‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ )ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ(‬

‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮماﻧﺴﺎﻧﯽ ‪ -‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‬

‫ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‬
‫ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪ ،1393‬ص ‪71-84‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ)‪ 132‬ﺗﺎ ‪590‬ق‪ 750/‬ﺗﺎ ‪1198‬م(‬

‫***‬
‫ﻋﺎﺑﺪ ﺗﻘﻮي ‪ - ‬ﻣﺠﯿﺪ ﮔﻼﺑﯽ ** ‪ -‬ﺑﻬﺰاد اﺻﻐﺮي‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻬﻢ دﯾﻦ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ‪ ،‬در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺷﻬﺮﻫﺎياﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻪ ﻣﺎد‪‬ي اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ‪ ،‬در‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺴﺎﺟﺪ و آراﻣﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺪارس ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﻤﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ در ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮي در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ اﯾﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭘﮋوﻫﯽ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از اﺑﺘﺪاي ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻣـﯽﭘـﺮدازد‪ ،‬ﺗـﻼش ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬در ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﺑﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﮑﺘﻮب و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧـﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﭘﺎﺳـﺦ داده ﺷـﻮد ﮐـﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮي ﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮ در ﺳـﻪ دوره ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺷـﺪه ﯾﻌﻨـﯽ‪ ،‬ﺧﻼﻓـﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ و‬
‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ اﻣﺮاي آلﺑﻮﯾﻪ و ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي اﺻﻔﻬﺎن‪،‬‬
‫در ﺳﻪ دوره ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﺳﺒﺎتاﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ‪ ،‬در ﭼﻬﺎرﭼﻮب اﻟﮕﻮي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮريﮐﻪ در ﻫﺮ دوره‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرتﯾﺎﺑﯽ ﮔﺮاﯾﺶ ﺧـﺎص‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮي و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺷـﻬﺮي‪،‬‬
‫آﺳﯿﺐﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪي ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮ در دوره ﭘﯿﺶ از آن وارد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫واژهﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺧﻼﻓﺖﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ آلﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﺑﺮرﺳﯽﺣﯿﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﯾﺎدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮﺟﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪه )ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي‪ :‬از دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ(" اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺎزﻧﺪران‪) .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﻣﺴﺆول( ‪Abed.taghavi@umz.ac.ir‬‬
‫** داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽارﺷﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس‪Golabimajid@yahoo.com.‬‬
‫*** داﻧﺸﺠﻮي دﮐﺘﺮي ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان اﺳﻼﻣﯽ و ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮماﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪asghari63@gmail.com .‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪1393/3/13 :‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ وﺻﻮل‪1392/10/16 :‬‬

