“Libat”
Sugilanon ni Rolando Salvaña
Libat
Sugilanon ni Ro Salvaña
Ha! Ha! Ha! Dili ako libat---bayot
lang. Apan kung unsa’y kalibotan sa
pagkalibat sa akong pagkabayot,
mao kini ang sugilanon. Sugilanon
kini nga, kung sa manok pa, Bisaya--
-walay patambok, walay patubo,
walay special feeds---pure gyud nga
Bisaya. As in.
Sayo sa buntag kadto sa Biyernes,
bulan sa Pebrero, didto sa isdaan sa
merkado. Tungod kay Valentines
lagi, ug buot nakong maandaman og
espesyal nga putahi si Ronnie, ang
akong gikapuyong sundalo, nangita
ako og isda nga matula. Paborito ni
Ronnie ang sinilihang tinola---
ilabina kung isda ug dili manok---ug
tungod lagi kay love gyud nako siya,
nangunay gayod ako pagpangita sa
among mapaniudto ug mapanihapon
nianang adlawa. Kabalo ka na, basta
love na gani, all-out dyud ko. Usa pa,
baynte-otso na ako ug niining akong
pagkadalagang-ulay (sa babaye),
wala na gayud siguro akoy
higugmaon pa---si Ronnie ra gyud.
Daghan na kog mga uyab kaniadto:
mga basketball player (sikat na man
gani ang duha sa MBA), mga boxer,
mga anak sa mayor, konsehal ug
uban pang mga daku-dako sa mga
dapit nga akong gipamuy-an, sa
Catarman, Samar; sa Dalaguete,
Cebu; sa Bislig, Surigao del Sur, apan
dili na siguro ako mangita pa.
Talagsaon man gud ang paghigugma
ni Ronnie kanako. Ang iyang mga
pahiyom, ang iyang mga pislit, paak
ug halok---sama ra nga akong
mabati nga ako lamang, ug wala nay
lain pa, ang babaye, aw, ang bayot sa
iyang kinabuhi. Ambongan si
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
2002
Duling Mga Tala
Sugilanon ni Rolando Salvaña
Ha! Ha! Ha! Hindi ako duling--- 1Ang
salitang Bisaya sa wikang
bakla lang. Ngunit kung ano ang Cebuano ay hindi lamang tumutukoy
kinalaman ng pagkaduling sa aking sa kultura, tao o wika. Minsan, uri
pagkabakla, ‘yan ang aking rin ito ng nakakaing hayop na hindi
ikikwento. Tulad ng manok na GMO (genetically modified
Bisaya, ito’y kuwento na walang organism). Halimbawa, ang manok
pampataba, walang pampalaki, na “native” at “free-range” ay
walang special feeds---pure na tinatawag na Bisayang manok. Ang
Bisaya1 gyud2. As in. baboy nga Bisaya (baboy na Bisaya)
ay kadalasang itim, mas maliit at
Biyernes ng umaga, buwan ng mas matagal lumaki kaysa sa mga
Pebrero, sa isdaan sa palengke. karaniwang baboy. Mas malasa
Dahil Valentines at gusto kong naman ito.
paghandaan ng espesyal na putahe
si Ronnie, ang sundalong 2Pinanatili ang salitang gyud dahil
kinakasama ko, naghanap ako ng karaniwan itong naririnig sa mga
isdang pantinola. Paborito ni pag-uusap sa Cebuano. Nagsisilbi
Ronnie ang sinilihang tinola---lalo itong cultural marker ng wika.
kung isda at hindi manok---at dahil Katumbas ng gyud ang talaga sa
love ko gyud siya, naghanap ako ng Filipino.
para sa pananghalian at hapunan
namin sa araw na ‘yon. Alam mo na, 3Pinakamalapit na katumbas ng
basta love, all-out gyud ako. Isa pa, dalagang-ulay sa Filipino ang
beynte-otso na ako at sa aking matandang dalaga ngunit
pagkadalagang-ulay (sa babae), edad/tanda ang diin ng huli habang
3
wala na marahil akong iibigin pa---si pagkadalisay o pagkabirhen naman
Ronnie na lang gyud. Marami na ang sa una. Hindi rin matanda ang
akong naging boyfriend: mga dalagang ulay. Sa kulturang
basketball player (sikat na nga ang Cebuano, inaasahang sa edad na 20
dalawa sa MBA4), mga boxer, mga hanggang 25 nagpapakasal ang
anak ng mayor, konsehal at iba pang isang babae. Kung lumampas na
maimpluwensiyang tao sa mga lugar siya rito, pinangangambahang baka
na tinirahan ko, sa Catarman, Samar; dili siya mahalin (literal: hindi siya
sa Dalaguete, Cebu; sa Bislig, Surigao mabenta) o walang lalaking
del Sur, ngunit hindi na marahil ako magkakagusto at magpapakasal sa
maghahanap pa. Kakaiba man gud kanya. Ang babaeng ito ang
ang pag-ibig ni Ronnie. Ang kanyang tinatawag na dalagang ulay. Ang
mga ngiti, ang kanyang mga pisil, mas saktong katumbas ng
kagat at halik---para bagang ako matandang dalaga sa Cebuano ay
lang, at wala nang ibang babae, este, mangkay. Sa kuwento ni Salvaña, 28
bakla sa kanyang buhay. May itsura taong gulang na ang tauhan at
si Ronnie---kung ngumingiti, nananatili pa ring “dalaga”.
lumalabas ang kanyang malalim na
Ronnie---kung siya mopahiyom,
moguwa ang iyang lawom nga
kandiis, sama sa mipanaw nga
artista nga si Rico Yan. Ug ang iyang
lawas---sama sa katuskig kang
Manny Pacquia. Batan-on pa kaayo
siya---niadtong miaging bulan
lamang niya gisaulog ang iyang ika-
baynte dos anyos sa kalibutan---ug
kung wala lang gayud putla ang
iyang duha ka tiil tungod sa mga
dagkong samad nga iyang nakuha sa
ambush didto sa Dipili, daghan
gayud tingaling mga babaye ug mga
matrona ang mga maggukod kaniya.
Aduna na siya’y gikapuyong
dalaga kaniadto, si Kristine, anak sa
huwes ug usa sa akong mga
customer kaniadto, apan sa dihang
nabakol na siya, gibiyaan na lamang
siya. Dihang akong nabalitaan nga
nag-inusara na si Ronnie ug wala
nay nag-atiman kaniya, ako siyang
giduaw sa iyang balay. Hugaw ug
walay ligo siya nga akong naabtan,
naghilak sa kapait sa iyang
gisangpotan. Busa, enter na ako sa
kinabuhi niya isip Inahan sa
Kanunayng Panabang. Sa
sinugdanan, kalooy lang, apan sa
tantu-tanto nakong pagbisita kaniya,
nahulog ang akong kasingkasing
kaniya---kadugayan, lawas ug kalag
na. Mitanyag ako nga ako siyang
ubanan sa pagpauli sa ila sa Liloy,
Zamboanga del Norte, apan miingon
siya kanako nga ilo na siya sa
amahan ug inahan, ug wala na siya’y
pamilya kundili ako lang. Naamang
ako sa pagpaminaw sa iyang gisulti;
ang feeling ko niadtong higayona,
iya na akong gihangyo nga kami
magminyo. Ilusyunada? Siguro.
Apan, bisan pa man sa mga pagduda,
mibuto gayud sa kalipay ang akong
kasingkasing sa iyang gipamulong.
Ako siyang gigakos ug, sugod niadto,
nag-ipon na kami og puyo. Halos
tulo ka tuig na ang among panag-
uban.
Ug didto sa isdaan akong nakit-an
sila si Rodel ug Dotdot nga gikataw-
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
mga biloy, tulad ng sa pumanaw na 4Nangangahulugang Metropolitan
artistang si Rico Yan. At ang Basketball Association. Itinatag
kanyang katawan---kasing tikas ng noong 1998, nilikha ng TV network
kay Manny Pacquiao. Bagito pa si na ABS-CBN ang MBA upang
Ronnie---noong nakaraang buwan kumpetensiyahan ang PBA. Ang
lamang niya ipinagdiwang ang mga kupunan sa PBA ay pagmamay-
kanyang ika-dalawapu’t-dalawang ari ng mga pribadong kumpanya
taon dito sa mundong ibabaw---at habang nirerepresenta naman ng
kung hindi lang gyud naputol ang mga kupunan ng MBA ang mga
kanyang dalawang paa dahil sa lungsod o probinsiya. Ilan sa mga
malalang sugat na nakuha niya sa kilalang kupunan ang Negros
ambush sa Dipili, maraming babae Slashers, Laguna Lakers, Batangas
at matrona gyud ang maghahabol sa Blades at Cebu Gems. Nahinto ang
kanya. May kinakasama na si MBA noong 2002.
Ronnie noon, si Kristine, anak ng
huwes at dati kong customer, ngunit
dahil naging baldado, iniwan siya.
Nang malaman kong nag-iisa na lang
si Ronnie at walang nag-aaruga,
dinalaw ko siya sa bahay nila.
Madungis at walang ligo, umiiyak si
Ronnie nang aking abutan dahil sa
pait ng kanyang sinapit. Kung kaya,
enter na ako sa kanyang buhay
bilang Ina ng Laging Saklolo. Noong
una, awa lang, ngunit dahil sa dalas
ng aking pagdalaw, nahulog sa
kanya ang aking loob---di naglaon,
katawan at kaluluwa na.
Nagpresenta akong sasamahan siya
pag-uwi niya sa Liloy, Zamboanga
del Norte, ngunit sinabi niyang ulila
na siya at wala nang ibang pamilya 5Mahabang bersiyon ng gyud.
kundi ako. Napipi ako nang marinig
ang kanyang sinabi; feeling ko noong
panahong iyon, niyayaya na niya
akong magpakasal. Ilusyonada?
Siguro. Ngunit sa kabila ng
pagdududa, sumabog gayud5 ang
aking puso sa kaligayahan. Niyakap
ko siya at mula noon ay nagsama na
kami. Halos tatlong taon na kaming 6Isang klase ng isdang tabang
nagsasama.
Nakita ko sina Rodel at Dotdot sa
isdaan, pinagtatawanan ng mga
tindera habang bitbit nila ang
limang malalaking ibis6 na gusto
sana nilang ibenta. Magkapatid ang
dalawa. Si Rodel ay labindalawang
taong gulang at si Dotdot ay siyam
na taon. Madalas silang manilbihan
sa simbahan bilang sacristan. Mga
an sa mga tindera samtang nagbitbit apo sila ni Nanay Along, ang
og lima ka dagkong isdang ibis nga pinakamatandang katekista ng San
ila untang ibaligya. Mag-igsoon Jose na siya ring nagturo ng
kining duha; si Rodel mga dose katekismo sa mga tagarito. Wala
anyos ug si Dotdot mga nuwebe nang mga magulang ang mga bata---
anyos, nga kanunay magsilbi sa namatay sila sa Ipil Massacre noong
simbahan isip mga sacristan. Mga 1995. Si Nanay Along, na ina ng
apo sila ni Nanay Along, ang kanilang ina, ang kumupkop sa
pinakatuglang nga katekista sa San kanila.
Jose nga halos maoy nagtudlo sa
katekismo sa tanang mga lumulupyo O, ba’t nila kayo pinagtatawanan?
sa San Jose. Wala nay mga Tanong ko sa dalawa. Ba’t ang
ginikanan ang mga bata--- lungkot-lungkot niyo?
nangaangin kini sa Ipil Massacre
niadtong 1995---ug si Nanay Along, Duling po kasi itong mga isda namin,
nga inahan sa ilang inahan, ang Tita Carl, sagot ni Rodel.
nagsagop kanila.
Ha, ha, ha! Gusto ko sanang matawa,
O, nganong gikataw-an man mong hindi dahil tinawag nila akong Tita
duha diha? Ako silang gipangutana. Carl kundi sa kakaibang balita 7Noong dekada 90, sagisag ng
Nganong subo man kaayo kanang tungkol sa mga isdang duling. modernidad para sa mga Cebuano
inyong mga nawong? Ngunit pinigilan ko ang sarili dahil ang anumang referens sa paparating
baka akalain ng mga bata na na siglo (21). Ang manipis at
Libat man gud kuno kining among niloloko ko rin sila. Tita Carl nga nakaarkong kilay na nauso noong
mga isda, Tita Carl, mitubag si Rodel pala ang tawag sa akin ng mga tao dekada 90 ay kilala bilang kilay
kanako. dito sa San Jose at kahit sa Dapitan 2000.
at Zamboanga. Tita Carl, as in Carlo
Ha, ha, ha! Buot akong mokatawa, Hair 20007. Hoy, matagal na ‘tong
dili lamang kay ila akong gitawag sa aking Hair 2000, no! Hindi pa
mga bata nga Tita Carl, apan tungod presidente si Ramos, Hair 2000 na
usab sa talagsaong balita nga ang ang pangalan ng aking parlor. At
ilang isda mga libat. Apan, akong tungkol sa mga isdang duling? Naku,
gipugngan ang akong kaugalingon kay hirap unawain!
kay basin makaingon ang duha nga
ako usab silang gitinontohan. Tita Birthday po kasi ni Nanay Along
Carl tuod diay ang tawag sa mga ngayon, Tita Carl, pagpapatuloy ni
tawo kanako dinhi sa San Jose ug Rodel. Walang gustong bumili.
bisan man gani didto sa Dapitan ug
Zamboanga. Tita Carl as in Carlo Ha? Ganun ba? Ang tangi kong
Hair 2000. Hoy, dugay na ning nasabi sabay busisi sa mga isda.
akong Hair 2000, no? Wa pa ma-
presidente si Ramos, Hair 2000 na Akala namin magkakapera kami ng
ang akong tawag sa akong beauty konti ngayon, ani Dotdot. Napahiya
parlor. Ug mahitungod sa mga tuloy kami, Tita Carl.
isdang libat? Kalisud hunahunaon!
Saan niyo naman nakuha ‘tong mga
Birthday man gud ni Nanay Along isdang duling? Tanong ko habang
ron, Tita Carl, padayong sulti ni tinitingnan ang mga isda. Nagulat
Rodel kanako, walay mopalit. ako---totoo ngang nagsing-abot ang
kaliwa’t kanang bilog ng mga mata
Ha? Mao ba? Maoy akong ingon, ng mga isda.
uban ang pagsusi sa mga isda nga
ilang gibitbit. Sa sapa po. Doon sa may balete,

