Witold Gombrowicz, Ferdydurke R strona 1/5
Geneza
Pierwsze wydanie Ferdydurke ukazało się pod koniec
1937 r. Pierwotnie utwór miał być pamfletem na krytyków
debiutanckiego tomu opowiadań Gombrowicza Pamiętnik
Gatunek
Ferdydurke to powieść awangardowa, która zrywa z ka-
nonem tradycyjnej powieści realistycznej:
• 
fabuła ma cechy groteski – mimo pozorów realizmu
charakteryzuje ją oniryzm, czyli poetyka snu lub kosz-
maru (poczucie obcości i nienaturalności przeżywane
przez bohatera); brak jednolitego systemu rządzącego
światem powoduje, że opisywane wydarzenia wydają
się nielogiczne i absurdalne (bohater ma jednocze-
śnie 30 i 16 lat); komizm występuje obok tragizmu,
błazenada – na przemian z motywami rozpaczy, maka-
bry i przerażenia (samobójstwo Syfona zgwałconego
przez uszy, historie o Filidorze i Filibercie); w tekście
można znaleźć parodię różnych konwencji literackich
– powieści edukacyjnej, romansu, powieści awantur-
niczej, obyczajowej (dworek Hurleckich karykaturą
Soplicowa, wiersz o łydkach parodią utworu Ignace-
go Fika); częściom ciała nadawane jest znaczenie
Tematyka
Tematem powieści jest wędrówka głównego bohatera
przez różne środowiska i instytucje społeczne. Ta fi-
zyczna i zarazem duchowa podróż przypomina wędrówkę
Kompozycja i styl
Akcja Ferdydurke dzieli się na trzy części:
• historia przemiany trzydziestoletniego pisarza w ucznia
i jego przygody w szkole;
• zmagania Józia z urokiem nowoczesnej pensjonarki
w domu inżynierostwa Młodziaków;
• wizyta w ziemiańskim dworku Hurleckich.
Narratorem głównego wątku jest gwałtownie przeniesiony
w czasie (występujący w dwóch postaciach) Józio, uczest-
nik wydarzeń, którego można traktować jak wyraziciela
z okresu dojrzewania z 1933 r. W miarę pisania autor
rozbudował fabułę, a problematykę wzbogacił o nowe
zagadnienia.
symboliczne (symbolika gęby, pupy i łydki, pojedynek
na miny); występują nienaturalne postacie, hybrydy
ludzko-zwierzęce (trzydziestolatek zmieniony w ucznia,
chłopi udający psy);
• struktura jest niejednolita – powieść przygodową
przeplatają fragmenty należące do innego porządku
– streszczające sens Józiowych doświadczeń i pozwa-
lające autorowi zaprezentować swoje poglądy (opo-
wiadania o Filidorze i Filibercie oraz autotematyczne
przedmowy przypominające manifest literacki, w któ-
rych autor podejmuje kwestie np. konstrukcji utworu);
• sytuacje służą przedstawieniu pewnych idei –
bohaterowie są bardziej reprezentantami postaw niż
konkretnymi postaciami wyposażonymi w psychikę;
• kompozycja utworu jest otwarta – losy głównego bo-
hatera Józia nie mają wyraźnego zakończenia.
Dantego w Boskiej Komedii (aluzja na początku utworu:
W połowie drogi mojego żywota pośród ciemnego znala-
złem się lasu).
poglądów autora. Między fragmenty przygodowe zostają
wplecione dwa opowiadania o Filidorze i Filibercie. Po-
przedzają je przedmowy o charakterze autotematycznym.
Rozważania związane z literaturą prowadzi dojrzały literat,
narracja opowiadań zaś została powierzona doktorowi An-
toniemu Świstakowi. Zapewne jest to także głos Gombro-
wicza, któremu maski narracyjne pozwalają przyjąć róż-
ne punkty widzenia. Kompozycja powieści ma charakter
otwarty: zamiast wyrazistego zamknięcia fabuły pojawia
się sugestia, że bohatera czekają kolejne przygody.
nowaterazmatura.pl | © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.
 strona 2/5

Czas i miejsce akcji

Akcja powieści dzieje się w latach 30. (narrator wspo-
mina o swoim wcześniejszym zbiorze opowiadań
pt. Pamiętnik z okresu dojrzewania, który został wydany
w 1933 r.) w Warszawie (dwie pierwsze części: rozgrywa-
jąca się w szkole oraz na stancji u Młodziaków). Część
trzecia przenosi się do ziemiańskiego dworku wujostwa
Hurleckich w Bolimowie. Czas powieściowy jedynie po-
zornie wydaje się realny – w rzeczywistości wymyka się
chronologii, teraźniejszość miesza się z przeszłością,
trzydziestoletni narrator zostaje wysłany przez profesora
Pimkę do szkolnej ławki.

