W jakich warunkach występuje stan nieważkości?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 W jakich warunkach występuje stan nieważkości?

Czy to nie ciekawe?

Co to jest nieważkość (ang. weightlessness)? Znacząca część ludzi odpowie, że brak
grawitacji – wcale NIE! Na przykład, astronauta znajdujący się w przestrzeni kosmicznej
cały czas znajduje się w polu grawitacyjnym Ziemi, a mimo to może być w stanie
nieważkości. Coś przypominającego stan nieważkości można odczuć przez chwilę
w windzie, która szybko zaczyna zjeżdżać w dół. Winda „ucieka” nam spod nóg, przez co
przestajemy na nią naciskać i czujemy się lżejsi, tak jakbyśmy się unieśli. Co za tym idzie,
stan nieważkości należy powiązać z brakiem odczucia własnego ciężaru. Kiedy nie
odczuwamy swojego ciężaru? W jakich warunkach występuje stan nieważkości? Czy
musimy zostać astronautą, aby odczuć stan nieważkości? O tym dowiesz się w tym
e‐materiale.
[Źródło: NASA]

Twoje cele

zrozumiesz, czym jest stan nieważkości,

poznasz warunki występowania stanu nieważkości,
przeanalizujesz sytuacje, w których może wystąpić stan nieważkości.
Przeczytaj

Warto przeczytać
W fizyce odróżnia się dwa rodzaje układu odniesienia: inercjalny i nieinercjalny. Aby
zrozumieć dokładnie, czym jest nieważkość, należy określić różnice pomiędzy tymi
układami i siły, jakie mogą działać na ciało w wybranym układzie. Ruch ciała jest pojęciem
względnym. To, czy ciało znajduje się w ruchu, zależy jedynie od tego, co przyjmiemy za
nieruchome, czyli od wyboru układu odniesienia. Zazwyczaj, za nieruchome, przyjmujemy
otoczenie wokół.

Układ inercjalny to układ odniesienia, w którym, jeśli na ciało nie działają żadne siły lub
działające siły równoważą się, pozostaje ono w tym układzie w spoczynku lub porusza się
ruchem jednostajnym. Mówimy, że I zasada dynamiki jest postulatem istnienia układu
inercjalnego. Każdy układ, który porusza się ruchem jednostajnym prostoliniowym
względem dowolnego układu inercjalnego jest też układem inercjalnym.

Układ nieinercjalny to układ odniesienia, który porusza się ruchem zmiennym względem
dowolnego układu inercjalnego. W takim układzie występują siły pozorne, zwane siłami
bezwładności. Jest to odczucie siły, która w rzeczywistości nie ma źródła. Bardzo łatwo
zauważyć to, gdy hamujemy jadąc autem. Siła hamulców działa na samochód, ale na nas ta
siła nie działa, więc poruszamy się nadal do przodu. Mówimy, że w nieinercjalnym układzie
odniesienia, jakim jest samochód, zadziałała siła bezwładności, która wychyliła nas do
przodu. Jeżeli nie mielibyśmy pasów bezpieczeństwa to moglibyśmy wypaść przez szybę
z prędkością, jaką miał samochód przed rozpoczęciem hamowania. W układzie inercjalnym
to samo zjawisko wyglądała inaczej - po prostu, na kierowcę w samochodzie nie działa siła
hamowania, pojazd zaś zwalnia.

Nieważkość to stan, w którym ciało „nic nie waży” lub „nie posiada ciężaru”. Definicja zależy
jednak od układu odniesienia.

W układzie inercjalnym jest to stan, w którym na ciało działa wyłącznie siła ciężkości. Ciało
nie ma żadnych więzów. Nie stoi na podłożu, więc nie naciska na nie, czyli nie ma siły
reakcji podłoża, która równoważyłaby siłę ciężkości.

W układzie nieinercjalnym, który porusza się z przyspieszeniem wywołanym działaniem

siły ciężkości, działa siła bezwładności. To właśnie ona równoważy siłę ciężkości.
W efekcie, w tym układzie na ciało nie działa żadna siła.

