Τετραλογία του φόβου

Μια ψυχολογική μελέτη σε βάθος

Μετάφραση: Παντελής Παπαδόπουλος

(Ψυχίατρος- Ψυχοθεραπευτής- Εκπαιδευτής-Αναλυτής)
Τίτλος πρωτοτύπου: Grundfonnen der Angst
V οη Fήtz Riemann
© 1961, 1993 by Emst Reinhardt
Verlag, Mίinchen-Basel

© 1994, Για την Ελλ ηνική γλώσσα:

Παντελής Παπαδόπουλος
Τηλ.: 981.9200

Λογοτεχνική απόδοση: Τζένη Φουντέα-Σκλαβούνου

Εξώφυλλο: Σμαράγδα Αβραμίδου

Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Χριστάκης Αθ.

Ιπποκράτους 10 ΑΘΗΝΑ
-

Τηλ.: 210 36 39 336

 Π ΕΡΙ Ε Χ Ο Μ Ε ΝΑ

Σημείωμα του μεταφραστή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

ισαγωγή
Ο φόβος και οι αντινομίες της ζωής . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 15

Οι σχιζοειδείς προσωπικότητες . ... ... ... . ... . ... .. . 30 . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . .

Ο σχιζοειδής άνθρωπος και η αγάπη . . . 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .

Ο σχιζοειδής άνθρωπος και η επιθετικότητα .. . . . 43 . . . . . . . . . . . . . .

Το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο ... . . .... ... . . .. . . ... 47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παραδείγματα από τη ζωή σχιζοειδών ανθρώπων . . 56 . . . . . . . . .

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις . ... . . . .. . . .. 63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Οι καταθλιπτικές προσωπικότητες .. ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77. .

Ο καταθλιπτικός άνθρωπος και η αγάπη .. . .... 87 . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ο καταθλιπτικός άνθρωπος και η επιθετικότητα . . .. . . 91 . . . . . . .

Το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο . .. .. . . ... . . 96 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παραδείγματα από τη ζωή καταθλιπτικών ανθρώπων . 111 . .

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις . . .... . ... 127 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Οι ψυχαναγκαστικές προσωπικότητες ................................ 138

Το ψυχαναγκαστικό άτομο και η αγάπη ... . . . . 153 . . . . . . . . . . . . . . . .

Ο ψυχαναγκαστικός άνθρωπος και η επιθετικότητα ..... 160 .

Το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο . . .... ... . . . . 169 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παραδείγματα από τη ζωή ψυχαναγκαστικών

ανθρώπων .. . . .. ...... . . ... ... .. .. ..
. . . . .. 179
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις . .. . . ... 190 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Οι υστερικές προσωπικότητες............................................ 203

Ο υ'στερικός άνθρωπος και η αγάπη . . . ... . ..... 212 . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ο υστερικός άνθρωπος και η επιθετικότητα ... . . . . . 221 . . . . . . . . . .

Το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο ... .. .. ..... ... . .. .. ..... 225 . . . . . . . . . . . . . . . .

Παραδείγματα από τη ζωή υστερικών ανθρώπων ... . . . 240 . . . .

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις . ..... . . . .. . .. 251 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ελικές εκτιμήσεις ............................................................ 259

πίλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
 Σημείωμα του μεταφραστή
Μελετώντας την ιστορία και την εξέλιξη του ανθρώπινου
έ
γ ν ους διαπιστώνουμε, μεταξύ άλλων, το εξής ενδιαφέρον
φ αιν όμ ενο: Ενώ η επιστήμη και η τεχνολογία εξ ελίσσονται
συνεχώς και με μεγάλη ταχύτητα επηρεάζοντας ανάλογα τον
τρόπο ζωής, ο ψυχικός κόσμος του ανθρ ώπου παραμένει σχεδόν
στην ίδια κατάσταση. Οι ενδοψυχικές συγκρούσεις, οι φόβοι,
οι ενοχές, οι ανάγκες στοργής, αγ άπης, τρ υφερ ότητας, αποδο­
χής, εξουσίας, δημιουρ γίας, θαυμασμού, ανεξαρ τησίας κλπ.
συνεχίζουν να υπάρχουν και προφανώς θα υπάρχουν για πάντα.
Όσο ο άνθρωπος θα διατηρεί το είδος του, θα μεταφέρ ει από
γενιά σε γενιά τα διάφορα ένστικτα και τα ιδιοσυγκρασιακά
του στοιχεία αφενός και αφετέρου θα διαμορφώνει με τη
συμπεριφόρ ά και τον τρ όπο ζω ής του την προσωπικότητα των
'
παιδιών του. Οσο όμως η συμπεριφορά αυτή θα συνεχίσει να
ι
ε ναι ματαιοτική και απογοητευτ ική - όπως συμβαίνει επί
αιώνες τώρα- ο ψυχισμός του ανθρώπου δε θα παρουσιάσει,
θ ό
το πι αν τερο, σημαντικ ς
έ διαφοροποιήσεις,
Φυσικά, η ματαίωση ή η απογοήτευση δ εν είναι τα μό να
'
συναισθήματα που βιώνονται, Εχουμε και θετικά συναισθήματα
που προσφ έρουν ασφ άλ εια, χαρά και ανακούφ ιση και επιπλέον
εξισορροπούν, μέχρι ενός σημείου τουλάχιστον, τις επιπτώσεις
των αρνητικών συναισθημάτων. Αυτ ά όμως που καθορίζουν τη
διαμόρφωση της προσωπικότητας και τους αντίστοιχους τρ ό­
πους σύμπεριφοράς είναι κυρίως τα αρνητικά συναισθήματα,
Από πολύ μικρ ή ηλικία ψάχνουμε και βρίσκο υμε διάφορους
τρόπους, διάφορους «αμυντικούς μηχανισμούς», ό πως λέμε,
'
για να απαλλαγο ύμε απ αυτά ή για να μειώσουμε την έντασή
τ υς .
Συνήθως όμως οι «λύσεις» που επιλέγουμε - ασυνείδητα
tις περισσότερ ες φορ ές - και που χρησιμοποιούμε αργότερα
και ως ενήλικοι, όχι μόνο δ ε μας απαλλάσσουν από τους
φ βους ή την κάθε μορφής δ υσαρέσκεια, αλλά αντίθετα,
δυσκολεύουν τη ζωή μας και πολλές φορές την καθιστούν
 Σημείωμα του μεταφραστή

Μελ ετώντας την ιστορία και την εξέλιξη του ανθρ ώπι νου
γ ένους διαπιστώνουμε, μεταξύ άλλων, το εξής ενδι αφέρον
φ αι ν όμ ε νο : Ενώ η επιστήμη και η τεχνολογία εξελίσσονται
συνεχώς και με μεγάλη ταχύτητα επηρεάζοντας ανάλογα τον
τρόπο ζωής, ο ψυχι κός κόσμος του ανθρ ώπου παραμένει σχεδόν
στην ίδι α κατάσταση. Οι ενδοψυχικές συγκρούσεις, οι φό βοι,
οι ενοχές, οι ανάγκες στοργής, αγάπης, τρυφερότητας, αποδο­
χής, εξουσίας, δημιουργίας, θαυμασμού, ανεξαρτησίας κλπ.
συνεχίζουν να υπάρχουν και προφανώς θα υπάρχουν γι α πάντα.
Όσο ο άνθρωπος θα δι ατηρεί το είδος του, θα μεταφέρ ει από
γενιά σε γενιά τα δι άφορα ένστι κτα και τα ιδιοσυγκρασιακά
του στοιχεία αφενός και αφετέρου θα διαμορφώνει με τη
συμπεριφόρ ά και τον τρ όπο ζωής του τ ην προσωπικότητα των
παιδι ών του. 'Οσο όμως η συμπεριφορά αυτ ή θα συνεχίσει να
ίναι ματαιοτι κή και απογοητευτική - όπως συμβαίνει επί
αιώνες τώρα - ο ψυχισμός του ανθρώπου δε θα παρουσιάσει,
το πιθαν τερο, σημαντι κές δι αφοροποι ήσ εις.
ό
Φυσικά, η ματαίωση ή η απογοήτευση δ εν είναι τα μό να
'
συναισθήματα που βιώνονται . Εχουμε και θετικά συναι σθήματα
πο υ προσφ έρουν ασφ άλ ει α, χαρά και ανακούφ ιση και επιπλέον
ξισορροπούν, μέχρι ενός σημείου τουλάχιστον, τις επιπτώσεις
των αρνητι κών συναισθημάτων. Αυτ ά όμως που καθορίζουν τη
ιαμόρφωση της προσω πι κότητας και τους αντίστοιχους τρ ό­
ύ
πους σ μπεριφοράς είναι κυρίως τα αρνητικά συναισθήματα.
Από πολύ μικρή ηλικία ψάχνουμε και βρίσκουμε διάφορους
όπους, δι άφορους «αμυντι κούς μηχανι σμούς», όπως λέμε,
'
για να απαλλαγούμε απ αυτ ά ή για να μειώσουμε την έντασή
ό
υς. Συνήθως μως οι «λύσεις» που επιλέγουμε - ασυνείδητα
ις περισσότερες φορ ές - και που χρησιμοποιούμε αργότερα
κ ι ως ενήλι κοι, όχι μόνο δ ε μας απαλλάσσουν από τους
ι
βο υς ή την κάθε μορφ ής δ υσαρέσκεια, αλλά αντίθετα,
κολ ύουν τη ζωή μας κα πολλές φορ ές την καθ στούν
ανυπόφορη. Οι διάφορες μ ορφές της διεργασίας αυτ ής, που
οδηγούν στη διαμό ρφωση μιας ξεχωριστής δομ ής προσωπικό­
τητας, περιγρ άφονται αναλυτικά στο βιβλίο αυτό.

Όπως υποστηρίζουν πολλοί, η ανθρωπότητα δέχτηκε τις

τελευταίες εκατονταετίες τρία σημαντικά « πλήγματα»: Το
πρώτο ήταν η ανακάλυψη του σύμπαντος, ότι η γ η δεν είναι
σταθερή δηλαδή, αλλά κινείται (Κοπέρνικος, Γαλ ιλαίος). Το
δεύτερο ήταν η διαπίστωση της καταγωγής του ανθρ ώπου, ό τι
έχει τους ίδιους προγόνους μ ε τον πίθηκο και άρα δε βρέθηκε
πάνω στον κόσμο με τον τρόπο που φανταζόταν παλ αιότερα.
Και τέλος, το τρίτο πλήγμα που δέχτηκε ήταν η ανακάλυψη
του ασυνείδ ητο υ (Φρό υντ ), η διαπίστωση δηλ αδή ό τι δεν είναι
κύριος του εαυτού του, ότι δεν είναι η λογική αυτή που
καθορίζει τον τρό πο σκέψης και πράξης του, αλλά κυρίως άλλα
ασυνείδητα κίνητρα που πηγάζουν από τους φόβους του, τις
ενδοψυχικές του συγκρούσεις ή . τις συναισθηματικές του
ανάγκες.
Οι τρεις αυτές συνταρακτικες διαπιστώσεις δημ ιούργησαν
στον άνθρωπο μεγάλο φόβο και ανασφάλεια. Ο φόβος μην
«πέσει» κάπου η γή, μην εκτροχιαστεί ή συγρουστεί μ ε άλλα
αντικείμ ενα, απωθήθηκε ή μ ετριάστηκε σταδιακά με τις γνώσεις
της φυσικής, της αστρονομ ίας και άλλων επιστημών. Το
«πάγωμα» της γης που προβλέπεται να συμ βεί μετά από πολλά
εκατομμ ύρια χρόνια δεν απειλεί άμ εσα. Όσον αφορά τις
αντιδράσεις του ανθρώπου σχετικά με την προέλευσή του είναι
γνωστές. Αλλά ακόμα και τώρα, που η επιστήμ η κάθε τόσο
επιβεβαιώνει τη θεωρία αυτή του Δαρβίνο υ, συνεχίζει να την
αγνοεί, προφανώς από φόβο μην γκρεμ ιστεί ή ανατραπεί το
σύστημα πάνω στο οποίο οικοδό μησε ένα μεγάλο μ έρος της
ζωής το υ. Η αποδοχή της αμφισβήτησης και μ όνο της ύπαρξης
του Θεού, τουλάχιστον όπως την παρουσιάζουν οι περισσότερες
θρησκείες, θα προκαλούσε μια τεράστια αναστ άτωση και
ανασφάλεια. Επίσης, εφόσον η εξέλιξη δ ε σταματά, τι θα
απογίνει με το είδος του ανθρ ώπου; Ποια μορφ ή θα πάρει,
πώς και πότε;
Με ένα παρόμοιο τρόπο αμ ύνεται ο άνθρωπος απέναντι στο
'
ασυνείδητο, το οποίο ουσιαστικά αποτελεί γι αυτόν έναν
τεράστιο χώρο προστασίας. Αλίμ ονο αν δεν είχε τη δυνατότητα
να απωθεί εκεί όλες τις δ υσάρεστες καταστάσεις που δεν
'
αντέχει! Το αγνοεί όμως και δεν ασχολείται μ αυτό, παρό τι
καθημερινά έρχεται σε επαφή μα ζί το υ (πολλές φορές μάλιστα
χρησιμοποιεί λέξεις που εμπεριέχουν την ίδια έννοια). Προ­
φανώς δεν είναι ακόμα σε θέση να αποδ εχτεί τις ανάγκες και
τις αδυναμίες το υ, ιδιαίτερα φυσικά όταν αρνείται να τις
συνειδητοποιήσει. Ο χώρος αυτός όμως δ εν μπορεί να «γεμί ζει»
συνέχεια, πρέπει και να «αδειάζει». Α υτό συμβαίνει καθημερινά
με διάφορες ασυνείδητες επιλογές και πράξεις, με τα όνειρα ή
με εκτονωτικούς τρόπους συμπεριφοράς. Ό ταν όμως η προ­
σπάθεια να κρατήσουμε το απωθημένο στο ασυνείδητο δεν
επαρκεί, τότε αποκτο ύμε άγχος, απρόβλεπτη ή ακατανό ητη
συμπεριφορά, διάφορα ψυχογενή συμπτώματα, όπως είναι οι
φοβίες, ο ι ιδεοληψίες, η κατάθλιψη ή άλλες φαινομενικά
οργανικές εκδηλώσεις (πονοκέφαλος, ζαλάδα, ταχ υπαλμία,
κόμπος στο λαιμό) κλπ.
Για να βελτιωθεί λοιπόν κανείς ως άτομο, για να κατανο ήσει
καλύτερα τι πραγματικά συμβαίνει μέσα του, στο σύντροφό
του και γενικότερα γύρω του, για να δώσει νό ημα και χαρά
στη ζωή τ'ου, για να προσφέρει μια καλύτερη διαπαιδαγώγηση
στα παιδ ιά του, για να ξεπεράσει, αν έχει και όσο μπορεί, τα
ψυχογενή συμπτώματά του πρέπει να γνωρίσει καλύτερα τον
εαυτό του. Στην προσπάθεια αυτ ή θέλει να συμβάλει ουσιαστικά
το βιβλίο αυτό.

Όταν καμιά φορά έκανα λόγο σε γνωστο ύς και φίλους για

τη μετ άφραση του βιβλίου αυτού, ακολουθο ύσε συνήθως κάποια
απορία και στη συνέχεια η περιέργεια για το περιεχόμενό του.
Το ξάφνιασμα αυτό δεν ήταν τ υχαίο, καθότι δε φημίζομαι για
τη «γλώσσα» που χρησιμοποιώ στα ελληνικά ο ύτε και είχα
κεφτεί' στο παρελθόν να δοκιμάσω κάτι τέτοιο.
Τι συνέβη λοιπόν και το αποφάσισα; Αρχικά απαντώ με
να «δεν ξέρω», γιατί, όπως προαναφέρθηκε, τα πραγματικά
κtνητρα των σκέψεων και πράξεών μας, όπως και τα αίτια
ων συναισθημάτων μας, μας είναι συνήθως άγνωστα. Ισως να
ψαχνα για κάποιο μοναχικό χόμπ υ (σχιζοειδ ής διεργασία)·
( οως να αυξήθηκε η επιθυμία προσφοράς στους συνανθρώπους
μ υ (καταθλιπτική διεργασία)· ίσως η ανάγκη διάρκειας και
<Jιγ υριάς εξαιτίας το υ φόβου του θαν άτου να εντάθηκε στη
φάση αυτή της ζωής μου και να αναζήτησε κάτι «αιώνιο>> - το
γραπτό δεν... πεθαίνει!- (ψυχαναγκαστική διεργασία)- ίσως πάλι
να περνούσα μι α φάση μεγαλ ύτερ ης ανάγκης θαυμασμού και
αναγνώρισης (υστερική διεργασία). Αυτές και άλλες ανάγκες,
συνήθως ασυνείδητες, με τους αντίστοιχους φόβους που
περιγρ άφονται αναλυτικά στο βιβλίο αυτό , θα έπαιξαν σίγουρα
το ρόλο τους, ώ στε να ξεκινήσει και να διεκπεραιωθεί η δουλειά
αυτή.
Εκτός από τ α ασυνείδητα υπάρχουν φυσικά και τα συνειδητά
ί
κ νητρα. Το βιβλίο αυτό με βοήθησε πολύ στο να συνειδητο­
ποιήσω και να αποδεχτώ πολλά πράγματα ό χι μόνο του εαυτού
μου, αλλά και των άλλων, είτε αυτοί ανήκαν στον επαγγελ­
ματικό χώρο είτε στον προσωπικό. Το συνιστούσα λοιπόν σε
κάθε σκεπτόμενο και προβληματιζόμενο άτομο που γνώριζα
στην Αυστρία, ό που έ ζησα για πολλά χρόνια. Τώρα που ζω
στην Ελλάδα, θα μπορώ να το συνιστώ και εδ ώ, αφού θα
υπάρχει και στα ελληνικά.

Ο Fήtz Riemann , ένας από τους κορυφ αίους ψυχαναλ υτές

της Γερμανικής Σχολής αλλά και διεθνώς αναγνωρισμένος,
περιορίζει τους διάφορους τρόπους συμπεριφοράς σε τέσσερις
τύπους ανθρώπων, τους οποίους και περιγράφει αναλυτικά,
όχι μόνο από τη σκοπιά της εξελ ικτικής ψυχολογίας, αλλά
βασιζόμενος κυρίως σε ένα κίνητρο, το κίνητρο του φόβου,
τον οποίο παρου σιάζει σε αντίστοιχες τέσσερις βασικές μορφές.
Η «τετραλογία» αυτ ή του φόβου έδωσε στο όλο θέμα μια νέα
διάσταση και κ ατανόηση.
Πρόκειται γι α ένα σπάνιο βιβλίο στο είδος του. Παρότι
ε ναι επιστημον ικό και αναφ έρεται σε βαθιές και δύσκολες
ί
έννοιες της ανθρ ώπινης ύπαρξης και συμπεριφοράς, γίνεται
κατανοητό από κάθε ενδιαφερόμενο άτομο και όχι μόνο από
ειδικούς, όπως είναι οι ψυχολόγοι, κοινωνιολό γοι, κοινωνικοί
λειτουργοί, εκπ αιδευτικοί, ψυχίατροι και ψυχοθεραπευτές. Η
γλώσσα που χρη σιμοποιείται είναι ευχάριστη και κατανοητή,
αρκετές φορές μάλιστα και «ποιητική», πρ άγμα που δεν ήταν
δυνατό να αποδοθεί με την ίδια ομορφιά στη μετάφραση. Η
εύστοχη και ίσως η πιο «πρ ακτική» ταξινόμηση των τύπων της
προσωπικότητας που ακολουθήθηκε, η έμφαση που δόθηκε στην
αγάπη και στην επιθετικότητα (ως τους δύο σημαντικότερους
ι π υς εκδήλωσης του ψυχισμού μας ) κατά την περιγραφή
ιης κ άθε δομής προσωπικότητας και τα πο λλά παραδ ε ί γματα
Jι υ α ναφέρονται , προκαλ ούν στον αναγνώστη σχεδόν την
ιγων ία ε νό ς μυθ ιστορήματος, τ ου οπο ί ου θέλουμε να μάθουμε
ιη υνέ χεια και δ εν μπορο ύ με να το αφή σουμε. Ο ι λίγες
π να λήψ εις με δ ιαφορετικά λόγια » όχι μόνο δ εν είναι
τ ς, αλλά βοη θ ούν στην κα λύτερη κατανό ηση και εμπ έδωση .
Στην εισαγωγή γ ί νεται μια πο λύ ενδ ιαφέ ρουσα συσχέ τ ιση
ι ων αντ ίθετων ή αντιφατικώ ν αναγκών του ανθ ρ ώπου με τις
μ ικ έ ς δυνά μεις του σύ μπαντος, που ε ίναι επ ί σης αντ ίθ ετες
ιιλλά και αλλη λ οσυμπ λ ηρο ύ μενες, ό πως για παράδ ειγμα η
ψuγ κεντρη και η κεντρομόλ ος δύναμη . Η μεταφορά των
uν μεων και τάσεων του Σύ μπαντος στην ψυχο λ ογ ί α του
1 t μ υ και οι εντυπωσιακ έ ς ομοι ότητ ές τους δί νουν μια
ιι ι ίτ ρη δ ι ά σταση στην επεξεργασία του θέματος, π έ ρα απ ό
ι ην πι θανή πραγματική επ ίδ ραση των δυνά μεων αυτ ών πάνω
ο η ν ψυχολογία του ανθ ρώπου .
' •να άλλο αξιοσημε ί ωτο στοιχε ί ο ε ί ναι ο τρ ό πος παρου­
η ς του φόβου. Ο αναγνώστης σύ ντομα εξοικειώνεται με
ν και τον δέχεται όχι π λέ ον ως έ να δυσάρεστο συνα ίσ θημα
υ χρειάζεται να αντιμετωπιστε ί , α λλά ως έ να αναπ ό σπαστο
μμά τι του, που τον ωθ ε ί σε δ ιά φορους τρό πους συμπεριφο­
ς. Κ ά ποια στιγμή μάλιστα αρχίζει να χα ί ρεται συνει δ ητο­
ι )ι(ί)ν τας τους δ ικο ύ ς του προσωπικο ύ ς φόβους, που τον
ι ( )0 'ν να κατανοήσει και να αποδ εχτε ί τον εαυτ ό του .
Ι• λ·ο ν δ ιαπιστ ώνει ό τι, και αν ακό μα οι φόβοι αυτο ί π άρουν
1 t) μ ρφή εν ό ς συμπτώματος, δ ε θ α ε ίναι τ ί ποτα άλλ ο παρά
ΙΙJΙΟ λ εσμα των εν δοψυχικ ών του συγκρο ύ σεων , με τις οπο ί ες
1 ι π πει να ασχο λη θεί ιδ ια ί τερα.
1 J περιγραφή και η αν ά πτυξ η των τεσσάρων κ λασικ ών τ ύ πων
ιιν() ' π ου με τους αντ ί στοιχους « βασικού ς φόβους », η ανα λυ -
1 ικt1 και η ερμηνευτική δ ου λει ά στα παραδ ε ίγματα που
ιι ι�< νται, η κατανό ηση ιστορικ ών και κο ινωνικ ών φαινο -
11 νι ν με βάση το φόβο, ό πως και οι δ ιάφορες επιλ ογ έ ς του
ιι Ο 1(bπου ( επ άγγε λ μα , γ ά μος, οικογ έ νεια, σημαντικ έ ς α λλ αγ έ ς
ιιcιι «Π φ άσεις ) που στηρίζονται επ ί σης σε αυτ όν ή ξεκινούν
ιι;ι αυτ ό ν αναπτύ σσουν και ο λ οκ ληρώ νουν το έργο αυτό .
,

ι:ritz Riemann καταφ έ ρνει να μας περά σει σημαντικ ότατα

ΙΙ •Ι ,.,μ τα με έναν απ λό και κατανοητό τρ ό πο . Μας κάνει να
« βλέπουμε », να « νι ώθουμε )) και να απο δ εχόμαστε καλύτερα
τον εαυτ ό μας και τον κ ό σμο γύ ρω μας. ' Ο πως κάθ ε
ψυχανα λυτής, μας επισημα ί νει την τερά στια σημασ ί α της
παι δ ικής η λ ικ ί ας, χωρ ίς όμως να ε ίναι απ όλ υτος σ ' αυτό.
Λ αμβάνει υπ όψη του και άλλους παρ άγοντες, ό πως ε ί ναι η
ι δ ιοσυγκρασ ί α μας, η επιρρο ή της κο ινων ίας που ζούμε ή οι
συνθήκες ζωής της περι όδ ου που περν ά με . Τε λ ει ώνοντας το
βιβλίο έχουμε μια ευχάριστη α ί σθ ηση, ακό μα και αν έχουμε
συνει δητοποιήσει χ ίλ ιες δ υό δ υσκο λί ες και α δυναμ ί ες μας. Κ αι
ί σως για πρώτη φορά κατανοήσουμε τη μεγ άλη σημασία του
« Γ νώθ ι σ ' αυτ ό ν ))!
' Ο σον αφορ ά τη μετ ά φραση αυτή καθ αυτ ή δε μου ήταν
κα θόλ ου ε ύκο λη . Ξ εκ ίνησα δί χως να έχω καμι ά γν ώση και
κατ ά ρτ ιση στο χώρο αυτό. Χ ρει ά στηκα αρκετ ό χρ όνο και
βοήθεια. Το γεγονός ό τι είμαι ψυχοθ εραπευτής-ψυχί ατρος και
κατ ά κάποιο τρ ό πο γνώστης του περιεχο μέ νου ήταν βέβαια
σημαντικ ό ς βοη θητικός παράγοντας . Την απ όδοση στα ε λληνικά
κ άποιων φράσεων που έχουν δ ιαi:υπω θ ε ί από το συγγραφέ α
στα γα λλ ικά, αγγ λ ικ ά ή λ ατινικ ά , την παρα θέ τω στο κάτ ω
μ έ ρος της αντ ίστοιχης σε λίδας, όπως επ ί σης και κ ά ποιες
εΠεξηγήσεις που θεώρησα χρ ή σιμες για τον αναγνώστη .
Πο λλέ ς φορές μια ματιά γύ ρω μας ή μέ σα μας ε ίναι αρκετή
για να εξαφανιστε ί η αισιο δ οξ ία μας. Η ζωή έχει πο λλέ ς
απαιτήσεις και ο άνθ ρωπος απ ό την π λευρά του έ χει συχνά
την τάση να επανα λαμβάνει τα ίδια « λάθ η )) ή ακό μα και να
αυτοκαταστρ έ φεται. Έχει ό μως και τη δ υνατ ό τητα να δημιουρ­
γε ί , να χα ί ρεται και να απο λ αμβάνει. Ιδ ια ί τερα σήμερα πο υ
γνωρ ίζουμε ή μπορο ύ με να γνωρ ί σουμε και τα ασυνε ίδητα
κ ίνητρα της όπο ιας συμπεριφοράς, έχουμε το δ ικα ί ωμα να
ε ί μαστε περισσότερο αισι ό δ οξο ι. Αρκεί να κάνουμε την προ­
σπ άθ εια να κατα λάβ ουμε τι πραγματικά συμβα ί νει μ έ σα μας
και μέ σα στον άλλ ο και να δ ραστηριοποιηθο ύ με . Αυτό είναι
το μήνυμα που επι θ υμώ να μεταφέ ρω στους λίγους ή πο λλ ού ς
που θα δ ια βά σουν το β ι βλίο αυτ ό , που θ α προ βληματιστούν
και θ α χαρο ύν μαζί του.
Τελειώνοντας θέλ ω να ευχαριστήσω όλους εκε ίνους που με
βοήθ ησαν να φ έ ρω σε π έ ρας τη δου λει ά αυτή . Ε υχαριστ ώ λ οιπ ό ν
τους δύο εκ δοτ ικο ύ ς ο ί κους, « Ernst Reinhard)) στη Γ ερμαν ία
και « Επτάλοφο )) στην Αθή να, οι οπο ί οι αρχικά με ενημέ ρωσαν
και στη συνέχεια συνεργ άστηκαν με προ θυμ ί α και συν έ πεια
μαζί μου . Ε υχαριστ ώ και τις φ ίλες ή τους φίλους που, με τις
γνώσεις και τις εμπειρ ίες τους, συν έβα λ αν στην ολ οκ λήρωση
της προσπ άθειάς μου .

Π. Παπαδόπο νλ α;
 Εισαγωγή
Ο φόβος και οι αντινομίες της ζωής

Ο φόβος ανήκει αναπ ό φευκτα στη ζωή μας. Μ ας συνοδεύ ει

ωτ ό τ η γ έννηση ως το θά νατο , πα ί ρνοντας συνεχώς ν έ ες μορφέ ς.
1 1 ιστορ ί α τ η ς αν θ ρωπ ό τητας καταγρ ά φει τις συνεχε ί ς προσπά­
Οι ι ς του ανθρώπου να ε λέγξει , να μει ώ σει ή να ξεπερ ά σει το
ψιίβο . Τ έτοιες προσπ άθ ειες έ χουν γ ί νει μέ σω της μαγε ί ας , της
Ο 1 η σκε ί ας και της επιστήμης. Η πίστη στο Θεό, η δύ ναμη της
ι ι γάπ η ς , η εξερεύ νηση των νό μων της φύ σης , ο ασκητισμό ς και
ι�ι γνώσεις της φι λ οσοφ ί ας δ εν εξαφανίζουν μεν το φόβο ,
/ ΙωιΟούν ό μως να τον αντ έχουμε ή ακ ό μα και να τον
ιιηισ ιμοποιού με για την εξέλ ιξή μας. Η ε λπ ίδα ό μως ό τι θ α
1μ1ο υμε μια ζωή χωρίς φόβο , θ α παραμε ίνει π άντα μια από
1 t ς αυταπά τες μας. Ο φόβος ε ίναι συνυφασμέ νος με την ύπ αρξή
ιtι ις, είναι ο κα θ ρ έπτης των εξαρτήσε ών μας και της επ ίγνωσης
111 ι ε ίμαστε θνητο ί . Μ πορού με μόνο να προσπαθ ο ύ με να
ι ινιιστ εκ ό μαστε στο φόβο . Τ ο θάρρος , η εμπιστοσύνη , η γνώ ση ,
11 ι·ξουσία , η ε λπ ίδα , η μετριοφροσύνη , η π ί στη και η αγάπη
1111ς βοηθ ο ύ ν να δ εχόμαστε τ η ν ύπαρξη του φόβου , να ερχόμαστε
111 α ντιπαράθ εση μ ' αυτό ν και να τον ξεπερνά με κάθ ε τ ό σο. Ω ς
1 κ τούτ ου θ α πρ έπει να βλέ πουμε με σκεπτ ικισμό τις
1 1Jι ο ι σδήποτε μεθόδους που υπ ό σχονται απα λλ αγή απ ό το
ψl1f , δ. ι ότ ι δ εν ανταποκρ ί νονται στην πραγματικ ότητα της
ι ι νΟ ώ πίνη ς ύ παρξης και προκα λο ύν απατη λέ ς προσδ οκ ί ες.
Ί' γ ε γονός ό τ ι ο φόβος ε ί ναι συνυφασμ έ νος με τη ζωή μας
ι 1 οη μα ίνει ό τ ι μας ε ίναι π ά ντα συνειδ ητός. Εί ναι ό μως πάντα

11ιι ιί>ν κ αι μπορεί ανά π άσα στιγμή να γ ί νει συνει δ ητ ός, ό ταν

ι 1 /... t μια εσωτερική ή εξωτερική επ ίδ ραση . Σ, αυτή την

11 ι 11 τωσ η έχουμε συνήθως την τ ά ση να τον αποφεύγουμε και
111111μ αναπτύξει δ ι άφορες τεχνικ έ ς και με θόδους για να τον
1t Η11�)ηύμε , να τον καταπραϋνουμε , να τον υποτιμού με ή να
τον αρνούμαστε . Αλλά , όπως ο θάνατος, έ τσι και ο φόβος δ εν
παύ ει να υπ άρχει , ακό μα κι αν δ εν τον σκεπτόμαστε .
Ο φόβος υπ άρχει ανεξ άρτητα απ ό τον πο λ ιτισμό και το
επ ί πεδο εξέλιξης ενός λ αο ύ ή εν ός ατ ό μου . Αυτό που δ ιαφ έ ρει
ε ί ναι το αντ ικε ί μενο του φ όβου, κα θώ ς και τα μ έ σα που
χρησιμοποιούμε για την καταπο λέ μησή του . Σή μερα δ ε φοβό­
μαστε π λέ ον την αστραπ ή και τη βροντή . Η έκ λειψη η λί ου και
σε λήνης έχουν γ ίνει για μας μια ενδ ιαφέ ρουσα παρ ά σταση της
φύσης και όχι γεγονότα που προκαλ ούν φόβο, δ ιό τι ξέρουμε
ό τι δ ε σημα ίνουν την εξαφάνιση των αστ έ ρων αυτών, ο ύτε και
το τ έλος του κό σμου φυσικ ά . Τη θέ ση τους ό μως πήραν φόβοι
που δ ε γνώριζαν πα λαι ότεροι πο λ ιτισμο ί , όπως για παρ άδ ειγμα,
ο φ όβος των μικρο βί ων, των τροχα ί ων ατυχημ άτων, των ν έ ων
ασθ ενει ών, των γηρατει ών και της μοναξι ά ς.
Το ίδ ιο συνέβη και με τις με θόδους καταπ όλ εμησης του
φόβου. Ο ι θυσ ί ες και τα μάγια, για παρ άδ ειγμα , αντικαταστ ά­
θηκαν απ ό σ ύγχρονα φαρμακευτ ικ ά παρασκευά σματα . Ο φόβος
ό μως εξακο λ ου θ ε ί να υπάρχει. Η σπουδ αι ότερη σ ύγχρονη
μ έθ οδος αντ ιμετώπισης του φόβου ε ί ναι η ψυχο θ εραπε ί α με τις
δ ι ά φορες τεχνικέ ς της. Αυτή αποκα λύπτει για πρώτη φορ ά την
ιστορ ία της εξέλ ιξης του φόβου στο ά το μο , ερευνά τις σχ έ σεις
του με τις οικογενειακέ ς και κο ινωνικοπο λ ιτ ιστ ικ έ ς συνθή κες
και κα θ ιστ ά δυνατή την αντ ιμετώπισή του. Σ τ όχος της ε ίναι η
επεξεργασ ί α του φ όβ ου μέ σω τ η ς ωρ ί μανσης του ατ ό μου .
' Οπως ήδη ειπ ώθηκε, ο ά νθ ρωπος κατ ά τη δ ι ά ρκεια της
εξε ικτ ικής του πορε ί ας κατ ά φερε με τη βοήθεια της επιστήμης
λ
και της τεχνο λογ ίας να κ ά νει βήματα προς την κατάκτηση του
κ ό σμου , εξουδ ετερώ νοντας με τον τρό πο αυτό κ άπο ιους
φ όβους, τους οπο ί ους ό μως αντικατ έ στησε στη συν έ χεια με
ν έ ους . Π ροφανώς πρόκειται ε δώ για μια απ ό τ ις ισορροπ ί ες
της ζωής, αφο ύ το γεγονό ς της αναπ ό φευκτης ύπαρξης του
φόβου παραμέ νει π άντα αναλλο ί ωτο . Ε πιπ λέ ον, στ η σ ύγχρονη
ζωή ήρθε να προστεθ ε ί και ο φόβο ς για τη δ υνατότητα του
αν θρώπου να δ ρ άσει αυτοκαταστροφικ ά . Αρκεί μό νο να
αναλ ογιστού με τους κινδύνους που εγκυμονε ί η κατάχρηση της
ατομικής εν έ ργειας ή τις επιπτ ώσεις που προκύπτουν απ ό την
κατάχρηση της εξουσ ί ας. Η ύβρις φα ί νεται να στρ έ φεται
εναντ ί ον μας σαν μπο ύ μερανγκ . Η επι θ υμ ί α για εξουσ ί α χωρ ίς
αγ άπη και σεβασμό , η βί αιη παρέ μβαση π ά νω στη φ ύ ση και τη
t,ωή , δ ημιουργούν το φόβο ό τι θ α γ ίνουμε ό ντα προς
ι κ με τ άλλ ευση χωρ ί ς νό ημα ζωής. Πα λαι ό τερα ο άν θ ρωπος
ψ βό ταν τις δυν άμεις της φύ σης, στ ις οπο ίες ήταν εκτε θ ειμέ νος,
ψ βό ταν τους δ α ί μονες, τους εκδ ικητικούς θ εού ς. Σήμερα ε ί ναι
ι ι ναγκασμ ένος να φο βάται τον ίδ ιο τον εαυτ ό του .
Π ρ όκ ειται, λ οιπ ό ν, για ουτοπ ί α να πιστεύουμε ότι η
« ξέλ ιξ η » -που ταυτ ό χρονα ε ί ναι και οπ ισθ ο δ ρ ό μηση - θ α μας

ιιπαλλάξ ει από τους φόβους μας. Αν αυτ ό συμβε ί για

ορ ισμ ένους απ ' αυτού ς, ε ί ναι βέβαιο πως άλλ οι φ όβ οι θα πάρουν
ι t) θέ ση τους .

Τ ο συνα ί σ θημα του φόβ ου θ α αποτε λ ε ί πάντα αναπ όσπαστο

οτο ιχε ί ο της ύπαρξής μας . Ό σο ό μως κι αν αυτό ε ίναι γενικά
t tποδ εκτό, ο καθέ νας μας ζει τον προσωπικ ό του φόβο , « το »
ψόβο που τον νι ώθ ει μοναδ ικό , όπως « τ ο » θάνατο ή « την>>
ιιγάπη . Κάθε άνθ ρωπος β ιώνει την προσωπική του μορφή
ψ βου, που ανήκει σ ' αυτ ό ν και στην ύπαρξή του, ό πως και
rη δ ικ ή του μορφή αγ ά πης και το δ ικό του θά νατο . Ο φόβος
λο ιπ όν βιώνεται και καθ ρεφτίζεται « εξατομι κ ευμένα », γι ' αυτ ό
κα ι έχει πάντα μια προσωπική σφραγ ίδα. Αυτός ο προσωπικ ό ς
1 1ας φόβος εξαρτάται απ ό τ ις ατομικ έ ς συνθήκες ζωής , την
ι b ι οσυγκράσ ί α μας και το περιβάλλον μας και έ χει έ να ιστορικ ό
ι ξέλ ιξης που αρχίζει πρακτικ ά με τη γ έννησή μας .
Αν παρατηρήσουμε κά ποια στιγμή το φόβο « δίχως φόβο » ,
οχηματίζουμε την εντ ύ πωση ό τι έχει δύο π λ ευρ ές : αφενός
μπορεί να μας ενεργοποιήσει, αφετ έ ρου να μας παρα λύ σει . Ο
φόβο ς ε ίναι π άντα έ νδ ειξη και προει δοπο ί ηση κινδύνου και
ι αυ τόχρονα μας ωθεί να τον ξεπεράσουμε . Η παραδ οχή κ αι η

ι tν τιμετώπιση του φόβου σημα ί νει έ να βήμα εξέλ ιξης, δ ρομο­

λογ εί έ να στ άδ ιο ωρ ί μανσης. Αντίθετα η ά ρνηση του φόβου
κα ι η αποφυγή της αντιμετώπισής του εμποδ ίζει την εξέλ ιξή
11ας, οπς'ηε μέ νουμε στ άσιμοι και αν ώ ριμοι . Ο φ όβ ος εμφαν ί­
ί,ι·τα ι π άντα ό ταν βρεθούμε σε μια κατά σταση που δ εν την
ι ιντέχουμε ή που δ εν ε ί μαστε ακ ό μα σε θέ ση να την αντέξουμε .
ΚάΟε στ άδ ιο ωρ ί μανσης και εξέλ ιξης ε ί ναι συνδ ε δ εμ έ νο με το
ψ( βο, δ ι ότ ι μας ο δηγε ί σε κ ά τι καινού ριο και άγνωστο , κ ά τι
JΙ ου δ εν έχουμε δοκιμάσει μ έχρι στιγμής, σε εσωτερικέ ς ή
ι !;,ωτε ρικέ ς καταστάσεις, που δ εν έχουμε ακ ό μα ζήσει ή
ιιιοΟανθ ε ί. Κ αθετ ί ν έ ο και άγνωστο , κα θ ετ ί που νι ώθουμε ή
ιων υ με για πρώτη φορά εμπερι έχει όχι μό νο το ερ έθ ισμα του
καινούριου, τη χαρά για την περιπ έ τεια και τη λαχτά ρα για
το ρίσκο α λλά συγχρ όνως και το φόβο. Κ αι επειδή η ζωή μας
ο δηγεί συνεχώ ς σε πρωτόγνωρες και άγνωστες καταστ ά σεις ,
δ εν μπορού με να αποφύγουμε και την παράλλη λ η ύ παρξη του
φόβου. Αυτό το συνει δ ητοποιο ύ με περισσ ό τερο σε σημαντ ικ έ ς
περιόδους της εξ έλ ιξής μας, όταν η γνωστή πορε ία πρ έ πει να
εγκατα λειφθεί, ό ταν πρέ πει να αντιμετωπιστο ύν νέ α καθήκοντα
ή ό ταν απαιτο ύνται αλλαγ ές στη ζωή μας. Η αντιμετ ώπιση των
φόβων αυτ ών είναι αναγκα ία για την ικανοποιητικ ή εξ έλ ιξη ,
ενη λ ικίωση και ωρ ί μανση του ατό μου.
Επομένως υπ ά ρχουν , αν άλογα με την η λ ικία και την εξ έλ ιξη ,
φόβοι τε λ είως φυσιο λ ογικο ί, που ο υγιής άνθρωπος αντ έ χει
και ξεπερνά , φόβοι που είναι σημαντ ικο ί γι ' αυτήν ακρι βώς την
εξ έλ ιξή του. Ας πάρουμε για παράδ ειγμα τα πρώτα βήματα του
παι δ ιού , όταν η μητ έ ρα του παύ ει σιγά σιγ ά να το στηρίζει
και αναγκάζεται , περπατώντας μονάχο του , να ξεπεράσει το
φόβο της εγκατ άλειψης. Ας σκεφτούμε επί σης και άλλ ες
σημαντικ έ ς α λλαγ έ ς της ζωής του- παι δ ιού , ό πως την πρώ τη
επαφή του με το σχο λε ίο , ό που από την αγκα λ ιά της οικογ ένειας
μπαίνει αναγκαστικ ά σε έ να περι βάλλ ον καινού ριο και ο λότελα
ξέ νο , στο οποίο πρ έπει να γίνει αποδ εκτ ό και να επικρατήσε ι
μ έ σα σ ' αυτό . Ας θυμη θ ού με την εφηβεία και τις πρώ τες επαφ έ ς
με το άλλ ο φύλ ο , κ άτω απ ό την πίεση της ερωτικής επιθυμίας
και των σεξουα λ ικ ών ορμών. Ας αναφερθούμε ακ ό μα στο
επαγγελματ ικό ξεκίνημα , στη δημιουργία οικογ έ νειας , στη
μητρότητα , στα γηρατει ά , στην εξοικείωση με τον ίδ ιο το
θάνατο , που ε ίναι και αυτ έ ς καταστ άσεις σημαντικ έ ς με τους
ανάλ ογους φυσιο λογικού ς φόβους. Σ ε κ άθ ε ξεκίνημα , πριν απ ό
κ άθ ε α λλ αγή και νέ α εμπειρία συνυπ άρχει και ο φόβος.
' Ολ οι αυτοί οι φόβοι εμπ λέκονται ταυτ ό χρονα και οργανικά
στη ζωή μας , δ ι ότι έχουν σχέ ση με τα σωματ ικά , ψυχικ ά και
κοινωνικά στάδ ια εξ έλ ιξης και εμφανίζονται με την ανάληψη
ν έ ων αρμο διοτήτων στην κο ιν ό τητα ή στην κοινωνία. Κάθ ε
τ έτοιο στάδιο σημαίνει πάντα το π έ ρασμα ενός ορ ίου και
απαιτεί τον αποχωρισμό απ ό το γνωστ ό και οικε ίο και την
τ όλ μη για το καινού ριο και άγνωστο .
Εκτό ς απ ' αυτού ς τους φόβους , που είναι τυπικοί για
συγκεκριμ ένες μετα βατικ ές φάσεις , υπ ά ρχουν και άλλοι φόβοι ,
προσωπικοί, που επει δή δεν είναι γνωστοί σε μας , συχνά δ εν
τους κατα λα βα ί νουμε , ό ταν εμφαν ίζονται στους άλλους . Κά­
πο ιος μπορε ί , για παράδειγμα , να φοβάται τη μοναξι ά , κ άπο ι ος
άλλο ς το πλήθο ς, ενώ έ νας τρ ί τος φτάνει μ έ χρι τη φοβική
κρ( ση και τ ον πανικό , ό ταν περνά μια γ έ φυρα ή δ ιασχίζει μια
μ γάλ η πλατεία. Έ νας άλλο ς πάλι μπορεί να φοβάται ακ ί νδ υνα
ζώα, όπως αρ άχνες, σκαθά ρια, ποντίκια και δ ιάφο ρα άλλ α.
Το φαινόμενο του φόβο υ ποικίλλει από άτο μο σε άτομο
πρ ακτ ικ ά δεν υπάρχει τ ίποτα που να μην μπορε ί να
Jι ρ οκα λέσει φ όβο . Π αρατηρ ώντας ό μως προσεκτ ικά όλους
ιtυτού ς τ ο υς τ ό σ ο δ ιαφο ρετικούς φόβους, βλέπουμε ό τ ι δ εν
ι ( να ι παρά παραλλαγές συγκεκριμ ένων φόβων, τους οποίους
ι π ι Ουμώ να ο ν ο μάσω « βασικ έ ς μο ρφέ ς του φόβο υ », προκειμέ­
νου να τ ους περιγράψω στη συνέχεια. · Ολο ι ο ι πιθανοί φόβοι
ιι χετί ζο νται μ ' αυτ έ ς τις πρωταρχικές μορφέ ς τ ο υ φόβου.
1 1 ρόκ ει ται για παρα λλ αγ έ ς αυτ ώ ν ή για μετα θέ σεις 1 σε άλλ α
cι ντ ικε ί μενα. Κ αι τ ούτ ο δ ι ό τι έχουμε την τ ά ση τους φόβους,
JΤΟυ δ εν έχο υ με επεξεργαστεί και δ εν έ χουμε ξεπεράσει, να τ ους
111 ταθέ τ ο υμε σε ασήμαντα υποκατάστατα, που μπορ ούν να
cι οφευχθούν ευκολό τερα απ ό τ ους πραγματ ικούς πρόξενους
ι ο υ φόβου .

Ο ι βασικ έ ς μορφ έ ς του φ όβου σχετίζονται με την παρουσία

ιωι. τη δ ια βί ωσή μας σε έ ναν κ ό σμο , όπου επικρατ ούν δύο
ι ι ι γάλ ες αντινο μ ί ες. Εί μαστε υποχρεωμέν ο ι να ζούμε κά τω από
·

ι ιιν επ ίδραση των « άλυτων » αντ ιθέ σεων και αντιφάσεων αυτ ών
1111ν δ ύο αντ ινο μι ών, που θ α προσπαθήσω να εξηγήσω με τη
110110 ια ενό ς συσχετισμού . Ο συσχετισμός αυτός μας εντ άσσει
111 τάξεις και κανό νες που ε ί ναι πέρα από μας, κ άτι που
11 1 1νήΟως δ ε συνει δητοποι ού με, α λλά που ε ί ναι πραγματικό.
Ι'εννι ό μαστε λο ιπόν σε έ ναν κ ό σμ ο, που υπακ ού ει σε
ι ι 1111 ρ ι ς μεγ άλ ες ω θή σεις. Η γη γυρ ίζει γ ύ ρω από τ ο ν ήλ ι ο με

Μl'ιάΟεση: Ψυχοδυναμικός μηχανισμός άμυνας, όπου ένα « απαγορευμένο »

κtν�1τρο, συνήθως ερωτικής ή επιθετ ικής φύσης, εμφανίζεται με μια μορφή
ιιι 1ισσότερο αποδεκτή . Στις φοβίες, η απαγορευμένη ώθηση μετατίθεται σε

ι νιι λιγότ ερο απειλητικό αντικε ίμενο, το οποίο μπορεί να αποφευχθε ί

1111ωλότ ερα. Όταν για παράδειγμα απαγορεύω, άρα φοβάμαι κάποιο ερωτικό
.ι ν11rρο και δεν μπορώ να ξεπεράσω τη σύγκρουση επιθυμίας και
111111γόρευσης, μεταθέτω το φόβο αυτό π.χ. στο « δρόμο », τον οποίο μπορώ
νιι ι ι ποφύγω μη βγαίνοντα ς έξω (αγοραφοβία) .
συγκεκριμ ένο ρυθμό · κινε ί ται δ η λαδή γύρω από το κεντρικ ό
αστ έ ρι το υ δ ικού μας μικρ ού κο σμικού συστήματ ος . Ταυτό χρο να
περιστρέφεται γύρω από τ ο ν άξονά της, κ άνο ντας έτσι μια
«περιστροφή γ ύ ρω απ ό τ ον εαυτό » της ( πρώτη αντ ινομ ί α ) .
Κ αθώς κινε ί ται κατ' αυτ ό ν το ν τρόπο , προστ ίθ ενται και άλλες
δύο αντ ιφατικ έ ς α λλά και αλλη λοσυμπ ληρούμενες δυνάμεις, ο ι
οποίες αφενός δ ιατηρ ούν τ ο κοσμικ ό μας σύ στημα σε κ ί νηση
και αφετ έ ρου το αναγκ ά ζο υν σε συγκεκριμένη πορεία : η
κεντρ ο μόλο ς και η φυγόκεντρη δύναμη (δ εύ τερη αντινομ ί α ) . Η
κεντρ ο μόλος δύναμη ε ί ναι εκείνη που κρατ ά τ ον κό σμο μας
ενωμ ένο, τον κατευθύνει προς τα μ έ σα , προς το κ έ ντρο δη λαδή ,
σαν να επιθυμε ί να τ ον συγκρατήσει, να τον έλξ ει μ ' αυτή την
κ ί νηση . Η φυγόκεντρη δύναμη κατευθύνεται από τ ο κ έ ντρο
προς τα έξω και έχει την τ άση να απομακρυνθεί , να
απ οδ εσμευτε ί . Μό ν ο η ισο ρρ οπί α και των τεσσά ρων αυτ ών
ωθήσεων εξ ασφα λίζ ει τη φυσικ ή τάξη τ ου Κ ό σμου, όπο υ ζού με
και που ον ο μά ζο υμε Σύμπ αν. Σε περίπτωση που μια απ ' αυτ έ ς
τ ις ωθή σεις θ α υπερτερού σε ή θά χανό ταν, η Μ εγ άλ η αυτή
Τ άξη θ α καταστρεφό ταν και θ α κατ έλ ηγε στο χάος.
Ας υποθέσουμε ό τι η γη έχανε μια απ ' αυτ έ ς τις βασικ έ ς
ωθήσεις. Αν, για παράδειγμα, σταματ ού σε να στρ έ φεται γύ ρω
απ ό το ν ήλ ι ο και στρεφό ταν μό νο γύ ρω από τ ον άξον ά της,
θ α γιν όταν και εκε ί νη ήλ ι ο ς , γ ύρω από τον οποίο θα έπρεπε
να στρ έ φο νται άλλο ι πλ ανήτες. Δ ε θ α ακ ολο υ θού σε τη γνωστή
πορεία γύ ρω από τον ήλ ιο, α λλά μια δ ική της πορεία,
δημι ουργώντας προφανώς και τους δ ικούς της νόμους.
Αν, αντίθετα, η γη έχανε την περιστραρική της ώθηση γύρω
από τον άξονά της και περιστρεφόταν μόνο γύρω από τον ήλιο,
θα υποβαθ μιζό ταν αμέσως στη θέση ενό ς δορυφό ρου, δείχνοντας
έτσι στον ήλ ιο μό νο τη μια της πλ ευρά, κατάσταση που, κατά
συνέπ εια, θ α της δημιουργούσε μεγαλύτερη εξάρτηση . Κ αι στις
δύο αυτ ές περιπτώσεις θα έχανε τις ιδ ιότητες του πλανήτη: την
εξαρτητική περιστραρή γύ ρω από τον ήλ ιο και παράλληλα την
ανεξάρτητη περιστροφή γύ ρω από τον εαυτό της,
Κ αι συνεχ ί ζουμε : Αν από τη γη έλειπε η δύναμη της
βαρύτητας, η κεντρο μόλο ς δύναμη δ η λα δή , τότε θα δ εχόταν
μόν ο την επιρροή της φυγόκεντρης δύναμης, θ α έβγαινε από
την πορεία της και ί σως θα συγκρ ουόταν με άλλ α σ ώ ματα του
σύμπαντο ς. Κ ι αν τε λ ικ ά η γη ακ ολουθού σε μό νο την
 ιιιντρ ο μόλ ο δύναμη , δί χως το αντίβαρο της φυγ όκεντ ρης, θ α
JΙ< ι γ ωνε, θ α έμενε στάσιμη και υποταγμένη σε άλλ ες δ υνάμεις,
,<ωρίς να μπορεί να αντ ιτάξει μια δ ική της δύναμη .
Κ αι τώρα ε ρχό μαστε στη συσχέτ ισή μας: Ας υπο θέ σουμε
κά τι που ε ί ναι πο λύ πι θ ανό- ότ ι ο άνθρωπος , ως κάτ οικος
ι ιις γης και ως πο λύ μικρό κο μμάτι του η λ ιακού μας
ο ΙJστή ματος, υπο τάσσεται στους νόμους του και ότ ι φ έ ρει μέσα
ι ου τις δ υνάμεις που περιγράφηκαν, ως ασυνε ίδ η τ ες κινητήριες
ι νορ μή σεις και πα ράλλ η λ α ως λ αν θάνουσες απαιτήσεις. Αυτό
ιι ι ις οδηγε ί σε πο λύ ενδ ιαφ έ ρουσες συσχετίσεις. Χ ρειάζε ται μόνο
νο μεταφέ ρ ουμε τις παραπ ά νω δυνάμεις στην ανθ ρώπινη
ψΙJχολ ογ ί α. ' Οταν ανα λ ογιστούμε δη λ α δή τις αντ ιστοιχ ί ες τ ου
ψΙJχικο ύ μας κ ό σμου, τότε συναντάμε τις ίδ ιες αντ ινομίες και
ι ι ωτόχρονα, όπως θ α δ ο ύμε παρακάτ ω, τ ις βασικές μορφές τ ου
ψ<>βου, που έχουν σχέ ση μ ' αυτέ ς και αποκτ ού ν έτ σι ένα
ΙΙcιΟύτ ερο νό ημα .
Σ την «πε ρ ιστροφή γύ ρω από τ ον εαυτό » αντ ιστοιχεί
ψιtχο λ ογικά η απα ίτ ηση για αυ τ ονο μ ί α, να γ ίνουμε δη λαδή έ να
ιι ιο μο μοναδικό , ένα μοναδικό ον. Η στροφή γ ύ ρω απ ό τ ον
ι ιλιο αντιστοιχεί στην απα ίτ ηση υποτ αγής σε έ να σύ νο λο, στ ον
11 ι ρ ιο ρ ισμό των π ρ οσωπικ ών επιθυμιώ ν και π ρ οσ ωπικ ών
Οι σεων, π ρος χά ρη κατασ τάσεων που ε ίναι έξω από μας. Μ ε
(fΙJτά κ ά ναμε μια σύ ντομη περ ιγραφή της πρώτης αντ ινομίας,
JΙOU εμπερι έχει και την απα ίτ ηση να γ ί νουμε μονα δ ικο ί , αλλά
κι ι ι τ ην αντίθετή της ακριβώς, να υποταχτούμε δ η λαδή σε
ι �πcρ ατ ομικέ ς καταστάσεις.
Η κεντ ρ ο μόλος δύ ναμη εκφράζεται, σε ψυχολογικό επ ί πεδ ο,
ι ι ι τ ην τά ση για δ ιάρκεια και στ αθερότητ α. Ενώ η φυγ ό κεντ ρη
hΙJναμη αντιπροσωπεύ εται απ ό τ ην τάση για α λλ αγή και
ι ι ι·τα βολή .
Σ ύμ<'ρωνα μ ' αυτήν τ ην κοσμική ανα λογ ία , λ οιπόν , ε ί μαστε
ι κ τεΟ ειμένοι σε τέσσερις βασικές ω θή σεις, τις οπο ί ες ξαναβρί­

ο κου με μέ σα μας ως αντ ιφα τ ικ έ ς αλλά συγχρό νως και

c ιλλη λοσυμπ ληρούμενες απαιτήσεις. Ο ι ωθή σεις αυτές δ ιατρ έ ­
,<οu ν όλ η μας τη ζωή με δ ιαφο ροποιημένες μορφές και απαιτούν
ιι;ιό μας την αντί στοιχη ικανοπο ίησή τους.

1 1 πρώτη « απα ίτηση » , που στη συσχ έτισή μας αντ ιστοιχεί
οι t\ν « περιστ ρ οφή γ ύ ρω απ ό τον εαυτό », ε ί ναι η ανάγκη να
γ ί νουμε ένα μοναδικό άτομο , που θ α δέχεται την ιδ ιαιτερότητ ά
του, θα θέτει όρια στους άλλους και δ ε θ α θ εωρε ί ται άνθ ρωπος
της μάζας. Σ την περ ίπτ ωση ό μως αυτή που δ ιαφοροποιη θ ούμε
απ ό τους άλλ ους και χά σουμε τη σιγουρι ά του να ανήκουμε
σε κάτ ι κοινό , ενεδ ρεύ ει ο φ όβος της μοναξιάς και της
απομόνωσης. Ο ρισμένοι παράγοντ ες, ό πως η φυλή , η εθνικό­
τη τα , η οικογ ένεια, η η λ ικ ί α, το φύλ ο, η θ ρησκε ί α, το επάγγελμα
και δ ιά φοροι άλλ οι καθ ορ ίζουν την. ένταξή μ ας σε συγκεκρι­
μένες ομάδες, όπου αισθ ανόμαστε συγγενικο ί , οικε ί οι και
ασφα λε ί ς. Π αράλλη λ α όμως δ εν παύ ουμε να είμαστε ά τομα,
κ άτ ι το μοναδικό δ η λα δή , που δ ιαφ έ ρει από όλους τους άλλ ους
ανθρώπους. Αυτό το βλέπουμε , για παράδειγμα , και στο
εντυπωσιακό φαινόμενο της δυνατό τητας να ξεχωρίζουμε απ ό
κάθ ε άλλο άτο μο με τα δ ακτ υ λ ικά μ ας απο τυπώμα τα. Η ύπαρξή
μας μοιάζει με μια πυραμίδα, που ενώ η βά ση της αποτε λε ί ται
απ ό τυπικά και κο ινά στο ιχε ί α , βαθμιαία δ ιαφοροποιε ίται όλ ο
και πιο πο λύ , για να κατα λήξ ει σ τη μοναδικότητά της στο
σημε ί ο της κορυφής. Μ ε την απ οδοχή και την εξέλ ιξ η της
μοναδικότητάς μας, με τη « δ ιεργασ ί α ατομικοπο ί ηση ς » (Indivi ­
duationsprozess) , όπως ονό μασε το στ άδ ιο αυτό εξέλ ιξ ης ο C . G .
Jung , χάνουμε τη σιγουριά του να ανήκουμε κ άπου , του να
« είμαστε όπως οι άλλο ι » και βιώνουμε το φόβο της μοναξιάς.
Δ ι ό τι ό σο περισσ ό τερο δ ιαφέ ρουμε από τους άλλους, τ ό σο
περισσό τερο γινόμαστε μοναχικοί, εκτε θ ει μέ νοι στην ανασφ ά­
λ εια, τη μη κατανό ηση, την απ όρριψη , ακό μα και την
επι θ ετικότητα . Αν, αντίθ ετα, δ ε δ ιακινδυνεύ σουμε να εξε λ ι­
χτο ύμε σε άτομα μοναδικά , γινόμαστε έ να μέ ρος του συνόλ ου
ή αφομοιωνό μαστε απ ' αυτ ό . Π αραμένουμε προσκο λλημένο ι στο
σύνο λο , στερώ ντ ας απ ό τ ον εαυτό μας τη δυνατό τητα να
πραγματ ώσει τις προσωπικέ ς του επι θ υμίες.

Η δ εύτερη « απαίτηση », που, σύμ φωνα με το συσχετ ισμό

μας, αντιστοιχε ί στην περιστροφή γύ ρω απ ό τον ήλ ιο, ζητά
την εμπιστοσ ύνη στο συνά νθ ρωπο , στον κό σμο, στη συνα λλ αγή
με το « μη-εγώ », με το ξέ νο , με το « έξω απ ό μέ να » . Μ ε αυτά
εννοείται η δ οτικότητα στη ζωή , με την ευρε ί α της έννο ια.
Σ υνδέ εται όμως και με τη θ υσ ί α της ι δ ιαιτερό τητας, με την
εξάρτηση και την εγκατάλειψη πο λλών π λ ευρών τ ου εαυτού
μας. Μ ιλάμε δη λ αδή ε δώ , αφεν ός για την ανάγκη εξάρτησής
1 1 ι tς, για το « δέ σιμό » μας με τους άλλ ους και αφε τέρο υ για
111 στροφή π ρ ος τ η ζωή , παρ όλ ους τους κινδύνους της
1 (tρτησης του Εγώ. Αν δ εν τολμήσουμε όμως μια τέτ οια
1 11 )Οφή, παραμένουμε άτο μα μοναχικά, απομακρυσμένα, δίχως
ιωνένα δεσμό , δίχως να ανήκουμε σε κάτ ι π έ ρα από μας και δίχως
1 ιοφάλεια, με αποτέλεσμα όχι μόνο να στερούμαστε τη γνώση του
ιωι η ιου, αλλά και τη γνώση του ίδ ιου του εαυτού μας.
Μ' αυτή τ ην αρχική αντινο μία ερχό μαστε αντιμέτωποι με
111ν πρώτ η παράδοξη απα ίτ ηση της ζωής. Θα π ρέ πει να
ΙΙ 1 1ιι νουμε αφενός τ ην αυτοπροστ ασ ί α και την αυτοπραγμάτωση
ιιιιι α φετέ ρου την αφοσ ί ωση και τ ον α λτρουισμό , να ξεπερνάμε

ι 1ιλαδή ταυτόχρονα και το φόβο της αυταπά ρνησης α λλά και

1 1 1 φόβο της αυτονομίας.

Ας περά σουμε τώρα στις δύ ο άλλες απαιτήσεις, οι οπο ί ες

1 ι νιι ι αντίθετες αλλά παράλλη λ α και συμπ ληρωματικ έ ς.

1ι τρίτη « απαίτηση » , που στο κοσμικό μοντέλο μας

1 ι ν 11 στ οιχε ί στην κεντρομόλο δύναμη, σ τη δύναμη της βαρ ύτη­
ι ιιζ, αναφ έρε ται στην επιδί ωξ η σ τα θερότη τ ας και δ ι ά ρκειας.
1 •Η ι Ουμο ύ με να φ τ ι ά χνουμε το σπι τ ικ ό μας, να σχε δ ιάζουμε τ ο
1 1 1 λλον μας, να βάζουμε στόχους, σαν να π ρό κειται να ζήσ ουμε
11 1 1 1 1νια, σαν να ε ί ναι ο κ όσμος σίγουρος και το μέλλ ον βέβαιο,
11 1 1ν να π ρό κειται να παρ αμε ί νουν όλα αμετάβλ η τα , με τ ην
ι ι ι 1 1rόχρονη επ ίγνωση , ό μως, ότ ι « media in vita morte sumus »,
1 11 1 ανά π άσα στιγμή μπορεί να τ ερ ματιστεί η ζωή μας. Μ ε
111ν ανάγκη αυ τή να δ ιαρκούμ ε , να μπαίνουμε στο α βέβαιο
1 1 1 λλον dάν να έχουμε κάτι σ τ α θ ερ ό και σ ίγουρο μπ ρ οστά μας,
1 1 1 1ι�1 ν Lζονται οι φόβοι που έ χουν σχέ ση με τη επ ί γνωση της
ιιι ι 1οο ικότ ητας, με τ ις εξαρτήσεις μας και με την παρ άλ ογη
ι ιj\1 /\α ι ότ ητα της ύπαρξής μας. Σ ε τελ ική ανάλυση φοβόμαστε
''" 1 ολμή σουμε κ άτ ι καινο ύ ριο , να σχε δ ιάσουμε κ άτ ι ά γνωστο
1 1 1 1 1Βέβαιο, να αφε θ ούμε στην αιώνια ροή της ζωής, που ποτέ
'" οrαματά και που μας συναρπ (\ζει με τις α λλαγ έ ς και τ ις
1 11 1 11/k>λέ ς της. Αυτό το βλέ πουμε και στη γνωστή ρ ήσΊ ότ ι
ιιιιν tς δ εν μπο ρε ί να μπει δυο φορέ ς στο ίδ ιο ποτάμι » , τ ο
11 1 1 1ψ ι , ό πως κ α ι ο εαυ τός μας, συνεχώ ς μεταβάλλονται. Αν

1 ι �ικλειτος.
πάλι παραιτούμασταν από τ ην απα ίτηση για δ ιά ρκεια, δ ε θ α
καταφέ ρναμε να δημιουργήσουμε και να πραγματοποιήσουμε
τίποτα. Κάθ ε δ ημιούργημα πρ έπει στη φαντασ ί α μας να έχει
κάτι απ · αυ τή τη δ ι ά ρκεια. Έτ σι, ζούμε πάντα , σαν να
πιστεύουμε ό τ ι έ χουμε απεριόριστο χρό νο, ότ ι αυτό που
πραγματοποιούμ ε ε ί ναι σταθερό . Κ αι αυτή η εικ ό να της
σταθερότητας και της δ ιάρκειας, αυτή η φαντασιωσική αι ωνι ό ­
τ ητα, ε ί ναι μια σημαντική ώθηση , που μας ο δηγε ί στ η δ ρά ση .

Τέλος φτάνουμε στην τέταρτη « απαίτηση », σ τ η φυγ ό κεντρη

δύ ναμη του συσχετ ισμού μας, που ζητά από μας να ε ίμαστε
π άντα έτοι μοι για αλλαγ έ ς, να συμφωνούμε στ ις δ ιαφοροποιή­
σεις και εξελίξ εις, να εγκατα λ ε ί πουμε τ ο οικε ί ο, συνη θ ισ μέ νο
και παρα δοσιακ ό , να αποχωριζόμασ τ ε κ άθε τό σο αυτό που
μόλις φτάσαμε και να ζο ύμε τ α π άντ α σαν να ήταν παρο δ ικ ά.
Μ ε την απα ίτ ηση αυτή να εξε λ ισσ όμ ασ τε συν έχεια, να μη
μένουμε στάσιμοι και να είμαστε ανοιχτο ί σ το καινο ύ ριο και
τ ολμηρο ί στο άγνωστ ο , ε ί ναι συνυφασ μένος ο φόβος του
περιορισμο ύ των δυνατοτήτων και της στέρησης της ε λ ευ θ ερ ίας
μ ας, μέ σα απ ό νόμο υ ς και κανόνες, υποχρε ώσεις, έθ ιμα και
συνήθειες. Ο θά να τος απειλ ε ί ε δώ σαν κ άτ ι το οριστικ ό και
αμετάκλ ητο , σε αντίθ εση με το φόβο πο υ προαναφέ ρ θ ηκε , όπου
ο θά νατος εμφανίζετ α ι ως παρο δ ικότ ητα. Ω στόσο, αν εγκατα­
λ ε ίπαμε τ ην ώθ ηση για α λλ αγή , για μεταβολή , τ ην τόλμη για
κ ά τι καινο ύ ριο, θ α παραμέναμε στα τετριμμένα και την
επαν άλ ηψη και τό σο ο χρό νος ό σο και ο περ ίγυρ ός μας θ α
μας προσπερνού σαν και θ α μας αγνοούσαν.
Μ ε τ α παραπ άνω σκιαγραφήσαμε την άλλ η αντινομί α της
ζωής, που, με τη σειρά τ ης, απαι τεί από μας να επι δ ιώκουμε
ταυτόχρονα και τη δ ιά ρκεια και την αλλαγή , ξ επερνώντ ας τόσο
το φόβο της αναπ ό φευκτης παρο δ ικότητας ό σο και το φόβο
της αναπόφευκτης αναγκαίότη τας.

· Εχουμε συνεπώς τέ σσερις βασικές μορφές φόβου, που θ α

ήθ ε λ α να τις συνοψίσω ακόμη μια φορά .
1. Το φόβο της αφοσ ί ωσης, που βιώνεται ω ς απ ώλ εια τ ου Εγ ώ
και ως εξάρτηση .
2. Το φόβο τ ης αυτονομίας, που βιώνεται ως απομόνωση και
έλλ ειψη προστασ ί ας .
 Το φόβο της α λλαγής, που βιώνεται ως παροδικό τη τα και
ανασφάλ εια.
Ι. Το φόβο της αναγκαιότητας, που βιώνεται ως οριστικότητα
και ως απ ώλεια της ε λ ευθ ερ ί ας.

Λ υτές ε ίναι λοιπ όν οι βασικές μορφές του φόβου, παρα λ­

λι ι γrς τ ων οπο ίων απο τ ε λ ούν όλ οι οι επι μέ ρους φόβοι, που
1 111 ορ εί να νιώ σει κ άποια στ ιγμή ο ά νθ ρωπος. Ο ι βασικές αυτές
ι ιι) >φές σχετίζονται με τ ις τέσσερις βασικές ωθήσεις, ο ι οπο ίες
1 11 ωης ανήκουν στην ύπαρξή μας και κατά ζεύγη α λλ η λ οσυ-
1111 ληρώνο ντ αι και αν τ ιπαρατ ίθ ενται. Τ ις συναντάμε αφενό ς ως
1 ! οσ πάθεια για αυτοπροσ τασία κα ι απο μόνωση , σε αντιπαρ ά-
111 οι1 με την προσπ άθ εια για αφοσ ί ωση και κοινωνικ ή έ ντ αξ η
ιιιιι αφετέ ρου ως προσπ άθ εια για δ ι ά ρκεια και σιγουρι ά , σε
ι ι νι ιπαράθεση με την προσπ άθ εια για αλλαγή και ρ ίσκο. Σ ε
ιιι ιΟι· μια απ ' αυτές τις τάσεις υπ ά ρχει κα ι ο . φόβος της
ιινιιΟετης. Αν επαν έλθ ουμε στο κοσμικό μας μοντέλο , η τάξ η
111111 το δ ι έπει φα ί νεται να ε ί να ι δ υνατή μόνον , όταν υπ ά ρχει
1 1 1 11 ισορροπ ί α μεταξύ τ ων δύ ο αυτών αντ ινομι ών. Μ ι α τέ τοια
1 1 11 1 >ροπ ί α δ ε σημα ί νει π άντ ως κάτ ι στατικ ό , όπως θ α φαντα­
ι 1 1 1 ι ι ν κανε ί ς, αλλά μια έ ντονη εσωτερική δ υναμικ ή , αφο ύ δ εν
ι ι ψο >ά κάτ ι που τελειώνει , α λλά κ άτι που δ η μι ουργε ίτ αι
ι111νι·χώς.
Εκτός απ ό τ α παραπ άνω πρ έπει να λάβ ουμε υπ όψ η μας ό τι
11 11ο ι:ιφή και η ένταση του φόβου εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό
ι ι Η 1 1 rην ιδ ιοσυγκρασ ί α μας αφενό ς και από τις συνθήκες του
11 1 Η/\άλλοντος που γεννη θ ήκαμε και ανατ ραφήκαμε αφε τέ ρου.
\111! τη β ιο λ ογική και πνευμα τ ική ιδ ιοσυστασία μας δη λαδή και
11 11 1 1 την προσωπική μας ιστορία. Διό τι και ο ι φόβοι έ χουν την
111 11) 1(α τους και θ α δ ούμε στη συν έχε ι α π ό σο τ ερ άστ ια σημασ ία
ι 11 1 ' �Ι παιδ ική μας η λ ικ ί α στη δ ιαμόρφωσή τους. Σ ε κάθ ε
ιι γfΙ !tι)ΠΟ λοιπ ό ν ο φ όβος επηρε άζεται απ ό τις προδ ια θέ σεις
11111 κα ι απ ό τ ο περι βάλλον του . Γ ι ' αυ τό άλλωστε δ εν
ιι ι ι ι ν ύμε ορισμένους φόβους των άλλων, που δημιουργήθη­
' ι ,, �(χτω από συνθήκες διαφορετ ικές από τι ς δ ικ έ ς μας.
11 πρ οδιάθ εση και το περι βάλλον - η οικογ έ νε ι α και η
111 \11 11 ν(α κατ ' επέκταση- μπορούν κάπο ιους φόβους να τους
ι 1 1 11'\1 ι νώσ ουν και άλλους να τους απο δ υναμώσουν. Ο σχετ ικά

1•γ1 11 ι'tνΟρωπος - αυ τός που δ ε δ ιαταράχτηκε στην εξέλ ιξή τ ου-

μπορεί να δέχεται γενικά τους φόβους του και ίσως και να
τους ξεπερνά . Αυτός ό μως , που δ ια ταρ άχτ ηκε στην εξέλιξή του ,
θα αισθάνεται τ ο φόβο συχνότερα και εντ ονότ ερα και μάλιστα
μια από τ ις βασικ ές μορφές του θ α υπερισχύ ει.
' Οτ αν ο φ όβος ξ επερνά κ άποιο ό ριο ή ότ αν δ ιαρκε ί πο λύ ,
μπορεί να εξ ε λ ιχτε ί σε « ασθένεια ». Ιδ ια ίτ ερα επι βαρυντικοί
ε ί ναι οι φόβο ι που βιώθηκαν στην παιδική η λ ικ ί α , σε μια η λ ικ ία
δη λα δή , που ο άνθ ρωπος δ εν έχει αναπ τύξ ει ακόμα τις
απαιτούμ ενες άμυνες. Κάθ ε φορά που ένας φόβος μεγαλώνει
σε έ νταση και δ ιά ρκεια ή μας συναντά σε μια η λ ικ ία που δ εν
είμασ τ ε ακόμα σε θέ ση να αντ ι δ ρ άσουμε θ ετ ικ ά , δύ σκο λα μπορεί
να αντ ιμε τωπιστεί . Η θετ ική π λ ευρά τ ου φ όβ ου, αυτή που
δ ραστηριοποιε ί , απουσι άζει σ ' αυτό τ ο στάδ ιο , με αποτέλεσ μα
να έχουμε εμπ όδ ια στην εξέλ ιξ η , στασιμότητα ή πα λ ινδ ρ όμηση
σε αρχαϊκ ότ ερους τρό πους συμπεριφοράς, όπως επ ί σης και
δημιουργ ί α δ ιαφ όρων συμπτωμάτων. Είναι ευν όη το ότ ι μεγά ­
λ ους φόβους, που ξ επερνο ύν τα όρ ια αντοχής, συναντά κανε ί ς
κυρ ί ως στην παιδ ική η λ ικ ί α. Τ ο αδύναμο , εξε λ ισσό μενο Εγ ώ
τ ου παι διού αδυνατε ί να αντ ιμετωπίσει μια μεγάλη ποσ ότ η τα
φόβου. Χ ρει άζεται τη βο ήθ εια άλλ ων σ ' αυτή την περ ί π τωση ,
δ ι ότ ι αν μείνει μον άχο του, κάτω απ ό τ ην επ ίδ ραση τέτ οιων
έντονων φόβων, σ ίγουρα θ α τ ραυματιστε ί ψυχικά .
Σ τον ενήλ ικο , σπ άνιες κατ ασ τάσεις , ό πως ο π όλεμος , η
αιχμα λωσ ί α, δ ι άφορες θ εομην ίες , α λλά και ενδοψυχικές δ ιερ­
γασ ί ες , μπορούν να ξεπερά σουν τ α ό ρια αντοχής του και να
τον κάνουν να αντιδράσει με πανικό , με απερίσκεπτες πράξεις
ή με νευρώσεις. Κάτ ω όμως απ ό φυσιο λ ογικές συνθήκες , ο
ενήλικος έχει , σε σ ύγκριση με τ ο παι δί , πο λύ περισσ ότερες
επι λογ έ ς για τ ην αντ ι μετώπιση του φόβου . Μ πορε ί να αντ ι­
στα θ ε ί , να ανα λ ογιστε ί τ ην κατάσταση και να αναγνωρ ί σει τις
αφορμές του. Μ πορε ί κυρίως να αντι ληφ θ εί τ ην προ έλ ευση του
φ όβου, μπορεί να τον εκφρ άσει , ώστε να δ εχτε ί κατ ανό ηση και
βοήθεια. Εί ναι επ ίσης σε θέ ση να σταθμίσει την κατ άστ αση και
να υπο λ ογ ί σει τους πι θ ανο ύ ς κινδύνους. ' Ολα αυ τά δ εν τα
δ ια θέτει ακόμα ένα παι δί . Ό σο μικρότερο ε ί ναι , τόσο
περισσότ ερο γ ί νεται έ ρμαιο των φόβων του και μένει απρο ­
στάτ ευτο και εκτε θ ειμένο σ ' αυτού ς, δ ίχως να γνωρίζει ο ύτ ε τ η
δ ι ά ρκεια ο ύτε τις επιπτώσεις τους.
 Θα δ ούμε, στη συν έχεια, πώς η υπερ ί σχυση μιας απ ό τις
11 ι ΗJ ρ ις βασικές μορφές φόβου - ή , απ ό άλλ η οπ τ ική π λ ε υ ρά,
1 1 ιι οδυνάμωση μιας από τις τέσ σερις βασ ικ έ ς ωθήσεις - μας
1 11 11 γ ί σε τέσσερις δο μές προσωπικότητας, σε τέσσε ρις μορφές
1 1 ι ι ι )ξη ς, τις οπο ίε ς, με τι ς παραλλαγ έ ς του ς, λίγο πο λύ
ινω > ίζουμε και σ τις οποίες όλοι μας λίγο πο λύ ανήκουμε .
\ ι ι ι ι·ς οι δο μές λοιπ ό ν κατανοο ύνται ω ς μονόπλευρη επικρ ά-
1 1 1 1 1 1 1 ε νό ς από τους τέσσερις βασικούς φόβου ς. Ό σο περισσ ό ­
' ι ι 111 μον ό π λ ε υ ρες και σαφε ί ς ε ίναι οι δ ο μές της προσωπικ ό-
1 1 1 1 ιι ς που θ α περιγραφούν, τόσο πιθανότ ερο ε ίναι να έχουν
11111 1 1 ο υργηθ εί εξαιτίας δ ια τ αραχών στην εξέλ ιξη κα τά την
1 1 11 111 μη ηλ ικ ί α. Αν λ οιπ ό ν κ ά ποιος κατόρθωσε να βιώσει τις
1 1 Ι Η ! Ι Q ις βασικ έ ς ωθήσεις με ζωντάνια Κ αι ισορροπ ί α - Κάτ ι
ι 1 1 1 1 σημα ί νει επ ίσης ότι αντιμετώπισε θ ε τ ικ ά τις τέ σσερις
ι ι 1 11 ιψι· ς του φόβου - τότε μπορούμε να πούμε ότ ι αυ τό ε ί ναι
ι '"1 1 ι 'η ψυχικής υγείας.

ι > ι τέσσερις δο μές τ ης προσωπικότητας, ακ ό μα και με

.• ι ι ιι ι �ι ι·ς ακρ ότ η τ ες, ε ί ναι κατ ' αρχήν φυσιο λογικ έ ς. Α ν ό μως οι
1 1 ι ι ι 1f lολές ή οι ακρ ότ η τ ες αυ τέ ς αυξη θ ο ύν, γενικευτο ύν και
1 1 1 1 ι ι ιο υν στ ο β αθμό να κυριαρχούν απ όλ υτα, τότε ξεπερνάμε
ι J ι ι 1 ν τα φυσιο λ ογικά ό ρια. Φτάνουμε έτ σι στ ις νευρωτικ έ ς
1 1 1 1 1ι ι λλαγές, ό πως τ ις έχει περιγρ άψει η ψυχανάλ υση και η
ψ 1 111 ιΟι ·ραπ ε ία γενικότ ερα, δη λ αδ ή τη σχιζοειδή , την κατ α θλ ι­
ι ι ι ι1 1 1 , τη ν ψυχαναγκαστική και τ ην υστερική νε ύ ρωση . Αυτές
1 ,, νι 1 1οωτ ικ έ ς προσωπικ ότη τες αντικατοπτρίζουν σε κάπο ια
ι 1 · 1 1 1 1 ιο νι σ μέ νη ή ακραία μορφή , ανθ ρ ώπινες υπ άρξεις που όλ οι
, · ·1 111 1f υυ με.

11 ιι κ ι ται τελικά για τέσσερις δ ιαφορετικούς τρόπους

1 1 ·1 1 1 1: 1 1ς, Σ τη συνέ χεια θ α περιγραφούν τα επακ όλ ουθα κάθε
ι ι 1 1 1•1 111 λ . υ ρη ς εξέλ ιξης και θ α δ ούμε , εκτό ς από τ ις φυσιο λογικ ές
1 ι ι ι 1 1 1 1 c ιΘεις, τις αντί στο ιχες ε λ αφρ έ ς μέχρι και βαριές δ ιατ α-
11 1 1, 1 ι η ς εξέλ ιξης της προσωπικ ότ ητας. Θ α ληφ θούν βέβαια
ι ι ι 1 1 ψιΙ ο ι πρ οδια θέσεις λό γω ιδ ιοσυγκρασ ίας, α λλά τ ο ενδ ια-
1 1 1 11 Ι \1 l l ( tζ θ α επικεντρω θεί κυρ ίως στα α ίτ ια ΠΟ υ αναφέ ροντ αι
1 1 ι ι ι ν 1ψο'ίστ ορί α μας.
c 11 ι 1 10 λα επιπ λέον να υπογρα μμίσω ότ ι , ό σο κι αν η
1 1 1 1 ,·ι ωψt'1 των τεσσάρων δ ο μών της προσωπικότητας φα ίνε τ αι
ι ι 1 1 ι ι �νι ι τ ο χαρακτήρα μιας δ ι δ ασκα λίας τύ πων, δ ιαφ έ ρει
1 1 11 1 1 1 11 11 1 1 1.πό άλλες τυπολογ ί ες, δ ι ότ ι βασ ίζετ αι κυρίως σε
γνώσεις ψυχαναλυτ ικ ές, εμπειρίες απ ό την ψυχοθ εραπε ία και
είναι λ ιγότερο απ όλ υτη, σε σύγκριση με τυπολογίες που
βασίζοντ αι σ την ι δ ιοσυγκρασία ή στο ταμπεραμέντο . Σ ε αυτ έ ς
οι τύποι παρουσιάζονται ως μοιρα ί οι , δ εν μπορούν δ η λαδή να
α λλάξουν και ά ρα πρέπει να τους δ εχτε ί κανε ί ς έ τσι όπως
ε ί ναι . Σ την προκείμενη μελέτη , ό μως, επικρατεί η εξής άποψη :
Είμαστε έτ σι ή α λλ ιώς, όχι μόνο επειδή έ χουμε μια
συγκεκριμένη σωματ ική δ ι άπλαση , α λλά και επειδή έχουμε μια
συγκεκριμένη στάση , μια συγκεκρι μένη συμπεριφορά προς τον
κ ό σμο και τη ζωή, που αποκτ ήσαμε με την ιστορ ί α και τις
εμπειρ ί ες της ζωής μας. Αυτές κα θόρισαν την προσωπικότητά
μας και της έδ ωσαν τα συγκεκρ ιμένα στοιχε ί α της δομής της.
Ό ,τ ι κι αν φαίνεται μοιραίο - η εκ γενετής ι δ ιοσυγκρασ ί α, το
περιβάλλον της παιδ ικής μας η λ ικ ίας, η προσωπικότητα των
γον έ ων ή των παιδ αγωγ ών μας, ό πως και η κο ινωνία στην
ο πο ί α γεννιόμαστε, που έχει τους δικού ς τ ης κανόνες παιχνι δ ιού
- είναι δ υνα τό, μέχρι ενός σημε ί ου, να δ ιαφοροποιη θ ε ί απ ό
μας και να αλλάξει, τ ου λάχιστο ν δ εν πρ έπει να θ εωρη θ ε ί , έτσι
απ λά , κάτ ι απ όλυτο και αμε τάκλ η το . Τ α στοιχε ί α δ ομής της
προσωπ ικ ό τη τας αποτε λούν έ να μέ ρος της όλης ανθ ρώ πινης
ύ παρξης. Η εκ των υσ τέ ρων ανάπτυξη αυτών των φαινομενικά
μοιραίων π λευρ ών της ύπαρξής μας, που αρχικά δ εν ε ί χαν
εξε λ ιχτεί ικανοποιητικά , - είχαν παραμε ληθεί , αποπροσανατο ­
λ ιστε ί , αποξενωθεί ή καταπιεστε ί- μπορεί να δ ιαφοροποιήσε ι
και να συ μπ λ ηρώσει την επ ίκτητη δ ομή , με σ τό χο την
ο λοκλή ρωση και την ωριμότητα , στο βα θμό που ο καθέ νας
μπορεί να φτάσει .
Κ ατα λή γουμε λοιπ ό ν σε τ έ σσερις β ασικέ ς θέ σεις και δ υνα­
τότητες συμπεριφοράς, με βάση τ ις προϋπο θέ σεις και τις
εξαρτήσεις της ύπαρξής μας, έ χοντας μπροστά μας τ ο φαι νο­
μενικά αντ ιφατικ ό και ασυμβίβαστο κοσμικ ό πρότυπο της τάξης
και της ισορροπ ί ας.
Η διατήρηση της ορο λογ ίας, που χρησιμοποιε ί η θ εωρ ί α των
νευρώ σεων για τους τέσσερις τ ύπους δ ομής και για το
επονομαζόμενο υγι έ ς άτομο , έχει πρακτ ικ ά π λεονεκτήματα,
δ ι ότ ι δίνει τ η δ υνα τότ η τ α να δ ει κανε ίς τόσο τον τύπο νεύρωσης
ό σο και την ιστ ορική του εξέλιξη . Εκτό ς αυτού είναι αρκε τά
γνωστή , ώ στε μια ν έ α ορο λ ογ ί α θ α ήταν περιτ τή . Ο αναγνώστης
θα συ μφωνήσει μ ' αυτό σ ύντομα, ό ταν οι έ ννο ιες « σχιζοειδής » ,
 ,1 1 1 ι ι �Ο λ ιπτικό ς » κλ π . θ α του ε ί ναι π λέ ον γνωστές και θ α
ι ι 1 1 1 1 irι ε ύκο λ α με τη φαντασία τ ου να τις αναπαραστήσει .
. : 10 βιβλίο αυτό απ έ φυγα να αναφερ θώ στη δ ιαφορά μετ αξύ
'JI 1j \1 � ι ι και άγχους, δ ιότι δ εν τ η θ εώρησα σημαντ ική για τ ο
/ l1 1 1 1 1 κ σχέδιό μου . Ε κ τό ς αυτού, δ ε μου φα ί νε ται τό σο
ι ι 1• 1 1 y κα ια, καθότι υπ ά ρχει δ υσκο λί α χρησιμοποίησης των δύο
ι ι 1 1 1 1 1 1ν εννο ι ών σ την κα θ ομιλ ου μέ νη . Μ ι λάμε για φ όβο θ αν άτ ου ,
ι • 1 1 1 11 και για άγ χος θ ανάτου, χωρ ί ς να μπορούμε να
1 11 1 1 1(σουμε εύκολ α αυτές τις δύ ο έννοιες . Η διαφοροποίηση
1 1 1 1 1 ο υν η θίζεται καμι ά φορά , ο συσχε τισμός του φόβου με κ άτ ι
ι ι ι • {ιtΙ κρι μέ νο δ η λ α δή και του άγχους μ ε κάτ ι αό ριστο και
1 1 1 1 1 1 1 1 1 ό τερο πα ράλογο , ί σως να έχει κ ά ποια βάση βεβαίως, δ εν
1 ι 1•1 1 1 ό μως π ά ντα δ ικαιολογημένη . Ο φόβος Θεού , για
111 1 11 11'Ί 11 ιγμα , θ α έπρεπε σύμ φωνα με τ ην παραπ ά νω δι αφορο-
1 1 1 1 1 11 1 1 1 ν α αποκα λ είται άγχος Θεού. Γ ια τ ον λόγο αυ τό απ έ φυγα
1 1 ι '" ' ι ι"ι ητά να ξεχωρίσω τ ις δύ ο αυ τές έ ννοιες .

Ι 11 ΙΜλίο αυτό γρ άφτ ηκε για να μας β οη θήσει να γνωρ ί σουμε

1 1 1 11 1 ι ι υτό μας και τον π λ ησ ί ον μας για να μας επισημάνει τη
1 1 1 1 1 1 1 1 o !u των πρώτων χρό νων της ζωής μας για να ζωντανέψει
1 • ' 11 νι ύ μα της προσπ άθ ειας κατανό ησης των σχέ σεων και
1 1 1 1 1 1 1 1 ι ίσεων, μέ σα στ ις οπο ί ες ζούμε και απ ό τις οπο ίες τό σο
1 1 ψ 1 1 6μ α στ ε . Μ ε απ λά λόγια : για να μας βοη θήσει να ζήσουμε.
 Οι σχιζοειδε ίς προσωπικότητες

« Εμπρ ός, α ς γίvο υμ ε δ ι α φορ ε τ ι κ ο ί

απ · τους πολλούς, αυτούς που πάvε κ ι
έρχοvται μέσα στο πλήθος. »
(Spitte/er)

Θα ξεκινήσουμε με τις προσωπικότητες, που ως θεμε λ ιώδες

πρ όβλ ημα έχουν τ ο φ όβ ο της αφοσ ί ωσης και που ταυτό χρονα
βιώνουν έντ ονα την « περιστροφή γ ύ ρω απ ό τον εαυτό », την
ανάγκη δη λ αδή για αυτοπροστασ ί α και οριοθέτ ηση του Εγ ώ .
Ο ι προσωπικότη τ ες αυτές ονομάζονται σχιζοει δείς.
· Ολ οι μας έχουμε την επι θυμίa να είμαστ ε άτομα μοναδικά.
Τ ο π ό σο το θέλ ουμε αυτό , το βλεπουμε για παράδ ειγμα στην
υπερευαισ θησ ί α μας, ότ αν κ άποιος συγχ έ ει ή δ ιασ τρεβλώ νει το
ό νο μά μας. Δ ε θέλ ουμε να είμαστε τυχαίοι · επι θυμούμε να
απο λ α μβάνουμε τ ην α ίσθ ηση της μοναδικότητάς μας. Έχουμε
τ ην τάση να ξ εχωρίζουμε τον εαυτό μας από τους άλλ ους,
ό πως και τ ο αντίθ ε το , να ανήκουμε ως κοινωνικά όντ α σε
παρ έ ες, ο μάδ ες, παρατάξεις κ λπ. Αφενός επιθυμούμε να έχουμε
τα προσωπικά μας ενδ ιαφέροντα και αφε τέ ρου να δημιουργούμε
συνα λλαγ έ ς, δεσμού ς και σχ έ σεις με άλλους, όπως και να
είμαστε υπεύθυνοι για τους άλλους. Π οι έ ς θ α ε ί ναι οι
επιπτώσεις όμως , όταν ο ά ν θ ρωπος φο βάτ αι τ ην αφοσ ί ωση και
προσπαθ ε ί να ζει προστατεύοντας τον εαυ τό τ ου κατά κύριο
λόγο;
Ο άνθ ρωπος αυτός επι θυμε ί να ε ί ναι , ό σο τ ο δ υνα τό
περισσότερο, ανεξά ρτητος και αυτά ρκης. Τ ου ε ί ναι πο λύ
σημαντικ ό να μη χρειάζε ται καν ένα , να μην υποχρεώνεται σε
κανέ να. Γ ι ' αυτό απο μακρύνεται απ ό τους σ υνανθρώπους του ,
αποστασιοποιε ίται απ · αυτ ού ς, δ εν τους επιτρ έ πει να τον
π λ ησιάσουν πο λύ και συνα λλά σσεται περιορισ μέ να μαζί τους.
Ότ αν η απ ό σταση μικραίνει, αισθάνετ αι να απε ι λείται ο χώρος
τ ου, να κινδυνεύ ει η ανάγκη του για ανεξαρτ ησ ί α και
l / J( I uα ι ότ η τα και αμύνεται ό σο μπορε ί . Αναπτύσσει έτσι τον
1 1 111 ικό γι ' αυτ όν φ όβο, τ ο φόβο να π λ ησι ά σει τον άλλ ο. Γ ι '
1 1 1 1 1 <) ψά χνει τρό πους προστασ ίας, πίσω απ ό τους οπο ί ους να
Ι 1 1 1 1 >t'L να καλύ πτεται.
Λnοφ εύγει κατ ' αρχήν τις στεν έ ς προσωπικ έ ς σχ έ σεις, μην
1 • Ι Ι r > ποντας ο ι κειό τητα σε καν ένα . Φο βάται τις κατ ' ι δί αν
1 1 1 1 νι �ντ ήσεις κ αι προσπα θ ε ί να εκ λ ογικεύ σε ι τις ανθ ρώ π ινες
1 1 11 0 1 ις. Α ισθά νεται πο λύ πιο ά νετα σε κάποια ομαδ ική
1 ι ι 1 νΟ1 οη, όπου μπορε ί να μ έ νει ανώνυμος, α λλά παράλλη λ α,
1 1 1 c ι ω ι ων κοινών του ενδ ιαφερ όντων, να α ι σ θάνεται ό τι ανήκει
1 1 11 0 1 1 . Θ α ήταν βέβαια ι δ ανικό γ ι ' αυτ όν, αν δ ι έθ ετε το μαγικ ό
ι ι ιι ι1 1 Jψt , που θ α τον έκανε αόρατο , ώστε να μπορε ί να
' " '1 1 1 ' ' τέ χει κ αι να παρεμβα ίνει στη ζωή των άλλων, δί χως να
1 Ι \11 1 1 ι ιπαρα ίτ ητο να δώ σει κά τι απ ό τον εαυτ ό του .
. : ιο π ε ρι βάλλον τ ους τα άτομα αυ τά φα ί νονται απ όμακρα,

'1' ' '1 ιι'ι κα ι απ λησ ί αστα. Σ υχνά δί νουν την εντ ύπωση ό τι ε ί ναι
1 1 1 1 1 1 1γα , παρ άξ ενα στις αντι δ ράσεις τους, ακαταν όητα κα ι
ι ''ι ι , Μπορεί κανε ί ς να τους ξέρ ει πο λύ καιρό , δ ίχως ό μως
1 1 1 1 1 1 J ς γνωρίζει. Αν σήμερα φα ί νεται πως έχουν μα ζί σου
1 1 1 1 1 κι ιλή επαφή , αύ ριο ί σως σου συμπεριφερ θ ούν σαν να μη
1 1 1 1 10 1 1ν δ ει ποτ έ στη ζωή τους. Μάλ ιστα , όσο πιο πο λύ
1 1 ιι 11 1 1 γγtσο υν έναν άνθρωπο, τόσο π ιο απ ότομα και ανεξήγητα
1 11 1 ι 1;1 ι ηιακ ρυνθ ο ύν απ ' αυτ ό ν, συχνά με μια φα ινομενικά
ι ι •1 1 1y 1 μη επι θ ετικότητα και μια εχ θ ρικ ή δ ι άθεση να τον
1 1 1 y1 ι ιοο υν.
1 1 ι ο ι οφυγή κ άθ ε οικει ότ ητας, απ ό φόβο γ ι α τον άλλ ον ( το
Ι 11 1 1 ) κι ι ι γ ια τ η ν προσφερ ό μενη αφοσ ίωση , ο δ ηγε ί το σχιζοει δή
1 1 1 Ι Ι1 11 1 1 ι ι ο λο και περισσό τερο στην απομόνωση και τη μονα ξ ι ά .
ι 1 ψ 1f lι 1ς του για οικειό τητα γ ί νεται αισ θ ητ ός κυρ ί ως ό ταν

1 . 1 1 11 1 1 ν πλησιάσει πολύ ή ό ταν αυτ ός π λησι άσει κ άποιον

1 1 1 � 1 1 Ι Ίι συναισθήματα συμπ άθ ειας, τρυφερότητας και αγ άπης ,
1 1 1 1 1 ι ι ι ι c, φέρνουν τον ένα κ οντά στον άλλο , τα βιώνει ως κ ά τι
1 1 1 · 1 1 1� 1 1 . πικL νδυνο . Έτσι εξηγε ίται το γεγον ό ς ότι σ ' αυτ έ ς
ιι 1 1 1 ι ΙΙJΙ ι ώσ ε ις γίνεται απορριπτικ ός, ακ όμα και εχθ ρικ ός,
1 1 1 1, 1 1 1 1 1 1 1 1 1 δ ι ακό πτει ξ αφνικ ά κ άθε επαφή , κ λ ε ίνεται στον εαυτ ό
1 1 1 1 1 ιι 1 1 jΝν τ αι ο λότ ε λ α απ ό τους άλλ ους .
1 χ το ύτου δη μιουργε ί ται αν άμεσα σ ' αυτ ό ν και στο
1 1 1 1 1 j \11 } �ον του ένα χάσμα , που μεγαλώνει σταδ ιακ ά κ αι με
1 1 1 ι 11 11 1 11 11�0 του χρόνου τον απομονώ νει όλο και πιο πο λύ ,
αυξά νοντας κατ ά συν έπεια τον αριθ μό και το μ έγε θ ος των
προ βλ ηματ ικ ών καταστά σεων. Λό γω της αποστασιοπο ί ησής του
απ ό το περι βάλλ ον δ ε γνωρίζει πο λλά γι ' αυτό και τα κενά,
ό σον αφορ ά τις εμπειρ ί ες του με τους ανθ ρώπους, αυξά νουν
τις ανασφ άλ ει έ ς του. Δ ε γνωρίζει ποτέ με σαφήνεια, τι μπορε ί
να συμβ α ί νει στον άλλο , κάτι που το μα θ α ί νει κανε ί ς -αν το
μάθει- με την οικει ό τητα, την προσ έγγιση και την αγ άπη.
Γ ι ' αυτ ό καταφεύγει αναγκαστ ικά σε υποθέ σεις και φαντασιώ­
σεις, που του δημιουργο ύν και π άλ ι ανασφάλεια, αφο ύ δ ε
γνωρίζει, αν οι σκ έψεις του, οι εντυπ ώ σεις του και η αντ ίληψή
του ακόμα ε ίναι πραγματικ ό τητα ή φαντασ ί α και προβο-
λη, 3 .
Μ ια γνωστή εικό να σχετ ικά με το π ώ ς αισθά νονται οι
άνθ ρωποι αυτο ί τον κ όσμο, που πρώτος ο S c h u l tz- H enc k e4 τη
χρησιμοπο ί ησε, θ α βοηθήσει στην κα λύτερη κατανό ηση αυτ ών
που αναφ έ ραμε. Π ρό κειται για μια κατ ά σταση που όλ οι μας
σχεδόν έχουμε ζήσει : Βρισκόμαστε μ έ σα σε έ να τρ έ νο στο
στα θ μό και στη δ ιπ λ ανή γραμμή · ε ί ναι σταματημέ νο έ να άλλ ο.
Ο π ότε παρατηρο ύ με ξαφνικά ό τι έ να απ ό τα δύο τρέ να αρχ ίζει
να κινε ί ται. Μ ια και τα τρέ να σήμερα ξεκινούν ανάλ αφρα και
αθό ρυβα , δ εν αισθ ανό μαστε καμι ά κ ί νηση , αλλά έχουμε μό νο
την οπτική εντύπωση της κί νησης . Και δ εν μπορο ύ με να
αντι ληφ θ ού με· αμ έ σως, ποιο απ ό τα δύ ο τρ έ να ξεκίνησε , αν δ ε
βεβ αιωθ ούμε, μέσω κ άποιου σταθερού εξωτερ ικο ύ αντικειμένου,
ό τι ε ί ναι το δ ικό μας τρ έ νο το ακ ίνητο ή το κινού μενο.
Η εικ ό να αυτή μας δ ε ίχνει με έναν εύστοχο τρόπο τον
εσωτερικ ό κ ό σμο ενό ς σχιζοει δο ύ ς ανθ ρώπου. Το ά τομο αυτ ό
δ ε γνωρίζει ποτ έ του ακριβώς - σε ποσοστ ό που ξεπερνά κάθε
δυνατή αβε β αι ό τητα στο υγι έ ς άτομο - αν αυτό που αισ θά νεται,
αντι λαμβάνεται, σκ έπτεται ή φαντασιώνει υπ ά ρχει απ ό μό νο
του, αυτό κα θαυτό ή δημιουργήθηκε μέ σα του . Λόγω της
χα λαρής επαφής με τους συνανθ ρώπους του, του λ ε ί πει ο
προσανατο λ ισμό ς, οπ ό τε τα λ αντεύ εται και δ ιαρκώ ς αμφι βάλλ ει.
Δ εν ξέ ρει αν « βλέπει », αν «νιώθ ε ι » πραγματικά ή αν πρό κειται

3. Προβολή : Ψ υχοδυναμικός μηχανισμός άμυνας, σύμφωνα με τον οποίο το

άτομο αποδίδει σε άλλους ιδέες και κίνητρα πο υ έχει το ίδιο, προκειμένο υ
να αντιμετωπίσει απαράδεκτες σκέψεις και τάσεις το υ .
4. Γνωστός γερμανός καθηγητής ψυχιατρικής της μεταπολεμικής περιόδο υ .
 {Ι < ι ι δέ ες που ανήκουν στον εσωτερικό του κ όσμο μό νο . Για
11 ι ιράδ ειγμα : « Ο απ έ ναντί μου με κ ο ιτάζε ι πράγματι κ οροϊδ ευ -
1 1 κά ή μήπως ε ί ναι η ιδέα μου; Ο πρ οϊστ ά μενό ς μου ήταν
ψ ι ιχρός απ έ ναντ ί μο υ σήμερα, σε σχέση με άλλες φ ο ρ έ ς ή ε ί να ι
1 1 1 όέα μου; Έ χω τ ίποτα περίεργο επ άνω μ ου, κάτι που δ εν
11 ι 1 ι· ι κα λά με μ ένα ή απλώς νομίζω ό τι ο κ όσ μο ς με κ ο ιτ ά
JI 1 ι�t εργα; ))

1 Ι ανασφ άλ ε ια αυτή κ λ ιμακώ νετα ι περ ίπο υ ως εξής : Το

ι ι 1 ι ψο νι ώθει αρχικά μια έντονη καχυπ οψία. Σ τη συνέχεια
1 1 1 1 ο χε τίζει αντ ικε ίμενα, γεγονότα ή καταστάσεις που δ εν τ ον
ι ι ψηρο ύν με τον εαυτ ό του, φτάνοντας μέχρι την παθολογική
' Ι ι ι ντα σί ωση και ψευ δ αίσθηση . Δ εν έχε ι π λέο ν τη δυνατότητα
\•ι ι ξ εχωρίσε ι το εσωτερ ικ ό με το εξωτερικ ό ερέθισμα , δ ιότι
ι ι ι οΟάνεται τις προβολές του σαν πραγματ ικ ότητα. Ε ίναι
1 1 1 1να τό ν να φανταστε ί κανείς τ ο μέγε θο ς της τυρανν ί ας και της
1 1 ν ι 1ο υχί ας τ ου, όταν η ανασφάλε ι α αυτή γ ί νε ι μ ια συνεχής
1 1 ι 1 ι'ισταση δίχως να μπορεί να διο ρθ ω θ εί, λόγω τ η ς έλλ ε ιψης
ι 1 1 1 νt'1 ς επαφής, ό πως προαναφέ ρ θηκε . Δ ιό τ ι γ ι α να μοι ραστείς
1 1 1 ν ανα σφάλεια κα θώς κα ι τ ο φόβο σου με κ άπ οιο ν, χρειάζεσα ι
1 1 1 1ι 1 ι ό τητα μαζί του. Όταν δ εν την έχεις ό μ ω ς με καν έ να,
1 1 1 1 1 ι·ύε ις ό τ ι είσα ι αναγκασμέ νος να φοβάσα ι μήπως και σε
ι 11 ιηϊδέψουν, μήπως κα ι δ ε σε κατα λάβο υν ή μή πως σε
1 1 ι Η ιιΤΟυν για τρε λό.
Ι �· χοντας μεγ άλ η καχυποψ ία κα ι ανασφ άλ ε ια, οι ο π οί ες
1 1 1 1 1 1c., Οα δού με στη σ υνέ χε ια αφενός ε ίναι αιτ ί α αφετέρου
1 ι 1 1 ι 1 ι λεσ μα των χα λαρών δ εσμών με τ ους αν θ ρ ώ πους, τα
1 1 /Ι οηδή ά τομα αναπτύσσο υν ιδιαί τερα τις δυνατ ότητες κα ι
11 λι ιτουργ ίες εκείνες π ο υ θ α τους βοηθήσουν να προσανα­
ι ι ιf 1 1 1 rού ν κα λύτερα στον κ όσμο , όπως την αντ ίληψη μέσω των
ιι 1 1 1 Ο ι μ ηρίων ο ργάνων, τη διάνο ια, τη λο γικ ή και τη συνείδηση .
ι 1 1 1 ι'ΗΙ κυρίως η συναισθηματικότητα δημι ουργε ί ανασφάλε ι α,
1 1 Ι ι)i 1 1 )ΚΟ υν την κα θ αρή γνώση, την απα λλ αγμ έ νη απ ό συναι-

1 1Ι Ι 1 11 111 1 α., η οποία τους υπ όσχεται αποτελέσματα ό π ου θα

1 ' ι ι ι ι ιι ι ι ιν να στηριχτούν . Μετά απ ' όλα αυτά ε ίναι εύκολο να
ι 1·1 � ιμ ι ι ι κανε ί ς ό τι τα σχιζοειδή άτομα προσανατ ολίζονται
1 •1 '" ' '' π ρος τ ις θ ετικ έ ς επ ιστήμες, ο ι οπ οί ες τους προσφ έ ρ ο υν

1 1 ι ι 1 1 1 1 11 σ ιγουριά μαζί με την αποδέσμευση απ ό τα υποκε ι μενικά

ι " ' '' Ι lι ti>ματα.

 Ενώ ό μως η λο γική π λ ευρά εξελίσσε τ αι, η συναισθηματική
μ νει πίσω, δ ι ότι γι ' αυτήν χρειάζεται έ να Ε σύ , ένα άλλο άτ ο μο,
έ
μια συναισθηματική συναλλαγή . Το χαρακ τ ηρισ τ ικό των ατ ό μων
αυτ ών λο ιπόν ε ίναι η ευφυϊα τους απ ό τη μια π λευρ ά, που
υπερβα ίνει συνήθω ς το μέσο όρο και η περιορισμ έ νη εξέλ ιξη
τ ου συναισθηματ ικού τ ους κόσμου απ ό την άλλ η, πράγμα που
τ ους οδηγεί σε μεγ άλ η ανασφ άλ εια στην επαφή τους με τ ους
άλλους ανθ ρώ πους και γ ίνε τ αι αιτ ί α για π ολλέ ς δ υσκ ολί ες σ τ ην
κα θημερινή τ ο υς ζωή . Η αδυναμία χρήσης τ ης μέσης οδ ού σ τ ις
σχέσεις με τ ους ανθρώπους, καθώς και η έλλ ειψη απ οχρώσ εων
στη συμπεριφορά τ ο υς, καθισ τ ά πρ οβληματ ικέ ς ακόμα και τις
πιο απλές επαφές τ ους .

Θα μπορο ύσαμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα το πρ όβλ ημα

ενός φοι τητ ή, που στα πλ α ίσια της εκπα ίδ ευσής το ν χρει άστηκε
να παρο υσι ά σει μια ει δ ικ ή εργασία. Κ α θώ ς εκεί νος όμως δεν
είχε αναπτ ύξει επαφές με άλλ ους και ή ταν βέβαια και
υπεροπτικό ς - συμπεριφορά που · κάλ νπτε την ανασφάλ ει ά του
- ο ύτε που σκέφτηκε πώς θα μπορο ύσε να ενημερω θεί για τον
τρόπο παρουσίασης. Β ασανιζό ταν με προβλ ήματα πο υ αφο ­
ρο ύσαν αυτό ν τον ίδ ιο και όχι το αντικε ίμενο της δ ουλ ει ά ς
του. Ως εκ το ύ του δεν ή ταν καθόλ ου σίγουρος, αν θα
ανταποκρινό ταν στις προσδοκ ίες και την κρίση των κα θηγητών
τον και ταλ αντευό ταν μεταξύ της υπερεκτίμησης του εα υτο ύ
τον και των συναισθημ ά των κατωτερό τητας, βλέποντας το
γραπτό τον τη μια στιγμ ή πολ ύ σπουδ α ίο και την άλλ η
συνηθισμέ νο και ανεπαρκ ές. Το ν έλ ειπε προφανώς το μ έ τρο
σύγκρισης. 'lo v ή ταν δ υσάρεστο και αδ ιανό ητο να συμβουλ ευτε ί
κάποιον, δε γνώρι ζε καν ό τι πρόκει ται για κ ά τι απλό και
συνηθισμέ νο στο χώρο αυτό . Α ν είχε όμως επαφές με άλλ ο υς,
θα μπορο ύσε να είχε αποφ ύγει το υς περι ττο ύς και υπερβολ ικο ύς
φόβους, που του δ υσκ όλ ευαν τη ζω ή .

Ο ι ίδ ιες και άλλ ες παρ ό μοιες καταστάσεις, ακό μα και

εντε λώς ασήμαντες και καθημεριν ές, συσσωρεύονται στη ζωή
των σχιζοειδών ανθρώπων και τ ους οδ ηγού ν σε αδ ι έξοδο . Τα
άτομα αυτά δ ε συνειδητοποιούν ότι τα προβλήματά τ ους δ εν
οφείλονται στην έλλειψη δυνατ ο τήτων , αλλά σ τη δυσκολία που
έχουν να αναπ τύξουν σχέσεις με τ ους συνανθ ρώπ ους τους.
( ) σχιζοειδής άνθρωπος και η αγάπη
' Οπως προαναφέ ραμε , το σχιζο ε ιδέ ς ά τομο πρ οβληματ ίζετα ι
ιt Ι Ι >Lω ς στα μεταβατ ικά στάδια της εξέλιξής του , π ο υ έχουν
1 1 ,<('< Jη με τη συναναστροφή το υ με τους άλλο υς ανθρώ π ους .
ι >πω ς, για παράδε ι γμα, κατ ά την είσοδό τ ο υ στο νηπ ιαγωγείο,
1 1 1 1 > σχολ ε ίο , κατά την εφηβε ία, τη συνάντησή του με τ ο άλλο
1 1 1 1 λο κα ι γενικά τ ι ς φι λικ έ ς σχέσεις και δ εσμού ς . Ε φόσον κάθε
1 Η Ισέγγ ιση τ ου προκαλεί φόβο , είνα ι αναγκασμένος όσο
1 1 1 1 ισ σό τερ ο π λ η σιάζει κ άποιον, τόσο να αποτραβιέτα ι , κυρ ίως
1 1 1 1 ι ν δ ιαισθανετα ι το ν κ ίνδυνο ό τ ι μπορε ί να αγαπήσει ή να
ι ι y1 ιπ η θ ε ί, κ άτ ι π ο υ τ ο φαντάζετα ι μό νο ως εξά ρτη ση κα ι
1 1 1 )(ιδοση .
Οι δ υσκ ολί ες στις σχέσεις με τους άλλους ανθ ρώπ ο υς κατά
1 1 1 ν παιδ ική η λικ ία, θα πρ έπει να αναγνωριστούν απ ό γ ο νε ί ς
ιι ι ι 1 πα ιδαγωγού ς ως αρχή της σχιζοειδούς συμπεριφοράς, η
1 1 11 1 1i α μπορ εί να αποτραπεί ή τουλάχιστον να βελτ ιω θ ε ί πρ οτ ού
ι ι 1 1 )λάβει να εξε λ ιχτε ί περ ισσότερο . Όταν τ ο παιδί παρουσιάζε ι
1 1 11 1j \λήματα επαφής στο νηπ ι αγωγείο ή στο σχολείο, όταν δ εν
ι ι νι ι φί λους κα ι αισθάνεται στο περ ιθώ ριο ή μόνο του ή κα ι

1 ι ι ι ι ν οι άλλο ι τ ο βλέπουν έ τσ ι, όταν κατά την εφη βεία του

1 ι 1 1 )ψ ύγει τη σχέση με τ ο άλλο φ ύλο κα ι χώνεται στα βιβλία,

1 ι 1 1 ) κλ είο ντας κ άθε επαφή , όταν περνά δύσ κολ ες κοσ μ οθ εωρη -
1 1 " 1 c. κρίσεις, κ ά ν οντας μο ναχικ έ ς σ κ έψει ς γ ια το νό ημα της

. 1 1 111
, τ ότε έχο υμε ενδ ε ίξεις κινδύν ο υ και πρ έπε ι οι γ ονείς να
, 1 1 ψ Ι Ιο υλευτούν κάπο ιον ε ιδικ ό και να ενημερωθούν.
κ μα πι ο δύσκ ολη περ ίοδος για τα σχιζοειδή άτ ο μα ε ί ναι
1 1 1 1 \• 1 1Οως η εποχή των ερωτ ι κ ών δ εσμών, λί γ ο μετ ά την εφηβε ία,
ι ι ψ 1 1 1 στην αγ άπη η ψυχ ι κ ή και η σωματική προσέγγιση ε ί να ι
1 1 11 1 1 1 ι t ρα αυξημ έ νη . Σε κ άθε π λησίασμα με συναισθήματα
ι ι 11 1 ι ι ι 1 1ς ' ό μως κινδ υνεύει το Εγ ώ , η ατομ ικ ό τητ ά μας και η
ι ι 11 1 ι >τ ησ ί α μας και μάλιστα τόσο περ ισσότερο , όσο π ιο
1 1 1 1 1ι<ι ιλυπ τικοί ε ίμαστε προς τ ο ν άλλο , μια και ταυτόχρονα
t Ιι i 1 1 1111 να προστατεύσουμε το ν εαυτ ό μας . Γι ' αυτό, οι
1 1 1 1 ·ι ι ν 1 1'1σ ει ς αυτές γίνοντα ι συχνά η αφορμή να συνειδητοπο ιη -
1 11 1 1 1 1 ο υγ κεκρ ι μέν ο πρ όβλημα, π ο υ ίσως μέχρ ι εκε ί νη τη στιγμή
11 1 1 1 ι ι ιν ασυνε ίδ ητο κα ι άγνωστο . Π ώς θα μπορέσει λο ιπόν το
1 1 1 1 ψ 1 1 αυτό να εκφράσει στον άλλον την αυξημένη επι θυμ ία
1 1 1 1 1 111 1 1 προσέγγι ση κα ι συναλλαγή , γ ι α τρυφερ ό τητα κα ι αγά πη
και κυρ ίως για σεξουαλική επαφή ; Μ ε τόσες δυσκ ολί ες σ την
επαφή του με τους ανθρώπ ους και χωρ ί ς γνώση της « χ ρυσής
τομής » στις δ ιαπροσωπικέ ς σχέσεις, π ώ ς θα μπορέσει να
ολο κληρώσει τη σεξουαλικότητά τ ου; Λ ε ίπει και εδώ η
κατ άλλ η λη σ υμπεριφ ορά. Η έκφραση συμπάθειας, η έκφραση ή
και η α ίσθηση τρυφερ ότητας ακόμα του ε ί ναι πράγματα ξένα,
ενώ τ ου λ ε ί πει επίσης η ικανότητα να έ ρ θ ει στη θέση του άλλου.
Ο ι πρ οσπάθειες να δοθ ε ί λύση στη σύγκρουση μεταξύ του
πιεστικού π όθο υ για ανθ ρ ώπινη προσέγγιση και το υ φ όβου
γι ' αυτή μπ ο ρε ί να δ ιαφέ ρ ουν μεταξύ τ ους. Το σχ ιζοει δέ ς ά τ ο μο
κ άνει συνήθως σχέσεις π ο υ εύκ ολα μπορεί να δ ια λύσει, σχέσεις
δη λαδή χωρ ίς δ εσμεύσ εις ή καθ αρά σεξουαλ ικ έ ς, όπο υ δ ιαχω­
ρίζει τη σεξουαλικότητα απ ό το συναισθηματ ισμό . Ο άλλο ς
ε ί ναι γι ' αυτόν μόνο ένα σεξουαλικό αντ ικείμενο , που ικανο­
ποιεί τις αισθήσεις τ ο υ και π έραν αυτού α δ ιαφορεί. Επίσης
εύκ ολα αλλάζει τους συντρόφους τ ου, αφο ύ μ ένει συναισθη­
ματ ικά αμέτοχος και έ τσι προστατε ύ εται από τον κ ίνδυνο να
φανεί η αδεξ ιό τητα και η απει ρ ία του σε συναισθηματ ικά
θέ ματα, όπως και απ ό τον κ ίνδυνο να αγαπήσει . Γ ια τ ον ίδ ι ο
λόγ ο επι θυμε ί να αποφε ύγει ο σ ύ ντρο φό ς τ ου ενδ ε ίξ εις
συμπάθειας, ο ι οποίες του είναι μάλλον δ υσάρεστες, καθότ ι δ ε
γνωρίζει τον τρόπο να ανταποκρι θ ε ί .

Ας αναφέρουμε ό μως μερικ ά ενδ εικτικά παρα δ είγματα :

' Ενας ά νδρας πή γε σε έ να γραφε ίο συνοικεσίων και δ ι άλ εξε
από τις φωτογραφ ίες που τον έδει ξαν τη γυνα ίκα πο υ τον
άρεσε λ ιγό τερο από τις άλλ ες, για να αποφ ύ γει τον κ ί νδ ννο
να αναπτ ύξει συναι σθήματα αγάπης γι ' αυτή ν.

Μια γυνα ίκα μπορο ύσε να δ οθε ί σε έ ναν ά νδρα σωματικ ά,

μ ό νο ό ταν ήξερε ό τι ή ταν πολ ύ πι θανό να μην τον ξαναδεί
ποτέ στη ζω ή της.

· Ε νας παντρεμέ νος ά νδρας δ ιατηρο ύσε έ να μικρό κρυφό

δ ιαμέρι σμα στην ίδ ια πόλ η που κατοικο ύσε με την οικογέ νει ά
τον, για να απομονώ νεται σ ' αυτό κατά δ ια στ ήματα, μέχρι να
αι σθανθεί κ άποια στιγμ ή την ανά γκη να επι στρέψει σ ' α ντή.
Α ντό τον χρειαζό ταν, για να μπορεί να αποφε ύγει το στενό
πλ ησία σμα και την αξίωση συναι σθημά των εκ μέρους της
γυναίκας τον και των παιδ ι ώ ν τον, οι οπο ίοι εξαιτίας ακριβώς
ι ι ι • ι ηι:; το υ της απομ άκρ υνσης προσπαθο ύσαν να τον φέρ ο υν
1 1ι 11 ι το δ υνατό περισσό τερο κ ο ντά το υς, πρά γμα πο υ όλ ο και
μι γι ι λ ωνε την ανά γκη φυγής του.

πό τα παραδ ε ίγματα αυτ ά δ ιαπιστ ώνο υμε τον έ ντ ονο φό β ο

1 1 1 1 1 ν ι ώθουν τα σχιζοειδή άτομα, προκειμ έ ν ου να δ ε θούν και
•ι ι ι·ξα ρτη θού ν . Μ π ο ρού με λο ιπ ό ν να κατανοήσουμε ε ύκολα
1 � ι 1 1 ν τι ς συχνά περ ίεργες και ακατανό ητε ς αντ ι δ ράσεις τ ους .
1 1 1 ι ι ό νο π ου ανήκει στο σχιζοειδή άν θ ρωπο και του ε ί ναι
(ι ι J Ι ως οικε ίο, είναι ο εαυτ ός του . Γ ι ' αυτό άλλωστε ε ί ναι
1 1 1c ι ( οΟ ητο ς απέναντι σε κ άθε εξωτερική παρέ μβα ση , π ου
ι ι ιι ιγματικά ή υπ οθ ετικ ά επηρε άζ ει την ακεραι ότητ ά του ή την
ι ι ι c ω τα ση που χρειάζεται για να μη χάσ ει την αυτοκυριαρχ ία
1 1 1 1 1 Είναι φυσικό λο ιπ ό ν η συμπεριφορά αυτή να μην επιτρ έ πει
ι 11 1) 1 1 μ ιουργ ία ατμόσφαιρας τρυφερ ό τητα ς και εμπι στοσύνη ς.

ι 11 c'Ι ι σ μο ί γι ' αυτ ό ν έχουν χαρακτήρα καταναγκαστικό, δ ιό τι

1 1 1 1 10/ι νεται ό τι π ρ έπει να δώσει π ολλά από τ ον εαυτό του και
ι 11 1 ι ι Ι ι ι·ρα, ό ταν ο ι αν άγκες τ ο υ συντρόφου του για συμπάθεια

1 ι ι ι 1ι κειό τητα ε ί ναι αυξημ έ νε ς. Ο φόβος τη ς δέσ μευ σ ης φτ ά νει

1 ιι 1 ί'τ οιο βαθμό που, σε περίπτωση γ άμο υ , μπ ορεί να

" ι ι ι ιΟοχω ρήσει ακό μα και ό ταν β ρεθεί στο κατ ώφλ ι τ ου
. 1 1 1 1 1 1 1 1χε ίου ή της εκκ λη σίας .

/ .' νας νεαρ ός ά νδρας, αν και δεν ήθελ ε να δεσμευ τεί, με τά

, , ιι ι μακρόχρο νη γνωριμ ία και πιεσμ έ νος από τη φ ίλ η το υ ,
ι ι 1 ι φα � στηκε να αρραβωνιαστε ί. Πή γε λ ο ιπό ν στο σπί τι της με
ι ι / Ιψcς, όπο υ γι όρτασαν τους αρραβώ νες. Ό ταν έφυγε, έρι ξε
,

ι ι ι , • ηιαμματοκιβώ τι ό της έ να γρ άμμα, πο υ ε ίχε γρά ψει από

ι 11 1•, ατο οπο ίο δ ι έλ υε τον αρραβώ να.

Ι Ι ι ι >ό μοι ο ι τρ όπο ι συμπ εριφορ άς στα σχιζοειδή άτομα δ εν

ι ι \'1 ιι οπάνι ο ι . Σ υχνά μπορε ί να γράφο υν απ ό μακρι ά ωρα ία
11 ψ 1 Η ιτα , ό ταν ό μως έ ρ θο υν κο ντ ά , απομακρ ύ νονται και
λ ι ι νι 1ντα ι στον εαυτ ό του ς .

Ι ι ι ιτίας τη ς απομόνωση ς της σεξουαλικότητα ς από το

. .

1 1 1 1 1•1 1 1 1 1Ο η ματικό κ όσ μ ο, ό πω ς αναφέρθηκε ήδη, η ενό ρμηση

/ 11 1 1 1 111 ι c ιι ξ εχωριστά . Έ τσι , ό χι μό νο ο σύντροφος γ ίνεται
1 1 1 1 1 1 11 ι λικό αντικε ί μενο, αλλά και όλο το ερωτικό παιχνίδι
Ι 1 1 1• 1 λι ίτα ι σε έ να απ λό λειτουργικό συμ βά ν . Δ εν υπ ά ρχει
τρυφερότητα και ερωτ ισμός , ούτε υπ ολογ ίζονται οι ανάγκε ς
του συντρόφου, παρά μ ό νο ο προσωπ ι κ ός στόχος . Η τρυφε­
ρ ό τητα εύκολα εκφυλίζεται σε πρ όκ λ ηση διάφορων σωματι κών
π ό νων στο σύντροφο . Π ίσω απ ' αυτή τη συμπερ ιφορά μπορε ί
να υπάρχει η ασυνείδητη επ ιθυμ ία μιας φανερής αντίδρασης
τ ου συντρόφου. Ε πίσης υπ άρχε ι η τ άσ η γρήγ ο ρης εγκατ άλ ε ιψής
του μετ ά το τέλος της ερωτ ι κής συνεύρεσης. « Μετά την ερωτικ ή
πράξ η θα ήθελ α να την πετάξω έξω », ήταν η χαρακτηριστική
φράση ενός σχιζοειδού ς άντρα , που φανερώνε ι το φόβο γ ια τ ι ς
συναισθηματι κ ές απαιτήσε ι ς της συντρόφου το υ.
Η σχέσ η γ ί νετα ι ακόμα π ιο δύσ κολ η , όταν το σχιζοειδές
άτομο αποδίδει στο σύντροφό τ ου την αμφ ιθυμ ία του μεταξύ
αγάπης κα ι μίσους και τη βαθιά του αμφ ιβολία γ ι α το αν
μπορεί να αγαπηθεί. Στην περ ί πτωση αυτή το ν δοκ ι μάζε ι
δι αρκώς, ζητώντας όλο κα ι περ ισσό τερες αποδείξεις αγάπης,
γ ι α να δι α λυθούν οι αμφ ιβολί ες του, πράγμα π ο υ μπορε ί να
εξελιχτεί σε ψυχικό σαδισμό ή ακ ό μα και σ ε σαδ ισ μό με την
στενή έννοι α του ό ρ ου. Η συμπ έρ ι φορά τ ου μπ ο ρεί στο τ έλο ς
να καταστεί καταστροφ ική . Οι αποδείξε ι ς αγ άπης, οι ενδ είξεις
τρυφερό τητας του συντρόφου υποτ ιμούνται , αμφισβητούνται,
εκ λο γ ικεύονται, αναλύονται ή παρερμην εύο ντα ι με δι αβολικά
έξυπνο τρόπο. ' Ε τσι , μ ια αυθόρμητη προσέγγ ιση τ ου συντρό­
φου, ερμηνεύεται σαν έκφραση έν οχης συνείδησης ή προσπ ά­
θ ε ια ς δ ωρ οδο κ ίας (« Τί επιδ ι ώκεις μ ' α ντό; », « Κά τι θέλ εις να
επανορ θώσεις» . . . ). Η ανεπτυγμένη ικανότητα συσχέτισης κα ι
θ εωρητ ικ ο π οί ησης που συνήθως υπ ά ρχε ι προσφέ ρε ι άπε ι ρες
δυνατό τητες γ ια παρόμοιες σκόπιμε ς παρερμηνε ί ες . Στο μυ θι­
στόρημα « Το μαξιλάρ ι »5 , η Christiane Rochefort περ ιέγραψε
π ολύ ωρα ία μια τ έ τ οια σχέση , δ ε ί χνοντας τ ον τρ όπο με τ ον
οποίο ένας σχιζοειδής σύντροφο ς οδηγε ί σταδ ιακά τη γυναίκα
που τον αγαπά στα ό ρ ια της αντοχής της.
Σ υχνά το σχιζοειδές άτ ο μο καταστρέφει με κυνισμό κάθ ε
τρυφερότητα δι κ ή τ ο υ ή τ ου συντρόφου τ ου, γ ι α να μην
επηρεαστεί από αυτή . Σ ε στ ιγμέ ς υπ έ ρμετρης τρυφερότητας τ ου
συντρό φο υ το ν π ληγ ώνε ι στ ο αδύνατό το υ σημείο, γελοιοποιώ­
ντας τη στάσ η του , την έκφραση του πρ οσώπ ο υ το υ ή τα λό γ ια

5. Τίτλος στα γερμανικά: « Das Ruhekissen »

1 1 111, μ ε εκφράσεις ό πως : « Μη μου κ ά vεις τώρα τα γλ υκά μά τια »
11 .. v ήξερες πό σο γελ οιοποιε ίσαι έ τσι », ή « Ά σε κατά μέρος
ι ι περιττέ ς αγάπες και έλ α επι τέλ ους στο θέμα » κ λ π .
Φυσ ικά , έτσι καταστρέφεται κ άθε δ ι άθ εσ η για αγ άπη εκ
1 1 1 ι )( ) υς τ ου συντρόφου, εκτ ός αν έχει ασυνήθισ τ η ικαν ότητα να
ι ι /1 tπά ή αν ε ίναι ο αντίπ οδας αυτού, δη λαδή τύπος με
1 1 ι ιl,< >χιστ ικέ ς τάσε ι ς π ου θ εωρε ί , λόγω των εν οχών τ ου ή τ ου
1 1 1 1 f Ιου της απώλε ιας ή επειδή του αρέσε ι η τ υ ρανν ία ή λόγω
1 1 1 JΙ οιων άλλων ασυνείδητων κ ι νήτρων , ό τ ι π ρέπ ε ι να τα δέ χετα ι
1 1 � 1 1 αυ τ ά . Δ ιαφ ο ρετικ ά θα αποχωρήσε ι ή θα α ρχ ίσει να τον
1 1 1 1 1 1 ί, κάτι π ο υ ο σχιζοειδής σύντροφος μ πορ εί να το νιώσε ι
1 11 1 ν Ο ρ ίαμβο (« Τώρα δε ίχvεις το πραγματι κό σο υ πρόσωπο »),
ι 1 Ι /1 1 1ς να συνειδητοπο ι ε ί ό τ ι ο ίδιος, με τη συ μπεριφο ρ ά τ ο υ ,

1 11 1 οδηγήσε ι τ ο σύντροφό τ ου στα άκρα . Ο Strindberg

1 1 ι 1 1ο υσ ι άζει στα αυτοβιογραφικά μυ θιστ ορήματά του π ολλέ ς
1 λ 1 1 1ρές αυτής της σχιζοειδούς τραγωδίας και περιγρ άφει
1 \1 1 1 1πω σιακά το ισ τ ο ρικ ό και την εξέλιξη τ έτ ο ι ων προσωπικ ο-

1 1 1 1 1 1 1 ν ( π.χ. « Ο γ ι ό ς μιας υπηρ έ τρ ι ας»6 ). Επ ίσ ης ο Axel Borg ,

ι ι 1 1 1 μυθ ι στό ρημ ά του « Σ την ανοιχτή θάλασσ α » 7 , με φανερά
1 ι 1 1 1 0Ι�ι ογ ρ αφικά στοιχεία, περ ιγράφε ι π ολύ ωρ α ία το σχιζοειδή
ψ 11 1 1ι ι τ ο υ.
Λ ν η ψυχρότητα ε ίναι ιδιαί τερα έντονη , αν φτ ά νε ι στα άκρα
1 1 1 1 ι ιτο χώρο της παθολο γ ίας, τ ό τε στενε ύουν π ολύ τα ό ρ ια,
1 1 1 1 1 μπ ορεί να φτ άσο υν μ έχρ ι το βιασμό κ α ι τ ο φό ν ο από
ι ιι 11 1 ν 1 1 . Κ υρ ίως ό ταν προβάλλο ντα ι ασυνείδητ α στο σύντροφο
8
1 11· ταβιβάζοντα ι » ό πως λέει η ψυχανάλυση - ανεπεξέργαστα
1 1 1 1 1Ο 1 1ματα μίσους και εκδίκησης , τα οποία α ρχ ικ ά αφορούν
1 ι 1 1 ψ ιι π ου έπαιξαν καθορ ιστικ ό ρόλο στην παι δ ικ ή η λ ικ ία .
Ι γ1 ι απο μονωμ έ ν ο κο μμ ά τ ι εν ό ρμησης , που δ εν έ χει ενταχθ ε ί
ι ι ι ι ι ν ι'> λη προσωπ ικότητα , ε ί να ι πάντα επικ ίνδυνο . Αν προστεθεί
ι ι 1 1 1 1 1ι�' η α δυναμ ία να νιώσε ι ς τ ο σύντροφο και η φ θορά των
1 1 1 \•ι ι ιοΟη μά των , κάθε έγκ λ ημα παρ ό ρμησης ε ίναι δυνατό.

