Work in the Mind and the

Mind in Work

The Internal Establishment Το εσωτερικό

κατεστημένο

Hogget P. 1998
Το εσωτερικό κατεστημένο
Paul Hoggett

Ο Bion ποτέ δεν έπαψε να έχει την ομάδα στο μυαλό του. Οι έρευνες που έκανε για την ψύχωση και η
θεωρία του για την σκέψη έχουνε ανοίξει μία λεωφόρο για την εξέταση των “αρνητικών
συναισθημάτων” - τα οποία είναι εκείνα τα συναισθήματα που είναι αντίθετα στη σκέψη και τη ζωή.
Σκιαγραφώντας επάνω στην εργασία των Bion, Rosenfeld, Meltzer και Steiner αυτό το κεφάλαιο
αναπτύσσει την υπόθεση ότι υπάρχει στη ζωή του νου και στην ομάδα ένα ‘’εσωτερικό κατεστημένο’’ -
μια υψηλά οργανωμένη ενέργεια υπό την προστασία της οποίας επιτρέπεται να συνεχίσει μια μορφή
ζωής. Μέσα στην ομάδα, το κατεστημένο λειτουργεί σαν μια αόρατη μυστική αντιδραστική δύναμη που
επιτηρεί τα σύνορα ενός τομέα του ‘’μη σκεπτόμενα γνωστού’’ της ομάδας, μιας γνώσης που απειλεί τη
ψευδαίσθηση της ομάδας

Εσωτερική καταστροφή

Θέλω να εξερευνήσω την υπόθεση ότι υπάρχει ένα εσωτερικό κατεστημένο το οποίο λειτουργεί σαν μία
δύναμη αντίδρασης μέσα στη ζωή του νου και της ομάδας. Χρησιμοποιώ τη λέξη ‘’αντιδραστικός’’ για
να μεταφέρω το την ιδέα για κάτι το οποίο είναι η εστία του μεγαλύτερου μέρους της
καταστρεπτικότητας μας –καταστροφική για την χωρητικότητας μας να προσδιορίσουμε τα
συναισθήματα μας ‘’να καταλάβουμε’’, να δώσουμε λέξεις στο βίωμα και να ζήσουμε αληθινά. Ίσως ο
όρος ‘’αντιδραστικός’’ ελαττώνει τη σημασία αυτού με το οποίο θα ασχοληθούμε εδώ. Όταν ο
Rosenfeld (1987, p. 107) δηλώνει, ‘’Πιστεύω ότι κάποια θανάσιμη δύναμη μέσα στον ασθενή,
παρεμφερής με την περιγραφή του Φρόυντ για το ένστικτο θανάτου, υπάρχει και μπορεί να
παρατηρηθεί κλινικά’’ αναπτύσσει την βεβαιότητα για αυτό το οποίο προσπαθώ να ψηλαφίσω.

Η σύλληψη του Φρόυντ για το ένστικτο θανάτου έχει αποδειχθεί μία δυσάρεστη κληρονομιά
για τη ψυχανάλυση. Είναι πρωταρχικά προς εκείνους που επηρεάστηκαν από την Klein
συμπεριλαμβανομένου του Bion ότι θα πρέπει να ψάξουμε για μία νηφάλια εξήγηση όλων των
καταστροφικών δυνατοτήτων μας. Το σημείο έναρξης αυτής της γραμμής της ανάλυσης βρίσκεται στην
παρατήρηση ότι από τη γέννηση η ενόρμηση θανάτου υπάρχει σαν μία δύναμη η οποία μας απειλεί να
μας καταστρέψει από μέσα μας. Όπως το έθεσε ο Rosenfeld στην καρδιά της ανθρώπινης λειτουργίας
βρίσκονται πρωτόγονες μορφές άγχους οι οποίες προκύπτουν από ‘’τη λειτουργία του ενστίκτου
θανάτου εντός του οργανισμού το οποίο βιώνεται ως φόβος αφανισμού’’ (Rosenfeld, 1971, p. 171). Η
Klein (1958) είχε επιμείνει ότι αυτή η καταστροφική εσωτερική δύναμη ασχολείται μερικώς με το να
προβάλλεται σε φιγούρες στον εξωτερικό κόσμο οι οποίες μετά βιώνονται ως κακές και καταδιωκτικές.
Αυτό το μέρος του ενστίκτου θανάτου το οποίο παραμένει μέσα στην ψυχή μετά επιστρέφετε πάνω σε
αυτές τις καταδιωκτικές φιγούρες.

Λέγοντας το με απλή γλώσσα μπορούμε να πούμε ότι οι δυνάμεις της ζωής και του θανάτου,
δημιουργικότητας και καταστρεπτικότητας βρίσκονται στο εσωτερικό όλων μας. Αυτό είναι βασικό στην
ανθρώπινη κατάσταση. Με άλλα λόγια ο τρόμος έχει μια υπαρξιακή ιδιότητα. Δεν μπορούμε να

1
ρωτήσουμε ‘’από που είναι αυτός ο τρόμος;’’ δεν έχει εστία η οποία μπορεί να αναγνωριστεί και
καταρχήν δεν είναι προσκολλημένος σε αντικείμενο ή σε δομή. Είναι μία αυτό-αναπαραγόμενη,
αθόρυβη, θανάσιμη δύναμη. Η διαδικασία της προβολής για την οποία μιλάει η Klein είναι ισοδύναμη
με τη διαδικασία μετατροπής ενός εσωτερικού τρόμου σε μια εξωτερική και αναγνωρίσιμη απειλή. Το
‘’Εγώ φοβάμαι’’ γίνεται ‘’Φοβάμαι το’’ και ‘’Εγώ μισώ’’(Hoggett, 1992). Με άλλα λόγια, εξαιτίας του
φόβου μας είμαστε ικανοί για μίσος. Υπάρχει μια άλλη πρωταρχική στρατηγική για την αντιμετώπιση
του τρόμου που ο Rosenfeld αναγνωρίζει . Προτείνει ότι ένα μέρος της ορμής θανάτου χρησιμοποιείται
για να δημιουργήσει μια εσωτερική ενέργεια η οποία διαμέσου μιας διεφθαρμένης διαστροφής
προσφέρεται να μας προστατεύσει από τον τρόμο ο οποίος είναι από τη φύση του ένα παράγωγο. Ο
Rosenfeld προσεγγίζει την εξέταση αυτής της ενέργειας διαμέσου μία σπουδής του ναρκισσισμού. Από
την προοπτική της δύναμης ζωής ο ναρκισσισμός μπορεί να θεωρηθεί σαν μία υπέρ - αξίωση του
εαυτού. Αυτό ήταν το εναρκτήριο σημείο του Φρόυντ στην εργασία του για το ναρκισσισμό: ‘’ λέμε ότι
ένα ανθρώπινο ον έχει αρχικά δύο σεξουαλικά αντικείμενα -τον εαυτό του και τη γυναίκα η οποία το
φροντίζει- και λέγοντας έτσι θεωρούμε αξιωματικά ένα πρωταρχικό ναρκισσισμό στον καθένα’’
(Φρουντ, 1941c, p.88). Αυτή η αυτό-εξιδανίκευση μπορεί να παραστήσει τόσο το υγιές μέρος του να
αισθάνεται καλά κάποιος για τον εαυτό του και την πιο παθολογική μορφή όπου κάποιος αισθάνεται
ότι δεν υπάρχει τίποτα καλό στον κόσμο παρά μόνο ο εαυτός του. Αλλά σε ένα κομβικό κείμενο ο
Rosenfeld προτείνει ότι μπορεί να λειτουργήσει μια παρόμοια διαδικασία σχετικά με το καταστροφικό
μέρος του εαυτού:

