You are on page 1of 96

KIMBUNDU

Ficha Técnica
Título: Manual de Alfabetização em Kimbundu
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenação Técnica e Científica: António Chamuhongo
Autores: Manuel João Arsérnio, Judite João Conde Sebastião, António Adão
Impressão: Gestgráfica, S.A.
Tiragem: 250.000
1.ª Edição, Luanda, Janeiro de 2012

Publicado por:
África International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11.º Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33
| E-mail: pensador@snet.co.ao | Skype: petrovic8
KIMBUNDU
1.ª Sona ya dyanga Kudijiya

2.ª Sona ya yadi Eme nyi dijina dyami

3.ª Sona ya tatu Isonekenu ya mukanda wa majina

4.ª Sona ya wana Mwiji wami

5.º Sona ya nake Jindanji jyami


Ikalakalu nyi usokolwelu wa
6.ª Sona ya sambwadi
jimbongo
Kikalakalu kyami (Kithangana
7.ª Sona ya samanu kyabhiti nyi kiza – mawukexilu
kukalakala)
Kululama Kwa isangela ifwa nyi
8.ª Sona ya vwa
ikalakalu ya anandenge
Ibhangu nyi itambu (kijila kya
9.ª Sona ya kwinyi
akalakadi oso)
Kizongelu kya kwijiya nyi sukilu
ya kixinde
10.ª Sona ya kwinyi Kifuxi kya kikalakalu
Kizongelu kya kwijiya nyi sukilu
ya kixinde
Kudisanza nyi ukexilu wa mwe-
11.ª Sona ya kwinyi nyi moxi
nyu
Kudisanza kwa muthu nyi athu
12.ª Sona ya kwinyi nyi kiyadi
oso
Menya nyi mawuhaxi asambuka
13.ª Sona ya kwinyi nyi kitatu
masunga nyi usakelu
14.ª Sona ya kwinyi nyi kiwana Uhaxi wa jiphanda nyi SIDA

15.ª Sona ya kwinyi nyi kitanu Ixete yanzu nyi ya sanzala


Kizongelu kya kwijiya nyi sukilu
dya kixinde
16.ª Sona ya kwinyi yni Samanu Ibandeku
SONA YADYANGA KIZUWA KYADYANGA

1. Tala, zwela, xinda.

AFIDIKA

4
SONA YADYANGA KIZUWA KYADYANGA

2. Xinda.

5
SONA YADYANGA KIZUWA KYA YADI
1. Tala, zwela, xinda.

ANGOLA
Kala muthu wala ni dijina dye. O jisengu jyala ni majina ma.
O majina ma ene:
Kabinda Lunda wa kutho Namibi
Kunene Luwanda Nzadi
Kwandu kuvangu Mbengu Viye
Kwanza ya suku Malanji Wiji
Kwanza ya sulu Muxiku Wila
Lunda wa kusango Mbengela Wambu

6
SONA YADYANGA KIZUWA KYA YADI
2. Xinda.
K k
M m
A a
W w
J j
N n
D d
N n
Y y
L l
E e
V v
O o
I i
U u
NZ nz
S s
X x
H h
T t
7
SONA YADYANGA KIZUWA KYA TATU
1. Soneka Dijina dyami
eme Dinono
Dijina dyami
eme katala

Katala Dinono
2. Majina akwenu.

Katala Kabhala Nzodima Kaphitule


Phalanga
Makutu Sabhalu Fula Ximba

3. Majina a ixi ye.


__________________________________________________________

4. Soneka o ijimbwete yadyanga ya majina.


__________________________________________________________

4.1 Yu dijina dye:


__________________________________________________________

4.2 Majina akwenu:


__________________________________________________________

4.3 Majina a jisengu jya ixi ye:


__________________________________________________________
8
SONA YADYANGA KIZUWA KYA TATU
3. Mameka:

K Nzodima f Fula

S Sabhalu n Kaphitule

N Kaphitule m Phalanga

X Makutu s Ximba

P Fula p Sabhalu

F Ximba k Makutu

M Phalanga x Nzodima

9
SONA YADYANGA KIZUWA KYA WANA
Soneka majina a akwenu.
Majina a ibhaku nyi yama

1. A, B, D, E, F, H,I, J, K, L, M, N, NG, O, PH, S, T, U, V, W, X, Y, Z

1.1 Kikalakalu kya bhata


Tujikula lukuxi Itote ikuxi itwa
Tala o ibhaku
Majina o dikanu phala bhindamena
nyi yama
kutumbula phala kusoneka
I - mbwa
Imbwa 5
1 - 2 ____
Ngu - lu
Ngulu 5
1 - 2 ____
Sa - nji
Sanji 5
1 - 2 ____
Pha - la - nga
Phalanga 8
1 - 2 - 3 ____
dye mbe
Dyembe 6
1 - 2 - 3 ____
Mbu-di
Mbudi 8
1 - 2 ____

2. Kikalakalu kya bhata.


2.1 Soneka itote yakambe

....... mbwa2 ....... ....... ngu3 ...... ...... nga3

2.2
+ =
1 2 2

2.3 Phala kubhixila ku wijidilu yu twabhindamena kubunjika.


Kijimbwete kiki kya kubunjika mba kya kuweza.
10
SONA YADYANGA KIZUWA KYA TANU
Katungu kala bhu kitote nyi kitangu.
Tala o ijimbwete yiyi.

1. Soneka o ijimbwete
- Mu ijimbwete sayimu iwejiya?
- Wejiya kididi nyi kithangana kyubhindamena?
- 2º Katungu kahi kala mu itote ni itangu?

25

- Ijimbwete yahi yamoneka mu ifwa?


- Ijimbwete yahi yamoneka mu kifwa kya tatu?
- Ima yahi yadifwangana mu ifwa yoso?
- O ijimbwete yiyi mba itangu.
- 3º Katungu kahi kala bhu itote nyi itangu?
- Kithangana Kyebhi kitubhindamena o itangu ?
- Kithangana kyebhi kitubhindamena o itote ni itangu?

11
SONA YADYANGA KIZUWA KYA WANA

Soneka o itote kala kiki Soneka o itangu


K 1
st 2
abc
mndo
ifizu

Soneka o itangu kala kiki Soneka o itote


2 a, b
3 mto
4
5
7
9
8

12
SONA YA YADI KIZUWA KYADIANGA
1. Isoneku ya mukanda wa majina.

Dilombolwelu
Phala kuzowa kikala ukala nyi ngiji.

Kuzowa

Dilombolwelu
Muhatu kandala kukingila.
Dijina dyatata ye Kasule ka Muhongo.
Dijina dya mama ye Madixi dya Kindala.

Madixi

13
SONA YA YADI KIZUWA KYADIANGA

2.

U K A L A S

K A S U L E

A L A T U M

K U Z O W A

U S U M A X

L O T B Y I

U L A Z V L

W O X F B A

4. Kikalakalu kya bhata.


Soneka, wana, utange jimbimbi jya majina ala mu mukanda.
Kala kiki:

Ka - su - le
Kasule
1 - 2 - 3

14
SONA YA YADI KIZUWA KYA YADI
Isoneku ya mukanda wa majina
1. Kamukanda ka kwijiya muthu

2. Kala muthu ukala nyi kamukanda ka kumwijiya.


Dijina: ___________________________________________________
Kitangu kya kamukanda: ________________________________
Dijina dya tata nyi mama: ______________________________
Kitangu kya uvwalukilu: _______________________________
Ufunu: __________________________________________________

3.
Kididi bhu wala: ________________________________________
Sengu kwa Kuvwalela: __________________________________
Sengu ya: ______________________________________________
Ufunu: _________________________________________________

4. Kikalakalu kya bhata.


Soneka yala mu kamukanda

15
SONA YA YADI KIZUWA KYA KATATU
Isoneku ya mukanda wa majina.

Kimaku kya mulembu wakulondekesa

O kimaku kya mulembu wakulondekesa


Kyala mu kamukanda kakukwijiya
Kya tokala ku muthu nyi muthu.

Ikalakalu:
Bhanga o kijimbwete kya mulembu we wa kulondekesa mu
kisoneku nyi ukwatekesu wa mulongexi we.

Kikalakalu kya bhata


Mameka o ijimbwete yamukwa iwejiya

16
SONA YA YADI KIZUWA KYA WANA
Isoneku ya mukanda wa majina.

O mulundu uwalembwa
kuwubanda uwubeya.

Ikalakalu:
1. Soneka o majina a akwenu nyi itangu ya mivu ya.