ιι 1 Ι 1 λος στα γερμανικά: « D e r S o h n e i n e r Magd»

/ Ι 1 1 λος στα γερμανικά: « Am of'fenem Meer »
11 � 1 1 ι ι ιβLβαση : Διαδικασία στην ψυχανάλυση κατά τ ην οποία ο αναλυόμενος
1 1 1 ι ι ι[\ιβάζει ασυνείδητα στον αναλυτή συναισθήματα :rτου τρέφει για άλλα
1 1 1 1 1 Η 1ντικά πρότυπα στη ζωή του. Για παράδειγμα , ο ασθενής μεταβιβάζει
1 1 1 1 1 ν αναλυτή το μίσος που αισθάνεται γ ια τον πατέρα του.
 Εξαιτ ί ας της δ υσκ ολ ί ας που έχουν τα σχιζοειδή άτομα στη
σ ύναψη κάπο ιο υ στενο ύ συναισθηματ ικ ού δ εσμού αλλά και στην
απλή εξε ύ ρεση ενός συντρόφου, προσπαθούν συχνά να τα
βγάλο υν π έ ρα μό να τ ους κα ι πα ί ρνοντας γ ια σύ ντρο φο τον
ίδ ιο τους τον εαυτό , καταφεύγ ουν στον αυνανισμ ό. · Αλλες
φορ έ ς πάλι στρέφονται σε διά φορα υποκατάστατα, ό πως γ ια
παράδ ε ιγμα το φετ ιχισ μό. Φυ σικά με τα υποκατάστατα αυτά
δ εν μπορε ί να αναπτυχτε ί καμ ιά δυνατότητα αγάπης, παρ όλο
π ου κα ι αυτ έ ς οι μορφέ ς έκφρασης της δι αταραγμέ νης
ικαν ό τητας γ ια αγάπη εμπερ ιέχο υν κάπ ο ια στοιχε ί α της ή
τουλάχιστον εκφράζουν μ ι α νοστα λγ ί α γ ι ' αυτήν.
Αρκετά συχνά β ρ ίσκουμε στα σχιζοειδή άτομα μ ι α ανώρ ι μη
σεξουαλικότητα, ακόμα κ ι αν η προσωπ ικ ό τητά τους ε ίνα ι κατ ά
τα άλλ α ανεπτυγμένη . Ο φόβος της στενής επαφής τους οδηγε ί
καμ ιά φορά στο να επ ιλέγουν, ως σεξουαλικά αντικείμενα,
άτομα ανώρ ιμα , παιδιά ή νεαρά άτομα , τα οπο ί α αφενός μεν
τ ους πρ οκα λούν λιγό τερ ο φ όβο κα ι αφετ έ ρ ου μπ ο ρ ού ν να
υπ ολο γίζουν στην πα ιδική τους -ι όλ μη .
Ο ρ ισ μ ένες φ ο ρ έ ς η καταπ ι εσμ έ νη ανάγκη γ ια αγάπη κα ι
αφοσίωση εμφαν ίζεται με τη μορφή υπερ βολι κής ζήλε ι ας, μέ χρ ι
κα ι ζη λο τυπ ι κ ού παρα ληρήματ ο ς. Αυτό σ υμβα ί νε ι, διότ ι το
σχιζοειδές άτο μο συναισθάνεται την αδ υναμ ία του να αγαπ ά
κα ι , μια κα ι δ ε γ ί νετα ι αγαπητό εξαιτ ίας της συμπεριφορά ς
τ ου, προβλέπει πως δ εν μπορε ί να κρατήσε ι καν ένα κ ο ντ ά τ ου .
Γι ' αυτό « οσμ ίζεται » παντ ού αντίζη λο υς, πιστεύοντας - όχ ι κα ι
τ όσο άδικα βέβαια- ότι ε ί να ι κα λ ύτερ οι εραστ έ ς κα ι περ ισσό ­
τερο αξιαγάπητοι από τον ίδιο. Μ ια ασήμαντη, φυσιολογ ικ ή
συμπεριφορά του συντρόφου μπορε ί να του την καταλογ ί σει
σαν προμελετημένη , σκόπιμη ή και δαι μ ον ική ακόμα. Η στάση
αυτή μπ ο ρε ί να εξε λιχτε ί σ ε παρα λή ρημα9 , η σχέση να γ ί νε ι
ανυπ ό φ ορη κα ι τε λι κ ά να καταστραφεί, δ ημ ιο υργ ώ ντας συγ ­
χρόνως στο σχιζο ε ιδέ ς άτο μο κα ι έ να συνα ί σθ ημα ευχαρ ί στησης .
Η καταστροφή αυτή ε ίναι φυ σι κ ά σε βά ρ ος του, α λλά δ ε ν
μπορε ί να την αποφύγε ι . Ο μηχαν ισ μό ς σ ' αυτή την περ ί πτωση
ε ί να ι περ ίπ ου ο εξής: Ε φόσον δ εν έχω τη δ υνατ ότητα να

9. Π αραληρη τ ικές ιδέες : Σύνολο στ αθερών , λανθασμένων ιδεών , στ ις οποίες

τ ο άτομο εμμένει παρά τ α ισχυρά στοιχεία εναντίον της ορθό τ ητ ά ς τους.
(Π αραληρητ ική ιδέα ελέγχου , μεγαλείου , καταδίωξης κλπ ) .
αγαπη θώ , καταστρ έ φω μόνος μου αυτ ό π ου δ εν μπ ορώ να
κ ρατήσω , ώστε να ε ίμαι τ ου λάχιστον αυτ ό ς που δ ρα κα ι ό χ ι
μόνο αυτ ό ς π ου υφ ίσταται. Έ τ σι , μπ ορού με να κατα λάβο υμε
γ ι ατ ί συμπερ ι φέ ρετα ι με ιδιαίτερα αντ ιπα θ ητ ικ ό τρό π ο, παρόλο
π ου θέλ ε ι να αγαπήσε ι κα ι να αγαπη θ ε ί. Του ε ίνα ι λιγ ότερο
ι 1δυνηρό να απομακρύνε ι με τη συμπεριφορά του τ ο σύντροφό
ι ου , παρά να διακι νδυνεύσε ι μ ια πιθανή εγκατάλε ι ψη από
μt ρους του . Ο τρ όπο ς αυτός προφύλαξης από την απογοήτευση
ι'ιc ν ε ί ναι σπάν ιο ς στα σχιζοειδή άτ ομα. Τ αυτ ό χρονα - συνήθως
ησυνε ίδητα- δοκ ι μάζει και το σύ ντρ οφ ό του : Αν συνεχίσει να
μ ι� αγαπά, παρά την άσχημη συμπεριφορά μου, αυτό θα σημαίνει
οτι με αγαπά πραγματ ικά . Π αντού βλέπο υμε τη δ υσκολία αυτών
ι ων ανθρώπων να α ισθανθού ν άξιοι να αγαπηθούν. Σε ε ιδικ έ ς
11 ιριπτώσε ι ς μάλισ τα, η ζήλ ε ι α κα ι η καχυπ οψία μπο ρ ού ν να

ι ο υς οδ ηγήσουν στο φόνο. Ε κε ίνο π ο υ τ ο υς ωθ εί στην δ ράση

ι ι'> τε είνα ι το εξής σκεπτ ικό : Εφόσον ο σύ ντροφ ό ς μου δ ε με
ι ιγα.πά , θα του απ οκ λ είσω τη δυνατότητα να αγαπήσει οποιο ν-
1'\ 1 1π οτε άλλον.
Σε συνειδ ητ ό επ ίπε δο, ο φόβος της αφοσίωσης των
οχιζοε ιδώ ν ατόμων βιώνεται συνήθως μό νο ως φόβος δέσ μευ­
ο ι ις . Η ανάγκη γ ια αφοσίωση, που κα ι αυτή ανήκει στην ύπαρξή
1 1 ι ιc, , συσσωρε ύ ετα ι λό γω της καταπίεσης κα ι μεγενθύ νε ι τ ο
' 1 οΙ \ο , οπ ό τε αφοσίωση σημαίνει μ ό νο παράδοση, απ ώλεια του
1 ' yι ί 1 κα ι καταβρόχθιση απ ό το Εσύ . Ο σύντροφος πα ί ρνε ι τη
ι ι ι φφή του δαί μονα, γ ίνεται το κακ ό αντ ι κε ί μενο, το οποίο με
ι 1 1 ιτει ρά τ ου π άλι αυξάνε ι το φόβο. Κατ ' αυτ ό ν τον τρό π ο
ι<ι ι ω νοού με την ό π ο ια περίεργη συμπεριφορά των σχιζοειδών
ι ι ι ι ψων, κυρ ί ως το ξαφνικ ό μίσος τους, π ο υ πρ οέρχεται απ ό
ι ι 1 ουναίσθημα απειλής ενό ς πανίσχυρου Εσύ, δί χως να
ι ι �·ι ιγ νωρίζουν ότ ι ε ίναι η δι κή τους προβολή π ο υ δίνε ι τ έ τ ο ια
, ι ι νι ι μη στον άλλο .
Ετ σ ι , ο σχιζοειδής άνθ ρωπ ο ς δυσκολε ύ εται να τολ μήσε ι μ ια
, ι ι ψκή συνα ισθηματ ική σχέση . Έ χε ι την τάση να δημ ιουργε ί
ι 1 1 1 γ ι ο μες, έ ντ ονες , α λλά ευμετ άβλητες σχέσεις. Ο γ άμος είνα ι

,• ι ι ι 1 1 τ όν έ νας θ εσμός με όλ ες τ ις ατ έλ ε ι ες της αν θ ρώπ ινης

�' 11 νωνίας, γ ι ' αυτό μπορε ί να διαλυθ ε ί , όταν π λέον δ ε βιώνεται
1 ιΙ Ι Ι VΙ 11τοι ητ ι κ ά . Θα πρέπει ο γ ά μος ν α ανταποκρ ί νεται στις
" ''Ο1 11 1 1πινες ανάγκες κα ι να προσαρμόζεται σ ' αυτ έ ς. Η απιστ ία
1 Ι \• ι ι ι , κατά τη γνώμη του, αναπόφευκτη σε μ ια συνεχή σχέση .
Απαιτεί γ ια τον εαυτό του την ε λ ευθ ερ ία και ε ίναι έ τ οι μος να
τη δ εχτε ί κα ι γ ια το σύντροφό του, πράγμα που ισχύ ε ι
περ ισσό τερο θεωρητικά κα ι σ π ά ν ια στην πράξη . Σ υχνά ε ί να ι
ένας θ εωρητ ι κός, ένας μεταρρυθμιστής του γ άμου. Τολ μά
του λάχιστον να περάσε ι τ ο δικ ό του τρόπο ζωής, ενάντ ια στις
συμβάσεις και στις παραδόσε ι ς κα ι να ζει σύμφωνα με τ ι ς
δικ έ ς του πεπ ο ιθήσεις. Σ · αυτ ό δ ε ίχνε ι π ολλές φορ έ ς περισσό­
τερη ε ιλικρ ίνε ι α κα ι κουράγ ιο απ ό π ολλού ς άλλο υς . Κ αμ ιά
φο ρ ά κάνε ι μακρ οχ ρ ό ν ι ες σχέσεις, αλλά φοβού μενο ς τη νομ ι ­
μοποίησή τ ους προ τ ι μά να συζεί με κ άπ ο ιον, παρά να μπε ι
στη διαδικασία του γ άμου. Η απ ώλε ι α της μητ έρας σε π ολύ
μ ικρή η λικ ία ή οι απογοητεύσε ι ς απ ' αυτή , τον οδηγούν συχνά
σε δ εσμού ς με μεγα λύτερέ ς του γυνα ίκες - μητρ ικ έ ς μο ρφέ ς
δη λαδή- διότ ι αυτ έ ς μπ ο ρ ούν να το υ δώσουν π ολλά απ ' αυτά
που έχει στερηθεί . Τέ τοιες γυναίκες έχουν καμ ιά φορ ά την
ι κανότητα να προσφέρουν ζεστασιά και ασφάλεια , δίχως π ολλέ ς
απαιτήσεις. Π ροσφ έ ρουν, δ ε ίχνουν κατανόηση γ ια την κατά­
στασή του κα ι δ εν περ ι μένουν ακ ' α υτ ό ν ό ,τ ι δ ε θα μπορούσε
να το υς δώσει , δ εσμε ύ οντάς τον περισσότερο με τ ον τρό π ο
αυτό , απ ' ό ,τ ι δι αφορετικά ο ίδιος θα μπορούσε να επ ι τρ έψει.
Μό νο στους βαθιά δι αταραγμ έ νους δ ημ ιο υργε ίται έ ντ ο νο μ ίσο ς
γ ι α τ ι ς γυνα ί κες κα ι τάση γ ια εκδ ίκηση . Ε πε ιδή ο σχιζο ε ιδή ς
ά ντρας έχε ι βιώσ ε ι το γυνα ι κε ίο φύ λο σαν απε ιλή και δ εν τ ου
έχ ε ι εμπιστ οσύνη , στρέφετα ι π ολλέ ς φορ έ ς προς τ ο ίδιο τ ου
το φύλο ή επ ιλέγει ένα γυναικείο τ ύπο με ανδρικ ά χ αρακτη­
ρ ισ τ ικ ά , ώστε να μην υπ ά ρ χ ε ι απ ό τ ο ν ίδιο μεγ άλη διαφο ρ ά.
Η σχέση τότε ε ί να ι περισσότερο αδερφική κα ι φ ιλι κή , βασισμένη
στα κ οι νά ενδι αφέροντα , παρά στην ερωτ ική έλξη των δύο
φύλων . Σ ε όλ ες του τ ις σχέσεις, δύσ κολα αντ έχ ε ι να βρίσκεται
συνέχεια κοντά στ ον άλλον. Τ α χ ωρ ιστ ά υπνοδωμάτ ι α, γ ια
παράδειγμα, είναι γ ι ' αυτόν μ ια φυσ ιολο γ ική ανάγκη κα ι ο
σύντροφος πρ έπει να δ είξει κατανόηση γ ι · αυτό, αν δ ε θέλ ε ι να
10
τ ον οδηγήσει σε αμυντ ική στάση με την αντ ίστοιχη απόσταση .
Σ υνοψίζο ντας, μπ ο ρού με να π ού με ό τι ο σχιζοειδής άνθ ρω­
πος, γ ια λό γους που θα τους κατανοήσουμε στη συνέχεια
κα λύτερα, έχε ι τη μεγαλύτερη δυσκ ολία να αναπτ ύξε ι την

10. Ο συγγραφέας αναφέρεται στο σχιζοειδή άντρα. Αντίστοιχες καταστάσεις

μπορούμε να αναλογιστούμε και στη σχιζοειδή γυναίκα.
1 ιω ν τητα για αγάπη . Είναι πολύ ευαίσθητος σε ο τι δή π ο τε
1 1 11 ο ε ί να περιορίσει την ε λ ευθερ ία του και την ανεξαρτη σία
1 ι ω. Ε ίναι φει δω λό ς στην έκφραση των συναισθημάτων τ ο υ
ιι ι ι ι ί ναι ευγνώμων ό ταν ο σύ ντροφος του προσφ έρει μια μη
1 1 ι � η ική συμπάθεια, δ ιακριτική ζεστασιά και τρυφερ ότητα.
\ 1 1 1 ς που καταφ έ ρνε ι να τον δ εχτε ί ό πως ε ίναι, μπ ορεί να
1 1 11 ολογίζει στη βαθ ι ά του συμπάθεια , την οποία ό μως δύσ κολα
ι ι 1 1 ορ εί να απ οδ εχτε ί και να εκδ η λώσει .

( ) σχιζοειδής άνθρωπος και η επιθετικότητα

Ο φόβος και η επιθ ετ ικό τητα σχετ ίζονται στενά μεταξύ τους .
1 ι ι Οr φορά που θα θ ε λήσο υμε να αναζητήσουμε την επι θ ετι­
ιι 1 1 rιτα σ τις απαρχές της δ ημι ο υργ ίας της, είναι σίγουρο πως
1 11 1 σ υναντήσουμε εκε ί το φόβο · τ ο φόβο και τη δυσαρ έσκεια,
1 1 οπ ο ί α αποτε λ ε ί την αρχα ϊκ ή μο ρφή του φόβου κατ ά την
ψωιμη η λ ικ ί α μας . Τό τε που δ ε δ ιαθέτ ουμε ακ όμα τ ις μετ έ πειτα
1 1 1νατό τητες επεξεργασίας και καταπ ολέ μησης του φόβου , αλλά
1 ι ι ι ασ τε εκτε θ ειμέ νοι ολο σχε ρώς σ ' αυτ όν . Σ την πρ ώ ιμη αυτή
1 ι ι ίοδο η δ υσαρέσκεια και ο φόβος προκα λούνται απ ό έ ντ ονες
ι ι Η ογο ητε ύσ εις, ό πως η πε ίνα , το κρύο και ο π ό νος , από
ι ι ι ιταρ αχή τ ο υ ατομικ ού ρυ θ μού και της προσαρμογ ής στο χώρο

ι ι ιlις, απ ό υπερφόρτωση των αισθητηρίων οργάνων και

1 1 ι 1ιορ ισμό της ε λ ευθερ ίας της κ ί νησης, απ ό απ ώλ ε ια της
1 ι 1 ομ ι κό τητας λό γω υπερ βολικής ο ικει ότητας και παρεμ βολής
1 ι 11 τω ν ή από μοναξιά . Ο φόβος λο ιπ ό ν αυτή την περ ίοδο ε ί ναι
1 1 1 >(ως μια έ ντ ο νη δ υ σθυμία. Η επιθ ετικότητα και ο φόβος,
ι ι ι ωτές τις περιστάσεις, συμπίπτουν χρονικά στο νεογ έ ννητ ο.
ι > , tι π ρ οκαλ ε ί δ υσαρ έσκεια και φόβο, προκαλεί ταυτόχρονα

1 1 1 ιΟι r ιικ ό τητα και οργή .

Τι δ ιαθέτει τώρα το β ρ έ φο ς για την αντιμετώπιση τ ο υ φόβου

.1 1 ι ι τ ην έκφραση της δυσαρ έσκει ά ς του; Αρχικά μ ό νο έναν
ι ,, ιiνι ι μο θυμό , που εκφράζεται με το κ λά μα και αργ ό τερα με
ι ι ιν κ ί νηση των χερι ών και των π οδ ι ών του , δ η λαδή με κ ινητική
ι ι ν r(ι) >αση και εκτόνωσ η . Ε πειδή στην πρώ ιμη η λ ικία δ εν
1 1 11 ι �χ ι ακόμα η δ ιαφ ο ροπ οίη ση το υ Ε γ ώ από το Ε σύ , ο ι
ι ιιψ 1 ισει ς αυτ ές επιθ ετικό τητας δ εν απευ θύ ν ο νται π ο υθενά, δ εν

1 1 1 1 � 1 ιούν κανέ να . Π ρ όκειται απ λώς για αντι δ ρ άσεις δ υσαρ έ-

σκειας, που έχουν ως σκοπό την ανακούφιση της συναισθημα­
τ ικής κατάστασης και τ ου ο ργανισμού . Εδώ μπορ ού με να
μ ιλήσο υμε γ ια την αρχαϊκή μο ρφή της επ ιθ ετ ι κό τητας, που
εκφράζετα ι με στο ιχε ιώδ η τρό πο, αυθόρμητα, ανεξέλεκτα κα ι
ανεξάρτητα απ ό τρ ί τους, γ ι ' αυτ ό κα ι ε ί να ι αδ ιάκρ ι τη κα ι
απαλλαγμένη απ ό ενοχές (οι ενοχέ ς προ ϋποθέτουν ανθ ρώπ ινες
σχέσεις).
Η ένταση τ ου αρχαϊκ ού φόβου ε ί να ι π ά ρα π ολύ μεγ άλη,
διό τ ι το απ όλ υτα εκτε θ ε ιμέ νο β ρ έ φ ος βιώ νε ι το φόβο σαν απειλή
κατά της ύπαρξής του ολόκ λ ηρης . Το ίδιο « ολο κ ληρωτ ικ ά »
βιώνεται ο θυμός κα ι η επ ιθ ετ ι κό τητα , ώσ τε το παιδί, στις
περ ιπτώσεις αυτ έ ς, να ε ίνα ι « μόνο θυμός » ή « μό νο φόβος »,
δι ακατεχό μενο απ ό μ ια κα ι μό νη επ ιθυμ ί α, την απα λλ αγή
απ ' αυτά τα συναισθήματα . Η απόσυρση κα ι τ ο κ λε ίσιμο με
τρό πο αντανακ λαστι κό ή η θύ ε λλα κ ινήσεων, που πρ οαναφέ ρ­
θηκαν, είναι οι δύο αρχαϊκ έ ς μορφές αντ ίδρασης στο φόβο και
τη δ υσαρέσκεια . Π αρό μο ιες αντ ιδ ράσε ι ς παρατηρούντα ι και σε
άλλους ζώντες οργανισ μού ς, ό π ω ς η φυγή προ ς τα π ίσω , η
11
αντανακ λ αστική στάση θανάτου , ο κατα ιγ ισμός κ ινήσεων κα ι
η επ ίθ εση .
· Οσο λοιπ ό ν έ να σχιζοειδές άτο μο παραμένε ι δί χως δ εσμό,
αισθάνεται συνεχώς αβοήθητο, ανασφαλές, εκτε θ ε ι μέ νο ή απε ι­
λού μενο και εξακολουθεί να βιώνει πραγμα τι κ έ ς ή υποτ ιθέ μενες
επιθέσε ι ς κα ι απε ιλέ ς, σαν να κ ινδυνεύ ε ι όλη τ ου η ύπαρξη .
Ω ς εκ τ ούτου οι αντ ιδράσε ι ς του θ α παραμ έ νουν αρχαϊκές,
όπως έχουν ήδη περ ι γραφεί: ά μεση και αδιάκριτη επ ιθ ετ ικ ό τητα,
π ο υ αποσκοπεί μό νο στην εξαφάνιση του φόβο υ κα ι του αίτιου
που τον προ καλ εί, με αποτ έλ εσμα την ανακ ούφιση της
2
κατάστασής του , - « to get it out of one ' s system » 1 , ό πως λέ νε
'
π ολύ ε ύστοχα οι Αγγλο ι .
Μπορεί κανείς κάλλιστα να φανταστε ί πόσο επικ ίνδυνη
μπ ρεί να γίνε ι αυτή η αρχαϊκή σχιζοειδής επ ιθ ετ ικότητα, που
ο
προέ ρχεται από το συναίσθημα της υπαρξι ακής απειλής, σε
ανθ ρώπους που σχεδόν ποτ έ δ εν ε ίχαν στενές σχέσεις. Με
κανένα τρόπο δε συγκρατείται , δ ε δένετα ι, δ εν ε ίνα ι ενσωμα-

Ι 1 . Μερικά ζώα προσποιούνται το θάνατο όταν απειλούνται, παίρνοντας

αυτόματα μια συγκεκριμένη στάση.
1 2 . « Να απαλλαγεί, να γλιτώσει κανείς από κάτι » .
 t t φέ νη στην όλ η πρ οσωπικότητά το υς . Σ υνεχ ίζει να είναι - ό πως
κα ι στη σεξουαλικότητα- μια στοιχειώδης μεταφορά ενο ρμή­
οι·ων, δίχως έλ εγχο και δ ι άκριση . Και εξαιτ ίας του ότ ι τα
ι ι τομα αυτά υστερούν στην ικανότητα να νι ώθο υν το ν άλλο ,
η ρ ακτικά δ εν υπάρχει τ ίποτα που θ α μπ ο ρούσε να τους
ι ι ναχαιτίσει. Έτσ ι η επι θ ετικότητά τους χρησιμεύ ει μό νο στην
ι ι νακού φιση των εντάσεων, εκφρ άζεται ανεξέλ εγκτα και είναι
ι ι παλλαγμ έ νη απ ό ενοχέ ς. Ε π ιπ λέον, λόγω του ότ ι ο ι σχιζοειδείς
ι ι νΟ ρωπ οι μέ ν ουν αμέτοχο ι στις ανθ ρώπινες σχέσεις, δ ε
ψι ι ντ άζονται τ ις επιπτώσεις που μπ ορούν να έχουν η δ ράση
ι ο uς και η επιθετ ικότη τά τους προς τους άλλους, σαν να
Η ρόκειται για ό ντα εντελώς άσχετα μ ' αυτού ς. Γ ι ' αυτό ε ί ναι
ι ι "χνά απότομοι, καυστικ οί και τραχε ί ς, δίχως βέβαια να το
γνωρίζουν. Σε μια εφημερίδα, κ άπο τε, ε ίχε δημοσιευτε ί το
yι γονός της δολο φον ί ας ενό ς αγοριού . ' Οταν ρωτήθηκε ο
ι 11(ωτης για τ α κ ί νητρα της πρ άξ ης τ ο υ, απ άντησε ανα σηκ ώ­

νοντας τους ώ μους το υ ό τ ι δ εν ε ί χε ι δ ιαίτερο υς λόγ ους να τ ο

χι'ι νε ι · α πλά ε ί χε ενοχλη θ ε ί κ άπως απ ό το θύμα ! Η απομονωμένη
1 ι ι ιΟετικότητα λο ιπ ό ν, καθώς είναι αποχωρισμ ένη από το
ι 1 Ι1νολο των β ιωμά των και δ εν μπορε ί να ε λ εγχθ ε ί , ε ί ναι δ υνατ ό
\1ι ι πά ρει τη μορφή π ου πρ οαναφέ ρ θηκε και να γ ίνει π ολύ
1 11 ικ ίνδυνη . Π ροερχό μενη από μια ετοιμότητα για μίσος, π ου
1 1 η υ ρεί να εκδη λ ωθ ε ί με την παραμικρή αφορμή , ε ί ναι δ υνατό
νι ι αυτον ομηθεί και να πάρει κ άθε ακραία μορφή , κυρ ί ως ό ταν
ι 1 1 1νυπάρχει με την επίσης απομονωμένη σεξουαλική ορμή . Το
Λ υτοπορτραίτο » το υ Jurgen Bartsch δ ίνει ένα συγκλονιστικό
11 ι ιράδειγμα.
Ο Αμερικανός ψυχίατρος Kinzel δ ιεπίστω σε , μεταξύ αιχμα­
λ ωτων , ότ ι τα ό ρια προστασίας (circle of protection ) των
1 Η ι0ετ ικ ών ατόμων ( violent men ) ήταν σε δ ιπ λάσ ια απόσταση

1 1 1 σύγκριση με κε ίνα των μη επι θ ετικών. Ο ι επι θ ετικ οί -θα

1 ι 1 1 1ς κατατάσσαμε στους σχιζοειδείς-αντιδρούσαν με πανικό,
1 1 1 π ερ ί πτωση υπ έ ρβασης αυτού του προστατευτικ ού κ ύκλου,
ι ι >11 αόρατου, φαντασιωσικού συνόρου με κάπο ιο ν άλλο , ο
ι ι ιι ι >ίος πανικ ός μεταβαλλόταν σε άγρια και βίαιη επ ίθ εση . Έ να
1 ν 1 1 1πωσ ιακ ό παρ άδ ειγμα σχιζοειδούς αίσθησης του κ όσ μου
111 ι ι rύπ ωσε μια φ ο ρ ά έ νας ασθενής, ο οποίος ε ίπε: « , Ο ταν
' ' ι ι ι,βαίνει κ άποιος τα όρι ά μου, νι ώθω μ ίσος». Εδώ θυμά ται
ι ι ι νι ίς τ ι ς αντιδ ράσεις τ ων ζώων που περιγράφει ο Konrad
Lorenz. Αυτό που περνά τα σύν ορα της περι οχή ς τους, θα
υποστε ί έντο νη επι θ ετικότητα ( K onrad Lorenz : « Το επ ο νομα-
13
'
ζομενο κακο' » ) .
Η ανασφάλεια, η αποφυγή δέσμευσης και η απορρέουσα απ '
αυτ έ ς κα χυποψία του σχ ιζοειδούς ατόμου δ εν επιτρέπει την
πρ οσέγγιση του άλλου . Τ η β ι ώνει σαν απει λή και αντ ι δ ρά με
φόβο αρ χ ικά και με επιθετικότητα αμέσως μετά. Αυτό το βασικό
συναίσθημα των σχιζοειδών ανθρώπων κ άνει τις ακατανόητες
αντι δ ράσεις τ ους κατανοητές. Η αρχαϊκή , μη ενταγμένη στο
σύνολο της προσωπικό τητας και « απ ο μο νωμ ένη » επι θ ετικ ότητα
μπορε ί να τους οδηγήσει μέχρι το έγκ λ ημα και την εξαφάνιση
του άλλου, όταν αισθανθούν πίεση απ ' αυτόν, με την ίδ ια
ευκ ολί α, με την ο π οία θ α εξαφ άνιζαν ένα ενοχλητ ικό έντομο.
' Οπως όλες ο ι αδέσμευτες και απ οχωρισμ έ νες από τ ο σύνολο
ενο ρμήσεις, έτσι και η επι θ ετικ ό τητα μπ ο ρε ί λο ιπ ό ν να
αυτονομη θ εί επικίνδυνα και να οδ ηγήσει στην αντ ικοινωνική
συμπεριφορά και την εγκ λ ηματικότητα .
Αλλά και π έ ρα από αυτ ές τ ις ακρaί ες περιπτώσεις, ο έλεγχος
της επιθετ ικό τητας απ ό μέ ρους των σχ ιζοειδών ατό μων δ εν
είναι εύκολος. Ο ι ίδ ι ο ι συνήθως δ εν υπ οφέρουν εξαιτ ίας της,
υπ ο φέ ρει ό μως το π ε ρι βάλλον τ ους. Αυτό που αρχ ικά ήταν
μια ά μυνα κατά του φόβου, μπ ο ρεί στην π ο ρε ία να καταστεί
επι θ ετικ ότητα π ου προκαλ ε ί ευχ αρ ίστηση και για τ ον λό γο αυτ ό
να δ ιατηρηθε ί , πα ίρνοντας δ ι ά φορες μο ρφέ ς έκφρασης. Η
σκληρότητα, ο σαδ ισμός, η ψυχ ρότητα, ο κυνισμός και η
απότομη α λλαγή της συμπεριφοράς από τρυφερότητα σε
εχθ ρό τητα ε ί ναι ο ι πιο συχνές μορφ έ ς εκδήλ ωσης της επι θετι­
κ ότητας. Απουσιάζει και εδώ « ο μ έσος ό ρ ο ς » , μια ε λ εγχό μενη
επι θ ετικότητα δ η λαδή , ανάλογη με τη σοβαρότητα των κατα­
στάσεων. Αυτό γ ί νεται αντι ληπτ ό μό νο από τους τρίτους, οι
ίδ ι ο ι νιώθουν ότ ι η συμπεριφορά τους ε ί ναι απ όλυτα φυσι ο ­
λογική .
14
Η επιθετικότητα των σχ ιζοειδών ατόμων, εκτός απ ό την
άμυνα και την προστασία , έχει και άλλο ν ένα σκοπό . Αν τη
δού με με την κυρι ολ εκτ ική σημασία της λ ατ ινικής λέξης
ad-gredί= πλησιάζω κάπο ιον, ε ίναι και έ νας τρόπος επικο ινων ίας,

1 3 . Τίτλος στα γερμανικά: « Das sogenannte Bδse ».

14. Στα γερμανικά: die Agression
ι 1 1 rχνά ο μοναδικός που διαθέτουν τα άτομα αυτά. Μπο ρεί
λ οιπόν η επιθετικότητα να εκφράζει την επιδίωξη εύνοιας, κάτ ι
11 1 1 υ μας θυμ ίζε ι τις αδέξιες προσπάθειες προσέγγισης του άλλου
ψ l1λου, που ε ίναι χαρακτηριστ ικέ ς στην εφηβε ία. Κ αι στ ην
ι ψηβε ία, όπως και στο σχιζοειδή τ ύπο, υπάρχει το ίδιο με ίγ μα
ψοfk>υ και επ ιθυμίας, η συγκάλυψη των συναισθημάτων, το
ι ι J1 6τομο , επ ιθετικό άγγ ιγμα αντ ί της φοβισμέ νης κα ι αδέξιας
1 ι ωφερότητας, ο φόβος της ταπε ίνωσης, η ετοι μότητα για
1 1 1 1 αναχώρηση, η μετατροπή της συμπάθειας σε αντ ιπάθε ια και
1 1 κυν ισμό ς σε περ ίπτωση πραγματ ικής απόρριψης, ή απόρρ ιψη ς

11 1 ω θα μπορούσε να αποφευχθε ί.
Κ ατά τη συνα ναστροφή με σχιζοειδή άτομα λο ιπόν ε ίναι
1 1 1 1μαντικό να γνωρ ίζει κανε ί ς ό τ ι η επι θ ετικ ό τητ ά τ ο υς μπ ορεί
νι ι σ ημα ίν ει και μια προσπάθε ια απόκτησης εύνοιας. Η έκφραση
1 1 1c:, επ ιθ ετικό τητ ά ς το υς ε ίναι ευκολό τερη απ ό τη ν έκφρα ση
1 1 1 1μπάθειας ή άλλω ν θ ετικών συν αισθημάτων. Εξαιτίας τ ων
1 1 1 γάλ ων κε νών στις σχέσεις τους με τους άλλους έχο υν μεγ άλη
ι ι νασφάλ εια . Από τη ν ψυχοθεραπευτική δου λ ει ά , που έχει γ ίνει
1 1 1 ιt, ί τους, γ ν ωρ ίζο υμε ότι, αν το υς προσφερ θ ε ί ο χρ όνος κα ι
1 1 1 σταθ ερό ενδ ιαφ έ ρον που χρει άζονται για τη συμπλήρω ση
"
1 ων κενών επαφής, τότε η επιθ ετικό τητά τ ους μπ ορεί να
1 ν rαχθ ε ί στο σύ νολο της προσωπ ι κ ό τητας, πράγμα που θα το υ ς

j \\ Ι ηΟήσει να μά θουν να τη χε ι ρ ίζονται με κατα λλ η λό τερο τρόπο.

Ί'ο ψυχοδυναμικό υπόβαθρο

Λς δού με τώρα πώς δημιο υργε ίται και εξε λίσσεται η
ι 111 t, ειδής π ροσωπικότητα, ο μεγ άλο ς αυτ ό ς φόβος της αφ ο-
1 1 Ι ωση ς και αντ ίστο ι χα η υπερ βολ ική τάση γ ι α αυτοπροστα σ ία
ι 1 1 « πε ριστρ οφή γύ ρω απ ό τ ον εαυτ ό » ) .
Κ ατ ' αρχή ν πρ οδιάθεση για μια τ έτ ο ια εξέλιξη έχουν άτ ο μα
1 1 1 λ ε π τή και ευα ίσθητη ι δ ιοσυγκρασία, π ο υ ε ίν αι ευ άλωτ α
ψ 1 1χικά και ασταθή . Τα άτομα αυτά αποστασιοποιούνται α πό
ι ι 1 π ριβ άλλον τ ο υς γ ια να προστατευτού ν , επειδή οι τ όσο
1 1 ιι ι ί.σΟητες κερα ίες τους αντι λ αμβάνονται και τη ν παραμ ικρή
1 1 11 1οπάθεια σωματ ικής ή ψυχικής προσέγγ ισης. Μόνο αν
ι ,ι ιιιφα λίσ ει μια σχετική απόσταση , μπορεί ο σ χιζοει δής τ ύπο ς
•ι ι ιπ ι β ι ώσει. Η απόσταση αυτή του προσφ έ ρε ι προστασία και
ασφάλεια, ούτ ως ώστε να μη διατρέχει τον κ ίνδυνο να
αιφνι δ ιαστε ί από το υς άλλους και να κατακτηθεί . Η οριοθέτ ηση
και το κ λ είσιμο εξυπηρετεί την ευα ίσθη τη και ε ύθ ραυστη
ι δ ι οσυστασία του στο να προστατεύ εται από τ ην υπερφό ρτ ιση
των ερεθισμάτων που δέχεται .
Μ ια δ ιαφορετική μορφή αυτού το υ τύπου συναντάμε σε
ι δ ι οσυγκρασίες με έντο να κινητικο- επεκτατ ικά και επιθ ετ ικά
στο ιχε ία , όπου η δυνατότ ητα και η ικανότητα για δ ημι ουργ ία
σχέσεων ε ί ναι ελάχιστη . Α υ τό ς ο τύπος γ ί νε ται από π ολύ μικρή
η λ ικ ί α αισ θητός με τ ην ενο χλ η τική συμπεριφορά το υ, γι ' αυτό
συνέχεια τον μαλώνουν και τον απ ορρίπτουν. Η ι δ ι ορρυθμία
του δ ε γ ίνε ται απ οδ εκτή και αναγκ άζεται να εξελίξει τ η
χαρακτηριστική του συμπεριφο ρά και να γ ίνει κλ ειστός και
καχύπ ο πτος.
Υπάρχουν και άλλα στοιχεία που συντελούν στην ανάπτ υξη
αυτού του τ ύπ ου της προσωπικότητας, τα οποία δεν ανήκουν
στην ι δ ι οσυγκρασία του ατόμου, με τη στενότερη έ ννοια του
ό ρο υ, αλλά στ η σ ω μα τ ική τ ου δ ι άπ λασ η . Σ υγκαταλέγ ονται ό μως
στο υς περιβα λλο ντ ικούς παράγοντες, επ ει δή η ύπαρξή τους έχει
ως συνέπεια τη δ ημιουργ ία δυσμεν ών περιβαλλο ντ ικ ών συνθη­
κ ών . Π ρ όκειται για χαρακτηριστ ικά π ο υ μπορ ού ν να οδ ηγήσουν
στην από ρριψη του ατόμου, όταν εξαρχής δ εν ανταποκρ ί νονται
στις προσδοκ ί ες των γον έ ων, ι δ ια ίτ ερα της μητέρας . Το φύλο
του παιδ ιού , για παράδειγμα, μπορε ί να μην ε ί ναι το επιθυμητό
ή πιθανόν να υπάρχουν χαρακτηριστικ ά που δ εν αρέσουν και
να δυσκολεύο υν τη μη τέ ρα να προσφέ ρει την απαιτο ύ μενη
προσοχή και τρυφερότητα. Εδώ θα έπρεπε να αναφερθούν και
τα ανεπιθύμητα παι δ ι ά .
Στην επ ίδραση της ιδ ιοσυγκρασίας και ιδιοσυστασίας προστί­
θε ται τώρα κα ι η επ ίδ ραση του περιβάλλοντος, που αποτελε ί και
τον βασικό παράγοντα στην εξέλ ιξη της σχιζο ειδού ς προσωπικό­
τ ητας. Γ ια να το καταλάβουμε αυτό καλύτερα, πρέπει να
φανταστούμε την κατάσταση του παιδ ιού αμέσως μετά τη γ έννησή
του και κατά τις πρώτες εβδομάδ ες της ζωής του.
Σ ε σύγκριση με τα άλλα όντα , το νεογ έ ννη το ανθρώπινο ον
βρίσκεται σε π ολύ μεγα λύτ ερη εξάρτηση και ε ίναι απ όλυ τα
εκτ ε θ ειμ ένο και αβοήθ ητο για ένα μεγάλο χρονικ ό δ ιάστημα της
ζωής του. Το γεγο ν ό ς αυτό το είχε ο νο μάσει ο Adolf Portmann
« πρόωρη γ έ ννηση » .
 Γ ια να μπορέ σει το παιδί να στραφε ί σιγ ά σιγ ά προς το
JΙ 1 ριβάλλον του με εμπιστοσύνη και να κάνει την πρ ώτη του
γ νι � >ρ ιμ ί α με το Ε σύ , πρέπει αυτ ό το περι βάλλον να του φανε ί
ι 1 1χά ριστο και έ μπιστο. Ευχά ριστο με την έννοια της κ άλυψης

ι ι r ιν αναγκών του ανάλ ογα με την η λ ικ ί α του . Το β ρ έ φος

ι. ιηάζεται μια ατμό σφαιρα τρυφερότητας, ηρεμ ίας και ασφά­
λι ιας. Ε ίναι απαρα ί τητο σ ' αυτή τη φά ση να μπορε ί να
ιι ι ιλύπτεται κάθ ε του ανάγκη , σαν να βρισκόταν στον παρά­
' ι ι οο. Δ ι ό τι μόνον με την εμπειρ ία αυτής της αρχαϊκής
ι ι ι π ισ τοσύ νης ε ίναι δ υνατ ό να το λ μήσει σιγ ά σιγ ά τη στροφή

ιψο ς τη ζωή , δίχως το φόβο ό τι θα καταστραφε ί .

Π αραδόξως για έ να μεγάλ ο χρονικό δ ιάστημα δ ε γνωρίζαμε
ιωι πο λλά για τ ις συνθήκες που ε ί ναι απαρα ί τητες σε έ να
νι ογέννητο . Αυτό που συνέβ αινε συνήθως ήταν να υποτιμάται
1 1 ι κανό τητα της αντίληψης και της δ ιαφοροπο ί ησης του
jl 1{·φους, ό πως και οι επιπτώσεις εξωτερικών ερεθισμά των . Ο ι
1 1χ1 τ ικέ ς έ ρευνες του Ελβ ετο ύ παιδ ι άτρου Stirnimann πάνω σε
"' ογέννητα ε ί ναι πο λύ εντυπωσιακ ές. Θα ήθελα να παραθέ σω
1 1 1ισ μ ένες φράσεις απ ό το β ι βλίο του « Ψ υ χο λογ ί α του
ν1 ογ έννητου παιδ ιού » . Αναφορικά με την αντ ίληψη και τη
ι ι νiι μη: « Αρκετ ά σοβαρά β ιβλία . . . αναφέρουν ό τι δ εν υπάρχ ει η
ι ι iοΟηση του π ό νου μ έχρι την 6η ε βδο μάδα . . . Αυτό ό μως δ εν
ι οχίι ει και το παρατήρησα όταν έκανα ενέ σεις σε μωρά . . . Λ ίγο
ιφιν απ ό τη δ εύτερη ένεση ξ εκινο ύ σαν το κ λά μα με το που
ι νι ω Ο αν το β αμβάκι στο δέ ρμα τους» . Αναφορικά με τη μνήμη

ι ωρα : « . . . υπά ρχ ει και ανά μνηση που αφορά την περ ίοδ ο πριν
ι ι ;Η) τη γ έ ννηση . Π αιδ ι ά γυναικών με βραδινά επαγγ έλ ματα
ωιρβ ιτό ρες ) ε ί ναι συχν ά ξύπνια και μετ ά τα μεσάνυχτα, δίχως
vι ι κλα ί νε, ενώ παιδ ιά γυναικ ών που εργ άζονται σε φο ύ ρνους,
y ιιι παράδειγμα , αρχίζουν να γ ίνονται ανήσυχ α γ ύ ρω στις
• 1 10- τρεις τ ο, πρω ί. Το παι δί συνη θίζει στο ρυ θ μό α λλ αγής

1 1 1 rαξύ κ ί νησης και ησυχίας, ανά λογα με το ωρ άριο εργασ ίας

χι ι ι ύπνου της μητ έ ρας του πριν απ ό τη γ έ ννησή του » .
Ο τομ έ ας αυτ ό ς χρειάζεται ακ ό μα πο λλή έρευνα. Απ ' αυτ έ ς
ιι ι ι ι άλλ ες παρατηρήσεις του Stirnimann ε ίναι πάντως βέβαιο
1 1 1 ι έχουμε υποτιμήσει τον κ όσμο των αισθήσεων, της αντ ίληψης
Η< ιι των συναισθημάτων του νεογ έ ννητου. Π ο λλά χ ρό νια
1 1 ι ιλ ι στα επικρατο ύ σε η αντί ληψη ότ ι αυτ ό που ε ί ναι σημαντικό
)((l t. επ αρκ ές στο πρώ το στ άδ ιο της ζωής του ε ίναι η δ ιατροφή ,
η υγιεινή και η πρακτ ική φροντ ίδα του. Η προσεκτική έρευνα
της πρώ ιμης η λ ικ ί ας και κυρίως η ψυχανάλυση τ ο υ F reud και
των μαθ ητ ών του μας πρόσφεραν τε λε ί ως ν έα στοιχεία, που
εμπ λο υτ ίστηκαν και απ ό δ ι άφο ρες έ ρευνες της συμπεριφοράς.
· Ε τσι πρ οόδ ευσε σημαντικά η γνώση μας για τις πρώτες
εντυπ ώσεις και εμπειρ ί ες ζωής του παιδ ιού και κυρ ί ως η γνώση
της σ ημα σίας των πρώ των ε βδο μάδων της ζωής του.
Ακόμα και ο Goethe ( « Ο μι λία με τον Knebel » 1 8 1 0 ) ε ίχε
την ίδ ια αντ ίλ ηψη , όταν έλεγε : « Ένα βασικό κακό σε μας ε ί ναι
ότι δ ε δί νουμε αρκετή σημασία στην ανατρ οφή των πρ ώτων
χρό νων . Κ αι όμως απ ' αυτήν εξαρτ άται κατ ά μεγ άλο μέ ρος ο
χαρακτήρας και όλο το ε ί ναι τ ου μελλοντ ικού ανθρώπου » .
Τέτο ιες δ ιαισθητικ έ ς αντ ιλήψεις ήταν ό μως μεμονωμ ένες και
δ εν οδηγούσαν σε χρήσιμα συμπεράσματα.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι το αρχικό περιβάλλον του παιδ ιού, εκτός
από τις αναγκαίες φροντίδες που προαναφέραμε, πρέπει να
προσφέρει επίσης συμπάθεια, ζεστασιά και τρυφερό τητα . Επ ιπλέον
ανάλογη ποσότητα ερεθισμάτων και η συχίας και μια σταθερότητα
του χώρου, ώστε να μπορέσει να προσαρμοστεί σ ' αυτόν με
εμπ ιστοσύνη . Το σημαντικότερο απ ' όλα αυτά για το παιδί ε ίναι
να αιpθάνεται τρυφερότητα μέσω της σωματικής επαφής.
Αν, αντίθετα, το παιδί βιώσει αυτή την πρώτη φάση της ζωής
του ως κενή, φρικτή και αναξιόπιστη ή αντ ίθ ετα υπερβολικά
φορτική και αποπνικτική, θα φοβηθε ί και θα αποτραβηχτεί
απ ' αυτή . Αντί να στραφεί στον κόσμο με εμπιστοσύνη, θα
διακατέχεται από μια βαθιά δ υσπιστ ία . Η αίσθηση του κενού που
βιώνει το παιδί, ό ταν μένει συχνά ή για αρκετά μεγάλα χρονικά
διαστήματα μόνο του, καθώς και τα ποικ ίλα και εναλλασσό μενα
ή πολύ έντονα ερεθίσματα, προκαλούν δ ιαταραχές που οδηγούν
στην ανάπτυξη σχιζοειδούς συμπεριφοράς. Ο ι π ρώτες προσπάθειες
προσέγγισης του κόσμου δ ιαταράσσονται και το παιδί αναγκάζεται
να κλειστεί στον εαυτό του.
15
Ο Rene Spitz απ έδ ειξε με τις έ ρευνέ ς τ ου σε παιδ ιά π ου
ζούσαν σε ο ικ οτρο φε ία ό τι ο αποχωρισμό ς τους τις πρώτες

1 5 . Ένας ωτό τους μεγαλύτερους ψυχαναλυτές-ψυχιάτρους-παιδοψυχίατρους

του εικοστού αιώνα. Η προσφορά του με τις μεθοδικές παρατηρήσεις και
τ ις έρευνές του πάνω στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά των παιδιών
- ιδιαίτερα κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής- είναι ανεκτίμητης αξίας.
ι βδ ομάδ ες της ζωή ς τους, για μεγ άλα χρονικ ά διαστή ματα από
ιη μητρική τρυφερό τητα και φροντ ίδα, δ ημιουργο ύσ ε στην
πο ρε ία της εξέλιξής τους σοβαρές και π ολλέ ς φορές ανεπα­
νόρ θωτες βλάβες. Ακόμα και σε ο ικ οτροφεία , ό που μια
νοσ οκό μα φρό ντ ιζε μό ν ο δέκα παιδ ιά και επ ο μ έ νως ο ι συνθήκες
<'Ι ι ατροφής και υγιεινής ήταν άψογες, παρουσιάζονταν ανάλογα
φα ι νό μενα . Όλα τα παιδ ιά που παραμε λούνται στα πρώτα
ο τάδ ια της ζωής τους ή τρομάζουν απ ό υπερβολική προσφο ρά
ι ι:ιcθισμάτων, τ ο λ ιγ ότερο π ο υ μπορεί να παρουσιάσουν ε ί ναι
μ rγάλ ες καθυστερήσεις, μονόπ λευρη εξέλ ιξ η ή πρόωρη ωριμ ό ­
ι η τα. Και όλα αυτά δ ι ό τι δ εν ε ίχαν τις κατ άλλη λες συνθήκες
ι'Ι ιαβί ωσης και βρ έθηκαν αντιμέτωπα με φόβους δυσανάλο γ ους
για την η λ ικ ία τους .
Τέτοιες πρ ώ ιμες δ ιαταραχέ ς συναντάμε συχνά σε παιδ ιά π ου
ι·ξα ρχής δ εν αγαπήθηκαν ή δ εν ήταν επιθυμητά . Επίσης και σε
JΙ < ι ι δ ι ά που για δ ιάφο ρ ους λόγ ους έχο υν υποστε ί πρό ωρ ο
ωτοχωρισμό από τις μητ έ ρες τ ους, όπως σε περίπτωση
ι ωΟένειας ή θανάτου. Τ ο ίδ ι ο ισχύ ει και για παιδ ι ά με ψυχρές
ιι ι ι ι αδιάφορες μητ έ ρες ή π ολύ ν έ ες και αν ώ ριμες και ακόμα

ι ι ι όσες δ ε βρίσκουν τ ο χρόνο να ασχοληθούν με τα παιδιά

ι ο υς και τα αφήνουν σε τρ ίτα πρόσωπα, συνήθως αδ ιάφο ρα .
l ' <'Ιώ θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε και εκείνες τις
ι ι1 γαζό μενες μητ έ ρες, που , ξεκινώντας την εργα σί α τ ο υς αμέσως

1 " rά το ν τοκετ ό, αφήνουν αναγκαστ ικά τα παι δ ι ά τους σε άλλ ες

γ 1 1ναίκες ή και εντε λώς μόνα .
Μ ια αιτ ία ανάπτυξης σχιζοειδού ς πρ οσ ωπικό τητας είναι
λοιπόν η έλλειψη τρυφερότητας και αγάπ ης στην αρχική φάση
ι ι ις ζωής του παι δ ι ού . Μ ια άλλη αιτία είναι η υπερπροσφορά
ι ι 1ι Ο ισμάτων που συναντάμε σε μητ έ ρες, ο ι οπο ί ες δεν αφήνουν

ι ι 1 παιδί στην ησυχ ία του αλλά ο ύ τε αισθάνονται τ ις ανάγκες

ι ι ω . Αυτό • εκ πρ ώτης όψεως δ εν ε ί ναι τόσο κατανοητό, γι ' αυτό
ι. 1ι ι άζεται περαιτ έ ρω δ ιευκρ ίνιση . Γ ια να μπορέσει το β ρ έ φος
νι ι α ρχίσει να προσανατολίζεται, χρειάζεται ένα σχετικά
ι ι ι η Ο ε ρό περι βάλλον, που σταδιακά θα του γ ί νει οικείο , ώστε
\Ι< Ι αναπτυχθεί μέσα του ένα αίσθημα εμπιστοσύνης απ έναντι
11 ι t υ τ ό . Η οικειό τητα είναι η βάση της δυνατό τητας για τη
1 ι ι ι ιι ουργ ία ενός κ λί ματος εμπιστοσύ νης . Αντίθετα, η συχνή
1 ι λλαγή των προ σώπων π ου μεγα λώ νουν τ ο παι δί , η συχνή

ι ι λλα .γή του περι βάλλ οντος και των εντυπώσ εων γενικά, έχουν
ως απ ο τ έλ εσμα την αδυναμ ία του παι δ ι ού να επεξεργαστε ί την
π λ η θώρα των ερεθισμάτων π ο υ δέχεται ( το συνεχή θό ρυβο για
παράδειγμα από την τη λ εόραση ή το ραδιόφωνο , το π ολύ φως
μ έχρι και στο υπνοδωμά τ ιό του, τα συχνά ταξίδια κλπ . ) . Ό ταν
υπάρχει ανήσυχο περι βάλλο ν και η μητ έ ρα « ε ι σβάλλει » δ ιαρκώς
στο χώρο το υ παιδ ιού , παραμερίζοντας την ανάγκη του για
ηρεμ ί α και ησυχ ία, όταν ασχολείται υπερβολ ικά μαζί τ ο υ, το
κ ουβαλά ει παντ ού και δ εν τ ου επιτρ έπει να ασχοληθεί με τις
προσωπικ έ ς του ανάγκες, τ ό τε και π άλ ι του προκαλ ε ί φόβο
και ανα σ τά τωση, με αποτέλεσμα να κ λειστε ί στον εαυτ ό του.

Π αρόμοια επίδραση έχει και έ να περι βάλλον, το οποίο

υπερφο ρτ ώνει απ ό νωρ ί ς τ ο παι δί και με τ ον τρ ό πο αυτό
δυσκ ολ εύ ει τη φυσι ολογική του ανάπτυξη . · Οταν, για παρά­
δ ειγμα , τ ο παιδί ζει σε έ να περι βάλλον, ό π ου δύσκ ολο ι και
ανώ ριμο ι ενήλικοι , που δ εν κατ άφεραν να αντιμετωπίσουν τις
δυσκολίες της ζωής , έχο υν μεγάλες α.παιτήσεις απ ' αυτό , το
κ ουρ άζουν, αναγκάζοντά ς το σε μια δ ιαρκή προσπ άθ εια
επι βί ωσης ανά μεσά τ ους. Σ · αυτή την περ ί πτωση τ ο παι δί
υποχρεώνεται να κατανο ε ί από π ολύ νωρ ί ς τις δ ι ά φορες
.
καταστ άσεις και να διαισθά νεται τις δ ιαθέσεις των άλλων για
να μην επιβαρύνει με την παρουσία του την ήδη ασταθή και
τεταμέ νη ατμόσφαιρα. Αναγκάζεται μάλ ιστα να παίζει το
γ ονεϊκό ρ όλο τόσο για τον εαυτό του, όσο και για τους γονε ίς
του, δ ι ό τι δ εν τ ους νι ώθ ει σταθερούς και ασφαλείς και δ εν
μπ ο ρε ί να βασίζεται σ ' αυτού ς, αφού ούτε εκε ί νοι μπορούν να
αντλήσουν σιγουριά από τον ίδ ι ο το ν εαυτό τ ους. Αυτό φυσικά
είναι μια υπερβολ ική απαίτηση για το παι δί. Μ παίνει στο
γ ονεϊκό ρόλο , προτού βρεί ακ ό μα τον εαυτό του. Αναγκάζεται
να δ ε ίχνει κατανόηση προ ς τ ους μεγάλους και να ζει
περισσότερο τη ζωή των άλλων παρ ά τη δ ική του , μια και
υπ ο χρεώνεται να σκ έ φτεται για τ ους άλλο υς, να μεταφέρει
μηνύ ματα προς τ ους άλλο υς, να τ ους κατα λαβαί νει και να τους
ι σορροπε ί. Ως εκ τ ούτ ου δ ε χάνει μόνο το δικαί ωμα να ε ί ναι
παι δί α λλά ούτε ο πυρήνας της ύπαρξή ς του ούτε η σιγουριά
αυτή καθαυτή δεν μπ ο ρε ί να αναπτυχθεί . Α υτ ό π ου θ α το
χαρακτηρίζει κατά βάση στη ζωή τ ο υ , θ α είναι η αβεβαιότητα,
η α ίσθηση ότ ι δ εν πατ ά σε σταθερό έδαφο ς.
 Εξαιτ ί ας των εμπειρι ών αυτών θ α προσπαθήσει αργότερα
να γ ί νει άτρωτος, σαν να έ χει λ ουστε ί στο α θάνατο νερό , ό πως
ο Αχι λλέ ας, ώστε να μην ε ί ναι εκτε θ ειμ ένος στον « εχθ ρικό »

κόσμο . Θα υπ ά ρχουν ό μως π ά ντα τρωτά σημε ί α επ άνω του.

Π ώ ς θα μπορ έ σει ό μως να αποφύγει τον πιθ ανό τραυματισμό;
Ι ι ροφανώς με το να μην επιτρ έπει να τον π λησι άζουν
ο υναισθ ηματικ ά , περιφερό μενος μ έ σα στον κό σμο με το μαγικ ό
ο κουφ ί , παραμ ένοντας δ η λ αδή ξένος και αν ώνυμος. Φορ ά στο
π ρό σωπ ό του μια ανέκφραστη μάσκα, για να μην φα ίνεται
ι ίποτα π ί σω απ ' αυτή , για να μη γνωρίζει κανε ί ς το ποι ό ν του.
Μ α κι αν ακό μα δ εν μπορέ σει να αποφύγει τα συναισ θήματα,
α ναπτ ύ σσει την ικανό τητα να τα κατευθύνει , να τα ε λέγχει και
να τα ρυθμίζει. Μ α θαί νει συνειδητά να τα επιτρέ πει ή όχι και
<'ιεν αφήνεται ποτ έ στον αυ θ ορμητισμό , δ ι ότ ι αυτ ό θ α μπορο ύ σε
να αποβε ί επικ ί νδ υνο . Όταν η φ ίλη μιας ασθ ενούς της ε ί πε
<'> τι οι γονε ί ς της ε ί χαν παραπονε θεί πως τους φερόταν ψυχρά
κα ι εχθ ρικ ά , εκε ί νη μετ ά απ ό λίγη σκ έψη ε ίπε : « Ωρα ία, τό τε
Οα δ ιακό ψω το μ ίσος μου». ' Ετσι η σχ έ ση της με τους γονε ίς
r ης έγι νε ακό μα πιο ψυχρή και απ ό μακρη .
Α ς σημειω θ ε ί εδώ ό τι και ως ενήλ ικο ι ακ ό μα έχουμε τα
<'ι ικά μας ό ρια αντοχής απ έναντι στα ερεθί σματα . Είναι γνωστ ό
<'> τι ο συνεχής θό ρυβος ή η επ ίδ ραση του φωτό ς μπορο ύ ν να
μας αποδ ιοργανώ σουν ψυχικά - κ ά τι που χρησιμοποιε ί ται στις
ι ι νακρ ίσεις σε κάποια κα θ εστ ώτα - καθώς επ ί σης και όταν
οτ ερη θού με για πο λύ τον ύπνο . Π αρόμοια μπορε ί να μας
ιπ ηρεάσει ένα μεγ άλο δ ι ά στημα μοναξι άς ή σκοταδ ιού . Φυσικά
ro ό ριο αντοχής του παι δ ιο ύ ε ί ναι πο λύ μικρ ό τερο .

Α π ' αυτή τ η σκοπιά αποκτά ι δ ια ί τερη σημασ ί α α ν έ να παιδί

ι ρέφ εται απ ό το στήθος της μητ έ ρας ή με τεχνητ ό θ η λ ασμό. Η
r ακτική παρουσ ί α της μητ έ ρας και το αίσθημα ευτυχ ί ας την
< ί >ρα του θη λ ασμο ύ δίνουν τη δυνατότητα στο παι δί να
ι ι ναγνωρ ί σει σιγά σιγ ά το πρό σωπο που κα λύπτει τις ανάγκες
ιου. Π αράλλ η λα , μπα ί νουν στο παι δί τα πρώ τα θ εμέλ ια
ι λπ Lδ ας, ευγνωμοσύνης και αγάπης, που απευ θύνονται σε ένα
ι ι το μο . Στην περίπτωση του τεχνητού θ η λ ασμο ύ , οι α λλ αγ έ ς
11 ρο σ ώπων που έ ρχονται σε επαφή με το παι δί , επει δή έχουν
ι'ι ια φορετική συμπεριφορά απ έ ναντ ί του, ε ί ναι δυνατ ό να
ι'ι οσκολέψουν αυτή την εξέλ ιξη . Το παιδ ί που τρ έ φεται με το
11 π ιμπερό υπο βάλλ εται σε δύ σκο λ ους τρ ό πους μάθησης και δ εν
του ε ί ναι ε ύκο λ ο να νιώσει στενά δεμένο με έ να πρόσωπο,
ό πως το παιδί που θ η λάζ ει απ ό το μητρικ ό στ ήθος. Γ ια την
εξέλιξη της σχιζοειδ ο ύ ς συμπεριφορά ς αναγνωρ ί σαμε την
έλλειψη συναισ θηματικού δ εσμο ύ ως τον π λέον σημαντικό
παράγοντα. Μ πορούμε, επομέ νως, να πού με ό τι ο τρόπος
θη λ ασμο ύ , που μπορε ί να οδ ηγήσει σ ' αυτ ή την έλλειψη της
βαθ ι άς τρυφερότητας μεταξύ μητ έρας και παι δ ιο ύ , ε ί ναι δ υνατ ό
να αποτε λέ σει την απαρχή μιας τ έτοιας κατά στασης.
Τ ο αποτ έλ εσμα πάντως όλων των δ ιαταραχών που περι­
ά
γρ φηκαν ε ί ναι ό τι το παιδί αναγκάζεται εξαρχής να αμύνεται
και να προστατεύ εται απ ό τον κ ό σμο ή να απογοητεύ εται
απ ' αυτόν. Α ν δ ε βρεί τον κατ άλλ η λο σ ύ ντροφο προς τα έξω,
στρ έ φεται προς τον εαυτ ό του, β ρ ί σκει ως κατ άλλ η λο σ ύντροφο
μόνο τον εαυτό του και το βήμα απ ό το Εγ ώ προς το Εσύ
δ εν ο λοκ ληρ ώνεται ικανοποιητικά . Σ τη συνέχεια, εφό σον δ ε θ α
μπορέσει να έ χει δ ιορθωτικέ ς εμπειρ ί ες, δημιουργού νται τα
κενά που αναφέ ρθηκαν, η τάση γι<!; ανεξαρτησ ία , ο εγωκεντρι­
σμό ς και η συσχέ τιση με τον εαυτ ό του .

Αυτο ί ε ί ναι σε γενικές γραμμ έ ς οι περιβ αλλοντικο ί παρά­

γοντες, που τροφοδ οτούν τη σχιζοειδή εξέλ ιξη της προσωπι­
κ ότητας. Μ πορο ύ με ε δώ να φ έ ρουμε ως παρ άδ ειγμα τη γενιά
που ε ίχε τις πρώτες εμπειρ ί ες της ζωής της την περ ί οδ ο του
πο λέ μου και κατά συνέπεια έζησε τις προαναφερό μενες δυσμε­
νε ί ς περιβαλλοντικές καταστάσεις (έντονο κλί μα ανησυχ ί ας,
βομβ αρ δ ισμο ί τη νύ χτα, προσφυγι ά , χωρισμό ς απ ό την οικο­
γ έ νεια, κατοχή , απ ώλ εια της πατρ ίδας κ.α. ) . Η γενιά αυτή
παρουσ ί ασε περισσό τερα σχιζοειδή στοιχε ί α , όπως για παρ ά­
δ ειγμα αποστροφή για τους οικογενειακο ύ ς δ εσμού ς, τ ά ση για
ομαδοπο ί ηση και μαζικές συγκεντρώσεις, όπου ο άν θ ρωπος
νιώθει ότι ανήκει κάπου , ενώ παρ άλλ η λα μέ νει ανώνυμος, ό πως
και τ άση απο δέ σμευσης απ ό το άλλο φύλο . Ο τεντιμποϊσμό ς,
η έ ντονη βί α δ ιαφό ρων νεανικών ομάδων που εμφαν ί στηκε,
ό ταν αυτή η γενιά έφτασε στην εφη βεί α, ε ί ναι επ ίσης π αρα­
δ ε ίγματα περιβα λλ οντ ικώ ν δ ιαταραχών κατά τη βρεφική η λ ικ ί α.
Επί σης μερικ ά στο ιχε ί α της μοντ έ ρνας τ έχνης, που χαρακτη­
ρ ίστηκαν ως « απώλεια του μέ τρου », μπορο ύν να συμπερι λη­
φθούν στο ίδ ιο φαινό μενο. Η σχιζοειδής τ έχνη συνήθως
εντυπωσιάζει ή σοκ ά ρει, συχνά ό μως ε ί ναι απωθητική . Ο ι
Fuhπneister και Wiesenhutter ( που ασχο λήθ ηκαν με τη « μετα­
μουσική » ) παρατήρησαν ό τι τα ά τομα μιας ορχήστρας, που
παρουσ ί αζε μοντ έ ρνες κυρ ίως συνθέ σεις, συχνά αισθάνονταν
αδ ιαθ εσ ί α μετά απ ό τ ις πρόβες τ έτοιων κομματιών.
Α λλά και η γενικ ότερη κατ ά σταση του περι βάλλοντος του
δυτικο ύ ανθ ρ ώπου επηρεάζει κατά τρόπο σχιζοειδή . Α ισθ ανό ­
μαστε όλο και λ ιγ ό τερη ασφ άλ εια. Π αρόλες τις αν έ σεις που
μας προσφέ ρει ο πο λ ιτισμός μας, η α ίσθ ηση της απει λή ς αυξάνει
δ ιαρκώς και τα πολλαπ λά ερεθί σματα, στα οπο ί α ε ί μαστε
εκτεθ ειμ ένοι και από τα οπο ί α δύ σκολ α μπορο ύ με να προστα­
τευτο ύ με, μας έχουν καταστήσει ανασφαλ ε ί ς και ευάλ ωτους . Ο
εφιάλ της πι θ ανώ ν πο λέ μων, η γνώση ό τι ε ί μαστε σήμερα σε
θέση να καταστρέψουμε όλ η την ανθ ρωπό τητα, ο κ ί νδυνος της
εξουσ ί ας και της δύναμης που δ ημιουργε ίται με την εξ έλ ιξη
της επιστήμης και της τεχνο λογ ί ας, δ ημιουργο ύ ν το αίσθημα
υπαρξιακής απει λή ς , ό πως το αναπτύξαμε στην εξ έλ ιξη των
σχιζοειδών στοιχε ί ων της προσωπικό τητας. · Ε νας τρό πος
αντ ίδ ρασης σε όλα αυτά ε ί ναι το αυξανό μενο ενδ ιαφ έ ρον για
« yoga » που παρατηρε ί ται , καθώς και άλλ ες παρ ό μοιες ασκήσεις
αυτοσυγκ έντρωσης και χαλά ρωσης. Την ανάγκη ενδ οσκ ό πησης
τη συναντ ά με , κατ ά τρ ό πο αρνητικό βέβαια, στη χρήση
ναρκωτ ικών ουσι ών. Ο ι χ ί ππις παραιτο ύνται συνει δ ητ ά απ ό
τα επιτεύγματα της τεχνο λογ ί ας και του πο λ ιτ ισμο ύ , των
οπο ί ων η ανεξέλεγκτη εξουσ ί α όλο και περισσ ό τερο αμφισβη­
τε ίται. Η κυριαρχί α π ά νω στη φύ ση , η τεχνο λογ ί α που ξεπερνά
το χρό νο και το χώρο και οι συνθήκες ζωής, που μας
υποχρεώνουν να αγωνιζόμαστε για την ύπαρξή μας, απειλ ούν
να συρρικνώσουν όλο και πιο πο λύ τις ευχά ριστες στιγμέ ς μας,
έτσι ώστε μπορο ύ με να μι λή σουμε πια για μια δ ιεργασ ία
« σχιζοειδιοποίησης » της δυτικής κοινωνίας.
Η ' έλλ ειψη ασφάλ ειας κατ ά τη βρεφική η λ ικ ί α ε ί ναι λ οιπ ό ν
η βασική αιτ ί α για την εξέλ ιξη της σχιζοειδ ού ς δ ομής, ό σο
αφορά τους περιβαλλοντικού ς παράγοντες. Α ν και σε ποι ό
βαθ μ ό μπορούν να παίξουν ρόλο και ενδ ομητρικές επιρροές
πριν από τη γ έ ννηση , μ έ σω του μητρικο ύ οργανισμο ύ, δ εν έ χει
ερευνη θ ε ί αρκετ ά , ό μως ε ί ναι πο λύ πιθανό να υφ ίστανται. Ο
Stimimann , στο βιβλίο του που αναφ έ ραμε ήδη , ισχυρ ίζεται ό τι
έχει αποδ ειχτε ί η ικανότητα ακοής πριν απ ό τη γ έννηση . Ω ς
παράδ ειγμα αναφέρει έ να πείραμα κατά το οπο ί ο μια έγκυο ς
γυνα ίκα τοποθ ετήθηκε σε ακτινο λογικό μηχάνημα προκειμ έ νου
να παρατηρη θ ούν οι αντι δ ρ άσεις του εμβρύου στα ηχητικά
ερε θίσματα. Σύμφωνα με το πε ί ραμα αυτό , το έ μβρυο αντ έδ ρασε
με κινήσεις και συσπάσεις στο άκουσμα μιας κό ρνας αυτοκι­
νήτου . Π ιθ ανό ν η συναισθ ηματ ική κατ ά σταση της μητ έ ρας, η
στάση της προς την εγκυμοσύνη και το παιδί , να το επηρεάζει
ανάλ ογα και η ανασφ άλεια να έχει την αρχή της ήδη απ ό τη
μήτρα, αν η μητ έ ρα για οποιουσδή ποτε λό γους, αντ ί της θ ετικής
και χαρού μενης προσμονής, έχει εχθ ρική ή απορριπτικ ή ή
γεμά τη μ ίσος στάση προς το παι δί που περιμένει.

Παραδείγματα από τη ζωή σχιζοειδών ατόμων

' Ενας ταλ αντο ύχος αλλά πολ ύ μοναχικός και ισχυρογνώμων
μο υσικ ό ς βρισκ ό ταν σε δύσκολ η οικονομικ ή κατάσταση . Κά ­
ποιο ς γνω στός τον τον πρό τει νε μ ια θέση, όπο υ θα πλ ηρωνό ταν
καλά και θα λ ύνονταν κατά έ να μεγάλ ο μέρος τα οικ ο νομικά
τον προβλ ήματα · παράλλ ηλ α η θέση α υτή ανταποκρι νό ταν στα
ενδ ιαφέροντά τον. ' Ομως την πρώ τη μέρα της εργασίας τον
δεν εμφανίστηκε ο ύ τε ειδ οπο ίησε κανέ να, χά νοντα ς συνεπώς
α υτή την ευ καιρ ία. Ωστό σο, δ ικαιολό γησε τον εαυτό τον με τη
σκέψη ό τι ο φ ίλ ος με την πρό ταση αυτή ήθελ ε μ ό νο να τον
δείξει τη δ ικ ή τον υπεροχή και να το ν υπογραμμ ίσει τη δύσκολ η
κατά στασή τον. Π ι θανό ν να ε ίχε και ομοφυλ οφιλ ικές δ ια θέσεις.
Αντί λ οιπ ό ν να δ εχτε ί την πρό ταση με ευχαρ ί στηση ,
φοβήθηκε μήπως εξαρτη θ ε ί και υποχρεω θ ε ί , γι ' αυτ ό και
παρερμήνευσε τα πράγματα απο δίδοντας στο φ ίλ ο του αμφ ί­
βο λα κ ί νητρα. Π ίσω απ ' αυτή την ακατανό ητη στάση κρυβόταν
και κ άποια ανάγκη να θέ σει σε δ οκιμασ ία τη φιλί α του. Αν
δη λαδή ο φ ίλος του ήθελε πράγματι να τον βοη θή σει , δε θ α
άλλ αζε στ ά ση μετά τη δ ική του συμπεριφορά και δ ε θ α τον
εγκατ έλειπε , οπότε πράγματι θ α σήμαινε κάτι για κε ίνον.
Σ την περ ί πτωση αυτή φα ί νεται κα θ αρά το αδ ι έξοδ ο της
προσπ άθ ειας να βγεί κανε ί ς απ ό τον ο λέθ ριο κύκ λο και να
αποκτήσει νέ ες εμπειρ ίες με τους ανθ ρώπους. Πώ ς θα μπορο ύ σε
να νιώ σει ασφαλής και να πιστ έψει σε μια πραγματ ική
προσ έγγιση ; Και απ ό την άλλ η π λ ευρά π άλ ι ποι ο ς θα ε ίχε την
ικανό τητα και τη δ ιάθ εση να αναρωτη θεί για τα πιθ ανά του
κίνητρα και να δ είξει κατανό ηση γι ' αυτή του τη συμπεριφορά;
Ο κόσμος που ζούμε δ εν ε ίναι δ ιατε θ ειμένο ς να κα λύ πτει
tέ τοιου ε ίδους ανάγκ ες.
Σ το συγκεκριμένο άτομο μάλ ιστα η κ ατ άσταση ή ταν ακό μα
π ιο μπερδεμένη κ αι δύ σκο λη, δ ιό τι επ ιζητούσε συγχρόνως και
σ χεδόν με την ίδ ια ένταση δύ ο αντι φατ ικά πρ άγματα , ' Η θελε
να ενδ ιαφερθ ε ί ο φ ίλος του γι ' αυτ όν ανεξά ρτητ α απ ό τη
σ υ μπ εριφορ ά του και ταυτ όχρονα να τ ον αφήσει ή συχο, να τον
Γ γκατα λείψει δη λαδή στην τ ύχη του, Σ την πρ ώτη π ερίπτωση θ α
{:π ρεπε να αναθ εωρήσει, έστω και για μια φορά, την άποψή
του για τους ανθρώπους και να δ είξει εμπιστοσύνη , κ ά τι που
(ιλλ ωστε επι θυμούσε , Σ τη δ εύ τερη π ερίπτωση θ α επιβεβα ί ωνε
για μια ακόμα φορά τη θ εωρ ί α του περ ί αναξ ι οπ ιστ ί ας των
α νθρώπ ων, οπ ότε θ α μπορού σε, « δίκ αια» πια, να κ λ ειστε ί
η ρωικά στη μοναξ ι ά του και γεμάτος πίκρα να απομονωθ ε ί
από τους ανθ ρώπους, πράγμα που του ήταν και ευ κο λότερο .
Ο μουσικ ό ς αυτ ό ς στ ις σχέσεις του με το άλλο φύλ ο άλλ αζε
σ υχνά σύ ντροφο, με δ ι ά φορα προσχήματα κάθ ε φορά , που
α φορο ύσαν άλλ οτε το ντ ύ σιμο της κοπέ λ ας άλλοτε τη ν
ι·ξωτερι-κή της εμφάνιση ή τη μό ρφω σή της και άλλοτε άλλα
« ενοχλητικά » γνωρ ί σματα, εκ λ ογικεύοντας έτσι τ ο φόβο του
<< να δεθ ε ί ή να αγαπήσει έστω και μια φορά κα ι να εκτε θ εί
ο τους κ ινδύ νους της αγ άπης ». Ας σημειωθ ε ί εδώ ό τ ι , σύ μφωνα
μ ε το ιστορικό του, ο κύ ριος αυτ ός ήταν εξώγ αμο παιδί ,
μεγα λωμένο σε δ ι άφορους συγγενε ί ς, οι οπο ί οι το ν θ εωρού σαν
t νοχλητικό .

Άλλ ο έ να παράδειγμα με την ίδ ια δ ομ ή προσωπικ ό τητας

ι· ίναι έ νας μεσήλ ικος ά ντρας, που αισθανό τα ν ό τι ζο ύσε
ι'ιιαρκώς στο περι θώριο , Είχε την α ίσθηση ότι δεν ανήκε
πουθενά πραγματικ ά, ό τι οι άλλ οι τον απέρριπταν ή τον
περιγελ ο ύσαν, Α ισθανό ταν γι ' α υτό δ υστ υχισμέ νος, ανασφαλ ής
κα ι η επα γγελματικ ή τον καρι έρα βρισκό ταν επανειλ ημμέ να σε
κρίσιμο στάδ ιο, δ ι ό τι ένιωθε τους άλλ ους να τον βλέπουν σαν
παρά σιτο ή σαν έ να πολ ύ δύσκολ ο ά τομο. Ο γνωστό ς φα ύλ ος
κ ύκλος οδ ηγο ύσε και τις δύο πλ ευρές στην επιδεί νωση της
κατάστασης. Γινό ταν συχνά και δίχως ιδ ια ί τερο λό γο από τομος,
ι ι ρω νικό ς προς τους προ ϊσταμέ νους τον και προκλ ητικ ό ς με
ι v ντύσιμο και τον τρόπο ζω ής τον. Οι άλλ οι απομακρ ύ νονταν
όλ ο και περισσό τερο απ , αυτό ν, δ εν ήθελ αν τίποτα κοι νό μαζί
του και τον έβλ επαν πρά γματι σαν παράσιτο ή σαν έ να πολ ύ
ι δ ι όμορφο ά τομο.
Εξαιτ ί ας της αυξανόμενης απ ό στασης και της μοναξιάς δ εν
πρόβα λλε μόνον αυτός στο περι βάλλον του όσα του φα ί νονταν
ξέ να, ασυνήθιστα και παράξενα καθώ ς και ασυνε ίδητες ψυχικ ές
του π λευρ έ ς, α λλά και το περι βάλλον του πρόβα λλ ε επ άνω του
εξίσου παρόμοια συναισθήματα· μια αμοιβα ί α δ ιεργασ ί α που
συνηθίζεται άλλωστε. Έ τσι, σιγά σιγά, έγινε ο απο δ ιοπομπα ίος
τράγος, το μα ύ ρο πρόβατο όλης της περιοχής ό που ζούσε και
δ ρού σε. Φαινό ταν στους περισσό τερους συνα δέλ φους παράξε­
νος και κανε ί ς δ εν προσπα θ ού σε να κατα λάβ ει γιατ ί τον
απ έ ρριπτε. Σύντομα δ ιαδόθηκαν κουτσομπο λ ι ά γι ' αυτόν, που
αφορούσαν υποψίες για την ψυχική του υγε ία , για την ύπαρξη
σεξουα λ ικ ών προβλημάτων, για την αναξιοπιστ ί α του και
δ ι ά φορα άλλα . Μ ε λίγα λό για φαινόταν ύποπτος, δίχως να
γνωρίζει κανε ί ς καλά το π ώς και το γιατ ί . Κ ανε ί ς τους δ ε
συνειδητοποιού σε ότ ι πρόβα λλ ε · π ά νω σε αυτόν δ ικά του
ανεπεξέ ργαστα προβλήματα. Γ ια τις υποψ ί ες αυτ έ ς, βεβαίως,
δ εν ε ίχε ειπωθε ί τίποτα μπροστ ά του . Ω στ ό σο εκε ί νος έ νιωθε
ίην απομάκρυνση των άλλων, αντι λ αμβανόταν κ άθ ε τ ό σο
κ άποια καχύποπτη ματιά ή παρατηρούσε τους άλλους να
συνεννοο ύνται μεταξύ τους με ματι έ ς, που δ εν μπορο ύ σε να
ερμηνε ύσει . Κ αι απ ό τις δύ ο π λευρ έ ς λο ιπ ό ν ε ίχε δ ημιουργη θ εί
ένας φαύλο ς κ ύκ λ ος δίχως καμιά δ ι έξοδ ο.
Θα περιγράψω τώρα το β ιογραφικ ό υπόβαθρο αυτού του
άντρα ανα λυτ ικό τερα, για να δ ε ίξω π ώς μπήκαν τα πρώ τα
θ εμ έλ ια για τη σχιζοειδή εξέλ ιξή του κα θώ ς και για τις
με λλ οντικ έ ς δυσκο λί ες στην επαφή και την επικοινων ία του με
τους ανθ ρώπους, τις οπο ίες ο ίδ ιος, μην μπορώντας να τις
κατανοήσει, τις αισθ ανόταν σαν κ ά τι το αινιγματικ ό και
μοιρα ί ο.

Κ ατ ' αρχή ν καταγό ταν από έ να ασυνή θιστο περιβάλλ ον. Ο

πατέρας του ή ταν συγγραφέας ταξ ιδ ι ω τικώ ν εντυπώσεων και
στα πρώ τα χρό νια της ζω ής του παι δ ιο ύ ή ταν πολ ύ πετυχη ­
μ έ νος. Κέρδ ι ζε πολλά χρ ήματα και ζο ύσε μ έσα στη χλ ι δή με
γλέ ντια και δεξι ώ σεις. Η μητέρα το υ χαιρό ταν την πολ υτέλ εια
και το χρ ήμα και δε δ ιέθετε αρκετό χρό νο για το παι δί. Α ν
 ι ι ι δούμε βα θύ τερα, δεν είχε αρκετό ενδ ιαφέρον και αγάπη
yι α υτό . Το ν περισσό τερο καιρ ό το ά φηνε σε κ άπο ια υπηρέ τρια
και λίγο αργό τερα σε έ να μα ύρο υπηρέ τη. Α υτό που θυμ ό ταν
ι κcίνο ς ή ταν ό τι και ο ι δ ύο το ν φέρο νταν σχετικά καλά.
' Οταν ή ταν πέ ντε χρονώ ν όμως, αντιμετώπισε το χωρισμ ό
ι ων γο νέων τον, ο ι οπο ίο ι, έχο ντας μ ο ντέρνες και ελ ε ύθερες
ι ι'>tες, είχαν συχνά εξωσυζυγικές σχέσεις πολ ύ πιο πριν από
ι ι ι χωρισμ ό τους. ' Εμει νε κοντά στο ν πατέρα το ν τό τε και
ι ιιιχικά το ν δ ικαι ολό γησαν την απουσία της μητέρας λέγο ντά ς
ι ι ι υ μ ό νο ό τι ε ίχε φύγει για έ να αρκετά μεγάλ ο χρ ο νικ ό
ι'ιι tιστημα. Πολ ύ αργό τερα έμα θε ό τι η μητέρα τον είχε εισαχθεί
) '' α δ ύο χρό νια σε ψυχιατρικ ή κλ ι νικ ή λό γω ψυχασθέ νειας λί γο
ι ι ι τά το χωρισμ ό της. Μπορούμε να υπο θέσουμε ό τι και
1•ωρ ί τερα δ ε θα ή ταν ψ υχικά υγι ής. Ο πατέρας το ν ξαναπα-
11ιρεύτηκε λίγο μετά το δ ιαζύγιο, μια από τις αδελ φές της
ι ι ιιτέρας το ν - ή ταν ο τρί το ς γάμ ος το ν. Η μητρι ά το ν
ι'ιι α τηρούσε ακόμα έ να παλ ι ό μ ίσο ς απέ ναντι στην αδελ φ ή της,
ι ην οποία προ τιμο ύσαν πά ντα στο πατρικό τους σπί τι από
ι ι ι τε που ή ταν παιδ ι ά . Όταν ο νεαρός έγινε δ εκαπέ ντε χρο νώ ν,
η μ ητρι ά το ν α υ τοκτό νησε και ο πατέρας το ν παντρε ύ τηκε για
ι παρτη φορά .
Μέσα σ ' α υτό το περιβάλλ ο ν λ ο ιπό ν μεγάλ ωνε ο κ ύρι ο ς Χ.
ΙfΙΗ αισθανό ταν πά ντα στο περι θώριο · κανε ί ς δεν ενδ ιαφερ ό ταν
γι αυτό ν. Α πό μικρός είχε την α ίσθηση ό τι ενοχλ ο ύσε με την
ι ι φο νσία το ν, ό τι κατά βάθο ς ή ταν περιττός και ανεπι θύμητος.
\ ιπίρχαν και άλλ ο ι παρά γο ντες όμως πο υ επι δρ ούσαν αρνη ­
ι ι χά. Το πατρικ ό το ν σπίτι ή ταν έξω από την πόλ η, σε μια
f lι ι ιινοπλ αγι ά με πολ ύ λίγους κατο ίκ ους, οπό τε δεν υπήρχαν
ι ι ι ιτε και φ ίλ ο ι. Ο πατέρας το ν ή ταν έ νας περίεργο ς τύπο ς,
ι ι ι υ έπινε συχνά και ζο ύσε το δ ικό το ν τρόπο ζωής. Έκανε
ι η νύχτα μ έρα δο υλ ε ύο ντας τις νύχτες πά ντα, δ ι ό τι τό τε μό νο
ι ι ιυισκε ησυχία. Την ημ έρα κ ο ιμ ό ταν και συνεπώ ς ο γι ό ς το ν
ι'ιι ν τον έβλ επε σχεδό ν κα θόλ ου. Εκτός αυτού έκανε και συχνά
ι ι ι!;.fδ ια. Δ ε συμμερι ζό ταν ι δ ια ίτερα το υς κανό νες και τις
ιι ι ιι νω νικέ ς υποχρεώ σεις, ισχυρι ζόμενος ό τι αφορούσαν τους
flλ ι t κες και τις μετρι ό τητες.
Οταν ο γι ό ς τον έφτασε σε σχολ ικ ή ηλ ικ ία, δεν το ν έστειλ αν
ι ι{ι ι είο, αλλά προτίμησαν να φέρνο υν δ ι ά φορο υς δασκάλ ο υς
λ
ι ι ι ι ι σπί τι μ έχρι την ηλ ικ ία των δέκα χρό νων. Α πό κει και
έπειτα όμως αρχίζουν να εμφα νίζονται τα προβλ ήματα επαφή ς,
κ ά τι που δε μας ξενίζει φυσικά , μετά απ , αυτή τη σύντομη
προ ϊστορ ία. Μέχρι τό τε δεν ε ίχε καμι ά εμπειρία με ά τομα της
ηλ ικ ίας του, ποτέ δεν είχε βρε θε ί σε κ άποια ομ άδα. , Ε τσι έ ψαξε
να βρει έ να ρ όλ ο που θα μπορο ύσε να πα ίζει μέσα στη τάξ η
και συγχρό νως να κρ ύβει την ανασφάλ ει ά το υ πίσω απ , αυτό ν.
Κ αι επει δ ή σε κάποιες συμπτωματικές συναντ ήσεις είχε συμπε­
ριφερθεί άθελά του λίγο περίεργα και αστεία και ε ίχε
προκαλέσει κάποια συμπάθεια με τον τρόπο αυτό, επέλ εξε το
ρόλ ο του κλόουν της τά ξης στην αρχή, για να εξελ ιχτε ί
αργό τερα σε «αλ ητάκι ». Κέρδ ι ζε τη συμπάθεια των συμμαθητώ ν
του ειρωνευόμενος τα πά ντα, περιγελώντας τους δασκάλ ους
του και μέ νοντας αδ ι ά φορος στις τιμωρ ίες και τις παρατηρ ή ­
σεις. Α κ όμα και τη συμπάθεια του πατέρα το υ κέρδ ι ζε με τον
τρόπο αυτό, ο οπο ίος υπερηφανευό ταν κιόλ ας για τον γι ό τον,
που δεν ακολ ουθο ύσε τους συμβατικο ύς κανό νες και τους
νόμους της κ α ι νωνίας, όπως έκανε άλλ ωστε και ο ίδ ιος.
Με τη συμπεριφορά του αυτή δεν κατάφερε ωστόσο να αποκτήσει
κανένα φίλο, αν και στο βάθος αυτό ήταν που επι θυμο ύσε. ,Ισως
να προκαλ ο ύσε κάποw ενδιαφέρον με τον αστείο τρόπο της
συμπερι φοράς του, αλλά παρέμενε πά ντα ο περίεργος περι θωριακός.
Με την εξυπνάδα του πά ντως είχε αποκτήσει μια σχετική
αναγνώριση, όχι όμως και πραγματική φιλία.
Στα δώδεκ ά του χρό νια άρχισε η «μεγάλ η ασθέ νεια», όπως
την ονόμα ζε. Κ α θώς ή ταν αδύνατος, χλ ωμ ός, ψηλό ς και
φιλά σθενος, του απαγόρευσε η μητρι ά τον να κά νει γυμναστικ ή
στο σχολ ε ίο ή ακόμα και να πα ίζει. « Εξαιτίας της καρδ ι ά ς
σου και επει δ ή ψ ήλ ωσες τό σο γρ ή γορα». Α υτ ή ή ταν η
δ ικαιολ ογία της απαγόρευσή ς της. , Ε τσι, δεν μπόρεσε μεταξ ύ
των άλλ ων να αναπτ ύξει μια υγι ή α ίσθηση το υ σώματός του
και να το αισθανθεί οικείο, οπό τε άρχισε να παρουσι άζει τα
χαρακτηριστικά στοιχεία της συγκρά τησης, της αναστολής και
της αδεξι ό τητας. Χάθηκε άλλ η μια ευκαιρία δ υνατό τητας
επαφής, σωματικ ής προσέ γγισης και υγιο ύς ανταγωνισμο ύ.
Η μητρ ι ά του τον πή γαι νε από γιατρ ό σε γιατρό, καλύπτο ­
ντας την αντιπάθει ά της γι , αυτό ν με την υπερπροστασία. Για
αρκετό δ ι ά στημα μ άλ ιστα έμεινε στο κρεβά τι, δίχως να έχει
κ ά τι συγκεκριμ έ νο. Α κόμα και οι γιατρο ί συνέβαλ αν στο
παιχνίδ ι α υτό, μέχρι που κάποιος κατά φερε να δ ιαγνώσει μι α
λανθά νουσα φυματίωση. Τον έκλ εισαν τότε για δύο χρό νια στο
r�ωμά τιό τον, όπου περνο ύσε τις περισσό τερες ώρες στο κρεββά τι
ι ι ι υ. Στο δ ι άστημα αυτό δ ι άβασε πάρα πολλά βιβλία, ό, τι έπεφτε
ι ι rα χέρια τον από την πλο ύσια βιβλ ιο θήκη τον πατέρα τον. Σε

;(( �Ποια ιατρικ ή επίσκεψη είχε πει πολύ ε ύστοχα για τον εαυτό
ι ι ι υ: « συναι σθηματικά είμαι κατά δέκα χρό νια νεό τερος απ 'ό, τι
ι�ι ανοητικά » - φράση που θα μπορο ύσε να θεωρηθε ί χαρακτηρι-
1 ι r ικ ή για σχιζοει δείς ανθρώπους. «Δ εν ξέρω αν ε ίμαι ομο- ή
ι rrροφνλόφιλ ος» ή ταν άλλ η μια διαπίστωσή τον, που εξέφραζε

ι ην ανησυχία τον για τη σεξο υαλ ικ ή τον ταυτό τητα.

Στα δεκατέσσερά τον χρό νια ξαναπή γε στο σχολ ε ίο, αλλά
χαι αυτή η προσπάθεια δεν ή ταν καλ ύτερη από την πρώ τη,
ι ι ι υλάχιστον όσο αφορά τον τομ έα της επαφής και της
ι π ικοι νωνίας. Τα δύο χρό νια απομ ό νωσης στην αρχ ή της
ι φ ηβε ίας τον, που τα πέρασε μ ό νος, δίχως σ υνομ ήλ ικους, με

ι ι ι ιντροφι ά τις φαντασι ώσεις τον, τον έκλ εισαν περισσό τερο
ι ι το ν εαυτό τον, κ ά τι που φυσικά επι δε ί νωσε τις δ υσκολίες τον
yι α α νθρ ώπινη επαφ ή . Κ αι αυτή τη φορά οι άλλ οι τον έβλ επαν
ι ι αν παρά σιτο και εκτός αυτο ύ ή ταν και καινο ύριος στην τάξη,
ινώ οι σ:νμμα θητές τον γνωρ ίζονταν χρό νια μεταξύ τους.
Σε έ να ερωτηματολό γιο, στο οπο ίο μεταξύ των άλλ ων
ι ιπήρχε και ερώ τηση σχετικ ή με μελλ οντικές επι δ ι ώξεις και
ιπι θνμ ίες, έδωσε την απά ντηση: «καπνιστής». Ήταν τό τε
ι)rκαπέ ντε χρονώ ν. Επόμενο ή ταν βέβαια να προκαλέσει το
Οuμ ό με την ειρωνικ ή τον στά ση, ενώ η μεγάλ η ανά γκη βο ήθειας
πο υ κρυβό ταν πίσω απ ' αντή δ εν έγινε αντιλ ηπτή . Το σήμα
κ ι νδ ύνον που έστει λ ε στο περιβάλλ ον τον με αυτό ν τον πλά γιο
ι ρ6πο, δεν μπόρεσε να γίνει κατανοητ6 . Ως φοιτητής μπήκε σε
μ ια μαχητικ ή φοιτητικ ή οργά νωση, κ ά τι που δε θα περίμενε
απ6 κε ί νον κανε ίς, προφανώ ς σαν μια νέα προσπάθεια να
α νήκε 1; κάπου, να ανταγωνιστε ί τους συνομ ήλ ικο ύς τον και να
αποδ είξει τον ανδρισμ ό τον. Τα ίδια κ ίνητρα τον οδ ή γησαν
ι rτο στρατό , ως εθελ οντή, αλλά και εκε ί παρέμεινε έ νας τ ύπος
ιrαράξενος, που με την αδ εξι ό τητά τον προκαλ ο ύσε μό νο
ηρω νικ ά σχόλ ια.
Μετά το στρατό συνέχισε τις σπονδές τον στην ιστορία, τη
φι ολ ογία και τις ξέ νες γλώσσες. Τελ ει ώ νοντας τις σπο νδές
λ
ων έγινε έ νας αναγνωρισμέ νος κα θηγητή ς, αλλά παρέμει νε έ νας
μο ναχικός ά νθρωπος, που αισθανό ταν καλά μό νο μ έσα στα
βιβλία του. Ο ι μα θητές του εκτιμο ύσαν τις γνώσεις του και
παράβλ επαν τις αδ υναμ ίες του. Στα ε ίκοσι τέσσερά του
παντρε ύτηκε ή μ άλλ ον τον πά ντρεψαν. Η γυνα ίκα του άρχισε
σύντομα να παραπονι έ ται ό τι τα βιβλία και οι εργασίες του
τον ενδ ιέφεραν πολύ περισσό τερο από κε ίνη. Α υτό ς από την
πλ ευρά του δ εν το δεχό ταν βέβαια, δ ι ό τι αισθανό ταν ό τι την
πρόσεχε όσο μπορο ύσε και ή ταν απογοητευμ έ νος μ άλ ιστα που
εκείνη δεν έδειχνε ενδ ιαφέρον για τον πνευματικ ό του κό σμο.
·
Ε τσι, μετά από έ να σχετικά μικρ ό χρονικ ό δ ι ά στημα, άρχισαν
οι εξωσυζυγικές σχέσεις και από τις δ υό πλευρές. Εκείνος είχε
και ομοφυλ οφιλ ικές εμπειρίες, που του δημιο ύργησαν βαριές
ενοχές και αντιδράσεις, οι οποίες φτά νοντας στα όρια δ ιωκ τικο ύ
παραλ ηρ ήματος, τον οδ ήγησαν τελ ικά στην ψυχο θεραπεία.

Τ ο ιστορικ ό που περιγρ άφηκε εμπερι έ χει μερικά τυπικά

στο ιχε ί α αναφορικά με το ιστορικό υπόβαθρο της εξέλιξης μιας
σχιζοειδ ο ύ ς προσωπικότητας. Αρχικά , δ η λαδή , μεγ άλ η απ ό στα­
ση , αδ ιαφορ ία και ασταθής π � ρουσ ία της μητ έ ρας (ή των
υποκατάστατων αυτής ) , έλλειψη σωματ ικ ή ς τρυφερ ότητας και
κατανόησης των αναγκ ώ ν του παι δ ιού , έλλ ειψη καθ ο δήγησης
.και εγκατάλειψη σε σημαντ ικ έ ς περι όδους της εξέλ ιξής του ,
πο λύ μικρή επαφή και πο λύ λίγα κοινά βιώματα με συνομή­
λ ικους, ε λάχιστη συμμετοχή σε ομάδ ες ή σε κ άποια κοινό τητα
και ανεπαρκ ής δ υνατ ότητα αν άπτυξης δ ιαφόρων συναισθημά­
των, κυρ ί ως της εμπιστοσύ νης. · Ολ α αυτά αφήνουν κενά στη
συναναστροφή με τους ανθρώπους και οι εμπειρίες της ζωής
παραμ έ νουν ε λλ ιπείς. Τ ο σχιζοει δές ά τομο αποσύ ρεται απ ό
τους άλλ ους, α λλά και οι άλλ οι οδ ηγο ύν με τη συμπεριφορά
τους το άτομο αυτ ό στο περι θώριο .
Γί νεται λοιπ όν κατανοητ ό ό τι, κ άτω απ ' αυτ έ ς τις συνθήκες,
μπορε ί κ άλλ ιστα να αναπτυχτε ί η πρ ώτη βασική μορφή φόβου,
αυτή δηλαδή της αφοσ ί ωσης και προσέγγισης, ενώ η ανάγκη
για αυτοπροστασ ία θ α καταστε ί αντ ί στο ιχα κυριαρχική , οπ ό τε
η αυτ άρκεια θα παραμείνει η μό νη δ ι έξοδ ος για επιβίωση . Τ ο
σχιζοει δέ ς ά τομο, εδώ , θα μετατρέψει την ανάγκη σε προσό ν,
για να νι ώσει τη μοναξι ά του σαν κάτ ι το πο λύτ ιμο . Αυτό
μπορε ί να εξε λ ιχτε ί σε ακρα ίες μορφέ ς έκφρασης ναρκισσισμού ,
ό πως υπερβ ο λ ική εχθ ρ ότητα προς τους π άντες και τα πάντα,
περιφρόνηση των ανθρώπων, κυνισμό ή μη δ ενισμό . Π ίσω
απ ' αυτ ά ό μως κρύβεται η βα θ ι ά ανάγκη για τρυφερότητα και
ε μπιστοσύ νη , η επι θυμ ία « να αγαπ ή σεις και να αγαπη θ ε ί ς ».
εί ναι ευκο λονόητο επ ίσης ότι απ ό εκει και έπειτα η εξέλ ιξη
τ ου ατ ό μου αυτο ύ μπορε ί να το οδηγήσει στην περιθωριακή
bράση και την εγκ ληματ ικό τητα, πράγμα για το οπο ί ο δ ε
χρειάζονται παρά κάποιες μικρέ ς και ασήμαντες αφορμέ ς καμιά
φ ορ ά . Η συμπεριφορά του σχιζοειδ ού ς ατόμου, η οπο ί α αρχ ίζει
μ ε την καχυποψία, συνεχ ίζεται με την απόρριψη, την αδ ιαφορ ία
και την ψυχρό τητα και φτάνει ως το μίσος και την περιφρ ό νηση,
rίναι συνήθως αντ ίδ ραση στ ις εμπειρ ίες απ ό το περι βάλλ ον
του, οι οπο ί ες ο δηγούν στο φαύλο κύκ λο που έχει ήδη
περιγραφε ί .
Α ς αναφ έ ρουμε ό μως ακ ό μα ένα σύντομο παράδ ειγμα, που
bε ίχνει την έλλ ειψη συναισθηματ ικ ής επαφής και την προσπ ά­
Ο εια υποκατ ά στασής της με τη λ ογική. Κ άποτε ένας σχιζοειδής
ασθενής είχε πει : « ' Εχω πά ντα την εντύπωση ό τι εκεί που
άλλ οι αντιδρο ύν με το συνα ίσθημα, σε μ έ να παρουσι άζεται μια
σειρά από « νοητικές δ ιεργασίες». Μ ια σύ ντομη αλλά εύ στοχη
περιγραφή υποκατά στασης της συναισθηματ ικής δυσκο λί ας στην
επαφή με τη λογική εγρήγορση και την ευαισθ ησ ία των
α ισθητηρ ί ων ο ργά νων.
Ι σχυρέ ς συγκρο ύ σεις και πι έ σεις, που δ εν μπορο ύν να
αντιμετωπιστο ύν, μετατρ έπονται στη ν πορε ί α σε σωματ ικά
συμπτώματα. Τ α όργανα που επηρε άζονται συνήθως σχετ ίζονται
με το πρόβλημα των σχιζοειδών ατό μων και είναι τα αισθητή ρια
6 ργανα, τα όργανα επαφής και ανταλλαγής ( το δέ ρμα, οι
π νεύ μονες ) . Τ ο άσθμα και το έκζε μ α, για παράδειγμα , που
συχνά παρουσι άζονται σε πρ ώ ιμη η λ ικ ία, ανήκουν σ ' αυτή την
κατηγορ ί α. Τ ο δέ ρμα ε ίναι το ό ργανο, που αφενό ς μας χωρ ίζει
απ ό το περι βάλλ ον και αφετ έ ρου μας φέρνει σε επαφή μ ' αυτό.
Λόγω της δυσκο λίας τους στη δημιουργία επαφής, τα σχιζοειδή
άτο μα «προτιμούν » ως μ έ σο έκφρασης το δέ ρμα ( εφ ίδ ρωση ,
κυκ λοφοριακά προ βλή ματα, ψωρίαση κλπ. ) .

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις
Α ς συνοψ ί σουμε τώρα ακό μα μια φορά. Στο σχιζοειδή ,
«διχασμένο » άνθρωπο, η συνοχή τ ων ψυχικών εντυπ ώ σεων,
ενορμήσ εων και αντιδ ράσεων ε ί ναι λίγο ως πο λύ δ ιαταραγμένη .
Κ υρ ίως οι ζωτικές του ω θήσ εις ε ί ναι απομονωμένες και
αποχωρισμένες από το συναισθ η ματικ ό του κό σμο. Μ ε άλλα
λόγια, η συγκρότηση των δ ιαφό ρων π λευρ ών της προσωπικό­
τητας και των βιωμάτων σε συνά ρτηση με τα συναισθήματα
έχει αποτύχει. Μ εταξύ λ ογικής και συναισθήματος υπάρχει
μεγάλ η δ ιαφορά ωρ ί μανσης. Η ρο ή των συναισθ ημάτων και οι
εμπειρ ί ες λ ογικής λ ειτουργού ν ξ εχωριστ ά , δ εν ενώνονται σε ένα
ο λοκλ ηρωμένο βί ωμα . Τ ο σχιζοει δές ά τομο αναγκάζεται απ ό
πο λύ νωρ ί ς να προσανατο λίζεται με τη βοήθ εια της λογικής
και των αισθή σε ώ ν του , μια και υστερε ί στο συναισθ ηματικό
προσανατο λ ισμό μη δ ιαθ έτοντας συναισ θ ηματικές δ ιαβα θ μ ί σεις.
Γνωρ ίζει περισσό τερο τ ις ανώ ριμες αρχαϊκές μορφές του
συναισθή ματος ( ό πως το π άθ ος, την παρό ρμηση ή την έξαψη ) .
Εί ναι σαν να μην υπ άρχει η μέση οδός στις δ υνατ ό τητες
έκφρασής του, σαν να γνωρ ίζει μό νο το μαύ ρο ή το ά σπρο.
Όλ α αυτά ε ί ναι το αποτέ λ εσμα της έ λλ ειψης συναισθηματικών
δ εσμώ ν με τους συνανθ ρ ώπους του.
Γ ια να προστατευτε ί απ ό το φόβο προσέγγισης, προσπαθ ε ί
ο σχιζοειδής άνθ ρωπος να αποκτήσει τη μεγαλύτερη δυνατή
άνεξαρτησί α. Μ ε την τάση αυτή της αυτ ά ρκειας και της
αποφυγής της στενής επαφής συνυπ άρχει ένας εγωκεντρισμ ός,
η « περιστροφή γύ ρω απ ό τον εαυτό », που αυξάνει όλ ο και
περισσό τερο και τον οδ ηγε ί στην απομόνωση . Τ α άτομα αυτά
βιώνουν τους εντονότ ερους φόβους, δ ι ό τι η απομό νωση και η
μοναξ ι ά αυξάνουν το φόβο . Κ υρ ί ως ο φόβος της τρέ λας
ξεπερνά τα όρια αντοχής. Σ · αυτό το φόβο άλλ ωστε αντικατο­
πτρίζεται η α ί σθηση ό τ ι « ε ίναι δ ιαφορετικ ό ς απ ό τους άλλους »
καθώ ς και αυτή της αποξ ένωσης. Ένας τέτοιος ασ θ ενής ε ίχε
πει μια φορά : « Ο φόβος ε ί ναι η μ ό νη πραγματικ ό τητα που
γνωρ ίζω ». Χ αρακτηριστικ ό ε ί ναι ό τι δ ε φο βό ταν κ άτι συγκε­
κριμένο , α λλά βί ωνε το φόβο ο λ οκ λ ηρωτικά . Κ αι ένας άλλος
ε ί χε αναφέρει : « Δ ε γνωρ ίζω κανέ να φόβο, κά τι μ έσα μου ίσως
να φοβά ται, αλλά αυτό ς ο φόβος δ εν είναι στο Εγώ μου».
Είχε αποστασιοποιη θ ε ί τε λ ε ί ως απ ό το φόβο του , σαν να μην
υπήρχε π λέον στη συνείδησή του. Μ πορεί ό μως να φανταστε ί
κανε ίς π ό σο ευάλ ωτη ε ίναι μια τέτοια κατ ά σταση, π ό σο ε ύκο λα
μπορε ί να κατακ λυστε ί το Εγώ απ ό τον απομονωμένο φόβο.
 ' Οτ α ν μο ιράζεται κανε ί ς το φόβο του, ανακουφ ίζεται . Αλλά
1 1 1 ι 1 ν δε ν το το λ μά αυτό ποτ έ , επει δή φο βάται μην εκτεθεί ή
ι ι ι ι ν τ ο ν πά ρει κανε ί ς για τρε λό , ή του λάχιστον για τόσο
1 11) ύνα μ ο και αβοήθητο, τ ό τε η συσσ ώ ρευση του φόβου για
ι ι ι γάλο χρονικ ό δ ι άστημα γ ί νεται ανυπ ό φορη . Τό τε μπορεί να
11 11 ά ρξουν ξε σπ άσματα του φόβου που φτ ά νουν μ έχρι και την
φ 1 1χωση , σαν μια τε λ ευτα ί α και απεγνωσμέ νη προσπάθεια
ι ι ηο φυ γ ής το υ. Τ ο άτομο « τρελ α ί νεται » και με τον τρόπο αυτό
ι.,rφεύγε ι » από την πραγματικό τητα σε ένα κ ό σμο εξωπραγ­
ι ω τικ ό , ό πο υ το ίδιο αισθάνεται κα λά , ενώ ο έξω κό σμος του
ιι ι tίν ετ α ι άρρωστος - κά τι που καμι ά φορ ά μπορε ί κ αι να
ω χύε ι - . Μ ετα θέτει λοιπ ό ν τους φόβους του σε αντικε ί μενα του
ι ,ω τ ε ρ ικο ύ κό σμου για να μπορε ί να τους αποφύγει, να τους

1 1 ντ ιμετ ωπ ί σ ε ι ή να τους εξουδ ετερώ σει ευκο λότερα, εφόσον ο

ι ι ιωτ ε ρικ ός φόβος δεν παρακ ά μπ τεται.

' Οσο αυξάνει ο αυτ ισ μός τ ό σο το σχιζοει δέ ς ά τομο χάνει

ι ο ενδ ιαφ έ ρον του για τον κ ό σμο και τους αν θ ρώπους, μια

111 r ργ α σ ία π ου ονομάστηκε απ ώλ εια αντ ικειμέ νου και που ο

f ι) ι ος συχνά την περιγράφει σαν το τ έλος του κ ό σμου. ' Οταν
ιιι ι νε ί ς α π οσύ ρει όλο και περισσό τερο τη συμμετοχή , το
ι νb ια φέ ρον και τη συναισθ ηματ ική προσ έ γγιση για τον κ ό σμο,

ι t'>τε ο κό σμος φτωχα ίνει, χάνεται, γ ί νεται έ να τ ίπ οτα και

�α ταστ ρέ φεται τε λ ικ ά . Μ ια τ έ τοια α ί σθηση ζωής εκφράζεται
ι ωχνά στα όνειρα των σχιζοειδών ανθ ρ ώπ ων: « Βρ ίσκομαι πά νω
ι ιι · έ να τροχό που γυρ ίζει όλ ο και πι ό γρ ή γορα. Δ εν μπορ ώ να
Ι( ρα τηθώ, γλ ιστρώ προς την άκρη και ανά πά σα στιγμ ή
κι, νδ υνε ύω να πέσω στο κενό ». Έ να άλλ ο παρ άδ ειγμα ε ί ναι :
" Ένα κ ά στρο με το ίχους από μπετό ν και λίγα μικρ ά παράθυρα
μtσα σε μια μεγάλ η όαση. Το κ άστρο ε ί ναι πολύ καλά οπλ ισμ έ νο
κα ι γεμ ά το με τρόφιμα για πολλά χρό νια. Το κατοικώ μ ό νος
μο υ»: Η μοναξιά , η περιφρο ύ ρηση , η ά μυνα και η ανάγκ η για
ι ι ιι τά ρκεια δ ε θ α μπορού σαν να περιγραφούν κα λύτερα .

« Ένα έρημο τοπίο, καλ υμμέ νο με χι ό νια. Στο βάθος κάποια

/1 ισοκομμ ένα δέ νδρα, μπροστά μου μια μικρ ή μπανιέρα με ζεστό
11φό . Α ισθά νομαι πολύ μό νος». Το ό νειρο αυτό ε ίχε περιγρ ά ψει
ι νας νεαρό ς, που ή ταν το τρ ί το και τελ ευτα ίο παιδί της
ι ι ικογέ νει ά ς του και ε ίχε γεννηθε ί μετά την επιστροφή του
π ατέρα του από τον Α ' παγκ ό σμιο πόλ εμο. Ο πατέρας του
είχε έ να τρα ύμα στο κεφάλ ι, πρά γμ α που τον έκανε νευρικ ό
και ενοχλ ητικ ό και τον εμπόδ ι ζε να δ ιαχειριστεί το αγρό κτημα,
όπου ζο ύσε η οικογέ νει ά του. Η μητέρα του τον φρό ντιζε πολ ύ
και ανέλ αβε συγχρό νως και τ η δ ιαχείριση του κτήματος, οπό τε
της έμενε ελάχιστος χρό νος για το παιδί της, πρά γμα που
φανερώνεται και στο ό νειρο : « λίγη ζεστασι ά μ έσα στη μικρή
μπανι έρα ». Το αγόρι αισθανό ταν πολ ύ μ ό νο και ό ταν ή ταν
περ ίπου δώδεκα ετώ ν κατασκε ύασε την εξής « δ ιασύνδ εση » με
τη μητέρα του: Εκε ίνη συνήθι ζε να πα ίζει πι ά νο ό ταν αυτός
πή γαινε για ύπνο. Χρησιμοποιώ ντας λ οιπό ν έ να λ αμπάκι, μια
μπαταρία και δύο καλώδ ια, συνέδ εσε έ να από τα πλ ήκτρα τον
πι ά νου με την άκρη τον κρεβατιο ύ, ώ στε κ άθε φορά που η
μητέρα τον πατο ύσε εκε ίνο το πλ ήκτρο, ά ναβε το λ αμπά κι στο
κρεβά τι τον.

Α ρκετ έ ς εφευρέ σεις στην τεχνο λογ ία προ έ ρχονται απ ό αυτ ό

το ψυχο δυναμικό υπ όβ αθ ρο. Π ρ όκειται για ασυνε ίδητες προ­
σπ άθ ειες επανό ρ θ ωσης στερήσεωv της παιδ ικής η λ ικίας. Εδώ
ε ίδαμε ένα παρ άδ ειγμα μιας προσπάθειας κ άλυψης της ανάγκης
επαφής.
Τ ο « σχιζοει δή κ ό σμο » δ ε θ α μπορο ύ σε να τον παρουσι ά σει
κανε ί ς πιο εντυπωσιακά απ · ό,τ ι το κάνουν τα ό νειρα. Μ ια
παρόμοια εμπειρ ία θ α πρέ πει να ε ίχε και ο Maxim Gork i , ο
οπο ί ος ε ί χε μια πο λύ δύσκο λ η παιδ ική η λ ικ ία και αναγκάστηκε
απ ό νωρ ίς να π ά ρει τους δ ρ ό μους για να κερδί σει χρήματα.
' Οταν επισκ έφτηκε κ άποτε τον Tolstoi , του περι έγραψε έ να
ό νειρ ό του , όπου ε ίχε δ ει μπότες να περπατ άνε π ά νω σε έ να
ατ έλ ειωτο, χιονισμέ νο δ ρό μο , μό νο μπ ό τες. Μ ια εντυπωσιακή
περ ιγραφή της μοναξ ι ά ς με τόσο λίγα λόγια .
Η απ όσυρση απ ό τον κ ό σμο και τ ο κ λε ί σιμο στον εαυτ ό
ο δηγε ί λοιπ ό ν σταδ ιακ ά στην απ ώλ εια του κ ό σμου, που
β ι ώ νεται με έ ντονο φ όβ ο σαν μια πτ ώση στο τ ί ποτα, στο
απ όλυτο κενό, ό πως στο ό νειρο με τον τροχό . Τ α ό νειρα και
οι φοβικ έ ς φαντασι ώσεις πα ί ρνουν στα σχιζοει δή άτομα συχνά
τη μορφή καταστροφής του κ ό σμου, όπως στην Α ποκάλ υψη .
' Οπο ιος περιστρέ φεται υπερβο λ ικ ά γ ύ ρω απ ό τον εαυτ ό του ,
κινδ υνεύ ει ν α χά σει τον κ ό σμο , νι ώθοντας τε λ ικά ό τι μό νον
αυτ ό ς υπ ά ρχει.
 Α ς δ ο ύ με σε μερικά ακό μα παραδείγματα τ ις επιπτώσεις
ιοu φόβου προσ έγγισης και της υπερβο λ ικής α νάγκης για
• πε ριστροφή γ ύ ρω απ ό τον εαυτ ό » . Η εγρήγορση σε συνδυασμό
11 1 την καχυποψ ί α κινδυνεύ ουν να π άρουν παθ ο λο γικ έ ς δ ια -
1 1 rά σεις. Τ α ά τομα αυτ ά επηρεάζονται για «ψ ύλλου πήδημα » ,
/ Ιλέ πουν παντού κινδύνους και υποπτεύ ονται πονη ρά κ ί νητρα
1 1 Lσω απ ό κ άθ ε ασήμαντη λ επτομέ ρεια.
'Οταν κάποτε είχα αλλάξει τη θέση ενός πίνακα στο γραφε ίο
μ ο υ, έ νας σχι ζοει δ ής ασθενής μου υπέθεσε, αμέ σως μετά την
ι ι σοδό τον, ό τι η αλλ αγ ή αυτή αφορο ύσε τον ίδ ι ο, ό τι ήθελ α
ι) ηλ αδ ή με τον τρόπο αυτό να εξετάσω την αντίδρα σή τον. Στ ο
Η α ράδ ειγμα αυτό βλέπουμε αφενός τη σχεδόν παρανοϊκή
ο υσχέτιση του ασ θ ενή με τον εαυτό του α λλά κα ι τη μεγ άλη
η α ρατηρητικότητά του αφετ έ ρου. Τα σχιζοειδή άτο μα μπορούν
να αντι λαμβάνονται και τ ις πιο ανεπα ί σθητες αλλ αγ έ ς, οι
οπ ο ί ες θ α έ μεναν απαρατήρητες απ ό άλλους . Γ ια τον προσα­
να το λ ισμό τους δ ια θέτουν κυρ ί ως τους μηχαν ι σμού ς των
ωσθητηρ ί ων οργ άνων, γι ' αυτό και τους έχουν σε τ έ τοιο βα θμό
ι ι·λειοποιημέ νους. Ο ίδ ιος ασθενή ς, μια άλλ η φορ ά που κτ ύπησε

ι ι C'ρικές φορές το τηλέφωνο την ώρα της συνέ ντευξ ης, ανέφερε
ι ι τι ήθελ α να δ ιαπιστώσω πώς αντι δρά στη ν ενόχλ ηση.
Φαντά στηκε ό τι είχα προσννεννοηθεί με κάποιον.
' Οταν συσχετ ίζει κανε ί ς σχεδόν καθ ετ ί, που αντ ι λαμβάνεται
ι ιπό τον έξω κό σμο, με τον εαυτ ό του -πράγμα που δ ε θ α
0 11νέβαινε σε κ άποιον με ικανοπο ιητική σχέ ση και ε παφή με το
Η r ριβ άλλον- φτάνει σιγά σιγ ά στο παρα λή ρημα , το οπο ί ο
μ άλ ιστα μπορε ί να συστηματοποιη θ ε ί 1 6 , κ ά τι που στη συν έ χεια
ι)ι· δ ιορθώνεται πια. Έ τσι , τ ίποτα π λέ ον δ εν μπο ρ ε ί να ε ί ναι
ι υ χα ί ο , κα θετί που βλέπει ή συναντ ά , κα θ ετ ί π ου συμβαίνει

1··�ω, ' έχει κάποια κρυφ ή σχέ ση με τον ίδ ιο, κά πο ιο ι δ ια ί τερο

ν()ημα , που προσπα θ ε ί στη συν έχεια να αιτιο λ ογή σ ει.

Ι(1. Συστηματοποιημένο παραλήρημα : Εμφανίζεται συνήθως σ ε άτομα μ ε υψηλό

δεLκτη νοημοσύνης, που πάσχουν από καλά δ ιατηρούμενες χρόνιες ψυχωσικές
καταστάσεις. Ο ασθενής προσπαθεί να συνδέσει αρμονικά το παραλήρημά
του με τις γνώσεις και την αντίληψή του. Το σύστημα παραληρηματ ικών
ιδεών πολλές φορές μπορεί να εξαπατήσει τον εξετάζοντα λόγω της
αληθοφάνειάς του.
 Α υτό φυσικ ά ε ίναι πολύ ανησυχητικ ό και βασανιστικ ό . Δ ε
χάνει κανε ί ς μό νο με τον τρό πο αυτό τον αυθ ορμητισμό του ,
α λλά ε ίναι συν έχεια επιφυ λακτικ ός και προσπα θ ε ί ν α ε ί ναι
έτοιμος να αντ ιμετωπ ί σει κ άθ ε έκπ λ ηξη και κ ί νδ υνο που θ α
μπορού σε να παρουσιαστε ί . Απ λώνει πολύ προσεκτικά τις
κερα ί ες του στον κ ό σμο , σαν έ να σαλ ιγκά ρι, για να μπορεί να
τις τραβήξει αμέ σως π άλ ι π ί σω όταν χρειαστε ί , ό ταν δ η λαδή
βρεθεί κ ά ποιο ς πο λύ κοντ ά .

· Ενας νέος ά ντρας, ο οπο ίος στο παρελθό ν είχε πολλές και
α επάλλ ηλ ες αποτυχίες στον επαγγελματικό τομ έα, αντιμετώ­
λλ
πι ζε την α ίσθηση της αποτυχίας τον με παρανο ϊκ ό τρόπο.
Ήθελ ε να ανεβεί κοινωνικά, αλλά είχε χαμηλ ή αυτοπεπο ίθηση
και δεν έβρ ισκε συμπαρά σταση ο ύτε από την οικογέ νει ά τον,
η οπο ία είχε τη γνώμη ό τι ζ ητο ύσε πολλά, ό τι στόχευε πολύ
ψηλά και ό τι θα ή ταν προτιμό τερο να ακολ ουθο ύσε τα ίχνη
τον πα τέρα τον και να έμενε στο αγρ όκτημα. · Ε νας λό γος
παραπά νω λ οιπό ν που προσπαθο wε να αποδείξει την αξία τον
και να τα καταφέρει. Δ εν ήθελ ε καθόλ ου να δ ικαιωθο ύν οι
δ ικο ί το ν. Πολλές φορές ε ίχαμε μαζί προσπα θ ήσει να καταλά ­
β9 νμε τη συσχέ τιση όλ ων αυτώ ν τω ν πραγμ ά των και να λ ύσονμε
τις παρανο ϊκ ές φαντασι ώσεις τον, εξετάζο ντας με ακρίβεια την
πραγματικό τητα. Μετά την τελ ευτα ία αποτυχία τον όμως
ξα νάπεσε στην παρανο ϊκ ή επεξεργασία. ·Ήλθε καταβεβλ ημ ένος
στη συνέ ντευξ η και σχεδό ν προκλ ητικ ά είπε: « Μήπως θα μου
πεί τε πάλ ι ό τι ή ταν απλ ή σύμπτωση το ό τι ε ίδ α σήμερα στο
στα θμό έ ναν κ ύριο με σχισμέ νο σακ άκι, που είχε ακριβώ ς το
ίδ ιο ύφασμα και χρώμα με το δ ικό μου; Δ εν εί ναι α υτό μια
κα θαρ ή απόδειξ η ό τι ο κ ύριος αυτό ς ήθελ ε να μου δώσει να
καταλάβω ό τι είμα ι έ νας ξεπεσμ έ νος, έ νας ά νθρωπος αποτυ­
χημέ νος; » Εδώ βλέπουμε πο λύ κα λά την παραν ο ϊκή επεξεργασία
του αισθήματος κατωτερότητας, της αποτυχ ί ας, όπως και το
ψυχοδυναμικό υπόβαθρο που προαν έφε ρα. Επίσης βλέπουμε,
πόσο κοντά στα όρια των παρανοϊκών φαντασι ώ σεων βρίσκο­
νται οι προκαταλήψεις. Θα μπορού σαμε ίσως να πού με ό τι η
προκατ άληψη μπορεί ήδη να υπο δη λώνει την αρχή ενό ς
παρα λ ηρήματος. Ο ι περισσότεροι απ ό μας συνηθίζουμε να
εμμένουμε στις προκαταλήψεις μας, χωρ ί ς να ε ί μαστε κα θόλ ου
πρ όθυμοι να εξετάσουμε αντικειμενικ ά την ορ θότητά τους, ό πως
έκανε και ο ασθ ενής μας εμμ έ νοντας στη δ ική του παρανο ϊκ ή
φαντασ ί ωση .

Π αρανο ϊκ ές συσχετ ί σεις βρί σκουμε και σ ε μας τους ίδ ιους

επ σης , όταν περνά με μια πο λύ πιεστική εποχή ή ό ταν έ χουμε
ί
φόβους και ενοχ έ ς που δ εν έχουμε επεξεργαστε ί . ' Οπο ιος
εκφραζόταν συχνά εναντ ί ον του Χ ί τ λερ, για παρ άδ ειγμα, δ εν
ήταν και τό σο δύ σκο λο να φτά σει σε κάποιο δ ιωκτικό
παραλήρημα και να « βλέπει» σε κάθε άτομο των ΕςΕς (SS )
έναν επικ ί νδυνο εχθρό , ο οπο ί ος κατ ά κ άποιο τρ όπο ε ίχε
π ληροφορηθεί τα ό σα απ ό μ έ ρους του ε ί χαν ειπωθ ε ί, πράγμα
που θ α ήταν αρκετ ό για να τον στείλει σε έ να στρατ όπεδο
συγκ έντρωσης. Η μοναξι ά , η απομό νωση και η έλλ ειψη
ασφάλειας, καθώ ς και οι πραγματ ικο ί κ ίνδυνοι, ευνοο ύν τις
παρανοϊκ έ ς αντι δ ρά σεις. ' Ο ταν βρίσκεται κανε ί ς νύ χτα σε ξέ νο
σπίτι και σε ξένη χώρα , πο λύ πιο εύκο λ α θ α δώ σει μια
λανθ ασμ έ νη , ακ ό μα και παρανοϊκή ερμηνε ί α σε κ άποιο άγνωστο
Οό ρυβο , παρ ά ό ταν βρ ί σκεται σε γνωστό περιβάλλον μαζί με
ανθ ρώπους οικε ί ους. Τ ο παρα λή ρημα αυτό των σχιζοει δών
ατό μων μας φανερώ νει και πάλι το βασικό πρόβλημά τους,
δη λ αδή την απο μό νωση και την ανασφ άλ ει ά που νιώθ ουν
ανά μεσα στους συνανθ ρώ πους τους. Τ α παρα δ είγματα αυτ ά
μας δ ε ί χνουν, επ ί σης , το π ό σο στενά είναι τα ό ρια μεταξύ
φ υσιο λ ογικού και πα θ ο λ ογικο ύ , όπως και τις αντιδ ρ ά σεις μας
κάτω απ ό έκτακτες συνθήκες, τις οπο ί ες δ ιαφορετικ ά μό νον σε
α ρρώστους θ α συναντού σαμε . Δ ιό τι και αυτο ί μέ νουν πο λύ
καιρ ό κ άτω απ ό έκτακτες συνθήκες, με την π ί εση των οποίων
αναπτ ύ σσουν τις « παθ ο λογικ ές » τους αντι δ ρ ά σεις για να
ι· πι τύχουν την αυτοπροστασ ία τους.