όταν θεωρούμε το ναρκισσισμό από την καταστροφική πλευρά του βρίσκουμε ότι ξανά η
εξιδανίκευση του εαυτού παίζει ένα κεντρικό ρόλο αλλά τώρα είναι αυτή η εξιδανίκευση
των παντοδύναμων καταστροφικών μερών του εαυτού. Κατευθύνονται τόσο εναντίον
κάθε θετικής λιβιδινικής σχέσης αντικειμένου και κάθε λιβιδινικού μέρος του εαυτού του
οποίου τα βιώματα χρειάζονται για το αντικείμενο και επιθυμούν να εξαρτώνται από
αυτό… έχουν ένα πολύ ισχυρό αποτέλεσμα στην αντιμετώπιση εξαρτητικών σχέσεων
αντικειμένου και στο να κρατούν τα εξωτερικά αντικείμενα μόνιμα απαξιωμένα, το οποίο
εξηγεί τις φανερές ομοιότητες του ναρκισσιστικού ατόμου προς τα εξωτερικά αντικείμενα
και τον κόσμο. [Rosenfeld, 1971, p. 173]

Έτσι έχουμε μία εσωτερική ενέργεια που αντιτίθεται στο φτωχό, που όλο επιθυμεί, αντικείμενο που
αναζητά ζωή. Ο Rosenfeld συνδέει αυτή την εχθρική, καταστροφική προς τη ζωή δύναμη στην έννοια
φθόνου της Klein. Ο φθόνος βρίσκεται στη ρίζα του ναρκισσισμού. Για να βιώσουμε την ανάγκη πρέπει
να βιώσουμε εξάρτηση από το αντικείμενο που θα μπορούσε να ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη, αλλά η
εξάρτηση διεγείρει το φθόνο για αυτό το αντικείμενο. Εάν πρόκειται να εισέλθουμε στις ανθρώπινες
σχέσεις –που σημαίνει εάν πρόκειται να γίνουμε ανθρώπινα αντικείμενα ικανά να συνδεθούν με κάθε
είδους ανταλλαγής με τα άλλα- τότε θα πρέπει να αναγνωρίσουμε την ανεξαρτησία μας τόσο πάνω στη
φύση όσο και πάνω στο ανθρώπινο περιβάλλον.

Αυτή ομάδα όπως θα συνεπαγόταν από ένα κοινωνικό συμβόλαιο που βασίζεται στην αμοιβαιότητα,
παρά το ανήκειν, είναι αυτόματο, ’’μία άμεση συναισθηματική απόκριση η οποία έρχεται σε συναίνεση
με τα συναισθήματα της βασικής ομάδας’’ (p.90). Η εμπειρία και γνώση από τη μια ή η δουλειά της
ομάδας από την άλλη, αναπαριστάνει μία συνεργατική προσπάθεια να επιδιώξει έναν κοινό σκοπό σε

2
αντιστοιχία με τις απαιτήσεις της αρχής της πραγματικότητας -που είναι ‘’η ανάγκη να αναπτυχθεί πάρα
να εξαρτιέται πάνω στην δραστικότητα της μαγείας’’ (p 97). Οι τρεις βασικές υποθέσεις που τονίζει ο
Bion αντιστοιχούν σε διαφορετικές μαγικές καταστάσεις του νου.

Βρίσκω πολύ χρήσιμο να σκεφτώ τις βασικές υποθέσεις σαν πρωταρχικούς μύθους επιβίωσης
των οποίων η πηγή σύμφωνα με τον Bion μπορεί να ιχνηλατήσουν ένα προ-ψυχολογικό, προ-νοητικό
επίπεδο (Bion, 1961, pp. 101ff). Καθώς είναι έτσι, θα φαίνονταν να έχουν την ιδιότητα ιχνών της
φυλογενετικής μνήμης με έναν τρόπο ανάλογο με τις πρώιμες ασυνείδητες φαντασιώσεις που
εξετάστηκαν από την Klein και τους συναδέλφους της (Riviere et al., 1952). Η ερώτηση είναι, επιβίωση
από τι;. Η απάντηση για την ομάδα / άτομο θα μπορούσε να είναι, από την απειλή της διάλυσης. 1 Αυτό,
το δέχομαι, είναι τι έχει ο Bion στο νου του όταν μιλάει για τα φαινόμενα της βασικής υπόθεσης ‘’σαν
αμυντικές αντιδράσεις στο ψυχωτικό άγχος’’ (p. 189). Ότι ίσως χρειάζεται να προστεθεί στον επόμενο
διαχωρισμό μεταξύ του καταστροφικού και του καταδιωκτικού άγχους - ο βασικός φόβος είναι για τον
εχθρό μέσα παρά μάλλον για τον εχθρό ο οποίος προέρχεται απ' έξω.

Μία από τις κλασικές δηλώσεις στη θεώρηση του Bion για το κατεστημένο έρχεται από τον
Meltzer (1986). Σκιαγραφώντας τις συνδέσεις μεταξύ των τελευταίων κειμένων του Bion και των
πρώιμων σκέψεων της βασικής ομάδας και της πρώτο νοητικής δραστηριότητας ο Meltzer σημειώνει
πως ο Bion επικαλείται την εικόνα ’’ του πρωταρχικού ίσως φυλετικής ζωής στα βάθη του νου’’
(Meltzer, 1986, p. 38). Πιθανολογεί ότι αυτή η πρώτο-νοητική συσκευή οργανωμένη σαν κατεστημένο
λειτουργεί στο μεταίχμιο μεταξύ του νου και του σώματος και συγκρατεί –ή ισχυρίζεται ότι συγκρατεί-
την πρόσβαση στις χιουμοριστικές και θεραπευτικές διαδικασίες οι οποίες κανονικά προστατεύουν το
σώμα από επιβλαβή γεγονότα τα οποία το απειλούν με επίθεση. Εάν κάτω από συγκεκριμένες
περιστάσεις συμβεί ανταρσία ενάντια αυτού του κατεστημένου ο Meltzer ρωτά,’’ ίσως τα σκεπτόμενα
μέρη της προσωπικότητας να βρούνε ότι το προνόμιο των ανοσολογικών προϊόντων είχε ακυρωθεί και
ότι οι καθημερινές διαδικασίες της άμυνας εναντίον των εχθρών του σώματος… δεν λειτουργούν πια’’
(p. 39).

