luis (1994): “Dos arquivos de Rafael Dieste: cartas de Otero
Espasandín e Alicia Ortiz ós Dieste e a Carmen Muñoz”, Boletín Galego de
Literatura, nº 12.
AXEITOS, Xosé Luis. (1995): “Dos arquivos de Rafael Dieste: Cartas dos Otero
Espasandín ós Dieste”, Boletín Galego de Literatura, nº 13.
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco (1955): Escolma de poesía galega. IV. Os
Contemporáneos, Vigo, Galaxia.
GARCÍA LÓPEZ, Xosé Anxo (2001): “Un poema para dous aniversarios: Otero
Espasandín canta a Amado Carballo”, Dorna, nº 27. 137-149.
LÓPEZ, Teresa (2000): Sementeira de ronseis, A Coruña, Espiral Maior.
MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luís (1984): De Pondal a Novoneyra, Vigo, Xerais.
PEREIRA, Dionisio, (2000): “Xosé Otero Espasandín: no centenario dun
desterrado galego”, A Nosa Terra nº 963 (30-XI-2000)
VILAVEDRA, Dolores (Coord.) (1995-2000): Diccionario de Literatura Galega,
Vigo, Galaxia
969
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1331
Hay reedición de Isla, Cofre Mítico, con ilustraciones del autor, editorial Libertaria, Huerga &
Fierro, Madrid, 1995.
1332
Vid. Para estos aspectos mi artículo "La colaboración de artistas y escritores españoles exiliados
en 1939 en la revista La poesía sorprendida, (Santo Domingo, 1943-1947), y “La difusión del
surrealismo en el Caribe", en 60 años después (2000): las literaturas del exilio republicano de
1939, Actas VI, Vol. 1, Barcelona, GEXEL, pp. 197-218.
970
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1333
Cfr. Llorens, Vicente (1975): Memorias de una emigración, Santo Domingo, 1939-1945,
Barcelona, Ariel.
1334
Vid. Molina, César Antonio (ed.) (1987): Eugenio F. Granell, A Coruña, Concello da Coruña.
Entrevista: Molina, Cesar Antonio: "Granell por sí mismo", pp. 13-32. La pintura: Santos Torroella,
Rafael: "Granell y su pintura metahistórica", p. 33. "Granell en la galaxia surrealista del Caribe",
Juan Manuel Bonet, p. 37. "En el fondo del río", Mario Cesariny, p. 45. "Granell pintor isla del
surrealismo", Luis García Ochoa, p. 49. «"Se hace camino al andar". La sorprendente pintura de
Eugenio Fernández Granell», Carlos Arean, p. 53. "A obra plástica de Granell", Isaac Díaz Pardo, p.
57. "Plomada", Jean Schuster, p. 61. "Granell-Peret", John H. Matthews, p. 63. "Salvas para
Granell", Edouard Jaguer, p. 67. Literatura: Francisco López, "Presencia y ausencia de Granell en la
Literatura", pp. 75-80. Santos Sanz Villanueva, "Eugenio Granell, novelista", pp. 81-84. Gonzalo
Sobejano, "La narrativa de E. F. Granell", pp. 85-87. Estelle Irizarry, "Artistas, poetas y otros
creadores en las obras de Granell", pp. 87-93. Gerard de Cortanzé, "La historia del indio E. F. G."
pp. 93-95. Manuel Andújar, "Interpretación, en decálogo libérrimo de Eugenio F. Granell: Ser y
quehacer", pp. 95-98. Cesar Antonio Molina, "E. F. Granell y sus revistas", pp. 99-108. Testimonio
y homenajes: Domingo Garciasabell, "O meu amigo Granell", pp. 109-113. "Viaje al mundo de
971
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Granell", Allan Graubard, pp. 113. "Carta para un amigo", Henry Peyre, pp. 117. "E. F. Granell, o la
invención del dado", Ludwig Zeller, p. s119. "Como el hijo de vecino tosía, moría y pintaba", Philip
W. Silver, p. 123. "Simplemente Cercanía", Claudio Rodríguez, p. 125. "Figuracios", Luis Seoane, p.
127. Algunas cartas: Andre Breton, pp. 131 - Jorge Guillén, pp. 132 - J. Ramón Jiménez, pp. 133 -
Miró, pp. 134 - Wifredo Lam, pp. 135 - Rafael Dieste, pp. 136 - Vicente Llorens, pp. 137 - Benjamín
Peret, pp. 138. Biografia sucinta, p. 141. Bibliografia sucinta, p. 145. Catalogo de cuadros
expuestos, p. 157.
972
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1335
Ayala, Francisco (1961): “La cuestionable literatura del exilio”, Cuadernos del Norte, nº 8, pp.
62-67.
973
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1336
Juan Manuel Bonet aireó un certero juicio sobre Granell emparentándolo a este "club". Creo
que esa simetría existe en muchos puntos. No hubiese dudado Granell en firmar con agrado esta
Explicación del Club Dadá: “Dadá es el caos desde el que se alzan mil órdenes que vuelven a ser
devorados en el caos dadá. Dadá es el transcurso y el contenido de todo el acontecer universal al
mismo tiempo. (...) Los seres humanos son ángeles y viven en el cielo. Ellos y todos los cuerpos
que los rodean son acumulaciones universales del más grandioso orden. Sus cambios físicos y
químicos son procesos mágicos, más misteriosos y grandes que cualquier fin del mundo o
cualquier creación del universo en el ámbito de las estrellas. Cualquier manifestación o percepción
mental y espiritual es más maravillosa que el episodio más insólito descrito en las historia de Las
mil y una noches. Todo lo que hacen y dejan de hacer las personas y los cuerpos sucede como
diversión celestial, un juego sublime que es contemplado y vivido de manera tan múltiple y diversa
como unidades de conciencia se enfrentan a un acontecer. Una unidad de conciencia no es sólo el
ser humano, sino también todos los órdenes de forma universal que lo constituyen y en medio de
los que vive como un ángel. La muerte es un cuento para niños y creer en Dios era una regla de
juego para la conciencia humana en la época en que no se sabía que la tierra era un trozo de cielo
como todos los demás. La conciencia universal no necesita ningún dios”. Huelsenbeck, Richard
(1992): Almanaque Dadá, (1920), Madrid, Col. Metrópolis, Tecnos, p. 102.
1337
Ver los análisis de Paul Ilie sobre las formas de lo grotesco en Solana, Valle-Inclán y Antonio
Machado, los estudios sobre ciertas imágenes arquetípicas de Gómez de la Serna, B. Jarnés,
Arderíus, Aleixandre, Lorca, Alberti y Dalí. O la proximidad al surrealismo francés de Cernuda y
José María Hinojosa, junto a un estudio sobre la metáfora surrealista en Juan Larrea en Los
surrealistas españoles, (Madrid, Taurus, 1972, 1ª ed. de 1968).
974
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1338
La novela del indio Tupinamba, Portada del autor, Costa-Amic, México, 1959, 223 páginas. La
primera edición española, con portada dibujada por el autor, es de Barcelona, Fundamentos,
colección Espiral, 1982, prólogo de Vicente Llorens, pp. 7-8, 212 páginas. Hay una reedición
facsímil de la "princeps" por Ediciós do Castro, A Coruña, 1996.
1339
Vid. mi artículo “El clavo en la narrativa de Eugenio F. Granell”, en Actas del Primer Congreso
Internacional sobre El Exilio Español de 1939, GEXEL, Universidad Autónoma de Barcelona, 1998,
pp. 117-131. Cfr. El Clavo. Novela, con un esquema ilustrativo dibujado por el autor, Novela, La
Novela Popular inédita española, Madrid, Alfaguara, 1967, 112 páginas. Reedición de El clavo, al
cuidado de Sagrario Fierro Madrid y Antonio J. Huerga Murcia (editores), ilustración en portada del
autor, diseño de la colección Montserrat Baqués, editorial Libertaria, Huerga & Fierro, Madrid,
1995, 77 pp. Lo que sucedió, novela, Portada y dibujos del autor, Premio internacional de novela
Don Quijote 1967, Editorial España Errante, México, 1968, 423 páginas. Hay edición española con
portada y dibujos del autor, Barcelona, Anthropos, 1989, biobibliografía en pp. 382-394. Y Federica
no era tonta y otros cuentos, Costa-Amic, México, 1970, 200 páginas. Reeditado como Federica no
era tonta, Portada y dibujos del autor, Alcalá de Henares-Madrid, Ediciones Fugaz, colección
Algorán, 1993, 220 páginas.
975
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1340
Genette, Gerard (1989): Palimpsestos, La literatura en segundo grado, trad. de Julia Fernández
Prieto, Taurus, Madrid, p. 18. Vid. también Bajtin, Mijail (1989): Teoría y estética de la novela.
Trabajos de investigación, trad. de S. Kriúkova, Helena y Cazcarra, Vicente, Taurus, Madrid y
Lotman, Iuri M. (1970): Estructura del texto artístico, trad. de Victoriano Imbert, Istmo, Madrid,
2ª ed., 1982. Podríamos hacernos, con Jacques Derrida y otros posestructuralistas o
deconstruccionistas estas preguntas: ¿Dónde se encuentran los textos originales y primigenios?
976
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1341
Germán Gullón, en la introducción a su antología (con la colaboración de Gullón, Agnes (1981):
Poesía de la vanguardia española,Taurus, Madrid, pp. 34 y ss.
1342
Vid. Domínguez Caparrós, José (1994): “Sobre funciones literarias de la parodia”, y Beltrán
Almería, Luis (1994): “Notas para una teoría de la parodia”, ambos en Actas del IX simposio de la
sociedad española de literatura general y comparada, Tomo II, La parodia. El viaje imaginario,
Universidad de Zaragoza, pp.97-103 y 49-56.
977
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
y fría, enigmática, disfraz con máscara para ocultar las emociones más hondas,
escéptica y desolada pero próxima):
1. La deformación esperpéntica de lo épico y lo trágico. La parodia de la
épica se concentra en los capítulos del frente (Guerra Civil y combate en 1ª
línea) y en los de la huida y el exilio-transtierro. Deformación grotesca de la
consagración de la Victoria de los generales y obispos del Régimen de Franco.
2. Parodia humorística de lo cómico (desde el humor negro hasta el
absurdo, pasando por el disparate). Capítulos de los generales del frente, curas,
monjas, conquistadores, librero, académicos, indusria, nacionalismo...
3. Parodia de la llamada "ficción realista" a través de la ruptura y puesta al
desnudo de sus convenciones, inservibles para explicar la realidad de modo
lógico. ¿Hay alguna cosa más ilógica que algunas de las convenciones
tradicionales a las que nos había acostumbrado la novela realista? Momentos del
texto en los que se habla de novela y de escritores, en los que el narrador se ve
desde fuera, en los que se muestran trucos narrativos y piruetas verbales para
un lector cómplice o testigo. Juegos con la identidad del autor y narrador del
libro. En el primer capítulo el indio era un librero, luego un extraño cazador
(Ayala, Cazador en el alba) que pretende no formar parte de la narración, etc.
4. Una parodia humorística mucho más sutil, referida esta vez al universo
poético. Parodia de la lírica. Leve y blanca, llena de ternura, compasión y
fervorosos homenajes. Homenajes irónicos. Amor que sabe sonreír. Humor
teñido de parodia para no exponer en exceso emociones incomunicables.
Capítulos referidos a los gitanos, niños perseguidos, viejos muriéndose, pobres
ateridos y ensoñaciones del indio (magia, amor, asombro...).
El registro paródico se vuelve esperpento en muchas ocasiones,
deformando sistemáticamente la realidad que quiere describir (habría que
señalar la admiración reconocida de Granell por Valle-Inclán, Solana, El Bosco,
Goya, Quevedo).
El humor negro, que tanto fascinó a los surrealistas , potenciado y
1343
1343
Vid. el libro de varios autores, con interesantes aportaciones sobre el tema, Chénieux-Gendron,
Jacqueline & Dumas y Cerisy-la-Salle, Marie-Claire (1993): Jeu surréaliste & Humour noir. Actes du
978
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
centro mismo del horror, como Granell dice a través de sus máscaras. Por
ejemplo, en el capítulo 5, "El Indio Tupinamba visita a un general", puede leerse:
colloque, Lachenal & Ritter, CNRS, Paris. Y mi artículo “Juego, humor negro y surrealismo en la
obra literaria de Eugenio F. Granell”, en Paisaje, juego y multilingüismo. Actas del X Simposio de la
Sociedad Española de Literatura General y Comparada, Universidade de Santiago de Compostela,
1996, pp.149-164.
1344
Cito siempre por la ed. de Fundamentos, de 1982, p. 39. Las cursivas son mías.
1345
Dice el General: —"¿Pero tampoco es esa de bañarse una costumbre original de los
norteamericanos?
—¡De ninguna manera! (...) El baño proviene del Oriente. Los griegos heredaron la
costumbre. Sócrates se bañaba en aceite de oliva antes de entregarse al diálogo con sus
amigos...
—¿Quién es ese Sócrates?
979
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
980
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cultura de los Indios de la selva media, a sus rituales y ceremonias, que también
tienen en cuenta el sueño y la magia como un elemento más de la propia
realidad, exactamente igual que predicaba el surrealismo.
Porque Granell cree que el individuo humano está alienado, escindido en
dos: Entre el sueño y la vigilia , entre el espíritu y la materia, en miles de cosas.
Dice en entrevista con J. C. Bonet:
Cosa que de ninguna manera hace el Indio, que recurre al ensueño cuando
la realidad le resulta demasiado insoportable. Por ejemplo, en El puente de
fuego, cuando lo único que él quería era estar "quieto, sólo”. A pesar de sus
evasiones soñadoras es testigo de múltiples hechos terribles pero él sólo deseaba
permanecer “en silencio, adormilado”. Forzadamente es testigo del fervor y
fanatismo que institucionaliza y ritualiza el "sacrificio al sacrificio", viendo que los
dos hermanos fratricidas, que poseen dos funerarias en la misma calle y se
odian, seguidos por una muchedumbre enloquecida, queman el puente y las
calles, queriendo así "conquistar la vida con el fuego, el sueño con el humo" (p.
168). Entonces «El Indio Tupinamba elevó la vista al cielo y se turbó al divisar
inéditas constelaciones. Pudo, a duras penas salir primero del teatro, después de
981
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
la ciudad. Necesitaba respirar aire fresco . También el color de las estrellas era
1346
1346
Viento fresco, viento que canta y acaricia, como sabía José Martí: "Yo sé de Egipto y Nigricia /
y de Persia y Xenofonte;/ Y prefiero la caricia del aire fresco del monte./ Yo sé las historias viejas/
del mundo y de sus rencillas;/ Y prefiero las abejas/ volando en las campanillas./ Yo sé del canto
del viento/ en las ramas vocingleras:/ Nadie me diga que miento,/ que lo prefiero de veras./ Yo sé
de un gamo aterrado/ que vuelve al redil y expira,/ y de un corazón cansado/ que muere oscuro y
sin ira", en Florit, Eugenio (ed.) (1962): Versos, Las Américas Publishing Company, New York, p.
149. Ver la Antología comentada del modernismo. Explicación de textos literarios, de Porrata y
Santana, (Colombia, Bedout, 1974) y el comentario de John M. Bennett a este poema, en pp. 31-
39.
1347
Ibid., p. 146.
1348
Ibid., p. 194. «El Conquistador se quedó en el patio, observando cómo, en efecto, los cuerpos
parecen disminuir según se alejan del observador. Le complació bastante, en el fondo, percatarse
de que él era, en aquel instante, observador, y por primera vez entendió el sentido del vocablo. Se
sintió orgulloso: era, a la par, Conquistador, Cónsul y Observador. No podía, ciertamente, pedir
más. La vida no había querido tratarlo con dureza. Entre sus reflexiones recordó su misión, que era
el viaje. Así se dijo:
—Y con estas me voy.
Barajando las cartas mugrientas y blandengues, marcadas con todos los signos propicios a la
esencia del azar, el indio Tupinamba aproximó sus labios al oído de nácar de su Gitanilla y le
982
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
983
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Va por la vida como algo que fue. Como la sombra de un cuerpo que
alguna vez dio su dimensión total. Sobre los surcos de la tierra o entre las
calles de la ciudad tiene el mismo aire de indiferencia y lejanía. Vive más
adentro que hacia fuera. Es tímido, irresoluto. No expresa rotundamente sus
deseos, los insinúa solamente. No hacen mella en él las grandes conmociones:
resbalan más bien por la piel de su espíritu (...) Ve pasar su existencia sin
grandes gestos y sin grandes ambiciones. Ve pasar por su lado el destello de
la fortuna o de la ambición como si pasara a una distancia inmensa de él.
Nada aparentemente se rebela en su voluntad y, sin embargo, debe alentar
en su intimidad (...) un hálito de conciencia, un latido casi imperceptible que,
como un relámpago, le revelará en algunos instantes —instantes
fugacísimos— la existencia de una luz olvidada. El recuerdo de una vida no
habitada por las sombras".1350
Con sus hijos a veces, otras solo; vendiendo algo que parece no
importarle, o sin pretexto para su presencia inmóvil (...) Cayeron los amos
antiguos. Vencidos a su vez fueron los conquistadores. Se abatieron y se
olvidaron las revoluciones. El sigue siendo el que era; idéntico a sí mismo,
deja cerrarse, sobre la agitación superficial del mundo, la haz igual del tiempo.
Es el hombre a quien los otros pueblos llaman no civilizado. Cuánto
pueden aprender de él. Ahí está. Es más que un hombre: es una decisión ante
1350
AA.VV. (1982): El exilio español en México 1939-1982, Salvat, F.C.E., México, pp. 422-23. Las
cursivas son mías.
984
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1351
Luis Cernuda en Variaciones sobre tema mexicano, México, 1952. Cito por Ocnos, seguido por
Variaciones sobre tema mexicano, pról. de Jaime Gil de Biedma, (Taurus, Madrid, 1977, p. 96).
Una imagen del indio mexicano que predomina en los escritos de los españoles: serena, humilde.
Genuina forma de humanidad. Dice a continuación Cernuda: «Mírale, tú que te creíste poeta, y
tocas ahora en lo que paran tareas, ambiciones y creencias. A él, que nada posee, nada desea,
algo más hondo le sostiene; algo que hace siglos postula tácitamente. Lástima que el azar no te
hiciera nacer uno entre los suyos.
Demasiado sería pedir su descuido ante la pobreza, su indiferencia ente la desdicha, su
asentimiento ante la muerte. Pero, gracias, Señor, por haberle creado y salvado; gracias por
dejarnos ver todavía alguien para quien tu mundo no es una feria demente ni un carnaval
estúpido».
1352
Véase el Vuh, Popoll (1952): Las antiguas historias del Quiché, trad. del original, introd. y notas
de Adrián Recinos, FCE, México. Y Girard, Rahael (1976): Historia de las civilizaciones antiguas de
Amércia. Desde sus orígenes, 3 vols., Itsmo, Madrid, especialmente el vol. 3, en el que describe
con gran detalle los objetos decorativos, utensilios, costumbres y rituales de las tribus plantadoras
antropófagas de la selva media.
1353
En el capítulo 15, "Relinchos de gozo", puede percibirse, por ejemplo, una sutil parodia de los
ritmos modernistas, a través de la mezcla de exasílabos y heptasílabos con alejandrinos: «La
España nacional se simbolizaba así de manera admirable, y daba al campamento un toque maestro
el detalle ocurrente del propio Gran Turco, colocado en el medio, con aire de letrina, en el centro
preciso de las tres gruesas ruedas de hediondez fecal. Un tanto tremolante,/ el jefazo retaco/
rebosaba contento/ entre tal pestilencia./ Lo mismo su pipa/ que su fofa barbada/ destellaban
chispazos/ de sudor y de pus./ En su torno brillaba,/ como una aureola,/ cierta luz amarilla,/ cual
polvillo de alfalfa,/ algo así como el reflejo lógico que le comunicase la pandilla de atunes,
lambeojos y curdas que, empeñada a todo trance en besuquetearlo, se agitaba nerviosa dando
histéricos chillidos», Ibid., pp. 99-100. Las separaciones son mías.
985
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Y añade después:
Creo recordar que en mi novela salen Pío Baroja al que menciono por su
nombre, y académicos que oculto bajo otros, como el Don Gregor (Marañón),
D. Ramón (Menéndez Pidal) (...) D. Damas (Dámaso Alonso), D. Filipo (Felipe
Sassone) el hombre con la frente más estrecha de toda la península y que
daba como resultado unas estrechísimas conferencias que tenían tanto éxito
en nuestro país, porque la estrechez mental de nuestros conciudadanos en
aquellos años era tan enorme, que era casi tan pequeña como la del propio
Sassone. Bergamín está metido en un armario escribiendo una novela, parodio
986
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1354
En Zaragoza y Logroño, que sepamos, Tupinamba suena ahora tan sólo a una conocida firma
de la industria pastelera. Los Tupinamba eran gran aficionados a la miel, con la que realizaban
alambicados dulces.
1355
Ibid., p. 158.
987
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1356
Ibid., p. 77.
1357
La obsidiana era una piedra muy apreciada por los Tupinamba, que la usaban para fabricar
988
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
armas y espejos. Con la referencia al falo de obsidiana se estructura una de las tramas semánticas
del primer capítulo. La novela concluye con otra imagen de la obsidiana, esta vez lírica y
esperanzada, porque la obsidiana brilla y se refleja en el fondo del agua cristalina, lanzado
destellos a no se sabe qué constelaciones percibidas por el indio.
1358
Vid. las palabras sobre las "artes hermanas" de Rensselaer W. Lee (1982): en Ut pictura
poesis. La teoría humanística de la pintura, trad. de Luca de Tena, Consuelo, Cátedra, Madrid, pp.
15 y ss.
1359
Ibid., p. 127 y 133.
1360
Ibid., pp. 129-130. Cap. 18, El éxodo: «Si se exceptúan los nombres, el historiador, el curioso,
el sociólogo, podrán comprobar, tal vez no sin asombro, la conmovedora identidad de criterio y
sentimiento que aquellos malaventurados desterrados patentaron. Nombre aparte, repetimos, este
documento servirá para cambiar, en su día, el falso criterio relativo al espíritu y a la psiquis
hispanos. Así rezaba:
—Lugar de nacimiento: Labriego.
—Nombre de la madre: Labriego.
—Nombre del padre: Labriego.
—Nombre del Espíritu Santo: Labriego.
—Raza: Labriego.
—Credo político: Labriego.
—¿Estuvo loco alguna vez?: Labriego.
—¿Fue asesino alguna vez?: Labriego.
—Casado, soltero (tache lo que no sirva): Labriego.
—Personas que lo acompañan: Labriego.
—¿Sabe leer y escribir?: Labriego.
—¿Qué idiomas conoce?: Labriego.
—¿Con qué capital cuenta?: Labriego.
—¿Sabe jugar al dominó?: Labriego.
—Especifique si tiene nociones de equitación, si tiene granos, si conoce a familias en el país,
si tiene miedo a quedarse a oscuras por la noche: Labriego.
989
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
En esa quebradura del formidable espejo humano que aquel día era la
Sierra Camellera se quebraron todos los reflejos. Quedaron cortadas las
imágenes por múltiples aristas de cartón festoneadas de sangre. Cada
partícula de algo, de paisaje o de objeto, de visión o de carne, quedó clavada
en una punta de vidrio. Un cataclismo de astillas fue aquello. Como lluvia de
espejos partidos o algo así. Ya no se sabía si lo rojo de la sangre era lo rojo de
la sangre1361, del fuego o del crepúsculo. Los espejos rotos opacaban los
tronantes ámbitos transformados en minúsculas piezas puntiagudas de
rompecabezas colosal. Todo rayo de luz era una chispa, una quemadura cada
rayo visual, cada agrietada llaga una herida profunda. Los espejos pequeños y
grandes, ovalados, triangulares, cuadrados y trapezoidales telegrafiaban
mensajes catastróficos al mundo de visita, mensajes que impedía descifrar la
lluvia creciente de fuegos y truenos agotadores que preñaba y paría aquel
gran estropicio. Los soldados hervían acribillados por delgadas agujas de
azogue, por chispeantes, minúsculas partículas astilladas de cuarzo. Se
deshilachaban los muchachos en flecos sanguinolentos de cristales mellados.
Los soldados encajábanse en las cajas de encaje del coraje atestadas de
alfanjes de hielo, y se mezclaban encajándose unos en otros impulsados por
duros cangilones de jalea enjabelgada. Los espejitos partidos componían un
gigantesco espejo entero hecho pedazos. Un espejo de espejos. Espejo de
partículas, de esquirlas, de gotas de espejo. Espejo de la noche reflejando el
día pegajoso y descuajeringado. Negro espejo naranja y amarillo despejado,
pero negro intensísimo, desencajado, ajado, con rayas de la mala suerte en la
palma de la mano espejeante surcada por los cortes vivos de las entrañas
bruñidas. Mostruoso espejo de batalla de luto con bordones de tambor y
borlas de oro fúnebres. Como haces de espadas eran los acantilados
resplandecientes de la montaña española aplastada por la contienda entre
cuatro puñales biselados. El espejo del río, acribillado, se heló convirtiéndose
en espejo de sal.
—Profesión: Labriego.
—Diga si es labriego: Labriego.
—Firme aquí: Labriego».
1361
Como el cura, "que veía que habían cambiado los signos de los tiempos. Veía que era cura y
990
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
no sabía qué hacer", Ibid., p. 22, Cap. 2, "Verdadera aparición del Indio Tupinamba".
991
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1362
Ibid., pp. 117-118.
1363
Ibid., p. 9.
1364
Ibid., p. 74.
992
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
respetarlo, ha sido tan sólo por el éxito que datos de esta especie han
proporcionado a la obra literaria de Honorato de Balzac).1365
Y las palabras irónicas del discurso del narrador al principio de los capítulos,
llenos de referencias chistosas y paródicas a obras, personajes y autores del
mundo de las letras occidentales. “El cazador desconocido” comienza así (cap.
12):
1365
Ibid., p. 77.
1366
Ibid., p. 81.
1367
Marra-López: op. cit., p. 506. Dice que es un “auténtico caos narrativo donde se suceden las
más disparatadas aventuras, presididas por una rara y atrayente fantasía, además de por un
auténtico humor negro del más rancio abolengo (...) ese caótico humor negro, dotado de la más
macabra de las amarguras desesperadas, está más allá de un análisis racionalista y muestra todo
un mundo completo, inexplicable para Granell de otra manera. La guerra, para el escritor, fue el
conjunto de los absurdos más dislocados, que no pueden ser reducidos a explicaciones
tradicionales.
Verdaderamente original, la novela del Indio es algo más que una curiosa experiencia y presenta
aciertos innegables junto a partes que no lo son. Pero el lector la lee de una sentada y nota su
ánimo conturbado por el amargo regocijo que resuena en su interior”.
993
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Para Gonzalo Sobejano, La novela del Indio es como una seca y delgada
melodía, en vez de la sinfonía frondosa y aborrascada de Lo que sucedió. En
ambas la rebelión contra la injusticia, contra el odio y contra la crueldad tan
estólida como diabólica, genera una larga huida de la persecución. Y “esta huida,
si corrobora en los perseguidores la obcecación de aquellos males, confirma en el
perseguido la fe en el amigo, en la mujer, en la familia, en la adhesión sincera: la
hospitalidad promueve la compañía, y ésta salva al perseguido, que así, junto a
otro ser, se libera del acoso del mundo caótico, ascendiendo en alas del amor y
de la imaginación creadora, flotando en olas del amor”.
La “Ascensión” del Indio, como la “Verticalidad” de las pinturas de Granell,
es también un motivo importante, tanto desde el punto de vista de los
contenidos líricos que encierra, como de los ideológicos. En sus metáforas y en
su elocución. Los recursos estilísticos surgen con una trabazón tan perfecta
(aunque abigarrada) como la que sólo se encuentra en el universo poético de la
1368
Memorias de una emigración, Santo Domingo, 1939-1945, Ariel, Barcelona, 1975, p. 137.
994
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
lírica. La lectura del último capítulo de la novela expresa mejor que nada el
significado mágico, casi religioso, de esta ascensión. Sobejano otra vez:
1369
Irizarry, E. (1976): La inventiva surrealista de E. F. Granell, Ínsula, Madrid, p. 54.
995
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
996
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
997
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
998
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de humo sin ver nada más que el espejismo —al anochecer, entre la bruma
opaca que cobija a los brujos-arapongas y a los guaco-guardianes— de la
dura pirámide durmiente amasada con mazorcas de maíz”.1370
1370
Fernández Granell, Eugenio (1959): La novela del indio ......, op. cit., pp. 207-211. Ver Fuentes
(1988): La poética invención de la memoria: el mundo, creación de la palabra, monográfico de la
revista Anthropos, con sugerentes aportaciones de diversos críticos sobre la literatura y
cosmovisión del autor estudiado, nº 91.
999
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. VIDA
O 2 de decembro de 1915, ás 12 da noite, nacía en A Merca (Ourense)
Manuel-Celso Garrido Rodríguez, fillo maior do matrimonio formado por José
María Garrido Mouriño e Aurora Rodríguez Rodríguez, labradores, de 38 e 22
anos respectivamente, naturais, el de Parderrubias e ela de A Merca,
domiciliados ámbolos dous nesta última localidade, onde vivían tamén os avós
maternos, José María Rodríguez Acedo, natural da vila, e Bernardina Rodríguez
Grande, de Matusiños. Os avós paternos, oriúndos de Parderrubias, Domingos
Garrido e Luísa Mouriño, xa faleceran. Aínda que toda a familia residía no
concello, o avó materno era fillo dun matrimonio zamorano (de Codesal)1371 que
se instalara en A Merca, onde fixera fortuna. Descoñecémo-lo status social da
familia paterna (parece que comerciantes agrícolas) pero non o da materna:
José María Rodríguez Acedo, comerciante, chegou a exerceu durante algún
tempo como xuíz do concello —érao polo menos en agosto de 19271372— e
Bernardina Rodríguez Grande (“ocupación la de su sexo”) tiña dous irmáns
cregos, Felipe e Manuel, este último padriño de Celso, capeláns ámbolos dous
en Soutopedre e A Bola respectivamente1373. Nace, pois, Celso no seo dunha
familia acomodada, de “propietarios urbano-agrícolas”, segundo el deixou
1371
Datos extraídos das partidas de nacemento de Celso Garrido e Aurora Rodríguez, expedidas
polo Rexistro Civil de A Merca. A de José Mª. Garrido non se deu localizada. A nai naceu o 24
de xaneiro de 1893, dato que aclaramos porque na do fillo pon que tiña 21 cando o tivo. Algo
que cómpre ter presente tamén é o ano de nacemento de Celso xa que ata o de agora veuse
dando o de 1916.
1372
Vid. nota 8.
1373
Esta última información foinos facilitada por Ramón Rodríguez, parente de Celso en A Merca.
1000
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Era allá por el año 1926. Contaba yo a la sazón diez años de edad, y en el seno
de la familia se consideraba llegado el momento de tomar una decisión con
respecto a mi porvenir. Mi abuela materna, hermana de dos clérigos, uno de
ellos, de quien llevo el nombre, padrino mío por más señas, sueña con que su
nieto mayor abreve su espíritu y lo edifique en la lectura provechosa de las
Sagradas Teologías, al socaire de las sombras de algún seminario gallego, y
continúe la tradición apostólica de la familia, en la que desde varias
generaciones atrás, figuran siempre curas glotones, ricos y mujeriegos...
Los tíos curas, con esa hipócrita actitud que adoptaban siempre que así les
convenía hacerlo, hacíanse los indiferentes, y en el fondo creían ganada la
batalla, en la que actuaba como enemigo número uno mi padre, demócrata,
cristiano y anticlerical.
(...) Recuerdo al respecto, que mi padre, antes de tomar una decisión en
firme, quiso saber la opinión del maestro, y fuese a verlo.
(...) Y quedó decidido allí, entre los dos, (...) el que yo no vistiese sotana
hasta que no lo decidiese yo mismo, con plena conciencia de mis actos. Soy,
pues, un cura frustrado, en realidad...
[...] Colega y maestro mío: Desde aquí te recuerdo hoy, y te agradezco el que
tú no hayas querido...1376
1374
Aurora (Elena) Garrido Bouzo (Rula), filla maior de Celso —que na actualidade vive en
Miami—, enviounos unha copia dun breve (folio e medio mecanoscritos) currículo —estudios,
ideoloxía política, actividades comerciais e algunha xornalística— elaborado polo seu pai en
decembro de 1956. Del extraemos algúns dos datos que aparecen no presente traballo. Sempre
que remitamos a palabras de Celso e non citémo-la fonte, debe entenderse que proceden del.
1375
En agosto de 1936 a familia tiña débedas, que eran tramitadas e reclamadas a través do
Xulgado de A Merca (cf. Boletín Oficial de la provincia de Orense, nº 177, 12-VIII-1936).
1376
“Mi maestro no quiso”, Galicia, nº 813, (9-I-1943). Sempre que citémo-lo Galicia referímonos
ó Portavoz de la Federación de Sociedades Gallegas, de Buenos Aires.
1001
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1377
En “Don Ramón Otero Pedrayo. Saúdo d-un alumno”, Galicia, nº 1014, (12-VII-1947), tal
vez por un erro de imprecisión no tempo, remonta o inicio do bacharelato a 1925: “Era aló pol-
o mes d-Outono do ano 1925. Chegaba eu o Istituto de Segunda Ensinanza d-Orense a cursal-o
Bachillerato.” No currículo dá a entender que cursou o Ingreso no 1925/26: “A los nueve [años]
ingresé en el Instituto Nacional de Segunda Enseñanza de Orense”.
1378
Documentación presentada en agosto de 1927: prego de papel de estado como pago previo
ós dereitos de exame; certificado médico; partida de nacemento manuscrita —na que por erro
figura que naceu o día 12 de decembro ás 2 horas— polo entón xuíz do concello de A Merca,
José María Rodríguez Acedo, lexitimada por un notario de Celanova e solicitude manuscrita,
supostamente por Celso, de admisión ós exames de setembro, con data do 30. A acta de
admisión, asinada entre outros por Ramón Otero Pedrayo (un dos vocais da Comisión
avaliadora), é do 23 de setembro. Temos que agradecer a Ángela Conde Rivas o ternos enviado
unha copia da documentación obrante no Instituto (actual IES Otero Pedrayo).
1002
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
recuerdo volaba saudoso hacia nuestro padre muerto, y una lágrima furtiva y
delatora, en la más familiar e íntima de las reuniones, delataba, indiscreta, el
gran cariño que los había unido y nos tenía1379.
Aínda que o neno tiña 11 anos cando quedou orfo, non parece que
garde do pai moitos recordos ou en todo caso nunca escribiu, ata onde nós
coñecemos, nada referido ou dedicado a el. Co paso dos anos, a ausencia da
figura paterna, sendo el o maior dos irmáns, farao sentirse máis responsable
con respecto ó resto da familia e máis apegado a ela.
Trasládase a Ourense para cursa-lo Bacharelato. O choque sufrido polo
neno “aldeán”, transplantado á cidade e obxecto de burlas por non saber falar
castelán, quedaría gravado na súa mente:
1379
“Nochebuena con los míos”. Unha copia do orixinal mecanografado foinos enviada por
Aurora E. Garrido. No orixinal, datado en “Santiago, (25-XII-57)” e asinado á man polo autor,
figura a indicación de que foi publicado en El Mercurio do (27-XII-57).
1003
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1380
“Don Ramón Otero Pedrayo. Saúdo d-un alumno”, Galicia, art. cit.
1381
“Grandes controversias entre noyeses y merquenses. Noya, existe?”, Galicia, nº 1104, (30-
III-1950).
1004
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1382
O expediente, no apartado de observacións, di que o 24 de abril de 1931 lle foi expedida
unha certificación (segue algo ininterpretable pola nosa parte) e o 31 de xullo dese ano o título
de Bacharelato Elemental (rexistrado no folio 7º, nº 220 do libro correspondente).
1383
“Un chiste de fai anos...”, Galicia, nº 1103, (20-III-1950).
1384
“Don Ramón Otero Pedrayo....”, art. cit. Vid. tamén “Un fidalgo Orensano”, A Nosa Terra, nº
456, (X-1947).
1005
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cada intre, pra acabar mirando pra parede e rir com-un idiota mordend-os
beizos!...1385
(...) ise Xudas despreciable que pariu a nosa provincia, e que os faixistas
o premiaron nomeándoo Direutor da Escola Normal, aquíl edificio da rúa do
Progreso donde denantes do 18 de Xulio tanta demagoxia lle vin facer
facendo que nos ensinaba Metodoloxía da Hestoria, e logo, dend-as reixas da
cadea, enfrente, vin-o pasar durante vinteseis meses cativo, magro i-
encorvado, con aquela carteira na man, onde seguro levaría os apuntes por
que guiarse o faguer a apoloxía do franquismo e da traición, como denantes a
fixera da democracia e do galeguismo1387.
Das bromas que lles gastaban a algúns profesores da Escola, nas que el
tomaba parte, tamén deixou constancia: as serenatas que, con versos mal
rimados e música dun cuplé de moda dun artista do Café Moderno, dábanlles ó
secretario e á súa dona, composición de circunstancias que “o final adeprendeu
tod-o mundo e fíxose canto popular”1388.
Ese mesmo ano, con data do 31 de agosto, quedaba vacante, por
traslado do mestre, a Escola Nacional Mixta de Sanguñedo (Verea-Ourense)1389.
En setembro sería destinado a ela Celso, onde exercería ata xullo de 1936,
1385
“Don Ramón Otero Pedrayo...”, art. cit.
1386
Despois de busca-lo expediente académico no Arquivo Histórico da Universidade de Santiago
e non atopalo, solicitámolo á Escola Universitaria de Formación do Profesorado de Ourense. O
Director, Manuel González Piñeiro, comunicounos que lle resultara imposible localizalo xa que os
baixos do edificio que albergaba a antiga Escola, onde aínda seguían os arquivos, se inundaran
este pasado inverno.
1387
“Don Ramón Otero Pedrayo...”, art. cit.
1388
“Un chiste de fai anos...”, art. cit.
1389
Arquivo Histórico Universitario de Santiago, na caixa nº 177 (Comunicacións e informes
encol dos mestres depurados nas provincias de Ourense e Pontevedra (1936-1938)) hai unha
“Relación de escuelas vacantes definitivas”.
1006
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
segundo el deixou escrito. Todo parece indicar que eses tres cursos estivo
como mestre interino, en todo caso podemos afirmar que non figura no listado
dos mestres cursistas de 19331390 e 19351391 e que esa praza tampouco foi
sacada a concurso en 1933 para os aprobados e pendentes de colocación1392.
Se ben é certo que encontramos bastantes alusións nos seus artigos a
que exerceu de mestre e pertenceu ó gremio do Maxisterio, só nunha ocasión
fai mención explícita a Sanguñedo: nunha colaboración na que, en plan
bromista, trata de convencer ó seu amigo e Presidente do Centro Republicano
de Santiago de Chile, Germán Vidal Barreiro, de que Noia, vila natal deste, non
existe:
1390
Arquivo Histórico Universitario de Santiago, caixa nº 175, Cursiños de selección profesional
de mestres de Galicia (ano 1933).
1391
Vid. “Información del Magisterio. Decreto convocando a cursillo-oposición especial para
algunos maestros”, en Heraldo de Galicia, nº 213, (7-I-1935). No nº 214, (14-I-1935), hai un
listado de nomeamentos de interinos e nel tampouco está Celso e nº 217, (4-II-1935), unha
“Lista de aspirantes maestros con derecho a servir interinamente escuelas o sustituciones” pero
só abarca ata a letra F.
1392
Cf. “Escuelas vacantes en la provincia de Orense para adjudicar a los cursillistas aprobados y
pendientes de colocación”, en Heraldo de Galicia, nº 148, (4-IX-1933).
1393
“Grandes controversias entre noyeses y merquenses. Noya existe?”, art. cit.
1007
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
(...) o espertar ideolóxico i-a reita aición da xuventú galega dos últimos
tempos, o volcarse de cheo na tarefa política, moito lle deben, entre outras
cousas de todos coñecidas, a laboura de Vilar Ponte, principalmente os artigos
que d-il limos con embebemento nas páxinas cultas de “El Pueblo Gallego”, de
Vigo, xornal que fundara outro irmán que moito nos honra no mundo dende
fai tempo: Portela Valladares, nas que colaboraba arreo con verba clara i-
erudita1396.
1394
“Lembrando a Vilar Ponte”, A Nosa Terra, nº 447,(III-IV-1946).
1395
“Don Ramón Otero Pedrayo...”, art. cit. Refírese á viaxe de Otero Pedrayo a Buenos Aires en
xullo de 1947, como invitado de honra do Centro Gallego, para participar nas Xornadas
Galegas.
1396
“Lembrando a Vilar Ponte”, art. cit.
1008
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A militancia republicana, da que fixo gala durante toda a súa vida e que
lle ten ocasionado máis dun problema, deixouna claramente expresada nas
seguintes liñas, escritas en 1956:
1397
Figura destacada do PRRS, en 1933 crea unha escisión do partido e funda a Alianza
Socialista. Despois do trunfo centrodereitista nas eleccións de novembro dese ano, o seu
partido fusionouse co de Azaña (Acción Republicana) para constituír Esquerda Republicana.
1398
“Testigos inexorables”, Galicia, nº 751, (1-XI-1941).
1399
“28 de Junio (1936-1941)”, Galicia, nº 734, (5-VII-194).
1009
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
negros o de los que sin color definido son esencialmente eso. Por esa razón el
franquismo me tuvo detenido durante toda la guerra civil como preso político.
1400
O seu nome non figura, sen embargo, entre os que menciona Xerardo Dasairas Balsa en
“Mestres ourensáns represaliados polo franquismo”, (A Trabe de Ouro, nº 14, abril-maio-xuño
de 1993, pp. 97-101). Tampouco o menciona Valcárcel, Marcos (1999): “A República e os
poetas: o compromiso dos escritores que militaron no republicanismo de esquerda en Ourense
(1931-1936)”, Álvarez, Rosario, Vilavedra, Dolores (coord.) (1999): Cinguidos por unha arela
común: Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero, Santiago, Universidade de Santiago de
Compostela, T. I, pp. 1367-1377.
1401
Na devandita caixa nº 177, do Arquivo Histórico Universitario, hai unha “Relación por orden
alfabética de los Sres. Maestros que ejercían su cargo en esta provincia y fueron destituidos en
los mismos por Orden del Excmo. Sr. Gobernador Civil”, asinada o 13 de outubro de 1936 por
Joaquín Romón, Xefe da Sección Administrativa de 1ª Ensinanza de Ourense. Neste listado de
130 mestres figuran como datos para cada un deles: “Nº”, “Nombre y apellidos”, “Escuela”,
“Ayuntamiento” e “Orden”. Celso aparece no nº 48, na escola de Sanguñedo (Verea) e na
“Orden” : “14 de septiembre”. No caso dalgúns mestres aparecen informes emitidos, previos á
súa suspensión temporal ou destitución, pero non encontramos nada relacionado con el.
1402
No Boletín Oficial de la provincia de Orense, nº 203, (14-IX-1936), non hai ningunha orde do
Gobernador Civil (Manuel Quiroga Macías). Tampouco, con esta data, en números
inmediatamente anteriores ou posteriores.
1403
“Os da Palangana mandan, gracias a Dios...”, Galicia, nº 738, (2-VIII-1941).
1404
Mantivemos con ela varias conversas telefónicas. Esta foi o 28 de agosto de 2001.
1010
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
e Xosé Lois Seara Fernández1405 indicábanos que o monte Forriolo, moi preto de
Sanguñedo, era un dos lugares da zona preferidos polos falanxistas para levar a
cabo os fusilamentos.
Celso, denunciado, a punto de ser chamado a filas1406 e tendo presente o
enrarecido ambiente socio-político da provincia (enfrontamentos entre
frontepopulistas e fascistas) xa dende as eleccións de febreiro, as primeiras
detencións1407 e as “xustificacións” oficiais dos crimes na prensa, non dubidou
en buscarse un lugar onde poder “estar a salvo”. Escapado, non se presentou
no seu posto de traballo o 1º de setembro, data na que oficialmente —orde do
19 de agosto— tiñan que comeza-las clases de ensinanza primaria, para
“demostrar al mundo la normalidad de la vida nacional en las regiones
ocupadas por el Ejército Español, salvador de España” 1408.
En “Apostilla a una revista vieja” lamentaríase de non ter podido
participar na Guerra:
1405
Vid. nota nº 45.
1406
Por unha orde da Xunta de Defensa Nacional do 10 de agosto eran chamadas a incorporarse
as quintas de 1933, 1934 e 1935 (cf. Boletín Oficial de la Junta de Defensa Nacional de España,
nº 6, Burgos, (14-VIII-1936), Orde nº 3). Ademais, segundo Celso, “En agosto do ano 1936
foron chamados e levados o frente por Franco todos os homes nacidos en 1915” (vid. “Os da
Palangana mandan, gracias a Dios...”, cit.).
1407
Vid. Dasairas Balsa, Xerardo (1993): “Mestres ourensáns represaliados...”, art. cit.,
concretamente as pp. 269-270, nas que menciona algúns deses incidentes. Ou Núñez Seixas, X.
M. (1993): “A Falanxe en Ourense”, en Wouters, M. (ed.) (1993): 1936. Os primeiros días
(edición de Marc Wouters), Vigo, Ed. Xerais de Galicia, pp. 131-156, sobre todo “A Falanxe
ourensá entre febreiro e xullo do 36” ( pp. 151-156).
1408
Boletín Oficial de la Junta de Defensa Nacional de España, nº 9, Burgos,( 21-VIII-1936),
Orde 2ª.
1409
“Apostilla a una revista vieja”, Galicia, nº 745, (20-IX-1941).
1410
Rúa do Progreso, nº 27, reiteradamente mencionada nas súas colaboracións xornalísticas.
1011
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¿Te acuerdas de las dos y media de la tarde, cuando las listas de los que
iban a ser paseados (...)? ¿No aparece todavía en tu retina la imagen siniestra
1411
“Testigos inexorables”, Galicia, nº 751, (1-XI-1941).
1412
Segundo Manuel Fernández Borrajo (vid. nota nº 45), foi condenado a morte pero a pena
foille conmutada por traballos forzados dado que era menor de idade. Este dato, ó que Celso
non fai referencia, tamén aparece na reseña que o periódico Lugo sacou a raíz da súa morte
(cf. “Letras de luto. Manuel Celso Garrido”, nº 211, II-1961).
1413
“¿Cretinos o malvados?”, Galicia, nº 1023, (20-IX-1947).
1012
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
del “Conserje” o del “Abisinio”, pistola empuñada con el cerrojo corrido y vista
fija de asesinos natos, abriendo violentamente el rastrillo de la celda, para
llevarse en aquel momento solemne, a las víctimas de su fobia y de sus
instintos caníbales? Yo no sé por qué, quizá para siempre, los llevo siempre
delante de mí, y la pesadilla de aquellos treinta y dos meses parece que
quiere prolongarse hasta que a España retornemos, como algo grabado en el
alma, para cumplir y hacer cumplir (...) la justicia que España se merece... Y
de las cuatro de la mañana, ¿te acuerdas? ¿Cuando son sacados los penados
a muerte, y nos dejaban mudos y cabizbajos hasta que al oír en el Campo de
Aragón la descarga homicida hacia estallar nuestro mutismo en palabras
incoherentes de indignación y dolor? 1414.
1414
“Carta abierta a mi ex-compañero de cautiverio”, Galicia, nº 765, (7-II-1942).
1415
Por mediación de Ramón Rodríguez, mantivemos unha conversa con el e con Xosé Lois
Seara Fernández o 8 de abril de 2001.
1416
“¡Fora os iankis de Hespaña!”, Galicia, nº 1209, (5-IX-1953).
1013
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
y hogar”, “una infancia que fué feliz”, “y una juventud libre y optimista, de
amplios y claros horizontes, truncada, deshecha por el Dolor y la Traición...”:
Fué una mañana espléndida del mes de Junio de 1940 (...). En esa
mañana, dos republicanos españoles —uno de ellos el que les habla, lector
amigo—, caminan cautelosos, los pies y el corazón doloridos, en el último
intento de salvar su vida física, hacia afuera de la Patria, para abrazar el exilio
incierto, preñado de inquietudes y afanes múltiples, en busca de Libertad y de
un país en donde nos volvieran a considerar hombres y tratar como a tales
(...).
El viaje es costoso y difícil, pero nuestra ambición tiene un nombre: América
(...). Volvíamos de vez en cuando la cabeza para gozar una vez más de la
visión dichosa de la Patria que dejábamos hasta sabe quién y cuándo (...).
Mas, en aquella atmósfera de traición y odios, de Caines y Pilatos, era
imposible vivir: Asfixiaba a uno espiritualmente, y nos empañaba el corazón y
la conciencia1417.
Segundo Manuel Fernández Borrajo, que foi quen lle “amañou os papeis”
para a fuxida, Celso tiña contactos en Portugal e a raíz de que se entera da
morte dun portugués decide apropiarse da súa identidade (non recorda
exactamente o nome, José Félix ou Félix José Carpio)1418. Nun primeiro intento
a fuga resultou fallida —conserva a fotografía selada dese primeiro pasaporte—
porque ó chegar a Portugal a “guarda republicana” sospeitou del e volveu de
novo á Merca. Nun segundo intento —sendo acompañado ata a fronteira por un
señor de Parderrubias, que xa hai anos que faleceu—, conseguiríao. Durante
bastante tempo non soubo nada del pero en 1953 volverían a cartearse1419.
Desta maneira empezaba Celso unha nova etapa da súa vida que o
levaría a Chile en novembro de 1941, despois de estar un mes en Brasil e oito
1417
“Evocación triste de un refugiado”, Galicia, nº 783, (13-VI-1942).
1418
Este feito tamén nos foi comentado por Elena Bouzo: “Viajó con pasaporte falso hasta Brasil.
Me comentaba el esfuerzo que tuvo que hacer para hablar bien el portugués y no ser delatado
por el idioma”.
1419
Conserva 2 cartas manuscritas dese ano e un exemplar dedicado do seu libro de poemas,
ademais dalgunha fotografía desa época. Comentounos ademais que ante a negativa da nai a
que marchase, chegou a pensar en pedirlle a parte da herdanza que lle correspondía polo pai.
1014
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1420
A colectividade galega pasaba por unha fase de “reorganización” e os sectores máis
galeguistas pechaban filas entorno a Castelao. O Centro Orensano viña de se constituír en
xaneiro —os outros centros provinciais fundaríanse nos dous anos seguintes— e a Irmandade
Galega non se crearía ata finais dese ano. A Federación era un baluarte do republicanismo e o
Galicia o portavoz da maior parte da colectividade.
1421
Data oficial que figura no Rexistro Civil de Santiago (Chile), segundo unha anotación na
partida de nacemento. Celso diría (no currículo) que se celebrou o día 22 e Elena o 25.
1422
Francisco Bouzo era de Rabacido-Vilarrubín-A Peroxa. A familia Bouzo Pérez é citada por
Carmen Norambuena Carrasco como un notable exemplo de inmigración a Chile polo sistema
de requirimento no traballo “Presencia gallega en Chile, 1880-1950. Características y aportes”,
1015
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
coñecera había un ano na casa doutro galego, José Fernández, que chegara ó
país por mediación de Francisco Bouzo Pérez. Así comentábanos este pormenor
Aurora E. Garrido:
Cuando el murió tenía una tienda de calzado, Astor, y allí tenía su oficina llena
de estantes repletos de libros.
(Actas. Iªs Jornadas “Presencia de España en América: Aportación gallega”, Madrid, Ed. Deimos,
1989, p. 474).
1423
Carta de Aurora do 13 de xullo de 2001.
1424
Ibídem.
1016
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
filla1425. Deste xeito rompíanse os vínculos da familia coa vila que os vira nacer,
onde aínda lle quedan familiares xa lonxanos e persoas que os coñeceron.
Segundo Aurora:
1425
José María casou en Chile cunha filla de españois e radicáronse en Osorno, dedicándose
tamén ó negocio das panaderías. Morreu moi novo, en 1962. O matrimonio tivo 3 fillas que
aínda viven.
Milagros e a súa filla tamén se instalaron en Osorno. Ela morreu hai uns anos en Santiago de
Chile, cidade na que reside na actualidade a súa filla Manola.
1426
Carta cit.
1427
Ó igual que o ano de nacemento, tamén o da morte se veu dando de forma errónea (1961).
1017
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1428
Segundo Xosé Neira Vilas, en “Crónicas galegas de América. O poeta suicida”, publicado en
El Correo Gallego o (24-XII-1998), Celso “Deixou unha carta na que dicía que se mataba por ter
fracasado como poeta. (...) Ramón Suárez Picallo, (...), dicíame que o seu amigo Garrido
andaba sempre armado, e que a presencia constante dunha arma incita a utilizala. A saber”.
Tamén comenta que se suicidou nun hotel.
Esta colaboración de Neira Vilas enviámoslla a Aurora e o comentario dela ó respecto foi o que
transcribimos. Tamén é certo que nunha conversa con Elena esta nos manifestou que “Celso
era un idealista. A él lo que le gustaba era escribir y no encajaba en el mundo mercantilista que
le rodeaba”.
1429
A viúva tivo a amabilidade de lérno-lo título que, segundo ela, lle foi enviado desde México:
“Por Decreto del 20 de Marzo de 1960, el Excmo. Sr. Presidente de la República Española ha
tenido a bien conferir al Sr. Manuel Celso Garrido, de nacionalidad española, el título de
Caballero de la Orden de la Liberación de España, con derecho al uso de las condecoraciones y
al disfrute de las prerrogativas que las leyes reconozcan a sus beneficiarios”. Está datado “En
París, a 9 de Julio de 1960” e asinado polo Presidente.
1430
Curiosamente, o p. Galicia non se fixo eco da súa morte. De A Nosa Terra en 1960 non saíu
ningún número (o 502 é de maio de 1959 e o 503 de outubro de 1961).
1431
“Loito no galeguismo. Manuel Celso Garrido”, Opinión Gallega, nº 197, (IX-XI-1960).
1432
“Letras de luto. Manuel Celso Garrido”, Lugo, nº 211, (II-1961).
1433
Gijón: Silverio Cañada Editor.
1018
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2.1 O Poeta
De principios de 1942, cando publicaba o seu primeiro poema no Galicia,
é esta autopoética. Deixemos que el opine:
1434
Vigo: Editorial Galaxia, vol. I, Autores.
1435
Alonso Montero, X. (1996): Coroa poética para un mártir. 35 poemas á morte de Alexandre
Bóveda (1936-1994), Vigo, Ed. Xerais de Galicia. “Mensaxe de Bóveda”, pp. 39-40. Sen
embargo, o profesor Alonso en Coroa poética para Castelao (187 poemas: de 1911 a 1987),
(Sada-A Coruña, Ed. do Castro, 1988) non recolle os dous que lle escribiu a Castelao.
Tampouco Xesús López Fernández (autor-editor), no seu exhaustivísimo volume de Poemas á
nai (Santiago, 1999), chegou a escolma-lo que lle dedicou a Aurora Rodríguez.
1436
Reseñaron o acto o periódico A Nosa Terra, nº 880, (29-IV-1999), e O aguillón. Boletín
Municipal do BNG da Merca, nº 0, (II-2000) (este último facilitado por Xosé Lois Seara
Fernández).
1437
“Letras de luto. Manuel Celso... ”, art. cit.
1019
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Despois desta “Confesión” non era de esperar unha obra extensa. A que
coñecemos redúcese a un poemario en galego e unhas cantas composicións
máis, en galego e castelán.
O 20 de marzo de 1953 saía dos Talleres de la Casa del Niño (Santiago
de Chile) o volume Saudade. Un limiar e catorce poemas galegos, edición de
luxo ilustrada polo pintor catalán Emili Piera, libro que foi ben acollido pola
crítica1439. Na portada, xunto a unha paisaxe da terra, o escudo de Santiago coa
bandeira galega sobreposta. Dedicado á única filla que tiña entón, Aurora-Elena
(Ruliña), preceden ó Limiar tres textos que, ó igual que este, son significativos
para a interpretación xeral e para entendérmo-lo compromiso que encerran os
poemas.
O poemario está enmarcado por 2 composicións en prosa (poética,
principalmente a primeira), a modo de escenas, que transplantan ó lector a
dous lugares moi distintos, á Merca natal e a Chile: “Sementeira”, dedicado ó
seu irmán, e “Praia sin nome”, ós seus padriños de voda e fillas destes; entre
elas os 12 poemas restantes: “A pombiña i-o corvo”, “Com-a volvoreta”, “A
miña nai, n-iste 1º de novembre (1948)”, “Lembranzas”, “A Santa Compaña”,
“Invernía”, “Morreo Castelao”, “Lémbraste...?”, “Mensaxe de Bóveda”, “¡Saúde,
irmáns!”, “Céltigas vaquiñas” e “Non sei d-adxetivos”, dedicados
respectivamente á súa filla, dona, nai, sobriña, R. Suárez Picallo, irmá, Virxinia
Pereira, “calquera muller benquerida”, R. Prada, a un grupo de “irmáns i-
amigos deisilio: Xusto, Ramos, Irexas, Cano, Vidal, Gómez, Faustino, López,
Vázquez” e á xente da súa aldea; o derradeiro, ó tratarse dun autorretrato, vai
dirixido “a quen me descoñecer”.
1438
“¡¡¡Volve, Galicia!!!”, Galicia, nº 767, (21-II-1942).
1439
En Buenos Aires era reseñado en Opinión Gallega, nº 140, V-1953, e Galicia, nº 1204, (22-VI-
1953).
1020
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1440
Galicia, nºs 1067 (28-XI-1948), 1073 (5-III-1949) e 1147 (19-VI-1951). O segundo,
“Lembranzas”, aparecía tamén, co título de “Saudade” e non reproducido integramente, no nº 1135
(18-II-1951).
1441
A Nosa Terra, nº 468, V-1949.
1442
Galicia, nºs 1200 (9-IV-1953) e 1204 (22-VI-1953).
1443
Opinión Gallega, nº 140, V-1953.
1021
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1444
O primeiro fora publicado no Galicia, nº 767, (21-II-1942), e o de Castelao, aínda que
apareceu en Opinión Gallega, nº 194, (I-III-1960), desconfiamos que se trata dunha
reproducción.
1445
Galicia, nº 1310, (7-IV-1960).
1446
Galicia, nº 1238, (30-IV-1954).
1022
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Tu: ella-Yo: él” (datada o 8-XI-54), “Yo vi el circo humilde” (sen datar e con
debuxos do autor) e “Nochebuena con los míos”, publicada en 19571447.
Estes últimos poemas mencionados, tanto os en galego coma os en
castelán, non difiren esencialmente dos incluídos no libro. Queremos destacar,
sen embargo, tres deles: en “¡¡¡Volve, Galicia!!!” emprega o tópico da
personificación da terra galega (e chilena) nunha moza á que lle declara o seu
amor; en “¡Uno inmerso sin remedio!”, elaborado a base de antíteses e tal vez
o seu mellor poema, mostra unha certa dose de pesimismo ante o caos do
mundo que o rodea e a impotencia para poder cambia-la situación
(reproducímo-las dúas últimas estrofas):
2.2 O Xornalista
Se a obra de Celso como poeta foi máis ben reducida, parece terlle
dedicado máis tempo ó xornalismo, faceta na que se sentía máis cómodo e da
que chegou a vivir incluso durante algúns meses.
Escribía no seu currículo en 1956:
1447
El Mercurio do (27-XII-1957), cit.
1023
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1448
En honor á verdade, debemos facer unha puntualización: cando a inicios de febreiro
comezamos a buscar información acerca de Celso, diriximos unha carta á Embaixada Española
en Santiago de Chile con ánimos de localizar á familia Garrido Bouzo. O Sr. Rafael Garranzo,
Conselleiro Cultural e de Cooperación da Embaixada e Dtor. do Centro Cultural de España, tivo
a deferencia de contestarnos suxeríndonos que nos puxeramos en contacto con dúas persoas, ó
tempo que el mesmo se encargaba de facerlles chegar a nosa petición. Escribimos. Unha delas
non contestou; a outra si o fixo e con ela estivemos en contacto e, aínda que non nos facilitou
ningún dato da familia, si nos prometeu que nos enviaría, cara a finais de xuño, as
colaboracións de Celso en La Hora. Aínda seguimos agardando por elas.
1449
Nesta, segundo información de Elena Bouzo, que ademais nos comentou que en El Mercurio
debeu de colaborar moi pouco.
1024
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
En 1958 aínda escribía en La Hora, xornal no que parece que tivo unha
columna dende 1947 a 1952; tíñaa polo menos en 1948, segundo Edmundo
Moure Rojas:
1450
“Crónica de Santiago de Chile”, Galicia, nº 799, (3-X-1942).
1451
Referíase Celso neste artigo a Blanco Amor, que acudía a Chile para asistir á voda da filla do
Presidente da República, Gabriel González Videla. Moure Rojas, Edmundo: “Un ilustre visitante”,
Galicia en el mundo, (28-VII-2000). Citamos por unha copia que nos enviou o autor.
1452
Ocasionalmente, Silvia Facal Santiago localizou en Montevideo dous artigos, que nos
facilitou: “12 y 14 de abril españoles”, en España Libre, nº 19, (7-V-1943), e “Las indignidades
del falangismo”, en España Nueva, nº 238-239, (26-VIII-1950).
1453
A única que hai no seu arquivo na Biblioteca da Deputación Provincial de Ourense.
1025
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1026
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
(Luca de Tena) coa prensa democrática porque pide a súa dimisión, nunha
homenaxe da democracia chilena ás Nacións Unidas ou o discurso pronunciado
por algún parlamentario radical chileno defendendo ós demócratas españois.
3.- Artigos de opinión —a maioría—sobre:
— Efemérides: os aniversarios do Referendo do Estatuto, da
proclamación da República ou da morte de destacadas figuras da política
galega (Castelao, Vilar Ponte...).
— Política internacional e española. O estalido e acontecementos da IIª
Guerra mundial provócanlle reflexións entorno ó caos reinante no mundo, á
ausencia de valores na civilización occidental ou á “inhibición” dos republicanos
españois ante a contenda. Algunhas colaboracións xiran ó redor do “caso
español”: a indiferencia do mundo ante o réxime franquista, a postura dalgúns
políticos partidarios da admisión de España en organismos internacionais, os
apoios que recibe Franco para manterse no poder, etc. Noutras arremete contra
o fascismo e os seus representantes, contra Franco e os seus “plumarios”.
Relacionadas directamente coa Guerra Civil e o réxime franquista están as
calamidades que pasaron Celso e outros republicanos no cárcere de Ourense, a
súa posterior fuxida e o dolor que reina en España.
— Cuestións culturais: a serie de “peregrinas” dedicadas a Galicia por
Augusto D’Halmar ou a aparición de “Chile a la vista”, de E. Blanco Amor.
4.- Outros temas: algunha que outra evocación dalgún profesor ou anécdota
dos seus anos de estudiante, a idiosincrasia galega a través de feitos sucedidos
a persoas do seu pobo, etc. Algunhas destas colaboracións están a medio
camiño entre o artigo xornalístico e o relato, non exentas de certa dose de
gracia e ironía.
En xeral, non se trata de da-la noticia senón de comentala, de expoñe-lo
seu xuízo ó respecto e deste xeito influír na opinión pública e intentar dirixila
dentro do posible. O punto de partida da reflexión, crítica ou opinión soen ser
cables, telegramas e noticias que dá a prensa nacional ou estranxeira, as
discusións cos seus amigos do Centro Republicano ou compañeiros de profesión
e algúns fragmentos de textos que se adaptan ó tema que quere tratar. En
definitiva, un periodismo, en boa medida, ó servicio dunhas ideas e dunha
1027
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1454
“Letras de luto. Manuel Celso.......”, art. cit.
1455
“Loito no galeguismo. Manuel Celso....”, art. cit.
1456
“Periplo galeguista de Rodolfo Prada”, A Nosa Terra, nº 434, (I-1945).
1028
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
...énos ben difícil sustituílo [a Castelao] (...). Pero d-eí a que se coide
que coa morte do Presidente do Consello de Galicia, morre tamén iste i-o qu-il
representa, hai un abismo. Nadia se chame a engano por esa veira, porque
pódelle ser fatal.
Fóronse pra sempre os tempos en que os galegos coma coitadiños, coma
quen pide esmola, pregábamos mansiñamente o que tíñamos dereito
incuestionable a lograr ieisixir sin contemplación. Pro, confundiron sempre os
nemigos de Galicia con vountaria cegueira —qu-é a pior— o noso afán de
1457
“Galeuzca en Chile”, A Nosa Terra, nº 467, (III-IV-1946).
1458
“Grada visita”, A Nosa Terra, nº 480, (VII-1951).
1029
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1459
“Co gallo da mala nova”, Galicia, nº 1100, (10-II-1950).
1460
“Carta abierta al Embajador francés”, Galicia, nº 734, (5-VII-1941). Ían ser trasladados ós
campos de concentración do Sahara.
1030
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
elevarlo del lodo en que está estancado, que es la aspiración máxima del
narciso endiosado y ridículo. Tal es el asco que me inspira el monigote1461.
1461
“Apostilla a una revista vieja”, Galicia, nº 745, (20-IX-1941).
1462
“28 de junio (1936-1941)”, Galicia, nº 734, (5-VII-1941).
1463
“11 Aniversario”, Galicia, nº 1018, (16-VIII-1947).
1464
“Voces de leal españolismo en el Parlamento chileno”, Galicia, nº 860, (4-XII-1943).
Reproduce ademais un parágrafo dun texto que os españois de Uruguai publicaran
recentemente: “Al anterior —(al Rey)— lo escoltamos a la frontera con toda clase de
consideraciones y respetos; al que vuelva, lo decapitaremos”...”. Engade Celso: “¡Y ya se sabe
que los españoles cumplimos generalmente nuestras promesas!”.
1031
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1465
“España y las Naciones Unidas”, Galicia, nº 1193, (15-XII-1953).
1466
“Nosotros y la guerra”, Galicia, nº 815, (23-I-1943).
1032
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
(...) los sentimientos que nos inspira el señor Prieto, ya no son de lástima ni
de pena; son de asco. Un león rapado es siempre un ente ridículo si no es
pacífico. Si no lo es y pretende tener arrestos de cachorros, que muerde a sus
hermanos, es sencillamente un bicho que no queremos calificar...1467
1467
“Prieto y las Naciones Unidas”, Galicia, nº 1025, (11-X-1947).
1468
“¡Fora os iankis de Hespaña!”, Galicia, nº 1209, (5-IX-1953).
1033
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Quero á miña terra cada vez con máis ardente cariño, cecais porque sei
as miserias qu’o falanxismo lle trouxo, as mágoas d’aquelas xentes que alá
sofren fame, frío e temor, as tres virtudes do feixismo...
1469
“¡¡¡Volve, Galicia!!!”, Galicia, nº 767, (21-II-1942).
1470
“¡Saúde, irmáns!”, A Nosa Terra, nº 468, (V-1949). O poema está datado o (26-XII-48).
1034
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Eu teño dende fai tres anos, n-un cuadro no que tamén está a efixie dos
meus pais mortos, un retrato muy intresante, debaixo do himno de Galiza. E
unha “foto” (...), na que se hachan, na pirmeira fia de butacas, cinco figuras
esgrevias da democracia hespañola; catro, galegos de caste: Ramón Suárez
Picallo, Alfonso R. Castelao, Basilio Álvarez e Marcial Fernández, e unha,
castelán: o frade P. Lobos, célebre pol-a súa incondicional adhesión a causa
republicán.
[...] Pro, eu penso cambiar agora a posición d-iste retrato con respeuto o
himno. En diante, os cinco esgrevios homes. Porque o canto (...) fica na nosa
beira, a carón da nosa Patria, namentras que dous d-aquiles grandeiros i-
ademirabeis patriotas [Bóveda e Castelao] xa non están connosco (...). E digo
isto, porque, se ben morreron físicamente, (...), a súa obra, a súa alma e o
seu eixemplo, sempre vivo e perdurábel, estarán por sempre presentes en
nós, aguilloándonos coa súa impalpabel presenza, nos nosos traballos a prol
da Patria e na defensa i-espallamento das nosas arelas1471.
1471
“Castelao, esgrevio e inmorrente patriota”, A Nosa Terra, nº 474, Día de Galicia, 1950.
1472
“Mui ben, e nós?”, Galicia, nº 1234, (30-IX-1954).
1035
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1473
“Sobre idiomas y dialectos españoles”, Galicia, nº 1151, (30-VII-1951). Trátase dunha
reproducción do mesmo artigo publicado en La Hora do 23 de xuño. Traducido ó galego
apareceu en A Nosa Terra, nº 480, (VII-1951).
1474
“Londres. Washington, Moscú: con vosotros”, Galicia, nº 761, (10-I-1942).
1036
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ante todo, debería pedir disculpas por esta intrusión en una obra del
fuste de la de Eduardo Blanco-Amor (1897-1979), cuya enorme trascendencia
queda reflejada en la extensa bibliografía que ha generado, y que
afortunadamente se ha impuesto con la categoría que tiene en el rico
panorama de las letras gallegas. No obstante, como lector foráneo, me
permitiré mostrar mi desazón ante la distinta suerte que, pese a ello, aún corre
fuera del marco de su región natal, y más cuando se trata de un autor cuya
obra debería ocasionar las disputas más encendidas, en el mejor sentido,
puesto que los hispanistas estamos descuidándola en vez de azacanearnos en
reivindicarla para, entre todos, situarlo en un puesto más universal, como era
su propio carácter desde las más profundas convicciones galleguistas. Ahí están
monumentos como La catedral y el niño o Los miedos a los que, pese a estar
escritos en castellano, resulta difícil acceder aún hoy. Pero dejando a un lado
polémicas en las cuales el tiempo ha de terciar de manera determinante,
maldición que afrontan con paciencia las literaturas exiliadas, lo que
simplemente les pretendo ofrecer son algunas impresiones de un lector ajeno al
marco gallego, que trata de percibir pautas comunes entre las diversas latitudes
de los exilios y que, desde tal perspectiva, contempla un aspecto compositivo
que no nos puede resultar extraño en la obra de Blanco-Amor, cuya sensibilidad
acoge los problemas eternos del hombre. Sin duda, a ello contribuye su
“cosmopolitismo gallego”, esto es, su condición de gallego volcado hacia su
tierra desde el exterior, afrontando la condición de emigrante, exiliado y
1037
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1475
Cuestión terminológica que él mismo dejó zanjada: “¿Segue aquí a política e magoante
distinción entre exiliados e emigrantes? O tempo que outros botaron en agarimar,
perfeccionándoa, a súa obra, eu perdino en arrimar unha migalla de conciencia galeguista á
boa fe daqueles paisaninhos”, en PÉREZ RODRÍGUEZ, Luis (1993): “Sempre en Auria. Unha
aproximación biográfica a Eduardo Blanco Amor”, en Blanco Amor, Eduardo: Sempre en Auria,
Vigo, Xerais, p. 43.
1476
Sobre el aspecto de la infancia en las novelas escritas en castellano existen recientes y
valiosos artículos: los de PERAL VEGA, Emilio (1999): “La mirada de la infancia en Los miedos
de Eduardo Blanco-Amor”, en DICENDA, Cuadernos de Filología Hispánica, nº 17, p.p. 177-194
y “Eduardo Blanco-Amor. La infancia como refugio del exilio”, en El exilio literario de 1939, Ed.
de González de Garay, Mª Teresa y Aguilera Sastre, Juan (2001): “Actas del Congreso
Internacional celebrado en la Universidad de La Rioja del 2 al 5 de noviembre de 1999”,
Logroño, Universidad de La Rioja-GEXEL, p.p. 127-133, así como el de RIVEIRO ESPASANDÍN,
Xóse (2000): “La recuperación de la infancia en el exilio de Eduardo Blanco-Amor: la memoria
colectiva frente al genocidio cultural”, en Renacimiento. Las literaturas del exilio republicano de
1939, nº 27-30, p. 37-44.
1477
“Para nós, os emigrantes, pensar na terra –aparte algunhas abstraiciós que a prolongan
inteleitualmente- é pensar na porción da nosa vida que nela socedeu; ou seña, pensala co
corazón, revivila un pouco maxicamente, como decote pasa cando se pensa co sentimento.
Como obxeto literario (mellor sería decir poético) participa des lenda da propia vida que vén a
sere a infancia, "esa fadiña de albo porte", como dixo Noriega”, BLANCO-AMOR, Eduardo
(1993): “Os biosbardos”, en Obra en Galego Completa. I. Narrativa, Vigo, Galaxia, p. 109.
1038
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1478
En el inédito "Cahiers a Ania", vol. II. Recogido por Villagrá, Andrés (1992): La obra
narrativa de Segundo Serrano Poncela, Ann Harbor, UMI, p 124.
1479
O, en la brillante expresión de Claudio Guillén, “necesidad de soledad ensimismada”. Véase
Claudio GUILLÉN, “Del destierro al destiempo”, en El sol de los desterrados: literatura y exilio
(Barcelona, Quaderns Crema, 1995, p. 138). Además, Rilke, en sus Elegías de Duino, sintetiza
perfectamente la ruptura que supone para el niño enfrentarse a los miedos de la vida adulta,
asumir su condición de ser doliente y constreñido por unas reglas impuestas y asumidas sin
posibilidad de escapatoria.
1039
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1480
BLANCO-AMOR, Eduardo (1998): La catedral y el niño, Vigo, Galaxia, p. 12.
1481
TARRÍO VARELA, Anxo (1993): “Dos novelas de Eduardo Blanco-Amor a recuperar”, en
Ínsula, nº 562, p. 22.
1482
“...se o neno –xa feito adulto, xa metido “na teima de escribir”- reflexiona sobre o que un
día viu, sobre o que aínda está a ver, descubre que, de feito, non falta quen se beneficie da
violencia, quen pretenda dirixila, controlala, tirarlle partido. E o neno-adulto comprende,
daquela, que no mundo hai quen oprime e quen está oprimido; os uns, arriba, os outros,
1040
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
capaces de dar amor. ¿Cómo podrían serlo, si no saben en absoluto lo que es,
lo que puede ser el amor? Pese a ello, sus hijos sobrevivirán. Y, como los
padres, tampoco recordarán esos sufrimientos, porque habrán reprimido –es
decir, habrán expulsado por completo de su consciente- tanto esos sufrimientos
como las necesidades asociadas a ellos1483.
abaixo.” Xosé Ramón PENA, “Nos espellos da memoria. A narrativa”, en Eduardo Blanco-Amor.
Sempre en Auria, op. cit., p. 64.
1483
MILLER, Alice (1998): El saber proscrito, trad. de Juan Parra Contreras, Barcelona,
Tusquets, (2ª), p. 10.
1484
Aunque esta afirmación cobra más validez en determinadas novelas, como en Los miedos,
en la que el modelo de madurez se encuentra, además, en otro niño, completando la perversión
de la truncada infancia al acelerarse un proceso fundamental que no acaba de asentarse. Véase
Emilio PERAL VEGA: “La mirada de la infancia en Los miedos de Blanco-Amor”, art. cit, p. 180.
1485
"Eu non fago plans de novelas, fago xente, invento dous ou tres personaxes e a partir deles
unha acción mínima. Ese é o gromo primeiro. Logo xa eles saben vivir pola súa conta. Eu son
somentes un testigo do seu propio vivir, un testigo que ás veces é o primeiro sorprendido das
súas accións, do seu comportamento...” FREIXANES, Victor F. (1976): "Eduardo Blanco-Amor,
diante do espello", en Unha ducia de galegos, Vigo, Ed. Galaxia, p. 94.
1041
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. ANTECEDENTES
No se trata de un mecanismo aislado, pues los primeros ejemplos que
podemos aducir para nuestra exposición se encuentran ya presentes en la
producción más temprana del autor, en concreto en A Escadeira de Jacob1486.
Este esbozo truncado de novela vanguardista nos relata la frágil personalidad
de Jacob, un antihéroe que nos recuerda en gran medida las figuras
jarnesianas, que siempre dejan entrever la inconsistencia psicológica de los
personajes tras un muro de aparente frialdad intelectual. En el caso de la obra
de Blanco-Amor, Jacob es una suerte de “judío inútil”, de joven acomodado que
ha perdido esa “comodidad”, una condición tan necesaria para la iniciación en
el universo adulto, al enfrentarse a un rasgo físico que ha de determinar
decisivamente su forma de actuación: el perfil. Este perfil, en cuya
contemplación invertirá la mayor parte del tiempo, provoca sus primeros
fracasos comerciales, quebrando para siempre su capacidad de decidir con
firmeza y abriéndole el camino hacia el lado lírico de la existencia, que su
precoz madurez le había mostrado. Esta extrañeza será la que le conduzca a la
solución más fácil, la de la huida de las responsabilidades, en una cruel
autorreferencia del autor a su refugio en Argentina ante unos problemas
sociales que, en cierto modo, agobiaron al aún niño que ve cómo su destino
pende de la cuerda del conflicto bélico.
Rina será la primera encargada de enfrentar a Jacob a esta regresión
que, si bien él mismo juzga en un primer momento como locura, no es otra
cosa sino una actitud claramente inmadura: “Coidei que eras home máis sereo
e forte” (495). Más de una reprimenda –asumiendo Rina un rol maternal,
1486
BLANCO-AMOR, Eduardo: “A escadeira de Jacob”, en Obra en Galego Completa. I.
Narrativa, op. cit., p.p. 477-528.
1042
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1487
BLANCO-AMOR, Eduardo: “Os nonnatos”, en Obra en Galego Completa. I. Narrativa, op.
cit., p. 532.
1488
BLANCO-AMOR, Eduardo (1993): Quince” Cuentos de la Ciudad” e un conto no ceo “Os
nonnatos”, ed. de Luis Pérez, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
1043
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1044
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1045
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1489
BLANCO-AMOR, Eduardo (2000): A Esmorga, Vigo, Galaxia, (18ª ed.). La traducción
castellana cotejada es BLANCO-AMOR, Eduardo (2001): La parranda, Gijón, Ediciones Trea.
1490
Vid. RIVEIRO ESPASANDÍN, Xóse (2000): “La recuperación de la infancia...”, art. cit., p. 38.
1491
BLANCO-AMOR, Eduardo: Xente ao lonxe, en Obra en Galego completa. I.. op. cit.
1046
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1492
Aunque tampoco ha faltado quien vislumbrara esta posible filiación: así, Vicente Araguas:
“...quitando A Esmorga (libro que dalgunha maneira tamén podería acadar o calificativo [de
bildungsroman] toda a producción narrativa de Blanco-Amor, en galego e español, é merecente
do adxectivo.” Vid. ARAGUAS, Vicente (1997): “Eduardo Blanco-Amor: unha perspectiva”, en
Xornadas Eduardo Blanco-Amor, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, p. 89.
1047
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
[La gente opera] sobre revulsivos emocionales, casi diría vecinales, que
tienen, asimismo, que ver con otras formas de vida; o sea, que
responden, como pueden, a una especie de pulsión iluminada, y muchas
veces heroica, sin pretenderlo, puesta en acción precisamente por
aquellos a quienes la teoría literaria llama "antihéroes". [...] todo lo
humano que no ocurre en el imposible vacío, ocurre en lo social sin
necesidad de proclamarlo.
[El fluir histórico] se configura en acciones, casi siempre reacciones, de
unos pocos hombres y mujeres que escogen su vida (eso es la
conciencia, aunque no se llame social) en el sentido de ponerla a salvo,
en ellos y en los que vendrán, del "determinismo" feroz en que fueron
nacidos, como tales pobres de cuerpo y alma, y transfigurarla y
proyectarla hacia una conciencia extrapersonal del ejercicio del "ser", en
sociedad y en solidaridad. Tal vez por este lado lo "social" se llame
socialismo; no lo sé.
[Los personajes son] mostrados y respetados en su vida de gente y
devueltos a la gente (lector) sin argucias ingenieriles puestas a
funcionalizar la existencia humana, sino mediante la afición humana y la
adivinación poética propios del sino del autor1494.
1493
CARRO, Xavier (1993): A obra literaria de Eduardo Blanco-Amor, Vigo, Galaxia, p. 169.
1494
BLANCO-AMOR,Eduardo (1976): Aquella gente..., Barcelona, Seix Barral, p.p. 15-17. Es
interesante la apreciación que se hace en la entrada sobre esta novela en el reciente
Diccionario da Literatura Galega III. Obras, Vigo, Galaxia, 2000, p. 183: “os personaxes
protagonistas son víctimas do determinismo xenético e ambiental, que faría posible unha
interpretación da obra segundo as leis da traxedia clásica”.
1048
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1049
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de crer en bruxas” (36); poco después, habrá de ceder al peso de esa tradición:
“A ver si agora resulta certo que hai feitizos coma nos contos das vellas” (55).
La edad, sin embargo, no ha pulido su tendencia a obrar inconscientemente
llevado por la irracionalidad, lo que le lleva a una búsqueda del placer más
primario en la creación del desorden.
No es insólito en el universo de Auria la confusión de lo real con lo
legendario, incluso con carácter ponderativo. Así, el protagonista de Los miedos
no encuentra otro argumento mejor para expresar la diferencia del pueblo con
su entorno habitual:
1495
CARRO, Xavier (1993): A obra literaria...., op. cit., p. 127-130.
1496
BLANCO-AMOR, Eduardo (1989): Los Miedos, Barcelona, Destino, p. 31-32.
1050
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
momento como un ser mágico, dotado de rasgos casi divinos: “decíase no pobo
que todas as mañás, dende o raiar da ialba asomábase á galería que dá ó
xardín para lle dare frangullas ós paxaros que, polo visto, víñanlle comer á mau
armando grande rechouchío, que hastras disque somellaban falare co ela.”
(31). Su presentación, digna del más elaborado relato romántico, se completa
con la constatación de su belleza hoffmanniana: “Era branca, branca, co cabelo
negro... Tiña os brazos núos, cheios de alfaias, botados para fora da fiestra,
coma si quixera que se mollasen coa iauga de chuvia, e tiña posto un vestido,
branco tamén e livián para o tempo que facía, coma se non lle importara ren de
frío...” (37) 1497.
La violenta reacción de “o Bocas” que prosigue al desengaño y que
provoca la destrucción del objeto de deseo, expresa una actitud irracional que
nos evoca inmediatamente otra situación análoga llevada a la pantalla por otro
exiliado, Luis Buñuel. Archibaldo de la Cruz, al encontrarse ante la burla que le
lleva a confundir a su desdeñosa amada con un maniquí, réplica exacta con
todos sus atributos de belleza, experimenta un ataque de cólera que le lleva a
cometer el único crimen de que es capaz: la cremación de la muñeca1498. Una
rabieta, una representación freudiana de la frustración que lleva a la
destrucción de aquello que no se puede conseguir: en ambos casos, un
comportamiento que revela la más inmadura faceta de quien esconde su ser
infantil bajo una máscara excesivamente endeble.
Las interpretaciones psicoanalíticas son, sin duda, las que más luz han
arrojado sobre este complejo pasaje. Como ha estudiado en un revelador
1497
Mucho nos recuerda esta descripción la que ofrece Serrano Poncela en su relato “La copa
quebrada” de la mujer que suscita la fascinación de todos los hombres de su pueblo, y en la
que se confiesa explícitamente la deuda con Hoffmann y la tradición literaria romántica y del
decadentismo, lo que por supuesto no puede confirmar un personaje iletrado como Cibrán. No
obstante, en aquella ocasión tratábase de un personaje real deformado por la mitificación que
realizan sus propios conciudadanos.
1498
Víctor Fuentes señala cómo el componente fetichista de Archibaldo de la Cruz procede de la
infancia del protagonista, época vital en que se forjan las criminales pasiones que le llevarán a
una situación cercana a la locura. Véase FUENTES, Víctor (2000): Los mundos de Buñuel,
Madrid, Akal, p. 96-98.
1051
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1499
FORCADELA, Manuel: “Unha visión psicoanalítica de A Esmorga”, en Xornadas Eduardo
1052
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1053
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1502
Significativo es el caso de las prostitutas en Xente ao lonxe, figura tan esencial del
panorama femenino de Auria, avergonzadas de su propia condición al tener que enfrentarse
ante los demás: “... que xa estou farta de andar en contos da xente, que non pode unha gañar
a vida honradamente (...)e vésme agora con ises escrúpulos, que si me verán, que si non me
verán... (216) ...todo se vai sabendo ao seu tempo aunque despois lle dea a un vergoña o ter
sido tan parvaxolas e babión. (240).
1054
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. CONCLUSIÓN
Haciendo un somero repaso, los elementos que caracterizan el
comportamiento de los “esmorguistas” son:
- sometimiento a la autoridad de forma;
- comportamiento cruel y agresivo de los personajes;
- credulidad y falta de discernimiento entre lo real y lo imaginario;
- falta de madurez ante la negativa, que conduce al asesinato final;
- escrúpulos y falta de aceptación ante los propios actos.
1503
Y, quizá, ni siquiera patológica: la interpretación de estas crisis como epilepsia no justifica
plenamente el profundo cambio que se obra en Cibrán, especialmente en el plano mental.
1504
CARRO, Xavier: A obra literaria..., op. cit., p. 154.
1055
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1056
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. INTRODUCCIÓN
Ata o de agora, os estudios sobre a emigración galega dirixiron o seu
enfoque e perspectiva, de xeito fundamental, cara América. O fenómeno
migratorio a Europa sempre foi tratado con menor intensidade. Sen embargo,
existen bastantes argumentos para reclamar unha maior atención para o que
sucedeu en varios países europeos, entre eles, Francia pois na súa capital
instalouse un bo número de galegos.
De primeiras, atopámonos en París cun grupo de exiliados políticos trala
Guerra Civil como podería selo caso de César Alvajar ou mesmo Enrique Líster;
máis tarde, establécese na capital francesa outra xente tamén oposta
ideoloxicamente ó réxime como o médico dezao José María Fernández Colmeiro
e Santiago Álvarez que, chegado a París en 1964, funda na capital do Sena o
Partido Comunista de Galicia no 1968. Na órbita do movemento comunista
instalado na capital francesa cómpre sinalar dúas publicacións interesantes nas
que a lingua galega xa está presente: Nova Galicia. Revista de Cultura y Política
(París 1966-Edegem 1975) e A Voz do Pobo, órgano do Partido Comunista de
Galicia que ve a luz o 30 de agosto de 1969; é, sen dúbida, unha das
publicacións máis importantes da oposición ó réxime: o coñecido volume Galicia
hoy publicado por Ruedo Ibérico no 1966.
Por outra parte, dende finais dos anos 50 comezaron as migracións
masivas a Europa e París, en tanto que gran capital mergullada no seu
desenvolvento económico, acolleu un importante continxente de obreiros
galegos que, dende entón, intentan mante-la unidade de grupo a través das
asociacións. O seu grao de implicación e de relación co entorno da resistencia
coidamos que aínda está pendente de estudio; por exemplo, coñecemos
1057
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1505
Sirva tamén como adicatoria para tódolos galegos de París que tan ben me acolleron
durante estes cinco últimos anos: á xunta directiva de A Nosa Casa de Galicia e a todos os seus
socios e, en especial, a Amador “Ramón”, a Saturnino, a Tucho, a Celso e a Barbazán, a vosa
ilusión fainos medrar; a Gonzalo Castro e a Josefa Fernández, por todo.
1058
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
localidade ourensá. Fontán sinala que “emigrou a Cuba de novo, onde coñeceu
o comunismo. De volta a Galicia, nos anos trinta, incorporouse como secretario
comarcal ó Partido Comunista que dirixía Santiago Álvarez”. Do que nos deixou
escrito semella, en efecto, que mantivo unha intensa actividade política e
sindicalista na comarca de Valdeorras1506 nos anos anteriores á guerra; por
outra parte, o propio Santiago Álvarez, natural dun lugar próximo,
confirmounos a proximidade ideolóxica de ámbolos dous neste período.
Fontán sinala, parece atinadamente, que na Guerra Civil foi un “fuxido” e
que loitou no exército republicano. En cambio, non puidemos contrastar o
seguinte dato, máis aínda, algún dos que o coñeceron considérano falso. Di
Fontán “Asegún as novas que teño de amigos de enteira confianza,
“Montalavaca” foi instructor do PC no XII Corpo do Exército dos Pirineos, e
cando tivo que exiliarse en Francia, loitou na resistencia francesa contra os
alemáns”.
A partir de aquí perdemo-los trazos deste personaxe ata que a mediados
dos 60 preséntase na editorial Ebro dicindo que é poeta e que chega de viaxar
por Arxentina e por Cuba. Non sabemos cando volveu cruza-lo charco pero a
súa lingua escrita, sexa galego ou castelán, fortemente impregnada de
galicismos e o emprego dun francés bastante correcto nos seus libros de
poemas, se ben podería contar cunha axuda externa, conlevan a pensar que,
debeu pasar bastante tempo en Francia. Con respecto a esta segunda súa
estadía en Cuba, un coñecido seu indicounos que, en efecto, estivera na illa
apoiando á revolución castrista.
Trala súa chegada a París comeza a relacionarse coa contorna do Partido
Comunista sendo un dos activistas importantes. Colaborou, sobre todo, en
tarefas organizativas e propagandísticas en eventos destacados da capital
francesa como nas manifestacións de maio do 68 ou no famoso mitin de
Montreuil onde estaba á fronte do stand da editorial Ebro. Esta relación co PC
así como a súa antiga vinculación xa en Galicia serían o motivo das, coidamos,
1506
No poema “Na caba e na escaba” incluído en Galicia Poética escribe o seguinte: Veo a
República; pasou a República: legalidad, / podese falar, / Exixese... O patronato rise dos
“traposos” de / Sampaio e d’outros. / Volvín de por esos mundos, non era como ahora / qu’ as
aldeas se vacian, / Aldeas e vilas se vian repletas, sin saber que / facer dos seus brazos.
1059
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. A SÚA OBRA
A producción que coñecemos de Alejandro del Valle está constituída por
oito libriños publicados entre 1967 e 1973 na capital francesa. Como el ben
indica nun índice da súa obra que inclúe na segunda edición de Galicia Poética
(1973) tratábanse de libros editados polas súas propias mans e por conta súa
cunha multicopista que tiña na súa casa. Daquela debemos tomar con certa
reserva a afirmación de Fontán segundo a cal era un “profesional da industria
tipográfica”. Polo demais, el mesmo encargábase da distribución dos libros por
algunhas das librerías da rexión parisina que nos refire na parte final deste
libro, a saber, na Librairie du Globo, na Librairie Espagnole, na Librairie du
Metallurgiste e en Ebro Éditions en París; en Montreuil na Librairie Balvain, na
Librairie Guy Moquet na Courneve e, finalmente, na Librairie Paul Elouard en
Seine-Saint Denis. E incluso depositou persoalmente os seus libros na Biblioteca
Nacional Francesa polo cal, que nós saibamos, é o único lugar onde se pode
consulta-la totalidade da súa obra.
Alejandro del Valle era coñecido entre a emigración galega de París como
“o poeta”, pois a súa obra é, en efecto, fundamentalmente poética, ou mellor,
exprésase a través do verso. O primeiro libro que deu ó prelo foi no 1967; é
unha especie de antoloxía poética títulada La poesía revolucionaria español.
1060
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Dous anos máis tarde, en 1969, edita a primeira das súas obras de producción
propia: Háblame de amor. O intimismo é a pretendida liña temática deste
poemario, onde non faltan elementos misóxinos e onde sobrancea a pobreza
poética. Ó ano seguinte, ou sexa, en 1970 publica en castelán Águila
intercontinental e a correspondente traducción ó francés titulada Aigle
intercontinental. A calidade poética segue a ser de pouco relevo pero agora
preséntase como poeta político, social; o ideario da resistencia, o antibelicismo
ou o antiimperialismo son algunhas das constantes temáticas desta obra.
Tamén en 1970 publica en versión bilingüe francés-español Cité de la nuit, libro
ó que non puidemos ter acceso; así e todo, en 1972, noutro libro bilingüe
francés-español, Poèmes pour le Vietnam, escrito coa colaboración de Franco
Bianciardi, continúa vertebrándose sobre o seu ideario político; como dicía
Fontán “foi un loitador pola liberdade e a xusticiasocial... A el que soamente
loitou contra a inxusticia, aldraxou ós distadores, que endexamais deleixou o
seu pobo, a él Deus, ou quen sexa llo teña en conta”.
De toda a súa producción queremos presentar con especial detemento o
único libro no que empregou o galego. O seu título é Poética Galicia.
4. POÉTICA GALICIA
Ademais de selo único libro no que Alejandro del Valle empregou o
galego, foi tamén o único que contou con dúas edicións: a primeira de 1971 e a
segunda de 1973. É nesta precisamente onde aparece unha xustificación da
primeira edición ó afirmar o seguinte: “La primera edición de este libro, ha sido
en ayuda de VOZ DO POBO y de NOVO GALICIA” (p. 101); é dicir, serviu para
financiar dalgún xeito a publicación de dúas revistas do Partido Comunista.
Galicia Poética é un libro bilingüe, galego-español, na súa primeira
edición. A segunda edición incorpora con respecto á primeira un apéndice
bastante considerable, no que se mesturan textos en prosa e en verso,
exclusivamente en español. Este feito xustificao do seguinte modo: “Sacamos la
presente (edición), para meterla en librería. Escúsenme mis lectores la
imposibilidad material de editar esta segunda parte, en gallego, y ciertas
erratas de la edición” (p. 101).
1061
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
e remata,
1507
Parece que por un erro de cálculo de versos neste páxina non lle couberon estes dous
versos na versión galega polo que reproducimos os correspondentes á versión castelá.
1062
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
orixinal do autor e en castelán a que se fixo máis popular. E unha vez máis as
súas competencias como traductor quedan manifestas nestes versos:
N’o xardín unha noite sentada Una noche en la era del trigo
ó refrexo d’o branco luar a los reflejos de un blanco lugar
Lonxe d’ela de pé sobr’a popa Lejos de ella de píe sobre popa
d’un aleve negreiro vapor de un elevado negrero vapor
emigrado, camiño d’América emigrado camino de América
vay o pobre infeliz amador va el pobre feliz amador
1508
Cf. R. Reimunde (1984): Manuel Leiras Pulpeiro. Poesía galega completa. Barcelona, Sotelo
Blanco.
1509
Cf. X. L. Franco Grande (1970): Manuel Leiras Pulpeiro. Obra Completa, Vigo, Galaxia. ou X.
Alonso Montero (1983): Manuel Leiras Pulpeiro: o cidadán e o poeta, Compostela, Ed. Sálvora.
1510
Con respecto a “Mariñeiro da Lanzada” a versión de Alejandro del Valle aparece con leves
modificacións que semellan máis ser obra do propio autor que outra versión; por exemplo, en
Carré lemos no v. 14, arringoume com’un lobo ou no v. 27, vinche berrar con furor que o noso
autor modifica respectivamente como arrincoume com’un lobo e vinte verrar con furor. Tamén
trasloce de novo certos problemas de comprensión pois un verso que di da desleirada areeira
acaba en del Valle como da desleirada arceira e en castelán de la desembargada arcilla.
1063
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1064
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1065
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
...
En oleadas incontenibles é envolto o noso Valle.
Petín no exemplo
triunfal os inspira ca confianza de vencer e
venceron,
un ayuntamiento tras outro. A acción
resolta e unida
e a táctica da relatividad agrícula foi a
chave do secreto.
Que o leer na
PININSULAR MADEIREIRA do Ferrol:
“A PININSULAR MADEIREIRA triunfou. Todos
triunfamos”
Tamén o Valle de Valdeorras, o triunfar
Mones e Sampaio
con todo o ayuntamiento de Petín, se dixeron:
Todos triunfamos.
1066
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sendo xóvenes, / e cando volven, veinse vellos?. Pecha esta primeira edición o
poema máis longo do libro malia o título de “Breve recital d’un acto”, todo un
esbozo da represión franquista, vista por un exiliado en París, polo que
transitan personaxes como Ariza, Camacho, Ibarrola, Tina, Grimau, Pillado ou
Carlos Barros; tamén se fai eco de diversos sucesos como o asasinato en París
dun mozo emigrante traballador da Rénault, da política exterior do goberno
franquista, comenta as relacións co Partido Comunista Francés e, sobre todo,
convértese nunha especie de cronista do famoso mitin de Montreuil (1971) que
describe así: “Cincuenta mil no Parque de Montreau / na alcaldía de Montreuil
de París, / se rompeo o xelo do silencio complice / do terror en España... Unha
concentración / da España e dos seus pobos, / presente na luita... E este
poema de tintes épicos pecha con estes tres versos: “O porvenir é noso / Por
encima da terra e dos ceyos / ¡Venceremos!”. En París a 20 de xuño de
19711511.
Aquí remata a primeira edición de Galicia Poética. A segunda edición, de
1973, incorpora un amplo apéndice escrito en castelán, como dixemos, anque
recolle algúns poemas de autores galegos. Ábrese coa xustificación e, unha vez
máis, cuns versos de Curros. Dende o punto de vista formal é máis heteroxénea
pois alterna prosa con verso; canto ó seu contido céntrase nos sucesos
ocorridos nos últimos anos do franquismo en Galicia, nomeadamente en Vigo e
en Ferrol. Así tanto o texto titulado “Marcha incontenible” como nos poemas
“Para los del Ferrol”, “ Lo clásico de la dictadura”, “Marineros del Cervera” e “A
los mártires del Ferrol” refire con exacerbada paixón os acontecementos que
tiveron lugar nesta cidade en marzo do 72 ante as portas de Bazán. Por outra
banda, “Tras el Ferrol, Vigo” alude tamén ás folgas dese mesmo ano na cidade
olívica. Adicado a José María Fuentes, estudiante de medicina que foi asasinado
en Compostela no nadal de 1972, é o poema “Esto para el”. O seu ideario
político aparece exposto no seguinte texto, “Mar de fondo” onde sentencia:
“España es un mar en constante movimiento soplado por la tempestad, más la
tempestad lo azote más y más el mar se agitará”. E remata a segunda edición
1511
Esta é a data na versión castelán; na galega figura 1973, sen dúbida é un erro pois a
primeira edición do libro é de 1971.
1067
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de Galicia Poética, case como comezara, cunha breve reseña lírica pero agora
sobre a poesía revolucionaria galega de posguerra e con algunhas reflexións
sobre a poética galega. Entre os autores que cita, con exemplos dos seus
poemas, figuran Celso Emilio Ferreiro, Manuel María, Manuel Lueiro Rey, Uxío
Novoneyra e Antonio Beiras García. E con estas palabras conclúe este texto e
tamén Galicia Poética:
1068
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
seus textos non pasarán a ningunha historia da literatura pois a súa pobreza
poética é patente; con todo, son documentos de notable valor para estudios
lingüísticos e sociohistóricos.
1069
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Y fue Rubia Barcia de los que subió a la escarpada meseta desde donde
cantó su rebeldía y de los que al venir a las Américas continuó escuchando el
latido íntimo de su tierra amada, tal como dejó plasmado en toda su obra oral y
escrita.
Nació en la marinera villa de Mugardos el 31 de julio de 1914, aunque
fue inscrito en el Ferrol. Fueron sus padres Xoán Rubia Jiménez (quien gustaba
de escribir poesía) y Leocadia Barcia Porto. Con trece años ingresó en el recién
inaugurado Instituto de Bachillerato “Concepción Arenal”, de Ferrol. Allí fue
nominado alumno superdotado por el Ministerio de Instrucción, el que le
concedió una beca para realizar estudios superiores. En 1931 ingresó en la
Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Granada y al siguiente año
se matriculó además en la Escuela de Estudios Arabes.
Culminados sus estudios fundó entre sus alumnos el Grupo de Teatro “La
Carreta”, antecedente a “La Barraca” de García Lorca, proyecto que retomará
años más tarde en Cuba. Trabajó como Profesor Agregado en la Universidad de
Valencia, dirigió la revista Armas y Letras , portavoz de las Milicias de Cultura
(1937). Fue Jefe de Negociado de la Secretaría Técnica de Correspondencia
Secreta con Rusia y Secretario de Cultura de la Agrupación de Socialistas
1070
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1071
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
como vivienda a unas diez familias y en los bajos sesiona una Escuela de
Enseñanza Especial.1512
Uno de los artículos aparecidos en la prensa cubana, específicamente en
la revista Fascetas de Actualidad, declaró “La Escuela Libre de la Habana viene,
pues, a dotar de sentido y a cargar de responsabilidad nuestra enseñanza
privada y a difundir y a fomentar, parejamente, el interés por las
manifestaciones superiores del pensamiento contemporáneo, poniendo sus
investigaciones y aportes al servicio de la nacionalidad cubana”.1513
Asimismo lo demuestran la publicación de artículos acerca de la poesía
arábigo- andaluza en las revistas Universidad de la Habana1514, Nuestra
España1515 y Lyceum1516, en fecha inmediata a su llegada. El propio año 1939
pronunció un interesante discurso “Política al margen de la política” en el marco
del Curso de Lecciones de Doctrinas Políticas en la prestigiosa Institución
Hispanocubana de Cultura1517 que fue luego publicado en la revista Ultra1518.
Dicho discurso constituyó su presentación oficial y pública .También comenzó a
colaborar en el periódico Pueblo1519 con artículos acerca de la problemática
situación de España por esos tiempos, algunos de ellos serían publicados años
más tarde en el volumen Prosas de Razón y Hiel.
Con estas muestras iniciales quedó aquilatada su talla ante la
intelectualidad cubana de la época que lo acogió con agrado y le abrió las
puertas a este joven enérgico como a uno más de sus miembros .
Su “Opus Homini. Decálogo vital de principios básicos” fue concebido y
escrito en la Habana en 1940, tal como declaró su autor en su libro Palabras al
1512
A esta dirección San Lázaro 961 altos, están dirigidas algunas de las cartas que recibió
mientras residía en la Habana.
1513
Facetas de Actualidad, 1939.
1514
“Poesía y cultura en Al-Andaluz” Universidad de la Habana, may-ago, 1939, p. 24-25.
1515
“Cómo murió Federico García Lorca” Nuestra España, nov. 1939, p. 67-72
1516
“Imru Al Quays y su Mu’Allaga” Lyceum nº15-16, set-dic, 1939, p. 19-27
1517
Institución Hispanocubana de Cultura: creada el 22 de noviembre de 1926 a propuesta de
quien sería luego su Presidente ,Fernando Ortiz en el seno de la Sociedad Económica de Amigos
del País. Fueron sus objetivos incentivar las relaciones entre Cuba y España por medio del
intercambio de hombres de ciencia, artistas y estudiantes.
1518
“Política al margen de la política” Ultra, nº359, jun-dic, 1939
1519
“Ante la España de hoy. Dolor y vergüenza” Pueblo, noviembre de 1940; “El hitlerismo
traicionará a Hitler”, Pueblo, noviembre de 1940; “Miguel Hernández, poeta del pueblo”,
Pueblo nº14, septiembre de 1940.
1072
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Viento, aunque vino a ser publicado años más tarde, en el periódico España
Libre de Nueva York. Este decálogo es una declaración de principios que nos
ayudó a ubicar definitivamente a su autor como simpatizante de las ideas del
socialismo humanista, como confirmamos cuando leemos:
1073
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
todas las noches nos parezcan blancas, pudiendo volver, libres y serenos, a
nuestros lares, liberados de la podredumbre que los corroe para el bien
último del mundo, de Galicia y de España1521
Don Frambueso: ¡!!Tres locos ¡!! ¡Dos locos y una loca! ¿De dónde habrán
escapado? ¿Qué hacer? Acaso no sean peligrosos.”
1520
“Raza y artificio de Don Ramón del Valle Inclán”, Universidad de la Habana, nº 58-79,
mayo-diciembre de 1940, p. 30-33.
1521
“Noche de Galicia” ,Loita nº11, julio de1940
1522
Mariblanca Sabas Alomá (Santiago de Cuba, 10.2.1901) Fue fundadora y miembro del
Partido Minorista y de diversas organizaciones culturales y progresistas.
1523
“Génesis e historia de Tres en Uno”, Palabras al viento, p. 25-27.
1074
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1075
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Precede la obra una Liminar firmada por Raúl Roa, en la que este afirma
“...su lectura me produjo el análogo sacudimiento lírico que el Evangelio Eterno,
la Declaración de Derechos del Hombre y el Manifiesto Comunista.
Literariamente Rubia Barcia se revela condigno renovador de la áurea tradición
calderoniana”.
Al final del volumen aparece un Epílogo donde el autor declara su pesar
ante la Crisis que vivía la humanidad y ubica al hombre en el centro de ella, por
ello afirma “ ...acaso la crisis no esté donde se le buscaba, sino en el hombre
mismo, como consecuencia o como causa” y más adelante “...en el vivir
histórico del hombre como tal, se dan diversas y fundamentales posturas,
proyecciones frente a Dios, al hombre y al mundo que han quedado en su alma
como improntas indelebles, integrando su propia unidad espiritual”. A
continuación hace un sintético recorrido por la historia de la filosofía, desde
Platón, Aristóteles, hasta Descartes, Spinoza, Leibnitz, Kant , Nietsche,
demostrando su vasta cultura filosófica y literaria.
Tres en Uno resulta una pieza teatral que puede ser perfectamente
escenificada, dados los conocimientos que de este género tenía su autor, pero,
hasta donde sabemos, no ha sido aún llevada a las tablas. Asimismo es una de
las primeras piezas teatrales publicadas por esta generación de exiliados a los
que hacemos hoy referencia.
Ese mismo año (1940) fue nombrado Presidente del Grupo Cultural
“Pablo Iglesias”, del Partido Socialista Español que tuvo como Secretario a
Gerardo Ortega Pendás. y se radicó en la calle Apodaca nr.113 altos, en la
Habana Vieja.
Asimismo acometió la ardua tarea de fundar la Academia de Artes
Dramáticas, como una cátedra independiente de la Escuela Libre de la Habana,
cuyo modesto acto de inauguración se celebró el 16 de junio de 1940 en el
local que ocupaba la referida Escuela Libre de la Habana, donde desde
entonces sesionó también esta.1524
La ADAD, como se le conoce, fue el primer centro de enseñanza del arte
teatral en Cuba y uno de los primeros en toda América Latina. Según afirma la
1076
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1524
Situado en la calle San Lázaro nº 961 altos.
1525
Sosa, Lorna de: “El Teatro Norteamericano Actual”, Anuario Cultural de Cuba, 1943.
1077
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1526
“Rubia Barcia y el renacimiento teatral”, Carteles,4 de abril de 1943.
1527
González Freire, Natividad (1958): Teatro Cubano Contemporáneo(1928 – 1957), La
Habana.
1528
Ichaso, Francisco (1957): “El Teatro”, Anuario Cultural de Cuba, 1943, p. 199–217 y en
“Medio Siglo de Teatro en Cuba”, Diario de la Marina, nº138, 15 septiembre.
1078
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1079
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Guatemala”. Dirigida por el cineasta Jean Angelo, contó con los diálogos de
Francisco Ichaso y fue justamente Rubia Barcia el Director de los mismos.
De manera simultánea Angelo realizó un corto musical titulado “Flor de
Yumurí”, basado en la canción del mismo nombre de Jorge Anckerman, con
arreglos musicales del maestro Adolfo Guzmán e interpretado por nuestra hoy
reconocida cantante Esther Borja1529. En esta ocasión la voz de la narración
estuvo a cargo de Rubia Barcia. Este cortometraje está considerado como
pionero de los hoy popularizados video-clips musicales.