Majina Mivu Majina Mivu


01
02
03
04
05

2. Kikalakalu kya bhata:


Kindala soneka kumixinda ya bhoxi o majina a akwenu mu
katungu ka ahatu nyi mayala.

Ahatu Mayala
01
02
03

17
SONA YA YADI KIZUWA KYA TANU

1. Isoneku ya mukanda wa majina

Inzu ya kudisonekesa phala kusola


Phala kusola kikala udisonekesa nyi ukala nyi kamukanda ka
musodi.

1. Wadisonekesa Kya?
2. Wala kya nyi kamukanda ka musodi?

Ikalakalu
Soneka o dijina dye: _______________________________________
Soneka o dijina dya sengu ye: ______________________________
Soneka o kitangu kya inzu ye: ______________________________
Soneka o dijina dya sanzala ye:______________________________

Kikalakalu kya bhata


Nyi kikwatekesu kya itote soneka majina/dijina:
Dya tata ye: ______________________________________________
Dya mama ye: ____________________________________________
Dya sekulu ye: ____________________________________________
Dya phange ye: ___________________________________________

18
SONA YA TATU KIZUWA KYA DYANGA

Eye wala nyi mwiji?


Mwiji we wala nyi athu a kuxi?

Tumbula o dijina dya mama ye, tata ye nyi jiphange jye.


Ikalakalu
Soneka majina kala ya:
Dya mama ye: ____________________________________________
Dya tata ye: ______________________________________________
Dya phange ye ya muhathu: _______________________________
Dya phange ye ya dyala: ___________________________________

Nona o itote yatokala ku majina a mwiji we

B G I S Ng

F D P T Th Ph

A W K L Z Nz

O H N U X Bh

M E J Y V Mv

Kikalakalu kya bhata


Itote ikuxi yala kudijina dya mama ye nyi dya tata ye, dya
phange ye ya muhatu, dya phange ye yadyala.
19
SONA YA YADI KIZUWA KYA YADI
Athu amukwa a mwiji wami.

Tala o kifwa
- Soneka o majina a jikuku jye jya kamama.
_________________________________________________________

- Soneka o majina a jikuku jye jya katata.


_________________________________________________________

Ikalakalu ya Bhata
Wajikula lukuxi o dikanu phala kutumbula o dijina dya kuku
ye ya muhatu nyi kuku ye ya dyala ya kamama nyi ya katata?

Dijina Lukuxi
01
02
03

Ma Bho le

+ + = + +

1 + 1 + 1 = 3

1 x 3 = 3
Mabhole atatu kwasokolola mu lumoxi kisoka kitatu
20
SONA YA TATU KIZUWA KYA TATU
Mwiji wami wala nyi:
Mama, tata, mona wa kota wa muhatu nyi mona wakota wa
diyala, mona wa ndenge wa muhatu nyi mona wa ndenge wa
diyala, kuku ya muhatu nyi kuku ya dyala ya kamama. Kuku ya
muhatu ya tata nyi kuku ya dyala ya tata. Phange ya muhatu
ya mama nyi phange ya diyala ya mama. Phange ya muhatu
ya tata nyi phange ya diyala ya tata. Twala we nyi ebhwakime,
alawula nyi alulu.

Kikalakalu
a. Athu akuxi ala monzo ye, nyi eye we?
b. Adyakime akuxi?
c. Ana jindenge akuxi?
d. Akuka akuxi?
e. Akuxi amukalakala?

Kikalakal kya bhata


Soneka o dijina dya:
Mama: ___________________________________________________
Tata: ____________________________________________________
Phange ya mama ye: ______________________________________
Manyenu ya kota: _________________________________________
Manyenu ya ndenge: _____________________________________

21
SONA YA TATU KIZUWA KYA WANA

Ithangana

Muthu watokala wijiya o kithangana kyala.


Tunde mu utundilu wa dikumbi o inzunzumbya ya mixi mba
ya muthu yenda we. O dikumbi kiditula mu kaxi ka kizuwa o
inzunzumbya idisokelesa nyi ima yabhana o inzunzumbya. Mu
kuselela kwa dikumbi o inzunzumbya imateka kwenda dingi. O
kiditula o inzunzumbya idibunda kuma kwavundu.

22
SONA YA TATU KIZUWA KYA TANU

Italelu ya kumbi

Mu ithangana ya lelu kwala kya italelu ya kumbi phala kwijiya


o kithangana kitwala. Kikwabhingi dingi inzunzumbya. O
dikumbi he dyala bhu kaxaxe kakizuwa kithangana kyahi
kitwala? Kitunda o dikumbi kithangana kyahi? O kiditula? Eye
wala nyi kitalelu kya kumbi? Kizuwa kyala nyi makwinyi ayadi
nyi wana a ithangana.

O kithangana Kakithangana
O kizuwa kyala nyi
kyala nyi kala nyi makwinyi
makwinyi ayadi nyi
makwinyi asamanu asamanu
wana kya ithangana.
atwithangana. atwitangana twofele

1. Tambwijila:
a) O kizuwa kyala nyi ithangana ikuxi?
__________________________________________________________

b) Twithangana tukuxi twala mu twithangana tuyadi twofele?


__________________________________________________________

23
SONA YA WANA KIZUWA KYA DYANGA
O jindanji jyami

Eme

Mama Tata

Kuku ya Kuku ya Kuku ya Kuku ya


muhatu diyala muhatu diyala
Ya kamama Ya katata
Kikalakalu
a) O muxi phala kukwatenena ukala ni ihi?
__________________________________________________________

b) O bhabha muxi nanyi?


__________________________________________________________

c) Soneka o majina a athu atokala ku mwiji we:


__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


Soneka o majina a jindanji jye.
24
SONA YA WANA KIZUWA KYA YADI
Eme ngala nyi tata nyi mama.
O mama yami dijina dye:
__________________________________
O tata yami dijina dye:
__________________________________ Eme

1. Kikalakalu
a) Sota mu mukanda o itote ya dyanga ya dijina dya mama ye
nyi ya tata ye:

U K A L A S

K A S U z ph

A L A Th U Mb

K U Z O W A

Ng S Bh M A X

L O T B Y I

nv L Nd Z V L

W Nz X F B A

2. Kikalakalu Kya bhata


a) Soneka o jimbimbi jya dyanga jya usonekenu wa majina a
mwiji we.

25
SONA YA WANA KIZUWA KYA TATU
O jindanji jya mama yami

Mama

Mama ya Tata ya
mama yami mama yami

jukuku jyami jya kamama

O majina ya a mama ya mama yami nyi tata ya mama yami


jikuku jyami jya kamama.

1. Kikalakalu
a) Bhanga o jindanji jya mama ye.
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kyabhata
a) Soneka o jixi jya vwalukila o jikuku jye jya kamama.
__________________________________________________________

b) Kuku ye ya muhatu dyembu dye kwebhi?


__________________________________________________________

26
SONA YA WANA KIZUWA KYA WANA
O jindanji jya tata yami

Tata

Mama ya Tata ya
Tata yami tata yami

jukuku jyami jya katata

O tata ya tata yami nyi mama ya tata yami jikuku jyami jya
katata.

1. Kikalakalu
a) Bhanga o jindanji jiya tata ye.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka o jixi jya vwalukila o jikuku jye jya katata.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

27
SONA YA WANA KIZUWA KYA TANU

Eme ngala nyi jikuku jya kamama nyi jya katata.

1. Kikalakalu.
a) O majina a jikuku jya kamama ene.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O majina a jikuku jya katata ene.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) O jikuku jyami jya kamama jyavwala.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O jikuku jyami jya katata jyavwala.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

28
SONA YA TANU KIZUWA KYA DYANGA
Kubhitulula nyi kulola.

1. Kikalakalu kya kukolesa o kixinde mu wendelu wa kixinde


kyadyanga twala nyi ulolelu wa kulonga.
1.1. Soneka o dijina dye.
1.2. Tanga o dijina dye.
1.3. Soneka isoneku iwana nyi kyambe kimoxi.
1.4. Tanga isoneku nyi kyambe kimoxi.
1.5. Soneka kadilombolwelu kwofele.
1.6. Tanga kadilombolwelu kwofele.
1.7. Usosolwelu wa itote nyi mbimbi ya dimatekenu dya isoneku.
1.8. Usosolwelu wa mazwi (kitote, kisoneku, dilombolwelu,
kitangu nyi kifwa).
1.9. Utangelu nyi ubhangelu wa itangu, mu ubanzelu wa
yalwilu yabhebhuluka.