Έτσι στη συνέχεια ο Meltzer μας ζητάει να θεωρήσουμε την ύπαρξη μιας εσωτερικής ενέργειας
αντίδρασης που μας προσκαλεί να ζήσουμε κάτω από την προστασία της - όντως προσφέρεται να μας
σώσει από τον εαυτό της. Σε ένα ψυχολογικό επίπεδο ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο βρίσκει αυτή η
ρύθμιση έκφραση πάντοτε θα μεσολαβείτε από τις βιογραφικές περιστάσεις του συγκεκριμένου
ατόμου. Με άλλα λόγια οι διάφοροι εσωτερικοί παράγοντες θα τραβούν το χαρακτήρα από τους
υπαρκτούς άλλους που έχουν εμπλακεί σε σημαντικές επαφές με το άτομο κατά τη διάρκεια της
πορείας της ζωής του/της - η μελέτη περίπτωσης του Meltzer ‘’Foxy’’ είναι μία από τις πρώιμες και πιο
ζωντανές απεικονίσεις αυτής της διαδικασίας. Καθώς η πάλη μεταξύ του κατεστημένου και του
αντικειμένου που αναζητά ζωή είναι παρούσα μέσα σε όλους μας, ο τρόπος με τον οποίο αυτό
θεσπίζεται κι επιλύεται πάντοτε θα διαφέρει.

1
Είμαι διαρκώς εντυπωσιασμένος από την ένταση των αγχών επιβίωσης στις ομάδες και στους
οργανισμούς στο Ηνωμένο Βασίλειο σήμερα. Ένα πλήθος πολιτιστικών παραγόντων φαίνεται να υπάρχουν στη
δουλειά – παγκοσμιοποίηση, οικολογική κατάρρευση, και, στην περίπτωση της Βρετανίας στην διείσδυση των
σχέσεων αγοράς μέσα στις χαραμάδες της δημόσιας ζωής.

3
Το κατεστημένο της ομάδας

Έχω προτείνει ότι η ιδέα του εσωτερικού κατεστημένου προκύπτει από μία ψυχοκοινωνική
διαρρύθμιση που βρίσκεται στην καρδιά της ομάδας-στο-νου. Ως εκ τούτου και δίχως έκπληξη είναι στο
βίο των ομάδων που πραγματικά υπάρχουν, (π.χ. της οικογενειακής ομάδας, της ομάδας στην εργασία,
της κοινωνικής ομάδας, της πολιτικής ή πολιτιστικής ομάδας) παρά μάλλον περισσότερο ενδιάμεσων
κοινωνικών μορφών όπως ο οργανισμός όπου μπορούμε να δούμε ‘’το κατεστημένο’’ πιο καθαρά εν
δράσει. Φαίνεται παράξενο εντούτοις ότι με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως ο Armstrong (1992) όπου με
ψυχαναλυτική χροιά αναλύει την ομάδα και η οργανωτική ζωή (π.χ Obholzer & Zagier Roberts, 1994)
έχει σε μεγάλο βαθμό αγνοήσει τη σχετικότητα της διερεύνησης του Bion για τα ‘’αρνητικά
συναισθήματα’’ που είναι ‘’φθονερά, εναντίον της σύνδεσης, εναντίον των συναισθημάτων, εναντίον
της γνώσης και εναντίον της ζωής’’(Meltzer, 1986, p.26).

Σε ότι ακλουθεί ως εκ τούτου επιθυμώ να δώσω την περίπτωση που σε κάθε κοινωνική ομάδα
θα υπάρχει ένα ‘’κατεστημένο’’. Το κατεστημένο σχετίζεται με κάθε περιοχή του βίου της ομάδας που
δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή. Αλλά καθώς δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή κατά ένα περίεργο τρόπο η
ομάδα γνωρίζει την ύπαρξη του. Από αυτή την πλευρά αυτό αντιστοιχεί σε ότι ο Bollas (1987) αναφέρει
ως το ‘’μη σκεπτόμενα γνωστό’’. Θα απεικονίσω τι εννοώ με αυτό το φαινόμενο παρέχοντας μία μελέτη
ενός έργου κοινότητας με το οποίο είχα εμπλακεί σαν σύμβουλος.

Η ομάδα αποτελούνταν από 14 άτομα όλα εκτός τριών ήταν επαγγελματίες διαφόρων
ειδικοτήτων ή κάτι άλλο (π.χ. διοργανωτές, στελέχη οικονομικής ανάπτυξης, κοινοτικά στελέχη
κλπ.) Υπήρχε ένας Διευθυντής Έργου και δύο ανώτεροι προιστάμενοι/ επαγγελματίες που ήτανε
οι ίδιοι ασκούμενοι επαγγελματίες. Υπήρχαν μόνο δύο άντρες στην ομάδα ένας (ίσως όχι με
έκπληξη) ήταν ο Διευθυντής. Αρκετές από τις γυναίκες ήταν πολύ φεμινίστριες, τρεις από την
ομάδα ήταν λεσβίες, δύο ήταν μαύρες συμπεριλαμβανομένης μίας που κατείχε μία από τις πιο
χαμηλές θέσεις στην ομάδα. Η ομάδα λάμβανε τα θέματα ίσων ευκαιριών πολύ σοβαρά τόσο
υπό όρους εργασίας που γινόταν στην ευρύτερη γειτονιά και υπό όρους του τρόπου με τον
οποίο συντόνιζαν τους εαυτούς τους σαν ομάδα. Είδαν τους εαυτούς τους να λειτουργούν με
ένα τρόπο δημοκρατικό και με ισότητα -με άλλα λόγια σαν μία ομάδα η οποία εξέφραζε τους
σκοπούς της διαμέσου των μεθόδων που χρησιμοποιούσαν.