Α ς αναφέ ρουμε ό μως και άλλ ο έ να παρ άδ ειγμα σχιζοειδ ούς

ατό μο υ , που δ ε ίχνει την παρανο ϊκή επεξεργασ ί α της καταπιε­
ο μένης ανάγκης για ανθ ρώπινη επαφή και τρυφερ ό τητα. Ένας
ά νδρας, τρι ά ντα χρονώ ν περ ίπου, πολ ύ μ ό νος και σχεδό ν δίχως
καμ ία ανθρώπινη επαφή, καθό ταν σε μια συναυλία στο πλά ι
ι νός νεαρο ύ, για τον οπο ίο έ νιωσε ξαφνικ ά έ ντονη έλξ η. Τον

κοίταζε κατ 'επανάλ ηψη δ ιακριτικά , ώ σπου άρχισε να αυξά νει

η επι θυμ ία του για συνομιλ ία και επαφ ή μαζί του. Μην έχοντας
ι ιμω ς εμπειρίες στις ανθρώπινες σχέσεις και μη γνωρίζοντας
rις προσωπικές του ανά γκες, αισθά νθηκε να καταλ αμβά νεται
από έ ναν αυξανόμενο φόβο, ο οποίος στην αρχή τον προκάλ εσε
κ άποια ανησυχία, αλλά στην πορε ία άρχισε να βλέπει έ γχρω­
μους κ ύκλ ους που ξεκινο ύσαν από το δ ιπλ ανό τον και έρχονταν
κατά πά νω τον, σαν να είχε ο άλλ ος την πρόθεση να τον
περικυκλώσει και να τον συλλάβει. Κρ ύος ι δρώ τας τον
περιέλ ουσε τό τε και πανικοβλ ημ έ νος εγκατέλ ειψε την α ίθουσα
της συναυλίας.
Σ το παράδ ειγμα αυτό βλέπουμε πολύ καλά την προβο λή
καταπιεσμένης επιθυμίας για επαφή, για τρυφερό τητα και, π ί σω
απ ' αυτήν, για ομοφυλοφι λ ική προσέγγιση, κάτ ι που ο άνδρας
αυτό ς δεν τ όλ μησε να δ ε ίξει στο δ ιπ λανό του. Ο ι επιθυμ ίες που
δημιουργο ύν φόβο και ενοχή και επομένως δ εν επιτρ έπονται,
προβάλλονται στον άλλο και ο άλλος αποκτά κατά συνέπεια
δύναμη και εξουσ ία. Ο εσωτερικό ς φόβος μετατρέ πεται σε έξωθ εν
απει λή , γι · αυτό και ο νεαρός άνδρας τράπηκε σε φυγή.
Όταν ε ί ναι κανε ίς τ ό σο ευ άλ ωτος και εκτε θ ειμ έ νος στον
εσωτερικ ό και εξωτερικ ό του κ.ό σμο , ε ί ναι υποχρεωμένος να
αναπτ ύξ ει δ ιάφορες τεχνικ έ ς για την αυτοπροστασ ία του. Ως
εκ τού του , οι σχιζοει δ ε ί ς ά νθ ρωποι με δ ι ά φορους τρ ό πους και
τεχνικ έ ς δ εν επιτρ έ πουν να τους π λησιάσει κανε ί ς, μέ νουν
απρό σιτοι, σε απ ό σταση π άντα, « αντικειμενικο ί » και υπερο­
πτ ικο ί · τ ίποτα δ εν τους συγκινε ί , με τ ί ποτα δ ε χάνουν την
ισορροπ ί α τους, α λλά και με τ ί ποτα δ εν μπορεί να τους
π λ ησι ά σει κανε ίς ουσιαστικά . ' Ολα αυτά μπορο ύν να π άρουν
κ άθ ε μορφή αλ αζονε ίας και ψυχρότητας ή αν οι μορφέ ς αυτ ές
δ εν αρκο ύν π λέον ως μηχανισμο ί ά μυνας , μπορο ύ ν να
εξε λ ιχτούν σε οξύτητα ή και σε ξαφνικέ ς εκρήξεις θυμού ή
άλλ ες μορφέ ς επι θ ετικ ό τητας, ό πως έ χουμε περιγράψει. Θα
μπορο ύσε εδώ το περι βάλλ ον να φανε ί χρήσιμο και να βοη θήσει
το σχιζοει δέ ς άτομο, αν ε ί ναι γνώ στης βέβαια αυτ ών των
καταστ ά σεων κι αν μπορε ί να δ είξει κατανόηση γι · αυτ έ ς τις
εσωτερικ έ ς ανάγκες, που το ο δ ηγούν στους παραπάνω τρό πους
συμπεριφορ ά ς.
Η θεραπεία σχιζοειδώ ν ανθ ρώπων αποκα λύπτει πο λλές
φορ έ ς οριακ έ ς καταστά σεις, που απει λο ύν την ανθ ρώπ ινη
ύπαρξ η . Γ ι · αυτ ό άλλωστε μπορο ύ με να μ άθ ουμε απ · αυτούς
ποια πρ άγματα ε ί ναι σημαντικά για την ύπαρξή μας , ποιοι
οικογενειακο ί και κοινωνικο ί παρ άγοντες μπορούν να βλάψουν
την εξέλ ιξή μας τ ό σο, που να μην υπάρχει σχεδό ν καμ ία
δυνατό τητα επανό ρθ ωσης. Τ α πο λύ έξυπνα άτομα, που εξελίσ­
σ ονται π ά νω σ ' αυτ ό το υπ όβ αθ ρο και αμφισβητούν τα π άντα,
μας οδ ηγο ύν πο λλές φορές στα στενά ό ρια μεταξύ μεγαλ οφυϊας
και ψ ύχωσης. Είναι βέβαιο, π ά ντως, ό τι τα ά τομα αυτ ά
μπορούν να φτ ά σουν σε πο λύ υψη λά επ ί πεδα ανθ ρωπι ά ς, αν
καταφέρουν να αντέξουν και να ξεπερ ά σουν τον π όνο και τους
φόβους τους.
Α ς σημειωθεί ακό μα ό τι η ένταση των σχιζοειδών στοιχε ί ων
μπορε ί να δ ιαφέρει πο λύ . Αν προσπαθή σουμε να κατατάξουμε
τις σχιζοει δ ε ί ς προσωπικ ό τητες, ξεκινώντας απ ό το σχεδό ν υγι ή
ά νθ ρωπο και φτ άνοντας στο βαρι ά διαταραγμένο , έχουμε την
εξής περίπου σειρά : ελαφρά συνεστα λ μένος - υπερευα ί σθ ητος
- μοναχικός - ι δ ι ό ρρυθ μος - παρ άξενος - α λλόκοτος -
π εριθ ωριακ ός - παρανοϊκ ός - ψυχωσικό ς. Μ εγαλ οφυή τα λέντα
b ε σπαν ίζουν καθόλου ανά μεσά τους. Σ το μεγαλ οφυή επι δ ρά
Ο ετικ ά η μοναξιά και η ανεξ αρτησ ί α. Δίχως να επηρεάζεται
απ ό παραδό σεις και υποχρε ώ σεις, μπορε ί να αναγνωρ ί σει
πρ άγματα, τα οπο ί α ένας που ε ί ναι ασφα λή ς και δ εμένος στις
παραδό σεις δ εν μπορεί ή δεν το λ μά να δ ε ί . Ο ι ικανό τητές τους
ξ επε ρ νούν π ολλές φορές το μέσο ό ρο και ε ί ναι αξ ιοθ α ύ μαστες.
Α ν ο συναισ θηματ ικ ός τους κ ό σμος δ εν ε ί ναι φτωχό ς αλλά
απλώς συγκρατημένος, τότε οι σχιζοειδ ε ί ς ε ίναι πο λύ δ ιαφο­
ρ οποιημένοι και ευα ί σθ ητοι άν θρωποι , που απορρίπτουν καθ ετ ί
απ λό και επ ί πεδ ο . Μό νον όταν υπ ά ρχει συναισθ ηματ ική
φτώχεια και ψυχρότητα, στερο ύνται ανθ ρωπιάς.
' Ο σον αφορά τη σχέση τους με τη θ ρησκε ί α ε ί ναι συνήθως
σκεπτ ικιστές, συχνά ειρωνικο ί, δ ριμε ί ς απέναντ ι στην « ανοη­
σία » της π ί στης στο Θεό, κριτικο ί απέναντ ι στις παραδόσεις,
σ τα έθιμα και σε κα θετ ί τυπικ ό . Αισθά νονται πο λλ ές φορές
χαρά να απογοητεύ ουν τους άλλ ους , απομυθ οποιώντας τα
πα ραπά νω, « εξηγώντας τα ανεξήγητα», κα θώ ς μάλ ιστα η
r πιστήμη προσφέρει αρκετές δυνατ ό τητες γι ' αυτό . Εί ναι λ οιπ ό ν
σ υχνά οι ορ θ ο λ ογιστές, που πο λλ ές φορές δ εν αφήνουν
π εριθώ ριο συζήτησης για πράγματα που δ εν μπορο ύν να
f) ιώσουν ή να απο δείξουν.
Πολλές φορές όμως η στ ά ση αυτή προς τη θ ρησκεία και
τ ην π ί στη , φα ί νεται να ε ί ναι μια ασυνε ίδητη αμυντική δ ιεργα­
οία. Δ εν το λ μο ύν να πιστέψουν για να μην απογοητευτο ύν και
περιμένουν την « απ όδ ειξη » που θα τους πε ί σει . Κ αμιά φορά
ε ί ναι μηδ ενιστ έ ς και καταστρεπτ ικο ί και αισθάνονται ικανο­
πο ίηση , ό ταν καταφέ ρνουν να καταστρ έψουν την π ίστη του
άλλ ου . Σ την προσπάθεια όμως να πε ί σουν τον άλλο για α λλ αγ ή
της στά σης του, αναγνωρίζουμε και π άλ ι τη δ ική τους
αμφιβο λί α. Ί σως να μη θέλ ουν να ε ίναι μόνοι με την απιστ ία
τ ους. Ο ι πολύ δ ιαταραγμέ νοι ό μως, που ποτ έ δ ε βίωσαν αγάπη
και ασφάλ εια, α δυνατού ν να πιστ έψουν και γίνονται α θεϊστ ές .
Π α ίρνουν τότε τον εαυτ ό τους ως μέ τ ρο σύγκρισης, κ ά τι που
μπορε ί να οδ ηγήσει σε υπερβο λ ική έ παρση και θ εοπο ί ηση του
εαυτο ύ τους. Κ αταλήγουν δη λ αδή να στρ έ φουν το ενδ ιαφέρον
τους αποκ λειστικ ά και μόνο στον εαυτό τους, ο οπο ίος έτσι
αποκτ ά εξουσ ί α και τερ άστια σημασ ί α , στοιχε ί α που γεμ ίζουν
σταδ ιακά όλ η τους τη συνε ίδηση . Μ ερικο ί ό μως μπορε ί να
ψάξουν και να β ρο ύ ν στη θρησκεί α τη σιγουριά που δ εν ε ί χαν
β ι ώσει ποτ έ . Δ ε θα ε ί ναι όμως μια παι δ ικ ή πίστη αυτή , ούτε
μια π ί στη σε έ ναν προσωπικ ό Θ ε ό γεμά το αγ άπη. Θα ε ίναι η
παραδ οχή μιας ανεξ ερεύ νητης δύναμης, απ έ ναντ ι στην οπο ία
αντιπαρατ ίθ εται η αξ ιοπρ έπεια το\J μερικ ώ ς ε λ ε ύθ ερου ανθ ρ ώ­
που και η επ ί γνωση της δέ σμευσής του απ έναντ ι στα
ανθ ρωπιστικ ά κα θή κοντα .
Ο σχιζοειδής αμφισβητε ί την η θ ική , την αρετή και τις
υπαγορε ύ σεις που θ α τον υπερφό ρτωναν και θ α του δ ημιουρ­
γού σαν ενοχέ ς. Γ ενικά ό μως έχει λ ιγ ό τερες ενοχέ ς απ ό τους
άλλ ους. Λό γω της έλλ ε ιψης επαφής δ εν ε ί ναι κοινωνικ ό ς, ε ί ναι
εγωκεντρικό ς , υποστηρ ίζει περισσό τερο τις απ όψεις που τον
προστατεύουν και αξιο λ ογε ί ανάλογα όσα του ταιριάζουν
περισσό τερο. Αναπτύσσει λοιπ ό ν τη δ ική του η θ ική και
απορρ ί πτει αυτο ύ ς , που γ ί νονται δέ σμιοι της δ ικής τους
συμβατ ικής η θ ικής και ε ί ναι αν ίκανοι να αυτονο μη θ ο ύ ν και να
ανεξαρτοπο ιη θ ο ύ ν. Αν έ χει έντονη, δυνατή προσωπικ ότητα, ζει
τους δ ικού ς του ν ό μους και κανό νες , με την αρχή ό τι « ο
δυνατός ε ί ναι δυνατ ό τερος ό ταν ε ίναι μό νος του », ανεξά ρτητα
απ ό τ ις επιπτώ σεις που μπορε ί να προκ ύψουν. Μ όνον ο
δυνατό ς κατορθώ νει να θ εωρήσει αξ ιόλογο το γεγονό ς ό τι ε ί ναι
δ ιαφορετικός απ ό τους άλλ ους, κάτι που το συνει δ ητοπο ιε ί
απ ό νωρ ί ς. Αν π άλ ι ε ί ναι αδύ ναμος και εύθραυστος, αποστα­
σιοποιε ί ται από τον κό σμο και προσπαθ ε ί να τον αντ ικατα­
στήσει, δ ημιουργ ώντας έ να δ ικ ό του κ ό σμο , που να μη
χρειάζεται τους άλλους. Μ ' αυτ ό ν τον τρόπο δημιουργε ί ται
καμιά φορά η εντυπωσιακή και συχνά αποκλ ειστική στροφή
προς τα ζώα ή τα άψυχα αντικε ί μενα . Αν ε ί ναι β αθύτερα
δ ιαταραγμ έ νος , λ ειτουργε ί συχνά καταστρεπτικ ά , γ ίνεται αντι­
κοινωνικ ό ς και χρησιμοποιε ί δίχως ενδ οιασμο ύς άλλους αν­
θ ρώπους για τους δ ικο ύς του σκοπο ύ ς.
Ο ι σχιζοει δ ε ί ς γονε ί ς και παιδ αγωγο ί δ ε δί νουν αρκετή
ζεστασιά στο παιδί , ε ί ναι απ ό μακροι, δ εν μπορούν να
κατα λάβουν και να ανταποκριθο ύ ν στ ις ανάγκες του και συχνά
ειρωνεύ ονται τις συναισθ ηματικ έ ς του εκδ η λώ σεις. Π αρατηρώ­
ντας το και αποκαλύπτοντάς του από πο λύ νωρ ί ς τα
ψυχο λ ογικά κ ίνητρά του, του δ ημιουργο ύ ν ανασφάλεια και το
αναγκάζουν να καταφύγει απ ό πο λύ μικρό σε σκ έ ψεις και
αυτογνωσ ί α. Γύ ρω τους υπάρχει ψυχρ ότητα και οι απ ό τομες,
ακατανό ητες αντ ι δ ράσεις τους κάνουν το παιδ ί επιφυ λακτικ ό .
Του προσφ έ ρουν ε λάχιστες δυνατ ό τητες ταύτισης , μια και οι
ίδ ιοι ε ίναι τ ό σο απ ό μακροι . Κ αμι ά φορ ά , ό μως , έχουν αρχικά
κα λή σχέ ση με το μικρό παι δί και μπορο ύν να επιτρέψουν την
έκφραση τρυφερό τητας. Αργότερα κρ ύ βουν την τρυφερ ό τητα
αυτή π ί σω απ ό κ άποια ειρωνε ία , κάτι που δυσκο λ εύει το παι δί
να π άρ ει αυτ ό που χρει άζεται, την α ίσ θ ηση δ η λαδή ό τ ι η αγά πη
του έχει κ άποια αξ ί α για τον άλλ ο και ό τι τα συναισ θή ματ ά
του λαμβ άνονται στα σο βαρά . (« Ο κ ύριος yι ό ς μου έ γινε
ξαφνικ ά τρυφερό ς», «η κυρ ία κόρη μου κ ά τι θέλ ει να αποσπά σει
από μ έ να, αφο ύ ε ί ναι σήμερα τό σο τρυφερ ή μαζί μου»).
·
Λόγω της δ ομής τους τα σχιζοειδή άτομα προτιμούν
επαγγέλ ματα που δ εν τους φέ ρνουν σε πο λύ στενή επαφή με
τους άλλους. Υπάρχει τά ση για θ εωρητ ικο ύς - αφηρημ ένους
κλάδους. Μ εταξύ τους β ρ ί σκουμε συχνά επιστήμονες, αστρο­
νό μους, μα θηματικο ύ ς, φυσικού ς και αρχιτ έκτονες. Ό ταν
ασχο λο ύνται με τους ανθ ρώπους επιστημονικ ά , το κάνουν
έ μ μεσα, ό πως πχ. μ έσω ψυχο λογικ ών τεστ , ακτινο λογικ ών
μηχανημάτων και μικροσκοπ ί ων ή ό πως στην παθ ο λογική
ανατομ ί α, μ έ σω πτωμά των. Η ψυχή απ λώ ς θ εωρε ίται μια
συσσώρευση φυσιο λογικ ών αντανακλ αστικ ώ ν και , όπως ο
Schoppenhauer , θ α μπορούσαν να πουν : « Θεέ μου , αν υπ ά ρχεις,
σώσε την ψυχή μου , αν έχω κ άποια » . Συχνά τε ί νουν να θέλ ουν
να αποκα λύψουν κ άτι, να φέ ρουν κ ά τι στην επιφά νεια. Ω ς
γιατρο ί ε ίναι περισσ ό τερο ερευνητ έ ς παρ ά θ εραπευτ ές , συχνά
με μια ι δ ια ίτερη σχέ ση προς την ψυχιατρική και προς τις
οριακέ ς επιστήμες. Ω ς θεολόγοι προτι μο ύ ν να ασκού ν την
επιστήμη παρά να γίνονται ιερε ί ς. Π ο λλέ ς φορ έ ς στρ έ φονται
προς τα ζώ α , τα φυτά και τα ορυκτά αντ ί στον ά νθ ρωπο και
ερευνο ύν τον κ ό σμο και το μικρ ό κοσμο με τη βοήθεια
εξελ ιγμ ένων « αισθητηρίων οργ ά νων », ό πως το μικροσκ όπ ιο και
το τη λ εσκ ό π ιο .
Μπορε ί να φανταστε ί κανε ί ς π ό σο επικ ί νδυνες ε ί ναι δ υνατ ό ν
να καταστο ύν γνώσεις και εξουσ ί α στα χέ ρια ενός βαριά
δ ιαταραγμ έ νου σχιζοει δ ο ύ ς επιστήμονα , ο οπο ί ος, απομονωμέ ­
νος απ ό τους ανθ ρώπους, ζει αυτ ιστικ ά τις ι δέ ες του και
προσπαθ ε ί να τις υ λ οπο ι ήσει . Εκτός απ ό την κ λί ση και το
ταλέ ντο , η επι λ ογή επαγγ έλ ματος στους σχιζοει δ ε ί ς επηρε άζεται
πο λλέ ς φορ έ ς και απ ό την ε λπ ίδα να βρεθ ούν σε χώρους, ό που
οι γνώσεις, δ ίχως την επιρροή των συναισ θημά των, θ α
μπορ έ σουν να οδ ηγήσουν στην α λήθ εια. Ω ς φι λόσοφοι είναι
συνή θως απ ό μακρο ι , αφηρημένα σκεπτό μενο ι και γενικό τερα
τους ταιρι άζει η θ εωρ ί α περισσό τερο απ ' ό ,τι η πρακτ ική .
Σ την πο λ ιτική , ακο λ ου θ ο ύν επ αναστατ ικ ά μέχρι και αναρ­
χικά στοιχε ί α , ακρα ί ες τάσεις , ριζοσπαστικά κινήματα ή ε ί ναι
αδ ι ά φορο ι. Σ τη δ ε ύτερη περ ίπτωσ η αδ ιαφορο ύ ν γενικ ό τερα για
κα θ ετ ί που αφορά την κοινότητα, δ ιατηρ ώντας μια υπεροπτ ική
και ειρωνική στ ά ση .
Σ την τ έ χνη ακο λ ουθ ο ύ ν κυρ ί ως την κατε ύθ υνση της αφηρη­
μ ένης τέχνης, δί χως αντικε ίμενο. Π ροσπα θ ού ν να δ ιαμορφ ώ­
σουν τα πο λύπ λ οκ ά τους βιώματα, που τα εκφρ άζουν συνήθ ως
κρυπτοποιημέ να και συμβο λ ικά . Η ε ίναι οξείς κριτικοί,
σατιρικο ί συγγραφε ί ς και σκιτσογρά φο ι . Το στυ λ τους ε ί ναι
συνήθως πρωτ ό τυπο , ιδ ιόρρυθ μο και καμ ιά φορά πρωτοπορια­
κό . Αν δ εν απευ θύνονται σε κάποιο συγκεκριμέ νο κοινό - μια
και αποφε ύ γουν τη στενή σχ έ ση- και εκφράζουν γενικ ά , αλλά
ουσιαστ ικ ά ανθ ρώπινα πράγματα, μπορο ύ ν να δ ρομο λογήσουν
ν έ ες εξε λίξ εις. Π ο λλέ ς φορές κατανοούν ψυχο λ ογικά και φυσικά
φαινόμενα, υποδ εικνύ ουν αυτά που δε λέγονται και φτά νουν
σε επίπε δ α που άλλ οι δ εν μπορο ύ ν να φτ ά σουν, ο ύ τως ώστε
με τα έργα τους να βοηθ ο ύ ν στην εμβάθυνση των γνώσεών μας
για τον ά νθρωπο. Σ παν ίως γ ί νονται δ ιά σημοι όσο ζουν.
Τ ο επ άγγε λ μά τους ε ύ κο λα μετα βάλλεται σε ασχο λί α , δ ιό τι
τε λ ικά τους είναι αδ ι άφορο π ώ ς να βγ άζουν τα προς το ζειν.
Ζουν τη δ ική τους ζωή εκτός χώρου δου λει άς. Σ · αυτού ς
βρ ί σκουμε τα περισσ ότερα χόμπυ και τις ερασιτεχνίες. Μ ια
προσπάθεια να κα λυφτε ί ασυνε ίδητα και συμβο λ ικ ά η ανάγκη
για επαφή μπορε ί να επιτευχθεί με επαγγέλματα ό πως αυτ ό
του η λ εκτρο λόγου , του συγκοινωνιο λόγου κλ π.
Σ χιζοειδή ά τομα με κ ύ ρος μπορο ύ ν να προκαλέσουν μεγ άλες
αλλ αγές, να είναι πρωτοπ ό ροι . Αυτο ί που βιώνουν έ ντονα την
α μφισβήτηση της ανθρώπινης ύπαρξης αντι λαμβά νονται πολλά
πράγματα και αισθάνονται στη μοναξ ι ά τους οριακές καταστ ά­
σ εις, που άλλοι ο ύτε καν τις υποψιάζονται.
Τα γηρατειά τους κά νουν ακ ό μα πιο μοναχικο ύ ς και
περίεργους. Μ ερικο ί ό μως καταφ έ ρνουν και γίνονται σοφο ί.
Γ ενικ ά μπορο ύ με να πού με ό τι οι σχιζοει δ ε ί ς ά νθρωποι, καθώς
είναι ανεξάρτητοι και συνη θ ισμέ νοι στη μοναξιά, μπορού ν
ευκολότερα να αντ ιμετωπ ί σουν τα γηρατειά. ' Ε χουν ήδη φτ ιάξει
το δ ικ ό τους κόσμο, όπου μπ ορο ύν να ζουν δίχως την ανάγκη
των άλλων. Κ αι το θάνατο ακό μα τον φοβού νται λ ιγό τερο,
τον θ εωρο ύν δ ε δ ομ ένο και τον δέχονται στωϊκά , χωρ ί ς
ρομαντ ισμούς. Δ εν έχουν επενδύσει πολλά στον κ όσμο και
σ τους ανθ ρ ώπους, οπ ό τε δ εν έχουν να χά σουν και πο λλά . Δεν
α ισθάνονται ι δ ιαίτερα δ εμ έ νοι με τ ί ποτα και μπορο ύ ν ευκο λό ­
τερα να αποχωρήσουν απ ό τη ζωή .
Ο ι θ ετικ έ ς π λ ευρ έ ς των σχιζοει δών ατόμων φα ί νονται
κυρ ίως στην αυτάρκεια και την ανεξαρτησ ία τους, την τ όλ μη
και την αυτονομ ία τους. Στα προτερήματ ά τους ανήκουν η
οξε ία παρατηρητ ικότητα, η ψυχρή αντικειμενικό τητα, το κριτικ ό
μάτ ι των γεγον ότων και το θάρρος να βλέπουν τα πράγματα
ό πως ε ίναι , δί χως ωραιοποιήσεις. Δ εν περιορ ίζονται απ ό
παραδόσεις και δόγματα , δ εν μπαίνουν σε εξαρτήσεις και δ εν
αναλαμβάνουν τ ίποτα πριν το εξετάσουν και το σκεφτούν κα λά .
Δ ε δέχονται ρομαντ ισμο ύ ς , μισούν κάθ ε υπερβο λή , ασάφεια και
συ ναισθηματισμό . Εκφράζουν τις πεποι θή σεις τους καθαρά και
δ ί χως υποχώ ρηση και για κα θ ετ ί έχουν τη δ ική τους άποψη .
Σ υχνά έχουν μια ειρωνική και σατ ιρική στάση , ό πως και ένα
καυστ ικό πνε ύμα για τις αδυναμίες των άλλ ων, γι ' αυτ ό
δύ σκο λα μπ ορε ί να τους ξ εγε λάσει κανείς. Σ τις επαφές τους
με τους ανθρώπους ε ίναι πο λλέ ς φορ έ ς δύ σκο λοι και « άβο λ οι»,
δ ι ό τι δ ε δ ε ί χνουν καμι ά ανοχή στο « ψέμα » ή σε κάποια
υπερ βολή . Π ιστεύ ουν στ ις ικανό τητ έ ς τους και συνήθως
καταφέρνουν να ζουν χωρ ί ς ψευδ αισθήσεις. Την τύχη την
πα ί ρνουν στα χ έ ρια τους, η μο ί ρα ε ί ναι κάτ ι που ξ επερνιέ ται,
ο ά νθρωπος ε ίναι αυτός που φτι ά χνει το πεπρωμένο του.
Π ρέπει ακ ό μα να αναφέ ρουμε και τους σχιζοειδ ε ί ς ανθ ρ ώ­
πους που, ενώ έχουν μια έ ντονη σχιζοειδή προσωπικότητα,
ό μως δ εν υποφ έ ρουν και έ τσι αισθάνονται υγιε ί ς. Αξιολογούν
θ ετικ ά τη συναισθηματ ική τους αυτά ρκεια και την αδ υναμ ία
τους για κ άθ ε δ εσμό και ζουν σε βάρος των άλλων, οι οπο ί οι
απ ό την π λ ευρά τους υποφέ ρουν λόγω αυτής της έλλ ειψης
σεβασμού . Εδώ ανήκουν πο λλο ί δ υνά στες, ά τομα που εξουσι ά­
ζουν και χρησιμοποιο ύ ν τους άλλους για τους σκοπούς τους,
νι ώθοντας βα θ ιά περιφρόνηση για τους ανθ ρ ώπους.

Τ ο ό τ ι η περιγραφή των « θ ετικ ών π λευρ ών » της κα θ εμιά ς

απ ό τις δομ έ ς της προσωπικ ό τητας, σ ' αυτ ό και στα επ ό μενα
κεφάλαια, ε ί ναι τ ό σο συνοπτ ική , οφε ίλεται στο γεγονός ό τ ι τα
κυρ ί αρχα στοιχεία των τεσσ άρων δ ομών της προσωπικ ό τητας
γ ί νονται ευκο λό τερα κατανοητ ά στ ις οριακ έ ς μορφ έ ς τους.
Εύχομαι να μην αξιο λ ογη θεί αυτΘ αρνητ ικά · κ άθε δ ομή έχει
δυνατό τητες εξέλ ιξης σε υψη λά επ ίπ εδ α.

Το σπουδ αιότερο πράγμα γ ια ένα σχιζοειδές άτομο ε ίναι η

καλλ ι έργεια της αφοσ ίωσης. Δ ε θα πρ έπ ει δη λαδή εξαιτίας της
τ άσης του για αυτοπροστασ ία και αυτάρκεια να παραμελε ί αυτή
του την πλ ευρά , ούτως ώστε η «περιστροφή γύρω από τον εαυτό »
να μη γ ίνεται απόλυτη και να μ η φτάνει στο σημε ίο να τον
αποτρ έπει από κάθε δεσμό και να τον οδηγε ί στην παθ ολογική
απομόνωση. Αυτός που δ ε δεσμεύ εται χάνει ε υκο λότερα την
ανθ ρωπιά του. ' Οπως θ α δ ού με στο τελευτα ίο κε φάλαιο, και στις
τ έσσερις δομές της προσωπικό τητας συναντά με το θαυμασμό για
τον αντ ίθ ετο τ ύπο. Εδώ υπάρχει ένα ασυνε ίδητο κ ίνητρο για
συμπλή ρωση , για απε λευθέρωση από την μονό πλευρη τ άση, που
μπορε ί να οδηγήσει στην παθο λογ ία. Δ ιό τι δ εν μπορού με έ τσι
απλά να παραλείψουμε μια από τις τ έσσερις βασικέ ς ωθήσεις και
να απ οφύγουμε τον αντ ίστοιχο φόβο, δίχως να υποστούμε κάτι.
Το σχιζοειδέ ς άτομο θα βρει βοήθειά μέ σα από την τ όλ μη να
προσεγγ ίσει και να αφοσιωθ ε ί . Μόνον έ τσι θα προστατευτε ί από
τη μοναξιά και θα του προσφερθεί η ευκαιρ ία να βιώσει το δ εσμό
και την τρυφερότητα όχι ως βάρος, περιορισμό ή κ ίνδυνο, αλλά
ως δυνατότητα εξέλιξης και επέκτασης των συνόρων του « Εγώ »
του.
 Οι καταθλιπτικές προσωπικότητες

« Το Εγώ σου να το ξεχάσεις, τον εαυτ6

σου μην τον χάσεις ποτέ»
(Herder)

Α ς περ άσουμε τώρα στη δ εύτερη βασική μορφή φόβου, στο

φόβο να εξε λ ιχτού με σε ένα αυτό νομο Ε γ ώ , πρ άγμα το οποίο
β ιώνεται βα θ ιά ως απ ώλεια της ασφάλειας. Σ ε συνά ρτηση με
το κοσμικό μοντ έλο και τις τ έ σσερις ωθή σεις που αναφέ ραμε
σ την αρχή , πρ όκειται για τους ανθ ρώπους που βιώνουν έ ντονα
την περιστροφή γύ ρω απ ό έ να μεγα λύτερο κέ ντρο και αποφεύ ­
γουν την « περιστροφή γύρω απ ό τον εαυτ ό » . Η αντιστοιχ ία
στο ψυχολογικό επ ίπεδ ο αφορά την τά ση του ανθρώπου για
αφοσί ω ση και τον ταυτ όχρονο φόβ ο του για αυτονομ ί α με την
c υρε ία έ ννο ια .
Η επι θυμ ί α στενής επαφής, η ανάγκη να αγαπ ά με και να
μας αγαπο ύν, ανήκουν στην ύπαρξή μας και ε ίναι απ ό τα
�ασικ ά στοιχε ία της ανθ ρώπινης φύ σης . Αγαπώντας, θέλουμε
να κάνουμε τον άλλ ο ευτυχισμ ένο, να τον νι ώθ ουμε και να
μαντεύουμε τις επι θυμ ί ες του . Τ ον σκεπτό μαστε περισσό τερο
α πό μας και , « ξεχνώντας » τον εαυτό μας, μπορο ύ με να
f� ι ώνουμε την ευτυχ ί α του δ ο ύναι και λαβε ί ν, σε ένα « εμε ί ς »
π ου καταργε ί , έ στω και στιγμια ί α, την α ί σθηση ό τι ε ί μαστε
ξεχωριστ ά ά τομα. Η πρωταρχικ ή εικ ό να μιας τ έτο ιας αγάπης
ι·ί να� η σχ έ ση μητ έ ρας - παιδ ιο ύ και ίσως ο κα θένας μας να
π ροσπαθεί να ξανα βρεί και να επαναφέ ρει αυτ ό που έζησε στην
π ρ ώ ιμη η λ ικ ί α: να αναβ ιώ σει μια απ λή αγ άπη , δίχως προ ϋπο­
Οέ σεις και να αισ θ ανθ ε ί ό τι η ύπαρξή του, αυτ ό που ε ί ναι και
αυτό που έχει να δώσει, μπορε ί να κάνει τον άλλο ευτυχισμέ νο.
Η ικανό τητα για αγ άπη ε ίναι στη φύ ση μας. Γ ια να μπορ έ σει
() μως να αναπτυχτε ί , χρειάζεται κ άτι να την κινητοποιε ί και
να την τροφοδ οτε ί . · Ετσι η αγάπη που δ εχό μαστε αφεν ός
αυξάνει την αυτοεκτ ί μησή μας και αφετ έ ρου κινητοποιε ί τη
 δ ική μας ετοιμότητα για αγ άπη , που επιθυμεί να ανταποκριθ ε ί
σ ' αυτ ό που δέ χεται .
Α ς ανα λογιστο ύ με τώρα τις κα τ αστ ά σεις που μπορε ί να
δημιουργη θ ο ύ ν , ό ταν έ νας ά νθ ρωπος παραμε λ ε ί τ ις α νάγκε ς
και τις επιθυ μ ί ες του, προσπα θώντας να ζή σει αφοσιωμ έ νος
στον άλλο . Σ την περ ίπτωση αυτή ο άλλος ( το Εσύ) αποκτά
ι δ ια ίτερη αξί α, κα θό τι αυτ ό ς που αγαπ ά και αφοσι ώ νεται,
χρειάζεται έ να σύντροφο π ά ντα γι α να δ ε θ ε ί μαζί του. ' Ηδη
συναντ ά με ε δώ το πρόβλη μα της εξά ρτησης, το κεντρικ ό
πρ όβλ ημα δ η λ αδή όλων αυτών των ανθ ρώπων που ονομάζουμε
κατα θλ ιπτ ικο ύ ς. Ο ι καταθλ ιπτικο ί εξαρτ ώ νται απ ό το σ ύντροφ ό
τους περισσό τερο απ ό κάθ ε άλλ ον και έχουν τ ό σο την ικανό τητα
και την προθυμ ία να αγαπο ύν, ό σο και την ανάγκη να
αγαπη θ ο ύ ν , Ο ι δύ ο αυτ έ ς π λ ευρ ές συνοψίζονται μέ σα σε δύο
φρά σεις του Erich Fromm που αναφ έ ρονται στο βιβλίο του « Η
τ έχνη της αγ άπης » : « Σε χρειάζομαι επει δή σ ' αγαπ ώ » και
« Σ ' αγαπ ώ επειδή σε χρειάζομαι ». Δ η λαδή αφενό ς χρειάζεται
κανε ί ς κ άπο ιον που να αγαπ ά γ ια να μπορε ί να χρησιμοποιε ί
την ικανό τητά του για αγά πη κ α ι αφετ έ ρου για να αγαπη θ ε ί
απ ' αυτ όν , εφ ό σον πιστεύ ει ό τι μονά χος του δ εν μπορε ί να
. κα λύψει τ ις ανάγκες του .
' Οταν λ οιπ ό ν ένας ά νθ ρωπος χρειάζεται τό σο πο λύ έναν
άλλ ο, προσπαθ ε ί να μικρα ίνει ό σο το δ υνατ ό περισσ ό τερο τη
μεταξύ του ς απ ό σταση . Δ εν αντ έχει το δ ιαχωριστικ ό κενό
μεταξύ του Ε γ ώ και του Ε σύ , δ εν αντ έ χει την απ ό σταση που
ο σχιζοειδής άνθ ρωπος έχει απ όλυτη ανάγκη για να προστα­
τευτε ί και κ άνει το παν να τη δ ιατηρήσει. Αντ ίθ ετα, ο
καταθλ ιπτικ ός θέλ ει να ε ί ναι και να παραμε ί νει ό σο το δ υνατ ό
πιο κοντά στον άλλο . ' Ο σο λ ιγ ό τερο έχει αναπτ υχτε ί η
« περιστροφή γ ύ ρω απ ό τον εαυτ ό » ( η αυτονομ ία του δη λ α δή ) ,
με τ ό σο περ ισσό τερο φόβο β ι ώνει το χωρισμό και την απ ό σταση
και προσπαθε ί να τα αποφ ύγει. Η απ ό σταση σημα ίνει γι ' αυτ όν
μοναξ ι ά και εγκατάλ ειψη που μπορεί να τον οδηγ ήσει σε βαθιά
κατάθλ ιψη και απ όγνωση .
Τ ι μπορε ί ό μως να κ άνε ι κανε ί ς για να μην εκτίθεται στον
τυραννικό φόβο του χωρ ισμού και της απώλ ε ιας; Η μόνη
βο ήθεια βέβαια θ α ήταν η αν άπτυξη της αυτονο μίας του στο
βα θ μό που θ α με ί ωνε τη μεγάλη εξά ρτηση από το σύντροφό
του. Α λλά α υτό ακρι βώς ε ίναι που δ εν μπορε ί το καταθλ ιπτικ ό
 ι τομο , δ ι ό τι με τον τρό πο αυτ ό θα αν αγκαζότ αν να χαλα ρώσει
r o στενό δ εσμό του με τον άλλο , πρ άγμα που θα κινη τ οποιο ύ σε
< t μέ σως το φό βο της απ ώλ ει α ς. Ψάχνει λοιπ όν να βρει άλλ ους
r ρό πους γι α να κα τευνά σει το φό βο του . Όπως θα δ ού με ό μως
ο τη συνέχει α , οι τρ όποι αυτο ί , αντ ί να λύ σουν το πρ όβλημ α ,
ro επιδ ειν ώνουν.
Η εξάρτηση φ αί νετα ι ότι του προσφ έ ρει α σφάλει α . Π ρο­
ο παθ ε ί λ οιπ ό ν να εξ α ρτηθεί απ ό τον άλλ ο ή να κ ά νει τον άλλ ο
να εξα ρτη θεί απ ' α υτ ό ν. Όποιος έχει α νάγκη να εξα ρτάτ α ι,
χρειάζετ α ι τον άλλ ο κ α ι η αί σ θ ηση ό τι σε χρειάζοντ α ι προσφ έ ρει
κάποι α εγγ ύηση, προφ α νώς την εγγύηση ό τι δ ε θα εγκα τ αλ ει­
φ τε ί ς.
Έ να ς τρό πος για να κρα τήσεις κάπο ιον κοντ ά σου ε ί να ι
να π α ρ α με ί νεις εξα ρτημέ νος κ α ι αβοήθητος σα ν π α ι δί , ώ στε να
11π ο δη λώνεις, με τον τρό πο αυτ ό , ό τι δ εν πρ έπει να εγκατ α­
λε ιφτε ίς. Π ο ιος θα μπορο ύ σε να είν α ι τ όσο κ ακ ό ς κ α ι σκ ληρ ό ς
(ί> στε ν α εγκατ αλ ε ίψει ένα αβοήθητο π λάσμα ; . ' Εν α ς άλλ ος
τρό πος εξάρτησης δημιουργε ί τ α ι με το να κ άνεις τον άλλ ο να
ι·ξα ρτη θ ε ί απ ό σ έ να , οδ ηγ ώντ ας τον στο ρό λο του π α ι δ ιού .
Είνα ι ο αντικ ατοπτρισμό ς της προηγο ύ μενης εικ όνα ς με
ι ι ντ ί στροφη λειτουργ ία . Το κ ίνητρο πάντως είν α ι το ίδιο: η
ι'\ημιουργ ία μι α ς εξα ρτητικής σχέσης.
Ο φό βος που κυρι α ρχε ί στις κ ατ αθλ ιπτ ικέ ς προσωπικότητες
ι·ί ναι ο φό βος της απ ώλει α ς στις δ ι άφορες μορφέ ς του, ό πως
ι·ί να ι ο φό βος της απ ό στ α σης, του αποχωρισμο ύ , της μοναξ ιά ς
κα ι της εγκα τάλειψης. Ω ς εκ τούτου α ναζητού ν τον ισχυρό τερο
ι'\υνα τό δ εσμό με τον άλλ ο, σε αντ ίθ εση με το σχιζοειδή τ ύπο,
που , όπως ανα φ έ ρθηκε προηγουμ έ νως, επιζητεί τη μεγ αλύτερη
ι)υνατή α π ό στα ση για να δ ια φυ λαχτε ί απ ό το δ ικό του φό βο .
Λ ν η προσέγγιση σημαί νει στον κ ατ αθλ ιπτικό α σφάλει α κ α ι
r ρ.υφερό τητ α , στο σχιζοειδή σημαί νει απει λή κ α ι περιορισμό
r ης αυτά ρκει ά ς του . Αντ ίθ ετα , αν η απ ό στα ση σημαί νει στο
ο χιζοειδή α σφάλει α κ α ι ανεξα ρτησία , στον κ ατ αθλ ιπτ ικό ση­
μαί νει απειλή κα ι εγκ ατάλειψη .
' Οτ αν ο κ ατ αθλ ιπτικ ό ς αν αγνωρ ί σει ότι η ανάπτυξη της
ι ι τομικότητα ς κ α ι της αυτονομ ία ς συνεπ άγετ α ι υποχρεωτ ικά τη
ι) ιαφοροπο ί ηση κ α ι την απ όστ α ση απ ό τον άλλο , τ ότε την
ι ιπ οφεύγει για τον ε αυτ ό του ή δεν την επιτρ έ πει στον άλλ ο .
L τη γ λώ σσα του μοντ έλου μα ς : Ο κ αταθλ ιπτ ικό ς προσπ αθ ε ί να
αποφύγει το φόβο του εγκατα λ ε ί ποντας την « περιστροφή γ ύ ρω
από τον εαυτό » ή μην επιτρέ ποντ ά ς την στο σύντροφό του.
Εί ναι το φεγγά ρι του ή αναγκ άζει αυτ ό ν να γ ί νει το φεγγ ά ρι
του. Ζ ει λ οιπ ό ν μια « δορυφορική , » αντικατοπτριζόμενη ζωή ή
την επι βάλλ ει στον άλλο . Α υτό που συνειδ ητοποιε ί μό νο ε ί ναι
ο φ όβος της απ ώλειας, ενώ ο φόβος της αυτονομ ί ας, που ε ί ναι
το πραγματ ικ ό πρ όβλημα, παραμένει ασυνε ίδητος. Η αυτονομ ία
η δ ική του ή του συντρ ό φου του, που μπορε ί να ο δηγ ήσει στην
ανεξά ρτητη εξέλ ιξη του καθ ενό ς και κατά συν έπεια σε μια
πι θ ανή απ ώλ εια, εμπερι έ χει τον πραγματ ικ ό πυρήνα του φόβου
του. Κάθ ε αυτονο μ ί α και ατομικ ό τητα συνεπ άγεται κάπο ια
απομόνωση . ' Ο σο περισσό τερο εξε λ ισσό μαστε σε ιδ ιάζοντα και
αυτό νομα άτομα, τ ό σο περισσό τερο δ ιαφέ ρουμε απ ό τους
άλλ ους και τ ό σο λ ιγ ότερα ε ί ναι τα κο ινά στοιχε ί α που έχουμε
μ · αυτού ς. Ατομικότητα σημα ί νει επ ί σης και απ ώλ εια της
ασφάλειας, που απορρ έ ει από την αίσθηση του « να ε ί σαι ό μο ιος
με τους άλλους », γι ' αυτ ό και η ανάπτυξή της συνδέ εται με το
φόβο . Η δ ημιουργ ία της αγέλ ης · προσπα θ εί να απομακρύνει
αυτό ν το φόβο, ό πως και η έ νταξή μας σε μια ομάδα
απομακρύνει το φόβο της ατομικ ό τητας. Ο καταθλ ιπτικ ό ς
άνθ ρωπος ε ίναι ι δ ια ίτερα εκτε θ ειμ ένος στο φόβο αυτό . Ακόμα
και μια μικρή δ ιαφορά απ ό τον άλλο , μια δ ιαφορετικ ή σκέψη
ή αντ ίληψή του, μπορού ν να εμφαν ί σουν το φόβο της απ ώλ ειας ,
δ ι ό τι βιώνονται σαν απ ό σταση και σαν αποξένωση . Γ ι ' αυτό το
κατα θλ ιπτ ικ ό άτομο προσπαθ ε ί να απορρίψει κα θ ετ ί που το
κ ά νει να δ ιαφ έ ρει απ ό τον άλλο .
Α ς τ ο δ ού με αυτ ό ανα λυτ ικό τερα. Ό σο λ ιγό τερο έ χουμε
μάθ ει να αναπτ ύ σσουμε την ατομικό τητα και την αυτονομ ία
μας , τ ό σο περισσό τερο χρειαζόμαστε τον άλλ ο. Ο φόβος της
απ ώλ ειας συνεπ άγεται ένα αδύναμο Εγ ώ. Η σταδ ιακή παρα ί­
τηση απ ό τις προσωπικέ ς επιδ ιώξεις και επιθ υμ ί ες, ως
προσπ άθ εια αντιμετώπισης του φόβου της απ ώλ ειας, ε ί ναι
καταδ ικασμέ νη να αποτ ύχει ή και να πετ ύχει το αντ ίθ ετο . Κ αι
τούτο, δ ι ό τι ό ποιος δ εν έ χει αναπτ ύξ ει αρκετά το Εγ ώ του,
χρειάζεται για στήριγμα έ να ισχυρ ό τερο Ε γ ώ, προερχό μενο από
τα έξω, απ ό το οποίο να μπορε ί να εξαρτάται, ό σο παραμ ένει
αδύναμος. · Οταν ό μως εξαρτη θ ε ί , ζει δ ιαρκ ώ ς με το φ όβ ο της
απ ώλ ειας αυτού του στηρ ίγματος, στο οπο ί ο έχει επενδύσει και
αναθέ σει τό σα πο λλά , ώστε να πιστεύ ει ό τι δίχως αυτό δ ε θ α
μπορού σε να ζήσει , αφο ύ όλη του η ύπαρξη έχει εναποτεθεί
πάνω του. Ο ι κατα θλ ιπτ ικο ί τύποι επιζητούν την εξά ρτηση που
τους υπ ό σχεται ασφάλεια. Ω στόσο με την εξά ρτηση αυξάνεται
και ο φόβος της απ ώλ ειας και ως εκ το ύτου προσπα θ ο ύν να
είναι ό σο το δ υνατ ό π λ ησι έστερα στον άλλο αντ ιδ ρώντας με
πανικ ό στην παραμικρή έ νδ ειξη χωρισμού . Έ τσι δημιουργε ί ται
ο τυπικ ό ς φαύλος κύκ λος, ο οπο ί ος μονάχα μετά απ ό κάποια
τ όλ μη για αυτονομ ί α μπορε ί να δ ιασπαστε ί .
Ο σχιζοειδής τ ύπος προσπαθ ε ί να προστατευτε ί απ ό την
προσ έγγιση των άλλ ων κα λλ ιεργ ώντας την πεπο ίθηση ό τ ι οι
άν θ ρωποι ε ί ναι επικ ί νδ υνοι και ανάξιοι εμπιστοσύνης , απο­
φεύγοντας με τον τρόπο αυτ ό το φόβο του για αφοσ ί ωση . Ο
κατα θλ ιπτικ ό ς τύπος κάνει το αντίθετο ακριβώς. Εξιδανικεύει
τους ανθ ρώπους, κυρ ί ως τους π λέον οικε ίους, τους α θωώ νει,
συγχωρώ ντας τις α δυναμ ί ες τους ή παρα βλέποντας τις αρνη­
τ ικ έ ς τους π λ ευρ έ ς. Α ρνε ί ται να αντι λ ηφθ εί σ ' αυτο ύ ς κ άτι κακ ό
ή ανησυχητ ικό , δ ι ό τι αυτ ό θ α έθετε σε κίνδυνο τη σχ έ ση που
έχει ανάγκη να εμπιστεύ εται. Κ ατά συν έ πεια αδ υνατε ί να
φαντάζεται το κακό στον άνθρωπο γενικά : ούτε στον εαυτ ό
του ού τε και στον άλλο . Γ ια να μπορε ί να εμπιστεύ εται και
.
να αγ απ ά απεριόριστα, αναγκ άζεται να καταπι έζει κ άθ ε κριτική
και αμφιβολία , σε σημε ί ο που να μην τις συνειδ ητοποιε ί τε λ ικ ά .
Α ποφεύγει τη δημιουργ ί α εντ ά σεων και την επ έλευση των
συγκρού σεων «για χάρη της ειρήνης », α λλά κυρ ίως επειδή
απει λε ί ται με αποχωρισμό απ ό το σ ύ ντροφό του. Ε ξιδ ανικεύ ει
τον άλλ ο και γενικά θεωρεί όλ ους τους ανθρώπους πολύ
κα λούς, πράγμα που έχει ως συνέπεια πο λλές φορές να τον
εκμετα λλ εύονται. Η στάση του αυτή συνο δ ε ύ εται επίσης και
απ ό μια αθ ω ό τητα και παι δ ικό τητα, που δ ιατηρε ίται στη ζωή
του για πολλά χρόνια. Έτσι ασκε ί την πολ ιτική του στρου­
θο �αμη λ ισμού και κρύβει το κεφ άλ ι του μέ σα στην ά μμο , για
να μη « δ ει » ακό μα και φανερού ς ή και μεγ άλους κινδύνους,
εμμέ νοντας στην άποψή του ό τι ο άνθρωπος ε ί ναι κα λό ς.
Ο κατα θλ ιπτικό ς για να πετύχει την αρμον ί α και την
προσ έγγιση που επιδιώκει , απαιτεί και απ ό τον εαυτό του να
ε ί ναι καλό ς, γι ' αυτό καλλ ιεργε ί κ άθε δ υνατή α λτρουιστ ική
αρετή. Η ταπεινότητα, η συγκαταβατ ικ ό τητα, η ετοιμότητα για
βο ήθ εια, η κατανό ηση και η συμπ όνια ε ί ναι ορισμ ένες απ ' αυτ έ ς
τ ις αρετές , οι οπο ί ες μάλ ιστα μπορε ί να κα λλ ιεργη θ ού ν σε
τ έτοιο υπερβολικό βα θ μό , ώστε να φτ άσουν στην υπ έ ρμετρη
ταπεινοφροσύνη, που δ εν επιτρ έπει καμιά απα ί τηση , στην π λή ρη
προσαρμογή και υποταγή μ έ χρι και την εγκατ άλ ειψη του ίδ ιου
του εαυτού, ή και σε μαζοχιστ ικού ς τρόπους συμπεριφοράς
ακ ό μα. Όλ α αυτ ά έχουν ένα κοινό παρονομαστή : την αποφυγή
του φόβου της απώλειας, του φόβου της μοναξ ι ά ς και
κατ ' επ έκταση του φόβου της ατομικότητας. Εξαιτ ί ας αυτού του
φόβου εγκατα λείπονται οι προσωπικ έ ς επιθ υμ ί ες και το ά τομο
παραιτε ί ται από τον εαυτ ό του .
Σ το σημε ίο αυτ ό μπορε ί να γεννη θ ε ί μια επικ ίνδυνη
αυταπάτη. Ανάγοντας τον τρόπο συμπεριφορά ς του σε ι δ εο­
λογ ί α, ο κατα θλ ιπτικό ς, όχι μ όνο κρύβ ει απ ό τον εαυτ ό του
το φόβο της απ ώλειας ως κ ί νητρο αυτής της συμπεριφοράς ,
α λλά μπορε ί να αισθ ανθεί η θ ικά ανώτερος απ ό τους άλλ ους,
οι οπ οί οι είναι λ ιγ ότ ερο ταπεινόφρονες, υποχωρητ ικο ί και
ενά ρετοι γενικ ά . Μ ε τον παρ άδ οξο αυτό τρ ό πο μετατρ έπει τις
ανάγκες του σε αρετ έ ς και θ εωρε ί ό τι δί νει και θυσιάζει κ άτι
που δεν επέτρεψε καν να αναπτυχτεί και ά ρα δ εν το έχει, το
Ε γ ώ του δ η λαδή .
Η αποφυγή της ανάπτυξης της ατομικ ό τητ ά ς του, ό μως, έχει
τίμημα ακριβό, καθό τι δ εν αποτο λ μ ά να βιώσει καμι ά του
επιθυμία, καταπι έζοντας κ άθ ε εσωτερική τ άση και παρό ρμηση ,
ε ί τε από φόβο ε ί τε για λόγους ιδ εο λ ογικο ύς. Π ώς θα μπορο ύ σε
άλλ ωστε να κ ά νει ξ αφνικ ά αυτά που ο ίδ ιος κατηγορε ί στους
άλλ ους ! Μ ε τον τρόπο ό μως αυτ ό , όλ ο και περισσό τερο
εξαρτάται απ ό τους άλλους, οι οπο ίοι θα πρ έπει να κα λύψ ουν
τις επιθυμίες και τις προσδοκ ί ες του, που φυσικ ά συνεχ ίζει να
έχει. · Ο ποιος δ εν έχει τη δ υνατ ότητα να πα ί ρνει , στηρ ίζει τις
ε λ π ίδ ες του στη δ οτικό τητα των άλλ ων, που θ α μπορο ύ σε να
εκδη λ ωθ εί ακ ό μα και ως ανταμοιβή για την ταπεινότητά του ,
κι αν ό χι στον κόσμο αυτό , στην άλλ η ζωή του λάχιστον,
σύμφωνα με τις υποσχέσεις της χριστιανικής θ ρησκε ί ας.
Απ · αυτ ό προ έ ρχεται η πα θ ητική στάση προσδ οκ ίας των
κατα θλ ιπτ ικών, που δ εν μπορούν όμως να αποφύγουν τις
απογοητεύσεις και κατ ά συνέ πεια την κατ άθλ ιψη , αφού η ζωή
δεν τους κα λύπτει αυτ έ ς τις αν άγκες. Αν ό μως χάσουν και
αυτή την προσδοκία ανταμοιβής, τ ότε η κατάθλιψη ε ί ναι
αναπ ό φευκτη πια. Ο ι κατα θλ ιπτ ικο ί τ ύ ποι έ ρχονται κατ ' επα­
νάληψη στη θέ ση του Τ αντ άλου. Ε νώ βλέπουν τα φρούτα και
τ ο νερ ό μπροστ ά τους, δ εν μπορούν να τα φτ άσουν και να τα
γευτού ν, δ ι ότι δ εν έχουν μάθ ει να δ ιεκδ ικού ν ή και απ λώ ς να
πα ί ρνουν, δ εν μπορούν να ε ί ναι φυσιο λ ογ ικά επιθ ετικο ί . Η
στά ση αυτή δ εν επιτρέ πει την ικανοπο ιητ ική εξέλιξη της
αυτοεκτ ί μησης και αυτοπεπο ίθησης, οπ ό τε η τ όλ μη τους για
δ ιεκδίκηση και απα ί τηση μειώ νεται ακ ό μα περισσό τερο.

Α ς αναφέρουμε τώρα ορισμ έ να παραδ ε ίγματα καταθλ ιπτ ικής

σ υμπεριφορ ά ς. Το πρώ το αφορά μια νέα παντρεμ έ νη γυνα ίκα,
η οπο ία λέει : « Ο ά ντρας μου βγα ί νει τελ ευτα ία με μια νέα
κοπέλ α. Τη γνωρ ίζω κι εγώ, εί ναι πολ ύ ωρα ία και ο ά ντρας
μ ου ε ύκολ α παρασύρεται. Κ άθομαι στο σπίτι και κλ α ίω, αλλά
()ε θέλ ω να το μ άθει εκεί νος. Α ν τον παραπονι όμονν, θα μου
έλ εγε σί γουρα ό τι είμαι της παλ ι ά ς σχολ ή ς, θα με χαρακτήρι ζε
ζηλ ι άρα και πολύ φοβάμαι ό τι θα τον εκνε ύρι ζα και θα τον
απομ ά κρυνα περισσό τερο από κοντά μου. Α ντός υποστηρίζει
ό τι οι ά νδρες ε ίναι έ τσι φτιαγμέ νοι και ό τι, αν τον αγαπο ύσα
πραγματικά, θα έπρεπε να τον το επιτρέψω». Π ροφανώς η ίδ ια
δε γνωρίζει με βεβαιότητα, τι « θ α έπρεπε να επιτρ έψει » στον
ά ντρα της, οπ ότε προ βάλλοντας τα « πιστεύ ω » του για τη
μοντέρνα σχ έση , που η ίδ ια δ ε συμμερίζεται, προσπα θ ε ί να μην
τ ον απογοητεύ σει για να μην τον απομακρύνει περισσό τερο .
Λ ε γνωρίζει τι πρ έπει να δέχεται και π ό τε να αντιδ ρά . Η
αντ ίδ ραση , σε γενικ έ ς γραμμ ές , της ε ί ναι δύ σκο λ η και επει δή
σ υγχρ όνως η αυτοεκτ ί μησή της ε ίναι χαμη λή , έχει την τ ά ση να
ι·ξυψώνει κ άθ ε ανταγων ί στρια. Αντ ί λοιπ ό ν να υποστηρίξει την
ά ποψή της και να προσπαθήσει να γνωρ ί σει τα ό ρια των
<) υνατοτήτων της ή ακό μα και να κ ά νει τον ά ντρα της να
ζη λέψει πιθανόν , μιας και εκε ί νος μοιάζει τ ό σο σ ίγουρος για
τον εαυiό του, παραμ έ νει άκρως υποχωρητική απ ό υπερβο λ ικ ό
φόβp , μήπως και τον χάσει με την αντ ίδ ρασή της. Ξ επερνά τα
6ρ ια αντοχής της, για να μη φανε ί πα λαι ών αρχώ ν και
π ιστεύ οντας ότ ι πρέπει να προσαρμοστε ί , δέχεται τις επι θυμ ί ες
του, κάτ ι που αυτό ς απ ό την π λευρ ά του φυσικά το
ι· κμεταλλ εύ εται. ' Οταν έ νιωσε ό τι την απειλ ού σε με επιπρόσθετη
απομάκρυνση , θ εώρησε κα λό να δ ε ίξει και άλλ η κατανό ηση ,
προκειμένου να τον κρατήσει κοντ ά της, με αποτ έλ εσμα, ό μως,
να αδ ιαφορήσει εκε ί νος ακ ό μα περισσότερο. Α φού δ εν έπαιρνε
η ίδ ια τον εαυτ ό της στα σοβαρά , ούτε και ο άλλος το έκανε
για λ ογαριασμ ό της. Σ την εποχή μας συναντάμε πολλές φορές
παρό μο ιες καταστάσεις. Ο ι δ ιαφορετικέ ς απ ό ψεις, που επικρα­
τούν γύ ρω μας σχετικά με την ε λευ θ ερ ία και το δ εσμό , την
τιμιό τητα και τη σεξουαλ ική απε λ ευθέ ρωση , που επιπ λέον τ ό σο
προπαγανδίζεται, δημιουργε ί αμφι βο λί ες ως προς τον καθ ορι­
σμό μιας εγκεκριμ ένης στάσης. Αυτό αναγκάζει πο λλ ού ς,
ι δ ια ίτερα τ ύπους καταθλ ιπτικού ς, να υπερφορτ ώ νονται κά νο ­
ντας πράγματα που δ ε θ α ήθελαν να κά νουν, μό νο και μό νο
απ ό φόβο μήπως θ εωρηθο ύν παλ αιών αρχών και ανάξ ιοι να
συμβαδί σουν με τις τάσεις της εποχής τους.
Εκτό ς ό μως απ ό τις ει δ ικ έ ς αυτ έ ς μορφ έ ς, η καταπ ίεση που
υφ ίστανται τα καταθλ ιπτ ικά άτομα εμφανίζεται γενικό τερα και
σ ' άλλες μορφ έ ς της ζωής τους. Η νεαρή γυνα ίκα που
προαναφ έ ραμε για παράδειγμα καταπιεζόταν γενικά στη ζωή
απ ό δ ιάφορες αλ τρουιστικ έ ς απαιτήσεις που ε ίχε θέσει η ίδ ια
στον εαυτ ό της. Κάθ ε Χ ριστούγεννα φερειπε ί ν ετο ί μαζε μια
λίστα απ ό εκατό περ ί που άτομα, στα οπο ί α έπρεπε να στε ίλει
κ άρτες ή να κ ά νει δ ι ά φορα δώ ρα. · Εβδομάδ ες ό μως πριν από
τις γιορτές έπεφτε σε κατ άθλ ιψη , επειδή πιεζόταν χρονικά, μια
και έπρεπε να αντεπεξέλθ ει συγχρό νως και στα κα θημερινά της
καθήκοντα. Ω στό σο ποτ έ της δ εν ε ί χε σκεφτε ί π ώ ς θ α μπ ορο ύ σε
να αντιμετωπίσει την κατά σταση και να απα λλ αγε ί απ ό την
π ί εση αυτή , καθότι ένιωθ ε ενοχέ ς εξαιτ ί ας της όποιας δυσα­
ρ έ σκειας που αισθ ανόταν για τα πολλά «πρ έ πει » που την
περ ί μεναν.

Σ το επ ό μενο παράδε ιγμα υποδ η λώνεται η α ί σθ ηση του

« δ ιαρκώς άτυχου », η οπο ία κατατρ έχει συχνά τα κατα θλ ιπτ ικά
άτομα : « ' Οσο κι αν προσπα θώ, όλ α μου πά νε στράφι. Χθές
ήμουν στο κομμωτήριο και τα μαλλ ι ά μου τα έκαναν χάλ ια.
Εκτό ς των άλλ ων δεν ήρθε και ο υδραυλ ικό ς άδ ικα τον
περ ίμενα. Μό νο σε μέ να τυχα ίνουν όλ α αυτά . Γι α να αισθανθώ
καλύτερα, αγόρασα μια μπλ ο ύζα. Στο σπίτι όμως δ ε μου άρεσε,
κ ά τι άλλ ο ή ταν αυτό που ήθελ α ».
Εδώ βλέπουμε , καθ αρά , τη δυσκο λία αυτών των ανθρώ πων
να εκφρ ά σουν τις επιθυμ ί ες τους και ό τι σε γενικ έ ς γραμμέ ς
δ εν έχουν ξεκάθαρες και συγκεκριμ έ νες επι θυμ ί ες. ' Ε τσι
απογοητεύονται κ άθ ε τ ό σο και τις απογοητεύ σεις αυτ έ ς τις
εναποθέτουν στις συνθήκες ζωής ή στην « κακή τους μο ί ρα ».
Ούτε ε ί χε πει η κυρία στον κομμωτή πώς ακριβώς ήθελε τα
μαλλ ι ά της, ούτε ήξερε τι πραγματικά ήθ ε λε, ό ταν αγ ό ρασε την
μπ λο ύζα. Α υτό που ήθελ ε μό νο , ήταν να εξουδ ετερώ σει την
απογοήτευσ ή της κά νοντας ή απο λ αμβά νοντας « κά τι κα λό ».
Λυπό ταν τον εαυτ ό της και ε ί χε την α ί σθ ηση ότ ι π άντα ήταν
άτυχη και ό τι μόνο εμπ όδ ια έβρισκε στη ζωή της. Δεν
κατα λάβαινε ό τι η ασάφεια των επιθυμι ών της και η αδ υναμ ία
της να απαιτε ί ή ταν το βασικ ό της πρ όβλ ημα. Τ ην εμπειρ ία
της με τον υδ ραυ λ ικό , που θ α μπορού σε να συμβεί κα θημερινά
στον κα θένα, την ερμήνευσε κατ ά τ έ τοιο τρό πο, ώ στε να
κατα λήξ ει να λυπη θ ε ί τον εαυτό της και να τον χαρακτηρ ί σει
άτυχο για μια ακό μα φορ ά , συγκα λύπτοντας έ τσι την αδ υναμ ία
αναγνώρισης της δ ικής της συμμετοχής στο συμβάν. Λ έγοντας
ό τι «κά τι τέ τοιο συμβα ίνει μ ό νο σε μ έ να», μετ έθ ετε την αιτ ία
απ ό τον εαυτ ό της στον « κακό κό σμο » , οπ ό τε κατ έληγε να
θεωρεί τη μο ί ρα της ως υπα ί τια των αναστο λώ ν και των φόβων
της. Ο ο ίκτος που έ νιωθ ε για τον εαυτ ό της, της προκα λο ύ σε
συγχρ όνως και κά πο ια ικανοπο ί ηση , ώ στε να μη συνει δητοποιε ί
την ανάγκη να α λλάξ ει .
Ο ι · συγκρού σεις των κατα θλ ιπτ ικών ατόμων εκφρ άζονται
σωματικά συνήθως, με δ ιαταραχέ ς του πεπτ ικού συστή ματος,
το οπο ί ο συμ βολικά εκφρ άζει κα θ ετ ί που έχει σχέ ση με το « να
πα ίρνεις», « να ενσωματώνεις», « να αρπ άζεις » και « να απαι­
τε ί ς » . Σ ε καταστ ά σεις σύγκρουσης μπορού ν εύκο λ α να παρου­
σιάσουν ψυχοσωματικά συμπτ ώ ματα στις περιοχές του λά ρυγ­
γα, του φάρυγγα, του οισοφάγου και του στο μάχου. Επίσης η
παχυσαρκ ί α ή η ψυχογενής ανορεξί α μπορούν ψυχο δυναμικά
να έχουν σχέ ση με τ έ τοιες συγκρού σεις. Η λαϊκή έκφραση
« πάχος απ ό στεναχώ ρια » δ εν ε ίναι τυχα ί α και δη λώ νει την
προσπ άθεια να καλ υφτούν οι απογοητεύ σεις και οι απ ώλ ειες
μ έ σω του φαγητο ύ ή του ποτο ύ . Α πό το σημε ί ο αυτ ό άλλ ωστε
δεν απ έχουν πο λύ οι εξαρτήσεις απ ό δ ι άφορες ουσ ί ες, που
χρησιμοποιούνται ως μέ σα φυγής ή ως υποκατάστατα πηγών
ικανοπο ί ησης.
Η δ υσκο λί α να απαιτήσεις ή να αποκτήσεις κάτι μπορε ί να
εκδη λ ωθ ε ί στους κατα θλ ιπτ ικο ύ ς και ως αδυναμ ί α του μνημο­
νικο ύ , που εκφράζεται συνήθως με το « εύκο λ α ξ εχνώ », ή « δ εν
έχω κα λή μνήμη » . Δύ σκο λα συγκρατού ν κ ά τι, ξεχνούν εύκο λα
και πιστεύ ουν ό τ ι πρό κειται για οργανικό σύ μπτωμα. ' Οταν
δο ύ με ό μως τα π ρά γματα απ ό κοντ ά , δ ιαπιστώνουμε ό τι δ εν
καταγράφουν τ ις εντυπ ώ σεις τους, δ εν τ ις προσλ αμβάνουν με
προσοχή και ενδ ι α φ έ ρον, δ ιό τι φοβο ύνται να επιτρέψουν τα
δυνατά ε ρεθί σματα , πράγμα που θ α τους ο δηγού σε στη
σ ύγκρουσ η α νάμε σα στο να επιθυμούν πο λύ κ άτι και στο να
μην μπορ ούν να το π άρουν. Γ ι ' αυτ ό και τοποθ ετούν εξαρχής
ένα φ ίλτρο μπροστ ά απ ό τα πο λλά ερεθίσματα, οπ ό τε και
εύκο λα π α ρα ιτο ύντ α ι απ ' αυτά . Τ ο γεγονό ς αυτό μπορεί επ ί σης
να του ς δημ ιουργή σει δυσκο λί ες στη μάθηση ή να προκαλέ σει
κάποια κ ούραση έως και απ άθ εια, που απ ό τη μια π λ ευρά
λ ειτουργούν προ στ α τευτικά , ενώ απ ό την άλλ η επι δ εινώνουν
την κ α τ άθλ ιψη , δ ι ό τ ι οδηγο ύ ν σε αποτυχ ί ες και απογοητεύ σεις.
Τ ο φα ινο μ εν ικ ά « κ ακ ό μνημονικ ό » λ οιπ ό ν των καταθλ ιπτικών
ε ί ναι πολλέ ς φορές μια έ νδ ειξη της παρα ίτησής τους απ ό την
προσπ άθ εια να αποκτήσουν κάτ ι , εξα ιτ ί ας της βαθ ι άς τους
πεπο ίθηση ς ό τι έτσ ι κι αλλ ιώς δ ε θ α τα καταφέρουν. Π ροτιμούν
από την αρχή ν α εγκαταλ ε ίψουν την προσπ άθ εια, για να
νιώσουν την α πογ οήτευση λ ιγ ότερο Όδυνηρή , Α κο λουθ ούν την
πο λ ιτική τ ου « ό σα δ ε φτάνει η α λ επο ύ , τα κάνει κρεμαστά ρια » .
Υποτι μούν δη λ αδ ή αυτό που πραγματικά επιθυμο ύν, α λλά « δ εν
μπ 0 ρούν » ή δ ε δ ικα ιο ύ νται να το αποκτήσουν και εγκατα λ εί­
πουν τ ην π ρο σπάθ εια, προφασι ζόμενοι ό τι δ εν αξίζει τον κό πο.
Μ ε τον τ ρόπ ο αυτό αποφεύγουν την απογοή τευση της υποτι­
θέ μενης αποτυχ ία ς , α λλά ταυτό χρονα ο κ ό σμος γύ ρω τους
μοι άζει όλο και π ερισσότερο γκρίζος και άχρωμος, δί χως
ερεθίσ ματ α και δίχως ενδ ιαφέ ρον. Δ ι ότ ι ό ταν δ εν έχει κανείς
προσ ωπ ικές επιθυ μ ίες και επιδ ι ώξ εις, η ζωή καταντ ά μονότονη
και άδε ια. ' Οπως όλ οι οι άλλοι έχουν και εκε ίνο ι μπροστά
τους το γε μάτο τ ρ απ έζ ι της ζω ή ς, αλλά δ εν αποτολ μο ύν να
π ά ρο υν κ άτι . Έτσι, α ναγκ άζοντα ι να παρατηρούν με ζήλ εια
τους άλλους, να α πλώνουν τ α χέ ρια τους με ζωντάνια και
θά ρρος κα ι ν α γε ύ ονται τις λ ιχουδ ι έ ς που υπάρχουν τριγ ύ ρω
τους, απο λα μβάνοντας συγχρό νως και την ικανοπο ίηση της
επιτυχ ία ς.
Επ αν ειλημ μ έν α οι κατα θλιπτικοί τύποι φτάνουν στα ό ρια
της αντ οχή ς τ ους να προσαρμόζοντα ι και να υποχωρούν. ' Οταν
ό μως συνει δη τοπο ιήσουν ότι δ εν μπορο ύ ν συνεχώς να αποφεύ­
γουν την υπο κειμενικ ό τητ ά τους και ό τι η συνεχή ζ υπερφόρτ ιση
εξαιτ ίας των « αρετ ώ ν » τους θ α τους οδ ηγήσει στην καταστροφή ,
ή ακ ό μα και όταν αρχ ί σουν να αισθάνονται μ ια έ ντονη ζήλεια
για κε ί νους, που καταφ έ ρνουν να πα ί ρνουν όσα μπορούν απ ό
τη ζωή δίχως φ όβ ο και ενοχέ ς , τό τε μπορο ύ με να πούμε ό τι
έχει αρχ ί σει η βελτίωσή τους.

Ο καταθλιπτικός άνθρωπος και η αγάπη

Τ ο σπουδ αι ότερο πράγμα στη ζωή για τον καταθλ ιπτικ ό

ά νθ ρωπο ε ί ναι η αγάπη , η επι θυμ ία να αγαπ άς και να
αγαπι έ σαι. Μ ε βάση αυτ ά τα συναισ θή ματα καλλ ιεργε ί τις
καλύτερες π λ ευρέ ς του, αλλά και εξαιτίας αυτών έχει συγχρ ό ­
νως τα μεγα λύτερα προ βλή ματα. Απ ' ό σα έχουμε αναφέρει μέχρι
στιγμής, γ ί νεται εύκο λα κατανοητό ό τι προβλήματα και κρ ί σεις
θ α έχει κυρ ίως στις σχέ σεις του με τους συντρόφους του. Ο ι
εντά σεις, οι φι λονικ ί ες, οι συγκρο ύ σεις στους δ εσμού ς του τον
τυραννο ύν, του ε ί ναι αφό ρητες και τον απασχο λο ύν πο λύ
περισσό τερο απ ' ό ,τι χρει άζεται, δ ιό τι κινητοποιο ύν το φ όβ ο
της απ ώλειας που έ χει . Γ ια τον ίδ ιο ε ί ναι ακατανό ητο το
γεγονός ό τι ακρ ιβώς αυτ έ ς οι προσπάθειες για τον άλλ ο ε ί ναι
που οδηγο ύ ν το δ εσμό σε κρ ί ση . Ο άλλ ος προσπαθ ε ί να ξεφύγει
από το στενό κ λο ιό που του δημιουργε ί . Το καταθλ ιπτικό άτομο
αντιδ ρά τότε με πανικό , με βα θ ι ά κατάθλ ιψη και, εξαιτ ί ας του
φόβου του, μπορε ί να χρησιμοποιήσει π ιεστικ ά μ έ τρα, φτάνο­
ντας μ έχρι την απει λή ή και την απ όπειρα αυτοκτον ί ας καμιά
φορ ά . Τ ου ε ί ναι δύ σκο λο να φανταστε ί ό τι ο σύ ντροφό ς του
δ εν έχει την ίδ ια ανά γκη προσ έγγισης με εκε ί νον και βιώνει
την ανάγκη του συντρ ό φου του για απόσταση , ως έλλ ειψη
τρυφερό τητας ή ως έν δ ειξη του τ έλους της αγ άπης του.
Η ικανότητά του να ταυτ ίζεται με τον άλλ ο, να αισθάνεται
τρυ q) ερό τητα και αγάπη για μια άλλη ύπαρξη και να συμμετ έχει
σε ό ,τι την αφορά , ε ίναι απ ό τα πιο χαρακτηριστικά στοιχε ία
του καταθλ ιπτικού ατό μου και απ ό τις ωραι ότερες ι δ ι ότητές
του. Π ρ όκειται για έ να σημαντικό στοιχε ί ο κάθε μορφής
αγ άπης, κ άθ ε μορφής αν θ ρωπι ά ς. Η ετοιμότητα ταύ τισης με
τον άλλο φτ άνει σε πο λύ ψη λά επ ί πεδα , όπου χά νονται π λέ ον
τα ό ρια μεταξύ του Ε γ ώ και του Εσύ . Ε ίναι μια κατά σταση ,
που εκφράζει τη νοσταλγ ί α για την πρωταρχική ενό τητα, καθώς
και την εκστατική τ ά ση των μυστικιστ ών να ανυψωθ ο ύν σε
μεταφυσικά στρώματα, ό που δ εν υπάρχουν ό ρια πια και ό που
γ ί νεσαι ένα με το Θείο . Η τάση αυτή ερμηνεύ εται κατ ά π ά σα
πι θ ανότη τα ως ασυνε ίδ ητη ανάγκη να ξαναβρεθεί κανε ί ς στο
πιο υψη λό επ ί πεδο σχέ σης, στη δίχως ό ρια σχ έ ση που έχει
κατά την πρώιμη η λ ικ ί α με τη μητ έ ρα του. Θ α δ ού με παρακάτω
την κα θ οριστική σημασ ί α των πρώιμων εμπειριών μας με τη
μητ έ ρα, προκειμέ νου να αναπτυχτεί η ικανότητά μας για αγ άπη.
Ο υγιής άνθρωπος με καταθλ ιπτικά στοιχε ί α έ χει μεγάλη
ικανό τητα για αγ άπη, αφοσ ί ωση και θ υσία , ό πως και ικανότητα
να βοηθά το σ ύντροφό του να ξ επερνούν μαζί τις δυσκο λί ες
της ζωής. Μ πορε ί να προσφέ ρει τρυφερότητα και ασφάλ εια
δί χως προ ϋποθέ σεις.
Στο β αθύτερα δ ιαταραγμένο κατα θλ ιπτικ ό άτομο ο φόβος
της απ ώλ ειας ε ί ναι πιο έ ντονος και κυριαρχε ί στους δ εσμού ς
του πα ίρνοντας συνήθως δύο μορφ έ ς. Στη μία μορφή ο
καταθλ ιπτ ικ ό ς προσπαθεί να ζει μό νο μέσω του άλλ ου, σε
πλήρη ταύτιση μ ' αυτ όν. Αυτό πράγματι καθ ιστά δυνατή τη
μ έγιστη προσέγγιση , γ ί νεται ο άλλ ος, πα ύ ε ι να ε ί ναι έ να
ξεχωριστό ά το μο που ζει μια ξεχωριστή ζωή . Σ κ έπτεται και
αισθά νεται , όπως εκε ίνος, μαντεύ ει τις αν άγκες του , τις
« δ ια βάζει στα μάτια του » θ α μπορο ύ σαμε να πού με , οπ ό τε
γνωρ ίζ ει τι αυτ ό ς απορρ ί πτει και τι τον ενοχ λε ί και το
εξουδ ετερώνει. Ταυτ ίζεται με τις ι δέ ες του και συμφωνεί με
κ άθ ε του άποψη . Μ ε λίγα λόγια ζει σαν να ήταν επικ ί νδυνο
να έχει μια δ ιαφορετ ική σκ έψη, μια δ ική του γν ώ μη , έ να
δ ιαφορετικό γο ύ στο και γενικά να ε ίναι δ ιαφορετ ικό ς, να ε ί ναι
ο εαυτ ό ς του , αφο ύ κ άθ ε αντ ίθ εση κινητοπο ιε ί τον ενε δ ρεύ οντα
φόβο της απ ώλ ειας. Κ ατα λήγει έτσι να δ ο θ ε ί απ όλ υτα στο
σ ύντροφό του, να ζει ανιδ ιοτελώς, δ ε ίχνοντας αυταπάρνηση
κ άτω απ ό το έ μβλ ημα της αγάπης. ' Ο ταν έ να άτομο, παρότι
έχει επ ίγνωση των κινδύνων της αγ άπης, το λ μά να αγαπ ά χωρ ί ς
να παρεμπο δίζει την εξέλ ιξη του εαυτο ύ του ού τε και του
άλλ ου, τό τε μό νο μπορού με να μι λά με για πραγματική αγ άπη.
Δ ιαφορετικά πρό κειται για συναισθήματα που απορρ έ ουν από
το φόβο της αυτονομ ί ας και το φόβο της απ ώλειας.
Η φράση : « Όπου πηγαί νεις εσύ, θάρχομαι κι εγώ » παίρνει
εδώ την απ όλυτη μορφή της. Μ ια τ έτοια στά ση ε ί ναι για το
σύντροφο β ολ ικ ή από πο λλέ ς απόψ εις. ' Ο ποιος ό μως περιμένει
περισσό τερα απ ό μια σχέση και όχι μό νο να β ρ ί σκει στον άλλ ο
ένα πνεύμα συνεχού ς εξυπηρέτησης ή μια ηχώ του εαυτο ύ του,
ε ί ναι βέβαιο πως θ α απογοητευτεί . Τ ο ίδ ιο συμβα ί νει και όταν
έ να άτομο , απ ό το φόβο της απ ώλειας, παραιτε ί ται τόσο πο λύ
απ ό τον εαυτ ό του, ώστε να γ ί νεται π άλ ι παιδ ί . Αναθέτει τ ό τε
όλα όσα μπορού σε ή θ α έπρεπε ο ίδ ιος να κάνει στο σύντροφό
του και εξαρτάται όλο και περισσό τερο απ ' αυτ όν. Φτάνει στο
σημε ί ο να πιστεύ ει ό τι, αν γινό ταν ανεξά ρτητος , δ ε θ α τον
χρειαζό ταν ο άλλ ος π ια και ό τι μό νο η ανάγκη του για βο ήθ εια
θ α μπορο ύ σε να τον κρατήσει κοντά του. Στην περίπτωση αυτ ή
έχουμε την ασυνε ίδητη τάση επανάληψης της πρωταρχικής
σχέ σης μητ έ ρας- παιδ ιού (ή πατ έ ρα - παι δ ιού ) , φαιν ό μενο συνη­
θ ισμ έ νο σε αρκετο ύ ς γάμους. Τ ο ίδ ιο συμβα ί νει και σε ό σους
ξαναπαντρεύονται αμέ σως, σε περίπτωση θανάτου του συντρό­
φου τους, παρ ό τι τον αγαπού σαν με τον τρό πο τους. Μ ια και
δ εν έχουν προσωπική ζωή , μπορού ν να προσαρμοστούν σε κάθ ε
ν έ ο σύντροφο , αρκε ί να μη με ίνουν μονάχοι.
Η σχ έ ση στις περιπτ ώσεις αυτ έ ς έχει σαν « στ ό χο » την
εξουδ ετ έ ρωση των δ ιαχωριστικών συνό ρων μεταξύ του Εγώ και
του Ε σύ , όπως το συναντάμε στ ις « συμβιώσεις » 1 7 . Γ ίνεται
προσπάθ εια να δ ημιουργήσει κανε ί ς μια σ ύ μμειξη , ό που το Εγώ
και το Εσυ δ ε δ ιαφέ ρουν π λέ ον μεταξύ τους και ό που « δε
γνωρ ίζει κανείς πο ύ τελ ει ώ νει ο έ νας και πο ύ αρχίζει ο άλλ ος»,
ό πως χαρακτηριστικά το είχε εκφρ άσει κ άποτε έ νας κατα θλ ι­
πτ ικ ό ς. Ε υχόταν να μπορούσε να δ ια λυθε ί μέ σα στον άλλ ο ή
να τον «καταβροχθίσει από αγάπη », ώ στε να αποκ λ ε ί σει την
πι θ ανότητα της απώλειας. Κ αι στ ις δύ ο αυτ έ ς περιπτώσεις το
πρόβλημα που παρουσιάζεται ε ί ναι η αποφυγή της ανάπτυξης
της ατομικότητας.
Μ ια συνήθης έκφραση που χαρακτηρ ίζει τις σχέ σεις των
καταθλιπτικών, ε ί ναι και η εξής : « Τι σε νοι άζει εσέ να, αν θέλ ω
εγw να σ ' αγαπώ ». Π ρό κειται για μια μεγα λει ώδ η προσπ άθ εια
να λυτρωθεί κανε ί ς από το φόβο της απώλειας. Ο σ ύντροφος
μπορε ί να συμπεριφέ ρεται όπως θέλ ει, αυτ ός τε λ ικά αγαπά το
συνα ί σθημά του περισσό τερο από το σύντροφό του και έτσι
εξαρτάται π λέον μό νο από τον ίδ ιο τον εαυτό του και απ ό

1 7. Ό ρος που χρησιμοποιείται στη βιολογία. Π ρόκειται για τη συμβίωση -

συνύπαρξη δύο, συνήθως διαφορετικών, οργανισμών με αμοιβαίο όφελος.
Ζουν και υπάρχουν όσο υπάρχει και ο άλλος.
την προ θ υμία του να αγαπ ά . Μ ε τον τρ ό πο αυτό φτ άνει στην
« αιωνιότητα » και ως εκ το ύτου δ εν κινδυνεύ ει να χά σει τ ί ποτα.
Δ υσκο λό τερη ε ίναι η άλλη μορφή σχέσης καταθλ ιπτικ ών
ατό μων, αυτή της πιεστικής και απει λ ητικής αγ άπης, που
εμφαν ίζ εται με τη μορφή της υπερπροστασ ί ας, ενώ πρόκειται
για ανάγκη εξουσίας και κυριαρχ ί ας, η οπο ία επίσης πηγάζει
απ ό το φόβο της απώλειας. Α ν ο καταθλ ιπτικός δ εν καταφ έ ρει
μ ' αυτ ό ν τον τρόπο εκε ί νο που επι θ υμε ί , τ ό τε χρησιμοπο ιε ί
ισχυρ ότερα μέσα, όπως την απειλή της αυτοκτονίας, με στό χο
την ενοχοποίηση του συντρό φου. Α ν δ εν είναι ο ύτε αυτ ό
αρκετ ό , τό τε πέφτει σε βα θ ι ά κατάθλ ιψη και απ ό γνωση .
Εκφρ ά σεις όπως «α v δε μ ' αγαπά ς πια, δ ε θέλ ω vα ζω»,
μεταφέ ρουν την ευθύ νη στο σύ ντροφ ό του, λέγοντας του,
δη λ αδή , ό τι η ζωή του εξ αρτά ται απ ό τη συμπεριφορά του και
μόνο. Σε περ ί πτωση που ο σύντροφό ς του ε ί ναι ενδ οτικός και
έχει την τάση να ενοχοποιε ί τον εαυτό του, μπορε ί να
δ ιαδ ραματιστούν τραγικ έ ς καταστ ά σεις και ό ταν η εμπ λ οκή και
των δύο γ ί νει βα θ ι ά , δ εν υπάρχει δ ιέξ οδος πλέον. Τότε έχουμε
μια σχέ ση που από την π λευρ ά του καταπιεσμέ νου συντρ ό φου
συντηρε ί ται μόνο απ ό φόβο, συμπ ό νια και ενοχ έ ς και ό που το
μίσο ς και η επι θυμί α θανάτου υποβόσκουν πάντα κάτω από
την επιφανειακή ανοχή . Ακό μα και κ άποια ασθένεια μπορε ί να
χρησιμοποιη θ ε ί ως απειλ ητικό όπ λ ο και να οδ ηγήσει σε
παρό μοιες τραγωδί ες.
Βλέπουμε π άλ ι ότι οι φόβοι και ο ι συγκρού σεις των
κατα θλ ιπτικ ών ατ ό μων έ χουν κ ά τι που ισχύ ει γενικότερα: ό σο
βαθύτερα αγαπάμε, τ ό σο περ ισσό τερα μπορο ύ με να χάσουμε
και οι κ ί νδ υνοι της ζωής μας ο δηγού ν στην αναζήτηση κά πο ιας
ασφάλειας, που πιο πολύ ε λπ ίζουμε να τη βρούμε στην αγ άπη.
Επ ί σης, ε ίδαμε ό τι η αποφυγή της ατομικότητας δ εν καλύπτει
το φόβο της απ ώλειας. Τ ο αντ ίθ ετο μάλ ιστα. Α ποφεύγοντας
κά τι αναγκα ί ο και δ ε δ ομ ένο , δημιουργο ύ με μια κατ άσταση την
οπο ί α ουσιαστικ ά θέλουμε να αποφύγουμε. Η συντροφικ ότητα
χρειάζεται οπωσδή ποτε μια δ ημιουργική απ ό σταση , ώστε να
επ ι τρέπει την ατομική εξέλιξη και στους δύ ο συντρ ό φους .
Ο υσιαστ ικά δυνατός ε ίναι έ νας δ εσμός, ό ταν δ εν υπάρχει
εξάρτηση μεταξύ των δύ ο συντρό φων, όταν ο έ νας δ ε γ ίνεται
αντικε ί μενο εκμετ άλλευσης του άλλου. ' Οπο ιος δ εν το λ μά να
ε ί ναι αυτ ό νομος σύ ντροφος, απει λ ε ί ται ακριβώς γι ' αυτ ό με το
φό βο της απώλειας. Δ ι ό τι η εξάρτηση και ο μειωμ έ νος
αυτοσεβ ασμό ς τον οδηγεί στον κ ίνδυνο να χά σει το σεβασμό
του άλλ ου και να προκαλέσει έτσι την απ ό ρριψή του . ' Ο πο ιος
π άλ ι προσπα θ εί να κ άνει τον άλλο ανήλικο παιδί , θ α πρέπει
να έχει υπ όψη του ό τι κ άποια στιγμή το << παιδ ί » αυτό θ α
θελήσει να απε λ ευθ ερωθ ε ί , να το π άρουν στα σοβαρ ά , ή ό τι
θα ξεπεράσει τα ό ρια αντοχής του και η αγ ά πη θ α μετατραπεί
σε μ ί σος. Εκτ ό ς αν έχουμε μια νεύρωση και απ ό τις δύο
π λ ευρέ ς, ό που η σχέ ση δ εν εξε λί σσεται και ε ί ναι σχεδό ν μια
ακριβής επανάληψη του μοντ έλ ου της εξαρτητικής σχέσης της
παιδ ικής η λ ικ ί ας.
Η σεξουαλ ικό τητα για τα καταθλ ιπτικ ά άτομα δ εν ε ί ναι
τ όσο σημαντική ό σο η συμπ άθ εια, η αγάπη και η τρυφερό τητα.
Ό ταν τα έχουν αυτά ε ίναι δ οτικο ί και σωματικ ά , νι ώθουν το
σ ύντροφο και σ ' αυτ ό ν τον τομ έ α και ε ί ναι της άποψης ό τι η
αγάπη δ εν έχει ό ρια και δ ε βάζει φραγμού ς.
Δ εν υπ άρχουν βέβαια γενικο ί κανό νες που να ρυθ μίζουν το
μ έγεθ ος της ε λευθ ερ ίας ή της δέσμευσης που χρειάζεται ή αντ έ χει
κανε ίς ο καθένας θ α πρέ πει να β ρ ίσκει τα δ ικά του ό ρια. Ο ι
ίδ ιοι ο_ι ά νθ ρωποι , οι ι δ ιοσυγκρασ ί ες τους, οι ιστορ ί ες της ζωής
τους και το κο ινωνικό τους περιβάλλον δ ιαφέ ρουν μεταξύ τους
τ όσο πολύ , ώστε θάταν αδύνατο να δ ιατυπω θ ού ν ό λ ες οι
ανάγκες και οι απαιτήσεις μιας σχέ σης που θ α ε ίχαν ισχύ για
τον καθένα, ο ύτε θ α έ πρεπε οι αποκ λί σεις απ ' αυτ έ ς να
εκ ληφ θούν λανθ ασμέ νες ή κακέ ς. Θα πρέ πει λ οιπόν να ε ί μαστε
σε θέση να δ ε ί χνουμε κατανόηση για τις ανάγκες του άλλ ου,
ώστε να μπορο ύ με να δ εχό μαστε και άλλ ες μορφ έ ς αγ άπης.
' Εχοντας έτσι την ικανό τητα της απο δ οχής, δ εν μπορού με να
καταδ ικάσουμε εκε ίνους, που, επειδή βί ωσαν στερήσεις στην
παιδ ική τους η λ ικ ί α και δ εν μπ ό ρεσαν να φτ άσουν το επ ίπεδ ο
μια ς ώ ριμης αγ άπης, κατα λήγουν τ ώρα να τιμωρούνται
επιπ λέον γι ' αυτ ό .

Ο καταθλιπτικός άνθρωπος και η επιθετικότητα

Απ ' ό σα έχουμε αναφέ ρει κατανοε ί κανε ί ς το μεγάλ ο

πρ όβλ ημα που έχει το καταθλ ιπτικ ό ά τομο στο να εκφρά σει
τα επι θ ετικά και τα δ ιεκδ ικητικά του συναισθή ματα. Π ώς θ α
μπορού σε άλλ ωστε να εκφρ ά σει το θ υμό του, να επιτε θ ε ί , να
δ ιεκδ ικήσει και να επι βλ η θεί, ό ταν φοβάται τ ό σο πολύ την
απ ώλ εια και εξαρτ άται τ ό σο απ ό την αγάπη ! Ο εξαρτημένο ς
δ εν μπορε ί να επιτε θ ε ί σ ' αυτό ν που χρειάζεται , δ ι ότ ι αυτ ό θα
σήμαινε να κόψει το κλ αδί π άνω στο οπο ί ο κ άθ εται. Ω στόσο
απ ό την άλλη π λ ευρά , όπως ε ί ναι ο κόσμος και οι άνθ ρωποι,
ο θυμό ς και η επι θ ετικ ότητα ε ί ναι συναισθή ματα αναπόφευκτα.
Τ ι μπορε ί ό μως να κά νει κ άποιος με την επιθ ετ ικό τητά του,
ό ταν αυτή του φα ίνεται τό σο επικ ίνδ υνη ;
Μ ια εκδοχή ε ίναι να την αποφεύγει . Αυτό ίσως μπορεί να
επιτευχθ ε ί με την κα λλ ιέργεια μιας ιδ εο λ ογ ί ας που βασίζεται
στην ειρήνη . Έ τσι, αφορμές, που θ α μπορο ύ σαν να προκα λέ ­
σουν θυμό και επι θ ετικ ότητα, δ εν του γ ί νονται αντιλ ηπτές, ό χι
μόνο ως εξωτερικ ά ερεθί σματα, α λλά ο ύ τε και ως εσωτερικές
αντι δ ρ άσεις. Αντί λοιπ ό ν να έρθει σε αντ ιπαρ άθ εση , να
δ ιεκδ ικ ήσει και να αμυνθεί, απα λύνει την οξύ τητα της
κατάστασης, ε λαχιστοποιώ ντας την ή παρερμηνεύ οντά ς την και
δ ικαιο λογ ώντας την, λ έγοντας ό τ ι" ο άλλ ος δ ιαφορετικ ά το
κατάλαβε, ό τι δ εν αξίζει τον κ όπο να θυμώ νει κανε ί ς για
μικροπρ άγματα και ότι δ εν κερ δίζεις τ ί ποτα με το θ υμό τε λ ικ ά .
Όσ ο περισσό τερο κα λύπτεται π ί σω απ ' αυτή την ι δ εο λογ ία
και απογοητεύ εται δί χως να υπερασπ ί ζεται τον εαυτ ό του,
δίχως να επιτρέπει την έκφραση του θυμού του, τ ό σο
περισσό τερο έχει ανάγκη , για την εξ ισορρό πηση της κατά στασής
του, την α ί σ θ ηση ότι υπερέχει η θ ικά, μη συνει δητοποιώντας
ό τι και αυτ ό είναι μια υποβόσκουσα μορφή επιθ ετικό τητας.
Από τη στ ά ση αυτή φτά νουμε στον υπομονετ ικό ά νθ ρωπο
και στη συνέχεια στ ις δ ι άφορες ακρα ί ες καταστ άσεις, ό πως
ε ί ναι ο η θ ικ ός , ο ψυχικός ή ο σεξουαλ ικό ς μαζοχισμός. Εδώ
συναντά με τ ον περ ί εργο μηχανισμό , όπου το άτομο μετα θ έτει
κατά κ άποιο τρό πο στον άλλ ο αυτό , που δ εν μπορεί ή δεν
αποτο λ μά να ζήσει και ταυτ ίζ εται μ ' αυτ ό ν. Ό ποιος γ ί νεται με
τον τρόπο αυτό αντ ικε ί μενο ενό ς απαιτητ ικο ύ, δ ιεκδ ικητικού
και επι θ ετικού συντρ ό φου , βιώνει μέσω της ταύτ ισης με εκε ίνον,
όχι μόνον αυτές τις καταπιεσμένες του τάσεις, α λλά και ένα
έντονο συνα ίσ θημα ηθικής υπεροχής, καθόσον ως άνθρωπος
που υποφέρει, ε ίναι ο κα λύτερος. Θεωρεί μ άλ ιστα ότι ο ίδ ιος
δ εν ευ θύνεται, ό ταν ο άλλος αναγκάζεται εξαιτ ί ας του να
ενοχοποιε ί ται. Εδώ γ ί νεται φανερή και η αναξ ιοπιστ ί α των
« αρετών » που β ι ώνονται μονόπλ ευρα , καθό τι συνει δητά υπο­
φ έ ρει εκείνος, ενώ ασυνε ίδ ητα κ άνει τον άλλο να υποφ έ ρει . Η
σαδ ομαζοχιστ ική αναλ ογ ί α ανατρ έπεται επομέ νως, οπ ό τε ο
« άγιος » γ ίνεται ο τύραννος και ο « έ νο 1ος » αυτ ός που
8
τυραννι έται . « Δε φταίει ο θύτης αλλά το θύ μα » ε ί ναι ο τ ί τ λ ος
ενό ς θ εατρικο ύ έ ργου του Franz Werfel . Κάνοντας τον άλλ ο
επι θ ετικ ό , « κακό » και κατά συνέπεια έ νοχο , με την υπομονετ ική
σου συμπεριφορ ά και την ταπεινοφροσύνη του δ ημιουργε ί ς όλ ο
και μεγα λύτερες ενοχέ ς. Κ αι αν εξ αιτ ίας του αρρωστήσεις, τον
καταδ ικάζεις στην τυρανν ία των ενοχών του, ενώ εσύ συνεχίζεις
να παραμ έ νεις το α θώο και κακό μοιρο θύ μα. Σ ' αυτού του
ε ίδους τις σχ έ σεις δ ιαδ ραματίζονται τραγικά πράγματα , που
υπο δη λώνουν, ως ένα βαθμό , την έ νταση των συναισθ ημάτων
που υποκρύπτονται στις βαριές καταθλίψεις, δίχως να συνει­
δ ητοποιού νται ό μως ως συσσ ώρευση επι θ ετικ ότητας. Μ ια
τ έ τοια ερμηνε ί α θα ά φηνε κατάπ ληκτο το κατα θλ ιπτ ικό άτομο.
' Ε χουμε ήδη αναφ έ ρει την ασυνε ίδ ητη επι θ ετικ ό τητα κατα­
θλ ιπτικών ανθ ρ ώπων, που κρύβεται π ί σω απ ό την υπερπρο­
στατευτ ική αγάπη . Μ ια τ έτοια υπερπροστασ ί α μπορε ί να
« πν ίγ ε ι » το σύντροφο· να τον « β ι άζει . . . με το γ ά ντι ».
Ασυνε ίδητη επ ί σης ε ί ναι και η επιθ ετικό τητα με την πιο
συχνή μορφή έκφρασής της, που ε ί ναι η γκρ ί νια και το
παράπονο . Το ό τι ο τρό πος αυτ ό ς επι δ ρά καταπιεστικά,
κουραστ ικά και ότ ι ε ίναι εξ αντ λ ητικ ά ενοχλητικ ό ς, δ ε γ ίνεται
αντι ληπτ ό απ ό τον καταθλ ιπτικ ό . Γκρινιάζει και παραπονε ί ται
δ ιαρκ ώ ς ότ ι δ εν αντέ χει , ότ ι οι ά νθ ρωποι ε ί ναι κακο ί και
α δ ι άκριτοι, έχοντας αποτυπωμέ νη τη δυσαρ έ σκεια στην έκφραση
του προσώπου του. Μ ε αυτόν και με παρό μοιους τρό πους
δ ημιουργο ύν τα καταθλ ιπτικά άτομα ενοχές στον άλλο και τον
αναγκ άζουν όλ ο και πιο πο λύ να τους δέχεται και να τους
συ μΠ αραστ έκεται. Ο ρισμέ νοι ό μως δ εν αντ έχουν την τακτ ική
αυτή , αντι λαμβάνονται την κατάσταση και κ άποια στιγμή
απε λ ευθ ερώνονται.
Α ν όμως η επιθ ετ ικό τητα δ ε βρεί δ ι έξο δ ο με κάποιον απ ό
τους τρ όπους που αναφέ ρ θ ηκαν, τ ό τε στρ έ φεται σταδ ιακ ά προς
τον ίδ ιο τον εαυτ ό , ό πως συμβα ί νει στην περ ί πτωση του

1 8. Τίτλος στα γερμανικά: « Nicht der Mδrder, der Ermordete ist schuldig».
 μελαγχο λικού ατ ό μου . Η σύγκρουση μεταξύ επι θ ετικότητας και
ενοχή ς κ α ι ο ταυτ όχρονος φόβος της απ ώλ ειας της αγάπης
φτάν ουν σε αδ ι έξοδ ο και το άτομο αναγκ άζεται να στρέψει τα
πα ράπ ονα , την κριτική και το μ ί σος, που αρχικά απευ θύ νονταν
στο υ ς άλλους, εν άντια στον ίδ ιο τον εαυτ ό του , φτάνοντας
μέχρι τ η συνει δητή ή ασυνε ίδητη αυτοκαταστροφή . Εί ναι
πράγ μ ατ ι τραγική μια τέτοια αυτοκαταστροφή , η οπο ί α προ έ ρ­
χεται από δ ικαιο λογημέ να συναισθήματα μ ί σους ή ζήλ ειας κατά
την π α ιδ ικ ή η λ ικ ία , τα οποία το άτομο δ εν μπ ό ρεσε να εκφράσει
τότ ε , από φόβο μήπως η κατάστασή του επιδ εινω θ ε ί ή μήπως
χα ρακ τηρ ιστε ί ως κακ ός ά νθ ρωπος . · Οταν δ ε βρί σκει κανε ί ς
στη ν παιδ ική η λ ικ ί α καμι ά δ υνατ ό τητα , καμιά δ ι έξο δ ο να
απα λλ αγ εί απ ό τις ορμές του και τις βιώνει με ενοχές,
αν αγκ άζε ται να τις στρ έψει προς τον εαυτό του, ακό μα και
σαν μορφή τιμωρ ί ας. Ο ι μεγα λύτερες τραγωδί ες δ ιαδ ραματ ίζο­
ντα ι σ τ η ν παι δ ική η λ ικ ί α ! Στην περ ίπτωση μας, το παιδί
ε σωτ ε ρικεύ ει την απ ό ρριψή του ως μ ί σος κατ ά του εαυτού του
κα ι β ι ώνε ι την επι θ ετικ ό τητά του σα ν έ να μεγ άλο βάρος, που
επι βα ρύνε ι περισσό τερο την επισφαλή του κατ ά σταση . Τ ο
μετέπ ε ι τ α κατα θλ ιπτ ικό άτομο λ οιπ όν δ ε μα θ α ίνει απ ό μικρό
να qυναλλάσσεται με την επι θ ετικ ότητά του. Γ ι ' αυτ ό άλλ ωστε
αργε ί να κατ α νοήσει ή δ εν κατανοε ί ποτ έ, πού και π ό τε θ α
μπορ ούσε ή θα έπρεπε να ε ί ναι επι θ ετικ ό , ο ύ τε πόση
επιθ ετι κό τ ητα χρειάζεται για να αποκτήσει κ ά τι ή για να
ε π ικ ρα τ ήσ ει και να επιβλη θ ε ί . Θεωρεί πως για όλ α αυτ ά
χ ρει άζονται τεράστιες ποσότητες επιθετικότητας, τις οποίες δε
διαθέτει και έτσι εγκατα λ ε ίπει κάθε προσπάθεια. Εξαιτ ί ας του
φό βο υ κα ι της ετο ιμότητας για ενοχέ ς, φαντάζεται εξί σου
υπ ερ βολ ικέ ς και τις πι θ ανέ ς επιπτώσεις, αν συμβε ί να εκφράσει
τ ο θυμό τ ου. Φο βάται ό τι θ α του επιστραφε ί δ ιπ λά σια ποσό τητα
επ ιθετικ ό τ ητας σε σύγκριση με τη δ ικ ή του. , Αρα τα σημε ί α,
στα οπ ο ία θα πρ έπει να ασκη θεί το κατα θλ ιπτ ικό άτομο για
να απ οκτ ήσει ν έ ες εμπειρ ί ες σχετικά με την επιθ ετ ικό τητ ά του,
ε ίναι να γνωρ ίσει πότε χρειάζεται να ε ίναι επι θ ετικ ό ς, πότε
ε ίναι αρκετή μια στα θ ερή στ ά ση για να τον σεβαστε ί κανε ί ς
κ α ι π ό τ ε χρειάζεται κ άτι παραπ ά νω απ ό μια αυστηρή ματ ι ά .
Επί ση ς θ α πρέπει να κατανοήσει ό τι η εκτ ί μησή του για τις
π ιθα νές επιπτ ώσεις της επιθ ετικ ότητά ς του είναι συνήθ ως
υπ ερ βολ ική .
 Συνοψίζοντας, μπορού με να πούμε ό τ ι η καταπιεσμέ νη
επιθετικό τητα των κατα θλ ιπτικών ανθρώπων εκφράζεται με
δ ι άφορους τρ όπους. Κλ ιμακωτά μπορο ύ με να αναφ έ ρουμε την
υπερπροστασ ί α, την ταπεινοφροσύ νη , την ετοιμότητα για
ειρηνική δ ιευθέτηση , την υπερ βο λ ική υπομονή τοπο θ ετημ έ νη σε
ι δ εο λογικ ές βάσεις , στη συν έχεια την γκρ ί νια , την αυτοκριτ ική ,
την αυτομομφή, την αυτοτιμωρ ί α και τ έλ ος την αυτοκαταστρο­
φή . Σ τη στροφή της επι θ ετικ ότητας προς τον ίδ ιο τον εαυτ ό
ανήκει και η σωματοπο ίηση που προαναφ έ ρθηκε . Μ ερικ έ ς
βαριές και χρό νιες ασθένειες μπορούν ψυχοδυναμικά να
εξε λ ιχτούν π άνω σε τ έ τοιο έδ αφος, ως μια ασυνε ίδ ητη
αυτοτιμωρ ία , εκδίκηση και τε λ ικ ά αυτοκαταστροφή .
Η επι θ ετικ ότητα και γενικ ά τα έ ντονα συναισ θή ματα που
δ εν μπορού ν ή δ εν επιτρ έπεται να εκφραστούν και ά ρα δ ε
βρίσκουν δ ι έξο δο και εκτό νωση , δ εν ε ί ναι μόνο ανυπ ό φορα,
α λλά οδ ηγο ύν και σε μια γενικ ή κο ύ ραση , παθητικό τητα και
απ άθ εια , που κατ ' αρχή ν ε ίναι αποτ έλ εσμα της απαγ ό ρευσής
τους και δ ευτερογενώ ς αποτε λ ούν και την αιτ ία της νέ ας
παρεμπ όδ ισής τους . Τ ο μ ίσος, η οργή και η ζήλια ανήκουν
φυσικά και στη ζωή του παιδ ιού . Επ ικ ί νδυνα γ ίνονται τα
συναι οθήματα αυτ ά τ ό τε μ όνο , ό ταν συσσωρεύονται εσωτερικά
και αποτε λο ύν τε λ ικά το υπόβα θ ρο των κατα θλίψεων. Ε φ ό σον
ο απεγνωσμ ένος θυμό ς , η αναποτε λ εσματ ική επιθ ετικό τητα ή η
απογοήτευση λόγω ανεστα λ μέ νης επι θ ετικό τητας, κα θώ ς και τα
συναισθή ματα μ ί σους και ζήλ ιας, που καταπι έζουμε αναγκα­
στικά , μας ο δηγούν και στην ενήλ ικη ζωή μας σε πτώση του
η θ ικού και σε κατάθλ ιψη , π ό σο μάλλον όταν ε ί μαστε παιδ ιά
και δ εν τα εκφράζουμε εξαιτ ί ας της εξάρτησης και της
αδυναμ ί ας μας. Μόνο ό ταν επιτραπε ί σε έ να παι δί η έκφραση
της επιθετικ ότητας και των παρορμήσεών του, θ α μπορέ σει να
μάθ μ να τις χρησιμοποιεί ή όχι, ανα λόγως των περιστ άσεων.
Όταν έ να παιδί ε ί ναι ι δ ια ίτερα σιωπη λό και ήσυχο , όταν
βαριέ ται και δ εν ξέ ρει τ ι να κ ά νει, ό ταν δ εν πα ί ρνει
πρωτοβου λί ες και χρειάζεται να κινητοποιηθεί για κάθ ε
δ ραστηρι ότητα, ό ταν αισθά νεται συν έχεια κουρασμ ένο , όταν
δ εν μπορε ί να ασχολ η θ ε ί με κ άτι μό νο του και ό ταν αντ ι δ ρά
υπερβο λ ικά τη στιγμή που μ ένει μονάχο του, τ ό τε πρ έπει να
το προσέξει κανε ί ς, δ ι ότ ι όλα αυτ ά αποτε λο ύν ενδ ε ίξ εις μιας
αρχό μενης κατάθλ ιψης.
 Η ώ ριμη μορφή επεξεργασ ί ας της επι θ ετικ ό τητας αποκτάται
μόνο με τις αντίστο ιχες προσωπικές εμπειρ ί ες. Η υγιής και
αποτε λεσματική επιθ ετ ικό τητα αποτε λεί ένα σημαντικ ό μέ ρος
της αυτοεκτίμησής μας, ενός συναισθήματος που εκφράζει την
αξιοπρ έ πεια, τον αυτοσεβασμό και την υγιή υπερηφάνεια. Η
χαμηλή αυτοεκτ ίμηση των καταθλιπτικών ατόμων πηγ άζει
κυρ ί ως απ ό την άτο λ μη και αδύναμη επιθ ετ ικότητ ά τους. Σ τη
φρά ση του Goethe στους « Σ υγγενε ί ς κατ Έπι λογή » 1 9 : « Η μόνη
σωτηρ ί α απ έναντι στα μεγ άλ α προτε gήματα του άλλου ε ί ναι η
2
αγ άπη » , συναντάμε μια μετουσίωση του φθό νου.
Ας δ ιερευνήσουμε τ ώ ρα, π ώ ς ο φόβος της απ ώλειας και ο
φόβος της αυτονομ ί ας μπορο ύ ν να ο δ ηγήσουν στη δημιουργία
της καταθλ ιπτ ικής προσωπικότητας.

Το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο

Η καταθλ ιπτ ική δ ο μή ευνοε ί ται Ο.Πό μια αυξημένη προ δ ι ά­

θ εση για συναισ θηματική ζεστασιά , που εκφράζεται με την
προθυμ ία για αγάπη και την ικανότητα να νιώθεις τον άλλ ο .
Π αρ άλλη λ α συναντ ά με συχνά και μια γενικ ή τάση προσκ όλλη­
σης, η οπο ί α εμπο δίζει τον καταθλ ιπτ ικό να αποχωριστε ί απ ό
πρ άγματα, που έχει επενδύσει π άνω σ ' αυτ ά και που έχουν
γι ' αυτ όν συναισθ ηματ ική αξί α. Π ρό κειται για μια συναισθημα­
τικ ή δ ομή , όπου η τ ά ση για π ί στη και στα θ ερ ότητα και η
ικανό τητα να αισθάνεσαι τον άλλ ο ε ίναι ανεπτυγμ ένες, κάτι
που συναντάμε συνήθως σε ά τομα με ε λ αφρά με λ αγχο λ ικά
στοιχε ί α . Ω στόσο δ εν ε ί μαστε βέβαιοι, αν τα στο ιχε ί α αυτά

1 9. Τίτλος στα γερμ. : « Wahl verwandtschaften ». Ο Goethe εννοούσε με τον όρο

αυτό τους φίλους - τα άτομα που επιλέγουμε δηλαδή - σε αντιπαράθεση με
τους συγγενείς -τα άτομα που δεν επιλέγουμε- τους οποίους και ονόμαζε
« Qual νerwandtschaften » (συγγενείς που τυραννούν! ).
2 0. Μετουσίωση (Sublimation ) : Μορφή ψυχοδυναμικής άμυνας, όπου το άτομο
διοχετεύει απαράδεκτες παρορμήσεις, ιδέες και συναισθήματα, σε ανεκτή και
επιδοκιμασμένη δραστηριότητα και συμπεριφορά. (Π .χ. συμμετοχή σε βίαια
σπορ, καλλιτεχνική ενασχόληση με ερωτικά ή άλλα επιθετικά θέματα,
κοινωνικά οφέλιμες πράξεις κ. λπ . ). Στη φράση του Goethe υποδηλώνεται
ο ασυνείδητος μηχανισμός μέσω του οποίου μετατρέπεται το ανεπίτρεπτο
συναίσθημα της ζήλειας σε αγάπη.
ε ί ναι και π άλ ι αποτ έλ εσμα των φόβων που προαναφ έ ραμε, ή
έ στω της συνεχο ύ ς αίσθησης κινδύνου να ζει κανε ί ς τις
ι δ ιαιτερό τητ έ ς του όπως τις θέλ ει ο ίδ ιος. Επ ί σης παρατηρο ύ με
συχνά στα άτομα αυτ ά μειωμ έ νη τη δυνατό τητα να επι βάλλ ονται
δυναμικά , δ εν ε ί ναι θαρρα λέ α και μαχητικ ά . Η ετο ιμ ότητά τους
για ειρήνη και κα λ οσύνη δ εν τους επιτρ έπει να δ ιεκδ ικο ύν με
αποτε λεσματικό τητα. Κάποια άλλ α χαρακτηριστ ικά της ιδ ιοσυ­
γκρασ ί ας τους μπορε ί να ε ί ναι η ευαισθ ησ ί α , η έλλ ειψη
ζωντάνιας και η λεπτότητα , στοιχε ί α που τους αναγκάζουν να
αισθάνονται την αν άγκη προστασ ί ας και στ ήριξης και να
αναθέτουν στον άλλο ασυνε ίδητα το ρ όλ ο του πατ έ ρα ή της
μητ έ ρας. · Ι σως και μια εκ γενετής τάση φλ εγματικ ότητας και
επανάπαυσης να επιδ ρά π ά νω στα στοιχε ί α που αναφ έ ραμε,
αν και ε ί ναι δύ σκο λο να απαντήσει κανε ί ς στο ερώ τημα, τι
ανήκει στην ι δ ιοσυστασία του ατ ό μου και τ ι ε ί ναι επ ίκτητο .
Τα δ εδ ομένα της ιδ ιοσυγκρασ ίας θ α δ ιασταυρωθ ο ύ ν και π άλ ι
με τις ε μπειρ ί ες της ζωής . Τις συνθήκες, που ευνοο ύ ν την
εξέλ ιξη της καταθλ ιπτικής προσωπικότητας, τ ις κατανοο ύ με
καλύτερα , αν φανταστο ύ με και π άλ ι την κατ άσταση του μικρού
παιδ ι ού , α λλά αυτή τη φορά στη δ εύτερη φ άση της ψυχοσε­
ξουα λ ικής του ανάπτυξης, που αντ ιστοιχε ί περ ίπου στο δ εύτερο
χρόνο της ζωής του. Ενώ στην πρώτη φ ά ση έχει αρχ ίσει το
νεογ έ ννητο να αντιλ αμβάνεται σιγά σιγά τον περ ίγυρ ό του , στη
φάση αυτή έχει ήδη αναγνωρ ίσει τη μητ έρα του , ως πηγή
κ άλυψης των αναγκών του, της οπο ί ας η παρουσ ία , όπως και
η τακτική και σταθ ερή επιστροφή της μετά απ ό απουσ ί α , ε ί ναι
πο λύ σημαντική . Το μικρ ό παιδί φτιάχνει για έ να μεγάλ ο
χρονικ ό δ ιά στημα μαζί με τη μητ έ ρα του έ να « εμε ί ς » , ό πως
το χαρακτήρισε ο Kίinkel . Μ ητ έ ρα και παιδί ζουν σε στενή
συμβίωση , αποτε λ ούν μ ί α μονάδ α και ως εκ το ύτου το παι δί
μόν0 σταδιακά μπορεί να αρχ ί σει να δ ιαφοροποιε ίται απ ' αυτή .
Αρχικά τα δ ιαχωριστικά σ ύνορα μεταξύ αυτού και της μητ έ ρας
του δ εν του ε ί ναι συνει δητ ά . Ό ταν αρχ ί σει να αντι λαμβάνεται
ό τι η μητέ ρα του ε ί ναι κάτ ι έξω απ ' αυτ ό , αναγνωρ ίζοντας
ταυτόχρονα ό τι κ άθε ικανοπο ί ηση και ευχαρ ί στηση προ έρχεται
απ ' εκε ί νη, αντι λαμβάνεται και την εξάρτησή του. Χ ρειάζεται
τη μητ έ ρα του και νι ώθ ει φόβο κατ ά την απομάκρυνσή της
όλα έχουν σχέ ση μ ' αυτή και αυτή ε ί ναι το σπουδ αι ό τερο σημε ί ο
αναφορ ά ς του . Το παιδί ενσωματώνει την εικ ό να της και όλη
την « ύπαρξη » της με όλες του τις αισθή σεις. Λό γω της για
μεγάλ ο χρονικό δ ι ά στημα π λή ρους εξά ρτησής του από τη
μητέρα, εγγρά φει την εικ όνα της βα θ ι ά μ έσα στην ψυχή του.
Κ ατ ' αυτ όν τον τρόπο η μητ έ ρα « ενδο βάλλ εται» και γ ίνεται
έ να πο λύ σημαντικό κομμάτι της ψυχής του . Η στ ά ση της
μάνας προς το παι δί αποτε λ ε ί τη βάση του τρό που, με τον
οπο ί ο θα νι ώ σει αργό τερα τον εαυτ ό του. Η εσωτερικευμ έ νη ,
2
η ενδοβλημ ένη 1 ή η ενσωματωμέ νη εικό να της μητ έ ρας - όπ ως
την χαρακτηρ ίζ ει η ψυχαν άλ υση - η εμπειρ ία μας σε σχέ ση
μ ' αυτ ή , αντικατοπτρ ίζει αργ ό τερα τη στά ση μας απ έναντι στον
εαυτό μας. ' Ο ποιος ε ί χε την τ ύχη να απεικον ί σει μ έ σα του μια
μητέ ρα που αγαπ ά, αυτ ό ς θ α αισθά νεται τον εαυτ ό του άξ ιο
να αγαπη θ ε ί . ' Οποιος ό μως ε ί χε την ατυχ ί α να απεικον ί σει μια
μητ έ ρα σκ ληρή και απορριπτική , αισ θάνεται ό τι δ εν αξίζει την
αγ άπη και θ α χρειαστε ί πο λύ χρό νο και ν έ ες εμπειρ ί ες για να
πιστ έψει ό τι αξίζει να αγαπη θ ε ί . ' Ετσι, μια πετυχημ ένη σχέ ση
με τη μητ έ ρα αποτε λ ε ί έ να κεφ άλαιο, που όσο ψη λά και αν το
εκτιμήσει κανε ί ς, δ ε θ α ε ίναι και Πάλ ι αρκετό.
Σε μια καλή σχέση με τη μητέρα υπάρχει μια ανα λογ ία του
δ ο ύναι και λ α β ε ίν, που καθιστά ευτυχε ί ς και το παιδί και τη
μητέ ρα. Το παι δί ανταποκρ ί νεται στο χαμόγε λ ο της μάνας με
το χαμό γελό του και αργ ό τερα το δ ικ ό του χαμό γε λ ο προκα λε ί
το χαμό γε λ ο της μά νας. Δημιουργε ί ται ένας βα θύ ς δ εσμό ς, μια
α λλ η λοκατανό ηση , μια ικανότητα να μαντε ύ εις τις ανάγκες του
άλλ ου, μια συναισθ ηματική κατάσταση , που θ ε ω ρε ί ται ω ς ένα
απ ό τα πο λυτιμ ότερα δώρα που μπορε ί να προσφέ ρει η ζωή .
Γί νεται κατανοητ ό λ οιπ ό ν ό τι με τον τρό πο αυτ ό μπα ί νουν τα
πρ ώτα θ εμέλ ια της ευγνωμοσύνης , της ε λπ ίδας και της
τρυφερό τητας. Ε πιπρό σθ ετα το παιδ ί, κατά τη δ ι ά ρκεια αυτής
της σύντομης φά σης της ζω ής του, ε ίναι σαν να βρίσκεται στον
παράδ εισο, ό που τ ίποτα δ εν απαιτε ί ται απ ' αυτ ό , όπου οι
ανάγκες του προβλέπονται και εκπ ληρφνονται και όπου β ι ώνει
την ύπαρξή του με χαρά και ικανοπο ί ηση - ή του λάχιστον θ α

21. Ενδοβολή ( lntrojektion ) : Ψυχοδυναμικός μηχανισμός άμυνας, που συνίστα­

ται αφενός στην ασυνείδητη εσωτερίκευση των ιδιοτήτων αγαπητών ή
μισητών προσώπων και γενικότερα του εξωτερικού κόσμου και αφετέρου
στην επακόλουθη αντ ίδραση του ατόμου στα εξωτερικά γεγονότα σαν να
ήταν υποκειμενικά.
έπρεπε να αισθάνεται έ τσι. Το καινο ύ ριο , λ οιπόν, σ ' αυτ ή τη
δ ε ύτερη φά ση της πρ ώ ιμης η λ ικ ί ας, ε ί ναι η αναγνώριση και
συνει δητοπο ί ηση της εξά ρτησης απ ό έ να άτομο και ταυτό χρονα
η ανάγκη που ξυπνά για προσέγγιση με το ά τομο αυτ ό , το
οπο ί ο ε ί ναι συνήθ ως η μητ έ ρα.
Εί ναι πο λύ σημαντ ικό λοιπ όν να προσφέ ρει η μητέρα αυτ έ ς
τις δυνατ ότητες στο παιδ ί , ώστε να μπορ έ σει αυτό να είναι σε
θέ ση να περικ λ ε ίει κ ά ποιον « μ έ σα στην καρδιά του ». Η εικ ό να
και η συμπεριφορά της μητ έ ρας δημιουργε ί στο παιδ ί τις πρώ τες
εντυπ ώ σεις για τον ά νθ ρωπο και γενικ ό τερα για ό ,τι ονομά­
ζουμε ανθ ρώπινο . Αν η πρώτη του εμπειρ ί α θ α ε ίναι η
τρυφερό τητα ή η απ ό ρριψη , αν θα αισ θ ανθ ε ί ό τι αγαπι έ ται ή
ό χι, εξ αρτ άται από το βλέ μμα της μάνας του, απ ό τον τρό πο
που το αγγ ίζει και το αγκα λ ιάζει και γενικ ά από τον τρό πο
που το αντιμετωπ ίζει. Το παιδ ί αντ ιδ ρά με την ευαισ θ ησ ί α και
την ικανό τητά του να εντυπωσιάζεται και στα παραμικρά
ερε θίσματα. Η σχέ ση του με τον εαυτό του επηρεάζεται
σημαντικ ά απ ' αυτ ό και αποτε λε ί τη βάση της αυτοεκτ ί μησής
του. Αυτό που φωνάζεις μ έ σα στο δά σος, αυτ ό ε ί ναι που
γυρ ίζει π ί σω.

Α ς διερευνήσουμε τώρα με πο ιού ς τρόπους διαταρ άσσεται,

στη φάση αυτή , η ώθηση της « περιστροφής γύ ρω απ ό τον
εαυτό » - η αυτονομ ί α δ η λ αδ ή - και επομέ νως αντ ί να βιωθεί
με χαρ ά , βιώνεται με φόβο και ενοχέ ς. Υπάρχουν δ ύ ο
χαρακτηριστικ έ ς στ άσεις της μητ έ ρας, που ευ θύνονται γι ' αυτό,
τις οπο ί ες μπορο ύ με να αποκα λέ σουμε υπερπροστασ ία και
αποστ έ ρηση .

Θα αναφερθούμε πρώτα στην υπερπροστασ ί α. Σ την περ ί­

πτ,ωση αυτή συναντά με τις « μητ έ ρες για μικρά παι δ ιά », τις
« μητ έ ρες κλώσσες » , που θ α προτιμού σαν να παραμε ί νει το
παιδ ί τους για π άντα μικρό , αδύ ναμο και εξαρτημ έ νο , ώστε
να έ χει την ανάγκη τους. Π ρ όκειται για μητ έ ρες που ανήκουν
συνήθως στον κατα θλ ιπτ ικό τύπο και οι οπο ί ες, ε ί τε απ ό έναν
ασυνε ί δ ητο και γενικό τερο φόβο απ ώλ εια ς και φόβο ζωής, ε ί τε
απ ό φόβο μη χά σουν την αγ άπη του άλλ ου, παραχαϊδ εύ ουν
και κακομα θα ί νουν το παιδ ί τους, το π λημμυρ ίζουν με
τρυφερότητα και δ εν το λ μούν να του επιτρέψουν να δ οκιμάσει
και τ ις παραμικρ ές στερήσεις , που ε ί ναι αναγκα ί ες για την
φυσιολ ογική του ανάπτυξ η .
Καμιά φορά όμως συμβ α ί νει να υπάρχουν και ορισμέ νοι
μοιρα ί οι παράγοντες , που συμβάλλ ουν στην εξέλ ιξ η αυτ ού τ ου
τύπου. Γυνα ίκες που έ χουν προβλήματα γ ά μου για παράδειγμα
ή άλλες που έχουν χά σει τ ο σύζυγό τους και δ εν έχουν πού
α λλ ού να στραφού ν , εναποθέτουν στ ο παιδί όλ ο τ ο ν όημα της
ζωής τους. Ο ι μη τέ ρες αυτές έχουν μεγ άλ η ανάγκη το παιδί
τους, χρειάζονται έντονα την αγάπη του και κάνουν τα π άντα
για να το υποχρε ώ σουν να αντ αποκρι θ εί. Τα πρ ά γματα ό μως
δυσκολεύ ουν πο λύ με τ ο μεγ άλ ωμά του, δ ιότ ι ό σο αυτό
μεγα λώνει και γ ίνεται ανεξά ρ τητο , τόσο μεγαλώνει και ο φ όβ ος
τ ους να μην το « χάσουν » κ άποια σ τ ιγμή , να μην τις χρειάζεται
πια και να στραφε ί προς άλλους ανθ ρώπους. Ί σως και τ ο
βαθύ μη τ ρικ ό έ νστ ικτ ο να συμβάλ ει στ ην επι θυμ ί α αυτή να
κρατήσουν τ ο παιδ ί μικρ ό και για πάντα κοντά τους. Ε κτός
αυτών ό μως δ εν μπορο ύ με να υποτ ιμήσουμε τ ις θ υσ ί ες της
μάνας για το παιδί τ ης για ένα ΠΌλύ μεγάλ ο δ ιά σ τημα της
ζωής της. · Άλλ ωστε ποιος θ α ά φηνε ευχαρ ίστως κάτ ι, που τ ο
μεγάλ ωσε τόσα χρό νια και με τόση αγ άπη !
Q ι μη τέ ρες αυτέ ς ε ί ναι υπερπροστατευτ ικ έ ς και παραχαϊ­
δ εύ ουν εξαρχής τ ο παιδί , ακό μα και κα τά τ ην περ ίο δο τ ου
θ η λ ασμού. Το πα ίρνουν σ την αγκα λ ι ά τους με τ ο παραμικρ ό
κ λά μα, τ ο οπο ί ο πο λλέ ς φορέ ς δ εν ε ί ναι παρά έκφραση
αυτο δ ραστηρι ότ η τ ας, πν ί γοντας με τον τρόπο αυτό κάθ ε
ζωτ ικότητ α στο ξεκίνημά της. Αντιδρούν σε κ άθ ε ανησυχ ί α του
παιδ ιού με αποπνικτ ική τρυφερότητα, οπότε αυτό δ ε β ρ ί σκει
την ευκαιρ ί α να β ιώ σει και να εκφρ άσει τ ις παρορμήσεις του
ή να αναζητήσει μόνο τ ου τις δ ικ έ ς του λύ σεις για την
οποιαδήποτ ε δυσαρ έ σκεια που τ ο δ ιακατέχει. Ο ι μητέ ρες αυτές
ε ί ναι συνέχεια π α ρούσες για το παι δί , τραβο ύν πάνω τους την
προσοχή και τ α αισ θή ματά του, όπως ο μαγνήτης και ζουν
μαζί του σε έ να συνεχές clinch - κατά τη γ λώ σσα των πυγμάχων
- σε μια στενή και μπερ δ εμένη κατάσταση και από τ ις δύο
π λ ευρές, ό που κανε ίς δ εν μπορεί να κινη θ εί ε λ ε ύθ ερα. Έ χοντας
τα γνωστά κίνητρα προσπαθ ούν να κ άνουν τα π ά ντα για το
παιδί τους , να προ λα βα ί νουν τις ανάγκες του, να τα σερβίρουν
όλα έτ οιμα μπροστά τ ου και σαν ασπ ίδα να μπαίνουν ανάμεσα
σ · αυτό και τ ον κ ό σμο , ώστε με οποιονδήποτε τρόπο να το
προστατ έψουν απ ' αυτό ν . Δ ε δέχονται τις υγιε ί ς και αναπ ό φευ­
κτες ορμ έ ς ή τα έντονα συναισθήματα του παιδ ιού και
αισθάνονται π ληγωμέ νες ή αντ ιδ ρο ύν με το κ λά μα, με αποτ έ ­
λ εσμα το παιδί να νι ώθ ει ενοχέ ς, ακόμα και για πράγματα
απ λά και δ ικαιο λ ογημέ να για την η λ ικ ί α του .
· Ολ α αυτ ά , ό χι μό νον δένουν το παιδ ί όλο και περισσό τερο
με τη μητ έ ρα του, α λλά και του στερούν την ευκαιρ ί α να
γνωρ ίσει τις προσωπικ έ ς του ανάγκες. Έ τσι αυτό που μαθ α ί νει
απ ό μικρό ε ί ναι να κ άνει το καθετ ί μαζί με τη μάνα του ή με
τη συγκατάθεσή της. Η κατ άσταση αυτή μπορε ί να φτ άσει μέχρι
το ακρα ί ο σημε ί ο το παιδί να μην έ χει καν προσωπικ έ ς
επιθυμ ί ες. Π αραιτε ί ται και καταφεύγει σε μια παθητική αδ ια­
φορ ία , περιμένοντας ό μως ενδό μυχα να μαντ έψ ει και να
εκπ ληρώσει ο άλλ ος τις επιθυμίες του, δ ιό τι αυτ ό το ίδ ιο
« ξέ μαθ ε » και έπαψε να επι θυμεί. Μ ε τον τρ όπο αυτ ό
δημιουργο ύνται οι τ ά σεις για υποταγή , παθ ητικ ή προσμονή και
παραμυθένιες φαντασιώσεις για τη ζωή , που συγκαλύπτουν την
υποβόσκουσα κατ άθλ ιψη . Μ ια τ έτο ια εξέλιξη παρουσ ί ασε
θαυμά σια ο Gontscharow στο μυθ ιστ ό ρημα « Obl omow ».
Η πλή ρης απ ώλεια επιθ υμιών, θ ε λή σεων και ωθή σεων οδ ηγε ί
σε μια γενικό τερη απειρ ί α σε σχέ ση με τον κό σμο, η οπο ία
δ ευτερογενώς και π άλ ι οδ ηγε ί το ά τομο σε εξά ρτηση απ ό τους
άλλους. Ο ι μητ έ ρες αυτ έ ς παρουσιάζουν συνήθως τον έξ ω
κό σμο ως κακό και επικ ί νδ υνο , οπ ότε δημιουργούν στο παιδί ,
κατά την εξέλιξή του, την εντ ύπωση ότ ι μό νο στο σπ ίτ ι κοντ ά
στη μητ έ ρα του υπ άρχει ζεστασιά, τρυφερό τητα, κατανό ηση και
ασφάλεια. Η α ίσθηση όμως αυτή απο δυναμώνει περισσό τερο
την τ ά ση του να γνωρ ίσει τον κ ό σμο , αφο ύ θ εωρε ί ό τι στο
σπ ίτ ι του β ρ ί σκει το κα λύτερο δυνατ ό. Αυτού του τύπου οι
μητ έ ρες προστατεύουν ζηλότυπα το παιδ ί τους, μην επιτρέπο­
ντα'ς να το π λησιά σει κανε ίς. Φίλο ι και φ ίλ ες υποτιμού νται
γενικά και οι στενο ί δ εσμο ί προκα λο ύ ν στη μητ έ ρα δ υσαρ έ σκεια
και λύπη, όπως και μια δ υσπιστ ί α, καθότι βλέπει στον καθένα
έ ναν πι θ ανό αντ ί πα λο , ικαν ό να της π άρει το παιδί της.
Κ ατ ' αυτό ν τον τρ όπο το παιδί « β ιάζεται . . . με το γ άντ ι » , συχνά
και μετά το π έ ρας της εφηβε ί ας του. Ο ι προσωπικ έ ς του τ ά σεις
πν ίγονται μέ σα στο βαμβακερό περιτ ύλ ιγμα αυτ ής της μητρικής
αγ άπης. Τ ί ποτα το σκλ ηρό , τραχύ και κρύ ο , που θ α προκα λο ύσε
την αντ ίδ ραση του παιδ ιού , δ εν μπορε ί να το π λησιά σει. Ο
κ ό σμος ό μως ε ί ναι δ ιαφορετ ικό ς και ε ίναι φυσικό να απογοη­
τευτε ί μόλ ις έ ρθ ει αντιμ έ τωπος μ ' αυτ ό ν. Τ ό τε αισθάνεται την
αδυναμ ί α του και την ανικανότητά του και καταφεύγει και
π άλ ι στη γνωστή ασφάλ εια του σπιτιού του. Έ χοντας
αναπτ ύξ ει έ να αν ί σχυρο Ε γ ώ , η αντ ιμετώπιση της ζωή ς του
φα ί νεται ένα ακατ ό ρ θ ωτο καθήκον, οπ ό τε φο βάται και παραι­
τε ίται απ ό αυτ ό.
Αυτού του τ ύ που οι μητέ ρες, λ οιπ ό ν, δ εν επιτρ έπουν στο
παιδί τους την αυτ ό νομη εξέλ ιξή του, έγκαιρα και ανάλ ογα με
την η λ ικ ί α του. Το δένουν π ά νω τους λόγω της μεγ άλης αν άγκης
τους για αγά πη, η οπο ί α ού τε και αυτή την τρυφερό τητα του
παιδ ιού προς τη μά να δ εν επιτρ έ πει να εκφραστε ί ε λ εύθ ερα,
α λλά αντ ίθ ετα την απαιτε ί : ( «αγάπα με», «δώσε μου ένα φιλί»,
ε ί ναι ορισμέ νες χαρακτηριστικ έ ς εκφρ ά σεις αυτή ς της απα ίτη­
σης ) . Τα π ά ντα τα κά νουν αυτές ( «άφησε θα το κάνω εγώ»,
«αυτό είναι ακόμα δύσκολο για σένα», «βλέπεις, δεν το μπορείς
ακόμα») και δ ιακό πτουν τις ατο �ικ έ ς του επι θυμ ί ες ( «δεν
παίζεις τώρα με τούτο; », «σταμάτα τώρα μ Έκ είνο ») , δίχως να
φαντάζονται το κακ ό που κά νουν. Δ ι ό τι έ τσι σκοτ ώνουν κάθ ε
τι υγι έ ς, που π ά ει να εξε λ ιχτε ί μ έ σα στο παιδί , ακό μα και
αυ ϊέ ς τις τ ό σο σημαντ ικέ ς φαντασι ώσεις του για τη ζωή , στις
πρώτες, συναρπαστικ έ ς, για το ίδ ιο, προσπ άθ ειες αντιμετώπι­
σής της . Κάτω απ ό αυτ έ ς τις συνθήκες επομ έ νως, το παι δί δ εν
ε ί ναι δυνατό ν να μάθ ει «τη περιστροφή γύ ρω απ ό τον εαυτ ό
του » , να μάθει να είναι αυτ ό νομο δη λαδή , οπ ό τε θ α παραμε ί νει
κο λλημ ένο στη μητ έ ρα του και δ ε θα γνωρ ί σει ο ύτε τον κ ό σμο
ο ύτε τις ατομικ έ ς του δυνατό τητες και τα ατομικ ά του ό ρια.
Θα κατα λήξ ει λο ιπ ό ν να γ ί νει παθητικ ό και «προσαρμοσμένο »
και θ α βλέπει τη ζωή σαν μια μητρική οντ ότητα, που θα
συνεχ ίζει να το κακομαθ α ί νει και να ανταποκρ ίνεται στις
προσδοκ ί ες του . Στην περ ίπτωση αυτή οι απογοητεύ σεις φυσικά
ε ί ναι αναπ ό φευκτες και οδ ηγο ύ ν συνήθ ως στην εμφά νιση της
κατάθλ ιψης, που ήδη προϋ πάρχει σε λ ανθάνουσα μορφ ή .
Ο τρόπος που αντιμετωπ ίζει η μητ έ ρα τ ο παι δί της μπορεί
να επηρεαστε ί αρνητικά και απ ό δ ιά φορα γεγονό τα όπως ε ί ναι
το δ ιαζύγιο , ο θάνατος του συζύγου , η γ έ ννηση του παι δ ιού
σε μια δύ σκο λ η φά ση του γ ά μου, οι α λλ επάλλη λ οι τοκετο ί κ λπ .
Τα μοναχοπα ίδ ια από την άποψη αυτή ε ί ναι περισσό τερο
εκτεθ ειμ έ να στους κινδύνους που αναφ έ ραμε, σε σχ έ ση με άλλα
παιδ ι ά τα οπο ί α έχουν αδέ ρφια, δ ι ότ ι τα πρώ τα κατακ λύζονται
αποκ λ ειστικ ά απ ό την εξουσιαστική αγ άπη της μάνας. ' Ε νας
ασθ ενής, που ήταν μοναχοπα ίδ ι , ε ί χε πει χαρακτηριστικά
κ άποτε : « 'Οταv αδειάζει η μητέρα μου τη v αγάπη της πά vω
μου, αποκτώ σημάδια».
Η ανάγκη να αφήνει μια μάνα ε λ ε ύθ ερα τα παι δ ι ά της και
αργ ό τερα να τα αποχωρ ίζεται καθ ιστ ά τη μητρό τητα, μ ' αυτή
την έννοια, ένα πικρ ό κα θήκον δί χως ανταπόκριση . Π ο λύ
περισσό τερο μάλ ιστα όταν περιμέ νει ή όταν απαιτε ί η ίδ ια έ να
ευχαριστ ώ . Αν δ εν έχει ή δ εν αποκτήσει κανε ί ς την ωριμό τητα
να θεωρή σει ως ανταμοι βή της αγάπης του, των προσπα θ ει ών
και των θυσι ών του την υγιή εξέλιξη των παιδ ιώ ν του, θ α
προξενε ί πόνο και σ ' αυτά και στον εαυτ ό του .
Η εσωτερική κατ άσταση αυτ ών των παιδ ι ώ ν ό μως γ ίνεται
ακό μα πιο μπερδ εμέ νη , καθό τι δ εν μπορο ύν παρά να αισθά­
νονται και μίσος για τη μητ έ ρα τους, που με τον τρ όπο της
αυτό τα αποδυναμώνει και τα εξουσιάζει. Ω στ ό σο, αν
το λ μήσουν να εκφρ άσουν το παραμικρό σχετικ ά μ ' αυτό, τα
ενοχοποιε ί , απαρι θ μώ ντας τις θυσ ίες που έχει κ άνει γι ' αυτ ά .
Κ αι έχει κά νει πο λλά για το παιδί της πρ άγματι , με τη δ ιαφορά
ό τι εκε ί νο αναγκάζεται να νι ώθ ει ευγνωμοσύνη , όχι μό νο για
πράγματα που δ ε ζήτησε, α λλά ακό μη και για ό σα το έβλαψαν.
Αισθάνεται αχάριστο και εξαιτ ί ας των ενοχών του εγκατα λ ε ίπει
τ ις προσπάθειες ανεξαρτοπο ίησής του . Εκε ίνα που υποφέ ρουν
περισσότερο και τραυματίζονται βαριά κάτω απ ό αυτ έ ς τις
συνθήκες ε ί ναι κυρ ί ως τα ευαίσθητα παιδ ι ά, όπως θ α δ ο ύ με
στα παραδ ε ίγματα που ακο λ ουθ ο ύ ν. Τα παιδ ι ά αυτά δ εν
αποτο λ μο ύ ν να πραγματοποιήσουν την αποδέ σμευσή τους απ ό
τη μητ έ ρα, με το να κάνουν τα απαιτούμενα βήματα που
αντιστοιχού ν στην η λ ικ ί α τους. Ο κ ί νδ υνος της πο λύ στενής
σχέσης και της εξάρτησης στην περ ίπτωση αυτή ε ί ναι εμφανή ς.
Το παιδ ί αναγκάζεται να παραιτη θεί απ ό την ατομική του
εξέλ ιξη . Τη θυσιάζει για να αποφύγει τις ενοχές, αφού δ εν
αντ έχει να « δημιουργεί τ ό σα προ βλήματα στη μητ έ ρα του ».
Π ρ όκειται για μια κατ ά σταση που απ ό την π λ ευρά του παιδ ιού
δ εν μπορε ί να αποφευχθ ε ί με άλλ ο τρ όπο . Δεν υπ άρχει σχεδόν
τ ίποτα χειρ ό τερο για έ να παιδί απ ό το να το ανατρ έ φεις
ενοχοποιώντας το. Το κακ ό αυτ ό πο λύ δύσκολα θ α μπορ έ σει
να συγχωρέ σει το παιδί , ό ταν γ ί νει ενήλικος, αν βέβαια
καταφέρει κάποτε να αποστασιοποιηθ ε ί απ ' αυτό και να
συνειδητοπο ι ήσει τον άδ ικο π όνο που υπ έ στη εξαιτ ί ας μιας
« αγάπης », που θ α μπορού σε να ε ί χε αποφευχθ ε ί .