May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
 sagot ni Rodel.
Kaingon namo’g makakuwarta mi’g
gamay karong adlawa, padayon ni Halikayo, balikan natin ang mga
Dotdot. Nauwawan man hinoon mi, tindera, utos ko sa kanila.
Tita Carl.
Huminga ako ng malalim bago
Diin man pud mo nakapangisda humarap sa mga tindera para
niining inyong mga isdang libat? makapag-isip ng diskarte upang
Akong pangutana samtang gitan-aw mabenta ang mga isda.
ang ilang mga isda. Nakugang ako---
nagtagbo tinuod ang mga kalimutaw Alam niyo ba, sabi ko sa mga
sa wala ug tuong mga mata sa isda. tindera, hinahanap ng mga Intsik
ang mga isdang duling dahil
Sa ato rang sapa. Didto duol sa nakakapagpagaling gud ito ng hika.
balete, tubag ni Rodel kanako. Hindi lamang singkwenta ang kilo
nito. Aabot pa marahil ng isandaan
Dali, mobalik ta sa mga tindera, ako kung ipapaliwanag niyo lang gyud
silang gisugo. ang benepisyo ng isdang duling.

Miginhawa ako og lawom, kung Nagsilakihan ang mga mata ng mga

akong mahinumdoman, sa wala pa
nako atubanga ang mga tindera,
aron pagpangita og hinungdan aron
mabaligya sa mga bata ang ilang
mga isda.
Kabalo mo, sugilon nako sa mga
tindera, pinangita sa mga Intsik ang
mga isdang libat. Makaayo man gud
kini sa hubak. Dili lang siguro
singkuwenta pesos matag kilo ang
inyong makuha niini. Siguro,
moabot pa kinig usa ka gatus ka
pesos ang matag kilo kung inyo
gayud nga ipahibalo ang kaayohan
sa mga isdang libat.
Nanagko ang mga mata sa mga
tinderang kuwarta ra ang
gihunahuna human mabati ang
akong gisulti. Nagtinan-away sila sa
matag usa hangtud nga nag-ilogay sa
pagkuha sa mga isda sa kamot sa
mga bata.
Oppps, kadiyot lang, badlong ko sa
mga tindera samtang akong
gipaduol sila Rodel ug Dotdot
kanako. Presyo una sa dili pa
kuhaon ang isda. Ikaw, Celing, pila
may palit nimo sa isda? Ikaw, Nati,
pila man? Neneng, ikaw?
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
tinderang pera lamang ang habol.
Nagtitigan sila pagkatapos ay pinag-
agawan ang mga isdang bitbit ng
mga bata.
Oppps, teka muna, sabi ko sa mga
tindera habang pinapalapit sina
Rodel at Dotdot sa akin. Presyo
muna bago kuha. Ikaw, Celing,
magkano mo bibilihin ang mga isda?
Ikaw, Nati? Neneng, ikaw?
Isang daan! Dosyentos! Tresyentos!
Kuwatrosyentos! Kinyentos! Ito
ang mga numerong dumagundong
sa umagang iyon. Halos naloka ako
sa aking diskarte. At sa paghupa ng
ingay, hindi lamang ng mga
tinderang nawindang sa mga
kakaibang isda kundi sa mga tanong
at bulong-bulungan ng mga tao,
umuwing bitbit nina Rodel at Dotdot
ang nuwebe siyentos. Binenta nila
kay Nati ng tig-tatatlong daan ang
bawat isda. Pinayuhan ko silang ang
limang daan ni Neneng ang piliin
ngunit sabi ni Rodel na baka
karmahin sila dahil isang belo lang,
hindi isang daan, ang nais nilang
bilhin para kay Nanay Along.
Nuwebe siyentos lang dahil tatlong
isda lamang ang kanilang ibinenta---
ang isa ibinigay nila sa akin ng libre
Usa ka gatus! Dosyentos! at ang isa ay nireserba para sa
Tresyentos! Kuwatrosyentos! kanilang almusal at tanghalian.
Kinyentos! Mao kini ang mga
numero nga milanog niadtong Tita Carl, maraming salamat, ani
buntaga. Halos mabuang ako sa Rodel sabay abot ng isda sa akin.
pagkaamgo nga ang akong mubong
pagpaambit nga ang mga isdang Ngumiti ako at nagsabing salamat
libat makaayo sa hubak nakabag-o din sa isda ninyo.
sa pagtan-aw sa mga tindera sa isda.
Ug diha sa paghunang sa kasaba, dili Kakaiba pala ang duling, Tita Carl,
lamang sa mga singgit sa tinder nga ano?
nabuang sa mga talagsaong isda,
apan ingon usab sa mga hunghong May kakaiba sa bawat isa sa atin,
ug mga pangutana sa mga tawong sabi ko sa dalawa. Basta’t may
nadani sa mga kasikas sa isdaan, tiwala lang sa sarili at pananalig sa
miuli nga sapian sa nuwebe siyentos Diyos, makakamtan din ang lahat.
sila si Rodel ug Dotdot. Ilang
gibaligya ang ilang isda kang Nati sa Napangiti ako at huminga ng
matag tresyentos ang usa. Akong malalim. Natawa ako sa aking sinabi
gitambagan nga ang kinyentos ni dahil lumilitaw pa pala ang aking
Neneng maoy ilang pili-on apan pagiging seminarista matapos ko
miingon si Rodel nga basin sila itong ibaon sa limot. Bakla kasi ako,
magabaan ug nga usa lamang ka sabi ng rektor namin.
belo ang ilang paliton alang sa ilang
Nanay Along, dili usa ka gatos ka Totoo, seminarista ako noon. Hindi
belo. Nuwebe siyentos lang tungod pa gaanong happy and gay. Happy
kay tulo lamang ka isda ang ilang but...pa lang. Gusto ko talagang
gibaligya---ang usa ilang gihatag magpari---ang sarap kayang
kanako nga libre ug ang usa ilang magsilbi sa Diyos. Wala kang ibang
gitagana para sa ilang pamahaw ug iisipin kundi ang gumawa ng mabuti
paniudto. sa kapwa. Ngunit ewan ko ba’t iba
gyud ang tingin sa akin ng ikalawang
Tita Carl, salamat kayo, panamilit ni rector namin sa Teyolohiya---si
Rodel samtang gitunol kanako ang Father Vic. If I know, bakla gyud din
isda. siya. Nagpapakalalaki lang. Minsan,
nahuli ko siya sa CR ng Ali...ooops,
Mipahiyom ako ug mitubag, salamat ‘wag na. Ayokong manira.
sab sa inyong isda.
O, sige, Tita Carl, mauna na kami,
Talagsaon diay, Tita Carl, no, kung paalam ni Rodel.
ikaw libat, sabat ni Dotdot.
Magpapagupit kami sa parlor, Tita
Talagsaon ang matag tagsa-tagsa Carl, ani Dotdot.
kanato, maymay ko sa duha. Basta
naa lang mo’y kumpiyansa sa Anytime, basta kayo, sabay kaway sa
kaugalingon ug pagtoo sa Diyos, kanila.
matuman ang tanan.
Nakakatuwa itong sina Rodel at
Mipahiyom ako ug miginhawa og Dotdot. Kung pwede ko lang sana
lawom. Nahimuot ako sa akong silang kupkupin tulad ng pagkupkop
katapusang mga pulong---wala nako ko kay Ronnie, ginawa ko na gyud.
palandonga nga mogula pa ang Ngunit kawawa rin si Nanay Along.
akong pagkaseminarista niadtong Wala na siyang makakasama sa
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
higayona human ko kini bahay; sa kanyang pagtanda, ang
gipaningkamutang ilubong sa mga bata na lang ang inaasahan
kalimot. Bayot man gud kuno ko, niya.
matud sa akong rektor.
Sa pag-uwi ko sa parlor, na siya ring
Bitaw kaniadto, seminarista ko. Dili tahanan namin ni Ronnie, naabutan
pa kaayo happy and gay. Happy ko siyang naghihintay sa akin para
but...pa lang. Gusto gud ko magpari- mag-almusal.
--kalami anang moalagad ka si
Ginoo. Wala kay laing hunahunaon Kain ka na, Love, anyaya ni Ronnie
kundili ang paghimo og maayo alang mula sa kanyang wheelchair.
sa imong isigkaingon. Apan, ambot Pinaghanda kita ng tosino at itlog
nganong lain gyud ang pagtan-aw sa kasi Valentine’s Day gud ngayon.
akong ikaduhang rector sa Alam kong paborito mo ‘to, di ba?
Teyolohiya kaniadto---Father Vic
aman tung iyang ngalan. If I know, Ngumiti ako. Matapos ilagay ang
bayot gyud pud to siya. Nagpalaki- dalang isda at mga gulay sa
laki lang. Nasakpan man gani nako banggera, nilapitan ko siya’t
siya kausa didto sa CR sa Ali...ooops, hinalikan sa nuo.
dili na lang. Dili maayo manlibak.
Ba’t ka natagalan, Love? Tanong ni
O, sige, Tita Carl, mauna na mi, usab Ronnie. Gutom na ako. Kumain na
nga panamilit ni Rodel. tayo.

