ARTAN SHKOZA Fiziologjia e Njeriut Shiépia Botwese URO PRESS pressShiépia Botuese UFO PRES ‘Adresa: Rruga e Durrésit, ish-Giykata ¢ Rrethit “Trane, Shqipési Mobile: 00355 68 2084 921 e-mail: ufopress@ yahoo.com www.nfouniversity.al Tiulliilibrt Piziologhiae Njeriat, Bot i dyté ‘Autor Artan SHKOZA, Master of Science Botimi 1 2007, Botimi Il, Mars, 2009. Copyright © 2009, Shiépia Botwese UFO PRESS. Te ajltha te drejtat 18 recermuara. Asnjé pjest e ket libri nuk mund 18 riprodiohet «@ pérdoret né ndonje forme’ a met grafik, elektronik a mekanik, ku perfshihen ‘edhe fotokopi, skanimi, shpémdarja né Web, pa lejen me shkrim 1 botesit igii mbroher sipas ligieve 1@ Shaetit Shqiptar mbi 18 Drejtat e Aurarit Bowes Astrit VELIAL Drejtore pér botimin: Valbona NATHANAILL edaktor letrar: Loredan BUBANI Reedaktor shkeneor: Prof. Ase. Sokol MYFTIU Prof. Asc. Xheladin CEKA Dizajni dhe prafikat Yili ZAHA Mirela OSMANI Shand ndihmestn e tyre: Mirlinda LIKMETA Liridon 2GURT Klodjan SHAHU ) 978-99956-19-32-9 Botimi i librit béhet sipas marréveshjes sé Autorit me Shtépiné Botwese UFO Press, Libri éshte kataloguar né Bibliotekén Kombétare, Tirane. Libri dshué gertfikuar prane Zyrés Shgiptare pér Mbrojtjen ¢ té Drejtave (& Auton Te punojme sé bashku per sktionin € Fiterarunes net gin shgipe Shiypur né shtypshkronjén “ILAR® - TiranéPARATHENIE PER PEDAGOGET i pedagoge tf fzololi fida ont e posh esha Komunikejms stakes rs njatiueshne informacion: shkencor te beswesiém, Nga ana et ky infownacion het percjellé me mony 12 Elle gé te stimulojé iteresn e re, Kjo detyré Kerkon nj stro pedagogike 48 TLhnesoa i huptuarte materia dhe qi i ndihmon student i zbatojué ajohuité ¢ pervetesuars Ne fund te Fundlt, ne syniojm’ 18 frymézojme tek ata dashurin’ per Tend. Vetta duke u vent nf rolin estucentéve, ne mund 1 mésojne se sit pérminésojne mEnyreN © anisimdhénies. Duke u nisur nga ky pozicion. filon e bindesh se sai ndryshe 5 disa éshtjeve rund te stimulojé entuziazmin dhe kuriozitetin e tyre t& natysshem. WN tekst shpjegohenilimisht diss parime baz dhe disa tema uniikuese, NE vfs shoe conbeivahn me shen dhe analog nga jetae perdtshme dhe pérgendoben mé mart&dbenien shkalcefekt. Tri temat integruese q& organizojné dhe unifikojne cere tekstin, jane Marvéanénia adérmjet organeve dhe sistemeve né trupin e njeriut, Este ¢ eéndesisnn® if rprahet ge poahuajse tg mickarizmalsegulues Kérkejne ndervepimin ¢ dist org 8 aanrrnave: Babu: rita dhe mirémbajia e indit Kockor mundésohet nga veprimtaria ¢ muskulhs sac to dhe a eveimit 1 gjakut mundésohen perkatésisht ng fonksionim! norm rae noid dh ene make, Rubik ndérveprimeteistereve syn pikrisht IE (5 nh rroge staden ta sbobintrpin inj bashkesi pth dinamike gf askeveprainé ngusine me tnéraejeteén, dhe jo sinjé mor strukturash t€ izoluara Homeostaza. Gjendja mé normale dhe me déshirveshime ¢ organizinit éshié homeostaa Cres dihimet ose huinbjae kushteve homeostatike sbkaktojhé ajthmons gjendie patotogsike ¢ Pet kos hime ose t pernershie, NB test jané pérfshire dhe inegruar shame shembyj patologhke ie elim Ge w been sa me fe gata Tunksionetnorinale dhe per U teguar sae rEndishine HA “OE shivégenien e organizmit, Par shembul, né kreun XIU, ku ejtohet strukture dhe funksioni i ene te ajebut, shpjpohet se aftsia arterieve te sRéndosha pw zajeruar dhe pet Ty rikibyer ne poviionine yr illstar undkson qarkullimi.e vazhduesém aku, NeW 8 rye disku- reccetineefekies negative o@ rezultojo nga hum € clastctei 6 arteriove, NE eke Ble Grepullimet homeostake paraprinen nga ikona e peshores sé ahbalaneun, Kjo pans ie pérforeon Studentéve koncoptin se sémundjet kane né baze t€ tyre pikérisht kéto grregullime Komplementin strukturé-fanksion, Studentét duben nxtur & kupteyné strukeurea 6 HE pani nj india njégelize. Vote Kes ata mune té meson funkstonin e sec Pre) St Nie va Roncepla baat fzilogise eshre se Kurateristikatsrektarore ndihmoin€ ose mandisojne realizimin ¢ funksioneve téndryshme Ie ellésnt tekstit nkojn edhe: nami i mahi fotove dhe i figurave me mgjyre eubrka ndérveprimet e sistemeve de shtojcat permbyliése.PARATHENIE PER STUDENTET Né nje faré ményre teksti shkruhet nga students, sepse sugjerimet tyre, pergjigiet gé ata japin pér pyetiet mé t@ shpeshta, ose entuziazani qé shprehin né fidhje me trajtimin € ndonjé teme, behen pjesé e perpilimit tne teksti Fiziologjia éshté me tepér se interesante ~ ajo éshté t&rhegése, Per w nxitur sa me shame studimin e fiziologjisé prej jush, né tekst jané pérfshire disa elemente 8 ve Pér shembull, gjutta e pérdorur éshte shpesh dhe qeltimisht informate, né ményré gé leximi prodhojé kénagsi dhe 16 jeté pérfshirés. Tekst synon, né fund t€ fundit, qe ju 1 kuptoni si funk sionon organizii juaj, Koncepret fiziologjike jané pérshkruar me boils, kurse analog ti jan€ mar nga ngjarjet m& té zakonshme jetésore, Ilustrimet dhe tabetat jané pérgatitur duke pasur parasysh nevojat tuaja né procesin ¢ studi Tabelat jané pérmbledhje e informacioneve t€ réndésishine « tekstit dhe pérfaggsojné burime (& Vieishme giaté periudhés sé provimit. Rubvika véshrrim mé i shelluar ju paragel te rea e shkenci's ‘ose informacione shkencore q@ mund @ batohen ng jeten © pérditshme. Rubrika udérveprimet ¢ sistomeve ripérmbledh njohurité q¢ duhet 18 keni fituar né fund t& go sistem Cuo krye fillon me njé véshtrim t pérgjthshém & emave kryesore dhe me objektivat specifike par secilén nga kéto tema, Termat e réndésishém brenda nj krew shkruhen «@ theksuara (bold) per {8 téehequr vemendjen twaj. Pasi keni studivar njé sistem, ju mund t'u riktheheni objektivave fille- staré por 'u pérgendruar edhe njeheré né aspektet mé té réndésishme w kreut g& sapo keni mésuar, Provimi shkakton ankth. Pér ju ndihmuar ne pergatitjen tua} ose per Cju ndikmuar t@ kuptoni sa mé miiré ate gé keni lexuar, né fund té gdo kreu do t& gjeni pérmbledhjen & material qé Keni studivar, si dhe pyetje té Mojeve té ndryshme, Shpresoj aé pérvoia juaj me keté tekst Fiziologlie w jetée petqyestime. Mundohuni ta kuptoni até q@lexoni, dhe jo t pirpigeni ta mésoni alé pésmendésh e né ményré mekanike. Do té vlerésoja shun gdo sugjerim twajin lidhur me pérpunimin e tekstit, né ményré gg botimy | ardhsbim w jeté sa rm § prmiresuat:PERMBAJTJAE KREUI ‘TRUPLINJERIUT: ORIENTIM I PERGJITHSHEM 12 Parimet bazé té anatomis® dhe firiologjis® 12 Objekti i anatomisé m Objekt fiviologjise ‘ Komplementimi strukturé-funksion Nivelet ¢ organizimit strukturor 13 Funksionet ¢ domosdoshme gé béjné t@ mundur jeten 14 raktorét qé sigurojné mbijetesén 17 Homeostaza 18 Mekanizmat e kontrolit homeostatik st Crregullimet ho- meosatike KREUIT KIMIA: SHKENCA NEE THEMEL TE JET AE PARE: BAZAT E KIMISE 24 Pérkufizimi i koncepteve: léndé dhe wergii 25 Lénda mEnergjia Pérbérja ¢ Hendés: atomet dhe clementet 26 Swroktura ¢ atomit m Identifikimi i elementeve @ Ra: dioizotopet Kombinimet ¢ léndés: molekulat dhe pi Molekulat dhe perbérjet m Percierjet_m Dal injet przierjove dhe perbejeve Lidhjet kimike 32 Rol j elektroneve ni lidhjet kinntke w Liojet e idhjeve Kinike Reaksionet kimike 36 Reaksionet kimike m Vegorité ¢ reaksioneve kimike Rrjedha ¢ energjisé né reaksionet kimike m Kthyesh- sioneve kimike m Paktorst gé ndikojné né shpejtésiné ¢ reaksioneve kimike PJESA KE DYTE: BIOKIMIA 39 Pérhérjet inorgs Uji wKripérat mAcider m Barat LENDES Parbérjet organike 43 Karhohidratet w Yndyrnat mProteinat mAcidet nukleike: (ADN dhe ARN) BAdenozine ifosfati (ATP) KREUII QUELIZAT: NJES cE JETES ‘Véshtrim i pérgjithshim mbi bazén qolizore té jets 63 Membrana ¢ qelizés: struktura 64 Modleli i mozaikut fluid. m Speciatizime & membranés gelizore Membrana ¢ qelizés: funksionet 67 ‘Transporti membranor w Gjeneriani dhe ruajtja e po- le veprimit @Nerveprimet gelizt-mjedis 1 Citopla: Organelet ¢ citoplazmes Berthama 84 Membrana e berthames a Nukleolat ja dhe riprodhimi i qelizave 85 Cikli jetésor iqelizes m Sinteza e proteinave Materialet jashtéqelizore 93 Aspekte nga zhvillimi i qelizave 93 INDET 98 Indi epitettal 99 Karakterisikat cepitelt mKlasifikimi i epitelit mEpiteli ktndror Indi tidhor 106 Karakteristikat e perhashkéta ( indit idhor w Blemen- fet strukturore 18 indit lidhor at Llojet e indit lidhor le 11S Membranat epitel Litkura m@ Membranat mukoze 1 Membranat seroze Indi nervor 116Indi muskulor 116 deve 118, Riparitni i pat ¢ riparimil @ indeve w@ Faktorét yé ndikojué né riparimin eindeve iindeve 120 Aspekte aga KREUV. MUSKUJT DHE INDI MUSKULOR 124 Veshi thshém i indit imuskulor 125, Ligjet ¢ moskujve @ Funksionet e muskujve 1 Karakteristikat funksionale 1 muskujve ipé Muskuli i skeletit 126 Anatomia makroskopike e muskulit té skeletit @ Anatomia mikroskopike € Njes muskulore w Tkurrja enje fijeje muskulore wm Tkurrja € njé muskuli skeletik @ Melabolizmni i muskulit_w Forca, shpejtésia dhe kohegjatjae tkurjes muskulore w Efektet eushuimeve Fizike mbi anuskajt Muskuli i lémuar 150 Organizimi dhe strukiura mikroskopike e fijeve muskuli @ femuar a Tkurrja © miuskulit i fémuar @Llojet e snuskutit & Rermuar Aspelte nga zhviliimi i muskujve 153 Narveprimet mesistemet etjera 158 KREU VI RREGULLIMI DHE INTEGRIMI I FUNKSION' BAZATE NERVOR DHE INDINERVOR 164 Organizimi i sistemit nervor 165 Histologjia e indit nervor 166 Qelizat mbéshtetese wm Neuronet Neurofiziologjia (71 Pavimet bazé 1 elekiricitetit m Potenciati membranor i ‘gotésisé: gjendja ¢ polarizwar a Potencialet membra- nore qé sherbejné si sinjale m Sinapsi-_m Potencialet passinaptike dhe integrimi sinaptik @ Neurotransmetues- ir dhe revepiarat ¢ tyre Konceptet bazé 8 int 194 Onganizimi i neuroneve: rezervuarét neuronalé mt Llojet ce qargeve nevronale m Vecorité ¢ pérpunimit neuronal Aspekte nga zhvillimi i neuroneve 197 KREU VII SISTEM] NERVOR QENDROR = 202 ‘Truri 203 Organizimi i perglithshém dhe zona specifike W tcurit 8 Venirikujl e rurit m Hemisferat cesebrale. m Dience- faloni a Truncus cerebri@ Truri i vogél_m Sistemet funksionale t@ teurit im Mbrojgja e trurit a Grregullimet homeostatike 1 trait Patea ¢ kurrizit 229 Anatomia makroskopike dhe mbulesat mbrojtese té pal cs st kurrizit_m Anatomia segmentare € pales sé ku- rrizit-mTraumat ¢ paleés sé kutrzit Aspekte nga zhvillimi i sistemit nervor qendror 238 KREU VIL SISTEMI NERVOR PERIFERIK DHE VEPRIMTARIA REFLEKTORE 244 Véshtrim i péryjithshém i sistemit nervor periferil 245 Receptorét ndijoré m Nervat dhe ganglionet ¢ tyre sho: géruese m Mbaresit nervore motore Nervat kranialé 252 Nervat shpinoré 254 Karakteristikal pergithshime t@ nervave shpinore 8 Inecvien i rajoneve specitike te trupit Veprimtaria reflektore 264 Elementet pérbérése 18 harkut reflektor m Reflekset spine Aspekte nga zhvillim nervor periferik 269 Veshtvim mista pér dhembjen 251 KREUIX SISTEMI NERVOR AUTONOM 274 éshtrim i pérgiithshém mbi sistemis tonom 275 nervor auKrahasimi ndérmjet sistemit nervor autonom dhe siste- mit nervor somatik @ Nénndarjet ¢ sistemit nervor au- tonom, Anatomia ¢ sistemit nervor autonom 277 Krahu parasimpatik (kranio-sakral) @ Kran simpatik (orako-lumbar) m Harku reflektor visceral Fiziologi Neurotransmetuesit dhe receplorét w Hfektet ¢ barmave fm Ndérveprimet ndermjet ly kraheve 1@ SNA w Kon: trolli i funksioneve té SNA ¢ sistemit nervor at GCrregullimet homeostatike (@ sistemit nervor au- tonom 288 Aspekte nga zhvillimi i sistemit ncrvor autonom 289 Narveprimet me sis etetjera 290 KREUX INTEGRIMI NERVOR 294 Integeimi ndijor: 295 1ga ndijimi te percept ‘Organizimi i pérglithshém i sistemit somato-sensor Integrimi motor: ngst synimi (ek efekti 298 Nivelet e kontrollit motor m Cekuili like W imegrimit motor net homeost Funksionet ¢ larta mendore 300 Vegoritée valéve W turit dhe BEG @ Gjumi dhe ciklete {ij 8 Verédija wKujtesa KREU XI NDIJIMET SPECIALE 312 Ndijimet kimike: shijimi dhe nuhatja 313 Qepézate shijes dhe shijimi m Epiteli olfaktor dhe uhatja @ Gekuilibrimet homeostatike (é ndijimeve kimnike Syri dhe shikimi 317 Struktural ndihmése (8 syrit m Suuktura e syrit m Fie Ziologgiaeté parit Veshis dégjimi dhe ekuitibri 335 ‘Steuktura ¢ veshit w Tingulli dhe mekanizmi i dégjimit @Cokuilibrimet homeostatike t# dégjimit m Mekanizmt i orientimit dhe i ekuilibrit Aspekte nga zhvitlimi imeve speciale 348 Shijimni a Nohatja w Shikimi wD¥gjimi dhe ekuilibs KREU XII SISTEMI ENDOKRIN 354 Véshtrim i pérgjithshém i sistemit endokrin 355 Hormonet 356 Kimiae hormoneve @ Mekanizmi i veprimit hormo- neve a Lidhia specifike hormon-gelizé shenjé wGjysmejeta,fllimi dhe kohiézgjatja e veprimtarise hor- monale a Kontrolli i glirimit 1@ hormoneve 361 Hipofiza mGjéndra tiroide m Gjéndrat paratiroide a Gjendrat mbiveshkore m Pankreasi_ m Gonadet mGijéndrap Organet endokrine kryeso Struktura Gjera hormon prodhuese 386 Aspekte nga zhvillimi i hormoneye 387 Nelirveprimet mesistemet tera 388 KREU XI GJAKU 394 Veshtrim i pérgjithshém: pérbérja e gjakut dhe funksionet e (ij 395 Elementet pérbérése & gjakut at Karakteristkat fivike dhe véllimi i gjakot at Funksionete gjakut Plama e giakut 396 mentel ¢ iguruara te giakul 397 Fritrocitet a L.cukocitet m Trombocitet Hemostara 408 azn vaskulare_t Formimi i tapés trombocita | Mpiksjae gjakut mRetraktim i koagulit dhe ipar ‘ends wFibrinoliza m Faktorét gé kufizojné formimin he rrijen e koagulit m Grregullimet e hemostares ni ‘Transfuzionet dhe zévendisnesit ¢ gjakut 414 ‘Transfuzioni i gjakut w Plazma dhe Wndé 1 gjera qi rritin véllimine gjakut Analizate gjakut 416 Aspekte (@ zhvillinit (@ gjakut 417KREU XIV SISTEM] KARDIOVASKULAR: ZEMRA 422 Anatomia e zemré’s 423 ermasal, Jokalizimi dhe orientimt i zemvés a Miulesut c cemrés m Shuresat e musit 1@ zemrés m Dhomat © zremves dhe enét ¢ médha té gjakut m Reuget ¢ kalimit @ ‘ajakut népér zemér w Valvolat © zemré’s Purnizimi i zemrés me gjak: qarkullimi koronar 429 Vegorité ¢ fijeve muskulore t@ zemrés 432 Anatomia mikroskopike m Nevojat energjetike m Me kanizmi dhe proceset ¢ tkurrjes ‘iologgia © zemrés 434 Proceset elekirike: @ Proceset mekanike: cikli kardiak a Tonet ¢ zemris m Debiti kardiak a Grregullini ho ‘meostatk i debititkardiak Aspekte nga zhvillimi i zemrés 446 KREUXV SISTEM] KARDIOVASKULAR: ENET FE GJAKUT 452 Véshtrim i pérgjithshémn rreth strukturts dhe funk- sionit (@ enéve t@ gjakut 453 emi arterial kukare Struktura e murit Wend @Kapilaret_m Sistemi v e1é gjakut 107, w Anastomozat ¥ FIZIOLOGJIA E QARKULLIMIT 459 Koncepte rreth Muksit (@ gjakut, trysnisé si gjakut dhe rezistencés 460 Pérkufizimi i termave a Marrédhénict ndérmjet Muksit 1& pjakut, trysnist dhe tezistences ‘Trysnia ¢ gjakut sistemik 461 ‘Trysnia e gjakut nv arterie (ensioni antesial) wi rysnia jakut né Kapilar’ a Trysnia e gjakut né vena Kontrolli i trysnisé sé gjakut 463 Mekanizmat ¢ kontrollt afatshkurtér: mekanizmat ner ‘yore @ Mekanizmat ¢ kontvotlit afatshkurtér: mekaniz mat kimiké wl Mekanizinat e kontrollitafatgjaté: regu Him nga veshkat m Vlerésimn i rendimentit @ sistemit cgarkullues. w Crregullimetc tensionit arterial Fluksi i gjakut né inde t@ ndryshme 471 ‘Shpejtesia c rjedhjes sé pjakut a Veterregulfimi: rregu- limi lokal i Sluksitt gjakut a Fluksi{ gjakut né zona specifike