Μια πρώτη επίσκεψη με είχε πείσει ότι το βασικό θέμα που αντιμετώπιζε το έργο ήταν η
έλλειψη μιας κοινής αίσθησης του σκοπού – οι άνθρωποι ήταν ξεκάθαροι για τα διακριτά τους
αντικείμενα ως άτομα αλλά με κάποιο τρόπο δεν συνεισέφεραν στο ‘’σύνολο’’. Αυτή η
αμφιβολία βιώνονταν τόσο από τον εξωτερικό κόσμο όσο και από το προσωπικό εντός του
έργου. Όταν έθεσα αυτό το θέμα σε όλη την ομάδα έγινε -ιδιαίτερα από τους δύο άντρες- ένα
πλήθος σχολίων τα οποία και καθώς οι εντυπώσεις μου ήταν ενδιαφέρουσες η συνάφεια τους
δεν ήταν τόσο άμεσα προφανής δεδομένου ότι οι αντικειμενικοί σκοποί του έργου ήταν αρκετά
ξεκάθαροι έχοντας προδιαγραφεί από τους πολιτικούς που πρώτοι το ξεκίνησαν και συνέχισαν
να το χρηματοδοτούν. Υπό μία έννοια τέτοια σχόλια ήταν ακριβώς ορθά: μία ξεκάθαρη δήλωση

4
πολιτικών αντικειμενικών στόχων όντως υπήρχε. Εντούτοις ήταν επίσης ξεκάθαρο ότι οι τοπικοί
πολιτικοί τώρα δίσταζαν στην ίδια τους τη δέσμευση ως προς τους σκοπούς και έτσι αυτοί δεν
ήταν κάτι ‘’χαραγμένο στην πέτρα’’ αλλά κάτι το οποίο πρέπει να επαναβεβαιώνεται,
επαναδιαπραγματεύεται, ή να δοθεί μάχη γι' αυτό. Αλλά υπήρχε μια πιο κρίσιμη αίσθηση κατά
την οποία τέτοια σχόλια ήταν παραπλανητικά για τους ‘’στόχους’’ που φαίνεται να έχουν λίγη
σημασία -αποτελούσαν γεγονότα στα οποία μπορούσε το προσωπικό να αναφερθεί αλλά όχι
ιδέες που θα μπορούσαν να πιαστούν και να τους δοθεί νόημα. Έτσι είχα μια κακή αρχή με το
αίσθημα ότι η αρχική μου εντύπωση είχε παρερμηνευτεί. Επικράτησε μια συλλογική θέση ότι η
εμμονή μου με το σκοπό ήταν περίεργη αλλά μία αβλαβής παρανόηση για την οποία θα
μπορούσα να συγχωρεθώ.

Στη συνέχεια προχώρησα στο να ρωτήσω τους συμμετέχοντες να απεικονίσουν την ομάδα
ζωγραφίζοντας την. Αυτή η τεχνική είναι αρκετά οικεία με εκείνους που δουλεύουνε με ομάδες:
η αξία της βρίσκεται στη χρήση της φαντασίας περισσότερο από τις λέξεις, ένα μέσο το οποίο
επιτρέπει στους ανθρώπους να αναπαραστήσουν κάτι το οποίο τους είναι δύσκολο να
εξηγήσουν λεκτικά. Η κυρίαρχη εντύπωση από αυτές τις εικόνες ήταν μίας ομάδας με ένα πολύ
ισχυρό εξωτερικό όριο αλλά με ένα μη ολοκληρωμένο εσωτερικό. Δύο άνθρωποι ανεξάρτητα
ζωγράφισαν τον οργανισμό σαν ένα παζλ αλλά με πολύ με ανοιχτά διάκενα μεταξύ των
κομματιών. Επιπλέον υπήρχε η εντύπωση ότι τα κομμάτια δεν ήταν σταθερά στερεωμένα - μία
άλλη εικόνα απεικόνισε την ομάδα σαν ένα σύνολο από σημαδούρες που επιπλέουν στην
επιφάνεια δεμένες μαζί σαν μπαλόνια. Παρόλο που αρκετές από τις εικόνες ήταν αρκετά
έντονες, ακόμα μία φορά παρουσιάστηκαν και σχολιάστηκαν με ένα πολύ πραγματιστικό
τρόπο. Η ομάδα ξεκάθαρα δεν αισθανόταν ότι οι μέθοδοι μου είχαν αποκαλύψει αρκετά έως
τώρα. Αποφάσισα να τους ωθήσω ακόμα πιο πολύ βάσει της διαίσθησης μου για την έλλειψη
σκοπού αλλά καθώς η μέρα προχωρούσε αισθάνθηκα μία τεράστια μείωση ενέργειας και
ενδιαφέροντος.

Κατά τη διάρκεια του απογευματινού καφέ προσεγγίστηκα από μία από τις δύο γυναίκες
προϊστάμενους. Ήτανε μια από τα νεότερα μέλη της ομάδας, είχε έρθει από θέση προϊσταμένου
μιας μονάδας γυναικών σε μια τοπική αρχή του Λονδίνου και ήτανε σαφώς αγχωμένη για το ότι
φαινόταν να σημειώνω μικρή πρόοδο με την ομάδα με την οποία αντιμετώπιζε η ίδια πολύ
μεγάλο βαθμό δυσκολίας. Μου αποκάλυψε ότι η φαινομενική έλλειψη ενδιαφέροντος των
συμμετεχόντων στις εικόνες της ομάδας ήταν παραπλανητική, είχε την αίσθηση ότι στην ουσία
είχε προκύψει ένα μεγάλο ποσό άγχους το οποίο τώρα βρίσκονταν στον αέρα. Επέλεξα να
προκαλέσω την ομάδα πάνω σ' αυτό το θέμα να φέρω την άρνηση, εάν υπήρχε, ανοιχτά. Όταν
με αυτό τον τρόπο, τα μέλη της ομάδας παραδέχθηκαν ότι όντως αισθάνονταν αρκετό άγχος,
ιδιαίτερα σχετικά με την ύπαρξη ενός αριθμού διαφορών εντός της ομάδας που οι εικόνες είχαν
αποκαλύψει -αλλά προστέθηκε σχεδόν άμεσα- ποιο το νόημα να το διερευνήσουμε, για τις
διαφορές που φαινόταν πριν μερικά λεπτά νωρίτερα σα να μην υπάρχουν έγιναν τώρα ορατές
σαν τεράστιες και δυσεπίλυτες. Η απάντηση μου φάνηκε λίγο άτονη: δήλωσα πως ότι ο καθένας
θα μπορούσε να κάνει γι' αυτές διαφορές θα ήταν να μιλήσει για αυτές. Έτσι η ομάδα μίλησε
για τις διαφορές τους αλλά πάλι κατά τον ίδιο ανίσχυρο στείρα πραγματιστικό τρόπο που έκανε

5
το θέμα να φαίνεται βαρετό και άσχετο. Για μια ακόμη φορά ξεκίνησα να αμφιβάλλω για την
κρίση μου: αισθανόμουν ότι ‘’ανεβοκατέβαινα’’ στην επιφάνεια των πραγμάτων λίγο-πολύ με
τον ίδιο τρόπο όπως οι άλλοι είχαν περιγράψει την εμπειρία τους το να συμμετέχουν στο έργο.