Paputol n’ya mig buhok namo sa Di ka maniniwala sa nangyari kanina

imong parlor, Tita Carl, pulong usab sa isdaan, sabi ko kay Ronnie
ni Dotdot. habang umuupo.

Anytime, basta kamo, mitubag ako Ano’ng nangyari? Tanong ni Ronnie.

samtang gikaway ang ilang isdang
gihatag kanako. Sasagot na sana ako nang biglang
bumukas ang pintuan ng parlor at
Makalingaw nga mga bata kini sila si pumasok si Totong Kuba. Sabay
Rodel og Dotdot. Ug kung puwede kaming napalingon ni Ronnie.
pa lang untang ako na lang usab ang
mosagop kanila, sama sa akong Day, magandang umaga! Totoo ba
pagsagop kang Ronnie, ako gayud ‘yong narinig ko? Star ka na raw
silang sagopon. Apan makalolooy ngayon, sabi ni Totong na hindi man
usab si Nanay Along kung kini lang nagpaalam na papasok ng
mahitabo. Wala na siya’y kauban sa parlor. Dumeretso siya sa banggera
balay; sa iyang pagkatigulang ang at kumuha ng pinggan, kutsara at
mga bata na lamang maoy iyang tinedor upang makisalo sa amin ni
gisaligan. Ronnie sa almusal.

Sa akong pagpauli sa parlor, nga Kung tungkol sa mga isdang duling,

mao usab ang among puluy-anan ni totoo ang nangyari, sagot ko habang
Ronnie, akong naabtan si Ronnie nga tinititigan si Totong na umupo sa
naghulat kanako sa lamisa alang sa aking harapan.
among pamahaw.
Kakain ako ha? Anyaya ni Totong sa
Kaon na, Love, tawag ni Ronnie sarili.
kanako gikan sa iyang wheelchair.
Gilutu-an ta gyud kag tosino og itlog Walang problema, Tong, basta

May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
kay Valentine’s Day gud ron. Kabalo huwag mo lang ubusin lahat,
ko nga kini maoy imong paborito, di nakangiting sagot ni Ronnie. Para
ba? gud sana sa Love ko ‘yan.

Mipahiyom ako kang Ronnie. Kupkupin niyo na kasi ako na para

Human mapahiluna ang akong bagang anak niyo, biro ni Totong
dalang isda ug mga utanon sa habang kumukuha ng isang slice ng
banggera, miduol ako kaniya ug tosino. Para Love tayong tatlo.
mihalok sa agtang. Kahit talsik lang ng love niyo.