Αναφέρω έ να τυπικό και όχι σπ άνιο παράδειγμα σχετ ικά

με τον τρ ό πο ενοχοπο ίησης ενός παιδ ιο ύ : Κάθε φορά πο υ το
παιδί μ ι ας μητέρας ατακτούσε, παράκο υε ή έκανε πράγματα
που δεν τα ενέκρινε εκείνη, τότε έπεφτε στον καναπέ και δήθεν
πέθα ι νε, μένοντας ακίνητη γι α αρκετή ώρα, μην αντιδρώντας
στι ς παρακλήσε ι ς του παιδιού της, μέχρι αυτό να ξεσπάσει σε
απεγνωσμένο κλάμα. Π αρόμο ιες ενοχοποιητικ έ ς απειλέ ς που
εκφράζονται πο λύ συχνά είναι για παρ άδ ειγμα : «θα φύγω και
δε θα ξανάρθω », ή «εσύ θα με πεθάνει ς» και δ ιά φορες άλλες .

Θα λέγαμε, λ οιπ όν, συνοψίζοντας ό τι το έ να απ ό τα κ ί νητρα

της υπερπρ οστασίας του παι δ ιο ύ ε ίναι η επιθυμ ί α της μητ έ ρας
να αγαπη θ ε ί και να υποχρε ώ σει το παι δί να νιώ σει ευγνωμοσύνη
για την « αγάπη » της. Το δ εύτε ρD απ ό τα κ ί νητρα ε ί ναι πιο
περ ίπ λ οκο και έχει συνήθως τραγ ικ ό τερες συν έ πειες για το
παιδί . Π ρ όκειται για τ ις περιπτ ώσεις εκε ίνες, κατά τις οπο ί ες
μια μητέρα δ εν ήθελε να έχει παιδί ή για δ ι άφορους άλλ ους
λ όγους απορρ ί πτει το παι δί της και αισ θάνεται εχθρικά
συναισθήματα γι ' αυτό . Απαιτεί ό μως απ ό τ ον εαυτό της να
είναι μια καλή μάνα και επει δή δ εν μπορεί να ανταποκριθ ε ί
σ · αυτό της το πρότυπο, της δημιουργούνται ενοχέ ς. Κ ακομα­
θα ί νει τό τε το παι δί της, λό γω των ενοχών και της ανάγκης
της για επανόρθωση . Αν αυτή η κατ άσταση ε ί ναι πολύ δύ σκο λη
για τη μητ έ ρα - κυρ ί ως όταν πρό κειται για παιδ ιά από
προηγού μενους γάμους του συζύγου - για το παιδί ε ίναι ακόμα
πιο δύ σκο λη . Δ ιότι, ενώ δ ιαισθάνεται την από ρριψη ή την
εχθρότητα και συγχρό νως την προσπ άθ εια να κα λυφτεί με την
υπερπροστασ ί α, η έλλειψη πραγματικής αγ άπης ό χι μό νο δ εν
κα λύπτεται , α λλά το ο δηγεί στη δ εινή θέση να πρ έπει να νι ώθ ει
ευγνωμοσύνη για κάτι που κατά βάθος δ εν του προσφ έ ρεται.
Το παιδί μπορεί να φτ άσει στο σημε ί ο να νι ώθ ει ενοχέ ς ακόμα
και γι ' αυτή του την ύπαρξη , επει δή αισθάνεται ό τι ε ίναι έ να
βά ρος για τη μητ έ ρα του , ό τι δ εν έ χει δ ικα ίωμα να ζει και
ά ρα θα πρ έπει να ε ίναι ευχαριστημέ νο ό ταν οι άλλ οι το
αν έχονται .
 Ας δ ο ύ με τ ώρα την π λευρ ά της αποστ έ ρησης, η οπο ί α -
ό πως και η υπερπροστασ ί α - ο δ ηγε ί στην εξέλιξη της
καταθλ ιπτ ικής δομής της προσωπικό τητας. Ο ι μητ έ ρες των
ατό μων αυτών ε ίναι γυνα ίκες σκ λ ηρ έ ς και στρυφνέ ς, ε λάχιστα
μητρικ έ ς και αν ίκανες να αγαπούν. Σ υνήθως και οι ίδ ιες
στερ ήθηκαν την αγάπη στην παι δ ική τους η λ ικ ί α και έ τσι δ εν
μπ όρεσαν να δημιουργήσουν έ να θ ετικ ό πρό τυπο για το ρόλο
της μητ έ ρας και ο ύτε γνωρίζουν αρκετά για τις ανάγκες του
παιδ ιού . Σ χετικ ά ακ ί νδυνες ε ίναι οι μητ έ ρες εκε ί νες που
λ ειτουργούν με « πρό γραμμα » . Ο ι μητ έ ρες, δ η λα δή , που εξ αιτ ίας
της δ ικής τους ανασφ άλ ειας θ η λάζουν και μεγα λώνουν το παι δί
με βάση έ να σταθερ ό πρόγραμμα, δίχως να λ αμβάνουν υπόψη
τ ις ατομικ έ ς ανάγκες του παιδ ιο ύ . Μ ια μητ έ ρα, για παρ άδ ειγμα,
είχε γράψει στο ημερο λόγιό της σχετικά με το πρώτο της παιδί :
« Ο γιος μου κλαίει εδώ και μερικές ώρες, αλλά η ώρα του
για φαγητό δεν ήρθε ακόμα ». Η φρ άση αυτή επανα λ αμβανό ταν
στο η μ ερολόγιό της για αρκετό χρονικό δ ιά στημα. Ε π ' ευκαιρία
θ α πρ έπει να επισημά νουμε ε δώ τους κινδύνους που ενέχουν
οι προσωπικ έ ς απ ό ψεις ορισμέ νων γιατρών, που παρουσιάζο ­
νται ως επιστημονικέ ς και που μπορούν καμι ά φορά να
δ ημιουργήσουν τερ άστια προβλή ματα.
Το παι δί υπερφορτώνεται, ό ταν εξαναγκ άζεται απ ό πο λύ
μικρ ό να συμμορφώνεται σε συνθήκες ζωής που δ ε λ αμβάνουν
υπόψη τις δ ικέ ς του ανάγκες . Τ έ τοιες καταστ ά σεις έ χουμε, για
παράδειγμα, όταν το παιδί θ η λάζεται άτακτα, όταν τοπο θ ετε ί ται
στο κρεβάτι αμέσως μετ ά το θ η λ ασμό , δίχως να του δ οθεί λίγη
προσοχή και τρυφερότητα και όταν η μητ έ ρα δ εν έ χει χρόνο
και ε ί ναι βιαστική και ανυπ ό μονη την ώρα του θ η λασμού .
Ε πειδή το παι δί δ εν μπορε ί να αμυνθ ε ί ακό μα και να εκφράσει
τ ις ανάγκες του, αναγκάζεται να «προσαρμοστε ί » σταδ ιακά κα ι
ν.α δ εχτε ί τον κό σμο γ ύ ρω του ό πως ε ί ναι , βλέποντας ό τι δ εν
μπορε ί να περιμ έ νει τ ί ποτα πια. Αυτό ο δηγε ί στο χαρακτηρι­
στικ ό και κυρ ί αρχο συνα ίσθ ημα πο λλών καταθλ ιπτ ικών ανθ ρ ώ­
πων: στην απόγνωση · δ εν ε λπίζουν, δ εν προσδοκούν τίποτα
απ ό το μέλλον, δεν πιστεύ ουν στον εαυτό τους και τις
δυνατό τητ έ ς τους, το μόνο που έχουν μάθ ει ε ί ναι να « προ­
σαρμόζοντα ι » . Τους κυριεύ ει το συνα ίσθημα της απόγνωσης,
α λλά ε ίναι δυνατο ί στο να δ ε ί χνουν υπομονή και στο να
υποχωρο ύν. Αντί να ε λπίζουν και να περιμέ νουν κ άτι κα λύτερο
απ ό τη ζωή , φοβο ύνται π άντα το χειρ ό τερο . Εί ναι πεσιμιστές
και πο λύ δύσκο λα μπορούν να φανταστούν ότι η ζωή μπορε ί
να προσφέρει και σ ' αυτο ύ ς κ άτι ευχά ριστο, εύκο λο και
ικανοποιητικ ό . Μ α και αν ακό μα συμβ ε ί κά τ ι τέτο ιο, νιώθουν
ενοχές και αναρωτι ώνται αν το αξίζουν. Δ εν μπορού ν να
χαρο ύν με την καρδ ι ά τους και καταστρέφουν κ άθε δυνατ ό τητα
ευχαρ ί στησης, « προστατεύοντας » έτσι τον εαυτό τους απ ό
τυχό ν απογοητεύ σεις . Επειδή πιστεύ ουν ό τι τ ί ποτα δ ε θ α
καταφέρουν , δ εν προσπα θ ο ύν αρκετ ά , δ ι ό τι στην αντ ίθ ετη
περ ίπτωση η αποτυχ ί α θ α ή ταν περισσ ό τερο ο δυνηρή . ' Οταν
κανε ί ς εξαρχής δ εν περιμένει τ ί ποτα το κα λό , το πο λύ πο λύ
να νι ώσει μια « ευχά ριστη » απογοήτευση στο τέ λος.

Α ς δώσουμε τ ώ ρα ένα παράδειγμα σχετικό με τέτοια

κα θοριστικ ά β ι ώ ματα αποστέρησης. Το έχουμε π ά ρει και π άλ ι
απ ό το ημερο λόγιο μιας μητέρας, η οπο ί α γρ ά φει : « Ήσουν
εξαρχής ένα μικροκαμωμένο παιδί. Τις πρώτες έξι εβδομάδες
σε τάι ζα κανονικά, συχνά όμως σε ξανατάι ζα, διότι έκανες
εμετό. Ακόμα και τις πρώτες δέκα μέρες που ήμουν στην
κλι νική, αρνιόσουν να θηλάσεις. Πολλές φορές χρειαζόμουν τη
βο ήθεια των νοσοκόμων, οι οποίες μέχρι να σε καταφέρουν σε
τυραννούσαν κρατώντας σου τη μύτη κλειστή ή και με άλλα
μέσα. Ο εμετός σου δεν οφειλόταν σε καρδιοσπασμό, τουλά ­
χιστον έτσι έλεγαν οι γιατροί. Ήσουν γενικά υπερευαίσθητος
και νευρικός, γι ' αυτό άλλωστε δεν κοιμόσο υν τις νύχτες το υς
πρώτους έξι μήνες. Στο σπίτι δεν είχα πολ ύ χρόνο για σένα,
διότι τρεις εβδ ομάδες μετά τη γέννα σου έπρεπε να εργαστώ
και πάλι. Βλέποντας ότι και μετά από τρεις ως τέσσερις μήνες
δεν είχες ακόμα το φυσιολογικό βάρος, σε πήγα στο γιατρό.
Εκείνος δε βρήκε τίποτα, αλλά για να είμαστε σίγουροι σε
πήγα σε μια παιδιατρική κλινική. Εκεί η γιατρός μου είπε ότι
έχεις ένα πολ ύ ώριμο βλέμμα για την ηλ ικία σο υ. Στην κλινική
το κρεβάτι σου ήταν δίπλα στο παράθυρο και είχες μόνο μια
κουβέρτα για να σκεπαστείς. Στο σπίτι σε είχαμε πιο ζεστά .
Α υτό είχε ως αποτέλεσμα να αρπάξεις πνε υμονία. Α υτό το
διάστημα εγώ ήμουν πολύ νευρική, αλλά ερχόμουν τις πρώτες
ημέρες τουλάχιστον για να σε τα ί"σω. Τότε είχα αρχίσει να τα
βλέπω όλα μαύρα. Άλλωστε, ότα ν ήσουν παιδί, ήσουν το μόνο
σταθερό στήριγμά μου, μια και ο πατέρας σου με τις συχνές
εξεγέρσεις τον και την αστάθειά τον ήταν πολ ύ δύσκολος. Έ τσι
είναι σίγουρο ότι θα πρέπει να έκανα λάθη στην ανατροφή
σου. Είχα ένα πρόγραμμα με συχνές εξόδους και σε κοίμιζα
πάντα νωρίς. Δ ιαφορετικά δε θα υπήρχε τάξη και σταθερότητα
στη ζωή σου. Τι ς επισκέψεις σε γιατρούς τις φοβόσο vν σαν το
διάβολο και ξεφώνιζες. Όταν κάποτε είχες ωτίτιδα, ο γιατρός
αναγκάστηκε να φύγει άπρακτος, θυμωμένος και εκνευρισμένος
από την κακή σου διαγωγή ».

Η περιγραφή αυτή τα λέ ει όλα απ ό μόνη της. Π ερι έχει

σχε ν όλα τα σημε ί α που επιβαρ ύνουν και κα θ ορίζουν τη
δό
συγκεκριμ έ νη εξέλ ιξη ενό ς παιδ ιού . Τα πρ ώιμα βιώματα
αποστ έ ρησης έχουν για το παι δί δύο επιπτώσεις. Η πρώτη
επ ί πτωση ε ί ναι ότ ι μαθα ί νει να παραιτε ί ται πρό ωρα, οπ ό τε
αναστ έλλεται παντού η δ υνατ ό τητά του να δ ιεκδ ικε ί . ' Οποιος
ό μως δ ε δ ιεκδ ικε ί και δ εν μπορε ί να π ά ρει, δύ σκο λα μπορε ί
να απ ο φύγει το συνα ί σθημα της ζήλειας, ό ταν μάλ ιστα βλέπει
τους άλλους να πα ίρνουν χωρ ί ς ενδοιασμό αυτ ό που ο ίδιος
δ εν τόλ μησε ποτ έ να απαιτ ή σει. Κ αι επει δή η ζήλεια δημιουργε ί
ενοχές, που τον κ άνουν να αισθάνεται άσχημα, προσπα θ ε ί να
την αποφύγει, μετατρ έποντας την αδ υναμ ία του σε αρετή.
Εξυψώνει δ η λαδή την αναστο λή του σε ιδ εο λογ ί α, σε ταπεινο­
φροσύ νη και ολιγάρκεια και με τον τρό πο αυτό παρηγορείται
με το συναίσ θημα της η θ ικής υπεροχής.
Η άλλη επ ίπτωση των πρώ ιμων βιωμάτων αποστ έρησης είναι
η α ίσθηση του παιδ ιού ότι δεν αξίζει να αγαπηθ ε ί , πράγμα το
οπο ίο ε ίναι κατά βάση α ίτιο για τη δημιουργ ία και τη δ ιατήρηση
συναισθημάτων κατωτερό τητας. Π ρ έπει πρώτα να έχει αγαπη θεί
κανε ί ς για να μπορέσει να αισθανθ ε ί ότι αξίζει αυτ ό το
συνα ίσθημα. Αν ό μως δεν έχει βιώσει την αγάπη , τ ό τε θεωρε ί τον
εαυ τό του υπα ίτιο γι ' αυτό και άρα ε ίναι εκε ίνος που δεν αξίζει
να αγαπηθε ί . Η δημιουργ ία των συναισθημάτων κατωτερότητας,
ό μως, σχετίζεται και με το γεγονό ς ό τι το παιδί δ εν έχει στην
ηλ ικ ία αυτή τη δυνατό τητα της σύγκρισης. Δεν είναι σε θέση να
αντιληφθεί ότι ε ίναι οι γονε ίς του αυτοί, που δεν μπορούν να
αγαπήσουν. Ο κόσ μος τους, ε ίναι ο κόσμος γενικά και θεωρεί
ό τι, ό πως είναι οι γονε ί ς του, ε ίναι προφανώς και όλοι οι γονείς.
· Οταν δ ιακατ έχεσαι απ ό βα θ ι ά αισ θήματα κατωτερό τητας,
ε ί ναι δυνατ ό να σου δ ημιουργη θεί η α ίσθηση ό τι δ εν έχεις
δ ικα ί ωμα στη ζωή και ό τι κάτι τ έ τοιο πρ έ πει να το έχεις
κερδ ίσει πρ ώτα, επομέ νως δ ε δ ικαιούσαι να υπ ά ρχεις παρά
μόνο, όταν ζεις για τους άλλους. «Ακόμα και η ύπαρξή μου
είναι μια ενοχή» ε ί χε πει μια κατα θλ ιπτική ασθ ενή ς με ανάλ ογες
εμπειρ ί ες στην παι δ ική της η λ ικ ί α. Τ ο α ί σθημα αυτό μπορε ί
να ο δηγήσει σε επικ έ ντρωση των ενοχών στο πρόσωπο της
μητ έ ρας ή και των δύο γονέ ων, πρ άγμα που συνεπ άγεται την
εμφάνιση τάσεων επανό ρθωσης και αποκατ ά στασης απ έ ναντ ί
τους. ' Ετσι κατα λήγεις να θυσιάσεις τη ζωή σου στο βωμό των
εγωιστικών απαιτήσεων των γον έ ων σου και μάλ ιστα αυτ ό το
θ εωρε ί ς αυτονόητο .
Το τελ ικό αποτ έλεσμα της επ ίδρασης της υπερπροστασ ίας και
της αποστέ ρησης ε ίναι παρόμοιο : και τα δύο οδηγούν στην εξέλ ιξη
μιας προσωπικότητας καταθλ ιπτικής δομής. Το παραχαϊδεμένο
παιδί κατ ά κανόνα αρχίζει να φοβάται και να έχει κρ ίσεις σε
μεταγενέστερες εποχές, όταν δη λαδή η ζωή δεν του κάνει τα
χατήρια του π λέον, όπως κάποτ ε η μητ έρα του ή όταν δ ε
β ρί σκονται υποκατάστατά της, ό πως y ια παράδε ιγμα ένας γά μος,
που συντηρε ί και στηρίζει ή δ ιάφορα κρατικά ιδ ρύ ματα, κοινωνική
πρόνοια και άλλα. Τότε δ ιαπιστώνει ότι δεν ε ίναι σε θέση να
αντέξει τις απαιτήσεις και τη σκληρό τητα της ζωή ς και μπα ίνει
στην κατάθλιψη ή καταφεύγει στη χρήση οποιασδήποτε μορφής
ναρκωτικών ουσιών προκειμένου να βρ ει δ ι έξοδο.
Τ ο παι δί , που μεγαλώνει με βιώ ματα αποστ έ ρησης, μα θ α ί νει
να παραιτε ί ται απ ό πο λύ νωρ ί ς και εξ ε λί σσεται σε έ να ήσυχο,
ντροπα λό , μη απαιτητικό παιδί , που « προσαρμόζεται » ε ύκο λ α.
Γί νεται έ να βο λ ικ ό παιδ ί για τους γονε ί ς, οι οπο ίοι απ ό την
π λ ευρά τους δ εν αντ ιλ αμβάνονται την κατ άθλ ιψη που κρ ύβεται
πίσω απ ' αυτή τη συμπεριφορ ά . Θ α συνηθί σει δ ε τόσο πο λύ να
υποχωρε ί και να μην έχει απαιτήσ εις, που και με λλοντικά θ α
προσανατο λίζεται προς τους άλλους και θ α προσπαθ ε ί να
εκπ ληρ ώνει τις απαιτήσεις και τις προσδ οκ ί ες τους. Μ ια και
ως άτομο δ ε θ α έχει αρκετά να προβάλλει, θ α γ ί νει αντικε ί μενο
των άλλων. Ε πειδή δ ε, θ α του ε ί ναι όλ ο και πιο δύ σκο λ ο να
εκπ ληρώνει τις αναπ όφευκτες κατά τη δ ική του εκτ ίμηση
απαιτήσεις των άλλ ων, θ α καταλ αμβάνεται κατ ' επανάληψη από
νέ ες ενοχ έ ς, που θ α τον οδ ηγο ύ ν όλ ο και πιο πολύ στην
κατάθλ ιψη . Αυτό ς ε ί ναι και ο λό γος άλλωστε που πο λλ ο ί
καταθλ ιπτ ικο ί ά νθ ρωποι αποφε ύγουν τ ις επαφ έ ς με πολλά
άτομα . Π ώ ς θ α μπορο ύ σαν βέβαια να εκπ ληρ ώσουν τις
δ ι ά φορες απαιτήσεις τους ! Αυτό αναγκάζονται να το επιχειρή­
σουν μ ' έ να άτομο το πο λύ. Ο ρισμένοι ί σως να β ρ ί σκουν λύ ση
προσφέ ροντας στους άλλ ους, σαν αντ ιστ άθ μισμα των ό σων οι
ίδ ιοι στερήθηκαν . Π ροσπαθ ού ν να κα λύψουν την έλλ ειψη
αγ άπης που βιώνουν οι ίδ ιο ι βοηθώντας τους άλλους, αγαπ ώ­
ντας τον π λ ησ ί ον τους και θυσιάζουν τον εαυτό τους ασκώντας
φιλανθ ρωπικά επαγγέλ ματα κ λπ. Φυσικά θέλουν και οι ίδ ιοι
να αγαπη θ ούν και να ανταμειφθ ο ύν γι ' αυτ έ ς τις προσφορ έ ς,
δ ιαφορετικά ε ίναι βέβ αιο ό τι θ α υπερφορτω θ ούν.

Ας δ ο ύ με τ ώ ρα μερικά παραδείγματα σχετ ικά με τις

δ ιαστ ά σεις, που μπορε ί να π ά ρει η α ίσθηση ό τι τα π άντα
απαιτούνται απ ' αυτο ύς. Κ άποιος είχε πει χαρακτηριστικά :
« , Οταν ανατέλλει ο ήλιος, έχω την αίσθηση ότι πρέπει να
χαρώ. Α υτό ήδη μου χαλάει όλ η τη μέρα ». Ένας φοιτητής
πάλι δεν ήταν σε θέση να διαβάσει μέχρι το τέλος ένα βιβλίο,
ακόμα κι αν αυτό τον ενδιέφερε αρχικά. Και τούτο, διότι, μετά
από μερικές σελίδες, άρχιζε να έχει την αίσθηση ότι το βιβλ ίο
«είχε την απαίτηση» να διαβαστεί απ 'αυτόν. Δ εν ήταν δ η λαδή
αυτό ς· το υποκε ί μενο , που ήθελε να δ ια βάσει το βιβλίο , αλλά
το βιβλίο γινόταν απαιτητικό , μεταβάλλ οντάς τον σε αντικε ί­
μενο και αυτ ό τον έκανε να χάνει τη δ ι άθ εσή του . Εί ναι εύκο λ ο
να φανταστο ύ με ό τι έ νας τ έ τοιος μηχανισμ ό ς αναγκαστ ικά θ α
ο δηγήσει στην απ άθ εια και την απ ό γνωση , στην αρνητική στ ά ση
απ έναντ ι κ άθ ε « απα ίτησης» .
Βλέπουμε λο ιπ ό ν πο ύ μπορε ί να καταλήξει κανε ί ς, ό ταν
βιώνει τον κ ό σμο « καταθλ ιπτικά » . Γ ι ' αυτό άλλωστε μια τ έτο ια
αντ ίδ ραση μπορε ί να θ εωρη θ ε ί καλό σημάδι , δ ι ότ ι αποτε λε ί
ένδ ειξη ότ ι υπ ά ρχει κ άτι ακ ό μα μ έ σα του , που αντ ιστ έκεται
στα συνεχή καταναγκασμό των πρ έπει . Αν όμως τα άτομα αυτά
ε ί ναι αναγκασμ έ να να προσφ έ ρουν δ ιαρκώς, δί χως να τους
δο θ ε ί ο χρ ό νος και η δυνατότητα να π ά ρουν μια ανά σα, να
γ ί νουν δη λαδή έ να υποκε ί μενο που θέλ ει και ενεργε ί σύ μφωνα
με τις δ ικ έ ς του επιθυμ ίες και παρορμήσεις, ο δ ηγούνται τε λ ικά
στην π λή ρη απ όγνωση . Η μό νη λύ ση που τους απο μέ νει, στην
προκε ί μενη περ ίπτωση , ε ί ναι να καταφύγουν στην ουδ ετερό τη­
τα, την αδ ιαφορ ί α και την απ άθ εια, να γ ί νουν « οι αποτυχη­
μ ένοι » δη λ αδή ή να καταλήξ ουν στην εξάρτηση από τα
ναρκωτ ικα η και στην αυτοκτον ί α ακ ό μα . Κ αι το ύτο δ ι ό τι η
κατά σταση στην οπο ί α β ρ ί σκονται ε ί ναι άλ υτη γι ' αυτο ύ ς . ' Ο σο
προσπαθ ο ύν να εκπ λ ηρώ σουν τις απαιτήσεις των άλλ ων
εγκατα λε ίποντας τον εαυτ ό τους, τ ό σο δ εν πα ί ρνουν καμιά
ευχαρ ί στηση απ ό τη ζωή . ' Οταν π άλ ι προσπα θή σουν να
αποφύγουν τις απαιτήσεις αυτ ές, καταλ αμβά νονται απ ό βαρι έ ς
ενοχέ ς. Ε πανα λαμβάνουν ασυνε ίδ ητα το σχήμα της παιδ ικής
τους η λ ικ ίας που τους ο δηγε ί στο ίδ ιο αδ ι έξ οδο κ άθ ε φορ ά .

Έ χει ήδη περιγραφε ί ο τρ όπος, με τον οπο ί ο τ ο παι δ ί

εσωτερικεύ ει την εικ ό να της μητ έ ρας του, κα θώ ς και σε ποιο
βα θ μό η στά ση του απ έναντ ι στον εαυτ ό του εξαρτ άται απ ό
τις εμπειρ ί ες του σε σχέ ση με τη μητ έ ρα του . Η εσωτερ ίκευση
μιας εχθ ρικής - απορριπτικής ή απαιτητ ικής και φορτικής μητ έ ­
ρας ε ίναι πολλέ ς φορ έ ς η βα θύτερη αιτ ί α της αυτοκτον ί ας, που
δίνεται σαν λύ ση στη φά ση της τε λ ικής απ όγνωσης . Α υτή η
εσωτερικευμέ νη εικ ό να της μά νας γ ί νεται έ νας αμε ίλ ικτος
κριτής, που οδ ηγε ί το άτομο να απορρ ίψει τον εαυτ ό του τον
ίδ ιο, να τον μισήσει ή και να τον κάταστρ έψει . Φτ άνει δ ε μέχρι
το αυτομ ί σος και την αυτοκαταστροφ ή , δ ι ό τι το αναπ ό φευκτο
μ ί σος προς τη μητ έ ρα θ α του δημιουργο ύσε τ ό σο βαριές και
ανvπόφορες ενοχέ ς, ώστε ε ί ναι προτιμό τερο για εκε ί νον να το
στρ έψει ενάντια στον ίδ ιο τον εαυτό του . Ο ι σχέ σεις και οι
α λλ η λεπι δ ρ ά σεις μεταξύ μ ί σους, ενοχών, απορριπτικής εσωτε­
ρικευμ ένης μητ έ ρας και αυτομ ί σους, αποτε λο ύ ν το ψυχοδυνα­
μικό υπ όβα θ ρο της βαριάς με λ αγχο λί ας . Ο ι τ ά σεις αυτοκτον ί ας,
στην προκε ί μενη περ ίπτωση , δ εν ε ί ναι παρά η στροφή φονικ ών
τάσεων ενάντ ια στον εαυτ ό του, ως αυτοτιμωρ ία για το μ ί σος
ενάντ ια στη μητ έ ρα .

Τ ο βασικό πρόβλ ημα των καταθλ ιπτικών ατ ό μων, επομένως,

ε ί ναι η αποτυχη μ ένη « περιστροφή γύ ρω απ ό τον εαυτ ό » , δ η λαδή
η ε λλιπής εξέλιξη τη ς ατομικ ό τητας . Επειδή έχουν έ να αδύναμο
Εγ ώ για να αντιμετωπ ίσουν τον κ ό σμο, τα πάντα εκλ αμβάνο­
νται ως απαιτή σεις . Ν ι ώθουν να τους περιστο ιχίζουν βουνά
από απαιτήσεις, γι ' αυτό αναγκ άζονται τε λ ικ ά να παραιτηθο ύν.
Επιπ λέ ον, εξαιτ ί ας της αδυναμ ί ας του Εγ ώ τους και π άλι, δ εν
έχουν προσωπικο ύ ς στόχους, έντονες προσωπικές επι θυμ ίες και
παρορμήσεις, ο ύτε καταφέ ρνουν να αντ ισταθ ο ύν με ωριμ ότητα
στις υπερβο λ ικ έ ς απαιτήσεις των άλλων, που πο λλέ ς φορές
μάλ ιστα δ εν τις αντιλαμβάνονται ως τ έ τοιες. Γ ενικ ά τα
καταθ λιπτ ικ ά ά τομα δύ σκολα λ ένε « όχι», λό γω του φόβου της
απώλειας και των ενοχών που θ α επακολουθή σουν. Γ ι ' αυτ ό
και δ εν τους απομένει ά λλη λ ύ ση παρ ά η κατ άθ λ ιψη ή η
ασυνε ίδητη « απεργ ία » ( αποχή ) , σε περ ί πτωση που θ α ξεπερά­
σουν τα ό ρια της αντοχής τους, κ άτι ό μως, που δ εν τους
απα λλ άσσει απ ό τα συναισθή ματα ενοχής. Τ α συναισθήματα
της ζή λ ειας και του μ ί σους, που ε ί ναι βα θ ιά συσσωρευμ ένα
μέ σα τους και δ εν αποτ ό λ μησαν ποτ έ τους να τα εκφράσουν,
μπορε ί να δ ηλητηρι ά σουν ό λη τη ζωή τους ή να << ξ επ ληρ ώνο­
ντα ι » με συνεχε ί ς αυτοκατηγορ ί ες ή και να κατα λ ήξουν στην
αυτοτιμωρ ία πο λλ έ ς φορ έ ς. ' Ο σο προσπαθ ο ύν να αποφύγουν
το φόβο της αυτοπραγμά τωσης, εγκατα λε ί ποντας ό λο και
περισσό τερο την ατομικό τητά τους, η κατά σταση παραμ έ νει
ά λυτη . Τ ο μόνο που μπορε ί να τους βοηθήσει τε λ ικά είναι να
αποτολμή σουν να γ ί νουν αυτ ό νομα άτομα.

Π αραδείγματα από τη ζωή καταθλιπτικών ατόμων

Μια νέα κοπέλα γνωρίζει τυχαία στην καφετέρια έναν άνδρα,

ο οποίος αρχίζει τη συζήτηση μαζί της και της τραβά το
ενδιαφέρον, εξιστορώντας της τη δύσκολ η κατάστασή του που
σχετίζεται με το διαζύγιο και τη μοναξιά του. Προσκολλάται
επάνω της, της ζητά να συναντιούνται επανειλημμένα, την
απασχολεί διαρκώς και αποφασίζει τελικά να την παντρευτεί.
Εκείνη από την πλευρά της, παρόλο που δεν της ήταν ιδιαίτερα
συμπα θής και δεν τον αγαπούσε, αισθανόταν ότι δεν έπρεπε
να τον απογοητεύσει, μόνο και μόνο επειδή αυτός τη χρειαζόταν
τόσο ! Δ εν μπόρεσε να του πεί εγκαίρως το «όχι », μια και δεν
της ήταν εύκολο να αντιδράσει από την αρχή και δίχως να το
θέλει του δημιούργησε ελπίδες, οπότε, όταν τελ ικά τα κατάφερε
να αρνηθεί, ένιωσε ενοχές.

Τ ο παρ άδ ειγμα αυτ ό δ είχνει χαρακτηριστικά στο ιχε ί α της

κατα θ λ ιπτ ικής δομής. Κάποιο άλλο άτομο μά λ ιστα, περισσό­
τερο δ ιαταραγμένο, δ ε θ α αποτο λ μο ύ σε να πεί το « όχι». Τα
καταθ λ ιπτικά άτομα , λοιπ ό ν, μπα ίνουν στη θέ ση του ά λλ ου
και ταυτ ίζονται τό σο μ ' αυτό ν, ώστε φτ άνουν στο σημε ίο να
ξεχνούν τη δ ική τους θ έση και τα προσωπικ ά τους ενδ ια φέ­
ροντα . Ε πειδή δ ε , έχουν λίγες και ασθ ενε ί ς προσωπικές
επι θυμ ί ες και παρορμή σεις για να αντιπαρα θ έσουν, υποκύπτουν
εύκο λ α στις επι θυμ ί ες και τις εκκλήσεις των άλλ ων. Είναι τόσο
συνη θ ισμένοι να εκπ ληρώ νουν τ ις προσδοκ ίες των άλλων, ώστε
εμπ λ έκονται σε καταστ ά σεις, που στην ουσ ία δ εν επιθυμούν
κα θόλ ου, αλλ ' ό μως, κατά έναν ασυνείδητο τρό πο, συμβάλλ ουν
και οι ίδ ιοι στη δημιουργ ί α τους. Έτσι γ ί νονται συχνά θύ ματα
των άλλων, που αδί στακτα εκμεταλλεύ ονται τις αδυναμ ί ες τους.
Σ τη συνέχεια τους ε ί ναι δύ σκο λο να απε λ ευθ ερω θ ούν απ ό τις
καταστ άσεις αυτές, εξαιτ ί ας των ενοχών τους, αλλά και εξ αιτ ίας
του συναισ θή ματος της ντροπ ή ς που τους προκαλ ε ί η κα λοπι­
στ ί α που έδ ειξαν, κα θώ ς επ ί σης και επει δή δ ε θέλουν να
παραδ εχτού ν την ταπε ί νωση που υπέστησαν απ ' αυτό ν που
τε λ ικά τους εκμετα λλ εύτηκε.

Η κοπέλα που αναφέρθηκε στο συγκ εκριμένο παράδειγμα

είχε ζήσει κάτω από δ ύσκολες Ό ικογενειακές συνθήκες. Ο
πατέρας της, μετά το θάνατο της πρώτης του γ υναίκας,
παντρε ύτηκε τη μητέρα της, μια νέα απλ ή, «κατώτερη το υ δ ικού
το,υ επιπέδ ου », που προερχόταν από προσφυγική οικογένεια .
' Οταν ήταν οκτώ χρονών, ο πατέρας της ήταν εξήντα και
παρουσίαζε κάποιες ενδείξεις γεροντικής άνοιας. Στο ίδ ιο σπίτι
ζούσαν και τα ετεροθαλ ή αδέρφια της, που ήταν πλέον ενήλικοι.
Στο ισόγειο του σπι τιού υπήρχε ένα κατάστημα, που αρχικά
ανήκε στην περιουσία της πρώτης συζ ύγου του πατέρα της και
στο οποίο είχαν μερίδ ιο και οι δ ύο αδερφές της, που
κατοικούσαν στο ίδ ιο σπίτι και είχαν φυσικά εχθρικές δ ιαθέσεις
απέναντι στη νέα σύζυγο. Η γυναίκα αυτή ήταν συνεσταλμένη
και μια και δεν είχε συμπαράσταση από το σύζυγό της
αναγκαζόταν να κάνε ι υπομονή μαζί με το παι δ ί της. Κάθε
φορά μάλιστα που αγόραζε κάτι για το παι δ ί της ένιωθε φόβο,
ενώ εκείνο με τη σειρά το υ έπρεπε να το κουβαλήσει στο σπίτι
τους στα κρυφά, νιώθοντας ενοχές απέναντι στα ετεροθαλή
αδέρφια του, λες και είχε πάρει κάτι που τους ανήκε. Μητέρα
και κόρη ένιωθαν, λόγω της συμπεριφοράς της πατρικής
οικογένειας, ανεπιθύμητες, σαν να έπαιρναν κάτι που δεν ανήκε
σ 'αυτές. Η οικογένεια τις ανέχτηκε ανα γκ αστικά μέχρι το
θάνατο το υ πατέρα, οπότε και τις έδ ιωξε από το σπίτι. Η
μητέρα της, μη μπορώντας να αντιδράσει, έφυγε τελικά και
άρχισε να εργά ζεται. Α ν και κάποιος δικηγόρος, που είχε
συμβουλευτεί τότε, την είχε διαβεβαιώσει ότι είχε το δικαίωμα
να παραμείνει στο σπίτι, εκεί νη δεν είχε τη δύναμη να «περάσει
το δικό της» και έφυγε. Το παιδί αυτό λοιπόν μεγάλωσε με
το συναίσθημα ότι δεν είχε δικαίωμα στη ζωή. Να πως μιλάει
η ίδια γι ' αυτή την κατάσταση. « Η μητέρα μου φοβόταν, δεν
τη ν είδα ποτέ μου να διεκδικεί κάτι. Κατηγορούσε μεν τους
συγγενείς της, αλλά ποτέ μπροστά τους και υποχωρούσε πάντα.
Μουρμούρι ζε και παραπονιόταν διαρκώς, δεν την είδα ποτέ
μου ευχαριστημ έ νη. Πήγαινε συνέχεια στην εκκλησία κουβαλώ­
ντας και μ έ να μαζί της, συνήθως στο εκκλησάκι του νεκροτα ­
φείου, όπου προσευχόμασταν για τις φτωχές ψυχές και για
λ ίγη τύχη στη ζωή μας, διότι πολλ ές απαιτήσεις δεν είχαμε · τι
θα μπορούσαν να μας δώσουν άλλωστε οι φτωχές ψυχές; Οι
ετεροθαλείς αδερφές μου τα είχαν όλα και συμπεριφέρονταν
σαν να ήταν πριγκίπισσες. Εξάλλου, όταν εκείνες ήταν μικρές,
η μάνα τους ήταν νέα, όπως και ο πατέρας μου. Βρήκα λοιπόν
την εξής λύση για τον εαυτό μου: αφού δεν με αγαπάει κανείς
σκέφτηκα, θα είμαι φτωχή, δε θα έχω τίποτα για τον εαυτό
μου, οπότε σύμφωνα με το σκεπτικό φτωχό παιδί-καλό παιδί
έφτιαξα μια αρετή κατά το χριστιανικό πρότυπο : ήμουν φτωχή,
δίχως ιδιοκτησία, όπως ο Χριστός».

Η δεσποινίς Μ. ζούσε με μια συνάδελφό της στο ίδιο

διαμέρισμα. Επειδή είχε δικό της αυτοκίνητο συνήθιζε να παίρνει
και τη συνάδελ φό της πά vτα μαζί της, μια και εργαζόντουσαν
στο ίδιο γραφείο. Η συνάδελφός της όμως δεν ήταν αρκετά
συνεπής και συχνά αργοπορούσε τα πρωινά, με αποτέλεσμα η
δεσποινίς Μ. να φτάνει πολλ ές φορές εξαιτίας της αργά στη
δοuλειά της, κάτι που της ήταν βέβαια πολύ δυσάρεστο, μια και
ήθελε να είναι πά vτα συνεπής. Συ,(νά την έπαιρνε μαζί της και
τα Σαββα τοκύριακα, νιώθο ντας ότι ήταν υποχρεωμένη να το κάνει,
αφού η άλλη δεν είχε δικό της αυτοκίνητο. Πρόσεξε όμως ότι
τις μέρες αυτές υπέφερε παραδόξως συ,(νά από πονοκεφάλους
και από στομαχικές διαταραχές.
Κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας της έγινε γνωστό ότι
και τα έξοδα της βενζίνης ήταν δικά της, πράγμα που το
θεωρούσε πολύ φυσικό, μια και επρόκειτο για το δικό της
αυτοκίνητο. Η συνάδελφός της δεν είχε προθυμοποιηθεί ποτέ
της να συμβάλει στα έξοδα. Η ασθενής θύμωνε μεν με τη στάση
της, αλλά δεν αποτολμούσε να απαιτήσει τη συμμετοχή της,
ούτε και να παραδεχτεί το θυμό της. Α ντίθετα κατέκρινε τον
εα υ τό της που έκανε τέτοιες σκέψεις μικροπρεπείς πο υ δε
συμβιβάζονταν με τον χαρακτήρα της. Οπότε κατέληξε να γίνει
αντικείμενο εκμετάλλευσης, πιεζόμενη διαρκώ ς και «καταπίνο­
ντας» το θυμό της, μέχρι που άρχισαν τα συμπτώματα. Τότε
μόνο αναλογίστηκε μήπως και κάτι δε πάει καλά κι ότι πιθανόν
το ασυνείδητό της να της στέλνει σήματα κινδύνου, τα οποία
εξέφραζαν με σωματικά συμπτώματα , όσα δεν αποτολμούσε να
εκφράσει η ίδια. Το θυμό της με τον πονοκέφαλο δηλαδή και
την αδ υ ναμία της να απαιτεί με τις στομαχικές διαταραχές.
, Ένας επιπρόσθετος παράγοντας, πο υ είχε συντελέσει στη
συγκεκριμένη στάση, ήταν η κατά το ήμισυ εβρα ϊκή καταγωγή
της, που την έκανε να πιστεύει ότι η συ νάδελφός της θα απέδιδε
σ 'αυτή την εβραική της πλευρά τη σημασία πο υ έδινε στα
χρήματα. Σε γενικές γραμμές είχε τΤι ν πεποίθηση ότι έπρεπε να
βλέπει αρνητικά την καταγωγή της. , Οταν, όμως, παρόλους
τους ενδοιασμούς της, τα κατάφερε και ζήτησε από τη
συνάδελφό της τη συμμετοχή της στα έξοδα της βενζίνης, έμεινε
έκπληκτη πο υ εκείνη το δέχτηκε απλά, δίχως καμιά αντίρρηση.
Τότε όχι μόνο εξαφανίστηκαν τα σωματικά συμπτώματα που
την ενοχλούσαν τα Σαββατοκύριακα, αλλά και η σχέση τους
βελτιώθηκε συγχρόνως και εξελίχτηκε σε πραγματική φιλία. Η
συμπεριφορά της αυτή ήταν ένα μόνο παράδειγμα της γενικότερης
στάσης της απέναντι στα προβλήματα της καθημερινής ζωής.

Η καθημερινότητα των κατα θλ ιπτ ικών ατ ό μων είναι γεμ ά τη

απ ό τρ όπ ους συμπεριφ ο ρ ά ς, όπ ο υ γενικ ά απ ουσιάζει η στα θ ερή
γνώμη , η επι βολή , η επικρά τηση , η άρνηση και η ατ ο μικ ό τητα.
Επειδή , όμως, τ ο να υποχωρ ούν, να παραιτ ού νται, να μην
υπερασπίζουν το ν εαυτ ό το υς έχει γ ίνει η δ εύ τερη φύ ση τ ους
πλέον, δ ε συνειδητοποιούν ότι ο ι ακατανό ητες καταθλίψεις τους
ε ί ναι απόρρο ια της γενικ ό τερης στ ά σης τους απ έ ναντι στα
προβλήματα της καθ ημερινής ζωής, α λλά τις θ εωρ ούν ως κ ά τι
το μο ιρα ίο και αμετάβλ ητο . Ο ι γιατρ οί , μια και τις περισσότερες
φορ έ ς δ ε βρίσκουν έ ναν εξωτερικό παράγοντα στ ον ο π οίο θ α
μπ ο ρ ού σαν να απ οδώ σο υν την κατ ά σταση , χο ρηγ ούν συνήθως
φά ρμακα, τα οπο ί α ί σως να βοη θ ού ν παρο δ ικά , α λλά αυτ ό που
κάνουν στην ουσ ί α ε ί ναι να καλύπτουν το πρόβλημα.

Θα περιγράψω τώρα ανα λυτικό τερα τ ις συνθήκες ζωής, που

αποτ έλεσαν το υπ όβ αθ ρο για την περαιτ έ ρω εξέλ ιξη της
συγκεκριμ ένης νεαρής γυναίκας.
Κατ ' αρχή ν ήτα ν το μο ναχοπαίδ ι ε νός πολύ δ ύσκολου μικτού
γάμου, η μ ητέρα της ήτα ν Εβραία. Από πολ ύ μικρή έζησε τους
συχνούς καβγάδες τω ν γο νέω ν της. Πολλές φορές της φαι νότα ν
ότι ο χωρισμός τους ήτα ν α ναπόφε υκτος. Σε ορισμέ νες
περιπτώσεις μάλιστα οι σκη νές έπαιρνα ν τέτοιες δ ιαστάσεις,
ώστε φοβότα ν ότι κάποιο κακό θα προκαλούσε ο έ νας στο ν
άλλο. Τις προθέσεις τους για χωρισμό τις εξέφραζα ν και
παρουσία της κατά καιρούς, ζητώ ντας κι από τη ν ίδ ια να πάρει
θέση απέ ναντι στο πρόβλημα με ερωτήσεις, όπως: « Ο μπαμπάς
και η μαμά θέλουν να χωρίσουν και εσύ πρέπει να αποφασίσεις
με ποιο ν από τους δ υο θα ήθελες να μείνεις, ποιο ν αγαπάς
περισσότερο δ ηλαδ ή». Και τούτο σε έ να τετράχρο νο κορι τσάκι,
πο υ ήτα ν φυσικό να οδ ηγηθεί έτσι σε αδ ιέξοδ ο. Εκείνη ήθελε
και τους δ υο γο νείς φυσικά και συ νεπώς της ήτα ν αδ ύνατο να
αποφασίσει, μα κι α ν αποφάσιζε, θα έ νιωθε οπωσδ ήποτε ε νοχές
απένα ντι σ Έκεί νο ν από τους δ υο γο νείς, το ν οποίο θα είχε
«προδ ώσει ». Γι ' αυτό επί χρό νια ολόκληρα προσπαθούσε να
ισορροπεί τη ν κατάσταση με το να τους συμφιλιώ νει. 'Ελεγε
ι δ ιαιτέρως στη μητέρα της ότι στο βάθος ο πατέρας της δε ν
τα ε ννοούσε όσα έλεγε, ότι ήτα ν οξύθυμος και γι 'αυτό δε θα
έπρεπε να λαμβά νει υπόψη της τη ν άσχημη συμπεριφορά του.
Ά λλωστε και ο ίδ ιος της το είχε εκμυστηρευτεί, τάχα, ότι ήτα ν
μετα νιωμέ νος για τη στάση το υ. Στο ν πατέρα της από τη ν άλλη
πλευρά έλεγε επίσης κατ ' ιδ ία ν ότι η μητέρα της θα στε ναχω­
ριό τα ν πολ ύ α ν τυχό ν χώριζα ν και ότι γνώριζε πολύ καλά ότι
η μητέρα της το ν αγαπούσε πραγματικά, παρόλο που δε ν της
ήτα ν εύκολο να το δ είχνει πά ντα. Η προσπάθειά της αυτή,
καθώς και δ ιάφοροι άλλοι λόγοι, α νέβαλλα ν συ νεχώς το
χωρισμό. Η ασθε νής μας όμως αισθα νότα ν ότι ζούσε πά νω σε
έ να ε ν ε νεργεία ηφαίστειο, πο υ θα μπορούσε α νά πάσα στιγμή
να εκραγεί. Είχε α ναλάβει λοιπό ν έ να σημα ντικό ρόλο για τη
στήριξη του γο νε ίΚ ού γάμου, αποτελώ ντας τη ν εξισορρόπιση
της ζυγαριάς ή όπως είχε πει μια φορά « το στόκο και τη ν
κόλλα » μεταξύ των γονέων της. Με άλλα λό γι α, α ι σθανόταν
ότι εξαρτι όταν απ ' αυτήν το αν ο ι γονείς της θα έμεναν μαζί
ή θα χώρ ιζαν τελικά.
Κάτω απ 'αυτές τι ς συνθήκες, ήταν φυσικό να μην αποτολμάει
να επιβαρύνει με τα δικά της προβλήματα ή με τι ς δικές της
ανάγκες την τόσο εύθραυστη και επι σφαλή σχέση των γονέων της.
Φοβόταν ότι θα κατέρρεαν όλα ύστερα από τη δική της πίεση.
Α υτό βέβα ια την ανάγκασε να εγκαταλείψει τον παιδικό αυθορ­
μητι σμό και έτσι δεν μπορούσε να είναι αυτό που πράγματι ήταν.
'Ολες της τι ς επιθυμίες, τις παρορμήσει ς, τα προβλήματα κα ι
τους φόβο υς της τα απωθούσε σιγά σιγά ο ύτως ώστε να μην τα
νιώθει φαινομενικά. Στη θέση τους όμως ανέπτυξε διάφορα
συμπτώματα από μ ικρή ηλ ικία, όπως την τριχόπτωση, την αρα ι ή
οδοντοφν ίa, την απολ έπιση της επιδερμ ίδα ς σε όλη την έκ ταση
τον σώματός της, καθώς κα ι ένα άλλο πολύ ενοχλητικό σύμπτωμα,
κάτι σαν λόξνγγα, που εμφανι ζόταν με την παρουσία άλλων
α νθρώπων τριγύρω της κα ι ήταν μ ι α ασυνείδητη αντίδραση προς
την εσωτερική πίεση που δεχόταν λόγω της έντονης υπερφόρτισης.
Το τελευταίο αυτό σύμπτωμα μπορεί κανείς να το δει ως
πρόδρομο τον μετέπει τα στομαχόπονου, που απέκτησε αργότερα
κο yrά στη συνάδελφό της.
Εξελίχτηκε λο ιπόν σε έναν άνθρωπο που λει τονρ γούσε
άρι στα, όταν βρ ι σκόταν μπροστά σε μ ι α απαίτηση, την οποία
κα ι εκπλ ήρωνε με συνέπε ι α κα ι με τον πι ο ι κανοποι ητικό τρόπο.
Πιεζόταν όμως κα ι δεν ήξερε πώς να ενερ γήσε ι, όταν χρει αζόταν
να επιβληθεί ή να απα ι τήσει η ίδια κάτι από τους άλλους.
Στην περίπτωση αυτή κατακλυζόταν από ακαθόρι στους φόβους
κα ι αναγκαζόταν να διεκπεραιώνει κάθε δουλειά μόνη της,
πράγμα που το εκμεταλλεύονταν ο ι άλλο ι φυσι κά.
Κάποιες « νευρώσεις της Κ υριακής » ή « νευρώσεις του
22 Η
ε λ εύθ ερου χρ όνου » έχουν παρ ό μοιο υπ όβα θ ρο . ασυνήθιστη

22 . « Sonntags- oder Freizeitneurosen » (γερμ. ) , « Weekend- or holidayneurosis »

(αγγλ. ) . Π ρόκειται γ ια την εμφάνιση καταθλιπτικών αλλά και άλλων
συμπτωμάτων σε περιόδους διακοπών, ιδιαίτερα τις πρώτες μέρες, ή τ α
Σαββατοκύριακα, σε άτομα που είχαν δυσάρεστες εμπειρίες σε αντ ίστοιχες
περιόδους της παιδικής τους ηλικίας ή σε άτομα που « παντρεύονται » για
τους πιο πάνω λόγους τη δουλειά τους και δεν ξέρουν τ ι να κάνουν τον
ελεύθερο χρόνο τους. Στην Ελλάδα ο όρος αυτός δε χρησιμοποιείται συχνά·
προφανώς δεν έχουμε πρόβλημα με τον ελεύθερο χρόνο μας.
ε λ ευθ ερ ί α προκα λεί φόβο στις περιπτ ώσεις αυτ έ ς, δ ι ότι επι­
τρέπει την εμφά νιση κρυφών απωθημ ένων και απογορευμέ νουν
επιθυμιών. Γ ια την εκπλήρωση των επιθυμιών αυτών δ ε
βρ ί σκεται ευκαιρ ί α στην καθ ημεριν ό τητα μια και ο ι απαιτήσεις
των άλλων και οι δ ιά φορες υποχρεώσεις γενικά δ εν αφήνουν
περιθώρια στο φόβο σου να είσαι αυτ ός που είσαι.
· Ε να παρ άδ ειγμα τώρα, που αναφ έρεται στο « δ εν μπορώ
να πω όχι», στην αδυναμ ί α δ η λ αδή που έχει κανε ίς να αρνηθεί
κ άτι . Μια νεαρή Αμερικανίδα είχε νοικιάσει ένα δωμάτιο σε
μια οικογένεια στη Γερμανία κατά την μεταπολεμική περίοδο
και σπούδαζε μπαλέτο. Κάθε φορά που επέστρεφε από τις
πρόβες της στο σπίτι και ήθελε να περάσει απαρατήρητη στο
δωμάτιό της, η οικοδέσποινα τη σταματούσε και την οδηγούσε
στην κουζίνα για λίγη κουβέντα μαζί της. Εκείνη, παρότι ήταν
κουρασμένη και προτιμούσε να μείνει μό vη της να ησυχάσει,
δεν μπορούσε να πει όχι. Επειδή δε οι Γερμανοί μεταπολεμικά
ήταν οικονομικά πιεσμένοι, η ασθενής ένιωθε ότι «έπρεπε» να
καλέσει όλ η την οικογένεια - τη σπι τονοικοκυρά, τη μεγάλη
της κόρη, το γιο και τη νύφη της, που φερόταν με υπεροπτικό
τρόπο λόγω της δυσαρέσκειας της απέναντι στην οικογένεια -
για καφέ, κάτι που δε συνηθιζόταν ακόμα στη Γερμανία της
εποχής εκείνης. Η κόρη θαύμαζε με εμφανή ζήλεια το όμορφο
φόρεμα της ασθενούς, μέχρι που εκfί νη της το χάρισε, παρόλο
που και της ίδιας της άρεσε πολύ. Ο γιος φλέρταρε μαζί της
και παρότι δεν της άρεσε, «έπρεπε» να ανταποκρίνεται στο
βλέμμα τον καμιά φορά για να μην τον απογοητεύει. Τέλος
«έπρεπε» να διαθέτει και στη νύφη κ άποιο χρόνο, για να
εξισορροπεί με τη συζήτηση τις ενδοοικογενειακές τους εντά­
σεις. Μ ·αυτή της την τακτική και μετά από δυο ώρες χαμένου
χρόνον, πήγαινε στο δωμάτιό της κατάκοπη και άρχι ζε να
τρwει ασταμάτητα. Γι · αυτή την ακατανόητη τάση της να τρώει,
που την έφθασε στο σημείο να a ναγκάζεται καμιά φορά να
κλέβει γλ υκά από τις ντουλάπες των συναδέλφων της, είχε
έρθει για θεραπεία.

Σ το ιστορικ ό των καταθλ ιπτικώ ν ανθρώπων βρίσκει π άντα

κανε ί ς δ ιάφορους περιβα λλοντικού ς παρ άγοντες, που δ υσκο­
λ εύ ουν ή εμποδίζουν την εξέλ ιξη του παιδ ιού σε έ να αυτό νομο
εαυτό . Και σ ' αυτή την περίπτωση , η α σθ ενής ήταν το
μοναχοπα ίδ ι ενός δυστυχισμ ένου γ ά μου, που αναγκά στηκε απ ό
μικρή να μάθ ει να υποχωρε ί , να κατα λαβα ί νει τους γονείς της
με τα προβλή ματ ά τους , πριν ακό μα ανακα λύψει και αναπτύξε ι
το δ ικό της εαυτ ό.

Κ αι τ ώρα έ να παράδ ειγμα υπερπροστατευτικού περι βάλλ ο­

ντος. Ο κύριος Σ. ή ταν και αυτός το μοναχοπαίδι ενός γάμ ου,
ο οποίος σε γενικές γραμμές μπορούσε να θεωρηθεί σχε τι κά
καλός. Η μη τέρα του, που είχε λίγα προσωπικά ενδιαφέροντα,
δεν ή ταν μεν δυστυχισμένη, αλλά ο γάμος δεν τ ην κάλ υπτε
απόλ ν τα , χωρίς όμως να μπορεί να εξηγήσει το για τί. , Οταν
με τά από ορισμένα χρόνια γεννήθηκε το παιδί της, έπεσε επάνω
του με τ η δύναμη όλων των ανεκπλ ήρω των επιθυμι ώ ν της και
το έκανε το σπουδαιό τερο σκοπό της ζωής της. Το πρόσεχε
σαν τα μά τια τ ης, ή ταν υπερπροστα τευτική και προσπαθούσε
να το προφυλλάξει από βιαιό τ η τες, κι νδύνους και όλες τις
σκλ ηρό τη τες τ ης ζωής. Και τι δεν ή ταν επικίνδυνο ! Ένας
ελαφρός άνεμος ή ταν ένδειξη μιας -ήδη αρχόμε vης πνευμονίας
για το αγόρι τ ης, οπό τε το έντυνε κα τά τέ τοιον τρόπο που οι
φίλοι του το κορόιδευαν (κά τι για το οποίο οι μη τέρες αυτές
δε ρ είχνουν συνήθως καμιά κα τανόηση). , Οταν το παιδί έπαιζε
με την άμμο, το ένιωθε μέσα σε χιλιάδες μικρόβια. Με το
ποδήλα το μπορούσε να πέσει, να σπάσει κάποιο μέρος του
σώμα τός του ή να το πα τ ήσουν οι άλλοι. Και τι δε θα μπορούσε
να συμβεί στις εκδρομές! Πού θα κοιμό ταν το παιδί, τι θα
έ τρωγε, πού θάβρισκε την καθαριό τ η τα και τ η ζεστασιά του
σπι τιού! Εκ τός αυ τών θα μπορούσε να παρασυρθεί σε κακές
πράξεις, ακόμα και σε ομοφυλοφιλικές εμπειρίες! Η μάνα αυτή
έπλενε το γιο της και με τά την εφηβεία, του έξυνε τη ράχη,
το υ πήγαινε το πρωινό στο κρεβάτι του, του εξασφάλ ι ζε
ενολ ίγοις μια παραδεισένια ζωή, αλλά το τίμημα που πλήρωνε
εκείνος ή ταν η στέρηση των προσωπικώ ν του επιθυμιών και
κα τά συνέπεια η αδυναμία του να ενταχτεί στον κόσμο των
ανδρών.
, Οταν μια φορά στ ην εφηβεία του απο τόλμησε μια ανταρσία
και παρόλες τις αντιδράσεις της μη τέρας του πήρε το ποδήλα τό
του, προκειμένου να ακολουθήσει τους φίλους του που θα
πήγαιναν εκδρομή, εκείνη στάθηκε μπροστά στην πόρ τα του
γκαρά ζ και με ανοιχτά τα χέρια και ύφος δραμα τικό του είπε :
«μόνο πάνω από το πτώμα μου». Ο γιος μετά απ 'αντό
υποχώρησε και η μητέρα τον ως ανταμοιβή τον πρόσφερε
μεγαλύτερη τρυφερότητα, ετοιμάζοντάς τον και το αγαπημένο
τον φαγητό την ημέρα εκείνη. Οι απαγορεύσεις και οι
προειδοποιήσεις, σε ό, τι αφορούσε στη σχέση τον με το άλλο
φύλο δεν έπαψαν ούτε και μετά τ1 ν εφηβεία τον. Τον έλεγε,
για παράδειγμα, πως δεν έπρεπε ν:α1 εμπιστεύεται τις κοπέλες,
διότι αυτές ενδιαφέρο νταν μόνο για τα λεφτά τον και ότι δεν
έπρεπε να πέσει στην παγίδ α, μιας και εκείνες επιθυμούσαν να
εξασφαλιστούν με το γάμο, στοχεύοντας στην περιουσία τον.
Κάτω από το κρι τικό μάτι της μητέρας τον δε δ ιαρκούσε καμιά
σχέση φυσικά. Για κάθε κοπέλα έβρισκε πάντα κάτι αρνητι κό.
Η μια δεν ήταν «από καλό σπίτι », η άλλη ήταν προκλητική
και σέξι στο ντύσιμό της, η άλλη πάλι δεν της έδειχνε τον
απαιτούμενο σεβα σμό, ενώ σε άλλες περιπτώσεις κατέλ ηγε απλά
στο «εσύ είσαι πολύ ανώτερος απ ' αυτή», για να επιφέρει τη
διάλυση. Έτσι υποτιμούσε λοιπόν κάθε κορίτσι στα μάτια τον,
και εκείνος, μιας και είχε συνηθίσει να βλέπει τον κόσμο με
τα δικά της μάτια, συμφωνούσε μαζί της ύστερα από κάποιο
διάστημα, εκλογικεύοντας ταυτόχρονα με τον τρόπο αυτό το
φόβο τον να αποκτήσει μια κοπέλα.
'Οταν ο κύριος Σ. ήταν δέκα πέντε χρονών, για κακή τον
τύχη πέθανε ο πατέρας τον, οπότε επισφραγίστηκε πλέον η
μοίρα τον. Η μητέρα τον δεν είχε πια παρά μόνο αυτόν και
φυσικά δεν μπορούσε να την αφήσει μόνη, πράγμα άλλωστε
που υπογραμμιζόταν επίμονα από την ίδια με πολλούς και
διάφορους τρόπους. , Οταν αργούσε τα βράδια καμιά φορά,
τον δημιουργούνταν ενοχές εξαι τίας της μητέρας τον, που
ανησυχούσε τόσο γι , α υ τόν! Τις γιορτές και τα Σαββατοκύριακα
τα περνούσε μαζί της. ' Οταν ήταν να αρχίσει σπονδές σε μια
κο ντινή πόλ η, η στιγμή τον αποχαιρετισμού ήταν τόσο
δραματική, λες και επρόκειτο να πάει σε άλλη ήπειρο ή να
φύγει για πάντα.
Η μητέρα τον ήξερε τα πάντα για κείνον, όχι επειδή ο ίδιος
είχε την ανάγκη να της τα λέει, αλλά επειδή εκείνη ήθελε να
τα μαθαίνει όλα, ώστε από ένα σημείο και έπειτα τον είχε
γίνει συνήθεια να της διηγείται τα πάντα. Ήταν περήφανη
γι ' αυτό και το εξέφραζε εμφαντικά μάλιστα. « Ο γιος μο υ δεν
έχει μυστικά από μένα » συνήθιζε να λέει. Α υτός πάλι είχε τόσο
συνηθίσει στις δικές της παρεμβάσεις, ώστε το υ φαινόταν
αυτονόητο ακόμα και το ότι η μητέρα του άνοιγε τα γράμματά
του για να τα διαβάσει. Α ν για οποιονδήποτε λόγο, φανερό ή
μη, έφτανε να απειληθεί α υτή η ενότητα, τότε η μητέρα
προλάβαινε την «καταστροφή» με το να αρρωστήσει εγκαίρως
και με τον τρόπο α υτό έδενε το γιο της επάνω της ακόμη πιο
πολύ.
Κάτω απ · α υτές τις συνθήκες λοιπόν μεγάλωνε ο «αιώνιος
γιος». Οι λίγες και ασθενείς προσπάθειες ανεξαρτοποίησης,
πο υ επιχειρούσε κατά καιρούς, του δημιο υργούσαν ενοχές,
οπότε αναγκαζόταν σύντομα να τις εγκαταλείψει. Σε γενικές
γραμμές ήταν στη ζωή «ο καλός γιος», ο ευγενικός, ο φιλικός
και πρόθυμος να βοηθήσει, αλλά ταυτόχρονα και κάπως
άχρωμος και ο υδέτερος εξαιτίας του αμφίβολο υ ανδρισμού του.
Ο φόβος του για τις γυναίκες εξελίχτηκε σταδιακά, με
αποτέλεσμα να γίνει ολότελα αδέξιος και ντροπαλός μπροστά
τους. Δ ε γνώριζε πώς να κατακτήσει μια γυναίκα, διότι είχε
μάθει μονάχα τη στάση το υ καλ α ύ γιο υ, πράγμα που του
εξασφάλι ζε μια άνεση μόνο απέναντι σε μεγαλύτερες απ · αυτόν
γυναίκες. Αυτές τις μητρικές φιγούρες τις γνώρ ι ζε από τη σχέση
με . τη μητέρα του. Επιπλέον ήταν ακίνδ υνες μιας και έμεναν
ενθουσιασμένες με την ευγενική, προσεκτικ ή και παθητική του
στάση ! · Οταν το υ άρεσε κάποια νέα γυναίκα, πο υ ταίριαζε
στην ηλικία το υ και εκείνη επι ζητούσε μια στενότερη σχέση
μαζί το υ, εκείνος κατέφε υγε στις γνωστές νο υθεσίες της μητέρας
του, που αναδύονταν αυτόματα, προκειμένου να προστατευτεί.
«Α υτή θέλει μόνο τα λεφτά μο υ ». Το κενό της ζωής του και
η όλο και περισσότερο εντεινόμενη δ υσαρέσκειά του, εξαιτίας
της αδυναμίας του να αναπτύξει φιλικές σχέσεις με άντρες και
γυναίκες, τον έδεναν δε υτερογενώς περισσότερο με τη μητέρα
του, η οποία παρέμενε νέα πάντα -σε βάρος του φ υσικά - μέσα
απ ' αυτόν τον ικανοποιητικό γι 'αυτή « γάμο» με το γιο - εραστή.
Από την άλλη όμως πλε υρά η τάση της να τον « καλομα­
θαί νει » τον έκανε πολύ απαιτητικό, πράγμα που δεν το
συνειδητοποιούσε βέβαια, καθότι ήταν συνηθισμένος να το
θεωρεί σαν κάτι το πολύ φ υσικό. Μετά το πέρας των σπουδών
του, κάποιοι φίλοι το υ πατέρα το υ το υ πρόσφεραν μια καλή
θέση αντιπροσώπου σε μια γνωστή εταιρία. Ο · ίδιος είχε την
τάση να βλέπει τον εα υτό το υ ως κάτι πολ ύ σημαντικό, αφενός
μεν εξαιτίας της υπερεκτίμησης το υ ατόμο υ του εκ μέρο υς της
μητέρας του και αφετέρο υ εξαιτίας της ανά γκ ης του να
αντισταθμίσει τις προσωπικές του αδ υναμίες. Οι γύρω του
έπρεπε να αναγνωρίζουν α υ τή τη σπο υδαιότητά το υ, ακόμα και
όταν η προσφορά του και η απόδοσή το υ δεν ήταν ικανοποιη ­
τικές. Ήταν ευαίσθητος σε κάθε κριτική με αποτέλεσμα να
εξοργίζει τους προ ϊσταμένους του με το από αντίδραση
υπεροπτικό του ύφος. Με τον ευγενικό του τρόπο όμως κέρδιζε
εύκολα πελάτες, άσχετα αν οι γνώσεις το υ πάνω στο
αντικείμενο της δο υλειάς δεν ήταν και πολύ σπο υδαίες. Είχε
επιπλέον την τάση να αναβάλλει ή να «κλέβει » κάποιο
απόγευμα, (πράγμα που ήταν δ υνατό στις εξωτερικές δουλειές)
και να πηγαίνει σε κάποια καφετέρια, στον κινηματογράφο ή
και για μπάνιο στη θάλασσα καμιά φορά . Φυσικά με τον τρόπο
αυτό δεν προχωρούσε στη δο υλειά του με την ταχύτητα που
φανταζόταν, αλλά ο ίδιος ισχυριζόταν ότι οι άλλοι δεν ήταν
σε θέση να αναγνωρίσουν και να εκτιμήσουν σωστά τις
ικανότητές του. Σε ένα επαγγελματικό ταξίδι ενώ βρισκόταν
κάτω από την επίδραση του αλκοόλ, παρασύρθηκε από μια
κοπέλα και συνειδητοποίησε την ανικανότητά του. Το περιστα ­
τικό αυτό αποτέλεσε την αφορμή να ξεκινήσει την ψ υχοθεραπεία
του. Την απόφαση αυτή την πήρε παρόλες τις αρνητικές
αντιδράσεις της μητέρας το υ, πράγμα που έδειχνε το αυξημένο
κίνητρό του, που ήταν συγχρόνως και ένα καλό σημάδι σε ό, τι
αφορούσε την πρόγνωση της θεραπείας το υ.

Ας αναφέ ρουμε τώρα άλλο έ να παράδειγμα ενός ατ ό μου,

που καθ οριστικό ρ όλ ο στην εξέλ ιξή του είχαν οι πρώιμες
στερήσεις. Ο κύριος Α. ήταν το τρίτο εξώγαμο παιδί και αυτό
από διαφορετικό πατέρα, ανεπιθύμητο από την αρχή και
μεγαλωμένο με το άκο υσμα της φράσης, «ας ήταν να μην είχες
γεννηθεί ποτέ», πο υ επαναλαμβανόταν συνεχώς από τη μητέρα
του. Κατά τη διάρκεια της ψ υχοθεραπείας είχε φέρει κάποια
φορά μια ζωγραφιά, όπο υ είχε ζωγραφίσει τον εα υτό του μικρό
μαθητή, με τα χέρια σταυρωμένα στη ράχη, να περπατά σε ένα
δάσος γεμάτο από τις παρακάτω απαγορευτικές πινακίδες:
«Αλίμονό σου αν. . . », «Παράτατο αυτό αμέσως», « Θα δεις τι
θα γίνει όταν γυρίσεις σπίτι », «Πού ήσο υν πάλι », «Α ν το
ξανακάνεις αυτό, τότε . . . » κ. α. Από μικρός ένιωθε ότι δεν είχε
δικαίωμα στη ζωή, το πολύ πολύ να τον ανέχονταν, πράγμ α
για το οποίο θα έπρεπε να τους είναι και ευγνώμων. Η μητέρα
τον ζούσε φτωχικά και αυτός αισθανόταν ότι δεν τον χαλάλι ζε
ούτε μπουκιά. Είχε μάθει από μικρός φαίνεται, όσο ήταν
δυνατό, να μην ενοχλεί κανέναν. Κατά το πρώτο διάστημα της
θεραπείας τον έμενε ακίνητος στο ντιβάνι , με τα χέρια
κολλημένα στο παντελόνι τον, εκφράζοντας με τη στάση τον
αυτό που τον είχε γίνει πια δεύτερη φύση: την τάση τον να
παραμένει αθέατος, να μ η γίνεται αντιληπτός από κανέναν, να
μην ενοχλεί κανέναν, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες
αποπομπής τον. Και στη ζωή τον, σε γενικές γραμμές, η
συμπεριφορά τον ήταν παρόμοια. Προσπαθούσε να διεκδικήσει
το μικρότερο δυνατό χώρο, ήταν υπερβολικά ταπεινός και δεν
είχε μάθει να έχει προσωπικούς στόχους και επιθυμίες.
Στερούμενος τα πάντα , αναγκασμένος να υποχωρεί σε κάθε
περίπτωση και χωρίς ελπίδες για το μέλλον, χρειάστηκε να
μπει στο βιοπορισμό πολ ύ νωρίς, πουλώντας εφημερίδες και
ενισχύοντας με τα λίγα χρήματα που κέρδι ζε την οικονομική
κατάσταση τον σπιτιού τον.
Παρέμεινε σ 'αντό το επάγγελμα, έγι νε εφημεριδοπώλ ης και
οι . μόνες προσιτές γι 'αυτόν απολαύσεις και μικρές χαρές της
ζωής, ήταν ένα ζεστό ρόφημα μετά από πολύωρη εργασία σε
κάποια κρύα γωνιά, ένα πούρο τα βράδια και κανένα σινεμά
καμιά φορά. Ζούσε μια ζωή πολ ύ μοναχική, νιώθοντας φόβο
για τις γυναίκες, μιας και δεν έβλεπε σ 'αντές παρά τη σκλ ηρή,
απαιτητική και ψυχρή μητέρα τον και έτσι δεν έλπι ζε ότι μπορεί
να περιμένει τίποτα καλό απ ' αυτές.
Τον πατέρα τον δεν τον γνώρισε ποτέ. Ωστόσο η νοσταλγία
τον για μια πατρική φι γαύρα ήταν τόσο έντονη, που, όταν
ένας άντρας μεγαλ ύτερός τον τον πρότεινε μια ομοφυλοφιλική
σχέση, τη δέχτηκε αμέσως. Στη συνέχεια όμως φοβόταν μ ήπως
αποκαλυφτεί, οπότε σταδιακά εξαρτήθηκε τόσο πολ ύ από το
φίλο τον, ώστε η σχέση άρχισε να παίρνει μαζοχιστική μορφή.
Α ντό είχε ως αποτέλεσμα να δέχεται τα πάντα, να δείχνει
ετοιμότητα σε κάθε απαίτηση ή ιδιοτροπία τον φίλον τον, από
φόβο μήπως και χάσει το ενδιαφέρον τον. Δ ιότι εκτός από τις
ταπεινώσεις που δεχόταν στη σχέση αυτή, υπήρχε και κάποια
ανθρώπινη προσέγγιση και τρυφερότητα, πράγμα που τον έδινε
την αίσθηση ότι κάτι σημαίνει για κάποιον, ότι κάτι έχει να
δώσει και αυτός. Καμιά φορά φυσικά κατακλυζόταν ξαφνικά
από μίσος, όταν συνειδητοποιούσε την τόση εκμετάλλευση εκ
μέρους του άλλου. Ο φόβο ς της απώλεια ς όμως ήταν
ισχυρότερο ς παρόλα αυτά, γι ' αυτό και υποχωρούσε στο τέλος,
προσπαθώντα ς να τραβήξει και πάλ ι το ενδιαφέρον του φίλου
του με νέους τρόπους. 'Ετσι ικανοποιούσε στη σαδομαζοχιστική
αυτή σχέση το δικό του σαδισμό μέσω της ταύτισής του με το
φίλο του, όπως και ο φίλο ς του τη δική του μαζοχιστική
πλευρά αντίστοιχα. Είχε μόνο ένα χόμπυ ' έγραφε κρυφά μια
κωμωδία, από την οποία προσδοκούσε πολλά και η οποία δεν
τελείωσε ποτέ · πιθανόν προς όφελό ς του, αφού διαφορετικά
θα χανόταν και αυτή η ψευδαίσθηση που του χάριζε στι ς
ονειροπολήσει ς του μελλοντική δόξα.

Σ ε μια άλλη περ ίπτωση μια κυρ ί α σαράντα χρονών περ ί που
απευθύνθ ηκε γραπτώς σε μένα σχετικ ά με το θ έμα της
ψυχοθεραπείας της. Είχε προηγη θεί μια προκαταρκτική συνά­
ντηση , στην οπο ία μεταξύ των άλλων της ε ί χα κάνει μια
ερ ώτηση σχετικά με τις προσδ οκ ί ες της από τη θ εραπεία. Μ ου
έγραψ ε λοιπόν στο γρά μμα της τα εξής : « Τα παιδικά μου
χρόνια ήταν τόσο φοβερά, που αν τα συνειδητοποιούσα πλήρως,
αυτό θα ήταν καταστροφικό για μένα. Προτίμησα λοιπόν να
αρνηθώ την πραγματικότητα ενμέρει, προσποιούμενη ότι όλα
ήταν εντάξει. Τώρα όμως εύχομαι να μου διώξετε τα
φαντάσματα, να με ανασύρετε από την άγνοια και να με μάθετε
να τα βγάζω πέρα με το χρόνο, τα πράγματα και τους
ανθρώπους του περιβάλλοντός μου. Να με βοηθήσετε στον
αγώνα μου ενάντια στα υπνωτικά, το αλκοόλ και το κάπνισμα
και να με μάθετε να επιβάλλομαι στους άλλους ανθρώπους,
ακόμα κι αν έχω αντίθετη γνώμη από αυτούς, αντί να
συσσωρεύονται τόσα συναισθήματα μέσα μου που μου δε ­
σμεύουν τόση δύναμη ! , Εχω να αντιμετωπίσω μεγάλες αντι ­
στάσει ς, οι οποίες δε γίνονται εκ πρώτης όψεως αντιληπτές,
πιθανόν επειδή είμαι πολύ υποχωρητική φαινομενικά. Ακόμη
δεν έχω _αποκτήσει καλή σχέση με τη δουλειά μου και είμαι
πολύ βραδυκίνητη. Η δυσκολότερη σχέση της παιδικής μου
ηλικία ς πρέπει να ήταν αυτή με τον πατέρα μου. Κι όμως
παραμένει κρυμμένο ς και δεν εμφανίζεται σε κανένα μου
όνειρο».
 Π ίσω απ ' αυτή την αυτοβιογραφική περ ί ληψη υπήρχε πράγ­
ματι μια τραγική παιδ ική η λικ ί α. Ο πατέρας της ήταν
ψυχασθενής και μέχρι το θάνατό τον - εκείνη ήταν δώδεκα
χρονών τότε- ζούσε μαζί με την οικογένεια και ένα νοσοκόμο.
'Ηταν συγχρόνως και αλκοολικός και πολλές φορές κάτω από
την επίδραση τον αλκοόλ είχε εκρήξεις θυμού και επιθετικό ­
τητας, που όπως ήταν φυσικό την επηρέαζαν αρνητικά. Η
μητέρα της ήταν πολύ εύθραυστη και, κατά το διάστημα της
εγκυμοσύνης τον κατά τρία χρόνια μικρότερου αδερφού της,
2
είχε παρο υσιάσει ψνχωσικά σνμπτώματα 3 και στη συνέχεια
είχε για μεγάλο χρονικό διάστημα έν το νες ιδεοληψίε°ζ-4 .
Φανταζόταν, για παράδειγμα, ότι έπρεπε να σκοτώσει τα παιδιά
της τρυπώντας το κεφάλι τους με ένα καρφί. Ζώντας μέσα
σ 'αυτή την α τμ όσφαιρα της συνέβη στην ηλικία των πέντε της
χρόνων και το εξής τραγικό γεγονός: Ο πατέρας της σε μια
από τις εκρήξεις βίας που είχε κάτω από την επίδραση τον
αλκοόλ, μπήκε στο δωμάτιο, όπου βρισκόταν η ίδια με τη
μητέρα της, πυροβόλ ησε με ένα περίστροφο λίγο πιο πάνω από
το κεφάλι της και βγήκε από το δωμάτιο. Η μητέρα της θέλησε
να καλέσει την αστυνομία ή κάποιο γιατρό, αλλά εκείνη την
εμπόδισε λέγοντας: «Να το πούμε καλύτερα στο μπαμπά, αυτός
θα μας βοηθήσει ».
Τ α ό ρια αντοχή ς του παιδ ιο ύ εί χαν π λέ ον ξεπεραστε ί και
φα ί νεται πως ο μόνος τρό πος που του ε ί �ε απομε ί νει , για να
αντιμετωπ ίσει το φό βο , ήταν η απομόνωση 5 της αντ ί ληψής και
της λογική ς από το συνα ίσθ ημα. Γί νεται τώρα π λέον κατανοητή
και η φράση της στο γράμμα ό τι θ α ήτα ν για εκείνη
καταστροφικό αν συνειδητοποιο ύ σε απ όλ υτα την πραγματικό ­
τητα της παιδ ικ ή ς της ηλικ ί ας. ' Οπως επίσης μας γ ίνεται

23. Επιλόχεια ψύχωση: Μερικές μητέρες κάτω από κάποιες προϋποθέσεις

(προδιάθεση, συνθήκες ζωής εκείνης τ ης περιόδου ή και για άλλους
άγνωστους λόγους) μπορεί να έχουν, λίγο μετά τον τοκετό, συμπτώματα
ψύχωσης, για μικρό χρονικό διάστημα.
2 4 . ' Εμμονη ιδέα που απασχολεί συνεχώς ένα άτομο, παρόλο που και το ίδιο
τη θεωρεί παράλογη . Συχνά συνδέεται με πράξεις ή τελετουργίες. Χαρα­
κτηριστικό σύμπτωμα της ιδεο-ψυχαναγκαστικής νεύρωσης.
25 . Το μηχανισμό αυτό άμυνας τον ονομάζουμε μόνωση. Το δυσάρεστο
συναίσθημα -η ενοχή εξαιτίας επιθετικών τάσεων για παράδειγμα-απομο­
νώνεται και απωθείται.
αντι ληπτ ή και η απώθηση των εμπειριών της σε σχέ ση με τον
πατ έ ρα της, ο οπο ίος δ εν εμφανιζό ταν σε καν έ να της ό νειρο.
Θα της ήταν δυσβάσταχτο βέβαια να συνδέσει συνειδ ητ ά με τον
πατ έ ρα της την απειλή και το φόβο, δ ι ότ ι έτσι θ α ήταν απ ό λυτα
εκτεθ ειμέ νη στο φόβο και την ανασφ άλ εια. Υπερπη δώ ντας ό μως
το συγκεκριμ ένο γεγονό ς, κατ άφερε να δ ιασ ώσει την εικ ό να
ενό ς καλ ού και προστατευτ ικο ύ πατ έ ρα, δ ιαχ ωρ ίζοντας απ ' αυ­
τ ό ν την απει λ ητική π λευρά του , σαν να ήταν κάποιος ά λλ ος
άνθ ρωπος αυτ ό ς που την ε ίχ ε απει λήσει . Έτσι μπορούσε να
ζητήσει τη βοήθεια ενός προστατευτικού πατ έ ρα που χ ρειαζόταν
τ ό σο πολύ . Π ό ση μεγά λη ποσ ότητα φόβου και απ ό γνωσης
χ ρειάζεται ό μως ένα παι δί για να καταφέ ρει μια τ έ τοια
δ ιεργασ ία ! Το γεγονό ς αυτό , φυσικά , ήταν ένα ι δ ια ίτερα
τραυματ ικό βί ωμα. Π άντως μπορε ί να φανταστε ί κανε ί ς π ό σο
επισφα λής, απει λητ ική και απε λ πιστ ική θα πρ έπει να ήταν
γενικ ό τερα η πραγματικ ότητα της παιδ ικής της η λ ικ ί ας. Π ού
θα μπορού σε να καταφύγει λοιπ όν; Π ού θ α μπορο ύ σε να βρει
προστασ ί α; Εκτό ς απ ό τις εξαρτήσεις που προαναφέ ρ θηκαν
( αλκοό λ, υπνωτικά , κάπνισμα ) , τα βιώματα αυτής της σκ ληρής
πραγ ματικό τητας την οδήγησαν στην αναγκα ία λύ ση να ζει τη
ζωή της, σαν σε όνειρο περ ί που. Δ ε ζούσε ποτ έ π λήρως την
πραγματ ικό τητα. Η ανάγκη της να προστατευτε ί απ ό πι θ ανού ς
κινδύνους, της θόλ ωνε την πραγματ ικό τητα και απ έ συρε τη
συναισθηματική συμμετοχή της απ ό τον κ ό σμο, προκειμ ένου να
μην π λ ηγω θ ε ί για μια φορά ακό μα. Κ αι ο ε θ ισμό ς της, ακό μα,
από τις δ ιάφορες τοξικές ουσ ίες, ήταν μια έκφραση της ανάγκης
απόδ ρασης από την πραγματικό τητα. Θα προτιμο ύσε να μην
ε ίχε γεννη θ ε ί . Έ τσι κατανοε ί ται και η τ ά ση της να κο ιτάζει
με τα μάτια χαμηλωμέ να και τα χέ ρια σταυρωμ έ να στα γ όνατα
τον καθ ρεφτιζόμενο στα νερ ά μιας λ ί μνης ουρανό και να νι ώθ ει
το συναίσθημα της ευτυχί ας. Είχ ε καταφύγει σε μια ονειρική
ζωή και β ρισκ ό ταν μεταξύ κατ άθ λ ιψης και ψύχωσης, μιας
κατά στασης δη λα δή , που υποτ ίθεται ό τ ι θ α την προστ άτευε από
τις επιπ λέ ον ανυπόφορες συγκρού σεις με την πραγματ ικό τητα.
' Ενας τριαντάχρονος δ ιπλ ωμ ά της ήρθε για θεραπε ία εξαιτίας
της σεξουαλ ικ ής ανικανό τητας που είχε από καιρό . Οι
οργανικές εξετάσεις ή ταν αρνητικές. Η υπόδει ξη ό τι η
σεξουαλ ικ ή ανικανό τητα μπορεί να ε ίχε σχέση και με τη
σύντροφο (όχι μ ό νο με τον ίδιο τον εαυτό του), έφερε στη ν
επιφά νεια το ακ όλ ουθο υπόβαθρο: Ό ταν επέστρεφε στο σπί τι
μετά τη δουλ ει ά του, ή ταν εκε ί νος που περιποι ό ταν και τά ι ζε
το γιο του που ή ταν περίπου έξι μ η νώ ν, ενώ η γυνα ίκα του
κα θό ταν στον καναπέ και δ ι άβαζε καπνίζοντας. ·Ηταν ο
μεσα ίος από τα τρία αδέρφια, από τα οπο ία ο πρώ τος ή ταν
ενεργη τικ ό ς, επι θετικ ός και αρκετά ατίθασος νέος και ως εκ
το ύτου είχε απορριφθε ί από τη μ η τέρα του. Εκεί νος, όμως,
έ νιωθε με το έ νστικτο του παι δ ιο ύ, πώ ς τον ήθελ ε η μ η τέρα
του και έγι νε έ να ήσυχο παι δί που έκανε τα πά ντα για χάρ η
της. · Εφτασε να εγκ αταλ ε ίψει κάθε νεανικ ή επι θυμ ία και
αποποιο ύμενος σιγά σιγά τη ν ανδρικ ή στά ση, βο ηθο ύσε τη
μ η τέρα του στη ν κουζί να, ή ταν καθαρός και προσεκτικ ό ς και
έ γι νε τελ ικά ο αγαπημέ νος, υποβα θμ ίζοντας με τον τρόπο αυτό
το μεγαλύ τερο αδερφό του στα μ ά τια τ ης, με τίμ ημα τη ν
απώλ εια του ανδρισμο ύ του φυσικά . Τη ν ίδ ια συμπεριφορά,
αυτή του καλ ο ύ γιο ύ, επέδει ξε και μετά το γάμο του, όπου
ή ταν περισσό τερο ο καλό ς γιος, παρ ά ο σύζυγος. Συνέχι ζε
λ οιπό ν το ρόλ ο που είχε μ άθει, υπερφορτώ νοντας τον εαυτό
του και επιτρέποντας στη γυνα ίκα του να τον κουράζει, δίχως
να . μπορε ί να εκφρά σει το θυμ ό του, από φόβο μ ήπως και
χά σει τη ν αγάπη της - όπως παλ αιό τερα αυτ ή της μ η τέρας του­
αν ερχό ταν σε αντίθεση μαζί της. Δ εν είχε μ άθει να απαι τεί
κά τι για τον εα υτό του, ο ύτε να μπορε ί να λέει όχι. · Ετσι το
σύμπτωμ ά του ή ταν η λ ύση όλ ων των συγκρο ύσεώ ν το υ: Μη
μπορώ ντας να ικανοποι ήσει σεξουαλ ικά τη γυνα ίκα του,
έπαιρνε εκδίκ ηση και τη ν τιμωρο ύσε. Επιπλέον ε ίχε απαλλ αγε ί
κι από τις ενοχές, καθό τι επρόκει το για έ να «οργανικ ό
σύμπτωμα», για το οποίο ο ίδ ιος δεν ευθ υνό ταν. Παράλλ ηλ α
όμως με το σύμπτωμα αυτό τιμωρο ύσε και τον εαυτό του για
τη ν νποβό σκουσα επι θετικό τη τα ενά ντια στ η σύζυγό του. Ολ α
·

αυτά βέβαια συνέβαιναν στο ασυνείδ η το επί.πεδ ο, αλλά ό ταν,

κατά τη δ ι άρκεια της θεραπε ίας, του δόθηκε η ερμ η νεία του
συμπτώματος και κατανό ησε σε βάθος τη σχέση αυτή, προκλή ­
θηκε αυτόματα μια εσωτερικ ή επανά σταση, που ε ίχε ως συνέπεια
και το ακ όλ ουθο συμβά ν: Μέθυσε για πρώ τη φορά στ η ζωή
του, κ άπνισε το πρώ το του τσιγάρο -πρά γματα που είχε αρ νηθεί
για χάρ η της μ η τέρας του στο παρελθό ν- και γύρισε στο σπί τι
κεφά τος στις τέσσερις η ώρα το πρωί και όχι αμ έσως μετά τη
δουλ ει ά του, όπως συνή θιζε μετά το γάμο του κα θημερινά . Η
γυνα ίκα του, αν και ανησύχησε πολύ, ηρέμησε μόλ ις τον είδε
να επιστρέφει στο σπί τι κι επειδ ή τελ ικά ή ταν λ ογικ ή γυνα ίκα,
που προτιμο ύσε έ ναν ολ οκλ ηρωμέ νο ά νδρα στη θέση του καλ ού
γιου, τον αγκάλ ιασε χαμογελώ ντας τρυφερά και τον παρέσυρε
στη συνέχεια, με αποτέλ εσμα να κ ά νουν έναν πολύ επιτυχημ ένο
έρωτα μετά από τό σο καιρό !

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις

Τα παραδ ε ίγματα που αναφέρθηκαν μας έδειξαν το φόβο

που έχουν τα καταθλ ιπτικά άτομα και τις προσπ άθ ειες που
κ ά νουν να τον αποφύγουν. Η δ εύ τερη βασική μορφή του φόβου ,
ο φόβος « της στροφής γύ ρω από τον εαυτ ό », ο φόβος της
ατομικ ότητας και αντ ί στο ιχα εκε ί νος της απ ώλειας , της
εγκατ άλ ειψης και της μοναξιάς, δ ιαφ έ ρει εντε λώ ς απ ό τον
αντ ίθ ετο φόβο των σχιζοειδών ατόμων, το φόβο της προ σέγ­
γισης και της αφοσ ί ωσης δη λ αδή . Με το να αποφεύγει την
ατομ ικ ό τητά του κανε ί ς, γ ί νεται οφει λέτης σημαντ ικώ ν πραγ­
μάτων απ έ ναντι στον εαυτ ό του και γ ί νεται όλο και περισ σό τερο
αντικείμενο στη ζωή . Π ι θανό ν και η ετοι μό τητα των κατ αθλ ι­
πτικ ώ ν ατόμων για ενοχ έ ς να σχετ ίζεται με την τ ά ση που έχουν
να αποφεύγουν την π λή ρη ενη λ ικ ί ωση , που ε ί ναι μια απ ό τις
μεγαλύτερες απαιτήσεις της ζωής .
Θα προσπαθήσουμε τώρα να συνοψ ί σουμε την εικό να των
καταθλ ιπτ ικών ατόμων. Με το να αποφεύγει κανε ί ς την
αυτονομία του και να ζει με υπερβο λ ική αφοσ ί ωση στον ά λλον,
ο δηγε ίται, ό πως ε ίδ αμε , σε μια κατ άσταση , ό που ο άλλ ος
υπερεκτιμάται , ενώ ο ίδ ιος χάνει την αντ ίστο ιχη αξία, όπως
ε ί ναι φυσικό . Ο παραμερισ μός του Εγ ώ έχει θετική επ ίδ ραση
βέβ αια σε ό ,τι αφορά την κατανόηση , τη συμπαράσταση και τη
συμπάθεια. Σ την περ ί πτωση αυτή σκ έ φτεται κανε ίς πρώτα τον
άλλ ο, την κατ ά στασή του και τα ενδ ιαφ έ ροντά του και
προσπαθε ί να αισθανθεί όπως εκείνος, φτάνοντας μέχρι και
την ταύτ ιση μαζί του. Αυτό κάνει δυνατή τη σε βάθος κατανό ηση
του άλλ ου και τη δυνατό τητα να μπαίνει στη θέ ση του ά λλ ου ,
πρ άγμα που μέχρις ενό ς σημε ίου είναι πο λύ θ ετικό . Ο
καταθλ ιπτικός ό μως δ εν μπορεί να αποσπαστεί απ ' αυτή την
ταύτ ιση και να επιστρέψει στον εαυτό του . Κ ατά συνέπεια
χάνει πο λλά από τα προσωπικά του ενδιαφέροντα, εγκατα λ είπει
τις προσωπικ ές του θέσεις και καταλήγει να ε ί ναι η ηχώ του
άλλ ου . Θ α μπορού σαμε να πού με ότι παρερμηνεύ ει τη
χριστιανική ρήση « αγάπα τον π λησ ί ον σου ως εαυτ όν »
μετατρέποντάς την σ ε « . . . . . . περισσ ό τερο απ ό τον εαυτό σου » .
Όπως ε ίναι δ ιαμορφωμένοι ό μως οι άνθ ρωποι και κατ ' ε­
πέκταση ο κό σμος όλος, με μια τέτοια στά ση ε ί ναι σίγουρ ο
ό τι πολύ σύ ντομα θ α γ ί νει κανε ί ς αντ ικε ί μενο εκμετ άλλ ευσης
των άλλ ων. Η επι θυμητή φαντασ ί ωση ό τι και οι άλλοι έχουν
την ίδ ια στά ση, ό τι ε ίναι δ η λαδή άτομα που σέβονται,
συναισθάνονται κ αι ανταποκ ρ ί νονται στις ανάγκ ες των άλλων,
παραμένει ευσεβής π όθ ος τις περισσό τερες φορές. Αυτό που
συμβα ί νει στην πραγματ ικότητα ε ί ναι ακ ριβώς το αντ ίθ ετο . Η
εμπειρ ί α της ζωής δ ι δά σκει ό τι οι άλλ οι ε ί ναι εγωιστές και ό τι
με τον τρ όπο αυτό μάλ ιστα αποκτού ν περισσ ό τερα . Εδώ ε ί ναι
λ οιπ όν και το κ ρ ί σιμο σημε ίο της στ ά σης του καταθλ ιπτικού
. Έχου με ήδη περιγράψει τον τρόπο με τον οπο ίο αναγκάζεται
να μετατρέψει την αν άγ κη σε αρετ ή και να εξυψώσει τη
συμπεριφορ ά του σε ιδ εο λ ογία, προκειμένου να εξα λ ε ίψει τ ο
φθόνο του και να αποκτήσει την παρήγορη α ί σθηση της η θ ικής
υπεροχής. Δ ιό τι χρει άζεται αρκετή ωριμό τητα και δύ ναμη για
να μπορε ί κανε ί ς δίχως ζήλεια να « χαλ α λίζει » στους άλλ ους
ό σα ο ίδ ιος απαγορεύ ει στον εαυτ ό του ή ό σα δ εν μπορε ί να
φτά σει. Εκτός βέβ αια αν πρό κειται για ι δ ανι κά θ ρησκευτικ ών
ή άλλ ων ι δ εο λογι ώ ν, όπως για παράδειγμα συναντάμε σε
κάποιες απαιτήσεις ή απαγορεύ σεις της Χ ριστ ιανικής θ ρη­
σκε ί ας.
Η ι δ εο λογ ία των καταθλ ιπτικών ατ ό μων - ό πως και κάθε
ιδ εο λογ ί α τε λ ικά- δύσκο λ α επηρε άζεται . Τ α άτομα αυτά δε
θέλ ουν να την εγκατα λ είψουν, δ ι ό τι έχουν π ληρώσει ήδη ένα
αρκετ ά μεγ άλο τ ί μημα στην προσπ άθ ει ά τους να υποχωρούν
και να χειραγωγο ύ ν το φθό νο, όπως επίσης δ ε θέλ ουν να
χάσουν και την η θ ική ικανοπο ί ηση που απο λαμβάνουν απ ό την
προσπάθεια αυτή . Ε πιπ λέον δ εν μπορε ί κανε ί ς να υιο θ ετήσει
μια στ άση , την οπο ί α έχει ήδ η απορρ ίψει ή καταδ ικάσει στους
άλλ ους. Σε όλα αυτ ά προστ ίθ εται και το γεγονό ς ότ ι δ εν έχουν
δοκιμά σει πολλά πρ άγματα με τη ζωή και τους ανθ ρώπους κα ι
η απειρ ία αυτ ή τους φοβίζει . Τ ους λ ε ίπει ένα μεγ άλο κομμάτι
απ ό την τεχνική της ζωής και καταφεύγουν κ άθε τό σο στις
γνωστ έ ς και οικείες αντιλήψεις. Μ ε τον τρόπο αυτό εγκλ ωβί­
ζονται στα π λοκάμια της ιδ εο λ ογ ί ας τους όλο και πιο πο λύ ,
πρ άγμα που δ εν ο δ ηγεί σε πραγματικ ή λύ ση , αφο ύ η ι δ εο λογ ία
χρησιμοποιε ί ται για την εξουδετέρωση μιας αδυναμ ίας ή
κ άποιου φόβου. Η ικανότητα για πραγματική μετουσ ί ωση , ό πως
εκφρ άζεται στη φρά ση του Goethe που αναφέ ρ θ ηκε προηγου­
μέ νως, ε ί ναι σπ άνια. Ο σεμνό ς και ταπεινό ς για λό γους
ι δ εο λογ ί ας δ εν μπορε ί να αποφύγει τη ζήλεια και την π ίκρα
για τις « αδ ικ ί ες » της ζωής.
Η καθ ημερινότητα ε ί ναι γεμάτη από απ λέ ς και ασήμαντες
καταστ ά σεις, όπου η κατα θλ ιπτ ική συμπεριφορά , με τη νευρω­
τική της έννοια, παγι ώνεται ή επιδ εινώ νεται. Εί ναι δ υνατό
ό μως να μεταβληθεί , αν υπ άρξει κατανό ηση και θέλ ηση γι ' αυτ ό.
Γ ια παράδ ειγμα, αν ο καταθλ ιπτικ ός έχει επισκ έπτες ή ο ίδ ιος
επισκεφτεί κ άποιον, θ α έχει πάντα την αίσθηση ότι αυτός είναι
αποκ λ ειστικά υπεύθυνος για την επιτυχ ί α της συνάντησης. Αν
πρ όκειται για δ ιασκ έδαση , αισθάνεται ότι θ α πρ έπει εκείνος
να την τροφο δ οτήσει. Κ αι σε περ ίπτωση αποτυχ ί ας κατα λαμ­
βάνε1αι απ ό ενοχέ ς και αισθήματα κατωτερότητας. Δ εν περνά
καθόλ ου απ ό το νου του ό τι πρ έπει και οι άλλοι να συμβάλ ουν
και ό τι χρει άζεται μερικ έ ς φορέ ς και λίγη τύχη για μια τ έ το ια
επιτυχ ί α. Εκε ί νος ό μως αισ θάνεται υπεύθυνος για όλα σχεδό ν.
Έ νας ασ θενής, για παρ άδ ειγμα, αισθ ανό ταν πολύ άσχημα κάθ ε
φορά που χρειαζό ταν να συστ ή σει κάπο ιους φ ίλους του σε έ να
ν έ ο πρό σωπο. Δεν μπορο ύ σε ποτ έ του να ε ίναι αυ θό ρμητος,
α λλά αντ ίθετα αγωνιο ύ σε , μήπως και το καινού ργιο πρό σωπο
δ εν άρεσε στους φ ίλους του ή οι φ ίλ οι του σε εκε ί νον. · Οταν
πήγαινε σε κάπο ια συναυ λία , του ήταν αδύνατον να την
απο λ αύ σει λόγω της ταύτισής του αφενός με τον καλλ ιτ έχνη
και αφετ έρου με το ακροατήριο. Ο φόβος του ήταν δ ιττ ό ς,
κα θότι ο κα λλ ιτ έχνης θα μπορο ύ σε να αποτ ύχει και να
απογοητεύσει το κοινό ή θ α μπορού σε εκε ί νος να απογοητευτε ί
αν η ανταπ όκριση του κοινο ύ δ εν ήταν ικανοποιητική . Έτσι
ποτ έ δ εν ήταν ο εαυτό ς του πραγματικά , α λλά β ρισκ όταν σε
μια περ ίεργη ενδ ι ά μεση κατά σταση μεταξύ του εαυτού του και
των άλλ ων. Μ ε τον τρό πο αυτό επαναλάμβανε ασυνε ίδητα την
κατάσταση της πρώ ιμης η λ ικ ί ας του, κατά την οπο ί α έπρεπε
να συναισ θάνεται τους ανθ ρώπους γύ ρω του, να τους κατανοε ί
και να ικανοποιεί τις απαιτήσεις τους, παραμερίζοντας τον
εαυτό του, για να μην κινδ υνεύσει να χάσει την όποια αγάπη
και ασφ άλ εια που του έδ ιναν. Αυτό που εμφαν ίζεται ε δώ ως
εγωισμό ς είναι τε λε ίω ς δ ιαφορετικό απ ' αυτό που συναντάμε
στο σχιζοειδές ά τομο , το οπο ί ο, μην έχο ντας επαφή και
ουσιαστ ική επικοινωνία με το περι βάλλον του , μπορε ί να φτ ά σει
σε παραλήρημα συσχ έτισης. Σ το καταθλ ιπτικό άτομο , ό μως,
αυτή η συσχέ τιση με το Εγώ ε ί ναι φαινομενική , στην
πραγματ ικό τητα πρό κειται γ ια μια υπερβολική σ ύνδ εση με το
Εσύ . Η αίσθηση της υπευθυνότητας για τα π ά ντα δ εν προ έ ρχεται
απ ό μεγαλ ομανία, αλλά αντί θ ετα από ένα αδύναμο Εγώ, που
τον φέ ρνει περισσ ότερο κοντά στον άλλ ον παρά στον εαυτ ό
του τον ί δ ιο.
Ε ίναι ευνόη το λοιπ όν ό τι η τε λ ευτα ία λύση αυτοπροστασ ίας
απ ό την υπερφό ρτιση του εαυτού , μια και δεν μπορε ί να
αντιμετωπιστε ί δ ιαφορετ ικά , ε ί ναι η εμφάνιση σωματικών
συμπτ ω μάτων. Η λύση αυτή δ ίνεται ασυνε ί δητα, βέβαια, γι ' αυτ ό
και δ ε β ι ώνεται με ενοχέ ς . Τ α -ά τομα αυτ ά μπορο ύ ν « να
απολ αύ σουν μια ασθέ νεια ή μια δ ιαμονή στο νοσοκομείο » ,
δ ι ό τι τ ότε έχουν επιτ έλ ους και αυτ ά τ ο δ ικα ίω μα ν α δ εχτού ν
τ η φροντ ί δα των άλλ ων και να μην είναι υποχρεωμ ένα να
μεριμνο ύν για όλα. Ε κτ ό ς βέβαια κι αν αισ θ ανθούν ακόμα και
γι · αυτ ό ενοχέ ς, νι ώ σουν δ η λ αδή ότ ι αρρ ώστησαν και ά ρα
« απ έ τυχαν ».
Η αδ υναμία λ οιπ ό ν να είσαι ο εαυτ ό ς σου, ο δηγεί σχεδόν
αναπόφευκτα στο μ ί σος απ ό ζήλεια, απ ό ανικανότητα και από
πικρία εξαιτ ί ας της εκμετ άλλευσης που νι ώθ εις απ ό τους
άλλ ους. Ω ς λύση λύτρ ωσης απ ό τα συναισθήματα αυτά , που
κουράζουν, τυραννο ύ ν και βιώνονται με ενοχ έ ς, εμφανίζεται
στη συνέχεια η εξέλ ιξη μιας ιδ εο λ ογ ί ας, με βάση την ταπεινο­
φροσύνη, τη σεμνό τητα, την πίστη για ειρηνικ ή δ ιευ θέτηση των
π άντων και την ολ ιγά ρκεια. Μ ε τον τρό πο αυτό ε λπ ίζεις να
βρε ίς την ηρεμ ί α σου βέβαια, που ό μως πρ όκειται για μια
ηρεμ ί α πο λύ επισφα λή , εφ ό σον στο βάθ ος συνεχ ίζουν να
υποβόσκουν όλ α τα αρνητικά συναισθήματα που προαναφ έ ραμε .
Θα άξ ιζε τον κ όπο να ερευνήσει κανείς γιατ ί ο Χ ριστιανισμός,
που εμφανίζεται ω ς θ ρησκεία της αγάπης , παρουσιάζει στην
ιστορ ί α του τό σο πο λύ μ ί σος, β ία και πο λέ μους. Μή πως έχει
σχέ ση αυτό με τη χριστιανική ι δ εολ ογία, που έχει ως βάση την
ταπεινοφ ροσύνη , την οποία και εκμεταλλεύεται η εκκ λ ησιαστ ική
εξουσ ί α για να κ ρατά ανήλικους τους πιστού ς, με την υπ ό σχεση
της ανταμοιβής στην άλλ η ζωή , για ό σα δ εινά υφ ί στανται στην
επ ίγεια ζωή τους; Τα συναισθήματα μ ί σους και ζήλ ειας, που
πα ρόλα αυτά συνεχίζουν να εμφυτεύ ονται και να συσσωρ εύο­
νται , θ εωρ ούνται τ ό τε δ ικαιο λ ογημέ να και μπο ρ ού ν να εκδη­
λ ωθ ο ύν « νό μιμα » με τη μο ρφή της μισαλλο δοξίας, που
πυ ρ οδ οτε ί τον αγώ να ενάντια στους αλλόθ ρησκους ή στους
αποστασιοποιημ ένους Οπως συνέβη με το δ ιωγμό των αι ρε­
·

τικ ών ή το κ άψιμο των μαγισσών και ό πως συνέβη στην ιε ρά

εξέταση , ό που ξεθύμανε ένας εντονό τατος σαδ ισμός.
Κάθ ε ιδ εο λογ ί α γ ί νεται επικ ίν δυνη , ό ταν τε ί νει να δ ιογκώ σει
ή να εκμηδ εν ί σει μια απ ό τις βασικές ωθήσεις του ανθ ρώπου ,
δ ι ό τι μο ι ρ α ία αυτό που αποφεύγεται , αναδύ εται με εκ ρηκτικό ­
τε ρο τ ρόπο. Η ψυχή μας, το ασυνε ίδητ ό μας, έχει μια ι δ ια ί τε ρη
ικανό τητα να μας υποδ εικνύει τις μονό π λ ευ ρ ες τ ά σεις μας, οι
οπο ί ες μειώνουν την εποικοδομητική ένταση που π ρ οκα λε ί ται
απ ό τις αντ ινομ ί ες της ζωής. Αυτό γ ί νεται με τα όνει ρ α και
τα « λάθη », με τον τ ρόπο δημιου ργ ί ας των σχέ σε ών μας και
κυ ρ ί ως με την εμφάνιση του φόβ ου, α ρκε ί να ξέ ρουμε φυσικά
να τα ε ρ μηνεύουμε όλ α αυτά . Ο υπε ρ βο λ ικά ταπεινό φ ρων και
ει ρηνοποι ό ς, για πα ρ άδειγμα, βλέπει ό νειρ α στα οπο ί α η
καταπιεσμ ένη τ ά ση εμφανίζεται δ ιογκωμ έ νη , μετατειθ εμ ένη σε
άλλ α π ρ ό σωπα συνήθως, που του υποδ εικνύ ουν τε λ ικά αυτό
που χρ ει άζεται. Μ ια πα ρό μοια τ άση για αναπλή ρ ωση μπο ρο ύ με
να συναντ ή σουμε και στην επι λογ ή συντ ρό φου , ό που αισ θάνεται
κανε ί ς να έλκεται απ ό τον αντ ίθ ετο τ ύπο και ενθ ουσιάζεται
μαζί του , εξαιτ ί ας της ασυνε ίδ ητης π ροσδ οκ ίας του ό τι θ α
μπο ρ έ σει να ζήσει μέ σα απ ' αυτ ό ν, ό σα ο ίδ ιος δ εν αποτο λ μά
να ζήσει . Έτσι ε λπ ίζει του λάχιστον. Θ α επαν έλθουμε όμως
α ργ ότε ρ α στο θέ μα αυτ ό.
Το φαινό μενο που συναντά με επανει λημμ έ να, ό ταν μια από
τ ις βασικέ ς ωθή σεις καταπι έζεται και δ ε βιώνεται, ε ί ναι ό τι
κ άποια στιγμή σ ίγου ρα θ α εμφανιστε ί κατευθυνό μενη ε ί τε π ρ ος
τα μέ σα ε ί τε π ρος τον έξω κ ό σμο . Ο π ότε ή εμπ λέκεται κανε ί ς
σε μια κατάσταση ή μια σχέ ση και καταλήγει σε μια άλυτη
σ ύγκ ρ ουση , επειδή του λ ε ί πει το θά ρρ ος να είναι ο εαυτό ς του
ή π άλ ι ξεπε ρ νά τα ό ρ ια της αντοχής του και αναγκάζεται να
αναπτύξει άλλους τ ρ όπους συμπε ρ ιφο ρά ς. Τό τε η καταπιεσμέ νη
ενό ρμηση μπορε ί εξαιτ ίας της συσσώρευσης να αναδυ θ ε ί με
τρό πο εκρηκτ ικό , πράγμα το οπο ίο ενδέχεται να έχει κατα­
στρεπτικ έ ς συνέπειες. ' Ολ ες οι ψυχικέ ς π λ ευρ έ ς μας που δ εν
απαρτιώνονται στην προσωπικ ό τητ ά μας, μπορεί να αυτονο­
μηθ ούν ταυτό χρονα κ άποια στιγμή και να εκφραστο ύν με την
αρχαϊκή τους μορφή , όπως ε ίδαμε στην περ ί πτωση της νεαρής
γυνα ίκας με τα συμπτ ώ ματα της βουλ ιμ ί ας και της κ λεπτομα­
νίας.
Κ αι στην περ ίπτωση της καταθλιπτικής δ ομής της προσω­
πικό τητας συναντ ά με μια κλ ιμάκωση των κατα θλ ιπτικών
στοιχείων, που ξεκινά απ ό τις υγιε ί ς προσωπικό τητες με ε λ αφρά
κατα θλ ιπτ ικ ά στοιχε ί α και φτάνει μέχρι και τις βαριές μορφέ ς
της με λαγχολίας. Μ πορού με να τα αναφέ ρουμε κ λ ιμακωτά ως
εξής: αναπ όληση , εσωστρ έ φεια, συστολή και ο λ ιγάρκεια, ανα­
στολή στο δ ικα ί ωμα της απα ί τησης ή επικρ άτησης, παθητικ ό ­
τητα, πα θητική αναμονή (όταν περιμένει κανε ίς « να του τα
κ άνουν όλ α οι άλλοι » ) , απελπισ ί α, κατάθλ ιψη , με λ αγχο λί α.
Αρκετές φορ έ ς στο τ έλ ος αυτής τ ης σειρ άς συναντ ά με την
αυτοκτον ί α ή την π λή ρη απ άθ εια ή τη στροφή προς κάποια
μορφή εξ άρτησης (όπως τα ναρκωτικ ά και το α λκο όλ ή άλλες
τοξ ικ έ ς ουσ ί ες ) που μόνο παρο δ ικά δυναμώνουν το Εγ ώ και
ανακουφίζουν απ ό την κατ άθλ ιψη . Στη μανιοκαταθλιπτική
ψύχωση μι λά με χαρακτηριστικ ά για δ ιαταραχή του θυμικού
( συναισ θηματ ική ψύχωση ) και όχι ό πως στο σχιζοει δή τ ύπο για
δ ιαταραχή του συνειρμο ύ της σκ έψης ( παρανο ϊκή ψύχωση ) ,
πρ άγμα που υπο δ εικνύ ει ό τι η αιτιο λογ ία εντοπίζεται σε
δ ιαφορετικά επ ίπεδα. Σ τις ενα λλ αγέ ς των μανιακών φάσεων
απ ό τη μια και των κατα θλ ιπτικών απ ό την άλλη ( « πετά στα
ουράνια » - « είναι του θ ανατά » ) , αντ ικατοπτρίζεται το ψυχο­
δυναμικό υπόβαθρο με τρό πο ι δ ια ί τερα εντυπωσιακό. Σ τη
μανιακή φά ση εξαφαν ίζονται για έ να δ ι ά στημα όλ ες οι
αναστο λέ ς και οι τ ά σεις υποχώ ρησης, οπ ό τε ο ασθ ενής ε ί ναι
υπερβο λ ικά χαρο ύ μενος, αγοράζει πάρα πολλά πράγματα,
δημιουργε ί χρ έη , ε ί ναι πο λύ σπάταλος και αισι όδοξος και όλα
αυτά μέχρι να περ ά σει στην καταθλ ιπτική φάση , ό που τα π άντα
ανατρέπονται και καταφεύγει στην παρα ί τηση , τον πεσιμισμό ,
την αδυναμ ί α και την απ άθ εια. Αφού η ομα λή εναλλαγή της
ψυχικής ευφορ ίας με τη δ υσαρέ σκεια ανήκουν κατ ά κανό να στο
ρυθ μό της ζωής , στο ιστορικ ό των ασθενών αυτ ών βρίσκει
συνήθως κανε ί ς μια ιδ ια ί τερα απ ότομη μεταβ ο λή από την
κατά σταση αισιο δοξίας σ ' αυτή της απ ό γνωσης, ενώ στη
με λαγχολ ί α συναντ ά με πλ έον μό νο την απελπισ ία.
Σ υχνά τα καταθ λιπτικά άτομα καταλ αμβάνονται απ ό θ ρη­
σκευτικό ζή λο, ελκό μενα προς το χώ ρο της θ ρησκε ίας απ ό την
ιδέα της λύτρωση ς αποβλ έπουν δη λ αδή στη λύτρωση των παθών
και τη συγχώ ρεση των αμαρτι ών τους. Σ υχνά ε ί ναι μυστικιστ έ ς,
νοσταλγώ ντας μυστικιστικ έ ς εμπειρ ί ες ενότητας σε « έ να ό λο »,
χρησιμοποιώντας για το σκοπ ό αυτό το μ έσο της προσευχής.
Εκτό ς από τη χριστιανικ ή θρησκεί α, ό που έ λκονται απ ό την
ι δέα της ταπεινοφροσύνης και του π ό νου που εξαγν ίζει,
στρ έ φονται πο λλ έ ς φορ έ ς και προς το βουδ ισμό και τη
φιλ οσοφ ί α του για τον κ ό σμο. Γ ενικά, κ άθε μορφή π ί στης που
αποσκοπε ί στην ά ρνηση του εαυτο ύ και τη συγχώνευση του
Εγ ώ με τον έξ ω κ ό σμο τους ε λ κύει . Π ιστεύουν με κάποια
παιδ ική αφ έ λεια ό τι για ό σους δ εν κατάφεραν να ζήσουν
ικανοποιητικά τη ζωή τους σε τούτο τον κ ό σμο, υπ ά ρχει μια
« ά λλη καλύτερη ζωή » και ό τι ό σοι ταπεινώθηκαν ε δώ , θα
ανυψω θούν εκε ί . Αφότου, ό μως, ά ρχισε να αυξάνεται ο
σκεπτ ικισμό ς για δ ικα ί ωση στην ά λλ η ζωή , μει ώνονται σταδ ιακά
και αυτο ί που επιλ έγουν επαγγέ λ ματα που απαιτούν παρα ί τηση
και αυτοθυσ ία ή που αφιερώ νονται στη φροντ ίδα των ά λλων.
Ίσως τα καταθλ ιπτικ ά άτομα να ε ί ναι αυτά που έχουν τη
μεγα λ ύτερη δυσκολ ία στο να αντέξουν την ταλ ά ντευση της
π ί στης τους, που μπορε ί να προκα λ έσουν οι γνώσεις των
μοντέ ρνων επιστημών. Η π ί στη τους στηρίζει και δίνει νό ημα
στη ζωή τους. Ο ι ορθ ο λογικ έ ς θ εωρ ίες, που βασίζονται στη
λογική και σε ό ,τι αποδ εικνύ εται και μετρι έ ται, υποτ ιμούν την
πίστη και προσπαθο ύν να αποδώσουν τη δ ημιουργ ί α του
θ ρησκευτικού συναισθή ματος σε ανάγκες στενά ψυχο λ ογικ ές ή
το ' θ εωρο ύν γ έννημα της απ λοϊκότητας ή σκ έψεων που έχουν
γεννη θ ε ί κ άτω από την π ί εση βαθύτερων επιθυμι ών. Ο
κατα θ λιπτ ικό ς άνθρωπος ό μως πο λλ έ ς φορ έ ς δ εν μπορε ί να
αναγνωρ ί σει ότ ι οι επιστήμες αυτ έ ς, με τις ποσοτικ έ ς-αιτιο­
λ ογικέ ς τους μεθόδους, μπορούν να κατανοήσουν έ να μό νο
μ έ ρος της ζωής και του κ ό σμου, τη νεκρ ή π λ ευρά της φύσης
δη λ αδή και ότ ι μια επιστήμη , που προσπαθ ε ί κατ ά κύ ριο λό γο
να κατακτήσει τη φύ ση , αργά ή γρήγορα θα εγκλωβιστεί στα
ίδ ια της τα δίχτυα .
 Από την άλλη π λ ευρά τα καταθλ ιπτ ικά άτομα έχουν την
τ άση να εναποθέτουν πο λλά στο Θεό και στο δ ι άβ ο λ ο. Ο
παράδεισος και η κ όλ αση ό μως υπάρχουν μέ σα μας επομ έ νως
δ ική μας ε ίναι η ευθύνη . Κ ι όπως πρ έπει να μάθουμε να
αναγνωρ ίζουμε , να δ εχό μαστε και να καταπο λεμάμε το κακ ό
που υπ άρχει μ έ σα μας, δίχως να το προ βάλλ ουμε στο δ ι άβ ο λ ο
ή σε κάποιον εχθρό ενδ εχομέ νως, το ίδ ιο και το κα λό , το θ εϊκ ό
πυρήνα που περικ λείουμε, θ α πρ έπει να τον ψάχνουμε μ έ σα
μας και να προσπαθ ο ύ με να τον πραγματ ώσουμε χωρ ί ς να
σκεπτ ό μαστε κ ά ποια ανταμοι βή σε μια άλλη ζω ή . Τα καταθλ ι­
πτ ικ ά άτομα ερμηνεύουν πο λλά πράγματα ως « θέλημα Θ εού »,
αποσύ ροντ ας έτσι την δ ική τους ευθύνη , μ έ σω μιας κακώς
εννοουμέ νης ταπεινοφροσύ νης. Σε περίπτωση ασθένειας μπορε ί
να φτά σει το θ ρησκ όλ ηπτο κατα θλ ιπτ ικό άτομο σε θ ρησκευτικ ό
παρα λή ρημα, να ταυτιστε ί με τον Χ ριστ ό , να αισθανθ ε ί ως ο
σωτήρας του κόσμου κ λπ .
Ο υγιής ά νθ ρωπος με καταθλιπτ�κά στο ιχε ί α καταλ αμβανό ­
μενος απ ό θ ρησκευτικ ό ζήλο , μπορε ί να φτά σει μέχρι την
έκσταση και να αισ θανθ εί ενωμέ νος με το Θεί ο . Τ ο θάνατο τον
βιώνει συνήθως ως λύτρωση και στη αποδ οχή του θ ανάτου
συvαντά με την κορύφωση της ταπεινοφροσύνης. Τ ο « γεννη θή τω
το θέλ ημά σου » μπορε ί να ο δηγ ήσει σε παντ ελή παρ άδοση στη
μο ί ρα , πράγμα που απαιτε ί πο λύ μεγάλ η δύναμη . Η στ ά ση του
απ έναντι στη μοίρα ε ίναι στ ά ση απο δ οχής, με την πιο ακρα ία
2
μορφή του amor fati 6 . Τ α κτυπήματα της μο ί ρας τα εκ λαμβάνει
συνήθως σαν δ ικό του φτα ίξ ιμο αποκ λ ειστικ ά και ε ί ναι έ τοιμος
να π ληρώσει την αμαρτ ί α του, οπ ό τε γ ί νεται εύκο λ α θύ μα
αυτών που ξέρουν να εκμετα λλε ύ ονται.
Σ ε ό ,τι αφορά την η θ ική , έχει συνήθ ως την τάση να
ακο λ ουθ εί κατ ά λέξη τους κανό νες και τις απαγορεύ σεις , με
αποτ έλεσμα να αισ θάνεται εύκο λ α ό τι καταπιέζεται και να
ενοχοποιε ί ται. Η παρα ίτηση , η αυταπ ά ρνηση, η θ υσία και ο
ασκητ ισμό ς μπορε ί να ταιρι άζουν στη φύ ση του, α λλά μπορε ί
να γ ί νουν και έ να μέ σο για την απομάκρυνσή του απ ό τον
κ ό σμο και την απαλλαγ ή του απ ό την αντ ιμετώπιση των
προ βλ ημάτων του . ' Οπως παντο ύ , έ τσι και εδώ η ζωή μας

26 . Αγάπη του πεπρωμένου (μοιρολατρεία).

βρ ίσκεται στην κόψη του ξυραφιού και η πραγματικότητα απ ό
τη μη πραγματ ικό τητα δ εν απ έχει παρ ά ένα μικρ ό βή μα μονάχα.
Ω ς γονε ίς και παιδαγωγοί , τα άτομα με κατα θλ ιπτικά
στοιχε ί α δ ομής μπορούν να επικοινωνούν και προσ:�;τ α θούν να
δ ιαισθά νονται και να κατανοούν το παιδ ί. Υπάρχει ό μως ο
κίνδ υνος να κ άνουν το παιδ ί να δ ε θ εί πο λύ επ ά νω τους εξαιτ ίας
του φόβου της απ ώλειας που έχουν, αλλά και του φόβου τους
για τους κινδύνους που εγκυμονεί η ζωή . Ε ίναι υπερπροστα­
τευτικοί και δυσκο λεύ ονται να επιτρέψουν την ανάπτυξή του
ανάλ ογα με την η λ ικία του και δ εν μπορούν να κρατήσουν την
αναγκαία απ ό σταση ανά μεσα σ ' αυτο ύ ς και το παιδ ί τους.
Δυσκο λε ύονται να είναι σταθ εροί καθώ ς και αυστηροί, ό ταν
το απαιτούν οι περιστ άσεις. Π ροστατεύουν το παιδ ί εκε ί που
δ ε χρειάζεται και το εμποδ ίζουν να αναπτ ύξει τις ικανό τητ έ ς
του, επειδή φοβούνται μη χάσουν την αγ άπη του. Τα αμφίβο λα
αποτε λέσματα μιας πο λύ στενής σχέ σης εμφαν ίζονται ι δ ιαίτερα
σε άτομα με καταθλ ιπτική δομή . Γ ονε ί ς με στερημένη παιδ ική
η λ ικία έ χουν συχνά τη στ ά ση : « Το παιδ ί μου θέλ ω να περνά
κα λύτερα », οπό τε και υπερ βάλλ ουν με την προσφορά τους.
Σ τον επαγγε λ ματ ικό τομέ α τε ίνουν να επι λέγουν δ ραστηρι ό ­
τητες συνυφασμ ένες με τη βοήθεια, τη στήριξη, τη μητρική
φροντ ί δ α και την προσφορά υπηρεσι ών, όπου μπορο ύ ν να
αξ ιοποι ή σουν τις δ υνατ ότητέ ς τους για αυτο θυσία, υπομονή
και δ ιαισθ ητική κατανό ηση . Τους ταιρι άζουν δη λ αδή επαγγ έλ­
ματα που σχετίζονται με την κοινωνική πρ όνοια, ιατρικά και
ψυχοθ εραπευτικά . Μ πορο ύν να « περιμ έ νουν » και να φροντ ί­
ζουν. Ω ς γιατροί, ιερείς ή παι δαγωγοί, επι λέγουν το επάγγε λ μα
περισσό τερο ως λειτού ργημα και λ ιγό τερο για λόγους οικονο­
μικο ύ ς ή προβολής. Το επ άγγε λ μά τους σπ άνια είναι απ λώς
μια εργασία μόνο. Επίσης και άλλα επαγγέλ ματα συνυφασμ έ να
μ ε μητρική φροντ ί δα , ό πως αυτά του κηπουρού , του δ ασονό μου,
του μάγειρα κ λπ . , είναι δ ραστηριό τητες που τους ταιριάζουν.
Τα όνειρα των καταθλ ιπτικών ανθ ρ ώπων, ό σα αφορούν τα
τυπικά στοιχεία της δομή ς τους, εμπερι έχουν πο λύ συχνά το
θέ μα του φαγητο ύ σε συνάρτηση με αισθήματα απογοήτευσης
και παραίτησης, πράγμα που εκφράζει την αδ υναμία τους να
παίρνουν ή να απαιτούν. Γ ια παράδ ειγμα, μπορεί να π λησι ά­
ζουν στο ό νειρ ό τους σε ένα στρωμέ νο τραπ έζι και να
δ ιαπιστ ώνουν ό τι δ εν υπάρχει θέση γι ' αυτο ύ ς ή ό τι δ εν
υπ άρχουν μαχαιροπήρουνα ή ό τι ή δη έχουν όλ α φαγω θ ε ί .
Βρίσκοντ αι δη λ αδ ή , όπως εύλ ογα θ α μπορο ύ σαμε να πο ύ με ,
27
στη θέση του Ταντ άλου . Ο ι αναστο λέ ς τους εκφ ράζονται στα
ό νειρ ά τους και με την εμφάνιση μιας επι θυμ ίας ή μιας τάσης ,
η οπο ί α στη συν έχεια δ εν εκπ ληρ ώνεται εξ αιτ ίας δ ιαφό ρων
εμποδί ων, ώ στε ο ονειρευ ό μενος ο ύ τε στο όνειρό του ακό μα
δ ε φτάνει το στό χο του και αναγκάζεται να παραιτη θ ε ί. Ό ποιος
δε δ ικαιούται να π ά ρει, ε ί ναι υποχρεωμέ νος να α φήσει την
εκπ λήρωση των επι θυμιώ ν του στην προα ί ρεση των τρί των.
Αυτό ε ίναι και τ ο υπ όβα θ ρο της τάσης του κατ α θλ ιπτικού για
ονειροπο λήσεις, ό που το επι θ υμη τό έρχεται δίχως κόπο. Η
τάση αυτή ό μως τον φέ ρνει αντ ιμ έτωπο με τη νωθ ρ ό τητά του
και τις πα θ ητικ έ ς του απαιτήσεις . Η π άλ ι ονειρε ύ εται κ λέφτες,
πειρατ έ ς και εγκλ ηματ ίες που τ ον κυνηγο ύν και με τον τρό πο
αυτό μπορε ί να συνει δη τ οποιήσει τις δ ικ έ ς τ ου απωθ ημέ νες
τάσεις για κ λ οπή και αρπαγή , δη λ αδ ή τ ις ανεκπ λ ήρωτες
επι θυμί ες του να πα ί ρνει . Επ ί σης κ αι το θέ μα της υπερβολ ικής
φό ρτισης ή υποχώρησης, που "ε ί ναι τ ό σο σημαντ ικό στη
δημιουργ ί α της κατ άθλ ιψής του, αντι κατοπτρ ίζ εται στα όνειρά
του, όπως στο ακόλου θ ο παράδ ειγμα: « Κά νουμε με τον πατέρα
μου ορειβασία, ο δρ όμος ε ί ναι πολύ ανηφορικός, κουβαλά ω
έ να σάκο στους ώμους μου και επιπλέον το παλ τό του και
έ να δέμα με δ ικ ά του πρά γματα. »

Ο υγιής ά νθ ρωπος με καταθλ ιπτικά στοιχε ία χαρακτηρίζεται

για την ικανότη τα και την ετοιμό τητα να στρέφ εται στο
συνάνθ ρωπ ό του και να τον αποδέχεται. Δ ιακρ ί νεται για την
τ άση του να φ ροντ ίζει , να βοηθά και να κατανοε ί . Είναι σε
θέ ση να συγχωρε ί , να περιμ έ νει υπομονετικ ά και να α φ ήνει τα
πρ άγματα να ωριμάσουν . Δ εν ε ί ναι ι δ ια ί τερα εγωιστής . Εί ναι
πιστ ός στις συναισ θ ηματ ικ έ ς του σχ έ σεις, έ χει ε λάχιστ ες
απαιτήσεις και δ εν του ε ί ναι δύ σκο λ ο να υποχωρε ί . Τη ζωή
την αισ θάνεται συνή θως δύ σκο λη , μπορε ί ό μως να αναπτύξει

27 . Ο Τάνταλος, ο πατέρας της Ν ιόβης και βασιλιάς στη Μ ικρά Ασία (Λυδία),
παρουσιάζεται στη μυθολογία ως ένα άτομο που αποτολμούσε και
επιθυμούσε πολλά. Αργότερα, για διάφορους λόγους, τιμωρήθηκε με τον
εξής τρόπο: Κάθε φορά που άπλωνε το χέρι του για να φάει ή να πιεί,
το νερό, τα φρούτα κλπ . εξαφανίζονταν .
κ άποιο χιού μορ σαν αντ ίβαρο και να διακωμωδεί τις δύ σκο λ ες
καταστ άσεις . Σ υχνά αναπτύ σσει μια ευ λάβ εια, όχι απαρα ίτητα
με τη θ ρησκευτική της έννοια, α λλά με την έννοια του σεβασμού
προς τη ζωή και παρό τι γνωρίζει τις εξαρτή σεις και τους
κινδύνους της, λέ ει ναι στη ζωή και την αγαπά . Ο ι κύ ριες
αρετ έ ς του ε ίναι η υπομονή και η ικανό τητ ά του να αντ έχει.
Για τους καταθλιπτικούς ανθρώπους θ α μπορο ύ σε κανε ί ς να
αναφ έ ρει την εξής φρ άση του Spitteler απ ό τον « Π ρομη θέ α και
Ε πιμη θέ α » : « Ταπεινά θυμήσου την αξία σου ». Είναι α λήθ εια
ό τι κρύβουν τις ικανό τητ έ ς τους, ώ στε να χρειάζεται να τις
« ανακαλύψει » κανείς. Μ οιάζουν με τα ήσυχα νερά, που έχουν
ό μως μεγ άλο βάθος. Α πό τις πιο ωρα ί ες τους ιδ ι ό τητες ε ί ναι
η ζεστασιά, ο συναισθηματικός π λ ούτος και η καλή καρ δ ι ά .
Σ το βάθ ος ε ί ναι ευγνώ μονες για ό ,τι έχουν, δ ι ό τι αυτ ό που
πετυχα ί νουν δ εν το θ εωρο ύν δικό τους επ ί τευγμα, α λλά το
αισθάνονται περισσό τερο ως δώρο , ως χάρη ή επιε ίκεια,
β ι ώ νοντας με τον τρόπο αυτό την ταπεινοφροσύνη με όλ η τη
σημασ ία της λέξης.
 Οι ψυχαναγκαστικές προσωπικότητες

«Ας ήταν να γινόμουν πέτρα,

ας ήταν να διαρκούσα μια φορά!»
(Ε. Εσσε)

Η επιθυμία για δ ι άρκεια των πραγμάτων ε ί ναι βαθιά

ριζωμ ένη μ έ σα μας. ' Ο πως ε ίδαμε, η στα θ ερή επαναφορά του
γνωστο ύ και οικε ί ου στην παιδ ική μας η λ ικ ία ε ί ναι πο λύ
σημαντική για την εξέλ ιξή μας. Δημιουργε ί και κα λλ ιεργε ί το
έδαφος για την ανάπτυξη ει δ ικ ών ανθ ρ ώπινων συναισθηματικών
και ψυχ ικών ιδ ιοτήτων, την ανάπτυξ η της ικανό τητά ς μας να
αγαπ ά με, να εμπ ιστευ ό μαστε και να ε λπίζουμε. Είδαμε στην
περ ίπτωση του σχ ιζοει δού ς ανθ ρ ώπου ό τι η συχνή αλλαγ ή του
προσ ώπου, που ασχο λ ε ίται με την ά νατροφή κ αι τη φροντίδα
του παιδ ιο ύ κατ ά τη δ ι ά ρκεια της βρεφικής περιόδου, ό πως
και η παρατεταμ έ νη απουσ ία του, δ εν επιτρ έπουν την εξέλ ιξη
αυτών των ιδ ιοτή των. Η δ ι ά ρκεια, η σταθ ερ ό τητα και η
επανάλ ηψη γνωστώ ν καταστάσεων και εντυπώσεων ε ίναι εξίσου
σημαντική τ ό σο για την αν άπτυξη της μνήμης, ό σο και για την
απόκτηση εμπειρ ί ας, γνώσης και κατανό ησης και γενικό τερα
για τον προσανατο λ ισμό μας στον κό σμο .
' Ε νας κό σμος χαοτικ ό ς, δίχως τάξη και σαφε ί ς κανό νες, δε
θα επ έτρεπε την εξέλ ιξη αυτώ ν των ικανοτ ήτων και κατά
συνέπεια θα δ ημιουργε ί το έ να εσωτερικό χάος αντ ί στο ιχο του
εξωτερ ικο ύ . Η σίγουρη γνώ ση και η δυνατό τητα απ όκτησης
εμπειρι ών φα ί νεται να αποτε λο ύ ν τον εσωτερικ ό μας καθ ρ έ φτη ,
που αντανακ λά την τάξη και τους κανό νες του κοσμικο ύ μας
συστήματος. Η προσγε ίωση στη σε λή νη , για παρ άδ ειγμα, δ ε θ α
ε ίχε πραγματοποιη θ ε ί , αν δ εν ε ίχ ε ακο λουθ η θεί μια κα θορισμένη
πορε ί α βασισμέ νη σε ισ χύ οντες ν ό μους.
Αυτή τη σχέ ση του μακρό κοσμου με το μικρό κοσμο την είχ ε
αναγνωρ ί σει πο λύ καθ αρ ά η αστρο λ ογ ί α, η οπο ία σήμερα
ο δηγε ίται σε μια αναγ έ ννηση . Ο Oskar Adler στη « Δ ιαθήκη της
αστρο λογ ίας » του αναφέ ρεται στη γνωστή φράση του Kant ,
που έ λεγε ό τι δύο πρ άγματα του εν έ πνεαν πάντα βαθύ
θαυμασμό : ο έ ναστρος ουρανός πάνω μας και ο ηθικός νόμος
μέσα μας, εννοώντας ό τι ο ν ό μος της η θ ικής αντιστοιχεί στον
έναστρο ουρανό , δη λ αδή στην τάξη του κ ό σμου. Αν ε ίχαμε
συνει δητοποι ήσει περισσ ότ ερο ό τι ε ίμαστ ε ενσωματωμένοι σε
ένα κό σμο και αποτελού με μ έ ρος αυτής της τάξης του
σύμπαντος, θα βρίσκαμ ε μέσα μας μια αρχή κανό νων, που θα
ήταν πάνω απ ό κ άθ ε ι δ εολογ ία, δ ιό τι δ ε θ α την ε ίχ ε επινο ήσει
ανθρώπινος νους και θα ήταν συγχρόνως η β ασική προϋπ όθ εση
της ύπαρξής μας στο χώρο που ζού με . Αυτό γ ίνεται κατανοητ ό
και απ ό τη συσχέτιση που έχουμε αναφ έ ρει στην εισαγωγή του
βιβλ ί ου αυτού .
Η ανάγκη για δ ι ά ρκεια ανήκει λ οιπ ό ν στην ύ παρξή μας.
Σύ μφυτη με την επι θυμ ία να κρατ ή σουμε για π άντα κοντ ά μας
ένα αγαπητ ό πρό σωπο ε ίναι και η ρίζα των θ ρησκευτικών μας
συναισθ ημά των. Μ ε τη φαντασ ί ωση ενό ς Θ εο ύ άχρονου,
αιώνιου και πανταχού παρόντος, κά λυψε ο ά νθρωπος αυτή του
την ανάγκη για δ ι ά ρκεια. Το π ό σο βαθιά ε ί ναι η ανάγκη αυτή
μ έσα μας δ ε μας ε ίναι π άντα συνειδ ητό . Το β ι ώ νουμε όμως
ευθύ ς μό λ ις το γνωστ ό , οικε ίο και υπο θ ετικ ά αμετάβ λητο
αρχ ί σει να αλλάζ ει, να σταματά ή να απει λε ί με την εξαφάνισή
του. Μ ας πι άνει τότ ε το ρ ίγος της παροδ ικ ότητας και
συνει δητοποιού με με τρό μο την εξάρτησή μας απ ό το χρ ό νο .

