सहसिचव (&शासन) िलिखत परी0ा तयारीका लािग स5ं िहत सामा5ी

- महेश भ9राई

&थम प<ः
शासक>य &ब@ध र िवकास
(Governance and Development)

&Bतुत अEययन सामा5ी नेपालको िनजामती सेवाको सहसिचव (&शासन) तफI को &ितBपधाIJमक िलिखत परी0ाको तयारी गनK िसलिसलामा लोकसेवा
आयोगMारा िनधाINरत पाठ् यQममा के ि@Rत रहेर तयार गNरएको हो । यस सं5हमा उिVलिखत अिधकांश िवषय र िवचारहX मेरो YयिZगत अEययन प[ातको
िन\कषIको Xपमा रहेको छ भने कितपय ख^डहX अEययनको सहजताका लािग िविभ@न पBु तक/प<पि<का/ वेभसाईटमा &कािशत िविभ@न लेखक/उaच
&शासकहXको िवचारलाई समेत िलईएको छ । यस सं5हमा उहाँहXको नाम तथा cोत उVलेख गनI नसके कोमा 0मा चाह@छु । उहाँहX मेरा लािग सदासवIदा
आदरणीय पा< हfनुहf@छ । यो स5ं ह लोकसेवा आयोगको परी0ा तयारी गनKQममा रहनुभएका िम<हXको िवशेष अनुरोधमा उपलgध गराईएको हो । यसलाई कोही
कसैले पिन Yयावसाियक &योजनका लािग &काशन वा िबQ> िवतरण नगNरिदनहु नf अनरु ोध छ ।
- महेश भ9राई, सहसिचव, २०७७ असार २०
 &थम प<ः शासक>य &ब@ध र िवकास (Governance and Development)
Part 1 - Governance
1. Governance 1
1.1 Dimensions, features and indicators of governance 1
1.2 The federal, provincial and local level governance 6
1.3 New public governance, co-governance, co-construction and co-production of public services 12
1.4 Global governance 16
1.5 Innovative state 20
1.6 Corporate governance system 23
1.7 Security challenges and security management in Nepal 27

2. Constitution and Rights 31

2.1 Constitutional development and present constitution of Nepal 31
2.2 Democracy and human rights 43
2.3 Geopolitics and rights of land-locked and least developed countries 51

3. Administration and Management 60

3.1 Public management 60
3.2 Emerging concept and contemporary issues in administration 67
3.3 Administrative reform efforts and challenges in Nepal 68
3.4 Administrative system in SAARC countries: issues and achievements 84
3.5 Managing human resource in public administration 87
3.6 Financial control system 89

4. Public Policy: process, issues and current trend 91

Part 2 - Development
5. Development 105
5.1 Aspects of development - economic, social, political and institutional 105
5.2 Nepalese economy and issues relating to planning, mobilization of resources, growth and
development 112
5.3 Planning in Nepal - efforts, achievements and challenges 119
5.4 Development partners in development processes and foreign aid mobilization 129
5.5 Civic engagement in development - civil society, NGOs, CBOs, various groups 137
5.6 Contemporary development paradigms: Human development, Sustainable development,
Public Private Partnership, Economic liberalization and globalization, Economic diplomacy,
Intellectual capitals 143
5.7 Status and consequences of social diversity in Nepal 175
5.8 Diversity management 182
5.9 Welfare schemes for weaker/vulnerable sections of the population in Nepal 185
5.10 Issues relating to poverty, hunger, unemployment, population and migration 188
5.11 State public enterprises: achievements and issues 202
5.12 Nepal's commitments, expectations, efforts and obligations: bilateral, regional and multilateral
arrangements, conventions and agreements 210
 1. Governance
1.1 Dimensions, features and indicators of governance (शासनका आयाम, िवशेषता र सचू कहX)

Governance (शासन)

• Governance - how you deal with public affairs

• मुलुकको िवकासका लािग आिथIक तथा सामािजक cोतसाधनको YयवBथापन सmब@धी राnयशिZको &योग गनK
तौरतNरका नै शासन हो ।
• सामा@य अथIमा शासनले सरकार सpचालन गनK कायIलाई बुझाउँछ । सरकारले उपलgध cोत र साधनको अJयुrम
परीचालन गरी जनतालाई लाभ िदलाउन शासन गछI । तर यसलाई सरकारसँग मा< जोड् नु भनेको साँघुरो tिuकोण हो
। शासनमा सरकारबाहेकका गैरसरकारी पा<हX पिन हf@छन् जसको ठूलो भूिमका हf@छ ।
- State Actors: कायIकारी सरकार, संसदीय सिमित, कानूनी &णाली र अदालत, िनवाIिचत िनकाय तथा तहहX,
संवैधािनक आयोगहX,
- Non-state Actors: राजनीितक दलहX, िनजी 0े<, गै.स.स., नागNरक समाज, समुदायमा आधाNरत संगठनहX
- शासन सpचालनको ठूलो कताI सरकार भएता पिन वतIमान जिटल सामािजक संरचना र &िविधको Rुत िवकासले
गदाI जनताका ितv चाहनालाई सरकार एwलैले सmबोधन गनI सwदैन । अतः सरकारको बदिलँदो भूिमका भनेको
शासनका अ@य कताIहXलाई शासन सpचालनमा सहभागी हfने र साझा िहतमा काम गनK सहज वातावरण बनाउनु
रहेको छ ।
- शासन सpचालनमा िनजी 0े<लाई िवकासको सहया<ीको Xपमा पिन िलईएको हf@छ जBले बजार मागका
आधारमा वBतु तथा सेवाको आपूितIको कायI गरे को हf@छ ।
- नागNरक समाजले सरकारलाई खबरदारी गनKदेिख िवकासको आवxयकता र कायाI@वयनमा आइपनK
समBयाकाबारे मा समेत सूचना िदएर सघाउ पुयाIउँछ ।
- शासनको नयाँ अवधारणाले यी कताIहXबीच सpजाल (Network) बनाउने कुरामा जोड िद@छ ।
• बृहत अथIमा शासन भ@नाले परmपरा र संBथागत YयवBथालाई बुझाउँ छ जसका आधारमा राnय सpचालन सmब@धी
िनणIय र सोको कायाI@वयन हf@छ । यसले कसरी सरकारको छनौट, अनुगमन र िनय@<ण हf@छ; सरकारसँग असल नीित
तजुIमा र कायाI@वयन गनK 0मता के -कBतो छ; आिथIक तथा सामािजक अ@तरिQया गराउने सरकारी संय@< &ित
नागNरकको आBथा र िव{ास कBतो छ, राnय प0ले कसरी गैरराnय प0सँग सहकायI गरे र जनतालाई अJयावxयक
सेवा र िवकासको &ितफल िद@छ भ@ने समेतलाई समावेश गरे को हf@छ । यो राnय, समाज र नागNरक बीचको अ@तरिQया
हो, िवशेष सmब@ध हो ।
• शासनका िविभ@न प0हXः
- िनयमन (Regulate): काननू को शासन Bथापना, गैरकाननू ी तथा अपरािधक गितिविध िनय@<ण, समाजमा शा@ती
तथा अमनचयन Bथापना गनIु
- YयवBथापन (Management): समाज र रा\|को समृि}का लािग आिथIक, भौितक तथा मानवीय cोतहXको
पNरचालन, &ाकृ ितक cोत तथा सmपदाहXको संर0ण र सmव}Iन गनुI
- जनपNरचालन (Public Mobilization): िवकास र नीित िनमाIणमा जनताको चाँसो र सहभािगता &व}Iन गनुI
- सेवा&वाह (Service Delivery): जनताको इaछा र आवxयकता अनुसारका वBतु तथा सेवाको &वाह गनुI
• शासन एक गितिशल अवधारणा हो । शासनको नयाँ मा@यता अनुसार अब शासन गनुI भनेको िनय@<ण, िनदKशन र
&भाव भ@दा पिन िनयमन (Regulate) र सहजीकरण (Facilitate) गनुI हो ।
• शासन एक तटBथ शgद हो । यसलाई िवशेषण राखेर हेनुIपछI , जBतै असल शासन वा खराब शासन । शासनमा संल~न
कताI, उनीहXले िनणIय गदाI िलने आधार तथा कायाI@वयनको अवBथा अनुसार शासन असल वा खराब हfने गदIछ ।
Dimensions of Governance (शासनका आयामहX)

1. राजनीितक आयाम (The political dimension) – शासनािधकारमा सल ं ~न रहने पदािधकारीहXको छनौट,

उिनहXको कामको अनगु मन र िवBथापन (Selection, Monitoring and Replacement) सmब@धी &कृ या ।
2. आिथIक आयाम (The economic dimension) – सावIजिनक cोतसाधनको &भावकारी YयवBथापन तथा असल
नीित कायाI@वयन सmब@धी &कृ या ।
3. सBं थागत आयाम (The institutional dimension) – नागNरक तथा राnय आँफैले सामािजक/सावIजिनक
सरं चनाहX &ित रा€ने आBथा वा धारणा ।

The Three Dimensions of Governance

Features of Governance (शासनका िवशेषताहX)

• शासन एक तटBथ शgद हो । यसलाई िवशेषण राखेर हेनुIपछI , जBतै असल शासन वा खराब शासन । JयBतै शासनका
िविभ@न तहहX हf@छन् र शासनको &योग िविभ@न स@दभIमा िविभ@न &कारले गNर@छ । यस अथIमा शासनका
िवशेषताहXमा पिन एकXपता नहfन सwछ ।
• एक असल शासन &णाली (Good Governance System) मा हfनुपनK भिन Bवीकार गNरएका &मुख िवशेषताहX
यस&कार छन्ः
1. नागNरक सव•aचता (Civic sovereignty)
2. िविधको शासन (Rule of Law)
3. शिZको पृथिककरण र स@तुलन (Seperation and balance of power)
4. मौिलक अिधकारको संर0ण (Protection of fundamental rights)
5. सहभािगतामूलक, सहमित उ@मुख, अVपमतको कदर (Participatory, concensus oriented, recognition
of minoroty)
6. समतामूलक र समावेशी (Equity and inclusiveness)
7. नागNरक आवxयकता र माग &ित संवेदनिशल, &ितिQयाJमक, नागNरक स@तुिuमा जोड (Sensitive to public
needs and demands; responsiveness, focus on civic satisfaction)
8. &भावकारीता एवम् कुशलता (Effectiveness and efficiency)
9. पारदिशIता (Transparency)
10. सावIजिनक उrरदायी (Public Accountability)
11. रणनीितक एवं दरु tिuले युZ (Strategic and visionary)
12. ‚uाचार रिहत (Corruption free)

Indicators of Governance (शासनका सचू कहX)

आज िव{मा कुनै पिन मुलुकको शासन YयवBथालाई नाƒन सिक@छ र यसका पNरसूचकहXलाई YयविBथत गनI सिक@छ
भ@ने बहस चिलरहेको छ । यसै Qममा मुलुकको शासन &णाली कित असल वा खराब छ भ@ने मापन गनIका लािग राजनीितशा\<

2
तथा समाजशा„का िविभ@न सूचक वा औजारहX &चलनमा रहेका छन् । यी मEये िव{ ब†कले लामो समयको अEययन
अनुस@धानबाट िवकास गरी सन् १९९६ देिख &योगमा Vयाएको Worlwide Governance Indicators* बिढ बहसमा
रहेको छ ।
1. आवाज र उrरदाियJव (Voice and Accountability - VA): नागNरकहXको सरकार छनौटमा रहने सहभािगता,
उिनहXको अिभYयिZको Bवत@<ता, संगिठत हfन पाउने Bवत@<ता र Bवत@< &ेस जBता प0हXलाई यसले समेटेको
हf@छ ।
2. राजनीितक िBथरता र िहंसाको अ@Jय (Political Stability and Absence of Violence - PV): असंवैधािनक
तौरतNरकाबाट वा अ@य िहंसाJमक ढंग, चाहे Jयो राजनीितक वा आतंकवादी Eयेयकासाथ नै गNरएको होस्, बाट
राजनीितक अिBथरताको सmभावना के कित छ? भ@ने कुरालाई यसले समेटेको हf@छ ।
3. सरकारको &भावकाNरता (Government Effectiveness - GE): सावIजिनक सेवाको गुणBतर, िनजामती सेवाको
गुणBतर र राजनीितक हBत0ेपबाट यसको उ@मुिZको तह, नीित िनमाIण तथा सोको कायाI@वयनको गुणBतर र
सरकारको JयBता नीित &ितको &ितव}ताको िव{सिनयता जBता प0हXलाई यसले समेटेको हf@छ ।
4. िनयमनको गुणBतर (Regulatory Quality - RQ): िनजी 0े<को सहभािगता र &व}Iनका लािग असल नीित तथा
िनयमनहXको तजुIमा र कायाI@वयन गनK सरकारको 0मतालाई यसले समेटक े ो हf@छ ।
5. िविधको शासन (Rule of Law - RL): सरोकारवालाहXबीच सामािजक िनयमबाट बाँिधनुपनK अवBथा, करार
सmझौताको कायाI@वयनको सुिनि[तता, सmपिrको अिधकार, सुर0ा &ब@ध, अदालती &कृ या, अपराध र िहंसाको
सmभावना जBता प0हXलाई यसले समेटेको हf@छ ।
6. ‚uाचार िनय@<ण (Control of Corruption - CC): YयिZगत लाभका लािग सावIजिनक अिधकारको दX ु पयोग
हfने साना या ठूला ‚uाचारज@य अवBथा, स‚ं ा@त वा नीिज 0े<को BवाथIका लािग राnय शिZको िनय@<ण गनK
अवBथा आिदलाई यसले समेट्न खोजेको छ ।

िव{ ब†कले &योग गरे को शासनका सूचकहXको आलोचनाः

Worldwide Governance Indicators ले कुनै पिन मुलुकको शासनको गुणBतर कBतो छ भ@ने सmब@धमा एउटा
सामा@य धारणागत िच< &Bतुत गदIछ । तर यसका सmब@धमा थु&ै आलोचनाहX रहेका छन्ः
1. Not reproducible: WGI तयारी गदाI &योग गNरएका कै य‹ तŒयाङ् क वा सूचनाका cोतहX आिधकाNरक Xपमा
&कािशत भएका हfँदैनन् ।
2. Too complex: WGI तयार गदाI थु&ै cोतहXको सिमŽण गNरएको हfँदा िनकै जिटल र बु•न किठन छ । उदाहरणका
लािग “Control of Corruption” गणना गनI मा<ै िविभ@न २३ वटा cोतको &योग गNरएको छ ।
3. Absence of an underlying theory of "good" governance: असल शासनका मूलभूत मा@यता वा
िस}ा@तहXको उपिBथित छै न ।
4. Hidden biases: सूचकको नितजा गणना गदाI िव“ मूVयाङ् कन र अ@य संगठनले गरे को सभKको तुलनामा
Household Survey लाई @यून भार िदईएको कारण यो प0पती छ ।
5. Lack of comparability over time and space: सूचक तयारी गनK Qममा िविभ@न मुलुकबाट फरक फरक
आधार र cोतको &योग गNरएको हfँदा यो समयQम अनुसार तथा Bथानगत तुलनामा कम उपयोगी छ ।
6. Lack of actionability: यसले शासनको गुणBतर सुधारमा गनुIपनK ठोस कायI &ित @यून योगदान पुयाIउँछ । जBतैः
यसले "YयवसायीहXले आ”नो सmपिr कित सुरि0त महशुस गदIछन्?" भ@ने धारणा त देखाउँछ, तर िकन उनीहXले
JयBतो महशुस गNररहेका छन् र सो सुधारका लािग के गनुIपछI भ@ने स@दभIमा के ही बोVदैन ।
7. Over-selling: िव{ ब†कले WGI लाई शासनको भरपद• मापन भनेर अJयािधक &चार&शार गछI , तर आम
नागNरकको धारणालाई &ितिविmवत गरे को भ@दै िवकासका साझेदारहXका लािग गNरब के ि@Rत िवशेष आकषIक
सूचकहX मा< उपलgध गराउँछ ।
8. Lack of conceptual clarity: &भावकारी शासन मापनका ६ वटा सूचकहX भिनएता पिन ती सूचकहXले
शासनका फरक फरक प0हXलाई रा•ोसँग समेट्न सके का छै नन् । फरक फरक शgदमा एउटै कुरा अथाIत "शासनको

*
WGI was developed by Daniel Kaufmann and Aart Kraay.

3
 गुणBतर" मा मा<ै के ि@Rत भएका छन् , जसले गदाI सुशासनका कारण र &भाव सmब@धी नीित िनमाIता तथा &ा“ीक
अEययनमा YयZहXका लािग कम उपयोिग हfनेछन् ।

Provision, Situation and Reform of Governance in Nepal (नेपालमा शासन YयवBथा, अवBथा र
सधु ार)

• िव{ स@दभIमा िनकै लामो ईितहास रहेका सीिमत मुलुकहXमEये नेपाल पिन एक हो । यस अवधीमा नेपालले िविभ@न
िकिसमका राजनीितक YयवBथा र शासक>य &णालीको अवलmबन गद– आयो । यस Qममा नेपालको शासन
YयवBथाका असल तथा कमजोर प0हX रहे नै । वाBतवमा शासन YयवBथा िनरपे0 Xपमा &योग हfन सwदैन, यसलाई
सापे0तामा बु•दा वा भन‹ िव{का अ@य मुलुकहXसँग दाँजेर हेदाI नेपालले लामो समयदेिख आिथIक, सामािजक
दरु ावBथा भो~दै आएकोमा िMिवधा छै न । असल नीित सिहतको नेतJृ व र कुशल YयवBथापनको अभावमा राि\|य cोत
र साधनको िविनयोजनले मुलुकको समृि}लाई सघाउन सके न । आधुिनक नेपालको िनमाIणसँगै जे-जBतो सुधारका
&यास र ढाँचामा मुलुक चVनु पदIŒयो, Jयो हfन सके न ।
• मुलुकमा &जात@<को पुनBथाIपना पूवI अथाIत मEय-असीमा अथIत@<को पुनरावलोकन गदाI यBतो अवBथा देिखयोः
1. चरम गNरबी र िवप@नता
2. भौितक आधारशीलाको नाजक ु अवBथा
3. असमावेशी समाज र सामािजक िवभेद
4. कमजोर सामािजक पNरसच ु काङ् क
5. छाँया िविनमयदर
6. अपJयाNरलो िवr घाटा
7. कमजोर राजBव आधार
8. िवrीय संकट
9. ठूलो नोwसानीमा रहेका सावIजिनक संBथान
• उपरोZ पNरिBथितले तJकािलन राnयYयवBथामा समेत दबाब पद– गए पिछ World Bank र IMF को सुझाव (वा
दबाब?) मा संरचनागत सुधार कायIQमको शX ु वात भयो जसले खुला र उदार संरचनामा मुलुकलाई &वेश गरायो ।
• सन् १९९० मा मुलुक बहfदलीय संसदीय शासन YयवBथामा &वेश गरे सँगै सािवकदेिख थुि&एका सामािजक-आिथIक
िवसङ् िगतबाट मुलुकलाई तङ् —याउन सुधारका कायIहX थािलए । राnय िनयि@<त अथIसंरचनाबाट मुलुकलाई मुZ
गराई उदार संरचनामा &वेश गनK आँट मुलुकले िलयो । &शासन सुधारका सmब@धमा अEययन र सुझाव &ा˜ गरी के ही
सुधारका &यासहX पिन भए । सुधारका के ही उपलgधीका ल0णहX पिन देिखए । तर राजनीितक &ितकुलताका कारण
सुधार िदगो हfन सके न, Qम भङ् ग भयो । उदाNरकरण िन\कशIको िव@दमु ा नपु~दै िवकृ त बनाइयो । राnयले गनुIपनK कितपय
कामहX पुरा नहfँदा उदार संरचनालाई दोष िदने काम भयो । गNरबी, िवषमता र बेरोजगारीको आधारभूिममा टेकेर
माओवादी M@M चिकI यो । राnयले सुधारका Qमलाई पूणIिवराम िदयो ।
• २०६२/६३ को दोcो जनआ@दोलनसँगै राजनीितक YयवBथामा पNरवतIन आयो, माओवादी M@M शाि@तमा Xपा@तरण
भयो, शासन YयवBथा फे Nरयो, िनवाIचन सmप@न भई जनताका &ितिनिध राnयसrामा पुगे । तर राजनीितक अिBथरता
यBतो भयो िक सmभवतः हामी नै िव{मा १० वषIमा १० वटा सरकार &ा˜ गनK भा~यमानी भैिदय‹ । कुनै पिन सुधार
&यास िनर@तर &िQया ब@न सके नन् । कुनै सरकार आएर सुधारका &यास थाVदा अक• सरकारले Jयसलाई िनर@तरता
निदने वा अझ Jयसलाई भJकाउने काम भयो । यसले अपेि0त नितजा िदन सके न ।
• यस अविधमा सामा@य िछटफुट सुधार नभएका होईनन् । िनजामती सेवा, &हरी सेवा र @याय YयवBथाका 0े<मा के ही
पNरवतIन भएका छन्, तर सम5मा शासन YयवBथामा सुधार Vयाउने िहसाबले राजनीितक &ितव}ता देखा परे न ।
• सरकार भाषणमा सामािजक-आिथIक Xपा@तरणको रट जित लगाईरहेको पिन Yयवहारमा JयBतो देिखएन । मुलुकमा
‚uाचार बिढ नै रšो, तर यो ‚uाचारको @यूिनकरणका िनिmत शू@य सहनशीलताको खोQो नारा बाहेक शासन YयवBथा
सुधार गनK पN9 Eयान िदईएन । आज मुलुकको कमIचारीत@<, &हरी &शासन र @यायालय पिन राजनीितक िसकार भएका
छन् ।

4
• मुलुकले नयाँ संिवधानको दBतावेज त पाएको छ, तर यो आँफैमा &योग हfने होईन । यसको &योग &जाताि@<क िविधबाट
हfनुपछI । संिवधानले असल शासन YयवBथा िदएर जनतालाई सुख, शाि@त र समृि}को अनुभूित गराउने, उनीहXलाई
राजनीितक सहभािगता िनमाIण गराउने र अिधकारको हनन् नहfने ~यारे @टी त गरे को छ, तर सोको अनुभूित संिवधानको
असल &योगबाट मा< सmभव छ । रा\| िनमाIणको आधार भनेको राजनीितक इaछा शिZ र मेहनत हो, इमान, िन›ा र
लगन हो । राजनीितक दलमा यो चेत खुVयो भने, उनीहXले हfने-नहfने बाचा गनK र काम नगनK पNरिBथित िनमाIण गरे नन्
भने, जनताले समानXपले पाउनुपनK cोत र साधनको िविनयोजन र &योग िन\प0 ढंगले भयो भने, ‚uाचार कम हfने
वातावरण ब@दै गयो भने सावIजिनक सेवा&वाहमा &भावकाNरता देखापछI र असल शासन YयवBथा तफI हामी उ@मुख
भएको देिख@छ ।
• Issues and Challenges:
1. Low level of accountability, responsiveness and transparency
2. Rampant corruption
3. Non-participatory, non-inclusive governance
4. Low credibility of public institutions
5. Overpoliticization of governance practices
6. Low innovation in governance system
7. Rent seeking private sectors
8. Divided civil society
• Way forward:
1. Maintaining ethical standards
2. Using politics for improving service delivery
3. Rule of law
4. Inclusive governance
5. Innovative governance – use of technology
• Governance enhancing framework:
Revisit, Restructure
Institution
(Structure and System)
Ac
ty

Improved
ili

co
tab

un

Public Service
un

tab

Delivery
co

ilit
Ac

Individual Community
(Service Provider) (Society, Users)
Accountability
Capacity building Empowerment, Awareness,
Experience sharing
• कितपयले असल शासन YयवBथालाई िनजामती सेवाको सुधारसँग जोडेर हेछIन, तर Jयो एउटा प0 मा< हो, सबै होईन
। शासन YयवBथा रा•ो हfन िनजामती सेवा मा<ै ठीक भएर प~ु दैन । यसको साथमा शासन प}ितमा सधु ार, @याय
&णालीमा सधु ार, सरु 0ा िनकायमा सधु ार हfनु जXरी छ । साथै िनजी 0े<को ईमा@दाNरतापणू I Yयवसाियकता, नागNरक
समाजको सकाराJमक भिू मका र आमनागNरकबीचको सचेतनापणू I अœयासले शासन &णालीलाई बिलयो बनाउन
योगदान पुयाIउनेछ ।

5
1.2 The federal, provincial and local level governance (संघीय, &ादेिशक तथा Bथानीय तह
शासन)

• एक राnयमा दईु वा दईु भ@दा बढी तहका सरकार रहेको राजनीितक &णाली वा शासन YयवBथा (Multi-level of
governance) लाई सङ् घीय शासन &णाली भिन@छ ।
• पिछVलो समयमा खासगरी संघीयता अपनाएका मुलुकहXमा शासनका संरचनाहX तहगत बनाउने र कामहX
बाँडफाँड गरी कायI गदाI &भावकारी हfने मा@यताकासाथ शासनका तहहX बनाईएको पाइ@छ । शासनका मु€य तहहX
देहाय अनुसार छन्ः
- संघीय वा के ि@Rय तह (Federal Level Governance)
- &ादेिशक वा &ा@तीय तह शासन (Provincial Level Governance)
- Bथानीय तह शासन (Local Level Governance)
• यस &णालीमा सरकारका तहहXबीच संिवधानमै उVलेख गरी कायI सीमा तोिकएको हf@छ, राnयशिZको िबभाजन
हf@छ । उनीहX संिवधानले YयवBथा गरे का 0े<ािधकार र अिधकार &योगमा Bवत@< हf@छन् । सम@वयाJमक ढंगले
शासन YयवBथा सpचालन हf@छ ।

Three Layers of Governance System in Nepal (नेपालमा तीन तहको शासन &णाली)

• नेपालको संिवधानको भाग ५ को धारा ५६ देिख ६० सmम राnयको संरचना र राnयशिZको बाँडफाँडसmब@धी
YयवBथा गNरएको छ ।
• धारा ५६ अनुसार नेपालको मूल संरचना संघ, &देश र Bथानीय तह गरी तीन तहको हfनेछ । नेपालको राnयशिZको
&योग यीनै तीन तहले यस संिवधान तथा कानूनको अिधनमा रहेर गनK छन् ।
- संघः देशभर शासन गनK तहका Xपमा संघलाई Bथािपत गNरएको छ । िवशेषगरी लोकताि@<क प}ित, पररा\|
नीित, र0ा, मौिRक YयवBथा आिद समान उपयोगका &मुख िवषयहX संघीय तहमा रािखएको छ ।
- &देशः पिहचानका ५ र सामŒयIका ४ आधारमा आधाNरत भई नेपालमा ७ &देश िनमाIण गNरएको छ । साथै हरे क
&देशमा रहने िजVलाको सूची संिवधानको अनुसूची ४ मा िदइएको छ ।
- Bथानीय तहः Bथानीय तहको Xपमा गाउँ पािलका, नगरपािलका र िजVलासभा रहनेछन् । साथै सामािजक,
सांBकृ ितक संर0ण वा आिथIक िवकासका लािग संघीय कानून बमोिजम िवशेष, संरि0त वा Bवायr 0े< कायम
गनI सिकनेछ । हाल नेपालमा ४६० गाउँ पािलका, २९३ नगरपािलका र ७७ िजVलासभा रहेका छन् ।
• तीन तहका सरकारको अिधकारको सूची पिन संिवधानले नै तय गरे को छ । जसअनुसार संघको ३५ वटा, &देशको
२१ वटा र Bथानीय तहको २२ वटा एकल अिधकार रहेको छ भने संघ र &देशको साझा अिधकारको Xपमा २५ वटा
र यी तीनवटै तहको साझा अिधकारको Xपमा १५ वटा अिधकारका सूचीहX समेत तोिकएको छ । साथै अवशीu
अिधकारलाई संघको 0े<ािधकारमा रािखएको छ ।
• वाBतवमा संिवधानको अनुसूचीमा उVलेख गNरएका अिधकारका सूची िनकै Yयापक र कितपय अवBथामा थप
Yया€या वा िवŸेषण गNर Bपu गNरनुपनK अवBथा रहेको छ । सोही आधारमा नेपाल सरकारले संघ, &देश र Bथानीय
तहको एकल तथा साझा अिधकार सूचीको कायI िवBतृतीकरण &ितवेदन Bवीकृ त गNरसके को छ जसअनुसार संघको
८७०, &देशको ५६५ र Bथानीय तहको ३६० गरी कुल १,७९५ &कृ ितको कायI र िQयाकलापको पिहचान गNरएको
छ।
• सघं , &देश र Bथानीय तहले आ”नो अिधकारिभ<को आिथIक अिधकारसmब@धी िवषयमा काननू बनाउने, वािषIक
बजेट बनाउने, िनणIय गनK, नीित तथा योजना तयार गनK र कायाI@वयन गनKछन् । साथै आ”नो आिथIक
अिधकार0े<िभ<को िवषयमा कर लगाउन र ती cोतहXबाट राजBव उठाउन सwनेछन् । तर साझा अिधकारको
सच ू ीिभ<को िवषयमा र कुनै पिन तहको सचू ीमा नपरे को िवषयमा कर लगाउने र राजBव उठाउने YयवBथा सघं ीय
सरकारले िनधाIरण गरे बमोिजम हfनेछ ।

6
 • सिं वधानको धारा २३२ मा उVलेख भए अनुसार संघ, &देश र Bथानीय तहबीचको सmब@ध सहकारीता, सहअिBतJव
र सम@वयको िस}ा@तमा आधाNरत हfनेछ । यस अथIमा हा•ो संघीयता Cooperative Federalism हो भ@न सिक@छ
।
• संघ र &देशबीच तथा &देश-&देशबीच उJप@न हfनसwने राजनीितक िववादको समाधानका लािग &धानम@<ी अEय0
र नेपाल सरकारका गृहम@<ी, अथIम@<ी, सmबि@धत &देशका मु€यम@<ीहX सदBय रहेको एक अ@तर &ादेिशक
पNरषदक् ो समेत YयवBथा गNरएको छ (धारा २३४) ।
• लामो समयसmमको के @Rीकृ त राnय संरचनाको स9ामा जनताको िनकटतम दरू ीमा सरकारको उपिBथितको अनुभव
गनK र Bथानीय िवकासका &यासहXलाई ती¡ता िदने उ¢ेxय BवXप देशले संघीय शासन &णाली अवलmबन गरे को
छ । &भावकारी र सुलभ सेवा &वाह संघीयताको मूल आदशI हो । अतः सोको &ाि˜का लािग के @R र &देश नीित
िनमाIण, सम@वय र सहजीकरणमा के ि@Rत हfनुपनKछ भने Bथानीय तह सेवा &वाहका स0म एकाइका Xपमा Xपा@तरण
हfन आवxयक छ ।

संघीय तहको शासनः

• तीनै तहका सरकार बीचको सहशासन तथा देशभर शासन गनK तहका Xपमा संघलाई Bथािपत गNरएको छ ।
• संघमा &ितिनिधसभा तथा राि\|य सभा रहने र कायIकारी &मुखको भूिमकामा &धानम@<ी रहने YयवBथा छ ।
• र0ा र सेनासmब@धी, यु} र &ितर0ा, हातहितयार खरखजाना, सुर0ा अंगहX, के @Rीय ब†क, िवrीय नीित, मौिRक
नीित, वैदेिशक सहयोग, पररा\| र कुटनीितक मािमला, भ@सार, अ@तःशुVक, मूVयअिभवृि} कर, संBथागत आयकर
लगायतका कर, के @Rीय Bतरका ठूला िव£ुत, िसंचाइ र अ@य िवकास आयोजना, BवाBŒय नीित तथा सेवा र मापद^ड,
अ@तराIि\|य Yयापार, िविनमय र ब@दरगाह, हवाई उड् डयन, अ@तराIि\|य िवमानBथल, नागNरकता, राहदानी, िभषा,
राि\|य िनकुpज, व@यज@तु आर0 तथा िसमसार 0े<, राि\|य वन, भूउपयोग नीित, फौजदारी तथा देवानी कानूनको
िनमाIण, सामािजक सुर0ा जBता िवषय संघीय तहको शासन YयवBथाको 0े<ािधकार िभ< रहेको छ ।
• साझा सूचीका िवषयमा संघीय संसदले कुनै कानून बनाएको रहेछ भने Jयो कानून सबै &देश र Bथानीय तहले मा@नुपनK
YयवBथा समेत संिवधानको धारा ५७ मा गNरएको छ ।
• &देश र Bथानीय तह बीच िववाद उJप@न भएमा र यी तहका सरकारबीच Bपu नभएका अिधकारसमेत संघले नै हेनK
अिधकार रहेको छ ।
• िवशेषतः संघलाई नीित िनमाIण र िनदKशन गनK तहको Xपमा बिढ देिख@छ ।

&देश तहको शासनः

• नेपालको संिवधानले संघीय संरचनाको दोcो तहको राजनीितक इकाईका Xपमा &देशलाई Bथािपत गरे को छ ।
• &देशले आ”नो &देशको भूगोलिभ< संिवधानको अधीनमा रहेर शासन सpचालन गदIछ ।
• &देशमा एकल सदनका Xपमा &देश सभा रहने YयवBथा छ । &देश सभाले &देशलाई आवxयक कानूनको िनमाIण
गनK, &देश सरकारलाई िनदKशन िदने तथा cोतसाधनको पNरचालन, संकलन तथा YयवBथापन गनK कानून िनमाIण गदIछ
भने &देश मि@<पNरषदले सोको कायाI@वयन गदIछ ।
• &देश सरकारलाई मूलतः &देश &हरी &शासन र शाि@त सुर0ा, &देश िनजामती सेवा तथा अ@य सरकारी सेवा,
&देशBतरको िव£ुत, िसंचाइ र खानेपानी सेवा, पNरवहन, &देश िव{िव£ालय, उaच िश0ा, BवाBŒय सेवा, &देश
लोकसेवा आयोग, भूिम YयवBथापन, ज~गाको अिभलेख, खानी अ@वेषण र YयवBथापन, भाषा, िलिप, संBकृ ितको
संर0ण र &योग, कृ िष तथा पशु िवकास, कलकारखाना, औ£ोिगक>करण, Yयापार, Yयवसाय, यातायात, गुठी
YयवBथापन लगायतका िवषयमा Bवशासन अिधकार रहेको छ ।
• &देशले सिं वधानको अनुसूची-६ मा सूिचकृ त िवषयमा Bवायr शासन गनK अिधकार छ भने अनुसूची-७ र ९ मा
सूचीकृ त साझा अिधकारको िवषयमा सघं र Bथानीय तहसँग िमलेर सहशासनको अœयास गनKछ ।
• साथै &देश अ@तगIतका Bथानीय तहहXबीचमा कुनै िववाद भएमा Jयसको YयवBथापन गनK िजmमासमेत &देश
सरकारलाई रहेको छ ।

7
Bथानीय तहको शासनः
• Bथानीय शासनका मल ु भतू िस}ा@त तथा मा@यताहXः
1. सवं ैधािनक र कानूनी आधार
- Bथानीय सरकारको आधारभूत BवXप, िजmमेवारी र अिधकार तथा ितनको हेरफे र संिवधान र कानून
बमोिजम मा< हfने
2. लोकताि@<क िविधबाट Bथापना तथा गठन
3. Bवशासन तथा सहशासन
4. सि@नकटताको िस}ा@त
- नागNरकले राnयबाट &ा˜ गनK सावIजिनक सेवा सुिवधा Bथानीय सरकारबाटै उपलgध हfने गरी कायI र
िजmमेवारी बाँडफाँड गNरनुपनK
5. कायIिजmमेवारीको सापे0तामा िवrीय cोत साधनको बाँडफाँड र िन0ेपण
- Expenditure and Revenue assignment
- Intergovernmental fiscal transfer
- Sub-national borrowing system
6. Bथानीय सरकार&ित जवाफदेही कमIचारी YयवBथा
7. Bथानीय सरकारको सुपरीवे0ण तथा रे खदेख
8. Bथानीय सरकारको संगिठत हfन पाउने अिधकारको &Jयाभूित
• Bथानीय सरकार सmब@धी नेपालको संिवधानमा भएका मुलभूत YयवBथाहXः
1. Bथानीय सरकार तथा उसको काम, कतIYय र अिधकार संिवधानबाटै &Jयाभूत गNरएको,
2. जन&ितिनिधको अिविछ@नता,
3. Bवायr कायI&णाली,
4. िवधाियक> अिधकारको Bपuता,
5. Bथानीय सरकार&ित जवाफदेही कमIचारीत@<
• Bथानीय तह अ@तगIत गाउँपािलका, नगरपािलका र िजVलासभा रहनेछन् । िजVलासभालाई कुनै राजनीितक अिधकार
छै न, के वल सम@वयकारी भूिमकामा< रहेको छ । गाउँपािलका तथा नगरपािलकालाई Bवशासन र सहशासनका दवु ै
अिधकार िदएको अवBथा छ ।
• Bथानीय शासन सpचालन सmब@धमा सिं वधान र सघं ीय कानून बमोिजम गाउँसभा तथा नगरसभाले आवxयक कानून
िनमाIण गनK र सोको कायाI@वयन सmबि@धत कायIपािलकाले गनK गदIछ ।
• सिं वधान अनुसार Bथानीय तहले नगर&हरी, सहकारी सBं था, एफ.एम.सpचालन, Bथानीय कर, Bथानीय सेवाको
YयवBथापन, Bथानीय तŒयाङ् क र अिभलेख सक ं लन, BथानीयBतरका िवकास आयोजना तथा पNरयोजनाहX,
आधारभतू र माEयािमक िश0ा, आधारभतू BवाBŒय र सरसफाइ, Bथानीय बजार YयवBथापन, वातावरण सरं 0ण र
जैिवक िविवधता, Bथानीय सडक, 5ामीण सडक, कृ िष सडक, िसचं ाइ, Bथानीय अदालत, मेलिमलाप र मEयBथताको
YयवBथापन, Bथानीय अिभलेख YयवBथापन, घरज~गा धनी पुजाI िवतरण, कृ िष तथा पशुपालन YयवBथापन, nये›
नागNरक, अपाङ् ग भएका YयिZ र अशZहXको YयवBथापन, बेरोजगारको तŒयाङ् क संकलन, खानेपानी, साना
जलिव£ुत आयोजना तथा वैकिVपक उजाI, िवपद YयवBथापन, जलाधार, व@यज@तु, खानी तथा खिनज पदाथI संर0ण
र भाषा, संBकृ ित तथा लिलतकलाको संर0ण र िवकास जBता कायIहX गनुIपनK हfँदा सोही अनुसारको &शासिनक
तथा राजनीितक संय@<को YयवBथा गनI आवxयक हf@छ ।
• Bथानीय शासन अ@तगIत Bथानीय सुशासन, गुणBतरीय आधारभूत सेवा &वाहमा सबैको सहज पहfँच, Bथानीय
पूवाIधार िनमाIण, लि0त वगI र 0े<को आिथIक, सामािजक सशिZकरण एवं समावेशीकरण, सामािजक पNरचालन,
सहभािगतामूलक योजना तथा िवकास, Bथानीय जीिवकोपाजIन एवम् रोजगारी, सामािजक सुर0ा र Bथानीय तहमा
सpचालन गNरने अिभयानमूलक रचनाJमक कुराहXको सुिनि[तता हfनु जXरी छ ।

Bथानीय शासन सुtिढकरणको अवसर र उपायः

1. संवैधािनक तथा कानूनी YयवBथाको &भावकारी कायाI@वयन
8
 i. Bवायrताको अœयास, Bवaछ@दताको सीमा
2. &ारिmभककालको कुशल YयवBथापन
i. सरल, पारदश¤, नागNरकमै<ी र पयाI˜ नीितगत तथा कानूनी YयवBथा
ii. संरचनागन सुधार
iii. आधारभूत भौितक पूवाIधार िनमाIण र िवकास
iv. कमIचारी समायोजन र Bथानीय सेवाको YयवBथा
v. िवषयगत िन0ेपण तथा सेवा &वाहको YयवBथा
3. के @Rीय िनकायको भूिमकाको Xपा@तरण
i. संघीय तथा &ावेिशक िनकायहX नीित िनमाIण, सम@वय र सहिजकरणमा के ि@Rत हfने
4. संघ, &देश र Bथानीय तहबीच सहकायIको संBकृ ित &व}Iन
5. आिथIक िवकास र समृि}को Eयेय
i. सहभािगतामूलक योजना तजुIमा &िQया
ii. लि0त समुदाय के ि@Rत िवकास
iii. निजतामूिख िवकासमा जोड
iv. समयसीमाको कठोर पालना
v. Žममल ू क, आधिु नक र वातावरण अनकु ु ल &िविधको उपयZ
ु संयोजन
vi. Bथानीय तहको योजनालाई &ादेिशक तथा राि\|य योजनासँगको आव}ता
6. गणु Bतरीय सेवा &वाह
i. 0मता अिभवृि}
ii. शासनमा साझेदारी
iii. आधिु नक सच ू ना &िविधको उपयोग
7. सुशासनमा जोड
i. जनउrरदाियJव
ii. िविधको शासन
iii. पारदिशIता
iv. सहमती उ@मुख
v. िजmमेवारपूणI Yयवहार
vi. सहभािगतामूलक
vii. समता र समावेशीता
viii. &भावकाNरता
ix. Maintaining ethical standard

Bथानीय तहलाई कसरी स0म सेवा &वाह इकाइको Xपमा िवकास गनI सिक@छ ?
1. िवकास िनमाIण तथा सेवा &वाहका लािग आवxयक cोतसाधन, संBथागत संरचना तथा जनशिZ YयवBथापन गनK,
2. Bथानीय तह सpचालनका लािग आवxयक कानूनको िनमाIण गरी कायाI@वयनमा Vयाउने,
3. सेवा &वाहको &भावकाNरताकालािग 0मता अिभवृि} कायIQम सpचालन गनK,
4. कायI&णालीलाई सरल, पारदश¤ र नागNरक मै<ी बनाउने,
5. सहभािगतामूलक योजना &णालीलाई बBती तहदेिख नै आव} गरी योजना तजुIमा &णालीलाई सुtढ गनK,
6. योजना तजूIमा, कायाI@वयन, अनुगमन र लाभको िहBसेदारीमा Bथानीय सरोकारवालाहXको अथIपूणI सहभािगता
सुिनि[त गनK,
7. सpचािलत आयोजनाको सामािजक परी0ण, सावIजिनक परी0ण, सावIजिनक सुनुवाई लगायतका सामािजक
उrरदाियJवका िविधहXको माEयमबाट िवकास &िQयालाई पारदश¤ तथा उrरदायी बनाउने,
8. पूवाIधार िनमाIणमा आवxयक &ािविधक जनशिZ तथा उपकरणको YयवBथा र &ािविधक मापद^ड एवम् िनयमको
पालना गरी गुणBतर कायम गनK,

9
 9. Žममूलक, आधुिनक र वातावरण अनुकूल &िविधको उपयुZ संयोजन गद– Bथानीय पूवाIधार तथा आिथIक-सामािजक
िवकास गनK,
10. Bथानीय तŒयाङ् क>य &णाली तथा अिभलेख YयवBथापनमा सूचना &िविधको &योगलाई जोड िदने,
11. सूचना &िविधको &योग माफI त Bथानीय तहको योजनालाई राि\|य योजनासँग आब} हfने YयवBथा िमलाउने,
12. भू-उपयोग नीितको कायाI@वयन गनK,
13. िवप@न एवं सीमा@तकृ त घरधुरीका मिहलाहXलाई संल~न गराई नागNरक सचेतना के @Rको िवBतार गनK,
14. BथानीयBतरमा सpचालन हfने गैससका कायIQमहXलाई Bथानीय सरकारको सम@वयमा मा< सpचालन हfने YयवBथा
िमलाउने,
15. अ@Jयमा, िहजो जनताले के @Rबाट आचरणको सJचNर<को अपे0ा गथK, आज आ”नै अगािड रहेको सरकार र
पदािधकारीबाट सदाचार र सJचNर<को अपे0ा गरे का छन् । पNरवितIत पNरवेशमा शासन YयवBथालाई थप &भावकारी
बनाउन पदािधकारीहX अझ बढी अनुशािसत, कतIYयपरायण, चNर<युZ हfनु आवxयक छ ।

संघ, &देश र Bथानीय तहबीचको अ@तरसmब@ध

राजनीितक तथा कायIपािलक>य अ@तरसmब@ध

• &देश सभा सदBय तथा गा.पा./न.पा. का अEय0 वा &मुख र उपाEय0 वा उप&मुख सल ं ~न िनवाIचक म^डलMारा
राि\|य सभा सदBयको िनवाIचन,
• सघं र &देशबीच तथा &देश-&देशबीच उJप@न हfनसwने राजनीितक िववाद समाधानका लािग &धानम@<ीको
अEय0तामा अ@तर &देश पNरषद,
• Bथानीय तहहXबीच सम@वय कायम गनI म€ु य म@<ीको अEय0तामा &देश सम@वय पNरषद,
• सघं ले &देश र Bथानीय तहलाई आवxयक सहयोग र िनदKशन िदन सwने र सोको पालना गNरनपु नK,
• रा\|पितले &देश म.प.लाई सचेत गराउन, म.प./सभालाई ६ मिहनासmम िनलmबन गनI वा िवघटन गनI सwने,
• &देश सीमा हेरफे र तथा एकल अिधकारको संशोधन गनुIपदाI बहfमत &देशसभाबाट Bवीकृ त भएको हfनुपनK,
• एक अक• तहगत सरकारको कायI Bवायrता र अिधकार0े<को पालनामा बाधा नगनK, साथै एक अक• सरकारको
कानूनी YयवBथा, @याियक एवम् &शासिनक िनणIय र आदेशको कायाI@वयनमा सहयोग गनुIपनK
• एक &देश वा Bथानीय तहबाट अक• &देश वा Bथानीय तहको 0े<मा कुनै YयिZको Bवत@< आवागमन तथा पेशा
Yयवसाय गनI, वBतु वा सेवाको िवBतार वा ढुवानीमा अवरोध र भेदभाव गनI नपाउने
िवधाियक> अ@तरसmब@ध
• सघं , &देश र Bथानीय तह बीच सम@वय कायम गनI संघीय संसदले आवxयक कानून बनाउने,
• नेपालभर वा आवxयकता अनुसार नेपालको कुनै 0े<मा मा< लागू हfनेगरी संघीय कानून बनाउन सिकने,
• साझा अिधकारको िवषयमा पिन तीनै तहले कानून बनाउन सwने, तर Bथानीय तहले बनाएको कानून &देश तथा
संघीय कानून र &देशले बनाएको कानून संघीय कानूनसँग बा•ने नहfने, बािझएमा सो हदसmम बदर,
• एक भ@दा बिढ &देशले आ”नो एकल अिधकार0े< िभ<को कुनै िवषयमा कानून बनाउन नेपाल सरकारलाई अनुरोध
गरे मा संघीय संसदले सmबि@धत &देशहXको हकमा मा< लागू हfने गरी JयBतो कानून बनाउन सwने,
• &देश िवघटन भएको अवBथामा संघले &देशको लािग कानून बनाउन सwने,
• Bथानीय तह सpचालन र YयवBथापनका लािग &देश सभाले कानून बनाउने (पाNरŽिमक, सभा सpचालन, कमIचारी
सmब@धी),
• &देशहXले राजBव सmब@धी कानून बनाउँदा आपसी साम@जBयता हfनेगरी गनK,
• नेपाल सरकारले &देश तथा Bथानीय तहले बनाउने कानूनको नमूना उपलgध गराउन सwने
@यायीक अ@तरसmब@ध
• आ”नो अिधकार0े< िभ<का िववाद िन¥पण गनI गा.पा./न.पा.मा एक @याियक सिमित रहने,
• @याियक सिमितले गरे का िनणIयउपर िचr नबुझे सmबि@धत िजVला अदालतमा पुनरावेदन ला~ने,
10
 • सघं , &देश र Bथानीय तह बीचको अिधकार0े<कोबारे मा भएको िववादको िन¥पण सव•aच अदालतको संवैधािनक
इजालसबाट हfने
&शासिनक अ@तरसmब@ध
• सघं ीय इकाइहXबीच िजmमेवारी, cोत साधन र &शासनको साझेदारी गद– सुमधुर र सहयोगाJमक सmब@धको िवकास
र िवBतार गनK राnयको नीित,
• संQमणकालीन &ब@धका Xपमा नेपाल सरकारले सरकारी सेवामा कायIरत रा\|सेवक कमIचारीहXलाई संघ, &देश
र Bथानीय तहमा कानून बमोिजम समायोजन गनI सwने,
• अ@तरतह कमIचारी सXवा,
• कमIचारी भनाIलगायतका िवषयमा संघीय कानूनले &देश लोकसेवालाई मापद^ड िदने,
• गा.पा./न.पा.को कमIचारी र कायाIलय YयवBथापनसmब@धी िवषय &देश कानून बमोिजम हfने,
िवrीय अ@तरसmब@ध
• राजBवको 0मता र खचIको आवxयकताका आधारमा राि\|य &ाकृ ितक cोत तथा िवr आयोगको िसफाNरसमा
नेपाल सरकारले &देश र Bथानीय तहलाई तथा &देशले आँफू अ@तरगतको Bथानीय तहलाई िवrीय समािनकरण
अनुदान र सशतI अनुदान िदनुपनK,
• अ@तरसरकारी िवr हBता@तरण अ@तगIत सममुरक अनुदान र िवशेष अनुदानको समेत YयवBथा गNरएको,
• सघं ले आिथIक अिधकारका 0े<मा &देशलाई समेत लागू हfनेगरी आवxयक नीित, मापद^ड र काननू बनाउन सwने,
• &देश तथा Bथानीय तहले आिथIक र िवrीय नीित तजIमु ा गदाI नेपाल सरकारको आिथIक र िवrीय नीित अनश
ु रण
गनIु पनK,
• सघं ीय इकाइहXबीच राजBव (आ@तNरक cोतको म.ू अ.कर र अ@तःशुVक) तथा रोयVटी रकम बाँडफाँड,
• नेपाल सरकार, &देश र Bथानीय तहबीच अ@तर सरकारी िवr YयवBथापनका िवषयमा आवxयक परामशI तथा
सम@वय गनI अ@तर-सरकारी िवr पNरषद रहने,
• &ाकृ ितक cोतको &योग वा िवकासबाट &ा˜ लाभको सम@यायीक िवतरणको YयवBथा
सेवा &वाह र िवकास सmब@धी अ@तरसmब@ध
• Bथानीय सरकारबाट सmपादन हfने कायIQम तथा &वाह गNरने सेवा सmब@धमा संघ तथा &देश सरकारले मापद^ड र
गुणBतर िनधाIरण गरी पठाउने,
• संघले &देश तथा Bथानीय तहलाई नवीन &िविध तथा अनुस@धानका 0े<मा &िविध हBता@तरण र सो िवषयमा
&िशि0त गनK,
• Bथानीय तहहXले आपसमा साझेदारी गरी संयुZ योजना सpचालन गनI सwने,
• नेपाल सरकारले &देश तथा Bथानीय सरकारलाई िवकास साझेदारसँग सmझौता गरी कायIQम सpचालन गनI सहयोग
गनK
सूचना आदान&दान र &ितवेदन
• Bथानीय तहले आफूले गरे को आय र Yययको चौमािसक िववरण JयBतो अविध समा˜ भएको िमितले प@¦ िदन िभ<
अथI म@<ालय तथा &देश सम0 पेश गनुI पनK
• नेपाल सरकारले &देश तथा Bथानीय तह समेतको आिथIक िववरणको आधारमा एक>कृ त आिथIक िववरण तयार
गरी &Jयेक वषIको पुष मसा@तिभ< सावIजिनक गनुI पनK
• कानून बमोिजम अ@य िविभ@न सूचनाहXको आदान &दान तथा &ितवेदन

11
1.3 New public governance, co-governance, co-construction and co-production of public
services (नयाँ सावIजिनक शासन, सह-शासन, सावIजिनक सेवाको सह-िनमाIण र सह-उJपान)

New Public Governance (नयाँ सावIजिनक शासन)

Concept of NPG
• जन&शासनको िवधामा िवकास भएको पिछVलो अवधारणा हो, जसले आधुिनक सरकारले सावIजिनक चासोको
YयवBथापन कसरी गनK र शासक>य अœयासलाई बढी भ@दा बढी जनमुखी कसरी बनाउने भ@ने Bपu मागIदशIन गछI ।
• यो सावIजिनक YयवBथापनको सै}ाि@तक मा@यता मा< नभई शासक>य अœयासको नयाँ ढाँचा पिन हो ।
• NPG ले बहfसरोकारवालाहXको संल~नतामा शासक>य अœयास र कVयाणकारी सेवाहXमा तेcो प0को YयवBथामा
जोड िद@छ ।
• NPG ले सरकार र सावIजिनक 0े<को अितNरZ अ@य सामािजक संBथा र कताIहXलाई समेत महJव िद@छ ।
• New Public Governance is a management philosophy used by governments and semi-
governments since the 2000s to modernize the public sector (and to correct some of the
mistakes that New Public Management has caused). New Public Governance is also known
as post-NPM or digital-era governance.
• The New Public Governance is rooted in network theory , institutional theory and forms the
synthesis of the collision between the (Weberian) bureaucracy and the New Public
Management of the 80s. The central focus is cooperation, coordination and participation of
the various fragmented services. The government is therefore presented holistically.The
literature also talks about Joined Up Governement. Public-private cooperation and
digitization are also important characteristics.
• The concept of NPG covered many management concepts such as 'polycentric governance',
'electronic governance', 'multi-level governance', 'global governance', 'regional governance'
and 'organizational governance'.
• In conclusion, NPG is an administration mode that pluralistic governance body, which
included the government, the private sector, non-profit organizations and a series of social
groups consulated and negotiated to adopt to the changing social affairs.

Comparision among TPA, NPM, NPS and NPG

TPA NPM NPS NPG
मVू य (Value िनयम तथा &िQयाको पालना द0ता लोकत@< लोकत@< र द0ता
Orientation)
सै}ाि@तक आधार कमIचारीत@<ीय &णाली, आिथIक िस}ा@त, िनजी लोकताि@<क शासन, करार, सदाचार,
राजनीितक र &शासक>य 0े<को YयवBथापन दशIन संगठनको मानवीय िस}ा@त, सामूिहकतावाद
िस}ा@त उrर आधुिनक &शासक>य
िस}ा@त
Yयवहार नीित िनमाIण र कायाI@वयनलाई सावIजिनक सेवाको उJपादनमुखी बहfकेि@Rत सरकार
अलग गनK, के @Rीकृ त सरकार Outsourcing and
Marketing
नागNरकको भूिमका नेता 5ाहक नागNरक के ि@Rत सेवा &वाहमा िनणIयमा
संल~नता सहभािगता
अनुस@धान िविध Institutional Positivism Humanism Collectivism

12
Characteristics of NPG
1. शिZको बाँडफाँड वा छराईलाई जोड िद@छ ।
2. सरकारको सम@वयमा बल पयु ाIउँछ ।
3. एउटा Yयापक अिन जिटल सामािजक सpजालको िनमाIण गदIछ ।
4. शासन सpजाल cोतको िविनमयमा आधाNरत हf@छ ।
5. सmझौताको िव{ास र िBथरता मािथ शासन सpजाल आधाNरत हf@छ ।
6. सामािजक सावIजिनक संगठनको भूिमकालाई उaच महJव िद@छ ।

Contribution of NPG
1. सावIजिनक &शासनको अनुस@धान र िवकासमा नयाँ tिuकोण Bथािपत गरे को छ ।
2. सरकारको सुधार र शासनको अœयासमा सकाराJमक &भाव पारे को छ ।
3. सावIजिनक शासन सpजालको िवकास र िवBतारमा महJवपणू I योगदान पयु ाIएको छ ।
4. सरकारको एकािधकारको अ@Jय गरे को छ र अ@य िनकायहXको शासनमा सल ं ~नता बढाएको छ ।
5. खलु ा सेवा सpजाल (Open service network) को Bथापनामा सहयोग गरे को छ ।
6. सरकारको YयवBथापनमा &योगाJमक अœयास Bथापना गरे को छ ।
7. सावIजिनक &शासनको अEययन र अनुस@धानमा नयाँ मा@यता र िस}ा@तको &योगलाई उJ&ेNरत गरे को छ ।

Problems of NPG
1. उrरदाियJव Bपu नभएका कारण िवषयवBतुको अBपu िजmमेवारी फै लाएको छ ।
2. सामािजक सpजालले बहfलवादमा जोड िदने भएकोले सामािजक समBयाहX सmबोधन गनI किठन छ ।
3. नागNरक र सरकारको भूिमकाबीच िवरोधाभास पूणI अवBथाको गिहराई बढाएको छ ।

नेपालको स@दभIमा NPG

1. NPG पि[मा िव{मा िवकिसत अवधारणा हो, जBले पूणI लोकत@<को माग गदIछ । तर हा•ो जBतो पूणI &जात@<को
कमी भएको अवBथामा यसको आ@तNरक>करण चूनौितपूणI छ ।
2. हा•ो स@दभIमा सेवा &वाहमा औपचाNरकता र आिधकाNरकताले अझै पिन मु€य भूिमका खेिलरहेको छ । NPG को
िवषय हा•ो परmपरागत संBकृ ितसँग मेल नखानेहfँदा यसको Bथानीयकरण कठीन छ ।
3. NPG ले सरकारको भूिमकालाई Leader बाट Coordinator मा Xपा@तरणको माग गदIछ । सरकारले आ”नो
&Jय0 कायIकारी भूिमकालाई घटाउनुका साथै सावIजिनक िहतको अिधकतम &ाि˜का लािग अ@य िनकायहX बीच
सहमित र सम@वयको &यास गनुI पदIछ ।
4. NPG आ@तNरक>करणका लािग सामािजक संगठनको िनमाIणलाई बिलयो बनाउने र उिनहXको िवकासका लािग
उपयुZ वातावरण उपलgध गराउनु आवxयक छ । सामािजक संगठन भनेका सरकार र नागNरक बीचको सmब@ध
सेतुको Xपमा रहेका हf@छन् र उिनहXले यस िदशामा ठूलो शिZ हाँिसल गरे का हf@छन् जसलाई सावIजिनक शासन
सpजालमा वेवाBता गनI सिकँ दैन ।

Co-governance (सह-शासन)

Concept of Co-governance
• The participatory management in which decisions are made at the lowest level possible by
recognizing the decision of each member equitably.
• सहशासन शासनको सहकायाIJमक िविधमा के ि@Rत हf@छ । यसले सावIजिनक सेवा िवतरणमा उपभोZाको
संल~नताको माग गदIछ । सेवा िलने र िदने दवु ैप0को संल~नताले सावIजिनक सेवाको सmपूणIताको िवकासमा
सकाराJमक &भाव पादIछ भ@ने मा@यतामा यस अवधारणाको िवकास भएको हो ।

13
 • सेवा &दायक र सेवा &ापक हरे क tिuकोणले एक अथIमा अ@तरिनभIर हfने भएकोले पिन ियनीहX दवु ैको सहकायI
ज¥री छ र यसैबाट परBपरका इaछा, चासो, ल§य र समBयाको उपयुZ सmबोधन गनI सिक@छ ।
• यसले cोतहXको &भावकारी YयवBथापनका लािग समुदायमा रहेको परmपरागत &णालीको खोजी गनुIपनK कुरामा
जोड िद@छ ।
• मा@यताः
- समुदायले आ”नो cोतहXको YयवBथापनका लािग आँफै िनयमहX बनाउने 0मता रा€छन् ।
- cोतहXको समतामूलक िवतरण र उपभोगका लािग समुदायमा रहेको शासक>य इकाइसँग आवxयक अनुभव
रह@छ ।
• उ¢ेxयः
- शासक>य &णालीलाई सहभािगताJमक बनाई सबैलाई समान लाभ िवतरणको सुिनि[त गराउन,ु
- साझा धारणाको िनमाIण, साझा उrरदाियJव र सहकायI सुिनि[त गराई शासन &कृ याको सmपूणIतामा
&भावकाNरता Vयाउनु
• िनणIय िनमाIणमा सरोकारवालाको सहभािगताले &जाताि@<क सmब@ध औपचाNरक र बिलयो बनाउँछ ।

Forms of Co-governance
1. Collaboration and Cooperation: सहकायI र सहयोग
2. Public Private Partnership: सावIजिनक िनजी साझेदारी
3. Networking: सामािजक सpजालको Bथापना र िवकास

Principles of Successful Co-governance

1. जनताले कसरी सहकायI गछI न् भ@ने सmब@धमा Bपu संरचना, &कृ या र बुझाई िनमाIण गनुI
2. हरे क पा<ले के &ा˜ गनI कोिशष गNररहेको छ भ@ने सmब@धमा साझा बुझाईको िवकास र YयवBथापन गनुI
3. उपयुZ अनुभव र 0मता भएका YयिZहXको संल~नताको सुिनि[तता गनुI
4. कायIसmपादन, उपलgधी र समBया&ित उrरदायी एवं पारदश¤ हfनु
5. आिथIक िदगोपनाको साथै पNरिBथितमा आउन सwने सmभाYय उतारचढावका लािग आवxयक योजना िनमाIण गनुI

Strategies to Promote Co-governance

1. असल सmब@ध िवकास गनK
2. सहकायIको लािग तयार हfन,े एकअकाIको कुरा सु@ने र िसwने, एक अकाIको धारणा बु•ने तथा आवxयकता अनुसार
सहमितमा पु~ने &णाली Bथािपत गनK
i. सहशासनका लािग अनुभवी, 0मतावान र समय िदन सwने YयिZ/समूहको पिहचान गनK,
ii. सहकायIको उ¢ेxयमाथीको साझा बुझाईको िवकास गनK, सहकायIको लािग तयार रहने, साथै JयBतो साझा
उ¢ेxयकको समय-समयमा परी0ण गनK,
iii. कसरी सहकायI गनK भ@ने सmब@धमा योजना र &िQया िनधाIरणमा समय िदने र िन\कषIउपर सहमत हfने,
iv. िनणIय गनK अिधकारका साथै Bपu भूिमका र िजmमेवारी &दान गनK,
v. आिथIक YयवBथापन चुBत दु¥Bत र &भावकारी छ भ@नेबारे मा आBवBत तुVयाउने
vi. &ा˜ उपलgधी र &गितको अEयाविधक Xपमा जनतालाई जानकारी गराईरहने

Co-construction and co-production of Public Services (सावIजिनक सेवाको सह-िनमाIण तथा सह-
उJपादन)

अवधारणाः
• सावIजिनक सेवाको सहिनमाIण र सहउJपादनले नागNरक र सरकारबीचको साझेदारीमा जोड िद@छ ।

14
 • मूVयवान पNरणामका लािग नागNरक र सरकारको संयुZ &यास र संल~नता अपNरहायI छ भ@ने आधारभूत मा@यतामा
यस अवधारणाको िवकास भएको हो ।
• न सरकार, न नागNरक, कसैले पिन एwलै आवxयक cोत साधनको YयवBथापन र चूनौती सामना गनI स0मता रा€दैनन्
। दबु ै प0सँग िभ@न र िवशेष &कारका cोतहX छन् जसको संयोजनबाट कै य‹ असmभव पिन सmभव भैिद@छ ।
• सरकारसँग के छ?
- नीित िनयम, नेतJृ व, दरू tिu र अपे0ा
- पूँजी
- िव“तामा आधाNरत “ान सीप
- सावIजिनक सेवामा संल~न कमIचारीहXको शिZ, समय र Žम
• नागNरकसँग के छ?
- “ान, सीप, बुझाइ र इaछा शिZ
- उJ&ेरणा, आकां0ा
- पNरवार र समुदायसँगको सामािजक सmब@ध
• यी दवु ै प0सँग भएका उVलेिखत cोतहXको सयं ोजनले सावIजिनक सेवाको उJपादन, िवतरण र उपभोगको गुणBतर
सुिनि[त हfने भएकोले शासनमा सहिनमाIण र सहउJपादनको अवधारणा लागू गNरएको हो ।
• नागNरकको सहभािगता भएमा सेवाको गणु Bतर बढ्न,े अपनJव बढ् ने, सेवा स@तिु u &ा˜ हfने िव{ास िलइ@छ ।

सहउJपादन र सहिनमाIणबाट &ा˜ हfने लाभहXः

• सावIजिनक सेवा &वाहमा सामािजक योगदान उVले€य वृि} हf@छ । Contribution ­
• पNरणाममा सुधार Vयाउँछ । Result ­
• गुणBतरको सुिनि[तता गदIछ । Quality ­
• नागNरकको अपनJव िसजIना हf@छ । Ownership ­
• सामािजक सmब@ध सुtढ हf@छ । Social relation ­
• पारBपNरकताको भावना बढ्छ । Reciprocity ­
• सिQय साझेदारीको िवकास हf@छ । Active partnership ­
• मुRाको मूVयमा सुधार Vयाउँछ । Value for money ­

सहउJपादन र सहिनमाIणसँग सmबि@धत के ही म¢ु ाहX (Issues/debates)

1. सेवा उपभोZाको भूिमका के हो ? के सबै उपभोZा अिनवायI सहभािग हfनु जXरी छ ? र, Jयो सmभव छ ?
2. सावIजिनक सेवा &दायक संगठन र ितनको संरचना कBतो हfने ? Jयसमा नागNरकको Bथान कहाँ हfने ?
3. सहउJपादनमा संल~न िव“/Yयवसायीक YयिZहX र जनताबीचको अ@तरकृ या
4. सहउJपादनमा संल~न हfने नागNरक इaछा र द0ता
5. सहउJपादनमा सहभागी भएबाट &ा˜ हfने लाभ र हानी
6. सहउJपादन सmब@धमा िव£मान कानूनी YयवBथा र पNरमाजIन
7. सावIजिनक खचI र सहउJपादनबीचको सmब@ध

उaच गणु Bतरको साझेदारी (सहउJपादन र सहिनमाIण) िवकास

1. Choice and Control: नागNरकलाई cोत मािथ िनय@<णको अिधकार िदने
2. Peer Support: एक-अक•लाई सहयोग गनK गरी नागNरकलाई सशिZकरण गनK
3. Incentive Partnership: उपलिgधको सिह YयवBथापन र साझेदारी गनK
4. Professional Culture: नागNरकको योगदान अिभवृि} गनI Yयवसाियकताको िवकास गनK
5. Reciprocal: आपसी अ@तरिनभIरता र सहअिBतJवको भावना िवकास गनK
6. Trust Building: आपसी िवBवासको िवकास गनK

15
1.4 Global governance (िव{Yयापी शासन)

अवधारणा
• िव{Yयापी संरचनामा र िव{Yयापी मु¢ामा के ि@Rत भई काम गनुI नै िव{Yयापी शासन हो ।
• िव{ एक आपसमा परिनभIर ब@दै गईरहेको छ । िव{Yयापी आिथIक र सामािजक िवकास त भएको छ, तर सँगसँगै
चूनौतीहX पिन थिपएको छ । िव{ले जलवायु पNरवनIत र वातावरण &दुषण, आतंकवाद तथा आपरािधक गितिविध,
महामारी, आिथIक म@दी, गNरबी, जBता समBया जसलाई हामी Problems without Passport पिन भ@दछ‹,
यसको िनर@तर चूनौती सामना गनुIपरे को छ । यी समBयाहX िवX} लड् न एwलो रा\|लाई किठन छ । िव{Yयापी
सहकायIको आवxयकता परे को छ । बहfराि\|य संगठन, 0े<ीय एवं उप0े<ीय संगठन, िव{ नागNरक मpच र
गैरसरकारी संBथा िमलेर काम गनुIपनK िBथित छ । यसै पNरिBथितको उपजको Xपमा Global Governance को
अवधारणा आएको हो ।
• Global Governance को एकल अथI वा पNरभाषामा एक मत पाई ैदैन, तर िव{Yयापी सहकायI र सहयोगमा सहमती
छ । िव{Yयापी Xपमा नीित िनयम बनाई सोको कायाI@वयन र अ@तराIि\|य समBया समाधानमा यो के ि@Rत छ । यसले
िवतरणमा समान पहfँच &दान गछI । सेवा सुिवधाबाट कुनै रा\|, समुदाय र YयिZलाई विpचत गद–न ।
• UN, NATO, ASEAN, SAARC जBता संगठनहX िव{Yयापी शासनका संगठन हfन् ।
• UN ले िव{Yयापी नीित िनयम बनाउँछ र सबै रा\|हXलाई बहfप0ीय मापद^डमा आब} गनI &यास गछI । जBतै सन्
२०१२ जुनमा Rio de Janerio मा बसेको UN को िदगो िवकास सmब@धी बैठकले िदगो िवकासमा Eयान िदँदै
समावेशीकरणमा जोड िदएको िथयो । यसले मानव अिधकारको चासोका िवषयमा सmबोधन गरे को िथयो,
अ@तराIि\|य नीित िनयमको ढाँचा बनाएको िथयो, िदगो िवकासका तीन आयामहX (आिथIक, सामािजक र
पयाIवरणीय प0) बीच स@तुलन कायम गनI जोड िदएको िथयो ।
• ATS, UNFCCCC, Montreal Protocal on Substance ले वातावरण जोगाउन र 0यीकरण हfन निदन भूिमका
खेलेको छ । सामिु Rक 0े<मा भएका गितिविधमा UNCLOS को िनयम लागू भएको छ ।
• िव{Yयापीकरणको अवधारणासँगै शासक>य &णालीमा सधु ार गनI, अझ िवशेष गNर शीत यु}को अ@Jयसँगै अथाIत
सन् १९८० को दशकबाट Global Governance अवधारणाको िवकास र आवxयकता Yयापक हfँदै गएकोछ ।

Actors in Global Governance:

• राnय
• अ@तराIि\|य संगठनहX
• गैरसरकारी संगठनहX
• बहfराि\|य कmपनीहX
• वै“ािनक समुदाय, नागNरक समाज,
• सुर0ा कmपनी
• सpजाल, साझेदारी

Global Governance का िस}ा@तहX

• सावIभौम समानता
• अ@तराIि\|य सmब@ध, कूटनीित, अ@तराIि\|य कानून र अथIत@<मा िनभIरता
• एक अकाIको घरे लु मु¢ामा अहBत0ेप
• िववादको शाि@तपूणI समाधान
• समान &ितिनिधJव
• समानता तर दाियJवमा फरक
• िनणIय &िQयामा बहfप0ीय &ितिनिधJव, बहfमतीय &णालीलाई मा@यता
• सुर0ा तथा अ@तराIि\|य सेवा सुिवधामा पहfँच

16
Global Governance का म€ु य सवालहXः
• अ@तराIि\|य शाि@त सरु 0ा सtु ढ गनK िवषय
• आतक ं वाद िव¥}को लडाँई
• आणिवक िनश„ीकरण (आणिवक हितयार &योग हfन निदने र यस अिघ रहेका हितयार नu गनK िवषय)
• जलवायु पNरवतIनको असर कम गनK उपायको खोजी
• िदगो िवकास गितिविध सpचालन गद– गNरवी घटाउने
• मानव अिधकारको संर0ण तथा सmव}Iन र मानवीय सहायता आदान&दान
• सीमापार हfने संगिठत अपराध िनय@<ण जBतै: ‚uाचार र गैरकानुनी लगानी
• िव“ान, &िविध र नव&व}Iनमा सहयोग एवं सहकायI
• बािहरी अ@तNर0को खोजी र &योग
• Cyber space को &योग र िनयमन
• अ@तराि\|य कानुनको िवकास र पNरमाजIन
• मानवीय खुशी &व}Iन गनK उपायको खोजी

Global Governance को बनौट

• सगं ठनको &कासको आधारमा
- राजनीितकः जBतै UN
- सै@य तथा सुर0ाः जBतै NATO, OSCE
- आिथIकः जBतै WTO, WB, ADB, G8, G20, EU, SAARC, ASEAN
- सामािजकः जBतै INGOs, World Social Forum
• संगठनको &कृ ितको आधारमा
- अ@तरसरकारीः जBतै UN, WTO, BWI
- गैरसरकारीः INGOs

Global Governance मा िनणIय &िQयाः

• औपचाNरक वाताI र सहमतीका आधारमा
• िनणIयका लािग िनवाIचन र बहfमितय आधारमा
- जनस€ं या वा आिथIक योगदान अनसु ार भोटको भार फरक फरक हfन सwने
• अ@तराIि\|य कानूनको Yया€या, वादिववादमा भएका @यायालयको फै सला
• मEयBथताका आधारमा

Global Governance का समBयाहXः

• ठूला शिZशालीका ठूलै भनाई, अ@तराIि\|य नीित िनमाIण र िनणIय प}ितमा उनीहXकै िनय@<ण । जBतै P5 (China,
France, Russia, UK, USA), P5+1 (Germany), G7, G20
• अVपिवकिसत तथा िवकासशील रा\|का कमजोर भनाइ र कमजोर &ितिनिधJव
• िवकासशील रा\|हXले वैकिVपक शासन, सरं चना र संय@< बनाउँदै (eg. BRICS - Brazil, Russia, India,
China and South Africa)
• वतIमान िव{Yयापी सBं थाहXमा कमजोर िव{Yयापी नागNरकहXको िव{ास
• नयाँ उJप@न समBयाहXको समायोजना गनI असमथI
• बढ्दो उrर-दि0ण िवभाजन, आmदानी असमानता
• शिZ सmब@धमा साझा मापद^डको कमी
• कितपय बहfराि\|य संगठनहX साना रा\| भ@दा पिन सशZ ब@दै जानु (बजेट र &भावका आधारमा)
• अ@तराIि\|य सि@ध सmझौताबाहेक िव{Yयापी Xपमा अ@तराIि\|य कानून YयवBथा िफतलो हfनु

17
 • िव{Yयापी Xपमा संघ संगठनमा एकता हfन नसwनु, उनीहXबीच &ितBपधाI बढ्नु
• िव{Yयापी प}ितमा उrरदाियJवको कमी
• सावIभौिमकताको 0य हfँदै जानु

Global Governance का चनु ौतीः

• िव{Yयापीकरण तथा यसले Vयाएका आतंकवाद तथा अपराध जBता गितिविधहXको उिचत YयवBथापन गनुI
आजको पिहलो चुनौती हो ।
• सुर0ा पNरषदमा िवभािजत मतमता@तर हfन,ु बढ् दो रा\|वाद तथा 0े<ीयतावादको अिभयान र अ@तराIि\|य शिZ
के @Rको बदिलँदो शिZ BवXपले समेत अ@तराIि\|य सुर0ालाई नै चुनौती िदएको छ ।
• शिZको Bथाना@तरण र नयाँ उदीयमान शिZ रा\|का बदिलँदा मा@यताले समेत िव{ शासन YयवBथामा चुनौती
थपेको छ । जBतै एिशयाली पूवाIधार िवकास ब†कको Bथापनाले यस &कारको चुनौतीलाई इंिगत गछI ।
• अ@तराIि\|य संगठनहX पि[मा जगतको मूVय, मा@यता र BवाथIमा आधाNरत भए भ@ने आरोपलाई ख^डन गनुI र
यBतो आरोपलाई गलत सािवत गनुI चुनौतीको Xपमा रहेको छ ।
• अ@तराIि\|य Bतरमा िव£मान आिथIक तथा राजनीितक असमानताले अितवाद, सामािजक M@M र अ@तराIि\|य मानव
जगतका उrरदाियJव &ित &¨ उठाएको अवBथा छ । अतः JयBतो असमानताको सmबोधन गनुI पिन चुनौतीको Xपमा
रहेको छ ।
• मानवीय िवकासका मु¢ाहX जBतै गNरबी, बेरोजगारी, वातावरणीय &दुषण, भोकमरी र YयिZगत सुर0ाका िवषयमा
संवेदनशील र िजmमेवारी बहन गनुIपनK अवBथा छ ।
• &ितव}ता अनुXपको िवकास सहायता पNरचालन गनुI र सोको &भावकाNरता अिभवृि} गनुI पिन चुनौतीपूणI छ ।
• िविवधताको YयवBथापन, शरणाथ¤, मानव बेचिबखन र ओसारपसार, लागूपदाथI दYु यIसनी, आणिवक हितयार जBता
िवषयमा िव{को समान tिuकोण िनमाIण गरी अ@तराIि\|य समुदायको &भावकारी पNरचालन गनुI पिन चुनौतीका
Xपमा रहेको छ ।
• Fighting Global Warming
• Fighting Global Poverty
• Global Free Trade?
• Non-proliferation of WMD (Weapons of Mass Destruction)

Global Governance का लािग गNरनपु नK कायIहXः

• भएका Global Institutions को सुtढीकरण गनK, साथै उनीहXलाई लोकता@<ीकरण गनK
• िवकासो@मख ु देशहXको &ितिनिधJव सुिनि[त गनK
• संगठनहXको सामािजक अनुब@धता हfनुपनK
• संBकृ ित तथा सœयतामा M@M िसजIना भएमा वाताIबाट समाधान गनK
• UN जBता संगठनले &मुख भूिमका िनवाIह गनK
• अ@तराIि\|य गैरसरकारी संBथा तथा िनजी संगठनलाई YयविBथत गनK
• बौि}कतालाई सुर0ा तथा &व}Iन गनK
• आवxयक cोतको पिहचान र पNरचालन गनK
• पि[मा मूलुकहX थप िजmमेवार हfनुपनK: Are they the source of the solution or source of the problems?
• िव{शासनलाई थप उrरदायी बनाउने

Global Governance बाट नेपालले &ा˜ गरेको फाइदा

• आजको िव{Yयािपकरणको युगमा कुनै पिन मुलुक एwलो रहन वा BविनणIय गनK अवBथामा नभई अXको सहयोग
िलनुपनK भएकोले हामीमा पिन अ@तराIि\|य सहकायIको संBकार िवकास हfँदै गएको छ ।
• िव{Yयापी Xपमा भएका िनणIयहXले हा•ो जीवनमा &Jय0 असर पNररहेको छ ।

18
• मुलुकको अ@तराIि\|यBतरमा सहभािगता र योगदान गनK अवसर &ा˜ भएको छ ।
• अ@तराIि\|य सmब@ध बनाउन र आ”नो &ितिनिधJव कायम गराउने अवसर िमलेको छ ।
• अ@तराIि\|य मpच तथा tिuकोण उपलgध भएको छ ।
• िव{ शासनमा योगदान िदनुभ@दा बढी फाइदा िलएका छ‹ ।
• ‚uाचार, मानव िवकास, Yयवसाय सpचालन, शासन जBता सूचकाङ् कमा नेपालको समेत गणना हfने गरे को छ ।
यसले JयBता 0े<मा रहेको अवBथाको जानकारी र सुधारका 0े< पिहचानमा योगदान पुगेको छ ।
• मुलुकको &जाताि@<क प}ित तथा िव{सनीयता कायम गनIमा समेत अ@तराIि\|य शासनले योगदान पुगेको छ ।

19
1.5 Innovative state (नव&वतIनमख
ु ी राnय)

अवधारणाः
• उJपादन, सेवा र बजारको िवकास तथा िवBतारका लािग YयवBथापन &णालीमा नयाँ मूVय &णालीको Bथापना,
वै“ािनक िविध र प}ितको अवलmबन, अनुसरण र समायोजन नै नव&वतIन (Innovation) हो ।
• अतः JयBतो राnय जसले सावIजिनक सेवामा वै“ािनक अनुस@धानमा आधाNरत, साझेदारीमुलक र सशZ>करण
उ@मुख YयवBथापक>य &णालीको Bथापना र अनुसरण गछI , Jयसैलाई Innovative State भिन@छ ।
• यो &कृ या र पNरणाम दवु ै हो ।
• नवपवIतIनका लािग िनmनिलिखत ३ कुराको आवxयकता पदIछ (Joseph F. Engelberger):
i. Recognized need
ii. Competent people with relevant technology
iii. Financial support
• Invention => Innovation => Diffusion

Types of Innovation
पिछVलो दशकमा सावIजिनक 0े<मा भएमा &मुख Innovations:
• Product innovation: नयाँ वBतुको उJपादन र &योग, जBतैः नयाँ BवाBŒय उपकरणको िवकास र अBपतालमा
सोको &योग
• Service innovation: सेवा5ाहीलाई नयाँ तौरतNरकाबाट सेवा&वाह, जBतैः on-line tax return
• Process innovation: संगठनको कायI&कृ यालाई नयाँ ढंगले तजुIमा गनK, जBतैः Front office र Back office
process को Xपमा &शासिनक पुनगIठन गनK, Process mapping गनK,
• Position innovation: नयाँ पNरवेश तथा उपयोगकताIको पिहचान,
• Strategic innovation: ल§य हाँिसलका लािग नयाँ उपायको खोजी, जBतैः सामुदाियक &हरी, सामुदाियक
अBपतालको िवकास र &योग
• Governance innovation: नागNरक सहभािगताको नयाँ BवXप, लोकताि@<क संगठनहX जBतै Bथानीय वा
सामूदाियक मpच, िन0ेिपत सरकार
• Marketing innovation:
• Organizational innovation:

Factors affecting Innovation:

• Knowledge factor: R&D को कमी, द0 जनशिZको अभाव, सूचना &िविधको कमी, साझेदारको कमी आिद
• Institutional factor: पूवाIधारको कमी, सmपिr अिधकारको कमी, कानूनी र िनयमन &िQयाको कमी आिद
• Cost factor: उaच जोिखम, उaच लागत, कोषको कमी, िवr YयवBथापनको कमी
• Market factor: पूवIBथािपत बजारको &भाव अिधक, नव&वितIत वBतु वा सेवाको मागमा अिनि[तता
• Others: पिहले नै भैसके को नव&वतIनका कारण नयाँ थप &वतIनको माग नहfनु, संगठनाJमक कठोरता

Innovative States का िवशेषता/फाइदा

• Quality - गुणBतरीय सावIजिनक सेवा &वाह हfने
• Time and Cost - समय र पैसाको बचत हfने, बहfकायIको एिककरण (एकMार &णाली) हfने
• Capacity - उपयोगकताIको 0मता अिभवृि} हfने, सेवा &ाि˜का लािग गनुIपनK पNरŽममा उVले€य सुधार हfने
• Trust building and relationship - नागNरकसँगको सmब@ध सुtढ हfने
• Sustainability - िदगोपना बढ्ने
• Productivity - उJपादकJव अिभवृि} हfने
20
 • Environment friendly, adaptability - वातावरणीय &भावमा सुधार हfने, अनुकुलन 0मतामा वृि} हfने

A framework for public sector innovation (Recommended by OECD)

A new landscape
• technology is transforming how citizens interact with government
• citizens are more informed
• the publics expectations have increased
• governments need be able to respond to the challenge
• public organisations need to come up with new ideas, try new approaches & work in new
ways

The 4 levels where innovation takes place:

1. the innovator
2. the organisation in which they work
3. the public sector as a whole
4. society

The 4 organisational factors:

1. People: The cultural dimension – how people are motivated within an organisational setting
to explore new ideas and experiment with new approaches.
2. Knowledge: The realm of knowledge and learning which allows us to consider issues related
to the collection, analysis and sharing of information, knowledge development and learning.
3. Ways of working: The way work is structured within and across organisations may have an
impact on innovation in the public sector.
4. Rules and processes: Rules and processes, (including the legal/regulatory framework,
budgeting, and approval processes) may offer (or block) opportunities to innovate

21
Promoting public sector innovation
सावIजिनक &शासनमा नव&वतIनलाई &व}Iन गनIका लािग एउटा YयविBथत &कृ याको अवलmबन गNरनुपदIछ । यस अ@तगIत
सावIजिनक सेवा &वाहमा संल~न YयिZहX, उनीहXले &योग गNररहेका सूचना, उनीहXले काम गनK तौरतNरका र JयBतो
कामलाई िनयमन गनK नीित तथा कायIिविधमा के ि@Rत भएर सुधारको खोजी गNरनु पदIछः
ACTION 1 - People Matter: नव&वतIनको उJ&ेरकको Xपमा रहने िनजामती कमIचारीको 0मता र द0तामा सरकारले
थप लगानी गनुI पदIछ । यस अ@तगIत नयाँ ढंगको कायI&णालीलाई सहिजकरण गनI कायIसंBकृ ितको िनमाIण, &ोJसाहन र मापद^ड
िनधाIरण जBता कायIहX समेत पदIछन् ।
ACTION 2 - Knowledge is power: सरकारले सावIजिनक सरोकारका सूचना, तŒयाङ् क र “ानको िनवाIध &वाहलाई
&ोJसाहन गनुIपछI र नयाँ नयाँ चुनौती तथा अवसरहXको िसजIनाJमक ढंगले सmबोधन गनIका लािग JयBता सूचना, तŒयाङ् क र
“ानको &योग गNरनु पछI ।
ACTION 3 - Working together solves problems: सरकारले नयाँ संगठनाJमक संरचनाको िवकास तथा सहकायIको
&णालीलाई &ोJसाहन गनुI पदIछ । नव&वतIनका लािग जोिखमको साझेदारी तथा उपलgध सूचना र cोतको संयोजनमा जोड
िदनुपछI ।
ACTION 4 - Rules and processes to support, not hinder: नव&वतIनलाई सबल र जोिखम @यूिनकरण गदाI सरकारले
आ@तNरक cोतसाधन तथा &िQयाको स@तुलन सुिनि[त गनुIपदIछ ।

22
1.6 Corporate Governance System (Yयवसायीक शासन &णाली)

अवधारणाः
• Yयवसायीक शासन &णालीले िनजी 0े<को िनयमन तथा सpचालनसँग सरोकार रा€दछ ।
• िनजी 0े<ले आ”ना लगानीकताIलाई मा< होइन, 5ाहक, कमIचारी, साना Yयापारी, सरकार र समाजलाई नै फाइदा
पुयाIएको छ । तर िवशेषगरी गएको २ दशकमा िनजी 0े<को Yयावसायीक मूVय मा@यतामा नरा•ो पNरt\यहX
देिखएका छन् । िव{Yयापी Xपमा Yयावसायीक असफलता, शंकाBपद लेखा अœयास, Yयावसायीक शिZको
दXु पयोग, आपरािधक अनुस@धान जBता कुराहXले सmपूणI आिथIक &णालीमा नै लगानीको &ितफल कमजोर भई
लगानीकताIहXलाई समेत कमजोर बनाएको छ । यBता जोिखम @यूिनकरण र सबल स0म िनजी 0े<को िवकास नै
Yयवसायीक शासन &णालीको कायI0े< िभ< पदIछ ।
• Yयावसायीक संघ संBथा सpचालन गनI तजुIमा गNरएको ऐन, कानून, िनयम तथा िविनयमहXMारा Yयावसायीक
संBथाको सpचालनका लािग अवलmबन गNरने सम5 &णाली नै Yयवसायीक शासन हो । यसमा Yयवसायीक 0े<ले
अवलmबन गनुIपनK मूVय मा@यताहX कायम गद– देशको आिथIक िवकासमा सिQय भूिमका िनवाIह गनI िनि[त
मापद^ड तोिकएको हf@छ । साथै सmबि@धत &ित›ानहXले पिन आ”नो &ित›ान सpचालनाथI िनि[त िनयम बनाएका
हf@छन् । उपरोZ सबै ऐन िनयम तथा कायIिविधहXको पालना गद– अथIत@<को िवकासका लािग राnयको शासन
&णालीमा सहयोग पुयाIउने सम5 कायIहX नै Yयवसायीक शासन हो ।
• Corporate Governance JयBतो &णाली हो जहाँ Yयवसायीक नगमहXकै सहभािगतामा शासक>य &णालीलाई
िनदKिशत र िनय@<ण गद– िन\प0ता, पारदिशIता र उrरदाियJव Bथापनामा कृ याशील रह@छ ।
• यसमा YयवसायीहX Yयावसायीक आचरण, उपयुZ वातावरण तथा सरकार र उपभोZाबीचको सmब@ध सेतुका
Xपमा रहेका हf@छन् ।
• Good corporate governance is simply good business. It ensures adequate disclosures and
effective decision making to achieve corporate objectives.

