Prof.

dr Zoran Bonić
1. UVOD GAF Niš
Razmatranje mnogih zadataka u geotehnici, a i šire u građevinarstvu, vezano je za rešavanje diferencijalnih
jednačina kojima se opisuje neki fizički problem. Rešavanje ovih problema uobičajenim analitičkim metodama je,
nažalost, ograničeno samo na jednostavne slučajeve za koje je moguće naći rešenje u zatvorenom obliku. Rešavanje
složenijih problema analitičkim putem, dovodi do poteškoća matematičke prirode, pa se zato najčešće pribegava
upotrebi numeričkih postupaka. Na taj način se dolazi do prihvatljivih rešenja kojima se može uzeti u proračun znatno
više uticajnih parametara. Pri tome su najčešće korišćene numeričke (približne) metode: numerička integracija, metod
konačnih razlika, metod konačnih elemenata….
Metod numeričkog integrisanja diferencijalnih jednačina ima veoma široku primenu u rešavanju brojnih
geotehničkih i drugih zadataka. Metod se svodi na rešavanje problema numeričkom integracijom diferencijalnih
jednačina. Tu spadaju metode rešavanje pomoću redova, metoda Euler-a, Runge-Kutt-a i druge.
Metod konačnih razlika je numerička metoda pogodna za rešavanje raznovrsnih problema. Bazira se na
matematičkoj diskretizaciji diferencijalnih jednačina prevođenjem na algebarske jednačine. Osnova metode je zamena
izvoda u nekoj tački diferencijama, odnosno diferencnim razlikama funkcije u susednim tačkama. Na taj način se
problem definisan diferencijalnom jednačinom i zadatim graničnim uslovima svodi na sistem linearnih algebarskih
jednačina.
Uspešno se može primeniti za rešavanje problema kako elastično deformabilnih, tako i plastično deformabilnih
konstrukcija. Efikasnost metode se smanjuje sa složenošću unutrašnjih veza posmatranog sistema.
Metod konačnih elemenata (MKE) - (Finite Element Method - FEM), spada u metode diskretne analize. Za
razliku od ostalih numeričkih metoda, koje se zasnivaju na matematičkoj diskretizaciji jednačina graničnih problema,
MKE se zasniva na fizičkoj diskretizaciji razmatranog područja. Umesto elementa diferencijalno malih dimenzija,
osnovu za sva proučavanja predstavlja deo područja konačnih dimenzija - manje područje ili konačni element. Zbog
toga su osnovne jednačine, pomoću kojih se opisuje stanje u pojedinim elementima, a pomoću kojih se formuliše i
problem u celini, umesto diferencijalnih ili integralnih, obične algebarske jednačine. Sa stanovišta fizičke interpretacije,
to znači da se razmatrano područje, kao kontinuum sa beskonačno mnogo stepeni slobode, zamenjuje diskretnim
modelom međusobno povezanih konačnih elemenata, sa konačnim brojem stepeni slobode. S obzirom na to da je broj
diskretnih modela za jedan granični problem neograničeno veliki, osnovni zadatak je da se izabere onaj model koji
najbolje aproksimira odgovarajući granični problem.
Primena metoda konačnih elemenata (MKE) je danas široko zastupljena u inženjerskoj praksi kroz veliki broj
savremenih softvera koji su zasnovani na ovom metodu. To danas pruža gotovo neograničene mogućnosti u rešavanju
problema analize konstrukcija. Brojna familija ovih softvera bi se globalno mogla podeliti u dve grupe: softveri opšte
namene i specijalizovani softveri.
Primenom softvera opšte namene (ANSYS, NASTRAN, ABACUS, DIANA, PAK...) može se dobiti kvalitetna i
realna simulacija konstrukcija u eksploataciji, a rezultati su statičke i deformacijske veličine. Ovi izlazni parametri se
potom koriste za dimenzionisanje uz poznate podatke o materijalima, eksploataciji i ostalim zahtevima definisanim
odgovarajućim nacionalnim ili internacionalnim regulativama. Materijali konstrukcije se mogu modelirati elastičnim ili
složenijim plastičnim konstitutivnim modelima.
Primenom specijalizovanih softvera u oblasti građevinarstva (TOWER, SAP, STAAD, STRESS ...) takođe je
moguće modeliranje konstrukcije (uz znatno veće aproksimacije), pri čemu se osnovne izlazne veličine prosleđuju u
odgovarajuće algoritme za dimenzionisanje konstruktivnih elemenata (tj., najčešće njihovih poprečnih preseka).
Dimenzionisanje se obavlja prema željenoj regulativi, baziranoj na klasičnim postavkama teorije konstrukcija. Osnovni
nedostatak ovih softvera je nemogućnost opisivanja materijalno nelinearnih problema, i zadržavanje na linearnoj teoriji
elastičnosti. Izuzetak predstavljaju softveri u oblasti geotehnike u kojima je modeliranje tla moguće izvesti i znatno
složenijim plastičnim konstitutivnim modelima.