Stan nieważkości kojarzy się głównie z kosmosem. Astronauci znajdujący się na

Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS ang. International Space Station), przez większość
czasu znajdują się w stanie nieważkości. Można podziwiać ich zdjęcia takie, jak na Rys. 1.
i Rys. 2.

Rys. 1. Zdjęcia ze stacji kosmicznej ISS. Zwykłe czynności życia codziennego w stanie nieważkości są bardzo
trudne. [Źródło: NASA].

Rys. 2. Zdjęcia ze stacji kosmicznej ISS. Montaż urządzeń pomiarowych i naprawy są czasami łatwiejsze niż na
Ziemi, ponieważ urządzenia znajdują się również w stanie nieważkości więc astronauci nie odczuwają ich
ciężaru podczas montażu. [Źródło: NASA].

Stacja ta znajduje się nieco ponad 400 km nad powierzchnią Ziemi. Oznacza to, że cały czas
jest w polu grawitacyjnym Ziemi. Jeśli układ odniesienia zwiążemy z Ziemią, będzie to układ
inercjalny. W nim, stacja cały czas jest poddana działaniu wyłącznie siły grawitacji. Na stacji
panuje stan nieważkości.

W układzie odniesienia związanym ze stacją, a więc takim, który porusza się po torze
zakrzywionym z przyspieszeniem dośrodkowym, na każdy przedmiot działa siła
bezwładności nazywana siłą odśrodkową. Astronauci i przedmioty znajduje się w statku są
w stanie nieważkości, ponieważ działające na nich siły ciężkości równoważone są przez
pozorne siły odśrodkowe. Astronauta będący w środku takiej stacji nie odczuwa żadnej
działającej na niego siły.

Jednak, czy będąc na Ziemi, jesteśmy w stanie, chociaż przez chwilę, odczuć stan
nieważkości?

Wykonując proste doświadczenie w domu, możemy stworzyć „mini” stan nieważkości dla
sprężyny lub pęku kluczy.

Weźmy długą sprężynkę‐zabawkę zaprezentowaną na zdjęciu (Rys. 3.).

Rys. 3. Plas kowa sprężynka, która może posłużyć do zademonstrowania stanu nieważkości.

Trzymając sprężynkę za jeden koniec zauważymy, że rozciąga się ona pod wpływem
grawitacji. Druga z działających sił pochodzi od naszej ręki. Obie siły równoważą się. Jeśli
jednak upuścimy sprężynę, możemy zauważyć, że w czasie lotu sprężyna jest
nierozciągnięta. Nic na nią nie naciska, sama też nie wywiera na nic nacisku, więc podczas
lotu jest w stanie nieważkości. Podobnie dzieje się z pękiem kluczy. Łatwo zauważyć, że
inaczej są one ułożone, gdy trzymamy ręką za kółko a inaczej, gdy spadają swobodnie na
ziemię. W trakcie lotu klucze również znajdują się w stanie nieważkości.
Rys. 4. Przykład stanu nieważkości na Ziemi.

Stan nieważkości na Ziemi zawsze odczuwany jest podczas spadku swobodnego.

Rozpatrując tę sytuację względem inercjalnego układu odniesienia, na ciało nie działają
wtedy żadne siły, poza siłą grawitacji. W układzie nieinercjalnym, na ciało działa siła
bezwładności równoważąca siłę grawitacji - suma wszystkich działających na nie sił jest
więc równa zero.

Słowniczek
Siła ciężkości (pot. ciężar)

(ang.: force of gravity, weight) siła działająca na każde ciało znajdujące się w polu
grawitacyjnym, wyrażona wzorem F =
mg, gdzie m to masa ciała, a g to przyspieszenie
grawitacyjne. Ciężar ciała na każdej planecie jest inny, ponieważ charakteryzują się one
inną wartością g.
Film samouczek

W jakich warunkach występuje stan nieważkości?