wm Fluksi | gjakut né shuetérit kapitaré dhe dinanikae qarkallimit ne kapilaré m Shock-u i qarkullinit Aspekte nga zhvillimi i enéve @ giakut 478 Veshtvim mi thelluar Ateroskleroza dhe arterioskleroza 456 Narveprimet esistemeve 482 KREU XVI SISTEM] LIMFATIK 484 Ent limfatike 484 Shpérodarja dhe struktura ¢ enéve timfatike w Trans portimi i Himes Qelizat, indet dh pérgjithshém 486 Qelizattimfoide m Indetlimfoide a Organet imfoide organet limfoide: véshtrim i Nyjet limfatilke | 488 Struktura ¢nj@ ayjeje limfatike m Qarkutlimi i imfes ne nyjetlimfatike Organe 1@ (jera limloide 489 Shpretka @ Timusi wTonsilat a Grumbullime nyjesh Vintatike Aspekte nga zhyillimi i sistemit limfatik 491 Ndurveprimetesistemeve 492 KREU XVII LEMENTET MBROJTESE JOSPECIFIKE ‘TE TRUPIT DHE IMUNITETI 496 ELEMENTET MBROJTESE JOSPECIFIKE 497 Barrierat sipérfaqésore: lékura dhe mukozat 497 Elementet mbrojtése jospeeifike qelizore dhe kimike 498, Fagocitet m Qelizat vrasése natyrale w Inflamacioni: pigjigija e indeve ndaj déntimi¢ mProceinat antimikro- bale mEthja ELEMENTET MBROJTESE SPECIFIKE: IMUNITETI 505eee ern pap Antigjenét S08 Antigjenéte ploté dhe haptenct mPetcaktuesitantigieni- 1K m Antigien8 vot: proteinat e KMPI-sé Qelizat ¢ sistemit imun 509 Limfocitet w Qetizat antigien-paragitése Pérgjigiia imune humorale 512 Seleksionimi klonal dhe diferencimi i limfociteve B wm Kujtesa imunologjike a Imuniteti humoral aktiv dhe pasiv a Antitrupat Pérgjigija imune gelizore 516 Seleksionimi klonal dhe diferencimi i limfociteve T # Roli specifik i limfociteve T wTransplanti i organeve dive patandaimi i fakjes se tansplamtit e (@ imunitetit 523 Imunodeficiensat m Semundjet autoimune wm Hipersen= sibilitetet Grregullimet homeostat Aspekte nga zhvillimi i sistemit imun 526 Véshtrim mé i thelluar Mendja dhe sémundja 506 KREUXVIIL SISTEMI RESPIRATOR 530 Anatomia funksionale ¢ sistem respirator 531 Hlunda dhe sipuset paranavale m Faring Larings te Trakeja a Bronket dhe nénndarjet e tyre: pera bron- kale m Mushkéité dhe mbulesat pleurale Mekanika ¢ frymishiémbimit 542 Manvédhéniet ¢ trysnisé né kavitetin torakel #6 Ventilimi pulmonar: inspisimi dhe ckspirimi mt Faktorét fiziké q@ ndikojné né ventilimin pulmonar m Vellimet respiratore dhe provat funksionale t& mushkérisé m Lévizjetjores: piratore t ajrit Shkémbimi i gazeve 550 Vecorité e gazeve mPerbérjae gazit alveolar ts Shkém- bimi i gazeve ndérmiet gjakut dhe mushkérive dhe nder- ijet gjakut dhe indeve ‘Transportimi i gaveve népérmjet gjakut $54 ‘Transportinu i oksigjenit Transportimi i dyoksidit 18 karbonit Kontrol i fryméshkémbimit $58 Mekeniamat nervoré dhe gjenerimi i ritmit t@ frymé- marrjes @Fakworet qe nikon né shpejtésine dhe thellé sine ¢ frymémanjes gjaté ushtrimeve fizike dhe gjalé {gendrimit ne lortési t€ médha Pérshtatjet ¢ fryméshkémbimit gjalé usbtrimeve fizike dhe gjati qéndvimit né lartési Gé médha S64 Naikimi i ushirimeve fizike m Naikimi i lartésise Grregullimet homeostatike & sistemit 565 respirator ‘Sémundjet pulmonare obstruktive kronike (SPOK) BAstma w Tuberkulozi mt Kanceri i mushkérive Aspekte nga zhvillimi i sistemit respirator 568: Néirveprimet esistemeve 566 KREU XIX SISTEMITRETES 5744 Véshtvim i pérgfithshim i sistemit tretés | $75 Proceset tretése m Koncepte funksionale bazé w Orga net e sistemil tretés ANATOMIA FUNKSIONALE E SISTEMIT. TRETES 580 Goja, faringu dhe ezofagu $80 Goje dhe organet¢ sj nditmrése w Faringu w Ezofago 1 Procese: retése qé zbvillohen né goje.né faring de nv evofae Stomaku 587 ‘Anatomia makroskopike w Anatomia mikroskopike 1 Proceset tetése gé zhvillohen né stomak Toxra ¢ hollé dhe strukturat e saj shogéruese 596 ‘Zowwa e hollé wm Melgia dhe fshika ¢ wmnthit wPankreasi 1 Proceset tretése gé zhvillohen né zorrén e hollé Zorva ¢ trashé 607 ‘Anatomia makroskopike m/Anatomia mikroskopike Flora bakteriale @ Proceset etése q@ zhvillohen né zone © teashe FIZIOLOGJIA E TRETJES KIMIKE DHE FE, THITHJES 610 ‘Tretja kimike 610 Mekanizmat e tretjes kimike: hidroliza enzimatike tw Tretja e kimike ¢ Iéndéve t& ndryshme ushqyese Thithja 61S“Thithja e léndeve 18 adryshme w Kegthithja € léndéve ushqyese Aspkete nga “villimi i sistemit tretés 618 Ndérveprimetesistemeve 620 KREU XX TE USHQYERIT, MET RREGULLIMI I TEMP TRUPIT 626 BOLIZMI DHE CRATURES S| ‘Te ushqyerit 627 Karbobidratet @ Yndyrnat a Proteinat @ Vitaminat fm Minevalet Metabolizmi 640 Pésmbledhje © procese¥e metabolike mt Metabolizmi i karbohidrateve m Metabolizmi i yndymave m Metsbo- lizmi iproteinave a Gjendja e qéndrueshane katabolike: anabolike e tupit_w Gjendja eséll dhe gjendja pas ngrénies: proceset dhe ményra e kontroll W& tyre 1m Roli i mélgisé né metabolizein Balanca energietike ¢ trupit 664 Ryegullimi i marrjes sé ushigimit a Shpejtésia metabo: like dhe prodhimi i nxehtésisé ng temporaturés sé trupit ‘uupi at Rregullin | 18 ushqyerit dhe metabo- SISTEMI URINAR 680 Anatomia ¢ yeshkis 681 anatomia ¢ jashtme m Anatomia srnizimi me ené gjaku dbe nerva Lokalizimi dhe brendshme a @ Nefronet ologjia e veshkiés: mekanizmi i formimit 1 ur- is 688 i Filuimi glomerular Ripésthithja tubuare m Sekeetimi tubuar @ Rregullimi i vellimit dhe i perqendrienit t uri és @ Klirensi renal Karakteristikat ¢ urinés dhe pér- berja e saj Ureterét 703 Verika urinare 704 Uretra 704 Urinimi 704 Aspekte nga zhvillimi i sistemit urinar 706 KREU XXIT BALANCA FE LENGJEVE, E ELEKTROLI- TEVE DHE E EKUILIBRIT ACIDO-BAZIK m2 Langjet e upit, 713 Sasiae uj né organizém w Hapsirate shpéenclarjes sé Jengjeve. m Pérbérjae Léngjove ts trupit @ Zhverdosia ¢ lengjeve nga njéra hapeésiré a8 tetrén Balanca ¢ ujit 716 Rregullimi i martjes sé ujit: mekanizmi i etjes. m Rr gullimi ielininimit v ajt m Crregullimer e balances sé ut Balanca ¢ elektrolitéve 719 Rol gendror i nafriumit né balancén e ujit dhe té elok: Lrolitéve a Rregullimi i balances sé natriumit mR: Hin i bakineés sé kallumit a Rregullimt i bakuct kalciumit m Rreguilim i balances sé magnevit @ Ree: gullimi i anioneve Pkuilibri acido-bacik 727 Sistemi i tamponeve kimike m Rrepullimi i perqendrimi 1 joneve hidrogjen nga sistemi respirator a Mekaniz~ snat renal gé ndikojné né ekuitibrin acido-bazik m Gre gullimet ¢ ekuilibrit acido-bazik Aspekte nga zhvillimi i balancés sé léngjeve dhe elektrolitéve, si dhe nga zhyillimi i ekuilibrit aci- do-bazik 738 Véshtcim méi thelluar Pércaktinnt ishkaqeve t8 acidorits dl tu bazar né analizat e gjakut 734 alkalazis duke Naerveprimet esistemeve 736 KREU XXII SISTEMI RI RODHUES 742 Anatomia ¢ sistemit riprodhues mashkullor 744 krotumi wTestikujt a Sistemi i duktuseve mashkutlore a Gjéndrat ndinmese m Penis) m Lengu spesmnatik Fiziologjia ¢ sistemit riprodhues mashkaullor 748, Pérgjigifa scksuale mashkullore w@ Spermatogjeneza 1 Rregullimj hormonal i funksioneve riprodhuese mash- kulloreAnatomia ¢ sistemit riprodhues Vezoret a Sistemi i duktuseve femérore m Organe! aie~ nitale (@ jashtme @ Gjeéndrat e quméshtit. Fizologjia ¢ sistemit riprodhues feméror 761 Ovogjeneza wCiklii vezoreve a Rregullimi hormonal i Giklitté vezoreve @CiKli menstrual (uterin) METekIet & esirogjenéve dhe w progesteronit jashté uterusit 1m Pérgjigija seksuale femérore Sémundjet q@ pérgohen népérmjet kontaktit sek- sual 769 Gon jenitale rojo w Sifiizi mw Klamidia a Vaginiti mw Lythet Herpesi i sistemit riprodhues: kro- seksual 770 Aspekte nga zhvillin nologiia € zhvilli Najarjet embriologjike dhe fetale m Puberteti # Meno- pauza Naerveprimet esistemeve 776 KREU XXIV SHTATZENESIA DHE ZHVILLIMILEMBRI ONIT 782 Nga vera tek embrioni 783 Realizimi i fenlizinitt w Zhvillimi paraembrional Proceset qé shogérojné zhvillimin ¢ embrionit 789 Formimi dhe rolii membranave embrionale w Gastrali mi: formimi i shiresaive embrionale @ Organogjenera: diferencimi i shuresave embrionaile Proceset qé shogi ltimin ¢ fetusit 795 Bifektet ¢ shtatvénésisé te nina 797 Naryshimet anatomike. m Ndryshimet metabolike BNaryshimet fiologgike Lindja_ 798 Fillimi i kontaksioneve mE pate lindjes Pérshtatjet ¢ foshnjés me jetén jashté uterine 800 Frymémarrja e paré at Mbyllja e disa enéve 1 fetusit ‘dhe ¢ disa shunteve vaskulare: mPeriudha e tranzicionit Laktacioni 801 SHTOJCAT A Sist emi I njésive matése 806 B Grupet funksionale t& motekulave or 807 C Aminoacidet 808 D rugé t& réndésishme metabolike 809 bela periodike ¢ clementeve 812 F Vierat e referencé’s pér analizat ¢ gjakut dhe urinés 813 FJALOR TERMINOLOGJIK 818TRUPI | NJERIUT: ORIENTIM | PERGJITHSHEM GHSHTJET KRYESORE TH KREUT DHE, OBJEKTIVAT E STUDENTIT Parimet bavé té fizologiisé 1. Perkufizoni ¢faré studion fiziologiia 2, Shpjegont parim funksion. e komplementimit struktwré Nivelet ¢ organizimit strukturoi 3. Emértoni nivelet ¢ ndryshme 1 orga {urorné trupine njriut dhe shpjegoni marédhéni ex ndérmjer kétyre niveleve 4, Renditni L1 sistemet e organeve w trupit dhe shpje~ goni shkurtimish! funksionin ¢ secilit sistem. Fanksionet qé béjné t@ mundur jetén 5, Pérmendni funksionet ok mundésojni Jetén te nje~ 6. Permendni faktorét e domosdoshém qf sigurojne Homeostaza 7. Pérkufizoni homeostazén dhe shpjegoni réndésing sa. 8 Kruhasoni sistemet feedback negative me fedadbuck positive. Trego rolin qe tuan see! ne homeostazén ¢ trupit 9, Pérshkruani fakiorét gé ndikojné né efektshmiérine e pérghigieve homeostatike. 10, Pérsikruani maredhenien ndémnjet grregullimeve homeostatike dhe sémundjeve. Gate uaétimit tuaj neper Kete tekst ja do te me- soni pér njé nga subjekiet me térheqése mundshme pér tupin tuaj. Ne jeiojme né shekullin informacionit «dhe néfushén e mjekbsisé ka t€ rea pothuajse ¢co ditt Noh mbresélénése po vijné nga inxhinieria gieneike: po 7bulohen teknika modeme pér diagnostikimin dhe teajtimin ¢ sémundjeve t& ndryshme dhe po publikohen fakte gna sugjerojné si té bSjms njé joté me w& shen datshme, Per Keto arsye eshte € réndesishme (© me- sojmé si funksionon trupi yn, ag me teper, kur Katriera Joné akademike a profesionale lidhet me fusha si mjeke: sia se farmacia Koneeptet themelore gé do 1 perbejné bazzn e ke teksti dhe gé do té lidhin migis tyre temat © ndryshme té trajtuara né te, jan tri: Ramplementiost ndérmjer struk ures dle funksioni, hierarkia e organizinit strukturor dhe homeostazaKrew! Objekti i fiziologjisé Niérsa anatomia studion strukturén e pjeséve té ndry- shme t@ trupit @ njeriat dhe marvédheniet ndérmjet tyre, fiziologijia studion funksionet ¢ pjeséve ndryshme té trp njeriut dhe meényrén se si kGto funksione regu Tohen ose kontrollohen. Fiziologjia pérqendrohet shpesh né procese té nivelit gelizor ose molekular. Kjo, pér ar- sye se veprimtaria ¢ organizmil varet nga aftesité e ge- Tizave te voganta, Ngaana ete, cilesité e gelizave varen nga reaksionet kimike gézhvillohen ne brendes tty. Shu aspekte € fiziologiisé mbéshteten githashtu né pavimet © Fizikes, cilat na ndihmojné te kuprojmé rrymén elekitike Jonike), trysning e gjakat dhe ményrén s€ si muskujt pérdorin kockat pert sealizuar Ievizjet. Rrjedhimisht, veprimtaria e sistemit nervor, tkarrja muskulore, tretja dhe shui funksione té tjera té trupit 1W njeriut, nok do 1 mund 16 kuptoheshin pa ajohurité bz ni fshen ¢ kimise e @ fiz Komplementimi strukturé - funksion Fdhe pse ekziston mundésia qe anatomia dhe fiziologtia (@ studiohen t veguara nga njéractjetra. ato né te vertets Jane 18 pandara, Kjo, sepse funksioni pasqyron gjith- ‘mong strukturén. Pra, forma specifike ¢ aj strukture péreakton até gka ajo éshté né giendje té béje. Ky fakt pérbien até qe quhet parimi i Komplementimit nde jet strukturés dhe funksionit. P'sh. kockst ivajné rol mbrojtés par organet e trupit (Kafka mbron trurin), ne pérberjet8 tyre Kan depoita t8 bollshme miin- erale, 18 cilat e bgjné shum 18 forte indin kockor. Po késhtu, gjaku rredh né nj drejtim, pra nga zemra dre enive 1é gjakut, sepse valvolat ¢ zemrts: nuk Iejojat rrjedhjen e tj né drejtim t@ kundért, Mushkerité reali- zojné shkémbimin ¢ gazeve, sepse “muret e alveolave pulmonare jané shume t holla ¢ késhtu me radi Duke & njohur me mariédhénien strukturé ~ funk sion, do ta keni mé & lelté € kuptoni se si né zona té ndryshme té njé organi t& caktuar, realizohen funksione {& ndryshme. Psh, né segmente te ndryshme t tubu- lave t€ veshkis, gelizat qé veshin nga brenda Kéto tu bula kane strakiura & ndtyshme nga njeractjetra, Kjo do 18 thoté se kéto eliza realizojne funksione té ndry shme (si ripétthithjen ose sekretimin tubular), edhe pse bahet fale pér t njejtn njési strwktorore, pra per tabu late veshkave. NIVELET E ORGANIZIMIT STRUKTUROR Trupi i njeviut ka disa nivele w organizimit stkturor (figura 1.1). Niveli me i thjosbts i hierarkis@ strekturo- re sht® niveli kimi, qi do ta studiojmé né kreun UL NE ket nivel, aomet kombinohen per té formuar mole Trupi injorit: Oriontim i pérgithshém 3 ula, si p sh, molekulén © ujit, sheqerit ose & pro- tcinave. Nga ana etyie, molekulat bashkohen né meényra specifike pér 18 formuar onganelet, té cilat jané per: bardse thelbisore 1 qelizave. Qelizat jane njesite me vogla t8 onganizmave @ gjallé, Ato ndryshojné shure pér nga pérmasat dhe forma, duke reflektuar késhiv funksionete tyre specifike nétrupin enjeritt, Sidoqott, gelizat ngjajné shamé me njéra-tjetrén, kur beet fake pér realizimin ¢ disa funksioneve 18 eaktuara, Funk- sione t tila jané_p.sh. shndérrimi i ushqimeve n en cexgii (ATP) ose sekretimi i produkteve té metabolizmit né léngun ndérgelizor. Nga ana tjetér, vetém disa pre| (yre formojné kristaliain e syrit, sekretojné mukus ose pérgojne nj impuls nervor Krijesat ¢ gjalla mé t€ thjeshta pérbéhen nga ne gelizé e verme, kurse né organizmat e ndéslikuar si nje- rig, hierarkia e organizimitstrukturor vazidon me nive- {in indor. Indet jané grope qelizash me strukturé, funksion dhe origiiné pérgjithésisht t& njejté. Kater indet bazi t& wupit tone jane: indi epitelial, indi muskulor, indi lidhor dhe indi nervor. Gdo iloj indi lvan rol eaktuar né trapin e njeriut, Shkurtimisht: epiteli mbulon sipértagete jash me té pi dhe sipértagen e organeve kavitare; muskujt realizojné lévizjet ind lidhor krijon mbéshietje périndet «Gora, kurse idl nervor siguron komunikim t€ shpejte rdérmjet sistemeve t& ncryshme 1 organizmit, gka € realizon pérmes impulseve elekirike Onguni 8h njé strukturé ge perbihet sé paku nga dy Hoje indesh. Go organ realizon njé fanksion speci- fk ne trupin e njeriut, Ne nivel t# organit realizoben funksione shumé té ndeikuara. Le ¢é martin si shem bull stomakun. Siuresa ¢ brendshme e kétij organi &sh \Weepitel ge prodhon léngje treteses muret e organit jani muiskaj gi ndilimojn né pérzierjen ¢ peérmbajtjes ushy more; indi lidhior i organit pérforcon muret € holla muskulore, kurse indi nervor rrit veprimtariné tretése duke stimuluar tkurrjet muskulore dhe duke nxitur gin drat gé té shtojné sasiné ¢ sekretuar t& léngjeve tretés. Melgia, truri ose enét e gjakut jané krejt té ndryshme nga stomaku, por, sidogofié, jané organe. Ju mund ta pérfytyroni organin si njé gender furksionale gé &shie specializuar pér njé veprimtari te caktuar, veprimtati 4 nuk mnund ta realizojé nié organ tet Nivel tet i organizimit jane sistemet € 01 