 ‫‪ /72‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬
‫ﺷﻬﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻮﺟـﻪ ﮐﻨـﺪ و آن را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار‪ ،‬در ﺷﮑﻞ ﯾﺎﺑﯽ ﺷﻬﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾـﻦ در ﺣـﺎﻟﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﻣـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫اﺳــﻼﻣﯽ ﻣﮑــﺎﻧﯽ ﺑــﺮاي ﻋﺮﺿــﻪ و ﺗﺠﻠــﯽ ارزش ﻫــﺎ و‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي رﻓﺘﺎري و ﻧﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻣﺒﺘﻨـﯽ ﺑـﺮ‬
‫دﯾﻦ ﻣﺒﯿﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﻧﮕـﺎه اﯾـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻓﻀﺎي اﺻﻠﯽ ﻓﮑﺮي‬
‫و ﻋﻤﻠــﯽ و ﻋﯿﻨــﯽ اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﺑــﻪ ﺗﺮﺗﯿــﺐ‪ ،‬در ﻗﺎﻟــﺐ‬
‫»ﺟﻬﺎن ﺑﯿﻨﯽ ﺗﻮﺣﯿـﺪي و اﯾﻤـﺎن اﻫـﻞ ﺷـﻬﺮ« )ﻓﻀـﺎي‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﮑﺮي( و » ﺣﻮزه ﻋﻤﻞ و رﻓﺘـﺎر ﺷـﻬﺮوﻧﺪي« )ﻓﻀـﺎي‬
‫ﻋﻤﻠﯽ( و درﻧﻬﺎﯾﺖ‪» ،‬ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮ« )ﻓﻀﺎي ﻋﯿﻨﯽ( ﺗﺠﻠﯽ‬
‫ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي درك و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫اﯾﻦ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻬﻢ درﺳـﺘﯽ از‬
‫اﺻﻮل و ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺟﻬﺎن ﺑﯿﻨﯽ اﺳـﻼﻣﯽ داﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫روﺷﻦ ﺗﺮﺷﺪن اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻧﻘـﺶ ﻗـﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻓﻘﻬﯽ ﺑﺮ ﻣﺠﺎزداﻧﺴﺘﻦ ارﺗﻔﺎع ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻣﻨﻊ ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫ﺑﻨﺎﯾﯽ در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺧﺎص اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬وﻟـﯽ‪‬‬
‫اﻣﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺮع ﻣﻘﺪس از اﯾﺠﺎد‬
‫ﺑﻨﺎ در ﺟﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳـﯿﺪ ﮐـﻪ اﮔـﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﯿﻢ اﯾـﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ را در ﮔﺴﺘﺮه وﺳﯿﻌﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم‬
‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺗﻌﻤﯿﻢ دﻫﯿﻢ ﺑﯽﺗﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺷـﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب دﺳﺘﻮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ دﯾـﻦ اﺳـﻼم در‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﯽ ﺷﮏ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺪد و ﺗﻨﻮع ﮔﺮاﯾﺶ ﻫـﺎ و ﻣـﺬاﻫﺐ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‪ ،‬در‬
‫اﯾﺮان ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﮔـﺎه در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻓﻘﻬـﯽ و‬
‫ﮐﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺗﻀﺎد ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﻮد ﺧﻮد‬
‫را در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮي ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﺣﻀﻮر ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻣﺘﻨﻮع ﺗﺮ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي را ﺑﻪ‬
‫ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﮐﺎﻟﺒـﺪ ﺷـﻬﺮ و ﺳـﯿﺮ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﮑﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در دﻫـﻪ ﻫـﺎي اﺧﯿـﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾــﻪ ﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﯽ درﺑــﺎره‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ اﺳـﻼﻣﯽ اراﺋـﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳـﺎزي‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺎ روﯾﮑﺮدي ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻣﻄـﺮح در ﺷﻬﺮﺳـﺎزي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ و ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در‬
‫دوران اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺒﺘﻨــﯽ ﺑﺮآﻣــﻮزه ﻫـﺎي دﯾﻨــﯽ و ﻣﺒــﺎﻧﯽ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدي دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﻮد‪ ،‬رﯾﺸـﻪ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻪ و اﺟﻤﺎع دارد‪ .‬ﭘﯿﺮوان اﯾـﻦ ﻧﻈﺮﯾـﻪ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ را داراي ﻫﻮﯾﺖ‬
‫ﺧﺎص ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﻋﻨﺼــﺮ دﯾــﻦ و ﻓﻀــﺎي ﺳــﺎﺧﺘﻪ ﺷــﺪه‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧــﺪي‬
‫ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﯽ ﻣﯽ ﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ آن اﻧـﺪازه اﻫﻤﯿـﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در رﯾﺨﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷـﻬﺮ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺻـﻮل و‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳ ﺘﻪ از ﻓﻘﻪ و ﺷـﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻨﺼـﺮي‬
‫ﺳﺎزﻧﺪه در ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﻣﻮﻟﻔﻪ دﯾﻦ و ﻣـﺬﻫﺐ ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻫﻮﯾﺖ ﺳﺎز ﺷـﻬﺮ اﺳـﻼﻣﯽ اﺳـﺖ‪ .‬دو ﻣﺸـﺮب‬
‫ﻓﮑـﺮي از درون اﯾـﻦ ﺗﻔﮑــﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ اﺳــﺖ ﮐـﻪ ﺑــﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽ ﭘـﺮدازد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺸﺮب‪ ،‬ﺷـﻬﺮ ا ﺳـﻼﻣﯽ را ﻣﺤﯿﻄـﯽ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐـﻪ در ﻃـﻮل ﺣﯿـﺎت‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﯿﺎن ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪﯾﺪه اي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﺑﺪون درﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ روح و ﻓﻀﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣــﯽ ﺷــﻮد‪ .‬آﯾــﺮا ﻻﭘﯿــﺪوس‪ 2‬از ﺳــﺮآﻣﺪان ﻣﮑﺘــﺐ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﮕﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺮاﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎورﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي اﺻـﻠﯽ ﺷـﻬﺮ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و دﻻﻟـﺖ ﻫـﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ آن ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫وﯾﮋه اي ﮐﺮد‪ .‬وي ﺗـﻼش ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻘـﺶ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪٧٣/‬‬
‫ﻗﺪرت ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺷـﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺷـﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺣﻨﻔـﯽ و ﺣﻨﺒﻠـﯽ در‬
‫اﺻﻔﻬﺎنِ دوره ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻗﻪ ﺳﻨﯽ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﺑـﺎ دﯾﮕـﺮ ﻓﺮﻗـﻪ ﻫـﺎ‬
‫ﭘﺮرﻧﮓ ﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﺎﺛﯿﺮ آن را ﻣﯽ ﺷﻮد در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﭘﯿﺮوان ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ در‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﯾـﺎﺑﯽ ﻓﻀـﺎﻫﺎي ﺷـﻬﺮي‪ ،‬در دوره آل ﺑﻮﯾـﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺴﻨﻦ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎي‬
‫ﺣﻨﻔﯽ و ﺷـﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬درﻣﻘﺎﺑـﻞ‪ ،‬در ﻋﺼـﺮ‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ اﯾﻦ اﻟﮕﻮ ﺷﮑﻞ ﻣﻌﮑﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﺑﺎر دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ در ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﺷـﻬﺮي و‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ آن از ﺳﻬﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪ؛ وﻟﯽ در‬
‫اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺳﺘﯿﺰه ﺟﻮﯾﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻓﺮﻗﻪ ﺣﻨﻔﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫آﺳﯿﺐ ﻫﺎي ﺟﺪي ﺑﺮ ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي وارد ﻣﯽ ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻼش ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗـﺎ ﺑﺮاﺳـﺎس اﺷـﺎره ﻫـﺎي ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻬﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻌﻤﺎري و ﺑﺎﻓﺖ ﺷـﻬﺮي‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﺛﺒﺎت ﯾﺎ رد ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺤﺮان اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ ﻣﻮﺟـﺐ اﯾﺠـﺎد‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ‬
‫در ﻋﺼــﺮ ﺧﻼﻓــﺖ اﻣــﻮي‪ ،‬ﺑــﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷــﯽ ﺳــﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﭘﯿﺮوي از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺰﯾﻪ و ﺧـﺮاج از ﻣـﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺎﮐﻦ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟِﯽ )ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن( و ﯾﻬﻮدﯾﻪ اﺳـﺘﻮار ﺑـﻮد‬
‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿـﺮات ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮد‪ .‬دو وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ ﻋﺼـﺮ اﻣـﻮي‪ :‬اﻗﺘﺼـﺎد ﻣﺒﺘﻨـﯽ ﺑـﺮ ﮐﺸـﺎورزي و‬
‫اﻫﻤﯿــﺖ اﺳــﺘﻘﺮارﮔﺎهﻫــﺎي روﺳــﺘﺎﯾﯽ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑــﻪ ﻣﺮاﮐــﺰ‬
‫ﺷﻬﺮي ﺑﻮد‪ .‬اﺻﻔﻬﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬
‫و ﺳﯿﺎﺳﯽ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﺒـﻮد‪ .‬در اﺻـﻔﻬﺎن اﯾـﻦ‬
‫دوره‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓ دﯾﻨـﯽ ﻧﯿـﺰ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑﺨﺸـﯽ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ زﺑـﺎن و ﻓﺮﻫﻨـﮓ زرﺗﺸـﺘﯽ ﭘـﯿﺶ از اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽ دادﻧـﺪ و ﺟﻤـﻊ آوري ﻣﺎﻟﯿـﺎت و‬
‫ﺟﺰﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳـﺖ اﻗﺘﺼـﺎدي ﺧﻼﻓـﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و اﻟﮕﻮﻫـﺎي‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺷﻬﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦ ﻣﻨﻈـﺮ‪،‬‬
‫ﺿﺮورت درك ﻣﻨﻄﻘﯽ اﯾﻦ راﺑﻄـﻪ‪ ،‬ﻧﻘـﺶ اﺳﺎﺳـﯽ در‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﻮاﻣﻞ اﺛﺮﮔـﺬار ﺑـﺮ ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ اﯾﻔـﺎ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮاﮐـﺰ دﯾﻨـﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ اﯾـﺮان ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗـﺎ ﺑـﻪ اﻣـﺮوز‪،‬‬
‫ﺣﯿﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﯽ وﻗﻔﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و‬
‫ﮔﺴــﺘﺮش و درﻧﻬﺎﯾــﺖ‪ ،‬اﻧﺤﻄــﺎط ﻓﺮﻗــﻪ ﻫــﺎي دﯾﻨــﯽ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﻓﺮﻗﻪ ﻫـﺎ و‬
‫ﻣــﺬاﻫﺐ اﺳــﻼﻣﯽ واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﺷــﺪﯾﺪي ﺑــﻪ ﺣﺎﻣﯿــﺎن و‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻓﻈﺎن و ﻣﺮوﺟﺎن اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﮑﺎﻧﯽ در‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬از دورة ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ اﻣﺮاي آل ﺑﻮﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫درﮔﯿﺮي ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﮑﺎن ﻫﺎﯾﯽ در ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻊ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ و‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﮐﯿﺶ ﯾﺎ آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬درﻧﻬﺎﯾـﺖ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻠﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺗﺒﻠﯿـﻎ و ﺗـﺮوﯾﺞ ﻣـﺬﻫﺐ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻬــﺮه ﮔﯿــﺮي از ر وش ﺗﻮﺻــﯿﻔﯽ و ﺗﺤﻠﯿــﻞ ﺗــﺎرﯾﺨﯽ و‬
‫واﮐﺎوي ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬در اﺻﻔﻬﺎن ﻗﺮون‬
‫اوﻟﯿﻪ و ﻣﯿﺎﻧﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در‬
‫ﺣﯿﺎت ﺷﻬﺮي ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﺗﺎﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ ﻫﺎ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﺎﻓﺖ ﺷـﻬﺮي اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬در ﺳـﻪ‬
‫دوره ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺖ آل ﺑﻮﯾـﻪ و ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻣﻌﻤﺎري و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯾﻦ اﺳـﺎس‪ ،‬ﻓﺮﺿـﯿﻪ ﻫـﺎي‬
‫زﯾﺮ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟـﻮد ﭼﻬـﺎر‬
 ‫‪ /74‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺒﻮد ﻣﻌﯿﺎر ﺗﻤﯿﯿﺰ دﻗﯿﻖ‪ ،‬ﺑـﯿﻦ اﯾـﻦ دو ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬درﻋﯿﻦ ﺣـﺎل‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫اﻣــﺮ ﻣــﯽﺗﻮاﻧــﺪ ﻧﺸــﺎﻧﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑــﯽﻫــﺎي اﯾــﻦ دو ﮐﺎﻟﺒــﺪ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬در اواﯾـﻞ ﻗـﺮون اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷـﻬﺮي ﻣﺘﺸـﮑﻞ‬
‫از دو ﺑﺨـﺶ ﻣﺠـﺰا‪ ،‬ﺑــﻪ ﻧﻈـﺮ اﻣــﺮي ﻣﻌﻤـﻮل در ﺷـﮑﻞ‬
‫ﺷﻬﺮي ﺑﻮده اﺳﺴﺖ؛ ﻫﻤـﺎن ﻃﻮرﮐـﻪ در اﻧـﺪﻟﺲ ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬دو ﺑﺨﺶ ﻣﺠﺰا ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻـﻠﻪ از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﻓﻀـﺎي ﺷـﻬﺮي را ﺷـﮑﻞ ﻣـﯽدادﻧـﺪ‬
‫)اﺑﻦﺣﻮﻗﻞ‪ 105 :1345 ،‬و ‪ .(106‬در اﺻـﻔﻬﺎن اﯾـﻦ اﻣـﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺎ دو ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻌﻪ در دو ﺑﺨﺶ ﺷﻬﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷـﺪ )اﺻـﻄﺨﺮي‪،‬‬
‫‪ .(164 :1340‬روﻧﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﻬﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬از اواﯾﻞ ﻇﻬﻮر اﺳﻼم و ﻫـﻢزﻣـﺎن ﺑـﺎ ﺧﻼﻓـﺖ‬
‫ﺣﻀﺮتﻋﻠﯽ‪)،‬ع( ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪي در ﺧﺸـﯿﻨﺎن آﻏـﺎز‬
‫ﺷﺪ )اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪(130 :1377 ،‬؛ اﻣـﺎ ﺻـﻮرتﺑﻨـﺪي ﮐﺎﻟﺒـﺪي‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ را در ﺳـﺎل ‪ 156‬ﻗﻤـﺮي و در ﻗﺴـﻤﺖ ﯾﻬﻮدﯾـﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ اﯾﺠـﺎد ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﮐـﻪ از ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﻬـﻢ‬
‫ﺷــﻬﺮي در دوره اﺳــﻼﻣﯽ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﺸــﺎﻫﺪه ﻣــﯽﮐﻨــﯿﻢ‬
‫)ﺷﻔﻘﯽ‪ .(199 :1353 ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺼﺮف اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫اﺑﻮﻣﺴــﻠﻢ ﺧﺮاﺳــﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻧﯿﻤــﮥ اول ﻗــﺮن دوم ﻗﻤــﺮي‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴــﺘﯿﻦ اﻗــﺪاﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕــﯽ و دﯾﻨــﯽ ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺟﺬب ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺳﻼم آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻــﻢﺑــﻦﯾــﻮﻧﺲ ﮐــﻪ اﺑﻮﻣﺴــﻠﻢ او را ﺑــﺮاي ﺣﮑﻤﺮاﻧــﯽ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﻋﺒﺎﺳﯽ اﺻﻔﻬﺎن ﺑـﻮد‪.‬‬
‫وي در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷﺖ و ﻣـﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫را ﺑﺮاي ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﻗﺮآن ﮔﺮدﻫﻢ آورد )اﺑـﻦرﺳـﺘﻪ‪:1365 ،‬‬
‫‪ .(177‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬در زﻣـﺎن ﻣﻨﺼـﻮر‪،‬‬
‫)ﺣــﮏ‪ 136 :‬ﺗــﺎ ‪158‬ق‪ 754/‬ﺗــﺎ ‪775‬م( اﯾــﻮبﺑــﻦزﯾــﺎد‬
‫اﻗــﺪاﻣﺎت ﻋﻤﺮاﻧــﯽ ﺑﺴــﯿﺎري‪ ،‬در اﺻــﻔﻬﺎن اﻧﺠــﺎم داد؛‬
‫ازﺟﻤﻠﻪ ﺳـﺎﺧﺖ ﺑـﺎزاري در ﭼﻨـﺪ ردﯾـﻒ در ﯾﻬﻮدﯾـﻪ؛‬
‫‪ .(207‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻔﻬﻮم روﺳـﺘﺎ ﺑـﺮاي دو ﺑﺨـﺶ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﭘﺎﺑﺮﺟـﺎ ﺑـﻮد )اﻋـﺜﻢ‪ .(31 :1406 ،‬دور از اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوي از اﯾـﻦ ﺳﯿﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ﮐﺴـﺐ ﺳـﻮد‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از درﯾﺎﻓـﺖ ﺟﺰﯾـﻪ‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻊ از اﻗـﺪاﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‬
‫اﻣﻮﯾــﺎن در اﺳــﻼمآوردن اﻫــﺎﻟﯽ اﺻــﻔﻬﺎن ﺷــﺪه ﺑﺎﺷــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ روﺳـﺘﺎي ﺧُﺸـﯿﻨﺎن‪ ،‬در ﻧﺰدﯾﮑـﯽ‬
‫روﺳﺘﺎي ﯾﻬﻮدﯾﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ از زﻣﺎن ﻓﺘﺢ اﺻﻔﻬﺎن ﺗـﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن دورة اﻣﻮﯾﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻣﺮﮐـﺰ در ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﺑـﺎ زﻣـﺎن ﺧﻼﻓـﺖ ﻋﻤـﺮ و‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ)ع( ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﺸـﯿﻨﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺰ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن و ﻋﻤ‪‬ـﺎل ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻬـﺎﺟﺮان ﻋـﺮب‬
‫ﺗﺎزهوارد ﻫﻤﭽﻮن زرﺗﺸﺘﯽﻫـﺎ و ﯾﻬـﻮديﻫـﺎ ﮐـﻪ ﭘـﺲ از‬
‫ﻓﺘﺢ اﯾﺮان ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻮچ روﺳـﺘﺎﻫﺎﯾﯽ را اﯾﺠـﺎد ﮐـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧــﺪ؛ ﭘــﺲ ﻣــﺮدم ﺑــﺎ ادﯾــﺎن ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﻫﺮﮐــﺪام در‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃـﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ازاﯾﻦرو‪ ،‬ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاي ﺟﺬب آنﻫـﺎ ﺑـﻪ اﺳـﻼم ﺻـﻮرت‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻌﺮﻓـﯽ اﺻـﻔﻬﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻣﺴـﺎﺣﺖ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﻫﺸﺘﺎد ﻓﺮﺳﻨﮓ در ﻫﺸﺘﺎد ﻓﺮﺳـﻨﮓ اﺳـﺖ و آن‬
‫ﻫﻔﺪه رﺳﺘﺎق اﺳﺖ )اﺑﻦﻓﻘﯿـﻪ‪98 :1349 ،‬؛ اﺑـﻦﺧﺮدادﺑـﻪ‪،‬‬
‫‪ .(24 :1370‬از اﯾﻦ ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﻣـﯽﺗـﻮان وﺳـﻌﺖ اﺻـﻔﻬﺎن را‬
‫درك ﮐﺮد‪ .‬از ﺧﺮاج ﻫـﺎ و ﻫـﺪاﯾﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻋﻤـﺮوﺑﻦﺳـﻠﻤﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻀﺮتﻋﻠﯽ)ع( ﺑـﻪ ﮐﻮﻓـﻪ ﻣـﯽ ﺑـﺮد ﻣـﯽ ﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﺷﯿﻮهﻫـﺎي ﻣﻌﯿﺸـﺘﯽ و ﺗﻮﻟﯿـﺪي اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬در دورهﻫـﺎي‬
‫اوﻟﯿﮥ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﭘـﯽﺑـﺮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻫـﺪاﯾﺎ ﺷـﺎﻣﻞ ﺧﯿـﮏﻫـﺎي‬
‫روﻏـﻦ و ﻋﺴـﻞ ﺑــﻮد )اﺑـﻦاﺛﯿـﺮ‪ (10/237 :1371 ،‬و ﺑــﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻠﻔﯿﻖ ﺗﻮﻟﯿﺪ روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿـﺖ ﺷـﻬﺮي‬
‫اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬درواﻗﻊ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷـﻬﺮ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺧـﻮد‪ ‬اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺘﺸـﮑﻞ از دو ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻣﺠﺰاي ﺟﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬و ﯾﻬﻮدﯾﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠـﺰا از‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﺎ دﯾﻮاري‪ ،‬آنﻫـﺎ را از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﺪا ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﮕﺎران ﮔـﺎه از اﯾـﻦ دو ﺑﺨـﺶ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨــﻮان روﺳــﺘﺎ ﯾــﺎد ﮐــﺮدهاﻧــﺪ )ﺷــﻔﻘﯽ‪ 175 :1353 ،‬ﺗــﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪٧٥/‬‬