29
SONA YA SAMANU KIZUWA KYA DYANGA

Eme ngimudimi, ngala nyi makwinyi atatu nyi tanu (35) ya


mivu. Ngasakana. Kudima kwangijidila kya mivu itanu. Nga-
zolo o kikalakalu kyami.

1. Kikalakalu
a) He kwadimi ima yahi wejiya kubhanga?
_________________________________________________________
_________________________________________________________

b) Mu mawufunu uwejiya webhi wakuwabhela?


_________________________________________________________
_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka o mawufunu uwadilongo.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________

30
SONA YA SAMANU KIZUWA KYA YADI
Mu ukulu o udiminu akexile
mu ubhanga nyi matadi, mixi
nyi ifuba. Mu ubhitilu wa mivu,
o muthu wamateka kubhanga
matemu nyi ima yakamukwa.
O futu ya kikalakalu kiki phala
kudya nyi kudibhandulula.

Udiminu wokulu

1. Kikalakalu
a) O muwukulu muthu wakexi kudima kyebhi?
_________________________________________________________

b) Ingolongolo yahi yakexi mudima nayu?


_________________________________________________________

c) O futu wakexile mu bhanga nayu ima yahi?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka o dijina dya ufunu we.
_________________________________________________________

b) O kifutu kya kikalakalu kye kyebhi?


_________________________________________________________

31
SONA YA SAMANU KIZUWA KYA TATU

Ikalakalu nyi usokolwelu wa jimbmgo

Lelu o kudima akubhanga nyi talatolo nyi matemu. Nyi


umonekenu wa ingolongolo yiyi, o udiminu wa lelu wadisokolola.
Mu kiki o mudimi ubeta kukala nyi idima yavulu. Idima
isubhuka ku kudya ayisumbisa phala kusumba ingolongolo nyi
jimbutu jyakamukwa.

1. Kikalakalu
a) O kudima lelu akubhanga kyebhi?
_________________________________________________________

b) O kifutu kisubhuka akibhanga kyebhi?


_________________________________________________________

c) Phala kukala nyi idima yavulu ubhanga ihi?


_________________________________________________________

32
SONA YA SAMANU KIZUWA KYA TATU
2. Kikalakalu kya bhata
a) Sota o mawufunu mu mukanda wakayela.

m u l o n g e x i w a n a

m u l a m b i w a d i y A

m u d i m i a i b h e l a

m u s a k i a j i h a x i

m u s u n g i a w a n d a

b) Soneka o mawufunu uwasange mu mukanda?


_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________

33
SONA YA SAMANU KIZUWA KYA WANA

O idima isubhuka iya bhu kitanda phala kwisumbisa mu kitadi.


Nyi kitadi kiki asumba yoso yandala. O kitadi kyetu akixana
Kwanza. Twala nyi kitadi kya jiphaphela nyi kya jingondo.

1. Kikalakalu
a) Ijiya Kitadi kyetu

34
SONA YA SAMANU KIZUWA KYA TANU
Twejiya kwila mawufunu akamukwa o ukulu.
Mu kifwa kiki mu ukulu, kindala nyi ku hadya.

Kala: ___________________________________________________
Dyaka dya kudya: ______________________________________
Eme ngadi: _____________________________________________
Eme ngidya: ____________________________________________
Eme ngandadya: _______________________________________

1. Kikalakalu
a) Soneka nyi udikisa o yambe ilombolola o ukulu, kindala nyi
hadya.
_________________________________________________________
_________________________________________________________

b) Wana o jimbimbi jya yambe yiyi.


_________________________________________________________
_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


Soneka o dyaka dya kudya mu ithangana ya:
_________________________________________________________
_________________________________________________________

Maza: ___________________________________________________
Kindala: ________________________________________________
Kiza: ____________________________________________________

35
SONA YA SAMBWADI KIZUWA KYA DYANGA

Futu ya kikalakalu ihi?


Futu kisakidilu kya
mukalakadi; ukalakala
watokala ukala nyi kifutu;

Kikalakalu nyi usokolwelu


wa ubhakelu.
1. Kikalakalu
a) Mawufunu woso ala nyi kifutu?
_________________________________________________________

b) Mawufunu akuxi uwejiya?


_________________________________________________________

c) Ufunu we wahi?
_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Tanga ufunu wa tata ye nyi mama ye ?
_________________________________________________________

b) Ene mwafuta nyi ihi ?


_________________________________________________________

36
SONA YA SAMBWADI KIZUWA KYA YADI

Mukalakadi mwene musokolodi wa ixi.


Utunga jinzu, milonde, ikoka, jisabhalalu
makalu nyi ima yengi dingi. Mukalakadi
udima phala kudya kwa mundu, usaka
jihaxi. Ulonga kutanga nyi kusoneka kwa ana
jindenge nyi kwa adyakime.

Mudimi

1. Kikalakalu
a) O muthu utunga jinzu amwixana nanyi ?
_________________________________________________________

b) Ufunu webhi uwawabhela?


_________________________________________________________

c) Monzo ye athu akuxi ala nyi ufunu?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) O musaki amwuhaxi nanyi?
_________________________________________________________

b) Jimbimbi jikuxi jyala mu kisoneke kya mulongexi?


_________________________________________________________

37
SONA YA SAMBWADI KIZUWA KYA TATU

O kudya kwa mbote kubheke-


la sawidi. O nzala ibhekela
uhaxi.

Idima ya kudya
1. Kikalakalu
a) Soneka o idima iwejiya.
_________________________________________________________

b) O mbolo we kidima? Mukonda?


_________________________________________________________

c) Kidima kyahi kiwabhela?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Dinyangwa udisoneka nyi jimbimbi jikuxi?
_________________________________________________________

b) Tenesa o jimbimbi jyakambe ku isoneku:

ji___ta | ki____ngu | lo____ | ____bhola

38
SONA YA SAMBWADI KIZUWA KYA WANA
Mawufunu oso asokolola ixi.
Mu kiki atokala akala nyi
futu.O kuxixila ikoka nyi
kutexi o ixete ufunu we. Kwala
athu akamukwa akalakala
ku jiseketa jyavulu jya ixi.
Akalakadi we. Akamukwa
akalakala mu matenda.
Enoso ya ene atumbika o
ixi. Asumbisa bhu itanda,
asumbisa mu nzunga ene we
akalakadi. Atokala akala nyi
kijingu kya futu.

1. Kikalakalu
a) Mawufunu woso ala nyi futu? Mukonda?
_________________________________________________________

b) Tanga majina a ahatu akalakala ku jiseketa.


_________________________________________________________

c) Tanga dijina dya ndandu ye wakalakala mu dye.


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka o majina a mawufunu atanu.
_________________________________________________________

b) Bhu wala wene mu sumbisa ihi?


_________________________________________________________

39
SONA YA SAMBWADI KIZUWA KYA TANU
Kikalakalu kya muhatu
Mu ukulu muhatu amubhangele mubhika. O kikalakalu kye
kyakexile kuvwala, kudima kwinga diyala, nyi twana. Mulelu
ima yabhiluka. Ahatu nyi mayala adilongela kumuxi kutanga
nyi kusoneka. O ikalakalu ya bhata enoso ayibhanga kya. O
ahatu ala kya mu ididi ya katunda.

1. Kikalakalu
a) Mu ukulu o ahatu akexile mu bhanga ihi?
_________________________________________________________

b) Mu lelu o ahatu ala kyebhi?


_________________________________________________________

c) Wejiya ahatu ala mu ididi ya katunda?


_________________________________________________________

d) Soneka majina awana.


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kha bhata


a) O mayala we asumbisa bhu kitanda?
_________________________________________________________

b) Wejiya ahatu endesa makalu amakota?


_________________________________________________________

40
SONA YA NAKE KIZUWA KYA DYANGA

Udituminu wa mwiji

Ikalakalu ya ana jindenge


Mu ngongo ana jindenge amateka kukalakala nyi undenge. Mu
kiki sayi ikalakalu ki yatokala kwa ana jindenge. Sayi ikalakalu
yamukwa ya kulonga ufunu.

1. Kikalakalu:
a) Mwa Ngola sayi ikalakalu ya ana jindenge?
_________________________________________________________

b) O kwila o ikalakalu ya ana jindenge ikalakalu yo bindamene?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Ikalakalu yahi yene mubhanga o ane kubhata.
_________________________________________________________

41
SONA YA NAKE KIZUWA KYA YADI
Kifutu
Kabhala mu kalakadi wa ditenda. Mwene amufuta __________
ku mbeji. Ku kitadi kiki ukatulaku _________ phala kufuta o
xikola ya ana jindenge. Kusubhuka kikuxi .