Yयवसायीक शासनका तJव (Elements):

• आ@तNरकः िनदKशक सिमित, YयवBथापन सिमित, कायIकारी तथा कमIचारीहX
• बाšः लगानीकताI, ऋणदाता, Yयवसायीक साहf तथा आपूितIकताI, 5ाहक तथा उपभोZा र संगठनाJमक कायIबाट
&भािवत हfने समुदाय, सरकार

Yयवसायीक शासनको उ¢ेxयहXः

• Yयवसायको माEयमबाट YयवसायीहXको हकिहतको संर0ण गरी लगानीको सही &ितफल आजIन गनुI
• Yयवसाियक पारदिशIताको &व}Iन गनुI
• सरोकारवालाहXको िहतको संर0ण गनुI
• संगठनको पNरकVपना पूरा गनुIका साथै सामािजक दाियJव वहन गनुI
• Yयवसायको मूVयमा@यता&ित आBथा र भरोसाको अिभवृि} गनुI
• देशको आिथIक, सामािजक 0े<को िवकासका लािग िनजी 0े<को लगानीलाई &ोJसािहत गनुI

Yयवसाियक शासनका नमनु ाहXः

Anglo-American Model:
• साझेदारहXले सpचालक सिमितको िनदKशकहXको िनयुिZ गरी Yयवसाय YयवBथापन गनK
• िनदKशक सिमितमा &ाय गरे र कायIकारी िनदKशक र के ही Bवत@< िनदKशकहX रहने
• सिमितको &ायः िनि[त िस}ा@त हfने
• महJवपूणI िनणIयहX गदाI आपसी छलफल गरी सबै साझेदारहXको सवIसmमितबाट हfने
• USA, UK, Canada, Australia, Common Wealth Countries मा बढी &योगमा रहेको
23
German Model:
• िनरी0ण सिमित र YयवBथापन सिमित गरी दईु तहको सिमित रहने (Two tier Board Model)
• िनरी0ण सिमितमा साझेदारहXको ५० &ितशत र बाँक> कमIचारी तथा Žम संगठनबाट चयन हfने
• Germany, Holland, France आिद देशमा बढी &योगमा रहेको
Janapese Model:
• िनNर0ण सिमितमा ब†क, लगानी गनK संBथा र साझेदारहXको संल~नता रहने
• िनNर0ण सिमित अ@तगIत सpचालक सिमित र सभापित रहने
• बाš YयिZहXको संल~नता @यून रहने
• यसलाई Business network model पिन भिन@छ, जुन जापानमा बढी &योगमा रहेको छ ।

Yयवसायीक शासनको िवशेषताः

• Bवत@< र वBतुिन› िनणIय
• सरोकारवालाहXको &ितिनिधJव
• पारदश¤ अœयास र &िQया
• अEयाविधक सूचनाको िनर@तर &वाह
• कायIमूलक YयवBथापन समूहको िनयिमत अनुगमन
• &भावकारी िनय@<ण

Yयवसायीक शासनको िस}ा@तः

• सदाचाNरता तथा िन\प0ता
• पारदिशIता तथा Bपuता
• उrरदाियJव तथा जवाफदेिहता

Yयवसायीक शासनको फाइदाः

• Yयवसायीक &ित›ानको &भावकाNरतासँगै मल ु क
ु को आिथIक वृि} तथा िवकास र समृि}मा पुयाIउने योगदान
• &भावकारी उrरदाियJवसँगै उrम िनणIय
• नैितक आचरणको पालनामा उJसाह
• लगानीकताIको आकषIण र िव{ास िसजIना
• Yयवसायमा िन\प0ता र पारदिशIताको सुिनि[तता
• उaच YयवBथापन तहमा रणनैितक तथा औिचJयपूणI स«चको िवकास
• जोिखम @यूिनकरण तथा लगानीको लागतमा कमी
• सरोकारवालाहXबीचको िदगो सmब@ध िवकास
• संBथाको िBथरता तथा वृि}

Yयवसायीक शासनको गणु Bतर मल

ू तः िनmन कुराले िनधाIरण गदIछः
• YयवBथापनको सदाचाNरता
• िनदKशक सिमितका हरे क सदBयको &ितव}ताको तह
• िनदKशक सिमितको 0मता
• कायI&कृ या र &णालीको पयाI˜ता
• Yयवसायीक &ितवेदनको गुणBतर
• YयवBथापनमा सरोकारवालाहXको सहभािगता
• सरकारले अवलmबन गरे को नीित िनयम तथा उसको अनुगमन 0मता

24
Yयवसायीक शासनको चनु ौित/सीिमतताः
• तीvXपमा बदिलँदो िव{Yयापी Yयवसायीक वातावरणको अिं गकारका साथमा असल Yयवसायीक शासन
अœयासलाई कायमै रािखरा€नु चनु ौितपूणI कायI
• Yयवसायीक शासनका िविभ@न प0हXबीच पयाI˜ जानकारीको अभाव
• Yयवसायीक शासनमा िव{सनीय, िनर@तर सुसंगित र &ेरणादायी मानकको िवकास गनुI
• गुणBतरीय लेखापरी0ण, िनदKशक सिमितको दNरलो जवाफदेिहता हािसल गनुI
• कानूनी YयवBथा तथा &शासिनक र िनयामक संरचनाको &भावकारीता अिभवृि} गनुI

Yयवसायीक सामािजक दाियJव (Corporate Social Responsibility, CSR)

• CSR को अवधारणाले Yयवसायीक 0े<मा महJवपूणI Bथान ओगटेको, साथै यसलाई अवसरको Xपमा पिन िलइएको
छ । यसले सगं ठनलाई समृ} त बनाएको छ नै, साथै समाज &ितको िनि[त िनयममा समेत बाँधेको छ ।
• यो कुनै नयाँ अवधारणा नभै परापवू Iकालदेिख नै देिखँदै आएको, कौिटVयको अथIशा\<मा समृि}लाई सामािजक
सरु 0ा &णालीका स@दभIमा िलइएको पाइ@छ ।
• CSR:
- Corporate means organized business
- Social means everything dealing with the people
- Responsibility means accountability between the two
• सकाराJमक धारणाः Yयापारले समाजका हरे क आयामसँग सरोकार रा€दछ । CSR ले पारदिशIता अवलmबन गछI
जुन नैितक मूVय मा@यतामा आधाNरत हfनुकासाथै कमIचारी, समुदाय र वातावरण जBता कुरामा समेत Eयान िदएको
हf@छ ।
• नकराJमक धारणाः सामािजक दाियJवले Yयवसाियक नीित, िनणIय &िQया र सोअनुXप उ¢ेxय &ा˜ गनIका लािग
अवरोध िसजIना गदIछ ।

नेपालमा Yयवसायीक शासनः

&यास र उपलgधीः
• सन् १९८० को दशकमा िव{Yयापी Xपमा देखापरे को आिथIक उदारीकरणको लहरसँगै नेपालमा पिन सन् १९९०
मा &जात@<को पनु ःBथापनापिछको आठ‹ योजनादेिख आिथIक उदारीकरणको नीितको अवलmबन शु¥ ।
• देशको आिथIक, सामािजक 0े<को िवकासका लािग िनजी 0े<को लगानीलाई &ोJसािहत गNरँ दै आएको ।
• उदारीकरणको नीित अवलmबनका &ारिmभक िदनहXमा के ही सकाराJमक &गित देखा परे का
• िनजी 0े<को िवकासलाई महJव िदंदै औ£ोगीक, वािणnय तथा लगानी &व}Iन नीित लागू गNरएको, जBले Trade
Liberalization को थालनी भएको ।
• िवदेशी िविनमय िनयमावलीमाफI त वािणnय ब†कहXलाई िविनमयको कारोबार गनK अिधकार &दान गNरएको, साथै
ब†कको gयाजदर िनधाIरणमा समेत लचकता अपनाईएको ।
• ब†क तथा िवrीय संBथा सpचालन ऐन, २०६३ जारी गरी ियनीहXको िनयमनलाई &भावकारी बनाउने &यास भएको।
• कmपनी ऐन, २०६३ जारी गरी &ाइभेट तथा पिgलक कmपनीको िनयमनलाई &भावकारी बनाउने &यास गNरएको ।
• Yयवसायीक शासनको &व}Iन गनI र देशको िवकासमा सहयोग पुयाIउने उ¢ेxयले Corporate Investment माफI त
पूवाIधारको िवकासमा ढोका खुVला गNरएको ।
• सरकारी नीित तथा कायIQममा िनजी 0े<लाई मह¬व िदँदै आएको र PPP Model मा कायIQम सpचालन हfन
थालेको ।
• अ@तराIि\|य सmब@ध िवBतारका लािग WTO, BIMSTEC, SAPTA जBता संBथाहXको सदBय भई नेपाली
बजारलाई अ@तराIि\|यकरण गNरएको ।
• आिथIक उदारीकरण तथा खुला अथIत@<को कारण Yयवसायीक शासनको 0े< बढोrरी अवBथामा रहेको ।
• नेपालको वतIमान संिवधानले Yयावसाियक 0े<लाई िवकासको एक महJवपूणI अंगको Xपमा अंिगकार गरे को ।

25
समBयाः
• िनजी 0े< Yयवसायीक हfन सके नन् । अझै पिन उनीहX आिथIक छुट सुिवधाको पखाIईमा रहने तथा राजनीितक
संर0णको खोजी गनK &वृिrको अ@Jय हfन सके न । (Rent seeking behaviour)
• सन् २००४ मा WTO को सदBयता &ा˜ गरे सँगै िव{ बजारमा नेपाली बजारको सmब@ध त Bथािपत भयो, तर Bथानीय
उJपादनको पNरमाण र गुणBतर अिभवृि} गरी िव{ बजारमा &ितBपधाI गनI िनजी 0े<को सुtढीकरण गनI सिकएन ।
(WTO membership and the benefits)
• सावIजिनक संBथानहXको िनजीकरण गनK कायI एक समयमा -ाrै आयो, तर सो कायIले िनर@तरता पाउन सके न ।
साथै िनजीकृ त संBथाहXले समेत अपेि0त पNरणाम Vयाउन नसwदा उनीहXको अिBतJव मा< लोप भएन, िनजीकरण
कायI समेत िनकै आलोिचत ब@न पु~यो । (Privatization failded)
• िनजी 0े<को िवकासका लािग आवxयक पूवाIधारहXको पयाI˜ YयवBथा हfन सके न । (Infrastructure)
• औ£ोिगक अशाि@त, उजाI संकट, उ£मी र कामदारबीचको असहज सmब@ध कायमै रšो ।
• राजनीितक अिBथरताले िनजी 0े<को िवकासमा समेत अपेि0त गित िलन सके न । लगानीको वातावरण बनेन । द0
जनशिZको अभाव रिहनैरšो । भएका के ही अद0 तथा अथIद0 कामदार समेत िवदेश पलायन हfँदा ŽमशिZको
अभाव खेƒनुपय• । (Labour availability)
• Yयवसायीक शासन िनयमनका लािग बनाईएका नीित िनयमहXलाई आविधकXपमा अEयाविधक गनI सिकएन,
फलत िनजी 0े<को सहज िवकासमा अवरोध मा< होइन, थु&ै वेिथितहX समेत सतहमा देखा परे । जBतै िनजी 0े<को
आवास योजनालाई समयमै सmबोधन गनI नसwदा कै य‹ YयिZले लगानी गरे अनX ु पको आवास सिु वधा पाएनन् ।
ओNरय^टल कोलोनी जBता सBं थाले जनताको अब® Xपैयाँ •वाmम पारे । तल ु नाJमक िहसाबले असल शासन
अवलmबन गNरएको भनेको िवrीय सBं थामा समेत सmबि@धत खातावालालाई थाहै निदई YयिZगत खाताबाट लाख‹
Xपैयाँ गायब भयो । तJकािलन िकu ब†कको CEO Bवयल ं े नै अक• नwकली कmपनी खडा गरे र सोको नाममा करोड‹
Xपैया ऋण देखाई आिथIक िहनािमना गनI पगु े । मVू य अिभवृि} कर चुहावट तथा नwकली िबजक &करणमा देशकै
सं‚ा@त भिनएका Yयवसायीक घराना र ठूला YयवसायहX दोषी &माणीत हfन पुगे । यी सबै तŒयहXले वाBतवमा हा•ो
मुलुकमा Yयवसायीक शासनको अवBथा स@तोषजनक रहेको देिखँदैन ।
• सन् २००८ को िव{Yयापी आिथIक संकटबाट तुलनाJमक Xमा नेपालको अथIत@< कम &भािवत भयो । यसको मु€य
कारण भनेको नेपालको अथIत@<को िव{ बजारसँग कमजोर सmब@धका कारण JयBतो संकटको असर यहाँसmम @यून
&वाह हfनु नै हो । तर Bवदेश मै रहेका Yयवसायीक संBथाहXबाट गैरYयवसायीक चNर< देखाउँदै गएमा भोलीका िदनमा
नेपालले पिन ठूलो आिथIक संकट YयहोनुI नपलाI भ@न सिकने छै न ।

सुझावहX
1. िनजी 0े<मै<ी िवr तथा मौिRक नीित तजुIमा र कायाI@वयन
2. औ£ोिगक नीितको आविधक सिम0ा, पुनरावलोकन तथा सोको &भावकारी कायाI@वयनमा जोड
3. Žम सुर0ालाई Eयान िदई आवxयक Žम नीित तJकाल बनाउनुपनK
4. औ£ोिगक सुर0ाबल गठन गरी औ£ोिगक 0े<मा सुर0ा &दान
5. द0 जनशिZको िवकासका लािग तािलम तथा अनुस@धानमा जोड
6. संQमणकालीन अवBथाको अ@Jय गद– औ£ोिगक िवकासमा Bवदेशी तथा वैदेिशक लगानी आकषIण
7. लगानी उJ&ेNरत गनI आवxयक पूवाIधार 0मता िवकास र िवBतार
8. िव£ुत संकटको तJकाल समाधान, उ£ोगहXमा िनर@तर िव£ुत आपूितI
9. नयाँ &िविध तथा अ@य देशमा सफल औ£ोिगक िवकासका मोडलको &योग
10. औ£ोिगक बौि}क सmपिrको संर0णका लािग आवxयक पूवाIधार तयारी
11. Industrial Zone को पिहचान, िवकास र सpचालन
12. िनजी 0े<को िनयमनकारी संBथाको 0मता िवकास, &भावकारी अनुगमन र दोषी उपर शु@य सहनशीलता
13. अथIत@<मा िनजी 0े<को उrरदाियJव र भूिमका Bपu गनK
14. WTO तथा िविभ@न अ@तराIि\|य सघं -सBं थासँगको &ितब}ताको पूणI कायाI@वयन ।

26
1.7 Security challenges and security management in Nepal (नेपालमा सरु 0ा चनु ौती र सरु 0ा
YयवBथापन)

अवधारणाः
• िव{को इितहास हेदाI मानवको िवकाससँगै राnयको िवकास भएको र राnयको िवकाससँगै जनताको सुर0ाको
&Jयाभिू त राnयको &ाथिमक कायIका Xपमा िवकास भएको पाइ@छ ।
• सरु 0ा बहfआयािमक िवषय हो । यसले मल ु क
ु को सावIभौिमकता, राि\|य अख^डता, भौितक, सामािजक, आिथIक,
साBं कृ ित तथा मानवीय सरु 0ाका िविवध प0लाई समेट्दछ । साथै यसलाई औ£ोिगक सरु 0ा, पयIटक>य सरु 0ा,
राजमागI सरु 0ा, खा£ सरु 0ा, मानवीय सरु 0ा, वातावरणीय सरु 0ा, BवाBŒय सरु 0ा, िश0ामा सरु 0ा, समावेशी सरु 0ा
तथा अ@य िविशu सुर0ाजBता थप आयामबाट समेत हेनK गरे को पाइ@छ ।
• वाBतवमा सुर0ाको Yया€या तथा िवŸेषण गदाI राnयको भूिमकाको अविBथित महJवपूणI रह@छ । िवगतमा रहेको
परmपरागत राnयको अवधारणा, @यूनतम राnयको अवधारणा तथा कVयाणकारी राnयको अवधारणा र हालैका
िदनमा देिखएको अिधकारवादी अवधारणाले सरकारको भूिमकालाई पिन सोिह अनुXप िवBतार र संकुचन गनK काम
गरे को छ, जसका आधारमा राnयले &दान गनK शाि@त सुर0ाको अविBथित र सुर0ा YयवBथापनको िवषय समेत
&भािवत भएको छ । Jयसैले पिछVला िदनहXमा सुर0ाको िवषयलाई राि\|य तहको सुर0ा र मानवीय तहको सुर0ा
भनी विगIकरण समेत गनK गरे को पाइ@छ ।
• राि\|य सुर0ाः
- देशको आ”नो गोƒयता, नागNरक तथा सीमाको सुर0ा वा संर0ण
- अ@य देशका सैिनक धmक>बाट मुिZ, आिथIक &भावबाट अ&भािवत तथा आ”ना आ@तNरक मािमलामा आफै ँ
िनणIय गनK Bवत@<ता
• सुर0ा YयवBथापन अ@तगIत राnयले जनताको सुर0ाका लािग गरे को लगानी, &णालीको िवकास तथा जनताले गरे को
सुर0ाको अनुभूित जBता िवषय समावेश हf@छ ।
• &भावकारी सुर0ा &ब@ध सुशासन र िवकासको पूवIशतI हो । जनताको जीउ, धन र Bवत@<ताको संर0ण गनI,
शाि@तपूवIक बाँaन पाउने अिधकारको सुिनि[त गनI र उaच, फरािकलो तथा समावेशी आिथIक िवकासका लािग
मुलुकमा &भावकारी सुर0ा YयवBथा हfनु आवxयक छ ।

नेपालको सरु 0ा &णाली सmब@धी िव£मान &ावधानहX

सुर0ा सmब@धी नीितगत YयवBथाः
• नेपालको संिवधान
- देशको सावIभौिमकता, राि\|य एकता, भौगोिलक अख^डता, Bवाधीनता र Bवािभमान के @Rिव@दमु ा
- िव{Yयापी Xपमा Bवीकृ त आधारभूत मानव अिधकारको पूणI पालना, द^डहीनताको अ@Jय गनK राnयको
दाियJव
- समाजमा शाि@त र YयवBथा कायम गरी मानव अिधकारको संर0ण र सmव}Iन गनK राnयको िनदKशक िस}ा@त
• ऐन कानून
- Bथानीय &शासन ऐन, २०२०
- सावIजिनक सुर0ा ऐन, २०४६
- के ही सावIजिनक (अपराध र सजाय) ऐन, २०२७
- के ही अ@य सावIजिनक (अपराध र सजाय) ऐन, २०२७
- कालो बजार तथा के ही सामािजक अपराध तथा सजाय ऐन, २०३२
- िवEवंसाJमक अपराध (िवशेष िनय@<ण तथा सजाय) ऐन, २०४२
- नेपाल &हरी ऐन, २०१२; सश\< &हरी ऐन, २०५८; सैिनक ऐन, २०६३
- राि\|य सुर0ा नीित, २०७२
• चौध‹ आविधक योजना

27
 - सोचः नागNरक Bवत@<ता, िविधको शासन र मानव अिधकारको संर0णमाफI त शा@त र सुरि0त समाज िनमाIण
- ल§यः देशमा भरपद• शाि@त सुर0ा र सुYयवBथा कायम गनK
- सुर0ा रणनीितः सुर0ा िनकायलाई आधुिनक, Yयवसाियक तथा cोतसाधन सmप@न बनाउने; सुर0ा &शासनमा
िविधको शासनलाई पिहलो &ाथिमकता; मानव बेचिबखन, अपराध िनय@<ण तथा लागूऔषध िनय@<ण; िवपद्
YयवBथापन कायIलाई &भावकारी बनाउने ।
सुर0ा 0े<मा िQयाशील िनकायहXः
• राि\|य सुर0ा पNरषद (&धानम@<ीको अEय0तामा)
• र0ा म@<ालय
• गृह म@<ालय; गृह म@<ीको अEय0तामा के ि@Rय सुर0ा सिमित
• िजVला &शासन कायाIलयहX, &.िज.अ.को अEय0तामा िजVला सुर0ा सिमित
• नेपाली सेना; सश„ &हरी बल, नेपाल; नेपाल &हरी; राि\|य अनुस@धान िवभाग र ियनका िबिभ@न तहका संरचना
- नेपालको सम5 सुर0ा &ब@धमा नेपाल &हरी &ाथिमक Xपमा, सश„ &हरी थप बलका Xपमा र नेपाली सेना
अि@तम cोतका Xपमा रहेको ।
- सुर0ा सयं @<लाई ब@दक ु चलाउने अिधकार रहेको, तर ब@दकु चलाउने अनुमित नागNरक &शासनले िदनुपनK ।
&मुख िजVला अिधकाNरलाई ब@दक ु चलाउने आदेश िदने अिधकार रहेको ।

सरु 0ा &णालीमा देिखएका खतरा तथा चनु ौतीहXः

1. राजनीितक चुनौतीः
- सुर0ा िनकाय मािथको राजनीितक हBत0ेपः िवगतमा सुर0ा िनकायहXमािथ राजनीितक हBत0ेप र सरकार
तथा राजनीितक दलहXले सुर0ा िनकायको द¥ु पयोग गनK संBकारको िवकास भएको छ । सरकार, सrाXढ दल
र म@<ीहXको अनुिचत BवाथI र दबाबका कारण सुर0ा िनकायहXको संBथागत मनोबल र Yयवसायीकतामा
िगरावट आएको छ । नेपाली सेनािभ< भएको कटवाल &करण र नेपाल &हरीका आईजीपी &करणहX सोही
अभीuका भ¢ा संBकरणहX मा<ै हfन् ।
- अपराधको राजनीितकरण र राजनीित िभ<को अपराधीकरणः राजनीित र अपराधबीचको सmब@धलाई तोड् नु ।
- शासक>य Bव¥पको Xपा@तरण र संQमणकाल, राजनीितक अिBथरता र िवभाजन, राजनीितक ¦ुिवकरण ।
- संक>णI साm&दाियकता र 0े<ीयतासँगै राजनीितका नाममा ज@म भएका नयाँ नयाँ िवRोही/आपराधीक समुहको
उिचत YयवBथापन ।
- राजनीितक BवाथIका कारण कितपय अवBथामा देशको महJवपणू I सचू ना बािहर जाने समेत गरे कोले सरु 0ा थप
जिटल मोडमा पगु ेको छ ।
2. आिथIक तथा सामािजक चुनौतीः
- कमजोर अथIत@< र परिनभIरता
- अिश0ा, बढ् दो बेरोजगारी र गNरबी,
- आिथIक असमानता, िवप@न समुदाय र 0े<को लािग आवxयक सहयोग र cोतको @यूनता
- जनसं€या वृि} तथा अYयविBथत बसाइँ-सराइ
- आिथIक अपराध र राजBव चुहावट
- औ£ोिगक अशाि@त
- नागNरक अिधकारको दX ु पयोग
- संिQण जातीय तथा 0े<ीय &वृिr र िQयाकलाप, सामािजक स¯ाव &ितको उदािसनता, धािमIक अितवादको
&भाव
- HIV/AIDS, महामारी तथा अ@य संQामक रोगहXको वृि}
3. आपूितIज@य चुनौतीः
- इ@धन र ऊजाI संकट
- खा£ सुर0ा
- कालो बजारी िनय@<ण
28
 4. &ाकृ ितक cोत तथा िवपदसँग सmबि@धत चुनौतीः
- &ाकृ ितक cोतको अYयविBथत र अिनयिमत दोहन
- राि\|य cोत-साधनको बाँडफाँड तथा उपयोग र िवतरणमा राि\|य िहत&ितको उदािसनता
- अYयविBथत बसोबास, वन िवनास, &दषु ण जBता मानव िसिजIत समBयाबाट उJप@न िववाद
- भूकmप, भू0य, बाढी पिहरो र डुवानजBता &ाकृ ितक िवपद (नेपाल भूकmपीय tuीले ११औ ं बढी जोिखममा,
बाढी पिहरोको tuीले ३०औ ं बढी जोिखममा),
- जलवायु पNरवतIन र पयाIवरणीय ±ास
- रासायिनक िवक>रण र &िविधज@य िवपद ।
5. अितवादका कारण उJप@न चुनौतीः
- अवैध हातहितयार, िव\फोटक पदाथI र लागू पदाथIको ओसारपसार
- िवख^डनवादी वा पृथकतावादी समूहको गितिविध र सिQयता
- संगिठत अपराध
- ‚uाचार,
- मानव बेचिवखन,
- मRु ा अपचलन र तBकरी
- अवै£ खा£ िमŽण
6. बाš चुनौतीः
- बाš हBत0ेप,
- खल ु ा अ@तराIि\|य सीमानाको कारण देिखएको आपराधीक समहू को सहज आवागमन तथा साना र अवैध
हितयारको बढ्दो आयात र &योग
- सीमा अितQमण,
- बाš घूसपैठ र चलखेल,
- िछमेक> तथा अ@य रा\|हXको सरोकार र चासो
- िव{मा भैरहेको सूचना &िविधको ितv िवकाससँगै देखा परे का अपराधका नयाँ नयाँ BवXपहX (Cyber
Crimes)
- बाš आिथIक संकट र िवकृ ितको &भाव
7. सुर0ा िनकाय िभ<को YयवBथापक>य चुनौतीः
- सुर0ाका लािग िजmमेवार िनकायहXबीच नै कायIमूलक सम@वय कायम गनुIः िवगतमा नेपाल &हरी र सश\<
&हरी बल बीचको सम@वयको अभावमा मधेस आ@दोलनको Qममा कै लाली घटना घटेको, JयBतै २०५६
सालमा नेपाली सेनाले सहयोग नगरे को कारण जनाई तJकािलन गृहम@<ीले पदबाटै राजीनामा िदएको जBता
घटनाको आगामी िदनमा अ@Jय गNरनुपनK ।
- तŒयमा आधाNरत अनुस@धानका लािग भरपद• सूचना सpजालको िवकास गनुIः Jयसका लािग आवxयक
आिथIक cोत, &िविध र द0 जनशिZको YयवBथापन गनुI ।
- सुर0ा िनकाय िभ< Yयवसायीक आचरणको पालना, Chain of Command र आधारभूत अिधकारको
सुिनि[तता गनुIः िवगतमा रासनमा भएको िवभेद वा सुपरभाईजरले आँफु मातहतकालाई गरे को दYु यIवहारका
कारण सुर0ामा खिटएका िसपाहीहXले नै िवRोह गरे र पटक पटक घटना घटाएका tuा@तहX ।

सरु 0ा &णालीलाई &भावकारी बनाउने cोत तथा उपायहXः

1. तJकाल गनुIपनK सुधारहXः
i. सबै सुर0ा िनकायहXको सांगठिनक तथा &िQयागत सुधार गनK, 0मता अिभवृि} गनK,
ii. सुर0ा िनकायलाई Bपu (तर दोहोरो नपनK गरी) कायाIदेश िदई आवxयक cोतसाधन (हितयार सिहतको) उपलgध
गराउने,
iii. एउटा सुर0ाबलले अक•लाई के कसरी सहयोग गनI सwछ, Jयसको पिहचान र कायाI@वयन गनK,
29
 iv. राि\|य गु˜चर संगठनलाई स0म बनाई &ितगु˜चर 0मतामा वृि} गनK,
v. िवदेशीहXको नेपाल िभ< &वेश तथा बिहगIमनको &भावकारी िनयमन गनK,
vi. नेपालको हवाइ तथा Bथल0े<को सुर0ा सुtढीकरण, अनुगमन र िनयमन गनK,
vii. एिककृ त सीमा सुर0ा &णाली लागू गनK,
viii. िनजी सुर0ाको अवधारणा लागू गनK,
ix. उ5 र िवख^डनवादी &वृिrलाई िन¥Jसािहत र िनय@<ण गद– नेपालको सावIभौिमकता र अख^डतालाई बहस र
सmझौताको िवषय हfन निदने,
x. नाकाब@दी वा आपूितI अवरोधको समBया िचनI खा£ा@न, इ@धन र औषिधलगायतका अJयावxयक
साम5ीहXको @यूनतम भ^डारण 0मता िनधाIरण गरी अभावको अवBथामा आपूितI गनI सिकने YयविBथत तथा
सुरि0त िवतरण &णाली कायम गनK,
xi. अपराधको राजनीितकरण िवX} शीषIराजनीितक तहको &ितव}ता र यस िवX} जनआवाजलाई सशZ
बनाउने,
xii. सुर0ा िनकायहXमा भैरहेको अितराजनीितकरणको अ@Jय गरी JयBता िनकायमाथीको नागNरक िनय@<ण र
यसको Yयवसाियकताको ममI र सीमालाई बुझेर कायI गनK,
xiii. सुर0ा िनकायमा कायIरत जनशिZको वृिr िवकास, बहfप0ीय तािलम, @यूनतम आवxयकता पूितI र कVयाण
सmब@धी कायIQम कायाI@वयन गरी उaच मनोबलयZ ु बनाउने,
xiv. राि\|य सरु 0ाका सmब@धमा सबै राजनीितक दलको मत एक हfनपु छI , चाहे Jयो सrा प0 होस् वा &ितप0ी ।
राि\|य सरु 0ा दलीय राजनीितक &ितBपधाIभ@दा मािथको िवषय हो ।
xv. अपराध िनय@<ण िवX} अ@तराIि\|य सहकायIलाई थप &भावकारी बनाउने,
xvi. अ@तराIि\|य तथा राि\|य गैरसरकारी सBं थाका गितिविधलाई पिन अनुगमन, िनयमन र िनय@<ण गनK,
xvii. नेपालसँग दौJयसmब@ध कायम भएका देशका राजदतू ावासका सैिनक सहचारीहXले सबै सरु 0ा िनकायसँग गनK
सैिनक महJवका गितिविध एवम् अ@तरिQयाहXको सम@वय र0ा म@<ालयमाफI त गनK,
xviii. रा\|लाई आवxयक परे को बेला तोके को उमेर समूहका सबै नागNरकलाई सुर0ासmब@धी सेवामा तJकाल
पNरचालन गनI सिकने गरी &िश0णको YयवBथा गनK,
xix. ‚uाचार िनय@<ण, यस िवX}को अनुस@धानलाई Yयापक तथा शु@यसहनशीलताको YयवहाNरक &दशIन गनK,
xx. सुशासन र &भावकारी शासन &णालीको िवकास गनK,
xxi. संगिठत अपराध सpजालको िनरोध र िनय@<ण गनK,
xxii. सूचनामा पहfँच, सूचना संकलन, िवŸे षण र उपयोगमा &भावकाNरता
xxiii. िवपदज@य जोिखमको सmबोधन र िवपद YयवBथापन,
xxiv. सुtढ र BवBथ अथIत@<को िनमाIणको &यास ।

2. दीघIकालमा गनुIपनK सुधारहXः

i. बृहत सुर0ा &णालीको िवकास गनK
- YयिZगत सुर0ाः मानव सुर0ा, सामािजक सुर0ा, आिथIक सुर0ा, खा£ सुर0ा
- राि\|य सुर0ाः सेना, &हरी तथा गु˜चरीको सुtढ अवBथा
- गैरपरmपरागत सुर0ाका मु¢ाहXः वातावरणीय सुर0ा, उजाI सुर0ा, सूचना सुर0ा
ii. सुर0ा &णालीको पुनस²रचना गनK
- राि\|य सुर0ाको पNरभािषत गनK र अ@तराIि\|य सmब@ध नीित Bपu पानK
- सुर0ा 0े<को पुनस²रचना गनK

30
 2. Constitution and Rights
2.1 Constitutional development and present constitution of Nepal (संवधै ानीक िवकास र
नेपालको वतIमान सिं वधान)

सिं वधान
• The Regulating and Governing Charter of Nation.
• राnयको सावIभौम शिZको बाँडफाँट तथा शिZको संरचना र BवXपको ब@दोबBत नै संिवधान हो ।
• संिवधान देशको मूल कानून हो जसले राnयको शासन YयवBथा सpचालन गनIकालािग सरकारलाई मागIदशIन &दान
गदIछ ।
• संिवधानले मुलुकमा एक राजनीितक प}ितको Bथापना गनुIका साथै देशले अपनाउने आिथIक सामािजक नीितहXको
खाका िनमाIण गनK भएकोले यसलाई राजनीितक, आिथIक र सामािजक दBतावेजको ¥पमा िलइ@छ ।
• संिवधानले राnयको शासक>य Bव¥प िनधाIरण, जनतालाई मौिलक हकको &Jयाभूित, राजनीितक आिथIक अिधकारको
सुिनि[तता, राnयका &मुख अंगहXको Bथापना र ती अंगहXबीच शिZको पृथक>करण तथा स@तुलन लगायतका
कुराहX Bपu ¥पमा उVलेख गरे को हf@छ ।
• यो सरकारलाई शासन संचालनका लािग शिZ &दान गनK र शिZको असीिमत &योग मािथको िनय@<ण गनK एउटै
कानूनी हितयार हो ।
• कुनै पिन मूलुक संिवधान अ@तगIत शािसत हfन पाउनु सावIभौिमक अिधकार हो ।
• संिवधान िभ< नागNरकका िनmन अिधकारहX समेत रहेको हf@छः
- Civil and Political Rights
- Social and Economic Rights
- Developmental Rights
• सवं ैधािनक सव•aचताः
- सिं वधानMारा &Jयायोिजत अिधकार अन¥ु प अि€तयार पाएका &Jयेक अगं हXको काम कारवाही सिं वधान
अनक ु ु ल नभएमा बदरभागी हfने िस}ा@तलाई सवं ैधािनक सव•aचताको िस}ा@त भिन@छ ।
- मल ु कु को सव•aच सावIभौिमक शिZMारा िनिमIत हfने र राnयका अङ् गहXको शिZ तथा जनताको अिधकार
सबैको cोत सिं वधान हfने भएकोले सिं वधान देशको मूल काननू हो ।
- संिवधानलाई हामी “कानूनहXको पिन कानून” भनेर समेत िच@दछ‹, िकनक> यसैका आधारमा राnयका अ@य
कानूनहX पिन आउँदछन् भने कुनै कानून संिवधानसंग बािझएमा बािझएको हदसmम अमा@य हfने/Bवतः खारे ज
हfने संवैधािनक YयवBथा रहेको हf@छ।
• संिवधान िकन?
- िनरंकुशता र BवेaछाचाNरतालाई रोwन,
- सरकारको शिZलाई सीमांकन गरी राnयको काम कारवाहीलाई वैधािनकता &दान गनI,
- जनताको हक अिधकारको र0ा गनI ।
• संिवधानको विगIकरण
- िलिखत वा अिलिखत संिवधान
- एकाJमक वा संघाJमक संिवधान
- कठोर वा नरम संिवधान
- उदार &जाताि@<क, साmयवादी वा िमिŽत संिवधान
- िनŽृत, िनिमIत वा िसिजIत संिवधान

31
संिवधानवाद
• Exercise of Power According to Constitution + Accountable to Constitution
• सिं वधानवादको शािgदक अथI “संवैधािनक सव•aचता” हf@छ । अथाIत, सरकारका सबै अगं हX र ती अगं हXमा आब}
सबै YयिZहXले संिवधानको अिधनमा रही काम गनुIपनK र संिवधान भ@दा मािथ कोही पिन रहन नसwने अवधारणा नै
संिवधानवाद हो । Bवेaछाचारी शिZ मािथको िनय@<ण हो ।
• संिवधानवादको मु€य उ¢ेxयः
- सीिमत सरकार र असल सरकारको सुिनि[तता गनुI
- कानूनको शासन YयवहाNरक ¥पमा Bथािपत गनुI
- जनताका आधारभूत मानव अिधकारको संर0ण गनुI
• संिवधानवादका आधारभूत तJवह¥ः
- संिवधानको सव•aचता
- सावIभौमसrा जनतामा िनिहत
- शिZ पृथिककरण, िनय@<ण र स@तुलनको YयवBथा
- नागNरक हक, अिधकार र Bवत@<ताको र0ा
- आधारभूत मानव अिधकारको &Jयाभूित
- Bवत@< र स0म @यायपािलका: संBथागत Bवत@<ता, कायाIJमक Bवत@<ता
- कानूनी राnय YयवBथा
- @याियक पुनरावलोकनको YयवBथा
- जनउrरदायी सरकार
- सीिमत सरकारको अवधारणा
- अिधकारको िवके ि@Rकरण
- लोकताि@<क संBकृ ित
- Bवaछ, िन\प0 र आविधक िनवाIचनको सुिनि[तता
- सशZ र उrरदायी &ितप0
- संिवधान संशोधनको सुिनि[त &िQया
• संिवधानले संिवधानवादलाई अिभYयZ गदIछ । यसैमाथी संिवधानवाद आधाNरत हf@छ ।
• सिं वधानवाद िवचारधाराको &तीक हो भने सिं वधान सगं ठनको &तीको ¥पमा रह@छ ।
• सिं वधानवाद ल§य हो भने सिं वधान भनेको उZ ल§य &ाि˜ गनK साधन ।
• िव{का कितपय मल ु क
ु हXमा सिं वधान भएर पिन सिं वधानवाद नभएकै आधारमा JयBता मल ु क
ु हX M@M5Bत छन् ।
अतः आज हामीलाई पिन सिं वधानवादयZ ु सिं वधान चािहएको छ । यसैमा सबैको चासो रहेको छ ।

संिवधानवादले आJमसात गनK तJवहX के के हfन् ?

1. जवाफदेही सरकार Accountable Government
2. &ितिनिधमूलक लोकत@< Representative Democracy
3. संिवधानको सव•aचता Supremacy of Constitution
4. मौिलक हकहXको YयवBथा Provision of Fundamental Rights
5. @यायपािलकाको Bवत@<ता Independence of Judiciary
6. शिZ पृथिककरण तथा िनय@<ण र स@तुलन Separation of Power and Check and Balance
7. िजmमेवार र सmमािनत &ितप0 Respect and Recognition of Opposition
8. कानुनको शासन Rule of Law
9. बहfलवादको सरं 0ण Protection of Pluralism
10. शासनमा जनसहभािगता People Participation in Governance

32
संवैधािनक इितहास र िवकासQमः
(क) िव{मा संिवधानको िवकासQमः
• राnयको िवकाससँगै कानुन र सिं वधानको पिन Qिमक िवकास हfदै जा@छ ।
• सवं ैधािनक अœयास र &योगका आधारमा बेलायतलाई हामी संवैधािनक काननू को जननी पिन भ@दछ‹ जहाँ सन् ११००
मा राजा Henory First ले Charter of Liberties &काशन गरी सवI&थम राजालाई पिन के ही सीमा िभ< रा€ने
जमक• गरे का िथए भने सन् १२१५ मा Magnacarta जारी गनI ताJकािलन शासक बाEय भएका िथए । य£पी हालसmम
पिन बेलायतमा िलिखत सिं वधान भने छै न ।
• सयं Z
ु राnय अमेNरकाको सन् १७८७ मा िनिमIत सिं वधान नै िव{मा पिहलो Bवत@< राnयको िलिखत सिं वधान हो, जुन
सन् १७८९ देिख लागू भयो ।
• दोŽोमा ³ा@स (१७९१) तथा तेcोमा पोVया^ड (१७९१) ले संिवधान लागू गरे , तथापी ती संिवधानहX लामो
समयसmम िटwन सके नन् ।
• एिशयामा पिहलो संिवधान जापान (१८८९) ले बनायो ।
• चीनमा सन् १९४५ मा संिवधानसभाMारा संिवधान िनमाIण गNरयो ।
• भारतले २६ जनवरी १९४९ मा आ”नो संिवधान बनाई लागू गरे को छ ।

(ख) नेपालमा संिवधानको िवकासQमः

नेपालमा हजार‹ वषIको राजनीितक YयवBथाले िनर@तरता पाएको छ । तर कानुनका ¥पमा गोपाल वंश
संिवधानको िवकास भने बीस‹ शताYदीको उrरा}Iमा मा< भएको हो । यसअिघ धमIशा„, परmपरा र ß
शासकहXको आदेश आिदबाट शासन चVदŒयो । गोपाल वंश (९००-७०० ई.पू.), मिहषपाल वंश मिहषपाल वश ं
(७००-६०० ई.पू.) र िकराँतकाल (६००-१०० ई.पू.) मा धमIशा\< र वैिदक परmपराअनुसार शासन ß
गरे को पाइ@छ । िलिaछिवकाल (१०० ई.पू. - ८८० ई.) मा िह@दु वणाIŽमका आधारमा धमIशा\< र िकँ रातकाल
राजक>य बडाप<लाई शासनको मूल आधार बनाइएको िथयो । ई.८८०-१७६८ सmमको मVलकालमा ß
राजाको आदेशबाट शासन चVयो । यसैबीच राजा जयिBथित मVलले सन् १२८० मा पिहलोचोटी िलिaछिवकाल
िलिखतXपमा @यायिवकािसनीका Xपमा एक>कृ त वैधािनक YयवBथा लागू गरे का िथए । यसकै ß
आधारमा पिछ राम शाहले गोरखामा र पृŒवीनारायण शाहले शाहकालीन शासनको आधार बनाएका मVलकाल
िथए । राणाकालमा जंगबहादरु ले सन् १८५४ (सmवत् १९१०) मा मुलुक> ऐनलाई मुलुकको मूल ß
शाहवंश
कानुनका ¥पमा लागू गरे । तर यी सबै शासन सpचालनका मूल आधार भएता पिन संिवधानमा रहनुपनK
ß
कितपय मौिलक संरचना र िवशेषताहX नरहेबाट संिवधान िवकासको आधारको Xपमा मा< िलन गणत@<
सिक@छ । अतः नेपालमा पिहलो संिवधानको खाका तJकािलन &धानम@<ी प´शमशेरले िव.सं. २००४
मा घोषणा गरे सँगै आधुिनक संिवधान िवकासको Qम शुX भएको मा@न सिक@छ ।
नेपाल सरकार वैधािनक कानुन, २००४ जारी भएता पिन यो लागू हfन सके न । २००७ सालको राजनीितक
पNरवतIनसँगै अ@तNरम अवधीको लािग भनेर “नेपालको अ@तNरम शासन िवधान, २००७” जारी गNरयो । यसलाई दईु वषIिभ<
संिवधानसभाको िनवाIचन गरी नयाँ संिवधान बनाउने अ@तNरम YयवBथा भिनएको िथयो । तर सो अनुसार हfन सके न र २०१५
सालमा संसदीय िनवाIचन भयो । तत् प[ात “नेपाल अिधकारnयको संिवधान, २०१५” जारी भयो । यसले संवैधािनक
िवकासमा ठूलो फड् को मारे ता पिन २०१७ पुष १ गते भएको राजाको कु सँगै यो िनि\Qय हfन पु~यो । तर २०१९ सालको
संिवधानले नेपालमा सिQय राजत@<को वकालत गय• र यो २०४७ सालसmम रšो । २०४७ सालको संिवधानले नेपालक◌ो
सिQय राजत@<लाई संवैधािनक राजत@<मा ¥पा@तरण गय• । २०६३ सालको संिवधानले नेपालमा राजत@<को अ@Jय गरी
गणत@<को घोषणा गय• । २०७२ सालको सिं वधानले गणत@<लाई थप सBं थागत गय• । यसले नेपाललाई सङ् घीय राnयमा
¥पा@तरण गरी सात &देश र तद अनुसारका िजVलाको समेत YयवBथा गय• । यो सिं वधान सभाबाट बनेको पिहलो सिं वधान हो
। सङ् घ, &देश र Bथानीय तह गरी ३ वटा सरकारको पNरकVपना गरे को यो सिं वधान आफै ँमा Yयापक, बृहत एवम् समावेशी छ
। गणत@<, सङ् घीयता, धमI िनरपे0ता एवम् समावेिशता यो सिं वधानको म€ु य िवशेषता नै हो ।
नेपालको आधिु नक ईितहासमा हालसmम जारी भएका ७ वटा सिं वधानको सिं 0˜ चचाI तल गNरएको छ ।

33
१. नेपाल सरकार वैधािनक काननु , २००४: िव{को बदिलंदो पNरिBथित र राणा िनरंकुश तानाशाही िव¥} बढ् दै गएको
आQोश र िवRोह, भारतबाट अं5ेजको पलायन तथा २००३ फागुन २० देिख िवराटनगरमा शुX भएको मजदरु
आ@दोलनबाट िवकिसत भएको देशYयापी जनआ@दोलनलाई रोwन र के ही अिधकारहX &दान गनK उ¢ेxयले राणा
&धानम@<ी प´शमशेरले २००४ माघ १३ गते नेपाल सरकारको वैधािनक कानुनको ¥पमा संिवधान घोषणा गरे का िथए
जुन २००५ वैशाख १ गते देिख लागू हfने भिनएको िथयो । तर यो घोषणा भएसँगै राणा पNरवारको ठूलो िवरोध
सहनुपरे पिछ २००४ फागुन ८ मा उपचारको बहानामा भारत पलायन भएका प´शमशेरले भारतबाटै &धानम@<ीको
पदबाट राजीनामा पठाए । Jयसपिछ अनुदार मोहनशमशेर राणा मुलुकको &धानम@<ी भएसँगै यो शासन िवधानका
&ावधानहX लागू हfन सके न । तथापी यसमा भएका के ही YयवBथाहXले नेपालको संिवधानको आधार &Bतुत गदIछ ।
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
• नेपालको संवैधािनक इितहासमा पिहलो िलिखत संिवधान
• रा\|&मुख राजा भएता पिन &धानम@<ीबाट संिवधानको घोषणा भएको, संिवधानको Žोत िकटान नभएको
• &धानम@<ी र राजालाई संिवधानको घेरामािथ रािखएको
• मौिलक हक र कतIYयको YयवBथा
• शिZको Žोत Žी ३ र कायIकारी अिधकार Žी ३ मा
• रा\|सभा र भारदारी सभा गरी २ सदनाJमक YयवBथािपका
• आयYययको परी0णका लािग &धान जाँचक> र कमIचारी भनाIका लािग दरखाBत पNरषद् जBता सवं ैधािनक
िनकायको पNरकVपना
• Bवत@< @यायपािलकाको YयवBथा
• शिZ पृथिककरण र स@तुलनको के ही &ावधान
• सक ं टकालीन अवBथाको घोषणा Žी ३ बाट
िवŸे षणः
• यो कानुनमा जनताको &Jय0 मतािधकार, िनय@<ण र स@तुलन, @याियक िन\प0ता जBता &जात@<का सारभूत
कुराहXलाई सmबोधन गNरएको िथएन । राnयको सmपूणI शिZको Žोत राणा &धानम@<ीलाई वैधािनक¥पमा नै
Bथािपत गनI खोिजएको िथयो । &धानम@<ी उrरािधकारीको ¥पमा िनयुZ हfने, कायIपािलकाले
YयवBथािपका&ित उrरदायी हfनु नपनK, YयवBथािपकाको गठन जनमतबाट नभई Žी ३ ले मनोिनत गरे को
आधारमा हfने, मौिलक हकको संर0ण गनI @यायपािलकालाई कुनै अिधकार &दान नगNरएको भएतापिन
@यायपािलकालाई कायIकाNरणीबाट अलग गनK प0 सकाराJमक रहेको छ ।
२. नेपालको अ@तNरम शासन िवधान २००७: िव.सं.२००७ मा &जात@<को Bथापनासँगै राणाको शिZ राजा र
मि@<पNरषदमा Vयाउन २००७ चै< २९ मा नेपालको अ@तNरम शासन िवधान २००७ जाNर गNरयो । यसलाई दईु वषIिभ<
संिवधानसभाको िनवाIचन गरी नयाँ संिवधान बनाउने अ@तNरम YयवBथा भिनएको िथयो । तर २००९ मा िवशेष
पNरिBथती ऐन जारी गNर अ@तNरम संिवधानमा भएका कितपय &ावधानहXउपर रोक लगाईयो भने २०१० मा ताJकािलन
राजाMारा “सmपूणI अिधकार हामीमा नै छ” भिन घोषणा गNरयो । पटक पटक भएका संशोधनले यसमा @यायपािलका,
YयवBथािपका र कायIपािलकाका अिधकारहXलाई एकपिछ अक• खोिसंदै राजालाई शिZको cोतको Xपमा Bथािपत
गरी लोकत@<लाई खोBने र २०१५ सालमा संिवधानमा रहेको “संिवधानसभाको िनवाIचन” भ@ने हटाई राजा अ@तगIतको
संसदक् ो िनवाIचन गराईयो ।
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
• राजाबाट जारी पिहलो संिवधान
• सावIभौमसrा राजामा
• लोककVयाणकारी राnयको अवधारणा अवलmबन
• साधारण ऐन सरह संसोधन हfन सwने
• संकटकालीन अिधकारको कुनै YयवBथा नभएको
• मौिलक हकको YयवBथा
• Bवत@< @यायपािलका

34
 िवŸे षणः
• यो िवधानलाई मूल कानुनका ¥पमा घोषणा गNरएन जसले गदाI यसपिछ भएका सामा@य कानुनी YयवBथाले
पिन संवैधािनक &ावधानहXलाई िनि\Qय पानIसwने अवBथा िव£मान रšो ।
• िवधाियकाको YयवBथा नभएकोले (भारदारी सभाको YयवBथा भएतापिन यसले YयवBथािपकाको काम
गद–नŒयो) शिZ पृथक>करण र िनय@<ण एवं स@तुलनको िस}ा@त कायाI@वयन हfनसwने अवBथा िथएन जसले
गदाI अिधनायक कायIकाNरणीको ज@म िदन सwŒयो ।
• Bवत@< @यायपािलकाको अवधारणालाई र िन\प0 एवं Bवत@< िनवाIचनलाई आJमसात गरी &जात@<ो@मुख
रहेको ।
३. नेपाल अिधराnयको संिवधान २०१५:२०१५ को संसिदय चुनाव प[ात नेपाल अिधराnयको संिवधान, २०१५ लाई
२०१६ Žावणदेिख लागू हfनेगNर जाNर गNरयो । तर २०१७ पुष १ गते ताJकािलन राजाMारा शासन YयवBथामािथ कgजा
गरी पुष २२ गते दलमाथी &ितव@ध लगाईयो भने पुष २९ गते िवशेष ऐन जारी गरी राजामा सबै अिधकार रहेको घोषणा
गNरयो ।
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
• सावIभौमसrा राजामा
• संिवधानलाई मुल कानुन मािनएको
• बहfदलीय &जात@<
• संसदीय शासन YयवBथा
• मौिलक हकहXको सरं 0ण
• शिZ पृथिककरण र स@तुलनको YयवBथा
• िM सदनाJमक YयवBथािपका
• राजाको सिQय भिू मकाको सरं 0णः Žी ५ को िविभ@न Bविववेक>य अिधकारहXको सरं 0ण (मि@<म^डल
बखाIBत गनI सwने, सक
ं टकालको घोषणा गनI सwने, दवु ै सदनबाट पाNरत िवधेयक समेत अBवीकार गनI सwने,
&ितिनिधसभाको िवघटन रोwन सwने लगायत िकतपय कायIकाNरणी अिधकार)
• @याियक पनु रावलोकनको अिधकारसिहतको Bवत@< @यायपािलकाको YयवBथा
िवŸे षणः
• यस अिघका संिवधानको तुलनामा &गितशील भएतापिन राजक>य सrा र सावIभौमसrा राजामा िनिहत मानी
राजाबाटै घोषणा गNरएको िथयो । राजालाई िविभ@न Bविववेक>य अिधकार िदई राजाको सिQयता िBवकार
गNरएकोले संवैधािनक &ावधानहX राजाबाट जितबेला पिन कुि^ठत वा अपहNरत हfने सmभावना िथयो । तथापी
मौिलक हकको संर0ण गरे को, शिZ पृथक>करणको िस}ा@तलाई अँगालेको, बहfदलीय &जात@<को Bथापना,
जनताबाट िनवाIिचत सरकारबाट शासनको सpचालन, िनवाIिचत जन&ितिनिधबाट कानुनको िनमाIण हfने,
@याियक पुनरावलोकनको अिधकार सिहतको Bवत@< @यायपािलकाको YयवBथा गरी &जाताि@<क
Yयवसथालाई आJमसात गरे को देिख@छ ।
४. नेपालको संिवधान २०१९: संसदमा दईु ितहाइ बहfमत &ा˜ िनवाIिचत सरकारलाई २०१७ पुष १ गते Žी ५ महे@Rबाट
बखाIBत गरी संकटकालीन अवBथा घोषणासँगै राजनीितक दलहX मािथ &ितब@ध लगाइयो र संिवधानका िविभ@न
YयवBथाहXलाई िनलmबन गNरयो । साथै देशको शासन सpचालन गनI अEयादेशबाट िवशेष YयवBथा ऐन, २०१७ जारी
गरी राजामा सबै अिधकार रहेको घोषणा गनुIका साथै नयाँ मि@<पNरषदको गठन गNरयो । िव.सं. २०१९ पुस १ मा शाही
घोषणाबाट २०१५ सालको संिवधानलाई खारे ज गरी नेपालको संिवधान, २०१९ जारी गNरयो, जहाँ सmपूणI अिधकार
राजामा िथयो र अविशu अिधकार पिन राजामै िथयो । यसै संिवधानमा २०२३ मा दलिबिहन पpचायतको YयवBथा,
२०३२ मा गाउँ फकI अिभयान एवं अि€तयार दु¥पयोग आयोगलाई संवैधािनक मा@यता िदने आिद संवैधािनक YयवBथा
गNरयो ।
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
• पूणI र सिQय राजत@<को अवधारणालाई Bवीकार

35
 • दल िविहन पpचायती YयवBथामाफI त शासन सpचालन
• अिधकारको Žोत Žी ५
• संिबधान संसोधन Žी ५ को शािह घोषणाबाट
• कायIकाNरणी अिधकार राजामा िनिहत
• मौिलक हक र कतIYयको YयवBथा, तर मौिलक हकमािथ ब@देज लगाउन सिकने &ावधान
• राnयको होइन पpचायत &णालीको िनदKशक िस¢ा@तको घोषणा
• वग¤य संगठनको YयवBथा
िवŸे षणः
• राजाको सिQय भूिमका, दलिविहनता, ब@देजपूरण मौिलक अिधकार आिद यसका &मुख िवशेषताहX हfन् ।
यसलाई ३ पटक संशोधन गNरयो, पिहलो पटक राजाको िBथित मजबुत बनाउन, दोŽो पदक पpचायतलाई अ¥
िनदKिशत र अलोकताि@<क बनाई सीिमत हक अिधकारमािथ पpचहXको हाबी गराउन र तेŽो पटक सीिमत
उदारता देखाई &जाताि@<क आ@दोलनलाई िनBतेज पानI । तर अ@ततः २०४६ सालको ऐितहािसक
जनआ@दोलनको सफलतासँगै पpचायत YयवBथाको खारे जी मा< भएन यो संिवधान पिन अिBतJवमा रहन
सके न ।
५. नेपाल अिधराnयको संिवधान २०४७: २०४६ को जनआ@दोलनबाट मुलुकमा &जात@<को पुनःBथापना भएप[ात
ताJकािलन आ@दोलनका अ5ज राजनीितक पाट¤हX एवं राजाबीचको सmझौताबाट नेपाल अिधराnयको संिवधान,
२०४७ जारी गNरयो ।
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
• सिं वधानको औपचाNरक Žोतका ¥पमा राजालाई नै कायम रािखएको
• सावIभौमसrा जनतामा हBता@तNरत
• सवं ैधािनक राजत@<, बहfदिलय &जात@<, संसदीय शासन &णाली
• मौिलक हकहXको YयवBथा
• &ितिनिध सभा र राि\|य सभा गरी दईु सदनाJमक िवधाियकाको YयवBथा
• िविधको शासन
• Bवत@< @यायपािलका
• संवैधािनक सव•aचता
• आधारभुत मानवअिधकारको सmमान र सुर0ा
• @यायीक पुनरावलोकन
• राजनैितक दललाई &ितब@ध लगाउन नपाइने
िवŸे षणः
• जनताको मौिलक अिधकारको संर0णमा संिवधानले नयाँ आयाम Bथािपत गरे को ।
• िव{का &जाताि@<क मुलुकहXमा समेत मौिलक हकको ¥पमा मा@यता नपाएका सुचनाको हक, गोपिनयताको
हक, मृJयुद^ड िव¥}को हकलाई मौिलक हकको ¥पमा संर0ण &दान गNरएको ।
• जनताका आिथIक, सामािजक र सांBकृ ितक अिधकारलाई राnयका िनदKशक िस}ा@त र नीितहX अ@तगIत
मा@यता &दान गरे को ।
• संवैधािनक राजत@<को Bथापना गनI खोजेको, राजालाई दलको राजनीित र दैिनक &शासन सpचालनबाट टाढा
राखी िनवाIिचत सरकारको सVलाह र सmमितमा काम गनुIपनK मा@यतालाई अँगालेको िथयो । तथापी राजग¢ी
उrरािधकारी सmब@धी र राज&साद सेवाका कमIचारीसmब@धी ऐन बनाउने राजाको अिधकार संवैधािनक
राजत@<को िस}ा@तसँग मेल खाँदैन िथयो ।
• @यायपािलकालाई राnयका राजनीितक अंगहXबाट पूरै Bवत@<र राखेर @यायपािलकाको Bवत@<तालाई संर0ण
गनI खोिजएको ।
• सरकारले शिZको द¥ु पयोग नगरोस्, Bवेaछाचारी नहोस् र जनता&ित उrरदायी होस् भनेर िविभ@न Bवत@<
संवैधािनक अंगहXको YयवBथा गरे को िथयो । तर संिवधानको शिZ द¥ु पयोग रोwने र सरकारमािथ पहरे दारी

36
 गनK संवैधािनक पNरषद,् @याय पNरषद,् लोकसेवा आयोग, िनवाIचन आयोग, अि€तयार दु¥पयोग अनुस@धान
आयोग लगायतका संवैधािनक अंगहX दलगत िवभाजनको िशकार भए । संवैधािनक िविधशा„को मा@यता
अनुसार संवैधािनक YयवBथालाई संBथागत गराउन सिकएन ।
६. नेपालको अ@तNरम संिवधान २०६३: २०४७ सालको संिवधानलाई कितपयले िव{कै उJकृ u संिवधानको उपमा िदएता
पिन यसमा रहेका कितपय अपNरवतIनकारी YयवBथा एवं राजनीितक दलहXको अस@तुिu र राजा तथा राजनीितक
नेतJृ व बीचको अिधकारको िखचातानीसँगै मुलुकले शाि@त र अमनचयन &ा˜ गनI सके न । मुलुकमा हJया िहंसा बढ्दै
जाँदा राजाMारा सmपूणI शासन YयवBथालाई आ”नो िनय@<णमा िलए । सोही पNरवेशमा दोŽो जनआ@दोलन २०६२।६३
शु¥ भई मुलुकमा लोकत@<को पुनवIहाली भयो । जनआ@दोलन-२ का अ5णी ७ राजनीितक दलहX एवं नेकपा
माओवादीबीचको राजनीितक सहमतीको आधारमा २०६३ माघ १ गते नेपालको अ@तNरम संिवधान २०६३ लागू भयो
।
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
• जनआ@दोलन भाग २ को भावना अनु¥प
• सावIभौमसrा र शासक>य शिZ जनतामा िनिहत
• धमI िनरपे0ता
• समावेिशकरण र पूणI लोकत@<मा जोड
• राnयका दाियJवहX घोषणा गरीएको
• मौिलक हकहX थप गNरएको
• मानवअिधकार आयोगलाई सवं ैधािनक हैिसयत
• राnयको अ5गािम पनु स²रचनामा जोड
• राि\|य महJवका िवषयमा जनमत सं5ह गनI सिकने
• सवं ैधािनक िनयिु Zमा संसदीय सनु वु ाई
• सघं ीय गणत@<ाJमक राnयको घोषणा
• मि@<पNरषदको िसफाNरशमा सक ं टकाल घोषणा
• २/३ बहfमतले सिं वधान संशोधन गनI सिकने &ावधान
• दलमािथ &ितब@ध लगाउन नपाईने
सबल प0ह¥ः
• &Bतावनामा नै आधारभूत कुराहXको &Jयाभूित
• मौिलक अिधकारको YयवBथा
• समावेशीकरणलाई अनुसरण गरे को
• संघीय लोकताि@<क गणत@<को Bथापना
• संिवधानसभाको माEयमबाट नयाँ संिवधान िनमाIण गनK YयवBथा
• मानव अिधकार आयोग लगायत Bथानीय िनकायहXको Bपu YयवBथा
• राnयको दाियJव उVलेख गNरएको
दुबIल प0ह¥ः
• राजनीितक सहमितको आधारमा बारmबार संशोधन (१२ पटक)
• मौिलक हकको &चलनमा “कानूनMारा” भ@ने उVलेख तर कानून ब@न िढलाई हfँदा JयBता कितपय मौिलक
हकको वाBतिवक कायाI@वयन हfन नसके को
• संवैधािनक सिमितको िसफाNरशमा िनयुिZ हfने YयिZले संसिदय सुनुवाईको चरण पार गनुIपनK YयवBथाले
Bवत@< @यायपािलकाको विखIलाप गरे को
• स-साना िवषयहX समेत संिवधानमा उVलेख गNरएको

७. नेपालको संिवधान (२०७२): पिहलो पटक संिवधानसभाबाट िनमाIण भै जारी भएको वतIमान संिवधान नेपालको
इितहासमा सात‹ संिवधान हो । संिवधान सभाको दोŽो िनवाIचनबाट िनवाIिचत संिवधान सभाले २०७२ साल भदौ ३०

37
गते यो संिवधान ९० &ितशत भ@दा बढी मतले पाNरत गरे को हो । साथै नेपालकै इितहासमा जनता माझ गएर मBयौदा
तयार गNरएको यो पिहलो संिवधान हो । यो संिवधान २०७२ असोज १ गते संिवधानसभाका बहfमत सदBयहXबाट
हBता0र भएपिछ सभाEय0 बाट &मािणत गNरएको िथयो । २०७२ असोज ३ गते नेपालका &थम रा\|पित रामवरण
यादवले "नेपालको संिवधान" मा हBता0र गद– संिवधान जारी भएको घोषणा गरी लागू गNरएको हो । यस संिवधानमा
३५ भाग, ३०८ वटा धारा र ९ वटा अनुसूचीहX रहेका छन् ।

पवू IवितI संिवधानमा भ@दा वतIमान संिवधानमा रहेका पृथक YयवBथाहXः

यो संिवधान सभाबाट बनेको पिहलो संिवधान हो । सङ् घ, &देश र Bथानीय तह गरी ३ वटा सरकारको पNरकVपना
गरे को यो संिवधान आफै ँमा Yयापक बृहत एवम् समावेशी छ । पूवIवितIत संिवधानका भएका असल &ावधान र
अœयासहXलाई िनर@तरता िदँदै संिवधानवादका मूल ममIलाई थप आJमसात गद– संघीय गणत@<लाई संBथागत गनK
िदशामा यो संिवधान के ि@Rत रहेको छ । गणत@<, सङ् घीयता, धमI िनरपे0ता एवम् समावेिशता यो संिवधानको मु€य
िवशेषता नै हो । यसका अलावा अ@य महJवपूणI &ावधान वा िवशेषताहX यस &कार रहेका छन्ः
&मुख िवशेषता/&ावधानह¥ः
1. संघीय लोकताि@<क गणत@< नेपालको मुल संरचना संघ, &देश र Bथानीय तह गरी ३ तहको YयवBथा रहेको,
राnयशिZको &योग तीन वटै तहले यो संिवधान तथा कानून बमोिजम गनK,
2. संिवधानले नै संघ, &देश र Bथानीय सरकारको अिधकारलाई िवभाजन गरे को,
3. संघ, &देश र Bथानीय तहबीचको सmब@ध सहकाNरता, सहअिBतJव र सम@वयको िस}ा@तमा आधाNरत हfन,े
4. शासक>य Bव¥पमा सव ं ैधािनक रा\|पित र कायIकारी &धानम@<ी हfने,
5. सुधाNरएको संसदीय YयवBथालाई Bवीकार गNरएको,
- &धानम@<ी भएको दुई वषIसmम अिव{ासको &Bताव पेस गनI नसिकने, एक पटक अिव{ासको &Bताव पेश भई
अBवीकृ त भएमा १ वषI सmम JयBतो &Bताव पुनः पेश हfन नसwने, अिव{ासको &Bताव पेस गदाI वैकिVपक
&धानम@<ीको नाम समेत &Bताव गनुIपनK (य£पी वैकिVपक &धानम@<ीको नाम नै पेश गनK YयवBथा कित
YयवहाNरक हf@छ भ@ने &¨ खडा भएको छ ।),
- सङ् घीय मि@<पNरष´ा &धानम@<ीसिहत बढीमा २५ जना र &देश मि@<पNरष´ा मु€यम@<ीसिहत &देश सभाका
कुल सदBय सङ् €याको २० &ितशतभ@दा बढी नहfने गरी म@<ी रहने,
- संघ र &देश तहमा चुनाव हारे को YयिZ म@<ी ब@न नपाउने,
- कायIकारी &मुखले YयवBथािपका भंग गनI नपाउने
6. &ितिनिधसभा र राि\|य सभासिहत के @Rमा २ सदन र &देशमा १ सभा रहने YयवBथा,
7. समावेशी &ितिनिधJव तथा िमिŽत िनवाIचन प}ितको अवलmबन गNरएको
- &Jय0 ६० &ितशत र समानपु ाितक ४० &ितशत, @यनू तम १/३ मिहला सदBय
- समानपु ाितक िनवाIचन &णाली बमोिजम हfने िनवाIचनका लािग राजनीितक दलले उmमेदवारी िदँदा जनस€ं याको
आधारमा मिहला, दिलत, आिदवासी जनजाती, खस आयI, मधेसी, थाX, मिु Bलम, िपछिडएको 0े< तथा
अVपस€ं यक समेतको &ितिनिधJवका लािग िवशेष YयवBथा गNरएको
8. शीषI पदािधकारी िनयुिZ गदाI ल†िगक र सामुदाियक ¥पमा समावेशी हfनुपनK YयवBथा
- रा\|पित तथा उप-रा\|पित फरक फरक िलङ् ग वा समुदायको हfनुपनK, &ितिनिधसभाको सभामुख तथा उप-
सभामुख, राि\|य सभाको अEय0 तथा उपाEय0 र &देश सभाको सभामुख तथा उपसभामुख मEये १/१ जना
मिहला हfनुपनK,
- Bथानीय तहको &मुख तथा उप-&मुख उmमेदवार बनाउँ दा समेत राजनीितक दलले @यूनतम एक पदमा मिहला
उmमेदवार उठाउनुपनK, साथै वडामा अEय0 बाहेक रहने ४ सदBय मEये @यूनतम २ मिहला हfनै पनK,
- संघीय संसद तथा &देश सभामा &ितिनिधJव गनK &Jयेक राजनीितक दलबाट िनवाIिचत कुल सदBय सं€याको
कmतीमा १/३ सदBय मिहला हfनुपनK,
- Bथानीय तहमा दिलत तथा पछाडी परे को वगI र समुदायको अिनवायI उपिBथित सुिनि[तता गNरएको,

38
 9. कुनै पिन नेपालीलाई नागNरकताबाट विpचत नगNरने, आमाको नामबाट पिन नागNरकता िदने, गैरआवासीय
नेपालीलाई आिथIक, सामािजक र सांBकृ ितक अिधकार उपभोग गनI पाउने गरी गैरआवासीय नागNरकता &दान
गनI सिकने,
10. िवगतका सिं वधानमा रहेका मौिलक हकहXलाई अX Yयापक र थप गरी ३१ वटा पगु ेका, साथै नागNरकको
कतIYयलाई समेत सिं वधानमा रािखएको, साथै मौिलक हक कायाI@वयन गनI ३ वषIिभ< आवxयक कानुन
बनाइसwनपु नK भनेर समय सीमा तोिकएको,
11. एिककृ त @यायपािलका, के @Rमा सव•aच अदालत, &देशमा उaच अदालत र तVलो तहमा िजVला अदालतको
YयवBथा, साथै Bथानीय तहमा @यायीक सिमितको &ावधान
12. संवैधािनक िववाद तथा अ@तर तहबीचको अिधकार 0े<को बारे मा भएको िववादसmब@धी मु¢ा हेनI सव•aच
अदालतमा संवैधािनक इजलासको YयवBथा,
13. वैदेिशक सहायता िलने अिधकार के @Rलाई मा<,
14. बजेट सुिनि[तताको लािग &Jयेक वषIको जेठ १५ गते संस´ा संघीय बजेट पेस गनुIपनK YयवBथा,
15. संवैधािनक िनकायको सं€या थपेर १३ वटा पुयाIईएको, पछाडी परे को िलङ् ग, वगI, समुदाय र जातीको िहत,
अिधकार र िवकासको अनुगमन गनK र सरकारलाई आवxयक िनदKशन िदनका लािग िविभ@न संवैधािनक
आयोगहX (राि\|य मिहला आयोग, राि\|य दिलत आयोग, राि\|य समावेशी आयोग, जनजाती आयोग, मधेसी
आयोग, थाX आयोग, मुिBलम आयोग) को YयवBथा रहेको,
16. लोकसेवा आयोगको कायI0े<लाई िवBतार गNरएको,
17. सघं , &देश र Bथानीय सरकारबीच राजBव बाँडफाँड तथा अ@तरसरकारी िवr हBता@तरण सmब@धमा आधार र
ढाँचा तयार गNर िसफाNरस गनI तथा &ाकृ ितक cोतको बाँडफाँडसmब@धी िवषयमा उठ् न सwने सmभािवत िववाद
िनवारण गनI राि\|य &ाकृ ितक cोत तथा िवr आयोगको YयवBथा,
18. नेपालको सावIभौिमकता, भौगोिलक अख^डता, Bवाधीनता र जनतामा िनिहत सावIभौमसrा बाहेकका िवषयहX
संशोधन हfन सwने भएकाले गितिशल संिवधान मा@न सिकने - धारा २७१(१),
19. &देशको िसमाना पNरवनIत वा &देशको एकल अिधकारसँग सmबि@धत िवषयमा संशोधन गनुIपनK िवधेयकको
हकमा बहfमत &देश सभाबाट JयBतो &Bताव Bवीकृ त हfनुपनK, अ@यथा िवधेयक Bवतः िनि\Qय हfने,
20. राि\|य महJवका कुनै िवषयमा िनणIय गनIपु दाI जनमत सं5हबाट िनणIय िलन सिकने,
21. रा\|पित, उपरा\|पित, &धानम@<ी, &धान@यायाधीश, सभामुख, राि\|य सभाको अEय0, &देश &मुख,
मु€यम@<ी, &देश सभाको सभामुख र सुर0ा िनकायका &मुख पदमा िनवाIिचत, मनोनीत वा िनयुिZ हfन वंशजको
आधारमा नेपालको नागNरकता &ा˜ गरे को हfनुपनK,
22. िवदेशको Bथायी आवासीय अनुमितप< िलएको नेपालको नागNरक यस संिवधानबमोिजम िनवाIचन, मनोनयन
वा िनयुिZ हfने कुनै पिन पदका लािग यो~य नहfने ।

सिं वधान सश
ं ोधन र यBको सफल कायाI@वयन ?
सिं वधान आँफैमा एक जीिवत एवं गितिशल दBतावेज हो । अतः राजनीितक, आिथIक र सामािजक िBथितमा भएको
पNरवतIनसँगै संिवधानलाई पिन पNरवतIन र समृ} गद– जानु पदIछ । साथै कितपय अवBथामा संिवधान िनमाIण गदाI पयाI˜
िवषयहX नसमेिटएको हfनसwने र Jयसलाई सmबोधन गनI समेत संिवधानमा संशोधन आवxयक पदIछ । अ@यथा समBयाको
समाधान गनIका लािग सmपूणI संिवधान नै पNरवतIन वा खारे जी गनुIपनK समेतको अवBथा आउन सwदछ । यसैले संिवधान
संशोधनको अथI संिवधानमा सामियक सुधार हो, यसलाई थप पNरपwव बनाउँनु हो । तर संिवधान संशोधनका लािग
िवधायीकालाई सीमा अिधकारको िनधाIरण गNरएको हf@छ । यसमा YयZ र अYयZ दवु ै खालका सीमा हfन सwदछन् ।
संिवधानका आधारभूत संरचनाका बारे मा Bपu उVलेख गरी असंशोधनीय रािख@छ भने Jयो YयZ सीमा हो । नेपाल
अिधराnयको संिवधान, २०४७ को &Bतावना र धारा ११६ को YयवBथालाई अपNरवतIिनय मािनएको िथयो । २०७२ मा
संिवधानसभाबाट जारी नेपालको संिवधानको धारा २७४(१) लाई असंशोधनीय मािनएको छ । यBतै अमेNरकाको संिवधानको
धारा ५, जमIनीको संिवधानको धारा ७९(३), इटालीको संिवधानको धारा १३९, बेिVजयमको संिवधानको धारा १८७ आिद

39
असश ं ोधनीय भनी अिभYयZ ¥पमा नै भिनएको छ । अYयZ सीमा अ@तगIत सव•aच अदालतले समय र पNरिBथितबमोिजम
Yया€या गरे र समयानुकूल बनाएको &ावधान वा संिवधानको आधारमूत संरचनाको Yया€या पदIछ ।
बेलायतमा संिवधान नै नभएकाले संवैधािनक कानुनहXलाई सामा@य बहfमतबाट नै संशोधन गनI सिक@छ । अमेNरकामा
संिवधान बनेको १ वषI िभ<ै ११ वटा संशोधनका &Bताव पेश भएकोमा २ वषI २ मिहनाको अवधीमा १० वटा संशोधन
अनुमोदन भएका िथए । तत् प[ातको २२९ वषIमा (सन् २०१८ जनवरी सmममा) अX जmमा १७ वटा मा< संशोधन भएका
छन् । भारतको संिवधान ६९ वषIमा १२३ पटक संशोधन भैसके को छ ।
२००४ - x/x
नेपालको वैधािनक कानुन, २००४ लागू नै नभएकोले संशोधन हfने कुरै आएन ।
२००७ - १०/१०
अ@तNरक शासन िवधान, २००७ दस वषIमा १० पटकसmम संशोधन भएको िथयो । नेपाल
२०१५ - x/२
अिधराnयको संिवधान, २०१५ संशोधन नभई २ वषIमै खारे ज भयो । यBतै नेपालको संिवधान,
२०१९ - ४/२८
२०१९ तीनपटक सामा@य संशोधन र २०३६ को जनआ@दोलनपिछ चौथो संशोधन भएको िथयो
२०४७ - १/१६
। नेपाल अिधराnयको संिवधान, २०४७ लाई २०६२/६३ को जनआ@दोलनपिछ पुनBथाIिपत
(४८ धारा)
&ितिनिधसभाले ४८ वटा धारामा संशोधन गरे को िथयो । नेपालको अ@तNरम संिवधान, २०६३
२०६३ - १२/९
पिन १२ पटक संशोधन भएको िथयो, य£पी राजनीितक सहमितको नाममा पटक पटक संशोधन
२०७२ - १/हालसmम
गरी अिBथर बनाईएको भ@ने आलोचना पिन भएको िथयो ।
नेपालको सिं वधान जारी हfँदाको बखतमा मुलुकभर मधेसी, थाX, जनजाती, मिहलालगायतले सिं वधानमा आ”ना
कुराहX नपरे को भनी आ@दोलन गNररहेका िथए । आिदवासी जनजाितका नेताहX यो सिं वधानले आ”नो पिहचान निदएको र
परु ानै सrाधारीहXले लादेको सिं वधान भएकाले सrाधारी वगIको मा< िहत गरे को भनी िवरोधमा उि<ए । िलmबूहX िलmबवू ान
नभएकोमा अस@तuु भए, मगरहX आ”नो समदु ायलाई िवभाजन गरे कामा Qु} भए । थाXहX थ¥हट नपाएकामा िवRोहमा उ<े
। मधेसीहX Bवायr मेधस &देशको माग परू ा नभएकाले धोका पाएको भनी नाकाब@दीसमेत गरे र िवRोहमा उ<े । िह@दवु ादीहX
िह@दु रा\| नभएकामा Qु} भए । गैरिह@दहु X मुलकु धमIिनरपे0 भए पिन यसमा Bपuीकरण गरी सनातन धमIलाई सरं 0ण गनK
भनी िह@दु धमIलाई नै रािखएको भनी आQोिशत भए । भाषाभाषीहXमा पिन आ”नो मातृभाषालाई सरकारी कामकाजका लािग
नराखेको भनी अस@तुuी छायो । संिवधानको मौिलक हक र कतIYयको धारा १७ को उपधारा २(क) मा नेपाली भाषाको
वणIिव@यास ठीक नभएको भनी भाषािवदह् Xको अस@तुिu रšो । यBतै वाक् तथा &काशन Bवत@<तामा &ितब@धाJमक
YयवBथाले प<कारहX अस@तुu हfनपुगे । नागNरकताको िवषयमा मिहला तथा मधेसी मूलका जनताको अस@तुuी रšो । यसै
पNरिBथितका बीच ३ मु€य दलका शीषI नेताले संिवधानलाई संशोधन गरी अस@तुuहXको माग सmबोधन गनK घोषणा
संिवधानसभामा गरे का िथए । उनीहXले संिवधान गितशील दBतावेज भएकाले यसलाई समृ} गरी सबैका मागहX पुरा गद–
जानेसमेत &ितब}ता जाहेर गNरे का िथए ।
यसरी संिवधान बनेर जारी भएकै समयदेिख के ही राजनैितक दल र समुदायले Bवीकार नगरे कै कारणले कायाI@वयन
&कृ या असहज रहेको स@दभIमा कायाI@वयनालाई सहज बनाउनेतफI राजनैितक समुदायले िवशेष Eयान िदएर संिवधान संशोधन
गनK तथा संिवधान कायाI@वयनलाई समेत सँगसँगै अिघ बढाउनुपनK देिख@छ । वाBतवमा घोिषत संिवधानले समाजवाद ल§य
िलएकाले पूवIवत¤ संिवधानभ@दा िनकै &गितशील संिवधानको Xपमा िलन सिक@छ । साथै समावेिशतालाई अंगीकार गरे काले
िव{को पिछVलो लोकताि@<क िस}ा@तलाई Bवीकार गरे को भनी यो संिवधान&ित आशा उJप@न भएको छ । अतः राजनीितक
सहमित र समयको आवxयकता अनुXप संिवधानमा समसामयीक सुधार गद– यसलाई जीव@त तुVयाउनु र ७ दशक लामो &यास
प[ात जनताले &ा˜ गरे को संिवधानलाई दीघाIयु बनाउनु आजको आवxयकता हो ।

नेपालमा िवगतका सिं वधान िकन दीघIिजिव ब@न सके नन् ? सिं वधालाई कसरी दीघIिजिव र &भावकारी बनाउने?

पृ›भिू म
संिवधान राnय सpचालनको मागIिनदKशक दBतावेज हो । यो िनि[त सै}ाि@तक आधारमा टेकेर िविभ@न &कृ याMारा ब@ने गछI ।
संिवधान असल, सफल र िदगो हfनका लािग यसको िवषयवBतु (Content) मा लोकत@<को अ@तरवBतुलाई समेिटएको हfनुपछI ,
िनमाIण &िQया (Process) मा जनताको सहभािगता तथा BवािमJव रहेको हfनुपछI , अिन पNरणाम (Output) मा
कायाI@वयनयो~य गुण भएको हfनुपछI , साथै अœयास (Practice) मा पूणI कायाI@वयन भएको हfनुपछI । तबमा< संिवधान
दीघIिजिव र &भावकारी ब@न सmभव हf@छ ।

40
नेपालमा िवगतमा जारी भएका संिवधानहXको तल
ु नाJमक िवŸे षण

• नेपाल सरकार वैधािनक कानून, २००४ राणा &धानम@<ीले राणा शासन जोगाउने अ„का ¥पमा जारी गरे को हfनाले
िवषय वBतु र &िQया दवु ैमा यो कmजोर िथयो । यसले &जात@< र संिवधानवादका मूVय मा@यतालाई आJमसाथ
गरे को िथएन ।
• नेपालको अ@तNरम शासन िवधान, २००७ र नेपालको संिवधान, २०१५ ले &जात@<का आधारभूत मूVय मा@यतालाई
समेटेका हfँदा िवषयवBतुमा यी दबु ै संिवधान रा•ै िथए तर यी दुबै संिवधान राजाMारा घोिषत भएकोले &िQयाका
िहसावले कmजोर िथए ।
• राजाMारा घोिषत नेपालको संिवधान, २०१९ ले िनदIलीय पpचायती YयवBथाको अवलmवन र एउटै भाषा, संBकृ ित,
धमI, भेषभुषाको &व}Iन गरी सम¥पी समाजको िवकासMारा एकल राि\|यता िनमाIणको रणनीितको अंिगकार गरे को
हfँदा यो िवषयवBत,ु &िQया र पNरणाम तीनै िहसावले कmजोर िथयो ।
• नेपाल अिधराnयको संिवधान, २०४७ ले &जात@< र संिवधानवादका धेरैजसो िवशेषताहX बोके को हfँदा
िवषयवBतुका िहसावले समृ} िथयो । राजाMारा नै घोिषत भए पिन राजनीितक दलहXसमेतको &ितिनिधJव भएको
िव“हXको आयोगले मBयौदा गरे को र दलहX र राजाबीचमा धेरै िवषयमा सmझौता भई बनेको हfनाले &कृ याका
िहसावले पिन यस अिघका सिं वधानहX भ@दा यो बढी BवीकायI िथयो ।
• नेपालको अ@तNरम सिं वधान, २०६३ राजनीितक दलका &ितिनिधसिहतको िव“हXको आयोगले मBयौदा गरी
जन&ितिनिधमाफI त जारी गNरएको हfँदा &कृ यामा २०४७ सालको सिं वधानभ@दा अझ रा•ो भए पिन जनताकै
सहभािगतामा बनेको भने िथएन । नेपालको सवं ैधािनक इितहासमा यो सिं वधानले पिहलो पटक बहfलवाद र
सामािजक िविवधतालाई Bवीकार गद– समावेशी िस}ा@तको अवलmबन गरे र मल ु क
ु लाई रा\|-राnयका ¥पमा
पNरभािषत गरे को िथयो । िवषयवBतक ु ा िहसावले अ@य कुराहXमा पिन यो रा•ै िथयो ।
• सिं वधानसभा २ बाट २०७२ जेठ ३ गते जारी नेपालको सिं वधान िनमाIणको &िQया र िवषयवBतु सबै िहसावले
अिहलेसmमकै सबैभ@दा रा•ो संिवधान हो । जनताले िनवाIचनMारा गठन गरे को संिवधानसभाले जनमतसमेत संकलन
गरे र जनताको सहभािगता र BवािमJवमा तJकाल कायम रहेका ९०% भ@दा बिढ सभासदक ् ो Bवीकृ तीमा यो संिवधान
जारी गNरएको हो ।
• िवषयवBतुका tिuकोणले यो संिवधानले लोकत@<का आधारभूत मूVयमा@यता र संिवधानवादका िवशेषतालाई
अंिगकार गरे को छ । यसले समावेशीकरण, समानुपाितक &ितिनिधJव र राि\|य एकता र अख^डताका लािग िविभ@न
YयवBथाहX गरे को छ । साथै नेपालको सावIभौिमकता, राि\|य अख^डता, Bवािधनता र जनतामा िनिहत
सावIभौमसrा बाहेकका अ@य िवषयहX संशोधन गरन सिकने &ावधानले संिवधानलाई गितिशल दBतावेज बनाएको
छ । संिवधानमा कुनै वगI वा समुदायको के ही अस@तुिu रहेकोमा Jयसलाई पिन संशोधनMारा यही संिवधानमाफI त नै
सmबोधन गनI सिकने लचकता रहेको छ ।
• पNरणामको Xपमा हेदाI एउटा समावेशी चNर< बोके को, िनकै िवBताNरत र िवBतृत मौिलक हक अिधकार समावेश
गरे को, ३ तहको संघीय संरचना सिहतको गडत@<ाJमक मुलुक िनमाIणको YयवBथा गरे कोमा हाल ३ तहकै सरकार
सpचालनमा आईसके का छन् । मौिलक हक अिधकारको पूणI कायाI@वयनका लािग आवxयक कानून िनमाIण र
कायाI@वयनका लािग ३ वषIको समयसीमा तोिकएको छ । संिवधानमा िविभ@न समुदायको माग सmबोधनका लािग
संशोधनको आवाजहX उिठरहेका छन् । कितपय &ावधानहX िनकै महJवाकां0ी रहेको र राnयले धा@नै नसwने भनेर
कितपय िव“हXले िटƒपणी गNररहेका छन् । तीन तहबीच सहकाNरता, सहअिBतJव र सम@वयको िस}ा@तमा
आधाNरत सmब@ध रहने त भिनएको छ, तर M@M उJप@न हfन सwने सmभावना पिन उिrकै छ । हा•ा राजनीितक दलहX
िभ<को अलोकताि@<क चNर<मा सुधार आउन सके को छै न । यस स@दभIमा यो संिवधानको कायाI@वयन चूनौितपूणI
देिखएको छ ।

वतIमान संिवधानलाई दीघIजीवी बनाउने उपाय

सिं वधान तजुIमा &िQया र यसमा अ@तरिनिहत िवषयवBतुका िहसाबले जितसुकै रा•ो र BवीकायI बने पिन Jयो कायाI@वयनयो~य
भएन वा रा•ोसँग कायाI@वयन गनI आवxयक &व@ध गनI सिकएन भने JयBतो सिं वधान दीघIजीवी ब@न सwदैन । तसथI नेपालको
वतIमान सिं वधानलाई दीघIजीवी बनाउन यसको सफल कायाI@वयनका लािग देहाय अनुसार गNरनु आवxयक छः

41
 १. संिवधान कायाI@वयनको Bपu कायIयोजनामा सबै राजनीितक दलहXको सहमित िनमाIण गनK,
२. सिं वधान&ित रहेका असं@तुिuहXको िनर@तर र गिmभर छलफलMारा समाधान खोजी गनK, साथै यसमा रहेका
किमकमजोरीहXलाई कायाI@वयनको Qममा Qमशः पिहचान गरी सुधारका लािग आवxयक संशोधन गद– जाने,
३. समयमै आवxयक कानूनहXको िनमाIण गरी संिवधानको पूणI कायाI@वयनको मागI &शBत गनK,
४. राnयका सबै अंगहX तथा संBथाहX संिवधानको पालनामा गिmभर र अिडग रहने,
५. सरकार, िनजी 0े<, गै.स.स. तथा आमनागNरक सबैलाई संिवधानको पNरपालनामा िजmमेवार र उrरदायी बनाउने,
६. नागNरक समाज र आमसpचार जगतको रचनाJमक भूिमका िवकास गनK,
७. &शासिनक पुनस²रचना गरी तीनै तहको &शासन य@<लाई स0म र &भावकारी बनाउने,
८. @यायलयको Bवत@<ता, Yयवसाियकता र कायIकुशलता अिभवृि} गनK,
९. राजनीितक दलहXको आ@तNरक लोकत@<, पारदश¤ता, राजनीितक संBकार र नैतीक आचरण तथा मूVय मा@यतामा
सुधार गनK,
१०. संघीयता कायाI@वयनका सmभाYय जिटलताहX (राि\|य एकता र अख^डता, राि\|य िहत &व}Iन, अ@तरतह M@M,
सम@वय र सहकाNरता, cोतको सम@याियक िवतरण आिद) को समयमै आंकलन गरी समाधानका उपायहXको खोजी
गनK,
११. सिं वधानको अ@तराि\|य समथIन र कायाI@वयनमा सहयोगका लािग अ@तराIि\|य समुदायमाझ कुटनीितक पहल गनK,
१२. सिं वधानले YयवBथा गरे का समानपु ाितक समावेशी िस}ा@त र सकाराJमक िवभेदका नीित, सामािजक @याय र
सरं 0णका िवषय, धािमIक, साँBकृ ितक तथा भािषक िनरपे0ता आिदको &भावकारी कायाI@वयन गनK,
१३. राि\|य एकता तथा अख^डता, राि\|य िहत, सावIभौमसrा, बहfलवाद र सामािजक साँBकृ ितक िविवधता,
सहकाNरतामल ू क शासन शैली जBता िवषयलाई के @Rिव@दमु ा रा€ने ।

िन\कषIः
िनमाIण &िQया र िवषयवBतु दवु ैमा रा•ो रहेको नेपालको वतIमान संिवधानको &भावकारी कायाI@वयन गनI सके मा< यो दीघIिजवी
ब@न सwछ । यसका लािग संिवधान कायाI@वयन कायIयोजनामा राजनीितक दलहXबीच सहमित, स0म तथा &ितव} र
उrरदायी &शासन य@<, अिन सचेत, सिQय एवं िजmमेवार नागNरक समाजको िवकास गNरनु आवxयक छ ।

42
2.2 Democracy and human rights (लोकत@< र मानव अिधकार)

Democracy (लोकत@<)

अवधारणाः
• लोकत@< भनेको JयBतो शासक>य अœयास हो, जहाँ जनता आँफै वा आँफूले चुनेर पठाएका &ितिनिधहXमाफI त
शासन सpचालन हf@छ ।
• लोकत@<ले जनतालाई राnय cोतको Xपमा िलएको हf@छ । यसमा जनताले खुला &ितBपधाIको माEयबाट आ”नो
शासक छा@न पाउने YयवBथा हf@छ । सरकार जनता&ित उrरदायी हf@छ ।
• यस सmब@धमा अमेNरक> पवू I रा\|पित Abraham Lincoln को भनाई "Government of the people, by the
people, for the people" िनकै चिचIत पिन छ ।
• लोकत@< सह-अिBतJव, सह-BवािमJव, समान Yयवहार र सहभािगतामा आधाNरत िव{को सव•Jकृ u एवं आदशI
शासन &णाली हो ।
• आज लोकत@< शासन प}ित मा< नभै जीवन प}ितकै अिभ@न अगं बनेको छ ।

लोकताि@<क मVू य मा@यता/लोकत@<को आधारभतू िस}ा@त/लोकत@<का तJव वा सचू कहXः

• सावIभौमसrा जनतामा
• नागNरक समानता, Bवत@<ता, भातृJव, मौिलक हक र मानव अिधकारको &Jयाभूित
• आविधक, Bवत@< र िन\प0 िनवाIचन, BवBथ बहfदलीय &ितBपधाI र बािलक मतािधकार
• शिZ पृथिककरण एवं स@तुलन र िनय@<ण
• कानूनको शासन - कानून तक•िचत, @यायोिचत र सा@दिभIक हfनुपनK
• जनउrरदायी सरकार, लोककVयाणकारी राnयको पNरकVपना
• &ित\पिधI राजनीितक &णाली दलको आ@तNरक लोकताि@<करण समेत
• समावेशीकरण र समानपु ाितक &ितिनिधJव

लोकत@<को िकिसमः
• &Jय0 लोकत@<ः 5ीसबाट शुX भएको यस &णालीमा जनता आँफै सावIजिनक नीित िनमाIणमा सहभािग हf@छन् ।
यसको अœयास जनमत सं5ह, लोकमत सं5ह, &Jया-ान, &Jय0 कायIकारी चुनाव आिदबाट हf@छ ।
• अ&Jय0 वा &ितिनिधमूलक लोकत@<ः यस िकिसमको YयवBथा रोमनले शुX गरे का हfन् जहाँ जनताले आँ”नो
तफI बाट काम गनI &ितिनिध वा अिभकताI िनयुZ गनK, जBतैःसंसदीय YयवBथा

लोकत@<को महJवः
• जनताको मौिलक हक अिधकार, समानता र Bवत@<ताको सुिनि[त गनI
• मानव अिधकारको र0ा र संव}Iन गनI
• सांBकृ ितक िविवधता र बहfलवादको िवकास र संव}Iन गनI
• सामािजक नवीकरण र Xपा@तरण गनI
• जनताको आधारभूत आवxयकताको पुरा गनI
• बािलक मतािधकारको र0ा गनI

लोकत@<को सफलताका लागी आवxयक शतIहXः

• नागNरक िश0ा, राजनीितक जागृित
• आविधक, Bवत@< र िन\प0 िनवाIचन, BवBथ बहfदलीय प}ित र बािलक मतािधकार

43
 • समानता एवं Bवत@<ता
• सिह\णुता एवं एकताको भावना
• उaच नैितक Bतर
• Bवत@< @यायपािलका
• शाि@त र सुYयवBथा
• अVपमतको सmमान

लोकत@<को आलोचनाः
िस}ा@त र सारमा लोकत@< <ुिटपूणI छै न । आधुिनक िनवाIचन &णाली र सरकारको िनयिमत Xपमा जनअनुमोदन
लोकत@<को सु@दर प0 हो । तर यो आलोचनामुZ भने हfन सके को छै न ।
• मतदाताहX Irrational हf@छन् । उनीहX कितपय राजनीितक िवषय र मु¢ाबारे सूिचत हfँदैनन् । आिथIक िवषयमा त
झन् अपNरिचत हf@छन्, जसले गदाI द0तामा असर पछI ।
• भीडले िनयम बनाउँछ । सरकार भ¢ा र ठूलो हf@छ । अVपमतको कदर हfन सwदैन ।
• राजनीितक अिBथरता िनmत@छ । पटक पटकको सरकार पNरवतIनसँगै नीित िनयममा पिन पNरवतIन हfन गई अ@यौल
िसजIना हf@छ । दीघIकािलन सोच भ@दा तJकािलन सोच हावी हf@छ ।
• लोकत@< खिचIलो YयवBथा हो । िनवाIचनका लािग राnयको साथै उmमेदवारबाट समेत ठूलो धनराशी खचI भएको
हf@छ । जनताको आधारभूत आवxयकता र िवकासको आपूितI गनK cोत अनुJपादनXमा खचI भैरहेको छ ।
• िनवाIचनप[ात िनवाIिचत &ितिनिधले यसलाई ‚uाचार गनK अवसरका Xपमा िलई आिथIक YयिथितहX मौलाउँछ ।
• िनवाIचनमा िन\प0ता कायम गनुI िनकै चुनौतीपूणI कायI हो । पूणI िन\प0ता असmभव&ाय छ ।
• अwसर िनवाIचनको पNरणाम र सरकार िनमाIणमा Cyclical Theory ले काम गछI । &मुख &ितप0मा बBने
राजनीितक पाट¤ पिहलेको सrाधारी पाट¤ हf@छ जBले सरकारको हरबखत आलोचना गरे र आँफूलाई रा•ो देखाउन
खोजेको हf@छ । िवरोधको संBकृ ित मौलाउँछ ।
• नेपालजBता अVपिवकिसत/तेcो िव{का मुलक ु हXमा लोकत@< भिनएता पिन यो सीिमत YयिZ/समुदायको पNरवार
र नाताबाट मािथ उठ् न सके को देिखँदैन । पाट¤िभ<को लोकत@< सध† &¨को घेरािभ< रिहनैरहेको छ ।

नेपालको स@दभIमा लोकत@<ः

• समाजमा Yया˜ बेरोजगारी र गNरबीले लोकत@<को &ाकृ ितक िवकासमा बाधा पुयाIइरहेको छ ।
• िनर0रता र BवाBŒय सेवामा @यून पहfँचको कारण िसिजIत दु\चQले लोकत@<को संBथागत िवकासमा बाधा पुयाIएको
छ।
• बढ्दो ‚uाचार, िनजी फाईदाका िनिmत सावIजिनक cोत र साधनको &योग गनK &वृिrले एकातफI सवIसाधारण जनता
लोकत@<को मूल &वाहमा आउन सके नन्, अक• तफI लोकत@<&ितको िवतृ\णा बढ् यो ।
• 0े<ीयता, जातीयता र सांBकृ ितक िवभेदका कारणले लोकत@< जुन ढंगले िवBताNरत हfनुपŒय•, Jयो ढंगले िवBताNरत
हfन सके न ।
• िनवाIचन &िQया अपारदश¤ र खिचIलो भएकोले रा•ा मािनसहXको &ितिनिधJव पातिलंदै गएको छ । बलशाली र
धनीहXको &भावले लोकत@< सीिमत वगIको कgजामा गएको जBतो पिन देिख@छ ।
• लोकत@<का सामा@य चूनौितहXः
- Bथापनाको चूनौित (Foundation Challenge): िनदIलीय शासन ढाVने, नागNरक सव•aचताका आधारमा
सिं वधान िनमाIण गनK
- िवBतारको चूनौित (Expansion Challenge): Bथानीय सरकार बिलयो बनाउने र सघं ीय िस}ा@तको
आधारमा अिधकारको &योग गनK
- सघनीकरणको चूनौित (Deepening Challenge): लोकत@<लाई सवIसाधारणले लाभ िलनसwने &णालीको
Xपमा Xपा@तरण गनK
- अबको स@दभIमा हा•ो चनू ौित भनेको लोकत@<को सघनीकरण र सtु िढकरण अथाIत Deepening नै हो ।

44
 • लोकत@< के गदाI सुtढ हf@छ त ?
- हा•ा सावIजिनक िनकायहX बिलया र सम@वयकारी भए भने,
- हा•ो कमIचारीत@< &भावकारी र जनउrरदायी भयो भने,
- हा•ा राजनीितक दलहX मूVय र मा@यता अनुXप चले भने,
- हा•ो @याय &णालीले िवभेद गरे न भने,
- जातीय र अ@य राजनीितक M@Mको @यूिनकरण हfँदै गयो भने,
- ‚uाचार कम गद– असल शासन YयवBथाको अनुभूित िदलाउन सिकयो भने,
- जनताका अिधकारहX राजनैितक लाभका लािग कटौित गNरएन भने ।
• लोकत@<को सुtिढकरण राnयका अिधकारहXको िववेकपूणI बाँडफाँड र िववेकपूणI &योगबाट मा< सmभव हfने हfँदा
जनसहभािगता बढाउँदै समावेशी समाज िनमाIण गनK पN9 ला~नुपनK हf@छ ।

Human Rights (मानव अिधकार)

अवधारणाः
• मानवलाई मानव भएकै कारणले &ा˜ हfने अिधकार नै मानव अिधकार हो । यो मािनसलाई @यूनतम मानिवय मयाIदा
र आJमसmमानकासाथ बाँaन/जीवन िनवाIह गनI आवxयक अिधकार हो ।
• यो मािनस भएर ज@मेपिछ Bवतः &ा˜ हfने ज@मिस} (Inherent) अिधकार हो । यो कसैले &दान गनK वा हBता@तरण
गNरने िवषय होइन । राnयले पिन यो अिधकार &दान गनK होइन, वVक> राnयले त यो अिधकारको सरं 0ण र &चलन
गNरिदनपु नK दाियJव हf@छ ।
• यो कानुनी शासनको जगमा अडेको मानव सœयताको उJकृ u उपहार हो ।
• ³ा@सेली राnय Qाि@त पिछ जारी मानव तथा नागNरकहXको अिधकार सmबि@ध घोषणा–१७८९ ले जनताका
अिधकारलाई सव•aच ¥पमा Bवीकार गरे को ।
• “मानव अिधकार भ@नाले YयिZको जीवन, Bवत@<ता, समानता र मयाIदासँग सmबि@धत संिवधान तथा अ@य &चिलत
कानूनMारा &दान गNरएका अिधकार सmझनु पछI र सो शgदले नेपाल प0 भएको मानव अिधकार सmब@धी अ@तराIि\|य
सि@धमा िनिहत अिधकार समेतलाई जनाउँछ ।” – राि\|य मानव अिधकार आयोग ऐन, २०६८
• मानव अिधकार मािनसको कुनै एक अिधकार मा< नभई अिधकारहXको एक समिuगत Xप हो । यस अ@तगIत
नागNरक तथा राजनीितक अिधकार र आिथIक, सामािजक तथा सांBकृ ितक अिधकार समेिटएका हf@छ ।
• Human Rights vs. Fundamental Rights
- Human Rights संिवधानमा नपरे का International obligation ले सृजना गरे को अिधकार हfन् भने
Fundamental Rights संिवधानले नै &Jयाभुत गरे का, हनन् भएमा कानूनी उपचार पाउने अिधकार हfन् ।
- मानव अिधकारलाई सापे0 ¥पमा बु•न पदIछ । @यूनतम मानव अिधकारको &Jयाभुित हfनुपदIछ । यBका
लागी राnयको स0मता बढाउनु पदIछ ।
- हा•ोमा मौिलक हक आलंकारीक भए । बढी लोकताि@<क देखाउन, अ@तराIि\|य &ितव}तालाई पालना
गरे को देखाउन ।

िवशेषताह¥ः
• नैसिगIक, िव{Yयापी, अिवभाnय, अहरणीय, अ@तरिनभIर, अिवभेद र समानता, उVलंघन गनI नसिकने

मानव अिधकारका िस}ा@तह¥ः

• Principle of Equality and Non-Discrimination
• Principle of Universality and Inalienability
• Principle of Interdependence and Interrelationship
• Principle of Indivisibility

45
 • Principle of state Obligation
• Principle of Rule of Law
• Principle of Transparency and Accountability
• Principle of Empowerment

मानव अिधकारको आवxयकता र महJवः

• मानव सœयताको िवकास गनI
• िवकास र मानवको जीवनBतरमा सुधार गनI
• मानव मयाIदा कायम गराउन
• अ@याय, अJयाचार, असमानता र भेदभावको अ@Jय गनI तथा JयBतो वातावरण नै िसजIना हfन निदन
• दीघIकालीन र Bथायी Xपमा M@Mको िनXपण वा M@M समाधान गनI

मानव अिधकारको िवकासQममा देिखएका पBु ताहXः

मानवािधकारको अवधारणा र िवकासQमलाई हेदाI नागNरकलाई &ा˜ हfने Bवत@<ता वा अिधकारलाई ४ वटा िविभ@न
Qिमक पBु तामा राखेर हेनK गNर@छ:
मानव अिधकारको अक•
पBु ता अिधकारहX
नाम
• चुनावमा भाग िलने, भेला हfन,े वाक Bवत@<ता, अिभयोजनको अिधकार,
नागNरक तथा राजनैितक यातनािव¥}को अिधकार
पिहलो
अिधकार • यी अिधकारहX नागNरकका Bवत@<तामा राnयको हBत0ेप रोwनतफI लि0त हf@छन्
।
आिथIक, सामािजक तथा • िश0ा, BवाBŒय, आवास, रोजगारी, पयाI˜ आमदानीको अिधकार
दोŽो
सांBकृ ितक अिधकार • यी अिधकारहX नागNरकका सम5 सामािजक हैिसयत सुधार गनI के ि@Rत रह@छन् ।
• आिथIक िवकासको अिधकार, समृि}को अिधकार, सामािजक साम@जBयताको
तेŽो सामिू हक अिधकार अिधकार, Bवaछ वातावरणको हक
• यी अिधकारहX मानवािधकारका स@धी र घोषणामा नभए पिन पिछ थिपएका हfन् ।
चौथो Bवaछ@दताको अिधकार • इaछामृJयुको अिधकार (िववािदत)

मानव अिधकारसmब@धी भएका अ@तराIि\|य &यास

१. मानव अिधकारको िव{Yयापी घोषणाप<
• सन् १९४८ िडसेmवर १० मा UN General Assembly बाट सवIसmमत Xपमा पाNरत भएको मानव अिधकारको
अ@तराIि\|य दBतावेज
• &Bतावना र ३० धाराहX रहेका
• &Bतावनामा भिनएको छः यो घोषणाप< मानव अिधकारको मापद^डको Xपमा आएको र सबै रा\| तथा जनताको
साझा उपलिgध हो ।
• घोषणाप<मा उVलेख भएका अिधकारलाई २ भागमा िवभZ गNरएको, भाग १ मा १८ वटा नागNरक तथा राजनीितक
अिधकार र भाग २ मा ........................
२. नागNरक तथा राजनीितक अिधकारसmब@धी &ित“ाप< (ICCPR, 1966)
• नागNरक भएको नाताले उपभोग गनI पाउने नागNरक तथा राजनीितक अिधकारलाई संर0ण गनI बनेको &ित“ाप<
• UN General Assembly ले 19 December 1966 मा पाNरत गरी 23 March 1976 बाट लागू भएको
• नेपालले १९९१ मे १४ मा अनमु ोदन गरे को
• यसले िनmन अिधकारहX &दान गरे कोः
- आJमिनणIयको अिधकार

46
 - जीवन जीउने अिधकार
- Qुर अमानवीय, अपमानजनक Yयवहार र सजाय िवX}को अिधकार
- दासता र बलपूवIक काममा लाउने िवX}को अिधकार
- अVपसं€यक, भाषा, िलिप, संBकृ ितको संर0ण र सmब}Iन सmब@धी अिधकार
- राजनीितक अिधकार
३. आिथIक, सामािजक तथा सांBकृ ितक अिधकारसmब@धी अ@तराIि\|य &ित“ाप< (ICESCR, 1966)
• मानव जाितले उपभोग गनI पाउने आिथIक, सामािजक, सांBकृ ितक अिधकारको संर0ण गनI बनेको &ित“ाप<
• UN General Assembly ले 16 December 1966 मा पाNरत गरी 3 January 1976 बाट लागू भएको
• नेपालले १९९१ मे १४ मा अनुमोदन गरे को
• यसले िनmन अिधकारहX &दान गरे कोः
- काम गनK, हड् ताल गनK, |ेड युिनयन खोVने अिधकार
- सामािजक सुर0ा, शोषणबाट मुिZ, भोकबाट मुिZको अिधकार
- पाNरवाNरक जीवनको अिधकार
- गुणBतरीय जीवनयापनको अिधकार
- BवाBŒयको अिधकार
- िनशVु क िश0ाको अिधकार
- साBं कृ ितक जीवनमा सहभागी हfने अिधकार
४. अ@तराIि\|य महासि@धहX
• सबै &कारका जातीय भेदभाव उ@मल ू न गनK महासि@ध, १९६५
• मिहलािव¥}का सबै िकिसमका भेदभाव उ@मल ू न गनK महासि@ध, १९७९
• यातना तथा अ@य Qुर अमानवीय वा अपमानजनक Yयवहार वा द^डिवX}को महासि@ध, १९८४
• बालअिधकार सmब@धी महासि@ध, १९८९
• आ&वासी कामदार र ितनका पNरवारको संर0णसmब@धी अ@तराIि\|य महासि@ध, १९९०
५. 0े<ीय YयवBथा
• िव{का सबै 0े<मा समान सामािजक, सांBकृ ितक, आिथIक, शैि0क अवBथा नभएको कारणले सबै ठाउँमा एकै
&कारको YयवBथा लागू गनI किठन हfने र खास समान अवBथा रहेका 0े<मा मानव अिधकारको @यूनतम मापद^ड
लागू गनI सहज र सmभव हfने कारणले यBता 0े<ीय YयवBथाको अœयास भएको
- मानव अिधकारसmब@धी युरोपेली YयवBथा
- मानव अिधकारसmब@धी अमेNरक> YयवBथा
- मानव अिधकारसmब@धी अि³क> YयवBथा
• तर एिसयाली मुलुकमा यBतो छु9ै YयवBथा हालसmम लागू नभएको ।
६. अ@तराIि\|य िनकाय
• UN र सो अ@तगIत रहेक ६ वटा अंगहXले कुनै न कुनै Xपमा भूिमका खेिलरहेका ।
लोकत@< र मानव अिधकार
• मानव अिधकार र लोकत@< एक अकाIका पNरपूरक हfन् ।
• मानव अिधकार िबनाको लोकत@< र लोकत@< िबनाको मानव अिधकारको पNरकVपना पिन गनI सिकँ दैन ।
• मानव अिधकारलाई लोकत@<को आधारBतmभ मािन@छ ।

नेपालमा मानव अिधकारको अवBथा

नेपालमा मानव अिधकारको िवकासः

• गोरखाका राजा रामशाहको पालामा @याय नपाए गोरखा जानु भ@ने उखान चलेबाट Jयस समयमै पिन @याय YयवBथा
रा•ो िथयो भ@ने सहज अनमु ान गनI सिकने

47
 • &धानम@<ी च@R शमशेरले िव.सं.१९७७ मा सती &थाको उ@मुलन र िव.सं.१९८३ मा दास मोचन गरे का, नेपालको
इितहासमा मानव अिधकारका tिuले यी घटना महJवपूणI रहेका ।
• नेपाल सरकार वैधािनक कानून, २००४ ले के ही मौिलक हकको YयवBथा गरे को (य£पी यो लागू हfन सके न)
• YयिZगत Bवत@<ता ऐन, २००६: िबनावारे @ट कसैलाई पिन पQाउ गनI नपाईने YयवBथा
• २००७, २०१५, २०१९, २०४७ मा जारी संिवधानहXले मौिलक हकको िवBतार गरे को,
• २०५३ मा मानव अिधकार आयोग ऐन बनेको र सोही ऐन अनुसार २०५७ जे› १३ मा राि\|य मानव अिधकार
आयोगको गठन भएको
• २०६३ मा जारी अ@तNरम संिवधानले मौिलक हकलाई Yयापक बनाउनुका साथै रा.मा.अ.आ.लाई संवैधािनक
हैिसयत &दान
• िविभ@न समयमा जारी मानवअिधकारसँग सmब@धी अ@तराIि\|य घोषणाप<हXको प0 रा\| बनेर यस &ितको
&ितव}ता देखाएको
• नेपालको संिवधान (२०७२)ले मानव अिधकारको आधारभूत िस}ा@त र सवIYयापी मा@यतालाई आJमसात गरे को।

मानव अिधकार सmब@धी िव£मान YयवBथाः

कानूनी YयवBथाः
• नेपालको सिं वधान
- मानव अिधकारका आधारभतू िस}ा@त र सवIYयापी मा@यतालाई आJमसात गरे को
- ३१ वटा अिधकारलाई मौिलक हकको Xपमा रािखएको
- मानव अिधकारको र0ालाई राnयको दाियJवमा समेत रािखएको
- राि\|य मानव अिधकार आयोगलाई सवं ैधािनक मा@यता
• ऐन, िनयमहXः
- राि\|य मानव अिधकार आयोग ऐन, २०६८ तथा िनयमावली, २०६९
- नागNरक अिधकार ऐन, २०१२
- Žम ऐन, २०४८
- |ेड युिनयन ऐन, २०४९
- यातना तथा 0ितपूितIसmब@धी ऐन, २०५३
- कानुनी सहायता सmबि@ध ऐन, २०५४
- बालबािलका सmबि@ध ऐन, २०४८
- बालŽम (िनषेध र िनयिमत गनK) ऐन, २०५६
- वातावरण संर0ण ऐन, २०५३
- सूचनाको हकसmब@धी ऐन, २०६४
- मल ु ुक> ऐन (एघारौ संशोधन)
- नेपाल सि@ध ऐन, २०४७ (दफा –९)
• नीित तथा योजना
- चालू चौध‹ आविधक योजना
- राि\|य मानव अिधकार आयोगको रणनीितक योजना २०१५–२०२०
नेपाल प0 भएको सि@ध सmझौताह¥ः
• मानव अिधकारको िव{Yयापी घोषणाप< १९४८
• सबै &कारका जातीय भेदभाव उ@मूलन गनK महासि@ध, १९६५
• नागNरक तथा राजनीितक अिधकारसmब@धी &ित“ाप< (ICCPR, 1966)
• आिथIक, सामािजक तथा सांBकृ ितक अिधकारसmब@धी अ@तराIि\|य &ित“ाप< (ICESCR, 1966)
• मिहला िव¥} हfने सबै &कारका भेदभाव उ@मुलन गनK सmब@धी महासि@ध, १९७९
• यातनािवX}को महासि@ध, १९८४
• बाल अिधकार सmब@धी महासि@ध, १९८९

48
 • आ&वासी कामदारसmब@धी अ@तराIि\|य महासि@ध, १९९०
• अपाङ् गता भएका YयिZहXको अिधकारसmब@धी महासि@ध, २००६
• बलपूवIक बेपrाबाट सबै YयिZहXको संर0ण सmब@धी अ@तराIि\|य महासि@ध, २००६
• अ@तराIि\|य मानवीय कानुनहX, १९४९
• आिदवासीहX र अ@तराIि\|य Žम संगठनको महासि@ध नं १६९

संBथागत संय@<ः
• राि\|य मानव अिधकार आयोग
• लि0त समूहको अिधकारसँग सmबि@धत अ@य संवैधािनक आयोगहX
- राि\|य मिहला आयोग
- राि\|य दिलत आयोग
- राि\|य समावेशी आयोग
- आिदवासी जनजाित आयोग
- मधेशी आयोग
- था¥ आयोग
- मिु Bलम आयोग
• सव•aच अदालतलगायतका अदालतहX
• &धानम@<ी तथा मि@<पNरषदको कायाIलय
• गृह &शासन, &हरी, सेना
• महा@यायािधवZाको कायाIलय
• िनवाIचन आयोग

नेपालमा मानव अिधकार सmब@धमा देिखएका समBयाह¥ः

(क) नीितगत समBयाः
• अ@तराIि\|य दाियJवअनुXपका नीित तथा कानून पूणI Xपमा तजुIमा र कायाI@वयनमा नआउनु,
• &चिलत कानूनलाई सामियकXपमा पNरमाजIन गनI नसwनु
• मु¢ा िफताI लगायतका िवषयमा पारदश¤ र पयाI˜ मापद^ड पNरमाजIन हfननसwनु
• आिथIक सामािजक अिधकारलाई &Jयाभूत गनI पयाI˜ Eयान नपु~नु
(ख) संरचनागत समBयाः
• NHRC को संBथागत संरचना कमजोर रहनु
• रा.मा.अ.आ. िसफाNरश कताI मा< भयो
• सJय िनXपण तथा मेलिमलाप आयोग र बेपrा पाNरएका YयिZको छानिवन आयोगको कमजोर संरचना रहनु
• मानव अिधकारको संर0ण गनK िनकायको 0मता िवकास पयाI˜ नहfनु
(ग) कायIिविधगत समBयाः
• १० वषIको जनयु}मा भएका मानव अिधकारको उVलंघनको उपचार &ा˜ नपाउनु/&ाथिमकतामा नपनुI
• मिहला अिधकार तथा छुवाछुतिवX}को अिधकार Yयवहारमा &Jयाभूत हfन नसwनु
• गNरबीका कारण आिथIक सामािजक अिधकारहX कायाI@वयन हfन नसwनु
• मानव अिधकार िश0ाको अवधारणालाई आJमसात गनI नसwनु
• मानव अिधकारमै<ी वातावरण िसजIना हfन नसwनु
• मानव अिधकार संBकृ ितको िवकास हfन नसwनु
(घ) अ@य समBयाः
• शासक>य अिBथरता, कमजोर राजनीितक इaछाशिZ
• अपराधको राजनीितकरण र राजनीित िभ<को अपरािधकरण
• कानूनको शासनमा आएको ±ास, कानून पालना गनK सBं कृ ितको अभाव, द^डिहनताको सBं कृ ित बढ् दो