‫ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﺎﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ اﺳـﻼم روي‬ ‫ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺴـﺠﺪ ﺧُﺸـﯿﻨﺎن و ﻣﻨﺒﺮﻧﻬـﺎدن در آن؛ ﺗﻮﺳـﻌﻪ‬
‫آورده اﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺑﺎزﺳﺎزي ﮔﺴـﺘﺮده ﻣﺴـﺠﺪ‬ ‫ﺷﻬﺮ ﯾﻬﻮدﯾﻪ )اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪) (129 :1377 ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره‪.(1‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺘﯿﻖ در ﺳﺎل‪226‬ق‪834 /‬م اﺳﺖ ﮐﻪ وﺳـﻌﺖ آن‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 10‬ﺟﺮﯾـﺐ ﻣـﯽ رﺳـﯿﺪ )ﭘﯿﺮﻧﯿـﺎ‪.(135 :1369 ،‬‬
‫وﺳﻌﺖ اﺑﻌﺎد ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ دﻟﯿﻞ روﺷـﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ )ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﻤﺎره‪.(1‬‬

‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره‪ -1‬ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي اﺻﻔﻬﺎن در ﺻﺪر اﺳﻼم‬

‫)ﺗﻬﯿﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮاﻧﯽ‪(1391:‬‬
‫ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ اﯾـﻦ اﻗـﺪاﻣﺎت را ﻧﺎﺷـﯽ از ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﻣﻨﺼـﻮر‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﻤﺎره‪ -1‬ﺑﻘﺎﯾﺎي ﮐﻒ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن از دوره‬
‫ﺑــﺮاي اﻧﺘﻘــﺎل ﻣﺮﮐــﺰ ﺣﮑﻮﻣــﺖ ﺑــﻪ اﺻــﻔﻬﺎن ﻣــﯽداﻧــﺪ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ‬
‫)ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ‪ 43 :1385 ،‬و ‪ .(44‬ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼـﺎدي‬
‫)ﺟﻌﻔﺮي زﻧﺪ‪(1381،‬‬
‫و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در دورة ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر اﻗﺪاﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‬
‫درواﻗﻊ‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮ در ﻋﺼﺮ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑـﻪﺗـﺪرﯾﺞ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠـﻞ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﻬﺮ اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﯿـﺪا‬
‫ﺷــﮑﻞﮔﯿــﺮي ﺷــﻬﺮ اﺳــﻼﻣﯽ اﺻــﻔﻬﺎن در ﯾﻬﻮدﯾــﻪ ﺑــﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮐـﺮد‪ .‬ﺷـﮑﻞ ﮐﺎﻟﺒـﺪي ﺷـﻬﺮ در دوران ﻗﺒـﻞ از ورود‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﻪﺳـﺨﺘﯽ ﻣـﯽﺗـﻮان ﺑـﻪ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ اﺳـﻼمآوردن‬
‫اﺳﻼم ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﺷﻬﺮ ﻣﯿـﺎﻧﯽ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن و رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫و ﺷــﻬﺮ ﺑﯿﺮوﻧــﯽ ﺑــﻮد )ﯾﻮﺳــﻔﯽﻓــﺮ‪(57 :1390 ،‬؛ اﻣــﺎ در‬
‫ﭘﯽ ﺑﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﮐﻪ در ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻋﺼــﺮ اﺳــﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑــﺎ ورود ﺳــﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺟﺪﯾــﺪ دﭼــﺎر‬
‫»ذﮐﺮ اﺧﺒﺎر اﺻﻔﻬﺎن« ﺗﺎﻟﯿﻒ اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ آﻣﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ آن ورود ﻣﺴﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬زﻣﺎن اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ اﺳـﻼمآوردن ﺑﺴـﯿﺎري‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﻬﺮي‪ ،‬در ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي ﺑـﻮد‪ .‬در‬
‫از اﻫﺎﻟﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣـﯽﺗـﻮان ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﯽ روﻧﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي ﻧﯿﺰ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﯿـﺮون‬
‫اﺳــﺘﻨﺒﺎط ﮐــﺮد ﮐــﻪ ﺑﺮاﺳــﺎس ﻧــﺎم ﮐﺎﻣــﻞ اﺑــﻮﻧﻌﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻮد و ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮔﺎه ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗـﺪﯾﻤﯽ ﺷـﻬﺮ را ﺑـﻪ‬
‫»اﺣﻤــﺪﺑﻦﻋﺒــﺪاﷲﺑــﻦاﺳــﺤﺎق ﺑــﻦ ﻣﻮﺳــﯽ ﺑــﻦ ﻣﻬــﺮان«‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯿﺴﭙﺮد )ﯾﻮﺳـﻔﯽﻓـﺮ‪ 72 :1390 ،‬ﺗـﺎ ‪ .(80‬اﯾـﻦ‬
‫)اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪ (13 :1377 ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﺴﻞ ﻗﺒـﻞ از اﺑـﻮﻧﻌﯿﻢ‪ ،‬اﺟـﺪاد‬
‫اﻣﺮ را ﻣﯽﺗﻮان در روﻧـﺪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﯿـﺰ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫او ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﺮاﮐـﻪ ﺟـﺪ اﺑـﻮﻧﻌﯿﻢ ﺑـﺮاي‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ‪ ،‬ﺿـﻌﯿﻒ ﺷـﺪن‬
‫ﭘﺴﺮ ﺧﻮد ﻧﺎﻣﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑـﻮد؛ اﻣـﺎ ﺧـﻮد او‬
‫زﻣﯿﻦ ﻫﺎي زراﻋﺘﯽ ﺟﯽ‪ ،‬ﺳـﮑﻮﻧﺖ اﻋـﺮاب در ﻧﻘـﺎﻃﯽ از‬
‫ﺷﺨﺼﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﭘـﺪري زرﺗﺸـﺘﯽ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳـﻌﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺪارك اﻧﺪك‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را‬
‫ﻗﻠﻤــﺮو ﺷــﻬﺮ و اﻓــﺰودن روﺳــﺘﺎﻫﺎ ﺑــﻪ ﻗﻠﻤــﺮو ﺷــﻬﺮي‬
‫ﻧﺎدﯾــﺪه ﮔﺮﻓــﺖ ﮐــﻪ اﺣﺘﻤــﺎﻻً در ﻧﯿﻤــﮥ اول ﻗــﺮن ﺳــﻮم‬
 ‫‪ /76‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ از دو ﻣﻨﺒـﺮ در اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ و در دو ﺑﺨـﺶ آن‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ )اﺑﻦﺣﻮﻗﻞ‪ 105 :1345 ،‬ﺗﺎ ‪.(106‬‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از زﻣﺎن رﺷﺪ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺗـﺎ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ اﻣﺮاي آلﺑﻮﯾﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 321‬ق‪937/‬م‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت داﻣﻨـﻪدار ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺧـﺮمدﯾﻨـﺎن آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن و‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣﺤﻠـﯽ آلزﯾـﺎر‪ ،‬ﺷـﻬﺮ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺴﺨﯿﺮ رﮐﻦاﻟﺪوﻟﻪ ﺣﺴﻦﺑﻦﺑﻮﯾﻪ درآﻣﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ ﻣـﺪت‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﯾﮏ ﻗﺮن‪ ،‬در دﺳﺖ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن اﯾﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻃﺮﻓﺪاري ﺧﺎﻧﺪان آلﺑﻮﯾﻪ از ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫آزادي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷـﻬﺮ‬
‫اﺻــﻔﻬﺎن در اﯾــﻦ دوره ﺑــﻮد‪ .‬ﻣﺴــﺠﺪ ﺟــﺎﻣﻊ ﺑــﻪ ﻋﻨــﻮان‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ ﺣﻨﺒﻠﯿـﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﺎن در دﺳـﺖ‬
‫آن ﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺻـﺎﺣﺐ ﺑـﻦ ﻋﺒ‪‬ـﺎد‪ 3‬دردوران وزارت‬
‫ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﻣﺆﯾﺪاﻟﺪوﻟـﻪ )م ‪373‬ق‪989/‬م(‬
‫و ﻓﺨﺮاﻟﺪوﻟﻪ )م ‪ 387‬ق‪1003/‬م( ﺗﻼش ﮐـﺮد ﺗـﺎ ﻋﻘﺎﯾـﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ و ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﺧـﻮد را ﺑـﺪون اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ رواج دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وي‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﻋﻠﻤﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﻗﻢ ﺑﺮاي ﺗﺪرﯾﺲ‪ ،‬ﺑـﻪ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫دﻋﻮت ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﺗـﺮوﯾﺞ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺰرﮔـﯽ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨـﻮبﻏﺮﺑـﯽ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﻨﺎﮐﺮد‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻧﺎم ﺟـﻮرﺟﯿﺮ )ﺟﺮﺟﯿـﺮ( را ﺑـﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ذﮐـﺮ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ )ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ‪.(393/3 :1962 ،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨــﯽ اﺳــﺖ ﻣﺴــﺠﺪ ﻓﻌﻠــﯽ ﺣﮑــﯿﻢ اﺻــﻔﻬﺎن ﮐــﻪ از‬
‫ﯾﺎدﮔﺎرﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي اﺳﺖ ﺑﺮ روي ﺧﺮاﺑﻪﻫـﺎي اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺳـﺮﻓﺮاز‪ .(4 :1391 ،‬اﯾـﻦ ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﻣﺴـﺠﺪ‪ ،‬داراي اﻟﺤﺎﻗـﺎﺗﯽ ﻫﻤﭽـﻮن ﺧﺎﻧﻘـﺎه و‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮد )ﻫﻨﺮﻓـﺮ‪ .(50 :1350 ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﺮﺟﯿﺮ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﻟﺤﺎﻗﺎت دﯾﮕﺮي ﻫـﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ رﻓﻌـﺖ و زﯾﺒـﺎﯾﯽ و‬
‫ﺷﮑﻮه ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت و ﻣﻨﺎره ﺑﻠﻨﺪ آﺟـﺮي ﮐـﻪ ﺣـﺪود ﺻـﺪﮔﺰ‬
‫ﺻــﻮرت ﮔﺮﻓــﺖ )ﺷــﻔﻘﯽ‪ 198 :1353 ،‬ﺗــﺎ ‪ .(201‬اﯾــﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻟﮕﻮي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي‪ ،‬در ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﯽ را ﺗﺪاﻋﯽ‬
‫دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﺬﻫﺐ رﺳـﻤﯽ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﻮد و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﺳﮑﻨﮥ ﺷﻬﺮي‪ ،‬از اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧــﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤــﺎﻻً رواج ﻣــﺬﻫﺐ ﺣﻨﺒﻠــﯽ در اﺻــﻔﻬﺎن‪ ،‬از‬
‫ﻫﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﺖ ﺻﺎﻟﺢ ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ اﺣﻤـﺪﺑﻦ ﺣﻨﺒـﻞ )م ‪265‬‬
‫و ‪266‬ق‪ 883/‬و ‪884‬م( در اﺻـﻔﻬﺎن آﻏـﺎز ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻋﺒﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻣـﺮ ﻗﻀـﺎوت در اﯾـﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ اﺷـﺘﻐﺎل ﯾﺎﻓـﺖ )اﺑـﻮﻧﻌﯿﻢ‪ .(35 :1377 ،‬ﺣﻨﺒﻠﯿـﺎن در‬
‫دورة آلﺑﻮﯾﻪ ﺗﺎ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻋﺼﺮ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻦ ﻧﻔـﻮس‬
‫ﺳﺎﮐﻦ در ﺷﻬﺮ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬در دوران ﻋﺒﺎﺳـﯽ و‬
‫آلﺑﻮﯾـﻪ‪ ،‬ﻣﺴــﺎﺟﺪ ﻋــﻼوه ﺑـﺮ ﻣﮑــﺎﻧﯽ ﺑــﺮاي ﮔﺮدﻫﻤــﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺮﮔﺰاري ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻋﻠﻤـﺎ‬
‫و آﻣﻮزش ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺘﯿﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﺷﻬﺮ از اﻣﺘﯿﺎز و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻏﻠﺒــﻪ و ﭼﯿﺮﮔــﯽ ﺳﯿﺎﺳــﯽ و دﯾﻨــﯽ ﻣــﺬﻫﺐ ﺣﻨﺒﻠــﯽ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻬﺮي اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰاريﮐـﻼس و ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺘﯿـﺎز اﻧﺤﺼـﺎري ﺑـﺮاي ﻋﻠﻤـﺎي‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻘﻬﯽ و ﮐﻼﻣـﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺣﻨﺒﻠﯽ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر و اﺷﺘﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬از ﺣﻖ ﺑﺮﮔـﺰاري‬
‫ﮐــﻼس و ﺣﺘــﯽ ورود ﺑــﻪ آن ﻣﺤــﺮوم ﺑﻮدﻧــﺪ‪ .‬ﯾﮑــﯽ از‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎرز اﯾـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﯿـﺎن‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲﺑـﻦﻣﻨـﺪه )م ‪395‬ق‪1013/‬م( و ﺣـﺎﻓﻆ اﺑـﻮﻧﻌﯿﻢ‬
‫رخ داد؛ درﭘﯽآن‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑـﻪ اﺑـﻮﻧﻌﯿﻢ از ﻣﺤـﺪﺛﺎن و‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺳﺮﺷﻨﺎس اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻓـﻮت‪ ،‬از ورود‬
‫ﺑــﻪ ﻣﺴــﺠﺪ ﺟــﺎﻣﻊ و ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣﺠﻠــﺲ درس و وﻋــﻆ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ )اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪ .(30 :1377 ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪٧٧/‬‬