2. KONSTITUTIVNI MODELI MATERIJALA

Da bi na pogodan način bilo opisano ponašanje nekog materijala, potrebno je uspostaviti konstitutivni model
(konstitivne veze ili jednačine) koji predstavlja matematičke opis njegovog ponašanja pod spoljašnjim opterećenjem.
Konstitutivni modeli se formiraju uspostavljanjem veze između napona i deformacije i predstavljaju idealizovan,
odnosno manje ili više grub opis stvarnog ponašanja. Dva najčešće primenjivana osnovna modela, koja opisuju osobine
materijala, su idealno-elastičan i idealno plastičan model. Realni materijali skoro nikada ne ispunjavaju uslove
definisane izrazima za ove modele ali su oni, prevashodno zbog svoje jednostavnosti, dugo bili neprikosnoveni za širu
stručnu praksu. U novije vreme, sa pojavom i razvojem teorije plastičnosti, dolazi do pojave elasto-plastičnih modela
koji mnogo realnije opisuju nelinearne osobine različitih granularnih (frikcionih) materijala kao što su u građevinarstvu
beton, tlo i stene.
Hronološki gledano, elastični modeli su prvi uspostavljeni modeli ponašanja materijala. Materijali opisani ovim
modelom se deformišu pod dejstvom spoljnih sila, a nakon uklanjanja sila vraćaju se u prvobitan oblik. Deformacije su
reverzibilne, veza napona i deformacija je jednoznačna, odnosno stanje napona je funkcija samo stanja deformacija i
nezavisno je od putanje napona.
1
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
Slikom 1. dati su osnovni tipovi dijagrama napon-deformacija kod aksijalnog naprezanja. Najjednostavnija veza
napona i deformacija je linearno elastična veza (Slika 1.a)), predložena Hook-ovim zakonom još u XVII veku, koja je
ujedno i najčešće primenjivana. Deformacije su povratne a dijagram opterećenja i rasterećenja je identičan. Za većinu
materijala u praksi primena ovakve veze se može prihvatiti ukoliko su male promene naponskog stanja. Osim linearno-
elastične veze, česte su i nelinearno-elastične veze napon-deformacija (Slika 1.b)).
Dalji razvoj konstitutivnih modela ide ka uvođenju plastičnih osobina materijala u izraze za konstitutivne
jednačine. Tako se prvi elementi teorije plastičnosti sreću kod Coulomb-ovog modela koji još 1773. predlaže kriterijum
plastičnosti za tlo. On uvodi kruto (idealno) plastičan materijal (Slika 1.c), koji pri opterećenju pokazuje samo plastične
deformacije. Dalji razvoj teorije plastičnosti je tekao dosta sporo, sve do polovine XX veka, kada dolazi do njenog
brzog razvoja i pojave brojnih elastoplastičnih modela potkrepljenih eksperimentima.
Elastoplastični modeli su najpre razvijeni za metale ali su ubrzo sa uspehom primenjeni i na ostale materijale.
Osnovna odlika elastoplastičnih modela je uvođenje plastičnih (nepovratnih) deformacija pri opterećenju. Naime,
ukoliko je deo deformacija pri rasterećenju nepovratnog karaktera materijal osim elastičnih, pokazuje i plastične
osobine koje su izražene plastičnim deformacijama. Primer ovakvog ponašanja dat je Slikom 1.d).
Na Slici 1.e) data su tri tipa linearno elastoplastičnog ponašanja kod koga se uočavaju razlike nakon dostizanja
granice tečenja (popuštanja). Kriva 1 predstavlja slučaj perfektne (idealne) plastičnosti gde nakon dostizanja granice
tečenja deformacije rastu bez povećanja napona, odnosno materijal pokazuje samo plastične deformacije, dok su
krivama 2 i 3 dati slučajevi ojačanja odnosno omekšanja materijala. Na osnovu toga se svi elastoplastični modeli mogu
podeliti u dve osnovne grupe:
- idealno elastoplastični materijali (bez ojačanja ili omekšanja)
- elastoplastični materijali sa ojačanjem ili omekšanjem

Slika 1. Idealizovana ponašnja materijala kod aksijalnnog naprezanja prema [2]