Treść

Szkoła a przed człowiekiem schronić się można jedynie w objęcia

Głównego bohatera, trzydziestoletniego pisarza, odwie-
dza profesor Pimko. Wygłasza krytykę jego twórczości,
zmienia w siedemnastoletniego Józia i posyła do szko-
ły. Nauczyciele traktują tam uczniów jak naiwne dzieci
(nazywa się to robieniem pupy). Wmawiają im podziw
i szacunek dla dzieł, których nikt nie podziwia i nie czyta.
Po lekcjach Józio jest świadkiem pojedynku pomiędzy
uczniami: Syfonem i Miętusem. Walka toczona jest na
miny – chodzi o to, by narzucić swoją minę, czyli wizję
samego siebie.
Dom Młodziaków
Józio zostaje umieszczony przez Pimkę w domu państwa
Młodziaków, którzy manifestują wrogość wobec tradycji
i obyczajowych konwenansów. Pod pozorami kultu no-
woczesności ukrywają jednak drobnomieszczańskie
przyzwyczajenia. Ich córka, pensjonarka Zuta, narzuca
Józiowi sztuczną rolę zakochanego nastolatka (przypra-
wia mu gębę). Bohater odkrywa, że Zuta otrzymuje listy
miłosne od szkolnych kolegów i dorosłych mężczyzn. Tak
objawia się potęga i piękno młodości, których symbolem
jest łydka. Józio rozbija zniewalający go układ, aranżując
nocną randkę Zuty z jej kolegą Kopyrdą i jednocześnie
z profesorem Pimką. Kiedy Młodziakowie znajdują w sy-
pialni córki dwóch mężczyzn, nie wiedzą, jak powinni się
zachować. Powstaje kupa – wszyscy tarzają się po pod-
łodze, tworząc bezkształtne kłębowisko. Józio i Miętus
uciekają na wieś.
innego człowieka. Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki.
 ilidor dzieckiem podszyty oraz Filibert
F
dzieckiem podszyty
Dwa włączone do powieści opowiadania poprzedzone są
wstępami, w których Gombrowicz dowodzi, że siłą arty-
sty nie jest dojrzałość, ale – przeciwnie – niedojrzałość.
Dlatego też motywem obu opowiadań jest podszycie
dzieckiem.
Filidor dzieckiem podszyty przedstawia historię rywaliza-
cji profesora Filidora, mistrza syntezy, ze swym przeci-
wieństwem, anty-Filiodorem, mistrzem analizy. Między
bohaterami dochodzi do pojedynku, ale zamiast mierzyć
do siebie, przeciwnicy zaczynają strzelać do swoich part-
nerek. Gdy obie kobiety padają martwe, dwaj wrogowie
rozchodzą się ogarnięci nową pasją trafiania w najrozma-
itsze cele (ważne zabawy objawiają podszycie dzieckiem).
W opowiadaniu Filibert dzieckiem podszyty sekwencja
przypadkowych wydarzeń podczas meczu tenisowego
doprowadza do kumulacji absurdu. Obserwator meczu
strąca strzałem z rewolweru piłkę, która rani innego wi-
dza. Zszokowana żona poszkodowanego policzkuje są-
siada, ten dostaje ataku epilepsji, a świadek zdarzenia
w panice wskakuje na głowę siedzącej przed nim damy,
która wybiega na środek kortu. Mężczyźni na widowni