49
 • शाि@त सुर0ाको कमजोर अवBथा
• जवाफदेिहता र उrरदाियJवको अभाव
• मानव अिधकार&ितको संवेदनशीलताको अभाव
• मानव अिधकारको अनुगमन गनK िनकायहXको िQयािशलतामा कमी

नेपालमा मानव अिधकारको &Jयाभिू तका लािग चाVनपु नK कदमहXः

(क) नीितगत सुधारः
• अ@तराIि\|य दाियJवअनुXपका नीित तथा कानून पूणI Xपमा तजुIमा र कायाI@वयनमा Vयाउने ।
• &चिलत कानूनलाई सामियकXपमा पNरमाजIन गरी अनुकूल बनाउने ।
• मु¢ा िफताI लगायतका िवषयमा पारदश¤ र पयाI˜ मापद^ड तजुIमा गरी कायाI@वयनमा Vयाउने ।
• आिथIक सामािजक अिधकारलाई &Jयाभूत गनI अथIत@<लाई मजबुत बनाउने ।
(ख) संरचनागत सुधारः
• NHRC को संBथागत संरचनालाई मजबुत बनाउने ।
• रा.मा.अ.आ. भएका िनणIय र िसफाNरशको पूणI कायाI@वयन र सोको िनयिमत &काशन गनK ।
• सJय िनXपण तथा मेलिमलाप आयोग र बेपrा पाNरएका YयिZको छानिवन आयोगको सरं चना मजबुत बनाउने ।
• मानव अिधकारको सरं 0ण गनK िनकायको 0मता िवकास गद– जाने ।
(ग) कायIिविधगत सुधारः
• १० वषIको जनयु}मा भएका मानव अिधकारको उVलंघनको उपचारलाई राजनीितक तहबाटै उaच &ाथिमकतामा
राखेर यथाशी¶ िपिडतलाई @याय िदने ।
• मिहला अिधकार तथा छुवाछुतिवX}को अिधकारको Yयवहारीक कायाI@वयन र &दशIन गनK ।
• गNरबी िनवारण तथा अस0मका लािग राnयले िवशेष YयवBथा सिहत उनीहXको आिथIक सामािजक अिधकारहX
कायाI@वयन सुिनि[त गनK ।
• मानव अिधकार िश0ाको अवधारणालाई जनताको तVलो तहसmम र िव£ालय िश0ामा समेत समावेश गनK ।
• मानव अिधकारमै<ी वातावरण िसजIना गनK ।
• मानव अिधकार संBकृ ितको िवकास गनK ।
(घ) अ@य सुधारः
• राजनीितक िBथरता, मानव अिधकार &ितको tढ राजनीितक इaछाशिZ
• अपराधको राजनीितकरण र राजनीित िभ<को अपरािधकरण जBता कायIको अ@Jय
• कानूनी शासनको पूणI पालना, द^डिहनता िवX}को YयवहाNरक &ितव}ता
• शाि@त सुर0ाको अवBथा सुtढ गनK
• नागNरक &ितको जवाफदेिहता र उrरदाियJवको िवकास र पालना गनK
• मानव अिधकार&ितको संवेदनशीलता बढाउने ।
• मानव अिधकारको अनुगमन गनK िनकायहXको िQयािशलता बढाउने ।

50
2.3 Geopolitics and rights of land-locked and least developed countries (भपू Nरवेि›त तथा
अितकम िवकिसत रा\|हXको भ-ू राजनीित र अिधकार)

Geopolitics (भरू ाजनीित)

अवधारणाः
• अ@तरराि\|य राजनीित तथा अ@तरराि\|य सmब@धमा भूगोलको &भावको अEययनलाई भूराजनीित भिन@छ ।
• यो वैदेशीक नीितको अEययन गनK JयBतो िविध हो जहाँ भूगोलका कारण अ@तराIि\|य राजनीितक गितिविधलाई
ब•ु न, Jयसको Yया€या गनI तथा अनमु ान लगाउन सिक@छ । यहाँ भौगोिलक चर (Variables) अ@तगIत भौगोिलक
अविBथित, 0े<फल, जनस€ं या र बसाइँसराइ, पयाIवरण र जलवायु पNरवतIन, &ाकृ ितक cोतसाधन र &िविध जBता
िवषयहX पदIछन् । साथै आजका िवकिसत रा\|हXले भरू ाजनीितक सmब@धलाई इितहास, समाजशा„, मानवशा„,
सामNरक सरु 0ा जBता िवषयवBतु समेतलाई समेटेर हेनI थालेबाट यसको महJव र सवं ेदनशीलता अX बढेको छ ।
• कुनै पिन मलु कु को भगू ोल िBथर रहन सwछ, तर राजनीितक भगू ोल वा भन‹ भरू ाजनीित कुनै मािमलामा पिन िBथर
रहन सwदैन ।
• मुलुकको भूराजनीितक अवBथाको आधारमा रा\|को मूलभूत चासोलाई सू<ब} गद– अ@तराIि\|य जगतसँग सmपकI
र संवाद गनK परmपरा राnयको उJपिrसँगै शुX भएको हो ।
• आधुिनक राnयको िवकास र िवBतारसँगै भूराजनीितको िवBताNरत आयाम पिन िवकिसत ब@दैछ । Jयसले
भूराजनीितलाई ब•ु ने र Jयस अनुसारका कायIQम लागू गनK परmपरावादी मा@यतामा पिन Yयापक पNरवतIन Vयाएको
छ।

नेपालको भरू ाजनीितः

• िव{ राजनीितमै &भावशाली ब@दै गरे का एिशयाका दईु िवशाल मुलुक चीन र भारतको बीचमा रहेको नेपालको
राजनीितक र सामNरक संवेदनशीलता िनकै रहेको छ ।
• िलिaछवी राजा अंशुवमाIले देशको Bवत@<ता बचाउन छोरी भृकुटीलाई राजा सङ् चङ् गmपोसँग िववाह गरी कूटनीितक
दरू दश¤ता &दशIन गरे को इितहास हामीसँग छ ।
• तJकािलन राजा पृŒवीनारायण शाहले नेपाललाई दईु ढुङ्गाबीचको त¥ल भनेका िथए । यसले पिन नेपालको
भौगोलीक अविBथित र संवेदनिशलतालाई ईिगत ं गदIछ । तर सँगसँगै दुई ढुङ्गाबीचको त¥ल भनेर नेपालले गुिmसएर
वा िनसािBसएर बBयो भने देशले किहVयै पिन आिथIक¥पमा फड् को मानI सwदैन । Jयसैले कूटनीितक र राजनीितक
पहलकदमी गरे र दवु ै मुलुकसँग रा•ो सmब@धको िवकास गनुI आजको आवxयकता हो ।
• आज भारत र चीन िव{कै उदयीमान रा\|हX हfन् । यी रा\|हXको &भाव िव{Yयापी ब@दै गएको छ । तर
उनीहXबीचको Yयापार सmब@ध बढ् दै गएता पिन राजनीितक र सामNरक िम<ता अिघ बढ्न सके को छै न ।
• पािकBतानसँगको चीनको सmब@ध, कािxमर समBया तथा भारत-चीन सीमा 0े<मा हfने अिBथरता अिहले चीनसँग
रहेका भारतीय चासोका िवषय हfन् । JयBतै ितgबतको समBया, बढ् दै गएको भारत–अमेNरका सmब@ध तथा भारतको
सीमा जोिडएको िचिनयाँ 0े<मा हfने चीन िवरोधी गितिविध िचिनयाँ चासोका िवषय हfन् ।
• भारत र अमेNरकाको सmब@धले चीनमा पनI सwने दरू गामी &भावलाई हेरेर नेपाली राजनीितमा िचिनयाँ सिQयता पिन
बढ्दै गइरहेको छ।
• चीन–भारत–अमेNरका सmब@धको रणनीितक के @Rमा रहेको नेपाल नयाँ चुनौती र सmभावनाको समदरू ीमा छ।
• यBतो िBथितमा नेपालले राि\|य/अ@तराIि\|य राजनीितक सmब@धलाई िवकिसत गनI र आ”ना आधारभतू चासो
स<ू ब} गरे र एउटा राि\|य वैदेिशक नीित तजIमु ा गनI िढलो भइसके को छ । तर नेपाल भने अझै िMिवधामै छ । यो
िMिवधा लिmबंदै जाँदा देखा पनK चनु ौती YयवBथापन गनI नसwने सीमामा प~ु नभु @दा अगािड नै हामी सतकI हfन जXरी
छ । अ@यथा नेपालको कमजोर राजनीितक/आिथIक अवBथामा टेकेर िछमेक> र अX शिZ–रा\|हXले आ”नो
BवाथIको लािग आफ† सिQय ब@ने पNरिBथित िनमाIण हfनेछ जसले हा•ो अिBतJव खतरामा नपलाI भ@न सिक@न । तर

51
 भूम^डलीय राजनीितक शिZ–स@तुलन अनुसार साझा िवदेश नीित तजुIमा गनI सwने हो भने नेपालका सामु
सmभावनाका असीिमत ढोका पिन खुVन सwनेछन् ।
• भारत र चीनको आिथIक िवकासबाट पाठ िसके र नेपाल अिघ बढ्न सके मा नेपालले ठूलो लाभ उठाउन सwनेछ ।
• अतः नेपालको भू–राजनीितक यथाथIलाई Bवीकार गरे र यथाथI धरातलमा टेकेर कसरी अगािड बढ्नुपछI भ@ने कुरामा
सबै प0 गmभीर हfनुपनK
• नेपालको पररा\| नीितका िवषयमा राि\|य िहतलाई के @Rमा राखेर राि\|य सहमित बनाउनुपछI । राजनीितक र
कूटनीितक पहलकदमीले मा< दईु मुलुकसँग रा•ो सmब@ध कायम रा€न सwछौँ
• नेपालमा राजनीितक दलहXका आ@तNरक नीितहX समेत भारत िवरोधी वा समथIक बनेर देखा पनK गरे का छन् ।
जसले गदाI भारत नै अनिभ“ रहने गरी दलहXको नेतJृ वमा भारत &वेश हfने पNरिBथित छ ।
• राजनीितक दलहXको आ”नै हीनताबोधको अिभYयिZले कितपय स@दभIमा नेपाली राजनीित अनावxयक Xपमा
भारतीय र िचिनयाँ प0मा िवभािजत हfँदै आएको छ ।
• भारतको िवभािजत र िवके ि@Rत तथा वैदेिशक नीित र कूटनीितमा देिखने परBपर असमान धारणाहXले पिन नेपाल
नीित अिव{सनीय, अपारदश¤ र रहBयमय देिखएको हो । जसले गदाI आज भारत समथIक जBतो देिखएको YयिZ
वा दल छोटो समयमै भारतिवरोधी देिख@छ ।
• नेपालको भू–राजनीित सवं ेदनशील रहेको र भ–ू राजनीितक धरातलको यथाथIतालाई Bवीकार गद– आ@तNरक¥पले
रा•ोसँग YयवBथापन गनI सके मा मा< देशको आिथIक िवकास सmभव छ ।

Rights of Land-locked Countries (भपू Nरवेि›त रा\|को अिधकार)

पृ›भिू मः
• &ाकृ ितक Xपमा समुR िकनारासँग नजोिडएको मुलुकहXलाई भूपNरवेि›त देश भिन@छ । यBता देशहXले
समुRसmमको पारवहनका लािग अ@य देशको सडक यातायात &योग गनुIपनK हf@छ ।
• पृŒवीको कुल 0े<फलको ७१ &ितशत भूभाग महासागरीय 0े<ले ओगटेको छ । यी महासागरहX परmपरागत Xपमा
मा< नभएर िव{ Yयापारका लािग आज पिन Jयिrकै महJवपूणI रहेका छन् । तर िविभ@न राजनीितक, ऐितहािसक वा
भौगोिलक कारणले सबै देशले समानुपाितक Xपमा िव{ महासागरको उपयोग गनI सके को अवBथा छै न ।
• दोcो िव{यु}अिघ िव{मा के ही सीिमत रा\|हX मा< भूपNरवेि›त देशका Xपमा रहेका िथए । तर दोcो
िव{यु}प[ात देशहX Bवत@< हfने Qम बढ्यो र भूपNरवेि›त देशहXको सं€या पिन बढ्न गयो ।
• हाल िव{मा ४९ वटा भूपNरवेि›त मुलुकहX (5 with limited recognition) रहेका छन् । यो समूहले िव{को
कूल 0े<फलको ११.४ &ितशत र कूल जनसं€याको ६.९ &ितशत अंश ओगटेको छ ।
• यी देशहXले खुला समुRको अिधकारको पूणI उपयोग गनI पाएको अवBथा छै न । जसका कारण उनीहXको आिथIक
सामािजक अवBथा कमजोर रहेको छ । भूपNरवेि›त देशहXमEये युरोपका के ही देश बाहेक अ@य बहfसं€यक देशहX
िवकासो@मुख तथा अिवकिसतको सूचीमा रहेका छन् ।
• UN ले औVं याएअनुसार पिन बहfसं€यक एिसयाली तथा अि³क> भूपNरवेि›त देशहX LDCs समूहमा छन् । उनीहX
सबैको साझा िवशेषताहX यBतो छः
- @यून &ितYयिZ आय, उaच दरको गNरबी,
- उaच Yयापार घाटा,
- िवकासका पूवाIधारहXको कमजोर अवBथा,
- िश0ा, BवाBŒयको कमजोर अवBथा,
- HDI को कमजोर अवBथा,
- HR को कमजोर अवBथा

भपू Nरवेि›त देशको अिधकार

• भूपNरवेि›त देशहXको अिधकारका लािग िविभ@न समयमा भएका &यासहXः

52
 - सन् १९१९ को भसKिलज सि@धः झ^डाको अिधकार
- सन् १९२१ को बािसIलोना महासि@ध: भूपNरवेि›त मुलुकहXका लािग पारवहन सुिवधाका दईु िस}ा@तहX
(बाटोको िस}ा@त र पारवहनयो~य जलमागIहX) &ितपादन गरे को ।
- सन् १९४७ को GATT को महासि@ध: पारवहन Bवत@<ताको YयवBथा गरे को, तर भूपNरवेि›त मुलुकका लािग
िवशेष YयवBथा भने गरे न ।
- सन् १९५८ को खुला समुRसmब@धी जेनेभा महासि@ध
- सन् १९६४ मा जेनेभामा भएको UNCTAD सmमेलनः सामुिRक &वेशािधकारलाई िव{ समुदायबाट सुिनि[त
गराउने आधार खडा गरे को ।
- सन् १९६५ को भूपNरवेि›त देशहXको पारवहन Yयापारसmब@धी @यूयोकI महासि@ध:
- सन् १९८२ को सामुिRक कानूनसmब@धी संयुZ रा\|संघीय महास@धी: महासागरको Bवत@<ता र भूपNरवेि›त
देशको अिधकार र िववाद सुVझाउने &िQया सmब@धी YयवBथा गरे को ।
- Almaty Program of Action (2003): भूपNरवेि›त तथा तटवितI िवकासो@मुख मुलक ु हXको यातायात
&णालीमा सुधार सिहत Efficient Transit Transport System िवकास गनI देहाय बमोिजम िनणIय भएकोः
i. सबै यातायातको साधनहXबाट समुRसmम आवतजावत सुिनि[त गनK ।
ii. िनयाIत 0मता बढाउन लागत घटाइ सेवामा सुधार गनK ।
iii. आयातको ढुवानी लागत घटाउने ।
iv. Yयापार मागIमा हfने िढलासBु ती र अिनि[तता सmबोधन गनK ।
v. पयाI˜ राि\|य सजं ालहXको िवBतार गनK ।
vi. सामान ढुवानी गदाI बाटोमा हfने नोwसानी घटाउने ।
vii. िनयाIत िवBतारका लािग मागI &शBत गनK ।
viii. सडक यातायात सरु 0ा र सडकमागI आसपास बBने YयिZको सरु 0ामा सधु ार गनK ।
• भूपNरवेि›त देशका अिधकारह¥ः
- तटवत¤ रा\| सरह समुRमा &वेश गनK अिधकार
- भूपNरवेि›त देशले आ”नै झ^डा राखी जहाज चलाउन पाउने अिधकार
- तटवत¤ देशको ब@दरगाहमा भूपNरवेि›त देशका जहाजलाई Most Favored National Treatment को
YयवBथा र अिधकार
- िछमेक> तटवत¤ देशको भूिमबाट Bवत@< पारवहनको अिधकार
- सामुिRक सmपदा माथीको अिधकार
- खुला समुRको उपयोगको अिधकार

भपू Nरवेि›त मल
ु क
ु ले भो~नपु रे का समBया
सै}ाि@तक Xपमा भपू Nरवेि›त देशहXले तदवत¤ मल ु क
ु सरह नै अिधकारहX उपयोग गनI पाउने भए तापिन Yयवहारमा भने
यी अिधकारहX &चलनमा Vयाउन थु&ै सतI ब@देज र कठीनाईहX रहेका छन् । भूपNरवेि›त देशको पारवहनको अिधकारलाई
िMप0ीय सmझौताका आधारमा मा< पाउन सwने हfँदा हाल िविभ@न महासि@ध माफI त &ा˜ भएको भिनएका अिधकारहX अपूणI
(Imperfect Rights) हfन् । भूपNरवेि›त देशले सामुिRक अिधकारलाई Right based Approach मा िल@छन् भने तटवत¤
देशले Facilitate Approach का ¥पमा िलएका छन् । यसले गदाI पिन थु&ै समBयाहX झेVनुपरे को छ ।
LLCs ले हाल भो~नुपरे का मु€य समBयाहX यस&कार छन्ः
• सावIभौम समानता र शाि@तपूणI सहअिBतJवको &¨ले सारवान अिधकार &ाि˜मा किठनाइ उJप@न भएको छ ।
• तटवत¤ मुलुकहXमा बोडIर पास खचI तथा िसिपङ खचI र भ@सारको झ@झिटलो &िQयाका कारणसमेतले LLCs को
Yयापार लागत १४ देिख ४० &ितशतसmम बिढरहेको छ । यसले एकातफI उनीहXको &ितBपध¤ 0मतामा ±ास हfन
गई िनयाIत Yयापार कमजोर भएको छ भने अक• तफI Yयापार घाटा उaच रहेको छ ।
• LLCs ले पारवहन अिधकार पाउन िMप0ीय सि@ध गनुIपनK, तर यो कायI तटवत¤ देशको इaछाशिZमा भरपनK हfँदा
िMप0ीय सि@ध गनK कायI थप जिटल बनेको छ ।

53
 • तटवितI देशले िलनसwने &ितकुल नीितबाट बaनका लािग उसँगको राजनीितक सmब@धलाई िनर@तर सुमधुर
बनाइरा€नु पनK बाEयता छ, जुन आँफैमा किठन छ ।
• तेcो रा\|सँग Yयापार िवBतार गनK Qममा तटवत¤ देशको अवरोध YयहोनुIपरे को छ ।
• पारवहन रा\|मा हfने Civil Conflict का कारण पिन समुRसmमको आवागमनमा बाधा आउने गरे को छ ।
• तटवितI देशहXले आ”नो िनिहत BवाथI पूितI गनIका लािग समेत LLCs मािथ िविभ@न समयमा नाकाब@दी जBतो
अमानवीय कायI गनK गरे बाट एउटा सावIभौम रा\|को Bवािभमानमा ठे स पुगेको छ ।

भपू Nरवेि›त मल
ु क
ु को समBया समाधानका लािग चाVनपु नK पहलकदमी
सै}ाि@तक Xपमा भूपNरवेि›त देशहXले जेजित अिधकार भएको भिनएता पिन YयावहाNरक Xपमा सmबि@धत तटवत¤
देशहXले भूपNरवेि›त देशहXलाई सहानुभूितपूवIक Yयवहार नगनK हो भने हाल भएका महासि@धहX र ितनले उपलgध गराएका
अिधकारहX &चलनमा Vयाउन किठन र असmभव &ायः देिख@छ । अतः यस सmब@धमा घनीभूत Xपमा भूपNरवेि›त र तटवत¤
रा\|हXका बीचमा छलफल आवxयक छ ।
• अ@तराIि\|य अिभसि@धको प0 रा\| भइसके पिछ पुनः िMप0ीय सि@ध गनI आवxयक नपनK YयवBथा गनK ।
• भपू Nरवेि›त रा\|हXको मpच Right based approach का आधारमा अिधकारका लािग सगं िठत हfने ।
• Trade Diplomacy लाई मजबतु बनाउने ।
• National Treatment को अिधकार Bथािपत गराउने ।
• िनवाIध सpचार सुिवधा, ब@दरगाह सुिवधा र गोदाम सुिवधा Bथािपत गराउने ।
• पारवहन रा\|सँगको &ितBपधाIJमक 0मता वृि} गनK ।
• िMप0ीय Yयापार &व}Iन गनK ।
• तुलनाJमक लाभको 0े< पिहचान र िवBतार गनK ।
• यातायात सmझौतालाई &भावकारी Xपमा अिघ बढाउने ।
• Connectivity बढाई Land-locked लाई Land-linked मा Xपा@तरण गनK ।
• भुपNरवेि›त देशले आ”ना समBया समाधान गनI िछमेिक देशसँग सि@ध, मेलिमलाप र सह-अिBतJवको िवकVप िलने
।
अ@Jयमा, भूपNरवेि›त रा\|हXको मु€य समBया भनेको कमजोर आिथIक अवBथा नै भएकोले Jयस 0े<मा सुधार गनI
भौितक पूवाIधारको िवकास तथा लगानीको उपयुZ वातावरण तयार गनुI पदIछ । साथै भुपNरवेि›त र पारवहन रा\| बीचको
शाि@तपूणI स¯ावमय, सुमधुर, @यायोिचत सmब@धको िवकास नै समBया समाधानको भरपद• र िदगो िवकVप हो ।

भपू Nरवेि›त मल
ु क
ु का Xपमा नेपाल
• नेपाल भौगोिलक Xपमा परापूवIकाल देिख नै भूपNरवेि›त मुलुकको Xपमा रहेको छ जBको पूवI, पि[म र दि0णमा
भारत पदIछ भने उrरतफI चीनको Bवशािसत 0े< ितgबत । यो नेपालको बाEयता हो, रहर होइन ।
• भूपNरवेि›त भएकै कारणले नेपालले समुR सतहसmमको पूणI Xपमा सहज पहfँच पाउन सके को छै न ।
• नेपालको अिधकांश Yयापार भारतसँग र भारतहfँदै तेcो मुलुकसँग हfने गरे को स@दभIमा भारतीय समुRी मागI नेपालका
लािग बढी मह¬वपूणI हf@छ ।
• नेपाललाई सवI&थम सन् १९२३ मा British India ले Limited Transit Rights &दान गरे को िथयो ।
• भारत Bवत@< भएपछी सन् १९५० मा भारतसँग पारवहन र Yयापारलाई एउटै ƒयाके जमा राखी एउटै सि@ध गरे को िथयो
जुन पिछ सन् १९६५ र १९७० मा पिन सोही Xपमा निवकरण भएको िथयो । तर पिछ सन् १९७८ बाट Yयापार र
पारवहन सि@ध अलग-अलग हfने गरे को छ ।
• सन् १९७६ मा बंगलादेशसँग पिन Treaty of Transit सmप@न भएको । साथै सन् १९९७ मा काकरिभ9ा – फूलवारी
– बंगलाव@ध कNरडोर सmब@धी MoU भएको ।
• भारतसँग भएको पिछVलो पारवहन सि@ध सन् १९९९ को जनवरी ५ मा सmप@न भएको िथयो । सि@धमा भएको
&ावधानअनुXप उZ सि@ध पिहलो पटक सन् २००६ निवकरण भएको िथयो भने दोcो पटक सन् २०१३ मा सन्
२०२० जनवरीसmमका लािग पुनः निवकरण भएको छ ।

54
• नेपाल-चीन बीचमा रहेको कठीन भौगोलीक सीमाले गदाI चीनसँगको आवागमन भारतसँगकोजBतै सहज बनाउन
के ही चुनौतीपूणI छ । तथापी वैकिVपक मागIको Xपमा नेपालले चीनसँगको Yयापार सmब@ध र पारवहनलाई पिन
&ाथिमकतामा राखेको छ । यसै Qममा नेपाल र चीनले २२ माचI २०१६ मा Transit Trade Treaty मा हBता0र
गरे का छन् जBले नेपाललाई चीनको भूभाग हfँदै समुRसmम पु~ने र उसको सामुिRक ब@दरगाह &योगको ढोका खुलेको
छ । यो सि@ध हरे क दस-दस वषIमा पुनरावलोकन हfने YयवBथा छ । तथापी यस िदसामा अ@य कायIहX िवशेषगरी
नेपाल-चीन सडक मागIको िवकास र िवBतारमा थप कायI हfनु आवxयक देिख@छ ।

चुनौतीहXः
नेपाल-भारतबीचको सि@धमा पारवहनसmब@धमा कायIिविधगत कुराहX, पारवहन ¥ट, सतI, मोडािलटी, भ@सार
YयवBथाहX आिद पNरवितIत पNरिBथित अनुXप पुनरावलोकन हfन सwने YयवBथा छ, तथािप यस 0े<मा अझै पिन थु&ै
चुनौतीहX रहेको पाइ@छः
1. लामो गैरभ@सारज@य अवरोधले ढुवानीलाई महँगो बनाएको छ । यसले गदाI एकातफI हा•ो िनयाIतको िव{ बजारमा
&ितBपध¤ 0मतामा ±ास आएको छ भने अक• तफI आयाितत वBतुको मूVय समेत िछमेक> भारतीय बजारमा भ@दा
नेपालमा महँगो हfने गरे बाट सोको YयवBथापन चुनौतीपूणI बनेको छ ।
2. पारवहन सुिवधा िदने मुलुकसँगको िनर@तरको सुमधुर राजनीितक सmब@ध बनाई रा€नु चुनौतीपूणI छ । िवगतमा पटक
पटक घोिषत/अघोिषत नाकाब@दी र Yयापार अवरोधहX मल ु क
ु ले खेƒनुपरे को छ ।
3. नेपाल-भारत बीचमा दीघIकालीन Xपमा पारवहन सि@ध गनI सिकएको छै न (हाल हरे क ७-७ वषIमा निवकरण गनIपु नK)
।
4. भारतको पािकBतान र बगं लादेशसँगको तनावपणू I सmब@धका कारणले समेत िवषम पNरिBथित ज@माएको छ ।
5. नेपालको आ@तNरक पारवहन सरं चनाको कमजोर अवBथाले गदाI समेत सामिु Rक देशसmमको पारवहनको सिु वधाको
पणू I उपयोग गनI सिकएको छै न ।
6. भारतमा कुनै सुर0ा वा राजनीितक मु¢ाको कारणले कुनै मागI ब@द हfँदा लामो समय ढुवानी रोिकने वा वैकिVपक
मागIको &योग गनुIपनK हf@छ, जसले गदाI ढुवानी लागत बढ्न गई सोको YयवBथापन चुनौतीपूणI बनेको छ ।
7. नेपाल-भारत सmझौता अनुसार हाल &ा˜ ब@दरगाह र िविभ@न १५ ¥ट हfँदै पारवहन सुिवधा उपयोग गनI पाउने YयवBथा
पयाI˜ नभएकोले असहजता आएको छ ।
8. सि@धको &ावधानअनुसार वBतु ढुवानी गदाI Containerized Cargo का Xपमा मा< रहनुपनK र सो बाहेकका अ@य
काग• भएमा थु&ै सतIहX पूरा गनुIपनK YयवBथाले चुनौती िसजIना गरे को छ ।

अवसरहXः
नेपाल भूपNरवेि›त हfनु रहर नभएर बाEयता हो । तर यसलाई हामीले समBयाका Xपमा मा<ै नहेरी अवसरका Xपमा
िवकास गनI सwय‹ भने हामी Land-locked होइन, Land-linked मुलुक ब@न सwने अवBथा पिन छ ।
1. िव{ अथIत@<का उदाउँ दो शिZका Xपमा रहेका चीन र भारतलाई हामीले िछमेक> मूलुकका Xपमा पाएका छ‹ ।
यसबाट हामीले धेरै आिथIक, &ािविधक तथा बजारसmब@धी सहयोग र सुिवधा &ा˜ गनK अवसर िमलेको छ ।
2. भूपNरवेि›त देशहXको समुRसmमको पारवहन र समुRको उपयोगका िवषयलाई िलएर िविभ@न सि@ध, महासि@धहX
भएका छन् । Yयापार सहिजकरणका लािग िविभ@न घोषणाप<हX जारी भएका छन् । यसैका आधारमा नेपालले
भारत तथा चीनसँग गरे को Yयापार तथा पारवहन सि@धले नेपालको समुRसँगको पहfँच सुिनि[त भएको छ ।
3. तटवत¤ देशको ब@दरगाहमा भूपNरवेि›त मुलुकलाई Most Favoured National Treatment को सुिवधा उपयोग
गनI पाउने अवसर छ ।
4. WTO को सदBयता &ा˜ गरे सँगै नेपालको उJपादनले अ@तराIि\|य बजारमा सरल Xपले पहfँच पाएको छ । नेपालको
Yयापारलाई अ@तराIि\|य सpजालसँग आब} गनK अवसर &ा˜ छ ।
5. मुलुकको आिथIक तथा भौितक पूवाIधार िवकासमा वैदेिशक सहयोग &ा˜ भैरहेको छ, जBलाई हामीले नेपालको
Yयापार 0मता अिभवृि}मा लगानी गनI सwनेछ‹ ।
6. अVपिवकिसत तथा भूपNरवेि›त मुलुक भएकै कारणले कर छुट तथा अ@य िविभ@न &कारका &शासिनक र भ@सार
सुिवधा &ा˜ भईरहेको छ । यसलाई अिधकतम उपयोग गनK अवसर छ ।

55
 7. 0े<ीयBतरको आिथIक संगठनहX जBतै SAFTA, BIMSTEC आिदको सदBय भएको नाताले समेत नेपालले
0े<ीय Yयापारमा सहज पहfँचको अवसर &ा˜ गरे को छ ।
8. भूपNरवेि›त मुलुकको हैिसयतले अ@तराIि\|य मpचहXमा संयुZ र सशZ आवाज उठाउन सहयोग पुगेको छ । साथै
अ@तराIि\|य मुलुकहXसँग सmब@ध िवBतार गनK समेत सुवणI अवसर िमलेको छ ।

Rights of Least Developed Countries (अितकम िवकिसत रा\|को अिधकार)

पृ›भिू मः
• आिथIक, सामािजक Xपले अJय@त कमजोर तथा उaच जोिखमको अवBथामा रहेको मूलुकलाई अितकम िवकिसत
रा\| भ@ने गNर@छ ।
• यBता रा\|हXको आिथIक अवBथा कमजोर रहनुका साथै शैि0कBतर, BवाBŒय, सpचार, यातायात तथा
cोतसाधनको अवBथासमेत कमजोर रहेको हf@छ भने आकिBमक िवपिrबाट पनIसwने नोwसानी उaच रहेको हf@छ ।
साथै कमजोर संरचनाJमक प0, साधन cोतको @यूनता र &भावकारी Xपमा खचI गनI सwने 0मता अभाव, सुशासनको
अभाव जBता समBयाको िनर@तरता यी मुलुकको िनयित बनेको छ । यसथI यी समBयाको समाधान गनK िकिसमको
अित कम िवकिसत मल ु कु हXको अ@तराIि\|य िवकास एजे^डा हfनु आवxयक देिख@छ ।
• LDCs को अवधारणाको िवकास सन् १९६० को दशकको अ@Jयितर भएको हो । सन् १९७१ नोभेmबर १८ को
सयं Zु रा\| सघं को &Bताव नmबर २७६८ मा यस सmब@धमा औपचाNरक Xपमा सचू ीकृ त भएपिछ अित कम िवकिसत
मलु क ु र ियनीहXको िवकास सmब@धी िवषयले थप &ाथिमकता पाउन थालेको हो ।
• शX ु का िदनमा जmमा २५ वटा मूलक ु हX LDCs को सिू चमा रहेकोमा Qमशः यो स€ं या बढ्दै गयो र हाल (सन्
२०१७ जुनको तŒयाङ् क अनुसार) िव{का ४७ मल ू ुकहX यस समूह अ@तगIत रहेका छन् । तथापी पिछVला वषIहXमा
LDCs बाट िवकासो@मुख मूलुकहXको समूहमा Bतरो@नती हfनका लािग के ही रा\|हXले सफलता &ा˜ गरे का छन्
भने अ@य के ही &यासरत रहेका छन् । (सफल रा\|हXः Botswana - 1994, Cape Verde - 2007, Maldives
- 2011, Samoa - 2014, Equatorial Guinea - 2017)
• हाल िव{का ९० करोडभ@दा बढी जनसं€या अित कम िवकिसत मुलुकमा बसोवास गनK गछI न् ।
• संयुZ रा\| संघीय अवधारणा अनुसार सामािजक, आिथIक िवकास र मानवीय िवकासका सूचकहX कम हfने रा\|हX
अित कम िवकिसत मल ु ुकको Žेणीमा पछI न् र अित कम िवकिसत मल ु ुक हfन् । यसका लािग िनmन तीन िवशेषता
हfनुपनK (सन् २०१५ को मापन सूचक अनुसार) संयुZ रा\| संघको मा@यता रहेको छ ।
(क) GNI per capita: पिछVलो तीन वषIको कूल राि\|य औसत आय US$ १०३५ भ@दा कम रहेको । अित
कम िवकिसत मुलुकबाट Bतरो@नित हfन पिछVलो तीन वषIको कूल राि\|य औसत आय US$ १२४२ भ@दा
बढी हfनुपनK ।
(ख) Human Assets Index (HAI): पोषण, BवाBŒय, िश0ा र &ौढ सा0रता दरका आधारमा गणना गNरने
HAI ६० भ@दा कम रहेको ।
(ग) Economic Vulnerability Index (EVI): अिBथर कृ िष उJपादन, वBतु र सेवाको िनयाIतमा अिBथरता,
&ाकृ ितक &कोपबाट िवBथािपत जनसं€याको &ितशत, GDP मा गैरकृ िष 0े<को िहBसा लगायतका िविभ@न
८ सूचकहXको दरको आधारमा गणना गNरने EVI ३६ भ@दा बढी रहेको ।
• अितकम िवकिसत मुलुकको िनधाIरणका सूचकहXको मापन हरे क तीन-तीन वषIमा UN अ@तगIतको आिथIक तथा
सामािजक पNरषद (ECOSOC) को िवकास नीित सिमित (CDP) बाट हfने गदIछ ।
• कुनै पिन मुलुक LDCs बाट Bतरो@नती हfनका लािग CDP बाट हfने लगातारको २ वटा मूVयाङ् कनमा िनmन मEये
कुनै एउटा उपलgधी पुरा गरे को हfनुपदIछ ।
(क) GNI, HAI र EVI मEये @यूनतम दईु वटा सूचकमा तोिकएको Bतर हाँिसल गरे को (GNI per Capita
≥US$ 1242, HAI≥66 , EVI ≤32), वा
(ख) GNI per capita सामा@य अवBथाको तुलनामा दोgबर Bतर हाँिसल गरे को (GNI ≥US$ 2484)

56
अितकम िवकिसत रा\|को अिधकारः
• WTO ले LDCs लाई िवशेष सिु वधा &दान गरे को छ ।
- बजार पहfँचको सिु वधा
- Duty Free Quota Facility
- आिथIक तथा &ािविधक सुिवधा र सहयोग
- Trade in Service (TIS) को सुिवधा
- Transitional period of TRIPS को YयवBथा
- SPS अ@तगIत िवशेष सहfिलयत
- Antidumping र Dispute settlement को िवशेष YयवBथा
- Duty free quota initiatives for 97 आिद ।
•

अितकम िवकिसत रा\|को Bतरो@तितका लािग भएका &यासहX

• Istanbul Program of Action (IPoA): इBतानवल ु मा ९-१३ मे, २०११ मा भएको सयं Zु रा\| सघं को चौथो
सmमेलनले सन् २०११-२०२० लाई अित कम िवकिसत मल ु कु को िवकासको दशक सिहतको कायI योजना
(Istanbul Program of Action, 2011-2020) पाNरत गरे को छ । यसले सन् २०२० सmममा ५० &ितशत LDCs
लाई Bतरो@नती गनK ल§य राखेको छ ।

• vसेVस कायI योजना: vसेVस कायI योजनाले सन् २०१५ सmममा अित कम िवकिसत मुलुकको अित गNरबीको
सं€यालाई आधामा झानK ल§यका साथ िदगो िवकासको लािग अ@तराIि\|य साझेदाNरतामा वृि} गनुIपनK
आवxयकतामा जोड िदएको िथयो ।

अितकम िवकिसत रा\|को समBयाः

• आिथIक समBयाः Low GDP; Low per capita income; Low saving and investment; High
unemployment; Low wages; Poor export capability; Trade deficit; Strong informal economy;
Low national revenue; High national debt; High inflation; Low value of national currency;
Widespread poverty; Widening gap between rich and poor; Lack of public expenditure in
productive areas; Public institutions poor or absent; Corrupted bureaucracy; Higher external
dependency regarding economy;
• सामािजक सांBकृ ितक समBयाः
- Social - Prevailing discrimination, injustice and inequalities; Poor human rights;
Migraton of labor force; Insufficient protection of labor; Disruption of family and
kinship traditions; Child labor and trafficking; Religious conflict; Lack of security
- Demographic - Low mean and median age of populaton; High birth rate; High populaton
growth rate; Very old or very young people in national workforce; Brain drain;
- Health - Poor availability of primary health care except traditional healers; Epidemic
diseases; High mortality and especially infant mortality rate; Poor pre-natal care
- Education - Low literacy rate; Lack of teachers, instructional materials and facilities;
Issues about language of instruction; Conflict with religious educaiton; Low level of
human resource development
- War and conflict - Internal on-going violent conflicts; Border wars and disputes;
Genocidal conflicts; Oppression of indigenous peoples; Hostility between nations

57
 • पवू ाIधारज@य समBयाः Poor communications (phone, internet/computer, telegraph, etc.); Bad
roads or non-existent; Bridges poorly maintained; Bad transportation; Limited
electrification; Poor waste management; Little plumbing in rural areas (piped water, sewage
system, treatment) (Access to improved sanitation as of 2010: LDCs - 36%, Developing
Countries - 70%, OECD - 100%)
• cोतज@य समBयाः People have to go a long way for water; Capital cities suck resources from
countryside; Resource exploitation; Raw materials being exported without value
addition/processing
• वातावरणीय समBयाः Loss of land area in islands and coast; Deforestation; Desertification;
Drought; Salination of rivers; Extinction of species; Polluted land, air, water
• राजनीितक समBयाः Political instability; Weaker democracy; One party rule; Military rule; Lack
of representation and participation in internatonal institutions; Weaker influences in
international negotiation processes; Client state phenomenon; Dependency; Prey to
dictatorial leaders; Weak state; Over-centralized; Lacking resources; Corruption, nepotism;
Suppression of civil liberty; Large number of displaced and refugee populations.

अितकम िवकिसत रा\|को समBया समाधानका लािग चाVनपु नK पहलकदमीः

• LDCs को िवकासका लािग गNरबी िनवारणको राि\|य कायIQममा cोतको सुिनि[तता गनI अ@तराIि\|य सहयोगलाई
थप पNरचालन गनK ।
• LDCs को उJपादन बढाई िनयाIत बढाउन आिथIक, &ािविधक तथा अनुस@धान कायIका लािग थप सहयोग उपलgध
गराउने ।
• वBतु वा सेवाको िविवधीकरण र बजार िवBतार गरी FDI िभ·याउनेतफI उपयुZ पहल चािलनुपनK ।
• WTO को &ावधानबमोिजमको Technology Transfer and Capacity Development को उपयोग गनI थप
पहल गनुIपनK ।
• LDCs को 0मता िवकासका लािग अ@तराIि\|य सहयोग पNरचालन गद– उनीहXको अिधकारका लािग लिबङ् गद–
जानुपनK ।

अितकम िवकिसत मल
ु क
ु का Xपमा नेपाल
• नेपाल भौगोिलक Xपमा परापूवIकाल देिख नै भूपNरवेि›त मुलुकको Xपमा रहेको छ जBको पूवI, पि[म र दि0णमा
भारत पदIछ भने उrरतफI चीनको Bवशािसत 0े< ितgबत ।
• जब िव{मा अितकम िवकिसत मुलुकहXको िवकासका लािग िवशेष YयवBथा गनुI आवxयक छ भिन सन् १९७१
नोभेmवर १८ मा संयुZ रा\|संघले िव{का २५ मुलुकहXलाई LDCs को सूिचमा समावेश गय•, सोही समयदेिख
हालसmम पिन नेपाल LDCs को समूहमा रिहनै रहेको छ ।
• पिछVलो समयमा नेपाललाई LDCs बाट Bतरो@नती गनK बहस सरोकारवालाहXका बीचमा Yयापक मा< भएन,
सरकारी दBतावेज र कायIQममा समेत यो िवषयले &मुखता &ा˜ गरे को छ ।
• पिहलो पटक बा±‹ आविधक योजना (ि<वष¤य योजना २०६७/६८-२०६९/७०) ले दईु दशक िभ< नेपाललाई
अितकम िवकिसत रा\|बाट िवकासशील रा\|मा Xपा@तरण गनK दीघIकािलन सोच राखेको िथयो ।
• ते±‹ योजना (२०७०/७१-२०७२/७३) ले सो अवधीलाई छोट् याएर सन् २०२२ िभ<ै नेपाललाई अितकम िवकिसत
रा\|बाट िवकासशील रा\|मा Bतरो@नती गनK दीघIकािलन सोच िनधाIरण गय• ।
• यसै अविधमा राि\|य योजना आयोगले सन् २०२२ सmममा नेपाललाई LDC बाट Bतरो@नती गनK सmब@धी एक
अवधारणाप< नै जारी गय• । यस िदशामा के ही महJवपूणI कायIQम कायाI@वयन र &गितहX पिन हfँदै गए ।
• चालू चौध‹ योजना (२०७३/७४-२०७५/७६) ले भने िवगतको सोचलाई थप वृहत बनाई सामािजक @यायसिहतको
लोककVयाणकारी राnय हfँदै मEयम आय भएका मल ु क
ु को Bतरमा प~ु ने ल§य राखेको छ ।

58
• सयं ुZ रा\|संघको पिछVलो &ितवेदन (२०१५) अनुसार LDC मापनका तीनवटा सूचकमा नेपालको अवBथा
देहायअनुसार रहेको छः
Indicators Graduation Thresholds Nepal's Position
GNI per capita US$ 1,242 US$ 659
Human Assets Index (HAI) ≥66 68.7
Economic Vulnerability Index (EVI) ≤32 26.8
• उपरोZ मूVयाङ् कन &ितवेदन अनुसार नेपालले तीनवटा सूचकहX मEये दईु वटा (HAI र EVI) मा आवxयक
@यूनतम मापद^ड भ@दा बढी &गित हाँिसल गNरसके को छ । UN को &ावधान अनुसार सन् २०१८ मा हfने मूVयाङ् कन
&ितवेदनमा पिन नेपालले यो &गितलाई कायमै रा€न सwयो भने तत् प[ात नेपाल LDC बाट Bतरो@नती हfन यो~य
हfनेछ । फलBवXप तत् प[ातको ३ वषI अवधी अथाIत सन् २०२१ बाट नेपाल LDCs समूहबाट बािहNरने छ ।

59
 3. Administration and Management
3.1 Public Management (सावIजिनक YयवBथापन)

अवधारणाः
• सरकार वा सावIजिनक संगठनले िलएको िनिदIu ल§य &ाि˜का लािग उपलgध cोत र साधन (मानवीय, भौितक,
आिथIक/िवrीय, सूचना &िविध) को उaचतम &योग गनK कायI वा &णाली नै सावIजिनक YयवBथापन हो ।
• सावIजिनक नीित, cोतसाधन, पयाIवरण र सगं ठनबीच तादाmयता कायम गद– ियनीहXको उ¢ेxयमूलक ढगं ले तािकI क
सयं ोजन तथा कुल पNरचालन गनK रणनीितक &िQयालाई सावIजिनक YयवBथापन भिन@छ ।
• Management - towards objectives, through people, via technique in an organization.
• POSDCoRB (Planning, Organizing, Staffing, Directing, Coordinating, Reporting &
Budgeting) - by Luther Gulick
• “YयवBथापन अ¥ के ही नभएर Yयवसाियक &शासन हो ।” िसताराम महे{री
• सावIजिनक YयवBथापन िनजी YयवBथापन भ@दा Yयापक हf@छ, जBले िनजी YयवBथापक>य कायIलाई समेत
सावIजिनक िहत अनुकुल हfने गरी िदशािनदKश गनI सwछ ।
• तुलनाJमक tिuमा सावIजिनक &शासन भ@दा िनजी YयवBथापन बढी Economic, Efficient, Effective, and
Responsive हf@छ भ@ने मा@यता रािखएको छ । अतः िनजी YयवBथापनको असल प0 र कलालाई सावIजिनक
&शासनमा अवलmबन गनK कायI नै सावIजिनक YयवBथापन हो ।

िवशेषताह¥ः
• िवBतृत कायI0े<, सवIYयापीः नीिज, सरकारी, गैरसरकारी सबै 0े<मा &भाव पारे को हf@छ ।
• एिककृ त &िQयाः सबै िकिसमका Žोतसाधनको पNरचालन, िQयाकलापको Žृख ं ला
• बहfआयािमकः सा@दिभIक र तŒयपरक िविवध िवषयहXको अEययन र अनश ु रण गNर@छ ।
• उ¢ेxयमलु कः िनि[त उ¢ेxय तथा ल§य &ाि˜का cोतको YयवBथापन र उपयोग गNर@छ ।
• गितशील &िQयाः िनर@तर &िQया, समय र अवBथा अनसु ार पNरवतIनशील
• सामिू हक &यासः समहू का सदBयहXको सामिू हक &यासबाट मा< ल§य हािसल सmभव हf@छ ।
• Unavoidable हf@छ ।
• राजनीितबाट िनदKिशत हf@छ ।
• कानूनMारा Bथािपत र YयविBथत हf@छ । साथै कानूनी Xपमै कायाI@वयन गनK (Legal Enforcability) हf@छ ।
• Management is an ‘Art’ as well as ‘Science’.

सावIजिनक &शासन/YयवBथापनका उ¢ेxयह¥ः

सरकार राnयका उ¢ेxयहX कायाI@वयन गराउने सयं @< हो । सावIजिनक &शासन JयBतो उ¢ेxय &ा˜ गनK माEयम हो ।
तसथI सरकारका उ¢ेxयहX नै सावIजिनक &शासनका उ¢ेxय हfन ।
• सरकारका आधारका ¥पमा काम गनIु ।
• नीित िनमाIणमा राजनीितक 0े<लाई सहयोग गनIु ।
• काननू को पालना र कायाI@वयन गनIु गराउनु ।
• देशमा शाि@त सरु 0ा कायम गनIु ।
• िवकासाJमक गितिविधहX संचालन गनुI ।
• उपलgध Žोत साधनको &भावकारी ¥पमा पNरचालन गनुI ।
• समाजमा आिथIक समानता कायम गनुI ।
• सरकार र जनता िबच सmपकI Bथापना गराउनु ।

60
 • लोक कVयाणकारी YयवBथा कायम गनुI ।
• सरकारलाई आवxयक पनK सूचना संकलन,िवŸेषण र सVलाह िदनु ।
• अ@तराि\|य सmब@ध कायम गनुI ।
• िनजी 0े< तथा गै.स.स. संग सहकायI गनुI ।

YयवBथापनका िस}ा@तह¥ः
(क) वै“ािनक YयवBथापनको िस}ा@त (Scientific Management Theory - SMT)
• F.W. Taylor Mारा &ितपािदत ।
• काम गनK उपयुZ तNरका र कामदारको वै“ािनक छनोटमा जोड ।
• द0ता र उJपादन बढाउन पाNरŽिमक र सुिवधा बढाउनु पछI ।
• nयावल र उपकरणहX Standard भएमा उJपादन र उJपादकJव बढछ ।
• Žमको िवभाजन गनुI पछI ।
• Time and Motion Study नै One best way of doing हो ।
(ख) &शासिकय YयवBथापनको िस}ा@त (Administrative Management Theory - AMT)
• Henry Fayol ले नेतJृ व गरे का ।
• मानवीय प0लाई मा< नभएर सmपूणI संगठनलाई समेटेको ।
• िविभ@न ५ कायIहX (Functions) र १४ वटा िस}ा@त (Principles) िनधाIरण गरे को ।
• कुनै संगठनले िनmन ६ वटा काम गदIछ ।
- Technical, Commercial, Financial, Security, Accounting / Managerial
- १–५ सmमका काम तVलो तहले र Managerial काम उaच तहको गदIछन् ।
(ग) कमIचाNरताि@<क िस}ा@त (Bureaucratic Theory)
• Max Weber को अवधारणा हो ।
• उJपादन र उJपादकJव बढाउने संBथा Bureaucracy हो ।
• अिधकार र शिZको YयविBथत िवभाजन हf@छ ।
• Bureaucracy को सबल प0को Yया€या गरे को छ ।
(घ) मानव सmब@ध िस}ा@त (Human Relation Theory - HRT)
• Elton Mayo को अवधारणा हो ।
• YयवBथापनलाई मानवीय भिू मका, अ@तरसmब@ध र िQयाशीलताको Xपमा Bवीकार
• मािनसलाई या@<ीकरणबाट हैन, मानवीय Yयवहारबाट अिभ&ेNरत गनI सिक@छ । िकनक> उ Value, attitude, need,
expectations, status, perceptation, skill & behaviour बाट guided हf@छ ।
• Management ले कमIचारी िवकासमा Eयान िदनु पछI ।
(ङ) &णाली िस}ा@त (System Theory - ST)
• Talcot Parson ले &ितपादन गरे का ।
• संगठन र YयवBथापनलाई एउटा सम5 &णालीका ¥पमा िल@छ । Input लाई Process गरी Output िनकाVने &णाली
।
• यो &णाली पयाIवरणबाट &भािवत भएको हf@छ । अतः यसलाई वातावरणीय अ@तरिQया माफI त &भावकारी र
उJपादनशील तुVयाउनुपदIछ ।
• हरे क &णालीको Sub–System हf@छन् ।
• संगठन एक &णाली हो जBको Sub-System हf@छ । ती Sub-system मा भएको Change ले संगठनको पुरा ¥पमा
नै असर पादIछ । Sub-system को &भावकारी YयवBथापनको Synergy effective पछI ।
(च) उ¢ेxयमुलक YयवBथापन (Management by Objective - MBO)
• Peter Drucker को अवधारणा हो ।
• संगठनको उ¢ेxय र Jयसका सदBयहXबीचको उ¢ेxयबीच साम@जBयता हfनुपनK मा@यता
• संगठनको उ¢ेxय र ल§य सदBयहXको YयिZगत उ¢ेxय र ल§यमा अनुवाद गNर@छ ।
61
 • &Jयेक सदBयको उ¢ेxय &ाि˜का लािग कायIहXको िवभाजन गरी सो &ाि˜सँगै संगठनको सम5 उ¢ेxय &ाि˜मा सहयोग
पु~दछ ।
• MBO लाई Process को Xपमा Bवीकारः
- Goal Setting (Short/Long)
- Acting Plan
- Self Control
- Periodic Review
(छ) सहभािगतामुलक YयवBथापन (Participative Management Theory - PMT)
• Rensis Linkert Mारा &ितपािदत ।
• YयवBथापनलाई सहभािगतामूलक कायIको Xपमा Bवीकार
• सबैको सहकायIबाट &भावकारी YयवBथापन हfनसwने िव{ास
• Yयवहारवादी YयवBथापनको नवीन मा@यताको Xमा
• सहभािगता के मा?
- Objectives Setting मा,
- Program Execution मा,
- Alternative Choice मा,
- Decision Making मा,
- Benefit Distrbution मा,
- Evaluation मा,
(ज) Contingency Theory
• Tom Burns & Others ले &ितपादन र योगदान गरे का
• YयवBथापनका िस}ा@तहX सबै पNरिBथित र Bथानमा समान Xपले लागू हfन सwदैनन् ।
• One thing doesn’t fil to all.
• YयवBथापनको उJकृ u एकल िस}ा@त छै न । YयवBथापकले काम गनK एउटै मा< उrम उपाय हfदैन । यो पNरिBथितज@य
हf@छ । पNरिBथित अनुसार YयवBथापक>य संरचना, &कृ या, कायI र भूिमकामा पNरवतIन हfँदा नै YयवBथापन &भावकारी
हfने हfँदा संयोिगक िस}ा@तको &योग हfनुपछI ।
• पNरिBथितक प0ः संगठनको आकार, कमIचारीको सं€या, वातावरण, कायI&कृ ित, &शासकको अिधकार र तह,
YयिZगत िभ@नता, पुरBकार र द^डको YयवBथा आिद ।
(झ) New Public Management
• Cristopher Hood & Others को योगदान रहेको
• सावIजिनक 0े<को YयवBथापनमा िनिज 0े<को आदशI अœयासको &योग ।
(ञ) New Public Service
• New governance system/management
• Post-NPM, Social flavour of reform
• NPM को अवधारणासँगै मूलतः शासन सpचालन &िQयामा बजार &णालीले Vयाएका िवकृ िr र िवसंगितलाई
सaयाउन र एwकाइस‹ शताgदीमा आएको लोक कVयाणकारी राnयको भूिमकालाई &शासिकय सबलतासँगै आव}
गनK मा@यता
• NPM को अवधारणाले सरकारका कायIहXलाई YयवBथापक>य एवं आिथIक tिuकोणबाट एकांगी Xपमा मा<
िवŸेषण गनK &यासले राnय&ित जनताको िव{ास नै खि^डत भई सावIजिनक सरोकारका प0हX गौण ब@ने स@दभIमा
शासक>य संरचना प0को &भावकारी पNरचालनMारा सरकार&ितको िव{ास पुनःBथािपत गनK र शासक>य YयवBथामा
सुशासनको भावनालाई मूतI Xप िदने &यास ।
• जनस@तुिuमा जोड, सेवा िदएर मा< भएन, जनतामा स@तुिu हfनपय• ।
• के गनK ?
- सरकारको भूिमकालाई बिलयो बनाउने

62
 - नेतJृ व 0मता वृि} गनK
- मुनाफामा होइन, Value-based YयवBथापनमा जोड िदने
- उJपादन के ि@Rत भ@दा नागNरक के ि@Rत अवधारणको अवलmबन
- शासनलाई सpजालको Xपमा लैजाने (Governance as ‘Newtork among Government, Private
Sector, Civil Society, and Communities’; ‘Whole of Government’)
- राजनीितक Xपमा तटBथ र सामािजक Xपमा जवाफदेही कमIचारीत@< तथा उrरदायी &णाली
- खुVलापन र सहभािगताJमक शासन &णाली
- आधुिनक सूचना &णालीको &योगबाट द0ता वृि}
- सहकायIमूलक र नागNरक सशिZकरणउ@मुख कायIशैली
- YयिZगत र Yयवसायीक नैितकताको &व}Iन
- शासक>य &णालीका साझेदारहX नागNरक र सरोकारवालाहX&ित उrरदायी
- शासक>य &िQयाको िनदKशक िस}ा@तः पारदिशIता, जवाफदेिहता, सहभािगता, र कानूनीशासन
- नागNरक &ितको सmमानभाव, स¯ाव र िव{ास अिभवृि}
- साBं कृ ितक िविवधतामा जोड
- िव{Yयापीकरणका चुनौतीको YयवBथापन र अवसरको सदपु योग ।

नेपालमा सावIजिनक YयवBथापनका समBयाहX

• नीितगत समBया
- अJयािधक राजनीितकरण
- अJयािधक के ि@Rकरण
- सवI< सरकारी संल~नता
• संरचनागत समBया
- परmपरागत संगठन ढाँचा,
- कानूनी जिटलता,
- Yयवसायीकताको अभाव,
- cोत साधनको पNरचालनमा किठनाई,
• वातावरणीय समBया
- उrरदाियJवको अभाव
- ‚uचार बढ्दो छ ।
- असरु 0ाको वातावरण छ ।
- &शासिनक मVू य मा@यताको जगेनाI हfन सके न ।
• यसका साथै
- आ”नो मा@छे , पिदय अहम, YयिZवादी &वृिr, Status Oriented, Rule based भ@ने आरोप सवI< छ ।
- Organizaton का Goal सँग YयिZका Goal आवM भएका छै नन ।
- पNरवतIनलाई आJमसात गरे का पाइदैन ।

सावIजिनक YयवBथापनलाई &भावकारी बनाउने उपायह¥ः

• &Jयेक कामको Cost benefit analysis गनुI पदIछ ।
• नागरीक वडाप<को ममI अनुसार काम गनुI पदIछ ।
• Organization culture मा पNरवतIन गनुI पदIछ ।
• MBO लागू गनK ।
• Career Development plan लागु गनK ।
• Rational decision Marking गनK ।

63
 • Principal Agent theory / Public Choice Theory अनुसार काम गनK ।
• Power delegation गनK ।
• Participation बढाउने ।
• Bपu उrरदाियJव िकटान गनK ।
• ‚uाचार िनय@<ण गनK ।
• कमIचारी कायI िववरण बनाई लागु गनK ।
• कमIचारीको मनोबल बढाउने ।
• Non-core काम Outsourcing बाट गनK ।

Challenges of Management
• TQM issues
• Work force diversity
• Globalization
• Ethical values
• Entrepreneurship/Professionalism
• E- business
• Knowledge Management – R and D, Market survey,Talent Hunt etc.

&शासन YयवBथापन
१. सामा@य हf@छ । १. रणनीितक हf@छ ।
२. कायI िविधमा जोड २. पNरणाममा जोड
३. िनदKशनमुलक ३. सहभािगतामुलक
४. बाš वातावरणसँग बढी सmबि@धत ४. आ@तNरक वतावरणसँग सmबि@धत
५. समिuगत ¥प हो । ५. Yयवसाियक ¥प हो ।
६. एक¥पताको कुरा गNर@छ । ६. कायIगत िविवधताको कुरा गNर@छ ।

नेपालमा सावIजिनक &शासनका चनु ौितह¥ः

२०६२।६३ सालको पNरवतIन संगै राजनैितक नेतJृ व र सवIसाधारणका अपे0ा बढेको छ । उZ अपे0ा पुरा गनIका
लािग सावIजिनक &शासन लाई नितजामुखी,जनमुखी,उrरदायी र सबल बनाउनु समेत आवxयक छ । नेपालमा सावIजिनक
&शासनले िनmन चुनौितहXको सामना गनुI परे को छ ।

१. आ@तNरक चुनौितह¥ः
• संिवधानको भावना अनुसार कसरी Yयबहार गनK ?
• आविधक योजनाको ल§य कसरी &ा˜ गनK ?
• &शासिनक 0मता कसरी बढाउने ?
• वतIमान संगठन संरचनामा कसरी सुधार गनK ?
• सवIसाधारणको िव{ास कसरी आजIन गनK ?
• उपलgध Žोत साधनको कसरी आदशIतम पNरचालन गनK ?
• कायIिविधलाई कसरी सरलीकृ त बनाउने ?
• Transparency र Accountability बढाउने ?
• ‚uाचार घटाउने ?
• कमIचारीमा कायI सBं कृ ितको भावनाको िवकास गनK ?

64
 • Trade Union को गलत अœयासको िनय@<ण गनK ?
• सावIजिनक &शासनलाई समावेशी कसरी बनाउने ?
• राnयको प’नIसंरचनासंगै सावIजिनक &शासनलाई कसरी समायोजन गनK ।

२. बाš चुनौितह¥ः
• Political Stability छै न र &शासनमा राजनैितक हBत0ेप छ ।
• Global Issues लाई कसरी ◌ँबअभ गनK ?
• सावIजिनक &शासनमा &िविधको &योग कसरी बढाउने ?
• गNरबी घटाउने र िदगो िवकास कायम गनK िवषय ।
• दाताहXको हBत0ेप ।
• अ@य 0े< संगको &ित\पधाIमा कसरी िटwने ?
• समावेशी र स@तुिलत िवकास ।
• सेवा &वाहमा &भावकारीता कसरी Vयाउने ?
• सरकारको कायI0े< कित हfने ?
• िदगो शाि@त कसरी कायम गनK ?

यसका अलावा सावIजिनक &शासनमा िनmन समBयाहX समेत िव£मान छन ।

• सगं ठन सरं चना परmपरागत छ ।
• &ितिनिधJव समान छै न ।
• कायI िवभाजन र कायI िववरण Bपu छै न ।
• वृित िवकासमा समानता छै न ।
• कमIचारीमा कायाI@वयन 0मता कम छ ।
• Yयवसाियकताको अभाव छ ।
• जन उrरदाियJवको भावना कम छ ।
• िनय@<ण गनK र िनयि@<त हfने संBकार छ ।
• अपारदिशI र के ि@Rकृ त िनणIय पNरपाटी छ ।
• &शासन सुधार नारामा मा< िसिमत छ ।
• Reward Management &भावकारी छै न ।
• कमIचारीको उJ&ेरणा Bतर कम छ ।
• Bureaucracy का िवकृ ित हXको बाहfVयता छ ।

सावIजिनक &शासनमा सुधारका उपायह¥ः

• सावIजिनक &शासनको Restructuring गनK ।
• कायIिविधलाई सरल र समसामियक बनाउने ।
• कानूनमा समसामियक सुधार गनK ।
• कायIिवभाजनलाई Bपu गनK ।
• जवाफदेिहता र पारदिशIता बढाउने ।
• कमIचारीको सेवा5ािहबाट मुVयांकन गराउने ।
• नितजामुखी &शासनमा जोड िदने ।
• सावIजिनक &शासनलाई बढी समावेिश र Cultural Competent बनाउने ।
• आधुिनक &िविधको &योगमा जोड िदने ।
• ‚uाचार िनय@<ण गनK ।
• राजनीितक अिBथरता र हBत0ेपको अ@Jय गनK ।
• Bथानीय िनकायलाई Žोत र अिधकार सmप@न गराउने ।

65
 • कमIचारीको 0मता िवकास गनK ।
• कमIचारीहX सेवा5ािह मैि< हfनु पनK ।
• कायI संBकृ ित (Yयवहार, शैली, आचरण र &कृ या) मा सुधार गनK ।
• नीिज 0े< र अ@य 0े<संग सहकायI गनK ।

सरकार एक मा< िवकासकताI वा सेवा &दायक होइन, िविभ@न िवकासकताI वा सेवा &दायक मEयेको एक हो ।
उrरदािय, पारदिशI र सहभािगतामुलक YयवBथामा जोड, छNरतो सरकार, Bवत@< र िन\प0 @यायपािलका, समावेिश,
नितजामुलक र &भावकारी &शासन, सेवामुखी कमIचारी, जाग¥क सेवा5ािह, खोजमुलक र िन\प0 िमिडया, Bवत@< नागNरक
समाज र इमा@दार िनजी 0े<को माEयमबाट सावIजिनक &शासनमा सामियक सुधार गरी जनतामा सुशासनको अनुभूित िदने
िवषय नै आजको माग हो ।

अ@Jयमा, सावIजिनक &शासनको सुtढीकरण, सवलीकरण र &भावकारीताका लािग –

• साझेदारी– िनजी तथा अ@य 0े<संग ।
• वहfपि0य उrरदाियJव– सरकार,जनता र सरोकारवाला &ितको ।
• &ित\पिधI &शासन– Better than preivous, better than others.
• सशZ सच ू ना संय@<– Use of ICT र Transparency मा जोड ।
• उपयZ ु सागं ठिनक सरं चना – कामको आधारमा कमIचारी स€ं या िनधाIरण र कायIलय Bथापना ।
• YयवBथापिकय ¥पा@तरण– Team Work, िनणIय हािकमले होइन सBं थाले गछI भ@ने मा@यता ।

66
3.2 Emerging concept and contemporary issues in administration (&शासनका उदाउँ दा
अवधारणा र समसामयीक म¢ु ाहX)

• १८९०–१९३० सmम भौितक प0मा जोड िदइ@Œयो ।

• १९३०– १९६० सmम मानवीय प0मा जोड िदइ@Œयो ।
• १९६०– १९९० सmम Strategic र Participatory management मा जोड ।
• १९९० पिछ Management को के @Rमा मानवलाई रािखयो ।
• नयाँ सहcािgदसँगै Responsive Goverrnance मा जोड िदन थािलयो र नागNरक सरोकारवालाको संल~नता,
जवाफदेिहता, सशिZकरण माफI त नागNरक र सरकारको सmब@ध िवकास गनK, आचरण र नैितकतामा जोड िदने,
संBकृ ितक िविवधता &ितको सmबोधन र Globalization का चुनौितको YयवBथापन जBता मा@यताले YयवBथापनमा
&वेश पाएका छन् ।
• हाल आएर Right Based अवधारणा र समावेशीकरणमा जोड िदन थािलएको छ ।

सावIजिनक &शासनमा देिखएका पिछVला &वृिrहX के के हfन् ?

• नेतJृ वको नयाँ शैली (हािकम काNर@दा भ@दा पिन समूहमा काम गनK खालको)
• E-governance को वढ् दो &योग
• साझा मु¢ाहXमा वैि{क शासन (Global governance) को सकृ यता वढ्दो
• परmपरागत नभै रणनैितक YयवBथापनको &योग
• नागNरकमै<ी िविध, &कृ या र Yयवहार
• कायIको संरचना र &कृ यालाई पुनस²गिठत गनK
• िदगो िवकासको वृहत अवधारणाबाट िनदKिशत हfने
• सृजनशीलता र नव&वतIनको बढी &योग (Creativity and innovation)
• नैितक मVू य र मा@यता, जवाफदेिहता, पारदिशIता र Yयवसाियकतामा जोड

67
3.3 Administrative reform efforts and challenges in Nepal (नेपालमा &शासन सधु ारः &यास र
चनु ौतीहX)

Administrative Reform (&शासन सधु ार)

अवधारणाः
• &शासिनक संरचना, िविध, &िQया, Yयवहार र मनोवृितमा सकाराJमक पNरवतIन Vयाउने काम नै &शासन सुधार हो।
• &शासन िभ< िव£मान किम कमजोरीको पिहचान गरी ितनको कारणको िवŸेषण गनK र समाधानका उपायको खोजी
गNर सोको कायाI@वयन गनIु नै &शासन सुधार हो ।
• िहजोको पृ›भिू ममा आजको अवBथाको िवŸेषण र मVू याक ं न गद– भावी ग@तYय तय गनK आधारको ¥पमा सुधारको
&िQया रहेको हf@छ ।
• &शासनमा निवनता र ŽृजनाJमकता Vयाउन र &शासनको 0मता बढाउन &शासन सधु ार गरी@छ ।
• जन अपे0ा परु ा गनI, राजनैितक पNरवतIन लाई आJमसात गनI, सगं ठनको कायIद0ता बढाउन, िनजामित सेवालाई
&ितिनिधमल ु क र Yयवसाियक बनाउन, सूचना &िविध र िव{Yयािपकरण लाई आJमसात गनI समेत &शासन सुधार
गनुI पदIछ ।
• &शासन सुधार भनेको पNरवतIनलाई आJमसात गनK िनर@तर &िQया हो । यो ग@तYय होईन, ग@तYयमा पु~ने माEयम
मा< हो ।

&शासन सधु ारको आवxयकताः

• पNरवितIत मूVय, मा@यता अनु¥पका सामियक मागहX &शासिनक संय@<वाट पूरा गनI सिकने भएकोले उपयुZ
&शासिनक पNरपाटीको िवकास गनI ।
• िव{ Yयापीकरण र भूम^डलीकरणले Vयाएका पNरवतIनलाई सmवोधन गनI ।
• सूचना र &िविधका 0े<मा भएको Yयापक तथा तीvतम िवकासका स@दभIमा &शासिनक पNरपाटीलाई समायोजन गनI
।
• Bथानीय आवxयकताको सmवोधन Bथानीय तहमा अिधकार िदएर सmवोधन गनI ।
• &शासनमा नवीनता र िसजIनाJमकताको &व}Iन गराउन, &शासिनक 0मता र द0ता अिभवृि} गनI र सेवा &वाहमा
&भावकाNरता Vयाउन ।
• &शासनको अ@य अ@तरसmबि@धत प0बीच समायोजनका प0 पिहचान गरी पNरचालन गनK संय@<को िवकास गनI ।
• &शासिनक संगठनहXलाई चुBत, दु¥Bत र &भावकारी बनाई िमतYययी तथा उJपादनमूलक बनाउन ।
• ‚uाचार @यूनीकरणको जVदो बVदो समBयालाई सmवोधन गनI ।
• सरकारी संरचना र संय@<मा &भावकाNरता Vयाउन ।
• सरकारी Žोत YयवBथापनमा &भावकाNरता Vयाउन ।
• सेवामा &शासिनक इमा@दाNरता र जवाफदेिहता अिभवृि} गनI ।
• जन चाहनाको सही तवरबाट सmबोधन हfने &शासिनक पNरपाटीको िवकास गनI ।
• अ@य बाš तथा अ@तरिनहीत प0हXसँग सम@वयाJमक वातातरण िनमाIण गनI ।

सधु ार के मा ?
• &शासन सुधारले जिहले पिन सावIजिनक &शासनमा संल~न रहने YयिZ, समूह र सBं थाका िQयाकलापहXलाई
सधु ारको के @Rमा राखेको हf@छ ।
• YयिZ र &शासकः &शासकको मनोवृिr, Yयवहार, आचरण, नैितक मVू य मा@यतामा सुधार
• समहू : नेतJृ व, Yयवहार, आचरण, कायI सBं कृ ितमा सधु ार
• सBं था: आकार, सरं चना, कायI &िQया, िनणIय &िQयामा सुधार
• सहकताIः सधु ारले शासक>य सहकताIहX बीच साझेदाNरताको अिभवृि} गनK वातावरणको िनमाIण गनIु पनK

68
&शासन सधु ारमा &भाव पानK तJवहX
• राजनीितक
• &ितव} नेतJृ व, िBथरता
• &शासिनक
• किटव} YयवBथापन र कमIचारी
• Bथायी संBथागत संय@<
• सुधारमुखी सोच
• Žोत साधनको उपलgधता
• नागNरक र सामािजक दवाब
• अ@तराि\|य पNरवेश

&शासन सधु ारको सै¢ाि@तक प0/तNरकाहX

• सै¢ाि@तक आयाम
- सरं चनाJमक सुधार
- Bव¥प, स€ं या, कायIिविध, आकार, कायIिवभाजन
- &शासिकय BवाBŒयमा सुधार
- Yयवहारमा सुधार
• नीितगत आयाम
- Proactive – Proactive भई सुधारका 0े< पिहचान गरी सुधार गनK ।
- Reactive - पNरिBथितले Vयाएका चनु ौितको सामना गनI सुधार गनK ।
- Formalism - सुधारका कुरा गनK कायाI@वयन नगनK ।
• रणनीितक आयाम
- Coercive - दवाब िदएर ।
- Paricipative - सरोकारवालाको सहभािगता बढाएर ।
- Normative – Norm बनाएर ।
- Persuaive – Motivate गरे र, सकराJमक सोच बढाएर ।
- Value Normative - समाजको चाहना, वातावरणको माग अनुसार सुधार गनK ।(पिहले गोƒय रा€नु पनK कुरा
अिहले खुला गनK)

&शासन सधु ार &िQयाको श¥ु वात

&शासन सुधार &िQयाको शु¥वात धेरै पिहले देिख नै भएको भएतापिन शासक>य स@दभIमा यसको वढी &चलन सन् १९८०
को दशकबाट शु¥ भएको हो । सन् १९८० को दशकबाट िवकिसत उदारीकरण र भूम^डलीकरणले िसजIना गरे का नवीनतम
पNरवेश तथा दईु ¦ुवमा िवभािजत अ@तराि\|य राजनीितको उपजको ¥पमा रहेको राजनीितक परिनभIरता Qमशः आिथIक
अ@तरिनभIरताको अवधारणामा पNरणत हfँदै गएपिछ बदिलदो स@दभI अनु¥प &शासिनक मा@यता र कायIशैलीमा समेत
पNरवतIनको आवxयकता महशुस हfनु Bवभािवकै िथयो । यसको अितNरZ बीस‹ शताYदीको अि@तम दशक िव{का अिधकांश
देशहX राि\|य र अ@तराि\|य राजनीित &जाताि@<क लहरबाट &भािवत हfन पुगे । यसै अविधमा Osborne and Gaebler
का सरकारको पुनः आिव\कारको अवधारणको उदय समेत हfन पु~यो ।

Al Gore को जनताको नजीकमा रहनु पनK &शासिनक संय@<को पNरकVपना र वेलायतवाट सावIजिनक सेवा &वाहलाई
पारदश¤, सरल र उrरदायी बनाउने स@दभIमा नागNरक वडाप<को &योग, @यूजीVया^डमा नयां सावIजिनक YयवBथापनको उदय,
सरकार सावIजिनक साझेदारी अवधारणाको िवकास, Next Step Agency लगायत अ@य अवधारणको िवकास र सूचना र
&िविधका 0े<मा भएको Yयापक तथा तीvतम िवकास तथा सरकारको Bव¥प र शासक>य मा@यतामा आएका पNरवतIन, गैर
राnयीय साझेदार को उदय र &शासिनक मूVय मा@यतामा आएका आयािमक पNरवतIनहXसँग &शासनलाई अनुकुिलत गराउने

69
स@दभIमा तत् तत् पNरवतIनसँग शासक>य Bव¥पलाई समायेजन गनK स@दभIमा &शासन सुधारको आवxयकता महशुस हfन पुगेको
हो ।

Administrative Reform in Nepal (नेपालमा &शासन सधु ार)

नीितगत YयवBथा
• नेपालको संिवधान (२०७२)
- सुशासन कायम गनK दाियJव
- िविभ@न संवैधािनक िनकायहX
- सूचनाको हक
• िनजामित सेवा ऐन २०४९ र िनयमावली २०५०
- बढी स0म सुtढ सेवामुखी र उrरदािय बनाउने
- आचरण र द^ड पुरBकारको YयवBथा
• सुशासन ऐन २०६४ र िनयमावली २०६५
• सच ु नाको हक सmवि@ध ऐन २०६४ र िनयमावली २०६५
• ‚uाचार िनवारण ऐन २०५९
• Bथानीय Bवायr शासन ऐन २०५५ र िनयमावली २०५६
• सरकारी िनणIय सरलीकरण गनK िनदKिशका २०६५
• गनु ासो सुनवु ाई िनदKिशका २०६३
• सेवा अिभयान िनदKिशका २०६५
• &शासन सुधारका &ितवेदनहX
• अ@तNरम योजना र बजेट

संBथागत YयवBथा
• YयवBथािपका संसद, कायIपािलका र @यायपािलका
• सबं ैधािनक िनकायहX
• सामा@य &शासन र अथI म@<ालय
• रा.यो.आ.
• िविभ@न म@<ालय र मातहत कायIलयहX
• िविभ@न दातृ िनकायहX
• िविभ@न आयोग, सिमित र इकाइहX
• |ेड यूिनयनहX

कायIगत YयवBथा
• नागNरक बडाप<, गुनासो सुनुवाईको YयवBथा, Public Audit, Public Hearing, Management Audit,
पारदिशIतामा जोड, जनचेतना अिभवृि} ।

नेपालमा &शासन सधु ारका लािग अपनाइने िविधहX

• आयोग गठन गरी सुझाव िलने, पटके सुधार
• ऐन िनयम तजुIमा गरे र सुधार गनK
• नीितगत िनणIय/संसोधन
• नमुना पNर0ण– Performance Incentive, TSA, एिककृ त सेवा के @Rको Bथापना
• अदालतको आदेश अनुसार कानुनमा सुधार गरे र

70
नेपालमा &शासन सधु ारका &यासहX
नेपालमा &ाय हरे क राजनैितक पNरवतIन प[ात &शासन सधु ारका &यासहX हfने गरे को पाइ@छ । &शासन सधु ारका यी
&यासहX मEये &ारिmभक &यास िनजामती सेवाको िविधवत Bथापना गनK कायIमा के ि@Rत देिख@छ भने तJप[ातका अिभयानहX
&शासिनक &णाली र मा@यतालाई Bथािपत, पNरमािजIत र राजनैितक पNरवतIनको पृ›भूमीमा समायोिजत गनK स@दभIसँग
सmबि@धत रहेका छन् । &शासन सुधारका यी सवै &यासहX सम5 सावIजिनक &शासनको सुtढीकरणसँग सmबि@धत भएता पिन
मूल¥पमा िनजामती सेवाको संरचनाJमक, &णालीगत र कायाIJमक प0को सुधारसँग सmबि@धत रहेका छन् ।
२००७ सालको पNरवतIन पिछ नेपालमा पिन &शासन सुधारको &िQया शु¥ भएको पाई@छ । २००९ सालमा भारतीय
िवशेष“हXको संल~नतामा &शासक>य पुनगIठन सिमित, जसलाई बचु किमशन पिन भ@ने गNर@छ, को गठन िनजामती
सेवाको &ारिmभक &ा¥प तयार गनK tिuले महJवपूणI मा@न सिक@छ । िनजामती सेवाको िविधवत कानूनी YयवBथा, कायI
िविशuताका आधार तयार गनK तथा कमIचारी सेवा शतIको Bपu YयवBथा गनK स@दभIमा २०१३ सालमा गिठत &शासक>य
पुनगIठन योजना आयोगले िनजामती सेवाको 0े<मा गरे का YयवBथा िनजामती सेवाको इितहासमै कोशढुंगाको ¥पमा Bथािपत
भएको छ । यस पिछका बेदान@द झा र डा. भेषबहादरु थापाका संयोजकJवमा गिठत आयोगहX सांगठिनक संरचना र &शासिनक
पNरपाटीमा थप पNरBकृ त गनK tिuले महJवपूणI रहे ।
सन् ८० को दशकबाट िवकिसत उदारीकरण र भूम^डलीकरणले िसजIना गरे का नवीनतम पNरवेश, राि\|य र
अ@तराि\|य राजनीितमा आएका पNरवतIन र सरकारको पुनः आिव\कारको अवधारणाको पृ›भूमीमा िनजामती सेवा र सम5
&शासिनक 0े<को समयानुकुल समायोजन गनI आवxयकता महशुस भए अनु¥प २०४८ सालको &शासन सुधार आयोग गठन
भएको देिख@छ । तJप[ात सूचना र &िविधका 0े<मा भएको Yयापक तथा तीvतम िवकास, सरकारको Bव¥प र शासक>य
मा@यतामा आएका पNरवतIन, गैर राnयीय साझेदारको उदय, &शासिनक मूVय मा@यतामा आएका आयािमक पNरवतIनहXसँग
िनजामती सेवालाई अनुकुिलत गराउने स@दभIमा सुधारका &यासहX के ि@Rत देिख@छन् ।
&शासन सुधारका यी सबै &यासहXले मूल¥पमा िनजामती सेवाको संरचनाJमक, &णालीगत र कायाIJमक प0को
सुधार &िQयालाई अगाडी वढाउने ल§य िलएको र सम5मा सावIजिनक &शासनको सुtढीकरण गनK रणनीितक ल§यका साथ
अगाडी बढेको पाई@छ । &शासन सुधारका िविभ@न &यासहX र ितनका संि0˜ उपलYधीहX िनmनानुसार छन्ः

बुच आयोग २००९ (शु¥वात)

• भारितय &शासनिवद् NM Butch, KP Matharani र SK Ananda तथा नेपालका तफI बाट कानून सिचव ितलक
शमशेर जबरा र अथI सिचव िहमालय शमशेर जबरा संल~न ५ सदBयीय सिमित
• २००९ जे› १ देिख आषाढ १० को समयावधी
• १२ अEयाय, ९ पNरaछे दको &ितवेदन
• म€ु य म€ु य सझु ावहX र ितनको कायाI@वयन अवBथाः
- म@<ालयहXको स€ं या १७ बाट घटाएर ११ मा सीिमत गनK । (कायाI@वयन नभएको)
- लोक सेवा आयोगको परामशIबाट मा< नयाँ कमIचारी िनयिु Z हfनपु नK । (कायाI@वयन नभएको)
- िजVला &शासनको YयवBथा
- &हरी संगठन सुtढीकरण
- हािजरी गो{ारा र अड् डा जाँच कायाIलय खारे ज गनK । (कायाI@वयन भएको)
- &मुख सिचवको YयवBथा गरी wयािबनेट सेQेटरीको &णाली हटाउनुपनK । (कायाI@वयन भएको)
- उaचपदBथ अिधकृ तहX भारतबाट VयाउनुपनK । (कायाI@वयन नभएको)
- सामा@य &शासन हेनK छु9ै म@<ालय हfनुपनK । (कायाI@वयन नभएको)
- कमIचारीलाई तािलमको YयवBथा गनK ।
- ‚uाचार िनय@<ण
• सिम0ाः
- &ितवेदनमा उVलेिखत धेरै सुझावहX सै}ाि@तक ¥पले उपयुZ भए पिन Yयवहारमा Vयाउन किठन हfने भएकोले
यसले नेपालको &शासक>य िवकासमा &भावकारी भूिमका िनवाIह गनI सके न । य£पी नेपालको &शासिनक
सुधार गनK हेतुले सवI&थम गठन भएको यस सिमितको ऐितहािसक महJव Bपरणीय रहेको छ ।

71
 - यसले नेपालको आधुिनक &शासनको जग बसाVने काम गय• । ३०/३५ Bथानमा &शासिनक Blocks बनाईयो
। पदसोपान &णालीको Bथापना गNरयो ।
- &शासक>य पुनगIठन सिमित (बुच किमशन) िनजामती सेवाको &ारिmभक &ा¥प तयार गनK tिuले महJवपूणI
रšो ।
- तर, पुरातन/राणाकािलन Structure को Legacy बाट मुZ हfन सिकएन, Revolutionary Change गनI
सिकएन ।
- Unfinished Agenda:
o सुधारका रा•ा सुझावहX िदईएको भएता पिन सोको कायाI@वयन भए/नभएको हेनK &णालीको िसफाNरस
गरे न ।
o Institution को सmब@धमा बुच किमशन मौन रšो ।
o Reform का लािग &ा˜ सुझाव पूणI कायाI@वयन हfन सके न ।

&शासन पुनगIठन योजना आयोग २०१३ (िनजामित सेवाको जग)

• &.म. टक ं &साद आचायIको नेतJृ वमा सबै म@<ालयका सिचवहX संल~न, साथै नेपाली िवशेष“हXका अलावा
भारतीय िवशेष“ एच.लाल र बी.जी. मडे{र तथा यू.एन. िवशेष“ हाटIिभग िनसेन समेतको संल~नतामा गNरएको
अEययन र अनुस@धानबाट तयार गNरएको यस आयोगका सझु ावहXको कायाI@वयनबाट नेपालको &शासनको जग
मजबतु ब@नप~ु यो ।
• &शासन सधु ारको 0े<मा कोशेढुगं ाको ¥पमा िलईने,
• Institution Focused
• &.म. ले नेतJृ व गरे को हfँदा एवं कायI0े< र कायIिविध आयोग आफै ले तJकाल िनधाIरण गरी कायI गद– गएको हfँदा
YयवहाNरक tिuकोणबाट महJवपणू I आयोग
• मु€य मु€य सुझावहX र ितनको कायाI@वयन अवBथाः
- िनजामती सेवा सmब@धी कानूनको िनमाIण गनK एवं अ@य आवxयक &शासक>य कानूनहXको िनमाIण
o िनजामती सेवा ऐन, २०१३ तथा िनजामती सेवा िनयमावली, २०१३ जारी
o ‚uाचार िनवारण ऐन, आिथIक ऐन िनयम तथा िविभ@न &शासिकय कानूनहXको िनमाIण भई कायाI@वयनमा
Vयाईएको
- राि\|य योजना आयोगको गठन तथा योजनाव} िवकासको थालनी
o &.म.को अEय0तामा योजना आयोग गठन हfनुका साथै आविधक योजनाको शु¥वात
- लोकसेवा आयोगको सुtिढकरण गनK, लो.से.आ.को िसफाNरशमा मा< िनयुिZ
- O&M कायाIलयको Bथापना
- &शासिनक &िश0ण के @Rको Bथापना गनK
o राि\|य Bतरको &िश0ण &ित›ान - Institute of Public Administration Bथािपत भएको ।
- चालु र िवकास बजेटको विगIकरण गनK
- म@<ालयहXको पुनगIठन गनK । (कायाI@वयन नभएको)
- &शासिनक िवके ि@Rकरणको लािग िजVला, 5ाम र gलकहXको YयवBथा गनK । (कायाI@वयन नभएको)
- िनजामती सेवामा िविभन सेवाहXको गठन गनK (&शासन, पररा\|, िश0ा, ईिpजिनयNरंग, BवाBŒय, वन, कृ िष,
@याय र राजदरबार गरी ९ सेवामा िवभाजन)
- कमIचारीको तलबमान िनधाIरण गनK
- िनजामती सेवाको िविधवत कानूनी YयवBथा, कायI िविशuताका आधार तयार गनK तथा कमIचारी सेवा शतIको
Bपu YयवBथा गनK स@दभIमा २०१३ सालमा गिठत &शासक>य पुनगIठन योजना आयोगले िनजामती सेवाको
0े<मा गरे का YयवBथा िनजामती सेवाको इितहासमै कोशढुंगाको ¥पमा Bथािपत भएको छ

&शासन सुधार आयोग २०२५ (Policy of civil Service)

• पूवI गृह पpचायत म@<ी वेदान@द झाको अEय0तामा २०२५ वैशाख १ मा गठन

72
 • मु€य उ¢ेxयः मौजुदा &शासन य@<लाई िछटो, छNरतो र कायIद0 बनाई युगानुकुल बनाउने िवषयमा आवxयक सुझाव
र िसफाNरस पेश गनK ।
• &ारिmभक, मEयाविधक र अि@तम चरण गरी ३ चरणमा आ”नो &ितवेदन बुझाएको ।
• मु€य मु€य सुझावहX र ितनको कायाI@वयन अवBथाः
- म@<ालयहXको पुनगIठन गरी यसको सं€या १८ बाट १२ कायम गनK । (कायाI@वयन नभएको)
- िनजामती सेवामा पद विगIकरण (एिककृ त िनजामित सेवा ?) गरी कायIमूलक बनाउने । (कायाI@वयन नभएको)
- िनजामती सेवामा Žेणीगत सेवा हटाई तहगत YयवBथा लागू गनK
- के ि@Rय तहमा िनजामती सेवालाई अिधकृ तमूलक बनाउने ।
- कमIचारीलाई िवभागीय सजाय गदाI सुनुवाईको मौका िदनुपनK । (लागू भएको)
- &शासक>य अदालतको Bथापना गनK
- िनजामती सेवाको &शासन संचालन गनI के ि@Rय &शासन एजे@सीको YयवBथा गनK । (लागू भएको)
- लोक सेवा आयोगको िसफाNरसमा मा< िनजामती सेवाका पदमा िनयुZ गनK YयवBथाको कायाI@वयन गरी
राजनीितक िनयुिZ &था ब@द गनK । (पूणI कायाI@वयन नभएको)
- छड् के &वेशको YयवBथा गनK
- िनजामित सेवाको Code of Conduct
- पpचायत र िजVला &शासनलाई अलग गनK एवं &.िज.अ. लाई िजVला पpचायतको अिधकारबाट मZ ु गनK ।
(लागू भएको)
- नयाँ सBं थानहX Bथापना नगनK एवं सBं थानको लेखापरी0ण महालेखा परी0कबाट गराउने । (ले.प.को कायI
भएको)
- Staff College को Bथापना गनK,

&शासन सुधार आयोग २०३२/३३ (Development + Policy)

• तJकालीन अथI तथा सामा@य &शासन म@<ी भेष बहादरु थापाको अEय0तामा गिठत
• मु€य मु€य सुझावहX र ितनको कायाI@वयन अवBथाः
- म@<ालयको सं€या कम गनK । (कायाI@वयन भएन)
- राि\|य योजना आयोग एवं योजना इकाइको सुtिढकरण गनK । (कायाI@वयन भएको)
- के ि@Rय कमIचारी िनकायको ¥पमा जनशिZ तथा सामा@य &शासन म@<ालयको गठन गनK । (कायाI@वयन
भएको)
- कायI िवभाजन र कायIसmपादन िनयमावलीमा सुधार गनK । (कायाI@वयन भएको)
- कायIQम बजेटको थालनी गरी संBथागत गनK । (कायाI@वयन भएन)
- िनजामती सेवालाई तहगत &णालीमा लैजाने । (कायाI@वयन भएन)
- सरकारी संBथानहXलाई एक>करण गनK, संBथान सम@वय पNरषदको YयवBथा गनK । (कायाI@वयन भएन)
- &शासनलाई अिधकृ तमूलक बनाउने । (कायाI@वयन भएन)
- PSC को परामशIमा िनजामती सेवालाई छड् के &वेशको YयवBथा गनK ।
- कमIचारीको तलब बजार भाउको आधारमा वृि} गनK । (कायाI@वयन भएन)
- अpचलाधीश बाहेक अ@य कुनै पदमा राजनीितक िनयुिZ नगनK ।
- कमIचारीको कायIिववरण बनाउने
- &शासन सुधारको उaच Bतरीय Bथायी सिमित बनाउने
- MoGA लाई CPA बनाउने
- को.ले.िन.का. खोVने
- ‚uाचार िनवारण गनI िविभ@न उपायहXको अबलmबन गनK

उaचBतरीय &शासन सुधार आयोग २०४८ (Government Role/ शासिकय साझेदारी)

• &.म. िगNरजा &साद कोईरालाको अEय0तामा

73
 • मु€य उ¢ेxयः &शासनलाई &जात@< र िवकासमा मागहX पूरा गनI स0म र &भावकारी बनाउने; राजनैितक पNरवतIन
अनुसार &शासन ¥पा@तरण गनK ।
• मु€य मु€य सुझावहX र ितनको कायाI@वयन अवBथाः
- सरकारको कायI0े< Review गरी सरकारी िनय@<णलाई खुकुलो गद– Promotional and Motivational
Role िनवाIह गनK ।
- Private Sector / NGOs ले िवशेष“ता हािसल गरे का कायIहXको पिहचान गरी JयBता कायIहXमा सरकारी
संल~नता छाड् दै जाने ।
- म@<ालयको सं€या २१ बाट घटाएर १८ कायम गनK ।
- नागNरक बडाप< अिनवायI रा€ने ।
- NPC लाई Resource Allocation तथा Development Policy कायाI@वयनको M&E मा के ि@Rत गनK ।
- िनजामती सेवाको संरचना पNरवतIन गरी पद विगIकरण गद– एक>कृ त िनजामती सेवाको YयवBथा गनK ।
- िनजामती सेवामा छड् के &वेशको YयवBथा गनK ।
- सहायक सिचवको पद खारे ज गनK ।
- िविशu Žेणीका कमIचारीहXको पदावधी तोwने ।
- सेवाको सुर0ा - कमIचारीलाई पचाI खडा गरी हटाउने YयवBथाको अ@Jय गरी सफाई पेश गनK मौका िदने ।
- कमIचारी कटौित - २५ &ितशतले घटाउने ।
- ‚uाचार िनय@<णमा सल ं ~न िनकायलाई स0म बनाउने ।
- िनजामती सेवालाई अिधकृ तमल ू क बनाउने ।
- Decentralization, PPP, Privatization मा जोड ।
- &शासन सधु ारको िनर@तर अनगु मन ।
- सेवा &वाह, कायIिविध सरलीकरण, िवके @Rीकरणमा िन0ेपणको अवधारणा ।
- संBथान YयवBथापन सुधारका आधारहX ।
- राि\|य मानव Žोत िवकास पNरषदको अवधारणा ।

शासक>य सुधारको मागIिच< २०६१ (Government Private Mix)

• Non core Function contracting out गनK
• शासिकय कानून Vयाउने
• Bथानीय िनकाय सेवा आयोग गठन गनK
• म@<ालयमा Change Unit रा€ने
• Contributory Pension System
• Succession Plan लागु गनK ।
• समावेशी िनजामती सेवाको आवxयकतावोध

िनजामित सेवाको भिव\यको मागIिच< २०६३ (उrरदािय, Yयवसाियक र &ित\पिधI िनजामित सेवा)
§ िनजामती सेवाको सोचप< २०६३
• दरू tिu- नेपाललाई Bवaछ, समु@नत र सुसंBकृ त रा\|्मा ¥पा@तरणको लािग उrरदायी,Yयावसाियक र &ितBपध¤
िनजामती सेवा
• मूल पNरल§य- गुणBतरीय सेवा माफI त देशका शासन &णालीलाई असल र &भावकारी बनाउन सहयोगी िनजामती
सेवा
• सरकारको कायI0े< Clear गनK
• सावIजिनक सेवा &वाह
• नीित िनमाIण,कायाI@वयन र अनुगमन
• िनजामित सेवाको उJपादकJव बढाउने,
• Bवaछ र सदाचार िनजामित सेवाको िवकास
74
 • िनर@तर &शासन सुधार संय@< बनाउने

&शासन पुनस²रचना आयोग २०६५ (संघीयता के ि@Rत)

• सामा@य &शासन म@<ीको संयोजकJवमा गिठत
• मु€य उ¢ेxयः संघीय लोकताि@<क शासन YयवBथा अनु¥प नेपालको सावIजिनक &शासनलाई ¥पा@तरण गनI
सावIजिनक &शासनको अEययन गरी सम5 सुधारका लािग सुझाव र िसफाNरस सिहतको &ितवेदन पेश गनK ।

&शासन सुधार सुझाव सिमित, २०७०

• &शासिकय अदालगतका अEय0 काशीराज दाहालको संयोजकJवमा २०६९।०९।०३ मा गिठत ९ सदBयीय
• मु€य उ¢ेxयः लोकत@<लाई संBथागत गनK, राि\|य एकता र अख^डतालाई मजबुत बनाउने ।

&शासन सुधार सmब@धी अ@य िविवध अEययन &ितवेदनहX

• सावIजिनक &शासनको २५ वष¤य गु¥योजना अEययन &ितवेदन, २०५५
• ‚uाचार िनय@<ण सुझाव सिमितको &ितवेदन, २०५६
• सगं ठनाJमक Bव¥प, तािलम र ‚uाचार िनय@<ण सmब@धी &ितवेदन, २०५६
• सावIजिनक खचI पनु रावलोकन आयोग, २०५७
• Bवेिaछक अवकाश &णाली अEययन &ितवेदन, २०६१
• तलब आयोगका &ितवेदनहX
- पे किमशत, २००९
- पे किमशत, २०१६
- तलब आयोग, २०३८
- तलब सुिवधा सुझाव आयोग, २०४७
- तलब आयोग, २०४८
- तलब िनधाIरण कायIदल, २०५३
- उaचBतरीय तलब आयोग, २०६१
• मानव संसाधन म@<ालयको गठन सmब@धी कायIदलको &ितवेदन, २०६२
• संBथान सुधार सुझाव सिमितको &ितवेदन, २०६३
• िनजामती सेवामा तहगत &णाली लागू गनK सmब@धी अEययन &ितवेदन, २०६४
• िनजामती सेवामा उJ&ेरणाको िव£मान अवBथा सवK0ण अEययन &ितवेदन, २०६८
• आविधक योजनाहX र सावIजिनक &शासनका सुधारका िवषयहX

सबै आयोगले िदएका &ाय साझा सुझावहX

• सरकारको भूिमका िनयामक र &ब}Iको ¥पमा के ि@Rत गद– िनजी तथा गैरसरकारी 0े<लाई &ोJसाहन गनK,
• संगठनाJमक संरचनामा पुनरावलोकन गरी म@<ालयको सं€या घटाउने,
• राजनीित र &शासनको सmब@ध र सीमालाई सुिनि[त गरी &शासनलाई राजनीितक हBत0ेपबाट मुZ गनK,
• िनजामती सेवाको सुधार र ¥पा@तरण गनK,
• &शासनमा िवके ि@Rकरणको YयवBथा अवलmबन गनK,
• सरकारी संBथानहXको सुtिढकरण गनK,
• ‚uाचार िनय@<णका लािग संBथागत, कानूनी एवं Yयवहारगत सुधारमा जोड िदने,
• कमIचारीको तलब सुिवधाको पुनरावलोकन गनK,
• कमIचारीको वृित िवकास र 0मतामा Eयान िदने,
• कमIचारीको कायIिववरण तयार गरी लागू गनK,
• कमIचारी स€ं यालाई Right Sizing/Down Sizing गनK,
• बजेट तथा लेखालाई YयविBथत गनK,

75
 • िनजामती &शासनलाई &ित\पध¤ बनाउन सेवाकरारको अवलmबन गनK,
• सेवा &वाहमा &भावकारीता Vयाउने,

वा, अझ सरिलकृ त गदाIः

• सरकारको भूिमकाको बारे मा
• िनजामित सेवाको सुधार र ¥पा@तरण
• संगठन र संरचनागत सुधार
• सावIजिनक संBथान YयवBथापन
• आिथIक 0े< सुधार
• सावIजिनक खचI कटौित
• िवकास YयवBथापन
• कायI&कृ या सरलीकरण
• सेवा &वाहमा &भावकारीता
• ‚uाचार िनय@<ण
• अनुगमन मूVयाक ं न
• कमIचारीको वृित िवकास र 0मतामा Eयान िदने ।

&ा˜ उपलिgधहX
• कमIचारी सेवा शतIको ¥पमा िनजामती सेवा ऐन िनयमावलीको अलावा िविभ@न ऐन काननु तजIमु ा र कायाI@वयन भए
।
• िविभ@न सेवा, समहू , उप-समहू को YयवBथाले कायI िविशuता र Yयवसाियकताको &Jयाभिू त भएको छ ।
• संवैधािनक इितहासको &ारmभसँगै लोक सेवा आयोगको YयवBथा भयो ।
• यो~यता &णाली िनजामती सेवाको मे¥द^डको ¥पमा Bथािपत भयो । िनजामती सेवा रोजगारीको आकषIणको के @Rको
Xपमा Bथािपत भएको छ । लोक सेवा आयोगको YयवBथाले सवIसाधारण YयिZको पिन पहfँचमा अवसर Bथािपत
भएको छ ।
• पेशागत सुर0ाको &Jयाभुित भयो ।
• सावIजिनक &शासनको Yयवसाियकताको िवकासमा सहयोग पु~यो ।
• संगठन सpजालको िनमाIण र कायI िवभाजन भयो । के @Rदेिख 5ामीण तहसmम सेवा &वाहको िवBताNरत संजालको
Bथापना तथा सेवा &वाह
• समयानुकुल देिखने गरे का नवीनतम &वृिr र आयािमक पNरवतIनहXको यथाशwय समायोजनको &यास
• िनणIय &कृ यामा सुधार भयो ।
• शासिकय सुधार इकाइको गठन भयो ।
• संBथान सुधारको &यास गNरयो ।
• सावIजिनक खचI िनय@<ण र ‚uाचार िनय@<णको &यास गरीयो ।
• समावेशी र &ितिनधीमूलक शासन &णालीको अवधारणाको िवकास भएको छ ।
• राि\|य र अ@तराIि\|य साझेदारहXसँग सहकायI र सmपकI स@जालको Bथापना भएको छ ।

तर अपेि0त उपलgधी हािसल हfन सके न

पNरवितIत स@दभI र आवxयकता अनु¥प नेपालको &शासनलाई समायोजन गनK स@दभIमा लगभग ६ दशकको हा•ो &यास र
अनुभवले नेपालको &शासन सुधारको &िQयाले यहाँको &शासिनक संरचना, &िQया, पNरपाटी, उदीयमान अवधारणाहXको
यथासंभव 5हण र समायोजन गनK जBता 0े<मा आशातीत सफलता हािसल भएका छन् तर पिन सेवा &वाह अझै पिन अपे0ाकृ त
सरक, सहज र &भावकारी ब@न नसिकरहेको िBथती छ । &शासनय@< वोिझलो भएको, िमतYययी हfन नसके को तथा उJपादन र
उJपादकJवका tिuले स0म हfन नसके को यथाथIता रहेकै छ । हरे क सुधारमा िनयिमत पNरवतIन र पNरवतIनका साथ के ही जोिखम
प0 िव£मान रहेको हf@छ । सुधार िकन, सुधारको उपयुZ &ा¥प के हो, &ा¥पका सभं ािवत िवकVपहX के के हfन्, सुधारका