1. Kikalakalu
a) Kabhala wene muwana kyebhi o kitadi?
_________________________________________________________

b) Kyoso kyazubha o kufuta o makongo, o kitadi kisubhuka


ubhanganakyu ima yahi?
_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Tenesa o jimbimbi jyakambe

Di____na | kita____ | __nzo | ki___tu.

42
SONA YA NAKE KIZUWA KYA TATU

Ku ikalakalu yoso kwala nyi yiyi itubhanga mu jinzu jyetu,


kala: ya kuxixila, kukukumuna, kusukula izwatu nyi kuzowa.

1. Kikalakalu
a) Itelekete yahi itubhindamena phala kuzelesa o inzu yetu?
_________________________________________________________

b) Monzo ye nanyi ubhanga ikalakalu yiyi?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Wana o jimbimbi jya yambe yiyi:
kyezu_________ | kivotelu _________ | kusukula_________
kukukumuna ___________ | Mukutu __________ | Inzo_________
bhukanga__________ | izwatu__________ | ikalakalu ______

43
SONA YA NAKE KIZUWA KYA WANA
Kwinyi nyi moxi dya ixikanu yalungu ku monadenge.

1. Mwenyu unana.
2. Ukwatekesu wamakudya ayuka.
3. Kumusonekesa kyamuvwala.
4. Kumwinga mu kukula.
5. Kumulonga mu ditala dyadyanga.
6. Uyukilu mu unzangala.
7. Kumulanga mu uhaxi wa SIDA mukaxi ka mwiji nyi ana
jindenge.
8. Kumulanga phala kamutalese hadi.
9. Ujingu wa mwiji.
10. Undenge nyi kisangela kya mundu.
11. Ukwatekesu wawutumu ku monandenge.

44
SONA YA NAKE KIZUWA KYA TATU
Mukanda wa ngongo walungu nyi
mawuyukilu a monandenge nyi unzangala.

1. Uyukilu wa kukudila mu wembu nyi kudivwisa mu kaxaxi


ka mundu.
2. Uyukilu wa kukudila mu ilwezu imoneka.
3. Uyukilu wadikwatekesa mu wehelelu nyi kumukalakalesa
mu undenge.
4. Uyukilu wa kumulonga kutanga nyi kusoneka, mu ngo wo-
mesene.
5. Uyukilu wa kumulonga nyi kumwinga mu unema.
6. Uyukilu wa henda nyi kumwinga kumbandu ya jitata nyi
mundu.
7. Uyukilu wa kudya, wa kukala nyi inzo wakumusaka kyam-
bote nyi manya.
8. Uyukilu wabeta nyi kumwinga phala kukula nyi nguzu nyi
kilunji kyambote.
9. Uyukilu wa kukala nyi dijina nyi ixi.
10. Uyukilu wa kusokelela, se katungu ka mukutu, kawusam-
belu mba ixi.

45
SONA YA VWA KIZUWA KYA DYANGA
Kijila kya 2/2000.

Mu ixi yetu twala nyi ijila yavulu.


Mu yiyi, mwala kimoxi ki langa o mukalakadi, mu yoyo
yamutokala phala kukala nyi salu nyi futu. O akalakadi atokala
ejiya o kijila kiki.

1. Kikalakalu
a) Mu ijila iwejiya soneka o kitangu kya kijila kilanga o
mukalakadi.
_________________________________________________________
_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) O mukalakadi udilanga kyebhi mu kijila kiki?
_________________________________________________________
_________________________________________________________

46
SONA YA VWA KIZUWA KYA YADI

Kukalakala kubhana kijingu


woso kakalakala ngadyama
phala kukala nyi kitadi kala
ukalakala.

1. Kikalalu.
a) O kijingu kitunda kwebhi?
_________________________________________________________

b) O futu ya mukalakadi ihi?


_________________________________________________________

c) O wadyama wijila ihi?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Wakalakala kwebhi?
_________________________________________________________

b) Monzo ye enoso akalakala?


_________________________________________________________

c) O mama ye wakalakala kwebhi?


_________________________________________________________
47
SONA YA VWA KIZUWA KYA TATU
Kiyuki kya unyohenu
Kala muthu wala nyi kiyuki kya kunyoha, kyala nyi kifutu.
O ithangana ya ikalakalu ya sona yosoneke mu kijila kya yoso
ya kikalakalu.

1. Kikalakalu.
a) Ithangana ikuxi iwene mu kalakala?
_________________________________________________________

b) Kithangana kyahi kiwene kumateka kukalakala?


_________________________________________________________

c) Ku sona ukalakala izuwa ikuxi?


_________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


Kasuwa wene mubhanga ithangana iyadi phala kubhixila ku
salu.
a) Soneka o ithangana yubhita phala kubhixila ku salu.
_________________________________________________________

b) Ku mbeji ukalakala izuwa ikuxi?


_________________________________________________________

48
SONA YA VWA KIZUWA KYA WANA
Makudya a lumingu
Mu malumingu alamba mbiji kandanda nyi musa. Phala
kulamba watokala ukala nyi:
1) Ngwingi imoxi;
2) Kizongelu kimoxi kya kandanda;
3) Kizongelu Kimoxi kya fuba;
4) Kaxaxi kaneka ya maji andende;
5) Sabhola imoxi;
6) Mongwa.

1. Kikalakalu.
a) Ulamba o mbiji;
b) Ulamba o kandanda;
c) Uta maji ku mbiji nyi ku kandanda;
d) Ulamba musa.

2. Kikalakalu kya bhata.


a) Mu malumingu mudya ihi?
_________________________________________________________

b) Akulamba kyebhi?
_________________________________________________________

49
SONA YA VWA KIZUWA KYA TANU
Ulolelu wa wijidilu

1. Soneka dijina dye.


_________________________________________________________
2. Tanga dijina dye.
_________________________________________________________
3. Soneka jimbimbi jiwana nyi kyambe kimoxi.
_________________________________________________________
4. Tanga jimbimbi jiwana nyi kyambe kimoxi.
_________________________________________________________
5. Soneka kadilombolwelu.
_________________________________________________________
6. Tanga kadilombolwelu.
_________________________________________________________
7. Wijidilu wayitote.
_________________________________________________________
8. Usonekenu wayitote yadyanga nyi jimbimbi jyadyanga.
_________________________________________________________
9. Wijidilu wayibuka ya uzwelelu (kitote, mbimbi, dilombolwelu,
kitangu nyi kifwa).
_________________________________________________________
10. Wijidilu nyi ubhangelu wa ukalakalelu wa itangu, mu
kaxaxi kawubanzelu.

50
SONA YA KWINYI
Ubhitulwilu wa ima itwadilongo

Wejiya kwila kikalakalu kyoso kiwubhanga kyala nyi


futu.

- Eye wakalakala kwebhi?


_________________________________________________________

- Wene kutambula kifutu?


_________________________________________________________

- O mutungi ajinzu amuxana kyebhi?


_________________________________________________________

- Eye wala ni ufunu?


_________________________________________________________

- Ufunu wahi?
_________________________________________________________

- Tala o mbimbi yiyi: Mulongexi, yala nyi itote ikuxi?


_________________________________________________________

- Tonginina o kijimbwete kya kuweza.


_________________________________________________________

Kalembe Ndomya
Ka le mbe + Ndo mya
3 + 2 = 5

51
SONA YA KWINYI
- Mu ijila yiwejiya soneka kya tokala ku mukalakadi
_________________________________________________________

- Mu ixi yetu kijila kiki kifikidila o mukalakadi?


_________________________________________________________

- Mbeji yahi iwene kunyoha?


_________________________________________________________

- Mu inzu ye mwala akalakadi akuxi? Ene oso asokela mu ki-


tala?
_________________________________________________________

- Tala o kijimbwete kya kota

> nyi kya ndenge < nyi kya kusokelela =

52
SONA YA KWINYI MOXI KIZUWA KYA DYANGA
Kudisanza kwa ubheka nyi
kwa mundu ima yahi ?

O kudisanza ukalelu wambote


wa mukutu wa ubanzelu nyi wa
kisangela. Kala kiki kudisanza
kikwala ngo mu kukamba
uhaxi.