‫از ﭘــﻼن ﻣﺴــﺠﺪ ﺟﺮﺟﯿــﺮ در زﻣــﺎن آلﺑﻮﯾــﻪ‪ ،‬اﻃﻼﻋــﺎت‬ ‫ﺑﻠﻨﺪي دارد )ﮔﺪار‪ ،(133 :1375 ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺷـﺎﺧﺺ ﻫﻨـﺮ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ در دﺳﺖ دارﯾﻢ؛ اﻣـﺎ ﻗﺮارﮔﯿـﺮي اﯾـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ در‬ ‫ﻣﻌﻤﺎري آل ﺑﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ را »ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮ ﺗﺎﻣﻞﺑﺮاﻧﮕﯿـﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﮑـﺎنﯾـﺎﺑﯽ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ ﺻﻐﯿﺮ« ﺧﻮاﻧﺪه و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒــﯽ دروازهﻫــﺎي آلﺑﻮﯾــﻪ و ﺳــﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣــﯽﺗــﻮان‬ ‫» ‪ ...‬ﺑﻪ ﻓﻀـﯿﻠﺖ ارﺗﻔـﺎع ﻣﮑـﺎن و اﺳـﺘﺤﮑﺎم ﻧﻬـﺎد آن و‬
‫اﯾﻦ ﻃﻮر اﺳﺘﻨﺒﺎطﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﺟﺮﺟﯿـﺮ در ﻧﻘﺸـﻪ‬ ‫ﺻﻼﺑﺖ ﮔﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺘﯿﻖ از او ﻏﺮﯾـﻖ ﺣﯿـﺎ و ﺧﺠـﻞ و‬
‫ﻣﻨﺎري ﮐﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬و ﻣﻘـﺪ‪‬ران ﺑﻨـﯽآدم اﺟﻤـﺎع و‬
‫اﺗّﻔﺎق ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺪهﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﺪ‪ ‬و ﺗﻤﺎمﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺪ‪ ‬و‬
‫ﺑﺎرﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ و ﻣﺤﮑﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺟﻤﻞ ﺑﺮ روي‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬از آن ﺑﻨﺎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ« )ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ‪.(90 :1385 ،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧـﺪه در اﯾـﻦ‪ ،‬ﺑﻨـﺎ ﺳـﺮدر آﺟﺮﮐـﺎري ﺷـﺪه‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺳﺮدر ﺟﺮﺟﯿﺮ« اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ آﺛـﺎر‬
‫ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﻣﻌﻤـﺎري آلﺑﻮﯾـﻪ ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﯽﺷـﻮد )ﺗﺼـﻮﯾﺮ‬
‫ﺷﻤﺎره‪ .(2‬اﯾﻦ ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﺷـﺎﻣﻞ ﮐﺘﯿﺒـﻪاي ﺑـﻪ ﺧـﻂ ﮐـﻮﻓﯽ‬
‫ﻣﺸﺠﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﯾﺎﺗﯽ از »ﺑﺴﻢاﷲاﻟﺮﺣﻤﻦاﻟـﺮﺣﯿﻢ« و‬
‫ﺷﻤﺎره‪ -2‬ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي اﺻﻔﻬﺎن در دوره اﻣﺮاي آل ﺑﻮﯾﻪ‬
‫)ﺗﻬﯿﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮاﻧﯽ‪(1391:‬‬ ‫»ﺑﺎﻟﻘﺴﻂ ﻻ اﻟﻪ اﻻ ﻫﻮ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﺤﮑﯿﻢ« از آن ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ دروازة ﻏﺮﺑﯽ ﺷـﻬﺮ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ )ﻧﻘﺸـﻪ‬ ‫اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﻘــﻮش ﺗﺰﯾﯿﻨــﯽ اﯾــﻦ ﺳــﺮدر ﻧﯿــﺰ ﺷــﺎﻣﻞ ﻓﻨــﻮن‬
‫ﺷﻤﺎره‪ .(2‬اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ در ﮐﻨﺎر ﺷﺎﻫﺮاه ﺟﻨﻮبﻏﺮﺑﯽ ﺷـﻬﺮ‬ ‫آﺟﺮﮐﺎري و ﮔﭽﺒﺮي ﺑﺎ ﻧﻘﻮش ﻫﻨﺪﺳﯽ و ﮔﯿـﺎﻫﯽ اﺳـﺖ‬
‫واﻗﻊ ﺑﻮد و از ﻣﯿﺪان ﻋﺘﯿﻖ ﺷـﺮوع ﻣـﯽﺷـﺪ و ﺗـﺎ دروازة‬ ‫)ﺳﺮﻓﺮاز‪.(5 :1391 ،‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻬﺮ اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬در ﻋﺼﺮ ﺷـﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس اول‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶﺟﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﺮﺟﯿﺮ در ﺣﺎﺷـﯿﮥ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻗــﺮار داﺷــﺖ‪ .‬ﺟﺒﻬــﻪ ﺟﻨــﻮﺑﯽ اﯾــﻦﻣﺴــﺠﺪ ﻧﯿــﺰ ﺷــﺎﻣﻞ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻫﺎي ﮐﺸـﺎورزي و ﺑﺎﻏـﺎت ﺑـﻮد‪ .‬ﮔﻤﺎﻧـﻪ زﻧـﯽﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶﺟﻬﺎن ﻫـﻢ ﺣـﺎﮐﯽ از اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶﺟﻬﺎن در ﺟـﺎﯾﯽ ﺳـﺎﺧﺘﻪﺷـﺪ‬
‫ﮐــﻪ ﭘــﯿﺶ از دورة ﺻــﻔﻮي‪ ،‬ﻣﮑــﺎن اﺻــﻠﯽ زﻣــﯿﻦﻫــﺎي‬
‫ﮐﺸﺎورزي ﺑﻮد )ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻠﯽ‪.(323 :1378 ،‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف ﺻﺎﺣﺐﺑﻦﻋﺒـﺎد‬
‫از ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﺮﺟﯿـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻨـﺎرهاي ﺑـﯿﺶ از‬
‫ﺻﺪﮔﺰ ارﺗﻔﺎع در ﻧﻘﻄﻪاي دوراﻓﺘﺎده از ﺷﻬﺮ‪ ،‬در ﻧﺰدﯾﮑـﯽ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮﺷﻤﺎره‪ -2‬ﻧﻤﺎي ﺳﺮدر ورودي ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﺮﺟﯿﺮ‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي ﮐﺸﺎورزي ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫)ﮔﻼﺑﯽ‪(1391:‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﯽ ﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺖ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻟﮕﻮي ﺗﻮﺳـﻌﻪاي‬
 ‫‪ /78‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬
‫)‪ .(Bosworth, 2007: 17‬اﻣــﺎ ﺑﺮاﺳــﺎس ﺗﺼــﺎوﯾﺮ‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﻃﺮاﺣﯽﻫـﺎي ﭘﺎﺳـﮑﺎل ﮐﻮﺳـﺖ )‪1850‬‬
‫م(‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺎﻫﻮارهاي و ﺗﻐﯿﯿﺮات رﯾﺨﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫ﻣﺸــﺨﺺ ﺷــﺪ ﮐــﻪ ﺷــﻬﺮ ﻣﺤﺼــﻮر اﺻــﻔﻬﺎن‪ ،‬در ﻋﺼــﺮ‬
‫آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺎ دوازده دروازه ورودي‪ ،‬ﻧﯿﻤﯽ از ﺑﺨﺶ ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ اﻣﺮوزي اﺻﻔﻬﺎن را درﺑﺮﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺴﺘﻪ اوﻟﯿﻪ ﺷﻬﺮ در ﻣﺤﻠﻪ داراﻟﺒﻄﯿﺦ ﺑﺎ ﻗﺮارﮔﯿﺮي ﻣﯿـﺪان‬
‫ﻣﯿﺮ‪ ،‬در اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷﺮﻗﯽ ﺷﻬﺮ و داراﻟﺤﮑﻮﻣـﻪ ﺷـﮑﻞ‪-‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻼت اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻮﺑـﺎره و ﮐـﺮّان‬
‫در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ و دردﺷﺖ در ﺷﻤﺎلﻏﺮﺑﯽ ﺑﻮد؛ از اﯾـﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻠـﻪ ﺟﻮﺑـﺎره در ﺑﺨـﺶ ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ ﺣﺼـﺎر‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕــﺎه اوﻟﯿــﻪ ﻣﺤﻠــﻪ ﯾﻬﻮدﯾــﺎن در اواﺧــﺮ ﺳﺎﺳــﺎﻧﯽ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣــﺖ ﻋﺒﺎﺳــﯽ ﺑــﻮده اﺳــﺖ )‪ 26‬و ‪1974 : 25‬‬
‫‪ .(Golombek,‬ﺑﺎزاري دروازه ﺟﻮر ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ ﺗﻮﺳـﻌﻪ‬
‫ﻧﻤـﺎد اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﻮﻟﻔـﻪ ﺷــﻬﺮي‪ ،‬در ﺧـﺎرج از ﻣﺤــﺪوده‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻣﺘـﺎﺛﺮ از ﻫﻤـﺎن اﻟﮕـﻮي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﺷﻬﺮي از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺷـﻬﺮ ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺨﺶ ﺟﺪﯾﺪي را در اﻃـﺮاف ﺷـﻬﺮ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽداد‪ .‬ﺑـﺎزار ﺟـﻮرﯾﻦ ﮐـﻪ در ﮐﻨـﺎر دروازه ﺟـﻮر‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ اﻟﮕﻮي ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﺑـﺎزار‬
‫ﭼﻨــﺎن ﻣﺤﺒــﻮﺑﯿﺘﯽ ﺑــﺮاي آلﺑﻮﯾــﻪ ﺑــﻪ ﻫﻤــﺮاه آورد ﮐــﻪ‬
‫ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل آن ﺑـﻮد و ﺑـﺎزاري ﻣﺎﻧﻨـﺪ آن‪ ،‬در‬
‫ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ وﺟﻮد آورد )ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ‪ 40 :1385 ،‬و ‪.(41‬‬
‫ﻗﺪرت ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻧﻤﺎد ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺳـﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در ﻋﺼﺮ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي‬
‫در دورة آلﺑﻮﯾــﻪ‪ ،‬از ﺳــﺎل ‪ 421‬ﺗــﺎ ‪443‬ق‪ 1029/‬ﺗــﺎ‬
‫‪ 1051‬م‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻒ ﺧﺎﻧﺪان ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦﺑﺎر ﺑﺎ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻏﺰﻧﻮي و ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ آﺳﯿﺐ ﺟﺪي دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎوﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﺑﯿﺮون از ﻣﺮﮐـﺰ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎه دﯾﺮﯾﻨـﻪ و ﺳـﻨﺘﯽ ﻋﻠﻤـﺎي ﻗﺸـﺮي ﻣﺴـﻠﮏ‬
‫ﺣﻨﺒﻠـﯽ‪ ،‬در ﻣﺮﮐـﺰ ﺷـﻬﺮ و ﺑـﺮوز درﮔﯿـﺮي و ﻣﻨﺎﻗﺸــﺎت‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ ﺻﺎﺣﺐﺑﻦﻋﺒﺎد اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ را ﯾﺮﮔﺰﯾـﺪ؛‬
‫ﻫﻤﭽﻨــﯿﻦ ﻟــﺰوم ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﻓﯿﺰﯾﮑــﯽ ﺑﻨﺎﻫــﺎي اﺣــﺪاﺛﯽ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻘﻄﻪ اي از ﺷﻬﺮ ﮐﻪ اﻣﮑـﺎن ﮔﺴـﺘﺮش ﺑـﺮاي آنﻫـﺎ ﻣﻬﯿـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺻـﺎﺣﺐﺑـﻦﻋﺒـﺎد ﺑـﺎ ﻣﮑـﺎنﮔﺰﯾﻨـﯽ ﺻـﺤﯿﺢ‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ اﻓﮑﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤـﯽ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ دور از‬
‫ﻓﺮﻗﻪ ﭘﺮﻗﺪرت ﺣﻨﺒﻠـﯽ و ﺑـﺪون ﮐﻤﺘـﺮﯾﻦ اﺻـﻄﮑﺎك ﺑـﺎ‬
‫آن ﻫﺎ‪ ،‬رواج دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﺴﺘﮥ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎ ﮔـﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎه اﺻـﻠﯽ اﺑـﻦﺳـﯿﻨﺎ و ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﻣﻨﺎره اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﻣﯽﺗـﻮان ﻧﻤـﺎدي از اﻗﺘـﺪار و‬
‫ﮔﺴﺘﺮه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ وي داﻧﺴـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺪﯾﻦ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺬﻫﺒﯽ آن دوره ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪوﺟﻮدآﻣﺪن ﻣﺤـﻼت و ﺑﻨﺎﻫـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ‬
‫اﻟﮕﻮي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن‪ ،‬ﻣﺤﻠـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺟﺪﯾــﺪ ﺑــﺎ ﮔــﺮاﯾﺶﻫــﺎي اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ ﯾــﺎ ﻣــﺬﻫﺒﯽ ﺷــﮑﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎنﮐـﻪ در زﻣـﺎن آلﺑﻮﯾـﻪ ﻣﺤﻠـﻪ ﻃـﻮﻗﭽﯽ‬
‫ﻣﺤﻠﻪ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻮد و ﺟـﺰ آﺑـﺎدﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤـﻼت ﺷـﻬﺮ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﺪ و ﻣﻘﺎﺑﺮ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ در آن ﺟـﺎي داﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ روﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺎه ﻗﻠﻌﻪ و دژﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿـﺰ در ﻣﺤﻮﻃـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ اﯾﺠـﺎد ﻣـﯽﺷـﺪ )ﺷـﻔﻘﯽ‪ 206 :1353 ،‬ﺗـﺎ ‪ (213‬ﺗـﺎ‬
‫ﻫﻮﯾﺖ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﻤـﺎد ﻗـﺪرت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻤـﺎد‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ درﺧﻮر ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺷـﻮد‪ .‬در‬
‫دورة آل ﺑﻮﯾﻪ ﺣﺼـﺎر و ارگ و دروازهﻫـﺎي دوازدهﮔﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻬﺮ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‪ ،‬در زﻣـﺎن‬
‫رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ و ﻓﺨﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و اﯾﻦ آﺛـﺎر ازﺟﻤﻠـﻪ‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ اﻣﺮاي آلﺑﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟـﺰ ﺻـﻔﻪ‬
‫ﺻــﺎﺣﺐﺑــﻦﻋﺒــﺎد در ﻣﺴــﺠﺪ ﺟــﺎﻣﻊ اﺻــﻔﻬﺎن و ﺳــﺮدر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺮﺟﯿﺮ‪ ،‬اﺛﺮي از اﯾﻦ دوره ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪٧٩/‬‬