76
आ@तNरक र वाš आवxयकताहX के के हfन् भ@ने सmब@धी सुधारका िनmनानुसारका पूवIशतIहXका अवधारणाJमक र
कायाI@वयन प0का बीच उिचत समायोजन गनI नसwदा सुधारका &यासबाट अपेि0त उपलgधी हािसल हfन सिकरहेको छै न ।
• सुधार &यास र कायाI@वयनमा िनर@तरताको अभाव
• िनर@तर गृहकायIको अभाव
• कायाI@वयनमा राजनैितक &ितव}ता र &शासिनक सिQयताको अभाव
• कायाI@वयनमा Yयवहारोपयोगी र िदगो योजनाको अभाव
• सुधारको &िQयामा वाš &भावलाई आ@तNरक आवxयकता पूितI गनI सwने िकिसमवाट मा< 5हण गNरनु पदIछ । तर
वाš &भाव वा अनुभवलाई आ@तNरक आवxयकता र सामŒयIतासँग आव} गनI नसwदा कम &ाथिमकता पाउनु पनK
प0ले वढी &ाथिमकता पाउने र बढी &ाथिमकता पाउनु पनK िवषयले कम &ाथिमकता पाउने िBथती पिन हा•ो सुधार
&िQयाका कमजोरीहX हfन् ।

&शासन सधु ारको थप आवxयकता

• यो एक िनर@तर &िQया हो ।
• कुनै एक कालख^डमा गNरएका सुधारका &यासहX सध†का लािग शा{त हfन सwदैनन् ।
• िव{Yयािपकरण, िव“ान र &िविधको Rुत िवकास, सूचना र सpचार प}ितको िवBतार, नागNरकको YयिZगत
Bवत@<ता, उिनहXमा आएको चेतना र जागरण, िनजी 0े<को बढ्दो सिQयता र सहभािगता लगायतले सावIजिनक
&शासनको परmपरागत भूिमकामा पNरवतIन आई सहकायI र साझेदारी एवं कायIमूलक सpजालको िQयाशीलता
बढेको छ ।
• &शासन राजनीितको उप0े<को ¥पमा रहनुको साथै समाजको &ितिबmबको ¥पमा रहने यथाथIलाई मEयनजर गरे र नै
राजनीितक पNरवतIन प[ात &शासन सुधारलाई िवशेष महJवका साथ िलने गNरएको छ ।
• वतIमान समयमा नेपालले &ा˜ गरे को लोकत@<, सामािजक @याय, समावेिशता &ितको चाहना अनु¥प नेपाली
&शासिनक YयवBथालाई समयानुकुल पNरवतIन गद– पिछVलो समयमा िसिजIत िव{Yयापीकरण, आतंकवाद, मौसम
पNरवतIन, आयमा असमानता, आ@तNरक M@M जBता चूनोतीहXसंग जुEन एवं आम नागNरकको आकां0ा अनु¥प
नितजामूिख सेवा &वाह गरी लोकताि@<क मूVय र मा@यताहXलाई अिभवृि} गनI समेत &शासन सुधार आवxयक छ
।
• मुलुकको आिथIक, सामािजक तथा राजनीितक ¥पा@तरणको Qममा JयBतो ¥पा@तरणलाई कायाI@वयन गनK बाहक
शिZको ¥पमा रहने सावIजिनक &शासनलाई पिन साथसाथै सुधार गनुIपनK आवxयकता पदIछ ।
• उिVलखत पृ›भिू ममा यितखेर नेपालमा देहायका कारणले &शासन सुधारको आवxयकता देिखएको छः
- जनअपे0ालाई सmबोधन गनI
- सरकारको भिू मकामा आएको पNरवतIनलाई आJमसात गनI
- सघं ाJमक शासन &णाली अनु¥पको &शासिनक YयवBथा गनI
- निवन &शासिकय एवं YयवBथापिकय मल ू यमा@यतालाई अवलmबन गनI
- सावIजिनक सेवा &वाहलाई &भावकारी बनाउन
- सावIनिजक &शासनमा समावेशीकरणलाई YयविBथत गनI
- राजनीित र &शासन बीचको सीमा रे खा कोरी अ@तरसmब@ध पNरभािषत गनI
- सुशासनको Bथापना गनI
- िविवधता YयवBथापन गनI
- कमIचारीत@<लाई Yयवसाियक बनाउन
- सावIजिनक &शासनमा |ेड युिनयनको भूिमकालाई YयविBथत गनI
- Bथानीय सरकारलाई &भावकारी बनाउन
- सारे वजिनक cोत साधनको &भावकारी उपयोग गनI
- दीगो िवकासको अवधारणालाई कायाI@वयनमा Vयाउन
- सुर0ा YयवBथालाई &भावकारी बनाउन
- सावIजिनक संBथान तथा Bवायr संBथाहXको YयवBथापन गनI
77
 - सावIजिनक नीितको पुनरावलोकन गनI
- सम5मा, लोकत@<लाई संBथागत गनI अिन राि\|य एकता र अख^डतालाई मजबुत बनाउन ।

नेपालमा &शासन सधु ारका समBयाहX

• राजनीितक प0
- राजनैितक िBथरता भएन ।
- Strong Political Commitment भएन ।
- राजनीितले &शासन सुधारको Ownership िलएन ।
- दरु tिu र िवŸेषण 0मताको किम छ ।
• &शासिनक प0
- िनजामित सेवा Change Resist गनK भयो ।
- &शासन सुधारका लािग Bथायी संय@<को अभाव भयो ।
- Structure Change मा मा< वढी जोड िदइयो ।
- Institutional Capacity कम भयो ।
- Ecology Specific Approach भएन ।
- Incremental Reform मा जोड िदन सिकएन ।
- Ownership भएन ।
- Strategic Action Plan भएन ।
- िबना अEययन सुधारको िनणIय गनK । असफल भएमा िफताI िलने । (सेवा के @R Bथापना)
• आिथIक प0
- Žोतको अभाव
- IT, Database आदी ।
• सामािजक प0
- समाज भ@दा रा•ो &शासन हfँदैन ।
- &शासन सुधारका लािग जनदवाब कम भयो ।
- &शासन सुधार को &ित उrरदािय हfने Bपu भएन । (दाता वा नागरीक?)
• अ@य प0
- परु ानो Agenda, नयाँ शैली
- महJवाका0 ं ी सझु ावहX
- Weak Planning and Coordination
- सझु ावमा िवदेशी &भाव
- सझु ाव कायाI@वयनको Bपu कायIयोजना भएन ।
- Whim को ¥पमा आउने ।
- अनुगमन र पृ›पोषणको किम ।

समBया समाधानका लािग सझु ावहX

• Political Support बढाउने ।
• Public Pressure बढाउने ।
• Institutional Capacity बढाउने ।
• G.E. Caiden का अनुसारः
- िनर@तरता
- 5हणिशलता
- राजनैितक &ितव}ता

78
 - संBथागत YयवBथा
- वाBतिवकतामा आधारीत सुधार
- Yयापक गृहकायI
- कायाI@वयनिशलतामा जोड
• राजनैितक प0
- Stability, Commitment, Ownership, Clear Vision, Strong Control of Government in
change process
- Permanent Mechanism
- Transparent and Accountable
- पNरवतIन िवरोिध संघ/यूिनयनलाई िव{ासमा िलने ।
• &शासिनक प0
- Incremental Reform काइजेन
- Capacity Build Up
- Proper Action Plan बनाउने ।
- Implementability बढाउने ।
- Best Practices लाई Adopt गनK ।
- Software, Yयवहार, Attitude, Precess मा जोड
- नैितक अिभवृि}
- िवके ि@Rत कायI&णाली
- कायIसmपादनमा Bवायrता िदने ।
• आिथIक प0
- Žोत साधन
- E-Governance, IT
• सामािजक प0
- Feedback Mechnism बनाउने ।
- Social Audit गनK ।
- नागNरक समाज र सरोकारवालाको सहभािगता
- सुधारका लािग दवाब
• अ@य प0
- Proper Planning & Coordination
- िनर@तर अनुगमन
- कायाI@वयनयो~य सुझावहX
- सुधारको िवकVप अझ बढी सुधार
• अ@Jयमा,
- सुधारका कायIQमहX महJवाकां0ी नभई कायाI@वयनयो~य हfनुपदIछ । समBयाको सही िनदान गनI सिकएन भने
सुधारका &यासले अपेि0त नितजा िदन सwदैनन् । पयाI˜ गृहकायI नगरी गNरने सुधार के वल अEययन सामा5ीको
¥पमा रहने तŒय Bथािपत भैसके को छ । सरोकारवालाहXको सहकायI र िनणIय &कृ यामा सहभागीता नै अबको
सुधार &यासहXको आधारहX हfन् ।
- सुधारलाई सम5तामा अवलmबन गनI सwनुपदIछ । यस िभ<ः
- संरचनागत सुधार (Structural Reform),
- &िQयागत सुधार (Procedural Reform), र
- Yयवहारगत सुधार (Behavioural Reform) पदIछन् ।

79
आगामी कायIिदशा
&शासन सधु ार एक िनर@तर &िQया हो ।
• पNरवितIत मVू य, मा@यता अन¥ु पका सामियक मागहX परू ा गनI
• &शासिनक &णालीको संरचना, &िQया Yयवहार र मनोवृिrमा समयानुकुल पNरवतIन Vयाई &भावकारी &शासिनक
&णालीको िवकास गनI,
• &शासनमा नवीनता र िसजIनाJमकताको &व}Iन गराउन,
• सेवा &वाहमा &भावकाNरता Vयाउन,
• सूचना र &िविधका 0े<मा भएको Yयापक तथा तीvतम िवकासका स@दभIमा &शासिनक पNरपाटीलाई समायोजन
गनI,
• राजनैितक आिथIक र &शासिनक मूVय मा@यतामा आएका आयािमक पNरवतIनहXसँग &शासनलाई अनुकुिलत
गराउन &शासन सुधार एउटा आवxयक>य औजार ब@ने गदIछ ।

नेपालका &शासन सुधारका &यासहX यी अ@तर िवषयहXसँग साम@जBयता गनK Qममा अगाडी वढेका छन् । िनजामती सेवाको
लगभग सात दशकको िवकास, सुधार र आरोह तथा अवरोहको या<ाQममा िविभ@न कारणले पिछ पनI गएका िवषयहX तथा
िव{ अथIत@< र शासक>य मा@यतामा आएका आयािमक पNरवतIनको पृ›भूमीमा िनजामती सेवालाई Qिमक ¥पमा समायोजन
गनुI पनKछ । िनयिमत कायIसूचीका अितNरZ देशले राजनैितक 0े<मा हािसल गरे का उपलgधीको पNर&े§यमा राnय पुनस²रचनाको
एक महJवपूणI अवयवको ¥पमा रहेको िनजामती सेवा सरोकारवालाको Yयापक सहभािगता र पृ›पोषणको आधारमा पुनस²रचना
नेपालको लािग अक• एउटा &ाथिमक िवषयमा पदIछ । लोकताि@<क शासन &णालीको अवलmबन पिछ देश अिहले राnय
पुनस²रचनाको पखाIईमा छ । संघीयताको कायाI@वयनको स@दभIमा गNरने पुनस²रचनाले देशको सम5 0े<को सकाराJमक पNरणाम
&ा˜ गनI &शासिनक संय@< र Bव¥पमा समेत िवगतका अनुभव, सफलताका 0े<हX, अवधारणागत र कायाI@वयन तहमा
देखापरे का कमी कमजोरी र वदिलदो पNरवितIत िविशu राजनैितक पNरवतIनको स@दभIमा आ@तNरक र वाš प0वाट उJप@न हfने
पNरिBथतीज@य िवषयसँग &शासिनक पNरपाटी र िQयाकलापलाई YयवBथापन गनK स@दभIमा अनुकुलता र YयवहाNरकताको
िस}ा@त अनु¥प &शासन सुधारलाई िनर@तर &िQयाको ¥पमा िलनु पनK देिख@छ ।

नेपालको सावIजिनक &शासनको िव£मान अवBथाः

1. कानूनी YयवBथाः
- कानूनी NरZता नरे को, &शBत कानूनहX तजुIमा भएका छन् । (सुशासन ऐन, ‚uाचरा िनय@<ण ऐन, सूचनाको
हक सmब@धी ऐन लगाएत)
- तर कायाI@वयन प0 िफतलो छ ।
2. नीितगत अवBथाः
- राि\|य नीित र िवषयगत नीितबीच पयाI˜ स@तलु नको कमी छ । कितपय िनकायमा नीितगत NरZता नै छ ।
3. Yयावसाियकताः
- Yयावसाियकताको िवकासका लािग संगठन र YयिZगत Xपमा Bवयम् कमIचारी संवेदनशील भई िच@तन गनI
नसके को हfँदा Yयावसाियकताको अवBथा स@तोषजनक हfन सके को छै न ।
4. सेवा &वाहः
- सावIजिनक सेवा &वाहको अवBथा कमजोर छ । सेवाको पहfँच, गुणBतर, उJपादन, िवतरण र उपभोग जBता
प0हX &भावकाNर हfनसके का छै नन् ।
5. कमIचारी YयवBथापन
- जनस€ं याको िवतरण, घनJव, &वाह गनIपु नK सेवाको Yयापकता एवं िनवाIह गनIपु नK भिू मका र सोका लािग
आवxयक कमIचारीको आकार वBतगु त Xपमा िनधाIरण हfन सके को छै न । समयानक ु ू ल कमIचारीको सरं चना
पनु रावलोकन हfन सके को छै न ।
- कमIचारीको YयवBथापनमा मौिलक पNरवेश र आवxयकतालाई &ाथिमकतामा रा€न सिकएको छै न ।

80
 - कमIचारीको स0मता अिभवृि}मा पयाI˜ &यासहX भएका छै नन् । &िश0ण र तािलमलाई कामसँग नभई
अवसर र वृिr िवकासँग जोिडएको छ ।
6. कमIचारीको वृिr िवकास र सXवाः
- वृिr िवकास र सेवाका शतIहXमा बारmबार गNरने हेरफे रले जनशिZको वृिrमागI अनुमानयो~य हfन सके को छै न
।
- भनाIदेिख अवकाससmमका चरणलाई ऐन िनयमले मागIिनदKश गरे अनुXप लागू गनI सिकएको छै न ।
- &भाव मूVयाङ् क िवना हतारमा बढुवाका आधारहX पNरवतIन हfने गरे को छ ।
- स¥वालाई wयाले^डर प}ितसँग आव} गनI सिकएको छै न, कानूनको कायाI@वयन गनKहXबाटै कानूनको
उVलघं न भएको छ ।
7. |ेड युिनयनको भूिमकाः
- |ेड युिनयनको अवधारणागत प0मा अBपuता छ । कामदार र कमIचारीबीचको िवभाजनलाई अवधारणागत
Xपमा Bपu पानI सिकएको छै न ।
- Yयवसाियकता र सामूिहक सौदावाजीको मा@यतालाई आ-आ”नो BवाथIसँग मेल खाने गरी अŒयाIईएको छ ।
- राजनीितक तथा दलीय सmब}ता नरहने कमIचारीत@<को आधारभूत मा@यातालाई पालना गNरएको छै न । |ेड
युिनयनहX राजनीितक दलको भिगनी संगठनको Xपमा काम गरे को आरोप छ ।
- |ेडयुिनयन पदािधकारीहXको सिQयताको 0े< िववादमुZ हfन सके को छै न ।
8. दग ु Iम 0े<मा सेवा &वाहको अवBथाः
- दगु Iम 0े<को आिथIक, सामािजक, सांBकृ ितक अवBथा तुलनाJमक Xपमा कमजोर छ ।
- पूवाIधार िवकासको अवBथा कमजोर छ । सचेतना र जागरण @यून छ । सावIजिनक &शासनमा सहभािगता र
&ितिनिधJव अपयाI˜ छ । यससँगै सावIजिनक सेवा &वाह र &ाि˜को अवBथा थप कमजोर हfन पुगेको छ ।
9. िविवधता YयवBथापनः
- सकाराJमक िवभेदको नीित अवलmबन गNरएको छ । यसले स€ं याJमक Xपमा िविभ@न जातजाती, समदु ाय र
िलङ् गको &ितिनिधJवमा सधु ार Vयाएको छ । तथापी गुणाJमक Xपमा यसले पारे को &भाव र समावेशीकरण
नीितको कायाI@वयनबाट लाभ हािसल गनK वगIकोबारे मा अEययन हfनु आवxयक छ ।
10. कायIसmपादन मूVयाङ् कनः
- का.स.म.ू लाई वBतुगत र वै“ािनक बनाउन िनर@तर &यासहX भएका भए पिन अपेि0त नितजा &ा˜ हfन सके को
छै न । यो के वल औपचाNरकतामा सीिमत भएको छ ।
11. सेवा करारः
- सेवाकरारको अवधारणागत &योग हfन सके को छै न । Bथायी &कृ ितका पदमा समेत सेवाकरारका नाममा
जनशिZ भनाI गनK, तर िनि[त कायIिजmमेवारी िदन नसwने र अन@तकालसmम रा€ने &वृिr हािव छ ।
12. नितजामल ू क सावIजिनक &शासनः
- नितजामल ू क हfन नसके को, नागNरक के ि@Rत हfन नसके को, काननू ले िनधाIरण गरे का िविध र &कृ या पालना
नगरे को, लगानीको तल ु नामा उपलिgध र उJपादकJवको अिभवृि} गनI नसके को अवBथा छ ।
- सावIजिनक &शासनको सम5 संरचना, &िQया, लगानी, जनशिZ र कायI संBकृ ितको &वृिr पुनरावलोकन गनI
ज¥री ।
13. लोककVयाणकारी tिuकोणको &योगः
- नेपालको संिवधानले लोककVयाणकारी शासन YयवBथालाई आJमसात गरे कोले सावIजिनक सुर0ा,
&भावकारी सेवा &वाह, कमजोर र िपछिडएका वगIको उJथान जBता कायIका लािग tढ, िजmमेवार, अनुशासीत
र िव{सिनय &शासन संय@< िनमाIण गनुIपनK अवBथा छ । यसका लािग शासक>य एकाइहXको Horizontal
and Vertical स0मता वृि} गनुIपनK जXरी छ ।
14. कायIसंBकृ ितः

81
 - कमIचारीको सोच, Yयवहार, &वृिr र मनोवृिr &जाताि@<क मूVय, मा@यता र tिuकोणयुZ नहfनु, िनणIयका
तहहX धेरै हfनु, नितजाभ@दा &िQयामा जोड िदनु, अिनयिमतता िनय@<ण हfन नसwनु, िजmमेवारी प@छाउने र
अवसर खोnने मनोवृिr हfनु, YयिZपरक कायIशैली िव£मान हfनु मु€य समBयाको Xपमा रहेका छन् ।
15. राजनीितक &ितव}ताः
- &शासन सुधार राजनीितको &ाथिमकतामा पनI सके को छै न ।
- सावIजिनक &शासन सpचालनका िविध, &िQया, मूVय, मा@यता र tिuकोणमा राजनीितक नेतJृ व र राजनीितक
शिZहX &u नहfनु, कमIचारीत@<लाई िनि[त BवाथIबाट अिभ&ेNरत भई पNरचालन गनुI, कमIचारीको
पNरचालनमा सवIBवीकृ त मूVयको अवलmबन गनI नसwनु, यो~यताका मापद^डलाई राजनीितक मापद^डले
बिहगIमन गनI खोnनु, &शासनमा राजनीितक हBत0ेप भइरहनु िनयिमत जBतै भएको छ ।
16. ‚uाचार िनय@<ण र सुशासनः
- ‚uाचारको जालो सवI< छ । नीितगत ‚uाचार Yयापक हfनु, सावIजिनक िनमाIणको सुX तहदेिख अ@Jयसmम नै
‚uाचार हfनु, ‚uाचार िनय@<ण गनI भिन Bथािपत िव£मान िनकायको &भावकारी पNरचालन गनI नसिकनु र
यदाकदा JयBता िनकायहX नै समेत ‚uाचारमा संल~न भएको गुनासो आउनु (‚uाचारको जालो छोƒन
‚uाचारकै <ीपाल), सामािजक पNरवेशलाई ‚uाचार िवरोधी संBकृ िrमा Xपा@तरण गनI नसwनु अिहलेको
अवBथा हो ।
17. सावIजिनक संBथानः
- अिधकांश सावIजिनक संBथानहXले आ”नो Bथापनाको उ¢ेxय &ाि˜ त परै जाओस्, आ”नो सpचालन 0मता
समेत जोगाउन नसके को अवBथा छ ।
- YयवBथापक>य कमजोरीका कारण सावIजिनक संBथाहX बोझ सािवत भएका छन् ।
18. Bथानीय तहः
- Bथानीय तहको पनु स²रचना र िनवाIचन प[ात हाल ७५३ Bथानीय तहहX सpचालनमा आएका छन् । तर
उनीहXले नत आवxयक जनशिZ िनयिु Z गनK बाटो खुला छ, नत के @Rबाट आवxयक कमIचारीको YयवBथा
नै भएको छ । िनवाIिचत पदािधकारीहX अलमलमा परे का छन् ।
- Bथानीय तहमा हBता@तरण हfने भिनएका/संिवधानले नै Bथानीय तहको अिधकारको Xपमा उVलेख गरे का
कायIहX समेत पूणIXपमा हBता@तरण हfन सके का छै नन् ।
- जनताको अपे0ा िवBतारै िनराशामा बदिलँदो छ ।
19. तलब/पाNरŽिमकः
- कमIचारीको तलब भrालाई महंगीको अनुपातमा समायोजन गद– समसामियक बनाउन सिकएको छै न ।
- वािषIक Xपमा िदइने तलब वृि} (5ेड) पयाI˜ छै न । साथै पटक पटक हfने समायोजनमा वNर› कमIचारीको 5ेड
सुिवधामा अ@याय पNररहेको छ ।
- उपलgध तलबले कमIचारीलाई उJ&ेNरत बनाइरा€न सके को छै न ।
20. गुनासो सुनुवाई र सूचना &वाहः
- गुनासोलाई तJकाल सुनुवाई तथा सmबोधन गनK &णालीको िवकास हfन सके को छै न ।
- अिधकाश ं िनकायमा सूचना &वाह गनK अिधकारी तोिकएको त छ, तर सूचना &वाह गुणBतरीय र िनयिमत छै न
।
21. गैरमौिRक &ोJसाहनः
- गैरमौिRक सुिवधाहX समयसापे0 र पयाI˜ छै न । जहाँ जहाँ जे जती छ, Jयहाँ पिन असमानता र िवभेद छ, जBले
गदाI उJ&ेNरत गनुIको स9ा अस@तुिu र मतभेद िनmताईरहेको छ ।
22. छड् के &वेशः
- िव£मान छड् के &वेशले &ितभावान जनशिZको &वेश गराएको छ, य£िप के ही िवकृ िrहX देखा परे का छन् ।
बढुवाका लािग सेवा िभ<कै कमIचारीले काम भ@दा पढाइलाई महJव िदने गरे को, नयाँ र पुराना कमIचारीबीच
सौहादIपूणI सmब@ध कायम हfन नसके को जBता समBयाहX िसजIना भएका छन् ।
23. सावIजिनक उrरदाियJवः

82
 - सावIजिनक परी0ण र सावIजिनक सुनुवाई जBता उrरदाियJवका संय@<हXको अœयास Yयापक र अिनवायI
गराउन सिकएको छै न । यसले गदाI सावIजिनक िनकायMारा गNरने सेवा तथा िवकासका िQयाकलापहXको
सmब@धमा सावIभौम जनतालाई सुसूिचत गराउने, सेवा&ितको &ितिQया िलने र जनगुनासाहXको सmबोधन गनK
तथा सावIजिनक िनकायका महJवपूणI गितिविधहXलाई पारदश¤ बनाई जनतापितIको उrरदाियJव सुिनि[त
गराउँदै सुशासनको &Jयाभूित गनK िदशामा अपेि0त &ितफल हाँिसल हfन सके को छै न ।
24. जनशिZ योजना/िवकासः
- राि\|य, 0े<ीय र Bथानीय Bतरमा वतIमान र भिव\यमा आवxयक पनK जनशिZको िवकास र उपयोग गनK
&योजनका लािग जनशिZ िवकास नीित तथा उपयोग योजना तजुIमा हfन सके को छै न ।
- जनशिZ उJपादन गनK र उपयोग गनK िनकायबीच Bपu सोच र सम@वयको अभाव छ । जBले गदाI एकातफI
बजारको माग बमोिजमका जनशिZ उपलgध हfन सके को छै न भने अक•तफI उJपािदत जनशिZले बजारमा
अवसर नपाएको अवBथा िव£मान छ ।
25. उrरािधकारी योजनाः
- िनजामती सेवाको उaच तहमा उrरािधकारी योजना लागू गनK नीितगत YयवBथा भएता पिन यसको &भावकारी
कायाI@वयन हfन सके को पाइंदैन । यसले गदाI िदगो र अनुमानयो~य नेतJृ व Bथापना हfन नसके को, नीितगत
YयवBथा&ित अपनJवबोध हfन नसके को साथै राजनीितले आफूखुशी &शासन चलाउन खोnदा िविभ@न
िवकृ िrहX देिखई &शासन कमजोर बनेको छ ।
- सावIजिनक संBथानका &मुखको Xपमा संBथाकै कायI&कृ िr र िवशेष“ता हाँिसल गरे को YयिZको िवकास र
िनयुिZ गनुIका स9ामा बाš, फरक 0े< र अनुभवको YयिZ िनयुZ गनK कायIले एकातफI कमIचारीको उJ&ेरणामा
±ास र नेतJृ व &ितको असहयोगले संBथाको उ¢ेxय हािसल हfन सके को छै न भने अक• तफI िविभ@न िवकृ िrहX
सतहमा आएका छन् ।

83
3.4 Administrative system in SAARC countries: issues and achievements (साकI मल
ु क
ु मा
&शासनीक &णालीः म¢ु ा र उपलgधी)

SAARC:
• सन् १९८५ िडसेmवर ८ मा ढाकामा भएको पिहलो सmमेलन माफI त ७ सदBयीय SAARC को Bथापना भएको, पिछ
सन् २००७ अि&लमा अफगािनBतान थिपएसँगै ८ सदBय रहेको ।
• सदBय देशहXको आिथIक, सामािजक िवकास गनK मल ू उ¢ेxय राखेर Bथापना भएको ।
• ११ &ािविधक सिमित रहेका, सिचवालय नेपालमा रहेको ।
• िव{मा गNरब देशहXको wलबका Xपमा समेत यो सगं ठनलाई िचिनने ।
• िव{को ३% भू-भाग र २१% जनसं€या
• नेपाल र भुटानबाहेक अ@य सबै मुलुकहXको औपिनवेिशकताको साझा इितहास ।
• भुटानमा राजत@<ाJमक शासन YयवBथा, अ@य सबै देशमा गणताि@<क शासन YयवBथा

SAARC देशहXमा &शासिनक YयवBथाः

1. अफगािनBतानः
• सन् २००२ मा Independent Administrative Reform and Civil Service Commission को Bथापना
• सन् २००४ मा संिवधान जारी
• सन् २००५ मा Civil Service Law लागू
• आ@तNरक M@Mका कारण िनजामती सेवा र सम5 &शासिनक YयवBथा &भािवत
• उaच पदBथ अिधकारीहX रा\|पितMारा िनयुZ हfने &ावधान
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब ७५ हजार रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:४२७)
2. बंगलादेशः
• सन् १९७१ मा Bवत@< भएसँगै किहले संसदीय YयवBथा त किहले सैिनक शासन लागू
• सन् १९७१ देिख हालसmम &शासन सुधारका लािग १७ वटा िविभ@न आयोग वा सिमितहX बनेका, धेरैको जोड
िवके ि@Rकरणमा र पिछVला वषIहXमा Digital Governance मा जोड
• सन् २०२१ सmममा Digital Government बनाउने &ितव}ता, तर हालसmमको &गित अपेि0त नदेिखएको
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब १२ लाख रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:१३४)
3. भुटानः
• &शासन सधु ार अ@तगIत सश ु ासनमा जोड िदइएको
• सन् २००६ िनजामती सेवामा Position Classification System अवलmबन गNरएको
• उिचत आकार, सरं चना, 0मता िवकास र कमIचारी YयवBथापनको &यास
• सन् २००८ मा नागNरकका गुनासो सुनुवाई गनI &धानम@<ी कायाIलयमा गुनासो सुनुवाइ क0को Bथापना
• सन् २००९ मा Royal Civil Service Commission को Bथापना
• सन् २००९ मा नै नयाँ Civil Service Act कायाI@वयनमा आएको
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब २६ हजार रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:३०)
4. भारतः
• सन् १९५६ र २००५-८ मा दईु पटक &शासन सुधारकालािग महJवपूणI कायIहX भएको
• पिहलो सुधार &यासबाट Class I Service का लािग Single Competitive Exam; Class II Service का
लािग Direct Recruitment को अ@Jय, &ािविधक उaच पदमा Lateral Entry, सहायक Bतरका कमIचारीका
लािग Simple Objective Types Examination को YयवBथा गNरएको
• दोcो सुधार &यासबाट उaच YयवBथापक>य पदमा Lateral Entry, B-Group and C-Group सबै पदका लािग
20-25 yrs age limit; HRM को Strategic Planning लाई एिककृ त गरे को, साथै तलब सुिवधासmबि@ध अ@य
सुधार &यासहX भएको
84
 • तुलनाJमक tिuकोणले भारतको सावIजिनक &शासन अ@य सदBय रा\|को भ@दा अgबल र सबल रहेको
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब १ करोड रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:१२८)
5. मािVदœसः
• अिधकांश अिधकार के @Rमै, सीिमत अिधकारमा< &Jयायोजन गNरएको ।
• सन् १९९० को दशकपिछ मा< &शासनको 0े<मा सुधारको सु¥वात गNरएको । िव{मा आएको &शासिनक मा@यता
र सुधारसँगै यहाँ पिन के ही मा<ामा सुधार भैरहेको ।
• जनस€ं या र भूगोल सानो रहेको यस देशमा &शासिनक सरं चना पिन सानो र चुBत नै रहेको ।
• िनजामती कमIचारीको स€ं या कNरब २५ हजार रहेको (कमIचारी र कुल जनस€ं याको अनुपात १:१६) ।
6. नेपालः
• सावIजिनक &शासनको कमजोर उपिBथित, अJयािधक राजनीितकरण, ‚uाचारले Yया˜ ।
• सेवा&वाहको गुणBतर @यून रहेबाट सावIजिनक &शासन &ितको जनआBथा र भरोसामा ±ास आएको ।
• २००७ सालको राजनीितक पNरवतIनसँगै &शासनको सुधारका लािग पटक-पटक आयोग/सिमितहX गठन गनK र
सुझाव िलने कायI भैरहेता पिन कायाI@वयन प0 िफतलो रहेको ।
• के @Rकृ त संरचनामा पNरवतIनको संघारमा रहेको, Bथानीय सरकार गठनसँगै कमIचारीको सं€या र सेवा &वाह पिन
Bथानीय तहमा के ि@Rत हfने अवBथा रहेको ।
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब ८० हजार रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:३५५) ।
7. पािकBतानः
• &शासन सुधारका लािग िविभ@न समयमा ९ वटा आयोगहX बिनसके का, तर राजनीितक अिBथरताले गदाI अपेि0त
सुधार हfन नसके को । सरकार अ@य मु¢ाहX (अथIत@<, सै@य 0े< आिद) मा के ि@Rत भई &शासिनक सुधार छायामा
परे को ।
• &शासन सुधारको असफल इितहास रहेको, उaच तहका अिधकारीहX सोही अनुसारको सेवा सुिवधामा मBती
गNररहेका, उनीहX अिहलेकै िBथितलाई िनर@तरता िदन &यास गदIछन् ।
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब ३४ लाख रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:५६) ।
8. Žीलंकाः
• सन् १९७८ मा &शासिनक सुधार सिमित गठन भई सुधारका लािग सुझाव िदइयो र सोको कायाI@वयन गNरयो ।
• सन् २००१ मा राि\|य लोकसेवा आयोग पुनःBथापना भयो ।
• सन् २००२ मा E-Shrilanka Development Strategy Vयाई कायाI@वयन गNरएको ।
• सन् २०१० मा सावIजिनक YयवBथापन सुधार म@<ालय (Ministry of Public Management Reform) को
Bथापना गरी Jयसले िदएका सुझावहXको िनर@तर कायाI@वयन गNरएको ।
• िनजामती कमIचारीको सं€या कNरब ९८ हजार रहेको (कमIचारी र कुल जनसं€याको अनुपात १:२२२)

SAARC रा\|हXमा &शासनका साझा समBया तथा चनु ौतीः

साझा पNरवेशः
• &ायः सबै देशहXमा एकै &कारको सामािजक, साBं कृ ितक पNरवेश छ । लगभग सबै देशहXमा अिBथर राजनीितक
&णाली छ । आ@तNरक M@Mले सबै &भािवत छन् ।
• िवकासका समBया समान र एउटै &कृ िrका छन् । गNरबी, आतंकवाद, भोकमरी, बेरोजगारी, ल†िगक िवभेद,
जातीयताका मु¢ाहX, बहfभािषक मु¢ाहX कNरब कNरब सबै सदBय रा\|हXले भोिगरहेका छन् ।
• &शासन सुधारका लािग पटके आयोग/सिमित िनमाIणको परmपरा &ायः सबै सदBय रा\|ले अवलmबन गरे का छन् ।
तर &ा˜ सुधारको कायाI@वयन प0 कमजोर छ ।
साझा &शासिनक समBयाः
• सावIजिनक &शासनको कमजोर अवBथा
• &णालीगत उrरदाियJव र पारदिशIताको कमी
• कमजोर सूचना YयवBथापन &णाली

85
 • अJयािधक राजनीितकरणले गदाI &शासिनक अिBथरता, अनुमान गनI किठन Yयवहार, िनणIय िनमाIणमा राजनीितक
अवरोध
• संर0णवाद
• जनशिZको 0मता िवकासमा पयाI˜ मा<ामा &भावकारी &िश0णको अभाव
• &शासनमा मिहलाको कमजोर उपिBथित
• परmपरागत र Top-down शासक>य &णाली
• कमजोर सpजाल
• &शासनमा राजनीित र Yयवसायीक 0े<को साँठगाँठ (Nexus)

सधु ारका उपायहXः

• राजनीित र &शासनको सुधार सँगसँगै गNरनुपनK ।
• राजनीितक BथाियJव अपNरहायI । यसले मा< &शासिनक BथाियJव हfनसwने ।
• &शासिनक िनणIय &कृ यामा राजनीितक हBत0ेप गनK &थाको अ@Jय गNरनुपनK ।
• राजनीितक गठब@धनमा हfने फे रबदलले &शासनमा असर नपनK &णालीको िवकास गनुIपनK ।
• &शासिनक सुधारको माEयमबाट साँBकृ ितक र पुरातनवादी सोचलाई पNरवतIन गNरनुपनK ।
• &शासन सुधारका लािग आयोग/सिमित िनमाIणको परmपराकोस9ा िनर@तर सुधार सिमित संरचना िनमाIण गNरनुपनK ।
• सावIजिनक &शासनमा आधुिनक सूचना &िविधको &योगलाई अझ Yयापक बनाई नागNरकसँगको िनर@तरको सmपकI
र सेवा &वाहलाई चुBत दुXBत बनाउनुपनK ।
• ‚uाचारको साझा समBयाका िवX} अिभयानै चलाएर कारवाही गNरनुपनK ।
• तुलनाJमक अEययन तथा रा•ा सुधारका &यासहXको अनुकरण गरी कमजोर &शासन भएका देशहXले सुधारका
लािग थप/िवशेष &यासहX अगािड बढाउनुपनK ।
• सदBय रा\|हXबीचको &शासिनक सpजाललाई थप बिलयो बनाई आपसी सहयोग र सम@वय बढाउनुपनK ।

86
3.5 Managing human resource in public administration (सावIजिनक &शासनमा मानव cोत
YयवBथापन)

अवधारणा
• Right man in right place at right time
• सगं ठनको उ¢ेxय &ाि˜का लािग YयविBथत ¥पमा सmपादन गNरने कमIचारी YयवBथापन सmबि@ध सmपूणI िQयाकलाप
नै कमIचारी &शासन हो ।
• कायIBथलमा जनशिZ वा कमIचारीको YयवBथापन र िवकास कमIचारी &शासन हो । कमIचारी &शासनलाई Human
Resource Management पिन भिन@छ ।
• कमIचारी &शासनले मानव संसाधनका Pre-R to Post-R सmमका िQयाकलापहX संचालन गदIछ । कमIचारी
हXको खोजी, छनौट, &ाि˜, िवकास गद– संगठनमा िटकाई रा€ने YयवBथा नै कमIचारी &शासन हो ।
• संगठनमा मानव साधनलाई संगिठत र YयविBथत ¥पमा पNरचालन गनK चरणव} िQयाकलाप कमIचारी &शासन हो ।
यस अ@तरगत -
- Acquisition: HR Planning, Recruitment, Selection
- Development: Training, Career Development
- Utilization: Job description, Performance Appraisal
- Motivation: Job satisfaction, Grievance handling, Promotion
- Maintenance: Compensation, Working environment, Inter relationship
- Socialization: After retirement benefits

कमIचारी &शासनको महJव

• सगं ठन र कमIचारीको Efficiency र Effectiveness बढाउन,
• Competency बढाउन Capacity build up गनI,
• Team work लाई गित िदन,
• Career Development लाई सहज बनाउन,
• Succession plan लागु गनI,
• Environmental Adaptation का लािग,
• Meeting challenges of Globalization
• Manage change and conflict
• Improving decision making capacity

कमIचारी &शासनका चनु ौितहX

चनु ौित नरा•ो कुरा होइन । चनु ौितले कमIचारी बाट नयाँ खाले 0मताको माग गदIछ । वातावरणको पNरवतIन र मानव
गितिशलताले कुनै पिन 0े<मा चनु ौित Vयाउने गदIछ ।
• वातावरणले Vयाएको चुनौित: िश¶ पNरवतIन, िव{Yयािपकरण, Work force Diversity
• सांगठिनक चुनौित: Right sizing, Out sourcing, &ित\पधाIJमकता, लोकताि@<करण, समावेशीकरण
• YयिZगत चुनौित: नैितकता र सामािजक िजmमेवारी, Brain Drain, Job Security
• राnय पुनस²चनाको स@दभIमा चुनौित: संिघयतामा कमIचारी YयवBथापन

नेपालको कमIचारी &शासनमा देिखएका समBयाहX

• बढी राजनीितकरण
• अिधकार र साधनको के ि@Rकरण
• कमIचारीको कतै अभाव कतै घइु चो
87
 • मािथVलो तहमा हािकिमपन,मातहतमा अनुशासन िहनता
• जनशिZ योजना छै न ।
• वृित योजना छै न ।
• यो~यता &णाली छनौटमा मा< िसिमत भयो ।
• कमIचारीको 0मताको पूणI उपयोग भएन ।
• Highly Demoralized
• िनजामित सेवाको गNरमा घट् दो छ ।

नेपालको कमIचारी &शासनलाई YयविBथत गरी पNरवतIनले Vयाएका चुनौित सामना गनI र राnय इaछालाई कायाI@वयन
गराउने भूिमका &भावकारी बनाउन कमIचारीलाई रणनीितक साधनका ¥पमा िलने, HRD को कानुनी तथा संBथाJमक ढाँचा
सबल बनाउने र CPA ले &शासनको नेतJृ वदायी भूिमका िलने जBता कुरामा जोड िदनु पदIछ ।
राnयको संBथागत 0मता भनेकै Jयहाँका कमIचारीको 0मता र जाग¥क िQयािशलता हो ।

88
3.6 Financial control system (िवrीय िनय@<ण &णाली)

अवधारणाः
• आिथIक cोतको &भावकारी िविनयोजन र उपयोगको सुिनि[तता गरी उपलिgधलाई उaच र &भावकारी बनाउन
अपनाउने आिथIक अनुशासनको &णाली नै आिथIक िनय@<ण &णाली हो ।
• आिथIक सुशासनको सै}ाि@तक आधारमा िवकास भएको अवधारणा हो ।
• िवrीय िनय@<ण शgद परmपरागत &शासिनक शgद जBतो देिखए तापिन वाBतवमा यसले बजेटको &भावकारी र
नितजामुखी उपयोगमा सहजीकरण गनK कायI गदIछ । यसले आिथIक cोतको िनय@<ण नगरी सकाराJमक पNरणाम र
अपेि0त &ितफल &ाि˜मा आिथIक cोत पNरचालन हfनुपनK मा@यता रा€दछ ।
• खचI YयवBथापनमा &भावकाNरता Vयाउनु, राजBवको असुलीलाई बढाउनु र सम5मा आिथIक अनुशासन कायम
गराउनु यसको मु€य उ¢ेxय हो ।

नेपालमा िवrीय िनय@<ण &णालीको अवBथाः

• लामो समयदेिख िवनाtिuकोण सावIजिनक खचI िवBतार गनK र राnयको भूिमका अनावxयक 0े<मा समेत फै लाउने
गNरएको छ ।
• नेतJृ वमा रहेको अदरू दिशIताका कारण अनुJपादक 0े<मा खचI बढ्दैगएको छ भने अक•तफI गNरएको लगानी र खचI
िनय@<ण, अनुगमन गनK रणनीितक &णालीको समेत अभाव छ ।
• राजBवमािथ पिहलो िजmमेवारी चालू खचI तथा सावाँ र gयाज भुZानीमा पदIछ । तर सरकारको सीिमत cोतसाधनले
साधारण खचIसमेत धा@न नसके को अवBथामा जनकVयाणकारी 0े<मा लागनी गनK सामŒयI गुमाइरहेको अवBथा छ
।
• सरकारले थालेका कितपय सुधारका कायIQमहXले पिन पNरणाम िदन सके को छै न । िब5ँदो शाि@त सुर0ा र बढ्दो
खचI िवBतारले अनुJपादक र साधारण खचIका 0े<हXको िवBतार हfँदै गएको छ । यBतो अवBथामा राजBवका थप
आधार िसजIना गरी सावIजिनक खचI YयवBथापनलाई &भावकारी बनाउन चुनौती ब@दै गएको छ ।
• िवकास िनमाIणका कायIहXमा सmभाYयता अEययन नगरे पिन बजेट िविनयोजन गनK परmपराले गदाI पूँिजगत बजेट
खचI हfन सके को छै न ।
• िवकास िनमाIण कायIमा भएको िढलाई, समयमा नै काम नहfँदा बजेट ि³ज हfने समBया, िनदKशनअनुसार कायाI@वयन
नभएको, पिहले खचI गरी पिछ &िQया पूरा गनK &वृिr बढेको, आिथIक िनयमका &ावधान औपचाNरकतामा मा<
सीिमत हfन पुगेको ।
• म@<ालयगत Bपu नीित, संय@<, रणनीितक सोच र सोसँग तालमेल हfने कायIQमहXको अभावकै कारण योजना र
कायIQम अलप< पनK गरे को ।

89
 • लोकि&य कायIQम िनमाIण गनK Qममा संसद िवकास कोष र िनवाIचन 0े< पूवाIधार िवशेष कायIQमको नाममा नीित
िनमाIणमा संल~न हfनुपनK YयवBथािपकाका सदBयहX नै आयोजनाको छनौट र रकम बाँडफाँडमा संल~न हfने, अJय@त
छNरएका कायIQमहXमा रकम छनK कायIमा संल~न गराईएको छ ।

िवrीय िनय@<ण &णाली सधु ारका लािग सझु ावहXः

• सmभाYयता अEययन भई काम सुX हfन एकदमै तयार रहेका आयोजनाहXमा मा< रकम िविनयोजन गनुIपदIछ ।
•

90
 4. Public Policy: process, issues and current trend
Public Policy (सावIजिनक नीित)

पNरचयः
• राnय सpचालनका लािग सरकारले िलने िनणIय, घोिषत/अवलिmवत नीित, कायIQम वा कानून नै सावIजिनक नीित
हो ।
• Public policy consists of a system of laws, regulatory measures, courses of action, and
funding priorities by a government or its representatives.
• जनइaछा र जनचाहना अनुकूलको शासन सpचालन गरी जनता र सरकार बीचको सmब@धलाई फलदायी तुVयाउने
एवं जनता&ितको सावIजिनक उrरदाियJव र &ितब}ता पुरा गनK Qममा सरकारले गरे को घोषणा वा कायIQम नै
सावIजिनक नीित हो । यो शासन संचालनको आधार हो; सरकार र जनता बीचको सेतु हो ।
• सावIजिनक िहत संर0ण र &व}Iन गनK, सावIजिनक गितिविध िनयमन गनK तथा समाजलाई गितशील एवं सौहाRI
संBथाको ¥पमा पNरचालन गनK उ¢ेxयकासाथ सरकारMारा सावIजिनक नीित घोषणा तथा कायाI@वयन गNर@छ ।
• सावIजिनक नीितका िविभ@न Bव¥पहXमा ऐन, िनयम, कायIिविध, आविधक योजना, वािषIक बजेट तथा कायIQम,
सरकारी िनणIयहX पदIछन् ।

सावIजिनक नीित हfनका लािगः

• सावIजिनक सरोकारको िवषय हfनुपदIछ ।
• सरकारको आिधकारीक िनणIय हfनुपदIछ ।
• समाजले 5हण गनुI पदIछ ।

सावIजिनक नीितका िवशेषताह¥ः

• िवBतृत उ¢ेxयमल
ू क तथा नितजामलू क,
• सावIजिनक िQयाकलापको Žृख ं ला तथा ढाँचा,
• राnयसpचालनको मागIदशIन,
• सरकारको भावी कायIिदशा/ भिव\यो@मख
ु ,
• सावIजिनक िहत र सरोकारका िवषयमा जारी हfने, लोककVयाणकारी,
• कानुनमा आधाNरत, अिधकार &ा˜ िनकायबाट जारी हfने,
• नागNरक माझमा समान आधारमा कायाI@वयन हfने / सबैले पालना गनुI पनK,
• वातावरणबाट &भािवत हfने,
• खुला र पारदश¤,
• तजुIमाको मुल आधार संिवधान हो ।

असल सावIजिनक नीितका गणु ह¥ः

• िववेकपणू I (Rational)
• राजनैितक ¥पमा उपयZ ु (Appropriate)
• वैध (Legal)
• सवIBवीकायI (Acceptable)
• सmभाYय (Feasible)
• पयाI˜ (Adequate)
• कायाI@वयनयो~य (Implementable)

91
सावIजिनक नीित िकन सरकारले मा< जारी गदIछ ?
• सरकारसँग वैधािनक शिZ हf@छ ।
• सरकारले नीित कायाI@वयनमा सम¥पता कायम गनK 0मता रा€छ ।
• सरकारसँग नीित पालना नगनKलाई द^ड सजाय गनK अिधकार हf@छ ।

सावIजिनक नीितका धार वा आयामहX (Dimensions):

• Political Stream or Dimension: नागNरकको राजनीितक अिधकारको संर0ण गनI, उिनहXको Rights,
Choice र Voice को सरं 0ण गनI पूणI¥पमा राजनीित“हXMारा बनाईएको नीितलाई राजनीितक धारको नीित भिन@छ
। जBतैः सिं वधान, ऐन, िनयम, राजनीितक सहमतीका आधारमा भएका घोषणाहX आिद ।
• Developmental Stream or Dimension: नागNरकको Development Expectation पुरा गनK शीलशीलामा
राnयका िनदKशक िस}ा@त र नीित अ@तगIत रहेर जारी गNरने 0े<गत नीितहX, र आविधक योजना जBले काननू ी भ@दा
िवकासाJमक प0लाई िनदKिशत गदIछ, JयBता धारका नीितलाई िवकासाJमक धारको नीित भिन@छ । जBतैः
औ£ोिगक नीित, वािणnय नीित आिद ।

सावIजिनक नीितका िकिसम:

• समयावधीको आधारमाः
- दीघIकािलन नीित
- मEयकािलन नीित
- अVपकािलन नीित
• नीितले समेट्ने 0े<, Jयसको &कृ ित एवं उ¢ेxयका आधारमा
- सानवान नीित - संिवधान, दीघIकािलन योजनाहX
- िनयमनकारी नीित - Yयापार नीित, सावIजिनक सBं थान सmब@धी नीित
- िवतरणकारी नीित - समावेशीकरण, लि§त समहू सmब@धी नीित
- पनु ःिवतरणकारी नीित - कर नीित, भिू मसुधार नीित

सावIजिनक नीितले समेट्नपु नK िवषयः

• Global Issues लाई सmबोधन गनK ।
• Use of ICT मा जोड िदने ।
• Citizens Participation बढाउने ।
• Social Inclusion मा जोड िदने ।
• Good Governance कायम गनK ।
• Decentralization मा सहयोग पुयाIउने ।
• Human Rights and Human Development लाई के @Rिव@दमु ा रा€ने ।
• Environmental Management गनI सwने ।
• Poverty Reduction गनK ।
• Peace and prosperity कायम हfने ।

सावIजिनक नीित तजIमु ाका आधारहXः

• जनताका माग र अपे0ा,
• संिवधान र राnयका नीित िनदKशक िस¢ा@तहX,
• सrा¥ढ दलको चुनावी घोषणाप<,
• आविधक योजनाका ल§य तथा कायIQमहX,

92
• िव£मान &था, परmपरा र सामािजक मुVय मा@यताहX,
• नेपाल प0 रहेका अ@तराि\|य सि@ध सmझौताहX,
• उपलgध Žोत साधनको अवBथा,
• आकिBमक अवBथाको Žृजना,
• िवगतमा समBया समाधान गनI िलइएका आधारहX,
• @यायपािलकाका िनदKशनाJमक आदेशहX,
• संवैधािनक िनकाय, सिमितका &ितवेदनहX,
• िवपि0 दलका रचनाJमक सुझावहX ।

93
Public Policy – Process (सावIजिनक नीित &कृ या)

• सावIजिनक िहतका लािग सावIजिनक समBयाको पिहचान गरी Jयसको समाधान गनK िविभ@न िवकVपहXको िवŸेषण
गरे र उपयुZ िवकVपको छनौट एवं सोको कायाI@वयन र मूVयाङ् कन समेतको कायIलाई सावIजिनक नीित &कृ या
भिन@छ ।
• नागNरकमाझ सरकारले YयZ गरे को &ितव}ता वा उिनहX &ितको दाियJव &भावकारी ¥पमा िनवाIह गनK Qममा
सरकारMारा गNरने नीितगत िवषयको चयन र Bवीकृ ित, JयBता नीितगत &ितव}तालाई कायाI@वयनमा उतानIका लािग
आवxयक मागIदशIन, उ¢ेxय िनधाIरण, &ाथिमकता िनधाIरण, cोत र साधनको YयवBथापन तथा कायाI@वयन र सोको
अनुगमन तथा &ा˜ &ितफलको मूVयाङ् कन लगायतका कायIको समिu नै नीित &कृ या हो ।
• सावIजिनक नीितको Bव¥प वा ढाँचा िनwय»ल गनK (Prescribing), कायाI@वयनका लािग सबल सयं @<को िनमाIण
गनK (Enabling) तथा आवxयक भौितक, िविrय एवं मानिवय सहयोग YयवBथापन (Supporting) सmब@धी
कायIको समिu नीित &कृ या हो ।
1. Problem Identification
- Discussion
- Definition and Agenda Setting,
- Need assessment: उJप@न समBया वा िसिजIत मागको गिहराई कित छ? सोको सmबोधनका लािग िव£मान
नीितहX छन्/छै नन्? Gap के छ? यस &ितको नागNरक वा सरोकारवालाको दवाव के कBतो छ? िसिजIत मागको
तJकाल सmबोधन गदाI वा नगदाI के हfन सwछ? िवकVप के के छन्? यो सावIजिनक तहबाट गNरनुपनK हो या
होइन?
- Decision for reform
2. Policy Making
- Formulation: अिधकार &ा˜ सावIजिनक िनकाय वा पदािधकारीले नीित तजुIमा गदIछ ।
- Policy Analysis - &Bतािवत नीित कायI Legally Applicable छ छै न, Politically Suitable छ छै न,
Economically Viable छ छै न, Socially Acceptable छ छै न र Technically Feasible छ छै न ?
- Policy Legitimization/Acceptance
3. Policy Implementation
- नीित कायाI@वयनको वातावरण बनाउने, &चार &सार र बहसपैरवी गनK
- नीित कायाI@वयन कायIयोजना तयार गनK
- नीित कायाI@वयनका लािग बजेट तथा कायIQमको YयवBथा गनK
- संगठा@तमक संरचना तयारी तथा अ@य आवxयक>य कायIहX गद– जाने
- नीितको YयवहाNरक कायाI@वयन गनK
4. Policy Monitoring and Evaluation
- Independent and expert based.
- Assess the outputs/outcomes/impacts: Are desired outputs and outcomes achieved?
What's the impact? गोि›, अ@तरिQया, सावIजिनक सुनुवाई गनI सिकने । साथै तेcो प0बाट Bवत@<
मूVयाङ् क समेत गनI उपयुZ हfने ।
- Feedback ?
5. Policy Maintenance
- Policy adjust and modify,
- Succession, or
- Termination

94
सावIजिनक नीित &िQयामा &शासनको भिू मकाः
सामा@य¥पमा हेदाI सावIजिनक नीित तजIुमा गनK कायI सरकारको हो । सरकार भनेको राजनीित“ र &शासकहX बीचको
समिu हो । यसथIमा नीित तजIमु ा गनIु राजनीित“ र &शासकको सहकायI हो । तर &शासकको िव“ता (Expertism), सेवाको
िBथरता (Longterm Careerism) र सूचना मािथको अ5ािधकार (Access to Information) का कारण सावIजिनक नीित
तजुIमा र कायाI@वयनमा &शासनको भूिमका सध† अहम् रहेको हf@छ । नीितगत ¥पमा सावIजिनक नीित तजुIमाका Qममा
राजनीित“को दशIन, मा@यता र Vision लाई कायाI@वयनयो~य नीित तजुIमा गरी सवIBवीकायI तुVयाउन र सोको सफल
कायाI@वयन गनI सावIजिनक &शासनले िनmन िQयाकलाप माफI त आ”नो भूिमका िनवाIह गदIछः
• नीित आवxयकताको पिहचान गनK,
• &शासक>य “ान र अनुभवका आधारमा सVलाह र सुझाव &दान गनK,
• नीितकोबारे मा सुचना र तŒयांक संकलन गनK,
• समBया िवŸेषण र &ाथिमक>करण गनK,
- तJकािलन आवxयकता र दीघIकािलन आवxयकता
- मौजुदा YयवBथा, थप YयवBथाको औिचJय र आवxयकता
- समBयाको पुu्याँई
- समBयाको &भाव र असरको िवŸेषण
• Žोत साधनको पिहचान र अनुमान गनK
- मौजुदा Žोत साधन (िविrय, मानिवय र सांगठिनक) को अवBथाको िवŸेषण
- संभािवत Žोत र साधनको अनुमान
- माग र आपूितI िबचको संयोजनको पिहचान
• नीितको मBयौदा तयार गनK,
• &Bतािवत नीित मBयौदाको सावIजिनिककरण गरी राय संकलन गनK
- सावIजिनक नीितकोबारे मा जनतालाई सचेत गराउने
- सरोकारवालाको सहभािगता सुिनि[त गनK
- िव“को सुझाव िलने
• नीितको अि@तम मBयौदा तयार गरी Bवीकृ ितका लािग पेश गनK ।
• नीितको &भावकारी सpचार गनK, सचेतना अिभवृि} गनK, सरोकारवालाहX बीच मनोवै“ािनक तJपरताको िवकास
गनK ।
• &ाथिमकता िनधाIरण एवं नीित कायाI@वयन कायIयोजना तयार गनK ।
• नीित कायाI@वयनका लािग आवxयक सBं थागत सरं चना, जनशिZ, Žोत साधनको िनwय»ल, अ@तर िनकाय सम@वय,
YयवBथापन र पNरचालन गनK,
• नागNरक समाज, िनजी 0े< र शासिकय &णालीका अ@य प0हXसँग सहकायI र साझेदारी िनमाIण गनK ।
• उपयZ ु उJ&ेरकको YयवBथा गनK ।
• नीित कायाI@वयनको नेतJृ व &दान गनK ।
• नीित अनुगमन सूचकहX तयार गनK ।
• अनुगमन संय@<को िवकास गनK, नीित कायाI@वयनको िनर@तर अवलोकन र िनNर0ण गनK, Feedback &ाि˜, र
समBयाको समाधान गद– जाने ।
• सावIजिनक नीितको कायाI@वयनसँग सmबि@धत सूचना संकलन र िवŸे षण गनK ।
• कायाI@वयनकताIको कायIसmपादनको समुिचत मूVयाङ् कन गनK ।
• कायाI@वयनमा संल~न प0लाई उJ&ेरणा र &ोJसाहन &दान गनK ।
• नीित कायाI@वयनको &ितफल सिम0ा गनK ।
• नीित कायाI@वयनका िसलिसलामा देिखएका समBयाको पिहचान, िवŸेषण र समाधानका िवकVपहXको िवकास
गनK ।
• िव“ता, अनुभव र सूचनाको उपयोगMारा नीितको गुणाJमकता अिभवृि} गनK ।
• नीित सुधारका लािग &यJनशील रहने, Developmental Feedback उपलgध गराउने ।
95
अ@Jयमा,
• किहलेकािह एउटा नीितले िविभ@न नीित ज@माउछ । जBलाई Spillover Policy भिन@छ ।
• सावIजिनक नीितको तजुIमा गदाI िवगतमा गNरएका &यासहX, वतIमान अवBथा, मु€य मु€य समBया र चुनौित र नयाँ
नीितको आवxयकता र औिचJय समेतको िवŸेषण गरी@छ ।

सावIजिनक नीित तजIमु ामा &भाव पानK तJवह¥ः

• देशको संिवधान तथा कानूनहX,
• राजनीितक &णाली, राजनीितक दलका मूVय मा@यता (Political Ideology) एवं चुनावी घोषणाप<हX,
• जनमत, दबाब समूह, नागNरक समाज, सm‚ा@त वगI, Minorities को िहत र BवाथI,
• देशको आिथIक, सामािजक एवं भौगोिलक पNरवेश,
• साधन र cोतको उपलgधता तथा YयवBथापनसँग सmब} िनकायहX,
• कमIचारीत@<, पेशागत संघसंगठनहX र ितनको राजिनितक दलसँगको सािमƒयता,
• Professional, Civil Society, Media
• अ@तराIि\|य Bतरमा भएका सि@ध-सmझौताहX, दातृिनकायहXको चाहना, Global Issues,

सावIजिनक नीित तजIमु ाका Models वा तNरकाह¥ः

• संBथागत आधारमाः
- British Model - जुन िनकायले काम/कायाI@वयन गनK हो सोही िनकायले नै अवधारणाप< जारी गरी नीित
तजुIमा गनK
- American Model - नीित तजुIमा गनI Experts सिmमिलत छु9ै संBथागत संय@<को पNरचालन गनK । जBतै
नेपाल कानून आयोग माफI त नीित तजुIमा ।
• गोƒयताको आधारमाः
- Open Model - सmबि@धत Stakeholders को सहभािगतामा कBतो नीित तजुIमा हfँदैछ भ@ने पूवI
अनुमानयो~यताको आधारमा हfने नीित तजुIमा ।
- Black-Box Model - नीितमा रहने िवशेष YयवBथाहXका सmब@धमा अि@तम चरणसmम पिन अित गोƒय
राखी गNरने नीित तजुIमा । जBतैः बजेट, करका दरमा हेरफे र आिद ।

सावIजिनक नीित तजIमु ाका Approaches:

• Top-down Approach
• Buttom-up Approach
• Composite Approach
• Team Approach

सावIजिनक नीितका tिuकोणह¥ः

• &िQयागत tिuकोणः नीित िनमाIण सmब} &िQया र िविधलाई जोड िदई नीित िनमाIण गनK tिuकोण । यस &कारको
मा@यता अनसु ार के बल राnय सच
ं ालनलाई गित &दान गनI Bथािपत मVू य, मा@यता र परmपरालाई जोड िदई सावIजिनक
नीित िनमाIण गनK गNर@छ । यस मा@यता अ@तगIत िनmन िस}ा@तहXको &योग गNर@छः
- Public Choice – Social Need अनुसार
- Elite mass - Supply driven
- Group – Policy as a result of group struggle
- Populist - 0िणक लाभका लािग
- Institutionalism - कम जनसहभािगता

96
 - Neo-institutionalism
- Organized Anarchy - अिधकार &ा˜ YयिZको BवाथIिस¢ गनI ।
- Functional Process - Whole Cycle
• उJपादन तथा &भावको tिuकोणः सावIजिनक िहत संर0ण गद– नागNरक र राnयको आवxयकता अनुसारको नितजा
&ाि˜का लािग नीित तयार गNरने tिuकोण । &िQयामा भ@दा नितजामा जोड िदने यो tिuकोणले सावIजिनक नीितलाई
सावIजिनक>करण गनK आधार िद@छ । यस मा@यता अ@तगIत िनmन िस}ा@तहXको &योग गNर@छः
- Incremental
o Marginal Incremental
o Partisan Mutual Adjustment
o Logical Incremental
- Rationality
- Bounded Rationality
• रणनीितक tिuकोणः सावIजिनक नीित िनमाIणको पिछVलो र &भावकारी मािनएको रणनीितक tिuकोणले
वातावरिणय उयपुZता एवं स0मताको पNरधीमा रिह नीित िनमाIण गनुIपनK मा@यता 5हण गरे को छ । कायाI@वयनशील
नीितको िनमाIणको लािग िनदKिशत यो tिuकोण अ@तगIत िनmनानुसारको िस}ा@तहXको &योग गNर@छः
- Enterpreneurship Model
o Maxi-Maxi
o Mini-Maxi
- Adoptive Model: भएका िवकVप मEये उपयZ ु /सिजलो िवकVप छा@ने ।
- Stretegic Planning

97
Public Policy - Issues (सावIजिनक नीितका म¢ु ाहX)

• वतIमान समयमा राnयको Eयान के ि@Rत हfनुपनK नीित िनमाIणको 0े<का आधारमा (https://www.state.gov/policy/)
- Anti-Corruption
- Climate and Environment
- Combatting Drugs & Crime
- Cyber Issues
- Democracy and Human Rights
- Economic Affairs and Trade Policy
- Energy
- Food Security
- Trafficking in Persons
- Women's Issues

• नीित िनमाIण &कृ यासँग सmबि@धत आधारमा

- Issues in Process: नीित &कृ या चQमा रहेका सबै चरणहXको &भावकारी &योग, िवकVपहXको
लेखाजोखा, िव“ताको &योग
- Participation: नीित िनमाIण तथा कायाI@वयनमा लि0त समूह/सरोकारवालाहXको अथIपूणI सहभािगता र
यसको लािग उनीहXको 0मता अिभवृि}को मु¢ा
- Qualities: नीितको गुणBतर कसरी बढाउने ?
- Politics: नीित िनमाIणमा राजनीितक ल§य र चाहनालाई कसरी सmबोधन गनK ?
- Gap between theory and practice

98
Public Policy - Current Trends (सावIजिनक नीितका हालको िदशा)

• Evidence based policy making

• 'Wicked' policy problems is another hot topic, particularly relevant to environmental and
social policy

99
Public Policy in Nepal (नेपालमा सावIजिनक नीित)

नेपालमा सावIजिनक नीित तजIमु ाका िस}ा@तह¥ः

• सावIजिनक नीित तजुIमा गनK Qममा नेपालमा एउटै नीितमा सबै िस}ा@तहX वा फरक फरक नीितमा फरक फरक
िस}ा@तहXको अवलmबन गNरएको छ ।
• िवषेशगरी नयाँ नीित वा Cross-Cutting Policy बनाउँदा Rational Theory को अवलmबन गरे का छ‹ भने अ@य
अिधकांश नीितमा Incremental Theory को &योग बिढ भएको छ ।

सावIजिनक नीित तजIमु ामा संल~न िनकायह¥ः

• YयवBथािपका, कायIपािलका र @यायपािलका
• कमIचारीत@<
• अ@य संबैधािनक िनकायहX
• राि\|य योजना आयोग र राि\|य िवकास पNरषद
• Bथानीय िनवाIिचत िनकायहX
• िविभ@न आयोग, कायIदल र अEययन टोलीहX
• गै.स.स. र िमिडया
• Interest Group, Experts, Pressure Group

• नेपालमा सावIजिनक नीित तजुIमा गदाI–

- सmबि@धत म@<ालयले मBयौदा गदIछ ।
- सरोकारवालाको परामशI िलइ@छ ।
- अ@तरिनकाय कायIदलले मBयौदा पNरमाजIन गदIछ ।
- म@<ालयले मि@<पNरषदमा &Bताव पेश गदIछ ।
- म.प.को सmबि@धत सिमितमा छलफल हf@छ ।
- मि@<पNरषदबाट िBवकृ ित हf@छ ।
- कायाI@वयनका लािग सmबि@धत म@<ालयमा पठाइ@छ ।

नेपालमा सावIजिनक नीित &कृ यामा रहेका समBयाहXः

• तजुIमामा िव£मान समBयाह¥ः
- नीित िनमाIण सmब@धी पयाI˜ “ान, सीप, 0मता, सहभािगता, सम@वय, सदचाहना र इमा@दाNरताको किम,
- &शासकहXमा उaच मनोबल र उJ&ेरणाको किम, यथािBथितमा रमाउने &वृित हािव,
- Bवत@< र स0म कमIचारीत@<को किम,
- सूचना र सpचार संय@<को कमजोर अवBथा,
- Bपu कायI िववरण र कायI िवभाजनको अभाव,
- Bपu, पारदश¤ र िनि[त कायI प}ित तथा संय@<को अभाव,
- उrरदाियJवको अBपuता,
- पयाI˜ गृहकायI नहfनु,
- िनणIय &िQया बिढ के ि@Rकृ त हfनु,
- एक अकाIको अिधकार0े<मा अितQमण र हBत0ेप गनK &वृिr,
- अ@धानुकरण गनK &वृिr,
- राजनीितक दाउपेच र BवाथIको &भाव,
- आम जनताको अपे0ा भ@दा अमुक वगI िवशेषको BवाथIबाट बिढ &भािवत,
- िवदेशी दातृसंBथा, सरकार, कुटनीित“हX र िवMानहXलाई मागIदशIक सmझने &वृिr, उिनहXकै सुझावको

100
 &भुJव,
- भएका नीितहXको कायाI@वयन तथा सोको अनुगमन र मूVयाङ् कन &भावकारी नहfनु, कागजी काम र कितपय
0े<मा Policy Crowding को समBया रहनु ।
• कायाI@वयनको समBयाह¥ः
- ल§य महJवकां0ी तर 0मता कम ।
- नीितको &चार नहfने, सरोकारवालालाई सहभािग नगराइने ।
- संBथागत अ&भावकारीता ।
- नीितगत अिBथरता ।
- Demand-base भएनन ।
- नीित वBतुगत भएनन । नीित िवŸेषणको अभाव ।
- नीितबाट तदथI समाधान खोnने, दीघIकालीन &भाव नहेनK ।
- तजुIमालाई नै उपलgधी मा@ने &वृित छ ।
- कायाI@वयन कायIयोजना बनाइदैन ।
- अनुगमन, मूVयाक ं न र पुरBकार YयवBथापन कमजोर छ ।
- िवगतका नीितको &भावका बारे मा Feedback िलइदैन ।
• नीित मुVयांकनका समBयाह¥ः
Evaluation Effectiveness is determined by - (A×W×I)+E
- A = Ability Factor
o मVु याकं न गनK 0मता कम छ ? Resource, Manpower, Skill, Information को किमले ।
- W = Willingness Factor
o राजनितक र &शासिनक &ितव}ता छै न ।
o Buck Passing Tendency छ ।
o Performance oriented Culture छै न ।
o कमIचारीको अवरोध छ ।
- I = Instrumentality Factor
o Indicator वBतुिन› र समय सापे0 छै नन ।
o Procedure झ@झिटलो छ ।
o Action Plan बनाइदैन ।
- E = Environmental Factor
o Supporting Environment छै न ।
o Politician, Donor Agency / Citizen को Co-operation कम छ ।
- यसका साथैः
o नीित ल§यमा Bपuता छै न ।
o कारण र पNरणाम छु9याउन गा±ो छ ।
o Biassness हfने अवBथा छ ।
o मूVयांकन औपचाNरकतामा मा< िसिमत छ ।
o नीित &भावको अिनि[तता छ ।
o नीित &भावको फै लावट वढी छ ।

नेपालमा सावIजिनक नीित िनमाIण र कायाI@वयनका YयवहाNरक समBयाहX

नेपालमा सावIजिनक नीित तजुIमा Hypothesis मा आधाNरत हf@छ भने कायाI@वयन Reality मा आधाNरत हfने
भएकाले कायाI@वयनमा समBया छ ।
Formulation in aggression; implementation in regression

101
• रणनीितगत समBयाः
- सावIजिनक नीितलाई िनदKिशत गनK वृहत राि\|य नीित/मागI िनदKशक नीित (Meta Policy) को अभाव रहनु
- दातृ समुदायको नीित पालना गनुIपनK दवाव रहनु
- राजनीित र &शासन बीचको सmब@धमा समBया रहनु
- नेतJृ वको 0मता कमजोर हfनु
- नीित तजुIमामा सकाराJमक जनदवाव Žृजना गनुIपनK नागNरक समाज, िनजी 0े< र Yयवसाियक 0े<को
सिQयता @यून रहनु
- Cross-cutting Issues अJय@त धेरै हfनु
- अ@तराIि\|य सि@ध, महासि@ध तथा &ितब}ताहXको कायाI@वयनमा नीितगत उrरदाियJव िसजIना हfनु
• संरचनागत समBयाः
- नीित िनमाIण सmब@धी पयाI˜ “ान, सीप, 0मता, सूचना र तŒयांकको किम
- सहभािगता, सम@वय, सदचाहना र इमा@दाNरताको किम,
- &शासकहXमा उaच मनोबल र उJ&ेरणाको किम, यथािBथितमा रमाउने &वृित हािव,
- Bवत@< र स0म कमIचारीत@<को किम,
- Bपu कायI िववरण र कायI िवभाजनको अभाव,
- Bपu, पारदश¤ र िनि[त कायI प}ित तथा सयं @<को अभाव,
- उrरदाियJवको अBपuता,
- पयाI˜ गृहकायI नहfनु,
- िनणIय &िQया बिढ के ि@Rकृ त हfनु,
- एक अकाIको अिधकार0े<मा अितQमण र हBत0ेप गनK &वृिr,
- अ@धानक ु रण गनK &वृिr,
- राजनीितक दाउपेच र BवाथIको &भाव,
- आम जनताको अपे0ा भ@दा अमुक वगI िवशेषको BवाथIबाट बिढ &भािवत,
- िवदेशी दातृसंBथा, सरकार, कुटनीित“हX र िवMानहXलाई मागIदशIक सmझने &वृिr, उिनहXकै सुझावको
&भुJव,
- भएका नीितहXको कायाI@वयन तथा सोको अनुगमन र मूVयाङ् कन &भावकारी नहfनु, कागजी काम र
कितपय 0े<मा Policy Crowding को समBया रहनु ।
- नीित िनमाIणको अवधारणागत प0 कमजोर हfनु
- नीित &णालीमा सरोकारवालाहXको अथIपूणI सहभािगता हfन नसwनु
- &शासकमा काम प@छाउने &वृिr हािव हfनु
- तŒयपरक भ@दा मूVयपरक नीित &िQयाले Bथान पाउनु
- नीितको पालना तथा सोको सा@दिभIकता र औिचJयको िवŸेषण नहfनु
- िव“ताको उपयोग आलंकाNरक &ितत हfनु
- नीित िनमाIणमा Top-Down Approach को &चलन, अिधकांश नीित तदथIवाद एवं Supply based हfनु
- कायाI@वयन संय@<को िनमाIण िवनाको नीित &िQया
- नीित कायाI@वयनका लािग आवxयक Žोत, साधनको अपयाI˜ता रहनु
• &णालीगत तथा कायIिविधगत समBयाः
- संगिठत अराजकता वृि} हfनु
- सूचना YयवBथापन तथा तŒयांक &णालीको कमजोर अवBथा,
- नीित तजुIमा सmब} Standard Operating Procedures नहfनु
- राजनीितक अपनJवमा किम
- नीितको मूVयाक ं न र अनुपोषण &णाली कमजोर रहfनु
- R&D लाई &ोJसाहन नहfनु
- राजनीितक सQ ं मण र अिBथरता वृि} हfनु

102
 - Social Legitimacy कमजोर रहनु
• मनोYयवहाNरक समBयाः
- Buck passing, Rent seeking, Tail chasing &वृिr रहनु
- निवनता र Žृजनशीलतालाई &ोJसाहन नगNरनु
- समूह गितशीलता र समूह भावनाको किम हfनु
- सामािजक उदािसनता र िनरपे0ता िव£मान हfनु

सावIजिनक नीित िनमाIण र कायाI@वयनलाई स0म तVु याउने सभं ावना र उपायहX
• सकाराJमक प0/सmभावनाह¥ः
- सरकारको कायI0े< र &ाथिमकताको पिहचान गनK &यास गNरएको
- शासक>य सुधार र सुशासनको अिभयान सpचालन भएको
- सरकार, नागNरक समाज, िनजी 0े< र सmब} प0बीच सहकायI र साझेदारीको संभावना &बल ब@दै गएको
- िवशेष“हXको सहभािगता उVले€य मा<ामा रहेको
- अ@तराIि\|य सहभािगता र सकाराJमक दवाव बढ्दै गएको
- सावIजिनक नीित िनमाIणमा चासो रा€ने Critical Mass बढ्दै गएको
- IT को उपयोग र YयवBथापनको &चलन बढेको
- सामािजक सचेतना र सहभािगतामा बढोrरी भैरहेको
• थप सुधारका उपायह¥ः
- सकाराJमक सोच र सहभािगताको लािग वकालत र सचेतनाको िवकास गनK
- गहन अनुस@धान तथा िवŸेषण प[ात मा< नीित Vयाउने
- कायाI@वयन संय@<को कायाI@वयन 0मता हेरी सो समेत बढाउने गरी नीितको तजूIमा र कायाI@वयन गनK
- सूचना YयवBथापन &णाली सुtढ गनK
- सहभािगतामूलक अनुगमन &णालीको Bथापना गनK
- संBथागत 0मता िवकास गनK
- सावIजिनक नीितको M&E गनK हालको संरचनाJमक YयवBथालाई थप िQयाशील बनाई उपयुZ नीित
संय@<को YयवBथा गनK
- NPC को पुनस²रचना गरी यसको नीित सम@वय र नीित अनुगमन 0मता सुtढ पानK
- Policy Thinktank Group तयार गनK
- Meta Policy तयार गनK
- R&D लाई &ाथिमकता र िनर@तरता िदने
- िवकासका साझेदारबीच समझदारी र सहकायI िवकास गनK
- नीितको &भावकाNरता अनगु मनका लािग सावIजिनक सुनवु ाई तथा लेखाजोखा &णाली अनश ु रण गनK
- नीित िनमाIण र कायाI@वयनमा राजनीितक नेतJृ व र &शासनय@<बीच भूिमका र िजmमेवारीका सmब@धमा
सहमित र साम@जBय कायम हfने संय@< िनमाIण गनK ।

नेपालको सावIजिनक नीित &िQयामा रहेका चनू ौतीहX/समBयाह¥ः

• राnयका नीितलाई िनदKिशत गनK वृहत राि\|य नीितको अभाव रहनु
• नीित िनमाIणको अवधारणागत प0 कमजोर हfनु
• नीित तजुIमामा सकाराJमक जनदवाव Žृजना हfन नसwनु
• नीित &णालीमा सरोकारवालाहXको अथIपूणI सहभािगता हfन नसwनु
• नीित तजIमु ा सmब} Standard Operating Procedures नहfनु
• &शासकमा काम प@छाउने &वृिr हािव हfनु
• निवनता र सहनिशलतालाई &ोJसािहत नगNरनु

103
 • तŒयपरक भ@दा मूVयपरक नीित &िQयाले Bथान पाउनु
• नीितको पालना तथा सोको सा@दिभIकता र औिचJयको िवŸेषण नहfनु
• िव“ताको उपयोग आलंकाNरक &ितत हfनु
• नीित िनमाIणमा Top-Down Approach को &चलन, अिधकांश नीित तदथIवाद एवं Supply based हfनु
• कायाI@वयन संय@<को िनमाIण िवनाको नीित &िQया
• नीित कायाI@वयनका लािग आवxयक Žोत, साधनको अपयाI˜ता रहनु

नेपालमा सावIजिनक नीितहX िकन सफल हfदँ ैनन ?

नेपालमा सावIजिनक नीित तजुIमा Hypothesis मा आधाNरत हf@छ भने कायाI@वयन Reality मा आधाNरत हfने
भएकाले कायाI@वयनमा समBया छ ।
• Žोत साधनको अपयाI˜ता छ ।
• पNरपुरक ऐन, िनयम, कायIिविध समयमा नब@नाले
• िनि\Qय &शासनका कारण ।
• जनताको &ितिQया नकराJमक हfने भएकाले ।
• असंगत, महJवाकांि0 र निमVदा ल§यहX ।
• वृहत लागत ।
• समाधान िविहन समBया ।
• समBयामा पNरवतIन आइरहने ।
• नयाँ समBयाको Žृजना भएमा ।
• बहfतJवको उपिBथित ।
• बढ्दो राजनीितक दवाब ।
• नीितको उ¢ेxय र बजेट बीच तालमेल नहfनु ।
• Need Based हfदैनन्

104
 5. Development
5.1 Aspects of development - economic, social, political and institutional (िवकासका
प0हXः आिथIक, सामािजक, राजनीितक तथा सBं थागत)

पNरचयः
• सकाराJमक िदशामा भएको पNरवतIन जुन अनुभूितयो~य एवं Bवीकारयो~य छ, Jयो नै िवकास हो ।
• यो अ5गामी पNरवतIन वा Xपा@तरणकोलािग िनर@तर चिलरहने एक &िQया वा उपाय हो ।
• िवकास र वृि}बीचमा फरक छ । वृि}ले पNरमाणाJमक पNरवतIनलाई र िवकासले JयBतो पNरवतIनको गुणBतर र
िदगोपनलाई इिं गत गदIछ ।
• अमJयI सेनका अनुसार Bवत@<ताको िवBतार, 0मताको िवकास र मVू यवान जीवन िनमाIण नै िवकास हो ।
• िवकास बहfआयािमक अवधारणा हो । सीिमत tिuकोणबाट मा< यसको अEययन, िवŸेषण गदाI Jयो अपरू ो र
<टु ीपणू I हfनसwछ । म€ु यतया िवकासलाई आिथIक िवकास, सामािजक िवकास, राजनीितक िवकास, मानिवय
िवकास र सBं थागत िवकासबाट हेनK गरे को पाई@छ ।
• िवकासका यी प0हX एक-अकाIमा पNरपूरक र सहसmब@धमा रह@छन् । आिथIक सुधार हfँदा सामािजक सुधारका
प0लाई पिन सहयोग पु~ने र राजनीितक YयवBथालाई पिन संBथागत िवकास गनIमा सहयोग गदIछ भने अकाIितर
सामािजक र राजनैितक िवकासको माEयमMारा आिथIक िवकासको गितलाई िवBतार गनI पिन सहयोग पु~दछ ।
• िवकासलाई सापे0तामा हेNरनुपछI , निक िनरपे0 Xपमा ।

िवकासको पवू IशतIः

• Rुत र िदगो िवकासका लािग िनmन शतIहX आवxयक पछI ः िवकास -
- िBथर राजनीितक &णाली - मौिलक हfनुपछI
- िBथर &शासिनक &णाली - आJमिनभIर हfनुपछI
- ससु Bं कृ त सामािजक, साBं कृ ितक आधार - वातावरण मै<ी हfनुपछI
- उपयZ ु योजना &णाली - समावेशी र स@तुिलत हfनुपछI
- जनसहभािगता - पNरवतIनलाई आJमसात गरे को हfनुपछI
- लगानीमै<ी वातावरण - राि\|य एकता र अख^डता कायम गनI
- सफल नेतJृ व सघाउने, समाजमा सिह\णुता कायम गनK र
- उJसािहत कमIचारीत@< । िदगो शाि@त कायम गराउने हfनुपछI ।

नेपालको राि\|य िवकास नीितः

िव.सं. २०७२ मा जारी भएको नेपालको संिवधानमा रहेको राnयका िनदKशक िस}ा@त, नीित तथा दाियJव िशषIक
अ@तगIत िवकाससmब@धी नीित उVलेख भएको छ । यसका साथै राि\|य आविधक योजना र अ@य 0े<गत नीितहXमा पिन तत्-
तत् िवषयको िवकाससmब@धी नीित उVलेख गरे को पाइ@छ । सिं वधानमा उVलेिखत िवकास नीितहX यस &कार छन्ः
1. 0े<ीय स@तुलन सिहतको समावेशी आिथIक िवकासका लािग 0े<ीय िवकासको योजना अ@तगIत िदगो सामािजक
आिथIक िवकासका रणनीित र कायIQमहX तजुIमा गरी सम@वयाJमक तवरले कायाI@वयन गनK,
2. िवकासका tिuले पछािड परे का 0े<लाई &ाथिमकता िदंदै स@तुिलत, वातावरण अनुकूल, गुणBतरीय तथा िदगो
Xपमा भौितक पूवाIधारको िवकास गनK,
3. िवकास िनमाIणको &िQयामा Bथानीय जनसहभािगता अिभवृि} गनK,
4. वै“ािनक अEययन अनुस@धान एवं िव“ान र &िविधको आिव\कार, उ@नयन र िवकासमा लगानी अिभवृि } गनK
तथा वै“ािनक, &ािविधक, बौि}क र िविशu &ितभाहXको सरं 0ण गनK,

105
 5. राि\|य आवxयकता अनुसार सूचना &िविधको िवकास र िवBतार गरी Jयसमा सवIसाधारण जनताको सहज र
सरल पहfँच सुिनि[त गनK तथा राि\|य िवकासमा सूचना &िविधको उaचतम उपयोग गनK,
6. िवकासको &ितफल िवतरणमा िवप@न नागNरकलाई &ाथिमकता िददं ै आम जनताले @यायोिचत Xपमा पाउने
YयवBथा गनK,
7. एक>कृ त राि\|य पNरचय YयवBथापन सूचना &णाली िवकास गरी नागNरकका सबै &कारका सूचना र िववरणहX
एक>कृ त Xपमा YयवBथापन गनK तथा यसलाई राnयबाट उपलgध हfने सेवा सुिवधा र राि\|य िवकास योजनासँग
आब} गनK,
8. जनसांि€यक तŒयांकलाई अ£ाविधक गद– राि\|य िवकास योजनासँग आब} गनK ।

आिथIक िवकासः

पNरचयः
• आिथIक िवकास JयBतो &िQया हो, जसले आिथIक सmप@नताका लािग आिथIक वृि} र संरचनामा &भाव पादIछ ।
• रोजगारी िसजIना, आmदानी वृि}, बचत पNरचालनMारा गुणBतरीय जीवनको &ाि˜ नै आिथIक िवकास हो ।
• तŒयाङ् क>य tिuले हेदाI जनसं€या वृि}दरभ@दा कुल राि\|य आmदानीको वृि}दर (GNI Growth Rate) बढी भई
&ितYयिZ आmदानीमा पिन वृि} हfनुलाई आिथIक िवकास भिन@छ ।
• गNरबी िनवारणलाई आिथIक िवकासको मु€य सूचकको Xपमा िलने गNर@छ ।

सचू कहXः
1. गNरबीको अवBथा 6. उJपादनमा भएको बढोrरी
2. आिथIक वृि} 7. उपभोग 0मता
3. आय िवतरण 8. सावIजिनक िवr YयवBथापन
4. लगानी &व}Iन र औ£ोिगक>करण 9. ब†िकङ एवं िबमा YयवBथापन
5. रोजगारी िसजIना

िनधाIरकहXः
1. आिथIक तJवहX 2. गैरआिथIक तJवहX
- पूँजी िनमाIण - मानव Žोत
- &ाकृ ितक Žोत - &िविध तथा िश0ा
- कृ िष बजार - राजनीितक Bवत@<ता
- आिथIक &णाली - सामािजक सगं ठन
- ‚uाचार
- िवकासको चाहना

नेपालको आिथIक िवकास नीितः

िव.सं. २०७२ मा जारी भएको नेपालको संिवधानमा रहेको राnयका िनदKशक िस}ा@त, नीित तथा दाियJव िशषIक
अ@तगIत आिथIक िवकाससँग सmबि@धत &मुख नीितहXः
1. सावIजिनक, िनजी र सहकारी 0े<को सहभािगता र Bवत@< िवकास माफI त राि\|य अथIत@< सुtढ गनK,
2. अथIत@<मा िनजी 0े<को भूिमकालाई महJव िददै उपलgध साधन र cोतको अिधकतम पNरचालन गरी आिथIक
समृि} हािसल गनK,
3. सहकारी 0े<लाई &वधIन गद– राि\|य िवकासमा अJयिधक पNरचालन गनK,

106
 4. आिथIक 0े<का सबै गितिविधमा Bवaछता, जवाफदेही र &ितBपधाI कायम गनI िनयमनको YयवBथा गद– सवा²गीण
राि\|य िवकासमा &ोJसाहन र पNरचालन गनK,
5. उपलgध साधन, cोत तथा आिथIक िवकासको &ितफलको @यायोिचत िवतरण गनK,
6. तुलनाJमक लाभका 0े<को पिहचान गरी उ£ोगको िवकास र िवBतारMारा िनयाIत &व}Iन गद– वBतु तथा सेवाको
बजार िविवधीकरण र िवBतार गनK,
7. कालाबजारी, एकािधकार, कृ ि<म अभाव िसजIना गनK र &ितBपधाI िनय@<ण जBता कायIको अ@Jय गद– राि\|य
अथIत@<लाई &ितBपध¤ बनाई YयापाNरक Bवaछता र अनुशासन कायम गरी उपभोZाको िहत संर0ण गनK,
8. राि\|य अथIत @<को िवकासका लािग राि\|य उ£ोगध@दा र साधन cोतको संर0ण र &वधIन गरी नेपाली Žम, सीप र
कaचा पदाथIमा आधाNरत Bवदेशी लगानीलाई &ाथिमकता िदने,
9. राि\|य अथIत@<को िवकासका लािग Bवदेशी लगानीलाई &ाथिमकता िदने,
10. राि\|य िहत अनुकू ल आयात &ितBथापन, िनयाIत &वधIनका 0े<मा वैदेिशक पूँजी तथा &िविधको लगानीलाई
आकिषIत गद– पूवाIधार िवकासमा &ोJसाहन एवं पNरचालन गनK,
11. वैदेिशक सहायता िलंदा राि\|य आवxयकता र &ाथिमकतालाई आधार बनाउँदै यसलाई पारदश¤ बनाउने र वैदेि शक
सहायताबाट &ा˜ रकम राि\|य बजेटमा समािहत गनK,
12. गैरआवासीय नेपालीहXको “ान, सीप, &िविध र पँजू ीलाई राि\|य िवकासमा उपयोग गनK,
13. औ£ोिगक कNरडोर, िवशेष आिथIक 0े<, राि\|य पNरयोजना, िवदेशी लगानीका पNरयोजनाको स@दभIमा अ@तर &देश
तथा &देश र संघ बीच सम@वय Bथािपत गराई आिथIक िवकासलाई गितशीलता &दान गनK ।

नेपालको आिथIक िवकासका समBयाहXः

1. अिBथर राजनीितक &णाली - सरकारको अिBथरताले नीितगत अिBथरता रिह लगानी आकषIण हfन नसwनु
2. कमजोर सुशासन &णाली - िविधको शासन, पारदिशIता, जनसहभािगता र उrरदाियJवको कमजोर अवBथा
3. कमजोर िवकास YयवBथापन - जनअपे0ा एवं जनआवxयकताअनुXप िवकासमै<ी नीित, योजना, कायIQम,
आयोजना तजुIमा, कायाI@वयन, अनुगमन र मूVयाङ् कन हfन नसwनु
4. कमजोर cोत YयवBथापन - वैदेिशक लगानीलाई आकषIण गनI नसwनु, िनजी 0े<को लगानीलाई उJपादनमूलक
0े<मा लगाउन नसwनु, उपलgध &ाकृ ितक cोत र साधनको पयाI˜ उपयोग गनI नसwनु
5. पूवाIधारको िवकासमा @यून लगानी गनुI
6. द0 र स0म जनशिZको िवकास गनI नसwनु
7. सामािजक 0े<को िवकासलाई पिन सँगसँगै लैजान नसwनु
8. लगानीमै<ी वातावरण बनाउन नसwनु
9. आिथIक cोत र साधनको सम@याियक िवतरण &णाली अपनाउन नसwनु

सामािजक िवकासः

पNरचयः
• मानव सœयताको Qिमक िवकाससँगै आधुिनक सœय समाजले अपे0ा गरे अनुXपको मानवजीवनका अपNरहायI
िवषयहX जBतै िश0ा, BवाBŒय, खानेपानी, पोषण, आवास, सामािजक सुर0ालगायतका सामािजक सूचकहXको
Bतरमा हfने गुणाJमक पNरवतIन नै सामािजक िवकास हो ।
• साथै हा•ो जBतो सामािजक िवभेदयुZ समाजको हकमा मिहला िवकास, बालबािलका र वृ}वृ}ा, दिलत, जनजाित
र िपछिडएको वगIको लािग भएको सकाराJमक पNरवतIनको िBथितलाई समेत सामािजक िवकासले समेटेको हf@छ ।

107
सचू कहXः
1. िश0ाको Bतर र पहfँचको अवBथा 7. जनसहभािगता
2. सामािजक जागरण तथा सचेतनाको अवBथा 8. धािमIक सिह\णुता
3. गुणBतरीय BवाBŒय सेवाको उपलgधता एवं 9. सामािजक सुर0ा तथा जीवनको सुर0ा
पहfँचको अवBथा 10. सम@यायीक िवतरण &णाली
4. पणू I सरसफाइ, Bवaछ वातावरण 11. आधुिनक>करण (नवीन र आधुिनक संBकारको
5. औषत आयु अवलmबन)
6. सामािजक समावेशीकरण 12. समानता

नेपालको सामािजक िवकास नीितः

िव.सं. २०७२ मा जारी भएको नेपालको संिवधानमा रहेको राnयका िनदKशक िस}ा@त, नीित तथा दाियJव िशषIक
अ@तगIत सामािजक िवकाससँग सmबि@धत &मुख नीितहXः
1. िश0ा 0े<मा लगानी अिभवृि}, उaच िश0ालाई सहज, गुणBतरीय र पहfँच यो~य बनाई Qमशः िनःशुVक बनाउँदै
लैजाने,
2. जनBवाBŒयको 0े<मा लगानी वृि} गद– जाने, गुणBतरीय BवाBŒय सेवामा सबैको सहज, सुलभ र समान पहfँच
सुिनि[त गनK, BवाBŒय सेवालाई सवIसुलभ र गुणBतरीय बनाउन BवाBŒय अनुस@धानमा जोड िददं ै BवाBŒय सBं था र
BवाBŒयकम¤को स€ं या वृि} गद– जाने,
3. नागNरकको BवाBŒय बीमा सुिनि[त गद– BवाBŒय उपचारमा पहfँचको YयवBथा िमलाउने ।
4. पNरवार िनयोजनलाई &ोJसािहत गद– मातृ िशशु मृJयुदर घटाई औसत आयु बढाउने,
5. अYयविBथत बसोबासलाई YयवBथापन गनK तथा योजनाब} र YयविBथत बBती िवकास गनK,
6. आधारभत ू वBतु तथा सेवामा सबै नागNरकहXको समान पहfँच सिु नि[त गद– दगु Iम र पछािड पाNरएको 0े<लाई िवशेष
&ाथिमकता िदई योजनाब} आपिू तIको YयवBथा गनK,
7. यातायात सुिवधामा नागNरकहXको सरल, सहज र समान पहfँच सुिनि[त गनK, यातायात 0े<लाई सुरि0त, YयविBथत
र अपांगता भएका YयिZ अनुकूल बनाउने,
8. असहाय एकल मिहलालाई सीप, 0मता र यो~यताको आधारमा रोजगारीमा &ाथिमकता िदंदै जीिवकोपाजIनका लािग
समुिचत YयवBथा गद– जाने,
9. जोिखममा परे का, सामािजक र पाNरवाNरक बिह\करणमा परे का तथा िहंसा पीिडत मिहलालाई पन ु ःBथापना, संर0ण,
सशZ>करण गरी Bवावलmबी बनाउने,
10. बालबािलकाको सव•rम िहतलाई &ाथिमक Xपमा Eयान िदने,
11. सामािजक सुर0ा र सामािजक @याय &दान गदाI सबै िलंग, 0े< र समुदायिभ<का आिथIक Xपले िवप@नलाई
&ाथिमकता &दान गनK,

नेपालको सामािजक िवकासका समBयाहXः

1. अिश0ा एवम् गुणBतरीय िश0ामा पहfँचको कमी
2. Yयापक गNरबी
3. राजनीितक अिBथरता
4. सशु ासनको कमी
5. सामािजक 0े<मा @यून लगानी एवं भएको लगानीको पिन पूणI उपयोग नहfनु
6. पूवाIधार के ि@Rत िवकासे सोच, एिककृ त िवकास योजनाको अभाव
7. पNरवतIनमुखी सोचको अभाव
8. खोQो आधुिनकताउ@मुख सोच
9. ल†गीक िवभेद तथा जातीय छुवाछुत

108
राजनीितक िवकासः

पNरचयः
• राजनीितक िवकास भ@नाले राजनीितक स0मताको िवकासलाई बुिझ@छ, जस अ@तगIत लोकताि@<क शासन
&णालीको िवकास, जनताको मौिलक हक अिधकारको र0ा, शासनमा सहभािगता, राजनीितक सचेतनाको
अिभवृि}, उaच राजनीितक संBकार आिद िवषयहX पदIछन् ।
• जनतामा िनिहत सावIभौमसrाको सही &योग, संर0ण र सmव}Iन गनI सwने 0मता नै राजनीितक िवकास हो ।
• आदशI राजनीितक अवBथाले मुलुक र नागNरकको िहत, आवxयकता र अपे0ाअनुXपको उaचBतरको राजनीितक
संBकारको पNरकVपना गरे को हf@छ ।

राजनीितक िवकासका लािग आवxयक तJवहXः

1. समानता
- कानूनको tिuमा सबै नागNरक समान हfने र सबैलाई कानूनको समान संर0ण &ा˜ हfने
- सबै सावIजिनक पदहX सबै नागNरकका लािग खुला हfने
- राजनीितक &िQयामा जनसमथIन, जनसहयोग, नागNरक &ितब}ता र जनसहभािगता हfने ।
2. 0मता
- राजनीितक &णालीको YयवBथापन 0मता
- सावIजिनक सेवा &वाह YयवBथापन 0मता
- िववाद वा िवरोध YयवBथापन 0मता ।
3. िविशuीकरण
- िवशेष“ताको िवकास
- कायाIJमक िविशuीकरण
- Bवायrता ।

सचू कहXः
1. वैचाNरक Bवत@<ताको अœयास
2. Bवत@< र स0म @यायपािलका
3. मानव अिधकार एवं नागNरक हकको सुिनि[तता
4. आविधक िनवाIचन &णाली एवं सहज सrा हBता@तरणको अœयास
5. नागNरकमै<ी शासक>य संरचना, Yयवहार र प}ित
6. सशु ासन
7. नागNरकको आवxयकता र अपे0ाको सmबोधन
8. नागNरक स@तुिu

नेपालको राजनीितक िवकास नीितः

नेपालको संिवधानमा रहेको राnयका िनदKशक िस}ा@त, नीित तथा दाियJव िशषIक अ@तगIत राजनीितक तथा शासन YयवBथा
सmब@धी नीितहXः
1. राजनीितक उपलिgधको र0ा, सुtढीकरण र िवकास गद– आिथIक, सामािजक तथा सांBकृ ितक Xपा@तरणका
माEयमबाट जनताको सव•rम िहत र समु@नित &Jयाभूत गनK,
2. मानव अिधकारको सरं 0ण र सव ं धIन गद– िविधको शासन कायम रा€ने,
3. नेपाल प0 भएका अ@तराIि\|य सि@ध सmझौताहXको कायाI@वयन गनK,

109
 4. सावIजिनक &शासनलाई Bवaछ, स0म, िन\प0, पारदश¤, ‚uाचारमुZ, जनउrरदायी र सहभािगतामूलक बनाउँ दै
राnयबाट &ा˜ हfने सेवा सुिवधामा जनताको समान र सहज पहfँच सुिनि[त गरी सुशासनको &Jयाभूित गनK,
5. आमसpचारलाई Bवaछ, BवBथ, िन\प0, मयाIिदत, िजmमेवार र Yयावसाियक बनाउन आवxयक YयवBथा गनK,
6. संघीय इकाइबीच िजmमेवारी, cोत साधन र &शासनको साझेदारी गद– सुमधुर र सहयोगाJमक सmब@धको िवकास र
िवBतार गनK ।

नेपालको राजनीितक िवकासका समBयाहXः

1. राजनीितक BथाियJव कायम गनI नसिकनु
2. राजनैितक िस}ा@तको पNरपालना गनK संBकारको अभाव रहनु
3. राजनीितक िन›ा र इमा@दाNरताको कमी हfनु
4. BवBथ &ितBपधाIमा अिव{ास रहनु
5. राजनीितमा अिधक ‚uाचार कायम हfनु
6. अपराधको राजनीितकरण र राजनीितमा अपरािधकरण हfनु
7. गिmभर मानव अिधकार तथा मौिलक अिधकारको हनन् गनK िवX} पिन राजनीितक दल आव}ताको आडमा संर0ण
गनK &वृिr, कानूनी शासनको उVलंघनमा उ}त हfनु
8. राि\|य म¢ ु ामा पिन सहमित कायम गनK सBं कार नहfनु
9. दलगत BवाथI हावी रहनु
10. राजनीितक दल िभ<को आ@तNरक &जात@< र समावेशीत@<को अभाव रहनु
11. राजनीितक Bवत@<ताका नाममा हfने उaछृ ं खलता YयवBथापनमा किठनाइ रहनु
12. राि\|य राजनीितमा बढ्दो वैदेिशक चलखेल तथा JयBतो चलखेललाई आम@<ण नै गनK &वृिr रहनु
13. पयाI˜ मा<ामा जनसहभािगता गराउन नसिकनु, साथै राजनीितक दलहX पिन JयBतो सहभािगता नगराउने
मानिसकताबाट 5िसत हfनु
14. खराब शासक>य शैली रहनु, &शासन माथी अJयािधक राजनीितकरण गनK इaछा र &वृिr रहनु

संBथागत िवकासः

पNरचयः
• िनि[त उ¢ेxय &ाि˜का लािग संगठनका cोतहXको िसजIना र िविनयोजन माफI त संBथाको सpजाल फै लाउनु तथा
पुनवIल &दान गनुI नै संBथागत िवकास हो ।
• संBथा २ िकिसमका हf@छन्ः Concrete र Abstract
- Concrete Institution: JयBता िनकाय जसको सामािजक मूVय हf@छ, िनि[त कायIिजmमेवारी र BथायीJव
हf@छ । जBतैः सरकारी िव£ालय, अदालत आिद ।
- Abstract Institution: काननु , अिलिखत सामािजक िनयमहX, बजार &णाली आिद ।
• नेपालको सवालमा सघं ीय सरं चनाअनुसारको सBं थागत िवकास जिटल अवBथामा रहेको छ । &ा@तीय र Bथानीय
तहमा सBं थागत सरं चनाहXको िवकास र िवBतार गरी जनताले अिधकतम लाभ पाउन सwने गरी सBं थागत BथाियJव
कायम गनI आवxयक छ ।

संBथागत िवकासका िवशेषताहXः

• सामािजक मा@यता • सामूिहकता
• वैधािनकता • BथायीJव
• बृहr िजmमेवारी • लचकता
• द0ता तथा &भावकाNरता • कायाIJमक एकता

110
नेपालको संBथागत िवकासका समBयाहXः
1. सBं थाभ@दा YयिZलाई बढी जोड िदने &वृिr हfनु
2. संBथागत सmझनालाई महJव निदइनु
3. संBथागत िवकास &ाथिमकतामा नपनुI
4. सBं थागत सचू नाको &योग नहfनु
5. YयिZमुखी संBथा िवकास हfनु, कितपय संBथा कुनै अमुक YयिZकै लािग खडा गNरए जBतो हfनु ।

111
5.2 Nepalese economy and issues relating to planning, mobilization of resources, growth
and development (नेपाली अथIत@< तथा योजना, cोत पNरचालन, वृि} र िवकास सmब@धी म¢ु ाहX)

आिथIक &णाली
• कुनै िनि[त 0े< िभ<को उJपादन, cोतहXको िवतरण, िविनमय एवं वBतु तथा सेवाको िवतरण &िQयाको समिu नै
Jयस 0े<को आिथIक &णाली हो ।
• आिथIक &णाली िभ< आिथIक िQयाकलापमा सल ं ~न सBं था र ितनका भिू मका, उपभोगको ढाँचा, आिथIक िनणIय
िनमाIण &िQया र आिथIक सरं चना जBता िवषयहX समावेश भएका हf@छन् ।

आिथIक &णालीका &कार

1. पँजू ीवादी (Capitalist) वा बजारमुखी अथIत@<ः Free Market; Profit Motive; Private Property; Market
Competition
2. समाजवादी (Socialist) वा िनय@<णमुखी अथIत@<: Public Ownership; Central Planning; No
Competition; Government Role in Production and Pricing; Equality of Income Distribution;
Social Welfare; Assurance of Job and Wages as per Capacity and Needs.
3. िमिŽत (Mixed) अथIत@<ः Mix of Capitalist and Socialist Flavor; Government guides and
regulates, Individual owns means of production.