Καθώς η συζήτηση ήταν μονότονη εκφράστηκα πάνω σε κάτι άλλο που η καινούρια
προϊστάμενη είχε αναφέρει. Είχε αισθανθεί ότι η έλλειψη κοινού σκοπού ήταν ένα κρίσιμο
στοιχείο της ομάδας αλλά το παρουσίασε ως μία έκφραση της εσωτερικής δυναμικής της
ομάδας ιδιαίτερα της απουσίας κάθε είδους μοιράσματος από το προσωπικό του έργου. Ήταν
σαν να ήταν όλοι απομονωμένοι. Αυτό το αισθάνθηκε ιδιαίτερα σαν προϊσταμένη: οι εργάτες
για τους οποίους είχε ευθύνη αρνήθηκαν να αναφέρουν τις δραστηριότητές τους σε αυτήν
παρά μόνο με στείρο τρόπο, ήταν σαν να μην την ήθελαν να ‘’ρίξει μια ματιά’’ σ' αυτό που
έκαναν. Καθώς αναλογιζόμουν πάνω σ' αυτό μου ήρθε μια άλλη σκέψη. Η συζήτηση της ομάδας
που ήταν έμμεση και αδιέξοδη συνεχώς επέστρεφε στο θέμα των ‘’ημερολογίων’’ - ένα
χαρακτηριστικό των εβδομαδιαίων συναντήσεων του προσωπικού το οποίο η ομάδα τόσο
επέμενε αλλά και τόσο σιχαίνονταν.

Υιοθέτησα τη στάση του αθώου ξένου -ένα προνόμιο το οποίο μπορεί να απολαύσει καθένας
καινούργιος σε μία ομάδα. Τους ρώτησα περί τίνος επρόκειτο για αυτά τα ‘’ημερολόγια’’. Μου
εξήγησαν ότι ήταν η διαδικασία με την οποία τα μέλη της ομάδας του έργου πληροφορούσαν
το ένα το άλλο σχετικά με τις συναντήσεις ή τα γεγονότα στη γειτονιά τα οποία ερχόταν την
ακόλουθη εβδομάδα. Τότε είχε αποκαλυφθεί ένα μέρος της ιστορίας της ομάδας. Ένα από τα
προβλήματα που είχαν υπάρξει κατά τις πρώτες ημέρες του έργου ήταν αυτές οι συναντήσεις
στην τοπική κοινότητα που παρακολουθούνταν αρκετά συχνά από αρκετά μέλη του έργου
ταυτόχρονα ακλουθώντας ο καθένας τη δική του/της επαγγελματική σύνοψη. Φαινόταν πως
κανένας δεν εμπιστευόταν να αντιπροσωπεύσει τις απόψεις του έργου στο σύνολο -το οποίο
σημαίνει να λειτουργήσει στη βάση της αρχής που του ανατέθηκε από τους άλλους. Παρόλο
που αυτή η κατάσταση είχε βελτιωθεί εν μέρει, η έλλειψη εμπιστοσύνης εξακολουθούσε να
δηλώνεται κατά τις συναντήσεις του ημερολογίου οι οποίες προέκυψε ότι πρωταρχικά
χρησιμοποιούταν όχι για να ανταλλάσσουν πληροφορίες αλλά να συντηρείτε ο έλεγχος του
ενός στον άλλο. Τώρα τα πράγματα ξεκίνησαν να μπαίνουν στη θέση τους. Τα ημερολόγια
γέμιζαν το μοναδικό χώρο κατά τη διάρκεια της εβδομάδας όπου όλοι θα μπορούσαν να
συναντηθούν. Ο χώρος ήταν γεμάτος με πληροφορίες για γεγονότα (σ' αυτή την περίπτωση
γεγονότα σχετικά με τις συναντήσεις) παρά με βιωματική επικοινωνία. Έτσι η δυνατότητα του
διαλόγου με αυτό τον τρόπο είχε εξαλειφτεί.

Έγινε φανερό ότι αυτή ήταν μια ομάδα στην οποία κανείς δεν είχε κάτι να μάθει από τον
οποιοδήποτε άλλο (ακόμα και από μένα τον ίδιο). Δήλωνε την ισοπολιτεία της και τη δέσμευσή
της στις δημοκρατικές αξίες αλλά πρακτικά δεν τις πίστευε. Δεν ήταν ότι τα μέλη της ομάδας
ήταν ανοιχτά ανταγωνιστικά το ένα με το άλλο -μάλλον το καθένα είχε δημιουργήσει μια δικιά
του περιοχή την οποία εξακολουθούσε να καλλιεργεί σε πλήρη απομόνωση από τους άλλους. Ο
προκύπτων ατομικισμός δεν ήταν επιθετικός και να μεγαλοποιεί τον εαυτό, ήταν αμυντικής
μορφής. Κάθε άτομο φαινόταν να έχει ορθωμένα τείχη γύρω από ‘’τη δική τους περιοχή

6
 εργασίας’’ με μία ταμπέλα ‘’μείνετε μακριά’’ κολλημένη (για αυτό και τα μεγάλα κενά μεταξύ
των κομματιών του πάζλ). Αλλά σαν συνέπεια καθένας είχε να ξεπεράσει τη δυνατότητά του να
πάρει αναγνώριση και υποστήριξη από τους άλλους. Η ψεύτικη ισοπολιτεία η οποία
συντηρούνταν μου θύμισε την ιδέα της ψευδό αμοιβαιότητας του Gufstafson (1979).

Επίμονα επέμενα στο να φέρω αυτή την εικόνα των αξιών-σε-χρήση της ομάδας ανοιχτά. Με
αρκετό ενδιαφέρον είδα ότι η ομάδα ποτέ δεν μου επιτέθηκε (όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες
περιπτώσεις) αλλά εμφανίστηκε να περνά από μία διαδικασία σταδιακής παραδοχής της
ενοχής. Ως σκέψη νομίζω ότι θα είχαν κάνει πρόοδο αρκετά εάν είχε γίνει μία έκρηξη και τα
πράγματα είχανε πάει εκτός ελέγχου.