Ας περάσουμ ε τώρα στην περιγραφή της τρ ί της βασικής

μορφής του φόβου , που ε ίναι ο φ όβος για το παροδ ικό , το
πρ όσκαιρο . Ό σο περισσό τερο προσπαθ ο ύ με να τον αντιμετω­
π ί σουμε, τό σο πιο ορμητ ικά μας καταλαμβάνει.
Αρχικά θα σκιαγραφήσουμε τις επιπτώσεις, που μπορε ί να
έχε ι στον ά νθ ρωπο το έντονο βίωμα του φόβου της παροδ ι­
κότητας ή, αν το εξ ετ ά σουμε απ ό την π λ ευρά της ώθησης, η
έντονη προσπ άθ εια που κατα βά λλε ι για να βιώσει τη σιγουριά
και τη δ ιά ρκεια. Σ τη γ λώ σσα του συσχετ ισμο ύ μας εννοο ύ με
τη μονόπ λ ευρη κυριαρχία της κεντρομό λου δύναμης, που
αντιστοιχε ί στη δύναμη της βαρύτητας .
Η π λ έ ον συχνή επ ί πτωση ε ί ναι η τ ά ση του ανθ ρώπου να
αφήνει τα π ά ντα ως έχουν. Κάθ ε α λ λαγή ανακινε ί το φ όβο της
παροδ ικ ότητας, πρ άγμα που προσπαθ ε ί με κάθ ε τρ όπο να
παρακ ά μψει . Γ ι ' αυτό αναζητ ά π ά ντα το ίδ ιο , το γνώ ριμο και
οικε ί ο ή επι δ ι ώκει την επαναφορά του . Η α λλ αγή τον ενοχλ ε ί ,
τον κάνει ανήσυχο και πο λλέ ς φορ έ ς τον φο βίζει . Γ ι ' αυτ ό και
προσπαθ ε ί να εμπο δί σει ή να περιορ ί σει τις αλλαγ έ ς και ό σο
το δ υνατ ό να τις καταπο λ εμήσει και να τις εξουδ ετερώσει.
Στρέφεται ενάντ ια σε κάθε νεωτερισμό , ό που κι αν τον
συναντήσει, πράγμα που δ εν έχει τ έλ ος φυσικ ά και κατα λήγει
να μοιάζει με το Σ ί συφο, αφού η ζωή κυ λά δ ιαρκώ ς, το καθ ετ ί
δ ιαφοροποιε ί ται και παρ έ ρχεται και τα « π ά ντα ρέ ουν » σε μια
συνεχή δημιουργική πορε ί α, που δ εν αναχαιτίζεται .
Η προσπ άθ εια αυτή εκφράζεται σε γενικ έ ς γραμμ έ ς με την
ακ λό νητη εμμονή στη δ ική του γνώ μη , στις απ όψεις του, στις
συνήθει έ ς του και στις εμπειρ ί ες του , που προσπα θ ε ί να τις
ανάγει σε αρχ έ ς με παντοτινή ισχύ , σε ακ λό νητους κανό νες ή
και « σε νό μο αι ώνιο » ακ ό μα . Ό ταν δ εν ε ίναι δ υνατ όν να
αποφύγει τις καινο ύ ριες εμπειρ ί ες, τις παρερμηνεύ ει και
προσπαθ ε ί να τις προσαρμό σει στα ήδ η γνωστ ά και κα θ ιερω ­
μ ένα , κ άτι που μπορε ί να φτά σει μέχρι και την αναξιοπιστ ί α.
Π αραβλέ πονται δηλ αδή ορισμ έ να στοιχεί α το υ καινο ύ ριου,
παρεξ ηγο ύνται σκ όπιμα ή και απορρ ί πτονται με επιχειρ ή ματα,
που · συχνά φανερώνουν ό τι δ εν επι δ ι ώκεται η αντικειμενικό ­
τητα, αλλά αντ ίθ ετα η δ ιαφ ύλαξη μιας συγκεκριμένης τάξης
πραγμάτων, που δ εν πρ έ πει με κανέ να τρ ό πο να δ ιαταραχτε ί .
Η ιστορ ί α της ανθ ρωπ ό τητας ε ί ναι γεμά τη με τ έ τοιου ε ίδ ους
παραδ ε ί γματα, καθώς και με ατ έλειωτες δ ιενέξ εις και ατε λέ ­
σφορους αγ ώνες για τη δ ιεκδίκηση του « δ ικα ί ου » .
Ε μμένοντας λοιπόν κανε ί ς στο γνωστό και συνη θ ισμέ νο και
αντιμετωπ ίζοντας με προκατ άλ ηψη κάθε α λλαγή που π λησιάζει,
προσπαθ ε ί να προστατευτε ί απ ό εκπλήξεις κι απ ό ασυνήθ ιστες
και άγνωστες καταστ ά σεις. Μ ε τον τρόπο αυτ ό ίσως δ ε
δ ιατρ έχει τον κ ί νδυνο να δέχεται τα πρ άγματα με αφέλ εια και
δί χως έλεγχο , εκτ ίθεται όμως σε έ ναν άλλ ο κ ίνδ υνο , που ε ί ναι
η παρεμπ όδ ιση της κο ινωνικής και της προσωπικής του
εξέλ ιξης.
Το βασικ ό πρόβλημα των ψυχαναγκαστ ικ ώ ν ατ ό μων λ οιπ όν
ε ί ναι η υπερ βο λ ική τους ανά γκη για προστασ ία και σιγουρι ά.
Η επιφύλ αξη , η πρόβλεψη , ο μακροχρόνιος προγραμματ ισμό ς
της ζωής τους και γενικό τερα η προσπάθειά τους για δ ιάρκεια
σχετίζονται με το πρ όβλημα αυτό . Όσον αφορ ά το ε ίδ ος του
φόβου που δ ιακατ έχει τα άτομα αυτ ά , θ α μπορού σαμε να τον
περιγράψουμε ως φ όβο για το ρ ί σκο, τη μεταβο λή και την
παρο δ ικότητα. Μ πορού με να παρα λλη λίσουμε την κατά σταση
των ατ ό μων αυτ ών με την περ ίπτωση εκε ί νου του ανθρώ που
που δ εν μπα ί νει στο νερ ό , αν δ εν έχ ει μάθ ει πρ ώτα να
κο λυμπ ά ει. Κ ατά κά ποιο τρόπο πρό κειται για τα αποκα λ ού μενα
« στε ί ρα » ά τομα στη ζωή . Η στά ση και οι τρό ποι συμπεριφοράς
των ψυχαναγκαστικών ατ ό μων μπορο ύν να παρουσι άσουν
δ ι ά φορες δ ια βα θ μ ί σεις ως προς τη σοβαρ ότητά τους και να
εκφραστού ν με τους πιο περ ί εργους τρό πους.
Έ νας ά ντρας γύρω στα τριανταπέ ντε, για παράδειγμα, ενώ
είχε μια πλ ο ύσια βιβλ ιοθήκη, δανειζό ταν βιβλία από δ ι ά φορες
άλλ ες βιβλ ιοθήκες, αφ ή νοντας αδ ι άβαστα τα δ ικά τον, με το
σκεπτικό ό τι θα μπορο ύσε κάποτε να μετατεθε ί σε κ άποια άλλ η
περιοχή, όπου πι θανό ν να μην υπήρχε βιβλ ιοθήκ η. Τι θα έκανε
όμως αν ε ίχε ήδ η δ ιαβά σει όλ α τα δ ικ ά τον τα βιβλία; Στην
περίπτωση αυτή η πρ όβλεψη και ο φόβος ότι θ α μπορού σε κάτι
να τε λ ειώ σει , ε ίχε π ά ρει μια αρκετ ά αλλόκοτη μορφ ή έκφρασης.

Ο ρισμ ένα άτομα με ψυχαναγκαστικά στοιχ ε ία, ενώ έχουν

τις ντου λάπες τους γεμάτες με ρο ύχα, φορ άνε τα πα λ ιά τους
μό νο, για να έχουν « αποθέ ματα ». Πονάει η καρδ ι ά τους όταν
ε ί ναι αναγκασμένοι να φορ έ σουν κάτι καινούριο . Π ροτιμούν
να δ ιακι νδυνέψουν να περάσει η μόδα του ή να το φάει ο
σκόρος παρά να το φορέ σουν κάποια φορά . Το να χ ρησιμο­
ποιήσεις κ άτι καινο ύ ριο σημα ί νει να το εκθέ σεις στο χ ρό νο
και επομ ένως στην παρο δ ικό τητα και στη φθ ορά που θ α φ έ ρει
το τ έλος του. Κ αθ ετ ί που φτά νει στο τ έλ ος ό μως, θυμίζει το
εφήμερο της ζωής και άρα το θάνατο.
' Ολ οι μας βέβαια έ χουμε αυτό το φόβο μ έ σα μας, κα θώς
και την επιθυμ ί α για δ ιά ρκεια και αθ ανασ ί α . ' Ολ οι μας
ψάχνουμε κάτι το άφθαρτο και συνεχ ές μέ σα στο χρ ό νο και
αισθ ανό μαστε βα θ ι ά ικανοπο ί ηση , ό ταν ορισμένα πρ άγματα τα
β ρ ί σκουμε με τον καιρ ό, όπως τα εί χαμε αφήσει κάποτε. Αυτό
εξηγε ί επ ί σης και την τ ά ση μας να συ λλέγουμε δ ιάφορα
αντικε ί μενα. Ό ,τι και αν συ λλέγει κανε ίς, ε ί τε αυτά ε ί ναι
γραμματό σημα ε ί τε νομ ί σματα ή πορσε λάνες, ένα ε ίναι συνήθως
το ασυνε ίδητο κ ί νητρο· η επιθυμ ί α να αποκτήσει κανε ί ς ένα
κομμά τ ι αιωνιό τητας, μια εγγύηση για συνέ χεια μέ σα στο χ ρ όνο,
μιας και τη συ λλ ογή του δ εν μπορε ί πο τέ να την ολ οκ λ ηρώσε ι ·
π άντα κάτ ι θα υπάρχει, που θ α μπορού σε να προστε θ ε ί . ' Α λ λ οι
πά λι αναζητού ν τη δ ι ά ρκεια και την αιωνι ό τητα σε ανακα λύ­
ψεις, οι οπο ίες θ α μπορού σαν να μακρύνουν τη ζωή ή γυρεύ ουν
το αεικ ί νητο ή ανάγουν τις προσωπ ι κέ ς τους απ όψεις και
θ εωρ ί ες σε θ εωρ ί ε ς με γενική και δ ιαχρονική ισχύ , οπ ό τε
« ξ επερνούν » το χρ όνο και αποκτο ύν αιώ ν ια εγκυρ ό τητα . Ακό μα
και αυτή η προσκό λληση σε αγαπημέ νες μας συνήθ ειες και η
ευα ι σθ ησ ία μας, ό ταν αναγκαζόμαστε να τ ι ς α λλάξουμε ή όταν
μας παρενοχλο ύν σ ' αυτ έ ς, ε ίναι μια μαρτυρ ί α της επι θυμ ίας
μας για δ ι άρκεια .
Την ίδ ια την τ άση ν α αποφε ύγουμε τ ο φό βο της μετα βο λής
και της παροδ ικ ό τητας τη συναντά με στην εμμονή που
δ ε ί χνουμε να δ ιατηρού με αυτ ά που παρα λαμβά νουμε από τους
προκατόχους τους. Η οικογενειακή κα ι κοινωνική η θ ική , οι
πολιτικ έ ς, θρησκευτ ικ έ ς και επ ι στημονικέ ς παραδό σεις ο δηγούν
στο δ ογματ ισμό και το συντηρητισμ ό , στην κα θιέ ρωση αρχών
και στη δημιουργ ί α προκαταλήψεων, ·καθώ ς και στ ο φανατ ισμό
με τις δ ιάφορες μορφ έ ς του. ' Ο σο πιο δύ σκαμπτα κα ι επ ί μονα
τις υπερασπίζεται κανε ίς, τ ό σο π ι ο μισα λλ όδ οξα αντ ι μετωπίζει
ό πο ι ον τις μάχεται ή τις αμφισβ ητε ί . Π ίσω απ ό την τάση αυτή
κρύ β εται πάντα ο φόβος ότ ι τ ο συνη θι σμ έ νο , το γνώ ριμο , το
δοκ ι μασμ έ νο και κα θιερωμένο, αυτό που προσφ έ ρε ι ασφ άλεια,
θα μπορο ύ σε να γ ί νει σχετικ ό μετά απ ό ν έ ες απ όψει ς και
εξε λ ίξ εις ή και να απο δειχτεί ότ ι ήταν μ ια π λ άνη ή ένα λάθος ,
πράγμα που θα σήμαινε αναγκαστ ικ ά αλλαγή στ ά σης. Ό σο πιο
στενό ς ε ί ναι ο ατομικός ορίζοντας και ο χώρος ζωής , ό σο
περισσό τερο προσπαθε ί κανε ί ς να τον κρατήσει σταθερ ό και
αμετά βλητο, ά λλ ο τ ό σο φοβ άται μήπως και χά σει τη σιγουριά
του με την επικράτηση νέ ων εξε λ ίξεων.
Π ροσπα θώντας λ οιπόν να δ ιατηρήσουμε το πα λ ι ό , ε ί μαστε
αναγκασμ ένο ι να φο βό μαστε το παροδ ικ ό . Από την ά λλ η π λευρά
ό σο περισσό τερο αντ ιστεκό μαστε στ ις εξε λ ίξ εις, άλλο τ ό σο
προκα λο ύ με αντι δ ρά σεις. Το τε λ ευτα ί ο το διαπιστ ώνουμε
καθ αρ ά στην αντ ίθ εση των γονέ ων προς τη νέ α γενι ά , ό που η
ακ λό νητη εμμονή στα καθ ιερωμ ένα και υπ ά ρχοντα και η
από ρριψη κ άθ ε νεωτ ερισμού οδηγε ί πο λλ έ ς φορέ ς τη νέ α γεν ιά
σε εξτρεμιστ ικο ύ ς τρόπους συμπεριφορά ς.
 Η π ί στη στην παρ άδοση και η δ ιαφύλ αξ η των αναγνωρι­
σμένων αξιών έχουν κατ ά βά ση θ ετική σημασ ία, δ ι ό τι μό νο με
την αναζήτηση των αρχών και του απ όλ υτου μπορού με να
κατα λήξ ουμε σε δ ιαχρονικέ ς αλήθειες. Σ την προκε ί μενη περί­
πτωση ό μως μι λά με για την υπερ βο λή , την ε λλ ιπή ικανό τητα
ή ετοιμότητα για νέους προσανατο λ ισμού ς, την άρνηση από­
κτησης ν έ ων εμπειριώ ν ή αναθ ε ώ ρησης των ήδη αποκτημένων,
πρ άγματα που η ζωή μας αναγκ άζει να κ άνουμε κατ ' επανάληψη .
Η πα λ ι ά α λήθεια του « tempora mutantur et nos mutamur in
8
illis » 2 δ εν ισχύ ει για το ψυχαναγκαστικό άτομο , γι ' αυτ ό και
π ληρώνει την εμμονή του για στα θ ερότητα με το φ όβο της
α λλ αγής. Π ροσπαθ ε ί να αναγκ ά σει τη ζωή να μπει σε καλο ύπια
και κανό νες και αντιδ ρά με ανυπομονησ ία και πε ίσμα απ έναντι
σε ό ,τι τον ανησυχε ί , επει δή είναι καινού ριο και αλλ ι ώ τικο
απ ό το γνωστ ό και οικε ί ο. ' Ο μως αυτό που προσπα θ ε ί κανε ί ς
να εξαναγκάσει , γίνεται καταναγκασμός για τον ίδιο .
Π ί σω λ οιπ ό ν απ ό κ άθ ε συνήθ εια, κ άθ ε δόγμα και φανατ ισμό
υπάρχει π ά ντα έ νας φόβος, ο φόβος για την α λλαγή και την
παρο δ ικό τητα, ο φόβος του θ ανάτου τε λ ικά . Γ ι ' αυτό τα
ψυχαναγκαστικά άτομα δύ σκο λα μπορο ύν να δ εχτούν να
ξεφύγει κ άτι ή κ άποιος απ ό την εξουσ ία τους, να μην
υποτά σσεται στη θέλησή τους. Ε πι θυμούν να αναγκά σουν τον
καθένα και το καθετί να ε ί ναι έ τσι, όπως κατά τη γνώμη τους
θα έπρεπε να είναι . Για το λόγο αυτό ό μως αποτυγχά νουν
δ ιαρκώς στη ζωή τους ο εξαναγκασμό ς που ασκούν προς τα
έξω γ ί νεται μπού μερανγκ. Όταν προσπα θ ε ί κανε ί ς να εξανα­
γκ άσει κάτι το έ μψυχο , ό ταν δεν μπορεί να αφεθε ί , δ ι ότ ι θέλει
να ορίζει ο ίδ ιος τα π άντα, τ ό τε αναγκάζεται όλ ο και
περισσό τερο να εντε ίνει την προσοχή του , ώστε να μην αλλάξει
τ ίποτα, να μην « ξεφύγει » τ ί ποτα απ ό τη δ ική του τη θέλ ηση .
Με έναν εντυπωσιακό τρ όπο λοιπ ό ν ο εξαναγκάζων γ ίνεται
εξαναγκαζόμενος, πράγμα που μας ο δηγε ί εκ ν έου στην
δ ιαπ ί στωση ότι, ό ταν υπάρχουν μονόπλ ευρες τ άσεις, επιστρα­
τεύονται εξισορροποιητικές δυνάμ εις από την ίδ ια τη ζωή .
Τ ο ψυχαναγκαστικό άτομο δύσκολ α μπορε ί να δ εχτε ί ό τι
στη ζωή τ ίποτα δ εν ε ίναι απ όλυτο, ό τι δ εν υπ άρχουν αρχέ ς

28. « Οι καιροί αλλάζουν κι εμείς αλλάζουμε μαζί τουφ>.

μόνιμες και ότ ι το βί ω μά του δ εν ε ί να ι κά τ ι που μπορεί να
υπο λογιστεί και να κα θ οριστε ί απ ό πρ ιν . Π ιστεύει ό τι μπορεί
να κατατάξει τα πάντα σε ένα σύ στημα , ώστε να μπορε ί να
τα ελέγχει και να τα εξουσιάζει. Μ ε τ ον τρό πο αυτ ό όμως
καταστρέ φει τη φυσική ροή των πραγμάτων, « απ λ οπο ιώντας »
αυθ α ί ρετα την πο λλ απ λό τητα της ζωής . Ο Nitzsche ε ίχε πει ό τι
η ανάγκη για ένταξη των πραγμάτων σε κάπο ιο σ ύ στημα
εμπερι έχει πάντα και κ άποια ανεντ ιμότητα , ακριβώς εξαιτ ίας
αυτής της βίαιης απ λοπο ί ησης της ζωή ς .
Σ τις δ ιαπροσωπικ ές σχέ σεις οι ψ υχαναγκαστικο ί τρό ποι
συμπεριφοράς εκφράζονται παρόμοια . Συνειδ ητά ή ασυνε ίδητα,
το ψυχαναγκαστικ ό άτομο υποδ εικνύ ε ι πο ικιλότροπα στον άλλ ο
τη συμπεριφορ ά που ο ίδ ιος εγκρ ίνει . Ιδια ίτερα φανερό γ ίνεται
αυτό στη σχέ ση του με το σ ύντροφό το υ , με τα παιδ ι ά του,
κα θώ ς και με τα ά το μα που εξαρτ ώνται απ ' αυτό ν. Το πρόβλημα
της αντ ίθ εσης και τ ης σ ύγκρουσης μεταξύ των γενεών εμφαν ί ­
ζεται στα άτομα αυτ ά ι δ ια ί τερα έ ντονο, όπως έχει ήδη
αναφερθ ε ί . Μ ε το να απορρ ί πτοm ή ν α αμφισβητούν κα θ ετ ί
το ν έ ο κα ι ασυνήθ ιστο καταλήγουν να γ ί νονται παράλογοι και
ασυμβίβαστοι, προκα λώ ντας με τη στ άση τους την εντονό τερη
αντ ίδ ραση των αντ ιτιθέμενων δ υνάμεων, απ ' ό που αναδύ ε τ αι ο
επ ικ ίνδυνος επαναστ ά της, ο οπο ί ος απ ό την π λ ευρ ά του
ι σχυρ ίζεται ό τι αναγκάζεται να φτ ά σει στο άλλο ά κρο για να
μπορέσει να τους καταπο λεμή σει. Η αν θ ρ ώπινη τραγωδί α, που
δ ιαδ ραματ ίζεται πο λλέ ς φορ έ ς σε τ έ τ οι ες περ ιπτ ώσεις, δ εν
μπορεί να αποφευχθεί, α λλά μπορεί να ξεπεραστεί εν μέρει
του λάχιστον, αν μπορέσει να αναπτύξε ι το ψυχαναγκαστικ ό
άτο μο την ετοι μό τητα για κατανό η ση και απο δ οχή του
καινο ύ ριου.
Τα άτομα αυτ ά δι ακατ έχοντα ι απ ό έναν έ ντονο φόβο ό τ ι
τα π άντα θα αποδ ιοργανωθ ο ύν, θ α κατ αλήξουν σε μια χαοτ ική
κατά σταση , αν οι ίδ ιοι χα λ αρώ σουν έ στω και λίγο , αν
υποχωρήσουν, αν αφεθ ούν στον άλλ ο , δίχως συνεχή αυτο έλ εγχο
ή δίχως έλ εγχο του άλλ ου. Φοβού ντ α ι συν έ χεια ό τι το
καταπιεσμένο μέ σα τους ή αυτ ό που υπά ρχει έξω απ ' αυτού ς
και που κατ ά τη γνώμη τους δ ε θ α έπ ρεπε να υπ ά ρχει, θ α
κατακ λύ σει τα π άντα, αν του επιτρ έψ ουν έ στω και μια φορά
να εκδη λ ωθεί . Θ α μπορο ύ σε να τους πα ρα λλη λί σει κανε ίς με
τον Ηρακλή , ο οπο ίος π ί στευε ότι η λερναί α ύδ ρα θ α αποκτο ύ σε
τουλάχιστον δ υο κεφάλια, αν της έκο β ε το ένα. Φ ο βούνται
πο λύ το «πρώτο βήμα » , δ ι ότ ι , αν γ ίνει, θ α τους οδηγήσει σε
απρόβλ επτες καταστάσεις. Π ροσπα θ ού ν λοιπ ό ν με την άσκηση
όλο και μεγα λύτερης εξουσ ίας, με τη γνώ ση και την εξάσκηση
να φτάσουν σε τ έτο ιο σημε ίο , ώστε τ ί ποτα το ανεπι θύ μητο και
απρόβλ επτο να μη « συμβε ί » στη ζωή τους . Δί νουν το
προβάδισμα στο « what - if », υπο λ ογ ίζουν δη λ αδή τις επιπτ ώ ­
σεις που θα προκύψουν, αν κ άνουν το ένα ή το άλλ ο, με
αποτ έλεσμα να καταντο ύν άνθ ρωποι ανο ύ σιοι και στεγνο ί , που
στην προσπ άθ ειά τους να προστατευτο ύ ν και να προετοιμα­
στο ύν για την αντ ιμετώπιση της ζωής χάνουν την ίδ ια τη ζωή .

' Ε νας ασ θ ενής, ό ταν του προτ άθηκε να ξ απ λώσει στο ντ ιβάνι
για να χαλαρώ σει και να αφεθ ε ί στ ις φαντασι ώσεις του, ε ί πε
αγανακτισμ ένος: « Έτσι όμως θα βγουν όλ α στη φόρα » ·
εννοώντας ότι τα πράγματα που ε ί χε απωθήσει και προσπα­
θο ύ σε με συνεχή έλ εγχο να κρατ ά απωθημένα ή ταν πολλά . Η
προσπ άθ εια αυτή γ ί νεται για το ψυχαναγκαστικό άτομο η
σημαντικότερη αρχή της ζωής του και για την επιτυχ ί α της
εφευρ ί σκει δ ι άφορους τρό πους κάθ ε φορά , ό πως θα δ ού με σε
μερικά σχετικ ά παραδ ε ίγματα.
'Ε νας απ ό τους τρό πους να αποφεύγει κανε ί ς τη ζωντάνια
και τη δ ράση και να παραμένει έξω απ ό τη ροή των γεγον ότων
ε ί ναι η δ ιστακτ ικότητα, η αργοπορ ία και η αμφιβ ο λία . Αυτή η
στά ση ζωής φα ίνεται καθαρά σε ένα χαρακτηριστικό απ ό σπασμα
απ ό το γρ ά μμα μιας ασ θ ενού ς με ψυχαναγκαστική δομή
προσωπικότητας, στο οπο ίο αμφιταλ αντευό ταν αν θ α ξεκινο ύ σε
μια ψυχοθ εραπε ία σε μ έ να ή αν θ α ακο λουθ ού σε κ άποια άλλη
μορφή θεραπείας (λ ουτρο θ εραπεία ) :
« Ε υχαριστώ πολύ για το γράμμα σας! Με έφερε όμως σε
πολύ δύσκολ η θέση, δ ι ό τι δε γνωρίζω αν ειπώθηκε στην πρώ τη
μας συνά ντηση κά τι σχετικό με τη νευρωτικ ή αδ υναμ ία μου
για λ ήψη αποφά σεων. Πι θανό ν να το θίξαμε, αλλά μ άλλ ον
πολύ επιφανειακά . Είχα απευθυνθεί στα λ ουτρ ά Χ και μόλ ις
τώρα μου ζή τησαν την τελ ικ ή από φασή μου, που πρέπει να τη
στείλ ω μέχρι τις 1 6. 7. Ε ντωμεταξύ έλ αβα και το δ ικ ό σας
γράμμα, στο οπο ίο μου γρά φετε ό τι μπορώ να συνεργαστώ
μαζί σας. Α πό τό τε αμφιταλ αντε ύομαι δ ιαρκώ ς. Η κατά σταση
είναι για μέ να φρικτή. Φοβάμαι ό τι ακόμα κι αν αποφασίσω
για τα λ ουτρά, δε θα βρω τελ ικά θέση. Κ αι όμως τα πρά γματα
εί ναι τό σο απλά ! Γι α το Μό ναχο δεν έχω αρκετά χρ ήματα.
Κά νω συνέχεια τους υπολ ογισμο ύς μου και βρ ίσκω πως δε
φτά νουν. Επομ έ νως αυτό δε γίνεται . Α πό την άλλ η πλ ευρά
σκέφτομαι δ ιαρκώ ς πό σο απαρα ί τητο και μ άλ ιστα πόσο επε ίγον
είναι, γιατί νομ ίζω ό τι οι αι ώ νιες και φαινομενικ ά οργανικές
μου πα θήσεις θα βελ τι ώ νονταν, θα έ νιωθα κάπως καλύτερα και
όλες οι δ υσκολ ίες μου γενικά θα μπορο ύσαν να μετριαστο ύν.
Δ εν έχω και κάποιο μέρος στο Μό ναχο όπου θα μπορο ύσα
να μείνω. Στα λ ουτρά Χ είναι σίγουρο ότι μπορώ να πάω φέτος
έστω και αργό τερα. Δ εν είναι όμως κουραστικό να οδηγε ί κανείς
καθημερινά από κει ως το Μό ναχο; Δ εν πρέπει να ξανακά νω ένα
τέτοιο πρά γμα. , Οσο σκέφτομαι ό τι θα πάω πάλ ι στο ά γνωστο,
φοβάμαι. Δ εν πιστε ύω να γίνει και κανένας πόλ εμος!
Υποθέτω ό τι η αναποφασι στικό τητά μου θα σας έχει τρομάξει.
' Ομως εσείς είστε αναλ υτή ς! Και ξέρετε ήδ η ό τι δεν παντρεύτηκα
τον ά ντρα που αγαπο ύσα, επειδή δεν μπορο ύσα να το αποφασίσω.
Α ργό τερα ήταν πλέον αργά ! Το ίδι ό, υποψι άζομαι, θα γίνει και
με το ταξίδι. Φοβάμαι πως ο ύτε το ένα ούτε το άλλ ο θα κά νω
τελ ικά. Το Μό ναχο όσον αφορά τα χρ ήματα με φοβίζει λίγο και
α υτό είναι μια πραγματικό τητα. Δ εν πρέπει να εξασφαλίζει κανείς
πρώτα τα χρ ήματα και μετά να ταξιδεύει με την ησυχία του; Του
χρό νου το Μάϊο ή τον Ιο ύνιο νομίζω ό τι θα ε ίμαι έ τοιμη.
Άλλωστε μέχρι τώρα πλ ηρωθήκαμε μό νο δ υο φορές και μ άλ ι στα
το μισό μισθό. Στο εξής όμως δε θα προκ ύψει τέτοιο πρόβλ ημα,
δ ι ότι τα πρά γματα κυλ ούν ομαλά.
Νομίζω ότι θα αποφασίσω για τα λουτρά τελ ικά κι ας το μετανιώσω
μετ . Αυτό τουλάχιστον μπορώ να το κάνω δίχως να μου
ά
δημιουργηθούν οικονομικά πρcβλήματα. Α ν δεν υπάρχει θέση όμως
εκεί, ίσως να το αποqχχσί,σω για το Μόναχο. Γι 'αυτό το εν&χόμενο,
θα ήθελα m μου πείτε, αν μπορώ να πλ ηρώσω στις 15.9. κι αν
μπορώ m συνεργαστώ μαζί σας από τις 7. 8. ως τις 7.9.
Είναι φρικτό ! Όσο τα γρά φω όλ α αυτά σκέφτομαι ό τι
χρει άζομαι οπωσδ ήποτε ψυχοθεραπε ία, αλλά τα εμπόδ ια που
προανάφερα παραμέ νουν.
Υ. Γ. Δ εν μπορώ να αποφασίσω ακόμα, είναι πολύ βασανι στικό.
Θα ήθελα πρώτα να μ άθω αν μου κρά τησαν θέση στα λ ουτρά.
Πολύ όμως θα ήθελα να ήξερα αν θα είστε εκεί μέχρι τις 7. 9. κι
αν μπορώ να πλ ηρώσω στις 15.9. Ίσως στείλω κάποιο
τηλεγράφημα». ( Αυτό έκανε και αποφάσισε τελ ικά την ψυχανάλοοη ) .

Μπορε ί να φανταστεί κανε ίς π ό σο βασανιστ ική μπορε ί να

ε ί ναι αυτή η αναποφασιστικό τητα και η δ ιστακτικ ό τητα, κυρ ί ως
ό ταν πρ όκειται για σημαντικές αποφ άσεις. Ε π ί σης βλέπει κανε ίς
πώς ένας τέτοιος ά νθ ρωπος εξαρτά τις αποφάσεις του από
τους οποιουσδήποτε εξωτερικούς παρ άγοντες. Δ εν ε ί ναι λίγοι
αυτο ί που μετρο ύ ν τα κουμπιά του σακακιού τους ή ρ ίχνουν
ζάρια προκειμένου να αποφασ ίσουν. Θα δο ύ με αργότερα πώς
δημιουργε ί ται αυτ ό ς ο φόβος της αυτοευθύνης.

Θα αναφέρουμε τώρα ένα άλλ ο παρ άδ ειγμα που μας δ ε ί χνει

πώς τα ψυχαναγκαστ ικά άτομα αποκ λ ε ίουν το δ ρόμο για ένα
ανέμε λ ο βίωμα. Ένας ασ θ ενής περιγράφει κατ ά την ψυχανα­
λ υτική συνεδρία ένα όνειρο και συνεχ ίζει αμέσως μετ ά : « Τελ ικά
βγα ί νει κανέ να νό ημα ό ταν ερμηνεύουμε τα ό νειρα; Α φο ύ όλ α
εί ναι σχετικά, μπορεί κανε ίς να τα ερμηνε ύσει με πολλ ο ύς και
δ ι ά φορους τρόπους. Ποιος μου λέει εμέ να ό τι έχω τη σωστή
έμπνευση; Ίσως πάλ ι να άλλ αξα το ό νειρο κατά την περιγραφή
του ή να μην το θυμ άμαι ακριβώς. ' Ε τσι δεν αμφισβητο ύνται
όλ α; Τα ό νειρα ε ί ναι μ άλλ ον σαπουνόφουσκες και η ενασχόλ ηση
μ 'αυτά δεν εί ναι επιστημονικ ή . Ο Freud και ο Jung ε ίχαν
δ ιαφορετικές απόψεις πά νω στα ό νειρα. Προφανώ ς τίποτα δεν
ε ίναι σίγουρο. Κ αι οι ι δέες. . ! Τι να σκεφτώ, τι να φανταστώ;
.

Έτσι οδ ηγείσαι στο ανεξέλ εκτο. . . . , έ τσι χά νεσαι στο ά γνω ­

στο . . . . , εκτό ς αυτο ύ δ ε μου έρχεται και καμι ά ι δέα . . ».
Η προστασ ία απ ό το βίωμα μέσω της εκλ ογ ί κευσης, που
τοπο θετείται πριν απ ό το βίωμα, φαίνεται εδώ κα θαρά. Ο
,φόβος του για το ανεξέ λ εκτο γ ίνεται κατανοητό ς, αφο ύ δ εν
του προτάθηκε να ασχο λη θεί με τα ό νειρα επιστημονικά , αλλά
να αφεθ ε ί στις σκέψεις του γι ' αυτ ά . Φυσικά θ α μπορο ύ σε κανε ί ς
να ισχυριστε ί ότ ι οι αμφιβο λί ες του ασθ ενο ύ ς για τα ό νειρα
ε ί ναι απ όλυτα δ ικαιο λογημένες . Ω στ ό σο θα παρ άβλεπε το
γεγονός ό τι ο ασθ ενής τις χρησιμοποίησε για να ξεφύγει· εκτ ός
αυτο ύ οι αμφιβο λί ες του δ εν περιορίζονταν στα ό νειρα μόνο,
α λλά φοβόταν καθετί που ήτα ν για κε ί νον άγνωστο και
επισφα λές και προσπαθούσε να το αποφύγει .
 Π ο λλά ψυχαναγκαστικά άτομα με κ ίνητρο την προστασ ία
περιορ ίζονται στις προετο ιμασ ί ες, ό πως το εκφράζει εύ στοχα
και ένα ανέκ δοτο: έ νας ά ντρας έρχεται στον παράδεισο, βλέπει
δύο πόρτες με τις αντίστοιχες επιγραφές «ε ίσοδος στον
παράδεισο» και «είσοδος προς τις δ ιαλέξεις για τον παράδεισο »
- και προτιμά τ η δ ε ύτερη ε ίσοδο .
Εί ναι κανό νας ό τι αυτ ό που απωθ ο ύ με συσσωρεύ εται. Κ ατά
συνέπεια η εσωτερική πίεση αυξάνεται και ο ψυχαναγκαστικός
χρει άζεται όλο και περισσό τερη δύναμη και χρ όνο για να
συγκρατήσει το απωθ ημένο. Έτσι δημιουργε ί ται ένας φαύλ ος
κύκ λος, ο οπο ί ος μπορε ί να λυ θεί τό τε μόνο , ό ταν μπορέσει
κανε ί ς να δ ει την « άλλ η π λ ευρά », το απωθ ημένο δη λ α δή , και
να την επεξεργαστε ί . Δ ι ό τι μό νο τ ό τε θ α απο δ εχτε ί τους φόβους
του και θ α δ ιαπιστώσει, με κατ άπλ ηξη , πως η καταπιεσμένη
« άλλη π λευρ ά » περικ λε ίει και κα λ ές δυνά μεις και ότ ι τα
« ανόητα » όνειρα μπορούν να πουν σημαντικά πράγματα.
Φαντάζεται λοιπ ό ν κανε ί ς π ό σο δύσκαμπτος και στενόχω­
ρος, π ό σο δ ογματικό ς και μισα λλ όδ οξος, π ό σο αμετάπειστος
και β ασανιστικ ά συνεπής είναι ένας άνθ ρωπος που βρί σκεται
σ · αυτ ή τη θ έση και π ό σο ανιαρή γ ί νεται η ζωή του, όταν
προ σπαθε ί να επιβά λει τους ό ρους του και την απο λυτότητά
του. Το μό νο που συνειδητοποιε ί ε ί ναι ό τι αυτ ό ς εκπροσωπε ί
το « σωστό » . Δ ε συνειδ ητοποιε ί το φόβο του για το ρίσκο , που
κρύβ εται π ί σω απ ' αυτή του τη στάση. Όπως ο ασθ ενής που,
ακρι βώ ς επειδή νόμιζε ό τ ι έπρεπε να βρει τη « σωστή » ιδέ α,
εμπ όδ ιζε τον ε λ εύθερο συνειρμό .
· Οταν κανε ί ς κυριαρχε ί ται απ ό τα πρέπει , τό τε η ζωντανή
τ άξ η μεταβάλλεται σε σχο λαστ ική τυπικό τητα, η αναγκαία
σταθ ερό τητα σε απ όλυτη δ υσκαμψ ί α, η συνετή οικονομ ία σε
φιλαργυρ ί α και η υγιής προσωπική θέλ ηση σε πε ί σμα και
δ εσποτε ί α. · Οταν με όλ α αυτ ά δ ε γ ίνει δυνατή η αντ ιμετ ώπιση
του φόβου - μια και η πο λλαπ λό τητα της ζωής δ εν μπορε ί να
μπει σε δύσκαμπτους κανό νες- τ ότε εκδη λώνονται δ ι άφορα
ψυχαναγκαστικ ά συμπτώματα, που στη αρχή έχουν σκοπ ό να
« συνδ έσουν » το φόβο με κάπο ιο αντικε ί μενο, α λλά σταδ ιακά
αυτονομού νται και γ ί νονται ένα εσωτερικό πρέπει . « Εκε ί νο »
ε ί ναι στη συνέχεια που εξαναγκάζει τον άνθ ρωπο και τον οδ ηγε ί
σε πράξεις ή σκέψεις που, ακόμα κι αν τις θ εωρεί ανόητες,
δ εν μπορε ί να τις αποφύγει. Τέτο ια παραδ ε ί γματα ε ίναι το
 συνεχέ ς π λύ σιμο , το μ έ τρημα, η συνεχής προσπάθ εια να
σκέπτεσαι και να θυμά σαι . Κάθ ε φορά που προσπαθ ε ί κανείς
να αποφύγει τον ψυχαναγκασμό , απε λ ευθ ερώνονται οι φόβοι
που ε ί ναι συνυφασμέ νοι μ ' αυτό ν.
' Ολ οι αυτο ί οι δ ιάφοροι ψυχαναγκασμοί δ εν ε ίναι τ ίποτα
άλλ ο παρ ά η έκφραση του φ όβ ου για την τόλ μη και τον
αυθ ορμητ ισμό . Α ιτ ί α της δ ημιουργ ί ας του ψυχαναγκασμού ε ί ναι
η προσπ άθ εια να αποφύγει κανε ί ς κάτι, κ άτι το καινού ριο και
άγνωστο, κάτι το απαγορευμέ νο, μια κατ ά σταση που τον βάζει
σε πειρασμό ή μια παρ έκκ λ ιση απ ό το συνη θ ισμέ νο . ' Οταν όλα
μέ νουν αμετάβλητα : τα αντικε ί μενα π άνω στο γραφε ί ο σε
απόλυτη τάξη , μια ατα λάντευτη άποψη για κ άποιο θέ μα, μια
οριστική η θ ική καταδίκη , μια θ εωρ ί α που δ ε δέχεται καν έ να
άλλο ισχυρισμό , μια φανατική π ίστη , τότε ε ίναι σαν να σταματά
ο χρό νος. Τότε όλ α μπορο ύ ν να προβλ εφτούν, ο κ ό σμος δ εν
α λλάζει πια και η ζωή κυ λά ει στον ίδ ιο γνώ ριμο ρυθ μό · μό νο
που χάνει ό μως τη ζωντά νια της και γ ίνεται τελ ικά ανιαρή και
μονότονη . Μ ια τ έ τοια στάση περικλ ε ί ει καμι ά φορά ένα είδος •

μεγα λ οπρ έπειας, τραγικ ή ς ό μως, δ ι ό τι η επ ί μονη θέλ ηση

επ ι βο λή ς και ο δ αμασμός των δυνάμεων της ζωή ς, η έλλ ειψη
ε λ αστικότητας και η ατο λ μ ί α αποτε λ ούν ήδη το σπ ό ρο της
αποτυχίας ή της δυστυχ ίας. Και πράγματι ε ίναι τραγική η συνεχής
α ί σθηση της αποτυχ ίας για μια κατάσταση « απ όλυτη », καθότι
βιώνεται ως πραγματική ή ως φα ινομενικά αναπόφευκτη απα ίτηση
που πρέπει ή νομ ίζει κανε ί ς ό τι πρέ πει να πραγματοποιηθε ί.
· Ενα απ λό παράδ ειγμα μπορε ί να μας δ ιασαφην ί σει τα
βασικά στοιχε ία της ψυχαναγκαστικής συμπεριφορά ς , ό που το
τραγικ ό και το κωμικ ό β ρ ί σκονται το ένα δίπ λα στο άλλ ο,
ό πως άλλωστε συμβα ίνει συχνά στη ζωή . Αν προσπαθ ο ύ σε
κανε ί ς να δ ιατηρήσει έ να δ ωμά τ ιο δίχως ίχνος σκ όνης, θ α βί ωνε
· τότε την κωμικοτραγική κατά σταση ενός ανθρώπου , που
προσπαθ ε ί να αποτρέψει έ να αναπόφευκτο συμβάν και να
σταματήσει το χρόνο. Θα ήταν σαν να προσπαθ ού σε να γεμ ί σει
με νερό το τρ ύπιο πιθά ρι των Δαναϊδων. Ε πειδή ό μως η σκόνη
έχει π ά ρει τη θέ ση κάποιου άλλου πράγματος, το οπο ί ο
προσπαθ εί να καθ αρ ί σει κανε ί ς , ο ψυχαναγκασμός του ξεσκο­
ν ί σματος δ ε θ α π άψει να υφ ίσταται, ό σο το πραγματικ ό
πρ όβλημα , που έχει μετατεθ ε ί στη σκόνη , συνεχίζει να παραμ έ νει
άλυτο. Δ ι ότ ι ουσιαστικ ά δ εν πρ όκειται για μια προσπ άθ εια
απα λλ αγής από τη σκό νη , α λλά για κ άτι σπουδ αι ότ ερο, το
οπο ί ο επιθυμε ί να δ ιατηρήσει κανε ί ς καθ αρό , ό πως ε ίναι η
ηθ ική καθ αρό τητα για παράδ ειγμα , που επαπει λε ί ται δ ιαρκώς
εξαιτίας των πειρασμών. Ακρι βώς λοιπ όν εξαιτ ί ας αυτής της
προσπάθ ειας μετ άθεσης του πραγματικού προβλήματος σε κάτι
ασήμαντο δ ημιουργε ίται ο ψυχαναγκασμός. Η πραγματ ική
αντιμετ ώπιση των προβλημάτων μας δ εν εξ ε λί σσεται σε
ψυχαναγκασμό . Ο π ό τε κ άθ ε φορ ά που, ενώ κ ά νουμε κά τι
ασήμαντο, αισθ ανό μαστε το παράλ ογο συνα ί σθ ημα του πρ έπει,
οφε ίλουμε να αναρωτη θ ού με ποια ε ίναι η πραγματ ική αντιμε­
τώπιση ή η απ ό φαση που θέλ ουμε να αποφύγουμε.
Την προβληματ ικ ή του ψυχαναγκασμού την περιγράφει με
χιουμοριστικό τρ όπο ο F . Th . Vischer στο μυθ ιστ ό ρημά του « Κ ι
άλλ ος ένας »2 9 . Ο ή ρωας του μυθ ιστορή ματος β ρ ί σκεται σε
δ ιαρκή π όλ εμο με την « κακοήθεια του αντικειμέ νου », ό πως
χαρακτηριστικά αναφ έ ρεται στο β ι βλίο. Ε πανει λ ημμέ να του
συμβα ί νουν δ ιά φορες ατυχ ί ες , που ενώ προ έ ρχονται από
απωθημ ένες του τ ά σεις, κυρ ίως επ ι θ ετικ έ ς, τις αποδίδ ει στην
κακο ήθ εια των αντικειμ έ νων. Ό ταν, για παράδε ι γμα, χύ νει τη
σ άλ τσα π ά νω στο φό ρεμα της αντιπα θητικής κυρ ί ας που
κ άθέται π λά ι του, αποδ ίδ ει « την απροσεξ ία » του στην
κακο ήθ εια του αντικειμένου , στη σα λτσι έ ρα, στην προκε ί μενη
περ ίπτωση και στο κουμπ ί του σακακιού του, που αγκυστρ ώ­
θ ηκε πάνω της και όχι στην καταπιεσμέ νη του αντ ιπ άθ εια και
την επιθ ετικότητά του απ έναντι στην κυρ ί α. Σ τα ψυχαναγκα­
στικ ά άτομα συναντ ά με ι δ ια ί τερα συχνά τ έ τοιου ε ίδ ους « πα­
ραδ ρομέ ς » , όπως τις ονό μασε ο F reud , μια και τα άτομα αυτά
απωθ ο ύν τό σο πο λύ τις παρορμήσεις τους. Σ τις παραδ ρομέ ς
- όταν λέ ει κανε ί ς κατά λάθ ος κ άτ ι , όταν ξ εχνά ή ό ταν σπρώχνει
κατά λάθος κάποιον κ. α. - κατορθώνει να εκφρ ά σει αυτό που
ε ί χε καταπι έ σει αντ ί στοιχα « κατά λάθος», δίχως προσωπική
ευθύνη ή συνει δητή θέληση . Ένα « λάθο ς » δη λ αδή , που γ ίνεται
« τυχα ί α » ξ εφε ύγοντας απ ό τ ό ν έλ εγχο , προ δίδ ει με έ ναν έ μμεσο
τρό πο αυτ ό που ή ταν κρυμμ έ νο .
Οταν τα ψυχαναγκαστικά στοιχε ία αυξη θ ού ν τ ό σο, ώστε
·

να μιλά με πλέον για ψυχαναγκαστική νε ύ ρωση , ε ί ναι δ υνατ ό

29. Τίτλος στα γερμανικά: « Auch Einer».

να π άρουν μια τραγική και ανατριχιαστική μορφή και όλ ο και
περισσό τερο να « γεμ ίζουν » τη ζωή του ατό μου και να την
εξουσιάζουν, λ ειτουργ ώντας παράλλ η λα ανεξάρτητα. Κ ατανοε ί
λ οιπ ό ν κανε ί ς γιατ ί σε πα λαι ό τερες εποχέ ς, που το ψυχολ ογικ ό
υπόβα θ ρο δ εν ήταν γνωστ ό , οι ψυχαναγκασμοί αυτοί αποδ ί­
δονταν σε δ αιμονικ έ ς δ υνάμεις ή σε κακά πνεύ ματα, ακό μα κι
αν ήταν φανερός ο παρα λ ογισμό ς τους. Κ αι ο ί δ ιος ο
ψυχαναγκαστικό ς ασθ ενής βιώνει το « πρέπει » των πράξε ών του
σαν μια δύναμη που τον εξουσιάζει και του επι βάλλ εται απ ό
τα έξω, δ ι ότ ι κάπου αισθάνεται ότι δ εν ε ίναι δ ική του.
Κάθε ψυχαναγκασμός -ό πως και η σωματική ασ θένεια­
μπορεί να υπερπ λαστε ί , να κ άνει μεταστάσεις και να επεκταθ ε ί
και σε άλλους τομείς. Έ τσι η ζωή στενεύ ει όλο και πιο πο λύ
και γεμίζει με ψυχαναγκασμο ύ ς, ό πως θ α δού με στα παραδ είγ­
ματα που εκθέτουμε στη συν έχεια.
Ό σα περιγράφηκαν ε ίναι δυνατ ό να δ ιαδ ραματ ίζονται
εν οψυχικά μόνο, ό πως, λόγου χά ρη, ό ταν αμύνεται κανείς
δ
ενά ντια σε « κακ έ ς » σκ έψεις, επι θυμ ί ες και τά σεις, που πιστεύ ει
ό τι πρ έπει να καταπιεστού ν. Σ την περ ίπτωση αυτή απαιτε ίται
ένα . μεγ άλο μέ ρος χρό νου και δύναμης για την καταπο λέ μησή
τους. Για παράδειγμα μπορε ί να χρησιμοποιεί « μαγικ έ ς » λέξεις
και πρ άξ εις εναντίον τους, αφο ύ και αυτέ ς παρουσιάζονται με
έ να μαγικό τρό πο. ' Οταν θέλ ει να αντισταθ ε ί κανε ί ς στις κακέ ς,
αμαρτω λέ ς και βρώμικες επιθ υμ ί ες ή σκ έψεις, θα πρέπει με
έ ναν τρό πο ψυχαναγκαστ ικό να π άρει τα μέτρα του κάθε φορά
που απει λο ύν να βγουν στην επιφάνεια. · Ι σως πει μια μαγική
φράση μόνο (« έλ α Χριστέ και Παναγιά ») ή να κ άνει κ άτι άλλο,
για να δ ι ώξ ει αυτό που πρ έ πει να απομακρυνθ εί απ ό το
συνει δ ητ ό επίπεδο . Σ ε βαριές περιπτώ σεις μπορεί να οδ ηγη θ εί
στην αυτοτιμωρ ί α, όπως συμβα ί νει σε κ ά ποιους θ ρησκευτικά
30
φανατισμέ νους -ας θυμη θ ο ύ με τους Φ ραγγελ ιστ ές για παρ ά­
δειγμα- . Η « μετάσταση », η επ έκταση των ψυχαναγκασμών
μπορεί να π ά ρει τ έ τοιες δ ιαστάσεις, που ακό μα και η λέξ η που
υπονοεί το καταπιεσμέ νο να θ εωρείται ύποπτη και απει λητική

30. Φραγγελιστές ή Φλαγγελάντες: Φανατικά άτομα που άρχισαν να χρησιμο­

ποιούν το « μαστίγωμα » (« Disciplina f\agelli » ) ως μέσο αυτοτιμωρίας, πράγμα
που γινόταν μέχρι τότε μόνο στα μοναστήρια. Το κίνημα είχε πάρει μεγάλες
διαστάσεις και απαγορεύτηκε στη σύνοδο της Κωνσταντίας ( 14 14- 14 18).
και να πρέπει να αποδ ιωχτε ί . Αυτό το βλέπο υ με για παράδειγμα
και στο « χριστ ιανικό μέ τρημα » στα γερμανικά, που ανεκδοτο­
λογικά γ ί νεται ως εξής: « έ να -δύο -τρί α -τέσσερα-πέντε-τι ντρο­
πή-επτ ά » . Το έξ ι αναγκαστικά παραλ είπεται , δ ι ότ ι θυ μ ίζει το
απαγορευ μ ένο σεξ ( το έξ ι στα γερμανικά -sechs- προφ έ ρεται
όπως το σεξ) . Φτάνει κανείς δη λα δή στην ίδ ια κατ άσταση με
εκε ί νον πο υ ήθ ε λ ε να δ ιατηρήσει το δ ωμάτ ιό το υ απ όλυτα
καθ αρ ό δίχως ί χνος σκό νης . Ας θυ μη θ ού με ε δώ το λατινικό :
« naturam expellas furca , tamen usque recurret » - η φύ ση δ εν
μπορε ί να καταπιεστε ί βί αια , με κ άποιο τρό πο επαν έ ρχεται
πάντα .
Η διεργασία αυτή γ ί νεται καμι ά φορά με έ ναν « πονηρό »
τρόπο, όπο υ προσπα θώ ντας να αποφύγεις σ υνειδ ητ ά κ άτ ι , το
επαναφ έ ρεις « έ μμεσα », όπως στο παράδ ειγμα πο υ ακολ ουθ ε ί :
Μια ασθενή ς με ψυχαναγκαστικ ή νε ύρωση ε ίχε το σύμπτωμα
να πλέ νει δ ιαρκώ ς την περιοχ ή των γεννητικ ώ ν της οργά νων.
Το σύμπτωμα αφορο ύσε ασυνε ίδ η τα τις «βρ ώμικες» σεξουαλ ικές
της επι θυμ ίες, τον αυνανισμό δ ηλάδ ή, που τον θεωρο ύσε πράξ η
αμαρτωλ ή. Η περιοχ ή λ οιπό ν εκεί νη - η τάχα «αμαρτωλ ή » -
έπρεπε να εί ναι συνέχεια καθαρ ή. Πλέ νοντάς την όμως τόσο
συχνά και έ ντονα, προκαλ ο ύσε αισθήματα ηδ ονής και έφτανε
μ έχρι το σημε ίο τον οργασμο ύ. Ο έμμεσος αυτό ς τρόπος της
πρόσφερε αυτό που επι θ υμο ύσε, αλλά ταυτόχρονα απαγόρευε
- χωρίς όμως να το επιδ ι ώκει, άρα και χωρίς ενοχές - αφο ύ
ο συνειδ ητός σκοπός ή ταν μ ό νο να καθαρ ίσει την «αμαρτωλ ή »
περιοχή .
Η Χ ριστιανική θρησκεί α με την καταδίκη της σεξουα λ ικ ό ­
τητας και την δ ημιο υ ργ ί α των αντ ί στοιχων αισθ ημά των ενοχής,
πο υ δυ στ υχώς ακ ό μα και σήμερα συνεχίζου ν να υπ ά ρχου ν καμιά
φορά, έγινε η αιτ ί α των λ εγομ έ νων « εκκλ ησιογενώ ν» νευ ρώ­
σεων. Η εχθ ρ ό τητά της για τη σ άρκα έ χει εμφυτεύ σει μ έ σα σε
πο λλ ού ς ν έ ου ς ανθ ρώπο υ ς φόβου ς και ενοχέ ς, πο υ θ α
μπορού σαν να ε ί χαν αποφε υχθε ί , ι δ ια ί τερα στην εφηβε ί α. Αντί
να καθοδηγήσει το υ ς ν έ ο υ ς , σ ' αυτή τη σημαντική περ ί ο δ ο της
ανάπτ υξής το υ ς - όπως γ ίνεται παραδ οσιακ ά στου ς λεγόμενου ς
πρωτόγονο υ ς λ αού ς - και να το υ ς βοηθήσει να εκφρ ά σο υν τις
σχετικέ ς απορ ί ες του ς κατά την ώ ρα του μαθήματος ή σε
ομαδ ικ έ ς συγκεντρ ώσεις, ε ί χε εισαγ άγει στο δ ι δ ακτικό πρόγραμ­
μα μό νο το μάθημα των θ ρησκευτικών, ό που αποστήθιζε κανείς
ύ μνους και γινόταν κατήχηση των μα θητ ών, εν ώ οι « δ υσά ρ ε­
στες » ε ρωτήσεις αποφεύγονταν με κ άθ ε τ ρό πο. Ε υτυχώς ό μως
έχουν α λλάξει πο λλά π ράγματα στον τομέ α αυτό και η νεολ α ία
έχ ει υιοθ ετ ήσ ει πολλά απ ' αυτ ά που ήταν π ρ ιν απαγο ρ ευμ έ να.
Όπο ιος έχ ει ασχολ η θ ε ί με ρ ικ έ ς δ εκαετ ί ες με την ψυχο θ ε ραπε ί α,
γνωρ ίζει πο λύ καλά τις καταστ ρ επτ ικ έ ς συνέπειες των θ ρη­
σκευτικώ ν απαγο ρ εύ σεων που αφο ρ ούν τις απο λα ύσεις της
σ άρ κας. Η α ρχή γ ίνεται συνήθως με τον αγώνα ενά ντια στον
αυνανισμό ο οπο ί ος υποτ ίθ εται ότι θ α επ έ φε ρ ε τ ρ ομε ρ έ ς
σωματ ικέ ς και ψυχ ικ έ ς βλάβες, με αποτ έλεσμα οι ν έ οι, γεμάτοι
φόβους και ενο χέ ς, να οδ ηγο ύνται ακόμα και στην αυτοκτον ί α,
ό ταν ο αγ ώνας ενάντ ια στην « αμαρ τ ί α » δ εν ε ί χ ε αποτ έλεσμα.

Το ψυχαναγκαστικό άτομο και η αγάπη

Η αγ άπη , αυτό το πα ράλογο, υπ έ ρο χο συναισθηματικ ό

βίωμα, που δ εν έχει ό ρ ια και μπο ρε ί να εξ ε λ ι χτεί σε επικ ί νδυνο.
π άθος, π ρ οκα λε ί βα θ ι ά ανησυχ ί α στα ψυχαναγκαστικά άτομα.
Π ρ όκειται για κ άτι που δ εν μπο ρ ε ί να το ε λέγξ ει κανε ίς, που
ακο λ ουθ ε ί τους δ ικο ύ ς του κανό νες, που δ εν υποτά σσεται στη
βο ύληση , που μπο ρ ε ί να κατακλύ σει κάποιον όπως μια ασθένεια
και να τον οδ ηγήσει καμι ά φο ρά σε π ράξ εις άλογες. ' Ολ α αυτ ά
ό μως δ ε συμβ ιβάζονται με τ ις εξουσιαστικέ ς τ άσεις των ατ ό μων
αυτών και την ανάγκη τους για ασφάλεια.
Για το λό γο αυτό τα άτομα με ψυχαναγκαστική δομή
π ρ οσωπικότητας π ρ οσπαθ ο ύ ν να « κ ρ ατού ν στα χ έ ρ ια τους » τα
συναισθή ματά τους και να τα ε λέγχουν. Π ώ ς να βασιστε ί κανε ί ς
στα συναισ θή ματα που ε ίναι τ ό σο υποκειμενικά , ασταθή και
παρο δ ικά ; Απέναντι στο π άθος οι ά νθ ρ ωποι αυτο ί ε ίναι ακό μα
πιο καχύ ποπτοι. Το π άθ ος ε ί ναι γι ' αυτού ς τε λ ε ίως πα ράλογο
και απα ράδ εχτο , ε ί ναι σημάδ ι αδυναμ ί ας. Γι ' αυτό ε ί ναι
π ρ οσεκτ ικο ί και φει δ ωλ ο ί ό ταν π λ ησιάζουν συναισθηματικά ,
δ εν μπο ρ ού ν να αφε θ ούν ούτε κατανοούν τα συναισθήματα του
συντ ρό φου τους. Ακό μα και σε στιγμέ ς τ ρυφε ρό τητας π ρ οσπα­
θο ύ ν να ε ί ναι αντικειμενικο ί .
Ω στ όσο σε όλους τους δ εσμού ς τους έχουν το α ί σθ ημα της
ευθύνης και τη ρ ού ν π άντα τις αποφά σεις τους, ό σες του λάχ ι­
στον έχουν καταφέ ρ ει να π ά ρ ουν. Π άντως, δ εν τους ε ί ναι
εύκο λ ο να δεχτούν έ ναν ισό τιμο σύντροφο. Τ ην τάξη των
πραγμάτων τη βλέπουν κάθ ετη . Ή είσαι π ά νω ή ε ί σαι κ άτω,
ή το σφυρ ί ή το αμό νι και σε μια σχέση δ εν μπορε ί κανε ί ς
παρά να ε ί ναι το ένα ή το άλλ ο . Κ αι ποιος θ α ' θ ε λε α λήθ εια
να ε ί ναι το αμό νι ! Κάτω απ ' αυτή την οπτική , λ οιπ ό ν, έ νας
δ εσμό ς εξ ε λίσσεται σε μια σχέ ση ανταγωνιστική , σε μια μάχη
εξουσ ί ας και υπεροχής. Ε νώ το καταθλ ιπτικό άτομο επιδ ι ώκει
την εξάρτηση του συντρό φου του εξαιτ ί ας του φ όβ ου της
απ ώλ ειας, το ψυχαναγκαστικ ό άτομο την επιδ ιώκει για να
ικανοποιήσει τις εξουσιαστ ικ έ ς του ανάγκες. Θέλ ει να π λά σει
το σ ύντροφ ό του σύ μφωνα με τα δ ικά του πρ ό τυπα, του ε ί ναι
δύσκο λ ο να τον δ εχτε ί ό πως είναι. Τ ον θ εωρεί κτήμα του,
ιδ ιοκτησ ί α του, γι ' αυτό πρ έπει να υποτάσσεται στη θέλησή του.
Δ εν ε ί ναι μάλιστα σπάνιο το φαινόμενο να ζει σε βά ρος του
συντρό φου του, απ ό τον οπο ί ο απαιτε ί προσαρμογ ή και
υποταγή . Από την άλλη π λ ευρ ά ένας δ εσμός ε ί ναι για τον
ψυχαναγκαστικό κ άτι το μοιρα ί ο . Ε χει μεγάλ η αντοχή και
·

παραμ ένει πιστ ό ς στο σ ύ ντροφό τό υ , ακό μα κι αν του το

επι βάλλ ουν μό νο λόγοι οικονομικο ί . Γά μοι β ασισμ έ νοι στη
λ ογική δ εν ε ί ναι σπά νιοι. Λόγοι οικονομικο ί , καθώ ς και άλλ οι
λόγοι που παρ έχουν ασφάλ εια , πα ίζουν σημαντ ικό ρόλο σε μια
τ έτοια απ όφαση . Μέχρι να φτ άσει ό μως στην απ ό φαση έχει
πο λλέ ς αμφιβο λί ες, με αποτ έλ εσμα να ανα βάλλ ει κατ ' επανά­
λ ηψη την ημερομην ί α μ έ νοντας για έ να μεγ άλο χρονικ ό
δ ι ά στημα αρρα βωνιασμέ νος. · Ο ταν τε λ ικά αποφασ ί σει , βλέπει
το γ ά μο σαν έ να οριστικό γεγονό ς, που για λό γους θ ρησκευ­
τικο ύ ς ή η θ ικο ύ ς δ εν μπορε ί να λυ θ ε ί . Π ο λλέ ς φορέ ς τον
δ ιατηρε ί μό νο και μό νο για να μην παραιτη θεί , ακό μα κι αν
υποφέ ρει και ο ίδ ιος μαζί με το σ ύντροφ ό του ή ακό μα κι αν
ο τε λευτα ί ος επι θυμε ί τη δ ι άλυση .
·
Οταν μια γυνα ίκα είχε ρωτήσει το σύζ υγό της γιατί δεν
ήθελ ε να συμφωνήσει στο δ ιαζύγιο, που ε ίχε εκεί νη προτεί νει
από καιρό , αφο ύ και ο ίδ ιος θεωρο ύσε το γάμο τους
ανυπόφορο, της ε ίχε απαντήσει με μια φρά ση : « Γι ατί ε ίμαστε
παντρεμέ νοι ». Σαν να ή ταν ο γάμος κ ά τι που ε ίχε αι ώ νια ισχύ.
Δ εν ε ίχε προβάλει θ ρησκευτικο ύ ς λό γους ούτε κ άπο ιους λόγους
βασισμένου ς στη λ ογική . Αρνήθηκε απ λά και μό νο , επειδή είχε
παντρευτε ί . Ε κτό ς από την ανάγκη του για εξουσ ί α, έπαιζε
κ άποιο ρόλο και η συνήθ εια. Επιπ λέ ον, προτιμούσε να
παραμε ίνει στα ήδη γνωστά παρ ά να ρισκ άρει κ ά τι καινο ύ ριο.
Έ τσι συνεχίζουν κ άποιοι γ ά μο ι όπου το μ ίσος και η τυρανν ία
κατατρ ώει και τις δυο π λ ευρέ ς και ό που ο καθένας περιμ έ νει
το θάνατο του άλλ ου για να λ υτρωθ ε ί .
Ό σο πιο ισχυρά ε ί ναι τα ψυχαναγκαστικά στοιχε ία , τ ό σο
περισσό τερο μοιάζει ο γάμος με συμβο λαιογραφική πράξη , όπου
κυριαρχο ύν τα ακρι βή δ ικαι ώ ματα και οι ακρι βεί ς υποχρε ώσεις.
Τα δ ι άφορα «πρέπει » αποκτούν τότε ιδ ια ί τερη σημασ ί α. Α ν τα
« πρέπει » αυτά περιορ ίζονται στα π λ α ί σια της αμο ι βα ίας
εκπ λή �ωσης κάποιων υποχρεώ σεων κατ ά το « clara pacta-boni
3
amici » , τ ό τε δε δημιουργε ί ται ι δ ια ίτερο πρ όβλημα. Όταν
ό μως τα «πρέπει » αντικαθ ιστούν τη συναισθ ηματική σχέ ση ,
φτάνει κανείς στο σημείο να δ ιεκδ ικε ί α δίστακτα τα υποτι θέ μενα
δικαιώ ματα και να εμμ ένει σαδ ιστικά σε αρχέ ς, έτσι ώστε με
το πρ ό σχημα του ακριβοδίκαιου να εξωτερικ εύ ονται επιθ ετικά
συναισθήματα και εξουσιαστικέ ς απαιτ ήσεις.
Μια γυνα ίκα, κατά τη δ ι άρκεια μιας συζ υγικ ή ς κρίσης,
κατέφυγε στο δ ικηγόρο της προκειμέ νου να της συντάξει έ να
συμφωνητικό, στο οπο ίο θα κα θορι ζό ταν η συχνό τητα της
σεξουαλ ικ ή ς πράξ ης, κα θώς και η ικανοποιητικ ή για κείνη
θερμοκρασία τον υπνοδ ωματίου. Άλλος όρος απαγόρευε το
κ άπνισμα τον ά ντρα της στο χώρο τον υπνοδωματίου. Το
συμφωνητικό προέβλ επε επίσης την επιβολ ή προστίμου σε
περ ίπτωση που αυτό ς θα παρέβαινε έ ναν από τους συγκεκρι­
μ έ νους όρους. Είχε δ ε αποφασίσει να συνεχίσει το γάμο, μό νο
αν ο σύζ υγό ς της υπέ γραφε το συμφωνητικό, και ή ταν απόλ υτα
πεπεισμ έ νη ό τι επρόκειτο για μια δίκαιη πρό ταση που θα
κα θιστο ύσε δ υνατή τη συνέχιση τον γάμου. Σ την προκείμενη
περίπτωση η δ ιευθέτηση της κατά στασης επιχειρ ήθηκε με την
επ ι βο λή κάποιω ν ό ρων, αντ ί να γ ίνε ι προσπάθεια για την
εντό π ιση του πραγματ ι κο ύ προβλήματος, που ήταν η αδ υναμία
της για συναισθ ηματική κατανό ηση , καθώ ς και η πραγμά τωση
των επι θυμιών της με καταναγκαστικ ό τρό πο.

Σ τις κρ ί σεις και τ ις διαφων ί ες το ψυχαναγκαστικό άτομο

δε ν ε ί ναι αρκετ ά συνετό και υποχωρε ί δύ σκο λα, ακό μα κι αν

33 . « Οι καλοί λογαριασμοί κάνουν τους καλούς φίλους ».

κατα λάβει ό τι έ χει άδ ικο. Μένει κα θ η λ ωμέ νο στο παρε λθό ν,
απαρι θ μώ ντας με σχο λαστική ακρ ίβεια τα λάθη του συντρ ό φου
του , που συνεχ ίζει να επανα λ αμβάνει. Ό ταν η σχέ ση περνάει
κάποια κρ ίση, δ εν ξέ ρει τι να κά νει και αντιδ ρά περ ί εργα
κατα λήγοντ ας πο λλέ ς φορ έ ς σε παράδο ξες λύ σεις, ό πως στο
παράδειγμα που αναφέ ρ θηκε. Μ ια και δ εν υπο λ ογ ίζει τα
συναισθή ματα, προτε ί νει στο σ ύντροφό του λύ σεις που τις
θ εωρε ί λ ογικ έ ς, θέτοντας ό ρους που θ α ακο λ ουθή σουν και οι
δύο οι π λευρ ές . Αν, για παράδ ειγμα, η σύζυγος παραπονε ί ται
ό τι ο άντρας της κ άθε Κ υριακή ασχο λ είται με τα γραμματ ό σημά
του ή με κ άποια άλλ α χό μπυ , εν ώ εκε ίνη π λή ττει και αποζητ άει
περισσό τερο τη συντροφι ά του , τ ό τε αυτ ό ς θ α της προτε ί νει
μια συμβι βαστικ ή λύ ση . Θ α κ ά νει έ να πρό γραμμα, σ ύ μφωνα με
το οπο ί ο θα ασχο λ ε ί ται με τα ενδ ιαφ έ ροντ ά του κ άθ ε δε ύτερη
Κ υριακή μό νο, ενώ τις υπ όλο ιπες θ α τις περνά μαζί της. Το
πρ όγραμμα αυτό θ α τηρη θ ε ί βέβ αια, πράγμα που καταδ εικνύ ει
την προσπ άθ ει ά του για τρυφερ ό τητα και προσ έγγιση , α λλά δ ε
θ α έχει αποτ έλ εσμα, δ ιότ ι θα είναι· βασισμέ νο στη λογική και
στη δύ ναμη της θέλησής του μό νο, θ α ε ίναι η εκτ έλεση εν ός
καθήκοντος. Μ ε τον τρό πο αυτ ό θ α έχει την εντύπωση ό τι
κ άνει αυτ ό που οφε ίλει απ ό τη δ ική του π λ ευρά . Θα απορε ί
μάλ ιστα και θα θ υμώ νει ό ταν η γυνα ί κα του παρ όλ ' αυτ ά δ ε
θ α ε ί ναι ευχαριστημένη . Ω στ ό σο εκε ίνη θ α δ ιαισθ αν θ ε ί τη
δυσαρ έ σκει ά του, άλλωστε περισσ ό τερη τρυφερ ό τητα ε ίχε
ζητήσει και ό χι την εκτ έλ εση ενό ς καθήκοντος.
Αυτό ε ί ναι ένα χαρακτηρ ιστ ικό παρ άδ ειγμα για να δ είξουμε
τον τρ ό πο που τα ψυχαναγκαστικ ά άτομα προσπα θούν να
επι λύσουν τα προβλήματα των σχέ σεών τους. Έτσι ό μως ο
σ ύντροφος ποτ έ δ εν πα ί ρνει αυτ ό που πραγματικά επιθ υμε ί :
περισσότερη χαρά , περισσ ό τερο αυθ ορμητισμό και αισ θητή
τρυφερότητα, περισσό τερες α λλ αγ έ ς και κ ά ποιο χιού μορ στην
καθημερινό τητα. Το ψυχαναγκαστικό άτομο, λόγω της συγκρα­
τημένης του στ ά σης, έχει απ έ ναντ ι στ ις « απαιτήσεις » αυτ έ ς την
αίσθηση ότι ο σ ύντροφ ό ς του ε ί ναι άπ ληστος, με αποτ έλεσμα
να ε ί ναι μαζί , α λλά να μην ζουν ουσιαστικά μαζί, τα δε
προβλή ματά τους να αυξάνονται όλ ο και περισσ ό τερο .
' Ε ναν ι δ ια ί τερα σημαντικ ό ρόλο στ ις σχέ σεις τους πα ίζουν
ο χρ όνος και το χρήμα, η συν έπεια και η οικονο μ ί α, μέσω των
οπο ί ων εκφράζονται συν ήθως οι εξουσιαστικ έ ς τους τά σεις, η
τυπικότητα και η δυσκαμψ ί α τους. Το φαγητό πρ έπει να ε ί ναι
σερβ ιρισμένο στην ώρα του, τα έξοδ α του σπιτ ιο ύ πρέ πει να
υπο λογίζονται μ έχρι δ εκά ρας από πριν ή ο σύζυγος πρ έπει να
δίνει όλ ο του το μισθό στη σύζυγ ό του και να πα ί ρνει απ ' αυτή
έ να χαρτζι λίκι κτ λ. ' Ο ταν προκύπτει ανάγκη για νέ ες επενδύ ­
σεις, τα πρ άγματα κατα λήγουν πολλέ ς φορ έ ς σε τραγωδί α. Η
αναγκαιό τητ ά τους συζητε ί ται δί χως τε λ ειωμό ή θ εωρε ί ται
ένδ ειξη σπατάλ ης απ ό μέ ρους του συντρόφου ή σημάδ ι
επιπο λ αιό τητας, αφο ύ απαιτε ί « π άλ ι » κ άτι καινο ύ ριο . Τα
οικονο μικά προβλήματα αποτε λο ύ ν σ ' αυτο ύ ς τους γ ά μους τη
συχνό τερη αφορμή για την πρό κ ληση προστριβών και κρ ίσεων.
Σ τις πατριαρχικ έ ς κοινων ί ες, ό που οι άντρες ή ταν προνο­
μιο ύχοι , οι περισσ ότεροι γά μοι λ ειτουργού σαν σε βά ρος της
γυνα ίκας. Ακόμα και η σεξουα λ ικό τητ ά της ε ί χε υποβα θ μιστε ί
σε « συζυγικό καθήκον ». Στο επόμενο κεφ άλ αιο περ ί υστερ ίας
θ α δο ύ με τον τρόπο με τον οπο ίο εκδ ικήθηκε η γυνα ίκα γι ' αυτή
την ταπε ί νωση . Στ ις κοινων ί ες αυτ έ ς, λο ιπ ό ν, ε ί χε όλ ες τις
εξουσ ί ες ο άντρας στα χέρια του, ενώ η γυνα ί κα δ εν ε ίχε
δ ικαιώ ματα· την έβλ επαν σαν έ να ανώ ριμο παιδί και κα λλ ιερ­
γού σ αν την εξά ρτησή της.
Γ ια τα άτομα με βαριά ψυχαναγκαστικά στοιχε ία ε ίναι πο λύ
σημαντικ ό ο σύντροφος να λειτουργε ί σαν μια κα λο λαδ ωμένη
μηχανή · να ε ί ναι ακριβής, έ μπιστος, δίχως προσωπικ έ ς επιθυ­
μ ί ες ή συναισθ ηματικ έ ς απαιτήσεις. Αντ ί της συναισ θηματικής
αμο ιβαιό τητας, του δο ύναι και λ α βεί ν, συναντάμε μια σειρά
ό ρων και κανό νων που ρυθ μ ίζουν τη συμπεριφορά του
συντρόφου. Μ πορεί λο ιπ ό ν να φανταστε ί κανε ίς , πόσο ψυχρ ό ς
και προγραμματισμ έ νος ε ίναι ένας τ έτοιος γάμος, όπου ακό μα
και η σεξουαλ ικό τητα ακο λουθ ε ί κ άποιο συγκεκριμέ νο πρ ό ­
γραμμα , σαν να επρόκειτο για μια υποχρεωτ ική άσκηση και
αντ ί να λ ειτουργε ί αυθό ρμητα, ανάλογα με τη δ ι άθ εση του
ανθ ρώπου, γ ί νεται ό ταν ή επειδή έ ρχεται η σειρά της.
Η στ ά ση απ έναντι στη σεξουα λ ικ ότητα, ό πως και απ έ ναντι
σε όλ ες τ ις χαρές της ζωής και στις δ υνατ ότητες ικανοπο ί ησης,
γ ίνεται όλο και περισσ ότερο προβληματική , όσο αυξάνουν τα
ψυχαναγκαστικά στοιχε ί α. Αναφέρθηκε για παράδ ειγμα « ο
προγραμματισμός » της σεξουαλ ικό τητας, όπου όλο το ερωτικό
φάσμα γ ί νεται αντιδ ιονυσιακ ό , χωρ ί ς καμιά ερωτική ατμόσφαι­
ρα. Ακόμα και η πρώτη συνάντηση με το άλλο φύλο, μπορε ί
να αποτύχει στο ξεκί νημά της . Εδώ μπορού με να θυμηθούμε
τις συχνά αναφερόμενες, αποτυχημ έ νες πρώτες νύχτες του
γά μου. Η αδυναμ ί α να νιώ σεις τον σ ύντροφό σου, η έλλειψ η
ερωτ ικής φαντασ ί ας, καθιστά την ερωτ ική ζωή ανιαρή και
μονότονη . Η σεξουα λ ικ ότητα των ψυχαναγκαστ ικών ατ ό μων
πα ί ρνει καμιά φορά μια σαδ ιστική χροιά, που εκδη λώ νεται με
την τάση να υποχρε ώνεις τον άλλο ή με την ανάμειξη
οικει ό τητας και εξουσίας.
Αλλά και η δ ιατήρηση συναισθ ημ άτων ντροπής και ενοχής,
που σχετίζονται με τη σεξουαλικό τητα και έχουν αποκτη θ ε ί
κατά την πρώι μη παιδ ική η λ ικ ία, μπορεί να οδηγήσουν την
ερωτ ική σχέση σε κά τ ι τυραννικό , ανικανοπο ί ητο και δί χως
φαντασ ί α, που επιτρέπεται μό νο κά τω απ ό ορισμένες προ ϋπο­
θέ σεις και συγκεκριμέ να π λ α ί σια. Η κατ ά σταση αυτή μπορε ί
να φτ ά σει σε τέτοιο βαθμό , ώ στε οι « απαγορευμ έ νες » επι θυμ ί ες
να αποφεύγονται με μακροχρό νιους δ ισταγμούς , με αισθήματα
αηδίας ή με άλλου τύπου εκλ ογικε ύσεις και ενδ οιασμούς, ό πως
φα ί νεται και στο ακ όλ ου θ ο παράδ ε �γμα:
' Ε νας νεαρό ά ντρας συναντά μια κ πέλ α π υ τ ν αρέσει
ς ο ο ο
πολύ. Όταν όμως επιστρέφει στο σπί τι μετά από την πρώ τη
το ν"ς συνά ντηση, β υθίζεται σε σκέψεις: « Πο ιες μπορεί να εί ναι
ο ι επιπτώσεις αυτο ύ το ν δ εσμ ο ύ (πο υ ο υσιαστικά ακόμα δεν
υπήρχε); Από πο ια ο ικο γέ νεια προέρχεται η κ οπέλ α; Μήπως
είχε γνωρ ίσει πολλ ο ύς ά ντρες πριν; Εί ναι άραγε υγι ής; Πο ιες
μπορε ί να ε ί ναι ο ι ι δέες της για την αγάπη; Τι θα γί νει αν
μείνει έγκ υο ς; Μήπως υπάρχει κ ίνδ υνος να με κολλ ήσει κά τι;
Το στόμα της είναι φιλ ήδο νο · άραγε μ ήπως πλ αγι άζει με το ν
κα θέ να; Και ύστερα, γιατί να μπλέξω μαζί της; Ποι ο ς μ ο υ
εγγυά ται ό τι αυτή ε ί ναι η σωστή επιλ ο γή; Εξάλλ ο υ είμαι νέος
ακόμα, γιατί να δεσμευτώ από τώρα; » (δίχως φυσικ ά να έχει
τεθεί θέμα δέσμευσης) .
Π αρατηρούμε εδώ τη μεγ άλη επιφυ λακτικότητα και τις
προσπ άθ ειες αυτοπροστασίας. Π ρο βάλλ εται κάθε αρνητική
πι θ ανό τητα και χ ρησιμοποιούνται οι πιο απ ίθανες εκ λ ογικεύ ­
σεις, προκειμένου να δ ρ ά σει και να δ ιακινδυνέψει κανε ί ς
πα ί ρνοντας κ άπ ο ια απόφαση . Ο ν έ ος αυτ ό ς ε ί χε και άλλα
ψυχαναγκαστικά στοιχεία. Τα τε λ ευτα ί α εξά μηνα, για παρ ά­
δ ειγμα, τον ε ίχε αποσχολήσει ποιο εσώρουχο έπρεπε να φορ έ σει
στις τε λ ικές εξετ ά σεις και το ε ί χε ξεχωρί σει από τα άλλα. Είχε
επ ίσης και έναν ψυχαναγκασμό που σχετ ιζόταν με το μνημονικ ό
του : Έπρεπε μετά απ ό κάθ ε συνάντηση με δ ι ά φορα ά λλα άτομα
να θυμάται ακριβώς τις κουβέντες που ε ί χαν αντα λλάξει μεταξύ
τους, μήπως και του ε ί χε ξ εφ ύγει κ ά τι που μπορού σε να τον
εκθ έσει ή μήπως κ άποιος ά λλος ε ί χε υπαινιχθ ε ί κ άτι που δ εν
το ε ίχε προσέξει. Π ροσπαθ ού σε επ ί ώρες ο λό κλ ηρες να
επαναφέρει στη μνήμη του τη συζή τηση που ε ίχε προηγηθ ε ί .
Κ αι αυτ ό το σύ μπτωμα τον « προστά τευε » κυρ ί ως απ ό τον
αυθ ορμητ ισμό του .

Συχνά το ψυχαναγκαστικό ά τομο μεταφέρει την ενεργητι­

κ ό τητά του και στη σεξουαλικό τητα. Η σεξουαλική σχέση
γ ί νεται τότε το πεδίο δ οκιμής της ενεργητικότητας και ο
σύντροφος το αντ ικε ί μενο δοκιμής της δύναμής του. Στη
γερμανική γλ ώσσα εκφράζεται η σεξουαλ ική και η ο ικονομική
δύναμη με την ίδ ια λέξη : « Vermδgen » σημα ίνει δύναμη - ικανό ­
τητα αφενό ς και περιουσ ία αφετέρου. Η στά ση που έχουν τα
άτομα αυτ ά προς τη σεξουαλικ ότητα ε ί ναι περ ίπου η ίδ ια
μ ' αυτήν που έχουν προς το χρήμα ' ή θέ λουν να δ ε ίξουν ό τι
ε ί ν ά ι « ικανο ί » ή «τσιγκουνεύονται », απ ό φόβο μήπως και η
σεξουα λ ική τους δύναμη ε ί ναι περιορισμένη και δεν έχουν
αρκετ ό απ όθ εμα, οπ ό τε θ α πρέπει ανά λογα να τη ρυθ μ ίζουν.
Η ερωτική τους δ ι άθ εση δ ιαταράσσεται εύκολα , αν δ εν
π ληρο ύνται ορισμένες προ ϋποθ έσεις. Θό ρυβοι , μυρωδιές, φω­
τ ισμό ς, π ό ρτες που δ εν έχουν κ λε ί σει κα λά και δ ι άφορες ά λλες
καταστάσεις μπορε ί να τους ενοχλήσουν τ ό σο , ώστε να χάσουν
τη δ ι άθ εση ή την ικανότητά τους. Μ ερικο ί απ ' αυτούς χρει ά­
ζονται μεγά λη προετοιμασ ί α καθ αρι ότητας και επηρε άζουν
αρνητικά την ερωτ ική δ ι άθεση στο ξεκίνημά της. Ή αποφεύγουν
τ ;η ν ερωτ ική συνύπαρξ η με το πρό σχημα ότ ι προηγούνται
« επιτακτικ ά καθήκοντα » - δεν έχουν τακτοποιη θ ε ί ακό μα
κ άποια πράγματα σε κάπο ιο δωμάτιο , πρώτα θα πρέπει να
συμμαζευτε ί η κουζίνα κ λπ . . Π ολλές φορές το πρόσχημα ε ί ναι
η κού ραση ή το άγχος της δου λ ειάς. Υπάρχουν φυσικ ά πολλο ί
τρόποι που μπορού ν να χρησιμοποιη θ ο ύν για να αποφύγει
κανε ί ς την οικει ό τητα και την τρυφερό τητα σε μια σχέση .
Δύσκο λα αφήνονται στην ανέμε λ η απ ό λαυση . ' Ο ταν δ εν
μπορού ν να απαλλαγο ύν απ ό την ι δέα ό τι ο σύντροφος δ εν
ε ί ναι κτήμα τους, ζηλεύουν , εκφράζοντ ας με τον τρόπο αυτό
το πρόβλημα εξουσίας που έ χουν. Ο σύ ντροφος δεν πρέπει να
ξεφύγει από τ ην εξουσ ία τους . Κ ι αν παρόλ ' αυτά τ ο
προσπαθή σει , θ α τον περιορ ί σουν ακ ό μα περισσότ ερο , ώσ τ ε η
κατάστ αση να επιδ εινω θ ε ί, ό πως ε ί ναι επ ό μενο. Π ιθ ανό ν
εκε ί νος που εφεύ ρε τη ζώνη αγνότ ητας να ανήκε σ ' αυτόν τ ον
τύπο προσωπικότητας.
Σ υχνά συναντά κανε ίς έ ναν αυστ ηρό δ ιαχωρισμό μεταξύ
αγ άπης και σεξουα λ ικ ότ η τ ας , μεταξύ τ ρυφερ ότ ητας και ερωτ ι­
κού π όθου , με απο τέλ εσμα τ α άτομα αυτά να μην μπορού ν να
πο θή σουν τ ον άνθ ρωπο που αγαπούν ή αντ ίθετα , να μπορού ν
να ποθή σουν μό νο ότ αν δ εν αγαπούν. Δ εν επι τρέ πουν σ τη
σεξουα λ ικότη τ α , που τ η θ εωρούν βρώμικη , να μπει στη σχέ ση
με έναν άν θ ρωπο που αγαπούν , για τί τότ ε θ α τ ον υποτ ιμού σαν.
Δ εν ε ί ναι σπ άνιες λοιπ ό ν οι περιπ τώσεις κ άποιων αντρώ ν , που
ενώ θ αυμάζουν μια γυνα ίκα , κατ αφεύγουν στις π ό ρνες , για να
βρουν σεξουα λ ική ικανοπο ί ηση .
Ο ι υγιε ί ς άνθ ρωπο ι αυτής τη � δ ομής , που έχουν ε λ αφρά
ψυχαναγκαστικά στοιχε ί α μό νο , δ εν ε ίναι συνήθ ως πα θ ιασμένοι
εραστές, α λλά η προσ έ γγισή τους ε ί ναι σ ί γουρη και σταθερή .
Π ροσφέ ρουν μια απατ η λή ζεστασιά και δίνουν στο σ ύντ ροφ ό
τbυς την α ί σθηση της προστασ ί ας και της ασφάλειας και τη
βεβ αι ότητα ότ ι στέκονται υπεύθυνα π λά ι τ ου. Είνα ι προνοητικο ί
σύζυγοι και η οικογέ νειά τους δίνει την εντύπωση μιας « άγιας »
κοινότ η τας , με τη θετ ική έ ννο ια τ ης λέξης , που οικοδο με ίτ αι
σταθ ερά π άνω σε αμο ιβα ί α εκτί μηση , υπευθυνότητα και
συμπ άθ εια.

Ο ψυχαναγκαστικός άνθρωπος και η επιθετικότητα

Κ αι ο ψυχαναγκαστ ικ ός άνθ ρωπος έχει δ υσκο λί α με την

επι θ ετ ικ ότ ητά τ ου και τις παρορμήσεις τ ου . Από πο λύ νωρ ίς
αναγκ ά στ ηκε να ε λέγχει και να συγκρατεί τ ον εαυτό τ ου. Ο ι
αυθό ρμητ ες αντ ι δ ρά σεις τ ου προξ ενο ύ ν φόβο , ό πως θ α δο ύ με
κατά τ ην περιγραφή του ιστ ορικο ύ του. Εκφρ άσεις οργής ,
πε ί σματος , μ ί σους και εχθ ρ ότ η τ ας έπρεπε απ ό παιδ ί να τις
κατ απι έ σει , δ ι ότ ι δ ιαφορετ ικά θ α το τιμωρούσαν ή θ α έχανε
τ ην αγ άπη των άλλων. Τα συναισθή ματα αυτά ό μως ε ί ναι
 αναπ όφευκτα στη ζωή μας, πώς μπορε ί λοιπ ό ν να τα αγνοήσει
κανε ίς; Μ ια και το Εγ ώ του έ χει εξ ε λ ιχτεί περισσότερο και
ε ί ναι κάπως πιο ισχυρό απ ' αυτό του κατα θλ ιπτικο ύ, ως παιδί
δ ε θ α ε ί χε τόσο το φόβο της απ ώλειας, για να εγκαταλ είψει
τ ις ορμ έ ς του, αλλά θ α αναγκάστηκε να απαγορεύσει στον
εαυτό του την εκδήλωση της επι θ ετικ ότητά ς του εξαιτ ί ας του
φόβου της τιμωρ ί ας. Ας δο ύ με τ ώρα ποιες δυνατ ότητες του
απομ ένουν, για να αντ ιμετωπ ίσει τις δύσκο λ ες καταστάσεις,
που απαιτούν την εκδήλ ωση της επι θ ετ ικ ό τητ ά ς του.
Το πι θανό τερο ε ίναι να δ είξει επιφυ λ ακτ ικό τητα και
εγκράτεια. Θ α ε ί ναι δ ιστακτικό ς και θ α αμφι βάλλ ει αν η
περ ίσταση επιτρ έ πει την εκδήλ ωση της επιθ ετικό τητάς του ή
όχι ' αν παρεπιπτό ντως την εκδη λώσει, έχει την τ άσ η να
αποδ υναμώνει, να μετριάζ ει και να ανακαλ ε ί αυτ ό που ε ίπε,
όπως φα ί νεται και στο παρ άδειγμα που ακο λουθ ε ί. ' Ενας
ασθενή ς σε κ άποια θεραπευτικ ή συνεδρ ία έκανε μια αρνητικ ή
παρατήρηση για τη γυνα ίκα τον, με την οπο ία ε ίχε κ άθε λό γο
να θυμ ώ σει. Α μέσως μετά όμως συμπλ ήρωσε : « Α υτό φυσικά
ή ταν υπερβολ ικό εκ μ έρους μου, δεν το εννοο ύσα έ τσι ακριβώς,
τQ ανέφερα μ ό νο προς δ ιευκρ ί νιση · σας παρακαλώ μη με
παρέξ ηγήσετε ' αλλ ι ώς θα έχετε μια εσφαλμ έ νη εικ ό να για μέ να ·
σε γενικές γραμμ ές τα περνάμε καλά ». Σ την προκε ί μενη
περ ίπτωση βλέπουμε τον τρόμο και τις ενοχέ ς που ακο λουθ ούν
μετά την εκδή λ ωση της επιθ ετικό τητας. Αυτή η τ άση απο δυνά­
μωσης μπορε ί να φτάσ ει μέ χρι την επανό ρθ ωση ή ακό μα και
την αυτοτιμωρ ί α .
Κ αι στο ψυχαναγκαστικό ά τομο συναντ ά με την τάση για
εκ λογ ίκευση , καθώς και την ανάπτυξη μιας ι δ εο λ ογ ί ας, σα ν μια
επιπ λέον προσπάθεια για να λυθε ί η σύγκρουση που προκα­
λ ε ίται από τις ενορμήσεις που υπ άρχουν, α λλά ταυτό χρονα
, απαγορεύ εται να εκφραστο ύν . Έτ σι η κατα στολή των επι θ ετ ι­
κ ών συναισθημά των πραγματοποιε ίται και δ ικαιο λογε ί ται με
την πίστη στην ιδ εο λ ογ ί α της αυτοσυγκρ άτησης και του
αυτοελέγχου, ενώ η έκφρασή τους θ εωρε ί ται έ νδ ειξη αδ υναμ ίας
και απ ώλ ειας αυτοε λέγχου, πράγμα που αντ ίκειται στους
κανό νες μιας ορθής και αξιοπρεπού ς συμπεριφοράς. ' Οσ ο κι
αν κά τ ι τ έτοιο ε ί ναι υγι ές μέχρι ενό ς ορισμέ νου σημείου ,
υπ ά ρχει ο κ ί νδυνος να υπερβε ί κανε ίς τη ν αντοχή του, οι
παρορμήσεις του να καταπιεστούν πο λύ και να συσσωρευτούν,
με αποτ έλ εσμα να απαιτε ί ται η άσκηση μεγα λύτε ρου ε λέγχου
προκειμέ νου να μην ξεπροβάλ ουν. Η δ ια δ ικασ ία αυτή οδ ηγε ί
στην εξέλ ιξη ψυχαναγκαστικών συμπτωμά των, ό πως βλέπουμε
για παράδ ειγμα στην περ ίπτωση μιας γυνα ίκας, η οπο ί α, με
το να καταστ έλ ει συνεχώ ς τα επι θ ετικ ά της συναισθή ματα
απ έ ναντ ι στον άντρα της, αν έ πτυξε έ να φόβο για τα μαχα ί ρια
και γενικά για τα αι χ μηρά αντικε ί μενα. ' Επρεπε κάθ ε φορά
που εμφανίζονταν μπροστά της να τα εξαφανίζει, δ ιαφορετικά
θ α μπορο ύ σαν να κινητοποιη θ ο ύν τα καταπιεσμέ να επιθ ετικά
της συναισθήματα. Κ αι ποιος ξέ ρει τι θ α μπορο ύ σε να
ακολ ουθή σει. Αν ό μως επ έτρεπε στον εαυτό της να συγκρού εται
με τον άντρα της, τα επι θετικά της συναισθήματά δε θα ε ίχαν
συσσωρευτε ί σε τ έ τοιο βαθμό και θα ε ίχαν χά σει ένα μεγάλ ο
μέ ρος απ ό την απει λ ητικ ό τητά τους.
Μ ια άλλη δυνατ ό τητα που έχουν οι ψυ χαναγκαστικο ί να
αντιμετωπ ίζουν παρό μο ια δ ι λή μματα ε ί ναι να ψάχνουν ν ό μι­
μους τρό πους για να εξωτερικε ύουν την επι θ ετικ ότητά τους.
Π ο λλές φορές μάλιστα βρίσκουν εvκαιρ ί ες και αφορμ έ ς, ό που
η έκφραση της επιθ ετ ικό τητας όχ ι μό νο ε ί ναι επιτρεπτή , αλλά
επι βάλλ εται κι όλ ας για την επ ίτευξη υποτ ίθ εται κ άποιου
ση μαντικού και αναγκα ί ου σκοπού . Τη δυνατό τητα αυτ ή την
παρέχει και η επι λογή κ άποιων επαγγε λ μάτων. Από τη θέ ση
αυτή λοιπ ό ν καταπο λ εμο ύ ν, ό που κι αν το συναντήσουν,
οτι δή ποτε έχουν απαγορεύ σει στον εαυτό τους. ' Ε τσι δ ιαμορ­
φώνονται οι φανατικο ί σε όλ ους τους τομείς της ζωής , που
καταπολ εμο ύν συνέχ εια και χωρ ί ς δ ισταγμό κ άτ ι στον τομέ α
της υγιεινής , της θ ρησκε ί ας, της ηθικής ή σε οποιονδήποτε άλλ ο
τομέ α της ζωής . Η επι θ ετικ ό τητα δ εν κατευ θύνεται ενάντια
στον ίδ ιο τον εαυτ ό τους, ό πως συμβα ί νει στο καταθλ ιπτικό
άτομο , α λλά ενάντια σε κ ά τι ή σε κάποιον έξ ω απ ' αυτο ύ ς και
μάλ ιστα με επαναπαυμέ νη τη συνε ίδ ηση , δ ι ό τι ε ί ναι πεπεισμένοι
ότι εξυπηρετο ύν έ ναν αναγκα ίο σκοπό . Μ πορού με εύκο λα να
φανταστού με πόσο επικ ί νδυνη ε ί ναι η στ ά ση αυτή , όταν κανε ί ς
ψ άχνει να βρει δ ιέξ οδο για τα επιθετικά του συναισθήματα.
Παντού θ α βρει κ ά τι να εναντ ιωθ ε ί και θ α ε ί ναι « απ όλυτα
σ ίγουρος » για την αναγκαιό τητα της επ ίθ εσής του. Αυτό του
επιτρ έπει να φτ ά σει ακ ό μα και στην υπερβο λή , αφού « ο σκοπ ό ς
αγιάζει τα μέ σα » . Ήδ η το ε ί χαμε επισημάνει αυτ ό , όταν
αναφερθήκαμε στη χ ριστιανική ιδ εο λ ογ ία.
 Τα ό ρια μεταξύ φυσιο λογικο ύ και πα θ ο λ ογικο ύ ε ί ναι και
ιι αυτήν την περίπτωση πο λύ ασαφή , δ ι ό τι η επι θετικό τητα
ι ιυ νδυάζεται με αρχέ ς πο υ έ χουν ή θ α μπορού σαν να έ χου ν
ιιημα ντική αξία. Τ ις καταστρεπτικ έ ς συν έ πειες της κα θ οδήγησης
ι ης μάζας στη χρησιμοπο ίηση της επι θ ετικ ό τητ ά ς της προς χά ρη
μ ιας ι δ εολ ογ ί ας, τις γνωρ ίσαμε ήδη με το τρ ί το Ρά ιχ και την
ι ξόν τωση των Εβ ρα ί ων, πρά γμα πο υ το βλέ που με επ ί σης σε

ι�λους τους πο λέ μου ς , ό που η εξουδ ετ έ ρωση του εχθρού

ξυψώ νεται σε κατ ό ρ θ ωμα και μάλ ιστα με την ευλογ ί α της
ι κκ λη σ ίας.
Μ ια ηπι ό τερη μορφή « νόμιμης » επιθ ετ ικό τητας ε ί ναι η
ι�πε ρβολ ική τ υπικό τητα, η οπο ί α , εκτ ό ς από μέ σο καταπ ί εσης
ι ης ε πιθ ετικό τητας, αποτε λ ε ί τη συνη θέ στερη μορφή έκφρασης
ι ης ψυχαναγκαστ ικής επιθετικότητας, χωρ ί ς να γ ί νεται αυτ ό
ι ι υνε ι δητ ό απ ό το ψυχαναγκαστικό άτομο. Υπάρχουν πο λλ ο ί
rρό ποι - που φτ ά νο υ ν πο λλέ ς φορέ ς και στη σαδ ιστική
ο υ μπεριφορά- για να εκφρ ά σει κανε ί ς τις παρορμήσεις του
μ σω της τ υ πικ ό τητας. Ο υπ άλλη λ ος που σταματ ά τη δ ο υλ ειά
τ ου στην ώ ρα του ακριβώ ς, ενώ θ α μπορο ύ σε να εξυπηρετή σει
•

ι�ν ετα και κ άποιον άλλ ο ακ ό μα, ο δά σκα λος που υπογραμμ ίζει
κα ι το παραμικρό λάθος απροσεξίας, ο εξεταστής που δέχεται
μόνο την ακρι βή απ ά ντηση που περιμέ νει και ο δ ικαστής που
ιικολ ουθ ε ί κατ ά γρά μμα το ν ό μο , δίχως να λ αμβάνει υπ όψη
rου το κ ί νητρο κ ά ποιας πράξης, καθώ ς και άλλοι παρ ό μοιοι
τρό π ο ι σ υ μπεριφορ ά ς , αποτε λ ού ν παραδ είγματα κα λυ μμέ νης
ι· πιθετικότητας. Τα άτομα αυτ ά εκδ η λώνο υν την επι θ ετικότητά
τους με φαινομενικά νό μιμο τρ όπο μέσω της υπερβο λ ικής
τ υπικό τητ ά ς τους. ' Ετσι καταχρώ νται την εξουσ ί α τους και
καμουφλάρουν τη συμπεριφ ο ρ ά τους απ ό τον ίδ ιο τον εαυτό
του ς, με το πρό σχημα ό τι υπηρετο ύν με συν έπεια ένα σημαντικό
ρκο πό. Αυτ ό ακρι βώς ό μως ε ί ναι και το επικ ί νδυ νο στην
επ ι θετικ ότητα των ψυχαναγκαστ ικώ ν, δ ιότι, με το να επικα­
λούνται δι άφο ρες αξί ες, ε ίναι δύσκο λο να αναγνωριστε ί αν η
c πι θετικότητά τους ε ίναι αναγκα ί α ή ε ί ναι αυτοσκοπ ός. Φυσικά
κα ι «πρ έπει να υπά ρχει τάξη στη ζωή » α λλά μια τ άξη ζωντανή
και όχι σχο λαστ ική τ υπικό τητα. Κ αι η η θ ική έχει την αξί α της
f1έβαια, α λλά δ εν πρέπει να ε ί ναι εχθρική και απόλυτη .
Απ ό ε δώ μια ε υθ ε ί α γραμμή οδηγε ί σε όλα όσα αποκα λο ύ με
π ειθαρχ ί α και εκπα ίδ ευ ση, ό πως γνωρ ίζουμε και απ ό το στρατ ό .
Το χαρακτηριστικό της επιθ ετικό τητας των ψυχαναγκαστικών
ατό μων είναι, ό πως ε ίδαμε, ό τι στηρ ίζεται σε κανό νες και αρχέ ς
και εκφράζεται συνήθως με το « στο ό νομα του . . . . ή υπ έ ρ . . . »
και συνδέ εται με την ανάγκη εξουσ ί ας. Έτσι , ε ί ναι δύ σκο λ ο
να τους καταλογ ίσει κανε ί ς την επιθ ετικό τητ ά τους, η οπο ία
επιπ λέ ον αποκτά με τον τρ όπο αυτ ό κ ά τι το ανώνυμο και
απρό σωπο, π ί σω απ ό το οπο ί ο ό μως κρύβ εται η προσωπική
ικανοπο ί ηση απ ' αυτ ή .
' Ε να άλλ ο χαρακτηριστ ικό της ψυχαναγκαστικής επιθετικό­
τητας ε ί ναι η σύ νδεσή της με την ανάγκη κυριαρχ ί ας. Δ εν ε ί ναι
ό μως π λέ ον μό νο άμυνα, αυτοπροστασ ί α και αντ ίδ ραση στο
φόβο , όπως συμβα ίνει στο σχιζοειδέ ς άτομο, α λλά πρό κειται
κυρ ί ως για εξ ουσ ία . Η επιθ ετικό τητα των ψυχαναγκαστικών
υπηρετε ί την εξουσία και η εξουσ ί α υπηρετε ί με τη σειρά της
την επι θ ετικ ότητα . Γ ι ' αυτ ό συναντ ά με τα ψυχαναγκαστικά
άτομα σε επαγγ έλματα που μπορο ύ ν να ασκο ύν εξουσ ία και
παράλλη λ α να τους δί νουν τη δυνατό τητα να εκδ η λώνουν την
επιθ ετικότητά τους ν ό μιμα, στο ό νο μα της τάξης, της πειθ αρ­
χίας, του νό μου, της ιεραρχί ας και όλων των σχετικώ ν. Δ ε
μας εκπλήσσει λ οιπ ό ν το ό τ ι πο λλ ο ί πολ ιτικοί ανήκουν λίγο
ως _ πολύ σ " αυτόν τον τ ύπο δο μής, κα θώς και στρατ ιωτικο ί ,
αστυνομικο ί , παιδ αγωγο ί , ιερε ί ς, δ ικαστέ ς, εισαγγε λ ε ί ς και
δημό σιοι υπ άλλη λ οι. Η συνα λλ αγή τους με την εξουσ ί α και
την επιθ ετικό τητα εξαρτ άται απ ό εκε ί και έπειτα από την
ωριμό τητα και τη συγκρ ότηση της προσωπικότητας του καθ ενός .
' Οπως κάθ ε κοινων ί α, έτσι και η δ ική μας, προσφ έ ρει με την
ιεράρχησή της και τους κανόνες πο λλέ ς δυνατ ότητες στα
ψυχαναγκαστικά άτομα για ν ό μιμη έκφραση της επι θετικότητας
και του μ ί σους τους με το πρό σχημα της ευταξίας. Η
οικογέ νεια, το σχο λ ε ί ο και η εκκ λ ησ ί α ε ίναι οι πρωταρχικο ί
χώροι δ ιαπαιδ αγ ώγησης του παιδ ιού , που με την πει θαρχί α,
την καταπ ί εση , την εφαρμογ ή άτεγκτων μεθόδων δ ιαπαι δαγ ώ­
γησης, τη δημιουργ ί α ενοχώ ν και την επιβολή τιμωρι ώ ν,
κα λλ ιεργούν το έδ αφος για τη με λλ οντική εξέλ ιξη της ψυχα­
ναγκαστικής προσωπικ ότητας του παι δ ιού . Το θέ μα αυτό θ α
γ ί νει πιο κατανοητ ό στο κεφάλαιο που ακο λουθ ε ί .
Μ ια άλλη μορφή επι θ ετικό τητας ε ίναι η πανουργ ία, η
πονηρά κρυμμ ένη επιθ ετικό τητα που κτυπά πισ ώπ λατα. Τη
μορφή αυτή τη συναντά με σε άτομα τα οποία, όταν εξέφραζαν
την επι θ ετικό τητ ά τους κατά την παιδ ική η λ ικ ί α , αντιμετ ώπιζαν
βαριές τιμωρίες. Π οτ έ δ εν τους επιτρεπ όταν η ανοικτή και
ά μεση έκφραση του θυμο ύ , του πε ίσματος ή άλλ ων μορφ ών
επι θ ετικό τητας. ' Ε τσι έ μαθ αν να καταφεύγουν σε ύπου λ ες και
υπό γειες αντι δ ρ ά σεις. Αργότερα , ως ενήλικοι, χρησιμοποιού ν
τα άτομα αυτά τους « πλάγιους τρ όπους » και τη δ ο λ ι ό τητα,
γ ί νονται συχνά « οι λύκοι που φορ άν προβι ά ».
Μ ια άλλη επ ί πτωση της αυστηρής τιμωρ ί ας, ό σον αφορά
κυρίως τα παιδιά με υπερκινητ ική και επι θ ετική συμπεριφορά,
ε ί ναι η μη ανάπτυξη μιας υγιο ύ ς α ίσθ ησης του σ ώματό ς τους.
Το παιδί αδυνατε ί να γνωρ ίσει το σ ώμα του καλά και
αισθάνεται άβολα μ έ σα σ ' αυτ ό . Για να σου δί νει το σ ώ μα σου
την α ί σ θ ηση της χαρά ς, θ α πρέ πει να σου επιτρ έπεται να το
χρησιμοποιε ί ς και να το κινείς ε λεύθ ερα, δ ιότι μόνο η ε λευθερ ία
των κινήσεων β ι ώνεται ευχάριστα . Ό ταν όμως ε ίναι αναγκα­
σμένος κανε ί ς να προσ έχει δ ιαρκ ώς μήπως και « ακουμπήσει »
κ άπου, δ εν αναστ έλλ εται κατά κάποιο τρόπο μόνο η κινητ ι­
κ ότητά του, αλλά αποκτ ά ταυτ όχρονα και ένα φόβο , που τον
ο δηγε ί το λ ιγ ότερο στην αδ εξιό τητα. Η επιθ ετ ικό τητα τ ό τε
βρίσκει δ ι έξοδ ο με τη μορφή των παραδ ρομ ών που προανα­
φ έ ρθηκαν. Ο αδέξ ιος και απρ ό σεκτος δ ε θ εωρε ί ται επι θετικός,
τα « ατυχήματα» του σ υ μβα ί νουν « τυχα ί α » , δίχως φανερή
πρ όθ εση . Η καταπιεσμένη επιθετικότητα των ατόμων αυτ ών
εκφράζεται με π λάγιο τρ όπο , όπως ό ταν τους π έ φτει « κατ ά
λάθος» ένα ακριβό βάζο απ ό τα χέ ρια τους, ενώ η συνειδ ητή
τους πρόθεση ήταν να το γεμ ί σουν με νερό ή όταν σκοντάφτουν
και ρ ίχνουν και π άλ ι « κατ ά λάθ ος » έ να φωτιστ ικό . Βέβαια
μπορε ί να θυμώ σει κανε ί ς μαζί τους για την απροσεξία τους,
α λλά δ εν μπορε ί να τους κατα λογ ίσει ευθύ νες. Μ ε τον τρό πο
αυτό αποκτούν και κάποια μορφή ε λ ευ θ ερ ί ας στ ις κινήσεις τους
Και πο λλέ ς φορ έ ς μάλ ιστα έχουν τη συμπόνοια και την επιε ί κεια
εκε ί νων που αισθά νονται ανώτερο ί τους. Ο ι εκδ ικητικ έ ς τους
τ άσεις λοιπ όν κατευθύνονται με μεγάλ η λεπτ ό τητα ενά ντια στο
περιβάλλον τους, το οπο ίο ήταν πρωταρχικ ά υπεύθυνο για τη
δημιουργ ί α της αδεξ ιότητά ς τους, και πολλέ ς φορές αποκτούν
και ένα άλλ ο π λεονέκτημα. Π ρ όκειται για την σταδ ιακά
αυξανόμενη τ άση των άλλ ων να τους εξυπηρετού ν, εφό σον οι
ί διοι δ εν τα καταφ έ ρνουν και έ τσι απα λλάσσονται απ ό δ ιάφορες
ενοχλ ητικ έ ς δου λ ει έ ς.
 Ας σημειω θ ε ί επ ί σης ότι η συνεχής αυ τοσυγκράτηση και ο
υπερβολ ικό ς αυτο έλεγχος ε ί ναι δυνατό ν να κατα λήξ ουν και σε
υποχονδ ριακή αυτοενασχ όληση . Η στάση α υτή μπορε ί π άλ ι να
χρησιμοποιη θ ε ί ως μια μορφή επιθ ετικότητας, τ υ ραννώντας με
υποχονδ ριακού ς φόβο υ ς και υποχονδ ριακ ά σ υ μπτώματα το
περιβάλλον και καταστρ έ φοντας έτσι κ άθ ε ε υχ ά ριστη ατμό σφαι­
ρα. Μ πορε ί μια απ λή δυσκο ι λ ι ό τητα, για παρ άδειγμα , να
εξε λ ιχτε ί σε οικογενειακό δ ρά μα.

' Αλλοι τρό ποι σ υ μπεριφορ ά ς, με το υ ς οπο ί ου ς β ρ ί σκουν

δ ι έξο δο , ασυνε ίδητα και συνεπώς χωρ ί ς αισθήματα ενοχής, η
καταπιεσμ ένη επι θ ετικ ό τητα και οι καταπιεσμένες παρορμήσεις
στα ψυχαναγκαστικ ά ά τομα, ε ί ναι η κα θυ στ έ ρηση , η λ επτο λογ ία
και η αναποφασιστικ ό τητα , που κο υ ράζου ν και τυ ραννούν
έντονα το περι βάλλ ον του ς. Π ρόκειται για μια πο λύ λ επτή ,
κρυφή μορφή επιθ ετικ ό τητας. Σ την περ ίπτωση αυ τή ανήκουν
γυνα ίκες, οι οπο ί ες πριν απ ό κ άθ ε έξ οδ ο για κ ά ποιο θέ ατρο
ή κονσέ ρτο , δ εν ε ί ναι έ τοιμες στ ή ν ώρα τους και εκνευ ρίζουν
αφά νταστα το σύντροφό το υ ς. Μ πορού με να αναφ έ ρο υ με επ ί σης
και το υ ς άντρες εκε ί νου ς, οι οποίοι για την περιγραφή ακόμα
και της πιο απ λής κατάστασης ξ εκινο ύ ν απ ό την εποχή του
Αδάμ και της Εύας, όπως φα ί νεται χαρακτηριστικ ά στ ο
παράδ ειγμα πο υ ακο λο υθ ε ί . Ένας ψυχαναγκαστικό ς ασθ ενής
εξηγε ί το λόγο της δίλεπτης περ ίπο υ κα θυ στ έ ρησ ή ς του στο
ραντεβού του : « ' Εκλ εισα το γραφε ίο μου στις έξι και τέ ταρτο
ακριβώ ς όπως πά ντα. Πή γα στη στάση του λ εωφορείου με το
συνηθισμέ νο μου ρυθμ ό . Το λ εωφορε ίο όμως άργησε τρία λ επτά,
αλλά κατά φερε στη συνέχεια να καλύψει το έ να. Μετά απ ' αυτή
την αργοπορία, κατέβηκα στη στά ση και, κατευθυνόμενος προς
εσάς, περπατο ύσα γρ ή γορα για να καλύψω λ ίγο χρό νο ακ όμα,
αλλά εμποδίστηκα από κάποια κυρία, η οπο ία με ρώ τησε για
ένα δρόμο, που έπρεπε φυσικ ά να της τον περιγρά ψω, πρά γμα
που δεν ή ταν και τόσο ε ύκολ ο, οπό τε τα τελ ευτα ία μέ τρα μέχρι
να φτά σω εδώ τα έκανα τρέχοντας». Κ αι αν ακό μα άξ ιζε το ν
κ όπο να αναφερθ ε ί η αργοπορ ί α των δύο λ επτ ών, θα μπορο ύσc
να ε ί χε πει συνοπτικά τα εξής : « Ζητώ συγν ώ μη για τη μικρή
καθυ στ έ ρηση ». Ή ταν κι α υτός ένας απ ό το υ ς ασθ ενε ί ς που
χτυπο ύν ακριβώς στην ώ ρα του ς το κουδο ύνι, επιδ εικνύοντας
μιαν απ λ ησ ί αστη ο υδ ετερ ό τητα . Δ εν έ ρχονται νωρ ί τερα , απ ό
 φόβο μήπως χαρακτηριστο ύν φο ρτικο ί ή ενοχλητ ικο ί ή μήπως
εκ ληφ θ ε ί ο πρό ωρος ερ χομό ς ως έ νδ ειξη ανυπομονησ ί ας. Ούτε
έ ρ χονται όμως αργ ό τερα, δ ι ό τι η αργοπορ ί α θα μπορο ύ σε να
εκληφθε ί ως αγ έ νεια ή επι θ ετ ικότητα. Μ ια παρα λλ αγή όλων
αυτών ε ί ναι η συγκρ άτηση , η ά ρνηση ή η μεγάλ η δυσκο λία να
δώσει κανε ί ς κάτ ι, αν αυτό φυσικ ά δε δ ικαιο λ ογε ί ται με λ ογικά
επιχειρ ήματα. Τα ψυ χαναγκαστικά άτομα χ ρησιμοποιούν ακό μα
και αυτό ν τον τρ όπο ως έ μμεση μορφή εκδήλωσης της
επι θ ετικ ότητας. Ο σύζυγος που αναγκάζει εξ αρχή ς τη σύζυγ ό
του να τον παρακα λάει και για τα πιο ασήμαντα ποσά, κα θώς
και η ψυχοκτό να σιωπή για την απ ό κρουση του άλλ ου ,
αποτε λο ύν παραδ ε ίγματα αυτο ύ του τύ που έκφρασης. Μ ε τη
στάση αυτή καταφέ ρνει κανε ί ς να π λ ηγώ σει τον άλλ ο, δίχ ως
να του καταλ ογιστε ί τ ί ποτα, αφού έχ ει αποφύγει μια ανοι χτή
επ ίθ εση μαζ ί του . Μ πορο ύ με να πο ύ με , σε γενικ έ ς γραμμέ ς ό τι
το ψυχαναγκαστ ικό άτομο προτιμ ά «αμαρτ ί ες » που οφε ίλ ονται
σ ε απραξ ία και όχ ι σε ενε ργ ό συμμετο χή . Η αμ έλεια και η
απραξ ί α δύ σκο λ α αποδ εικνύ ονται !

Αντ ί θετη προς την τ άση που π ρ οαναφέ ρ θηκε ε ί ναι η φορτ ική
σ υμπεριφορ ά και η ασέβεια, μέ σω της ακατ άπαυστης φλυαρ ί ας,
με την οπο ί α καθ η λώνει κανε ί ς τον άλλ ο δ ίχως να χρησιμοποιε ί
« κό μμα και τε λ ε ία » . Ακόμα πρ έπει να αναφ έ ρουμε και τη
συνεχή « μουρμο ύ ρα », που ε ί ναι μια τυπική μορφή επι θ ετικό ­
τητας των ψυχαναγκαστ ικών ατόμων.
Αν ο φόβος των ενο χών και της τιμωρ ί ας, σε σ χέ ση με τις
ε πιθ ετικ έ ς παρορμήσεις, ε ί ναι αφ όρητος, ώστε το ψυχαναγκα­
σ τικό άτομο να μην έχει στη δ ι άθεσή του τις έ μμεσες μορφέ ς
κφρασης επι θ ετικ ό τητας που αναφ έ ρθ ηκαν πιο π άνω , τότε τα
α ποκλ εισμέ να επιθ ετικά συναισθή ματα « σωματοποιούνται ».
' Κ αρδιακά και κυκ λοφοριακ ά προβλή ματα, εναλλαγ έ ς στην
π ίεση ( κυρ ί ως υπ έ ρταση , καμιά φορά και ως πρόδ ρομος
εγκεφαλ ικ ών επεισο δί ων ) , πονοκ έ φα λοι μ έχ ρι και ημικραν ίες,
α\Jπν ίες, εντερικ ές δ ιαταραχέ ς ( κο λ ικο ί) , καθώς και δ ι άφορα
6λλα συμπτώματα, μπορο ύν να εμφανιστο ύ ν, ως αποτέλεσμα
i1 ω ς έκφραση της επι θ ετικ ό τητας και όλ ων των καταπιεσμέ νων
πα ρορμήσεων, μ έ σω της γλώσσας του σώματος για μεγ άλα
χρον ικά δ ιαστήματα της ζωής. Στις δ ιαταραχέ ς αυτ έ ς αντικα­
ι πτρ ίζεται η άλ υτη σ ύγκρουση μεταξύ επιθυμ ί ας και απαγ ό-
ρευσης της επι θετικότητας, μεταξύ της εξουσιαστ ικής τάσης που
θέλ ει να εξαναγκάζει και της υποχωρητικότητας. Η συσσ ώρευση
των παρορμήσεων και η σταδ ιακή αύξ ηση της εσωτερικής π ί εσης
μπορούν όμως να οδ ηγήσουν και σε εκρήξεις των καταπιεσμέ­
νων συναισθ ημά των, φτ ά νοντας μ έχρι την κατά σταση του αμόκ,
σε ανεξέλεγκτες εκρήξεις θυμο ύ και σε καταστρεπτικ έ ς επιθυμίες
και πρ άξ εις. Μ ια τ έ το ια έκρηξ η περι έγραψε με φανταστικό
τρόπο ο Rilke , στο μυ θ ιστ ό ρημά του « Malte Lauήds Brigge ».

Έ να χαρακτηριστικό παρ άδ ειγμα σωματοπο ί ησης των κα­

ταπ ι εσμένων ενορμή σεων και της επ ιθ ετ ικ ό τητας ε ί ναι το εξής :
Έ νας πολύ τυπικό ς και συγκρατημέ νος ά ντρας, που κατείχε
μια υψηλή και υπε ύθυνη θέση, ή ταν στις δ ιαπροσωπικές του
σχέσεις τό σο ουδέ τερ ος και τ υπικ ός, ώ στε να μην υπάρχει
κανέ να ίχνος συναισθ ήματος ή αυθορμητισμο ύ και ι δ ια ίτερα
καμι ά μορφ ή επι θετικό τητας. Είχε φτά σει σε σημείο να μη
δείχνει πλέον καμι ά λ ύπη ή χαρ ά, ο ύτε θυμ ό ή ανυπομονησία.
' Εμενε ατάραχος, κρ ατώ ντας στα θε@ά τη στωικ ή του στά ση και
ή ταν υπερήφανος που κατά φερ νε να ελέ γχει τον εαυτό του, να
μ έ νει ανεπηρέστος ψυχικ ά και να υπερέχει έ ναντι των άλλ ων.
Κα, ι όμως είχε και μια ευάλ ωτη πλ ευρά , που γινό ταν
περ ισσό τερο αισθητ ή σε περ ιπτώσεις που αισθανό ταν την τά ση
να θυμ ώσει ή ακ όμα και να ορ γιστεί, πρ ά γμα που δ εν το
επέ τρεπε στον εαυτό του, εξαι τίας της θέσης και των αρχών
το ν, με αποτέλ εσμα να υποφέρει συχνά από έ ντονες ταχυπαλ -
μ ίες και πό νο στην καρδ ι ά . Προφανώς η προστατευτικ ή
πανοπλία του δ εν ή ταν ι δ ια ί τερ α ισχυρή . Ό ταν μάλ ιστα
βρέθηκε σε μια κρίσιμη επαγγελ ματικ ή φά ση και αναγκ άστηκε
να αντιμετωπίσει επι θέσεις και ανταγωνισμο ύς, τα συμπτώματα
χειροτέρεψαν και οι ιατρ ικές εξετά σεις έκαναν την πρό γνωση
απειλ ητικο ύ εμφρά γματος, αν δεν εξασφαλ ι ζό ταν η απαι το ύμενη
ηρεμ ία και η χαλάρ ωση. Το ουσιαστικ ό πρ όβλ ημα και στην
περ ίπτωση αυτ ή δεν ή ταν τόσο η επαγγελ ματικ ή κ όπωση, όσο
η αφύσικη αυτοκυρ ιαρχία του και η στωικ ή του στά ση που δεν
ά φηναν κανέ να περ ι θώριο εκτό νωσης. Εί ναι γνωστό ό τ ι ο
Bismarck εξαιτίας της συσσώρευσης των επι θ ετικ ών του
συναισθημάτων ξεσπούσε σε κ λά ματα δ αγκώ νοντας τα χαλ ι ά.
Πολλές φορ έ ς συναντάμε πρ άγματι τραγικέ ς καταστάσεις, όταν
άτομα με έ ντονες παρορμήσεις και υπεύθυνες αρμο δ ι ό τητες
θ εωρο ύν ότ ι, εξαιτ ίας της θέσης τους, δ εν επιτρ έπεται να
εκφρ ά σουν τα έ ντονα συναισ θήματά τους.

Θέλ ω να αναφ έ ρω και μια άλλη μορφ ή άμυνας έναντι της

επι θ ετικότητας, χαρακτηριστική στο ψυχαναγκαστ ικ ό ά τομο
κυρ ί ως. Μπορε ί να προστατευτε ί απ ό τις επι θ ετικ έ ς του
δ ιαθέ σεις, εξι δαν ί κευοντας το πρ όσωπο προς το οπο ί ο κατευ ­
θύνονται, με αποτ έλ εσμα να γ ίνεται αυτ ό άτρωτο . Εκτό ς από
την παιδ ικ ή η λ ικ ί α , το μηχανισμό αυτ ό τον συναντά με πο λλέ ς
φορ έ ς, αργότερα, στη σχέ ση μα θ ητή- δασκ άλου. Με τον τρό πο
αυτό ό μως συνεχίζει να παραμένει κανε ί ς, εν μέ ρει του λάχιστον,
στο ρόλο του γιου ή της κό ρης. Τ η σχέ ση αυτή τη συναντάμε
και στους χώρους της εκκ λ ησ ίας και της θρησκείας γενικ ό τερα.