ve. Termi sistem nénkupion njé grup organesh qé ndih mojne njeri-Getrin pir realizimin e njé géllimi te pér- bashkit, Psh. organet ¢ sistemit kardiovaskular — krye- sisht zemra dhe enét e giakut~ bj t& mundur gé giaku adhe ndét ushqyeseré qarkullojné pa ndérprerjené drejim 16 1 pfitha qelizave « trupit. Organet ¢ sistemit tretés goja,ezofagu, stomaku, zorrae KEshtu me radhé, 2bérthe} nd ushgimiin deri né pjesiza fare 18 vogla, té cilat mé pas pérthithen dhe pérfundojn né gjak. Nga ana tet, sistem tret@s eliminon ga trupi yné pjestt e patretura @ ush- Gimit. Sisteme « Gera organesh jan: sistemi nervor,14 Organizimi i trupit te njeriut i oe Corganzm! vet onan wf | Figuea 141 Nivelete 0 steukturor. Né figurén e mésipévme, per ilusruaenivelet © ndeyshme UF orgavizimit struktane t 18 tpt 18 ajeri, jn pdorur element e sistent kaniovaskular i ; ; | 3 ! a | eee | | eR -— Lekura sistern) ‘Sistomi muskulor sistemi respirator, sistemi endoksn, sistemi urinar dhe sistemi riprodhues. Figura 1.2 paraget 11 sisteme or ganesh, Kéto sisteme do t@ studiohen me hollési né kroret g@ vijojné. Niveli md i lant i onganizimit éshte organic, pra qenia ¢ gjallénjerézore. Ky nivel orga: nizimi pérfagéson shumén ¢ 1 gjitha niveleve struk- turoce ( pérmendura dex tani. Funksionimi. i tyte har- anonik mundéson jetén dhe citsiné © sj sch FUNKSIONET E DOMOSDOSHME QE BEJNE TE MUNDUR JETEN “Tani q@ njilni nivelet strukturore @ trupit njeriut, pyetja (g8 shizohet éshit: Cfaré Gshté ne gjende (8 b&}é ky orga- niztin i mekSlikue? Site with’ organizanat e gjalle, qenia njerézoreruan kulijé esa, léviz, reagon kundlrejt ndryshi eve « mjedisit, ushgehet, metabolizon lend ushqyeseKreut Trupl injeriut: Orientim i pérgiithshem Sin oar rated staat Siste riprodhues mashkulor igurave pérshkrulen shkurtimisht funksionet Kryesone seit sistem, re t@ organeve. NE figurat © méspérme jn paragitarelomenter paxbeeéve W& silt sistem me vote, Posh16 Organizimi i trupit té njeriut Modis jasc beaet ae kardon Oksigjon Usnaint (ca) (03 Produkte metaboike 8 pmb azo! (nap | Lengete psththura tego!) marrédhiniet ndérmjet sistemeve skuraemiboon tupin nga mje jae. Sistem tretes dhe sistem eipiraor mundesojne Konunimin tne mjedisin © jashtem, Nepdrmjet tye byne a8 organize pérkatgsisbi, lend’ ushqyese. dhe-oksigien|,.Kée lend shpéidaien me pas me ant pjakut pe te sgihs rupin. Vin, ve si theksolet marrédhénia: plaza » eng adrgeizr - gk be asl: Nerina sistent wn dhe sistent respieater ‘orgiiashi elinsinon mbetusina e metabokza. climinon materialt © pancvojshine,ripredhon veten dh ritet, Le (7 diskujtojmé keto funksione t8 domosdoshme shkurtimisht kétu, € mé me hollési né temat pasardhése. Sistemet gf pérmendém pak mé last nuk Funksionoj- nt izoluarnga neri-tjete. Perkundrari, ato bashkepunoj- ng né ményné harmonike me njéri-jetrin, ashe si ni orkestére madhe. Synini pérfundinae i esi bashkeépani mi harmonik éshté mitégenia ew gjihé organizmit Megenitse per KG temé do té flitet vazholimisht, eshie miré t€njihemni qysh tani me sistemet e organeve qe japin nidihmeséin kryesore pér reaizimin cfunksioneve jetike qe u pérmendeén pak mé art (figura 1.3). Ruajtja e kutijve > organizéin § gjallé. duel te jete.i afte 48 ruaje “kult@"e tj. Kio do shotég.mjetist i jbvendshém é mbetet | veguar aga myjctisi i jashiém ge srethon or sznizin nae, NE organizmat neers pss pr ent nevoiten eis de. ndtho- her aillet Si barriei® per Tei Teanshime 086 1 pa-_ nnevojshme per 1. NE menyré & ngjashine, w gia geliat r HE THE HRs ne itére kufizohet nga Tokar, CT na Miron ga mikro- bet aga ofekt démtues i mezatimeve te ndayshme dhe ng "ume: mach sh kimk, te pranishine sé mie sin€ jashtém (shih shiojoén G ne funel @ teksti) Lévizja igja nénkupton & pitha veprimtarié gé munssoher nga sisieni muskulor. Vepriratar tla jane: ecja, vrapi iol manipula objekteve me duar et he qarkli iT gjakat, zhvendosja e ushgimit népér Sistemi treiés ‘sé inhi i urine, pérfagesojne ne vetvetelévizje. Ne nivel Galizar,aftésia ¢ qelizés muskulore pr té Levizur (duke w sbkurtuat) ‘specilik GE quhet thu Reagimi Reagimni éshié aftésia per t€ ndigr dhe pér Ci pera gjur ndryshimeve (stimujve) &€ mjedisit, Psh. kur dig- ka ju spon doren, ju. largoni ste menjebere stint i dhembshém. Ky.quhet fefleksi i wrheqies. Ne ket gas, ju nuk arrini & mendoni, sepse pérgiis shite ¢ menjehersfimie. Po Kesha, kur pérqendrimi i gazit Karbonik (CO,) né giak rvitet pete} vlerave te normés, disa qeliza t€ spéeiatizuara ¢ ndigjne Kee rndryshim dhe pérgjigien duke dérguar “mesazhs gendrate trurit qé konirolfojine akin & fryinemarrjes. Ne pésiigie @ ket sinjalizimi, rritet shpejtésia dhe thellésia e frymemanres. Qelizay.mé.cé-specializvara.gé diktojné dhe gé w pérgligien ndryshimeve t€ mundshime 1 mjedisit jane gelizai n éshté jetik pér mbijetescn e organizamit, Tretja ‘Trelja éshte zbérthimi i matecialit ushgimor né moleku: la thjeshua, Vetéen no]éKillat ushgyese mud 1 pérthithen.nga vores ¢ prej aly 1 kalojné ne ai, Me pag, giku i pisur me Indl! ushgyese spend het neg guia gelizal ¢ up népéavet sisemit kaidigvaskular, NE organizmat njégelizore, si p.sh. (ek sifteba, makineria twetWse Eshté vet qeliza, kurse te nje- riu, Keté funksion gé i shérben té gjithé organizmil, ¢ realizon vetém sistem wetes Metabolizmi Metabotizmi néokupton pith seksi kimike ge jore, Kjo éshle arsyeja pse Sistemi nervor.,q Krou! Trupi i njeriut: Orientim i pérgithshém bérihimin ¢ [enaléve deri. ni. finmate tyee mie sjesh- tg; sintodn.c strukiyrae w etikuara gelizore, duke nisueaga-léndé_mé 1 thieshta, si dhe perdorimin ¢ Tondktye-ushayese.dhe oksigjenit pér prodhuar ade-_ IP-ja éshié molekula “bar- i lle, ATP-ja mancéson veprinnta se" cenerayise. 1 ndFyshime gelizoie. Metabolizmit regullonet ose kon- trolfohel.nga hornionet yé sekretohen pre] giadrave 1& egliron opin nga pjeset atrotura. @ ushgimeve, 1€ cilat chiminohen si Foye, Sisici mbajé syoL.sé Pah. nga tes dhe a6 unk, 1 onizaia nga dyoksi'i karbonit yf Esa praaih | metabolizmit getiz0f,« KEG ie hide mi maid té node si nd nivel qelizor, ashi cedhe i nivele mg.8 fart, Riprehinn gelizor ndnkups toa nidayjen ¢ qolizés meme dhe forminnin e dy. gels zaye bija. Keto geliza mand « pérdorcn me pus per rrigjen e tpt ose per riparimin & pieséve 16. dm (arg, Ripmodhini i organizmit njerzor, ose adryshe i je individ @ 1i, eshié detyra,shethesore ¢ sisiemic rigsodhves. Ripsodhini, iorganizmit njerézor mun inet nga fushkimi | spermaiozoidit me vere, Nga ky. Bashkinn formohet Vera e feria, eels me Kalinin e kohits shndérrabet né beben qé pritet 1é lind’, Funksio- ni Sistemi riprodbuies Gshtéadn konteolin-e pssosur 1@’Sisemit endokrin, « Pritja Rit ja és shin i permasave 18 njé pjese # eupit ese 1 organizmit ne (ESI, ATOESE Kiyesisht re7ulan j shi. mmitt@ numrit tgoligave, Sidogollé, disa qeliza 1é vegan ‘vin pérmasal ¢ tyre edhe né mungese te ndayjes gel. ore. Faktorét gé sigurojné mbijetesén ‘Te giilha sistemel e trupit kan si syaim mbijetestn ¢ otganizmit. Nga. ana tjeter, mbijetese gancvat éshté né vats; & plott & usu fakionéve. jashusm, qi do Ci quajme foktord-@ mibijeteses. Keta fak(org jané: éndét ushyyese (ushqimi), oksigieni, wii temperatura e pérshtalshme trupore dhe trysmia ¢ per shiatghine atmosferike Léndét ushqyese, (@ cilal_mer imi w pesitsism, perma | merren_népermjet ush- stanca Kimtike, Keto ni urinar e pastron organizmin pga Keudel g& per-, substanca pérdoren pér energji dhe pér vepr ndryshie-gelizore-Pjesa me idle @ sh origin bimore jané t pasura me katbohidrate, vitam na dhe minerale. Kurse, pjess me madhe-e.ushimeye shlazore jane t@ pasura, me.proteina.e.yndyrna. Karbo: hidratet pérFaqesojng burimin kryesor energjetikté ge- lizave t€ uupit. Kurse, proteinat dhe yndyrnatjané.thvele besore per ndéstimine strukiwrave gelizare. Yadyrnat_ shérheiné githashtu si mbéshieye per organet e tr si shuresé iroluesé“the si rererve e paste ener) n€ fast nevoje, Mineralet dhe vitarninal.j nevojshme pir.) brendési é.qelizave. “Te alitha Kéndét ushayes ime nf mungest (€ okskaleni ~zhvitlohen gjaté metabolizmit te lendeve u siyeve dhe «8 glirojne-energi, jané reaksione oksidnes sione.qé € kant domoscoshme praniné ¢ oksigh Paoksigien, qlizatmund t inbijetojne veteni pak mina ta. Obsigient sransportohietaet geliZave t nla ‘Up psn eth 6% tepeshis. mpi de lend kimike mde bollshme e trupit t njeriat. Ai pe ugéson medisin ideal per hvillinin «. waksionewe kimike dhe eshie-perberes i vakonshem i sekrecioneve ale F mbeturinave g& chiminoben nga rupi. Uji hot Keyesishtnépéemijet ushqimil ose Tengjeve fe p cine eliminohet népérmjel avudlimit nga mashkenté de TERUG, SF dhe nepérnet yrinés dhe jashucqitjeve. Vemperatura normale ¢ trupit ndikon shuns né ~hvillimin ¢ reaksioneve kimike, pu t& Clit ik ka jel temperatura e-trupit ulet_nén_ 36.5°C. reaksionet ietabolike filloiné t8 ngadalésohen. Nese sia e tin peratures vazindon, reaksionet Kimike ratind f& nde priten piérfundimishi, Nga ana tetér, kur temperatura ¢ trupit rite pérte) vlerave fiviologike, proteinat (enzi- mat} mund.1€ hurnbasin strukturén e.tyre karakieristike lhe t pushojné.sé.funksionuani, Né 18 dy rastetc ska} shme, organizmi kérctnohet nga véekja ‘Trysnia atmosterike hie fovea gf wsbtron aii rabi sipéstagen.¢ trupit..Bryanémarrja dhe shkéaibisii 7 gaeve 08 mushkérivaren drejtpérdrsjt nga tryna ate mosfexike: P.sh. é lartésifé médha ifysnia amosferike @shé retativisht © ult. dhe jet reiativisht ave i rll se 18 nivelin ¢ detit NE kéto kushtc, irysnit pjesore ¢ ob- sigjenit pakésohet ndjeshém dhe metabolizai getizor coniobet rnd (mos harronitrolin e oksigienit né reak sionet kin Si perfimdim, #hté e domosdoshme & kuptojmé s€ njé organizm mund t& vazhdojé 18 jetojé vetém ni prani 1 sasive 1@ pershtatshme te faktoreve t& mbi- jetesis, Si sasté e teproara t kétyre fakiorive, ashi edhe sasité ¢ tyre t& mangéta, jane njelloj @ démshme pér funksionimin normal {8 organizmit ajerézor. Ps oksigieni éshté jetik per organizmin, por nivelete ti Ke[8 Organizinn i trupit té njesiut arta behen toksike per gelizat © trupit, NE menyre rghushme, ushyimi duhet «jet eilésor dhe né sasi a pérshatshme; pérndayshe, do t@ shfayeshin sémundjet ‘cionale si, dhjamosja ose dobesimi i skajshem. ithése fol pér Laktorét mé tf domosdashém 1 bijeteses, kjo nuk do 1é thoté se nevojat e organizmit jané ploreswar we gjitha. Prania ose mungesst e dist Fak (qere, ndonese nuk Hrezikon mibijetesen. nikon toreve Shum ne cies e jets, HOMEOSTAZA Per te vértetnar ye arganizme mertzor eshte njé “maki ner” e mrekullueshme, mjation (@ mendosh se wupi _yoe pesbenet nga uiliona gelizat 18 cial jant ne vepriny= tari thuajse vazndueshme. Fiziologe amerikan i shee alli XX, Water Carmen, poboi se: honeustaea éstui fe pga ng eat a pandrys © mjedisit,& brend ma musaade ive eshte pandyshushei en atk ne upton nie giendje strike ove te pandryshueshmne, Ne Fakt. net pr myé endl ek nanit, Pr, sane ag ushtet¢ nylon Wbrendshsm ryan «gith ne Bris Kes eas ngs nan akiiyon je sere wekanizmsh regullues @& Seno oven cehulibii@eenae Torn “unjedy brendshemy ek ajabut ae Tengu nerglizor, Langu nd ajo sas © pes pus Ke sha Kaplge spertopa nd ceive Pla ndyel 2 pitas mjediserpezmes & cilave gl uli eonganinitFunialigi me led e nevis pt © he ku gdo ypize¢ organi soko Tei GeV Tevoyien me. Tip ya hie ne homeostaa’ CEP Kur ark Ge plzne dhe kengun neg sot] ka vals Ken shqyese ni nivel té persia shang (2) kur veprnnaria Zens dhe uy © gia Aagnirollonen dhe pershaten pirnidéspérje per saw uur fumnizimine peshiaishiem iindeve 1€ trupit me ghak. <3) kas (up elinnngn predikiet ¢ metaolizmit iper shniangiie Shadésrimin-G-tyre-ne lendé. toksike) dhe (4) {ur temperate wupitsulwt brenda Kufije Ke ngushle 7.9%, Port sigur sahiletin e mjediit brendshom, gis prin edhe kus themelor t ehzis tences sé “Tire dhe w pavarur” 1 qenies. ndéreeproine snekutnizma fziologikt shun ndiknae Mekanizmat e.kontrollit homeostatik Homeustaza Kirky nuigturgangve ose isbl-népér sisiemil-endokrin, Sisterninerver _ Paragitie skematike ¢ clea mel ye yah Hollésité pr menyrén se si tunksionjae kétw dy siste move do (i studiojmé né krotét pasarethés, kurse ele anentet baz 1 ketytesistomeve & kontrollit qé mune sojne homeostazén, do 0) pérshruajmé me poste Fakior! qé synobet 1 megullohet gubct va indyshgu) dhe | pérket sigurisht myedisil& biendshem {plazmts dhe Kengutndergelizor), Perlé sbiligaar kee € Kontrolit homeostatik kane ne dls i paku tri elemenie ndéivepruese (Higar 1}, D RecSpiori perfagéson (GRIST Ge Kontron anjedisier dhe «i ver ede ndiysiinsé cular il“ : nl Kah informiacionit aga receptor det qendir 88 koateollit hehet népermjet asay ue quiet yruga legeuse chynese infornicionit. Qendra e ki “pereakion disp ‘vin brenda 1é THC MURA S Tulse nj val Teak analizon informacionin © marr dne péicakion se ci'do 1 jete pergigiia pershiase nda kétiinformacioni. Elementi i treié i sistemit é kontre- Ui Bshle efektori (vepruesip. Elekwori Gite mnjet nipemjet 1 CHL qendy c kontsolle + pergjiget nie stizmuli téuhéné. Nea qendra e konirallit deri tek cle nlormacioni peivohsl népsinit iige Zee (dalgse. Rezultati« perujigies shérben st prapatin: ‘voll eb tii fillesta, pes ans vasiablin ge ka ny ae et nary nin ile & me'nekaniainocabick neg ie aie © roars | @ nary fooaback dain tna wget. imowoe feve 1 njé sistem Kontrol er veprinnacine normale «© sistemeve & KonWollit eshie telbesore Komunikimi ndérnjteecepiort, endres se konto ale arguniefektorKrew! Trupi i njeriut: Orientio i pérgithshém 19 (prapakontroll negativ). Nese pérpiigija-e efekiacit.c perforcon ndryshimin ese stimulin filtestar (vazhdon nf (@ njejlin sens me te), babe fale pir feedback po tiv (prapakonwoll pozitiv) Nitk mand t@ lémé pa marré né konsideraté fakain se disa variabla dhe stabiliteti i tyre, jané jetike per mbijetesén e njerit, Ph. trupii wjerie! mund w fank sionojé né ményré optimale vetem ateher kur tem perature ij mbetee teeth 36.8 - 37°C. Devijimet ne jo shifér. si por lat ede per poshte, nnd 1 shkak {ojné grregullime te renda. madje edhe vlekje. njoyia si mund t& thuhet edhe per véllimin pkarmatik nj ‘vaiahél eter jetik), lua et eit pert kercenimy serio pér organizamin. sepse ndikojné deejtpéedrjet né teysnine e gjakut Tani ge dimé se si qurkullon informacion’ néper sistemet ¢ kontrollit, mune shayHtojme mekanizmat ¢ Jeddback-at negativ ¢ pozitiy. si dhe rendesiné qe kane Pjesa mé e madhe e mekanmave té oniroli hong Statik jane WS opit feedback negatiy, No keto sisteme Koutioll rezuttat perfundinitar eshte nderpreriye-nery seamit fillestar ose, dobestine | ingenstetit 181i). Pra sarkanizmi feedback negatiy ben 1 mundur ye vail siryshitat 1€ zhvendosct ne deejsinn we kundlert tneg G8) ME"ndryshimm e ty, Gllestar, Ethene shkurt, me kanizmi feedback nevaaiy syon ui gikthele wanablen ne vlers Shembulli m1 mure.