Nganong nadugay man ka, Love? Kumain ka na, Tong, uy! Sagot ko
Pangutana ni Ronnie kanako. kay Totong habang pinipigilan ang
Gigutom na baya ko. Kaon na ta. pagtawa.
8Mas kilala sa kasalukuyang
Di ka makatuo sa nahitabo kaganina Si Totong ang pinakamatalik kong henerasyon bilang disko, ang bayle
sa isdaan tubag ko kang Ronnie kaibigan dito sa San Jose, ay sayawan sa piyesta ng barangay.
samtang milingkod sa lingkuranan. Zamboanga del Sur. Siya ang kauna- Okasyon ito upang makapaghalubilo
unahang taong pumasok sa aking sa isa’t isa ang mga kalalakihan at
Unsa man diay ang nahitabo, Love? parlor noong nagsisimula pa lang kababaihan. Nagrerekwest ng kanta
Pangutana ni Ronnie. ako at siya rin ang nag-ikot sa akin ang isang grupo, nagbabayad, saka
Motubag unta ako kang Ronnie sa bayan at nagpakilala sa akin kay sasayaw sa saliw ng kanta. Tanging
dihang kalit lang naabli ang Ronnie sa isang bayle8 malapit sa ang grupong nagrekwest ang
pultahan sa parlor ug mibutho si barracks ng 10th IB. Hikain at maaaring sumayaw habang
Totong Buktot. Dungan kaming magtretreynta na, ngunit bibo at pinapatugtog ang rekwest subalit
nakalingi ni Ronnie sa pultahan. nakakatawa siya dahil kuba at maaari rin silang magyaya ng ibang
bansot, si Totong ang paboritong taong hindi bahagi ng kanilang
Day, maayong buntag! Tinuod ba emcee sa mga amateur hour at iba grupo. Kadalasang niyayaya ng
tong nadungog nako? Star diay pang mga pagtatanghal dito sa isang lalaki ang isang babae na
kaayo ka ron, pulong ni Totong nga lungsod. sumayaw at nagiging okasyon ang
walay pananghid nga misulod sa bayle para makipagligawan.
parlor ingon man ang pagpadayon Ang sarap ng tosino, sabi ni Totong
niini sa banggera aron pagkuha og matapos maubos ang pagkain sa
iyang kaugalingong plato, kutsara ug plato. Ang sarap siguro ng inyong
tinidor aron motipon kanamo ni pag-iibigan.
Ronnie sa among pamahaw.
Tumahimik ka nga, Tong, sagot ni
Kung mahitungod sa mga isdang Ronnie. Itong pag-ibig ko kay Carla,
libat, tinuod ang nahitabo, akong walang salitre, pure gyud ito.
tubag, uban ang pagsimag-simag
kang Totong nga milingkod sa akong As in, dagdag ko.
atubangan.
Ang sarap pakinggan, tukso ni
Kaon ko, ha? Imbitar ni Totong Totong. Aayy!
Buktot sa iyang kaugalingon.
Ngumiti ako.
Way problema, Tong, basta ayaw
lang hutda, tubag ni Ronnie kang Pero, Day, kailangan mong
Totong nga mikatawa. Para gud maghanda ngayon, biglang sabi ni
unta na sa akong Love. Totong. Dahil sa mga isdang duling
na nahuli sa sapa kaninang umaga,
Sagopa na lang lagi ko ninyo isip nagpatawag ng emergency meeting
inyong anak, komedya ni Totong si Mayor sa Municipal Council. Si
samtang mikuha sa usa ka slice sa Mrs. Fuentes din, na asawa ni Mayor
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
tosino. Para love tang tulo. Bisag at lider ng mga Handmaids, ay
wisik lang gud sa inyong love. magpapatawag ng miting sa parokya
para sa mga interesadong church
Kaon diha, Tong, uy! Tubag ko kang leader.
Totong uban ang pagpugong sa usa
ka umulbohay nga katawa. Bakit? Tanong ko kay Totong.
Anong kinalaman ng mga isdang
Si Totong ang pinakasuod kong duling sa kunseho ng munisipyo at
higala dinhi sa San Jose, Zamboanga mga lider ng simbahan?
del Sur. Siya ang unang tawo nga
misulod sa akong parlor niadtong May nagsabi man gud kay Mayor na
miabli ako niini ug siya usab ang baka nagbago na ang pang-uugali
milibot kanako sa tibuok lungsod ug dito sa San Jose, sagot ni Totong. At
mipaila-ila kanako kang Ronnie dahil relihiyosa at miyembro ng
panahon sa usa ka bayle duol sa Handmaids, naisip ni Mrs. Fuentes
barracks sa 10th IB. Asmatiko ug na ang pagkaduling ng mga isda ay
hapit na mo traynta, apan kataw- nangangahulugan ng pagkaduling ng
anan ug siawan tungod sa iyang mga tao sa mga makamundong
pagkabuktot ug bansot, si Totong bagay.
ang paboritong emcee sa mga
amateur hour ug uban pang mga Dahil dito, kinailangan ng
kalihokan sa lungsod. emergency meeting? Tanong ni
Ronnie kay Totong.
Kalami sa tosino, padayag ni Totong
human mahurot ang pagkaon sa Oo, sagot ni Totong. Ang sa akin
iyang plato. Kalami gyud siguro sa lamang ay maghanda ka, Carl, dahil
inyong gugma sa usa’g usa. ikaw man daw ang nagsabi na
nakakapagpagaling ng hika ang mga
Hilom diha, Tong, uy, sabat ni isda.
Ronnie. Kining akong gugma kang
Carla, walay salitre, pure gyud ni. Kuwento-kuwento lang naman ‘yong
sa akin, Tong, pagpapaliwanag ko
As in, dugang kong sulti. kay Totong. Gusto ko lang namang
tulungan sina Rodel at Dotdot.
Kalami paminawon, tuaw ni Totong.
Aaayyy! Basta maghanda ka lang. Baka
ipatawag ka o ano. Ngunit ‘wag
Mikatawa ako. kang mag-alala dahil nandito lang
ako.
Pero, Day, kinahanglan nga
mangandam ka ron, kalit nga Hoy, nakakatakot naman ‘tong
pasidaan ni Totong kanako. Tungod sitwasyon ko ngayon dahil lamang
sa nadungog nga mga isdang libat sa mga isdang duling, daing ko kina
nga nadakpan sa atong sapa Ronnie at Totong.
kaganina, nagpatawag ang Mayor og
usa ka emergency meeting sa At totoo nga, nang gabi ring iyon, sa
Municipal Council. Si Mrs. Fuertes parehong araw ng Biyernes habang
usab, nga asawa ni Mayor ug lider sa hinahanda ko ang aking inaasam-
mga Handmaids, mopahigayon pod asam na romantikong hapunan
kunog miting didto sa parokya alang kapiling ang aking mahal, hinablot
sa mga nagpakabanang church ako ng mga pulis mula sa mga bisig
leaders. ni Ronnie. Matapos kong ihain ang
aking espesyal na tinolang isdang
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
Para sa unsa? Pangutana ko kang duling at sindihan ang dalawang
Totong. Unsa may labot sa mga ispermang nilagyan ko ng pulang
isdang libat sa konseho sa ribbon, walang pahintulot na
munisipyo ug sa mga lider sa pumasok sa parlor ang mga pulis.
simbahan? Tulad ng mga magnanakaw,
nilapitan nila ako, hinablot at hinila.
May naghunghong man gud kuno Lumapit si Ronnie upang sanggahan
kang Mayor nga basin nadaot na ako ngunit dahil sa kanyang
kuno ang atong kinaiyahan dinhi sa kundisyon, nahuli gyud ako ng mga
San Jose, tubag ni Totong. Ug si Mrs. pulis tulad ng isang biik na lilitsonin.