Το κατεστημένο φρουρεί μία περιοχή στη ζωή της ομάδας η οποία δεν μπορεί να διανοηθεί καν.
Σχετικά με την ομάδα που περιγράφηκε παραπάνω αυτή η περιοχή περιλάμβανε ένα ασυνείδητο
συμβόλαιο της ομάδας το οποίο δήλωνε ‘’κανένας δεν έχει κάτι να μου προσφέρει’’ και ως αντάλλαγμα
‘’δεν θα θεωρήσω δεδομένο να προσφέρω οτιδήποτε στους άλλους’’. Ο φόβος και το μίσος για την
αναμεταξύ τους σχέση είχαν θριαμβεύσει επί της ανάγκης να δώσουνε και να δοθούν σε, οι
ασυνείδητες αξίες-σε-χρήση της ομάδας ήταν προφανώς αντιδημοκρατικές και αντί κολεκτιβιστικές.
Μπορούμε να δούμε ως εκ τούτου πως η ύπαρξη του κατεστημένου σχετίζεται με την ασυνείδητη ζωή
της ομάδας δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά ούτε η αληθινή φύση του κατεστημένου ούτε η αλήθεια
την οποία απωθεί. Έπεται ότι η περιοχή του βίου της ομάδας η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή και έτσι
είναι ανοιχτή στην αποκριτική παρακολούθηση που υπάρχει στη σκιά του ψέματος.

Κάθε ομάδα έχει τη δικιά της ιστορία. Με το να πούμε ότι αυτές οι ιστορίες έχουν μια ποιότητα
ψευδαίσθησης είναι ακολουθώντας τον Winnicott, να τραβήξουμε την προσοχή στη δημιουργική αξία
όλης της κοινωνικής ζωής. Οι ομάδες καταλαμβάνουν αυτό το δυναμικό χώρο όπου τίποτα δεν είναι
απλά ‘’πραγματικό’’ ούτε απλά ‘’παραίσθηση’’. Αλλά αυτή η δημιουργική στιγμή είναι πολύ δύσκολο να
διατηρηθεί. Με τους όρους του Bion όσο αναπτύσσεται η καινούργια ιδέα που περικλείει εμπειρία
τείνει να σκληρύνει και να ατροφήσει και η φαντασία γίνεται ένας παρηγορητικός μύθος. Το να
προκαλέσουμε την τελευταία ιστορία (που είναι σταθερά ενισχυόμενη από τη προπαγάνδα) είναι να
καταδιωχτεί η ομάδα με υπαινιγμούς ντροπής. Όπως δείχνει ο Giddens (1991) ‘’η ντροπή χτυπά απ'
ευθείας στην ταυτότητα επειδή είναι βασικά αγχώδης σχετικά με την επάρκεια της αφήγησης μέσω της
οποίας ο καθένας διατηρεί μία συνεκτική βιογραφία’’ (p. 65). Στο βαθμό που η ταυτότητά της ομάδας
βρίσκεται πάνω σε μορφές οργανωμένης απάτης θα περιέχει ‘’καταπιεσμένους φόβους ότι η
αφηγηματική της ταυτότητας δεν θα μπορέσει να αντέξει καλυμμένες πιέσεις στην συνοχή της προς την
κοινωνική αποδοχή’’ (p. 65). Όταν η ιστορία κάποιου καταστρέφεται τότε η ισχύς του επίσης
καταστρέφεται, κάποιος εκτίθεται και κάποιος αισθάνεται ντροπή.

Αλλά τα αισθήματα της επάρκειας και της ανεπάρκειας είναι μόνο μέρος της εξήγησης. Η
ιστορία που λέει η ομάδα για τον εαυτό της σχεδιάζεται όχι μόνο να παραπλανά τους άλλους αλλά
επίσης να παραπλανά τον εαυτό της τον ίδιο. Είναι μια αυταπάτη. Όταν ξεσπά η διαφωνία οι νέες ιδέες
απειλούν να εγκαινιάσουν ότι ο Bion χρησιμοποιεί για μια διαδικασία καταστροφικής αλλαγής στην
οποία η ομάδα φοβάται ότι θα διαλυθεί.

7
 Στην ομαδική ζωή το βήμα μεταξύ ψευδαίσθησης και αυταπάτης είναι αλήθεια βραχύ. Ο
Steiner (1933, p.65) μας θυμίζει τη μεταφορά του Φρόυντ για την ψευδαίσθηση -μια επιφάνεια πάνω
στο μέρος όπου αρχικά είχε εμφανιστεί ένα σχίσιμο στη σχέση του εγώ προς την εξωτερική
πραγματικότητα. Το κατεστημένο είναι ένας παθολογικός οργανισμός ο οποίος εγκαθίσταται πάνω στα
σκισίματα και στις ρωγμές της ψευδαίσθησης της ομάδας για τον εαυτό της. Στην ομάδα που
περιγράφηκε παραπάνω η προστασία παρασχέθηκε ήσυχα και επιμελώς πρωταρχικά διαμέσου μιας
μορφής άρνησης η οποία ασχολήθηκε με το εν δυνάμει επικίνδυνο βίωμα αφαιρώντας του την
σπουδαιότητα μετατρέποντας το έτσι σε ένα αβλαβές γεγονός. Αντί του πλήθους το κατεστημένο
φάνηκε να στέλνει γύρω μία ομάδα λογιστών ή γραφειοκρατών το αντικείμενο των οποίων ήταν να
φέρουν την αντίθεση στο θάνατο.

Παθητική και ενεργητική συναίνεση

Η εσωτερική κοινωνία την οποία σκιαγραφεί ο Bion υστερεί σε διανοητικότητα. Αλλά τότε το μόνο το
οποίο αναμένεται κατά τον Bion είναι η διαφωνία με έναν τρόπο ανάλογο με τον Φρόυντ διαμέσου του
μύθου της ‘’πρωταρχικής ορδής’’ όπου μία αρχέγονη κοινωνία υπάρχει στα βάθη του μυαλού και
λειτουργεί στο σύνορο μεταξύ της ψυχής (psyche) και του σώματος (soma)του νου και του κορμιού.
Κατά την προοπτική του Bion το δράμα του εσωτερικού κόσμου είναι βασικά πολιτικό στο οποίο ένα
εσωτερικό κατεστημένο ψάχνει να διατηρήσει τον έλεγχο του με τη χρήση ψεμάτων και στο τέλος με
βία στο πρόσωπο μιας διαρκώς επαναστατικής ομάδας αντικειμένων που επιμένει στο να ρωτάει
πολλές ερωτήσεις. Εντούτοις παρόλο που το κατεστημένο ειδικεύεται στην προπαγάνδα η πραγματική
του τέχνη φαίνεται να βρίσκεται στην ευκολία του να είναι ικανό να βάζει τα αντικείμενα του στο να
πουν ψέματα στους εαυτούς τους, με αυτό τον τρόπο η κυριαρχία του μπορεί να διατηρηθεί χωρίς να
έχει ανάγκη να καταφεύγει πολύ συχνά να δημιουργεί τρόμο. Μπορεί περιστασιακά να κάνει
προπαγάνδα αλλά στηρίζεται στα αντικείμενα του στο να την πιστέψουν.