« key mekanc/am,edthe pre Jobiologiik. eshie aje sistem ngrohes shiepiak + lidlur me njé cetmostat (sensor temperajure|. Termostali pérmban si receptorin, ashw edhe qendrén ekonteo Per ta Matar tem Hit N&C Termiostait eshig aru idizet” Kut empe "1a Inési dhe ayn i shipisé ngrohet.tempe tuna e mjedisic nisi rvtee Kur temperaura avin 20°C ‘ose paksit me 1epér, termostati “stakon” sistemin. Ky: proces vazhdon né forme e njé cikli “nd z-shaaj” dhe synon gé temperatura © shwepise @ mbeiet rei vleres sé déshiruar 1 20"C, tpi okies nen pest ait ura-e shipisié Nalorkohe ye sistem ngrohos Rrcpulli | temperatures se trupit nga hipotals Gh vetém |e nga shenibujt qe wegaine sé Sic sistem nervor sabilitedin &iajedisit ve brendshe. Nje mekanizim {eiér konttolli nervor sine rafleksi i ‘erheqes, gia A€ cilit dora kargohet menjéheré pre) ‘je SLAM (e Uhembshern. Per ruajtjen e homeostiés. Po ag i.tead&sishEni sa sistem nervor eshte edhe sitemiendokrin, Sherbullj mire port ilustrear feed drack-an negativ hormonal. éshié kopwlli. i nivelit «6 slaves ne.giak pre} normanesste punks (Fg ra 1.5). Per 18 cealizuar metabotizem normal. qelizat e ceupit kérkojn€ furnizinae vacchdaesiin-me-giako7E cila éshl@ edhe kinda bazé pér prodhimin ¢ energisé. FATP-68), Niveli i glokoaés ae gjak (HE plane) mbahet normalishi rreth vlesave 9-11 m@ per 100 ml gjak. Ta zémé se keni humbur-vullaetin per te nbajtue dete dhe ken ngréné.mibelsica me bollbh, Avo do 4 zbérthehen’ me shperit. ne rain. tretés die, pasi t@ thithen, do t& pérfundoyné né giak. duke critur kgs hivelin ¢ glukwadaae 1 NE KEG gast, ekuilibri homedsTaiik per glukovén eshte prishur Rritja °niveliteluoxes sun gta pane sulin’ € 16 gekveuimnit wesc. tea Tnsulina V1) Sears oe slukozisnga yelizat e rupitdhe (2 fasion dena 1 saj Trenobet il per sehrtinin lus vkagon!vepron we gli se nivel sa po siabilizahet dhe Se Simul pi sekrctinnn @ glukagonit nuk ekiston me TATETE e iFpit pert ruajtur relativishh 1 pan irysiueshiem myjedisin € ti) 16 brendshom. eshte the: besore per shéndetin, TS gjithé mekanizmal e Cipit feedback negativ kane WE AjEjtin synin: Ke paranda Jojn® ndryshimet © menjéhershimewdhe (@ variablave W ndryshém, Devijim i vaviablat? ete) kufijve @ normeTinund 1 shkaktoje crreguliine fnksienale, semundje ase vdekje Temperatita e rupit ose nivel glukozes ne gjak jané vetém dy nga variablat gé duhen rregulluat. Vari abla w ioré jane: (1) véllimi dhe irysnia g.gjakut. 2) nunri i rrahjove.té zemrés (Frekwenca kardiake), (3) shpejtésia dhe thellésia ¢ fry (4) niveli oksigienituesdyoksiittekazbonit ne ak, (5) i etokivoliQaye mé.gjak (si ai i Na", K’, Cl, Ca) 6 pli gjakut etj. Shume nga kéta variabla do keutojmé kur 18 shqyctojmé sistemet © ndryshme @ Uwupit. Ta @ sho nj vip jeter t& mekamizni feed back — mekanizmin feedback pozili20 Organizimt i trupit 8 njeriuat SEU BY imseby ie Qellwot x bee eles, got. ‘nat bata opera ‘Sinden ate gone exw Noon chap ou, Gree dgpan a saris ata ly eae Sti Pri eves usante wesc. paoee kar hc ete aresizanpercinm ee sua aN Higorn bs regain panko sos. penet 4 hep kngoe Goleuet a Lope vo. brcsoud Mekanizmi feedback pozi Nalryshe nga prapakontolti negativ, mekanizii i pra konwollit pozity. jo vetem qé nuk e vikthon drejt vierés origjinale variablinendryshuar, pore pérforcon mé tepéc SEWED c ti fillestar, Ne KéLe kuptim, pérgjigjja ka 1 njejten Kahe me ndryshimin fllestar, arsye pér 18 cilén ky mekanizém prapakontrolli quhet “poritiv™. Neexhyr- jive Ketij mekanizmi behet né formién e njé zinxhiti reak- sSionesh, kw ngjarja “A” stimulon ngjarjen “B", ngjaria “BY alg “Cc REshin me radhe. Dy nga shembyjt me té colt é lan mekanizmi feedback poriiv (paces 59a vekanizmit_feedoack..segasiv, Né kit re ukores nogok ‘ir ohe shal pr grain esuees wisdc Strut Feri elt kone gi gn, pas Sinanpes 28 val ‘ava ut (HORS 2 ae ssn deep pug ullim_perfshitien hormonet filleyné « ngjiten te zona © démtuar (2). Q8 any, ato slivajn lends Kimike gi kane at si i cite 1 era né zonen e démtwat.’ ishtas shtojné sasin e léndéve “térheqese” pér wombo- cite W fere © kédhtu me cadhe (pra pérforcoiet ndry- shimi illesiar, sepse rombocitet e para sellin Zin © deéminar teombocite 1 yera) (3). Ky “pirg” i vogel Combocitesh gé sitet me, shpejtési, pérbin fillesen « jg séx8 procesesh ¢ do t pérfundojné me formimin e njé Koaguli gjaku (4). Koaguli mbyll vendin e démmuuar né kontrollin homeostatik, jané: mpiksja'é © gjakut dhe (4 Yihe nd&rpret gjaknijedhjen Kontraksionstelindjes-{_) ) Mpiksja e aithut Shien pegigic normale gs parandalon gjakrrjedhjen kur démlghet. mir i njé ene giakn, Duke itt referuar figurés 1.6, pas démtimit @ ne ene gjaku: (1) disa qeliza t gjakut gé quhen trombecite, Né rastin © kontraksioneve 1é lindjes, feedback-u Doritiv funksionon né KEE nisnyees Gate Kone g@ be JSulzpérgja kanal finds, ysnia né bre onsite per me tepér né zonén e gates, ret shumé NE pratigje Kei) ndeyShimi, receploréte wysnisé, ieKreut conone gn ‘rat eo @ vomvoeset oyier rerum ocerer aha gre 6 gleone @ substareat tire *S glnratehec moteparomboote » @ Moke gakut vachsen dna © ca Ye mbyie ng ka | sxpotoneua Figura 16 abedhje © mekata pik re feedback poaltive g® reequllojin’ aku, eile jan me shumic® né qatén ¢ werdsit, dérgoja’ im: pulse @ shpejta nervore drojf trv. Vere teuri dérgon sinjade né hipolizé, Hipofiza, nga ana saj rit sek © hormonit oksitgeing. Oksitoeina, népermjet giakut, mberiin n& uterus, ku stimulon kontraksione edhe mie WG Figishme (© mureve FE mies, duke mundéstar Kesh (w zhyendosjen © métejshne t8 bebes népér kanalin ¢ lindjgs. Pra, konttaksionet fillesire jo verém qé nuk dobésohen, por. perkundrazi, pasohen nga kontraksione 18 tjera edhe mé 1 fugishme, Kjo vazhdon. detisa tt realizohetlindja. Pas lindjes, stinul pee glitinain ¢ oksi tocinés(irysnia intrauterine) auk ekziston mé, dhe me- hanizmi i feedback-ut pozitiv ndéspritet (shih kreun XXIV figura 24.16), Ndérsa feedback-u negativ kontrollon mjedisin € brendshim Gast pas cast, feedback-u pozitiv kontro- Hon procese tiziologjike relativisht é rralla, Pérvee Késal, feedback- pocitiv mund 16 dalé jashié kontrollit. NE raste (¢ lilla, gregullimi fillestar mund t& pasohet ag nj€ Sere dukurish ge e shumefishojné até, duke krijuar keshtu njé meth vicioz ose pérkegésues. Kio dukuri pér- bén bavén e disa giendjeve patologjtke me ccuri jo t rire. Psh.daljajasht kontollte formimit 18 koagalit und goj@ néformimin enjé trombi gi muna ta mbyllé Trupi njeriut: Orientirn i pérgithshem 2 plotésisht lumenin ¢ enés s€ gjakut, Kjo dukuri eshie shpesh procesi illestar‘infarktit akuC miokardt, Nj rast getéri feedback-ut pozitiv pérkegdsues @shié eiio- saghia. Kur dshte e njé véltimi pre} dy litrash, hemorra- afi behet shkak i njé rethi vicioz g@ mund 1é pétfun- oj me vaekje (shih mé tate) Nié mekanizém ‘jeter kontroll y@ peruor organizm ‘né Favor Ie stabilitedit 18 mjeuisit #8 brendshiim, shes parakontrolli ose feedforward-i, Ne kété rast. veprim i pérshtashém pir Korrigjimin e njé devijimi t caktuar, flow mg paré se 8 jets shfaqur devijimi. NE Rete menyse, sistem i Kontrolit mund ta neutralizoje tresisht ose, sé paku, ta minimizojé devijimin poteneial. Pér ta kuptuar Ket dukuri, le & supozojme, p.sh. se, para se t& targo- hen nga shtspi a se jashté ka rén debore, Ne KEK rast, vesbja e-nj8 pallioje Uh nor ‘male, por kjo gjé béhet ende pa dalé nga shtépia. Pra, jo né pergjigic t rénies se temperaturts se trupit (qe do te pérbénte njé mkanizém feedback), Pérkundrari, jue parandaloni rénien e temperaturés trupore, dake e new. walizuar devijimin para se ai ndodhi, Ky Ushié nje mekanizém parakontroli dhe teaizohet si rezultat i ndry- shim @sjedfes. Parakontrolti quiet ndryshe mekanizém edsrinsib. i jashiéo), pi to dalluar até nga niekaniz~ imal ¢ msipérm t tipi feedback, 18 cil realizohen ns gnyré automatike (“pa dijening” tons) dhe pérshkru- heat i iieKaiizae snrinike ose 1 brendshitin keni paris nga drita Faktorét gé ndikojné né efektshmé e mekanizmave homeostatiké Mckinizmat homeostatike « pieshkruar my lart nds 'mojné shumeé né ruajtjen ¢ ekuilibrit dinamik t& mjedisit 4 brendsheém. Sideqafté, efekishméria e tyre muk éshes © persosur. Ndryshe nuk do i kishte as smundje, as vdlokje. Néreatitet, cilesia e sistemeve homeostatike varet iné nga shuié fakiori, « cilét mund ( ndikojné pee mire se pir Kea né vcuriné © nj pergligieje homeostatike Le Wé diskutojme pér disa proj ty 1, Cilésia © qelizave sensore, efektshiniria € lidhjes midis per sistemit dhe cilésia reaguese © lementit functor (efektorit). Tri fakiores e mésipérm ndikojné ndjeshim né pérajigjen bomcostatike. Kup- tobet ge te njé { porsalindur, né pergjithési, we gjitha delizat jané ende wé “papjekura”. Maturimi i tyre (spe- zim né drejtim & njé funksioni specitik), behet “hap pas hapi. Per KEI’ arsye, si aspekti sensor (ndi- jor), ashiu dhe ai efeKtor i mekanizmave homeosta- Uiké, éshté 1 manget krahasuar me ate 18 njé & rvturi Kjo éshté njé nga arsyet pse te w shpesh se t rvituri 2, Madhisia ¢ ndryshimeve té jashtme. Edhe ky fak- tof nalikon shume n8 cilésing e njé pérgjigieje homeo- statike. Psh, te njé njeri qé ka humbur [Filer gjak, rénia it sémurea mé2 Organizimi i rupit t& njeriut € tensionit arterial pakéson edhe fluksin e giakut né ar (orien koronare (arteria qé furnizon cemrén mie giak), Per ke1e arsye funksioni pompe i zene (hedhja e gjakut drejt aortés dhe arteries pulmonure) dabesoket njeshom. Megjithaté, brencks 2 oréve (ni sajé 1é me: kanizmave feedback negative yé do Vi diskuiojmé me hollesi mé kere perkates), funksioni pompé rikthehet né norms. Por, nése hums e gjakut sh 2 lit, efek tet feedback-at negativ eklipsobien nga nj meth viclor i tipi 1 feeaback-at poi fn ke rast e shun shon grregotlimin fillestar. Ja 9e i: umbja ¢ 2 jak © ul sé tepermi tensionin ai oa Mise ia Te, ‘pasoye ft ionit arterial, Po ash, né.aien yr peepest ‘uk i giakut né arcerien koronare. PSr ikumése'e miokarid vazhdon 1€ débéso- het, © Késhiu me radhe dent ne vdekje, timaiee pavoje, fo 3. Koha ¢ ekspori te jes homeostatike. Ph, njé njeri i giendue né njé mjedis: me temperature shu mete Ul se ajo. trupit Ui, Hllimishe pérpiqet 18 minimizojé humbjet © temperatures sé trupit. ME pas (nése ekspo- Zimi_vashdon}, nis @ prodhoje nxehtesi, duke w per Djekur keshqu @ krijojé aj pike w re ekuilibri nesemjet Uvupit dhe myedisit, Nese trupi ende vazhdon 18 qen- drojé né KEE mjedis (koha © ekspozimit rritet akomna ve tepen), temperature hj pak mga pak dot lor nén pikén e ckuilibrit 8 méparshéi. Reta & lemperatures shalé“shkallé shogérohet edbe nga ernie © theksuar e motabolizmit 1 gelizave, ku sigurish béjng pies edhe delizate zonave te trait ge sinjaliagjné pr keto ndey- shine. Ne Ketw kushie, ndrtidhja e sistent conohet rode he njvin niu ydese ede né 4. Cdo rregultim homeostatik shogérahet me ajé oj “pabimi”. Kjo nénkupton até gé, pas nlétny ies sé je mekanizmi feedbwck-me VaRANN Fr Giliar nuk Fikthehet né vleréne ti fillestare por né njé vier xe ERMBLEDHJAE KREUT Objekt tiziologgisé (13) 1. Fiziologjia studion funksionine organewe ose sist meve 1€ organeve. Si shembuj mund t pémenden fiz iologjia © zennrds, fiziologjia e veshkes,firiologjia e nuskujve, Fiiologjia e sistemit iret ef 2. Firiologjia studiohet duke u mbéshtetur Hé parimet © Kimisé dhe fizikis, péralért me t&. Kjo &shié arsyeja ge pér treguesit & mye isi t@ byendshém, nuk kit vlera absolute, por dip lerash brenda normés, PSK. hivelet normale té dis vats ablave i gjakut jane: plokoza 70-110 mill Peo. aiten al 35-45 min Hy: Ne’ sevik 136-148 Egil. ou 5. Gjatié njé eregullimi homeostatite, njé ose diss variabla nmund té sakrifikohen per “hie” @ abl me 1@ réndésishém, Pra, béhet fale pé hierar DISH, Phi, ne nie wjendhe patologyike we dene. ‘und te cenobet si véllims plazmaitk, ashtw edhe oxime i penn TRA ne plazmnéy Vet tik pevTaqeson nj variahl shume rendésrsenr rosin, Per k é arsye, sisteniet & konteallt Tikihejne awe ne Gers wonmvale dhe. “heme ous lore” osmolariaiin plazmattic Crregullimet homeostatike Ay € réndésishme éshte homeostaza. saye mendahet rig ndiysheyrieeu ec xémundjeve kane ne th se piesa mé ¢ made tyre ginegutlimet v say ase sig gi Minuet homeastatiké” Daw te kup 16 Se Galo yotize © Irupit tone perliton nga Homeostara dhe” se-secila ‘getiz€ jep aslibimiesen e Si p16" Miso. me kahuna © vileve. qelizat e up, ¢ per rrjedhoje organet dhe paik efeki shniétineg © tyre. Reyedhimisht, edhe miedisi vn sistemet ¢ orgameve, © humbasin pak brendshem humber daingadaie stabilitetut ase pil ndryshueshméring © tij rebitive:Keemndeyshame te semundjet, dhe prodhopné diss ndeyshime yi nyereit pérshkallezaivire hojne-njeriun me te prckshes # pércaktojné me shprehjen *prohleme’ te moshes Nga ana gjetér, pakésoher ndjeshem reer anatomike ¢ organeve. v bashké me 18 cde Fezorva & tyre Tinksionale. Kjo hen g@ mekanizmat © akon shim T€ fecdbiick-un negativ i mposhisi nga ata te Feedback-ut porate vicie: ose goreguthues Mhnajse né sith! tekstin ja do t ndeshent me shembulj 1 grregullineve homeosiaike, Ato pérsh kruhen me qéllim gé ju W forcom konceptet tua inbi mekanizmat fizinlogiiké normale. Keto subsika do 1@ shogrohen me ikonn simbolike, par (ju kuy uae se po pershkruhet njé giendje jonormale: ji jane te pandara: ajo gk mund {6 reativoje crupi, varet nga arkitektura unikale e pjestve té tij, Kjo dukuri pérshivubiet si Komplementimi i siaklanes ime funksionia, Nivelet ¢ organizimit strukturor (f, 13-14) 4. Niveleteoraniziont teusturort8 tupit jane nivel ion, niveli qetizor. nivel nor. sivelii organit niveii sistent Drganeve dhe niveli me Tarts —caganizmiKrew Trupi i njeriut: Orientinn i pérgjithshsm 2B 1p perbehet nga 1 sist anes g@ jane Lekura skele. sistem muskulog,sistemni nervor, sistem endokin sistem Kardiovaskular, sistem limfutk, sistem respirator sistem (res, sistem rinar dhe sistem riprodwes, Sistemi mua eshte njé sistem funksional qé lidhet ngusiné me sistemintimfaik Funksionot e domasdastime gbejn te (14-18) 1. Te ajithe oxganizapate gill walizojne lisa funksiane qe onsiderohen thelbesore pér join, Ato jan’: ruitjae kutve Jevigja, reagimi, et, metabolize ripealhim dhe sia indur jetén aktorit yé sigurajnembijetesén (F. 17-18) 2, Faktorét jashién gé mundésojnis mbijetescn. jane: sh «imi, uj, oksigjen, temperatura e pershtatshme trupore dhe lrysniae pershtatshine atmostetike Homeostaza (18) £1. Homeostaza pértagéson ekuilibrin dimamik te nyedis 1 brendshém. Te giitha sistemet erupt japin nhihmest pérhomeostavisn, NUEr io, mv kryesoret jane sistem er vor dhe sistem endoxrin, Homeostaza &shté thelbisore pr shindetin, Mekanizmat ekontrollit homeostatik (6 18-21) 2. Sistemet & Konteollt @ qupit phen se paker gsr ii celemente, Ato jané:seeepton. pure kontollit dhicelektor. 