3. KONSTITUTIVNI MODELI U GEOTEHNICI

Složenost sastava tla (trodelni sistem sastavljen od čvrste faze, vode i vazduha) je uzrokovala i složenost
njegovog ponašanja i dovela do formulacije mnogobrojnih idealizovanih modela tla. Prvi jednostavni modeli su
opisivali tlo u skladu sa naučnim saznanjima vremena u kojem su nastali, da bi se kasnije, vremenom, pojavljivali
složeniji modeli koji su adekvatnije opisivali osobine tla.
Za svakodnevne potrebe projektovanja, u problemima u kojima se razmatra ponašanje tla postoji veći broj
metoda-postupaka za modeliranje tla.
Najveći broj metoda koje se sreću u projektantskoj praksi i literaturi, tretira tlo najjednostavnijim i za primenu
najlakšim Winkler-ovim jednoparametarskim modelom, koji pripada grupi linearno elastičnih modela. Ovde je tlo
predstavljeno sistemom nezavisnih linearno elastičnih opruga (fiktivnih štapova) gde se deformacije javljaju samo u
onim oprugama u kojima se javlja i opterećenje. Kod ovog modela tlo se opisuje jedinim parametrom – koeficijentom
reakcije tla (u vertikalnom ili horizontalnom pravcu) koji se najčešće uzima kao konstantan ili linearno rastući sa
dubinom. Korišćenjem ovog jednostavnog načina predstavljanja tla problemi vezani za tlo mogu se rešavati analitičkim
putem, ali je Winkler-ov model široko zastupljen i u brojnim softverskim paketima u oblasti građevinarstva (TOWER,
SAP, STAAD, STRESS).
Metode koje počivaju na pretpostavci da je tlo linearno elastičan, homogen kontinuum spadaju u
dvoparametarske modele jer opisuju osobine tla pomoću dva parametra: modula elatičnosti Es (koji takođe može biti
konstantan ili promenljiv sa dubinom) i Poisson-ovog koeficijenta νs. Analitički metod rešavanja problema zasnovan na
ovom realnijem ali znatno složenijem modelu, koji u primeni nije naišao na češću upotrebu upravo zbog glomaznosti
2
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
rešenja. Ovaj model tla može se često sresti kod softverskih paketa specijalizovane – geotehničke namene (PLAXIS,
GEO-SLOPE) i opšte namene (ANSYS, NASTRAN) u čijoj je osnovi metod konačnih elemenata.
Idealno elastoplastični modeli tla (u geotehnici najzastupljeniji Mohr-Coulomb-ov i Drucker-Prager-ov model)
sastavni su deo pomenutih paketa specijalizovane i opšte namene, dok su elastoplastični modeli tla sa ojačanjem (Cam-
Clay i modifikovani Cam-Clay model i slični) zastupljeni samo kod programa geotehničke namene.
Imajući u vidu da je tlo, u opštem slučaju, trofazna sredina i da je čvrsta faza najčešće nehomogena i anizotropna
mešavina različitih materijala, vrlo je teško uspostaviti matematički model koji bi adekvatno opisivao realno tlo. Pri
tome je potrebno imati u vidu da je tlo sredina čije osobine osim od sastava tla zavise i od njegove vlažnosti i
temperature, a takođe u značajnoj meri i od veličine, prirode i trajanja opterećenja.
U nemogućnosti da se u potpunosti opiše ponašanje tla, dugo su se koristila i razvijala dva posebna pristupa u
tertiranju tla pri rešavanju uobičajenih geotehničkih problema.
Kod prvog pristupa se primenom idealno elastičnog modela razmatraju problemi deformacijske analize tla, gde su
i naponi i deformacije na relativno niskom nivou, odnosno daleko od onih vrednosti koje bi prouzrokovale plastifikaciju
tla. Čak i da je u pojedinim tačkama dostignut uslov plastifikacije, takve zone su male i ne utiču bitno na tačnost
proračuna, te se zbog toga apstrahuju. Ne vodi se računa o nivou dostignutih napona, odnosno, ne postavlja se pitanje da
li je to stanje moguće i da li je dostignuta čvrstoća materijala. Bez obzira na opravdane zamerke koje se mogu uputiti na
račun ovog pristupa, on je i danas veoma rasprostranjen u inženjerskoj praksi, pre svega zbog svoje relativne
jednostavnosti. Pri opisivanju konstitutivnih relacija za tlo koristi se Hook-ov zakon, a kod proračuna napona tlo se
dalje idealizuje pretpostavkama da je izotropno i homogeno. Ovo su teorijske osnove u literaturi često pominjanog i za
praktične proračune korišćenog homogenog, izotropnog i idealno elastičnog kontinuuma.
Drugi pristup se primenjuje kod rešavanja problema plastične ravnoteže gde se tlo smatra idealno plastičnim
materijalom. U ovu grupu spadaju problemi određivanja nosivosti tla ispod temelja, stabilnost kosina i pritisci tla na
potporne konstrukcije. Kod ovog modela tlo se ponaša kao kruto, nedeformabilno telo sve dok se ne postigne kriterijum
loma (najčešće Mohr-Coulomb-ov uslov loma) u pojedinim zonama, nakon čega deformacije postaju neodređeno
velike. Sa povećanjem opterećenja zone plastifikacije se povećavaju sve dok u najvećem delu analiziranog prostora ne
bude postignut kriterijum loma. Poseban oblik plastične ravnoteže predstavlja granična ravnoteža (primenjuje se u
navedenim geotehničkim problemima) gde se uslov loma ne postiže u celokupnoj masi tla već samo duž kritične klizne
površi gde dolazi do pokretanja tla. Pri tome postoje oblasti u okviru kliznog tela u kojima nije došlo do plastifikacije
tla.
Opisanim odvojenim pristupima tlo se smatra materijalom koji ima dualni karakter, odnosno pri tretirarnju jedne
vrste zadataka smatra se idealno elastičnim, a kod druge vrste zadataka idealno plastičnim materijalom. Iako svakako ne
odgovara realnosti, ovaj pristup je u praksi zadržan do današnjih dana, pre svega iz praktičnih razloga.
Pomenuta protivurečnost se u novije vreme, sa razvojem teorije plastičnosti i njenom primenom u savremenoj
mehanici tla, prevazilazi pretpostavkama o elastoplastičnom ponašanju tla. Ovde se jedinstvenom teorijom razmatraju
problemi deformacijske analize i analize graničnih stanja, a kvalitet ovakvog pristupa je verifikovan brojnim
ispitivanjima sprovedenim na realnom tlu. Rezultati istraživanja su pokazali da prirodi tla najviše odgovaraju idealno
elastoplastični modeli kao i elastoplastični modeli sa ojačanjem.
Hronološki gledano, razvoj modela tla je tekao od najjednostavnijih elastičnih sa samo jednim pokazateljem
osobina tla, do različitih elastičnih i elastoplastičnih modela, od kojih su neki zahtevali definisanje i više desetina
materijalnih konstanti. U daljem tekstu biće prikazani modeli koji su najzastupljeniji u naučnim istraživanjima i stručnoj
literaturi.