La presentación del espectáculo “El nacimiento de Cristo”, de Lope de
Vega en la fiesta del Día de Reyes en la Plaza de la Catedral el 7 de enero de
1943 resultó un acercamiento del arte al gran público. El mismo estuvo bajo la
dirección de Rubia Barcia. quien tuvo el acierto de escoger como escenario la
fachada de la Catedral de la Habana. La Fiesta de los Villancicos, como se le
popularizó en la prensa por esos días, ocupó el primer lugar entre los
espectáculos teatrales de ese año por la calidad artística de su puesta en
escena.
A mediados de julio de 1943 se suscitó en las páginas del periódico
Pueblo una acalorada polémica cuyos contendientes fueron Rubia Barcia y
Baldomero Grau Triana como Presidentes de la ADAD y del Patronato del
Teatro de la Habana, respectivamente. En la columna dedicada al teatro publicó
nuestro biografiado su artículo “Tirso de Molina y el Patronato del Teatro. Con
afán de polémica”. En el mismo expuso el motivo de su ira, un acalorado
debate con la Directiva del Patronato, quienes rechazaron la propuesta , llevada
por estudiantes de la ADAD de llevar a escena la pieza “Don Gil de las Calzas
Verdes”, de Tirso de Molina. En su lugar el Patronato proponía montar una obra
del escritor considerado como fascista Jardiel Poncela.
La respuesta de Grau Triana no se hizo esperar. Envió carta a casi todos
los periódicos tratando de desviar el objetivo de la protesta y reconociendo en
público los méritos literarios de Tirso de Molina, y de su obra, perogrullada
1529
Según testimonio de la propia Esther Borja fue en esta ocasión donde conoció al maestro
Adolfo Guzmán, cuya música inmortalizaría ella en lo adelante.
1080
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1530
Sin embargo, el propio Rubia Barcia en su Palabras al Viento afirma “El día 3 de agosto de
1943 fui yo despedido por un grupo de colegas y discípulos en el aeropuerto de La Habana.
1531
Sólo dos días antes de su partida.
1081
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
CONSIDERACIONES FINALES
La presente comunicación resulta mi primer acercamiento a la obra de
este multifacético escrito, quien incursionó con acierto como periodista,
prosista, arabista, profesor, investigador y poeta.
1532
En un correo que recibí el pasado 10 de agosto Eva me comenta al respecto “Hay una
expresión en inglés “Bittersweet” – dulceamargo – que define mi estado de emociones al
buscar, revisar, etc, tantos recuerdos y la satisfacción de haber compartido una vida con un ser
tan extraordinario. Disculpe mi sentalismo. Un abrazo, Eva”
1082
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1083
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1084
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Obras de José Rubia Barcia:
(1939): “Poesía y cultura de Al-Andalus”, Universidad de la Habana, (mayo –
agosto), p.65-83
(1939): “Política al margen de la política. Curso de lecciones de doctrinas
políticas” Ultra, nº 359, (jun – dic.).
(1939): “Imru – Qays y su Mu’Allaga”, Universidad de la Habana, (set. – dic.),
p. 19-27
(1939): “Recuerdo de Don Ramón María del Valle Inclán”, Espuela de Plata,
nº16, (oct. – nov.).
(1940): “Raza y artificio de Don Ramón del Valle Inclán” Universidad de la
Habana, (mayo – dic.), p. 58-79.
(1940): “Noche de Galicia”, Loita, nº1, (25 jul.).
(1940): Tres en Uno, La Habana, Imprenta La Verónica.
(1942): “Sobre un poema de Luis Amado Blanco”, España en el recuerdo.
Carteles, La Habana.
(1943): “Tirso de Molina y el Patronato del teatro. Con afán de polémica”,
Pueblo, nº5 (13 de julio)
(1943): “Tirso de Molina y el Patronato del teatro. Con afán de polémica”,
Pueblo, nº4, (19 julio)
(1960): A bibliography and iconography of Valle Inclan, 1866 – 1936, Berkeley,
University of California Press.
(1981): A Aza enraizada. Cantigas de bendizer, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
(1997): Palabras al viento. Selección testimonial sobre la vida y la obra de un
transterrado iberogalaico, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
(1989): Memoria de España. T I y II. Valencia, España.
1085
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1086
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1087
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1088
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Marcos Valcárcel
1089
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1090
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1091
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Luís Seoane, Lorenzo Varela, Emilio Pita ou Florencio Delgado Gurriarán, entre
moitos outros.
Tamén existiron, na outra cara do espello, uns referentes negativos
básicos, contrapunto dos elementos ideolóxicos que imos analizar de seguido.
Están expostos de forma sintética nun texto sen firma de A Nosa Terra titulado
“A Nosa Intransixenza” (xullo 1946), que alude ás críticas que consideran ós
galeguistas como homes pechados, incompatibles e intransixentes coas novas
ideas. O redactor afirma na súa resposta:
1. GALIZA, GALEGUISMO.
Sen dúbida a palabra clave e definitoria de todo o universo do exilio e da
súa prensa política é o concepto de Galiza, o Galeguismo e o Ser Galego. Anque
se usan outras formas semellantes: nación, nacionalismo, Patria, patriotismo,
galeguismo integral, etc. as primeiras son as máis habituais e as que teñen un
maior nivel de definición e concreción nos colaboradores desta prensa.
1092
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Galiza”, que comparte espacios coa forma “Galicia”, designa tanto á Galicia
exiliada e emigrada como á Galicia interior, sometida entón ó réxime franquista.
Pero designa sobre todo un concepto político, aínda sen desenvolver
plenamente: a Galicia política, dona de si mesma, frustrada polo derrubamento
da República. Para Antón Vilariño, por exemplo, “Galicia quere ser. Naide –no
dereito de determiñazón dos homes e dos povos que ha de ser o inspirador da
democracia do novo mundo- pode impedir este feito” (“A outra Galicia”, ANT.
marzo 1945). Para o autor a conciencia de Galicia está encarnada nos
emigrados e exiliados, auténtico núcleo vivo da nación galega, “coa superior
concencia política e racial”, que quere, aínda desde o estranxeiro, que Galicia
exista, pese a quen pese. O articulista chama a desbotar neste intre
sentimentalismos inoportunos e pasividades morriñosas, salaios de alalá e coros
e orfeóns, porque a nación xa superou o estadio lírico da conciencia. José
Núñez Búa atrévese a definir o que é o “Ser Galego”, que non debe reducirse a
sentirse galego nin a nacer ou vivir en Galicia; moi pola contra, afirma que
existe unha arte de ser galega, como existe a Arte de Ser Portugués formulada
por Teixeira de Pascoaes, que se podería resumir nestas frases: “Para nós ser
galego é ista cousa tan difícilmente sinxela. Pensar a cotío nos destinos da
Terra; mergullarnos no seu esprito; plantearnos algúns dos seus problemas e
pór a nosa vontade e o noso valimento, cativo ou grande, na sua resolución. É
traballar a reo para, dos fatos de homes que viven enriba do chan galego, facer
un povo. É sementar na ialma deste povo arelas infindas de melloramento”
(ANT. decembro 1944).
Identifícase pois “galego” con “galeguista” e “Galicia” cun pobo aínda por
construír politicamente, algo máis que uns fatos de homes sobre o chan galego.
Os galegos que só teñen conciencia de españois pese a nacer na Galicia
estarían sendo víctimas dun complexo de inferioridade en canto a si mesmos e
de sobreestima da súa condición española, afirma Avelino Díaz, autor que
refuga enerxicamente o separatismo e cre que o galeguismo, pola vía da
autonomía, tamén “quer chegar á Hespaña grande, á verdadeira e natural
unión dos povos, ó internacionalismo, á patria universal, en suma” (“Encol do
galeguismo”, ANT. abril 1947).
1093
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1094
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1095
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.1 República
¡Qué día y qué recuerdo! Seis años hace que se proclamó la República
española. Y todavía me parece que estoy presenciando el entusiasmo
clamoroso de aquel pueblo en delirio. Jamás el júbilo y la emoción
humanos alcanzaron proporciones tan intensas. Oleadas que agitaba el
más limpio y más noble de los sentimientos, eran todas las calles de
España. Las gentes que habían vivido bajo el peso ominoso de una
monarquía feudal, lograban, por fin, sacudir el afrentoso yugo. (...)
¡Y con qué pureza democrática adivino este régimen! Unas elecciones, y
el sufragio que señala altivo el fin del oprobio. Ni una gota de sangre se
derramó. Estaba tan podrida la monarquía, era tan impopular y tan
abominable, que bastó el soplo de las urnas para que el árbol secular,
como servilmente la calificaban los políticos cortesanos, mostrase,
despanzurrado, sus raíces carcomidas (...).
1096
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1097
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1098
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.2 Autonomía
A terceira idea clave na prensa do exilio é a de Autonomía, asociada
sempre de forma inmediata á lealdade á República. Na prensa galeguista
reprodúcese o Estatuto aprobado polos concellos en Compostela (ANT. no ano
1946, Opinión Gallega en 1948) e, en diversas ocasións, os resultados do que
se denomina como a “eispresión auténtica do pobo galego e mañífico trunfo da
vountade do SER de Galiza, e de REXIRSE POR SI MESMA na data histórica do
28 de xuño de 1936” (ANT. 28 xuño 1942).
Abundan tamén os artigos sobre o Estatuto plebiscitado en 1936,
defendendo a súa lexitimidade, especialmente despois de tomar estado
parlamentario en Cortes en Barcelona o 1 de febreiro de 1938. Así o fan Luis
Tobío e Ramón Rey Baltar, chamando á unidade dos galegos sobre as bases do
Estatuto; en palabras de Rey Baltar: “Tempo chegará de pelexarnos. Cando
Galiza sexa ceibe, cando teñamos goberno proprio e o povo poida emitir
libremente o seu voto, entón será a oportunidade de berrar e de impoñer o
programa trunfante. Mentras tanto, soio debemos sentirnos galegos, e nada
máis que galegos” (“Encol do plebiscito”, ANT. xuño 1945). Para Lois Tobío, a
recuperación do Estatuto galego era inseparable, contra o que defendían outros
republicanos, da lexitimación da República e garantía “a esencial continuidade
xurídica do réxime republicano”, pois, unha vez votado, polo pobo, por riba de
consideracións legalistas e trámites ou etapas pendentes, o “Estatuto “era” xa
unha realidade”.
O modelo federal é utilizado tamén moi a miúdo como referente político
ideal a seguir, ás veces confundindo as variables de autonomía e de
federalismo. Eduardo Blanco Amor apostaba pola República Federal en 1942
para seguir o exemplo de Estados como a Unión Soviética, Estados Unidos ou o
Reino Unido (artellado ao seu sistema de Dominios), tarefa que necesitaría un
labor esforzado de persuasión: “A República Española, será federal en col da
base das suas nacionalidades autónomas. D´este feito inexorable, para o máis
1099
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
inmediato futuro da España, hai que convencer, en pirmeiro lugar, aos propios
republicanos; posto que eles foron os causantes de que non-o fose cando
debeu selo, co-as consecuencias que temos á vista” (“N´esta data”, en ANT. 28
xuño 1942).
A mesma defensa do Estatuto figura xa no primeiro editorial doutra
revista fundamental da Galicia desterrada, Galicia Emigrante impulsada por Luís
Seoane: “Para los que quieran conocer cuál es nuestro ideal en el orden político
con respecto a Galicia y también porque el declararlo es una imposición de
nuestra conciencia, tenemos que afirmar que (...) somos leales para siempre al
resultado del plebiscito sobre la autonomía gallega, celebrado el 28 de junio de
1936 (...), donde por única vez, en su larga historia, fue especialmente
consultado el pueblo gallego con respecto a su porvenir, así como al régimen
legal democrático que lo hizo posible” (Galicia Emigrante n. 1, xuño 1954).
Esta asunción da Autonomía de 1936 como núcleo central das
reivindicacións do exilio galego non impediu a existencia de matices, de maior
ou menor radicalidade, arredor da defensa destes postulados. Entre os máis
radicais sitúanse, desde logo, as posicións mantidas pola revista A Fouce de Bos
Aires na súa segunda andaina, entre 1941 e 1944, cando era apoiada polos
arredistas da antiga Sociedade Nazonalista Pondal e máis por militantes
comunistas unidos nun proxecto antifascista; a revista mantén a tónica
arredista xa defendida entre 1930 e 1936 polos membros da Pondal e mantén o
seu lema, que relembraba os versos de Alfredo Brañas “Cantai galegos o himno
xigante dos pobos libres, cantai galegos a idea santa da independencia da nosa
patria”.
Non menos radicalidade amosan neste momento moitos artigos de Antón
Alonso Ríos, como “Dentro da Simbiose Hespañola ou Fora Dela” (ANT. marzo-
abril 1946) onde defende o dereito de autodeterminación como un dereito
natural e sagrado para os galegos, anque confundindo despois este concepto
con “direito autonómico” ou dereito natural do ser nacional á súa autonomía;
en calquera caso, para Alonso Ríos a autonomía non era só consecuencia dun
plebiscito popular referendado xuridicamente, senón que “O direito de Galiza á
súa liberdade é consustancial co seu ser nacional; e as leises políticas, as cartas
1100
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
constitucionaes resultan tan impotente para crealo como para matalo”. Pouco
antes o mesmo autor chamaba a enterra-lo cadáver da República do 31 e os
partidos políticos españois “ciscados pol-o mundo, que se pelexan entre eles
pol-o espantallo da Hespaña unitaria”; segundo Alonso Ríos, aveciñábase unha
nova guerra civil entre as hostes do centralismo, da dereita á esquerda, que
loitarían xuntas contra os galegos, vascos e cataláns, empeñados en non ser
“¡nin colonia de Castela, nin colonia de ningunha potenza alleeira!” (“Os
patriotas galegos debemos pensar en Galiza. Ren de partidos hespañoles”, ANT.
25-xullo-1942). Para o historiador Alonso Fernández (1994, 115-116), neste
momento Alonso Ríos mantiña “un discurso de inequívoca afirmación
nacionalista, que reivindicaba unha autonomía integral –eufemismo que
agochaba a solución federal- na que se expresase, de xeito inequívoco o
dereito de autodeterminación da nación galega”.
Na mesma liña, Bieito Cupeiro sentíase obrigado a explicar tamén que o
réxime de autonomía derivado da Constitución de 1931 “non enche nin poderá
encher endexamais as aspiracións do noso pobo”, por ser a autonomía “só
unha delegación de poderes que o Estado centralista concede a unha rexión
autónoma”. Ademais, planeaba un tema de interese como era, en caso de
pórse en marcha o Estatuto de 1936, o problema das lealdades dos diversos
partidos políticos: para o autor, se a autonomía dependía de partidos de
disciplina non galega, este réxime estaría dobremente hipotecado, pola
limitación de poderes da Constitución e pola acción perturbadora que
exercerían as organizacións políticas extraterritoriais, que, ó non mudar os seus
xeitos de actuación, disciplina e estructuras partidarias dependentes de centros
políticos non galegos, “constituin de feito un poder dentro de outro poder, e,
ademais, a negativa das máis elementales premisas democráticas cal son as de
que todolos poderes teñen que remanecer do pobo” (“As soberanías nacionaes
e os seus instrumentos políticos”, en Vieiros, n. 4, primavera 1968). Na mesma
revista, Albino Núñez Domínguez criticaba, en cambio, as “posturas arredistas
trasnoitadas” e defendía as “autonomías” e a solución ós “ancieios rexionais”
dadas polos grandes Estados federais como a Unión Soviética ou os Estados
1101
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.3 Memoria
A memoria foi o aparato circulatorio que permitiu manter a esperanza
dos exiliados contra o esquecemento de todas as distancias. O cultivo da
memoria propia e da memoria do país permitiu ós intelectuais exiliados tecer un
fío de continuidade cun pasado negado e cunhas raíces que xustificaban a súa
propia existencia. Xa que logo, non é estraño que os espacios reservados á
1102
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1533
SEG – Concepcións federalismo de Castelao
1103
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1104
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1105
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.4 Mártires
A invocación ós Mártires Galegos é outra das constantes máis nidias no
discurso político da prensa do exilio. Trala publicación, en plena guerra, do
álbum de Castelao Galiza Mártir este concepto aparece incorporado, de cotío,
ás páxinas dos xornais de América: créanse seccións como “A voz dos nosos
mártires” (ANT. 28-VI-1942), “O pensamento dos nosos mártires” (ANT. VIII-
IX-1945), e monográficos especiais cada 17 de Agosto, consagrado xa como
Día dos Mártires, nomenclatura aprobada pola Irmandade Galega de Bos Aires
e acepción máis habitual que a hoxe empregada Día da Galiza Mártir, sempre
con Alexandre Bóveda, na data da súa morte, no centro das conmemoracións.
Para Castelao, por exemplo, Bóveda continúa a tradición de recuperación da
identidade iniciada por Antolín Faraldo e por Alfredo Brañas e manifesta a
vontade de existir dos galegos: “Alexandro Bóveda é o morto que dará vida
eterna a Galiza, porque co seu marteiro abreu para sempre a vontade do noso
povo, o anceio de ser i eisistir da nosa nación” (“Dúas verbas no cabo de ano
de Alexandro Bóveda”, ANT. setembro 1945). Non faltan as apelacións máis
emotivas dirixidas á cerna do sentimento: velaí, á beira do artigo de Castelao, a
foto de cinco nenos baixo o titular “¡Os filliños de Bóveda!” cun texto que
afirma que estes cativos, “coa inocenza das suas faces infanties, constituien a
máis formidable condenazón dos que mataron a seu pai i encheron de sangue a
terra sagra da Galiza”.
Antes da guerra civil, o galeguismo usara xa esta invocación ó
denominar como Mártires de Carral ós persoeiros fusilados tralos movemento
revolucionario de 1846. Agora intégrase esa data na historia do “martiroloxio”
galego e faise coincidir o inicio do galeguismo co nacemento dos que serían os
nosos primeiros mártires, os condenados en 1846: velaí, por exemplo, o artigo
“Centenario da Revolución Galega do ano 1846” de Antón Alonso Ríos (ANT. IV-
V-1946). A Nosa Terra repasa o “longo e brilante Martiroloxio” galego que se
1106
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1107
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.5 Liberdade
A defensa da Liberdade como ideal e do conxunto das liberdades
democráticas negadas polo franquismo e logo polos fascismos en Europa é
outra das constantes do discurso político do exilio galego en América. Nalgúns
casos esta apelación facíase xa en espacios relevantes do xornal, como o
subtítulo ou o seu lema; así, Loita, boletín político editado en Bos Aires en
1959, tiña como subtítulo o reclamo Movimento Galego de Liberdade Nacional.
Co mesmo título, Loita, a comisión galega do PC editaba en México un periódico
mensual, dirixido por Luís Soto, que tiña como lema o que segue: “Adiante
galegos do mundo enteiro: pola liberdade de Galiza, pola salvazón de
Hespaña”. Do mesmo xeito, Orientación Gallega, órgano da Unión Federal
Gallega Democrática (Bos Aires, 1962) empregaba o lema “Todo por la libertad
y la democracia”. Ademais, xa en plena guerra civil houbo varias publicacións
coa cabeceira Galicia libre, como as anarcosindicalistas de Madrid (1937, con
colaboracións de Castelao) e Valencia (1938-1939) ou, co mesmo nome, o
Semanario popular informativo que dirixía en Bos Aires Luís Seoane en 1937
para apoiar a causa republicana e denunciar a represión franquista.
A miúdo aparece, ademais, a reflexión sobre o concepto de Liberalismo,
que se quere recuperar para a causa progresista e democrática. Así o fai o
propio Castelao cando escribe o artigo “A Liberdade”: na lectura persoal que fai
Castelao do liberalismo este era un sentimento anterior á unidade política
1108
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
establecida polos Reis Católicos, que “nada ten que ver co “liberalismo” das
Cortes de Cádiz, transmitido, de papel a papel, até a Constitución de 1931. Os
sistemas democráticos e liberaes do goberno en Hespaña son anteriores ao
despotismo. Ben se pode decir que os mártires da Liberdade chámanse Pardo
de Cela en Galiza, Padilla en Castela, Lannuza en Aragón, etc. N-efecto, as
liberdades de Hespaña –as que deixaron ronsel e que agroman arreo no esprito
popular– foron exercidas pol-os gobernos libres e representativos de varios
grupos institucionais” (A Nosa Terra, 25 xullo 1942). Para Castelao, estes ideais
de liberdade foron derrubados polo absolutismo monárquico, polo que chama a
recuperar o sentimento liberal que el define como tradicional da democracia
española, na súa opinión moi anterior ás doutrinas do oitocentos e á unidade
estatal.
Esta concepción do liberalismo español de Castelao pasaría tamén, de
forma ben visible, á súa obra magna Sempre en Galiza e, desde ela,
impregnaría todo o pensamento galeguista do exilio. Como estudiaron
acaídamente Beramendi e Máiz, as posicións de Castelao neste aspecto parten
do seu iberismo democrático-federal e pretenden refugar calquera filiación coa
liña xenealóxica que vai desde a Ilustración ata a Revolución Francesa
(Xacobinismo) e o Liberalismo centralista; Castelao rearticula así a
funcionalidade político-ideolóxica do liberalismo para situarse a un tempo nunha
perspectiva federal e non separatista do nacionalismo galego e rexeitar ademais
todo o pasado constitucionalista español do século XIX por servir de canle a un
centralismo asoballador (Beramendi-Máiz, 1992, 86).
Noutra liña moi orixinal sitúase o republicano exagrarista Basilio Álvarez,
que quere facer beber o seu liberalismo nas augas do mesmo cristianismo e
identifica republicanismo e liberdade: “Soy republicano español, que es ser
sencillamente hombre liberal. Y ese liberalismo no es el tópico que han
devorado los mitines en sus estruendosas parrafadas, ni esa monserga con que
el calumniado siglo diecinueve recubrió su oquedad solemne; (...) ni siquiera
me refiero al liberalismo que creó escuela y que produjo una revolución en la
conciencia universal. Mi liberalismo –ya lo dije en el Parlamento- tiene una
rancia solera cristiana, que es caminar por la vida entre la tolerancia y la
1109
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1110
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
emigrados non lles importaba esa posible guerra por varias razóns, “en primer
lugar, porque a Europa no le ha interesado la nuestra; en segundo, porque
Europa ha hecho todo lo posible para merecer revolcarse en esa inmensa
suciedad y en tercero porque ya está lejana la validez del argumento de que un
rebumbio europeo favorecería la victoria de nuestras armas” (“El ocaso nazi”, 4-
IX-1938, ¿“España republicana”?).
1111
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1112
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1113
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1114
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Alonso Fernández, Bieito (1994): Antón Alonso Ríos. Crónica dunha fidelidade,
Santiago, Ed. Laiovento.
Alonso Montero, Xesús (1995): Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante,
Santiago, Xunta de Galicia.
Alonso Montero, X. (2000): “Castelao ministro da República no exilio”, en 50
anos do pasamento de Castelao, suplemento de La Voz de Galicia, 9 de xaneiro.
Alonso Montero, Xesús (1994): As palabras no exilio. Biografía intelectual de
Luís Seoane, Vigo, Xerais.
Axeitos, Xosé Luís e Portela, Charo, eds. (1999): Os escritores do exilio
republicano, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Axeitos, X.L. (1999b): “Estudiar o exilio. Aprender liberdade”, en La Voz de
Galicia, A Coruña, 16 de marzo.
Aznar Soler, Manuel (1999): “El retorno en la narrativa del exilio republicano
español de 1939”, en Axeitos-Portela, (eds): Os escritores do exilio republicano,
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Beramendi, Justo e Núñez Seixas, X.M. (1995): O nacionalismo galego, Vigo,
Ed. A Nosa Terra.
Casares, Carlos (2000): “Castelao: historia dun desencontro en París”, en 50
anos do pasamento de Castelao, suplemento de La Voz de Galicia, 9 de xaneiro.
Castelao (1944): Sempre en Galiza, Buenos Aires, Ed. As Burgas (citamos pola
edición crítica publicada polo Parlamento de Galicia e a Universidade de
Santiago, 1992: que reproduce a segunda edición do libro en 1961).
Cupeiro Vázquez, Bieito (1989): A Galiza de alén mar, Sada-A Coruña, Ed. do
Castro.
García Santos, José (1980): Léxico y política de la II República, Universidad de
Salamanca.
Gurriarán, Ricardo (1999): Florencio Delgado Gurriarán. Vida e obra dun poeta
valdeorrés, republicano e galeguista, Sada-A Coruña, Ed. do Castro.
Durán, José A. (1989): Basilio Álvarez. España en Crisol, Sada-A Coruña, Ed. do
Castro.
1115
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1116
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1117
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Máis alá das cinematecas, antes incluso do seu primeiro contacto coas
xentes da cultura republicana e dos cine-clubes universitarios que el iría
fundando na súa etapa de líder estudiantil, Carlos Velo afianza a súa
personalidade noutra realidade máis próxima, máis desafiante se cabe, e máis
íntima. Unha realidade que o obrigará a vivir en tensión durante toda a súa
vida. Nacera no corazón da Galicia rural e encaramárase ás árbores do seu
pobo, Cartelle, para velo mundo dende alí, sen saber que esa mirada
espectante, inquisitiva, ía marcar en branco e negro a súa fructífera e
tensionada existencia.
Cartelle e Galicia acabarán sendo o principio e o final, o alfa e o omega
dun ciclo vital, apaixoante, creativo, dooroso en ocasións, o arranque dun
permanente encontro dialéctico entre dous mundos íntimos que se amosan na
personalidade e na obra de Carlos Velo sen interrupción, mesmo diría que de
maneira obsesiva ás veces. Por unha banda, esa fidelidade ás súas orixes, que
o marcaron social, política e intelectualmente; pola outra, esa vocación artística
e solidaria que o fai vibrar no universal, no ámbito da comunicación-mundo, a
partir do seu traballo científico de biólogo e a través da súa experiencia de
exiliado.
Todo o demáis –esa dedicación ó mundo da imaxe, a súa participación
nas correntes de vangarda que fixeron evolucionar as linguaxes do cine e a
televisión, a súa vocación de pedagogo e como tal fundador de escolas nas que
se formaron xeracións enteiras de cineastas mexicanos- non é se non a
manifestación plural e creativa da súa personalidade cultural e científica, dos
principios morais e éticos que a foron conformando nas sucesivas etapas da súa
1118
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
vida. Dixérao el moitas veces, mesmo o deixou por escrito: “aprendin dos meus
mestres de bioloxía e filosofía que os seres vivos dependen do medio que os
arrodea, e que os homes son fillos da súa época e das súas circunstancias”.
Esas circunstancias son algo así como os escenarios sobre os que Carlos Velo,
nunha permanente busca de razóns para vivir a tope, descubre a tensión das
ideas cando elas cohabitan os espacios humanos da emoción.
1. PRIMEIRO ESCENARIO
Un primeiro escenario represéntao o microcosmos da Galicia profunda á
que nace un día de 1909. As súas vivencias de neno na escola pública, as súas
experiencias en contacto coa pobreza e as miserias sociais das xentes que
coñecía cando acompañaba ó seu pai médico visitando e curando enfermos, a
conciencia política que adquireu ó constatar como alimentan algúns a iñorancia
para facer máis eficaz a manipulación espiritual e caciquil coa que violentan a
vontade dos seus conveciños, así como as súas experiencias gozosas –dende os
seus descubrimentos eróticos que narra con tanta beleza e naturalidade nos
contos autobiográficos que me prometera escribir, ata a súa integración nas
romarías populares e nas festas de sementeira e mallas, coa explosiva natureza
animada de carballeiras, ribeiras e abidueiras envolvéndoo todo no seu
imaxinario-, todo eso e moito máis é o que, andando o tempo, cobra valor
intelectual e provoca nel unha reacción de solidariedade, que non pode senón
expresar politica e artisticamente.
É o galeguismo, e de maneira máis concreta, é a Teoría do nacionalismo
galego de Vicente Risco, o que intelectualmente incentiva de primeiras a un
estudiante de Instituto que se prepara para entrar na Universidade. Dous
compañeiros de estudios, os irmáns Xaquín e Xurxo Lourenzo, teñen acceso por
razóns familiares ó grupo de intelectuais que lle daban luz e taquígrafos á
revista Nós en Ourense e alento vital a toda unha xeración. El acompáñaos.
Eses encontros con Risco, co etnógrafo López Cuevillas, con Otero Pedrayo, co
que compartía biblioteca cada tarde no propio centro, e de cando en vez con
Castelao, producen en Carlos Velo un forte impacto.
1119
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1120
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
posteriormente dos seus mestres Bolívar, Janet, Varela e o vello Cajal, entre
outros que lle dan clases en Ciencias Naturales, sorpréndese a sí mesmo nun
mar de dúbidas. Comproba que a teoría do galeguismo non é o suficientemente
dúctil e rica como para enfronta-las súas propostas co cambio social que a seu
xuizo urxía Galicia.
É cando, aproveitando as súas vacacións de verán, tenta demostrar cos
seus traballos de campo que dende a bioloxía, dende a entomoloxía, coas
armas que ofrece a ciencia, pódese chegar tamén a unha máis ampla e rigorosa
comprensión de Galicia como país e como nación, e que dende esa
comprensión será máis fácil chegar ás teorías económicas que, ben
dimensionadas, dean pé a estudios e programas de transformación da terra e
dos sectores productivos que a fan potencialmente rica.
2. SEGUNDO ESCENARIO
Hai un home da xeración Nós que o comprende e anima: López
Cuevillas. Os demais ven en Velo a un estudiante lúcido que está moi
influenciado polas correntes ideolóxicas que aniñan na Universidade da época.
Eran os anos dunha dictadura que, de tan ineficaz, acabaría co Rei fuxitivo e
coa proclamación da República un 14 de abril de 1931.
Todo sucédese moi á presa na personalidade de Carlos Velo. A súa
chegada a Madrid cubre as aspiracións dun mozo moi intelixente que se sabe
un privilexiado social, polo que acaba sentindo incluso un certo complexo de
culpa, que acabaría sublimando de dúas maneiras. En primeiro lugar,
comprométese dende a universidade co movemento estudiantil, que recrama
entre folgas e manifestacións unha transformación do sistema educativo. E
comprométese igualmente, en segundo lugar, para contribuir á transformación
das condicións de vida do seu pobo, Galicia, e das súas xentes.
Pero non lle ía ser fácil compatibilizar ámbolos dous compromisos. Na
universidade toma contacto coas ideas marxistas, que se extendían. E
prodúcese, inevitablemente, ese primeiro gran conflicto ideolóxico e persoal ó
que me refería antes: o galeguismo non responde ós plantexamentos que
asume o marxismo. É en xeral un tempo de ruptura ideolóxica, pero tamén un
1121
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1122
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Sae así unanimemente respaldado para selo presidente da nova UFE (Unión
Federal de Estudiantes de España).
Comeza ahí un traballo de dimensión política que influirá de maneira
decisiva na personalidade e na obra, tanto intelectual como científica e artística,
de Carlos Velo. Nese proceso, a súa outra referencia vital e intelectual –Galicia
como proxecto- queda oculta. Vólcase no ideal republicano, faise membro
activo da Institución Libre de Enseñanza, provoca e comparte as alternativas
de cambio e transformación que deberían acabar conseguindo a xusticia social.
Neste escenario republicano –como líder e presidente da UFE,
directamente ligada ó Ministerio de Educación e persoalmente, mesmo por
proximidade de despachos, ó ministro Fernando de los Ríos, e como activista da
Institución Libre de Enseñanza-, Carlos Velo madura o seu compromiso
intelectual e político. Faino con capacidade autocrítica, solidariamente, e ó
tempo coa suficiente liberdade persoal para prosegui-los seus estudios de
Bioloxía, impartindo posteriormente clases como profesor no Museo de Ciencias
Naturales, e para tomar por vez primeira contacto co cine a través do Cine-
Clube Universitario do que el mesmo fora cofundador, contando co apoio de
Luís Buñuel e de outros coñecidos habitantes da Residencia de Estudiantes.
Non está, sen embargo, exenta de tensións tanta actividade. Pero esa foi
a súa gran oportunidade, que aproveitou de cheo ó conectar dende esas
plataformas republicanas cos centros progresistas que tiñan poder naquela hora
de España. Todo o que lle vai suceder dende ese momento ata o estalido da
Guerra Civil hai que referencialo, forzosamente, coa súa condición de líder e de
activista republicano. Andando o tempo, un tanto decepcionado pola marcha
dos acontecementos, ese protagonismo que adquire entre os intelectuais da
Institución, da Revista de Occidente e da Residencia de Estudiantes, así como
entre os cultivadores da investigación científica e do cine, acabará
proxectándoo na realidade social, política, cultural e lingüística de Galicia.
Atópase con Marilín, a que sería a súa muller e nai dos seus fillos. É filla
do pedagogo Santullano, alma máter da Institución Libre de Enseñanza. Esa
relación familiar acaba por abrirlle tamén as portas a personalidades e
proxectos como o das Misións Pedagóxicas, creadas para culturalizar e provocar
1123
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1124
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1125
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
marxismo. Diante da realidade social de Galicia, que palpa de novo nesa viaxe
cívica de reencontro coas xentes que máis sufren a pertenencia a unha
comunidade marxinada, e sen embargo de tan fortes raigames, ¿qué facer?.
¿De que maneira pode conciliar esa esixencia intelectual –universal- con
esoutra esixencia ética de reencontrarse, dende as súas conviccións
republicanas, coa Galicia real e cos homes e mulleres que loitan polo seu
autogoberno dende o galeguismo organizado, politica e culturalmente?. Dous
son os fíos conductores que o van reconciliar despois de atravesar un largo
guadiana con Galicia e co galeguismo.
En primeiro lugar, un personaxe ó que non coñecera ata entón:
Alexandre Bóveda, o líder do Partido Galeguista que mellor conecta coa idea
transformadora que move o ideario de Carlos Velo. “Bóveda reconcilioume co
galeguismo”, dixérame pouco despois de coñecelo. En segundo lugar, o xa
citado documental Galicia. Afiánzase ese reencontro cando o Partido Galeguista,
unha vez desgaxado o sector máis conservador e católico que representaban
entre outros Vicente Risco e Filgueira Valverde, decide integrarse como unha
forza política representativa de Galicia no Frente Popular que se constitueu
estratexicamente en defensa da República. Síntese e maniféstase republicano
de esquerdas e galeguista. Mesmo afianza esa súa doble e complementaria
posición en discusións e disputas dialécticas con personaxes que daquela
encabezaban o liderato do recentemente creado Partido Comunista de España.
A Santiago Carrillo e a outros dirixentes das Juventudes Socialistas que deron
lugar ó PCE coñecéraos dándolles charlas sobre temas de Bioloxía. Bótalles en
cara que non teñan sensibilidade polas cuestións nacionais, e máis en concreto,
polos feitos diferencias que representaban Cataluña, Euskadi e Galicia. Por iso,
e tamén porque non se vía como participando nunha de tantas células
anónimas que implantaba o PC, nunca aceptou ser militante dese partido, malia
que o convidaran nun montón de ocasións.
Tampouco se sentía un comunista, e dubitaba sobre determinados
plantexamentos teóricos do marxismo, que el abrazara sen embargo dende que
chegara a Madrid para seguir estudios universitarios. Así foi como, segundo el
mesmo manifestou moitas veces, decide seguir como republicano de esquerdas
1126
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a secas, optando nese momento por facer que ese ideario se complementase e
fusionase co que se esforzaban a defender dende unha posición menos
radicalizada os nacionalistas e galeguistas que alentaban a vida do PG. O que
en definitiva se planteaba era unha resposta á interrogante de cómo aplicar en
Galicia as teorías marxistas de transformación da sociedade, sen que fose
contradictoria co ideario e coa estratexia seguida polo galeguismo. Esas
diferencias cos líderes do PCE repetiríanse no exilio mexicano.
3. TERCEIRO ESCENARIO
Cando Franco se levanta contra o poder lexítimo da República, Carlos
Velo xa deixara a UFE, que recibía duras críticas por estar excesivamente
burocratizada. Estaba dedicado ás súas clases de Ciencias Naturais, ó
documentalismo cos equipos de CIFESA, e máis en concreto, á preparación
dunha oposición a cátedra.. Por esta última razón, el e Marilin viven
temporalmente retirados en La Granja, localidade segoviana na que reciben a
noticia do golpe franquista. Inmediatamente toman precaucións, porque el é un
republicano moi coñecido e odiado polos falanxistas de Primo de Rivera que
controlaban a facultade de Dereito, e sabían que era un dos obxectivos a batir.
Cando as tropas sublevadas avanzan cara Madrid, deciden fuxir a Galicia para
esconderse en Cartelle, a aldea de seus pais. Alí están ata que son localizados
polos falanxistas de Ourense, e escoita de labios de seu pai “fuxe, que nos
comprometes”, e son os Lourenzo e os Peña Rey os que os esconden entón ata
que lles facilitan papeis falsos e consiguen chegar a Sevilla, dende onde pasan
a Marrocos aproveitando a presencia dun equipo de CIFESA que fora
contratado para producir con fins propagandísticos a prol dos sublevados a
película Yebala, promocionada e manipulada despois como Romancero
marroquí. Unha vez rematada, aproveitan a distensión do momento e fuxen por
mar ata Francia, dende onde pasaría el só a Barcelona para poñerse a
disposición das autoridades republicanas.
Dende o Estado Mayor do exército republicano interésase pola sorte de
Castelao e dos demais galeguistas. Consegue poñerse en contacto con Rafael
Dieste, quen lle confirma o asasinato de Bóveda en Pontevedra. Cando todo
1127
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
está perdido para a causa da República, Velo acaba coma tantos outros
intelectuais nun campo de concentración. Á fin, e xa de novo acompañado por
Marilin, embarca cara ó exilio mexicano. Cando chegan a Veracruz, atópanse
con outros intelectuais exiliados que lle axudan a Velo a buscar un traballo de
profesor na Politécnica que viña de crear o presidente Cárdenas. Os seus cursos
de ecoloxía acabaron sendo famosos, acollendo como alumnos a persoas moi
relevantes da sociedade mexicana que ocuparían algúns deles postos
importantes na empresa e na política, como foi o caso do que andando os anos
sería o presidente Echeverría. Esa súa dedicación académica e o traballo
posterior como documentalista e como creador de centros de capacitación para
o cine e a televisión nos que se formaron varias xeracións de cineastas
mexicanos e de profesionais para a televisión, fixeron de Carlos Velo un
referente imprescindible nos ámbitos intelectuais e culturais do país azteca.
Mesmo colleu sona en círculos populares gracias á novidade dos Noticieiros
que semanalmente eran aplaudidos en tódolos cines do país azteca. Xa
asociado a Barbachano Ponce en Tele - Producciones –o verdadeiro patrón e a
mellor fábrica do cine informativo e de ficción mexicano-, volvería sorprender
coa iniciativa de Telerevista, especializándose dende entón na realización de
curtametraxes, no que foi un verdadeiro mestre ata os últimos días da súa vida.
Demostraba na práctica que el seguía apostando polo cine como un gran
instrumento útil para interpretar e comunicar a realidade, facendo operativo
nese país de adopción o que se coñecía como “cine-verdade”, sen abandonar
nunca a súa vontade de estilo, para o que segue experimentando cos códigos
narrativos máis vangardistas, nin tampouco a súa vocación científica, que se
manifesta en numerosos documentais cinematográficos e televisivos –para o
que sen dúbida se inspira no que fixera Jean Painlevé-, e en centos de traballos
divulgativos a través precisamente das xa citadas “telerevistas”, para usar a
denominación que el mesmo patrocinara co apoio de Barbachano. Con el faría
Torero, o docudrama do que dixera Sadoul que estaba realizado cun “matrial
que rebasa ó toreo e ós matadores”, ademáis de acabar de dirixir e editar a
premiada Raíces que deixara a medias Benito Alazraki, levando asimesmo ó
cine Pedro Páramo, a novela do seu amigo Juan Rulfo, contando coa
1128
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1129
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a que nada facía presaxiar unha volta atrás trala victoria dos facciosos,
participando en todo tipo de iniciativas como a da creación da Unión de
Profesores Exiliados; e coa Galicia que volvía ó ostracismo, á resignación e o
oscurantismo que tan ben rendabilizaban os caciques e as xentes que se
doblegaran ó novo réxime. Consegue conciliar eses dous compromisos tanto a
través da súa implicación persoal en todo tipo de causas nobles como no seu
traballo artístico, intelectual e propiamente político.
Galicia era o seu deber por cumprir.
Serviuse do estatus social que conquistara como profesor de ecoloxía,
fundador e director de escolas de capacitación cinematográfica e
documentalista para situar a Galicia nas axendas políticas e culturais do exilio e
de México. Implicouse en inciativas como a do Padroado da Cultura Galega, do
que foi presidente durante varios anos, e canda outros compañeiros seus como
Luis Soto e Delgado Gurriarán contribuiu a facer desa institución un pulmón
político para a reivindicación dos dereitos de Galicia como nacionalidade
histórica; creou instrumentos de comunicación entre a colectividade galega e os
exiliados, e entre estes últimos e os da resistencia no interior, codirixindo con
eses obxectivos as revistas Saudade e Vieiros, encargándose asimesmo de
guionizar, dirixir e presentar as audicións radiofónicas de Hora de Galicia que
cada domingo lanzaban proclamas a prol da República e do seu goberno no
exilio e en contra das forzas golpistas que a derrotaran, esixindo ó tempo para
Galicia a súa liberación e o autogoberno; apoiou tamén todo o que dende a
clandestinidade puñan en marcha os galeguistas e nacionalistas galegos na súa
loita contra o franquismo e para sobrevivir en medio de persecucións e de
prohibicións culturais e lingüísticas. E cando Alonso Ríos lle propón selo
delegado do Consello de Galiza en México, acéptao como un novo servicio á
doble causa republicana e galeguista. Por outra parte, a decantación que sobre
a chamada “cuestión nacional”, ou sobre os feitos diferenciais das
nacionalidades históricas fixeran os partidos españois que se autoorganizaban
no exilio, e de maneira moi particular o PCE, axudoulle a el e a outros exiliados
galegos como Luís Soto a reafirmarse na posición nacionalista, mantendo
grandes disputas cos comunistas por esa razón, inda que sen romper nunca os
1130
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1131
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1132
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1133
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1134
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
determinación de voltar á terra matriarcal é cada intre que pasa máis crara e
definitiva. Sinto que os meus anceios de darlle a Galicia o que lle debo como
cineasta renovarán as miñas forzas creativas, e tamén as miñas mañas de
organizador científico”.
Non foi posible. Negáronlle ese último e definitivo escenario. Morreu
anos máis tarde preguntando unha e mil veces por que. Por eiquí todos
andaban en asuntos moito máis prosaicos. Seguía a ser, pese a todo, un
exiliado. Tería que contentarse co que a súa compañeira Carol e os seus fillos
fixeron por explícito desexo seu: esparcir as súas cinzas na corrente do Golfo
para que poideran chegar algún día ó Fisterra atlántico. Seguro que chegaron.
A proba é que podemos falar del neste congreso sobre o exilio.
Pero sen perder a memoria. Carlos Velo volve ser, máis unha vez, un
referente para contrastar vontades en medio do barullo. Mentres para algúns
segue a ser Galicia un foguete do que botar man nas liturxias que a nada
comprometen, para el –como proclamara naquela famosa arenga de 1961
diante de exiliados galegos, cataláns e vascos, é o que moitos quixeramos que
fose:
para nós [arengaba Velo xa daquela], nesta idade electrónica que nos
tocou vivir, o Día de Galiza é un día de meditación, unha data para facer
novos planos de acción, unha convivencia de fondo senso político onde
debe xurdir o exame realista dos programas de traballo, onde debe
confirmarse a solidariedade dos galegos, a determinación férrea os
irmáns, o mesmo sufrimento, pola unión, pola irmandade, polo
vencellamento de esforzos encol dunha sola e indivisible idea, dunha
única e real bandeira, dunha intransferible e inacabábel misión: a loita
pola autodeterminación de Galicia nun réxime político de liberdade e
xusticia social (...) Xa chegou o tempo pondaliano de fuxir dos sonos
confrontando as realidades sociais e económicas. Xa chegaron as datas
de esparexer as dúbidas seculares, dando respostas barudas e craras a
un pobo coma o noso que ten a conciencia individual sulagada no
tempo, que non sabe esixir os seus dereitos porque endexamais os
coñeceu.
1135
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA UTILIZADA
Álvarez Pousa, L. (1985): Carlos Velo. Rebelde con causa, Vigo (libro de
conversas, de próxima publicación).
Álvarez Pousa, L. (1977):" Por Galicia nun Venres Santo", en Teima, nº 24.
Álvarez Pousa, L. (1999):" Carlos Velo, rexeitado en vida", en Tempos Novos,
nº 29.
Fernández, Miguel A. (1996): Carlos Velo, cine e exilio, Vigo, Edicións A Nosa
Terra.
Fernández, Miguel A. (1999):"As curtametraxes documentais do galego Carlos
Velo, un fito no cine español da República. 1934-1936", en Grial, nº 141.
Redondo Neira, F. (2001): Carlos Velo: discurso informativo e didáctico no cine
documental da II República, Santiago, tese de doutoramento (inédita).
Villaverde García, E. (1995): "A República en guerra: o goberno cardenista,
Castelao, Soto e as comunidades galegas dos EE.UU. e Cuba", en A Trave de
Ouro, nº 22.
1136
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1137
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
mediar para erguer o secuestro de Vieiros, a revista que editaron cando non
puideron seguir co programa de Radio, no aeroporto de Barajas.
Canto a min, eu non podo se non que falar do exilio dende unha
perspectiva fenomenolóxica, atravesada pola miña experiencia do exilio e por
un exilio diferente ao que provoca a derrota na guerra civil. Un exilio
consecuencia da militancia na UPG, un exilio decidido como parte dun programa
que na altura chamabamos de liberación nacional e social. Aos 23 anos pasei á
clandestinidade. Pasei á clandestinidade no seguemento dunha acción de
propaganda –de innovación tecnolóxica nos modos de chamar a atención e de
acceder a lugares dificeis para a propaganda- unha acción que foi considerada
polo Réxime un “acto de guerra”. E dictouse orde de “caza e captura”. Era xullo
do 1974. En setembro fun enviada ao Portugal post-25 de avril, ao país que
podería convertirse na nosa primeira fronteira exhibida, no lugar de proba da
relación cun Outro, tan perto/tan lonxe, que apenas si sabía nada da categoría
nodal que adoptaba para nós, comunistas galegos, a reivindicación da nación.
Oficialmente retornaría en novembro do 1976, para ir ate o Tribunal de
Orden Público, TOP, en Madrid. Ás agachadas cruceie non unha, coma Lois
Soto, se non 7 veces 7 o Miño e mais a raia seca. Eís as coordenadas nas que
deberán encadrar o meu relatorio. Na fin, e anque xa é un pouco tarde,
escoitarase o programa de 16 de xaneiro do 75, emitido polas ondas da radio
pública portuguesa no seo do espacio O Norte día a Día, e quero que sexa ese
programa o que conste nas actas. Como memoria sonora de que existiu o
exilio contemporáneo.
Canto á radio, eu que me tiña formado para o exercicio do xornalismo
escrito en Barcelona, sempre utilicei esa posibilidade coma un soporte
alternativo, coma o lugar no que a voz humana adequire o seu nivel mais outo
de credibilidade e de empatía, como o Medio máis hipertáctico e directo, coma
a máis versátil, como a luva que lle acae a un obxectivo coma o da axitación.
No 1973 participei en Lugo, na SER, no espacio Galicia Sempre –cuxa sintonía,
o Hino do antigo reino de Galiza, identificaba o noso espacio semanal no Radio
Clube Portugués- e no 1985 en Barcelona, dende unha emisora pirata atrais da
que estaba Olegario Sotelo, rubricaba un espacio completamente in, A raia do
1138
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
indio, cuxa cabeceira era un agasallo de Luis Seoane, dunha das súas
“comunicacións” na radio en Buenos Aires e que me adicara na desparecida
Librería Alonso da Praza do Campo de Lugo, xusto o ano que eu remataba a
carreira. Entre ambas as dúas miñas incursións na radiodifusión, a emisión, as
quintas feiras, sete trinta horas, dende as ondas do Radio Clube Portugués.
Vou esquivar adrede certos residuos de liricismo, ese pensarme a min
propia nos tempos do exilio como unha personaxe diferente da que agora lles
está a falar; vou coutar calquera sorte de emoción persoal, e non porque
ensaie achegas de tipo histórico –que non me cómpre nen estaría en condicións
de facer- se non porque considero ese percurso, o exilio, como natural. Porén,
o valor que lle apoño ten máis que ver con certos síntomas da incomprensión e
dos atrancos que tivo, no seu mesmo proceso de definición e na súa práctica,
a esquerda marxista que incorporara na loita antifeixista e democrática a
custión nacional. E como non adoito ocultar as fontes, vou darlles, chegado o
momento, un, dous, tres nomes.
Denantes continuar –e anque quizaves aparezan datos abondosos sobre
o exilio en México, p.e. na comunicación de Elixio Rodríguez- quero expresarlle
a miña débeda, tanto no método coma no optimismo, en pensar o imposíbel,
en mudar unha peza de lugar para que as cousas poidan avanzar, precisamente
a aquela equipa de “axit-prop” que se foi entrenzando arredor do Padroado da
Cultura Galega no México e ao camarada de meu, Lois Soto, en particular.
En certo xeito en baixei do Sinaia ou do Ipanema e topeime no peirao de
Veracruz, nun non-lugar que só iría acollendo perfil recoñecíbel a traverso da
acción. Eles editaran xa no 44 Galicia bajo el terror; nós organizamos no
setembro de 1975 un mitin no Cinema Batalla –con todas as organizacións da
esquerda portuguesa ate o PCP- contra dos consellos de guerra; eles artellaran
a Alianza Nazonal Galega; en Porto, na sede do Movimento Democratico
Portugués, MDP, presentábase a Asamblea Nacio al-Popular Galega, ANPG –por
certo, Vilas Nogueira fora, digamos, que o Conselleiro Portavoz-; eles sacaban
o Boletín de Información Galega (monolingüe), nós achegabámos ao “interior”
(Galiza) os clixés da prensa clandestiña e dende territorio amigo o programa no
RCP. Eles, cando os tempos iban andados, fixeron Vieiros; nós, en edición
1139
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Como para eles, Porto era para min o lugar para a propaganda, a
infraestructura de apoio ao interior e o establecemento de redes de boas
relacións, relacións boas que foran tecendo o pano sutil do recoñecemento e
para o que muito me servíu o lectorado de galego na Facultade de Letras –o
Doutor Oscar Lopes como Decano-, o grupo coimbrá dos Anibal Almeida, dos
Joaquim Namorado, e por entre eles unha persoaxe tirando sempre de min pola
man: O Viale Moutinho.
A primeira fronteira, cara o interior e cara o exterior. A seguridade, a
solidariedade, o efecto multiplicador: porque a primeira función da progaganda
–sábeno vostedes ben- vai cara os nosos, cara os que están a loitar en calquera
lugar; a propaganda establece un núcleo de afectos que vai contra do desexo
de resignación, que combate o desexo de morte. E nesta función precísase de
Igualdade, cómpre contar con medios coma os maís e porque contas con
medios coma os mais comezas a pensar que tes folgos dabondo para construir
a túa posición. Xa eres coma os que falan dende a Pirenaica –despois
escoitaremos a Concha- ou dende Radio Moscú. Eres coma o Manuel Alegre
dende Arxel.
1140
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1141
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1142
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1143
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
∗
Texto da presentación comentada previamente ás proxeccións do xoves 27 de setembro do
2001, no Centro Galego de Arte Contemporáneo.
1144
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1145
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
director de fotografía foi quen a mediados dos anos sesenta atopou o único rolo
conservado e llo agasallou a Velo aproveitando unha viaxe a México. Durante
moitos anos nada se soubo do achádego, e a nosa historiografía (motivada en
parte polas referencias escritas existentes, e mesmo polas verbas entusiastas
de Luis Seoane a través das súas emisións radiais en Bos Aires ou dos seus
textos), mitificou a película como a peza angular dunha hipotética
cinematografía galega.
A posterior constatación do valor das súas imaxes, xunto co feito de que
o franquismo optou por fomentar e estimular unha visión de Galicia tópica e
folklórica coa entusiasta colaboración do productor vigués Cesáreo González a
través da “gallegada”, confirma e consolida a Galicia como o elo perdido que ía
dende as primeiras e moi tímidas tentativas galeguistas a prol dun cine propio
nos anos trinta, ata o movemento reivindicativo dos anos setenta e primeiros
oitenta, nos que por certo tamén estivo presente Carlos Velo, esta vez
retornando dende México, xa cunha ampla traxectoria de cineasta e de mestre
de varias xeracións de realizadores, e disposto a poñe-la súa experiencia en
1985 ó servicio dun programa formativo de filmadores galegos que finalmente
non podería ser pola nula acollida atopada nos responsables da Xunta de
Galicia.
Outra das razóns que reforzan a condición do cineasta de Cartelle como
a gran esperanza frustrada dun hipotético cine galego, está no labor, práctico
ou teórico, que desenvolvería no país azteca ata moi pouco antes da súa morte,
en 1988. A imaxe nunca deixou de sela súa teima. Alá potenciou ata a metade
da década dos anos cincuenta o semanario Noticiario Mexicano, despois filmou
a obra mestra da tauromaquia Torero! (1956), máis tarde arriscouse a levar ó
cine a literatura de Juan Rulfo en Pedro Páramo (1966), e finalmente en 1975
fundaría unha das escolas actualmente máis prestixiosas no país, o Centro de
Capacitación Cinematográfica.
A súa obra aínda sería máis productiva, pero non é do caso relatala
agora por unha sinxela cuestión de tempo e espacio. Sen embargo é xusto
facer mención no eido teórico a dúas iniciativas ideadas dende México para
Galicia aínda que tamén frustradas, unha vez máis por circunstancias políticas
1146
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1147
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
evidencia de estar diante da que tería sido a parte dos homes do mar en
Galicia. Sen dúbida unha obra mestra do documental antropolóxico, filmado a
bordo dun barco, e que mesturaba a intención didáctica coa promocional da
industria atuneira. Da cuarta, “Felipe II y El Escorial”, totalmente manipulada
no seu off e mesmo nas súas imaxes, pódese pescudar a intención claramente
crítica de Velo e Mantilla ata a monarquía, á parte do orixinal discurso plástico-
narrativo arredor do Escorial, contrario ós documentais publicitarios e
haxiográficos propios da época.
Para rematar, fago unha chamada á esperanza sobre unha hipotética
recuperación de parte desta filmografía “republicana” de Carlos Velo. Sábese
que os inxentes fondos cinematográficos da Filmoteca Española na súa sé
madrileña están a ser catalogados, lenta pero felizmente. Tamén aumentan as
investigacións en filmotecas internacionais. Mesmo o Centro Galego das Artes
da Imaxe, CGAI, está a promover unha substanciosa política de recuperacións e
restauracións.
Do mesmo xeito que nos sorprendemos coa aparición de “Castillos de
Castilla” nunha versión falada en alemán que confirma que parte destes
materiais foron enviados a Alemania como froito das boas relacións entre o
franquismo e o réxime de Hitler (lémbrese que o seu ministro Goebbels tiña
como unha das súas teimas acapara-la maior cantidade de materiais
cinematográficos procedentes dos países ocupados ou aliados), non hai moitos
meses atoparon en Madrid unha copia en moi bo estado coa versión orixinal da
curtametraxe “El hombre y el carro” (Antonio Román, 1940), ata agora
coñecida nunha versión en galego remontada por Eloi Lozano a finais dos anos
setenta, co título “O carro e o home”. Que oxalá aconteza o mesmo coa obra
desaparecida de Carlos Velo Cobelas, o representante máis ilustre do exilio do
cine galego.
Deixo para o remate unha reflexión que non é de balde e que quizáis se
poda aplicar a outros intelectuais galegos forzados ó mesmo exilio padecido
polo cineasta nacido en Cartelle en 1909. Resulta que Velo está considerada
unha autoridade no contexto do cine mexicano, foi un dos seus activos
dinamizadores, como dixen mestre de varias xeracións de realizadores, pero
1148
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1149
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
1150
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sobre os poetas galegos. Estes traballos inaugurais na prensa galega fan que
Blanco-Amor aumente a súa experiencia na profesión, que aproveita cando
funda, xunto con Ramilo Illa Couto, a revista galeguista Terra, que se constitúe
como o voceiro da “Irmandade Nazonalista Galega”, representante do ideario
político de Vicente Risco e primeira revista escrita por completo en galego na
emigración na Arxentina. A publicación non ten unha longa duración, pero fai
que Blanco-Amor comece a utilizar politicamente o xornalismo. Neste primeiro
momento, o xornalista identifícase por completo coa tese nacionalista risquiana
pero, como veremos, irá evolucionando cara a un populismo republicano,
segundo indica Núñez Seixas1534.
Todos estes contactos co xornalismo vano preparar para o inicio da súa
colaboración no diario porteño La Nación. Fundado en 1870, este xornal segue
sendo na actualidade unha das máis importantes cabeceiras de toda
latinoamérica e un referente clave para Arxentina. Blanco-Amor recibe dúas
axudas moi importantes para comezar a colaborar no xornal; dunha banda, o
dramaturgo García Velloso, con quen o autor establecera un contacto nos
parladoiros do Café Armonía, actuou como valedor seu no diario. Por outra, o
responsable do mesmo en España, o colombiano Sanín Cano, a quen entrevista
para o Correo de Galicia. Gracias á intervención destes personaxes e a súa sona
crecente no país como conferenciante e promotor da causa cultural galega,
farán que o 12 de abril de 1925 asine a súa primeira colaboración en La Nación.
Trátase dun artigo moi extenso, que terá continuación, no que fala dos poetas
precursores galegos, o que dá comezo a unha das súas vías de traballo máis
importantes no xornal, a da difusión cultural. En palabras de Julio Sigüenza,
Blanco-Amor escribe en La Nación “para esa gente que no irá jamás, y que llora
y se emociona con un verso de Rosalía o una estrofa de Curros, una serie de
1534
Xosé Manuel Núñez Seixas divide a evolución do pensamento político de Blanco-Amor en
tres etapas ó longo da súa estadía en América; en primeiro lugar, ven a “Etapa risquiana”
(1919-1924), que representa un momento de achegamento cultural, máis apolítico, ó
nacionalismo. Nun segundo momento, ata o ano 1931, o ourensán inclínase polo “Galeguismo
republicano”, que defende nas páxinas das distintas publicacións nas que traballaba e para as
que colabora. Por último, ata o final da Guerra Civil en España., Blanco-Amor defende un
“Populismo galeguista de esquerdas”. En Núñez Seixas, X. M. (1990): “Eduardo Blanco-Amor no
nacionalismo galego (1919-1939), Liderato étnico e galeguismo”, Vigo, Grial, nº 108.
1151
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. O XORNALISMO DO EMIGRANTE
Eduardo Blanco-Amor desenvolve unha actividade case que frenética
como xornalista nos anos vinte e primeira metade dos trinta nas diferentes
empresas galegas radicadas na Arxentina, non só como colaborador senón
tamén asumindo cargos de responsabilidade nas rotativas. O seu traballo
nestas publicacións ten unha dobre vertente dependendo do medio, a aposta
pola cultura ou a implicación política, pero mantén sempre como obxectivo a
defensa de Galicia alén das súas fronteiras. As súas primeiras experiencias,
citadas anteriormente, son decisivas porque lle ofrecen unha perspectiva global
do que supuña crear unha empresa xornalística.
1535
En Calvo, Tucho (1981): “O periodismo no escritor” en Homenaxe a Blanco-Amor,
Redondela, Edicións Xerais, pp.33-34.
1152
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1536
Riveiro Espasandín, Xosé (1993): “Eduardo Blanco-Amor xornalista” en Eduardo Blanco
Amor (1897-1979), Día das Letras Galegas 1993, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia,
pp.33-34
1153
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1154
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cinco meses, 150 pesos por cada unha (...)”1538, o que levantou certa
expectación entre a intelectualidade que traballaba en Galicia, que deseguida
comeza o organiza-lo seu recibimento como un triunfador, xa que de todos eles
era coñecido o prestixio da rotativa de Bos Aires, na que colaboraban plumas
ilustres como as de Unamuno e Ortega y Gasset. Nesta primeira etapa cubrindo
o posto de correspondente, Blanco-Amor permanece na Península,
especialmente en Galicia, ata o seguinte ano. O xornalista pasa un segundo
período en España, entre os anos 1933 e 1935, nos que vive unha experiencia
como correspondente que lle fai manifestar nunha entrevista realizada no seu
regreso definitivo a Galicia, que viviu “como cronista anos apaixonantes”1539.
Podemos tamén establecer certas diferencias entre os traballos
xornalísticos que publica no diario en cada unha destas viaxes como
correspondente, derivadas da distinta situación política de España e,
consecuentemente, pola postura que adopta Blanco-Amor ante o acontecer
deses anos. Así, a data da instauración da República en España, o 14 de abril
de 1931, establece esta separación entre os dous momentos. Na primeira
estadía (1928-29), e nos anos anteriores, hai unha clara preferencia polos
temas culturais e históricos, que veñen a cubri-lo deficiente coñecemento que
se tiña da cultura galega e, sobre todo, da súa tradición escrita, un dos temas
máis importantes para el nestes anos. Por outra banda, a propaganda do
“galego”, dunha identidade definida, tamén ten a súa expresión nas crónicas de
viaxes, nos que se centra, en especial, na paisaxe galega, comparada
continuamente con motivos pictóricos. En “Elementos del arte gallego. El
paisaje” (6/05/28) e “Galicia. Paisaje y turismo” (5/05/29) opera esta
descripción minuciosa de Blanco-Amor, que escribe froito das súas viaxes por
Galicia naqueles anos, empregando calquera medio de transporte ó seu alcance
para chegar ás paraxes máis recónditas.
Por outra parte, o recordo dos artistas do pasado e a reseña da obra dos
novos é outra das orientacións máis habituais neses anos. Vémolo en traballos
1537
Riveiro Espasandín, Xosé (1993): “Eduardo Blanco-Amor xornalista...”, art. cit., p.55-56
1538
Allegue, Gonzalo (1993): Eduardo Blanco-Amor, diante dun xuíz ausente, Vigo, Nigra, p.89
1539
Freixanes, Víctor (1982): Unha ducia de galegos, Galaxia, Vigo, p.88
1155
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1156
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1540
Allegue, Gonzalo (1993): Eduardo Blanco-Amor....., op. cit., p.130
1157
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. O XORNALISMO DO EXILIADO
Ó longo da Guerra Civil ábrese xa unha fenda insalvable entre o
xornalismo de Blanco-Amor na prensa galega e as xa escasas colaboracións
para La Nación. A este xornal o propio autor chámalle o “diario vacuno” pola
súa relación co empresariado da gandeiría arxentina, pero a el volverá para
publicar, supoñemos que máis por necesidade económica e polo prestixio da
cabeceira que como respecto á súa liña editorial coa que sempre estivera en
desacordo.
Con todo, en palabras de Dalila Saslavski1543, La Nación mantívose nunha
posición dividida con respecto á contenda; dunha banda, escribían para a
1541
Ibidem, p.132
1542
Riveiro Espasandín, Xosé (1993): “Eduardo Blanco-Amor xornalista...”, art. cit., p.46
1158
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1543
Entrevistada por Gonzalo Allegue. O seu recordo da defensa da república en Bos Aires da
lugar ó capítulo “Dalila en guerra”, o cuarto do libro xa citado.
1544
Allegue, Gonzalo (1993): Eduardo Blanco-Amor....., op. cit., p.161
1159
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1545
Blanco-Amor identifica a estes oligarcas cos “ananos” dos que fala Celso Emilio Ferreiro. As
declaracións nalgunhas entrevistas sobre os tipos de emigrantes resultan elocuentes: “¿quén
era esa Galicia emigrante? Unha minoría que loitaba aillada comparado ca gran marea da
emigración, unha minoría que facía ás veces milagres para manter o lume entre centos de
ananos e as masas indiferentes ou manipuladas (...) É certo que non todos o s emigrantes son
ananos, claro que non, pero a meirande parte endexamais fixo nada para apoiar ou merecer o
grande esforzo dos que alá loitaron por dignificar unha terra e unha cultura diante do mundo.
Estou totalmente de acordo coa idea básica do libro de Celso Emilio Ferreiro e teño, pola miña
1160
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
intelectuais ca políticos. A lista dos seus proxectos é ben longa: teatro, dirixindo
o grupo El Tinglado, literatura, empresa editorial, ensino... e todos eles teñen
que ver coa colectividade galega, coa que ten relación non só na Arxentina
senón nos países americanos ós que se traslada a partir dos anos 40: Chile e
Venezuela.
Estas viaxes inflúen non só na súa progresiva desvinculación de La
Nación, senón que o introducen en novas aventuras xornalísticas na prensa dos
dous países nomeados. Blanco-Amor chega a Chile en 1948, como invitado ó
casamento dun dos seus alumnos de oratoria en Bos Aires, Alfonso Campos
Menéndez. O autor, que traballaba ocasionalmente como preceptor dos fillos da
burguesía local, coñece da man dos seus pupilos a numerosas personalidades
que lle abrirán as portas dos seus salóns e ofrécenlle algúns traballos. En
concreto, nesta voda, Blanco-Amor coñece a González Videla, presidente da
república chilena. Pouco despois traballa no órgano do Partido Radical, La Hora,
e pronuncia conferencias e ensina en varias universidades chilenas, nas que
imparte clases de Lírica Española. Tamén segue dando clases de oratoria a
distinguidos clientes, como deputados liberais e oficiais da Academia de Guerra
Naval. Estas actividades serven para amosar como, en pouco tempo, Blanco-
Amor acada moito aprecio intelectual en Chile.
Con respecto á súa actividade como xornalista neste país, podemos
afirmar que foi onde colleitou máis éxitos. Para La Hora escribe unha serie de
crónicas sobre Chile, despois de percorre-la súa xeografía, que recolle no
volume, publicado por Editorial del Pacífico en 1951, Chile a la vista. Este libro
de viaxes convértese de seguida nun éxito de vendas, de xeito que en tres anos
reedítase dúas veces. Nel escribe sobre a vida, costumes, paisaxe, historia... de
Chile pero válelle tamén para facer “unha síntese ideal dos valores sempre
defendidos: diálogo cívico, tolerancia, laicismo das formas políticas, respecto
para as ideas alleas (...)”1546. Ademais, o seu traballo como cronista repórtalle
un premio moi importante: a Orde do Mérito “Bernardo O’Higgins”, no grao de
banda, unha longa experiencia detrás chea de historias significativas.” Freixanes, Victor (1982):
Unha ducia...., op. cit., p.96.
1546
Riveiro Espasandín, Xosé (1993): “Eduardo Blanco-Amor xornalista...”, art. cit., , p.60
1161
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1162
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1163
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Allegue, Gonzalo (1993): Eduardo Blanco-Amor (biografía), Diante dun xuíz
ausente, Vigo, Nigra.
Araújo García, Mª Teresa (1995): Eduardo Blanco-Amor e Santiago de
Compostela. O tema compostelano no labor xornalístico dun emigrante,
Santiago de Compostela, Consorcio de Santiago.
Calvo, Tucho (1981): “O periodismo no escritor” en Homenaxe a Blanco-Amor,
Redondela, Xerais.
Calvo, Tucho (1998): Valentín Paz-Andrade, a memoria dun século, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
Fernández Freixanes, Víctor (1982): Unha ducia de galegos, Vigo, Galaxia.
Lorenzana, Salvador (1980): “Homenaxe a un escritor: perfil biobibliográfico de
Eduardo Blanco-Amor”, Grial, nº 67, pp.37-47
Neira Vilas, Xosé (1995): Eduardo Blanco-Amor, dende Buenos Aires, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
Núñez Seixas, X. M. (1990): “Eduardo Blanco-Amor no nacionalismo galego
(1919-1939). Liderato étnico e galeguismo, Grial, nº 108.
Pérez Prado, Antonio (1993): “Meus dous amigos desencontrados”, Galicia.
Revista del Centro Gallego de Buenos Aires, nº 660, pp.20-22
Pérez Rodríguez, Luis (1993): Blanco-Amor e os seus escritos periodísticos,
Vigo, Galaxia.
Pérez, Luís (1998): “As Américas de Blanco Amor”, Creatividad cultural en la
Galicia exterior, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Riveiro Espasandín (1993): “Eduardo Blanco-Amor xornalista”, Eduardo Blanco-
Amor (1897-1979), Día das Letras Galegas 1993, Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia.
Ruiz de Ojeda, Victoria A.(ed.) (1994): Entrevistas con Blanco-Amor, Vigo,
Nigra.
Axeitos, Xosé Luis e Portela Yañez, Charo (Ed.) (1999): Sesenta anos despois.
Os escritores do exilio republicano. Actas do congreso internacional celebrado
1164
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1165
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Xavier Lama
Rosa González Bello
1547
Galicia Emigrante, nº 1, (xullo 1954). p. 0
1548
Para conformar unha perspectiva sobre a obra xornalística de Seoane, pódese consultar:
FERNANDEZ DEL RIEGO, Fancisco (1994): “Prensa e radio no labor de Luis Seoane”, en Luis
Seoane(1910-1979). Día das Letras Galegas 1994, Santiago, Xunta de Galicia, pp. 59-73.
1166
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1549
Unha visión global desa personalidade intelectual poliédrica no exilio plásmase en: ALONSO
MONTERO, Xesús (1994): As palabras no exilio. Biografía intelectual de Luis Seoane, Vigo,
Xerais e GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Helena (1994): Luis Seoane: vida e obra, Vigo, Galaxia.
Tamén presenta interese: AXEITOS, X.L. (1994): “Luis Seoane nos prelos de alén-mar”, en Luis
Seoane.Compromiso e paixón criadora, A Nosa Cultura, nº 4- Vigo, A Nosa Terra, pp. 29-38.
1550
NEIRA VILAS, Xosé (1993): “Seoane, vinte anos de labor na revista Galicia”, en Galicia
(Rev. do Centro Galego de Bos Aires), nº 662, ( dec.) pp.24-25
1167
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1551
TRAPIELLO, Andrés (1991): “Las prensas de ultramar”, en Luis Seoane (1910-1979).
Catálogo de exposición, Madrid-A Coruña-Santiago, p. 48.
1168
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pero que non puido consolidarse e acabou dando paso nun breve espacio de
tempo a un sistema constitucional. De todos é sabido que o réxime populista de
Perón mantivo unha conivencia evidente co franquismo1553, motivo que pode
contribuír a explica-lo minguado do exilio español na Arxentina, algo que non
sucedeu co galego por obvios motivos de relación coa emigración precedente.
Outro dato a ter en conta é o control sobre os medios de comunicacións por
parte das autoridades do país durante o peronismo e o réxime posterior en
cuestións relacionadas coa política interna. En consecuencia, era posible falar
cunha considerable liberdade sobre o franquismo, pero non sobre a situación
sociopolítica da Arxentina. Isto vai ter unha consecuencia directa en Galicia
Emigrante, xa que nos editoriais e practicamente en toda a revista non hai
aproximacións substanciais á situación política e económica da Arxentina e ós
seus efectos na colonia emigrante e exiliada. Neste sentido, sinala con
clarividencia César Antonio Molina1554 que Luis Seoane pretendía garda-las
formas e manifestaba cautela ante o poder arxentino e tamén ante os grupos
disidentes da comunidade galega.
Algún crítico un chisco perverso podería chegar a dicir que semellaba
que os emigrados galegos vivían nunha nebulosa ou nun país sen problemas.
No editorial do número inicial da revista sinálase: “La revista aspira a ser espejo
en esta capital de la vida y actividad de los emigrantes gallegos”1555. Revisados
a fondo tódolos números, queda a dúbida razoable de se se conseguiron os
obxectivos expostos ó longo desa editorial de carácter programático.
Máis aló de loubanzas acríticas e de tópicos ó uso, o que salienta en
Galicia Emigrante é a atención ós temas culturais dende unha perspectiva
esixente, pero tamén é certo que con demasiada frecuencia son asuntos
atemporais, que van dende “Juana de Vega” (nº1) ata “El monasterio de Ribas
de Sil” (nº37). Nunha época de florecente reporteirismo no xornalismo
internacional, ese xénero non acada madureza na revista e bótanse de menos
1552
“Documentos políticos”, Grial, nº111, (xullo-setembro 1991), pp.353-396.
1553
Unha visión global desas relacións pódese obter en: SCHWARZSTEIN, Dora (2001): Entre
Franco y Perón, Barcelona, Crítica.
1554
MOLINA, César Antonio (1989): Prensa literaria en Galicia (1920-1960) Vigo, Xerais, p. 486.
1555
Galicia Emigrante, nº 1, (xullo 1954), p. 0.
1169
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1170
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1556
FERNÁNEZ DEL RIEGO, Francisco (1994): “Prensa e radio no...”, op. cit., p. 66.
1557
NEIRA VILAS, Xosé (1994): “Seoane periodista”, en Galicia (Revista do Centro Galego de
Bos Aires), nº 663, (xaneiro.abril), pp. 20-23.
1171
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Bestiario) que parecen ter vida autónoma con respecto ó resto do contido da
revista. Aí si que agroman as críticas mordaces ó franquismo e ó seu sistema de
imposicións, as análises audaces e complexas sobre as causas da emigración ou
sobre os problemas do campo, as denuncias centradas na marxinación da
lingua galega, ou nas eivas enormes da cultura oficial da España daquel tempo.
Case non falan da emigración instalada na Arxentina, pero compoñen un
testemuño imperecedeiro sobre o ver, sentir e padecer dun galeguista
republicano con folgada sensibilidade social e artística que vive o desterro con
conciencia ética, sabedoría crítica e coa esperanza de supera-lo franquismo e a
súa noite de pedra.
1172
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1558
Galicia Emigrante, nº 15, (novembro 1955), p. 0.
1173
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
economicista cando toca os temas do agro e da pesca. Iso por non incidir na
cautela coa que opera con respecto a certos asuntos políticos relacionados coa
política interna da Arxentina e coa situación dos emigrantes nese país.
Pero hai que salientar. doutra volta, que non tódolos editoriais forman parte do
bestiario. Dentro deste grupo intégranse 22 deles (incluíndo o do nº 13) do
total de 37 que figuran noutros tantos números que tivo Galicia Emigrante. Os
outros corresponden a unha liña máis convecional e van dende o número 1 ó
12, ademais dos correspondentes ós números 16, 17 e 37 (o da despedida) da
revista.
Nese último grupo de editoriais emerxe o Seoane máis directo na
denuncia, centrado sobre todo na problemática da emigración, do idioma
galego e da cultura. Malia que tódolos editoriais figuren escritos en castelán, o
que a algúns analistas lles pode parecer unha evidente contradicción, defende o
orgullo do idioma fronte ós desertores, denuncia o éxodo dunha terra “mal
traballada, mal dividida e mal explotada”1559 e reivindica a tarefa moral e
colectiva de restaura-lo coñecemento da producción intelectual dos galegos
comprometidos con Galicia. Nestes textos, como se sinalou, hai denuncias ben
explícitas, pero tamén hai que sinalar que non recorre á dialéctica vehemente,
nin á arenga de quen se sente chamado a actuar como guieiro. Amósasenos,
en cambio, como un autor amigo de argumentacións complementadas con
datos históricos ou de actualidade, que reflicten unha sólida constitución
intelectual, lonxe da apelación ó redentorismo maximalista.
1174
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
podía ser doutro xeito, xa que o xornalismo impón unha mecánica narrativa
diferente que racha coa construcción homoxénea e integra datos de
actualidade, reflexións sobre o presente e sobre o pasado histórico,
experiencias persoais, disgresións á marxe do tema, etc., todo esto cun trazo
semántico heteroxéneo, aínda que se perciba unha impronta estilística
recoñecible e que lle confire a estes textos un certo fío unificador de fondo.
Tamén hai que sinalar que os animais que compoñen o friso simbólico ou
pretextual non operan con igual rango protagónico nos textos. Nalgún caso
actúan como protagonistas unificadores do relato; noutros, a súa presencia
resulta secundaria e xorde como consecuencia dun longo introito ou dunha
acumulación de datos informativos e reflexivos nos que o animal aparece como
colofón simbólico do expresado, e nalgúns casos mesmo parecen introducidos
dun xeito forzado dentro da estratexia global do relato. A eso engádese que
algúns protagonistas son de dubidosa ubicación no rango da zooloxía
tradicional que compoñen os bestiarios, como no caso da venera ou vieira, dos
bigotes dos funcionarios españois, ou mesmo dos querubíns.
Non é menos significativa a evidencia de que este repertorio zoolóxico
sitúase dentro dos límites do real, agás en casos como o dos aludidos
querubíns, lonxe das fugas transgresivas que se podían observar, por exemplo,
na iconografía románica. No bestiario seoanesco non hai dragóns, basiliscos,
ninfas, grifos, sereas ou centauros. Unha sinxela explicación a isto podería estar
na necesidade consubstancial ó xornalismo de utilizar referentes unanimemente
recoñecibles, non afectados pola ambigüidade do fantástico, para que a
dimensión alegórica dos distintos animais resulte eficaz. Para conformarnos
unha idea da composición do animalario, basta remitirnos ós seus títulos: “El
cerdo, un animal protegido”, “Jonás se traga a la ballena”, “Las ratas del
sueño”, “Diálogo con la vaca”, “En forma de sierpe”, “Nuestros peces abisales”,
“El lobo muerto”, “Nuestro otro mundo y los leones”, “Querubines en el
bestiario”, “Bigotitos españoles”, etc.
1559
Galicia Emigrante, nº 8, (xaneiro 1955), p 0.
1175
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1176
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¿Por qué el escritor limita sus aspiraciones a que Galicia sea unha
pequeña Holanda o Dinamarca únicamente en el aspecto de sus
granjas y no en sus libertades humanas y políticas? De esas
libertades nacieron precisamente la riqueza y bondad de sus granjas
1562
y no al revés.
1560
Galicia Emigrante, nº14, (outubro 1955), p. 0
1561
Galicia Emigrante, nº23, (agosto-setembro 1956), p. 0.
1562
Ibid.
1177
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1563
Ibid.
1178
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tamén hai editoriais nos que Seoane parece non acertar de todo na
diana, aínda que sexa por camiños parabólicos de elaborada construcción,
como en “Jonás se traga la ballena” (nº 15). Aquí da conta da venda de carne
de balea para consumo humano. Como a historia de fondo (o consumo de
carne do cetáceo) non ten un carácter verdadeiramente representativo das
carencias vividas no franquismo, e comoqueira que a venda desa carne nin
sequera se produciu en Galicia, senón en Zaragoza, a capacidade metafórica
queda parcialmente desactivada. Quizais non sexa esaxerado convir que os
problemas de abastecemento alimentario, debido ás múltiples carencias,
mesmo a utilización doutros substitutivos máis comúns na nutrición, ou a
especulación cos productos do comer, podían dar pé a un exercicio alegórico de
máis calado e máis aproximado á realidade comprobable, máis aló deste caso
anecdótico ou residual.
Seoane inclúe a vieira nese bestiario mixto, que transcende a condición
de animalario, en “La venera y nosotros” (nº 22) e ofrécenola como símbolo
1564
Este personaxe aparece en “A ópera de tres patacóns”.
1565
Galicia Emigrante, nº 20, (maio 1956), p. 0.
1179
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1566
Galicia Emigrante, nº22, (xullo 1956), p. 0
1567
Galicia Emigrante, nº31, (outubro-novembro, 1957), p. 0.
1180
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
No hace falta que los economistas del actual régimen político español se
esfuercen en lanzar al mundo brillantes informes en los que se demuestre
1568
que la miseria de España se debe a la prosperidad actual de España.
1568
Galicia Emigrante, nº 18, (febreiro 1956), p. 0
1181
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1569
Ibid.
1182
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
(…) es precisamente el lobo vivo el que cuenta estas historias del lobo
muerto que pasa por vivo. El lobo difrazado de diputado a cortes, de
ministro o de jerarca político, que mantiene al pueblo en le engaño y la
mentira. El lobo vivo protagoniza un papel manso. Representa el papel de
la abuela como en el cuento de Caperucita Roja.De una abuela que simula
ser la historia, la patria, la tradición, la leyenda, pero que nosotros, aunque
nos supongan por eso caperuzón rojo, como a la niña del cuento infantil, le
vemos desde entonces los dientes y las garras, a pesar de la blanca cofia y
de los suaves mitones, que hace veinte años devoraron patria, tradición,
historia, leyenda, futuro y sueños.1571
Algunos, aquí y allá, nos dicen, sed prudentes, ¿pero es que 7000 días
con sus 7000 noches gastados en la desesperación y en la esperanza, una
y otra vez contradiciéndose, pueden aconsejar prudencia?1572
1570
Galicia Emigrante, nº 26, (xaneiro-febreiro 1957), p. 0.
1571
Galicia Emigrante, nº 27, (marzo-abril 1957), p. 0.
1572
Galicia Emigrante, nº 28, (maio 1957), p. 0.
1183
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1573
Unha aproximación embrionaria á nostalxia en Luis Seoane en: GÓMEZ PAZ, Xulieta
(1979):“Dinámica da saudade”, Grial, nº 65, (xullo-set.), pp. 294-300.
1574
Galicia Emigrante, nº 28, (maio 1957), p. 0
1575
Unha perspectiva significativa sobre este aspecto pode verse en: LOSADA, Basilio (1994):
“Seoane e a Galicia mítica”, en Luis Seoane.Compromiso e paixón criadora, nº 4, Vigo, A Nosa
Terra, p. 23-24.
1184
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1576
Galicia Emigrante, nº 32, (decembro 1957-xaneiro 1958), p. 0
1577
Ibid.
1578
Resulta interesante ó respecto o testemuño persoal de DÍAZ PARDO, Isaac (1994): Seoane.
Unha fotobiografía,Vigo, Xerais, 173.
1185
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1579
Sobre esta disensión, pódense consulta-los textos seguintes: ALONSO MONTERO, Xesús
(1994): As palabras no exilio.Biografía intelectual de Luis Seoane, Vigo, Xerais, e ALONSO
FERNÁNDEZ, Bieito (1994): “Seoane e o galeguismo”, en Luis Seoane. Compromiso.... op. cit..,
pp. 13-15
1580
Esta idea aparece retomada no editorial “Homes-cucos” da revista Cuco-Rei, nº 1. Bos
Aires, (setembro 1970).
1186
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Dibujaríamos al pez abisal con su gran boca y los rasgos del periodista
de ocasión y haríamos su breve historia de menudas pasiones en este otro
mundo que es el nuestro (…)1583
1581
Galicia Emigrante, nº 25, (novembro-decembro 1956), p. 0.
1582
Galicia Emigrante, nº 26, (xaneiro-febreiro 1957), p. 0.
1583
Ibid.
1187
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¿Cómo clasificar a esos hombres que viven en Galicia sin ver Galicia?
¿Por qué al ejemplo de Rosalía, de Curros y en general de los precursores,
prefieren el de los poetas cortesanos en un país sin Rey ni Cortes y en la
pobreza?1586
1584
ALONSO MONTERO, Xesús ((1994): As palabras do exilio..., op. citada, pp.114-124 e 200-
213.
1585
Galicia Emigrante, nº30, (agosto-setembro 1957), p. 0
1586
Ibid.
1188
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1587
Álvaro Cunqueiro viña de publicar Merlín e fanilia (1955) e As crónicas do sochantre
(1956).
1588
Trátase de Mar ao Norde (1932) e Poemas do si e do non (1933). O propio Cunqueiro
escribe sobre esa relación escritor-ilustrador en CUNQUEIRO, Álvaro (1979): “Luis Seoane, meu
ilustrador”. Grial, nº 65, (xullo-set), pp.355-356.
1589
PIÑEIRO, Ramón (1979):“A Galicia de Seoane”, en Grial, nº 65, (xullo-set.), pp. 288-292.
1189
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Non negamos, nin moito menos, que puidera ser “querubín” Piñeiro para
Seoane1591, pero está claro que, se así o considerou nun momento puntual de
xenreira, a súa perspectiva sobre o personaxe virou substancialmente co paso
do tempo. Transcendendo esta polémica, nese orixinal bestiario os querubíns
quedan fixados en luminoso texto como os practicantes dunha arte ornamental
e inofensiva que miran para outro lado cando ó seu arredor se suceden as
inxustizas.
1590
SEOANE, Luis (1994): Figuracións, A Coruña, La Voz de Galicia, p. 66.
1591
Resulta de interese o testemuño de Xosé Luis MÉNDEZ FERRIN sobre a xenreira de Seoane
con respecto a Piñeiro, en Seoane.Unha fotobiografía, Vigo, Xerais, p. 137.
1190
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1592
Galicia Emigrante, nº 6, (novembro 1954), p. 0
1191
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
respecto como as dun pai xesuíta que nas “Primeiras Xornadas de Estudios
Migratorios, organizadas polo Círculo de Estudios Migratorios da Coruña”
recomenda como prioridade a presencia dun capelán que preste auxilio
espiritual en tódalas expedicións de emigrantes.
Seoane ve na recuperación do espírito do colectivismo campesiño (nº 9)
unha posible alternativa para frea-los éxodos cara ó alén mar. Claro que a a
súa visión quizais sexa un chisco idealista, xa que ese colectivismo estaba
infiltrado por un clasismo evidente e non sempre era voluntario, senón imposto
por complexas relacións de xerarquías campesiñas que algún antropólogo
debería estudiar máis polo miúdo. Pero a proposta en si, que pasa por romper
co individualismo e o illacionismo, quizais por alentar un movemento
cooperativo solidario e radicalmente democrático (non explicitado), segue
cargada de futuro.
Outro motivo de esperanza para o editorialista consiste en que o Estado
central nunca chegou a apoderarse da alma de Galicia, o que dá unha idea da
capacidade resistencialista, aínda que se manifeste por vías indirectas:
1593
Galicia Emigrante, nº 9, (febreiro 1955), p. 0.
1192
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
redundar nunha mingúa dos seus privilexios, mentres que o indiano pretende o
contrario, debido a que partiu da pobreza e sufriu un abandono das institucións
que dalgún xeito pretende reparar. Velaí a grandeza do indiano de condición
filantrópica, que, liberado dos encabalgamentos clasistas da terra de orixe,
proxecta unha dimensión ética de altruísmo e unha mensaxe de modernidade.
Nesa radiografía do fenómeno migratorio, que inclúe todo o traxecto,
dende as causas ata as consecuencias, Seoane ve moitos aspectos negativos:
miseria de orixe, transterramento case obrigado escapando da fame, fuga das
enerxías transformadoras, aldeas e lugares que quedan sen homes novos,
desengano ou fracaso no Eldorado soñado. Pero tamén albisca outros positivos:
non só eses cartos de América con capacidade de compromiso e de
transformación; tamén está a tradición liberal e reivindicativa dun sector
significativo da Galicia emigrante (“Un ideal tradicional de los emigrantes”, nº
11). Revistas e sociedades diversas mantiveron aceso o facho galeguista na
outra beira do mar e tamén a aspiración do cambio de réxime durante o
franquismo, respondendo a unha tradición progresista dos galegos na América
que se manifesta rexa xa no século XIX.
Outro asunto capital para el é o idioma galego, sobre o que
paradoxalmente Seoane escribe en castelán, aínda que aposte por falalo no seo
da sociedade bonaerense, mesmo na presencia de arxentinos. No editorial
“Nuestro idioma” (nº 4) recrimina tanto ós emigrantes que seguen mantendo
que o galego é un dialecto, con palabras cambiantes dunha comarca a outra,
como a aqueles que o rexeitan en función dun tan falso coma gratuíto
internacionalismo. E pregúntase se esa reticencia a empregalo non será un
intento de agocha-las súas orixes humildes, de neutralizar un pasado
vergoñento:
¿Es que no son capaces de ver su propia vida como un ejemplo heroico
de trabajo y tesón, capaces de convertirlos de la nada en hombres de
1594
fortuna y de éxito?
1594
Galicia Emigrante, nº 4, (setembro 1954), p. 0.
1193
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1595
Ibid.
1194
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Outra parte dos editoriais está ocupada por asuntos varios de carácter
sociocultural e económico. En “Una tarea colectiva”(nº 7), avoga polo necesario
labor divulgador da producción literaria e artística dos autores galegos, tendo
en conta que ese coñecemento estalles sendo secuestrado ós escolares no
bacharelato e na Universidade. Cre Seoane, aludindo a Bastide, que a literatura
e a pintura serviron para mante-la alma nacional e que é precisa a tarefa moral
de dar a coñece-los nomes, as obras e os prestixios teimosamente agochados
pola cultura oficial. Proseguindo con estas declaracións, aposta pola creación
dun museo de arte galega, concibido con profesionalismo e rigor, que sexa
espello do temperamento do país (“Un posible museo de arte gallego”, nº 16)
Á marxe do tema cultural, noutro editorial alleo ó bestiario faise eco dun
imposto sobre as ventas que quere impoñe-lo Estado ós labregos, tendo en
conta o número de fiestras das súas casas. Eso lévao a reflexionar sobre a
propiedade dos campesiños, que para el conforma unha ficción alimentada polo
Código Civil e outras leis, aspecto que debería ser obxecto dunha atención
especial nun estudio con menos limitacións espaciais ca este, polo que ten de
aproximación da propiedade ó mundo ficcional e do simulacro. Sobre o que
incide, e esto conectaría co comezo deste segundo grupo de editoriais, é sobre
o factor expulsión cara á emigración dese Estado que Seoane non dubida en
pintar como depredador e avarento. O que fai o poder por métodos
recadatorios é materializa-la metáfora da supresión das ventas do país, ou, o
1596
Galicia Emigrante, nº 6, (novembro 1954), p. 0.
1195
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que é o mesmo, impoñer unha noite persistente que anula o claror da vida
normalizada.
A anormalidade no fondo e forma na que vive Galicia e a esperanza de
normalidade constitúen unha dicotomía que culmina no último número da
revista (“Despedida”, nº 37) invocando a liberdade para Galicia e para tódolos
pobos ibéricos, incluído Portugal. Pide, ademais, que a prensa da emigración se
faga eco dese berro de liberdade. Constitúe o final dun itinerario dende a
escuridade ata a luz da esperanza, presidido polas bategadas da nostalxia e por
unha mestura de pesimismo na análise da Galicia real, pero de vibrante
optimismo cara á Galicia que non se rende e que agarda aletargada a súa hora.
1196
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1597
Citamos por: MARTÍNEZ ALBERTOS, José Luis (1982): Redacción Periodística (Los estilos y
los géneros en la prensa escrita), Madrid, A.T.E., 2ªedición, p. 52.
1197
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
naturais, as súas lendas, os seus tesouros e ata o seu Grial. Pero o que está a
suceder na realidade é a transgresión dese ideal, ou desa concepción mítica, e
Galicia preséntasenos dalgún xeito como a Arcadia espoliada ou, máis
sinxelamente, como a terra que non pode ser, que non pode desenvolverse
polas feridas da historia no pasado e no presente. O sentimento que se expresa
non é o da soidade ontolóxica, que tantas veces se ten ligado á saudade. O que
se percibe neste textos como nostalxia é unha pugna dialéctica (estamos a falar
dunha dialéctica que vai do íntimo ó colectivo) de encanto e desencanto en
relación co actual e co retrospectivo; ou sexa, de pulsión entre o que puido se-
la nosa terra e por veces foi e, por outra parte, o que non puido conquerir no
pasado e que lle está sendo secuestrado tamén nese momento histórico. Todo
isto, xa o apuntamos, con enerxía na denuncia e alto sentido ético, pero ó
mesmo tempo recorrendo á finura humorística e ó recurso chestertoniano do
paradoxo. E, sobre todo, invocando de xeito directo ou por alusións un futuro
distinto que significase a superación daquel presente asediado por lobos, ratas,
serpes e leóns, ou o que é o mesmo, polos lobos, ratas, serpes e leóns do
Estado.
1198
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1199
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1200
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1201
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
seu programa ó maior número posible de fogares galegos. Radio Carve aceptou
a súa proposta e Sempre en Galicia entrou nos fogares de boa parte da
Arxentina, zonas do sur do Brasil e, por suposto, de todo Uruguai.
2. OS OBXECTIVOS
A audición radial Sempre en Galicia foi concibida baixo tres parámetros
fundamentais, ser unha audición galeguista, republicana e cultural. A carón
destas tres premisas, os fundadores enunciaron outras complementarias como
aquela prioritaria de que Sempre en Galicia fose unha audición independente.
Independente da política de Galicia e das institucións galegas do Río da Prata,
non querían ter vencellos cun panorama franquista que estaba presente incluso
en certa parte da colectividade. A vocación de Sempre en Galicia é converterse
nun púlpito que denuncie ós catro ventos –e nunca mellor dito- os problemas e
inxustizas que vive Galicia; criticarán as conductas erradas, sinalarán co dedo
ós culpables, animarán ós oíntes a loitar por Galicia e mediarán para acada-la
unión dos galegos nas terras riopratenses.
Fronte a esta cara combativa do programa existe outra máis amable
pero tamén fundamental. Sempre en Galicia proponse espalla-la cultura galega
a través das ondas e dala a coñecer non só ós estranxeiros dos países de
acollida senón ós propios galegos do Río da Prata. O seu plantexamento é o
seguinte: o espallamento da cultura galega amosará ós países de acollida que
os galegos dos que adoitan burlarse teñen unha identidade de seu e, de cara ós
propios compatriotas, coñecer mellor a cultura do seu pobo serviralles para
rematar co frecuente autodesprezo.
Con todos estes argumentos na man, concluímos que Sempre en Galicia
pretende ser, máis que outra cousa, un foro de reflexión. Reflexión sobre o
papel dos galegos que viven lonxe da Terra e reflexión sobre as obrigas e
deberes que teñen para con ela.
En 1965, co gallo do quince aniversario do programa, na audición
emítese un editorial non que repasan as pretensións e razóns de ser de
SEMPRE EN GALICIA.
1202
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. OS OÍNTES
Pero ¿como acollen os oíntes todo este aluvión de ideas que entra nas
súas vidas a través dos aparellos de radio? A resposta é unánime, a acollida do
público foi extraordinaria. Non hai datos de audiencias que avalen unha
afirmación aparentemente tan subxectiva pero si hai centos de testemuños dos
propios oíntes que reafirman coas súas palabras o éxito de Sempre en Galicia.
Como oín dicir a non poucos galegos do Río da Prata, a audición converteuse
na súa misa dos domingos, foi o único vencello que durante moitos anos
tiveron con Galicia, o reencontro semanal coa Terra que añoraban. Na audición
volveron escoita-la fala da aldea e a música das súas lembranzas e volveron
percorrer paisaxes xa esquecidas a través das viaxes radiofónicas que lles
ofrecía Lois Tobío nos seus editoriais. Apuntaremos tamén que moitos
uruguaios e arxentinos achegáronse á nosa Terra precisamente a través da
audición.
Hai outra cuestión que di moito da audiencia de Sempre en Galicia, a súa
fidelidade. Durante a miña viaxe a Montevideo puiden coñecer persoas que
levaban corenta e cincuenta anos escoitando fielmente a audición pero non é só
unha cuestión de tempo, é unha cuestión tamén de actitude, desa misa dos
domingos da que falabamos antes. Un exemplo da implicación que tiveron os
oíntes en Sempre en Galicia ó longo destes cincuenta e un anos son as
innumerables cartas que chegaron á audición. Suxerencias, peticións, parabéns,
reprimendas... todo cabe na intensa e extensa correspondencia que atesoura
Sempre en Galicia ó longo destes anos.
4. OS COLABORADORES
Falamos dos oíntes pero non esquezamos poñer nome ós que durante
anos e anos estiveron no lado de dentro do aparello de radio, os colaboradores
de Sempre en Galicia. Cada un deles marcou un estilo e unha época no
programa, tal é así que, un pouco en función dos colaboradores, podemos
acoutar etapas na longa historia da audición. Brevemente, sinalaremos como
puntos de inflexión en Sempre en Galicia:
1203
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Neste longo percorrido quedan nomes como Iolanda Díaz e Xosé Luis
Villaverde, que pasaron máis de vinte anos no programa; Fernando Pereira que
foi a peza clave na combativa audición dos anos sesenta; Cristina Samuelle,
Xosé Castro, Pilar Pousada, Marisa Barrio... Homes e mulleres que traballaron
arreo nun proxecto radiofónico que foi obxecto de boicots, de críticas, de
censuras, de problemas, pero que soubo saír adiante a pesar do tempo e das
circunstancias.
5. O FINANCIAMENTO
Falamos de sobrepoñerse ás circunstancias e estámonos referindo moitas
veces ás dificultades económicas que viviu e vive a audición. Sempre en Galicia
quixo ser un programa independente e non tivo reparos en criticar e denunciar
sempre que o considerou necesario pero esta actitude había supoñer un
atranco á hora de financia-la audición. Nos anos sesenta, por exemplo,
suspéndese o patrocinio do Banco de Galicia por mor da aberta liña
antifranquista que adopta o programa e son os propios colaboradores os que
deben financiar do seu peto os custes do espacio radial. Outra vía de
financiamento nestes cincuenta e un anos foron os anunciantes, normalmente
son negocios da colectividade que a cambio de seren nomeados na audición
entregan mensualmente certa cantidade. Pero todo esto resultaría claramente
insuficiente se Sempre en Galicia non tivese detrás o apoio dun dos grandes
mecenas da cultura galega na diáspora, Xesús Canabal. Dende 1950 e ata o
momento da súa morte nos anos oitenta, Canabal foi o maior valedor do
proxecto radiofónico.
1204
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1205
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Libros:
BALSEBRE, Armand (1994): El lenguaje radiofónico, Madrid, Cátedra.
BARBERO, Raúl E. (1995): De la galena al satélite, Montevideo, Ediciones de la
Pluma.
BARBERO, Raúl E. (2000): Por siempre Carve, Montevideo, Ediciones Carve,
Montevideo.
BARREIRO, Xosé R. (1981): Historia de Galicia, Edade moderna, Vigo, Galaxia.
BLANCO, Xosé Luis (1995): Radio e prensa na Galicia exterior, Santiago, Xunta
de Galicia.
BLANCO, Xosé Luis (1999): Historia da radio en Galicia, Santiago, Edicións Lea.
CAETANO, Gerardo e RILLA, José (1998): Historia contemporánea del Uruguay,
Montevideo, Fin de siglo.
DEFEO, Omar (1994): Los locos de la azotea, Montevideo, Cal y Canto.
KELDJIAN, Julieta (1999): Los programas de las comunidades inmigrantes en
T.V., Montevideo, Universidad Católica de Montevideo.
MADALENA, Fulvio Nelson (1993): Carve: historias en miniatura; Montevideo,
Ediciones Carve.
MERAYO, Arturo (1992): Para entender la radio, Salamanca, Universidad
Pontificia de Salamanca.
SAMUELLE, Cristina (1993): Conversas con Manuel Meilán, Vigo, Xerais.
SAMUELLE, Cristina (1991): Situación actual de los gallegos y sus
descendientes en el Uruguay, Santiago, Xunta de Galicia.
TOBÍO, Lois (1994): As décadas de T.L., Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
VILLARES, Ramón (1996): Historia da emigración galega a América, Santiago,
Xunta de Galicia.
Artigos:
MARONNA, Mónica (1997): "Historia y comunicación: un diálogo apasionante",
Anuário Unesco/Umesp de Comunicaçao Regional, Brasil.
1206
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1207
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1208
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1598
“Este número 24”, Galicia Emigrante, Nº 24, (Outubro de 1956), pp. 1-2.
1599
Ibidem.
1600
BRAXE, Lino e SEOANE RIVAS, Xavier (escolma, edición e estudo) (1994): Escolma de
textos da audición radial de Luís Seoane Galicia Emigrante (1954-1971), Sada-A Coruña, Ediciós
do Castro, (2ª Edición), pp. 29-30.
1209
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1601
BLANCO AMOR, Eduardo (1957): “Seoane o la responsabilidad”, Galicia Emigrante, nº 30,
(agosto – septiembre de 1957), p. 24.
1602
VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto (1966): Los gallegos en la Argentina, Bos Aires, Ediciones
Galicia, Vol II, p 1420.
1210
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1603
Declaracións de Francisco Fernández del Riego. XIZ, Xulio (guión e dirección): Luís Seoane.
O repouso do pintor {videocasette}. Ophiusa. Lugo. D.L. 1994. Duración: 49 minutos.
1604
MOLINA, Cesar Antonio (1989): Prensa literaria en Galicia (1920-1960), Vigo, Edicións
Xeráis de Galicia, p. 486.
1605
ZUBILLAGA BARRERA, Carlos (1996): “Os modelos xornalísticos da prensa galega de
inmigración”. A prensa galega de inmigración en Uruguai, Santiago de Compostela, Consello da
Cultura Galega, pp. 31-39. Os catro modelos de Zubilaga son: Xornalismo finisecular, órgaos de
prédica restrinxida a unha colectividade, órgaos dunha asociacón de emigrantes e, por último,
publicacións promovidas por particulares.
1606
Non esquezamos que Seoane compaxinou durante varios anos a dirección de Galicia
Emigrante coa do voceiro do Centro Gallego de Bos Aires
1607
Este era o caso do industrial Javier Vázquez Iglesias, un dos principais mecenas de Galicia
Emigrante, que contribuía xenerosamente ó financiamento da revista coa publicidade dos seus
1211
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1.1. Antecedentes
Cesar Antonio Molina consideraba Céltiga e A Fouce como os máis
inmediatos antecedentes de Galicia Emigrante, dado que ámbalas publicacións
caracterizábanse, como a revista de Seoane, pola súa excepcional calidade,
tanto no aspecto formal e na tipografía coma nos contidos1608. Céltiga e A
Fouce naceron nos anos vinte, que foi a década máis fructífera para a prensa
da emigración galega. A primeira apareceu en 1920 e acadou sobrevivir, con
algunhas desaparicións temporais, ata 1932. Durante todo ese tempo estivo
dirixida por Domingo Rial Seijo, encargándose da parte literaria Ramón Suárez
Picallo, Eduardo Blanco Amor e Eliseo Pulpeiro. Cando se fala de Galicia
Emigrante son habituais as comparacións con Céltiga. Así, Ricardo Palmás
consideraba a revista de Seoane como a segunda publicación máis importante
da colectividade galega en Arxentina despois de Céltiga1609. Tamén Fernández
del Riego compartía esta idea, pero para el Galicia Emigrante, en liña de
continuidade, representaba unha auténtica superación da anterior. As
coincidencias entre ámbolos títulos non só teñen que ver coa notable calidade
que alcanzaron, senón que tamén aparecen no plano ideolóxico. Céltiga
considerábase “patriótica, democrática e progresista”, e Galicia Emigrante
“republicana, nacionalista e popular”. Polo tanto, as dúas eran publicacións
1212
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1609
PALMÁS CASAL, Ricardo (1978): A emigración galega na Arxentina, Sada-A Coruña, Ediciós
do Castro, p. 27.
1610
BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís (1995): Radio e prensa na Galicia Exterior, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, pp. 125-126.
1213
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1611
DA PRESA, Moisés (1956): “A fouce”, Galicia Emigrante, nº 23, (agosto - septembro de
1956), p. 22.
1612
BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís (1995): Radio e prensa na Galicia Exterior, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, pp. 125-126.
1214
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
dependía de ninguén, pero era unha nova aventura da que se sentía seguro.
Francisco Fernández del Riego considera que a súa aparición supuxo unha
viraxe extraordinaria na liña das publicacións periódicas que se viñan editando
ata o momento, pola súa vontade de integrar ás dúas Galicias, a emigrada e a
territorial:
1613
Declaracións de Francisco Fernández del Riego en: XIZ, Xulio (guión e dirección) (1994):
Luís Seoane. O repouso do pintor {videocasette}, Ophiusa, Lugo, D.L.,Duración: 49 minutos.
1614
Segundo Francisco Fernández del Riego en Luís Seoane desde a memoria, “O primeiro
número acababa de sair do prelo e Seoane mandábano-lo por correo aparte”, (Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro, 1994, p. 89).
1615
Fernández del Riego fai referencia á carta que Seoane lle enviou o 5 de Xuño de 1954.
Ibidem, op. cit, p. 89.
1215
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1616
Editorial “A nuestros lectores”, Galicia Emigrante, nº 1 (Xuño de 1954).
1216
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
para facer balance do acontecido ata o momento. Alí comentaba que, no seu
primeiro ano de funcionamento, Galicia Emigrante cumprira en gran parte co
propósito que se establecera dende o comezo: A defensa dos intereses
administativos e culturais de Galicia, que era a súa única bandeira. O editorial
remataba dicindo: “Galicia Emigrante se honra en haber servido a Galicia
durante estes doce números, haciendo conocer a nuestros lectores las riquezas
naturales, humanas y culturales que encierra ese país, tan en el corazón de
América por sus emigrantes”1618. Polas mesmas datas, Seoane envioulle unha
nova carta a Del Riego, na que falaba do mesmo tema: “Xustamente un ano
despois, contábanos da marcha que estaba a seguir a revista Galicia Emigrante.
Anunciaba que ía recibindo tódalas colaboracións que lle remesábamos. A vida
da publicación, polo momento, estaba garantida. Ata daquela gustaba, e, ó seu
pensar, sostiña un nivel intelectual mínimo dentro do afán de facela popular e
útil”1619. Todo esto son probas de que Galicia Emigrante gozaba entón de boa
saúde. Seoane estaba moi animado có proxecto e manifestaba a súa vontade
de poder mellorar aínda máis a calidade da publicación nos anos sucesivos.
Esta intención non se quedaría só en boas verbas. Có paso do tempo, a revista
engadiu novas seccións e incorporou notables firmas ó seu xa amplo aval de
colaboradores. Dicía Fernández del Riego que Galicia Emigrante “foise
convertendo, nas sucesivas entregas mensuais, nun órgano de expresión
ameno, interesante, en función do seu cometido”1620.
Co apoio de anunciantes e colaboradores a revista conseguiu
permanecer no panorama xornalístico arxentino durante case 5 anos, pero nos
seus últimos tempos tivo que afrontar problemas de diversa índole que
acabaron afectando á súa periodicidade. Nunha nota aparecida no número 24 o
director pedía escusas por estes retrasos, aludindo brevemente á gravidade das
circunstancias que atravesaban: “Dificultades de distinto orden hicieron
imposible la salida regular de Galicia Emigrante. Pasó esta publicación por las
1617
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco (1994): Luís Seoane ...., op. cit., p. 100.
1618
Editorial “Nuestro primer aniversario”, Galicia Emigrante, nº 12, ( junio - julio de 1955).
1619
Carta de 1955 a Fernández del Riego, reproducida en: FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco
(1994): Luís Seoane.... , op. cit., p. 77.
1620
Ibidem, p. 97.
1217
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1621
“Este número 24”, art. cit., pp. 1-2.
1622
“Amigos de Galicia Emigrante”, Lugo, (diciembre de 1958).