Film samouczek prezentuje przykład sytuacji, w której na Ziemi mamy do czynienia ze
stanem nieważkości. Obserwujemy ruch człowieka w poruszającej się w dół windzie.
Analizujemy siły działające w inercjalnym i nieinercjalnym układzie odniesienia. Jeśli winda
spada swobodnie, będąc w środku, odczuwamy stan nieważkości.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Wysłuchaj ścieżki lektorskiej.

Polecenie 1

W jaki sposób poruszałby się człowiek w windzie, jeśli winda przemieszczałaby się w dół
z przyspieszeniem większym, niż przyspieszenie grawitacyjne?

Polecenie 2

Jak obliczyć siłę wartość siły nacisku człowieka na podłogę windy, gdy porusza się ona do góry
z opóźnieniem?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Czy stan nieważkości, to brak grawitacji?

Odpowiedź: (tak / nie)

Ćwiczenie 2 輸

Czy astronauci znajdujący się na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej znajdują się

w jakimkolwiek polu grawitacyjnym?

 tak, ale oddziałuje na nich jedynie pole grawitacyjne Księżyca

 tak, ale oddziałuje na nich jedynie pole grawitacyjne Słońca

tak, siły grawitacyjne na tej wysokości są zaledwie 10% słabsze niż przy powierzchni

Ziemi

nie, znajdują się w kosmosie, gdzie nie działają żadne siły, w szczególności nie ma

tam grawitacji

Ćwiczenie 3 輸

Stan nieważkości odczuwamy, kiedy brak jest:

 nacisku na podłoże

 odczuwalnego ciężaru naszego ciała

 siły grawitacji

 działania jakichkolwiek sił na nasze ciało

Ćwiczenie 4 輸

Uzupełnij tekst, wybierając poprawne stwierdzenia.

Ciekawe, czy na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej można grać w piłkę nożną? Na piłkę
{#działa} / {nie działa} siła grawitacji. Gra przebiega {tak samo} / {#inaczej}, jak na Ziemi.
W układzie odniesienia związanym ze Stacją, na piłkę {#działa jeszcze} / {nie działa żadna} inna
siła. To sugeruje, że tor lotu piłki będzie {#inny} / {taki sam}, jak podczas gry na ziemskich
boiskach. W stanie nieważkości {#jesteśmy} / {nie jesteśmy} w stanie kopnąć piłkę tak samo,
jak na Ziemi. Zastanówmy się też nad kwes ę oporu wypełniającego stację. Tę siłę {#musimy} /
{nie musimy} wziąć pod uwagę przy rozważaniach dotyczących ruchu piłki. Podsumowując: na
Międzynarodowej Stacji Kosmicznej w piłkę nożną {#możemy grać, ale inaczej} / {nie możemy
grać}.
Ćwiczenie 5 醙

Każde z podanych niej stwierdzeń lub pojęć występuje tylko w jednym rodzaju układu
odniesienia. Przyporządkuj je we właściwy sposób.

Inercjalny układ odniesienia

Ten układ porusza się ruchem

jednostajnym względem
inercjalnego układu odniesienia

Działa siła dośrodkowa

Nieinercjalny układ odniesienia
Występują tylko siły rzeczywiste

Ten układ porusza się ruchem

zmiennym względem
inercjalnego układu odniesienia

I zasada dynamiki Newtona jest

spełniona

Występują siły rzeczywiste

i pozorne

W stanie nieważkości suma sił

równa jest zero

I zasada dynamiki Newtona nie

jest spełniona

Działa siła bezwładności

W stanie nieważkości działa

tylko siła grawitacji

Działa siła odśrodkowa

Ćwiczenie 6 輸

Jaki kształt ma kropla wody w stanie nieważkości?

Uzupełnij

Ćwiczenie 7 醙

Astronauci w Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS) często przeprowadzają ciekawe

doświadczenia związane ze stanem nieważkości. Zazwyczaj nagrywają je i publikują
w Internecie na ogólnodostępnych stronach. Jak, Twoim zdaniem, przebiega rozpuszczanie
tabletki musującej w wodzie na ISS?