Fuertes pud, tungod kay relihiyosa Sigaw ako ng sigaw at nagtatatanong
kaayo isip Handmaid, kung ano ang kasalanan ko at iisa
nakahunahuna nga ang mga isdang lang ang kanilang sagot---bakla raw
libat timaan nga ang mga tawo sa ako.
San Jose nangalibat na sa mga
butang kalibutanon. Bakla ka man gud, Day, sabi ni
Totong na nakatayo sa harap ng
Ug tungod niini, gikinahanglan ang rehas na naghihiwalay sa amin.
usa ka emergency meeting?
Pangutana ni Ronnie kang Totong. Kelan ba naging kasalanan ang
Oo, miingon si Totong. Ang akong pagiging bakla, Tong? Tanong ko
pasidaan nga magbantay ka lang, kay Totong. Kay raming bakla sa
Carl, tungod kay ikaw man kuno ang mundo, may baklang senador,
miingon nga makaayo ang maong baklang artista, baklang karatista,
mga isda sa hubak. sabay dabog habang tinitingnan ang
mga baklang kasama sa preso: sina
Istorya ra man tung ako, Tong, Marife, Chatty Mae, Veronica, Bador,
pasabot ko kang Totong. Buot man Billy Jean at ang mga taga-San Jose
lang gud nakong tabangan ang mga na nakikipagsiksikan upang makita
bata, sila si Rodel ug Dotdot. kaming nananaghoy at nagkakagulo
sa loob ng presinto.
Basta, andam lang kung unsa’y
mahitabo. Basin ipatawag ka o kung Kanina, sa miting ni Mayor, sagot ni
unsa man. Pero ayaw lang kabalaka Totong sa akin.
kay naa ko.
Ang Mayor na pala ngayon ang
Hoy, kakuyaw gud niining kabutang eksperto sa mga kasalanan at
nako ron tungod lang sa mga isdang makasalanan? Puna ko.
libat! Akong pagpanghupaw ngadto
kay Ronnie og Totong. Sa miting, pagpapatuloy ni Totong,
nagkaisa ang buong kunseho na
Ug tuod man, nianang gabhiona kailangan gyud imbestigahan ang
gayod, sa mao lang gihapon Biyernes pagkaduling ng mga isda sa sapa.
samtang nangandam ako sa May nagsabing kailangang hulihin
gihinam-hinam kong romatikong ang mga gumagamit ng cyanide sa
panihapon uban sa akong minahal, pangingisda. May nagsabi ring
gisakmit ako sa mga pulis gikan sa kailangang hulihin ang mga
mga bukton ni Ronnie. Human nako nagpaputol sa mga puno sa may
mapahiluna ang akong espesyal nga sapa. At mayroon ding nagsabing
tinolang isdang libat ug human nako kailangang hulihin ang mga baklang
madagkoti ang duha ka isperma nga nagdadala ng mga lalaki sa sapa
gidayandayan og pula nga ribbon, dahil baka umano ito ang lumason
misulod sa parlor nga walay sa tubig. At dahil mga tauhan
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
pagpangayo og katahuran ang mga lamang ng munisipyo ang mga
sakop sa kapulisan. Sama sa mga gumamit ng cyanide at pumuputol
kawatan, ila akong giduol, gibira ug sa mga punong kahoy sa San Jose,
giguyod. Miduol si Ronnie aron sa hindi nila ito madakip.
pagpanalipod kanako, apan tungod
sa iyang kahimtang, nakuha gayud Kaya kaming mga bakla na lang ang
ako sa mga pulis ug nadala sa ilang dinakip? Tanong ko.
sakyanan sama sa usa ka bakting
asalonon. Puwerte nakong siyagit At doon din sa simbahan, nagkaisa
ug pangutana kung unsa’y akong ang mga opisyal ng mga religious
sala u gang ilang tubag usa ra--- organization na kailangan din nilang
tungod lagi kay kuno ‘bayot’. lumikha ng mga hakbang upang
mapaabot sa Diyos na hindi pa
Bayot man gud kuno ka, day, sugilon naduduling sa mga makamundong
ni Totong kanako samtang bagay ang mga residente ng San
nagtindog atubangan sa rehas nga Jose. Kaya sa Sabado ng gabi, may
nagbulag kanamo. Holy Hour at vigil sa parokya. Kasali
rin ang mga sugarol, mga suporter
Kanus-a ba nahimong sala ang ng masiao9, mga lasenggo, mga
pagkabayot, Tong? Akong palikero ngunit dahil mga bana ng
pangutana kang Totong. Kadaghang mga babaeng lider ng mga religious
bayot sa kalibutan, naa man ganiy organization ang mga makasalanang
senador nga bayot, artista nga bayot, ito, may nagmungkahing unahin
karatista nga bayot, dugang nakong muna ang mga bakla sa pagbabago
bagulbol, samtang akong gisuyod sa sa sarili.
akong panan-aw ang mga nawong sa
mga bayot sulod sa prisohan: si Ha? Napahalakhak ako. Ang galing
Marife, si Chatty Mae, si Veronica, si gud ng sakripisyo nila!
Bador, si Billy Jean ug uban pa nga
mga nawong sa halos tanang mga Inamin nga ni Mrs. Fuentes,
taga-San Jose nga nagpunsisok aron pagpapatuloy ni Totong, na sana
pagtan-aw kanamong nagbakho ug hindi muna punteryahin ng
nagkaguliyang sulod sa prisohan. simbahan ang kanyang bana na may
Ganina, didto sa miting sa Mayor, babae ngayon dahil lubhang
tubag ni Totong kanako. nabibigatan sa kanyang
responsibilidad bilang Mayor kaya
Ang Mayor na diay ron ang nambabae. At kung pwede sanang
ekspertos mga sala ug makasasala? unahin sa pagbabalik-loob sa Diyos
Akong komentaryo. ang mga baklang pumapatol sa mga
lalaki.
Sa miting, mipadayon si Totong sa
pagsugilon, nagkahiusa ang buong Bravo! Ang galing nila, sa isip ko pa.
konseho nga kinahanglan gayud
kunong imbestigahon ang Ngunit, Day, alam mo bang umalma
mahitungod sa pagkalibat sa mga ang pari, sabi ni Totong. 9Bersyon ng mga Bisaya sa jueteng.
isda sa sapa. Adunay miingon nga
kinahanglan dakpon ang tanang Ha? Kung ganoon, ba’t tinuloy ang
migamit og cyanide sa pagpangisda. pagdakip sa amin? Paglilinaw ko.
May miingon nga kinahanglan
dakpon ang tanang mga miputol og Kilala mo naman si Mrs. Fuentes,
mga kahoy duol sa sapa. Ug aduna sagot ni Totong. Ang galing
poy misugyot nga kinahanglan mangalap ng suporta para sa
dakpon ang mga bayot nga midala kanyang mga plano. Naghihimutok
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
og mga lalaki sa sapa kay basin kuno
nga nang punahin ng ating bagitong
kini nakahilo sa atong tubig didto sa
pari na hindi makatarungang pilitin
sapa. Ug tungod kay mga tawo ra
ang paghingi ng tawad sa Diyos.
man sa munisipyo ang migamit ug
Paglabas ko, naulinigan kong hindi
cyanide ug miputol sa atong mga
na raw magpapadala ng tinolang
kakahoyan dinhi sa San Jose, dili sila
manok sa kumbento tuwing
makaako og dakop. tanghalian ng Linggo si Mrs.
Fuentes. Walang nagawa si Fr.
Mao nang kami na lang nga mga Monching dahil bago pa gud siya---
bayot ang gipangdakop? Akong kontrolado ng mga matatanda ang
pangutana. sistema ng simbahan.