नेपालको अथIत@< (Nepalese Economy)

• नेपालले फरक–फरक समयकालमा िभ@निभ@न िकिसमका आिथIक &णाली अबलmबन गद– आयो । राणाकालले
छाडेको िवरासतBव¥प २००७ सालमा भएको &जात@<को Bथापना प[ातका शु¥का वषIहXमा पिन अथIत@<मा
साम@ती अथIYयवBथा कायम रšो । जmमा १ &ितशतले अथIYयवBथाका ९८ &ितशत cोतसाधन आफूमा िनहीत
राखे । Jयस कालख^डमा गNरबीको अनुपातसमेत उaच िथयो । वै“ािनक गणनाप}ित नभएको सो कालख^डमा
झ@डै ६० देिख ७० &ितशत नेपाली गNरब रहेको भुगभIिवद् टोनी हेगनले उVलेख गरे का छन् ।
• साम@ती अथIYयवBथाको िबरासत पpचायतकालीन अविधमा समेत िवBताNरत भयो । यसबेलामा दरबार र शिZमा
पहfँच भएका साम@तहXको सं€यामा पिन वृि} भयो । य£िप िछमेक> मुलुकसिहत िव{YयापीXपमा उदाएका
समाजवादी YयवBथाहX, पि[मा युरोपमा बढ् दो औ£ोगीकरणका दबाब र के ही पढेलेखेका नेपालीहXको
&शासनत@<मा पहfँचका कारण के ही नग^यXपमा भए पिन िवके @Rीकरणको अœयास आरmभ भयो ।
• २०२२ सालदेिख िविभ@न मुलुकको सहयोगमा राnय आफै ले उ£ोगध@धा, कलकारखाना र YयापाNरक &ित›ानहX
िसजIना गनI थाVयो । तर िवQमसंवतको ४० को दशक (अं5ेजी ८०) को दशकमा िव{ आिथIक &णालीमा िविभ@न
नाम र भूिमकामा पहfँच िवBतार गद– गएका दईु संBथा International Monetary Fund र World Bank Mारा
&व}Iन गNरएको आिथIक उदारीकरणको नीितमा नेपाल पिन होिमनै प½यो ।
• २०४६ को जनआ@दोलनपिछ भएको शासन&णाली पNरवतIनसँगै नेपालले खुVलाबजार र उदार अथIनीित अवलmबन
ग½यो । नेपालमा<ै नभएर िव{का अिधकांस देश ९० को दशकपिछ यही आिथIक &णालीसँग आव} छन् ।
• उदार अथIनीितले आमनेपालीको साधनcोतमािथको पहfँचमा वृि} गय• । उदारीकरणपूवI नेपालमा औसत गNरबीको
तह ४९ &ितशत रहेकोमा हाल Jयो अनुपात २३ &ितशतमा झरे को छ । औ£ोिगक तथा YयापाNरक समूहको सं€यामा
वृि} हfँदै गयो । अथाIत,् उ£मको िवकास गरे रै सmप@न हfने नेपालीहXको सं€यामा उVले€य वृि} भयो । काठमाड‹
उपJयका एwलैलै नेपालका धनाढ्यहXको ८० &ितशत िहBसा ओगट् छ, Jयसपिछका बाँक> धनाढ्यहX वीरग@ज,
िवराटनगर, नेपालग@ज, भैरहवाजBता सहरमा छNरएका छन् ।
• आिथIक &णालीमा सेवा0े<ले ५२ &ितशतजित िहBसा ओगट् छ र सो 0े<मा लगानीगनKहX नवधनाढ् यमा Xपा@तNरत
भएका छन् । तर, कृ िषमािथको अथIत@<को िनभIरता अझै उaच छ ।

112
• 5ामीण 0े<मा ठूलो जिमन ओगटेर बसेका जिमनदारहXको थोरै सं€या अझै पिन छँ दैछ । य£िप कृ िष0े<मा ७०
&ितशतभ@दा अिधक जनसं€या अझै आिŽत छन् ।
• हामीकहाँ उJपादनको आधार िनकै कमजोर छ । कृ िष0े< झ@झन् कमजोर बनेको छ, गNरबीको आयतन कृ िष0े<मै
बढी फै िलएको छ । औ£ोिगक 0े<को िवBतार हfनै सके को छै न । िनयाIतबाट हfने आजIन खुिmचएको अथIत@<मा
आयातको बोझ बढ्दो अवBथामा छ । आ@तNरक cोतको पNरचालन िनकै कमजोर छ, वैदेिशक सहायताले
अथIYयवBथा धा@नुपरे को छ ।
• कुल राि\|य लगानीमा िनजी 0े<को िहBसा ८० &ितशतभ@दा बढी छ, तर नेपालको िनजी0े<ले आिथIक &णालीलाई
पूरै धा@नसwने स0मता अझै िवकास भएको छै न । राnयको कVयाणकारी भूिमका अझै अपेि0त छ ।
• एकाितर देशिभ< &Jय0 वैदेिशक लगानी (FDI) को &वाह अित नै कमजोर छ, अकाIितर सरकारले कानुनी Xपमा
&ितब@ध लगाएको भए पिन पुँजीपित नेपालीहXले िवदेशमा धमाधम लगानी गNररहेका छन् ।
• मानव पुँजी अथIत@<को सबल मांसपेशी मािन@छ, तर हामी Jयही पुँजीको िनयाIत गरे र Jयसबाट &ा˜ हfने िव&ेषण
आयले अथIYयवBथा धािनरहेका छ‹ । यी हा•ा अथIत@<का िवशेषताहX हfन् ।
• Jयस बाहेक नेपालको भूपNरवेिBटत िBथित र &ािविधक िवप@नता अिन लामो M@दले अथIत@<लाई पूणIXपमा
िवकाशशील हfन िदएको छै न ।
• िवकासको tिuले िबतेका के ही दशक हा•ा लािग गुमेको दशक सािवत भए, िव{ अथIत@<मा नेपालको &गित खासै
गणनायो~य रहेन । आिथIक िवकासका हा•ा &यास िनकै कमजोर देिखए ।
• नेपालको अथIYयवBथा अिहले पिन पूणIतः अस@तिु लत अवBथामा छ । कुनै 0े<मा औ£ोिगक 0े<का अJयािधक
िवकास भएको देिख@छ भने कुनै 0े<मा सेवा0े<को भिू मका बढी छ भने अिधकासं िहBसा अिहले पिन कृ िषमै आिŽत
छ । Jयसैगरी राि\|य पँजु ी पिन कुनै 0े<िवशेषमा थिु &एर बसेको छ । आिथIक &णालीको यो िवशेषतालाई अब ब@ने
सघं ीय नेपालका कानुनहXले &uXपमा सmबोधन गनI सके मा र सोहीअनसु ार &ादेिशक सरकारहXले काननु ी सरं चना
(इि@Bटट् युसन)हXको िसजIनाMारा बिलयो कायाI@वयनको सिु नि[तता तVु याउन सके को ख^डमा नेपालले आउँदो
एक दशकिभ<ैमा ठूलै आिथIक फड् को मानKछ ।

संघीयतामुखी िवकास
• अिहलेसmम के ि@Rकृ त ढाँचाबाट िवकास अœयासहX हfँदै आएकामा अब संघीयतासँगै िवकास तVलो तहका
नागNरकसम0 िवBताNरत हfनेछन् । सबैभ@दा पिहलो प0 भनेको ७ वटा &देशका लािग ७ वटै &ादेिशक राजधानीहX
तय हfनेछन् । यसको &Jय0 अथI भनेको सय‹ वषIदेिख आिथIक अवसरहX आफूमा िनहीत रा€दै आएको
काठमाड‹बाट ती अवसरहX ७ वटा &देशमा िवके ि@Rत हfनेछन् । यसका साथै हरे क &देशका आ”नै संसद, सरकार र
&ादेिशक कमIचारी संरचना हfनेछ । &ादेिशक &शासिनक संरचनाहXको िनमाIण र िवBतारले BथानीयBतरमा आिथIक
अवसरहX िसजIनामा ठूलो भूिमका खेVछन् ।
• हालसmम के @Rले राि\|य योजना आयोगमाफI त िवकासका एक>कृ त योजना बनाउँदै आएको छ । अब हरे क &देशले
आ”नो आवxयकताअनुसार &ादेिशक िवकास योजना तजुIमा गनKछन् । नेपालको िवकासको मु€य बाधकका Xपमा
रहँदै आएको गNरबी र बेरोजगारीलाई सmबोधन गनIका लािग &ादेिशक तहमा तजुIमा हfने योजनाहXले Jयहाँका हरे क
नागNरकको वैयिZक िवकासलाई Eयान िदनेछन् । साथै JयBता सफल योजनाको कायाI@वयनले अक• िछमेक>
&देशलाई समेत आ”नो मौिलक िवशेषतासिहतको योजनाहX िवकासमा उJ&ेNरत गनKछन् । र, यसले सम5 राि\|य
योजनालाई समानुपाितक समावेशी र सहभािगतामूलक बनाइ आिथIक समानता िवBतारमा योगदान िदनेछ । यसका
लािग संिवधानमै 0े<ीय स@तुलनसिहतको समावेशी आिथIक िवकासका लािग 0े<ीय िवकासको योजनाअ@तगIत
िदगो सामािजक आिथIक िवकासका रणनीित र कायIQमहX तजुIमा गरी सम@वयाJमक तवरले कायाI@वयन गनK
उVलेख गNरएको छ । [धारा ५१ (च) (१)]
• औ£ोिगक कNरडोर, िवशेष आिथIक 0े<, राि\|य पNरयोजना, िवदेशी लगानीका पNरयोजनाको स@दभIमा अ@तर &देश
तथा &देश र संघबीच सम@वय Bथािपत गराई आिथIक िवकासलाई गितशीलता &दान गनK संिवधानमा उVलेिखत छ
।
• के ही &देशहXको हकमा छNरएको गNरबीको YयवBथापन नै सबैभ@दा पिहलो र ठूलो चुनौती हfनेछ । उदाहरणका लािग
&देश नं ६, ७ र २ मा गNरबीको िवषमता अJयािधक छNरएको अवBथामा छ । के ही पके ट 0े<मा गNरबी अJयािधक

113
 सघनXपमा िवBताNरत छ । Jयसो त संिवधानमा िवकासका tिuले पछािड परे का 0े<लाई &ाथिमकता िदंदै स@तुिलत,
वातावरण अनुकूल, गुणBतरीय तथा िदगो Xपमा भौितक पूवाIधारको िवकास गनK उVलेिखत छ । तर,
भौितकपूवाIधारमा< समृि}को सूचक होइन, आमनागNरकको जीवनयापन कितको सहज भएको छ, उनीहXको
जीवनBतर कितको समृ} भएको छ, िश0ा–BवाBŒयजBता सामािजक सूचकमा के कित पNरवतIन आएको छ, खा£
सुर0ाको &Jयाभूित के कBतो िकिसमको छ भ@नेजBता अ@य सूचक पिन महJवपूणI हf@छन् । वषIमा ३ मिहना पिन
खा£ उJपादन नपु~ने 0े<मा के कसरी आिथIक िवकासका कायIQमहX िवBतार गनK, &देशका हरे क नागNरकको
&ितYयिZ आय वृि}का लािग कुन िकिसमका लि0त कायIQम Vयाउने भ@ने िवषय &ादेिशक सरकारहXको मु€य
टाउको दख
ु ाइ ब@नेछ ।

संिवधानमा उVलेिखत आिथIक YयवBथाहX

• नेपालको संिवधान–२०७२ ले नेपाललाई ‘समाजवादउ@मुख’ रा\|का Xपमा पNरभािषत गरे को छ । संिवधानमा
भिनएको छ - "सावIजिनक, िनजी र सहकारी 0े<को सहभािगता तथा िवकास माफI त उपलgध साधन र cोतको
अिधकतम पNरचालनMारा ती¡ आिथIक वृि} हािसल गद– िदगो आिथIक िवकास गनK तथा &ा˜ उपलिgधहXको
@यायोिचत िवतरण गरी आिथIक असमानताको अ@Jय गद– शोषणरिहत समाजको िनमाIण गनI राि\|य अथIत@<लाई
आJमिनभIर, Bवत@< तथा उ@नितशील बनाउँ दै समाजवाद उ@मुख Bवत@< र समृ} अथIत@<को िवकास गनK राnयको
आिथIक उ¢ेxय हfनेछ" ।
• सिं वधानमा उVलेख हfने अथI–सामािजक दशIनले Jयो मल ु क
ु ले भोिल गएर कBतो िकिसमको अथIनीित अवलmबन
गनK हो भ@ने कुराको पिन आधार िनमाIण गछI ।
• सिं वधानमा सघं , &देश र Bथानीय तहले आ”नो अिधकारिभ<को िवषयमा िनिहत आिथIक अिधकारसmब@धी
िवषयमा काननु बनाउने, वािषIक बजेट बनाउने, िनणIय गनK, नीित तथा योजना तयार गनK र सोको कायाI@वयन गनK
अिधकार िदइएको छ । यसका साथै सघं ले साझा सचू ीका िवषयमा र आिथIक अिधकारका अ@य 0े<मा &देशलाई
समेत लागू हfने गरी आवxयक नीित र मापद^डसmब@धी आधारभूत कानुन बनाउन सwने अिधकार छ ।
• संघ, &देश र Bथानीय तहले आ”नो आिथIक अिधकार0े<िभ<को िवषयमा कर लगाउन र ती cोतहXबाट राजBव
उठाउन सwने YयवBथा गNरएको छ । &Jयेक तह अनुसारका कर थोपNरँ दै जाँदा एउटा &देशमा उJपािदत वBतु अक•
&देशसmम पु~दा महँगो भई तVलो तहका उपभोZामा मारमा पनK जोिखम रह@छ ।
• संिवधानमा, अथI र वािणnयसmब@धी नीित पिन छु9ै Xपमा उVलेख गNरएको छ, जसअ@तगIत सावIजिनक, सहकारी
र िनजी 0े<को सहभािगता र Bवत@< िवकासमाफI त राि\|य अथIत@< सुtढ गनK, उपलgध साधनcोतको अिधकतम
पNरचालन गद– आिथIक समृि} हािसल गनK, सहकारी 0े<लाई &ाथिमकता िदँदै यस 0े<को पुँजीलाई राि\|य
िवकासमा पNरचालन गनK र राnयले िनजी 0े<को लगानी र योगदानमा Bवaछता, जवाफदेही र &ितBपधाI कायम गनI
िनयमनको YयवBथा गद– सवा²गीण राि\|य िवकासमा &ोJसाहन र पNरचालन गनK िवषय समावेश गNरएको छ ।
• यसबाहेक अ@य नीितमा भिनएको छ - उपलgध साधन, cोत तथा आिथIक िवकासको &ितफलको @यायोिचत िवतरण
गनK, तुलनाJमक लाभका 0े<को पिहचान गरी िनयाIत &व}Iन गद– वBतु तथा सेवाको बजार िविवधीकरण र िवBतार
गनK, कालाबजारी, एकािधकार, कृ ि<म अभाव िसजIना गनK र &ितBपधाI िनय@<णजBता िवकृ ित र िवसंगितलाई
िनय@<ण गद– YयापाNरक Bवaछता र अनुशासन कायम गरी उपभोZाको िहत संर0ण गनK, राि\|य अथIत@<को
िवकासका लािग राि\|य उ£ोगध@दा र साधनcोतको संर0ण र &व}Iन गरी नेपाली Žम, सीप र कaचापदाथIमा
आधाNरत Bवदेशी लगानीलाई &ाथिमकता िदने, राि\|य अथIत@<को िवकासका लािग सेवा0े<मा Bवदेशी लगानीलाई
&ाथिमकता िदंदै उ£ोगका Xपमा िवकास गरी &ितBपध¤ बनाउँदै लैजाने भिनएको छ । यी बुँदाहX मा< हेदाI पिन
राnयले उदार अथIYयवBथालाई कतै छाड् न लागेको त होइन भ@ने अनुभूित गराएको छ ।
• यसैगरी, राि\|य िहतअनुकूल आयात &ितBथापन, िनयाIत &व}Iनका 0े<मा वैदेिशक पुँजी तथा &िविधको लगानीलाई
पूवाIधार िवकासमा &ोJसाहन एवं पNरचालन गनK, वैदेिशक सहायता िलंदा राि\|य आवxयकता र &ाथिमकतालाई
आधार बनाउँ दै यसलाई पारदश¤ बनाउने र वैदेिशक सहायताबाट &ा˜ रकम राि\|य बजेटमा समािहत गनK,
गैरआवासीय नेपालीहXको “ान, सीप, &िविध र पुँजीलाई राि\|य िवकासमा उपयोग गनK सिं वधानमा उVलेख
गNरएको छ ।

114
 • कृ िष तथा भूिमसmब@धी YयवBथाको छु9ै ख^ड रािखएको छ, जहाँ वै“ािनक भूिमसुधार गनK, ज~गाको चwलाब@दी
गनK, भूउपयोग नीित लागू गनK YयवBथा गNरएका छन् । यBतै &ाकृ ितक cोतसाधनको &योगको नीितमा
जनसहभािगतामा आधाNरत Bवदेशी लगानीलाई &ाथिमकता िदंदै जलcोतको बहfउपयोगी िवकास गनK उVलेख
गNरएको छ । पयIटनसmब@धी नीितमा राि\|य अथIत@<को महJवपूणI आधारका Xपमा पयाIवरणअनुकूल पयIटन
उ£ोगको िवकास गनK, पयIटन संBकृ ितको िवकास गनI आवxयक वातावरण एवं नीित िनमाIण गनK तथा पयIटन
उ£ोगको लाभ िवतरणमा Bथानीय जनतालाई &ाथिमकता िदने पिन संिवधानमा परे को छ ।
• यसैगरी िवकास YयवBथापनका नीित पिन संिवधानमै उVलेख गNरएको छ । सबैले काम गनI पाउने अवBथा सुिनि[त
गद– देशको म€ु य सामािजक आिथIक शिZका Xपमा रहेको ŽमशिZलाई द0 र Yयावसाियक बनाउँदै Bवदेशमै
रोजगारी अिभवृि} गनK कुरा पिन संिवधानमा समेिटएको छ ।
• मौिलक हकअ@तगIत नेपालको कुनै पिन भागमा आवतजावत र बसोबास गनK तथा कुनै पेसा, रोजगार, उ£ोग, Yयापार
र Yयवसाय गनK Bवत@<ता त उVलेख छ, तर “कुनै कुराले संघीय एकाइबीचको सु–सmब@धमा खलल पुयाIउने कायI
वा सवIसाधारण जनताको सावIजिनक BवाBŒय, िशuाचार वा नैितकताको &ितकूल हfने कायIमा रोक लगाउने वा कुनै
खास उ£ोग, Yयापार वा सेवा राnयले मा< सpचालन गनI पाउने वा कुनै उ£ोग, Yयापार, पेसा, रोजगार वा Yयवसाय
गनIका लािग कुनै सतI वा यो~यता तोwने गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मािननेछैन” भ@ने &ावधानले पिन उ£ोग–
Yयवसायलाई पिन सक ं ु िचत पानI सwने जोिखम छ ।
• के ही &मख ु &ावधान हेदाI, राnयिनयि@<त अथIYयवBथाको अœयास गनI सिकने गरी काननु बनाउन सिकने िवकVप
पिन खुला छाडेको देिख@छ ।
• तर सँगसँगै अथIत@<मा िनजी 0े<को भिू मकालाई महJव िदँदै उपलgध साधन र cोतको अिधकतम पNरचालन गरी
आिथIक समृि} हािसल गनK तथा राि\|य अथIत@<को िवकासका लािग Bवदेशी लगानीलाई &ाथिमकता िदने उVलेख
गNरनल ु े िनजी 0े<लाई नै आिथIक &णालीको बाहकका Xपमा हेNरएको देिख@छ । यसका बाबजदु बाš लगानीलाई
पिन उिrकै &ाथिमकता िदइएको छ । िवशेषतः राि\|य िहतअनक ु ू ल आयात &ितBथापन, िनयाIत &वधIनका 0े<मा र
पूवाIधार िवकासका 0े<मा िवदेशी पुँजी तथा &िविध लगानीलाई आकिषIत गनK नीित रा\|ले अंिगकार गरे को छ ।
• िमिŽत अथIत@<ः संिवधानमा राnय, िनजी 0े< र सहकारीको भूिमका उVलेख हfनु नै िमिŽत अथIYयवBथा हो ।

नेपाली अथIत@<का के ही &मख

ु सचू कहXः
• GDP = X २५ खबI ९९ अबI (CBS, २०७३/७४ को अनुमान),
• सन् २०१५ मा िव{को ९० औँ ठूलो अथIत@<को Xपमा रहेको (UNDP/Human Development Data)
• GDP growth rate = 7.5%, Percapita GDP growth rate = 6.1% (CBS, 2016/17)
• Average annual GDP growth over past 5 yrs = 4.24%, over past 30 yrs = 3%
• Percapita GDP = US$ 853, Percapita GNI = US$ 862, Percapita GNDI = US$ 1139
(2016/17),
• सन् २०१५ मा िव{ सिू चमा per capita income का आधारमा १४१ औँ Bथानमा रहेको
• Poverty percentage = 21.8% (or, after earthquake ~ 25%)
• Poverty (as per MPI) = 28.5% (for 2014, published in 2017) [2006: 65%, 2010: 42%]
• Inflation = 5.1% (2016/17) , Average annual inflation since 2010 = 8.9%
• Remittance: NRs.699 Billion; Remittance percentage change = 5.1% (2016/17)
• Remittance to GDP Ratio: 29.6% (2015/16)
• International Trade: Export -
• Export:Import Ratio = 1:13
• जनताहX बीचको सmपिr िवतरण अ@य िवकिसत र िवकासो@मुख देशहXको दाँजोमै छ: मािथVला १०% सँग कूल
राि\|य सmपितको ३९.१% मािथ िनय@<ण छ भने िनmनतम १०% सँग के बल २.६% मा< ।
• पिछVला वषIहXमा नेपाली अथIत@<को परिनभIरता बढ्दै गइरहेको छ । िनयाIतको तुलनामा आयात उaच दरले वृि}
हfँदा Yयापार घाटा हरे क वषI चुिलँदै गइरहेको छ । खासगरी भारतसँगको Yयापार घाटा अ&Jयािसत Xपमा बिढरहेको

115
 छ । कृ िष&धान मुलुक भएपिन चामल समेत िवदेशबाट आयात गनुIपनK अवBथा छ । पे|ोिलयम पदाथI, सवारी साधन
तथा सुनको आयात पिन उaच दरले बिढरहेको छ ।

नेपाली अथIत@<का समBयाहX

राि\|य समBया
आिथIक समBया सामािजक समBया राजनीितक समBया
1. आम गNरबी 1. उaच जनसं€या वृि}दर 1. अिBथर र अ@यौलपूणI राजनीित
2. @यन ू &ितYयिZ आय 2. उaच बाल मृJयदु र, मातृ मृJयदु र 2. अदरू दश¤ नेतJृ व
3. कृ िष मािथ अJयािधक िनभIरता 3. कुपोषण 3. राजनीितक इमा@दाNरताको किम
4. पुँजीको अभाव 4. अYयविBथत बसाइँसराइ, 4. राि\|य BवाथI भ@दा दलीय BवाथI
5. Mैध अथIत@< िनयमिहन सहरीकरण ठूलो मा@ने मित‚uता
6. औ£ोिगक प¾यौटेपन 5. वग¤कृ त समाज 5. शिZ के ि@Rकरण गनK &वृिr
7. &ाकृ ितक साधनको @यून &योग 6. मिहलाहXलाई तुaछ मा@ने 6. िजmमेवारीपनको अभाव
8. गNरबीको कुचQ &वृिr 7. &ितव}तािहन संBकार
9. बढ्दो बेरोजगारी र वैदेिशक रोजगारी 7. मEयम वगIको कमजोर िBथित 8. आिथIक अपराधमा संर0ण तथा
10. वैदेिशक सहायतामा nयादा िनभIरता 8. वातावरणीय &दषु ण राजनीित“बाट हfने नीितगत
11. उaच मूVयवृि} 9. गणु Bतरीय िश0ाको अभाव, ‚uाचार
12. बढ्दो Yयापार घाटा िव{िव£ालयहXले शैि0क 9. च@दा आतङ् क

13. @यून िवकास खचI बेरोजगार उJपादन गNररहेका, 10. आिथIक िच@तन गनI सwने नेताको

14. संकटमा ब†िकङ् ग &णाली

उ£ोगीहXले सीपयZ ु जनशिZ अभाव, बािहरका िव“सँग परामशI
नपाएको अवBथा गनK चलनको कमी

सmभावनाहXः
• ‘बिलयो इaछाशिZ भएको नेता सrा र शिZमा पु~यो भने कुनै पिन &लोभनबाट टाढा हटेर नीितगत िनणIय गराउन
सwने मा<ै होइन, Jयसलाई तJकाल कायाI@वयनमा Vयाउन सwछ ।
• अथIत@<को 0े<मा सध† चचाI गNरने जलcोत, कृ िष, Bवदेशी उ£ोग, खानीज@य उJपादन र जडिबुटी र परmपरागत
सीपलाई नै आJमिनभIर अथIत@<का आधार हfन् ।
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

116
योजनासँग सmबि@धत म¢ु ाहX (Issues Relating to Planning)

आिथIक उदारीकरणका स@दभIमा योजनाब} िवकास (योजना &णाली) को उपादेयता कित ?

आिथIक उदारीकरणको स@दभIमा िवगतको राnय िनयि@<त शासन &णालीको जBतो योजना प}ती होइन, वVक> िनजी
0े<का िवकृ िr र जोिखम @यूिनकरण गद– लोककVयाणकारी राnय Bथापना गनI Indicative Planning आवxयक पदIछ ।
• िनजी 0े<लाई काम गनK वातावरण बनाउन
• िवप@न र गNरबीको 0े<को उJथान गनI
• बजारका खराबी िनय@<ण गनI
• रणनीितक ग@तYय र &ाथिमकता िनधाIरण गनI
• अनुस@धान र िवकासका लािग
• 0मता िवकास

राnयको पनु स²रचनासँगै के @Rीय योजना &णालीको उपादेयता कित ?

राnय पुनस²रचनापिछ &देश तहमा &देशहXको आ-आ”नै योजना &णाली र कायIQम प}ित हfने छ भने Bथानीय
सरकारले समेत आ-आ”नो योजना बनाई िवकासका कायIहX सpचालन गनK छन् । JयBतो अवBथामा अिहलेकै जBतो के @Rीय
योजना प}ती आवxयक हfने छै न । तर देहायका कायIहXका लािग चुBत र &भावकारी योजना &णाली भने आवxयक हfने नै छ
।
• राि\|य मूVय &णाली Bथािपत गनI
• रणनीितक उ¢ेxय र &ाथिमकता िनधाIरण गनI
• बृहद् आयोजना र कायIQम सpचालन गनI
• &देश-&देश तथा Bथानीय तहहXबीचको अBवBथ &ितBपधाI िनय@<ण गद– सहकायI र सम@वय कायम गनI
• राि\|य cोत र साधनको स@तुिलत बाँडफाँड गनI
• 0मता िवकास गनI
• अनुस@धान र िवकासका लािग
• अि@तम िजmमेवारी िलन
• सmभावनाको अिधकतम उपयोग गनI

117
cोत पNरचालनसँग सmबि@धत म¢ु ाहX (Issues Relating to Mobilization of Resources)

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

वृि} तथा िवकाससँग सmबि@धत म¢ु ाहX (Issues Relating to Growth and Development)

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

118
5.3 Planning in Nepal - efforts, achievements and challenges (नेपालमा योजनाः &यास,
उपलिgध र चनु ौतीहX)

योजना
• िवकासका िनि[त उ¢ेxय तथा ल§य &ा˜ गनI िनिदIu वृहr कायI िववरण र &िQयाको समिu नै योजना हो ।
• सीिमत साधनको समिु चत पNरचालन गरी िनधाINरत समयाविधमा लि0त उपलिgधहX हािसल गनI गNरने YयविBथत
&यास हो ।
• के गनK ? कBले गनK ? किहले गनK ? के का लािग गनK ? कहाँ गनK ? कित Žोत र साधनमा गनK ? भ@ने &¨हXको
जवाफको Žृखं ला नै योजना हो ।
• योजनामा िवकासको आवxयकताको पिहचान र &ाथिमक>करण गNरएको हf@छ, सोका लािग आवxयक
cोतसाधनको आंकलन र Jयसको िविनयोजन गNरएको हf@छ, अिन िनि[त समयसीमामा आव} भएर िनधाINरत
उ¢ेxय हािसल गनK अनुशािसत कायIप¢ितको िनधाIरण गNरएको हf@छ ।
• योजनाकै माEयमबाट राnय संय@< र सरोकारवालाहX आ”नो संभावना र 0मताका आधारमा रा\| िनमाIणमा िनर@तर
िQयाशील रहने गदIछन् ।

हामी कहाँ प~ु ने हो?

हा•ा रणनीित, नीित,
कायIQम र आयोजना के
हfन?्
हामी कहाँ छ‹?

• Plan:
- Desire- कुनै काम गनK चाहना गनुI
- Design- खाका तयार गनK
- Deduction - Stakeholder सँग छलफल गनुI,
- Decision- उrम िवकVपको छनौट गनुI
- Deeds- कायाI@वयन मा जानु

िवशेषताह¥ः
• योजना िनि[त समयाविधका लािग तयार गNरएको हf@छ ।
• योजनाको ल§य, उ¢ेxय र सूचकको Bथापना गNरएको हf@छ ।
• &ाथिमकताको 0े< तोिकएको हf@छ ।
• ल§य &ा˜ गनK उपयुZ रणनीितको िवकास र आवxयक cोत साधनको YयवBथा गNरएको हf@छ ।
• सmभव भएसmम सबै 0े< समेिटएको हf@छ, तर मुलतः आिथIक िवकासमा जोड िदएको हf@छ ।
• कायाI@वयन, अनुगमन, मूVयाकन र पृ›पोषणको संBथागत YयवBथा गNरएको हf@छ ।

योजनाको आवxयकता र महJवः

• समाजवादी tिuकोण - उपलgध साधनको उिचत पNरचालन, समािजक @याय र आिथIक िवकासका लागी
• पुँजीवादी tिuकोण - आिथIक म@दीका बेला र Yयापार चQ सुBत भएका बेला अथIत@<लाई चलायमान बनाउन
• िमिŽत अथIYयवBथा - िनजी, सहकारी र सरकारी 0े<को योगदान स@तुिलत ढंगले अगाडी बढाउन र यसैको
माEयमबाट आिथIक िवकास गनI
• यBका साथै -

119
 - सीिमत cोत साधनहXको उपलYधता र असीिमत आवxयकताबीच समायोजना गनI,
- िवकासका &ाथिमकका 0े<हXको पिहचान गनI र JयBता 0े<मा cोतको उaचतम पNरचालन र उपयोग गनI,
- जनताका आधारभुत आवxयकता पNरपूितIको वातावरण बनाउन,
- गNरबी, बेरोजगारी, असमानता, परिनभIरता, पछौटेपन जBता समBयालाई सmबोधन गनI
- िवकासका &ितफलको @यायोिचत िवतरण गनI,
- समावेशी िवकास र सामािजक @यायको &व}Iन गनI,
- पूवाIधार िनमाIण, औ£ोिगक>करण र िBथर तथा आJमिनभIरउ@मुख अथIत@<को िवकास गनI,
- नितजामूखी िवकास प}ितको अवलmबन गनI,
- िवकास &कृ यामा सबै सरोकारवालाको भूिमका िनधाIरण र संल~नता सुिनि[त गनI,
- समाजलाई िवकास र समृि}तफI अ5सर गराउने आधार तथा नागNरकहXको िव{ास अिभवृि} गनI,
- सबै Žोतको स@तुिलत र समावेशी िवकास गनI
- वैदेिशक सहायता आकिषIत र उपयोग गनI,
- Žोत साधनको अभावलाई Manage गनI,
- लोककVयाणकारी राnयको आदशI &ा˜ गनI

योजनाका &कारहXः
• राि\|य, 0े<ीय तथा Bथानीय योजना
• सम5 िवकास योजना र िवषयगत योजना
• रणनीितक योजना र कायIमुलक योजना
• दीघIकालीन र अVपकालीन योजना
• Bथायी र आपतकालीन योजना

योजनाब} िवकासका निवन अवधारणाह¥ः

• Result Based Plan
• Bottom Up Approach
• MTEF
• MFDR
• Right Based Development
• Focus on Gender, Poverty and Climate Change
• Balanced Development
• Collaboration with other Sectors
• Participation of Stakeholders

नेपालमा योजनाव} िवकासका &यासहX (Planning Efforts in Nepal)

• तJकालीन सोिभयत संघको सrामा पुगेका Bटािलनले सवI&थम सन् १९२८ मा "नयाँ आिथIक नीित" माफI त
पpचवष¤य योजना &Bतुत गरे सँगै योजनागत िवकासको सु¥वात भएको हो ।
• सन् १९३० को आिथIक म@दी र १९४५ को दोcो िव{यु}पिछ संसारमा योजनाव} आिथIक &णाली लोकि&य ब@दै
गयो ।
• नेपालमा सवI&थम जु} शमशेरकै शासनकालमा एउटा २० वषK योजना घोषणा गNरएको िथयो, तर सो कायाI@वयनमा
आउन सके न ।
• िव.सं.२००५ मा "राि\|य योजना सिमित" गठन भयो । भारतबाट योजनािवदह् Xको एउटा टोली आई िविभ@न
सुझावहX िदएको िथयो । तर सो पिन कायाI@वयनमा आउन सके न ।

120
 • िव.सं.२००८ सालमा पिहलो पटक वािषIक योजनाको Xपमा िचिनने सरकारी आय-Yययको िववरण (वािषIक बजेट)
जनसम0 Vयाईएको िथयो ।
• िव.सं.२०१३ सालमा योजनाव} िवकासलाई अगुवाई िदन संBथागत संरचनाको Xपमा &धानम@<ीको अEय0तामा
योजना आयोगको Bथापना गNरयो । साथै सोही वषI नै &थम पpचवष¤य योजना (२०१३-१८) जारी गNरयो ।
• तत् प[ात आ.व.२०१८/१९, २०४७/४८, र २०४८/४९ नेपालमा Plan Holiday को Xपमा रहेका छन् भने अX
अवधीमा योजनागत िवकासलाई िनर@तरता िदईएको छ । यस अवधीमा १३ वटा आविधक योजनाहX कायाI@वयन
भैसके का र हाल मुलुकमा १४औ ं योजना (२०७३/७४-२०७५/७६) कायाI@वयनमा रहेको छ ।

नेपालमा िवकास योजना तजIमु ा &िQयाः

योजना तजुIमाको संBथागत YयवBथाः
• मि@<पNरषद्
• राि\|य िवकास पNरषद्
• राि\|य योजना आयोग र यसको सिचवालय
• िवकाससँग सmबि@धत म@<ालय र िवभागहX तथा सो मातहतका कायाIलयहX

योजना तजुIमाका आधारहXः

• संिवधानमा भएका YयवBथाहX, मुलतः राnयका दाियJव, िनदKशक िस}ा@त र नीितहX
• िनवाIिचत राजनीितक दलका घोषणाप<हX
• सरकारको @यूनतम साझा कायIQम वा &ित“ा र &ितव}ताहX
• देशको सामािजक, राजनैितक, आिथIक अवBथा
• जनताको चाहना, माग र आवxयकता,
• नेपाल सरकारले अ@तराIि\|य Xपमा गरे का &ितव}ताहX
• आ@तNरक Žोत साधन पNरचालनको अवBथा,
• वैदेिशक Žोत लगानी, दातृ रा\| र िनकायको &ाथिमकता र &भाव,
• िवगतका योजनाको &भाव र अनुभव,
• योजना कायाI@वयन 0मता,
• िविभ@न िनकायबाट &ा˜ तŒयाक ं , सूचना र &ितवेदनहX

योजना तजुIमाका चरणहXः

• &थम चरणः आधारप< तयार
- अवBथा िवŸेषण, चालू योजनाको सिम0ा
- NPC बाट आधारप<को मBयौदा तयारी
- सरोकारवालासँग छलफल गरी आधारप<को मBयौदा पNरमाजIन
- NPC को बैठकबाट Bवीकृ ित
- राि\|य िवकास पNरषदमा
् पेश, सुझाव 5हण र पNरमाजIन
- मि@<पNरषदबाट अि@तम आधारप< Bवीकृ ित
• दोcो चरणः िवBतृत दBतावेज तयार
- आधारप<को आधारमा िवBतृत दBतावेज तयारी (यस Qममा सरोकारवालासँग छलफल/राय परामशI िलइने)
- िवBतृत दBतावेज िनदIशक सिमितमा पेश
- NPC पूणI बैठकमा पेश
- मि@<पNरषदमा पेश र Bवीकृ ित पिछ कायाI@वयन ।

121
िवगतका योजनाहXको संि0˜ सिम0ाः
योजना &ाथिमकता िविनयोजन X उपलgधी
&थम योजना • यातायात, X. ३३ करोड • योजनाव} िवकासको आवxयकताको
(२०१३/१४-२०१७/१८) • कृ िष, &चार&सार
• िव£ुत, • के ही आधारशीलाको िनमाIण
• िसpचाई • X .२२ करोड लगानी
दोcो योजना • कृ िष तथा औ£ोिगक उJपादन X. ६० करोड • िवrीय ल§य पुरा भएको
(२०१९/२०-२०२१/२२) • आिथIक BथाियJव • के ही सावIजिनक सBं थानहXको
• रोजगारी िसजIना Bथापना
• आिथIक असमानता हटाउने • सडक र हवाई यातायातको िवBतार
• उ£ोग र कृ िष कजाIको शXु वात
तेcो योजना • यातायात, सpचार र िव£ुत X. २ अवI • X. १७८ करोड लगानी
(२०२२/२३-२०२६/२७) • खा£ा@न र औ£ोिगक उJपादन ५० करोड • िमिŽत उपलिgध
• वैदेिशक Yयापार
• 5ामीण 0े< िवकास
चौथो योजना • उJपादन वृि} X. ३ अवI • िस}ाथI राजमागI र पृŒवी राजमागI
(२०२७/२८-२०३१/३२) • यातायात, सpचार ५४ करोड िनमाIण
• वैदेिशक Yयापार • राि\|य िश0ा योजना
• जनस€ं या िनय@<ण • 0े<ीय िवकासको अवधारणा
• पुनवाIस योजना
पाच‹ योजना • जनउपयोगी उJपादनमा वृि} X. ७ अवI • 0े<ीय िवकासको अवधारणा साथIक
(२०३२/३३-२०३६/३७) • ŽमशिZको अिधकतम उपयोग ५४ करोड • २.३ &ितशतको आिथIक वृि}
• &ादेिशक स@तलु न
छै ठ‹ योजना • उJपादन वृि} X. २१ अवI • उVलेखनीय उपलिgध हािसल हfन
(२०३७/३८-२०४१/४२) • उJपादनशील रोजगारीको अवसर वृि} ७५ करोड नसके को ।
• जनताको आधारभूत आवxयकता पुरा गनK
सातौँ योजना • उJपादन र रोजगारीका अवसर X. २९ अवI • उVलेखनीय उपलिgध हािसल हfन
(२०४२/४३-२०४६/४७) • कृ िष, वन, भू-संर0ण, जलŽोत नसके को ।
• उ£ोग, Yयापार, पयIटन
• जनस€ं या िनय@<ण
आठ‹ योजना • िदगो आिथIक िवकास X. १७० अवI • लगानीमै<ी वातावरण िनमाIण
(२०४९/५०-२०५३/५४) • गNरबी घटाउने • सावIजिनक सेवा &वाहमा सुधार
• 0े<ीय असमानता हटाउने
• िनजीकरण, उदाNरकरण, िनजी 0े<को िवकास
नव‹ योजना • उaच, िदगो र फरािकलो आिथIक वृि} X. ३३७ अवI • पूवाIधार िवकास
(२०५४/५५-२०५८/५९) • सामािजक 0े< तथा 5ािमण पूवाIधार िवकास • सा0रता वृि}
• लि0त कायIQम सpचालन • अिधकार िवBतार
• गNरबी िनवारण
दश‹ योजना • गNरबी िनवारण X. ६४० अवI • गNरबी घटेको
(२०५९/६०-२०६३/६४) • फरािकलो र उaच आिथIक वृि} • सामािजक समावेशीकरणमा सुधार
• सामािजक तथा भौितक आधारशीला Bथापना भएको
• लि0त कायIQम • नीितगत सधु ार भएको
• सुशासन
<ीवष¤य अ@तNरम योजना • राहत, पुनBथाIपना र सामािजक एिककरण X. ५८७ अवI • राजनीितक अिBथरता र उजाI संकटका
(२०६४/६५-२०६६/६७) • भौितक संरचनाहXको पुनिनIमाIण र पुनस²रचना कारण िमिŽत उपलिgध
• समावेशी िवकास

122
 योजना &ाथिमकता
• िव£ुत, सडक, सpचार, िसंचाई
• िश0ा, BवाBŒय, खानेपानी
<ीवष¤य योजना • भौितक तथा सामािजक पूवाIधारको स@तुिलत
(२०६७/६८-२०६९/७०) िवकास
• राजगारी िसजIना र आिथIक िवकास
• समावेशीकरण
• आधारभूत आवxयकताका सेवा
• सुशासन
• वातावरण संर0ण र जलवायु पNरवतIन
ते±‹ योजना • जलिव£ुत तथा अ@य ऊजाI िवकास
(२०७०/७१-२०७२/७३) • कृ िष 0े<को उJपादकJव वृि}, िविवधीकरण र
Yयावसायीकरण
• पयIटन, उ£ोग र Yयापार 0े<को िवकास
• आधारभूत िश0ा तथा BवाBŒय, खानेपानी तथा
सरसफाइ 0े<को िवकास
• सुशासन &व}Iन
• सडक तथा अ@य भौितक पूवाIधार िवकास
• &ाकृ ितक cोत र वातावरण संर0ण
िविनयोजन X उपलgधी
X. १० खबI • राजनीितक अिBथरता र उजाI संकटका
कारण अपेि0त उपलिgध हािसल हfन
नसके को
X. १४ खबI ७२ • राजनीितक अिBथरता, पुँजीगत खचIमा
अवI @यनू ता, जन&ितिनिधिवहीन Bथानीय
िनकायलगायत कारणले अिधकांश
ल§य हािसल गनI असफल भएको
• ते±‹ योजनाका १९ सूचकमEये औसत
आय,ु टेिलफोनको पहfँच र वनजगं लले
ढाके को 0े<फलमा मा< उपलिgध
हािसल भएको छ ।

चालू चौध‹ योजनाको संि0˜ िववरणः

सोचः Bवाधीन, समु@नत तथा समाजवाद उ@मुख राि\|य अथIत@< एवम् समृ} नेपाली ।
ल§यः सामािजक @यायसिहतको लोककVयाणकारी राnय हfँदै मEयम आय भएका मल ु क
ु को Bतरमा प~ु ने ।
उ¢ेxयः उJपादनशील रोजगारी उ@मख ु र @यायपूणI िवतरणसिहतको उaच आिथIक वृि}Mारा Rुत गNरबी @यूनीकरण गद–
आिथIक सामािजक Xपा@तरण गनIु ।
योजनाका रणनीितः
1. कृ िष 0े<को Xपा@तरण, पयIटन, औ£ोिगक एवम् साना तथा मझौला Yयवसायको िवBतारमाफI त उJपादन वृि} गनK।
2. ऊजाI, सडक तथा हवाई यातायात, सूचना तथा सpचार र 5ामीण–सहरी तथा ि<देशीय आब}ता िवकासका लािग
पूवाIधार िनमाIण गनK ।
3. सामािजक िवकास र सामािजक सुर0ा एवम् सामािजक संर0णमा जोड िदँदै मानव िवकासमा उaच तथा िदगो सुधार
गनK ।
4. आिथIक, सामािजक एवम् शासक>य सुधार, कुशल एवम् जवाफदेही सावIजिनक िवr, Bवaछ, पारदश¤ र जनमै<ी
सावIजिनक सेवा एवम् मानव अिधकारको संर0ण र &व}Iन गद– सम5 सुशासन &व}Iन गनK ।
5. लैङ्िगक समानता, समावेशीकरण, वातावरण संर0ण, िव“ान तथा &िविधको उaचतम &योग तथा संBथागत 0मता
बढाउने ।
कुल लगानीः X.२४ खबI २५ अवI (सावIजिनक - ३९.४%, िनजी - ५४.७%, सहकारी - ५.९%)
लि0त आिथIक वृि}दरः ७.२% (कृ िष - ४.७%, गैरकृ िष - ८.४% <उ£ोग - १०.६%, सेवा - ७.८%>)
गNरबीको रे खा मुिनको जनसं€याः २१.६% बाट १७% मा झानK ।

योजनाव} िवकासबाट &ा˜ उपलिgधहX (Achievements from Planned Development)

नेपालका योजनाव} िवकासबाट हालसmम &ा˜ उपलgधीहXः

नेपालले िवगत ६ दशकदेिख योजनाव} िवकासको अœयास गद– आएको छ । यस िकिसमको अœयासको थालनी
नगरे को भए आज के हf@Œयो भनेर ठ् याwकै भ@न सwने अवBथा त छै न, यस अवBथामा योजनाव} िवकासकै कारण &ा˜

123
उपलिgधहX भनेर िकटान गनI सwने अवBथा पिन रहँदैन । तथापी योजनाले िलएका नीित तथा कायIQम र ल§यलाई
उपलिgधसँग तुलना गरे र हेदाI देहायबमोिजमको उपलिgधहX उVले€य रहेका छन् ।
1. के ही तŒयाङ् क>य उपलिgधहXः

2. आठ‹ योजनापिछ राnयले अि€तयार गरे को उदाNरकरणको नीितसँगै िवकासमा िनजी तथा गैरसरकारी 0े<ले
सmभावना र 0मताअनुसारको भूिमका खेVने अवसर &ा˜ गरे । उनीहXले िश0ा, BवाBŒय, सpचार, पयIटन, यातायात,
सूचना&िविध र ब†िकङ् लगायतका 0े<मा आQामक Xपमा उपिBथित देखाए । फलतः राnय गNरबी िनवारण,
सीमाङ् िकत वगIउJथान र पूवाIधार िवकासमा के ि@Rत हfन पायो ।
3.

4.

5.

6.

नेपालका िवकास योजनाको अपेि0त सफलता हािसल गनI नसwनाका कारणह¥ः

क) नीितगत कारण
• ल§य, उ¢ेxय र रणनीितहX पNरवतIन भइरहे । नीितगत िBथरता रहेन ।
• मुलुकको अवBथाको सिह िवŸेषण भएन । ल§य महJवाकांि0 भए । कायाI@वयन कmजोर भयो ।
• िवकास कायIQम दाता िनभIर र िनदKिशत भए ।
• Need र Priority को पिहचान भएन ।
• Bथािनय cोतको पNरचालन गNरएन ।
• Bottom-up planning भएन, Supply-driven िवकास नीित भयो ।
ख) संगठनाJमक कारण
• &शासन कमजोर भयो । िजmमेवारी वोध गरे न ।
• अिधकार &Jयोजनको अभाव छ ।
• Bथािनय िनकायको 0मता कमजोर भयो ।
• cोत र साधनको अभाव छ ।
• योजना YयवBथापनका स@दभIमा &योग गNरएका तŒयाङ् कको गुणBतर कमजोर देिखयो ।
• संBथागत अ@तरसmब@ध (रा.यो.आ., अथI म@<ालय र िवषयगत म@<ालयबीच) िनकै कमजोर र औपचाNरक देिखयो
।
ग) YयवBथापिकय कारण
• नीित िनमाIण र कायाI@वयनमा साझेदार र सरोकारवालाहXको पयाI˜ सहभािगता र सम@वय भएन ।
• िजmमेवार िनकाय र पदािधकारीमा नै अनुशासनको किम रšो ।
• उपयुZ मूVयाङ् कन &णाली भएन ।
• योजनाले भिव\यको जोिखमलाई आंकलन गनI सके नन् ।
• HRD मा Eयान िदएन ।
• Planning र कायाI@वयनमा Gap छ ।

124
 घ) &िQयागत कारण
• िनय@<णमूिख र जिटल कानूनी &िQया भए ।
• Paper work बढी भयो ।
• बजेट र लेखा &णाली YयवहाNरक हfन सके न ।
ङ) वातावरणीय कारण
• जनसं€या वृि} र असमान बसोबास ।
• लैङ्िगक असमानता र सामािजक िवभेद ।
• िवकास िवरोिध मूVय, मा@यता र जनधारणाले Bथान पाएको ।
• Resource र लाभको आशामा असमान िवतरण ।
च) Yयवहारगत कारण
• Lack of Morale and Motivation.
• Transparency, Accountability / Responsiveness को अभाव ।
• Change Oriented को धारणाको अभाव छ ।
• समाधानमूिख सोच छै न ।

आिथIक योजनाको सफलताका पवू IशतIहXः

कुन अविधमा के कBतो िवकास कायI के कBता cोत र िविधवाट गनK भ@ने पूवIिनधाNरत खाका नै आिथIक योजना हो ।
िवकास योजना, आविधक योजना भनेर पिन िचिनने आिथIक योजनाको सफलताका लािग के ही पूवIशतIहX अिनवायI मािन@छन्
। हा•ोजBतो अित िवप@न देशलाई िवकिसत, उ@नत र समृ} तुVयाउनका लािग आिथIक योजनाको िवशेष महJव रह@छ । र
यBता योजनाको सही कायाI@वयनका लािग देहायका शतIहX आवxयक मािन@छन् :
1. Bपu अथIराजनीित
2. आिथIक िवकासलाई &ाथिमकता
3. िवकासमा राजनीितभ@दा पिन िवकासका लािग राजनीितको &योग
4. cोत साधनको पिहचान, खोजी र पNरचालनको Bपu खाकाको &योग
5. पयाI˜, भरपद• र Bतरीय तŒयाक ं तथा सूचनाको &योग
6. सबल संBथागत आधार, सबल िवrीय आधार
7. सmपूणI योजना चQ (तजुIमा, कायाI@वयन, अनुगमन, मूVयांकन) मा दNरलो जनसमथIन र सहभािगता
8. जवाफदेिहता िकटान गनI कानुन र मापद^डको &योग
9. समयलाई पिन महJवपण ू I cोतको ¥पमा िलइनु
10. लगानीको वातावरण
11. सरल आिथIक कायIिविध
12. कायाI@वयनको वातावरणमा अ@यौल भएमा वा समBया देिखएमा िनकास िदनको लािग िजmमेवार िनकायको हरदम
तJपरता (हा•ो स@दभIमा NPC लाई Planning, Implementation र Evaluation को Regulator तथा
Think tank को Xपमा िवकास गनुIपनK )
13. ‚uाचार िनय@<ण र सुशासन
14. सकाराJमक र कृ याशील &शासन
15. िवकासमा िनजी 0े<, Bथािनय िनकाय र गैरसरकारी संBथा समेतको साझेदारी,

भिन@छ िक आविधक योजना के ही हदसmम महJवाकां0ी हf@छ । तथािप देशको धरातल सुहाउँ दो िवकासको मोडल
&योग गरी संभाYय cोतको कुशल &योगवाट रािखएका ल§य एवं उ¢ेxय पूरा गनI संभव हf@छ अिन देशलाई समृ} र उ@नत
बनाउन संभव हfन जा@छ ।

125
िवकास योजनाका चनु ौतीहX (Challenges of Development Planning)

योजना तजIमु ामा देिखएका समBया तथा चनु ौतीहX

1. योजना तजुIमाका आधार अBपu छन् ।
2. योजना छनोटमा राजनैितक हBत0ेप छ ।
3. योजना र कायIQमबीच तालमेल हfने गरे को छै न ।
4. Supply Driven छ ।
5. योजनाकारको अनुभव र देशको यथाथI बीच मेल खाएन ।
6. वैदेिशक &भाव बढी छ ।
7. सहभािगताको अभाव छ ।
8. सबै Sector को Master Plan छै न ।
9. Master Plan सँग योजनाको Linkage भएन ।
10. Lack of Predictability
11. योजनाले िलने ल§य र उ¢ेxयहX बराबर पNरवतIन भइरह@छ ।
12. Bपu र भरपद• तŒयांक छै न ।
13. Bथानीय सीप, Žोत साधन एवं “ानको उपयोग भएन ।
14. योजना तजुIमामा संल~न हfने िनकाय बीच सम@वयको अभाव छ ।

योजना कायाI@वयनमा देिखएका समBया तथा चनु ौतीहX

1. महJवाका0 ं ी योजना तजIमु ा, िफतलो कायाI@वयन
2. खचIको ल§य र अनुमान बढी, cोत र साधनको @यून उपलgधता
3. Bथानीय cोत साधनको @यून पNरचालन
4. Investment मा< खोnने Output मा Eयान निदने परmपरा
5. Bथानीय आवxयता र जनअपे0ा भ@दा फरक नीित तथा कायIQम (Supply driven)
6. योजना बनाउने र कायाI@वयन गनK िनकाय बीचको कमजोर सम@वय
7. बढ्दो ‚uाचार
8. योजना कायाI@वयन &ितको @यून &शासनीक तथा राजनैितक BवािमJव र &ितव}ता
9. कमजोर अनग ु मन &णाली
10. अपेि0त &ितफल र &भाव िवŸेषणको किम
11. द^ड पुरBकारको संBकारको अभाव
12. कमजोर Pressure Group, भएका पिन BवाथI &ेNरत
13. आवधीक योजना र वािषIक योजनाबीचको कमजोर सम@वय र स@तुलन
14. िजmमेवार िनकाय को हो ? उBको भूिमका र िजmमेवारी के हो भ@ने सवालमा अBपuता

योजनाको अनगु मन तथा मVू याङ्कनमा देिखएका समBया तथा चनु ौतीहX
1. M&E कायIले &ाथिमकता पाएको दिखदैन ।
2. कागजी अनुगमन र मूVयाङ् कन बढी हfने गरे को छ ।
3. Social Impact लाई हेNरदैन, भौितक उपलgधीलाई मा< Focus गनK परmपरा छ ।
4. M&E लाई Feedback का ¥पमा उपयोग गनI सिकएको छै न ।
5. cोत, साधन र द0 जनशिZको अभाव छ ।
6. Participation को अभाव छ ।

126
 7. आयोजनामा ८०% बढी &गित हf@छ । योजना सधै असफल हf@छ ।
8. Bथलगत अनुगमन मूVयाङ् कन &ायः हfदैन ।
9. M&E का लािग आधुि नक र वै“ािनक &िविधको &योग गNरदैन ।
10. अनुगमन र मूVयाङ् कनकताIलाई आयोजनाको बारे मा पयाI˜ “ान हfदैन ।
11. नितजाको आधारमा द^ड पुरBकारको YयवBथा छै न ।
12. M&E का फारमको समयानक ु ू ल पNरवतIन भएको छै न ।
अबको बाटो
1. M&E लाई योजनाको मु€य अङ् ग बनाउनु पछI ।
2. M&E का लािग पयाI˜ cोत र साधन उपलgध गराउनु पछI ।
3. M&E का िन\कषIलाई कायाI@वयनमा Vयाउनु पदIछ ।
4. Result का आधारमा द^ड परु Bकारको YयवBथा गनIु पदIछ ।
5. M&E मा लाभ5ािहको सहभािगता बढाउनु पछI ।

नेपालमा योजनाव} िवकासको Qममा हाल रहेका िवकासका चनु ौतीहXः

योजनाव} िवकासको ६० वषK इितहासमा िविभ@न खालका उतारचढाव पार गद– गदाI हाल चौधौँ योजनाको कायाI@वयन
भैरहेको छ । अ@तराि\|य &ितव}ता र राि\|य पNरवेशले िसजIना गरे का चनु ौतीहXको स€ं या पिन कम छै न । हाल नेपालको
िवकासका सामु रहेका &मख ु चनु ौतीहX यस&कार रहेका छन्:
1. उaच आिथIक वृि} हाँिसल गद– अथIत@<लाई Bवाधीन, सबल र िदगो तुVयाउने ।
2. आिथIक वृि}सँगसँगै आयको िवतरणमा आउनसwने असमानता घटाई सामािजक @यायमा आधाNरत समतामूलक
तथा लोककVयाणकारी राnयको Xपमा Bथािपत गनK,
3. सन् २०२२ सmम िवकासो@मुख मुलुक र सन् २०३० सmम मEयम आय भएको मुलुकको Bतरमा पुयाIउने ।
4. सन् २०३० सmम हाँि सल गनKगरी सन् २०१५ सेƒटेmवरमा घोिषत १७ वटा SDGs हाँिसल गनK ।
5. सबैका लािग सधैका लािग Bवदेशमै पयाI˜ रोजगारीका अवसर बढाई गNरबी िनवारण गनK ।
6. जानसांि€यक लाभ र शाि@त Bथापनाको लाभ (Peace Dividend) को अिधकतम उपयोग गनK ।
7. समाजमा Yया˜ आिथIक सामािजत असमानता कम गनK ।
8. समावेशी िवकास र &ितफलको स@तुि लत िवतरण गनK ।
9. िवकास &यासलाई िवपद संवेदनशील र जलवायु पNरवतIन अनुकू ल बनाउने ।
10. उपलYध िवकासका सरोकारवाला र पा<हXबीच सहकायI गनK ।
11. िवकासका लािग दातृ िनकायलगायतबाट &ा˜ सहयोगको अिधकतम सदप ु योग गनK ।
12. सावIजिनक सेवालाई &भावकारी बनाउने तथा सुशासन कायम गनK ।
13. कुल 5ाहBथ बचत वृि } गद– लगानीको cोत जुटाउने, साथै िव&ेषण आयलाई उJपादनिशल 0े<मा लगानी गनK ।
14. M@M तथा भुकmप िपिडतलाई राहत तथा पुनBथाIिपत गनK, भुकmप पिछको पुनिनIमाIणलाई गित िदने ।
15. राजनीितक तथा &शासिनक सQ ं मणको अ@Jय गद– लगानी मै<ी वातावरण बनाउने ।
16. सामािजक 0े<, िवशेष गरे र िश0ा, BवाBŒयमा &ा˜ उपलिgधलाई िदगो रा€दै अझै पहfँच नपुगेको 0े< र वगIमा
िवकासका अिभयानहX पुराउने (Reach to unreached people) ।
17. िनवाIहमुखी कृ िषलाई Xपा@तरण गरी &ितBपधाI एवम् Yयवसायमुखी बनाउँदै यसलाई मुलुकको औ£ोिगक
िवकासमा आब} गनK,
18. बढ्दो Yयापार घाटालाई @यूिनकरण गनK / िनि[त सीमा िभ< कायम रा€ने ।
19. पवू ाIधारको िनमाIण तथा िवकास र आब}तासँगै 5ामीण र सहरी िवकासलाई अ@तरसmबि@धत तVु याई यसलाई
आिथIक वृि}को cोतको Xपमा Bथािपत गनK,
20. &ादेिशक र Bथानीय तहसmम िवकास YयवBथापनको 0मता बढाउँदै सबै तहमा जवाफदेही, Bवaछ र &भावकारी
िवकास &शासन कायम गनK,

127
उपलgध अवसरहXः
1. नेपालको संिवधान जारी हfनुका साथै तीन वटै तहको िनवाIचन प[ात मूलभूत Xपमा राजनैितक समBयाहXको
समाधान भई अब मुलुक आिथIक तथा सामािजक िवकासको चरणमा &वेश गरे को छ ।
2. उवIर जिमन, जलcोत, वन, खानी, जैिवक िविवधता एवम् भौगोिलक सु@दरताजBता &ाकृ ितक cोतहXको
बुि}मतापूणI उपयोगबाट समृि} हािसल गनIसwने &शBत सmभावना छन् ।
3. कुल जनस€ ं यामा आिथIक Xपले सिQय हfने जनस€ं याको अनुपात बढ् दै जानुका साथै आिथIक–सामािजक
िवकासलाई Rुतता &दान गनI BवBथ र Qमशः िशि0त हfँदै गइरहेको स0म जनशिZ िवकास हfँदैछ ।
4. िव{ अनुभवबाट &मािणत बढीमा तीन–चार दशकसmम उपलgध हfने जनसांि€यक लाभांश नेपाललाई हाल उपलgध
छ।
5. उपयोग हfनै नसके का तथा कम उपयोग भइरहेका भौितक तथा अ@य पूवाIधार उपयोग गनK अवसर पिन छ ।
6. हालसmमको सामािजक र आिथIक 0े<मा भएको लगानीको उaचतम &ितफल िलनसwने अवBथा छ ।
7. आिथIक Xपले सिQय जनस€ ं याको आधाआधी जनस€ं या सहकारी तथा सामदु ाियक &णालीमा आब} छन् ।
यसबाट सहभािगतामल ू क िवकासका लािग आधारिशला बिनसके को छ ।
8. िनजी तथा सहकारी दुवै 0े< &व}Iन गनK सरकारी नीितबाट &ा˜ अवसरको उपयोग गद– मुलुकलाई आिथIक Xपले
समृ} बनाउन सरकारसँग पNरपूरकको भूिमका िनवाIह गनI उZ 0े<हX तJपर छन् ।
9. भूकmपबाट भएको िवनाश र दि0णी सीमा 0े<मा भएको अवरोधको कारणबाट भो~नु परे को पीडा र 0ितले स@तुिलत
अ@तरिनभIरताको आधारमा आJमिनभIरता र िदगो िवकास अगािड बढाउन अवसर &दान गरे का छन् ।
10. अ@तरसरकारी मpच, अ@तराIि\|य तथा 0े<ीय संघसंBथामाफI त िवकासमा साझेदारी र उaच वैदेि शक सहायता
&ितब}ता &ा˜ छ ।
11. गैरआवासीय नेपालीलगायतबाट मुलुकमा वैदेिशक लगानी Qमशः आकिषIत भइरहेको छ ।
12. िछमेक> मुलुकमा Rुत िवBतार भइरहेको मEयम वग¤य जनिहBसाबाट नेपालको पयIटन, वैदेि शक लगानी, िनयाIत एवम्
कितपय सेवा 0े<को िवBतार गनK अवसर &ा˜ छ ।
13. वैदेिशक रोजगारीबाट &ा˜ सीप, पुँजी र उ£मशीलताको उपयोगमाफI त नेपालमा बाš जगJबाट “ान, &िविध र पुँजी
पNरचालन गनI थप अवसर &ा˜ भएको छ ।

128
5.4 Development partners in development processes and foreign aid mobilization (िवकास
&कृ याका िवकास साझेदार र वैदेिशक सहायता पNरचालन)

वैदेिशक सहायताको अवधारणाः

• एक देशबाट अक• देशमा आिथIक, &ािविधक, मानिवय ¥पमा गनK सहयोग नै वैदेिशक सहायता हो ।
• यो रा\| रा\|हXबीच cोतको Bवेिaछक हBता@तरण हो ।
• यसलाई अ@तराIि\|य सहायता वा िवकास सहायता पिन भ@ने गNर@छ ।
• यस &कारको cोत हBता@तरणको उ¢ेxय िविभ@न हfनसwछ, तथापी म€ु य उ¢ेxय भनेको मानवीय सहयोग, उ¢ार,
पनु BथाIपना, आिथIक िवकास, पवू ाIधार िवकास, दोहोरो लाभ, कूटनीितक सmब@ध, YयापाNरक सmब@ध र सरु 0ा आिद
हfन् ।
• िवकास सहायताले वैदेिशक मुRाको उपलgधता तथा मौिRक बचत माफI त लगानी एवं बचत र आयात िनयाIत बीचको
अस@तुलनमा स@तुलन Vयाई िवकास कायIको &व}Iन गछI ।
• ODA को िवकास सहायता सिमतले भनेको छः Development assistant must satisfy the following
criteria:
- the primary objective must be development; thus it excludes military aid and private
investment.
- they must be concessional that is the terms and conditions of the financial package must
be softer than those available on a commercial basis.
- the flows should come from governmental agencies and go to developing country
governments.
• सन् १९४० लाई वैदेिशक सहायताको दशक मािन@Œयो ।
• सन् १९६० लाई वैदेिशक ऋणको दशक मािनयो ।
• सन् १९८० पिछ वैदेिशक लगानी मा जोड िदन थािलयो ।

वैदेिशक सहायताका िस¢ा@तहXः

• Supplimentary Theory – Positive हेनK ।
- Sharing Investment Gap – लगानीको लािग ।
- Export/Import – आयात िनयाIतका लािग ।
- Technical Gap – &िविधका लािग ।
• Displacement Theory - Negative हेनK ।
- Local Initiation समा˜ पादIछ ।
- Aid Addiction बढाउँछ ।
- आिथIक िवकृ ित िनmJयाउँछ ।

वैदेिशक सहायताका BवXपः

• Project aid
• Program aid (Budget support)
• Sector-wide approach (SWAPs)
• Technical Assistance
• Food aid
• International research

129
सहायताको &भावकाNरता (Aid Effectiveness)
• सहायताको &भावकाNरता भनेको सहायता रकमले आिथIक र मानवीय िवकासका िनधाINरत ल§य &ा˜ गनIु हो ।
• सहायताको &भावकाNरताका लािग Conditionality, Capacity and Good Governance लाई &मख ु
आधारBतmभ मािन@छ ।
• दोcो िव{यु}को समाि˜सँगै वैदेिशक सहायताको िवकास भयो । यस अवधीमा वैदेिशक सहायताको अंक, 0े< र
&ाथिमकता तथा ढाँचामा हेरफे र भए । तर सहायताको &भावकाNरता अपे0ाकृ त Xपमा वृि} सके न । यसका लािग
दाता र सहायता &ा˜कताIले एक अकाIलाई दोषारोपण गनI थाले ।
• उपरोZ पृ›भूिममा ९० को दशकदेिख सहायताको &भावकाNरता वृि}को अिभयान सुX भयो भने २००२ मा
Mexico को Monterry मा भएको International Conference on Financing for Development सmमेलन
प[ात यसले थप गित िलयो । उZ सmमेलनले सहायता रकमलाई &भावकारी Xपमा &योग गनुIपनK, गNरब रा\|हXलाई
MDGs &ाि˜मा सहयोग गनK तथा सहयोगमा साझेदारी प}ित िवकास गनुIपनK िवषय उठान गरे को िथयो । साथै
Donor Countries ले आ”नो GDP को 0.7% सहयोग गनुIपनK कुरामा समेत सहमित भयो ।
• सन् २००३ मा Rome मा भएको High Level Forum of Harmonization बैठकले दाता िनकाय र रा\|हX
सहायता &भावकाNरताका लािग िवकासो@मुख देशहXसँग सम@वय गनK कुरामा सहमत भए ।
• सन् २००५ मा Paris मा भएको Second High Level Forum on Aid Effectiveness ले सहायता
&भावकाNरता वृि}का लािग 5 Principles नै घोषणा गय• ।
i. Country ownership of the development agenda
ii. Donor alignment with country priorities and systems
iii. Harmonization of donor policies
iv. Managing for development results and
v. Mutual accountability
• सन् २००८ मा Ghana को Accra मा भएको Third High Level Forum on Aid Effectiveness ले Paris
Principles लाई मूVयाङ् कन र समथIनको अितNरZ Accra Agenda for Action (AAA) जारी गय• जसले
Country ownership, Effective and inclusive partnership, Delivering results जBता िवषयलाई जोड
िदएको िथयो ।
• सन् २०११ मा Korea को Busan मा भएको Fourth High Level Forum on Aid Effectiveness ले Aid
effectiveness का लािग Effective development cooperation मा जोड िदयो । यसले सहायताको गुणBतार
(Quality of Aid) तथा &भावकारी िवकास सहायताका लािग िव{Yयापी सहकायI र अनभु वको आदान&दान
जBता िवषयको आवxयकतालाई उजागर गय• ।
• सन् २०१४ मा Mexico मा सmप@न Fifth Highl Level Forum on Aid Effectiveness ले िवकास
सहायतालाई &भावकारी बनाउनका लािग दवु ै प0 (दाता र सहयोग &ापक मल ु क
ु ) ले सहयोग &ा˜ गनK मल
ु क
ु को
आ@तNरक cोत पNरचालनमा जोड िदने, अVपिवकिसत देशहXले आ”नो िवकासको नेतJृ व आफै गनK, मEयम आय
भएका देशहXमा बढ्दो असमानता कम गनI के ि@Rत हfने, “ानको आदान&दान (Knowledge Sharing), South-
South Cooperation, Triangular Cooperation जBता प0मा जोड िदएको छ ।
• यसरी सहायताको &भावकाNरता बढाउन अ@तराIि\|य Bतरमै िविभ@न &यास भएका छन्, &ितव}ता जनाइएका छन् ।
तर पिन आशा गरे अनुXप सहायताको &भावकाNरता बढेको देिखँदैन । यसका मु€य कारण दाताहXको Hidden
Interest र सहयोग &ा˜ गनK मुलुकको अस0म पNरचालन &णाली नै िजmमेवार छन् ।

अब के गनK त ?
1. सहायता आिकI टेwचर को Redesigning र सहायता &भावशीलताको सुधार
2. सावIजिनक िवr YयवBथापनको Reframing
3. cोत िविनयोजनको सुtढीकरण तथा 0े< र Bथानीय Bतरमा &योग
4. राि\|य नीित र योजना &िQयाको सुधार
5. िवकासको गिहरो &ितब}ता
130
 6. मुलुकज@य पNरिBथितहXको सmबोधन
7. सहायता &ा˜कताIMारा नेतJृ व िलईएको नीितको समथIन

नेपालमा वैदिे शक सहायता

सु¥वात र हालको अवBथाः
• नेपालमा २००७ सालमा &जात@<को Bथापनापिछ िवकासमा िछमेक> मुलकुहXले सहयोग गनI थालेका हfन् भने
मुलुकले संयुZ रा\|संघ लगायत अ@तराि\|य िनकायमा संल~नता बढाएपिछ अ@तराि\|य सहयोगको &वाह हfन
थालेको हो ।
• नेपालको िवकासमा अहम् महJव रा€ने पूवाIधार िव.सं. २०१० को ि<भुवन राजपथ भारतीय सहयोगमा िनिमIत भयो
।
• पिहलो पpचवष¤य योजना नै कोलmवो ƒलानबाट नेपालको आिथIक तथा &ािविधक सहायताका लािग तयार गNरएको
अवधारणा िथयो । Jयस अविधमा िवकास खचIको ५५ &ितशत, सरकारी खचIको ३० &ितशत र कूल गाहIBथ
उJपादनको ५ &ितशत जित वैदेिशक सहायता &ा˜ भएको िथयो ।
• Jयस पिछका आविधक योजनाहXमा Mीप0ीय सहायता उVले€य रहँदै आयो । पूवाIधार संरचना िनमाIण र संBथागत
0मता िवकासका लािग िम<रा\|हX भारत, अमेNरका, शोिभयत संघ, जापान तथा संघीय गणत@< जमIनी लगायतका
िम< रा\|हXको सहयोग &वाह भयो । नयाँ िश0ा योजना, िस}ाथI तथा पृŒवी लोकमागI, पूवI पि[म लोकमागI,
अरिनको लोकमागI, ि<भुवन िवमानBथल, जनकपुर चुरोट कारखाना, िवरगpज िचनी कारखाना, एिककृ त िवकास
पNरयोजनाहX यसका के ही उदाहरण हfन् । यस &कारका सहयोगमा मानवीयभ@दा पिन रणनीितक/राजनैितक चाख
बढी रहने गरे को िथयो ।
• संयुZ रा\|संघले िवकास सहायताको संयोजना गनI थालेपिछ भने सहयोगको संरचना र नीित आधारहX बदिलदै
गए । रा\|संघ र यसका िवशेषीकृ त एजे@सीहXले िवषयगत सहयोग &वाह गनK र यसका लािग रा\|संघबाट Bवयम्
मpचको ¥पमा काम गनK थाVयो । पNरणामतः नेपाल पिन यसबाट लाभा@वीत हfँदै आयो ।
• िव{ व†क सन् १९४७ बाट रा\|संघको &णालीमा समािहत भयो । यसअ@तगIत सन् १९६० मा अ@तराि\|य िवकास
संBथा (आइिडए) Bथािपत भयो भने नेपालले सन् १९६१ मा नै यसको सदBयता िलयो । सन् १९६९ बाट िव{ व†क
&णालीअ@तगIत नेपालले सहfिलयतपूणI ऋण र &ािविधक सहायता पाउँदै आएको छ । व†कले साना ठूला गरी
हालसmम कNरव एक सयभ@दा बढी आयोजना र के ही दजIन &ािविधक सहायता &दान गNरसके को छ ।
• अ@तराि\|य मुRा कोषको सरं चनाJमक सुधार कायIQम र गNरबी @यूनीकरण रणनीितक सहायतालगायतका सहयोग
पाएको छ ।
• ‘गNरबीमZ ु एिशया तथा &शा@त 0े<’ को उ¢ेxयसाथ सन् १९६६ मा Bथािपत एिशयाली िवकास व†कले सन् १९६८
देिख गNरबी @यनू ीकरण, पूवाIधार िवकास, नीित तथा सBं थागत 0मता िवकास, मानव िवकास, लैङ्िगक सशZ>करण,
वातावरण स@तुलन जBता कायIQम/आयोजनामा सहfिलयतपणू I ऋण र &ािविधक सहायता माफI त नेपालको आिथIक
तथा सामािजक िवकासमा साझेदारी गद– आएको छ ।
• WB र ADB दवु ै ब†कले नेपाल सहायता रणनीित तजुIमा गरी Jयसैअनु¥प आविधक योजनाका उ¢ेxय तथा
रणनीितमा साधन &वाह गद– आएका छन् । साथै पिछVलो समयमा िनजी0े<को 0मता िवकासका लािग समेत
सहयोग पुयाIउँदै आएका छन् । यस सहcाYदी ला~दासmम यी दईु साझेदारले Qमशः कNरव १ अवI ३ करोड र २ अवI
१ करोड अमेNरक> डलर साधन नेपालमा &वाह गNरसके का िथए भने Jयस पिछका िदनमा पिन यो Qम जारी छ ।
• रा\|संघीय एजे@सी तथा व†कहX बाहेक नेपालको िवकासमा यूरोपेली संघ, डेनमाकI , नवK, जापान (JICA), अमेNरका
(USAID), नेदरVया^ड (SNV), अ\|ेिलय (AusAID), जमIनी (GIZ), िफनVया^ड (Finish), wयानाडा
(CIDA), वेलायत (DFID, UKAID), BवीजरVया^ड (SATA/SDC), भारत, चीन, दि0ण कोNरया (KOICA)
लगायतका मुलुक/िनकायको साझेदारी रहदै आएको छ ।
• नYवेको दशकबाट अ@तराि\|य गैरसरकारी संBथाबाट समेत उVले€य सहयोग पNरचािलत छ तर JयसमEये कितपय
सहयोग नेपालको राि\|य बजेट तथा &ाथिमकतामा आव} नभएको पिन देिख@छ भने कितपय राि\|य &ाथिमकतामा
रहे पिन राि\|य &णाली बािहर रहेको देिख@छ ।

131
• सन् २०१० पिछ जलवायु पNरवतIन सmब@धी अ@तराि\|य साधन पNरचालनमा समेत नेपालको दावेदारी रहन थालेको
छ । दि0ण–दि0ण तथा ि<भुजीय सहयोग अ@तगIत नेपाल लगायत अVपिवकिसत मुलुकहX िवकासका साझा
मु¢ामा आपसी सहकायI समेत गद– आएका छन् । M@M, &ाकृ ितक िवपद तथा महामारीका समBया समाधान गनI
अ@तराि\|य ¥पमा मानवीय सहयोग पNरचालन हfने संBथागत आधार खडा भएको छ ।
• सै}ाि@तक ¥पमा भ@दा यी कारणले नेपालको िवकास &िQयामा वैदेिशक सहायताले योगदान पुयाIएको छः
- @यून राजBव पNरचालन र अिधक सालवसाली खचI भएको अवBथामा पिन िवकासका िनmती थप िवrीय
साधनको उपVधता गराएको छ ।
- रा\|का &ाथिमकता &ा˜ 0े<मा साधन &वािहत गरी आिथIक दर उaच पानI सहयोग पुयाIउँदै आएको छ ।
- वैदेिशक िनजी लगानी गनIका लािग के ही हदमा अनुकूल वातावरण िसजIना गरे को छ ।
- उपलYध साधनको उपयोग 0मता वृि} गनI सहयोग पुयाIएको छ ।
- समिuगत आिथIक नीित िनमाIणमा सहयोग पुयाएको छ ।
- संरचनाJमक सुधारका लािग मागI &शBत गरे को छ ।
- िवपद तथा पुनिनमाIणका लािग पूजी तथा &िविध पNरचालन भएको छ ।
• नेपालमा &थम बजेट तथा पpचविषIय योजनादेखी िवकास खचI जुटाउने ¥पमा िलन थािलएको हो ।
• बािषIक िवकास खचIको कNरव ६०% खचI सmम पिन वैदेिशक सहायतावाट YयहेNरदै आएको छ ।
• GDP मा वैदेिशक सहायताको अश ं २६% छ ।
• कुल सरकारी खचIमा वैदेिशक सहायताको अश ं २६ % छ ।
• उपभोग 0मता ५०–५१% छ ।
• िMपि0य अनदु ानको अंश घिटरहेको छ भने ऋण बढेको छ ।
• १०% मा< वाBतिवक सेवा5ाहीसmम प~ु दछ ।
• ४०% &ािविधक सहायताका नाममा उतै फिक² @छ ।
• ७४% मा Red Book माफI त आउँछ ।
• ६६ % मा< वाBतिवक काममा खचI हf@छ ।
• आ.व.२०७४/७५ को बजेटमा वैदेिशक सहायताः
- वैदेिशक सहायताको ल§यः २२३ अवI (अनुदानः ७५ अवI <३३.६%>, ऋणः १४८ अवI <६६.४%>)
- कुल खचIः ९३६ अवI
- वैदेिशक सहायताको अंशः २३.८%
- GDP: २६ खवI
- GDP को तुलनामा वैदेिशक सहायता: ८.६%
• आ.व.२०७४/७५ को बजेटमा वैदेिशक सहायताः
- वैदेिशक सहायताको ल§यः २८६ अवI (अनुदानः ७२ अवI <२५%>, ऋणः २१४ अवI <७५%>)
- कुल बजेटः १२७९ अवI
- वैदेिशक सहायताको अंशः २२.४%

वैदिे शक सहायताको आवxयकताः

• िवकासका िनिमr थप िवrीय साधन पNरचालन गनI
• &िविध हBता@तरण
• वैदेिशक लगानी आकषIण गनI अनुकुल वातावरण िनमाIण
• आपतकालीन अवBथामा मानवीय सहायता
• वढ्दो वैदेिशक Yयापार घाटासँगै वैदेशीक मुRाको अभावलाई पूितI गनI समेत योगदान पुयाIईरहेको

िव£मान नीितगत YयवBथाः

• नेपालको सिं वधान (२०७२)
- वैदेिशक पुँजी र &िविध आकिषIत गनK

132
 - वैदेिशक सहायता िलंदा राि\|य आवxयकता र &ाथिमकतालाई आधार बनाउँदै यसलाई पारदश¤ बनाउने
- वैदेिशक सहायताबाट &ा˜ रकम राि\|य बजेटमा समािहत गनK
• िवकास सहायता नीित, २०७१
- Vision: आJमिनभIर अथIत@<को िनमाIणका लािग िवकास सहायताको पNरचालन गरी मुलुकलाई समृि}तफI
डोयाIउने
- Objectives: सहायताको सही मूVय (Best value for money) &ा˜ गरी िवकास &भावकाNरता हािसल
गनुI, िवकास सहायता&ितको िनभIरता Qमशः घटाउँदै आJमिनभIर अथIत@< िनमाIणमा सघाउनु
• वैदेिशक लगानी तथा &िविधक हBता@तरण नीित, २०७१
• औ£ोिगक Yयवसाय ऐन, २०४९
• वािणnय नीित, २०६५र औ£ोिगक नीित, २०६७
• वैदेिशक लगानी तथा &िविध हBता@तरण ऐन, २०४९
• आविधक योजना
- &ाथिमकताका आधारमा सहायता िलने, पNरचालन 0मता बढाउने
- पारदिशIता र उrरदाियJव बढाउने,
- िनजी पुँजी &वाहमा सहयोग पु~ने गरी सहायता पNरचालन गनK ।

संBथागत YयवBथा
• अथIम@<ालय ,वैदेिशक सहायता सम@वय महाशाखा
• िविभ@न म@<ालय र मातहतका कायाIलयहX
• रा. िव. प. र रा.यो. आ.
• नेपाल िवकास मpच र नेपाल सहायता समहू ।
• &. म.ं को अEय0तामा आिथIक कूटनीित पNरचालन सिमित र वैदेिशक सहायता सम@वय सिमित ।
• कूटनीितक िनयोग ।

वैदिशक सहायताले पारे को सकाराJमक &भावः

• &ािविधक र Yयवसाियक 0मताको िवकास भएको छ ।
• Customer Orientation देिखएको छ ।
• िवकास &शासनलाई िवकासमूलक ब@न सहयोग पगु ेको छ ।
• पवू ाIधार िनमाIणमा महJवपणू I उपलिgध भएको छ ।
• Resources को अभाव कम गनI ,लगानीको अभाब कम गनI, वैदेिशक िविनमय स@तल
ु नका लागी सहयोग ,
• बािहरी संसारमा सmपकI बढ् यो ।
• सम5 मानिवय िवकासमा &भाव पारे को ।
• २००८ मासा0रता दर २ &ितशत िथयो । हाल ६५ &ितशत छ । औषत आयु ४० बषI िथयो, ६६.५ &ितशत पु~यो ।
• दरु सpचार र पूवाIधार िनमाIणमा &गित भयो ।
• Technial, Vocational संBथा बढे । Trained Manpower बढे ।

नकाराJमक &भावः
• Dependency बढाएको छ ।
• Local Initiation मा &भाव परे को छ ।
• बजेटको ठूलो िहBसा Refund मा जाने गरे को छ ।
• Corruption बढाउन सहयोग पयाएको
ु् छ।
• Elite र स0मको पहfँच सनK बढाएको छ ।
• जनस€ं याको ठूलो िहBसालाई नछोएको ।

133
 • NGOs Parallel Bureaucracy भएर आए ।
• धमI &चारकको जमात बढेको छ ।
• ऋणको भार बढ् यो तर गरीिब घटेन ।

नेपालमा वैदिे शक सहायता पNरचालन सmबि@ध समBयाह¥ः

• सहायता पNरचालनका 0े< िनधाIरण र उपयोगमा सरकारको कमजोर िनणाIयक 0मता, दातृ प0को सिQयता,
• वैदेिशक सहायता कायाI@वयनको कमजोर 0मता (weak institutional capacity, weak absorptional
capacity, low level of expenditure),
• सहायता कोषको @यून अनुमानयो~यता (Low predictability),
• राि\|य &णाली बािहरबाट सहायताको पNरचालन,
• छNरएर रहेका ख^डीकृ त आयोजनाहXको बाहfVय,
• कमजोर अनुगमन र झ@झिटलो खNरद &िQया,
• सहायता सmझौतापूवIको अपयाI˜ तयारी,
• िवकास सहायता नीितको &भावकारी कायाI@वयन नहfनु,
• िदगो िवकास ल§य र राि\|य &ितफलको &ाि˜सँग सहायता पNरचालनको कमजोर तादाJmयता,
• नेपालसमेत सहभागी रहेका अ@तराIि\|य सmमेलन तथा सहमितको आ@तNरक>करणको समBया,
• राि\|य आवxयकता र &ाथिमकताका आयोजनाको तयारी एवम् &Bतुितको कमजोर अवBथा (Project Bank and
Priority YयविBथत भएन)
• दाताहXको जिटल शतI तथा कायI&णाली,
• कमजोर सम@वय 0मता,
• एक उ¢ेxयले िलएको सहायता अ@य< खचI हfने,
• समयमै सोधभनाI &ा˜ गनI नसwनु,
• उrरदाियJव र पारदिशIताको किम,
• िवकास कायIQम िभ< पिन &शािनक खचI बढी,
• Turnkey Project को ममIतसmभार र िदगोपनामा समBया,
• Project का कमIचारीहXको िछटो िछटो सXवा (कमIचारीमा जसरी पिन Project मा जाने उJकषI, राजनीित“ तथा
उaचपदBथ नेतJृ वमा िनिहत BवाथIका लािग अिBथरता िनmJयाउने &वृिr)
• उaच पाNरŽिमकसिहतका सVलाहकार िनयिु Z गनK पNरपाटी,
• गो›ी, सेिमनार र बैठक जBता िQयाकलापमा सहायताको ठूलो रकम खचI भैरहेको ।

हालसmम भएका &यासहX

• सिं वधानमा नै वैदेिशक सहायता पNरचालनको 0े< र तत् सmब@धी अपनाईने नीितकाबारे मा उVलेख गNरएको छ ।
• िवकास सहायता नीित तयार भई लागू भएको छ ।
• िविभ@न ऐन, िनयमहX संशोधन र सुधार भैरहेका छन् ।
• िवकास सहायताको &भावकाNरताका लािग अ@तराIि\|य मpचहXमा िनयिमत उपिBथित र आवाज उठाईरहेको ।
• वैदेिशक सहायता पNरचालनको कामगनK MoF/IECCD को संBथागत सुtिढकरण भएको छ ।
• सावIजिनक िवrीय YयवBथापनमा सुधार भएको छ ।
• सावIजिनक खचI र िवrीय जवाफदेिहता (PEFA) मूVयाङ् कन गनK काम भएको छ ।
• बजेट &कृ यामा सुधार भएको छ (MTEF, PMAS, FMIS, LMBIS) ।
• लेखापरी0णमा सुधार भएको छ ।
• सश ु ासन र सावIजिनक सेवा &वाहमा सधु ार भएको छ ।
• M&E YयवBथामा सधु ार भएको छ ।
• कायIQम खचIसmब@धी मापद^ड िनधाIरण भएको छ ।

134
के गनK ?
• मलु कु को राजनीितक एवं &शासिनक पनु स²रचनासँगै वैदेिशक सहायता पNरचालन सmब@धी Meta Policy बनाउने,
• िवकास नितजालाई के @Rिव@दमु ा राखेर साधन र cोतको िविनयोजन गनK,
• िवकास सहायतामा हfने गरे को ख^डीकरण (Fragmentation) एवम् कारोवार लागत (Transaction Cost)
घटाउने । यसका लािग तुलनाJमक लाभका आधारमा कायI िवभाजन गरे र आयोजनाको सं€या घटाउने, गुणाJमकता
बढाउने ।
• वैदेिशक सहायताका आयोजना सpचालनमा Managerial Autonomy िदने, Performance Contract गनK,
• आयोजनाको दोहोरोपना वा @यून &ाथिमकताका आयोजनामा cोत पNरचालन जBता समBया समाधानका लािग
Project Bank बनाउने, िनि[त सतI पुरा गरे का आयोजनाहXको मा< छनौटको &व@ध गनK, Project MIS िवकास
गनK,
• िनजी 0े<को लगानी, Yयापार, एवम् आ@तNरक cोत पNरचालनबाट िवकासका लािग आवxयक cोत जुटाउने ।
• Bथानीय cोत र सीप नभएको कायIमा मा< वैदेिशक सहायताको खोजी गनK,
• पNरयोजनाको पिहचान, छनौट र िनमाIणमा Eयान िदने ।
• “ान र 0मता हBता@तरण हfने खालका आयोजना छनौट गनK, साथै हाल िवकास सहायता पNरचालन गNररहेका संBथा
वा देशहXबाट सीप, “ान, &िविध &ा˜ गरी मुलुकको आिथIक, सामािजक Xपा@तरणमा उपयोग गनK ।
• संBथागत द0ता बढाउने, कायाI@वयन &िQयामा सुधार गरी सहायताको &भावकाNरता बढाउने ।
• आJमिनभIर अथIत@<को िवकास गनK ।
• Transparency, accountability, donor harmonization

वैदेिशक सहायताको &भावकाNरता वृि}का पवू IशतIहXः

• Efficient policy environment
• Effective institutional mechanism
• Private sector investment
• Capacity development
• Civil society involvement
• Reform in public sector management

वैदेिशक सहायताका िवकVपह¥ः

• राजBव बढाउने ,
• Yयापार बढाउने,
• &Jय0 वैदेिशक लगानी,
• नीिज 0े< र नागNरक समाजको &भावकारी पNरचालन,
• आ@तNरक बचत पNरचालन,
• नीिज 0े<लाई Commercial Loan िलन &ोJसाहन गनK,
• कुशल आिथIक YयवBथापन,
• Bथािनय Žोत साधनको पNरचालनमा जोड,
• वािणnय ब†कसँग भएको तरलतालाई उपयोग गनK,
• िव&ेषणलाई उJपादनिशल 0े< तफI &वािहत गनK ,
• पयIटन िवकासमा जोड िदने,

वैदेिशक सहायतामा भएको सरं चनाJमक पNरवतIन

• कूल वैदेिशक सहायतामा Mीप0ीय सहायताको अंश घटेर गएको छ ।
• साहयता राशीमा अनुदानको अंश घटेर गएको छ भने ऋणको अंश बढेर तीन चौथाई भएको छ ।

135
 • &ािविधक सहायताको अंश बढेर ४० &ितशत नाघेको छ ।
• नेपालको कूल ऋण (Total Debt Stock) कNरव X. ६२५ अवI जित पुगेको छ जुन कूल गाहIBथ उJपादनको २४
&ितशत छ । आ@तNरक र वाš ऋण अनुपात कNरव ४०: ६० जित छ । बढ्दो ऋणले गदाI उVले€य ¥पमा ऋण
भुZानी खचI बिढरहेको छ । एक अनुमान अनुसार &ितYयिZ ¥ १९ हजारको हाराहारीमा ऋणभार पुगेको छ ।
• कूल बाš ऋण कNरब X.४०० अवI जित छ जसमEये िMप0ीय ऋण १० % र बहfप0ीय ऋण ९० % छ ।
• िवकास साझेदारले उपलYध गराउने सहायता सmब@धी नेपाल रणनीित बनाए पिन दाताहX अनुदान तथा &ािविधक
सहयोगमा राि\|य बजेट र राि\|य &णालीलाई उपयोग गनI उJसुक छै नन् ।
• नYवेको दशकबाट Mीप0ीय र बहfप0ीय िनकायका अितNरZ अगैससबाट पिन सहायता &वाह (Aid delivery) हfन
थालेको छ । र यो &वृिr बढ्दै छ । तJकालीन अवBथामा सामािजक तथा मानवीय सहयोगका लािग यBतो सहायता
पNरचालन हfने गरे कोमा सन् २००० बाट राजनैितक र नीित (Governance) मा पिन &वेश भएको छ ।
• सहायतामा &ितव}ता र &वाह (disbursement) बीच Gap घट् न सके को छै न ।
• अ@तराि\|य संघसंBथाबाट पNरचािलत सहायता उनीहX कै पके ट गैसस माफI त पNरचािलत हfँदा यसको पारदिशIता,
उrरदाियJव र राि\|य &ाथिमतालाई चुनौती िदइ रहेको छ ।
• कितपय िवकास साझेदारहX आ”नो सहयोगलाई िवकास एजे^डाभ@दा पर जातीय, धािमIक र वग¤य सहभाव
िवथाVने &योग गNररहेका छन् ।
• के ही िवकास साझेदारहXले नेपाल सरकारको सहमित वेगर नै नेपालको &शासिनक/राजनैितक िवषयमा सहायता
&वाह गNररहेका छन् ।
• सचू ना YयवBथापन िनकै कमजोर रहेकाले सहयोगमा दाहोरोपना, अ&भावकारी अनगु मन जBता समBया पिन
देिखएका छन् ।
• सहायताले 0मता िनमाIण तथा &िविध हBता@तरण गनIुपनK हो । िकनक> अVपिवकिसत मुलक ु हX Financial Gap
मा मा< होइन, Institutional Gap मा पिन छन् । नेपालमा सBं थागत 0मता र &िविध हBता@तरणमा यसले खासै
सहयोग पुयाIएको छै न । ब¥ िवBतारै परिनभIरता बढाउदै लगेको छ ।
• गैसस चलाउने देिख &धानम@<ी कायाIलय, कायIQम र नीित तजुIमासmममा साझेदारहXको संल~नता र पकड िवBतार
भएको छ ।

वाBतिवकता
• सहयोग दाताहXले सहयोगलाई के वल इaछािधन (Purely Voluntary) िवषयका ¥पमा िलइरहेका छन् ।
• सहयोगको आवxयकता र उपलिYधबीच Bपu र अनमु ानयो~य सmब@ध (Predictable Link) छै न ।
• सहयोग राशीको अपयाI˜ उपलYधताले सहयोगको सmभाYय &भाव पिन देिखन सके को छै न ।
• सहयोगको म€ु य उ¢ेxय आिथIक िवकास &व}Iन भएपिन दाताहX YयापाNरक, रणनीितक वा अVपकालीन
राजनीितक चाखका कारण सहयोग िदइरहेका छन् ।
• Aid Volatility ले सहयोगको सmभाYय लागत र &भाव पिन बढाएको छ ।
• सहयोग5ाही र सहयोगदायीबीचको सmब@ध पिन जिटल ब@दै गएको छ ।
• &वािहत सहायताको ४० &ितशत मा< सरकारी माEयमबाट &वािहत भएको छ । धेरै &वेश िव@द,ु आआ”नै &कारका
कायाI@वयन ढाँचा र नीितका कारण BवािमJव, &ाथिमकता र जवफादेहीता ओझेलमा परे का छन् ।
• िवकास सहयोगका नाममा कितपय अगैससहX धमI &चार गनI, जातीय सहभाव िवथोVन र राजनैितक िQयाकाल
गनI पिछ परे का छै नन् ।

136
5.5 Civic engagement in development - civil society, NGOs, CBOs, various groups
(िवकासमा नागNरक सहभािगता - नागNरक समाज, गैसस, समदु ायमा आधाNरत संगठन र अ@य समहू )

Civil Society in Development (िवकासमा नागNरक समाज)

अवधारणाः
• बजार र राnय भ@दा अलग अिBतJव भएको, समुदायमा आधाNरत, साझा मानवीय मूVय, मा@यता, िव{ास र आपसी
एकतामा बाँिधएको समूहलाई नागNरक समाज भिन@छ ।
• सावIजिनक सरोकारका िबषयमा सरकार र अ@य िनकायमा सावIजिनक नीितको वकालत गनK, उनीहXलाई सचेत
गराउने र कुनै काम गनI वा नगनI लोकि&य दबाब िदने अनौपचारीक गठब@धन नै नागNरक समाज हो ।
• नागNरक समाजः
- Bवत@< संगठनको ¥पमा रह@छ ।
- सरकारी तथा अ@य वाš दबाव र हBत0ेपबाट Bवत@< हf@छ ।
- दिलय राजनीितबाट मुZ हf@छ ।
- गैर नाफामुलक हf@छ ।
- Bवयम् सेवी Bवभावको हf@छ ।
- लोकताि@<क पNरपाटीमा िव{ास रा€दछ ।
- बहfस€यंक जनताको हकिहत र BवाथIको प0पोषण गछI ।
• राnयसँग भएको कानूनी शिZ र िनजी 0े<सँग रहेको आिथIक शिZ दवु ैले िवकासलाई सम@याियक बनाउन नसके पिछ
सामािजक उजाI पNरचालन माफI त िवकास &िQयालाई सम@याियक बनाउन BवतःBफुतI Xपमा नागNरकहX सगं िठत
भई नागNरक समाजको Bथापना भएको हो ।
• अक• शgदमा, Market-led र State-led दवु ै िवकास ढाँचा असफल भएपिछ िवकासमा वैकिVपक रणनीितको
Xपमा नागNरक समाजको उ¯व भएको हो ।
• यसले सम5 शासक>य YयवBथालाई जवाफदेही र &भावकारी बनाउँछ ।

िवकासमा नागNरक समाजको भिू मकाः

• राजनीित र समाज बीचको मEयBथकताI,
• सरकारको साझेदारको ¥पमा काम गनK,
• ‚uाचार िवरोधी अिभयान सशZ बनाउने,
• उपभोZाको िहत संर0ण गनK,
• लोकत@<मा िनमुखाको आवाज बुल@द गनK,
• यसका साथै परामशIकारी, पैरवी, सहकारी, रचनाJमक &ितप0को भूिमका ।

िवकासमा नागNरक समाजको भिू मका बढाउने उपायः

• सहभािगताJमक िवकास प}ितको अनुशरण गनK ।
• सावIजिनक वBतु तथा सेवा उJपादन र िवतरण &णालीमा नै नागNरक समाजको संल~नता बढाउने ।
•
•
•
•
•

137
Non-governmental Organizations in Development (िवकासमा गैरसरकारी संगठन)

अवधारणाः
• Yयावसायीक उ¢ेxय भ@दा मानवतावादी र सहकारीताको मूल भावनासँग के ि@Rत रही Bवत@< िकिसमले काम गनK
संBथालाई गैर सरकारी 0े< भिन@छ ।
• गै.स.स.मा Voluntary, Non-profit, Service-oriented, Autonomy, Registered as Law जBता गुण
हf@छन ।
• यी जनता र सरकारलाई जोड् ने माEयम हfन । ियनीहXमा Social Power हf@छ ।
• सेवामुखी चNर<, Bवशािसत, Bवायr र Bवयंसेवी संBथा ।
• Politically तटBथ, Legally वैधािनक ।
• Welfare Function बढी गदIछन् ।
• NGOs सरकारका िवकVप होइनन्, साझेदार हfन । NGOs को दाियJवबाट सरकार पिन िवमुख नहfने र NGOs पिन
िजmमेवार र जनसेवी भै काम गनुI पछI ।

गैर सरकारी सBं थाको भिू मकाः

• Development • सशिZकरण
• Democratization • गNरबी िनवारण
• Advocacy • ‚uाचार िनय@<ण
• Partnership • Monitoring

गैर सरकारी सBं था नागNरक समाज

१. नागNरक समाजको एक पाटो हो । १. गै.स.स.भ@दा वृहत हf@छ ।
२. दताI अिनवायI छ । २. दताI अिनवायI छै न
३. पद, हैिसयत, आचरण तोिकएको हf@छ । ३. सामूिहक अवधारणा हो ।
४. सामािजक एवं िनजी सरोकार िवषयमा जोड िद@छ । ४.सावIजिनक सरोकारका िबषयमा जोड िद@छ ।
५. सरकार, दाता, Bथािनय िनकाय र जनता&ित जवाफदेही हf@छ । ५. जनता&ित बढी जवाफदेही हf@छ ।
६. Service delivery पिन गदIछ । ६. पैरवी र सचेतनाका काम गदIछ ।

गै.स.स.का सवल प0ह¥ः

1. जनताको निजक बसेर काम गनK सwछन् ।
2. जनसहभािगता जरु ाउन सwदछन्
3. जनताको आवxयकताको सिह पिहचान हf@छ ।
4. लिचलो र संवेदनशील कायIशैली हf@छ ।
5. सचेनाJमक र दवाबमुलक काम गनI सwछन् ।
6. पNरवतIन सहजै Bवीकार गदIछन् ।

नेपालमा गै.स.स सmबि@ध समBयाह¥ः

1. नेपालमा २७००० गै.स.स. छन् । NGOs बाट देश िवकास हfने भए नेपाल यBतो हfने िथएन ।
2. जनतालाई अिधकरणका बारे मा सचेत गराए तर राnयको 0मता बारे िवचार गरीएन ।
3. NGOs को Agenda Sustanability हो तर NGOs नै Sustain छै नन् ।
4. Accountable र Transparent छै नन् ।
5. Leadership Political Biased छ ।

138
 6. Empowered छै न । Dependency छ ।
7. Parallel Bureaucracy भए ।
8. शहरमुखी &बृित छ । पNरवारवाद हािव छ । Yयवसायको ¥पमा संचािलत छन् ।
9. Monitoring िनकाय कmजोर भयो ।
10. काममा Duplication छ । Result Oriented भएनन् ।
11. Advocacy मा जोड िदनु पनKमा Service deicer मा जोड ।
12. Complementary नभै Alternative
13. Working with People हfनुपनKमा Working for People भए । एकिकृ त तŒयांक छै न ।
14. NGOs माफI त &ा˜ सहायता राि\|य बजेटमा समेिटदैन ।
15. समाजकVयाण पNरषदको 0मता कम छ ।
16. अवािpचत कृ याकलापमा संल~न भएको आरोप छ ।
17. फजुल खचIलाई बढावा िदए । सेवामुखी भ@दा नाफामुखी भए ।