Το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο

Ας αναρωτηθούμε και π άλ ι για τους ι δ ιοσυγκρασιακού ς

παράγοντες και για τ ις περιβα λλοντ ικέ ς επι δ ρά σεις, που
ευνοο ύ ν την εξέλιξη των ψυχαναγκαστικ ών στοιχε ί ων στη δομή
τ ης προσωπικότητας. Ι δ ιοσυγκρασιακ ά τε ί νουν προς αυτή τη
δομή άτομα με έντονα κινητικά- επι θ ετικ ά- σεξουα λ ικ ά και
γενικ ό τερα επεκτατικά στο ιχεία , όπως και ά τομα με προ δ ι άθ εση
γ ια επιμονή και αυτονομ ί α. Π αιδ ιά δη λ αδή , περισσότερο ζωηρά
και ενοχλητικ ά σε σύγκριση με άλλ α ήσυχα και « κα λά παιδ ιά »,
που περιορίζονται και εμποδίζονται απ ό τους γονείς τους
συχνότερα. Ωστόσο και η προ δ ι άθεση για πρα ότητ α και η
ετοιμότητα προσαρμογής, με τις αντ ίστο ιχες τ ά σεις . για υπο­
χωρητ ικότητα και υποταγή , μπορούν να πα ίξουν επ ί σης κ άπο ιο
ρ όλ ο, δ ι ό τι στην περ ί πτωση αυτή το ίδ ιο το παιδί επιτρ έπει
' λ ίγες μόνο αυθό ρμητες αντ ι δ ρ άσεις και προσαρμόζεται περισ-
σό τερο από όσο θ α ήθελε . Φα ίνεται επ ί σης να υπ άρχει και μια
εκ γενετής τάση να σκ έ πτεται κανε ί ς υπερβο λ ικά και να
λεπτο λογε ί τα πρά γματα, καθώς και μια συναισ θ ηματ ική
προσκόλλ ηση στο παρε λθό ν, με αποτέλεσμα τα ερεθίσματα να
χαρά σσονται βα θύτερα και να δ ιατηρο ύνται για μεγα λύτερο
χρονικ ό δ ι άστημα. Αν και σε ποιο βα θμό, ό μως, τα στοιχε ία
α υτά αποτε λ ού ν την προ δ ι άθ εση ή ε ί ναι αντ ίδ ραση στα
ι ρεθίσματα του περι βάλλ οντος και της δ ι απαιδαγ ώγησης, κατ ά
π ό σο δ η λ α δή οι τρό ποι αυτο ί συμπεριφοράς είναι περισσό τερο
συνέπεια παρά αιτία, ε ί ναι έ να ερώτημα που είμαστε αναγκα­
σμένοι να το αφήσουμε ανοιχτ ό . Δ ι ό τι για να απαντη θ εί
ικανοποιητικ ά , θ α έ πρεπε να υπ ά ρχει η δυνατό τητα να
μεγαλ ώσει κανείς το ί δ ιο το παιδ ί κ ά τω απ ό δ ιαφορετ ικ ές
περιβαλλοντικ έ ς συνθήκες. Ω στ ό σο, παρ ά το ενδ ιαφέρον για
την έ ρευνα των περιβαλλοντικών συνθ ηκ ώ ν, η προ δ ι άθ εση δ εν
αμφισβητείται, απ λώς μόνο παραμελείται , ό πως γινό ταν και
για το περι βά λλον στο παρε λθό ν, εξ αιτ ίας της έ μφασης που
ε ί χε δο θ εί στην κ λ ηρονομικότητα . Π οιες είναι ό μως ο ι
επιδ ράσεις των περιβα λλ οντ ικών συνθηκώ ν που αυξάνουν την
ανάγκη για δ ι άρκεια και ασφά λ εια αφενός και το φόβο για την
αλλαγή και την παροδ ικ ό τητα αφετ έρου;
Γ ια να μας γίνει αυτ ό κατανοητ ό πρέ πει να δ ο ύ με
αναλυτικ ότερα τη φ άση της εξέ λ ιξης, που έπεται αυτών που
έχουμε ήδ η περιγράψει. Π ρό κειται για το χρονικό δ ι ά στημα
των δύο ως τεσσάρων πρώτων χρ ό νων της ζωής, κατά το οπο ί ο
το παι δ ί έ ρχεται για πρώ τη φορ ά άντιμέ τωπο με τους κανό νες
και τις απαγορεύ σεις του περι βά λλοντος. Σ τη φά ση αυτή
εγκατα λε ίπει π λ έ ον την προγενέστερη παραδ εισ έ νι α κατά σταση ,
την εντε λ ώς « ανεύθυνη » πρώτη η λ ικ ί α, κατά την οπο ία
καλύπτονται ό λ ες οι ανάγκες του δ ίχως προσωπική προσπάθ εια,
δ ίχως να απαιτούν τ ίποτα απ ό κείνο και τ ίποτα να μην του
είναι απαγορευμ έ νο. Γ ια πρώτη φο ρ ά λ οιπ ό ν έ ρχεται στη θ έ ση
να αντιμετωπ ί σει στο περιβά λλ ον του τη σ ύγκρουση μεταξύ
των δ ικών του επιθυμιών και τ άσεων και της θέ λ ησης ή των
απαιτήσεων των γον έ ων του . ' Ε χει φτάσει π λ έ ον σε μια η λ ικία
που μπορε ί να ζητήσει κανείς κ ά τι απ ' αυτ ό . Έχει αναπτύξει
ό μως σε τ έτοιο βα θ μό το Εγ ώ του , την ατομικ ότητα και την
κινητικό τητ ά του, καθώς και την εκφραστική του ικανό τητα,
ώ στε να θέ λει το ί δ ιο να προσεγγίσει τον κ ό σμο και να κ άνει
κάτι μ ' αυτ όν, ενώ στις προηγούμενες φάσεις τα πάντα του
έ ρχονταν στα π όδ ια του . Τώ ρα είναι σε θέ ση να εκδη λ ώσει τις
επι θυμ ί ες του και να τις εκφρ ά σει και λεκτ ικά · κατακτά το
χώρο, δ οκιμάζει τις δυνάμεις του και προσπαθε ί να επιβάλλε ι
τη θέ λ ησή του .
Μ ετά από έ να δ ιά στημα απ ό λυτης εξάρτησης απ ό τη μητ έ ρα
του, β ι ώνει τώρα μια φάση αποχωρισμού με αυξανό μενη την
τ άση για αυτονομ ία. Ε ί ναι η εποχή που χρησιμοποιε ί για πρώτη
 φορά τη λ έξη « εγ ώ », πράγμα που δ ε ίχνει ό τι αναγνωρ ίζει πλέον
τη δ ιαφοροπο ί ησή του από τη μητέρα, από τη συμβί ωση που
ε ί χε μαζί της, κατ ά την οπο ία δ εν ή ταν σε θέση ακ ό μα να
ξεχωρ ίσ ει βιωματικά το Εγ ώ από το Ε σύ. Ταυτόχρονα, με τη
βαθμιαία αύξηση της ικανό τητ ά ς του να χρησιμοποιεί το σώμα
του, κατευθύνει την κινητ ικό τητά του, την ευχαρίστησή του να
ορμά και να επεκτε ί νεται, καθώς και τη δύναμη της θέ λησής
του ό λ ο και περισσό τερο προς το περιβάλλον του. Μαθ αίνει
έτσι την αντ ί σταση που προβά λλει η ύ λ η , ό ταν προσκρού ει
επ ά νω της, καθώς και τις αντι δ ρ άσεις του περι βά λλ οντος
απέναντι στη συμπεριφορά του και αποκτά ε μπ ειρ ίες για το
μέγεθος α λλά και τα ό ρια της δύναμης και των ικανοτήτων
του. Μαθαίνει για πρώτη φορά τ ι ε ίναι επιτρεπτό και τι
απαγορευμένο, ποιο θ εωρε ί ται κα λό και πιο κακ ό , πράγματα
βέβαια πολ ύ σημαντικ ά για κε ί νη τη φάση . Κάθ ε παι δί
αναγκάζεται να βρει τη δ ική του λ ύ ση για το πρόβ λημα που
προκύ πτει εξαιτ ί ας της σύγκρουσης μεταξύ των δ ικών του θέ λω
και της υποχρεωτικής υποταγής, μεταξύ της επικράτησής του .
και της προσαρμογής. Το αποτέ λ εσμα αυτής του της προσπά­
θ ειας για ανεύ ρεση λύ σης εξαρτ άται πάντα απ ό την ιδ ιοσυ­
γκρασ ί α του και απ ό το περιβά λλ ον με το οπο ίο βρίσκεται σε
επαφή .
Τ α πρώτα σημαντικά και για συγκεκριμένους τρόπους
συμπεριφορ ά ς καθοριστικά β ι ώματα , σχετικ ά με την επικράτηση
του θέ λω ή την υποχρεωτική υποταγή , εξαρτ ώνται απ ό τον
τρό πο καθοδήγησης στο θ έμα της καθ αριότητας. Εδώ τ ίθ ενται
τα θεμέ λ ια είτε για μια υγιή αυτοδιάθεση του παι δ ιο ύ είτε για
μια πεισματική ή αντίθετα για μια υποχωρητική στάση . Το
αποτέ λεσμα εξαρτάται από το αν επιτραπε ί στο παι δί να
ολοκλ ηρώσει σταδιακά αυτή τη φάση ή αν του επιτείνει κανείς
' το πε ίσμα με την υπερβο λική πει θαρχία ή πά λι αν αναστεί λει
από πο λ ύ νωρ ίς , με την τιμωρ ί α και τη βί α, την ικανότητά
του να δ ιαμορφώνει γνώ μη . Το παιδ ί με τη σταδιακή αύξηση
των ικανοτήτων του και με την αν άγκη του να κ άνει κάτι με
τον κόσμο και τα πράγματα γύ ρω του, γ ί νεται κουραστικό και
ενοχλητικό στο περιβά λλ ον του, το οπο ί ο με τ ις αντ ιδράσεις
του το κάνει να βιώνει τον εαυτ ό του « άτακτο » και « κακό » .
Σ τη φάση αυτή , της ηλικ ίας των δύο ως τεσσά ρων χρ ό νων
περίπου, θα καθοριστεί η τ ύχη των κινητ ικώ ν, επεκτατικών και
επι θ ετικών τάσεων και θ α αναπ τυχτ ε ί η δύναμη της θέλησής
του. Ο ι τρό ποι επεξεργασ ί ας, που χρησιμοποιεί στην παρούσα
φάση, θα γ ί νουν τρόποι συμπεριφορά ς για τη με λλ οντική
εξέλιξη της προσωπικ ότητάς του.
Εί ναι λ οιπ ό ν κα θ οριστικής σημασ ί ας το πώς και π ότ ε θ α
δο θούν αυτο ί οι πρ ώτοι κανό νες και οι πρώτες απαγορεύ σεις.
Αρχίζοντας το παιδ ί να ξεχωρίζει την έννοια του « καλ ού » και
τ ου «κακού », βρ ί σκε ται για πρώτη φορά σε κίνδυνο να θ εωρη θ ε ί
«αμαρτωλό ». Ο ι δ ι ά φορες απαγορεύ σεις του τύπου «πρέ πει
να . . . » ή « δ εν επιτρ έπεται να . . . » ή « δ εν σου επιτρ έ πω τώ ρα
να . . . » και πο λλέ ς άλλ ες, για πρώτη φορ ά απευθύνονται στο
παιδί και εκείνο μα θ α ί νει ότ ι θ εωρε ίτ αι κα λό ό ταν υπακού ει
και κακό όταν εναντ ιώ νεται . Α ν βρεθεί αντ ιμ έτωπο με τις
απαιτήσεις και τις απαγορεύ σεις αυτ έ ς πο λύ νωρ ί ς ή πο λύ
αργ ά , αν ε ίναι κανε ί ς μαζί του άκαμπτος και επι βάλλ ει αυστηρά
τ ις αρχές του ή είναι αντ ίθετ α ασυνεπ ής , αν το πείσμα και η
ανυπακοή καταδ ικαστο ύν με τ ην πρώτη τους εμφ άνιση ή αν
μετατραπούν με την τρυφερή καθ ο δήγηση σε εκο ύ σια πράξη ,
όλα αυτά ε ί ναι παρ άγοντες που θ α καθ ορ ίσουν τη συνα λλ αγή
του παι δ ιού με τα δ ικά του θέλ ω και τον αυθ ορμητισμό τ ου.
Ανάλογα με την αντιμε τώπιση του παιδ ιού στο θέ μα αυ τό , θ α
δημιουργη θ ε ί και η βάση π ά νω στην οπο ί α θ α εξε λ ιχτε ί
με λλ οντικ ά και η προσωπικό τητά του. Μ πορε ί να εξε λ ιχτε ί σε
ένα άτομο με υγιή αυ τοπεποίθηση , θ αρρα λέο και σ ίγουρο για
τη γνώ μη τ ου ή σε ένα ά τομο που θα αντ ιστ έκεται πεισματ ικά
απ έ ναντ ι στην εξουσ ί α ή αντ ίθ ετα θ α προσαρμόζεται πειθήνια
σ ' αυτήν και θ α αποκτήσει έτσι τα πρώτα στοιχε ί α για την
εξέλ ιξη μιας προσωπικότητας ψυχαναγκαστικής δομής .
Ο ι εμπειρ ί ες των πρώτων συγκρο ύ σεων της θέλ ησης του
παιδ ιού με τα δ ι ά φορα «πρ έπει » , τα « επιτρ έπεται » και « δ εν
επιτρ έπεται», θέτουν τις βάσεις για την ανά πτυξη ή μη της
ε λ εύθ ερης έκφρασης της θέλησής του, για τη δ ιαμό ρφωση μιας
αυστηρής ή ε λ αστικής η θ ικής συνε ίδησης, του « υπ έ ρ - Εγ ώ »,
ό πως αποκα λε ί η ψυχανάλυση την εσωτερ ί κευση τ ων απαγο­
ρεύ σεων του περι βάλλ οντος κατά την παιδική η λ ικ ί α. Επίσης
θέτ ονται οι βά σεις για να αναπτυχθ ε ί ο αυθορμητισμός ή
αντίθ ετα, εξαιτ ί ας του υπερβολ ικο ύ αυτοε λέγχου, η συστο λή .
Το παιδί εσωτερικεύ ει και π άλ ι τ ις αντ ι δ ράσεις του περι βάλ­
λ οντος απ έναντ ι στη συμπεριφορά του και το εσωτερικευμ ένο
αυτό κομμά τ ι λειτουργεί στη συν έχε ια ως ένας κριτής που
εκπροσωπε ί τους κανό νες και τ ις απ αγ ορεύ σεις του περ ί γυρου,
οι οπο ί ες αρχικ ά ε ίχαν τεθεί από έξ ω, έ τσι ώστε να συνεχ ίζονται
τα πράγματα ό πως ε ί χαν ή δη δ ρομο λο γη θεί .
Κατά την εξέταση του ιστορικού των ψυχαναγκαστικ ών
προσωπικοτήτων δ ιαπιστώνουμε, με μ εγά λη συχνότητα, ό τ ι οι
επι θ ετικ έ ς, επεκτατικ έ ς και δημιουργικές τους τ άσεις, ό πως και
ο ι τ άσεις τους για αλλαγή κατά την παιδ ική τους η λικ ία
εμποδί στηκαν, καταπιέστηκαν ή τ ι μωρήθηκαν σκληρ ά , ό ταν
πρωτοεμφαν ί στηκαν. Κα ι όχι μόνο αυ τ ό , α λλ ά ανεστάλ η κάθε
αυθ ορμητισμός και κάθε έκφραση υ γ ιο ύ ς θέ λησης. Και ό λα
αυτά σε μια φάση ακριβώς, κατ ά την οπο ία η ανάπτυξ η ν έ ων
ικανοτήτων και τρ όπων συμπεριφορά ς ε ίναι αναγκα ία, προκει­
μ ένου το παι δί να αναπτύξει μεγ α λ ύτερη ανεξαρτησ ία και
αυτονομ ία . ' Οπως προκύπτει από δ ι άφορες έ ρευνες της
συμπεριφορ ά ς , σε κάθ ε τομ έα της ζω ής οι πρώτες εντυπώσεις
κ α ι εμπειρ ίες του παιδιού, που σχετίζονται με καινο ύ ριες
γνώσεις και νέα βήματα ανάπτυξης, ε ί ναι κα θορ ιστικής σημα­
σ ία ς , δ ι ό τι αποκτούν εύκο λ α μι α μοιρα ία σημασ ία και
συντε λο ύν καθ οριστικ ά στη δ ιαμόρφ ωση του τρόπου συ μπ ερι­
φοράς.
Η αρχή γ ίνεται , για παράδειγμα, με το να επιτρέπονται τα
π άντα από το περίγυρο του παι δ ιού μόνο με ένα συγκεκριμένο
τρόπο, με αποτ έ λεσμα κ άθε π α ρ έκκλι ση απ ό τη νό ρμα αυτή να
β ι ώνεται ως επικίνδυνη και κακή . Ο ι αντι δ ρ άσεις του π ερι­
βά λλοντος σε κ άθ ε παρέκκ λιση , ό πως ε ί ναι οι αυστηρ ές
πα ρατηρήσεις, οι απειλ έ ς, η στ έρηση της αγάπης και οι τιμωρίες
συνδ υάζοντ α ι εφεξής από το παιδ ί με τις ενορμήσεις του, που
ε ί ναι προφανώς ανεπι θύ μητες από το περι βά λλον. Αποκτ ά , για
, α ράδειγμα, την εμπειρ ία ότ ι η μητέρα το κο ιτάζει αυστηρά
π
και απειλ ητικά ή το τ ιμωρε ί , ό ταν φωνάζει, όταν πετάει ή ό ταν
χα λά ει κ άτ ι . Τ έτοιες επανα λ αμβανόμενες εμπειρ ίες θα το
αναγκά σουν να γ ίνει πιο προσεκτικό , πιο συγκρατημ έ νο και
δ ιστακτικό , ίσως μάλιστα και κάπως φοβισμένο και συνεστα λ­
μ ένο . ' Οταν οι φόβοι για τις τάσεις κ α ι ενορμήσεις του πά ρουν
μεγαλύτερη δ ι άσταση , οδηγού ν σταδ ιακά στη δημιουργ ί α ενός
αντανακ λ αστικού , το οπο ίο τ ις καταπιέζει ή τις σταματά
α μέ σως μό λις πάνε να εμφανιστούν.
 Σ το σημε ί ο αυτό μπορε ί να κατανοήσει κα λύτερα κανε ί ς
αυτό που αναφέ ραμε αρχικά , τη σημασ ία της σχέ σης μεταξύ
περιβάλλοντος και ιδ ιοσυγκ ρασιακής ανταπ όκρισης στην εξέ ­
λ ιξη της προσωπικό τητας με ψυχαναγκαστικ ή δομή . Τα ζωηρά ,
υπερκινητικά , παρορμητ ικ ά και επι θ ετικ ά παι δ ι ά ε ί ναι φυσικό
να αντ ιμετωπ ίζονται αυστηρό τερα απ ' ό ,τι τα ήσυχα παιδ ιά . Αν
οι παρατηρήσεις και οι επιπ λή ξ εις δ ε φ έ ρουν αποτ έλ εσμα και
ε ί ναι αναγκασμ έ νος κανε ί ς να καταφύγει σε τιμωρ ί ε ς και
απει λέ ς, οι επιπτώ σεις τ ό τε θ α ε ί ναι αν άλογα πιο βαριέ ς.
Στην η λ ικ ί α που αναφερό μαστε υπερβο λ ικ έ ς θεωρούνται οι
απαιτήσεις που έχουν σχέ ση με τις φυσικέ ς ανάγκες και το
« λέ ρωμα » του παι δ ιού , με την ευπρ έπεια και την τ άξ η κατά
την ώρα του φαγητο ύ , με την προσεκτική του στ ά ση απ έ ναντι
σε κα θ ετ ί , με την εκδήλωση των παρορμήσε ών του, ακ ό μα και
αυτών που ε ί ναι κατ ά κ άποιον τρό πο δ ικαιο λογημένες. Ανα­
φέ ρω ένα απ ό τα πιο απ ίθ ανα παραδ είγματα π ά νω στο θέ μα
αυτό : Σε μια οικογέ νεια, προκειμέ νου να μ άθουν τα παιδ ι ά
«καλ ο ύς τρόπους» και να κάθονται . με ευπρέπεια στο τραπέζι,
τα υποχρέωναν να κρατο ύν σφιχτά κά τω από τις μασχάλ ες
τους από έ να κέρμα, το οπο ίο φυσικά δεν επιτρεπό ταν να
πέσ_ει κά τω. Ένα παι δ ί , που πει θαρχεί και λ ειτουργε ί κα λά ,
ε ί ναι φυσικ ά ευχά ριστο και ό χι κουραστικ ό για τους γονε ί ς
του, ενώ παρ άλλ η λα μπορο ύν να καυχηθ ούν γι ' αυτό σε τρ ίτους,
προ βάλλοντας με υπερηφ άνεια τις μεθόδους δ ιαπαιδ αγώγησής
του. Αν λάβουμε δ ε υπ όψη μας και τις συνή θ εις συνθήκες ζωή ς
στις μεγαλ ουπ όλ εις, ό που τα παι δ ι ά ζουν σαν φυ λ ακισμ έ να,
τ ότε πραγματι κά το παι δί δ εν ξέ ρει τι να κάνει με τη ζωτικό τητα
και τη ζωηράδα του, ι δ ια ίτερα αν ο χώ ρος της κατοικ ίας δ εν
ε ί ναι αρκετ ό ς . ' Οταν ε ί ναι αναγκασμένο να μάθ ει πρ ό ωρα τό σα
πο λλά , όταν πρ έπει να ε ίναι συν έχεια προσεκτικό και συγκρα­
τημένο, τό τε δ ε χάνει μό νο την ανεμελ ι ά και τον αυθ ορμητισμό
του, α λλά αυξάνεται και ο φόβος της τιμωρ ί ας, κα θώς και η
ετοιμό τητα για συναισθή ματα ενοχής.
Σε περίπτωση που γεννη θ εί κ άποιο αδ ερφάκι στο δ ι ά στημα
αυτό , η κατ άσταση επιδ ειν ώνεται επιπ λέον, δ ι ότ ι ο προβλημα­
τ ισμό ς του « Κά ιν και ' Αβε λ » στην η λ ικ ί α αυτή β ι ώνεται πιο
έντονα. Το πα ιδ ί έχει αρχί σει ή δ η να αναπτ ύ σσει τη θέλ ηση
και την επιθ ετικό τητ ά του και κατ ά συν έπεια αισ θάνεται
συνει δητά το καινού ριο του αδ ερφάκι ως αντ ίπα λο . Αν οι
γονείς δ ε δ ε ίξουν κατανό ηση για τη στάση του και δ ε
δ ιευκολύνουν τη θέ ση του , το παι δί θ α αναγκαστε ί να
α ντιδ ρ άσει με αισ θή ματα ενοχής για τα εχθρικά και επιθ ετικά
συναισθή ματα που τρέ φει για το α δέ ρφι του, με αποτ έλεσμα
να οδηγη θ ε ί απ ό νωρ ί ς στον ψυχαναγκαστ ικό τρ ό πο ά μυνας.

Το μοναχοπα ίδ ι μιας μητέρας, η οπο ία έπασχε από

ημικρανίες και ή ταν γι ' αυτό πολύ ευα ίσθητη και ευάλ ωτη,
έπρεπε, κ άθε φορά που επέστρεφε από το παιχνίδ ι τον έξω
από το σπί τι, να βγάζει τα παπο ύτσια τον στην ε ίσοδο για να
μην κ ά νει θόρυβο και να μη λ ερώ σει το πά τωμα. Ό ταν έπαι ζε
μ έσα στο σπίτι και έ νιωθε την επι θυμ ία να δε ίξει κ ά τι στη
μητέρα τον, πήγαινε τρέχοντας στο δωμ ά τι ό της, με αποτέλ εσμα
να χαλάει τα κρόσια τον χαλ ιο ύ που βρισκ ό ταν εκε ί. Εκε ίνη
έδ ινε σημασία μό νο σ ' αντό. Το μ άλ ωνε, αναστενάζοντας, πως
ή ταν εντελώς απρόσεκτο, έπαιρνε έ να χτέ νι και ενώ χτένιζε με
μεγάλ η προσοχή τα κρ όσια τον χαλ ιο ύ, έλ εγε πά ντα την
α γαπημ έ νη της φράση: « όλ α στη θέση τους». Ύστερα απ ' αντή
της την αντίδραση βέβαια η ουσιαστικ ή πρόθεση τον παι δ ιο ύ
εξαφανι ζό ταν τελ είως. Εκτό ς όμως απ ' αντό άκουγε επανειλ ημ ­
μ έ να τη μητέρα τον να τον λέει: « Μη μ ' ενοχλ είς τώρα, βλέπεις
ό τι υποφέρω από πονοκεφάλ ονς, . . . βλέπεις ό τι δ ιαβάζω, . . . ό τι
ε ίμαι απασχολ ημέ νη, . . . ό τι δεν έχω χρό νο ». Μ πορε ί να
φανταστε ί κανε ί ς τις επιπτώσεις αυτ ών των εμπειρι ών, ι δ ια ί­
τ ε ρα όταν επανα λαμβάνονται γ ια μακρά χρονικά διαστήματα.

Η αντιμετ ώπιση αυτή του παιδ ιού μπορε ί να αρχ ί σει και
πο λύ νωρ ί τερα, ό πως χαρακτηριστικά καταδ εικνύ εται στο
επ ό μενο παράδειγμα, παρμέ νο απ ό το ημερολόγιο μιας μητ έ ρας,
που περιγρ άφει τις εμπειρίες της απ ό το πρώτο της παιδ ί (Σ ε
σύγκ ριση με τα επ ό μενα α δέ ρφια το πρώτο παιδί ε ίναι συνή θως
π ερισσότερο εκτεθ ειμέ νο σε τ έ τοιου ε ίδους μέτρα και απαγο­
ρ εύσεις , επειδή θέλει κανε ί ς να το μεγαλώσει ι δ ια ίτερα σωστά
κ αι έχει δ ιαβάσει τό σα πο λλά γ ι ' αυτ ό ! ) . Αναφέρεται στον πρ ώt ο
χρό νο της ζωής του. « ' Ήσουν μ όλ ι ς τρι ώ ν μηνών, ό ταν άρχισα
να σε κα θίζω στο δοχείο · ήθελ α να το μ άθεις ό σο το δ υνατό ν
γρηγορό τερα. ' Ήσουν έ να ανήσυχο και ζωηρό παιδί · ό ταν σε
τά ι ζα και δεν καθό σουν φρό νιμα, σου έδι να μερικές στον ποπό,
ώσπου έμα θες να μην κουνιέσαι. Α ργό τερα αρκο ύσε μια
απειλ ητικ ή ματι ά μ ό νο, για να είσαι φρό νιμος. Α πό πολύ νωρίς
λ οιπό ν προσπάθησα και κατά φερα να μην περνά το δ ικ ό σου,
όπως είχα δ ιαβά σει και σ 'έ να βιβλίο. Το πείσμα πρέπει να το
σταματάει κανείς στο ξεκ ίνημ ά τον. Όταν ξεφώ νι ζες τη στιγμ ή
που μ ' έβλ επες να β γα ί νω από το δωμ ά τιο, σ ' έδερνα για να
σωπά σει ς εσύ όμως ξεφώ νι ζες ακόμα πιο πολύ κι εγώ σ 'ά φηνα
τό τε μ ό νο σου, μέχρι να κουραστείς και να σταματή σεις το
κλάμα. ' Ηταν φανερό πως ήθελ ες να με θ υμ ώσεις με τη στά ση
σου. Μετά γινόσουν τρυφερό ς μαζί μου. Α ργό τερα αυτός ο
αγώνας για την εξουσία τέλ ειωσε μεταξ ύ μας κι όλ ος ο κ ό σμος
σε θα ύμαζε που ήσουν τόσο φρό νιμος και συμμορφωνόσουν
μ ό νο με μια ματι ά . Κ αμι ά φορά κι εγώ δεν ήθελ α να ήμουν
τόσο σκλ ηρ ή, αλλά έβλ επα πως ο τρόπος αυτός ή ταν ο
καλύτερος για σέ να και εκτός αυτο ύ σκεφτόμουν πως, ό ταν
μεγάλ ωνες, θα καταλάβαι νες ό τι ήθελ α το καλό σου μό νο κι
ό τι μ ό νο από αγάπη ήμουν τό σο σκλ ηρ ή μαζί σου. Τα χρό νια
αυτά έλ ειπε ο πατέρας σου στον πόλ εμο κι είχα εγώ όλ η την
,
ευθύνη για σέ να. Οταν θα επέστρεφε, έπρεπε να βρει έ να
καλ οανα θρεμμέ νο παι δί ».

Το π α ρ άδ ειγμα αυτ ό μ ας δ είχνει ότ ι έ ν α π α ι δί , που

α ντιμετωπίζετ α ι κ ατ ' αυτόν τον τρ όπο , αν αγκάζετα ι να μάθει
α πό πο λύ μικρ ό να στα μα τάει κ α ι να κ ατ απ ιέζει κάθ ε του
π α ρόρμηση , γι α ν α μην ενοχ λή σει ή να μην απορριφθεί . Η
στάση αυτή γ ί νετ α ι στ α δ ι ακ ά « δ εύτερη φύ ση », οι αντ ιδράσεις
γ ίνοντα ι π λέ ον αντ α νακλ α στικ ά κ α ι τε λ ικ ά αυτοματοποιο ύντ α ι.
Αργότερ α , ανάμεσα σε κ άθ ε ώθηση κ α ι την εκδήλωσή της
π α ρεμ βάλλ ετ α ι έ να εμπ όδ ιο, μια δ ι ακοπή , μ έχρι το άτομο να
σκέ φτετ α ι πρώτ α αν μπορε ί να δ ιακινδ υ νέψει κ α ι να υποχω­
ρήσει στην π α ρό ρμηση ή να την εγκατ αλ ε ίψει. Εξα ιτ ί α ς ό μως
της ανα στο λής αυτ ής κ α ι των δ ι ά φορων σκέψεων κ α ι υπο λ ο­
γισμ ών, η π α ρό ρμηση αποδ υνα μώνετ α ι σε τ έτοιο β αθ μό , ώστε
δεν μπορε ί π λέ ον ν α επικρ ατ ήσει ή μπορε ί να με ί νει κ α θ η λωμένη
στο επ ί πεδ ο της α μφιβο λί ας το υ αν επιτρ έπετ α ι ή όχι η
εκδήλωσή της. Η α μφιβο λί α αυτή μπορε ί ν α δ ιογκωθ ε ί τ ό σο,
ώστε να αυτονομηθεί σε μι α ψ υχαναγκα στική α μφιβ ο λία , η
οπο ί α ακυ ρ ώνει κ άθ ε υποτ ι θέ μενη επικ ίνδυ νη π α ρ ό ρμηση που
εμφανίζετ α ι.
Βλέπο υ με λοιπ ό ν ό τι η α μφιβο λία σε όλ ες της τ ις πι θ αν έ ς
π α ρα λλαγ ές , π α ίζει στ α ψυχ αν αγκα στ ικά άτομα σημαντικό
 ρόλο . Π ροστατεύ ει απ ό τον επικ ίνδυνο αυθ ορμητ ισμ ό, απ ό το
να παρασυρθεί κανε ί ς από κ άτ ι για το οπο ίο θ α μετανιώσει
α ργ ό τερα . Μ ε τον τρό πο αυτ ό γ ί νεται β αθ μια ί α αυτ όνομη και
κυ ρ ί αρχη , γ ίνεται αυτοσκοπ ό ς και υποκατ ά στατο κ άθε ζωτ ικής
δράσης . ' Ο λες αυτ ές ο ι αμφιβο λί ες έχουν τη ρίζα τους στην
πρωταρχική αμφιβο λί α , που ε ί ναι η εξής: Επιτρέπεται ά ραγε
να ε ί μαι αυτό ς που ε ί μαι και να κ άνω αυτ ό που θέλω ή πρ έπει
να ε ίμαι υπ άκουος και να εγκ ατα λ ε ίπω τις παρορμήσεις μου ,
πρ έπει δη λαδή να ε ί μαι « κα λό ς » ή μήπως επιτρ έπεται να ε ί μαι
« κακός » ; Είναι αυτό που θέλ ω να κάνω καλό ή κακό ; Αυτή
η αμφι βο λί α ε ί ναι η πηγή και της χαρακτηριστ ικής τάσης των
ψυχαναγκαστικ ών ατ όμων να ε ί ναι δ ιστακτικο ί, αναποφάσι­
στοι , να αναβάλλουν δ ιαρκώς και να παρατε ί νουν. Βρίσκονται
κατ Έπανάληψη στη θέ ση του γαϊδάρου του B uήdan , ο οπο ίος,
ενώ έχει μπροστά του δύο δ εμάτια σανό , πε θ α ί νει απ ό την
πείνα τε λ ικ ά, γιατ ί δ εν μπορε ί να αποφασ ί σει απ ό ποιο δ εμά τι
να αρχ ί σει να τρώ ει . Μ ε τη δ ιαφορά ότ ι το ψυχαναγκαστικό
άτομο έχει να δ ια λέξ ει ανά μεσα στην τόλ μη για την πράξη και
το φόβο της τιμωρ ί ας . Η αναποφασιστικότητα στα άτομα αυτά •

εί ναι αποτ έλεσμα της σύγκρουσης ανά μεσα στην αρχική τους
τάση και τον έντονο φ όβο τους να ακο λ ου θή σουν την τ ά ση
αυτή . Σχηματ ικά θ α έλεγε κανε ί ς ό τ ι η ένταση των ψυχανα­
γκασμώ ν τους εξαρτ άται απ ό τη σχέ ση της παρ ό ρμησης και
του φόβο ι!' της τιμωρ ί ας που βίωσαν κατά την παι δ ική τους
η λ ικ ί α .
Η αμφιβο λί α , ο δ ισταγμό ς και η τό σο κουραστική αναπο­
φασιστικ ό τητα κατανοού νται κα λύτερα , αν λάβ ει κανε ί ς υπόψη
του το γεγονό ς ό τ ι για τα ά τομα αυτά οι αποφ ά σεις που θ α
παρθ ο ύν έχουν κ ά τι το οριστικ ό και αμετ άκ λητο . Π ρέ πει να
ε ί ναι « απ όλυτα » σωστές , δ ι ότ ι δ ιαφορετικά θ α επακο λουθήσει
, η τιμωρ ί α . Γ ια το λόγο αυτό ακό μα και οι ασήμαντες αποφά σεις
κ ατα λήγουν να γ ί νουν πρόβλημα , εφ ό σον πρ έπει να βρεθεί η
σωστή λύση ώστε να αποφευχθε ί το συνα ί σ θ ημα του φόβου .
Ό σο πιο ψυχαναγκαστ ικό ς ε ί ναι κανε ί ς , τό σο περισσό τερο
αυτο ύ του ε ίδους οι αμφιβολί ες παίρνουν τη θέση των λογικών
ενεργει ών. Εί ναι δυνατόν δ ε να φτάσουν στο σημε ί ο να π άρουν
μια μορφή εθισμο ύ θ α λέγαμε κ αι να λειτουργού ν αντανακ λ α­
στικά με έναν τ έ τοιο τρόπο , ώστε ακό μα κ αι η παραμικρή
σκέψη να πρέ πει να απαντη θεί με την αντ ίθετη σκέψη . ' Οταν
 η ενα λλ αγή μιας παρ όρμησης με τη ν αντ ίθ ετη παρό ρμη ση
συμβα ί νει όλ ο και με ταχύ τερο ρυθ μό, φτάνουν στο σ η με ί ο να
εμφανιστο ύν σχεδόν ταυτόχρονα. Αρχικά η απ ό σταση μεταξύ
τ η ς μιας ώθησης και τ η ς αντ ίθετής τ η ς είναι σχετικ ά μεγ άλη ·
στη συνέχεια ό μως μικρα ί νει όλο και π ι ο πο λύ μ ε αποτ έλεσμα
να γ ί νεται έ να γρήγορο ενα λλασσόμενο ναι-όχι-ναι-όχι, το
οπο ί ο, αν μεταφερ θ ε ί στο σώμα, ε ί ναι δυνατ ό να προκαλέ σει
1
τρέ μουλ ο ή τραυλισμό , ανάλογα με το αν πρόκειται για κάτι
1 που θέλει να κάνει κανείς και δ εν επιτρ έπεται ή για κάτι που
θέλ ει να πει και δ εν επιτρέ πεται . Τε λ ικά οι δ υο αυτ έ ς αντ ίθ ετες
1 ωθή σεις μπορο ύ ν να συμπ έ σουν χρονικά και να κατα λήξουν
32
j στον απ όλυτο « αποκ λεισμό » και τη ν « κατατονική ακαμψ ία » :
Αν θέλει δηλ αδή κανε ί ς να μιλήσει και να σωπ ά σει ταυτό χρονα
1 ή να κτυπήσει και να συγκρατ η θεί , ε ίναι επόμενο να οδηγηθ ε ί
σε πλήρη αδράνεια. Στο τ έλος τ η ς φάσ η ς αυτής τα ερεθί σματα
και οι παρορμήσεις δ ε γ ί νονται π λέον αντι ληπτ έ ς, δ ε φτάνουν
στο συνει δη τ ό επίπεδ ο , αφο ύ η άμυνα εμφανίζεται αντανακλα­
στικά και πν ίγει τ η ν παρό ρμη ση στο ξεκίνημά τη ς.
Ο ψυχαναγκαστικός άν θ ρωπος λοιπ όν έ χει αποκτήσει απ ό
πο λύ νωρ ίς τ η ν εμπειρ ί α ό τι πο λλά πράγματα στον κό σμο αυτ ό
επιτρ έπεται να γ ίνονται μόνο με ένα συγκεκριμέ νο τρό πο κα ι
ό τι πο λλά απ ' αυτ ά που ήθελε να κ άνει ε ίναι απαγορευμ έ να.
' Ετσι δη μιουργ ήθηκε μέ σα του και η πεπο ίθη ση ό τι προφανώς
για τα π άντα θ α πρ έπει να υπ ά ρχει κ άτι το απ όλυτα σωστ ό ,
πρ άγμα που τον ο δηγε ί στ η ν τά σ η του για τε λ ειό τη τα. Την
τε λειότ η τά τ ην κ ά νει αρχή και δέχεται τα πράγματα μό νο με
προϋπο θέσεις, σ ύ μφωνα δηλ αδή με το π ώ ς θ α έ πρεπε να ε ί ναι
κάτι κατά τη δ ική του άποψη . Δ ι ό τι, ό πως μας έλ εγε και ο
Morgenstern μέ σω του ήρωά του Palmstrom , « δ εν μπορεί να
γ ί νει κάτι που δ εν επιτρέ πεται ».
Αλλά ακό μα και ένα παι δί , που μεγα λώνει σε ένα χαοτικό
περιβάλλον, μπορε ί να αναπτύξει ψυχαναγκαστ ικά στοιχε ί α ·
στην περ ίπτωση αυτή όμως απ ό αντ ίδ ραση και ω ς προσπ άθ εια

32 . Στην ψυχιατρική -κατά την περιγραφή των ψυχώσεων κυρίως-χρησιμοποιεί­

ται συνήθως ο όρος « κατατονικό Stupor» (εμβροντησία) . Π ρόκειται γ ια μια
μεγάλου βαθμού ψυχοκινητική επιβράδυνση που καταλήγει στην εμβροντησία.
Το άτομο δε μιλάει, αρνείται τροφή ή οτιδήποτε άλλο, ενώ το επίπεδο της
συνείδησής του είναι φυσιολογικό.
εξισορρό πησης. Αφού δ ε βρ ίσκει « έξω » καμιά δυνατότητα
προσανατο λ ισμο ύ , τ ίποτα που να το στηρίζει και βιώνει μια
επίφοβη ε λ ευθερ ί α, που εμπεριέχει κάθε μορφή αυθαιρεσίας ,
ψάχνει για κάποιο εσωτερικό στήριγμα. Θ α προσπα θήσει λοιπόν
να δημιουργήσει το ίδ ιο κανό νες και σταθ ερές αρχές για να
νι ώσει ασφάλεια. Ο ι κανό νες ό μως και οι αρχές αυτές πα ί ρνουν
στη συνέχεια ψυχαναγκαστική μορφή , δ ι ότ ι απει λο ύ νται δ ιαρ­
κώς από το χαοτικό περιβάλλον, με αποτέ λ εσμα να πρέπει να
στη ρ ίζεται κανε ί ς σ ' αυτές όλ ο και πιο πο λύ .

Παραδείγματα από τη ζωή ψυχαναγκαστικών ατόμων

Η αρχή της εμφά νισης των ψυχαναγκαστ ικώ ν συμπτωμάτων

σε μια αντ ί στοιχη δομή προσωπικ ό τητας καταδ εικνύ εται στο
επόμενο παράδειγμα :

'Ε νας νεαρό ς ά ντρας, μεγαλ ωμέ νος κατά τα πρό τυπα μιας
κα ς αστικ ής οικογέ νεια ς, συνοδε ύει μετά το αποχαιρετιστήριο
λή
πάρτυ της σχολ ής χορού τη ντάμα του στο σπίτι της. Η κοπέλ α
του αρέσει πολ ύ και στη δ ιαδρομ ή αισθά νεται την επι θυμ ία να
την αγκαλ ι ά σει και να τη φιλ ήσει. Τρομ άζει όμως τόσο πολύ
με τη φαντασίωση αυτή και φοβά ται μ ήπως συμπεριφερθεί
αδέξια και απορριφθεί, ώστε αρχίζει να μετρά ει τα δέ ντρα
κατά μ ήκος του δρόμου. Με τον τρόπο αυτό απομακρύνεται
από τις «επικίνδ υνες» παρορμ ή σεις του και μπα ίνει σε μια
κατά σταση ουδέ τερη. Η πρώ τη αυτή εμπειρ ία όμως ά νοιξε το
δρόμο και σε άλλ ες παρόμοιες εμπειρίες. Κάθε φορά δ ηλ αδ ή
που αισθανό ταν φόβο και ενοχές εξαιτίας των παρορμ ή σεών
του, άρχι ζε να μετράει οτιδ ήποτε συναντο ύσε. Με το ψυχανα -
, γκαστικό μ έ τρημα, που δ ιαρκο ύσε ώ σπου να απομακρυνθεί ο
πειρασμό ς, απαλλ ασσό ταν από καταστά σεις που απαιτο ύσαν
αποφά σεις, τόλμη και ενεργό δρά ση. Ο ίδ ιος δεν μπορο ύσε να
εξηγήσει αυτή του τη στά ση, τον εξέπλ ηττε όμως αυτό ς ο
ακατανό ητος και ενοχλ ητικός ψυχαναγκασμ ός.

Στο παράδειγμα αυτό βλέπει κανε ί ς καθ αρ ά την αφορμή , τη

δημιουργ ί α, την εδ ρα ί ωση και το σκοπό του ψυχαναγκαστικού
συμπτώ ματος. Η αφορμή ε ί ναι μια κατά σταση πειρασμο ύ που
τη σκιάζει ο φόβος, οπ ότε, προκειμένου το άτομο να
αποφασίσει αν θα παραιτη θεί ή αν θα αδράξει την ευκαιρ ία,
παρεμβάλλει για αντ ιπερισπασμό μια ουδέτερη εν έ ργεια, που
τ ον προστατεύει απ ό την απ ό φαση μέχρι να απομακρυνθεί ο
κ ί νδ υνος.

Σ την περ ί πτωση που αναφερόμαστε, η προ ϊστορ ί α, ό σον

αφορά την εξέλ ιξ η της ψυχαναγκαστ ικής προσωπικ ότητας , ε ί ναι
η ακόλουθη : Η μητέρα τον νέον αυτο ύ ε ίχε με ί νει χ ήρα σε
νεαρ ή ηλ ικ ία και είχε και η ίδ ια έ ντονα ψυχαναγκαστικά
στοιχεία. Μετά το θά νατο τον συζύγου της προσπα θο ύσε να
δ ιατηρε ί στο σπί τι της τα πά ντα όπως ή ταν ό ταν βρισκό ταν
εκεί νος στη ζωή και μ άλ ιστα σε τέ τοιο βα θμ ό, ώστε να βάζει
ακ όμα και το πι ά το τον στο τραπέζι την ώρα τον φαγητο ύ.
Το γραφείο και τα βιβλία τον τα δ ιατηρούσε εκεί ακριβώς που
τα είχε αφ ήσει εκε ίνος, με το επιχείρημα ό τι ό ταν επέστρεφε
στο σπίτι, έπρεπε να τα βρει όλ α στη θέση τους. Η ατμ όσφαιρα
στο σπίτι είχε αποκτήσει έ να μονqειακό χαρακτήρα και ή ταν
δ ιαποτισμ έ νη με μια ιερ ή παράδοση, που επεκ τεινό ταν και στις
απόψεις και τις φρ ά σεις τον πατέρα, στις οπο ίες είχε δοθε ί
έ να αναμφισβή τητο κ ύρος. Έ τσι παρέμεινε ο πατέρας, που
ή τά ν αλά νθαστος και απλ ησίαστος για το γιο, έ να ανέφικτο
ι δανικ ό, πρά γμα που δ υσκόλ ευε παράλλ ηλ α και τις σχέσεις τον
με τις γυνα ίκες. Η όλ η στά ση της μητέρας τον είχε δ ημιουργήσει
στον ίδ ιο την πεπο ίθηση ό τι οι γυνα ίκες ή ταν από τη φ ύση
τους πολύ λ επτές και τρυφερές, σε αντίθεση με τους ά ντρες
που ή ταν άξεστοι και αδέξιοι απέ ναντί τους. Μοναδ ικ ή
εξα ίρεση αποτελ ο ύσε βέβαια ο πατέρας τον, ο οπο ίος χρό νια
ολόκλ ηρα είχε επι δ ι ώξει την ε ύνοι ά της δίχως να της γίνει
ποτέ τον φορτικ ό ς. Την υπολό γι ζε πά ντα και την κρατο ύσε
«στα πο ύπουλ α » . Έ τσι επομέ νως θα έπρεπε να εί ναι και ο
ίδιος για να ανταποκρι θε ί στην εξι δανικευμ έ νη εικό να τον
ά ντρα και να γί νει αρεστό ς στις γυνα ίκες.

Ας σημειωθεί επίσης ό τι σε περ ίπτωση που το ψυχαναγκα­

στικό του σύ μπτωμα δε θα μπορούσε π λέ ον να τ ου εξασφαλί σει
προστασ ί α από τ ις παρορμήσεις του, θα έ πρεπε να αναπτύξει
ισχυρ ότερη ασφάλεια. Ισως τ ότε η σεξουα λ ικότητα ως σκέψ η
·

και μόνο να ενεργοποιούσε την άμυνα - το σύ μπτωμα δ η λαδή

- ως μέτρο ασφ άλειας. Ή θ α μπορο ύσε π άλ ι , σε κρ ίσιμες
περιστάσεις , να εμφανίσ ει κ άποια « συνειδησιακή δ ιαταραχή »,
μια αιφνίδια παροδική « αφαίρεση » 33 ή και απλά να αισθανθεί
μια ξαφνική κόπωση , που θ α αποσκοπούσε στην αποφυγή της
επικίνδυνης κατάσταση ς. Υπάρχουν εν ο λίγοις πολλές δυνα­
τότητες για να αντ ιμετωπίσ ει κανείς τις δ ι ά φορες δ οκιμασίες
με ψυχαναγκα στικό τρ όπο και να αποφύγει τη σύγκρουση .

Ο κ ύριος Β. έπασχε από «νε ύρωση τον Σαββατοκ ύριακου».

Με τον ερχομ ό τον Σαββά το υ ένιω θε ακαθόριστους φόβους,
μαζί και κ άποιες ενοχές, ε ίχε ακεφι ά και παρουσίαζε δ ι ά φορα
σωματικά συμπτώματα, όπως κο ύραση και πονοκεφάλ ους, που
μπορο ύσαν να τον φτά σουν μ έχρι και την πλ ήρη εξά ντλ ηση.
Η δ ι άθεση αυτή συνεχι ζό ταν και την Κ νριακ ή και εξασθενο ύσε
σταδ ιακά κατά τη δ ι άρκεια της Δ ευτέρας. Μ ετά από μακρά
ψυχοθεραπευτ ική εργασία αποκαλύφτηκε το υπόβαθρο των
συμπτωμάτω ν του : Οι γονείς τον ε ίχαν μια πολ ύ άσχημη
συμβίωση. Τα Σαββατοκ ύριακα ι δ ιαί τερα η κατά σταση ή ταν
πολύ δραματικ ή . Μεθο ύσαν και οι δύο μαζί και επακολ ουθο ύσε
πά ντα φασαρ ία. Κατέλ ηγαν σε τσακωμο ύς και ξ υλ οδαρμο ύς
μτφοστά στο αγόρι και τη μικρό τερη αδερφή τον, με αποτέλεσμα
να δ ημιουργο ύνται στα παιδ ι ά φόβος και αντιφατικά συναι­
σθήματα. Α υτό που τους φόβι ζε κυρ ίως ή ταν μ ήπως ο πατέρας
επιτεθε ί στη μητέρα τους και τη σκοτώσει, πρά γμα για το οπο ίο
την απειλ ο ύσε συχνά, ό ταν ή ταν μεθυσμ έ νος. Το φόβο τον
συνόδευαν συναισθήματα μ ίσους, που στρέφονταν κυρ ίως προς
τον πατέρα και τα οπο ία γί νονταν εντονό τερα κ άθε φορά που
εκεί νος πά νω στο μεθύσι τον έθιγε και απέρριπτε το γιο τον
και στη συνέχεια, αλλάζοντας ξαφνικά στά ση, γινό τα ν συναι­
σθηματικ ός και απαιτο ύσε έ να φιλ ί, πρά γμα που το παιδί, αν
και ένιωθε απέχθεια, τον το έδ ινε από φόβο.
Κάθε Κ υριακ ή βράδ υ, ό τα ν τα παιδ ι ά είχαν ξαπλώσει,
άκουγαν συχνά τους καβγάδες των γονέων τους, τις αλλ ηλ ο­
κατηγορ ίες τους και τις απειλές δ ιαζ υγίου, ενώ τη Δ ευτέρα ο
μεν πατέρας έφευγε νωρ ίς για τη δ ουλ ειά τον η δε μητέρα
κοιμ ό ταν μ έχρι αργά εξαιτίας της μ έθης. Τα παιδ ι ά ετο ίμαζαν

33. Στην ιατρική (νευρολογία ) ο όρος αυτός σημαίνει την ξαφνική και πολύ
σύντομη (δευτερόλεπτα) διαταραχή συνείδησης που παρουσιάζεται σε κάποιες
μορφές επιληψίας (Petit male) .
αναγκαστικά μ ό να τους το πρω ινο τους κι έφευγαν για το
σχολε ίο δίχως να δουν τους γονείς τους. Στο σχολ είο, ο κ ύρι ος
Β . αισθανό ταν και τη Δ ευτέρα πρω ί" άσχημα. ' Ε νιω θε να τον
ακ ολ ουθεί συνεχώ ς έ νας φόβος, αφο ύ δεν ε ίχε δει τους γονε ίς
το ν από το προηγο ύμενο βράδ υ και δ εν ήξερε τι ε ίχε συμβε ί.
Δ ε γνώρι ζε αν γυρνώ ντας στο σπί τι θα έβρισκε τα πρά γματα
όπως τα είχε αφ ήσει ή αν ε ίχε φ ύγει η μητέρα το υ, η οπο ία
από καιρό απειλ ο ύσε ό τι θα τους εγκατέλ ειπε. Παράλλ ηλ α ε ίχε
και έ να βαθύ α ίσθημα λ ύπης και ντροπής για όσα συνέβαιναν
στην ο ικογέ νει ά το ν, για το ό τι δεν μπορο ύσε να δ ιηγηθεί κι
αυτό ς, όπως έκαναν οι φ ίλ οι του, έ να ευχάριστο Σαββα τοκ ύ­
ριακο. Προσπα θο ύσε να απομακρ ύνεται πά ντα από τέ τοιου
είδους συζητήσεις, από φόβο μ ήπως αποκαλ υφθεί όλ η η
α θλ ι ό τητα του σπι τιο ύ του. Α υτό φυσικά δ υνάμωνε και άλλ ο
το μ ίσος προς τους γονείς τον. Η δ υστυχία τους και γενικ ό τερα
ο τρόπος που ταλ αιπωρο ύσε ο έ νας τον άλλο τον προκαλ ο ύσαν
συγχρό νως και συναισθήματα συμπό νιας, έ τσι ώ στε η συναι­
σθηματικ ή του κατά σταση να περι:τiλέκεται ακόμα περισσό τερο.
' Οταν επέστρεφε το από γευμα της Δ ευτέρας στο σπί τι και
τα ρι σκε όλ α ήρεμα, δίχως να έχει επέλθει κ άποια καταστρο ­
έβ
φ ή, οι φόβο ι του εξασθενο ύσαν και πάλ ι, ηρεμο ύσε κάπως και
έλπιζε ό τι όλ α θα πή γαι ναν καλά, μ έχρι το επόμενο Σαββατο ­
κ ύριακο βέβαια, το οπο ίο σκεφτό ταν ήδ η με αγωνία. Δ εν
μπορο ύσε ποτέ του λ οιπό ν να νι ώσει ανέμελ α και ά νετα τα
Σαββατοκ ύριακα και να χαρεί τις ελ ε ύθερες ώρες τον. ' Οσα
συνέβαιναν ανάμεσα στους γονείς του δ εν επισκ ίαζα ν μ ό νο
κ άθε χαρά, αλλά ε ίχε επιπλέον τη φαντασίωση πως ίσως τα
πρά γματα να μην πή γαιναν τό σο άσχημα, αν ο ίδιος ή ταν καλό
παι δί και εγκατέλ ειπε τις προσωπικές του επι θυμ ίες. 'Ηθελ ε
να πιστε ύει δ ηλ αδ ή πως ως θύμα θα επηρέα ζε με έ να μαγικό
τρόπο θετικά την όλ η κατά σταση.
Με την πάροδο των χρό νων όμως τα συναισθήματα αυτά
είχαν εδραιω θε ί τό σο πολ ύ μέσα του, ώ στε κάθε Σαββατοκ ύ­
ριακο συνέχι ζε να βι ώ νει τους παλ ιο ύς του φόβους και τις
ενοχές, πο υ δε δ ικαι ολ ογο ύνταν πλέον από την υπάρχουσα
πραγματικό τητα. Συνέχιζε επίσης και τα ίδ ια «μ ά για » - να
παραιτεί ται δ ηλ αδ ή από τις επι θυμ ίες του - σαν να έπρεπε να
προστατε ύεται από κά τι κακό και απειλ ητικό, πο ύ θα μπορο ύσε
να συμβεί ανά πά σα στιγμ ή . Επιπλέον δεν ήξερε τι να κ ά νει
μ ε τον ελ ε ύθερο χρό νο του. Το τέλ ος του Σαββατοκ ύριακου
λ οιπό ν του έφερνε ανακο ύφιση, όπω ς παλ ι ά, και άρχι ζε ξανά
τη δουλ ει ά του.
Α ν σε μικρ ή ηλ ικ ία είχε υποχωρ ήσει στι ς παρορμ ήσεις του,
α ε ίχε το θάρρο ς να εκφρά σει στον πατέρα του ξεκ άθαρα την
ν
άποψ ή του, να του πετάξει κατάμουτρα την πίκρα και το μ ίσος
το υ, ή αν έκανε ακ όμα «χειρό τερα » πρά γματα. . . Α λλά πώς
εί ναι δ υνατό έ να μικρό παι δί να λ ύσει αυτή τη σύγκρουση;
Φανταζό ταν ό τι ο πατέρας του θα :το ν είχε σπά σει στο ξύλ ο
και ό τι η κατά σταση στο σπί τι θα χειροτέρευε. Ίσω ς η μητέρα
του να έπαιρνε το μ έρο ς του, αλλά τό τε θα συγκέ ντρωνε όλ ο
το θυμό του πατέρα του επά νω της. Σε όλ α αυτά τα πολ ύπλ οκα
προβλήματα βρ ήκε η νε ύρωσή του « λύσεις»: Του εξασφάλ ι ζε
προστασία από επικ ί νδ υνες ενέργειες, ενώ συγχρό νω ς λ ει τουρ­
γούσε σαν έ να μαγικ ό ραβδί, που έκανε την έ ννοια της
μετά νοιας, του θύματος και της αυτοτιμωρίας έ να και το αυτό
πρ ά γμα. Επειδ ή όμως τα έ ντονα συναισθήματα μ ίσους, πίκρας
και απογο ή τευσης, όπως και τα συναισθ ήματα νοσταλ γίας,
λύπης, ντροπής και ενοχής δεν μπόρεσαν ποτέ να εκφραστο ύν,
δ ημιο ύργησαν με την καταπίεσή τους το υπόβα θρο για τα
μελλ οντικ ά ψυχαναγκαστικά συμπτώματα. Α ν ε ίχε έρθει σε
αντιπαράθεση με τους γονείς του, αν ε ίχε πει σ ' αυτο ύς ή σε
κ άποιον άλλ ο τι συνέβαινε μ έσα του, πόσο υπέφερε και πόσο
δ ιακατεχό ταν από αντιφατικά συναισθήματα, αν είχε βρει μια
δ υνατό τητα έκφρασης, δε θα δ ημιουργο ύνταν τα συμπτώματα.

Την ψυχαναγκαστική εξέλ ιξη των παιδιώ ν ευνοο ύν επ ί σης

κ αι άλλ ες συνθήκες, ό πως ό ταν στην επιρροή της προσωπικό ­
τητας των γον έ ων προστ ίθ ενται και οι απαιτήσεις του
κοινωνικού τους ρόλου ή του γοήτρου τους, πράγμα που
συναντά με για παράδειγμα σε κύκ λους στρατιωτικών, καθηγη ­
τ ών, ιερέ ων και άλλ ων επαγγε λ ματικ ών κ ύκ λων, ό που η
σημασ ί α που δίνεται στο γό ητρο και στην προς τα έξ ω επιρροή
απαιτε ί λίγο ως πολύ ψυχαναγκαστικού ς τρ ό πους συμπεριφο­
ρ άς. Σ τους στρατιωτικο ύς - κυρ ίως της πα λ αιάς Π ρωσίας- η
αυτοσυγκράτηση, η πει θ αρχ ία, το να αρπ άζεται κανε ί ς από το
λουρ ί και να μην παρασύ ρεται, αποτε λο ύ σε μια ανδ ρική
επαγγε λ ματική ι δ εο λογ ί α. Η « στ ά ση » αυτή εκφραζόταν και με
τους ψη λ ού ς και σκ ληρού ς γιακάδ ες των αξ ιωματικών.
 , Ενας ανώ τερος αξιωματικ ός είχε δ υο γιους και πολλές
φιλ οδ οξίες γι ,αυτο ύς. ' Επρεπε να ανταποκρι θο ύ ν στις προσ­
δοκ ίες του. Η δ ιαπαιδαγώγησή τους ή ταν υποδειγματικά
πρωσικ ή. Η έκφραση των συναισθημ ά των και κυρίως το κλάμα
ή ταν εντελώς απαγορευμέ να. Όλ α μ έσα στο σπίτι έπρεπε να
βρ ίσκονται στην εντέλ εια · η οικογέ νεια έπρεπε να λ ει τουργεί
με τον πει θαρχημ έ νο τρόπο των στρατιωτώ ν του στρατοπέδου.
Τα αγόρια, ό ταν πή γαι ναν για ύπνο, ή ταν αναγκασμ έ να να το
ανακοινώσουν σε στά ση προσοχής, το δε κατά έ να χρό νο
μεγαλύ τερο, ακρ ιβώς μια ώρα μετά το μικρό τερο αδέρφι του,
σαν δ ήλ ωση ανώ τερου βαθμο ύ, που δ ικαιολ ογο ύσε την απολ αβή
περισσό τερης ελ ευθερίας.
Το μικρό τερο αγόρι, έ να καλόκαρδο παι δί με κλίση προς
τη μουσικ ή, εθεωρεί το από τον πατέρα του ακριβώς για το
λό γο αυτό μαλθακ ό. «Δ εν ε ίσαι σωστό ς ά ντρας» του έλ εγε,
ό ταν έδειχνε την ανά γκη του για τρυφερό τητα ή ό ταν ξεσπο ύσε
σε κλάματα, επειδ ή πονο ύσαν τα χέρια του με τις μεθόδ ους
σκλ ηραγώγησης του πατέρα του · στη δ ι άρκε ια του χειμ ώ να. Τα
γά ντια απαγορε ύονταν, γιατί δεν ταίρια ζαν σε έ ναν ά ντρα. Η
σκλ ηραγώγηση επεκτεινό ταν σε όλ ους τους τομε ίς. Ο πατέρα ς
. ονειρευό ταν να στείλ ει το γιο του σε έ να από τα πιο φημισμ έ να
σχολε ία της εποχής, απ ' όπου αποφοιτο ύσαν οι μελλ οντικο ί
αρχηγο ί των εθνικοσοσιαλ ιστώ ν. Ο γιος φυσικά δε ρωτήθηκε ·
άλλ ωστε τα παι δ ι ά πρέπει πά ντα να υπακο ύουν, ο πατέρας
τους ξέρει πιο ε ί ναι το καλό τους. Στα δεκαπέ ντε ή στα δεκαέξι
του χρό νια πή γε σε έ να τέ τοιο σχολ ε ίο με στρατιωτικ ή
πει θαρχία, αλλά ή ταν πολύ στενοχωρημέ νος και δ εν έκανε καλ ή
εντύπωση. Μετά από λ ίγο δ ι ά στημα, ό ταν κατά τη δ ι άρκεια
μιας συγκέ ντρωσης του έ γινε μια σκλ ηρ ή παρατήρηση, άρχισε
να τραυλίζει, πρ ά γμα που πολύ σύντομα χειροτέρεψε, με
αποτέλ εσμα να θεωρηθε ί ακατάλλ ηλ ος για κείνη τη σχολ ή, η
οποία υποτίθεται συγκέ ντρωνε το απά νθισμα των μαθητών. Με
το σύμπτωμ ά του αυτό λ οιπό ν κατά φερε να ανατρέψει τα σχέδ ια
του πατέρα του δίχως να του επιρρ ίψουν γι ' αυτό ευθύνη.
Παράλλ ηλ α ή ταν και η μ ό νη δ ι έξοδος, η μ ό νη λ ύση που θα
δεχό ταν κατ 'ανά γκη και ο πατέρας του. Μια συνειδ ητή
αντιπαράθεση δ ε θα ε ίχε κανέ να νό ημα, δ ι ό τι θα οδ ηγο ύσε
σίγουρα σε σκλ ηρό τερα μ έ τρα. Άλλ ωστε ο ύ τε που θα μπορο ύσε
να φανταστεί μια ανοικτή σύγκρουση μαζί του. Το ασυνε ίδ ητό
 τον,
όμως, βρ ήκε στο σύμπτωμα το μέσο μ ε το οπο ίο μπόρεσε
να πε τύχε ι αυτό που συνε ι δ ητά δε ν μπορο ύσε να επι τε νχθε ί.
Να απαλλ αγε ί από τη σχολή που μισο ύσε δίχως να έρθε ι σε
α νοιχτή σύγκρουση μ ε τον πατέρα τον, αλλά και να το ν
εκδ ικηθε ί ταυτόχρο να, τη στιγμ ή που εκε ί νος απέ ναντι στο
σύμπτωμα ή ταν ε ντελώ ς ανίσχυρος. Στον πό νο που τον
προκαλ ο ύσε το σύμπτωμα, δ ι ό τι ο τραυλ ισμ ός ε ί ναι κ ά τι πολύ
δ υσάρεστο και τυραννικό, υπήρχε και μια ασυνε ίδ ητη τά ση
αυτοτιμωρ ίας για την αντίσταση που πρόβαλ ε .

Όσο αναγκα ί α ε ί ναι για έ να παιδί η υγιής οριοθέ τηση και

η αυθ εντ ία από μ έ ρους των γον έ ων, άλλ ο τ ό σο επικ ί νδυνη ε ί ναι
η αυταρχική δ ιαπαι δαγ ώγηση , που απαιτε ί απ όλυτη υποταγή
και δ εν επιτρέπει στο παιδί να ρωτ ά και να μα θ α ίνει το νό ημα
των απαγορεύ σεων. Η αυστηρή ανατροφή , που απαιτε ί απ όλ υτη
υποταγή , φτι άχνει τον άνθρωπο της μάζας, ο οπο ίος έχει μάθ ει
από πο λύ μικρό ς να υπακο ύ ει τυφ λά και να κάνει ό ,τι του
δ ιατάξουν. Η αντιαυταρχική δ ιαπαι δαγ ώγηση οδ ηγε ί σε μια
άλλ η ακρα ί α μορφή , την αυ θ αιρεσ ί α , που ε ί ναι εξί σου·
επικ ίνδυνη ό ταν εκ λαμβάνεται ως ε λ ευ θ ερ ί α. Σ τη θέ ση της
αντι-αυταρχικής δ ιαπαιδαγ ώγησης μια μη-αυταρχική θ α ήταν
απόλ υτα ικανοποιητική .
Σ ε βαριέ ς περιπτώσεις ή αρνητικ ή και επ ί μονη στ άση μπορε ί
να δ ιατηρηθεί σε όλ η τη ζωή , με αποτέλ εσμα το άτομο να
εναντ ι ώνεται δ ιαρκ ώς σε κ άθ ε υπ άρχοντα ή υποτ ιθέ μενο
εξαναγκασμό. Σ τις περιπτ ώσεις αυτ έ ς, ακ ό μα και την πιο
φυσική τάξη των πραγμ άτων μπορε ί να την αισθ ανθεί κανείς
σαν εξαναγκασμό και να εναντιωθ εί σ ' αυτ ή . Π ρ όκειται δ η λαδή
για τα δύ σκο λα ά τομα που προσπα θο ύ ν να αυξήσουν την
αυτοπεποίθησή τους με την ισχυρογνωμοσ ύνη τους. Τα άτομα
' αυτ ά με το να λένε στα π ά ντα « όχι » και να προ βάλλ ουν παντού
αντιρρήσεις, αναπ ληρ ώνουν με τη νευρωτ ική αυτή συμπεριφορά
αυτά που δ εν τους επιτρ έπονταν να π άρουν κατά την παιδ ική
τους η λ ικ ία.
Σ τις οικογ έ νειες εκε ί νες, στις οπο ί ες δί νεται μεγ άλ η σημασ ί α
στην « persona » ( « προσωπε ί ο » ) , ό πως την αποκα λ ε ί ο Juπg ,
στο ρ όλ ο δηλ αδή που παίζει κανε ίς στον κόσμο ή που πιστεύ ει
ό τι πρ έπει να πα ίζει, τα παιδ ιά β ρ ίσκονται πο λύ συχνά κάτω
από την π ίεση του καθ ωσπρεπισμού . Αυτή η στά ση , που
« επιβάλλεται » στους γονε ί ς λό γω της « θέ σης » τους, αναγκάζε ι
τα παιδ ι ά να γ ί νουν υπο δ ειγματικ ά , για να απο δ ε ίξουν την
κα λή τους ανατροφή και την υπεροχή τους απ έ ναντι στα άλλα
παιδ ι ά , με την εργατ ικότητα και τους κα λο ύ ς τους τρό πους,
ώστε να θ εωρηθούν αντάξια των γον έ ων τους . Σ τις περιπτώ σε ι ς
αυτ έ ς μεγαλύτερη δυσκο λί α έχουν τα παιδ ι ά των καθηγητών
και μάλ ιστα ό ταν το παιδί μα θητεύ ε ι στο ίδ ιο σχο λ ε ίο με εκε ί νο
που εργάζεται ο πατέρας ή η μητ έ ρα του . Τα παιδ ιά αυτά ε ί ναι
υποχρεωμ ένα να σταθού ν στο ύψος της προσωπικ ό τητας του
γονέ α τους και να ανταποκρι θ ο ύν στις απαιτήσεις της
κοινωνικής τους τάξης . Θ α ήταν α δ ιανό ητο να αποτύχουν ή
γενικ ό τερα να μει ώ σουν το γ ό ητρο της οικογέ νε ιά ς τους. Η
κατά σταση αυτή μπορε ί να δημιουργήσει τη βά ση για την εξέλ ιξη
των ψυχαναγκαστικώ ν στο ιχε ί ων, αν τα παιδ ιά δ εν απο δ ειχτούν
αρκετ ά δ υνατά , ώ στε , αψηφ ώντας τις συν έπειες να απαλλαγού ν
απ ό την π ί εση και να «χαλάσουν», ό πως συνή θως λέγεται.
Π ρ όκειται για μια υγιή αντ ίδραση , η οπο ί α ό μως δ ε συγχω­
ρε ίται . Κ αι ό χι μό νο από τους "γονε ί ς, για τους οπο ί ους μια
τ έ τοια αντ ίδ ραση αποτε λε ί απ όδ ειξη του «κακο ύ χαρακτήρα »
του παιδ ιο ύ τους, και ό χι της κακής του ανατροφής, α λλά κα ι
ςιπ ό το κοινωνικό τους περ ί γυρο επ ί σης και ιδ ια ί τερα στα
χωρι ά και τις κωμοπ όλεις, ό που όλ οι μεταξύ τους ε ί ναι
γνωστο ί. Ο ι « γε ί τονες » π ί σω απ ό την η θ ική του ς αγανάκτηση ,
δ εν κρύβουν τ ί ποτα άλλο παρά μόνο τη χαιρεκακ ί α τους .
Είναι αλήθεια πάντως ό τι για χάρη αυτής της επαγγε λ μα­
τικής « persona », του κοινωνικο ύ και η θικού κ ύ ρους θυσιάζο­
νται πο λλά παι δ ι ά. Χ ρειάζεται προφανώς αρκετή δύναμη κα ι
ωριμότητα για να τεθ ε ί το καλό των παιδ ι ώ ν π άνω από την
κοινωνική φιλ οδ οξί α .
Τα παραπ άνω μας οδ ηγο ύ ν και σε ένα άλλ ο χαρακτηριστικό
της δομής των ψυχαναγκαστικ ών ατ ό μων. Π ρ όκειται για την
εξάρτησή τους απ ό τις απ όψει ς των άλλων, απ ό αυτ ά που
λέγει ο κ ό σμος, απ ' ό σα επιτρέ πεται απ ό τ ις δ ι άφορες κοινω­
νικέ ς συμβάσεις να ε uτ ωθ ού ν ή όχι , να γίνουν ή να μη γ ίνουν.
Αυτό είνα ι συν έ πεια της ανάγκης τους για προστασ ί α κα ι
αντικατοπτρ ίζει την ανατροφή τους, κατά την οπο ία για τις
δ ι ά φορες απαγορε ύ σεις δ εν ε ί χαν δ οθ εί ποτ έ στο παιδ ί ο ι
απαιτού μενες λογ ικ έ ς εξηγήσε ι ς . Ω στό σο , ό ταν επι βάλλ οντα ι
κανό νες και απαγορεύ σεις δίχως να εξηγείται η αναγκα ιότη τά
 ι ο υ ς, τότε το παιδί δ ε ίχνει απρο θ υμ ί α να τ ι ς ακο λ ουθή σει.
�τ ην πατριαρχική κοινων ία, που σήμ ε ρα φ θί νει , το δίκαιο το
ι t χαν με το μέρος τους πάντα οι γονε ί ς και η εξ ουσ ί α τους

Ι"ι ν επιτρεπόταν να αμφισβητη θ ε ί . Ακόμα και στο μύθο του

1 1 α ραδε ίσου απαγορε ύ εται στους πρωτόπ λ αστους ο καρπ ό ς ενό ς
ντρου , δίχως να τους δ οθ ε ί καμι ά εξήγηση , πράγ μα φυσικά
JΙ Ου εξάπτει την περι έ ργεια του αν θ ρώπου και προκα λ ε ί έ τσι
ι t} ν αμαρτωλή πρ άξη .

Μ ε τα παραδ ε ίγματα που αναφέ ρ θ ηκαν θ α έγινε ίσως σαφέ ς

JΤ6σο πολύπ λευρο και πο λύπ λοκο ε ί ναι το υπ όβα θ ρο της
ι ξέλ ιξης της ψυχαναγκαστικής προσωπ ι κότητας. Η περ ιγραφή
που έγιν ε ήταν φυσικά σύντομη κ α ι συνοπτικ ή. Η ζωή του
καθε νό ς δ ιαδ ραματ ίζεται σε έ να πο λυεπ ί πεδ ο υπ όβα θ ρο κα ι θ α
ι-π ρεπε να ε ίναι ποιητής κανε ί ς για να μπορ έ σει να συ λλάβει
κα ι να περιγρ άψει αυτό που ε ί μαστε , ό , τι δ η λαδή απαρτ ίζε ι
τον άνθ ρωπο.

Μι α βαρι ά ς μορφ ής ψυχανα γκ α στικ ή α σθενής, τρι α νταπέ ντε .

χρο νών περ ίπου, χρει αζό τα ν για να ντυθεί κ α ι να γδ υθεί
μιάμιση ώρ α σχεδό ν κ α ι άλλες δ υο ώρες περίπου γι α το μπά νιο
τ ης. ' Οτα ν είχε έρ θει γι α θεραπε ία πλ ενό τα ν κ αθημερινά κ άπου
tξι ώρες. Τις σεξουαλ ικές της επα φές με τον σύζυγό της τις
rlχε σταμ α τήσει τελ ε ίως. Δ εν επέ τρεπε στα πα ι δ ι ά της να την
αγγίζουν κ α ι περνο ύσε όλ η την ημέρ α στο κρεβά τι της, δίχως
και η ίδι α να μπορεί να α γγίξει κ ά τι, από φόβο μ ήπως κα ι
μείνει έγκυος ή μ ήπως λ ερωθε ί. Είχε φτάσει στο σημείο να την
ταί'ζονν, δ ιό τι α ν ά γγι ζε κ ά τι σίγουρα θα το λέρωνε κι α υτό
Οα οδ ηγο ύσε σε «μετα στάσεις». Είχε α ναπτύξει έ να τέ τοιο
ψ υχα να γκα στικό φόβο για το ά γγιγμα, ώστε έφτα σε στο σημε ίο
να φα ντάζετα ι ό τι θα λ ερωνό τα ν ακ όμ α κι α ν έβλ επε κ ά τι
' «βρώμικο», όπως γι α παράδειγμ α το πόμολ ο μι α ς πόρτα ς που
το ε ίχα ν πι άσει πολλά χέρια . ' Οπως στην περ ίπτωση τον
βα σιλ ι ά Μίδα της μυθολ ογίας, που ό, τι ά γγι ζε γινό τα ν χρυσός,
στη περίπτωση τη δ ικ ή της γινό τα ν βρώμικο.
Στο πρώ το ρ α ντεβο ύ κ α θό τα ν με τα πόδ ι α της σφιχτά κ α ι
μ αζεμέ να, ενώ με τα χέρια της έσφιγγε τα γό να τά της τόσο
που στο τέλ ος μο ύδ ι α σα ν όλ α της τα άκρ α κ α ι δεν μπορο ύσε
να κινηθεί. Κάθε φορά που ερχό τα ν στο γραφείο μου, ψι θύρι ζε
γι α αρκετή ώρα τη φρά ση « δεν είμ α ι βρώμικη» κ α ι ύστερα
 στ:ρεφό ταν σε μέ να. Ο ταν ερχό ταν σε επαφή με κ άποιο
·

αντικείμενο, έπρεπε να πλ υθε ί και να προφέρει αρκετές φορές

τη ν παραπά νω φρά ση σαν ξόρκι, για να απομ ακρ ύνει το κακ ό.
Η κυρ ία αυτή, που ήδ η βρισκ ό ταν στα πρόθυρα της
ψύχωσης, προερχό ταν από έ να πονρι τανικό περιβάλλ ον μιας
κωμ όπολ ης στα νό τια των Ην. Πολ ιτει ώ ν. Η μ ητέρα της ή ταν
α υστηρ ή, απαι τητικ ή σε θέματα ηθικ ής, ενώ ο πατέρας της ή ταν
ά νθρωπος μαλ ακ ό ς, φιλά σθενος και φοβισμέ νος. Την ημέρα τον
γάμου της κ όρης τον αισθανό ταν τό σο ά σχημα, ώστε δεν
μπόρεσε να παραβρεθεί στην τελ ετή και έπεσε στο κρεβά τι. Η
κόρη είχε νποταχτεί στις απαιτ ήσεις των γονέων της και
μεγάλ ωνε δίχως να τους δ ημιουργεί κανέ να πρόβλ ημα και
εκεί νοι ή ταν υπερ ήφανοι που αυτή και ο αδερφός της
θεωρο ύνταν τα καλ ύ τερα παι δ ι ά της κωμ όπολ ης. Έπρεπε να
είναι υποδ ειγματικά παιδ ι ά από κ άθε άποψη. Το κάπνισμα, το
πο τό, ο χορός, το χαρτοπα ίγνιο ή ταν όλ α αυστηρά απαγορε υ­
μέ να. Η κόρη μέχρι το γάμο της_ (στα τριά ντα της) πή γαινε σε
κατηχητικό, όπου οι θέσε ις ή ταν αυστηρά διαχωρισμέ νες για
τα δ ύο φ ύλ α. Οι γονε ίς ή ταν «τό σο καλ ο ί », ποτέ δ εν είχαν
χρ ησιμοποι ήσει ξ ύλ ο ή σκλ ηρά λό για κατά την ανατrοφή των
· 3
παι δ ι ώ ν τους. « We killed each other with kindness » ε ίχε πει
μ ια φορά χαρακτηριστικά . Εννέα μ ηνώ ν έλ εγχε ήδ η τους
σφιγκτήρες της και ή ταν «κα θαρ ή ». Ό ταν ή ταν δ εκατεσσάρων
χρονώ ν, κ άποιος ά ντρας που κα θό ταν πλά ι της στον κινημα ­
το γρά φο οδ ή γησε το χέρι της στο πέος του. Εκεί νη δεν
αντιστάθηκε στην αρχή , αλλά μετά το έβαλ ε στα πόδ ια και είχε
βαριές ενοχές, αλλά δεν ε ίπε τίποτα σε κανέ να. Στα δεκάξι της
χρό νια της έ τυχε, ε νώ βρισκ ό ταν μέσα στο αυτοκ ί vητο με
κάποιον, να πάει λί γο σπέρμα στο χέρι της και το φόρεμά της
και αυτό το γεγονό ς ή ταν η αφορμ ή του ψυχαναγκαστικο ύ
συμπτώματος, που εκφρά στηκε στην αρχ ή μ ό νο με κ άπως πιο
συχνό και πιο προσεκτικό πλύσιμο. Ά ρχισε να νι ώθει
αμαρτωλή και, ανημ έρωτη όπως ή ταν, την κατέλαβε ο παρ ά ­
λ ο γος φόβος ό τι ε ίχε με ί νει έγκυος, με αποτέλ εσμα να
παρουσι ά σει ακόμα και συμπτώματα εγκυμο σύνης, όπως εμέ­
το υς και πα ύση της περιόδου. Ωστό σο δεν έλ εγε τίποτα σε

34 . « Σκοτώναμε ο ένας τον άλλον με ευγένεια ».

κα νέ να για να μην το μ άθο υν οι γονε ίς της. Πώ ς θα μπορο ύσε
άλλ ωστε να τους απογοητε ύσει με έ να τέ τοιο πρά γμα !

Κατά τη δ ι άρκεια της θεραπείας της έ γι νε γνωστό, εκτός

των άλλ ων, ό τι ο κατά τρία χρό νια μικρό τερος αδερφός της
ήταν ο αγαπημ έ νος της μητέρας της. Η οικογέ νεια τον θεωρο ύσε
πανέξ υπνο, ενώ για εκε ίνη ό τι απέ ναντί του υστερο ύσε. Η ίδ ια
α ι σθανό ταν πολύ μέ τρια και πίστευε ό τι μ ό νο ύστερα από
συνεχή προσπάθεια και αρκετή συνέπεια θα μπορο ύσε ίσως να
α γαπηθεί. Η χάραξη όμως αυτής της γραμμ ής δεν επέ τρεπε
καμι ά «αταξία » ή κακ ία. Γι ' α υτό αναγκα ζό ταν να καταπι έζει
τη ζήλ εια, το μ ίσος και το φθό νο για τον προνομιο ύχο αδ ερφό
της με το να εξι δανικε ύει και εκε ί νον και τους γονε ίς της. Ο
φόβο ς μ ήπως αγγίξει κά τι την ανά γκαζε να ανοί γει τις πόρτες
με τον αγκ ώ να της, ακόμα και στο ίδ ιο της το σπί τι. Α υτό
βέβαια είχε γί νει α ντιλ ηπτό από το περιβάλλ ον του σπιτιο ύ
της, αλλά από τακτ κι από «ευγέ νεια » το παρέβλ επαν· πι θανό ν
θα της ή ταν δ υσάρεστο να μιλ ήσει γι ' αυτό . Α φο ύ λ οιπό ν δε
βρήκε καμι ά βο ήθεια γύρω της, τα ψυχαναγκαστικά της •

συμπτώματα επι δει νώθηκαν με την πάροδ ο του χρό νου. Α ς

σημειωθεί εδώ ό τι ενδ ε ίξεις ψυχαναγκαστικώ ν συμπτωμ ά των
υπήρχαν και προτο ύ εμφανιστεί η ψυχαναγκαστικ ή νε ύρωση,
όπως άλλ ωστε συνήθως συμβα ίνει. Όταν, για παράδειγμα, ή ταν
επτά ως οκτώ χρονών περ ίπου, δ εν έφευγε για το σχολ είο, αν
δε βεβαιωνό ταν πρι ν ό τι και οι δ υο της κ άλ τσες είχαν το ίδ ιο
ύψος στα πόδ ια της. Επρόκειτο για έ να σήμα κινδύνου, που
κανείς δεν είχε καταλάβει τό τε. Θα ή ταν χειρό τερα βέβαια, κ ά τι
που δεν εί ναι σπά νιο, αν ε ίχε τιμωρηθε ί ή ε ίχε γελ οιοποιηθε ί
εξαιτίας των συμπτωμά των της, δ ι ό τι σε μια τέ τοια περ ίπτωση
θα αναγκαζό ταν να αναπτύξει πιο κρυφο ύς τρόπους άμυνας.
. Στην προκείμενη περ ίπτωση το πρόβλ ημα αποσιωπή θηκε από
υπερβολ ικ ή «ευγέ νεια», πρά γμα που σήμαινε όμως ό τι είχε
απομείνει μονάχη με τα προβλ ήματά της.
' Οταν μετά από κ άποιο χρονικό δ ι ά στημα της υπέδ ειξα ό τι,
αντ ετα από όσα ισχυρι ζό ταν, είχε εξι δανικε ύσει την οικογέ­
ίθ
νει ά της, δ ι ό τι μέσα σε έ να τό σο « άγιο » περιβάλλ ον, όπως η
ίδ ια το παρουσίαζε, δε θα είχε χρειαστεί να αναπτύξει
συμπτώματα και ό τι τις παρορμ ήσεις και την επι θετικό τητά
της, που δεν ε ίχε ποτέ παραδεχτεί ο ύτε ε ίχε τολ μ ήσει να
εκφρά σει, τις είχε στρέ ψει ενά ντια στον εαυτό της τελ ικά, τό τε
με κο ί ταξε με μ ίσος και επανέλ αβε ό τι οι γονείς της ή ταν
«πά ντα καλ ο ί ». Το πρώ το της ό νειρο όμω ς ή ταν το εξής:
« Βλέπω το μνήμα της μητέρας μου με μια ημερομηνία που την
έχω ξεχά σει ». (Α ς σημειωθε ί ό τι η μητέρα της ζο ύσε ακ όμα).
Ο ι γονείς της ο ύτε και σήμερα γνωρ ίζουν τίποτα για την
ασθέ νει ά της. «Α ν τους έγραφα ό τι είχα προγαμια ίες σχέσεις,
θα τους πλ ή γωνα τόσο ώ στε δε θα το ά ντεχαν, γι ' αυτό προτιμ ώ
να ε ίμαι άρρωστη». , Οσο δ ι ά στημα βρισκό ταν στο πατρικό της
σπίτι, δε δεχό ταν να επισκεφτε ί κ άποιο γιατρό, δ ι ό τι θα
αναγκαζό ταν να μιλήσει για σεξουαλ ικό τητα και για προγα ­
μια ίες σχέσεις. Προτιμο ύσε λ οιπό ν να συνεχίσει να ζει με τους
ψυχαναγκασμο ύς της. Α φορμ ή για την επιδ ε ίνωση των συμπτω­
μ ά των της ή ταν οι μεγαλύτερες σεξο υαλ ικές απαιτήσει ς του
συζύγου της, ενός ζωντανο ύ και αισθησιακο ύ ανθρώπου, ενώ
για κείνη η σεξουαλ ικ ό τητα επιτρεπό ταν μό νο για το σκοπό
της τεκνογονίας.

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις
Θα μπορού σαμε να πού με ό τι και οι απ λέ ς κα θημεριν έ ς
συνή θ ειες υποδη λώνουν κ άποια μορφή ψυχαναγκασμού. Συγκε­
κριμ έ νες τε λετουργικ έ ς εν έ ργειες που γ ί νονται η μια μετ ά την
άλλ η, όπως ό ταν ξυπνάμε, π λ ενό μαστε, ντυνό μαστε ή άλλες
« συνή θ ειες » , αποτε λο ύ ν στα θ ερ ά μ έ ρος της κα θημεριν ό τητ ά μας
και προσφέ ρουν κάποια ευχαρ ί στηση , ενώ μας ε ί ναι δυσ άρεστο,
ό ταν δ εν μπορο ύ με να τις ακο λ ουθήσουμε κατ ά το συνήθη
τρό πο. Αυτές τις συνήθειες ό μως δ εν τις νι ώθουμε κουραστ ικές
ή τυραννικ ές ούτε και καταναγκαστ ικέ ς. Δ ημιουργήθηκαν ως
επ ί το π λε ί στον για λόγους ο ικονομ ίας χρό νου και ενέ ργειας
και μπορού με να τις α λλάξουμε, αν θέλ ουμε ή αν χρειαστε ί .
Τέτοιες τε λετουργ ί ες ακο λουθ ούνται ευρ έ ως στον κο ινωνικό ,
πο λ ιτιστικό και θ ρησκευτικ ό μας χώρο . Έ να μέ ρος της ύπαρξής
μας χρειάζεται απλώς κάποια τάξη και κ άποιους κανόνες
συμπεριφορ ά ς, που συνηθίζουμε να τηρού με . Μό νον όταν
ωθ ε ίται κανε ί ς, χωρ ί ς να έχει τη δυνατ ό τητα να αντιστα θ ε ί ,
στο να κάνει συγκεκριμέ να πράγματα με συγκεκριμέ νο τρό πο,
τότε μπορού με να μιλή σουμε για ψυχαναγκασμό.
 Ε ίδαμε ότι οι υπερβο λ ικά αυστηρ έ ς μέθοδοι ανατροφής, η
πο λύ αυταρχική και δύ σκαμπτη στ ά ση των γονέων και των
παι δαγωγ ών μπορο ύν να προκαλέ σουν ψυχαναγκαστ ικές εξε­
λίξεις στο παιδ ί , κυρ ί ως όταν εφαρμόζονται απ ό πο λύ νωρ ί ς.
' Οταν το παιδ ί αναγκάζεται να αποφεύγει κ άθ ε ανεπι θύ μητη
συμπεριφορ ά , ο δηγε ίται σταδ ιακά στην τελ ειομαν ία, στην
ανυπομονησ ί α ως προς τον εαυτ ό του και ως προς τους άλλους
ή ακόμα και στην απ ό κτηση αυταρχικών και δ ογματικ ών
στοιχε ί ων. Την ανάγκη για τε λει ό τητα τη συναντάμε, σε κ άποιο
βα θ μό , π άντα στο ψυχαναγκαστικό ά τομο και πο λλέ ς φορές
ο δηγε ί σε μια απ ό μακρη ή ακό μα και εχθρική στ ά ση απ έναντι
στη ζωή . Η τε λ ει ό τητα αυτή θέλει να υποδ εικνύ ει στη ζωή πώς
«πρ έπει » να ε ί ναι . Σ το βα θ μό ό μως που προσπαθ ε ί να
εξαναγκά σει τη ζω ή - όπως πα λαι ότερα εξανάγκαζε και
καταπ ί εζε τη ζωτικότητα - γ ίνεται η ίδ ια η προσπ άθ εια
ψυχαναγκαστική . Δ ι ό τι μό νο ε λέγχοντας κανε ί ς άγρυπνα το
χάος και ρυθ μ ίζοντά ς το με νό μους και κανό νες, μπορε ί να
δ ιασφα λ ί σει ό τι δ ε θ α συμβε ί τ ίποτα που δ εν «πρ έπει» να
συμβε ί . Ακόμα και έ νας π ί νακας, που ε ί ναι στρα βά κρεμασμέ- •

νος, μπορε ί να προκα λέ σει αναστά τωση · και το ύτο όχι μό νο

για λόγους αισθητική ς, α λλά και επειδή ο νό μος και η τάξη
που ορ ί ζουν τον τρ ό πο που «πρ έπει » να κρ έ μονται οι π ί νακες
έχει διαταραχτε ί . ' Ολ ες , ακ ό μα και οι πιο ασήμαντες παρεκ­
κ λί σεις απ ό τους ισχύοντες κανό νες, ανακινούν πι θανού ς
κινδύνους, όπως στο παραπάνω παρ άδ ειγμα : αν ακό μα και οι
π ί νακες αρχ ίζουν να κρ έ μονται στραβά, ποιος ξέρει τι άλλ ο
θα επακολ ουθήσει, τι ακαταστασ ί α θ α επικρατ ήσει και πόσα
πράγματα θ α ξεφύγουν απ ό τον έλεγχο !
Ο ι παραπ άνω δ ιευκριν ί σεις μας βοη θ ο ύν να κατανο ήσουμε
καλύτερα κ άποιους τρό πους συμπεριφοράς των ψυχαναγκαστ ι­
,κ ών ατό μων. Εί ναι, για παράδ ειγμα , πο λύ ευα ί σθ ητοι και
ενοχλ ούνται εύκο λ α. Το παραμικρ ό μπορε ί να θ εωρη θε ί ως
« αρχή του τ έλ ους » . Μ ια μικρή ανωμαλί α και μια κάποια
χα λά ρωση της προσοχής τους μπορε ί να ο δ ηγήσει σε ξέ σπασμα
καταπιεσμ ένων συναισθημάτων, να γ ί νει η τε λ ευτα ία νιφάδα
του χιονιού που θα εκτ ινάξει τη χιονοστι βάδα των απω θ ημέ νων
χωρ ί ς π λέ ον δ υνατ ότητα συγκρ ά τησης.
Ο ι γεωλόγοι συνη θ ίζουν να χρησιμοποιούν μια παράδοξη
φρά ση, που ί σως βοηθά να κατανο ήσουμε κα λύτερα τα
προαναφερό μενα. Κ ατ ά την προσπ άθ εια απο μό νωσης του
απολ ι θώ ματος απ ό το περι βάλλ ον μπορε ί να τραυματ ί σει κανε ίς
αυτό ακρι βώς που θέλ ει να δ ιατηρήσει ακ έ ραιο . Γ ι ' αυτό και
συνιστο ύν: « Μ η δί νεις ποτ έ το τε λ ικ ό χτ ύπημα ». Αυτή ακριβώ ς
ό μως ε ί ναι και η δυσκο λί α του ψυχαναγκαστ ικού ατ ό μο υ · η
τάση του για τε λ ειό τητα τον σπρώχνει επανει λημμένα στην
επι δί ωξ η της απ όλυτης ακρ ίβ ειας. Ο σο ό μως η ακρ ίβ εια αυτή
·

ε ί ναι επι θυμητή και αναγκα ί α σε περιπτ ώσεις, ό πως στη

λ ειτου ργ ία μι α ς μ ηχανής ή στη στα θ ερό τητα και αντοχή ενό ς
κτιρ ίου κ λπ. , άλλο τ όσο μπορε ί να περιορ ί σει κάθ ε ζωντάνια
και δημιο υ ργική σκ έψη. Μόνο σε έ να ψυχαναγκαστ ικό μυα λό
θα μπορού σε να γεννη θ ε ί το ερ ώτημα π ό σο ι άγγε λοι μπορε ί να
χωρ έ σο υν στη μύ τη μιας βελόνας και να βασανίζεται σοβαρά
απ ό τη σκέψη αυτή . Ο ψυχαναγκαστ ικό ς τρό πος σκέψης ε ύκο λα
περιπ λέκεται σε στε ί ρα και α δ ι έξο δ α δ ρομάκια , που γ ί νονται
φραγμός στην ε λ εύθ ερη δημιουργικ ότητα . Η ανάγκη να προ­
φυλά σσεται κανε ί ς απ ό λάθη και π λάνες παίρνει σε ένα τέτοιο
άτομο υπερβο λ ικ έ ς δ ιαστ ά σε ις και· μπορε ί να φτ ά σει στο σημε ί ο
να ασχο λ ε ί ται ατ έλ ειωτα με δ ιορθώ σεις και βελτιώσεις, προ­
κειμέ νου να πετ ύχει την τε λ ει ό τητα. Γ ι ' αυ τ ό τα ψυχαναγκαστικά
άτομα δ ιατρ έχουν πάντα τον κ ί νδ υνο να υποβιβάσουν τις ήδη
ισχύουσες και σωστ έ ς γνώ σεις και απ ό ψεις στο επ ί πεδ ο ακό μα
και του παρα λογισμο ύ , στην προσπ άθ ει ά τους να τις αναγάγου ν
στην απ όλυτη και αιώνια εγκυρ ό τητα . Ι σως ό μως, αν το δ ει
·

κανε ί ς και απ ό μια άλλη σκοπιά , να εκπ ληρ ώνουν με τον τρό πο
αυτ ό ένα σκοπό � ένα νό μο της ζωής : Π ροσπαθώντας να
δώ σο υν οριστική ισχύ στις απ ό ψεις τους, προκα λο ύν δ ι άφορες
αντιπαρα θέ σεις, που οδ ηγο ύν στη β ε λ τ ί ωση των απ ό ψεων αυτ ών
και τις φέ ρνουν πιο κοντά στην πραγματικό τητα. Ε πιτυγχάνεται
δη λ αδή η ανανέ ωση και η εξέλ ιξη και αποφεύγεται η στειρό τητα.
Το ψυχαναγκαστ ικό « quod dixi , dixi » - ό, τι ε ίπα το 'πα μια
ά
για π ντα - δ ε θ α επ έτρεπε καμιά εξέλιξη π λέον. Η φράση
ό
εν ς πειραματικού ψυχολόγου σχετικά με την ανθ ρ ώπινη ψυχή
είναι χαρακτηριστ ική της ψυχαναγκαστικής στάσης ζωής :
« 'Ισως vα μην ξέρ ο υμε ακριβώς τι μετράμε, αλλά ό, τι μετράμε
το μετράμε ακριβώς».
Αυτό που συμβα ίνει στην καθημερινή ζωή , το να θέλει
δη λ αδή κανε ί ς να βεβαιωθεί για μια ακό μη φορά αν ο δ ιακ όπτης
ε ί ναι κ λ ειστός ή αν κ λ ε ίδωσε την πόρτα φεύγοντας, μπορε ί να
καταλήξει σε δυσκολότερους και πιο χρονοβόρους ψυχαναγκα­
σμούς, που θα ζουν τη δική τους παράλληλη ζωή . Συνήθως
και το προσβεβλημένο άτομο τους βιώνει ως κάτι το ξένο προς
αυτόν, που του επιβάλλεται και δεν μπορεί να κάνει διαφο­
ρετικά. Αν π ροσπαθήσει να αποφύγει τον ψυχαναγκασμό, θα
εμφανιστούν ακαθόριστοι φόβο ι και συναισθήματα ανησυχίας.
Χ αρακτηριστ ική είναι επίσης η τάση του ψυχαναγκαστικού
ατόμου να εκλογικεύει τους ψυχαναγκασμούς το υ απέναντι
στους άλλους και στον εαυτό του και να τους δικαιολογεί με
λογικά επιχειρήματα, προφανώς επειδή αισθάνεται ότ ι είναι
αφύσικο το να μην μπορεί να κάνει διαφορετ ικά, αλλά δε θέλει
να το παραδεχτεί. · Οταν κάποιος σε μια ξένη τουαλέτα
τοποθετεί χαρτί υγείας για να καθήσει και ύστερα φεύγοντας
ανο ίγει την πόρτα με τον αγκώνα και δικαιολογεί τ ις πράξεις
αυτές ως κίνδυ νο μόλυνσης, ήδη η στάση αυτή είναι αρκετά
υπερβολική . Μπορεί όμως αυτό να εξελιχτεί σε μικροβιοφοβία,
να « βλέπε ι » παντού μικρόβια, με αποτέλεσμα να περιορ ίζεται
ο χώρος ζωής όλο και πιο πολύ .
Ένα τέτοιο άτομο μπορεί να βοηθηθεί μόνο αν μπορέσει
να συνειδητοποιήσει τα πραγματικά αίτ ια των ψυχαναγκασμών
του και αν επιτρέψει και αποδεχτεί ως μέρος της ύπαρξής του
τις ωθήσεις που φοβάται και γ ι ' αυτό τις αποφεύγει. Συνήθως
π ρόκειται για επιθετ ικές και σεξουαλικές ενορμήσεις που έχουν
απωθηθεί . Εχει αναφερθεί άλλωστε ότι προσπαθώντας κανείς
·

συνέχεια να αποφύγει το απαγορευμένο, δεν κάνει τίποτα άλλο

παρά να ασχολείται έμμεσα με αυτό . Η παρατήρηση αυτή ρίχνει
και κάποιο φως στις περιπ τώσεις των ατόμων που καταπολε­
μούν κάτι με φανατισμό . Ο φανατ ικός υποστηρικτής της
σεξουαλικής αγνότητας διαισθάνεται παντού κάτι σεξουαλικό.
· Ετσι αγωνιζόμενος υπέρ της αγνότητας, ασχολείται συνέχεια
μ ε τη « βρώμικη σεξουαλικότητα », αλλά για « ηθικούς λόγους »
φυσικά. Γενικότερα το ψυχαναγκαστικό άτομο αγωνίζεται
περισσότερο εναντ ίον του κακού παρά υπέρ του καλού.
· Ενας ασθενής με ψυχαναγκαστική προσωπικότητα καθόταν
επί ώρες μπροστά σε έναν καταρράκτη μαγεμένος απ ' αυτό που
ο ίδιος δεν κατάφερνε · να αφεθε ί δηλαδή και να παρασυρθεί
από το ρεύμα, δίχως το φόβο μήπως και σταματήσει ξαφνικά
η συνέχεια της ροής, μήπως και έρθει το τέλος. Η ανάγκη για
ασφάλεια και προστασία, πο υ πηγάζει από το φόβο της
 παροδικότητας, ε πεκτείνεται και στη στάση που έχουν τα
ψυχαναγκαστικά άτομα απέναντι στο χρήμα και στο χρόνο . Η
προσπάθειά τους να προστατευτούν από το φόβο αυτό φαίνετ αι
ιδιαίτερα από το ότ ι θεωρούν ότ ι ο χειρισμός του χρόνου και
του χρήματος εξαρτάται αποκλειστικά από τη δική τους θέληση .
Έτσι αποκτούν την ψευδαίσθηση ότι είναι κυρίαρχοι και τ ης
διάρκειας και της ασφάλειας. Π αράλληλα όμως γίνεται και η
παροδικότητα ακόμα πιο αισθητή. Ο Ιν ο Andric , στο μυθιστό­
35
ρημά του « Η δεσποινίδα » , περιγράφει με πολύ εύστοχο τρόπ ο
το τραγικό αδιέξοδο μιας ψυχαναγκαστικής προσωπικότητας.
Η μη παραδοχή του παροδικού και της φθοράς, της ιδέα ς
του θανάτου τελικά, εκδηλώνεται και στη μακάβρια συνήθεια
των αμερικανικών ινστ ιτούτων κηδειών να καλλωπίζουν τους
νεκρούς με τέτοιο τρόπο, ώστε να φαίνονται ότ ι ζουν ακόμα.
Μεγαλύτερη υπερβολή είναι η κατάψυξή τους από κάποιε ς
επιχειρήσεις έναντι μεγάλης αμοιβής, με την ελπίδα ότι η
επιστήμη μελλοντικά θα είναι σε θέση να τους αποψύξει και
να τους επαναφέρει στη ζωή . Αθ άνατοι όμως είναι μόνο εκείνοι
που δε γνωρίζουν τίποτα για το θάνατο. Ο θάνατος είναι ένα
αναπόσπαστο στοιχείο του ανθρώπου και η παραδοχή του δικού
· του θανάτου τον κάνει τελικά ανθρώπινο.

Θα προσπαθήσουμε τώρα να εξηγήσουμε και πάλι τον τρόπο

συμπεριφοράς των ψυχαναγκαστ ικών προσωπικοτήτων στους
πλέον σημαντικούς τομείς της ζωής. Στη θρησκεία τείνουν στο
δογματισμό και την ορθοδοξία και δυσκολεύονται να αποδε­
χτούν άλλα θρησκεύματα. Ο Θεός γι · αυτούς είναι ο αυστηρός
και εκδικητ ικός πατέρας, με όλες τις πατριαρχικές ιδιότητες,
οι οποίες απαιτούν πίστη και υποταγή χωρίς όρους. Ενδέχεται
όμως να υποκύπτουν συχνά σε προκαταλήψεις και σε μαγικέ ς
φαντασιώσεις. Δέχονται τις τελετουργίες και το τυπολατρικό
μέρος της θρησκείας σε σημείο που πολλές φορές η τήρησή
τους είναι γ ι ' αυτούς σημαντ ικότερη από την ίδια τους την
πίστη. Η ιδέα της άφεσης αμαρτιών επί πληρωμή καθώς και
τα συγχωροχάρτια θα πρέπει να ανήκουν σίγουρα σε ψυχανα­
γκαστικά άτομα. Π ροσευχητάρια και κομπολόγια, όταν δεν
αποσκοπούν στην αυτοσυγκέντρωση και εμβάθυνση, χρησιμο-

35 . Τίτλος στα γερμανικά : « Das Friiulein ».

 ιω ιο ύνται από συνήθεια για την τυπική εκτέλεση κάποιου
κι ι νό να . Ο Nicolaus Ljesskow , στο διήγημά του « Ο θαυματο­
η ο ιός Pamphalon » , περιέγραψε με εντυπωσι ακό τρόπο μια
ι το ια ευλαβική προσωπικότητα με τελειομανή -ψ υχαναγκαστικά

ο cο ιχεία και αντιπαράθεσε την απλή ανθρώπινη συμπεριφορά

μ τον πλανόδιο θαυματοποιό.
Τ α ψυχαναγκαστικά άτομα με την προσκόλλησή τους σε
ι ι ρχέ ς και κανόνες και με την τάση τους να τηρούν όλα κατά
γ )ά μμα, καταλήγουν να λειτουργούν μηχανικά και παράλογα.
σ ο περισσότερο δε η τάση τους αυτή είναι μια ασυνείδητη
JΙ ροστασία από κάπο ιο φόβο , τόσο πιο πολύ άγχονται, όταν
ι tμφ ισβητούνται ο ι αρχές και οι κανόνες, διότ ι προφανώς
ι t πειλείται η ασφάλειά το υς . Όμως εξαιτ ίας αυτής της
ι ι πολυτότητά τους, η πίστη τους διατρέχει συνέχεια τον κίνδυνο
να αμφισβητηθεί, ακριβώς επειδή δεν επιτρέπουν κ α μιά αμφισ­
f \ήτηση . Δ ιεξάγουν τους ισχυρότερους θρησκευτικούς αγώνες
κα ι καταβάλλουν συνεχώς νέες προσπάθειες για να καταπιέσουν
t'1 να καταπατήσουν κάθε αμφισβήτηση . Όπως συμβαίνει δε σε
κάθ ε περίπτωση απώθησης, έτσι και εδώ μπορεί το καταπιε ­
σ μένο να αναδυθ εί ξαφνικά, με τη μορφή βλάσφημων σκέψεων.
· Οσο πάντως οι εκκλησίες για λόγους εξουσια στικούς χρησι­
μοποιούν τη θρησκεία για να χειραγωγούν τους πιστούς με
αισθήματα φόβου και ενοχών, θα εμφυτεύουν ψυχαναγκαστικά
σ τοιχεία μέσα τους και θα διαιωνίζουν τις λεγόμενες « εκκλη­
σ ιογενείς νευρώσεις ». Σήμερα παρατηρείται μια προσπάθεια
απ ε λευ θ έρ ωσης απ · αυτού του είδους τα δεσμά , μια προσπάθεια
αντίστασης απέναντι σε μια τέτοια κηδεμονία .
Στις ψυχαναγκ αστ ικές προσ ωπικότητες επέρχεται ευκολότε­
ρ α μια κ ρίση, όταν οι απόλυτες αρχές, απόψεις και θεωρίες
του ς βρε θούν αντιμέτωπες με νέες εξελίξεις, που απειλούν το
, μέχρι τότε προσανατολισμό τους και τους αναγκάζουν να τον
εγκαταλείψουν ή όταν π ιστεύουν ότι απειλούνται η ασφάλεια
και τα υπάρχοντά τους .
Στο ρόλο του γονέα τα άτομα με ψυχαναγκ αστική προσω­
πικότητα είναι σταθερά, υπεύθυνα και εμπ νέουν εμπιστοσύνη .
' Εχουν πεποίθηση στις αρχές τους και τ ις τ η ρούν πιστά,
δ ίνοντας σιγουριά και συγκεκριμένη κατεύθυνση . Β έβαια, όσο
πιο έντονα είναι τα ψυχαναγκαστικά στοιχεία, τόσο πιο
απόλυτη και δύσκα μπ τη είναι η συμπεριφορά τους. Ορισμένες
από τις εκφράσεις τους, που χαρακτηρίζουν αυτή τους τ η
στάση , είναι οι εξής: « Όσο ζω εγώ δε θα αλλάξει τίποτα »,
« Κ ι εμά ς στην ηλ ικία σας δε μας το επέ τρεπαν αυτό », « Α ν
ξαναγί νει αυτό, τελ ει ώ νουν τα πά ντα μεταξ ύ μας» κλπ. Δε
λαμβάνουν αρκετά υπόψη τους την ηλικία ούτε τις ιδιότητες
του παιδιού και γενικά δεν του αφήνουν αρκετό χώρο για να
αναπτυχτεί, έχοντας επίμονες ιδέες για το πώς πρέπει να είναι
και να συμπεριφέρεται. Ο ισχυρισμός, για παράδειγμα, « όποιος
πει μια φορά ψέματα, δεν τον πιστε ύει κανείς» ισχύει παντού
και πάντα. Το « όχι » τους παραμένει όχι, επειδή ειπώθηκε μια
φορά. Δε δέχονται αντ ιρρήσεις και επιχειρήματα και απαιτούν
την τυφλή υποταγή του παιδιού. Δίνουν στο παιδί την αίσθηση
ότι τα λάθη επανορθώνονται πολύ δύσκολα, με αποτέλεσμα
και το πιο ασήμαντο παράπτωμα να αποκτά υπερβολική
σημασία και ο φόβος του μην ενοχοπο ιηθεί ή τιμωρηθεί
αυξάνεται χωρίς λόγο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν κακιώνουν
με το παιδί για μεγάλο χρονικό διάστημα ή όταν το συγχωρούν
μετά από αρκετή ταλαιπωρία. Του βάζουν συνήθως όρια σε
πολύ μικρή ηλικία, από φόβο πάντ α ότ ι μια κάποια χαλάρωση
θα ήταν επικίνδυνη για την εξέλιξή του. Δεν εμπιστεύονται και
π ολύ τη φυσική ανάπτυξη , αφού και οι ίδιοι δεν την έχουν
βιώσει. Οι πειραματισμοί που κάνει το παιδί και που, κατά
τα διάφορα στάδια της ηλικίας του, θεωρούνται δικαιολογη­
μένοι, εκλαμβάνονται ως εκφράσεις επικίνδυνων στοιχείων του
χαρακτήρα του και α παιτείται απ ' αυτό ακόμα και στο ξεκίνημα
της ζωής του να είναι υπερβολικά καλό, φρόνιμο και τέλειο.
Του ζητούν για παράδειγμα να είναι δίχως λόγο συνεπές, μόνο
και μόνο για να μάθει τη συνέπ εια. Ή π άλι να ακολουθεί
σχολαστικά κάποια τάξη , να τρώει « καθετί που υπάρχει πάνω
στο τραπέζι » , να τρώει όλη την ποσότητα του φαγητού που
υπάρχει στο πιάτο του και η οποία φυσικά δεν έχει καθοριστεί
από το ίδιο και πολλά άλλα . Ακόμα και την κάποια
« πεισματάρ ικη » στάση , δικαιολογημένη για την ηλικία του , τη
θεωρούν ένδειξη μελλοντ ικής ανταρσίας, η οποία πρέπει
έγκαιρα να εξουδετερωθεί . Εξαιτίας των υπερβολικών τους
απαιτήσεων από το παιδί, του δίνουν το μήνυ μα ότι πρέπει
από μικρό να καταφέρνει τα πάντα, με αποτέλεσμα να τ ου
δημιουργούν αισθήματα κατωτερότητας και ανασφάλειας, κα­
θώς και την αίσθηση ότ ι αγαπιέται μόνο ανάλογα με τις
 ι κανότητές του. Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί κανείς ή
φ ι λ όδοξους ή αποτυχημένους ανθρώπους. Η διαπαιδαγώγηση
ι ιυ τή μπορεί να περ ιορίσει τις επεκτατικές, τις επιθετ ικές και
κυ ρίως τις σεξουαλικές ορμές του πα ιδιού. Σε μια ηλικία που
ι ίδιο δεν είναι ακόμα σε θέση να ελέγξει αρκετά τις κινήσεις
ου αν κατά λάθος ρίξει ή σπάσει κάτι, θα τιμωρηθεί, όχι μόνο
γ ι α το αποτέλεσμα της ενέργειάς του, αλλά σαν να υπήρχε
μέ σα του και πρόθεση καταστροφής. ' Ετσι το παιδί καταλήγει
να χάσει τη σιγουριά και την εμπιστοσύνη στο σώμα του και
γ( νεται αδέξιο , όπως έχουμε ήδη αναφέρει . Παράλληλα οι
π ε ιραματ ισμοί, που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη των
μ ελλ οντικών δημιουργικών ικανοτήτων του πα ιδιού, πνίγονται
< J το ξεκίνημά τους. Γονείς αυτής της νοοτροποίας δεν κάνουν
τ ί.π οτα άλλο, λοιπόν, παρά να παρατάσσουν υποταγμένα
ο τρατιωτάκια στη σειρά, αντί να ανατρέφουν ελεύθερα δη­
μ ιουργικά άτομα. Περισσότερο π εριορίζουν και λιγότερο
ι· π ιτρέπουν την ανάπτυξη και καταλήγουν τελικά να φτ ιάχνουν
rα π αιδιά μαριονέτες. Δίνουν ιδιαίτερη σημασία στις τιμωρίες
κα ι πολλές φορές βλέπουμε στη σκληρότητα των τιμωριών,
σ την επιβολή της πειθαρχίας, στις κυρώσεις, που αποσκοπούν
ο ε επίδειξη δύναμης και εξουσίας, την εκδήλωση της σαδιστ ικής
τους τάσης. Φυσικό είναι να αισθάνεται το παιδί μετά απ ' αυτά
συχνά ταπεινωμένο . Τ ο να βάλεις το πα ιδί να «στα θεί όρ θιο
στη γωνι ά » ή να το τιμωρήσεις με το ξύλο ήταν μια συνηθισμένη
μορφή τιμωρίας στα σχολεία αλλά και στο σπίτ ι, στις αρχές
του αιώνα μας. Ε πίσης η απαίτηση να ζητήσει το παιδί
συγνώμη, με το γνωστό « δε θα το ξανακ ά νω ποτέ », ανήκει
σ την κατηγορία των μέτρων που καταστρέφουν την αξιοπρέπεια
του παιδιού, ενώ παράλληλα απαιτούν κάτι το ανέφικτο.
Για τους γονείς εκείνους που ανατράφηκαν και οι ίδιοι με
· περ ιορισμούς και καταναγκασμούς, είναι δύσκολο να επιτρέ­
ψουν στα παιδιά τους μιαν ελευθερία που δε γνώρισαν, οπότε
κ ληροδοτούν αυτούσια την παράδοση στην επόμενη γενιά και
ας είχαν υποφέρει και ο ι ίδιοι . Γ ι ' αυτό και οι ψυχαναγκαστικοί
γονείς έχουν τις σκληρότερες συγκρούσεις με τη νέα γενιά, η
οποία δύσκολα αποδέχεται τους π αλιούς κανόνες. Συνεχίζουν
να εκπροσωπούν τις « αποτελεσματ ικές » μεθόδους ανατροφής
κα ι δεν αντι λαμβάνονται ότι ο κόσμος έχει προχωρήσει
εντωμεταξύ και ότι η νεολαία μεγαλώνει σε ένα διαφορετικό
περιβάλλον. Π ιστεύουν ότι πρέπει να συνεχίσουν να δείχνου ν
τη δύναμη και την ανωτερότητά τους και δύσκολα παραδέχοντ α ι
τα δικά τους λάθη , σαν να είναι παράπτωμα μια τέτο ια
παραδοχή . Π ιστεύουν στην απόλυτη αυθεντ ία και στο ότι θα
πρέπει να δίνουν στο νεότερο την εντύπωση ότι είνα ι
αλάνθαστοι.
Τα όνειρα των ψυχαναγκαστικών ανθρώπ ω ν διακρίνοντ αι
για την πενιχρότητα και τη μονοτονία τους. Ονειρεύονται
σπανιότερα, θυμούνται δηλαδή δυσκολότερα σε σύγκριση με
άλλους τα όνειρά τους, όπως δυσκολεύονται γενικότερα να
βρουν προσβάσεις στα βαθύτερα ασυνείδητα ψυχικά στρώματα.
Είναι δύσπιστο ι απέναντί τους και προτιμούν να τα θεωρούν
σαπουνόφουσκες αντ ί να τα πάρουν στα σοβαρά. Στα όνειρά
τους τα ζωντανά γεγονότα υποδηλώνονται περισσότερο με
τεχνητά και μηχανικά μέσα, πράγμα που είναι αποτέλεσμα τη ς
απόστασής τους από το σώμα-φύση . Το θέμα της αμηχανία ς
και της ντροπής, όπως και πρωκτικά 36 θέματα,
· εμφανίζονται
συχνά , υποδεικνύοντας τη σχέση των ψυχαναγκασμών τους με
τη σημασία που δό θ ηκε στην καθαριότητα κα τά την ανατρο φή
τους. Η καταπιεσμένη τους επιθετικότητα εμφανίζεται στα
όνειρά τους με τη μορφή « ξεσπάσματος » ( «διαρραγής » , έκρηξη ς
κλπ. ) φυσικών φαινομένων ( έκρηξη ηφαιστείων, σεισμοί,
πλημμύρες κ.α. ) . Συνηθισμένο είναι επίσης και το θέμα μια ς
αντί θ εσης σε μια τάση ή παρόρμηση , ή μιας υλοποιημένη ς
πράξης, που μέσα στο ίδιο όνειρο αναιρείται.
Τα άτομα με ψυχαναγκαστικά στο ιχεία, εκτός α πό τι ς
δραστηριότητες που ήδη αναφέρθηκαν και που συνδέονται μc
την εξουσία , έχουν την τάση να επιλέγουν επαγγέλματα που
βασίζονται στη συνέπεια, την ακρίβε ια, τη σταθερότητα , την

3 6. Η κλασική ψυχανάλυση ξεχωρίζει διάφορα στάδια κατά την ψυχοσεξουαλικiι

ανάπ τ υξη του παιδιού, όπως είναι το στοματικό ( 1 - 2 χρόνων όπου η ι
πάντα εξερε υνώνται μ ε τ ο στόμα. Συμβολίζει τ η συναισθηματ ική τροφή ή
στέρηση . . . ), το πρωκτικό (γύρω στον τρίτο χρόνο, η προσοχή στρέφεται
προς τους σφιγκτήρες. Συμβολίζει την καθαριότητα, τ η συγκράτηση . . . ) το
,

γενε τ ικό ( 4 -6 χρονών, η προσοχή στρέφεται στα γεννητικά όργανα, στ η

διαφορά του φύλου κλπ . Π ρόκειται για την περίοδο του περίφημυ 1 1
οιδιπόδειου συμπλέγματος . . . ) . Π ρωκτικά θέματα λοιπόν είναι : Καθαριότητα
(μεταξύ άλλων και η ψυχική ) , συγκράτηση (συναισθημάτων, χρημάτων,
χρόνου), έμμεση επιθε τ ικότητα και άλλα.
 επ ιμέλεια, την προσοχή , την ευθύνη και στα οποία απαιτείται
περ ισσότερο υπομονή , αντοχή και εμβάθυνση , π αρά πρωτοβου ­
λία, ελαστικότητα και δημιουργικότητα . Αποκτούν συνήθως
άριστες γνώσεις στην ειδικότητά τους, εμπνέουν εμπιστοσύνη
κα ι έχουν μια σταθερή προθυμία. Ανάλογα με το βαθμό των
ψυχαναγκαστικών στοιχείων ή επιτυγχάνουν τις καλύτερες
επ ιδόσεις ή στρέφονται σε δραστηριότητες με ακριβείς κατευ­
Ούνσεις και απαλλάσσονται έτσι από δικές τους πρωτοβουλίες
κα ι αποφάσεις. Ο αυτοσχεδιασμός είναι κάτ ι που δεν το
μπορούν και τον αποφεύγουν.
Ανάμεσά τους βρίσκουμε λοιπόν δημόσιους υπαλλήλους
υπεύθυνους και του καθήκοντος, αλλά πολλές φορές και
σχολαστικούς. Τεχνίτες που επιλέγουν αντικείμενο που απαιτεί
rπ ι τηδειότητα. Επιστήμονες, νομικούς, χειρουργούς, οικονομο­
λόγους, τραπεζικούς, παιδαγωγούς και θεολόγους, που είναι
συστηματικοί σ · όλους τους τομείς. Τα όρια μεταξύ των θετικών
ιb ιοτήτων αυτής της δομής της προσωπικότητας και των
αρνητικών είναι πολύ στενά. Ένας δικαστής, για παράδειγμα,
μπορεί να είναι υπεύθυνος και αντικειμενικός, μπορεί όμως
να είναι υπερβολικά προσκολλημένος στο γράμμα του νόμου,
με αποτέλεσμα να λαμβάνει υπόψη του μόνο την πράξη, δίχως
να διερωτάται για τα κίνητρα και το ψυχοκοινωνικό υπόβαθρο.
Λ ιαφορετικά θα διαταρασσόταν το σύστημά του που, επιτρέ­
ποντάς του να καταδικάζει σύμφωνα με το γράμμα του νόμου,
<'>εν του προσφέρει μόνο εξουσία, αλλά τον απαλλάσσει και
από κάθε προσωπική απόφαση και πιθανούς ενδοιασμούς. Ο
παπ άς μπο ρ εί να είναι το πρότυπο του πατέρα της ενορίας,
μπορεί όμως να είναι και ο άκαμπτος κήρυκας της ηθικής, που
με απειλές και τ ιμωρίες δημιουργεί αισθήματα φόβου και
, ενοχής, αποκτώντας έτσι μια εξουσία που φτάνει τα όρια του
σαδ ισμού.
Τα ψυχαναγκαστικά άτομα δείχνουν πολλές φορές ιδιαίτερο
ενδιαφέρον για την ιστορία γενικά, αλλά και γ ια την ιστορία
τ ης τέχνης , της ιατρικής, της φιλοσοφίας και άλλων κλάδων.
Η ενασχόληση με το παρελθόν, που είναι πλέον τετελεσμένο
και επομένως δεν έχει τον κίνδυνο να « παρέλθει », τους
π ροφυλάσσει από το φόβο της παροδ ικότητας. Τα αρχαία, η
αρχα ιολογία και οι παρεμφερείς κλάδοι τους ελκύουν ιδιαίτερα.
Ως φιλόλογοι ασχολούνται με την αρχαία φιλολογία, ως
ιστορικο ί με την προϊστορία κλπ.
Η πολιτική αρέσει στο ψυχαναγκαστικό άτομο , κυρίως για
λόγους εξουσίας. Στο χώρο αυτό μπορεί να βιώσει τις επιθυμίες
του για εξουσία με τον πιο νόμιμο τρόπο και να λειτουργεί
ανάλογα με το ήθος, το κύρος και την ανθρωπιά το υ .
Γενικότερα τείνει προς το συντηρητισμό και παραμένει πιστός
στο κόμμα ή στην επικρατούσα εξουσία , βασιζόμενος στην
άποψη ότι το παλιό είναι τουλάχιστον γνώριμο και δοκιμα­
σμένο. Κάθε ακραίο και πειραματ ικό το απορρίπτει, για τ ί
αισθάνεται ότι δεν είναι γι ' αυτόν.
Τ α ψυχαναγκαστικά στοιχεία συνήθως αυξάνονται με την
πάροδο της ηλικίας, αφού ένα βαθύ ένστικτο της ζωής ωθεί
τον άνθρωπο να διατηρήσει αυτά που έχει , προσπαθώντας να
σταματήσει τη ροή του χρόνου . Μπορεί λοιπόν η ψυχαναγκα­
στική του συμπεριφορά να επιδεινωθεί στους διάφορους τομείς
που προαναφέρθηκαν. Π ροσπαθεί τότε με κάθε τρόπο να
διατηρήσει την εξουσία του και τη θέση του, δε θέλει να
εγκαταλείψει τη δουλειά του, ακόμ α και όταν έχει γεράσει και
δεν είναι σε θέση να την διεκπεραιώσει π ια, και φτάνε ι στο
ςJημείο να αισθάνεται μίσος για οτιδήποτε καινούριο και
νεανικό. Τ α γηρατειά του είναι δυσάρεστα για τον επιπρόσθετο
λόγο ότι έχει μάθει μόνο να δουλεύει και να αποβλέπει σε
κάτι , ενώ τώρα πρέπει να μάθει να αφήνει και να αφήνεται.
Τον εαυτό του τον θεωρεί αναντ ικατάστατο, η ελάττωση των
δυνάμεών του τον οδηγεί πολλές φορές σε υποχονδριακά
συμπτώματα, οπότε παρατηρεί συνέχεια με φόβο τον εαυτό του
και γίνεται φανατικός της υγείας του . Επειδή επικεντρώνει την
προσοχή του στη διατήρηση των δυνάμεών του μόνο, στη
γνωστή του ενεργητικότητα δηλαδή , δεν μπορεί να αντιληφθεί
και να εκτιμήσει τις ευκαιρίες που του παρέχουν τα γηρατειά,
όπως είναι η απαλλαγή από τις υποχρεώσεις και η δυνατότητα
να αφεθεί κανείς και να επιτρέψει περισσότερα πράγματα στον
εαυτό του και στους άλλους. ' Οταν υπάρχουν έντονα ψυχα­
ναγκαστικά στοιχεία, η απαίτηση να είσαι πάντα δυνατός είναι
εξίσου έντονη και κάνει τον αναμενόμενο θάνατο ιδιαίτερα
δύσκολο και τυραννικό. Κάθε υποχώρηση θεωρείται αδυναμία,
με αποτέλεσμα να συναντάμε στις περιπτώσεις αυτές σκληρό­
τατες μάχες με το θάνατο .
 υστόσο τα άτομα αυτά μπορούν να φτάσουν καμιά φορά,
1 iΊια ίτερα κατά την περίοδο των γηρατειών, σε μια τέτοια
c ι�ιοπρέπεια και σε ένα τέτοιο μεγαλείο ψυχής, ώ σ τε να
f ( ΠΟτελέσουν το σύμβολο των αξιών που εκπροσωπ ο ύν. Ο
( )(ινατος θεωρείται μια φυσική συνέπεια και δεν ωφελεί να την
ιωταπολεμά κανείς. Είναι η τελευταία π ραγματικότητα , στην
ι 11ιοία πρέπει κανείς να υποχωρεί και να την δέχεται με δ ύναμη

ιι.ι ι ι αξ ιοπρέπεια, όταν φτάσει η ώρα. Στην περίπτωσ η αυτή

ι ι �κτοποιούν έγκαιρα τις υποθέσεις τους και κάνουν τη δ ιαθήκη

ι ους. Μ ερικο ί ό μως προσπαθούν μέσω των όρων που θέτουν

οtη διαθήκη τ ους να ασκήσουν την εξουσία τους, ακόμα και

ι ιι' τά το θάνατό τους.
Αν όμως το ψυχαναγκαστικό άτ ο μο δε φτάσει σ' αυτή την
ωρ ιμότητα, τότε όλο το νόημα της ζωής του επικεντρώνεται
ο τη ν προσπάθειά να ζήσει με κάθε τρόπο, πράγμα που πολλές
φορές καταλήγει σε κωμικοτραγικές καταστάσεις. Ο απωθημέ­
νος φόβος θ ανάτου μετατίθεται τότε σε μια τάση να μαζεύει
περ ιττά πράγματα γύρω του, να μην μπορεί να πετάξει τ ίποτα •

κα ι στην προσπάθεια να αποφεύγει οτ ιδήποτε που θα μπορούσε

να θυμίσει την παροδικότητα και το τέλος.