Όλα αυτά με οδηγούν να ρωτήσω εάν η ιδέα της συμμορίας υποεκτιμά τη σοφία του με τι
καταπιανόμαστε μερικές φορές εδώ . Η συμμορία κερδίζει την προσοχή μας στην καταναγκαστική
στιγμή προς την οργανωμένη βία. Ο ποιητής πρόεδρος Vaclav Havel στάθηκε σε αυτά τα θέματα κατά
τη διάρκεια της φυλάκισης του. Στο περίφημο κείμενο του ‘’Η Ισχύς των Ανίσχυρων’’ ο Havel μάχεται με
την περίπλοκη σχέση μεταξύ αλήθειας και ψέματος με έναν τρόπο που θυμίζει έντονα τον Bion. Για τον
Havel η συμπαιγνία βρίσκεται στο επίκεντρο ακόμα και των ανοιχτά καταπιεστικών καθεστώτων όπως
αυτό που τον φυλάκισε. Μιλώντας για την μουντή αποδοχή της προπαγάνδας της πολιτείας που
χαρακτήριζε την Ανατολική Ευρώπη εκείνη την εποχή, ο Havel επιμένει:

Τα άτομα δε χρειάζεται να πιστεύουν όλες αυτές τις συγχύσεις αλλά πρέπει να

συμπεριφέρονται σαν να το έκαναν ή τουλάχιστον θα πρέπει να τις ανέχονται σιωπηλά ή να τα
έχουν καλά με αυτούς οι οποίοι εργάζονται με αυτές. Γι' αυτό το λόγο εντούτοις θα πρέπει να
ζουν μέσα σ' ένα ψέμα. Δε χρειάζεται να δέχονται το ψέμα. Είναι αρκετό για αυτούς να έχουν
δεχτεί τη ζωή τους εντός του. Διότι μέσω αυτού τα άτομα επιβεβαιώνουν το σύστημα,
ικανοποιούν το σύστημα, αποτελούν το σύστημα, είναι το σύστημα. [Havel, 1987, p. 45]

8
Παραδόξως μετά ακόμα και από την παθητική συναίνεση που απαιτείται από ένα καταναγκαστικό
καθεστώς απαιτεί την ενεργή αυτορρύθμιση των πολιτών του, το όριο μεταξύ του θύματος και του
δυνάστη δεν είναι προσδιορίζεται εύκολα. Το είδος του καθεστώτος για το οποίο μιλάει ο Havel είναι
κάποιο που δε χρειάζεται να κρύψει τη δυναστική του φύση, δεν ντρέπεται για την έλλειψη
επιτήδευσης ή επιδεξιότητας. Αυτοί που ζουν υπό την ‘’προστασία’’ του δεν βρίσκονται σε
ψευδαίσθηση σχετικά με τη φύση του.

Όμως, έχω στο μυαλό μου ένα κάπως διαφορετικό είδος ενέργειας -κάποια που εξακολουθεί να
έχει το μονοπώλιο στον τρόμο αλλά λειτουργεί πρωταρχικά χρησιμοποιώντας ως πηγή ενέργειας την
προθυμία των υποκειμένων της να ‘’συμπεριληφθούν’’. Βασιζόμενη σε ένα είδος αθωότητας και
αγαθοσύνης στηρίζεται στην επιθυμία τους να μην σκέφτονται τόσο πολύ. Ο πολίτης ή το μέλος της
ομάδας κάτω απ' αυτό το καθεστώς είναι αρχικά αυτορυθμιζόμενο, συναινεί ενεργά προς την δική του/
της θέση στην τάξη των πραγμάτων. Φαίνεται κατάλληλο εκ τούτου δεδομένου του τόπου αυτού του
συνεδρίου να τραβηχτεί προσοχή στις σκέψεις κάποιου που ενώ ήταν φυλακισμένος έδωσε σημαντική
προσοχή στη βαθιά σχέση μεταξύ εξαναγκασμού και συγκατάθεσης. Για τον Gramsci (1977) το
δημοκρατικό κράτος πάντοτε είχε αυτές τις δύο σημαντικές στιγμές καταναγκασμού και συγκατάθεσης
βίας και πολιτισμού. Χρησιμοποιεί τον όρο ‘’ηγεμονία’’ να περιγράψει αυτή την ιδιαίτερη μορφή
κυριαρχίας στην οποία η συναίνεση είναι ρητή και η βία υπονοείτε.

Ίσως στις σύγχρονες καταναλωτικά βασισμένες δημοκρατίας έχουμε γίνει πολύ ευάλωτοι στην
πρόταση. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι μπορούμε να έχουμε οικονομική άνθηση καθώς και κοινωνική
δικαιοσύνη, συνεχιζόμενη υλική πρόοδο καθώς και ένα αλώβητο περιβάλλον, οικονομική ελευθερία
καθώς και κοινωνική αλληλεγγύη. Είναι αυτές οι ιδέες αληθείς ή ψευδείς; Όπως και στην περίπτωση
όλων των καλών ψευδαισθήσεων δεν έχουμε τρόπο να το ξέρουμε. Δεν μπορούμε να αμφιβάλουμε,
εντούτοις, είναι ότι ο θαυματοποιός για τον οποίο μιλάμε εδώ έχει ένα πολύ πρόθυμο πρατήριο, έτσι
τείνουμε να πιστεύουμε όλοι ότι είναι εφικτά τέτοια πράγματα.