अवको बाटोः
• सरकारले गनKः
- गै.स.स को वग¤करण गनK ।
- Bपu ऐन कानूनको तजूIमा र भूिमका िदने ।
- अनुगमन संय@<को िवकास गनK ।
- NGOs को िवकासका लागी सरकारको भूिमका Enabling, Supporting and Facilitating
- अनुदान िवतरणको िनि[त मापढ^ड बनाउने ।
- Bथानीय Bवायr शासन &णालीसँग आव} गनK ।
- NGOs को बजेट राि\|य बजेट माफI त आउने गराउने ।
- आचार संिहता लागु गनK ।
• गै.स.स. ले गनKः
- सpचालन सिमत र कमIचारी छुN9ने YयवBथा गनK ।
- कायI िविशuताको आधारमा cचालन हfनुपय• ।
- Working with people हfनुपय• ।
- Transparency र Social Audit गनK ।
- दगु Iम ठाँउमा जाने ।
- Accountability मा Eयान िदने ।

गै.स.स. सmबि@ध के ही Issues:

• Awareness क> भडकाउपन
• Empowerment क> Dependency
• National Interest क> Communal Interest
• सरकारको Co– partner क> counter partner
• Neutrality क> Political Legacy
• Service motive क> Other Factor
• Sustainability क> Dependency

INGOs सmब@धमा अपनाउनु पनK tिuकोण

• वग¤करण तथा कायI 0े< िनधाIरण गनK ।
• कायIQम सmझौता गनK िनकाय Bपu गनK ।

139
 • Database तयार गनK ।
• Resource र Program को पारदिशIता कायम गनK ।
• म.ले.प. बाट Audit गराउने ।
• SWS बाट Monitoring गराउने ।
• आधार संिहता बनाउने ।
• Bथानीय साझेदार गै.स.स. माफI त कायIQम सpचालन गनK ।
• NGOs INGOs र पNरचालन लागी छु9ा छु9ै ऐन िनयम बनाउने ।
• समाज कVयाण पNरषदको संBथागत सtढीकरण र 0मता िवकास गनK ।
• गैर कानूनी काम िनय@<ण गनK ।

नेपालमा गै.स.स. सmबि@ध YयवBथाः

नीितगत YयवBथा
• नेपालको संिवधान (२०७२)
- सावIजिनक िनजी साझेदारी नीित
- गै.स.स. िनयमन गनI नीित बनाउने
- संघ संBथा खोVन पाउने Bवत@<ता
• राि\|य िनदKशन ऐन– २०१८
• संBथा दताI ऐन– २०३४
• समाज कVयाण पNरषद ऐन २०४९
• Bथानीय Bवायr शासन ऐन २०५५ र िनयमावली २०५६
• Bथानीय &शासन ऐन २०२८
• मिहला, अपांग, बालबािलका, दिलत र जनजाित सmबि@ध ऐन िनयमहX
• आविधक योजना, वािषIक बजेट
संBथागत YयवBथा
• YयवBथािपका संसदा र सिमितहX
• मिहला बाललािलका तथा समाजकVयाण म@<ालय
• समाजकVयाण पNरषद
• िज.िव.स. र िजVला &शासन कायाIलयहX
• राि\|य योजना आयोग
• गै.स.स. महासघं
• अपागं , मिहला, जनजाितसँग सmबि@धत INGOs

Community-based Organization in Development (िवकासमा समदु ायमा आधाNरत सगं ठन)

अवधारणाः
• गाउँलाई िवकासको के @Rिब@दु तथा जनतालाई िवकासमा लि0त गरी िवकास िनमाIणका कायI Yयापक Xपमा गनI
गाउँबाट नै वा जनताबाट नै &ारmभ गनुIपनK जुन पNरकVपना गNरएको छ, Jयसलाई मूतI Xप िदन जनताको सिQय
सहभािगता अपNरहायI हfनजा@छ । अझ अिधकारमा आधाNरत िवकास, समावेशी िवकास जBता िवकासमा आएका
पिछVला अवधारणा त अझै जनताको सिQय सहभािगताको अपे0ा गNरएको हf@छ । िवगतमा &ा˜ जनसहभािगता
(People’s Participation) के वल नाम मा<को Xपमा पNरणत हfन गएको कटु अनुभवलाई पिन tिuगत गनI सिक@छ
। जनसहभािगतालाई YयविBथत, @यायपूणI र योजनाब} तNरकाले पNरचालन गनK स@दभIमा योजनाब} िवकासको
इितहासमा सवI&थम छै टौँ पpचवष¤य योजनामा िवकासमा जनसभािगता बढाउने नीितलाई राि\|य Bतरको नीितमा
समावेश गनK गरे को पाइ@छ । पिछका सातौँ र आठौँ योजनामा जनसहभािगतालाई खासै महJव िदएको नपाइएता पिन

140
 नवौँ योजनामा पुनः यसलाई महJव िदएको पाइ@छ । यसरी नै दशौँ पpचवष¤य योजना (२०५९–२०६४) मा होस् वा
Jयसपिछका अ@तNरम योजनामा होस् सिQय तथा अथIपूणI जनसहभािगतालाई िवशेष &ाथिमकता िदएकै देिख@छ ।
• योजनामा जनसहभािगतामा जोड िदए पिन योजना कायाI@वयनमा जनसहभािगता किrको कायाI@वयन भए वा भएनन्,
Jयसको लेखाजोखा महJवपूणI सवाल हो । पिछVलो चरणमा &Jयेक िवकास िनमाIणमा जनताको सहभािगता
बढीभ@दा बढी जुटाउन उपभोZा सिमित िनमाIण गदाI सबै तहका जनता मिहला/पु¥ष, दिलत, जनजाितको समुिचत
सहभािगता गराउने ल§य िलइएको पाइ@छ । यसै अनुXप हाल आएर मु€य Xपमा जनता के ि@Rत िवकास िनमाIण
जBतैः खानेपानी तथा सरसफाइ, िसँचाइ, सामुदाियक वन, 5ामीण सडकमा जनताबाट नै योजना छनोट गनI लगाउने
पNरपाटी (Demand Driven Approach) अगािड साNरएको छ । यसरी अगािड बढाइएको िवकास &िQयामा
जनताको योजना &ित आ”नोपनको सोचाइ, BवािमJवबोध (Ownership Feeling) हfने भएकाले यBता योजना
सफल र दीगो हfने गरे का छन् ।
• आ”ना लािग भइरहेको िवकास िनमाIणका िQयाकलापमा सबै जनताको सिQय तथा अथIपूणI सहभािगता अझै
बढाउनुपनK चािहँ देिख@छ नै । यसका लािग सामािजक, आिथIक, संरचनाJमक &कृ ितका सबैखाले सरकारी वा
गैरसरकारी 0े<बाट गNरने नीित, रणनीित, योजना, आयोजना, कायIयोजना िनमाIण लगायतका यावr कुरामा िविभ@न
खाले उपभोZा तथा सरोकारवालाको &Jय0 तथा सिQय सहभािगता िनता@त ज¥री छ ।
• अिहलेसmमको राnयको Yयवहार हेदाI नागNरक सहभािगता भ@नाले जनŽमदान, सावIजिनक सुनुवाइमा सहभािगता र
Bथानीय उपभोZा सिमितले िनि[त &ितशत रकम &Bतािवत योजनामा थप गनK कुरालाई मा< बु•ने गNरएको छ
। नागNरकलाई योजना िनमाIण, कायाI@वयन, मूVयाङ् कन तथा Jयसको सरं 0ण सबै &िQयामा सहभािगता हfने
वातावरणको िनमाIण हfन नसwदा नागNरक सहभािगताको िस}ा@त, नीित, ऐन काननु तथा िनयममा सीिमत हfन पगु ेको
छ । जनसहभािगतालाई नागNरकको हक अिधकारको Xपमा Bथािपत गद– सmपणू I योजना &िQयामा उनीहXको
सहभािगतालाई सिु नि[त नगरे सmम िवकास िदगो हfन सwदैन ।

Cooperatives in Development (िवकासमा सहकारी सगं ठन)

अवधारणाः
• सहकारी Yयवसायीक िबषयको नाम हो । यसले आिथIक ¥पले कमजोर, सामािजक ¥पले िपछडीएको YयिZ वा
समुदायलाई समान सहभागीताका आधारमा Yयवसायीक सेवाको उपयोग गनK गराउने &यJन गदIछ ।
• परिनभIर जीवनशैलीलाई आJमिनभIर बनाई Bवािधन पNरवेशमा समता मुलक समाज िनमाIण गनुI सहकारीताको उ¢ेxय
हो । समुदायमा छNरएर रहेको “ान, िसप, पूँजी र &िविधलाई एकि<त गरी राि\|य अथIत@<मा योगदान पुयाIउने सशZ
माEयमका ¥पमा सहकारी रहेको छ ।
• सहकारीले समान सहभािगता, Bविजmमेवारी, आJमिनभIरता र Bवरोजगारी जBता कुरामा जोड िद@छ । Yयवसायीक
&कृ ित भएपिन आ”नो सदBयहXको समतामुखी उ@नतीमा जोड िद@छ । तसथI समावेशी र समतामुलक िवकासमा
सहकारीको महJव छ ।

नेपालमा –
• ऋण तथा बचत रकम – ¥. १ खबI २० अबI
• ५४% जनतामा पहfँच,
• ५० लाख भ@दा बढी सदBय, १२ लाख मिहला सदBय (४५.५%)
• GDP मा ७% योगदान,
• िविrय कारोबारमा सहकारी योगदान–१०%
• के ि@Rय संघ–१, राि\|य सहकारी ब†क–१, िजVला सहकारी संघ–६६
• गNरबी @युिनकरणमा सहयोग पुयाIउने दीघIकािलन सोच ।

141
Private Sector in Development (िवकासमा िनजी 0े<)

अवधारणाः
• सरकार एwलैले मा< आिथIक, िवकास गितिविध सpचालन गदाI &भावकारी नहfन सwदछ । तसथI बजार संकेत
अनुसार आिथIक िQयाकलाप संpचालन गनI िनजी 0े<को सिQयता र सहभागीता रह@छ ।
• पpचायती YयवBथामा अथIत@< िनदKिशत र िनयि@<त िथयो । सरकार नै लगानीकताI र राजगारदाताको ¥पमा रहेको
िथयो ।
• २०४६ सालको पNरवतIन पिछ आठ‹ योजनाले अथIत@<मा िनजी 0े<को भूिमका Bथािपत गरायो ।
- अथIत@<मा सरकारको भूिमका घटाइयो,
- नीित, कानुन र कायIिविधमा सुधार गरी लगानी मै<ी बनाइयो,
- िनजी 0े<को लगानीमा सरकारी हBत0ेप नहfने बातावरण ब@यो,
- वैदेिशक लगानी आकषIण गनK नीित िलइयो,
- लगानी संभावना भएका 0े<को &चार &सारमा जोड िदयो ।

तJकािलन कमजोरीह¥ः
• Yयापारीक र औ£ोिगक घरानामा संBथाJमक संBकार आइसके को छै न ।
• Yयवसायीक इमा@दारीताको िवकास भएन ।
• Innovativeness को अभाव छ ।
• &ितBपधाI 0मता कम छ ।
• Globalization को चुनौती िलने तयारी गNरएको छै न ।
• तुलनाJमक लाभ भ@दा तJकाल र िबना जोिखम लाभ िलने &वृिr
• गुणBतरीय र &िधपािधI भ@दा कोटाको वBतु िनयाIत गनK ।
• िवदेशी पुंजी र &िविध िभ·याउन साझेदारी गनI सके नन ।
• सामािजक दाियJवमा Eयान िदद†नन ।
• Yयवसायीक अनुशासन छै न । कर छली, िमसावट आदी ।

िदगो आिथIक िवकास र &गितका लािग सिQय राnय नेतJृ व र िQयािशल िनजी0े< आवxयक छ । यसका लािग
िनजी 0े<को 0मता िवकासका साथै सृजनिशल उ£मी, सीपयZ
ु YयवBथापन, समिपIत र &िशि0त, &भावकारी &शासन एवं
उपयZ
ु सpचालन कायIिविध आवxयक छ ।

&भावकारी िनजी0े<का लािगः

• समिuगत, आिथIक िBथरता, ADB का अनुसार
• िविrय &णाली, • सावIजिनक र िनजी0े< सुशासन
• &ितBपिधI बजार, • िविrय मEयिBथकरण,
• &भावकारी िनयमन, • िनजी, सावIजिनक 0े< साझेदारी,
• भौितक पूवाIधार िवकास • 0े<ीय र उप–0े<ीय सहयोग,
• राजनीितक र सामािजक िBथरता
• कानुनी र नीितगत वातावरण,
• साधनमा पहfँच,

142
5.6 Contemporary development paradigms: Human development, Sustainable
development, Public Private Partnership, Economic liberalization and globalization,
Economic diplomacy, Intellectual capitals

A. Human Development (मानव िवकास)

अवधारणा
• मािनसको शारीNरक, मानिसक तथा बौि}क प0मा भएको उ@नित या &गित र सोको अनभु िू त हfने अवBथा नै मानव
िवकास हो ।
• मानव िवकास अ@तगIत YयिZको राजनीितक Bवत@<ता, आिथIक सामŒयI, शारीNरक तथा मानिसक सबलता,
सामािजक सांBकृ ितक पिहचान र अिBतJवबोध जBता िविवध प0 समेिटएको हf@छ ।
• देश िवकासमा मानव िवकास साधन र साEय दवु ै हो ।
• सन् १९९० भ@दा अगािड देशको िवकासका लािग आिथIक िवकासमा जोड िदइने गरे को र Jयसका लाग मानवलाई
साधनको Xपमा मा< िलएको िथयो । तर तJप[ात भने मानवलाई िवकासका लािग साधनको साथै साEयको Xपमा
Bवीकार गNरयो । अझ भन‹, िवकासको के @Rभाग नै मािनस िवकासलाई मािनयो ।
• HRD िबना अ@य िवकास अपूणI रहने भएकाले यसको िवकास नै सबैको पिहलो &ाथिमकतामा परे को छ ।
• मानव िवकास अवधारणाका &णेता पािकBतानी अथIशा\<ी Dr. Mahbub ul Haq लाई मा@ने गNरएको छ । उनले
सन् १९९० मा िवकास गरे को मानव िवकासको अवधारणाका आधारमा UNDP ले &Jयेक वषI Human
Development Index (HDI) सिहतको Human Development Report &कािशत गद– आएको छ, य£पी
यसका पNरसूचकहXमा Qमशः सुधार र पNरमाजIन हfँदै आएको छ ।
• िवकासको सम5 आयाम िभ< मानव िवकासको आवxयकता र औिचJय िकन पय» त?
- आिथIक उपलिgधहXको @यायोिचत िवतरण तथा गNरबी @यूनीकरणका स@दभIमा िवकासको Trickle down
approach ले अपेि0त नितजा िदन नसwनु,
- Structural adjustment program (SAP) ले मानव िवकासका प0लाई पयाI˜ सmबोधन गनI नसwनु,
- कितपय मुलुकहXमा िनर@तर Xपमा उaच आिथIक वृि} भए पिन सामािजक िवकासको Bतर @यून रहनु,
- लोकताि@<क प}ितको िवकाससँगै People centric development model को आवxयकता र माग बढ्दै
जानु ।
• UNDP ले मानव जीवनका &मुख ३ 0े<का िनmन पNरसूचकहXलाई सूचकाङ् कमा ढालेर HDI गणना गदIछः
- A decent standard of living: GNI per capita Per capita
- Knowledge: Expected years of schooling and Mean years of schooling
- Long and healthy life: Life Expectancy at birth

• पिछVला वषIहXमा HDI सँगै मानव िवकाससँग सmब@धी िनmन सूचकाङ् कहX समेत &कािशत गनK गNरएको छः
- Inequality adjusted Human Development Index
- Gender Development Index
- Gender Inequality Index
- Multidimentional Poverty Index

143
मानव िवकासः उपलgधी, चनु ौती र आशा
िव{Yयापी उपलgधीहX
• गNरबी र भोकमरी घटेको (Reduced poverty and hunger): िव{Yयापी Xपमा अित गNरबीको दर (Extreme
poverty rate, $1.90 a day) सन् १९९० मा रहेको ३५% को तुलनामा सन् २०१५ सmम आइपु~दा २/३ भ@दा
बढीले घटी १०% मा झरे को छ । यसमा िवशेषगNर पूव¤ एिसया, दि0ण एिसया र चीनमा ठूलो उपलgधी हाँिसल
भएको देिख@छ । JयBतै भोकमरीको समBयामा रहेको जनसं€या सन् २०००-२००२ मा १५% रहेकोमा सन् २०१४-
२०१६ मा आईपु~दा ११% मा झानI सफल भएको ।
• मृJयुदर घटेको (Decreased Mortality): िव{YयापीXपमा ५ वषI मूिनका बालबािलकाको मृJयुदर सन् १९९०
को तुलनामा २०१५ सmम आइपु~दा आधाले घटेको छ । यसमा िवशेषगरी Sub-Sahara Africa मा अिधकतम
सुधार देिखएको छ । Jयसैगरी मातृमJृ युदर पिन सन् १९९० को तुलनामा िव{YयापीXपमा ४५% र दि0ण एिसयामा
६४% ले घटेको छ । कुपोषणको दर पिन यस अवधीमा झ^डै आधाले घटेको छ ।
• आधारभूत सामािजक सेवामाथीको पहfचँ मा सुधार (Improved Access to Basic Social Services): सन्
१९९० देिख २०१५ सmमको अवधीमा थप २.१ अवI मािनसले सुधाNरएको सरसफाइमा पहfँच &ा˜ गरे का छन्, २.६
अवI मािनसले Bवaछ खानेपानीको cोतमा पहfँच &ा˜ गरे का छन्, खुला िदशायुZ समुदाय आधाले घटेको छ ।
िवकासो@मुख मुलुकमा हाल कNरब ९१% बालबािलकाहX िव£ालय भनाI भएका छन् । िव£ालय बािहरका
िव£ाथ¤को सं€या उVले€य अनुपातमा घटेको छ । िव{YयापीXपमै सा0रता दर वृि} भएको छ । मिहला र
पुXषबीचको सा0रता दरको फरकमा पिन धेरै सुधार भई हाल कNरब ३% मा झरे को छ ।
• जनसहभािगतामा वृि} (Increased People’s Participation): गएको २ दसक अवधीमा सावIजिनक तथा
राजनीितक जीवनमा जनताको सहभािगता दरमा पिन उVलेखनीय सुधार भएको छ । YयवBथािपका सदBयमा
मिहलाको सहभािगता अनुपात सन् १९९५ को तुलनामा २०१५ सmम आईपु~दा ११% बाट वृि} भएर २२% पुगेको
छ । नागNरक समाजको Yयापक िवBतार भैरहेको छ जBले नागNरकलाई वकालत गनI, आ”ना िवचार रा€न र िहत
सुरि0त गनI स0म तुVयाएको छ ।
• वातावरणीय िदगोपनामा सुधार (Improved Environmental Sustainability): वातावरण संर0णको िदशामा
उJसाहजनम उपलgधी हािसल भएको छ । १९९० को दसकमा ओजन तहको िवनाश सबैको चासोमा िथयो, जुन
अिहले पुणIXपमा रोिकएको छ र सन् २०५० सmममा पूणIXपमा Recover हfने िव{ास गNरएको छ । िव{YयापीXपमा
भैरहेको वन िवनाशको दर घटेको छ भने संरि0त 0े< बढेको छ । वातावरण संर0ण सmब@धी चेतनाको दर हालसmमकै
उaच रहेको छ ।
• &िविधमा भएको &गित (Advances in Technology): नयाँ नयाँ &िविधको िवकासमा Qाि@त नै आएको छ ।
यसले िश0ा र BवाBŒयको आधिु नक>करणमा, सचू ना &वाह र सहभािगतामा तथा सरु 0ा &व@धमा अतल ु नीय योगदान
पयु ाIएको छ । िवकासो@मखु मल
ु क
ु हXमा कNरब ९४ &ितशत YयिZसँग मोबाइलफोन छ भने कNरब ४० &ितशतसँग
इ@टरनेटमािथको पहfँछ । िवकिसत देशहXमा त &ायः सबै YयिZको यी सिु वधमा पहfँच रहेको छ ।

चनु ौतीहX
• लिmबदो बिpचितकरण र असमानता (Lingering deprivation and inequalities): आज पिन व{मा झ^डै ७७
करोड मािनस अित गNरबको जीवन िजउन बाEय छन्, जBको ठूलो िहBसा बालबािलका र मिहला छन् । एकातफI ५
वषI मुिनको बालमृJयुदर मEय ४५ &ितशत कुपोषणका कारण भैरहेको छ भने अक•तफI &Jयेक वषI १/३ खा£ा@न
खेर फािलईरहेको छ । JयBसरी खेर फािलएको खा£ा@नको १/४ मा< पिन बचत गनI सिकने हो भने Jयसले थप झ^डै
८७ करोडको भोक िनवारण गनI सwछ । आज गNरबी िवकासो@मुख मुलुकको मा< नभै िवकिसत मुलुकको पिन
समBया बनेको छ । ILO ले सन् २०१२ मा गरे को अEययन अनुसार िवकिसत मुलुककमा झ^डै ३० करोड मािनस
गNरबीको रे खा मिु न रहेका छन् । िव{भNरनै, िवशेष गरेर िवकासो@मुख मल
ु ुकमा आय असमानता बढ् दो छ । यसले
भोलीका िदनमा थप सामािजक M@M र असहज अवBथा Vयाउन सwनेछ ।
• िव{Yयापीकरण (Globalizaiton): िव{Yयापीकरणले अपे0ा गNरएअनुXप समृि}को साझेदारी गनI सके न ।
अधIद0 कामदारले &Jयेक िदन कामको अवसर गुमाईरहेका छन् । उJपादनिशल कायIहX हराईरहेका छन् ।

144
 कामदारको उJपादकJव त बढेको होला, तर यसले nयालादर बढाएको छै न । nयालादरमा रके को असमानता बढ्दो
छ । JयBतै एक ठाउँमा भएको आिथIक समBयाको &भाव तुX@तै िव{YयापीXमा फै िलंदो छ ।
• आ&वासी (People on the move): आज लाख‹ मािनस M@M, &कोप वा रा•ो आिथIक अवसरको खोजीमा एक
ठाउँबाट अक• ठाउँमा भौताNरइरहेका छन् । M@M, िहंसा तथा मानव अिधकारको हननले थु&ै मािनसहX देश िभ<ै या
देश बािहर पिन िवBथािपत हfनु पNररहेको छ ।
• मािनसको आवxयकता र पृŒवीको 0मताबीचको अस@तुलन (Imbalances between the needs of people
and the capacity of the planet): &Jयेक वषI कNरब २४ अवI टन उJपादनशील माटो 0य भैरहेको छ भने कNरब
१.२ करोड हेwटर जिमन सु€खा वा मXभूिमकरण भैरहेको छ । यसले करोड‹ जनताको जीवनलाई &भािवत पाNररहेको
छ । जैिवक िविवधता सुर0ाको तह भ@दा तल झरीसके को छ । वाय,ु जल तथा Bथल &दषु णको मा<ा बिढरहेको छ
। वनजंगल फडानीसँगै मािनसको जीवन थप कuकर बनेको छ । पानीको मु¢ा अिहले िव{Yयापी चुनौती बनेको छ ।
जनसं€या वृि}, आयमा भएको वृि} तथा बढ् दो सहरीकरणसँगै पानीको माग िनकै बढेको छ, तर cोत थप अिBथर
बनेको छ । आज िव{को कुल ई@धन मागको झ^डै ८०% Fossil Fuel बाट आपूितI भैरहेको छ भने के वल १६%
मा< निवकरणीय उजाIको &योग भएको छ । आज झ^डै १ अवI मािनसहX िव£ुत पहfँचबाट बिpचत छन् । यी यावत
कुराहXको उिचत सmबोधन गनुI पिन िनकै चुनौतीपूणI रहेको छ ।

आशाः
• िवगतमा देिखएको Yयापक &गित
• सनसनीपूणI जनआवाज
• बढ्दो मानवीय िनपुणता र िसजIनशीलता
• मिहला स0मतामा भएको िनर@तरको सधु ार
• दNरलो िव{Yयापी &ितव}ता

नेपालमा मानव िवकास

मौजदु ा नीितगत YयवBथाः
• नेपालको संिवधान (२०७२)
- &Jयेक नागNरकलाई राnयबाट कानूनमा YयवBथा भएबमोिजम माEयािमक तहसmमको िनःशुVक िश0ा तथा
िनःशुVक आधारभूत BवाBŒय सेवा पाउने हक हfनेछ ।
- काननू मा YयवBथा भएबमोिजमक &Jयेक नागNरकलाई रोजगारीको हक तथा खा£ सm&भतु ाको हकको
&Jयाभिू तक गNरएको छ ।
- समावेशीकरण, सामािजक @याय र सामािजक सरु 0ाको &Jयाभिू त गNरएको छ ।
- राnयको िनदKशक िस}ा@त तथा नीित अ@तगIत आिथIक लगानीको @यायोिचत िवतरण गरी सबै 0े<का जनताको
िश0ा, BवाBŒय, यातायात, आवास र रोजगारी जBता आधारभतू कुराहXको िवकास गरी जनसाधारणको
जीवनBतर वृि} गनK नीित राnयले अवलmबन गनK YयवBथा छ ।
• चौध‹ योजना (२०७३/७४-२०७५/७६)
- सोचः 0मतायुZ मानव संसाधनको िवकासमाफI त उaच आिथIक वृि}सिहतको िदगो िवकास ।
- ल§यः “ानमा आधाNरत अथIत@<को िवकास हfने गरी मानव संसाधनको िवकास गनK ।
- उ¢ेxयः मुलुकको िवकासका लािग Žम बजारमा &ितBपधाI गनI सwने स0म तथा गुणBतरीय मानव संसाधनको
िवकास गनK ।
- रणनीितः मानव संसाधन योजना बनाउने; वै“ािनक, &ािविधक तथा Yयवसाियक िश0ा तथा सीपमूलक
तािलममा जोड िदने; मानव संसाधनको िवकास र उपयोगमा सरकारी, सामुदाियक र िनजी 0े<बीच सहकायI
गनK ।

145
िव£मान मानव िवकासको अवBथाः
1. नेपालमा मानव िवकासको अवBथा, िवशेषगरी सामािजक सूचकाङ् कहXको नितजालाई हेदाI, िनर@तर सुधार उ@मुख
छ । तथापी १० वषIको आ@तNरक M@M तथा २ दशक लामो राजनीितक संQमणले गदाI अपेि0त सुधार हfन नसक>
सम5 अवBथा अझै पिन कमजोर रहेको छ । यहाँ आिथIक Xपले सिQय जनशिZको उपलgधता उVले€य भए तापिन
गुणBतरयुZ जनशिZ नहfँदा अपेि0त Xपमा िवकास हfन सके को छै न ।
2. मानव िवकासको सmब@धमा िव{Yयापी मा@यता र &योगमा रहेको UNDP Mारा &कािशत हfने Human
Development Report का अनुसार नेपालमा िवगत अढाइ दशकदेिख िनर@तर सुधार भैरहेको छ । तथापी अ@य
मुलुकहXको तुलनामा हालसmमको &गित स@तोष&द भने मा@न सिकँ दैन ।
3. Human Development Report 2016 अनुसार नेपालको अवBथा (सन् २०१५मा)
- HDI Index: 0.558 (range from 0 to 1)
- Rank: 144 (same as of 2014)
- Group: Medium Human Development Group,
- SAARC Member Countries मEये पािकBतान र अ”गािनBतान भ@दा अगाडी,
4. नेपाल सरकारका िविभ@न िनकायहXबाट &कािशत पिछVला तŒयाङ् कहX अनुसार मानव िवकाससँग सmबि@धत
के ही &मुख सूचकहXको अवBथा देहाय बमोिजम रहेको छ, तथापी के ही सूचकको हकमा िनकायिवaछे फरक फरक
अक ं समेत देखाउने गNरएको छ ।
- Per capita GDP = US$ 853 (2016/17, CBS)
- Per capita GNI = US$ 862
- Literacy Rate = 78.6%
- Literacy Rate (15-24 yrs) = 88.6%
- Primary school Net Enrollment Rate = 96.6%
- Life expectancy at birth = 71 yrs
- Poverty Rate = 21.6%
- Gini Coefficient = 0.328
- Maternal Mortality Ratio (per 100000 live births) = 258
- Under 5 Mortality Rate (per 1000 live births) = 39
- Women in Civil Service = 17.5%
- Women in Judiciary = 3%

चुनौतीहXः
1. संिवधानले &Jयाभूत गरे को िनःशूVक आधारभूत BवाBŒय सेवा तथा माEयािमक तहसmमको िनःशूVक िश0ा, खा£
सुर0ा तथा आयमूलक रोजगारीका अवसरहX सुिनि[त गनK,
2. िदगो िवकासका ल§य &ा˜ गनIका लािग आवxयक सुधारका उपायहX अवलmबन गनK,
3. गुणBतरीय जनशिZको उJपादन गनK, जीवनोपयोगी िश0ा &दान गनK,
4. उJपािदत यो~य मानवशिZलाई देश िवकासमा के ि@Rत बनाउने,
5. आिथIक cोत साधन, भौितक पूवाIधार, िश0ा, BवाBŒय, रोजगारीमा जनताको समतामूलक पहfँच सुिनि[त गनK,
6. समाजमा िव£मान आिथIक, सामािजक, साBं कृ ितक िवभेद, बिह\करण र असमानताको अ@Jय गरी समानप ु ाितक र
समावेशी िवकासलाई अगाडी बढाउने,
7. मानव िवकासका बहfआयािमक प0हXको सmबोधन गनK,
8. मानव पुँजी िनमाIणका लािग आ@तNरक तथा बाš cोत साधनको &भावकारी पNरचालन गनK,
9. लोकताि@<क मूVय, मा@यता र प}ितअनुXप राnयका िनकायहXको पNरचालन गरी जनमुखी सेवा &वाह गनK,
10. मानव िवकास रणनीित िभ< वातावरण सरं 0ण, जलवायु पNरवतIन, HIV Aids जBता िवषयलाई आ@तNरक>करण
गनK ।

146
अवसरहXः
1. नेपालको संिवधानले मानव िवकासका िविभ@न प0हX (िश0ा, BवाBŒय, रोजगारी, खा£सुर0ा, सामािजक @याय र
सामािजक सुर0ा जBता िवषयहX) लाई मौिलक हकका Xपमा Bथािपत गरे को ।
2. आविधक योजनाले मानव िवकासको बहfआयािमक प0लाई समेटेको ।
3. सम5 आिथIक नीित, िश0ा नीित, BवाBŒय नीित तथा सामािजक सुर0ा नीितहXमा समसामियक सुधार हfँदै आएको
।
4. SDGs लगायत मानव िवकासका अ@य अ@तराIि\|य साझा एजे^डाहXमा नेपालले आवxयक तJपरता र सिQयता
देखाएको ।
5. जनसं€याको बनोट अनुसार सिQय जनसं€याको अनुपात बढेको र आिŽत जनसं€याको अनुपात िनकै कम भएको
।
6. िश0ा, BवाBŒय जBता 0े<मा िनजी 0े<को साझेदारी उJसाहजनक रहेको ।
7. उaचBतरीय र मEयBतरीय &ािविधक सीप िवकास गनK संBथाहXको िवBतार उVले€यXपमा भएको ।
8. मानव िवकासका लािग आवxयक सहकायI र सहयोग गनI िवकास साझेदारहXको चासो र तJपरता बढ्दै गएको ।
9. मानव िवकासलगायतका िवषयमा सरकारी 0े<सँग सहकायI गनIका लािग NGOs, Civil Society र समुदायको
सिQय उपिBथित रहेको ।
10. M@M तथा भूकmप पिछको पुनिनIमाIणको Qममा िविभ@न 0े<मा द0 तथा अधIद0 जनशिZको माग भइरहेको ।
11. तीvXपमा आिथIक िवकास गद– गएका दईु िछमेक> मुलक ु लगायत अ@तराIि\|य बजारमा सीपयुZ जनशिZको माग
बिढरहेको ।
12. िवकास कायIQम सpचालन गदाI मानव िवकासलाई के @Rिव@दम ु ा रा€ने पNरपाटी सुX भएको ।
13. लामो समयको पखाIई प[ात मुलक ु ले नयाँ सिं वधान &ा˜ गनIक
ु ा साथै तीन तहको िनवाIचन प[ात राजनीितक
संQमणको अ@Jय भएको ।

समBयाहXः
1. लोकताि@<क शासन YयवBथा सुtण नहfनु, मानवअिधकारको कमजोर अवBथा रहनु,
2. मानव पुँजीको िवकासमा राnयको लगानी अपयाI˜ हfनु,
3. &ािविधक तथा Yयावसाियक िश0ा तथा तािलम &दान गनK संBथाहXमा cोत साधनको कमी हfनु,
4. मानव िवकासका लािग Bथानीय cोत साधनको पNरचालन @यून हfनु र वैदेिशक सहायता &भावकारी हfन नसwनु,
5. आयमूलक रोजगारीका अवसरहXको िवकास र िवBतार हfन नसwनु,
6. कृ िष उJपादनमा आएको ±ाससँगै खा£ तथा पोषण सुर0ासmब@धी नीितको &भावकारी कायाI@वयन हfन नसwनु,
7. मानव संसाधनको िवकास र उपयोगमा संल~न िनकायहXबीचको उिचत सम@वयको अभाव रहनु,
8. उJपािदत जनशिZमा अपेि0त गुणBतर कायम हfन नसwनु, जीवनोपयोगी िश0ाको कमी हfनु,
9. उपभोगवादी संBकृ ित तथा मानव जीवनशैलीमा बाš संBकृ ितको अ@धानुकरण गनK &वृिr हावी हfनु,
10. िवतरण &णालीमा भएको असमानताका कारण धनी र गNरबबीचको खाडल बढी नै रहनु,
11. समाजमा अझैपिन सामािजक, साBं कृ ितक िवभेद, बिह\करण तथा विpचतीकरणको अœयास िव£मान रहनु,
12. सामािजक सुर0ा र सामािजक Xपा@तरणका कायIQमहXको कमी रहनु,
13. 0े<ीय स@तुलन कायम गनI अवलmबन गNरएका रणनीितहXको &भावकारी कायाI@वयन हfन नसwनु,
14. सीमा@तकृ त समूह र भौगोिलक 0े<को सम@याियक िवकास हfन नसwनु,
15. अधIद0 तथा द0 जनशिZको स€ ं यामा Qमशः वृि} भए तापिन 0े<गत/जाितगत िवषमता िनकै रहनु ।

समाधानका उपायहXः
1. मानव िवकास सmब@धी दीघIकालीन नीित िनमाIण गरी Jयसको कायाI@वयन गद– जाने ।
2. समानुपाितक र समावेशी िवकासका लािग दीघIकािलन रणनीितको तजुIमा गरी कायाI@वयन गनK ।

147
 3. मानव िवकासका लािग थप लगानी &वािहत गनK । यसका लािग राnयको तफI बाट िनि[त अनुपातमा लगानी सुिनि[त
गरी थप पुँजी लगानीका लािग िनजी 0े< तथा िवकास साझेदारहXसँगको सम@वय िवBतार गनK ।
4. औ£ोिगक 0े<मा पयाI˜ लगानी वृि} गरी आयमूलक रोजगारीका अवसरहX िसजIना गनK । यसका लािग Bवदेशी
िनजी लगानीलाई &ोJसािहत गनIक ु ा साथै वैदेिशक लगानी समेत आकषIण गनIका लािग उपयZु वातावरण िनमाIण र
िवशेष ƒयाके ज नै Vयाउने ।
5. आधारभूत BवाBŒय सेवामा सबैको पहfँच बढाउनुका साथै BवाBŒय सेवामा गुणBतरीयता सुिनि[त गनK ।
6. Bथानीय Žम, सीप र cोत साधनको पNरचालनमा जोड िदने ।
7. Yयवसाियक र सीपमूलक िश0ामा जोड िदई सबैको पहfँच सुिनि[त गनK ।
8. जनशिZ िवकास के @Rको सुtढीकरण गनK ।
9. आिथIक उपलिgधहXको समतामूलक िवतरण &णालीको िवकास गनK ।
10. सामािजक सुर0ा कायIQमको दायरा फरािकलो बनाई &भावकारी Xपमा कायाI@वयन गनK ।
11. नागNरक सशिZकरण, सामुदाियक पNरचालन र सामािजक पुँजी िनमाIणमा जोड िदने ।
12. िव&ेषण आयको उJपादनमल ू क 0े<मा उपयोग गनK नीित तजIमु ा गरी कायाI@वयन गनK ।
13. सहकारीमाफI त लघ,ु घरे लु तथा Bथानीय cोत साधन र &िविधमा आधाNरत Yयवसाय सpचालनमा जोड िदने ।
14. मानव िवकाससँग सmबि@धत कायIQमहXको कायाI@वयन गनK िनकायहXबीच सम@वय सुtढ बनाउने ।
15. सामािजक पNरचालन तथा नागNरक सशिZकरणमा जोड िदने ।
16. आधुिनक सूचना &िविधको &योगमा जोड र सूचना मािथको पहfँचलाई सरल बनाउने ।
17. सामा@य/िनयिमत नीित तथा कायIQमबाट सmबोधन गनI नसिकएको वगI र समुदाय लि0त कायIQमको तजुIमा र
कायाI@वयन गद– जाने ।
18. मुलुकको राजनीितक पुनस²रचनासँगै &ादेिशक स@तुलन तथा Bथानीय तहहXबीचको BवBथ &ितBपधाI र सहकायIमा
जोड िदने ।

B. Sustainable development (िदगो िवकास)

अवधारणाः
• वतIमानको उपभोगले भावी पुBताको जीवनशैली र उपभोग 0मतालाई नकाराJमक &भाव वा अभावको अवBथा
िसजIना गनुI हfँदैन भ@ने मा@यता नै िदगो िवकासको आधारशीला हो ।
• भािव पBु ताको आवxयकतासँग सmझौता नगरीकन अिहलेको जीवनBतरमा सधु ार Vयाउनु पदIछ भ@ने मा@यता नै िदगो
िवकास हो ।
• मानव जीवनलाई के @Rिव@दमु ा राखेर गNरने िवकास नै िदगो िवकास हो ।
• JयBतो िवकास िदगो िवकास हो, जसलेः
- गNरबी बढाउँदैन
- वातावरण िबगाद–न
- &ाकृ ितक साधनको उJपादनशील 0मता र गुणBतरलाई असर पाद–न
- जैिवक &णालीलाई असर गद–न
- आउँदो पुBताको अवसर र 0मतालाई पिन सुरि0त रा€दछ
- सामािजक BवीकायIतालाई सुिनि[त गदIछ र सmभव तुVयाउँछ ।
• यसले िवकास, जनसं€या र वातावरण बीचको स@तुलनको प0पोषण गदIछ ।
• वातावरणीय नीितहX र िवकासका रणनीितहXको समिu नै िदगो िवकास हो ।
• मानव जीवनलाई के @Rिव@दमु ा राखी गNरने िवकास नै िदगो िवकास हो जBले वातावरण संर0णका साथै समतामुलक
िवकासमा जोड िद@छ । िवकासलाई जैिवक &णाली (जैिवक सmपदाको संर0ण गनK), आिथIक &णाली (सम@याियक

148
 िवतरण}ारा उJपादनमा वृि} गनK), र समािजक &णाली (सामािजक @याय, िवकासमा पहfँच र सामािजक सहभािगता)
को आधारमा पिन बु•न सिक@छ ।
• आजका पुBताको अिधकारको वडाप< Human Rights Declaration हो भ@ने भोिलका पुBताको अिधकारको
वडाप< Sustainable Development हो ।

िदगो िवकासका मा@यताहXः

• हरे क आिथIक िQयाकलापको अि@तम आधार भनेको वातावरण हो ।
• &ाकृ ितक साधनको आधार/cोत िनि[त र सीिमत हf@छ ।
• सीिमत &ाकृ ितक साधनको अिववेकशील &योगबाट भिव\यको आवxयकतामा &ितकूल &भाव पदIछ ।

िदगो िवकासका िस}ा@तहXः

• आधारभतू आवxयकता पNरपिू तIको िस}ा@त (Basic Need Theory): आिथIक, सामािजक Xपले पछािड परे का
िवप@न वगIको गाँस, बास, कपास, िश0ा, BवाBŒय, रोजगारलगायत मानवीय सामŒयIहीनताको अ@Jय गनK गरी िवकास
कायIलाई समायोजन गनIपु छI भ@ने िस}ा@त ।
• िदगो cोत YयवBथापनको िस}ा@त (Sustainable Resource Management Theory): िव£मान &ाकृ ितक cोत
साधनको उिचत र स@तिु लत &योग गरी वातावरणमा खलल पैदा हfनबाट रोwनकु ा साथै भावी स@तितका लािग समेत
ती cोतहXको संर0ण गरी समृि}का उपायहX खोिजनुपछI भ@ने िस}ा@त ।

िदगो िवकासका आयामह¥ः

1. आिथIक आयाम
- गNरबी िनवारण उ@मखु आिथIक िवकास
- आिथIक िवकास र वातावरण बीच स@तल ु न
- िदगो उJपादन वृि}
- आिथIक उपलिgधको @यायोिचत िवतरण
- रोजगारीका अवसरको िसजIना
2. सामािजक आयाम
- आधारभूत सामािजक सेवाको उपलgधता गनK
- िवकासलाई सामािजक मूVय र संBकृ ितसँग जोड् ने
- मानिवय मुVय, मा@यता, संBकृ ित र सदाचारको &व}Iन गनK
- गNरब र असहाय वगIको संर0ण गनK
- िविभ@न िवभेदको अ@Jय गनK
- सांBकृ ितक िविवधता र सmपदाहXको संर0ण र सदुपयोग गनK ।
3. वातावरणीय आयाम
- वातावरण सरं 0णका नीितगत, काननू ी र सBं थागत YयवBथा गनK
- &ाकृ ितक ससं ाधनको िदगो उपयोग गनK
- &कोप YयवBथापनमा पवू I िQयािशलता बढाउने
- &ाकृ ितक &णालीको धा@न सwने 0मताको िवकास गनK
4. शासक>य आयाम
- वैधािनक र जन&ितिनिधमूलक सरकारको िनमाIण गनK
- िवके ि@Rत शासन &णालीको िवकास गनK
- Rule of Law का आधारमा शासन सpचालन गनK
- मानव अिधकारको संर0ण र सmव}Iन गनK
- जनमुखी &शासनय@<, स0म र गुणBतरीय सावIजिनक सेवा &वाह गनK

149
 - सवाIङ्िगण सहभािगता &व}Iन गनK
- औिचJयपूणI YयवBथापन र जवाफदेिहताको &व}Iन गनK
- गNरब र असहाय वगIको सशिZकरण गनK
- लोकताि@<क मूVय मा@यताको संव}Iन गनK

सम5मा िदगो िवकासलेः

• Politically - Empowerment
• Economically - Growth
• Socially - Equity
• Culturally - Integration मा जोड िद@छ ।
• स@तुिलत आिथIक िवकास, सामािजक समता, BवBथ वातावरण र &जाताि@<क सुशासन कायम गछI ।

िदगो िवकासका रणनीितहXः

• आिथIक &गितः JयBतो आिथIक वृि} र िवकास जसले गNरबी िनवारणमा सघाउ पुयाIओस्, असमानता @यिू नकरण
गरोस्, आवxयक वBतु र सेवाको उपलgधताको सिु नि[तताको माEयमबाट जनताको जीवनBतर मािथ उठाओस् ।
• आयका अवसरमा समतामल ू क पहfँचको अवBथाको सिु नि[तता गनK
• &ाकृ ितक &णाली&ित आदर र सmमान कायम गनK
• समुदाय र सरकारबीच एक आपसमा सहकायI र संल~नताको अवBथा िसजIना गनK

िदगो िवकासका लािग चािलएका कदमह¥ः

(क) राि\|य &यासहXः
• नेपालको संिवधान
- &Jयेक YयिZलाई Bवaछ वातावरणमा बाँaने मौिलक हक हfनेछ ।
- राnयको दाियJव र नीित माफI त िदगो िवकासलाई आJमसात गरे को ।
• िदगो िवकास ल§य - २०३० लाई Bवीकार गरी सोही अनX ु पको कायIयोजना बनाएर अगाडी बढेको ।
• वातावरण सरं 0ण ऐन २०५३ र िनयमावली २०४४
• औ£ोिगक Yयवसाय ऐन २०४९
• औ£ोिगक नीित २०६७ — निवन &िविधको &योग एवं वातावरण मै<ी उJपादन
• िविभ@न योजनामा िदगो िवकासमा जोड
• राnय पूनसंरचना र समावेसी िवकासमा जोड िदइएको छ ।
• सुशासन िदगो िवकासको पूवIशतIको ¥पमा छ ।
• वातावरण म@<ालय र िवभाग लगायतको संBथागत YयवBथा छ ।
• िनकृ pज संर0ण 0े< र सmपदा सूिचको YयवBथा छ ।
• EIA र IEE सmब@धी &ावधानहX रहेको छ ।
• NAPA and LAPA कायIयोजना रहेको ।
(ख) अ@तराIि\|य &यासहXः
• वातावरण संर0ण सmब@धी िविभ@न समयमा िविभ@न सmमेलनहX भएको र Jयसमा नेपालको सिQय सहभािगता रिह
आएको छ ।
• सन् १९७२ मा UN सmमेलन माफI त ७ सु<ीय घोषणाप<, २६ सु<ीय नीित तयार, UNEP को Bथापना गNरयो ।
• सन् १९७३ मा UN World Commission on Environment and Development (WCED) को गठन ।
• सन् १९८७ मा Out Common Future नामक &ितवेदन &Bतुत गNरएको ।
• सन् १९९२ मा Rio de Jeneiro मा रा\|संघीय िवकास र वातावरणसmब@धी अ@तराIि\|य सmमेलनको आयोजना,
१८७ मुलुकको सहभािगता, Agenda-21 पाNरत ।

150
 • सन् २००२ मा Johannesburg मा िदगो िवकासका लािग िव{ िशखर सmमेलन सmप@न भएको । िदगो िवकास नै
िवकासको मु€य एजे@डा हfनुपनKमा अ@तराIि\|य जोड ।
• सन् २०१२ मा Rio de Jenerio मा नै Rio+20 सmमेलन सmप@न । िदगो िवकास कायाI@वयनका लािग Bपu र
कायाI@वयनयो~य उपायहXको पिहचान ।
िदगो िवकासका चनू ौतीहXः
1. िदगो िवकासको अवधारणालाई िवकास योजनामा एक>कृ त गरी स@तुिलत Xपमा अगािड बढाउने ।
2. वातावरणीय YयवBथापनलाई वातावरणीय शासनको अवधारणाअनुXप िवकास कायIQममा आ@तNरक>करण गरी
िवकास कायIQमको अिभ@न अङ् गका Xपमा सpचालन गनK ।
3. वातावरण र &ाकृ ितक cोत YयवBथापनमा सmपणू I सरोकारवालालाई संल~न र जागXक गराई &ाकृ ितक cोतको
उिचत YयवBथापन र उपयोगमा िदगोपना हािसल गनK ।
4. वातावरणसmब@धी Bवीकृ त मापद^ड, नीित र वातावरणीय &भाव मूVयाङ् कन &ितवेदनका &ावधानहXलाई हा•ो
आवxयकताअनुXप कायाI@वयन गनK ।
5. मौसम पNरवतIन, &ाकृ ितक &कोप तथा वातावरणीय िवनाशका कारण हfने हािन नोwसानीलाई @यूनीकरण गनK ।
6. तीv जनसं€या वृि}, अYयविBथत बसोबास र आिथIक िQयाकलापबीच उिचत सम@वय कायम गनK ।

िदगो िवकासका 0े<मा देिखएका समBयाह¥ः

1. छNरएका र अिBथर नीित भए, सम@वय किठन भयो । 0े<गत नीित तथा कायIQमसँग वातावरण नीित तथा कायIQमको
तालमेल गनI सिकएन ।
2. िदगो िवकास सmब@धी योजनामा बजेट तथा सBं थागत िजmमेवारी तोिकएन ।
3. &ितपािदत नीितलाई सरोकारवालाहXले कायIQम कायाI@वयन गदाI आवxयक &ाथिमकता िदएनन् ।
4. िदगो िवकासको 0े<मा काम गनK सरकार, Bथानीय तह, NGOs, CBOS, Civil Societies, Development
Partners बाट सम@वयाJमक Xपमा काम भएन र भएका कामको पिन पूणI लेखाजोखा हfन सके न ।
5. &ाकृ ितक cोतमािथ अJयािधक िनभIरता रšो ।
6. परmपरागत र कृ िषमा आधाNरत उपभोग &णालीले वातावरण िवनास, जैि वक िविवधताको ±ास र BवाBŒय जोिखमको
िवBतार गय• ।
7. अYयविBथत औ£ोिगक>करणले गदाI वातावरणमा थप असर पनI गयो ।
8. जनसं€या, िवकास र वातावरणबीच उपयुZ स@तुलन र तादाmयता कायम गनI सिकएन ।
9. जनसं€या वृि} र यसको उिचत YयवBथापन हfन सके न, अYयविBथत शहरीकरण बढ्दै गयो ।
10. उaच गNरबी र जनताको आवxयकताले गदाI िदगो िवकासको अवधारणा कायाI@वयनमा किठनाइ उJप@न भयो ।
11. वातावरणीय िश0ा &भावकारी भएन । cोत संर0ण&ित जनचासो र सहभािगताको कमी रšो ।
12. भू-उपयोग योजनाको अभाव र िवकास &िQयामा सम5 tिuकोण (Holistic approach) को अœयास हfन सके न ।
13. वातावरणीय YयवBथापनमा द0 जनशिZको अभाव रिहनैरšो ।
14. िवकास कायIQमलाई वातावरणको tिuकोणले मूVयाङ् कन गनK पNरपाटी बBन सके न । IEE/EIA लाई एकथरीले
िवकासको अवरोधकका Xपमा बुझै भने अकाIथरी कागजी &िQयामै Xमिलए ।
15. M&E कmजोर भयो ।
16. िवकासमा िववेकिशलता भएन । िवकास िQयाकलापहX वातावरणमै<ी अिन भिव\यदश¤ tिuकोणमा आधाNरत
हfन सके नन् ।
17. cोतसाधनको पNरचालन गनI Bथानीय िनकायको अस0मता मािथ उVलेिखत समBयाका कारण िनmन &भाव देिखयो
।
- वातावरण मौिलक ¥पमा रहेन ।
- िवकास स@तिु लत भएन । असमानता छायो ।
- वन िवनास भयो । जलसmपदामा ±ास आयो ।

151
 - Loss of productivity
- गNरबी बढ्दै गयो ।
- बेरोजगारी बढ्दै गयो ।
- Pollution बढ्यो र जैिवक िविवधतामा ±ास देिखयो ।
- Global warning & climate change effects
अव के गनK त ?
1. साना तथा Bथानीय &िविधयूZ योजनामा जोड िदने ।
2. जनसं€या YयवBथापन गद– िवकाससँग तादmयता कायम गनK ।
3. गNरबी िनवारणका कायIQम लि0त वगIमा नै प~ु ने गरी सpचालन गनK ।
4. चेतनामुलक कायIQम &भावकारी Xपमा सpचालन गनK ।
5. Organic Farming मा जोड िदँदै हािनकारक िवषादीको &योगलाई िन¥Jसाही गनK ।
6. &भावकारी वातावरीय &भाव मूVयांकन (IEE/EIA) अिनवायI र यथाथI Xपमा गनK गराउने ।
7. &दष ु ण िनय@<णका मापद^डहX िवकास गनK । साथै &दषु ण करको YयवBथा लागू गNर Polluters Pay को अवधारणा
लागू गनK ।
8. भू-उपयोग नीित तथा सोको पूणI कायाI@वयन गनK ।
9. शहरी YयवBथापनमा जोड िदँदै एक>कृ त विBत िवकासको अवधारणा लागू गनK ।
10. Labor Intensive &िविधलाई &ाथिमकता िदने ।
11. जैिवक िविवधताको सरं 0ण&ित उrरदायी Yयवार &दशIन गनK ।
12. Bथानीय तहलाई वातावरण संर0णका लागी िQयािशल गराउने ।
13. िदगो िवकासका लािग सबल संय@<को िवकास गनK ।
14. िविभ@न &कारका िवभेद र असमानताको अ@Jय गद– समावेशी िवकासलाई &ाथिमकता िदने ।
15. सहभािगतामल ू क िवकास &िQयाको अवलmबन गनK ।
16. आिथIक नीित तथा िदगो िवकासका नीितहXबीच सम@वय र िBथरता कायम गनK ।
17. साधन &योगमा द0ता/िव{ साझेदारी &व}Iन गनK ।

िदगो िवकास ल§य (Sustainable Development Goals, SDGs)

• एउटा साहिसक र िव{Yयापी सmझौता जसले सन् २०३० सmममा सबै &कारका गNरबीको उ@मूलन गरी मानव, पृŒवी
र समृि}को लािग एक समान, @यायपूणI र सुरि0त िव{ िनमाIण गनK पNरकVपना गदIछ ।
• यो संयुZ रा\|संघका १९३ सदBय रा\|हX सिmमिलत सेƒटेmबर २०१५ को सmमेलनले पाNरत गरे र जनवरी १, २०१६
देिख लागू गरे को िव{Yयापी िवकासको एजे^डा हो ।
• सन् २००० देिख २०१५ को अविधसmम सpचािलत सहŽाYदी िवकास ल§य (MDGs) कै िनर@तरता/िवBताNरत
¥पमा SDGs लाई िलइएको छ ।
• MDGs मा गNरबी @यूिनकरण गनK, िश0ा BवBŒयमा पहfँच पुयाIउने तथा ल†िगक समानता कायम गनK लगायतका ८
वटा िव{Yयापी ल§यहX समावेश गNरएको िथयो
• SDGs मा MDGs को उपलिgधमा टेकेर Jयसबाट हािसल हfन नसके का िवषयलाई पूरा गनI खोजि◌एक◌ो छ ।
• SDGs मा िवगतका MDGs का ल§यहXलाई अझ िवBतार गरी १७ वटा वनाईएको छ ।
• SDGs मा १७ वटा Goals,१६९ Targets,२२९ Indicators रहेका छन् ।
• ल§यहX Yयापक, महJवाकां0ी र चूनौतीपूणI रहेका, साथै एक>कृ त तथा अिवभाnयXपमा रहेका छन् ।
• िदगो िवकासका तीन आयामहX (आिथIक, सामािजक र वातावरणीय) लाई स@तुिलत गर◌ेको छ ।
• सबैलाई सँगसँगै िहँडाउने अथाIत् “Leaving no one behind” को &ित“ा गNरएक◌ो छ ।
• ल§यको &ाि˜मा राि\|य एवं िव{Yयापी &यJन र साझेदारीको अपNरहायIतालाई Bवीकार गNरएको छ ।
• नेपाल पिन SDGs हाँिसल गनI &ितव} रहेको छ ।

152
 १७ ल§यहXः
ल§य १ - गNरबीको अ@Jय : सबै ठाउँबाट सबै &कारका गNरबीलाई अ@Jय गनK
ल§य २ - शू@य भोकमरी : भोकमरीको अ@Jय गनK, खा£ सुर0ा तथा उ@नत पोषण सुिनि[त गनK र िदगो कृ िषको &व}Iन गनK
ल§य ३ - आरो~यता तथा कVयाण : सबै उमेर समुहका YयिZका लािग BवBथ जीवन सुिनि[त गद– समृ} जीवन &व}Iन गनK
ल§य ४ - गुणBतरीय िश0ा: सबैका लािग समावेशी तथा समतामूलयक गुणBतरीय िश0ा सुिनि[त गनK र जीवनपयI@त
िसकाइका अवसरलाई &व}Iन गनK
ल§य ५ - लैङ्िगक समानता : लैङ्िगक समानता हािसल गनK र सबै मिहला तथा िकशोरीहXलाई सशZ बनाउने
ल§य ६ - Bवaछ पानी तथा सरसफाइ : सबैका लािग Bवaछ पानी तथा सरसफाइको उपलgधता र िदगो YयवBथापन सुिनि[त
गनK
ल§य ७ - िकफायती र Bवaछ ऊजाI : सबैका लािग िकफायती, िव{सिनय, िदगो तथा आधुिनक ऊजाIमा पहfँच सुिनि[त गनK
ल§य ८ - मयाIिदत काम तथा आिथIक वृि} : भरपद•, समावेशी र िदगो आिथIक वृि} तथा सबैका लािग पूणI र उJपादनमुलक
रोजगारी र मयाIिदत कामको &व}Iन गनK
ल§य ९ - उ£ोग, नवीन खोज र पूवाIधार : उJथानिशल पूवाIधारको िनमाIण, समावेशी र िदगो औ£ोगीकरणको &व}Iन र नवीन
खोजलाई &ोJसाहन गनK
ल§य १० - असमानता @यूिनकरण : मुलुक िभ< तथा मुलुकहXबीचको असमानतालाई घटाउने
ल§य ११ - िदगो शहर र समदु ाय : शहर तथा मानव बBतीलाई समावेशी, सरु ि0त, उJथानिशल र िदगो बनाउने
ल§य १२ - िजmमेवारपणू I उपभोग तथा उJपादन : िदगो उपभोग तथा उJपादन &णाली सिु नि[त गनK
ल§य १३ - जलवायु सmब@धी कारबाही : जलवायु पNरवतIन तथा यसका &भावहX िव¥} लड् न तJकाल कारबाही थाVने
ल§य १४ - जलमिु नको जीवन : िदगो िवकासका लािग महासागर, समRु र समRु ी cोतहXको सरं 0ण र िदगो &योग गनK
ल§य १५ - जिमनमािथको जीवन : Bथलीय पयाIवरणको सरं 0ण, पुनBथाIपना र िदगो उपयागको &व}Iन गनK, वनको िदगो
YयवBथापन गनK, म¥भमू ीकरण िव¥} लड् ने, भ0 ू यीकरण रोके र JयBतो &िQयालाई उVट् याउने तथा जैिवक
िविवधताको 0ितलाई रोwने
ल§य १६ - शाि@त, @याय र स0म िनकायहX : िदगो िवकासको लािग शाि@तपूणI र समावेशी समाजको &व}Iन गनK, सबैको
@यायमा पहfँच सुिनि[त गनK र सबै तहमा &भावकारी, जवाफदेही र समावेशी संBथाको Bथापना गनK
ल§य १७ - ल§य &ाि˜का लािग साझेदारी : िदगो िवकासका लािग कायाI@वयनका माEयमहX सुtढ गनK तथा िव{Yयापी
साझेदारीलाई पुनज¤वन िदने

िदगो िवकास ल§य &ाि˜का कताIहXः

• राि\|य सरकार
• Bथानीय तथा 0े<ीय/&ादेिशक सरकार
• अ@तराIि\|य संगठनहX
• नागNरक समाज
• िनजी 0े<
• शैि0क तथा अनुस@धानमूलक संBथाहX

िदगो िवकास ल§यका ५ BतmभहXः

• पृŒवीः पृŒवीमा रहेका &ाकृ ितक साधनcोत र वातावरण भावी पुBताका लािग संर0ण गनK ।
• मानवः सबै &कारका गNरबी र भोकमरीको अ@Jय गनK र मयाIदा एवम् समानता कायम गनK ।
• समृि}ः &कृ ितसँग साम@जBयता कायम गद– समृ} र सmमु@नत जीवनको सुिनि[तता गनK ।
• शाि@तः शाि@तपूण,I @यायसंगत र समावेशी समाजको िनमाIण गनK ।
• साझेदारीः सशZ िव{Yयापी साझेदारीMारा िदगो िवकासका एजे^डाहXको कायाI@वयन गनK ।

153
 िदगो िवकासका ल§यहX कायाI@वयनमा रहेका मु¢ा तथा चुनौती र रणनीितः
मु¢ा तथा चुनौतीहX रणनीितहX
• आधारभूत आवxयकताका वBतु र • िनर@तर राि\|य &यास गनK
सेवाहXमा सवIYयापी पहfँच पयाIउनु, • अ@तराIि\|य सहयोगको खोजी तथा उपयोग गनK
• असमानता हटाउनु, • ल0ीत कायIQम र रोजगारीका अवसर िसजIना
• उJपादन र उपभोगको ढाँचालाई • Bथानीय cोत साधन र सीपको &योगमा आधाNरत उJपादन तथा
सरं चनाJमक पNरवतIन गनुI उपभोगलाई &ाथिमकता र &Žय िदने ।
• िनजी 0े<, सहकारी तथा सामदु ाियक • िदगो िवकासका ल§यहX कायाI@वयनमा सहजीकरण गनK, ितनको
0े<सँगको &भावकारी सहकायI गनIु अनगु मन गनK र पृ›पोषण &ा˜ गनK,
• िवकासका बाš साझेदारहXसँगको • िवकास साझेदारहXको देशगत/संBथागत &ाथिमकताहX िनधाIरण गनK,
सम@वय, सहकायI, • SDG-based आविधक योजनाहX िनमाIण गनK र सोको
कायाI@वयनकालािग आवxयक cोतको खोजी गनK,
• &ा˜ िवकास सहायताको राि\|य &ाथिमकताका 0े<मा &भावकारी
पNरचालन गनK,
• बजेट िनमाIण, खचI र बजेट YयवBथापन &णालीलाई YयविBथत, पारदश¤
बनाई िवकास सहयोग गनK दातृ िनकाय र रा\|सँग &भावकारी सmब@ध
िनमाIण गनK ।
• SDGs को Bथानीयकरण तथा • Bथानीय तहमा राजनीितक BथाियJव र राजनीितक 0मता िवकास गनK,
जनसहभािगता &व}Iन • Bथानीय िवकास मु¢ाको उिचत सmबोधन गनK,
• Bथानीय समुदायको सशिZकरण गनK,
• महJवाका0 ं ी ल§यहX &ाि˜का लािग • हरे क वषI सूचनाको सक ं लन, अ@यावधीक अवBथाको मूVयाङ् कन, सोही
िनर@तर र &गितशील &यास, अनुXप थप रणनीित र कायIनीितको िनमाIण गरी कायाI@वयन गनK,
• िदगो िवकासका ल§य तथा • सचू ना &िविधको िवBतार र यसको &योगमा सबैको पहfच बढाउने,
सूचकहXसmब@धी गुणBतरीय र • तŒयाङ् क र सूचनाको वैधता र िव{सनीयता बढाउने,
िव{सनीय सूचना तथा तŒयाङ् क • िनणIय िनमाIणको &मुख आधारको Xपमा सूचना/तŒयाङ् कलाई &योग गनK
YयवBथापन, &णालीको Bथापना गनK
• &ाकृ ितक &कोपको उaच जोिखमयुZ • िवपदबारे Early warning system को िवकास र &योग गनK,
0े< भएकोले JयBता िवपिrले Vयाउन • िवपद &ितरोध 0मताको िवकास गनK,
सwने 0ित @यूिनकरण • िवपद YयवBथापनका लािग YयिZगत तथा संBथागत 0मता बढाउने,

उVलेिखत सबै उपायहX र रणनीितको पूणI र &भावकारी कायाI@वयनका लािग राजनीितक िBथरता, नीितगत मतैwयता
र उaच तहको राजनीितक तथा &शासिनक &ितब}ताको जXरी पदIछ । यसो भएमा िदगो िवकासका ल§य &ाि˜का लािग
आवxयक cोतहX जुट्ने, संBथागत 0मता सुtढीकरण हfने, सहकायI र सम@वय बढ् ने, Bथानीय Bतरमा कायाI@वयन &िQयामा
जनसहभािगता बढ्ने भई िदगो िवकासका ल§य &ाि˜का िदशामा सफलता िमVने छ ।
सहcाYदी िवकास ल§यको उrरािधकारीका ¥पमा सन् २०१६ देिख २०३० सmम पूरा गनK गरी संयुZ रा\| संघले सन्
२०१५ मा घोषणा गरे को १७ ल§यहXलाई समिuमा िदगो िवकास ल§य भनेर िचिन@छ । िवकासलाई मा< आिथIक पाटोबाट
हेनI हfँदैन, यसका सामािजक र वातावरणीय आयाम पिन छन् । शासक>य वा संBथागत आयामको पिन कम महJव छै न । मानव
िवकास, वातावरण, सामािजक ¥पा@तरणलाई अलग अलग हेनुIभ@दा एिककृ त¥पमा सmवोधन गनI सिकयो भने िवकास िटकाउ
हf@छ । िवकासलाई िटकाउ वनाउने िवषय िव{Yयापी एजे^डा तथा देशगत िजmमेवारी र BवािमJव हfनुपदIछ भनेर नै िदगो िवकास
ल§य तय गNरएका हfन् । िव{ Yयापी िनकायका ¥पमा रहेको साझा मpच &दान गनK UNO ले यो कायIमा अगुवाई गरे को छ भने
मलू त People, Planet, Prosperity, Peace, Partnership को भावना समेटेर गNरबी िनवारण, भोकमरी उ@मूलन, BवाBŒय,
िश0ा, ल†िगक स@तल ु न, खानेपानी, पहfँचयो~य र आधिु नक उजाI, िदगो आिथIक वृि}, असमानता @यिु नकरण, िदगो सहरीकरण,
िजmमेवारीपवू Iकको उJपादन र उपभोग, जलवायु पNरवतIन सmव@धी असरको सmबोधन, जल तथा Bथल पाNरिBथितक &णालीको

154
सरं 0ण, संBथागत सवलता, िव{Yयापी साझेदारी लगायतका १७ ल§य, १६९ ग@तYयसिहत १५ वषI अविधको िवकासलाई
िनदKिशत गनI Vयाइएको यो िवकासको कायIिदशालाई राि\|य िवकासका कृ याकलापमा ¥पा@तरण गद– Bथानीय तहसmम
Yयवहारीकरण गनI सके मा ल§य &ा˜ भै गNरबी िनवारण हfने, सामािजक सबिलकरण हfने, वातावरण स@तुिलत हfने र िव{Yयापी
भाइचारा वढेर जाने आशा गनI सिक@छ ।

C. Public Private Partnership (सावIजिनक िनजी साझेदारी)

अवधारणाः
• सावIजिनक िनजी साझेदारी (PPP) भ@नाले सरकार वा यसका एजे@सी र िनजी/सामुदाियक संBथाह¥बीच सावIजिनक
सेवा, सामुदाियक सुिवधा र यससँग सmबि@धत िQयाकलापको YयवBथापनका लािग गNरने औपचाNरक सmझौता हो
।
• PPP अ@तगIत साझेदार प0ह¥ नागNरक सुिवधाको &ा¥प िनमाIण, सpचालन, ममIत सmभार तथा िवr YयवBथा एवम्
जोिखम िवभाजन जBता प0ह¥मा &Jय0 संल~न रह@छन् ।
• यो सावIजिनक िवकास तथा सेवा &वाहका िQयाकलापमा नागNरक सहभािगता बढाई साधनको द0ता खोजी गनK
तNरका हो ।
• कितपय अथIमा PPP सावIजिनक सेवा िवतरणको वैकिVपक ढाँचा पिन हो ।
• सन् १९८० प[ात सावIजिनक &शासनमा आएको YयवBथापनवादले सावIजिनक र िनजी 0े<का रा•ा गुणका बारे मा
उजागर गनI थाVयो । यसैको फलBव¥प सरकार र िनजी 0े<बीच िजmमेवारी, साधनcोत, जोिखम र &ितफल एक
आपसमा बाँडफाँट गनK गरी PPP को िवकास भयो । PPP अवधारणाको स@ु दरता भनेकै 2Ps (Public and
Private) का सबल प0को संयोजन हो । अिन यसले ठूलो पूँजी जुटाउन सहज पिन हf@छ ।
• पिछVला वषIहXमा PPP मा अक• एउटा P पिन थपेर PPPP पिन भ@न थािलएको छ । थिपएको P ले People
अथाIत जनतालाई जनाउँछ ।

आवxयकता र महJवः
• साधन तथा cोतको @यूनता रहेका मुलुकह¥का लािग साझेदारी अितNरZ साधन पNरचालनको र अिधकतम
उपयोिगता िसजIनाको आधार ब@ने गदIछ भने िवकिसत मुलुकह¥का लािग यो सरकारको कायI0े< पुनव•ध एवम्
िवकासलाई Bवचािलत बनाउने &िQया हो । साथै दवु ै &कारका मुलुकह¥का लािग यो राnय िQयाकलापमा नागNरक
BवािमJव िवBतार गनK रणनीित हो ।
• पवू ाIधार सेवाहXको िनमाIण र सpचालनमा आवxयक पनK साधन-cोतहXको तल ु नामा राnयकोषबाट िविनयोजन
हfने साधन cोत @यनू हfने भएकाले िनजी 0े<मा उपलgध साधन-cोत, सीप, पँजू ी, &िविध तथा उ£मशीलतालाई
मल ु क
ु को िवकास कायIमा आकिषIत गरी सावIजिनक उपयोगका सmपिr र सेवाको सpचालन कम खिचIलो,
&भावकारी र िव{ासनीय बनाउन सावIजिनक-िनजी साझेदारीको आवxयकता छ ।
• साझेदारी माफI त सावIजिनक 0े< आ”ना आधारभूत कायIह¥मा के ि@Rत हfन पु~दछ भने नागNरक/िनजी संBथाह¥
संभावना र 0मताको उपयोगले सामािजक पूँजी िनमाIण गरी आफूह¥को आवxयकता पूरा गनK मागI तय गदIछन् ।
• साझेदारीले उपलYध साधनको अJयुrम उपयोग गरी Bथानीय &ाथिमकताको कायाI@वयन र आपूितI गनK अवसरह¥
&शBत गदIछ ।
• यसले साझेदार प0ह¥मा िव{ास र स¯ाव Bथापना गरी भावी कायIह¥लाई सहज, सरल र &भावपूणI पिन पादIछ ।
िकनक> साझेदारीले नागNरक (र यसका सBथाह¥) लाई राnयसmम र राnय (र यसका एजे@सीह¥) लाई नागNरकसmम
पुयाIउने कायI गदIछ । Jयसैले साझेदारी धेरै र जटील समBयाह¥को एउटै र सरल समाधान पिन हो ।
• सरकारसँग नेटविकI ङ, शाि@तसुर0ा, ऐन िनयम, गुणBतर िनय@<ण गनK शिZ र अिधकार छ; िनजी 0े< नाफामुखी
लगानी&ित उJसुक र जनताको मन िजJने साधन उJपादनमा लगाव रा€छ; नागNरक समाज र गैरसरकारी 0े<ले
समाजमा जाग¥कता Vयाउने, &िश0ण तािलम सpचालन गनK, काममा Bवयसं ेवी र नाफारिहत सामािजक कVयाणका

155
 काममा ला~ने उ¢ेxय िलएको हf@छ । यी ितनै प0लाई एक आपसमा साझेदारी गराउँदा दईु मा दईु जोड् दा पाँच बनाउन
सिक@छ ।

PPP का सmभाYय अवसर तथा जोिखमः

सmभावना/अवसर
• सामािजक &ाथिमकताका 0े<को YयवBथापनमा
िनजी 0े<को YयवBथापक>य सीपलाई जोड् न
सिक@छ ।
• सरकार र िनजी 0े<को संयुZ लगानीसँगै सरकारले
अिधक लगानी जुटाउने दाियJवमा राहत पु~नुका
साथै सmभाYय जोिखममा पिन साझेदारी गनI
सिक@छ ।
• िनजी 0े< लगानीका लािग थप &ेNरत भएको हf@छ
। िनमाIण/उJपादनका लािग अिधक समय र लागत ला~न गई
• सवIसाधारणले सवIसुलभ मूVयमा गुणBतरीय वBतु
तथा सेवा &ा˜ गदIछन् ।
• िनजी 0े<को िवकास र िवBतारमा सहयोग पु~दछ ।
जोिखम
• @यून &ितBपधाIको कारण नयाँ वBतु तथा सेवाको उJपादन
घट् न सwछ ।
• िनजी 0े<को सरकार&ितको अिव{ासले लगानी &भािवत
हfनसwछ ।
• लगानीको तुलनामा अिधक जोिखम सरकारमा पनI सwछ
।
• सरकारी नीित िनयमको पालना र िढलासुBतीको असर
िनजी YयवBथापकमा पनI सwछ, फलBवXप
सम5 वBतु तथा सेवाको मागमा असर पनI सwछ ।

िनजी सावIजिनक साझेदारीका BवXपः

• साझेदारीको Bव¥प साझेदार प0ह¥ वीचको जोिखम िवभाजनको हद, साझेदार प0ह¥ बीचको भूिमका र YयवBथापन
BवािमJवको मा<ा तथा शतIह¥का आधारमा िनधाIरण गनI सिक@छ ।
• जोिखम, िवrीय सहभािगता र YयवBथापन BवािमJव जBता आधारबाट साझेदारीका Bव¥पलाई िनmनानुसार विगIकरण
गनI सिक@छः
- Joint Venture (JV)
- Design-Build-Operate (DBO)
- Build Operate (BO)
- Build Own Operate (BOO)
- Build Operate Transfer (BOT)
- Build Own Operate Transfer (BOOT)
- Service Contract (SC)
- Management Contract (MC)
- Annuity Contract (AC)
- Special Vehicle Project (SVP)
- Consumers Committee
• पूवाIधार संरचना िनमाIण तथा सpचालनमा िनजी लगानी सmब@धी ऐन, २०६३ अनुसार साझेदारीलाई िनmनानुसार
यसको BवXप वा &कारमा विगIकरण गरे को छः
(क) िनमाIण तथा हBता@तरण (B&T),
(ख) िनमाIण, सpचालन तथा हBता@तरण (BOT),
(ग) िनमाIण, BवािमJवकरण, सpचालन तथा हBता@तरण (BOOT),
(घ) िनमाIण, हBता@तरण तथा सpचालन (BTO),
(ङ) िलज, सpचालन तथा हBता@तरण (LOT),
(च) िलज, िनमाIण, सpचालन तथा हBता@तरण (LBOT),
(छ) िवकास, सpचालन तथा हBता@तरण (DOT) र

156
 (ज) अ@य यBतै तNरका ।
साझेदारीका पा<हXः
• साझेदारीमा सरकारी र गैरसरकारी (िनजी/सहकारी/गैसस/उपभोZा) 0े< बीचको सयं Z ु लगानी र सहकायI रहेको
हf@छ, य£पी साझेदारीका पा< तथा सहभािगताको Bव¥प भने कायIको उ¢ेxय, आवxयकता र स@दभI अनुसार िनधाINरत
हfने गदIछ ।
• राnय अ@तगIतका पा<ह¥को मा< संल~नता रहने हो भने साझेदारीको कुनै अथI रहदैन । Jयहाँ कमIचारीत@<ीय शैलीको
िवBतार मा< हfन जा@छ र साधन cोतको द0तापूणI उपयोगको संभावना रहदैन । सरकार बािहरका पा<ह¥को मा<
संल~नता रहने हो भने सामािजक @याय र लोक कVयाणकाNरता छाँयामा पनI सZछ । अतः दवु ै &कारका
संBथा/YयिZह¥को सहकायIलाई मा< साझेदारी हो भ@न सिक@छ ।

सावIजिनक 0े<का पा<ह¥ िनजी0े<का पा<ह¥ सामािजक0े<का पा<ह¥

(पिहलो 0े<)
• राnय र यसका तहगत संरचना
• न.पा./गा.पा./िज.स.स.
• िवधाियका/राजनीितक िनकाय
• अदालत र @याियक िनकाय
• कायIकाNरणी (&शासिनक अंग)
• सावIजिनक सरोकारका संBथा
• बहfप0ीय/बहfराि\|य एजे@सी
(दाŽो 0े<)
• िनजी उ£मी
• आिथIक संघसBंथा
• िनमाIण Yयवसायी
• परामशIदाता
• YयवBथापनिवद
• उ£ोग Yयवसाय संघ
• नाफामूलक सBं था
(तेŽो 0े<)
• सहकारी संBथा
• सामुदाियक संBथा
• सवयंसेवी संBथा
• उपभोZा संBथा
• नागNरक कायI समूह
• अ@तराि\|य गैसस
• aयाNरटी सगं ठन

नेपालमा सावIजिनक िनजी साझेदारीका लािग भएका िव£मान YयवBथाः

• नेपालको संिवधानले सावIजिनक 0े<, िनजी 0े< र सहकारी 0े<सिहतको तीनखmबे अथIनीितको अनुसरण गद– उदार,
खुला र बजारमुखी अथIYयवBथा अंगीकार गनK कुराको उÀोष गरे को छ ।
• सावIजिनक िनजी साझेदारी नीित, २०७२ ले बृहr सामािजक तथा आिथIक िवकासको लािग सावIजिनक पूवाIधार
सेवाहXको िवकास तथा सpचालनमा सावIजिनक-िनजी 0े<को लगानी अिभवृि} गनK ल§य िलएको छ । साथै उZ
नीितले राि\|य योजना आयोगमा सावIजिनक-िनजी साझेदारी के @Rको Bथापना गरे को छ ।
• पूवाIधार संरचनाको िनमाIण तथा सpचालनमा िनजी लगानी सmब@धी ऐन, २०६३ तथा िनयमावली, २०६४ ले
साझेदारीको ढाँचा तथा पNरयोजनाको &Bताव र छनौट सmब@धी &ावधानहX Bपu गद– PPP लाई YयविBथत गनI
खोजेको छ ।
• लगानी बोडI ऐन, २०६८ तथा िनयमावली, २०६९ ले लगानीको वातावरण सृजना गरी पवू ाIधार सरं चना 0े< तथा
अ@य 0े<मा सावIजिनक-िनजी साझेदारी, सहकारी र Bवदेशी तथा िवदेशी िनजी लगानी पNरचालन तथा YयवBथापन
सmब@धी YयवBथा गरे को ।
• सBं था दताI ऐन, २०३४ ले समदु ायमा आधाNरत संघसBं थाहXको YयवBथापन र पNरचालनलाई िनदKिशत गरे को छ ।
• आिथIक कायIिविध ऐन, २०५५ तथा िनयमावली, २०६४ र सावIजिनक खNरद ऐन, २०६३ तथा िनयमावली, २०६४
मा उपभोZामाफI त आयोजना र कायIQमहX सpचालन गनI सिकने &ावधानहX रहेका छन् ।
• Bथानीय सरकार सpचालन ऐन, २०७४ ले Bथानीय सरकार र िनजी 0े<, सहकारी तथा उपभोZा सिमितहX बीच
Bथानीय पूवाIधार िवकास तथा सेवा &वाहमा साझेदारीको सmभावनालाई खुला राखेको छ ।
• चालू चौध‹ योजनाले आिथIक सामािजक िवकासका लािग िविभ@न चार वटा पा< (सरकारी, िनजी, सहकारी र
सामुदाियक 0े<) को भूिमका उVलेख गद– यसलाई &ोJसाहन र &व}Iन गनK नीित अंिगकार गरे को छ ।
• Bथानीय Bतरका िवकासका िQयाकलापहXमा Bथानीय तह र गैसस तथा उपभोZा सिमितहXबीच साझेदारी सुtढ
हfँदै गईरहेको देिख@छ ।

157
नेपालमा सावIजिनक िनजी साझेदारी कायIQमको अœयास र अवBथाः
• नेपालको परmपरागत सBं कार साझेदारीमल ू क देिख@छ । सहकारीका परmपरागत Bव¥पह¥ साझेदारीका &ारिmभक
अवBथा हfन् । धािमIक तथा नैितक भावनाबाट अिभ&ेNरत सहकारी संBथाहX धािमIक तथा कVयाणकारी कायI
सpचालन गनK Bवयम् Bथािपत कायIसूचीमा िथए ।
• िवगतमा राजकुलो िनमाIण, राजमागI िनमाIण र ममIत सmभारजBता कायIहX सावIजिनक प0 र जनताले सहकायI गरे का
उदाहरण हfन् ।
• वाBतवमा िव{ बजारमा सन् १९८० को दसकमा PPP को चचाI हfनुअिघ नै नेपालमा यसको ठूलो &योग भइसेकेको
िथयो । िहमाल िसमे^ट, नेपाल ओNर^ट mया~नेसाइट, गोरखकाली रबर, बुटवल धागो, नेपाल मेटल आिद यसका
उदाहरण हfन् । िवराटनगर जुट िमल त अझै पुरानो उदाहरण हो । mया~नेसाइटबाहेक अX त 4Ps कै उदाहरण हfन् ।
• नीितगत अिभयानको Xपमा हेदाI नेपालमा PPP कायIQम आठ‹ योजना २०४९–२०५४ बाट सु¥ भयो । &Jय0
पूँजीलगानीका लािग एकMार तथा वैदेिशक लगानी नीित, कानून तथा संBथागत YयवBथा गNरयो । सरकारी
BवािमJवका Yयावसाियक संBथानह¥मा िनजी 0े<को भूिमका िवBतार गनI िनजीकरणलाई &मुख एजे^डाकासाथ
अंगािलयो । ठूला आयोजनामा िडजाईन, िनमाIण तथा सpचालन करारको ढाँचा अपनाइयो भने Bथानीय Bतरका
आयोजनह¥मा उपभोZा सिमित, सह उJपादन, सह सpचालन एवम् नागNरक समाज पNरचालनको ढाँचा &योगमा
Vयाईयो । यसवाट पचासको दशकमा राि\|य अथIत@<को वृि}दर उVले€य ¥पमा बढ्न समेत गयो । उJपादन उ£ोग,
सेवा Yयवसाय, ब†क एवम् िवr Yयवसाय, यातायात तथा िश0ा 0े<मा उVले€य ¥पमा िनजी पूँजी, उ£मशीलता
तथा &िविधको &योग हfन पु~यो । यसले रोजगारीका &शBत अवसर समेत िसजIना गरे को छ ।
• नव‹ योजना २०५४–२०५९ मा िव£ुत् ऊजाIको उJपादनमा वृि} गनI BOOT लाई &ोJसाहन गNरएको िथयो । यसरी
नै दश‹ योजना २०५९–२०६४ ले BOT मा जोड िदएको िथयो । एघारौ ि<वष¤य योजना (२०६४/६५–२०६६/६७)
ले िनमाIण, हBता@तरण र सpचालन (BTO) लाई जोड िदएको िथयो । बा±‹ योजना (२०६७/६८–२०६९/७०) ले
योजना अविधमा सरकारी िनजी साझेदारीमा वृि} Vयाउन नेपाल Yयवसाय मpचको गठन गNरएको िथयो । Jयसैबखत
राि\|य योजना आयोगले िनजी सरकारी साझेदारीको {ेतप< तयार गरी &काशनमा Vयाएको िथयो । ते±‹ ि<वष¤य
योजना (२०७०/७१-२०७२/७३) ले पिन िनजी 0े<सँग सmबि@धत नीित तथा कायIQम तजुIमा र PPP अवधारणा
अनु¥प कायI गनK उ¢ेxय राखेको िथयो । चालू चौध‹ योजना (२०७३/७४-२०७५/७६) पिन सोही नीितलाई िनर@तरता
िदएको छ ।
• ठूला आधारिशला तथा &णाली िनमाIणमा BOOT तथा BOT &णाली माफI त िनजी 0े<लाई सल ं ~न गराउन वािषIक
बजेट वZYयह¥मा नीित घोषणाह¥ हfदै आएका छन् ।
• तर PPP को हालसmमको उपलgधी िवŸेषण गदाI के िह िव£तु उजाIको उJपादनमा बाहेक अथIत@<का अ@य ठूला
0े<मा यो पNरणाममिू ख Xपमा लागू गनI सिकएको छै न वा भन‹ PPP को उ¢ेxय अनX ु पको कायI हfनसके कै छै न ।
• के ही असफल उदाहरणहXः
- काठमाड‹-तराई RुतमागI िनमाIणमा धेरै पटक &BतावहX माग गNरएता पिन सफल &BतावकहX छनोट हfन सके न
।
- काठमाड‹-हेट‹डा सु¥ङ मागIको सोझै &ा˜ भएको &Bताव Bवीकृ त भई आयोजना सmझौतामा हBता0र भएकोमा
लामो समय िबJदा पिन शू@य उपलgधी भई हाल कmपनी नै खारे जीको अवBथामा पुगेको छ ।
- JयBतै, िविभ@न Bथानमा आ-ान गNरएका के वलकार सpचालन सmब@धी आयोजनाहXमा &Bताव &Bतुत गनK
&BतावदाताहX मEयेबाट सफल &Bतावदाता छनौट हfन सके को छै न ।
• हामीकहाँ PPP लाई पयाI˜ नीित &ा¥पण र &ितव}ता िवना नै अ@तराIि\|य िवकास साझेदारको नीित दवाव एवम्
&भाव Bव¥प औपचाNरक Xपमा &वेश गराइएको िथयो । पNरणामBवXप &योग गनI खोिजएका यBता &यासह¥का
&वेश िव@दु र &योग 0े< अ@तराIि\|य िवकास साझेदारह¥को सहयोगमा सpचािलत कायIQमसmम सीिमत रहन गए ।
हा•ो लािग यो सहयोग िभ·याउने रणनीित र दाताह¥का लािग परी0णको ¥प मा< ब@न पु~यो । यसले न िनर@तरता
पायो न यस खाले अपे0ा नै राि\|य तहबाट गNरयो । िनिBQय ¥पमा कायIQम कायI@वयन तहमा मा< सहभािगता
खोिजएकाले जनताह¥ कायIQमका सा0ी बने, Bवामी बनेनन् ।

158
 • सहभािगता अ@तगIत जनसहभािगतालाई औपचाNरक ¥पमा मा< िलन थािलयो । िव{ व†क लगायतका दाताह¥ले
सरोकारवाला नागNरकह¥लाई नै कायIQमका िविभ@न चरणमा सहभागी वनाउने नीित दवावलाई जोड िदएबाट
Bथानीय Bतरका िवकास पNरयोजनाह¥मा Bथानीय जनताको समूह बनाई खास िQयाकलापमा पNरचालन गनI थािलयो
। तर साझेदारीलाई Žमदानका अथIमा मा< िलइयो, कायIQम तजुIमा लगायतका अ@य चरणह¥मा जनसंल~नता
BवीकाNरएन । Jयसैले साझेदारीमा भावनाJमक संल~नता BवीकाNरएन ।
• राजनीितक अिBथरताले राि\|य नीित वातावरणमा पारे को &भाव एवम् िव5दो सुर0ा अवBथाका कारण
लगानीकताIह¥ले उaच जोिखमको अवBथा महशूस गनI थालेकाले राि\|य तथा वाš पूँजी पलायन समेत हfन थालेको
छ । Jयसैले नीित आधारिशला मा< पूँजी तथा &िविध आकषIणको शतI होइन भ@ने िन\कषI उ£ोगी/Yयावसायी
समाजले िनकालेको छ ।
• नेपालमा हालसmम &चलनमा आएका साझेदारीका Bव¥प तथा YयवBथालाई सांकेितक ¥पमा िनmनानुसार उVलेख
गनI सिक@छः
साझेदारीको 0े< साझेदार साझेदारीको कायI साझेदारीको तNरका
गाँउ–शहर साझेदारी GoN/UNDP/UNCHS, सामुदाियक िवकास सहयोग, सम@वय, लगानी िनमाIण तथा
Bथानीय िनकायह¥ र समुदाय YयवBथापन
लागत सहभािगतामा MoFALD, नगरपािलका, सामुदाियक िवकास िवrसहभािगता, समुदाय पNरचालन र
आधाNरत कायIQम गािवस तथा Bथानीय समुदाय सम@वय
िनजीकरण िनजी 0े<, नेपाल सरकार िनजी 0े<को सीप, संभावना र लगानी,YयवBथापन
द0ता उपयोग
उपभोZा सिमित सरकार, Bथानीय िनकाय र सामुदाियक िवकास, उJपादन, छलफल, सम@वय िवrसहभािगता,
सरोकारवाला समुदाय िवतरण, उपभोZा समुदाय पNरचालन
िडजाईन तथा िनमाIण िनजी 0े<, नेपाल सरकार िहत एवं संर0ण लगानी, YयवBथापन
सmझौता
सहलगानी आयोजना समुदाय, नेपाल सरकार आयोजना िडजाईन, िनमाIण लगानी, YयवBथापन
तथा लगानी
िव£ालय YयवBथापन समुदाय, सरकार आयोजना िनमाIण सpचालन YयवBथापन, सpचालन

नेपालमा सावIजिनक िनजी साझेदारी कायIQमका समBयाः

1. cोत, दाियJव र जोिखममा राnय र िनजी 0े<ले कित–कित िहBसेदारी तथा िजmमेवारी बहन गनुIपनK भ@नेबारे &u
नहfँदा सावIजिनक–िनजी साझेदारीको अवधारणाअनुसार पूवाIधारको काम हfन नसwनु
2. कमजोर आिथIक कूटनीित, मुलुकिभ< आिथIक Bवत@<ताको कमजोर अवBथा, झ@झिटलो &िQया तथा पयाI˜
नीितगत YयवBथाको अभावका कारण वैदेिशक लगानी आकषIण तथा पNरचालन गनI नसwनु
3. वातावरणीय मूVयाङ् क र िवŸेषण कायI जिटल हfनु
4. आिथIक िवकासको इि@जन उ£ोग हो भने उ£ोगको इि@जन उजाI । तर हामीकहाँ इ@धन उपलgधता @यन ू रहेबाट
अिधकाश ं उ£ोगहX आ”नो उJपादन 0मताको ५० &ितशतमा सीिमत हfनपु रे को अवBथामा लगानीकताI आकिषIत
हfन नसwनु, साथै अ@य औ£ोिगक पूवाIधारको समेत अभाव रहनु
5. अिधकांस PPP अवधारणामा िनमाIणािधन पूवाIधार िवकास पNरयोजनाह¥ मुआgजा िवतरण र पूँिजगत
लाभकरकाबारे मा Bपuता नभएको कारणले लामो समयसmम ज~गा &ा˜ीमा अVझनु
6. दाियJविबनाको अिधकार खोnने र यो~यतािबनाको आकां0ा पाVने &वृिrका कारण असहज Žम सmब@ध िसिजIत
हfनु, साथै पयाI˜ मा<ामा द0 जनशिZको अभाव रहनु
7. राजनीितक सQ ं मणकालको नाममा धेरै नै मा<ामा उ£ोग Yयापारमा ब@द हडताल हfने गरे कोले लगानीको सरु 0ाको
&Jयाभतू गनI नसwनु तथा पँजू ी पलायन हfनु
8. िनजी 0े< ठूलो पNरमाणमा लगानी गनI स0म भैनसwनु, पयाI˜ िवrीय 0मताको कमी रहनु
9. Corporate culture को अभाव रहनु, साझेदारहXबीच एक-अकाIमा िव{ासको कमी रहनु
10. िनजी लगानीकताIमा आJमिव{ासको कमी रहनु, जोिखम बहन गनIसwने 0मताको अभाव रहनु
11. राnयको तल ु नामा िनजी 0े<ले सध† फाइदा मा< खोnने गदाI िववाद सृजना हfनु

159
 12. कमजोर शाि@त सुर0ा र बढ्दो गु^डा संBकृ ितका कारण लगानीमै<ी वातावरण बनाउन नसिकनु
13. ‚uाचारज@य गितिविध कायमै रहनु, सुशासनको &Jयाभूित गराउन नसिकनु
14. िनजामती कमIचारीहX िनजी 0े<का साझेदारहXसँग वाताI गनI कमजोर सािबत हfनु
15. िव{मा सफल कितपय PPP अवधारणामा आयोजनालाई िवrीय Xपमा सmभाYय तुVयाउन िनि[त र Bपu शतIका
अधीनमा रहेर सरकारले िवrीय अनुदान िद@छ । ‘Viability Gap Financing’ को नामबाट िदइने सरकारी
अनुदानको दु¥पयोग नहोस् भ@ने &ब@ध गNरएको हf@छ । तर नेपालमा यBतो अनुदानकाबारे मा चचाI गदाI मा<ै पिन
िनजी0े<लाई पोBन खोजेको भ@ने &¨ उठ् ने गरे को छ । Jयसैले यो अगािड बढ् न सके को छै न । यही कारण RुतमागI र
ठूला िवमानBथल िनमाIणका लािग PPP अवधारणामा िनजी0े< आकिषIत हfन नसके को हो ।
16. हा•ो िवगतको मु€य <ुिट परBपर सmझौताका शतIहXको मBयौदामा रšो । कितपय अवBथामा िलिखत सmझौता नै
भएन । सरकारको भूिमका र दाियJवको सीमा, िनजी साझेदारको अिधकार र िजmमेवारी के हो ? सङ् कट वा िववादको
YयवBथापन कसरी हf@छ ? नाफा–घाटाको बाँडफाँट कसरी हf@छ ? कुनै एउटा प0 कुन शतI र अवBथामा बिहगIमन
गनI पाउँछ ? यी &¨को उrरमा शXु मै सहमित नगदाI Yयावसाियक सङ् कट हfन गयो ।

अवसरहXः
• भूकmपले गरे को भौितक 0ितको िनमाIण/पुनिनIमाIणमा आवxयक पनK ठूलो रकम सरकारी प0बाट मा< जुटाउन
अƒठ् यारो पनK देिख@छ । यBतो पNर&े0मा सावIजिनक िनजी साझेदारीको सा@दिभIकता िनकै बढी छ ।
• ज~गा िवकास र YयविBथत आवास िनमाIणमा िनजी 0े<ले मुलुकको आवxयकता पूरा गद– आएका भए पिन ठूलो
Bके लमा सहरी िवकास गनI अझै बाँक> छ । PPP माफI त िनजी 0े<ले Rुत गितमा भएको सहरीकरणलाई YयविBथत
गनI योगदान पुयाIउन सwने सmभावना देिखएको छ ।
• मुलुकको राजनीितक पुनस²रचनासँगै Bथािपत &देश तथा Bथानीय सरकारहXसँगको सहकायIमा Bथानीय तथा
&ादेिशक पूवाIधार िनमाIण र सेवा &वाहमा िनजी 0े<सँग सहकायI गरे र अगािड बढ्ने अवसर िसजIना भएको छ ।

नेपालमा सावIजिनक िनजी साझेदारी कायIQमका समBया समाधानका उपायः

1. सावIजिनक िनजी साझेदारी नीित, २०७२ ले िवBतृत¥पमा धेरै कुरालाई समेिटएको देिखए पिन सो अनुXपको ऐन
बिननसके को र नीित मा<ले PPP अवधारणाको कायाI@वयनलाई वैधािनकता िदन पयाI˜ नहfने हfँदा हाल भएको
“पूवाIधार संरचनाको िनमाIण तथा सpचालनमा िनजी लगानी सmब@धी ऐन, २०६३” लाई खारे ज गरी नयाँ सावIजिनक
िनजी साझेदारी ऐन Vयाउनु पनK,
2. लगानीकताIहXको िजmमेवारी, लगानी, अिधकार, BवािमJव, जोिखम र &ितफल बाँडफाँडकासmब@धमा Bपu र
पारदश¤ YयवBथा गनK,
3. राnय र िनजी 0े<मEये जुन 0े<मा जसको तुलनाJमक 0मता र लाभ बढी हf@छ, ती 0े<मा उनीहXले िविशuीकरण
गरी दवु ै सँगसँगै िमलेर जानसwने िकिसमको सावIजिनक-िनजी साझेदारीको रणनीितलाई अंिगकार गनK,
4. सावIजिनक 0े<को कमी कमजोरी िनजी 0े<ले &Jयाभूित गनK र िनजी 0े<को कमी कमजोरी सावIजिनक 0े<ले
&Jयाभूित गनI सwने &ावधान सिहतको साझेदारीको आधार तयार गनK,
5. PPP मा िवदेशी िनजी 0े< समेत समािहत हfन सwने वातावरणको िनमाIण गनK,
6. साझेदारी छनौटमा रा•ा योजना छनौट गनK र Jयसका लािग &िQया सरल र पारदश¤ बनाउने, साथै साझेदारीलाई
पूवाIधार 0े<मा मा< सीिमत नराखी सेवा, उJपादन र अ@य 0े<मा पिन &योगमा Vयाउने,
7. उ£ोग Yयवसायको &व}Iनका लािग उजाI, िवr तथा अ@य cोत साधनको सहज उपलgधताको सुिनि[तता गनK,
8. PPP उaचBतरीय आयोगको Bथापना गरी उrरदायी, चुBत र पारदश¤ सरकारी संय@<को िवकास गनK,
9. िवशेषगरी ठूला पव ू ाIधार िनमाIणमा Qममा देिखएको मअ
ू gजा िवतरण िववादको िदगो िनXपणका लािग नीितगत
सधु ारका साथै नागNरकमा िवकास &ितको दाियJववोध िसजIना गनIक ु ा साथै &ा˜ हfने &ितफलमा उनीहXको
िहBसेदारीको सिु नि[तता गनK,
10. कमIचारीको 0मता बढाउँदै सामािजक लागत कम गद– िनजी 0े<को लगानीको &ितफल बढाउने,

160
 11. सुtढ आ@तNरक शाि@त सुर0ा, सुमधुर औ£ोिगक Žम सmब@ध, उ£ोग Yयवसायमा राजनीितक वा अ@य प0बाट
अवा@छनीय हBत0ेपको अ@Jय जBता अनुकूल वातावरणको िसजIना गनK,
12. िपिपिप पNरयोजनाको िडजाइन, िनमाIण, सpचालन, सभं ार र उJपादन कायI एउटै 0े<लाईमा पूणI समायोजन गनIु पनK
आबxयकता हो । यसो गदाI पNरयोजनाको सफलता सिु नि[त हfनक ु ो साथै लागत पिन कम गनI सघाउ प~ु न जा@छ
। सफल िपिपिप पNरयोजनाको लािग गणु Bतरीय सेवा तथा उJपादनलाई पिहलो &ाथिमकता िदनु आबxयक छ ।
13. &िवधीको &योग, अनुस@धान तथा िवकास, Žोत साधनको अिधकतम उपयोग, पारदिशIता तथा भैपरी आउने बजेट
िविनयोजन, िववाद समाधानका उपायह¥, मानवŽोत पNरचालन, वातावरणीय प0, सामािजक उrरदाियJव
लगायतका आयामह¥मा Bपu Yया€या हfनु ज¥री छ ।
14. BवभािवकXपमा सावIजिनक 0े< बढी नागNरक कVयाणमा के ि@Rत हfने र िनजी 0े< मुनाफाका लािग काम गनK भएबाट
सामािजक मूVययुZ तर आिथIक tिuले तJकाल मूनाफा िदन नसwने पNरयोजनामा िनजी 0े<सँग साझेदारी गदाI Bपu
शतI र मापद^डका आधारमा Viability Gap Financing को &योग गनK ।

सरकार र िनजी 0े<बीचको सहकायIका म€ु य औजारहX के हfन सwदछन् ?