1. Kikalakalu.
a) Watokala ubhanga ihi phala
muthu kudisanza ?
_____________________________
_____________________________

b) Soneka o majina mawuhaxi


abeta kumoneka mu sanzala ye.
_____________________________
_____________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) O ixete nyi menya akunwa
twatokala twabhanga kyebi?
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________

53
SONA YA KWINYI NYI MOXI KIZUWA KYA YADI

Kitusumba imbamba kala


menya, milele, ibhela twizonga.
Soneka mukanda wa imbamba
yamukwa ya zonga nyi
kizongelu kya menya.
Mu kizongelu kya menya
azongelamu we: wiki, maluvu,
walende nyi ima yamukwa.
Izongelu ya menya, ya
musanzu nyi ya makudya

1. Kikalakalu.
a) Soneka mukanda wa ima iwejiya ya zongela mu kizongelu
kya menya.
__________________________________________________________

b) Twasumbu mulele nyi izongelu ya musanzu. Soneka majina


a imbamba ya zonga nyi kizongelu kya musanzu
____________________________________________________

c) Soneka majina a imbamba ya zonga nyi kizongelu kya


makudya.
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) Eye ku mabhya o mibhanga wene kwizonga nyi ihi?
__________________________________________________________

b) Inzu ye yala nyi izongelu ikuxi?


__________________________________________________________

54
SONA YA KWINYI NYI MOXI KIZUWA KYA TATU

- Fula ka disanze, wayi ku...


________________________________________
________________________________________

- Mu kusuluka kwa izuwa amumono nyi...


________________________________________
________________________________________

- Watokala uya ku...


________________________________________
________________________________________

1. Kikalakalu.
a) Eye nyi mwiji we, mwala nyi tumikanda twa isumiku ?
__________________________________________________________

b) O ahatu ala nyi tumikanda twakwemita?


__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) He mwala nyi tumikanda tutu, mubhanga kyebhi?
__________________________________________________________

55
SONA YA KWINYI NYI MOXI KIZUWA KYA WANA

Kikete kya umwenu wa mauhaxi

O mawuhaxi avulu atundu mu twibamba twofele. Twibamba


twofelefele ki tumoneka ku mesu a hatu. Twene atwixana
twibamba, tutena kubokwena mu kanu, mu mazunu, mu mesu
nyi mu kikonda kya mukutu, he tudisokolwela mu mukutu.

1. Kikalakalu.
a) Itubhekela mawuhaxi tuyixana kyebhi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) Soneka o majina a mawuhaxi uwejiya.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

56
SONA YA KWINYI NYI MOXI KIZUWA KYA TATU

Useye
Phala kukala nyi useye kubhinga kukala bhwazele, kufukena
ixete, kuzowa nyi kusukula izwatu. Monzo yetu we twatokala
tukala nyi useye, wa kukomba, wa kusukula malonga nyi
jimbya, mukonda bhwala useye bhukala kudisanza..

1. Kikalakalu.
a) Mukutu wetu twatokala tuwubhanga kyebhi phala kukala
nyi useye?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Mukonda dyahi tuzowa mu izuwa yoso?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) O ixete twifu __________________________________________
b) Twatokala tuzo ________________________________________

57
SONA YA KWINYI NYI YADI KIZUWA KYA DYANGA
Menya nyi mawuhaxi ajiza:
Ulangelu nyi usakelu.
O mawuhaxi ajiza atunda
ku menya. Mu kiki o menya
akunwa atokala twakatula:
kwafulula, kwata lixibhya
(masonya awana mu kizongelu
kimoxi). Mu jisanzala mwala
mazanga, atokala kwalamba
phala ki bhudivwalele
tuwibamba tubheka mawuhaxi
avulu ukexilu, kala: o wuhaxi
wa kabwalala, wuhaxi wa
kulusa, wuhaxi wa dibwabwa
nyi amukwa dingi.

1. Kikalakalu.
a) Mawuhaxi ahi atunda ku menya he ka asake?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Ubhangelu wahi wakusaka meya?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) He menya wasaka nyi lixibya, masonya akuxi uwuta mu
kizongelu kimoxi kya menya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

58
SONA YA KWINYI NYI YADI KIZUWA KYA YADI
Mundu woso wala nyi menya?
Menya mwenyu wa muthu
katena kukamba ku muthu.
Phala kusukula, kulamba,
kunwa, kuzowa nyi yoso
itubhanga, ibhinga menya. Mu
jinzo jyoso mwatokala mukala
lumbungu lwa menya.

1. Kikalakalu.
a) Eye he ukamba menya ukala
kyambote?
____________________________
____________________________

b) Nyi menya ubhanga ima yahi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

c) O menya wene kwateka kwebhi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) O athu a sanzala ye ene kuteka kwebhi o menya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

59
SONA YA KWINYI NYI YADI KIZUWA KYA TATU

Kuta masonya a
Kufulula menya lixibhya mu menya

Kuzowa Kuxixila

Kukomba sanzala Kufukena ixete

1. Kikalakalu.
a) O menya abhixila kyebhi monzo ye?
__________________________________________________________

b) Soneka dijina dya honga mu uteka menya?


__________________________________________________________

c) Wala nyi kololo ya kuzowela?


__________________________________________________________

60
SONA YA KWINYI NYI YADI KIZUWA KYA WANA
Twanda zwela ibhekela o
mawuhaxi a kabhwalala,
dibwabwa nyi uhaxi wa
kilu
Sayi mawuhaxi akatesa o
muthu atunda mu kukamba
useye: kunwa menya kosake
mba kudya ki kolambe
kyambote, kubheka kabwalala,
mukonda tubamba twa menya
tudisokolwela mu midya. He
jihamwe jya usuku jilumata
muthu, jibheka dibwabwa.
Kuzeka mu muxitu jihamwe
nyi jilumata jibheka uhaxi wa kilu. Kala kiki, menya atokala
kwafulula; kudya akulamba nyi kubhi kyambote; kuzeka moxi a
wanda phala jihamwe ki jilumate muthu; ki kwatokala kuzeka
mu muxitu.

1. Kikalakalu
a) Kabwalala katunda kwebhi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Dibwabwa wadijiya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata.


a) Soneka o useye ufudisa o mawuhaxi.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

61
SONA YA KWINYI NYI YADI KIZUWA KYA TATU
Mu kibuka kye kya xikola dibhulyenu o
mauhaxi atunda mu kukamba useye.

1. Muthu watokala udilonga ima yahi phala kakate?


__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Zwela iwejiya yalungu ku menya abheka uhaxi.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

62
SONA YA KWINYI NYI YADI KIZUWA KYA WANA

O wuhaxi wa SIDA
uwusanga kyebhi?

Muthu uta jihanda nyi athu avulu.

He akuta manyinga a muthu wala nyi


SIDA eye ukala we nyi SIDA

Muhatu wemita he wala nyi


wuhaxi wa SIDA o kamona kakala we
nyi SIDA

He amuta jimbumba nyi isomenu ki


yosake ukala we nyi uhaxi wa SIDA

1. Kikalakalu:
a) O uhaxi wa SIDA uhaxi wokulu?

2. Kikalakalu kya bhata:


Wana o jimbimbi jya mazwi ya:
- Kwimita
- Phanda
- Kusambuka
63
SONA YA KWINYI NYI TATU KIZUWA KYA YADI
SIDA ki yisambuka

He ubhana njobolo ku
muthu wala nyi SIDA

He udyongeka nyi yo ala nyi SIDA

He tukala kumoxi mu kololo ya


kuzowela nyi yo ala nyi SIDA

He mayala ayadi adimenekena

He mala ayadi adila kumoxi

1. Kikalakalu:
a) Witaya nyi: KIDI mba MAKUTU
Mu kudimenekena isambuka; Kudila kumoxi isambuka; Kukala
kumoxi mu kololo ya kunenena isambuka

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Wana o mazwi ya
kumenekena; kololo; njbolo; Mudilongi.

64
SONA YA KWINYI NYI TATU KIZUWA KYA TATU
Kudilanga

Muthu watokala ukala ngo nyi diyala


dimoxi mba muhatu umoxi.

Phala kuta phanda


usukika kambinza

Ki kyatokala kudisema
nyi isomenu ki yosake

1. Kikalakalu:
Soneka, wana, tanga o mazwi a jimbimbi adikayela:
Kambinza, makamba, musaki.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


Tubhanga kyebyi phala o SIDA ki itusambukile?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

65
SONA YA KWINYI NYI TATU KIZUWA KYA WANA
Mawuhaxi amukwa

Twala nyi mawuhaxi amukwa adifwangana nyi SIDA a exana


STI, kijimbulula mawuhaxi avulu asambuka muwutelu wa
jiphanda nyi ahatu mba mayala avulu.