3. Mekanismat © feedback-ut mexsatiy acoypresio stimuli fillestar ove dobésojn’ inensitetin ¢ ij. Ata jané shure we réndsishiém pér eajien chomwastazés, Nepémnjet mekaniz mave feedback negative neyullien shui vara ke sishe 1 1yjedisit weds, vel he enon gjakut, temperatura tapi. ckuenca hciake shpeshtesia he thle sie frymitinarrjes. plEi nivel glkevés, pérqendrimi idisa joneve ni ajak et}. Mekanizmat feedback peitivé-© pr foreojné stinatin fllestat, duke perfoxeuse- ne Sete miényne pétgyigion. Mekanizma feedback pevitivg japin pak ndihiest pr homeostare. Ato regula’ pracesine mpiksiessé akin ale ste @ Kontraksioneve Kine Faktorét qi ndikojné ng ofektshmriné e mekanizmave hoe ostatiké (f.21-22) 4. Né ciekishmerine & pergyigieve homeastatike nelikojné shu faktoné, nd cit: mosh, madhésia €nleyshimeve {@ jashtme, koh ekspoinoit ayn nkryshinn jah, ‘gain i lejuar™i Vere sistem, sue bieravkiae varablave. Gevegullimet homenstatike (f,22) Mekalimine viteve efektshmérite mekanizmave feedlbuck negative, dobesobetshkalle-shkallé, kurse mekanizmat feec: sack potitivé bthen githmoné e me t& shpeshté. Ket nly. ‘time pérbtjng’ bazén edisa giendieve patologike PYETIEPERMBLEDESE 1. Cila eshte sckuenca korrekte e niveleve g@ formojné hicrarkine strukturore? (a) of uetiza, nivel kimk, niveliindor, organiza (a) nivei kirk niveli qelicot. niveli indor, organizmi, organi, sistemi + ‘onganeve.(c)aiveli kimik, nivel gelizor nivel indor,niveli lorganor, sistem i organeve, organiza i, sistemi i organeve, 2, Cita &shté ajésia steukturore dhe funksionale e eles? {a qeliza,(b) organi, () organiza, (d) molekula 3. Citi nga pohimet © méposhtme éshé karakteristike funksionale kryesore per té gjithe organizmat? (a) leviz ja, (b) mvitja, €e) metabolize, (d) reagueshmeria, (e) ‘gjitha, 4, Cilt pre) dy sistemeve «8 meposhime jan me wé renwe- sishém per homeostavn e mjedisit ts brenlshéin? ¢a) sistent nervor, (b) sistem ret, (c) sistem kariovaskur lar. (4) sistemi endokrin, (e) sistem riprohiues Pyetje (@ shkurtéra — Pérgjigie (& thjeshta 5. Dulke w mbeshtetur ne parimi e komplementiant, tre soni shembuy 4é lidhin anacoming me fiziologjine 6, Bini njé Hisi@ me 11 sistemet e trapit dhe pérshkruant shkurtimisht funksionia Kryesor i gdo sistem 7. Perkufizoni homeostazén dhe tregoni dy shembuj tf rrogultimit 6 variabli: njée? npérmyjot meckanizenit feed: back negativ dhe Geusi wépérmjet mekunizmit feedback Povitiv. 8. Pershiruani shkurtimisht pesé Faktoret & jushtém 1 domosdoshém pér mbijetesn 9. Kur huibasim t@ngje (dehidrohensi, akonisht ndie- Aime etje. Kjo na shtyn & pimé léngje. Ndjenja ¢ eljes eshté pjesé c njé mekanizani feedback neyativ apo pori tiv? Argumentoni pérgjigien tuaj?KIMIA: SHKENCA NE THEMEL TE JETES CESHTJET KRYESORE Ti: KREUT DH! OBJEKTIVAT E STUDENTIT Pjesa € parés bazat e kimisié PErkutizim § Koneepteve: Kinde dhe eneraji 1, Diferenconi qarté ndryshimin nd enengjise, si dhe neémjet conergiise kinetike jel lendés dhe isé potenciale dhe 2, Pérshkruani Format kryesore t energyise. Pérbérja e léndés: atomet dhe elementet 3. Peérkutizoni elementet kimike dhe renditni kate ele mentet jetésore qe pérbjjne bazen e fénde's né pin ce ajeriut 4, Peskutizoni atomin, Tregoni grimeat perbirése @ alomit, Pérshlruani masat ¢ tyre selative, ngarkesal, si dhe pozicionet e kétyre grimeave né atom, Perkutizoni namin atomik, masén ¢ peshén atom ke, izotopet dhe radioizotopet. Kombinimet ¢ léndés: molekulat dhe pir jet 6. Beni dallimin adermjet pésbejesdhe perzierjes. Jepni pérkufiziniin e motekules, 7. Krahasoni adérmjet tyre: yews, koloidet dhe penile Lidhjet kimike 8, Shpjegoni rolin e elektroneve ni lidhjet kimike dhe rregullen plotésimit 1 tetéshes elektvonike (okt). 9, Tregoni ncryshimin ndéemyet lidhjeve nike dhe Kova lente. Krahasoni keto lidhje me lidhjet hidrogjenore. 10, ‘Tregoni ngjashmerit dhe ndryshimet ndérmjet Jidhjeve polare dhe jopotare, Reaksionet kimike 1. Pershkrtaii ti Mojet e seaksioneve kimike (reaksio- not e sintezis, 1 shkémbimit dhe & shpérbérjes) Komientont shkurtimisht natyrén & reaksioneve 1e= dks dhe réndésing e tyre 12, Shpjegoni arsyen pse reaksionet kimike 8 zhvillo- hon ne organizém, jané shpesh 1 pakthyeshme. 13, Pérshkruani faktoret g& ndikojné shpejtesine creak sioneve kimike,Krew It Kimia: Shkenca né theme! 18 jetés 5 Pjesa @ dyté: biokioia Perbirjet inorganike 14, Shpjegoni éndésin€ qi kan@ uji dhe kripérat né maj ten © homeostazés. . 18, Jepni pérkufizimin e acideve dhe té bazave. Shpjego- ni konceptine pHi Pérbitrjet organike 16, Pérshkrvani dhe krabasoni stukturat kimnike dhe funk sionet hiologjike (é karbohidrateve, yndymave, pr teinave dhe acideve nukleike 17. Shpjegonioline sintenés dehidratvese dhe t@ hidolizés| 1ié formimin dhe zbéxthimin e molekulave onganike. 18, Krahasoni rolet funksionale té yndymave asnjanése, 1€ fosfolipideve dhe (€ steoideve né trupine njeriut 19. Pérshkruani katér nivelet e strukturave proteinike, 20, Pérshkruani mekanizmin e pérgithshém veprim- tarisé enzimatike. 21, Peérshkruani funksionin e“shaperon-eve” molekukare (proteina globutare t palidhura). 22. Tregoni ngjashmeris dhe ndryshimet ndérnje: ADN. sé dhe ARN-sé 23. Shpjegoni roline ATP-s ne metabolizmin golizor Kushdo mund 1 pyesé: C°byn kimia ni njé kurs fizio logiie? Pérgiiiia éshié e thjeshte: Te githa ushgimmet qe pardorim, si dhe « gjitha bamat gé marrim kur jemi t8 sémuré, pérbhen nga léndé kimike. Né fakt, tpi yné pérbshet nga mijéraIéndé kimike g@ jané né ndérvepritn 1 vazhdtueshém me njéra-ljitéa, B vérieta éshté se reaksio net kimike ggndtrojne me baze été witha proceseve fiz. logjike, wtilla si: lévizja, tretja, puna e zemés ey. Ky krye pérshkruan hazat © kimisé dhe t8 biokimisé, gka siguron sfondin © nevojshém pér te kuptuar mé pas furksionet & tnupit njerat LENDE DHE ENERGJI Lénda wd shits materiali pre) @ cit pérhehet pjthésia. Me saktésisht, mund t themi se lend éshté gdo aie g8 28 hapésire dhe gé ka masé, Pér arsye praktike ne mund (a konsiderojmé masén t& njéviefshme me peshén dhe mund t pérdorim ajérin term mi kémbim t& tetrt. Si dogofts, ky pérdorim nuk &shié kurdohené i saklé, sepse masa ¢ njé objekti éshté ¢ barabarté me sasiné ¢ Wendi géndodhet né keté objekt dhe mbetet ¢ pandryshiveshme, pavaresisht nga vendndodhja e tj. Pérkundrazi, pesha e nj objekti eshte gjithnyé né vardsi tt Foret sé rendests (gravitetid), Pra, ndérkohé ge masa mbetet © njéié, si né nivelin e detit, ashta edhe né majén e malit, pesha ridryshon (ju peshoni mé pak né lartési t8 médha). Ki- mia studion natyrén e Iéndés dhe, né veganti, ményrén se si vendosen pjestzate saj prbérése dhe se si ndérve- projné alo me njéra-tjtrén, Gjenajete léndés Landa ekziston né gjendje 18 nguré, & Rengét ose 18 gazié, Né uupin e njeriut ndeshen Konkretisht shem- buj Le secilés gjendje, ‘Trupat e ngurt, si kockat dhe dhembat, kané form dhe véllin t6 péreaktwar, Lén- ziet 5 poh plaza epjakut dhe lng ndergelizr (in terial) kant véllim t péreaktuae, por forma e (re ndryshon né varisi t@ vendit ku ato ndodhen. Gazet nuk kan as forme che as vélim t preaktuar. (Ph ‘ajti qe thithim éshté gaz.) Energjia Energiia éshté mi pak konkrete se Iénda, Energjia nuk kar masl dhe nuk 7 hapesiné. Ajo mund 1 vleresohet wet népérmiot efekieve ¢ shkakton mb léndén, Ener- sia pérkuftzohet si altésia pir 46 B&x® puné ose per WW ven ne lavirje lendén. Sa me tepér punt béhet, aq ri shun eneraji harxhohet pér ta berg até, Atleti gé pérstkon njégind metra me pengesa, harxhon me tepér cenergli se ai qé pérshkon njéqind metra pa pengesa. Energjia potenciale e krahasuar me energjiné kinetike rgjia ekziston né dy forma, t cilat mund 1 shndé- rrohen lehtésisht né njéra-tjettin, Bnergjia kinetike ésh- 18 energji né veprim, Energjia kinetike vihet re si né levizjene vazhdueshme w pjesézave mt imate lendes (aiomeve}, ashiu edhe né lévizjen e abjekteve mé 18 ‘dha (lopit né kézcim). Enerpjia kinetike vé né lévizje objektet cil, nga ana e tyre, mund 8 vent ne Revie dobjekte 1 (era iia potenciate éshie formé e depozituar ener- ajie ose ener inaktive, Ajo zotéron aftésin€ ose poten: Gialin pér 16 béré puné. P.sh, baterité e njé fodre té pa- pérdorur kan cnergji potenciale, sikurse kanié muskujt © kémbéve kur prehemi qeté né njé Kolltuk 18 rehat shitm. Kur energjia potenciale ¢lirohet, atéheré ajo snlétrohet né energji kinetike, d.m.th. n@ energji 8 aff’ pir poné, Ph. né njé hidrocentral elektik, ui qé leshohet drejt agregatit vé né l8vizje turhiné NB té vertets, energjia eshte géshije e fizikés, por lenda dhe energjia jané te pandashme. Lenda eshte snb-26, Organizimi trypit 16 njeriut stance gé tevir ne sajé « energlisé. Co organize i jal pérbahet ngu Kenda dhe, gt eriteto t8 funksio nojé, Ka giithnjé nevojé per energsi Pra, glivimi dhe pi dorimi | energjisé mancléson ekzisteneén ton’, Ndaj auiykojmé le vlefshme t& bj ajé paragitiet formave W energiise ge perdorpn nga irupi, past, mé fund 16 fun dit, a Funksionon fale cre Formate energjisé Trupi i njeriwt pérdlor dist forma energjie, Energia kimi ia e depocituar ne lidhjet ¢ Wendéve Kimike. Gjuté zhvillimit @ reaksioneve kimike, alomet jorganizohuen nga njéra forme né jetrén, késhtu ener- alia ¢ tyre poteneiale shndérrohet né energji kinetike Per shembull, njé pjesé e energjisé qé sigurohet ng Ishqimi, shndérrobet sé fandai ne eherg{i kinetike. & cla mé pas mondéson njé levizje 18 gfuredoshme. Si nauk mand shérbejne drejtperdeejt pir veprimuarité e ndryshme 48 tupit W njeriut, NEE verteté, njé pest ¢ energiisé gé sigurol nétishgiimet. ruhet perkohésisht ne lidjet kimike te ade- nozing trifosfatit ose shkurtimisht (@ ATP-si, ME pas. lidhjet € ATP. Jia e rezervuar glieo het dhe pérdovet pee njé veprinatt gelizare t8 eakiwar [nergjia kimike né formén ¢ ATP-se éshue forms har ne mi € réudésishme e energjise ne sistemet e giall. rloret né W& gjitha proceset fiziologjike Energjia elektrike pasyyron I8vizjen ¢ grimeave 1 ngarkuara, Né shtpité lona, energjia elektrike per Faqjésohet nga lévizja e elektroneve pergjaté kabllove 1 pajisieve elekiroshtépiake, Né iupin e njeriat, eekirict leti shkaktohet nga disa grimea ( mgarkuara qe qu hen jone. t& cilal lévizin népér membranat ¢ gelizave Sistemi nervor pérdor si rrymé elektrike impulse dogo si bucim ent E képuten dhe ene nervore, népérmjet i cllave péagon mesazhe nga niet pjesé e trupit ne tjetrén, Po ashi, eryma elektvike jonike) qé pérshKon maskulin & zemrés, provokor ikurrjen © saj (raj n). gka maniéson qarkulimin © Kul népér té githé tapin. (Kjo Bit arsyeja pre njé goditje elekuike, e cila wazon rryién jonike ne nuskulin zemnés, mund t shkaklojé vdekjen.) Energjia mekanike shit ajo lloj encigie qs pet fshihor drejipérsédejti né levizjen e Kendes. Ku higikletén, Svizjae pedaleve sealizohet népsrmjet ener aise mekanike ge sigurojné kémbst wwaja Energjia e rrezitimit ose energjia elektromag niefike ésht® energji valore. Ky grup valésh, (& cilal nidryshojné né gjatési, pérben v ashtuquajturin spektée clektromagnetik, ku pérfsbihen: dria e dukshme, vale infia huge, valet e radios, valet ulravjollgg, si dhe rmezet X (shih figorén 11.41). Ne gastin kur dita godet retinén e syrit, (@ kjo e fundit ndodhin njé seri reak Sionesh g& mundésojné shikimia, Rrezet ultravjatlee niund shkaktojnédegien nga diel, por. nga ana jeter stimulojne sintezén & vieamings D pre) lekurés. Rec X kan’ 1 beiné pak me funksionimin normal w trupit ont. § logotlg, ato jane tepir réndésishne ne dia nostikimin ¢ sémundieve « ndryshme. Me dlisa pérjashlime tv shndérrohet nga nigra formé né qeteén, Per shembull \ energjia miund te cenergjia kimike (gazolina) qé v8 né puné motorin e njé var cilés mondsohet lévizia e vwarkiés mbi uj, Shndéreimet sbndérrohet ni enersjé mekanik eenergjisé nuk jane shume te efektshme, sepve nje pjose energisé fllestare “humber” ne rajedis né formisn axehiésisé. (NE (@ verteré, cf ergiia nuk humbet, past cenergjia as nuk mund 1 krijohet, as nak mand & shka érrohet. Sidogohé, ajo pje [ise gg glivobiet si nxeht@si, éshté pjoserisht e paperdorshme). Kon) ani i kétij prin elektrike, energjia elektrike shindersohet ne sé matt i Hebe, Phe ne i Nabe ite, Nese prekni Hhumbin e ndezur, shumé shpejt do Ww ndieni se jist etekirike glirohel si nseltési, NE ményré 1 ngiashme, W giitha shndérrimet energiet ke gg ndodhin né trupin ¢ njeriut, shogdrohen me glirim xehigsie. PikGrisht kjo nxehtési ndihmon 9€ ruajtien lativisht 1 larté«@ temperaturés sé wupit tone. Rusia e 6 pest ¢ en temperatures trupore brenda kulijve fiziol shelbésore per funksionitnin normal 1® trap w njerian Por sliombult, kur féndla uxchet ce sy Filluind te ist © ye hi levizin shume mé shpejt. Kjo ben gé ener netike @ rritet shumi. Pra, sa me e Lanle We jete vem peratura, aq) mé shpejt nlodhin reaksionet Kimike aé upin e njeriut, Reeth kesaj Geshjeje dow Aasiny ye giaté né kroun prkats PERBERJA E LENDE: ATOMET DHE ELEMENTET Elementet jane substanea bavé ngs ¢ ella perbehet ajithé fénda. Flementet jan substanca unike qinuk mund 1 ndahen ne substanca in 1 Anjeshta me ane «& Meo dave & zakonshme kinnike. Ndésmjetelementeve kimike, i, bas eth 12 elemente, 92 pre} dhe hekuri, Tashmé njihe Weilave gienden né natyré. Pjesa jetér pérftohen arti ficialishe népirmje © peshés sé trupit 18 njeriur pérbéhet nga katér ele mente bavé, gé jane: kasboni, oksigjeni, hidogjeni dhe azoli, Kurse 20 elementet e Gera ndodhen né trajté gjur mésh, Blementet gé adikojaé né masén e trupit t& nje- riut dhe réndésia © tyre paragiten né tabelén 21 Sistemin periodik (é plot miund ta gjeni te shtojcat nié fond (@ tekstit metodtave 18 ndryshme, Rreth 96% Secili element pérbéhet nga grinea pak a shuené t@ njéita, 1 quajtura stom, Atemet me «@ vogla Kane dia imetir mé 1 vogel se 0.1 nanometer (nm), kese me imédhaté kané diametGr ereth Sher mé 18 mad (1 nny = 0.000001 [10 7) em)Krew tt Kimia: Shkenca né themel 1 jets a” yyshime nga ato We on ‘Atomet nj element jané njé clementi geiér. Pr rredhoje. secili element xi Kavakteristika fizike e kimike # veganta, Karakteristikat Jizike jané ato ge rmund t€ dallohen nepeemjet shgisave (te tlla siz ngjyra dhe forma) ose gé mand (@ maten (8 Lilla si: pika e vimit ove pika e ngvtjes), Karakreristikar mike kan 8 bejne me menyren se st atomet nderve proj ndérmjet tyre (sella € tyre ne lidhjet kine. ‘Ato jané peregiese por fakle 18 tila, si: ncyshhyja © hrekurit, djegis e guzlings ni ajer. tet ¢ ushgimeve vé matra ¢ ¢ tera si eto. Me marréveshje ridérkomibatare, glo element ihe dn njé simbol kimik. Bros i njé elementi mund «@ jet6 i ndryshém né gjuhe tf ndyshme, kurse simbolt {shtG nj. Pah. né-anglisht azo quhet trogen dhe ne giermanisht siieksoff. Kurse simboli i ti me 1 ajitha gjuét eshte N. Seciti nga elementet paragitet sbkurtimisht me ane 1& njé ove dy shkronjave, té cilat 8 pérajithési pérkojné me shksonjatnistore t@ erntt 16 tj, Psh, pr squturin, simboli &shte S. pr oksigie nin, O dhe per heliumin, He. Ne disa raste simboli juen latins atomik pérkon me emein ¢ elementit né Pash. Sb éshié simboli § elementit antimion cre g hn lating avian Struktura atomike jal atom jen nga suiha greke dhe ka kuptnnin “pa Pak petpara Kétij shekullr pandashméria © pranohej si njée vértew shkencore, Kurse taste mg diet se atomiet jné grumbuj grimeash € quajtura protone, elektrone she neutrone, Keto griavea mand 1 rndahen vet@m mie ang 18 metadtave te nje teknologlie ie lerté, Megjithaté. deja e pandashmtrisé sé atomeve ese ende © viefShime, sepse giatt ndarjes né grimea més atomet humnbuisin vetitée tyre, (tonal éshté grimy inet le njé clement g evan verité e element AU © ns atom adsyshojn nukérmyjet tyre my masa, nga ngarkesa efektrike die nga pozieioni ge ato én né atom. Né gendér W stomit nodhet bérthama, qe pérbéhet nga prowonet dhe nga neutronet té lidhura ngushtésisbt ridérmjet tyre. Rreth bérthamés ndodhen oF bitat ku vertiten elektronet, Profonet (p") jané grimes aagarkwara poritivisht, kusse neutronet (n°) jane grime noutrale (18 pangarkuara elekaikishy). Per afjedhojé, berth ‘ma © alomit &hté € ngarkuar pozitivisht, Protonet dhe neutronet jané grimeal nvé 18 rena v8 atoms, Masa e tyre eshte thuajse © njéjle dhe pérfagéson masén @ atomit Elektronet (©) jané grimca me ngarkese negative de kane! mas shumé ( vogel, eth 1/2000 e masts sé protoneve. Ngarkesat pozitive 1é protoneve neutralizahen nga ngarkesat negative t elektroneve, cha ban yi te gjitha atometté jen Pa ngarkesé elekuike. Por Ki arsye, hidrgjeni ka 1 pro- ton dhe ? elckiron, kuuse hekuri kat 26 prowone dhe 26 elektrone. Pra, né glo atom, numri j protoneve &shté i eft me até 1 elekironeve. e Bernama & Agra Hokum ‘oa Helene 2 protone | 2 eare i 2 elenone (2) 2 protone in) ? nee) elektro (a) Mosel planetar 1b) Mol bina @ Porm @ eto oP Neutron Orta eto Figura 24 Struktnra ¢ atomit, Berthama gendrore w atom pormban pr tone dhe neutrone. (a) Né moxttin plantar te stress a mil elekironet vertivenereth bexthams ne orbitarethore pits sishtc péreaktuaea, (b) Medel ital pon se verdad elektroneve nuk dibot me sats, Per he arsye ato paragiten si je zon e dendr die ¢ rest Looniker Lossh negative ey teh Modeli planetar i ilustruar né Sigur 2.13 eshte rmodeli mé i thjeshtuar Cashmé mé i vjetéruari) i struk tures atomiike, Sig muind ta shihni, né & paragiten elek: tronet g@ vértiten eth bésthaonés. né orbit rethore plotésisht t& pércaktuara, Por, né EG rast, Ge fp mundur pércaktimi i povicionit t8 sakté 18 elekwonev pasi alo piérshkojng trajektore té panjohura, Késhus yé kimistes, né-vend it diskutojne per orbita te veguaart iskrete) Flasin pér orbitale, Orbitalet jané zona rreth bthamés né te clot ka t@ ngaré We giendet, n@ me te shumtén © kohés, njé elekiron ose nye gift elektronesb, Ky model bashkékohor i strukturds atomike, | quajtur modell orbital, eshte mei dobishén per parastikinsin e sjellieskimike (¢ atomeve, Sig eshte ilustruar ne figs rén 2. 