1218
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Algúns meses máis tarde Seoane volvía a referirse a este tema nunha
crónica da audición radial Galicia Emigrante. Alí falaba escuramente das causas
que motivaron a desaparición da súa publicación: “Tardaría, esa revista, case
catro anos en enfrentar-se a unha realidade insospeitada, tendo vencido,
poren, outras clases de dificultades alleas a ela. Pero non falemos desa
realidade que nos avergoña e queremos ocultar. Podemos afirmar e non
mentimos que Galicia Emigrante, a revista, deixa de publicarse ó mesmo tempo
que moitas revistas e xornais arxentinos”1625. Os termos nos que se expresa son
vagos e imprecisos. Non sabemos ben cal é esa realidade vergoñenta nin
porqué hai que ocultala. Tampouco resulta nada aclaratoria a notificación de
que outros xornais e revistas arxentinos deixaron de publicarse ó mesmo tempo
que Galicia Emigrante. Houbo que esperar ata 1969 para que Seoane ofrecera
unha explicación menos confusa do que sucedeu e aproveitou para facelo o
1623
Carta do 1 de Abril de 1959: FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco (1994): Luís Seoane
desde...., op. cit; p. 91.
1624
Editorial “Despedida”, Galicia Emigrante, nº 37, (Mayo de 1959).
1625
“No quinto cabodano de Galicia Emigrante” (18-X-1959). BRAXE, Lino - SEOANE RIVAS,
Xavier (escolma, edición e estudo) (1994): Escolma de textos...., op. cit., p. 503-504.
1219
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1626
“Quince cabodano da audición Galicia Emigrante”, ( 19 de octubre de 1969).
1627
Del Riego fai referncia a una carta que lle foi enviada por Luís Seoane no Verán de 1964:
FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco (1994): Luís Seoane desde..., op. cit , p. 92
1220
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1628
FERNÁNDEZ FREIXANES, Víctor (1974): “Radiodifusión”, Gran Enciclopedia Gallega,
Santiago/Gijón, Editor Silverio Cañada.
1629
PALMÁS CASAL, Ricardo (1978): A emigración galega...., op. cit., p. 27.
1630
“Entrevista a María Elvira Fernández López sobre a audición e a revista Galicia Emigrante de
Luís Seoane”. traballo. BLANCO ROSAS, Jesús José (2001): Comunicación e emigración galega
na audición e a revista ‘Galicia Emigrante’ de Luís Seoane, Universidade de Santiago de
Compostela, Memoria de licenciatura (no prelo) presentada en 2001.
1221
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1631
Anuncio da audición Galicia Emigrante publicado na revista Lugo. Lugo. Boletín del Centro
Lucense de Bos Aires, (octubre de 1967), p. 2.
1632
Audición do programa Galicia Emigrante (7 de maio de 1970). Puiden consultar unha copia
deste programa gravada en cassette no Arquivo Sonoro do Consello da Cultura Galega, ubicado
no Pazo Raxoi de Santiago de Compostela.
1633
“Fontes e bibliografía comentadas”. BLANCO ROSAS, Jesús José (2001): Comunicación e
emigración galega na audición e a revista...., op. cit.
1222
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1634
NEIRA VILAS, Xosé: “Lembranza de Luís Seoane”, en Luís Seoane (1910-1979), Unha
fotobiografía, pp. 9-15.
1635
BLANCO ROSAS, Jesús José (2001): Comunicación e emigración galega na audición e a
revista...., op. cit
1223
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1636
SAMUELLE LAMELA, Cristiana (1993): Conversas con Manuel Meilán, Vigo, Edicións Xeráis
de Galicia, p. 157.
1637
PALMÁS CASAL, Ricardo (1978): A emigración galega...., op. cit, p. 30.
1638
“Entrevista a María Elvira Fernández López sobre a audición e a revista Galicia Emigrante de
Luís Seoane”, BLANCO ROSAS, Jesús José (2001): Comunicación e emigración galega na
audición e a revista...., op. cit
1639
Ibidem.
1224
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Galicia Emigrante no contenta con la labor que podía realizar desde las
páginas de esta pubicación, lleva su voz al seno de los hogares
argentinos por la audición que con su nombre se auspicia por esa
generosa firma, en Radio Libertad1642.
1640
“No quinto cabodano da audición Galicia Emigrante” (18-X-1959). BRAXE, Lino - SEOANE
RIVAS, Xavier (escolma, edición e estudo) (1994): Escolma de textos da audición...., op. cit., p.
503-504.
1641
Os datos resultan algo confusos, pois este editorial foi publicado no número de Galicia
Emigrante, que corresponde ó mes de Setembro de 1954, pero nel se comentaba que o
espacio radial viña emitíndose desde o pasado 10 de Outubro. A explicación é que a revista
apareceu con posteriodidade á data que figura na portada, pero conservou o més anterior nos
créditos para manter a apariencia de regularidade na súa saida, pois aínda que era mensual
non sempre conseguía manter puntualmente esa periodicidade.
1642
Editorial “Nuestra audición radial”, Galicia Emigrante, nº 5, (Setembro de 1954).
1643
Ibidem.
1644
Ibidem.
1225
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1645
“Exemplos de poesía medioeval galega” . Primeiro texto da audición radial Galicia
Emigrante. (10 de outubro de 1954). O título foille asignado por Luís Seoane no índice das
crónicas radiáis de Galicia Emigrante pubicado no último número desa revista. “Índide de
crónicas radiales”. Galicia Emigrante, nº 37, (Maio de 1959), pp. 1-2. A pesares do seu interese
é un material que permañece inédito.
1646
Editorial “Nuestro primer aniversario”, Galicia Emigrante, nº 12, (xuño – xullo de 1955).
1647
“Nuestra audición radial”, Galicia Emigrante, nº 24, (Outubro de 1956), p. 2.
1226
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1648
“No quinto cabodano da audición Galicia Emigrante” (18-X-1959). BRAXE, Lino - SEOANE
RIVAS, Xavier (escolma, edición e estudo) (1994): Escolma de textos da audición...., op. cit.
pp. 503-504.
1649
Ibidem.
1650
Ibidem.
1227
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1651
“No sexto cabodano da audición radiofónica Galicia Emigrante” (23-X-1960). BRAXE, Lino -
SEOANE RIVAS, Xavier (escolma, edición e estudo) (1994): Escolma de textos da audición....,
op. cit., pp. 505-506.
1652
“Indice de crónicas radiáis de Galicia Emigrante”, BLANCO ROSAS, Jesús José (2001):
Comunicación e emigración galega na audición e a revista...., op. cit
1653
Del Riego comenta unha carta enviada por Seoane o 12 de Xullo de 1968. Ver FERNÁNDEZ
DEL RIEGO, Francisco (1994): Luís Seoane desde..., op. cit, p. 81.
1228
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1654
Editorial “Homes-Cucos”. Cuco Rei, nº1, (Setembro), 1970.
1655
Texto da audición radial Galicia Emigrante conmemorativo do quince aniversario (19-X-
1969). Consultado na Fundación Luís Seoane.
1656
Texto da audición radial Galicia Emigrante (18-IV-1971). Consultado na Fundación Luís
Seoane.
1229
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1657
Del Riego comenta unha carta de Seoane datada no verán de 1964. Ver FERNÁNDEZ DEL
RIEGO, Francisco (1994): Luís Seoane desde..., op. cit., p. 92
1658
Ibidem, p. 94.
1230
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1659
Crónica radial “No quinto cabodano de Galicia Emigrante” (18-X-1959). Traducida ó galego
e reproducida con ese título en: BRAXE, Lino - SEOANE RIVAS, Xavier (escolma, edición e
estudo) (1994): Escolma de textos da audición ......., op.cit..
1231
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1232
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1233
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1234
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
CARIDAD MATEO
1. INTRODUCCIÓN
A arquitectura moderna aparece, hai menos dun século, para responder
ás demandas duna sociedade inmersa na Revolución Industrial e á visión
idealizada que esta ía creando de si mesma. Prodúcense rupturas drásticas co
pasado obsoleto, ecléctico e historicista, nas que o modernismo desempeñou o
papel de fumigante implacable; isto permitiu, tamén, que os principios básicos
da arquitectura se fosen redefinido. Os resultados deste importante cambio
empézanse a sentir en todo o mundo, e é certo, como diría William J. R. Curtis,
que hoxe “estamos máis preto do principio dunha tradición ca do final doutra”.
As últimas reaccións contra a arquitectura moderna, que se sintetizan na
práctica coa arquitectura postmoderna, dependen plenamente, para poderen
ser comprendidas e formuladas, do adversario: o Movemento Moderno. Por
todo isto, parece necesario e urxente facer unha pausa e recapacitar sobre os
obxectivos, os logros e as concrecións locais da tradición moderna. Estes
caracterízanse pola maneira en que se lles dá forma ás ideas (“Resolver un
proxecto é ter ideas”, Le Corbusier) e pola fusión profunda e ética entre a
poética individual, a arquitectura vernácula e as formas que proporcionan o
estilo e a tradición dun certo período.
Munford entende a arquitectura como unha alternativa a partir da
“interacción da cultura popular e o lugar de orixe”, en definitiva, como a
“nacionalización” do Movemento Moderno. Posteriormente, Aalto percibía a
modernidade desde unha perspectiva crítica do poder e apoiaba a idea da
identidade; xunto ás experiencias de Kenzo Tange, pódense concertar esforzos
para volver canalizar o Movemento Moderno e fortalecer a súa esencia como
unha cuestión realista e comprometida socialmente. Esta reconducción tivo o
1235
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1236
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1237
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1238
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1239
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1240
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
etc., todos eles arquitectos; en Galicia estaban en mans dos etnógrafos. Estes
estudios non tiveron unha repercusión rápida nos nosos arquitectos, agás no
caso de Gómez Román que se pode dicir que, desde o seu rexionalismo algo
romántico e coa súa visión case arqueolóxica (a tradición histórica da
arquitectura), non serviu para facernos dar un paso de avance senón, máis
ben, de recoñecemento e de restauración estricta do pasado.
É digno de ser salientado o feito de que a vangarda cultural
comprometida con Galicia, que ó mesmo tempo a reinterpretaba coa vista posta
na cultura máis avanzada do momento, a Xeración Nós, non recolle nos
volumes do seu órgano de expresión ningunha referencia, ensaio ou
reocupación pola creación arquitectónica do momento no noso país e, aínda
menos, os seus debates. Non sucedeu así con outras manifestacións artísticas
como a pintura, a escultura, a literatura, a poesía, etc... Isto, sen ser arriscado
dicilo, supón que no proxecto de restauración cultural, no que facían militancia
as máis preclaras e comprometidas mentes do galeguismo, a nova arquitectura
non fose considerada como un instrumento restaurador do país galego. A
mesma carencia faise notar no Estatuto do 36 e, o que é máis, isto non resulta,
hoxe, de estrañar, pois o Estatuto de 1980 tampouco fai ningunha referencia
sobre este tema, salvo as mencións sobre as competencias en materia de
patrimonio histórico e arquitectónico.
Non obstante existe na Xeración Nós unha excepción que toca
directamente o tema da creación arquitectónica. Aínda que é certo que o tema
é tratado a través da análise crítica, non profesional, por unha das penetrantes
figuras do galeguismo, Vicente Risco. Na serie de artigos da revista Nós
publicados nos números que van do 79 ó 138 trátanse as experiencias críticas e
fondas, aínda que non exentas da ideoloxía tan peculiar de Risco, que o autor
tivo na súa viaxe a Alemaña e Centroeuropa. No número 112, páxinas 61 a 64,
hai reflexións comprometidas e fondas que, desde unha perspectiva crítica,
métense, e dicimos dabondo, na polémica que se estaba xestando dentro de
racionalismo e que, neste artigo, chegamos a intuír torpemente. Primeiro Risco
eleva á categoría de definición da arquitectura a formulación do obxectivo do
artigo.
1241
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1242
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1243
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. A ARQUITECTURA RACIONALISTA
O G.A.T.E.P.A.C e a Bauhaus exerceron, como era lóxico, unha influencia
considerable nos arquitectos de Galicia. Os principais impulsores foron: en
Santiago, Xosé María Bonet; na Coruña, Rei Pedreira e Xosé Caridad Mateo; en
Ourense, Antonio Álex Reylén e Manuel Conde; en Lugo, Maquieira e, en Vigo,
Francisco Castro, entre outros.
Pronto se foron plasmando certas máximas do racionalismo nas obras
destes arquitectos: a concepción independente entre a fachada (que deixa de
ser soporte estructural) e a estructura de formigón, da que pouco e pouco se
foi asumindo a comprensión e utilización; os paramentos da fachada adquiren,
paseniñamente, o aspecto formal do racionalismo centroeuropeo, con acabados
e recebos de cemento e area lisos, e sen ornamentación de ningún tipo, nos
que a textura natural se incorpora á plástica da obra arquitectónica; as ventás
perden as proporcións habituais de predominio de altura sobre o largo para ir
cambiando cara á horizontalidade; os beirados abertos en seguida adquiren a
configuración formal de remates en curva, con antepeitos de fábrica e acabados
semellantes ó da fachada e/ou remates con tubo de aceiro con sección circular;
a distribución interior comeza a dividirse claramente en pezas húmidas, diúrnas
e nocturnas; os recantos, curvos ou en ángulos, empezan a proliferar.
Nunha primeira etapa, estes aspectos comezan a empregarse
mimeticamente á maneira da arquitectura racionalista europea e do resto do
Estado. O expoñente máis significativo é a Casa-Biblioteca Municipal Menéndez
Pidal, de Antonio Tenreiro, nos xardíns de Méndez Núñez (A Coruña, 1933).
Outra obra significativa, pero máis vinculada ás que comezaban a utilizar
formigón, con reminiscencias formais dos alpendres de tipo industrial, é o
mercado de Santo Agostiño (A Coruña, 1932), que realizaron Santiago Rei
Pedreira e Antonio Tenreiro. Está composta dun soto baixo e dunha planta
elevada entre os arrinques da nervadura das bóvedas “de unos 32 m. de luz
calculada por el ingeniero E. Torroja” (X. Martínez e X. Casabela). O tellado
resólvese con bóveda de sección semielíptica, con lumieiras na cuberta e
grandes claraboias nos testeiros. A planta é rectangular e destaca a adecuación
á arquitectura da cidade histórica da Coruña (colócase no centro da praza de
1244
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1245
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1246
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1247
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1248
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
resulta das curvas das xambas, o reloxo (as súas horas prolónganse fóra dos
seus límites e gráfanse tamén na parede).
Todo está deseñado, desde a fachada ata os tres espacios comerciais,
desde os mobles ata os seus detalles. Esta obra é quizais, e malia as reducidas
dimensións, o labor máis completo en deseño e en conservación de expresión
dun racionalismo que, aínda que racional, é crítico ó se incorporar con acerto ó
local, despois dun exercicio brillante de comprensión das propias leis da súa
conformación, do uso e dos usuarios que ían utilizar a rúa do Vilar (fachada en
textura e linguaxe pétrea e didáctica románica, acentuada polos canzorros que
sitúan o arco grande). O soportal, as vitrinas, a xoiería (sobria, transparente e
ordenada), a rebotica e o obradoiro (iluminados e ordenados) pódense
comprender nunha profunda ollada na que a plástica racionalista e a maxia
tradicional e positiva está en tensión.
En España, a primeira xeración de posguerra (a de Cabrero, Valls,
Aburto, Coderch, Fisac, De la Sota, Sostres, etc.), que se caracterizaba pola
recreación do Movemento Moderno, foi secundada polo que Carlos Flores
(Arquitectura Española Contemporánea. 1880-1950) chama a “segunda
xeración”, cunha “idea clara sobre la arquitectura que se hace en el mundo y el
papel que España juega en relación con ella”. Todos os seus integrantes van
construír unha xeración perfectamente diferenciada da anterior: Buhigas,
Carvajal, Correa, Cubillo, Molezún, Sáenz de Oiza, etc. Despois destes
arquitectos, da primeira e segunda xeración de posguerra, de seguida se
incorporaron os que Carlos Flores sinala con 30 anos de idade e que lles
chama, no libro de 1961, última xeración. Esta caracterízase, segundo Carlos
Flores, polo “interés por los problemas urbanísticos, el afán de conocer en su
dimensión real la arquitectura −antigua y moderna− de los demás países, una
atención siempre despierta hacia la evolución del pensamiento arquitectónico;
son otras tantas características que determinan la personalidad común de las
más recientes promociones”.
En Galicia, o panorama da arquitectura era pouco alentador. A iso
contribuíron varias causas que fomos expoñendo xa e que sintetizamos de
seguido:
1249
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1250
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1251
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1252
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
EXILIO INTERIOR
Antón Patiño
Artista plástico
1253
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1254
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1255
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1256
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1257
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1258
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1259
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. AUSENCIAS
O exilio é un nome para a ausencia, e cadra que a historia do cine
galego é unha historia ateigada de ausencias.
Debo confesar que, antes de que o CCG me convidase a participar neste
congreso, non reparara en exceso sobre o papel do exilio no noso cine, un
papel, seguramente, impreciso, como cómpre a unha ausencia que se suma a
máis ausencias. Con todo, e antes de entrar no asunto, convirá agradecer
publicamente o traballo de quen antes estudiou este tema e podería falar hoxe
aquí con máis autoridade ca min. Son, en concreto, Manuel González, Miguel
Anxo Fernández e Xosé Enrique Acuña. A eles, e máis á amable colaboración de
José Luis Cabo, débense os acertos que poida haber nesta miña intervención.
2.1.1 Os cineastas
José Suárez. Sabendo que o amigo Manuel Vilariño vai falar del
inmediatamente a continuación, limitareime a mencionar o seu labor no cine,
antes e despois da marcha forzada. Antes a palabra é Mariñeiros, o documental
que filmou como arranque dun inacabado ciclo sobre os oficios tradicionais.
Despois, en Arxentina, Suárez aportará o seu saber fotográfico a unha curta
lista de filmes; foi unha etapa breve pero de intensa pegada: consideróuselle un
1260
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
renovador da gris “luz arxentina”. O que Suárez deixou sen facer en cine é
unha das nosas máis prometedoras ausencias.
Carlos Velo. É, sen dúbida, o gran nome do cine galego no exilio; se cadra,
o gran nome do cine galego sen máis. Velo acadara prestixio como
documentalista nos anos da República. O seu filme Galicia, estreado en plena
guerra, é a mostra do moito que o cineasta podía ter dado ó noso imaxinario
colectivo se as cousas corren doutro xeito. En México desenvolveu unha longa
carreira como director, da que o fito principal foi o docudrama Torero!, aínda
que ben pague a pena lembrar a súa adaptación de Pedro Páramo ou o seu
labor como organizador-animador de estructuras productivas enfocadas ó
documental. A Velo, por máis dunha razón, volveremos algunha outra vez nesta
ponencia
1261
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1262
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. O TEMPO PERDIDO
En fin, ata aquí unha escolma de creadores ós que as circunstancias
impediron unha aportación máis substancial, e en todo caso irreemprazable, ó
cine galego. Quédanos trazar, sequera a grandes rasgos, o que nunha
1263
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1264
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1265
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1266
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
como deseñador e ilustrador. Con Colmeiro pasa o mesmo: agás algún que
outro cartel para anunciar exposicións súas, onde xeralmente aparecía
reproducida algunha obra, non fixo cartelismo. E o mesmo podemos dicir de
Laxeiro, Eugenio Fernández Granell ou Maruja Mallo. Incluso a un deseñador
tan significativo como Federico Ribas, cunha bagaxe nesta disciplina tan
salientable, tampouco lle coñecemos producción cartelística en Bos Aires nos
anos de posguerra.
Ben é certo que hai un abundante cartelismo anónimo no exilio,
principalmente para actos específicos ou para conmemoracións puntuais, feitos
por asociacións e centros galegos. Pensemos por exemplo na estancia de
Castelao en Cuba en 1938-1939, onde se fan carteis para os actos máis
destacados, fundamentalmente de carácter político en defensa da República.
Mais non é un cartelismo recollido nos manuais de historia da plástica e temos
que buscalos en arquivos particulares ou de asociacións, onde por veces
aparecen exemplares que teñen un gran valor documental, máis que un valor
artístico.
1. ANTECEDENTES
Hai un cartelismo de preguerra de gran interese. Pero non todos os
artistas puideron exiliarse, pois o asasinato dalgúns deles —como foi o caso de
Camilo Díaz Baliño, Francisco Miguel ou Huici— ou o silencio dos que ficaron en
Galicia, imposto polas circunstancias —como é o caso de Cándido Fernández
Mazas, Carlos Maside, Alvaro Cebreiro, Urbano Lugrís, Carlos Sobrino ou Andrés
García de la Riba (Andrés Colombo)— deixou case deserto o panorama
cartelístico tanto en Galicia como na diáspora (Maside fai algúns deseños de
carteis comerciais para industrias viguesas, moitos dos cales non se chegaron a
imprimir, e Urbano Lugrís, por poñer outro exemplo da cativa producción na
posguerra, realiza tamén algúns deseños para o espectáculo Así es Galicia en
1940).
Realmente no exilio só houbo un caso de deseño de cartelismo, que
ademais se caracterizou pola súa gran actividade, relevancia e significación: o
caso do polifacético Luis Seoane, que de contado analizaremos.
1267
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1268
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1269
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pon en marcha a Editorial Nova, unha das empresas editoriais máis importantes
da Galicia contemporánea, a súa sede estará na Imprenta López. Nela Seoane
coincide cos grandes deseñadores do momento: o italiano Attilio Rossi, fuxido
da dictadura fascista, director da prestixiosa revista milanesa Campo gráfico, a
máis importante da Italia dos anos trinta; o arxentino Silvio Baldessari, que
traballaba para a Editorial Losada; o alemán Lacobo Hermelín, que lograra fuxir
da represión nazi.
Os primeiros carteis que fai Seoane na Arxentina están relacionados co
mundo editorial, concretamente son carteis que anuncian as novidades de
Emecé Editores, a editorial na que, en 1940, puxo en marcha as coleccións
“Dorna”, “Hórreo” e “Buen Aire”, as dúas primeiras publicaban literatura galega
e a terceira literatura hispanoamericana. Son estes carteis que fixo para Emecé
de deseño tradicional, de gran austeridade e rigor tipográfico, compostos
xeralmente por un debuxo e uns textos referidos ós libros e coleccións
anunciadas, onde alterna as tipografías elzevirianas de rasgo coas grotescas de
pao recto. Seguirán carteis para promocionar os libros das editoriais por el
fundadas —“Nova” en 1943, “Botella al Mar” en 1947, “Citania”, en 1957 — ou
para revistas, tamén por el creadas —De Mar a Mar en 1940, Correo Literario
de 1943, Galicia Emigrante de 1954—.
Non será ata o ano 1952 cando realmente aparezan as súas máis
interesantes aportacións neste campo. Refírome ós carteis que neste ano
deseña para Cinzano e Ottard-Dupuy, dúas grandes pezas de 150x110 cm. que
promocionan estas marcas comercias nas rúas das cidades arxentinas. Neles
Seoane leva a experimentación gráfica ata límites descoñecidos na súa época,
incorporando grandes masas de cor xeométricas, sinxelas e abstractas, que
dinamizan o conxunto provocando a inmediata atención do espectador. Sen
concesións a ningún elemento comercial, ata entón usuais neste tipo de pezas,
Seoane introducía no cartel comercial as aportacións plásticas máis novedosas.
A partir de 1954 Seoane realiza, para anunciar exposicións propias e
alleas, infinidade de carteis nos que utiliza indistintamente o debuxo e o
gravado. Por veces os textos son exclusivamente caligráficos, como nos carteis
das súas exposicións na Galería Bonino, en 1954, 1955 e 1956. Outras veces
1270
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1271
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Cinzano, Otard-Dupuy e o que fixo para a exposición El libro gallego, todos eles
xa comentados, supoñen, sen dúbida algunha, o cumio da súa obra cartelística.
Os catro deberían estar, nun lugar ben destacado, na colección de arte
contemporánea dese museo galego de arte moderna que aínda non temos.
No cartel Festival Céltico 1964, promovido polos centros galegos de Bos
Aires, Seoane incorpora, como motivo central, os deseños circulares dos
petroglifos rupestres, a ourivesería castrexa e a cerámica popular. Trátase
dunha obra de anticipación, onde se recuperan por primeira vez para a gráfica
as formas raíces de Galiza, dun xeito absolutamente consciente e en clave
contemporánea.
Nos anos sesenta Seoane deseña carteis para as numerosas exposicións
que realiza mundo adiante: Nova York, Münster, Bonn, Bos Aires, etc. O da súa
exposición na Art Gallery Internacional de Bos Aires, en 1968, é dunha
economía expresiva no límite da sobriedade: ilustración e textos nunha soa cor,
aprisionados no rectángulo de papel, de tal maneira que transmiten unha
contención explosiva de gran poder gráfico.
A finais dos anos sesenta e na década dos setenta Seoane deseña carteis
para acontecementos diversos: espectáculos teatrais, mostras do libro,
eleccións políticas, etc. En todos eles atopamos elementos anovadores e
experimentais, como o que fai para o espectáculo que Ricard Salvat monta en
Coimbra en 1969, Castelao e a súa época, no que por primeira vez incorpora a
fotografía e mestura textos caligrafiados con tipografía de imprenta; ou o que
realiza para a exposición ‘Presencia de Galicia’ en Madrid, en 1975, onde o
protagonista é unha especie de árbore xenealóxico da cultura galega debuxado
en liñas finas sobre masas de cor abstractas.
A obra cartelística de Seoane, e a súa obra deseñística en xeral, é única
na Galiza de posguerra. Con ela consigue darlle un novo sentido a este campo
plástico e consegue que a súa evolución non rematara coa guerra civil, entre
outras cousas porque sentou as bases da súa renovación, poñendo ó día os
achádegos dos artistas dos anos vinte e trinta, de maneira que o
desenvolvemento do deseño gráfico en Galiza non ficara tronzado, como tantas
outras cousas. Para dicilo dun xeito claro: sen non existira a obra gráfica de
1272
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Seoane, Galiza non existiría hoxe, nese período, nos manuais da historia do
deseño. Unha parcela da súa inxente obra, a deseñística, que despois de ser
amosada no IVAM, no ano 1999/2000, está sendo estudiada, valorada e
emprazada no lugar que lle corresponde. Para regalía deste país e gozo de
todos aqueles que admiramos ao seu labor.
1273
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
1274
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1275
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pretensión ningunha. El sempre di que «en España todos los niños pintan» e
que el de pequeno pintaba castelos.
De neno, tiña a ilusión de ser un gran violinista e por esa razón marchou
a Madrid no ano 1928 para estudiar no conservatorio. Alí foi alumno de Antonio
Fernández Bordas, e tivo a oportunidade de coñecer o compositor Enrique Casal
Chapí. Na capital, tocaba o violín en cafés para ganar cartos e tamén
participaba nos parladoiros do café La Granja El Henar ós que asistían os
irmáns Dieste e outros galegos, entre eles Urbano Lugrís que lle presentou a
Valle-Inclán, Maruja Mallo e Wifredo Lam. Frecuentaba os cafés nos que era
habitual organizar parladoiros de contido político, como o café Madrid ou La
Polar. Por esta época colaborou en diversas revistas, escribiu crítica musical na
revista P.A.N. (Poetas Artistas Navegantes), que dirixía Otero Espasandín e
Cándido Fernández Mazas facía a crítica de arte. A este último foi a quen lle
escoitou falar por primeira vez do surrealismo e quen lle amosou algúns
números da revista Minotaure. En Nueva España colaborou con artigos de
carácter político e en Leviatán fixo recensións literarias.
Veraneando na Coruña no ano 1930, leu Mi vida de Trostky; esta lectura
impresionoulle tanto que despois, en Madrid, no período anterior á Guerra Civil,
xa non lle resultaban interesantes os escritos de Stalin e outros comunistas. O
seu amigo Juan Andrade dirixía o grupo trostkista Oposición de Izquierda
Española (OIE). No ano 1935 creouse o POUM do que Granell formou parte.
Cumpriu o servico militar en Gijón e loitou en Madrid, Sigüenza,
Guadalajara, onde dirixía El combatiente rojo, e despois pasou á fronte de
Aragón; tamén foi comisario nunha brigada anarquista.
Moitos anos despois pintou Elegía por Andrés Nin (1991). Nin era unha
persoa que o artista admiraba profundamente e que aínda lembra con agarimo.
Fixo primeiro un bocexo do que ía pintar, isto é interesante na súa traxectoria
artística pois é un dos poucos cadros que ten unha simboloxía e un significado
moi profundo, e polo mesmo este óleo presenta unha lenda na parte inferior
que lembra quén era Andrés Nin. Quizás por iso as cores predominates son o
negro e o vermello, e aventúrome a pensar que, tal vez, incoscientemente
representan a dor e o sangue pola perda inxusta dun amigo que, coma el,
1276
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1277
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de vida unha loita pola liberdade. Sempre di que un non se fai surrealista, nace
surrealista. As premisas do surrealismo: poesía, amor e liberdade eran parte da
esencia vital do artista. Dende aquela comezou unha amizade entre os dous
que durou toda a vida. Breton volveu no ano 1946 a illa e os Granell recibírono
na súa casa cunha festa.
En Ciudad Trujillo había moitos exliados españois, entre eles arquitectos,
pintores, caricaturistas, escultores (Manolo Pascual, José Vela Zanetti por citar
algúns) que participaban nas exposicións colectivas. Entre os artistas galegos
estaban “Compostela” e Botello, este último alentouno a pintar e regaloulle
unhas acuarelas. En 1941 Granell empezou a pintar experimentando con formas
e cores, el mesmo confesa unha grande admiración por Picasso, a influencia do
cubismo é moi patente na serie Cabeza de indio ou no Retrato de Amparo.
Granell sempre recoñeceu que nel influíron todos os artistas que coñecía, sobre
todo De Chirico sen despreciar a obra do Dalí máis surrealista. En Santo
Domingo pintou El placer del baño (1943), que nos lembra inmediatamente as
pinturas do italiano. Ademais estaba moi interesado na antropoloxía americana,
se cadra por iso o tema do indio é moi recorrente neste período, que
posteriormente retomou en Guatemala. En Cronista de Indias (óleo de 1944),
representa un personaxe, que nada ten que ver cos do caderno de debuxos
francés tanto na forma de resolver a figura coma no colorido. No Autorretrato
(1944), a face, claramente identificada coa do artista, presenta sombras verdes
que poderían recordar ás dos fauvistas.
Realizou unha exposición individual que tivo moito éxito na Galería
Nacional de Bellas Artes de Santo Domingo no ano 1943. Foi un dos fundadores
e codirectores de La Poesía Sorprendida, unha importante publicación que saíu
entre outubro do ano 1943 e maio de 1947. Nela publicábanse textos de
autores locais e de diversos países –sempre con importante presencia dos
franceses–. Colaboraban José Lezama Lima e Alberto Baeza Flores e, entre os
españois, Juan Ramón Jiménez, Segundo Serrano Poncela, Jorge Guillén,
Salinas, Enrique Casal Chapí e Alberto Paz Mateos. Granell contribuíu con textos
e ilustracións. Pouco a pouco La Poesía Sorprendida afastábase do punto de
partida surrealista, aínda que se recollía calquera tipo de poesía sempre que se
1278
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1279
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
embaixadas e finalmente tivo que fuxir con Amparo e Natalia, que nacera en
Santo Domingo.
A principios do ano 1950, Granell e a súa familia chegaron a Puerto Rico,
neste país o rector da Universidade de Río Piedras ofreceulle un posto como
catedrático de Historia da Arte e da Pintura. Estivo en contacto con Ángel
Botello e “Compostela”, tamén con Juan Ramón Jiménez, Federico de Onís,
Cristobal Ruiz, Segundo Serrano Poncela, Vela Zanetti, Rivas Cherif etc…
En 1951 escribiu Isla Cofre Mítico, prosas poéticas, impresionistas. Juan
Ramón Jiménez dixo que estaba «...Lleno de mágica realidad imaginaria» e
Álvaro Cunqueiro quedou impresionado coa súa lectura. As ilustracións
realizadas con tinta negra, agás a portada, en cores, representan seres
fantásticos, non sabemos se son paxaros, flores, seos.... Granell dí: «Quizáis
este libro sea especial, porque es una visión poética de la magia que ejercen las
islas sobre las gentes, sobre los navegantes, sobre los poetas». O libro
dedicoullo a Elisa e André Breton. As illas son para Granell lugares cheos de
maxia e liberdade que se lle presentan para imaxinar e crear todo un mundo de
fantasía.
Ó chegar Granell a Puerto Rico a pintura era escasamente vangardista, el
dirixiu durante a súa estadía o taller de arte libre da Universidad de Río Piedras.
Tamén organizou a Exposición Internacional do Surrealismo no ano 1956,
prefaciada por André Breton, que exerceu unha grande influencia sobre o
tímido surrealismo portorriqueño.Traballou con técnicas dispares, como o
guache, óleo, acuarela, tinta chinesa, pastel, collages ou esculturas, e da súa
imaxinación naceron os Paxaros Pi.
Viaxou a New York con Vela Zanetti e coñeceu a Duchamp no 1952. En
1954 presentou unha exposición individual en “À L’Etoile Scellée”, galería
parisiense do grupo surrealista. Aproveitando a estancia nesta cidade participou
en parladoiros de artistas surrealistas.
Intalouse en New York no ano 1957 onde foi catedrático de Literatura
Española no Brooklyn College e colaborou durante anos na revista España
Libre. Foi decisivo o ano 1959 porque Breton invitouno a participar na
Exposición Internacional do Surrealismo, celebrada en París; paralelamente
1280
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1281
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1282
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
MÚSICA
1283
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
No seu coñecido ensaio “Os non lugares", Marc Augé, partindo da análise
da nova realidade social que impón a existencia dunha cultura post-moderna e
globalizada, reflexiona sobre a ruptura do presente co pasado, e a crise da
ilación entre identidade individual e identidade grupal que se deriva da condena
ó anonimato propio das sociedades masificadas –paradóxicamente un
anonimato supercontrolado polas cámaras de videovixiancia ou as bases de
datos que permiten coñecer dediño a pequena historia de un día de calquera de
nós, polo simple rexistro dos pagos feitos coa tarxeta electrónica–. O "lugar",
concibido como un espacio no que se tecen as relacións humanas, no que se
establece unha continuidade entre pasado e presente, como un contexto que
mediatiza directamente e da sentido específico a esas relacións, é substituído
polo "non lugar", un espacio non identitario, non relacionar e non histórico
(Augé, 1995, 83). Empurrados á existencia en "non lugares" pola dinámica
económica e social propia das sociedades do capitalismo tardío, as persoas
teiman nembargantes en construír "lugares", espacios dotados de sentido,
espacios relacionais nos que os diferentes niveis de identidades poidan
artellarse dun xeito máis ou menos coherente: a identidade individual, a
identidade grupal (entendida como aquela que reside no grupo de relacións
directas) e a identidade comunitaria (entendida como aquela que se constrúe
dende o individuo cara a unha comunidade imaxinada). Esta experiencia de
construcción de "lugares" antropolóxicos, non é dende logo un feito novidoso
na existencia humana: o cativo, constrúe a súa nenez os lugares nos que se
incardina a súa propia experiencia, así como os grupos humanos reinterpretan
1284
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1285
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
algo que ten sido sinalado na literatura politolóxica, tanto polo que se refire ó
papel das elites sociais nestes procesos, como para tratar de explicar e
entende-los conflictos entre elites que subxacen habitualmente nos seus
discursos. Dito doutro modo: que existen tantas identidades étnicas, tantas
digámolo así, versións etnicitarias dun mesmo grupo, como intereses dispares
existen dentro do conxunto das elites pertencentes a ese grupo.
En definitiva, que xa non parece posible a estas alturas (dende logo, a
min particularmente paréceme un disparate inxustificable, cando non unha
perversión do espírito, dito nunha linguaxe idealista) entende-la identidade
étnica como un “elan” dado, un ente determinado do que poida darse razón
última, aínda que a tentación desto é grande, e aínda que poida estar
xustificada en razón da súa funcionalidade nas figuras literarias dos poetas ou
na retórica dos discursos políticos. Retomando a reflexión inicial verbo do
ensaio de Marc Augé, cada vez máis, tendo a coincidir cunha concepción da
identidade na que esta non é xa tanto un suxeito dialóxico, un ente submetido
ás mutacións que o devir lle impón –pero ente, ó fin e ó cabo–, senón máis ben
un “locus”, un lugar, un espacio, digámolo así, onde se negocian as distintas
posibilidades da identidade. En tanto que "lugar da identidade" ese espacio ten
un contexto, que ven determinado polas percepcións subxectivas dos
individuos, podendo dicirse en definitiva que, a identidade é pois, a resultante
das representacións dese espacio.
2. MUSICAS TRANSTERRADAS
A capacidade da música como medio de evocación de identidades é algo
evidente para calquera observador social, e non precisa de tediosas
enumeracións de casos: identidades étnicas, políticas, de xénero, de grupos de
idade, de clase social, de grupos que comparten formas de ocio, identidades
deportivas, etc. etc. todas elas adoitan contar coa música en maior ou menor
medida como un modo posible de expresa-la súa existencia. En razón da súa
particular forma de realización, a música constitúe un dos mecanismos de
interpelación social máis potentes, ó combinar eficazmente o valor referencial
que o contexto cultural e os modos de representación poidan adscribirlle, cun
1286
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1287
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1288
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1289
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. ANTES DO 36
Cando en 1936 unha nova xeira de galegos comeza o camiño do exilio,
estase a escreber unha páxina máis desa historia entre tráxica e épica que
constitúe o transterramento de galegos e galegas, dende o mesmo Antigo
Réxime, pero moi particularmente, e con tintes xa preocupantemente masivos,
dende a segunda metade do s. XIX. Ben e certo que quizais se trate da páxina
máis dramática, en tanto que estes non fuxían como aqueles anteriores da
fame que axexaba detrás dos foros e trabucos a esgalla que padecían, nin
tampouco emprendían a aventura americana cos azos do aventureiro que
procura o confort económico ou o recoñecemento social. Foxen, cómpre non
esquecelo nestes tempos tan dados ó memoricidio sistemático e planificado,
dunha morte posible e bastante certa en moitos casos, ou dunha morte lenta,
dunha morte en vida, condenados ó silencio e a submisión baixo a ameaza
imprevisible dun Réxime lexitimado pola violencia.
A chegada dos exiliados provoca un certo reaxuste nas comunidades
galegas no exterior, moi numersosas e que contaban xa de feito con
institucións vizosas en torno ás que se nucleaba á identidade grupal; esta
presencia era especialmente forte en América, e de feito alá se radica o groso
do colectivo de exiliados, cuantitativa e cualitativamente, polo que imos
limitarnos no que segue a este espacio. Os Centros Galegos de cidades como
Buenos Aires, Montevideo ou La Habana desenvolvían unha importante acción
social que é sobradamente coñecida, e da que cómpre aquí destaca-la faceta
musical. Noutra ocasión ocupeime da relevancia que o coralismo do período da
I Restauración tivo, servindo mesmo ás veces como primeiro banzo para a
formación dunha asociación de máis longos propósitos, como sucede no caso
do Centro Galego da Habana, fundado en 1879, a partires da existencia da
Sociedade Coral Ecos de Galicia. Os estatutos doutras agrupacións como o
Orfeón Primitivo bonaerense declaraban que
1290
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1291
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Era de agardar pois que fosen esas músicas de tradición oral, propias do
mundo rural ou os arranxos das mesmas dende as convencións cultas, como os
que practicaron como norma os numerosos coros e orfeóns ós que antes
fixemos unha breve referencia, era de agardar decimos, que se convertesen
naquelas terras alleas, en epítomes da galeguidade. A miúdo as recreacións
literarias non fan senón dar fe da enorme capacidade interpelativa que estas
músicas tiñan entre as comunidades de emigrantes. En Historias de emigrantes,
Neira Vilas inclúe un relato curto "A Alborada"; nel un rapaz novo, emigrante en
Buenos Aires que traballa nun bar, repara un día no feito de que entre os discos
dispoñibles na máquina pinchadiscos, atópase un coa famosa "Alborada" de
Pascual Veiga: "Puxo unha moeda. Acendéuselle a cara de ledicia. Mentres
escoitaba, coa man dereita deuse en tamborilar nunha mesa. Todo se lle foi
virando. Sentíase na aldeia. Veuse no monte aberto e na beira do río e nas
1292
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
foliadas...". Afeito a escoita-la peza tódalas mañás como unha especie de tónico
para afronta-la dura xornada, o rapaz remata por deixa-lo bar un día e marchar
para outro, cando a máquina amolada, non fixo xa máis posible o feitizo de
atoparse por uns intres na Galicia natal (Camba, 1997, 185-186).
Hai outro pequeno relato da man dun contemporáneo de principios do
século XX, Francisco Vázquez Cores, do que publicaba o Almanaque Gallego en
1907, "Una muiñeira en gramófono". Nesta historia, un grupo de homes nunha
libraría bonaerense discuten sobre a nacionalidade dunha rapaza que acaba de
entrar no local; o dono, galego de orixes, proponlles a proba do nove para
demostrar que a rapaza é, como el sostén, galega: vai poñendo no gramófono
da tenda varios discos con melodías italianas, criollas, e finalmente, pincha
unha muiñeira:
1293
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1294
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1295
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1296
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1297
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1298
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
puideran selas músicas con que se cantaban moitos dos textos que contén,
pero en calquera caso o seu interese sociolóxico é evidente por tratarse quizais
do único cancioneiro de guerra publicado en galego.
Nas fontes accesibles a este lado do Atlántico, non atopamos un
conxunto de estudios específicos, nin por descontado ningún estudio serio de
síntese, do que foi a praxe musical nese contexto do exilio, entre 1936 e 1975.
Pero si contamos con un corpus xa notable de estudios sobre a galeguidade do
exterior neste período, especialmente polo que respecta á cultura literaria
(libros, revistas, xornais, etc.) ou ás artes plásticas. Nestas fontes atopamos
ocasionalmente informacións sobre actividades musicais e valoracións sobre o
papel da música como aglutinante da colectividade galega no exterior; tamén é
posible rastrexar conflictos como o que suscita a apropiación e potenciamento
por parte do franquismo, dos repertorios folclorizados que a tradición
etnográfica galega tiña elaborado nas décadas precedentes: representacións
agora dun "sano regionalismo", dunha galeguidade integrada dentro da
comunidade mística e indivisible de "los pueblos de España". ou o conflicto
entre versións etnicitarias para a música galega, ben en clave conservadora ou
ben progresista, que quedara pendente de resolución xustamente no contexto
histórico da II República; ou, finalmente, o impacto sobre estas versións
etnicitarias da música galega no exterior, de fenómenos como o movemento
“folk” ou a “canción protesta” a nivel internacional, e o propio reaxuste destas
imaxes á que obriga a realidade biolóxica imposta polo relevo xeracional, e a
substitución de galegos nativos, por galegos de segunda ou terceira xeración:
arxentinos, uruguaios, ou estadounidenses de antergos galegos, plenamente
integrados dentro do que foran no seu día, as sociedades de acollida.
Desta primeira aproximación a datos puntuais, parece desprenderse que
en termos xerais na Galicia do exilio as versións etnicitarias que no musical se
viñan manexando dende o primeiro cuarto de século XX dende as claves do
enxebrismo, puideron convivir, quizais nunha posición de hexemonía polo que
se refire ó cuantitativo, con propostas esteticamente máis á vangarda pero de
carga etnicitaria moito máis diluída; en calquera caso a evolución do imaxinario
musical da galeguidade, debeuse máis a estímulos exteriores –movemento
1299
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1300
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1301
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a deixarse notar con forza nas institucións asociativas dos galegos do exterior,
e a medida tamén que a propia militancia política do exilio tendeu a debilitarse
pola distancia e o tempo. Alberto Vilanova menciona a fundación de novas
agrupacións folclóricas en Buenos Aires, con posterioridade ós anos 50: Coro
Residentes de Vigo (1953), Coro Brétemas e Raiolas (1953, dirixido por Julio
Anta e segundo o modelo enxebrista do coro Aires da Terra de Feijoo), Coro
Arrieiros de Mos (1959) (Vilanova, 1966, II, 1424-1429); pero habería que facer
unha aproximación de detalle á súa laboura para acadar unha avaliación
sopesada do conservadorismo ou progresismo que puideran ter estas
propostas.
No que se refire ó terreo académico, hai que dicir que os traballos de
investigación sobre músicas de tradición oral en Galicia, que parecían entrar co
tándem Torner-Bal, ou coas liñas apuntadas por Viqueira nos escritos que
dedicou a esta cuestión, polos rueiros da normalización dentro do contexto
académico internacional (Costa, 2000, 419-442), vanse ver interrompidos de
súpeto. Esto obedece tanto á escaseza de investigadores especializados, como
á imposibilidade obvia de ampliar ou revisa-lo feito sobre o terreo en Galicia.
Así, os traballos publicados no exilio, se ben non exentos ocasionalmente de
méritos literarios, e sendo mesmo notables traballos de compilación, non
aportan nada novo ó dito ata o de entón por autores anteriores. É o caso de
Danzas Populares Gallegas de Francisco Fernández del Riego (Fernández,
1950), ou do apartado que Emilio Pita escribiu sobre música e danza para a
monumental Historia de Galicia dirixida por Otero Pedrayo. Pita recolle en
conxunto as interpretacións que elaboraran Manuel Murguía e Santiago Tafall
dende un século antes ata a segunda década do s. XX: atlantismo, celtismo,
relacións entre música culta e tradicional no contexto histórico do medievo, etc.
e aínda que rende tributo ós tópicos destes autores, tamén recolle
interpretacións máis recentes, como a de Xesús Bal formulada en 1940 (Bal,
1973) respecto da improbable antigüidade inmemorial da muiñeira (Pita, 1962,
I, 775). Máis interesantes poderían ter sido as aportacións de Bal y Gay, quen
sen poder dispoñer dos materiais que recollera nas campañas anteriores a 1936
e centrado cada vez máis na crítica, no ensaio e na composición nunha liña
1302
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1660
Excusámonos aquí de entrar máis a fondo na relevancia da obra de Bal, de cuias posicións
estéticas e papel no contexto musical galego ata a Guerra Civil, xa nos temos ocupado noutra
ocasión anterior (COSTA, 2000, 427-435), e toda vez que existe nesta mesma sección unha
ponencia da miña colega e amiga Rosa Fernández, na que se trata exaustivamente da
significación de Bal y Gay no contexto musical do exilio.
1661
Trátase de oito textos: "Música popular galega. Glinka e Gluck"; "Cara o ballet galego"; "Un
ballet galego"; "O violinista Manolo Quiroga"; "A poesía galega na obra do compositor Julián
Bautista"; "Por un ballet galego"; "Galicia na obra do músico arxentino Maiztegui"; "A canción e
a literatura de protesta: Raimón, Oroza, Novoneyra".
1303
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1304
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
repercute tamén nese outro exilio interior, o da Longa Noite de Pedra do poeta
Celso Emilio Ferreiro, como amosa a alternativa proposta dende formas da
música popular que, aínda que ocasionalmente alimentadas na tradición oral,
presentábanse como un desmarque respecto dos tópicos do folclorismo
precedente, cando non como una franca reacción contra eles. É o caso da
"nova canción galega" e Voces Ceibes (Araguas, 1991), que desenvolvidos no
"exilio interior" tiñan dende logo a súa orixe nos movementos similares de fora,
e entre eles os citados por Seoane máis arriba. Da súa intención deixou dito
Celso Emilio Ferreiro nos seus primeiros momentos –1968–:
Fai moito tempo que nós propuxemos a nova canción galega tal e
como vós o estades facendo agora [en referencia ós protagonistas do
movemento da Nova Canción]. Considerábamos que o folclore, a punto
de morrer, era pouco menos que unha música de arquivo. Había que
darlle ao pobo nova canción, de acordo con meios de difusión modernos"
(Ferreiro, 1980).
1305
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1306
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1307
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA CITADA
Alonso Montero, Xesús (1995): Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Araguas, Vicente (1991): Voces Ceibes, Vigo, Xerais.
Asensio, Susana (1997): Música y Emigración. El fenómeno musical marroquí en
Barcelona [PhD Dissertation] Universidad de Barcelona.
Augé, Marc (1995): Los "no lugares". Espacios del anonimato, Barcelona,
Gedisa.
Baily, John (1994): "The Role of Music in the Creation of an Afghan National
Identity, 1923-1973", en Stokes, Martin (ed.) Ethnicity, Identity and Music,
Oxford-New York, Berg, páxs. 45-60.
Bal y Gay, Jesús (1956): "O problema dunha música culta galega", en Primeiro
Congreso da Emigración Galega, Buenos Aires, Nós, páxs. 181-182.
Bal y Gay, Jesús (1973): "Panorama de la música popular gallega", Grial, 41
(reproduce un orixinal publicado na revista Galicia do Centro Gallego de Buenos
Aires, en xulio de 1940).
Beramendi, Justo G. & Núñez Seixas, Xosé Manuel: (1995) O nacionalismo
galego, Vigo, A Nosa Terra.
Braxe, Lino & Seoane, Xavier (eds.) (1994): Escolma de textos da audición radial
de Luis Seoane «Galicia Emigrante», Sada-A Coruña, Ediciós do Castro (1ª ed.
1989).
Calle, José Luis (1993): Aires da Terra. La poesía musical de Galicia, Pontevedra,
ed. do autor.
Camba Sanmartín, Xabier (ed.) (1997): A Nova Narrativa. Antoloxía, Vigo, AS-
PG.
Carreira, Xoán Manuel (2000): "López García, Carlos" en Casares, Emilio (ed.)
Diccionario de la Música Española e Hispanoamericana, vol. 6, Madrid, SGAE,
páxs. 1018-1020.
Casero, Estrella (2000): La España que bailó con Franco. Coros y danzas de la
Sección Femenina, Madrid, Nuevas Estructuras.
Castro, Antón (1992): Arte y Nacionalismo, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
1308
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1309
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1310
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1311
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1662
El proyecto de investigación comenzó en 1996 y se titula La música tradicional gallega en la
Argentina. Permanencia y proceso de cambio a partir del proceso migratorio. Actualmente se
halla radicado en la Fundación Xeito Novo de Cultura Gallega, en Buenos Aires.
1312
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1313
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1314
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Por lo tanto, una de las cuestiones que hace a la historia oral diferente
de los otros discursos históricos es que
nos dice menos sobre los acontecimientos que sobre su significado [...].
Las entrevistas suelen revelar acontecimientos desconocidos o aspectos
desconocidos de acontecimientos conocidos; siempre arrojan nueva luz
sobre áreas inexploradas de la vida cotidiana de las clases no hegemónicas.
1315
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1663
En Musicología existe una discusión de larga data en torno a los alcances y límites de su
objeto de estudio. Las discrepancias parten de una bifurcación disciplinar interna originada
tempranamente: la Musicología Histórica, que estudia la música del pasado a partir de fuentes
secas, y la Etnomusicología, que estudia el hacer actual de música a partir de fuentes vivas.
Sirva como ejemplo de ello que Merriam da cuenta de cuarenta y dos definiciones que
comprenden el período 1885-1976, procedentes de treinta especialistas. El “sentido amplio” al
que aludo tiene su razón de ser en una definición de Hood de 1969 e incluida en el artículo de
Merriam: “La etnomusicología es un enfoque para el estudio de cualquier música, no sólo en
1316
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. LA PERSISTENCIA DE LA MEMORIA
2. 1 La Guerra Civil Española
términos de sí misma sino también en relación a su contexto cultural” (Merriam, 1977, 203, en
Ruiz, 1989, 265).
1317
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1318
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1319
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1664
Sobre la vida de este informante puede consultarse mi artículo de 1998a.
1320
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sus padres para que aparezca. Sabiendo que el acto de hacerle recordar esa
etapa para mi provecho investigativo representaba un precio muy alto para su
estabilidad emotiva, decidí postergar su tratamiento hasta tanto no hubiera
logrado la amistad y confianza necesaria. Así pasaron dieciocho entrevistas en
el plazo de tres años. Preparado así el terreno, lo primero que trabajé fue cómo
se enteró él de la irrupción de la Guerra y cuales fueron las modificaciones que
se operaron en su vida y en su aldea a partir de ese momento, para lo cual le
solicité lo relatara con los detalles que considere necesarios. De este modo
obtuve un interesante relato del inicio de la Guerra Civil en voz de un aldeano
pastor:
1321
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Éramos como diez o quince hombres nada más que después pasamos [...]
para Villarín y ahí [...] ya se juntaron, había como siete u ocho hombres
también de... se juntaron a nosotros y a caminar adelante. Pasamos a Villar
Novo, había ocho vecinos también, también se juntaron. Pasamos a
Villarín, todos los que eran de izquierda a ir con nosotros, más bien la
juventud y algunos hombres que había de cuarenta y pico que tenían esas
ideas. Villarín, después viene Villa Verde, Villa Verde es un pueblo grande...
vienen como treinta, cuarenta hombres, nos juntamos como cien hombres
antes de llegar a Quindous [...], de Borzolado, das Divila, del mismo
Quindous, después vinimos a... Porferredo [...] Balbos, Padernero, que
están cerquita [...], nos juntamos como trescientos hombres enseguida,
todos a San Román para acompañar a ocho guardias civiles que [...] ya
sabían lo que venía [...], ¡resulta que íbamos entre lobos, la Guardia Civil
era de ellos también!, pero como estaban abajo de la bandera tenían que
aguantarse, todavía no caía Lugo [...]. La maestra me dio la bandera pero
ya anotó “Fulano de tal, fulano de tal”, todos los que salimos del pueblo
anotó ahí [...].
P: ¿Usted tenía veintidós años cuando estalló la guerra?
J R: Tenía, sí, cuando estalló tenía... sí, tenía veintidós, tenía justo
veintidós [...]. Mayor de edad, podía disponer de mí mismo [...].
P: Y digamé, cuando iba con la gaita con su padre para San Román... [...]
¿se juntaron así otros gaiteros de los otros pueblos?
J R: No, no, nosotros solos [...].
P: ¿No se acuerda qué obra iba tocando su padre?
J R: La Alborada de Veiga y también el Himno a Cristo también, porque
Cristo fue el primer anarquista del mundo [...]. El himno se llama El
Altísimo [...].
P: ¿Pero entonces los que estaban con la República eran católicos también?
J R: Claro, éramos todos católicos. Porque están equivocados con el
comunismo [cuando dicen] “El comunismo son ateos” [...], eso dice la
derecha pero no es así [...].
P: Porque hubo muchas peleas en España, por lo que yo tengo escuchado
se quemaron iglesias...
J R: Porque son brutos [...]. Mi cuñado Jesús fue Capitán de Milicianos en
Asturias, [...] el día que se enteró el pueblo que se venía encima el
1322
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Movimiento los comunistas salieron a quemar los santos, las iglesias. Muy
mal, mi cuñado discutió bárbaramente. La Iglesia de Donís se salvó por mi
cuñado y otro que había que también era como él. Mi cuñado era un
hombre que envolvía con las palabras, les dijo “Compañeros -los trataba de
compañeros- o camaradas, qué sacamos de quemar la iglesia, si es un
techo que mañana vale para casa del pueblo” [...], y entonces ahí aflojaron
todos.
Sr. José Ramón González Pérez (86). TC Nº 38, 29-ago-1999, Bernal
(Buenos Aires).
Allá tocaba la Marcha Real cuando levantan el cáliz [...]. “¡Yo me cago en la
madre que los parió al cura, voy a tocar la Marcha Real!” [...], entonces yo
sabía tocar El Altísimo, que mi padre me había enseñado, cuando chiquito
tocábamos con la República, entonces se podía [...]. “Bueno -le dije a mi
hermano-, vamos a tocar El Altísimo en la tribuna, aquí arriba [...] que al cura
le va a gustar”. Buah, tocamos El Altísimo, cuando él da la vuelta y dice
“Dominus obiscus”, [inau.] entonces, se terminó la misa y salí para afuera, era
una capilla chiquita, y era un cura que era un hijo de puta, andaba atrás de los
comunistas, los socialistas, denunciándolos a la Falange y a los Franquistas;
entonces salimos para afuera y nomás que salí para afuera una pared, nos
sentamos en la pared los tres para tocar al baile después, porque cuando se da
una misa [después nos quedábamos] ahí sentados, y veo que sale el cura de la
1323
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
capilla, endereza derecho para nosotros. “¡Anda, coño, metí la pata, voy preso!’
[-me dije-]. Entonces me dijo... “¡González...!” -me puse nervioso-, me dice...
“¿usted sabe lo que tocó en la misa?”, “sí Señor, sí Señor Cura” [...], “¿qué,
qué, qué tocó?”, “toqué El Altísimo”, y me dio la mano y me dice “hágalo
siempre así” [risas ...]. Salió muy bien, y el tipo contento que le toqué El
Altísimo, ¡casi nos manda al carajo, salimos de miércoles!
Sr. José Ramón González Pérez (83). TC Nº 3, 21-jul-1996, Bernal (Buenos
Aires).
2.2 El exilio
Interesado en una perspectiva diferente en mi investigación sobre la
música tradicional gallega en la Argentina, acudí a la estadística como
herramienta metodológica. Para ello realicé un censo nacional de ejecutantes
de su instrumento más destacado, la gaita (Cirio, 2001b). Consideré que con él
podría iluminar nuevos ángulos sobre tópicos ya tratados tales como su
ejecución por segmentos etarios y sexo, enseñanza y aprendizaje, grado de
vigencia, etc., al tiempo que una panorámica de sus cultores me derivaría hacia
interrogantes aún no formulados. El censo consistió en una serie de preguntas
de corte cuanti y cualitativo distribuidas en tres módulos: Datos personales,
Desempeño como gaitero y Aprendizaje y enseñanza de gaita, y el objetivo era
relevar a todo ejecutante de gaita, más allá de sus cualidades artísticas,
profesionales u otros diacríticos1665. Se extendió de agosto de 1997 a abril de
1665
Me abstuve de definirlo como gaitero debido a que en esta colectividad dicha categorización
está reservada para aquellos ejecutantes profesionales o, por lo menos, con buen domino del
instrumento.
1324
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1666
Si bien tenía pensado una duración mucho menor (6 meses), su finalización se fue
demorando, por un lado, por el conocimiento de nuevos ejecutantes y, por el otro, a que el
censista sólo era yo.
1667
O sea 47 personas, que se distribuyen de la siguiente manera: Pontevedra 38,3 % (18
personas); A Coruña 29,8 % (14 personas); Lugo 19,1 % (9 personas); Ourense 6,4 % (3
personas); Madrid 2,1 % (1 persona); León 2,1 % (1 persona); y origen desconocido 2,1 % (1
persona).
1668
Por diversos motivos, no pude obtener respuesta de 7 de los censados (nº 22, 27, 33, 37,
38, 44 y 45).
1669
En el Apéndice I figuran los datos complementarios de los ejecutantes gallegos del censo.
1670
Cuatro de las respuestas (nº 6, 20, 25 y 41) están duplicadas pues contemplan más de un
motivo.
1325
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
6. Económico/guerra.
13. Falta de trabajo.
16. Falta de trabajo.
20. Había terminado la guerra y no había trabajo.
23. No había medios de vida.
24. Por trabajo.
25. Tenía dos hermanas aquí, por trabajo.
43. Por problemas económicos.
Por cuestiones familiares 8 respuestas, 19 %
7. Familiar.
14. Nací en el barco, frente a Vigo, cuando estaban zarpando.
25. Tenía dos hermanas aquí, por trabajo.
28. Me trajeron mis padres, tenía catorce años.
29. Tenía a mi padre.
30. Vine con mi madre porque me trajo para acá.
32. Tenía mi padre acá, para dejar uno en lugar de él.
41. No quería venir, pero mis padres ya estaban acá y me reclamaron.
Por la Guerra Civil y la posguerra 7 respuestas, 17 %
1. Para no ir a África a la mili.
5. Guerra Civil.
6. Económico/guerra.
19. Soy desertor de la Guerra Civil.
20. Había terminado la guerra y no había trabajo.
34. Mansate1671, después de la guerra no había nada.
36. En ese tiempo se estaba malísimamente.
Por amores 2 respuestas, 5 %
4. Por una chica.
15. Por casamiento.
Por error o en disconformidad 2 respuestas, 5 %
9. Por boludo.
41. No quería venir, pero mis padres ya estaban acá y me reclamaron.
Por problemas políticos 1 respuesta, 2 %
31. Porque América Latina cae en manos del comunismo.
1671
En lunfardo “comer” se dice “manyar”, y proviene del italiano “mangiare”. “Mansate” es una
conjugación del pasado.
1672
Hay que considerar que estas son formulaciones elaboradas en el presente, por lo que su
cuota de parcialidad no puede soslayarse de la Argentina actual desde la cual son elaboradas y
que, por cierto, dista mucho de aquella que gozaron al llegar. Con todo, el valor de las mismas
radica en que son respuestas concretas de individuos concretos y su carácter documental
ilustra, desde la historia oral, matices y erspectivas tal vez no contempladas cuando se trazan
generalidades sobre el tema.
1326
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1673
En el cuadro del Apéndice I puede observarse, en sombreado, el año en que cada censado
comenzó a tocar la gaita cuando éste es superior al de emigración.
1327
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
preciada evocación, de traer los recuerdos más vívidos en que esa misma
música participó en sus vidas. La sublimación que el tiempo operó sobre los
dolorosos motivos de su partida a otra tierra les permite que ese pasado vuelva
ahora, inmunizado, en los sones de la gaita. Pero ¿porqué la gaita y no la
requinta, por ejemplo, otro aerófono tradicional?, quien ha tocado una gaita
gallega sabe que al tocarla se envuelve, literalmente, en sonido. La disposición
de sus tubos bordones y del punteiro rodean al intérprete en un cilindro
ventoso de una manera como no lo hace ningún otro instrumento. En el exilio,
cuando se está tocando la gaita el aire que sale es aire gallego1674.
1674
Sin duda esta haz de respuestas es la punta de un ovillo de interesantes historias
personales que su estudio individual matizará y enriquecerá el complejo fenómeno que fue el
1328
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Aquí “la tierra”, en sentido amplio, incluye todo lo que hay en ella. La
tierra de Galicia es la madre de la cual no deben apartarse, so pena de padecer
morriña, por lo que dejar la tierra es dejar la vida. Y esta ley no sólo se aplica a
los países de ultramar, como es nuestro caso, sino a los gallegos residentes en
otras partes de España.
exilio gallego aunque, lamentablemente, el mismo escapa a los límites del presente trabajo.
1329
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. PALABRAS FINALES
En otro artículo (Cirio, 1998b), he sugerido que aunque parezca que los
gallegos de la Argentina continúan cantando bailando y tocando como lo
hicieran en Galicia, puede afirmarse que, en realidad, continúan cantando,
bailando y tocando a raíz de estar fuera de Galicia. Deseo aquí ampliar esa
aseveración contextualizándola con los dos ejes principales que posibilitan esa
mantención: la persistencia de la memoria sobre la Guerra Civil y el exilio. Dicha
persistencia -y su antítesis, el desgaste de una tradición-, no deben entenderse
1330
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
como un acto pasivo, sino como una activa toma de decisión que da forma a la
vida cultural de un grupo (Kirshenblatt-Gimblett, 1992).
Los dolorosos motivos de la partida hacia otra tierra actuaron, en un
primer momento, como una cortina para con una etapa que debía entregarse al
olvido en pos de una nueva a construirse, por lo que la moneda del pasado fue
cambiada por la del futuro. Conforme pasó el tiempo y las heridas se
cicatrizaron, la morriña fue poblando la vida de aquellos inmigrantes, tornando
el pasado como una instancia válida de reflexión, y con ello la recuperación
orgullosa que los distingue como gallegos: su idioma, su música. Muchos de
mis informantes recién participaron musicalmente en la colectividad una vez
jubilados, cuando empezaron a disponer de más tiempo libre, sus hijos eran
adultos y su posición económica estaba estabilizada. Es por eso que ahora,
cuando el promedio de los gallegos nativos es de 65 años, hay tanta actividad
musical, pues a ellos se le suma su descendencia que, fagocitados por la
“ethnic music” y la música celta, se interesan por la cultura de sus mayores. Por
otra parte, si tenemos en cuenta la generosa ayuda del gobierno gallego, que
envía regularmente profesores de gaita y baile y promociona cursos de música
en Galicia a través de un sistema de becas para las sociedades, el panorama es
sumamente alentador. Teniendo en cuenta la lenta pero constante disminución
de la población inmigrante, nunca hubo tanta música gallega en la Argentina
como ahora. Las vueltas de la vida, como suele decirse coloquialmente, ha
generado que dos hechos sin duda nefastos como una devastadora guerra civil
y un exilio de dimensiones inusitadas, puedan germinar en un presente tan
prometedor. Quisiera cerrar este trabajo con una copla que resume la
necesidad de agregación social del gallego, su aprecio por el canto y la forma
de enfrentar el destino del inmigrante, tres situaciones que la poética
tradicional ha resumido con notable austeridad: “Axudádem’a cantare / rapaces
da miña aldea, / axudádem’a cantare / por qu’estou en terr’allea”.
1331
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Brenan, Gerald (1996): El laberinto español, Barcelona, Plaza & Janés.
Burke, Peter (1999): “Obertura: la nueva historia, su pasado y su futuro”, en
Formas de hacer historia, Peter Burke ed. Madrid, Alianza, pág.11-37.
Cagiao, Pilar (1992): “Cinco siglos de emigración gallega a América”, en
Historia general de la emigración española a Iberoamérica. Volumen 2, Madrid,
Historia 16, págs. 293-316.
Carr, Raymond (1983): España 1808-1975, Barcelona, Ariel.
Cirio, Norberto Pablo (1998a): “José Ramón González Pérez. Historia viva da
música tradicional dos Ancares na Arxentina”, Na Gaíts,nº 5, p. 43.
Cirio, Norberto Pablo (1998b): “Desaparición, permanencia y cambios en las
prácticas musicales de la colectividad gallega de Buenos Aires, Argentina (1ª
parte)”, Anuario da Gaita, nº 13, p. 57-63.
Cirio, Norberto Pablo (1999a): “Manuel Castro Cambeiro: la investigación en el
límite con lo inverosímil”, Na Gaíts, nº 9.
Cirio, Norberto Pablo (1999b): “La música tradicional gallega en la Argentina.
Permanencia y proceso de cambio a partir del proceso migratorio. Informe del
estado de la investigación a febrero de 2000”, en Anuario da Gaita, nº 14, p.
97-106.
Cirio, Norberto Pablo (2000): “Desaparición, permanencia y cambios en las
prácticas musicales de la colectividad gallega de la Argentina (2ª parte)”, en
Anuario da Gaita nº 15, p. 7-14.
Cirio, Norberto Pablo (2001a): “Galicia en el país de las maravillas. El “otro
lado” de las canciones tradicionales gallegas”, Raigame, (en prensa).
Cirio, Norberto Pablo (2001b): “Ejecución de la gaita gallega en la Argentina.
Una aproximación cuantitativa. Revista electrónica A Grileira 2”,
www.agrileira.com . Buenos Aires, Fundación Xeito Novo de Cultura Gallega.
Collado Herrera, Ma. del Carmen (1994): “¿Qué es la historia oral?”, en de
Garay, Graciela (coord.) (1994): La historia con micrófono : Textos
introductorios a la historia oral, México, Instituto Mora, p. 13-32.
1332
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1333
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5 González Pérez, José Ramón 1912 Vilaquinte, Cervantes Lugo 1949 Guerra Civil
6 Balseiro García, Hilario 1929 Ferreira, Santa María A Lugo 1949 Económico/guerra
7 Deus, Camilo 1934 Rabelas, Chantada, Veiga Lugo 1948 Familiar
8 Álvarez Álvarez, José Luis 1949 San Benito, Tomiño, Tui Pontevedra 1968 Emigrante hacia a un futuro mejor
9 Rodríguez Varela, Cesáreo 1922 Lestrove, Dodro A Coruña 1951 Por boludo
10 Mariño Bracia, Jesús 1933 Vilas, San Juan de Fecha, A Coruña 1949 Por voluntad, un tío me mandó una carta
11 González Padín, José 1915 San Adrián, Cambados Pontevedra 1949 Bajé a mirar un poco
12 González, José 1933 Mamoa, Tortoreos, As Pontevedra 1952 A buscar lo que todo el mundo dice fortuna, a buscar vida,
a mejorar la situación
Neves
13 Díaz, Manuel ¿? Duio, Fisterra A Coruña 1968 Falta de trabajo
14 Rodríguez Calvo, Armando 1952 Vigo Pontevedra 1952 Nací en el barco, frente a Vigo, cuando estaban zarpando
15 Díaz Videla, José Manuel 1966 Baio, Zas A Coruña 1995 Por casamiento
16 Durán Martínez, José 1923 San Lourenzo (hoy Ourense 1949 Falta de trabajo
17 Solla Crespo, Francisco 1940 Castro, Seixo, Marín Pontevedra 1953 Buscar otro mundo
18 Cerviño Silva, Enrique 1919 Padín, Campo Lameiro Pontevedra 1949 Desde chico yo quería venir a América
19 Souto, Luis ¿? A Coruña, A Coruña A Coruña c 1928 Soy desertor de la Guerra Civil
20 Pérez Ogando, Cándido 1926 Cabezal, Torroso, Mos Pontevedra 1950 Había terminado la guerra y no había trabajo
21 Figueira Fernández, Elías 1937 Bealo, Boiro A Coruña 1952 Por la tierra prometida
22 Canosa, Adelino 1936 Cee, Corcubión A Coruña 1952 ¿?
23 Santos Álvarez, Medín ¿? Frixe, Muxía A Coruña 1950 No había medios de vida
24 Estevez, Joaquín 1936 Salceda, Salceda de Pontevedra 1952 Por trabajo
25 Crespo San Martín, Manuel 1931 Guísamo, Bergondo A Coruña 1953 Tenía dos hermanas aquí, por trabajo
26 Martínez, Benedicto 1930 Cabreira, Salvaterra de Pontevedra 1948 Buscando nuevos horizontes, mejor estar
27 Martínez, Florindo ¿? El Rosal Pontevedra 1949 ¿?
28 Sampayo, José Manuel 1935 Chantada, Chantada Lugo 1950 Me trajeron mis padres, tenía catorce años
29 Mouzo Gándara, José 1930 Cereixo, Vimianzo A Coruña 1948 Tenía a mi padre
30 Lorenzo, Francisco 1929 Riomao, A Veiga do Bolo Ourense 1948 Vine con mi madre porque me trajo para acá
31 Rodríguez Castiñeira, Manuel 1932 Santa María de Marzán, Lugo 1966 Porque América Latina cae en manos del comunismo
32 González, Camilo 1934 Tounbo, Meis Pontevedra 1952 Tenía mi padre acá, para dejar uno en lugar de él
33 Valverde, Manuel ¿? Salvaterra de Miño, Pontevedra ¿? ¿?
34 Parada Alvarez, Dalmiro 1923 San Roque de Rubiós, As Pontevedra 1950 Mansate, después de la guerra no había nada
35 Santos López, Faustino 1940 Treos, Vimianzo A Coruña 1958 Buscar un horizonte
36 Santos Álvarez, Manuel 1932 Frixe, Muxía A Coruña 1951 En ese tiempo se estaba malísimamente
37 Leira, Manuel ¿? ¿? Pontevedra ¿? ¿?
38 Meza ¿? ¿? ¿? ¿? ¿?
39 Noya, Gerardo 1930 Rumille, [Carcacía], Padrón A Coruña 1949 Para estar un poco mejor
40 González Estevez, José Luis 1935 Drados, Tribes Ourense 1962 La juventud
41 Pereira, Eugenio 1936 Vilameán, Tomiño Pontevedra 1951 No quería venir, pero mis padres ya estaban acá y me reclamaron
42 Gago Blanco, Julio 1940 O Seixo, Tomiño Pontevedra 1958 Para estudiar
43 Ocampo, José 1923 Silleda Pontevedra 1948 Por problemas económicos
44 Gergúndez Hebrón, Jesús 1926 Santalla, Cervantes Lugo 1952 ¿?
45 Díaz, Manuel ¿? O Vilar, Fonsagrada Lugo ¿? ¿?
1334
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1675
Empleamos el término encrucijada en la acepción que la antropología estructuralista le
infiere, como un lugar atravesado por discursos disímiles. Lévi Strauss, C. Mito y Significado.
Alianza Editorial, Madrid, 1987, pág.7.
1676
Para comprender lo que el exilio pudo suponer en términos generales para nuestros
intelectuales, citamos las obras de Daniel Cosío El sistema político mexicano, las posibilidades
de cambio, Austin Texas, Institute of LatinAmerica Studies, University of Texas, 1972, o El Estilo
personal de gobernar, o las obras de Gaos José (1990): El pensamiento en lengua española,
Ed. Nueva Biblioteca mexicana, UNAM, México D.F, (1987): El Pensamiento Hispanoamericano:
antología (tomo V), Nueva Biblioteca mexicana, UNAM, México D.F, referentes indispensables
para enfocar adecuadamente los fenómenos del exilio y del retorno en Bal y Gay
1335
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
todos estos documentos, hemos escogido los que hemos considerado más
relevantes a la hora de valorar biográficamente su labor como pensador, poeta,
investigador, transcriptor, compositor y músicologo; revelando, en una mise en
oeuvre, su discurso intelectual. Y todo ello porque en la figura de Bal se
concitan una serie de acontecimientos que le precipitan a un doble exilio: la
marcha del país de origen, hacia otro que le abre sus puertas profesionales, y la
marcha del país de acogida, en un retorno a una España que no le reclama y
que nada le ofrece. Desde que Bal regresa a España, en 1965, hasta su
muerte, en 1993, podemos decir que su obra de pensamiento cae en un
profundo abandono, por parte de las instituciones artísticas y culturales
gallegas. Este olvido está siendo subsanado por investigadores de ambos lados
del océano: en efecto, han sido muy recientes los estudios que se han ocupado
de Bal y Gay, y, paradójicamente, éstos provienen del ámbito de las letras,
siendo un común denominador en todos ellos la valoración de su pensamiento
como intelectual, como poeta y hombre de letras1677. La visión monográfica
más completa de Jesús Bal y Gay ha sido publicada en el estudio Nuestros
Trabajos y Nuestros Días. Jesús Bal y Gay y Rosita García Ascot, biografía
transcrita y epilogada por Antonio Buxán y editada por la Fundación Banco
Exterior en Madrid, 1990. En ella encontramos un imprescindible repaso a la
vida y las relaciones establecidas por los Bal en España, Inglaterray México,
con personalidades del mundo artístico y cultural de ambos continentes, lo que
nos ayuda a perfilar una primera aproximación a la figura del músico. Estas
aproximaciones deben completarse con un estudio crítico del alcance estético
de su pensamiento.
1677
Destacamos así el libro Sementeira de Ronseis. Cinco poetas de vangarda, compilación de
varios autores, (ed. Teresa López, Espiral Maior, A Coruña, 2001), o "Manuel Luís Acuña e a
renovació da lírica galega", de Carlos L. Bernárdez, estudios que bien en profundidad, bien
tangencialmente, se ocupan de la figura de Bal y Gay.
Destacamos asimismo las páginas que le dedica el Dr. Luis Costa en su tesis doctoral, o los
estudios que la doctora Carredano realiza en México sobre la figura de los músicos exiliados,
sin olvidar el estudio que Xoan Manuel. Carreira hace de Bal en el Diccionario de Música
Española e Hispanoamericana, (José Lóperz Calo, Emilio Casares e Ismael Fernández Cuesta,
ed., ICCMU, Madrid, 1999).
1336
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1337
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1678
Losada, Basilio: “Prólogo”, Ronsel, Ed. Sotelo Blanco, 1982, pág. X.
1679
Correa Calderón, Evaristo: “50 años después. Historia de una revista”, Ibidem
1338
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1339
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1680
Como puede comprobarse con la rica e interesante correspondencia mantenida por Bal y
Gay desde el exilio con el antiguo presidente de la Residencia de Estudiantes, don Alberto
Jiménez Freud.
1340
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1681
La Junta para la ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas fue una institución
que, al albor de la Institución Libre de Enseñanza, tenía como objetivo formar científica y
pedagógicamente a futuros investigadores y docentes. Auspiciados por la junta se crearon
centros de investigación como el centro de estudios históricos o la residencia de estudiantes,
ambas, instituciones d eacogida y de formación del joven Bal. De la Junta recibe el encargo de
investigar la música popular gallega y así ingresa en el Centro de Estudios Históricos donde
trabaja bajo la dirección de Menéndez Pidal.
1682
Bal, Jesús (1963): “La música en la Residencia”, Residencia, número conmemorativo,
diciembre.
1341
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1342
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1343
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Camilo José Cela, Maruja Mallo, Padre Calo o a Jiménez Cossío: todas ellas
ayudan a perfilar no sólo la figura de Bal o de sus interlocutores, sino también
de toda una época de Galicia , de España y de América.
Como último testimonio, presentamos una de las cartas que los Bal
escriben a su amigo Jiménez Nadal, ya en España, después de 16 años de dejar
atrás México, que, en dos líneas, describe lo que fue un movimiento de salida,
en este caso, ya sin retorno.
1344
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ARTES ESCÉNICAS
1345
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1683
Co froito das miñas primeiras pesquisas, daría ó prelo a “Breve historia do teatro galego na
Arxentina”, Cadernos da escola dramática galega, nº 89, marzo, 1991; “Historia do teatro
galego na Arxentina, un actor: Tacholas”, Cadernos da escola dramática galega, nº 90, maio,
1991; “Historia do teatro galego na Arxentina, un autor: Ricardo Flores Pérez”, Cadernos da
escola dramática galega, nº 96, maio, 1992.
Quixera deixar constancia expresa neste congreso do meu agradecemento a Francisco Pillado
Mayor, quen compartiu comigo o entusiasmo por este teatro e me ofreceu os caderniños que el
dirixía para estas publicacións, así como me animou a prologar e preparar a edición de Proceso
en Jacobusland, obra de Blanco-Amor, na colección de teatro que tamén dirixía en edicións
Sotelo Blanco, en 1990. Eate intelectual amante do noso teatro e coñecedor activo e fondo da
súa evolución está a merecer un recoñecemento público de todos nós.
1346
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1684
As sociedades corais, seguindo a tradición dos coros galegos de primeiros de século teñen
tamén moita relación co teatro. Organizaban festivais folclóricos nos que nunca faltaba unha
peza teatral, a xeito de parrafeo, cadro de costumes ou conto escenificado, pero que iniciaban
teatralmente a moitos dos actores que máis adiante formaron compañías teatrais. Estas
sociedades corais contaban case sempre cun cadro dramático de seu e a representación tiña
lugar entre os actos musicais. Eran coros de moito prestixio a Agrupación Artística e Cultural
Ultreya, dirixido polo lo inesquecible Isidro Maiztegui, Brétemas e Raiolas, Os Rumorosos,
dirixido polo poeta e músico M. Prieto Marcos.
1685
“Galicia, raza e paisaxe”, Lar , rev. do Hospital galego, nº 213, xullo, 1951.
1347
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1686
Un dos momentos de unión dos emigrantes e exiliados, por vontade de Castelao, deuse de
forma irrepetible na representación da súa obra Os vellos non deben de namorarse, como moi
ben expresou Rafael Dieste: “Era a presencia dunha verdadeira comunidade teatral; e frente a
ela, outra, a dun público atento, mergullado no engado da peza” (vid. “Testemuño”, Cadernos
da escola dramática galega, nº 4, p. 12, febreiro, 1979.
1687
Este guión, dividido en dúas partes, non ofrece dúbida ningunha de que está escrito para a
cámara de Xosé Suárez pois, ó referirse nunha acotación á leda e animosa muiñeira que bailan
varias parellas, di: La cámara estremecida de José Suárez buscará los ángulos que hagan de
esta muiñeira una cosa inmortal en los anales cinematográficos”. Vid. L. Pérez Rodríguez
(1994): “Os guións cinematográficos de Eduardo Blanco-Amor”, (Emigrantes galegos,II), en La
parranda e outros guións inéditos de Eduardo Blanco-Amo, Centro Galego de Artes da Imaxe,
Xunta de Galicia, A Coruña, p. 266.
1348
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1349
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1350
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1688
Vid. Los gallegos en la Argentina, edicións Galicia, Bos Aires, 1966, t. II, p. 1012.
1689
Ibidem.
1351
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1690
Traducción do texto, Nora Inés Ferreyra (1989): “ Teatro gallego en Buenos Aires”, Revista
da Comisión galega do quinto centenario, p. 105.
1352
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1691
En 1932 comeza a actuar na radio e M. Núñez Búa, quen dirixe a Audición Iberoamericana
en Radio Pueblo, invítao a participar, para contar contos, teatralizar textos ou comentar
cuestións galegas. Un día, dille que se poña un nome artístico. Van chegando cartas dos
ouvintes e Fernando segue a matinar que nome se porá; pero nunha ocasión, vendo o propio
Núñez Búa unha foto do seu fillo, dixo: “Parece un Tacholas”. A Fernando gustoulle a palabra e
preguntoulle de onde viña. Núñez Búa contoulle, entón, que seu pai, cando oía contar algunha
1353
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
broma, dicía: “Pareces un Tacholas”, pero que non sabía o seu significado. Fernando
contestoulle:- “Pois xa teño un nome: Tacholas. Así, o meu nome ten máis dun século”.
1692
Vid. Pociña, Andrés e López, Aurora (1995): Conversas con Maruxa Villanueva na casa de
Rosalía, Hércules ediciones, A Coruña, 1995. A “raíña do alalá”, participa activamente na vida
cultural dos emigrantes, organizando concertos e actividades musicais. Como actriz de teatro,
dá o seu nome á Cía Maruxa Villanueva, fundada por Varela Buxán, sendo a principal actriz.
1354
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Lembremos o seu papel destacado en Os vellos non deben de namorarse de Castelao. De volta
a Galicia, encargouse da Casa-Museo de Rosalía en Padrón ata a súa morte.
1693
Vid. Pérez Rodríguez, Luís (1992): “Historia do teatro galego na Arxentina. Un autor:
Ricardo Flores....”, art. cit.
1694
Ricardo Flores nace en Sada en 1903 e chega a Bos Aires en 1929, onde vive unha vellez
lúcida e cos mesmos ideais galeguistas que sempre profesou. A súa afección ó teatro vénlle de
moi novo. Na súa primeira mocidade, dirixíu en Sada un grupo teatral e levou á escena Un fillo
de bendición – de tema mariñeiro-, Consellos do tío Xan –xoguete cómico contra o indiano que
vén facendo ostentosa fachendosa da súa riqueza- e Querer de comenencia, posta en escena
no salón Suiza da mesma vila. A súa vida reflicte a doutros emigrantes dos que haberá que ir
recobrando a súa memoria. Distinguido polo seu patriotismo na Sociedade Nazonalista Pondal,
no Centro Coruñés, na Intersocietaria galega, Consello de Galicia ou na Irmandade Galega,
exerceu o xornalismo en distintas revistas e periódicos, en especial na Fouce, voceiro da
Sociedade Nazonalista Pondal. Foi destacada tamén a súa actividade nos coros e publica unha
interesante escolma de poesías galegas –alalás, cancións de berce, foliadas, pandeiradas e
1355
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ruadas, recollidas do folclore popular e algunhas da súa autoría (vid. Escolma de antigas
galegas, edición da Caixa de Aforros de Ourense, Bos Aires, 1984).
1695
Esta peza, coma todas a que o noso autor ten escritas e non pulicadas, teñen a grafía do
que el chama galego reintegrado, postura que mantén afervoadamente xa desde os seus
priemiros escritos periodísticos e que hoxe comparte cun grupo de galegos en Bos Aires, que
fan escola.
1696
Op. cit.
1356
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O feito teatral máis significativo dos anos trinta ocorre con Manuel Daniel
Varela Buxán, que chega a Bos Aires en 1930. As súas obras van encher os
teatros comerciais, cun público fiel e afervoado de emigrantes galegos, que
establecen unha relación de simpatía inusitada coa súa fórmula teatral.
No ano 1932, xa rematada a súa primeira comedia, matina na formación
dun grupo teatral para representar as súas obras. Primeiramente, asiste a
cantas representacións se celebran nos estrados societarios e el mesmo
participa no coro Lembranzas da Terra, que tiña frecuentes actuacións na
colectividade, para familiarizarse cos principais actores: Maruxa Villaneva –que
sería a súa primeira muller, coa que casaría en Montevideo, en 1941-, Maruxa
Boga, Eva Carreras, Fernando Iglesias “Tacholas”, Alfonso Costela, Antonio
Cubela. Reúnese con eles e exponlles a súa idea. Sen demora, póñense a
ensaiar en distintos sotos de cafés de amigos galegos da cidade e, despois de
cinco meses de ensaio, ten lugar a presentación da Compañía Galega Aires da
Terra, o 30 de novembro de 1938, no Teatro Maravillas de Bos Aires, coa estrea
da súa primeira comedia Se o sei…non volvo á casa. A alegría de todos polo
éxito de público foi grande e este acontecemento abriulle as portas para
traballar nos mellores teatros arxentinos.
En efecto, o teatro de Varela Buxán marca o protagonismo da década do
trinta e seis ó corenta e seis. Cada ano, entre xullo e setembro, estaba
asegurada unha temporada de teatro galego:
1357
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1697
Traducción da nota. Vid. Iglesias Sánchez, F. (1970): “Teatro gallego en la Argentina”,
Primer Acto, nº 120, maio, 1970, p. 24-5.
1358
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1359
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1360
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
na que Tacholas actúa tamén como actor, con Eva Carrera, Maruxa Boga e
Maruxa Villanueva. Funda con Maruxa Boga, neste mesmo ano, a compañía
galega de comedias Boga-Tacholas, que representa, no nadal de 1944, Amores
de aldea, revista galega de Américo Lozano.
Antón Comesaña e Cándido Alfonso González levan á escena no Centro
Pontevedrés Esfolla na eira, o 21 de xuño de 1947. Este último é autor tamén
da comedia ¡Mal ollo!, de ambiente mariñeiro e premio Castelao do Centro
Galego de Bos Aires 1953, con prólogo de Domingo García Sabell.
1698
Cadernos da escola dramática galega, nº 4, febreiro, 1979, p. 1.
1361
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1699
Vid. Fernández del Riego, Francisco (1959): Galicia y nuestro tiempo. La obra de una
generación, Bos Aires, Editorial Citania; Paz Andrade, Valentín (1959): Galicia como tarefa, Bos
Aires, Editorial Galicia.
1362
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A nosa cultura debe conseguir unha integración das dúas Galicias, pero é
no como desa unión onde está a grande orixinalidade do pensamento de Paz
Andrade, sen dúbida un dos intelectuais más adecuados para tentar acadala:
quere unha comuñón coas bases e rexeita ó grupo intelectual pechado en si
mesmo. Está a falar en clave, pero intelixible para todos.
Pide unha rehabilitación do diálogo nesta liña, a liquidación dos resaibos
insolidarios, os medos e reticencias dos homes cultos e intolerancia do
resentimento. Para esto, era preciso restablece-la facultade da crítica e pór a
todos a traballar, pois todos tiñan deberes que cumprir. Estaba a falar para os
exiliados de AGUEA e para os intelectuais da Galicia interior de Galaxia. Di
textualmente:
No pretendo leer la cartilla a nadie. Pero, como complemento de cuanto
se lleva dicho, conviene recordar que la cultura no es producto de
bandería, credo político o clase determinada. Ni de aún de la formada por
hombres e instituciones dedicados ordinariamente a producir obras
culturales o a promoverlas.
Es preciso abrirse a la comprensión de que, en el templo y taller de la
cultura, la entrada es libre. Para los sacerdotes de la ciencia y del arte,
como para los neófitos….
Los escritores, los artistas, los universitarios, los técnicos, las academias,
los institutos, los colegios profesionales, los laboratorios, los seminarios
…pueden considerarse como estado mayor y vanguardia de la milicia
cultural. Ninguna vanguardia se sostiene, en la paz como en la guerra, si
la retaguardia no acude diligentemente a alimentarla y pertrecharla. Por
tanto, en la fisiología de la cultura todos estamos implicados, si bien con
función distinta. Distinta, pero convergente.
La cultura es un legado recibido pos generaciones (…). No podemos
dejar que se dilapide o empobrezca en nuestras manos.
Estamos obligados a mantener la tradición cultural recibida, renovándola
y actualizándola. A engrosar su caudal con nuestras voces, con la parcela
1363
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1700
Op. cit. P. 163. Permítaseme esta longa cita, que axuda a esclarecer o discurso entre os
intelectuais do interior e do exterior nos anos cincuenta, que iría vendo os seus froitos pouco a
pouco, sobre todo coa chegada dos exiliados, aínda recoñecendo que algún destes non foron
valorados á súa volta como merecían.
1701
Estes documentos inéditos da súa fundación, xustificación e regulamento de organización
foron publicados en L. Pérez Rodríguez (ed.) (1993): Catro pezas inéditas do teatro de Eduardo
Blanco-Amor, Ediciós do Castro, Sada-A Coruña.
1364
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1365
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
moralina do cura don Marcial, pero que contan coa aprobación de Balbina e
Martiño1702.
O teatro ten un lugar destacado na producción editorial dos anos
cincuenta, en concreto na editorial Citania, fundada por Luís Seoane. El mesmo
deixou copiosas mostras como autor, escenógrafo, ilustrador, deseñador gráfico
e crítico teatral. Escribe en 1956 A soldadeira en galego, aínda que sairía do
prelo no ano seguinte en castelán na editorial Ariadna de Bos Aires. Os seus
personaxes son históricos, do noso pasado medieval –Rei Xordo, a soldadeira-,
pero mesturados con campesiños do noso tempo. É un pasado renacido na
Galicia amortecida dos anos cincuenta. A teoría teatral de Luís Seone partía
dunha Galicia con fórmula teatral de seu: había que sustentarse nas antigas
representacións populares, creando un teatro actual con intención dialéctica. De
aí as súas referencias ó exilio e á emigración. As súas ideas quedaron
formuladas na súa audición Galicia Emigrante. Escribiu O astrólogo irlandés e
Esquema de farsa, baseada esta última no Día do emigrante, celebrado na
Coruña en 1956. Luís Seoane reconstrúe teatral e parodicamente a escena
institucional do acto franquista, cun devastador ataque á ideoloxía do réxime e
á súa política migratoria, con mofa de todo o seu boato litúrxico.
Rafael Dieste reedita A fiestra valdeira na editorial Citania.
Intelectualizando un motivo popular e concentrando a escena, exalta a
autenticidade do pobo mariñeiro. É unha comedia que reflicte a alma da xente
do mar e trata o tema da identidade. O encaixe da expresión lingüística está
feito con finura e o ambiente é de cálida humanidade.
En 1958, a editorial Citania publica tamén Pauto do demo de Anxel Fole.
É un conto escénico en tres cadros, no que Anxel Fole fai entrar en escena a
personaxes do mundo da súa literatura de A lus do candil e Terra brava: o
taberneiro, o tolo, a meiga, o escribán, labregos, arrieiros. A acción transcorre
nunha cociña económica (xa non hai pedra lareira) e nunha tasca.
1702
Blanco-Amor deixa caer aquí, unha vez máis, o tema da reconcialiación, despois dos graves
enfrontamentos da guerra civl, tema que lle custou moitos desgustos, tanto en américa coma
en Galicia, á súa volta. A sús postura consistía en mirar para diante, cara o futuro, pero sen
esquecer o pasado.
1366
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1703
Isaac Díaz Pardo, artista polifacético e home comprometido coa súa cultura, que tamén é a
nosa, é un importante autor teatral nestes anos.Ademáis da súa aportación no campo plástico ó
teatro, como seguidor de seu pai cartelista e escenógrafo da Xeración Nós, presenta tamén no
seu haber teatral un curioso e inxenioso argadelo que recita coplas satíricas, ó xeito dos vellos
carteis de cego.
A experiencia americana de Isaac pode explicarse desde circunstancias persoais, pero tamén
históricas. Co fastío de non poder retratar á España franquista e os atrancos dos intereses dos
novos ricos, que emerxen favorecidos polo novo réxime, negándolle as materias primas para as
súas empresas, vai para América. Alí estaban as raíces, os amigos de seu pai, os exiliados.
Ademáis de reencontrarse consigo mesmo, leva unha misión que cumprir: recuperar a cultura e
os homes do exilio e a súa obra, ante a relaidade esmagadora dunha Galicia sen memoria (Díaz
Árias, Camilo (1990-1991): “Isaac en América: as razóns dun exilio voluntario”, en Díaz Arias,
Camilo (1990-1991): Isaac Díaz Pardo. Un proxecto socio-cultural para Galicia, Auditorio de
Galicia, Santiago de Compostela.
1704
Vid. Lino Braxe e Xavier Seoane (1989): Escolma de textos da Audición Radial de Luís
Seoane “Galicia Emigrante” (1954-1971), Ediciós do Castro, Sada-A Coruña, 1989, p. 405.
1367
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1705
Vid. “Díaz Pardo, dramaturgo”, en Díaz Pardo, Isaac (2000): Obra cartelística 1936-1999,
Edicións Espiral Maior, A Coruña, p. 33.
1368
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sociedade de consumo. Convén que este teatro de Isaac se represente xa. Vai
resultar, sen dúbida, unha revelación para os espectadores de hoxe.
Dentro dos acontecementos teatrais dos anos cincuenta, hai que
salientar a visita de María Casares a Bos Aires. AGUEA organiza homenaxes na
súa honra e o mundo do teatro e da prensa arxentina recíbena con admiración.
Os encontros máis emotivos teñen lugar coa colonia galega, que a recibe coma
unha actriz galega.
Fernando Iglesias “Tacholas” seguía a ofrecer teatro na fórmula de
Varela Buxán. Crea a Compañía de Arte folclórica, con actores amigos e
preséntase no Teatro Splendid, o 22 de xaneiro de 1954, en función diaria,
durante dous meses, cun animado espectáculo formado polas seguintes pezas:
Por borrachíns –de Varela Buxán-, Estebiño, Na corredoira, Almas sinxelas –de
Xavier Prado Lameiro-, O zoqueiro de Vilaboa –de Nan de Allariz-, O sobriño –
de L. Echevarría e L. López-, Cousas de rapaces –do propio Tacholas-. A
Compañía Boga-Tacholas, con coñecidos intérpretes e amigos, estrea as obras
O ferreiro de Satán –de Varela Buxán- e Amores de aldea –revista de Américo
Lozano-.
Cándido Alfonso González publica ¡Mal ollo! en 1954 –Bos Aires, editorial
Lérez do Centro Pontevedrés-, obra galardoada co premio Castelao no concurso
literario do Centro Galego de Bos Aires. Alfonso Gayoso Frías saca do prelo Os
fidalgos de Rante en 1955, en edicións Miño. E Ricardo Flores, no Centro
Almaceneiros, escenifica as obras Para isso sou teu amigo, Un ovo de dúas
xemas e Ugío.
Na outra ribeira, o actor Pepe Fernández dirixe Airiños da miña Terra, no
Centro Galego de Montevideo, e representa no Teatro Solís en 1954 Tamén os
vellos poden namorarse, unha reincorporación festiva súa sobre a o texto de
Castelao. Funda tamén en 1957 o Teatro Popular Galego con Antón Crestar e
Manuel Domínguez, participando como director e actor na obra O fidalgo, no
Teatro Solís, obra que repón ó ano seguinte no mesmo escenario. Tamén
representa Mal ano de lobos, peza traducida ó galego po Pedro Fernández
Veiga.
1369
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1706
Vid. Edición de Modesto Hermida García de Non agardei por ninguén, (edicións Xerais, Vigo
1989).
1707
Vid. Luís Pérez (introd.) (1996):Teatro galego na Arxentina: As bágoas do demo de Ramón
Valenzuela Otero, Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 1996.
1370
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
eloxiada por Sebastián Martínez Risco, quen se encontraba naqueles días dando
unhas conferencias nos centros e sociedades uruguaios.
1371
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1372
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1373
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1374
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1375
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
súa situación nos países que os recibiran aínda se prolongaría bastante, quizais
de xeito definitivo.
Tendo en conta, logo, que os exiliados galegos que chegaban a Bos
Aires xa atopaban conformada unha colectividade galega numerosa e
organizada (emigrante), é necesario decatarse de que o seu labor cultural e
político non podía ter coma principais receptores outros exiliados (comunidade
aínda pouco numerosa que vai chegando de maneira moi escalonada) senón a
toda a comunidade de emigrantes e fillos de emigrantes que, querendo manter
lazos con Galicia, aproveitaba o asociacionismo para mante-las cotas de
identidade que non perderan. É por esto polo que a producción dos exiliados,
nomeadamente a dramática, relacionase de preto coas agrupacións teatrais das
asociacións, ó mesmo tempo que aglutinan ó seu redor a todos aqueles
emigrantes afincados en Bos Aires (non poucos) que durante e trala contenda
de España tamén asumiron como propios os ideais democráticos, republicanos,
galeguistas e / ou nacionalistas dos exiliados que despois chegaron a América.
Eso explicará tamén a conformación simbólica da figura de Castelao entre a
colectividade galega de Bos Aires ou o éxito das empresas editoriais de Seoane
e as escénicas de Varela Buxán, Tacholas ou o propio Ramón de Valenzuela.
Polo tanto, máis que “teatro da emigración” ou “do exilio” debemos
entender que a producción dramática de Bos Aires entre 1938 (ano en que se
crea a Compañía de Maruja Villanueva) e 1964 (ano en que Valenzuela monta a
última das súas obras) é “teatro para emigrantes e exiliados”, precisión que non
só explica moitas das súas características estéticas (o realismo ruralista de
Varela Buxán, o ton popular, constantes referencias a Galicia, temática da
emigración...) senón tamén a súa propia evolución histórica: esmorece cando a
colectividade galega de Bos Aires comeza a nutrirse xa de fillos e netos de
emigrantes e cando o ferver ideolóxico do exilio ía quedando atrás no tempo
(esmagado polo triunfo do dereitismo en Galicia) e os protagonistas directos da
guerra comezaban a morrer ou a regresar á terra.
A producción de Ramón de Valenzuela foi definida por Luís Pérez
Rodríguez (1996b: 10) coma "o derradeiro esforzo serio por elevar o noso
teatro en Bos Aires". E esa afirmación non é gratuíta, xa que denota unha
1376
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
situación e un estado de cousas que non pode ser obviado e que, dende logo,
condiciona a análise das relacións entre a producción no exilio e a producción
no interior.
Valenzuela chega a Bos Aires en 1949 e regresa en 1966. No momento
da súa chegada ó Novo Continente, atópase o autor con que a cidade vivía
unha época de esplendor dramático non só dende o punto de vista do
espectáculo arxentino, senón que a propia colectividade galega contaba cunha
importante producción da man da Compañía de Maruja Villanueva (1938-1946)
e de Daniel Varela Buxán. Pervivía, ademais, o arrecendo de Os vellos non
deben de namorarse de Castelao, obra que, simbólica e esteticamente, deu un
pulo decisivo á producción teatral no exilio. Nesa estancia na capital arxentina,
Valenzuela asiste tamén ó éxito indiscutíbel na escena nacional de Tacholas,
actor galego que tamén se decide a organizar unha compañía con Maruxa Boga
(outra eminente actriz de éxito), coa que montar espectáculos dirixidos á
colectividade nos anos 50, a mesma década en que comeza a publicar Ricardo
Flores e que tamén irrompe na producción dramática galega o mesmísimo
Seoane con A soldadeira e Isaac Díaz Pardo con Midas e O ángulo de pedra. Se
a esto engadimo-la presencia de Blanco Amor coma intrépido activista teatral
no exilio, artífice da importante tentativa dun Teatro Popular Galego (1957) que
procuraba renovar estética e ideoloxicamente a concepción dramática
predominante entre a colectividade, teremos as bases nas que asentar a
decisión de Ramón de Valenzuela de adentrarse polos vieiros do teatro galego
en Arxentina, pois, evidentemente, non se achaba nin nunha tabula rasa, nin
nun contexto hostil.
Sen embargo, cómpre decatarse de que, como indica Luís Pérez
Rodríguez, é o derradeiro intento de asentar unha producción espectacular no
exilio. É certo que o autor regresa (quizais, dalgún xeito, exiliándose de novo) e
afíncase en Madrid pouco despois, en 1966, pero a súa actividade e sobre todo
o seu labor traductor non volve atopar parangón posible en Bos Aires.
Na miña opinión, para explicar esto cómpre volve-los ollos cara ó que
estaba a acontecer en Galicia, onde a producción dramática e, sobre todo,
espectacular, comezara a rexurdir dende o 1958, ano en que Álvaro Cunqueiro
1377
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1378
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1708
De feito, Osvaldo Pellettieri (1997) sinala que o sistema teatral arxentino dos anos 60 supón
o asentamento da modernización que xa se iniciara dende os 30, coas primeiras tentativas do
Teatro Independente. En efecto, o teatro en Arxentina, e concretamente na cidade de Bos
Aires, estaba pasando por momentos de esplendor e importante visibilidade pública durante a
época en que Valenzuela monta os seus espectáculos galegos.
1379
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1709
Figuran entre paréntese os períodos consultados. O mesmo, na enumeración da prensa
galega.
1380
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Sistema galego
(exiliado)
Sistema
arxentino
Sistema español
(exiliado)
Sistema español
(franquista)
1381
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1710
Como indica Alonso Montero (quen habitualmente fala de "dúas Galicias" para expresar esa
disgregación xurdida do exilio) a respecto do labor editorial de Luís Seoane, "Editar libros en
Bos Aires xa non significa, como en 1940, proclamar que existe a dimensión impresa e culta da
lingua galega; os libros que se editen en Bos Aires, lonxe de seren a única bandiera, han de
entenderse como un complemento, se ben moi importante, do labor editorial da Terra" (Alonso
Montero, 1994, 96).
1382
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1711
Pensemos que o Centro Galego convoca premios aos que concorren autores galegos, e que
estes publican en editoras afincadas á beira do Río da Prata.
1383
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1712
Ensaio premiado no certame Nieto Pena da Radio Televisión Francesa e publicado coma
dous artigos nos números correspondentes a outubro-novembro e decembro de 1964,
respectivamente. Leandro Carré realiza unha reflexión interesante encol da actividade teatral en
Galicia reivindicando un sentido crítico que permita valorar de xeito xusto a calidade dos textos
(nin todo é malo nin todo é bo) e sinalando coma causa fundamental do atraso estético a
respecto de Europa e Norteamérica a non profesionalidade dos actores. Resulta interesante
1384
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
anos despois, foi alí onde Valenzuela montou As bágoas do demo, dirixida por
Blanco Amor) ó servicio da producción cultural non galega, como por exemplo a
representación dunha obra de Joaquín Calvo Sotelo (significativo nome) por
parte dunha compañía arxentina. A pregunta de María Victoria de Valenzuela
non deixa lugar a dúbidas sobre o camiño polo que discorrían as tensións entre
as diversas tendencias políticas da colectividade:
comparar esa análise do teatro en Galicia en 1964 coa actividade —ben diferente— que a
colectividade galega viña desenvolvendo en Bos Aires.
1385
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1713
Parafraseamos a Manuel F. Vieites (1998, 41), quen, nunha apreciación útil e lúcida, define
a historia do noso teatro coma "un permanente proceso fundacional".
1386
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1714
Claudio Guillén tamén sinala algúns matices que resultan reveladores: " He procurado
distinguir en otra ocasión entre dos conceptos polares: una 'literatura del exilio' por un lado, en
que el poeta da voz a las experiencias del exilio, situándose en el, directa o confesionalmente, y
una 'literatura de contra-exilio' por otro, en el que el poeta aprende y escribe dende el exilio,
distanciándose de él como entorno o motivo, y reaccionando ante las condiciones sociales
políticas o, en general, semióticas de su estado, mediante el impulso mismo de la exploración
lingüística e ideológica que le permite ir superando esas condiciones originarias (Guillén, 1998,
36).
1387
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1388
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cultural da preguerra, como sinalamos arriba, pero pola outra, estaba indicando
a posibilidade (e a necesidade, nun momento en que os grupos teatrais das
asociacións xa traballaban maioritariamente con obras en castelán) dun teatro
na lingua propia mesmo nunha cidade na que a lingua oficial é o español.
Tendo en conta o capital simbólico que constitúe a lingua nos procesos de
formación da identidade galega ó longo da historia, especialmente entre
colectivos emigrantes, e tendo en conta tamén o emprego político que dende
Nós e ata a actualidade se realiza sobre o galego coma lingua propia, semella
que a vertente ideolóxica da actividade dramática de Valenzuela xa queda
tracexada.
Por outra parte, cómpre non perder de vista as escollas referenciais das
traduccións de Valenzuela, cuestión da que falaremos despois pero que
quixeramos sinalar agora: ¿non nos lembra a algo o recurso a Synge, autor
irlandés ó que, xunto con Yeats, xa recorrían os homes de Nós en aras da
teoría atlantista?1715; ¿e que hai da controvertida obra de Lauro Olmo, texto
que denunciaba, máis ou menos veladamente, a situación social que vivía a
España de Franco? Semella que a traducción deses textos, e a súa posta en
escena nos anos 60 en galego e para a colectividade galega de Bos Aires non
tiña nada de gratuíto, senón que era perfectamente acorde cunha vontade
política e ideolóxica á que Ramón de Valenzuela xa se adscribira antes do 36 e
que, de xeito coherente, mantén ata a fin dos seus días, malia causarlle
traumáticas experiencias en campos de concentración, a fuxida a Arxentina e
unha sorte de exilio interior, unha (auto)condena ó silencio unha vez que
regresa a España e decide afincarse en Madrid.
1715
Temos noticia de que Valenzuela e maila súa esposa María Victoria Villaverde tiñan
intención de traducir e montar tamén outra obra de Synge, Riders to the sea. O proxecto non
chegou a materializarse.
1389
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1716
Xunto con Tacholas, Cloti Iglesias, Maruja Boga, Pilar Jeremías, Antonio Cubela, Dora Seco,
Alfonso Costela e N. Boga. (Pérez Rodríguez, 1996, 23)
1717
Reeditada en Akal, 1976 e Xerais, 1989.
1718
Reeditada en 1997 por A Nosa Terra.
1390
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1719
No elenco participaban Evelio Iglesias coma Miguel Byrne, o latoneiro; María Victoria
Valenzuela, como Maria Byrne; Eloísa Ares no papel de Sara Casey e o propio Ramón de
Valenzuela coma abade.
1720
"Na versión galega non houbo mais que cambear as verbas, O demais xa estaba feito. As
obras de Synge son unha demostración mais da comunidade de orixen dos irlandeses e dos
galegos".
1721
[Anónimo] "Magnífica expresión de teatro en gallego", Opinión Gallega, noviembre de 1960.
1722
[Anónimo] "Teatro gallego en el Centro Lucense", Galicia, 30-IX-1960.
1391
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Das tres referencias en prensa coas que contamos sobre esta montaxe, é
esta do xornal Galicia da Federación de Sociedades Gallegas a única que fai
referencia a Ramón de Valenzuela coma traductor do texto, se ben todas elas
coinciden en aplaudirlle a interpretación dun cura sornas na obra, igual que
todas elas, tamén, loan as interpretacións femininas, en especial a de María
Victoria Villaverde. Máis nesta crítica é interesante que, ademais, presenta a
1392
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1723
R. S. P, "O casamento do latoneiro", Lugo. Voceiro do Centro Lucense de Bos Aires,
novembro de 1960.