Στη ν προσπάθειά μας να παρουσιάσουμε κλιμακωτά την

ψυχαναγκαστική δομή , αρχίζοντας από τον υγιή άνθρωπο με
c λαφρά ψυχαναγκαστικά στο ιχεία και καταλήγοντας στον
ψυχαν αγκαστικό ασθενή , παρατηρούμε δύο διαφορετικές κατη­
γορίες, ανάλογα με τις προδιαθέσεις που υπάρχουν. Στη μία
ανήκουν τα άτομα με μεγάλη ζωτικότητα : Ξ εκινάμε από τα
άτομα που είναι αντικειμενικά, αξιόπιστα και αφοσιωμένα στο
καθήκον, προχωρούμε στα περισσότερο φιλόδοξα και επίμονα
, μέχρι μεμψιμο ιρίας, συνεχίζουμε με τα τυραννικά και εξουσια­
στικά, τα δεσποτικά και απόλυτα, και φτάνουμε μέχρι τον
ελαφρά ή βαριά ψυχαναγκαστικό ασθενή . Στην άλλη κατηγορία
ανήκουν λιγότερο ζωτικές προσωπικότητες, όπου έχουμε την
εξής κλιμάκωση : υποχωρητικοί , βολεμένοι και φοβισμένοι,
δύσπιστοι και προληπτ ικοί, σχολαστικοί και γκρινιάρηδες,
κόλακες και δουλοπρεπείς, μοναχικοί και υποχονδριακοί· τέλος
τοποθετούμε και σ ' αυτή την κατηγορία τους ψυχαναγκαστικούς
ασθενείς με την παθολογική έννοια του όρου.
Ι' !
Ο υγιής άνθρωπος με ψυχαναγκαστικά στοιχεία χαρακτηρί­
ζεται για τη σταθερότητά του, την αντοχή του, την υπομονή
του και το υψηλό αίσθημα καθήκοντος. Είναι επιμελής και
εργατ ικός, σχεδιάζει και βάζει στη ζωή του στόχους. Επειδή
ό μως τα σχέδ ιά του είναι συνήθως μακροπρόθεσμα, τον
ενδιαφέρει περισσότερο αυτό που θέλει να αποκτήσει παρά
αυτό που ήδη έχει, γι ' αυτό και απολαμβάνει το π αρόν λιγότερο .
Π άντω ς με τη σταθερότητά του, τη συνέπεια και την εργατ ι­
κότητα, την υπομονή , την υψηλή αίσθηση ευθύνης και τη στενή
επαφή του με την πραγματικότητα μπορεί να φτάσει πολύ
ψηλά. Η μονιμότητα, η ακρίβεια , η αξιοπιστία, η σταθερότητα
κ αι η καθαρι ό τητα - και με την μεταφορ ική της έννοια- ανήκουν
στις αρετές του. Στα συναισθ ήματά του είναι συγκρατημένος
βέβαια, αλλά η τρυφερότητά του έχει διάρκεια, όπως γενικά
και το καθετί που νιώθει ή πιστεύει και δε μετακινείται εύκολα
απ ' αυτ ό που έχει προγραμματίσει . Είναι κατά βάθος άνθρωπ ο ς
σοβαρός ως προς τη διάθεση , σταθερ ό ς στις απόψεις του,
ευσυνείδητος και στο μέτρο του . δυνατού αντικειμενικός. Στο
βιβλίο του « Philipp 1 1 . » ο Reinhold Schneider περιέγραψε έναν
άνθρωπο μεγάλου κύρους μ ' αυτή τη δομή .
Ο κίνδυνος στους ανθρώπους αυτούς βρίσκεται πάντα στην
i: άση τους να τονίζουν υπερβολικά την ανάγκη τους για διάρκεια
κ αι ασφάλεια. Ε ίναι λοιπόν ιδ ιαίτερα σημαντ ικό γι ' αυτούς να
αναγνωρίζουν τον κίνδυνο στασιμότητας, πο υ υπάρχει σε κάθε
περίπτωση . Είναι απαραίτητο για την ισορρ οπία τους να
εντάξουν στην προσωπικότητά τους και την αντίθετη τάση, την
ετοιμότητα δηλαδή για αλλαγή και να αποτολμήσουν αυτό
ακ ριβώς απ ' το οπο ίο πιστεύουν ότι πρέπει να προστατευτούν :
την αποδοχή της παροδικότητας . Θα πρέπει να μάθουν
κ αλύτερα όχι μόνο να θέλουν, αλλά και να επιτρέπουν στον
εαυτό τους να παρασύρεται. Στη ζωή είναι εκείνο ι που κυρίως
συντελούν στη διαφύλαξη και συνέχιση της παράδοσης. Είναι,
κατά κάποιο τρόπο , το « στήριγμα της κο ινωνίας », αν βέβαια
δ εν υπερισχύουν οι εξουσιαστ ικές και οι επιφυλακτικές τους
πλευρές, που εμποδίζουν την ανάπτυξη και προκαλούν ζωηρές
αντιδράσεις.
 Οι υστερικές προσωπικότητες

«Και σε κάθε ξεκίνημα συvαvτάς μια

μαγεία . . . . » .
(Ε. 'Εσσε)

Η μαγεία του καινούριου, η περιέργεια να γνωρίσουμε το

άγνωστο, η ικανοποίηση του να τολμάμε είναι πράγματα που
ανήκουν στην ύπαρξή μας, όπως και η επιθυμία για διάρκεια
και ασφάλεια. Η περιπέτεια μας ελκύει, όπως και η ιδέα να
επισκεφτούμε χώρες μακρινές. Ν οσταλγούμε τη ζεστασιά του
σπιτ ικού μας, αλλά ονειρευόμαστε και το μακρινό ταξίδ ι.
Επιθυμούμε να νιώθουμε τη σιγουριά του οικείου, αλλά και
να βιώνουμε καταστάσεις που ξεπερνούν τα συνηθισμένα μας
πλ« ίσια, εμπειρίες που μας εμπλουτ ίζουν, μας προσφέρουν νέα
ερεθίσματα και μας διαμορφώνουν. Αναζητούμε γνωριμίες με
νέους ανθρώπους, αισθανόμαστε την ανάγκη να γνωρίσουμε
και να χρησιμοποιήσουμε όλες τις δυνατότητες της ύπαρξής
μας, να εξελιχτούμε, να ωριμάσουμε και να ολοκληρωθούμε .
Με όλα αυτά ερχόμαστε στην τελευταία βασική μορφή του
φόβου , το φόβο για το τελειωτικό , το αναπόφευκτο, το φόβο
για τον περιορισμό της ελευθερίας μας, που είναι αντίθετος
από κείνον του ψυχαναγκαστ ικού ατόμου που περιγράψαμε.
Ενώ το ψυχαναγκαστικό άτομο φοβάται την ελευθερία, την
αλλαγή και το ρίσκο, στις υστερικές προσωπικότητες , των
· οποίων η περιγραφή ακολουθεί, συναντάμε ακριβώς το αντ ί­
θετο . Αυτός ο τύπος της προσωπικότητας αναζητεί την αλλαγή
και την ελευθερία, ενθουσιάζεται με κάθε καινοτομία και του
αρέσει να ρισκάρει. Το μέλλον, με όλες τ ις προσφερόμενες
δυνατότητες και όλους τους συνδυασμούς πιθανοτήτων, που
ανοίγεται μπροστά του , αποτελεί γι ' αυτόν μια μεγάλη πρόκλη­
ση. Ωστόσο φοβάται αντ ίστο ιχα τους περιορισμούς, τις
παραδόσεις και τους κανόνες, αυτά ακριβώς δηλαδή που το
ψυχαναγκαστικό άτομο θεωρεί πολύ σημαντ ικά. Οι υστερικοί
άνθρωποι ζουν με την αρχή « μια φορά δε σημαίνει τίποτα »,
με την πεποίθηση δηλαδή ότι τίποτα τελικά δε δεσμεύει, δεν
είναι υποχρεωτικό, ούτε και έχει δικαίωμα να ισχύει για πάντα.
Τα πάντα τα θέλουν να είναι σχετικά, ζωντανά και φανταχτερά.
Μόνο το παρόν και η στ ιγμή έχουν σημασία. Το « carpe diem »,
( άδραξε τη μέρα , εκμεταλλεύσου την ευκαιρία, ίσως δεν
ξανάρθει ) , το ακολουθούν πάντα στη ζωή τους. Π ροσβλέπουν
με ελπίδ α στο μέλλον, που είναι ένα απέραντο πεδίο
δυνατοτήτων, αγνοώντας συγχρόνως το παρελθόν σαν κάτι
ξεπερασμένο , που δεν τους ενδιαφέρει πια. Αρνούνται όμως
να το προγραμματίσουν , διότι κάτ ι τέτοιο θα απαιτούσε
ευθύνες, αλλά και διότι αυτό που έχει σημασία είναι μόνο το
άνοιγμα προς το μέλλον και η ετο ιμότητα να αποχωρίζεται
κανείς από τις ήδη υ πάρχουσες καταστάσεις.
Πώς θα είναι τα πράγματα λοιπόν - για να επανέλθουμε στη
συσχέτισή μας - όταν κανείς παραμελεί την κεντρομόλο, τη
συγκεντρωτ ική δύναμη , τη δύναμη της βαρύτητας και προσπαθεί
να ζει σύμφωνα με την αντίθετ1'] ώθηση , αυτή της φυγόκεντρη ς
δύναμης ; Α υτό τον οδηγεί στο να ζει στ ιγμή με στ ιγμή , δίχως
προκαθορισμένα σχέδια και ξεκάθαρους στόχους, περιμένοντας
συνεχώς κάτι καινούριο , ψάχνοντας για νέα ερεθίσματα,
περιπέτειες και εντυπώσεις. Οι διαθέσεις του αλλάζουν συνεχώς
και παρασύρεται από τις επιθυμίες της στιγμής. Αυτό που
χρειάζεται κυρίως είναι η αίσθηση της ελευθερίας, αφού η τάξη
και οι κανόνες ενέχουν τον κίνδυνο δεσμε ύ σεων και εμποδίζουν
τη διαφυγή. Γενικότερα, οι ισχύοντες κανόνες και νόμοι
βιώνονται ως περιορισμοί της ελευθερίας, γ ι ' αυτό και αποφεύ ­
γονται ή απορρίπτονται κατά το δυνατόν. Η ελευθερία όμως,
που επιδιώκεται με τον τρόπο αυτό , είναι ελευθερία από κάτι
και όχι ελευθερία για κάτι .
Τι συμβαίνει, όμως, όταν αρνείται κανείς να αποδεχτεί τους
ισχύοντες κανόνες των ανθρώπινων σχέσεων και τους νόμους
της φύσης και της ζωής ; Στην περίπ τωση αυτή ζει, σαν να
βρίσκεται σε έναν κόσμο ελαστ ικό , που μπορεί φαινομενικά να
υποχωρεί και να εκτείνεται όσο ο ίδ ιος θέλει, σε έναν κόσμο,
όπου δε χρειάζεται να υπολογίζει την τάξη και τους νό μους
του, εφόσον και αυτοί δ ιαρκώς αλλάζουν. Μέσα σε έναν τέτοιο
κόσμο βρίσκει κανείς πάντα ένα παραθυράκι για να αποφύγει
τις πιθανές επιπτώσεις των πράξεών του. Η αιτιοκρατ ία, για
 ;ιαράδειγμα , η σχέση αιτίου και αιτιατου, ισως να ισχύει για
rα φαινόμενα της φύσης, εκείνος όμως δεν είναι διατεθειμένος
να το παραδεχτεί για τον εαυτό του · τουλάχιστον όχι σε κάποια
συγκ εκριμένη στιγμή και για κάποιο διάστημα .
Είναι φυσικό λοιπόν να φοβάται κανείς πολύ περισσότερο
κα ι να προσπαθε ί να αποφύγει, κατά το δυνατό, καθετί που
/) σ μεύει και περιορ ί ζει αναπόφευκτα . Β ιολογικά δεδομένα για
ιtα ράδειγμα, όπως ε ί ναι ο ρόλος του άντρα ή της γυναίκας,
τα γηρατειά και ο θάνατος, αλλά και οι κάθε μορφής κοινωνικές
συ μβάσεις, που δημιουργήθηκαν για την ομαλή συνύπαρξη των
ανθρώπων, καθώς και οι νόμοι και οι απαγορεύσεις γ ενικά,
αποτελούν παράγοντες που σίγουρα περιορίζουν και που πολύ
Ούσκολα αποφεύγονται. Σε τελική ανάλυση , φοβάται κανείς
περισσότερο εκείνες τις πλευρές της ζωής και του κόσμου π ου
μας οριοθετούν, αυτό δηλαδή που αποκαλούμε αλήθεια και
πραγματικότητα, τον κόσμο των δεδομένων, που όλοι είμαστε
υποχρεωμένοι να δεχτούμε έχοντας επίγνωση της εξάρτησής
μας από τους νόμους της ζωής .
Η στάση του υστερικού τύπ ου απέναντι σ ' αυτή την
πραγματικότητα είναι υπερφίαλη. Την αμφισβητε ί , την παρα­
βλ έπει, την υποτιμά, προσπαθεί να την ξεπεράσει, να την
αποφύγει, να την παρακάμψει με κάθε τρόπο για να μην τη ν
αποδεχτεί. Αποκτά λοιπόν μια φαινομενική ελευθερία, η οπο ία
με την πάροδο του χρόνου γίνεται όλο και περισσότερο
επικίνδυνη , διότ ι καταλήγει να ζει σε ένα κόσμο φανταστικό
και ψεύτικο, ό που υπάρχουν η φαντασ ί α, οι δυνατότητες και
οι επιθυμίες μονάχα, ενώ η πραγματικότητα με τους περιορι­
σμούς της απουσιάζει. ' Ετσι ζει κανείς όλο και περισσότερο
σε μια ψευδοπραγματ ικότητα, σε μια « ψεύτικη αλήθεια » . Όσο
όμως απομακρύνεται από την πραγματικότητα, πληρώνει τη
, φαινομενική του ελευθερία με το να μη γνωρίσει την « αληθινή »
αλήθεια, να μην είναι σε θέση να προσανατολίζεται προς αυτή .
Οδηγε ίται λοιπόν σε μια κατάσταση που και κάποιες προσπά­
θειες για προσέγγιση της πραγματ ικότητας είναι τελικά αδόκιμες
και γ ι ' αυτό συνήθως αποτυγχάνουν, με αποτέλεσμα να κατα­
φεύγει ακόμα πιο πολύ στον κόσμο της φαντασίας. Το χάσμα
μεταξύ του κόσμου αυτού και της πραγματικότητας μεγαλώνει
σταδιακά και δημιουργείται έτσι ο φαύλος κύκλος των
αν θρώπων με υστερική δομή .
 Θα δούμε τώρα την ψευδοπραγματικότητα αυτή αναλυτικό ­
τερα . Μ ια από τις πραγματικότητες της ύπαρξής μας είναι ο
νόμος της σχέσης μεταξύ αιτ ίου και αποτελέσματος, όπως ήδη
π ροαναφέρθηκε, μεταξύ δράσης και αντίδρασης . Π ρόκειται για
μια νομοτέλεια, που δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε δίχως
να υποστούμε τις συνέπειες . Ωστόσο ο υστερικός τύπος εξαιτ ίας
της αίσθησης των περιορισμών, που προκύπτουν από το νόμο
αυτό και που απαιτεί υποχωρήσεις και υποχρεώσεις, προσπαθεί
να τον αποφύγει με την πολιτ ική του στρουθοκαμηλισμού .
Λ ειτουργεί κατά τέτοιο τρόπο λες και αγνοεί την ύπαρξη της
αιτιοκρατίας . Κ άτω από την έξαρση της επιθυμίας μιας
δεδομένης στ ιγμής, δεν εξετάζει τις επιπτώσεις και ενεργεί σαν
να λέει : « Μετά από μένα ο κατακλυσμός » . Η ανωριμότητά του
αυτή τον κάνει να ελπίζει ότ ι ίσως για κείνον να μην ισχύει
καμιά σχέση « αιτίου και αιτιατού » με τις ανάλογες επιπτώσεις
ή τουλάχιστον όχι σε κείνη τη συγκεκριμένη περίπτωση . Η
ανάγκη να εκπληρωθεί η επιθυμία της στιγμής είναι τόσο
μεγάλη, ώστε δεν υπολογίζονταt οι πιθανές επιπτώσεις . Κ ατά
κάποιο τρόπο σκέπτεται μόνο το αποτέλεσμα και υπερπηδά τις
προϋποθέσεις και την αιτιολογία , πράγμα που του προσφέρει
. από την άλλη πλευρά μεγάλη ικανότητα να πείθει εύκολα .

Ας δούμε όμως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να

κατανοήσουμε καλύτερα τα παραπάνω. Μια τάξη ενός σχολ είου
χρει ά στηκε να πουλ ήσει κονκάρδες για κ άποιο φιλ ανθρωπικό
σκοπό. Κάθε μα θή τρια ε ίχε μια λίστα, για να σημει ώ νει τις
κονκάρδες που θα πουλ ο ύσε και τα αντίστοιχα ποσά που θα
εισέπραττε. Η δεκατρι άχρονη Λ ι ζ με τη χάρη και τον
αυθορμητισμ ό που δ ι έθετε, πλ ησία ζε τους ανθρώπους με έ ναν
τρόπο που ή ταν δύσκολ ο να της αρνηθο ύν. Σε πολύ σύντομο
χρονικ ό δ ι ά στημα ε ίχε πουλ ήσει όλ ες τις κο vκάρδ ες. Α ισθά νθηκε
τό τε την έ ντονη επι θυμ ία να κ ά νει κ ά τι για τον εαυτό της και
θέλ ησε να φά ει έ να γλ υκό, άλλ ωστε το δ ικαιο ύταν μια και τα
είχε καταφέρει τό σο καλά . Επιπλέον, τα χρήματα ή ταν έ να ς
πειρασμ ό ς · πρόσφεραν τό σες δ υνατό τητες! Δ εν σκεφτό ταν, τη
στιγμ ή εκε ίνη, πώς τα είχε αποκτήσει και το σκοπό για τον
οποίον προορίζονταν · τουλάχιστον προς το παρό ν ή ταν δ ικά
της. Την επι θυμ ία για το γλ υκό δ εν ή ταν σε θέση να την
αναβάλ ει. ' Ε τσι πήρε έ να ποσό από τα χρήματα και αγόρασε
 ro α γαπημέ νο της γλ υκό , κ ά νοντας τη χαρακτηριστικ ή για τους

ιι νΟρώπους αυτο ύς α όριστη σκέψη, ό ταν βρ ίσκονται κά τω από

ι ηv πίεση της ανά γκης για άμεση εκπλ ήρωση της επι θυμ ίας

ι ους, ό τι «με κ άποιο τρόπο » θα κ άλ υπτε το κενό που

ι�ημ ιουργήθηκε.

Β λέπουμε ήδη εδώ ένα χαρακ τηριστικ ό της υστερικ ής

Η ροσ ωπικ ότητας: τη μικ ρή αντοχή στις εντάσεις που προ κ αλούν
οι ανάγκ ες. Κάθε τάση ή παρόρμηση , κ άθε επιθυμία πρέπει να
ι κπληρωθεί αμέσω ς, διότι η αναμονή δεν υποφέρεται. Γι ' αυτό
ι't λλωστε τα άτομα αυτά παρασύρονται εύκολα κ αι τους είναι
;r λύ δύσκ ολο να αντισταθούν στους πειρασμούς.

Την ίδ ια μ έρα όμως έπρεπε να επιστραφο ύν οι λίστες μαζί

με τα χρ ήματα. Τι μπορο ύσε να κ ά νει τώρα; Πήγε στη δασκ άλ α
κα ι παρακάλ εσε να της δώσει και άλλ ες κονκάρδες. Θα τις
πο υλ ο ύσε σίγουρα και αυτές και θα επέστρεφε όλ α τα χρ ήματα
μ αζί στο τέλ ος. Όσα ε ίχε εισπράξει τα ε ίχε ήδ η στο σπί τι της.
' Ετ δ
σι ικαιολ ογήθηκε (οι πολλές δ ικαιολ ογίες ε ίναι επίσης έ να •

χαρακ τηριστικό αυτώ ν των ατόμων, δ ι ό τι για να καλ υφθε ί μια

απά τη απαιτο ύνται πολλά επιχειρήματα, τουλάχιστον περισσό ­
τερα απ ' ό, τι σε μια μικρ ή παράλ ειψη) . Της έδωσαν λ οιπό ν και
άλλ ες κο νκάρδες, οπό τε κέρδ ισε κ άποιο χρό νο, στον οπο ίο θα
μπορο ύσε να συμβεί κ άποιο « θα ύμα» που θα έδ ινε μια λύση
στο πρόβλ ημα. (Το να κερδίσεις χρό νο, όπως και το να κ ά νεις
τους άλλ ους να περιμ ένουν με δ ι ά φορες υποσχέσεις, ε ί ναι
επίσης τυπικά στοιχεία αυτής της δ ομ ή ς). ' Οταν βράδ ιασε και
ήρθε η ώρα να επιστρέψει τα χρ ήματα, ε ίχε μια άλλ η « θαυμά σια
ι δέα », όπως νόμισε : Πή γε σε μια γειτό νισσα και τη ρώ τησε αν
είχε να της δανείσει ως την επόμενη μέρα το ποσό που της
έλ
, ειπε, δ ι ό τι χρειαζό ταν οπωσδ ήποτε μερικά τετράδ ια για το
σχολ ε ίο και η μη τέρα της έλ ειπε σε μια φ ίλ η της. Πήρε το
πο σό που ζη το ύσε, κερδίζοντας και πάλ ι χρό νο, καθώ ς και μια
ακόμα πιθανό τητα για το αναμενόμενο θα ύμα. Τουλάχιστον
τώρα θα μπορο ύσε να επιστρέψει όλ α τα χρ ήματα. Η γειτό νισσα
και το ποσό ν που της χρωστο ύσε ξεχά στηκαν στη συνέχεια, με
τη ν ελπίδα ό τι, ό σο αυτή δεν το σκεφτό ταν, ίσως να μην
σκεφ τό ταν και η γειτό νισσα τις «πέ ντε δεκ άρες». Στο κά τω­
κ ά τω δεν ήταν και μεγάλο το ποσό ν!
 Τέτοιες ασαφείς φαντασιώσεις σχετικές με πιθανά θαύματα
και ιδανικές λύσεις δημιουργούν τα άτομα αυτά με πολλή
επιδεξιότητα. ' Εχουν μια εκπληκτική αφέλεια να τ ις πιστεύουν,
αποφεύγοντας έτ σ ι τις απαιτήσεις της πραγματ ικότητας. Είναι
σαν να λένε : « ό, τι δεν ξέρω, δε με αφορά ». Και ότι κάθε
άνθρωπος μπορεί να ξεχάσει κάτ ι τελικά. . . Στην περίπτωσή
μας γίνεται φανερή και η τάση αναβολής που τους χαρακτηρίζει.
Ο,τι είναι ουσιαστικό , το χρήμα που πρέπει να επιστραφεί
δηλαδή, έχει ήδη ξεχαστεί . Στη μνήμη καταγράφεται μόνο το
γεγονός ότ ι με πλήρη νομιμότητα δανείστηκε κανείς από τη
γειτόνισσα ένα μικρό ποσό, το οποίο θα επιστραφεί σίγουρα ·

ι\ ο τρόπος και ο χρόνος δεν έχουν προς το παρόν σημασία. Κ ι

\! ,
αν δεχτεί μελλοντικά κάποια παρατήρηση σχετ ικά με την
καθυστέρηση της επισ τροφής των χρημάτων, μπορεί να απα­
ντήσει άνετα ότι πράγματ ι δεν το είχε σκεφτεί και να ζητήσει
συγνώμη . Π ιθανόν να κάνει και άλλες σκέψεις που θα
ιΙ : διευκολύνουν επιπλέον τη θέση της, όπως : « Ίσως να το ξεχάσει

1. ιΙ Ι'.
1
και εκείνη · γι ' αυτήν άλλωστ ε το ποσόν είναι μηδαμινό κα ι
11
Ιι ι εκτός αυτού κι εγώ με τη σειρά μου την έχω εξυπηρετήσει κατά

Ι',
καιρούς » . Ή : « Ί σως να μου έρθουν από κάπου χρήματα ή
μπορεί κάπως να τα κερδίσω ». Πάντως « έχει ο Θεός »,
βλέποντας και κάνοντας.
1 Μετά από μερικές μ έρες, όμως, η γει τό νισσα ζή τησε τα
1
1 χρ ήματα από τη μητέρα της Λ ι ζ και η υπόθεση αποκαλύφτηκε
με πολ ύ πιο δ υσάρεστο τρόπο απ ' ό, τι θα γινό ταν, αν ε ίχε
παραδεχτεί το λάθος της από την αρχή . ' Ετσι η αδ υναμ ία της
να παραι τηθεί από την άμεση ικανοπο ίηση της επι θυμ ία ς της,
την οδ ή γησε σε μια αλ υσίδα από επιπόλ αιες ενέργειες, που οι
δυσάρεστες επιπτώσεις τους αποτέλ εσαν έ να ακριβό τίμημα για
την τό σο σύντομη απόλ αυσή της.

Το παράδειγμα αυτό είναι διευκρινιστικό και χαρακτηριστι­

κό από πολλές απόψεις, καθότι φανερώνει μια σειρά από
τυπικούς τρόπους υστερικής συμπεριφοράς : έντονη επιθυμία
που πιέζει για άμεση ικανοποίηση και δεν επιτρέπει τη στιγμή
εκείνη καμιά άλλη σκέψη · εξωπραγματική εκτίμηση των συνε ­
πειών της προσωπικής ενέργειας, της συσχέτισης της πράξης
με τα επακόλουθά της επιθυμία να κερδηθεί χρόνος όπως και
ελπίδα για ένα σωτήριο θαύμα· επιδεξιότητα στην εξεύρεση
 ι ι.>6π ων αποφυγής των συνεπειών μιας πράξης, όπου όμως,
μπαλώνοντας μια τρύπα, ανοίγεται μια άλλη · διαστρέβλωση
ι ων πραγμάτων σύμφωνα με την επιθυμία· ευκολία να
χνιούνται δυσάρεστα πράγματα, κυρίως αισθήματα ενοχής
κα ι τέλος αποφυγή δυσάρεστων αναγκαιοτήτων, όπως είναι η
αραίτηση, η υπο μονή , η αναμονή και η υποχρέωση . Στα άτομα
ιtυτά ταιριάζουν θαυμάσια τα λόγια του Nitzsche : « Αυτό το
(· κανα, λέει η μνήμη μου, αυτό δεν μπορεί να το έχω κάνει
λέε ι η υπερηφάνειά μου και εμμένει σ ' αυτό . Τελικά η μνήμη
υποχωρεί » .
Το ίδιο ελαστικός είναι ο υστερικός τύπος και με μια άλλη
πρ αγματικότητα, το χρόνο . Η ακρίβεια, ο προγραμματισμός
και ο καταμερισμός του χρόνου είναι για κείνον σχεδιάσματα
μ ικρόπνοα, θέματα ενοχλητικά και ανούσια, πράγμα, βέβαια,
π ου προξενεί συχνά π ρόβλημα στους άλλους.
Ας αναφερθούμε τώρα στη βιολογική πραγματικότητα, στην
εξάρτησή μας από τα καθορισμένα στοιχεία του φύλου μας,
απ ό τις διεργασίες της ωριμότητας και από τα γηρατειά. Και
εδώ αρνείται το υστερικό άτομο να υποταχτεί στους νόμους ·
της φύσης θέλει να παραμείνει παιδί, όσο το δυνατό
περισσότερο ή τουλάχιστον να μείνει νέος, δ ιότι τότε οι άλλοι
θα συνεχίσουν να τον κρίνουν με επιείκεια και επιπρόσθετα
δ ε θα χρειάζεται να αναλαμβάνει εξολοκλήρου την ευθύνη του
εαυτού του . Κ αι όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ευθύνη του είναι
μια έννοια ενοχλητική , που προϋποθέτει δεσμεύσεις και
συνδέεται με την αιτιοκρατική σχέση και τις αντίστοιχες
συνέπειες. Και τα γηρατειά ; Κ αι αυτά μπορούν να αναχαιτι­
στούν με διάφορους τρόπους. Ε ίσαι τόσο χρονών όσο
αισθάνεσαι . ' Ά λλωστε δε χρειάζεται να αποκαλύπτουμε στον
καθένα την πραγματική μας ηλικία. ' Οταν μάλιστα αποφεύγεις
, οτιδήποτε τονίζει την ηλικία σου, μπορείς να διατηρείς την
ψευδαίσθηση της αιώνιας νεότητας . Αρχίζοντας από την
ενδυμασία, με την οποία μπορεί κανείς να φανεί νεότερος,
υπάρχουν και άλλες πολλές δυνατότητες μέσω των καλλυντ ι­
κών, καθώς και η πλαστική χειρουργική , που μπορούν να
βοηθήσουν σ ' αυτό . Προβλήματα και αγωνίες προσπαθεί το
υστερικό άτομο να τα κρατήσει μακριά του με το πρόσχημα
ότι δεν τα αντέχει αυτή τη στιγμή . Αν όμως είναι αναπόφευκτα,
μπορεί να τα αποφύγει ακόμα και μέσω κάποιας ασθένειας .
 ' ! δια είναι η στάση του και απέναντι στην ηθική γενικά και
τις δ ιάφορες ηθικές αξίες. Π ού θα καταλήγαμε αν την π αίρναμε
στα σοβαρά και ποιος το κάνει αυτό πραγματ ικά ; Η μια φορά
δεν υπολογίζεται καν, άρα δεν έχει και συνέπειες. Κ αι άλλωστε
ποιος ξέρει τι είναι καλό και τι είναι κακό ; Τα πάντα είναι
σχετικά και εξ αρτώνται από το πρίσμα με το οπ οίο τα βλέπει
κανείς. Με τον τρόπο αυτό η ζωή γίνεται πιο ελαστική και
εύκολη και τα λάθη που έχουν γίνει πάντα δικαιολογούνται.
' Ά λλωστε ποιος ξέρει τι σκέφτεται ο καθένας ή τι έχει σκεφτεί ;
Ευτυχώς που οι σκέψεις είναι ελεύθερες κι αν έχεις αρκετή
πειθώ, ώστε να πείσεις τους άλλους ότι αυτά που συνέβησαν
έτσι όπως εσύ ήθελες, έτσι έπρεπε να έχουν γίνει, π οιος μπορεί
να αποδείξει το αντίθετο ;
Και η κοινή λογική επίσης είναι μια ενοχλητική πραγματι­
κότητα . Ωστόσο μπορεί και αυτή να την παρακάμψει κανείς,
προβάλλοντας τη δική του λογική , η οποία μπορεί να είναι
διαφορετ ική από εκείνη των άλλων, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι
είναι λιγότερο λογική . Κ ι αν · κανείς πηδάει από το ένα θέμα
στο άλλο , ώστε ο συνομιλητής του να μην μπο ρ εί να τον
παρακολουθήσει, θεωρώντας τον παράλ ογο, ο άλλος είναι που
έχει το πρόβλημα · αυτός προσωπικά τα καταλαβαίνει όλα και
βρίσκει τον εαυτό του λογικό. Κ αι τι φανταστ ικές δυνατότητες
δεν προσφέρει η γλώσσα, όταν ξέρει κανείς τι μπορεί να πετύχει
μ ' αυτή και πώς μπορεί να καθηλώνει τους άλλου ς , αν τη
χειριστεί κατάλληλα ! Με τον τρόπο αυτό αναπτύσσει μια
ψευδολογική και καταλήγει συνειδητά ή ασυνείδητα στο ψέμα,
όπ ου δεν μπορεί να τον πιάσει κανείς.
Για μια ακόμα φορά δε συνειδητοποιείται ο πραγματικός
φόβος, που είναι ο φόβος της αναγκαιότητας και του
αμετάκλητου . Α ντί γι ' αυτόν συναντά κανείς στα άτομα αυτά
την αγοραφοβία, το φόβο να βρεθούν σε κλειστούς χώρους,
όπως στο ασανσέρ, το τραίνο κ.α. ( κλειστοφοβία ) , καθώς επίσης
και φοβίες για διάφορα ζώα. Οι φοβίες όμως αυτές δεν
αποτελούν παρά μεταθέσεις του πραγματικού φόβου σε κάτι
άλλο λιγότερο απειλητικό και ασήμαντο, κυρίως σε κάτι που
μπορεί να αποφευχθεί . Αν φοβάται κανείς το ασανσέρ ή μια
γέφυρα για παράδειγμα, μπορεί να τα αποφύγει και να
παρακάμψει έτσι το φόβο του. Ο πραγματικός φόβος, ο
περιορισμός της ελευθερίας ή μια κατάσταση πειρασμού , που
ι'Ίι - ν
μπ ο ρεί να αντιμετωπιστεί ακόμα, επειδή δε θέλει να
π αραιτηθεί κανείς από την επιθυμία αυτή, αλλά ούτε και τ ολμά
να πάρει το επιθυμητό , δε συνειδητ οπ ο ιο ύνται . Η εσωτερική
αυτή σύγκρ ουση μετατίθεται σε εξωτερικά αντικείμενα , τα οπ ο ία
<< λύνουν » τη σύγκρο υση απ ο τρέπ οντας τ ο άτ ο μ ο , π ο υ φο βάται,
να βρεθεί εκτεθειμένο στ ον πειρασμό . Διότ ι όταν δεν μπορώ
πλέον να βγω στ ο δρόμο , για παράδειγμα , -τ ουλάχιστο ν όχι
μόνο ς μο υ- δεν κινδυνεύω να εκτεθώ και στους πειρασμούς.
Φυσικά ο τρόπ ο ς αυτός απ οφυγής δεν απ οτελεί μια πραγματική
λύση και κατά συνέπεια δεν είναι μια σίγ ο υρη πρ ο στασία, γιατί
ό λο και κάπως έρχεται κανείς αντιμέτωπος με τ ο φόβο τ ου .
Όταν δε παρόλ ' αυτά αισθανθεί κανείς στριμωγμένο ς χωρίς
καμιά διέξο δο , δημι ουργείται πανικός ή κάπ ο ια μο ρφή « ξε­
σπ άσματ ο ς » , π ου δεν επιτρέπει τη λ ογική επεξεργασία της
κατάστασης.

Ας δο ύμε τώρα πώς συσσωρεύο νται στα υστερικά άτ ο μα ο ι

χαρακτηριστικ ο ί τρόπ ο ι συμπεριφ ο ράς, π ο υ τ ους ο δηγ ούν
σταδιακά σε αδιέξ οδο .
Τι μπ ο ρεί να κάνει κανείς για να απ ο φύγει κατά τρόπ ο
ικανοπ ο ιητικό τις ευθύνες και τις δεσμεύσεις π ου απαιτεί η
πραγματ ικότητα ; Ο καλύτερο ς τρόπ ο ς θα ήταν να ζει πάντα
τη στιγμή , σαν να μην υπάρχει παρελθόν ούτε και μέλλο ν. Αν
έκανα χθες ένα λάθ ο ς, μια επιπ ο λαιότητα , αν απ ο καλύφθηκε
κάπ ο ι ο παράπτωμά μο υ, τότε πρ ο σπ ο ι ο ύμαι ότ ι δεν υπήρξε τ ο
χθες και ότι η ζωή αρχίζει από σήμερα . Αρνο ύμενο ι λ ο ιπόν
τη συνέχεια το υ χρόνου και διασπώντας την αιτ ιο λο γική σχέση ,
αναπτύσσουν τα υστερικά άτ ο μα τη μεγάλη τ ο υς ευελιξία. Ζ ουν
δίχως παρελθόν και άρα δίχως ιστο ρία . Με τ ον τρόπ ο αυτό
απ οβάλλουν αρκετό βάρ ο ς από πάνω το υς, αλλά από την άλλη
πλευρά η ζωή τ ους είναι απ οσπασματ ική , επιφανειακή , κερμα­
τισμένη, κατά κάπ ο ιο τρόπ ο δίχως συνέχεια . Μπ ο ρ ούν βέβαια
ως χαμαιλέο ντες να προ σαρμόζονται σε κάθε καινούρια
κατάσταση, αλλά δεν αναπτύσσουν αρκετά τη συνο χή τ ου Εγώ
τ ους, αυτό δηλαδή π ο υ συνηθίζο υμε να απ οκαλο ύμε χαρακτήρα.
Δεν υπάρχει σταθερότητα και δεν μπ ο ρείς να υπ ο λογίζεις τα
λόγια το υς . Επειδή παίζουν συνεχώς κάπ ο ι ο ρόλ ο , π ο υ τ ους
τον υπαγο ρεύο υν ο ι ανάγκες της συγκεκριμένης στιγμής και η
σχέση με τ ο πρόσωπ ο π ο υ συναλλάσσο νται, καταλήγ ουν ύστερα
από τη συνεχή εναλλαγή των ρόλων που παίζουν να μη
γνωρίζουν πλέον ποιοι είναι ούτε και ο ι ίδιοι. Έτσι
αναπτύσσουν μια ψευδοπροσωπικότητα , δίχως συνέχεια και
σταθερότητα, δίχως καθαρές γραμμές και τυπικά πλαίσια.
, Ενας άλλος τρόπος για να αποφύγει ο υστερικός το φόβο,
που προέρχεται από στρίμωγμα, είναι « να αντιστρέψει τα
πράγματα », καθιστώντας υπεύθυνο τον άλλο . Οι προσωπικές
ενοχές μετατρέπονται με τον τρόπο αυτό σε ενοχές τρίτων,
πράγμα που γίνεται αυτόματα , όπως στα παιδιά. , Οταν ένα
παιδί λέει στο άλλο « είσαι χαζός», τότε το άλλο απαντά
αμέσως: « εσύ είσαι χαζό ς ». Όταν τ ίθεται θέμα κριτ ικής ή
ενοχοποίησης του ίδιου, αυτό μετατρέπεται αμέσως σε κριτική
ή ενοχοποίηση του άλλου, ακόμα και όταν δεν αφορά την
τρέχουσα συζήτηση , πράγμα που τον βοηθά να ανακουφιστεί
στιγμιαία και καθιστά περιττή την κατανόηση . Αυτή η προβολή
προσωπικών ενοχών προς τα έξω μπορεί να φτάσει στο βαθμό
να κάνει το ίδιο το άτομο να πιστεύει ότ ι σίγουρα ο άλλοj
έχει φταίξει , όπως με τη γνωστή μέθοδο « πιάστε τον κλέφτη » 3 .
Αυτό φυσικά οδηγεί στην ανειλικρ ίνεια απέναντι στον ίδιο τον
εαυτό του και φτάνει να καταλήξει σε ένα τρόπο ζωής βυθισμένο
στο ψέμα. Τότε πάλι δημιουργούνται συναισθήματα ανασφά­
λειας και αόριστων φόβων. Στην έσχατη ανάγκη ένα τέτοιο
άτομο μπορεί να βρει και πάλι ένα ρόλο που θα τον προφυλάξει
από τις υποχρεώσεις της πραγματικότητας και τις συνέπειες
των ενεργειών του, με τη «φυγή στην ασθέ νεια», η οπο ία το
βοηθά να κερδ ίσει τουλάχιστον κάπο ιο χρόνο.

Ο υστερικός άνθρωπος και η αγάπη

Το υστερικό άτομο αγαπά την αγάπη. Την αγαπά, όπως

αγαπά καθετί που θα μπορούσε να αυξήσει την αυτοεκτίμησή
του, όπως είναι η έκσταση , η μέθη , το πάθος. Του αρέσει
γενικά να βιώνει έντονες συναισθηματικές καταστάσεις. Αν
δούμε το Απολλώνειο, σαν μια νοσταλγία του ψυχαναγκαστικού
ατόμου κυρίως, τότε η νοσταλγία του υστερικού ατόμου είναι

37. Αυτός που έχει κλέψει αρχίζει να φωνάζει : « Π ιάστε τον κλέφτη ! ».
ro Δ ιονυσιακό . ' Ελκεται από βιώματα που ξεπερνούν τα όρια.
χι όμως με τη μορφή της αυταπάρνησης του Εγώ , όπως ο
κα ταθλιπτ ικός, αλλά σαν μεγέθυνση του Εγώ , σαν μια
< t ποθέωση του Εγώ . Το καταθλιπτικό άτομο αποζητά μέσω της
ιtφοσίωσης που ξεπερνά τα όρια του Εγώ και μέσω της
ο υμβιωτικής σύμμειξης να φτάσει σε στρώματα πέραν του
1 α υτού του. Αντίθετα, το υστερικό άτομο αποζητά τη μεγάλη

ι νταση , που θα τον κάνει να νιώσει ότι ανυψώνεται πέραν του

ι αυτού του .
Για το λόγο αυτό στις ερωτικές του σχέσεις το άτομο με
1 1σ τερικά στοιχεία εκδηλώνεται έντονα , καταλαμβάνεται απ ό
πάθ ος και είναι απ αιτητικό . Αποζητά κυρίως την επιβεβαίωση
rου εαυτού του και επ ι θυμεί να ενθουσιάζεται με την αγάπη
rου και με την αγάπη του συντρόφου του, προσμένοντας μέσα
ηπ ' αυτό να φτάσει στο αποκορύφωμα της ζωής . Γνωρίζει πολύ
καλά πώς να δημιουργήσει μια ερωτική ατμόσφαιρα . ' Εχει την
ι κανότητα να μαγεύει με διάφορους τρόπους τον άλλο και είναι
πο λλές φορές ένας άριστος τεχνίτης του έρωτα. Ξ έρει να π αίζει .
καλά αυτό το πα ιχνίδι, κατέχει κάθε λεπτομέρεια από το φλερτ
μέχρι και την κατάκτηση . Ξ έρει πολύ καλά να δίνει στο
σ ύντροφό του την αίσθηση ότι είναι αξιαγάπητος, πράγμα που
σ υ μβάλλει στη γοητεία του και στο σεξαπίλ του . ' Εχει μεγάλη
Μναμη υποβολής, στην οποία δύσκολα μπορεί να αντ ισταθεί
κανείς . Η αίσθηση σιγουριάς που έχει για τα προτερήματα και
τις χάρες του τον βοηθά να τα παρουσ ιάζει τόσο πειστικά,
ώστε να μην είναι δυνατό να αμφιβάλλει κανείς .
Στην αγάπη χρησιμοπ ο ιεί κυρίως τη δύναμη που έχει για
τη ν έντονη επιθυμία που προαναφέρθηκε. Είναι ο άνθρωπος
8
του « veni - vidi- vici » 3 και κυριεύει το κάστρο με έφοδο και
όχι με μακρόχρονη π ολιορκία. Γνωρίζει πολύ καλά πώς πρέπε ι
να συμπεριφερθεί με το άλλο φύλο . Οι σχέσεις με τον τύπο
αυτό δεν είναι ποτέ βαρετές. Συνήθως αγαπά τον έρωτα
περ ισσότερο από το σύντροφό του και επ ιθυμεί να γνωρίσει
κάθε πλευρά του έχοντας μεγάλη περ ιέργεια και ανάγκη να ζει
έ ντονα. Αγαπά τη μεγαλοπρέπεια και την π ολυτέλεια, τις
γιορτές και τα γλέντια . Μπορεί να γιορτάζει τις γιορτές, όπως

38. Π ρόκειται για την περίφημη φράση του Ιούλιου Καίσαρα: « Ηλθα, είδα,
ενίκησα ».
κι αν έρθουν, αλλά και να τις διευθύνει ο ίδιος ώστε να γίνεται
το επίκεντρο με τη γοητεία, το ταμπεραμέντο , την ευελιξία και
τον αυθορμητισμό του . Αλίμονο όμως, αν δεν τον θεωρήσεις
αξιαγάπητο ! Αυτό δεν το αντέχει και ούτε στο συγχωρεί . Είναι
πρόθυμος για κάθε δράση · όσο πιο εντυπωσιακή είναι η ζωή ,
τόσο το καλύτερο γ ι ' αυτόν . Η ανία τον σκοτώνει και βαριέται
εύκολα άμα μείνει μονάχος . Είναι λοιπόν ζωντανός και
ευπρόσδεκτος σύντροφος , αυθόρμητος στην έκφραση των
συναισθημάτων του και ικανός να ζεί έντονα την κάθε στιγμή .
Του αρέσει να απολαμβάνει, έχει πλούσια φαντασία και είναι
παιχνιδιάρης. Η πίστη γ ι ' αυτόν δεν είναι σημαντ ική , τουλά­
χιστον όσον αφορά τη δική του πλευρά · οι κρυφές ερωτοτροπίες
έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και του παρέχουν έδαφος για
ρομαντ ικές φαντασιώσεις .
Στη σεξουαλική του ζωή όμως τα πράγματα είναι πιο
δύσκολα. Το ερωτ ικό και τρυφερό παιχνίδι είναι συνήθως πιο
σημαντικό γι ' αυτόν απ ' ό ,τι η εκπλήρωση των σεξουαλικών
επιθυμιών . Είναι σαν να θέλει Ύα πεί τη ς στ ιγμής εκείνης που
περνά : « Παράμεινε λί γο ακόμα, ε ίσαι τόσο ωρα ία ! » και να
απολαύσει όσο περισσότερο μπορεί, να παρατείνει το τέλος .
Ακόμα και το μήνα του μέλιτος θα ή θ ελε να τον διαιωνίσει ·
δεν αντέχει την επιστροφή στην καθημερινότητα . Αγαπά τις
αλλαγές . Αν πάλι δεν έχει αναπτυχτεί η υγιής στάση απέναντι
στο ίδιο και στο αντίθετο φύλο, τότε μπορεί να προκύψουν
εύκολα σεξουαλικές διαταραχές, μέχρι ανοργασμία στη γυναίκα
και ανικανότητα στον άντρα. Και τα δύο φύλα χρησιμοποιούν
το σεξ για να αυξήσουν την αυτοεκτίμησή τους αφενός και για
να εκπληρώνουν την ανάγκη να εξουσιάζουν το σύντροφό τους
αφετέρου. ' Οχι τόσο για να εξαναγκάσουν το σύντροφο , όπως
συμβαίνει στον ψυχαναγκαστικό τύπο, αλλά περισσότερο για
να βιώσουν τη μέθη της ακτινοβολίας τους . Οι γυναίκες,
κυρίως, χρησιμοποιούν συχνά την προσφορά ή την άρνηση της
σεξουαλικότητας ως μέσο απειλής .
Όσο περισσότερα λο ιπόν είναι τα υστερικά στοιχεία, τόσο
περισσότερο αυξάνει και η απαιτητική στάση και η ανάγκη για
καταξίωση παίρνει υπερβολικές διαστάσεις . Η σχέση αγάπης
τότε χρησιμοποιείται ως μέσο επιβεβαίωσης, η οποία βέβαια
πρέπει να ανανεώνεται διαρκώς, αφού η αυτοπεποίθηση τ ων
ατόμων αυτών κτίζεται απ ' αυτού του είδους τις επιτυχίες από
 τον θαυμασμό και τον πόθο των άλλων δηλαδή. Με την πάροδο
των χρόνων όμως αυτό γ ίνεται δυσκολότερα φυσικά, εφόσον
η έ λξη , που βασιζόταν στην εμφάνιση κυρίως, μειώνεται, με
αποτ έ λεσμα να συναντάμε έ ντονες κρίσεις ηλικίας.
Ο υστερικός τύπος χρειάζεται το σύντροφό του, όχι επειδή
δε θα μπορούσε να ζήσει δίχως αυτόν, όπως συμβαίνει στον
καταθλιπτικό, αλλά σαν ένα καθρέφτη για να βλέπει τον εαυτό
του αξιαγάπητο και να αυξάνει τη ευάλωτη αυτοεκτίμησή του. Ο
ναρκισσισμός του χρειάζεται συνεχή επικύρωση, γι ' αυτό επηρεά­
ζεται εύκολα απ ' τα κομπλιμέντα που τα πιστεύει με ευχαρίστηση.
Χ ρειάζεται λοιπόν ένα σύντροφο για να του επιβεβα ιώνει τη
γοητεία του, την ομορφιά του, την αξία του και όλα του τα
προτερήματα. Αυτός είναι ο λόγος άλλωστε π ου τείνει στην
επιλογή ναρκισσιστικού συντρόφου. Οχι όμως από το φόβο του
·

« τελείως διαφορετικού » του άλλου φύλου, όπως συμβαίνει στο

σχιζοειδή, αλλά επειδή αναζητά στο σύντροφό του κάτι παρόμοιο
με τον εαυτό του , επειδή επιθυμεί στο σύντροφό του να βρίσκει
και να αγαπά τον ίδιο τον εαυτό του.
Αρκετοί υστερικοί τύποι ό μως, και των δύο φύλων, ·

συνδ έ ονται αντίθετα με αφανείς συντρόφους για να φαντάζουν

οι ίδιοι πολύ π ερισσότερο και να συγκεντρώνουν πάνω τους
κάθε θαυμασμό . Αυτό θυμίζει το μύθο του παγονιού που ήθελε
να παντρευτεί μια απλή κότα. Ο δήμαρχος, ο κόρακας,
εξέφρασε την έκπληξή του τότε, για το πώς έ να π αγόνι ήθελε
να παντρευτεί μια άσχημη κότα. Οπότε . το π αγόνι αποκρίθηκε
μ ε μεγαλοπρ έπεια : « Ε γώ και η γννα ίκα μου αγαπάμε εμ έ να
σαν τρελ ο ί ».
Τ έ τοιες σχέ σεις, όμως, που βασίζονται τόσο πολύ στην
ανάγκη επιβεβαίωσης, δεν είναι φυσικά ανθεκτικ έ ς, γ ιατί ο
σύντροφος δεν μπορεί να τις καλύπτε ι πάντα ικανοπ οιητικά .
•
Οπότε ψάχνει κανείς για ν έ ο σύντροφο, όπου επαναλαμβάνεται
το ίδ ι ο πα ιχνίδι . Οι τυπικοί γυναικοκατακτητ έ ς και ο ι γυναίκες
που αλλάζουν διαρκώς συντρόφους ανήκουν σ ' αυτή την
κατηγορία, εφόσον η αυτοεκτίμησή τους εξαρτάται από τον
αριθ μό των θυμάτων και ο έ ρωτας είναι για κείνους ένα
παιχνίδ ι, στο οποίο θ έ λουν να είναι πάντα νικητ έ ς. Οι
απαιτήσεις τους για αγάπη είναι τόσο μεγάλες που είναι φυσικό
να απογοητεύοντα ι συνεχώς στη ζωή τους, να νιώθουν
δυσαρέ σκεια και ακεφιά και να αντιδρούν στη συνέ χεια με
 γκρίνια και με απαιτητικά παράπονα, για όλο και νέε ς
αποδείξεις αγάπης. Η δημόσια και η οικονομική επιτυχία του
συντρόφου παίζουν πολλές φορές σημαντικό ρόλο , αφού μέσα
σ ' αυτέ ς καθρεφτίζεται ο ίδιος ο εαυτός τους. Επειδή η
αυτοεκτίμησή τους τονώνεται σχεδόν αποκλειστικά με τις
αποδείξεις αγάπης, παραμένουν αχόρταγοι γ ι ' αυ τές και, για
να τις αποκτήσουν, καταφεύγουν σε διάφορους τρόπους
εξαναγκασμού. Συγκρίνουν το σύντροφο με κάποιους άλλου ς ,
που αγαπάνε κατά τη γνώμη τους « πραγματ ικά », του τονίζουν
επανειλημμένα πόσο καλύτερα θα τους φερόταν ένας άλλο ς
σύντροφος, προκαλούν σκηνέ ς και τον κατηγορούν με πάθο ς
ότι τους προσφέρονται λίγα και αντιδρούν λες και επέρχεται
καταστροφή , όταν ο σύντροφος αποστασιοποιείται . Σε όλε ς
αυτές τις περιπτώσεις βρίσκει κανείς ένα αδιαχώριστο μείγμα
από συναίσθημα και συμφέρον, με αποτέλεσμα ο σύντροφος
να μη γνωρίζει ποτέ καλά με ποιον έχει να κάνει.
' Οταν περιμένει κανεί ς από το γάμο ή την αγάπη υπερβολικά
πράγματα και απαιτεί περισσό τε ρα απ ' όσα μπορεί ο ίδιο ς να
επενδύσει, τότε αναγκαστ ικά θα απογοητεύεται κατ ' επανάληψη .
Συνήθως αδυνατεί να κατανοήσει αυτή τη συσχέτ ιση , γι ' αυτό
. και ψάχνει σε όλη του τη ζωή το μεγάλο έρωτα . Δεν είναι
τυχαίο, λο ιπόν, που στ ι ς σχέσει ς υστερικών ατόμων συναντάμε
τους περισσότερους χωρισμούς και το μεγαλύτερο αριθμό
καινούριων σχέσεων. Επειδή δε, κάθε καινούρια σχέση πρέπει
να αναπληρώσει και τις παλιές απογοητεύσεις μαζί , είναι
εξαρχής υπερφορτωμένη και κατά συνέπεια καταδικασμένη να
αποτύχει στο μεγαλύτερο ποσοστό.

' Ολοι μας αποκτούμε τις πρώτες μας εμπειρίες με το άλλο

φύλο από τη σχέση μας με τους γονεί ς και τα αδέρφια μας.
Η μεταξύ των γονέων μα ς σχέση , τα προσωπικά μας βιώματα
από το γάμο αυτό και οι εμπειρίες μας με τα αδέρφια μας
διαμορφώνουν τις προσδοκίες μας για το δεσμό , για τον έρωτα
και τη σεξουαλικότητα. Αν είχαμε την τύχη να αγαπήσουμε
τους γονείς μα ς και ως ζευγάρι, δίχως ό μως να αναγκαστούμε
να τους εξιδανικεύσουμε, όπως επίσης και δίχως να αναγκα­
στούμε να τους λυπηθούμε, να τους απορρίψουμε ή και να
τους μισήσουμε ακόμα, αν μπορέσαμε να γνωρίσουμε τα όριά
τους, τη φροντίδα και τα προβλήματά τους, τις προσπάθειες
 κα ι τις χαeές τους και τη συμπαράσταση που υπήρχε ανάμεσά τους,
τότε έχουμε περισσότερες ελπίδες να βρούμε ένα σύντροφο που να
ανταποκρίνεται στις ανάγκες μας και ταυτόχρονα να αποκτήσουμε
μια αληθ ινή εικόνα της ικανότητάς μας για συντροφικότητα.
Γονείς που θεωρούν ότι πρέπει να δείχνουν στο παιδί τους
την ανωτερότητά τους ή μια ιδανική εικόνα του γάμου τους,
πράγμα που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματ ικότητα, του
δημιουργούν την εντύπωση ότι κάτι τέτοιο είναι εφικτό , και
βέβαια αυτή θα είναι η μελλοντ ική του επιδίωξη . ' Αλλο ι γονείς
πάλι, που δεν ανταποκρίνονται στην ανάγκη του παιδιού για
πρότυπα σχετ ικά με το ένα ή το άλλο φύλο και του
παρουσιάζουν κάτι το απογοητευτικό ή απειλητικό , επηρεάζουν
αρνητικά τις προσδοκίες του σε ό ,τι αφορά τη συντροφικότητα
και τη σχέση του με το άλλο φύλο.
Ο ι δυσκολίες που έχουν οι υστερικές προσωπικότητες
σχετ ικά με την αγάπη πηγάζουν από το γεγονός ότ ι παραμένουν,
σε σύγκριση με άλλους ανθρώπους, μεγαλύτερο χρονικό
διάστημα προσκολλημένο ι στο πρόσωπο του άλλου φύλου που
τους μεγάλωσε και δυσκολεύονται να αποστασιοποιηθούν από •

την ταύτιση που έχει γίνει μαζ ί του. Διότ ι η υστερία ακολουθεί
ως τελευταία φάση της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης του παιδιού
- γύρω στα τέσσερα ως έξι του χρόνια - όπου το παιδί, όπως
θα δούμε στη συνέχεια, ταυτίζεται με τα πρότυπα που του
π ροσφέρονται και αποκτά τις βάσεις για τη μετέπειτα στάση
του απέναντι στο αντίθετο φύλο αλλά και στο δικό του. Σε
γενικές γραμμές υπάρχουν οι εξής π ιθανότητες εξέλιξης : Σε
περίπτωση εξιδανίκευσης της σχέσης του με το γονέα ή με
κάποιον αδερφό του αντίθετου φύλου, επαναλαμβάνει αυτή την
άλλοτε εξιδανικευμένη στάση προσμένοντας τον ιδανικό σύ­
ντροφο. Σε αντίθετη περίπτωση , προβάλλει στο σύντροφο τις
, παλιές του απογοητεύσεις, το φόβο ή το μίσος που είχε
αισθανθεί κατά την παιδική του ηλικία για τα άτομα εκείνα
με τα οποία είχε άμεση σχέση , με αποτέλεσμα όλες οι
μελλοντικές του σχέσεις να ξεκινούν με την επιβάρυνση της
προκατάληψης πως όλοι οι άντρες ή όλες οι γυναίκες είναι
έτσι, όπως τις είχε β ιώσει στο παρελθόν. Π ροβάλλει την αρχική
εικόνα του πατέρα ή της μητέρας στο σύντροφο ή τη σύντροφο
και προσαρμό ζεται σ ' αυτές με τον ίδιο τρόπο, όπως ήταν
π ροσαρμοσμένος στην αρχική του εικόνα . Οπότε όχι μόνο δεν
πραγματώνει το δικό του το ρόλο , αλλά παρακωλύει και αυτόν
του συντρόφου του, αφού μένει προσκολλημένος στον πρώτο
9
του ρόλο , σ ' αυτόν του γιου ή της κόρης δηλαδή 3 .
Ο γιος, που έχει απογοητευτεί από τη μητέρα του , μπορεί
να αναπτύξει μεγάλο μίσος για τ ις γυναίκες και να εκδικείται
για όλες αυτές τις παλιές απογοητεύσεις, με τον τρόπο του
Δον Ζουάν, για παράδειγμα. Αποπλανώντας και εγκαταλείπο­
ντας στη συνέχεια τις γυναίκες, προξενεί σ ' αυτές ό,τι είχε
βιώσει και ο ίδιος με τη μητέρα του κάποτε. Η κόρη , που
απογοητεύτηκε από τον πατέρα της , εκδικείται με τον δικό της
τρόπο τον άνδρα : Αναπτύσσει μίσος γι ' αυτόν ή γίνεται η
«χειραφετημένψ> γυναίκα, που, υποτίθεται, επιδιώκει την
ισότητα των δύο φύλων, όχι ό μως από αίσθηση δικαιοσύνης
ή αυτοεκτίμησης, αλλά ωθούμενη από την ανάγκη εκδίκησης.
Αυτό που επιθυμεί ουσιαστικά είναι να ανατρέψει τα πράγματα
και να αναλάβει εκείνη την εξουσία στα χέρια της. Σε άλλη
περίπτωση πάλι δίνεται σε πολλούς άντρες για να πληγώσει
τον πατέρα της, λέγοντάς τοΌ με τον τ ρ όπο αυτό ότι « αφού
εσύ δε με αγαπάς, δεν αξίζω και, μια και είμαι για πέταμα,
καταλήγω στο πεζοδρόμιο », πράγμα που είναι αρκετές φορές
και το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο της πόρνης. Μπορεί επίσης να
εξελιχτεί σε μια Κ ίρκη , που βλέπει τους άντρες μόνο ως
σεξουαλικά αντικείμενα , τους μεταμορφώνει σε « γουρούνια »,
ό π ως διαβάζουμε στην Οδύσσεια, οπότε τους εκμεταλλεύεται,
τους ταπεινώνει και προσπαθεί να τους έχει εξαρτημένους
σεξουαλικά . Κάτι παρόμο ιο συναντάμε στις γυνα ίκες που με
τις υπερβολικές υλικές, σωματικές και ψυχικές τους απαιτήσεις
εκμεταλλεύονται τον άντρα, τον απομυζούν, του αφαιρούν την
εξουσία και τον « ευνουχίζουν », υποτιμώντας τον ανδρισμό
του. Τέτοιες δαιμονικές - καταστροφικές γυναίκες συναντάμε
συχνά στα μυθιστορήματα και στα θεατρικά έργα του Strindberg .
Κ αι τέλος η απογοήτευση από το αντίθετο φύλο ή ο φόβος
γι ' αυτό μπορεί να οδηγήσει τα άτομα και των δύο φύλων στην
ομοφυλοφιλία. Στις περιπτώσεις αυτές το ρόλο του πατέρα ή

3 9. Σ ' αυτήνκαι στις επόμενες παραγράφους περιγράφονται οι πιθανέ ς

επιπτώσεις της έλξης και της προσκόλλησης των αντίθετων φύλων μέσα σε
μια οικογένεια (μητέρα- γιος, πατέρας - κόρη ) , της διεργασίας δηλαδή που
την ο νομάζουμε « ο ιδιπόδειο σύμπλεγμα ».
της μητέρας μπορούν να τον αναλάβουν ως υποκατάστατα και
ένας αδερφός ή μια αδερφή . Η προσκόλληση σε άτομα του
αντίθετου φύλου κατά την παιδική ηλικία είναι ένα ανθρώπινο
φαινόμενο γενικά, το οποίο οι Γάλλοι το εκφράζουν ως εξής :
40
« Ο η revient toujours a ses premiers amours » .
Έ να άλλο παράδειγμα προσκόλλησης στην πρώιμη σχέση
είναι η τάση των υστερικών ατόμων να εμπλέκονται συχνά σε
τριαδικές σχέσεις, όπου, ασυνείδητα, ε παναλαμβάνουν το ρόλο
που είχαν ανάμεσα στους γονείς τους, πράγμα που συναντάμε
κυρίως σε μοναχοπαίδια αυτής της δομής. Εμπλέκονται
φαινομενικά άθελά τους και τυχαία σε τέτοιες σχέσεις και
αποδίδουν την έλξη τους για άτομα ήδη δεσμευμένα, σε ατυχείς
σ υγκυρίες. Ωστόσο , στην πραγματικότητα είναι αυτοί οι ίδιοι
που επιζητούν δεσμευμένα άτομα, για να ζήσουν και πάλι τον
παλιό ανταγωνισμό που είχαν ως γιος ή ως κόρη με τον πατέρα
ή με την μητέρα αντίστοιχα. Έχουν μείνει δηλαδή προσκολ­
λημένοι στην τάση να παρεμβάλλονται σε μια σχέση , να
ανταγωνίζονται με το άτομο του ίδιου φύλου και να•
προσπαθούν να το πληγώσουν με το να του πάρουν το
σύντροφό του. Ταυτόχρονα δε, φοβούνται να ξεκινήσουν μια
σχέση με άτομο που είναι ελεύθερο, διότι μια τέτοια σχέση
απαιτεί σοβαρότητα και δεσμεύσεις.
Πρέπει βέβαια να γνωρίσει κανείς την ιστορία των ατόμων
αυτών για να κατανοήσει τη συμπεριφορά τους, που είναι
τρόπος έκφρασης των παλιών τραυμάτων που υπέστησαν. Στην
οικογένειά τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναπτύξουν με
υγιή τρόπο τη θηλυκότητα ή τον ανδρισμό το υ ς. Παρέμειναν
υπερβολικά προσκολλημένα στην οικογένεια ή τους έλειψαν τα
πρότυπα για την ανάπτυξη του ρόλου του φύλου τους. Κ αι
αυτό, είτε γιατ ί απορρίφτηκαν στο ρόλο αυτό είτε γιατ ί ήρθαν
πρόωρα σε επαφή με τη « σεξουαλικότητα », οπότε το αρσενικό
ή το θηλυκό στοιχείο τοποθετήθηκε μέσα τους, προτού ακόμα
αποκτήσουν αρκετή ταύτιση με τον εαυτό τους και αρκετή
αυτοεκτίμηση . Ο άνδρας ή η γυναίκα εξελίχτηκε μέσα τους
δηλαδή , π ροτού ακό μα να έχουν ωριμάσει γι ' αυτό .

4 0. « Ξαναγυρίζουμε πάντα στις πρώτες μας αγάπες ».

 Το σημαντικότερο πρόβλημα που έχουν τα υστερικά άτομα,
όσον αφορά την αγάπη και τη συντροφικότητα, είναι οι
απατηλές προσδοκίες τους από τη ζωή , την αγάπη, το γάμο
και το άλλο φύλο. Οι τάσεις τους να απαιτούν και η ετο ιμότητά
τους να δίνουν δε βρίσκονται σε υγιή συσχέτιση μεταξύ τους
και αυτό ακριβώς είναι που τους οδηγεί κατ ' επανάληψη σε
νέες απογοητεύσεις. Απ ' αυτές θα μπορούσαν να μάθουν ότ ι ο
τρόπος ζωής τους στον τομέα αυτό στηρίζεται σε μια αυταπάτη
με φυσικό επακόλουθο την απογοήτευση . Εκείνο λοιπόν που
αποτελεί την προβληματική τους πλευρά είναι η συνεχής ανάγκη
και η απαίτηση να τους φέροντ αι προνομιακά, δίχως παράλ­
ληλα να διερωτώνται για τη δική τους προσφορά.
Το γεγονός αυτό το διαπιστώνουμε επίσης και κατά την
επιλογή του συντρόφου τους, όπου το γόητρο, τα υλικά αγαθά,
το επάγγελμα, η περιουσία , οι τίτλοι και τα εξωτερικά
πλεονεκτήματα έχουν γι · αυτούς σημαντ ικότερη αξία από το
χαρακτήρα. Βλέπουμε δηλαδή και εδώ να τους χαρακτηρίζει
μια π αιδικότητα , να επηρεάζοη αι εύκολα από επιφανειακά
πράγματα και να πιστεύουν ότι αυτά θα τους προσφέρουν μια
ωραία ζωή. Τις απογοητεύσεις τις προσάπτουν συνήθως στο
σύντροφό τους. Ο φόβος τους να βιώσουν την αναξ ιότητά τους
μπορεί να εξελιχτεί σε μανία για επιβεβαίωση , η οποία, όπως
κάθε μανία, ποτέ δεν μπορεί να ικανοποιη θεί, διότι η
ικανοποίηση αναζητείται στον « εξωτερικό κόσμο » και όχι στον
ίδιο τον εαυτό. Στην περίπτωση αυτή θα ήταν αναγκαίο να
γίνει προσπάθεια για την ανάπτυξη πραγματικής ικανότητας
για αγάπη, που προϋποθέτει μια πραγματική αυτοεκτίμηση .
Η τάση που έχουν τα άτομα αυτά να προβάλλουν στο
σύντροφό τους τ ις δικές τους αδυναμίες δημιουργεί στη σχέση
τους πολλά προβλήματα. Στους συνεχείς καβγάδες για την
υπαιτιότητα , στις συνεχείς κατηγορίες και στην αντιμετώπιση
των πραγμάτων με μια διαστρεβλωμένη λογική, που φτάνει
μέχρι τη συκοφαντ ία και τη ραδιουργία, βλέπουμε τους τρόπους
έκφρασης της τάσης αυτής. Ι διαίτερα δύσκολη είναι η σχέση
μεταξύ ενός υστερικού και ενός ψυχαναγκαστ ικού ατόμου που
είναι, όπως ήδη ξέρουμε, αντίθετοι τύπο ι. ' Οσο περισσότερο
ο ψυχαναγκαστικός σύντροφος επιμένει σταθερά και με κάθε
τρόπο να ξεκαθαρίσει μια αμφιλεγόμενη κατάσταση σε κάθε
της λεπτομέρεια και να αποδείξει ότι έχει δίκιο , άλλο τόσο το
ωιοφ εύγει ο υστερικός σύντροφος με μια « άπιαστη » λογική ,
1 1 1 τ ον τρόπο που πηδά το αλογάκι στο σκάκι, όπως πολύ
t ι ιστο χα το περιέγραψε ο Schultz- Hencke . Διότι διαισθάνεται

ι ν ο να την τάση του άλλου να τον στριμώξει υποδεικνύοντας

ι cι λάθη του και αντ ιστέκεται με κάθε μέσο που έχει στη διάθεσή
ω υ . Αν είναι κανείς μαζί του ελαστικός, αν του φτιάχνει μια
γι φυρα και του αφήνει κάποιο δρόμο ανο ιχτό για να διαφεύγει,
ι ι c ε τα πράγματα γίνονται πολύ καλύτερα. Θα έπρεπε λοιπόν
ι 1 ψυ χαναγκαστ ικός σύντροφος αντί να τον στριμώχνει και να

ι 1 1ν περιορίζει, να προσπαθεί να βλέπει τα πράγματα και από

ι r1ν πλευρά του και να κρίνει τις καταστάσεις λαμβάνοντας
1 1πόψη και τον τρόπο που τις βιώνει ο σύντροφός του.
Τα σχιζοειδή άτομα συνήθως τα αποφεύγει ενστικτωδώς ο
1 1ο τερικός τύπος, διότ ι αυτά τον καταλαβαίνουν εύκολα και δε
c'Ι ια θέτουν την ετοιμότητα να καλύψουν τις ανάγκες του για
1 πι βεβαίωση και θαυμασμό. Αντίθετα επιλέγουν ευχαρίστως
ο υντρό φους με καταθλιπτική δομή , που διαθέτουν αυτή την
ι tο ιμότητα, όπως και μια άλλη επίσης, να υποχωρούν εύκολα.
Μ ια τέτοια σχέση , όμως, οδηγείται μακροπρόθεσμα σε βάρος
η>υ καταθλιπτ ικού ατόμου. Δεσμοί μεταξύ δύο ατόμων με
1 1στερική προσωπικότητα είναι σχετικά αρμονικοί , μόνο όταν
c α υστερικά στοιχεία δεν είναι τόσο έντονα. Διαφορετικά, ο
ανταγωνισμός και η επιθυμία να πληγώσει ο ένας τον άλλο
προκαλούν στη σχέση πολλά προβλήματα.
Στη λογοτεχνία συναντάμε πολλά παραδείγματα υστερικών
γυναικών, όπως η « Luise » του S . Maugham ή η Scarlett στο
μυθιστόρη μα « ' Οσα παίρνε ι ο άνεμος» της Margaret Mitchell . Στις
επιστολές του Poushkill και του Fontane αναγνωρίζουμε εύκολα τις
δυσκολίες που π ροκύπτουν από τη σχέση με μια σύντροφο με
υστερική δομή. Στην π ροκείμενη περίπτωση θα μπορούσαμε να
?-ναφέρουμε επίσης και το παρα μύθι « Ο ψαράς και η γυναίκα του ».

Το υστερικό άτομο και η επιθετικότητα

Η χαρακτηριστική μορφή επιθετ ικότητας, που αποκτά το
παιδί κατά την ηλικία των τεσσάρων ως έξι χρόνων είναι ο
ανταγωνισμός. Β έβαια, όπως και σε κάθε καινούριο στάδιο
εξέλιξης, έτσι και εδώ οι παλιότερες μορφές επιθετικότητας
συνεχίζουν να υπάρχουν. Εδώ αναφερόμαστε στις ειδικές
μορφές επιθετικότητας που σχετίζονται με το φύλο , με την
πρόκληση ή την κατάκτηση , με τον αγώνα για καθετί που
συντελεί στην επιβεβαίωση της προσωπικής αξίας του ατόμου
ή αντίθετα απέναντι σε καθετ ί που φαίνεται να την απειλεί.
Η επιθετ ικότητα λοιπόν εκφράζεται εδώ κυρίως κατά την
εμπλοκή του παιδιού σε μια σχέση για την εξασφάλιση της
πρωτ ιάς και της αναγνώρισης. Χ ρησιμοποιείται δηλαδή στην
προσπάθεια για διάκριση κ αι υπεροχή .
Σε αντίθεση με το ψυχαναγκαστικό άτομο, πο υ περιγράφηκε
πιο πάνω, η επιθετ ικότητα του υστερικού ατόμου είναι
ελαστική , αυθόρμητη, ανέμελη και συχνά δίχως κάποια συγκε ­
κριμένη σκέψη , ενώ παράλληλα δε διαρκεί πολύ και δεν είναι
εκδικητική . Παίρνει διάφορες μορφές έκφρασης και μπορεί να
είναι πολύ έντονη μέχρι και αυθαίρετη, αλλά δεν απευθύνεται
σε συγκεκριμένα πρόσωπα ή πράγματα .
Όσο πιο έντονα είναι τα υστερικά στοιχεία, τόσο περισ­
σότερο η επιθετικότητα έχει . ως στόχο της την κάλυψη της
ανάγκης για υπεροχή . Από το συνεχή αυτοέπαινο μέχρι και τη
δολιότητα συναντάμε διάφορες μορφές επιθετικότητας που
πηγάζουν από υπερευαισθησία σε ναρκισσιστ ικά πλήγματα.
Παρατηρούμε τότε μια άπληστη μανία προβολής, μια προσπά­
θεια να βρίσκεται κανείς πάντα στο επίκεντρο, να θέ λ ει να
είναι ο πρωταγωνιστής σε κάθε περίπτωση θεωρώντας κάθε
άτομο του ίδιου φύλου πιθανό αντίζηλο, που πρέπει να
πληγωθεί και να εξουδετερωθεί, προκειμένου να αυξηθεί ο
προσωπικός θρίαμβος.
Συχνά συναντάμε τη μορφή του δοκησίσοφου , αυτού δηλαδή
που νομίζει ότι είναι σοφός και τα ξέρει όλα. Θέλει οπωσδήποτε
να εντυπωσιάζει και να είναι το επίκεντρο πάντα. Αυτή του
η ανάγκη αυξάνει ανάλογα με την ανασφάλεια που κρύβεται
μέσα του, ανάλογα με το μέγεθος της απόστασης μεταξύ
φαινομενικού και υπαρκτού, μεταξύ επιθυμητού Εγώ και
πραγματ ικού. Εξαιτίας της έλλειψης αυτοκριτ ικής και αυτοε ­
λέγχου η επιθετικότητα στην προκείμενη περίπτωση είναι πολύ
ορμητική και συχνά καταλήγει στην υπερβολή, που είναι
άλλωστε και το χαρακτηριστικό γνώρισμα της προσωπικότητας
αυτής. Χ αρακτηριστική είναι επίσης και η τάση για γενικεύσεις.
Η επιθετ ικότητα προς τον ή τη σύντροφο εκφράζεται για
 ιι ι ι v(χδε ιγμα με το : « όλ οι οι ά ντρες είναι ηλ ίθιοι » ή « όλ ες οι
γι ινα ίκες ε ί ναι χαζές».
1 [ υστερική επιθετικότητα μοιάζει συνήθως με την αρχαϊκή
Ο υε λλώδη » κινητ ικότητα του βρέφους, που , ενώ στο σχιζοειδή
ι ι'1πο αποτελεί έκφραση υπαρξιακής απειλής, στον υστερικό
ι ι'ιπο χρησιμοποιείται ως μέσο δραματοποίησης τη ς κατάστασης
ι{( t ι εντυπωσιασμού. Ο υστερικός τύπος με τον τρόπο έκφρασης
ι 1 1ς επιθετικότητά ς του γίνεται νικητής « διά του αιφνιδιασμού ».
·· Το υμπάρει » τον άλλο με ευχαρίστηση και με ικανοποίηση ,
ι'Η ό τι αυτό του υπόσχεται μεγαλύτερη επιτυχία απ ' ό ,τι η
JΙ ρογραμματισμένη στρατηγική . Η επίθεση για κείνον είναι η
κα λύτερη άμυνα. Η υστερική επιθετικότητα θα μπορούσε επίσης
νι � χαρακτηριστεί και « π αράλογη ». Ένα παράδειγμα είναι το
ι·ξής: Στην ήρεμ η και δ ικαιολ ογημέ νη κριτικ ή του συζύγου, η
αύζυγος βάζει τις φωνές και, δίχως να αναφερ θε ί κα θόλ ου στο
προκείμενο, τον κατηγορεί για θέματα τελ είως ά σχετα μ ' αυτό.
Α λλάζει τα πρά γματα δ ηλ αδ ή με έ ναν αιφνίδ ιο, έ ντονο και
t•ξωπραγματικ ό τρόπο, για να αποφύγει την πραγματικ ό τητα.
Η εξήγηση για τη στάση αυτή είναι η χαμηλή και εύθραυστη •

αυτ οεκτίμηση της υστερικής προσωπικότητας, που αντιδρά πλη­

γωμένα ακόμα και στην παραμικρή κριτική ή επίθεση . Εξαιτίας
της ανεπαρκούς ταύτισης με τον ίδιο τον εαυτό στέκεται πάνω
σε επισφαλή βάση, γι ' αυτό και ταλαντεύεται εύκολα. Ακόμα και
η ελάχιστη προσβολή της αυτοεκτίμησης μπορεί να απελευθερώσει
στον υστερικό έντονα συναισθήματα μίσου ς , που σχετίζονται με
τον έντονο φόβο του ότι δεν είναι αξιαγάπητος.
Μ ια ιδιαίτερη μορφή υστερικής επιθετ ικότητας είναι η
ραδιουργία. Κ αι σ ' αυτήν την περίπτωση βέβαια η προέλευσή
της ανάγεται στην οικογένεια. Επαναλαμβάνει κανείς ασυνεί­
δητα την κατάσταση που είχε βιώσει κατά την παιδική του
, ηλικία, όπου αναγκαζόταν να αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε
γονείς και αδέρφια, κάθε φορά που ο ένας τον χρησιμοποιούσε
εναντίον κάποιου άλλου, προσπαθώντας έτσι να λύσει πάνω
στην πλάτη του τα άλυτα συζυγικά ή οικογενειακά προβλήματα.
Μ ε τον τρόπο αυτό αναπτύσσονται η ραδιουργία, η υποτίμηση
μέχρι και η επιθυμία καταστροφής του άλλου και έντονες τάσεις
εκδίκησης. Αν προστεθεί σε όλα αυτά και το μίσος για το άλλο
φύλο, μπορεί η εκδίκηση να πάρει υπερβολικές διαστάσεις. Η
υστερική επιθετικότητα εκφράζεται συνήθως με « σκηνές », που η
έντασή τους κλιμακώνεται, ενισχυόμενη και από το υποκριτικ<\
ταλέντ ο, προς εντυπιοοιασμό των τρίτων. Παθιασμένη αγανάκτηση
και συμπεριφορά με τις αντίστοιχες κινήσεις και παράφορες
κατηγορίες είναι τυπικές μορφές υστερικής επ ιθετικότητας, οι οποίες
συνήθως εξαφανίζοντ αι, όταν δεν παρευρίκονται τρίτοι.

Ας αναφέρουμε τώρα, ως παράδειγμα , την εκδικητική στάση

μιας γυναίκας με έντονα υστερικά στοιχεία, η οποία διακατέ­
χεται από μίσος απέναντι στον άντρα. Η γυνα ίκ α αυτή, εξαι τ ία ς
των «αδύναμων νε ύρων» της κ αι της ευαισθησίας απέ ναντι
στις ασθέ νειες γενι κό τερα, είχε απαιτήσει από τον ά ντρα τ ης
να κ απνίζει στο μπαλκ ό νι α κόμα και το χειμ ώ να, γιατί δεν
ανεχό ταν τον κ απνό . Ό ταν εκεί νος παρακ ολ ουθο ύσε ποδό ­
σφαιρο στην τηλ εόραση, μιλ ο ύσε υποτιμητικ ά για το επίπεδό
τον μπροστά στα παιδ ι ά τους κ αι γενι κ ά τον υποτιμο ύσε για
κ α θετί στο οπο ίο εκ ε ίvη δ εν μπορο ύσε να συμμετά σχει, εί τε
γιατί δεν την ενδ ι έφερε είτε γιατί αισθανό ταν κ ατώ τερη. Α υτός
είχε ανώ τερη κοινωνικ ή μ όρφωση από εκ ε ίνη κ αι ό σα βιβλία
της σύσταινε κ α τά κ αιρο ύς τα· έβρισκ ε βαρε τά, δ ι ό τι δεν ή ταν
σε θέση να τα κ αταλάβει ή δεν έμπαινε κ αν στον κ όπο να τα
κ αταλάβει. Τις σεξουαλ ι κ ές τον επι θυμ ίες τις έβρισκ ε υπερβο­
λ ικ ές κ αι τις απέφευγε με χίλ ιες δ υο προφάσεις. Τον υποτιμο ύσε
σε κάθε τομ έα, εκ δ ι κ ο ύμε vη με τον τρόπο αυτό ασυνείδ ητα τον
πατέρα της για την ταπε ί νωση που ε ίχε υποστε ί, από την
προτίμηση που αυτός έδ ειχνε για την εξ υπνό τερη αδερφ ή της.

Και ένα παράδειγμα που αναφέρεται στην εξαπάτηση : Έ νας

ασθενή ς μου αποκ άλ υψε κ άποια στιγμ ή μετά από αρκ ετό κ αιρό
ό τι ταυτόχρονα με τη θεραπεία του μαζί μου ε ίχε αρχίσει
θεραπε ία κ αι με έ ναν άλλ ο θεραπευτή . Ήθελ ε να δ οκ ιμά σει
ποιος ψυχαναλ υτής ή ταν κ αλ ύτερος κ αι ποια μ έθοδος θα τον
πή γαινε πιο πολύ. Κατά τη δ ι άρκ εια της θεραπε ίας μιλ ο ύσε σε
μ ένα για όλ α τα αρνητι κά στοιχε ία τον συναδέλ φου κ αι της
μεθόδου τον, κ ά νοντας βέβαια το ίδ ιο κ αι για μέ να, δίχως
όμως κ ανέ νας από τους δ υο μας να φανταστε ί πως έκ ανε
ταυτόχρονα δ υο θεραπείες, κ αθό τι περιέ γραφε τη θεραπε ία τον
με τον άλλ ο σαν να ε ίχε γί νει χρό νια πριν. Με τον τρόπο αυτό
χρησιμοποιο ύσε τον έ να εναντίον του άλλ ου, όπως έκανε κάποτε
με τους γονείς τον, παίρνοντας έτσι εκδίκ ηση για την κακομετα­
χείριση που είχε υποστεί, όταν ο ένας γονέας, προσπαθώντας να
ι ι ιν προσεταιριστεί, τον έστρεφε ενα ντίον τον άλλον. Παράλ ­
ληλα δε, όπως και τότε, δεν ήταν ειλ ικρινής με κα νένα
ι ι ι σφημίζοντας συγχρ νως και τη
ό θεραπευτική μέθοδο.

Το ψυ'Χοδυναμικό υπόβαθρο
Πώς συμβαίνει τώρα ο φόβος της αναγκαιότητας και της
11 > ιστικότητας να βιώνεται τόσο έντονα ; Ή αν το δούμε από την
11 λευ ρά των τάσεων, πώς γίνετα ι η ώθηση της φυγόκεντρης
Ι'ηΊνα μης, η τάση από το κέντρο προς την περιφέρεια δηλαδή ή
1 1 τάση για αλλαγή με άλλα λόγια να βιώνεται τόσο μονόπλευρα ;
Ψάχνοντας και πάλι για ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες που θα
ουνηγορούσαν υπέρ της συγκεκριμένης περίπτωσης, μπορούμε να
1 1ποθέσουμε μια έμφυτη ζωηράδα και ευαισθησία του συναισθη­
ματικού κόσμου , έναν αυθορμητισμό και μια έντονη ανάγκη για
ι ιιrτοέκφραση , για αυτοαποκάλυψη, για εξωτερίκευση του εσωτε­
ι_> ικού βιώματος μια επ ιθυμία για επικοινωνία δηλαδή , μια ανάγκη
για επαφή, όπως και μια αυξημένη ανάγκη για προβολή. Μ ε
ι ωτές τις προδ ιαθέσεις όμως χρειάζεται κανείς περισσότερο το
ουνάνθρωπό του, χρειάζεται τη συ μπάθεια και την επιβεβαίωσή
rου . Αυτό επιδρά θετικά στην ανάπτυξη μιας ζωντανής προσω­
π ικότητας με δυνατότητα προσαρμογής και ελιγμού. Η ένταση
ζωής που έχουν τέτοια άτομα συναρπάζει και δεν είναι ποτέ
Ιkχρετά. Χρειάζονται ενθάρρυνση, αλλά και τα ίδια ενθαρρύνουν
κα ι παρακινούν τους άλλους. Μ ια έμφυτη χάρη και πολλές φορές
και ομο ρφιά συντείνουν στο να προκαλούν τη συμπάθεια από
πολύ μικρή ηλικία. Αγαπιούνται εύκολα και είναι συνηθισμένοι
να αρέσουν απλά και μόνο επειδή είναι έτσι όπως είναι. Οι άλλοι
τους βρίσκουν γοητευτικούς και φυσικά αυτό το αντιλαμβάνονται
Πολύ νωρίς. Το ότι τα προτερήματα αυτά μπορεί να καταλήξουν
επ ίσης σαν το χάρισμα της Δανάης4 1 σχετίζεται κυρίως με το

4 1 . Ο συγγραφέας προφανώς εννοε ί εδώ τις « δύο πλευρές του νομίσματος », που
συναντάμε άλλωστε σε πάρα πολλές περιπτώσεις. Η Δανάη ήταν τόσο ωραία
και χαριτωμένη, ώστε και ο Δίας ακόμα τη θέλησε για γυναίκα του (και για
να μπορέσει να την πλησιάσει εκεί που ήταν φυλακισμένη, μεταμορq:ώθηκε σε
βροχή). Συχνά η Δανάη ήταν στο επίκεντρο εξαιτίας της ομορφιάς της. Για
τον ίδιο λόγο όμως ταλαιπωρήθηκε πολύ σε όλη της τη ζωή.
γεγονός ότι τελικά αποκτούν την εμπειρία να θαυμάζονται κα ι
να αγαπιούνται, δίχως να χρειάζεται να προσπαθήσουν γ ι ' αυτό.
Το επακόλουθο της εμπειρίας αυτής είναι ότι μαθαίνουν να
στηρίζονται αποκλειστικά στα εξωτερικά τους χαρίσματα και
τους γεννιέται η προσδοκία ότι θα αγαπιούνται αυτονόητ α
παντού και πάντα. Για να καταλήξουν όμως αυτές ο ι
προδιαθέσεις σε δυσάρεστες επ ιπτώσεις, χρειάζονται και ορι­
σμένες περιβαλλοντικές επιδράσεις, τις οποίες θα θέλαμε να
εξετάσουμε αναλυτικότερα.

Οι εκτιμήσεις της ψυχαναλυτικής εμπειρίας τοποθετούν την

αρχή μιας πιθανής υστερικής εξέλιξης στην ηλικία των
τεσσάρων ως έξι χρόνων. Στο στάδιο αυτό το παιδί αρχίζει
να εγκαταλείπει την πρώιμη παιδική ηλικία και να κάνει
σημαντικά βήματα εξέλιξης. ' Εχει αποκτήσει εντωμεταξύ πλου ­
σιότερες ικανότητες και δυνατότητες συμπεριφ ο ράς, ταυτόχρο­
να όμως καλείται να αντιμετωπίσει και νέα καθήκοντα. Είναι
υποχρεωμένο δηλαδή να μπ ε ι σταδιακά στον κόσμο των
ενηλίκων και να γνωρίσει του ς κανόνες του παιχνιδιού που
επικρατούν στις μεταξύ τους σχέσεις. ' Οπως είναι υποχρεω­
μένο , επίσης, να αποδεχτεί σταδ ιακά το ρόλο του φύλου του
και να διαισθανθεί, κατά κάποιο τρόπο , ότι ο ρόλος αυτός θα
είναι ένα πεδίο αξιολόγησης και σύγκρισής του με τους άλλους.
Α υτό σημαίνει βέβαια ότι θα χρειαστεί να εγκαταλείψει το μέχρι
τώρα μαγικό του κόσμο με τις φαντασιώσεις των αμέτρητων
δυνατοτήτων, για χάρη αυτού που συνηθίζουμε να αποκαλούμε
πραγματικότητα, μια πραγματ ικότητα που περιορίζει τις π ρο­
σωπικές επιθυμίες και ικανότητες. Ο κόσμος του παιδιού στη
φάση αυτή είναι πιο πλούσιος και εμπεριέχει, σε γενικές
γραμμές, βιώματα απ ' όλους τους τομείς, όπως και στους
ενή λικες. Περιμένει κανείς απ ' αυτό όλο και περισσότερη
κατανόηση , υπευθυνότητα και λογική. Μ ε λίγα λόγια πρέπει
στη φάση αυτή να γνωρίσει και να αποδεχτεί σταδιακά την
πραγματικότητα, πράγμα που θα το βοηθήσει στην παραπέρα
ανάπτυξη και ενηλικίωσή του.
Για να έχουν όμως επιτυχία αυτά τα εξελικτικά βήματα, το
πα ι δί χρειάζεται πρότυπα που θα χαράξουν τον προσανατολι­
σμό του. Πρέπει να ζει καταστάσεις που να τις θεωρεί άξιες
προς επιδίωξη, ο κόσμος των ενηλίκων πρέπει να του φανεί
t οχάριστο ς , ο τρόπος και οι κανόνες ζωής που αντ ιπροσω­
πεύουν να είναι και αυτές άξιες προς μίμηση.
Στη φάση αυτή αυξάνουν εκ νέου οι δυσκολίες των γονέων.
εν έχουν πια το μικρό παιδάκι απέ ναντί τους, για το οποίο
rιταν μέχρι τώρα ημίθεοι. ' Εχουν ένα παιδί που παρατηρεί
κ ρ ιτικά , που οι ανάγκες του για την απόκτηση γνώσεων
ι tυξάνεται βαθμιαία, που ζητάει να μάθει τα επιχειρήματα για
τους δ ιάφορους κανόνες και τις απαγορεύσεις, που θέλει να
γινει αποδεκτό ως ολο κληρωμένο άτομο και να αποκτήσει την
αισθη ση ότι είναι αξιαγάπητο , έχοντας ταυτόχρονα την ανάγκη
να μάθει ότι και η δική του αγάπη κάτι σημαίνει για τους
γονε ί ς του, ότ ι κάτι έχει να δώσει και αυτό. Αρχίζει να
αναπτύσσει τρόπους συμπεριφοράς ανάλογα με το φύλο του
επι δ ιώκοντας ή κατακτώντας κάποιους σκοπούς και θέλει να
το παίρνουν στα σοβαρά. Κ ατά συνέπεια η ωριμότητα και η
κατανόηση των γονέων ε ί ναι στην προκείμενη περίπτωση
ιδ ια ίτερα σημαντική , καθότι το παιδί χρειάζεται τώρα υγιή
πρότυπα για να καταλήξει σε ένα σαφές περίγραμμα του εαυτού
του, που θα τον οδηγήσει σε μια υγιή αυτοεκτίμηση και
ταυτότητα.
Αυτό που έχουν ιδιαίτερα στερηθεί οι υστερικές προσωπι­
κότητες είναι η καθοδήγηση και τα πρότυπα, στοιχεία απαραί­
τητα γ ι ' αυτήν ακριβώς τη φάση της ζωής. Για να μπορέσει το
μικ ρό παιδί να αρχίσει να ωριμάζει, αποδεχόμενο την
πραγματικότητα της ζωής και εγκαταλείποντας την παιδική
συμπεριφορά και ανεμελιά , προς χάρη της υπευθυνότητας και
των δ ιαφόρων αναγκαιοτήτων, για να βρεθεί στη θέση να
αναλάβει όλα αυτά τα καθήκοντα δηλαδή, πρέπει ο κόσμος
γύρω του να έχει κανόνες που να του φαίνονται δικαιολογη ­
μένοι . Οι γονείς του πρέπει να προσπαθήσουν να του
, ξυπνήσουν μέσα του την επιθυμία να γίνει όπως και εκείνο ι,
να θέλει να ταυτιστεί μαζί τους. Μόνο τότε θα είναι σε θέση
να εγκαταλείψει την παιδική του συμπεριφορά και ελευθερία.
Ε ί ναι απαραίτητο επίσης να αποκτήσει εμπειρίες αντίστο ιχες
με την ηλικία του για την ανάπτυξη και γνώση των ικανοτήτων
του, καθώς και αναγνώριση των ικανοτήτων αυτών και του
ρόλου του σε σχέση με το φύλο του, για να μπορεί να
αντιμετωπ ί σ ει τα νέα του καθήκοντα με χαρά, υπερηφάνεια και
υγιή αυτοεκτίμηση.
 Ας φανταστούμε τώρα ένα περιβάλλον ασταθές και επιφα­
νειακό ή χαοτ ικό , όπου σήμερα τιμωρείται κάτι που αύριο
μπορεί να αγνοηθεί ή να αναγνωριστεί και ως σωστό ακόμα,
ένα περιβάλλον, στο οποίο η συμπεριφορά απέναντ ι στο παιδί
παραμένει η ίδια με εκείνη κατά τα πρώιμα παιδικά του χρόνια.
· Ενα περιβάλλον που δε νοιάζεται να το πάρει στα σοβαρά,
να δώσει σημασία στις ερωτήσεις του και να απαντήσει σ · αυτές
με ειλικρίνεια και που το αντιμετωπίζει γενικά σαν να είναι
αφελές και ασήμαντο. Ας φανταστούμε επίσης γονείς που
φωνάζουν και διαφωνούν έντονα μπροστά στο παιδί τους, λες
και αυτό δεν είναι σε θέση να καταλάβει και άρα δε χρειάζεται
να το υπολογίζουν, ενώ παράλληλα έχουν την απαίτηση από
το ίδιο να είναι φρόνιμο και λογικό, φτάνοντας μάλιστα στο
σημείο να το τ ιμωρούν, όταν συμπεριφερθεί και αυτό με τον
ίδιο τρόπο. Αν ρωτήσει το « γιατ ί » , που θα ήταν μια εύλογη
ερώτηση , αφού και ο ι ίδιοι το ίδιο θα έκαναν, θα θεωρηθεί
αυθάδεια και θα τιμωρηθεί 2 όπως εκφράζεται στη φράση « quod
l icet Jovi , non licet bovi »4 . Τ.ο περιβάλλον λο ιπόν που είνα ι
χαοτ ικό, αντιφατικό και ακατανόητο, χωρίς κατεύθυνση και
υγιή πρότυπα, δεν μπορεί να δώσει προσανατολισμό και αρκετή
σταθερότητα στο παιδί, οπότε αυτό προτιμά να παραμείνει
ανεύθυνο .

Ας αναφέρουμε τώρα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από

το ημερολόγιο μιας νεαρής κοπέλας, η οποία έγραφε τα εξής :
« Γίνε κά τι το εξαιρετικό και τό τε θα σε πρ οσέξο υν. Α ρρώ στησε
και η μητέρα σο υ θα σε περιποι ηθεί. Ό ταν είσαι υγι ής και
·
«κανο νική », δεν ασχολ ο ύνται μαζί σο υ. Γι αυτό πρ οσπάθησε
ί ί θέ
να γ νεις πο νηρ ή, πα ζε ατρο με το υς άλλ ο υς και παρο υσίαζέ
ό
το υς αυτ πο υ θέλ ο υν, να χαριτωμ νο και υποδειγματικό παι δί
έ έ
δ ηλ αδ ή, πο υ ο κα θέ νας το αγκαλ ι άζει με χαρά και το βρίσκει
«γλύκα », για να πάρεις αυτό πο υ σο υ χρει άζεται. Κ ι αν δε
σ ·αγαπο ύν έ τσι, ώστε να μπορείς να φτά νεις το στόχο σο υ με
την τρυφερό τητα και τα χάδ ια, μπορείς να εκμεταλλ ευτείς τη
φρο ντίδα το υς για σέ να. · Ο σο πι ο άρρωστος είσαι, τό σο πι ο
πολύ αγαπι έσαι. Τα προβλ ήματά μ ο υ τα συνειδ ητοπο ί ησα στην
εφηβεία και ακόμα περισσό τερο αφο ύ ε vηλ ικι ώθηκα. Μια φορά,

42. « Ο,τι αρέσει στο Δία δεν αρέσει στο βόδι » .

·
ό ταν ήμουν δώδεκα ή δεκατρι ώ ν χρονώ ν περ ίπου, ε ίχε έρ θει η
Οεία μου να μας επισκεφτεί. Κατέβηκα τρεχά τη τις σκ άλ ες,
6πως συνήθως, και την αγκάλ ιασα. ·Μην είσαι τό σο εκκεντρικ ή ·
μ ου έκανε τό τε την παρατήρηση η μ ητέρα μου. ' Τι θα πει
rκκεντρικ ή ' τη ρώ τησα εγώ . 'Παράξενη, υπερβολ ικ ή ' μου
απά ντησε εκε ίνη. Ωστό σο εγώ δεν κατάλαβα τίποτα. Πώς ή ταν
δ υνατό ν, αυτό που πριν το θεωρο ύσαν «γλ υκό » και «χαριτω­
μέ νο » να το βρ ίσκουν ξαφνικ ά παρ άξενο και υπερβολ ικό ; Σιγά
σι γά όμως, κατάλ αβα ό τι η κ άθε ηλ ικία έχει τους δ ικο ύς της
κανό νες. · Οτι στα παιδ ι ά συγχωρο ύνται τα πά ντα, στους
εφήβο υς λ ιγό τερα και στους ενήλ ικες σχεδό ν τίποτα. Υιοθέ τησα
μ ια νέα τακτικ ή τό τε που ε ίχε τα καλ ύτερα αποτελέσματα
απέ ναντι στο ισχυρ ό φ ύλ ο. Φορο ύσα τη μά σκα ενός αφελ ο ύς,
α θώο υ και άπειρον κοριτσιο ύ, που με τα μεγάλ α της
συγκινητικ ά και αμ ήχανα μ ά τια εμπιστε ύεται τα πά ντα στον
κόσμο. Θεέ μου! Ήμουν πρά γματι απλ ο ϊκ ή! Ό ταν όμως μ ια
ηλ ικιωμ έ νη γνωστή μας μου επισήμανε πόσο υπέροχα αφελ ής
ήμουν, άρχισα να χρησιμοποι ώ την αφέλει ά μου σκόπιμα και
ανάλ ογα με τις περιστάσεις. Οι μεγαλύ τεροι Don Juan έμεναν ·
ά οπλ οι μπροστά στην αφέλ ει ά μου μην τολμ ώ ντας να με
πλ ησι ά σουν με πονηρές προτά σεις. Η μητέρα μου, ό ταν τη
ρώ τησα προχθές για τα παι δ ικά μου χρό νια, μου ε ίπε τα εξής:
« Ο ταν ή σουν στο ίδρυμα για παι δ ι ά , σε ξεχνο ύσα καμι ά φορ ά.
•

Φανταζόμουν πά ντα ό τι ήσουν πολύ ευτυχισμέ νη εκε ί · τα

γράμματά σου ή ταν τό σο χαρο ύμενα ! » Α ντή η προσεκτικ ή
μητέρα, που έβλ επε και άκουγε τα πά ντα, ε ίχε τυφλ ωθεί από
τα γράμματά μου, που ο ύ τως ή άλλ ως πέρναγαν από
λ ογοκρισία ! · Εμενα αναγκαστικ ά στο ίδρυμα, παρόλ α τα
παρακ άλ ια μου να με πάρουν από κει. Επομ έ νως το μ ό νο μου
όπλ ο ήταν η αρρώστια >> .

Ένα άλλο νεαρό κορίτσι έλεγε : « Γιατί να μεγαλώσω και

να γί νω φρό νιμη και λ ογικ ή σε έ ναν κό σμο (εννοο ύσε την
οικογένει ά της) που αποτελ εί ται από τρελ ο ύς; Θα υπέφερα
τόσο πολύ! »

Ένα άλλο παράδειγμα, ενδεικτικό της επίδρασης των

π εριβαλλοντικών συνθηκών στην εξέλιξη της υστερικής προσω­
π ικότητας, αφορά έναν άντρα τριάντα ετών περίπου, που
ξεκίνησε τη θεραπεία εξαιτ ίας φοβικών συμπτωμάτων. Ο ά ντρας
αυτό ς κα θό τα ν στο ν κι νηματογρά φο μ ό νο στα γω νιακά κα θί­
σματα, φοβό τα ν να ταξι δέ ψει με τρέ νο λόγω της μακρι νής
απόστασης μεταξύ δύο στα θμώ ν («α ν ήμουν εγώ ο οδ η γό ς δε ν
θα είχα πρ όβλ ημα, δι ό τι τό τε θα μπορο ύσα να σταματήσω και
να κατέβω ό τα ν θα με έπια νε ο φόβος»). Φοβό τα ν επίσης το
ασα νσέρ, όπως και να δ ιασχίσει ο δ η γώ ντας μια γέφυρα. Σ την
προκείμε νη περίπτωση έπρεπε να κατέβει από το αυτοκ ίνη το
και να τη δ ιασχίσει περπατώ ντας δίπλ α στα κά γκελ α. Φοβό τα ν
να βρεθεί μό νο ς σε έ να δωμά τιο, μ ήπως και η οροφ ή έπεφτε
πά νω τον. Παράλλ ηλ α, όμως, είχε και το φόβο ό τι κι νδύνευε
να τρελ α θε ί, εξαιτίας τω ν παράλ ογω ν αυτώ ν φόβων. Ο φόβος
μ άλ ιστα τ ης τρέλ ας ή τα ν τα τελ ευτα ία χρ ό νι α ό, τι το χειρό τερο
ε ίχε νι ώσει (έ νας αδερφό ς τον εξαιτίας μιας ψυχικ ής πάθησης
είχε νοσηλ ευτεί σε μια κλ ι νικ ή, όπου κα ι είχε πεθά νει ).

Θα αναφέ ρουμε τώρα σε γενι κ ές γραμμές μ ερι κά βιογραφικ ά

τ ου σ τοιχεία, τα οποία μας βοηθούν να κ ατανοήσουμε τ ους
φόβους τ ο υ .

Ο αδερφός τον ή τα ν οκτώ χρό νια μικρό τερος. Το δ ι ά στημα

αυτό λ οιπό ν ή ταν μο ναχογι ός και καλ ομ α θ ημέ νος από τη
μ η τέρα το ν. Η στάση αυτή της μ η τέρας του συνεχίστηκε και
αργό τερα. Ο πατέρας τον ή τα ν πολ ύ τ υπικός και χαρακτηρι ­
στικός τύπος ψ υχα ναγκαστικο ύ ατόμου, δ ημόσιος υπάλλ ηλ ος
το επά γγελμα, που συνή θι ζε πά ντα να κουβαλάει τη δ ουλ ειά
το ν γραφείου τον στο σπί τι, με αποτέλ εσμα η οικογέ νει ά τον
να το ν βλέπει αποκλ ειστικ ά κατά την ώρα το υ φαγη το ύ. Η
μ η τέρα τον τον καλ ομάθαι νε, πίσω από τ ην πλ ά τη τον πατέρα
τον, με το να το ν δί νει κρυφά χρ ήματα, να του αγοράζει πολλά
ρο ύχα κ α ι γενικά να το ν νπερπροστατε ύει σε κάθε τον βήμα.
Στις σχολ ικές τον δ υσκολίες, στην α ντιμετώπιση το ν έξω
κ όσμον ή ταν γι · αυτό ν η προστατευτικ ή ασπίδα. Ο πατέρας τον
δε ν ε ίχε α ντιλ ηφ θεί τ ην κατάσταση αυτή ο ύ τε και ενδ ιαφερό τα ν
άλλ ωστε · ή τα ν μ άλ ιστα ευχαριστημ έ νος, όταν δ ε ν τον
απασχολ ο ύσα ν μ ' αυτο ύ τον είδους τα προβλ ήμ α τα . Ο ασθε νής
ή τα ν φιλάσθε νος κατά τ ην πα ιδ ικ ή τον ηλ ικ ία, πρ άγμα που
γι νό ταν αφορμ ή να το ν καλ ομα θα ί νει η μ η τέρα τον όλ ο και
περισσό τερο. Επει δ ή δε ν ή τα ν ικανοποι ημ έ νη από το γάμο της,
μιας και ή τα ν πα ντρεμ έ νη με έ ναν ά ντρα μο νό τονο και αρκετά
μεγαλύτερό της, ο γιος της ήτα ν για κεί νη ό, τι πιο σπουδα ίο
 '
υπήρχε στον κό σμο. Γι αυτό προσπαθο ύσε με την αγάπη και
τη ν υπερπροστασία της να το ν κρατά στενά δεμένο κοντά της.
Σ το τέλ ος της εφηβείας τον άρχισε εκε ίνος να κ ά νει κάποιες
δο υλει ές στη μα ύρη αγορά με ένα φ ίλ ο τον και με τα πολλά
χρ ήματα που κ έρδ ι ζε ζο ύσε τη μεγάλ η ζωή, παρέα με δ ι ά φορες
κοπέλ ες. Μό νο η μητέρα τον γνώρι ζε γι ' αυτές τις δ ουλ ειές,
αφού ο πατέρας τον δε θα τις δεχό ταν σε καμι ά περίπτωση.
Εκ είνος ή ταν σε τέ τοιο βα θμό έντιμος, που αν δε ν κατάφερνε
κ άποια μ έρα να εξαργυρώσε ι το εισιτήρι ό τον, λό γω της
συμφόρησης στο λ εωφορείο, τη ν επόμε νη μ έρα χρησιμοποιο ύσε
δ ύο εισιτήρια. Ο γιος άρχι σε να απουσι άζε ι από το σχολ ε ίο
κ α ι φοβό ταν μη μα θευτεί αυτό. Παράλλ ηλ α ε ντεί νονταν και οι
φόβο ι που είχε μην ανακαλ υφ το ύ ν οι κρυφές και παρά νομες
δραστηριό τητές τον. Ζο ύσε λ οιπό ν μια διπλή ζωή. 'Ηταν ο έ ντιμος
γιος μπροστά στον πατέρα τον, ενώ πίσω από την πλά τη τον
ήτα ν ένας κομπιναδόρος, πο υ τον κάλ υπτε η μητέρα τον.
' Οσο συναρπαστικ ή κι α ν ή ταν η ζω ή που έκανε , ε ίχε
δ ιαρκώ ς προβλ ήματα με την καρδ ι ά το ν και ζαλάδες, που δεν
ή τα ν παρά η σωματοποιημέ νη έκ φραση της ανερμά τιστης ζω ής ·

τον. Δ εν είχε κανέ να πραγματικ ό στήριγμα, ο ύτε στον εα υ τό

τον ο ύ τε στον έξω κόσμο. Η ταύτιση με τον πατέρα τον, εκτό ς
τον ό τι δ εν ή ταν ε υχάριστη, μ ια και στον κόσμο τον υπήρχαν
μ όνο υποχρεώσεις, ή ταν τα υτόχρονα και πολύ δύσκολ η, δ ι ό τι
δεν επικοινωνο ύσαν σχεδό ν καθόλ ου. Όταν, για παράδ ε ιγμα,
έμπαινε κ άπο ια Κ νριακ ή στο δωμ ά τιο τον πατέρ α τον, δ ι ό τι
τις υπόλ οιπες μέρες δε ν τον επιτρεπό ταν, έμεναν ο έ νας
απέναντι στον άλλ ον και σε αρκετή απόσταση δ ιαβάζοντας
κ άποιο περιοδ ικό ή εφημ ερίδα δίχως να ανταλλάσσουν κουβέ ­
ντα. Δ εν είχαν τίποτα να πουν μεταξύ τους ή από αμηχανία
δε ν έβρισκαν τον τρόπο να προσε γγίσουν ο έ νας τον άλλ ο. Ο
γιος έβρισκε τον τρόπο ζω ής τον πατέρα τον περίεργο κ αι
γελο ύσε με τη μητέρα τον πίσω από την πλά τη τον «γέρου»
για τις παραξενι ές και την υπερβολ ικ ή ε ντιμ ό τητά του. Η
μητέρα τον, που είχε παντρε υτεί πολύ νέα, ε ίχε παραμε ί νει
παιδί στο γάμο της και ε ίχε στρα φεί ε νά ντια στο σύζ υγό της.
Μέσω τον γιον της συμμετείχε στη «με γάλ η ζωή » που
ονε ιρευό ταν, δ ίχως να είναι σε θέση να τον προσφέρει
ασφάλ εια, πέρα απ ' αυτή τη λ ανθασμ έ νη προστασία που τον
παρείχε.
 · Ε τσι ο γιος της δε v μπόρεσε vα βρει έ vα πραγματι κό
προσα vατολ ισμ ό, έ vα στα θερό έδα φος κά τω από τα πόδ ια τον,
αλλά έ vιω θε έ vα δ ιαρκ ή φόβο για μια επικείμε vη κ αταστρο φή,
το φόβο ό τι όλ α μπορεί vα γκρεμιστο ύv (vα πέσει η ορο φή
επά vω τον) και ό τι τίποτα δε v το v «κρατά » στα θερά (η φοβία
της γέφ υρας), Οι άλλ ες τον φοβίες σχετίζο vτα v με κ αταστά σεις
43
από τις οπο ίες δε θα μπορο ύσε vα «απαλλ αγε ί » , ό τα v θα το
ήθελ ε · οι απά τες το v « θόλ ω vα v » (τα καρδ ιακ ά προβλ ήματα μ ε
τις ζαλάδες) και μπορο ύσα v α vά πά σα στιγμ ή vα αποκαλ ν­
φ το ύv. Ο φόβος τη ς τρέλ ας ε ίχε κ άποια σχέση με το v αδερφό
τον βέβαια, αλλά ή τα v και η έκφραση μιας αμ υδρ ής υποψίας
ό τι τα πρά γματα δ ε v μπορο ύσα v vα σνvεχιστο ύv με το v ίδ ι ο
τρόπσ,

Αλλά και ένα « χρυσό κλουβί » στο οποίο μεγαλώνει το

παιδί, όπως λέγεται το περιβάλλον των « ανώτερων )) κοινωνι­
κ ών τάξεων, ευνοεί την εξέλιξη της υστερικής προσωπικότητας.
Στους χώρους αυτούς , όπου κυρ ι,s:χ ρχεί το επιφανειακό στο ιχείο,
το κοινωνικό γόητρο έχει σημαντικότερη αξ ία από τα παιδιά,
τα οποία εγκαταλείπονται στα χέρια κάποι ου « προσωπικού )\
ενώ ταυτόχρονα τ ους τονίζεται η αξία και ο ρόλος που παίζουν
οι γονείς τους στον έξω κόσμο . Τ α παιδιά αυτά προκαλούν
τη ζήλεια των συμμαθητών τους , διότ ι φαίνονται « να έχουν
τα πάντα )) και έτσι αναγκάζονται να παίξουν το ρόλο των
ευτυχισμένων παιδιών για να μη χαρακτηριστούν αχάριστα .
Τελικά , καλύπτουν την κατάντια τους με έναν ακατανόητο
σνομπισμό και ίσως να βρίσκουν τον εαυτό τους πράγματι
αξιοζήλευτο.
Αν οι γονείς υστερούν ως πραγματικά πρότυπα, τότε το
παιδί έχει δύο εναλλακτικές λύσεις. Ή ταυτίζεται παρόλα αυτά
με τους γονείς του και τις φαινομενικές τους αξίες ή δεν τους
παίρνει στα σοβαρά, οπότε αισθάνεται τελείως εγκαταλειμμένο.
Ως ενήλικος, στην μεν πρώτη περίπτωση συμπεριφέρεται κατά
το πρότυπο που του είχε υποδειχτεί, στη δε δεύτερη περίπτωση
αντιπαρατίθεται σ · αυτό αρνούμενος να γίνει όπως οι γονείς
του, δίχως όμως η άρνηση αυτή να μπορεί να αποκαταστήσει
ένα εποικοδομητικό πρότυπο .

43. Όπως για παράδειγμα να κατέβει από τ ο τρένο, τ ο ασανσέρ κ λπ.

 Τ ις ίδιες δυσκολίες αντ ιμετωπίζει ένα παιδί, όταν μεταξύ
ι ων γονέων του έχουν αντιστραφεί οι ρόλοι . Οταν δηλαδή η
·

μητ έ ρα έχει το πάνω χέρι και ο πατέρα ς βρίσκεται κάτω από

ι ην κυριαρχία της. Στην προκείμενη περίπτωση δεν εννοούμε
r ην αντιστροφή των ρόλων που καθορίζει η εκάστοτε κοινωνία
t) θρησκεία, αλλά παραλλαγές ή παρ α λλαγμένες εικόνες του
ι tρσενικού και του θηλυκού . Ο άντρας που κυριαρχείται από
τ η γυναίκα είναι ένας άντρας που έχασε την εξουσία του
ι χπ ' αυτή και που συνεπώς τη φοβάτα ι . Η δε γυναίκα που
κυ ριαρχεί έχει ανταγωνιστ ική στάση απέναντι στο ανδρικό φύλο
tΊ το μισεί και παράλληλα απορρίπτει το ίδιο της το φύλο. Το
πα ιδί τότε δεν έχει ένα πρότυπο ανάλογο με το φύλο του,
πράγμα που εμποδίζει την ανάπτυξη τουλάχιστον αυτού του
το μ έα και του δημιουργεί αργότερα προβλήματα ως προς τον
καθορισμό της στάσης του απέναντι στο άλλο φύλο . Η καλή
και εναρμονισμένη σχέση των γονέων με το φύλο τους είναι
( νας από τους σπουδαιότερους παράγοντες για τη διαμόρφωση
του παιδι ο ύ, αφού μόνο έτσι θα μπορέσει αυτό να ταυτιστεί
μ ε μια ευχάριστη μορφή πατρικής- ανδρ ικής ή μητρικής-γυναι­
κείας φιγούρας.
Η κοινωνία θα πρέπει να προσφέρει ποικίλες δυνατότητες
σ τον άντρα και στη γυναίκα για να α ναλάβουν το ρόλο του
φύλου τους, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στην ποικιλία
των μορφών που το χαρακτηρίζουν . Ο μονόπλευρος καθορισμός
των ανδρικών ή γυναικείων ιδιοτήτ ων και της απαιτούμενης
αντίστοιχης συμπεριφοράς πηγάζει από τις ιεραρχημένες απαι­
τήσεις ή την ιδεολογία της εξουσίας. Σήμερα , προς χάρη της
ισότητας των « ρόλων » των δύο φύλων, επιδιώκουμε σταδιακά
την απελευθέρωσή τους από αυτά τα καθιερωμένα δεσμά. Το
γ εγονός ότι το ανδρικό και το γυναικείο στοιχείο βιώνονται
κατά διαφορετικό τρόπο σ ε διαφορετ ικούς πολιτισμούς κατα­
δεικνύει ότι οι ρόλοι αυτο ί είναι καθορ ισμένο ι από εξωτερικούς
παράγοντες και όχι από βιολογικά δεδ ομένα, όπως πιστεύουμε
συνήθως . Κάθε κοινωνία καθορίζει τους ρόλους των δύο φύλων
σύμφωνα με τις ανάγκες της και τους μεταφέρει μέσω της
διαπαιδαγώγησης των παιδιών . Η M argaret Mead στο βιβλίο
της « Αντρας και γυναίκα » αναφέρει εντυπωσιακά παραδείγ­
·

ματα πάνω στο θέμα αυτό .

 Την υστερική εξέλιξη ευνοο ύν επίσης γάμοι, οι οποίοι
παρουσιάζουν κρίση στην περίοδο που το παιδί βρίσκεται σε
ηλικία τεσσάρων ως έξι χρόνων και ιδιαίτερα όταν πρόκειτα ι
για μοναχοπαίδια και το παιδί χρησιμοπο ιείται από τ ον ένα
γονέα ως υποκατάστατο του συντρόφου. Στην περίπτωση αυτ ή
υπερφορτώνεται το π αιδί δυσανάλογα για την ηλικία του, όχι
μόνο επειδή ωθείται σε ένα ρόλο για τον οποίο δεν είναι ακόμα
ώριμο , αλλά και επ ειδή αναγκάζεται να εγκαταλείψει πρόωρα
την παιδική του ανεμελιά και να ωριμάσει ταυτόχρονα σε
πολλούς τομείς, χωρίς να του δοθεί ο χρόνος να ολοκληρώσει
πρώτα τα βήματα εξέλιξης που αντιστοιχούν στην ηλικία του .
Ο γιος, για παράδειγμα, γίνεται ο παρηγορητής ή ο σύμμαχος
της μητέρας του, η ο π οία καθώς είναι απογοητευμένη από τον
άντρα της, του εμπιστεύεται πράγματα που δεν είναι για την
ηλικία του και τα οποία τον βαραίνουν. Το ρόλο του έμπιστου ,
στενού και οικείου προσώπου της μητέρας του τον πληρώνει
με αντίτιμο τη διαταραχή της σ �έσης του με τον πατέρα του .
Βλέποντ άς τον με τα μάτια της μητέρας του οδηγείται σε
αντιπαλότητα μαζί του. Η δυνατότητα να αγαπάς τους γονείς
ως ζευγάρι και να προσφέρεις την τρυφερότητά σου και στο υ ς
δύο δίχως ενοχές, στην προκείμενη περίπτωση δε βιώνεται.
Δίπλα στα παιδικά και ανώριμα στοιχεία δημιουργείται μια
επίπλαστη και π ρόωρη ωριμότητα και η υγιής αντιπαράθεση
με τον πατέρα, π ου είναι τόσο σημαντική για την ωρίμανση
και τη μετέπειτα επικράτηση στον κόσμο των αντρών, παρα­
44
κάμπτεται. Mutatis mutandis το ίδιο ισχύει αντ ίστοιχα και
για την κόρη · και στους δύο αφαιρείται η δυνατότητα
ανάπτυξης μιας υγιούς σχέσης με το γονέα του άλλου φύλου .
Μια επιπλέον συνέπεια της κατάστασης αυτής, το να
αναλάβει δηλαδή το π αιδί αναγκαστ ικά ένα ρόλο που δεν τ ου
ταιριάζει, αλλά αποτελεί απλώς μια αναγκαστική λειτουργία ,
είναι η ανασφάλεια που του δημιο υ ργείται. Επειδή στους
άλλους τομείς συνεχίζουν συνήθως να του συμπεριφέρονται
σαν παιδί, αυτή η αντ ιφατική στάση, άλλοτε δηλαδή να τον
αντιμετωπίζουν σαν ενήλικο και άλλοτε όχι, το αποπροσανα­
τολίζει βαθύτερα. Επιπλέον του δημιουργεί αισθήματα κατω-

44 . Τηρουμένων των αναλογιών .

τ ερότητας, όταν αυτό δεν μπορεί να αντ αποκριθεί στις
π ροσδοκίες των γονέων του, διότι δεν είναι σε θέση να
καταλάβει ότ ι πρόκειται για υπερβολικές απαιτήσεις.
Οι γονείς , που δεν είναι ικανοποιημένοι , επειδή δεν
κ ατάφεραν οι ίδιοι να πραγματοπο ιήσουν τα όνειρά τους,
μπορεί να ευνοήσουν την υστερική εξέλιξη στο παιδί, όταν το
χρησιμοποιούν έτσι ώστε να φτάσει στα επίπεδα που δεν
μπόρεσαν να φτάσουν εκείνοι. Στην περίπτωση αυτή όχι μό νο
bεν του προσφέρουν ένα πρότυπο καθώς και την αναγκαία
καθοδήγηση, αλλά το εξωθούν και σε ένα ρόλο , που συχνά δεν
αντιπροσωπεύει τις δικές του τάσεις. Πάνω στη βάση αυτή
συναντάμε συχνά τη δημιουργία μιας μεικτής δομής με υστερικά
και καταθλιπτικά στοιχεία μαζί.
Παρόμοιες επιπτώσεις έχουμε, όταν το παιδί εξωθείται στο
να αναλάβει το ρόλο να είναι «ο ήλ ιος ή το φως τον μπαμπά κα
και της μαμ άκας». Τα παιδιά αυτά είναι αναγκασμένα να
φεγγοβολούν, να είναι πρόσχαρα και καλά πάντα για να
χαροποιούν τους γονείς τους. Με τη συμπεριφορά αυτή
αγαπ ιούνται και θαυμάζονται βέβαια, αλλά το « θέατρο » αυτό
τους δυσκολεύει πολύ και καθυστερεί την ανακάλυψη της δικής
τους ταυτότητας. Ο ρόλος αυτός μπορεί να εξελιχτεί σε δεύτερη
φύση , με αποτέλεσμα να παρακάμπτουν τον ίδιο τους τον εαυτ ό
κ αι να οδηγούνται σε βαριές καταθλίψεις ή νευρικούς κλονι­
σ μούς, όταν ο ρό λος αυτός δε θα τους χρησιμεύει ή δε θα
τους απαιτείται μελλοντ ικά.
Δυσκολίες στην εξέλιξη προκύπτουν και όταν το περιβάλλον
του παιδιού είναι για διάφορους λ όγους αποξενωμένο από το
χώρο στον οποίο ζει , όπως, για παράδειγμα, όταν χαρακτηρί­
ζεται από μια ιδιαίτερη κοινωνική συνείδηση ή όταν ανήκει σε
μια μειονότητα . Σε μια τέτοια περίπτωση το παιδί μαθαίνει
θέσεις και τρόπους συμπεριφοράς που, ενώ ισχύουν στο σπίτι
του και επιπλέον αμείβονται , δε γίνονται αποδεκτοί στον
ευρύτερο κοινωνικό του περίγυρο . Το πρόβλημα εμφανίζεται
κ ατά την έναρξη της σχολικής του ζωής, όπου έρχεται
αντιμέτωπ ο με καταστάσεις για τις οποίες δεν είχε κατάλληλα
προετοιμαστεί . Η απόγνωση που αισθάνεται από τον κόσμο,
τα αισθήματα ανασφάλειας και ντροπής και η πικρή διαπίστωση
ό τι αυτό που έμαθε μέσα στο σπίτι δεν έχει προς τα έξω ισχύ
αναγκάζουν το παιδί να παλινδρομήσει και να προσκολληθεί
 στην οικογένειά του ακόμα πιο πολύ. Πάνω στη βάση αυτή
αναπτύσσονται π ροσωπικότητες με υστερικά και σχιζοειδή
στο ιχεία.
Το κεντρικό πρόβλημα λοιπόν των υστερικών προσωπικο­
τ ή των είναι η ανεπαρκή ς ταύτ ιση με τον εαυτό τους. Τα άτομα
αυτά ή δεν καταφέρνουν να βγουν από την ταύτισή τους με
τα πρότυπα της παιδικ ή ς τους ηλικίας ή παραμένουν π ροσκολ­
λημένα σε μια διαρκή επανάσταση ενάντια σ ' αυτά ή αναλαμ­
βάνουν κάποιους άλλους ρόλους που τους προσφέρθηκαν ή
που αναγκάστ ηκαν να τους αναλάβουν.
Εκτός όμως από τις περιβαλλοντ ικές συνθή κες, που προα­
ναφέρθηκαν σχετικά με την εξέλιξη της υστερικής δομής, είναι
δυνατόν να συντ ελέσει στη δημιουργία τους και ένα υπερβολικά
ψυχαναγκασ τ ικό περιβάλλον · αυτή τ η φορά όμως από αντί­
δραση προ ς τους παγιωμένους, περιοριστικούς, εξαναγκαστ ι­
κούς τρόπους διαπαιδαγώγησης, που ανακόπτουν κάθε αυθορ­
μητισμό και απαγορεύουν τη φυ σ ιολογική ανάγκη για ελευθερία.
Στην περίπτωση αυτή το παιδί αντ ιτάσσε ται σε όλα αυτά και
αναπτύσσει τρόπους συμπεριφοράς, με τους οποίους όχι μόνο
απορρίπ τ ει τους υπερβολ ικούς περιορ ισμούς, αλλά γίνεται
· συνειδη τ ά ή ασυνείδη τ α προκλητικό, κάνοντας ακριβώ ς τα
αντίθετα απ ' αυτά που περιμένουν οι άλλοι. Έτ σι εξηγείται η
συμπεριφορά των « ατίθασων » παιδιών, που μεγαλώνουν σε
ένα πολύ αυστηρό ή εξουσιαστικό περιβάλλον. Εδώ δεν
πρόκειται για « πραγματική » υστερία αλλά για αντιδραστικ ή .

Στο σημείο αυτό είναι χρή σιμο να σχολιαστ εί η άποψη , που

επικρατούσε στο παρελθόν, ότι η υστερία εμφανίζεται αποκλει ­
σ τ ικά στις γυναίκες, πράγμα που εκφράζεται και στην ίδια τη
λέξη υστερία, η οποία προέρχεται από τ ην ελληνικ ή λέξη υστέρα
= μή τρα. Αν αναρωτηθούμε για το λόγο για τον οποίο οι
γυναίκες έπασχαν από υστερία, προφανώς πολύ πιο συχνά από
τους άντρες, θα οδηγηθούμε στην υπόθεση της συμβολή ς
ορισμένων συνθηκών στην ανάπ τυξη της υστερίας και ίσως και
στην καλύτερη κατανόησή της. Επ ' ευκαιρία, ας προσθέσουμε
ότι πολλές φορές έχουμε την τάση να δεχόμαστε επιστημονικές
πληροφορίες δίχως να τις εξετάζουμε, από έναν υπερβολικό
σεβασμό απέναντι στην επιστ ή μη , η οποία κυρίως όταν μιλάει
για τον άνθρωπο είναι συχνά επηρεασμένη από υποκειμενικές
τ άσεις, που δεν είναι πάντα ασυνείδητες.
Κ ατά το παρελθόν η ζωή της γυναίκας στο δικό μας δυτικό
πο λιτισμό περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστ ικά στους ρόλους της
συζύγου, νοικοκυράς και μητέρας. Ο σκοπός της ζωής της και
ό ,τι η κοινωνία προσδοκούσε απ ' αυτή, βρισκόταν μέσα στην
ο ικογένεια ( « και μέσα διευ θύνει η σεμνή νοικοκυρά » λέγει ο
chiller στην « Κα μπάνα » του45 ) , σε αντίθεση με τον άντρα που
ε ίχ ε στη διάθεσή του πολύ περ ισσότερες δυνατότητες για την
αυτοπραγμάτωσή του. Ο κοινωνικός ρόλος του άντρα πλεονε ­
κτο ύσε σε πολλούς τομείς το ανδρικό στοιχ είο είχε γενικότερα
μεγαλύτερη κοινωνική προβολή και εθεωρείτο αξιολογικά
ανώτερο , ενώ η εργασία της γυναίκας δεν είχ ε την αντίστοιχη
εκτίμηση και αμοιβή , πράγμα που την έθετε σε οικονομική αλλά
και σε νομική εξάρτηση. Η θέση της γυναίκας λοιπόν, μέσα
στην ανδροκρατούμενη κο ινωνία, όπου παντού την έβλεπαν
μειο νεκτικά, όπου οι δυνατότητες εξέλιξής της είχαν περιοριστεί
στ ο σπίτι και την οικογένεια αποκλειστικά , δεν ήταν καθόλου
αξ ιοζήλευτη. Ή ταν αναγκασμένη να ανταποκρίνεται στις
επιθυμίες και προσδοκίες των ανδρώ ν και της κοινωνίας και
όχ ι στις προσωπικές της ανάγκες και να δέχεται τις προκα­
ταλήψεις και τις κατηγορίες του συνόλου , που δεν της επέτρεπε
για μεγάλο χρονικό διάστημα να έχει ούτε καν τη δική της
σ εξουαλικότητα. Αυτό είχ ε ως συνέπεια να γίνει η υστερία το
μοναδικό όπλο της γυναίκας για την έκφραση και διεκδίκηση
τ ων επιθυ μι ών της απέναντι στον παντοδύναμο κόσμο των
αντρών, αλλά και για την εκδίκησή της ταυτόχρονα. Θα
μπ ορούσε να πει κανείς ότι « εφεύρε » την υστερία ως έναν
τρόπο συμπεριφοράς, τον οποίο ο άντρας ήταν αδύνατον να
αντιμετωπίσει, με αποτέλεσμα να αισθάνεται απέναντί της
άνή μπ ορος και να υποχωρεί. Η υστερική συμπεριφορά είναι
τόσο παράλογη , ανεξιχνίαστη και άπιαστη, ώστε ο άντρας, με
τα λογικά μέσα που χρησιμοποιεί, αναγκάζεται τελικά να
« σηκώσει τα χέρια ψηλά ». Π οια από τις αντιδράσεις της
γυναίκας μπορούσε να καταλογιστεί σαν πρόθεση , ποια σαν
ασθένεια · τι δεν μπορούσε πράγματι και τι δεν ήθελε ! Οι

45. Τίτλος στα γερμανικά: « Die Glocke» .

δραματικές σκηνές, τα σωματ ικά συμπτώματα, οι έντονε ς
εκφράσει ς απελπισίας καθώς και ο ι απειλές αυτοκτονία ς
προβλημάτ ισαν και καθήλωσαν τον άντρα, ο ο ποίος δεν έβρισκε
π λέον λύση , εκτός και αν « δάμαζε » την « ανυπότακτη » με το
« μαστίγιο του Nietzsche » και οδηγ ούσε τη σχέση στην κατα­
στροφή . Η υποτίμηση της σεξουαλικότητα ς τη ς γυναίκας σε
« συζυγικό καθήκον » την οδηγούσε συχνά στην ψυχρότητα,
πράγμα που γινόταν και πάλ ι στόχος κατηγορίας. Π ίσω απ '
αυτή τη στάση του άντρα, πίσω από τ η διεκδίκηση της εξουσίας
και της κατοχής βρισκόταν ο προσεχτικά κρυμμένος φόβος του
για τη γυναίκα. Η γυναίκα , η « άλλη πλευρά » της ζωή ς , βιώνεται
ως κίνδυνος και απειλή , όσο υπερτιμάται και υπερτονίζεται τ ο
ανδρικό στοιχείο. Με την ευφυϊα του ασυνείδητου η γυναίκα
βρήκε το αντίβαρο έναντι της ανδρικής « υπεροχής» στην
υστερία, που ήταν ένας τρόπος προστασία ς αλλά και εκδίκησης
συγχρόνως. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που η κλασική μορφή της
υστερίας εμφανίζεται όλο και π ιο σπάνια σε μια κοινωνία όπου
η ανδροκρατία σταδιακά εξαφαν ίζεται. Μια ισότ ιμη γυναίκα,
που δεν καταπιέζεται και δεν παρεμποδίζετα ι στην εξέλιξη των
δημιουργικών τη ς δυνατοτήτων, δεν τη χρειάζεται πλέον.
Απ ' όσα προαναφέρθηκαν λοιπόν , πρέπε ι να καταλήξουμε
στο εξής συμπέρασμα για τη γέννηση της υστερίας : η καταπίεση,
η υποτίμηση , ο περιορισμός, ο ι ψυχαναγκασμοί και η μη
κατανόηση εκ μέρους του συντρόφου και της κοινωνίας
δημιουργούν ως αντίδραση την υστερική συμπεριφορά, ανεξάρ­
τητα από το φύλο . Και ο ι άλλε ς περιβαλλοντικές συνθήκες,
που προαναφέρθηκαν και ευνοούν την εξέλιξη της υστερίας ,
επιδρούν επίσης ανεξάρτητα από το φύλο.

Περιγράψαμε σε γενικές γραμμές το ψυχοδυναμικό υπόβαθρ ο

της εξέλιξης της υστερικής προσωπικότητας, απ ' όπου πηγάζει
ο χαρακτηριστικός γι ' αυτή φόβος του π εριορισμού, του
τελειωτ ικού και της αναγκαιότητας. Τα άτομα αυτά εξαιτία ς
της απογοήτευσης που νιώθουν, ε νόσω δε φτάνουν στην
επιτυχία που προσδοκούν με τη συμπεριφορά που έχουν
υιοθετήσει, βιώνουν ελάχιστη πραγματ ική ικανο ποίηση από την
αξιοποίηση των ικανοτήτων του ς . Η επιτυχία αναμένεται να
έρθει όσο το δυνατό π ιο σύντομα· οι συχνές αποτυχίε ς τους
κάνουν π ιο ανυπό μονους. ' Ο λ α αυτά αυξάνουν την ανάγκ η
π ρ οβολής τους, την οποία επιδιώκουν και π άλι με ανεπαρκή
μέ σα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Η
κ ατάσταση αυτή τους κάνει ανικανοποίητους με τον εαυτό τους
και άπληστους στη ζωή . Επ ιζητούν συνεχώς νέα ερεθίσματα
και αλλαγές που υπόσχονται π ολλά. Γ ι ' αυτό άλλωστε ενθου ­
σ ιάζονται και επηρεάζονται εύκολα . Π ιστεύουν ότι αυτό που
χρειάζεται να αλλάξει βρίσκεται κάπου έξω και όχι στον ίδιο
ι ον εαυτό τους . Η συνειδητοποίηση όλης αυτής της κατάστασης
αποτελεί την απαραίτητη π ροϋπόθεση για τη θεραπεία τους .
Θα μπορέσουν να βοηθηθούν, μόνο όταν πάψΟ υν να
αποφεύγουν την πραγματικότητα και αρχίσουν να αναγνωρί­
ζουν και να αποδέχονται τους ρόλους του παιχν ιδιού, τους
νό μους και τους κανόνες με τη σωστή ιεραρχία · όταν
αποκτήσουν προθυμία για αυτογνωσία και ωρίμανση .
Χρειάζονται και το θάρρος για την αντ ιμετώπιση της
α λήθειας και την ετοιμότητα για τ ι ς αναγκαίες υποχωρήσεις,
πο υ όλοι μας είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε στη ζωή . Τότε
μόνο θα τους αποκαλύψει η π ραγματικότητα τις θετικές της
πλευ ρές και θα τους προσφέρε ι τη χαρά και την ικανο ποίηση,
πο υ είναι πράγματα εφικτά και για κείνους .
Ε ίναι περίεργο το γεγονός ότι ο όρος υστερία χρησιμο­
ποιείτα ι συχνά υποτιμητικά, ενώ για τον ψυχαναγκαστικό, τον
καταθλιπτικό και το σχιζοειδή άνθρωπο δείχνουμε γενικά
περισσότερη κατανόηση και δεχόμαστε να τον βλέπουμε σαν
ένα άτομο που υποφέρει . Όταν πρόκειται όμως για ένα
υστερικό άτομο , πλανάτα ι για τους περισσότερους απ ό μας
κάτι στον αέρα, που μας δίνει φαινομενικά το δικαίωμα να
υπερέχουμε ηθικά . Η στάση αυτή σχετ ίζεται μάλλον με το
σκεπτ ικό ότι ο υστερικός « παριστάνε ι » τον άρρωστο και ότι
θα μπορούσε, « αν ήθελε » , να είναι λογικός. Ί σως να σχετ ίζεται
κ.αι με τ ις προκαταλήψεις, που κληρονομήσαμε και οικειοπο ιη­
Οήκαμε από το παρελθόν . Α πό το ιστορικό των ανθρώπων που
περιγράφηκαν όμως, θα πρέπει να έχει γίνει π ιο ξεκάθαρο ότι
η υστερία είναι μια ασθένεια με τη δική της εξέλιξη κα ι ότ ι ο
πάσχων απ ' αυτή υποφέρει εξίσου με τους πάσχοντες από άλλες
ασθένειες . ' Ι σως βέβαια ο ι προκαταλήψεις μας να πηγάζουν
από το γεγονός ότι το υστερικό άτομο φαινομενικά δείχνει
ιδιαίτερα ευνοημένο από τη ζωή , οπότε κατά κάποιο τρόπο δε
θ έλουμε να του αναγνωρίσουμε το δικαίωμα ότι μπορεί και
εκείνο να πάσχει . Όταν ό μως γνωρίσει κανείς την ιστορία τ ων
ατόμων αυτών σε βάθος, τότε θα αναγκαστεί οπωσδήποτε να
αλλάξει γνώμη . ' Ολο ι μας τελικά πάσχουμε από ανεπαρκή
επεξεργασία του παρελθόντος. Γι ' αυτό όπο ιος είχε ένα ευνο ϊ­
κότερο παρελθόν και αποκόμισε απ ' αυτό περισσότερη βοήθεια
παρά απογοητεύσεις και απορρίψεις και κατάφερε να διαμορ­
φώσει τη ζωή του ικανοποιητικά, θα πρέπει από ευγνωμοσύνη
και μόνο να δε ί χνει κατανόηση και ανοχή για το λιγότερ ο
ευνοημένο.