Unya didto pod sa simbahan, Tapos kailan naman kami lalabas?

padayon ni Totong, nagkahiusa ang Tanong ko kay Totong.
mga kadagkoan sa mga religious
organizations nga kinahanglan Baka sa Linggo na, sagot ni Totong.
mohimo sila og dakong kalihukan Nagkasundo sina Mrs. Fuentes at
isip pagpadayag sa Ginoo nga ang ang kanyang asawa na pakakawalan
mga taga-San Jose wala pa malibat kayo matapos ang misa sa Linggo.
sa mga butang kalibutanon. Busa Dahil bukas ng gabi, sa Holy Hour,
karong Sabado sa gabii, adunay Holy hihingi raw kayo ng tawad sa Diyos
Hour ug vigil nga ipahigayon didto dahil bakla kayo at makasalanan.
sa parokya. Hagiton unta sa pag-apil
ang dagkong mga makasasala sama Amen! Ang tangi kong nasabi sabay
sa mga sugarol, mga supporter sa ismid. Grabe naman, parang
masiao, mga palahubog, mga kasalanan ko pa tuloy ang
palikero apang tungod kay pagkaduling ng mga isda at pinipilit
naamgohan sa kadaghan nga mga akong humingi ng tawad sa Diyos.
bana sa mga babayeng lider sa
religious organizations ang Back to Christ daw ang ipina-title ni
hingtungdan, may mihatag og Mrs. Fuentes sa programa bukas ng
opinion nga unahon lang una ang gabi, ayon kay Totong.
mga bayot sa pagbag-o sa ilang
kaugalingon. Ang tindi gud ng pag-aalala nila sa
mga bakla, dagdag ko habang unti-
Ha? Bahakhak kong pangutana ug unting kumukulo ang aking dugo.
katawa. Kaayo gud diay sa ilang
mga sakripisyo! Umalis muna si Totong upang kunin
ang aking hapunan at naiwan akong
Mikompisal man gani nga naghilak si galit sa takbo ng mga pangyayari.
Mrs. Fuertes, dugang sugilon ni Bago siya umalis, nagbilin akong
Totong, nga, kung mahimo, dili lang dalhin na lamang ang lahat ng mga
una unta hilabtan sa simbahan ang tirang pagkain sa bahay, maliban sa
iyang bana nga adunay kabit karon parti ni Ronnie, upang makakain ang
kay nabug-atan gayud kini sa iyang lahat ng mga baklang nakakulong na
responsibilidad pagka-Mayor, mao pinanghihinaan na ng loob dahil
nang nangabit. Ug nga kung walang ibang alam kundi ang
mahimo, unahon lamang una maggupit, magkulot at magkulay ng
pagbalik sa Ginoo ang mga bayot nga buhok, magmanicure at pedicure, at
nakighilawas sa mga kaingon nilang manlalaki. As in, lalo na sa huli
lalaki. (ngunit nakapagtataka ba ‘yon eh
bakla gud. So lalaki gyud ang
Bravo diay kaayo sa ilang kaalam, hahanapin. Alangan namang babae.