1393
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Sociedades Galegas cando M. V. Arealonga, nun artigo titulado "La Escuela del
Teatro del Centro Lucense"1725 aplaudía o traballo que a Escola do Teatro
Lucense viña realizando dende que fora fundada en 1959, con dous elencos: un
para representar en castelán e outro para representar en galego. Este último,
xustamente, estréase con O casamento do latoneiro.
De feito, a recepción da obra tamén salienta a importancia do teatro
coma dinamizador cultural galego en Bos Aires, e en especial, o traballo
afeccionado coma loábel iniciativa activista. Mesmo R. S. P. remata a súa crítica
pedindo que os socios do Centro Lucense animen a familiares e amigos a
estimular
1724
Cómpre indicar que o crítico asina coas iniciais R. S. P., que coinciden, de feito, coas do
propio Suárez Picallo, que realizara a presentación da obra.
1394
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1725
M. V. Arealonga, "La Escuela de Teatro del Centro Lucense", Galicia, 30-X-1960.
1726
Alén de dúas fotos publicadas en Lugo, a carón da crítica de novembro de 1960, contamos
cos gráficos, deseños escenográficos e esquemas lumínicos da obra, material cedido por Manuel
Cordeiro.
1395
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1727
Sinalemos que o manuscrito orixinal desta traducción, que se cría perdido ata agora, se
encontra no arquivo persoal de Pilar Enciso, viúva de Lauro Olmo, co número de rexistro 9477.
1728
Luís Pérez Rodríguez (1991 e 1996) indica que A camisa, traducida por Ramón de
Valenzuela, foi estreada en 1960. O dato é erróneo. O propio Lauro Olmo sinalou no prólogo
que escribiu La Camisa despois de agosto de 1960, e a obra deuse a coñecer no ano seguinte.
As nosas pescudas indícannos indiscutibelmente que se estrenou o 17 de abril de 1964 na
Federación de Sociedades Gallegas.
1729
Fora inaugurado en 1952 da man da actriz Pepita Giménez co fin de levar de maneira
gratuíta o teatro ó público da Federación.
1396
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1397
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1730
"Estreno de 'A Camisa'", Galicia, 30-IV-1964.
1731
Celtíbero, "Presentose un drama del autor gallego Lauro Olmo", Lugo, Voceiro do Centro
Lucense de Bos Aires, abril de 1964.
1398
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1399
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1400
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1401
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pretendían ter máis difusión entre os galegos da cidade porteña. Por outra
parte, Valenzuela non era descoñecido ningún neses ámbitos, pois xa traballara
durante tres cursos coma profesor de Xeografía galega en A.G.U.E.A.,
asociación fundada en 1956, de xeito que un texto da súa autoría (xa non
traducción) tiña posibilidades de chamar certa atención. Se a todo eso
engadimos que o espectáculo As bágoas do demo foi supervisado polo
mesmísimo Eduardo Blanco Amor, semella que a montaxe podía ter creado
importantes expectativas.
Sen embargo, o silencio por parte da crítica é absoluto e, de certo, a
obra non é publicada nin de inmediato nin nun espacio breve de tempo. Os
motivos deste silencio sobre As bágoas do demo deberán ser debidamente
analizados tendo en conta outras múltiples variables (o estado da actividade
editorial e política de Valenzuela cos galegos en Bos Aires, as relacións con
Galicia, as prioridades ideolóxicas e estéticas...), cuestión complexa na que non
podemos deternos agora pero que desexamos sinalar coma verea de
investigación futura.
Aquel 21 de agosto de 1964 traballaron en As bágoas do demo a propia
María Victoria Valenzuela, , Mª Dolores López, X. Rivas, Alexandre Varandela,
Ramón de Viña, Mª Lobeira, Manuel Sixto, Mª do Carmo Juvino, Fernando de
Valenzuela (fillo do matrimonio) e Francisco Gómez (Pérez Rodríguez,
1991a:11). Polo material gráfico sobre a montaxe publicado a carón da edición
impresa do texto, deducimos que a escenografía pretendía salienta-lo aspecto
popular-tradicional do texto (no que a temática, malia posuír unha vertente
social(ista) e galeguista moi do gusto de Valenzuela, remitía á estética máis
tradicional da literatura galega dende o XIX) a través de vestimentas
tradicionais típicas e unha situación espacial achegada ó rural galego.
A expectativa creada pola obra en Bos Aires está ben reflectida polas
seguintes palabras de Luís Pérez Rodríguez (1996, 21-22):
1402
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
impón a súa propia lei. Os personaxes están sacados tamén desa realidade.
O Tolo, o Cacique, o Demo, a Meiga e o pobo, que é testemuña pasiva no
decorrer dos acontecemtneos. A dobre moralidade dos ricos (Pepe, o
Alcalde) manipulará a inxenuidade dos tolos (Pirulé, O Naranxo), quen, sen
embargo, por se presentaren inocentes e sen careta, indicarán o
verdadeiro camiño da felicidade.
1403
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Alonso Montero, Xesús (1994): As palabras no exilio. Biografía intelectual de
Luís Seoane, Vigo, Xerais.
Berenguer, Ángel (1984): "Introducción", Olmo, Lauro (1984): La Camisa / El
cuarto poder, Madrid, Cátedra, páxs. 9-128.
Clementi, Hebe (coord.) (1991): Inmigración española en la Argentina, Bos
Aires, Oficina Cultural de la Embajada de España.
Fernández Roca, Xosé Anxo (1981): Lauro Olmo e o seu teatro sobre a
emigración, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega nº 20.
Guillén, Claudio (1998): "El sol de los desterrados: Literatura y Exilio", En
Múltiples moradas, Ensayo de Literatura Comparada, Barcelona,
Tusquets, páxs.29-97.
Hermida García, Modesto (1989): "Introducción", de Valenzuela, Ramón (1989):
Non agardei por ninguén, Vigo, Xerais, páxs.11-41.
López Silva, Inmaculada (2001): "Roberto Vidal Bolaño na (re)construcción do
teatro galego. De Abrente a Mar revolto" en Vidal Bolaño, Roberto
(2001): Mar revolto. Santiago, CDG-Xunta de Galicia, páxs.47-134.
Olmo, Lauro (1984): La camisa / El cuarto poder, Madrid, Ed. de Ángel
Berenguer, Cátedra.
Ordaz, Luís (1946): El teatro en el Río de la Plata, Bos Aires, Futuro.
Pellettieri, Osvaldo (1997): Una historia interrumpida, Teatro Argentino
Moderno (1949-1976) Buenos Aires, Galerna.
Pérez-Prado, Antonio (1973): Los gallegos y Bos Aires. Buenos Aires, La
Bastilla.
Pérez Rodríguez, Luís (1991a): Breve historia do teatro galego na Arxentina, A
Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, nº 89.
Pérez Rodríguez, Luís (1991b): Breve historia do teatro galego na Arxentina. Un
actor: Tacholas, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, nº 90.
Pérez Rodríguez, Luis (1996): “Introducción”, en de Valenzuela, Ramón (1996):
As bágoas do demo, A Coruña-Sada, Ediciós do Castro, páxs.9-31.
1404
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1405
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Euloxio Ruibal
1406
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1407
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1408
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1409
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tiresias, que acompaña a outros varios (algún xa indicado no título), así mesmo
presentes na pintura das dúas etapas. Personaxes míticos, pois, en espacios e
tempos míticos igualmente, xa clásicos, xa bíblicos, xa literarios.
Tamén os temas acadan relevancia nesta comparación interartística.
Amor e morte sitúanse en primeiro lugar. Non poden faltar Eros e Tánatos,
omnipresentes cando a traxicidade se pon de manifesto. Pero sinalemos algúns
máis, significativos do momento histórico que estaba vivir o autor, e que teñen
paralela expresión na segunda época da súa obra plástica: violencia, represión,
cobiza, miseria, hipocresía, medo, vinganza, inxustiza, tiranía, opresión,
insolidariedade... Son os tempos da crúa posguerra que se reflicten dun xeito
angustioso, propio da corrente de pensamento (o existencialismo) que daquela
predominaba na asolada Europa e que o autor, dende un recuncho galego,
percibía e expresaba. Así, a traxicidade, o absurdo, a culpa, a nada, o baleiro...
son manifestados dramaticamente, como ben corresponde, cun tratamento
ritualizado, onírico e certas doses de ar expresionista. Terán o seu equivalente
na pintura diazpardiana dos anos cincuenta e sesenta.
A preocupación social, motivada polo compromiso ético-estetico de Díaz
Pardo cun tempo e un espacio, ponse de relevo coa aplicación das teorías das
chamadas socioloxías dialécticas. As artes, non hai dúbida, reflicten as
condicións de vida (Plejanov), son formas ideolóxicas da conciencia social. A
teoría do "reflexo" de Lukács, o teatro dialéctico de Brecht, o "estructuralismo
xenético" de Goldmann, o xeito de manifestarse no discurso a ideoloxía, que
defende Althuser ou a corrente “sociocrítica”, establecida por Peter Zima, pero
con antecedentes en Bajtin, Lotman e outros, poñen de manifesto a relevancia
dos contidos e da dimensión histórica. A teoría dos “polisistemas” de Itamar
Even-Zohar e seguidores; contribúe, sen lugar a dúbidas, a contextualizar a
interferencia e dependencia da relación interartística. A pragmática proposta
por Schmidt, coa súa tendencia empirista, aporta unha maior significación ó
afondar en tódolos factores que interveñen na relación que implica a mediación
entre as teorías da producción e recepción e mailos textos (literarios ou
artísticos).
1410
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1411
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Son os ollos que se asombran da vida, que a veces ata se horrorizan, sen
dar creto ós aconteceres que os circundan. Semellan olladas que penetran ata
a alma, xa acusadoras, xa interrogativas. Olladas que son berros regalados
coma o de Munch, olladas ás que o espanto e angustia do home que
contempla o mundo lle inmobilizan, na pavura conxelada, os fráxiles órganos
de tanta ferida inxusta e cruel. Non hai asombro no mundo para expresar tanto
horror, logo de dúas guerras, coas súas correspondentes pre- e posguerras,
crúas, horrorosas, esmagadoras... Os ollos, canle de comunicación entre o
interior e o exterior, tiveron precedente coma énfase pictórico na arte cretense
ou na grega arcaica. Mais foi quizais o movemento simbolista (Toorop, Pirner,
Pénot, Munch...) o que máis se caracterizou pola acentuación da mirada nos
rostros (femininos), cheos de misterio e dramatismo, aínda que con diferente
intencionalidade á que aquí nos referimos: configuración iconográfica da
famme fatale, ou da Eva malvada e pecadenta... E se o noso autor fai uso
(igual que na plástica) da potencia da ollada no seu teatro, de fasquía
simbolista, tamén se serve do contrario, isto é, do ollar grolo e sen vida dos
cegos, xa simbólicos, xa empíricos.
1412
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
polo tanto, coma sinalou Oskar Walzel, "a iluminación recíproca das artes", neste
caso, nas artes plástica e escénica dun dos creadores que ese teórico coñece como
"talentos dobres" (ibidem): Isaac Díaz Pardo.
1413
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
I PRIMARIA
1. Artes plásicas
Díaz Pardo, Isaac (1956): Unha presa de dibuxos feita por Isaac Díaz Pardo de
xente do seu rueiro, Buenos Aires, Ars Novos.(Álbum de debuxos.)
Díaz Pardo, Isaac (1965): Cecilia, la acróbata, Sada-A Coruña, Ed. do
Castro.(Álbum de debuxos.)
Díaz Pardo, Isaac (1970): O marqués de Sargadelos, Sada-A Coruña, Ed. do Castro.
(Cartel de cego.)
Díaz Pardo, Isaac (1970): A nave espacial, Sada-A Coruña, Ed. do Castro.(Cartel de
cego.)
Díaz Pardo, Isaac (1970): Paco Pixiñas, Sada-A Coruña, Ed. do Castro. (Cartel de
cego, baseado nun romance de Celso Emilio Ferreiro, con música de Isido B.
Maiztegui.)
Díaz Pardo, Isaac (1977): O crimen de Londres, Sada-A Coruña, Ed. do Castro,
(Cartel de cego-cómic.)
Díaz Pardo, Isaac (1985): Castelao: historia contada polo cego Zago, Sada-A
Coruña, Ed. do Castro, (Cartel de cego.)
2. Obra teatral
Díaz Pardo, Isaac (1957): Midas, O ángulo de pedra, Buenos Aires, Citania.
3. Escritos de Díaz Pardo
Díaz Pardo, Isaac (1976): Contribución de urgencia al entendimiento de los
problemas de arte/industria, Sada-A Coruña, Ed. do Castro.
Díaz Pardo, Isaac (1997): "Consideración sobre o compromiso das artes, en xeral,
e tamén da Galiza, con motivo dunha mostra antolóxica da obra do pintor Xaime
Quessada", en Arte e Compromiso. Quessada (catálogo), Concello de Santiago-
Universidade de Santiago, p. 101-104.
Díaz Pardo, Isaac (1990): "Expresión plástica", en Isaac Díaz Pardo (catálogo),
Santiago, Auditorio de Galicia, p. 147-149.
II SECUNDARIA
1414
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. Literatura comparada
Aullón de Haro, P. (1994): "Reflexiones sobre el concepto histórico de la literatura y
el arte", en Teoría/Crítica (Alicante), 1, p. 13-33.
Corbacho Cortés, Carolina (1998): Literatura y Arte: El tópico "Ut pictura poesis",
Cáceres Universidad de Extremadura.
Hernández, Teresa (1994): "La Crítica literaria y la Crítica de las artes plásticas", en
Teoría de la Crítica literaria (Ed. de Pedro Aullón de Haro), Madrid, Trotta, p.
455-475.
Moog-Grünewald, María (1984): “Investigación de las influencias y de la
recepción”, en Manfred Schmeling, Teoría y praxis de la literatura comparada,
Barcelona, Alfa, p. 69-100.
Portús, Javier (1994): "La historiografía artística: las artes plásticas", en
Teoría/Crítica (Alicante), 1, p. 247-276.
Praz, Mario (1981): Mnemosyne. El paralelismo entre la literatura y las artes
visuales, Madrid, Taurus.
Villanueva, Darío (1994): "Literatura comparada y teoría de la literatura", en
Villanueva, D. (coord.) (1994): Curso de teoría de la literatura, Madrid, Taurus,
p. 99-127.
VV. AA. (1997): Interart Poetics. Essays on the Interrlations of the Arts and Media
(Ed. Ulla Britta Lagerroth, Hans Lund, Erik Hedling), Amsterdam-Atlanta, Rodopi
B. V.
VV. AA. (1996): Icons-Texts-Iconotexts. Essays on Ekphrasis and Intermediality
(Ed. Peter Wagner), Walter de Gruyter, Berlin-New York.
2. Arte
Arnheim, Rudolf (1979): Arte y percepción visual, Madrid, Alianza.
Benjamin, Walter: "La obra de arte en la época de su reproductibilidad", en
Discursos interrumpidos, Madrid, Taurus, pp. 17-60.
Gombrich, Ernest H. (1979): Arte e ilusión. Estudio sobre la psicología de la
representación pictórica, Barcelona, Gustavo Gili.
Lucie-Smith, Edward (1995): Movimientos artísticos desde 1945, Barcelona,
Destino.
1415
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Micheli, Mario De (1979): Las vanguardias artísticas del siglo XX, Madrid, Alianza.
Panofsky, Erwin (1970): El significado de las artes visuales, Buenos Aires, Infinito.
(1980): Estudios sobre iconología, Madrid, Alianza.
Wick, Rainer (1988): Pedagogía de la Bauhaus, Madrid, Alianza.
Wölfflin, Heinrich (1948): Conceptos fundamentales de la Historia del arte, Madrid,
Labor.
b) Teatro
Ruibal, Euloxio R. (2000): "Isaac Díaz Pardo, dramaturgo", en Isaac Díaz Pardo.
Obra cartelística 1936-1939, p. 39-47.
1416
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Seoane, Luís (1958): "O teatro de Isaac Díaz Pardo", Galicia Emigrante, (4 de xuño
de 1958).
Seoane, Luís (1972): "Isaac Díaz Pardo", La voz de Galicia, (7-V-72).
Salvat, Ricard (1990): "Aproximación a Isaac Díaz Pardo", en Isaac Díaz Pardo
(catálogo), Santiago, Auditorio de Galicia, p. 63-66.
1417
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Como exiliada que fun durante anos, en certa medida aínda continuo
sentíndome trasterrada, cáusame gran placer constatar que dende fai algo máis
dun ano, estase a reivindicar, estudar e valorar a laboura que en diversas
partes do mundo, pero mui especialmente en América, os exiliados levaron a
cabo.
A nosa volta sentimos con door e decepción que nada nos era
recoñecido, que seguíamos sendo alleos, que non había moito xeito de poder
integrarse. Afortunadamente, logo de tantos anos, “os tempos son chegados” e
váiselles facendo xustiza, tanto os que alí quedaron, como aos que voltaron
para incorporarse a vida de Galiza, a esta Galiza que xa non era aquela Galiza
ideal que aló se pretendera crear, vivindo por e para ela. Esta era unha Galiza
que comezaba a sacudirse as penurias e os sometementos do pasado, pero que
aínda non tiña azos para chegarse aos que retornaban, cheos de ilusións e que
precisaban da acollida e da man solidaria dos que aquí quedaban.
Mais congratulémonos hoxe de que unha nova xeneración de galegos
sinta como deber histórico a recuperación dunha parte de Galiza que tanto
traballou por dignificar e engrandecer a cultura da nosa terra, noutras terras
que souberon acollernos e axudarnos a facelo.
Neste repaso de gratitudes hai que ter en conta a laboura que os
emigrantes que nos precederon foron capaces de levar a cabo, creando
institucións recoñecidas que souberon ser solidarias coando foi preciso, e si ben
houbo algún “enano” como acusaba Celso Emilio Ferreiro, na maioría dos casos
tiveron a grandeza de esprito necesaria. Refírome fundamentalmente a
Arxentina e Uruguai que son as experiencias que eu tiven.
Os que planificaron esta mesa redonda sobre teatro dispuxeron que eu
aportara a miña pequenísima experiencia persoal sobre o desenvolvemento do
1418
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
teatro en Bos Aires. Este tema foi moi estudado e investigado por Luís Pérez
Rodríguez que lle adicou máis dun libro. Eu poderei somentes falar das miñas
vivencias nese terreo.
As manifestacións teatrais propiamente ditas, non foron moi tempranas
en Bos Aires. A música e a danza sí formaron parte das actividades societarias,
tamén a poesía. Aparte das veladas artísticas representadas en teatros
comerciais, todas as datas patrióticas (Día de Galiza, Día dos Mártires, 17 de
xullo, Día do Plebiscito, etc....) contaban coa colaboración destes coros e
recitais. Algúns deles, como o do Centro Ourensán tiñan ó seu frente directores
sumamente capaces, como o musicólogo e poeta Manoel Prieto Marcos e máis
tarde Isidro Maiztegui, posteriormente trasladado a España donde colaborou no
cine perante anos, ou aínda Carlos López García que dirixiu o coro Os
Rumorosos do Centro Betanzos.
Tacholas foi unha especie de pioneiro nas lides da representación teatral.
Iniciouse no Centro Ourensán, chamado entón Unión Provincial Orensana
participando activamente nos coros, pero as súas inquedanzas levárono
primeiro a facer monólogos, e xa máis adiante como animador cultural a
representar esceas da vida galega, contar contos, etc., cousa que facía tamén
por radio nas diversas audicións galegas. Máis adiante, con Maruja Villanueva e
outros actores formaron un conxunto e non dubidaron en representar algunhas
obras de Varela Buxán. Poucos meses despois da chegada de Castelao foi
invitado a presenciar a lectura do seu Os Vellos non deben namorarse. Quedou
entusiasmado e o seu consello foi de botar man dos actores e actrices do
conxunto de Varela Buxán e así o fixo.
O estreno da obra de Castelao foi un grande acontecimento. Castelao
puxera moito amor e entusiasmo en todo o que supuña a obra (máscaras,
traxes, escenarios), moito amor e moita ilusión tamén. Era a súa primeira
entrada nas Artes Escénicas e tíñalle moita fe. Coñecendo o espírito crítico
dalgúns intelectuais, pedíulles expresamente que non foran excesivamente
ríxidos nas súas valoracións. Foron moi boas críticas as que recibíu da prensa
arxentina. Lémbrome dunha delas “Os vellos non deben namorarse no es una
oba de teatro, es una lección de teatro”. ¡Canta emoción! Artistas, público,
1419
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
galegos en xeral, sentímonos moi conmovidos. Foi unha noite memorabel que
deixou un fondo inesquecibel en tódolos que tivemos a sorte de vela
representada.
Montevideo, máis adiante, acolleuna tamén con éxito semellante.
Correndo o tempo, Tacholas forma compañía con Maruxa Boga e
representan algunhas obras galegas alonxadas das choqueiradas, e é no ano 57
que Eduardo Blanco Amor se decide a dirixir un grupo de teatro. E é o Centro
Lucense o que da acollida a este grupo de teatro que vai tomar o nome de
Teatro Popular Galego. Galicia Emigrante recibe con esperanzas este intento
que é o segundo dende a época das Irmandades da Fala. Comezou a súa vida
coa posta en escea de dúas obras: unha delas A Fantasma de Manuel Luis
Freire, fundador da Academia Galega e tamén emigrante en Cuba. A obra
desenvólvese no rudo ambiente da costa coruñesa. A outra obra é O Cantar dos
Cantares de Eduardo Blanco Amor. A súa tese é a loita entre un mundo
aletargado, reaccionario que morre, pero que morre matando, e a parexa de
mozos novos que se lle enfronta.
Xa Seoane xunto con Arturo Cuadrado, comezaran as súas edicións de
libros galegos, como aquelas edicións de Botella al Mar onde teñen cabida os
poemas de Lorenzo Varela e tamén as coleccións Hórreo e Citania. Xa o idioma
galego vai adquirindo o lugar que lle corresponde. Xa a imaxe de Galiza en
América goza do respeto da xente máis culta. Xa Neira Vilas e Anisia levan o
seu tenderete portátil cos libros galegos de aquí e de acolá para expoñer e
difundir en tódalas actividades das sociedades. Xa as galerías bonaerenses
amosan as pinturas de Seoane, Laxeiro, Colmeiro e Novoa. Xa o Centro Galego
dedica unha porcentaxe do seu presuposto a facer cultura. As audicións
radiales “Recordando a Galicia”, “Galicia Emigrante Oral”, etc.
Con todo isto, dérase un gran paso adiante, mais quedaba algo
importante aínda non resolto. Era a xente da nova xeneración, os fillos dos
galegos. E é así como se fai AGUEA (Asociación Galega de Universitarios,
Escritores e Artistas). Son socios dela tódolos que cabían dentro desa
denominación. Médicos, escritores, pintores, profesores, todos querían
contribuir a facer unha laboura eficaz. As clases dábanse nos Centros, eran
1420
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1421
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Xinetes cara o mar, o drama dos mariñeiros sempre presente igual que en
Galiza. Isto truncouse pola nosa volta medio inesperada e precipitada.
Síntome moi leda de poder asistir a este Congreso do Exilio Galego pese
a miña escasa aportación. Compráceme constatar a cantidade de xente que vai
participar, a variedade de temas que foron estudiados, investigados por xentes
valiosas que queren lograr que esa memoria do exilio sexa rescatada. Que esta
xeneración e as futuras poidan xulgar os esforzos e o amor á terra que tanta
xentes obrigadas a abandonala por mor de salvar a vida, emprenderon un
camiño de fe e entusiasmo para manter a cultura, para crear esa Galiza ideal
nas terras que nos acolleron. Algúns poidemos voltar, outros quedaron alá
definitivamente. Todos fixeron méritos para seren lembrados, cada un dentro
das súas capacidades.
Mais quixera referirme agora a alguén en particular que non atopou a
súa volta o recoñecemento da súa valía. Refírome a Eduardo Blanco Amor. A
obra de Blanco Amor quedou nunha memoria relativa en Galiza, e incluo
pódese dicir que é unha memoria resistida por algunhas xentes. O Blanco Amor
xornalista, o dramaturgo, o novelista, o conferenciante, o profesor de literatura
e oratoria, e incluso o director de teatro, son facetes da súa vida que
enriqueceron perante moitos anos a colectividade galega en Bos Aires, por non
falar da súa sensibilidade como ser humano. Lamentablemente algunhas
mentes non poden abrirse o suficiente para xulgar de xeito cabal a quen
merece a nosa máis alta estima e devoción.
1422
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O ENSINO NO EXILIO
1423
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Con estas duras e críticas, pero tamén certeiras palabras expresouse hai
algún tempo Francisco Morente á hora de estudiar a depuración do “Maxisterio
Nacional Español”. Duras palabras para significar que algo moi grave pasara,
tanto como a ruptura violenta do réxime político constitucional, traguendo
canda si unha guerra civil e máis alá das frontes militares unha acentuación
extraordinaria da violencia política e social, causando morte, infortunio,
desacougo e desesperanza. Son moitos os capítulos que poderían ser tratados a
este respecto; moitos os aspectos dun complexo proceso destructivo no que
dalgún modo todos, polo que parece, vironse implicados. Pero aquí seremos
por forza, máis limitados e debemos partir de que Galicia era ás portas do 36
un país cheo de violencia estructural, pero aínda así que non xeraba a máis
lacerante violencia humana entre as persoas, como si en cambio xerou a
actuación das milicias falanxistas, dos “Caballeros de La Coruña, de Santiago” e
1732
MORENTE VALERO, F. (1997): La escuela y el Estado Nuevo. La depuración del Magisterio
Nacional (1936-1943), Valladolid, Ámbito, páx. 13.
1424
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1733
“O Franquismo enemigo do ensino”, Galiza, nº 1 (1951). Cálculos actuais, sinalados por
MORENTE VALERO, F (1997): La escuela y el Estado..., op.cit., páx. 24, sitúan entre os 15.000
e os 16.000 ás persoas sancionadas no ámbito do maxisterio: 6.000 separadas totalmente,
1425
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
nidios inimigos para o novo poder militar franquista e fascista. Algo así como a
luz contra as tebras. E por iso ergueuse esa gran violencia contra o
profesorado, cara a dispoñer, por outra parte, dun profesorado no peor dos
casos dócil, cando non activamente implicado nos valores do Novo Estado.
Aínda hai lugar para a re-pregunta: se o profesorado é “xente de orde”
polo regular, e parte dos instrumentos ideolóxicos cos que conta o poder para a
reproducción dos fundamentos intelectuais e valorativos para a conservación da
“paz social”, nunha sociedade con notables desaxustes estructurais e coa
subseguinte desigualdade social, e sendo os fenómenos de conciencia tan
dificultosos de abanear, ¿estaría efectivamente o profesorado coa República
para merecer ser castigado?. Tampouco declaradamente, estaba todo o
profesorado coa República, pero non era menor o ascendente de todos aqueles
que exercían o republicanismo cívico, e por iso creo que non podemos sen máis
falar da represión – nas súas diversas formas – e do exilio, dos ensinantes
galegos, sen antes prestar algunha atención á figura, ó rol e ós rasgos
profesionais e humanos máis salientables dos ensinantes, cara a comprender
mellor as conductas e as razóns da represión franquista.
1. A REPÚBLICA CO PROFESORADO
A IIª República, que traía canda ela os ideais que dende finais do século
XIX viñeran “construíndo” por unha parte as xentes da Institución Libre de
Ensinanza con Giner de los Rios e Manuel B. Cossío e por outra o socialismo
hispano, quixo dende os primeiros momentos marcar un rumbo político e social
no que os conceptos de liberdade, de autonomía, de participación, de
solidariedade e de civilidade fosen os fundamentos da nova acción política cara
a favorece-lo cambio social e a construcción dunha sociedade progresivamente
aberta e plenamente democrática e solidaria, e para eso suscitou a colaboración
intensa do profesorado. Neste senso o Decreto gobernamental de 29 de
setembro de 1931 sobre a reforma das Escolas Normais para a formación do
maxisterio sinalaba:
3.000 temporalmente con perda de soldo, 6.000 trasladadas de provincia e mesmo rexión, sen
contar aquí os fusilados.
1426
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
E era tamén para este empeño para o que ese gran inspirador da mellor
política educativa republicana que foi Lourenzo Luzuriaga1734 suscitaba dende as
páxinas da Revista de Pedagogía1735 a colaboración do maxisterio para levar á
escola os ideais esenciais da República: “El Magisterio hispano ha de responder
con todo su entusiasmo a la llamada de la República... La República se salvará
por la Escuela”.
Pero ademais, sobre todo durante os ministerios de Marcelino Domingo e
Fernando de los Rios – ámbolos dous socialistas e membros do PSOE – durante
o período do primeiro bienio republicano, emprendéronse moi distintas medidas
tendentes por unha parte á ampliación das redes e dos servicios escolares ó
longo de todo o sistema educativo, e pola outra a modificar pola vía da
innovación e da renovación tanto o conxunto das estructuras escolares, como o
espírito de traballo e acción que debería informar a vida educativa e cultural en
todo o Estado español, nas vilas e cidades grandes e nos máis afastados
recunchos. Entre esas medidas non ía faltar a dignificación do rol docente.
Ós poucos días do 14 de Abril de 1931 quedaba decretado o bilingüismo
nos centros educativos de Cataluña (foi o 29 de abril, sendo o primeiro decreto
gobernamental relativo ó ensino), o que abría a porta a outros tratamentos da
cuestión lingüística en Euskadi e en Galicia; renovouse o funcionamento do
Consello de Instrucción Pública, coa intención de asegura-la súa
representatividade democrática e a incorporación de sectores dinámicos da
sociedade ó debate social que sobre a educación debería haber; suprimiuse a
obrigatoriedade da educación na fe relixiosa nos centros educativos; creáronse
por Decreto do 23 de xuño de 1931, 7000 escolas primarias; modificáronse os
1734
BARREIRO RODRIGUEZ, H. (1989): Lorenzo Luzuriaga y la renovación educativa en España
(1889-1936), Sada-A Coruña, Ediciós Do Castro.
1427
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1735
LUZURIAGA, L. (1931): “Al servicio de la República: llamada al Magisterio”, Revista de
Pedagogía, Vol. X, (Maio de 1931).
1428
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1429
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1736
COSTA RICO, A. (1989): Escolas e Mestres. A educación en Galicia: da Restauración á IIª
República, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, e COSTA RICO, A. (1996): A reforma da
educación (1907-1936), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
1430
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
aínda que sería un erro pensar que a xeralidade do profesorado puidese estar
directamente implicado e neste senso non ven demais traer aquí unha certa
amargura expresada no mesmo 1936 no Boletín de Vanguarda Pedagógica da
Coruña ó queixarse de que só 300 dos 1800 mestres da provincia estaban
afiliados a organizacións sindicais e profesionais progresistas, mentres 1500
“permanecen voluntariamente al margen de todo lo que signifique cooperación
y solidariedad”1739.
1737
ANDRÉ, E. L. (1931): “La lucha por la cultura en Galicia”, La República (Ourense),
(7/III/1931).
1738
CAMPO RENEDO (1933): “Los maestros y la República”, Tierra Gallega, (25/III/1933).
1431
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1739
“Frente Único”, Boletín de Vanguardia Pedagógica, nº 6, 1935.
1740
CÁMARA VILLAR, G.V. (1984): Nacional – catolicismo y escuela: La socialización política del
franquismo (1936-1951), Jaen, Hesperia.
1432
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“paseos” e outras accións de represión, en relación coa que hai que falar dos
ensinantes mortos por fusilamento sobre todo, dos encadeados e penalizados
de diversos modos e dos exiliados, pertencentes tanto ó que temos
denominado exilio interior, como exilio exterior.
4. A MAQUINARIA REPRESORA
Dende os primeiros momentos de iniciado o Golpe militar e alí onde
triunfaba púxose en marcha a maquinaria represiva sobre o profesorado,
dictándose en pouco tempo distintas medidas sinalando o alcance da
depuración de conductas políticas e sociais consideradas punibles polo novo
Réxime (entre outros os Decretos de (8/XI/1936), a Circular de (7/XII/1936) e
a Orde de (18/III/1939). Todo o profesorado (e mesmo o alumnado das
Escolas de Maxisterio do curso 1935-1936) do sistema educativo de tódolos
niveis e centros educativos foi sometido a expedientes de depuración, esto é a
expedientes informativos que contemplaban, a través das opinións e escritos de
diversos informantes, o comportamento político, moral e profesional de cada un
no tempo da IIª República. Estes informes eran examinados e valorados polas
Comisións Depuradoras creadas, que nos casos que así o considerasen
efectuaban cargos polos que o inculpado podía ser sancionado, propoñéndose
ou dictándose, -segundo as atribucións administrativas marcadas a cada
Comisión- a sanción concreta a cada caso, que tiña de ordinario carácter
expeditivo, ante as escasísimas posibilidades de atención positiva da posible
reclamación efectuada por un determinado afectado.
O tipo de cargos sometidos a sanción cubría tamén unha extensa
nómina: militancia en organizacións afectas á República,
nacionalismo/separatismo catalán, vasco ou galego, actitudes contrarias á
“Causa Nacional”, simpatías de esquerda, irrelixiosidade, pertenza á masonería,
conducta privada inmoral, desidia/incompetencia profesional, plantexamentos
pedagóxicos inaceptables, e algúns outros, derivándose do anterior as diversas
1741
COSTA RICO, A. (1987): “Da escola de palabra e da cidadanía á escola do silencio”, Os
Anos despois 1936-1953), Vigo, A Nosa Terra, páxs. 13-19. Vid. aquí outros argumentos
complementarios.
1433
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1742
As sancións leves podían consistir nunha amonestación ou unha sanción económica sen
suspensión de emprego; as menos leves podían consistir nun traslado, na inhabilitación para
cargos directivos ou de confianza ou a suspensión de emprego e soldo por un período de 1 a 6
meses; as graves podían conlevar a pérdida da escola desempeñada interinamente e mesmo a
inhabilitación de 1 a 6 meses, o traslado e suspensión de emprego e soldo de 1 a 6 meses, a
inhabilitación por un período de 1 a 2 anos caso de ser interino, a suspensión de emprego e
soldo como no caso anterior e mesmo o traslado; mentres que as moi graves implicaban a
xubiliación e a expulsión e inhabilitación total.
1743
Para o caso de Ourense Xosé M. Cid con informacións de todos os partidos xudiciais
durante o período de 1936 a 1940 sinalou unha media do 34% do profesorado primario
sancionado, chegándose ó 40% entre o profesorado da capital provincial e ó 42% no caso das
terras de Valdeorras. CID FERNÁNDEZ, X.M. (1989): Educación e Ideoloxía en Ourense na IIª
República, Servicio de Publics. da Universidade de Santiago, páxs. 155-174.
1744
Dicimos un cómputo incompleto porque aínda non temos investigado monográficamente
este asunto para toda Galicia e resulta dunha certa complexidade establecer tódolos cómputos
ante a diversidade de sancións e a irregularidade coa que se deu conta destas nos medios de
información oficial. Nestes momentos diriximos unha tese de doutoramento da que é de esperar
que nos aporte unha información practicamente definitiva sobre a cuestión. Para outras
Comunidades territoriais existen cómputos e estudios valiosos. Entre eles e a título de exemplo
poderíamos sinalar os de CRESPO REDONDO, Jesús et alii (1987): Purga de maestros en la
guerra civil (Burgos), Burgos, E. Ámbito; GONZÁLEZ AGAPITO, Josep e MARQUÉS, Salomó
(1996): La repressió del Profesorat a Catalunya sota el franquisme (1939-1943) (segons les
dades del Ministeri d´Educació Nacional), Barcelona, Institut d´Estudis Cataláns; FERNÁNDEZ
SORIA, José M. e AGULLÓ, Mª Carmen (1995): Maestros Valencianos bajo el franquismo (La
depuración del Magisterio, 1939-1944), Valencia, Institució Alfons el Magnánim; e tamén o de.
MORENTE VALERO, F.; La Escuela y el Estado Nuevo, op. cit.
1434
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Cadro 3. Profesorado sancionado grave/moi grave en diversos niveis educativos. Galicia 1936-1937
Total de E. de E. de E. de traballo de E. de Inspectores
Medio Normais e Artes e Oficios Comercio Universidade
116 43 11 14 4 27 17
1745
As mortes deste profesorado galego teñen ocurrido case sempre a través dos “paseos” das
milicias de Falanxe e dos consellos de guerra e noutras ocasións estando encadeados no tempo
da guerra; ocurriron sempre en Galicia, a excepción de tres casos dos que se sabe que foron
mortos en Asturias. Indico que se trata dun listado provisorio por canto eu mesmo teño
establecido outros cómputos anteriores que sempre se viron superados. Establecín en 1987
(vide cita 10) un cómputo de case 30 profesores fusilados; logo en 1997 situei o cómputo en 40
dando os nomes dos afectados (vide COSTA RICO, A. (1997): “A chegada da Dictadura. Purga
e represión de ensinantes”, Revista Galega de Educación, nº 28, páxs 88-91), e o que aquí
presentamos supera como dixemos o número de 50 profesores mortos.
1435
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1746
FERNANDEZ PÉREZ, A. (1990): Terra Coutada, Vigo, Galaxia, páx. 109.
1747
FERNÁNDEZ SORIA, J.M e AGULLÓ, Mª C.: Maestros Valencianos...., op. cit., cap. X: “Unha
longa noite de pedra”: el exilio de los maestros depurados.
1748
Ademais de traballos de amplo alcance entre os que sinalamos os de ABELLÁN, José Luis
(Dir.) (1978): El exilio español de 1939, seis volumes, Madrid, Taurus; ABELLÁN, José L. e
MONCLÚS, A. (Coords.) (1989): El pensamiento español contemporáneo y la idea de América,
dos volumes, Barcelona, Antrophos; GIRAL, F. (1994): Ciencia española en el exilio (1939-
1989). El exilio de los científicos españoles, Barcelona, Antrophos; MARTÍNEZ, Carlos (1959):
Crónica de una emigración (la de los Republicanos españoles en 1939), México, MEX editores,
para a cuestión do ensino é oportuno que aludamos ós seguintes: SAENZ DE LA CALZADA, C.
(1995): “Educación y Pedagogía”, en ABELLÁN, J. L. (Dir.), El exilio español de 1939, op. cit.,
vol. III, páxs. 209-281; MARQUÉS, Salomó (1939): L´exili del mestres (1939-1975), Univ. de
Girona / Llibres del Segle, onde se reconstrúen peripecias dunha boa parte dos 387 mestres de
Cataluña exiliados (case 100 deles en América, con 48 en México); LOZANO SEIJAS, C. (1999):
1939, El exilio pedagógico. Estudios sobre el exilio pedagógico republicano español de 1939,
Barcelona, PPU, onde se alude sobre todo á actividade no exilio de personalidades destacadas
como Marcelino Domingo, Rodolfo Llopis, Fernando de los Rios, Domingo e José Barnés,
Salvador de Madariaga, Luzuriaga ou o ex-ministro de Instrucción Pública José Hernandez.
1436
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Camarada y amigo: Salud; yo por aquí forzando los recursos del vivir
mientras no hallo donde trabajar, que me parece va a ser imposible.
La situación económica de este país es francamente mala; por mucho
que busque, me va a ser dificil colocarme donde poder ganar para vivir por
mi propia cuenta1751.
1749
Esta preferencia por México non impediu que a través de distintas vías fosen dar outros
profesionais a outras Repúblicas americanas, anque nalgúns casos isto viuse claramente
dificultado. Esta foi en particular a circunstancia arxentina onde á política de control emigratorio
aprobada ese mesmo ano de 1936 se sumou a animadversión do goberno arxentino aos
republicanos españois – con excepcións para os vascos e os cataláns – a pesar do amplo
movemento social de solidariedade con eles, como reflexou no seu fermoso traballo de historia
oral SCHWARSTEIN, Dora (2001): Entre Franco y Perón. Memoria e identidad del exilio
republicano español en Argentina, Barcelona, Crítica.
1750
COTELO GUERRA, Mª D. (2000): “María Luisa Navarro de Luzuriaga: una vida anónima en
el exilio europeo (1936-1939)”, Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación, nº 4,
páxs.49-81.
1437
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Galega, entre outras iniciativas. E aí hai que situar tamén iniciativas como a
creación de colexios (o Instituto Ruíz de Alarcón, o Instituto Luis Vives, a
Academia Hispano Mexicana, o Colexio Madrid, a Escola Freinet de Tuxla,
sempre en México); a edición de moitos libros e manuais de uso escolar e
universitario tanto en México, como en Arxentina, onde en particular da man da
editorial Losada se rexistra unha espléndida creatividade cultural que acadou
tamén á educación a través da colección dirixida por L. Luzuriaga; a edición de
revistas literarias e de pensamento, sen faltar o traballo de traducción, o
xornalismo, a creación de ensaio filosófico e científico, a adicación docente e
creadora ó mundo das Belas Artes (recordamos aquí, por exemplo, que Rosa
Bal y Gay, foi mestra de piano), e o desenvolvemento académico universitario
en campos como a medicina, o dereito, a filosofía ou a socioloxía.
Entre estes ensinantes exiliados tamén houbo profesores galegos, se ben
o seu número foi máis reducido en comparación cos de outras comunidades
hispanas, dadas as particulares vicisitudes do inicio da Guerra Civil en Galicia,
que dificultou a fuxida, e que tivo como contrapartida dramática a dun maior
número de ensinantes asasinados e mortos no caso de Galicia. Sobre quen e
cantos eran os ensinantes galegos exiliados construímos unha Táboa que
arestora debo tamén considerar provisoria. ¿Quen eran, que fixeran, e que
fixeron no exilio?. Procuraremos dar a este respecto algunhas informacións:
1751
“ Fondo Luis Soto”, Caixa 14631, Carpeta 62, Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Vide
Texto completo en Anexo 1.
1438
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1439
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1440
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1441
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1442
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1752
Morto Luis Soto en México en 1982, diversas e oportunas xestións realizadas cabo dos seus
familiares directos teñen permitido o traslado da súa documentación ó Arquivo Histórico
Provincial de Ourense. Trátase dun amplo fondo, importantísimo para o coñecemento das
actividades do Partido Comunista de España e dos seus afiliados galegos, da FETE e da UGT
(en menor medida), e de todo o que significou a revista Vieiros como gran instrumento cultural
galego dos pasados anos sesenta. De igual modo conteñense no fondo referencias ó
movemento sindical dos ensinantes en América Latina, e particularmente en México
(Congresos, publicacións, declaracións). Vide “Fondo Luis Soto”, Caixas 14627, 14629, 14631,
14633, 14634, 14637, e 14639, entre outras.
1443
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Todos eles e quizais algúns outros aquí non sinalados de seguro que
serían recursos intelectuais moi necesarios para o novo escenario social e
cultural que Galicia ía comezar a construír. Eran luz do porvir; con eles e os
demais dos que aquí falamos seguramente, poderíase dar fe do que Xosé Otero
Espasandín tiña sinalado: “pode a escola de aldea máis pequerrecha de Galiza
sela máis rica do mundo enteiro”1753.
1753
OTERO ESPASANTÍN, X. (1947): “A nosa escola”, A Nosa Terra, nº 457.
1444
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
6. POST-SCRIPTUM
1445
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
económicas senón tamén políticas, como fixo notar o profesor Carlos Zubillaga,
e aqueles outros (homes e mulleres) que en Galicia antes e durante a IIª
República facían posible co seu sostén social e ideolóxico o labor educativo e
cultural renovador, democratizador e mesmo galeguizador e cívico-laicista do
profesorado que apostaba pola luz do porvir.
1446
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
PROFESORES MORTOS
1447
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1448
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1449
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1450
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A CORUÑA
Catedrático de Psicoloxía
Eumenio Rodríguez y Rodríguez
A. Blázquez Jiménez
Ramón Prado Alonso
José Agustín Castro
MONFORTE
Mariano Mazaira Noguerol
Pedro Antón García
RIBADEO
Enrique Roig Rodríguez
Eliseo Martínez Alonso
FERROL
Ernesto Fernández Paz
NOIA
Alvaro das Casas Blanco
BETANZOS
José Fdez. Cao Cordido
José Algueró Caamaño
Miguel Noaín García
Guillermo Taboada Infante
TOTAL: 43
TOTAL: 11
1451
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
TOTAL: 14
1452
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
TOTAL: 27
INSPECTORES SANCIONADOS
LUGO
Luis Soto Menor
José Galera Moreno
OURENSE
Jacinto Ruíz Santiago
Manuel Maceda López
PONTEVEDRA
Rogelio Pérez González
José Gabaldón
Pedro Caselles Ponte
José López Varela
A CORUÑA
(dun total de 14)
José Peinado Altabre
Mª Barbeito y Cerviño
Manuel Díaz Rozas
Jesús Muñoz Gaspar
Victor Castro Silva
Evaristo Cuena
Luciano Seoane Seoane
Vicente Moltó
Gabriel Loperena
TOTAL: 17
1453
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1454
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Manuel Bermejo
Universidade de Santiago de Compostela
Francisco Díaz-Fierros
Consello da Cultura Galega
Ricardo Gurriarán
I.E.S. Xelmirez I
1. INTRODUCCIÓN
A ciencia en Europa, nos inicios do século XX, é dominantemente
xermánica. O saber científico xérase nos Institutos, que son centros onde se
produce a conxunción da producción do saber e a súa aplicación, neles, os
alumnos aprenden os principios da Ciencia, practican a súa experimentalidade e
comprenden a necesidade de preguntarse o “para qué” serve ese coñecemento.
A concepción oposta de Ciencia, no século XIX, era a francesa ou latina: nela, a
Ciencia adquiríase e practicábase nas Universidades e o saber práctico, a
tecnoloxía, adquiríase nas “Ecoles Politechniques”. Nos comezos do século XX
as institucións máis prestixiosas, para formarse en Ciencia, eran os “Institüts”
xermánicos e cara eles ían os novos científicos españois e galegos, que querían
aprender ciencia moderna.
Semella dicirse que o século XX foi un século de extremos e dun certo
xeito e como consecuencia deldisoo a Universidade de Santiago, e a Ciencia
que nela se producía, viuse sometida á bandazos, pero que permitiron ó remate
do século e milenio un certo equilibrio e chantar os baseamentos dunha
Institución con forza para alborexar un futuro prometedor.
Esta Universidade pasou: de ser masculina a feminina; de ser de elites a
ser de masas; de ser receptora do saber a constructora do coñecemento; de
ser localista a estar espallada polas provincias do antigo Reino de Galicia, etc.
Todos estes bandazos prodúcense ó longo dun século; pero amosa unha
1455
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1456
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1457
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
informadores que esta organización tiña por todas partes co fin de escoller aos
“mellores” para seren pensionados no estranxeiro. A maiores de entrar na
nómina de relacións do “institucionismo”, como tamén faría o afamado doutor
Ángel Baltar con quen Varela Radío tiña un Sanatorio privado en Santiago
(1908), todos eles serían propulsores desta “organización ideolóxico-
pedagóxica” materializada pola burguesía intelectual progresista do XIX, a raíz
da intolerancia dos políticos da Restauración.
Sen embargo, polos anos vinte do século XX, os problemas da Facultade
eran outros: nomeamento dos estamentos docentes inferiores por parte da
xunta de facultade (Profesores Auxiliares Temporais e Axudantes de Prácticas),
nos que a maior parte das veces estaban integrados endogamicamente a partir
de familiares da clase médica compostelá dominante na facultade e na cidade -
moitos médicos, e algún outro docente da universidade de Santiago ocuparían
a Alcaldía da cidade en diferentes momentos, entre outros: Blanco Rivero, de
1914 a 1917, e Rector da Universidade entre 1921 e 1930; o catedrático de
Patoloxía Cirúrxica Francisco Piñero, en 1909; o catedrático de Histoloxía
Vicente Goyanes Cedrón, Felipe Gil Casares en 1930-31, este último de Dereito;
e a acumulación de cátedras, pois a lexislación así llelo permitía
Facendo unha lectura das actas da facultade observamos que a maioría
do espacio é ocupado polas cuestións citadas; o profesor Nóvoa Santos
presenta un recurso de alzada contra o acordo da maioría da Xunta de
Facultade propoñendo a Novo Campelo para a cátedra vacante de Patoloxía,
por acumulación (acta de 28 de febreiro de 1919); tamén Varela de la Iglesia
fai unha recusación dos claustrais cando a Xunta da Facultade non admite ao
seu fillo como auxiliar (acta de 7 de xullo de 1919); os claustrais acusan a
Varela de non asistir a clase e de polemista; percíbese claramente o
enfrontamento de bandos na facultade e a loita polo poder entre grupos de
diferente ideoloxía e “familias” asentadas que dominan a “xestión” da facultade
de Medicina-. Agruparíanse por bandos: progresistas, entre os que estaban os
anteriormente citados, e conservadores, que representaban o poder local máis
rancio, con ansia de perpetuación. As discusións entre as faccións eran cotiás,
fiel reflexo do que acontecía no parlamento restauracionista.
1458
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1459
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1460
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1461
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1462
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1463
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1464
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1465
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
mandato, de 1918 a 1941, cubriu case todo o período. Non foron tempos dun
especial relevo científico, sobre todo se se compara coa segunda metade do
XIX pois agás o caso de Eleizegui, de Sobrado ou quizais de Lojo, o resto dos
profesores ou tiveron un paso veloz polas aulas de Fonseca, sen deixar pegada
ningunha, ou desenvolveron un labor mínimo de creación científica. Eleizegui
destacou no campo da microscopia, onde realizou importantes achegas, unha
delas, a do “microscopio panorámico”, foi comercializada pola casa Reichert. Así
mesmo, creou e dirixiu desde 1914 ata 1936 a Revista de Farmacia portavoz
das ciencias e os intereses farmacéuticos, cun claro acento compostelán, pero
que sen dúbidas supuxo unha iniciativa insólita nesta universidade. Sobrado,
iniciou o estudio da micoloxía galega e Sojo deseñou algúns aparellos físicos
orixinais. Pero un dos aspectos máis singulares desta época é a repercusión que
a problemática farmacéutica (docente e profesional) tivo nos discursos
inaugurais do Curso Académico que, protocolariamente, cumpríalle pronunciar
cada catro anos -despois da incoporación da facultade de ciencias, cada cinco-
ós catedráticos de Farmacia. Dos cinco discursos do período 1906-1923, agás o
de Sobrado o resto versaron sobre esta temática (Curso 1906-1907, A.
Eleizegui sobre La reorganización de los estudios de Farmacia, 1914-1915, J.
Deulofeu, sobre Consideraciones acerca del estado actual de nuestra enseñanza
universitaria, 1918-1919, E. de Cuenca Araujo, Renovación de la profesión
farmaceútica en sus relaciones con la enseñanza universitaria, 1922-23 C.
Puente La enseñanza en general, y particularmente la de la Química).
Na última década deste tercio a Facultade amosou unha revitalización do
ensino e a investigación coa chegada de novos profesores como Montequi, Giral
ou Charro, que fundamentalmente se centrou nas asignaturas cunha base
dominante química. Por outra banda, o último deles desenvolveu un interesante
labor en relación co Instituto de Estudios Regionales da Universidade onde
estaba a dar os primeiros pasos na creación dos laboratorios de Bromatoloxía e
Hidroloxía e, así mesmo, co Seminario de Estudos Galegos con quen colaborou
para a organización da Semana Galega de Oporto en 1935. No eido da
Farmacia Práctica, Carlos Puente desenvolveu un traballo sen especial
relevancia e en Materia Farmacéutica Vexetal, Eleizegui aplicou os seus
1466
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1467
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1468
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Estudio comparado do profesorado na Facultade de Farmacia. Antes do 36 (35-36), ó remate da guerra (39-40) e na
estabilización dos vencedores (46-47).
35-36 39-40 46-47
Materias Profesorado Profesorado Profesorado
Técnica Física A. Charro. A. Charro.
Catedrático (desde Catedrático (desde
1930)** 08/1939)
J. González Carreró E. Otero Aenlle
Profesor Aux. Profesor Aux.
J. Bahamonde
Fernández. Profesor
Aux. C.P.
Análise A. Charro. A. Charro. A. Charro.
Química Catedrático Catedrático Catedrático
J. González Carreró. E. Otero Aenlle E. Barreiro
Prof. Aux. Profesor Aux. Troncoso. Prof. Adx
A. Cotovad García. (desde 1944)
Prof. Aux. C.P. F. Bermejo. Prof.
Aux. C.P.
Química R. Montegui (cesa o J. González
Inorgánica 2/1936) catedrático J. González Carreró. Carreró.
L. Vigós. Prof. Aux* Prof. Aux. Catedrático (desde
E. Otero Aenlle 1941)
Profesor Aux. C.P. V. Martínez de la
Riva (desde 1941)
Prof. Adx.
Química F. Giral (desde J. M. Gª Marquina Montañés. (desde
Orgánica 03/1935) (desde 11/1940) 1945) catedrático
Catedrático* catedrático Cibeira. Prof. Adx.
F. Verdú Berdagor. Montañés. Prof. Aux. (desde 1947)
Prof. Aux.*
A. Piñeiro Tejada.
Prof. Aux.C.P.
Botánica C. Sobrado (falece T. Losa España F. Bellot (desde
10/1935) Catedrático (desde 02/1940) 1944) Catedrático
(desde 1902) Catedrático
Descriptiva M. Pavón Rodríguez
Prof. Aux.C.P.
Mineraloxía e C. Sobrado. J. Lema. Prof. Aux.
Zooloxía Catedrático F. Zelada. Prof.
J. Lema. Prof. Aux. Aux.C.P.
A. García Garabal.
Prof. Aux.C.P.
Materia A. Eleizegui. A. Eleizegui.
Farmecéutica Catedrático Catedrático
vexetal F. Zelada. Prof.
Aux.C.P.
Farmacia C. Puente. C. Puente.
Práctica Catedrático Catedrático
E. Vilariño Prof. V. Martínez de la
Auxiliar Riva Prof. Auxiliar
Técnica física e E. Otero Aenlle
1469
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1470
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1471
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1472
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
*Profesores represaliados coa súa expulsión da USC, ou que desapareceron da mesma sen terse noticias
deles.
**Profesores represaliados que puideron voltar á docencia axiña e, pasado algún tempo, mesmo tiveron
cargos de responsabilidade.
1473
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. CONCLUSIÓNS
1474
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1475
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
BERMEJO, M. (1996): “A USC. Valoración dunha traxectoria e O Colexio
deFarmacia, unha xeneración gloriosa e A Facultade de Ciencias” en Gallaecia
Fulguet, Santiago, Universidade de Santiago.
CARRO OTERO, Xosé (1998): Materiais para unha historia da medicina galega,
Santiago, Xunta de Galicia.
CORES TRASMONTE, Baldomero (1989): Ciencia e galeguidade na IIª
República, Santiago, Xunta de Galicia.
FRAGA VAZQUEZ, X.A. DOMÍNGUEZ, A. (coords) (1993):. Diccionario Histórico
das Ciencias e das Técnicas en Galicia.(Autores 1868-1936), Sada-A Coruña,
Ed. do Castro.
GIRAL, Francisco (1994): Ciencia española en el exilio (1939-1989), Barcelona,
Ed. Anthropos.
LÓPEZ VÁZQUEZ, Ramón (1994): A filosofía krausista en Galicia, Santiago,
Xunta de Galicia.
MAIZ ELEICEGUI, L. (1961): Historia de la Enseñanza de Farmacia en Santiago
(1857-1957), Santiago, Facultad de Farmacia de Santiago de Compostela.
MEMORIA correspondiente a los cursos 1922-3 y 1923-4, (e posteriores ata
1935), Madrid, Junta para la Ampliación de Estudios e Investigaciones
Científicas, 1925-1935.
MATO, A. (2001): O Seminario de Estudos Galegos, Santiago, Publ. do Sem.
Est. Galegos.
PÉREZ BUSTAMANTE e GONZÁLEZ GARCÍA-PAZ (1995): La Universidad de
Santiago (el pasado y el presente), Sada-A Coruña, Ed. do Castro.
PORTO UCHA, Ángel S. (1986): La Institución Libre de Enseñanza en Galicia,
Sada-A Coruña, Ed. do Castro.
SÁNCHEZ RON, José Manuel (1999): Cincel, martillo y piedra, Madrid, Ed.
Taurus.
SOUTO BLANCO, Mª Jesús (1996): “A Universidade de Santiago 1857-1936”,
Revista Galega do Ensino nº 11, (maio 1996), Páxs.123-184.
VARELA, Isaura (1989): La Universidad de Santiago 1900-1936, Sada-A Coruña,
Ed. do Castro.
1476
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
FONTES PRIMARIAS
Libros 3º (1919-1941) e 4º (1942-1954) “Registro de títulos Administrativos de
Catedráticos y empleados de la Universidad de Santiago de Compostela”.
Vicerrectorado de Profesores USC.
“Registro de actas de las sesiones de la Facultad de Medicina”. 1917-1929 e
1930-1943. AHUS (A-966 e A-967).
Libro de Actas da Facultade de Ciencias. Anos 1935-47.
Libro de Actas da Facultade de Farmacia. Anos 1931 a 1950.
ANEXO
Datos complementarios en relación coa súa militancia ou ideoloxía política e
representación institucional, dos profesores da USC.
— Miguel Gil Casares (Santiago, 1871-1931), catedrático de Patoloxía e Clínica
Médica, sería Senador pola Universidade de Santiago en 1921 e 1923.
— Alejandro Rodríguez Cadarso, catedrático de Anatomía Descritiva, como
republicano e galeguista foi dúas veces deputado pola FRG-ORGA (1931 e
1933).
— Bibiano Fernández Ossorio-Tafall, Catedrático de Agricultura dos Institutos
de Pontevedra e Lope de Vega de Madrid. Foi deputado constituínte, en 1931,
pola FRG, e logo, en 1936 por Izquierda Republicana. Tamén sería Alcalde de
Pontevedra, Presidente da Deputación, e presidente do Comité Central da
Autonomía de Galicia. Logo do triunfo da Fronte Popular chegaría a ser
Subsecretario dos Ministerios de Traballo e de Gobernación, e xa na guerra
Comisario Xeral de Defensa. Chegou a Secretario Xeral do partido Izquierda
Republicana e director do seu voceiro Política (CORES TRASMONTE, 1989,
145).
1477
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1478
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1479
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1480
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1481
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1482
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1483
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1484
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1485
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1486
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
actividade fora da nosa terra e de que non militase nun partido de ámbito
exclusivamente galego, ben poden ter influído nesta circunstancia. Feito que,
desgraciadamente, non é exclusivo de Manuel. Mais para aqueles que tiveron a
fortuna de coñecelo e tratalo, ou ben de achegarse a posteriori á súa obra,
Manolo resulta ser un home de formación ideolóxica, comportamento ético
persoal e proxección académica e intelectual de primeira magnitude. Proba
deste recoñecemento ben pode sela publicación das súas obras científicas en
1976 pola Presses Universitaries de France co gallo da homenaxe rendida á súa
persoa pola Académie des Sciencies do país que o acolleu no seu exilio e no
que se recollen as súas principais contribucións á Física-Óptica.
Sufriu o tío Manolo os avatares do exilio, motivo que nos reúne hoxe
aquí, polo que oficialmente na longa noite do franquismo foi un perdedor e,
como tal, condenado ó esquecemento e ó ostracismo. Mais o infortunio
acompañouno, como a moitos outros, no lento e nunca culminado proceso de
recuperación da democracia e da sociedade civil. É teima miña, mais considero
que a preocupación, totalmente lóxica e xustificable tendo en conta o medio
social e os recursos dispoñibles, da intelectualidade galega por manter vivos os
sinais que definen a Galiza como nación e ós galegos como pobo con identidade
propia, condiciona en certo modo centrarse de maneira máis incisiva e
constante, tanto nos persoeiros como no labor vencellado á defensa e
definición do que é Galiza. Por este motivo, comprenderán vostedes a miña
satisfacción, causa do meu agradecemento á organización deste congreso, de
ver que xa comezamos a preocuparnos por aqueles que fixeron algo diferente.
Boa ocasión para tentar recupera-lo potencial intelectual do que se beneficiaron
aqueles países que acolleron ós que, pola forza das circunstancias tiveron que
marchar ou que, voluntariamente, non quixeron vivir nun país que hoxe
diriamos “Talibanizado”.
Na miña intervención pretendo aborda-la súa figura dende tres
perspectivas: académica, ética e política, que no seu caso dificilmente son
disociables, en particular as dúas últimas; Mais non quixera que o feito do
exilio, doloroso incluso familiarmente como teremos ocasión de ver, supuxera
un antes e un despois, toda vez que Manolo continuou co seu labor académico
1487
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
e seguiu sendo fiel ó seu compromiso político e ético ata a súa morte en París o
3 de maio de 1954, cando contaba con 65 anos.
1. O ACADÉMICO
Manuel Martínez-Risco licenciouse obtendo o premio extraordinario en
Ciencias Físicas pola Universidade de Madrid en 1908, doutorándose no ano
seguinte, no que ingresa como Numerario na Sociedad Española de Física y
Química, coa tese La asimetría de los tripletes de zeeman.
Foi discípulo do profesor Blas Cabrera e do nobel holandés P. Zeeman,
con quen traballou ó longo de tres anos no Laboratorio de Física da
Universidade de Amsterdam. Froito deste seu traballo son dúas memorias, a
primeira de Magneto-Óptica e que será traducida do español ó alemán, e a
segunda, en colaboración con Zeeman, referida á influencia dun foco luminoso
sobre a posición das súas raias espectrais.
En 1914 gaña por oposición a cadeira de Acústica e Óptica na
Universidade de Zaragoza, trasladándose a Madrid en 1919 ó gaña-la cadeira
de Acústica e Óptica na Universidade Central de Madrid. Conxuntamente ó seu
labor docente e investigador exercerá a presidencia da Sección de Ciencias do
Ateneo de Madrid. Un dos traballos seus que máis impresionou no estado
español foi Análisis espectral del meteorito de 19 de junio de 19241754 no que
fai unha análise do meteorito caído nese día na localidade de Olivenza
(Badaxoz) En 1927 publica Estudios generales sobre aberración esférica de
orden superior: Invariantes de los diotripos de revolución.
O seus traballos e investigacións nos eidos do óptica e da acústica fan
que presida o Patronato de Óptica del Ministerio de Marina, onde aplicará este
o seu saber en divulgar aspectos relacionados co sonar, por exemplo na
localización de canóns por medio do infrasón. A aplicación destes coñecementos
poderá probala durante a Guerra Civil presidindo o Comité de Coordinación de
los Servicios de Óptica1755 .
1754
Recollido en Martínez-Risco, Manuel (1976): Oeuvres scientifiques, París, PUF.
1755
Segundo consta nun certificado asinado por el en Valencia o 5 de maio de 1937, no que se
exime doutros deberes militares para un traballador especializado no servicio de Óptica. Archivo
General de la Guerra Civil Española, Salamanca.
1488
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1756
Agradecemos ós herdeiros de Sebastián Martínez-Risco as copias da correspondencia que
Manolo mantivo co seu irmán máis novo e con quen mantivo unha maior relación xa que
Sebastián viviu con Manolo os anos da súa carreira. Tamén consultamos a correspondencia
mantida co meu avó Luís, o seu outro irmán. Tamén tivemos acceso á correspondencia mantida
con Castelao e Otero Pedrayo, depositadas na Fundación Penzol, agradecendo a disponibilidade
dos seus responsables para acceder á mesma.
1757
Fondo Otero Pedrayo da Fundación Penzol, datada o 23 de outubro de 1952.
1489
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
debiera dedicarle; pero la vida mía está, por decirlo así, encajonada, y hace
que, en esas materias, carezca de sólida base”.
Non son eu, formado en historia e mediocre alumno de física no meu
bacharelato, quen para valora-la contribución realizada por Manuel á física. Por
tal motivo permítome recorrer á introducción biográfica recollida na publicación
da PUF, e na que se recollen as verbas que René Lucas, profesor de A Sorbona
e membro da Académie des Sciencies francesa co gallo dos actos do pasamento
do profesor Martínez-Risco “....la ciencia francesa se honraba por haber
contado entre sus hombres al profesor español, cuyos trabajos no sólo fueron
grandemente apreciados, sino que, muchos de ellos habrían de ser tenidos en
cuenta, en lo sucesivo, por los investigadores de la Física, porque eran hitos
máximos en el camino de su desenvolvimiento”.
2. A ÉTICA REPUBLICANA
Alén da súa militancia republicana, que miraremos máis detidamente no
seguinte apartado, o republicanismo foi para Manuel Martínez-Risco unha forma
de ser e de entende-la vida e o compromiso social. Un ideario ético que o
acompañou ó longo da súa vida e ó que sempre lle amosou unha fidelidade
propia dun estoico.
Pertencente a unha familia de profunda raizame liberal, - un exemplo
témolo no seu avó, Vicente Martínez-Risco Elices , quen proclamara a I
República en Castro Caldelas -, é educado baixo os referentes de respecto e
tolerancia polas ideoloxías contrarias. A influencia que o republicano Sales y
Ferrer, casado coa súa tía Jesusa, irmá do inesquecible Marcelo Macías, tivo na
formación de Manolo e dos seus irmáns foi de gran transcendencia. A modo de
anécdota, máis que ben pode ilustra-lo ambiente de tolerancia no que foron
educados é a distensión matrimonial entre a católica Jesusa e o ateo Sales, así
como no respecto intelectual e admiración mutua existente entre o republicano
e krauista Sales e o seu cuñado don Marcelo, crego e capelán de honra e
predicador da Súa Maxestade el-Rei.
1490
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1758
Quixemos consultar as actas do Ateneo de Madrid, no que Manolo tivo unha activa
participación, mais na secretaría do actual Ateneo comentáronnos que a documentación fora
incautada despois da guerra por elementos da falange, destruíndose as actas e documentación
referidas ao primeiro tercio do século XX. Agradezo ao meu irmán Santiago as pescudas que no
meu nome ten realizado na devandita institución.
1759
“El Ateneo de Madrid”, La Vanguardia, 30 de maio de 1971.
1760
Descoñecemos a data, pero sabemos que é anterior ó casamento de Sebastián pois tratase
da resposta que Manolo fai ó anuncio de voda do seu irmán máis novo.
1761
Fondo Castelao da Fundación Penzol. Carta datada en París o 19 de outubro de 1944.
1491
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1762
Carta a Castelao, Fondo Castelao da Fundación Penzol, datada en París o 15 de agosto de
1945.
1763
Fernanda sufrirá unha doenza crónica polo que deixará o exilio para morrer en Ourense.
Manolo decidirá ficar en Francia, o que non será comprensible para moitos.
1764
Fondo Otero Pedrayo da Fundación Penzol. Carta datada en París o 15 de xullo de 1953.
1765
Especialmente cando un está, e o sabe, no fin dos seus días.
1766
Fondo Otero Pedrayo da Fundación Penzol. Carta datada en París o 14 de abril de 1954.
1492
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. O POLÍTICO
A traxectoria política de Manuel Martínez-Risco Macías está intimamente
vencellada a Manuel Azaña, a quen supoñemos trataba do Ateneo, no proxecto
político do cal, colaborará ó longo da II República primeiro en Acción
Republicana e logo en Izquierda Republicana.. Aínda que a súa faciana de
home político non se dará a coñecer, polo menos para á cidadanía, ata cando
decida presentarse ás eleccións constituíntes da II República de xuño de 1931
pola provincia de Ourense en representación de Acción Republicana, sendo
proposto polo Partido Radical como candidato da Alianza Republicana1768 .Ó
longo da campaña electoral sorprenderá ós comentaristas políticos1769 pola súa
elocuencia como orador.
Obterá escano ó ser apoiado por 23.380 votos, o cuarto máis votado, por
detrás do radical Luís Fábrega Coello (31.039), o agrario Basilio Álvarez
(29.679) e o nacionalista Otero Pedrayo (24.704) Haberá a quen sorprenda o
excelente resultado acadado por alguén que non vivía en Ourense, incluso
podería pensarse na confusión dalgún elector que pensara que estaba a votar ó
seu curmán Vicente Martínez-Risco. Mais o certo é que a pesares de que o seu
labor profesional desenvolvíase fora da súa cidade natal, Manuel Martínez-Risco
sempre estivo preocupado polos acontecementos desta súa Auria. Mostra do
que estamos a dicir é a súa participación, xunto con outros egrexios ourensáns
destinados en Madrid como Basilio Álvarez ou Eloy Luis André, na Comisión Pro-
1767
Fondo Otero Pedrayo da Fundación Penzol. Carta datada en París o 23 de outubro de 1952.
1768
La Zarpa, 20 de xuño de 1931. A súa proposta é respaldada por 71 votos fronte ós 7
obtidos por José Romero Cerdeiriña,
1769
La Zarpa, 24 e 25 de xuño de 1931
1493
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1770
La Zarpa, 25 de xuño de 1931. Os outros asinantes son Luís Fábrega, Basilio Álvarez, Justo
Villanueva, Eloy Luís André e Edmundo Estévez.
1771
Fondo Castelao da Fundación Penzol. Carta datada en París o 15 de agosto de 1945.
1772
Lembremos que foi educado por Sales y Ferrer.
1494
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1773
Un exemplo desta actitude témola no discurso de Azaña de 18 de agosto de 1932 no
Congreso dos deputados defendendo o proxecto lei referido á expropiación de fincas rústicas.
Azaña, Manuel (1992): Discursos Parlamentarios, Madrid, Congreso de los Diputados.
1774
Resulta un tanto entristecedor, por non dicir decepcionante, que 70 anos despois andemos
cos mesmos problemas sen resolver.
1775
Xosé Vilas Nogueira, na súa obra O Estatuto Galego, adica unhas páxinas ao pucherazo (A
Coruña, Ed. Rueiro, 1977, p. 174-190 e 323-330)
1495
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. O EXILIO
O que lle aconteceu ó tío Manolo nin sequera foi orixinal. Moitos
padeceron o mesmo que el. Foi destituído da súa cadeira (que eu saiba a
restauración da democracia non levou implícita a restitución daqueles que foron
1776
Archivo General de la Guerra Civil Española, Salamanca.
1777
El Liberal, 12 de novembro de 1936, Mundo Obrero, 13 de novembro de 1936, Frente Rojo,
8 de maio de 1938. Archivo General de la Guerra Civil Española, Salamanca.
1778
Fondo Castelao da Fundación Penzol. Carta datada en París o 15 de agosto de 1945.
1496
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
tan inxustamente desposuídos dos seus cargos, ¿para que?, total xa están
mortos), os seus bens foron incautados e poxados (como lle aconteceu a
moitos) Na casa falábase dun “tal señor Puga”, coñecido de Ourense e que
vivía en Madrid, que o denunciara e se fixera nunha poxa dos bens propiedade
de Manolo (Se ós partidos políticos e ós sindicatos o Estado estalles a restituí-lo
patrimonio incautado despois da guerra, ¿por que os particulares non reciben
certa compensación?, aínda que sexa que se saiba quenes denunciaron e
puideron apropiarse do seu patrimonio) Nunha carta de Vicenta Pérez Colemán,
a súa cuñada, ó meu avó Luís1779 , esta recrimínalle que a familia non fixera
nada por tentar recupera-la parte que pertencía a Fernanda (a muller de
Manolo), xa que “el indeseable Ulpiano” se fixera cos bens por 2.000 pts. Penso
eu que o tal Ulpiano é o famoso señor Puga do meu pai. A traizón deste amigo,
ó que Manolo prestara a súa casa en Madrid cando un bombardeo do
denominado bando nacional destruíra a do Ulpiano1780, causou unha forte ferida
no seu ánimo. Significativo o comentario que lle fai a Otero Pedrayo na
derradeira carta escrita ó seu grande amigo pouco antes de morrer, “En fin, por
aquí ando aún. Y sólo estoy seguro de que, llegado el momento “me
encontrareis a bordo ligero de equipaje, casi desnudo, como los hijos de la
mar”. El Ulpiano algo ha contribuido a esta ya certeza. Ahora sí que termino.
Están esperándome, y la bronca va a ser de alivio”1781.
Eu creo que Manolo tardou en coñecer cal era a súa situación legal
perante das autoridades do novo réxime, - e repito que o máis triste é que non
se trata dun caso illado e nin sequera o peor -, motivo polo que nun principio
achacaralles ós seus familiares que non fagan máis que velar polos seus
intereses. Descoñezo se tiña constancia de que a súa nai tivera que deixarlle en
herdanza o mínimo legal, para evitar que o que lle correspondía fora incautado.
Incluso nese mínimo legal déixalle unha propiedade compartida cos seus irmáns
e a cantidade xusta para paga-los dereitos sucesorios1782. Mais o certo é que a
familia contribúe no seu sustento, polo menos durante os anos de ocupación
1779
Datada en Ourense o 16 de febreiro de 1950.
1780
Manolo naquela altura estaba en Valencia.
1781
Fondo Otero Pedrayo da Fundación Penzol. Carta datada en París o 14 de abril de 1954.
1782
Testamento de Cándida Macías y García, do 16 de xuño de 1942.
1497
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1783
Martínez-Risco, Manuel (1976): Oeuvres..... op. cit
1498
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Alfonso Bozzo, A. (1976): Los partidos políticos y la Autonomía en Galicia
(1931-1936), Madrid, Akal.
Fernández, Carlos (1987): El Alzamiento de 1936 en Galicia. Datos para una
historia de la guerra civil, (4ª ed), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Fernández Pérez, J. (1942): La nueva Biblioteca provincial de Orense. Su
resurgimiento. Memoria, Ourense, La Región.
Freixeiro Mato, X.R. (1994): Sebastián Martínez-Risco na cultura galega,
Santiago de Compostela, Laiovento.
Gerpe Landín, M. (1977): L’Estatut d’Autonomia de Catalunya i l’Estat Integral,
Barcelona, Edicions 62.
Martínez-Risco y Macías, Manuel (1976): Oeuvres scientifiques, París, PUF.
VVAA. (1966): Galicia hoy, Buenos Aires, Ruedo Ibérico.
Vilas Nogueira, X. (1977): O Estatuto Galego, A Coruña, Edicións do Rueiro.
FONDOS DOCUMENTAIS
Archivo General de la Guerra Civil Española, Salamanca.
Correspondencia familiar con Luís e Sebastián Martínez-Risco Macías..
Fondos Castelao e Otero Pedrayo da Fundación Penzol.
1499
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ricardo Gurriarán
I.E.S. Xelmírez I
1. INTRODUCCIÓN
Por medio deste traballo pretendemos abordar un espacio temporal
abondosamente estudiado con carácter xeral: sublevación, guerra civil e
primeiro franquismo; pero que non é así no caso da Universidade de Santiago e
no doutros galegos espallados pola península que, estando nas redes regradas
de formación se viron sometidos a “grandes cambios” tanto na súa vida
profesional como na persoal, logo da sublevación facciosa de 1936.
Se ben é verdade que os que sufriron transterro, en maior ou en menor
medida, ocuparon bastantes páxinas de investigadores non podemos dicir o
mesmo dos que quedaron aquí1784. Entendemos que é difícil integrar como
exiliados ós que non marcharon, ós que se viron sometidos a procesos e a
represión variada, e que tiveron que “ordenar” a súa sociabilidade e os seus
espacios de relación nunha nova situación adversa, mais xustificamos a
integración neste pequeno traballo ó entender que foron sometidos a un
“exilio”, cando menos de conciencia, e en moitos casos, tamén, de ubicación
con respecto á que tiñan en 1936. Non é que queiramos abri-lo debate sobre o
concepto de exilio/s e a inclusión nel deste grupo aludido con calzador, senón
que, ó noso entender, foi xente que sufriu as consecuencias do golpe de
estado, diferentes das do amplo grupo que marchou fóra das fronteiras
españolas, ben é certo, mais sen entrar en avaliacións cualitativas, nen
1784
Se ben a expresión “exilio interior” é gramaticalmente incorrecta, entendemos que constitúe
unha categoría sociolóxica bastante descritiva que foi asumida nos últimos tempos por todo o
mundo, mesmo polos transterrados (GIRAL, 1994). Tal vez un dos elementos diferenciadores
máis substanciais entre os dous grupos referidos sexa que uns tomarían a decisión consciente
de quedarse, e outros, forzosamente, tiveron que liscar.
1500
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
taxonomizacións, que non é o caso, entendemos que o seu estudio debe ser
abordado de forma íntegra xunto a tódolos “afectados” polo luctuoso acto.
Tempo e espacio houbo para acometer de forma monográfica: ¿Qué
pasou coa Universidade de Santiago e cos seus docentes comprometidos, logo
de 1936?. Mais foron moi poucas liñas as que se imprimiron con motivo do
quinto centenario nesta parcela, ocasión propicia aquela para aborda-lo estudio
daquel tempo: entre os máis de cento e medio de congresos que a USC
propiciou, en ningún tivo acollida o tema “maldito”. Aínda que en 1996 fixérase
un acto de homenaxe ós profesores afastados da Universidade en 1936:
“Tolerancia e Universidade”, co gallo do 18º aniversario da Constitución... tan
só un paso; e que no ano 1983 a institución universitaria rehabilitara a Parga
Pondal, estando Suárez Núñez como Rector, outro.
Tamén queremos significar que a maioría da historiografía sobre esta
institución compostelá remata no ano fatídico (CORES T., VARELA, SOUTO
BLANCO...), sen esquecer que Díaz Pardo (La Voz de Galicia de 4 de outubro de
1995) e Gómez-Reino (El Correo Gallego, 4 e 27 de outubro de 1994) escribiron
artigos de prensa sobre o tema. Por todo esto é polo que tentamos encetar e
continuar un camiño que non se peche, ó que se engadan moitos camiñantes.
Por restrinxírmonos a un espacio, escollemos a parcela das disciplinas
científicas experimentais e aos seus protagonistas en canto aos seus destinos
logo da guerra: os docentes e investigadores científicos –ben da USC ou
doutras universidades españolas- por seren, ao noso entender, se de
transterrados falamos, aos que menos dedicación se lles prestou, pois os
homes de letras que tiveron que fuxir do noso territorio tiveron un tratamento
abondoso por parte dos estudiosos. Neste terreo, no das letras, dos que aquí
quedaron tamén temos traballos en abundancia.
En similares circunstancias podemos dicir que se atopa a “historia” da
empresa Zeltia, hoxe emblemática no campo da investigación, que no seu
tempo tamén o foi, noutras circunstancias, e cunha importancia especial no
estudio que aquí abordamos, pois nela foron acubillados moitos docentes
represaliados da man dos seus donos, os irmáns Fernández e os seus amigos
con responsabilidades directivas, moitos deles con militancia política antes de
1501
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1936. Neste caso é probable que non haxa demasiado interese por parte dos
actuais rectores de coñece-la súa orixe e a súa evolución, pois senón non se
entende que a estas alturas aínda non se fixera un traballo historiográfico sobre
esta paradigmática empresa da que tan só coñecemos algúns artigos na prensa
(A Nosa Terra, El Progreso, La Voz de Galicia, El País...) e algunhas liñas nas
que foi tratada colateralmente (POUSA ANTELO, de GABRIEL...).
Xulgamos interesante encetar unha aproximación do que significou esta
empresa para Galicia na súa primeira andaina, a risco de poder cometer
algunha torpeza pola ausencia de datos, pois gran parte dos seus arquivos
foron incinerados na pasada década dos 80, sendo rescatado algún, antes de
entrar no forno, por un hábil traballador con sentido da dimensión histórica.
1502
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
García Blanco, Calvet, Martín Sauras, Batuecas, Montequi, Giral..., entre outros.
Sen que esquezamos que tamén formaron parte deste revulsivo docentes
formados en Santiago que ampliarían os seus estudios no estranxeiro ó abeiro
da JAE: Iglesias, Parga Pondal, Charro Arias..., entre outros. Tampouco
debemos minimiza-la importancia que algúns organismos exerceron na área
universitaria como o Seminario de Estudos Galegos (1923), e os apéndices da
JAE en Galicia: a Misión Biolóxica (1921), e a Comisión de Estudios de Galicia
(1927); por citaren ós máis importantes1785. Todos eles funcionaron en relación
estreita coa USC, con profesores universitarios nos seus cargos directivos e
noutros de responsabilidade. Entendemos que na formación do SEG tivo que
velo modelo da rede de formación/investigación propiciada polo
“institucionismo”, e algúns dos seus mentores relacionados con Galicia como
Juan López Suárez; e a semellanza da dinámica propia propiciada en Cataluña
por organismos similares, dende primeiros do século XX: Institut d’Estudis
Cataláns, Societat Catalana de Biología...
O deseño e a materialización dos grandes cambios na Universidade de
Santiago virían propulsados no bienio 1931-33 polo Rector Rodríguez Cadarso,
de marcado influxo “institucionista”, coincidente coa etapa de goberno
azañosocialista: materialización da Residencia de Estudiantes, convenios de
colaboración co estranxeiro, incremento de bolsas para alumnos e profesores,
creación de novos organismos de relación e investigación (Instituto de Estudios
Portugueses e Instituto de Estudios Regionales, Instituto de Idiomas...),
creación de laboratorios..., e en definitiva, dalo salto cara a unha nova
universidade aberta á sociedade galega, paso cualitativo no que intervirían de
forma especial algúns dos docentes recentemente incorporados como Martín
Sauras e Calvet –con profundo coñecemento das universidades europeas que
visitaran na súa etapa de formación previa-, entre outros, aportando a
incorporación da práctica deportiva entre os universitarios, e a súa participación
directa nesta actividade, encetando así unha relación diferente entre o
profesorado e o alumnado fóra e dentro das aulas. Esta etapa remata coa
1785
Tamén terían unha especial relevancia as Misións Pedagóxicas e a Estación Biolóxica
Marítima.
1503
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1786
Entre os asinantes do manifesto “Al servicio del Estatuto” estaban os seguintes docentes
universitarios: Luís Iglesias, Charro Arias, García Blanco, Calvet, Alsina... (Galicia, nº 243, marzo
de 1943).
1504
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1787
Estando excedente na docencia ao comezo da guerra, por ser deputado, incorporaríase á
USC ao ser nomeado Interventor do Patronato da Universidade, por orde do Goberno Civil da
Coruña (24 de agosto de 1936).
1505
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1788
Calquera indicación dun párroco nun senso ou noutro podía determinar a salvación de
persecución ou varios anos de condena. No expediente de Luís Iglesias tan só figura a admisión
da dimisión de Rector, por parte da autoridade militar en 19 de agosto de 1936. Fora
cofundador e Presidente do Seminario de Estudios Galegos e Director da Sección de Bioloxía
(SAMARTÍN CORNES, 1982, 19).
1506
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1789
Logo de ser sancionado con inhabilitación para ocupar cargos directivos e de confianza,
insistiría nas Xuntas de Facultade para que constase en acta: “La satisfacción de la facultad, por
la victoriosa terminación de la guerra...”;ou: Propongo la celebración de una misa en San
Francisco por los estudiantes caídos por la patria...”. Novo Campelo fora Decano da Facultade
de Medicina entre 1931 e 1936, dimitindo pouco antes do “estoupido”. En semellante situación
atoparíase Mariano Álvarez Zurimendi, Decano de Ciencias do curso 1935-36, restituído a finais
de 1940, sen sanción.
1507
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1790
(GRANDÍO SEOANE, 2.001, 53, 56). Neste traballo indícase que unha porcentaxe importante
de profesores e porteiros da USC estaban sometidos a vixiancia. A consideración de sospeitosos
abranguía a xente favorable cara o novo réxime, a mandos da Falanxe, ou a conservadores
recoñecidos, mesmo a alcaldes.
1791
En gravación realizada ao profesor Ramón Domínguez (Santiago, febreiro 2.001).
1508
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1792
Aproveitamos para agradecerlle a Manolo Bermejo, catedrático de Química Orgánica da
Universidade de Santiago, a disposición que tivo para con nós ao deixar un material de moita
importancia, referido á represión na Universidade de Santiago, logo de 1936, entre outros.
1793
Estivera nos laboratorios da Residencia de Estudiantes de Madrid (no curso 1928-9 estaba
no Laboratorio de Análise Químico, dirixido por Ranedo, e no 1929-30 traballaba no Laboratorio
da Facultade de Farmacia) e bolseiro da JAE e a USC no estranxeiro. Formou parte do
Seminario de Estudos Galegos, da Sección de Ciencias, dirixida Luís Iglesias; sería un dos
conferenciantes da Semana Cultural Gallega de Oporto, organizada polo SEG (Heraldo de
Galicia, Ourense, nº 227, de 1 de abril de 1935). Na posguerra colaboraría coa empresa Zeltia
formando parte do seu Comité Científico nunha experiencia innovadora que a empresa
porriñesa levou a cabo ao principiar a década de 1950, en colaboración coa Universidade de
Santiago.
1794
Sebastián González era profesor auxiliar de Arqueoloxía e Historia da Arte na Facultade de
Filosofía e Letras da USC. Despois sería separado definitivamente da docencia en febreiro de
1937. Militante galeguista, exiliaríase en Puerto Rico logo da guerra. Sería representante
delegado do Consello de Galiza neste país centroamericano, e colaborador nas revistas
galeguistas que se facían en México como Saudade.
1795
Juan López Durá collería a vía do exilio mexicano ao rematar a guerra. Participaría en
múltiples empresas culturais sociopolíticas que os galegos artellarían en México. En 1938,
estando en Barcelona, era membro da Executiva do Partido Galeguista (Secretario Político).
Logo, xa en México, sería un dos asinantes do pacto Galeuzca, e Delegado en México do
Consello de Galiza (GURRIARÄN, 1999, 134, 159, 200-201). Rajoy será separado
definitivamente do servicio en 6 de decembro de 1937.
1796
Era Profesor Auxiliar de Química Inorgánica. Ao quedar vacante a cátedra por traslado do
titular, Deulofeu, desempeñaría dita cátedra. (MÁIZ ELEIZEGUI, 1964, 139-140).
1797
En Orde da Delegación Militar de I. P. Da Coruña, dirixida ao Habilitado do persoal da
Universidade de Santiago de 20 de agosto de 1936 (fol. 1, nº 1270 de Expedentes Disciplinarios
no AHUS). Parga Pondal ao rematar a guerra traballaría na empresa Zeltia, como moitos outros
represaliados, do que daremos conta, máis adiante.
1798
José Arias Ramos na posguerra traballaría dando clases de bacharelato nun colexio privado
de Santiago, no que tamén traballaba o que logo sería catedrático de Fisioloxía da USC, Ramón
1509
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Domínguez (en grav. cit.), para dar historia natural, e o que fora Inspector Escolar Couceiro
Freijomil. Estaba na rúa da Algalia de Abaixo, a carón do Pazo do marqués de Camarasa, onde
vivía Gil Casares. Arias Ramos era Catedrático de Dereito Romano, logo da suspensión de
funcións, tornaría á universidade, en Salamanca, no curso 1940-41.
1799
Ibidem, nº 1276. Arias Ramos e Puente (¿-Santiago, 1946) terían unha segunda sanción en
29 e 30 de setembro de 1937: dous anos de suspensión de emprego e soldo; o primeiro
retornaría a docencia no curso 1939-40 e o segundo sería reposto en 12 de agosto de 1938.
Este era autor de varios traballos científicos, estivera becado no Instituto Pasteur de París, e
dirixía o Laboratorio Químico Municipal de Santiago.
1800
Este salvaríase da “queima” pola amistade que tiña con Paulino Pedret, crego con
influencias en Compostela, como xa dixeramos. En 1930, Luís Iglesias fora bolseiro da JAE para
estudiar entomoloxía en Nápoles.
1510
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1801
Ibidem, nº 1279. Narciso Carrero Nine era Profesor Auxiliar de Otorrinolaringoloxía na
Facultade de Medicina. Logo da inhabilitación tardaría certo tempo en retornar á Universidade,
dedicándose á practica privada da profesión.
1802
Ver biografía deste docente e investigador, galeguista de esquerdas (VIDAL, 1984).
1511
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1803
No caso dos médicos, paralelamente, terían xuízos depurativos levados a cabo polo colexio
médico, pois para exercer era obrigada a colexiación.
1512
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
político José Giral Pereira1804; que tamén se exiliaría en México. Francisco Giral
anteriormente tamén estivera en Alemaña ampliando estudios, e tamén como
investigador a carón do que logo sería Premio Nobel, Richard Kuhn. Logo da
guerra estivo nun campo de concentración en Francia antes de marchar cara a
México. Neste país seguiría exercendo a docencia e a investigación nas
seguintes materias: vitaminas, graxas, antipalúdicos, fitoquímica, esteroides -
materias primas para a fabricación de hormonas e outros derivados activos...-.
Era azañista como seu pai. En 1943, sería dos fundadores da Unión de
Profesores Universitarios no exilio.
- Antonio Baltar Domínguez (Santiago, 1906-Buenos Aires, 1970) fuxiría en
setembro de 1936 ó Uruguai para axiña instalarse na Arxentina, a primeiros do
ano 19371805. Esta fuxida tería o fin de afastarse da barbarie represiva -en
outubro de 1937 sería separado definitivamente do servicio, cando xa estaba en
América-. Ampliara estudios no estranxeiro (Francia) da man da JAE1806.
Daquela Baltar era profesor auxiliar temporal de Histoloxía e Anatomía
Patolóxica da Facultade de Medicina de Santiago. Seu irmán Ramón que tamén
era profesor auxiliar na mesma facultade, sería inhabilitado para exercer cargos
de confianza ó finaliza-la guerra. Eran fillos do eminente cirurxián Ángel Baltar,
liberal republicano santiagués. Antonio fora discípulo de Del Río-Hortega, con
quen coincidiría no exilio arxentino. Neste país exercería a súa profesión como
Xefe de Servicio de Análise Anatomo-Patolóxica dos Hospital do Centro Galego
de Buenos Aires, e como docente de catedrático na Universidade de Mendoza.
Presidiu a Agrupación Gallega de Universitarios, Escritores e Artistas.
1804
José Giral Pereira naceu en Cuba, era fillo de emigrantes, a súa nai era galega; foi
catedrático de Química Biolóxica na Facultade de Farmacia da Universidade de Madrid,
asignatura que logo se chamaría Bioquímica; nesta cátedra sucedera ao eminente químico
galego Rodríguez Carracido.
1805
Estaba casado coa uruguaia Mireia Dieste (sobriña de Rafael Dieste). Durante a súa
estancia na Arxentina colaborou nas revistas Galicia Emigrante e De Mar a Mar. Tamén foi
secretario da editorial galega Citania (Repertorio bioblibiográfico do Exilio Galego, Santiago,
Consello da Cultura Galega, 2.001).
1806
A súa solicitude para obter unha bolsa para ir ao estranxeiro, no ano 1933, iría avalada á
marxe por Manuel Varela Radío nos seguintes termos: “El solicitante es persona á la que
conozco bien y de la cual puedo asegurar que aprovechará el tiempo en el extranjero y se
conducirá con todos sentidos, con plena corrección”. (Arquivo da JAE, Secretaría, Exp. 15/57,
AREM).
1513
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1514
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1807
Nunha situación semellante estivera o catedrático Jesús Prados Arrarte quen, logo de gañar
a oposición de Economía Política na Facultade de Dereito en Santiago, tomaría posesión en
Madrid. En 1937 foi separado definitivamente da docencia. Tomaría camiño do exilio cara a
Chile, logo incorporouse á docencia na facultade madrileña. E Juan David García Bacca
(Filosofía), Antonio Sacristán, profesor excedente de Dereito Mercantil da USC dende 1928. Ou
Luís Tobío, auxiliar temporal da Facultade de Dereito en 1930, quen renunciaría aos poucos
días de tomar posesión. Todos eles con escasa ou nula relación coa universidade galega. E o
fillo do Presidente da República, Niceto Alcalá Zamora y Castillo, quen botara tres cursos en
Santiago.
1808
Datos extraídos nunha publicación que se fixo con motivo do seu centenario: “Juan Martín
Sauras, andorrano ejemplar, conmemoración de un centenario”; Zaragoza, 1996.
1809
En Manuel Maroño Calvo, MAROÑO (o boô), traballo inédito de Dolores Vieites Torreiro.
1810
En AHRG. Gobierno Civil; leg. 2563, exp. 28; (citado no anterior traballo).
1515
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1811
Aparece no primeiro listado de cirurxáns españois que se adscribiron para daren prestacións
aos afiliados ao Seguro brigatorio de Enfermedade, en 1946. (VÁZQUEZ-QUEVEDO, 1994, 338).
1516
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1812
Esta información foi trasladada a Francisco Díaz Fierros, ao que agradecemos a súa
aportación.
1517
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
para os “gañadores”. Entre os que terían problemas cos seus títulos e que
quedaron traballando nas súas prazas podemos citar a Manuel Varela Radío,
quen se xubilaría no ano 1943, como catedrático de Obstetricia e Xinecoloxía da
Universidade de Madrid, logo dun corto exilio en Suíza. Outros moitos
abandonarían a investigación, tamén con problemas derivados das depuracións:
García Varela, López Enríquez, Goyanes Capdevila, Lombardero, Gonzalo
Gurriarán, os irmáns Crespí Jaume...
Tamén noutras universidades españolas había galegos no campo obxecto
de estudio, como os dous primeiros que imos citar:
- Gumersindo Sánchez Guisande (Santiago, 1892-Buenos Aires, 1976).
Catedrático de Anatomía Descriptiva da Facultade de Medicina de Zaragoza, da
que era Decano no momento da sublevación. Anteriormente traballara como
auxiliar temporal na USC, de 1919 a 1928; en 1918 fora encargado pola JAE
para participar na organización dos Institutos Portugueses de Anatomía. Foi
concelleiro en Zaragoza durante a República, estaba afiliado a Izquierda
Republicana. Ó principia-la guerra exiliouse na Arxentina. En Buenos Aires foi
membro do Instituto de Anatomía de la Universidad. Tamén desenvolveu o seu
labor no Hospital do Centro Galego e no Sanatorio Hispano-Americano.
Desempeñaría a cátedra de Anatomía na Facultade de Medicina da
Universidade de Mendoza. Deixou publicados varios traballos sobre historia,
medicina social e hixiene. Atendeu a Castelao antes do seu pasamento.
- Alejandro Otero Fernández (Redondela, 1888-México, 1953), era catedrático
de Xinecoloxía e Obstetricia, dende 1914, na Universidade de Granada na que
chegaría a ser Rector. Fora discípulo de Varela Radío en Santiago. Era militante
socialista, formación política que representou no parlamento pola provincia de
Pontevedra nas Cortes Constituíntes de 1931, e no Concello de Granada como
concelleiro. Durante a guerra foi Subsecretario do Ministerio de Defensa.
Despois tivo responsabilidades nas organizacións de refuxiados (SERE). Logo da
guerra exiliaríase en México, onde desenvolvería o seu labor no Hospital
Español, e privadamente.
- Manuel Martínez Risco (Ourense, 1888-París, 1954). Físico especialista en
Espectrometría e Espectrografía formado en Holanda cunha bolsa de dous anos,
1518
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
por medio da JAE. Traballou a carón de Moles e Cabrera, este último seu
mestre, no Laboratorio de Investigacións Físicas dende a súa fundación, en
1910. Catedrático de Acústica e Óptica da Universidade Central, logo dunha
breve estancia en Zaragoza. Foi Presidente da Sección de Ciencias do Ateneo
de Madrid. Segundo Sánchez Ron, deu máis de si como científico dende o seu
exilio parisino que dende a súa cátedra madrileña (1999, 302). Exiliado en
París, realizaría investigacións salientables no CNRS parisino, centro no que
sería nomeado “Maitre de Recherches”. Continuaría traballando sobre as
propiedades das ondas luminosas, materia sobre a que deixou numerosas
publicacións en revistas científicas francesas.
- Miguel Crespí Jaume (Pontevedra 1893-¿), estudiou ciencias en Madrid a
carón de Cabrera e Moles, dos que sería colaborador -con este último publicaría
varios traballos na década de 1920-; obtería a Cátedra de Química Teórica na
Universidade Central. Logo da guerra ó perde-lo seu destino docente e
investigador, traballaría na industria farmacéutica, Zeltia e IBYS, ata a súa
rehabilitación. Seu irmán Luís (Madrid, 1889-1963), gañou a cátedra de
Agricultura do Instituto de Lugo en 1916, en 1918 era profesor do Instituto
Escuela, fora bolseiro da JAE en Francia e en Portugal, en Porto, xunto ó ilustre
botánico doutor Sampaio, que logo acompañaría a Crespí e a Iglesias a facer
estudios de flora en Galicia, en 1927, co amparo da Comisión de Estudios de
Galicia, institución creada pola JAE, como xa apuntaramos. Sería nomeado, en
1933, xefe do Laboratorio de Ecoloxía do Museo de Ciencias. Logo da guerra foi
represaliado, sendo suspendido de emprego e soldo e inhabilitado para a
docencia. O seu labor científico como investigador, ó igual que o do seu irmán,
rematarían coa guerra. Especialista en Botánica, deixou varios traballos
publicados.
- Leoncio Jaso Roldán (Vigo, 1903- Venezuela, ¿). Tisiólogo. Médico Interno da
Facultade de Medicina de Madrid e logo profesor auxiliar de Patoloxía Xeral.
Ampliara estudios sobre Metabolismo en Francia e Austria. Na guerra asumiría
funcións como Capitán médico da Aviación do exército republicano. Seu irmán
Enrique, tamén de Vigo e médico, ó principia-la guerra estivo á fronte da Escola
Nacional de Puericultura; impartiría Pediatría naquel intento formativo de
1519
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
médicos para a guerra que tivera Negrin. Mentres Enrique quedou en España
exercendo privadamente a Pediatría, con algúns problemas, Leoncio exiliouse
en Venezuela. Ocupou o cargo de Director dun Centro Antituberculoso e no
Ministerio de Sanidade e asistencia Social. Continuaría escribindo artigos
científicos.
- Enrique Escardó Peinador1813. Médico (1907-¿), era neurólogo e psiquiatra, en
1931 estivera pensionado pola JAE en Austria e Alemaña. Estivera traballando
na Facultade de medicina de Madrid, sen que poidamos precisa-lo seu posto.
Discípulo de Del Río-Hortega. Estivo un tempo exiliado nos Estados Unidos, ata
a súa volta a España en 1950, onde exercería privadamente a súa especialidade
en Madrid.
- Ramón Pérez-Cirera (A Coruña, 1906-1983) e Gonzalo Gurriarán (O Barco de
Valdeorras, 1904-Barcelona, 1975). Producto da “asociación cientifica” de
Negrín e Hernando, formáronse nos Laboratorios da Residencia de Estudiantes
e completaron os seus estudios no estranxeiro. O primeiro en Francia e os
Estados Unidos, Alemaña e Inglaterra, especializándose en electrofisioloxía e
fisioloxía muscular; logo sería catedrático de Fisioloxía da Facultade de Medicina
de Valladolid. Tamén desenvolveu tarefas administrativas e organizativas no
ensino universitario, a carón de Negrín, como axudante; chegaría a desempeña-
lo cargo de Secretario da Facultade de Medicina de Madrid. Tamén traballaba
no Instituto de Control de los Medicamentos. En vésperas da guerra emigrou a
México, segundo Giral (1994, 235) por razóns persoais, onde exercería o labor
docente e investigador na UNAM1814. O segundo estivo pensionado durante
catro anos en Estrasburgo, especializándose en cirurxía dixestiva. Logo sería
axudante técnico cirúrxico do departamento de Farmacoloxía e Terapéutica da
Facultade de Medicina da Universidade Central. Elaboraron cada un máis dunha
trintena de artigos en revistas científicas españolas e europeas, algúns deles de
1813
En razón dun papel do Fondo López Suárez (AHUS), no que vén un listado de galegos,
incluído Escardó, dámolo como tal. Descoñecemos o lugar de onde era natural.
1814
Barona Vilar (1990, 270) cita a Pérez-Cirera como granadino. Por ter compartido traballos
con Giral, e amizade, en México, onde residían dende 1939, resúltanos esta fonte de máis
fiabilidade que a de Barona, ao situar aquel o nacemento de Cirera na Coruña (GIRAL, 1994,
235-236). Gómez Santos sitúa a Pérez-Cirera en Madrid no verán de 1936, coa guerra
comezada (en GOMEZ-SANTOS, 1991, 103).
1520
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1815
O 18 de xullo estaba na súa vila natal. Tería que agacharse para non ser paseado.
Incorporouse aos “nacionales”, sen militarizar. Logo da guerra tería moitos problemas para a
obtención do seu título, logo de ser procesado.
1816
Datos suministrados polo doutor Avelino Franco Grande.
1521
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1817
Segundo os datos do Arquivo da Emigración do Consello da Cultura de Galicia.
1818
Información suministrada polo seu fillo.
1522
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1819
A Nosa Terra, 13 de xaneiro de 2.000, p. 18.
1523
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1820
Para entrar nalgún dos apéndices do “institucionismo” tiña que haber contactos previos ou
algún aval de peso na rede. Por proximidade, presumimos que puideran ser amigos de Juan
López Suárez, principal valedor dos galegos para entrar en calquera organismo “institucionista”.
1821
Tamén galeguista. Fora Presidente da Fronte Popular de Pontevedra; estivo no cárcere nos
primeiros momentos da sublevación.
1822
Segundo Xaime Isla Couto, un socio de Obella aportara a Franco unha importante suma de
diñeiro o que lle valeu para librarse de persecución política. A militancia galeguista de Obella
era manifestamente coñecida (en grav. a Xaime Isla Couto, Vigo, xaneiro de 2.001). Ramiro era
tamén galeguista, estivera no cárcere pola súa actividade política ao principiar a guerra;
aproveitando a amizade con Obella marchou a Portugal a traballar na actividade citada, xa
comezada a guerra. Logo exiliaríase en varios países de América. Fora un dos deseñadores dos
logotipos da primeira empresa: unhas espigas de trigo enriba do nome Zeltia, constando
1524
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
debaixo Portugal. Logo seu irmán Xaime tamén faría deseños para a empresa. O rexistro deste
primeiro nome sería renovado en Portugal cada dez anos ata hoxe.
1823
Os irmáns Fernández: Concepción, Antonio, José e Manuel, terían 200 accións cada un;
Obella tamén 200, José Ruíz 25, Fernando Calvet 25 e Fidel Isla Couto 10 (en documento
notarial de constitución facilitado por Antonio Montero).
1525
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1824
Tan só coñecemos outra empresa de similares características en España, trátase de IBYS,
en Madrid, na que tamén traballarían un fato de científicos represaliados, algúns compartindo
traballo en Zeltia como o caso de Catalán.
1526
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1527
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1528
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1529
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1825
Os coñecementos bioquímicos de Negrín levárono a descubrir que nos atúns había unha
concentración 10 veces superior á que había nos bacallaos. Chegando a un acordo cos
industriais para a súa explotación (RODRÍGUEZ QUIROGA, 1994, 168).
1530
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1531
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1532
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
BARONA VILAR, Josep Lluís (1990): “Juan Negrin...”; Dynamis, Valencia, xullo
de 1990.
CARRO OTERO, Xosé (1998): Materiais para unha historia da medicina galega,
Santiago, Ed. Xunta de Galicia.
CORES TRASMONTE, Baldomero (1989): Ciencia e galeguidade na IIª
República, Santiago, Ed. Xunta de Galicia.
ESCRIGAS, C. (2001): “Zeltia, una pequeña fábrica nacida en Porriño en 1939
que ahora cotiza en Bolsa”, El Correo Gallego, (17 de xuño de 2001).
GABRIEL, Narciso de (1989): Agricultura e escola (contra a rutina e o éxodo
rural), Santiago, Ed. USC.
GIRAL, Francisco (1994): Ciencia española en el exilio (1939-1989) , Barcelona,
Ed. Anthropos.
GÓMEZ, Luís (2001): “Zeltia, la farmacia del mar”, El País, (25 de febreiro de
2001).
GÓMEZ-SANTOS, Marino (1991): Francisco Grande Covián, Oviedo, Ed. Caja de
Ahorros de Asturias.
GRANDÍO SEOANE (2001): Vixiancia e represión na Galicia da guerra civil: O
informe Brandariz (A Coruña, 1937), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
LÓPEZ VÁZQUEZ, Ramón (1994): A filosofía krausista en Galicia, Santiago, Ed.
Xunta de Galicia.
LUCA DE TENA, Gustavo (2001): “Faustino Cordón...”; A Nosa Terra, (13 de
xaneiro de 2000).
MÁIZ ELEIZEGUI, Luis (1964): Historia de la Enseñanza de la Farmacia en
Santiago, Santiago, Ed. Facultade de Farmacia.
MEMORIA correspondiente a los cursos 1922-3 y 1923-4, (e posteriores ata
1935) Ed. Junta para la Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas,
Madrid, 1925-1935.
PARGA PONDAL, Isidro (1958): El conocimiento geológico de Galicia, Buenos
Aires, Ed. Citania.
1533
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
FONTES PRIMARIAS
1534
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ENTREVISTAS
Profesor Ramón Domínguez (Santiago, febreiro de 2.001).
Xaime Isla Couto (Vigo, xaneiro de 2.001).
Antonio Montero (Santiago, febreiro de 2.001).
1535
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Alfonso Mato
Instituto Galego de Información
O texto desta comunicación está baseado, ó igual que o meu libro sobre
o Seminario de Estudos Galegos (SEG)1826, nos restos dos fondos documentais
da institución que quedaron depositados na sede do Instituto de Estudios
Gallegos “Padre Sarmiento” do CSIC, en Santiago de Compostela, dende a súa
inauguración en setembro de 1946. A excepción non é máis ca un pequeno
feixe de documentos relacionados co Seminario, na súa maioría copias, que se
gardan no Instituto Galego de Información, a cativa bibliografía existente sobre
o SEG –a mellor, con moito, da autoría dalgúns dos que foron membros da
institución-, a irregular sobre a guerra civil en Galicia e algunha prensa da
época que se volveu editar nos últimos vinte anos (Nós, A Nosa Terra, Galicia,
Logos, etc.).
Como xa dixen na introducción do libro sobre o Seminario, os fondos
documentais que se conservan no Instituto Sarmiento, ademais de representar
só unha pequena parte dos que pertenceron ó SEG, non son moi ricos en
información. Podería falar, por poñer algúns exemplos que afectan
directamente ó tema desta comunicación, da falta do Libro Rexistro de socios
protectores, do incompleto Libro Rexistro de socios activos ou da cativa
información que subministra a documentación conservada sobre as distintas
1826
Mato, Alfonso (2001): O Seminario de Estudos Galegos, ¡Sada – A Coruña, Ediciós do
Castro.
1536
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1537
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. A INCAUTACIÓN DO SEMINARIO.
1538
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1827
Ibidem, páxs. 99-116.
Ibidem, páxs. 293-335 e Díaz Pardo, Isaac (1997): Galicia hoy y el resto del mundo, Sada –
1828
1539
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1829
Vid. Borrador da Acta da sesión do SEG do 30-V-1936. 6 folios manuscritos. Fondos
documentais do SEG no Instituto Padre Sarmiento.