Uzupełnij

Ćwiczenie 8 醙

Czy można płakać nad rozlanym mlekiem będąc w stanie nieważkości?

Uzupełnij
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Monika Sitek

Przedmiot: fizyka

Temat zajęć: W jakich warunkach występuje stan nieważkości?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu
zjawisk oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
Podstawa programowa:
III. Grawitacja i elementy astronomii. Uczeń:
3) opisuje stan nieważkości i stan przeciążenia oraz podaje
warunki i przykłady jego występowania.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
IV. Grawitacja i elementy astronomii. Uczeń:
8) opisuje stan nieważkości i stan przeciążenia oraz podaje
warunki i przykłady jego występowania.
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
kluczowe:
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

Cele operacyjne: 1. wyjaśnia czym jest stan nieważkości;

2. opisuje warunki w jakich panuje stan nieważkości;
3. podaje przykłady stanu nieważkości.

Strategie nauczania: flliped‐classroom / kształcenie wyprzedzające

Metody nauczania decyzyjna, pokaz multimedialny

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: filmy SF dostępne w Internecie

e‐materiały: „Co nazywamy stanem nieważkości?”, „W jakich

Materiały pomocnicze: warunkach występuje stan nieważkości?”, „Czy znasz
przykłady stanu nieważkości?”

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Lekcję należy przeprowadzić po zrozumieniu przez uczniów zagadnień poruszonych

w e‐materiale „Co nazywamy stanem nieważkości?”. Warto wykorzystać też e‐materiał
„Czy znasz przykłady stanu nieważkości?”.
Przed lekcją, uczniowie samodzielnie zapoznają się ze wszystkimi trzema
e‐materiałami.
Nauczyciel sprawdza, czy uczniowie rozumieją, co to jest stan nieważkości.
W przypadku problemów, wyświetla etapami film samouczek i wyjaśnia zawarte w nim
zagadnienia, angażując tych uczniów, którzy je zrozumieli.
Nauczyciel stawia pytania (na przykład wybierając je spośród ćwiczeń zawartych
w części „Sprawdź się”) a uczniowie odpowiadają na nie.

Faza realizacyjna:
Nauczyciel wyświetla część wybranego filmu SF (na przykład „Stan nieważkości” z 1994
roku, w reżyserii Macieja Drygasa) lub czyta urywek powieści SF (na przykład Juliusza
Verne’a „Wokół Księżyca”). Uczniowie wybierają, które fragmenty są zgodne z prawami
fizyki, a które im przeczą, koncentrując się na zagadnieniach związanych ze stanem
nieważkości. Wyjaśniając ewentualne wątpliwości, można posłużyć się dostępnymi
w Internecie filmami nagrywanymi przez astronautów, pokazującymi jak jeść, spać, myć
włosy i wykonywać inne czynności w stanie nieważkości. Jeśli czas pozwoli, warto
wyświetlić także film o tym, jak zachowuje się woda w stanie nieważkości.

Faza podsumowująca:

Uczniowie debatują, jak w warunkach domowych przygotować kapsułę prezentującą

stan nieważkości. Nauczyciel czuwa merytorycznie nad przebiegiem dyskusji.
Następnie uczniowie dzielą się na grupy do wykonania zadania domowego i opracowują
wstępny plan działania.

Praca domowa:

Przygotować kapsułę stanu nieważkości i zarejestrować to zjawisko. Przeanalizować

zalety i niedoskonałości przeprowadzonego eksperymentu.
Wyniki zostaną zaprezentowane pozostałym uczniom oraz koleżankom i kolegom
z młodszych klas.

Wskazówki Film samouczek może zostać wykorzystany do

metodyczne opisujące przygotowania się uczniów przed lekcją, do wyjaśnienia
różne zastosowania zagadnień w trakcie zajęć oraz przy powtarzaniu materiału
filmu samouczka nauczania.