Dworek ziemiański
Józio i Miętus trafiają do ziemiańskiego dworku, w któ-
rym mieszkają wujostwo Hurleccy z córką Zosią i liczną
służbą. Miętus zachwyca się prostotą i naturalnością lo-
kajczyka Walka, z którym chce się pobratać. Jednak Józio
uderza parobka w twarz, podkreślając tradycyjną domi-
nację pana nad sługą. Zrozpaczony Miętus zmusza Wal-
ka do wymierzenia sobie policzka. Chłopi, rozzuchwaleni
takim zakwestionowaniem społecznej hierarchii, wdzie-
rają się do dworu i razem z państwem tworzą chaotyczne
kłębowisko, czyli kupę. Józio ucieka, porywając kuzynkę
Zosię. Choć nic do niej nie czuje, musi zachowywać się
jak zakochany, bo narzuca mu to konwencja – w ten
sposób znowu zyskuje gębę. Bohater dochodzi do wnio-
sku, że nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę, Kadr z filmu Ferdydurke, reż. Jerzy Skolimowski, 1991

nowaterazmatura.pl | © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.


poczytują to za przejaw nowej mody i wskakują na swoje
towarzyszki. Markiz de Filiberthe jako dżentelmen pyta,
kto odważy się obrazić jego żonę, i rozrzuca bilety wizy-
towe, wyzywając śmiałków na pojedynek. Gdy panowie
zaczynają podjeżdżać na swoich damach do markizy, aby
Bohaterowie
Józio
• Główny bohater i narrator powieści, upupiony przez
Pimkę, który w trzydziestoletnim pisarzu widzi gimna-
zjalistę Józia, kreowany na alter ego autora robiącego
bilans swojego życia.
• Jego przygody stanowią uniwersalną ilustrację kondy-
cji ludzkiej, w fabule powtarza się schemat: bohater zo-
staje ograniczony (przyłapany, uwięziony, uwiedziony)
przez jakiś zewnętrzny porządek – Formę – i usiłuje się
z niej uwolnić, jednak bezskutecznie, za każdym razem
dochodzi do erupcji Chaosu (określanego jako kupa),
dlatego perypetiom nie ma końca: nie ma ucieczki
przed gębą, jak tylko w inną gębę.
Pimko
• Profesor z Krakowa, nazywany belfrem klasycznym
i Wielkim Zdrabniaczem. Niewrażliwy na problemy
sztuki, skupiony na tym, by utrzymać młodzież w sta-
nie niedojrzałości i podległości.
• Pimko potrafi świetnie manipulować ludźmi, przypra-
wia Józiowi różne gęby. Ostatecznie ulega fascynacji
niedojrzałością pensjonarki Zuty i zostaje pokonany.
Bladaczka
• Nieporadny nauczyciel polskiego, nikt go nie traktuje
poważnie, oczekuje od uczniów powtarzania utartych
banałów, nie pozwala mieć własnego zdania, boi się
pytań i dyskusji, męczy się w szkole.
Gałkiewicz
• Nie rozumie, dlaczego Słowacki wielkim poetą był.
Syfon Pylaszczkiewicz
• Kujon, cnotliwy, stoi na czele obrońców niewinności
i młodzieńczych ideałów – chłopiąt, mówi językiem
wzniosłych zasad używanym przez sanację lat 30.
• Wygrywa z Miętusem pojedynek na miny, ale kiedy zo-
staje uświadomiony na siłę gwałtem przez uszy, nie
może znieść zbrukania i popełnia samobójstwo.
strona 3/5
ją obrazić, ta ze strachu przedwcześnie rodzi – i tak mar-
kiz zostaje nieoczekiwanie podszyty dzieckiem. W obu
opowiadaniach próba opanowania absurdu konczy się
niepowodzeniem. Zwycięża żywioł niedojrzałości, której
symbolem jest dziecko.
Miętus
• Miętalski, walczy z etykietką niewinności, przewodzi
zbuntowanym chłopakom, którzy koniecznie chcą udo-
wodnić swoją dojrzałość.
• Próbuje pobić w pojedynku Syfona strasznymi mina-
mi – tak rodzi się gęba, w duchu lewicowego podziwu
dla prostoty ludu marzy o autentyczności i naturalno-
ści uosobionej w parobku – brata się z Walkiem aż do
utraty własnej indywidualności.
Młodziakowie
• Państwo inżynierostwo, nowocześni mieszkańcy stoli-
cy, hołdują postępowym prądom, głoszą modne idee,
uprawiają kult racjonalizmu, sportu, walki z zabobo-
nem, chlubią się swobodą obyczajową do czasu, gdy
przyłapią córkę z mężczyznami.
Zuta Młodziakówna
• Córka Młodziaków, szesnastoletnia pensjonarka, sym-
bol przemian obyczajowych, programowo odrzuca tra-
dycje i przestarzałe konwenanse obyczajowe, ignoruje
kanon (nie zna Norwida), wyzwolona, naturalna, kusi
i zniewala łydką.
Hurleccy
• Właściciele dworku w Bolimowie, konserwatywni zie-
mianie: ciotka Hurlecka z domu Lin oraz Konstanty
zwany Kociem – feudalny pan.
Zygmunt
• Syn Hurleckich, typowy dziedzic, romansuje ze starszą
od siebie kobietą ze wsi.
Zosia
• Córka Hurleckich, cicha, romantyczna, czeka na mi-
łość.
Walek
• Lokajczyk u Hurleckich, wymarzony parobek Miętusa,
ich bratanie się doprowadza do buntu w folwarku.
nowaterazmatura.pl | © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.