1830
A partir das páxinas do semanario A Nosa Terra, dos anos 1931 a 1936, e da bibliografía
existente sobre a guerra civil en Galicia, teño contabilizados sobre un centenar de socios activos
e protectores do Seminario que militaban no Partido Galeguista, algo máis de media ducia nas
Dereitas Galeguistas, sobre unha ducia en Unión Nacional Republicana, Partido Radical
Socialista e, sobre todo, Izquierda Republicana, e algún que outro no PSOE e na UXT. Só atopei
a dous socios protectores que militaban en partidos de dereitas enemigos da República, Felipe
Gil Casares e José Sabucedo Morales, deputados, respectivamente, da CEDA e de Renovación
Española polas provincias da Coruña (1936) e Ourense (1936).
1540
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1831
Vid. Fernández Santander, Carlos (2000): Alzamiento y guerra civil en Galicia (1936-1939),
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, T. I, páx. 551.
1832
As cartas de Carro a Xosé Ramón e Fernández Oxea, de (29-11-1941) e (17-12-1942), en
Mato, Alfonso (2001): O Seminario de estudos gaegos..., op. cit., páxs. 330 e 332,
respectivamente. Sobre algunhas das andanzas de Carmelo Viñas Mei na Universidade
compostelán, vid.: Capelán, Antón (1994): Contra a Casa da Troia, Santiago, Ed. Laiovento; e
Mato, Alfonso: “Limiar”, en Pérez Bustamante, C. e González García-Paz, S. (1995): La
Universidad de Santiago (el pasado y el presente), Sada–A Coruña, Ediciós do Castro. Algúns
datos sobre á carreira deViñas Mei como catedrático no franquismo, en Pasamar Alzuria,
Gonzalo (1991): Historiografía e ideología en la postguerra española: la ruptura de la tradición
liberal. Universidad de Zaragoza
1833
Vid. [Memoria solicitando permiso ás institucións públicas para que o Seminario de Estudos
Galegos poda reanudar as súas actividades]. Santiago de Compostela, (14 de xullo de 1941). 5
folios mecanuscritos. En Mato, Alfonso (2001): O seminario de studos galegos..., op. cit., páxs.
294-302,. 326-335
1541
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1542
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
represalias máis ben pola súa maior ou menor significación como políticos, que
pola súa condición de socios do Seminario.
Quixera rematar esta comunicación dando conta da proposta de
organizar o Seminario no exilio, que lle fixo Sebastián González García-Paz a
Castelao en 1939. Así llo di Castelao nunha carta a Rodolfo Prada (Nova York,
2-XI-1939): “... neste senso escribeume Sebastián González dende Puerto Rico
instigándome para que en América se organice o Seminario de Estudos Galegos
xa que en Galiza está morto e intervido”1834. Sabemos que a proposta –que
nunca se levou a cabo-, foi asumida polos galeguistas de Bos Aires e que
Castelao sempre a tivo en mente, ata o punto de facer imprentar a súa
derradeira obra sobre As cruces de pedra na Galicia, co selo do Seminario1835.
Pola súa parte, Sebastián González, profesor e decano da Facultade de
Humanidades de Porto Rico a quen Castelao consideraba como o home idóneo
para organizar o Seminario no exilio1836, rematou fundando na Universidade da
illa, quizáis por nostalxia e/ou homenaxe, o Centro de Ampliación de Estudios e
o Seminario de Estudios de Porto Rico, institucións con nomes semellantes ás
que funcionaron en España e Galicia durante esa década anterior á guerra civil
na que, segundo o aserto de J. García Hortelano que encabeza este texto,
produciuse por primeira e ¿única? Vez no noso país a modernidade.
1834
Castelao, Alfonso (2000): Correspondencia, Vigo, Ed. Galaxia, páx. 320
1835
Vid. carta ós irmáns de Bos Aires (Nova York, 11-XII-1939) e carta ós galeguistas do interior
(Bos Aires, 31-XII-1945), en ibidem, páxs. 322-328 e 553-557, respectivamente.
1836
Así o dice na citada carta ós irmáns de Bos Aires, ibidem, páxs. 322-328
1543
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3.1.1 Asasinados
1837
Neste último apartado tamén tería sitio gran parte dos exiliados e asasinados, que foron
detidos, expedientados, sancionados e sufriron a incautación dos seus bens.
1544
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
- Díaz Baliño, Camilo (Ferrol, 1889; Saa, Palas de Rei, 1936). Pintor,
muralista e escenógrafo. Delineante do Concello de Santiago de
Compostela. Activo.
- Díaz y Díaz Villamil, José María. Deputado de Izquierda Republicana
pola provincia de Lugo, presidente provincial da citada forza política e
gobernador en funcións da provincia lucense nos inicios da sublevación
militar contra a República. Protector.
- Forneiro Barandela, Isaac. Empregado de Banca. Activo e Protector.
- Fraga Orosa, Ángel. Mestre, concelleiro do Axuntamento de Viveiro e
membro da dirección da UGT da citada vila. Protector.
- Fuentes Canal, Manuel. Natural de Verín. Empregado do Banco
Hispanoamericano en Ourense e colaborador da Revista Nós. Activo.
- López Otero, Avelino. Xornalista, fundador da Organización
Republicana Lucense e membro da loxia masónica “Lucus nº 5” e do
Comité de propaganda pro-Estatuto de Galicia de Lugo. Protector.
- López Teijeiro, Modesto (Ourense, 1910; Lampaza, Riós, 1937).
Colaborador da Revista Nós. Activo e Protector.
- Noguerol Buján, Arturo (Ourense, 1880; estrada A Coruña-Ferrol,
1936). Fundador da Revista Nós, escritor, avogado e funcionario do
Concello de Serantes. Protector.
- Pérez Prieto, Claudio. Farmacéutico e membro da dirección do Partido
Galeguista en Ribadeo. Protector.
- Santiago, Jacinto (¿?; Vilariñofrío, Montederramo, 1936). Profesor da
Escola Normal de Ourense, director do xornal La República e membro
do Partido Radical-Socialista. Protector.
- Suárez Picallo, Juan Antonio (¿?; Sada, 1936). Membro do Partido
Galeguista. Presidente do Ateneo de Cultura Política e Social de Sada.
Protector.
- Toba Fernández, Xosé. Mestre, fundador da Asociación Vanguardia
Pedagóxica e do Boletín do mesmo nome (A Coruña, 1934-1936).
¿Tratarase do tamén concelleiro galeguista no Axuntamento de
Santiago de Compostela?. Activo e Protector.
1545
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1546
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1547
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1548
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1549
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1550
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1551
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1552
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1553
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1554
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1555
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
como vertente práctica é o estudio dos mapas históricos. Polas súas palabras
percíbese a importancia que lle dan a estes auxiliares. A súa convicción é que a
representación gráfica axudaba moito no proceso de aprendizaxe, as imaxes
gravaban o saber de tal xeito que permitían unha comprensión doutro tipo
porque os mapas daban un asento concreto, visible, ós acontecementos
sociopolíticos que deran orixe ós países e mesmo como apuntan a “las
manifestaciones sociales precursoras de los límites geográficos.”
Con todo, hai algo máis neste uso dos mapas que é a idea de estudio
conxunto ou complementario entre distintas disciplinas, de historia e xeografía
agora que, de feito, se expande a outras materias. Con suficiente detalle as
indicacións sobre a práctica docente argumentan que a Xeografía deberá contar
coas aportacións provenientes da economía e das ciencias sociais cohabitat fin
de saber como o efecto de factores socioeconómicos, combinándose coas
características xeográficas dunha bisbarra, resultaron en configuracións
concretas do habitat, da maneira na que un perfil xeográfico foi afectado e á
súa vez provocou configuracións enxebres nos outros eidos. En consecuencia
esto levará a estudiar polo miúdo a vida interna das zonas, as relacións entre
países e mesmo comproba-las causas da desaparición de certas comunidades,
ou ben, noutros casos, a súa consolidación e posterior evolución ata
converterse en nacións. Vese así que a afirmación “Se hará que el alumno
relacione los fenómenos históricos y económicos con los geográficos” ten un
valor de declaración programática que explicita sen dúbidas as orientacións
didácticas do instituto.
Por todos estes datos vaise vendo que os profesores quixeron salientar
que os enfoques de estudio das disciplinas recollían as máis anovadoras
formulacións e que esto respondía no fondo a convicción de que estaban a
propugnar unha “concepción racional” do ensino. Sen afastarnos deste eido da
xeografía, expuxeron como a maneira racional de entender e practica-la
disciplina implicaba coñece-los procesos de formación, as estructuras internas
do solo resultantes dese proceso. Era a mesma actitude que aplicaran á
comprensión da historia, as causas internas, as evolucións necesarias, etc. No
caso da xeografía –e que recollía outra vez as concepcións novidosas- cómpre
1556
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1557
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1558
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1559
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1560
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
1838
Dentro del proyecto de investigación “Galicia imaxes de ida e volta. La emigración
Americana en la Comarca de Tabeirós e Terra de Montes dirigido por Pilar Cagiao.
1561
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1839
Peña Saavedra, Vicente (1991): Escuelas de Americanos y sociedades de instrucción. La
impronta educativa de la acción transoceánica en Galicia, A Coruña, Xunta de Galicia, 2 Vols.
Costa Rico, Antón (1990): “As sociedades dos <Americanos> e a educación en Galicia”, Revista
da Comisión Galega do Quinto Centenario, nº 5, pp. 89-140. Núñez Seixas, X.M. (1998):
Emigrantes, caciques e indianos. Vigo, Xerais, p. 220.
1840
Dada unha Sociedade de Instrucción, unha vez que se dotaba de regulamento, estatutos e
cargos, enlazaba con veciños que permanecían en Galicia invitandoos a formalizar la delegación
( parroquial do concello ou comarcal),da Sociedade de Instrucción, tamén co seu regulamento e
os seus responsables, vindo pois a se-la encargada de operativizar, canalizar e materializa-las
propostas dos emigrantes, cara o lugar concreto de actuación en Galicia, así como de recolle-las
inquedanzas dos veciños para ser trasladadas a Sociedade ...” Costa Rico, Antón: “As
sociedades do “americanos”....” , art. cit., p. 193.
1562
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1841
Sobre las relaciones entre el agrarismo y los emigrantes en La Estrada ver Núñez Seixas,
X.M.: Emigrantes, caciques..., op. cit., pp. 215-220. Cabo Villaverde, Miguel (1998): O
Agrarismo ,Vigo, Nosa Terra. Durán, J. A (1977): Agrarismo y movilización campesina en el país
gallego (1875-1912), Madrid, Akal.
1842
Cuba libre de tequila y Coca Cola
1563
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1843
De la asistencia a reuniones oficiales y convites republicanos que anualmente celebraban
los personajes del exilio, hay memoria familiar constante y referencias a las presentaciones en
Bellas Artes. Hicieron también que sus hijos guardaran admiración y respeto por artistas e
intelectuales republicanos, leyendo en familia a Miguel Hernandez , Leon Felipe y desde luego
conociendo a Castelao.
1564
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1844
Hijo de Serafín Pazo, médico estradense querido y recordado en su pueblo.
1845
Arca Caldas, Olimpio (1993): Maestros Estradenses que fixeron escola. Pontevedra, Ed.
Concello de A Estrada, pp. 65-69.
1846
Natural de Portomarin en Lugo, nació en 1907, y vivía en Vigo. Martínez José Luis (1999):
Queridos gallegos ,Montevideo, Ed. Doble clic."Galego do grupo republicano ,"Tivo que fuxir
cara a México, ali formou parte de a Alianza Nacional Galega, fundada en 1943 por varios
exiliados como él. Diccionario Bio-bibliográfico do exilio Galego. Arquivo da Emigración-Concello
da Cultura Galego, Santiago de Compostela, 2001.
1565
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1847
La experiencia vital del doctor Comesaña y su esposa doña Asunción Concheiro, está
magníficamente relatada por Manuel Rivas en la novela O lápis do carpinteiro.
1848
Doña Asunción Concheiro, que escucho esta comunicación en el "Congreso del exilio", se
acercó emocionada al reconocer a la maestra Conchita, al reconocer en las fotografías a la
maestra Conchita, amiga personal y profesora de su hija en el Colegio Madrid. En Enero del
2002 nos facilitó más información en una entrevista realizada en su casa de Tui, explicándonos
su relación con los profesores Estradenses.
1566
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1849
López, Celestino (1957): La vida en el Amazonas. 2º Edición, México, Ediciones Tejada.
1850
Alba Pastora, María (1996): Los recuerdos de Nuestra Niñez, México.
1567
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1568
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1569
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1570
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1571
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
infantil cos ollos húmidos. Cruzáronse no océano o seu barco co que levaba a
Castelao de Nueva York a Buenos Aires, «mandámonos saúdos telegráficos, e
xa non o volvín ver». Efectivamente, non o volvería ver, pero a mesma defensa
dos ideais galeguistas, foi a que levou a Martínez López no 1984 a ser o
máximo impulsor e primeiro presidente da Fundación Castelao, para gardar a
memoria e espallar a obra e ideario do rianxeiro máis universal, guieiro do
nacionalismo galego no século XX. No porto de Nueva Orleáns agardábao o
historiador Américo Castro.
Xa instalado en Texas, o catedrático Ramón Martínez impartirá clases de
Lingua e Literatura Española e Portuguesa. Será profesor visitante en
Winsconsin, Nuevo México, Puerto Rico –onde se reencontra co galeguista
tamén exiliado Sebastián González e co músico catalán Pau Casals-, Denver–
Colorado e no Mideelbury College, en Vermont. Por suposto, dende Austin, Don
Ramón manterá unha abundante correspondencia con moitos lugares europeos
e americanos, relacionada tanto co seu campo universitario como co
movemento galeguista, asentado primordialmente en Arxentina, Uruguai,
México, Cuba e Venezuela.
Sobre a súa vida cotiá, cumpre reproducir un parágrafo do noso libro, no
que E. Villaverde, escribe:
1572
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
LIBROS
— Concerning the Ownership of the Beds of Creeks in The Civil Law (Sobre a
1573
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1574
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1575
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1576
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1577
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Don Ramón was much loved in Texas (...). He was exceptional (...) his
long stint in Texas was, truly, for Galicia; he never forgot that greatest love.
(Don Ramón foi moi benquerido en Texas (...). Era excepcional (...) o seu
longo traballo en Texas foi, en realidade, dedicado a Galicia; el nunca
esqueceu ese seu máis grande amor).
1578
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Civil War, which was to de-stabilize the country and ultimately lead to the exile of
a vast number uf Spanish artista and intelectual).
Un deses intelectuais exiliados foi o profesor Ramón Martagón López,
galego de nación, fondamente universal e galeguista.
1579
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1580
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1581
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1582
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1851
Parece ser que las medidas venían calculadas con calibradores; pero al no haber
calibradores tomaron como referencia para la construcción del edificio la distancia de 20
metros.
1583
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Lo sucedido una vez terminada la Guerra Civil Española, fue que las
letras que formaban la inscripción colocada en la gloria del plantel escolar de la
parroquia de Belesar fueron picadas, por considerar que el arquitecto de dicho
edificio era comunista y la inscripción que contenía la gloria, peligrosa. Con este
acto condenaron a un pueblo al olvido y negaron la labor de muchos
emigrantes, hasta tal punto que los mayores no recuerdan qué decía la
inscripción de la gloria, ya que las cosas y las obras que no están escritas se
hallan recubiertas de tinieblas y entregadas al sepulcro sin memoria, mientras
que aquellas que fueron escritas se hallan como vivificadas.
1584
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1852
Según el acta del 28 de Enero de 1927 se acuerda reunir los fondos necesarios para
celebrar unas lúcidas honras fúnebres por el eterno descanso de los socios fallecidos y que
contribuyeron a la fundación de la sociedad y casa escuela. Además, se acuerda celebrar un
homenaje de despedida consistente en una comida o banquete para los que se embarcaban
con destino a Cuba.
1585
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
voluntad y que al entrar en ella dejen todas sus pasiones y prejuicios en otras
esferas de su acción y así servirán a la causa más noble, más honrosa que el
hombre puede aspirar el luchar por la cultura, el progreso, la unión y el
bienestar de su pueblo.1853
1853
Según el acta del 6 de Enero de 1927.
1854
Según el acta del 21 de Marzo de 1926.
1586
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1855
En concreto nos referimos al reglamento y a los libros de actas y de cuentas.
1856
Fragmento perteneciente a una solicitud presentada el 30 de Marzo de 1935 por el
Presidente y el Secretario de la Sociedad Agraria y de Instrucción Unión de Villapedre ante el
Gobernador Civil de la Provincia de Lugo; con el fin de que se levantase la clausura promulgada
en Diciembre de 1934 sobre el edificio donde tenían su domicilio social y se les devolviesen los
libros confiscados por las autoridades del municipio de Vilalba. Esta referencia sobre la clausura
fue encontrada en los Expedientes del Registro de Asociaciones del Gobierno Civil de Lugo,
depositados en el Archivo Histórico Provincial de Lugo.
1587
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1588
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A MEMORIA DO EXILIO
1589
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Penso que a cita de Bergamín non está dictada polo frío artificio da
retórica senón pola necesidade de facer máis eficaces e verdadeiras as
palabras. O exilio, calquera que sexa a postura adoptada polo transterrado,
estimula esta necesidade de precisión cando ten necesidade de testemuñar a
relación imposible entre o artista e o seu mundo en torno, anceio de todo
artista verdadeiro.
Os signos aludidos por Bergamín non son outra cousa que as cartas e
libros que intercambian os exiliados desde o primeiro momento de abandonar
terra española. Non poden intercambiar outra cousa que as súas reflexións que
a súa creación, a auténtica equipaxe dos transterrados.
As cartas, xa que logo, é unha maneira de examinar polo miúdo o fardel
do exilio, de ir contando e fixando este cacho da nosa historia antes de que
outros –que os hai- se poñan a inventala. E unha forma de invento, tecido de
modernidade, é conceptualizar e teorizar o exilio, pluralizando e confundindo
este mundo poblado de silencios e complicidades. Seoane, un dos nosos
exiliados máis representativos, tiña unha concepción da historia que ben
podería empregarse para xustificar este congreso, tal é a súa actualidade:
“Todos conocemos muy bien las reglas políticas y la bondad de los fines
pero hay que empezar a cuidarse de los medios. Con procedimientos injustos e
inmorales no se pueden alcanzar nunca buenos fines. Quizá esto sea
medioevalismo, pequeño burguesismo o lo que quieran, pero por mi parte
1590
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
nunca me dio por defender a los poderosos de cualquier género ni a los policías
de ideales. Pienso que no hay que olvidar, ya que si la justicia debe tener
venda en los ojos, también debe tener memoria y nunca se hizo justicia sin que
se hiciese antes historia, no otra cosa significa la exposición de hechos de
cualquier proceso.”1857
Afortunadamente, todos aqueles exiliados, expulsados da historia cando
tiñan vocación de participación e de protagonismo na mesma, mantiveron viva
unha predisposición ó testemuño que constitúe unha das súas características
esenciais. Por esta razón, con frecuencia o exiliado recurre á autobiografía como
defensa eficaz da súa condición.1858 O exilio abre, en efecto unha reflexión sobre
a cultura, que non ocurre coas culturas propias, que son consumidas con
indiferencia mecánica.E aportan ademais estes testemuños unha carga
apasionada que as caracteriza moi especialmente co selo do exilio. Tan consciente
era Luís Seoane deste feito que o chega a expresar con esta contundencia:
Aquí se publican noticias pero muy desapasionadas y las noticias, creo yo,
deben ser redactadas con apasionamiento, pesimistas, optimistas, buenas,
malas, etc, que den lugar a la adhesión o el rechazo. Tan desapasionadas
parecen pertenecer al pasado, se les excluye del presente y
deshumanizan.”1859
Palabras estas que se complementan coas desta outra carta para perfilar
unha poética do intelectual concebido por Luís Seoane:
Eu pensei sempre que o intelectual ten que estar co seu pobo e tomar
posición sempre, comprometerse cos problemas da época, por isto vin a
parar, como tantos de toda a penínsua, a Buenos Aires, cando podía ter
quedado de abogado, facendo cicaís cartos, na Coruña, e aínda que se faga
esteticismo (unha forma de fuxida e de extremado desterro, decimos nós)
1857
Carta de Seoane a Simón Scheinberg (Buenos Aires, 18 de xullo de 1958)
1858
Decía Otero Espasandín a Dieste nunha carta datada o 25 de xaneiro de 1948: “Pienso en
un libro de poemas entre broma y veras, sin dejarme agarrotar por la estética ni dejarme llevar
al tun tun. Otro libro que pudiera ser de interés, a pesar de lo mucho que se ha abusado del
tema, sería uno de reflexiones políticas. Más que “el gran tablero”, “mi tablero” o tabla de este
general naufragio.”
1859
Carta de L. Seoane a Luís M. Baudizzone datada na Coruña o 26 de febreiro de 1973.
1591
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que non hai porque non facelo si é natural no escritor, fondamente sentido, e
non imitación de franceses de segunda man.”1860
“Por cierto, ayer Alicia decidió sacar una maleta de un remoto rincón, de
un “closet” y empezó a sacar papeles y fotografías de los tiempos de Buenos
Aires. Lo que salió a luz no es para describirlo; y a manera de muestra os
mandamos un botón. Alicia insiste en una condición que yo respaldo, y es
que si la conserváis entre vuestros tesoros, nos la devolváis”.
1860
Carta de Seoane a Alonso Montero (Buenos Aires 8 de amrzo de 1961)
1861
Lorenzo Varela, “Presentación de Luís Seoane” en Ensayos, conferencias y otros escritos,
Biblioteca del Exilio, ediciós do Castro, 2001, p. 171.
1592
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1862
Carta datada o 23 de setembro de 1975 en Bethesda.
1593
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Sí, Rafael, hay que encontrarse pronto, sea donde sea, y cuántos más
mejor: hay que resucitar cada uno en la presencia de los demás a fin de
morir, cuando sea, una muerte en plenitud, redonda, sin remordimientos, y
no una muerte trunca, mutilada, fallida. Es una desgracia irreparable que
hayan desaparecido ya varios amigos, entre ellos nuestro Baltar, nuestro
Maside, nuestro Eduardo... sin la gran despedida, sin la adhesión
inacabable de todos nosotros. Hay que planear bien el acontecimiento,
pero con una sencillez total, como un acontecimiento que sólo adviertan los
pájaros, los regatos, las campanas vecinas, el rumor de los pinos, el
romper de las olas sobre una playa sin nombre y sólo visitada por gaviotas
acosadas por alguna galerna...”
Nunca se chegou a producir este encontro tan desexado. Non queda vivo
a data de hoxe ningún dos mentados na carta de Otero Espasandín.
Pero entre o temor inicial e a ferida sen cicatrizar do final, quedan mil
peripecias, quedan mil accidentes que dalgún xeito van trazar as liñas do noso
mapa.
ALLEZ, ALLEZ
“Los caminos están guardados por guardia móvil y soldados negros,
senegaleses... Unos y otros repiten incesantemente “Allez, allez”1865
1863
Manuel Rodríguez Castelao e Xosé Losada Castelao morreron asasinados no bou EVA no
porto de Vigo en 1936 xunto con outras seis persoas. Eran curmáns de Castelao.
1864
Sixto Aguirre, “paseado” en agosto de 1936 o mesmo día que Camilo Díaz Baliño.
1865
V Botella Pastor, Así cayeron los dados, 1959, p. 19.
1594
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Yo salí con los pasos regulares y firmes de un ejército sin municiones,
pero que conservaba aún su coherencia. Carmen salió con el gran tumulto
de las familias campesinas que a última hora llenaban con sus inmensas
caravanas (con sus carritos ilusorios en que se llevaban lo que podían del
ajuar doméstico) los caminos de Cataluña. Ella fue herida en el feroz
bombardeo de Figueras. A su lado murió Fe, la mujer del pintor Gaya, su
compañera de peregrinación. La niña de Fe, ensangrentada con sangre de
la madre, fue salvada en brazos de Carmen, aun cuando uno de esos
brazos era el que estaba desgarrado. Al pasar la frontera francesa Carmen
fue a un hospital. Yo a un campo de concentración. En torno, alambres de
picas y ametralladoras de senegaleses. Dentro, arena, agua insalubre, un
pan para quince días y el capote y hoyos como único refugio contra las
tempestades...”1866
Pola súa parte Ramón Gaya, refuxiado na casa do seu amigo Cristopher
Hall despois da saída de Sain Cyprien, escribe esta carta chea de dúbidas e
inquietudes a Carmen Muñoz de Dieste:
1866
Carta de Rafael Dieste ó seu irmán Antonio (Mar del Sur, 6 de xaneiro de 1947).
1595
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1867
Carta de Ramón Gaya a Carmen Muñoz (Chateau de Cardesse, 28-II-1939)
1596
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1868
Carta de Manuel López Mosquera a Luís Seoane ( 22-IX-1938)
1597
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Todo está muy confuso. Las posibilidades de ayuda son muy escasas en
relación del número de necesitados y hay un lentitud desesperante.
Nosotros vamos a ser de los primeros en salir.
Barbudo, Gil Albert, Plaja, Varela, Souto y muchos otros esperan poder
irse a México, que los admitirá, pero no los paga el viaje, según creo. Están
en esas gestiones. De Mariano y Granel no sé nada. Espasandín está en
Inglaterra. Recientemente se ha colocado su mujer de profesora de
español. Gana poco, pero de momento marchan. Gaya está en el sur de
Francia viviendo con un pintor norteamericano amigo suyo. Hace pocos
días le llevaron la niña.De su mujer no hemos vuelto a tener noticias,
probablemente murió en España. De los míos no sé nada. Nunca escribí
por no perjudicarles.
Ayer no pude menos de llorar toda la tarde la caída de Madrid. ¡Eran tan
grotescos los detalles de los periódicos!”1869
1869
París, 30 de marzo de 1939.
1598
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Gaya que está tan ansioso por saber de su mujer. ¿Cómo va su brazo?
¡Cómo se complican todas las cosas en este absurdo que vivimos! Envío
ese papelito que me dio Barbudo para su mujer. La abraza con todo cariño
Jacinta
Resulta moi significativo do estilo epistolar deste momento preciso, as
innumerables interrogacións e admiracións que conteñen as cartas. Son a proba
máis plástica do asombro e da incredulidade que lles toca vivir.
AS VIAXES DA ESPERANZA
Despois dos fatídicos campos de concentración, chegan as viaxes da
esperanza con nome de barco que rematan –sempre provisionalmente- en
América principalmente: México, Arxentina, Chile, Cuba, Republica Dominicana,
Santo Domingo, Panamá...Son momentos difíciles pero amparados pola
circunstancia do regreso seguro a España. Tal fe non falta en ningún exiliado.
Así, desde México, se expresaba A. Sánchez Barbudo:
“La guerra está un poco fea ahora, pero espero que los rusos, a pesar
de todo, resistan y que en la primavera que viene le puedan dar a Hitler un
palo gordo. ¡Ojalá! ¡De eso dependen tantas cosas! Entre otras, espero,
que nos podamos reunir en España.”1870
“Te supongo contento, como estamos todos, con los últimos hechos de
la guerra. La entrada de EE.UU. y el fracaso seguro de los japoneses, sobre
el más que seguro de los alemanes en la URSS, acorta los plazos de
nuestro regreso a España en medida considerable. Partir esta vez, al
contrario que en la famosa y cursi frase, será revivir un mucho ¡está uno
tan deshecho, tan jodido!”1871
1870
México, 29 de julio de 1942. Carta inédita.
1871
Santiago de Chile, 15-XII-1941.
1599
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1872
De Rafael Dieste a María Zambrano (Buenos Aires, 13 de xuño de 1945).
1873
Carta de Gil Albert (México 14 de diciembre 1944)
1600
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1874
De Manuel López Mosquera a L. Seoane (Durango (México), 3-XI-1939)
1875
Carta de Carmen Muñoz a Enrique Dieste, 9 de junio de 1940.
1601
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Fue más tarde que pude conseguir con Federica Montseny el subsidio
del SERE y los recursos suficientes para llegar a Santo Domingo, cuando se
declara la guerra en Europa ¡Pobres españoles refugiados en Francia! Mi
situación en este país es casi desesperada. No hay trabajo para mí, como
sea necesito marchar de aquí desesperadamente...”1877
1876
Isaac Díaz Pardo, “Picallo quería que o enterrasen no Fiunchedo” e Maximino Brocos (Luís
Seoane), “María Mirameontes e Ramón Suárez Picallo” en A Nosa Terra , Buenos Aires, marzal
1965, p. 5
1877
Mariano Gómez a Rafael Dieste (Ciudad Trujillo 31 de agosto 1939)
1602
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1603
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1878
Carta de Carmen Muñoz a Enrique Dieste (Buenos Aires, 18-IV-1946
1604
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“En cuanto a Perón no hay día que no venga alguno de ahí a visitarle,
pedirle consulta, direcciones o lo que sea, Paladino o Rucci o como se
llame.A los españoles en general les parece broma. Paladino o Rucci son
tan populares aquí como Di Stefano o Urtáin, el boxeador vasco, o Lola
Flores o Marisol. No se les ve más que fotografiados al pie de escaleras de
aviones que los traen o llevan.Perón hubiese sido olvidado de haber vivido
en otra época, ahora le ayudan los nuevos medios de comunicación, el
avión, el teléfono, la radio, etc. En cuanto a Sábato es un hombre
políticamente a la deriva, defender la política peronista es como defender la
ruleta rusa en política, pues el peronismo no tiene ni doctrina ni programa
alguno y Perón es un hombre que pudo hacer todo lo que la gente cree
1879
Carta inédita de Luís Seoane a Lorenzo Varela (Buenos Aires, agosto de 1947).
1880
Carta de Seoane, inédita, a Paz Andrade (Buenos Aires, 10 de agosto de 1961)
1605
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1881
Carta inédita de Seoane a Diego Díaz Dorado (A Coruña, 31 de agosto de 1971)
1606
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1882
Carta inédita de Luís Seoane a Esther e Lipa Burd (Buenos Aires 14 de dembro de 1952).
1883
Carta inédita de Luís Seoane a Luís M. Baudizzone (O Castro, 4 de agosto de 1967).
1607
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Por veces parece responder Luís Seoane ó admirado verso do seu amigo
Guillermo Whitelow: “Feliz quien vuelve y disimula todo su llanto”, interpretado
como divisa do desterrado. E nesta situación de consciencia exiliada poden saír
xuízos ata contradictorios: por unha parte o laio polo silencio que envolve ós
artistas desterrados e por outro certa resignación ó sentirse sulagado na
historia do país:
“...llegamos hace tres o cuatro días para encontrarnos con un tío
nuestro que reside en México, tiene 82 años y está en ese país desde
cuando usted puede imaginarse.. No hemos visto nada de lo que nos
rodea, no hemos estado con nadie que no fuese de nuestra familia y
revivimos en nuestras conversaciones la Galicia de hace un cuarto de siglo.
Aunque personajes anónimos, pertenecemos, parece, a la historia. Una
historia vaga, confusa, de polémicas lejanas, escaramuzas callejeras,
guerras y destierros. Resultamos un poco fantasmales y pueriles para los
sobrinos más jóvenes. Ellos tienen ahora, como teníamos nosotros hace
muchos años, fe ciega en lo que hacen. Nosotros tenemos igual fe pero un
1884
Carta inédita de Seoane a Baudizzone (A Coruña 22 de xullo de 1973)
1608
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
tanto gastada por los desengaños y el tiempo. Somos tres generaciones los
que nos reunimos a charlar, separados por un lapso aproximado de un
cuarto de siglo de tiempo entre las tres, y no acertamos a tener una visión
común de esta vida actual. Nos une sin embargo una misma libertad en el
juicio y una misma actitud negativa y anárquica que parece distinguirnos
de siempre para cualquier disciplina. Una actitud que quizás llevamos
trnsmitiéndose en la sangre desde épocas muy remotas. Que pervive por
una especie de memoria ancestarl de la libertad perdida, no sabemos
cuando o muy lentamente a través de generaciones.”1886
“Fui el cuarto venido de afuera, que expuso este año en Madrid: Souto,
Bardasano (que llegaron de Méjico) y Vela Zanetti, creo que de Nueva
York, y para comienzos de año expone Climent, también de Méjico, todos
aquí, y después Fernández Granell, que no sé si vendrá o no de Nueva
York donde reside. Gaya y Ángeles Ortiz expusieron hace más tiempo... No
te puedo decir casi nada de Madrid, como no sea que la ciudad está,
cuando no llueve –y preferimos la lluvia de Galicia- muy bella y que la
gente ses cordial y simpática, pero de regresar a vivir volveríamos a Galicia,
a La Coruña, o a una villa marinera como Sada. Lo estamos pensando en
serio. Galicia continúa siendo una maravilla, con muchos defectos, nos
entendemos, es natural, mejor con sus gentes que con nadie de la
península. Tengo ganas de pintar allí y recoger sus temas. En España están
ocurriendo muchas cosas. Existe un movimiento de apertura al diálogo
1885
A Guillermo Whitelow (O Castro, 15 de agosto de 1967).
1886
De Luís Seoane a Luís Falcini, carta inédita desde Madrid (19 de xuño de 1963)
1609
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero Luís Seoane, que se atopou coa morte de Bóveda nunha pensión
(¡sempre as pensións de morte do exilio!) axiña albisca o ambiente rancio de
certas tertulias madrileñas:
“Al café Gijón fui dos o tres veces, y en realidad es tanto un café de
artistas y escritores como de funcionarios de la administración. Se
encuentran también bastantes hispanoamericanos que piensan encontrar
en él las antiguas tertulias anteriores a la guerra y un mundo de
preocupaciones literarias y artísticas. Por mi parte me encontré, aparte de
magistrados y notarios, una pulga que me abrasó todo un día, y hubo de
caerme, al sentarme, de una silla desvencijada...”1889
1887
De Luís Seoane a Amparo Alvajar (Madrid, 14 de decembro de 1963)
1888
A Lorenzo Varela (Madrid 6 de novembro de 1963)
1889
A José Otero Abeledo, “Laxeiro” (Madrid 11 de decembro de 1963)
1610
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1611
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1890
Carta de Seoane a Fernández del Riego (Buenos Aires, 1946)
1891
Carta de Seoane a F. Del Riego (Buenos Aires, 26-V-1947. Lembremos que Castelao está
neste momento concreto en París e explica a crise do Goberno Giral.
1612
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1892
Carta a Maside (Buenos Aires, 19 de marzo de 1953).
1613
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1893
Carta inédita a Isaac Díaz Pardo (Buenos Aires 16 de agosto de 1965)
1614
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
quisiera, eso sí, que recordasen cuáles son las causas que me trajeron a
este país obrando en consecuencia.”1894
“Y eso que creo yo saber es que bien está, para comenzar la iniciativa
del Centro Gallego de organizar esta Semana. Y creo que no es el azar
cómo dichos organizadores buscaron, para honrarlos con el ofrecimiento de
esta tribuna, a unos escritores y artistas gallegos y españoles que
arrancados por la fuerza de las armas extranjeras al solar nativo siguen en
la Argentina, apoyándose en la generosidad de los hijos de esta tierra y en
la cordialidad de los antiguos emigrantes, la obra que por Galicia y por
España, inicaron hace ya largos años en la península.
En algún instante pensé yo renunciar a tan honrosa distinción, no sólo
por esa ignorancia declarada al comenzar, sino porque este año estaban
las aguas tan agitadas en torno al Centro Gallego de Buenos Aires, y con
tanta razón, que a primera vista parecía no ser posible la travesía hasta
este lugar a nadie que viajase honestamente en el desmantelado barco del
destierro de que formo parte. Esas aguas, otros años serenas o menos
1894
Carta de Seoane a Fernández del Riego (Buenos Aires, 11 de enero de 1954)
1615
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
serenas, fueron este año agitadas por un marino de oscuro apellido y más
oscura historia, y un crucero...”1895
Dous anos máis tarde, no ano 1948, será o propio Castelao o autor
dunha pública denuncia contra dos dirixentes desta mesma sociedade, presidida
xa por D. Xosé Villamarín, como responsables da visita do embaixador
franquista ás instalacións do Centro Galego. Se Opinión Gallega, órgano do
Centro Orensano e de Pontevedra, se fai eco destas declaracións de Castelao, o
voceiro da Federación de Sociedades Galegas A Nosa terra (nº 466, decembro
de 1948) proclama en grandes titulares: Día de Loito para a Galeguidade. O
Centro galego de Bos Aires foi luxado e a colectividade galega foi ferida.
A estes conflictos temos que engadir a permanente guerra das bandeiras
que evocamos a través dunha lembranza da sección Revoldaina de A Nosa
Terra de xuño de 1969:
1895
Lorenzo Varela, Ensayos, conferencias y otros escritos, edición de X.L. Axeitos, Biblioteca
del Exilio, ediciós do Castro, 2001, pp.182-183.
1616
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1896
“O apoliticismo do Centro Galego” en A Nosa Terra, Buenos Aires, xuño, 1946.
1617
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1897
Sobre estes acontecementos, existe un libro xustificativo obra de Ramón Mourente, Mi
paso por el Centro Gallego de Buenos Aires, Edifasa, Buenos Aires, 1971.
1618
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
patrimonio escrusivo dos povos ceibes. Sempre nos costou crer cun povo
asoballado poidera elaborar a súa propia cultura diferenciada...”1899
1898
Ramón Rey Baltar, “As sociedades galegas de Bos Aires. O deber da hora” en A Nosa Terra
(Buenos Aires, xullo 1963, p. 4)
1899
“Autocrítica e autodeterminación” en A Nosa Terra, xullo, 1963.
1619
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O párrafo desta carta remata dun xeito que denota unha clara conciencia
da barreira ética con que Seoane concibe o exilio, ademais de acusar ó
galeguismo piñeirista de mornura política, por non decir de apoliticismo: "Mais
todo está ben. Non nos abandoamos á propia loita e xa chegará o día das
aclaracións sen perdón."
Algunhas cartas a Piñeiro denotan claramente o clima de tensión no que se
desenvolve a comunicación entre os grupos, maís alá da relación persoal:
1620
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que non comparta as sías ideias. Penso que ista é a posición humán dun
galeguista. Dígoche isto para que non insistas en trocar a miña posición con
supostos e desconfianzas que non veñen ao noso caso. A min non me
arredan as posicións ideolóxicas, o que me arredan son as conductas; dunha
persoa o que máis estimo e a súa conducta humán.”1900
1900
A Ramón Piñeiro (Buenos Aires 18 de xullo de 1959.
1621
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Non somente expresa a ausencia dunha terra senón que Seoane establece
unha liña divisoria entre o exilio e a emigración; a esperanzada nostalxia do
emigrante que se sinte dono dun espacio xeográfico e a situación de a-terrado, no
senso etimolóxico, do exiliado.
Seoane dirixirá as publicacións do Centro Galego e será membro adscrito
da Comisión de Cultura do mesmo durante case 19 anos. Como tal colaborador,
en épocas de graves dificultades e privacións económicas, empezou o seu labor
no ano 1938 sendo presidente o Sr. Neira Vidal, chegou a soportar intromisións e
atrancos de moi distinta natureza: desde ter que sustituir ilustracións artísticas de
admirados e recoñecidos artistas por fotografías pintorescas da Galicia rural ata
sentirse desautorizado na elección dos colaboradores e invitados nas tribunas da
institución. Por veces estas presións proceden doutro espectro ideolóxico, como
1622
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cando D. Ramón Otero Pedrayo, invitado polo Centro, sufre unha descalificación
política desde as filas da prensa procomunista, acusando ó Patriarca de
colaboracionista e reaccionario, e que provoca a dimisión de Seoane, con data 12
de decembro de 1955.
Pero a actitude de Seoane con respecto ó mundo da emigración está
tamén cheo de contradiccións e de sentimentos encontrados como teremos
ocasión de comprobar: Por un lado no ano 1965 escríbelle a Fernández del Riego
unha carta (20 de agosto de 1965, en Buenos Aires) que di así:
Esta matizada reflexión sobre o mundo societario de Bos Aires alterna con
outras moitas opinións epistolares nas que se distancia das intrigas e pobrezas do
asociacionismo a pesar de ter aceptado no 1965 volver a dirixir a revista do
Centro:
1901
Carta de Seoane a Anxel Fole (Buenos Aires, 27 de febreiro de 1953)
1902
A Fernández del Riego (Buenos Aires 20 de agosto de 1965)
1623
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1903
Carta a F. Fernández del Riego (Buenos Aires , 18 de mayo de 1965)
1904
A Díaz Pardo (Buenos Aires 4-XII-1967)
1624
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“En cuanto a la revista del Centro Gallego parece ser que del Riego
renunció a la corresponsalía, no tengo confirmación de la noticia, y que fue
designado o va a serlo, Naya. Que con este ya habló J.B. Amor. Por mi parte
siento la noticia. Del Riego era una garantía para todos nosotros, no así Naya,
que cada día resulta más confuso.”1907
“Por aquí estuvo unos días Celso Emilio Ferreiro, que no dejó demasiado
buena impresión. Estuvo conmigo dos veces, vio unos momentos a Varela, no
cumplió a última hora con la gente de la Federación, marchó sin despedirse
de nadie, luego de unas conferencias muy grises.Lo único importante para él
fue reunirse con sus amigos de infancia de Celanova y beber, beber...Parece
1905
A Issaac Díaz Pardo (Buenos Aires 19 de febreiro de 1968).
1906
Cando no ano 1957 deixa Seoane por primeira vez a dirección de Galicia do Centro Galego
o seu sustituto fora Eduardo Blanco Amor.
1907
A Díaz Pardo (20 de marzo de 1968).
1908
A Neira Vilas (Buenos Aires 15 de xuño de 1968
1625
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que en caracas no hay vino. De todas maneras hay que defenderlo. Llegó
estos días Méndez Ferrín –Celso Emilio convenció a los organizadores de los
Juegos Florales de que lo trajeran. Estuve con él. Muy bien en general. Creo
que puede ser muy útil aun cuando su intervención más importante sea en
los inefables Juegos Florales. El 31 se entregan los premios.1909
Por mi parte acabo de cometer una pequeña traición a mí mismo. Acepté
ser académico de número de la Academia Nacional de Bellas Artes de aquí.
Lo hice pensando en Galicia, en la Academia Gallega, en donde jamás fui
propuesto para correspondiente, como tampoco Espasandín, baltar, Varela y
Cuadrado y en cambio lo son Valentín fernández, Estévez, Molinari, etc...Casi
veinte años dirigiendo Galicia, habiendo editado unos cien volúmenes de
autores gallegos, publicado tres libros de poemas en gallego, una decena de
álbumes de dibujos y grabados con temas gallegos, pintado una gran
cantidad de cuadros también con asuntos gallegos, redactadas casi mil
crónicas sobre cuestiones gallegas para la Audición Galicia Emigrante, haber
dirigido Galicia Emigrante revista, etc., no sirvió para nada en cuanto a los
académicos gallegos. En cambio mis exposiciones aquí, sin negar nunca mi
galleguidad, sirvieron para que me designasen. Acepté por un acto de rencor,
porque iba resultando que sólo yo y los amigos a que antes me referí, los que
reciben las bofetadas, hasta tal punto que no llegamos amerecer el saludo de
C. E. Ferreiro, perseguido en Caracas por los mismos que él ayudó, según
sabemos, en años que no podemos olvidar.”1910
1909
Os discursos e fotos do acontecemento poden verse no libro
1910
A Isaac Díaz Pardo (Buenos Aires 31 de agosto de 1968)
1626
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1911
A Isaac Díaz Pardo (20 de septiembre de 1968)
1912
Celso Emilio Ferreiro, “A Galicia Lazariña”, en Correo de Galicia, Buenos Aires, 30 de julio
de 1969., p. 13.
1627
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
opinión de Seoane, que tamén estaba a ver no sector oficialista do Centro Galego,
capitaneado poolo omnipresente Valentín Fernández, a mesma deslexitimación e
apoliticismo.
Celso Emilio Ferreiro, chega a propoñer a acción política e o abandono das
loitas societarias:
1628
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
humillaciones. Yo tuve suerte y perdí todo lo que quería. Los que traicionaron
pueden cambiar, ya lo sé, pero que sientan vergüenza y no juzguen alos que
se mantuvieron íntegros...”1914
1913
Celso Emilio Ferreiro, “A emigración galega” en Correo de Galicia, Buenos Aires 30 de
agosto 1969, p. 5.
1914
Nesta carta a Isaac Díaz Pardo, tensa e dialéctica, Seoane sigue a afirmarse na súa
condición de perdedor da guerra pero expresa a súa rotunda vontade a seguir loitando polas
libertades. Xustamente o que acababa de expresar no seu artigo Celso Emilio de dous meses
antes xa citado. A carta segue con dureza extrema ata trascribir o coñecido poema Prisioneros
de Celso Emilio, do que Seoane precisa ficha bibliográfica. Antes, con data 20-IV-69, xa fixara
Seoane a súa posición na audición radial Galicia Emigrante públicamente.
1915
“Nós lembrámonos dese soño aguzado que pasou un día por Galiza e ao que lle somo
fideles ao noso xeito. O soño foi o feitizo da nosa mocedade e fíxonos vagamundos” (Carta a
Darío Álvarez Blázquez, 25 de xaneiro de 1954).
1629
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Te remito la carta que envié a Irmandade Galega. Tenía que hacer algo.
No pude dormir bastantes noches. Se trata de un ataque absolutamente
gratuito y canalla que no creo haber merecido. Y todo proviene de mi defensa
de Dieste, te ruego que este no sepa nada, y de haber aceptado integrar la
comisión del famoso “Instituto Argentino de Cultura Gallega”, inventado
recientemente por el Centro Gallego y al que renuncio...Creo, por lo que voy
sabiendo, que se trata de una maniobra de Valentín para evitar que yo esté
en esa comisión, no pudiendo hacer él lo que le da la gana. Parece que
también hay en el medio una carta de Celso Emilio Ferreiro. Todo es posible
pero no lo creo. Si es así puede conocer ahora una de mis razones contra el
tema de su libro “Os ananos”, pues estos no son únicamente los que no
piensan como nosotros, lo sabemos los que llevamos viviendo tantos años
entre emigrantes, están también a nuestro lado y en una colectividad de
1916
Vid. Lorenzo Varela, Ensayos, conferencias y otros escritos, Biblioteca del Exilio, ediciós do
Castro, 2001, p. 20.
1917
Trátase dunha moi coñecida dedicatoria onde Seoane expresa,por unha parte a
solidariedade do exilio e, doutra, a soedade e inxusto trato de que foron obxecto os seus
desvelos e traballos por Galicia: “A Lorenzo Varela e Arturo Cuadrado, por todo canto fixemos
xuntos en Buenos Aires, perdendo. Por canto soñamos en Galicia dende Buenos Aires,
escribindo pintando, loitando e oerdendo. Soios.”
1630
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cientos de miles, apenas se mueven por supuestos ideales de uno y otro lado,
mil o dos mil a los que en definitiva sólo interesa el control de las sociedades
de la emigración.”1918
1918
Carta a Díaz Pardo (3 de marzo de 1971). Aínda no mes de xullo de 1971, nunha carta que
lle escribe a Blanco Amor prégalle que advirta a Totora (Mª Victoria Fernández España) das
parvadas que terá que facer en Bos Aires por iniciativa de Valcapone, alcume que Vilanova lle
puxera a Valentín Fernández.
1919
A “decraración” final foi redactada por Suárez Picallo e Marcial fernández, tal como recollen
as actas.
1631
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
problemas gallegos, debe gozar ahora del pago por los servicios prestados
antes, durante y después del congreso.”1920
Estas últimas palabras de Seoane, como as iniciais de Gil Albert, non están
inspiradas polos artificios retóricos; están tamén dictadas pola necesidade de que
nós sepamos comprender no día de hoxe o drama do exilio.
Pero non quixera rematar dando a impresión dun mundo negro e
desesperanzado tal como tópicamente se está espallando (“Amargo como el vino
del exilio” di unha canción dun recoñecido cantautor); porque os trasterrados
nunca deixaron proxectar luces esperanzadoras de cara a Galicia e España. É moi
reveladora desta actitude esperanzada o grupo emprersarial Sargadelos.
Concebido na Arxentina -Díaz Pardo e Luís Seoane, especialmente- quixo, como di
1920
La verdad de un congreso en Correo de Galicia, Buenos Aires, novembro de 1976, p. 9. Este
mesmo número recolle a noticia e necrolóxica da morte de Valentín Fernández que chegara a
Bos Aires en 1936 desde o Santiago natal.
1632
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
OUTRAS CICATRICES
Moi poucas veces se ten contemplado as dificultades psicolóxicas e
espirituales do exilio. Pode servirnos de exemplo unha carta na que Otero
1633
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“Ayer he recibido tus dos libros con tanta sorpresa como gratitud.
Nuestro largo solencio, que me explico muy bien por tu parte, me ha sido
terriblemente doloroso, y no lo he roto por mi parte porque de día en día
me he sentido más pesimista sobre muchas cosas de larga y acaso
imposible explicación. Ultimamente he vivido casi aislado. Alicia se ha
puesto enferma, tanto que hemos tenido que mandarla fuera de aquí y
acaso tenga que marcharse a México por una temporada. La razón de su
enfermedad es compleja, se remonta a los años de su infancia, y se ha ido
agravando como consecuencia de tantas adaptaciones, de tantas
esperanzas fallidas, de no ver nada claro en lo que se refiere al porvenir
inmediato del mundo. Ahora está en Washington con unos amigos tratando
de distraerse, de salir del círculo de sus propios pensamientos y encontrar
una nueva base para su fe debilitada. Para ella ha sido un golpe tremendo
la muerte de su madre. Ahora, separada de todas sus antiguas amistades,
de todas las personas con un pasado semejante al suyo, en medio de una
lengua y una cultura extrañas, empezó a ensimismarse, a deprimirse y a
perder fe en su vida hasta el punto de que fue necesario salir de aquí.”
1634
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1921
Carta de Carmen Muñoz a Antonio e Ánxela Sánchez Barbudo desde Monterrey (México),
30-I-1953.
1635
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1922
Por dimensión discursiva entiendo las distintas mediaciones lingüísticas e ideológicas entre
la “historia real” y la construcción de la historia, que se expresaron fundamentalmente a través
del ensayo (en la prensa periódica y en formato libro), y la creación literaria (especialmente,
narración, pero también epistolarios, dietarios, diarios -donde coinciden la historia contada con
el tiempo de la enunciación- y memorias o biografías, donde la historia contada se construye
gracias a la evocación y el recuerdo; es decir, el tiempo de la enunciación es posterior a la
vivencia relatada.
1636
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Una relectura del concepto del retorno, pues, nos muestra cómo nunca
fue unívoco, sino que se fue articulando mediante procesos de construcción
complejos donde intervinieron elementos endógenos y exógenos diversos,
como la evolución de la política del exilio o el cambio social y económico que los
exiliados iban protagonizando conforme transcurrían los años.
1923
Sánchez Vázquez, Adolfo (1997): "Fin del exilio, exilio sin fin" en Recuerdos y reflexiones del
exilio, Barcelona, GEXEL-Cop d’Idees.
1637
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1638
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
- elisión del término "retorno", que aparece siempre de forma indirecta con
un propósito aparentemente tranquilizador.
Todo ello desde una convicción nunca verbalizada del todo, pero latente
siempre, de que la elección de trasladarse a América no hacía más que alejar
las posibilidades de retorno a corto plazo: aunque se presentaba como el único
camino posible para muchos refugiados, la huida hacia delante que implicaba
cambiar de continente cortaba los amarres emocionales que la cercanía espacial
facilitaba si se continuaba en Francia y eliminaba de raíz cualquier posibilidad
de realizar una acción directa –ser parte activa de la resistencia, por tanto-
contra la dictadura franquista.
1924
"¡Pero tú, España, resurgirás", Sinaia. Diario de la primera expedición de republicanos
españoles a México, 2, 27 de mayo de 1939, p. 2.
1639
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
- debía de evitarse a toda costa una nueva confrontación bélica, aunque ello
supusiera posponer la vuelta: "entre volver a España el año próximo con
guerra triunfadora o el exilio eterno -dice Masip- prefiero el exilio"
1640
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1641
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Como tales entiendo aquellos que son poco estables al mostrar una gran
capacidad de adaptacion a los acontecimientos históricos y al cambio social y
económico del grupo. Nacen de los partidos políticos, la prensa cultural de las
distintas nacionalidades históricas o de un individuo o un grupo determinado.
1925
Férriz Roure, Teresa (1997): Revistas culturales del exilio español en México. Estudio
preliminar e índices.Inédito
1642
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1643
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1947 • M., "El drama dels repatriats", La Nostra Revista, 24, dic. 1947, 498, [Dels nostres
corresponsals a Catalunya].
• "Fragments de cartes d'allà baix", La Nostra Revista, 22, oct. 1947, 414-415, [La vida
a la pàtria subjugada].
1948 • "Represa", LL, 10, en. 1948, 1.
1949 • "Un advertiment cordialíssim", La Nostra Revista, 37, en. 1949, 38, [Crònica].
• "Noticiari general de l'interior", La Nostra Revista, 43-44, jul-ag. 1949, 271-272,
[Noticiari general de l'interior].
1952 • [Editorial], P, 1, 1952, 1.
1954 • [Editorial], P, 34, 1954, 1.
1956 • BLADE DESUMVILA, Artur, "Aires de la Rambla. Impressions d'un viatge a
Catalunya", Pont Blau, 49-50, nov-dic. 1956, 338-343.
1957 • BLADE DESUMVILA, Artur, "Retorn al poble natal", Pont Blau, 57, jul. 1957, 206-210
1959 • FERRER SANXIS, Miquel, "L'exili i el retorn de Carles Riba. Carles Riba, símbol i
cabdill.", Pont Blau, 81, jul. 1959, 225-227.
1960 B. D., "Retorn al millor dels móns", Pont Blau, 91, maig 1960, 168-170, [Informació i
comentaris].
1962 • [Editorial], Pont Blau, 118, nov. 1962, 321.
• TASIS i MARCA, Rafael, "Visitants i retorns (Consideracions sobre l'exili en 1962)",
Pont Blau, 118, nov. 1962, 335-341.
• ALBA, Víctor, "L'apoteosi del senyor Esteve", Pont Blau, 118, nov. 1962, 330-334.
• CARRERES PALET, Joan, "He sentit com els peus arrelaven", Pont Blau, 118, nov.
1962, 325-330.
• HURTADO, Odó, "Retorn provisional", Pont Blau, 118, nov. 1962, 322-325.
• CONGOST i PLA, Joan, "Retorn", Pont Blau, 117, oct. 1962, 309.
1967 CARNER, Josep, "Retorn a Catalunya", Revista de Catalunya, 106, set. 1967, 8.
1971 • CARNER-RIBALTA, Josep, "Brevíssimes impressions d'un brevíssim viatge a
Catalunya. Com veuen Catalunya ara", Xaloc, 40, en-feb. 1971, 12-14.
1926
J. Sales (Full Català, Quaderns de l'Exili), Avel·lí Artís-Gener (La Nova Revista), Vicenç
Riera-Llorca (Pont Blau), Pere Calders (Fascicles Literaris) i Agustí Bartra (Lletres).
1644
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
• ROCA, Marian, "Un debat de taula rodona", Xaloc, 40, en-feb. 1971, 14-17.
• "Els catalans d'Amèrica parlen de... Qüestionari Víctor Castells. [Resposta de...]",
Xaloc, 41, mar-abr. 1971, 61. [respuesta inicial de Ramon Fabregat, a la que
seguirán 17 más hasta 1976]
1972 • "Els catalans d'Amèrica parlen de... Qüestionari Víctor Castells. [Resposta de...]"
[diferentes números]
• "Tornem-hi, que no ha estat res", Xaloc, 46, en. 1972, 14-15.
"Els vint-i-un volums de Riera Llorca", Xaloc, 48, mar. 1972, 38.
1973 • "Els catalans d'Amèrica parlen de... Qüestionari Víctor Castells. [Resposta de...]",
[diferentes números].
1974 • "Els catalans d'Amèrica parlen de... Qüestionari Víctor Castells. [Resposta de...]",
[diferentes números].
1975 • "Els catalans d'Amèrica parlen de... Qüestionari Víctor Castells. [Resposta de...]",
[diferentes números].
1976 • "Els catalans d'Amèrica parlen de... Qüestionari Víctor Castells. [Resposta de...]",
[diferentes números].
1645
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1646
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero hasta muy entrados los años cincuenta, estos acercamientos que
facilitaban el retorno "mental" se movían todavía en un nivel especulativo
considerable. No es hasta el inicio de los viajes regulares que no se muestra un
cambio cualitativo en la percepción personal y colectiva del retorno: la discusión
pasa a centrarse entonces en los acontecimientos concretos vividos y en lo
percibido (tanto sensorial como intelectualmente), con resultados muy distintos
que oscilan entre el desengaño absoluto (similar al expresado por Max Aub en
La gallina ciega) o el alborozo: el reencuentro vivificante con un entorno y unas
vivencias que se habían creído definitivamente perdidas.
1647
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Para concluir este rápido viaje por la percepción del retorno desde la
colectividad exiliada catalana, contamos, ya hacia principios de los setenta, con
un testimonio excepcional: un cuestionario impreso en Xaloc a lo largo de cinco
años, compuesto por 41 entrevistas, en que el tema del retorno se aborda sin
encubrimientos y donde, aún quienes optan por el no retorno, no se oponen a
que cada quien actúe según su conciencia, sobre todo en un momento en que
muchos refugiados han vivido ya alguna de las vueltas provisionales de carácter
más forzado (motivado por la muerte de un familiar cercano, por ejemplo, o
aprovechando las vacaciones, otras veces). De la misma forma que ya se ha
vencido la falsa dicotomía entre catalanes de dentro y de fuera, se reconoce a
regañadientes que el régimen franquista había vencido a los republicanos en el
peor de los campos de batalla posibles: el del tiempo.
Discurso oficial
republicano
+++- ++-- +--- +---
Discursos +-- - ++-- ++-- ++--
periféricos
1648
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1649
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
DREYFUS ARMAND, Geneviève (2000): El exilio de los republicanos españoles
en Francia, Barcelona, Crítica.
MANTECÓN, José Ignacio (1948): "Revista de revistas", Revista Mexicana de
Cultura. El Nacional, 9 de mayo, p. 12.
MASIP, Paulino (1939): Cartas a un emigrado español, México, Junta de Cultura
Española.
NAHARRO CALDERÓN, José María (1999): "Cuando España iba mal: aviso para
'navegantes' desmemoriados", Ínsula, nº 627, marzo, pp. 25-28.
RIERA LLORCA, Vicenç (1967): "El problema de l'exiliat català", Revista de
Catalunya, 106, septiembre 1967, p. 72.
RIERA LLORCA, Vicenç (1972): "Els vint-i-un volums de Riera Llorca", Xaloc, IX,
48, marzo, p. 38.
SÁNCHEZ VÁZQUEZ, Adolfo (1997): Recuerdos y reflexiones del exilio,
Barcelona, GEXEL-Cop d'Idees
1650
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1651
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Nada he conseguido saber del amigo Jesús Bal (e Gay), que no haría
nada mal en seguir tu ejemplo en orden al retorno a la tierra. A la cultura
gallega y a la española podría prestarle aún servicios de alto valor.
Además, es necesario vivir a gusto con la propia intimidad, mientras le
1927
Vid. Díaz Pardo, Isaac e Portela Yáñez, Charo (1997): Valentín Paz-Andrade. Epistolario,
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro; Portela Yáñez, Charo (1997): “O arquivo Pousa Nova do
Mar”, La Voz de Galicia, (19 de maio de 1997), Portela Yáñez, Charo (1999): “Ramón Martínez
1652
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Hai moita xente en Galicia, i-eu o primeiro, que estamos a temer de que
non voltes á terra, cando tanta angueira a facer, dentro das túas
capacidades e dos teus sentimentos temos eiquí para os que poidan levalas
1928
adiante.(Carta a Emilio González López, 6 de febreiro do 68)
López e Xosé Núñez Búa: cartas dende o exilio a Valentín Paz-Andrade” en Sesenta Años
Después. Os Escritores do Exilio Republicano, Actas I, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
1928
Díaz Pardo, I. e Portela Yáñez, Charo (1992): Valentín Paz-Andrade..., op. cit., páx. 193
1929
Ibidem, páx. 214
1653
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Hai que valorar este labor, calado, continuo e incesante durante anos,
pois manifesta o lado máis humano de Valentín Paz-Andrade. Como indicaba o
profesor Xosé Luis Axeitos no Limiar do Epistolario de Rafael Dieste: “Como
documento humán o epistolario é un documento capital porque nel latexa a
vida apaixoadamente. E sirve non só para aquilatar a personalidade do autor
senón a de todos os círculos cos que se relacionaba”1930. Estas palabras
definirían á perfección os epistolarios do Arquivo Paz-Andrade.
1. ARTURO SOUTO
1654
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
colectividade galega no exilio mexicano e así, no ano 59, xunto con Luis Soto e
Carlos Velo, crea a revista Vieiros, na que aparece como Director Artístico.
Nestes anos apareceran xa os desexos de voltar a Galicia, algo que el denomina
nas súas misivas o “proxecto”. Pola correspondencia sabemos que quere vir no
58, pero nunha carta de novembro do 61 explica que todo se atrasou,
remitíndose aos inevitables problemas económicos que supón o traslado e a
nova radicación, problemas que o obrigan a solicitar axuda:
A este estado únese o temor a non poder ganar ben a vida aquí: “Como
no sé lo que ahí me puede pasar en relación con posibilidades de vida, voy a
tomar pasaje de ida y vuelta por tres a seis meses”. Cando chega, realiza varias
exposicións e consigue ir vendendo algúns cadros. Parece que as cousas non
son desalentadoras, e ademais, o reencontro coa terra incide de forma ben
elocuente na súa obra, que abandona o cromatismo mexicano para centrarse
en temas galegos. O 19 de febreiro do 64, dende Madrid, comunícalle a Paz-
Andrade unha rápida viaxe a México e os seus plans para a volta:
1930
Dieste, Rafael (1999): Obras Completas.V. Epistolario, edición de Xosé Luis Axeitos, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro, páx.15
1931
Fala en plural porque alude tamén a Alvaro Gil.
1655
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Nunca le ví más optimista ni con más entusiasmo que estos últimos días en
que vivió. Cuando llegó [de España] se puso a trabajar como si le fuese a faltar
tiempo, y se levantaba a las seis de la mañana, pues quería ganar el tiempo
perdido... Ha dejado cosas maravillosas de su querida Galicia como si
presintiese que serían las últimas. Frente a su cama tenía el último cuadro que
ni le dio tiempo a terminar y que fue seguramente lo último que vieron sus
ojos... (...) Muchas dificultades tuve con él (...) Tantos años como cuarenta...
Tantas miserias, persecuciones, luchas, y también tantas esperanzas...
1656
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1932
Para recabar datos sobre o labor deste ilustre pontevedrés, véxase: Alvarez,Santiago
(1992): Osorio-Tafall. Su personalidad, su aportación a la historia, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro. Ademais, están a piques de saír do prelo (ed. A Nosa Terra), coordinadas por Xosé
Enrique Acuña, as Actas do Congreso Homenaxe: O exilio galego 1936-1975, celebrado en
Pontevedra en xaneiro do 2001, e no que se rendiu especial homenaxe a Osorio-Tafall.
1933
Para estudiar este tema máis polo miudo, véxase o que relata o propio Paz-Andrade no libro
de Tucho Calvo (1998): Valentín Paz-Andrade. A memoria do século, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
1657
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1934
Díaz Pardo, Isaac: “Limiar”, en Álvarez, Santiago (1992): Osorio-Tafall. Su personalidad,
....., op. cit. páxs. 11-12
1658
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
representación más fidedigna del pueblo gallego. (...) Lo que me dices de que
mi participación contigo en la contienda electoral hubiera podido cambiar, al
menos parcialmente, los resultados, me llena de satisfacción. Créeme que lo
había pensado, pero después de maduro examen decidí no participar, ya que
considero que es muy poco lo que nosotros, los viejos transterrados, podemos
ofrecer, más allá de nuestra experiencia personal.
1935
Cando volveu a México en 1975, trala súa xubilación como Subsecretario Xeral da ONU, o
nomearon Director do Centro de Estudios Económicos e Sociales do Terceiro Mundo.
1659
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sobre Castelao. Estoy a la espera del ejemplar que me anuncias, si bien siento
intenso remordimiento por haberte fallado en la ayuda que me habías
solicitado. No como excusa sino como explicación, debo decirte que todas las
veces que he intentado escribir (y tengo muchas cosas que decir) sobre la
España Republicana, un traumático freno mental me ha impedido hacerlo. Lo
más que he podido hacer es utilizar el magnetófono para grabar numerosas
cintas con algunas de mis impresiones.
1936
Hai que dicir que uns anos máis tarde si que vai enviarlle as súas anotacións detalladas
sobre a obra, anotacións que serán incorporadas por Paz-Andrade na 2ª edición revisada e
ampliada que saiu do prelo en 1986
1660
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1661
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Alvarez, Santiago (1992): Osorio-Tafall, su personalidad, su aportación a la
historia, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Calvo, Tucho (1998): Valentín Paz-Andrade, a memoria do século, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
CINCUENTA años de exilio español en Puerto Rico y el Caribe. 1939-1989,
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, 1991..
Díaz Pardo, Isaac e Portela Yáñez, Charo (1997): Valentín Paz-Andrade.
Epistolario, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
Dieste, Rafael (1995): Epistolario: Obras Completas.V, edición de Xosé Luis
Axeitos, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
El EXILIO literario español de 1939. Actas. Sant Cugat del Vallès, Associació
d’Idees-GEXEL, 1998.
Paz-Andrade, Valentín (1982): Castelao na luz e la sombra, Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro, (2ª edición revisada en ampliada, 1986).
RENACIMIENTO, 27-30, (Las literaturas del exilio republicano de 1939), Sevilla,
ed. Renacimiento, 2000.
Sánchez Vázquez, Adolfo (1997): Recuerdos y reflexiones del exilio, Sant Cugat
del Vallès, Associació d’Idees-GEXEL.
SESENTA Años Después. Os escritores do exilio republicano, Actas I, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro, 1999.
SESENTA Años Después. Euskal Erbestearen Kultura, Actas II, Ed. Saturrarán,
2000.
SESENTA Años Después. El exilio republicano en Cantabria. Actas III,
Santander, Centro Asociado de la UNED de Cantabria, 2001.
SESENTA Años Después. Las literaturas del exilio republicano de 1939, Actas
VI, Sant Cugat del Vallès, Associació d’Idees-GEXEL, 2000.
SEIXANTA Anys Després. L’exili cultural de 1939, Actas IX, Universidad de
Valencia, 2001.
1662
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ana Pelegrín
1663
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1937
Enviada por la Graciela Cabal como testimonio en la recuperación de la Billiken, B. vid.
Pelegrin, Ana: “Libros juveniles del exilio español en Argentina (1939-1962), en Cerrillo, Pedro/
García, Jaime (coord.) (2001): La literatura infantil en el s.XX, Universidad Castilla La Mancha,
páxs. 117-149.
Graciela Cabal ha publicado una intrahistoria novelada de la infancia de los años 40-50. en
Argentina vid. Secretos de familia, Buenos Aires, Edit. Sudamericana.
1938
Un estudio sociológico y crítico sobre la revista Billiken de los años 1919-1929, es el artículo
de Varela, Mirta (1996): “La revista Billiken industria editorial, niñez y escuela”, La Educación,
año XL, nº 123-125, I-III,. http://www.cidi.oas.org/educ40aniVarel.htm. Para la historia e
ideología de la revista Billiken vid. Brafman, Clara (1992): “Billiken, poder y consenso en la
educación argentina 1919-1930”, en Todo es Historia, nº 289, (abril 1992).
1939
“Leyendo en argentino en México”. La Nación. (5/8/2001).
1664
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Vigil y sin Billiken que llegó a nuestras manos en la década de los cuarenta”1940.
La revista Billiken ofrece sus páginas nutridas de ilustraciones en color y cuenta
con un excelente plantel de dibujantes, entre los que sobresale la colaboración
del vigués Federico Ribas a finales del 30 y los años cuarenta. Ribas que
triunfara en su anterior estancia en Buenos Aires, dibujante modernista1941,
cartelista, es ilustrador junto con Penagos y Zamora de los Cuentos de Calleja.
Probablemente cuando a fines de 1936 Ribas se exilia en Argentina se pone en
contacto con la editorial comenzando su colaboración en Billiken, ilustrando
para el autor Constancio Vigil los cuentos infantiles de la Editorial Atlántida.
Prolífica es su labor de dibujante en la revista Billiken: diversos cuentos e
ilustraciones para La música y el niño. En la sección “Obras maestras al alcance
de los niños” destacan: El mercader de Venecia, La isla del tesoro,
especialmente El Quijote, componiendo la página dividida en 4 viñetas, con
reducido texto de pie, próxima a la técnica del comic.1942
1940
Rodríguez Castelao, H. (1996): “El destacado papel de Argentina en la literatura infantil de
América”, en Revista latinoamericana de historia infantil y juvenil, nº 3, (enero-junio, 1996),
pág.22.
1941
Fernández del Riego, Francisco (1999): “Federico Ribas”, en Artistas gallegos pintores.
Costumbrismo, A Coruña, Nova Galicia., p.20-54.
1942
Agradezco a Susana Weich el préstamo de las páginas del El Quijote de la revista Billiken
que su madre llevara de Argentina a Tel Aviv, guardados hasta la fecha en un baul y ahora
enviados a Madrid.
• Ribas, Federico: “El Quijote”, Revista Billiken, 84 ilustraciones en viñetas. 21 capítulos en
las fechas del (12-8-46) al (13-1-47).
Ribas, Federico (1946): Revista Billiken, dibujos en los artículos semanales de Kurt Palhen;
(11-8-45) al (19 agosto 1947); posteriormente algunas de las viñetas se reimprimieron en
Palhen, K. El niño y la música. Ilust. Federico Ribas, Buenos Aires, El Ateneo.
• Ribas, Federico : “El mercader de Venecia”, Revista Billiken [total 14 cap., 56 viñetas, en
fechas (3-3-47) al (2-6-47).
• Ribas, Federico: “La isla del Tesoro”, Revista Billiken [localizado cap. 1 al cap. 21] 84
viñetas, fechas (9-6-47) al (17-10-47).
1943
Entrevista con Mª Carmen García Antón, (mayo de 1999) en Buenos Aires.
1665
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1944
Dieste colabora como traductor y publica su obra Viaje, duelo y perdición, Atlántida, 1945.
En este artículo centro la atención sobre Dieste y la edición juvenil en la década de los
cuarenta.
1945
Dieste, Rafael (1995): Obras completas. Epistolario, Edición de Xose Luis Axeitos, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro, 1995, páx. 267.
1946
En 1944 la Colección Oro se desliga de la Biblioteca Billiken, acrecentando la edición
posteriormente.
1666
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Lorenzo Varela; Serrano Plaja, Francisco Ayala, Salas Viu, Otero Espasandín,
Clemente Cimorra, Carmen Muñoz, Sánchez Guisande, Osorio Gallardo, etc. A
pesar de los intentos del director, los antiguos compañeros de las Misiones
Pedagógicas radicados en México no llegaron a ser editados en Atlántida:
Sánchez Barbudo (Magos y alquimistas); María Zambrano (Filosofía); Luis
Santullano (Educación).
Dieste tiene muy presente la precaria situación económica del exilio; por
la redacción de cada libro en el pedido de colaboración a los escritores
puntualiza que la editorial abona “a razón de 200 ó 250 pesos cada uno (algo
más de lo indispensable para vivir un mes).”1947
Se ha señalado a ciertos escritores del exilio estar sujetos al pane
lucrando; como si toda nuestra vida no dependiera de esa cuerda salvaje del
sobrevivir cotidiano. En palabras del poeta Serrano Plaja
1947
Dieste, Rafael (1995): Carta a Serrano Plaja, (18 de julio de 1940), en Obras completas,
op.cit.
1948
Dieste, R. (1990): Encuentros e vieros. Once charlas sobre plástica, teatro y literatura,
Edición e limar de Arturo Casas, Sada-A Coruña, Ediciós de Castro, páxs. 108-109.
1949
Otero Urtaza, E. (1982): Misiones Pedagógicas. Una experiencia de educación popular con
un testimonio de Rafael Dieste, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
1667
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1950
La calle Florida 643, es la dirección de las oficinas y legrería de la Editorial Atlántida.
1951
Otero Espasandín, José (1984): Cuentos que me contó Dieste, Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro.
1952
Luzuriaga, Lorenzo (1925): Biblioteca circulante, Madrid, Institución Libre de Enseñanza.
1668
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. BIBLIOTECA BILLIKEN
Leyendo entrelíneas el catálogo Billiken, resalta la coherencia del
pensamiento, del proyecto de Dieste: construir una biblioteca de clásicos
juveniles, un repertorio básico para todo lector:
1953
Incluso en la revista cultural del círculo del exilio aparecen varios anuncios de los libros de
Vigil, ilustrados por F. Ribas; vid. Revista De mar a mar, nº 1, 2, 5, (1943).
1954
Vigil, Constancio (1943): Botón Tolón, Ilust. Federico Ribas, Buenos Aires, Edit. Atlántida.
La 1ª edición de 1943 constaba de 10.000 ejemplares, una cifra best seller de libro infantil en
los años cuarenta.
1955
Neira Vilas, Xose (1961): Memorias dun neno labrego, Ilust. Seoane, Buenos Aires, Follas
Novas.
1956
Dieste, Rafael (1989): Dos aquivos do trasno (1926 1ªed.) cito por edición biligüe De los
archivos del trasgo (ed. Cesar A. Molina), Madrid, Espasa Calpe.
1957
Dieste, Rafael (1941): “Prólogo”, Viajes de Gulliver, Buenos Aires, Bibl. Billiken, Edit.
Atlántida.
1669
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1958
José Juan Pérez Gómez, periodista nacido en Puebla de Caramiñal, exilado y muerto
prematuramente en Buenos Aires, firma con el seudónimo de Juan Carmiñas y José Barbanza
las versiones y biografías: Olivert Twist de Dickens; Francisco de Loyola, Juana de Arco. En la
colección Oro La psicología animal, Estados Unidos.
1959
Agradezco la información de localización en Cuenca y la de su colaboración como maestra
de los niños refugiados, a Mª Teresa Pochat, investigadora apasionada del exilio español en
Argentina a quien debemos la recuperación y donación de Archivos del Centro Republicano de
BsAs.
vid. Amós, J.; Shelby (1950): La obra impresa de los intelectuales españoles en América. 1936-
1945, Standford University.
1960
Pomès, Carmen, (versión): Aventuras de Robinson, Ilust. Hermenlin, Buenos Aires, José
Ballesta edit. 1939? Seoane señala la importancia del ilustrador:
“Algunos artistas gráficos trataron de imprimir personalidad a los libros que salían en cantidad
en la imprenta de Buenos Aires. Tres sobre todo, Atilio Rossi, Jacobo Hermelin y yo mismo,
desde editoriales distintas quisimos conseguir esa diferenciación.” Seoane, L. (1994): “Breve
crónica en relación conmigo y las artes gráficas”, en Luis Seoane o libro galego na Argentina
[1937-1975], ed. Axeitos, X., Seoane, X., A Coruña, Diputación.
1961
Capdevila, Arturo (1943): “Prólogo”, La infanta mendocina, Buenos Aires, Edit. Atlántida.
1670
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1671
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. ILUSTRACIONES
Las ilustraciones están condicionadas a una frase del texto,
probablemente requerida por la edición. Las láminas en color (de escasa técnica
de reproducción), con frecuencia las tintas desplazadas, dificulta una correcta
valoración.
1962
Algunos libros en Biblioteca Universitaria de Santiago de Compostela; en O Castro de
Samoedo, Sada (A Coruña); en Biblioteca Nacional de Madrid; Biblioteca del Maestro Pablo
Pizzurno de Buenos Aires y Biblioteca del Maestro y en bibliotecas escolares de Córdoba
(Argentina). En Cedimeco Centro de Información en Buenos Aires. Otros datos proceden de
Library of Congress de Washington.
1963
En Argentina he localizado, gracias a la ayuda de la arquitecta Juana La Rosa, la profesora
Analía de Farina, de la hispanista Lila Velasco, y mi propia búsqueda, 75 títulos; cabe la duda si
en algunos de los libros restantes de la biblioteca, figurase la ilustración de artistas españoles.
1672
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ILUSTRADORES EN EL EXILIO
ILUSTRADOR AUTOR TÍTULO VERSIÓN AÑO
Castelao Plutarco Grandes Figuras de Grecia Serrano Plaja, A. 1943
Castelao Plutarco Grandes Figuras de Roma Serrano Plaja, A. 1943
Castelao Twain, Mark Tom Sawyer Mendoza, Angélica 1943
[Angélica Mendez Soler]
Castelao Garci Ordoñez de Amadis de Gaula Pérez Mariluz 1944
Montalvo
Castelao Da Cunha, Euclides Los Sertones Pérez Mariluz [1942?]
1952 2ªed
Castelao Manuel, Juan El Conde Lucanor Dieste, Rafael 1942
Castelao Hoffmann, E.T. Amadeo El tonelero de Nüremberg Dieste, Rafael 1942
Castelao Wilde, Oscar Cuentos Dieste, Rafael 1945
Castelao Espinar, Jaime [Mariano Marie Curie 1942
Gómez Fernández]
Castelao Orfila, S. Los héroes del África 1942
misteriosa
Castelao Brunelli, E. Los negros en América 1941
Castelao Palma, Lauro Miranda 1942
Colmeiro Versión francesa de Viajes de Simbad Serrano Plaja, A. 1941
Galland
Guimar [Colmeiro] Tolstoi Cuentos y apólogos Plasencia, Juan de [Rafael 1940
Dieste]
Guimar [Colmeiro] Anónimo Poema del Cid Baeza, Ricardo 1941
Guimar [Colmeiro] Clemente, José Mahoma [s.a.]
[1942?]
Guimar [Colmeiro] Angustia Garcés Carlomagno 1945
[Agustina García Usón]
Guimar [Colmeiro] Palma, Lauro Livingstone 1952 3ªed
Federico Ribas Homero La Odisea Palma, Lauro [s.a.]
[1942?]
Federico Ribas Palma, Lauro Simón Bolivar [s.a.]
Muñoz, Gori Viajes de Marco Polo Caramiñas, Juan [José Juan 1952 4ªed
Pérez Gomez]
Oteiza, Jorge Juana de Arco Barbanza, José 1941
Pontones, Ramón Scott, Walter Ivanhoe García Ausón, Agustina 1940
1964
Oteiza, Jorge, (Orio, Guipúzcoa, 1908), Escultor de vanguardia en artes plásticas. En 1935
en Argentina y en Montevideo, regresaría en su exilio a Buenos Aires, Lima, Bogotá. Desde su
regreso a España su intensa labor destaca en nuevos caminos de la creación escultórica. En
1957 Le otorgan el Iº Premio Internacional de la IV Bienal de Escultura de Sao Paulo, y en 1988
consegue el Premio Príncipe de Asturias de las Artes.
1673
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5.2 Distribución
Gustavo Roldán escritor de libros juveniles recuerda que en su niñez, en
la lejana provincia de Chaco, había pedido La Canción de Roldán por el anuncio,
porque creía que se hablaría de él, ya que se lo nombraba en la portada. El
formato de la edición Billiken sumergido en la zona de sombra de la memoria
de Gustavo Roldán, revive cuando edita la colección Los libros del malabarista
de la editorial Colihué en Buenos Aires en los años setenta.1965
En Buenos Aires la editorial Atlántida abre su librería en la calle Florida
643, para la venta y distribución en las provincias; también se efectuan por
pedidos del catálogo en las principales librerías de América. La Colección
Billiken llegaba a las bibliotecas de las escuelas públicas, centros obreros,
culturales, sindicatos. Por informadores orales tengo noticia de su distribución
en Uruguay y Chile1966. Los sistemáticos anuncios en la revista Billiken (en 1945
se editaban 335.000 ejemplares semanales) constituye una eficaz propaganda
para la Colección.
5.3 Ilustradores
Un aspecto interesante es la colaboración en la Biblioteca Billiken de los
creadores gallegos Castelao y Manuel Colmeiro, rescatado detrás del seudónimo
de Guimar, analizando su estilo. Algunos autores llamaron la atención sobre la
1965
Entrevista con Gustavo Roldán en mayo de 2000, en Madrid.
1966
Testimonios orales del historiador Zubillaga (Uruguay), F. Millalén (Chile), revista infantil El
condorito, Santiago de Chile, (20-9-01).
1674
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1967
Seoane, Luis (1984): Castelao artista, Buenos Aires, Edit. Alborada 1969, 2ª ed., Sada- A
Coruña, Ediciós do Castro. Díaz Pardo, Isaac (1987): Galicia hoy y el resto del mundo, Sada- A
Coruña, Ediciós do Castro.
Axeitos, Xosé Luis e Seoane, Xavier (1994): Luis Seoane e o libro galego na Argentina 1937-
1978, A Coruña, Diputación.
1968
Para la historia del exilio y la travesía en el buque Massilia, vid. Schwarzstein, Dora (2001):
Entre Franco y Perón. Memoria e identidad del exilio republicano español en Argentina,
Barcelona, Crítica.
1969
Otero Espasandín (1944): “Crítica de libros”, en Correo Literario, páx.6, 3ª columna.
1970
Blanco Amor, E. (1941): En soledad amena, Ilust. Ramón Pontones, Buenos Aires. Edit.
Resol.
1971
Pontones, Ramón, nacido en Zaragoza. En el exilio argentino, cercano al grupo de Dieste
colabora en la revista De mar a mar. Publica Cuadernos de dibujos, Buenos Aires, Edit. Nova,
1943. Marcha a México donde ejerce de profesor en un instituto.
1972
Lorenzo Varela despide a Ramón Pontones desde las páginas de la revista, en 1943, vid. De
mar a mar, nº II, 1943; vid. Varela, Lorenzo (2001): Escritos, ed. Rosario Portela, Xose Luis
Axeitos, A Coruña, Biblioteca del Exilio.
1675
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1973
Crítica. Revista multicolor de los sábados 1933-1934, Buenos Aires. Fondo Nacional de las
Artes, 1999, CDR.
1974
Varela, Lorenzo (2000): Poesía completa I, Edic. de Xosé Luis Axeitos; Rosario Portela, A
Coruña, Biblioteca del Exilio, páx. 255.
1975
Para ilustradores gallegos del libro infantil, vid. Vázquez Freire, Miguel (2000): “Ilustración
na literatura infantil e xuvenil galegas”, en Gran Enciclopedia gallega. Apéndice, A Coruña,
Álvarez Conde s.a. Gran Enciclopedia Gallega, t.XXXIV, páx. 244-256. (No incluye la noticia de
Castelao, Colmeiro y Ribas en Argentina).
1976
Comparando el estilo del dibujo de Colmeiro en Simbad el Marino, con otros libros firmados
“Guimar” atribuyo estos desconocidos dibujos a Colmeiro Guimarás. La colaboración de
Colmeiro en Atlántida, citada por Axeitos, X.L./ Seoane, X. (1994): Luís Seoane..., op. cit., y sin
localizar en los libros y artículos sobre Colmeiro en Dieste, R. (1944): Manuel Colmeiro, Buenos
1676
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5.3.2 Castelao
En la composición
• Tratamiento de la luz
• Sombras
• Espacios en blanco
• Movimiento
• En algunos casos subraya el expresionismo y patetismo en el
trazado: en Los Sertones; Los negros en América.
Aires, Edit. Emecé; Otero Espasandín, José: “Manuel Colmeiro”, en Correo Literario, (1º de abril
1945); “Exposición de Manuel Colmeiro”, en Correo Literario, (1 junio1944), páx.4.
1677
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
De mis manos han salido muchas obras pero todas ellas son de papel,
pequeñas, perecederas, insignificantes, de una pobreza franciscana, si queréis,
pero tienen algo, tienen calor de vida y están cargadas de humanidad.1977
6. LOS LIBROS ELEGIDOS POR DIESTE: UNA POÉTICA DEL LIBRO INFANTIL
1977
Díaz Pardo, Isaac (1998): “Castelao”, en Artistas gallegos pintores. Vanguardia histórica, A
Coruña, Nova Galicia.
1978
Escribe Dieste en las diferentes introducciones a los libros que realiza su versión; Hoffmann:
El tonelero de Nuremberg; Swift: Viajes de Gulliver; Daudet: Tartarín de Tarascón; Wilde:
Cuentos.
1678
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1979
Fortún, Elena (1999)[1941?]: Lo que dice Celia, Ilust. Dameson, Buenos Aires, Aguilar. Para
el exilio de Elena Fortún, vid. Dorao, Marisol: Los mil sueños de Celia, Cádiz, Universidad de
Cádiz.
1980
Ayala, Francisco (1956): El escritor en la sociedad de masas, México, Ed. Obregón.
1679
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
De esa tradición popular los cuentos de “El mujik y el diablo” y “El Ratón
y la niña”, corresponden al acervo tradicional paneuropeo. En el primer título se
desarrollan los motivos universales del “sueño de futura grandeza” y “el
hombre vende su alma al diablo”1982; y en el segundo reconocemos un tipo
presente en la narrativa tradicional y en la colección medieval de Calila y
Dimma, que desarrolla el tipo y motivo “el hombre busca al ser mas grande
para su hija”1983. En los cuentos de la tradición cuentística universal recreados
por Tolstoi y devueltos a la literatura castellana para jóvenes lectores por Rafael
Dieste, están signados por el asombro y lo maravilloso en “La oración”, “Los
dos hermanos” y “En el peligro”.
Rafael Dieste realiza en los dos libros una sensible versión, impregnada
de limaginación, de emoción y ternura. Su amigo y compatriota el multifacético
Eugenio Fernández Granell, saludaría en las páginas culturales de un periódico
dominicano en 1945 la publicación de los cuentos de Wilde en versión diestiana,
ilustrada por Castelao1984, señalando:
1981
Dieste, R. (1940): “Prólogo”, Cuentos y apólogos de Tolstoi, Buenos Aires, Biblioteca
Billiken/ Edit. Atlántida. La versión firmada por Juan de Plasencia, ilustraciones de Guimar, son
seudónimos de Rafael Dieste y Manuel Colmeiro, respectivamente.
1982
Arnee-Stith Thompson. [Motivos: 312 y 211], en Motif-Index of folk Literature, Indiana
University. 1955-58.
1983
Ibidem.
1984
Fernández Granell, E. (1998): “Literatura infantil”, La Nación, (27-7-1945), en Ensayos,
encuentros e invenciones, Madrid-Valencia, Pretextos, páxs. 385-388.
1680
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
(...) Solo la poesía puede realizar lo que ya mas parece milagro que otra
cosa: que la imaginación poética y el fantástico ensueño restañen las heridas
de esta época de tremendas convulsiones.1986
En fin lee lo que gustes, Félix. Ese de Mayne Reid, también es bueno
aunque a veces ata y desata como le da la gana. Yo agradecí las advertencias y
me puse a mirar las láminas de Hongos comestibles y venenosos. (...) De los
hongos yo había pasado a las costumbres de los árabes y luego a los cazadores
de cabelleras.1987
1985
Imágenes de España, Buenos Aires, Union Internactional des Securs aux Infants, 1946. Sin
localizar el libro anoto las referencias. Los poemas en castellano de Dieste destinados a los
niños, se incluyen en las Obras completas, edición Casas y Darío Villanueva, (Sada-A Coruña,
Ediciós do Castro, 1995); “Sueños”, de Lorenzo Varela en Poesía completa I, (ed. de Axeitos,
Xose Luis/Rosario Portela, A Coruña, Biblioteca del Exilio, 2001)
1986
Fernández Granell, E. (1998): “Literatura infantil...”, art. cit., páxs. 386-387.
1987
Dieste, R. (1986): Historias e invenciones de Félix Muriel, Madrid, Alianza/Iberia, páx.42.
Mayne Raid, en The Headless horsman (1865-1863), le incorpora a la Biblioteca Billiken con el
título Los cazadores de cabezas. Posiblemente Felix Muriel encontrase el libro del s. XIX de
Boscá y Casanovas (1873): E. Memoria sobre los hongos comestibles y venenosos, Valencia,
Impr. Ferrer de Orga.
1681
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Para los niños del exilio Dieste rememora en “El cristal de la infancia...”
la tierra lejana, los elementos nutritivos de la vida y la imaginación, espejo de
flores y árboles, de fuentes, luces, nubes, caminos, comienzo de la “ciencia
prima”. En esta prosa poética resume y rezuma su vivencia y su dolor por la
pérdida y por el desamparo. En los párrafos de “El cristal de la infancia...” aúna
la biografía del hombre con la infancia y el legado de su emoción “que sabe lo
que es ser niño que ha perdido España”1989.
En “San Amaro”, Dieste recrea una leyenda medieval de la Cantiga de
Alfonso el Sabio, con el motivo del tiempo y la eternidad1990. Las historias de
San Amaro, de las que se hicieron eco en Galicia Ramón Cabanillas1991,
Castelao y Filguera Valverde1992, pertenece asimismo a la tradición oral. El
monje San Amaro sale del convento y entre grandes árboles oye el canto de un
pájaro, y escuchándolo queda en éxtasis. Cuando vuelve en si y retorna a su
monasterio solo encuentra ruinas en la naturaleza. El tiempo detenido es
también tiempo de destrucción.
Dieste agrega a su narración una nueva reminiscencia popular con un
nuevo canto, una cancioncilla burlona y con la pregunta que solo el tiempo
responde, incorporada a los juegos infantiles:
En las páginas para los niños del exilio, Dieste rescribe desde el lugar
donde sitúa su infancia de hombre y su presente, en su angustia del tiempo
1988
Dieste, R. (1995): Obras completas....., op. cit., páx. 311.
1989
Ibidem., páx.447.
1990
Stith-Tompson, [“Canto maravilloso de un pájaro”, nº B172.2. “Años que parecen días”, nº
O2011.1], en Motif Index of folk literatura,Indiana University, 1955-58.
1991
Cabanillas, Ramón (1925): Estoria do bendito San Amaro que foi chamado no mundo o
Cabaleiro de Arentéi / Romance de Ramón Cabanillas. Dibuxos de Castelao. - [S.l.], Lar,
(Madrid : Akal, 19892ªed. fac.). - 9 h., (Colección Arealonguiña).
1992
Filguera Valverde, José (1982): Tiempo y gozo en la narrativa medieval, Vigo, Ed. Xerais.
1682
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
suspendido –el del exilio- y la inquietud del regreso, si es que cuco rey permite
el retorno a los espacios amados.1993
El espacio tiempo de la infancia es el lugar donde un instante suspende
el ánimo de asombro y plenitud dejando la marca imborrable de luz y levedad,
de cerezas y ramos, de rumores de fuentes y pájaros. Dieste vuelve sobre el
tema del espacio-tiempo de la infancia en continua elegía en esas ramas de su
escritura “en que se posa una leve eternidad”.
En Otero Espasandín la nostalgia de Galicia se une al recuerdo de los
años niños en los artículos y libros de prodigios de aves y plantas, de cielos y
mares; junto con su saber y conocimiento se filtra la vivencia, los días remotos
en la campiña y bosques de Galicia. En fragmentos enlaza el recuerdo de los
bosques y montes de Galicia con un halo de prodigio y maravilla:
1993
En su Espistolario, detrás de la historia de San Amaro, palpamos el tiempo de la espera, del
desespero y el anhelo del regreso como una metáfora del momento existencial del escritor. vid.
Dieste, Rafael (1995): Epistolario..., op. cit.
1994
Otero Espasandín, José (1944): “Plumas que cantan”, en Correo Literario, (1º de mayo
1944), páx.2.
1683
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1995
Otero Espasandín, José (1942): Un paseo por el cielo, colección Oro, Edit. Atlántida,
páx.116.
1996
Dieste, R.: “Historia de un juguete”, en Los archivos....., op.cit.
1684
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1685
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1997
Para la ubicación de estos aspectos es de obligada consulta el estudio de Fernando Salgado
[1995] que traza la biografía del poeta.
1998
En las siguientes páginas no doy cuenta de la amplia actividad desplegada por Varela con
posterioridad, en parte por las razones aducidas y en parte también por el difícil acceso a
muchas de las fuentes documentales en las que esta labor se desarrolla, principalmente la
prensa bonaerense. En este sentido, hemos de felicitarnos de que lo fundamental del corpus de
Lorenzo Varela esté al alcance de todos los lectores interesados, pues a la valiosa recuperación
de la obra del autor iniciada con la publicación de su Poesía Completa [2000], se ha sumado la
no menos valiosa selección realizada también por el profesor Axeitos, Xosé Luis (2001):
Ensayos, conferencias y otros escritos. Salvo indicación contraria, todas las citas se toman de
esta edición. El presente trabajo se ha de leer como un complemento de las cuestiones que
abordé en mi análisis de la poesía escrita por Varela en estos mismos años [López García, 1999]
1686
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Porque hay dos clases de crítica (llamémosle así a una de ellas): la del
creador y la del profesor. Baudelaire es un crítico creador y antiprofesoral. La
diferencia entre ambos es una diferencia de vida o muerte. El crítico creador
pone en cada una de sus palabras el aliento, la penetración, la claridad de un
poema. El crítico profesor, cuando más, se refiere a las acotaciones que se
olvidó el pintor en la paleta. Decimos en el mejor de los casos, pues lo corriente
es que el crítico profesor, incapaz por su cuenta para crear, tenga la osadía de
juzgar la capacidad creadora de los demás [2001, 90].
1999
La cita de Baudelaire pertenece a la sección «¿Para qué la crítica?» que luego recoge Varela
en su selección [Baudelaire, 1943, 31].
1687
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1688
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2000
Ibídem, p. 30.
2001
Para esta cuestión véase el excelente artículo de Serge Salaün [2000] y mi aproximación
más general al tema [2000].
1689
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
en alguien que apenas si acaba de cumplir dieciocho años. Buena muestra son
sus tres primeras críticas en la revista PAN a las obras de Álvaro Cunqueiro,
Luis Cernuda y Tomás Meabe en 1935 y, más aún, la serie de nueve artículos
publicados en el diario El Sol antes del inicio de la Guerra Civil. En la corriente
rehumanizadora cada vez más asentada de esa década, la promoción más
joven integrada por autores como Rafael Dieste, Arturo Serrano Plaja, Antonio
Sánchez Barbudo o Enrique Azcoaga… está asumiendo de manera muy especial
las lecciones aportadas por dos intelectuales franceses en su acercamiento a las
propuestas revolucionarias: André Gide y André Malraux. Un dúo clave para
entender qué pretende estéticamente Lorenzo Varela y cómo madura su
conciencia política hasta una comprensión que, a veces de manera más intuitiva
que reflexiva, le acerca a las prácticas más avanzadas de la crítica marxista.
En un artículo publicado el 22 de julio de 1936 en el diario El Sol, pero
escrito antes del golpe de estado del día 18, Varela, a propósito de la
publicación de Defensa de la cultura —el discurso de André Gide pronunciado
en el I Congreso Internacional de Escritores para la Defensa de la Cultura
celebrado en París un año antes—, sistematiza perfectamente cuáles son sus
inquietudes y las respuestas que a éstas halla en las premisas de André Gide.
La primera, la necesidad de encontrar, en cuanto «nación cultural», qué es
España. Varela encuentra la contestación en una de las cuestiones dirimidas en
el congreso parisino: «somos, desde nuestro nacer cultural, pueblo. Las raíces
de nuestro arte, de nuestra música, nuestra sangre, son populares». Lo que ha
reafirmado la reunión internacional de escritores es que pueblo y cultura se han
de unir «para defenderlo y defenderse».
André Gide le brinda, por otro lado, unos conceptos cruciales en su
itinerario intelectual a través de sus definiciones de patria y universo, donde el
amor a la patria no se basa en el odio hacia otros países sino en la idea de que,
en su caso, ser «profundamente francés» no excluye, antes bien, facilita, ser
«profundamente internacionalista»2002. Y ahí es donde Varela puede llegar a
2002
Más de tres décadas después, en un discurso pronunciado en la significativa fecha del 25 de
julio de 1967, Varela seguirá fiel a esta definición de Gide para explicar su concepción nacional:
«Para nosotros sentir a España es ser más gallegos; sentir a Galicia es ser más españoles»
[2001, 233].
1690
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2003
El libro reseñado por Varela, Defensa de la Cultura (textos de André Gide, José Bergamín y
Arturo Serrano Plaja, Madrid, S. Aguirre, 1936), ha sido reimpreso de forma facsimilar en una
edición que incluye, para todas estas cuestiones, una esclarecedora introducción de Francisco
Caudet [Gide, 1981, 7-39].
2004
En «Torres de amor, la arquitectura exiliada de Lorenzo Varela» [1999], ya indicaba algunos
de los discursos de Malraux tenidos en cuenta por Varela, así como algunas de las
contradicciones —a partir de lo apreciado por Walter Benjamin en 1934— de las tesis
1691
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1692
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2005
A este respecto no está de más aportar el dato que en la semblanza sobre Lorenzo Varela
Antonio Sánchez Barbudo nos hace llegar: «Conocí a Varela en Madrid en 1934. Acababa de
llegar de su natal Galicia huyendo de la policía. Tenía sólo dieciocho años. Intimamos pronto, a
pesar de sus reservas. Era ya entonces Varela un muy activo, dedicado revolucionario
trotskista» [1987, 280]. Sobre la formación ideológica de Lorenzo Varela, se pueden ampliar los
datos en el estudio de Fernando Salgado [24-35]. No es difícil suponer que esta formación
inicial tiene mucho que ver con los problemas de Varela para adecuar su visión de lo que ha de
ser el arte y el artista revolucionario con las líneas oficiales de la posguerra.
1693
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1694
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Se trata no del poeta por un lado y el pueblo por otro, sino poeta y
pueblo en comunión, andando camino del albedrío de par a par. Y de ahí es
hoy el poeta, poeta del pueblo; y el pueblo, pueblo del poeta. El pueblo ha
conquistado al poeta, y el poeta, ganado por el pueblo, se ha conquistado a sí
mismo, haciendo creer así el fruto de la conquista. Sólo podía suceder de esta
forma al recobrar el pueblo su personalidad, al manifestar su ímpetu cordial
capaz del sacrificio épico [2001, 63-64].
Si los escritores son «los ingenieros del alma», no olvidéis que la más
alta función de un ingeniero es inventar. El arte no es una sumisión, es una
conquista. ¿Conquista de qué? De los sentimientos y de los medios para
1695
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1696
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2006
Para la comprensión exacta de las aspiraciones de este grupo de poetas es de obligada
lectura la fundamental «Ponencia colectiva», leída en julio de 1937 en el II Congreso
Internacional de Escritores para la Defensa de la Cultura de 1937 por Arturo Serrano Plaja y
firmada por éste y por Antonio Sánchez Barbudo, Ángel Gaos, Antonio Aparicio, Arturo Souto,
Emilio Prados, Eduardo Vicente, Juan Gil-Albert, José Herrera Petere, Miguel Hernández, Miguel
Prieto, Ramón Gaya y Lorenzo Varela, y publicada en Hora de España [1937, 81-95]
1697
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2007
El verso corresponde a la sección séptima y última del poema incluido en El hombre y el
trabajo Barcelona, Ediciones Hora de España, 1938 [1978, 143]. Serrano Plaja suprimió este verso
1698
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
en posteriores reediciones del poema, un dato significativo del paralelo proceso de desencanto que
también afectará a Varela.
1699
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1700
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
literariamente, sino socialmente. Porque hay en ellos, antes que nada, un ansia
de justicia, un sueño de justicia, una adivinación de la justicia [73].
Desesperar y tristura sobre los que crece el deseo, el afán más poderoso
de enamorar la alegría, y hacer con ella, con sus maderos, una casa donde el
sueño viva, en la que el deseo se realice. En que la apariencia permanezca,
tome cuerpo de presencia verdadera y, permanentemente, sea aparición que
desvele, por su realidad, todos los ojos; y en ella sea fundada la comunión.
2008
Como escribe en una de sus críticas cinematográficas para Correo literario sobre el film
norteamericano Sahara, «allí se sabe que esta guerra [la Segunda Guerra Mundial] comenzó en
España en el año 36» [«Sahara», 1944, 10].
1701
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2009
En su conferencia del año 1954 pronunciada en el Museo Nacional de Bellas Artes de
Buenos Aires, «Villaamil, pintor gallego y universal», precisa otra de las fuentes de esta
concepción originada en ese sustrato popular que fundamenta la cultura para Varela. Se trata
de la canción popular castellana «Hice casa de tristura / De una madera amarilla / Que llaman
desesperar» [2001, 201].
1702
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1703
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1704
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1705
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
del poeta. Por eso cree en 1944 que González Carbalho en su poemario La
ventana entrabierta construye
2010
Opiniones de este estilo ya las encontramos en el Varela anterior al exilio. Así, cuando en
1936 analiza la obra de San Juan de la Cruz, considera que: «el milagro de San Juan consiste
en llenar el mundo de luz sin salir de él. Precisamente porque al mundo le une la poesía de las
cosas —es decir, las cosas, su esencia—, en prodigioso asombro frente a lo que existe y
reconocemos», por eso «es un místico que pudiéramos llamar “real”. Parte del encantamiento
1706
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de las cosas, se vierte en ellas y las enamora, a fuerza de estar enamorado de ellas, hasta
verlas. como en su origen, nacer y crecer delante mismo de sus ojos» [1936, 2].
2011
En este punto, Varela recoge el amplio debate romántico sobre la imaginación. Sin entrar
en la complejidad de esta discusión teórica, se puede recordar que la propuesta de Coleridge,
tras su distinción entre fantasía e imaginación, acaba postulando una unidad imaginativa y
orgánica indisoluble, siendo lo propio del genio la acción conjunta de razón e imaginación. Para
1707
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1708
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2013
En esta aproximación a los ensayos de Varela, apenas si me he podido referir a una de las
parcelas básicas de los mismos, su labor como crítico de arte, lo que nos llevaría al
establecimiento de un nuevo paralelismo con su admirado Baudelaire de quien proviene, en lo
sustancial, todo un sistema analítico para sus notas críticas y la composición de sus poemas que
sería deseable analizar con detalle. Estos trabajos van a establecer un recorrido que irá desde
Murillo y Goya hasta Picasso o Dalí, pasando por la reseña puntual de muchos de sus
contemporáneos y amigos como Luis Seoane, Ramón Pontones, Attilio Rossi, Norah Borges,
Luis Falcini, Horacio Cóppola o Noemi Gerstein. Que se trata de una tarea clave para Varela, lo
demuestra no sólo lo dilatado de esta crítica de arte sino las múltiples relaciones que parte de
su obra poética mantiene con expresiones artísticas como la pintura, la escultura, el grabado, la
fotografía o la cuidadosa integración en algunos de sus poemarios de pintura y poesía mediante
el diálogo de sus poemas con los dibujos de Miguel Prieto en Elegías españolas (1940), con las
ilustraciones y grabados de Luis Seoane en Torres de amor (1942), Catro poemas pra catro
grabados (1944) y Lonxe (1954), o con los grabados de Romberg en Homenaje a Picasso
(1963). A pesar de ser un interés muy temprano en su biografía, valdría la pena plantearse si
1709
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
esta progresiva ampliación de su creación hacia el terreno artístico no es indicativa también del
proceso de desengaño que vive Varela desde finales de los años cuarenta.
2014
Baudelaire, como recoge y traduce Varela, define el romanticismo de la siguiente manera:
«[…] es la expresión más reciente, más actual, de lo bello. […] Quien dice romanticismo, dice
arte moderno —es decir, intimidad, espiritualidad, color, ambición de infinito—, expresado por
todos los medios que poseen las artes» [Baudelaire, 1943, 34].
2015
Varela dedicó una sintética monografía al periodo, El Renacimiento [1943].
1710
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1711
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
hacer el milagro de salvarnos» [«Una vez más, Picasso», 1944, 5]. Y ha de ser
un entusiasmo ejemplificado, muy románticamente, en la acción de las armas y
las letras, como defiende en este comentario a la ejemplar toma de partido de
Picasso ingresando, junto con Aragon y Paul Eluard, en el PC frente a la actitud
de Salvador de Madariaga y su descalificación de los movimientos de
resistencia: «hablar de feudalismo es ya mucho hablar, al referirse a los
hombres de los movimientos de resistencia, que son el más alto ejemplo que
hay en nuestra época de sentido nacional y universal, y que acabarán por darle
a Europa su verdadera faz, o todo esto —el hombre la historia—, no es más
que una farsa vacía, un castillo de palabras levantado para tapar inconfesables
vilezas».
Una acción política que él mismo está ejercitando en Buenos Aires, tal y
como demuestran las interesantísimas conferencias de los años 1945 y 1946 —
«En torno a unas declaraciones de Castelao ¿contra el pueblo?» y «El mundo
lírico gallego»—, claves para entender la vocación universalista del pensamiento
nacional de Varela [2001, 173-195]. A fin de cuentas, todavía en 1954, cuando
analiza la significación de la obra pictórica de Jenaro Pérez Villaamil, puede
permancer fiel a esta concepción “actual” del romanticismo «que nosotros
respetamos y al que pertenecemos», aquella que busca «la libertad después del
litigio» [2001,199].
Toda esta revisión de los principios románticos obedece, en verdad, a
una búsqueda más amplia, a esa tabla de valores que mencionaba en el año
1936 cuando se refería a Malraux. Lo que en el fondo se está discutiendo es la
necesidad de sustituir una lectura del ser humano y del arte explicable sólo
desde nociones metafísicas por otra que haga de estas entidades sujetos y
objetos históricos. En este punto se revela la inteligente lectura que Varela hace
de la tradición crítica, conquistándola y no heredándola mecánicamente, pues
es en esta dirección que considero ha de entenderse su lectura de la obra de
Baudelaire. Es en ella donde halla, a mi entender, la confirmación a esta
creencia: «Pero como no existe circunferencia perfecta, el ideal absoluto es una
2016
Idea que recoge de Baudelaire, en concreto del capítulo «Exposición Universal 1855 Bellas
Artes» [Baudelaire, 1943, 136-139].
1712
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
tontería. […] Los poetas, los artistas y toda la raza humana, serían bien
desgraciados si el ideal, ese absurdo, ese imposible, fuese hallado. ¿Qué es lo
que haría cada uno a partir de ese momento, de su pobre yo, de su línea
quebrada?» [Baudelaire, 1943, 76]. Por tanto el objetivo de la obra de arte no
será la búsqueda de este ideal absoluto, sino la manifestación de ese otro tipo
de ideal que también define Baudelaire:
1713
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
arte que él valora está a la vez dentro del mismo es «la Historia, el sentimiento
de la historia, que es lo que más vale en el pensamiento de quienes la hacen,
ya que sin sentimiento jamás podría encarnarse en los hombres la luz de la
esperanza, lo único que da sentido al amor, a la vida misma» [2001, 236].
Sintéticas palabras de una poética trazada a lo largo de estos años que se ligan,
no podía ser menos, a esa «guerra española» a la que «se la ha llamado la
guerra de la esperanza»:
1714
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1715
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1716
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
creer, con más o menos firmeza, era en «el pueblo» y en «la revolución»
[1974, s. p.].
1717
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2017
En este sentido, no puedo resistirme a citar la emocionante carta en la que Manuel Pilares
da cuenta a Maruxa y Luis Seoane de la muerte de Lorenzo Varela: «Vuestro amigo y hermano
en tantísimas penas y alegrías, pasó esa noche sentado en un sillón, sin querer acostarse,
mirándose desde todos sus años y todos sus pensamientos y todos sus sueños, escuchando los
tenues, los lentos, los últimos latidos de su corazón. Su esposa había luchado por hospitalizarle.