Π αραδείγματα από τη ζωή υστερικών ατόμων

Μια ε ύπορη γνvα ίκα με επισκέφτηκε κ άποτε εξαιτίας το υ

δεκαεξάχρο vον γιον της. Υπήρχα v αρκετές ενδ ε ίξεις που τη ν
έκα vα v vα φοβά ται ό τι είχε ομοφυλ οφιλ ικ ές τάσεις. Στη
σνvέvτενξη μαζί της, της ή τα v προφανώς πολύ σημαντικό να
φανεί ωρα ία με όλ η τη σημασία · της λέξ ης. Τοποθέ τησε λ οιπό ν
το κάθισμά της κατά τέ τοιο τρόπο , ώστε vα φα ί vεται καλά το
πρόσωπό της, αλλά vα μέ vει στη σκιά η πλ ε υρά εκείνη πο υ
·εξαιτίας της πρόσφατης εξαγωγή ς ε vό ς δοντιο ύ ή ταν πρησμ έ νη.
Ζή τησε μάλ ιστα και συγνώμη γι ' α υτό . Και ως μητέρα επίσης
ήθελ ε να φα ίvεται σπουδ α ία επαι vώ ντας πλ ο υσιοπάροχα το ν
εαυτό της, ενώ αντίθετα κατηγορο ύσε και υποτιμο ύσε το σύζ υγό
της. Στη σνvέ ντενξ η με το γιο αποκαλ ύφτηκαν τα εξής στο ιχεία :
Οι γο vείς τον ε ίχαν έ ναν πολ ύ ατα ίριαστο γάμο, αλλά για
κα ι vωνικο ύς λό γους δ εν ή θελ α v να χωρ ίσονv. Η μητέρα έκανε
συχνά μακρι vά ταξίδ ια πα ίρ vο vτας πά vτα μαζί της και το γι ο
της. Τον ε ίχε δοθεί ο ρόλ ος τον μικρο ύ συνοδ ο ύ σ ' α υτά τα
ταξίδ ια, όπου έμεναν στα καλ ύτερα ξενοδ οχεία και κοιμό ντο ν­
σα v στο ίδ ιο δ ωμ ά τιο, ακόμα και μετά τη v εφηβεία τον γιον.
' Ητα v μια γυνα ίκα γοητευτικ ή και προκλ ητικ ή απέ να vτι στο
γιο της. Επι δε ίκ vνε δ ιακριτικ ά , ό τα v ντυνό ταν ή ξεντυνό ταν,
κάποια μέρη τον σώματός της, ώστε vα δ ιαισθά νεται την
περιέργεια και τον ερεθισμ ό τον, αλλά και τη v α vαστολ ή τον
ταυτόχρονα, που την έβρισκε «χαριτωμέ vη». Av και τον έδ ι vε
το ρόλ ο τον θαυμαστή, δε v το v ά φηνε vα συμπεριφερθε ί
ανάλ ογα, ό ταν ο ίδ ιος προσπα θο ύσε vα α vταποκρι θε ί και τον
ανάγκαζε να επιστρέψει και πάλ ι στη θέση τον μικρο ύ παιδ ιο ύ.
 \ αρακτηριστικό ή ταν το περιστατικ ό στο εστιατόριο, όπου ο
γι ος πήρε την πρω τοβουλία να παραγγε ίλ ει κ ά τι ο ίδ ιος. Η
μ ητέρα, παρουσία του σερβιτόρου, του τό νισε ό τι ή ταν μικρ ός
'
γι α τέ τοιες πρωτοβουλίες. Επρεπε, επομέ νως, να περιορ ίζεται
μ ό νο στο ρόλ ο του θαυμαστ ή, να εί ναι κατά κ άποιο τρόπο το
παιχνίδ ι της. Τη σχέση του με τον πατέρα την είχε σχεδό ν
κα ταστρέψει αντι δρώ ντας ζηλό τυπα, ό ταν ο γιος στρεφό ταν
προς αυτό ν. Ο πατέρας από την πλ ευρά του αισθανό ταν την
αποξέ νωση του γιου του, αλλά δεν ε ίχε τη δ υνατό τητα να τον
κερδ ίσει. Α φενός τον έβλ επε πολύ σπά νια και αφετέρου δεν
ηΟελ ε να τον αποσπάσει από κε ίνη χρησιμοποιώ ντας τα δικά
τ ης μέσα. Ο γιος από τη δ ικ ή του πλ ευρά εκλάμβανε τη στά ση
α υτή σαν αδ ιαφορ ία και δ ι έκρι νε συrχρό νως και έ να α ίσθημα
Ι' νοχής από την πλ ευρά του πατέρα του. Α ρά η μητέρα του
ι·ίχε δίκιο, ό ταν του έλ εγε πά ντα ό τι αυτή τον αγαπο ύσε
'
περι σσό τερο και ό τι ο πατέρας του δεν ενδ ιαφερό ταν γι αυτό ν.
'Γον χρ ησιμοποιο ύσε λ οιπό ν για την εξυπηρέ τηση των σκοπώ ν
τ ης και σαν αντικε ίμενο εκδίκησης ενά ντια στον ά ντρα της,
()ίχως προφανώ ς να αντιλ αμβά νεται τι του δ ημιουργο ύσε με τη
στά ση αυτή . Γι α την απογο ή τευση που έ νιω θε από τον γάμο
της θεωρο ύσε υπα ί τιο μό νο τον ά ντρα της και ήθελε να τον
εκδ ικηθε ί.
Μια άλλ η μητέρα χρησιμοποιο ύσε το τετράχρονο πολύ
χαρι τωμέ νο κοριτσά κι της - μοναχοπα ίδ ι ενό ς προβλ ηματικο ύ
γάμου - για να καλύψει την ανικανοπο ίητη ανά γκη της για
κοινωνικ ή προβολ ή. Το παιδί αναγκαζό ταν να συμμετέχει σε
επίδει ξη παιδ ικ ώ ν ρο ύχων στην πασαρέλ α. Η μητέρα το
παρακολ ουθο ύσε από κ ά τω και εκεί νο φοβό ταν μ ήπως οι
κινήσεις του ή ταν άχαρες ή μ ήπως έκανε κ άποιο λάθος. Τα
ψυχρά και σκλ ηρά μ ά τια της μητέρας εντόπι ζαν κ άθε του
«λάθος», όπως το ίδ ιο έλ εγε. Α ν όλ α πήγαιναν καλά, το
αγκάλ ιαζε και το φιλ ο ύσε τρυφερά, επι δεικνύοντας μια συγκι­
'
νητικ ή εικ ό να μητρικ ή ς αγάπης στα μ ά τια του κόσμου. Οταν
όμως έκανε κάποιο λάθος, το ξ υλ οφόρτωνε μετά την επιστροφή
τους στο σπί τι και του επέβαλ ε σκλ ηρ ή εξά σκηση απειλώντας
το ό τι δ ε θα επέ τρεπε ξανά κ ά τι τέ τοιο. Το κοριτσάκι αυτό
απέκτησε σύντομα την α ίσθηση ό τι θα μπορο ύσε να κερδίσει
την αγάπη της μητέρας του μ ό νο αν την ακολ ουθο ύσε πιστά
 και δ εν την απογο ή τευε. Π αράλλ ηλ α η εμφά νιση και τα
σωματικά του προσό ντα άρχισαν να αποκτο ύν ι δ ιαί τερη
σημασία, μ έχρι που έφτασαν να αποτελ ο ύν φαινομενικά τη
μ ό νη πραγματικ ή του αξ ία. Ο θαυμασμ ό ς των άλλ ων παι δ ι ώ ν,
που ή ταν ανάμικτος με ζήλ ια φυσικά , ή ταν γι 'αυτό μια μικρ ή
παρηγορι ά . Α ργό τερα το παιδί αυτό έ γι νε έ να πολύ πετυχημ έ νο
μανεκέ ν, μια περι ζή τητη κοπέλ α, η οπο ία όμως διακατεχό ταν
από το φόβο των γηρατει ώ ν που εντεινό ταν με την πάροδ ο
του χρό νου, αφο ύ όλ η της η ύπαρξ η και η αυτοεκτίμησή της,
κα θώς και οι σχέσεις της με τους ά ντρες, βασιζό ταν στη
σωματικ ή της χάρη και μό νο. Α νάλ ογες ή ταν και οι πολλές
«περιπέ τειες» που ε ίχε στην ερωτικ ή της ζωή, οι οπο ίες όμως
την άφηναν ανικανανοποί η τη και κατέφευγε στο να ονειρε ύεται
ακαθόριστα τη «μεγάλ η αγάπη». Δ εν ήθελ ε να περά σει τα
τρι ά ντα, γιατί μετά η ζω ή της δε θα ε ίχε κανέ να νό ημα πια.
Α ντι δρο ύσε με βαρι ές κατα θλίψεις, ό ταν έπαιρνε και το
ελάχιστο βάρος, ενώ η μητέρα της συνέχι ζε να την ελέγχει και
να εκτιμά την αξία της ανάλ ογα με τη ζή τηση που είχε στην
αγορά . Της έβρισκε πλ ο ύσιους ά ντρες και ευελ πιστο ύσε να
εξασφαλίσει τα γηρατει ά της με έ ναν πλ ο ύσιο γαμπρό . Μια
. απόπειρα αυτοκτονίας, η οπο ία λίγο έλ ειψε να καταλ ήξει στο
μοιρα ίο, την οδ ή γησε τελ ικά στην ψυχοθεραπε ία , για να
αποκαλ υφθεί όλ η η α θλ ι ό τη τα που ή ταν κρυμμέ νη πίσω από
το ωρα ίο σκηνικ ό, το οπο ίο τό σοι ζήλ ευαν ως τό τε.

Μια γυνα ίκα με πολλά υστερικά στοιχεία προσπα θο ύσε να

κυριαρχε ί απόλ υτα πά νω στον ά ντρα της. Ήδ η από μικρ ή
έ νιωθε να κατέχει ο πατέρας της τη θέση μιας κωμικ ής
φιγο ύρας. ' Ηταν καλό ς μεν στο να κερδίζει αυτά που
χρειαζό ταν η οικογέ νεια, αλλά πέρα απ ' αυτό ή ταν μια quantite
46
negligeable . Κατά τον ίδ ιο τρόπο έβλ επε και τον ά ντρα της,
ως έ να μέσο για την εξασφάλ ιση χρημ ά των. Σ ' αυτό συμφωνο ύσε
και η μητέρα της, την οποία και επισκεπτό ταν πάρα πολ ύ
συχνά . Πολλές φορές υποτιμο ύσε το γαμπρό της, υποστηρ ίζο­
ντας ό τι η κ όρη της άξι ζε «κά τι καλ ύτερο». Ο γαμπρό ς ή ταν
δά σκαλ ος και ε ίχε εξασφαλ ισμέ νο έ να κ άποιο εισόδ ημα, κα θώς
και τη σύνταξή του αργό τερα, αλλά πολλά χρ ήματα και πλ ο ύτη

46. « Αμελητέα ποσότητα ».

ι)c ν μπορο ύσε να περ ιμ έ νει απ ' αντό ν. Παρό τρυνε την κ όρη να
τον αποσπά όσα περισσό τερα χρ ήματα μπορο ύσε, ώστε να κ ά νει
μ ια ά νετη ζωή . Η κόρη λ οιπό ν έκανε το κέφι της και τα χόμπν
τ ης, παραμελώντας εντελώς το σπιτικό της. Δ εν ήθελ ε να
αποκτήσει παι δ ι ά και ζούσε με την πεπο ίθηση ό τι ο ά ντρας
r ης έπρεπε να χα ίρεται, γιατί είχε την ευκαιρία να αγαπά μια
τ6σο χαρι τωμέ νη και επι θυμητή γυνα ίκα. Ο σύζυγος από τη
ι) ικ ή τον πλ ευρά χαιρό ταν αρχικά την καπριτσι όζικη συμπερι ­
φορά της και ευελ πιστο ύσε ό τι όλ α αυτά θα άλλ α ζαν με την
απ6κτηση ενό ς παιδ ιο ύ. Α υτό όμως δεν έ γινε. Άλλ ωστε η
γυναίκα τον δ εν ήθελ ε να παραιτηθεί από το στενό δεσμ ό που
cίχε με τη μητέρα της. Είχε παραμε ίνει περισσό τερο κ όρη, παρά
σύζυγος στο πλ ευρό τον ά ντρα της. Η αποξέ νωση ανάμεσά
τους αυξανό ταν όλ ο και πιο πολύ. Όταν τελ ικά ο σύζ υγος
fκανε μια σχέση με άλλ η γυνα ίκα, η σύζυγος δ ι έγραψε με
c ντνπωσιακό τρόπο το παρελθό ν και την πι θανή συμμετοχή της
στο γεγονό ς και επικέ ντρωσε το ενδ ιαφέρον της στην ενοχο­
πο ίηση τον συζ ύγου λό γω της απιστίας. Γι α τη δ ικ ή της
συμπεριφορά δεν προβλ ηματίστηκε ο ύτε στιγμ ή και ο ύτε
βεβα ίως επιδίωξε να συζητήσει μαζί τον, πρά γμα που ίσως να
τους έφερνε κάπως πιο κοντά μεταξύ τους. Κά τι τέ τοιο όμως
θα της ή ταν πολύ δ υσάρεστο, αφο ύ η αλ ήθεια και η
πραγματικό τητα θα απαιτο ύσαν την αποδοχή των δ ικώ ν της
ε υθυνών και υποχρεώσεων.

Στην προκείμενη περίπτωση η γυναίκα αυτή δεν είχε καθόλου

αποχωριστεί την οικογένειά της και ιδιαίτερα τη μητέρα της.
· Η ταν ακόμα βαθιά ταυτισμένη μαζί της και είχε υιοθετήσει
κάθε δικό της μέτρο και κάθε τρόπο σκέψης της. Η ανεπαρκής
ανεξαρτητοποίηση από τα γονεϊκά πρόσωπα είναι χαρακτηρι­
στικό των υστερικών προσωπικοτήτων. Ένα σχετικό παρά­
δειγμα με κάποια εκτενέστερη περιγραφή των περιβαλλοντικών
συνθηκών είναι το εξής :

Η δεσποι νίδ α Π . ή ταν το μοναχοπα ίδ ι ενός πολύ προβλ η­

ματικο ύ γάμου. Ο πατέρας της ή ταν ένας γενναιόδωρος και
πετυχημ έ νος πολ ιτικό ς, αλλά στο σπίτι τον ή ταν τυραννικός
κ αι μισαλλόδοξος, έ νας πραγματικ ό ς δ υνά στης. Η μητέρα της
προερχό ταν επίσης από μια πατριαρχικ ή οικογέ νεια, όπου οι
ά ντρες ή ταν προνομιο ύχοι, ενώ οι γυνα ίκες έμπαιναν σε δε ύ τερη
μοίρα. Κ αι στο γάμο της ε ίχε παραμεί νει μια ασήμαντη
μικροαστή, φοβισμέ νη, παράλλ ηλ α όμως επίμονα προσκολλ η­
μ έ νη στις κυριαρχικ ές προκαταλ ήψει ς και από ψεις, που είχε
παραλάβει από την οικογέ νει ά της. Ποτέ της δεν είχε
προσπαθήσει να δ ιαμορφώσει δ ικ ή της γνώμη για τους
ανθρώπους και τη ζω ή. Ήταν δύσκαμπτη εξαιτίας της
εσωτερικ ής της α νασφάλ ειας και ζο ύσε σε έ ναν «κ όσμο χωρίς
προβλ ήματα », αφο ύ « ήξερε» πώ ς πρέπει να συμπεριφέρεται
κανείς σε κάθε περίπτωση.
Θα ύμαζε απόλ υτα τον επώ νυμο και πετυχημ έ νο σύζυγό της,
αφή νοντα ς σε εκεί νον όλ ες τις αποφά σεις («εσύ τα ξέρει ς
καλ ύτερα », «συμφωνώ απόλ υτα μαζί σου») και έ τσι με την
πλήρ η υποταγή της ο γάμος δεν ε ίχε καμ ία εξέλ ιξ η, πρά γμα
όμως που ο ύτε και το σύζ υγο απασχολ ο ύσε ι δ ιαί τερα. Ήταν
ευχαριστημέ νο ς που είχε μια τό σο υποτακτικ ή ύπαρξ η πλά ι
τον, που τον φρό ντι ζε, τον θα ύμαζε και τον καλ ομάθαι νε, κάθε
φορά που επέστρεφε από τα συχνά ταξ ίδ ια τον. Α πό την άλλ η
πλ ε υρά όμως τον ή ταν βαρετή, εξα ι τίας της πλ ήρους εξάρτησής
της και επει δ ή δεν έπαιρνε κανέ να ερέθισμα απ ' αυτή. Εφόσον
η ίδ ια δεν έπαιρνε στα σοβαρά τον εαυτό της, δεν την έπαιρνε
στα σοβαρά ο ύτε και αυτός, με αποτέλ εσμα να αναπτύξει
δι ά φορες εξωσυζ υγικές σχέσεις σε σύντομο χρονικό δ ι ά στημα.
Όταν η σύζ υγος το αντιλ ήφθηκε, εκεί νος δεν το αρνήθηκε,
αλλά αυτή δ ε θέλ ησε να χωρ ίσουν, δ ι ό τι αυτό θα την ανά γκαζε
να σταθεί στα πόδ ια της. Ού τε και εκεί νος όμως το ήθελ ε, για
να μη χά σει την ά νεσή τον και για να μην υπάρξουν αρνητικές
επιπτώ σεις στην καρι έρα τον. Άλλ ωστε μπορο ύσε να τα
συνδ υάζει και τα δύο: Και το σπίτι τον και τι ς περ ιπέ τει ές
τον. Εκε ίνη δεν ήξερε τι να κά νει και α ντι δρο ύσε με κατηγορίες
και απεγνωσμέ νες σκηνές, με αποτέλ εσμα εκείνος να απομα­
κρυνθεί ακόμα πιο πολ ύ. Η κατά σταση αυτή την οδ ή γησε
σταδ ιακά σε μια προσκόλλ ηση προς την κ όρη. Της εμπιστευό ταν
τι ς στενοχώριες της, φορτώ νοντά ς την με βάρη δ υσανάλογα
για την ηλ ικ ία της και επηρέαζε αρ νητικά τη σχέση της με τον
πατέρα της αναγκά ζοντά ς την να τον βλ έπει με τα δ ικά της
μ ά τια, να θεωρεί δ ηλ αδ ή α υτό ν και κατ ' επέκταση όλ ους τους
ά ντρες «κακο ύς» και αδ ι ά φορους. Η κ όρη λ οιπό ν συνδέθηκε
περισσό τερο με τη μητέρα της, που τη φρό ντι ζε και την
καλ ομάθαινε, ενώ ο πατέρας της πολ υά σχολ ος και α νυπόμονος
και απουσι ά ζοντα ς συχνά σε ταξίδ ια, παρέμενε εντελώς
αμέ τοχο ς.
Ο πατέρα ς της, από την πλ ευρά του, άρχισε να εκδ ηλώ νει
περισσό τερο ενδ ιαφέρον για την κ όρη του, ό ταν εκεί νη κατά
τη δ ι άρκεια της εφηβε ίας της εξελ ισσό ταν σε μια ελ κυστικ ή νέα
κοπέλ α. Ά ρχισε να φλ ερτάρει μαζί της και έδειχνε εμφανώς
6 τι την προτιμο ύσε από τη μητέρα της, κ ά νοντά ς της
κομπλ ιμ έ ντα για το σώμα της και χα ίδ ε ύοντά ς την με τρόπο
όχι τό σο ξεκάθαρα πατρικό . ' Ε τσι αναπτύχτηκε μεταξ ύ τους
μια σχέση με χροι ά ερωτικ ή, απ ' όπου συνει δ ητοπο ίησε εκείνη
και τα σωματικά της προσό ντα. Π αράλλ ηλ α, όμως, βρέθηκε σε
μια δύσκολ η συναισθηματικ ή κατά σταση, δ ιό τι από τη μια
πλ ευρά έγινε ανταγωνίστρια της μητέρας της, ενώ από την
άλλ η τη χρειαζό ταν για τη στα θερό τητά της και την ετοιμ ό τητα
που έδειχνε απέ ναντι στι ς ανά γκες της. ' Ε τσι, λ οιπό ν, ενώ
κολ ακευό ταν από την ανδρικ ή αναγνώριση και τη συμπάθεια
το υ πατέρα, που της πρόσφερε έ να τελ είως δ ιαφορετικό α ίσθημα
αυτοεκτίμησης, έ νιω θε συγχρό νως και ενοχές απέ ναντι στη
μητέρα της, η οποία υποβα θμιζό ταν σε μια απλ ή νοικοκυρά,
αφο ύ ο πατέρα ς της, όλ α τα ευχάριστα πρά γματα -εξόδ ους
περιπά τους, ψώ νια- τα έκανε μαζί της. Α ισθανό ταν βέβαια και
έ ναν κρυφό θρ ίαμβο, που είχε κερδ ίσει τον πατέρα της
πα ίρνοντάς τον από τη μητέρα, αλλά φοβόταν μ ήπως και χά σει
την αγάπη της, αφο ύ εκεί νη ή ταν τελ ικ ά το ά τομο που της
συμπαραστεκό ταν ουσιαστικά , που άκουγε τα προβλ ήματά της
και της πρό σφερε ζεστασιά .
Με όλ α αυτά ζο ύσε σε μια συναισθηματικ ή κατά σταση
γεμά τη αντιφά σεις. Ο πατέρας της εκπροσωπο ύσε τη «μεγάλ η
ζωή » και της ξ υπνο ύσε α όριστες προσδοκ ίες και φαντασιώ σεις
μιας ζω ής, που σίγουρα η μητέρα της δε θα μπορο ύσε να της
προσφέρει. Η μητέρα της ή ταν ταπεινή και υποχωρητικ ή,
φοβό ταν τον κό σμο, έ ναν κ όσμο από τον οπο ίο δεν μπορο ύσε
να δ ιεκδ ικ ήσει τίποτα, αφο ύ της ε ίχε πάρει και αυτό ν τον
ά ντρα της ακόμα.
Η κατά σταση αυτή επιδεινώθηκε, ό ταν οι γονείς της
χώρισαν, δ ίχως όμως να πάρουν δ ιαζύγιο. Ο πατέρας της
μετακόμισε σε μια μεγαλ ύτερη πόλ η, ενώ εκε ί νη έμεινε με τη
μητέρα της στον ίδ ιο χώρο. Η ιδέα tης «μεγάλ ης ζω ής » άρχισε
να χά νεται στην αρχή . Πλ ησίασε περισσό τερο τη μητέρα της,
 η οπο ία το νό ημα της υπόλ οιπης ζω ής της το έβλ επε μό νι ι
στην κ όρ η της και συνέχισε να την καλ ομα θα ίνει . Παράλλ ηλ α
όμως της δ ημιουργο ύσε και ενοχές, ό ταν εκείνη ήθελ ε να κ ά νει
τη δ ικ ή της ζω ή και την ά φηνε μ ό νη, επαναλ αμβά νοντας έ τσι
τη στά ση που ε ίχε πάρει απέ ναντι στο σύζυγό της παλ αι ό τερα.
Η κόρη, κα θώς ή ταν απογοητευμ έ νη από τον πατέρα της.
πρ οσπαθο ύσε να πάρει ό, τι μπορο ύσε από τη μητέρα της. Με
την ασυνε ίδ ητη τα ύ τιση μαζί τον, που σκοπό ε ίχε να καλύψει
την απώλ ει ά τον, τυρ αννο ύσε τώρ α αυτή τη μητέρα της και
της συμπερ ιφερό ταν, όπως εκεί νος στο παρελθό ν. Ο ι δ υο
γυναίκες συνέχισαν λ οιπό ν την παλ ι ά συζυγικ ή κατάσταση, μc
τη μ ό νη δ ιαφορά ό τι το ρόλ ο τον πατέρ α τον είχε τώρα η
κ όρ η, η οποία ασκο ύσε κ ρι τικ ή στη μητέρα της, όπως έκανε
εκεί νος στη συζ υγικ ή τους ζω ή, την έβαζε να την περ ιποιεί ται
και να της κά νει τα χατήρ ια και ξέσπαγε πά νω της ό ταν ή ταν
άκεφη και θυμωμέ νη. Η μητέρα της τα δεχό ταν όλ α, εξαιτία ς
τον φόβο ν της απώλ ειας που τη δ ιακατείχε.
Τον πατέρα της τον σνναντόύσε σε αρ αι ά χρ ονικά δ ιαστή­
ματα πλέον, ό ταν εκε ίνος την προσκαλ ο ύσε στη μεγαλ ο ύπολ η.
Είχε μεγαλώσει εντωμεταξ ύ και είχε γί νει ακόμα πιο ελκυστικ ή.
Εκεί νος κ υκλ οφορο ύσε γεμ ά τος πατρ ικ ή υπερ ηφά νεια, με μια
νέα κοπέλ α που την πρό σεχαν πολλ ο ί ά ντρες και που γι α έ να
μικρό χρονικά δ ι ά στημα της έκανε τα χατήρια σαν να ή ταν
φιλ ενάδα τον. Ε νώ στη σύζυγο έδ ι νε λίγα χρ ήματα και κατά
συνέπεια μ ά να και κ όρ η ζο ύσαν συντηρητικά, στην κόρ η, κατά
τις εξόδους τους στις σύντομες συναντ ήσεις τους, προσπα θο ύσε
να προσφέρει τα πά ντα. Την πή γαινε σε ακρ ιβά, εστιατόρ ια και
στην όπερα, της αγόραζε ακρ ιβά ρο ύχα και κοσμ ήματα και
πολλά άλλ α. Η πολ υτέλεια αυτή όμως έσβ ηνε ξαφνικά, όπως
ξαφνικά άρχιζε. Η κόρ η επέστρεφε στο μ ικρ οαστικό κ όσμο της
μητέρας της, όπου τα ακρ ιβά φορέματα, τα κοσμ ήματα και οι
μεγάλ ες προσδοκ ίες ή ταν παρά ται ρα, με αποτέλ εσμα να
αυξά νεται και άλλ ο η δ υσαρέσκει ά της.
' Ε τσι έμαθε τελ ικά να έχει απαιτήσεις που δεν μπορο ύσε
να τις ικανοποι ήσει με πρ οσωπικ ή ερ γασία, απαι τήσεις από τη
ζωή που θεωρο ύσε ό τι της δ ικαιο ύταν, πρά γμα για το οπο ίο
δεν είχε και πολύ άδ ικο, αφο ύ ο τρόπος ζω ής τον πατέρα της
περ ιστασιακά τις εκπλ ήρωνε. Α ν λ οιπό ν εκεί νος είχε ενδ ιαφερ­
θεί περισσό τερο, η εξέλ ιξή της θα ή ταν προφανώς δ ιαφορετικ ή.
Η μητέρα της έκανε για κεί νη ό, τι μπορο ύσε για να αισθά νεται
χρ ήσιμη και για να μην τη χά σει, αλλά δεν ενδ ιαφερό ταν να
τη συνετίσει και να την προσγειώ σει στην πραγματικ ό τητα ώστε
να μ άθει κ άποια δ ουλ ειά, γιατί αυτό θα απειλ ο ύσε τη σχέση
τους. Η γνώμη του πατέρα στο θέμα αυτό ή ταν ό τι η κ όρη
του δε χρειαζό ταν να εργά ζεται · μια στά ση πο υ υιοθετο ύν
συχνά αυτοδ ημιο ύργητοι ά ντρες απέ ναντι στα παιδ ι ά τους. Η
υπερηφά νεια γι · αυτά που κατά φεραν να αποκτήσουν με τι ς
δ ικές τους δ υνάμεις, για το ό τι έφτασαν στο σημείο να μπορο ύν
να πουν ό τι οι κόρες τους δ εν έχουν την ανά γκη να κερδίσουν
τα προς το ζειν, δεν τους αφ ή νει να δουν τις επιπτώσεις της
στά σης αυτής. Η ίδ ια δεν είχε κλίση προ ς κ άποιο επά γγελμα
κα ι επιπλέον βίωνε ασυνείδ ητα την εκδίκησή της απέναντι στους
γονείς της, με το να παραμ ένει εξαρτημ έ νη απ · αυτο ύς, πρά γμα
που θα μπορο ύσε να εκφραστε ί ως εξής: «αφο ύ μου δ ημιουρ­
γήσατε τό σες δ υσκολίες στη ζω ή, ώστε να μην ξέρω πο ύ ανήκω,
συνεχίστε τουλάχιστον να με φροντίζετε ». Το ε ίχε εκφρά σει
άλλ ωστε με την ακόλ ουθη φρά ση : «καλά να πάθει ο πατέρα ς
μου, ό ταν παγώ νουν τα χέρια μου, αφο ύ δ ε μου αγοράζει
γά ντια». Πίσω απ ' αυτό το πικρό χιο ύμορ και άλλ α παρόμοια
κρυβό ταν συχνά η απελ πισία και η από γνωση.
Έ τσι μεγάλ ωσε λ οιπό ν η δεσποινίδα Π. και εξελίχθηκε σε
μια γοητευτικ ή και απαιτητικ ή γυνα ίκα, που ενώ είχε πάρει τη
μεγαλ ομανία του πατέρα της, δ εν είχε τις ικανό τητες και την
ερ γατικό τητά του. Δ εν ή ταν συνηθισμ έ νη να δουλ ε ύει και ο ύτε
μπορο ύσε να συμβιβα στε ί με την πραγματικ ό τητα που την
'
περιέβαλ ε, γι αυτό και ζο ύσε μ έσα σε έ να ό νειρο, προσμ έ νοντας
τον πρίγκιπα του παραμυθιο ύ να την απελ ευθερώσει κάποια
στιγμ ή. Ο πρίγκιπας όμως δεν εμφανίστηκε, γιατί δεν είχε
.προσβά σει ς σε τέ τοιους κ ύκλ ους, οι δε απλ ο ί και συνηθισμέ νοι
ά ντρες του κ ύκλ ου της δεν μπορο ύσαν να ανταποκρι θο ύν στις
αυξ ημ έ νες της απαιτήσεις. Α υτό που εμφά νιζε προ ς τα έξω
ή ταν η εικό να μιας σίγουρης, απαιτητικ ής και υπερ ήφανης
γυναίκας, ενώ στο βάθος είχε παραμε ίνει έ να μικρό και
ανασφαλές κοριτσάκι, με όλ ες του τις αναστολές και την
προσκόλλ ησή του στη μά να του, που αναγκαζό ταν να καλύπτει
την ανασφάλει ά της με την υπεροπτικ ή συμπεριφορά . · Οταν
μιλ ο ύσε συνήθι ζε να δί νει στη φω νή της έ ναν τό νο που τον
θεωρο ύσε αριστοκρατικό και ά φη νε τη ν εντύπωση μιας κ άπως
βαριεστημ έ νης νεαρ ή ς κυρ ίας « τω ν α νώ τερ ων κ ύκλ ω ν », πο υ
γνώρ ιζε καλά το ν κ όσμο.
Πά νω σ ' αυτό το υπόβα θρο που περιγρ άφηκε, άρχισε η
δεσποι νίδα Π. να α ναπτύσσει όλ ο και περισσό τερες φοβίες .
Δίχως τη μητέρα της δε ν μπορο ύσε να κ ά νει τίποτα πια, ο ύ τε
και μια απλ ή έξοδο ακόμα. Α πέκτησε μια φοβικ ή νε ύρωση με
θορυβώδ η συμπτωματολ ογία, που εκφραζό τα ν και με δ ι ά φορα
σωματικά συμπτώματα, όπως ταχυπαλμ ίες, ζαλάδες και αϋ­
πνίες, με αποτέλ εσμα να γυρ ίζει με τη μητέρα της από γιατρό
σε γιατρό . Τους λ ογαριασμο ύς τους πλ ήρω νε ο πατέρας της
στη ν αρχή, αλλά σύντομα αρ νή θηκε να συνεχίσει να πλ ηρώ νει .
Ο πραγματικ ός φόβος, ο φόβος για την αποδ οχ ή της
πραγματικό τητας και των πραγματικ ώ ν της ικα νοτή τω ν, για τη
μ άθηση και τη λ ή ψη σαφώ ν αποφά σεω ν σχετικ ά με τη
δ ιαμόρφωση της ζω ής της, για τη ν εγκατάλ ειψη τω ν παι δ ικ ών
και α νώριμω ν τρόπω ν συμπερ ιφορά ς της είχε μετατεθεί στι ς
προα ναφερόμε νες φοβίες, οι οποίες αποτελ ο ύσαν έ να πρό σχημα
απέ να ντι στη ν αδ υναμ ία της να πάρει τη ζω ή στα χέρια της.
Η ασθέ νει ά της δ ικαιολ ογο ύσε τα πά ντα. Η φοβικ ή νε ύρωση
εκπλ ήρω νε τους εξής σκοπο ύς: Έδε νε τη μητέρα της επά νω
της για να προστατε ύεται από το ν κ όσμο και απέφευγε έ τσι
να νι ώ σει τη ν απογο ή τευση που θα προ έκυπτε από τη ν
α ναγνώριση ό τι είχε υπερβολ ικές απαιτήσεις από τη ζω ή. Τι ς
απαιτήσεις αυτές τις φα ντασίω νε ο νειροπολώ ντας, δ ίχως όμ ως
να έχει καλλ ιεργήσει μέσα της τις α νάλ ογες ικα νό τητες για τη ν
υλ οπο ίησή τους. 'Ητα ν επίσης και μια εκδίκηση ε να ντίο ν των
γο νέω ν της και επιπλέο ν είχε, με το ν τρόπο αυτό, μια ακλό νητη
δικαιολ ογία για την αποφυγή κάθε δ υσάρεστης κατάστασης.

Φυσικά, το παράδειγμα είναι πολύ απλοποιημένο και πολύ

σύντομα σκιαγραφημένο . Ωστόσο , παρά τη μεγάλη ποικιλία
των πιθανοτήτων στην τροφοδότηση της υστερικής εξέλιξης από
το περιβάλλον, μπορούμε να εντοπίσουμε πολλά τυπικά
στοιχεία, τα οποία συνοψίζουμε για άλλη μια φορά : ένας
αταίριαστος γάμος, όπου το παιδί και κυρίως το μοναχοπαίδι
αντιμετωπίζεται με έναν τρόπο δυσανάλογο για την ηλικία του ,
έλλειψη ουσιαστικής καθοδήγησης και παροχής προτύπων
ανάλογα με το φύλο, ένα περιβάλλον γεμάτο αντιφάσεις με
ι· λάχιστες υγιείς δυνατότητες προσανατολισ μού στη ζωή , στενός
δεσμός με τον ένα μόνο από τους γονείς για μεγάλο χρονικό
δ ιάστημα, έλλειψη αξιόπιστης ικανότητας και γνώσης, παρα­
π λάνηση και εμφύσηση αόριστων προσδοκ ιών για το μέλλον
και εξαιτίας όλων αυτών έλλειψη επιτυχούς ταύτισης με τον
ε αυτό .
Η δεσποινίδ α Π. δε γνώρι ζε ποια ή ταν η «πραγμ ατικ ό τητα »
τελ ικά. Ο μ εγαλ οπρεπής χώρος τον πατέρα της ή ο κ ό σμ ος
της μ ητέρας της, που ή ταν μ ικρό ς και στενό ς αλλά συναισθη ­
μα τικά θερμ ός, όπου της έκανα ν μ άλ ιστα όλ α της τα χατήρια;
Πώ ς θα έπρεπε να γί νει η ίδ ια; Θα έπρεπε να γί νει η μεγάλ η
κ υρία μήπως; Κ ι αν ναι, πώ ς θα μπορο ύσε να γίνει αυτό; Κ ι
α ν έπρεπε να γί νει σαν τη μ ητέρα της, πόσο άχρωμ ο και ανιαρό
Οα ήταν κ ά τι τέ τοιο ! Και ό ταν κ άποτε πέθαινε η μ η τέρα της,
τι θα έπρεπε να κ ά νει τό τε; Α ντό το τελ ευτα ίο δεν ήθελ ε καν
να το σκέφτεται. Και για να την έχει ό σο το δ υνατό μ εγαλ ύτερο
δ ι ά στημ α κοντά της, αναγκαζό τα ν να της συμπεριφέρεται καλά
κάποιες φορές, ενώ συνή θως την τυραννο ύσε και την εκμ εταλ ­
λ ευό ταν. Κατανοεί λ οιπό ν κανε ίς σε τι αδ ιέξοδο είχε φτά σει
η σχέση των δύο γυναικώ ν. Χρειαζό ταν η μ ια την άλλ η τόσο
πολύ, ώστε ή ταν αδύνατο να αποχωριστο ύν. Η ενηλ ικ ίωση της
μ ιας θα απειλ ο ύσε την προστατευτικ ή νε ύρωση και των δύο
και θα τις ω θο ύσε σε βήμ ατα ωρ ίμ ανσης τα οπο ία φόβι ζαν και
τις δύο. Η ασθέ νεια της κ όρ ης ή ταν το σήμα κινδύνου της
υγιο ύς της πλ ευρά ς, που την προειδ οποιο ύσε ό τι η κατά σταση
αυτή δεν μπορο ύσε να συνεχιστε ί άλλ ο.

Η Ulrίke ή τα ν το τρ ί το παιδί μ ιας οικογέ νειας και μ ια και

είχαν προηγηθεί οι δύο αδερφές της, « θα έπρεπε να ε ίχε γεννηθε ί
αγόρι ». Οι γονε ίς της ε ίχαν απο γοητευτεί στην αρχή, αλλά στη
. συνέχεια προσπάθησαν να τη με γαλώσουν σαν να ή ταν πρά γματι
· 47
αγόρι. Τη φώναζαν U!ι , την έ ντυναν σαν αγόρι, της έκοβαν
τα μ αλλ ιά κοντά και δ ιαβεβα ίω ναν επανειλ ημμ έ νως τον εαυτό
τους και εκεί νη ό τι έμοιαζε μ ε αγόρι, πρά γμ α που το άκουγε
μ ε ευχαρ ίστηση βέβαια, μ ια κ α ι εκφραζό ταν μ ε εμ φανή χαρά
και αποδοχή. Η στά ση αυτή τω v γονέων της την οδ ηγο ύσε κατά
συνέπεια να συμπεριφέρεται και να κινε ί ται σαν αγόρι. Έπαι ζε

47. Π ρόκειται για το υποκοριστικό του « U lrich » που είναι ανδρικό όνομα.
μ ό νο με αγόρια, προσπα θο ύσε να τα μιμηθεί και ή ταν
υπερ ήφανη, ό ταν κ άποιος της έλ εγε ό τι μπορο ύσε να συγκρι θε ί
με κάθε αγόρι. Στην εφηβεία, όμως, ό ταν εμφανίστηκαν τα
δευτερογενή χαρακτηριστικ ά τον φ ύλ ον της, έ νιωσε απογο ή ­
τευση. Κ ατά τις ημέρες της περιόδου ή ταν ακ όμα πιο
δραστήρια, για να μην υστερεί απέ ναντι στα αγόρια. Ωστόσο
παρόλ α αυτά εξελ ι σσό ταν σε έ να ξεχωριστό τύπο κορι τσιο ύ,
με μια ιδ ια ίτερη γοητεία και πολ ύ σ ύ ντομα είχε πολλές επι τυχίες
στους ά ντρες. Κα θώς ή ταν συνηθισμέ νη μέχρι τό τε να συμπε ­
ριφέρετα ι στο ανδρικ ό στοιχείο μ ό νο φιλ ικ ά, δέχθηκε με αφελή
φυσικό τητα την πρό ταση ενό ς ά ντρα για μια εκδρομ ή κ άποιο
Σαββατοκ ύριακο. Τρόμαξε όμως και αγανάκτησε, ό ταν εκεί νος
της ζή τησε κ ά τι που δεν ε ίχε υπολ ογίσει, και αμ ύνθηκε έ ντονα.
Ο πατέρας της που αγαπο ύσε υπερβολ ικ ά τις κόρες τον και
είχε για κε ί νες μεγαλ επήβολ α σχέδ ια, ή ταν έ νας από εκεί νους
τους μεγάλ ους «εφευρέ τες», που μια ζω ή προσπα θο ύν και
ελπίζουν για τη μεγάλ η εφε ύρεση και δεν το καταφέρνουν.
Μαζί τον περ ίμενε και όλ η η οικογέ νεια βέβαια και λ υπό ταν
τον άμοιρο πατέρα, που ενώ ή ταν τόσο προικισμέ νος, δ εν είχε
αναγνωριστεί ακόμα από τον κό σμο.
· Οταν συνέβ η να δ ιακρι θε ί η Ulrike σε κάποιες θεατρικές
Παραστά σεις τον σχολ ε ίον, ο πατέρας της θέλ ησε ξαφνικ ά να
ζήσει τις δικές τον ανεκπλ ήρωτες φιλ οδοξ ίες μ έσω της κόρης
τον: Θα γινό ταν ηθοποι ό ς! Την έστειλ ε λ οιπό ν να πάρει
μαθήματα υποκριτικ ής. Λ ίγο αργό τερα κατά καλ ή ή κακ ή της
τ ύχη χρειά στηκε ο τ ύπος της σε έ να έργο και έ τσι πήρε τον
πρώτο της μεγάλ ο ρ όλ ο, τον οπο ίο όφειλ ε περισσό τερο στο ν
τ ύπο της παρά στις ικανό τητές της. Μετά απ ' αντq όμως δεν
της έ τυχε άλλ ος ρ όλ ος. Ο πατέρας της έγραφε σε δ ι ά φορα
πρόσωπα τον χώρου τον θεά τρου πολλά γράμματα, που τα
συνόδευε με φωτογραφ ίες της κ όρης τον και στα οπο ία
επαι νο ύσε υπερβολ ικ ά το ταλέ ντο της. Έ τσι είχε μερικές
ευκαιρ ίες να πάρει μέρος σε audition. Επει δ ή όμως δεν ε ίχε
σπουδα ίο ταλέ ντο και επιπλέον είχε και το φόβο ό τι δε θα
ανταποκρινό ταν στις προσδοκ ίες που πι θανό ν να είχε δ ημιουρ­
γήσει η δ ιαφήμιση τον πατέρα της, καμι ά απ 'αυτές τις ευκαιρίες
δεν είχε αποτέλ εσμα. Π αράλλ ηλ α πά ντως και δίχως να χά νε ι
τις ελπίδες της για μια καρι έρα ηθοποιο ύ, δ οκ ίμαζε και σε
άλλ ες δουλ ει ές. Της έλ ειπαν όμως οι απαρα ί τητες γνώσεις και
η προ ϋπηρεσία , με αποτέλ εσμα να την απολύουν ή να φ ε ύγει
η ίδ ι α μετά από έ να σύντομο χρονικό δι ά στημα . Στα εικοσιπέ ντε
της χρό νια άρχισε να κ ά νει ψυχο θεραπε ία εξα ι τία ς των φ οβικώ ν
συμπτωμ ά των της (α γοραφοβία ). Δ εν μπορο ύσε πλέον να βγει
μ ό νη της έξω από το σπί τι κα ι ή τα ν α νίκα νη γι α εργασία.
' Ολ
ος ο αποπροσα να τολ ισμ ός κα ι η α νημπορι ά της βρ ήκ α ν
τελ ικά α υτό τον τρόπο έκ φρ ασης.

Στο παράδειγμα αυτό βλέπουμε χαρακτηρ ιστ ικά τον τρόπο

που εμποδίζεται η ταύτιση με το γυναικείο ρόλο , καθώς και
τ ις δυσκολίες που συναντά ένα παιδί, ότα ν αναγκάζεται να
εκπληρώσει τις επιθυμίες των γονέων του, δίχως να έχει τα
ανάλογα προσόντα.

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις

Οι υστερικές προσωπικότητε ς ζουν σε μ ι α ψευδοπραγ ματ ι­

κότητα, την οπο ία προσπαθήσαμε να δείξουμε σε όλες τις
πιθανές εκφάνσεις της . Το κεντρικό τους πρόβλημα εντοπίζεται
στη δυσκολία που έχουν να είναι αυθεντ ι κοί, γι ' αυτό και
συνήθως αποφεύγουν την πραγματικότητα μέσω των « ρόλων » .
Η θρησκεία παρέχει στα άτομα αυτά ένα χώρο , όπου
μπορούν να πιστεύουν γ ια ωφελιμιστικού ς λόγους, χωρίς να
δεσμεύονται . Π ού ξέρεις, μπορεί να τη χρειαστείς και την
εκκλησία καμιά φορά ! Και εδώ το επιφανε ι ακό στοιχείο είναι
σημαντικότερο από το ουσιαστικό · αρκεί ν α καλύπτει κανείς
τα τυπικά . Η σκέψη ότι μέσω της μετάνοιας και της
εξομολόγ ησης είναι δυνατό να αποτινάξο υν από πάνω τους
κάθε ενοχή και να ξαναρχίσουν τη ζωή του ς με την αγνότητα
ενο ς βρέφους τους ταιριάζει ιδιαίτερα . Φα ντασιώνουν ευχάρι­
στα το Θεό σαν έναν προσωπ ικό τους Θ εό, σαν ένα καλό
πατέρα, που τους αγαπά φυσικά πάρα π ολύ και έχει μια
ξεχωριστή εύνοια γι ' αυτού ς , που κάποτε σ ί γ ουρα θα τους τη
φανερώσει . ' Ετσι π αραμένουν σε πολλά πράγματα ανώριμοι,
αθώοι, εύπ ιστοι στα θαύματα και στις θεραπευτικές μεθόδους
που υπόσχονται να του ς βοηθήσουν, δίχω ς να χρειαστεί να
κουραστούν οι ίδιοι βέβαια . Γ ι ' αυτό άλ λωστε είναι συχνά
οπαδοί ανάλογων αιρέσεων, οι οποίες καλ ύπτουν ταυτόχρονα
και την ανάγκη τους για εντυπωσιακά πράγματα. Ως ασθενείς
κατά την ψυχοθεραπεία προτιμούν να υπνωτιστούν, με την
π ροσδοκία ότι θα απαλλαγούν δια μιας από τ ις δυσκολίες τους
δίχως να προσπα θήσουν οι ίδιοι.
Απέναντ ι στην ηθική έχουν παρόμοιες αφελείς θέσεις και
αποφεύγουν δεσμεύσεις ή υποχρεώσεις. Η ικανότητα που έχουν
να θεωρούν τα πάντα σχετικά και να ψάχνουν τον υπαίτιο
έξω από τον εαυτό τους χρησιμοποιείται διαρκώς, πράγμα που
δυσκολεύει την αυτογνωσία και την αυτοκριτική , γ ι ' αυτό και
σπάνια μπορεί να διδαχτούν κάτι από κρίσιμες καταστάσεις.
Μια τέτοια στάση είναι γενικότερα ανθρώπινη και υπάρχει
λίγο ως πολύ σε όλους μας. Όλοι περνάμε τη φάση τη ς
παιδικής μας ηλικίας, όπου οι υποχρεώσεις και οι αντίστοιχοι
φόβο ι μας επηρεάζουν σημαντ ικά. Τη διεργασία αυτή της
προβολής προσωπ ικών αδυναμιών, αρνητικών συναισθημάτων
και ενοχών επάνω στους άλλους για τη δική μα ς ανακούφιση
τη συναντάμε και σε ομάδες όπου η επί δ ρασή είναι μεγαλύτερη
και πολλές φορέ ς επικίνδυνη . Γ ια τέτοιου είδους προβολέ ς
χρησιμοποιείται εύκολα ο « εχθρός » και έ χ ει πολλές φορές
κανείς την εντύπωση ότ ι οι εχθροί « εφευρίσκονται » προς
α νακούφιση προσ ωπικών ενοχών . Ολόκληροι λαοί , θρησκευτ ι­
κέ ς ομάδες και φυλές προβάλλουν ο ένα ς στον άλλο αυτά που
οι ίδιοι δε θέλουν να παραδεχτούν στον εαυτό τους και αυτή
την ετο ιμότητα προβολής μπορεί να τη χρησιμοποιήσουν και
να την εκμεταλλευτούν ασυνείδητο ι εξουσιαστές για πολιτικούς
και ιδεολογικούς λόγους. Τέτοιες ανεξέλεκτες και πυροδοτημέ­
νες προβολέ ς αποτελούν το ψυχοδυναμικό υπόβαθρο κατά την
κήρυξη των πολέμων, του φυλετικού μίσους και των θρησκε υ ­
τικών αγώνων. Η επιθυμία της απελευθέρωσης από το
βεβαρυμένο και ένοχο παρελθόν είναι μια ανθρώπινη ανάγκη .
Σε αντίθεση με τον καταθλιπτικό τύπο, που αισθάνεται ένοχος
για πάρα πολλά πράγματα, ο υστερικό ς τείνει να ξεχνά ή να
μην αποδέχεται τη δική του ενοχή . Μ πορεί όμως ο χρόνος να
καλύψει τα παραπτώματά μας, επειδή έχουν παρέλθει και
ανήκουν τώρα στο παρελθόν ; Το υστερικό κομμάτι μέσα μα ς
συμφωνεί απόλυτα μ ' αυτό !
Στο ρόλο των γονέων και των παιδαγωγών μπορούν τα
άτομα με υστερικά στοιχεία προσωπικότητας να ενθουσιάζουν
και να π αρασύρουν. Έ χουν αυξημένη τη δύναμη επιρροής και
την πειθώ και δίνουν την αίσθηση στο παιδ ί ότι η ζωή είναι
ωραία και ότι αξίζει να τη ζεις. Η συναισθηματική προσέγγιση
είναι περισσότερο αυθόρμητη παρά σταθερή . Τα παιδιά αισθά­
νονται τους γονείς τους αξιαγάπητους, είναι υπερήφανα
γι ' αυτούς και τους θαυμάζουν. Το σπίτ ι τους έχει ατμόσφαιρα,
ε ί ναι φιλόξενο και πολλοί τα ζηλεύουν για τους γονείς τους,
συνήθως όμως μέχρι να αποκαλυφτεί το επιφανειακό στο ιχείο.
Στους γονείς με τονισμένα τα υστερικά στοιχεία συναντάμε
δυσκολία στη διαπαιδαγώγηση , κυρίως εξαιτίας της έλλειψης
σταθερότητας. Π ροσφορά και στέρηση βρίσκονται τόσο κοντά,
ώστε το παιδί δύσκολα μπορεί να προσανατολίζεται. Δε
γνωρίζει καλά με τι έχει να κάνει ή τι το περιμένει, καθόσον
και η συμπερι φορά των μεγάλων εξαρτάται πολύ περισσότερο
από τη διάθεσή τους και λιγότερο από τα αντικειμενικά
γεγονότα. Μεταδίδουν με τον τρόπο αυτό ένα ασταθές
« απριλιάτικο κλίμα », που δημιουργεί στο παιδί πολλές φορές
ανασ φάλεια και χάος, όπως επίσης και λανθασμένες προσδοκίες
από τη ζωή . ' Οταν έχουν απογοητεύσει το παιδί ή όταν
αναγκάζονται να απαιτήσουν απ ' αυτό κάτι, του υπόσχονται
διά φορα, μη συγκεκριμένα πράγματα για το μέλλον - « αργότερα
όταν μεγαλώσεις » κτλ - με αποτέλεσμα να αποτρέπουν την
αντιπαράθεση μαζ ί του, όπως και την αναγκαία εμπειρία μιας
υποχώρησης. ' Ετσι, κάθε παραίτηση του παιδιού συνδέεται με
μια μελλοντική ανταμοιβή , με αποτέλεσμα να προσμένει ένα
μέλλον γεμάτο θαύματα, που θα πραγματοποιηθούν σίγουρα
κάποτε. Αυτό ενισχύει τις απατηλές φαντασιώσεις του, αντί
να το φέρει κοντά στην πραγματικότητα.
Με την τακτική τους αυτή, καθώς και με πολλούς άλλους
τρόπους, δεν μπορούν να δώσουν σταθερά εφόδια στο παιδί
ούτε και τις κατάλληλες εμπειρίες, που θα το βοηθήσουν να
αντιμετωπίσει τις απογοητεύσεις από τον εαυτό του και τη
ζωή. Από τη μια πλευρά δένουν το παιδί με πολλή ζεστασιά
επάνω τους και από την άλλη το διώχνουν ξαφνικά από κοντά
τους. Όταν εκείνο απαιτεί, κουράζει και τους δημιουργεί
ευθύνες, όταν ζητάει κατανόηση για τα προβλήματά του,
αισθάνεται ξαφνικά εγκαταλειμμένο και αναγκάζεται να ανα­
γνωρίσει ότι οι αγάπες και τα λουλούδια περιορίζονταν στα
ω ραία λόγια και μόνο. Επίσης δεν αντέχουν την κριτική του
παιδιού, την αισθάνοντα ι σαν προσωπική π ροσβολή . Σε
αντίθεση με τα ψυχα ν αγκαστικά άτομα, π ου δύσκολα δέχον ται
την κριτική εξαιτίας των εξουσιαστ ικών τους τάσεων και της
τελειομανίας τους, οι υστερικοί δύσκολα παραδέχονται τα λάθη
τους εξαιτίας του εγωϊσμού και της πληγωμέ νης τους φιλαρέ­
σκειας. Ότα ν το παιδί ζητάει εξηγήσεις δεν είναι απέναντί του
σαφείς, αλλά του υπογραμμίζουν μό ν ο ότι θέλουν πάντα το
καλό του και ότι έχουν κάν ει πολλές θυσίες για κεί νο, με
αποτέλεσμα ν α προκαλούν στο παιδί ε νοχές για την αχαριστ ία
του , α ντί να παίρ νουν στα σοβαρά τα προβλήματά του.
Επικίνδυνη είναι επίσης και η στάση τους να θέλουν τα
παιδιά τους « υποδειγματικά παιδιά » , π α ιδιά που να λάμπουν
για τη δόξα των γο νέων τους , να μην τους απογοητεύουν , διότι
διαφορετ ικά θα χάσου ν τη ν αγάπη τους . Ο κί νδυν ος να
σπρώξουν το παιδί σε έ να ρόλο είναι , γι ' αυτή τη ν κατηγορία
των γον έων , γενικά μεγαλύτερος. Αφενός χρησιμοποιούν το
παιδί για τη δική τους προβολή και αφετέρου αναγκάζεται
εκείνο να εκπληρώσει τις αν εκπλήρωτες επιθυμίες τους. Ας
θυμηθούμε εδώ το παράδειγμα τ ()υ μα ν εκέ ν .
Στο χώρο της πολιτ ικής οι υστερικές π ροσωπικότητες
ακολουθούν συνήθως τα φιλελεύθερα ή επαναστατικά κόμματα
?< αι τούτο όχι μόνο εξαιτίας της αν άγκης τους για τη δημιουργία
εντυπώσεω ν , αλλά και εξαιτίας μιας αόρ ιστης αίσθησης τ ου
ανικανοποίητου που έχουν μον ίμως, καθώς και εξαιτίας των
ακαθόριστων προσδοκιώ ν τους. Δεν είναι όμως οι σκληροί και
συνεπείς επα ναστάτες που συν α ντάμε στα σχιζοειδή άτομα.
Π ιστεύουν στην εξέλιξη με έναν αφελή τρόπο συνήθως ,
υπερασπί ζο ντας το ν έο , απλώς γιατί εί ναι ν έο και διαφορετικό.
Στη ν προκείμενη περίπτωση έχουμε και πάλι εμφανή αντ ίθεση
σε σχέση με το ψυχαναγκαστ ικό άτομο, το οποίο πιάν εται
πάντα από το παλιό , διότι αυτό είναι δοκιμασμένο και οικείο.
Έν ας γνωστός πολιτικός με υστερικά στο ιχεία ήταν, κατά τη ν
περιγραφή του Andre Maurois, ο Benjamin Disraeli . Ως πολιτικοί
είναι ομιλητές που παρασύρουν και εν θουσιάζουν και που
δίνουν πολλές υποσχέσεις. Συχνά εί ναι άτομα ηγετικά, που
υποδεικνύουν νέους τρόπους, χωρίς όμως να ασχολούνται με
τις λεπτομέρειες και με τη ν πρακτική πλευρά της υλοποίησης
των ιδεών τους. Εί ναι δυνατό επίσης να παραπλανούν και να
εκμεταλλεύονται επιδέξια τις κρυφές επιθυμίες των ψηφοφόρων
για να προβάλλουν το ν εαυτό τους, ακολουθώντας όπως είπαμε
 8
την αρχή « apres moi le deluge »4 , αδιαφορώντας εντε λ ώς για
ό σα έχουν προκα λ έσει. Κ αμιά φορά είναι οι « παίχτες » που
ρ ισκάρουν πο λλά και που ακό μα και μετά από επανει λημμένες
ήττες καταφέρνουν να σταθούν ξανά στα π όδια τους.
Στον επαγγε λ ματικ ό τομέα είναι κατά λλη λ οι για ό λα τα
επαγγέ λ ματα που απαιτούν προσωπική επένδυση , ε λ αστικότητα
την κατάλλη λ η στιγμή , δημιουργία προσ ωπ ικών επαφών και
δυνατό τητα προσαρμογής, πράγματα που ταυτό χρονα εξυπηρε­
τούν και την ανάγκη τους για προβο λή και την επιθυμία τους
να επηρεάζουν προσωπικά. Τους αρμ όζουν λοιπόν όλες οι
δραστηριότητες ενός αντιπροσώπου για παράδειγμα, όπου
μπορούν να απο λ αμβάνουν τις τιμές και τα αξιώματα που τους
προσφέρονται συμβο λ ικά , μιας και ταυτίζονται με το ρόλο της
θέσης και του αξιώματος. Οι θέσεις ό μω ς, καθώς και τα
αξιώματα, προϋποθέτουν και κάποιες υποχρεώσεις, τ ις οποίες
ε λ άχιστα επ ωμίζονται , καθό τι αποσκοπούν στην εκμετά λλ ευση
κάθε ευκαιρίας για την άνοδο της προσ ωπικής τους αίγ λης και
μόνο. Γι ' αυτό άλλω στε οι τιμές και οι διακρίσεις ασκούν
ιδιαίτερη γοητεία επάνω τους. Τους ε λ κύει κάθε δραστηριότητα
που . εμπεριέχει τη δυνατό τητα της ανθρώπινης επαφής και την
κά λυψη της ανάγκης για ανθρώπινες σχέσεις, κατά τ ις οποίες
ικανοποιείται και η επιθυμία τους να βρεθούν μπροστά σε
« κοινό ». Είναι οι αντι πρό σωποι που πείθουν , οι π ωλητές που
επηρεάζουν εύκο λα τον αγοραστή, κάνοντάς τον να πιστέψει
ό τι βρήκε τη μοναδ ική ευκαιρία ή που μπορούν να ντύσουν
έναν πε λάτη απ ό την κορυφή ως τα νύχια, ενώ εκείνος είχε
αρχικά την πρ όθεση να αγοράσει μό νο μια γραβάτα. Βρίσκονται
στο στοιχείο τους ό ταν πρό κειται για άσκηση γοητείας, για
επίδειξη σω ματικών προσό ντ ων, για ευε λ ιξία, α υθ ό ρμητη
αποφασιστικότητα, δημιουργικ ό τητα, ξαφνικές επιτυχίες καθώς
κa ι επιτυχίες με παραπ λ ανητικά μέσα. Έλκονται απ ' όλα τα
επαγγέ λ ματα που υπ όσχονται αό ριστα τη « μεγά λ η ζωή » . Στην
κατηγορία αυτή ανήκουν οι διάφορο ι επιχειρηματ ίες, τα
φωτομοντέ λ α, τα μανεκέν, ό,τι έχει σχέση με επιχειρήσεις
κοσμημάτ ων, ινστ ιτούτ ων κα λλ ονής, καθώς και με ξενοδοχεια­
κές επιχειρήσεις. Τους ενδιαφέρει περισσό τερο το άτομο και η

4 8. « Μετά από μένα ο κατακλισμός ».

επιρροή τους πάνω σ ' αυτό, παρά το ίδιο το αντικείμενο
δο υ λειάς . Τις ιδιότητές το υ ς α υτές , όπως τον πόθο το υς για
δύ ναμη και προβολή , την ε υχέρεια έκφρασης και την παραστα­
τικότητά τους , μπορο ύ ν να τις μεταφέρο υν στην τέχνη ,
ιδιαίτερα ως ηθοποιοί και χορευτές.
Τα γηρατειά και ο θάνατος είναι οι τελευταίες αναπόφευκτε ς
πραγματ ικότητες της ζωής μας , για τις οποίες δεν μπορεί κανεί ς
να προσποιείται διαρκώς άγνοια. Οι υστερικές προσωπικότη τ ες ,
όμως , επειδή δεν έχο υν μάθει να υποχωρο ύ ν μπροστά στι ς
αναγκαιότητες, κλείνου ν τα μάτια τους ακόμα και μπροστά
σ ' αυτήν την πραγματικότητα . Τα γηρατειά και ο θάνατος
υπ άρχο υν βέβαια , αυτό δεν μπορεί να αγνοηθεί, μόνο που
αφορά όλους τους άλλους αλλά όχι τους ίδιους. Π ροσπαθούν
να διατηρήσουν, όσο γίνεται περισσότερο , την ψευδαίσθηση τ ης
αιώνιας νεότητας , οπότε το μέλλον με τις χίλιες δ υο
δυνατότητες βρίσκεται πάντα μπροστά τους. Ε πηρεάζοντα ι
εύκολα από κάθε μέθοδο και πρακτική που υπόσχεται παράταση
της νεότητας , καθώς κα ι από διδασκαλίες που πιστε ύουν στη
μετά θάνατο ζωή , όπου το ίδιο πρόσωπο συ νεχίζει την ύπαρξή
του . Μ ια απόδειξη αλλά και συνέπεια της μη παραδοχής από
μέρους το υ ς της ιδέας του θανάτου αποτελεί το γεγονός ό τ ι
δε φροντίζο υν συνήθως να συ ντάξουν έγκαιρα τη διαθ ήκη τους
και να τακτοποιήσουν τις υποθέσεις του ς, οπότε αφήνουν πίσω
του ς , τις περισσότερες φορές , το χάος. Όταν γεράσο υν , κάτω
από την πίεση του θανάτου που πλησιάζει, παρουσιάζουν
πολλές φορές μια ξαφνική αλλαγή στη συμπεριφορά τους, που
θυμίζει τη φράση « νέα πόρνη , γριά καλόγρια » και που μάλλον
είναι μια οπορτουνίστ ικη στάση παρά μια γνήσια και ουσια­
στική αλλαγή . Το να δεχτούν τα γηρατειά με αξιοπρέπεια τους
είναι πολύ πιο δύ σκολο σε σχέση με άλλα άτομα , γι ' α υτό και
προτιμούν να ζο υ ν με τις αναμνήσεις το υ ς , τις οποίες
παραποιο ύν κατά περίπτωση , κρατώντας πάντα πρωταγωνιστι­
κό ρόλο. Μερικοί πάντως καταφέρνουν να αποδώσουν μια
μεγαλοπρέπεια στο γεγονός του θανάτου τους και, παίρνοντας
μια ηρωϊκή και μεγαλοπρεπή στάση , παρουσιάζουν τον απο­
χωρισμό το υ ς από το σκηνικό της ζωής σαν ένα εντυπωσιακό
συμβάν.
Η τέχνη σε όλες τις μορφές της αποτελεί το στο ιχείο των
υστερικών προσωπικοτήτων. Ό ,τι κι αν δημιουργού ν έχε ί την
προσωπ ική τους σφραγίδα. Καμιά φορά τείνουν προ ς την
επιδειξιομανία. Γράφουν ωραία γράμματα , έχουν κλίση στην
αυτοβιογραφία κυρίως και στην αυτοπαρουσίαση γενικότερα.
Π ρωτοτυπία, ζωντάνια και χρωματισμός αποτελούν τα δυνα­
μικά τους στοιχεία, ενώ η τυπικότητα δεν τους ενδιαφέρει.
Ονειροπολούν πολύ συχνά και το περιεχόμενο των φαντασιώ­
σεών τους ξεπερνά πολλές φορές τα όρια της πραγματικότητας,
έτσι ώστε να οδηγούνται σε ένα ονειρικό και επιθυμητό κόσμο,
όπου μόνο εκεί ο καλλιτέχνης μπορεί να καταλήξει σε κάτι
δημιουργικό.
Τ α όνειρα των υστερικών ανθρώπων - εκείνα τουλάχιστον
που αντικατοπτρίζουν την προβληματική της δομής τους­
δείχνουν, συχνά με αφελή τρόπο , την πραγμάτωση επιθυμιών
και έχουν κάτι το απατηλό, διότι δεν εμπεριέχουν τους νόμους
της πραγματικότητας, αλλά παίρνουν τη μορφή ενός παραμυ­
θιού. Συνήθως ονειρεύονται εύκολες λύσεις για αδιέξοδες
καταστάσεις. Ονειρεύονται, για παράδειγμα, ότι μπορούν να
πετάξουν ξαφνικά ή να αποκτήσουν μαγικές ικανότητες ή ότι
εμφανίζεται κάποιος από μηχανής Θεός, που σώζει την
τελευταία στιγμή την κατάσταση. Ο βαθιά απωθημένος φόβος
τους εκφράζεται πολλές φορές στα όνειρά τους με την αίσθηση
ότι δεν υπάρχει σταθερό έδαφος κάτω από τα πόδια τους ή
με την ξαφνική εμφάνιση μπροστά τους ενός γκρεμού, με
καταστάσεις δηλαδή που θα μπορούσαν να συγκριθούν με την
εικόνα ενός καβαλάρη πάνω στη θάλασσα. Τα όνειρά τους είναι
συνήθως έγχρωμα, ζωντανά, έχουν έντονη δράση και τα
θυμούνται ακόμα και όταν έχουν μεγάλη διάρκεια. Χαρακτη ­
ριστικό επίση ς είναι ότι πολλές φορές η λύση ενός δύσκολου
π ροβλήματος, που θα απαιτούσε προσπάθεια, δε δίνεται από
του ς ίδιου ς, αλλά από κάποιο παρευρισκόμενο τρίτο άτομο.

Αν θέλαμε να δώσουμε κλιμακωτά το εύρος των υστερικών

προσωπικοτήτων, ξεκινώντας από τον υγιή άνθρωπο με
υστερικά στοιχεία και φτάνοντας μέχρι και το βαριά διατα­
ραγμένο , θα είχαμε περίπου την εξής σειρά : ζωντανά, ορμητικά
άτομα με αυξημένη την ανάγκη προβολής και αυτοαγάπης -
ναρκισσιστική ανάγκη για επιβεβαίωση καθώς και επιθυμία να
βρίσκονται πάντα στο επίκεντρο - υπερβολική ανάγκη προβολής
και μανία για ανθρώπινη επαφή - « κόρες μπαμπάδων και γ ιοι
μαμάδων », που δεν αποχωρίστηκαν από το οικογενειακό
« μυθιστόρημα » - υστερική προσποίηση, θέατρο και φυγή από
την πραγματικότητα, που φτάνει μέχρι το σημείο της απάτης
- ανώριμα άτομα που παραμένουν πάντα στην εφηβεία - άτομα
εχθρικά απέναντ ι στους άντρες ή στις γυναίκες, που δε δέχονται
το ρόλο του φύλου τους και πολλές φορές καταφεύγουν στην
ομοφυλοφιλία - ευνουχιστικές καταστρεπτικές γυναίκες με
έκδηλο μίσος για τους άντρες και τύποι Don Juan με εχθρική
στάση απέναντι στις γυναίκες - φοβίες - βαριές υστερικές
παθήσεις με ψυχικά και σωματικά συμπτώματα, που δεν
εντοπίζονται σε ένα συγκεκριμένο σύστημα οργάνων και που
δείχνουν κάποια προτίμηση κυρίως στα άκρα ( αστάθεια,
φαινόμενα πάρεσης ) .
Ο υγιής άνθρωπος με υστερικά στο ιχεία έχει πνεύμα
δημιουργικό, του αρέσει να ρισκάρει και είναι πάντα έτοιμος
να στραφεί σε κάτ ι καινούριο . Είναι ελαστικός, ευέλικτος,
ζωντανός, ενθουσιώδης, κινητ ικός και αυθόρμητος και του
αρέσει να αυτοσχεδιάζει και να δοκιμάζει. Είναι άτομο
κοινωνικό, δεν είναι ποτέ βαρετός, παρουσιάζει πολλές
εκπλήξεις, αγαπά κάθε νέο ξεκίνημα και βλέπει τη ζωή με
αισιοδοξία. Κάθε ξεκίνημα του προσφέ ρει νέες ευκαιρίες και
είναι περιβεβλημένο με τη μαγεία του άγνωστου. Κ ινητοποιεί
τα πάντα, ταρακουνάει τις παραδόσεις και τα παλιά δύσκαμπτα
δόγματα και έχει μια κατακτητική πειθώ και γοητεία που ξέρει
να χρησιμοποιεί συνειδητά . Δ εν παίρνει τίποτα στα σοβαρά,
εκτός από τον εαυτό του ίσως, διότι γνωρίζει τη σχετικότητα
των περισσότερων πραγμάτων στη ζωή . Είναι περισσότερο
ικανός στην κινητοποίηση , παρά στην επίδειξη επιμονής ή στην
υπομονετική υλοπο ίηση ενός σχεδίου . Ο μως αυτή ακριβώς η
·

ανυπομονησία, η περιέργεια και η ελαφρότητα απέναντι στο

παρελθόν του επιτρέπει να βλέπει και να αρπάζει ευκαιρίες,
τις οποίες άτομα με διαφορετική δο μή ή δεν μπορούν να τις
δουν ή τις βλέπουν αλλά δεν τις πλησιάζουν. Κατ ' αυτόν τον
τρόπο ζει τη ζωή με θάρρος και ισχυρογνωμοσύνη σαν μια
ωραία περιπέτεια , που τότε μόνο έχει νόημα γ ι ' αυτόν, όταν
μπορεί να τη ζει όσο το δυνατό πιο έντονα, πιο πλούσια και
πιο απολαυστικά.
 Τελικές εκτιμήσεις
«Α v ο καθέvας ήξερε τα πάvτα για τοv άλλο,
εύκολα θα τοv συγχωρούσε.
Υπερηφάvεια δε θα υπήρχε πια, ούτε
υπεροψία »
(HAFIZ)

Π ί σ ω από τις τέ σσερις βα σ ικές μορφές του φόβου υπάρχουν

γενικότερα ανθρώπινα προβλήματα, που όλοι μας αντιμετωπί­
ζουμε . Ο καθένας μας έχει νιώ σει το φόβο της αφοσ ίωσ ης στις
διάφορες μορφές του , οι οποίες από κοινού εμπεριέχουν την
αί σθη σ η της απειλής της ύπαρξής μας, του ατομικού μας χώρου
ή της ολοκλήρωσης της προ σωπικότητάς μας . Κ άθε φορά που ·

εμπιστευόμα στε και ανοιγόμα στε προς τα έξω, κάθε φορά που
εκδηλώνουμε αγάπη και τρυφερότητα, γινόμασ τε πιο ευάλωτοι
και πιο εύθραυστοι . Είναι σαν να δίνουμε και να εκθέτουμε
στον άλλο ένα μέρος του εαυτού μας . Ο φόβος της αφο σ ίω σης
λοιπόν είναι συνυφα σ μένος με το φόβο μιας πιθανής απώλειας
του Εγώ .
Ο καθένας μας έχει νιώ σει επί σης το φόβο της διαφορο­
ποίη σ ης του Εγώ , το φόβο της ατομικότητας, μέ σω του οποίου
εκφράζεται με διάφορους τρόπους ο φόβος της μοναξιάς . Διότι
ατομικότητα σημαίνει διαφοροποίη ση από τα κοινά που
παρέχουν προστα σ ία . Ό σο πιο πολύ γινόμαστε ο εαυτός μας,
, άλλο τόσο γινόμαστε μοναχικοί · έτ σ ι βιώνουμε όλο και
περισσότερο την απο μόνωση του ατόμου .
Ο καθένας μας επί σης έχει αντιμετωπί σει με τον τρόπο του
και το φόβο της παροδικότητας . Η αί σθη σ η που βιώνουμε
κατ ' επανάληψη ότι κάτι σταματά, τελειώνει και ότι ξαφνικά
δεν υπάρχει πια, είναι γνωστή σ ε όλους . Ό σο πιο σ φιχτά
κρατάμε κάτι και θέλουμε να παραμείνει σε μας, τόσ ο
περισσότερο υποκύπτουμε σ ε ένα φόβο , του οποίου οι διάφορες
παραλλαγές εμπεριέχουν τον κοινό φόβο της μεταβολής .
 Τέλος, ο καθένας μας έχει γνω ρίσει το φόβο της αναγκαιό­
τητας, της σκληρής και αναπόφευκτης οριστικότητας, στις
διάφορες μορφές εκδήλω σής της, που από κοινού εμπεριέχουν
το φόβο του περιορισμού. ' Οσο περισσότερο επιδιώκουμε μια
ελευθερία χωρίς υποχρεώσεις, άλλο τόσο ερχόμαστε αντιμέτω­
ποι με το φόβο, που προκαλούν οι συνέπειες και τα όρια της
πραγματ ικότητας.
Αδυνατώντας να αποφύγουμε τους μεγάλους φόβους της
ύπαρξής μας , οι οποίοι είναι τόσο σημαντικοί για την ανάπτυξη
και την ωρίμανσή μας, πληρώνουμε την προσπάθεια να τους
παρακάμψουμε με πολλούς μικρούς και ασήμαντους φόβους.
Αυτοί οι νευρωτ ικοί φόβο ι μπορεί να αφορούν οτιδήποτε και
λύνονται μόνο αν αναγν ωρίσουμε τον πραγματ ικό φόβο που
κρύβεται πίσω τους και τον αντ ιμετωπίσουμε . Μεταθέτοντας,
ελαχιστοπο ιώντας και διαστρεβλώνοντας τους υπαρξιακούς
φόβους εμφανίζονται οι νευρωτικοί φόβοι , που φαινομενικά
είναι ανόητοι, δεν παύουν όμως να είναι πολύ κουραστικοί
και πολλές φορές και βασανιστικοί·. Θα πρέπει λοιπόν να τους
δούμε ω ς σήμα κινδύνου, ω ς μια ένδειξη ότι κάτι δεν πάει
καλά, ότι θέλουμε να αποφύγουμε κάτι αντ ί να το αντιμετω­
πί.σουμε, κάτι σημαντικότερο, που ο φόβος προσπαθεί να
καλύψει μεταθέτοντάς το αλλού. Η συνάντηση με τους μεγάλους
φόβους είναι ένα μέρος της ωρίμανσης και της εξέλιξής μας.
Η μετάθεσή τους στους νευρωτικούς φόβους που τους
υποκαθιστούν όχι μόνο μας εμποδίζει και μας παραλύει , αλλά
μας αποτρέπει και από τα σημαντ ικά καθήκοντα της ζωής μας.
Ο φόβος στις βασικές του μορφές, όπως περιγράφηκαν,
αποκτά λοιπόν μια ιδιαίτερη σημασία . Δεν αποτελεί πλέον ένα
κακό που πρέπει κατά το δυνατό να αποφευχθεί, αλλά έναν
αναγκαίο παράγοντα της εξέλιξής μας, και μάλιστα από τα
πρώτα της στάδια. ' Οποτε β ιώνουμε έναν από τους μεγάλους
φόβους, σημαίνει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια από τις
μεγάλες απαιτήσεις της ζωής : Μ ε την αποδοχή του φόβου και
με την προσπάθειά μας να τον αντιμετωπίσουμε, αποκτάμε και
μια νέα ικανότητα . Κ άθε αντιμετώπιση του φόβου είναι και
μια νίκη που μας δυναμώνει, ενώ κάθε αποφυγή του είναι και
μια ήττα που μας εξασθενίζει .
Όπως ήδη έχουμε εντοπίσει στα παραδείγματα που ανα­
φέραμε, ο φόβος έχει μια εξελικτική πορεία . Το μέγεθος, η
ένταση και το αντικείμενο των φόβων της ενήλικης ζωής
διαμορφώνονται και καθορίζονται κυρ ίως από τους φόβους
της παιδικής ηλικίας . Ο άνθρωπος που είχε μια αρκετά ομαλή
παιδική ηλικία θα είναι σε θέση , αν δεν του παρουσιαστούν
ασυνήθιστα κτυπήματα της μοίρας, να επεξεργάζεται τους
βασικούς του φόβους σε τέτοιο βα θμό , ώστε τουλάχιστον να
μην αρρωσταίνει απ ' αυτούς, διότι θα έχει καταφέρει να
οικοδομήσει την προσωπικότητά του πάνω σε σταθερά θεμέλια .
· Οποιος όμως είχε εκτεθεί σε φόβους δυσανάλογους για την
ηλικία του και σε πιεστικές καταστάσεις, δίχως να έχει βρει
βοήθεια από το περιβάλλον του, θα βιώνει και αργότε ρα το
φόβο ως κάτι το πολύ επικίνδυνο και καταπιεστικό , διότι θα
του κινητοποιεί τους παλιούς ανεπεξέργαστους φόβους της
πρώιμης παιδικής ηλικίας . Στην επεξεργασία των φόβων αυτών
μπορεί τώρα να τον βοηθήσει η ψυχοθεραπεία με τις διάφορες
τεχνικές της . Α λλά και η κατανόηση μιας κατάστασης, όπου
οι φόβοι γίνονται ανυπόφοροι και η έντασή τους δε δικαιο­
λογείται με την πραγματικότητα και τη λογική , μπορεί καμιά
φορά να βοηθήσει . Θα πρέπει όμως να καταλάβει και να
αποδ εχτεί κανείς ότ ι σίγουρα πρόκειται για αναβίωση παιδικών
φόβων, στους οποίους ήταν τότε τελείως εκτεθειμένος, ενώ
τώρα έχει στη διάθεσή του δυνάμεις για την αντιμετώπισή τους,
όπως είναι η εμπιστοσύνη , η ελπίδα , η κατανόηση και το
θάρρος .
' Οταν κάποτε ο Rilke αναφερό μενος στον άνθρωπο είχε πει :
« Κάνε τον να γνωρίσει πάλι τα παιδικά του χρόνια, τα
ασυνείδητα και υπέροχα και το θησαυρό των μύθων των
ανέμελων πρώτων χρόνων της ζωής του » , επρόκειτο σίγο υρα
για μια φράση με πολύ βαθύ νόημα . Δυστυχώς ό μως αυτό δεν
ισχύει για τους πιο πολλούς . Τα πρώτα χρόνια ήταν γι ' αυτούς
π έ ρισσότερο σκοτεινά και φτωχά παρά πλούσια, περισσότερο
πιεστ ικά παρά ανέμε λ α, περ ι σσότερο απογο η τευτ ικά π α ρά
υπέροχα . Ωστόσο και αυτοί μπορεί να βοηθηθούν, αν επεξερ­
γαστούν το παρελθόν τους μέσω μιας ψυχοθεραπευτικής ,
επανορθωτ ικής διεργασίας, ώστε ν α μπορέσουν, όσο γίνεται,
να απελευθερωθούν από τις ζημιές του παρελθόντος . Η
συνάντηση της ιδιοσυγκρασίας μας με το περιβάλλον - και με
την ευρεία έννοια της λέξης- στο οποίο γεννιόμαστε φτιάχνε ι
το πεπρωμένο μας, που έχει την αρχή του στα πρώτα χρόνια
 της ζωής μας, πλάθεται απ ' αυτά και παίρνει την ιδιαίτερη
μορφή του , Η ψυχοθεραπεία όμως μας έδωσε τη δυνατότητα,
ένα μέρος απ ' αυτό που εννοούσαμε παλιότερα μοιραίο και
έπρεπε να το αποδεχτούμε, να αντιληφθούμε τώρα ότι είναι
αποτέλεσμα βλαβερών επιδράσεων του περιβάλλοντος κατά τα
πρώτα χρόνια της ζωής και μπορεί έστω και καθυστερημένα
να διορθωθεί.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότ ι στις επιδράσεις της
πρώιμης ηλικίας καθοριστικό ρόλο παίζει και η αντίστο ιχη
κοινωνία . Αν εδώ έχει παραμεληθεί , δεν οφείλεται στο ότι η
σημασία της έχει υποτιμηθεί , αλλά στο ότι τον κύριο ρόλο στα
πρώτα χρόνια της ζωής τον έχουν πάντα οι γονείς. Οι
ψυχοκοινωνικές επιρροές φτάνουν αρχικά στο παιδί μέσω των
γονέων του και είναι ανάλογες με τη στάση τους απέναντι στην
κοινωνία, στην εξουσία, τη θρησκεία, τη σεξουαλικότητα, την
εργατικότητα κλπ . Γι ' αυτό οι λανθασμένες στάσεις των γονέων
απέναντ ι στα παιδιά τους περικλ � ίουν πάντα και ένα κομμάτι
της κο ινωνικής επιρροής. Εφόσον οι γονεί ς είναι μέλη μιας
κοινωνίας, ενός πολιτ ισμού, μιας κοινωνικής τάξης ή μιας
κυρίαρχης ιδεολογίας είναι επόμενο τις προβαλλόμενες κοινω­
ν ίκές απαιτήσεις να τις μεταφέρουν εμμέσως στο παιδί . Αλλά
και η κοινωνία και το κράτος αντ ιμετωπίζουν επίσης τους
τέσσερις βασικούς φόβους και οι αντ ιδράσεις τους διαφέρουν
ανάλογα με την ιδεολογία που επικρατεί.
Οι τέσσερις βασικές μορφές του φόβου και αντίστοιχα οι
·τέσσερις βασικές ωθήσεις ή απαιτήσεις αποτελούν ένα σημα­
ντικότατο κομμάτι της ύπαρξής μας, που έχει γενικότερη ισχύ
και δεν μπορεί να αποτραπεί . Αυτό το διαπιστώνουμε και από
το γεγονός ότι σε κάθε περίσταση της ζωής έχουμε πάντα
τέσσερι ς δυνατότητες αντίδρασης. Η στάση μας απέναντι σε
κάθε σχέση , σε κάθε καθήκον ή απαίτηση μπορεί ανάλογα να
διαφοροποιηθεί . Μπορούμε να αποστασιοποιηθούμε από μια
οποιαδήποτε κατάσταση ή , μέσω της αγάπης, να ταυτιστούμε
μ ' αυτήν. Μπορούμε επίσης να τη δεχτούμε ως κανόνα ή
αντίθετα , ανάλογα με τις επιθυμίες μας , να προσπαθήσουμε να
την αλλάξουμε. Κάθε σπουδαίο καθήκον λο ιπόν, κάθε απόφαση ,
κάθε σημαντική ανθρώπινη σχέση και κάθε μοιραίο γεγονός
μπορεί να αντιμετωπιστεί και με τις τέσσερις αυτές δυνατότη­
τες. Το να τις έχουμε στη διάθεσή μας επομένως και να τις
χρησιμοποιούμε ανάλογα με τα δεδομένα μιας κατάστασης και
ανάλογα με τις προδιαθέσεις μας είναι ένδειξη ζωτ ικότητας .
Κ αι όχι μόνο αυτό . Μια ανθρώπινη σχέση , για παράδειγμα,
απαιτεί συχνά να μπορούμε να ζούμε την αρμονική διείσδυση
και των τεσσάρων ωθήσεων ταυτόχρονα . Αναφερόμενοι στη
σχέση ενός παιδιού και ενός παιδαγωγού, μπορούμε να πούμε
ότι η σχέση αυτή απαιτεί από τον παιδαγωγό μια αναγκαία
δημιουργική απόσταση για να γνωρίσει την ατομικότητα του
παιδιού και να του την επιτρέψει · απαιτεί μια στάση αγάπης
για να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να αισθανθεί εμπιστοσύνη
και για να μπορέσει ο ίδ ιος να το κατανοήσει συναισθηματικά ·
απαιτεί μια υγιή αυστηρότητα και συνέπεια για να μάθει το
παιδί τους κο ινωνικούς κανόνες και τέλος απαιτεί σεβασμό
και εμπιστοσύνη στους ατομικούς κανόνες του παιδιού, για να
μη διαμορφωθεί η προσωπικότητά του κατά τα πρότυπα και
τ ις επιθυμίες του παιδαγωγού και δεν μπορέσει να γίνει ο
εαυτός του .
Μια τέτοια « ολοκλήρωση » , βέβαια , είναι σε περιορισμένο
βαθμό εφικτή, διότι ως άνθρωποι είμαστε ατελείς και ανολο­
κλή ρ ωτοι. Ωστόσο είναι νομίζω σημαντικό να προσπαθούμε να
κατευθύνουμε τις μονόπλευρες τάσεις του εαυτού μας, που μας
περιορίζουν προς αυτήν την ιδανική ολοκλήρωση . Ο καθένας
μας, εξαιτίας της σωματικής και ψυχικής διάπλασης που
κληρονόμησε, εξαιτίας του περιβάλλοντος και των επιδράσεων
που δέχτηκε, των προσωπικών εμπειριών και των τρόπων
συμπεριφοράς που απέκτησε , εξαιτίας της προϊστορίας του
δηλαδή , η οποία διαμόρφωσε την προσωπικότητα και το
χαρακτήρα του, έχει τ ις δικές του δυνατότητες και τα δικά του
όρια , τις δικές του ατέλειες και τ ις δικές του τάσεις. Κ άποιος
θα προσπαθήσει να αποδεχτεί τους περιορισμούς και να ζήσει
dύμφωνα με τη μονόπλευρη τάση του, όσο γίνεται πιο
εποικοδομητικά, θεωρώντας ότι η « ολοκλήρωση » είναι ένα
ανέφικτο ιδανικό . Μπορεί λοιπόν να γίνει ο κλασικός τύπος
μιας από τις τέσσερις βασικές στάσεις ζωής και να τη ζήσει,
όσο το δυνατό πιο ολοκληρωμένα . Κ άποιος άλλος θα προσπα­
θήσει να προσεγγίσει την ολοκλήρωση , την πληρότητα, όσο το
δυνατό περισσότερο , με την επίγνωση ότι ακόμα κι αν η
ολοκλήρωση είναι ανέφικτη , μια πλούσια αυτοπραγμάτωση
μπορεί να επιτευχθεί , μόνο αν αποδεσμευτεί κανείς από τους
προ σωπικούς του περιορι σ μούς. Αν το μεγαλείο του ενός
βρί σκεται στη συνειδητή παραίτη ση ακόμα και από το ενδεχο­
μένως εφικτό και στην προ σπάθεια ολοκλήρω σης της ύπαρξής
του μέ σα σ τα δικά του όρια, το μεγαλείο του άλλου βρί σκεται
στον εμπλουτ ι σ μό του με ό σο το δυνατό περισσότερα ξένα και
άγνω στα στοιχεία, που σ υντελούν στη συνεχή εξέλιξή του. Η
ολοκλήρω ση και η τελειότητα είναι δύο ιδανικοί στόχοι του
ανθρώπου, στόχοι που δεν είναι εφικτοί, αλλά που μπορούμε
να τους προ σεγγίσουμε μέχρις ενός ορι σ μένου σημείου.
Μεταφέροντας τα παραπάνω στις τέ σσ ερις βα σ ικές ωθή σεις
της ανθρώπινης ύπαρξης βλέπουμε ότ ι :
Μπορούμε να προ σπαθούμε να είμα στε π ιστοί στον εαυτό
μας, να προ στατεύουμε την ατομικότητά μας, να αποφεύγουμε
τις εξαρτή σεις, να κατανοούμε με τη γνώση τον κό σ μο και να
ζούμε δίχως φόβο μέ σα σ ' αυτόν.
Μπορούμε επί σ ης να προ σπαθούμε να απελευθερωνόμα στε
από τα περιορι στικά πλαίσ ια του Εγώ και να συνδεόμα στε με
άλλους ανθρώπους γύρω μας μ ε αγάπη και ανιδιοτέλεια,
δείχνοντας απεριόρισ τη αφο σ ίωση και αυταπάρνη ση.
Μπορούμε να προ σπαθούμε να ανάγουμε καθετί που μας
φαίνεται αληθινό, καλό και ωραίο, σ ε κάτ ι που ι σχύει αιώνια
και να αντιτασσό μα σ τε σ ε κάθε επίδρα σ η που ίσ ως θα
διατάρασσε και θα κατέ στρεφε τη διάρκειά του και ακόμη να
υπερασπιζόμαστε σταθερά τους νόμους και τους κανόνες που
θεωρούμε αναγκαίους.
Τέλος, μπορούμε πάντα να επιδιώκουμε την ελευθερία μας,
να δεχόμα στε τις αλλαγές και τις μεταβολές της ζωής και, αντί
της « απολλώνειας » στά σης που προαναφέρθηκε, να προτιμούμε
μια στά ση «διονυ σ ιακή », που αποδέχεται το πόσ ο μεγαλειώδης
αλλά και το πόσο τρομακτική είναι η ζωή και που ανακαλύπτει
και τις δύο αυτές ιδιότητες μέ σα στον ίδιο τον εαυτό της.
Εξάλλου μπορούμε να αποφεύγουμε - σχιζοειδικά- τη στενή
επαφή με τον άλλο από το φόβο της απώλειας του Εγώ, καθώς
επί σης μπορούμε να παραμένουμε -καταθλιπτ ικά- σ τις εξαρ­
τή σεις μας εξαιτ ίας του φόβου του αποχωρι σ μού και της
μοναξιάς. Μπορούμε να μένουμε προ σκολλημένοι -ψυχαναγκα­
στικά- στο γνωστό και οικείο εξαιτίας του φόβου της αλλαγής
και της παροδικότητας, όπως μπορούμε και να αφηνόμα στε
-υστερικά- στην αυθαιρεσ ία για να αποφεύγουμε το φόβο της
α ν αγκα ιότητ α ς κα ι της οριστ ικ ότητ α ς. Η κ άθε « επιλογή » οδηγεί
στην α ποφυγή μι ας ή περισσότερων « μεγάλων απ α ιτήσεων » της
ζωής. Π α ράλληλα η πλευρά της προσωπικ ότητα ς που π α ρακ ά­
μπτετ α ι, « α ποσπάτα ι » κατά κάποιο τρόπο κα ι δεν α ν απτύσ­
σετα ι .

Γι α την περίπτωση των δυαδικών σχέσεων προσθέτουμε εδώ

ότι δύο α ντίθετες προσωπικ ότητες α σκ ούν συχνά μι α ενστι­
κ τώδη έλξη ο ένα ς στον άλλο κα ι γεννούν ενθουσι α σμό, διότι
τ ίποτα δε μ α ς συνα ρπάζει περισσότερο α πό τη δι απίστ ωση ότι
ο άλλος ζει αυτό που εμείς οι ίδιοι δι α ισθα νόμαστε μεν ως
δυνατότητ α , αλλά το κατ απιέζουμε ή δε μάθα με ή δε μα ς
επέτρεψ α ν να μάθουμε να το ζούμε. Ί σως πρό κειτ α ι γι α μια
προσπάθει α « ολοκ λήρωσης » μέσω του αντ ίθετου φύλου, μια
ολο κλήρωση που υποτίθετ α ι ότι θ α μα ς απελευθερώσει από τα
στενά , α τομικ ά μα ς πλ α ίσια κα ι τη μονομέρειά μα ς, πράγμα
α πό το οποίο πηγάζει κα ι το μεγα λύτερο μέρος του ερωτικ ού
ενθουσι ασμού.
Με την έννοι α αυτή συνήθως έλ κοντα ι μεταξύ τους τα
σχιζοειδή κα ι τα κα τα θλιπτικά άτομ α αφενός, τ α ψυχα ναγκα­
στικ ά κα ι τ α υστερικ ά α φετέρου. Ίσως να πρό κ ειτ α ι γι α μια
α συνείδητη νοστ α λγί α γι α συν-πλήρωση , μι α επιθυμί α να
βρούμε στο σύντροφο αυτό που μα ς λείπει . Π ιθ α νόν δε να
δι α ισθα νόμαστε κα ι μι α δυνατότητ α να απελευθερωθούμε από
τ α δεσμά που μοιρα ί α μ ας επιβλήθηκα ν. Π άντως στην έλξη
αυτή των αντίθετων τύπων υπάρχει πράγματ ι μι α ευκα ιρί α για
μια τέτοι α συμπλήρωση . Όμως αυτό το « άλλο » κα ι δια φορε­
τικ ό μπορούμε να ελπίζουμε ότ ι θ α το ανακαλύψουμε κα ι θ α
το α ναπτύξουμε μέσ α μα ς, μόνο α ν είμα στε έτοιμοι να δεχτούμε
τη δι αφορετικότητα του άλλου , να τον αντ ιμετωπίσουμε σοβα ρά
κα ι να τον κατα λάβουμε.
Στην πραγμα τικ ότητ α βέβα ι α τ α πράγμα τ α είνα ι συνήθως
δι αφορετι κά. Ο καθένα ς προσπ αθεί να προσα ρμόσει τον άλλο
στα δικ ά του τα μέτρα , ν α τον εξομοιώσει με τον ε αυτό του
όσο το δυνα τό, με α ποτέλεσμα όχι μόνο να χάνετα ι η
δημιουργικ ή έντα ση , α λλά να προ κα λούντ α ι κα ι ισχυρές
δι α μάχες. ' Αλλοι πάλι π α ρεξηγούν κα ι κατηγορούν συνεχώς τη
δι α φορετι κή συμπεριφορά του άλλου, επειδή δεν προσπ α θούν
να μάθουν κ άτι επιπλέον ή επειδή μετρούν τη συμπεριφορά
του μόνο με τα δικά τους μέτρα, που δεν αντιστοιχούν σ ' αυτά
του άλλου .
Η ενστικτώδης έλξη μεταξύ ενός σχιζοειδούς και ενός
καταθλιπτ ικού ατόμου βασίζεται συνήθως στα εξής : Ο σχιζοει­
δής διαισθάνεται την ετο ιμότητα και ικανότητα για αγάπη του
καταθλιπτικού, την προθυμία του για θυσίες, την προσπάθειά
του να κατανοεί τον άλλο, να ενδιαφέρεται για κείνον και να
τοποθετεί τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα . Διαισθάνεται ίσως
και την ευκαιρία, που του δίνεται, για να ξεφύγει από την
απομόνωση , καθώς και τη δυνατότητα να πάρει απ ό το
σύντροφό του αυτό που δεν του είχε επιτραπεί ποτέ : να
εμπιστεύεται τον άλλο και να νιώθει ασφάλεια . Το εντυπωσιακό
στην προκείμενη περίπτωση είναι ότι ο σχιζοειδής διαισθάνεται
στον καταθλιπτικό δυνατότητες που θα είχε και ο ίδιος, αν
του είχε επιτραπεί η ανάπτυξή τους . Από την άλλη πλευρά,
αυτό που ενθουσιάζει τον καταθλιπτικό είναι ότ ι ο σχιζοειδής
ζει κάτ ι που ο ίδιος δεν είχε τολμήσει ή δεν του είχε επιτραπεί
να το ζήσει· να είναι δηλαδή ανεξ άρτητο άτομο, δίχως το φόβο
της απώλειας και δίχως ενοχές . Ταυτόχρονα δ ιαισθάνεται ότι
υπάρχει κάποιος που χρειάζεται πολύ την ετοιμότητά του για
αγάπη . Βέβαια το βαθμό στον οποίο αποτυγχάνει αυτού του
είδους η προσέγγιση τον έχουμε ήδη γνωρίσει στα παραδείγματα
που έχουν αναφερθεί . Διότ ι , όταν ο σχιζοειδής αισθανθεί πίεση
από την πλευρά του καταθλιπτ ικού, κινητοποιείται ο κεντρικός
του φόβος, ο φόβος της εξάρτησης δηλαδή , ενώ όταν ο
καταθλιπτικός αισθανθεί την ανάγκη του σχιζοειδούς για
αυτονομία, κινητοποιείται ο δικός του κεντρικός φόβος, που
είναι ο φόβος της απώλειας . Στην πορεία έχουμε ένα
αποκορύφωμα και των δύο αμυντικών στάσεων, που οδηγεί σε
ατέλειωτες τραγικές παρεξηγήσεις .
Όσον αφορά το ψυχαναγκαστικό άτομο , αυτό ενθουσιάζεται
με τη ζωντάνια, τη φανταχτερή παρουσία, τη ριψοκίνδυνη
διάθεση και την ετοιμότητα για αλλαγή του υστερικού τύπου,
μια και ο ίδιος δεν μπορεί να ξεφύγει από τα συνηθισμένα
και παραμένει πάντα στα σίγουρα . Ανάλογα ενθουσιάζεται,
όπως ήδη έχουμε αναφέρει, και το υστερικό άτομο από τον
αντίθετο τύπο, διότ ι σε κείνον βρίσκει τη σταθερότητα, τη
μονιμότητα, τη συνέπεια και την εμπιστοσύνη , μια ζωή με τάξη
δηλαδή , π ου τόσο του λείπει . Ωστόσο και εδώ μπορεί να
υπάρξουν παρεξηγήσεις και προστριβές, όταν ο καθένας
προσπαθεί να επικρατήσει με το δικό του τρόπο, που
υπαγορεύεται από το βαθύτερο φόβο του. Το ψυχαναγκαστικό
άτομο με την αυξανόμενη τάση του για τελειότητα , σχολαστ ι­
κότητα και γκρίνια, με την επιμονή και την ισχυρογνωμοσύνη
του και με τις εξουσιαστ ικές του τάσεις θα οδηγήσει το
σύντροφό του όλο και περισσότερο στην υστερία, διότι θα τον
κάνει να αισθανθεί ότι του στερεί τον αέρα του. Η σταθερότητα,
η εγκράτεια και η αντικειμενικότητα του ψυχαναγκαστικού , που
κρύβουν π ίσω τους τον έντονο φόβο του για αλλαγή ,
δημιουργούν στον υστερικό σύντροφο την αίσθηση ότι η ζωή
μαζί του είναι μια ζωή προγραμματ ισμένη , καθορισμένη , δίχως
μεγαλοπρέπεια και αλλαγές, δίχως αυθορμητισμό, δίχως αυτές
τ ις μικρές εκπλήξεις, που σε βγάζουν από τη μονοτονία της
καθημερινότητας και που τόσο τ ις έχει ανάγκη · όπως έχει
ανάγκη και για επιβεβαίωση μέσω του συντρόφου του, που
ό μως εκείνος δύσκολα του την παρέχει, από φόβο μήπως και
τον κακομάθει . Ο υστερικός σύντροφος , από τη δική του
πλευρά , ωθούμενος από τον έντονο φόβο του περιορισμού,
ανησυχεί και αναστατώνει όλο και πιο π ολύ τον ψυχαναγκα­
στικό σύντροφό του ή αντίθετα τον αναγκάζει να παραιτηθεί,
χρησιμοποιώντας συνειδητά πλέον την άμυνα της αντ ίφασης
και του παράλογου, κυρίως όμως επιστρατεύοντας την απαι­
τητικότητά του , που ωθεί το ψυχαναγκαστικό σύντροφο να
λάβει νέα ισχυρότερα μέτρα. Κ αι σ ' αυτή την περίπτωση οι δύο
σύντροφοι ζουν δίχως αμοιβαία κατανόηση και χάνουν βέβαια
την ευκαιρία της αλληλοσυμπλήρωσης.
Βοήθεια και για τις δύο περιπτώσεις μπορεί να υπάρξει
μόνο όταν ο ένας δείξει κατανόηση για τις ανάγκες του άλλου,
ό < αν δηλαδή υπάρξει αλληλοσεβασμός διαφορετικά έχουμε
επιδείνωση των στοιχείων της δομής εξαιτίας του αντ ίστοιχου
φόβου. Σε ακραίες περιπτώσεις, όταν οι αντ ιθέσεις μεταξύ των
δύο τύπων είναι ιδ ιαίτερα έντονες, η βελτίωση της σχέσης είναι
πολύ δύσκολο να επιτευχθεί , διότι η διαφορά αυτή κινητοποιεί
εντονότερα τον αντίστοιχο φόβο των δύο συντρόφων και τους
αναγκάζει να επιζητούν την ανάλογη π ροστασία. Τότε όχι μόνο
δεν αισθάνονται θαυμασμό για τον αντίθετο τύπο αλλά αντίθετα
ανησυχία και αποξένωση .
 Αν δο ύ με το όλο θέμα κάτ ω από τ ο πρίσμα αυτ ό, η γνώση
τ ων τ εσ σά ρων βασικών σ τ άσε ων ζω ής και τω ν αντ ίστ οιχων
φόβων μπ ο ρεί να βοηθήσει σ τη βελ τ ί ω ση της σχέσης δύο
συντ ρόφω ν , καθώς και τ ις κάθε μορφής διαπροσωπικές σχέσεις.
Ωστ όσο η τ άση που επικρατ εί στ ην εποχή μας είναι η εύκολη
διάλυση ενός δεσμού αμέσω ς μετ ά τ ις πρώτ ες απογοη τ εύσεις,
με απο τ έλεσμα τ ον αποκλεισμό τ ης δυνατ ότ η τας για μια
παραπέρα εξέλιξη τ ης προσωπικότ η τας, μέσα από τ ην προσπά­
θεια κατ ανόησης και αποδοχής τ ων διαφορετ ικών σ τοιχεί ων
τ ου άλλου .

Οι τ έσσερις αυτ οί τ ρόποι ζωής είναι αναπόσπαστ ες πλευρές

τ ης ύπαρξής μας υπάρχουν και θα υπάρχουν πάντ α μέσα στη ν
ανθρώπινη φύση . Η ένταση όμως με τ ην οποία βιώνοντ αι οι
βασικο ί φόβοι, όπως και η αξιολόγηση της αντ ίστ οιχης
προσωπικό τ η τ ας, διαφέρει από εποχή σε εποχή . Οι διάφορες
ιδεολογίες, η ηθική και η θρησκεία, οι διάφορο ι πολιτ ισμοί, οι
κοινωνικές αξ ίες καθώς και τα πολι τ ικά και οικονομικά
συστ ήμα τ α επηρεάζουν τ ους βασικούς φόβους και αξιολογού ν
με διαφορε τ ικό τρόπο τ ους τύπους της προσωπικό τητ ας. Είναι
. δυνατό δηλαδή να υπάρξουν ολόκληρες εποχές, κατ ά τ ις οποίες
να κυριαρχεί ο ένας από τ ο υ ς τ έσσερις τύπους δομής, επειδή
οι συνθήκες κά τ ω από τ ις οποίες αναπ τύσσε τ αι είναι ιδιαίτ ερα
ευνοϊκές γι · αυτ όν, αφού προω θ ούν την εξέλιξή του με τ ο να
τ ον θέτ ουν ως πρότυπο σ τη ν ανα τ ροφή τ ων παιδιών. Αντ ί­
στοιχα ο αντ ίθετ ος τύπος απορρίπ τ ε ται ή υπο τ ιμάτ αι από τ ο
κοινωνικό σύνολο.
Ο πολιτ ισμός μιας αμιγούς αγροτ ικής κοινωνίας, για
παράδειγμα, ευνοεί τ α στ οιχεία εκείνα που σχε τ ίζοντ αι με
προστ ασία και προβλεπ τ ικότ η τα, προωθεί και καλλιεργεί τη ν
παράδοση , τη συνέχισή τ ης από γενιά σε γενιά δίχως αλλαγές,
τ ην ασφάλεια και την απόκτ ηση κτηματ ικής περιουσίας,
στοιχεία δηλαδή που περιγράψαμε σ τ ον ψυχαναγκαστ ικό τ ύπο.
Οι μετακινήσεις όμως τ ου αγρο τ ικού πληθυσμού προς τ α κέντ ρα
και τ ις πόλεις, που είναι μια συνέπεια της βιομηχανικής
ανάπτ υξης, απομάκρυνε τ ο ν ά νθρωπο από τ ο φυσικό τ ου
περιβάλλον και τον οδήγησε σε μαζικές και απρόσ ωπες
δραστ ηριότ ητ ες, με αποτ έλεσμα την αποξένωσή τ ου - η οποία
επιπλέον ευνοείτ αι από τ ην συνεχώς αυξανόμενη τ εχνοκρατ ία
- από το συνάνθρωπό του και τη συναισθηματ ική του
αδιαφορία , μια κατάσταση δηλαδή εμφανώς σχιζοειδ ική , όπως
έχει περιγραφεί ήδη στο αντ ίστοιχο κε φάλαιο . Για το λόγο
αυτό είναι πολύ σημαντικό να τονίζουμε μεν τη θετική πλευρά
τ ων σχιζοειδικών στοιχείω ν , την προσπάθεια για ανάπτυξη της
ατομικότητας και της αυτονομίας δηλαδή , όχι όμω ς ως
αυτοσκοπό που καταλήγει στην απομόνωση και στον εγωκε­
ντρισμό , αλλά ω ς ένα καθήκον , που προεκτείνεται πέραν της
ατομικότητας του καθενός προς όφ ελος του ευρύτερου κοινω­
νικού συνόλου. Συγχρόνω ς θα πρέπει να καλλιεργούμε συνει­
δητά και την αντίθετη στάση , που είναι η ευαισθητοποίηση του
ατόμου απέναντι στις ανθρωπιστικές και συναισθηματικές
αξίες.
Η πατριαρχία , με τυπικά χαρακτηριστικά την απόλυτη
εξουσία και τον αυταρχισμό , με τις αμετάκλητες συνήθειες και
παραδόσεις της , ήταν μια έκ φ ραση της κυριαρχίας του
ψυχαναγκασμού , όχι όμως πάνω σε μια ζωντανή οργανική βάση ,
όπως στους αγροτικούς πληθυσμούς , αλλά στη βάση της
εξουσίας , της καταπ ίεσης και εκμετάλλευσης τ ων αδύναμων και
εξαρτημένω ν ατόμω ν. Η κατάσταση αυτή κινητοποίησε αντί­
στοιχα τον αντίθετο πόλο , έτσι ώστε να αρχίσει να εκ φράζεται
η απαίτηση της αντιαυταρχικής ανατροφ ής , το σεξουαλικό
ρεύμα , η δ ιάλυση των ταμπού και γενικά η αναζήτηση νέων
ελευθεριών. Διότι η τάση για συμπλήρω ση υπάρχει πάντα και
στο κοινωνικό σύνολο και αποσκοπεί στην εξισορρόπηση
νοσηρών μονόπλευρων τάσεων . Π ρόκειται για μια αυτορυθμι­
ζόμενη διεργασία , που συνειδητοπο ιείται αργοπορημένα και
οδηγεί κατά περιόδους στο ξέσπασμα του καταπιεσμένου ,
πράγμα που μπορεί να πάρει υπερβολικές διαστάσεις , αν η
προϋπάρχουσα καταπ ιεστική κατάσταση ήταν το ίδιο υπερβο­
λ ική .

Οι τέσσερις μορ φές ύπαρξης έχουν οπωσδήποτε σχέση και

με την η λ ικία και την παρέλευση του χρόνου , οι βασικές
ωθήσεις, δηλαδή , με τις βιολογικές διεργασίες του ατόμου.
Μ ετά την ολοκλήρωση τ ω ν εξελικτικών φ άσεων κατά την
πρώιμη ηλικία , στα χρόνια της νεότητας υπερισχύει συνήθω ς
η φυγόκεντρη τάση , το συναίσθημα της αισιοδοξίας , ότι εμείς
οι ίδιοι και ο κόσμος όλος είναι γεμάτος δυνατότητες , ότι
προχωράμε προς το μέλλον γεμάτο ι ελπίδες και έτοιμοι να
χαρούμε την περιπέτεια. Στη συνέχεια ακολουθούν τα « καλύ­
τερά μας χρόνια », κατά τα οπο ία η τάση να φτιάξουμε ένα
σταθερό πλαίσιο ζωής και να τακτοπο ιηθούμε γίνεται πιο
έντονη . Η κεντρομόλος δύναμη με την τάση για εκπλήρωση
συγκεκριμένων στόχων υπερισχύουν στη φάση αυτή , όπου
οικοδομούμε το χώρο της δύναμης και της περιουσίας μας .
Γενικά, είναι η φάση της αυτοπραγμάτωσης σε πολλούς τομείς,
όπως είναι το επάγγελμα, η συζυγική ή η γονεϊκή σχέση κλπ .
Μετά τ η μέση ηλικία πολλοί άνθρωποι παρουσιάζουν κάποια
μεταβολή . Αυξάνεται η επιθυμία της πραγμάτωσης κάποιων
δυνατοτήτων, που οι υποχρεώσεις και οι απαιτήσεις της
καθημερινότητας δεν επέτρεπαν παλιά την αξιοποίησή τους.
Π ροσπαθούμε επίσης να « ξεχάσουμε » κατά κάπο ιον τρόπο τον
εαυτό μας και να ξεπεράσουμε τον εγωκεντρισμό μας το νόημα
ζωής παίρνει νέες διαστάσεις, παρουσιάζονται διάφορες μετα­
φυσικές ανάγκες και γενικότερα υπαρξιακά προβλήματα. Στα­
διακά θα πρέπει να συνηθίσουμ ε.. την ιδέα του αποχωρισμού
και να αποδεχτούμε την προσκαιρότητα ακόμα και για τον
εαυτό μας. Τ έλος, φτάνοντας στα γηρατειά και συνειδητοποιώ­
ντας πως ο θάνατος πλησιάζει, ζούμε τη μοναξιά σε μια νέα
μορφή , όπου υπάρχει η δυνατότητα να γίνουμε σοφοί, αν την
αποδεχτούμε και εμβαθύνουμε σ ' αυτή. Ίσως μάλιστα να
νιώσουμε περισσότερο το « ανθρώπινο » της ζωής, με τη
συνειδητοποίηση ότι είμαστε κομμάτι ενός συνόλου, με το οποίο
και πάλι θα ενωθούμε, ότι είμαστε μόνοι μεν ως ξεχωριστά
άτομα, αλλά ανήκουμε στο σύνολο που μας περιθάλπει και
προστατευόμαστε απ ' α υ τό .
Φυσικά, οι συσχετ ίσεις α υτές με την ηλικία προσφέρουν
μόνο ορισμένα ερεθίσματα , τα οποία όμως οδηγούν στην
υπόθεση ότ ι μέσα απ ' αυτές εκφράζεται ένας κανόνας ζωής.
Ο κανόνας αυτός επεκτείνεται και πιο πέρα. Α πό τη « μέση
ηλικία » και μετά, για παράδειγμα, φαίνεται να επαναλαμβά­
νουμε τις εξελικτικές φάσεις της παιδικής μας ηλικίας σε ένα
υψηλότερο επίπεδο και με την αντίστροφη φορά. Οπότε
αναγκαζόμαστε και πάλι να ξεπεράσουμε τους αντ ίστοιχους
φόβους. Αρχικά συνειδητοποιούμε ότι το μέλλον μας είναι
περιορισμένο πια και ότι δεν έχουμε όλες τις δυνατότητες
μπροστά μας, πράγμα που μας φέρνει και πάλι αντιμέτωπους
με το φόβο της οριστικότητας. Στη συνέχεια συνειδητοποιούμε
ότι και αυτά που έχουμε δημιουργήσει, τα υλικά και πνευματ ικά
αγαθά, διαφοροποιούνται σταδιακά , ότι η ζωτικότητά μας
υποχωρεί με την πάροδο του χρόνου και ότι τίποτα δεν είναι
απόλυτο και αιώνιο, οπότε ξαναζούμε το φόβο της παροδικό­
τητας. Στην πορεία βιώνουμε τον αποχωρισμό των παιδιών
μας, που εγκαταλείπουν το σπίτι και δημιουργούν δική τους
οικογένεια, αποχωριζόμαστε αγαπημένα μας πρόσωπα, με τα
οποία μας χωρίζει ο θάνατος και αρχίζουμε να κατανοούμε
ότι πρέπει να αποδεχτούμε σιγά σιγά την αναγκαιότητα του
αποχωρισμού, οπότε εμφανίζεται και π άλι ο φόβος της
μοναξιάς. Και ύστερα, στην τελευταία φάση της ζωής μας,
βρίσκεται ο θάνατος, που περιμένει εμάς τους ίδιους πια, ο
θάνατος που με κανένα δεν μπορούμε να μοιραστούμε και ούτε
μπορούμε να πάρουμε κανένα μαζί , οπότε βιώνουμε για
τελευταία φορά το φόβο της αυταπάρνησης, με την έννοια της
παράδοσης πλέον τώρα στο θάνατο. Ο κύκλος της ζωής μας
κλείνει με το τελευταίο μας βήμα προς το απέραντο άγνωστο,
απ ' όπου και ήρθαμε κάνοντας το πρώτο μας βήμα.
Φυσικά, ορισμένοι άνθρωποι, που δεν τόλμησαν στη ζωή
τους να ολοκληρώσουν τα βήματα αυτά, παλινδρομούν - με
τη στενή έννοια του όρου - σε προγενέστερες φάσεις. Αρνούνται
τα γηρατειά και επιμένουν να παραμείνουν με κάθε τρόπο νέοι.
·Οσο δε ο χρόνος περνάει και τους εγκαταλείπουν οι δυνάμεις
τους, τόσο περισσότερο προσπαθούν να κρατηθούν στη ζωή ,
χρησιμοποιώντας για στήριγμα την περιουσία τους. Γίνονται
σαν τα παιδιά, ενδιαφέρονται μόνο για το φαγητό τους, τη
χώνεψή τους και την υγεία τους και πεθαίνουν τελικά ως
ανήμποροι γέροι, που δε διαφέρουν και πολύ από τα ανήμπορα
μωρά παιδιά .

Ο αναγνώστης στην προσπάθειά του να κατατάξει τον εαυτό

του σε μια από τις τέσσερις δομές που περιγράφηκαν, αν δεν
έχει καταλήξει κάπου, ίσως τώρα να νιώθει απογοητευμένος.
' Ι σως να βρήκε σε όλες κάπο ια στοιχεία δικά του , καθώς και
τον αντίστοιχο βασικό φόβο . Ακριβώς αυτό όμως εκφράζει
περισσότερο τη ζωή και την πραγματικότητα, καθότ ι οι
καθοριστικοί βασικοί φόβοι, όπως και οι αντ ίστοιχοι τύποι της
προσωπικότητας, δεν είναι « καθαροί » . Το « απόλυτο » ή
« ξεκάθαρο » εκφράζει πολύ περισσότερο τη δική μας ανάγκη
για λογικά πλαίσια και οριοθετημένα συστήματα και ό χι την
πραγματ ικότητα της ζωής, που εξαιτ ίας της ανάγκης αυτής
τελικά καταπ ιέζεται. Εφόσον δε οι βασικές ωθήσεις με τους
αντίστοιχους φόβους απ οτελούν ανθρώπ ινα δεδομένα, των
οποίων η διαμόρφωση σχετίζεται με τις εμπειρίες των πρώϊμων
εξελικτ ικών φάσεων, που αναγκαστικά όλοι μας περνάμε,
πρέπει να τις βλέπουμε και ως δυνατότητες και ευκαιρίες για
την ανάπτυξή μας. Μπορούμε μάλιστα να πούμε ότι κατά
κάποιο τρόπο είμαστε τόσο περισσότερο φυσιολογικοί και
αληθινοί , όσο περισσότερο οικείοι νιώθουμε και στους τέσσερις
αυτούς χώρους της προσωπικότητας, όταν δηλαδή δε λείπει
καμιά από τις βασικές τάσεις μέσα μας. Αυτό θα σήμαινε ότι
έχουμε περάσει τις φάσεις της παι δ ικής η λικίας, όπου πρω­
τοεμφανίζονται οι βασικές ωθήσεις και οι αντ ίστοι χοι φόβοι,
με ένα σχετ ικά υγιή τρόπο . Για το λόγο αυτό, τα άτομα με
μονόπλευρη δομή προσωπ ικότητας είναι περισσότερο ευάλωτα
και ανασφαλή , πράγμα που μα ς οδηγεί, για μια ακόμη φορά,
στη μεγάλη σημασία που έχει η πρώιμη ηλ ικία για την υγιή
ανάπτυξή μας.

Η τύχη των τεσσάρων βασικών ωθήσεων κατά τη διάρκεια

της εξέλιξής μας εξαρτάται από τους εξής παράγοντες : Φέρουμε
μαζί μας μια « πρώτη φύση », την ιδιοσυγκρασία μας δηλαδή ,
για την οποία ίσως μπορεί κάτ ι να μας πει η αστρολογία μέσω
του ωροσκόπου μας. Σ ' αυτή προστ ί θεται η κληρονομικότητα,
η οποία γίνεται φανερή αργότερα κατά την περαιτέρω πορεία
της ανάπτυξής μας. Στη συνέχεια αποκτούμε τη «δεύτερή μας
φύση », η οποία δημιουργείται κατά τη συνάντησή μας με το
αρχ ικό και μεταγενέστερο περιβάλλον και από τον τρόπο
αντιμετώπισης των συνθηκών που επικρατούν σ ' αυτό , που
θολώνουν και αποξενώνουν τη ν πρώτη μας φύση. Αν η
αποξένωση αυτή είναι μεγάλη , αν δηλαδή μεταξύ της πρώτης
μας φύσης και των προδιαθέσεών μας από την μια πλευρά και
της επίκτητης δεύτερης φύσης μας από την άλλη υπάρ χει μεγάλη
αντίφαση και διαφορά , τότε δημιουργούνται εσωτερικές συ­
γκρούσεις και αρρωσταίνουμε. Τα παραδείγματα που αναφέρ­
θηκαν κατέδειξαν με σαφήνεια το βαθμό της παθογόνου
επίδρασης του περιβάλλοντος, τόσο στην πρώιμη , όσο και στη
μετέπε ιτα ηλ ικ ί α του ατόμο υ . Π ρωταρχική σημασ ί α έ χε ι η
επ ί δραση του ο ικογενε ι ακού περ ιβάλλοντος, στο οπο ί ο ε ί να ι
ενσω ματωμένο κα ι το κο ιν ων ικό περ ιβάλλον, μέσω της συ νε ι­
δητής ή ασυνε ί δητης στάσης των γονέων απέναντ ι στα κρ ι τήρ ια
κα ι τους κο ινω ν ικούς κανόνες . Ανάλογα με τη στάση των
γονέω ν, το πα ιδ ί ή αποδέχετα ι ή απορρ ίπ τε ι τ ι ς συλλογ ικές
αξί ες του κο ιν ων ικού του περ ιβάλλοντος .
Αν παραβ λέψουμε τη μεγάλη αδ ια φορ ί α ή τ ι ς σο βαρές
ψυχικές βλάβ ες τ ων παιδ ιών, που αποτελούν ενδε ίξε ι ς της
παθολογίας τω ν γονέων τους, μπορούμε να πούμε ότ ι συμβα ί νε ι
πολλές φορές να μην ε ί να ι μόνο ο ι γονε ί ς « η μο ί ρα » τ ων
πα ιδιών, αλλά και το αντ ί στροφ ο, να γ ίνο υν δηλαδή κα ι αυτά
«η μο ί ρα » γ ι α τους γονε ί ς του ς . Η πληθώρα τ ων διαφ ορο­
πο ιήσεων κα ι προδ ι αθέσεων, το πολυπο ίκ ι λο τω ν προσωπ ικο­
τήτω ν, το μεγάλο χρονικό δ ι άστημα της παιδικής εξάρτησης
κα ι το εύθραυστο της εξ έλ ιξής απε ι λούν το ανθρώπ ινο ε ίδος
πολύ περ ι σσότερο απ ' ό,τ ι συμβα ί νε ι στα άλλα όντα . Αν ως
γονε ί ς μας « πηγαίνε ι » ένα παιδ ί , αν μπορούμε να το
αγαπήσουμε εύκολα, αν η αγάπη μας μπορε ί να το φτάνε ι
δ ίχως εμπόδ ια, αν η συμπερ ιφορά του ανταποκρ ί νετα ι στ ι ς
προσδοκ ί ες μας, ανεξ άρτητα ακόμα κα ι από τ ι ς επ ι θυμίες που
έχου με γ ι α την τωρινή και μελλοντ ική του εξέλ ιξ η · αν, από
την άλλη πλευρά, μας ε ί να ι δύσκολο να νιώσου με κα ι να
κατανοή σουμε τ ι ς ιδ ι α ιτερότητές του, αν μας ξ εν ίζε ι κα ι μας
δυ σκολεύει να το αγαπάμε με τον τρόπο που θα μπορούσαμε
κα ι ελπ ίζαμε από τον εαυτό μας, αν δη μ ιουργούνται καταστά­
σε ις που μας κάνουν να α ισθανόμαστε αν ίκανο ι να το
φ ροντ ί σο υμε κ ι αν μας δ ί νε ι το μήνυ μα ότ ι δεν ανταποκρ ινό­
μαστε στ ι ς επ ιθυ μ ί ες και τ ι ς ανάγκες του · αν συμβα ί νουν όλα
qυ τά λο ιπόν, ε ί να ι πράγματα για μας αλλά και γ ι α κε ί νο
μοιρα ί α και δεν ευθύνετα ι κανε ί ς γ ι ' αυτό . Αυτό, που θα
μπορούσαμε όμω ς να κάνουμε γ ι α να απο φύγουμε τ ι ς σο βαρές
δ ι αταραχές του πα ιδ ι ού ε ί να ι να αποκτήσουμε περ ι σσότερες
γνώσε ις, κυρίω ς γ ι α τ ι ς πρώ ι μές του ανάγκες κα ι γ ι α τ ι ς
π ιθανές λανθασμένες στάσε ι ς μας κατά τη δ ιάρκεια της
περιόδου αυτής . Εκτός αυτού, βέ βα ια, η γνώση συμβάλλε ι στην
έγκα ι ρη δ ιάγνω ση τω ν διαταραχών κα ι στην προσπάθε ια
δ ι όρθω σής το υ ς .
 Για το σκοπό αυτο εχουμε σήμερα στη διάθεσή μας εκτός
από την « κλασική ψυχοθεραπεία )) και πολλές άλλες δυνατότη­
τες , όπως είναι η παιγνιοθεραπεία , η συμβο υ λευτική γονέ ω ν ,
η οικογενειακή θεραπεία , η θεραπεία συμπερι φοράς και
επικοινωνίας , η συμβουλευτική συζύγ ων , η ομαδική θεραπεία
συζύγων ή η ατομική θεραπεία του οικογενειακού μέλους που
επιβαρύνει τους άλλους ή του διαταραγμένου παιδιού. Ενώ
όμως για τις οργανικές παθήσεις είναι καθιερ ωμένες από καιρό
στα σχολεία οι προληπτικές ιατρικές εξετάσεις και ενώ η
πρόσκληση ενός γιατρού είναι αυτονόητη σε κάθε περίπτωση
σω ματικής διαταραχής , είναι παράδοξο που δεν έχουν ακό μη
κριθεί απαραίτητες οι αντ ίστοι χες εξετάσεις της ψυχ ικής
κατάστασης των παιδιών και η ανεύρεση τω ν αιτί ων που
προκαλούν συγκρούσεις μεταξύ γονέ ων και παιδιών ή δασκά­
λ ων και παιδιών - κι ας γνωρίζουμε σήμερα ότ ι πολλές
σ ω ματ ικές παθήσεις έχουν ψυχ ικό υπόβαθρο και ότι οι ψυχ ικές
διαταραχ ές στην παιδική ηλικία είναι δυνατό να έχουν
σοβαρότατες συνέπειες. Στο θέμα α 1'τό είμαστε ακόμα βάρβαροι ,
με τη γνωστή σημασία της λέξης , διότι συνεχίζουμε από αμέλεια
και άγνοια , που θα μπορούσαμε να εξαλείψουμε με λίγη
προσπάθεια , να προκαλούμε τραύματα πολλές φορές ανεπα­
νόρθωτα. Θα έπρεπε λο ιπόν οι γονείς , ο ι εκπαιδευτικοί και οι
κρατικοί φορείς να συγκεντρω θούν , να σκε φτούν και να δώσουν
ιδιαίτερη σημασία στην πρόληψη τω ν νευρω τικών εξελίξεω ν.
Αυτό θα ωφελούσε φυσικά και τους ίδ ιους.
Ας επανέλθουμε όμως , για μια ακόμα φορά , στο θέμα του
φόβου. Αν δούμε τους τυραννικούς φ όβους ω ς ένδειξη ότι
τηρούμε λανθασμένη στάση ή ότι απο φεύγουμε μια από τις
μεγάλες απαιτήσεις της ζωής και φοβόμαστε να αποτολμήσουμε
το βήμα για την εξέλιξή μας , η αναγνώριση και η αποδοχή του
απαιτητικού χαρακτήρα του φόβου μπορούν να μας βοηθήσουν
να ξεπεράσουμε τη φάση αυτή , ανοίγοντας με υπευθυνότητα
νέους ορίζοντες για μια νέα τάξη πραγμάτων. Τότε μόνο θα
μπορέσει ο φόβος να μας υποδείξει τη θετ ική και δημιουργική
πλευρά του και να δρομολογήσει μια μεταβολή .
' Ι σως να μας βοηθήσει επίσης και η συσχέτιση , που
χρησιμοποιήσαμε στην αρχή , η οποία απαιτεί τη συμμετοχή και
των τεσσάρ ων δυνάμεω ν , που, παρόλες τις αντ ι φάσεις και
αντιπαραθέσεις , διατηρούνται μέσω μιας χαλύβδινης τάξης σε
ζωντανή ισορροπία . Όπως ήδη επισημάναμε, η ισορροπία αυτή
ποτέ δε σημαίνει το τέλος ή τη στασιμότητα, αλλά ούτε και
εκφυλίζεται σε χάος. Κάθε υπεροχή ή απώλεια μιας των
κοσμικών δυνάμεων θα ήταν επικίνδυνη για το ηλιακό μας
σύστημα, ίσως δε και καταστροφική . Στο ανθρώπινο επίπεδο
τούτο σημαίνει ότι κάθε υπεροχή ή απώλεια μιας των βασικών
ωθήσεων απειλεί την εσωτερική μας τάξη και μπορεί να μας
αρρωστήσει.

Με την εξάρτησή μας από τις κοσμικές δυνάμεις αφενός

και τη διαμόρ φωσή μας από το κοινωνικό περιβάλλον αφετέρου
εκφράζεται το δίπτυχο της ύπαρξής μας. Ο άνθρωπος, ως
ιστορική ύπαρξη και ως μοναδικό άτομο, που αντ ιμετωπίζει
τα δεδομένα των ενορμήσεών του και του περιβάλλοντος, στο
οποίο είναι υποχρεωμένος να ζήσει, εκφράζει την πρόσκαιρη
πλευρά του. Ως ον, υπαγόμενο στους υπερχρονικούς και
υπερπροσωπικούς νόμους και κανόνες και στην ανθρώπινη
ολότητα, εκφράζει τη διαχρονική και αιώνια πλευρά του. Ως
χρονικά περιορισμένες υπάρξεις αποκτούμε την ατομική μας
βιογρ αφία και τη διαμόρφωσή μας με τις ιδιαιτερότητες και
τους περιορισμούς της. Ως άνθρωποι γενικότερα και ως μέρος
της ανθρωπότητας, ό μως, διαισθανόμαστε τη δυνατότητα
πληρότητας και τελειότητας, η οποία μπορεί να μας οδηγήσει,
πέρα από το παρελθόν και τους επίκτητους περιορισμούς του,
σε συναισθηματικές καταστάσεις και επίπεδα ανεξάρτητα από
χρόνο, τόπο και πολιτισμό , που εκφράζουν το « ανθρώπινο
αυτό καθαυτό ».
Αν υπήρχε ένας άνθρωπος που θα επεξεργαζόταν πραγμα­
τικά τους φόβους του, ώστε να μπορεί να ανοίγεται με
εμπιστοσύνη στη ζωή και το συνάνθρωπό του δίχως το φόβο
τη ς αφοσίωσης να αποτολμά παράλληλα να ζει αυτόνομα,
δίχως το φό βο της απώλειας της ατομικότητάς του · να μπορεί
να χαράζει μια ικανοποιητ ική και αποτελεσματική πορεία στη
ζωή του δίχως το φό βο της προσκαιρότητας και τέλος να
αποδέχεται τους κανόνες του κόσμου και της ζωής, κατανοώ­
ντας την αναγκαι ό τητά τους και το αναπ όφ ευκ το τ η ς τήρ η σής
τους δίχως το φόβο του περιορισμού της ελευθερίας αν υπήρχε
πράγματι ένας τέτοιος άνθ ρωπος, θα έπρεπε να του αναγν ω­
ρίζαμε αναμφ ισβήτητα τη μεγαλύτερη ωριμότητα και ανθρώπινη
ευαισθησ ία . Αλλά και αν ακόμα η δυνατότητα π ροσέγγιση ς μια ς
τέτοια ς ιδεατή ς κατάσταση ς ε ί ναι περιορισμένη , πρέπει να
θεωρε ί ται πολύ σημαντική η π ρ οσπάθεια να πλησιάσει κανε ίς
την εικόνα αυτή τη ς ανθρωπιά ς και τη ς ολοκλή ρωση ς .
Πρόκειται γ ια έ να υπ έρ τατο ιδανικό , που δεν αποτελε ί π ρ οϊόν
του ανθ ρ ώπινου νου · ε ίναι η αντανάκλαση των νόμων του
κοσμικού συστήματο ς π άνω στον άνθ ρωπο .
 Επίλογος

Δεν είναι εύκ ολο να θυμηθούμε πότε ακρ ιβώς συνέβη για π ρώ ­
τη φο ρ ά . Σ ίγου ρα πάντως ήμασταν μικρ ά παιδιά και τ ρ έχαμε ανέ ­
μελα κ υνηγώντας τη ζωή , που :τ ότε έμοιαζε με πολύχρωμο εκτυ ­
φλωτ ικό μπαλόνι . Ί σαμε εκ είνη τη στιγμή που νιώσαμε την ακαθό ­
ρ ιστη πα ρουσία του να εισβάλει στο ζωτικό μας χώρο . Από τότε ,
χωρ ίς να το συνειδητοποιούμε πάντα , μας ακ ολουθούσε σαν σκ ιά ,
μέ ρα και νύχτα , πολλές φο ρ ές εμφανιζόταν κ αι τις ώ ρ ες του
ύπνου . Π ο ιος ήταν ; Από πού ξεφύτ ρ ωσε ; Γ ιατί μας κ αταδιώκ ει και
ποιος τον είχε βάλει ; Ερωτήματα που μας βασάνιζαν συνεχώς χω ­
ρ ίς να β ρ ίσκ ουμε ικανοποιητική απάντηση . Μ ε τον και ρό το παί ρ­
ναμε απόφαση . Ί σως να μη γλυτώναμε ποτέ απ ' τον αό ρατο και
μυστηρ ιώδη εχθ ρ ό που , χωρ ίς να μας ρωτήσει , διαφέντευε κατά
κ αι ρούς βασανιστικά τη ζωή μας .
Αυτή την επίπονη διαδικ ασία μελετώντας ο Fritz Riemann,
π ρ οφανώς και απ ' την π ροσωπικ ή του εμπει ρ ία , αποφάσισε να
γ ράψει αυτό το βιβλίο . Ε πιχει ρώντας να μας δώσει τις απαντήσεις
που τόσα χρ όνια μάταια επιζητούσαμε . Ε πιχει ρ ώντας να μας κά ­
νει να δούμε τον κόσμο και τον εαυτό μας με άλλα μάτια . Ο συγ ­
γ ρ αφέας , διεισδύοντας με χειρ ου ργικ ή ακρ ίβεια στην « απαγο ρ ευ ­
μένη >> πε ρ ιοχή του ασυνείδητου , καταδεικνύει πως αυτός ο αό ρα ­
τος εχθ ρ ός , που τον αποκ αλούμε Φόβο , πηγάζει κ ατευθείαν από
τ qν πυ ρήνα του εαυτού μας , είναι κ ομμάτι συνυφασμένο με την
ύπα ρξή μας , έχει αποτελέσει το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίστηκ ε η
π ροσωπικ ότητά μας . Με εξαι ρ ετικ ή ικ ανότητα ανάλυσης , αυθεντι ­
κά πα ραδείγματα από την καθημερ ινότητα , χιούμο ρ και σα ρκα ­
σμό , σκ λη ρότητα αλλά και αισιοδοξία ο Riemann φωτίζει βήμα
π ρ ος βήμα τα μονοπάτια που οδηγούν τον άνθ ρωπο στην αυτο ­
γνωσία κ αι την ωρ ιμότητα. Κ ι όλα αυτά μ ' ένα σαγηνευτικ ό τ ρόπο
γ ραφής , που πολλές φο ρ ές , ηθελημένα , ξεχνάει την επιστημοσύνη
κ αι φλε ρ τάρ ει με τη λογοτεχνία .
 Με το τέλος του βιβλ ί ου θα τελειώσουν και οι αυταπάτες μας.
Θα συνειδητοποιήσου μ ε πως, ούτε λ ίγο ούτε πολύ, ε ίναι στο χέ ρ ι
μας να βάλου μ ε το Φόβο στη θέση που π ρ αγ ματικά του ανήκει και
να του δώσου μ ε τις διαστάσεις και την υφή που π ραγ ματικά έχει.
Χ ω ρ ί ς αυτό να ση μα ίνει πως θα πάψου μ ε πια να φοβό μαστε. Γνω ­
ρ ίζοντας ό μω ς την π ραγ ματ ική ουσ ία των φόβων μας , εναπόκειται
πλέον στη θ έ λησή μας να αγωνιστού μ ε για μ ια ζωή χωρ ί ς ψευδαι ­
σθήσεις και δεισιδαι μον ί ες , συ μφιλιωμένοι μ ε την ύπα ρξή μας και
την κοινή μας μο ί ρ α. Κ ι αυτό πάει να πει συ μ φιλιωμ ένοι με το Φό ­
βο , αυτόν το Σκοτεινό Ι ππότη , που δεν ε ίναι τόσο τ ρ ο μαχτικός
όσο νο μίζου μ ε , αφού ε ίναι κάτι με το οπο ίο έχου με γαλουχηθε ί,
όπως μ ' ένα οικε ί ο π ρόσωπο , έναν πιστό φ ί λο από τα παιδικά μας
χρόνια.
Φίλοι αναγνώστες , κλε ίνοντας αυτό το βιβλ ί ο , ίσως θα π ρ έπει
όλοι να ανα ρωτηθούμε σοβα ρά :
Π οιος φοβάται το Φόβο ;

ΤΖΕΝΗ ΦΟΥ ΝΤΕΑ-Σ ΚΛΑΒΟΥ ΝΟΥ