Słowa klucze w utworze
SŁOWO
gęba przyprawianie gęby, narzucanie drugiemu człowiekowi określonej roli społecznej lub nakładanie mu fałszywej
maski
pupa upupianie, wpędzanie kogoś w sytuację podległości, dzieciństwa, niedojrzałości
ł ydka symbol biologicznej tężyzny, piękna, młodości i cielesności, o wyraźnym zabarwieniu erotycznym
kupa oznaka społecznej zapaści, chaos powstały przez to, że jeden z uczestników zdarzenia nie może utrzymać
narzuconej mu przez społeczeństwo formy
Najważniejsze problemy
Anachroniczna instytucja szkoły
Szkoła jest instytucją opresyjną, służącą upupieniu
młodzieży, utrzymaniu jej w niedojrzałości, aby łatwiej nią
było kierować. Ciało pedagogiczne (odrzucające zarówno
pod względem fizycznym, jak i psychicznym) jest mocno
zhierarchizowane, stoi po przeciwnej stronie barykady
wobec uczniów. Nauczyciele nie cieszą się autorytetem,
są niewiarygodni, uczą w sposób anachroniczny, sztam-
powy, a jednocześnie wymagają od uczniów podziwu dla
kanonicznych dzieł kultury. Boją się dyskusji z uczniami,
ich własnego zdania, każą jedynie powtarzać wyuczone
frazesy. Gombrowicz pokazuje też typowe w szkole po-
działy wśród młodzieży: na zbuntowanych (stronnictwo
Miętusa) oraz idealistów zarażonych wzniosłymi hasłami
i ideologiami (stronnictwo Syfona).
Pseudonowoczesność mieszczaństwa
Młodziakowie próbują wyłamać się ze schematu trady-
cyjnej rodziny. Głoszą hasła nowoczesności, swobody
obyczajowej, chlubią się swoją tolerancyjnością. Okazu-
je się, że jest to pozór – kiedy w sypialni Zuty odkrywają
profesora Pimkę, ich wyrozumiałość szybko się kończy,
forma zostaje zdemaskowana. Symbolem nowoczesno-
ści wyrażającej się m.in. kultem zdrowego ciała jest ob-
nażona łydka Młodziakówny, którą dziewczyna prowoka-
cyjnie wysuwa w stronę narratora.
Skostniała ziemiańska tradycja
Dworek wujostwa Hurleckich jest parodią ziemiań-
skiego dworu, jaki stworzył w Panu Tadeuszu Adam
Mickiewicz. W Ferdydurke stanowi on ostoję odwieczne-
go – feudalnego – układu społecznego. Fasadowa go-
ścinność, kultura stołu, tradycjonalizm są zewnętrznymi
atrybutami świata, którego prawdziwym fundamentem
jest hierarchia: państwo – poddani. Do tej konwencji na-
leży również pranie chłopa po gębie czy też posiadanie
przez pana kochanki we wsi. Kiedy Miętus, idealistycz-
nie marzący o parobku, próbuje przełamać ten schemat,
okazuje się, że nie są na to gotowi ani lud, ani właściciele
strona 4/5
OBJAŚNIENIE
ziemscy. Parobek nie poważa bratającego się pana,
Hurleccy traktują zapędy Miętalskiego jako aberrację,
wariactwo. Ingerencja w ustalony od wieków porządek
przynosi wybuch chaosu.
Problem formy
Gombrowicz dowodzi, że nasze „ja” – to, co w każdym
z nas najgłębsze i najbardziej osobiste – w gruncie rzeczy
nie zależy od nas. Istotę człowieka określa to, co dzieje
się pomiędzy nami a innym (kościół międzyludzki). Czło-
wiek nie jest określony raz na zawsze, lecz nieustannie
tworzy się i zmienia, nie tylko pod wpływem wewnętrz-
nych bodźców, lecz przede wszystkim w relacjach z inny-
mi ludźmi. Jesteśmy zniewoleni przez formę, która
albo jest nam narzucana, albo którą my narzucamy
sobie i otoczeniu, co oznacza, że jesteśmy wiecznymi
aktorami i gra jest naszym stanem naturalnym. Żadna
inna naturalność nie jest możliwa.
Wśród najczęściej stosowanych zabiegów deformują-
cych jest przyprawianie komuś gęby, czyli narzucanie
mu jakiejś roli społecznej, oraz robienie pupy (upupia-
nie), wpędzanie drugiego w sytuację podległości, dzie-
ciństwa, niedojrzałości.
Oprócz gęby i pupy pojęciami kluczowymi są także: łyd-
ka, symbol biologicznej tężyzny, piękna młodości i ciele-
sności, oraz kupa – określenie stanu społecznej zapaści
i chaosu, będącego skutkiem niemożności utrzymania
formy przez uczestników zdarzenia.
Najgorsze jest nie to, że napotkany inny człowiek usiłuje
np. ustawić nas w pozycji głupszego, lecz to, że my sami
stwarzamy własną formę, do której nie dorastamy. Od-
grywamy przed światem i sobą mądrzejszych, lepszych,
piękniejszych niż naprawdę jesteśmy, a ujawnienie owe-
go rozziewu między wytworzonym obrazem a rzeczywi-
stością tym bardziej nas kompromituje i poniża. Cier-
pimy z powodu swojego niedorastania do formy, a więc
naszej wiecznej niedojrzałości, ale jednocześnie, para-
doksalnie, bronimy się przed dojrzałością. Niedojrzałość
nowaterazmatura.pl | © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.
 strona 5/5