Pero él, él, él ¿cómo podía desconfiar de un corazón que siempre le había servido con tanta
fidelidad?» [Varela, 2001, 245-246].
2018
Al respecto, Xesús Alonso Montero ha explicado certeramente la significación del poema
«Ofrenda a los franceses» publicado en el número 22 de Correo literario del 1 de octubre de
1944 con ocasión de la reconquista de París por las tropas francesas [Varela, 1999, 13-15].
Significación de nuevo compartida por el núcleo del llamado grupo de Hora de España, pues el
1718
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
poema de Varela estuvo acompañado, además de un artículo del filósofo argentino José Luis
Romero («Retorno a la Historia de Francia»), de otras composiciones de Arturo Serrano Plaja
(«La línea de fuego») y Juan Gil-Albert («Mi poema de Francia») y de un dibujo de Luis Seoane
(«París! 1944»).
1719
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA2019
1. Obra de Lorenzo Varela
«Donde habite el olvido (poesía). Luis Cernuda», PAN, nº 6 (junio 1935), p.
135.
«Nacimiento del obrerismo español. Fábulas errabundas. Tomás Meabe», PAN,
nº 6, (junio 1935), págs. 135-136.
«Rómulo Gallegos: Canaima», El Sol, (5 de enero 1936), p. 2.
«Malraux, André: Le temps du mépris», El Sol, (5 de febrero 1936), p. 2.
«Convocatoria para la alegría. En torno a Les nouvelles nourritures, de André
Gide», El Sol, (7 de marzo 1936), p. 2.
«En el aire sonoro de Rafael Alberti. Desde Verte y no verte», El Sol, (28 de
abril 1936), p. 2.
«De la prosa familiar al verso», El Sol, (9 de mayo 1936), p. 2.
«Calma imposible. Sobre El joven marino, de Luis Cernuda», El Sol, (29 de
mayo 1936), p. 2.
«La serenidad que tiembla. En torno a San Juan de la Cruz», El Sol, (2 de junio
1936), p. 2.
«De la verdad al descubrimiento del chisgarabís», El Sol, (19 de julio 1936), p.
2.
«Defensa de la cultura. La voz de España», El Sol, (22 de julio 1936), p. 2.
«Noviembre en la esperanza», Taller. Poesía y crítica, nº 7 (diciembre 1939),
pp. 41-43.
«Paseo de mentiras», Taller. Poesía y crítica, nº 12 (enero-febrero 1941), pp.
71-73.
«La realidad y el deseo», Romance, nº 2 (15 de febrero 1940), p. 9.
«Notas. La flauta y el pito; el tambor y el salmo; y la poesía (En torno a Rafael
Alberti)», Taller. Poesía y crítica, nº 10 (marzo-abril 1940), pp. 41-45.
«El siglo en el corazón», Romance, nº 5 (1 de abril 1940), p. 9.
«Versos crudos y poesía ácida», Romance, nº 5 (1 de abril 1940), p. 18.
2019
Los datos de buena parte de la bibliografía que compone la obra de Varela se pueden
consultar en Fernando Salgado [1995, 285-300] y en el apartado bibliográfico elaborado por
Xosé Luis Axeitos [Varela, 2001, 21-37].
1720
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. General
Abrams, M.H. (1975): El espejo y la lámpara. Teoría romántica y tradición
crítica [1953], tr. de Melitón Bustamante, Barcelona, Barral Editores.
Baudelaire, Charles (1941): “Trozos escogidos de los Diarios íntimos y de los
Consejos a los jóvenes literatos”, prólogo, selección y traducción de Lorenzo
1721
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1722
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1723
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. PRÓLOGO
Max Aub, en el capítulo XI de la segunda parte de La calle de Valverde,
nos proporciona un curioso testimonio literario sobre el nacimiento de María
Casares. En efecto, en dicho capítulo de la novela el personaje de Joaquín,
impulsado por el deseo de conocer el mar, se saca un billete de tren para viajar
de Madrid a A Coruña, la ciudad en la que se publicaba entonces la revista
vanguardista Alfar, dirigida por Julio J. Casal. Y desde A Coruña el personaje le
confiesa epistolarmente a su amigo Pepe Molina que la ciudad le "ha producido
un efecto bárbaro" y que "el Jardín de San Carlos ha sido una sorpresa que no
se me borrará de la memoria". Y, también a través de otra carta, el propio
Joaquín le confirmará a su amigo Manolo que, en realidad, ha viajado a la
ciudad gallega para descubrir el océano Atlántico, al tiempo que le reitera su
emoción “romántica” ante la belleza de ese Jardín de San Carlos: "Estaréis en el
Henar, en el Regina, en la Revista de Occidente, en el Reina Cristina. Y yo estoy
frente al mar, y como centollos y bebo Ribeiro. Desgraciados, envidiadme".
Pues bien, este Joaquín que no ha traído a Coruña "más libro que la segunda
antología -con jota- de Juan Ramón", pasea un día por la ciudad gallega "con
un joven abogado y dos estudiantes de Santiago":
1724
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2020
Aub, Max (1985): La calle de Valverde, edición de José Antonio Pérez Bowie, Madrid,
Cátedra, colección Letras Hispánicas-234, p. 238.
2021
Datos sobre este estreno pueden encontrarse en el libro de Sitgé, Alain (1996): Jorge
Lavelli. Des années soixante aux années Colline. Un parcours en liberté. (París, Presses
Universitaires de France, págs. 206-207). Este libro reproduce dos textos de María Casares al
director argentino (“Salut Pacha!” y “Drôle de bonhomme...”), fechados en mayo de 1987 y
abril de 1996 respectivamente, que pueden leerse en ob. cit., págs. 145-151.
2022
El propio José Sanchis Sinisterra me informa que, finalmente, estrenaron la versión francesa
de El cerco de Leningrado las actrices Emmanuelle Rivas y Judit Magre, sustituta de María
Casares, dirigidas por Dominique Poulange, ayudante de Jorge Lavelli.
1725
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a través del autor amigo, recuerdo el impacto que me produjo la noticia de su,
para mí, al menos para mí, inesperada muerte en el periódico Le Monde del
lunes 25 de noviembre de 1996: "Maria Casarès est morte le vendredi 22
novembre dans sa maison de campagne de La Vergne (Charente-Maritime). Elle
était âgée de soixante-quatorze ans"2023. Definitivamente, María Casares -a
quien, sin embargo, en octubre de 1991 había podido contemplar en el Mercat
de les Flors de Barcelona2024 como la Doña María de las Comedias bárbaras, la
trilogía trágica del genial dramaturgo gallego Valle-Inclán2025-, iba a convertirse
para siempre en mi imaginario escénico, junto a Margarita Xirgu, en un mito de
nuestro exilio teatral republicano de 19392026.
2023
Brigitte Salino: “Maria Casarès, la lumière de la tragédie”. Le Monde (24-25 de noviembre
de 1996), p. 22. En el mismo periódico se publicaba un artículo de Bertrand Poirot-Delpech,
"Comme un chant de flamenco". Le Monde (24-25 de noviembre de 1996), p. 22. Por otra
parte, cabe destacar también el texto de Gilles Costaz, "Maria Casarès, la passion faite flamme".
Le journal du théâtre, París, 4 (diciembre de 1996), págs. 4-5. Recuérdese, por último, que a la
actriz se le había concedido el Premio Nacional de Teatro en 1990: "La actriz María Casares
recibe el gran premio del teatro francés". El País (14 de diciembre de 1990), p. 48.
2024
Del 5 al 9 de octubre de 1991, con motivo de la Olimpiada Cultural Barcelona-92 y dentro
de la programación del Festival de Tardor, se representaron las Comédies barbares de Valle-
Inclán en el Mercat de les Flors de Barcelona. A propósito de su puesta en escena Gonzalo
Pérez de Olaguer publicó una entrevista a la actriz con el título de “Me seduce esta aventura
gigantesca”, El Público, 86 (septiembre-octubre de 1991), págs. 17-19.
2025
Este espectáculo se había estrenado el 9 de julio de 1991 en la Cour d´honneur du Palais
des Papes durante el Festival de Avignon, según puede constatarse en el libro de Alain Sitgé
(1996): Joge Lavelli..., op. cit, págs. 182-183).
2026
Con motivo de su fallecimiento la revista Primer Acto le dedicó en su número 267 (enero-
febrero de 1997) dos artículos: “La ausencia de María Casares”, de José Monleón, y “En la
muerte de María Casares”, de Francisco Ortega” (págs. 103-105 y 106-116, respectivamente).
Por su parte, la revista teatral gallega CasaHamlet dedicó monográficamente su número 3
(maio de 2001) a María Casares, en donde, entre otros materiales, puede consultarse un
dossier de prensa gallega con motivo de su muerte (págs. 42-50), así como una entrevista de
Manuel Rivas a la actriz (págs. 14-19).
2027
Grillo, Rosa Maria (1998): "María Casares, residente privilegiada en París", en Alicia Alted
Vigil y Manuel Aznar Soler (ed.): Literatura y cultura del exilio español de 1939 en Francia,
AEMIC-GEXEL, colección Serpa Pinto-2 de las Publicaciones del GEXEL, págs. 119-127. A falta
de una biografía rigurosa y documentada de la trayectoria escénica de la actriz, pueden
consultarse un par de libros: por una parte, Berthe Judet (1992) (coord.): Photobiographie.
Maria Casarès, Clermont-Ferrand, Imprimierie G. de Bussac y, por otra, la sucinta biografía de
Arantxa Estévez (1999): María Casares, Vigo, Promocións Culturais Galegas.
1726
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2028
“Se me propuso, recuerdo, la colaboración de otra persona que me ayudase en la
redacción, pero dije que no, que era una empresa personal y que sólo yo podía profundizar en
los grandes y pequeños episodios de mi existencia. Preferí hacerlo en francés, porque es el
idioma en el que yo me expresaba desde que dejé España y en el que mi vocabulario era más
rico. Después vi que la versión española (Argos Vergara) era mayormente correcta” (“Entrevista
con María Casares Pérez, hija de Santiago Casares Quiroga”, fechada en París, julio de 1991,
que puede leerse en el libro de Fernández Santander, Carlos (2000): Casares Quiroga, una
pasión republicana, Sada, Ediciós do Castro, p. 308).
2029
Entre la bibliografía dedicada al político republicano cabe destacar la sintética biografía de
Óscar Ares Botana (1996): Casares Quiroga, Oleiros, Vía Láctea Editorial y Ayuntamiento de A
Coruña y, sobre todo, el libro de Carlos Fernández Santander Casares Quiroga..., op. cit.
2030
“En una noche oscura, / con ansias, en amores inflamada... San Juan de la Cruz (La noche
oscura)”, en María Casares (1981): Residente privilegiada, traducción de Fabián García Prieto-
Buendía y Enrique Sordo, Barcelona, Editorial Argos Vergara, p. 11. A partir de este momento,
todas las citas del libro corresponderán a esta edición española y no se anotarán a pie de
página sino en el propio texto y entre corchetes, mediante la abreviatura R, dos puntos y la
página o páginas correspondientes. Así, en este caso: [R: 11].
2031
“¡Ah, claro que me acuerdo de la estación de Austerlitz el día en que salimos hacia
Burdeos! ¡La misma de la que ahora salgo para ir a La Vergne! ¡La misma a la que acudí hace
dos años para marchar a España! Pero no exactamente la misma” [R: 158].
1727
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
La primera vez que fui a Madrid hice el viaje en tren de noche. Era,
según creo, a finales de 1930 o principios de 1931, acababa de cumplir los
ocho años y, de mi estancia de entonces, sólo me quedaron en la memoria dos
mundillos bien precisos y perfectamente definidos.
(...) De un lado, el Florida, un hotel de la plaza del Callao donde nos
alojábamos mi madre, mi hermana –creo- y yo, durante nuestra estancia y que
luego fue bombardeado o destruido durante la toma de Madrid. De otro lado, la
Cárcel Modelo, prisión a la que iba cada mañana a visitar a mi padre, cuya
condena a muerte en Jaca había sido conmutada por encarcelamiento político,
junto con sus compañeros en Madrid [R: 16].
Es cierto que al volver a verle por primera vez, el día que le trasladaron
de Jaca a Madrid, cuando por fin le reconocí, tuve que recurrir a todas las
fuerzas de carácter y de corazón que él me había enseñado para dominar mi
espanto. Las manos temblorosas, la piel sobre los huesos, la voz ronca y
velada, una barba enmarañada vuelta repentinamente gris y, ante todo, la
mirada, una mirada vehemente, pedigüeña, hambrienta, que se aferró a mí en
2032
Rosa María Pereda (1976): "Regreso a España de María Casares", El País (20 de julio de
1976), p. 32. El texto se ilustra con un par de fotografías: una de la actriz y otra precisamente
1728
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1729
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Porque Madrid para María Casares, tanto en 1931 como en 1976, no fue
sino “un lugar de exilio, aterrador cuando llegué por primera vez para
implantarme en él, sutilmente doloroso cuando, después de cuarenta años de
ausencia, volví para buscar allí mis raíces”2035.
Pero en aquel Madrid en que vivió entre 1931 y 1936, es decir, “del año
noveno al decimotercero de mi existencia” [R: 70], se formó la adolescente,
alumna del Instituto-Escuela: años decisivos, como vamos a tener oportunidad
de comprobar, en su formación ética y estética. María Casares era por
entonces, claro está, la hija de un prestigioso político republicano que ocupó
tres veces la cartera de Gobernación en sucesivos gobiernos presididos por
Manuel Azaña (14 de octubre de 1931, 10 de diciembre de 1931 y 13 de junio
de 1933), una la de Obras Públicas en un gobierno frente popular presidido
también por el propio Azaña (febrero de 1936) y que el 19 de mayo de 1936
alcanzó la presidencia del gobierno republicano, incluida la cartera del Ministerio
de Guerra2036. Entre Castilla y Galicia, entre el piso madrileño de la calle Alfonso
2035
[R: 73]. Sobre su experiencia en la ciudad de 1976 y su memoria de aquel Madrid de 1931,
escribe: “Me costó cinco años a principios de los años treinta, excavar mi morada en medio de
la ciudad, pero en el Madrid que tan pronto reconocí en 1976, aquélla había desaparecido,
enterrada con mi padre y con mi madre; me faltó tiempo sin duda para buscarme un nuevo
agujero, y ante mi mirada ávida y extraviada, la ciudad basculaba algunos grados, la misma y
otra, familiar y extraña. Como en 1931. Y no exactamente igual. Los matices del exilio son
innumerables y de una rara sutileza” [R: 71].
2036
Pero la mirada de la hija se orientaba no tanto sobre la vida pública como sobre la vida
privada del padre: “Era otra cosa lo que me interesaba entonces. ¿Qué había en su vida, aparte
los éxitos y las pruebas sufridas en su ministerio?” [R: 97]. Y en 1991 valorará políticamente a
su padre en estos términos: “Puedo decir que era un republicano de corazón, que defendía la
1730
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
XII -“frente al Retiro, muy cerca de Atocha” [R: 75]- y los veranos en “Villa
Galicia” de la playa de Montrove, la gallega María Casares experimentaba ya
esa escisión dual característica de todo exiliado: “en Montrove pensaba en
Atocha, y en Atocha soñaba con Montrove” [R: 95-96].
Naturalmente, la sublevación militar fascista del 18 de julio de 1936 tuvo
consecuencias políticas inmediatas para Santiago Casares Quiroga. Su hija las
evoca en una página de su libro cuando, tras haber pasado unos días fuera por
motivos de seguridad, relata su retorno al piso familiar y escribe que “la casa
que encontré era sin la menor duda la de una familia de luto” [R: 113]. Un luto
que no era sólo el colectivo por el horror de la guerra, sino un luto familiar “que
contaminaba el aire como de una fermentación de vergüenza o de humillación”:
libertad por encima de todo y que era honesto, en lo personal y en lo político. Todos recuerdan
de él que fue rico a la política y salió pobre. (...) Su optimismo era la pasión por la libertad y
por la República” (C. Fernández Santander (2000): Casares Quiroga...,, op. cit., p. 309).
2037
[R: 113-114]. Esta versión de María Casares sobre los motivos por los que dimitió su padre,
corroborada por la versión francesa (“Parce qu´il voulait armer le peuple aux premières heures
du soulèvement militaire, on l´avait contraint à “démissioner”, op. cit., p. 117), contrasta con la
que nos proporcionan los historiadores. A título de ejemplo, Fernández Santander afirma que,
“entre los fracasos” de Casares Quiroga, “destacó la negativa a los Gobiernos Civiles de repartir
armas a la población y la falta de decisión en ordenar la detención de militares claves en la
sublevación, a los que se limitaron a destituir”. Por ello la tarde del 18 de julio de 1936,
“sintiéndose culpable” de su imprevisión, Casares Quiroga “presentó su dimisión irrevocable al
presidente Azaña“, en Fernández Santander, C. (2000): Casares Quiroga..., op. cit., p. 242.
1731
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
liberal de allá”2038-, va a ser clave para explicar la construcción del mito María
Casares. Y para la actriz María Casares lo va a ser no sólo por su obvia
significación escénica sino, ante todo, por su valor ético y político. En efecto,
“representar” significará también para ella asumir la responsabilidad de ser la
hija de Santiago Casares Quiroga, es decir, la responsabilidad de encarnar el
símbolo de una dignidad colectiva: la del exilio republicano español de 1939.
Porque si, según María, su padre se vio forzado, por razones de Estado, a
“representar para siempre la capitulación o la incapacidad” [R: 114] políticas,
en Residente privilegiada la hija va a defender con orgullo la memoria y la
dignidad ética e ideológica de aquel político republicano que fue su padre. Por
ello María Casares, la actriz exiliada en Francia, va a aceptar “representar” a lo
largo de toda su vida la dignidad ética y política de su padre y, por tanto, la
dignidad ética y política de todo el exilio republicano español de 1939. Una
conciencia de “representación” cuya génesis sitúa María ya en los años
madrileños, es decir, entre 1931 y 1936:
2038
¿Me preguntas si es gobierno representativo lo que tenemos? No entiendo yo muchas veces
tus preguntas. Todo es aquí representativo. Cada liberal es una pura y viva representación de
los trabajos y pasión de Cristo, porque el que no anda azotado, anda crucificado. Luego, no hay
oficina en que no se encuentren representaciones de algún quejoso: hay, por otra parte,
muchos que están representando a cada paso sobre lo mucho que no se hace y lo poco que se
deshace; verdad es que no se cuida más de estas representaciones que de las teatrales; pero
¿son o no son representaciones? Cada español, por otra parte, representa un triste papel en el
drama general, y toda nuestra patria misma está a dos dedos de representar el cuadro del
hambre... Todo es, pues, pura representación”, Alejandro Pérez Vidal (ed.) (1997): Colección de
artículos dramáticos, literarios, políticos y de costumbres, Barcelona, Crítica, p. 274.
1732
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Para entonces, la suerte estaba echada, y tres cosas por lo menos eran
perfectamente claras. Habíamos perdido España. Yo me había convertido, igual
que mis padres, en una refugiada en Francia. Y se había decidido que me
dedicaría al teatro [R: 152].
2039
“¿Y qué podría decir de la guerra de España para hacerla tangible a los que no la
conocieron? ¿Qué puedo contar, incluso de mi experiencia personal, sobre los pocos meses que
la viví? ¿Qué me quedó en la memoria? (...) La sola certeza que me queda es que a la edad que
tenía y en la situación en que me encontraba cuando estalló, fue para mí fin y muerte de un
modo de vida, pero también comienzo y renacimiento. Por lo demás, los acontecimientos a los
que asistí o en los que participé, aun llevándolos intactos en mí, me es difícil hablar de ellos sin
correr el riesgo de caer en la anécdota; y no conozco nada menos anecdótico que una guerra”
[R: 110-111].
1733
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2040
A. M.: “Nuestra etapa de lucha”, Sinaia, nº 8 (2 de junio de 1939), p. 4 (reedición facsímil:
Madrid, Fondo de Cultura Económica-Instituto Mexicano de Cooperación Intelectual-Universidad
de Alcalá, 1999, p. 73).
2041
“El adiós del SERE a los emigrantes del Ipanema”, Diario del Ipanema, nº 1 (14 de junio de
1939).
2042
Masip, Paulino (1999): Cartas a un español emigrado, San Miguel de Allende, Ediciones del
Centro Cultural El Nigromante, p. 49-50.
1734
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¡Dios mío, cuánta suerte...! Para empezar, pude haber ido a parar a otro
país, en lugar de a Francia; o más tarde, con todos los que hubo que
amontonar en Argelès o en otros sitios porque eran demasiados y había que
organizarse. No; yo llegué la primera, introducida por el prestigio de la
personalidad de mi padre, en el momento en que la guerra de España nimbaba
de leyenda a todos los que iban o venían de ella, conmovedora de juventud,
aureolada por la gracia y el encanto de mi madre, y “tan frágil”, como decían.
Sin disponer de nada superfluo, con la extraña quincalla que llena siempre el
equipaje de los exiliados, disponíamos a pesar de todo del dinero suficiente
para vivir algún tiempo; y muy bien acogidas por relaciones de no sé quién,
debidas a no sé qué –quizá a la legión de honor con que Francia había
premiado la francofilia de mi padre; ¿quién sabe?; todo es posible-, muy pronto
nos vimos bien encarriladas para encontrar un camino [R: 133-134].
2043
“¿Cómo hubiera podido imaginarme, antes de la guerra, que un día de mi decimotercer
año, me vería en el corazón de aquel hospital con el consentimiento de mis padres? Sin
embargo ocurrió de la manera más natural” [R: 116-117].
1735
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2044
“Y la inocencia también; ya que el mayor acontecimiento que transfiguraba la sala se debía
al hecho de que todos los hombres reunidos y retenidos en ella habían recuperado su estado de
inocencia.
1736
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Creo que siempre quise ser digna de... Como era pequeña. Pero no sé
exactamente de qué. ¿De mi padre? ¿De España? ¿De mí misma y de mis
raíces? ¿De vivir?
¡De vivir! ¡Sí! ¡En todo caso de vivir! Pertenezco quizá a una generación
difícil de clasificar en un lugar o en un tiempo precisos, una generación que en
Francia viene de fuera, que viene de fuera en cualquier lugar en que los
individuos que le pertenecen se encuentren; ese eterno rebaño de emigrantes o
de exiliados que, fuera, sacados de sus tierras, se encuentran en la situación de
tener que hacerse dignos de vivir. Heredé solamente el profundo saber de mis
compatriotas gallegos, esparcidos desde siempre por el mundo, y su dulce
morriña, fuente milagrosa de grandes energías; y de los otros, de los españoles
que iban a venir, poseía ya el sentido profundo de la representación; yo los
encarnaba a todos anunciándolos, a ellos y a todos los que vendrían después,
de países cada vez más lejanos, para buscar refugio en esta Francia que trató,
en la medida de lo posible, de no decepcionarlos [R: 132. El subrayado es mío].
Fue allí donde aprendí a adivinar, comprender, amar a los hombres. Tal y como son” [R: 120].
2045
“Y allí estaba, sopesando vanamente en el espejo las oportunidades que me habían
conducido hasta aquel punto, a través de la guerra civil, el exilio, la Segunda Guerra Mundial, el
éxodo y, por último, la ocupación alemana, durante la cual acababa de hacer mi debut, unos
días antes, en el teatro de Les Mathurins, en una obra irlandesa de J. M. Synge Deirdre des
Douleurs, donde representaba el primer papel, abrumador, en francés, en París, y que, de la
noche a la mañana, me había consagrado como primera actriz, asegurándome así hasta ahora
el lugar que hubiera deseado, de haber tenido tiempo y ganas para soñarlo. Y todo aquello en
seis años y partiendo de menos cero” [R: 133].
1737
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero teníamos que merecer vivir; y para ello, rehacerlo todo, hasta el
alfabeto, que teníamos que aprender otra vez a deletrear. Y los modales. Y la
mentalidad. Y el corazón. Había que rechazar hasta la nada, si se podía, la
persona que se había sido, para convertirse en la misma pero en otra. Había
que hundir hasta lo más recóndito lo que se había sido, y acoger, beber, tragar
todo cuanto nos venía de fuera [R: 132].
2046
Caso inverso al de su madre, según la actriz: “Y estaba también mi madre que, libre de la
carga de representación que pesaba sobre su comportamiento en España, aquí, en el incógnito
de las calles extranjeras, recuperaba su inocencia y la libertad de su juventud...” [R: 143. El
subrayado es de la autora que, en el original francés Maria Casarès (1980): Résidente
privilégiée, Paris, Librairie Arthème Fayard, p. 146, emplea también la palabra “représentation”.
2047
“Sí, el exilio o la emigración vuelven a enseñar las leyes de la selva y exigen, para ser
viables, los refinamientos de las altas civilizaciones.
Adaptarse. Un poder que no le es dado a todo el mundo; es un privilegio. Porque para
adaptarse, sin perderse con ello, hace falta un cierto sexto sentido de la existencia” [R: 132].
2048
“Mi apellido, al que hubo que añadir un acento grave para devolverle la s del final=
Casarès” [R: 142]. Constatemos que María Casares afirmaba en 1991 que “si no me nacionalicé
1738
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Está claro que a la actriz María Casares no se le regaló nada, puesto que
su ingreso en el Conservatorio lo obtuvo por méritos propios, a la tercera2049, y
sostenida por unas energías íntimas, por ese doble sentido de la
“representación” que, al interpretar como ejercicio de examen la Juana de Arco
de Péguy, describe en los siguientes términos:
francesa fue por mantener encendida la llama del exilio, del destierro, de la solidaridad” (C.
Fernández Santander (2000): Casares Quiroga...,, op. cit., p. 309).
2049
Tras la estancia de un mes en una granja de la Haute-Marne, la autora escribe que “a lo
que estaba más obligada era a preparar por tercera vez el examen de ingreso en el
Conservatorio, y este año presentada por René Simon, quien, sin esperar a mejores ocasiones
ulteriores, había fijado su elección sin vacilar en las dos escenas clásicas consideradas hasta
entonces como tabú: Hermione y Eriphile” [R: 173]. Resulta muy interesante sobre el tema el
libro testimonial de Beatrix Dussane (1953): Maria Casarès, París, Calmann-Lévy, editor,
colección "Masques et Visages", del que puede leerse una reseña crítica firmada por René
Jeanne, "María Casares vista por Dussane", Teatro, nº 10 (enero-febrero de 1954), págs. 46-
47, quien precisa que el libro es “un raro homenaje” porque la autora fue “en el Conservatorio
profesora de María Casares: homenaje del maestro al discípulo (...) el volumen no es más que
una serie de extractos del diario escrito por su autora en una época pasada en que ella no
pensaba tener que escribir un día un volumen sobre su discípula” , págs. 46-47.
1739
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
teatro del Mathurins y, acosada por los periodistas, se complacía en –según sus
propias palabras- “aceptar entrevistas, citas, durante las cuales agotaba los
restos de mi voz en contar y volver a contar mi “leyenda” –como ellos decían-“
[R: 207]. Y es que, en efecto, había nacido en la escena francesa una nueva
estrella, la “leyenda” de una “refugiada” española -la gallega María Casares,
que era ya Maria Casarès-, la actriz que había asumido convertirse, por sentido
de la “responsabilidad”, en la “representación” del exilio republicano español de
1939. Una “representación” que, por ejemplo, la actriz “encarna” ante Picasso
cuando asiste a una lectura pública de Le désir attrapé par la queue, para –
según escribe- “representar ante Picasso un poco de su España” [R: 220]. O al
intervenir en los actos organizados en la parisina Sala Pleyel por el exilio
republicano durante la ocupación alemana2050, actos en donde “lanzaba, a
través de los versos de Lorca, de Alberti o de Machado, el grito que deshacía el
nudo que ahogaba las gargantas de todos los que formaban aquella multitud
que tenía ante mí –en mí” [R: 240]. O también al convertirse en destinataria de
una obra dramática titulada Elvira Márquez (La generalísima), escrita por un
exiliado español en Perpignan. Una obra que su padre -recordemos que su
padre murió en el piso del número 148 de la rue Vaugirard de París el 17 de
febrero de 19502051- había leído2052,según le escribe en una carta que María
2050
“Y me acuerdo, con un sentimiento de melancólica plenitud, de los mítines que, con el
pretexto de espectáculos organizados por y para los españoles de París, nos reunían a todos en
la gran sala Pleyel o en cualquier otra parte, para cantar nuestras alegrías, reírnos de nuestras
penas, gritar nuestra profunda adhesión y, sobre todo, testimoniar nuestra presencia a través
del mundo, en las mismas narices de aquellos que, antes de desmantelar y ocupar Francia,
tanto habían contribuido a expulsarnos de nuestra tierra” [R: 240].
2051
Desde el 3 de noviembre de 1949 “mi padre guardó cama o “media cama” –como señala en
su agenda-, es decir, que todavía le era posible levantarse, según el buen humor de su
respiración, para arreglarse y volver rápidamente a sentarse en la cama, en postura de buda.
Hasta el 17 de febrero de 1950” [R: 323]. Un padre, enfermo y desencantado, que le confesaba
en una carta fechada precisamente el 14 de abril de 1947: “Por primera vez desde hace quince
años no he asistido hoy a la fiesta de conmemoración... Es otro lazo –quizá el último- que corto
de los que me unían con el pasado. Voilá” [R: 289].
2052
María Casares transcribe fragmentariamente en diversas ocasiones los diarios de su padre y
algunas cartas [R: 279-289], además de un recorte del gobernador civil franquista, fechado en
La Coruña el 26 de noviembre de 1937 -“Segundo año triunfal”-, que no tiene desperdicio y en
el que José María de Arellano le califica como “alimaña” e insta a que, “en el acta del Colegio de
Abogados y en cuantos libros figure el nombre repugnante de Casares Quiroga”, se proceda “a
borrarlo en forma que las generaciones futuras no encuentren más vestigio suyo que su “ficha
antropométrica de forajido” [R: 254].
1740
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
transcribe2053 y en donde consta una dedicatoria que expresa hasta qué punto
María Casares constituía ya, en abril de 1947, un mito para nuestro exilio
republicano:
A la obra, y sin duda para ablandarte, se acompaña una dedicatoria,
también muy larga (página y media) en la cual el autor dice que tú eres “la
primavera en la cumbre del equador (así, con q) de España; superación de un
símbolo al que un cercano día rendirán homenaje las Españas resucitadas;
porque tú eres nuestra España, la buena, la única, la generosa, la mística, la
que se abraza a su propio cadáver queriéndole revivir con su sangre caliente
aún”. ¿Qué tal, eh? ¡Y tú ahí, en Roma, flirteando con el Papa y sin enterarte de
nada! Pero hay más, porque la dedicatoria termina así: “¡Salve, María, salve!;
sigue vibrando en el corazón de la aurora de nuestros destinos... y ruega por
nosotros desde el altar de tu prestigio inmarcesible, hasta que los laureles de
nuestro jardín...” [R: 284].
2053
“Me leí la obra de un tirón. Es un esperpento. Un esperpento para morirse de risa. Pero yo
no me he reído. He pensado en el entusiasmo de este pobre hombre, viejo ya –lo dice él-,
pasándolo mal, ganando la vida a fuerza de lecciones (¿de qué, Dios mío?), soñando con su
país y con el drama de su país. Y no me reí” [R: 284].
2054
“Fue en el teatro donde aprendí que, todos en esta tierra, no somos más que intérpretes
más o menos dotados para traducir el conjunto de signos que nos es dado en este mundo; y
que, si bien es cierto que cada uno de nosotros es a su vez en sí mismo uno de esos signos,
nadie es el signo que todos debemos representar. Y pongamos como ejemplo, si es que hay
ejemplo, el papel que debemos hacer en el drama o en la comedia y que nos ha sido
adjudicado: en lo que a nosotros respecta, no se trata en el mejor de los casos más que de
elegir el texto que se ha de interpretar y velar después por representarlo bien, es decir, por
encarnarlo” [R: 343. Los subrayados son de la autora].
1741
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Vi la luz por vez primera en 1922. La tierra con la que fui hecha es
Galicia. Nací en el teatro Mathurins. Mi patria es el teatro, y mi país de origen la
España refugiada. Soltera, mi profesión es el ejercicio del arte dramático y vivo
en el sexto piso del número 148 de la calle Vaugirard como residente
privilegiada. (...) Con eso, unos antecedentes penales vírgenes, algunos
premios recogidos aquí y allá –raros y siempre de segundo orden- y dos
condecoraciones otorgadas por la Orden de Liberación de España y las Artes y
Letras de Francia, creo que es suficiente para constituir un expediente casi
completo (...) Finalmente, si quiero conservar mis prerrogativas, preocuparme
de cumplir mi misión. Y como mi misión en sociedad me fue conferida para la
representación, estoy obligada a representar lo mejor posible lo que me ha sido
confiado, es decir, al mundo en el teatro y, a través de los teatros del mundo, a
Francia fuera de Francia, a la España errante en Francia y al exilio en todas
partes. En dos lenguas. Pues, aunque de acuerdo con mi tarjeta de residencia
he nacido en Galicia –esa punta de tierra por la que España tiende la punta de
su nariz hacia el Océano-, soy una actriz francesa, hecha enteramente por
Francia, que aceptó la materia bruta que le vino de España y que me modeló a
su gusto y según sus criterios. Pero aunque hija de Francia, en mi nueva patria
el teatro, mi nacionalidad –lo mismo que mis orígenes- sigue siendo española
o, para decirlo mejor, refugiada española en Francia. Ahora bien, para ser
digna de la Francia que me acogió y me hizo y a todos estos documentos que
me representan, estoy obligada en primer lugar a seguir siendo fiel, si no a la
España que se halla más allá de los Pirineos y que es mi tierra de nacimiento, sí
por lo menos a la España errante, sin tierra, que coloniza poco a poco tantos
países de Europa y de América; y también a sus súbditos, mis hermanos –los
refugiados primero, los emigrantes después-, de los que, por mi nacimiento, mi
filiación y mi profesión pública, estoy considerada como uno de los emblemas –
una diminuta bandera, pero aun así...- y a los que estoy obligada a representar
fielmente a fin de merecer también representar a Francia. ¿Y cómo manifestar
la adhesión a mis hermanos de exilio –yo, que he de quemar mi tiempo y mis
energías en el teatro- si no es compartiendo su condición? ¿Es decir,
conservando al menos su mismo estatuto de refugiado español? Y esperando,
para solicitar la nacionalidad francesa –la que quiero adoptar para dar
testimonio de mi fidelidad al país que me acogió y que me hizo y a mis nuevos
hermanos de adopción-, el día en que pueda volver a España, para instalarme
1742
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Parece obvio que la actriz María Casares había asumido desde 1942 su
capacidad de “representación” como una forma de “engagement”, de
compromiso, de “testimonio” ético y político del exilio republicano español, tal y
como se apresura a añadir la residente privilegiada:
1743
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero tal vez España, en su loca cordura, enamorada del gesto, de los
mitos y símbolos y, por ello mismo, conservándolos siempre vivos, condecora a
sus súbditos, no para premiarles o darles las gracias, sino para obligarles. Así se
explicarían muchas cosas, incluida la creación de esa Orden (fantástica) de la
Liberación (de la que mi padre hablaba) que el Gobierno en el exilio inventó y
se otorgó a sí mismo en la persona de su presidente, mientras que España
parecía alejarse de año en año del día que la liberaría. Sí, tal vez esa alta
insignia sólo se conceda a quienes la reciben para incitarles a la acción que
pretende honrar. Pues, para muchos españoles –para mí, entre otros-, las
obligaciones empiezan a partir de los mitos y símbolos, insidiosamente, ya que
cada uno de nosotros se empeña así en representarlos; y en las tierras en que
juego y vida se confunden en ese gran teatro peninsular del cabo del mundo,
donde la distanciación científica o intelectual muere si no se encarna en vida,
representar equivale a comprometerse [R: 355-356].
2055
“Ardiendo, desecada, loca, seguí a mi padre fuera de casa, con Negrín, Feli –sus amigos
queridos, indefectibles, presentes en toda ocasión- y con Sergio Andión –su compañero de
estudios- y con Ángeles que, día tras día, le había servido hasta el final. Al otro lado de las
colgaduras fúnebres con que habían revestido la puerta del número 148 de la calle de
Vaugirard, había un grupo de españoles que representaban a nuestro Gobierno. Les había
negado la entrada en el apartamento, les había prohibido que acompañasen el entierro; y
cuando se apartaron a nuestro paso respetuosamente –aquellos fieles-, para no odiarles, pasé,
con los ojos bien abiertos, sin verles. Loca. Aparte de los que salían conmigo de casa, odiaba a
España entera, a ese pueblo enfangado para siempre en su propio menosprecio, su desdén y la
vana jactancia con que se complace en despreciar aquello mismo que debería enorgullecerlo”
[R: 362]. Y en 1991 se reafirmaba en su convicción de que Sergio Andión era “la amistad y la
fidelidad personificada”, mientras que Juan Negrín, presidente de la República durante la guerra
1744
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
civil, fue “otro gran amigo de los tiempos difíciles” de su padre (C. Fernández Santander
(2000): Casares Quiroga..., op. cit., p. 311).
2056
Alain Satgé lo menciona, p. 213.
2057
“Después, hubo 1963-64-65, en que, en Buenos Aires, en París, en Bruselas, en Buenos
Aires, recuperaba una parte de sí misma, su lengua –su lengua- y un nombre –María- que la
llamaba cantando, como si se dirigiera a ella, pero en el que –enunciado en español- no se
1745
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
extraviada” [R: 415], para emprender “el largo viaje (...) por los meandros
oscuros o confusos de una memoria olvidada, los signos que me revelarían por
fin una identidad” [R: 415-416].
reconocía por entero- un nombre que, cantado así en su lengua, no la nombraba por entero”
[R: 393. Los subrayados son de la autora].
1746
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
patria ni su lengua” –y de ahí que la mayoría de textos escritos por los exiliados
la califiquen, con indisimulado orgullo, como “nuestra compatriota”-; y,
finalmente, en su compromiso moral de “representar”, por sentido de la
“responsabilidad”, al exilio republicano español de 1939 mediante su
intervención pública en actividades culturales de inequívoco sentido político
pues, según el propio P. B., “esta gran artista presta su concurso y su
protección a todas cuantas iniciativas redundan en beneficio de los republicanos
españoles”. Y entre ellas, muy particularmente, las celebradas en la Sala Pleyel
de París: “en el festival de la Sala Pleyel del día 23, su participación, al lado de
otras excelentes artistas, será una nueva prueba del talento y el corazón de
aquella pequeña refugiada de antaño que no sabía una palabra de francés y
que, a pesar de ello, ha sabido conquistar al público parisién”2058.
En efecto, el compromiso de la actriz María Casares con el exilio
republicano español de 1939 durante los años 1944, 1945 y 1946, es decir,
durante los años inmediatamente posteriores a la liberación de Francia tras la
ocupación nazi, es un compromiso público, incondicional y permanente. El
escenario solía ser el de la citada Sala Pleyel de París, y no sólo aquel 23 de
octubre de 1944 sino también en otras muchas ocasiones, por ejemplo en la
histórica fecha del 14 de abril de 1945, con motivo de la conmemoración del
aniversario de la proclamación de la Segunda República. Una fecha histórica
para nuestro exilio republicano en que se celebró aquel año “una gran fiesta
patriótica organizada por Solidaridad Española, en donde recitó versos de
García Lorca y Antonio Machado, símbolos vivos de la literatura “leal”2059. O
también, por ejemplo, en el concierto dirigido por Salvador Bacarisse que se
celebró en la misma Sala Pleyel el 16 de diciembre de 1946 en homenaje a
Manuel de Falla, organizado por la Unión de Intelectuales Españoles en Francia,
en donde las palabras introductorias de José María Quiroga Pla fueron “leídas
2058
P. B. (1944): “María Casares se ha convertido en una gran actriz francesa”. Reconquista de
España, órgano de la UNE en la zona norte, París, nº 39 (21 de octubre de 1944), p. 1. Como
hemos visto, P. B. alude a María Casares como intérprete entonces de Le malentendu, de Albert
Camus, con el que María Casares mantuvo una larga y compleja relación sentimental a la que la
actriz se refiere con frecuencia en las páginas de Residente privilegiada.
1747
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
con el arte y el calor que pone siempre nuestra compatriota María Casares, que
supo contagiar su emoción al público hispano-francés que escuchó
reverente”2060.
Desde luego, la actriz resultó decisiva para impulsar la solidaridad de los
intelectuales franceses con la República española: por ejemplo, intervino en la
creación del Comité Francés de Amigos de España (C.F.A.E.), que se constituyó
en la casa de Pablo Picasso a inicios de 1945 y cuya resolución final, de activa
solidaridad con la República española, fue suscrita por una amplísima
representación de la Francia antifascista, desde el Comité Nacional de la
Resistencia hasta el Partido Comunista Francés, sin olvidar ni al Frente Nacional
del Teatro o a la Unión de Mujeres ni tampoco a escritores e intelectuales
como, entre otros, Louis Aragon, Marcel Bataillon, Albert Camus, Paul Éluard,
Pierre Emmanuel2061, Emmanuel Mounier, Pierre Seghers, Francis Ponge o
Armand Salacrou2062. Por otra parte, la actriz María Casares perteneció a varias
organizaciones: por ejemplo, a la junta directiva de la Unión de Mujeres
Españolas (UME) -presidida por Dolores Ibárruri y cuya secretaría desempeñó
Irene Falcón-, o al Comité de Ayuda a los Republicanos Españoles (CARE) que
presidía Picasso2063.
Y si P. B., desde las páginas del semanario Reconquista de España, saludaba en
octubre de 1944 la revelación en la escena francesa de una actriz gallega que
quería ser también la “representación” del exilio republicano español de 1939,
2059
“Conmemorando un aniversario. Se celebra en el Teatro Pleyel una gran fiesta patriótica
organizada por Solidaridad Española”, Reconquista de España, órgano de la UNE en la zona
norte, nº 59 (3 de mayo de 1945), p. 2.
2060
“El concierto de la Sala Pleyel”. Boletín de la Unión de Intelectuales Españoles, nº 25
(diciembre de 1946), p. 6.
2061
“¡María!, dulce nombre de la España transida / de dolores de parto, pero de pie, a pie firme,
/ para parir al Cristo de las revoluciones: / a ti te toca partearnos ese verbo / que a maltraer
nos trae, / esa razón bravía que toda razón niega!”, versos finales del poema de Pierre
Emmanuel (1944): “María Casares, oída en unos poemas de Machado y de Lorca”, traducción
castellana de José María Quiroga Pla, Boletín de la Unión de Intelectuales Españoles, nº 1
(diciembre de 1944), p. 2. Este poema se publicó originalmente en Les Lettres Françaises, 25
de noviembre de 1944).
2062
“En casa de Pablo Picasso. En el estudio del ilustre artista se ha constituido el Comité
Francés de Amigos de España”, Reconquista de España, nº 51 (20 de enero de 1945), p. 1.
2063
“Crónica de España en el destierro”, Ultramar, nº 1 (junio de 1947), p. 22 (reedición
facsímil: México, El Colegio de México, Fondo Eulalio Ferrer del Centro de Estudios Lingüísticos
y Literarios, serie Literatura del Exilio Español-nº 1, 1993, con un estudio introductorio de
James Valender).
1748
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Ramiro Servent hacía lo propio desde las páginas de la revista Galería con
palabras en que elogiaba “la maravillosa ascensión hacia la cumbre de una
chiquilla que, humilde refugiada hace cuatro años, está hoy consagrada como
una gran artista”. Palabras que implicaban también un recuerdo “sobre el exilio
de su padre, hoy en Londres” y que, con la memoria de que su triunfo no había
sido precisamente un camino de rosas sino más bien un esfuerzo permanente
de inteligencia y de coraje, contribuían a la construcción del mito en el
imaginario colectivo de nuestro exilio:
2064
Ramiro Servent: “María Casares”. Galería, revista española. Espectáculos, arte, literatura,
nº1 (enero de 1945), p. s/n.
2065
Un suelto del último número de Les Lettres Françaises en donde “nuestra bella compatriota
María Casares ha sido desagradablemente aludida” por intervenir “en el espectáculo de Champs
Élisés titulado El teatro de Clara Gazul”, es respondido por el anónimo redactor de la revista con
la denuncia de sus implicaciones políticas: “Si se tiene en cuenta que éste es el primer festival
en que actúa María Casares, organizado por un español que no sea el agente teatral de la
U.N.E., comenzamos a comprender la reprimenda” (“Contra María Casares... ¿por qué?”,
Galería, nº 4, (7 de junio de 1945), p. 2.
2066
“Los domadores del éxito”, Almanaque 1948, número especial, 1948, p. 2. En este artículo
se alude a un libro inédito de Ezequiel Endériz titulado La escena española de ayer, hoy y
mañana, que no me consta llegara a publicarse.
1749
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
“esa vocación, ese fuego, que ha hecho de María Casares una de las primeras
figuras del teatro francés, como lo será mañana del teatro español”2067. Y es
que, en agosto de 1946, no se había producido aún el fin de la esperanza2068 y
el imaginario colectivo de nuestro exilio republicano seguía soñando con la
hermosa utopía de poder ver pronto a María Casares en, por ejemplo, el Teatro
Español de Madrid2069.
Pero no sólo el exilio republicano español reconocía el talento de María
Casares sino también la propia intelectualidad francesa, quien no ocultaba su
deslumbramiento ante el arte de esta actriz “refugiada”. P (ierre) E (mmanuel)
por ejemplo, tras entrevistarla en su propia casa, escribía un artículo en donde,
entre otras cosas, afirmaba que Maria Casarès era ya “une grande figure, la
plus grande en France en ce moment. Et elle l´est malgré les désavantages de
la langue et peut-être grâce a ces désavantages”. El articulista resaltaba las
dificultades que había tenido que superar en Francia aquella “refugiada”
española (“Personne ne sait comme les emigrés ce que cela comporte de
difficultés à vaincre: le langage, la mentalité, si différentes, les portes qui ne
sont pas si faciles à ouvrir, la concurrence...”), calificaba la situación del teatro
español bajo la dictadura franquista como desoladora (“On ne peut pas faire
l´éloge du désert”) y caracterizaba a la actriz como “un exemplaire d´une race
nouvelle qui de temps en temps paraît dans l´humanité, une race à laquelle
appartenait parmi nous et en premier lieu Margarita Xirgu”:
Maria Casarès est du même bois que la Xirgu. Ce n´est pas une affaire
d´école, car une actrice ne peut pas avoir la même école en France qu´en
Espagne. C´est quelque chose de plus profond, de plus personnel. C´est la
2067
García Tella (1946): “El teatro español en el exilio”, Unión. Portavoz de Unión Nacional
Española del Aveyron, nº49 (10 de agosto de 1946), p. 6.
2068
Juan Hermanos (1998): El fin de la esperanza. Testimonio, versión española de Julio de
Álava, con introducción de Francisco Caudet y prefacio de Jean-Paul Sartre, Madrid, Tecnos.
Primera edición: Juan Hermanos (1950): La fin de l´espoir, préface de J-P. Sartre. París, Les
Temps Modernes-René Julliard.
2069
La actriz evoca una comida en el restaurante de la Tour d´Argent, a la que asistió junto a
su madre por invitación del embajador franquista en París, José Félix de Lequerica, quien había
asistido a una representación de Deirdre des Douleurs: “Naturalmente, rechazamos
cortésmente la oferta en cuestión, que consistía en volver a España para actuar en el mayor y
más oficial de los teatros de Madrid” [R: 209].
1750
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Pero si Margarita Xirgu era una actriz madura, ya hecha y derecha antes
de la guerra civil y que había protagonizado temporadas gloriosas en el Teatro
Español de Madrid con su compañía, dirigida por Cipriano de Rivas Cherif2070,
María Casares era un producto típico del exilio puro y duro, una actriz joven que
había triunfado en una escena y en una lengua extranjera como la francesa,
por lo que su mérito era aún mayor. Maria Casarès era “elle-même la théorie du
drame en personne”, una actriz joven que, según su entrevistador, “elle ne se
sentira vraiment consacrée, malgré les ovations de Paris, qu´en entendant les
applaudissements de ses compatriotes”, es decir, no sólo los aplausos de los
exiliados republicanos en París, México o Buenos Aires (“Elle n´a même pas
voulu aller en Amérique pour y faire du théâtre français. Elle irait si on lui
demandait de faire du théâtre espagnol”) sino, ante todo -con la esperanza aún
viva a finales de 1945 en un retorno inmediato con la dignidad debida-, los
aplausos de los espectadores de Barcelona, A Coruña, Madrid, Santiago de
Compostela, Sevilla o Valencia. Mientras tanto, María Casares estaba
condenada a “representar” ya, como documentan las palabras de P. E. en 1946,
un mito en el imaginario colectivo del exilio republicano español de 1939:
Elle remplacera, je crois, la Xirgu et sera, finalement, ce qu´elle est dejà un peu
à Paris, une ambassadrice de l´Espagne, comme Picasso, comme Pau Casals,
comme Trueta2071.
2070
Sobre el tema puede consultarse el libro de Juan Aguilera Sastre y Manuel Aznar Soler
(1999): Cipriano de Rivas Cherif y el teatro español de su época (1891-1967), Madrid,
Publicaciones de la Asociación de Directores de Escena de España, serie Teoría y Práctica del
Teatro-16, especialmente el capítulo V (“Rivas Cherif y Margarita Xirgu en el Teatro Español de
Madrid (1930-1935”), págs. 165-287.
2071
P(ierre)E(mmanuel) (1946): “Un quart d´heure avec... Maria Casarès. La grande actrice qui
sait freiner son désir d´entendre des applaudissements espagnols”, L´Espagne Républicaine, nº
28 (5 de enero de 1946), p. 2 –artículo fechado en “Paris, décembre 1945”-.
1751
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Este lance, sin precedentes en los anales del teatro, es el comentario más
elocuente a lo que significa hoy, en el París tan reacio a las glorias que le llegan
1752
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
de lejos, el nombre de María Casares y lo que este nombre, logrado a pulso por
una “refugiada”, puede representar para todos los españoles republicanos2072.
2072
Margarita Nelken (1950): "Lo que significa el nombre de María Casares", Nueva España (18
de marzo de 1950), p. 5.
2073
La fina ironía con la que la actriz se refiere a la Comédie Française es muy notable. Por
ejemplo, cuando evoca la noche del 18 de julio de 1936 con sus padres en el Ministerio de la
Guerra, escribe: "estaba en una gran sala solemne, con las paredes cubiertas por retratos de
antecesores. Como en la “Comédie-Française” [R: 112].
1753
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2074
"La consagración oficial de María Casares", España Combatiente (junio de 1952), p. 4.
1754
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2075
El texto de Casona se introducía con la siguiente nota: “En el homenaje a la ilustre María
Casares organizado por la Alianza de Intelectuales Demócratas Españoles, el distinguido escritor
y dramaturgo Alejandro Casona leyó un admirable y certero estudio sobre la personalidad de la
gran actriz. La amable deferencia del señor Casona nos permite ofrecer a nuestros lectores el
texto de tan brillante trabajo. Helo aquí”, "Alianza de Intelectuales Demócratas Españoles.
Homenaje a María Casares", (España Republicana, nº 1064, 15 de octubre de 1952, p. 1).
1755
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¿De qué han servido contra esa niña gallega las persecuciones, los odios
y las bombas, si el espíritu no tiene fronteras? España la desterró y ella le
devuelve en gloria su destierro. Le arrasaron su jardín y ahora todas las flores
son suyas. Le quitaron una patria, y ahora son suyas todas las patrias. Los
príncipes de las letras se disputan su zapato de cristal, y todos los palacios del
arte se le abren de par en par.
Por esta vez los poetas pueden volver a contar al derecho el viejo
cuento de la Cenicienta2076.
2076
Casona, Alejandro (1952): "El viejo cuento de la Cenicienta. María Casares, gran triunfadora
en el destierro", España Republicana, nº 1064 (15 de octubre de 1952), págs. 5-6.
2077
Rodríguez Richart, José (2001): "Cartas inéditas de Alejandro Casona a Julio y a Conchita
Reyes", Murgetana, nº 104, p. 141.
1756
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Una de las más egregias figuras artísticas del exilio republicano acaba de
pasar por Buenos Aires. Lo fugaz de su permanencia no ha impedido lo
deslumbrante de su triunfo. Argentina, como antes Francia, y cualquiera de los
otros países donde actuó, se ha sentido subyugada por el arte excepcional de
esta galleguita encantadora y menuda, hada sutil de la escena, que es María
Casares. Española del exilio y del llanto -como nos definió a todos los
desterrados León Felipe-, se ha transformado, por la magia de su
temperamento artístico, en princesa de los tablados de Francia y del mundo.
María Casares es española; María Casares es gallega; María Casares es
republicana; María Casares es genio escénico universal. Su padre, el ilustre Don
Santiago, era el presidente del Consejo de Ministros de la República en aquella
hora adversa en que el fascismo internacional -aliado con la traición
monárquica y militar interna y con la morisma asalariada-, gestó la sublevación
falangista de 1936. María Casares, con nuestra derrota, se incorporó a la
caravana de desterrados y en Francia luchó, vivió para el arte y triunfó para su
2078
El propio Rodríguez Richart nos recuerda que "al Teatro Nacional Popular de Jean Vilar con
María Casares de protagonista y al profundo sentido de los conceptos de "pueblo" y "teatro
popular" dedicará Casona un año más tarde un entusiasta y admirable artículo al visitar esa
famosa compañía Buenos Aires en octubre del año 1957: "Pueblo y teatro". Y añade: “La misma
María Casares encarnó el papel de Doña Inés de Portugal en la obra Corona de amor y muerte
de Casona en la radio francesa". El artículo “Pueblo y teatro”, fechado en Buenos Aires, octubre
1957, puede leerse en Alejandro Casona, escritor de periódicos, de Evaristo Arce (Luarca, ALSA,
1983, págs. 289-294).
1757
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2079
María Casares alude con simpatía a “los “trabajos forzados” que me ataron durante seis
años a Jean Vilar, ese otro recluso del TNP” [R: 374]. Sobre el director del TNP puede
consultarse el libro de Jean-Claude Bardot, Jean Vilar (París, Armand Colin Éditeur, 1991).
2080
"Agasajan los demócratas españoles a la gran artista en el exilio María Casares", España
Republicana, nº 1172 (15 de octubre de 1957), p. 1.
1758
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
vitalidad en vosotros y creo que con gentes así nunca morirá. Veo a España,
desperdigada en el mundo, pero eterna en su libertad.
Grandes aplausos coronaron las improvisadas palabras de la gran
actriz2081.
2081
Ibidem.
2082
Rodrigo, Antonina (1988): Margarita Xirgu, prólogo de Ricard Salvat, Madrid, Aguilar, p.
402. La propia Antonina Rodrigo es autora de Mujeres para la historia: la España silenciada del
siglo XX, Madrid, La Compañía Literaria, 1996.
2083
“Hablamos también de su encuentro con Margarita Xirgu, que la había dirigido en Buenos
Aires, en una Yerma. La experiencia había sido sólo discreta, pues Margarita era ya una mujer
cansada y enferma y entre las dos mediaban no sólo los años sino experiencias profesionales
distintas, la pertenencia a realidades culturales muy diferenciadas” según José Monleón en “La
ausencia de María Casares”, (Primer Acto, nº 267 (enero-febrero de 1997), p. 104).
2084
María Casares recuerda haber asistido al estreno de Yerma “cuando yo tenía unos doce
años (...) Así que cuando me invitaron a trabajar en la Argentina por primera vez y me
preguntaron con quién quería hacerlo, respondí inmediatamente que con Margarita Xirgu.
Elegimos Yerma, que ella conocía muy bien. Y la verdad es que, al principio, sin llegar a
desilusionarme, tuve la impresión de que era una mujer hecha para actuar y no para dirigir”.
Pero lo más interesante, a mi modo de ver, es lo que María Casares afirma poco después: “Creo
que yo conocí a Margarita en el momento en que se separaba del teatro, porque así tenía que
ser. Pese a ello, aceptó dirigir Yerma porque lo vimos como una especie de transmisión de algo,
el paso de una persona a otra, con toda su carga simbólica”. Estas afirmaciones pueden leerse
en una entrevista a Alberti y María Casares que José Monleón les realizó en vísperas del estreno
madrileño de El adefesio, titulada “París: con Rafael y María”, reproducida en Tiempo y teatro
de Rafael Alberti (Madrid, Primer Acto-Fundación Rafael Alberti, 1990, págs. 413-445).
1759
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2085
Aznar Soler, Manuel (2001): "Teatro y retorno a través de un epistolario inédito de
Margarita Xirgu", en Manuel Aznar Soler (ed.) (2001): Las literaturas del exilio republicano de
1939, tomo VI-I de las Actas del Congreso plural "Sesenta años después", Sant Cugat del
Vallès, Associació d´Idees-GEXEL, colección Serpa Pinto-3, p. 299.
2086
Ibidem, p. 299.
2087
Ibidem, p. 300.
2088
Molinari, Víctor Luis (1957): “Con María Casares, gallega y actriz universal” –entrevista-,
Galicia Emigrante, nº31 (octubre-noviembre de 1957), p. 12. María Casares afirmaba en 1991
1760
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que La Vergne era “mi Montrove francés, donde la hierba huele siempre a lluvia” (C. Fernández
Santander (2000): Casares Quiroga,,,, op. cit., p. 312).
2089
Molinari, Victor Luis (1957): “Con Maria Casares....”, art. cit., p. 13.
2090
Ibidem, p. 14.
2091
“Autógrafo de María Casares, en el que expresa un saludo a la colectividad gallega de
Buenos Aires, escrito en nuestro idioma”, se afirma al pie. Ibidem, p. 12.
2092
Se celebró el 8 de octubre de 1957 en el restaurante del “Lar Gallego del Centro Lucense”.
Sentada entre Rafael Dieste y Eduardo Blanco Amor, la actriz “expresó conceptos atinados
sobre problemas de teatro y literatura en general, refiriéndose una y otra vez a su arte”. Al final
de la comida intervinieron el doctor Antonio Baltar, presidente de la A.G.U.E.A. y los escritores
Eduardo Blanco Amor, Xavier Bóveda y Rafael Dieste. Finalmente, María Casares les agradeció
sus palabras “y expresó la esperanza de que algún día próximo pudiese incorporarse al trabajo
1761
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Por su parte, Luis Seoane dedicó varios textos, entre los años 1954 y
1974, a la actriz. Pero nos interesa ante todo la lucidez con la que Seoane, más
allá del mito escénico, corrobora la cualidad y calidad del mito que María
Casares “representa”:
1762
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. EPÍLOGO
María Casares viaja en tren la noche del 19 de julio de 1976 desde París
a Madrid. Tras cuarenta años de ausencia y muerto ya el dictador2098, la actriz
2095
L (uis) S (eoane): “María Casares. La gran actriz gallega representa a Macbeth en el castillo
de Avignon”, Galicia Emigrante, nº 5 (octubre de 1956), p. 9; reproducido en L. Braxe e X.
Seoane (1996): Luis Seoane e o Teatro..., op. cit., p. 51.
2096
L (uis) S(eoane): “María Casares”, Galicia Emigrante, 31 (octubre-noviembre de 1957), p.
16; reproducido en L. Braxe e X. Seoane (1996): Luis Seoane e o Teatro..., op. cit., p. 62.
2097
Ibidem.
2098
En 1991 afirmó que el general Franco “hizo de España una cárcel y un cuartel” (C.
Fernández Santander (2000): Casares Quiroga,,,, op. cit., p. 312 y evocó su reacción al conocer
la noticia de su muerte con estas palabras: “Cuando murió Franco, yo estaba en el campo, en
La Vergne. Me enteré oyendo un boletín informativo de la radio. Me entraron ganas de llorar y
1763
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Y es que María Casares no era sólo una actriz que representaba teatro
sino una actriz que, por todo lo que representaba cultural y políticamente,
constituyó, sin duda, un mito en el imaginario colectivo de nuestro exilio
republicano español de 1939.
lloré. No lo hice por Franco, evidentemente, sino porque recordaba todo lo vivido por mi familia,
el exilio, la persecución, el encarcelamiento de mi hermana Esther... Fueron unas lágrimas
liberadoras” (C. Fernández Santander (2000): Casares Quiroga..., op. cit., p. 309).
2099
He estudiado su recepción en “Exilio republicano y escena democrática española: el estreno
de El adefesio en Madrid (1976)”, Revista Canadiense de Estudios Hispánicos, XXIV, nº 1
(otoño de 1999), págs. 221-235.
2100
Rodríguez, Luz (1976): "María Casares: la española francesa", Vindicación feminista, nº 3
(1 de septiembre de 1976), p. 42 (el subrayado es mío).
1764
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Manuel Torrente
Xornalista da TVG e Licenciado en Historia
1765
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1766
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
cunha pesada pedra ás costas conseguíu chegar ós barracóns. Mais tarde o seu
oficio de barbeiro permitiulle acceder a un destino un pouco mellor e conseguiu
que o destinasen a atende-los gardas das S.S. que vixiaban o campo. Algún
tempo despois foi trasladado a un comando situado nalgún lugar preto da
fronteira con Italia. Alí o réxime disciplinario era moito mais feble xa que os
gardas non lles prestaban moita atención mentres fixeran o seu traballo de
coidar unha granxa na que producían alimentos para o exército alemán.
1767
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1768
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
moitas cousas que explicar e con palabras podiase facer pero ó visualiza-las
imaxes, esas palabras perdían sentido. A edición da reportaxe foi cousa de Xosé
Pernas, desde o meu punto de vista un dos mellores montadores da TVG, que
se ofreceu desinteresadamente a facelo. Interesáballe a reportaxe pero, cousas
da burocracia, non estaba no turno e, por tanto, non cobrou nada por este
traballo.
Por certo, e como unha anécdota mais, contareilles que tóda-las cintas
que se grabaron con recursos do campo e as entrevistas, foron entregadas ó
servicio de documentación. Algúns anos despois preguntei por elas e dixéronme
que estaban perdidas. Ninguén sabe onde están.
1769
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1770
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
COMUNICACIÓNS
1. GALICIA
Unha vella fotografía mostra a tres mozas paseando desenfadadas por
unha rúa de A Coruña dos anos 30; camiñan cara ó futuro. Maruja nacera en
1912 nesa cidade, alí fixo os seus estudios e dende sempre namorouse do seu
curmán Luis Seoane, como ela di: “estabamos predestinados”. Daquela, el
estudiaba Dereito en Santiago de Compostela e ela quería estudiar a carreira de
1771
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Farmacia, “ que é o que facían todas as rapazas”, mais os seus pais non o
consentían, sobre todo a súa nai, “ pois pensaban que estando alí o seu noivo
ía perder o tempo ou podía pasar algo”. A ela non lle interesaba facer outra
cousa, máis o seu pai suxire que faga a carreira comercial en A Coruña, xa que
tiñan un almacén de venda de viños por xunto e así Maruja traballaría no
negocio familiar.
Cando Luis Seoane se licencia, el e a súa familia van vivir a A Coruña e
comeza a traballar como avogado. O compromiso sociopolítico e cultural de Luis
Seoane estudiante e avogado é notorio. Maruja inscríbese tamén no Partido
Galeguista, o seu carné ten data do 13 de xullo de 1935, e será o único partido
no que militen.
Da situación que provocou o estalido da Guerra Civil no verán de 1936
conta que o 18 de xullo en A Coruña, ela e Luis foron ver ó teatro Rosalía de
Castro unha obra de Casona, á saída notaron moita ebulición na rúa, moito
movemento de xente, xente que se paraba a falar, moito barullo.
Preguntábanse que pasaría. Levouna a casa. Intranquilos escoitaron na radio
que estalara o alzamento en Marrocos. Ó día seguinte a prensa xa falaba de
“Movimiento Nacional” dirixido polos militares. Luis quería saír e saber o que
pasaba, pero a súa nai plantouse diante da porta e non o deixou saír. Neses
días o Goberno Civil foi bombardeado e detidas as autoridades civís, aquelo xa
era alarmante, empezaron a ter medo. Á muller do gobernador civil logo tamén
a pasearon e cortáronlle os peitos e puxéronlle unha bandeiriña republicana
enriba de cada un.
Luis Seoane adoitaba ir ó Café Galicia despois do xantar. Logrou ir ata alí
un día e encontrouse con que non había ninguén dos habituais. Achegouse a el
un rapaz coñecido que lle avisou de que a situación era grave, que perseguían
ós republicanos, que tiña que esconderse. O irmán maior de Maruja agachouno
na casa de veraneo que tiña alugada en Montrove, preto de A Coruña, onde
Maruja ía velo polas tardes coa súa irmá pequena. Unha noite el sinte ruído,
voces, escoita uns tiros. Era un paseado que mataron e deixaron alí tirado.
Despois diso, impresionado, foi cando decide marchar. No 36 producíanse
provocacións en todas partes e Seoane, coa súa traxectoria, tiña antecedentes
1772
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
para que o matasen. O irmán de Maruja coñecía a un policía que facilitou que
Luis Seoane puidese utilizar o seu pasaporte arxentino para saír do país,
conseguiu colocar os pases para ser asinados polo gobernador civil, desta
maneira, os primeiros días de outubro puideron viaxar a Portugal Luis e o seu
irmán Rafael, xa que os barcos alemáns que facían a viaxe a América
suprimiran a parada no porto de A Coruña por causa da guerra. Dende Lisboa
parten, a finais de ano, no barco alemán “Cap Norte” cara a Buenos Aires.
Maruja agardaba noticias para poder marchar, quería marchar con Luis. Non
souberon nada deles ata que chegaron alá despois de 30 días.
Escoitaban as noticias da radio francesa, que ó principio eran poucas ou
as daban confusas.
Maruja empezou a arranxar os seus papeis para a partida cos pais e a
irmá de Luis. A súa nai quería que casase pola igrexa. Despois de ameazar ir
sen voda se a dispensa de Roma tardaba en chegar, casou por poderes a
principios de 1937. Pero en Buenos Aires non valía este casamento.
Tiveron que formalizar os pasaportes no consulado de Portugal e
coincidiu que a muller do cónsul tamén se ía nesas datas e acordaron que
farían a viaxe ata Tui xuntos. A situación complicouse cando uns días antes de
marchar para o exilio detiveron ó pai de Luis Seoane. Maruja e Estela, a filla,
percorreron o que puideron para que os deixaran partir, “a ela a reclamaba o
noivo para casar e tiña que irse”, argumentaba. Foron en tren ata Lisboa e
gozaron da axuda desinteresada dun portugués que os foi despedir cando
embarcaron no barco alemán “Monte Rosa”, que despois de case 30 días de
travesía, pois paraban en portos a descargar e cargar, de días sen enterarse
das novas, de aburrirse de comer peixe con patacas, de pasear pola borda,
chegaron ó porto de Buenos Aires o 30 de marzo de 1937. “Nese barco
viaxaban poucos españois, pois era unha das primeiras viaxes, non era fácil saír
da parte nacional, outros saían por Francia.”
Maruja, ese mesmo día, tivo que permanecer no barco en espera de realizar
a voda. A través do pai dunha amiga, Moni Hermelo, que era contraalmirante,
puido saír do porto e ir a casa deles, dos Frontini, con Luis, e ás 3 da tarde
volveron ó barco onde o xuíz por fin realizou o casamento. Recorda Maruja que
1773
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
nesa época as mulleres que eran reclamadas coma ela para casar, tiñan que
agardar no Hotel de Emigrantes no porto, e se o home non se presentaba
podían ter un futuro incerto.
Tiña 24 anos e deixaba a súa familia, quedando preso o seu irmán Manolo
do que non puido despedirse porque non llo permitiron. Estaba condenado a
morte. O 11 de xullo de 1937 en A Coruña, “foi fusilado polos sublevados
fascistas e por defender a liberdade”. Só puido despedirse da súa irmá a través
dunha estremecedora carta que Maruja conserva: “ Marujita: estás muy lejos
de mi en este último día de mi vida, qué feliz eres tú y Luis ¡Ojalá os dure esa
felicidad muchos años!. Ya sé que al marcharte has venido a decirme adiós
cosa que no pudiste hacer y que yo sentí mucho,...” Pensaban que nun ano
como moito estarían de volta. O seu pai morrera ós poucos días de inaugurarse
a República, estaba feliz e contento. Á súa nai non volve a vela, xa que morre
en 1962. Con pesar tamén deixaba Galicia,” contemplando a paisaxe que
naquel momento da viaxe ata Tui apreciaba dun xeito especial”. Malia todo,
sorría de alegría por casar e encontrarse con Luis.
2. BUENOS AIRES
Acolléronos en casa uns amigos. Buscaron pronto un pequeno
departamento onde se repartiron os pais de Luis Seoane, a súa irmá Estela, o
seu irmán Rafael, e o novo matrimonio que durmía nun xergón no chan. Así
viviron ata que as ofertas que lle facían a Luis, no xornal Crítica de Natalio
Botana primeiro, a colaboración na Editorial Losada en 1938, no 39 a proposta
de Rodolfo Prada de dirixir a revista Galicia do Centro Gallego de Buenos Aires,
... fixeron posible alugar un piso para eles e así poder ter o espacio necesario
para vivir, traballar e pintar Luis. O apoio e axuda dos republicanos ós
recentemente chegados nunca faltaba.
Durante ese tempo foron chegando outros exiliados galegos, algúns
coñecidos seus: Antonio Baltar, Manuel Colmeiro, José Suárez, José Núñez Búa,
Rafael Dieste e a súa dona Carmen Muñoz, Otero Espasandín, Lorenzo Varela,
Arturo Cuadrado,... e españois como María Teresa León e Rafael Alberti,...
“Vivían o presente, o día a día, pendentes das noticias de España e de Europa,
1774
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1775
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
conseguía unha superficie totalmente pulida. Despois había que limpalas unha
vez usadas. Non lle gustaba a el que o viran traballando. Ela sentábase a facer
as súas cousas nesa estancia, pero cada un estaba ó seu. Algunha vez Maruja
servíalle de modelo para estudiar ou copiar a postura das mans, dos brazos.
Cando chegaban os pedidos dos libros do estranxeiro ás librerías, normalmente
era ela quen os recollía.
Como nos contou, restándolle importancia, dedicou boa parte do seu tempo
a mecanografar os traballos que foron necesarios, del e dela. Entre outras
cousas fixo a traducción do portugués ó castelán do libro “Catalina de Houlihan.
Folk-Drama por W.B. Yeats”, con debuxos de Luis Seoane e traducción de María
Elvira Fernández, publicado en Buenos Aires en Ediciones Botella al Mar en
1947. Dende o nº 3 da revista Galicia Emigrante de agosto de 1954 ata o nº 35
de xuño e xullo de 1958, aparece sistematicamente unha páxina titulada “A
Ramallada Frorida” feita por Maruja sen asinar. Luis propúxolle facela. Recollía
refráns populares, crenzas, cantos populares, receitas de cociña - “ receitas que
sacaba do libro “Picadillo” e outras da miña nai ou da miña familia”-, contos,
pequenas historias, consultando os libros galegos da súa biblioteca. Unha vez
redactado todo, pedíalle o parecer a Luis para deixalo listo. No nº 13 da mesma
revista Galicia Emigrante, de agosto-setembro de 1955, aparece unha reseña
sobre “ Un mural de Seoane” asinada por M. Fernández López. Sabemos que
bordou un mantel baseándose nun bosquexo de Seoane; que teceu un cadro
sobre unha idea de Seoane, asinado por ela cunha M no ano 46; que realizou
outro cadro dunha figura de muller con retallos de teas de cores cosidos, de
1968, que adornaba o oco que deixaba a mesa empotrada e pintada que fixera
Luis en 1962 para a súa casa. En fin, cousas, cousas importantes.
A obra plástica do seu marido sempre a valorou dun xeito especial. O seu
gusto inclinábase máis por a obra naturalista da primeira época. Destaca sobre
todo e admira a habilidade de Luis Seoane para aplicar a cor, a súa viveza, os
seus contrastes. El sempre lle pedía o seu parecer, se ela calaba, el sabía que
había algo que non lle gustaba, non lle convencía ou non entendía; o
comentaban e el dicía que o fixera así porque así o quería, sen explicarlle máis,
1776
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1777
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Luis e máis eu non nos separamos nunca dende que nos casamos en
1937, en 42 anos, ata a súa morte en 1979, a non ser tres días nos que el tivo
que ir a San Juan a pintar un mural, preocupado porque eu quedaba soa en
Buenos Aires en medio dunha situación inestable de revoltas.
Hai varias descricións publicadas sobre Maruja que non necesitan máis
comentarios: di Xesús Alonso Montero nas páxinas 62 e 63 do seu ensaio “As
palabras no exilio”:
Conozco a Luis Seoane desde hace más de veinte años, que es como
decir a Seoane y a Maruja, ya que el suyo es uno de esos raros casos en que
hombre y mujer alcanzan a formar un todo, la famosa integración de la pareja,
de la que es tanto lo que se oye hablar cuanto difícil es encontrarla.
1778
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
...Seoane, para quen tanto supuxo a súa unión conxugal con Maruxa,
tiña un grande respeito pola parella humana, pola parella estable, e via-a como
unha unidade de destino privado á que tributaba unha cordialedade amistosa e
optimista na que se espellaba a sua própria estabilidade e felicidade conxugal.
1779
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1780
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
tiñamos que ter moito coidado: sacabamos libros, documentos, cartas, carnés
neses momentos, porque eran habituais os rexistros nas casas, e levabamos
todo a casa dun curmán que vivía cerca de Buenos Aires”. Amaron tanto
Arxentina como Galicia, Buenos Aires como A Coruña.
4. 1979
Cando xa estaban a preparar a volta definitiva dun exilio, máis longo do
que pensaban, e aínda que esa volta se converta nun novo exilio interior, idea
que lles pasaría pola cabeza nos momentos máis duros, eles queren estar aquí,
mais o 5 de abril de 1979 morre o seu compañeiro de sempre como Maruja
escribe no prólogo de “Escritura gravada xilografías de Luis Seoane”: “…que
aínda estando cada un no ventre materno estabamos predestinados o un para
o outro”.
Maruja cunha grande forza interior le o texto, dedicado a Lorenzo Varela,
que Luis Seoane andaba a preparar cando a morte veu, o seu corazón con
seguridade sufría lembrando ó seu amigo e compañeiro de tantos anos, na
homenaxe do Ateneo de A Coruña; e así mesmo vai ás homenaxes que lle fan ó
seu home e ata ten forzas para colaborar no remate do libro “Homaxes” de
Lorenzo Varela que Luis Seoane estaba a facer nese tempo.
En xullo dese mesmo ano viaxa por primeira vez a Buenos Aires e conta
nunha carta “.....como el asiento de mi lado venía vacío, para mí era el sitio del
ausente que debiera acompañarme y no pudo ser”.
Unha vez en Buenos Aires arropada polo agarimo da súa familia e por
moitos amigos, que aínda conserva hoxe, e a pesar de que “la soledad primero
fue terrible, todos recuerdos, todo vivencias, todo soledad y soledad y mas
soledad” decide o que ten que facer con todo o realizado por Luis Seoane, as
veces tranquila e outras nerviosa pois non sabe moi ben por onde escomezar.
A casa está chea de recordos, de óleos, debuxos, de mil detalles que lle fan
lembrar todos os anos vividos á carón do home da súa vida, e resulta moi difícil
pensar que ten que desfacerse de cousas das que non se quere desfacer, por
eso, agora se ten a sorte de ter tantas cousas de Luis Seoane xa que Maruja
soupo gardar o que de interesante podía servir para os que gustan da obra e
1781
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1782
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1783
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1784
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1785
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a ver todo esto, que o verá sen ningunha dúbida, segue a ser o motor e a
memoria viva de toda unha época e duns acontecementos que non hai que
esquecer para que non volvan a repetirse.
Poderíamos construír un destino no aire para preguntarnos como sería a
vida de Maruja e Luis Seoane de non acontecer a Guerra Civil.....
Nin Maruja nin Luis Seoane tiveron tempo para pensar a súa vida ou como sería
noutras circunstancias. Tiñan pensado casar en setembro de 1936, a súa vida
sería tranquila, comprometida, el traballando como avogado, ás veces pintando,
ás veces debuxando, a súa obra sería outra....Ela considera que tivo unha vida
boa, sentíuse libre sempre. Di: “Nunca sentín que tivera que renunciar a algo,
se non o sinto así é que non boto de menos nada. Nunca me propuxeron nada
ó que tivera que renunciar”.
Eles trazaron o seu destino na auga, cun pe en cada terra e, porque non,
no aire, posto que soñaron Galicia.
1786
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
- (1989): Luis Seoane Mostra antolóxica, Consellería de Cultura e Deportes /
Concello da Coruña, 1989
- (2000): Luis Seoane, Museo de Arte Moderno de Buenos Aires (MAMbA) 2000
- ALONSO MONTERO, X. (1994): “As palabras no exilio”, Biografía intelectual de
Luis Seoane, Vigo, Edicións Xerais de Galicia.
- ALTED VIGIL, A.(1997): “El exilio republicano español de 1939 desde la
perspectiva de las mujeres”, Arenal. Revista de historia de las mujeres.
Granada, vol.4, nº2, julio-diciembre de 1997, pp. 223-238
- CARBALLO CALERO; R. (1979): “Lembranzas de Luis Seoane”, Grial, nº65,
xulio, agosto, setembro, pp. 274-280
- CID CABIDO, X. (1994): Seoane 1910-1979. Unha fotobiografía, Vigo,
Edicións Xerais de Galicia.
- CRIADO, F. (1985): “En lembranza e homenaxe dun mestre e amigo”, Luis
Seoane compromiso e paixón criadora, Vigo, A Nosa Terra, p.15.
- DIESTE, R. (1990): “Encontros e vieiros” once charlas sobre plástica, teatro e
literatura, edición e limiar de Arturo Casas, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
- FERNÁNDEZ FREIXANES, V. (1982): Unha ducia de galegos, Vigo, Editorial
Galaxia, pp.63-78.
- FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F. (1994): Luis Seoane desde a memoria, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
- FERNÁNDEZ LÓPEZ, M. (1955): “Un mural de Seoane”, Galicia Emigrante,año
II, agosto-setiembre 1955, nº13, p. 9
- FERNÁNDEZ LÓPEZ, MARÍA ELVIRA/WOROSZYLO, MARIA ELENA (Ord.)
(1979):Seoane Varela Cuadrado y un poema de Rafael Alberti, Buenos Aires,
Ediciones Hombre al Agua.
- FERNÁNDEZ LÓPEZ, MªElvira (2000): “Breves lembranzas” Escritura gravada
xilografías de Luis Seoane, A Coruña, Fundación Luis Seoane, pp.4-6
- GALLO, J. (1989): “Maruxa Seoane, musa y memoria del artista” La Voz de
Galicia, (30 de abril de 1989).
1787
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1788
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Kathleen March
Universidad de Maine (EE.UU.)
1789
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
medio dun boom deste xénero, coa experiencia traumática como central para
eses proxectos narrativos.
O documento obxecto da nosa atención hoxe ten importancia por
múltiplas razóns. Son tantas, e tan complexas, que só poderán anotar-se
brevemente aquí, mais servan para vindeiros leitores e achegamentos críticos.
Salientemos que, xunto coa popularidade actual do xénero, hai en certos
sectores unha perda da memoria histórica que Anacos quer contraarrestar.
Tampouco queremos esquecer a sua natureza híbrida en canto texto.
As memorias de María de los Angeles Tobío Fernández foron escritas
arredor do ano 80 – data que figura só de paso no texto. Non se indica o lugar
no que se escribiron, mais puido ser Madrid, cidade na que voltara a residir
temporalmente por razóns familiares. O manuscrito está composto de 199
carillas non numeradas de blok, con o título indicado, e abranguen os primeiros
anos da nenez da autora, en Viveiro, até uns anos non moi precisos, a xulgar, a
década dos 40. Un resumo do contido incluiría: os primeiros anos en Viveiro,
os estudos en Santiago, a universidade santiaguesa, o matrimonio, a Guerra
Civil, coa fuxida a Franza, o exilio en México, o regreso a España/Galiza.
Non me vou deter nos motivos da redacción do manuscrito. De todos os
xeitos, escritas pouco despois dos 70 anos de idade, son estas memorias un
acto consecuente dunha autora que pola sua profisión de bibliotecaria estaba
afeita a organizar e catalogar material documental e que portanto era
consciente de que podia ter un valor histórico a sua propria vida, polas suas
circunstancias vivenciais. Pensemos que nestes Anacos o tempo axuda a facer
e reafirmar a escolma dos datos a contar, as anécdotas, as impresións e os
nomes de resonancia que houbo entre amigos e coñecidos. Como recén-
casada, soia en Ourense, a sua vida social incluía a compañía das donas de
Ramón Otero Pedrayo, Vicente Risco e Florentino Cuevillas, por exemplo. No
exilio de México, os coñecidos incluirían a Lázaro Cárdenas, Indalecio Prieto e
Pedro Garfias, entre outros.
Agás os detalles particulares do manuscrito que constitúen o marco
histórico, cómpre velo nun contexto máis amplo. Desta complexidade,
1790
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
repetimos, podemos e debemos tirar máis dun ponto de valor, sobor de todo no
aspecto do xénero literario:
1791
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1792
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
aspecto de movemento cara un destino non fixo ou polo menos non elexido. É
a falta de vontade na escolla dos lugares o que outorga un aspecto de valor e
lucidez ás decisións que son narradas no que tamén podería semellar-se ao que
sinala Heilbrun no seu estudo xa clásico, Writing a Woman’s Life, como un ton
“plano” e “tipicamente feminino”.
No terreo máis teórico, cómpre pensarmos no xénero da memoria, na
que ten relevancia non só o contado senón tamén o silenciado e a proximidade
ou distancia coa que se rememora. Dende esta perspectiva, a memoria ou a
autobiografía, a testemuña, representan decisións persoais máis o u menos
conscientes, de incluir ou suprimir información. O historiador pode non saber
certos datos, mais a persoa que conta a sua vida ten-nos todos á sua
disposición. Anacos empeza coa nenez e a sua felicidade xuvenil do verao, os
bailes, o colexio. Explica a razón da entrada na universidade da autora, quen
de feito foi unha das primeiras mulleres universitarias na Galiza – cecais catro
habería no seu curso, segundo fontes familiares. Só iste feito merecería un
estudo máis polo miudo, dende o ponto de vista da historia da muller. Pode
chocar a inclusion dos anos mozos, mais claramente a licenciada non pensaba
rematar a universidade e atopar-se pouco despois sen traballo, sen patria, sen
alguns dos seus fillos, sen nada. Niste senso, o “choque” torna-se contraste
para os anos seguintes.
Xunto co aspecto inteletual ou académico do texto, a continuada
dedicación á profesión,a autora mostra o outro ponto de referencia
fundamental da sua vida, que é o matrimonio. Tamén podería-se interpretar
iso como algo completamente tradicional, feminino –seica en contradicción cos
estudos universitarios- se non fose polos acontecementos da Guerra Civil e do
exilio. Quer dicer, a fidelidade ao matrimonio, a outra persoa, adquire, por así
dicilo, outros matices cando os feitos que acompañan esa relación incluen o
estaren agachados nun sotarrego madrileño cando a bomba de Sepu, o teren
deixado a unha filla pequena en Galiza e veren morrer a outro fillo pequeno en
Valencia, ou o fuxiren a Franza a pe, con outro fillo nas costas, cruzando o
Pirineo, ou estaren separados, cadanseu nun campo de concentración. Cuase
1793
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
sería o alivio ou paradiso o chegaren eles a México, de non pasaren aló outras
dificuldades.
Cecáis por esta mesma razón – o sentimento de alivio – o exilio é unha
escolma de nomes, de descripcións minuciosas da vida cotiá, con algúns nomes
de outros exiliados, algunha leve mais discreta denuncia da deslealtade entre
eles e comentarios sobre os mexicanos en xeral. A vida do fogar volta a
aparecer, aínda que durante os diversos e obrigados traslados pola Guerra,
sempre houbo un esforzo por “ter unha casa”, quer dicer, ter un lugar de seu,
como núcleo familiar, símbolo da supervivencia.
Sen este recoñecemento da verdade, como fidelidade a un
coñecemento/acontecemento, non se podería ver o máis valioso de Anacos. E
iso é porque a escolma feita pola autora pode dar a impresión de non sempre
recoñecer a gravedade da situación. Por exemplo: No Madrid do 36, seguirá
indo ao traballo na Biblioteca Nacional, despois de ver como unha señora que
vai ao outro lado da rua co fillo nun carriño, cáelle unha bomba, destrozando
ao neno e á nai (páxina 40 do manuscrito). Ou como tenta sacar ao fillo
pequeno do escuro sotarrego a que tome o sol e outros veciños avísanna que
non é aconsellábel sair á rúa por mor dos bombardeos. Nunha das saídas,
lembra, que había unhas señoras a falar nunha tenda, sobree como ían opor-se
aos ataques dos falanxistas (páxinas 46-47 do manuscrito). Como en outras
partes do texto das suas memorias, M. Tobío Fernández non dubida en subliñar
o valor desas mulleres. E de igual xeito, non dubida en denunciar a muller
insolidaria, tal como unha seudo-bibliotecaria de Orihuela ou unha monxa nun
hospital francés que non se preocupa pola morte dalgún “roxo” (páxina 119). A
primeira, citada con nome, a outra, anónima, fican como fitos menospreciábeis
na traxectoria vital que levou ao exilio e ao duro retorno posterior.
En outras palabras, que os datos que inclui a autora como esposa van
sempre unidos aos dela como muller profisional, universitaria – a da moi boa
memoria, dicíanlle – e oposta ás ideas falanxistas, que inclusive se podían
encontrar no seo da sua familia extensa. Por iso, ainda que haxa referencias á
familia que fica na Galiza (e que durante uns anos inclui á sua filla que tivo que
permanecer en Santiago polas circunstancias imprevisibeis do estourido da
1794
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1795
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1796
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
Barros, Carolyn A. (1998): Autobiography. Narrative of Transformation, Ann
Arbor: U Michigan P.
Eakin, Paul John (1992): Touching the World. Reference in Autobiography,
Princeton, NJ: Princeton UP.
Felman, Shoshana e Dori Laub (1992): Testimony. Crises of Witnessing in
Literature, Psychoanalysis, and History, NY e Londres: Routledge.
Gilmore, Leigh (2001): The Limits of Autobiography.Trauma and Testimony,
Ithaca e Londres: Cornell UP.
Heilbrun, Carolyn G. (1988): Writing a Woman’s Life, NY: W.W. Norton & Co.
Long, Judy (1999): Telling Women’s Lives, Subject/Narrator/Reader/Text. NY:
New York UP.
Miller, Nancy K. (1991: Getting Personal. Feminist Occasions and Other
Autobiographical Acts, NY e Londres: Routledge.
Stanton, Domna C.(ed.)(1987): The Female Autograph, Chicago: U Chicago P.
Sturrock, John (1993): The Language of Autobiography. Studies in the first
person singular, Cambridge: Cambridge UP.
1797
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Valentín García
O que a partires de aquí se transcribe, non pretende ser outra cousa que
unha recollida de datos e opinións dun home que 86 anos despois do seu
nacemento conta e opina sobre algunhas das cousas que aconteceron na súa
vida. Unha vida que o levou dende a aldea a coñecer moita xente, boa parte do
mundo, e a vivir dúas grandes guerras. Delas, foi protagonista activo nunha, e
os seus resultados outorgáronlle a condición de exiliado político durante máis
de trinta anos.
Alfredo, está hoxe aquí coa ilusión de lembrar tempos e xentes, pero os
seus ilusionados ollos de 85 anos e dúas guerras, traballan enerxicamente día a
día por melloras para os veciños de Cabanelas, e o seu espelido maxín, non
deixa nunca de comentar as noticias da prensa diaria á primeira hora da mañá,
nun importantísimo café de Forcarei.
Deste xeito, dividimos a peripecia de Alfredo en catro partes: orixe:
porque antes de tódalas cousas o home é de onde nace, guerra: porque a
gravaron eses ollos, exilio: porque todo exiliado gravou o horror, chorou
ausencias e soñou coa volta e retorno: porque finalmente, o home é de onde
nace.
Foi necesario facer divisións á hora de abordar este traballo, a causa de
que a obra dunha vida hai que acoutala para explicala en tempo limitado, pero
a Alfredo, igual que Éneas ou Anquises é só un e a súa integridade ideolóxica
motivou sempre con el un comportamento social que aínda hoxe practica. Así, e
dende a visión de quen foi exiliado da súa terra, transcribimos as opinións e
maneiras de pensar de quen está a pé de obra dende o ano 15 do xa pasado
século, de quen foi pois un pequeno membro activo de moitas cousas grandes
que pasaron; en definitiva, de quen é un “soldado da historia”.
1798
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. ORIXE
Alfredo García Caramés, fillo de Xosé, arrieiro, e de Filomena, de
condición labrega, naceu o día 20 de decembro de 1915 en Cabanelas, un lugar
aínda hoxe fermoso da parroquia de Liripio, en Terra de Montes, no sur do
extenso Concello da Estrada, lindando coa terra de canteiros de Forcarei.
Lugar costaneiro e soleado, Alfredo foi neno ledo na infancia. Asistiu á
escola da parroquia ata os quince anos, unha escola que el hoxe cualifica de
boa para o que había entón, con mestres novos, que incluso trataron de que
ampliase estudios en terras de Zamora.
O primeiro traballo, de aprendiz de canteiro, moi acorde cos costumes
laborais da zona foi dando barro precisamente para a construcción da nova
escola de Cabanelas. Unha vez iniciado no traballo da mampostería, marcha
buscar traballo a carón dun seu irmán á Arxelia aínda colonizada polos
franceses. No camiño, os ollos gravaron Benidorm, pola fermosura, lugar de
embarque, nun Mediterráneo aínda sen turistas.
O neno de Cabanelas comeza así a descuberta do mundo, grava a beleza
dun país árabe, igual que hoxe, privado de moitas cousas e baixo dominación
francesa. No ano 34, e levado pola ansia de formación decide deixar Arxelia
para volver á terra, e así, outra vez de paso por Cabanelas durante un ano pola
enfermidade da nai, decide marchar para Madrid, animado ademais por un seu
compañeiro Darío Tato. En Madrid había traballo e prosperidade laboral para os
galegos afeitos a traballar arreo, ó tempo que tería ocasión de estudiar en
escolas nocturnas pensadas para traballadores.
E así, Alfredo e Darío parten en 1936 para o convulso Madrid da
República, con parada na pensión dunha tía de Darío na Travesía de Vallermoso
nº 8, tal e como Alfredo recorda axiña.
A busca de emprego leva ós mozos a afiliarse á CNT, pois a súa oficina
de colocación era a maneira máis efectiva de atopar un traballo apropiado na
capital daquel tempo. Así, ó transcorrer dos meses e tendo que achegarse con
frecuencia polo local do sindicato, á espera do traballo que máis tarde
apareceu, comeza a formación de Alfredo na facultade da loita obreira, e a loita
reivindicativa de melloras laborais e con elo sociais. As conferencias, charlas e
1799
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. GUERRA
O Alfredo dos vinte anos, de sindicato e discursos, de traballo e
aprendiz, pero tamén de festa e verbena chegou ó 18 de xullo do 36 sen
1800
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1801
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Comandante Iglesias que o primeiro que fixo foi seleccionar ós que tiñan feito o
servicio militar para facelos cabos e sarxentos. A instrucción durou 2 meses e
logo a entrega de armas curtas, fusís e algunha metralladora, alí comeza a
amizade co compañeiro José García, de Vilaboa que máis tarde morrería sendo
sarxento no Paso do Ebro e Francisco Espiña, militar profesional veciño de
Forcarei que chegou a ser comandante, e desapareceu tamén no Paso do Ebro.
Unha vez instruídos, á fronte de guerra nun ambiente moi optimista, con
pouca información do estado da contenda, aínda que con acceso á lectura de
xornais e partes de radio. E chega a primeira saída, que non se sabía para onde
ían, souberon ó chegares que era Talavera de la Reina, aproximadamente 2000
homes sen campamento e durmindo á intemperie, 1 camisa e 1 chaqueta curta,
case sen mudas nin mantas, durmindo no chan co Comandante Iglesias á
fronte.
Ata o presente momento, Alfredo sen comunicación ningunha coa casa
atópase co primeiro enfrontamento no lugar de Vargas – Toledo onde non
estaba aínda ben definida a fronte. Non había rancho, só aprovisionamento de
víveres, no que ó noso soldado lle tocou un bote de melocotón que tardou
moito en poder comer por ter comezado o combate. Enfrontamento de fusilería,
do que houbo que retirar por non ter ben organizado o ataque, non había ala
dereita nin esquerda. Alfredo, entusiasmado coa loita non come en todo o día e
deixa os pexegos para máis tarde, e retírase no grupo dos 3 últimos. Co medo
ós francotiradores chegan noticias de que hai que coller para o Toledo do cerco
ó Alcázar e empeza a aparecer a besta negra da guerra, o factor que –sempre
seguindo ó noso protagonista- foi decisorio e que lle deu o triunfo a Franco
indiscutiblemente, a aviación. Veremos como este vai ser un elemento que
inflúa decisivamente non só na consecución de fins estratéxicos senón moito
máis anímicos. “Na terra defendiámonos, cada un de nós valía por tres deles,
porque nós eramos voluntarios convencidos, pero a aviación, matábanos dende
o aire e non había con que darlle”.
Xa en Toledo e con moi pouca organización militar nin frontes ben
establecidos, os ataques ó Alcázar era un canón do 10 tirándolle de vez en
cando, e a eles xa unha avioneta lles tiraba de vez en cando víveres e armas,
1802
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
polo que a heroicidade de Moscardó e a súa xente, non lle pareceu tanta.
Aparecen os avións Saboy.
Volve a marcha de Toledo despois de 15 días cando aínda era
republicano (agás o Alcázar) e reagrupamento en Madrid. Alí as Milicias
Gallegas, fúndense o V Regimiento para compoñer a 1ª Brigada Mixta e con elo
a aparición de Lister ó mando e Santiago Álvarez como Comisario. Alfredo
recorda a primeira vez que veu a aquel home do que chegará a ser
lugartenente, tiña aspecto de xefe e moito don de mando. Enerxías que viñan
moi ben a unha tropa na que homes como Alfredo empezaban a ter dúbidas de
que todo aquelo puidese ir ben, xa chegaran as tropas mouras e Portugal
estaba axudando a Franco, facéndolle unha retagarda inmellorable e
devolvendo ós escapados, Alemaña e Italia afanáranse cos fascistas, Alfredo
tiña claro que había que loitar pola República, pero vía que se estaban
quedando sós.
Para combater a desgana, os discursos da Pasionaria, Santiago Álvarez,
Castelao, Hemingway, Rafael Alberti... e saída da 1ª Brigada Mixta á fronte de
Madrid, na Cidade Universitaria preparando trincheiras como brigada de
choque, cun exército de aproximadamente 4000 persoas máis organizado, xa o
mando estaba máis definido pero sen base e sen cuartel. Daquela máis
información dos chamados franquistas (eles autodenominábanse nacionalistas –
véxase o cambio de acepción da palabra no tempo).
A aviación seguía facendo estragos, coa República estaban só os avións
rusos (denominados “moscas” pola tropa), moi bos pero con moi pouca
autonomía. Ós franquistas chegaron os Junkers e os Maitzer Smitch alemáns,
os Saboya italianos. Na defensa de Madrid, en Jetafe, Pinto, Valdemoro.
Constituído o Estado Maior con militares profesionais en Madrid con
Miaja á fronte, o Goberno republicano non tiña confianza nos militares
profesionais, porque moitos estaban agardando saltar ó outro bando. Alfredo
aínda recorda a campaña de Queipo de Llano en Sevilla a favor da República,
Alfredo nunca o creu, igual que nunca se fiou dos mandos do exército
republicano, moitos estaban alí porque non podían estar no outro lado.
Tampouco a Fronte Popular lle parece ó noso protagonista que estivese unido
1803
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1804
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1805
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
unidade de choque, máis tarde fíxoxe preciso volver para defender, cando os
nacionais o reconquistaron. Alí moitas baixas, unhas polas balas e outras polo
intensísimo frío que facía.
Chegou logo Mirabet e Gandesa (aquí cóntase que tanta metralla, fixo
baixar a cota de altura 1 m, en realidade Alfredo cre que foi a última gran
batalla da guerra). E en plena batalla do Paso do Ebro e tocoulle unha ferida de
metralla na cabeza. Alí, Magariños, un veciño que andaba en transporte das
armas nun camión, levoulle unha botella de coñac, tomada entre varios
compañeiros e non só para emborracharse, era importantísimo o agasallo para
combate-lo frío.
Alfredo ascendeu aquí a Tenente. Sempre da man de Lister, os
veteranos das Milicias Galegas formaron unha unidade de elite, unha unidade
de metralladoras que servían de autodefensa e escolta de mandos. Foron un
cento de homes das Milicias Gallegas porque eran de total confianza do
comandante e alí confesóuselle que a guerra estaba perdida e quedaba resistir
ata que estalase a guerra en Europa. Así con “narajeros” ou metralladoras
pequenas, todos con gradación. Aínda que dentro do exército republicano
houbese distintas gradacións, tratábanse como compañeiros (un soldado non
trataba a un tenente de vostede), só se tiña en conta o rango á hora de tomar
decisións.
Tamén resalta Alfredo a ineficacia dunha remesa de militares chegados e
recentemente saídos das academias, non eran eficaces por falta de experiencia
de guerra, curiosa reflexión á hora de que aínda hoxe a estes veteranos non
lles recoñezan o Título 1 como militares, cando en realidade cre o noso home
que teñen máis experiencia ca calquera que estea hoxe en activo.
Coa compañía de metralladoras na Serra Pandols, Alfredo deixa a fronte
para protexer a xefes militares e membros do Goberno (que xa estaría en
Barcelona) na Serra Catalana. Da man de Lister e o seu inseparable Santiago
Álvarez. Alí había que cubrir con refagas (sobre todo de noite) a retirada duns
soldados que daban verdadeiramente mágoa (viñan descalzos), xa non se lles
podía seguir pedindo que resistisen naquelas condicións.
Instalados en Cataluña, non houbo batallas, porque alí todo era preparar
1806
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. EXILIO
Do outro lado da fronteira, a triste despedida de Líster en Perpignan, o
comandante dille: vou sacar o pasaporte para ir a Moscova, vente comigo.
Alfredo négase, coa idea de volver onde o irmán de Arxelia. Coa conseguinte
perda de despedirse do comandante, non lle custou moito decidir non
acompañalo á Unión Soviética, porque non era comunista, porque era sitio de
moito frío e porque tiña posibilidades de unirse a familiares noutras latitudes
nas que se podía sentir máis cómodo un rapaz de vintedous anos.
Sen ningún aforro da guerra (o seu soldo era de 10 ptas) Lister déixalle
en pagamento pola súa colaboración o coche no que pasaron, un Chrysler
americano do Goberno da Republicano, que intenta vender, porque o noso
Alfredo falaba algo francés de cando estivera en Arxelia. Localizado por un
xendarme intentando vender aquel coche é detido.
Estaba máis triste en Francia que na guerra, na guerra sempre había que
facer e sempre había algo de esperanza e ánimo. De repente en Argéles, tirado
nunha praia sen nada que facer, os ánimos de todos perdidos e un quilo de pan
1807
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
para cada vintesete persoas. Os franceses non nos trataron nada ben, eran os
militares quen miraban por nós e os militares sempre foron máis ben
fascistoides, non dos nosos. Alí apareceu xente coñecida, do Batallón, pero
Alfredo non lle convencía aquelo e escapa a primeira noite de Argéles, xunto
con Magariños (o da botella de coñac en Teruel) e outro máis. Escapou o
primeiro día porque pensaba que en canto se deteriorase a súa imaxe física, xa
sería moi fácil de recoñecer fóra. Foron ata Perpignan e durmiron nuns coches
abandonados por moitos dos que estaban pasando a fronteira, pero alí tal e
como prevía Alfredo, colléronos nesa noite, menos mal que nos deron un café e
encerráronos nun ximnasio. Naquel barracón confinábanos ata mandalos de
novo para o campo, pero Alfredo, aproveitando un permiso e o seu
coñecemento de francés traído de Arxelia, botou fóra o mesmo día que tocaba
de saír para o campo de Saint Ciprian, o que lle valeu uns días máis de estadía
no ximnasio, alí estábase ben e no medio da cidade.
Despois de 8 ou 15 días en St. Ciprien onde tamén había praia aínda que
cun pouco mellor de rancho, máis tarde fixéronlle barracas e duchas frías
obrigatorias e colectivas. Foxe de St Ciprien e máis tarde de Bacarés, sempre
capturado por falta de documentación (só tiñan ficha de exiliado e non tiñan
cartos). En Sept Fondes, alí colle contacto co irmán de Arxelia que envía cartos,
o que lle valeu daquela o alcume de “o millonario”. Unha vez aquí, e xa noutro
campo o de Verné D’Ariege a dúbida de moitos compañeiros de se volver ou
non a España, Alfredo non pensa na posibilidade de volver e aconsella ós
compañeiros non facelo, sabía que as autoridades franquistas non se paraban
moito en investigar o grao de acción na guerra.
Pechadas as saídas colectivas, establece contacto cun parente do México
de Lázaro Cárdenas, pero non querían deixalos saír e xa o trasladaran a unha
compañía de traballos forzados. Víase vir a gran guerra, que de feito comezou
entón, coa gran decepción por non comezar antes. Nunca confiou en que os
Aliados botasen a Franco, porque tampouco lle axudaron á República. No
entanto, neste momento nin moito despois este exiliado non pensaba en que o
poder de Franco durase o que durou, prevíase unha cousa pasaxeira.
Cos cartos que chegaban de Arxelia e a beneficencia do SERE que pagou
1808
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. RETORNO
1809
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Alfredo botou sen volver ata o ano 1958 (20 anos) que xa co-propietaro
do negocio e tendo noticias da enfermidade do seu pai, pide á Representación
de España en México (non había embaixada) un certificado de
responsabilidades. Recibiu o comunicado por escrito de que non había cargas
contra el e expedíronlle o pasaporte de exiliado político.
De volta por Francia, aluga un coche e pasa por Irún, sen ter medo a
nada, pero a policía de Franco interrogouno, onde estivera, que filiación política
tiña e recoñeceu a da CNT e o voluntariado no exército republicano, ó que os
gardas responderon ben, “pois aquí xa ve que non pasa nada, ten que
presentarse na comisaría en Pontevedra e cada 15 días no Cuartel da Garda
Civil da Estrada. Agora hai que poñer aquí que é adicto ó réxime”.
Unha vez na aldea, os gardas nos primeiros días non deixaban de paralo
na estrada, preguntándolle polo veciño que marchara con el, Darío Tato, que
veu á aldea con liberdade provisional e alí viñeron buscalo para poñer fin á súa
vida. Darío Tato estivera facendo garda no Cárcere Modelo de Madrid a un
falanxista que logo apareceu morto, a Darío descubríronlle o reloxo dese
falanxista, o que lle valeu ser executado. Tamén querían saber cousas sobre
Gerardo Vilaboa a quen tamén mataron despois de saír da cadea.
Despois de ter unha estancia máis longa da autorizada (os exiliados só
tiñan permiso de residencia por 3 meses, non 6 como o resto da xente), Alfredo
tivo que ir a Madrid ó Ministerio da Gobernación e houbo que sacar o carné de
identidade, na rúa Españoleto Gaete agardou a que aparecese o certificado de
penais (sen que figurase nada nel) e volveu a México, deixando detrás unha
España totalmente en poder dos militares, os negocios moi controlados e un
Madrid que non medrara nada dende a guerra, pois Casado entregouna algo
cedo de máis, pero eso tamén valeu para que non a esnaquizaran tanto os
fascistas.
De volta a México, xa a idea fixa de volver, pois Alfredo sempre tivo moi
claro que el era un exiliado non un emigrante. Só quería agardar a que caese
Franco. No 1964 e perante o dilema de aumentar o negocio (o que lle tería
reportado unha cuantiosa fortuna) ou investir en España decide volver
definitivamente. Neste momento pesoulle non ter adquirido a nacionalidade
1810
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1811
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1812
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Antía Cal
1813
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Eu non andaba moi ben disposta para ese negocio, pero pensei nun pai
da Escola que sempre me valía nestes atrancos. Axiña tivo resposta Mercedes,
e en Puxeiros de Vigo estaba a agardala unha casa desas condicións. Debo dicir
que todo se arranxou decontado aínda hoxe os seus a manteñen en uso.
Ela en Puxeiros e eu na Gran Vía, facíase máis doado vérmonos. Foi
entón cando coñecín a Medardo, o seu home, e fixémonos amigos xa dende
ese momento. Por certo, venme á memoria un acontecer: un día chámame
unha amiga e dime que Mercedes ten o mal da gripe e está soíña na casa,
agardando que Medardo chegue de París dun día para outro. Mentres, ten a
porta aberta para que lle vallan os veciños.
Din a clase como era debido e no remate saín voando a buscala, traela
connosco. Fun co mandilón que tiña para traballar, do xeito que sempre tiven
para o meu acomodo. Tapei ben á enferma, metina no coche, pechamos a
porta e Mercedes pediume que avisase na tenda do barrio que se viña comigo
para a Escola. Así o fixen e xa na miña casa foise repoñendo cos agarimos dos
meus pais e dos meus fillos.
Resulta que de alí a pouco chega Medardo a Puxeiros e non atopa a
Mercedes. A señora da tenda dille que unha “muchacha de servir” foise con ela
para unha escola..., axiña Medardo deu co niño, e nós mortos de risa polo meu
xeito de andar pola vida.
Aconteceume outra vez con Mercedes que, arrequecendo o noso trato,
comecei un día calquera a traballar cos mociños e mociñas da clase que
estaban a estudiar a Segunda Guerra Mundial. As clases facíamolas dun xeito
de conversas, falando un ás veces e escoitando os outros, e eu a termar do fío.
Foron dándolle voltas ó lerio e saíron os campos de concentración nazis. Alguén
dixo que tamén se contaba que non foran certos. Cando a cousa estivo a xeito,
atrevinme a terciar e dicirlles que eu tiña unha amiga que estivera nun deles.
Non tal dixera, axiña quixeron coñecela e escoitala e saber canto de
certo había no conto. Procuramos escribirlle unha carta pedíndolle a visita e así
foi por correo. Ó pouco telefonou Mercedes: que ela viña se eu a convidaba a
xantar, porque quería antes poñerse comigo a xeito.
1814
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O caso é que viu e co seu carácter e simpatía logo fixeron boas migas, e
ela, sempre sorrindo, afastando medos e treidurías, contoulles a súa vida de
andaina nas guerras e como deu en caer no campo de Ravensbrücke, o que
pasou alí, que para ela non foi nada doado (perdeu un pulmón que llo desfixo
un SS do campo, dun culatazo co fusil), pero que, cando máis maliña estaba,
chegaron os exércitos aliados –liberándoa do crematorio milagrosamente- e
internárona nun sanatorio. Lembro que lles contou que a primeira vez que
puido ir ó baño e ollarse no espello non se recoñecía: pesaba naquel momento
27 quilos.