Twejiya mawuhaxi kala ya:


Jingadiku nyi mawuhaxi amukwa dingi.

Mawuhaxi ya ajibha he ka asake.

Kyoso kyudivwa kwila wala nyi uhaxi yu uya ku musaki wa


milongo ya phutu.

1. Kikalakalu
a) Soneka o mawuhaxi amukwa uwejiya atunda ku SIDA:
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Ubhanga kyebhi he uhaxi yu ukukwata?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka o mawuhaxi uwejiya
__________________________________________________________
__________________________________________________________

66
SONA YA KWINYI NYI TATU KIZUWA KYA TANU
Kusasa uvwalelu

Tude dya tunde o athu asasele kya o uvwalelu wa.

O usaselu wakexile ku mwiji nyi mwiji.

Ne lelu o usaselu wala we ku mwiji nyi mwiji.

O athu oso ki kyalombolokela lwa o ukexilu wa kusasa o


uvwalelu.

1. Kikalakalu
a) O usaselu yu awubhanga kyebhi phala muhatu kavwale
mboteka?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Kindala athu abhanga ihi phala kakale nyi ana avulu.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

67
SONA YA KWINYI NYI WANA KIZUWA KYA DYANGA
Kudisanza ihi?

Kudisanza ki ukambelu ngo wa uhaxi!


Kukala we nyi wembu mu kaxi kamwiji, kutululuka
mumwenyu, kukala nyi nzumbi yatululuka.

1. Tutena kwila twala nyi sawidi se monzo mwala jivunda?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Mu sanzala ye o maka a jivunda mwene kwabatulula


kyebhi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

3. Mu kaxaxi kamwiji nanyi wabeta kutala hadi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

Kikalakalu kya bhata:


Monzo ye mwala kudisanza?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

68
SONA YA KWINYI NYI WANA KIZUWA KYA YADI
O inzu twatokala twikomba
phala kitukale nyi uhaxi.
O makanga atokala twakomba
phala nyi tukala nyi mulenge
wambote. Ki tutena kongeka
ixete monzo. Phala ibolele
monzo twatokala tukanda
makungu phala kwilamba.

O ixete ibheka uhaxi.


1. Kikalakalu.
a) Ixete ibheka ihi?
__________________________________________________________

b) O jinzu jyetu twatokala tujibhanga ihi phala kijikale nyi


ixete?
__________________________________________________________

c) O ixete twatokola twita kwebhi?


__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka mawuhaxi atunda ku ixete.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

69
SONA YA KWINYI NYI WANA KIZUWA KYA TATU

O ixete mu sanzala kibhidi.


O athu akwa sanzala atokala adibhongolola phala kukomba o
makanga phala kulengesa o uhaxi.

Mu sanzala ki mwatokala kukala nyi izanga ya menya axidi


phala ki tukale ni jihamwe.

O sanzala yazele, sanzala ya disanze.


1. Kikalakalu.
a) Phala kuzelesa makanga, akwa sanzala abhanga ihi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O mazanga a menya axidi mu sanzala abhekela ihi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Twamba o sanzala yazele, sanzala ya disanze mukonda
dyahi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

70
SONA YA KWINYI NYI WANA KIZUWA KYA WANA
Mukanda

O mukanda awusoneka phala kutangela akwetu ala dikanga


yoso itwamubhita nayu. O kiki phala kuwusoneka kyambote
watokala ukala nyi ukexilu yu:
Kyadyanga: Kithangana kyakuwusoneka; kididi, kizuwa,
mbenji nyi muvu;
Kyakayela: O dijina dya yo wandawutambula;
Kyatatu: O umenekenu wa mwiji;
Kyawana: Itusoneka mu mukanda;
Kyatanu: O uzubhilu wa mukanda ya yoso yoyo itwaxindi.
Mu sukaku o dijina dya yo wasoneka o mukanda.

1. Kikalakalu kya bhata.


a) O mukanda ima yahi?
_________________________________________________________
_________________________________________________________

O kibuka kya adilongi kisoneka mukanda wuya ku atwameni


a xikola mwalombolwela o hanji ya ya amudilongela kutanga
nyi kusoneka.

71
SONA YA KWINYI NYI TANU KIZUWA KYA DYANGA
Kubhitulula nyi kolola o wijidilu

Sona yiyi wanda soneka mukonda, mu wandalombolwela


iwamudilonga nyi yoyo iwejiya kya.

Wandalombolola we o ukoleselu wa kutanga ni kusoneka mu


mwenyu we mu kaxaxi ka mwiji we, kala o udilongelu we wa
kukwatekesa kuxindumuna o ibhangelu ye, kyexi kumbandu ya
kudisansa nyi mu mwenyu we woso. Ulombolwela we o makamba
e phala kwijiya o ukoleselu wa kudilonga.

Uya mu kaxaxi kakibuka kya akwenu phala kukukwatekesa


kutongolola isanekenu iwasomboka.

72
SONA YA KWINYI NYI TANU KIZUWA KYA YADI
Kubhitula kwa mukanda wa mukolo wa isoneku

Kibuka kya udilonge nyi alongexi andabhongolola o ibhangelu ya


udilongelu kala mudilongi umona ikalakalu isamanu yobhange
mu ithangana ya kudilonga, nyi kutongolola kyoso kyende o
kixinde, kala kitwasange mu yambe yadikayela: o kikalakalu
kya kusoneka kyakuwabhela, o kikalakalu kyakusoneka
kiwabhingi kikwatekesu. O kikalakalu kiwabhange ubheka we.
O kikalakalu kya kutanga kiwabhela dingi.

1. O kikalakalu kya kutanga kiwawabhela.

2. O kikalakalu kya kutanga kiwabhingi kikwatekesu.

3. O kikalakalu kya kutanga kiwabhange ubheka we.

4. O mulongexi wandamona ikalakalu iwana iyabhange nyi


mulongexi mu ithangana ya kixinde mu kololo ya kudilongesa.

5. O mulongexi wandamona ikalakalu iwana ya alongexi, yoyo


ilondekesa uhingunikinu wa alongexi mu kutanga nyi kusoneka.

6. O ikalakalu ya adilongi nyi alongexi ayisola nayibundu phala


kubhanga divulu phala kulola o wijidilu, wandakwakwatekesa
kubhanga divulu dya wendelu wa.

73
SONA YA KWINYI NYI TANU KIZUWA KYA TATU
Kulola kwa kusokelesa

O mulongexi mu kaxaxi ka kibuka kya adilongi wandalola


o wijidilu wobhange nyi kwinyi dya ikalakalu yadikayela mu
mbetekete ya kixinde:

1. Kusoneka dijina;
2. Kutanga dijina;
3. Kusoneka mbimbi jiwana kyambe kimoxi;
4. Kutanga jimbimbi jiwana nyi kyambe kuma wejiya itote;
5. Kubunda itote nyi mbimbi yadyanga ya dizwi:
Kwijiya ibuka mazwi (itote, mbmbi, dilombwelelu, kitangu nyi
kifwa);
6. Kutanga dilombwelelu dyabhebhuluka (mukanda umoxi)

74
SONA YA KWINYI NYI SAMANU KIZUWA KYA DYANGA
Kala muthu wala nyi kididi
kya muvwalela: Sanzala,
dyembu, sengu, mbanza nyi
ixi. O sanzala yala nyi jinzu
jya jindobhi, jyamukwa jya
mixi, jyamukwa jyobebe nyi
mavu. O jinzu ajizambela ni
yangu, jyamukwa ajizambela
nyi jixapha. O sanzala ki yala
nyi athu avulu. O mutumini
wa sanzala amwixana sobha nyi jibhalanga jye. Mu sanzala
tusangamu we jikataka mba tufunga twendesa o dizwi dya
Ngana Nzambi. Mu sanzala mwala inzu yakusakela ni jixikola
jya tumbonga. Tusangamu we atumini akaphutu.

1. Kikalakalu:
a) O sanzala ye ayixana kyebhi?
__________________________________________________________

b) O sobha ya sanzala ye dijina dye nanyi?


__________________________________________________________

c) Soneka atumini amukwa a sanzala ye?


__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka majina a atumini a sanzala ye.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

75
SONA YA KWINYI NYI SAMANU KIZUWA KYA YADI

O dyambu dye dya zukama nyi sengu ye, o sengu yala nyi
jisanzala nyi madyembu ala nyi atumini a kala we, o sengu yala
we nyi atumini e.