May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
akong pagpanghupaw. O di kaya’y ibang bakla? Naku, kay
laking pagkakasala---bakla sa bakla-
Apan, Day, kahibalo ka, misupak --lesbianism na ang tawag diyan!)
baya ang pari, misulti si Totong.
Marahil ay galit gyud ako dahil kahit
Ha? Unya, nganong gipadayon man nakikita ko mula sa selda ang bilog
ang pagpangdakop kanamo? Akong na buwan, nadidiliman ako sa aking
gilinaw kang Totong. paligid at gusto kong
maghuramentado. Hindi ko
Kahibalo ka na kang Mrs. Fuertes, maintindihan kung bakit sa mga
tubag ni Totong. Maayo kaayo bakla sinisisi ang pagkaduling ng
mangamang og suporta sa iyang mga isda. At kung bakit pinipilit
mga plano. Nagbagutbot man gani kaming paaminin at pagsisihan ang
kadto dihang mikomentaryo ang aming kasalanang ang buong
atong batan-ong pari nga dili kasagingan10, kalibunan11 at
makatarunganon ang pagpamugos kabatohan lamang ang may alam.
12

nga mangayo og pasaylo sa Ginoo. Hindi ko maintindihan kung bakit

Ug sa akong paggawas, ako man kami ang unang isasakripisyo.
ganing nadunggan nga undangon na Nanahimik ako nang maging mayor
kuno niya ang pagpadala og tinolang si Mayor Fuentes at tennis court ang
manok matag paniudto sa Domingo. una niyang proyekto---ngunit sino
Walay nahimo si Fr. Monching kay naman ang maglalaro ng tennis?
bag-o pa gud siya---kontrolado man Ang nakakabili lang din ng tennis
sa katigulangan ang sistema sa racket at mga bola! Bakit hindi
simbahan. boxing ring para dumami ang mga
maralitang kabataang susunod sa
Unya, kanus-a man mi dinhi ipagula? mga yapak nina Manny Pacquiao13 at
Pangutana ko kang Totong. Onyok Velasquez14? Nanahimik ako
nang tanggihan nila ang hiling na
Basin sa Domingo na, tubag ni ayusin ang tulay sa Marao upang
Totong. Nagkasabot ganina si Mayor maging ligtas ang biyahe papuntang
Fuertes ug ang iyang asawa nga Buug mula San Jose, lalo na kung
buhian kamo pagkahuman sa misa tag-ulan. Ngunit sabi nila hindi pa
sa Domingo. Kay sa ugma sa gabii, naman marami ang nalulunod sa
sa Holy Hour, mangayo man kuno baha kaya mabuti na lang---
kamog pasaylo sa Ginoo sa inyong sumalangit nawa---ang nanay
pagkabayot ug sa inyong mga sala mismo ni Mayor Fuentes ang
nga nahimo atubangan sa Diyos ug nalunod nang tumawid ang
katilingban. sinasakyan niyang multicab nang
minsang bumaha. Nanahimik ako
Amen! Maoy akong komentaryo nang sirain nila ang mga tubo ng
uban ang pangyam-id. Kakuyaw tubig sa barangay para pahirapan
gud, ako na hinuoy nakasala anis a kami dahil hindi namin sila ibinoto.
pagkalibat sa mga isda, ako na poy Sa munisipyo ba ang tubig? At
pugson pagpangayog pasaylo sa dahil bakla kami, hindi ba nila kami
Ginoo. pagpapahingahin sa aming sariling
tahanan? Sa kanila na rin ba ang
Back to Christ ang ipa-title ni Mrs. hangin?
Fuertes sa programa ugmang gabii,
matud ni Totong. Yawa!15 Sumigaw ako na para bang
nawalan ng katinuan. Yawa kayong
Kalawom ba gayud sa ilang lahat! Muli akong sumigaw na 10, 11, 12Mga bukid na puno ng saging,

kahingawa alang sa kabayotan, parang asong ulol. talahib at bato. Kung pagsasamahin,

May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
dugang kong komentaryo, uban sa tumutukoy sa ilang.
kalagot nga mihinay-hinay nagbukal. Wala akong matandaan matapos ang
pangyayari maliban sa pagwawala
Nanamilit si Totong aron sa pagkuha ng mga bakla sa presinto.
sa akong panihapon ug ako nahibilin Nagkamalay ako nang makaramdam
nga naglagot sa dagan sa mga ako ng malamig na hangin sa aking
panghitabo nianang adlawa. Sa wala pisngi at makarinig ng mga kuliglig.
pa siya molakaw, ako siyang gitugon
nga, kung mahimo, gawas sa bahin At mula sa malayo, narinig ko ang
ni Ronnie, hutdon na lamang niyag mahina ngunit papalakas na ingay
dala balik sa prisohan ang mga ng mga babae.
pagkaon nga akong giandam sa
parlor aron makakon ang tanang NPA! NPA! NPA! Abu Sayyaf! Abu
bayot---puros mayokmok ug ultimo Sayyaf!
man gud pud ang akong mga 13, 14Parehong Bisayang boksidor
kauban, way hibangkagan gawas sa Nagkagulo ang mga bakla at ang sina Manny Pacquiao at Onyok
pagpamutol, pagpangulot, kapulisan. Umuklo ang lahat at Velasquez.
pagpanina og buhok, pag-manicure humingi ng tawad sa Diyos; may
o pedicure ug pagpanglaki. As in, mga sumigaw at umiyak. Matapos
ilabina sa katapusan. (Apan ang ilang sandali nang malamang
angayan ba kining ikatingala? Bayot kababaihan ang sumugod sa
gud. So, lalaki gyud ang pangitaon. presinto, tumayo at naging mabagsik
Alangan man pud og babaye. O, di lahat.
kaha, laing bayot? Sus, kadakong
sala---bayot sa bayot---lesbianism Palabasin ang mga bakla! Palabasin
na ang tawag ani!) ang mga bakla! Sigaw ng grupo
habang sumusulong patungong
Naglagot gyud tingali ko kay bisan kulungan. Palabasin ang mga bakla!
tibuok ang bulan nga akong nakita Hustisya para sa mga bakla! Dahil sa
gikan sa bintana sa prisohan, dami at ingay ng kababaihan,
gingitngitan kos akong palibot unya nahirapan ang mga pulis na pigilan
buot kong maghuramentado. Wa ko sila.
kasabot kung nganong ang
pagkalibat sa isda gipasangil Kay laking katatawanan, sabi ko sa
kanamong mga bayot. O nganong sarili, nang makita si Nati kasama
pugson mi pag-angkon ug pagbasol sina Rodel, Dotdot at Nanay Along 15Nangangahulugang demonyo.
sa among mga sala nga ang na nanguna sa grupo. Nangingitim
kalibunan, kasagingan ug ang mga sina Nati sa dala nilang mga kaldero
kabutonan lamang ang nakahibalo. at kawa na lumikha ng ingay.
Wa ko kasabot kung nganong kami
ang ilang unahon og sakripisyo. Sino ang magpapaganda sa amin sa
Nagpakahilom ko dihang nahimong kasal bukas? Sigaw nila. Sino ang
mayor si Mayor Fuertes og ang ilang magkukulot sa buhok ko para sa
unang proyekto mao ang tennis binyag? Sino ang magpapaumbok sa
court---apan kinsa may modula sa aking dibdib bukas sa aking debut?
tennis court? Kadto ra pung Sigaw ng lahat hanggang
makapalit og tennis racket ug mga dumagundong sa buong presinto
bola! Nganong dili man mga boxing ang “Palabasin ang mga bakla!
ring aron daghang batan-ong mga Hustisya para sa mga bakla!”
kabus ang makasunod sa tunod nila
ni Pacquiao ug Onyok Velasco? Natawa ako sa aking nakita. Sabado
Nagpakahilom ko dihang midumila nga pala bukas---araw ng kasal,
sila sa sugyot nga, kung mahimo, araw ng pagpapaganda, araw ng