Tivo unha tuberculose que a retivo un tempo (xa en Francia) e un día
chegoulle unha carta oficial chamándoa como testemuña no xuízo do xefe que
a golpeara no campo de concentración. Os médicos non deron permiso para
que saíra do hospital, pero ela non se puido conter e fuxiu ó xuízo, pensando
en que a aquel home había que facerlle xustiza.
Ela participou nestes xuízos como testemuña de excepción.
Cando estaba sentada na sala, agardando que o trouxeran, ollou a
sombra duns pés por debaixo da porta. Preparouse para avistalo e ficou
sorprendida e achantada: o que estaba a ver non era aquel home fero sen
sentimentos. Era un corpo de home desfeito pola vergoña e o remordemento.
Soubemos despois que, por todo o que sufriu, Francia condecorouna coa
máxima medalla ó valor, a de Chevalier de la légion d’honneur. E tamén a máis
grande condecoración do exército francés. E hai que engadir aquí que cando
soubo que era o xeneral De Gaulle o que ía impoñelas, ela non quixo recibila
das súas mans. Hoxe téñenas os seus fillos, e algunhas de Medardo, ben
acochadas e relocintes. Tatiana, a súa neta, que andou connosco na Escola, é a
depositaria destas honras.
Mercedes Núñez Targa foi unha nena catalana, de pai galego, de
Bergondo (A Coruña) e de nai catalana. Naceu en Barcelona o 16 de Xaneiro de
1911. O seu pai tiña unha tenda de alfaias nas Ramblas, e foi educada con
moito esmero. Fíxose escritora, debuxanta, pianista, cantora (cantou no coro do
Centro Galego de Barcelona). Gustaba dos deportes, fíxose alpinista e chegou á
directiva do Club d’esports femeníi de Barcelona.
1815
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1816
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2101
En la preparación de las entrevistas expuse a cada una de ellas la costumbre antropológica
de preservar la identidad de las personas cambiando el nombre, esto no le gustó, porque le
1817
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. QUIÉN ES CARMEN
Me llamo Carmen y nací en el año 13, en 1913, tengo 84 años, estoy
vieja del todo... Nací en Guipúzcoa, porque aunque mis padres eran Gallegos,
mi padre era carabinero de mar, y lo mandaron para allí. Antes iban así de un
lado para otro, ahora estamos seguros, pero antes... Mis padres eran los dos de
cerca de Ferrol, y los dos fueron para Guipúzcoa. Cuando era pequeña vivía en
un cuartel de carabineros, al lado de Francia, estábamos al lado de Hendaya ,
en la frontera. Después vinimos para aquí, yo tenía casi 9 años. A los 9 años
vinimos aquí a Vigo, en el Arenal vivíamos... - Que‚ pequeñito era Vigo! y ahora
mira cuanto mundo hay por allí ,no?.Bueno aquí en Vigo, estuvimos poco
tiempo primero, no sé si dos o tres meses nada más, poco tiempo, y después
fuimos para Marín. Después yo ya me marché‚ tuve una vida mala porque
muriera mi mamá en San Sebastián, ya cuando vinimos para Marín ya mi madre
no viviera.
Cuando vinimos a Marín vinimos siete hermanos, con mi padre y una
hermana de mi madre, pero era muy mala, si. Porque esa mujer no quería a
nadie, estaba así amargada de la vida... Mi tía se casó con mi padre, pero no se
1818
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
llevaban así muy bien, no. Y pasamos una vida muy mala con ella, muy mala,
era muy mala...
Mi hermana mayor se quedó en Irún , era la única que trabajaba, porque
mi mamá en Irún, trabajaba en la fábrica de cerillas y después, al morir mi
madre, llamaron a mi hermana María a trabajar en el mismo sitio, la llamaron
los jefes. Ella no vino a Marín porque ella no quería conocer a mi tía. Fue a una
profesora de catequesis, que teníamos y le dijo: "Señorita Bernardina, mi padre
se va a casar y yo no quiero conocer a la madrastra", y entonces, le dijo que la
llevara donde fuera, para un convento, aunque fuera lo peor de los conventos,
pero que ella no quería conocer a mi tía, y entonces va ella y le dijo: "No, no
puede ser eso porque eres una chica bien", o sea, como para meterla en un
convento de arrepentidas. Y entonces esa señora tenía una hermana que era la
superiora, en colegios..., de gente bien no?, pero la llevaron a ella allí. Aprendió
mucho con las monjas que son malas, en aquel tiempo ahora no lo sé, que no
ando con ellas, pero de aquella eran muy malas...
La tía a los 9 años de estar en Marín murió. Yo estuve en casa de mi
padre hasta los diecisiete, y después ya me fui para Irún, me fui con mi
hermana María, con la mayor, como era mi madrina, me llevó. A los 17 años fui
con mi hermana para Irún, mi hermana no estaba ya en el convento, ya estaba
casada. Yo fui a vivir para la casa de mi hermana. Y te voy a contar... - no
importa bah!. Nosotros al venir para aquí fuimos a la escuela de los
evangélicos, Marín es pequeñito y todo el mundo iba a la escuela de los
evangélicos porque era quien enseñaban a leer, porque las monjas sólo era
rezar, rezar. Y gente gorda estaban allí también aunque no eran evangélicos.
1819
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que aunque no hubiera capilla evangélica, que la prefería mejor que la católica,
pero como siempre hay así gente que lo cuenta todo, a la semana siguiente,
pues tampoco fui y a la otra, se lo dijeron a la madrina de mi hermana.
Madrina, porque cuando se casó fue de madrina, que fue la que la ayudó a
meterse con su hermana [Esta era la hermana de la superiora del convento
donde estuvo antes de casarse]. El caso es que después va y le dijeron: "María
tiene una hermana y nunca se le ve venir a misa con ella". Total un día fue a
misa se vio con la madrina y quiso venir con ella, dice: "A ver si está tu
hermana", como me cogió de sopetón me vio. - Pues qué ha hecho!. Me dijo: “
Cómo no vas a misa?", digo: "Yo no tengo por qué‚ ir a misa". No le dije nada,
nada m s yo: "Yo no tengo por qué ir a misa", y dijo ella: "Ay, pues tienes que
ir, estando aquí tienes que ir con tu hermana María", -"Pues ni mi hermana
María ni usted me puede obligar". Ya de aquella tenía los diecisiete años, casi
dieciocho. Dice: "Pues vamos a ver si te obligo o no". Y con la misma ¨ qué ha
hecho?: Hablé con mi hermana Pura, que también después había ido ella, a una
casita para servir, pero como estaba en todo esa mujer pues fue a dar con
Pura, vivía m s cerca de Pura que de mi hermana María. Y entonces cogió y le
dijo: "Para el domingo, ve a buscar a tu hermana que preparo yo todo para
llevarla a las monjas, a las Trinitarias". Pura no me dijo nada mira que había
estado conmigo toda la semana y no me dijo nada, se calló, llega el domingo y
me dice, ven vamos a dar una vuelta, vamos a dar una vuelta. Y le dije yo: "Y a
dónde vamos?", -"Tú ven, yo te llevo" y tal. Hasta la estación, y en la estación
va y me dice: "Mira por qué‚ no vamos hasta Ventas, cogemos el billete, tengo
dinero y vamos hasta Ventas, para que lo veas tu", y yo me fié de ella, y me
llevó hasta Tolosa, lejísimos. Y yo le decía: "Y tú no me dijiste, que ¡vamos
hasta Ventas?.Y Ventas, según tengo entendido es cerca de Irún ". Dice:
"Bueno no te preocupes damos un paseo más grande y así, como pago‚ yo el
billete no importa", y yo me fié‚ de ella, y cuando llegamos que fuimos
andando, ya pronto de la estación, era el convento. Y dice: "Bueno, ya ahora
como estoy cansada, ven que voy a rezar un... Te estas aquí de pie o como
quieras, si tú no te quieres poner de rodillas, yo voy a rezar algo", pero yo
estaba entonces de acuerdo. Salió la... ¨ cómo se dice: la portera?. Y entonces
1820
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1821
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
por la madrina y las monjas, me tiro por todas ellas". Oye, no lo he escrito ni
nada, pero fue ella y lo ha dicho, tal cual ella lo ha dicho, que yo iba a dejar
una carta, no yo le dije: "voy a dejar tres o cuatro para que lo lean varias
personas, hasta una para el juez". En esto ya llamaron..., tuvieron miedo,
tuvieron miedo, que no me dejaron ir más al caserío, que le llaman ellos,
"caserío". Pendientes de mi en todo, todo, todo. Tenían miedo de que si decía:
"Voy al water" fuera mentira y que me escapara. – No podía salir!, porque las
puertas de hierro de fuera todas cerradas, las abrían cuando venía alguien que
tocara eso.¨ Pero por dónde saltaba?. Allí estuve catorce meses, mandaron
venir a mi hermana Paquita, la que le sigue a la mayor, que hacía poquito que
se había casado. En Irún estábamos María, Paquita, Pura y yo, ‚éramos las
cuatro mujeres. Me vino Paquita a buscar y cuando llegué a casa me dice mi
hermana: "nos diste un disgusto" y digo: "Pero tú sabes lo que es estar allí con
esas monjas que...?. - "¨ Por qué te querías tirar?", -"Bueno, era yo la que me
moría, no tenía ganas de estar allí pasando lo que...". Porque cuando una
persona, pues hablando, podía decir: "Mira Carmen, pues la iglesia católica,
somos católicos, pues tal y zumba...", - y yo volvería!, pero no aquello de que
nada más era hacer lo que querían ellas. Si yo sabía rezar todo, - bueno!. Y
después ya fue cuando me marché‚ para Irún, estuve un poco de tiempo allí,
siempre con María y vino la guerra...
3. LA GUERRA.
Pasamos la guerra toda malísimamente mal, en Irún, escapando de aquí
para allí, y de allí para acá. Estábamos en un pueblecito, Moncada se llamaba,
María la niña y yo, ya ella tenía una hija, en Moncada las dos. De la noche a la
mañana yo iba a buscar cosas para comer y resulta..., porque mi hermana
María, fuera en Irún o fuera donde fuese ella no se movía del sitio. Había un
escondite y allí se quedaban ella y la hija, y era yo la que tenía que salir a
comprar todo. Y cuando vine un día no estaba, se las habían llevado a las dos,
se las llevaron porque no podían estar allí o no se qué, y cuando llegó me
encuentro que estaba yo sola. Después se corrió que había muerto yo en un
refugio, porque verás mira. Te dividían los vascos con otra gente, separados,
1822
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
porque tenías como un carnet que te daban de donde eras tú y todo aquello,
iba mucha gente. En esto teníamos que ir al refugio, pero cuando yo iba hacia
el refugio me encontré con una que era amiga mía ya en Irún, con su madre y
otra hermana, y me dijeron: "Carmen ¨ dónde vas?, - "Estoy sola, María no sé
dónde está, se la llevaron y me voy para el refugio, qué voy a hacer, me voy
allí con toda esa gente, qué voy a hacer". Y me dice: "Vente para mi casa", y
me llevó para su casa. Después fuimos a enterarnos a ver qué pasó con María y
nos dijeron que se la llevaron, porque claro, ver a una mujer sola en un sitio
con una niña, lo que pasa es que ahora ¨ quien la busca?, porque..., bueno -
aquello era horrible!. Entonces yo en vez de ir al refugio, no fui, no estaba mi
muerte allí, me fui con estas a su casa, y estuve allí más de una semana, más
eh. Y con la misma vino una bomba, una bomba que echaron cayó allí mismo
en la puerta del refugio, y taparon la puerta y murió toda la gente asfixiada, si,
si, murió mucha gente allí, y le llegó la noticia a mi padre de que yo también
había muerto en aquel refugio... Bueno, claro, después María como no sabía
nada de mi y ella sabía que si ella no estaba yo iría al refugio, porque andaban
diciendo que si sabían algo de los maridos, los maridos... eso. Y yo le dije:
"Mira yo si puedo no voy a andar siempre contigo, siempre detrás de vosotros".
Y ya pues le dije: "Me quedo en el refugio y ya está".
Después íbamos a comer a..., esto ya era en Barcelona, si en la guerra
fuimos escapando, escapando hasta Barcelona, siempre corriendo. Bueno,
íbamos a comer a Sarria, iba yo sola de mi casa, pero íbamos muchas a Sarria a
comer, y nada siempre sola. Allí había un comedor grande, para pobres o algo
así era, iba muchísima gente, bueno. No comías muy bien pero te daban...
Después fui para Valencia, porque yo tenía un novio allí, yo ya tenía un
novio en Irún y la familia era de Valencia...
Cuando mi hermana marchó estábamos en Moncada, en un pueblo de
Valencia, y cuando mi hermana marchó, fui para Barcelona con esa familia que
me acogió, ellos iban para allá y entonces fue cuando me dijeron que fuera allí
con ellos a Barcelona, y después de Barcelona, volví para Valencia porque me
había enterado que estaba allí mi novio. Aún tardamos en buscar a la familia
pero por fin la encontré. De Barcelona a Valencia fui con mucha gente que
1823
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
escapa de un lado para otro, nunca están fijos en un sitio, si. Bueno íbamos por
las carreteras e iba mucha gente, mucha, mucha. Fuimos hasta Valencia si,
porque decían que como había la frontera de Francia, pues estaba un poco
difícil para estar en Barcelona. No sé qué podía pasar pero la gente no quería
estar mucho en Barcelona. Tan pronto oías algo escapabas.
Bueno, yo después lo vi a ‚él, estuve con la familia y allí pues quedé yo
en estado... quedé en estado, lo que pasa estas sola. La vida era muy mala, ah
lo pasabas muy mal porque - no tienes qué comer!. Sabes lo que hacías en
Valencia?. Por eso la gente iba, porque sabías que tenías algo para comer.
Había mucha fruta, que en Barcelona no hay esos campos, como para eso; hay
más bien casas, mucho pueblo. Y entonces, cuando veíamos ya que íbamos
cerca y veíamos esas naranjas, bueno - cómo corríamos a coger las naranjas!.
Teníamos hambre.
Una vez íbamos por la carretera y una pobre mujer, que vivía en Irún,
llevaba dos niños uno de tres años y otro de año y medio. Iba con los dos, no
le querían andar, y entonces va ella y le dijo a una: "Mira, ¨ por qué no me
llevas este niño?", -"- bueno!" y marchó. Y le digo yo: "trae, que te lo llevo yo".
Y yo me fui ya más con ella, siempre, pues la tenía al lado, tienes una persona,
¨ no?. Ella llevaba el niño de 3 años y yo el de año y medio, en el colo,
andando, andando, andando, ayyy...
Dónde te llegaba la noche tenías que ir a dormir, porque allí hay mucho
trigo, en Valencia. Y hay el arroz, cuando molían el arroz, toda aquella...¨ cómo
se dice?: la paja. La poníamos allí a un lado e íbamos a dormir. Y - gracias que
era en el verano!, de aquella, íbamos a dormir a la paja, y luego, otra vez a
andar por la mañana, porque allí no podías quedar, que era cosa privada de la
gente de los campos, pero como de noche no había nadie, no había puertas,
más que una muralla y una entrada grande, pues entrábamos a dormir y luego
escapábamos. Claro, no sabíamos de quién era. Entonces yo - como más
vivaracha!, porque todas con un miedo, llorando y llorando. Yo no lloraba para
nada, y pasaba como ellas, pero como decía yo: Qué ganamos con llorar?".
Íbamos para Valencia y veías¡ un fuego muy grande un humo muy grande y
digo: "Mira, vamos a acercarnos hasta allí, a ver qué es lo que hay allí, a lo
1824
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
mejor encontramos algo que nos den de comer". Por decir, que... estaban
haciendo comida, yo ¨ qué sabía?. Bueno con tal... - una suerte! que cuando
iba yo llegando allí... Mira estaban friendo tomates, pimientos fritos, cebolla, y
mojaban pan y de allí comían todos los que estaban así... Y dije yo: "Ay, que
olor más rico, vamos a acercarnos allí a ver si nos dan algo". Bueno..., no es
porque lo diga pero es que todas tenían miedo a todo, yo siempre fui muy
decidida, siempre. Y me acerco con aquel niño, digo: " Uy, - qué olor más rico!,
buenos días", pero yo así ¨ eh?, "- qué olor más rico!, buenos días", dice: “ De
dónde venís?”, digo: "De Barcelona, venimos para Valencia". -" Sois muchos?".
-"Un carro de ellos", je, je, se me ocurrió decir "Un carro de ellos". Dice:
"Entonces no se si habrá comida". - Nos lo dieron todo!, luego volvieron a hacer
para ellos, nos dieron..., nos sentamos así todos a comer, bueno. Yo tenía el
niño pequeñito aquí y pobre, yo también le daba un cacho de pan para que
mojara..., bueno todas así las que llevaban niños hacían como yo, y bueno...,
nos dieron de comer todo aquello, les dejamos el cacharro limpio, je, je, y
mojando pan. Bueno, aquel día por lo menos comimos... Y dice un señor, un
hombre, dice: "Mira seguir este camino adelante, porque no vais a estar aquí ¨
no?". -"Ay, no, no, nosotros donde podamos llegar al pueblo...". Nosotros
queríamos llegar hasta Valencia, estábamos lejos de Valencia. Digo: "Mire,
queremos llegar hasta Valencia, porque ahí a lo mejor encontramos la familia,
alguien así". Y va y dice: "Bueno, pues mira seguir todo así, vais ver un campo
sembrado de todo. Podéis cogerlo porque los amos marcharon a Francia y
dejaron de todo allí". Claro si no lo comíamos nosotros ¨ quién lo comía?. Mira,
si vieras el nabo, je, je, las zanahorias, lechuga, cebollas de esas fresquitas,
pequerrechas, bueno de todo... Cada una que podíamos en el vestido je, je,
íbamos con los vestidos, je, je, como no había hombres je, je, no había nadie...
Donde había un regato lavábamos un poco aquello, como no teníamos cuchillo
para mondarlo, mondas y todo, - bueno, yo creo que era la mejor comida que
había!. No comíamos pan, pero bueno comíamos de todo. La lechuga las
poníamos 3 o 4 debajo del brazo, la lavábamos haciendo [hace un gesto como
si introdujera la lechuga en un regato] comíamos..., como animales, si.
Mucha..., desde luego, muy eso... Hasta que llegamos a Valencia.
1825
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1826
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. EL PATRIARCAL NACIONALCATOLICISMO.
Cuando estaba en el hospital una vez me dijo, claro la monja me hacía
preguntas sobre el padre del crío, y entonces yo le dije que estaba en el
servicio, digo pero ahora está preso. Estaba con los que metieron presos
cuando se terminó la guerra, si. Estaba en Madrid en el hospital... Entonces dije
yo:" si pudiera venir para aquí, así podría ir a verlo a la cárcel y así no...". -
"Bueno, no te preocupes, que yo tengo allí un amigo y lo va a mandar venir
para aquí verás, y vas a poder ir a verlo". Bueno, así fue.
Cuando terminó la guerra dijeron que se fuera a la carretera a ver que
venían todos los hombres de la guerra, que habían terminado, por si alguno no
supiera donde vivía para conocerlo. Yo fui por si viniera el padre de mi hijo,
dije: "Ah, pues yo también voy", y venía ese que era valenciano: "A totes les
roses que les maten, a totes les roses que les maten", pero así dando saltitos, y
era pequeño como yo, un poco más, pero muy poquita cosa, "A totes les roses
que les maten", y estaba yo: "Mira que Gurila, te habían de matar a ti, por decir
eso", je, y después, luego lo vi. La monja me dijo ven al pasillo, que viene ese
1827
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
señor, lo veo así, y digo: "Ay, quién es, menos mal que no le grité, ay madre si
supiera, que yo le había llamado ®gurila ¯". Y vino, me dio un beso, y le dijo la
monja: "Esta es la chica que te hablé de ella", me dio un beso y me dijo: "Qué
es lo que necesitas?", - "Ya le dije a Sor Benita..., aunque está en la cárcel",
porque ‚él era comunista, eh, era comunista. Y yo dije que aunque estuviera en
la cárcel que lo pudiera ver. Y el dijo: "Mira, lo vas a ver de muy buen eso...
Mira en vez de ir en un pasillo y estar ahí sentado por rejas, le vas a poder ver
en el patio, que lo voy a mandar yo". Claro ‚él tenía poder, ese señor. Había ido
a la guerra, porque mandan los médicos, la gente más gorda, a las monjas, a
todos los pusieron juntos, y ahí en la cárcel fue donde se conocieron unos con
otros, sabes?, si. Meter a las monjas con hombres en las cárceles, pero es así.
Bueno también Franco hizo de las suyas... Y entonces cogió y efectivamente lo
trajeron a Valencia e iba yo dos veces en semana, iba dos veces en semana a
la cárcel y estábamos así sentaos en el patio. Un soldado a mi lado después ‚él
y después otro soldado, y yo con las manos así [hace el gesto de poner las
manos sobre el regazo], por miedo a que le diera algún papel escrito o alguna
cosa, si. Y yo estaba así, era la única que estaba así, y bueno, así fue. Pero, por
lo menos, lo pude ver.
Yo un día escribí al alcalde de Marín, nadie me dijo nada, pero yo era
muy decidida, je, je. Un día dije yo, bah: "Tener que estar aquí siempre sin una
familia", daba pena. Cuando escribí a Marín, le escribí al alcalde, ¨ porque a
dónde escribía?, si ya no sabía dónde vivía mi padre. Y entonces le dije al
alcalde: "Mire, nosotros hemos estado en Marín, mi padre es Ricardo C.,
carabinero de mar y me gustaría saber si estaba ahí o se habían marchado o
cómo... o algo. Que me encontraba sola en Valencia", le conté‚ todo: "Estoy
aquí en Valencia sola con un niño y a ver si podía irme para casa", claro lo que
quería yo. Entonces cogió y efectivamente, me escribió mi padre, le dio la carta.
Pero tengo una hermana, que no me quería nada se celaba mucho de m¡
siempre, la que me llevó a las monjas. Yo creo que pensaba a ver si me
encerraban, je, je. Ella iba a asistir a casa del alcalde y le dijo: "Mira, ¨ tú
tienes una hermana que se llama Carmen?", y dice: "Si", y dice: "Bueno, y
cómo no está con vosotros? que tú estas aquí". Y dice: "No, es que ella se
1828
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
marchó con mi hermana e iba para un refugio y en el refugio murió, cayó una
bomba allí y murió". - "Pues toma, la muerta-viva,". Leyó la carta y dice: " Y
cómo tienes tú esta carta?". - "Claro, ella dice que no sabe dónde vivíais, y me
escribió a mi, donde mejor preguntar:¨ Ahí, hay un hombre llamado Ricardo
C.?". Y entonces va ella y (nunca me quiso eh), ahh, bue... eso de tener un hijo
de soltera - le sentó!, le sentó muy mal a ella, je, je. - Y a ella qué le
importaba, si a la que le pasó fue a mi!. Y así fue...
[¨ Cómo fue la despedida de... de su hombre?]. Ah eso. Bueno, por eso
me vine, verás. Una mañana yo ya cumpliera el tiempo y yo le dije a ‚él, digo...,
no. Mira ‚él me venía diciendo siempre,: "Mira, Carmen eres joven dale el hijo a
mi madre y cásate tú, no le des un padrastro. Yo voy a estar aquí toda la vida",
él me decía que tenía cadena perpetua, pero él sabía que lo iban a matar...,
sabían todos. Y entonces él me decía: "Yo tengo cadena perpetua", y yo: "No
importa, que yo te espero, aunque seas viejito, viejito, viejito, yo te esperar‚
siempre, no importa. Porque vendrá a lo mejor otro gobierno, cuando se
acaben estas guerras o todo. ¨ Quién sabe?, a lo mejor sales...". Y dice [baja
mucho el tono de voz]: "No, yo no salgo más", me dijo él, bueno. En esto, (‚él
ya sabía... que lo mataban...), y bueno... Al decirme digo: "Bueno, ya no vengo
más, porque ya ha cumplido el tiempo [del embarazo], no sea que me quede
yo en la calle, así que ya no puedo venir más". [Dice quedamente] Se puso
como loco: "- A mi que me juzguen!, si me merezco la muerte, que me maten,
pero que - me deben de juzgar!", y no sé qué, no sé cuántos..., que vinieron a
buscarlo y se lo llevaron... y a los tres días lo mataron... Tres días después de
que naciera mi hijo.
Después vine para aquí porque me llamó mi padre, y vine con el niño,
que se llamaba Ricardo, como mi padre.
Bueno, pues con la misma, llegó la carta de mi padre, le escribí a María
diciéndole: "Me marchó, llegó la carta de papá, y me dijo que me fuera, me
perdona, así que voy allá". Era muy recto, pero al mismo tiempo, el que tuviera
un hijo de soltera, yo recuerdo que siempre decía ‚él, así a chicas que antes
que yo tenían críos, tenían novios y claro las dejaban en estado, y mi padre
1829
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
estaba: "Tengo cuatro hijas, pero si alguna de ellas apareciera con un niño, con
la barriga, vale más que se tire al mar". - Y le tenías miedo!.
Cuando llegué a Irún, digo a Marín, no les dije qué día llegaba, más que
salía. Esperé unos días y después salí. Y llegué a casa, mi padre allí en el portal,
bajando la escalera... yo estaba así esperando, a ver si sentía así algún ruido, o
si bajaba mi padre, o como era... Entonces llegó la lechera y le llamó. Cuando
bajó así la escalera de enfrente, dejó el cacharro y se fue para arriba. De la
impresión, debía haberle dicho algo. Porque ‚él padecía así algo de asma, y le
sentó aquello muy mal, estuvo muy malo, eh, si. Y bueno, en aquello llega mi
hermana, venía de asistir en una casa, llega ella, y dice: "Ah,¨ qué es esto?".
Así, ni un beso a mi hijo, ni nada, " qué es esto?". Digo: "Pues que hemos
llegado, dónde está papá", yo ya sabía eso, pero sentimos a mi padre, sentí yo
a mi padre que hacía: " Ahhh, ahhhh, ahhhh" [hace como si se ahogara]. Y la
otra: "Ah, vaya llegaste", parece que se estaba riendo de mi. Y le dije: "Sube
arriba que no sé que le pasa a papá, sube arriba". Subió arriba, y mi padre
estaba así... Y salta ella: "Sube, porque parece que estáis haciendo un teatro".
Y yo empecé a llorar cuando sentí así a mi padre. Dice: "Estáis haciendo un
teatro". Mi padre mira que teatro, bah. Es muy estúpida. Aún vive ella y yo,
quedamos las dos solas.
Y entonces le dije yo a mi padre: "Mira si no quieres", pero me agarró
así, y me puso la cabeza sobre el pecho.- Ay, mi hermana Pura, aquello le
sentó...!. Pensar que... Bueno, pues después me hizo la vida imposible, Pura, y
yo no quería decirle nada a mi padre, porque no quería darle más disgustos.
Estuve allí un tiempo, porque después me vine para Vigo, porque iba a asistir a
una casa allí, en Marín; a aquella casa iba todo el día de la mañana a la noche y
después me iba a dormir a casa. Entonces una vez vino una cuñada de esa
familia, y empezaron a hablar y dijo, que estaba buscando una chica para
llevársela a Vigo. Dice: " Te irías a Vigo?". Y yo claro, por salir de mi hermana
yo le dije: "Ay, yo me iría encantada", dice: "Pues mira, mi hermana y mi
cuñado te llevan". Fui a casa y le pregunté a mi padre, digo: "Papa, te importa
que me marche a Vigo, para trabajar?", le conté, y dice: "Haz lo que tú
quieras", me dijo. Digo: "Bueno, como sé que el niño queda contigo no me
1830
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. LA EMIGRACIÓN O EL EXILIO.
[¨ Cómo decidió irse?]. Pues mira, porque mi hermana Pura, como
trabajaba en la escuela naval, se enteró de que marchaba un señor diplomático
para allá, iban dos años y se fue con ellos, y al marcharse ella me dejó a mi el
puesto. En 4 años ni "thank you", ni "thank you", la señora me decía: "Ay qué
diferente es usted de Pura", porque mi hermana dice que tenía miedo de salir.
Mi hermana, era porque le gustaba cenar, y a mi no me importaba, yo lo que
quería era..., andaba buscando trabajo si podía.
En Inglaterra mi hermana estuvo con esos señores cuatro años y yo
estuve cuatro meses. Estuve 15 años en Inglaterra. Fui con esos señores, ella
era una alemana aburrida, quería las costumbres de su pueblo, de España,
porque allí en Inglaterra, yo decía: "Yo vine a trabajar como en Inglaterra, en
España como en España, pero en Inglaterra como en Inglaterra". Me dijo:
"Usted en dos meses sabe más que su hermana Pura". - "Porque Pura es Pura y
Carmen es Carmen". A mi no me calla nadie, yo no le tengo miedo a Inglaterra,
como ella le tenía. Digo: "Mire, mi hermana Pura le tenía miedo a Inglaterra,
que dice que sus días libres que no salía que quedaba en casa, pero a mi...
1831
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1832
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
estuviera con el niño. E hizo así: "Oh, no", yo miraba para ‚él... Y entonces me
dijo: "Tú al llegar a casa, y decir de hoy en ocho días yo marchar de aquí",
porque ‚él hablaba así, ya le di las gracias. Dice: "Cualquier cosa que tuvieras,
tú venir aquí".
Llego a casa, preparo la cena, pongo la cena. Tenía que estar a las 9 o
antes en casa para darles la cena, antes porque querían la cena a las 9, porque
tenía que estar allí y echarles el vino a los dos solos "- una categoría de mucho
demonio!", y entonces cogí y le dije, digo: "Señora", me puse al lado del
marido, "señora de hoy en ocho días yo me voy de su casa, se lo advierto para
que busque una chica". Porque yo tengo que darle ocho días y ella a mí, si
algo..., ella no me quería a mí, me tenía que dar ocho días. Y dice: "De hoy en
ocho días tú estar en España", y le dije: "De eso ni hablar", y me dice: " no?",
digo: "No". Digo: "Con todo el poder que tiene usted", porque claro el marido
era un ministro [quiere decir diplomático]. Digo: "Con todo el poder que tiene
usted, usted no me echa fuera para España". Entonces por la mañana, eso era
de noche, por la mañana va el marido, cuando vino para desayunar, me dijo ‚él:
"Carmen yo sé que mi señora es un poquito dominante, pero mire una cosa se
lo voy a agradecer a usted muchísimo si usted viene conmigo a España, porque
nosotros vamos a ir ahora en agosto a España, entonces queremos que venga
usted. Yo le advierto que la llevo para España y la vuelvo a traer para
Inglaterra, y yo le ayudo a buscar un sitio donde usted quiera". Estaba en
Lashbridge, en el centro de Inglaterra y entonces me dijo: "Yo la llevo y yo la
traigo". Digo: "Usted si, me lleva y me trae, usted es muy diferente a su
señora", ella era alemana, "pero ella no y si usted cualquier cosa, ella es capaz
de dejarme a mi en la frontera, digo así que no, lo siento pero no voy". Marchó
y no dijo nada y cuando vino me dio dos cartas, dos recomendaciones, una en
español y otra en inglés. Entonces dije yo claro, bueno ¨ y si en inglés no es
igual?. Sin decirle nada a ellos al otro día por la mañana me fui corriendo al
Cónsul, no estaba muy lejos, me fui al Cónsul y al primero que vi le dije si me
hacía el favor de leerme, yo le di la carta inglesa, yo había leído la española. Y
entonces va y me dice: "Y esto ¨ de qué es?". - "Es que yo, el Ministro Serrat
quiere que vaya con ‚él a Madrid". Él era de Madrid, era ministro de la marina.
1833
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
De aquella estaba Fraga de jefazo, qué era?, era ministro de España, pero este
no era para España, [ah, era embajador?]. Si eso es, que después se marchó
de embajador para Sudamérica.
Bueno, fui y efectivamente, ella quedó... Fuimos a Madrid y antes
estuvimos en Burgos, en Salamanca, en Irún, en Fuenterrabía por la playa,
ellos pagaban una habitación todo el año, para que aquella habitación estuviera
sin alquilar cuando fueran ellos, y después fueron a casa de otros amigos, y
después fuimos a Burgos a casa de otros amigos y después ya fuimos para
Madrid. Estuvimos casi dos meses, y después nos vinimos. Fuimos a Francia,
nos llevó ‚él. Ella quedó buscando chicas, porque en Inglaterra no encontraba
ninguna, nadie le quería ir para esa casa. Cambió de chicas..., la única que
aguantó fue mi hermana, y yo los cuatro meses, mira tú. Y entonces cogió y
efectivamente, me vine con ‚él, nos llevó al niño y a mi a un sitio muy bonito,
como te voy a decir, como si fuera La Guía [un monte de Vigo], un monte como
La Guía, pero más grande, y precioso, y nos enseñaba todo, bueno muy bonito.
Y en el hotel ‚él dormía en su cama, claro, y nosotros, el niño y yo cada uno en
otra cama en una habitación a parte. Y vine con ‚él encantada para Inglaterra,
y a los 8 días llegó ella, que eran los 8 días que tenía que esperar yo. Yo hacía
ya, con tal hoy 8 días, ¨ no?. Y ‚él fue a la mujer del Cónsul de España, para
que viniera conmigo... Porque ‚él me dijo, el hospital tanto, el hospital tanto, la
clínica tanto de pago, para trabajar, escuela de no se qué, escuela... Me dio
una lista para que la otra como hablaba inglés... ella me preguntó qué quería
yo, y digo: "un hospital". Entonces dice: "Bueno, entonces el hospital más
cercano, para que vayas es en Paddington, y entré en Paddington a trabajar, si.
Ahí sólo estuve 8 meses, porque como a mi hijo le operaron por el golpe que
llevó, le operaron de la pierna, pues quería que viniera yo. Y tanto le decía mi
hermana Pura, que me viniera, que me viniera, y me vine, pero después como
se puso bien a los dos meses volví para allá, como podía entrar ya, si, volví
aquí.
Estuve tres días durmiendo con las monjas, porque no dejara casa
puesta, porque allí hay unas monjas son como Trinitarias, también les llamaban
así Trinitarias, pero allí tenían..., era como un asilo de ancianos, pero cualquiera
1834
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
persona que se encontraba sola, que no tenía a donde ir podía ir a dormir allí, y
había muchas chicas también, que andaban buscando trabajo. Entonces yo le
dije: "Mire, yo perdí la dirección...", le expliqué a una monja, y me dijo: "Ah,
muy bien ya se quién eres".Era una agencia que era portuguesa de aquí de
Valença, y entonces dijo ella: "Si, si", digo: "Es que me dio ella una carta pero
no sé dónde la eché‚". Y entonces vino la monja conmigo, fuimos a la agencia y
cuando me vio la de la agencia dice: "Ay, la señora preguntó por usted, pero
claro ya pasaron días". Porque son muy rectas si dices aquel día, aquel día y
aquella hora, tiene que ser. [¨ Qué señora era esa?]. Yo fuera a una agencia,
antes de irme para España, para dejar algo. Pero resulta que aquella me dijo
que había una señora..., que había una casa que quería alguien así un poco
mayor, no así jovencita. Y entonces ella le habló de mi, pero no me conocía la
señora. Y entonces yo fui un día más tarde, a la casa. - Qué no le pareció nada
bien, me puso muy mala cara!. Pero como le dije yo a la monja, que hablaba
español: "Es que llegué a la estación, no vi que me esperaba nadie, yo contaba,
como había dicho que...", no era criado, pero eran de estos que llevan la ropa a
las lavanderías y traen la ropa planchada y todo y se ganan un sueldo, claro. Y
entonces quedó de irme a esperar a eso, pero no fue, entonces gracias..., que
no había nadie en la estación nada más que yo, eh; en las estaciones sola no
puedes estar, que allí de aquella mataban a mucha gente, los ingleses, -
bueno!. Y estaba yo sentada en un banco: - Vaya voy a tener que estar aquí!. Y
estaba sentada, cuando veo que vienen dos chicas corriendo, con una cosa aquí
en el brazo: "Está sola?, ¨ eres española?. - "Si" y le conté‚. Pues venga, que la
llevamos nosotras donde las monjas, y puede dormir allí. Y..., así fue, estuve
con las monjas tres días. Después ya fue cuando me llamaron, para que fuera y
fui para la casa esa. Y estuve tres años.
Al hacer los tres años me dijo ella: "Carmen ¨ piensas estar mucho
tiempo?" (en inglés, porque yo ya hablaba con ella), esto... me dijo que cuánto
tiempo pensaba estar en Inglaterra. Y yo le he dicho: "Yo quiero estar hasta los
65 años, porque así cogía la jubilación". O sea hasta los 60 años, y así... estaba
aburrida ya. Y entonces va y me dice ella: "Es que mira, si estás en mi casa no
cobras nada", porque ella no pagaba por mi la seguridad social allí, no pagaba
1835
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
nada. Entonces que me tenía que ir para otra casa, ella claro, me preguntó
donde quería ir, y yo dije: "Pues para un hospital, y ella misma me llevó a un
hospital también, que me gustó el sitio, también era... Uno fue en Paddington,
y el otro en St. Mary Hospital, que dicen ellos. "Hospital" [lo dice con
pronunciación inglesa]. Y entonces cogió y efectivamente quedé ya allí, me
llevó ella misma. Es lo que tienen, no te dejan en la calle, si. Y claro, pues dijo
que era para que yo pudiera cobrar algo, y después me contaron como que
pagué 9 años, no. Cuánto tiempo estuve?: 15. Como había estado 3 allí en la
casa esa, y los 4 meses, con casi dos meses en la escuela, de mi sobrina.
Después era todo el resto, o sea que tenía 8 años. Eran 8 años pagando, y así
fue, pero obligaron a la señora a que pagara desde no sé que tiempo, si. Para
poder cobrar yo algo, porque si no cobraba yo muy poquito, si. Y entonces en
ese tiempo del hospital... Es lo que tienen allí son mejores que aquí, muchas
señoras. La misma monja, la superiora del hospital, cogió y me dijo ella: "Mira,
como has pagado...". Iba a pagar poco tiempo, como no me llegaba los 12
años que había que pagar, con tres más ya estaba y me dijo: "Mira, pagas un
poquito ahora ®Tax in contas and super a nation (anexión)¯". Son tres, cómo
te voy a decir, como si fueran sindicatos. Dice: "Pagas ahí", que se pagaba muy
poquito, 40 ptas., "entonces pagas eso ahí y así cogerás dos pensiones". Lo
que pasa que aquí, como somos viejas te quita el banco cuanto puede. Se
queja muchísimo la gente mayor, nos quitan mucho, porque mira, yo tenía que
cobrar ya..., porque a mi me mandan cada vez que me suben los ingleses me
mandan una carta, todos los años suben, como hacía Felipe, y ahora este
también, pero vamos, quería decirte..., me ponían aquello, y la pequeña
también me subían, desde que me cambió de banco, para el Banco X, nunca
más...
La historia de Carmen continúa con un relato sobre las dificultades del
retorno, desde la relación con el banco, a la relación con el hijo, ambas acaban
siendo catastróficas, sin embargo, el relato acaba, desde mi punto de vista de
una manera inquietante, en el contexto del relato de cómo ha ido perdiendo o
le han robado sus anillos dice: "Yo tenía 8 y ahora tengo este, de casualidad.
No es porque me pusiera de casada, que no pone nada de casada, me lo
1836
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
regalaron y me lo pusieron ahí, dice: ®toma, que estás mas fea sin un...¯". Y
ahí acabó la grabación.
1837
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
1838
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
*
Este traballo fíxose no marco do Proxecto de Investigación PXIDT00PXI21001 da Xunta de
Galicia.
1839
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Nemesio é o fillo máis vello, que emigrou co seu pai en primeiro lugar, en 1952,
un ano antes da viaxe de Angustias -a nai- coas irmás: Marisa, Maruja, Manuel
e Pilar. Ademais, Nemesio foi o primeiro en militar políticamente no Uruguai,
concretamente no Partido Comunista Uruguaio (PCU); en ser detido pola súa
actividade política, e en exilarse ante o risco de vida ou cárcere evidente que
sufría. Marisa é a segunda filla, e por idade tiña maiores recordos que os
irmáns pequenos dos anos inmediatos á saída de Galicia. Ademais, polo seu
traballo xunto do seu pai ó chegar ó Uruguai, e por ter quedado con el e a nai
tralo exilio dos irmáns, garda un mellor recordo e coñecemento da historia
familiar. Marisa non militou politicamente, e polo seu carácter e o choque que
para ela supuxo marchar ó Uruguai con trece anos, foi quen se mantivo -nunha
procura de afirmación identitaria, quizais- máis vencellada a Galicia, á súa
familia, e ás súas lembranzas.
1. FRANCISCO BARRIO
Francisco Barrio Felpeto naceu o 12 de decembro de 1912 en San Cosme
de Nete (Vilalba, Lugo). Dende pequeno acompañou a seu pai ás “segas” a
Castela, e non foi á escola ata os trece anos. Estudiou ata os quince, sendo,
polo que se conta, un rapaz avantaxado. Da man do seu mestre descubriu a
literatura: Victor Hugo, Dumas, Verne... E dende adolescente foi un lector
constante. Deixou a escola ós 15 anos, para traballar igual de zoqueiro que de
albanel ou de canteiro. Coñeceu, logo, en Vilalba a un xastre retornado de
Cuba, e aprendeu con el o oficio da costura. Buscando prosperar e non quedar
traballando a terra, fixo un curso de corte por correspondencia cunha academia
de Barcelona. Xa como xastre, a comezos dos anos trinta, traballou primeiro en
Vilalba e logo mudouse a Mugardos, posiblemente contra os anos 1933-1934.
2102
As entrevistas tiveron lugar en Montevideo en decembro do 2000 (Marisa), e Narón en
agosto do 2001 (Marisa e Nemesio). A conversa con Xesús Barrio foi puntual, para corroborar
1840
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Aló foron tamén un curmán e o seu irmán pequeno Valeriano, quen traballaban
con el.
A guerra civil sorprendeuno en Mugardos. 1938 foi o ano en que o
conflicto deixaríase sentir de xeito máis impactante para Francisco e a súa
familia. Non fixera o servicio militar por raquitismo, pero a comezos de 1938 foi
mobilizado, con outros mozos de casos similares, para traballos auxiliares.
Destinárono ó Cuartel de Enxeñeiros da Coruña, e tras unha breve instrucción,
déronlle destinos segundo oficio. A el enviárono ó taller de costura, onde
segundo relataba anos despois, traballaba arranxando uniformes vellos para os
novos reclutas e para os veteranos que voltaban da fronte. Case ó mesmo
tempo, Valeriano foi movilizado recén cumpridos os dezaoito anos, e nese
mesmo ano de 1938, morreu na fronte en Castellón. Un dos seus irmáns
menores, Nemesio, de tempada en Castela ó estalar a guerra, foi trasladado a
Barcelona por ser menor de idade, e aló perdeu o contacto coa familia por
varios anos, desaparición que fixera pensar o peor á familia durante todo ese
tempo. Na guerra e ese mesmo ano, perdeu tamén a dous curmáns, Ramón e
Rafael, pouco menores ca el, e cos que mantiña estreita amizade2103. Da guerra
coñeceu ademais, e de primeira man, a represión franquista nos primeiros
meses da guerra na comarca de Ferrol, lembrando anos despois con Marisa os
acontecementos máis soados polo seu dramatismo.
En decembro de 1938 licenciárono e voltou a Nete para casar, como
acordara dende tempo atrás coa súa moza. En xaneiro de 1939 casou con
María Josefa Angustias Otero, de Noche, aldea veciña a Nete. Do matrimonio
nacerían Nemesio (decembro de 1939), Marisa (xaneiro de 1941), Maruja
(agosto de 1942), Manuel (outubro de 1944) e Pilar (decembro de 1950).
Francisco Barrio non militou politicamente de forma activa en ningún
momento. Dende novo tivera inquedanzas que xa o levaran, por exemplo, a
colaborar con outros mozos de Pino (Cospeito) nunha publicación mensual
1841
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2104
Ibidem.
2105
Con este referéndum, Franco asegurou a seu poder ata a súa morte. A Lei definía a España
como Reino (art. 1) e daba a xefatura do Estado a Franco (art. 2), quen tería potestade de
1842
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ben non tivera problemas por iso. O día anterior ó referendo, o alcalde pedáneo
de Noche visitouno: “veño en calidade de veciño e amigo. Ten moito coidado
mañá, que vai haber guardas civis controlando todo. Tes fillos e tes familia, ten
coidado co que fas”. Este referendo, a case que obrigatoriedade do voto, o que
significaba en canto a continuidade, falla de liberdades, etc... foi, segundo a
súa filla Marisa, o momento definitivo na súa vontade de marchar: “E
quedarame grabado para sempre cando chegou e deu un golpe na mesa e
dixo: «me cago en Dios, agora sí, agora voume aínda que sexa ó fin do mundo,
pero agora voume»”.
Por outra banda, a situación económica da familia non era en absoluto
doada, polo que non podemos achacar á cuestión política todo o peso da
decisión de emigrar. Marisa lembra os quilómetros que moitas noites na
bibicleta facía o seu pai para conseguir un pouco de gran vendido de xeito
clandestino por veciños doutras aldeas, ou as longas xornadas de traballo.
Xesús Barrio, irmán de Francisco e que aínda hoxe reside en Nete, non
recoñece atopar nas súas lembranzas máis razóns cás económicas para a
marcha do irmán maior. Nin sequera lembra escoitalo falar mal de Franco
nalgunha ocasión, se ben nas súas verbas aínda se aprecia un temor nunca
disipado tras moitos anos de vida baixo o franquismo, coma recoñeceron os
seus sobriños sobre isto tras conversas con el. Achaca Xesús a decisión dos seu
irmán ás duras condicións económicas que sufría con cinco fillos, pois, como
xastre, se ben ía traballando, non lle daba para moito naqueles anos de fame.
Conta aínda como catorce quilos de trigo lle custaban un peso e pouco, e por
un traxe que lle levaba tres días, non gañaba máis de dezaoito pesos.
Francisco Barrio marchou do país en decembro de 1952. Durante
alomenos dous anos preparou a viaxe. O primeiro destino que buscou foi Bos
Aires: aló residía unha irmá da súa dona, con quen se puxo en contacto para
que os reclamase. A cuñada recomendoulle tentar de aguantar en España, pois
marchar con fillos pequenos non era doado, sobre todo polo cambio para estes.
nomear o seu sucesor. Con esta Lei Franco cortaba as aspiracións de Don Juan de acadar un
cambio de réxime co apoio das chancelerías europeas occidentais, Preston, P. (1995): Franco,
Barcelona, Grijalbo.
1843
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. URUGUAI
Francisco Barrio tampouco militou politicamente nos ámbitos do exilio á
súa chegada ó Uruguai. A súa principal preocupación era económica: comezar
unha nova vida, pagar a débeda e levar a familia adiante. Tanto él como
Nemesio traballaron dende a súa chegada. El cosía para unha xastrería, e o
rapaz, que xa coñecía o oficio por traballar co seu pai, axudaba noutra. Ó
rematar a xornada de oito horas aínda cosían cinco ou seis máis pola súa conta.
Con todo, e segundo Marisa, o seu pai “non fora a facer a América, senón a
buscar o que España non lle deu”.
2106
Da viaxe de Leandro non temos moitos máis datos. Se ben marchou a fins dos corenta para
Brasil, retornou axiña, pois a súa moza quedara na aldea e máis adiante non quixo ir
encontrarse con el. Non tivera complicación algunha para voltar, polo que as súa oposición
difusa ó réxime non lle debeu de supoñer ningún problema. Con Francisco e Nemesio
encontráronse no porto do Río de Janeiro, onde foi visitalos ó barco, segundo lembra Nemesio.
2107
José Batlle y Ordónez foi presidente do Uruguai de 1904 a 1907, e novamente de 1912 a
1916. Foi o gran transformador do país cunha política reformista, de certo carácter
socialdemócrata: cunha amplitude de liberdades descoñecida noutros países da época, mesmo
en Europa, con voto feminino, fomento do sindicalismo, lei de 8 horas no traballo... A el débese
o modelo de país que mantivo un Uruguai desenvolvido ata mediada a década dos cincuenta,
en que ese modelo entrou nunha crise da que aínda hoxe parece non ter saído. O coñecemento
do batllismo chegáralle a Francisco Barrio por unha muller de Oleiros que voltara de aló e
prestáralle un libro sobre a presidencia de Batlle.
1844
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1845
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Na politización de tres dos seus cinco fillos parece non ter influido. Toda
a súa importancia radica posiblemente na educación que lles deu:
preocupándose polos seus estudos, fomentando a lectura dende ben novos,
con liberdade para falar do que quixesen, ou incluso, como recorda Marisa,
permitíndolles dende pequenos estar presentes nas conversas que en Noche
mantiña con outros republicanos, e confiando na súa posterior discreción.
A militancia máis temperá foi a de Nemesio, lóxica pola idade e por ter
sido o primeiro en chegar e adaptarse. En 1958 entrou na Unión de Xuventudes
Comunistas (UJC), e en 1961 no PCU. A súa maior influencia para isto fora o
círculo de amizades e o seu lugar de traballo: era funcionario de ensino medio
dende os 16 anos aproximadamente. Militou no PCU e no sindicato do ensino
(AEDES) ata a súa detención en febreiro de 1976 e o seu exilio poucos días
despois.
Maruja entrou no PCU xa mediada a década dos sesenta, con cerca de
25 anos. A súa militancia non ten relación coa do irmán maior, o mesmo que
sucederá coa pequena, Pilar. Traballou na editorial do partido, Ediciones
Pueblos Unidos, ata que foi clausurada polos militares tralo golpe de estado de
1973. Exiliouse despois que Nemesio, se ben nunca foi detida. A súa militancia
era posiblemente máis laxa, e o seu exilio debeuse principalmente á actividade
do seu home no PCU tamén.
Pilar, a máis pequena, entrou no PCU a fins dos sesenta, sendo
estudante. Igual cá súa irmá, o seu exilio debeuse á necesidade de saír do país
do seu home, máis que á persecución e perigo inminente para ela.
1846
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Dos tres, Nemesio foi único que retornou a Galicia. As súas irmás fóronse
a México e Italia respectivamente, e tralo retorno da democracia ó Uruguai en
1985 voltaron ó país.
3. CONCLUSIÓNS
Francisco Barrio non foi, como parece evidente, un exiliado no senso que
normalmente se aplica ó termo. Non tiña risco de represalias que lle supuxesen
persecución, morte, perda dos bens ou do emprego; non tiña, por tanto, unha
urxencia por marchar sen pensar e escoller as formas e momentos para facelo;
logo, no seu destino, non tivo tampouco un compromiso político activo co seu
país de orixe, senón que máis ben afastouse -alomenos nos primeiros anos- de
todo o que aquel lle supuña, dedicándose case que con exclusividade á súa
inserción económica.
Como plantexou o Dr. Núñez Seixas neste mesmo foro, a restauración o
29 de marzo de 1946 da vixencia da Lei de Regulamento da Emigración de
1924 fai difícil en moitos casos diferenciar quen marchou nos seguintes anos
por razóns exclusivamente económicas, ou en quen se mesturaron tamén as
políticas. O caso de Francisco Barrio parece mostrar que ámbalas dúas non son
excluíntes, como xa sinalara Núñez Seixas, senón que poden mesmo ser
complementarias.
Francisco Barrio foi un emigrante legal e tradicional en certos aspectos. A
dura situación económica e as posibilidades de futuro que lle podía ofrecer o
réximen -en tódolos ámbitos, e tanto para él como para os seus fillos- eran
razóns dabondo para marchar. E fíxoo polas canles habituais: reclamado por un
familiar, cos papeis en regra, e sen problemas que lle impedisen voltar se fose
o caso.
Doutra banda, participaba dun “descontente difuso” (Núñez Seixas) coa
situación do país. Isto non se traducía nunha militancia activa na oposición ó
franquismo, senón en formas máis difíciles de constatar como as relatadas.
Nalgúns momentos, participou incluso dunha oposición consciente e activa -e
tamén arriscada- dentro das súas posibilidades, como era o caso das xuntanzas
no muíño para escoitar Radio Pirenaica.
1847
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1848
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
xeitos, non é unha relación lineal causa-efecto. Como ben di Nemesio, foi a vida
que o levou a iso, o igual que sucedeu posiblemente coas súas irmás. Os tres, a
entrada no PCU débenlla máis que nada ó ámbito de socialización no Uruguai. A
dúbida quedaría logo en saber en qué medida influíu a súa educación para
entrar a relacionarse con eses ámbitos. Ese pouso que deixou unha educación
definida, como a que parece foi dada por Francisco Barrio, non debe polo tanto
refugarse.
Por último, plantexar o caso do retorno de Nemesio Barrio a fins dos
anos setenta. ¿Foi este o comportamento habitual dos fillos de exilados?
Factores coma os motivos ou formas da súa saída do país inflúen. Isto vese en
Maruja e Pilar, nas que o que pesou realmente para o seu exilio foi a situación
dos maridos. ¿Terá algún significado de xénero que xusto elas, casadas con
uruguaios acaben voltando trala recuperación democrática, e el, casado cunha
uruguaia, non o faga? ¿Que presencia de casos de retorno similar ó de Nemesio
se poden atopar a fins fos setenta ou principios dos oitenta dende o Cono Sur?
Nesta comunicación tratouse de plantexar preguntas máis que de buscar
respostas. As preguntas que unha historia de vida pode ofrecer dende a súa
individualidade. E cunha certa percepción de que non ten por que ser tan
excepcional, que confirma tamén o coñecemento casual doutras historias
parecidas. Para todos estes interrogantes, farían falla traballos concienzudos.
Algunha desas cuestións, como o carácter dos emigrantes / exiliados de fins
dos corenta e principios dos cincuenta, xa son abordados nestes días. Para o
resto, agardamos que o que aquí se narrou poida servir de axuda.
1849
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. INTRODUCCIÓN
O Estado español foi, no decurso da súa historia, un bo fornecedor de
exiliados. A partir da expulsión dos xudeus no século XV e da dos mouriscos no
XVII, cóntanse exilios tan importantes como o dos afrancesados despois da
Guerra de Independencia contra o Francés, o dos liberais baixo Fernando VII,
os exilios alternativos de liberais e carlistas durante as guerras civís e o dos
isabelinos á caída da raíña Isabel II. No século XX hai que salientar o exilio de
anarquistas e dalgúns socialistas a América Latina, onde contribuíron á
formación dos movementos obreiros de Cuba, Puerto Rico, México e Arxentina;
e tamén, o que tivo lugar por mor da dictadura primorriverista. Tampouco non
se pode esquecer o éxodo de moitos mozos en idade de quintas, que escollían
este camiño para non ir “servir ó rei”. Pero ningún exilio, á parte do de xudeus
e mouriscos, tivo o volume e abrangueu tanta diversidade de ideoloxías e clases
sociais como o exilio co que rematou a Guerra Civil de 1936-19392109. Perante a
imposibilidade de vivir no propio país sen que a vida ou a liberdade corresen
perigo, impúxose a diáspora como “solución” forzada e forzosa. Unha vez que o
2108
Citado por A. Suárez do Pazo en Lugo, nº 45, (febreiro de 1947).
2109
VV. AA. (1986): España Nuestro Siglo. Texto, imágenes y sonido. Gobierno de Franco,
1939-1975, Barcelona, Plaza & Janés, pp. 206-207.
1850
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2110
F. Montseny (1977): El Éxodo (Pasión y muerte de españoles en el exilio), Barcelona, Galba,
p. 18.
2111
Atópase situado este concello no norte de Galicia e tamén da provincia de Lugo, limitando
polo norte co Mar Cantábrico, polo leste cos concellos de Foz e O Valadouro, polo sur con este
último e polo oeste co concello de Xove. Ten unha superficie de 81,1 Km2 e comprende as
1851
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1852
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Táboa nº 1
NOME PROFESIÓN
ARNAÚ JUL, GUILLERMO E. MESTRE
DOMÍNGUEZ LÓPEZ, MANUEL LABREGO
DÍAZ FERNÁNDEZ, MARÍA
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, ÁNGEL LABREGO
FRAGA BALMAYOR, JESÚS CARPINTEIRO
GARCÍA ARAMBURO, FIDEL XORNALEIRO
GARCÍA GONZÁLEZ, ANICETO
GARCÍA LANDÁBAL, ANICETO LABREGO
INSUA LÓPEZ, NICASIO OBREIRO
LÓPEZ RECAREY, ANTONIO MARIÑEIRO
MON MON, RAMÓN LABREGO
1853
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
productos propios do seu oficio (era xastre) que posuía na súa casa de San Cibrao. Finalmente,
foi executado o 10 de decembro de 1936. Sesións ordinarias dos días 4, 11 e 31 de outubro e
18 de decembro de 1936 en Libro de Actas Municipales: marzo de 1936 a agosto de 1937.
Arquivo Municipal de Cervo (AMC).
2117
“Foi o xefe local da Falanxe (Jesús Taladrid Coll) o que lle sacou o título unha vez que
rematou a guerra (…). Ensinaba nun baixo alquilado moi perto da miña casa e tiña sona de moi
bo mestre. Ata se vía obrigado a rexeitar alumnos por falta de espacio”. Testemuño oral de
H.I.G. Burela, 15-VI-2001.
2118
O presidente da devandita entidade expón en asemblea a orde recibida dende a alcaldía,
perante a que o secretario pon o seu cargo a disposición da Xunta de Goberno, que acepta a
súa demisión con profundo sentimento “al vernos privados de la eficacia y fiel colaboración que
el señor Fernández prestó a esta entidad desde el año 1923 hasta la fecha”. Acta do día 25 de
agosto de 1936. Libro de Actas de la Cofradía de Burela..
2119
Así o escribe o novo secretario; pero despois figura na marxe o seguinte: “Acta no válida
por engaño del secretario y la que vale es ésta: Se acuerda que como el inspector local de este
Pósito marchó de la localidad deja de serlo desde la fecha de esta acta”. Ibidem.
2120
A súa dona era a filla dun grande propietario burelés. No fondo da cuestión latexaban
envexas e ciumes por parte do xefe da Falanxe, o tamén propietario e industrial José Taladrid.
Cóntase que falanxistas de Cervo e Burela desprazaronse ata a capital provincial na súa procura
e, atopándoo nunha cafetería, invitáronno a saír. El negouse, a non ser que fora acompañado
da parella da Guardia Civil, ó que os falanxistas accederon gustosos. Sen embargo, os gardas
custodiárono, e non foi posible a súa entrega ós primeiros. En Lugo permutou con outro mestre
que tamén estaba nas súas mesmas circunstancias. Testemuño oral de H.I.G. Burela, 15-VI-
1854
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2001.
2121
Testemuño oral de R.P.G. Burela 25-VI-2001.
2122
Os irmáns Santiago, Ramón, Carlos e Germán Pedrosa Posada eran naturais de Lugo e
figuran entre os primeiros afiliados ó núcleo lugués de Falanxe (1933). Ó producirse o
Alzamento, alístanse voluntarios nas primeiras unidades e combaten, excepto Germán, na
fronte de Teruel. É na mesma onde Santiago, que posue o grado de tenente de Infantería, cae
ferido gravemente o 16 de decembro de 1937 morrendo días máis tarde. A primeiros de xaneiro
de 1938 morre seu irmán Carlos, alférez provisional de Infantería; e uns días máis tarde,
Ramón, quen tiña o mesmo grado que o anterior e recibiu a Medalla Militar Individual. Santiago
e Ramón foron enterrados o 3 de xuño de 1938 en Lugo nunha gran manifestación, en
Fernández, C. : “La Guerra Civil en Galicia”, La Voz de Galicia, pp. 50 e 356.
1855
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2123
Souto Blanco, Mª. J. (1999): Los apoyos al régimen franquista en la provincia de Lugo
(1936-1940). La corrupción y la lucha por el poder, Sada-A Coruña, Edicios do Castro, pp. 59-
60.
2124
Ese posto importante obtívoo na Secretaría, e aínda que el mesmo declara no seu proceso
que se trataba dun “cargo auxiliar”, o feito de que ese cargo estivese retribuido con 850 ptas.
mensuais dá idea da escala de soldos en vigor dentro do Partido Socialista. Colección Quiénes
son ellos, García Atadell. (1975): Hombre símbolo, Bilbao, Editora Nacional, pp. 15-16. Outros
historiadores mencionan o cargo de secretario auxiliar: vid. Fernández, C. (1983): Paracuellos
del Jarama: ¿Carrillo culpable?, Barcelona, Argos-Vergara, pp. 163-170, e Cabanellas, G.
(1975): La guerra de los mil días, Buenos Aires, Heliasta, p. 799.
2125
García Atadell (1975): Hombre símbolo...., op. cit., p. 16. En representación do Partido
Socialista parece que viaxaba de cando en vez a Viveiro, onde organizou varias folgas de
mariñeiros. Estivo detido no cárcere Modelo de Madrid xunto con Largo Caballero, Saborit,
Zugazgoitia e Wenceslao Carrillo (pai de Santiago Carrillo), entre outros, por mor dos sucesos
1856
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1857
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Era la mía una Brigada oficial controlada por la Dirección, a través del
señor Lino, mi Jefe inmediato. El hecho de publicar en la Prensa detenciones
era una garantía, pues las Brigadas no oficiales no lo hacían, ignorando los
familiares de los detenidos donde se encontraban cosa que no ocurría en el
caso de mi Brigada (…) La Brigada de Méndez y la mía, eran hijuelas de la
Primera de Investigación Criminal, que mandaba Lino, de cuya Brigada y
previa la firma de dicho Comisario General se cobraban las dietas de viaje,
etc. y del cual se recibían las notas de los servicios que al ser realizados tenían
que ser llevados a Víctor Hugo, 9, pasando de allí a la Dirección a las órdenes
del Director y Jefe Superior respectivamente2129.
2129
García Atadell (1975): Hombre símbolo...., op. cit., p. 21.
2130
El Heraldo de Madrid, ( 8-IX-1936).
1858
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2131
“Es de destacar la fama que ha adquirido la Brigada Atadell por sus magníficos hallazgos de
tesoros escondidos por el Clero y gente de derechas”: El Heraldo de Madrid, (20-VIII-1936).
2132
García Atadell (1975): Hombre símbolo...., op. cit., p. 26.
2133
Atadell trocou a orde de detención pola asistencia a súa casa en calidade de invitado a un
té na compaña dos diplomáticos de Inglaterra, Francia, Romanía e Países Baixos. Ibidem, pp.
39-43.
2134
“Si doña Rosario Queipo de Llano hubiese caído en manos de cualquier Milicia o Grupo no
controlados la hubiesen fusilado. Lo mismo a otras personas a quienes salvé (…) Muchos de los
detenidos al caer en mi Brigada respiraban satisfechos”: Ibidem, pp. 22-23.
2135
Quérese ver nestes actos a vaidade de Atadell, que demostraba así o seu poder perante uns
presos de alta categoría social, ibidem, p. 47.
2136
Refírese só ós afusilamentos dun tal Cumellas, un tal Duque, unha señorita francesa,
Carmen Bahlier, os irmáns Miralles e catro obreiros de A.B.C.: Valcárcel, José Pérez de la Rosa,
José Gutiérrez e Lorenzo Pardo, en ibidem, pp. 37-38.
2137
A primeira denominación corresponde a Solé, J.Mª. e Villarroya, J.: “Las checas”, art. cit e a
segunda, a H. Thomas (1976): La Guerra Civil española, vol 1, Barcelona, Grijalbo, p. 305.
1859
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
realiza unha viaxe a Santa Pola (Alacante), onde se adica polas noites a dar
misteriosos paseos en canoa2138. De contado, despois de anunciar á súa brigada
outro servicio importante de contraespionaxe en Santa Pola, emprende a viaxe
escoltado por unha parte desta. Despídea en Alacante, onde o 12 de novembro
suben a bordo do barco arxentino “Primero de Mayo” con destino a Marsella
varios pasaxeiros: eran Atadell, Penabad e Pedrero2139, acompañados das súas
respectivas donas2140. Sen embargo, non se sentía Atadell seguro en Francia e,
sempre co seu acompañamento, zarpou o 19 de novembro para Cuba, a bordo
do “Mexique”.2141 Despois de facer escala en dous portos españois (A Coruña e
Santa Cruz de la Palma), e cando parecía que a escapatoria de Atadell e os
seus secuaces era definitiva, minutos antes da saída do barco foi detido por un
axente da policía franquista xunto con Pedro Penabad2142.
Ámbolos dous presos foron transladados ó cárcere de Sevilla onde
permaneceron dende o 24 de novembro de 1936, data da súa detención, ata o
15 de xullo do ano seguinte, en que tivo lugar a súa execución.
2138
A excusa era buscar radios clandestinas en aras de descubrir uns gravísimos complots de
espionaxe, tal e como declarou a El Heraldo de Madrid. A verdadeira razón radicaba en que,
nese momento, atopábase ancorado alí un barco de cabotaxe propiedade da súa familia
política: testemuño oral de R.P.D. Burela, 24-VI-2001.
2139
Pedro Penabad era un dos 48 milicianos que tiña a súa brigada e Ángel Pedrero era o
segundo xefe da mesma, despois de Atadell. Vid. nota nº 19.
2140
Tanto a fonte oral como algúns historiadores teñen aludido a que levaba consigo unha
“cuantiosa fortuna”, consistente na súa meirande parte en xoias. Por iso, e para procurarse
diñeiro en metálico, vendeu en Marsella uns brillantes que lle reportaron a suma de 84.000
francos, equitativamente distribuidos cos seus camaradas (García Atadell (1975): Hombre
símbolo...., op. cit, pp. 56-57). Os propios republicanos denunciaron a súa fuga anunciando un
castigo exemplar no caso de que voltara a España, Solé i Sabate, J. Mª e Villarroya, J. (1997):
“Las checas”, art. cit.
2141
Unha das peculiaridades da pasaxe era que ninguén viaxaba co seu nome; e non ía ser
García Atadell unha excepción: fíxose pasar por cubano. Un xornal de Santa Cruz de la Palma,
segundo a narración directa dun pasaxeiro, titulaba a vida de Atadell a bordo da seguinte
maneira: “una verdadera orgía a bordo” (García Atadell (1975): Hombre símbolo....., op. cit. pp.
57-58).
1860
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2142
Ibidem, pp. 59-61.
2143
Poucas foron as mulleres que saíron do país por conviccións e responsabilidades políticas
propias, o cal non exclúe que constituísen un importante grupo en termos cualitativos: vid.
Domínguez Prats, P. (1992): Mujeres españolas exiliadas en México (1939-1950), Madrid,
Universidad Complutense, p. 86.
2144
García Atadell (1975): Hombre símbolo...., op. cit., pp. 58-59.
1861
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2145
Testemuño oral de R.P.D. Burela, 24-VI-2001.
2146
Cartas datadas o 4 e o 7 de xullo de 1937, en García Atadell (1975): Hombre símbolo....,
op. cit., pp. 81-83.
1862
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2147
Villacampa, C. G. (1937): Los últimos momentos de García Atadell, Sevilla, Imprenta de San
Antonio, pp. 21-22. As derradeiras verbas de Atadell ó pé do patíbulo foron: “¡Viva Cristo Rey!,
¡Viva España!”. ¿converteuse realmente, ou xogou a súa derradeira baza?.
1863
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2148
“Tardaron moito tempo en deixala en paz, tanto a ela como á familia. Testemuño oral de
R.P.D. Burela, 24-VI-2001.
2149
Testemuño oral da súa irmá A.M.C. Burela 5-VI-2001. Conta esta muller que el pasara a
fronteira co seu “batallón” pero houbera unha “escaramuza” e colléronos a todos prisioneiros. Ó
sair do cárcere estableceuse en Navarra, onde morreu (descoñécese o ano) sen voltar
endexamais a Burela, aínda que mantiña un estreito contacto epistolar coas súas irmás e
sobriños.
1864
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2150
Kaiser, C. J. (1976): La guerrilla antifranquista. Historia del maquis, Madrid, Ediciones 99,
S.A., pp. 63-70 e 86.
2151
Este cárcere tiña sona de “terrible”. A maioría dos homes que ficaban nel estaban
condeados a morte, e producíronse moitas baixas por fame e frío: vid. Moreno, F. (1999): “La
represión en la posguerra” en Juliá, S. (1999) (coord.): Víctimas...., op. cit. pp. 277-406.
2152
“Neste cárcere seica estaba moi ben, moito mellor que en Burgos (…) eu daquela era moi
neno pero oía contar esta historia ós armadores que foron velo: “O Curro”, “O Pasarín” e
outros”. Testemuño oral de R.P.G. Burela, 25-VI-2001.
2153
Testemuño oral de M.V.G. Lieiro, 25-VI-2001. Ámbolos dous formaban parte do núcleo de
Viveiro correspondente á III Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia, que veu a luz a
finais do ano 1945: vid. Heine, H. (1980): A Guerrilla antifranquista en Galicia, Vigo, Xerais, p.
131.
1865
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2154
Fálase de 22 persoas, entre as que se atopaba o delegado dos guerrilleiros da zona
noroeste, Manuel Piñeiro, “O Manolo do Menor”, ibidem, pp. 155-56.
2155
Durante o tempo que permaneceron en Xixón, ningún dos “pasaxeiros” saíu a cuberta,
véndose só ó armador e ó maquinista. Testemuño oral de M.V.G. Lieiro, 25-VI-2001.
2156
Así o describe Heine na súa obra xa citada, versión que atopa corroboración na historia
oral: “ó pouco de chegar a Francia, tanto o patrón como o maquinista reclamaron as súas
mulleres e non voltaron a España ata comezos dos anos setenta”. Testemuño oral de M.V.G.
1866
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
casa ata o final da guerra, momento en que uns amigos o levaron para
Quiroga. Estableceuse alí como mecánico. Nembargantes, en 1943 o alcalde de
Cervo e á vez xefe local de Falanxe, Jesús Taladrid, fai unha visita ó seu íntimo
amigo, o alcalde de Quiroga. No decurso da mesma unha avaría no seu coche
provoca o encontro entre ámbolos dous. Nada pasou. Pero un mes máis tarde
Manuel embarcábase para Arxentina con toda a súa familia2157
5. CONCLUSIÓNS
Quizais pouca conclusión poida facerse destas tres pequenas historias
moi diferentes entre sí pero, como dicíamos ó comezo do traballo, cinguidas
polo feito común de estar protagonizadas por exiliados. Trátase, sen embargo,
de exiliados que semellan non pertencer ó estereotipo básico que figura nos
libros e do que tamén temos oído falar ós nosos maiores; e é precisamente
aquí onde reside a súa orixinalidade. No caso de García Atadell, non pode
dicirse que se exiliara debido á falta de liberdade e xustiza; nin tan siquiera
pensou na España convulsa que deixaba detrás de si a xulgar pola súa frase:
Lieiro, 25-VI-2001.
2157
Marchou reclamado por un irmán e viviu en Bos Aires ata o ano 1963 en que voltou
definitivamente a España establecéndose en Vigo. Testemuño oral de M.V.G. Lieiro, 25-VI-
2001.
2158
García Atadell (1975): Hombre símbolo...., op. cit., pp. 26 e 56.
1867
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1868
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1869
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2159
Gómez Rivas, I.; ‘Os apuntes inéditos redactados por Salvador Etcheverría Brañas para a
continuación das súas memorias políticas’, Anuario Brigantino 1995, nº 18, p. 176.
1870
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2160
Arquivo do Reino de Galicia, Fondo Goberno Civil, Mazo 2655.
2161
Según notificación enviada a todas as agrupacións provinciais deses partidos o 30 de
decembro de 1934; ARG, FGC, Mazo 2655.
1871
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2162
A creación da ‘Coalición Regional de Derechas Democráticas’ liderada por Cornide e Sandez
foi a única organización de ámbito galego que recoñecía explícitamente o réxime republicano
como seu. A súa existencia foi efímera, arredor dun ano, e a súa influencia, reducida ó ámbito
urbán herculino. A súa estructura dirixente rematou sendo absorbida pola rede católica da
‘Unión Regional de Derechas’, logo renomeada como CEDA; en Grandío Seoane, E (1998).; Los
orígenes de la derecha gallega. La CEDA en Galicia (1931-1936), Sada-A Coruña, Ediciós do
Castro, p. 78-83.
2163
‘Indice Alfabético-onomástico de investigados-informados por Delegación de Orden Público’,
Arquivo do Reino de Galicia, mazos 4671-4687/1.
1872
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Falange; hasta esa fecha quedé atrapado en las tenebrosas redes de los
implacables enemigos. Mi atribulada familia tuvo el valor estóico de soportar
enérgicamente los sinsabores a que los sometió mi conducta republicana, y
trabajar sin descanso en favor de mi liberación. Fueron tan inteligentes y
sagaces, que hicieron una victoria sobre la muerte. En la madrugada del día 1º
de Enero del año 1937, salía de La Coruña, camino de Lisboa, en busca del
navío que me había de conducir a la tierra de promisión.
Cuantas palabras estampase aquí para expresar mi profundo
agradecimiento dedicado a los que trabajaron por mi libertad, serían pozas y
nunca darían noción exacta de mi mondo sentir. La débeda de gratitude queda
en pie para toda mi vida.
Protegida, previsoriamente, la retirada, por mi sobrino Trillo-Figueroa,
alcancé la frontera portuguesa en la alba mañana del día que siguió; allí dejé a
este magnífico celta, que vive en mi memoria en recuerdo perdurable.
Si, siempre es partir, morir un poco en la mañana de aquel 1º de Enero
2164
de 1937 sentí, porque negarlo, una angustia infinita
2164
Etcheverría, S. (1989): Eclipse en España, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, p. 24.
1873
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2165
Idem; p. 29.
1874
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ata entrar no conflicto a grande escala que se prevé coa Alemania nazi2166.
Neste contexto o exilio mobiliza todos os seus efectivos diplomáticos nunha
actividade frenética, da que é parte tamén o mesmo Etcheverría: en agosto de
1938 é trasladado de xeito inesperado cara a legación republicana de Santo
Domingo e Haití; xa no remate definitivo do conflicto, en abril do ano 1939
marcha cara Puerto Rico e a finais de maio entrevístase co Embaixador de
España en Nova York, o ex ministro Fernando de los Ríos, de quen recibe unha
negativa impresión –mesmo chega a dicir que o atopou “abrumado por un
derrotismo imperdonable”-2167.
Volta a México e neste momento de derrota reflexiona sobre o futuro do
exilio, nada confortador, mais crudamente sincero e axustado á realidade:
2166
Aínda nos primeiros días de 1939 Etcheverría considera que pode mesmo haber un cambio
favorable á República na política internacional:
“Por mi parte, sigo en la modestia y humildad franciscana, esperando estóicamente el
desenlace que ya no tardará. Quiero reservarme para ver el nuevo tránsito y esperar fríamente
en la hora que va a venir”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 1 de xaneiro de
1939.
2167
O percorrido de Salvador Etcheverría extráese do seu libro de memorias xa citado:
Etcheverría, S.; Eclipse en España…, op. cit. p. 32-33, 34,36, 46, 54, 54-55, 73, 90, 151, 157 e
163.
1875
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. ¿UNIDADE OU DIVISIÓN?
O ex gobernador civil de León maniféstase sempre moi crítico coa
estratexia política levada a cabo polo exilio. A súa pauta de comportamento
ante o problema é constante: xuntar forzas en vez de fragmentalas. Xa no final
da súa vida, Etcheverría vai facer reconto da súa actividade nos primeiros anos
corenta, momento no que a loita aberta en Europa, o enfrontamento bélico
entre fascismo e democracia, amosaba novas vías de solución para os
republicanos. Na data emblemática do 14 de abril de 1940 difundíase un
manifesto da que pretendía ser a nova alternativa protagonista do
“republicanismo demócrata e liberal”. Non se incluía a representantes do PSOE,
PCE ou das centrais sindicais UGT e CNT. Aínda así a unidade de acción no foi
doada. Tardouse outro ano, ata o 14 de abril de 1941, para dar forma e
constitución á ‘Acción Republicana Española’, que presentaba delegacións en
Colombia, Chile, Puerto Rico, Cuba, República Dominicana, Costa Rica,
Honduras, Bolivia, Nicaragua, México e Ecuador. O seu propósito, non lembrar
para nada á coalición ‘Frente Popular’, presentar un proxecto de republicanismo
moderado decidido a xuntarse fronte os aliados contra o fascismo e
comunismo, xa que aínda estaba vixente o Pacto Molotov-Von Ribbentrop.
Cando Alemania invade a Unión Soviética a situación diplomática internacional
dá unha viraxe contraria ás pretensións da ARE2169.
2168
Idem; p. 166.
2169
“Prácticamente ya en 1942 había perdido velocidad el grupo de A.R.E., que animaron los
republicanos ortodoxos, como empezó el desgaste rápido de las últimas baterías del Partido
Comunista, que tuvo que replegarse por algún tiempo hasta las trincheras de seguridad de su
propia organización”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p.11.
1876
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Mais Etcheverría, que participa nese proxecto aínda que sen salientar a
súa figura, ten outra idea para o futuro do exilio, nun plano que agrupara ás
dúas tendencias maioritarias representadas polo republicanismo moderado e o
PCE:
2170
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p. 9.
2171
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p. 11.
1877
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2172
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 29 de xaneiro e 11 de marzo de 1944.
2173
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p. 9-10. Xa dende os
primeiros días de xullo de 1943 a Federación de México do Partido Galeguista afástase deste
organismo, ó considerar que non respostaba ás súas aspiracións nacionalistas; Heine, H.
(1983); La oposición política al franquismo, Barcelona, Crítica, p. 115.
2174
Xa no ano 1943 Etcheverría escribía o seguinte:
“Infortunadamente tropezamos siempre… con la terca e incomprensible oposición del
núcleo que cultivó una de las ramas desgajadas del Partido Socialista, acaudillado por Indalecio
Prieto. La concepción errónea que mantiene violentamente este líder político, a quién siguen
algunos dirigentes de otros fracciones republicanas, tratando de eliminar de la vida pública a
sectores de opinión absolutamente respetables, provoca constantemente una situación
polémica destructora que imposibilita la deseada acordancia o la unidad de acción de todos los
republicanos; Gómez Rivas, I.; ‘Os apuntes inéditos redactados por Salvador Etcheverría
Brañas…’, op. cit.
1878
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
unidade total, sen fisuras, aínda dos traballos que eso podía supoñer, mais na
vista posta unicamente no derrube do franquismo:
2175
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 14 decembro de 1944, p. 8.
2176
“La decisión de convocar las Cortes produjo gran expectación, no sólo en los medios
españoles sino en los internacionales.
La primera sesión del Congreso de los diputados españoles en el exilio quedó abierta el
10 de enero de 1945, a las cuatro y veinticinco minutos de la tarde. Asistieron a ella 72
diputados en función oficial de sus cargos de elección popular y se adhirieron 49 radicados en
otros países; Del Valle, J.Mª (1976): Las instituciones de la República española en el exilio,
Ruedo Ibérico, p. 86.
2177
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 9 de xaneiro de 1945.
2178
“Cuando los diputados se disponían a concurrir a la segunda sesión de Cortes leyeron en los
periódicos que la minoría socialista, inspirada sin duda por el criterio de Prieto, hostil a la
actuación de las Cortes, había adoptado un acuerdo según el cual no existía ‘quorum’ para
tomar decisiones en ellas y procedía transformar el Parlamento español en una Junta de
diputados y actuar en consecuencia… La Comisión socialista le pidió que entonces declarara la
suspensión de las sesiones de Cortes por falta de ‘quorum’… Las minorías parlamentarias
cedieron para evitar posibles daños mayores y los socialistas obtuvieron lo que pedían. Se
suspendieron las sesiones de Cortes, aunque no se cerró el ciclo parlamentario”; Del Valle,
J.Mª; Las instituciones de la República española en el exilio...; op. cit., p. 88-89.
1879
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
A las cuatro en punto del día de hoy se escribe una emocionante página
de nuestra Hª Republicana… Bien diferente de aquel ensayo grotesco del 10 de
Enero de cuya ineficiente preparación recogimos los frutos ácidos… Se llegó a
una unidad de acción que nos acerca a la ruta deseada2181. A constatación
destes bos presaxios atopábase tamén na xuntanza de organizacións
republicanas galegas do día seguinte:
Al cabo de cuatro años vienen a darnos la razón y a hacer válido el
criterio y la táctica de nuestra Alianza Nazonal Galega. Se trató de aceptar los
puntos básicos que hagan posible el entendimiento. Como de costumbre el
2179
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 10 de xaneiro de 1945, p. 8-9.
2180
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p, 14-15.
2181
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 17 de agosto de 1945.
1880
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2182
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 18 de agosto de 1945.
2183
“El bloque que se aglutinó en torno del Partido Comunista forcejeaba con energía inagotable
para rectificar la formación del primer gobierno, tratando de obtener puestos ministeriales por
el convencimiento que siempre manifestaron de que la posible reconstrucción solo era posible
tomando en ella parte todos los grupos políticos que habían hecho la guerra”; Memorias
inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p. 18.
2184
“Con ello no salió ganando más que un solo hombre: Franco, que aprovechó
inteligentemente la desgraciada coyuntura para presentarnos ante el mundo político como
ungidos del carro de los soviéticos”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-
1957, p. 21.
2185
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 23, 28 e 30 de xaneiro de 1947.
2186
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 11 de febreiro de 1947.
2187
Cando en xaneiro de 1945 o representante da República en Guatemala, Andrés Rodríguez
Barbeito, comunicou que este Estado descoñecía o réxime de Franco, o feito foi saudado polos
1881
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
E é que esta orientación que podía ser observada nun primeiro momento
como contradictoria víuse nítida a partir da entrevista mantida entre Prieto e Gil
Robles a finais de outubro dese mesmo ano de 1947. O propósito era
indubidable, máis alá da actuación e proxección de futuro desta alianza
católico-socialista: provocar certa inquietude no réxime franquista2189.
Poucos días despois do nomeamento a finais de agosto do novo gabinete
dirixido por Alvaro de Albornoz2190, Etcheverría recibe un cable no que Nicolau
D’Olwer converteunotifícalle o seu retiro da función institucional que realizaba
en Guatemala2191. As súas críticas constantes á dirección do exilio, e mesmo do
seu rumbo, roto en faccións e grupos, convertíu a súa voz personalizada nun
dirixentes da JEL como o inicio do aillamento internacional do réxime franquista; Del Valle,
J.Mª; Las instituciones de la República española en el exilio....., op. cit., p. 90-91.
2188
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 7 de agosto de 1947.
2189
“Indudablemente, Franco acusó el golpe pues envío una enérgica nota al Gobierno Inglés
protestando por lo que llama una conspiración en su contra, en el seno de un gobierno que
tiene por amigo”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 26 de outubro de 1947.
2190
Tras a demisión de Llopis o 6 de agosto de 1947, Martínez Barrio xuntou ós representantes
de todos os partidos republicanos –excepto ós de Prieto- para dous días despóis. Se lle
preguntou a Giral, Pi i Sunyer e Aguirre a súa capacidade para formar gabinete, que rexeitaron,
xa que nacionalistas vascos e cataláns se negaron a formar un Goberno sen presencia dos
socialistas. Foi finalmente Alvaro de Albornoz o que asumíu a responsabilidade cun gabinete de
republicanos e apoiado por cataláns e vascos.
2191
Mesmo Etchevarría considera que D’Olwer lle traicioara neses intres, e chega a calificalo de
“incompetente e de pobreza espiritual”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 18 de
decembro de 1947.
1882
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2192
“No tenemos remedio. Así se hundirá la República en el cieno sin que podamos mantener la
ilusión de encontrar el camino de la ventura. Salgo asqueado de todo… Una decepción más a
las muchas sufridas anteriormente”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 4 e 6 de
outono de 1947.
2193
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 3, 10 e 25 de novembro, e 4 e 5 de
decembro de 1947.
2194
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 1 de xaneiro de 1950.
1883
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. AS CAUSAS DA DERROTA
Non é moi frecuente que nos exiliados se atope un exercicio de
autocrítica tan dura respecto a súa actividade política durante os anos da II
República como a que veremos de Salvador Etcheverría. Nestes escritos,
independentemente do paso do tempo, o biografiado anota alusións moi críticas
coa estructura de partidos que funcionou entre 1931 e 1936. E evidente que a
súa propia actitude vital, independente e espontánea, condicione esta
percepción, mais resulta un exercicio de análise co que non se atopaban moi
distantes algúns círculos do exilio.
Xa en 1942 refírese á situación de derrota na que se atopan. Boa parte
da culpabilidade da mesma búscase na incapacidade das organizacións
políticas, sen esquecer a súa. A súa crítica nestes anos é demoledora,
inmisericorde, moi influenciada pola situación de liderazgo que é asumida
1884
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2195
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 21 e 26 de xullo de 1957.
2196
Os suliñados son do orixinal.
2197
Este texto e o anterior proceden das Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 10 de
setembro de 1942.
1885
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Para Etcheverría a derrota foi máis froito da mesma República que das
accións militares dos sublevados. A imaxe de unidade durante a guerra estivo
sempre máis do lado ‘nacional’ que do republicano, e iso otorgóulle un valor
fundamental, que se convertería en determinante no transcurso da guerra. Xa
dende o primeiro momento da súa marcha forzada de Galicia Etcheverría
pronostica un destino nada doado para a emigración política. Para el antes do
remate do conflicto, a guerra civil representaba unha expresión incomprensible
e ilóxica de certos grupos de intereses que se consideraron ameazados
constantemente durante o período republicano. O seu ton, duro e combativo,
non deixaba dúbidas da culpabilidade última do conflicto civil:
2198
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, Anos 1956-1957, p. 4.
1886
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2199
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 1 de xaneiro de 1939.
2200
“Media docena de hombres, limpios de corazón y con un poco de sentido común, serían
suficientes para centrar este mundo corroído por la ambición”; Memorias inéditas Salvador
Etcheverría Brañas, 1941, ps. 3-5.
2201
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 14 de decembro de 1944.
1887
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2202
Para o sistema de vixiancia e información ‘nacional’ nos anos da guerra ver Cervera, J.
(1998): Madrid en guerra. La ciudad clandestina, 1936-1939, Madrid, Alianza, e para o caso
1888
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
galego, Grandío Seoane, E. (2001): Vixiancia e represión na Galicia da guerra civil, Sada-A
Coruña, Ediciós do Castro.
2203
Etcheverría, S.; Eclipse en España, Ediciós do Castro, 1989, p. 53-54.
2204
“No tengo fé en las resultancias definitivas. Toda la calidad humana que voy reuniendo es
de una pobreza moral aterradora”; Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 13 de
novembro de 1947.
1889
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2205
Etcheverría o considera unha victoria súa, despois de traballar durante un ano nese tema;
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 12 e 13 de novembro de 1947.
2206
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 3 e 6 de febreiro de 1947.
2207
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 15 de xullo de 1947.
1890
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
dirixentes republicanos en México para acadar ese fin. Ó final dese mes o
mesmo Etcheverría recoñecía que perdera esa “guerra”:
Este fue un mes de dolor y pesar, como en los días finales del pasado
hube de vivir la amargura de la incertidumbre, provocada por la ordinariez de
una pandilla de cretinos y … elementos de una parte de esta colonia roida por
las ambiciones, carentes de toda sensibilidad. La feroz acometida quedó un
poco desvaída con la drástica separación a que los obligué; me figuro que la
reacción que han de reproducir, aún ha de traer consecuencias turbulentas2208
2208
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 31 de agosto de 1947.
2209
Memorias inéditas Salvador Etcheverría Brañas, 17 de decembro de 1947.
1891
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1892
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1893
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pequenas, alí, preto da súa casa. Aquí, Maruxa aprendería as súas primeiras
letras.
Durante a adolescencia Maruxa vive na Coruña. Luís, en Santiago. Víanse
con frecuencia, ben nas reunións familiares de Arca, ben cando Luís ía á Coruña
visitar a súa tía Andrea, que vivía na praza de San Andrés e de Santa Catalina,
moi preto da casa de Maruxa. É no devalar destes anos, cando Maruxa estudia
o Bacharelato, coa idea de continuar os seus estudios. A ela leváballe a idea
estudiar Farmacia, como a moitas das primeiras universitarias. Mais iso supoñía,
ir a Santiago, e, por imposición materna, non foi. Teresa, a súa nai,
argumentaba que era moi nova e que Santiago atopábase moi lonxe, mais, o
que verdadeiramente lle inquietada era que Santiago albergaba a Luís. A
Teresa, nun principio, incomodáballe a relación que había entrámbolos dous,
quizais, polas ideas comprometidas e ocupamentos de Seoane que, nestes
intres realizaba unha vida universitaria, artística e cultural moi dinámica.
Deste xeito, Maruxa finaliza o Bacharelato e inicia o primeiro curso da
Escola de Comercio Superior, para preparar posteriormente, unhas oposicións.
Nestes anos transcorre sen decatarse a súa xuventude, realizando algunha
laboura na casa e axudando ó seu pai na oficina, pois era o representante de
viños de Valdeorras en Galicia. Entre outras tarefas escribía a máquina,
experiencia que dará froitos moito maiores con posterioridade.
En 1934, dous anos despois de ter rematada a carreira de Dereito, Luís
instálase na cidade onde se atopa Maruxa. Ela vive coa súa nai Teresa e coas
súas irmás, Carmen e Matilde (que é a única dos seus seis irmáns que aínda
vive. Está instalada coa súa familia en Madrid). O seu pai morrera en 1931.
Neste momento Maruxa e máis el teñen unha relación estable. Maruxa confesa
que comeza a ter certas inquedanzas que anteriormente non lle xurdiran. É
neste momento cando Maruxa colle o carné do Partido Galeguista,
preocupación, sen dúbida, interiorizada por medio de Luís.
Seoane comeza a traballar para o Centro de Detallistas de Víveres na
Rúa Paio Gómez. Maruxa recordaba moi ferventemente unha anécdota que
aconteceu nestes momentos.O primeiro dos asuntos que levou Seoane como
avogado despois de licenciarse, non resultou doado. Foi a defensa dun
1894
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
individuo fronte a uns falanxistas. Cando o xuízo rematou, contaba Maruxa, que
os falanxistas estábano agardando á saída do xulgado para aldraxalo e dalgún
xeito, agredilo, mais el gardou a compostura, a pesares do que sentía. Maruxa
explicaba como, neses momentos os falanxistas xa empezaban a ter forza, no
seo dunha atmosfera un tanto turbulenta.
Todo transcorría con aparente normalidade ata que, o 18 de Xullo,
irrompe o Golpe de Estado. Maruxa e Seoane saían do Teatro Rosalía de
Castro, despois de ter gozado dunha obra de Alejandro Casona, cando salta a
alarma do Alzamento. Nun primeiro momento, a atmosfera era confusa, Seoane
quería defender ó Goberno Civil, máis de contado decátanse que A Coruña non
era un lugar tranquilo. A esta inquedanza, engádeselle, o anuncio de que
buscan a Seoane polas súas ideas galeguistas e republicanas. Maruxa explica:
Luís era un home confiado e sempre ía cara o café Galicia, onde hoxe
está a Fundación Banco Pastor, aí, na esquina do Cantón Grande. Aí,
tiraron aquela casa e puxeron estoutra. Pois, alí era o café Galicia. Era
onde se reunían todos os intelectuais. Un día, un domingo, un sábado...
bueno xa non me lembro, chega Luís e séntase no café Galicia, na parte
de fóra , nunha das mesas, pide un café e cando estaba nesto, pasou un
amigo del, e díxolle:
- ¿ Ti que fas aquí, Luís?
- ¿ Como que que fago? Estou esperando que veña alguén para tomar
un café...
E díxolle:
- Márchate de seguida que te andan buscando. Márchate de seguida.
- ¿Entonces que pasa?
- Pasa esto y esto... ¡Márchate de seguida!
E marchou. Marchou para a do meu irmán.
Eu estaba aterrada. Qué non sabíamos qué facer, nin como íamos a saír
de aquí, nin sabíamos cómo marchar, había que esconderse nalgún sitio.
1895
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Cando chegaron alí foron eles (os Frontini) os que sacaron a Luís do
barco porque Luís como era arxentino (e non fixera o servicio militar)
non o deixaban desembarcar porque viña de España, pero Moni Ermelo,
o pai dela, era contraalmirante. Ela faloulle ó seu pai, pois Luís estaba
aillado no porto, para ver se o podían sacar, entón, por mediación do
pai, inmediatamente puxérono en liberdade e puido entrar en Bos Aires.
1896
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Maruxa decide marchar cos pais e coa irmá pequena de Luís, Estela, no
barco alemán que zarparía o día sete de Marzal, tamén dende Lisboa. Teresa, a
nai de Maruxa, autorízaa coa soa condición de que case. Ten que casar por
poderes. Tras distintos inconvenientes por parte do párroco, un día antes de
partir cara Lisboa, casa, coa presencia do seu irmán Emilio. Mais o día cinco
deteñen a Luís, o pai de Seoane. Como Xosé Díaz explica:
Maruxa non o pensa máis e vai falar persoalmente cun xeneral encargado
deses asuntos no Goberno Civil. Despois de chorarlle amargamente, o militar
acaba compadecéndose da moza que afirma querer ir á Arxentina só para casar
co seu prometido, e ao día seguinte Luís Seoane Brocos é posto en liberdade.
1897
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tiñamos medo. Marchamos pero non sabíamos como íamos voltar. Nós
pensabamos que as xentes que marchaban, ían ter as axudas do mundo
para poder retomar a República. E non foi así. A axuda veulle a Franco.
1898
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1899
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Así, a Maruxa gustáballe a arte, pois sempre estivo rodeada “dela”, mais
recoñece que aínda que tivo un estupendo mentor na casa, non tiña condicións
para gravar. Nembargantes, na primeira conversa deunos unha lección
maxistral de cómo preparar madeira para gravar:
Nun principio a madeira gravada era arxentina, moi dura para traballar,
por iso cumpría cortala de “cabeza”, tronco ó ancho, porque se se
cortaba doutro xeito facía estelas. A madeira tiña que ser cortada así... a
madeira era moi boa e dura para traballar. Noutras ocasións, con papel
de liga rugoso, dáballe ata a última esquiniña.
Si, si, si, a pulir a madeira ensinoume el ( Luís), porque el non o facía.
El dicía que se lle cansaban as mans e que logo non podía pintar. Non
sei se era un pretexto ou se era que non lle gustaba ese traballo, pero
facíao eu. Pulir as madeiras. Máis adiante, xa traballou en madeiras sen
pulir, máis finas, que lle daban unha pasadiña na imprenta, pulíallas un
pouco e logo xa as traballaba el.
1900
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
¿ Para que el me pintase? Pois algunha vez díxome, séntate desta forma
e pon as mans así, porque a el interesáballe sacar naquel momento as
mans, naquel cadro. Entón eu poñíame como el me dicía,
aproximadamente. Sempre era para sacar algún detalle, como sacar a
chaqueta no brazo ou cousas así. Tomaba apuntes e logo pintaba,
recollíao nun caderno e logo debuxaba na tela. El sempre me tiña
1901
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1902
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Así, a Maruxa, gustáballe a arte, pois sempre estivo rodeada “dela”, mais
recoñece que nunca tivo condicións de escritora. Nembargantes, despois de ter
moitas verbas intercambiadas, prodúcese unha evolución total no contido das
súas palabras, nun primeiro momento esta luz na sombra, afirma:
A continuación afirma:
Gustábame escribir, pero como tiña tantas cousas que facer... Nunca
tiña tiña un momento tranquilo. Pero si, escribín algunha cousa, mais
cousas para min que teño gardadas.
1903
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Tamén tiña outra parte... como se chamaba... unha parte que levaba eu
en Galicia Emigrante... a Ramallada Florida [...] e outra... Moreas de
Humor.
Maruxa confesa que gozaba moito facendo a Ramallada Florida que era
unha sección da revista Galicia Emigrante dedicada á cultura popular, cantigas,
refráns, trabalinguas... A realizadora desta sección comenta que posuían na
casa unha completa biblioteca galega, de onde sacaba a información para esta
parte.
Así, a sección gastronómica, a Ramallada Florida e Moreas de Humor
pertencían á man de Maruxa, mentres que a sección das Efemérides, entre
outras, era realizada por Luís e en casos eventuais ela tamén colaboraba.
Seoane, ademais desta sección realizou moitas outras, utilizando diferentes
pseudónimos e asinando moi poucas veces. Maruxa explica:
1904
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1905
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1906
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1907
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1908
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
que te cambiou... pois, el era un home serio, bueno non tan serio, mais ó falar
discutía moito”. A este aspecto do carácter de Luís e á súa evolución tamén fai
referencia no libro de Carmen Blanco, Carballo Calero. Política e Cultura ,
Carballo Calero:
Logo volvín a Bos Aires, eu soa, tiven que facer todo soa, traer os
cadros, desarmalos, volvelos a armar aquí. Había que desenrolalos. Eran
moitos. E tocoume a min, soa, despois. Mais non empecei ata que
pasaron sete anos porque non podía facer nada, dende que Luís
morreu. Foi moi difícil. Xa que non sabía se a Luís lle parecería ben o
que estaba facendo. Eu, cría que si, porque sabía como Luís pensaba,
como facía; e pensaba cando facía algunha cousa, se a Luís lle gustaría.
Penso que si, que estaría conforme.
Maruxa segue vivindo neste “templo” que ámbolos dous construíran, sen
a penas cambiar nada.
1909
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Dª. Maruxa Fernández doa á Real Academia Galega 1500 libros de arte
(deles, 150 sobre Picasso) interpretando o parecer de Luís Seoane,
quen, nesta ocasión, recibe, na persoa da súa viúva, a Medalla de
Académico de Honor.
1910
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Neumeemoi.
1911
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
ALONSO MONTERO, Xesús (1994): As palabras no exilio. Bibliografía intelectual
de Luís Seoane, Vigo, Xerais
BLANCO, Carmen (1991): Carballo Calero. Política e cultura, Sada, Ediciós do
Castro
BRAXE, Lino e SEOANE, Xavier (1989): Galicia emigrante. Escolma de textos da
audición radial de Luís Seoane (1954-1971), Sada, Ediciós do Castro
CID CABIDO, Xosé (ed.) (1993): Luís Seoane, 1910-1979. Unha fotobiografía,
Vigo, Xerais
DÍAZ, Xosé (1994): Luís Seoane, a forxa da modernidade, A Coruña, Vía Láctea
Editorial
FERNÁNDEZ LÓPEZ, Mª Elvira (1994): A figura de Luís Seoane no Concello de
Oleiros, Oleiros, Concello de Oleiros
FERNÁNDEZ LÓPEZ, Mª Elvira (2000): “Breves Lembranzas”, Escritura Gravada.
Xilografías de Luís Seoane, A Coruña, Fundación Luís Seoane, outubro-
decembro 2000.
GONZÁLEZ HERNÁNDEZ, Helena (1994): Luís Seoane. Vida e obra, Vigo,
Galaxia
JORNADAS de la Emigración Gallega a Puerto Rico. Actas del Congreso
celebrado en San Juan, 30, 31 de Enero y 1 de Febrero de 1996, Sada, Ediciós
do Castro, 1997.
POZO GARZA, Luz (1994): Galicia Ferida. A visión de Luís Seoane, Sada: Ediciós
do
Castro
TEXTOS inéditos. Luís Seoane, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela, 1991
VARELA, Lorenzo (1979): Poesía, Sada, Ediciós do Castro
1912
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1913
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. A PRIMEIRA EMIGRACIÓN
“Militante da UGT, zurdo, gran tirador e mecánico extraordinario; facía
enxertos; leváballe flores ós enfermos; gran debuxante”. Así nos describiron por
primeira vez ó comunista de Bermés.
O periplo vital de José Fondevila iniciase o 22 de xuño de 1884, na
parroquia de Bermés, no Concello de Lalín. Era fillo de Vicente Fondevila e
Cesarina García. Nace nunha familia labrega e como moitos mozos galegos de
principios de século, ós 17 anos inicia o camiño da emigración.
Parece que o seu primeiro destino é Bos Aires, aínda que existe certa
confusión nos inicios do que será un longo periplo migratorio ( parece que en
decembro de 1915 está en París2212). Sabemos tamén da súa estadía en Brasil,
onde traballa como recolledor de caucho. Temos confirmada a súa presencia en
Bos Aires entre 1919 e 1920, e tamén a súa actividade sindical na Arxentina
deses anos2213. A finais de 1920 marcha a Nova York, logo de pasar por Chile e
Perú2214.
En xuño de 1921 está en México, traballando como mecánico no
Departamento de Mariña da Free Port Oil Corporatión, en Tampico. Compañía
2210
WOUTERS, M. e PANTALEÓN, X (1995): “O discreto encanto das fontes orais”, en Historia a
debate.
2211
Nota 7 de GARCÍA DURAN (2000): Pola liberdade. A loita antifranquista de Luís Costa, Vigo,
A Nosa Terra, p. 30.
2212
AF, Carta de Julián Sánchez a José Fondevila. París, 5-12-1915.
2213
AF, Carta de José Viguera a José Fondevila. Bos Aires, 23-2-1920.
2214
AF, Carta de Antonio Iglesias a José Fondevila. Bos Aires, 10-1-1921.
1914
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. OS ANOS DA REPÚBLICA
A situación socioeconómica da Comarca sufrira unha grande
transformación motivada fundamentalmente pola obras de construcción do
ferrocarril Zamora-A Coruña. Como relata Dionisio Pereira, a liña ferroviaria fora
aprobada no “Plan de Ferrocarriles” de 1926, a iniciativa do Ministro de Facenda
da Dictadura, José Calvo Sotelo. Estaba divida en catro tramos, o terceiro
(Ourense-Santiago) atravesa os Concellos de Lalín e Silleda. As obras, que
contaban cun orzamento de 353 millóns e ocuparon a máis de 15.000 obreiros
nas épocas de maior actividade, comezaron en 1929.
As dificultades para rematar o proxecto principiaron coa República: o
novo titular de Facenda, o socialista Indalecio Prieto, sostiña que era unha
“obra de prestixio” do vello réxime, de pouca rendibilidade. Isto, unido á crise
2215
AF, Documentos varios sobre Conflicro laboral coa Free Port Oil Corpotratión. Tampico,
1921-1924
2216
AF, Pasaporte de José Fondevila. Consulado General de España en Nova York, 30-4-1931.
1915
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2217
PEREIRA, D. (1998): Sindicalistas e rebeldes. Anacos de historia do movemento obreiro na
Galiza, Vigo, A Nosa Terra.
2218
Un caso semellante é o da bisbarra de Monterrei, vid. ibidem, p.p. 205-212.
1916
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2219
NUÑEZ SEIXAS, X.M. (1998): Emigrantes, caciques e indianos, Vigo. Xerais, p. 340.
2220
PEREIRA, D (1994): A CNT en Galicia. 1922-1936, Compostela, Laiovento, p. 198.
2221
EPG, 23-4-1931.
2222
Datos do Boletín de la UGT, agosto 1931, que debo a Manuel González Probados.
2223
EPG, 14-1-1932.
1917
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2224
AF, Carta de Antonio Fernández a José Fondevila. Lalín, 2-6-1933.
2225
O listado de sociedades está extraido do AHPP, Libro Rexistro de Asociación do Goberno
Civil de Pontevedra, Boletíns da UGT e ACL.
2226
AHPP, Libro de Asociacións. Secretaría Xeral do Goberno Civil de Pontevedra.
2227
PEREIRA, D. (1994): A CNT..., op. cit, p. 190.
1918
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2228
EPG, 16-5-1931 e 27-5-1931.
2229
G-BA, 12-7-1931.
2230
EPG, 11-6-1931.
2231
EPG, 3-6-1931 e ACL, Libro de Actas da Permanente, 19-7-1931.
2232
EPG, 19-6-1931.
2233
EPG, 27-6-1931, p. 1 e 7.
1919
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
mañá. Non obstante ese mesmo día, cun telegrama de Casares Quiroga
prometendo unha solución favorable, dáse por finalizada a protesta2234.
A actividade sindical é complicada nestes primeiros momentos da
República, a patronal tentou abortar no seu albor o fenómeno sindicalista.
Aproveitando a ignorancia e o individualismo da abundante man de obra
barata, fixeron uso dos seus estreitos vencellos coa rede caciquil para atrancar
o desenvolvemento do movemento societario. Moitas veces usando á propia
Garda civil para tentar facerlle a vida imposible ás nacentes sociedades
obreiras, como cando deteñen e encarceran a un dirixente obreiro na Abeleda
polo simple feito de expender os recibos da Sociedade2235, ou a detención pola
Garda civil de 8 persoas en Botos en xullo de 1931, entre elas o concelleiro José
Rodríguez, como consecuencia das protestas polos incumprimentos da
empresa, decisión que será protestada formalmente pola Corporación
Municipal2236. O mesmo Fondevila asina unha denuncia ó Comandante da Garda
civil, polo atropelo de varios números destinados nas obras que intentan obrigar
a volver ó traballo ós obreiros de Ponte Taboada con ameazas do uso das
armas, logo de terse declarado legalmente a folga2237.
A persecución diríxese contra os líderes sindicais, e como consecuencia
das folgas que se organizan en xuño, Fondevila é denunciado pola Garda civil
por tenencia de armas2238. Pero o movemento obreiro conta tamén con algún
apoio na corporación de Lalín co alcalde Manuel Ferreiro á fronte, que
agradeceu na súa toma de posesión o apoio das sociedades obreiras aos
republicanos nas eleccións municipais de maio2239. Así, o Concello négase a
cooperar nas dilixencias que lle instrúe a Fondevila o Xulgado Municipal2240.
Xa mencionamos o seu papel como dirixente da Federación de
Sociedades obreras y agricultores del Partido de Lalín. Pero a súa actividade
2234
GONZÁLEZ PROBADOS, M. (1982): Movemento obreiro e socialismo. Coruña (1931-1933),
Sada, Ed. do Castro, p. 44
2235
G-BA, 11-10-1931
2236
ACL, Libro de Actas Sesións. Pleno e Xunta Municipal, 26-7-1931.
2237
AF, Copia de denuncia de J. Fondevila a Comandante da Garda Civil, s. d.
2238
ACL, Libro Rexistro de Entrada de Documentos, 18-7-1931.
2239
ACL, Libro de Actas Sesións. Pleno e Xunta Municipal, 20-6-1931.
1920
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2240
O Concello négase a facilitar datos alegando que na petición do Xulgado inclúese o seu álias
“comunista”, que vemos reflectido aqui por primeira vez. ACL, Libro Rexistro de Saída de
Documentos, 28-7-1931
2241
EPG, 11-12-1931, p. 10
2242
ACL, Libro Rexistro de Saída de Documentos, 9-12-1931
1921
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2243
LL, nº 18, 26-12-1931, p. 12
2244
EPG, 25-3-1932, p. 8 e 27-3-1932, p. 2 e 12.
2245
LL, nº 29, 12-3-1932, p. 1 e nº 31, 2-4-1932, p.1
2246
AF, Carta de J. Fondevila a Manuel Ramos, s. d.
2247
EPG, 12-4-31, p. 11
2248
EPG, 6-5-1932, p. 8
2249
AF, Folla solta dos Estatutos da Agrupación do PSOE de Bermés, s. d.
2250
AHPP, Libro de Actas da Federación Socialista Provincial.