3.1. ELASTIČNI MODELI TLA

Hronološki gledano to su prvi uspostavljeni modeli ponašanja tla. Elastični materijali, koji su opisani ovim
modelom, deformišu se pod dejstvom spoljnih sila, a nakon uklanjanja opterećenja vraćaju se u prvobitan oblik.
Deformacije su reverzibilne, dok je veza napona i deformacija jednoznačna, odnosno stanje napona je funkcija samo
stanja deformacija i nezavisno je od putanje napona (nezavisno od toga da li se tlo opterećuje ili rasterećuje, održava
opterećeno na određenom nivou napona...).
Najjednostavnija veza napona i deformacija je linearno elastična veza koja je ujedno i najčešće primenjivana u
praksi (Slika 1a)). Vidi se da je zavisnost linearna, sve deformacije su povratne, odnosno dijagram opterećenja i
rasterećenja je identičan. Za praktične primene ovakva veza napona i deformacija može se smatrati opravdanom samo u
slučaju kada su promene naponskog stanja male.

3.1.1. Winkler-ov model tla

Takozvani "model opruge" se generalno pripisuje Winkler-u (1867), mada je prvi predlog ovog modela dao Ojler
(1783), a u proračunima koristio njegov saradnik Füs (1801). Zimmerman (1888) je kod proračuna železničkih šina
ponašanje opterećenog tla opisao uvođenjem modula (koeficijenta) reakcije podloge, što je i jedini parametar ovog

3
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
modela. Primena Winkler-ovog modela se kasnije proširila kako na geotehniku u celini, tako i na ostale oblasti
građevinarstva.
U odnosu na čestu pretpostavku linearne raspodele pritisaka na tlo, gde su pritisci nezavisni od krutosti temelja, a
samim tim i od njegovih deformacija, ovaj model uvodi značajna poboljšanja. On omogućava da se temelj tretira
savitljivim odnosno deformabilnim, a tlo elastičnim materijalom. Pri tome se elastične karakteristike tla opisuju
koeficijentom (modulom) reakcije tla, čime se svakako približava realnijem opisivanju ponašanja tla.
Proračun temelja na elastičnoj podlozi, usvajajući Winkler-ov model tla za opisivanje odgovora tla pod
opterećenjem, zasnovan je na sledećim pretpostavkama:
1) pritisak u svakoj tački kontaktne površi temelja proporcionalan je elastičnom sleganju tla u toj tački, odnosno
q  k w (1)
gde je:
q - pritisak na tlo u posmatranoj tački
w - vertikalno elastično sleganje tla u toj tački
k - koeficijent (modul) reakcije tla koji određuje krutost podloge
2) pritisak u posmatranoj tački podloge izaziva sleganje samo te tačke
3) na tlo se može preneti ne samo pritisak već i zatezanje
4) u kontaktnoj površi nema trenja.
Prema uvedenim pretpostavkama temeljno tlo se zamenjuje sistemom elastičnih, međusobno nezavisnih opruga,
kako je to prikazano Slikom 2.

Slika 2. Ponašanje Winkler-ove podloge pod opterećenjem

Kao što se sa slike vidi, opterećeni temelj deformiše samo one opruge na kojima direktno leži, dok su ostale
opruge neopterećene i nedeformisane. Za razliku od napred navedenog, ponašanje realnog tla pod opterećenjem je takvo
da se deformišu i zone koje nisu direktno ispod temelja, što je ilustrovano Slikom 3.

Slika 3. Ponašanje realnog tla pod opterećenjem

S obzirom na to da Winkler-ov model ne uzima u razmatranje smičuće napone u tlu i ne pruža mogućnost
"rasprostiranja" opterećenja, može se reći da je njegova primena opravdanija kod fleksibilnijih temelja i nekoherentnijih
i heterogenijih vrsta tla. Oblik deformisane površine pod opterećenjem za takve vrste tla se može predstaviti Slikom 4.a)
dok se deformisana površina za sitnozrna (koherentna) tla, kod kojih su izraženija kontinualna svojstva, može prikazati
Slikom 4.b).

a) b)
Slika 4. Ponašanje pod opterećenjem a) krupnozrnog tla; b) sitnozrnog tla
U nedostatke Winkler-ovog modela može se ubrojiti sledeće:
1) pritisak temelja na tlo u posmatranoj tački nije proporcionalan sleganju tla u u toj tački, jer sleganje neke
tačke ne zavisi samo od opterećenja u toj tački, već i od opterećenja u susednim tačkama;
2) tlo se ne sleže samo ispod temelja nego i izavan njega;
3) model omogućava da tlo osim napona pritiska može primiti i napone zatezanja.