1b, model orbital paraqet zonat ne wcll ka gjasa ge densitet i elektroneve t& jeté mé i madh, Ne figure. {jo zoné duiket si mé e eriésuar (kjo z0né quhet re eek tronike), Pér shkak te thieshtsist qi paraget modeli planetar, né kete tekst, strukurat aiomike dow pei sikruhen sipas kétij model Identifikimi i elementeve Pavarésisht nga atom gé studiohet, gjitha proto net jan 1€ ngjashme ndérmjet tyre. 1 njéjta yjé vlen edhe per & gjitha neutronet dhe elektronet. Awher’, niga se péreaktohen karakteristikat e vecanta t secilit clement? Pergjigjja eshte: atomet e elementeve te dry: shme pérmbajné numée té ndryshém protonesh, new ‘ronesh dhe elektronesh28 Organizimi i tupit 1 ojeriut Proton GQ Newiroo ’ @ Elektron Hidrogieat iH) (1p On te) ‘Figura 2.2 Struktura atomike ¢ i atumeve me Ue wort ‘Atomi mé i thjeshie eshlé aii hidrogjenit,g@ ka njé proton, njé clektron dhe asnjé neutron (figura 2.2). Pas ‘ij, renditet atom i heliumit, me dy protone, dy elektro: ne dhe dy neutrone. Ende mé pas, atomi i liiuanit, me tue protone, tre clektrone dhe katér neutrone. Nese do é ndignim hap pas hapi KéU vazhdimési, do @ acini hé atome qé pérmbajné deri né 112 protone, 1€ njejin numer elektronesh dhe njé numér pakéz mé te mad ncutronesh, Sidogofté, idemlifikimi i elementeve te veganta realizohet pérmes numrit atomik, masés dhe poshiis atomike. Te marra sé bashk, KEto siguro}ne nj profil résisht 1 sakté por secilin element Numriatomik Numi atomik (2) i njé atom Este i njévlesté me nun Fin protoneve qé ndodhen né berthaién ¢ tj dhe shew thet posh mé & majtét8 simbotitatomnik, Hidrogjeni, me njé proton, e ka namin atomik 1 GH); heliumt, me dy protone, ¢ ka numrin atomik 2 (,He) ¢ késhau me radhe Megenése n& nj alorn nume i protoneve éshié i njejte me ummrin e elektroneve, atéhert nuinri atomik tegon ne nenyri jo t& drjtpérdrejté edhe munrin e elektroneve ne ‘atom. Ky informacion eshte vert + mnd&sishém, past clekironet pérvaktojné sjllien kimike w atomeve. @ - Proton @ e Q- Newton @ © eiektron Hidroglen(H) Caps dres te} Sigur 2.3 Hztopet € hidropjeit. Htiums (He) Lita (i) (2p 20°; 28) (9p% Ant 3e) Numriimasés dhe izotopet ‘Numi i masts (A) sé njé atom éshlé shuma e masave {é protoneve dhe (@ neutroneve gt ¢ pérbéin€ até. (Masa celektroncve éshté aq e vogel, sage Konsiderohet € pa pérfillshnne). Meqentse atomt i hidrogjenit ka vetém njé proton né bérthansén e ti), mumri atom pérputhet me rumin © masés: A = J. Hedi, me dy protone dhe dy neurone, ¢ ka numrin ¢ masts: A=4, Zakonisht, num 7 mass shrub sipér, ne «& mate €& simbolit atornik 1 4. pét heliumin wund te shkruajmé: 3 He clementit. P Nga njé shénim | GHé merset informacion i ploté per numrin e pérgjithshém 1 grimcave né njé atom, past jepet numri i protoneve (numri atomik), nomi i elek~ roneve (i njgitt me nurmrin atomik) dhe numel i new. troneve (nur i masés minus numrin atomik), Nga sa thamé deri tani, keijohet pérshtypja sikes ‘qdo clement pérmban njé dhe vetém nj& atom qs « per Thgg’son até, Ne Fake nuk éshté késhtu, Thuajse elementet e njohura kané dy ose mé shumé va ‘atomike, gé njihen me termin izotope. Izotopet, ng tana tyre, kan€ @ njeitin mamér atomik, por jo. njéitin hurr mase (pra dhe jo # njgjten peste). E then ndiy= she, W& gjitha izoropet enjé elementi kane té njéjtin nummer protonesh (dhe elektronesh), por ndryshojné nga nu @ ( e / : outrun 9 Teun go Pipe te CeeKrew it Kimia: Shkenca né themel t8 jetés 29 KAYESORE (36.1%) Oksigieni ° 85.0 Parberési kryesor | molekulave organike (me pirmbajijo karboni) dhe inorganike (pa permbeitie Karbon); si gaz, 8shi | nevojsher per prodhimin @ energjisé (ATP-s6) né gelza Karboni c 18.5 Elementi parésor it githe molekulave organike, ku pértshinen: Karbohirate,tipidet (yndymay), proteinat dhe acidet nukleike. Hiarogjent q 2.5 Pérbérés i t8 githa molekvlave organike; si jon (proton), al adikon n& pH-in e féngjeve te ‘rupit. Azoti N 32 Pétbérés i proteinave dhe i acideve nukleike (materialt gienetk). ME PERQENDAIA ME TE VOGEL (3.9%) Kaleiumi Ca 1.5 Né trajtén @ kripés giendet te kockat ghe te dhembel; jonet e tj (Ca) nevojiten per ‘thurtjen e muskujve, pir peryimin € impulseve nervore ahe per mplksjen & gjakut, Fosiori P 1.0 Kripérat ¢ foot té kaleiumi gienden né kocka dhe te dhiémbét; fostori éshté 1 branishém né acidet nukleika; fostori éshis pjosé e ATP-sé. Katiumi K (0.4 Joni tj (K") éshté joni kryesor poziiv(kationi) brendagelizor; K” luan rol né potenciatin membranor té galizave, né pércimin ¢ impulseve nervore dhe né tkurrjon e muskujve, | Squturi 8 08 —Pérbér8s | proteinave, veganérisht i protoinave muskulose, | Natriami Na 0.2 SI jon (Na), natrium éshté jon’ kryesor poritv | léngjove jashtéqelizore; éshté i | ‘Endésishém pér balancén € ult, per péxGimin e impulseve nervore dhe per tkurrjen & muskujve. | Moor a 02 Joni kforur {CI} éshté joni negativ (anioni) mé | bolshém i engjeve jashtégelizore. Magaezi Mg 0.4 I pranishém né kooks; kolaktor | réndésishém né shumé reaksione metaboiike. Jodi 1 0.1 Inavojshém pér sintezin © hormoneve te tiaides, Hoku Fe 0.1 Pérbérds | hemoglobinés (¢ cia transporton oksigjenin brenda rruazave té kuge te | giakat) che cisa enzimave, NE TRAJTE GJURMESH (ME PAK SE 0.01%) rom (Go), Kabat (Go), Bakcl (Cu), Flu (F), Mangani (Mn), Molibden’ (Mo), Solon’ (Se), Sci (i), Kalai (Sn), Vana (V), Zinku (Zo), ‘to elemento konsiderchon oi elemonte glurmé, pasi gienden né sas! tepér i voga: shumé pre yte jan pjesé e anzimave (0se jane te navojshme pét veprimtarine enzimatice, tnriineutroneve qé pérmbajné. Mé pant, kur pérmend’m ke. Por pesha atomike éshté njé mesatare e peshave hidrogjenin me numér mase 1, ne po Misnim ne fakt per relative (numrit w masés) 18 1 gjitha izotopeve & ajé izotopin e uj 'H géndeshet edhe mt shpesh. Disa atome element duke Hogaitur sasin€ e tyre nf natyré, Si re- hidrogjeni kané numér mase-A=2:"H'= dewtetiuim ose gull. pesha atomike e njé element éshté péraférsisht € A= 3H = uitium, cka nénkupton se ato kant njé pro- _njejté me nunavin e masés s€ izotopitté tj a ndeshet me ton dhe pérkatésisht njé ose dy neutrone (figura 2.3). me bollek, Pérshembull, pesha alomikee hidrogjenitéshee Karboni ekziston né disa izotope, Natt m& kiyesoret_ 1,008, ¢ka zbulon se izotopi i tij mé i Jeht@ 'H eshte 1 jane: "C, °C dhe MC. Secili nga izotopet ¢ karbonit kn pranishém né sasi mé 1 miédha sesa format 7H ose HE ‘jashté protone (péindryshe nok mund té jeté Karbon), por WC Ke glashténeutrone, °C ka shlaté neutrone dhe Radioizotopet WC ka teté neutrone. Izotopet shkruhen gjithné me sim- bolin t& ndjekur nga numri i masés, push. C-14 Teolopet mé térénda té shumé elementeve jané té pagén- rueshme, Késhiu qe atomet e tyre shpérbehen paprit- , mas ni forma mé (@ gtndrueshme. Procesi i shkatétri Pesha atomike mit t8 atomeve quhet radioaktiviter, kurse izotopet qe Nise pesha atomike do Ui referohe) peshés sé njé atomi _shfaqin k&t@ sjelje quhen radioizotope. Zbérthimi i vet, atcheré ajo dot ishte enjgjtéme masén atomi-_barthamésradioaktive mund té krahasohet me njé shpér-30 Organizim i trupit t8 njeriut thin 1 voxel. Kjo ndodh kar nga bérthama & atomit emetohen grintcat alfa (ce) égrimea 18 perhera nga 2 protone dhe 2 neutsone), grimeat beta i) (grime ne fgative 1 ngjashme me elekironet) ose srezer game (y) {crezatin elektnomagnetik). Ansyepite kes duke ésbis Komplekse. Mjafton W dini se grimeat e dendara benamore jane w pérbéra nga te Hoje grimweash ende ie 1 cout 1 quajturs Ruarke, i eHa mgs nea an hhashikohen per «@ Formaay protone dhe, nga ina jeter nik” y@ i man Kt g ‘crt bashkurt ni fram she mie paki eek tek zotapet & rend Radiniotopet mund w& prudhojné ajé vse mi shure forma rrecauini dhe © humbasin gradaslshh sjlljen © {te radioaktive. Koha gi nevojitet nj radivizotopi pr te umbur giysmen e ativitetit 8 tj quer sndier. Giyysmjetae radioizotopeve ndryshon jashi@zakonisht shure: nga dia or dent ng disa mij jet Radi zotopet jane & vlesime par kérkime mjeke- per te firmus neurone. "Zi sore dhe biologitke, pérarsye se ealioaktivited: mand 4 ~zhuloet me skanet. Pjesa mit e mall ¢ radivizotopeve 1 perdotuine n@ klinike nevojiten pir lokalizimin e in. dove 1 démurara ose kanceroze. Pér shembull, jou! IE perdoret par ti percaktuar madhésine dhe vep- Fimearine © gyéndi@s tiraide dhe pér i diagnostikuar huncerin ¢ tiuides. Skuneri i sofistikiar 1 perdor dloiZoloper per W zhuluar veprimtaring ¢ molekwkave ne nivel yelizar. TE gjitha Mjet © radioaktivitelit, pa varesisht aga qellimi i pérdorimit 1 tyre, shkaktojne AW indove t gjatta. Fuqnie depiriwese mis vogel e ka emetimi alla, ye &shte: me pak demtues per indet e gjalla, kurse fugin mé « madhe depértuese ¢ kat rezatimi gama, Radin 26. kobalt-600 dhe radinizotope 16 tjera, pérdoren pér leshkaterruar kaneesin ¢ lokaizuar. Ka ruste gé radium pérdore! per te shkatérwar kancerin © werusit KOMBINIMET E LENDES: — MOLEKULAT DHE PERZIERJET Molekulat dhe pérbérjet Shumiea ¢ atomeve nak ekzistojne né gjende vé li por 1e Komivniuera kimiikisht nie atome 1 yore, Kombinim + sly a.m shuiné tomeve v fidhurt sf hashku me ane 1 lidhjove kimike, guhet molekulé, (Natyra ¢ foronimit 6 Hidhjeve kinuke ésbié pershkrwar shkurtinvish,) Kurkombinolhen ndérmjet tyre dy a mé shame atome slemitin 1G te njeinr eloment, substanca ge rezulton, quhiet mote Aude ¢ ay element. Psh. kur lidhen dy stam hidrogie wn, produkti Eshté motckuta e gavit 1& hidrogiemt. qe Shinohot H, Né ményre te ngjashme, kur Kombinohen dly alome oksigjeni, Formohet njé molekulé e wazit coksigienit (0.2 Zakonisht, atomet ¢ squfurit Kombine hen pet (@ formnar molekulat © squfurit me tere atone squtri Sy Kur lidhen ndérmjet tyte dy ame shame atome te Hojeve i@ ndeyshme. ato lormojnd motekulén e njé pi birjeje. Pash. dy atome hidvogieni Kombinohen me nig ‘atom oksigjeni, per te formu pérbérjen ujé (H,O}: kath attome hidrogjent kembinohen me njé atom karhowi, pst (6 formuar pérberjen metan (CH). ‘Theksojme perssei se molekulat ¢ uj dhe 1¢ miotanit jane perbaje, kurse molekalat © gavit @ hidragienit nuk jan 18 tlla. past perborjet permbayne atomet e 16 pakién dy elementeve 1 ndryshme Perbérjet jane lend kimikisht w pastra dhe w eyitha, molekuate fe han AE njjla. KEShtw pra, nese atomni inca mé e voxel ye paragel @ dhiénat ¢ njé cle. ‘enti, molekula eshte grime: mié ¢ vagel g@ shag ka rakteristikat © veganta t€ nie perberjeje, Ky eshed nie koncept shumé 4 réndesishom, sepse karakteristikat perberjeve jan’ akonisht shumé mé 18 ndeyshme nea alo te alomeve ge ato pérmbajne, Ne we vertete eshie thuajse © pamundur 18 tregosh se eilat jan atomet ne nnjé perbére, pa e analiza até kimikisht. Pérzierjet Pervierjet jane Lends qe porbehion nga dy « me shuns komponime 1 perciew ficihishi, Meggithiise shuniea ch Wles nd natyré ckaaston ng Lormen e perdierieve. vein iri prej Lyre ane Hlyjet bare: tetesina, Relaider tthe pesuitiv Tretésirat Pretésirat jane peraienje hamiagene’ we dy me shame parberesve, ge mand «jen: gave, lenge ose tEupa te nngurié. Shembuj konkrot? jane ajvi ge thithim ¢pervierje givest, uji i deut tporzierje e kripérave, w eika jane J. alkali § halle rupa té ngurté, dhe ar (nj perviexje e dy Kengjece, alkoolit dhe wjit) ej, NE ft @Sl He _jé perviere, lend e pranishme né sisinié met madhe que retés. Tred jané zakonisht Ringje. Lenekit nidodhen né sasi mew vogki, guhen Kandé © tretur (arimea 1 trent}, Ujiléshe etesi kryesor i trupit RE njeriut. Pies me fe made © tretésirave qe ndodhen ni trupin e njerit jané wetésira 1€ vérteta ge permbajné gaze, Kengje dhe up ( ngunté 18 Hele ne Ujé, Tresirat © vérteta jan’ ‘akonisht t€ (ejdukshme. Si shembaj munt! x8 merren luelesirae kripes Caripa e gjellés | NaC] dhe wjiy dhe per vera € shegerit me ujin. Lénda ¢ tretur ne telesiral © verteta hte né sasi shumeé 1& vogel, zakamnisht né forme ¢ afomeve ose te molokulave & veguara, $i erjedhoig, ao fuk janet dukshime per syrin, nuk furderrojne (nuk precipitojn8) dhe nuk pluskojné. Kalin + njé tule dete pérmes njé meres 48 Erte Nhe 7 padukshen Pérqendrimi i tretésirave. Trewsitate véste1 shpesh pérshkruhen dake u bazar né pergendrimis © ire, +Krew lt Kkimia: Shkenea né theme! t6 jotés 3 cili mand té shprehet né miényra t@ nchyshme, Tretési rat e pérdorura né nig Iaborator shkencor ose spitalor shpesh pérshkruhen né parqindje (pjesé per 100) 18 else. Ky péreaktim } relerohet it 16 lends se irctur. NE qofie se nénkuptohet se &hue yj per té shprehur perqendsimin & Tends si erotur ni aggithmnoné peéerqendtrs eis! nuk shénohet Nie minyrs nye tet@sire @bte molarity ar mie M. Kjo Esité nj@ metoue e ndérlikwar, por mé & dobishme. Pert kuplinir molaritetin, ju duher 18 kupto rnb mé pand se ¢'@shké oli. Njé mol i go elementi ose pérhérjgje eshut i njevlenté me peste stontike ose peshen molekulare (shu e peshave atontike) ié Hogaritura ne gram, Ky koncept elué me i behté ng ilusirohet edhe né shembullin q@ vijon ormulé C,11,,0, tregon se ka 6 