jest bowiem żywiołową siłą, tkwi w niej ogromna poten- Sztuka

cja twórcza, otwarta na nieskończoność możliwości sa-
morealizacji.
Człowiekiem miotają zatem dwa sprzeczne dążenia:
dramatyczna walka o własną autentyczność przeciwko
deformacjom naszej osobowości przez innych, o narzu-
cenie im swego dojrzałego obrazu, i obrona własnej nie-
dojrzałości przed światem, który nieustannie chce nas
dookreślić.
Zawarta w powieści koncepcja Formy wyznacza odpo-
wiednią filozofię sztuki i – ogólnie – kultury. Gombrowicz
krytykuje postawę polegającą na „nadymaniu” arcydzieł,
z którymi obcowanie w rzeczywistości nudzi nas i męczy.
Trzeba pogodzić się z tym, że nie dorastamy do poziomu
artystycznego wyrafinowania, jakiego od nas oczekują
nauczyciele i inni mentorzy. Co ważniejsze, owa niedoj-
rzałość jest zarazem naszą siłą, przynosi wyzwolenie za-
równo odbiorcom kultury, jak i samym artystom.

Konteksty

KONTEKST LITERACKI

Literatura:
• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz (ziemiański dworek
Hurleckich karykaturą Soplicowa)
•  tefan Żeromski, Przedwiośnie (dworek w Nawłoci jako
S
ostoja dawnego porządku)
•  ławomir Mrożek, Tango (nowoczesna i wyzwolona
S
rodzina Stomilów)

KONTEKST KULTUROWY

Teatr:
• Ferdydurke, reż. Maciej Wojtyszko (Teatr telewizji) Scena ze spektaklu Ferdydurke, Teatr Polski
w Poznaniu, reż. Artur Tyszkiewicz, 2007
Film:
• Ferdydurke, reż. Jerzy Skolimowski (adaptacja)

Utwór można wykorzystać w wypowiedziach dotyczących

• powieści awangardowej • młodości

• groteski w literaturze XX w. • domu
• satyrycznego obrazu szkoły w literaturze • rodziny
•  roblemu nakładania maski (robienia gęby) i odgrywa-
p • dworku szlacheckiego
nia ról społecznych • inteligencji
• autentyzmu w relacjach międzyludzkich • mieszczaństwa
• obrazu szkoły • koncepcji sztuki i kultury

nowaterazmatura.pl | © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.