4
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
Poslednja pretpostavka nije realna jer tlo u kontaktnoj površi ne može primiti zatezanja. Taj nedostatak se može
prevazići isključivanjem iz proračuna zategnute zone ili promenom krutosti temelja, uz ponovni postupak proračuna.
Koeficijent reakcije tla, kao koeficijent linearne zavisnosti pritiska u posmatranoj tački kontaktne površine od
vertikalnog pomeranja u toj tački, nije univerzalna konstanta za određenu vrstu tla. Osim od vrste i stanja tla (pod čim
se najčešće podrazumevaju vlažnost i stanje konsistencije za sitnozrna tla, odnosno zbijenost za krupnozrna tla)
koeficijent reakcije tla zavisi i od brojnih faktora koji utiču na interakciju tla i objekta. To su pre svega veličina i oblik
kontaktne površine temelja, njegova krutost, dubina kontaktne površine, intezitet opterećenja, efekti konsolidacije i
drugi. Prema tome, pri proračunu temelja vrednosti koeficijenta reakcije tla, koje su date u tabelama, treba smatrati
samo orjentacionim, i njihovom određivanju treba posvetiti znatno veću pažnju.
Bez obzira na navedene nedostatke, uvođenje Winkler-ove hipoteze u proračun temelja je u svoje vreme
predstavljao veliki napredak, koji je omogućio da se uspostavi zavisnost raspodele pritisaka u kontaktnoj površi od
krutosti temelja. Osim toga, ovaj model tla može dati, pod određenim uslovima, čak i danas prihvatljive rezultate.
Nemački propisi DIN 4018 (1974) iznose da Winkler-ov model daje dovoljno dobre rezultate za duge
deformabilne temeljne grede i široke deformabilne ploče sa mestimičnim koncentrisanim opterećenjem, kada one leže
na raznorodnom tlu, kada modul deformacije tla raste sa dubinom ili kad podlogu čini tanji mekši sloj na čvršćoj
podlozi.
Takođe, Selvadurai (1979), na osnovu poređenja merenja kontaktnih pritisaka i sračunatih vrednosti istih za
Winkler-ov model tla, zaključuje da je primena ovog modela prihvatljiva za deformabilne temelje sa lokalnim
opterećenjima na nekoherentnom tlu. Korišćenjem promenljivog koeficijenta reakcije tla duž nosača, on dobija
rezultate koji su na nivou znatno složenijeg elastoplastičnog modela. Na koherentnom tlu, za lokalna opterećenja u
centru deformabilnog temelja Winkler-ov model daje rezultate ravnopravne sa dvoparametarskim modelima, koji su
tačniji kada je opterećenje bliže ivici temeljnog nosača ili ploče, ili se radi o jednakopodeljenim opterećenjima.

4. ODREĐIVANJE KOEFICIJENTA REAKCIJE TLA

Kao što je već napred rečeno, koeficijent reakcije za dato tlo nije konstanta već veličina zavisna od svih uticaja na
interakciju, kako od onih koji potiču od tla, tako i od onih koji potiču od temelja, odnosno objekta. Zbog toga njegovu
vrednost za dati temelj treba odrediti tako da što bliže odgovara uslovima koji se javljaju pod njim. Postupci za
određivanje koeficijenta reakcije tla mogu se svrstati u dve grupe:
1) određivanje koeficijenta reakcije tla na osnovu prosečnog sračunatog sleganja datog temelja, određenog za
linearnu raspodelu računskog kontaktnog pritiska odnosno
p
k (2)
s
gde je
p - kontaktni pritisak ispod temelja sračunat za usvojenu linearnu raspodelu
s - odgovarajuće sračunato sleganje
Sleganje realnog temelja može biti sračunato jednim od uobičajenih postupaka kao što su metoda integracije
pomeranja (preko E i  datog tla) ili metoda integracije napona (preko pokazatelja stišljivosti). Kada se u izraz (2)
unese neka od jednačina za sleganje koje figurišu u pomenutim postupcima, dobija se korelacija koeficijenta reakcije tla
sa elastičnim kostantama E i  , ili pokazateljima stišljivosti, zavisno od usvojene metode za proračun sleganja.
Ovako uspostavljena veza važiće samo za date uslove temeljenja. Na osnovu sličnih razmišljanja u literaturi je
izvedeno više takvih korelacija.
Tako je Biot odredio koeficijent reakcije tla iz uslova jednakosti momenata savijanja ispod koncentrisane sile na
beskonačnoj gredi na Winkler-ovom tlu i na tlu tretiranom kao homogen linearno elastičan i izotropan poluprostor. Na
taj način uspostavio je sledeću vezu između koeficijenta reakcije i elastičnih karakteristika tla
0.108
0.95Es  B 4 Es 
k   (3)
B( 1   s2 )  ( 1   s2 )EI 

gde je
E s - koeficijent elastičnosti tla
 s - Poisson-ov koeficijent za dato tlo
B - širina grede
EI - krutost grede na savijanje
Biot-ovo rešenje je proširio Vesić odredivši dijagrame sleganja, momenata savijanja, transverzalnih sila i
kontaktnih napona duž grede. Polazeći od uslova minimalne razlike između presečnih sila i sleganja duž nosača, za oba
modela tla, Vesić je dobio sledeći izraz:

5
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
0.65Es 12 Es B 4
k (4)
B( 1   s2 ) EI
U stručnoj literaturi se pominju još i izrazi Meyerhof-a i Baike-a
Es
k (5)
B( 1   s2 )
Klopple-a i Glock-a
2Es
k (6)
B( 1   s )
i Selvadurai-a
0.65 Es
k (7)
B 1   s2

Međutim, ukoliko su pouzdano određene elastične konstante tla kao elastičnog poluprostora ( E s i  s ),
opravdanije je, ukoliko je to moguće, proračun sprovesti sa modelom elastičnog poluprostora, nego koristiti Winkler-ov
model.
2) Određivanje koeficijenta reakcije tla na osnovu opita probnog opterećenja. Koeficijent reakcije tla ispod
temelja određuje se iz odnosa sleganja probne ploče i temelja, odnosno
sp
k  kp (8)
s
gde je
k p - koeficijent reakcije za ploču kojom se radi opit probnog opterećenja
s - očekivano sleganje temelja pod pritiskom p
s p - sleganje probne ploče pod pritiskom p