Κι έτσι είναι με τη ψευδαίσθηση της ομάδας: τα μέλη λοιπόν θέλουν να την πιστέψουν. Η
αντίστοιχη συμπαιγνία ίσως συνεπώς εμπλέκει τη συμμετοχή όλης της ομάδας. Αυτό παρουσιάζει νέα
μέλη με ένα πρόβλημα. Μπορεί να αισθάνονται κάτι να είναι σε εξέλιξη, αλλά θα αρνηθούν κάθε μέσο
να σκεφτούν γι' αυτό. Συχνά θα προσφέρουν σημείο αντίστασης στο καθεστώς το οποίο θα
καλωσορίζεται και θα επανεκπέμπεται από τα άλλα μέλη της ομάδας. Ο ρόλος του εξωτερικού
συμβούλου είναι να προσδιορίσει τα στοιχεία εκείνα μέσα στην ομάδα τα οποία αναζητούν να
αντισταθούν ή να υπονομεύσουν το καθεστώς προκειμένου να αναπτύξουν μια συμμαχία για αλλαγή
με αυτά. Ο σύμβουλος δεν είναι ως εκ τούτου ουδέτερος (απλά μια σανίδα σωτηρίας η παράγοντας
διευκόλυνσης), αλλά ένας ενεργός επαναστάτης που ελκύει την ‘’καλύτερη φύση’’ τόσο ‘’της ομάδας’’
και των ατόμων εντός της. Με την ανάληψη αυτού του έργου είναι σημαντικό να αποφευχθεί η σχίση
στην ομάδα μεταξύ καλού και κακού. Κάθε μέλος της ομάδας είναι κατά διαφορετική αναλογία, θύμα,
τύραννος, επαναστάτης και συνεργάτης - που σημαίνει μέρος του καθεστώτος και μέρος της
αντίδρασης.

9
 Η λειτουργία του καθεστώτος είναι να αστυνομεύει αυτό αυτή την κομπίνα.
Χρησιμοποιώ τον όρο ‘’καθεστώς’’ σαν ένα μέσο αναφοράς σε κάτι το οποίο είναι:

1. βαθιά εγκατεστημένο -που σημαίνει κάτω από την επιφάνεια, μη ορατό, περισσότερο σαν
ένα δίκτυο παρά σαν ένα ίδρυμα,
2. μία αντιδραστική και μυστικοπαθής δύναμη,
3. ικανό να αποδεσμεύσει τη μέγιστη βία και τρόμο προκειμένου να διατηρήσει τη θέση του
αν προκληθεί, αλλά το οποίο θα λειτουργει πρωταρχικά διαμέσου πανουργίας,
προπαγάνδας και πατροναρίσματος κατά τη διάρκεια των ‘’κανονικών καιρών’’
4. ειδικευμένο να χρησιμοποιεί τις χειρότερες ποιότητες των πολιτών του -για παράδειγμα την
επιθυμία τους να μη σκέφτονται πολύ ούτε να ρωτούν πολλές ερωτήσεις
5. μία περιοχή ησυχίας στη ζωή του νου ή της ομάδας όπου το σώμα της ομάδας είναι
ευαίσθητο και θα πρέπει να αγγίζετε μόνο με την περισσότερη δυνατή φροντίδα

Η ηγεμονία που ασκείται από το καθεστώς βασίζεται πάνω στην οργάνωση της ενεργούς συναίνεσης
των πολιτών του. Αλλά πάντα στο παρασκήνιο μία προσέγγιση πιο καταναγκαστική είναι εύκαιρη όταν
χρειαστεί. Όπως ο Perry Anderson ένας από τους σημαντικότερους Βρετανούς ερμηνευτές του Gramsci
είπε:

οι ημερήσιες ρουτίνες μίας κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας αποτελούνται καθεαυτού από μία

αθόρυβη, απούσα δύναμη που τους δίνει το χρήμα, το μονοπώλιο της νόμιμης βίας από την
πολιτεία. Στερημένο από αυτό το σύστημα του πολιτιστικού ελέγχου θα μπορούσε να ήταν
στιγμιαία εύθραυστο καθώς τα όρια των δυνατών ενεργειών εναντίον του θα μπορούσαν να
εξαφανιστούν. [Anderson, 1976, p. 43]

Συμπέρασμα

Παρατηρήσαμε νωρίτερα πως η αρχική θεώρηση της Klein περί ιδιοτροπίας της ορμής θανάτου
περιέγραψε μια κίνηση από μία θέση εσωτερικού τρόμου στην προβολή αυτής της θέσης πάνω στον
εξωτερικό κόσμο έτσι ώστε το ‘’Φοβάμαι’’ αντικαθίσταται από το Με φοβίζει το’’ και ‘’Μισώ’’. Εδώ
υπάρχει ένα πλήθος ψυχαναλυτικά εμπνευσμένων θεωρήσεών του ρατσισμού και της εθνικής
εχθρότητας που ψάχνει να συνδέσει κοινωνικές μορφές αποκλεισμού με τέτοιες ψυχολογικές
διαδικασίες προκλητικής ταυτοποίησης (Rustin, 1991, Young, 1994). Έχω προσπαθήσει εδώ να
ανιχνεύσω μια άλλη διαδρομή όπου η καταστρεπτικότητα μας έπεται: ιδιαίτερα έχω προσπαθήσει να
διαφωτίσω τον τρόπο με τον οποίο τόσο το άτομο όσο και η ομάδα προσπαθούν να προστατεύουν τους
εαυτούς τους από έναν έμφυτο τρόμο απομάκρυνσης από την ζωή καθεαυτή.

Αυτός ο αγώνας μεταξύ ανάπτυξης και καταστροφής βρίσκεται στην καρδιά της εσωτερικής
κοινωνίας που προτείνει ο Bion και είναι μέρος της κοινωνικής μας φύσης. Υπερβαίνει τη συνήθεια μας
να σκεφτόμαστε με ένα δυαδικό τρόπο ώστε κάτι θα πρέπει να είναι είτε ‘’μέσα’’ είτε ‘’έξω’’,

10
ψυχολογικό ή κοινωνικό. Η δυναμική ρύθμιση που μας προσκαλεί να εξετάσουμε είναι και ψυχολογική
και κοινωνική δηλαδή ψυχοκοινωνική. Αυτή η ρύθμιση υπάρχει σαν ένα έμφυτο φαινόμενο που
παρέχει μία βαθιά δομή τόσο για τη ζωή του μυαλού και για τη ζωή της κοινωνίας. Με άλλα λόγια
πολλές κοινωνίες με τους διαφορετικούς τους τρόπους είναι ρυθμισμένες να εργάζονται και να
πηγαίνουν στην εργασία πάνω σ' αυτή τη δομή. Σε ένα άμεσα συναισθηματικό και προ-συμβολικό
επίπεδο έχουμε όλοι βιώσει τρόμο, τυραννία, συμπαιγνία, εκδίκηση και απαξίωση πριν αρχικά τα
συναντήσουμε εξωτερικά στην κοινωνία και στην οικογένεια. Κάθε μωρό φτάνει σ' αυτό τον κόσμο
φέρνοντας μαζί του μια εν τω γίγνεσθαι εκτίμηση για τις πολιτικές της ομαδικής ζωής.

11