Mu sengu tusangamu madimixi a sengu abhangulula o ituminu


wa utumutu.

1. Kikalakalu:
a) Zwela o katungu ka mbanza nyi ka sanzala.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Soneka o mutumini wa dyanga mu sengu.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka o dijina dya mutumini wa sengu.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

76
.

SONA YA KWINYI NYI SAMANU KIZUWA KYA TATU

Mbanza
O jimbanza ajitumina kwa mutumini wa sengu. O jimbanza
jyasokeka o jisengu. Jyala nyi athu avulu, atumini avulu
amatenda nyi a jiseketa jyavulu jya utumu. O mutumini
wasukuku wa mbanza, utumina jisengu jyoso jya mbanza ye.
Ngola ayitumina ku mukulundu wa Ngola yoso, watungu mu
mbanza ya Luwanda.

1. Kikalakalu.
a) Soneka o majina a jisengu jya mbanza ye.
__________________________________________________________

b) Soneka o dijina dya mutumini wa mbanza ye.


__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka o majina a jisengu jyazukama nyi ye.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
O mbanza yala mwa Ngola.
77
SONA YA KWINYI NYI SAMANU KIZUWA KYA WANA

Ngola

O Ngola yala nyi kwinyi nyi nake dya jisengu.


O ixi yiyi ayixana Ngola. Ngola yala mu Afidika. O kikumba kya
ngongo kiki kyonene kyasokeka makwinyi atanu nyi wana a jixi
jya Afidika yoso.

1. Kikalakalu:
a) Londekesa ixi ya Ngola mu mukanda wa Afidika.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Tanga o jixi jiya dizukama nyi ixi ya Ngola.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) O mutumini wasukuku wa ixi yoso ya Ngola, wala mu mbanza
yebhi ya Ngola?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

78
SONA YA KWINYI NYI SAMANU KIZUWA KYA TANU
Kulola

Kididi kyebhi kiwala: Sanzala, sengu, dyembu mba mbanza.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- Soneka dijina dya sengu ya mbanza ye.


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- O mbanza ye ayiphopheka mu madyembu akuxi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- O atumini a ixi ye a awanena kyebhi mu sanzala, sengu,


dyembu nyi ixi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

- Eye wazolo ixi ye?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

79
SONA YA KWINYI NYI SAMBWADI KIZUWA KYADYANGA
Isungu ya kubheza

Tunde dya tunde o jikuku jyetu jabhezele kya o izomba mba


makinu a: kuvwala, kusaya, kulemba, kumuna idima nyi
thambi.
Kuvwala
Kuvwala kima kilalamesa o athu mukonda o muhatu kyoso
kyakala nyi jindolo jakuvwala enoso akinga kwila o kamona
kandavwaluka. He o muhatu, uvwala mona wa diyala o ahatu
avwalesa ata jinzongo jiwana; adikola kiki:
- Twavwala mona diyala he he;
- Twavwala mona diyala he he;
- Twavwala mona diyala he he;
- Twavwala mona diyala he he;

He uvwala mona wa muhatu o ahatu avwalesa ata jinzongo


jitatu.
- Twavwala mona wa muhatu he he;
- Twavwala mona wa muhatu he he;
- Twavwala mona wa muhatu he he;

Musukaku adyakime adibhongolola nabhange kizomba kya


kutanesa o kivwadi; adya, anwa, akina.

1. Kikalakalu
a) Bhu sanzala ye o kuvwala akubheza?
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Twambele o ubhezelu wa uvwalukilu.
__________________________________________________________

80
SONA YA KWINYI NYI SAMBWADI KIZUWA KYA YADI
Kusaya

Kusaya kibhezu we kya kizomba. O mona a diyala kyabhanga


o kwinyi dya mivu he kamusaye kakala nyi kijingu. Kusaya
kwala nyi kithangana kye, bhu kixibhu. O usaya amwixana
kimbwimbwi; o amusaye amwixana kandanda. Abhita jimbeji
jiyadi mu yangu; adilonga yoso yatokala ku uyala; kwimba,
unyanga kukina nyi ima yamukwa dingi. O kizuwa kya kutunda
kizuwa kya kizomba kyonene kyawukawidilu wa ana atundu
bhu mwanda.

1. Kikalakalu
a) Kusaya wakwijiya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka yoso iwejiya yalungu nyi kusaya.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

81
SONA YA KWINYI NYI SAMBWADI KIZUWA KYA TATU
Kulemba

Kulemba kisungu kyamukwa kya kubheza, kimatekena mu


kusola mona wa muhatu phala kusakana.

Mu ukulu o jitata jya mona wa diyala jyene jisola o muhatu wa


mona wa diyala; o jitata jya mona wa diyala jiya ku jitata jya
mona wa muhatu kudilondekesa; axinda o kizuwa kya kulemba.
Mu kizuwa kiki abhanga we kizomba, he axinda o kizuwa kya
kubhenga.

He o mona wa muhatu ubhixila nyi uzeletete monzo ya diyala,


abhanga kizomba kyamukwa. O jisekaji jisanguluka.

1. Kikalakalu
a) Eye wasakana kya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Nanyi wakusolela o muhatu we?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka yabhiti mu kilembu kye?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

82
SONA YA KWINYI NYI SAMBWADI KIZUWA KYA WANA
Kumuna idima

Mu ukulu, adyakime phala kumateka kudima nyi kukuna o


jimbutu, kikala adibhongolola na abhingi dibesa ku madifundu
phala kwimisa o jimbutu nyi amunu o idima yavulu.
Kyoso kyamuna o jimbutu o sobha ixana sobha nyi mukwa
yanzenze ye phala kusola o kizuwa kya kizomba kya kumuna o
idima. O kizuwa kyenyokyo o ahtu adibongolola, abhana isaku
kumadifundu, axika jingoma anwa mawuholwa, asanguluka
mukonda dya kudya kwamunu.

1. Kikalakalu:
a) Kizomba kya kumuna wakwijiya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata


a) Soneka iwejiya yalungu ku isungu itwazwela.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

83
SONA YA KWINYI NYI SAMBWADI KIZUWA KYA TANU
Thambi

Mu ukulu o thambi yexile we kisungu kya kubhenza; kwatundu


o adyakime o thambi kibhezu kyadikota; mukonda Kuvwala
muthu kutambula muthu; kufwa kwa muthu, kujimbila;
kufunda kulekela, abhaphe: he atambula muthu, abhanga
kizomba, kumulekela kikala bhukala we kizomba.

Kwila o muthu wafu, athu abhongoloka, adila, axika jingoma,


akina; kwila amufundu, akokela dithoka dibhita mbeji athu
adya, anwa; kyoso kyakomba o dithoka axixila na utexi o uthoka.
Mu sukaku o jindandu jibhongoloka phala kutubhula o dibhata
mba imbamba phala kulundudwisa kwana o imbamba yaxisa
difundu; kwila awane athu adimwanga, yoso yabhu.

1. Kikalakalu:
a) Katungu kahi kala mu jithambi jiyalelu nyi jyokulu?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

1. Kikalakalu kya bhata:


a) O thambi kisungu kya kubheza:
Mukonda dyahi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

84
SONA YA KWINYI NYI NAKE KIZUWA KYA DYANGA

Kusota kuvutukila mu ifwa nyi ukexilu wokulu

Mu ukulu muthu nyi muthu uxila mukwa; mwadyakime woso


woso utena kubhana kilunji ku mona woso woso wakambe o
kilunji, uxinga, ubhita se kumenekena.

Mu ukulu tata yamukwenu tata ye; mama yamukwenu mama


ye; sekulu yamukwenu sekulu ye; mwadyakime woso woso
wakexile mulongi wa mona woso woso wa sanzala. O ana axila
adyakime oso mu sanzala.

1. Kikalakalu
a) Lelu eye wene muxila adyakime?
Mukonda dyahi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka yoso iwamumona mu ukexilu wa mizangala.
__________________________________________________________
__________________________________________________________

85
SONA YA KWINYI NYI NAKE KIZUWA KYA YADI
Mu ukulu mwadyakime amu-
xila ku athu oso; kyexi monan-
denge, muzangala wa muhatu
mba wa diyala, muzeletete wa
muhatu mba wa diyala, enoso
axila adyakime.
Bhu pholo ya mwadyakime
kaxikilabhu mwixi, kanwina-
bhu uholwa mba makanya; ka-
tena kumenekena nyi dizamba
mba kabunga ku mutwe; mwa-
dyakime wakexile mubhani a
milongi ya wendelu mu ngon-
go wakexile mulundwixi wa
ifwa yambote, ya utumu nyi
wembu mu sanzala.