‫»ﺑﺎﻃﻨﯿﺎن« ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑـﺮاي‬ ‫اﯾـــﻦ ﻣﺴـــﺌﻠﻪ از ﺗﻮﺻـــﯿﻔﯽ ﮐـــﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـــﺮو در‬
‫ﭘﯿﺮوان اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوران‪ ،‬ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﺳﺎل‪444‬ق‪1052/‬م‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎل ﭘﺲ از ﻓـﺘﺢ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺘﻞﻫﺎ و ﺧﺮاﺑﯽﻫﺎﯾﯽ در اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪﻧﺪ؛ ازﺟﻤﻠﮥ آن ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫دﺳﺖ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑـﻪروﺷـﻨﯽ ﻣﺸـﺨﺺ‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ اﻟﺮاﺷﺪﺑﺎﷲ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠـﮏ‪،‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﺷﻬﺮ را آﺑﺎدان و ﺷﻠﻮغ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎزارﻫﺎﯾﯽ ﺑﺰرگ‬
‫ﮐﺸﺘﺎر ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﺗﺶﮐﺸﯿﺪن‬ ‫و ﻓﻌﺎل ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن و ﺗﺼﺮف ﻗﻠﻌـﮥ ﺷـﺎﻫﺪژ اﺷـﺎره ﮐـﺮد‬ ‫»‪ ...‬اﺻﻔﻬﺎن ﺷﻬﺮﯾﺴﺖ ﺑﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﻧﻬـﺎده‪ ...،‬و اﻧـﺪرون‬
‫)ﺑﻨﺪاري اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ .(72/214 :1356 ،‬ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ و‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻫﻤﻪ آﺑـﺎدان ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ از وي ﺧـﺮاب ﻧﺪﯾـﺪم و‬
‫دﺳﺘﮕﺎه دﯾﻮاﻧﺴـﺎﻻري ﺑـﻪ ﺻـﺪارت ﺧﻮاﺟـﻪ ﻧﻈـﺎماﻟﻤﻠـﮏ‬ ‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر و ﺑـﺎزاري دﯾـﺪم از آن ﺻـﺮاﻓﺎن ﮐـﻪ‬
‫ﻃﻮﺳﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗـﻮده ﻣـﺮدم و ﻧﯿﺮوﻫـﺎي‬ ‫اﻧﺪرو دوﯾﺴـﺖ ﻣـﺮد ﺻـﺮاف ﺑـﻮد و ﻫـﺮ ﺑـﺎزاري را‬
‫رﻗﯿﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﻣﺬﻫﺐ در ﻧﺰاع ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﻀـﻞ‪،‬‬ ‫درﺑﻨــﺪي و دروازه و ﻫﻤــﻪ ﻣﺤــﻞ ﻫــﺎ و ﮐﻮﭼــﻪ ﻫــﺎ را‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ ﺑﺎ دﻋـﻮت از اﺑـﻮﺑﮑﺮ ﺧﺠﻨـﺪي‪ ،‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻫﻤﭽﻨــــﯿﻦ درﺑﻨــــﺪﻫﺎ و دروازه ﻫــــﺎي ﻣﺤﮑــــﻢ و‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ و رﯾﺎﺳﺖ ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن )ﺳـﺒﮑﯽ‪ (124 :1964 ،‬و‬ ‫ﮐﺎرواﻧﺴـﺮاﻫﺎي ﭘـﺎﮐﯿﺰه ﺑـﻮد و ﮐﻮﭼـﻪ ﺑـﻮد ﮐــﻪ آن را‬
‫ﮐﻮچ اﺟﺒﺎري ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺮدﻣﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣـﺬﻫﺐ از ﺧﺮاﺳـﺎن‬ ‫ﮐﻮﻃﺮاز ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ و در آن ﮐﻮﭼﻪ ﭘﻨﺠـﺎه ﮐﺎرواﻧﺴـﺮاي‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً آلﺧﺠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺧﻮد در ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﻧﯿﮑﻮ و در ﻫﺮﯾﮏ ﺑﯿﺎﻋﺎن و ﺣﺠﺮه داران ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺸﺴـﺘﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐـﺮد‪ .‬آلﺧﺠﻨـﺪ از ﻫﻤـﺎن ﺑـﺪو ورود‪ ،‬در‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ« )ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪.(138 :1372 ،‬‬
‫ﻣﺤﻠﻪ دردﺷﺖ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻠﻪاي در ﺷﻤﺎل ﻣﯿﺪان ﻋﺘﯿﻖ‬ ‫ﺑﺎ اﯾﻦﺣﺎل‪ ،‬ﻓﻀﺎيﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺟﺎﻣﻌـﻪ از رﺷـﺪ ﻧـﺎﻣﺘﻮازن‬
‫و ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈـﺎماﻟﻤﻠـﮏ ﻣﺪرﺳـﮥ ﻧﻈﺎﻣﯿـﻪ را در آن‬ ‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﺨﺶﻫـﺎي اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ )ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره‪.(3‬‬ ‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻓـﺰاﯾﺶ ﻣﻨﺎﻗﺸـﺎت ﻓﺮﻗـﻪاي و ﺗﻌـﺪد ﺗـﻨﺶ و‬
‫ﺧﺸــﻮﻧﺖﻫــﺎي ﺷــﻬﺮي‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣــﺪﻫﺎي ﻣﻬــﻢ ﻓﻀــﺎي ﻧــﺎﻫﻤﮕﻮن‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺼﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﻣﻬﻢ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺳﻄﻮح ﻋﺎﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و‬
‫در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣـﺎﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺮوﯾﺞ اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺸﺪد آرا اﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫از ﻣﺮوﺟﺎن دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻧﻮﻇﻬﻮر دﯾﮕﺮ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺣﻤﺎﯾـﺖﻫـﺎي‬
‫ﭘﯿﺮوان و ﻃﺮﻓﺪاران ﺧـﻮد از ﭘﺎﯾﮕـﺎه اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻓﺮﻗﻪاي از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ در‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻣﻮزﺷـﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺠﺎدﻟـﻪﻫـﺎي ﺟـﺪي ﻋﻤﻠـﯽ در ﻋﺮﺻـﻪ‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره‪ -3‬ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮي اﺻﻔﻬﺎن در ﻋﺼﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﺷﻮد‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻨﺶﻫـﺎي ﻓﺮﻗـﻪاي در اﯾـﻦ‬
‫)ﮔﻮﺑﻪ‪(1365،‬‬
‫دوره‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ درﮔﯿﺮي دو ﻓﺮﻗﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺣﻨﻔـﯽ اﺷـﺎره‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺪت‪ ،‬ﻣﺤﻠﮥ دردﺷـﺖ ﺑـﻪ ﻣﺤﻠـﻪاي ﺷـﺎﻓﻌﯽﻧﺸـﯿﻦ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬از ﻓﺮﻗﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐـﺮد و‬
‫ﺗﺒــﺪﯾﻞ ﺷــﺪ ﮐــﻪ اﻫــﺎﻟﯽ آن ﺳــﺨﺖ ﻣﺘﻌﺼــﺐ ﺑﻮدﻧــﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗــﻪ ﺣﻨﻔــﯽ ﻣــﺬﻫﺐ ﺳــﻠﻄﺎن ﻣﻠﮑﺸــﺎه و اﮐﺜﺮﯾــﺖ درﺑــﺎر‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي ﺳﻨﯽ و ﺷـﯿﻌﯽ ﻧﯿـﺰ در اﯾـﻦ دوره‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﺿﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷـﻬﺮ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اداﻣﻪ آن را در دوره ﻣﻐﻮل ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗـﻮان‬
‫را اﻗﻠﯿﺘﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ درﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
 ‫‪ /80‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬

‫ﮔﻔﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ ﺣﻨﻔﯽ ﻣﺬﻫﺒﻢ اﻣﺎ اﯾﻦ ﭼﯿـﺰ از ﺑـﺮاي‬
‫ﺧـــﺪاي ﺗﻌـــﺎﻟﯽ ﺳـــﺎﺧﺘﻪ ام‪ .‬ﻗـــﻮﻣﯽ را ﻣﺤﻔـــﻮظ و‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮدن و ﻃﺎﯾﻔﻪ اي را ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﺤﺮوم داﺷﺘﻦ‪،‬‬
‫وﺟﻬﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﻫﺮ دو اﻣﺎم در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺴـﺎوي و اﻟﺘﻌـﺎدل و ﭼـﻮن‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣـﺬﻫﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔـﻪ داﺷـﺖ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﻧـﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔــﻪ ﭘــﯿﺶ از اﻣــﺎم ﺷــﺎﻓﻌﯽ ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺟــﻪ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﻣﺪﺗﯽ آن ﮐﺘﺎب ﻣﻮﻗـﻮف ﻣﺎﻧـﺪ و ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺧﻮاﺟﻪ را رﺿﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﯿﭻ ﻧﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﻗﺒـﺖ‬
‫ﻗﺮار ﺑﺮآن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ وﻗـﻒ ﻋﻠـﯽ اﻻﺻـﺤﺎب‬
‫اﻻﻣﺎﻣﯿﻦ اﻻﻣـﯽ اﻻﺋﻤـﻪ ﺻـﺪري اﻻﺳـﻼم« )ﻫﻨﺪوﺷـﺎه‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد )اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﮥ‪(246/1 :1376 ،‬؛ وﻟـﯽ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻓﻀﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺠﺎل ﺑـﺮوز ﭘﯿـﺪا ﻧﻤـﯽﮐـﺮد‪ .‬ﺳـﺎزﻣﺎندﻫـﯽ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺮوﯾﺞ و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫـﺎي اﺷـﻌﺮي‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺪارس دﯾﻨـﯽ ﺷـﺎﻓﻌﯿﺎن ﺑـﺎ ﻧـﺎم ﻧﻈﺎﻣﯿـﻪ‪ ،‬در‬
‫ﮔﺴﺘﺮه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻠﺦ ﺗﺎ ﺑﻐﺪاد ﺷـﮑﻞ ﮔﯿـﺮد‪ .‬ﭘﺮاﮐﻨـﺪﮔﯽ و‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد اﯾﻦ ﻧﻬﺎد آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮل ﻓﺮﻗـﻪ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﮑﺘﺐ اﺷﺎﻋﺮه و ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺷـﯿﻌﯿﺎن‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ و اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺣﻨﻔﯽ ﻣـﺬﻫﺐ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻮد‬
‫)ﺗﻘﻮي‪ .(118 :1388 ،‬درﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺤﻠﮥ ﺟﻮﺑﺎره‪ ،‬ﻗـﺪﯾﻤﯽﺗـﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﻠﮥ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻧﻮن اﺻﻠﯽ ﺣﻨﻔﯿﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫آلﺻﺎﻋﺪ رﯾﺎﺳﺖ ﺣﻨﻔﯿﺎن ﺷﻬﺮ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮ ﺳـﺮ‬

‫ﻧﺨﺠﻮاﻧﯽ‪ .(278 :1357 ،‬اﯾﻦ ﻣﺪرﺳـﻪ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ‬ ‫رﯾﺎﺳﺖ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ آلﺧﺠﻨـﺪ دﺷـﻤﻨﯽ ﻋﻤﯿﻘـﯽ ﭘﯿﺪاﮐﺮدﻧـﺪ؛‬

‫ﻣﺪرﺳﮥ ﻣﻠﮑﺸـﺎﻫﯽ ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓـﺖ ﺑـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺪرﺳـﻪ‬ ‫ﺗﺎﺟﺎﯾﯽﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 560‬ق‪1177/‬م‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ را ﻣﯿـﺎن‬

‫ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ وﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ از ﺑﻘﺎﯾـﺎي‬ ‫اﻫﺎﻟﯽ ﻣﻨﺠـﺮ ﺷـﺪ و ﻋـﺪه ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣـﺮدم ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫)ﮐﺴــﺎﯾﯽ‪ .(8 :1376 ،‬ﻣــﺎﻓﺮوﺧﯽ درﺑــﺎره ﺳــﺎﺧﺖ ﻧﻈﺎﻣﯿــﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻗﺒﺮ ﮔﺰارش داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻠﮑﺸﺎه ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫و اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻠﻄﺎن و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫»‪ ...‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺪرﺳﻪ اي ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﻌﻤﻮر و ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ .(465 :1318 ،‬ﺷﺎردن در‬
‫ﺑﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﻣﺤﻠﺖ دردﺷﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﮥ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ در ﻋﺼـﺮ ﺷـﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺻـﻔﻮي‬
‫وﺿﻌﯽ و اﺻﻠﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﺧـﻮبﺗـﺮ و ﻫﯿـﺄﺗﯽ و ﺷـﮑﻠﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ از اﯾﻦ ﻗﺒﻮر‪ ،‬در ﻣﺤﻠﮥ داراﻟﺒﻄﯿﺦ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮ‪ ،‬در ﻏﺎﯾﺖ رﻓﻌﺖ‪ ،...،‬ﺧﺮج ﺑﯽﭘﺎﯾـﺎن‬
‫)ﺷــﺎردن‪ .(1496 /4 :1374 ،‬دﺳــﺘﺎوردﻫﺎ و اﻗــﺪاﻣﺎت‬
‫و ﺑﯽ ﺣﺪ ﺑﺮ آن ﺻﺮف و ﺿﯿﺎع ﺑﯽﺷﻤﺎر ﺑﯽﻋـﺪ ﺑـﺮ آن‬
‫ﻋﻤﺮاﻧــﯽ ﺳــﻠﻄﺎن ﻣﻠﮑﺸــﺎه )‪ 485‬ﺗــﺎ ‪465‬ق‪ 1073/‬ﺗــﺎ‬
‫وﻗﻒ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﺒﻠﻎ ده ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﻣﺤﺼﻮل و‬
‫‪ 1093‬م‪ ،‬در رﺷــﺪ و ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﺑﺎﻓــﺖ ﺷــﻬﺮي اﺻــﻔﻬﺎن‬
‫‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﻐﻼت و ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت ﺑﻮده« )ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ‪(181 :1385 ،‬‬
‫درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻠﻪ ﺑﺎغ ﮐﺎران‪ ،‬ﺑﯿﺖ اﻟﻤـﺎء‪ ،‬ﺑـﺎغ‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻠﮑﺸﺎه در ﻣﻘﺎم ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣـﺬﻫﺐ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺑﺎغ دﺷﺖ ﮐﻮر‪ ،‬ﮐﻮﺷﮏ ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻣﺪرﺳـﻪ اي در ﻣﺤﻠـﮥ داراﻟﺒﻄـﯿﺦ ﯾـﺎ‬
‫و ﺷــﺎﻫﺪژ )دژﮐــﻮه(‪ ،‬ﮔﻨﺒــﺪﻫﺎي دوﮔﺎﻧــﻪ ﺧﻮاﺟــﻪ‬
‫ﮐﺮّان‪ 5،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎز واﮐﻨﺶ ﺟﺪي ﺧﻮاﺟـﻪ ﻧﻈـﺎم اﻟﻤﻠـﮏ‬
‫ﻧﻈــﺎم اﻟﻤﻠــﮏ و ﺗــﺎج اﻟﻤﻠــﮏ ﻣﺴــﺠﺪ ﺟــﺎﻣﻊ اﺻــﻔﻬﺎن‬
‫ﺷــﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟــﻒ ﺗﺠــﺎرب اﻟﺴــﻠﻒ درﺑــﺎره اﯾــﻦ ﻣﺪرﺳــﻪ‬
‫)ﺗﺼﻮﯾﺮ ‪ ، (3‬ﮐﺎخ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻣﻠﮑﺸـﺎه‪ ،‬ﻣﺪرﺳـﻪ ﻧﻈﺎﻣﯿـﻪ‬
‫ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ و ﻣﻘﺒﺮه ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ در اﻃـﺮاف‬
‫»‪ ...‬ﺧﻮاﺟﻪ ]ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﻃﻮﺳﯽ[ ﻣـﺬﻫﺐ اﻣـﺎم اﻋﻈـﻢ‬
‫ﻣﯿﺪان ﮐﻬﻨﻪ ﺷﻬﺮ ازﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر اﺣـﺪاﺛﯽ اﯾـﻦ دوره ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ داﺷﺖ و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻠﮑﺸﺎه در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺪرﺳﻪ اي‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود )ﻫﻨﺮﻓﺮ‪ 20 :1350 ،‬ﺗﺎ ‪ .(25‬ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ از‬
‫ﺑﻨﺎ ﮐﺮد در ﻣﺤﻠﻪ ﮐﺮان‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ در‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد‪ ،‬درﺑﺎره ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺘﯿﻖ اﯾـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﮐﺪام ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ از ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﭙﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪٨١/‬‬