May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
ayuhon ang tulay sa Marao, aron ang
pagbiyahe paingon sa Buug gikan sa
San Jose, ilabina kung ting-ulan,
luwas ug sigurado, kay kuno, dili pa
man daghan ang mga naanod sa
baha. Maayo na lang gani---kaloy-an
unta siya sa Diyos---ang Nanay gyud
ni Mayor Fuertes ang nalumos
dihang misulay og tabok ang
multicab nga gisakyan niini.
Nagpakahilom ko dihang ilang
gipamutol ang mga tubo sa mga
barangay nga wala mobotar kanila
aron kami nga misalikway kanila
maglisod sa among
panginahanglanon sa tubig. Ila ba sa
munisipyo ang tubig? Unya karon,
kay bayot, dili mi nila paginhawaon
sulod sa among tagsa-tagsa ka
panimalay? Sa munisipyo na pud ba
ang hangin?
Yawa! Misinggit ako, nga daw
nawad-an sa akong maayong
pangisip. Yawa mong tanan!
Misiyagit ako pag-usab, nga daw usa
ako ka irong nagsalimuang.
Wala akoy nahinumdoman human
niining panghitabo, gawas nga
nagkaguliyang ang mga kabayotan
sa prisohan. Unya, ang akong
nahibaloan, nakamata na lamang
ako dihang may mabugnaw nga
hangin nga mitapot sa akong aping
ug dihang akong nadungog ang
panamilit sa mga gangis.
Ug gikan sa layo, akong nabati ang
hinay apan inanay nga nagkakusog
nga mga singgit sa kababayen-an.
NPA! NPA! NPA! Abu Sayyaf! Abu
Sayyaf? Nagkaguliyang pag-usab
ang mga kabayotan ingon man ang
mga kapulisa sa pagpangutana sa
usag-usa. May nanghapa ug
nangayog pasaylo sa Ginoo; aduna
poy naniyagit ug nanghilak. Apan,
human sa pipila ka gutlo, human
masuta nga ang misulong sa
prisohan mga kababayen-an,
mibalik og tindog ug pangisog ang
tanan.
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
aking pagiging makapangyarihan.
Pinagpapawisan ang guwardiya
habang binubuksan ang rehas nang
dumating ang utos mula kay Mayor
na pakawalan na kami. Nang
nakalabas na ako, niyakap ako ni
Totong, at nang makita ko si Ronnie
na naghihintay dala ang mangkok ng
tinolang isdang duling, napaiyak
ako. Tumakbo ako sa kanya at
niyakap siya ng mahigpit.
Nagpiyesta kami sa sinag ng buwan.
Sumasayaw ang mga bituin habang
kami’y nagkakatuwaan, hindi
lamang dahil sa sabaw ng isdang
duling na pinagsaluhan namin,
kundi dahil din sa tuwa at plano
para sa kinabukasan na bunga ng
aming karanasan.
Lunes ng umaga matapos ang
“Biyernes Santo”, maaga naming
sinadya ni Totong ang munisipyo
para maghain ng aming
kandidatura---ako bilang mayor at si
Totong bilang konsehal. Partido
Duling! Pinagtawanan kami ng
karamihan: Ano? Bakla at kuba ang
tatakbo? Grabe raw ang epekto ng
isdang duling na aming nakain dahil
pati kami ay naduling.
At hindi ka nga nagkakamali---‘wag
na tayong magpatumpik-tumpik pa,
Mayor na ako ngayon---lahat ng
botong “bakla” ay napunta sa akin at
botong “kuba” naman kay Totong.
Mabuti na rin at naging ganito kami
at mas napapakinggan namin ang
hinaing ng mga kagaya naming api.
At gaya ng aking ipinangako sa
kampanya, ang mga daing ay
matigas---este, masigasig ko gayud
na ititindig15.
Ipagawas ang mga bayot! Ipagawas
ang mga bayot! Singgit sa grupo
samtang misulog pagsulod sa
ganghaan sa prisohan. Ipagawas
ang mga bayot! Hustisya alang sa
mga bayot! Tungod sa ilang
kadaghan ug kasaba, nagkapuliki
ang mga pulis sa pagpugong kanila.

Kadakong kataw-anan, miingon ako

sa kaugalingon, dihang akong nakit-
an si Nati uban sila si Rodel, Dotdot
ug Nanay Along nga nanguna sa
grupo. Nangitom sa dala nilang mga
kaldero ug kaha ang grupo nila ni
Nati nga tagsa-tagsa mihimo og
kasikas.

Kinsay mopaguwapa kanamo sa

kasal ugma sa buntag? Misinggit
sila. Kinsay mopakulot sa akong
buhok ugma sa bunyag? Kinsay
mopabugdo’s akong totoy ugma sa
akong debut? Misiyagit ang
kadaghanan hangtod nga ang tibuok
prisohan milanog sa dalogdog nga
“Ipagawas ang mga bayot! Hustisya
sa mga bayot!”

Nahimuot ako sa akong naamgohan-

--Sabado man tuod diay ang sunod
adlaw---adlaw sa mga kasal, adlaw
sa mga pagpaguwapa. Adlaw sa
akong pagkagamhanan.

Gipaningot sa pagpangabri sa rehas

ang mga guwardiya sa dihang
miabot ang pulong nga mitugot ang
Mayor nga kami ipagawas. Gigakos
ako ni Totong pagkagula ko sa
prisohan ug dihang akong nakita si
Ronnie nga naghulat kanako sa
gawas, dala ang yahong sa akong
tinolang isdang libat, nakahilak ako.
Midagan ako paingon kang Ronnie
ug hugot ko siyang gigakos.

Sa ilalom sa kahayag sa bulan

niadtong gabhiona, nagpiyesta kami.
Inubanan sa sayaw sa mga bitoon,
nagsadya kami, dili lamang sa sabaw
sa mga isdang libat nga among
May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.
giambitan, apan uban usab sa among
tingog sa kalipay ug plano sa
kaugmaon nga bunga sa maong
nasinati.

Lunes sa buntag human sa maong

‘Biyernes Santo’, si Totong ug ako
misayo pag-adto sa munisipyo aron
sa paghikay sa among papeles alang
sa among kandidatura---ako isip
Mayor ug si Totong isip Konsehal---
sulod sa bag-ong partido nga among
natukod: Libat Party! Gikataw-an mi
sa kadaghanan: unsa, bayot ug
buktot modagan pagkakandidato?
Grabe gyud diay kuno ang epekto sa
libat nga isda nga among nakaon kay
naapil man gani kuno kami
pagkalibat.

Wala ka masayop---dili na lang nato

tas-on Mayor na ko ron---tanang
mga boto ng ‘bayot’ ang nakasulat,
ako; tanan pud nga mga boto nga
‘buktot’ nakasulat, kang Totong.
Maayo na lang gani diay nga naingon
mi niani. Ug kung unsa man ganiy
dangoyngoy sa mga kaubang
sinalikway, ako gayod kanunay
naminaw. Ug sumala sa akong
gisaad diha pa sa akong
pagpangampanya, kining tanang
mga agulo mautganon---aw---
makusganon gayod nakong iduso.

May Temple-Maravilles. Literatures of Mindanao. Languages Department. School of Liberal Arts. Ateneo de Zamboanga University.