1. Kikalakalu:
a) Mu sanzala ye mwala adyakime?
__________________________________________________________

b) Ku mwiji we kwala adyakime?


__________________________________________________________

c) Ahatu anga mayala?


__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Wala nyi mwadyakime wene mute a jisabhu?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

86
SONA YA KWINYI NYI NAKE KIZUWA KYA TATU
Ukexilu wa minzangala mu sanzala

Mu ukulu o minzangala yadibhangele masoladi alanga o


sanzala; yakexile ifikidilu ya adyakime phala kubhana kilunji
ku mizangala yoyo ikamba uxilu kwa adyakime, ilokalala akwa,
isota jimvunda mu sanzala yengi.

Mizangala yakexile akwatekexi a sobha mu wendelu wa athu mu


kutumaka o ijila nyi ifwa ya yuka ibhekela o ujitu mu sanzala.
O munzangala ukamba o kilunji mba ujitu ku muthu, o akwa
ene amubhana o kibundu phala ku mubhana o kilunji.

1. Kikalakalu:
a) Eye umuzangala anga umwadyakime kya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O mizangala ya sanzala ye yamwenda kyebhi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Soneka yoso iwejiya yalungu nyi wendelu wa minzangala
ya sanzala ye:
__________________________________________________________
__________________________________________________________

87
SONA YA KWINYI NYI NAKE KIZUWA KYA WANA
Milongi

O adyakime mu ukulu ene akexile alongexi a ifwa yambote nyi


ukexilu wayuka ku ana a sanzala phala nakulu nyi ujitu.

Kulonga o ukota ku mona wa diyala amatekena bhu mwanda;


bhene bhwalondekesela kyoso kyatokala kukalakala, unyanga
nyi ima yamukwa yatokala ku mayala.

Bhu kyotelu bhene bhwatela o jisabhu nyi iximbwangele


ibhana o kilunji nyi wendelelu mu dibhata nyi mu sanzala.

O mizangala ya ana a ahatu a abhana kikombo kwa adyakime


a ahatu mba jisekaji, phala kubhixila nyi uzeletete monzo ya
diyala, kulamba nyi yoso yatokala mu kudituma nyi diyala.

1. Kikalakalu:
a) Eye wasakana kya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O wasakana ne, mukwa sanzala ye?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

88
SONA YA KWINYI NYI NAKE KIZUWA KYA TANU
Kulola kwa wijidilu

Mu jisona jyatundumu twazwela ima yavulu, kala:


Izomba ya kuvwala, ya kusaya, ya kulemba, ya kumuna idima
nyi ya thambi; twazwela we ima ya uvutukilu mu ifwa ya ukulu
kala: kuxila adyakime, wendelu waminzangala nyi milongi
yamukwa.

Kindala kiki, kyexi mu xikola mba ku bhata wandasoneka yoso


iwadilongo mu ukexilu wa izomba nyi ifwa.

__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

89
SONA YA KWINYI NYI VWA KIZUWA KYADYANGA
Kididi

Twatokala twidika kyambote o kididi kyetu bhu twatungu


phala atu oso akale nyi kudisanza.

Twatokala tukuna mixi mu jisanzala nyi mu jimbanza.


Kubhanga ibakala ya itulu, kukomba ixete nyi kwivumbika,
kulamba makungu nyi mazanga phala kukaya jihamwe
jibheka o mawuhaxi.

1. Kikalakalu:
a) Ihi itwatokala kubhanga phala tukale nyi kudisanza?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Twatokala kukuna mixi mukonda dyahi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Ihi iwene mu bhanga mu sanzala ye phala ukale nyi kididi
kya disanze?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

90
SONA YA KWINYI NYI VWA KIZUWA KYA YADI
Ki twatokala kubatula mixi

Ki twatokala kubhatula mixi, mukonda yene itubhana ilem-


beketa, mabaya nyi mulenge utubhwima. O mixitu yadijika ixa-
na mvula ikudisa o idima. Mu kiki, o athu abhindamena o mixi
yakomo phala kubhanga mabaya. Phala kubhanga o makala
nyi jihwinyi jya kulambela o athu atokala asola o mixi ki yala
dingi nyi nguzu. Ki twatokala kubatula mixi mu hanji.

1. Kikalakalu:
a) O mixi itubatula yebhi?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O mixitu itubhekela ima yahi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Lombolola mu wijidilu we itwazwela lelu.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

91
SONA YA KWINYI NYI VWA KIZUWA KYA TATU

O Matubhya

O matubhya abhekela ungwedya ku mavu mukonda ene kemisa


idima. O mavu akala nyi ungwedya. O mixi nyi idima kiyimi.
O matubhya ajibha we o yama yoso yala mu yangu. Mu kiki o
matbhya ajokotesa jisanzala.

Ki twatokala kuta matubhya mu hanji.

1. Kikalakalu:
a) Ki twatokala kuta matubhya mukonda?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) Windwa wahi ubhekela o matubhya?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) Mulongi wahi uwubhana kwa akwenu phala kate
matubhya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

92
SONA YA KWINYI NYI VWA KIZUWA KYA WANA

Ubhakelu wa ixete

O ixete ibhekela mawuhaxi mu sanzala.


Twatokala twivumbika se mu sanzala yetu kimwala ididi
ya kwita. O ixete twatokala twita mu ididi yatokala. O ixete
twatokala kwinona mu ukexilu we: Itetu mu itetu, jingondo mu
jingondo nyi ima yamukwa dingi.
Kituzubha kwinona mu ukwxilu, yaxalaku mbolele phala
kwimisa o idima.

1. Kikalakalu:
a) Tubhindamena kubhanga ixete mukonda?
__________________________________________________________
__________________________________________________________

b) O ixete twatokala kwivumbika kwebhi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

2. Kikalakalu kya bhata:


a) O ixete twatokala kwinona mu kifwa kyahi?
__________________________________________________________
_________________________________________________________

93
SONA YA KWINYI NYI VWA KIZUWA KYA TANU
Kulola

- Ihi itwatokala kubhanga phala kudisanza?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- O mixi itubatula yebhi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- Ki twatokala kuta matubhya, mukonda?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- O ixete twatokala twibhanga kyebhi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

- O ixete twatokala twinona mu ifwa yahi?


__________________________________________________________
__________________________________________________________

94
SONA YA MAKWINYI AYADI KIZUWA KYA DYANGA
Kulola kwa wijidilu

Kumuka yoso yiwadilongo nyi yiyi yakwibhula:


Kala kima, mba kididi kyala nyi dijina nyi atumini:
Eye wala nyi kididi kya kuvwalela; kididi kyala nyi dyembu,
sanzala nyi sengu. O ididi yoso yiyi yala nyi atumini.
Athu oso ala nyi isungu ya kubheza.

Mu lelu enoso andala avutuka mu ifwa ya ukulu.


Kudisanza kwetu kwala mu kufikidila o ididi itwatungu.

Mu kiki soneka:
- Sanzala ye ayixana kyebhi?
_________________________________________________________

- Sanzala ye yala nyi sobha?


_________________________________________________________

- O sobha ya sanzala ye dijina dye nanyi?


_________________________________________________________

- Soneka iwejiya yalungu ku isungu ya kuvwala, kusaya nyi


kumuna idima.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________

95
SONA YA MAKWINYI AYADI YALUILU

Kulenda, kubandekesa ku yiyi iwalanayu;

Kyalwilu kya kuweza.


Kuku yami wala nyi jingombe jiyadi (2) jihombo jiyadi (2) nyi
jisanji jiyadi (2). Ibhaku ikuxi yala nayu?

Kiki kijimbwete kya kuweza:

2+2+2=6

Kyalwilu kya kukatula mba kya kusosolola.


Ku ibhaku isamanu (6), wakatulaku iwana kusubhuka ikuxi?

Kiki kijimbwete kya kusosolola:

6-4=2

Kidimakaji kyala nyi mixi iyadi ya malalanza; kala muxi wemi


dinake dya malalanza. Mixi iyadi yemi malalanza akuxi?
Kyalwilu kya kusokolola:

2 x 8 = 16

Kyalwilu kya kuwana


Tata wala nyi dinake dya jimanga phala kujiwanena ku ana
kiyadi, kala mona wandatambula jimanga jikuxi?

Kiki kijimbwete kya kuwana:

8÷2=4

96

You might also like