atome he 6 Sn. PS ‘ove mol per fier. i she sa duket, sig Glukora me hon, 12 atone hide lWHogaritur peshén molekulare w glukozésdluhet & aie) rant peshign atomike 1 secilir sion, fom Oks Atwheré, pore pergatiur nje weResine aj molare we glukozés, duet te peshojme 180.156 gram i) lukoees aglukozé, danath. nj g dhe 1 shiojme ne 18 nj@ sani 1 mjaltueshnne uj. save Formohet | Wir (1.1 Wetwsire. Pra, oj8 tretsire ys molare (shkurtionisbt 1.0 Mie nj fende kinnike she sami peshé molekathare ¢ Weades (ose mje gram 1m peshe molekuliee ve ne peshe atomike né rastin ¢ Kéndéve 18 thjeshta) we 1 (2000 nly wetesire E mira pérdorimil te mualit i baze per pergatiyen © tretWsirave EshWE Saki@sia © KEsaj procedure, Nig mol i gdo substance pesmban gjithnje i njeitin numer fimeash 1 fends sé iretwr, 4 vill esbie 6.02310: Ky numer njihet si numri i Avogadres. Keshiu pra. Kur ju peshoni 1 mol giukozé {180 g) ose | mol ajé C18 g). exe 1 mol metan (16 2). né seeilin vast ju do (8 Keni 6.02%10° molekula w asaj substance." Koloidet Koloidet jane perzicrie herergjene gé shpesh duken si “quméshr”. Ede pse grimeat e fénd@s sé trotur jan me W mnguha se ato 1 tretesirave 1 vérteta, alo perseri nk. fundérrojné, Kalimi i njé rezeje dre pérmes tyre Sshie i dukshém “Nga kjo regull bj perjastuan molekulat ye jomzoben le ‘6 n€ ue, shperdehen se grimiea te agarkaats (jane. Ye titla Jane: iperat acieet dhe bazat. Per shembull. keipa w elles ¢NaC} shperbehet ng dy Haye gramcash te m Prone nije irelesine 1.0. Me NaCl-se gjenden ne 48 vertete 2 wale _srimeash te aretura, Kolo kan lipike eh afiésia © tyre pir We Kalua né ményre we Lahyeshme nga gjendjare Fnget (Sol), né gjendyje me t& nngurté (xhed). Xhelatina ase ndonjé produkt i saj eshte ‘heen mt ztkonshéa i njé koloil jo gj, ei kur Tutt né trigorifer shndéerohet nga so! xhet (ae te jou. mater ali gjysmé | ngurié i gelizave 1 gf, Est gy thas ny holoid. Shndérrimest et gas ne hel dhe anasjel {as qéndrmjné né haze 18 shane funksioneve gel Me shumé karakteristika 1 vega ézobet prstri. nése libet né dell). Ci an pre] WE citave eshte per shenmbull ndarja e gels. Pezuilité Pecullilé jané pérvierie hererogjene, ku Wnda © wetu ka pérmasa t& médha, &shté shpesh ¢ dukshme dhe ten tom (@ veyohet nga tret'si, Njé shemball pezalic eshte jake. ku getizale walla pezutloiné né pjesen ujore (ne phizensn¢ piraierja © rérés me ujin, Shembull gjewr eshte silakut), N& qof& se nuk pétziben ase nuk tunden, qelizat e pezulluara funderrojne, Ne wupine njeriat, ato qendeojne peal si rezultat i qarkullimi 1 vazhdveshigay 1 wake Sig mand ta shilni. 18 wa lojet pérzierjev Ha, ash ealhe ne a jo ty aki. péeziegja me e nelerlikune ngs g all, Kjo, sepse ne W pevtshiben aia Hele pet ieriese 1 vila jan ne nérveprime kemplekse me ngeratjerie Dallimi ndérmjet pérbérjeve dhe pérzierjeve anh g@ emi sluiaar perzivejet © naryshane, yew nié gjendije « béjm datlimin auésmjet peshgrjeve dhe petvierjeve, Pervieget ndsyshojn nga pers nist pik renedésishine 1, Nayshimi kryesor nslérmijer perzierieve dhe perhicr Jeve eshhé Fat qi ndérmjet pesberesve te ye porcierjeye rouk ka asnjé lidhje Kimike, Karakteristikat & wonteve he 1€ molekulave nuk ndryshojné kur ato behen pjese enié pérzierjeje. Vien 1é kujlohet se ato jané té pérzicra vei fizikisht 2, Durberdsit e nije porzierjeje mund 1@ rdahew me nieto sla fizike. sip.sh. me ane te Fitvineit, avullisiit © kesh ine eadhé, nb vars! w natyris se peraicgjes. Kurse per berjot mund i ndahen né atomet prej W eilave perhehen, vetem duke pérdorur mewda kimike (nga prishya lidhjewe kimike}, 3. Dis pérzierje jane homogjene, kunse dist @ Lert jane heterogjene, Njé lene eshte rowgjene kur glo ‘ampion i marré pre} sa kat saktGsish t€ njgjten perberie per sau parket alomeve dhe molekulave prej Wf ethave perbohet. Njé pjesé hekuri (si element) 100% 1 pastor ‘she homogyen, sig jane 4 gjitha perierjet. Peshrpa & endive heterogiene ndryshon ngs njéri vend tek getry Per shembull. mineral i hekurit Este nje périerie ete32 Organizimé trapit 18 njeriut rogjene q# pérmban hekur dhe shumé efemente t@ (era LIDHJET KIMIKE Sig-¢ kemi thiiné edhe mé paré, kur atomet kombinohen me njévi-tjetin, ato qtndrojné sé bashku faté lidhjove Kimike, Lidhja kimike éhié marrédhénie energjetike ndérmjet elektroneve ( atomeve ndérveprues. Ajo kri~ johet ose prishet né.mé pak senjététriiontén e sekonds, Rolii elektroneve né lidhjet kimike Elcktronct gé formojné rené elekironike orth bétheames S€ njé atomi, z8ne njé zoné te hapésirés yé quiet she. si clektronike, Atomet mund té kené shtaté shtresa clekironike (nga 1 né7, duke filluar nga bérthama), por nnumri aktual i shtresave elektronike varet nga numori i elekironeve g@ zotéron atom, Cua shinesé elektronike pérmban njé ose mé shumé orbitale E réndésishme &shté 1€ kuptohet gé ¢do shires elekironike pérfaqeson njé nivel 1 ndryshiém energie NE pérgiithési, termat shtresé elektronike dhe nivel en- ergjetik plrdoren ne kembim & njer-jtst it € energjisé potenciale gé zotéron njé elektron, varct nga nivel energietik nétécilin a ndodhet, Tésheaja ndlarmjet berihamés s& ngarkuar pozitivisht dhe elek- troneve {8 ngarkuara negativisht éshté shumé mé ¢ adhe per elektronet qéndoden ne aférsi w hérthames. Ky pohim shpjegon arsyen pse elektronei qi ndo: dhen mé larg bérthamés: (1) kané mé shumé energji potenciale (d.m.th. nevojitet mé shame energji per (8 mposhur térhegjen bérthamore dhe pér t@ arritur né nivele cnergjetike mé télargéta) dhe (2) kané mund- tenderveprojnt kimikisht me atome t tera (d.¢n.th alo f@rhigen shame mé pak nga bérthama € tyre ato- ike dhe ndikoben mé shumé nga atomet dhe mole- kulat e tera). ‘Guo nivel energietik pérmban njé numér t vegante Clektronesh, Nivel i paré, @é ndodhet fill pas bésthames, smund 18 mbajé vetém dy elektrone. Niveli i dyté mban nnjé maksimum prej teté elektronesh. Niveli i trewé kal vend pértetémbidhjetéclektrone, Nivelet vijuese mibainé nj numer mé tw madh elektronesh. ‘Te gjitha nivelet Centojné t@ mbushen me numrin maksimal 18 elokirone ve. P. sh, nivel i dytéfillon té plotésohet vet pasi jet plotesuar(érésisht nivel i pars Kur atomet krijojné lidhje, clektronet mé t réndé- sishme jan ato g@ ndodhen nt shtresén ejashime (nivelin ¢ fundit energjetik), Blektronet gé ndodhen né shtresat in té brendshme, zakonisht nuk pésfshihen né lidhjet Kimike, pasi ato jané nén tétheqjen e vazhdueshme & berthamés, Atomi arrin géndrueshmériné mé te made. ateheré kur niveli m& i jashtém energjetik i tj pérmban snumrin maksimal t clektroneve, Atome 1é tilla jané Kimikisht inerte, domethéné pa veprim. Keté kusht plotésojnt disa elemente q quhen gace té plogeta (ku G eo oo soa pe) Neo te) (2ps20% 20) (Op 10M; 1089 (a) Elemente kimikist inarta(sheesa valentoe pte) ©) (es Ore Ww 7 Meso) Kertonito) (ipeore te) {pee om / Por +o XS 3) ‘sin Nation) forte Sey (Migr iee N6) {a} Elemente kis aie jehtrsa valotorew paplotésu) Figura 24 Blomentet kimike inorte dhe reaguese (a) He neon jane kimikisie inert sepse ot gjitha rastet nivel ajo ri i jashiém (shtresa valentore) ésbre Wrest e ple sur me elekrore. (b) Elementet q& e Kank sesh valentere 18 paplotuar, jae Kimikishtreaguss. Keto atom kane pew 108- sojn me atome té era, Gat Kei hash vepeims tenet mand {iojot, bunbasin ase te ndajné adermjt qe elekurone ce plosojne kesh shes tyre valor. (Vo re: Pee tesa semen, beta e sect atom paragjite si nj re frend te cit shkruhet sinbol stom proonet dhe neusones ak pariten.) pérfshihen heliumi dhe noni) (gra 24a), Atomet ge Kani’ me pak se tet elektrone né nivelin e jashtém e ergietik (figura 2.4b), tentojné i martin, (i japin ose Ci ndajné elektronet e tyre me ato 1é atomeve t@ ter ime qbllim qé té arrjn8 géndrueshmériné maksimale ( ploiésojne tetéshen elektronike).. Pikerisht ketw lind njé keqkuptisn i mundshém, Ne alomet gé kané mé shumé se 20 elektrone,nivelet ene ajetike pert shires sé dyt mund t€ mbajn8 mé shuméKrou it Kimia: Shkenca né theme! t8 jetés 33 se tel elektrone. Sidogoli, numriielektroneve qé ma- rrin pjesé né lidje, éshié ende i kufizuarné njé maksi mum prej tet@ elekironesh. Termi shtresé valentore pérdoret pi t8treguarnivelin mé t jashtém energjetik {€ atomit ose até pjesé ti gé pérfshin elekiconet kimi- kisht veprucse. Pra, goles! ireaktivitett kimk eshte gulla ¢ oktetit ose rregulla ¢ tetéshes clektronike. ‘Me plrjasttien w shirests s€ part, e cila plotésohet me dy elekirone, atomet ten(ojné ndéeveprojné, me gin (G6 18 plotésojné shiresén valenione me telé elektrone Llojet e lidhjeve kimike Lidhjetkimike formohen sirezultat i forcave érhegese ndgrmjet atomeve, jané ti Mojesh: lidhje jonike, lidhje kovalente dhe lidhje hidrogjenore. Lidhjet jonike Atomet jané elektikisht asnjandse, Sidogoft, gtétrans- ferimicté elektroneve nga njé atom né tjetrin, balance ¢ sakté ndérmjet ngarkesave pozitive dhe negative pri het; erjedhimisht formohen primea t ngarkuara qé qu- hen jone, Atomi aé pranon njé ose me shumé elektrone, atom elekinonmarrés (elektron akseptor), mesr ngarkesé negative dhe quitet anion, Atomi gé humbet elektrone, stom eleksrondhurves (elektron donator), mere ngarkesé pozitive dhe quhet kation. Sa heré q& ndéemjet ato- meve ndodhin transferime elektronesh, po ag hexé for mohen katione dhe anione, Megenése ngarkesat ¢ Kundérta t@rhigen, Keto jone tentojné (8 géndrojné sé bashku prané njérisjetrit, duke formuar késhtw njé lidhje jonike ‘Shembull i tidhjeve jonike ésheé formimi i klorutit (@ natriumit (NaCI) nga ndérveprimi i atomeve te nate unit me ato té klorit (figura 2.5). Natriumi, me numér atomik 1, ka vet’mnnjé elektron ne shtresén valentore, rdaj ¢ ka 1 véshtiré 18 marné shtaté elekirone ( sera ( a Atom Natriamst itp way ttey toro (0 (179% 1898 172) ra 2.5 Formim lektonit, natciumi shoderrobet jon sljeten, “ O© pér te plotésuar tetéshen elektronike. Sidogofté, nése ¢ humbet kété etektron 18 vetem, shtresa e dylé me tete elektiane behet shires® valemtore e plotésust. Pra, duke humburté vetmin elektron né nivelin ¢ reté energjetik, atrium bighct i géndrueshém dhe shndérrohet né ka- Vion (Na‘), Nga ana ij, Klort, me numér atomik 17, nevajitet vetém njé elektion pér té plotéswar shiresén valentare, Duke pramuarnjé elektron, klori shndérrohet né anion dhe behet késhtu i qéndrueshiém. Le 18 shohim se ¢°nalndh sakitsisit gjaté bashkveprimit té Ketyre dy ‘tomeve. Nattiumi i dhuron klorit njé elektron, Jonet ¢ formuara nga ky kémbim trheqin njér-tjtrin, duke for- muar keshiu klorurin ¢ natriumit, Zakonisht, lidhjt jo ce formohen ndérmjet atomeve qé kané njé ose dy elekirone valentore (elementet e metaleve, t2 tila si natriumi, alciumi dhe kaliumi), che atyre qé kané shta~ WW elektrone valentore (1 tlla si Kiori, fluori dhe jodi) Pjesa mé e madhe ¢ pérbérjeve jonike i pérket katego- sisé kimike 1€ quajtura kripéra, Ne wiendje te thaté, perberjet jonike 1 tilla si kloruri i natriumit nuk ekzistojné si molekula té veganta, Né 1 venetd, alo formojne kristale, Kristalet jané rreshta 16 nigieshur anionesh dhe kationesh, q8 mbahen ( bas ua fale lidhjeve jonike (shih Fgurén 2.11. Klovuri i natriumit sh shembull pik g& paraget nidryshianet ¢ katakteristikave ndérmjet njé pérbérjeje athe atorneve sa). Natviumi @sbie metal me ngjyré bardhé ng ie argjendté, kurse klori né gjendje molekw hare &shté wave helmues me ngiyré 18 gjelbér, g@ perdoret Si gigiyrosés, Sidogofté, Klorurh i natriumit @sbté m krista bavdhié i ngurté, qé perdoret pér Ci dhéne shije ushqimeve. Lidhjet kovalente QE atomel te arrijné qendrueshmering, nuk éshté e théné qi clektronet 1 cransferohen plotésisht, Ato mund @ ndahen ndérmjet atomeve,né menyre qe se- + I Ke) ont Matiumik Na’) dal ior (CH) ‘lu Nateuit NaC lidjes jonike. Atomet e natiumite « Klorit jane Kimikinht veaguese, sepve shies e tyre vatentore jae 8 paplotésuara. Natriumi fiton qBadiueshmési duke hambur njé elekiron, kusse Klori, duke ftwar nj (Na, korse korn jonin klonur (C1 }-lonet me ngarkosa w& kundrta rheqin ner ron, Pas transferimitM Organizimi itrupit (8 njeriut Nemet obicrogent ier Karbon (a) Forint kate lidhjeve Rovalanteetishe @ @ 8 Ood Seog eS e om Okegjent ow 1 Okeen (by Fermin jo kovalente dfishe (c) Forni in) dhjeje kovaentetrefshe Figura 26 Formimd i lidhjeve kovalente, Ne te waite panagien atoms ndersepavese shen n€ skajn ¢ dase 1 figures Fidhjet Kovalente teegoen nae nye vijé te vetme«f bashkon atomet ge airores e ngjyeosur ge Ihashheroterajne ni gift elekuonesh cili atom 1 anijé ta plotésojé shuresén valentore se pakw pérkohésisht, Nga adarja e elektroneve lindin motekulat, né 1é cilat elektronet e ndara krijojng lidh- Jet kovatente Hidrogjeni qi ka njéelektson tok, mund ta plotésoje 16 vetmen shteesé té tij duke ndaré nje gilt elektronik me njé atom tjet@r. Nese gift elektronik ndahet ndérmjet dy atomeve hidrogien, ateheré formohet molekula © gazit whidvogjenit. Gift elekironeve @ ndara, bashkezotet. 4 90@Qee sx otis gaat maton cit ° e 8° O oe @ See ° ° ws olekinonet © Iyte ¥€ perbashiketw. Ne thet aga c€ dyja atomer dhe i pérket molekulés sie Gre duke kénaqur késhlu qéndrueshmériné © Kerkuar nga secili atom, Nga ana tjetér, hidrogjeni mund ta ndajé Giffin elekivonik edhe me atome t€ Nojeve 1 tera, duke Formuar Késhuw njé pérbérje (ligura 2.6a). Psh, karboni ka kavér vlektione né shiresén e jashime. Pér té arsivur (géndruesharéring mraksimale, atij i nevojiten tet8 elek trone. Kurse hidrogieni ka njé elektro, por pér 1 arr tur qéndrueshmering. | nevajiten dy elektrone. Kur forKrou it Kimia: Shkenca né themel té jelés 6 mmohet molekula e metanit (CH,), Katboni dan Kater Gifte elektronesh me katéralome hidrogjeni (nj gift lek Aronik pér secilin hidrogjen), Secii gift elektronik i ndare i pérket molekulas i e tre dhe siguron ndéskohé qén- draeshinri pir secilin atom. Kur dy atom ndajné mes tyre nje gift elekironesh, aiéheré formohet njé ldhje ¢ vetme kovalente (eiustruar nga njé vig 98 bashkon dy stomet, H-H). Kur atomet ndajne mes tyre ey ase tr clekleonesh (figura 2.6b dhe e), ateher’ formohen cifte idhje kovalente dyfishe ose trefishe ( ilustruara nga dy ose tri via, 1 tlla si O=O ose NEN) ‘Molekulat polare dhe jopolare. Ne lidhjet kovatemie {é diskutuara mé sipér, elektronet ndahen njetrajtésisht ndérmjet atomeve, Ne KE rast, molekulat e formuara jndelektrikisht w balaneuara dhe quhen molekula jopo- lare (sepse ato nuk kan pole pozitive [+] dhe negative {J 1 ndara), Por jo gjitnjé ndodh késhtu, Kur forme: hen lidhjet kovalente, molekula e krijuar ka giithmoné je forme 1 veganté Lipémmasore dhe lidhjet formohen rn Kinde W pereaktwara, Pormta e njé molekule péreak ton se me cilat atome ose molekula 1 tjera mund & adérveprojé motekuka né Iie, Ajo mand w péreaktojé ajithayhtw ndarjen jo te njetrajtshme & gift clekteo neve dhe formimia v moiekulave polare. Kjo eshte ¢ zakonshme né molekulat josimetrike, # cikat kan’ ator alls! @ ndryshnie per wrheqien ¢ elektroneve, Ne thes rogla nie_gjashte ose shtaté elek- one nf shiresén valentore, si oksigjeni,azoti dhe klon. Jané w “uriqura” per elekicone dhe i érheqin ato fu gishém. Kjo aflési quiet clektronegativitel. Pérkun