Koeficijent reakcije tla za ploču k p , najbolje je odrediti eksperimentalno, "in situ", u što krupnijoj razmeri, što
bi omogućilo da budu obuhvaćeni uticaji koji će biti prisutni kod budućeg temelja. U tu svrhu primenjuje se opit
probnog opterećenja krutom pločom, opterećene pritiskom p , jednakim kontaktnom pritisku koji će se javiti ispod
temelja. Ovako opterećena ploča proizvešće sleganje s p , koje odgovara njenom obliku, dimenzijama i dubini
postavljanja, kao i vremenu opterećivanja (što je bitno za glinovita tla zbog efekata konsolidacije). Na osnovu ovoga
koeficijent reakcije tla za ploču k p iznosi
p
kp  (9)
sp
Prema [5], Weissman i White (1961) predlažu sledeće opšte uslove za izvođenje ovog opita:
1) površina ploče trebalo bi da bude 10 - 15% od površine oslanjanja temelja i sličnog oblika, ukoliko je ta
površina centrosimetrična; za temelj drugačijeg oblika, odnose površina i oblika trebalo bi odrediti teorijskom analizom
ploče na elastičnom kontinuumu;
2) ploča treba da bude na lokaciji i dubini temelja;
3) prosečni kontaktni pritisak između ploče i tla treba da bude jednak najvećem očekivanom kontaktnom pritisku
ispod temelja, sračunatim za predpostavku linearne raspodele; opterećenje ploče treba zadržati dok primarna
konsolidacija i sekundarno sleganje ne budu praktično okončani.
Najveći nedostatak opita je značajna razlika u dubinama efektivnog dejstva ploče i temelja, uslovljena znatno
većim dimenzijama temelja u odnosu na dimenzije ploče. Zbog toga se slojevitost i druge osobine terena promenljive po
dubini ne mogu adekvatno obuhvatiti, pa rezultati ekstrapolacije mogu biti pogrešni. Na slici 14. se vidi da zbog malih
dimenzija ploče, koeficijent reakcije ploče neće obuhvatiti uticaj sloja 2 koji se nalazi izvan uticaja probnog
opterećenja.

6
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš

Slika 14. Uticaj dimenzija na dubinu efektivnog dejstva ploče i temelja

Veličina koeficijenta reakcije tla za ploču mogu se orjentaciono uzeti i iz različitih tabela, koje se navode u
literaturi, sačinjenih na osnovu brojnih ispitivanja. Tabelu 1 je predložio Terzaghi (1955) i odnosi se na rezultate krutom
kvadratnom pločom ivice Bp = 0.30m. Vrednosti za k p u tabeli su date u MN/m3.

Tabela 1. Orjentacione vrednosti koeficijenta reakcije ploče k p prema Terzaghi-u [6]

P e s a k Rastresit Srednje zbijen Zbijen

Granice 6 - 19 19 - 96 96 - 320
Suv ili vlažan
Predloženo 13 41 160

Potopljen 8 25 96

Konsistencija
G l i n a
Kruta Vrlo kruta Čvrsta

qu (kN/m2)* 100 - 200 200 - 400 > 400

Granične vrednosti 16 - 32 32 - 64 > 64

Predložene vrednosti 24 48 96

*) q u - jednoaksijalna čvrstoća - opterećenje pri lomu za opit jednoaksijalne kompresije sa slobodnim bočnim
širenjem
Prema Terzaghi-u, za preliminarne vrednosti koeficijenta reakcije ploče k p mogu se usvojiti vrednosti i prema
dijagramu na Slici 15.

Slika 15. Orjentacione vrednosti koeficijenta reakcije ploče k p prema Terzaghi-u [6]
Date vrednosti koeficijenta reakcije tla za ploču odnose se za one vrednosti kontaktnog pritiska za koje važi
približno linearna veza p - s , a to je do 1/2 opterećenja loma tla ispod ploče.
7
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
Meyerhoff (1965) je našao da su stvarna sleganja peska oko 2/3 od sračunatih Tabelom 1, pa preporučuje da se
vrednosti k p za pesak iz ove tabele uvećaju za 50%.

Za vrlo meke do tvrde gline, gde je q u <100 kN/m2 Terzaghi preporučuje vrednosti za k p u intervalu 1.6 - 7.8
MN/m3. Za ove vrste tla je karakterističan veći procenat vlažnosti, što dovodi do vrlo izraženih efekata konsolidacije
koje se zbog kratkoće opita obično ne uoče. Skempton i Bjerum (1957), prema [5], su utvrdili da je ukupno sleganje
ove vrste tla 3 - 6 puta veće u odnosu na inicijalno sleganje koje se registruje za brzo opterećivanje, odnosno kratak opit.
Zbog toga bi za k p , u slučaju trajnih opterećenja, trebalo usvojiti vrednosti u intervalu 1/6 - 1/3 u odnosu na
predložene. Za temeljne konstrukcije koje leže na ovakvom tlu može važiti i preporuka da se u proračunu mogu smatrati
krutim.
Iz istih razloga i za preostale grupe glina, kada je u pitanju trajno opterećenje, treba usvojiti vrednosti koje su 1/4
- 1/2 u odnosu napredložene u Tabeli 1.
Kod nas se često koristi i Tabela 2 data u priručniku "Građevinski kalendar".
Tabela 2. Orjentacione vrednosti koeficijenta reakcije ploče k p prema priručniku "Građevinski kalendar" za 1970.g.