वतIमान समयमा िनजी 0े<को सकृ य सहभािगता िवना शासक>य प¢ितले पूणIता एवं सफलता पाउन सwदैन । cोत
जुटाउन होस् वा जोिखमको िवतरण गनI नै िकन नहोस् िनजी 0े<को सशZ उपिBथित िवकास YयवBथापनमा अथIपूणI मािन@छ
। सहकायIका लािग देहायका औजारहX मूल¥पमा &योगमा आउन सwने देिख@छ :
• साझा BवािमJव िनधाIरण
• िवrीय तथा अ@य cोत पNरचालनमा साझेदारी
• पारBपNरक िहतका लािग काम गनK
• जोिखमको वाँडफाँड
• खNरद तथा करारमा &ितBपधाI एवं पारदिशIता &व}Iन
• सामािजक उrरदाियJव िनवाIहमा साझेदारी
• परBपर जवाफदेिहताका शतIहX िनधाIरण

िवकासका &मख
ु पा<का ¥पमा रहेका सावIजिनक 0े<, िनजी 0े< र सहकारी 0े<को भिू मका:
• वतIमान शासक>य YयवBथाको अवधारणाले सरकार वा सावIजिनक 0े<लाई मा< िवकासको अगुवा नमानी अ@य
पा<हXको समुपिBथित र उनीहXसँगको सहकायIलाई जोड िदएको छ ।
• नेपालको संिवधानमा राnयको िनदKशक िस}ा@त अ@तगIत सावIजिनक, िनजी र सहकारी 0े<को सहभािगता तथा
िवकासमाफI त उपलYध साधन र cोतको अिधकतम पNरचालनMारा ती¡ आिथIक वृि} हाँिसल गद– िदगो आिथIक
िवकास गनK राnयको आिथIक उ¢ेxय हfनेछ भनेर राnयले िलने आिथIक िस}ा@तलाई इंिगत गरे को छ ।
• चालू चौध‹ योजनाले आिथIक सामािजक िवकासमा िविभ@न चार वटा पा<को भूिमका संि0˜मा देहाय बमोिजम
उVलेख गरे को छः
१. सरकारी 0े<को भिू मकाः
- उaच र िदगो िवकासको आधार िनमाIण गनI रणनीितक महJवका पूवाIधारको िवकास गनK
- समिuगत आिथIक BथाियJव कायम गनK
- नीितगत, कानुनी, िनयामक र &कृ यागत सुधार माफI त लगानीको वातावरण िनमाIण गनK
- सामािजक सुर0ा र संर0ण सुtढ गनK
- अ@य पा<हXलाई िवकास &कृ यामा अिघ वढाउन सहजीकरण गनK
- लोककVयाणकारी अवधारणा अनुसार आिथIक सामािजक पूवाIधार िनमाIण गनK, सुशासन कायम गनK,
अनुस@धान र िवकास गनK र सामािजक @याय सिहतको आिथIक &णाली िनमाIण गनK ।
२. िनजी 0े<को भिू मकाः
- उपलYध Yयवसाियक वातावरण र उपलYध &ोJसाहनको उपयोग गद– नवीनतम सोँच र &िविध सिहतको लगानी
वृि} गरी आय र रोजगारी बढाउने ।

161
 - &ितBपधाIको माEयमबाट द0ता र उJपादकJव वृि} गरी सम5 आिथIक वृि}को वाहकको ¥पमा भूिमका िनवाIह
गनK ।
- कृ िष, औ£ोिगक एवं सेवा 0े<सँग अ@तरसmब@ध वढाउँदै आिथIक ¥पा@तरणमा महJवपूणI भूिमका खेVने ।
३. सहकारी 0े<को भिू मकाः
- समुदायमा रहेको cोत साधनको पNरचालन गरी सामािजक ¥पा@तरण, समावेशी आिथIक वृि} र समुदायको
सशिZकरण गनK ।
- सरकार उपिBथत हfन नसwने र िनजी 0े< आकिषIत नहfने 0े<मा आधारभूत वBतु र सेवा &वाहलाई सुिनि[त
गनK ।
- 5ामीण तथा Bथानीय Bतरमा जनसमुदायलाई संगिठत गरी आिथIक सामािजक ¥पा@तरण र समावेशी आिथIक
िवकास गनK ।
- सहकारीको अिभयान, सpजाल र शिZलाई उ£म िवकास, समावेशी आिथIक िवकास वृि}, गNरबी िनवारण,
सामािजक सुर0ा र समुदायको सुर0ामा सिQय गराउने ।
४. सामदु ाियक र अ@य 0े<को भिू मकाः
- सरकारको नीित र &ाथिमकतािभ< रहेर सामािजक पNरचालन गनK ।
- Bथानीय cोत, साधन र सीपमूलक 0मताको िवकास माफI त आयआजIन, रोजगारी, ल†िगक तथा सामािजक
सशिZकरण गनK ।
- सावIजिनक सेवा &वाहको BवBथ िनगरानी, पारदिशIता र जवाफदेिहताको पैरवी गनK ।
- सश ु ासन कायम गनIमा भिू मका खेVने ।

सिं वधान र आविधक योजनाले गरे को उVलेिखत YयवBथा बाहेक पिन सावIजिनक िनजी साझेदारी नीित, िवकास
सहायता नीित लगायतका राि\|य एवं 0े<गत नीितहXले पिन सरकारको साथमा अ@य पा<को सहभािगताको वकालत गरे का
छन् । हfन पिन अिहलेको युग भनेको साझा बुझाई, सहकायIको समय हो । यिह ममIलाई हा•ो स@दभIमा पिन रा•ो काममा सबैको
साथ िमVने र खराव काम हfन निदने िवषयममा हातेमालो हfन आवxयक छ ।

D. Economic Liberalization (आिथIक उदाNरकरण)

अवधारणाः
• सम5 अथIYयवBथामा सरकारको भूिमका र िनय@<णलाई कम गद– िनजी 0े<को भूिमकालाई &ाथिमकता िदने र &व}Iन
गनK कायI नै आिथIक उदाNरकरण हो ।
• सरकारको भूिमकालाई िनयमनकारी तथा सहजकताIको Xपमा सीिमत गरी अथIYयवBथामा िनजी 0े<को भूिमकालाई
मह¬वपूणI Bथान िदनु तथा बजार संय@<Mारा अथIYयवBथा सpचालन गNरनुलाई आिथIक उदाNरकरणको Xपमा बुिझ@छ
।
• सरकारको BवािमJव भ@दा िनजी BवािमJव Žे› हf@छ । अतः सरकारी िनय@<ण तथा िनदKशनबाट YयिZगत सmपित र
आिथIक Bवतं@<ता कुि›त हfनु िदनु हfँदैन, वVक> िनजी 0े<लाई आिथIक गितिवधीमा सिQय तुVयाउनु पछI भ@ने
मा@यता नै उदारीकरण हो ।
• उदारीकरण िभ<–
- सरकारले आिथIक गितिविधहX जBतै लगानी, उJपादन र िवतरणमा हBत0ेप नगनK,
- पेशा Yयवसाय सुX गनI, सpचालन र िवBतार गनI, गाœन वा ब@द गनI िनजी 0े< Bवत@< हfने,
- सरकारको भूिमका घटाउने, Jयसका लािग िनजीकरणलाई &ाथिमकतामा रािख आिथIक गितिविध सpचालन
गनK,
- वBतु तथा सेवाको उJपादन मूVय िनधाIरण, रोजगारी, Yयाजदर र िविनमयदर जBता कुरामा बजार संय@<लाई
Bवायrता िदने ।
- अ@तराIि\|य Yयापारमा वBतु तथा सेवाको खुला आवतजावतलाई &Žय िदने ।

162
 - सरकारी अनुदानको मा<ा घटाउदै जाने ।
- आिथIक, औ£ोिगक, YयापाNरक तथा मौिRक 0े<मा सरकारले सहजकताIको भूिमका िनवाIह गनK ।
• उदाNरकरणको शु¥वात-
- सन् १९३० को आिथIक म@दी र दोcो िव{यु}प[ात आिथIक गितिविध र सम5 अथIYयवBथामा सरकारको
भूिमका बढ्न थालेपिछ सुXका िदनमा सकाराJमक पNरणामहX देिखएता पिन Qमशः सरकार बोिझलो र भ¢ा
ब@न थाVयो । यBतो सरकारबाट अथIYयवBथामा संकुचन आई गितशीलता नहfँदा उपलgधी कम हfन थाVयो ।
- यसैQममा सन् १९७९ मा UK मा &धानम@<ी Thatcher र USA का रा\|पित Regan ले उदाNरकरणलाई
अिभयानको Xपमा सुXवात गरे ।
- IMF र WB ले अ@तराIि\|य आिथIक िवकासको एजे^डाको Xपमा उदाNरकरणलाई Bवीकार गरी सहायता
नीितको पूवIशतIकोXपमा Economic Liberalization हfनुपनK भिन राखे । १९९० को दशकमा लागू भएका
SAP र ESAP Program यसैको &यासBवXप िथए ।
- सन् १९९५ मा WTO को Bथापनासँगै िव{लाई नै एउटै साझा बजार बनाउने िदशामा थप कायI हfन गयो ।
• पूवIशतIहXः
- बजार सरं चनाको कानूनी तथा िनयमनकारी ढाँचा दNरलो हfनुपछI ।
- यातायात, सूचना तथा सpचार जBता पूवाIधारको िवकास र YयवBथापन &भावकारी हfनुपछI ।
- िनजी 0े< िवकिसत भएको हfनुपछI ।

नेपालमा आिथIक उदारीकरणः

• सवैधािनक &ितव}ता
- िनजी एवं सावIजिनक उ£मलाई &ाथिमकता िदने ।
- वैदेिशक पूँजी एवं &िविधलाई आकिषIत गनK ।
- आिथIक उपलिgधको @यायोिचत िवतरण हfने YयवBथा िमलाउने ।
- उदार, खुला र बजारमुखी आिथIक नीितको कायाI@वयनबाट आिथIक सmवृि} हािसल गनK ।
- सmपिr राि\|यकरण गनुIपदाI (सावIजिनक िहतका लािग) 0ितपूितI िदने, सmपिrको हकको YयवBथा रहेको ।
• नीितगत YयवBथा
- खुला, उदार र बजारमुखी आिथIक नीित &ितको &ितव}ता
- वैदेिशक लगानी तथा &िविध हBता@तरण ऐन, २०४९
- िनजीकरण ऐन, २०५०
- उदार औ£ोिगक नीित, वािणnय नीित
- आठ‹ योजना देिख िलएर वतIमान चौध‹ योजनासmम पिन आिथIक उदाNरकरण अनक ु ु लका 0े<गत नीितहX
रहेको
• कायIगत YयवBथा
- िवrीय संBथा खोVने Bवत@<तासँगै वािणnय बैक र िवr कmपनी पयाI˜ खुलेका छन् ।
- बजारले नै ब†क िन0ेप तथा कजाIमा gयाजदर िनधाIरण गदIछ ।
- वैदेिशक मुRामा ब†क खाता खोVन सिकने YयवBथा छ ।
- चालू खातालाई पूणI पNरवJयI बनाईएको छ ।
- के ही सावIजिनक संBथानहXलाई िनजीकरण गNरएको छ ।
- Open General License (OGL) &था लागु गरीएको छ ।
- कर र भ@सारका दरहX घटाईएको छ ।
- भ@सार &योजनको लािग कारोबार मूVयलाई मा@यता िदईएको छ ।
- खुला आकाश नीित िलइएको छ ।
- सरकारी अनुदान कटौती र थप अनुदान निदएको ।
- िनजी 0े< स0म भएको 0े<मा सरकार संल~न नहfने पNरपाटी बसाइएको छ ।

163
आिथIक उदारीकरणका &भावह¥ः
सकराJमक &भाव–
1. िनजी 0े<को सिQयता र लगानी (िवशेषगरी िश0ा, BवाBŒय र िवrीय 0े<मा) उVले€य Xपमा बढेको छ ।
2. बहfराि\|य कmपनीको &वेशले &ितBपधाIलाई कडा बनाउनुका साथै 0मता अिभवृि}मा सहयोग पुगेको छ ।
3. &िविधको हBता@तरण सहज भएको छ ।
4. के ही मा<ामा भए पिन थप रोजगारीका अवसर िसजIना भएको छ ।
5. Joint Venture माफI त पूँजी लगािन हfने &वृिrको िवकास भएको छ ।
6. लगानीका लािग पूँजी उपलgधतामा वृि} भएको छ ।
7. सेवा िवतरणमा िवके @Rीकरणको सु¥वात भएको छ ।
8. &ितBपधाIJमक &िQयाबाट बजार मV ू य िनधाIरण भएको छ र िव{ बजार एक>कृ त भएको छ ।
9. िवदेशी मुRा सिpचित बढेको छ ।
10. अथIYयवBथाले िव{ अथIत@<मा थोरै भए पिन समािहत हfने मौका पाएको छ ।
11. सावIजिनक 0े<मा सुधारसँगै सरकारको भूिमकामा पNरवतIन आएको छ ।
12. गNरबीको दर २०४९ सालमा ४९ &ितशत रहेकोमा हाल आएर यो कNरब २१ &ितशतमा झरे को छ ।

नकराJमक &भाव–
1. आिथIक असमानता बढ्यो ।
2. उपभोZाको िहत संर0ण भएन । िमलेमतो र एकािधकारले औषत वािषIक मूVयवृि } दईु अंकमा पु~यो ।
3. अBवBथ &ित\पधाIको िवकास भयो । नाफाको लािग जBतोसक ु ै कदम चाVने &वृिr हावी भयो ।
4. सेवा र वBतुको गुणBतरीयता कायम हfन सके न ।
5. उ£ोगहX &ित\पधाI गनI सके नन, के ही ¥~ण भए भने अ@य Qमशः ब@द हfँदै गइरहेकाछन् ।
6. वैदेिशक लगानी पयाI˜ मा<ामा िभ·याउन सिकएन ।
7. िव&ेषण आय उपभोगका 0े<मा बढी आकिषIक भयो ।
8. आयातको तुलनामा िनयाIत बढ् न नसwदा Yयापार घाटा बिढनै रšो, BoP अस@तुलन भयो ।
9. अनुदान हटाउँ दा Jयसको &Jय0 नकाराJमक असर िनmन वगIमा पय• ।
10. कृ िषमा अनुदान कटौितको असर उJपादनमा पय• । खा£ा@न समBया देिखयो । उदारीकरणपूवI नेपालले आफूलाई
बढी भएको खा£ा@न भारत िनयाIत गनK गरे कोमा हाल कNरब ३३ िजVलालाई आ”नो खा£ उJपादनले पु~दैन र वषKनी
ठूलो पNरमाणमा खा£ा@न आयात गनुIपरे को छ ।
11. िनजीकरण &भावकारी भएन । िनजीकरण गNरएका ३० वटा सावIजिनक सBं थानहXले यसको औिचJय पिु u गनI
सके नन् । सरकारको आलोचना बढ्यो ।
12. खुला सीमानाले अवैध Yयापार लगायतका िवकृ ित Vयायो ।
13. िनजी 0े<को पयाI˜ िवकास हfन सके न । िनजी 0े< नाफामुखी 0े<मा मा< लगानी गनI उ£त रहे, सामािजक दाियJव
िनवाIहबाट पिछ हटे ।
14. उदाNरकरणका फाइदा िलन सwने गरी सBं थागत संय@<को िवकास हfन सके न ।
15. शासक>य र मनोवै“ािनक ¥पले राnय संय@< स0म नहfनाले कौवालाई बेल पाwयो भनेजBतै भयो ।

नेपालले उदारीकरणबाट फाइदा िलन नसwनक

ु ा कारणहXः
1. सBं थागत संरचनाको तयारीिबना िवकास साझेदारहXको दबाबमा नेपालले आिथIक उदारीकरणको नीितलाई
अँगालेको िथयो । यसले गदाI उदारीकरणको नीित कायाI@वयन गनK 0मताको पूणI िवकास हfन सके न ।
2. उदारीकरणबाट JयBता मुलुकले बढी फाइदा िलन सwछन् जोसँग बिलयो सामािजक पूँजीको उपलgधता र सामािजक
M@Mको YयवBथापन गनK सीप पनर रहेको हf@छ । तर हामीसँग यी दवु ै प0 कमजोर रšो ।
3. सmपूणI 0े<मा िनजी 0े<लाई अगािड बढाइयो, तर सरकारको भूिमका िनि\Qय रšो ।

164
 4. आिथIक सुधारका &यासहX सँगसँगै जान सके नन् । साथै गNरएका &यासहXमा पिन िदगोपना रहेन ।
5. उदारीकरणको नाममा कृ िष र घरे लु उ£ोगमा िदँदै आएको सहfिलएतबाट समेत हात िझwदा यी 0े< नरा•री &भािवत
भए । यसको सरं 0णका लािग पयाI˜ नीितगत YयवBथा भएन ।
6. खुला सीमानाका कारण अवैध Yयापारले &Žय पायो । बजारको िनय@<ण संय@< कामयावी भएन ।
7. अनौपचाNरक अथIत@<का कारण उदारीकरण नीितका औजारहXले &भावकारी Xपमा काम गनI सके नन् ।
8. शाि@त सुर0ाको अवBथा सुtढ हfन नसwदा लगानीको वातावरण भएन, वैदेिशक लगानी आकिषIत हfन सके न ।
9. राजनीितक अिBथरताले नीित, नेतJृ व र िनर@तरतामा समBया आयो ।
10. िनजी 0े< िजmमेवार ब@न सके न, नाफाको लािग जBतोसुकै कायI गनI उ¢त रšो । सरकारी िनयमन कमजोर सािवत
भयो ।

उदारीकरणको अबको बाटोः

1. राजनीितक दलहX बीच उदारीकरणको सवालमा साझा सहमित कायम गनK ।
2. िछमेक> मुलुक लगायत िव{का िवकिसत मुलुकहXले समेत कृ िषमा अनुदान िदईरहेको स@दभIमा हा•ो अथIत@<को
मे¥द^डको Xपमा रहेको कृ िष 0े<लाई राnयले संर0ण िदने नीितको अवलmबन गनK ।
3. सहरी 0े<को पूँजी, &िविध, सीप र अनुभवलाई 5ामीण 0े<सmम पुयाIउने ।
4. अथIत@<को आ@तNरक 0मताको िवकास गनK ।
5. FDI को सुर0ा &Jयाभूित िदलाउने । वैदेिशक लगानीमै<ी वातावरण िसजIना गनI BIPPA जBता सmझौता अX
सmभाYय लगानीका cोत भएका मुलुकहXसँग गद– जानै ।
6. आिथIक कूटनीितलाई &भावकारी बनाउने ।
7. राि\|य उ£ोग ध@दा संर0णका कायIQम Vयाउने ।
8. रोजगारी िसजIना, िनयाIत &व}Iन तथा आयात &ितBथापन उ£ोगलाई िवशेष &ोJसाहनको नीित अवलmबन गनK ।
9. तुलनाJमक र &ित\पिधI लाभका वBतु उJपादन तथा िनयाIत &व}Iन गनK ।
10. िवrीय 0े<को अनुगमनमा राnयको 0मताको िवकास र िवBतार गनK ।
11. राजनीितक अिBथरता र अशाि@तको िदगो अ@Jय गनK ।
12. खलु ा सीमामा हfने अवैध Yयापारलाई िनय@<ण गनIक
ु ा साथै अनौपचाNरक अथIत@<लाई Qमशः औपचाNरक बनाउने
तफI िविभ@न Scheme सिहतका योजनाहX कायाI@वयनमा Vयाउने ।
13. सरकारको िनयमनकारी भूिमकालाई सुtढ गद– अBवBथ &ितBपधाI, काटKिलङ, िसि@डके ट, @यून गुणBतरीय उJपादन
जBता िवकृ िrहXको अ@Jयको पहल गनK ।
14. सामािजक पूँजी िनमाIणका लािग गुणBतरीय िश0ा, BवाBŒय जBता 0े<मा राnयको उपिBथित दरो बनाई मानव पूँजीको
िवकास गनK ।
15. सहकारीमा आधाNरत 5ामीण िवकासको मोडेलको अनस ु रण गनK ।
16. अ@Jयमा,
• उदाNरकरणिबना अथIत@<को िवकास र गितशीलता सmभव छै न ।
• िनजी 0े<को सिQय भूिमकािबना िदगो आिथIक िवकास असmभव&ाय छ ।
• सरकारको भूिमका बढाउनेभ@दा िनयमन 0मता बढाउने हो । बजारअथIत@<लाई िनयिमत अनुगमन/मूVयाङ् कन गनI
र समBया आउनथालेमा तुX@त सुधाराJमक कदमहX चाVनका लािग बिलयो र &भावकारी सरकार आवxयक छ ।

E. Globalization (िव{Yयापीकरण)

अवधारणा
• िव{Yयापीकरण एउटा &िQया हो जसले देशहXबीच वBत,ु सेवा, पूँजी, &िविध, Žम र सूचनाको िनवाIध &वाह गरी
आिथIक, सामािजक र सांBकृ ितक िQयाकलाप माफI त् देशहXबीचको आब}ता बढाउँछ ।

165
 • यो राि\|य र अ@तराIि\|य बजारको उदारीकरण हो, जसले साधनको अित उrम िविनयोजन माफI त् मानव कVयाण
सmभव बनाउँछ ।
• यसले परmपरागत Xपमा सरकारले िनयि@<त गरे का &िQयाहXलाई उदारीकृ त गरी देशको सीमालाई पातलो पादIछ,
अ@तराIि\|य िविनमय र अ@तरिनभIरतालाई बढाउँछ, िविभ@न मुलुकहXको पूँजी तथा Yयापार लगानीको सीमापार
&वाहलाई सहज तुVयाउँछ । साथै संBकृ ितलाई सवIYयापी बनाई िव{ मानववादको Bथापना गदIछ ।
• िव{Yयापीकरण कुनै बहfराि\|य कmपनी वा &िविध अ@तराि\|य Bतरमा िवBतार हfनु मा<ै नभै कुनै एक देशमा आएको
म@दी र आिथIक गNरबीको असर अक• देशमा पनुI पिन हो । जBतै खाडी देशको म@दीको नेपालीले Jयहाँ काम नपाउनु
।
• िव{Yयापीकरणमा खुलापनका कारण रोजगारी बढने, cोत साधनको द0तापूणI &योग हfने, &िविध Bथाना@तरण हfने,
वBतु सेवा तथा सुिवधाको उपयोग गनI पाइने जBता फाइदा भएपिन यBले कमजोर मुलुकको संभावनालाई सीिमत
बनाउने, ठुला कmपनीको Domination हfने, आय र सmपित िवतरणमा असमानता हfने, राि\|य सावIभौमसrामा
समेत नकराJमक असर पनI सwदछ ।
• िव{Yयापीकरणको माEयमबाट िव{का करीव २० &ितशत जनाताले करीब ८० &ितशत Žोत र साधन मािथ िनय@<ण
गरे का छन् जुन @यायोिचत होइन ।
• िव{Yयापीकरणबाट फाइदा िलनका लािग राि\|य 0मता बढाउनु पदIछ तुलनाJमक लाभ िलने 0मता बढाउन
नसके मा यBको नकराJमक असर पनI सwदछ ।
• िव{Yयापीकरण वाढी आएको खोला हो । जBमा पौिडन सwने तैNर@छ न< बगाएर ला@छ ।

िवकासQमः
• First Wave - began with countries expanding trade routes and colonization in the 15th century.
• Second Wave - Involved corporations expanding their markets
• Third Wave - Spearheaded by the internet, involves individual.
• Yयापार िवBतारका लािग मागI पिहचान र उपिनवेशको Qमबाट सुX भएको िव{Yयापीकरणको अिभयान बहfराि\|य
कmपनीको Bथापना र बजार िवBतार हfँदै हाल आएर सूचना &िविधको माEयमबाट YयिZको दैिनक जीवनका अिनवायI
Yयवहारमा समेत &वेश गNरसके को छ । Jयसैले कितपयले िव{Yयापीकरणलाई Way of Life समेत भ@ने गरे का
छन् ।

िव{Yयापीकरणको 0े<ः
1. िवrीय 0े<ः िवrीय &वाह र उJपादकJव अिभवृि}
2. &ािविधक 0े<ः सूचना &िविध, यातायात, य@< उपकरणको &वाह
3. सूचना सpचार 0े<ः सूचनाको िनवाIध आवतजावत र &योग
4. शासक>य 0े<ः मानवअिधकार, सुशासन, वैधता, सहभािगतामूलक लोकत@<
5. मानव 0े<ः ŽमशिZको आवागमन, आ&वासन-&वासन, शरणाथ¤
6. साBं कृ ितक 0े<ः भाषा, सािहJय, सगं ीत, फे सन, पयIटन

िव{Yयापीकरणको &भावः
1. उJपादनः यातायात, &िविध र सच ू नामा आएको Qाि@तले गदाI उJपानका &िQया र &िविधलाई पNरवतIन गरी
उJपादकJव िवBतार गछI , उJपादन बढाउँछ । तर आिथIक साधन खास Bथान र YयिZमा के ि@Rत रहने डर हf@छ ।
2. संBकृ ितः उपभोग &णाली, आमसpचार र भाषाका माEयमबाट िव{संBकृ ितलाई एिककृ त गनK &यास गदIछ, तर
ख^डीकरण र जाितय िवभेद बढाउँन सwछ । अिवकिसत देशको संBकृ ित अितQमण हf@छ ।
3. शासिकय YयवBथाः यसले सैिनक शासनको अ@Jय, जातीय रङ् गभेद िनमूIलन, बहfदलीय &जात@<, Bवत@< र िन\प0
िनवाIचन, कानूनी र मौिलक अिधकारको वकालत गदIछ जसका कारण लोकत@< बिलयो ब@दछ । तर सँगसँगै

166
 अ@तराIि\|य संBथाहXको दबाबमा &जात@< र चयन Bवत@<तालाई सीिमत पादIछ, Elite Capture लाई अX
सिजलो बनाउँछ र सावIभौमशिZ कमजोर बनाउँछ ।
4. Bवत@<ताः िवचार र &िविधको Bवत@< &वाहले चेतनाको ि0ितज फरािकलो पारी YयिZलाई सशिZकृ त पानK हfँदा
Bवत@<ताको हद पिन Bवतः िवBतार हf@छ । &जाताि@<क मूVय मा@यता, कVयाणकाNरता, सामुदाियकता र शाि@त
बढाउँछ । तर सँगसँगै िव{ रंगभेद र खराबीहX बढाउनेहfँदा Bवत@<ताको घेरा संकुिचत हfनसwछ ।
5. सरु 0ाः सैिनक गितिविध घटाउने तथा अ@तराIि\|य सहयोग बढाउने भएकोले िव{ एउटा समदु ाय ब@न सघाउँछ,
जसले सरु 0ाको सिु नि[तता हfने गदIछ । तर सँगसँगै सहरी तनाव िसजIना भएको, िव{ यौन पयIटन तथा वेxया
Yयापारमा वृि} भएको, वातावरणीय Bवaछतामा ±ास आएको र Cyber Crime लगायतका अपराध बढेको छ ।
6. समानताः अथIत@<को सुधार र सामािजक सpजालीकरणको माEयमबाट सशिZकरण गरी असमानता हटाउन
सहयोग गदIछ । सँगसँगै यसबाट धनी र स0महX अवसर र &गितका कारण सmप@न ब@दै जा@छन् भने गNरब र
िवप@नहX िकनारामा पद– िसमा@तकृ त हfँदै जा@छन् ।
7. गNरबीः अ@तराIि\|य Yयापार अिभवृि}, संBथागत 0मता िवकास र नीितगत सवलतासँगै आिथIक द0ता वृि}ले
गNरबी @यूनीकरणमा सघाउँछ । तर कमजोर वगIको @यून 0मताले अवसरमा असमान पहfँच हfन गरी धनी र
गNरबबीचको खाडल बढ्दै जाँदा गNरबी झन् बढ्न पिन सwछ । य£पी गNरबी बढ्नुमा Golbalization मा< दोिष
छै न । देशको संBथाJमक 0मता र नीितगत सवलताको किम पिन िजmमेवार छ ।
8. साथै, िव{Yयापीकरणले
- िनजी 0े<मा – भिू मका बढेको छ ।
- नागNरक समाजमा– भूिमका र सं€या बढेको छ ।
- राnयमा – नीित संगठन र कामकारवाही &भािवत भएको छ ।
- Yयापारमा – िविविधकरण र बहfराि\|य कmपनीको &वेश भएको छ ।
- िवदेशी लगानीलाई – &ोJसािहत र सहज बनाएको छ ।
- Žम, औ£ोिगकरण र आिथIक नीित िनमाIण &भािवत भएको छ ।
- िव{ अथIत@<को एिककरण भएको छ ।
- उJपादन &णाली र Žम वजारको &शारण भएको छ ।
- &िविधको ती¡ र सकराJमक पNरवतIन भएको छ ।
- सpचार जगतमा Qाि@त आएको छ ।
- उपभोZावादको बढोrरी भएको छ ।

िव{Yयापीकरणबाट फाइदा िलनः

• बिलयो र &भावकारी सरकार
• िनजी 0े<लाई &ोJसाहन
• WTO जBता बहfप0ीय िनकायको सदBयता र &भावकारी सहभािगता
• अ@य िवकासिशल देशसँग सहकायI
• वैदेिशक लगानीका लागी वातावरण
• तुलनाJमक लाभका 0े< पिहचान गरी लगानी बढाउने
• सामािजक @यायमा जोड िदने ।

नेपालले िव{Yयापीकरणबाट लाभ िलन नसwनक

ु ा कारणहXः
1. सबल राजनीितक नेतJृ व र संसद, जवाफदेही कायIकाNरणी, Bवत@< र &भावकारी @यायालय नहfनु
2. सबल सामािजक नीित र सामािजक सpजाल जBता संBथाJमक आधारशीला नहfनु
3. घरे लु नीित िव{Yयापीकरण मै<ी नहfनु
4. सामािजक पँजू ी कमजोर रहनु
5. िनजी 0े<को कमजोर उपिBथित रहनु

167
 6. बाš सहयोगलाई पूणI पNरचालन गनI नसwनु
7. बाš Yयापारमा &ितBपधाI गनI नसwनु ।

िव{Yयापीकरणबाट लाभ िलन के गनK ?

1. राnयका / सरकारका िविभ@न तहहXको 0मता िवकास गनK
2. सt ु ढ शासक>य सरं चना र िविध िवकास गनK
3. िव{ािसलो र िन\प0 @यायालयको िवकास गनK
4. &भावकारी कानूनी संरचना िनमाIण गनK
5. खुला, पारदश¤, &ितBपधाIJमक आिथIक वातावरण िनमाIण गनK
6. राजBव पNरचालनको रणनीितलाई सt ु ढीकरण गनK, समतामल
ू क कर &णालीको िवकास गनK
7. सामािजक पूँजीको सुtिढकरण गनK
8. &ितBपधाIJमक Žम, पूँजी र िवrीय बजारको िवकास गनK
9. िनजी सावIजिनक साझेदारीलाई &ाथिमकताकासाथ अगािड बढाउने
10. “ान, सूचना, &िविध तथा अ5सरता िवकास एवं अनुस@धानका लािग सावIजिनक 0े<को सुtढीकरण गनK
11. िनजी 0े<को &ितBपिधI 0मता अिभवृि} गनK
12. बाš सहयोगको अिधकतम पNरचालन गरी आवxयक Yयापारका पूवाIधारहXको िनमाIण र Yयापार सहजीकरण गनK

F. Economic diplomacy (आिथIक कूटनीित)

अवधारणाः
• बाš मुलुक तथा अ@तराIि\|य वा 0े<ीय िवकाससँग सmबि@धत संगठनसँग सिQय¥पले आव} भई मुलुकको आिथIक
िहतलाई &व}Iन र साकार पानK एक रणनीित नै आिथIक कूटनीित हो ।
• आिथIक कूटनीितले मुलुकको आिथIक िहत र BवाथIलाई &व}Iन गनI महJवपूणI भूिमका खेVछ । यसलाई कूटनीितको
आिथIक आयामको ¥पमा हेNर@छ ।
• Economic Diplomacy को &ाथिमकताः
- वैदेिशक लगानी आकषIण गनIु
- िनयाIत &व}Iन गनIु
- पयIटन &व}Iन गनIु
- वैदेिशक रोजगारका अवसर िसजIना गनुI
- वैदेिशक सहयोग िवBतार गनुI
• Economic Diplomacy ले राजनीितक &भाव र सmब@धको &योगबाट आिथIक BवाथIको पूितI गदIछ । Yयापार र
लगानी तथा पयIटनमा िदगोपना लयाउँछ भने वैदेिशक सहयोग माफI त 0मता बढाँउछ ।
• Modern Diplomacy = Political Diplomacy + Economic Diplomacy + Cultural Diplomacy
• Economic Diplomacy:
- Economy for Diplomacy – Aid sanction etc.
- Diplomacy for Economic Development – Aid, Trade, Investment, Tourism,
Employment, Energy, Climate Change etc.
• Trade Diplomacy को िवकिसत ¥प Economic Diplomacy हो ।

महJवः
• वैदेिशक Yयापार िवBतार गनI सघाउँछ ।
• Yयापार िववादको समाधानमा सघाउँछ ।

168
 • वैदेिशक लगानी आकषIण गराउँछ ।
• सीमापार Yयापारको लागत र जोिखम घटाँउछ
• सmपिr र लगानी सुर0ाको वातावरण िसजIना गछI ।
• आिथIक िवकास र समृि}मा सहयोग गछI ।
• आिथIक सmब@ध िवBतार र िविविधकरण गराउँछ ।
• राि\|य आिथIक BवाथIपूितI हf@छ ।
• आिथIक 0े<मा भएको नवीन &िविध िभ<याउन सघाउँछ ।

उ¢ेxयः
• वैदेिशक सहायता िनर@तरताका लािग &यास गनK ।
• वैदेिशक लगानिलाई आकषIण गनK ।
• िनयाIत बढाउने वातावरण बनाउने ।
• पयIटन &व}Iनमा जोड िदने ।
• वैदेिशक रोजगारका अवसर सृजना गनK ।
• &िविध हBता@तरण गनK ।
• औ£ोिगक िवकासमा सघाउने ।

आिथIक कूटनीितका तह/आयामह¥ः

• ि}पि0य आिथIक कूटनीित
• 0े<ीय आिथIक कूटनीित
• बहfप0ीय आिथIक कूटनीित

Economic Diplomacy का दायरा वा 0े<ह¥ः

• िवकास सहायता पNरचालन,
• &Jय0 वैदेिशक लगानी,
• अ@तराIि\|य Yयापार &व}Iन,
• पयIटन &व}Iन,
• उजाI िवकास,
• वैदेिशक रोजगार िवBतार र िव&ेषण वृि},
• सूचना तथा सpचार &िविधको आदान &दान
+++
• िदगो िवकासका ल§यहX (SDGs)
• जलवायु पNरवतIन
• वातावरणीय ±ास
• आतंकवाद

Economic Diplomacy in Nepal:

• ऐितहािसकताः
- अठार‹ तथा उ@नाइस‹ सताgदीमा िछमेक> मल
ु क
ु हXसँग Yयापार सmब@ध कायम गNरएको ।
- सन् १९५० देिख वैदेिशक सहायताको खोजी र पNरचालनमा जोड िदईएको ।
- सन् १९९० को दशकबाट आिथIक कूटनीितले चचाI पाउन थालेको ।
- सन् १९९६ मा गिठत High level taskforce ले आिथIक कूटनीितमा जोड िदएको ।

169
 - सन् २००६ को अक• High level taskforce ले आिथIक सmब@धलाई वैदेिशक नीितको एक महJवपूणI
खmबाको Xपमा राखेको ।
• नीितगत YयवBथाः
- नेपालको संिवधानले वैदेिशक पुँजी र &िविध आकिषIत गनK तथा वैदेिशक सहायता िलंदा राि\|य आवxयकता
र &ाथिमकतालाई आधार बनाउँदै यसलाई पारदश¤ बनाउने कुरा उVलेख गरे को छ ।
- िवकास सहायता नीित, २०७१ ले आJमिनभIर अथIत@<को िनमाIणका लािग िवकास सहायताको पNरचालन
गरी मुलुकलाई समृि}तफI डोयाIउने सोच सिहत िविवध नीितगत YयवBथा गरे को छ ।
- वैदेिशक लगानी तथा &िविधक हBता@तरण नीित, २०७१
- औ£ोिगक Yयवसाय ऐन, २०४९
- वािणnय नीित, २०६५ र औ£ोिगक नीित, २०६७
- वैदेिशक लगानी तथा &िविध हBता@तरण ऐन, २०४९
- चालू चौध‹ योजनाले सुtढ आिथIक कूटनीितका माEयमबाट नेपालको सामािजक तथा आिथIक Xपा@तरण
गनK सोचकासाथ Yयापार, लगानी, पयIटन तथा रोजगारी &व}Iन गनI अ@तराIि\|य, 0े<ीय तथा िMप0ीय
सmब@धलाई सुtढ गद–जाने उVलेख गरे को छ ।

नेपाललाई Economic Diplomacy को 0े<मा &ा˜ अवसरहXः

• Geographical dividend
• Peace dividend
• Democratic dividend
• Diplomatic dividend
• Resource dividend
• Diaspora dividend

नेपाललाई Economic Diplomacy &व}Iनमा देखा परे का चनू ौतीहXः

• देशमा एउटै ठूलो र भरपद• िनयाIतक वBतु नभएको र स-साना खुRे एवं कम मूVय भएका वBतुहXमा मा< भर पनुIपरे को
अवBथामा सबल िनयाIतयो~य वBतुको िवकास गरी कूटनीितक माEयमबाट आिथIक िहत &व}Iन गनुI
• अबको कूटनीित के वल पररा\| म@<ालयको दायरामा मा< सीिमत हfन नसwने अवBथामा सरोकारवाला सबै
म@<ालय, िनकाय, िनजी 0े< तथा गैसससमेतका बीचमा &भावकारी सम@वय Bथािपत गद– कूटनीितक द0ता &दशIन
गनुI,
• िवदेश िBथत नेपाली िनयोग र दतू ावासहXमा कायIरत कमIचारीह¥मा देशगत तथा 0े<गत िव“ता र भाषाको “ान
अिभवृि} गराउनु, उपयुZ YयिZलाई उपयुZ Bथानमा पदBथापना गराउन,ु आवxयक बजेट िविनयोजनका साथै
कायIरत कमIचारीहXमा उaच मनोबल Bथािपत गराउनु,
• NRN को भूिमकालाई &भावकारी र िव{सनीय बनाउनु,

नेपालमा Economic Diplomacy को 0े<मा रहेका समBयाह¥ः

1. राजनीितक अिBथरताले गदाI नीितगत Bपuता र िनर@तरता हfन सके न ।
2. आिथIक मु¢ामा राि\|य सहमितको अभाव रšो ।
3. सmपूणI संरचनामा राजनीितकरण भईिदँदा दलगत BवाथI हावी भयो ।
4. Economic Diplomacy बारे पयाI˜ “ान भएको जनशिZ भएन । भएकाहXको पिन बारmबारको हेराफे रीले
संBथागत Bमरणमा ±ास आयो ।
5. िविभ@न िनकायहX बीच सम@वयको अभाव रšो ।
6. पारदिशIताको कमी रšो । कूटनीितमा सल
ं ~न YयिZहXमै BवाथIगत &वृिr हावी रšो ।
7. बुहप0ीय तथा िMप0ीय वाताI र सmझौताका लािग &या˜ गृहकायI र तयारीको अभाव रšो ।

170
 8. &कृ यामुखी, लामा र जिटल कानूनहX रिह नै रšो ।
9. नयाँ सभं ावनायुZ 0े<को पिहचान भएन ।
10. नीित कायाI@वयनको अनुगमन तथा मूVयाङ् कनको कमजोर अवBथा रšो ।
11. पयाI˜ बजेट िविनयोजन हfन सके न, छुट् याईएको थोरै रकमले वषIमा २/४ वटा गो›ी गरे र Jयसैला Economic
Diplomacy हो भ@ने बुिझयो/बुझाउन खोिजयो । थप काम हfन सके न ।

नेपालमा Economic Diplomacy मा सधु ारका उपायह¥ः

1. आिथIक कूटनीितमा राजनीितक समझदारी कायम गरी नीितगत Bपuता र िनर@तरता कायम गनK ।
2. कूटनीितक पद र िजmमेवारी िव“को हातमा िदने, निक राजनीितक भागव^डाका आधारमा । य<त< सवI< हfँदै गएको
राजनीितकरणको अ@Jय गनK ।
3. आिथIक कूटनीितलाई राि\|य अिभयानका ¥पमा िलने । पररा\| म@<ालयका साथै र वािणnय, उ£ोग, Žम, िव“ान
&िविध लगायतका म@<ालय तथा िनजी उ£ोगी Yयवसायी र गैसस समेतबीचमा उिचत सम@वय र सहकायIको भावना
सिहतको सम@वयको YयवBथाका लािग पररा\| म@<ालयले िवशेष पहल एवं उदार भावना कायम गनK ।
4. आिथIक कूटनीितलाई दईु प0ीय तथा बहfप0ीय वैदेिशक Yयापार र लगानीको अिभवृि} र वैदेिशक रोजगारीको
&व}Iनमा के ि@Rत गनK ।
5. स0म र &ितब} कूटनीितक संय@< बनाउने । यस िवषयमा संल~न कूटनीित“ एवं कमIचारीहXको द0ता र सीप
अिभवृि} गद– उaच मनोवल कायम गराउने ।
6. कूटनीितक िनयोगलाई Trade Intelligence को ¥पमा िQयािशल गराउने ।
7. बुहप0ीय तथा िMप0ीय वाताI र सmझौताका लािग &या˜ गृहकायI गद– राि\|य िहतको पिहचान गनK ।
8. वैदेिशक लगानी आकषIण गनI आिथIक मpचको Bथापना गनK ।
9. वैदेिशक लगानी सुर0ाको &Jयाभुित गनK ।
10. Doing Business Procedure मा सरलता Vयाउने । नीितकगत तथा संगठनाJमक संरचनालाई सरल तुVयाउने ।
11. िवगतका घोषणालाई Yयवहारमा लागू गनK वातावरण र &ितव}ता कायम गनK ।

G. Intellectual Capitals (बौि}क पँजु ी/सmपिr)

अवधारणा
• सगं ठन वा समाजका सmपूणI सदBयहXको एिककृ त “ानलाई बौि}क पुँजी भिन@छ जBको &योग थप सmपिr िसजIना
गनIमा, भौितक उJपादन अिभवृि} गनI तथा &ितBपधाI र तुलनाJमक लाभ हाँिसल गनIमा उपयोगी हf@छ ।
• बौि}क पुँजी Yयवसायको अमूतI मूVय (Intangible Value) हो । जसलाई वासलातमा िसधै अिभलेख गNरएको
हfँदैन ।
• Intellectual capital value = Enterprise value - tangible (physical and financial assets) value
• राि\|य Bतरमा यसले National Intangible Capitals लाई ईिगत
ं गरे को हf@छ ।
• हालका िदनहXमा बौि}क सmपिrको अिधकारले िव{Yयापी मा@यता &ा˜ गNरसके को छ ।

विगIकरणः
सगं ठनमा रहने बौि}क पुँजीलाई सामा@यतया िनmन तीन समूहमा विगIकरण गNर@छः
• मानवीय पँजु ी (Human Capital): संगठनमा कायIरत सmपूणI कमIचारीहXले आ”नो सीप, “ान र स0मताको
आधारमा संBथाको Value अिभवृि}मा पुयाIउने योगदानलाई नै मानवीय पुँजी भिन@छ । यBतो मानवीय पुँजी भनेको
मानवमा रह@छ, निक संBथाको BवािमJवमा । Jयसैले जब कुनै YयिZले संBथा छोड् छ, Jयो “ान उसँगै बािहर जान
सwछ । अतः कुनै YयिZमा रहेको मानवीय पुँजी (“ान, 0मता) लाई िनजले संBथा छोड् नु पूवI नै अ@य YयिZ
(कमIचारी) समेतले िसिकसwने वातावरण तयार गनुI कुशल YयवBथापकको कतIYय तथा 0मता िभ< पदIछ ।

171
 • संरचनागत पँजु ी (Structural Capital): संBथामा कायIरत कमIचारीहXलाई कायI गनIमा सघाउ पुयाIउने कायI
संBकृ ित, &ेरणा, &िQया, तŒयाङ् क जBता अभौितक पूवाIधारलाई संरचनागत पुँजी भिन@छ । यस अ@तगIत संBथाको
Patents, Copyrights, Trademarks, Images, Information System, Proprietary Software तथा
Database आिद पदIछन् । यसलाई हामी िनmन दईु समूहमा राखेर पिन हेनI सwदछौँ:
- बौि}क सmपिr (Intellectual property): Patents, Copyrights, Design rights, Trade secreats,
Trademarks, Service marks
- पूवाIधार सmपिr (Infrastructure assets): Management philosophy, Corporate culture,
Information system, Proprietary software, Database.
• सmब@धगत पँजु ी (Relational Capital): एउटा संBथाको बाš Stakeholders सँगको सुमधुर सmब@ध जसका
आधारमा संBथाले िवशेष 0मता वा द0ता रा€दछ, यसलाई सmब@धगत पुँजी भिन@छ । यस अ@तगIत 5ाहकसँगको
सmब@ध, आपूितIकताIसँगको सmब@ध, अनुमितप<, Franchises, संBथाको साख &ित›ा, िवतरण aयानल आिद
पदIछन् ।

बौि}क सmपिr अिधकार (Intellectual Property Rights):

• Yयवसायमा &योग हfने अ@वेषण, िदमागी िसजIना, अनुस@धान खोज, कलाJमक कायI, संकेत नाम, िडजाइन आिदलाई
बौि}क सmपिr अिधकार भिन@छ ।
• बौि}क सmपिr कानूनी अवधारणा हो । यस अिधकारले cuाको अिधकारको संर0ण गदIछ ।
• IPR संर0ण तथा YयवBथापनका लािग सन् १९७६ मा World Intellectual Property Organization
(WIPO) को Bथापना भयो ।
• WIPO को साथमा WTO, UNESCO, ILO लगायतका अ@तराIि\|य संगठनहXMारा िनयमन एवं सpचालन
भएका िविभ@न अ@तराIि\|य सि@ध सmझौता र महासि@धहXले Bथािपत गरे को िस}ा@त र मागIदशIनबमोिजम यसको
संर0ण र YयवBथापनमा काम गद– आएको छ भने राि\|य कानूनले YयवBथा गरे अनुसार &ितिलिप अिधकार र सोको
संर0ण हfँदै आएको छ ।
• सामा@यतथा बौि}क सmपिrलाई िनmनानुसार २ समूहमा बाँड्ने गNर@छः
1. औ£ोिगक सmपिr (Industrial Property)
- Trade Mark: उJपािदत वBतु वा सेवामा &योग गNरने कुनै मौिलक िच@ह, शgद, संकेत वा ितनको
संयोजन ।
- Patent: कुनै आिव\कारलाई राnयMारा &दान गNरने एकािधकार । यसबाट cuाहXको संर0ण हfने र
आिव\कार गनK कायIले &ोJसाहन िमVने ।
- Design: उJपािदत वBतुलाई आकिषIत बनाउनका लािग गNरने कलाJमक आकार तथा &कार ।
- Geographical Indications: कुनै Bथानिवशेषको €याित, गुण वा िवशेषताका आधारमा Jयस
Bथानको उJपादनमा &योग गनI िदईने भौगोिलक संकेत । सामा@यतः यो संकेत YयिZिवशेषले पाउँ दैनन् ।
- Trade Secret: आिथIक सूचना, Yयापार योजना, सेवा5ाहीको नामावली, &िविध आिद ।
- Integrated Circuit: िव£ुतीय सामानमा &योग हfने िचƒसका िडजाइनसँग सmबि@धत रहेको ।

172
 2. &ितिलिप अिधकार (Copy Rights)
- “ानिव“ान, सािहJय, कला, सूचना &िविध तथा अ@य 0े<मा मौिलक एवं बौि}क Xपले िसजIना गNरएका
रचना, लेख, गीत, संगीत, नाटक, फोटोज@य रचना, मूितIकला, िच<कला, वाBतकु ला तथा कmƒयुटर
स”टवेयर आिदको िसजIनामा उJपादन, पुनःउJपादन, संयोजन, अनुवादन, पNरमाजIन तथा संशोधन गनI
पाउने एकलौटी अिधकारलाई &ितिलिप अिधकार भिन@छ ।
- सजIकहXको कला र सीपको दुXपयोग नहोस् तथा यसको िनर@तर िवकास र िवBतार होस् भ@ने
अिभ&ायले &ितिलिप अिधकारको उपयोग हf@छ ।
- YयिZको “ान, सीप, कला, हBतिलिखत 5@थ जBता

नेपालमा बौि}क सmपिr अिधकारः

कानूनी YयवBथाः
• नेपालको संिवधान (२०७२)
• पेटे@ट, िडजाइन र |ेडमाकI ऐन, २०२२
• &ितिलिप अिधकार ऐन, २०५९ तथा िनयमावली, २०६१
• WIPO को सदBयतासँगै यसका नीित तथा मापद^डहXको पालना गनK &ितव}ता
• WTO, UNESCO, ILO Mारा िनयमन एवं सpचालन भएका िविभ@न अ@तराIि\|य सि@ध सmझौता र महासि@धहX
• TRIPS सmझौता

संBथागत YयवBथाः
• उ£ोग िवभाग - औ£ोिगक सmपिrको संर0ण र YयवBथापनका लािग
• नेपाल &ितिलिप अिधकार रिजuारको कायाIलय - &ितिलिप अिधकारको संर0ण र YयवBथापनका लािग

बौि}क सmपिr अिधकार संर0णमा भएका समBयाः

1. बौि}क सmपिrसँग सmबि@धत कानन ू अ£ाविधक गNर पणू I कायाI@वयनमा नआउनु,
2. बौि}क सmपिr सmब@धमा पयाI˜ मा<ामा “ान र चेतनाको कमी हfनु,
3. सजIकहX Bवयम् पिन आ”नो िसजIना&ित सचेन नहfनु,
4. आम सवIसाधारणहX बजारमा सBतो मूVयमा उपलgध हfने Pirated Goods को &योग &ित बिढ आकिषIक हfनु,
साथै यBता Pirated Goods िछमेक> मूलुकहXमा तयार भई नेपालमा अJयािधक पNरमाणमा आयात भैरहनु,
5. बौि}क सmपिrको चोरीलाई आमसमाजले चोरीको Xपमा नहेNरिदँदा तत् सmब@धी जानकारी वा सूचना भएर पिन
&हरी वा सmबि@धत िनकायलाई जानकारी नगराईिदने &वृिr समाजमा रहनु,
6. बौि}क सmपिrसmब@धी कायIलाई राnयले यथोिचत &ाथिमकतामा नरा€न,ु
7. कानून कायाI@वयन गनK िनकायमा कायIरत जनशिZमा नै यससmब@धी “ान, सीप र 0मताको कमी हfनु,
8. बौि}क सmपिr सरं 0णका लािग पयाI˜ cोतसाधन र सBं थागत YयवBथा नहfनु र भएको पिन &भावकारी ब@न नसwनु,
9. यससँग सmबि@धत राि\|य तथा अ@तराIि\|य िनकायहXसँगको सम@वयको YयवBथा अपयाI˜ हfनु,
10. यस सmब@धमा सूचना संकलन र Jयसका आधारमा &भावकारी अनुगमन गनK कायIको कमी हfनु ।

बौि}क सmपिr अिधकार संर0णका उपायः

1. बौि}क सmपिr सmब@धी िव£मान कानूनलाई YयवहाNरक Xपमा कायाI@वयन हfने गरी पNरमाजIन गनK ।
2. बौि}क सmपिrको सरं 0णको 0े<मा नेपाल सरकारले अपनाएको नीित र कायIQमकाबारे मा सरोकारवाला सबैलाई
ससु िू चत गरी उनीहXको सहयोग र सहभािगताको वातावरण बनाउने ।
3. आ”ना िसजIना वा उJपादन सmबि@धत िनकायमा अिनवायI Xपमा दताI गराउने YयवBथालाई कडाइका साथ लागू गनK
। सजIकले आ”नो िसजIनाको &योग गनK अिधकार हBता@तरणप[ात नैितक र Yयावसाियक इमा@दाNरता कायम रा€ने
।

173
 4. पयाI˜ जनचेतनाMारा &योगकताIलाई सwकली र मौिलक िसजIनाको &योग गनI &ोJसािहत गनK । Pirated Goods को
आयात िनय@<ण तथा &योगलाई िनXJसािहत गनK ।
5. बौि}क अिधकारयZ ु वBतक ु ो उJपादन, पुन¥Jपादन, Yयापार Yयवसाय गदाI सजIक तथा उJपादकसँग अनमु ित िलनपु नK
YयवBथा अिनवायI गनK ।
6. अिधकारधनीको सहमितिबना वा सmझौतािवपरीत हfने गरी कुनै पिन िसजIनाको YयापाNरक वा सावIजिनक &योग नगनK
YयवBथा गनK ।
7. बौि}क सmपिrसmब@धी कायIलाई यथोिचत &ाथिमकतामा रा€ने । यसQममा WTO को सदBयता िलने Qममा
जनाइएको &ितब}तानुसारका कानूनहXलाई कायIतािलकाअनुसार पुनरावलोकन गरी संशोधन गनK तथा नभएका
कानूनहX नयाँ बनाउने । बौि}क सmपिrसँग सmबि@धत सmझौता तथा िनणIयको कायाI@वयन सmब@धमा सmब}
िनकायहXबीच िनर@तर सmपकI र सम@वय गनK ।
8. बौि}क सmपिr सरं 0णमा हा•ो गिहरो द€खल नभएको स@दभIमा यस 0े<मा हfने अEययन र अनुस@धानलाई
&ोJसािहत गनK, कमIचारीहXलाई तािलम तथा अEययन गराई द0ता बढाउने, यस सmब@धमा हfने राि\|य अ@तराIि\|य
अ@तरिQयामा भाग िलने ।
9. औपचाNरक िश0ा (िव£ालय तथा उaच िश0ा) का पाठ् यQम तथा तािलम &ित›ानका तािलम सामा5ी र
कायIQमहXमा यसलाई पिन समावेश गनK ।
10. बौि}क सmपिrको हानी नोwसानी हfन नपाओस् भ@नका लािग यस सmब@धमा सूचना संक लन र Jयसका आधारमा
&भावकारी अनुगमन गनK । साथै सु§म अEययन तथा तŒय र &िविधमा आधाNरत अनुस@धानका लािग भएका cोत
साधनको अिधकतम उपयोगमा जोड िदँदै थप आवxयक cोत YयवBथापन गनK ।
11. WIPO, WTO, संयुZ रा\|संघका लािग नेपाल राnयभरको Bथायी िनयोग, जेनेभा आिदसँग मजवुत सmब@ध र
सम@वय Bथािपत गनK ।

अ@Jयमा,
बौि}क सmपिrको बढ्दो िव{Yयापी मा@यतासँगै नेपालले अ@तराIि\|य Xपमा WIPO को सदBयता िलएको, WTO
सदBय भएसँगै यसको बौि}क सmपिr सmबि@धत िवषयमा सmझौता गरे को र मल ु कु िभ< पिन यस सmब@धमा काननू ी तथा
सBं थागत YयवBथा गरी कायाI@वयन गद– आएको छ । य£पी हा•ा &यासहX एकातफI िनकै सX ु वाती चरणमा छन् भने अक•तफI
&भावकारी हfन सके का पिन छै नन् । अतः माथी औVयाईएका सुधारका 0े<हXमा Bपu कायIयोजना सिहत अगाडी बढ् न सwदा
समुदाय र cuा दवु ैलाई पारBपNरक फाइदा पु~नुका साथै अ@वेषण र िवकासको कायIमा समेत िनर@तरता &ा˜ भई देशको समृि}मा
समेत सहयोग पु~ने कुरामा िव{Bत हfन सिक@छ ।

174
5.7 Status and consequences of social diversity in Nepal (नेपालमा सामािजक िविवधताको
अवBथा र पNरणाम)

अवधारणाः
• मािनसहXबीचको अवधारणागत पृथकतालाई सामािजक िविवधता भिन@छ ।
• यो िविभ@न सBं कृ ित र मVू य मा@यताको संयोजन हो, समाजको सामािजक पँजु ी हो ।
• “Diversity relates to the collection of many individual differences and similarities that exist
among people in the workplace.” – Erasmus (2007)
• िविवधता िसजIना गनK तJवहXः
- राि\|यता; जातीयता; सामािजक पृ›भूिम; धमI; भाषा; िलङ् ग; आिथIक अवBथा; उमेर; मानिसक र शारीNरक
0मता आिद ।

िविवधताका &कारहX:
• सामािजक िविवधताः जात जाती, िलङ् ग, उमेर, धमI, शारीNरक स0मता आिदका आधारमा
• YयिZJवमा िविवधताः तािकI क शैली, भावुकपन, उJ&ेरक
• मूVय र िव{ासमा िविवधताः साBं कृ ितक पृ›भूिम, आBथा र िव{ास
• “ान र सीपमा िविवधताः िश0ा, कायIमूलक “ान, िव“ता, तािलम अनुभव, 0मता
• सामदु ाियक/सBं थागत िविवधताः सेवा अवधी, िवNर›ता, कायIसमहू
• सामािजक सpचाल र ब@धनमा िविवधताः कामले बाँधेको समहू , िम<Yयवहारले जोिडएको समहू , समदु ायले जोडेको
समहू , अ@य कुनै सह-सदBय रहेकाहXको समहू

िविवधताका तह वा आयामहX:
• Internal Dimension: Age; Gender; Sexcual Orientation; Physical Orientation; Ethnicity;
Race etc.
• External Dimension: Geographical Location; Income; Personal Habit; Religion; Education;
Work Experiences; Marital Status etc.
• Organizational Dimension: Functional Level; Management Status; Union Affiliation; Work
Location; Seniority; Division/Department/Unit Group etc.

नेपालमा सामािजक िविवधताको अवBथा

• नेपाल सामािजक Xपले िविवधतायुZ देश हो । यहाँ सांBकृ ितक, जातीय र धािमIक िहसाबले िविवधता रहेको छ ।
• जनगणना-२०६८ लाई आधार मानेर हेनK हो भने नेपालमा १२५ जातजाित, १२३ भाषाभाषी र १० िकिसमका
धमाIवलmवीहX रहेको पाइ@छ ।
• १२५ जातजाित मEये
- सबै भ@दा ठूलो जाितः 0े<ी (१६.६%); सबै भ@दा सानो जाितः कुसु^डा (२७३ जना)
- १ &ितशत भ@दा बढी जनसं€या भएका जातजातीहXः १८ वटा (८०.८%)
- आिदवासी जनजातीः ५९ वटा/३५.६ &ितशत जनसं€या रहेको; साथै उनीहXलाई ५ समूहमा िवभाजन
गNरएकोः
1. लोपो@मुख समूह (Endangered Group) - १०
2. अित सीमा@तकृ त समूह (Highly Marginalized Group) - १२
3. सीमा@तकृ त समूह (Marginalized Group) - २०
4. सुिवधा विpचत समूह (Disadvantaged Group) - १५
5. उ@नत समहू (Advanced Group) - २ (नेवार र थकाली)
175
 • १२३ भाषाभाषीहX मEये
- नेपालीः ४४.६%; मैिथलीः ११.७%; भोजपुरीः ६%; थाXः ५.८%; तामाङ् ः ५.१%; नेवारः ३.२%
• १० धमाIवलmबीहX मEये
- िह@दःु ८१.३%; बौ}ः ९%; मुिBलमः ४.४%; िकरातः ३%; िQि[यनः १.४%

सामािजक िविवधता YयवBथापन र उJथानका लािग िव£मान YयवBथाहXः

नीितगत YयवBथाः
• संवैधािनक &ावधानः
- बहfजाित, बहfभािषक, बहfसांBकृ ितक र बहfधािमIक रा\|
- सबै मातृभाषालाई रा\|भाषा मानेको
- &देशको सरकारी कामकाजको भाषा &देशले नै िनधाIरण गनI सwने YयवBथा
- भाषा आयोगको YयवBथा
- राnयका सबै अंग र िनकायमा समावेशी िस}ा@त अवलmबन् गनK
- राि\|य मिहला आयोग, राि\|य दिलत आयोग, आिदवासी जनजाती आयोग, मधेसी आयोग, मुBलीम आयोग,
थाX आयोगको YयवBथा रहेको
- छुवाछुत तथा जाितय भेदभाविव¥}को हक
- मातृभाषामा िश0ा पाउने हक
- आ”नो भाषा, िलिप, संBकृ ितको संर0ण र संव}Iन गनK हक
- धमIसmब@धी हक
- राnयले मिहला, दिलत, आिदवािस/जनजाित, मधेसी, मुिBलम समुदायलगायत अVपसं€यक भूिमिहन,
सुकुmबासी, कमैया, अपाङ् ग, िपछिडएका 0े< तथा समुदाय र M@Mपीिडतका लािग सकाराJमक िवभेदका
आधारमा िवशेष YयवBथा गनK नीित,
- तीन तहको राnय संरचनाको YयवBथा
- समानुपाितक िनवाIचन &णालीको YयवBथा
• अ@य ऐन कानून
- राि\|य समावेशी आयोग ऐन, २०७४
- राि\|य मिहला आयोग ऐन, २०७४
- राि\|य दिलत आयोग ऐन, २०७४
- आिदवासी जनजाित आयोग ऐन, २०७४
- मिु Bलम आयोग ऐन, २०७४
- थाX आयोग ऐन, २०७४
• अ@तराIि\|य सि@ध सmझौताहX
- राि\|य वा रै थाने, धािमIक र भािषक अVपसं€यकका आधारमा YयिZहXको अिधकारसmब@धी घोषणाप<,
१९९२
- आिदवासी/जनजाितको अिधकारसmब@धी UNO घोषणाप<, २००७
- ILO 169 ले आिदवासी जनजाितलाई &ाकृ िrक cोतमािथ अ5ािधकार िदएको
• चौध‹ आवधीक योजनाः
- आिथIक, सामािजक, राजनीितक Xपमा सबैको समान पहfँच र &ितिनिधJव सुिनि[त गनK
- लोपो@मुख सीमा@तकृ तको 0मता िवकास र साधन cोतमा पहfँच बढाउने
संBथागत &यासहXः
• िविभ@न संवैधािनक आयोगहXको Bथापना र िQयािशलता ।
• राnयका िविभ@न अंग र िनकायहXमा समानुपाितक &ितिनिधJवको अœयास भैरहेको ।
• िनजामती सेवा ऐन तथा अ@य सरकारी सेवा सmब@धी ऐनहXमा कमIचारी छनौट गदाI समावेशी आधारमा गनK &ावधान
तोिकएको र सोही बमोिजम हfँदै आएको ।
176
 • पछाडी परे को वगI र समूदायलाई छा<वृिrको YयवBथा रहेको ।
• मुZ कमैया पुनःBथापना सिमित

नेपालमा सामािजक िविवधताको पNरणाम

• सकाराJमक पNरणामः
- सांBकृ ितक िविवधता र राि\|य एकता िव{का लािग अनुभूित र अनुकरण गनK आकषIक ग@तYयBथलको Xपमा
नेपाल रहेको ।
- िविभ@न जातजाित र समूहका आ-आ”नै िवशेषता र सीपमुलक 0मताले गदाI आपसी अ@तरिनभIरता सिहतको
सह-अिBतJवमा योगदान पुगेको ।
- िविवधतामा िसजIनाJमकता रह@छ । िसजIनाJमकतासँगै मुलुकको समृि}को सmभावन कायमै रहेको ।
• नकाराJमक पNरणामः
- समाजमा नकाराJमक मूVय मा@यता र कुरीित कायमै रहेको ।
- उिचत सीप, िश0ा र जनचेतनाको कमी रिह मािनसको जीवनयापन कuकर रहेको ।
- भाषा, संBकृ ित, परmपरा एवं जाितगत पिहचान संकटमा रहेको ।
- जातीय असमानता र सामािजक िवभेद कायमै रहेकोले सामािजक स¯ाव र सहअिBतJवमा आघात पुिगरहेको,
बेलाबखत जातीय िहंसा समेत हfने गरे को ।
- राजनीितक तथा &शासिनक संरचनामा सबैको समान पहfँच Bथािपत हfन नसwदा राि\|य एकताको भावना
बिलयो हfन नसके को, साथै यसैको बलमा िवख^डनवादी िवचारहX समेत बेलाबेलामा सतहमा आउने गरे को
- नेवार र थकाली बाहेकका अिधकांश जनजाितहX, दिलत, मधेसी तथा थाX र मुिBलमहXमा गNरबी र
प¾यौटेपन अिधकXमा रहेको, यसले गNरबी िनवारण र समृ} मूलुक िनमाIणमा आघात पुिगरहेको ।
- सामािजक िविवधतालाई अवसरको Xपमा भ@दा पिन समBयाको Xपमा िच<ण गद– िविभ@न देशी िवदेशी
तJवहXले बेलाबखतमा िवख^डनको िवउ रोƒने कोिशस गNररहेका, साथै कमजोर वगIलाई उसको कमजोरीको
फाईदा उठाउँ दै धमI पNरवतIनका लािग लोœयाउने वा बाEय तुVयाउने जBता कायIहX भैरहेको ।
- पिछVला समयमा जातीय राजनीित तथा भेगीय राजनीितक अœयास मौलाउन थालेको ।

नकराJमक पNरणाम/समBयाका कारणहXः

• आिथIक कारणः
- आिथIक असमानता अJय@त बढी रहेको (जाितय तथा भौगोिलक)
- बेरोजगारी तथा अथIबेरोजगारीको अवBथा,
- @यनू उJपादकJव 0मता
- आिथIक योगदानको कदर हfन नसके को (मिहला, दिलत)
- लि0त कायIQम र सोका लािग पयाI˜ बजेटको कमी रहेको
- &ाकृ ितक cोतलाई िदगो Xपमा उपयोग गनI नसिकएको
- कृ िष तथा पशुपालनलाई Yयवसायीकरण गनI नसिकएको
• सामािजक कारणः
- अ@धिव{ास, कुरीित र कुसंBकार कायमै रहेको (दिलत तथा मधेसी समुदायमा nयादा)
- सामािजक संरचनाका आधारमा जातीय, भािषक र धािमIक भेदभाव कायमै रहेको
- ल†िगक िवभेद र शोषणको अवBथा कायमै रहेको
- समाजमा सामि@त सोच र कायI&णाली अ£पी कायमै रहेको
- पछाडी परे को वगI र समूदायको शैि0क अवBथा कमजोर रहँदा उनीहXको Xपा@तरण झन् कठीन भएको
- िविवधताबीच एकताको भावना जागृत हfन नसके को
• राजनीितक कारणः
- नीित िनमाIण र &शासनमा उVले€य र सारभूत पहfँच र &ितिनिधJव नरहेको (िवशेषगरी दिलत र िपछडा वगIका
मधेसीहXको)
177
 - नीितगत, कानूनी र संरचनागत Xपमा मिहला, आिदवािस/जनजाित, मधेसी, दिलतका सवालहX सmबोधन
नभएको
- शासन सrामा उिचत साझेदारी नभएको
- जनसं€याको आधारमा समानुपाितक &ितिनिधJव हfन नसके को
- मधेसीको हकमा नागरिककताको समBयाको सही Xपमा सmबोधन हfन अझै नसके को
- िवगतको साm&दाियक राजनीितः बहfभाषा, बहfधमI, बहfजाित, बहfसंBकृ ित भएको मुलुकमा िवगतमा एक भाषा,
एक धमI र एक संBकृ ित लाÁे &यास भएको
• कानूनी कारणः
- िवगतमा समावेशीकरणको नीित नहfनु
- हालका नीितहXले पिन पछाडी परे को वगI र समूदायको 0मता वृि} भ@दा Quota &णालीमा जोड िदएबाट
एकातफI हाल गNरएका &यासको गुणBतर कायम हfन नसके को र अक•तफI सहभाव र सहसंBकृ ित िसजIना हfन
नसके को
• अ@यः
- आJमीय भावनाको खBकँ दो अवBथा
- सहसmब@धको िब5ँदो अवBथा
- Elite Capturing को समBया
- 0े<ीय स@तिु लत िवकास हfन नसwनु
- मानवीय र सBं थागत गNरबी Yया˜ रहनु
- Bपu र खि^डकृ त तŒयाङ् कको अभाव
- नागNरक दबाब समहू को @यनू वा कमजोर भिू मका

बहसका के ही सवालहXः
1. राजनीितक सवाल
- जातीय तथा साm&दाियक राजनीित
- अिधकारको खोजीमा कतIYय छायाँमा
- नागNरक दबाब समूह िभ<को BवाथI
2. आिथIक-सामािजक सवाल
- &ाकृ िrक cोतहXको िदगो उपयोग
- परmपरागत वासBथान, सहरीकरण र बसाइँसराइ
- परmपरागत तथा Bथानीय सीप, 0मताको Yयवसायीकरण
- समावेशीकरण िभ<को गुणBतरीयता र सmभाYय जोिखम
3. भािषक तथा सांBकृ ितक सवाल
- पि[मा संBकृ ितको बढ् दो &भाव
- मातृभाषाको संर0ण र &योगको खBकँ दो अवBथा
- दिलत िभ<को दिलत मानिसकताको अ@Jय

समाधानका उपायहXः
1. जातीय/भािषक उJथान र िवकासका कायIQम सpचालन गनK
2. Right, Choice र Voice को सुिनि[तता गनK
3. पछाडी परे को वगI र समूदायको सही पिहचान गरी उनीहXको 0मता िवकासका लािग लि0त कायIQम सpचालनसँगै
सकाराJमक िवभेद र आर0णको YयवBथाको कायाI@वयन गनK
4. लि0त कायIQमको कायाI@वयन, अनुगमन तथा मूVयाङ् कनमा लि0त समुदायकै सिQय सहभािगता गराउने
5. कानन
ू ी, सरं चनागत र नीितगत अवरोधलाई हटाएर अनक ु ू ल काननू , संरचना र नीित िनमाIण गनK

178
 6. नीित िनमाIण गदाI सबै समुदायको जाितय पिहचान एवं जाितय Bवािभमान कामय हfने YयवBथा गनK
7. यथाथI तŒयाङ् क तयारी, तŒयमा आधाNरत रहेर मा< नीित िनमाIण तथा कायIQम कायाI@वयन गनK
8. लोपो@मुख र सीमा@तकृ त समुदायको 0मता िवकास गनK
9. सामािजक स¯ाव कायम गद– आिथIक, सामािजक उ@नयन गनK
10. संवैधािनक &ावधानहXको पूणI कायाI@वयन गनK
11. जाित/समद ु ायगत सगं ठनहXको सBं थागत 0मता सtु ढीकरण गनK
12. Bथानीय cोतमा आधाNरत एवं सीपमूलक, रोजगारी तथा आयमूलक कायIQम सpचालन गनK
13. Bवरोजगार तथा सहfिलयतपूणI कजाI YयवBथा गनK
14. कृ िषमा Yयवसायीकरण तथा आधुिनक>करण गनK
15. साधनcोतको उपयोगमा समानप ु ाितक पहfँच िदने
16. भाषा, धमI, संBकृ ितको संर0णका लािग अEययन अनुस@धान गनK
17. कानूनमा YयवBथा भए बमोिजम भिन संिवधानमा रहेका मौिलक हकहX (िश0ा, BवाBŒय लगायत) को पूणI
कायाI@वयनका लािग आवxयक कानून यथाशी¶ बनाई सोको &भावकारी कायाI@वयन गनK
18. दलीतहXको हकमा उनीहXलाई समाजमा समािहतीकरण र अ@तरघुलन बढाउने ।

अ@Jयमा,
नेपाल सामािजक Xपले िविवधतायुZ देश हो । यहाँ जातीय, भाषीक, धािमIक, साBं कृ ितक िविवधता छ । यही
िविवधताको सही YयवBथापन गद– समृ} मूलुकको िनमाIण गनुI आजको आवxयकता हो । यसका लािग िविवध समूदायको
मौिलक सBं कृ ितको सरं 0ण गद– उनीहXको जीवनBतर उकाBने गरी अिघ बढ् नक
ु ो िवकVप छै न ।

साBं कृ ितक बहfलवाद (Cultural Pluralism)

समाज िविभ@न संBकृ ित र उपसंBकृ ितको समिu हो । वृहत समाज िभ<का स-साना समूहहXले आ”नो मौिलक खालका
सांBकृ ितक पिहचान कायम गनI सफल हf@छन र उिनहXका मूVय मा@यतालाई वृहत संBकृ ितले Bवीकार गरे को हf@छ भने Jयहाँ
बहfलवाद हf@छ । सांBकृ ितक एकता भएको समाजमा मा< लोकत@< र राि\|य अख^डता िटwन सwदछ । एउटा समाज वा देशमा
बसोबास गनK िनि[त समूह वा सबै मािनसहXले अवलmबन गनK खानपान, भेषभुषा, रहनसहन भाषा, &था, मूVय मा@यता तथा
सœयताको सामूिहक योगको पNरणाम नै साBं कृ ितक बहfलवाद हो । समाजमा िव£मान िविभ@न संBकृ ितको सmमान गद– Jयसको
माEयमबाट सामािजक एकता एवं राि\|य एकता कायम गनI सwनु नै सांBकृ ितक वहfलवाद हो । सांBकृ ितक वहfलवाद समानता
र समान अिधकारसँग सmवि@धत िवषय हो । शािZ र Žोतलाई स@तुिलत ¥पमा सबैलाई िवतरण गनK काम नै सांBकृ ितक
वहfलवाद हो ।
लोकत@< र राि\|य अख^डता िटकाइ रा€नका लािग साBं कृ ितक एक¥पता चािहने भएपिन कुनै पिन देशको सामािजक
एक¥पता र Jयस समाजले जीवनशैलीको ¥पमा आJमसात गरे का सBं कृ ितहXमा समानता हfँदैन । राि\|य एकता र अख^डतालाई
बचाई रा€न देशका िविभ@न मौिलक पिहचानलाई सmवR्धन गद– राि\|यताको भावना सtु ढ गराउन सिक@छ । यसको िवपNरत
रा•ो YयवBथापन नगरे मा राu िवख^डन हfने खतरा रह@छ । साBं कृ ितक िविवधतालाई गवIका ¥पमा िलनु पदIछ र लोकत@<
जोगाइ रा€न र राि\|य अख^डता अ0^ु ण रा€न साBं कृ ित सघं षIहX श@ु य वा मJथर खालको मा< हfनु पदIछ ।
समाज िभ< ठुलो साBं कृ ितक समहू ले अ@य समहू को भ@दा िनणाIयक भिू मका िनभाइरहेको हf@छ । यदी िनणाIयक मािनने
सांBकृ ितक समूहले अ@य समूहहXको पिहचानलाई मा@यता िदएन भने स साना समूहहXले आ”नो मौिलक पिहचानमा
िथचोिमचो भएको महशुस गदIछन । फलBव¥प }@दको Žृजना हf@छ । सांBकृ ितक वहfलवादमा िविवध समूहहXको िहत र
उिनहXको राuका लािग हfने योगदानलाई पयाI˜ Eयान िदइ@छ । िविवध समूहलाई राि\|य मुलधारमा समेटी &भावकारी भूिमका
िनभाउन अवसर िदइ@छ ।
नेपालको स@दभIमा सांBकृ ितक वहfलवादले राि\|य िवकासको मूल &वाहमा समेिटन नसके का सवै वगI, 0े<, िलंग,
जातजाित, धमI, वणIका मािनसलाई अवसर, अिधकार र साधन Žोत सmप@न बनाई राि\|य िवकासको मूल &वाहमा समािहत
गराउनु हो ।

179
For Addressing Multiculturalism:
• संिवधानका YयवBथा पालना गनK
• मौिलक हकको YयावहाNरक कायाI@वयन गनK
• Reservation छ ।
• िविभ@न आयोग – दिलत आयोग
• नागNरक िश0ा र जनचेतना

राि\|य एकता र अख^डता

राि\|य एकता राि\|य भावनामा बाँिधने आ@तNरक इaछा हो । राि\|यता भनेको राnय र नागNरकलाई जोडने किड हो ।
राि\|यता हरे क मािनसको ज@मिस¢ अिधकार हो । राnयको नागरीक &ितको कतIYय र नागNरकको राnय &ितको जवाफदेही
िजmमेवारीको समिuगत Bव¥प नै राि\|यता हो । राि\|यता बाट नै राि\|य एकताको िनमाIण हf@छ । राि\|य एकता नै राि\|य
अख^डताको जग हो ।
सामािजक िविवधतालाई YयवBथापन गरी सबैको पिहचान Bथािपत गनुI नै राि\|य एकता हो । रा\| &ितको &ेम नै राि\|य
एकताको आधार हो । आिथIक, सामािजक र सांBकृ ितक ¥पमा समावेशीकरणको अनुभुित नभएसmम सामािजक ऐwयव}ता
नहfने र सामािजक ऐwयव}ता बिलयो नभएसmम राि\|य एकता र अख^डताको भावना जागृत हfँदैन ।

बहfल समाजलाई राि\|य एकताको स<ु मा बाँEनः

क) राजनीितक कदम
• एिककरण: िविभ@न संBकृ ितका मािनसलाई Bवेिaछक¥पमा वा सामािजक &कृ याबाट एिककरण गनK वा समाजमा
घुलिमल गराउने । यसमा राnयले दवाब िदँदैन ।
• सहमित: कुनै पिन संBकृ ित वा उपसंBकृ ितको हकिहतमा &भाव पानK िनणIय गदाI सहमितबाट मा< गरी@छ । यसमा
Veto Power पिन हf@छ । यसलाई मेलिमलापको &जात@< पिन भिन@छ ।
• िनवाIचन &णाली: समानुपाितक िनवाIचन &णाली अपनाउनु पदIछ । जसमा एउटा मा< सांBकृ ितक समूहको समथIनबाट
मा< िनवाIिचत हfन नसwने भएमा अ@य संBकृ ित &ित पिन ◌ीयथब ि◌हfने ।
• िवभाजन: सांBकृ ितक }@द कम गनI िविभ@न सांBकृ ितक समूहलाई आ”नो वाहfVय भएको 0े<मा िवभाजन गरी पयाI˜
Bवयrता िदइ@छ । जBतै संघीय शासन &णाली ।
ख) &शासिनक कदम
• वहfसाBं कृ ितक वातावरणमा &शासनले आ@तNरक ¥पमा सगं ठनिभ<का िविभ@न सBं कृ ितका कमIचारीहXको
YयवBथापन र वा±य¥पमा बहfल सBं कृ ितका समाजलाई सेवा िदने दोहोरो चनु ौतीको सामना गनIु पनK हf@छ ।
• &शासनलाई साBं कृ ितक ¥पमा स0म, समावेशी र &ितिनिधमल ु क बनाउन Diversity Management,
Affirmative Action, Representative Bureaucracy र Reservation को उपाय अपनाउनु पदIछ ।

नेपालमा राि\|य एकता र अख^डताका चनु ौतीह¥ः

• अस@तुिलत िवकास
• अवसरमा असमानता
• जातीय भेदभाव
• Žोत साधनमा पहfँचमा िवभेद
• िवभेदकारी सरकारी नीित
• राजनीितक BवाथIका लािग जे पिन गनK &वृित
• घट् दो सामािजक सदभाव
• धमI र जात वा िनि[त भगु ोलका नाममा भई रहेको राजनीित
• वैदेिशक हBत0ेप र BवाथI

180
राि\|य एकता र अख^डताका लािग चािलएका कदमह¥ः
• एकाJमकबाट सघं ीय शासन &णालीमा Xपा@तरण गNरएको छ ।
• ल†िगक तथा जातीय िवभेद भएका कानूनमा संसोधन गNरएको छ ।
• समावेिशकरणमा जोड िदएको छ ।
• संिवधानले राnयलाई बहfसांBकृ ितक राnयको ¥पमा Bवीकार गरे को छ ।
• छुवाछुतलाई द^डनीय बनाइएको छ ।
• गणत@< Bथापना गNरएको छ ।
• राि\|य एकता र अख^डता िव¥}का िQयाकलापलाई संिवधानले द^डनीय बनाएको छ ।

अनेक भाषा, धमI, चाडपवI, परmपरालाई जोगाउँदै आिखर हा•ो मु€य पिहचान नेपाली हो भ@नेमा यसलाई ¥पा@तरण
गनI सwनुपदIछ । राnय पुनस²रचनाको आशय @यायपूणI समाज, राि\|य एकता र अख^डता हो तसथI राि\|य एकता र
अख^डतालाई के @Rमा राखेर भािव संिवधानको िनमाIण गNरनुपदIछ ।
• राि\|य एकता – मानिवय र भावनाJमक प0सँग र
• राि\|य अख^डता – भौगोिलक प0सँग सmबि@धत छ ।

Culturally Competent Public Administration मा सेवा &वाह गदाI कBतो Cultural Group लाई सेवा
िदइंदैछ Jयसको पिहचान गरे र सेवा &दान गनुIपदIछ । Culture को &ितकुल हfनेगNर सेवा &दान गनI खोजेमा Maximum
Participation नहfने भएकोले &भावकारी हfन सZै न ।
• Cultural Issues लाई सँधै जातजातीसँग मा< जोडेर हेनुI हfँदैन । यो त मािनसको जीवनशैलीसँग जोिडएको िवषय
हो ।
• In Reform in Bureaucratic Culture
- Shift to new 3 sub-culture
w Culture of Responsibility
w Culture of Innovation
w Culture of Cost Effective
- Culture Diagnosis
w सेवा &ापक र &दायक कुन Culture का छन् ? िवŸेषण गनK ।
- Diversity audit
w साBं कृ ितक िविवधता र अवBथाको पिहचान गरी सोिह अनस ु ार कायIQम सpचालन गनK ।
- Glass Ceiling Audit
w जित सिु वधा िदएपिन मािथ नजाने कारण खोिज Jयसमा सुधार गनK ।

181
5.8 Diversity management (िविवधता YयवBथापन)

अवधारणाः
• िविभ@न YयिZहXबीचको आिथIक, सामािजक र सांBकृ ितक िभ@नता नै िविवधता हो भने सोको उिचत सmबोधन
तथा YयवBथापन गद– YयिZ, संBथा र समाजको सम5 िहत अिभवृि} गनुI नै िविवधता YयवBथापन हो ।
• ..... process that incorporates and values differences and create awareness wherein
individuals are treated fairly irrespective of their differences.
• िविवधता YयवBथापनले िविवधताबाट लाभ िलनु पनK कुरामा जोड िद@छ ।
• यसले संगठनका Žम शिZबीचको फरकपनको &भावकारी YयवBथापन गरी िविवधताको लाभलाई पूँजीकरण गनK र
ŽमशिZको चुनौतीलाई @यूनीकरण गनुIपनK मा@यता रा€दछ ।

िविवधता YयवBथापनको महJव/फाइदाहX

• सावIजिनक सेवाको आधारभूत मूVय र मा@यता अिभवृि} गछI ।
• &ितिनिधJव र समान अवसर &व}Iन गछI ।
• सावIजिनक 0े<को सुधारमा नागNरक BवािमJव अिभवृि} गछI ।
• सामािजक गितशीलतामा अिभवृि} गछI ।
• सामािजक M@Mको समाधान गनI िसकाउँछ ।
• सामािजक मेलिमलाप र सिह\णुता कायम गराउँछ ।
• सेवा &वाहमा बढोrरी Vयाउँछ ।

िविवधता YयवBथापनका रणनीितहX

िविवधता YयवBथापनको कुनै सवIमा@य रणनीित छै न । आवxयकता, सBं कार, समBया, साधन र उ¢ेxयलाई tिuगत गरी
िविवधता YयवBथापनका रणनीित तयार गNरनु पछI । तथापी िव“हXले िविवधता YयवBथापनका सmभाYय रणनीितका Xपमा
िनmनानुसारका रणनीितहXलाई उVलेख गरे को पाई@छ ।
• राजनीितक रणनीित
- एिककरण (Integration): Bवेिaछक र सामािजक &िQयाबाट घुलिमल गराउने ।
- िनवाIचन &णाली (Election System): Supplementary voting, proportional representation,
mixed proportional जBता चुनाव &णालीबाट सबै जाती र समूहको &ितिनिधJव सुिनि[त गराउने ।
- सहमित (Consensus): सmबि@धत/&भािवत समूहको &ितिनिधJव र सहमितका आधारमा िनणIय िलने ।
- िवभाजन (Division): िविभ@न समूहलाई उनीहXको बाहfVय रहेको 0े<मा िवभाजन गरी पयाI˜ Bवत@<ता िदने
।
• सामािजक रणनीित
- समाहीकरण (Amalgamation): साना समूहहX ठूलो समूहको रहनसहन, परmपराको अवलmबन गरी Jयस
समूहमा Qमशः िविलन हfने ।
- सिmमलन (Assimilation): समाजको ठूलो समूहले अ@य साना समूहहXलाई आफूमा सिmमलन हfन बाEय
तुVयाउने ।
- पृथक>करण (Segregation): साना र कमजोर समूहलाई अ@य समूहमा समावेश नगराई छु9ै अिBतJव कायमै
रा€ने ।
- सांBकृ ितक वहfलवाद (Cultural Pluralism): सबै सांBकृ ितक समूहहXको मूVय, मा@यता र अिBतJवको
सmमान र &व}Iन गद– उनीहXको मौिलक पिहचानलाई Bवीकार गनK,
• &शासिनक रणनीित
- सकाराJमक िवभेद र आर0ण
- &ितिनिधमूलक कमIचारीत@<

182
 - सांBकृ ितक Xपमा स0म कमIचारीत@<
अ@Jयमा, संगठनमा रहेका कमIचारी, कामदारहXमा िव£मान िविवधताका िविवध प0हXलाई tिuगत गरी फरक
िजmमेवारी िदन वा फरक Yयवहार गनI सिक@छ । सेवा िदने समुदायको लािग सेवा िवतरणको फरक शैली &दशIन गनI सिक@छ ।
Culturally competent bureaucracy िनमाIण गनुIका साथै संगठनले &दान गनK सेवा, सहयोग र सहायता &दान गदाI
सेवा5ाहीको िव{ास, धारणा, भाषा, संBकृ ित, आचरण तथा अ@तरवैयिZक शैली&ित संवेदनशील हfनु जXरी छ ।

िविवधता YयवBथापनमा YयवBथापकको भिू मका

• िविवधतालाई सmबोधन गदाI संगठनिभ< नीित, अœयास र Jयस&ितको सोचाइ र &भावको िवचार गनुIपछI ।
कमIचारीको 0मता वृि} गनI के कुरामा पNरवतIन गNरनुपछI Jयो कुरामा पिन Eयान िदनु पदIछ ।
• “हामीले जे गछÂ Jयही रा•ो हो” भ@ने मा@यतालाई प@छाएर “सबैभ@दा रा•ो प0लाई आ”नो Yयवहारमा लागू गर‹”
भ@ने tिuकोणको कायाI@वयन कायIBथलमा नै हfनुपछI ।
• नयाँ कमIचारी भनाI गदाI िविवध समुदायका उmमेदवारहXलाईसमेत आकिषIत गनK । साथै भनाI भएको कमIचारीलाई
कामको िजmमेवारी र दाियJवबोध गराउनुका साथै नीित िनयमबारे अिभमुखीकरण गनK ।
• समयसमयमा आ”नो संगठनको िनयम, कायाI@वयन र कायIिविधको &भाव र Jयसलाई कसरी पNरमाजIन गरन सिक@छ
भनेर सबैसँग अ@तरिQया गनK ।
साथै, िविवधताको कुशल YयवBथापनका लािग YयवBथापक िनmन मूVय (Values) ले युZ हfनुपछI ।
- आफूभ@दा मािथ समुदाय, समुदाय भ@दा मािथ समाज र रा\|
- YयिZलाई आदर र समथIन
- M@Mभ@दा सहमित
- जातीय एवम् 0े<ीय सौहादIता ।

सघं ीयता र िविवधता YयवBथापन

• सघं ीयतालाई िविवधता YयवBथापनको औजार मािन@छ ।
• संघीयताले पिहचानको मागलाई सmबोधन गछI ।
• संघीयताले सरकारलाई जनताको निजक पुयाIउँछ ।
• संघीयताले एउटा राnयिभ<को असमान िन›ाहXलाई सुtढ गदIछ ।
• संघीयताले समाजका मु€य तीन िविवधताहX Religion, Region र Race लाई सmबोधन गछI ।
• संघीयताले राजनीितक सहभािगताको लािग फरािकलो आधार तयार पाछI । यसिभ<का Bवायr एकाइहXले Jयस
0े<का जनताहXलाई बढी BवािमJव िद@छ ।
• संघीयताले अ@तरसpचार, अ@तरिनभIरता र सामूिहकतामा िनणIय गछI ।
• संघीयताले एकताको आधार िविवधता भ@ने मा@यतालाई आJमसात गछI ।
• संघीयताले वाताI र सहमितमा आधाNरत एउटा राजनीितक समुदायको िनमाIण गछI जसले साझा पिहचान भ@दा छु9ै
पाNरवाNरक समXपताका संBथाहXMारा जनताहXलाई एक अकाIसँग एकताब} गराउँदछ ।

िविवधता YयवBथापनका चनु ौतीहX

• िविवधता YयवBथापनमा जातीय मु¢ामा अJयािधक के ि@Rत हfँदा जातीय अराजकता िसजIना हfन सwछ । यसले जातीय
िवनासको अवBथामा पुयाIउन पिन सwछ ।
• संघीयता र यस अ@तगIतका एकाइहX िनमाIण भएपिछ नागNरकहXबीच िवभािजत बफादारी बढाउन सwछ ।
Bथानीयतालाई बढी जोड िदने भएकोले राि\|य एकता कमजोर हfन सwछ ।
• जातीय अVपसं€यकहXको सुXको माग समावेशीकरण हो । जब ितनीहX राि\|य समुदायमा बदिल@छन् तब
आJमिनणIयको अिधकार मा~दछन् ।
• िविवधताको समाधान संघीयताबाट खोnने हो भने सहमित उ@मुख &वु} वगI (Consensual Elites) को
आवxयकता पछI ।

183
 • जहाँ अित पुरानो संBकृ ित छ, Jयहाँ राnयबाट भएको हBत0ेपको &ितरोध गनK सmभावन बढी हf@छ । यी संBकृ ितहX
ती आ”नै समुदायहXबाट संरि0त हfन छािडिदनुपछI ।

िविवधता YयवBथापनका लािग नेपालले अवलmबन गनIपु नK नीित

1. सांBकृ ितक बहfलवादको नीित अवलmबन गNरनुपनK ।
2. आर0ण र सकाराJमक िवभेदको नीितलाई समयानुकू ल पNरमाजIन सिहत लागू गNरनुपनK ।
3. िविवध सBं कृ ितको &व}Iन र सmव}Iन गनI राि\|य Bतरमा “साBं कृ ितक आयोग” को गठन र िजmमेवारी ।
4. िविवध राि\|य भाषाको िवकासका लािग भाषा अEययनके @RहXको Bथापना गनK ।
5. सेवा &वाह गनK अ5पंिZका कायाIलयहXमा नेपाली बाहेकको Bथानीय भाषामा समेत नागNरक बडाप<, सूचना
&काशन, बहfभाषा नीितको अवलmबन गनK ।
6. सरकारी कायाIलयहX र राnयका अ@य िनकायहXमा िवशेष धमI वा संB कृ ितलाई &ितिनिधJव गनK संकेत रा€न िनषेध
गनK ।
7. साझा नेपाली राि\|यताको पिहचानको लािग राि\|य पोशाक र िच@हहX तोwने सहमित िनमाIण गनK ।
8. िविवध सांBकृ ितक महोJसवको आयोजना गनK ।
9. कमIचारीको स¥वा/पदBथापना गरी खटाउनुपूवI JयBतो ठाउँको भाषा, संBकृ ित, इितहास सmब@धी &िश0ण िदएर मा<
खटाउने ।
10. सावIजिनक संगठनलाई एकल सांBकृ ितकबाट बहfल सांBकृ ितक संगठनमा Qमशः Xपा@तरण गद– जाने । संगठनको
मूVय र उ¢ेxय बुझाउन बराबर छलफल गनK । भिव\यमा अवलmबन गNरने नीित, कायIQम र सेवाबारे छलफल गनK ।
11. सरकारी &शासिनक िनकायहXमा िविवधता YयवBथापनका उपिgधलाई &ोJसाहनसँग आव} गराउने ।
कमIचारीत@<का नीित तथा कायI &िQयाहXमा िविवधता &ितिबिmबत गराउने ।
12. सावIजिनक &शासनलाई लैङ्िगक समता र समावेशीकरणका सबालमा संवेदनशील Xपमा Yयवहार गनI सwने
तुVयाउने ।
13. सवIसाधारण लगायत िवप@न वगI र सामािजक एवम् आिथIक Xपले िपछिडएको वगIले पाउनु पनK सेवा चुBत, द¥ ु Bत
Xपमा िमतYययी र सरल तNरकाले पाउने YयवBथा सुिनि[त गनK ।
14. सावIजिनक 0े<बाट सmपािदत काममा समानता, सहभािगता, जवाफदेि हता, पारदिशIता, िमतYयियता कायम गनK ।

अ@Jयमा,
िविवधतालाई सामािजक िवकासका लािग साधक र बाधक दवु ै औजारका Xपमा िलन सिक@छ । साBं कृ ितक
आधारमा कुनै पिन देश समान छै नन् । साBं कृ ितक िविवधतालाई एकता गनI सके राि\|य एकता कायम गनI सिक@छ । Jयसकारण
िविवधता YयवBथापन गनI YयवBथापकमा कुशल 0मता आवxयक हf@छ ।

184
5.9 Welfare schemes for weaker/vulnerable sections of the population in Nepal (नेपालमा
कमजोर/जोिखमयZु जनताको लािग कVयाणकारी योजना)

अवधारणाः
• आिथIक तथा सामािजक Xपमा असुरि0त वा जोिखममा परे का YयिZलाई िविभ@न उपाय र िनकायबाट िवशेष
सहfिलयत र सहायताको सिु नि[तता गराउनु राnयको दाियJव हो ।
• कमजोर र िवप@न तथा जोिखममा रहेका जनस€ं याहXलाई सामािजक सरु 0ा तथा कVयाणकारी योजना र
कायIQमहX सpचालन गरी उनीहXको जीवनBतर उठाउने &यJन गNर@छ ।
• कVयाणकारी योजनाले अवसर नपाउनेका लािग अवसर िदने, सरं 0ण नपाउनेका लािग सरं 0ण िदने र यी दवु ै कुरा
भएको भावनाJमक अनुभूित &दान गदIछ ।

उ¢ेxयः
• िवप@न र जोिखममा परे का YयिZका लािग @यूनतम सुर0ाको सुिनि[तता,
• उपभोग र िवतरणको सुिनि[तता,
• िवपrी सामनाको लािग सामािजक बीमा र सुर0ा कवच,
• आधारभूत सुिवधा उपभोगका लािग सहयोग ।

नेपालमा कमजोर वगIको कVयाणका लािग भएका &यासहXः

नीितगत एवं कानुनी YयवBथाः
• नेपालको संिवधान
- सामािजक सुर0ा, िश0ा तथा आधारभूत BवाBŒयलाई मौिलक हकअ@तगIत समावेश गरे को ।
- नागNरकको जीउ, धन, समानता र Bवत@<ताको संर0ण गरी कानूनको शासन, मौिलक हक तथा मानव
अिधकारका मूVय र मा@यता, ल†िगक समानता, समानुपाितक समावेशीकरण, सहभािगता र सामािजक @यायको
माEयमबाट राि\|य जीवनका सबै 0े<मा @यायपूणI YयवBथा कायम गद– लोककVयाणकारी राnयYयवBथाको
Bथापना गनK राnयको िनदKशक िस}ा@तको Xपमा रहेको ।
• चौध‹ योजनामा “विpचतीमा परे का दिलत, आिदवासी, जनजाित, मुिBलम, मधेसी समुदाय, िपछडा वगI, अपाङ् ग
भएका YयिZ तथा समुदायहXको राजनीितक, आिथIक, सामािजक, मानवीय, सांBकृ ितक तथा भािषक अिधकारको
संर0ण तथा &व}Iन गद– आिथIक, सामािजक एवम् सांBकृ ितक उJथान गनK” कुरा उVलेख गNरएको ।
• िनजामती सेवा ऐनका अलावा िविभ@न सरकारी सेवा सmब@धी ऐनहX (&हरी, सश\< &हरी, सैिनक, िश0ा लगायत)
र सावIजिनक सBं थानहXमा समेत मिहला तथा समाजमा पछािड परे को वगI र समदू ायका लािग भनाI &कृ यामा
आर0णको YयवBथा गNरएको ।
• सामािजक सरु 0ा सpचालन कायIिविध, २०७२ ले जे› नागNरक, एकल मिहला, अपाङ् ग, लोपो@मख ु आिदवासी
जनजाती तथा बालबािलकालाई तोिकए बमोिजम सामािजक सरु 0ा भrा िवतरण &णालीलाई YयविBथत गरे को ।
• राि\|य BवाBŒय बीमा योजना
• मुलुक> ऐन, २०२०
• दैवी &कोप ऐन, २०२९
• Žम ऐन, २०४९
• बालबािलका ऐन, २०४८
• सामािजक Yयवहार सुधार ऐन, २०३३
• असहाय संर0क र कVयाण ऐन, २०३३
• अपाङ् ग संर0ण तथा कVयाण ऐन, २०३९ र िनयमावली, २०५१
• समाज कVयाण ऐन, २०४९
• योगदानमा आधाNरत सामािजक सुर0ा ऐन, २०७४
185
 • कमIचारी पे@सन, बीमा, नागNरक लगानी कोष, कमIचारी सpचयकोष, सामािजक सुर0ा कोष
कायIQमहXः
• जे› नागNरक, एकल मिहला, अपाङ् ग, लोपो@मुख आिदवासी जनजाती तथा बालबािलकालाई सामािजक सुर0ा
भrा िवतरण
• पे@सन कायIQम, बीमा कायIQम
• बाल िश0ा, बाल BवाBŒय, बाल पोषण, दिलत तथा मिहलाका लािग छा<वृिr कायIQम
• गNरबी िनवारण कायIQम, &जा िवकास कायIQम, बादी उJथान कायIQम, कणाIली रोजगार कायIQम
• बाल िवकास कायIQम, मिहला िवकास कायIQम
• खा£ सहायता कायIQम
•
•
•
•

कVयाणकारी योजनाका कमजोरीहXः

1. कमजोर/जोिखमयZ ु YयिZ/समुदाय र 0े<को अ£ाविधक तŒयाङ् क नभएको । JयBतो वगI छुट् याउने Bपu मापद^ड
र आधार बनाउन नसwदा तोिकएको समुदायिभ<को Elite ले नै राnयबाट उपलgध कVयाणकारी सुिवधा खोिसरहेको
।
2. िपछिडएको वगI र सीमा@तकृ त समद ु ायका लािग पयाI˜ मा<ामा बजेट िविनयोजन तथा कVयाणकारी कायIQम
सpचालन हfन नसके को ।
3. सशZ>करण कायIQमलाई &भावकारी Xपमा 5ामीणBतरसmम कायाI@वयन गनI नसिकएको ।
4. िपछिडएको वगI र सीमा@तकृ त समुदायिभ< शैि0क अवBथा कमजोर रहेको, यसले गदाI एकातफI उनीहXको
आवxयकताको आवाज बुल@द गनK 0मतामा अपेि0त &गित हfन नसके को र अक• तफI यथेu शैि0क जनशिZको
अभावले गदाI सरकारी सेवाका लािग लोकसेवा आयोग लगायत अ@य िनकायबाट हfने परी0ामा आर0णको
YयवBथा भए तापिन पयाI˜ मा<ामा दरखाBत नपरी कितपय अवBथामा JयBतो आर0ण सीट खेर गएको ।
5. मZ ु कमैया, कमलरी, ह¥वा, च¥वा, भिू महीन, सक
ु ु mबासीको पिहचान गरी ज~गा िवतरण गनI नसिकएको ।
6. छुवाछुत तथा सामािजक भेदभावको अवशेष समाजमा िव£मान रहेक ो हfनाले सावIजिनक सेवा &वाह र अवसरको
उपयोगमा पिन Jयस िकिसमको िवभेद कायमै रहेको ।
7. कमजोर वगIका लािग तय भएको नीितको कायाI@वयनको प0 पिन कमजोर नै रहेको ।
8. सावIजिनक &शासनमा समावेशीकरणका सmब@धमा नकाराJमक &चार&साले &Žय पाएको ।
9. समाजमा अझै पिन जातीय, ल†िगक, 0े<ीय, सामािजक र साBं कृ ितक िवभेदको पण ू I Xपमा अ@Jय हfन नसके को ।
10. िवकट भौगोिलक तथा दग ु Iम िहमाली 0े<मा िश0ा, BवाBŒय र आधारभूत उपभोगका वBतु तथा सेवाहX समेत
उपलgध गराउन नसिकएको ।
11. कमजोर िभ<को पिन कमजोर (असहाय अपाङ् ग वा वृ}, भूिमिहन दिलत, एकल मिहला) वगIको संर0णका लािग
बृहr कVयाणकारी कायIQम आवxयक पनKमा सो हfन नसिकरहेको ।
12. कVयाणकारी योजना र कायIQममा पयाI˜ सम@वय हfन नसwदा लगानीको तुलनामा अपेि0त उपलgधी हाँिसल हfन
नसके को ।

कVयाणकारी योजनाको सधु ारका लािग चाVनपु नK कदमहXः

• नीितगत तथा कानुनी 0े<मा गनुIपनK सुधारः
- असमान कानुनको पुनरावलोकन र संशोधन गनK ।
- अ@तराIि\|य सि@ध र &ितव}ताहXबाट िसिजIत दाियJव पुरा गनIका लािग आवxयक कायIयोजना तयारी र
कायाI@वयनमा जोड िदने ।

186
 - पछािड परे को वगI र समूदायको लािग िव{िव£ालयसmम नै िनःशुVक िश0ाको नीित लागू गनK ।
- पछािड परे को वगI र समूदायको उJथानका एवम् मूल&वाहीकरणका लािग Comprehensive Development
Plan/Strategic Policy तयार गनK ।
- हाल भैरहेको जाितय, लैङ्िगक वा भौगोिलक आधारमै लि0त समूह नछु9ाई आिथIक तथा सामािजक सूचकका
आधारमा उनीहX िभ<को सmप@नता र िवप@नतालाई Eयानमा राखी वाBतिवक िवप@न र पछािड परे को लि0त
वगIको चयन गरी कायIQम सpचालन गNरनुपनK । यसका लािग JयBता सूचकहXको िवकास र अœयास हfनुपनK ।
- सुरि0त बसोबास योजना बनाई लागू गनुIपनK ।
• संरचनागत 0े<मा गनुIपनK सुधारः
- आिदवासी जनजाती, दिलत, मधेसी, िपछिडएको 0े< र मिहलासँग सmबि@धत के @RीयBतरमा रहेका
आयोग/िनकायहXलाई स0म र &भावकारी बनाउनुपनK ।
- िवकट भौगोिलक तथा दगु Iम िहमाली 0े<मा िश0ण, BवाBŒय तथा तािलम के @RजBता संBथाहX Bथापना गनुIपनK
।
- जातीय िवभेद, छुवाछुत तथा मिहलािवX}को िहंसा, मानव अिधकारको हननजBता िवषयहXमा उजुरी सुनुवाई
तथा सmबोधन गनIका लािग Bथानीय तह Bतरमा भरपद• सयं @< िनमाIण गनK ।
• सांBकृ ितक तथा YयवहाNरक 0े<मा गनुIपनK सुधारः
- सचेतनामल ू क कायIQम BथानीयBतरदेिख नै सpचालन गनK । साथै आमसpचारको माEयमको समेत अिधकतम
उपयोग गनK ।
- सामािजक स¯ाव बढाउने िकिसमका कायIQमहX सpचालन गनK ।
- िवभेद तथा कुरीितहXको अ@Jय गनI गै.स.स.सँगको साझेदारीका साथै नागNरक समाजलाई पNरचालन गनK ।
- सामािजक अ@तरघल ु नलाई &ाथिमकता िदने ।
• YयवBथापक>य/&िQयागत 0े<मा गनुIपनK सुधारः
- जनजाित, दिलत, मधेसी, िपछिडएको समुदाय र मिहलाका मु¢ाहXलाई Cross cutting issues को Xपमा
िलई हरे क सरकारी तथा गैरसरकारी िनकायहXमा Disaggregated तŒयाङ् क रा€ने पNरपाटी बसाVने र
उनीहX सmब@धी नीित तथा कायIQम तजूIमा र कायाI@वयन गदाI JयBता तŒयाङ् कहXलाई आधार िलने ।
- समावेशीकरणका लािग सpचािलत कायIQम तथा बजेटको &भावकारी ढंगले अनुगमन र मूVयाङ् कन गनK
संय@<को िवकास गनK ।
- लि0त कायIQमको &भावकाNरता र िवकासका लािग PPP Model को अवलmबन गनK ।