You might also like

• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5810)
• The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  

  From Everand

  The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  Brene Brown

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1092)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (844)
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Principles: Life and Work

  

  From Everand

  Principles: Life and Work

  Ray Dalio

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (608)
• The Glass Castle: A Memoir

  

  From Everand

  The Glass Castle: A Memoir

  Jeannette Walls

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1716)
• Grit: The Power of Passion and Perseverance

  

  From Everand

  Grit: The Power of Passion and Perseverance

  Angela Duckworth

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (590)
• Sing, Unburied, Sing: A Novel

  

  From Everand

  Sing, Unburied, Sing: A Novel

  Jesmyn Ward

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1104)
• Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  

  From Everand

  Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  Margot Lee Shetterly

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (897)
• Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  

  From Everand

  Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  Phil Knight

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (540)
• The Perks of Being a Wallflower

  

  From Everand

  The Perks of Being a Wallflower

  Stephen Chbosky

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2104)
• The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  

  From Everand

  The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  Ben Horowitz

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (346)
• Bad Feminist: Essays

  

  From Everand

  Bad Feminist: Essays

  Roxane Gay

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1018)
• Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  

  From Everand

  Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  Ashlee Vance

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (474)
• Her Body and Other Parties: Stories

  

  From Everand

  Her Body and Other Parties: Stories

  Carmen Maria Machado

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (822)
• The Outsider: A Novel

  

  From Everand

  The Outsider: A Novel

  Stephen King

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1850)
• The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  

  From Everand

  The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  Siddhartha Mukherjee

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (271)
• The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  

  From Everand

  The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  Viet Thanh Nguyen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (122)
• Angela's Ashes: A Memoir

  

  From Everand

  Angela's Ashes: A Memoir

  Frank McCourt

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (441)
• Brooklyn: A Novel

  

  From Everand

  Brooklyn: A Novel

  Colm Toibin

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (1947)
• The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  

  From Everand

  The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  Meik Wiking

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (401)
• A Man Called Ove: A Novel

  

  From Everand

  A Man Called Ove: A Novel

  Fredrik Backman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (4610)
• The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  

  From Everand

  The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  Thomas L. Friedman

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2259)
• The Art of Racing in the Rain: A Novel

  

  From Everand

  The Art of Racing in the Rain: A Novel

  Garth Stein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (4203)
• A Tree Grows in Brooklyn

  

  From Everand

  A Tree Grows in Brooklyn

  Betty Smith

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1929)
• Steve Jobs

  

  From Everand

  Steve Jobs

  Walter Isaacson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (807)
• The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  

  From Everand

  The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  Sarah M. Broom

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (98)
• Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  

  From Everand

  Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  Gilbert King

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (266)
• The Woman in Cabin 10

  

  From Everand

  The Woman in Cabin 10

  Ruth Ware

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2521)
• Yes Please

  

  From Everand

  Yes Please

  Amy Poehler

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1898)
• A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  

  From Everand

  A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  Dave Eggers

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (231)
• Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  

  From Everand

  Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  Doris Kearns Goodwin

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (234)
• Fear: Trump in the White House

  

  From Everand

  Fear: Trump in the White House

  Bob Woodward

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (738)
• Wolf Hall: A Novel

  

  From Everand

  Wolf Hall: A Novel

  Hilary Mantel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3811)
• John Adams

  

  From Everand

  John Adams

  David McCullough

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2409)
• On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  

  From Everand

  On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  Naomi Klein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (74)
• The Light Between Oceans: A Novel

  

  From Everand

  The Light Between Oceans: A Novel

  M.L. Stedman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (789)
• The Unwinding: An Inner History of the New America

  

  From Everand

  The Unwinding: An Inner History of the New America

  George Packer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (45)
• Manhattan Beach: A Novel

  

  From Everand

  Manhattan Beach: A Novel

  Jennifer Egan

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (792)
• The Constant Gardener: A Novel

  

  From Everand

  The Constant Gardener: A Novel

  John le Carré

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (104)
• Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  

  From Everand

  Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  Jay Sekulow

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (137)
• Little Women

  

  From Everand

  Little Women

  Louisa May Alcott

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (104)
• Date Like A Spartan Reloaded - GL Lambert

  

  Document154 pages

  Date Like A Spartan Reloaded - GL Lambert

  Blend Mulliq

  No ratings yet
• The Terrifying Return of Tippy Tinkletrousers - Dav Pilkey

  

  Document308 pages

  The Terrifying Return of Tippy Tinkletrousers - Dav Pilkey

  Blend Mulliq

  No ratings yet
• Melding Bijstand WEB-2024-1-22-0145943

  

  Document2 pages

  Melding Bijstand WEB-2024-1-22-0145943

  Blend Mulliq

  No ratings yet
• Watch Me Disappear How To Stay Anonymous - John Forsay

  

  Document63 pages

  Watch Me Disappear How To Stay Anonymous - John Forsay

  Blend Mulliq

  No ratings yet
• CV Voorbeeld 2020 2

  

  Document2 pages

  CV Voorbeeld 2020 2

  Blend Mulliq

  No ratings yet
• CV Voorbeeld 2020 1

  

  Document2 pages

  CV Voorbeeld 2020 1

  Blend Mulliq

  No ratings yet