Vrsta tla Koeficijent reakcije tla k p u MN/m3

Lak treset imulj 5 -10

Teški treset i mulj, fini obalni pesak 10 - 15
Nasip od humusa, peska i šljunka 10 - 20
Glinovito tlo, mokro 20 - 30
Glinovito tlo, vlažno 40 - 50
Glinovito tlo, suvo i čvrsto 60 - 80
Čvrsto složen humus sa peskom i malo 100
kamena
Kao predhodno, sa mnogo humusa 80 - 100
Fini šljunak sa mnogo finog peska 100 - 120
Srednji šljunak sa finim peskom 80 - 100
Srednji šljunak sa krupnim peskom 100 - 120
Grubi šljunak sa grubim peskom 120 - 150
Grubi pesak, čvrsto složen 150 - 200
sp
Što se tiče odnosa sleganja u izrazu (31), on se prema, različitim autorima, određuje na različite načine.
s
Prema preporukama Terzaghi-ja, koeficijent reakcije tla k se za slučaj peskova i vrlo dugih greda širine B , kao i
ploča sa linijskim opterećenjem na razmaku B , računa kao
2
 B  0.305   Df 
k  kp   1  2  (10)
 2B   B 

 Df 
gde je  1  2   2 . Pošto je, za slučaj peskova, sleganje stopa konstantne širine isto za bilo koju dužinu
 B 
stope, to znači da k sračunato iz jednačine (33) može primeniti za gredu na pesku bilo koje dužine.
Za temelje pravougaone osnove (samce, ploče) širine B i dužine L, Terzaghi daje sledeći izraz za koeficijent
reakcije tla za glinovita tla
0.3 L  0.15
k  kp (11)
B 1.5L
Za jako izdužene temelje u osnovi (temeljne trake, grede) je k  0.67  k p .
Sleganje ravnomerno opterećene ploče na homogenom tlu, prema Winkler-ovom modelu će dati ravnomerna
sleganja tla, kao na Slici 16.a) što ne odgovara sleganju realnog tla (Slika 16.b)).

8
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš

Slika 16. Sleganje ravnomerno opterećene ploče na homogenom tlu: a) prema Winkler-u i b) realno
Ovaj nedostatak Winkler-ovog modela može se prevazići Pseudo-Coupled metodom (Liao, 1991, i Horvath,
1993) [7]. I ovde su opruge nezavisne, kao u Winkler-ovom modelu, ali su vrednosti koeficijenta reakcije tla različite u
zavisnosti od njihovog položaja na ploči. Tako su opruge po obodu ploče veće krutosti od onih ispod centralnog dela
ploče. Na taj način se dobija “zdelast” deformisani oblik ravnomerno opterećene ploče (Slika 16.b). Modelska
ispitivanja su pokazala da se dobri rezultati dobijaju ukoliko se za vrednosti koeficijenta reakcije tla po obodu ploče
usvoje vrednosti dva puta veće od onih ispod centralnog dela ploče. Ploča se, na sličan način, može podeliti i na veći
broj celina, kao na Slici 17.

Slika 17. Primer podele ploče na celine-segmente za primenu Pseudo-Coupled metode

U nastavku je dat način proračuna koeficijenata reakcije tla u vertikalnom i horizontalnom pravcu prema [9] i [10].
kv  m  h - koeficijent reakcije tla za vertikalni pravac u nivou donje površine temelja (šipa, dijafragme, gde je z  h ), u
(kN/m3), gde vrednost za m treba uzeti za sloj u nivou donje površine temelja.
kh  m  z - koeficijent reakcije tla za horizontalni pravac na dubini z, u (kN/m ), gde vrednost za m treba da bude
3

prosečna za više slojeva ukoliko je tlo višeslojno.

m - karakteristike tla zavisne od vrste tla (prema Tabeli 3.)

Tabela 3. Vrednosti karakteristike tla m u zavisnosti od vrste tla

Vrsta tla m (kN/m4) m (kN/m4)

Gline na granici tečenja, peskovite gline i mulj, 0< Ic ≤0.25 500-2000 650-2500

Mekoplastične gline i peskovite gline, 0.25< Ic ≤0.50

Glinoviti peskovi u plastičnoj konzistenciji, 0 <Ic ≤1.0 2000-4000 2500-5000
Prašinasti peskovi, koeficijent poroznosti 0.3≤ e ≤0.6

Tvrdoplastične, polutvrde i peskovite gline 0.50<Ic≤1.0

Tvrdi glinoviti peskovi Ic >1.0
4000-6000 5000-8000
Fini peskovi 0.60≤ e ≤0.75
Srednjezrni peskovi 0.55≤ e ≤0.70