‫اﺳﺘﻘﺮار ﭼﻨـﺪ ﻓﺮﻗـﻪ در ﯾـﮏ دوره‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺪ ﺗﺤـﻮﻻت‬ ‫»‪ ...‬و ﻫﺮ ﺳﺘﻮﻧﯽ از او ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﺷـﯿﺨﯽ ﺑـﻮدي‪ ،‬ﻣـﺰّﯾﻦ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﺎزﺗﺎب آن در ﺑﺎﻓﺖ ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫آراﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺤﻠّﯽ و ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎرت ﻣﻨﺎﻇﺮة ﻓﻘﻬﺎ و ﺣﯿﻠـﮥ‬
‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮ ﺑﺎزﺗﺎب و ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺗﺤـﻮﻻت‬ ‫ﻣﻄﺎرﺣﻪ ﻋﻠﻤـﺎ و ﺟـﺪاﻟﺖ ﻣﺠﺎدﻟـﮥ ﻣﺘﮑﻠﻤـﺎن و ﺻـﺤ‪‬ﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻬﺮ اﺳﺖ اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬در ﺳـﻪ دوره ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‬ ‫ﻧﺼﯿﺤﺖ واﻋﻈﺎن و ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺠﺎزات ﺻﻮﻓﯿﺎن و ﺑﺸـﺎرت‬
‫ﻣﺪﻧﻈﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ و ﺣﮑﻮﻣـﺖ آل ﺑﻮﯾـﻪ و‬ ‫اﺷﺎرت ﻋﺎرﻓﺎن و زﯾﻨﺖ ﻣﻼزﻣﺖ ﻣﻌﺘﮑﻔﺎن« )ﻣـﺎﻓﺮوﺧﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ ﺷـﺎﻫﺪ ﺗﺤـﻮﻻت ﻣﻌﻤـﺎري در ﺑﺎﻓـﺖ‬ ‫‪ .(89 :1385‬در اﯾــﻦ دوره‪ ،‬ﮐﺎﻟﺒــﺪ ﺷــﻬﺮ ﺷــﺎﻣﻞ ﻣﯿــﺪاﻧﯽ‬
‫ﺷﻬﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در دوره ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪ‬ ‫اﺻﻠﯽ و ﺑﺰرگ در ﻣﯿﺎﻧـﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑـﻮد ﮐـﻪ در اﻃـﺮاف آن‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﻘﺘﺪراﻧﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ و آﻣﻮزﺷـﯽ‬ ‫ﮐﺎخﻫﺎ و ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و ﺑﺎزار ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬دﻫﺎﻧﻪ اﺻـﻠﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑـﺎ دﯾﮕـﺮ ﻓﺮﻗـﻪ ﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ از‬ ‫ﺑﺎزار روﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﮐﻬﻨﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد و ﺑـﻪ راﺳـﺘﻪ ﺑﺎزارﻫـﺎﯾﯽ‬
‫اﺷﺘﻬﺎر ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻗﺪ اﻣﺎت ﻋﻤﺮاﻧﯽ در‬ ‫در اﻃـﺮاف ﻫــﺪاﯾﺖ ﻣــﯽﺷــﺪ‪ .‬اﻃــﺮاف ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ ﻓــﻮق‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﺳـﺎﺧﺖ ﺑـﺎزاري در ﭼﻨـﺪ ردﯾـﻒ در‬ ‫ﻣﺤﻼت ﻣﺘﻌﺪد ﺷﻬﺮي ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﯿﺖ و ﻣـﺬﻫﺐ و ﺣﺮﻓـﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﻪ ﯾﻬﻮدﯾﻪ و ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺴﺠﺪ ﺧُﺸﯿﻨﺎن و ﻣﻨﺒﺮﻧﻬﺎدن‬ ‫ﺷﻐﻠﯽ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻨﺪ )ﺣﺒﯿﺒـﯽ‪ .(77 :1387 ،‬ﺷـﮑﻞ ﮐﻠـﯽ‬
‫در آن‪ ،‬ﻣﻮﺟــﺐ ﺷــﮑﻞ ﮔﯿــﺮي ﻫﺴــﺘﻪ اوﻟﯿــﻪ در ﻣﺤﻠــﻪ‬ ‫ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑـﺪون ﻗﺎﻋـﺪه و ارﮔﺎﻧﯿـﮏ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾــﻪ ﺷــﺪ‪ .‬در اﯾــﻦ دوره‪ ،‬ﺳــﺎﺧﺘﺎر ﺷــﻬﺮ ﺷــﮑﻞ‬ ‫ﻣﺤﻮرﯾﺖ آن از ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ آﻏـﺎز ﻣـﯽﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و راﻫﺒﺮد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻋﺒﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﺳـﮑﺎن‬
‫ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﻃـﻮل ﺑــﺎزار‪ ،‬ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ ﺟﻨــﻮبﻏﺮﺑـﯽ اﻣﺘــﺪاد‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮي در ﺧﺎرج از ﻣﺤﺪوه ﺷﻬﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ )ﻋﻠﯽﻗﻠﻌﻪ ﺑﺎﺑﺎﺧﺎﻧﯽ‪.(27 :1390 ،‬‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻣﺤﻼت ﺟﺪﯾﺪ ﻣﯽ ﺷﺪ؛ وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫از ﺑﺎﻓﺖ ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻬﺮ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﯿﻤﺎي ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎر اواﺧﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯽ ﺷﮏ‪ ،‬در ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از دو ﻣﺤﻠﻪ ﺟﯽ و ﯾﻬﻮدﯾﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯿﺎﻧﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻘـﺶ ﮔـﺮوه ﻫـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑـﺎ‬
‫در دورة ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ اﻣﺮاي آل ﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳـﻼﻣﯽ اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ‬
‫اﻣﻮر ﺷﻬ ﺮي‪ ،‬ﺣﯿﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺷـﻬﺮ اﺻـﻔﻬﺎن ﺳـﯿﻤﺎي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﮑﻞ ﮔﯿـﺮي و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺷـﻬﺮي در اﯾـﻦ دوره‪،‬‬
‫ﻧﻮﯾﻨﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐﺑﻦﻋﺒﺎد ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻟﮕـﻮي ﺗﻮﺳـﻌﻪ اي ﺻـﻮرت ﻣـﯽ ﮔﺮﻓـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻣﺤﻠﻪ اي ﻣﺴﺘﻘﻞ در اﻃـﺮاف ﺷـﻬﺮ و ﺗﺎﺳـﯿﺲ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس آن‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷـﻬﺮي ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ ﺧـﺎرج ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي اﻟﺤﺎﻗﯽ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽ ﮐﺮد؛ ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻗـﺪﯾﻤﯽ‬
‫ﺗﺮوﯾﺞ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎي ﻋﻘﻠﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﻓـﺮاﻫﻢ‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺪﯾﺪي در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺷﻬﺮ اﺻﻠﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎدﮔﺎرﻫﺎي اﯾﻦ دوره ﻣﯽ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺻـﻔﻪ‬
‫ﻣﯽ آﻣﺪ‪ .‬اﺳﺘﻘﺮار ﮔﺮوه ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﺷﯿﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐﺑﻦ ﻋﺒﺎد در ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ اﺻـﻔﻬﺎن و ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﺷﻬﺮ و ﺷﮑﻞ ﺑﻨﺪي آن ﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺮاﯾﺶ ﻫـﺎي‬
‫ﺟﺎﻣﻊﺻﻐﯿﺮ )ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺮﺟﯿﺮ( اﺷﺎرهﮐـﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺻـﻮرت ﻣـﯽ ﮔﺮﻓـﺖ ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﮔﯿـﺮي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺣﺼﺎر و ارگ و دروازه ﻫﺎي دوازده ﮔﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﻼت ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬در اﻃـﺮاف ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﻣﻨﺠـﺮ ﻣـﯽ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺤﻼت ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺳـﻪ ﺑﺨـﺶ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻫﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ ري و اﺻﻔﻬﺎن و ﺟﺮﺟﺎن از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي‬
‫ﺟﻮﺑﺎره و ﮐﺮّان و دردﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﺷـﻬﺮي اﺻـﻔﻬﺎن از‬
‫روﺷﻦ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻫـﺮ ﯾـﮏ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
 ‫‪ /82‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻃﺮﻓﺪار آن ﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ‪،‬‬
‫در ﻫﺮ ﺳﻪ دوره ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه در اﯾـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫اﻟﮕﻮي ﺗﻮﺳﻌﮥ ﺷﻬﺮي در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻫﺴـﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘـﺲ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﺟﺪﯾـﺪ‬
‫ﺷ ﻬﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﺎزار ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺮاﮐﺰ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬در ﺑﺨـﺶ ﻫـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ دوره‪ ،‬در اﺛﺮ ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﻫـﺎي‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﮐــﻪ ﻣﻮﺟــﻮد ﻣﺤﻠـﻪ ﻫــﺎي ﺟﺪﯾــﺪي در ﮐﻨــﺎر‬
‫ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎي ﭘﯿﺸﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺷﮑﻞ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮاً‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫ﻋﻠـﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻠــﻪ ﻫــﺎي ﺟﺪﯾــﺪ ﺑـﺎ ﮔــﺮاﯾﺶ ﻫــﺎي ﻣــﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺳﻪ دوره درﺧـﻮر ﺷﻨﺎﺳـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫درواﻗﻊ‪ ،‬در ﻫـﺮ ﺳـﻪ دوره ﺗﻮﺳـﻌﻪ و ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﺷـﻬﺮي‬
‫اﻟﮕﻮي ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ را ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽ دﻫـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﺧﻮد را در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬در ﻫﺪاﯾﺖ و ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ‬
‫ﭘﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﻫﺎ‬
‫‪ -1‬از ﭘﯿﺮوان ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﻬ ﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ آﻣﻮزه ﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬
‫و اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺴﺘﺎر ﻋﺜﻤـﺎن و ﻫﺸـﺎم ﺟﻌـﯿﻂ‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﮐﺘﺎب ﻫﺎي ﺧـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﻋﻨـﺎوﯾﻦ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﻼﻣﯽ و ﮐﻮﻓﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺷـﻬﺮ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﻪ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ و دﺳﺘﻮرات اﺳﻼﻣﯽ در ﺷﮑﻞﯾـﺎﺑﯽ و ﮔﺴـﺘﺮش ﺷـﻬﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﯾﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻬﻢ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺣﻨﻔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻧﻤﺎدي از ﺗﻼش و‬
‫‪Lapidus, Ira Marvin (1967). Muslim Cities‬‬
‫‪in the Later middle Ages. Cambridge:‬‬
‫‪Harvard University Press.‬‬
‫‪Lapidus, Ira Marvin (1969). Muslim Cities‬‬
‫‪and Islamic Societies. In: Ira M. Lapidus,‬‬
‫‪ed. Middle Eastern Cities, a symposium on‬‬
‫‪Ancient, Islamic, and Contemporary‬‬
‫‪Middle Eastern Urbanism. Berkeley:‬‬
‫‪University of California Press.‬‬
‫‪Lapidus, Ira P. (1973). Traditional Muslim‬‬
‫‪Cities: Structure and Change. In: L. Carl‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري دﻓﺎﻋﯽ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺷـﺪ‪ .‬درﻋﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺷـﻬﺮ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑـﺎ ادوار ﻗﺒﻠـﯽ از ﭘﯿﭽﯿـﺪﮔﯽ ﻫـﺎي‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷـﻬﺮي‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ اي ﭼﻨﺪﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﺼﺮﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪،‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺳﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﺷـﯿﻌﯽ و ﺣﻨﻔـﯽ و ﺷـﺎﻓﻌﯽ‬
‫درﮔﯿــﺮي ﻫــﺎي ﻣﺘﻌــﺪد و درﻧﺘﯿﺠــﻪ‪ ،‬ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣﺤــﻼت‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺬاﻫﺐ را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮريﮐـﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺤﻼت‪ ،‬ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ واﮔﺮاﯾـﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻫﻢ ﻣﺬﻫﺐ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻣﺤﻼت ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮي ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗـﺮاري اﻣﻨﯿـﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﻢ و در ﻣﻮاﻗﻊ اﺿـﻄﺮار ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺤـﻼت‬
‫دردﺷﺖ و ﮐﺮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي روﺷﻦ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣـﺬاﻫﺐ ﺷـﺎﻓﻌﯽ و ﺣﻨﻔـﯽ ﺗﻌﻠـﻖ‬
‫داﺷــﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮاﮐــﺰ آﻣﻮزﺷــﯽ ﻧﯿــﺰ ﯾﮑــﯽ از ﻣﻬــﻢ ﺗــﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﮐﻮد اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻋﺘﺰال و ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺗﻌﺼـﺒﺎت‬
‫دﯾﻨﯽ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫـﺎي آﻣﻮزﺷـﯽ ﻫﻤﭽـﻮن ﻣـﺪارس و‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻠﯽ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ در ﻋﺼـﺮ ﺻـﺪارت‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ و ﻫﻢ زﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻠﮑﺸﺎه‬
‫در ﻣﺤﻠﻪ ﮐﺮان را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دو ﻓﺮﻗـﻪ‬
‫اراده ﺳﯿﺎﺳــــﯽ ﺣﮑﻮﻣــــﺖ در ﻧﺸــــﺮ و ﺗﺒﻠﯿــــﻎ و‬
‫ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺪﻧﻈﺮ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠـﻪ روﯾـﺎروﯾﯽ‬
‫ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺟﻨﮓ ﻫﺎي داﻣﻨﻪ دار و ﺳـﺘﯿﺰه ﺟـﻮﯾﯽ‬
‫ﭘﯿﺮوان آﻧﺎن در ﻣﺤﻼت ﺷﻬﺮي و درﻧﻬﺎﯾـﺖ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾـﺐ‬
‫آﺛﺎر و ﺷﻮاﻫﺪ ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﺪارس‬
‫و ﻣﺤﻼت ﺑﻮد‪ .‬زوال آﺛـﺎر ﻣﻌﻤـﺎري و ﺑﺎﻓـﺖ ﺷـﻬﺮي‬
‫ﺑﯿﺸــﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺤــﺖ ﺗــﺎﺛﯿﺮ ﻣﻨﺎﻗﺸــﺎت ﻓﺮﻗــﻪ اي و واﮔﺮاﯾــﯽ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪٨٣/‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬ ‫‪Brown, ed.From Madina to Metropolis.‬‬

‫‪Princeton: Darwin Press. 51-72‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﺘﺎبﻫﺎ‬ ‫‪ -3‬ﺻﺎﺣﺐﺑﻦﻋ‪‬ﺒﺎد از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎي زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب‬
‫‪ -‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬ﻋﺰاﻟـﺪﯾﻦ ﻋﻠـﯽ‪ ،(1371) ،‬اﻟﮑﺎﻣـﻞ؛ ﺗـﺎرﯾﺦ‬ ‫و ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺸﯿﺎن درﺑﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻃﺎﻟﺨﻮﻧﭽﻪ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﺑــﺰرگ اﺳــﻼم و اﯾــﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻋﺒــﺎس ﺧﻠﯿﻠــﯽ و‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ )ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر‪ 39 :1344 ،‬ﺗﺎ ‪ .(41‬از زﻣـﺎن ﺟـﻮاﻧﯽ ﮐـﻪ‬

‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ‪.‬‬ ‫ﻃﻠﺒﻪاي ﺳﺎده ﺑﻮد ﺑﻪ داﺷﺘﻦ اﻓﮑﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬اﻫـﺎﻟﯽ اﺻـﻔﻬﺎن و ﮐﺴـﺒﻪ ﺑـﺎزار ﮐـﻪ »ﺣﻨﺒﻠﯿـﺎﻧﯽ‬
‫‪ -‬اﺑﻦاﻟﻔﻘﯿﻪ ﻫﻤﺪاﻧﻰ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳـﺤﺎق‪،‬‬
‫درﺷﺖﺧﻮ« ﺑﻮدﻧﺪ او را آزار و اذﯾﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ )ﻣﻘﺪﺳﯽ‪:1361 ،‬‬
‫)‪ ،(1349‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ح‪ .‬ﻣﺴـﻌﻮد‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫‪ .(572/2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت و وزارت دوﻟﺖ آلﺑﻮﯾﻪ رﺳﯿﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮت اﺻﻔﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ روﺑﻪرو ﺑﻮد‪ .‬از رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺪﺳـﯽ‬
‫‪ -‬اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻰ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وﺿـﻌﯿﺖ ﻓﮑـﺮي و اﻋﺘﻘـﺎدات ﻣـﺮدم‬
‫اﻟﻠﻮاﺗﻰ اﻟﻄﻨﺠـﻰ‪ ،(1376) ،‬رﺣﻠـﻪ اﺑـﻦ ﺑﻄﻮﻃـﮥ‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﭘﯽ ﺑﺮد‪» :‬روزى ﻣﻦ ﮐﺎروان را رﻫـﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﻮﺣﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﻪ‪.‬‬ ‫ﮐﺮده ﺑﻪ دﯾﺪار ﻣﺮدى از اﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ وارﺳﺘﮕﻰ و زﻫﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫‪ -‬اﺑــﻦ ﺧﺮداذﺑــﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳــﻢ ﻋﺒﯿــﺪاﷲ ﺑــﻦ ﻋﺒــﺪ اﷲ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺐ را ﻧﺰد او ﻣﺎﻧﺪه ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﻣﻰﮐﺮدم‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪ ،(1370) ،‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟـﮏ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬ ‫ﻓﺮد ﻋﺎﺑﺪ از ﻧﺤﻮه زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﻌﺘﻘﺪات اﺻﻔﻬﺎﻧﯿﺎن ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪم‪ .‬او‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺮه ﭼﺎﻧﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﯽ ﺟﺎ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم‪ ،‬آرام و ﺳـﺮﺑﻪ راهاﻧـﺪ اﮔـﺮ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﮔﺎن ﺻـﺎﺣﺐ‬

‫‪ -‬اﺑﻦرﺳﺘﻪ‪ ،‬اﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﺣﻤـﺪﺑﻦ ﻋﻤـﺮ‪ ،(1365) ،‬اﻋـﻼق‬ ‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬درﺑﺎره ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﻰ؟ وى ﺑـﻪ ﻟﻌـﻦ و‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ او ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﮔﻔـﺖ‪ :‬آﯾﯿﻨـﻰ ﺑـﺮاى ﻣـﺎ آورده ﮐـﻪ آن را‬
‫اﻟﻨﻔﯿﺴﻪ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺮه ﭼﺎﻧﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻰﻓﻬﻤﯿﻢ! ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﮔﻮﯾﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪ -‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪ ،(1345) ،‬ﺻـﻮره اﻻرض‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ! ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻰ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﻣﻰﭘﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﺮﻗﻰ ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﻤﻰﻧﻬﯿﻢ«‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫‪ -‬اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑـﻮﻧﻌﯿﻢ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،(1377) ،‬ذﮐـﺮ اﺧﺒـﺎر‬ ‫ﻣﺮﺳﻞ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﺮﺳﻞ‪ ...‬و ﭘﺲ از ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﭼﻬﺎر ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻮراﷲ ﮐﺴﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮕﻮ! زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ‬
‫‪ -‬اﺻﻄﺨﺮي‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢﺑﻦﻣﺤﻤﺪ‪ ،(1340) ،‬ﻣﺴﺎﻟﮏ و ﻣﻤﺎﻟـﮏ‪،‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮده اﺳـﺖ؛‬
‫ﺑﻪﮐﻮﺷﺶ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬ ‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻼﻓﺖ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺳﻰ ﺳﺎل ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫‪ -‬اﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﯽ‪ ،(1406) ،‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬اﻟﺠﺰء اول‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻰ ﺑﺮﻣﻰﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم او ﺑﺮ ﻣﻦ‬

‫اﻻوﻟﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ :‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺧﺎش ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم ﻣﺮا »اﻓﺼﻰ« ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺎرواﻧﯿﺎن‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﭽـﺎره ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﺸـﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾـﻦ‬
‫‪ -‬ﺑﻨﺪاري اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﺑﻦﻋﻠـﯽ‪ ،(1356) ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر دارﻧﺪ« )ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ 596 :1361 ،‬و ‪.(597‬‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ زﺑﺪه اﻟﻨﺼﺮه و ﻧﺨﺒﻪ اﻟﻌﺼﺮه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ‬
‫‪ -4‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻫﺮﺳـﺎل از اول ﺑﻬـﺎر ﺗـﺎ‬
‫ﺟﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬
‫آﺧﺮ ﭘﺎﯾﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﻧـﻪ ﻣـﺎه در اﺻـﻔﻬﺎن ﮐـﻼسﻫـﺎي درس‬
‫‪ -‬ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1344) ،‬ﺷﺮحﺣﺎل ﺻﺎﺣﺐﺑـﻦﻋﺒـﺎد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮐﺮد و او ﺑﺎ دﻧﺒﺎلﮐﺮدن ﻫﻤـﺎن ﻣﺴـﯿﺮ ﺻـﺎﺣﺐ‪ ،‬در‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤـﺪاﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ ﭘـﺎرﯾﺰي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫آﻣﻮزش ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﯾـﻦ ﻋﻠـﻮم‬
‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫در اﺻﻔﻬﺎن ﻋﺼﺮ دﯾﻠﻤﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺣﻤﺪآﺑﺎد اﻣﺮوزي در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﻃﺒﺮك‪.‬‬
 ‫‪ /84‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬دورة ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول )ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،(21‬ﺑﻬﺎر‪1393‬‬

‫ب( ﻣﻘﺎﻻت‬ ‫‪ -‬ﭘﯿﺮﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﮐﺮﯾﻢ‪ ،(1369) ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﻌﻤـﺎري اﯾﺮاﻧـﯽ‪،‬‬

‫‪ -‬ﺗﻘﻮي‪ ،‬ﻋﺎﺑﺪ‪» ،(1388) ،‬ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ ﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ؛‬ ‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻣﻌﻤﺎرﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﭘﺮاﮐﻨــﺪﮔﯽ و ﻋﻤﻠﮑــﺮد«‪ ،‬دوﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘــﮋوﻫﺶ ﻫــﺎي‬ ‫‪ -‬ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،(1378) ،‬اﺻﻔﻬﺎن در ﮔﺬر زﻣـﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺪرس‪ ،‬ش‪ ،1‬ص‪ 112‬ﺗﺎ ‪.122‬‬ ‫ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ ﻣﮑﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻت ﻣﻌﻤـﺎري و‬
‫‪ -‬ﺳﺮﻓﺮاز‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺮه ﺟﻮادي و ﻋﻠﻤﺪار ﻋﻠﯿـﺎن‪،‬‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴـﺘﺎن ﻫﻨـﺮ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـﻼﻣﯽ‬

‫)‪ » ،(1391‬ﻧﻘﻮش ﺳﺮدر ﺟﻮرﺟﯿﺮ و ﺗﺎﺛﯿﺮﭘـﺬﯾﺮي آن از‬ ‫اﯾﺮان‪.‬‬

‫ﻫﻨﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎغ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ش‪ ،22‬ص‪ 3‬ﺗـﺎ ‪.10‬‬ ‫‪ -‬ﺣﺒﯿﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪ ،(1387) ،‬از ﺷﺎر ﺗﺎ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸـﮕﺎه‬

‫ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬

‫‪ -‬ﺷﺎردن‪ ،‬ژان‪ ،(1374) ،‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷـﺎردن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﻗﺒـﺎل‬
‫‪ -‬ﻋﻠﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺎﺑﺎﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯿﺤﻪ و رﺿﺎ ﺳـﺎﻣﻪ‪،(1390) ،‬‬
‫ﯾﻐﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪.‬‬
‫» ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ در اﺻﻔﻬﺎن در دو‬
‫‪ -‬ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو‪ ،(1372) ،‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو‪،‬‬
‫دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ و ﺻـﻔﻮي«‪ ،‬ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪ آﺑـﺎدي‪ ،‬ش‪،70‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ م‪ .‬ﻏﻨﯽزاده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫ص‪ 26‬ﺗﺎ ‪ .31‬ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺖوﯾﮑﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮔﺪار‪ ،‬آﻧﺪره‪ ،‬ﯾﺪا ﮔـﺪار و ﻣﺎﮐﺴـﯿﻢ ﺳـﯿﺮو‪ ،(1375) ،‬آﺛـﺎر‬
‫‪ -‬ﮐﺴـــــﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧـــــﻮراﷲ‪» ،(1376) ،‬اﺻـــــﻔﻬﺎن در‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺳﺮوﻗﺪ ﻣﻘﺪم‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬آﺳﺘﺎن ﻗـﺪس‬
‫روزﮔﺎرآل ﺑﻮﯾﻪ و ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و‬
‫رﺿﻮي‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ش ‪ ،9‬ص‪ 176‬ﺗﺎ ‪.202‬‬
‫‪ -‬ﻣﺎﻓﺮوﺧﯽ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻔﻀـﻞ ﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ‪ ،(1385) ،‬ﻣﺤﺎﺳـﻦ‬
‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪.‬‬
‫اﺻــﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ و ﺗﺼــﺤﯿﺢ ﺣﺴــﯿﻦﺑــﻦﻣﺤﻤــﺪ آوي‪،‬‬
‫‪ -‬ﺳﺒﮑﯽ‪ ،‬ﺗـﺎج اﻟـﺪﯾﻦ اﺑﻮﻧﺼـﺮ ﻋﺒـﺪاﻟﻮﻫﺎب ﺑـﻦ ﻋﻠـﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪﮐﻮﺷﺶ ﻋﺒﺎساﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬ﺷﻬﺮداري اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫)‪ ، (1964‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ اﻟﮑﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﺒـﺪاﻟﻔﺘﺎح‬
‫‪ -‬ﻣﻘﺪﺳﻰ ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ‪ .(1361) ،‬اﺣﺴـﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳـﯿﻢ ﻓـﯽ ﻣﻌﺮﻓـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﻠﻮ و ﻣﺤﻤﻮد اﻟﻄﻨﺎﺟﯽ‪ ،‬ﺣﻠﺐ‪ :‬ﻃﺒﻌﻪ اﻟﺤﻠﺒﯽ‪.‬‬
‫اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﻠﯿﻨﻘﻰ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﺷـﺮﮐﺖ ﻣﺆﻟﻔـﺎن و‬
‫‪ -‬ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒـﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ ﻣﻨﺼـﻮر‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪.‬‬
‫اﻟﺘﻤﯿﻤــﯽ‪ ،(1962) ،‬ﺗﺤﻘﯿــﻖ‪ :‬ﻋﺒــﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑــﻦ ﯾﺤﯿــﯽ‬
‫‪ -‬ﻧﺎﺷــﻨﺎس‪ ،(1318) ،‬ﻣﺠﻤــﻞ اﻟﺘــﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼــﺺ‪ ،‬ﺑــﻪ‬
‫اﻟﻨﻌﻠﻤﯽ اﻟﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﯿـﺪرآﺑﺎد‪ :‬ﻣﺠﻠـﺲ داﺋـﺮه اﻟﻤﻌـﺎرف‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﻠﮏاﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﻼﻟﻪ ﺧﺎور‪.‬‬
‫اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﻮﺳﻔﯽﻓﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺮام‪ ،(1390) ،‬ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ در ﺳﺪه ﻫﺎي‬
‫ﻣﯿﺎﻧـﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ اﯾــﺮان‪ ،‬ﺗﻬـﺮان ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸــﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧﺴــﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻻﺗﯿﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪- Bosworth, E., (2007), Historic Cities‬‬
‫‪of the Islamic World, Brill Publication.‬‬ ‫‪ -‬ﻫﻨﺪوﺷــﺎه ﻧﺨﺠــﻮاﻧﯽ‪ ،‬اﺑــﻦﺳــﻨﺠﺮﺑﻦﻋﺒــﺪاﷲ ﺻــﺎﺣﺒﯽ‪،‬‬
‫‪- Golombek, L., (1974),”Urban Patterns‬‬ ‫)‪ ،(1357‬ﺗﺠﺎرب اﻟﺴﻠﻒ‪ ،‬ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻋﺒـﺎس اﻗﺒـﺎل‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫‪in Pre-Safavid Isfahan”, Iranian‬‬
‫ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪Studies, Vol. 7, No. ½ , pp. 18-442.‬‬
‫‪ -‬ﻫﻨﺮﻓﺮ‪ ،‬ﻟﻄﻒاﷲ‪ ،(1350) ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ آﺛﺎرﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺻـﻔﻬﺎن‪،‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺛﻘﻔﯽ‪.‬‬