1922
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2251
EPG, 14-11-1933, p. 3
2252
GONZÁLEZ PROBADOS, M. (1992): O socialismo na II República (1931-1936), Sada, Ed. do
Castro, p. 220
2253
Ibidem, p. 272. Dáse conta dunha serie de de cartas das JJSS que aparecen no xornal
socialista Claridad, na que estas se identifican coa liña largocaballerista, entre elas á da
agrupación de Lalín
2254
SANTIDRIÁN ARIAS, V.M. (2002: Historia do PCE en Galicia (1920-1968), Sada, Ed. do
Castro.
2255
EPG, 14-11-1933
2256
EPG, 12-11-1933, p. 11
2257
SANTIDRIÁN ARIAS, V.M. (2002: Historia do PCE...., op. cit.
2258
EPG, 21-2-1933, p. 13
2259
GONZALEZ PROBADOS, M. (1992): O socialismo na II República...., op. cit
1923
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2260
G-BA, 17-6-1934
2261
O manifesto está reproducido integramente en G-BA, 10-6-1934.
2262
G-BA, 18-11-1934
2263
Como acontece no conflicto que se desencadea en Botos cando o patron se nega a dmitir a
varios obreiros da Sociedade, alegando a ineptirude destes para o traballo, o que desencadea a
protesta da Sociedade. Vid. ACL, Libro Rexistro de Saída de Documentos, 12-11-1934
2264
ACL, Libro Rexistro de Entrada de Documentos, 13-10-1934, Libro Rexistro de Saída de
Documentos, 13-10-1934,
1924
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2265
EP, 23-10-1934, p. 2 e 10-11-1934, p. 2
2266
G-BA, 18-11-1934
2267
Aínda así, as Sociedades obreiras puideron celebrar o tradicional baile, que non foi
prohibido. Vid. G-BA, 23-6-1935
2268
ACL, Libro Socorrros Prisión Partido
2269
EPG, 6-8-1935, p. 17
2270
ANT, nº 371, 22-6-1935, p. 2
2271
EPG, 8-9-1935, p. 9, 17-11-1935, p. 13 e 27-11-1935, p. 13
2272
EP, 9-12-1935, p. 1
1925
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2273
EPG, 11-2-1936, p. 10
2274
EPG, 24-6-1936, p. 12
2275
AHNGC, PS MADRID, Carp. 311, Leg. 2929/1
1926
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2276
Citado en REIG TAPIA, A.: Ideología e historia. Sobre la represión franquista y la Guerra
Civil, Madrid, Akal, p. 146
1927
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1928
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. O EXILIO
Pouco sabemos do seu exilio en México, ao parecer non mantiña relación
cos outros exiliados republicanos nin coa colonia galega2279. Si temos novas del
a través das cartas que volve enviar á súa familia a partir de 1949,
informándoos que está en México D.F., vivindo nunha Casa de Hospedes.
Tamén por medio dunha carta sabemos dunha viaxe aos Estados Unidos,
dende onde escribe en 1961, na que relata que foi pensionado para presentar
un invento (ó parecer o “lanza bombas”) que fora perfeccionando gracias ós
seus coñecementos de mecánica.
En 1962 a Sociedade de Beneficencia Española de México acólleo como
indixente e despois dun tempo mándao pola súa conta ó Hospital Psiquiátrico
2277
ARMN, Causa 559/37. Informe da Garda Civil.
2278
AF, Carta de J. M. Alvarez del Castillo a Consul de México. Lisboa, 26-9-1942
2279
Segundo informacións proporcionadas por Elixio Rodríguez, que a petición nosa fixo unha
pescuda entre os paisanos galegos residentes en México, no Centro Republicano e no Centro
Galego, sen que ninguén lle puidera dar razón de José Fondevila.
1929
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2280
Debo estas informacións á xenerosidade de Elixio Rodríguez, quen localizou nos arquivos do
Hospital Nuestra Señora de Guadalupe o expediente de José Fondevila, do que proceden os
datos da súa estadía e da súa defunción.
1930
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
FONTES
Arquivos:
AF: Arquivo privado da familia Fondevila.
ACL: Arquivo do Concello de Lalín.
AHNGC: Arquivo Histórico Nacional. Sección Guerra Civil. Salamanca.
AHPP: Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra.
ARMN: Arquivo da Rexión Militar do Noroeste. Ferrol.
Prensa:
ANT: A Nosa Terra.
FV: Faro de Vigo. Vigo.
G-BA: Galicia: Publicación semanal editada por la Federación de Sociedades
Gallegas. Buenos Aires.
EP: El País. Pontevedra.
EPG: El Pueblo Gallego. Vigo.
LL: La Lucha: Organo de la Agrupación Socialista y de la Federación Agraria de
la Provincia. Ourense.
BIBLIOGRAFÍA:
GARCÍA DURÁN, J.(2000): Pola liberdade. A loita antifranquista de Luís Costa,
Notas de Dionisio Pereira, Vigo, A Nosa Terra.
GONZÁLEZ PROBADOS, M. (1982): Movemento obreiro e socialismo. Coruña
(1931-1933), Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
GONZÁLEZ PROBADOS, M. (1992): O socialismo na II República (1931-1936),
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro.
NÚÑEZ SEIXAS, Xosé M. (1998): Emigrantes, caciques e indianos, Vigo, Xerais.
PEREIRA, D. (coord.) (1992): Os conquistadores modernos. Movemento obreiro
na Galicia de anteguerra, Vigo, A Nosa Terra.
PEREIRA, D. (1994): A CNT na Galicia. 1922-1936, Compostela, Laiovento.
PEREIRA, D. (1998): Sindicalistas e rebeldes. Anacos de historia do movemento
obreiro na Galiza, Vigo, A Nosa Terra.
1931
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1932
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. INTRODUCCIÓN
A morea de paixóns desatadas pola Guerra Civil tivo unha das súas
manifestacións máis acusadas no exilio de milleiros de galegos cara á terras
alleas. Uns fuxían dunha agresión física segura; outros, do ambiente insán que
ía sobrevir trala consolidación do novo Réxime. Todos fixérono coa dor de quen
se ve obrigado a abandona-la súa Patria por unha discriminación ideolóxica.
Sen embargo, non era a primeira vez que os galegos tiñan que enfrontarse a
este tráxico destino. Como sinala Alberto Vilanova na súa obra sobre a
emigración a Arxentina, “desde los tiempos de Prisciliano, vienen los hijos de
Galicia pagando esa dolorosa contribución al martirologio por la libertad de
pensamiento”2281.
2281
Vilanova, A. (1960): Los gallegos en la Argentina, Buenos Aires, Edicións. Galicia, p.32.
2282
VV.AA. (1986): España Nuestro Siglo. Texto, imágenes y sonido. Gobierno de Franco, 1939-
1975, Ed. Plaza&Janés, p. 206-207.
2283
Montseny, F. (1977): El Éxodo (Pasión y muerte de españoles en el exilio), Barcelona,
Edicións Galba, p. 18.
1933
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2284
A Federación de Sociedades Obreiras da UXT contaba con seccións de: camareiros e os
seus similares, obreiros da madeira e de contratas de carga e descarga do Ferrocarril do Norte,
albaneis e peóns.
2285
A existencia dun carcere na capital deste partido xudicial contribuíu tamén a que houbera
un maior número de prisioneiros.
2286
Souton Blanco, M. J. (1998): La represión franquista en la provincia de Lugo (1936-1940),
Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, pp. 235-236.
2287
Os executados do municipio monfortino no período 1936-1939 foron oito: Consuelo Alonso
González, Juan Manuel Domínguez López, Antonio Iglesias Franco, Ricardo López Somoza,
Martín Grados Heladio, Víctor Rodríguez Martínez, Raimundo Moure Pérez, José Rodríguez
Franjo. A todos matáronos no ano 1936, salvo a muller que foi no 1938.
1934
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2288
A.M.M., legaxo 60.
2289
A.M.M., Actas do 30 de xullo de 1936.
2290
Entre os detidos estaban: Manuel Torrón Rivas, Evaristo Martínez del Sar, Eduardo Vázquez
Vales, Francisco López Fernández, Julio Arnáez Terán, Camilo Mondelo González, Vicente
1935
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Fernández Chamochín, Joaquín Díaz Varela, Gemán Carpintero Luque, Eusebio Cuesta
Fernández e Urbano Fernández Baltulle.
2291
A.M.M, legaxo 59, Informe do comandante do puesto da Gardia Civil, data 17/1/37, no
expediente incoado para depurar a actuación dos funcionarios municipais.
2292
Souto Blanco, M. J.: LA represión franquista...., op. cit., p. 170-171.
2293
AHPL, sección Gobierno Civil-Corporaciones, legaxo 185, data 18 de agosto de 1936.
2294
O 18 de xullo creouse un Comité encargado de organizar os obreiros co fin de sofocar a
revolta. Presidido por Tizón, secundábano neste labor: Miguel Chapel Salgueiro, Urbano Núñez
Castro, Alfonso Espinosa Feijoo, Ceide e Manuel Abeledo.
1936
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2295
Neste partido xudicial parece que foron 45 persoas as finadas por esta causa. Ver no
A.M.M. o informe da Alcaldía con data 17 de marzo de 1937.
2296
Estivera a fronte da alcaldía dende o 7 febreiro de 1935 ó 18 de xullo do mesmo ano.
2297
Tizón Herreros, J. (1925): Espiando al diablo, A Coruña, Ed. Noroeste.
2298
A.M.M., legaxo 47.
1937
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
neste sufraxio pola continuidade do réxime e dos vinte edís que lle correspondía
elixir a este Concello catorce eran conservadores, tres republicanos e tres
socialistas2300, entre eles Tizón. Pero, os momentos de incerteza polos que
atravesaba o país e a presión popular impediron a toma de posesión da
corporación electa e converteron ó líder socialista en protagonista. Na mañá do
14 de abril e segundo ía cobrando forza o rumor sobre o triunfo da República, a
xente buscaba a confirmación desta nova na sede do SNF, afecto a UXT. Alí
atopábase reunido Tizón con outros republicanos e socialistas. El mesmo,
acompañado por varios membros do seu partido, á fronte dunha numerosa
multitude diríxese ó Consistorio. Sen esperar ó prazo previsto para o relevo da
Corporación e a falta de recibir a confirmación do Goberno Central de Madrid,
os edís republicanos electos presentáronse nos Salóns do Concello para
posesionarse dos seus cargos. Nesta xuntanza é elixido Juan Tizón Herreros
alcalde, moitos cidadáns depositaban nel as esperanzas do cambio político2301.
As protestas e queixas polas irregularidades cometidas durante o proceso
electoral serviron para xustificar moralmente esta actitude tan antidemocrática
adoptada polos dirixentes de esquerdas. As anomalías denunciadas, tanto no
municipio monfortino como en moitos outros da provincia lucense, levaron a
que en tódalas localidades nas que se presentaron reclamacións, se sustituira
ás Corporacións por Comisións Xestoras, das que formarían parte os
concelleiros republicanos triunfantes nos comicios. Esto significaba a anulación
de facto dos resultados das urnas e daba oficialmente a alcaldía a Tizón. Sen
embargo, tras ser estudiadas as causas alegadas polos demandantes2302 e ante
a falta de documentación que avalara a denuncia o novo Gobernador Civil –José
Calviño Domínguez- decidiu, o 27 de abril, que non podía aceptar dita
reclamación e que se procedera á constitución do Concello cos candidatos
electos o 12 de abril2303. Esta disposición non se acatou, de xeito que en
2299
Nesta xuntanza foi nomeado corresponsal informativo do xornal El Socialista.
2300
A.M.M., Actas do 15 de marzo de 1931.
2301
González Probados, M. (1992): O socialismo na II República (1931-1936), Sada- A Coruña,
Ediciós do Castro, p.. 64-65.
2302
Juan Álvarez Rodríguez e outros veciños de Monforte, o día 15 de abril, solicitan ó
Gobernador Civil a anulación dos candidatos proclamados nas eleccións municipais.
2303
A.M.M., legaxo 47.
1938
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2304
González Probados, M. (1992): O socialismo....., op. cit. AHNG, leg. 30ª nº 17 telegrama a
Ministro o 2 de xullo.
2305
A Corporación Municipal da capital lucense e os candidatos republicanos e socialistas da
Deputación Provincial presentaron a dimisión. Pola súa parte, a cidadanía organizaba pequenas
manifestacións nas que amosaban o seu rechazo ó caciquismo.
2306
González Probados, M. (1992): O socialismo...., op. cit., p. 78.
1939
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2307
Participaron igualmente nesta operación o suboficial Manuel Castro Lebón e os gardas civís
Ramón González Gómez e Emilio Rodríguez Martínez.
2308
O xornal local, El Combate, do 30 de septiembre de 1934, abre a súa portada con este
suceso, do que dá amplia información, recollendo ademais unha fotografía na que se pode ver
o material incautado e ós axentes da Benemérita que dirixieron a operación. Ver tamén El
Progreso e La Voz de la Verdad do 26 de setembro.
2309
El Progreso, 20 de octubre de 1934, p. 2.
2310
González García, M.: Los sucesos de octubre de 1934 en Monforte de Lemos a través de la
Prensa, (no prelo).
1940
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2311
Do estrato social desta familia pode darnos idea o feito de que a súa cabeza, Luis, exercía
como Síndico na bolsa de Oporto.
2312
O emprego na súa signatura de Ferreiro pode deberse a galeguización do seu segundo
apelido “Herreros” ou ben a que tiña un tío ferreiro.
2313
La Voz de Galicia, 28 de xaneiro do 2001.
2314
Entrevista telefónica a Isabel Tizón, 8 de setembro do 2001.
2315
Miguel Chapel Hermagín viñera a Monforte para traballar como man de obra especializada
no ferrocarril (maquinista). Nesta cidade monfortina entrou a formar parte da Logia Pilades,
1941
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1942
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
4. AS VALORACIÓNS FINAIS
No municipio monfortino a raíz do Alzamento púxose en marcha unha
campaña represiva que provocou a descomposición dos centros de poder
político e das forzas dominantes nese momento: alcalde , concelleiros, líderes
de organizacións obreiras e de partidos republicanos. Todos eles son detidos,
xulgados, confinados, desterrados e o persoal do Concello depurado. A
represión foi máis intensa e arbitraria en 1936, sendo nese ano no que se
concentrou a meirande parte das detencións masivas, execucións e condenas,
sen garantías procesais de ningún tipo. A resultas disto, prodúcese unha
profunda alteración das forzas sociais dirixentes, dada a anulación pública ou a
eliminación física dos líderes políticos e sindicais, e a perda dun importante
continxente poboacional que tivo que buscar espacios de liberdade lonxe da súa
terra. A actividade represora foi, polo tanto, a principal estratexia dos
sublevados para facerse co poder e a responsable do exilio de moitos
monfortinos.
1943
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2318
(1891-1961). Xeneral e político dominicano nado en San Cristóbal, República Dominicana.
En 1930 obrigou a dimitir ó presidente Horacio Vásquez e fíxose elixir para o mesmo cargo.
Durante trinta e un anos exercería coma señor “feudal” na República Dominicana, país que era
considerado por el coma unha grande propiedade privada da que valerse para o lucro persoal.
O seu goberno, autoritario, contou co apoio dos Estados Unidos ata practicamente a fin do seu
“reinado”, xa que en 1960 –logo de atentar contra a vida de Rómulo Betancourt- recibiu a
condena da OEA. Finalmente o 30 de maio de 1961 sería asasinado por xente achegada a el e
que recibiron armas dos estadounidenses.
2319
VARGAS LLOSA, M. (2000): La Fiesta del Chivo, Madrid, Alfaguara.
1944
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2320
Editada por primeira vez en 1949 en México por Ediciones del Caribe.
2321
Editora y Distribuidora del Plata, Bos Aires, 1950.
2322
Jesús de Galíndez e Suárez era de procedencia basca, nado en 1915 en Amurrio (Álava).
Estudiou leis en Madrid. Viuse abocado ó exilio logo da Guerra Civil Española. En Santo
Domingo comezou gañándose a vida coma taquígrafo. Logo acabou impartindo clases nos
cursos de Dereito Diplomático e Consular organizados pola Secretaría de Relacións Exteriores.
En 1946 establecerase en Nova Iorque para ser delegado do goberno autónomo basco nos
Estados Unidos, as súas actividades centráronse en torno á emigración basca republicana e nos
intentos por derrubar a Trujillo. Nesa época publicara un manual de historia da civilización
iberoamericana e daba clases sobre a mesma materia en Columbia University, mentres
preparaba a súa tese para o doutorado titulada: La era de Trujillo. O goberno dominicano
enterouse pronto do traballo que estaba a desenvolver Galíndez e o tono crítico que empregaba
sobre o que na República Domincana acontecía. Trujillo sempre se caracterizou polo seu afán
de dar boa imaxe cara ó estranxeiro, e non podía permitir que semellante escrito vise a luz.
Unha noite o escritor basco desapareceu cando ía camiño da súa casa, foi o 12 de Marzo de
1956. Pasaron meses sen que se soubese del e as sospeitas de todo o mundo recaeron sobre
Trujillo. Non se coñece con exactitude o que pasou con Galíndez, máis sobre o que non hai
dúbidas é de que este foi raptado e levado a Santo Domingo onde foi asasinado. LLORENS,
Vicente, (1975): Memorias de una emigración. Santo Domingo, 1939-1945., Barcelona, Editorial
Ariel.
1945
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
fluxo de exiliados españois cara a esta media illa caribeña, xa que o seu non foi
un caso único.
Como podemos comprobar tanto nos escritos de Vicente Llorens coma
no de Javier Malagón Barceló2323, ámbolos dous exiliados en Santo Domingo,
existiu unha corrente de republicanos e inimigos do totalitarismo implantado no
Estado Español dirixido á República Dominicana de certa importancia. Segundo
Vicente Llorens ningún país da América Latina acolleu a tantos desterrados
españois -logo da contenda civil- en proporción co número de habitantes coma
a nación antillana, xa que, en palabras deste autor, naqueles intres a poboación
dominicana era de menos de dous millóns e alí chegaron uns 4000 ou 5000
fuxidos2324 (cifra na que coincide con Javier Malagón).
¿Por qué se dirixiron estes exiliados, caracterizados pola loita a prol da
democracia, cara a un país que soportaba unha das tiranías máis férreas do
momento? Esta é unha pregunta que aparece nun primeiro momento e que se
explica en base a diversos factores. O dictador dominicano, de clara inclinación
ó fascismo ata que se ve involucrado na Segunda Guerra Mundial da man dos
Estados Unidos2325, durante a Loita Civil Española comportábase coma inimigo
do exército republicano, xa que prohibiu ós seus compatriotas ser partidarios
deste bando2326, nembargantes parece ser que entrou en contacto con
Fernando de los Ríos, embaixador da República Española en Washington, o cal
foi a dar unhas conferencias a Ciudad Trujillo con motivo do IV Centenario da
Fundación da Universidade de Santo Tomás. Segundo o profesor Malagón alí
mantivo unha charla persoal co dictador antillano e comentoulle a posibilidade
de atraer cara ó país ós derrotados na contenda española. Logo desta visita
semella que Trujillo trocou de criterio, aínda que os factores que influíron no
seu mudar de parecer -coma veremos- foron outros moito máis profundos, e
2323
LLORENS, Vicente, (1975): Memorias de una emigración...., op. cit., e MALAGÓN BARCELÓ,
Javier (1998): “El exilio en Santo Domingo”, en Presencia Hispánica, nº 2.
2324
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración........ op.cit., p.39.
2325
Como se pode comprobar no libro de VEGA, Bernardo,(1985): Nazismo, Fascismo y
Falangismo en la República Dominicana, Santo Domingo, Fundación Cultural Dominicana.
Trujillo tivo contactos de certo interese con recoñecidos nazis que vivían na illa, mais con todo,
debido á proximidade dos Estados Unidos deixará de “tontear” cos nazis e apoirá ós aliados, o
cal non quere dicir que esta fose a súa preferencia.
2326
MALAGÓN BARCELÓ, Javier (1998): “El exilio en Santo Domingo...”, art.cit. p. 133.
1946
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2327
Estes refuxiados estarían exonerados de impostos de migración segundo VEGA,
Bernardo,(1984): La migración española de 1939 y los inicios del marxismo-leninismo en la
República Domincana, Santo Domingo, Fundación Cultural Dominicana.
2328
Deste irmán de Trujillo di José Almoina na súa obra Una satrapía en el Caribe:: “...Era
Virgilio Ministro de Santo Domingo en París, cuando por derrumbe de los frentes republicanos
españoles, se acogieron a Francia medio millón de estos. Buscaban los iberos con afán, salir
hacia las playas americanas. Para proveer a éstas y otras necesidades, se formaron los comités
SERE y JARE. Con el primero de éstos se entendió Virgilio que recibió alhajas y oro en cantidad
muy apreciable y cien dólares por refugiado que la República Dominicana aceptase. Virgilio hizo
el negocio sin contar con su hermano, más como era muy cuantioso – pasaron a Santo
Domingo más de cinco mil españoles- Chapita paró las orejas y exigió cuentas...” (Santo
Domingo, Editora Cole, 1999, p. 14.)
2329
MOYA PONS, Frank (1999): Breve Historia Contemporánea de la República Dominicana,
México, FCE.
1947
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2330
Esta idea perduraría na cabeza de Trujillo ata a fin dos seus días, xa que mesmo en 1956
firmará un acordo de emigración labrega con Franco.
1948
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2331
ALMOINA, José (1999): Una satrapía en el Caribe......, op.cit., p. 245.
2332
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración....... op. cit., p.48.
1949
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2333
Aspecto que se pode observar perfectamente na obra de VEGA, Bernardo, (1984): La
migración española de 1939 y los inicios del Marxismo-Leninismo en la República Dominicana,
Santo Domingo, Fundación Cultural Dominicana.
2334
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración...., op. cit., p. 39.
2335
MALAGÓN BARCELÓ, Javier (1998): “El exilio en Santo Domingo...”, art. cit., p. 134.
1950
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2336
Como nos di Llorens Vicente (1975): Memorias de una emigración..... op. cit., p.101.
2337
ALMOINA MATEOS, José (1950): Yo fuí secretario de Trujillo, Bos Aires, Editora y
Distribuidora del Plata, p. 274 e 275.
1951
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
a muller e tres fillos. Será por intervención de Llorens cando consiga unha
colocación dando clases de xeografía nos cursos de estudios diplomáticos2338.
Dende febreiro de 1940 permanecerá no seu cargo como mestre da
Escuela Diplomática y Consular que funcionaba na Secretaría de Estado de
Relacións Exteriores, ata que en outubro de 1942 sexa requirido polo lic. Arturo
Despradel, chanceler de asuntos exteriores por aquel entón, á súa presencia.
No seu despacho, o funcionario dominicano, comunicaralle que o Ilustre Xefe
quere velo. O presidente recibiuno, en verbas de Almoina, “con todo afecto” e
propúxolle facerse cargo de dirixi-los estudios do seu fillo maior, Rafael L.
Trujillo Martínez “Ramfis”.
A partir deste momento dispárase a carreira do lucense na república
Dominicana. Incluso conseguiu que o seu discípulo se interesase polas letras,
algo que antes non mostrara. Almoina foise gañando a confianza dos familiares
de Trujillo, primeiro do fillo e logo da muller do tirano, María Martínez Alba de
Trujillo. Esta señora2339, que en opinión de Joaquín Balaguer foi a única que
amou o dictador2340, acabou por asistir ás clases impartidas polo galego ó seu
primoxénito. Froito desta relación alumna-mestre2341, rematará aparecendo en
1948 un libro asinado pola primeira dama dominicana, devandita obra
titulábase Meditaciones Morales –conxunto de reflexións e frases piadosas-.
Tamén “escribiría” a obra de teatro Falsa Amistad, e poñemos “escribiría” entre
aspas dada a máis que dubidosa autoría destas por parte de María Martínez;
2338
Me acordé inmediatamente de Almoina y se lo recomendé con interés (a Julio Ortega Frier,
rector da Universidade de Santo Domingo), sabiendo cuál era su situación y seguro por otra
parte de que sus conocimientos bastaban y sobraban para el caso. El correo podía haber
funcionado en España mejor o peor, pero yo sabía que en las oposiciones al cuerpo de
aspirantes tenían que saberse de memoria hasta los ríos de Siberia y sus afluentes, que sin
duda son de gran importancia para el correo español..., LLORENS, Vicente (1975): Memorias de
una emigración... op. cit., p.102.
2339
Terceira e derradeira esposa do megalómano antillano, ó comezo da súa vida como
primeira dama viviu para si ,e a súa corte estaba constituída pola xente que lle fora fiel cando
mantivera relacións ilícitas con Trujillo, xa que María Martínez fora amante do dictador
entrementres estaba casado con Bienvenida Ricardo pero ó quedar embarazada a “querida”
optou –o tirano- por deixa-la muller. CRASSWELLER, Robert D. (1968): La trágica aventura del
poder personal, Barcelona, Bruguera, p. 66.
2340
BALAGUER, Joaquín (2000): Memorias de un cortesano en la Era de Trujillo, Santo
Domingo, Editora Corripio.
2341
María Martínez, coñecendo que o autor preferido de Almoina era Erasmo, agasalláralle ó
preceptor do seu fillo a edición “princeps” de Basilea de 1541, adquirida “...Dios sabe cómo y a
qué precio...”. LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración..... op. cit., p. 104.
1952
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Aínda que o asunto da autoría non parece de todo claro, no que hai
unanimidade é no escaso valor literario de ámbolos dous escritos, pese ó cal a
muller do tirano foi considerada Primera Dama de las Letras Antillanas2344.
Almoina pouco a pouco avanzou no entramado da familia Trujillo ata
chegar mesmo ó dictador, de quen acadou ser auténtico privado en asuntos
domésticos e públicos. Diferentes empregos, honores e distincións fóronlle
outorgados ó lucense dende aquel intre. En 1944 fíxose cargo na Universidade
de Santo Domingo –como catedrático de número, e non “especial” coma o
resto dos refuxiados republicanos- de dous cursos, un de Historia Antiga e
outro de Lingua e Literatura Portuguesa (asignatura, esta última, de interese
para Trujillo dende que a súa filla Flor de Oro casara cun rico brasileiro); ambos
impartidos na Facultade de Filosofía e Letras –todo isto mantendo a súa
ocupación na Escola Diplomática-. Sinala Llorens2345 que mesmo lle encargaron
a reforma do ensino universitario, publicaron varias obras súas2346 -ademais das
asinadas por María Martínez Alba de Trujillo- e concedéronlle as cruces de
Duarte, Colón e Trujillo.
2342
Di Galíndez que cando apareceu Falsa Amistad facíase o chiste de que o F e o A do inicio
de cada palabra que conforma o título en realidade quería dicir “Fue Almoina”. GALÍNDEZ,
Jesús de, op. cit., 112.
2343
ALMOINA, José (1999): Una satrapía en el Caribe, Santo Domingo, Editora Cole, p. 18, 19.
2344
CRASSWELLER, Robert D. (1968): La trágica aventura..., op. cit., p. 223.
2345
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración..., op. cit., p.103.
2346
Coma La Biblioteca Erasmista de Diego Méndez, Universidad de Santo Domingo, Ciudad
Trujillo, 1945. Obra que comeza cunha adicatoria que di: “A mi joven y culto discípulo Rafael L.
Trujillo Martínez, en recuerdo de nuestras conversaciones sobre Erasmo”.
1953
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2347
A naturalización de Almoina mesmo mereceu un titular no xornal La Nación, do 27 de maio
de 1944, Nº 1944, no que se di: “Concédese carta de naturalización privilegiada a J. Almoina
Mateos. Por medio de decreto expedido el día 24 del corriente por el honorable Presidente
Trujillo.
2348
Dise que no acto de sinatura do nomeamento Trujillo dixo: “Vengo en nombrar al doctor
José Almoina Mateos...”; ante o cal atreveuse a rectificar o refuxiado galego dicindo que el non
1954
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
era doutor. “No importa, yo te nombro”, respostou tallante o dirixente dominicano. LLORENS,
Vicente (1975): Memorias de una emigración..... op. cit., p. 103.
2349
ALMOINA MATEOS, José (1950): Yo fui secretario de Trujillo, Bos Aires, Editora y
Distribuidora del Plata, p. 37.
2350
Tese de doutoramento de Jesús de GALÍNDEZ, p. 107.
1955
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2351
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración..., op. cit., p.104.
2352
GALÍNDEZ, Jesús de, op. cit. p. 118.
2353
En xuño producírase un intento de invasión da República Dominicana, por parte de
antitrujillistas, empregando tres avións, dos cales só un logrou aterrar en Luperón. Alí os
invasores quedaron illados e non puideron contactar coa resistencia clandestina da cidade de
1956
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Puerto Plata, coma fora previamente acordado, finalmente foron capturados e asasinados polas
tropas do país. MARTÍNEZ ALMÁNZAR. Juan Francisco (1996): Manual de Historia Crítica
Dominicana, Santo Domingo, CAIS, p. 496.
2354
“Entre los libros contra Trujillo el que precisa más datos es una Satrapía en el Caribe;
firmado con el seudónimo de Gregorio R. Bustamante. Yo he visto dos cartas escritas en México
y dirigidas a Nueva York para gestionar su traducción inglesa, en que se afirmaba que su
verdadero autor es José Almoina...”. GALÍNDEZ, Jesús de, op. cit., p. 303.
2355
“...se ha atribuído al propio Almoina...así lo dijo...con sobrada ligereza Galíndez en la Era de
Trujillo, cuando aún vivían este personaje (Trujillo) y su exsecretario...” LLORENS, Vicente
(1975): Memorias de una emigración...., op. cit., p. 166
2356
Llorens sinala que unha persoa próxima a Trujillo, comentoulle que cando apareceu a obra
Una Satrapía en el Caribe o dictador estaba seguro de que o autor fora Almoina pois no libro
noméase unha personaxe de entón cun nome que só coñecían el e o seu ex-secretario.
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración...., op. cit., p. 170.
2357
Pese a todo no ano 1999 publicou a Editora Cole, en Santo Domingo, Una Satrapía en el
Caribe baixo o nome de José Almoina, na nosa consideración quizais fose mellor manter como
autor a Gregorio R. Bustamante posto que as dúbidas sobre a autoría non foron de todo
desveladas.
1957
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2358
Non sabemos como eran os sentimentos de Almoina respecto a Galíndez, probablemente
neutros, mais sabemos que o galego non era santo da devoción do basco, como comprobamos
cando di falando do libro Una Satrapía en el Caribe: “si bien no doy completa fe al autor de este
libro por diversas circunstancias personales...”. GALÍNDEZ, Jesús de, op. cit., p. 303.
1958
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
3. CONCLUSIÓNS
Como puidemos comprobar a vida de José Almoina está chea de
contradiccións e de interrogantes sen resolver. Este individuo definido coma
republicano, pois por iso acabou exiliado, remataría servindo a un dictador de
similar catadura a Franco2361. Pero cando parece que a súa vida ó servicio da
tiranía vai polo mellor camiño posible, pese a gañarse dese modo a
desconfianza e, nalgúns casos, o desprezo dos outros refuxiados, opta por
liscar do país. O que cabería preguntarse era se marchou vontariamente ou se
o fixo por mandato de Trujillo, coa clara misión de exercer coma axente en
México. Dende alí asúmese que escribiu unha obra que atacaba directamente e
2359
Archivo General de la Nación, Santo Domingo, República Dominicana. Informes da
Embaixada de España remitidos á Secretaría de Asuntos Exteriores y Culto dominicana. C-
30118.
2360
LLORENS, Vicente (1975): Memorias de una emigración...., op. cit., p. 106.
2361
Mesmo se di del que simpatizaba co nazismo: “Su entusiasmo por Hitler, que llegaba a la
aberración de creer todavía en su triunfo cuando las tropas soviéticas estaban a las puertas de
Berlín, nada tenía que ver con el pacifismo erasmista (A no ser que lo que decía entonces no
respondiera a la menor convicción, y fuera dicho pura y simplemente para mostrarse de
1959
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
acuerdo con el nazismo de Trujillo, que no era ningún secreto), LLORENS, Vicente (1975):
Memorias de una emigración..., op. cit., p. 104.
2362
O pseudónimo empregado por Almoina.
2363
ALMOINA, Jose (1999): Una Satrapía en el Caribe, Santo Domingo, Editora Cole, p. 18 e
245.
2364
MOYA PONS, Frank (1999): Breve Historia Contemporánea de la República Dominicana,
México, FCE.
1960
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2365
MARTÍNEZ ALMANZAR, Juan Francisco (1996): Manual de Historia Crítica Dominicana,
Santo Domingo, CAIS.
2366
DOMÍNGUEZ, Jaime de Jesús (2001): Historia Dominicana, Santo Domingo, Editorial ABC.
1961
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1962
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2367
De Francisco Marcos Raña, en Neira Vilas, José: Los días cubanos de Alfonso Castelao, La
Habana, Unión de Escritores y Artistas de Cuba, pp 128 – 130.
2368
Basilio Álvarez.
1963
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Que así denominaron también los reaccionarios españoles del siglo XIX a
los héroes que lucharon contra la invasión napoleónica.
1964
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1965
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1966
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1967
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
los que trata la defensa de los intereses de la clase desarrolla el estilo de los
periodistas de izquierda señalando los vicios de los monopolios capitalistas.
En ese año insertó la foto de su único hijo Manuel Marcos Bartrina el cual
un año más tarde comenzaría a colaborar en la revista, desde España en la
sección Estampas Españolas.
En 1951 fue nombrado jefe del Departamento de Publicaciones de la
Cámara y director de la revista. Ese mismo año, al igual que otros gallegos,
Francisco Marcos Raña se sumó a la idea lanzada por el periodista gallego
Ramón Fernández Matos en el periódico Prensa Libre y formó parte2369 del
Comité Pro-Centenario del Poeta Manuel Curros Enríquez, donde tuvo una
destacada ejecutoria como uno de sus vicepresidentes.
Tuvo a su cargo, por decisión de la junta directiva del Comité, la
subsección de los cronistas de Sociedades Españolas encargados de divulgar y
reseñar los actos del centenario. En igual sentido consta en el corpus del Acta
del Centenario que compiló los recortes de prensa que sobre esa actividad se
publicaban, ya que era propósito del Comité editar un libro con todo lo acaecido
con respecto a la actividad, libros que a pesar de nuestra infructuosa búsqueda
no hemos hallado en ninguna de nuestras bibliotecas y solo aparece para
reseñar esta historia el libro de actas que se encuentra en el Fondo Gallego de
nuestra institución.
Con el título “Aurora Industrial” para Cuba Revolucionaria describió el
amanecer de enero de 1959 y refiere los proyectos del gobierno revolucionario.
En este articulo trata además de la Ley de Reforma Agraria. En mayo de 1960
con el titulo “ Hay que ser claro” manifiesta su acuerdo con las medidas
tomadas por la Revolución Cubana.
Al igual que Manuel Curros Enríquez. Francisco Marcos Raña vivió en
Cuba épocas difíciles, épocas de cambio; sus ojos vieron morir un mundo y
nacer otro diametralmente opuesto. Como otras publicaciones de la época, su
revista Auto Cuba dejó de salir en 1963, integrándose por entonces de manera
oficial a la dirección de la Federación Filatélica Cubana probablemente a
solicitud de sus viejos compañeros de la izquierda cubana, los cuales conocían
1968
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2369
El 25 de febrero de 1951.
1969
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1970
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
reseñó las actividades del Centro con tacto y moderación, sin que en ningún
momento su pluma -la cual sabia manejar como estilete o con ironía- hiriera la
sensibilidad de un coterráneo de una u otra tendencia. Poseyó el secreto de
informar los sucesos sin deformarlos para entregarlos en su contorno exacto.
Participó como simpatizante de la izquierda española en cuanto acto fue
convocado por Hermandad Gallega y por el exilio español. Fue especialmente
respetuoso en no ahondar con sus crónicas los ya históricos problemas entre la
colonia gallega de Cuba y el Centro Gallego de La Habana. Pudo decir cuanto
quiso porque estuvo presente en la hora de España, de ello daba fe su cuerpo
surcado de heridas recibidas en aquellos días en lucha contra la barbarie.
Podemos concluir que su vida no fue menos importante que las de otros
exiliados gallegos en Cuba; pero su recuerdo ha quedado en el olvido a pesar
de su vida social, intelectual y cultural. Su figura estuvo ligada al periódico
Noticias de Hoy y a la revista AutoCuba, donde sostuvo una tenaz y enérgica
campaña contra la Esso Estandar Oil y en pro de la ley de retiro para los que
laboraban en la industria del automovilismo. Colaboró en la emisora Radio
García Serra y en la 1010, conocida por entonces como la emisora de los
comunistas cubanos, para esta última elaboró guiones de Radio, entre otros “La
ciudad hechizada”.
Con este trabajo hemos pretendido sacar del ostracismo esta figura y
rendirle un merecido homenaje a su trayectoria como exiliado, periodista, y
conferencista de los Centros Regionales en los que se destacó por su labor
junto a los gallegos antifranquistas, al lograr unificar su vida política como
militante de izquierda con sus inquietudes intelectuales.
Manuel Curros Enríquez fue su autor preferido por lo que en su pequeña
obra literaria obtuvo un lugar privilegiado. Del Cisne de Celanova adoptó su
estilo periodístico, pero nunca llegó como periodista ni como poeta a la altura
de la figura que siempre admiró.
No fue un poeta de relieve ni un periodista de primera línea, pero jamás
se doblegó ante intereses espúreos. Su misma personalidad de hombre
modesto, sin empaque intelectual, según nos expuso Angel Augier, lo ayudaba
a un concierto de simpatía. En él se destacó siempre su permanente diálogo de
1971
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1972
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
BIBLIOGRAFÍA
(1951): ACTA del Comité Pro Centenario de Curros Enriquez , La Habana .
“ASAMBLEA limitada No”, Filatelia Cubana, La Habana, nº 8 (1- 2 ; 33 en. – jun.
1972).
“ASAMBLEA limitada No”, 1 y 2, Filatelia Cubana,La Habana, nº 7 (1 – 4) 21 ,
(25 en. – dic. 1971).
(1949): “BANQUETE anual”, Auto Cuba, La Habana, 2 (11): 39 ; (ag. 1949).
retr.
(1972): “ENTREGA de premio y diplomas”, Filatelia Cubana, La Habana, 8 (1–
2), (19 en. – jun. 1972).
(1949): “ERASE un hombre a una nariz pegado”, Auto Cuba, La Habana, 1 (6):
19 ; (feb. 1949). Caricatura.
(1949): “HOMENAJE a nuestro director”, Auto Cuba ( La Habana) 2 (14) : (27;
nov. 1949).
MARCOS Raña , Francisco (1942): “Guerrilleros de España”, Magazine de Hoy,
nº 4, (5 jul. 1942).
MARCOS Raña , Francisco (1942): “A Galiza [ poesia ] “NUESTROS POETAS”,
Vida Gallega, 4, (49) 11; (31 dic. 1942).
MARCOS Raña , Francisco (1944): “Home de Mundo” . SOCIEDADES
ESPAÑOLAS, Noticias de Hoy, La Habana, (19 feb. 1944), 6.
MARCOS Raña , Francisco (1944): “El Espiritu de la libertad y rebeldia en Curros
Enriquez” (conferencia), Habana.
MARCOS Raña , Francisco (1947):Santiago de Compostela [ poesia ] Vida
Gallega, La Habana, 9 (102 – 104) 25 ; (25 mar. – jul. 1947). Retr.
MARCOS Raña , Francisco (1948): Auto Cuba, La Habana, 1 (3 – 5): 1 ; 46 ;
650 (oct. – nov. ; dic. 1948), resp. , fot.
MARCOS Raña , Francisco (1949): “Nacio en La Villa de Carballino situada en la
provincia de Ourense”, Auto Cuba, La Habana, 2 (13) : 46 ; (oct. 1949).
MARCOS Raña , Francisco (1950): “Los discursos”, Auto Cuba, La Habana, 3
(23):( 45; oct. 1950), Fot.
MARCOS Raña , Francisco (1955): “Característica del Nash Rambler para 1959,
Auto Cuba, La Habana, 8 (85) , 22 – 23 ; (dic. 1955). Fot.
1973
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
PÉREZ, Hilda (1949): “Notas de la Sección Auto Cuba Social”, Auto Cuba, La
Habana, 2 (13) : 35 – 36 ; (oct. 1949).
PERLA, André (1949): “Nota de Radio Garcia Serra”, VIDA SOCIAL HISPANICA.
Auto Cuba, La Habana, 2 ( 12 ) : 41, (sept. 1949).
R. Wilson , Presto (1951): “Imponentes datos sobre la Lion Od Co”, NUESTRAS
ENTREVISTAS por Francisco Marcos Raña, Auto Cuba, La Habana, 4 (34) : 12–
14 : 33; (sept. 1951). Retr.
1974
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Elixio Villaverde
1975
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2370
Texto da Sección de propaganda e prensa da CNT en Daniel Rodríguez Castelao (1995):
Galicia Mártir, Atila en Galicia e Milicianos; estampas por Castelao. Vigo, Edicións A Nosa Terra,
Comercial Gráfica Nós.
2371
Véxase Manuel D. Benavides (1944): La Escuadra la Mandan los Cabos, México, p. 93: "El
viejo Enrique H. Botana, el abuelo de los socialistas gallegos, se pone al frente con todos sus
años de los grupos que se concentran en Teis. A Lavadores acuden los jefes republicanos, los
diputados socialistas Bilbatúa y Seoane, el secretario general del Partido Socialista de Vigo,
Apolinar Torres, y los dirigentes comunistas Garrote y Eduardo Araujo. Llegan atravesando las
huertas. Se organiza la resistencia con el empedrado, se construyen barricadas y se abren tres
líneas de trincheras..." Lavadores era coñecido daquela como a Rusia pequena pola grande
implantación das organizacións políticas e sindicais de esquerda”, Víctor F. Freixanes (1981): O
Fresco. Memoria dun fuxido, Xerais, p. 37.
1976
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2372
Un home que chegaría a ser un grande empresario en México, posición dende a que
desenvolveu un estimable labor filantrópico que coñezo pola súa viúva e filla, por testemuñas
de varios exiliados e por algunhas cartas e outro material que obran no meu poder, agardando
a posibilidade dunha publicación monográfica .
1977
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2373
Pioneiros na corrente do Golfo. A 1ª emigración galega a México, 1837-1936, Vigo, Xerais.
2374
Esta é pois unha cifra aproximada e pendente dunha boa peneira para diferenciar ben
emigrantes económicos e refuxiados políticos (clasificación complexa nalgúns casos nos que
determinadas persoas toman a decisión de emigrar condicionada por motivos económicos e
políticos aínda que estes últimos sexan menos conscientes ou máis difusos). Quero adiantar
que nese tempo do final da guerra e da posguerra teño documentado a emigrantes
procedentes de rexións xeográficas e cidades máis propias do exilio republicano como A
Coruña, Ferrol ou Vigo e tamén constatado a presencia de exiliados republicanos orixinarios de
Avión, o concello galego con maiores continxentes en México nos derradeiros oitenta anos.
1978
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2375
Morreu recentemente rodeado do afecto dunha familia que o quería e o coidaba, entre eles
a súa viúva, Sra. Santaló e un fillo médico. Visiteino hai algúns anos, nos noventa, na súa casa
de Guadalajara na antiga Nova Galicia, tras unha noite enteira viaxando por autoestrada nun
autobús dende México D.F.
2376
Na relación de 442 nenos e nenas chegados ó porto de Veracruz no Mexique o día 7 de xuño
de 1937 e entregados á Secretaria de Educación Pública polo Comité de Ayuda a los Niños del
Pueblo español aparecían os seguintes rapaces e rapazas da nosa terra, oito en total: Julián e
Felipe Acosta Ambrós, de 10 e 6 anos respectivamente, Godofredo del Campo Ocón de 10 anos,
Rafael Lerma Jiménez e María Luisa Lerma Jiménez, de 13 e 10 anos respectivamente, Luis
Pasandín San Martín, de 12 anos, Desamparados Rius Muñoz, de 9 anos e Gloria Soto
Fernández, de 8 anos. Nacidos en Cuba eran os catro irmáns Aranuda Carmona, un deles,
Pedro, casado coa galego-mexicana Alda Olaia Rodríguez Díaz.
2377
Que ademais de ser amigo e camarada de Luís Soto e doutros exiliados, coñece polo miúdo
algunhas das claves políticas daquela diáspora, entre elas, a evolución do militante galeguista e
representante do Consello de Galiza López Durá, dende as súas posicións iniciais moi vinculadas
ás directrices de Castelao, ata apoiar á UPG no seu berce, nos anos sesenta.
1979
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Díaz Pardo2378 quen me puxo en contacto con Olegario Sotelo Blanco que
andaba moi interesado neste tema por aquelas datas. Tivemos unha cálida
entrevista no restaurante Ruta Jacobea, e Sotelo Blanco asinoume unha carta
de presentación para o Rector da UAM e outra para a Directora do AGN e tras
una nova viaxe a México e moitos atrancos burocráticos e financeiros, a cousa
foi esmorecendo.
Ó remate, a recuperación de varios arquivos de exiliados ilustres e
activos como o de Luís Soto, o de Osorio-Tafall e outros, a publicación de libros
como o dedicado a Florencio Delgado Gurriarán polo seu sobriño "Gurri", as
reedicións de La Escuadra la Mandan los Cabos e do Cancioneiro da Loita
Galega e dalgún máis, o rescate de boa parte do epistolario de Castelao, os
encontros organizados pola CIG, o Congreso de Pontevedra, este do Consello
da Cultura Galega e outros actos artellados polos concellos gobernados polo
BNG e polo PSOE ou por ámbalas dúas forzas políticas, xunto ó esforzo da
Fundación Pablo Iglesias dende Madrid e Alcalá de Henares, e doutras
institucións académicas e políticas catalanas, veñen paliar en parte esta débeda
con aqueles homes e mulleres que loitaron co fusil, a pluma, o pincel, o
pentagrama, o cicel ou a palabra por unha sociedade máis xusta, polas
liberdades e polo Estatuto de Autonomía para Galicia.
Aínda recoñecendo o esforzo feito neste senso no congreso que nos
ocupa, sigo botando de menos neste e nos derradeiros foros sobre o exilio, a
presencia activa e participativa da maioría dos exiliados vivos con algunha
experiencia relevante que contar2379 e xunto ós intelectuais máis ou menos
orgánicos da Universidade, deberían estar outras voces quizais non tan
académicas pero especializadas igualmente e complementarias das
2378
Recoñecemos publicamente o seu labor editorial e en prensa a prol da recuperación da
memoria da Guerra e do Exilio.
2379
Como idea e reflexión xeral -indo alén deste Congreso- e sen cuestionar a necesidade dos
científicos sociais e de expertos historiadores-interpretadores, considero que facer eventos
sobre o exilio sen o impacto, a exemplaridade, a presencia activa e a palabra directa e viva de
relevantes exiliados de diversas procedencias xeográficas, ideolóxicas e políticas podería
interpretarse como un novo e farisaico despotismo ilustrado no que semella facerse moito polo
pobo pero sen os verdadeiros protagonistas da historia que neste caso son os exiliados.
1980
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2380
E non exclusiva e reiteradamente os/as que viven en Galicia ou están de vacacións entre nós
nas datas nas que se celebran estes eventos, nos que se repiten case sempre as mesmas caras.
Neses congresos, encontros, seminarios, etc. hai significativas ausencias de persoas
condenadas deste xeito ó esquecemento en prexuízo dos propios exiliados, das novas xeración
preocupadas por estes temas que non teñen a posibilidade de coñecelos/as e da recuperación
sen exclusións da Historia de Galicia en toda a súa extensión.
2381
Na entrevista a Luísa Viqueira Landa do 25 de xullo de 1995 na súa casa de México D.F. esta
fixo a seguinte valoración persoal e política de Luís Soto: "... o que di Elixio (refírese a Elixio
Rodríguez no libro Matádeo Mañá) tamen é correcto, porque o mérito de Soto era que falaba
con todo o mundo. O principal para el, que era unha lección para todos, era Galicia, Galicia por
encima de todo... O grupo do Partido Galeguista eran moi unidos [...] reunianse e falaban pero
non facían ruído, entonces o que os abriu e os fixo participar noutras cousas foi Soto... eles
querían facer pero hai que ter un carácter especial como o de Soto... Galicia por encima de
todo, porque Soto, non había cartos e os sacaba da bolsa... eso non o fai todo o mundo. Se
participaban todos era porque Soto movía".
1981
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2382
Barea, Arturo (1986): La Llama, terceira parte de La Forja de un Rebelde, Barcelona, Plaza y
Janés, p. 415.
2383
Ibidem, p. 415.
1982
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Debe haber en el campo unos seis mil internados, la mayoría ignora por
qué está aquí. (En esto hay igualdad absoluta entre internados y
guardianes.)
Doy a continuación las fichas de unos cuantos, escogidos al azar. Para
mayor exactitud vayan fecha y lugar: 22 de junio de 1940, campo del
Vernete, departamento del Ariége, Francia. [...]
Santiago Vázquez, gallego, mecánico. Catalanizado, que es un baño
especial. Grande, gordo, serio, callado. No cuenta nada de sí. Joven.
Hace rancho aparte, sin rancho.
2384
Dende a Guadalajara mexicana o coronel de Bastavales, Ramón Esturao Calvo estaba a
traballar, antes do seu recente pasamento, na contribución dos mexicanos voluntarios que
viñeron loitar ó lado do Exército Popular da República durante a Guerra Civil.
1983
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2385
México y la República Española, Antología de Documentos, 1931-1977, México, D.F., Centro
Republicano Español de México, 1978, p.p. 54, 55.
2386
Quizais o músico e pintor surrealista Fernández Granell sexa o máis paradigmático. Con el
estiveron o escultor Francisco Vázquez “Compostela”, o pintor e galerista Ángel Botello ou un
1984
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
mestra Jacinta Landa Vaz, esposa de Johan Vicente Viqueira que morreu,
centenaria, no exilio mexicano atendida pola súa filla Luísa, traballou en
Valencia e despois en Barcelona no Consejo da Infancia Evacuada que dependía
do Ministerio de Instrucción Pública. Dedicábase a buscar casas de refuxio:
Ata que acabou a guerra estivo ocupándose dos nenos... nenos que
perderan ós seus pais ou que ós pais estaban no frente. Ela ocupábase
de busca-las casas, de organiza-los nenos, de busca-los mestres e de
que aquelo funcionara. Cando acabou a guerra, traballou cos cuáqueros,
no trinta e nove, en Francia; ía ós campos de concentración, leváballes
comida, axudáballes, sacaba á xente que podía... así atopou ó meu
irmán que estaba nun campo. Tamén levaba medicinas, roupa, recollía
cartas e datos de todos os que estaban alí... axudou a moita xente [...]
Ela era unha persona moi modesta, moi austera, valía moito; era moi
boa maestra, todos os que foran alumnos dela tiñan un recordo
magnífico, seguían falando con ela despois de saír da escola... algúns
2387
chegaron a México, como turistas e buscárona aquí .
controvertido lugués chamado Almoina, que chegou a ser un estreito colaborador do dictador
Trujillo.
2387
Entrevista a Luísa Viqueira Landa na súa casa de México D.F. o 25 de Xullo de 1995.
2388
A data de marzo é recollida dunha entrevista realizada ó Dr. Xosé Puche, responsable con
Xoaquín Lozano, - funcionario do Ministerio da Fachenda da filial mexicana do SERE, que foi o
1985
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Comité Técnico de Ayuda a los Refugiados Españoles (CTARE) - con Carlos Velo como
funcionario executivo-. A entrevista en Patricia W. Fagen: Transterrados y ciudadanos, México,
FCE., 1975, p. 38. Amaro del Rosal: "El tesoro del Vita", Historia 16, nº 95, marzo 1984,
defende tamén a data de marzo. A de abril aparece en El exilio español en México , México
D.F., Ed. Salvat- FCE., 1982, p. 40.
2389
Xa está en Galicia o arquivo -e biblioteca- de Osorio-Tafall, do que fixemos unha primeira
cala e sobre o que informamos por escrito ou telefonicamente dende México á Universidade de
Santiago, Arquivo Histórico-Provincial e Museo de Pontevedra, sendo adquirido ó cabo por este
último, despois de terlle contado con detalle a situación do mesmo a Xosé Carlos Valle, no seu
despacho da cidade do Lérez. E de salientar aquí, a colaboración prestada durante longas xeiras
de traballo, nas tardes e noites do verán de 1992, e algunhas do verán de 1993, pola viúva e
fillo mexicanos de Osorio-Tafall, Mª de la Luz Nápoles y González Hermosillo e Ramón Osorio
Nápoles, os que, fieis ó desexo do ilustre finado de que esta variada e rica documentación
retornara a Galicia, converteron o seu apartamento nun mar de caixas e documentos e
“chambearon” durante meses na “defeña” rúa Varsovia para organizar e mellorar a clasificación
e as embalaxes dun material que ateigaba tres cuartos alugados ó efecto no ático do mesmo
edificio.
2390
Cota da que está ausente o PG e os republicanos independentes; por esta razón, os
militantes galeguistas e moitos galegos sen filiación política ou sindical terán que agardar ó
segundo buque, o “Ipanema”, no que teñen pactado co SERE unha importante cota os
dirixentes das “Confederadas”. Castelao e Soto tiveran moito que ver na confección desta
longuísima lista -non respectada por certo- na que figuraba como nº 1 o xa citado militante
galeguista Elixio Rodríguez Domínguez.
2391
Esta selección xunto á relevancia política, militar ou intelectual levou ó nacemento dunha
historiografía do “exilio dourado”, esquecéndose con frecuencia os ensaístas practicantes desta
tendencia dos milleiros de exiliados anónimos que nunca foron evacuados dos campos de
refuxiados e que tiveron que elixir entre a repatriación ou os campos de traballo, castigo ou
exterminio; entre unha nova guerra como carne de canón lexionaria ou a resistencia guerrilleira
e o maquis. Os que puideron chegar a América constituíron unha inxección moi importante nas
sociedades receptoras por seren a maioría traballadores cualificados dun amplo abano socio-
profesional. Ó respecto é de salientar o comentario de Cagiao Vila, p. 348: "Indiscutiblemente,
1986
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
este exilio de personajes notables es el que mejor conocemos, pero es necesario desmitificar el
concepto de entender por exiliados única y exclusivamente a quienes ocupaban cargos públicos
o destacaban en el mundo intelectual. Otros muchos, en general republicanos, nacionalistas y
partidarios de grupos y organizaciones de izquierda también se fueron, aunque sus biografías
hayan quedado en el anonimato".
2392
Fronte a esta versión está a denuncia prietista que acusa ó SERE de ser a prolongación do
goberno Negrín no exilio e de control comunista da organización. Ademais Prieto denuncia
varias irregularidades sobre a administración dos fondos: 1ª Que o PC francés administrou
2.500.000.000 de francos para compra de material bélico sen control de funcionarios españois.
2ª Que o PC francés se embolsou na mediación, cantidades considerables do diñeiro
proporcionado por Negrín, diñeiro destinado á propaganda, ó xornal comunista Ce Soir, ou á
compra de doce barcos da “France Navigation”, administrada polos comunistas franceses. 3ª
Que o Winnipeg, un dos barcos da “France Navigation”, comprado con diñeiro español, foi
fretado polo SERE a un alto prezo para trasladar exiliados a Chile e 4ª Que parte do tesouro
español sacado do noso territorio trala evacuación de Catalunya estivo custodiado por
comunistas franceses; vid. Indalecio Prieto (1989): Cómo y por qué salí del Ministerio de
Defensa Nacional, Barcelona, Fundación Indalecio Prieto/Editorial Planeta, p. 20-21.
2393
Recollido por Fernando Termis Soto (1992): "Constitución y crisis de las organizaciones
republicanas de auxilio a los refugiados españoles. 1939-1942", Espacio, Tiempo y Forma, Serie
V, Hª Contemporánea, t.V, pp. 419, 420.
1987
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1988
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2394
Fun informado deste curioso recrutamento en febreiro de 1991, durante un xantar
compartido coa plana maior do Centro Republicano Español de México, entre os que se
atopaban algúns pilotos ex-combatentes. Novamente saíu o tema no verán de 1993 nun
coñecido café de Guadalajara, no mexicano Estado de Jalisco, onde se reúnen con frecuencia o
enxeñeiro Rómulo Negrín, o coronel Esturao, a Sra. Santaló e algúns ex-pilotos da Guerra Civil,
entre eles Gayoso, un brillante piloto de combate ponteareán naturalizado en México. O tema
reaparece nas memorias de Elixio Rodríguez Domínguez, publicadas por Edicións Xerais baixo o
título Matádeo Mañá.
2395
Campos de castigo e de traballos forzados foron Le Vernet en Francia, Djelfa ou Berrouaghia
na ex-colonia alxeriana, Büchenwald ou Orianemburg en Alemaña; vid. J.M. Naharro-Calderón
(coord.) (1991): El exilio de las Españas de 1939 en las Américas: ¿A dónde fue la canción?,
Barcelona, Ed. Anthropos, p. 11.
2396
.- Fernando Termis Soto (1991): “Constitución y crisis de las.....”, art. cit. p. 421.
2397
O seguimento desta cuestión pódese ver no libro, xa citado, México y la República Española,
Antología de documentos 1931-1977, editado no ano 1978 polo incombustible Centro
Republicano Español de México, do que foi presidente e aínda é un destacado líder moral o
mestre de Redondela, Xesús Bernárdez, un dos promotores da publicación desta importante
fonte historiográfica.
1989
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2398
O Departamento de Estado e o FBI compraron con demasiada frecuencia a mulleres e
homes do exilio español -galegos incluídos-, que por necesidade de supervivencia nuns casos,
por anticomunismo e/ou antianarquismo noutros ou pola conxunción dos dous, foron
informantes e delatores dos seus compañeiros de desterro. Xunto ás achegas da fontes orais,
pode rastrexarse este tema -CIA incluída-, na esclarecedora novela histórica de Manuel Vázquez
Montalbán (1992): Galíndez, Barcelona, Ed. Seix Barral, decimo segunda edición.
2399
Para mostra dúas opinións encontradas: "Son injustas por tanto las críticas que se hacen en
periódicos y revistas. Carecen de fundamento. Nadie alteró las órdenes emanadas de las
Secretarías de Gobernación y Relaciones Exteriores de nuestro país, cumplidas por nosostros
con rigurosa exactitud. Nadie seleccionó a su antojo a los inmigrantes. Nadie, inspirado por
ideas políticas, dió preferencia a personas o a grupos de refugiados" en Mauricio Fresco (1950):
La emigración republicana española, Una Victoria de México, México D.F., Editores Asociados, p.
11. Ou esta: "Muy criticada fue la operación del SERE, que algunos insistieron en que sólo
nominalmente era representativo de todos los partidos y sindicatos de la República, y que en
realidad era un instrumento de los elementos comunistas predominantes en el gobierno de
Negrín. Los transterrados también expresan sus dudas acerca de la imparcialidad de los
oficiales mexicanos que estuvieron a cargo de la operación, Narciso Bassols y Federico y Susana
Gamboa, en aquella época considerados comunistas o filocomunistas:" en W. Fajen, Patricia
(1975): Transterrados y Ciudadanos, México, F.C.E., p. 38.
2400
Un mozo, fillo dun catedrático da Universidade que acababa de rematar a carreira de
medicina e que se achaba na UIMP en Santander, na compaña de Borobó, o 18 de xullo de
1936. Tra-lo seu paso polos campos franceses, dos que lembra sobre todo o fedor insufrible
dos excrementos mal enterrados, viaxou a México no Ipanema compartindo a ración con outros
1990
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
colegas galegos nun caldeiro colectivo que ten gravado igualmente na memoria. Entrevisteino
en dúas ocasións, unha a el só e outra na compaña do seu amigo e paisano Cardama, no seu
fermoso departamento de Polanco, no D.F. Foi un exitoso pediatra en México e politicamente
pasou dunha inicial simpatía polo PC a un maior achegamento o PSOE a partir dos anos
setenta. Librepensador independente, personaxe entrañable, de gran atractivo persoal e de
verbo fluído e claro, sen andrómenas, a súa testemuña, contrastada con outros republicanos e
republicanas galegos/as, pareceume sempre sinceira e moi fiable.
2401
Despois de dez estadías naquel país a posibilidade doutros informantes e moi remota no
inmediato futuro dada a extinción biolóxica de máis do 95% dos exiliados galegos nas cidades e
vilas dos Estados Unidos Mexicanos.
2402
O Vita -que con anterioridade era o iate Giralda de Alfonso XIII- foi enviado a México cun
cargamento de 110 vultos, con obxectos de arte, ouro en barras e amoedado, prata en barras,
xoias e depósitos de diferentes Montes de Piedad. Previamente Negrín tiña negociado co
presidente Cárdenas o seu envío para centralizar en México, e non en Francia , as novas
expedicións de auxilio ós republicanos así como as inversións necesarias para a inserción laboral
dos refuxiados en México. O barco navegou baixo a dirección do capitán vasco Ordorica e do
galego Enrique Puente que xunto a un equipo de homes da súa confianza foi o responsable da
custodia do tesouro do Vita no transporte. Puente fora ex-xefe en Madrid da unidade de milicias
socialistas La Motorizada, convertida en Compañía de Carabineiros adscrita ó Ministerio da
Facenda de Méndez Aspe. Á chegada do barco e ante a ausencia dos representantes enviados
por Negrín, Puche e Lozano, o cargamento rematou en mans de Indalecio Prieto, embaixador
plenipotenciario da República que se atopaba en México convidado polo presidente Cárdenas
despois de asistir en Chile á toma de posesión do presidente Aguirre Cerdá. Para unha síntese
do tema vid. Amaro del Rosal (1984): "El tesoro del Vita", Historia 16, nº 95. Outra versión
1991
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
habrían podido salvar aún habiendo llegado con oportunidad debida”. Cando
Puche -ex rector da Universidade de Valencia e responsable dos subsidios da
CTARE, con Carlos Velo a carón seu- tivo acceso ó chalé onde se gardaba o
cargamento atopou as caixas abertas e unha gran desorde polo que non quixo
facerse cargo do mesmo naquelas condicións2403. Foi a súa unha actitude ética
de grande transcendencia política xa que situaba a Prieto en condicións de ser
o árbitro do exilio unha vez rematada a guerra oficialmente o primeiro de abril.
Nunha nova misiva asinada en México o 7 de xuño de 1939, Prieto
contesta a outra de Negrín nestes termos: “En respuesta a la carta de usted
que me trajo el señor Méndez Aspe al venir de Nueva York, debo decirle que
nuestra amistad, ya muy quebrantada a partir de abril de 1938, la considero
rota por completo desde abril de 1939. Consiguientemente no debe verificarse
la entrevista conmigo que proyecta usted a su llegada a esta capital...”2404. Na
carta de Prieto late unha desafección que expresa a propia división interna das
forzas republicanas en plena contenda, división que se amplificaría no remate
da guerra coa chamada traizón de Casado e que se fragmentou aínda máis
unha vez perdido o derradeiro territorio hispano e iniciado o exilio.
Mentres Negrín e Prieto intercambian tensas cartas chega a México o
primeiro buque do exilio, o Sinaia, con 1.681 refuxiados a bordo, (algúns mais
dos que embarcaron en Francia) froito dos acordos do SERE e o Comité
Mexicano de Ayuda a los Refugiados. O barco foi recibido por unha multitude
enfervorizada no porto jarocho, con representación do goberno mexicano,
sindicatos e a presencia do propio Negrín. Prieto non asistiu pero fixo a viaxe de
retorno no mesmo barco con Negrín igualmente a bordo. Non se dirixiron a
palabra e esta actitude reflicte de xeito diáfano a irreconciliable división do
exilio español, amplificada dende a perda da guerra polo “affaire” do Vita.
Prieto reúne en Paris á Deputación Permanente das Cortes o 26 e 27 de
xullo de 1939 erixíndose este organismo en único representante da República e
administrador de todos os bens desta no estranxeiro; días máis tarde nacía a
1992
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2405
O escritor ponteareán exiliado en México Manuel D. Benavides no seu libro La Escuadra la
mandan los cabos, (México 1944) dedícalle a Martínez Barrio unha referencia bastante
despectiva.
2406
Entre os primeiros habería que citar ós doutores Xosé María Lema Pintos, Francisco
Comesaña Rendo ou Antonio Fernández Carnicero, ó arquitecto Xosé Caridad Mateo, ó impresor
Roxelio Rodríguez de Bretaña , ó coronel Ramón Esturao Calvo ou ó antropólogo Santiago
Genovés Tarazaga, entre os segundos foron moi esclarecedoras as entrevistas feitas ó químico
eminente da UNAM, ex-profesor da Universidade de Santiago, D. Francisco Giral, á viúva de
Luís Soto, Menchu García Jaurrieta ou ós directivos e homes fortes do Centro Republicano
Español de México D.F., prietistas, entre os que goza de grande estima Xesús Bernárdez.
1993
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2407
Amaro del Rosal, autor de varios libros sobre a UGT, o ouro do Banco de España e o Vita, foi
secretario auxiliar da Comisión Executiva da UGT durante a República, presidente da Federación
Nacional de Banca e do Sindicato de Madrid e Director Xeral da Caixa de Reparacións, de onde
saíu a meirande parte do tesouro do Vita.
2408
"El haber procedido así me valió y me vale multitud de infamias... Un amigo mío residente
en París, en cuya casa vivía yo el año 39, me preguntó al conocer mi decisión:"¿Se da usted
cuenta del daño que se va a causar usted mismo?""Sí -contesté- me doy cuenta de que
quedaré cubierto de mierda." Y así ha ocurrido. Pero te juro que si las circunstancias volvieran a
colocarme en igual caso... volvería a aceptarla". Indalecio Prieto (1989): Cartas a un
escultor...., op. cit., p. 32.
1994
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2409
Marrus, R. M. e O. Paxton, Robert (1981): Vichy et les juifs, París, Calman Levy, p. 27.
2410
Miguel A. Marín (1993): "El convenio franco-mexicanno de 23 de agosto de 1940 sobre los
republicanos españoles refugiados en Francia", Historia y Vida, nº 304.
2411
Toribio Echevarría (1992): "Recordando la Guerra. Diario de viaje de un refugiado español"
en Acuña, José Ángel (ed.): La Cultura en el Exilio Vasco-Nº 7, Donostia, p. 150. T.E.,
1995
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1996
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2413
Diario Oficial de la Federación, t. CVIII, n. 25, do 1-XII-1942.
2414
López Iglesias, casado cunha galega de Monforte, é, non só o oficial profesional con máis
protagonismo na organización das Milicias Galegas, senón tamén un dos homes clave de Líster
ó longo do periplo bélico, xunto con Gómez Gayoso, Esturao e outros. No pasado agosto de
1993 puiden ler na mexicana Guadalajara de Nueva Galicia unhas cuartillas inéditas asinadas
por López Iglesias, que obran en poder do seu ex-compañeiro o coronel Ramón Esturao Calvo,
nas que aparece unha versión da guerra e doutras cuestións político-militares un tanto
diferente da que coñecemos a través das publicacións de Santiago Álvarez.
2415
Cidade na que Castelao asinou e datou os limiares do Galicia Mártir e Atila en Galicia.
1997
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2416
Vid. Villaverde García e Liñares Giraut (1992): Ramón Martínez López, pola Universalidade
de Galicia, Noia, Ed. Sementeira, p. 26 onde se dá conta dos nomes que compoñen a comisión
-entre eles Líster e Martínez López- e dun fragmento significativo da chamada de auxilio.
1998
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2417
Documento -fotocopia- no meu arquivo; orixinal nos papeis de Ramón Martínez López e
outros en poder de exiliados galegos en México, polo que deducimos que o chamamento en
cuestión tivo bastante difusión e boa acollida.
2418
Citado por Solé i Sabaté, Josep María (1992): “Viure a l’exili” en Historia y Fuente Oral nº 7.
2419
Argelès-sur-Mer, Saint-Cyprien, Barcarés, Gurs, Le Vernet, Bram, Agde, Setfonds, Rivesaltés,
Villiers les Pots ou Mazères son os nomes dos campos de refuxiados máis coñecidos no sur de
Francia. A estes hai que engadir os de Realizane, Camp Morand, Bon Afra, Colomb-Bechar en
Alxeria e os de El Guettat e Gafsa en Túnez, sen citar neste relatorio os campos de castigo que
merecen mención aparte.
2420
Manuel Tuñón de Lara (1976): "Los españoles en la II Guerra Mundial" en El exilio español
de 1939, Madrid, Ed. Taurus, t. II, p. 14.
2421
Georges Soria (1973): Guerra y revolución en España, 1936-1939 ,Bacelona, Ed. Grijalvo,
vol. V p.100.
2422
Reseña do xornalista Galipienzo en: El Exilio Español en México, México D.F., Ed. Salvat -
FCE, 1982, p. 34. Os exiliados políticos que pasaron polos campos lembran as ducias de mortes
diarias de persoas que poderían salvarse cun mínimo de condicións hixiénico-sanitarias na
acollida francesa.
1999
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2423
Unha relación de 105 galegos antifascistas asasinados neste campo de exterminio nazi en
Santiago Álvarez (1989): Las Milicias Populares Gallegas, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro,
153-157. Un sobrevivente do mesmo despois de seis anos de reclusión é Xoaquín Balboa
García, veciño do Val de Monterrei, de 86 anos de idade, que aparece entrevistado en La
Región de Ourense o (26-IX-199), p. 26.
2424
El exilio español en México p. 36.
2425
E paradigmático -porque houbo máis- o caso dun galego protexido no desterro mexicano por
Luís Soto. O personaxe en cuestión, alcumado "O Chato", fillo dunha galega emigrada a Cuba
onde a necesidade a levou a exercer a prostitución, pasou dende a súa aldea na provincia de
Ourense, monte a través, ata a fronte astur. Unha vez máis, informado por un veciño tamén
fuxido de que un falanxista paseara ó seu irmán, pediu permiso ós mandos para vingar aquela
morte. Atravesou novamente as filas republicanas e franquistas ata a súa aldea en Ourense
onde en plena noite sacou ó falanxista da cama, na presencia da muller e fillos e obrigouno a
acompañalo a punta de pistola por unha corredoira próxima ó lugar, onde lle dou morte. Unha
vez máis, por montes e vales pasou do bando franquista ó republicano ata Asturies onde se
reintegrou novamente ó seu posto, como soldado republicano.
2426
Luís Soto Fernández (1983): Castelao, a UPG. e outras memorias, Vigo, Edicións Xerais, p 9-
29. Neste primeiro capítulo dáse conta da axuda ós escapados nas terras arraianas do Limia e
no país veciño por parte do Socorro Roxo e de antifascistas galegos e portugueses; Luís Soto, o
doutor Antonio Fernández Carnicero e a súa dona, o deputado Alfonso Pazos Cid ou o poeta
galeguista Florencio Delgado Gurriarán, todos eles ourensáns e exiliados en México despois da
guerra, salvaron a vida deste xeito. No capítulo XII, 194-197, cítanse os casos de Leandro
Carro, Ramón Lafuente, Ignacio Herrero, ou Marcelino Nieto salvados do mesmo xeito. A
solidariedade do Sr. Barros, da aldea fronteiriza de Tourém e a do emigrante en México con
negocios en Portugal Sr. Pastor salvoulles a vida a algúns dos mencionados.
2427
O caso máis paradigmático neste senso é o do animador galeguista ourensán Roxelio
Rodríguez de Bretaña a quen se refiren sempre os superviventes do exilio galego en México
como O Requeté.
2428
Líster, Marcial Fernández como Director Xeral de Carabineiros ó mando de 80.000 homes ó
remate da guerra, o carismático ex-rector da Universidade de Granada Dr. Alejandro Otero na
Subsecretaría de Armamento e Osorio-Tafall como Comisario Xeral do Exército, son algúns dos
galegos con altas responsabilidades que deron acubillo e exemplo heroico a milleiros de
paisanos fogueados e disciplinados a carón deles.
2429
Ten o ritmo e a plasticidade dunha secuencia cinematográfica o relato da testemuña que
ofrece ó respecto o piloto aviador ourensán Elixio Rodríguez Domínguez nas súas memorias
publicadas por Xerais. O animador de Vieiros dá conta nelas das penalidades que sufriu, coa
2000
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
axuda de contrabandistas da zona, escalando os nevados Pirineos; foron varios días de espesa
neve e vagarosa andaina, dende a aldea prepirenaica de Oix ós cumes fronteirizos do Estado
galo, mentres escuadras ou avións solitarios Fiat italianos metrallaban intermitentemente
matando xente das longuísimas ringleiras do éxodo ata a mesma raia montesía.
2430
Contan -algúns contaban- bastantes refuxiados galegos e non galegos que pasaron polos
campos como, mentres non construíron eles mesmos os primeiros barracóns, tiñan que
enterrarse na area ata a cabeza para soportar os xélidos ventos da tramontana.
2431
Manuel Tuñón de Lara (1976): “Los españoles en la II Guerra....”, art. cit. p. 35, calcula en
3.500 o número de españois exiliados na URSS sen contar os máis de 5.000 nenos e 300
mestres -caso de Luísa Viqueira Landa- 200 aviadores facendo cursiños ó remate da Guerra
Civil, uns 100 mariños nos diferentes portos rusos, membros da dirección do PCE e bastantes
xefes e oficiais do exército. Cando a URSS entrou na guerra no 1941 a meirande parte dos
españois quixeron alistarse como voluntarios, sendo o criterio dos soviéticos o de aceptaren o
voluntariado de xeito selectivo; á fin, incorporáronse bastantes españois como guerrilleiros e un
bo número acadaron rango de oficiais, e incluso o de xenerais , caso de Enrique Líster Forxán.
Como colofón máis de 70 foron condecorados polo seu heroísmo, moitos a título póstumo.
2432
En Dunkerque e baixo a batuta de Rommel quedaron atrapados uns 400.000 soldados
aliados. Antonio Vilanova (1969): Los Olvidados, París, afirma que de máis de 8.000 españois
que chegaran a aquelas praias, só 2.000 conseguiron embarcar, sendo novamente
desembarcados en Cherburgo onde moitos caeron prisioneiros dos alemáns, que os someteron
a un réxime de traballos forzados na construcción do chamado "Muro do Atlántico".
2433
Os Batallóns de Marcha eran unidades militares de españois baixo mando francés.
Aministrativamente dependían da Lexión, cun contrato polo tempo do período bélico. Foron
recrutados en Perpignan e instruídos militarmente en Barcarés. A Féderation Espagnole de
Déportés et Internés politiques estima nuns 30.000 o número de alistados nestas unidades.
2001
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2434
As CTE foron creadas polo goberno francés o 12-IV-1939. O decreto no seu artigo 3º dicía:"
Los extranjeros sin nacionalidad y los demás extranjeros beneficiarios del derecho de asilo, de
sexo masculino y comprendidos entre veinte y cuarenta y ocho años, quedan sujetos en las
mismas condiciones fijadas por las leyes de reclutamiento, a ofrecer en tiempo de paz a las
autoridades militares francesas y por una duración igual a la del servicio impuesto a los
franceses, aquellas prestaciones cuyo carácter y modo de ejecución serán determinados por
decreto". Abríase o camiño da militarización que desembocaría en maio na creación das
primeiras CTE recrutadas nos campos tras unha campaña de propaganda. As CTE levaron
adiante dende labores agrícolas ata traballos de fortificación nas fronteiras xermana e italiana;
en outubro de 1939, a un mes da invasión polaca polo exército alemán, 50.000 refuxiados
españois traballaban na industria de guerra gala segundo declaracións do ministro do interior
deste país. As condicións de traballo empeoraron para os refuxiados trala ocupación xermana o
practicaren estes levas temporais para as súas fortificacións e para a industria bélica. A
meirande parte dos refuxiados que habitaban nos campos da chamada zona libre, controlada
polo goberno de Vichy foron mobilizados novamente por un decreto do 11 de outubro de 1940;
algúns pasaron a depender de patróns no campo ou na cidade e chegaron a percibir primas de
producción que aliviaron un tanto a súa situación. Moitos deron o salto ó maquis ou guerrilla
dende os seus novos postos de subempregados, situación que foi a máis a partires de outubro
de 1940.
2435
Ante a negativa do Goberno de Vichy a recoñecelos como prisioneiros franceses e o seu
rexeitamento a traballar voluntariamente para os alemáns, moitos foron parar ós campos da
morte nazis, Mauthausen e outros.
2002
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Por fin tras moitos avatares e oito anos de guerra nas frontes contra do
fascismo internacional ou no cada vez máis poderoso maquis2436, os
republicanos españois -con galegos superviventes no grupo- liberaron en
colaboración con outras forzas da resistencia e en ocasións sos, as cidades de
Pamiers, no Ariège, a de Rodez, capital do departamento de Aveyron, Saint-
Girons, Montauban, Lourdes, Tarbes, capital do departamento dos Altos
Pirineos, Montpellier ou Bordeaux e ó remate uns catro mil españois sumáronse
á guerrilla urbana mantida en París mentres outros mil compatriotas entraban
na capital de Francia como vangarda das tropas liberadoras á fronte da
Columna Leclerc ocupando o histórico Hotel de Ville2437.
2436
Segundo Tuñón de Lara, Vilanova ou Alberto Fernández, a resistencia española partiu dos
campos de refuxiados e das zonas do sur do país como Aude que contaban con vellos
asentamentos de inmigrantes hispanos e con numerosa poboación refuxiada e, por ende, con
apoio loxístico ben organizado. A finais de 1942 a participación española na resistencia armada
estendíase ós departamentos do Aude, Ariége, Haute-Garonne, Gard, Pyrénées Orientales,
Tarn e Garonne, Puy-de-Dôme, Cantal, Corrèze e Haute-Loire coordinados e organizados no
XIV Corpo de Guerrilleiros Españois, fundado en abril dese mesmo ano. Outros grupos como os
de Limoges están en relación con “l´Armée Sècrete” e actúan por libre agrupacións guerrilleiras
independentes no Cantal, París, Yonne, Bretaña continental, Normandía, etc. En xaneiro de
1944 os guerrilleiros españois estaban despregados en orde de combate nun territorio que
superaba 1/3 do chan francés dende a costa atlántica dos Baixos Pirineos, Bordeaux e La
Rochelle polo oeste ata os departamentos da Alta Saboia ou o Jura e centos de quilómetros ó
norte dos Alpes, polo leste. Encadraban a máis de 6.300 homes armados ou na reserva, sen
contar os chamados "puntos de apoio e información", servicios de documentación e
propaganda, estafetas postais, etc. que roldaban os 2.000 efectivos. Levaron a cabo un
importantísimo papel de fustrigación atentando contra altos dirixentes nazis e patrullas
alemanas, voando centrais e tendidos eléctricos, provocando descarrilamentos de trens e
voaduras de vías férreas, locomotoras, túneles, pontes, estradas, ataques a fábricas, a campos
de concentración con liberación de prisioneiros e un longo etc. Ademais das accións de
sabotaxe e por sentido da disciplina ó Alto Mando Aliado aceptaron nalgúns casos o suicidio que
significaban os enfrontamentos atrincheirados en campo aberto contra das tropas regulares dun
inimigo sempre superior en número e armamento. Nas vésperas do desembarco de Normandía
as accións armadas e sabotaxes ás comunicacións na retagarda alemana facilitaron
enormemente a acción dos exércitos aliados e a partir desas datas os grupos guerrilleiros
pasaron á ofensiva intervindo en centos de accións marcadas en moitos casos por unha táctica
militar e un heroísmo só comparable na guerra moderna coa propia mobilización do pobo
vietnamita dirixida contra do imperialismo nipón, francés ou estadounidense polo grande
estratega político-militar Vo Nguyen Giap.
2437
Manuel Tuñón de Lara (1976): “Los españoles en la II Guerra...”, art. cit. , 13-87. Tamén
botamos man da sintética relación de Francisco Giral e Pedro Santidrián (1977): La República
en el Exilio, Madrid, Ediciones 99, p. 82. A infantería da IIª División Blindada de Leclerc era o
Rexemento de Marcha do Chad, con maioría de españois no seu Batallón IIIº e sobre todo na
lendaria IXª Compañía, onde non só eran españois os soldados senón tamén os suboficiais e
unha boa parte da oficialidade, incluído o violinista e pintor surrealista Fernández Granell;
outros nomes son Montoya, Elías, Moreno, Bernal, Campos e Bamba. Xunto ás de Rommel e
Patton foi unha das Grandes Unidades da IIª Guerra Mundial, con 16.000 homes, 4.200
vehículos, 240 carros de combate , 204 camións blindados e 650 canóns.
2003
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2438
E. Lagarde (1991):"Le camp de réfugiés de Braum, une visión de l´éxode espagnol de
1939", Paris, Editions du Centre Nationale de la Recherche Scientifique: Exil politique et
migration économique. Espagnols et Francais aux XIX-XX sièclesobtivomobilizo, p. 156.
2439
Manuel Tuñón de Lara (1976): “Los españoles en la II Guerra...”, art. cit., p. 66.
2004
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2440
Entrevista a Luísa Viqueira Landa na que tamén nos informou (tratando de quitarlle
importancia pola súa modestia e estoicismo) das duras condicións económicas nas que tiveron
que reiniciar a súa vida nos anos corenta e primeiros cincuenta. O seu fillo, o políglota Dr.
Manuel R. Viqueira, arquitecto e profesor universitario, tenme contado igualmente as privacións
da súa infancia e adolescencia mexicana. Hoxe os Viqueira, (Xacinto, Carmen, Luísa e os seus
fillos e netos) enxeñeiros, historiadores, antropólogos, arquitectos, escritores, etc. son unha
familia prestixiosa e de alto nivel social-cultural, académico e intelectual tanto na sociedade
mexicana como no conxunto do exilio republicano español en México.
2441
Os datos fóronme facilitados polas súas fillas en México e están tomados dunha fotocopia da
ficha ou documento elaborado polo SERE no seu enderezo provisorio da Rue Meslay nº 7 de
Paris. Tomé era membro tamén do Socorro Rojo Internacional e do Centre Autonomista de
Dependents del Comerc i de la Industria da UGT en Barcelona.
2005
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2442
Cando consultei esta documentación no mexicano Instituto Nacional de Antropología e
Historia (INAH) a mediados dos anos 90, Magdalena -coa que compartín mesa nun Congreso
en Puebla- estaba preparando a súa tesiña de licenciatura titulaba Guia de Documentos del
Comité Técnico de Ayuda a los Republicanos Españoles, traballo que segundo me informou
telefonicamente na miña última viaxe -verán do 2001- foi publicado posteriormente.
2006
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
e demais asinantes na que lle comunicaba que “Por el Consejo de este Comité
se ha procedido a estudiar con verdadero interés, la petición de un préstamo de
2.000 pesos con destino a la adquisición de un camión, y a pesar de su buen
deseo, se ha visto en la ineludible necesidad de desestimarla...”2443.
Algún tempo despois Ramón Cabanillas remitíalle a Carlos Velo -no
CTARE- a seguinte carta: “Amigo Velo: Del subsidio que tú sabes me han
concedido de 2,50 pesos me lo han rebajado hace unos días a 1,50; no me
quisieron explicar. Pretendí verte cuatro veces y tus ocupaciones no lo han
posibilitado. Como sabes, el subsidio me lo concedieron en unión de Arias,
Ferro, Varela y Lema. Me lo han rebajado a mi solo. Ademas, de mi profesión
ninguno vive en refugio. Te agradecería me solucionases esto. Un saludo.
Cabanillas”.
Non coñecemos a resposta de Velo a esta demanda de Ramón Cabanillas
pero si sabemos que en xuño de 1940 este último iniciaba os trámites da súa
naturalización como mexicano, o camiño máis curto para a súa inserción
económica e social no novo país de adopción; unha decisión seguramente
traumática e difícil para este home novo que tiña a Galicia como única patria,
un xornalista fillo do “poeta da raza”, voz lírica do movemento agrarista, do
nacionalismo das Irmandades da Fala e grande bardo do seu “Cambados probe,
fidalgo e soñador” que algúns anos máis tarde inmortalizaría o pasamento de
Castelao nun dos poemas máis sentidos e fermosos da literatura galega de
todos os tempos.
Outro paisano con problemas na Guerra e na posguerra francesa e
mexicana foi D. Xosé Caridad Mateo, cunha extensa obra civil en México, entre
a que se encontra a cúpula do Centro Galego da Calle Colima, no D.F. Pepe
Caridad, galeguista, marxista, e masón, un home bo, fillo do xeneral Caridad
Pita, era arquitecto da Cámara Oficial da Propiedade Urbana da Coruña desde
2443
O papel de Xosé Puche, ex-rector da Universidade de Valencia e o de Carlos Velo,
colaborador seu no CTARE está recollido no meu artigo "A República en Guerra: O Goberno
Cardenista, Castelao, Soto e as comunidades galegas dos EE. UU. e Cuba " en A Trabe de Ouro,
nº 22, pxs. 273-274.
2007
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2444
Para unha visión máis global da obra deste arquitecto racionalista véxase a contribución
neste mesmo Congreso de Iago Seara, ex Director Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia e
arquitecto igualmente.
2008
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2445
Conta Elixio Rodríguez que nunha desas viaxes polo Mediterráneo o petroleiro no que
navegaba Xovita dende o Mar Negro fora bombardeado repetidamente pola aviación italiana. O
barco, que levara áncoras da cidade soviética de Odessa, malia ós danos sufridos polos
bombardeos e o ametrallamento conseguiu atracar no porto barcelonés e Xovita -membro da
tripulación- foi recibido con alborozo polos galegos reunidos arredor de Castelao no “Chez
Nous”, uns paisanos que seguiran as peripecias do barco e do seu prezado cargamento de
homes e combustible por radio e quizais pola prensa da época. Despois do balbordo inicial e
das felicitacións e saúdos de rigor, Castelao tomou a palabra e preguntoulle ó noiés: ¿Jovita, e
2009
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Inglaterra, Francia, Holanda, Cuba, EE.UU., Rusia, Islandia, Escocia, etc.”. Entre
os prexuízos materiais sufridos pola Guerra declaraba “la pérdida de su
pequeña propiedad” e entre as persoas que podían certificar os datos aportados
situaba a Severino Iglesias e a Roxelio Veloso, alcalde republicano de Noia e
capitán do vapor Santa Rosa respectivamente2446.
Xovita pasou polo inhóspito campo de concentración de Saint Cyprien,
saíu de Francia sen un can no peto e declaraba ter recibido un mal trato ata o
intre do inquérito polos funcionarios do CTARE.
Quedou a vivir na -daquela pequena- cidade de Perote, no Estado de
Veracruz e o 5 de xaneiro de 1940 remitía unha carta “solicitando 5.000 pesos
para elaboración de embutidos”. Con el asinaban a misiva Xosé Creo Outeiro,
mariñeiro e serranchín, afincado en Santa Clara, Chihuahua, Xaime García
Casteleiro, técnico auxiliar de fábrica de armas, que chegou coa muller e o fillo
no Mexique, con domicilio en Perote e Xosé Platas Fernández, casado,
panadeiro, residente tamén en Perote. O 30 de marzo do mesmo ano o
Consello do CTARE contestáballe con frialdade burocrática un “no procede
acceder a la petición de auxilio formulada por los interesados”.
O 29 de maio de 1940 dirixíase a D. José Puche por carta e expoñíalle
que había preto de catro anos que non ingresaban na súa casa “el valor de una
peseta, pudiendo darse cuenta del estado en que se encuentran tanto mi mujer
como mis hijas”. Argumentaba a continuación o interese que tiña no
desenvolmevemento da industria pesqueira mexicana (pola que tanto traballou
Osorio-Tafall levando incluso a Paz Andrade) para, co seu propio esforzo “haber
podido atender a aquellos seres que tuvieron la desgracia de quedarse en
España, además de sumidos en la miseria, sometidos a la tiranía de una
dictadura...”. Xovita pedía que se lle concedera un préstamo auxilio de 300
qué che pareceu o comunismo?. Ó que lle espetou o mariñeiro todo cheo de razón: "Pero
Castelao, parece mentira en ti, ... ¡o comunismo queda moito máis ó norte!".
2446
Para máis información sobre estes personaxes e o seu contexto, sublevación, represión,
evacuación, etc. véxase o libro de X. Agrafoxo sobre a Guerra Civil en Lousame e Noia e o meu
de 1995: Heroes e Mártires: A IIª República e a Guerra Civil no Barbanza, Santiago, Tórculo
Edicións, un libro que debe o seu título a aquel “Limiar” do Atila en Galicia de xullo de 1937, en
Valencia, no que Castelao deixou escrito “Moitas veces os mártires crean mundos que os herois
nin tansiquera son capaces de concebir. E na miña Terra complirase a vontade dos mártires”.
2010
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
pesos para enviarlle á sua familia por mediación dun veciño alegando que os
seus “carecen tanto de alimentación como de ropa”.
Ó día seguinte, 30 de maio, e tras a carta-petición para a súa familia,
Xovita dirixíase novamente ó CTARE (esta vez á Secretaría Xeral) con estas
palabras: “Muy Sr. Mio: El que suscribe, Jovita San Martín San Martín, exiliado
político, albergado en el refugio Lucerna, 65 tiene el honor de dirigirse a Vd. en
demanda de que le sea concedida ropa con que adecentarse, pues la que posee
se encuentra inservible...”
Moitos anos despois daquelas penalidades, Xovita acabaría abríndose
camiño, ensinando artes de pesca apoiado desde a Universidade de Veracruz,
seguindo o ronsel de moitos mariñeiros galegos emigrados desde mediados do
XIX ou reemigrados desde Cuba a México, uns lobos de mar que pescaban o
mero, o guachinango, o serrucho, e outras especies, que plantaban coqueiros
nos areais do Caribe mexicano e comercializaban a copra en barcos de
cabotaxe e que tamén foron fareiros e carpinteiros de ribeira nos fermosísimos
territorios de Yucatán, no Golfo e no Pacífico.
Antonio Paz Sieira, de Santa Uxía de Ribeira, casado cunha irmá da
grande diva do cine mexicano María Félix é outro mariñeiro, membro do
Padroado Rosalía de Castro que ten xuntado e enviado diñeiro a este
organismo desde México e que pasou anos teimando facerlle unha estatua á
cantora do Sar na cidade de Estepona, no Pacífico, onde o mariñeiro de Ribeira
chegou a ser dono dunha empacadora de conservas de peixe. Visiteino un día
na súa casa da Colonia Lindavista; a fábrica “tronara” nunha das crises
mexicanas, estaba xa vello e andaba no médico pero mantiña intactas a
humildade, a xenerosidade, a transparencia, o idioma e o amor a Galicia. Elixio
Rodríguez atopárase con el un ano antes da miña visita e Paz Sieira, que vivira
moitos anos na Baixa California afastado da maioría dos refuxiados galegos
empezou a preguntarlle polos amigos comúns ¿E que é de Soto, e de Pellit, e
de Marcial, e de Sende, e de Yáñez, e do “Chato”, e de Ferrer, e de Valín, e
de...? A cada nome pronunciado polo ribeirense o Elixio contestáballe: “-
morreu... -morreu... -morreu...” e cando xa levaba dez ou doce, Antonio Paz
Sieira, visiblemente cabreado e desgustado espetoulle, acenando coas mans e
2011
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
alzando a súa voz rexa de mariñeiro vezado en todas as travesías: “¡É que non
aguantan nada, carallo, non aguantan nada!”.
2012
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
CLAUSURA
2013
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Nicolás Sánchez-Albornoz
New York University, Emeritus
2014
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2015
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
asilo nada más concluir la guerra civil o comprende también a todo aquel que
se vio obligado a huir en cualquier momento de la larga represión franquista?
De un modo convencional, exiliado es ante todo el combatiente o el político que
cruzó los Pirineos, solo o en familia, en el invierno de 1939, así como a los que
alcanzaron el norte de África desde los puertos del Levante en los mismos días.
Un estereotipo semejante, común entre los propios exiliados, no nace de un
antojo, sino que se justifica por las proporciones excepcionales que revistió el
caso. Nada menos que cerca del dos por ciento de la población española de
1939, o sea alrededor de medio millón de personas, cruzó en esa circunstancia
el Pirineo catalán. Para la gran mayoría de los que padecieron exilio bajo el
franquismo, la expatriación comenzó efectivamente bajo aquel signo trágico.
Ahora bien, por significativa que haya sido la ocasión, no recubre el éxodo
entero. El grupo de refugiados de 1939 constituye la espina central, pero ella
une a un sucesión de vértebras.
Entre los que cruzaron a Francia o al Norte de África hubo pocos
gallegos. Algunos políticos o funcionarios naturales de Galicia fueron
sorprendidos por la sublevación en su lugar de trabajo, en Madrid o en otro
lugar de España, y, al acabar la guerra, se replegaron a Francia con la
administración. A ellos hay que añadir los combatientes gallegos del frente del
Norte que fueron replegandose de Asturias a Santander y el País Vasco, así
como los jóvenes que, reclutados por los facciosos, se pasaron al ejército leal y
acabaron al norte del Pirineo. Súmese lo que se sume, poco cambia. El grueso
de la población gallega cayó en manos insurrectas en pocos días. ¿Qué ocurrió
con los atrapados dentro de la red tendida por la sublevación? Han pasado más
de sesenta años antes de que la película La lengua de las mariposas diera
cuenta en la pantalla del drama que vivió el mundo rural gallego en los
primeros instantes de la sublevación. Los republicanos que lograron hacerse a
la mar o atravesar la frontera fueron un puñado o poco más. De la huida al
Portugal salazarista, sabemos algo por los informes diplomáticos, ahora
publicados, que mi padre mandó al gobierno de la República desde la embajada
en Lisboa. En todo caso, los habitantes del Noroeste de España que habían
solido convertir antes la adversidad en distancia, no pudieron hacer lo mismo
2016
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2017
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2018
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2019
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2020
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2021
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
planteó de una vez, sino que ocurrió a cuenta gotas, en la medida en que
aumentaba la persecución y se presentaban oportunidades para abandonar el
país. La dimensión última de los exilios respectivos resultó por ende menor. El
alemán o italiano tampoco se miden por centenares de miles fugitivos. De
Alemania o Italia, no escapó el 2 por ciento de la población, sino montos
inferiores. Una realimentación sostenida tampoco hubo, pues la guerra mundial
aisló herméticamente a ambos países y los disidentes fueron enviados a
campos de concentración con los resultados conocidos de todos. Alemanes e
italianos sufrieron una represión intensísima, pero en cambio la derrota militar
acortó la persecución y el destierro. Los sobrevivientes del Eje pudieron así
reincorporarse en 1945 a la vida de su país. Tres lustros de exilio alemán o
italiano sólo representan una fracción de los cuatro decenios del exilio español.
Exilio más extenso que el español es el portugués. Éste empezó y concluyó
antes que el de su vecino occidental. Su dimensión fue en cambio menor en
proporción y carece del núcleo central que la estampida de 1939 otorga al
español. Las capas de la expatriación política lusitana se superponen faltando
mortero entre ellas.
El exilio español se distingue de los demás contemporáneos por tres
elementos: su dimensión superior, la existencia de un núcleo articulador y su
duración mayor. Su prolongación ha sido explicada de diversas maneras: la
traición de las democracias occidentales, la guerra fría, las divisiones internas
del bando republicano y la impotencia de las instituciones y organizaciones del
exilio. En el orden interior, se ha mencionado también la eficacia de la represión
policial. Cada argumento encierra una dosis de verdad, pero quisiera mencionar
para cerrar estas lineas otro aspecto. El régimen instaurado después de la
guerra civil nunca se desprendió del ingrediente totalitario que existió en su
origen. El régimen democrático -e incluso alguno autoritario- busca restañar
heridas, ganar consenso e integrar al adversario. El totalitario necesita en
cambio vivir de la exclusión. El régimen llevó hasta el final de exclusiones, de la
vida (fusilamientos), del país (exilio) o de la sociedad (discriminación...). A lo
sumo, el régimen ofreció a los exiliados que se sometieran, pero no un
reconocimiento o un entendimiento.
2022
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2023
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
O EXILIO GALEGO
2024
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2025
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
AS VOCES DO EXILIO
Elixio Rodríguez
2026
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
1. O FILÓSOFO TRANSTERRADO
Acepto de tal maneira o certeiro termo que se lle ocorreu a un ilustre
filósofo valenciano de orixe galega, José Gaos, quen exiliado en México, trala
“Guerra Pluscuancivil”, preferiu denominarse alí transterrado, pois non lle cabía
na súa sabia e calva testa considerarse estranxeiro naquela nación, na que con
tanto agarimo o recibiran. Xa que o exilio, no seu concepto, soamente cabía
sufrilo en terras alleas, coma o que experimentaron os emigrados políticos do
século XIX en Francia, ou en Inglaterra; e o profesor Gaos, na universidade
mexicana na que ensinaba a súa ciencia filosófica, sentíase como na súa propia
casa, transterrado física e intelectualmente a ela.
Transterrado José Gaos, dende a Facultade de Filosofía e Letras da
Universidade Central, sita en Madrid, que era a de maior categoría que
endexamais houbo en España; a de Menéndez Pidal, Gómez Moreno, Sánchez
Albornoz... Na que tanto brilaba a sección de Filosofía, que no lustro da II
República Española foi, se cadra, a de máis rico pensamento de Europa; posto
2027
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2. NA UNIVERSIDADE INTERNACIONAL
Tamén eu tiven o lecer circunstancial de escoitar algunha lección do
profesor Gaos. Das últimas que deu seguramente, antes de reinicialas xa
transterrado en México. Foi na Universidade Internacional de Verán, sita no
Palacio da Magdalena en Santander. Durante o que sería o derradeiro curso
daquela incomparable e efémera Universidade, creada polo inxel ministro
socialista Fernando de los Ríos. Unha institución que sería plataforma de
lanzamento de futuros e ilustres transterrados que axiña tiveron que exiliarse.
Encetando polo seu Rector, Don Blas Cabrera, o máximo físico español,
presidente entón de Academia de Ciencias; exiliouse xunto cos seus fillos, un
deles tamén logo físico famoso, o outro, médico e pelirroxo, era auxiliar na
cátedra de Fixioloxía do Dr. Negrín, e cando este despois presidiu o Goberno da
República en guerra, sería o seu xefe de Gabinete.Máis que iniciou a marcha ó
estranxeiro, ó pouco tempo de empezar a de Dios es Cristo, foi o executivo
secretario da Universidade, que era o célebre poeta/profesor do 27, Pedro
Salinas; quen, có pretexto de que tiña contratado un ciclo de conferencias en
Norteamérica, foise para alá no mes de agosto do 36,deixando na Magdalena a
súa dona, e os seus fillos, Solita e Jaime Salinas, que logo serían dos
transterrados que acabarían volvendo
3. O SECRETARIO DA INTERNACIONAL
Aínda que o vicesecretario da Universidade Internacional era Rubio
Sacristán,(un catedrático de Historia do Dereito, quen nunca se exiliaría), para
substituir a Salinas na secretaría, o Ministerio de Instrucción Pública e Belas
Artes, designou a José Gaos. O aínda mozo catedrático de Filosofía da Central
era na de Santander, un dos profesores residentes nela todo o curso de verán,
e que desfilaban pola Magdalena coa súa sabia ciencia ás costas. Outro deses
2028
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
profesores era, por exemplo, o logo famoso historiador e crítico de Arte, Camón
Aznar.
Todos quedaran atrapados en Santander, incluído o Dr.Pickard, o
celebérrimo sabio suízo que subira a estratosfera. Os profesores residentes
tiveron que improvisar ciclos de conferencias nas que repetiron outros que
dirán noutros lados. Así, Pedro Salinas, antes de alongarse, deu unha
conferencia a propósito da Xeración do 98, da que nunca me esquecín.E o seu
sucesor, José Gaos,introduciunos na filosofía orteguiana e fíxonos tamén un
test psicolóxico, que entón constituía unha novidade. Figuraba nel coma última
pregunta a de ¿cal é o personaxe máis antipático para ti?. E o noventa e nove
por cento dos seus circunstanciais alumnos responderon: O profesor José Gaos.
Verdadeiramente viña a selo, pola súa suficiencia filosófica, non exenta de
petulancia, que se harmonizaba a perfección coa calvicie total da súa testa e a
mirada irónica e desdeñosa que traslucía baixo as grosas gafas de carei. Pero a
enerxía de Gaos era parangonable ó seu talento, e en canto tomou as rendas
da Internacional, decidiu sacala do seu encerro bélico. Viaxou nun ventureiro
avión a Madrid, xunto có bolseiro da central, Juanito Barnes, para que este lle
axudara a tratar co seu pai, Don Francisco, ministro de instrucción Pública, o
traslado da Universidade de Verán, en corporación, de Santander a Madrid.
4. VOLUNTARIOS DA FETE
Conseguiuno, e volveu á Magdalena para organiza-lo histórico traslado,
primeiro a Francia, polo Norte en chamas. Que no caso de Irún non foi
ningunha metáfora, senón unha ardente realidade, dado que os expedicionarios
da Internacional, vimos o espantoso incendio da cidade fronteiriza, dende un
navío- o Aisne- da Armada Francesa, onde embarcáramos na tempestuosa,
aquel día, na Cuncha de San Sebastián.
Dende San Juan de Luz a Port Bou, atravesámo-lo sur de Francia,
aqueles exiliados momentáneos que quedamos, despois de que a metade dos
expedicionarios desertaran, entrando na chamada zona nacional.
Logo por Cataluña e Valencia chegamos a Madrid a primeiros de
setembro, cando empezaba xa o asedio da capital da República. O goberno
2029
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
5. NA RESIDENCIA DE ESTUDIANTES
Naqueles días a miña relación cós homes ilustres, que a non tardar
serían luminarias no exilio, foi moi cercana. Non é moi doado para min
distinguir ou separar ós personaxes españois que axiña estarían transterrados
dos que sendo específica, nativamente galegos, compartirían a mesma sorte.
Confúndese nas miñas lembranzas daqueles días, nos que ó chegar a Madrid,
2030
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2031
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2032
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
Adolescencia de aramios
quiso ter
Mollou os ollos na risa
pra ben ver
2033
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2034
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
da Universidade Galega. Por eso, se cadra, posto que non tiña moita vocación
política, fora elixido secretario xeral das Xuventudes Socialistas Unificadas de
Santiago, substituíndo a Comesaña, ó que converterá Manuel Rivas en virtual
protagonista de O lapis do carpinteiro.
De aí tamén que fose moi sonada, e incluso con repercusión na prensa
madrileña, a oposición á auxiliar de Historia Antiga e Media, na que se
enfrontou Seijo a Gonzalo Torrente Ballester; o aspirante falanxista apoiado
polos tres únicos catedráticos da Facultade, Bustamante, Moralejo e viñas, que
xa comulgaban coas súas ideas. Joaquín Seijo, viña a selo aspirante in pectore
da Fronte Popular. A praza levouna Torrente, e os estudiantes que aínda
éramos da FUE maxináramos que se cometera unha inxustiza con Joaquín.
A quen, a de Dios es Cristo sorprendeulle, en Madrid,e saíu
inmediatamente para a Serra do Guadarrama, coa célebre columna do tenente
coronel Mangada, na que se incorporaron os membros da FETE-licenciados en
Ciencias Exactas moitos deles- que constituirían a oficialidade da súa artillería,
baixo o mando do comandante Salinas, antigo sublevado en Jaca, co heroico
Fermín Galán. Coma Seijo acumulaba unha sabedoría, sen par na Minerva
galega, tiña suficientes coñecementos matemáticos para dirixir o tiro dos
canóns e dos obuses, e de aí que o ascenderan axiña a comandante.
Así que non me sorprendeu moito que lucira as súas estrelas, cando
apareceu no vivac de Valdemorillo. Viña, co outro comandante, a reorganiza-la
artillería daquela zona da Serra do Guadarrama, establecendo unha
comandancia no Escorial;na que quedou de segundo xefe Seijo, e onde fomos
destinados os artilleiros da segunda promoción da FETE que ata entón
serviramos na batería Internacional. Entre eles Xosé Mª Domínguez e máis eu.
2035
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2036
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2037
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
2038
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
vou escribindo en A Nosa Terra. Exceden xa do medio cento e parece que van
reunirse axiña, as aparecidas ata o día, nun groso volume.
Botando unha ollada ás publicadas, observo que predominan os
exemplos de amigos transterrados nos anos posteriores á Pluscuancivil, pero
que durante ela e sempre e máis despois sentíronse contrarios ó réxime de
Franco. Así nos casos de García Pelayo, Astorga Anta, Xosé Sesto, que máis ou
menos tardiamente marcharon para as Américas: ¿Eran emigrados, ou
exiliados?.
Anxelo Novo supón que cando a determinación de emigrar posúe un
compoñente intelectual o traslado a outro país ten características de exilio
voluntario, aínda que sexa por motivos económicos ou sociais. Os tres citados
exemplos corresponden a amigos que retornaron máis dunha vez a España,
pero o pasamento dos tres ocorreu en Venezuela, e esa triste circunstancia
marca nas biografías, con tinta negra, a súa derradeira situación de
transterrados. A “ñapa” – como diría Juan Astorga, en quechua – acabóuselle
no exilio voluntario e reparador.
Preferín segui-lo fío do novelo da miña vida, na etapa bélica que foi a
máis comprometida, para explicar quenes eran aqueles compañeiros da
mocidade que tanto brilaron na Minerva galega, a nosa alma mater, dicíase, e
que tiñan un enorme talento e saber esfumouse no exilio. Neste Congreso
tratouse abundantemente a propósito de Castelao, Luis Seoane, Otero
Espasandín, Antón Zapata, Salvador Etchevarría, Carlos Velo, Rubio Barcia,
Eladio Dieste, José Suárez, Eduardo Blanco Amor, Bal y Gay, Martínez Risco, e
outros exiliados de renome. Ben está, pero a miña lembranza condénsase na
lembranza duns mozos que moito prometían e moito admirei, coidando que
serían dos talentos máis destacados de Galicia que nunca foi, como denantes
dicía.
E o sentimento desa frustración impúxose na miña memoria incluso a
relación dos meus veciños cesureños forzados a exiliarse para salva-la crisma.
Entre eles, o caso tal vez máis curioso de exiliado, o de Manolito Otero, O
millonario artista, coma o titulou Johan Carballeira, cónsul da Arxentina na
Coruña, e que nembargantes tivo que transterrarse á súa outra terra, para non
2039
Actas do Congreso Internacional “O exilio galego”
ser enterrado daquela nesta, polas súas avanzadas ideas políticas e estéticas.
Era o fillo único de Otero Acevedo, o transmigrador de El fantasma de Valle-
Inclán que eu narrei. Fálase de Manolito Otero moito, en El filo de la traición,
unhas memorias escritas por Juan Jeremías, alcalde de Pontecesures durante a
República, e que levaba colgada coma un escapulario camiño do exilio, despois
de ser secretario eventual do municipio de Belchite.
Jeremías e máis o cónsul transterrado puideron atoparse en Bos Aires,
co outro alcalde que fora do meu pobo e que tamén tivo que exiliarse, malia ser
no tempo da Dictadura de Primo de Rivera; aínda que logo fíxose socialista.
Chamábase Antonio Vázquez Rey e ensinoume as primeiras e segundas letras.
Pois a escola de Don Antonio, o mestre, foi á única que fun en toda a miña
vida.
Aqueles tres cesureños morreron en Bos Aires, transterrados.
2040