Tvrde gline i peskovite gline Ic >1.0

6000-10000 8000-13000
Krupnozrni peskovi 0.55≤ e ≤0.70

Šljunkoviti pesak, krupan šljunak 10000-20000 13000-20000

9
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
Kao što se vidi, za homogeno tlo i za istu dubinu, koeficijenti reakcije tla u horizontalnom i vertikalnom pravcu
imaju istu vrednost. Međutim, kako je prirodno tlo najčešće uslojeno do dubine fundiranja dubokih temelja, to
koeficijent horizontalne reakcije tla treba da uključi uticaj različitih slojeva tla, te se stoga računa njegova prosečna
vrednost. Kako su kod dubljih slojeva tla obično i bolje mehaničke karakteristika tla (npr. modul stišljivosti), tako su
kod njih i veće vrednosti karakteristike m . Ovo za posledicu ima to da su za istu dubinu vrednosti koeficijenata reakcije
tla za horizontalan i vertikalan pravac različite. Za rešavanje praktičnih problema se tada, bez veće greške, može usvojiti
da je   kh / kv  0.5 .
Kao što je napomenuto, ukoliko je tlo višeslojno prosečnu vrednost karakteristike tla m ,
prema [2] i [6], treba usvojiti kao prosečnu za sloj tla moćnosti (dubine) hm .

Moćnost sloja hm se računa na sledeći način:

hm  2( D  1 ) - za duboke temelje kružne osnove i

hm  2( B  1 ) - za duboke temelje kvadratne i pravougaone osnove.

Za dvoslojno tlo prosečna vrednost za karakteristiku m se računa na sledeći način:

m1h1( 2h2  h1 )  m2 h22

m - dvoslojno tlo u okviru hm
2
hm

m1 ,m2 - karakteristika m respektivno za slojeve 1 i 2.

Za troslojno tlo prosečna vrednost za karakteristiku m se računa na sledeći način:

m1h12( h3  h2 )  h1   m2 h2 ( 2h3  h2 )  m3h32

m - troslojno tlo u okviru hm
2
hm

m1 ,m2 ,m3 - karakteristika m respektivno za slojeve 1,2 i 3.

U Tabeli 3. niže vrednosti parametra m, u drugoj i trećoj koloni, se odnose na koherentna tla sa manjim indeksom
konzistencije Ic i nekoherentna tla sa višim vrednostima koeficijenta poroznosti e i obratno, za veće vrednosti indeksa
konzistencije Ic i manje vrednosti koeficijenta poroznosti e, treba usvojiti veće vrednosti za m. Za međuvrednosti
indeksa konzistencije i koeficijenta poroznosti treba uraditi linearnu interpolaciju vrednosti za parametar tla m iz
Tabele 1.
Prva kolona (niže vrednosti) za karakteristiku tla m je data prema [10] i [11], dok vrednosti iz druge kolone (više
vrednosti), prema [9], predstavljaju vrednosti iz ruskih propisa СНиП 2.02.03-85. Tabela 3 se, osim za duboke masivne
temelje, može koristiti i za proračun šipova i dijafragmi.
Kada su u pitanju vrednosti koeficijenta horizontalne reakcije tla one se mogu uzeti kao konstante ili linearno
rastuće sa dubinom, kao na Slici 18, na primeru jednog šipa, odnosno dijafragme.

Slika 18. Raspodela koeficijenta reakcije tla sa dubinom: konstantna ili linearno rastuća vrednost
10
 Prof. dr Zoran Bonić
GAF Niš
Vrednost koeficijenta horizontalne reakcije tla kh se mogu računati i na osnovu poznatog modula elastičnosti tla
E s . Najčešće korišćeni izrazi su dati Tabelom 4.
Tabela 4. Izraz koeficijenta horizontalne reakcije tla kh na osnovu modula elastičnosti tla Es

Autor Izraz koeficijenta horizontalne reakcije tla kh

0.65Es 12 Es d š4
Vesić kh 
d š ( 1   s2 ) EI

22.4Es ( 1   s )
Glick kh 
( 1   s )( 3  4 s )[ 2ln( 2L / d š )  0.443 ]

Koherentna tla kh  1,6  Es d

Chen
Nekoherentna tla kh  3  Es d

LITERATURA
1. Ansys Inc. Theory Reference – Ansys Manual, http:www.ansys.com.
2. Desai S.C., Christian J. T.: Numerical methods in geotechnical engineering, McGraw-Hill Book Company,
United States, 1977.
3. Maksimović M.: Mehanika tla, Grosknjiga, Beograd, 1995.
4. Bonić Z., Prolović V., Mladenović B.: Mathematical modeling of materially nonlinear problems in structural
analyses (I part – theoretical fundamentals), Facta Universitatis, Series:Architecture and Civil Engineering
Vol.8, No1, 2010, pp. 67 - 78
5. Samardaković M.: Modeli tla u analizi interakcijei određivanje Winkler-ovog modula reakcije tla, Zbornik
radova Građevinskog fakulteta u Nišu br. 8, Niš, 1987.
6. Terzaghi K.: Evaluation of coefficients of subgrade reaction, Geotehnique, Vol. 5, No. 4, pp.41-50, 1955.
7. Coduto P. D.: Foundation design: Principles and practies, Prentice-Hall, New Jersey, 2001.
8. Prolović V., Milošević S.: "Zbirka zadataka iz fundiranja", Građevinski fakultet, Niš, 1994.
9. Божинов Б., Попов С.: Изчисляване на пилоти, шлицови и шпунтови стени, натоварени с хоризонтални
сили и огъващи моменти, Българска асоцијация за геотехническо тунелно строителство, София, 2016.
10. Кирилов В.С.: Основания и фундаменти, Москва 1966.
11. Šendov B.: Temelenje II, Univerzitet „Kiril i Metodij”- Skopje, 1989.

11