187
5.10 Issues relating to poverty, hunger, unemployment, population and migration (गNरबी,
भोकमरी, बेरोजगारी, जनसं€या र बसाइँसराइ सmब@धी म¢ु ाहX)

Poverty (गNरबी)

अवधारणाः
• मानवोिचत जीवन यापन गनI नसwने, @यूनतम सुिवधाबाट बिpचत, आय आजIनका लागी सीप र साधनमा पहfँच
नभएको अवBथा नै गNरबी हो ।
• Resource, Capability र Attitude मा गNरब भएपिछ समाजमा गNरबी देखापदIछ । 0मता भएर पिन अवसर भएन
भने गNरबी बढ्दै जा@छ ।
• आिथIक, सामािजक, राजनीितक 0े<मा पहfँच अवसर र सहभािगता @यून भई आय आजIन, रोजगारी र
उJपादनशीलताको कमीले जीवन िनवाIहमा किठनाई रहेको अवBथा नै गNरबी हो ।
• गNरबी हेराई, भोगाई र पNरिBथत अनुसार फरक हf@छ ।
• आिथIक गNरबी भ@दा मानिवय गNरबी हािनकारक हf@छ ।

गNरबीको वग¤करणः
• आय @यून उJपादन, रोजगारी आयBतर
• मानिवय गNरबी िश0ा, BवाBŒय, खानेपानी, उिचत बातावरणको किम
• सामािजक बंिचितकरण सामािजक, िवभेद, िवकृ ित, अवसरको किम

गNरबीका कारणह¥ः
• Trickle down effect of development
- कायIQममा Ownership भएन ।
- Stakeholders को सहभािगता बढेन ।
• उJपादनिशल साधन Žोतमा गNरबको पहfँच भएन ।
- ६३ &ितशत गरीबसँग १७ जिमन छ ।
- ९ &ितशत धिनसँग ४७ &ितशत जिमन छ ।
• ल0ीत कायIQम भि0त वगIमा गयो ।
• िवकास िवरोिध संBकारले िवकास बाधक भयो ।
• िनजी 0े<मा गितिविध शहर के ि@Rत भए ।
• आJमिव{ासको किम, परिनभIरता &बृित छ ।
• 5ािमण पूवाIधारको िवकास भएन ।
• देशको आिथIक वृि}दर कम छ ।
• मानव िवकासको अवBथा कmजोर छ ।
• सामािजक िवभेद छ ।
• औ£ोिगकरणको अभावमा रोजगारी बढेन
• विpचितकरणको &भाव बढी छ ।
• Poverty Maping भएन ।
• }@दको &भाव गNरबीमा प¥यो ।
• M&E औपचाNरक मा< भयो ।
• गNरबीका कारण पिहVयाउनु भ@दा ल0णमा मा< सुधार गनI खोिजयो ।
• गNरबहXको Culture, Habit, Value र Attitude Bवयंमा समBया छ ।

188
 • सशिZकरण भ@दा welfare मा जोड िदइयो जBले Enabling नभै Feeding प0 हािव भयो ।
• सुशासन कmजोर भयो । ‚uाचार बढ्यो ।
• राजनीितक अिBथरता समेत गNरबी बढाउन सहयोिग भयो ।

गNरबी िनवारणका उपायह¥ः

• गNरबीको पिहचान गनK ।
• गNरबीको मापद^ड तयार गनK ।
• आय बढाउने कायIQम सpचालन गनK
• गNरबीको सघनता भएका ठाँउमा कायIQम सpचालन गनK ,
• Enabling approach मा जोड िदने ।
• Need Based कायIQम Vयाउने
• िवकासका अ@य साझेदारलाई समेत Active बनाउने ।
• भा~यवादी सोचमा पNरवतIन Vयाउने ।
• Bथानीय िनकायलाई cोत साधन सmप@न बनाउने ।
• M/E लाई &भावकारी बनाउने ।
• समावेशी र स@तुिलत िवकासमा जोड िदने ।

नेपालमा गNरबी िनवारणका स@दभIमा गNरएका &यासह¥ः

• िवतरणमुखी कायIQम: पूवाIधार िवकास, समािजक सुर0ा भrा, खाना कायIQम
• सामािजक पNरचालन कायIQम: दिलत मिहला पछािडएका वगI अपांग उJथान कायIQमहX
• लि0त कायIQम: दगु Iम 0े< िवकास कणाIली िवकास गरीवसँग िवŸे{र
• मानव िवकास कायIQम: िश0ा, BवाBथय खानेपानी र रोजगारमुलक कायIQम
• लघु कजाI कायIQम: साना िकसान िवकास, सहकारी बैक
• िवशेष कायIQम: गNरबी िनवारण कोष, जागृित कायIQम, युवा Bवरोजगार
• जनसं€या YयवBथापन कायIQम
• Dynamic Approach
• MDGs सँग िवकासका कायIQम आव} गरीएका छन् ।

नेपालमा
• गNरबीको गहनता २.१२
• गNरबीको िवषमता ६.१०
• गNरबीको रे खामनु ीको जनस€ं या २१.८ &ितशत (भक
ू mप पिछ यो &ितशत २५ पगु ेको अनमु ान)
• हालै (२०१७) &कािशत अEययन &ितवेदन अनुसा सन् २०१४ मा MPI का आधारमा गNरबीको दर २८.५% रहेको
देिखएको । (यो दर सन् २००६ मा ६५% िथयो भने सन् २०१० मा ४२%)
• &ित YयिZ आय ८६२ डलर
• Gini Coefficient ०.३२५

NPC का अनसु ार गNरबी घट्नक

ु ा कारणः
• िव&ेषण आय
• nयालादरमा वृि}
• सा0रता बढ्यो
• Yयवसाियक तरकारी खेित
• Population of Economicaly Active age बढ्यो ।

189
Hunger (भोकमरी)

अवधारणाः
• परmपरागत अवधारणा अनुसार खा£ सुर0ालाई “आ”नो उJपादनले खान पु~ने” भ@ने अथIमा बु•ने गNर@Œयो भने खा£
आवxयकताको दाँजोमा कुल उपभो~य खा£ उJपादन कम भएमा खा£ असुर0ा र भोकमरी भएको भ@ने गNर@Œयो ।
• तर खा£ सुर0ाको आधुिनक अवधारणअनुसार &Jयेक YयिZको आ”नो आवxयकता र चाहनाअनुXपको पयाI˜,
Bवaछ र पोषणयुZ खानामा िनर@तरको भौितक तथा आिथIक पहfँच भएमा मा< उZ YयिZ खा£ सुर0ा भएको मा@न
सिक@छ ।
• खा£ सुर0ाको ४ आयामहXः
- खा£ा@नको भौितक उपलgधता,
- खा£ा@नमा भौितक र आिथIक पहfँच,
- पयाI˜ एवम् BवBथ खा£ा@नको उपयोग, र
- यी कुराको िBथरता ।
• यही खा£ सुर0ाको पNरभाषा अनुXप पयाI˜ मा<ामा खा£ा@न मािथ जनताको पहfँच, उपलgधता र गुणBतरीयता
कायम गनI नसिकँ दा भोकमरीको चापमा िव{भरका जनता पद– आएका छन् ।

नेपालमा भोकमरीको अवBथा

• UN-FAO ले सन् २०१७ मा सावIजिनक गरे को तŒयाङ् क अनुसार सन् २०१६ मा िव{मा ११ &ितशत (८१ करोड
५० लाख) मािनसहX &Jयेक िदन भोकमरीबाट 5िसत भई कुपोषणको िसकार बिनरहेका छन् भने नेपालमा कूल
जनसं€याको ८.१ % (२३ लाख) मािनस भोकमरी र कुपोषणको िसकार भएको औVं याईएको छ ।
• FAO को तŒयाङ् क अनुसार सन् २०१६ मा नेपालमा ५ वषI मुनीका ११.३% बaचाहX उमेरको अनुपातमा कम
तौलका छन् भने ३७.१% उमेरको अनुपातमा पुड्को छन् । Jयसैगरी १५-४९ उमेर समूहका मिहलाहX मEये ३५.१%
मा रगतको कमी रहेको औVं याईएको छ । यसको &मुख कारक त¬व गNरबी नै हो ।
• अ@तराIि\|य खा£ नीित अनुस@धान संBथा (IFPRI) ले &कािशत गरे को सन् २०१७ को िव{ भोकमरी सूचकांक
(GHI) &ितवेदन अनुसार िव{का ११९ मुलुकको सूचीमा नेपाल २२ अक ं सिहत िव{ भोकमरीको ७२ औ ं Bथानमा
रहेको छ । गत वषI १०४ देश सिmमिलत सूिचमा नेपाल २२.२ अक ं सिहत ५८ औ ं Bथानमा िथयो । &ितवेदन अनुसार
िव{ भोक सूचकाक ं (Global Hunger Index) मा नेपालको िBथित िच@ताजनक अवBथाका Xपमा रहेको छ
य£िप यो तŒयाक ं खा£ सरु 0ाको tिuकोणबाट दि0ण एिसयाकै सबैभ@दा रा•ो हो ।
• राि\|य तŒयाङ् क अनुसार आज पिन कुल जनस€ं याको लगभग ४० &ितशत जनतालाई आवxयक खा£पदाथI अपगु
रहेको र उनीहXले दैिनक आवxयकताभ@दा कम खा£पदाथIमा गजु ारा गNररहेको तŒय पाई@छ ।
• नेपालमा २० &ितशत अित गNरब जनताले उनीहXको आयको २/३ भ@दा बढी आय खा£ा@नमा खचI गनK गदIछन् ।
• नेपालको सबै 0े<हXमा खा£ असुर0ाको अवBथा समान Xपमा छै न । तराईका १३% बािस@दाले खा£ अपुगको
समBया झेिलरहेका छन् भने पहाडमा १६% र िहमालमा ३०% मािनसहX यो समBयाबाट पीिडत रहेका छन् ।
• नेपालमा कृ षकहXसँग पयाI˜ मा<ामा कृ िष भूिम छै न । २६% कृ षकसँग खेितयो~य जिमन छै न । ५४% कृ षकसँग
०.५ हेwटर (१० रोपनी) वा सोभ@दा कम खेतीयो~य जिमन छ । अथाIत जो खेती गदIछ उसँग खेती गनK ज~गाजिमन
छै न भने जो खेती गद–न उBले &शBत खेतीयो~य जिमन ओगटेको छ ।
• यसरी नेपाल पिन खा£ असुर0ाको कारण भोकमरीमा रहेकोले यसको उ@मूलन गनुI राnयको &मुख चुनौती ब@दै
आएको छ ।
• २०७२ सालमा जारी भएको नेपालको संिवधानले पिहलो पटक खा£ सm&भुतालाई मौिलक हकको Xपमा Bवीकार
गरे को छ ।

190
Global Hunger Index (GHI)
अ@तराIि\|य खा£ नीित अनुस@धान संBथा (IFPRI), क@सनI वVडवाइड र वVडI हंगर हेVप संBथाले िव{भर भोकमरीको
अवBथा अEययन गरी &ितवेदन सावIजिनक गरे का हfन् । &ितवेदनले ४.९ वा सो भ@दा कम अंक &ा˜ गनK मुलुकलाई @यून
भोकमरीको अवBथाको मुलुकको सूचीमा रा€ने गरे को छ । Jयसैगरी ५.० देिख ९.९ सmम अंक &ा˜ गनK मुलुक मEयम, १० देिख
१९.९ अंक &ा˜ गनK मुलुक गmभीर, २०.० देिख २९.९ अंक &ा˜ गनK मुलुक िच@ताजनक र ३० वा सो भ@दा बढी अंक &ा˜ गनK
मुलुक अJय@त िच@ताजनक भोकमरीको अवBथाका ¥पमा िच<ण गनK गNरएको छ ।
सन् २०१७ को GHI Report मा िव{का ११९ िवकासो@मुख मुलुकहXलाई समावेश गNरएको छ । दि0ण एिसयाली
मुलुकमा भोकमरीको अवBथा सबैभ@दा धेरै अफगािनBतान (३३.३ अंकसिहत १०७औ ं Bथानमा) र पािकBतान (३२.६
अंकसिहत १०६औ ं Bथानमा) छ । भारत ३१.४ अंकसिहत १००औ ं Bथानमा, बंगलादेश २६.५ अंकसिहत ८८औ ं
Bथानमा, Žीलंका २५.५ अंकसिहत ८४औ ं Bथानमा रहेका छन् । नेपाल २२ अंक सिहत िव{ भोकमरीको ७२औ ं Bथानमा रहेको
छ । भुटान र मािVदœसलाई भने उZ सूचकांकमा समावेश गNरएको छै न । चीन ७.५ अंकसिहत २९औ ं Bथानमा रहेको छ ।
&ितवेदन अनुसार मानव जाितलाई पु~ने खा£ा@न उJपादन भएर पिन िव{का ८० करोड जनता भोकमरीबाट 5Bत छन् ।
जसमEये ६० &ितशत मिहला छन् । िव{का ८० &ितशत अित गNरब जनसं€या 5ामीण 0े<मा बBछन् र ती कृ िषमा िनभIर छन् ।
साउथ सहारा अि³का र दि0ण एिसयामा भोकमरीको अवBथा सबैभ@दा उaच रहेको र िव{मा ५० देशको भोकमरीको अवBथा
अझै गmभीर तथा िच@ताजनक रहेको छ । तर सँगसँगै सन् २००० यता िव{का िवकाशो@मुख देशह¥मा भोकमरीको समBयामा
उVले€य सुधार आएको छ । सन् २००० मा िवकाशो@मुख देशह¥को औषत भोकमरी सूचक ३० रहेकोमा यो वषIको औषत
सूचक २१.३ रहेको छ ।

GHI Composition:

Policy Recommendations:
1. Foster Democratic Governance of National Food Systems
2. Broaden Participation in International Food-Policy Debates
3. Guarantee Rights and Space for Civil Society
4. Protect Citizens and Ensure Standards in Business and Trade
5. Analyze Power to Make Better Policies
6. Increase Support for Small-Scale Food Producers
7. Advance Equality through Education and Social Safety Nets
8. Hold Governments Accountable with Timely Data
9. Invest in the SDGs and Those Left Behind

191
भोकमरीका कारणहXः
• कृ िष यो~य जमीन बाँझै हfनु,
• जलवायु पNरवतIन,
• दैवी &कोपका घटनाह¥ बढ्न,ु
• &िविधको &योग गनI नसwनु,
• M@M तथा िहंसा
• नीितगत कमजोरी

भोकमरी उ@मल
ू नका लािग चाVनपु नK कदमः
• अVपकालीन उपाय
- भोकमरी ला~न सwने 0े<मा पयाI˜ मा<ामा खा£ा@नको सिpचितको YयवBथा गनK ।
- ढुवानीमा अनदु ान िदने ।
- कामका लािग खा£ा@न उपलgध गराउने ।
- खा£ सरु 0ा अनगु मन र िनयमनलाई &भावकारी बनाउने ।
• दीघIकालीन उपाय
- खा£ उJपादनमा वृि} गनIु आवxयक छ । यसका लािग कृ िष 0े<मा लगानी बढाउनक ु ा साथै सहfिलयतपणू I कृ िष
कजाI बढाउनुपनK देिख@छ ।
- खा£ उपलgधता वृि}का लािग कृ िषमा िविवधीकरण र िविशuीकरण गद– जानुपदIछ ।
- कृ िष 0े<को आधुिनक>करणलाई बढवा िदई यसलाई आकषIक पेसाको Xपमा िवकास गद– जानुपदIछ तािक
सिQय जनशिZले पिन यसलाई आ”नो मु€य पेशाको Xपमा अंगाVन सुX गXन् ।
- कृ िषमा जलवायु पNरवतIनको असर @यूनीकरण गनI कृ िष &िविधहXको िवकास र िवBतार गद– जैिवक
िविवधताको संर0ण गनK कायIलाई पिन सँगसँगै अगािड बढाउनुपदIछ ।
- खा£ा@न &शोधन तथा उपयोग &िविधको िवBतार गद– खा£ा@नमा आधाNरत पोषण र खा£ बानीमा सुधार गनुI
पदIछ । कृ िष म@<ालयको तŒयाङ् कलाई हेदाI हामीकहाँ &ितYयिZ &ितवषI चामलको खपत १२२ के .जी. हfने
गरे को देिख@छ जबक> युरोिपयन देशहXको &ितYयिZ &ितवषI चामल खपत दर जmमा १४ के .जी. मा< रहेको
देिख@छ । यसमा सुधार गद– चामल माथीको अJयािधक िनभIरतालाई Qमशः कम गनुI उपयुZ हfनेछ ।
- खा£ा@न मािथको िनर@तरको पहfँच सुिनि[तता एवं खा£ सुर0ा अनुगमन तथा िनयमन &णालीलाई संBथागत
गनुIपदIछ ।

Unemployment (बेरोजगारी)

अवधारणाः
• काम गनI स0म उमेरमा काम गनK चाहनाको बाबजुद पिन काम गनK अवसर नपाउनु नै बेरोजगारी हो ।
• ILO का अनुसार बेरोजगारी Jयितखेर देखापछI जितबेला ŽमशिZ िवगतको के ही ह˜ादेिख सिQय Xपमा काम गनI
खोnदा पिन काम पाएका हfँदैनन् ।
• अथIशा\<ी J.M.Keynes का अनुसार बेरोजगारी भ@नाले JयBतो अवBथालाई बुझाउँछ जहाँ मािनसहX &चिलत
nयालादरमा काम गनI तयार हf@छन्, तर उZ काम वा nयालादर &ा˜ गनI असमथI हf@छन् ।
• नेपाल जनशिZ सवK0ण २००८ ले ह˜ाको कmतीमा १ घ^टाभ@दा कम समय काम गनK YयिZलाई बेरोजगार मानेको
िथयो ।

बेरोजगारीको &कारः
• पणू I बेरोजगार
• चQ>य बेरोजगार

192
 • खलु ा बेरोजगार
• अtxय बेरोजगार
• &ािविधक बेरोजगार
• मौसमी बेरोजगार
• Bवेिaछक बेरोजगार
• घषIणयुZ बेरोजगार
• िशि0त बेरोजगार

नेपालमा बेरोजगारीको अवBथाः

• बेरोजगारी नेपालको मा< नभएर िव{कै िच@ताको िवषय बनेको छ । तर नेपालको सवालमा यो समBया अिल बढी
नै जिटल Xपमा रहेको छ ।
• नेपालमा हाल काममा सQ>य हfन सwने जनशिZ (१५–५९ वषI उमेर समूह) कुल जनसं€याको लगभग ५७ % (१
करोड ६० लाख) रहेको छ ।
• सQ>य जनसं€यामEये ILO ले गरे को एक अEययन अनुसार पूणI बेरोजगारी दर १९.२ % (लगभग २२ लाख) र
अधI बेरोजगारी दर २८.३ % (३२ लाख २६ हजारभ@दा बढी) छ । अधI बेरोजगारीमा रहेको जनशिZको ठूलो िहBसा
गुजारामुखी कृ िषमा आिŽत छ ।
• Bनातक युवा बेरोजगार २६.१ % छ । ३६ % युवा मिहला घरायसी कामकाजमा सीिमत ब@न पुगेका छन् । Žम
बजारमा बसKनी साढे पाँच लाख युवा थिप@छन् र तीमEये लगभग ४ लाख ५० हजार रोजगारका लािग िवदेिश@छन्।
• Žम तथा रोजगार म@<ालयका अनुसार वैदेिशक रोजगारमा जानेमEये ७४ % अद0, २४ % अधIद0 र २ % द0
जनशिZ रहेका छन् । Bवदेशमै अिडएका एक लाखमEये अिधकांश अद0 वा अधIद0 अवBथामा पाइ@छन् ।

बेरोजगारी समBया समाधानका लािग भएका &यासहXः

• नेपालको संिवधानमा Žम अœयास गनK अिधकारलाई मौिलक अिधकारको ¥पमा िलद† &Jयेक नागNरकलाई कानुनमा
YयवBथा भए बमोिजम रोजगारीको हक हfने र &Jयेक कामदार र कमIचारीलाई उिचत Žम अœयासको हक हfने YयवBथा
गरे को छ ।
• राि\|य रोजगार नीित २०७१ ले युवा लि0त रोजगारीका अवसरह¥ िसजIना गनI &ाथिमकता िदने उ¢ेxय अ@तगIत Žम
बजार कायIQम तथा रोजगार सेवा सmब@धी जानकारी िदने, रोजगार िविनमय सूचना के @Rह¥लाई युवा रोजगारीमा
सुधार Vयाउने तफI बढवा िदने कुरा समावेश गNरएको छ ।
• आ.व.२०७४/७५ को सरकारको नीित तथा कायIQममा मुलुकको औ£ोिगक, पयटIक>य तथा कृ िषको 0े<मा लगानी
बढाएर देशलाई समृ} बनाउनुका साथै रोजगारी अिभवृि}को उ¢ेxय रािखएको छ ।
• चालू चौध‹ योजना (आ.व.२०७३/७४–२०७५/७६) मा उJपादकमूलक रोजगारीका अवसरहXको िवकास गनK,
उJपादकJव वृि}, @यायोिचत िवतरण, Žममूलक &िविधको &योगलाई &ोJसाहन िदने, @यूनतम रोजगारी &Jयाभूत
योजना लागू गनK, 5ामीण तथा सहरी गNरबी लि0त कायIQमहX सpचालन गनK आिद नीित िलएको छ । साथै, यस
योजना अविधमा नयाँ रोजगारीको सृजना गनK, अनौपचाNरक 0े<मा के ि@Rत अtxय बेरोजगारी घटाउने, कृ िषमा
आिŽत आवxयकताभ@दा बढी जनसङ् €यालाई गैरकृ िष 0े<मा Bथाना@तरण गराउने, Bवरोजगारलाई &व}Iन गनK र
सहकाNरतालाई गNरबी @यनूनीकरण कायIQमसँग आब} गनK योजनाह¥ अगािड सारे को छ ।
• मुलुकको आिथIक समृि}तफI लि0त गNरबी िनवारण कोषले Bवरोजगारी िवकासका लािग तयार गरे को ४ मु€य
आधार (सामािजक पNरचालन, 0मता अिभवृि}, आय आजIन र 5ामीण समुदाियक पूवाIधार) माफI त सामुदाियक
0मता अिभवृि} गरी Yया˜ बेरोजगारी तथा अधI बेरोजगारी जBता समBया समाधानमा &यासरत रहेको छ ।
• बेरोजगार युवा जनशिZलाई देशिभ<ै रोजगारीको &ब@ध िमलाउनका लािग नेपाल सरकारबाट मुलुकभर १४ वटा
रोजगार सच ू नाके @Rह¥ Bथापना गNरएका छन् । रोजगार सचू ना के @Rले Žम बजारमा रहेको जनशिZको माग, बेरोजगार
र रोजगार सीपको सच ू ी बनाई माग र आपिू तI बीच सचू नाको आदान &दान गरे को छ ।

193
 • रोजगार सूचना के @Rह¥लाई सुtढ गरी एक>कृ त रोजगार िविनमय के @Rको ¥पमा िवकिसत गरी “ान, शीप, अनुभव,
शैि0क यो~यता अनुसारको रोजगारीमा पहfँच पुयाIउने काममा सहजता &दान गनI नेपाल सरकारले रोजगार सूचना
के @R संचालन तथा YयवBथापन िनदKशका, २०६९ िBवकृ त गरी कायाI@वयनमा समेत Vयाइसके को छ ।

नेपालमा बेरोजगारीको कारणः

• अथIत@<को िवकासको अवBथा कमजोर रहनु । @यून आिथIक वृि}दर कायमै रहनु ।
• उजाI संकटका कारण उ£ोगध@दा धराशायी ब@दैजानु ।
• राजनीितक अिBथरतासँगै ब@दहड् ताल बढ्दैजानु ।
• लगानीका लािग उपयुZ वातावरण ब@न नसwनु ।
• युवा वगIमा उ£मशीलताको अभाव रहनु ।
• वैदेिशक लगानीलाई आकषIण गनI नसwनु ।
• काम गनK संBकारमा दोस अथाIत कामलाई ठूलो र सानो भनी हेनK संBकार रहनु, कृ िष पेसालाई हेलाको tिuले हेNरनु।
• Žमबजारमा सूचना &णालीको अभाव रहनु ।
• सीप र उ£मशीलताको िवकास गनI नसिकनु ।
• मानवीय संशासनको िवकासमा लगानी कमजोर हfनु ।
• Bपu रोजगार नीित ब@न नसwनु ।
• उिचत Žमसmब@ध ब@न नसwनु ।
• Yयवसाियक सुर0ाको वातावरण नहfनु ।
• शैि0क संBथाबाट उJपािदत जनशिZ र Žमबजारमा माग भएको Žमको 0मतामा तादाmयता नहfनु ।
• रोजगारदाताका ¥पमा रहेका तथा रोजगारीको अवसर सृजना गनK िनकायह¥, वैदेिशक रोजगारमा पठाउने एजे@सीह¥
र Žिमक अिधकारका िनिmत िQयाशील |ेड युिनयनह¥का बीच उिचत सम@वयाJमक सmब@धको अभाव रहनु ।
• सम5मा, ŽमशिZको उपलgधताको तुलनामा Žमबजारमा पयाI˜ मा<ामा रोजगारीको अवसर उपलgध हfननसwनु ।

बेरोजगारी समBयाको हल गनK उपायहXः

• लगानीका लािग उपयुZ वातावरण बनाउने । यसका लािग आिथIक मु¢ामा राजनीितक सहमित र नीितगत Bपuता
तथा िBथरता कायम गनK । उ£ोग Yयवसायकालािग आवxयक उजाI लगायत अ@य आधारभूत पूवाIधारहXको िवकास
र िनर@तरको आपूितI YयवBथा िमलाउने । लगानीमै<ी Žम नीितको अवलmबन गरी Žमसmब@ध सुधार गनK ।
• रोजगारमै<ी नीितको िनमाIण र कायाI@वयन गनK ।
• &ािविधक तथा Yयवसायीक िश0ामा जोड िदने । िव{िव£ालय र िनजी 0े<बीचको सmब@ध Bथािपत गरी माग र
आवxयकता अनुXपको ŽमशिZको िवकास गनK । अथाIत बजार माग र आपूितIबीचको स@तुलन कायम गनK ।
• वैदेिशक पूँजी र &िविधलाई आकिषIत गनK ।
• Žम बजारको सूचना ब†क Bथापना गनK । रोजगार सूचना के @Rलाई &भावकारी बनाउने । यस के @R माफI त रोजगारदाता
र वेरोजगार जनशिZकाबीच जीव@त र &भाकारी पुलको भूिमका िनवाIह गनK ।
• रोजगारदाताका ¥पमा रहेका तथा रोजगारीको अवसर सृजना गनK िनकायह¥, वैदेिशक रोजगारमा पठाउने एजे@सीह¥
र Žिमक अिधकारका िनिmत िQयाशील |ेड युिनयनह¥का बीच उिचत सम@वयाJमक सmब@ध Bथािपत गनK ।
• कृ िष पेसालाई आधुिनक>करण गरी रोजगारीको मु€य के @Rका Xपमा िवकास गनK ।
• Žममूलक &िविधको &योग बढाउने ।
• जीवनोपयोगी िश0ा, रोजगार, BवाBŒय र सामािजक सुर0ा लगायतका युवा िवकासका 0े<मा Yयापक लगानी गरी
आमयुवा सहभािगता, सहकायI र नेतJृ व िवकास गनK ।
• अJयिधक स€ं यामा िवदेश पलायन हfदै आएको युवा जनशिZलाई आ”नै देश िभ< िचrबु•दो रोजगारीको अवसर
सृजना गनI र मल ु कमा िव£मान बेरोजगारी समBयाको समाधान गनI सरोकारवाला सबै िनकायह¥काबीच
सम@वयाJमक सmब@धको िवकास गनK ।

194
Population (जनसं€या)

अवधारणाः
• िनि[त राजनीितक र भौगोिलक एकाइमा िनि[त समयमा बसोबास गनK मािनसको कुल सं€या नै जनसं€या हो ।
• वृहत अथIमा जनसं€याले JयBतो एकाइमा बसोबास गनK मािनसको सं€याकोसाथमा यसको बनावट, संरचना, िवतरण
र उrारचढावकोबारे मा समेत जानकारी िद@छ ।
• जनसं€या िवकासका लािग पNरचालक तथा &योगकताI दवु ै हो । साथै देशको आिथIक, सामािजक िवकासका लािग
अवसर र चुनौती दवु ै हो ।
• Fertility, Mortality र Migration ले जनसं€यामा असर पदIछ ।
• अEययनले जुन देशमा युवा जनशिZको सं€या बिढरहेको हf@छ, Jयहाँको िवकासले बढी फड् को मानK गरे को देिखएको
छ।

नेपालमा जनसं€याः
राि\|य जनगणना –२०६८ अनसु ारको तŒयाङ्क अनसु ार
• कूल जनसं€याः २,६४,९४,५०४ (िव.सं.१९६८ मा यो सं€या ५६,३८,७४९ रहेको)
• वािषIक वृि}दरः १.३५%
- िवगतको तुलनामा के ही घटेको देिखए तापिन अझै &ितBथापन दरसmम झनI नसके को ।
- काठमा^ड‹ उपJयका तथा तराइका िजVलामा जनसं€या बढेको भएता पिन िहमाली र पहाडी २७ िजVलामा यो
घट् दो Qममा रहेको ।
• लैङ्िगक अनुपातः ९४.२ (मिहला - ५१.४४%, पुXष - ४८.५६%)
• औषत पNरवार सदBय सं€या ४.७ जना, कुल &जनन् दरः २.६
• तराइ/पहाड/िहमालः ५०.२७% / ४३% / ६.७३ %,
• सहरी 0े<माः १७%, गाउँमाः ८३% (तर २०७३ सालमा भएको Bथानीय तहको पुनस²रचना प[ात गिठत
नगरपािलका िभ<को जनसं€या झ^डै २/३ हfनजा@छ, य£पी उनीहXलाई सहरी सुिवधा भने उपलgध छै न ।)
• जनघनJवः १८० जना &ितवगI िक.मी. (काठमा^डौः ४,४१६ जना &ितवगI िक.िम., मनाङः३ जना &ितवगI िक.िम.)
• १४ वषIसmमका बालबािलकाः ३५%
• िQयाशील जनसं€या (१५-५९ वषI उमेर समूह): ५७%
• ६० वषIमािथका nये› नागNरकः ८.१%
• अपेि0त आयु (ज@मेको समयमा): ६९ वषI
• मिहला घरमिू लः २७.७३%
• १२५ जातजाित, १२३ भाषाभािष, १० धमाIवलmबी
• अपाङ् गता भएका YयिZहXः १.९४%

िवशेषताहXः
• जनसं€याको घट् दो तर उaच वृि}दर,
• घट् दो तर उaच &जनन दर
• घट् दो तर उaच मातृ तथा िशशु मृJयुदर,
• तुलनाJमक Xपमा कम औसत आयु,
• िकशोर-िकशोरी तथा युवाको बाहfVय,
• वृ}-वृ}ाको सं€यामा Qमशः बढोrरी,
• भौगोिलक Xपमा जनसं€याको असमान िवतरण,
• तराइ र सहर के ि@Rत अYयविBथत आ@तNरक बसाइँसराइ,
• लैङ्िगक असमानता

195
जनसं€या YयवBथापनका समBयाहXः
1. िवकासका सबै &यासहXको के @Rिव@दु र सबै &ितफलहXको उपभोZा जनसं€या भए तापिन िवकास योजनाको
तजुIमा, कायाI@वयन, अनुगमन र मूVयाङ् कनमा जनसं€या YयवBथापनका कायIQमहXलाई आ@तNरिककरण नगNरनु,
2. आिथIक प¾यौटेपन, अिश0ा, भौगोिलक िवकटता, अYयविBथत बसाइँसराइ, उaच पहाडी 0े<मा छNरएर रहेका
वBतीहX, िपतृसताJमक सनातनवादी सोच र कायIशैलीले जनस€ं या र िवकासबीच स@तलु न कायम हfन नसwनु,
3. उJपादनशील जनशिZ िवदेिसँदा कृ िष तथा अ@य 0े<को उJपादनमा नकाराJमक असर पनुIका साथै 5ामीण 0े<को
उमेर संरचना र लैङ्िगक अनुपात बदिलएर बालबािलका, मिहला र वृ}हXमा< 5ामीण 0े<मा रहनु,
4. बालिबवाह, उaच&जनन् दर, कम उमेरमै र थोरै समयको अ@तरालमा गभIधारण, पNरवार िनयोजनका साधनहXको
माग एवं उपयोग गनIसwने 0मतामा कमी आिद कारणले गदाI &जनन् तथा मातृBवाBŒयमा अपेि0त सुधार नहfनु,
5. अवसरको खोजी, &ाकृ ितक िवपrी र उgजाउ जिमनको िवनाशका कारण बढ्दो आ@तNरक बसाइँसराइले गदाI
तीvXपमा बढ्दै गएको सहरीकरणलाई YयविBथत गनI नसिकनु,
6. िवकास YयवBथापन र जनसं€या YयवBथापनका बीचमा अEययन, अनुस@धान तथा नीित र कायIQममा सरकारी,
गैरसरकारी, िनजी र नागNरक समाजबीच सम@वय र सहकायIको अभाव रहनु,
7. राnयका के @Rदेिख Bथानीय तहसmम र िविभ@न 0े<मा लैङ्िगक समानता तथा सामािजक समावेशीकरण र
मूल&वाहीकरण गनI नसिकनु,
8. ६० वषI र सोभ@दा मािथको आिŽत जनसं€याको अनुपात बढ् दै जान,ु
9. जे› नागNरकहXको वृि}दरको अनप ु ातमा उनीहXको BवाBŒय हेरचाहलगायत िविभ@न सरोकारका िवषयहXको
&व}Iनमा अपेि0त सधु ार हfन नसwनु,
10. जनसं€यासmब@धी वग¤कृ त तŒयाङ् कको संक लन, िवŸेषण तथा राि\|य नीितमा पृ›पोषण गनIसwने समयोिचत र
&ितिनिधमूलक &भावकारी अनुस@धानको खाँचो रहनु ।

जनसं€या YयवBथापनका चुनौतीहXः

1. राि\|यXपमा नीित तथा कायIQम तजुIमा गदाI जनसाङ् ि€यक सूचना, जनसाङ् ि€यक गितशीलता एवं आिथIक तथा
भौितक िवकासका सूचकहXबीच स@तुलन कायम गनK ।
2. उJपादनशील जनशिZलाई Bवदेशमै राखी रोजगारीका साथै रा\|िनमाIणमा सामेल गराउने ।
3. बदिलएको उमेर संरचना र लैङ्िगक अनुपातले पानK दBु &भावको YयवBथापन गनK ।
4. िववाह, यौन, पNरवार िनयोजनका साधनको माग एवं उपयोग, गभIधारण, &जनन् तथा यससmब@धी BवाBŒयलाई
अिधकारको Xपमा िलने अवBथा िसजIना गनK ।
5. &ाकृ ितक &कोपबाट हfनसwने सmभािवत मानवीय 0ितको @यूनीकरण एवं &कोप YयवBथापन गनK ।
6. जनस€ ं या वृि}का अनपु ातमा आिथIक तथा सामािजक िवकासका कायIQम कायाI@वयनका लािग आवxयक cोत
YयवBथापन गनK ।
7. िपतृसrाJमक सोचलाई िचद– राnयका नीित तथा कायIQम तजुIमा र कायाI@वयनमा मिहला, बालबािलका, आिथIक
तथा समािजक Xपमा पछािड परे का समुदाय र सीमा@तकृ त तथा अVपसं€यक समूहको पहfँचलाई &भावकारी Xपमा
स@तुिलत बनाउने ।

नेपालमा जनसं€या YयवBथापनमा सघाउ प~ु ने अवसरहXः

1. कुल जनसं€यामा १५ देिख ५९ वषI उमेर समूहका वयBकको &ितशत उaच रही जनसांि€यक लाभ &ा˜ हfन
थालेकाले देशको आिथIक तथा सामािजक िवकासमा योगदान पुयाIउन सिकने भएको,
2. जनस€ ं या YयवBथापनसँग सmबि@धत BवाBŒय सेवाहXमा िवBतार भएको,
3. पNरवार िनयोजनका साधनहXको &योगकताI बढ्दै गएको,
4. मिहलाको शैि0क Bतरमा उVलेखनीय Xपमा वृि } भएको,
5. सानो पNरवारको महJवबारे मा जनचेतना अिभवृि} भइरहेका र

196
6. जनसं€या YयवBथापनसmब@धमा राि\|य जनसं€या नीित, २०७१ तजुIमा भई कायाI@वयनमा रहेको ।

नीितगत YयवBथाः
• नेपालको संिवधान
• चौध‹ आवधीक योजना (२०७३/७४-२०७५/७६)
• जनसं€यासmब@धी दीघIकालीन योजना (२०६७-२०८७)
• राि\|य जनस€ं या नीित,२०७१
राि\|य जनसं€या नीित, २०७१ ले रा€को जनसं€या सmब@धी २० वषI (िव.सं.२०९०) को ल§य

जनस€ं या YयवBथापनका तNरकाः

1. जनसं€या, वातावरण र िवकासबीच तादाJmयता कायम गरी जनसं€या YयवBथापनलाई सम5 िवकासको अिभ@न
अङ् गको Xपमा िवकास गनK
2. गरीव तथा जोिखमपूणI अवBथामा रहेका समूहमा &भावकारी BवाBŒय सेवाको िवBतार गनK ।
3. यौन र &जनन् BवाBŒय, पNरवार िनयोजनजBता सेवाहXलाई अिधकारमुखी कायIQमको Xपमा िवकास र िवBतार गनK
।
4. लैङ्िगक समानता र सामािजक समावेशीकरण र सशिZकरण &व}Iन गनK ।
5. जनसङ् €या YयवBथापनका कायIQमह¥मा समुदायको सहभािगतामा जोड िदने ।
6. गरीवी िनवारणका लािग स@तुि लत 0े<ीय आिथIक िवकासमा जोड िदने ।
7. 5ामीण 0े<मा पव ू ाIधार िवकास गरी बसाइँसराइ कम गनK ।
8. बाš तथा आ@तNरक बसाइँसराइ र सहरीकरणलाई YयविBथत गनK ।
9. सानो तथा गुणBतरीय पNरवारको अवधारणालाई &व}Iन गनK ।
10. जनसङ् €यासँग सmबि@धत सूचना संक लन, YयवBथापन, &काशन तथा सावIजिनिककरणलाई गुणBतरीय, Yयापक र
भरपद• बनाउने ।
11. सिQय जनसङ् €यालाई उJपादनशील एवं उ£मशील बनाउँदै रोजगारमल ू क कायIमा उपयोग गनK ।
12. जनसं€या YयवBथापन 0े<का नीितिनमाIण, कायIQम तजुIमा, कायाI@वयन, अनुगमन र मूVयाङ् कनका लािग संBथागत
संरचनाको सुtिढकरण गनK ।

197
Migration (बसाइँसराइ)

अवधारणाः
• मानवीय Bवभाव नयाँ अवसर खोजी गनK, नयाँ सीप र “ान आजIन गनK, नयाँ Bथान र पNरवेशमा रमाउने, नयाँ जोिखम
पिहVयाउने र मानव िवकासलाई यी प0को उपयोग गनI उ£त रहँदै आएको छ । आिद समयदेिख नै एक Bथानबाट
अक• Bथानमा अBथायी वा BथायीXपमा बासBथान पNरवतIन गनK &वृिr रहँदै आएको हो ।
• एक िनि[त समयमा कुनै एक ठाउँबाट अक• ठाउँमा Bथा@तरण हfने काम नै बसाइँसराइ हो ।
• बसाइँसराइ – आ@तNरक Immigration र वाš Emigration
• आ@तNरक बसाइँसराइले जनसं€याको घटबढमा होइन िवतरणमा असर गदIछ भने अ@तराIि\|य बसाइँसराइले
जनसं€याको िBथितमा नै फरक पानK हfनाले यसले कुनै पिन देशको आिथIक, सामािजक र राजनीितक 0े<मा &भाव
पादIछ ।
• आज िव{का साढे सात अबI जित मािनसमEये कNरब दश &ितशत मातृभूिममा नभएर अक• मुलुकमा बसोबास गछI न्
भने आ@तNरकXपमा पिन बसाइँ सनK &वृिr बढेको छ । यसले मानव िवकास, िव{Yयापीकरणको &िQया र सामािजक
सBं कृ ितलाई िनकै &भाव पारे को छ । Jयसैले राि\|य एवं अ@तराIि\|य नीित कायIसूचीमा बसाइँसराइले महJव पाउन
थालेको छ ।

बसाइँसराइका कारणह¥ः
• बसेको ठाउँको िवकषIण • जाने ठाउँको आकषIण
(Push Factor at Place of Orgin) (Pull Factor at Place of Destination)
- बेरोजगारी, - रोजगारीको उपलgधता,
- आधारभूत सेवा सुिवधाको अपयाI˜ता, - सेवा सुिवधाको रा•ो अवBथा,
- मानवीय सुर0ाको कमजोर अवBथा, - शाि@त सुर0ा,
- अपराध, सामािजक तनाव र M@M, - उgजाउ भूिमको उपलgधता,
- गरीबी, अिनकाल, - राजनीितक िBथरता र सुशासन,
- &ाकृ ितक एवं मानवीय &कोप - अनुकूल जलवायु,
- जलवायु पNरवतIनको असर (पानीका - िवकास आधारशीला,
मुहान सुwनुका साथै अित वृिu र - Bवत@<ता,
अनावृिuका कारण खा£ सक ं ट उJप@न - गणु Bतरीय जीवनयापन
भएपिछ बाEयतावश िहमाली तथा उaच - िववाह
पहािड 0े<बाट बसाइँ सनK Qम बढेको)

बसाइँसराइ - अवसर िक चनु ौती ?

• के बसाइँसराइ बाEयता हो वा यसले cोत र ग@तYय मुलुकलाई हानी मा< पुयाIउँछ ? या, योसँगै थु&ै सmभावनाहX
पिन रहेका छन् ? यBता िवषयमा बेलाबेलामा चचाI हfने गरे को छ । चचाI बढी त समाजशा„ीय र राजनीितक
आयामबाट हfँदै आएको छ ।
• युरोप–अमेNरकामा कितपय राजनीितक दल आ&वासनलाई आ”नो चुनावी अिभयानको &मुख मु¢ा बनाइरहेका छन्
भने एिसया–अि³क> मुलुक बसाइँसराइले आफूिभ<को सmभावना Nरिrएको चचाI गNररहेका छन् । तर फाइदाको
िवŸेषण गनKहX उÃम तथा ग@तYय दवु ैथNरका मुलुक लाभाि@वत भएको तकI िदइरहेका छन् ।
• बसाइँसराइ आफै ँमा मानव गितशीलताको Bवाभािवक–Bवाचािलत &िQया भएकोले यसलाई कसरी YयविBथत गनK
भ@ने मा< चनु ौती हो, यथाथIमा उÃम तथा ग@तYय दवु ैतफI जोिखम पिन छन् र अवसर पिन उिrकै ।
• आज अमKिनया, बङ् गलादेश, िफिलिप@सलगायत िवकासशील मल ु क
ु का मािनस मा< बसाइँ सरे का छै नन्, ५५ लाख
बेलायती, २८ लाख wयानाडाली ज@मभिू म छाडेर दोcो मुलक ु मा छन्, जनु बेलायत तथा wयानाडाको जनसङ् €याको

198
 Qमशः १० तथा ८ &ितशत हfन आउँछ । उदीयमान अथIत@< मािनएका भारत तथा चीनका Qमशः सवाकरोड र तीन
करोड जित जनसङ् €या अ@य मुलुकमा पेसा Yयवसाय गNररहेका छन् ।
• कितपय मुलुकले अक• मुलुकमा मािनस पठाउने र कितपय मुलुकले अक• मुलुकबाट मािनस Vयाउने रणनीित नै
बनाएका छन् ।
• आ@तNरकXपमा पिन बBती YयवBथापन र सहर–गाउँ सmब@ध सुधारका लािग मुलुक लािग परे का छन् । Jयसैले
बसाइँसराइ मानव गितशीलताको &िQया हो, िवकास र सœयताको शृङ्खला हो, यसलाई YयवBथापन गरे र नै मुलुक
समृ} ब@न सwछन्, रोके र होइन । तर यसका नकाराJमक असर @यूनीकरण गद– कसरी सकाराJमक &भाव िवBतार गनK
भ@ने चाही ँ मूल िवषय हो ।

बसाइँसराइले पानK &भावह¥ः

• बसाइँसराइ िवकास YयवBथापनमा जबरजBत &भाव पानK हैिसयत रा€छ । िवकासका लािग चािहने चार &कारका
पुँजी (आिथIक, मानवीय, सामािजक र सांBकृ ितक पजुँ ी) िनमाIण गनK काम मानवीय गितशीलताले सहज पारे को छ ।
• बसाइँसराइले िव&ेषण &Jय0 र अ@य लगानी र &िविध अ&Jय0Xपमा ग@तYय मुलुकबाट उÃम मुलुकतफI &वािहत
हfने गरे को छ । JयBतै Žम तथा िदमागको सकुIलेसनबाट सूचना, जानकारी, िवचार, सामािजक सmब@धलगायतका
सामािजक पुँजी िनमाIण सिजलो बनाएको छ, जसले मािनसको अJमिव{ास िवBतार गरे को छ । यसलाई हामी
सामािजक िव&ेषणका Xपमा पिन िलन सwछौँ । बसाइँसराइले िश0ा, “ान, सीप र 0मता िवकासमाफI त मानव पुँजी
िनमाIणमा सहयोग पुयाIएको छ । सबैभ@दा महJवपूणI पुँजी सांBकृ ितक पुँजी हो, जुन मूVय मा@यताको पNरमाजIन, नयाँ
मूVय मा@यताको Bथापना, सामािजक िवकृ ितको अ@Jय र िवकासपरक सोच तथा संBकार र समावेिशताको भावना
िवकासबाट पाउन सिक@छ ।
• तर बसाइँसराइलाई YयवBथापन गनI नसिकए यसका जोिखम र िवकृ ित पिन थु&ै छन् । यसबाट सामािजक, आिथIक,
मानवीय र सांBकृ ितक िवकृ ित मौलाउन सwछ, सुर0ा जोिखम र राजनीितक चुनौती बढ् न सwछ । आधारभूत नागNरक
सेवा &वाह गनI सिकँ दैन । गत@तYय Bथलमा Job Market मा दवाब िसजIना भई बेरोजगारी बढ्न सwछ । कृ िषयो~य
भूिममािथको अितQमण वा चाप बढ् न जा@छ । वनजंगल र वातावरणको िवनाश हfन सwछ । ग@तYय Bथलको Ethnic
बनावटमा असर पनुIका साथै संBकृ ितमा &ितकूल &भाव पनI सwछ । िविभ@न िकिसमका रोगहXको फै लावट हfन
सwछ । नयाँ ठाउँमा बाँaनका लािग संघषI गनK Qममा िविभ@न तनाव िसजIना हfने, यौन Yयापार तथा वेxयावृिrमा वृि}
हfने, वातावरणीय Bवaछतामा ±ास आउने, Cyber Crime लगायतका नयाँ नयाँ अपराध बढ्ने, अYयविBथत
बसोबास, सामािजक सेवा िवतरणमा असर र सामािजक अपराधमा वृि} जBता समBया िसजIना हfनसwछ । Jयसैगरी
छोडेर गएको Bथानमा जनस€ं याको सरं चनामा पNरवतIन हfने, उJपादनशील जनशिZको अभाव हfने, Brain Drain,
वृ}वृ}ाको स€ं या बढ् ने, िशि0त जनशिZको किम हfने जBता समBयाहX उJप@न हfनसwछन् ।

नेपालमा बसाइँसराइ
के ही तŒयहXः
• शिदऔँ अिघदेिख नेपाली Yयापार तथा रोजगारीका लािग आ@तNरक तथा वाšXपमा बसाइँसराइको &िQयामा
समावेश हfँदै आएका छन् । आ@तNरक बसाइँसराइलाई हेदाI िहमाल तथा पहाडबाट तराइ र 5ािमणभेगबाट सहरतफI
मािनसहXको िनर@तर बसाइँसराइ भैरहेको छ । JयBतै गरी अ@तराIि\|य बसाइँसराइ अ@तगIत mया@मार, िसिwकम,
आसम, मलेिसयामा नेपाली पुBतौँदेिख िविभ@न पेसामा बसोबास गNररहेका छन् ।
• नेपालमा कNरब एक चौथाई जनसं€या आफू ज@मेको Bथानमा बBदैनन् ।
• २०४८ सालमा कूल जनस€ं याको कNरब ३ &ितशत िवदेशमा रहेकोमा २०६८ मा यो सं€या बढेर कNरब ७ &ितशत
पुगेको छ र यो &Jयेक वषI बढ्दो Qममा रहेकोछ । िवदेशमा रहेकामEये ८७.६% पुXष र १२.४% मिहला रहेका छन्
। साथै देशबाट बािहNरने अिधकाश ं मािनस काम गनK उमेर (१५-५९ वषI) समूहका रहेका छन् ।
• नेपालबाट हाल दैिनक Xपमा कNरब १५०० को हाराहारीमा यवु ा जनशिZ औपचाNरक वा अनौपचाNरक Xपमा
िवदेिशने गरे का छन् । अ@तराIि\|य आ&वासन सmब@धी सङ् गठनका अनसु ार ५७ लाख नेपाली अ@य मल
ु क
ु मा रहेको

199
 अनमु ान छ । JयBतै २०६८ को जनगणना अनुसार १ लाख ३८ हजार िवदेशी नेपालमा पेसा Yयवसाय गरे र बिसरहेका
छन् ।
• आ@तरिक बसाइँसराइलाई हेदाI २०२८ सालदेिख २०६८ सालसmमको अवधीमा िहमाल र पहाडमा जनसं€याको
अवBथा घट् दो छ भने तराईको जनसं€या िनर@तर बढ् दै यस अवधीमा ३७.६% बाट बढेर ५०.७% पुगेको छ ।
• NLSS III अनुसार नेपालको बसाइँसराइको अवBथा 5ामीण 0े<बाट ८१%, सहरी 0े<बाट ७% र देश बािहर जाने
१२% रहेको छ ।
• आ@तरिक बसाइँसराइले अYयविBथत सहरीकरणलाई ितvता िदएको छ । नेपालमा सहरी 0े<को जनसं€या
िव.सं.२००९/११ मा ३% मा< भएकोमा २०६८ मा यो १७% र २०७२ सmममा थिपएका नगरपािलकाको
जनसं€याको अनुपात हेदाI कNरब ४५% को हाराहारीमा पुगेको पाइ@छ । २०७३ सालमा भएको Bथानीय तहको
पुनस²रचना प[ात गिठत नगरपािलका िभ<को जनसं€या झ^डै २/३ हfनजा@छ, य£पी उनीहXलाई सहरी सुिवधा भने
उपलgध छै न ।
• सामा@यतया अिधक Mobility ले अथIYयवBथालाई चलायमान बनाउँछ भ@ने िव{ास गNरए तापिन नेपाल जBतो
कमजोर अथIत@< भएका देशमा Internal Mobility ले अYयवBथापन बाहेक खासै अथIत@<लाई योगदान गनI
सके को देिखँदैन ।
• यती हfँदाहfँदै पिन आ@तNरक तथा अ@तराIि\|य आ&वासनमा पयाI˜ Eयान पु~न सके को छै न ।

बसाइँसराइबाट उJप@न पNरणामः

• नेपालको स@दभIमा बसाइँसराइले महJवपणू I अवसर र के ही जोिखम Vयाएको दे€न सिक@छ । वैदेिशक रोजगारीले
गरीबी @यनू ीकरणमा उVले€य योगदान गद– आएको छ । सहरीकरणको &िQया ती¡ िवBतार हfनमु ा पिन यसैको
योगदान रहेको छ । मािनसको QयशिZ िवBतार भएपिछ BवाभािवकXपमा सिु वधा सmप@न ठाउमा बसोबास र
आधारभतू सिु वधाको माग गनK 0मता पिन िवBतार हfन गएको छ, जसले आ@तNरक बसाइँसराइलाई पिन &ोJसाहन
िदएको छ । आय र 0मता िवBतारकासाथ आ”ना बालबािलकालाई Bतरीय िश0ा िदने &वृिr िवकास भएको छ ।
िवदेिशने YयिZको चाहना आ”नो स@तान िशि0त र सीपयुZ होउन् भ@ने चाहनाले िश0ा र BवाBŒयमािथको लगानी
बढाएको छ । यसले मानव िवकासलाई योगदान गरे को छ । िवदेशमा काम गरे र फिकI एकाले &ा˜ गरे को सीप तथा
0मताका कारण बेमौसमी खेती तथा पशुप0ी Yयवसाय, फाBट फुड Yयवसाय बढेको छ । मुलुक सामािजक तनाव,
&ाकृ ितक िवपिr र आपूितI किठनाइका कारण औ£ोिगक उJपादनमा Yयापक िगरावट आउँ दा पिन शोधना@तर िBथित
अनुकूल बनाइ समिuगत आिथIक िBथरतालाई योगदान पुयाIएको छ । मुलुकको पिहचान िव{का कुना कुनामा पुयाIउन
योगदान गरे को छ । साथै सामािजक पदसोपान भJकाइ समावेशी समाज िनमाIण र राि\|य िवकासलाई पिन सघाएको
छ । नेपाली अथIत@<लाई िव{ अथIत@<सँग आब} गनK नरम &िQयाको Xपमा पिन बसाइँसराइ रहँदै आएको छ ।
• तर बसाइँसराइलाई राि\|य िवकासका &िQयामा आब} गनK Bपu सोच तथा रणनीित तजुIमा भइसके को छै न, कारण
राि\|य िवकास र जनशिZ YयवBथापनमा बसाइँसराइका सबै चरणलाई उपयोग गनI नसिकएको छै न । सूचना
YयवBथापन पिन &भावकारी छै न, कित नेपाली कुन मुलुकमा कुन Yयवसाय गरे र किहलेदेिख बसेका छन् भ@न सिकने
िBथित छै न । िवदेिशनु अिघ र पिछ दवु ै चरणमा िवकृ ित तथा िवसङ् गित देिखएका छन् । िवदेिशएका मिहला मानवीय
संवेदनशीलतामा देिखएका छन् । लामो समय िवदेशमा रहेर फिकI ने YयिZ पुनः बेरोजगार हfने िBथित छ । सीप तथा
पुँजी िलएर फिकI एकाको लािग समाजमा पुनः आब} गराउने कायIको सु¥वात भएको छै न । वैदेिशक रोजगारी र
आ@तNरक बसाइँसराइलाई एकअकाIको पूरकका Xपमा हेNरएको छै न, जसले सहरमा मािनसको भीड र गाउँ सुनसान
Nरrो बनाउँ दै लगेको छ । यी र यBतै सबै सवाललाई सmबोधन गनK एक>कृ त कायIQम अिहलेको खाँचो हो, जसले
िवकास र बसाइँसराइलाई एकसाथ हेनI सकोस् ।

बसाइँसराइ YयवBथापनका उपायहXः

• Bथानीय उ£मशीलता &व}Iन, बजारमा पहfँच, पयIटन र रोजगारीको अवसर िसजIना गद– समुदायको आय आजIन
वृि} गनI Eयान िदने ।
• Bथानीय समुदायको उ£मशीलता अिभवृि} गद– Bथानीय &िविधयुZ “ान, सीप, 0मताको उपयोग गनK ।

200
• जलवायु पNरवतIनले पारे को समBया र यसका कारण बाEयतावस बसाइँसराइ गनुIपरे को अवBथालाई सmबोधन गनI
संघीय, &ादेिशक र Bथानीय तहमा छु9ै संरचना खडा गनI, योजना तथा कायIQम तजुIमा र कायाI@वयन गद– जाने ।
• 0े<ीय स@तुिलत िवकासमा जोड िदने ।
• जिमनको खि^डकरण रोwने, कृ िषमा आधुिनक>करण सिहत उJपादकJव अिभवृि} र बजारीकरणमा जोड िदने ।
• 5ामीण पूवाIधारको िदगो िवकास र उपयोगको सुिनि[तता गनK ।
• अवसरको िवके ि@Rकरण गनK ।
• आधरभूत सामािजक सेवालाई सबै नागNरकको पहfँचमा पुयाIउने ।
• भू-उपयोग नीितको पूणI कायाI@वयनका साथ YयविBथत वBती िवकास योजना लागू गनK ।
• वैदेिशक रोजगारी माफI त सीप, अनुभव र आिथIक cोत िलएर फकK का युवा शिZलाई Bवदेशमै पेसा Yयवसाय गनIसwने
वातावरण तयार गरी पनु िवदेिसनुपनK बाEयताबाट मुZ गनK ।

201
5.11 State public enterprises: achievements and issues (सरकारी सावIजिनक सBं थानः उपलgधी
र म¢ु ाहX)

Public Enterprises (सावIजिनक सBं थान)

“सरकारी BवािमJव, सpचालन र िनय@<ण भएको संBथान”

अवधारणाः
• सावIजिनक ¥पमा जनतालाई उिचत मूVयमा वBतु तथा सेवा &दान गनK उ¢ेxयले सरकारMारा िनयि@<त, सpचािलत र
खचI YयहोNरएको Yयवसाियक &कृ ितको संगठन नै सावIजिनक सBं थान हो ।
• सरकारको तफI बाट आिथIक वा सामािजक सेवा सpचालन गनK सBं था नै सावIजिनक सBं थान हो ।
• िनजी 0े<ले लगानी गनI नसwने 0े<मा रणनीितक Xपमा पँजू ी तथा &िविध उपलgध गराएर सावIजिनक सBं थान माफI त
राि\|य अथIत@< र िवकासका कायIहX सpचालन गनI सावIजिनक सBं थानको िवकास भएको हो ।
• सावIजिनक सBं थानको अवधारणा समाजवादी िच@तनको उपज हो । उ@नाइस‹ शताgदीको मEयबाट सु¥ भई Qिमक
Xपमा िवकास भएको समाजवादी आिथIक सरं चनाअ@तगIत िविभ@न सावIजिनक सBं थानको Bथापना र उपिBथितलाई
िBवकानI थािलएको हो ।
• िवशेषतः सन् १९३० को दशकमा पुँजीवादी अथIYयवBथाले भो~नुपरे को चरम आिथIक संकट र दोcो िव{यु}प[ात्
लोककVयाणकारी राnय Bथापनाको बहस एवं राnय िनयि@<त योजनाव} िवकास &िQयाको थालनीजBता बिलया
आधारहXले सावIजिनक संBथानको Bथापनालाई थप मलजल गरे को िथयो । सै}ाि@तक र वैचाNरक तवरबाट िक@स र
उनीपिछका अथIशा„ीले &ितपादन गरे को िमिŽत अथIYयवBथालाई िवकिसत र िवकासो@मुख सबै खाले रा\|हXले
अँगाVन पुगे, तJप[ात् िमिŽत अथIत@< प¾याएका मुलुकमा पिन सावIजिनक संBथानहX Bथापना हfन थाले ।
• सावIजिनक 0े<बाट राnयको अथIत@<मा पुयाIइने योगदानमा सावIजिनक संBथानहXलाई अपNरहायI आवxयकताका
Xपमा िBवकानI थािलयो । फलBवXप राnय सरकारको परmपरागत कायIको साँघुरो र Bपu िजmमेवारीमा िवBतार भई
राnयको संल~नता उ£मशीलता र Yयावसाियक िQयाकलापसmम पु~न गयो । Yयवसायमा सरकार भ@ने अवधारणाका
आधारमा Bथािपत सावIजिनक संBथानहXलाई िवकासका संवाहक, राnयका आिथIक तथा सामािजक नीित
कायाI@वयनमा Vयाउने औजार एवं लोककVयाणकारी िनकायका Xपमा िलन थािलयो ।
• Planned Development र Control Economy नै सावIजिनक संBथान Bथापनाका आधार हfन ।
• सावIजिनक संBथानलाई Bपu बोध गराउँ दा, यसका दईु वटा शािgदक कोणबाट बु•ने गनुIपछI । यसअ@तगIत "सावIजिनक"
शgदले सबैको सरोकार र चासोको िवषय, सरकारको संर0ण र िनय@<ण, सामािजक जवाफदेिहताजBता प0लाई
बुझाउँछ जुन सरकारी 0े<को अंश हो । JयBतै "संBथान" शgदले उ£मशीलता, Yयावसाियकता, िवrीय सmभाYयता,
िनणIयमा लचकता तथा Bवायrता र मुनाफालाई बुझाउँछ, जुन िनजी 0े<को चNर<सँग बढी निजक रह@छ । अथाIत,
Public शgदले Service र Enterprises शYदले Profit मा जोड िदएको छ । अतः PEs मा यी दईु बीचको उिचत
स@तुलनको आवxयकता छ ।
• सरकारी िनकाय एवं िवभागहXमा कमIचारीत@<का YयवधानहXले गदाI Yयावसाियक ढंगले काम गनI कठीन हfने
मा@यताका आधारमा सावIजिनक संBथाहXलाई उJपादन, िबQ>, िवतरण, आपूितI, िनमाIण एवं सावIजिनक सेवाको
YयवBथापन गनI Yयावसाियक िस}ा@तहXको अवलmबन गनI सwने गरी Bवायr अिधकार &दान गNरएको हf@छ ।
• सावIजिनक सBं थानलाई पNरभािषत गनK Qममा भूतपूवI अमेNरक> रा\|पित ¥जबेVटले सा@दिभIक अिभYयिZ िदँदै भनेका
छन् - "सावIजिनक सBं थान एउटा JयBतो सBं था हो, जसले सरकारको शिZको पोसाक धारण गरे को हf@छ, तर िनजी
उ£मको सिQयता एवं लचकता हािसल गरे को हf@छ" ।

सावIजिनक सBं थानका िवशेषताहX

• राnयको BवािमJव
• सरकारी YयवBथापन र िनय@<ण
• छु9ै काननु ी अिBतJव

202
 • आिथIक Bवायrता
• सावIजिनक जवाफदेिहता
• नाफा भ@दा सेवामुलक उ¢ेxय

सावIजिनक सBं थानमा सरकारको उपिBथित आवxयक छ वा छै न ?

• सरकार सामािजक @याय कायम गनIबाट िवमुख हfन सwदैन ।
• Integrated Supply System माफI त जनतालाई सेवा सुिवधा िदन सावIजिनक संBथान बाट मा< संभव छ ।
• िनजी 0े<को ¥िच र 0मता सबै Goods and Service Delivery गनI नसwने हf@छ ।
• संBथानमा सरकारको संल~नता लाभ र हािनको आधारमा भ@दा पिन -
- लोक कVयाणकारी राnयको अवधारणालाई आJमसात गनI,
- सरकारको जनता &ितको दाियJव र कतIYय पुरा गनI,
- जनताको सरकार &ितको आशा र भरोशा,
- आवxयकताको आधारमा िनधाIरण हf@छ । तर Capacity of State लाई पिन िवसIनु हfँदैन ।
सावIजिनक संBथान िकन चािह@छन ?
• नागNरकका आधारभूत आवxयकताका वBतु तथा सेवाहX सवIसुलभ Xपमा र सुपथ मूVयमा उपलgध गराउन ।
• पूँजी िनमाIण, औ£ोिगकरण, आयात &ितBथापन र राि\|य अथIत@<मा योगदान पुयाIउन तथा आिथIक वृि} दर ितv
पानI ।
• िदगो िवकासका लािग भौितक पूवाIधारहXको िवकास गनI ।
• स@तुिलत 0े<ीय िवकास गनI, आिथIक असमानता हटाउन ।
• रोजगारीको अवसर िसजIना गनI ।
• सरकारी कोषमा योगदान पुयाIउन तथा िवदेशी मुRाको संिचती बढाउन ।
• सरकारी नीित कायाI@वयन, आिथIक िBथरता र सामािजक @याय कायम गनI ।
• िनिज 0े<को एकािधकार िनय@<ण गनI ।
• सम5मा, सामािजक @याय र लोक कVयाणकारी YयवBथाको अिभवृि} गनI ।
OR,
• आिथIक उ¢ेxय, सामािजक उ¢ेxय र राजनीितक उ¢ेxय हाँिसल गनIका लािग PEs Bथापना गNर@छ ।

सावIजिनक संBथान YयवBथापन अ@तगIतः–

• Production Management
• Marketing Management
• Personal and Labour Management
• Financial Management

सावIजिनक सBं थानको &भावकाNरताका लािग:

• Bवायrता, कायIकुशलता, जवाफदेिहता, िनय@<ण, िनजीकरण ।

सावIजिनक सBं थानको दाियJव:

• उपभोZा&ितको
• सरकार &ितको
• समाज &ितको
• आफ† लगािनकताI &ितको
• कमIचारी &ितको

203
PEs का कायIकुशलता मापनका आधारह¥ः
• मुनाफा
• Productivity
• अथIत@<मा योगदान
• Minimization of wastage
• सामािजक िजmमेवारी
• Financial Ratio Analysis
• भौितक सूचकांक
• औ£ोिगक सmब@ध
• उपभोZाको स@तुिu
• िनयाIत िवBतार
• 0मताको उपयोग

सरकारी िनय@<ण वा Bवायrता

• PEs ले &ा˜ गनK Bवायrताले िनणIयमा लचकता &दान गछI भने जवाफदेिहताले िनय@<णको माग गछI ।
• सावIजिनक सBं थानको Bथापना गनIमा सरकारको अ5णी भिू मका रहने, सBं थानको पँजु ी YयवBथापनमा राnय कोषको
&योग हfने, कानुनी र आिथIक अिभभावकका Xपमा सरकार नै रहने हfँदा सरकारी Bतरबाट जारी गNरने के ही नीितगत
िनदKशन तथा िनय@<णको अवBथालाई िBवकानIपु नK हf@छ । तर, जवाफदेहीको आडमा सBं थानको अवधारणाको
अपNरहायI िवशेषताअ@तगIत कायम हfनपु नK Bवायrताको ममIलाई आघात पयु ाIउने गरी िनय@<ण पिन गNरनु हfँदैन ।
पयाI˜ Bवायrतािबना सBं थानले कायIकुशलता, गितशीलता र िदगोपना हािसल गनI सwदैनन् । तसथI सBं थानको
सवIप0ीय उ@नितका लािग िनय@<ण र Bवायrताको बीचमा उिचत तालमेल Vयाउनु अJय@त ज¥री हf@छ ।
• सरकारको &Jय0 मातहतको िनकायका Xपमा राखी संBथान सpचालन गदाI अिधक िनय@<ण हfने र िनजी 0े<लाई
झ† पूणI Bवायrता छोड् दा लोककVयाणको दाियJव लोप हfने महसुस गरी सावIजिनक संBथानलाई बे~लै कानुनMारा
गठन र सpचालन गनK अœयास थािलएको छ, य£िप संBथानमा िनय@<ण र Bवायrताको बहस संसारभNर िनर@तर
चिल नै रहेको पाइ@छ ।

PEs in Nepal and their Status (नेपालमा सावIजिनक सBं थान र यसको अवBथा)

नेपालमा सावIजिनक सBं थानः

• िव.स.ं १९९३ मा कmपनी कानुन जारी भएपिछ िवराटनगर जुट िमल र िव.सं. १९९४ मा िवशेष ऐन जारीप[ात् नेपाल
ब†कको Bथापना माफI त सावIजिनक संBथानको औपचाNरक गठन &िQया आरmभ भएको िथयो । पिहलो पpचवष¤य
योजना (िव.सं.२०१३–२०१८) अविधमा िविभ@न िम<रा\|को आिथIक, &ािविधक र कानुनी सहायतामा
संBथानहXको Bथापना हfने Qमले थालनी पायो ।
• चौथो आविधक योजना अविधदेिख Rुत गितमा संBथानहXको Bथापना हfँदै सात‹ योजना अविध (२०४२-४७) को
अ@Jयसmम आइपु~दा सावIजिनक संBथानहXको सङ् €या ६३ सmम पुगेको िथयो ।
• नेपालमा सावIजिनक संBथानका सुXवाती उ¢ेxयलाई हेदाI िनजी0े<को उ£मशीलता िवकास नभएको, &ािविधक
“ानको कमी रहेको, Yयावसाियकता @यून भएको, पूवाIधार िवकासमा अनुभव नभएको जBता कारणले देश िवकासका
लािग सरकारले कुनै न कुनै &कृ ितको हBत0ेपको नीित अवलmबन गनुIपनK तŒयलाई मनन गरी नेपालमा सरकारले
आ”नो पूणI वा बहfसं€यक BवािमJव रहने गरी सावIजिनक संBथान Bथापना गरे को पाइ@छ । साथै मुलुकमै रोजगारी
िसजIना गनK, सवIसुलभ Xपमा र सुपथ मूVयमा वBतु तथा सेवाहX उपलgध गराई तJकालीन शासन YयवBथा &ितको
जनिव{ास आजIन गनK तथा संBथान Bथापनका लािग वैदेिशक सहायता &ा˜ गनIका लािग पिन PEs Bथापनाले
&ाथिमकता पाएको देिख@छ । (आिथIक उ¢ेxय, राजनीितक उ¢ेxय, सामािजक उ¢ेxय)

204
 • तर अिधकाश ं संBथानहX Bथापनाको सु¥वाती वषIमा एकािधकार बजारमा कुशलतापूवIक सpचालन हfँदै आएकोमा
के ही वषIको अ@तरालपिछ खुला &ितBपधाIJमक बजारमा Yयावसाियक Xपमा सpचालन हfन नसwदा तथा वBत/ु सेवा
&वाहको 0े<मा स0म एवं &भावकारी भूिमका खेVन नसwदा सात‹ योजना प[ात सीिमत 0े<मा मा< सावIजिनक
संBथानहXको उपिBथित रहेको छ ।
• २०४७ साल प[ात &जाताि@<क सरकारले खुला अथIनीितलाई आJमसात् गद– संBथानमा सरकारको लगानी घटाई
िविनवेश गनK नीित िलयो, जसअ@तगIत हालसmम ३० वटा संBथानलाई िनजीकरण गNरए । तर िनजीकृ त अिधकांश
संBथानको कायIसmपादान स@तोषजनक छै न । फलतः नेपालमा सावIजिनक संBथानको िदगो YयवBथापनका लािग
िनजीकरणलाई सफल िवकVपका Xपमा Bथािपत गनI सिकएन ।

मौजदु ा नीितहXः
• सिं वधान – सावIजिनक उ£महXको िवकास गरी जनतालाई सवIसुलभ सेवा &दान गनK ।
• सावIजिनक संBथानहX गठन सmब@धी िविभ@न ५ &कारका ऐनहXः
- कmपनी ऐन, २०६३ अनुसार २६ वटा संBथान
- संBथान ऐन, २०२१ अनुसार २ वटा संBथान
- सmबि@धत संBथासmब@धी िवशेष ऐन अनुसार ७ वटा संBथान
- सpचार संBथान ऐन, २०२८ अनुसार २ वटा संBथान
- ब†क तथा िवrीय संBथासmब@धी ऐन, २०६३ अनुसार ४ वटा संBथान
• उपभोZा िहत संर0ण ऐन, २०५४
• िनजीकरण ऐन, २०५०
• आविधक योजना र बजेट
• बोनस ऐन,२०३० र िनयमावली, २०४९
• सावIजिनक संBथान िनदKशन वोडI (गठन तथा कायI सpचालन) आदेश, २०६८

नेपालका सावIजिनक सBं थानको 0े<गत विगIकरण

(सावIजिनक संBथानहXको वािषIक िBथित समी0ा - २०७४ अनुसार)
• औ£ोिगक 0े< – ७ वटा
• Yयापारीक 0े< – ६ वटा
• सेवा 0े< – ७ वटा
• सामािजक 0े< – ५ वटा
• जनउपयोिग 0े< – ५ वटा
• िविrय 0े< – ११ वटा
जmमा – ४१ वटा
* आ.व.२०७१/७२ मा नेपाल ब†क िल.मा हक&द शेयर माफI त लगानी िवBतार गरे को कारण नेपाल सरकारको ५१ &ितशत
भ@दा बढी शेयर BवािमJव रही सावIजिनक संBथानको Xपमा पुनस²रिचत भएको ।
* िव.सं.२०७३ सालमा २ वटा नयाँ सावIजिनक संBथानहX (राि\|य &शारण 5ीड कmपनी िल. तथा िव£ुत उJपादन कmनी
िल.) Bथापना भई सpचालनमा रहेका ।
* ३ वटा संBथानहX (जनकपुर चुरोट कारखाना, नेपाल इि@जिनयNरङ् ग क@सVटे@सी सेवा के @R िल., र नेशनल क@B|wसन
कmपनी नेपाल िल.) ब@द अवBथामा रहेका, तर अिBतJव भने समा˜ भै नसके को ।

सावIजिनक संBथानबाट &ा˜ उपलgधी/योगदान

• अथIम@<ालयबाट &कािशत पहÄलो िकताब २०७४ अनुसार िव.सं. २०७४ को जेठ मिहनासmम औ£ोिगक 0े<मा ७,
YयापाNरक 0े<मा ६, सेवा 0े<मा ७, सामािजक 0े<मा ५, जनउपयोगी 0े<मा ५ र िवrीय 0े<मा ११ गरी कुल ४१
वटा सावIजिनक संBथान अिBतJवमा रहेका छन् । यीमEये ३७ वटा सावIजिनक संBथान मा< सpचालनमा रहेका छन्

205
 । िव£ुत् &ािधकरणले पिछVलो समय लोडसेिडङमा गरे को उVलेखनीय सुधारले सावIजिनक संBथानको भूिमकालाई
अझ बढाएको छ ।
• आ.व. २०७२/७३ को कुल गाहIBŒय उJपादन ¥. २२ खबI ४७ अबIमा सावIजिनक संBथानहXको कुल सpचालन
आयको योगदान १०.७ &ितशत (¥. २ खबI ४० अबI) रहेको छ । उZ योगदानमा सबैभ@दा बढी िहBसा YयापाNरक
0े<का संBथानहXको ४.७७ &ितशत (१ खबI ७ अबI) छ भने सबैभ@दा @यून योगदान सामािजक 0े<का
संBथानहXको ०.०७ &ितशत (¥. १ अबI ६२ करोड) रहेको छ ।
• आ.व. २०७२/७३ मा सpचालनमा रहेका ३५ वटा संBथानमEये २३ वटा नाफामा र १२ वटा घाटामा रहेका छन् ।
उZ संBथानहXमा आव २०७१/७२ मा खुद नाफा ¥. ३४ अबI ४० करोड रहेकोमा आव २०७२/७३ मा ¥. ३४ अबI
९६ करोड पुगेको छ ।
• आ.व. २०७२/७३ को अ@Jयसmममा सावIजिनक संBथानहXमा सरकारको कुल लगानीBवXप ¥. २ खबI ५२ अबI
भएको छ । गत पाँच आिथIक वषIको िवrीय अवBथालाई के लाउँदा आ.व. २०६८/६९ मा नेपालका सावIजिनक
संBथानको खुद नाफा/नोwसान ऋणाJमक रहेकोमा तJप[ाJका आ.व.मा धनाJमक हfँदै गएको पाइ@छ ।
• आ.व. २०७०/७१ मा औ£ोिगक, YयापाNरक र सामािजक 0े<का संBथानहX नोwसानमा रहेकोमा आ.व.
२०७१/७२ मा औ£ोिगक र समािजक 0े<का सBं थानहX मा< नोwसानमा रहेका िथए भने आ.व. २०७२/७३ सmम
आइपु~दा सामािजक 0े<का सBं थानमा< नोwसानमा रहेको तŒयाङ् क पाइ@छ । सम5मा नेपालका सावIजिनक
सBं थानहXको िवrीय कायIकुशलता सुधार उ@मख
ु हfँदै गएको पाइ@छ ।

नेपालका सावIजिनक सBं थानसँग सmबि@धत समBयाह¥ः

• Bपu उ¢ेxयको अभाव
- सावIजिनक संBथानहX नाफामूखी िनजी 0े< र सेवामूखी सावIजिनक 0े< (Profit vs Service) को दोसाँधमा
परे का कारण न नाफा आजIन गनI सके , न &भावकारी सेवा &वाह गनI नै सके ।
- PEs लाई सरकार मातहतको िनकायको Xपमा राखी सpचालन गदाI अिधक िनय@<ण हfने र िनजी0े<लाई झ†
Bवायr छोड् दा लोककVयाण हराउने महशुस भई Control vs Autonomy को बहस बारmबार उिठनै रहेको
- Subsidy vs Tax
- Social Responsibility Vs Professionalism
• नीितगत कमजोरी
- सावIजिनक सBं थान Bथापना र सpचालन सmब@धी ऐनहX नै ५ िकिसमका छन् । यसले गदाI सBं थान &ितको
नीितगत एकXपता कायम हfन सके को छै न ।
- सावIजिनक सBं थान गठनसmब@धी फरक फरक काननू अनसु ार हरे क सावIजिनक सBं थानहXको दैिनक तथा
YयवBथापक>य कायI सpचालनका लािग िनमाIण गNरएका िनयमावली र िविनयमावलीहXमा पिन एकXपता
नभएको । यसले गदाI सावIजिनक सBं थानहXमा हfने पदपिू तI &िQयादेिख सBं थानहXका जनशिZलाई उपलgध
गराउने सेवासिु वधाका िवषयहXमा समेत िविवधता रहेको ।
• कमजोर YयवBथापन
- अिधक कमIचारी; @यून 0मता; सीप र द0ता िवकासमा @यून Eयान; |ेड युिनयनको दादािगरी ।
- पुराना &िविधमै रमाउने; नयाँ &िविधको खोजी र लगानीमा िनि\Qयता; R&D, Innovation भएन ।
- भएको 0मताको पूणI &योग भएन; &ितBपध¤ रणनीित िनमाIण र सोको कायाI@वयन छै न; उपलgध cोत र
साधनको पिन दु¥पयोग गNर@छ, िनजी 0े<सँगको &ितBपधाI गनK 0मता िवकास भएन ।
- कितपय PEs को कुशल YयवBथापनको अभावका कारण नाजुक अवBथामा पNरणत हfँदा सरकाले हरे क वषI
ऋण लगानी बढाउँ दै लैजानूपनK र संBथानहX ब@द गरी कायIरत कमIचारीहXलाई अवकाश िदनुपनK समBया
थिपएको ।
- अनुगमन र मूVयांकन &भावकारी नरहेको ।
- मूVय नीितमा हचुवापन, सरकारी हBत0ेप, लागत समायोजन नभएको मूVय नीित रहेको ।
- सम5मा, कानूनबाट नै यथोिचत संर0ण िदँदािदँदै पिन Yयवसाियक कायIकुशलता, िवrीय द0ता, सेवा&वाह
0मता र उ£शीलतामा ±ास आउने Qम नरोिकएको ।
206
 • राजनैितक हBत0ेप
- नेतJृ व, कमIचारी भनाI र मूVय िनधाIरणमा राजनीितक हBत0ेप छ । िवगतमा PEs लाई राजनीितक कायIकताIको
भितIBथल नै बनाईएको । अिहले पिन सरकार पNरवतIनिपaछे संBथानको नेतJृ व फे रबदल गनK पNरपाटी रिहरहेको
।
- नेतJृ व स0म छै न, िनयुिZको Bपu र पारदश¤ आधार तथा मूVयाङ् क छै न, नेतJृ व वारmबार बदिलरह@छ ।
• Yयवसाियक संBकारको अभाव
- आिथIक िQयाकलाप पारदिशI छै नन् । समयमा Audit गNरदैन ।
- ‚uाचार बढ्दो छ ।
- सेवा, सुिवधा र बोनस - Productivity and Profit based छै नन् ।
- सुिवधा जित कमIचारीले िलने, दाियJव जित सरकारलाई प@छाउने ।
- &ितफल खोnने, Ownership निलने &वृिr छ ।

सधु ारकालािग भएका &यासहX

• आठ‹ योजनासँगै मुलुकले अवलmबन गरे को उदारीकरण र िनजीकरणको नीितसँगै संBथान सुधार गनK Qममा सmवत्
२०५० को दशकमा सावIजिनक संBथानहXको िनजीकरण गद– गईयो । िवशेषगरी सरकारी BवािमJवमा रािखरा€न
आवxयक नभएका वा घाटामा रहेका संBथानहXलाई उaच &ाथिमकतामा रा€दै िनजीकरण गNरएको िथयो ।
हालसmम ३० वटा PEs को िविभ@न Modalities मा िविनवेश गNरसिकएको छ । (तर िनजीकृ त ३० PEs को
िव£मान अवBथा िवŸेषण गदाI धेरैजसो संBथानहXको अवBथा दयनीय रहेको छ भने ब@द अवBथामा रहेका, खारे जी
र िवघटन भएका संBथानहX सpचालनका लािग उपयुZ YयवBथापन गनI सिकएको पिन छै न) ।
• संBथानहXलाई बे~लै कानूनMारा गठन गनK अœयास आरmभ भएको ।
• सpचालक सिमितमा Yयावसाियक एवं पेशािवद्हX मEयेबाट मा< &ितिनिधJव गराई यसको सं€यालाई उपयुZ
आकारमा Vयाउने नीित अवलmबन गNरएको, साथै अिधकांश संBथानहXमा सोही अनुXपको सpचालक सं€याको
YयवBथा भएको ।
• सावIजिनक संBथान िनदKशन बोडIको गठन भएको, सावIजिनक संBथानका कायIकारी &मुख पदमा उZ बोडIले खुला
&ितBपधाIको माEयमबाट छनौट गरी िसफाNरस गरे का YयिZहXबाट नेपाल सरकारले िनयुZ गनK अœयासको थालनी
भएको । साथै यसरी िनयुZ कायIकारी &मुखको कायIसmपादन मूVयाङ् कनको आधारमा तलब लगायतका सुिवधा र
पुरBकार िदने &णाली समेत सु¥वात भएको िथयो । तर अिहले यो िन\कृ य&ायः अवBथामा रहेको र सरकारले नै
कायIकारी &मख ु एवं सpचालकहXको िनयिु Z गनK गरे को छ ।
• सवं ैधािनक YयवBथा अनुसार सावIजिनक सBं थानको कायIसpचालनBतरको जनशिZको िनयिु Z लोकसेवा
आयोगको संल~नतामा मा< सBं थानको YयवBथापनले गनK अœयास सुX भएको ।
• सBं थान सधु ारका िविभ@न कायIQमहX सpचालन गNरएता पिन उपलिgध िBथित भने िमिŽत खालको छ । अझै पिन
सबै सBं थानहX नाफामा जान सके का छै नन् । हाल रहेका ३

आगामी िदनमा थप सधु ारका उपायह¥ः

• Bपu उ¢ेxय िनधाIरण
- संBथान Bथापना र सpचालनको Bपu उ¢ेxय िकटान र सोही अनुसारको Yयवहार गNरनुपनK ।
- सावIजिनक सेवा &वाहका लािग अJयावxयक/िनजी 0े<को उपिBथित सmभव नभएको वा िनकै कमजोर
अवBथामा रहेको हfँदा सpचालन गNररहनुपनK सेवामूलक PEs को हकमा समायोिजत लागत भ@दा @यून मूVयमा
सेवा िवQ> गरे को अवBथामा सरकारले 0ितपूितI िदनुपनK ।
- मुनाफामूलक उ¢ेxयले वा िनजी 0े<लाई बजारमा िमलेमतो वा एकािधकार गनI निदने उ¢ेxयले सpचािलत PEs
को हकमा पणू I Yयवसायीक Bवत@<ता सिहत &ितBपिधIढगं ले सpचालन गनK ।
• नीितगत तथा कायIQमगत सधु ार
- PEs सpचालनसmब@धी Clearcut Policy, Vision and Objectives िनधाIरण

207
 - राnयको अिनवायI उपिBथित आवxयक पनK 0े<को पिहचान तथा सोको आविधक सिम0ा र सोही सीमा िभ<
रहेर PEs को सpचालन तथा YयवBथापन ।
- PEs सpचालनसmबि@ध एउटै Master Act को िनमाIण, संBथानको &कृ ित अनुसार फरक फरक
िनयमावली/िविनयमावली भए पिन आधारभूत िस}ा@त र सेवा सुिवधामा समान YयवBथा ।
- सरकारी BवािमJवमा रािखरा€न आवxयक नपनK/िनजी 0े<ले लगानी गनI आकिषIत रहेको 0े<का सावIजिनक
संBथानहXको िविनवेश ।
• संBथान िभ<को आ@तNरक YयवBथापनमा सुधार
- संBथानको पNरवितIन कायIभार र Jयसमा आधुिनक &िविधको &योगसँगै अJयावxयक कमIचारीको सं€या
िनधाIरण; उनीहXमा Yयवसायीक सीप र 0मता अिभवृि} तािलम &दान; उJपादकJव अिभवृि}लाई &Žय र
सोही आधारमा सेवा सुिवधा । अिधक भएका कमIचारीहXका लािग अवकास ƒयाके ज Vयाउने ।
- |ेड युिनयनसँगको Yयवसायीक सुमधुर सmब@ध िवकास ।
- नयाँ &िविधको खोजी र सोमा लगानी अिभवृि}; R&D, Innovation मा जोड ।
- भएको 0मताको पूणI &योग; उपलgध cोत र साधनको अिधकतम सदपु योग ।
- &ितBपध¤ रणनीित िनमाIण र सोको कायाI@वयन; िनजी 0े<सँगको &ितBपधाI गनK 0मता िवकास; &ितBपिधI
मूVय नीित ।
- परु Bकार र द^ड &णालीको &भावकारी YयवBथापन ।
- अनगु मन र मVू याक ं न &भावकारी बनाउने ।
- उJपादन र सोको बजार उपलgधताको िनर@तरता र िनयिमतता सिु नि[त गनK ।
- सmभाYय दाियJव YयहोनIका लािग सBं थान िभ<ै आ@तNरक कोषको YयवBथापन ।
- सम5मा, Yयवसाियक कायIकुशलता, िवrीय द0ता, सेवा&वाह 0मता र उ£शीलता अिभवृि} ।
• राजनीितक नेतJृ व र सीमा िनधाIरण
- सावIजिनक संBथानको Xपमा सpचालन गNररहनुपनK देिखएका 0े< र संBथानहXको स@दभIमा Bपu राजनीितक
tिuकोण र सहमती तय गनK ।
- PEs सpचालन सmब@धमा नीितगत मागIदशIन/एिककृ त ऐन बनाएर िदएपिछ दैिनक YयवBथापक>य एवं
&शासक>य कायIबाट राजनीितक तह अलग रहने । उZ कायI Professional Manager को िजmमा लगाउने
(Managerial Autonomy) ।
- राजनीितक BवाथI वा अहम् र िनिहत BवाथI पूितI गनIकै लािग PEs मािथ अनावxयक हBत0ेप नगनK । यस &ित
उaच राजनीितक तहबाटै पूणI &ितव}ता जाहेर गनK/गराउने र सोको पूणI पालना गराउने ।
• Yयवसाियक आचरण र संBकारमा सुधार
- संBथान िभ<का सावIजिनक सरोकारका सबै िQयाकलापहXलाई पारदिशI बनाउने ।
- समयमै लेखापरी0ण सmप@न गनK । ले.प. नगराउने नेतJृ वलाई द^ड िदने पNरपाटीको थालनी गनK ।
- संBथान िभ<को ‚uाचार िनय@<ण गनK ।
- कानूनी एकािधकारका आधारमा नभई िवशेष मेहनत र कौशलता &दशIन गरी &ा˜ थप मुनाफाबाट मा<
कमIचारीले िवशेष सुिवधा र बोनस िलने YयवBथा गनK ।
- PEs &ितको कमIचारीको BवािमJव र दाियJवबोध अिभवृि} गनK ।

सावIजिनक सBं थान सpचालनका &मख

ु चनु ौतीहXः
• सBं थानहXको औिचJय र सpचालन मोडािलटी सmव@धमा उaचBतरीय राजनीितक समझदारी कायम गनK ।
• के कBता &कृ ितका संBथान सरकारको समेत लगानीमा सpचालन गनK र अ@य संBथानमा िनजी 0े<को संल~नता
कसरी वढाउने भ@ने सmव@धमा Bपu नीित र कायIनीित अवलmवन गनK ।
• िवगतमा सावIजिनक संBथान सpचालन कुशल हfन नसwदा सरकारको ढुकुटीमा परे को िवrीय भार कम गनK ।
• पेशागत Yयवसाियकता, उrरदाियJव, िवrीय अनुशासन &व}Iन गनK ।
• उपलYध 0मताको पूणI &योग माफI त आिथIक िवकासमा योगदान गनI सwनेगरी नितजामूलक वनाउने ।

208
 • सेवा &वाहमा सुधार गरी संBथात सुशासन &व}Iन गनK ।

सावIजिनक सBं थान सधु ार रणनीित अ@तगIत के कBतो 0मता आवxयक पदIछ ?
सBं थान Bथापना भएको स@दभI र हालको अवBथा एउटै छै न् । आिथIक उदारीकरण, िव{Yयापीकरण, सूचना तथा
सpचार &िविधमा आएको अभूतपूवI एवं Yयापक पNरवतIन तथा सामािजक र राजनीितक मूVय मा@यतामा आएको फे रवदल
समेतले िनmJयाएको चुनौतीसँग सामाना गनI संBथानहXमा देहायका 0मता िवकास गनुI आवxयक छः
• मानव संशाधन 0मता िवकास (Human Resource Capacity Development)
• नीित िनमाIण 0मता (Policy capacity)
• &िविधगत 0मता (Technological capacity)
• &शासक>य 0मता (Administrative capacity)
• राजनीितक समझदारी र इaछाशिZ (Political Consensus and Will power)
• |ेड यिु नयनको सकराJमक भिू मका (Positive role of trade unions)
• सरोकारवालाबीच सहकायI र सहअिBतJवको संBकार (Culture of partnership and coexistence)

अ@Jयमा,
नेपालमा सावIजिनक संBथान ५ वटा ऐनबाट संचािलत छन् । एक¥पता खोई ? मूVयमा एकािधकार भएका संBथान
समेत घाटामा छन् –जनक िश0ा सामा5ी के @R र नेपाल आयल िनगम । हा•ो देशमा Publicness र Enterprisesness को
Dilemma बाट मुZ हfन ज¥री छ । जBतै कणाIलीमा चामलका लािग खा£ संBथानकै मुख ताwनु पदIछ । Jयहाँ FNCCI र
Chamber of Commerce पु~दैनन । मुनाफा कमाउने र जनकVयाण गनK उ¢ेxयहX परBपर िवरोधी कुरा हfन् । Jयसमा Bपu
tिuकोण नभएसmम संBथान सmब@धी िववाद यथावत नै रह@छ ।

209
5.12 Nepal's commitments, expectations, efforts and obligations: bilateral, regional and
multilateral arrangements, conventions and agreements

अवधारणाः
• दईु वा दईु भ@दा बढी राnयहX वा कुनै राnय र अ@तर सरकारी सङ् गठन बीच िलिखत Xपमा सmप@न भएको
सmझौतालाई सि@ध भिन@छ ।
• ऐितहािसक तŒयलाई हेदाI दईु वा दईु भ@दा बढी मुलक ु हXबीच भएको M@M पिछको शाि@तपणू I अवBथाको िसजIना
गनI वा YयापाNरक कारोबारका लािग सि@ध हfने गरे को पाइ@छ । तर पिछVला वषIहXमा सोका अितNरZ िMप0ीय िहत
अिभवृि}, बाš सरु 0ा खतरा @यिू नकरणमा सहकायI, &ाकृ ितक cोतको उपयोग र बाँडफाँड, मानव जीवनका
आधारभूत प0हXको संर0ण लगायत िविभ@न िवषयहXमा सि@ध सmझौता हfने गरे को छ ।

नेपालको अ@तराIि\|य सि@ध सmझौता - ऐितहािसक पृ›भिू म र वतIमान अवBथाः

• नेपालको इितहासमा एिककरण काल अगावै ितgबत र भारतका स•ाटहXसँग कूटनीितक सmब@ध रहेको पाइ@छ ।
ती सि@धहXको उ¢ेxय यु} वा Yयापार YयवBथापनका स@दभIमा िMप0ीय मािमला सुVझाउनु िथयो ।
• आधुिनक कूटनीितक सmब@धको सु¥वात सन् १८१६ को सुगौली सि@धलाई मािन@छ जसले नेपाल सरकार र
तJकािलन िvिटस इu इि@डया कmपनी सरकारबीच मै<ी सmब@ध कायम गरे को िथयो ।
• िव.सं. २००७ सालमा नेपालमा जहािनया राणाशासनको अ@Jय र &जात@<को पादभु ाIव हfनुपूवI बेलायत, अमेNरका,
भारत र ³ा@ससँग मा< नेपालको कूटनीितक सmब@धको िवकास भएको िथयो ।
• हालसmम नेपालको १५० वटा देशसँग कूटनीितक सmब@ध र १४४ मल ू क
ु सँग िMप0ीय सmब@ध िवBतार भइसके को
छ।
• Jयसैगरी दजIनौ बहfप0ीय महासि@धहX, सmझौताहXमा नेपाल प0 रा\| बिनसके को छ । य£पी JयBता सि@धहXबाट
नेपालले आ”नो िहतको पणू I सिु नि[त गनI सिकरहेको छै न ।
• नेपालको भौगोिलक अविBथित एवं रणनीितक महJवले कूटनीित एवं िवदेश नीितमा िछमेक> मल ु क
ु हX उaच
&ाथिमकतामा रहेका छन् । एिसयाका दईु उदयमान शिZहX भारत र चीनको बीचमा भूपNरवेि›त अवBथामा रहेको
कारणले पिन दवु ै शिZहXसँग स@तुिलत कूटनीितक सmब@ध कायम रा€नु नेपालका लािग चुनौती र अवसर दवु ै
रहेको छ । यBतो पNरिBथितमा नेपालले आ”नो कूटनीितक 0मतालाई &Bफुटन गरी बुि}मrापूणI ढंगबाट वैदेिशक
सmब@ध बढाउनुपनK हf@छ ।

िव£मान नीितगत YयवBथाः

• नेपालको संिवधान (२०७२)
- धारा ५१ राnयका नीितहX अ@तगIत रहेको अ@तराIि\|य सmब@ध सmब@धी नीितमा “नेपालको सावIभौमसrा,
भौगोिलक अख^डता, Bवाधीनता र राि\|य िहतको र0ा गनI िQयाशील रहँदै संयुZ रा\|संघको बडाप<,
असंल~नता, पpचशीलको िस}ा@त, अ@तराIि\|य कानून र िव{शाि@तको मा@यताका आधारमा रा\|को सव•पNर
िहतलाई Eयानमा राखी Bवत@< पररा\| नीित सpचालन गनK र िवगतमा भएका सि@धहXको पुनरावलोकन गद–
समानता र पारBपNरक िहतको आधारमा सि@ध सmझौताहX गनK” उVलेख गNरएको छ ।
- धारा २७८ ले सि@ध वा सmझौता गनK अिधकार के @R सरकार (संघ) लाई िदएको छ । तर &देशको अिधकारको
सूचीमा पनK िवषयमा सि@ध वा सmझौता गदाI संघले सmबि@धत &देशसँग परामशI गनुI पनKछ । साथै &देश
सरकारलेले पिन नेपाल सरकारको सहमित िलई आिथIक तथा औ£ोिगक िवषयका करारज@य सmझौता गनI
सwनेछ ।
- धारा २७९ मा भिनएको छ - नेपाल राnय वा नेपाल सरकार प0 हfने सि@ध वा सmझौताको अनुमोदन, सिmमलन,
Bवीकृ ित वा समथIन संघीय कानून बमोिजम हfनेछ । JयBतो संघीय कानून बनाउँदा शाि@त र मै<ी, सुर0ा एवं
सामNरक सmब@ध, नेपालको सीमान, र &ाकृ ितक cोत तथा Jयसको उपयोग बाँडफाँड सmब@धी िवषयका सि@ध
वा सmझौताको अनुमोदन, सिmमलन, Bवीकृ ित वा समथIन संघीय संसदका दवु ै सदनमा तJकाल कायम रहेका

210
 सmपूणI सदBय सं€याको दईु ितहाइ बहfमतले गनुIपनK शतI रािखनेछ । तर रा\|लाई Yयापक, गmभीर वा दीघIकालीन
असर नपनK साधारण &कृ ितका सि@ध वा सmझौताको अनुमोदन, सिmमलन, Bवीकृ ित वा समथIन &ितिनिध
सभाको बैठकमा उपिBथत सदBयहXको साधारण बहfमतबाट हfन सwनेछ ।
• नेपाल सि@ध ऐन, २०४७
- संिवधानको धारा २७९ मा उVलेख भएका िवषय बाहेकका अ@य सि@धमा नेपाल सरकारको िनणIयबाट हBता0र
गरी सि@धको Bवीकृ त र प0 रा\| हfन र गनI सिकने । Jयसरी Bवीकृ त गरे का सि@धहXको सूचना YयवBथािपका
संसदको बैठक बसेको १ मिहना िभ< संसदमा पेश गनुIपनK ।
- सि@धको &काशन गनुIपनK ।
- सि@ध YयवBथा कानूनसरह लागू हfने ।
- सि@धको पNरJयाग वा िनलmबन गनI सिकने ।

नेपालले गरे का सि@ध सmझौताहX, अपे0ा, िसिजIत दाियJव र &यासः सम5मा

सि@ध सmझौता अपे0ा िसिजIत दाियJव नेपालको &यास
(क) िMप0ीय सmझौताहX
• Treaties of Peace and • समान सावIभौमको • सि@ध/सmझौताको पालना •
Friendship (with India सmमान • िवदेशी नागNरक र लगानीको संर0ण
and China) • घरे लु मािमलामा • सामूिहक घोषणा र &ितवेदन
• Treaties of Trade (with अहBत0ेप •
India and China) • शाि@तपूणI
• Transit Agreements (with सहअिBतJव
India, China and • सामुिहक सहयोग
Bangladesh) • आिथIक सहायता
• DTAA (with 10 • अ@तराIि\|य
countries) मािमलामा आपसी
• BIPPA (with India, सहयोग
Bangladesh, Mauritius,
Srilanka etc.)
• Labour agreement (with
Japan, Korea, Quatar,
UAE, Malaysia etc.)
• PTA (with India)
(ख) 0े<ीय सmझौताहX
• SAARC/SAFTA • • 0े<ीय सि@ध सmझौताको कायाI@वयन गनK •
• BIMSTEC • &ितवेदन गनK
• Shanghai Cooperation • सि@ध म€ु यालयसँगको सम@वयन र
Organization (Dialogue सदBयता शुVक भुZानी गनK
Partner)
• Asian Infrastructure and
Investment Bank (AIIB)
• ADB
(ग) बहfप0ीय सmझौताहX
• UN • Fair • Commitment and compliance to •
• WTO representation principles in general (eg. UN
• ILO • Beneficiary of Charter, NAP Principles)
• Diplomatic and Consular the programs and • Specific action determined by the
Relations activities Treaties or Conventions
• Human Rights

211
 • Anti-corruption • Non- • Preparation/ammendment of
• Anti-terrorism discrimination National Laws
• Anti-drugs and crime • Most Favoured • Preparation of National Plan of
• Disarmament (Chemical, Nation (MFN) Action,
Biological and Nuclear • International rule • Creation of National
Weapons) of law Implementing Agencies
• Climate Change • Democratic • Reporting
• Humanitarian accountability • Financial Contribution
• Participation to decision making
mechanism
• Implementation of collective
decision taken by competent
bodies.
• Mutual legal assistance
• Involvement in activities and
programs
• Subject to international
verification and supervision

नेपालले हालसmम गरे का सि@ध सmझौताहXको 0े<गत िववेचनाः

(क) मानव अिधकारसmब@धी सि@ध सmझौताहX
मानव अिधकारसmब@धी मु€य-मु€य कNरब दईु दजIनभ@दा बढी अ@तराIि\|य सि@ध र सmझौताहXको नेपाल प0 रा\|
बनेको छ । प0 रा\| भएप[ात नेपालले उZ सि@धहX कायाI@वयनको &गितहXको िनयिमत &ितवेदन िदने दाियJव िसजIना
हf@छ । सो दाियJव पिन नेपालले &ायः िनयिमत Xपमा पुरा गरे को छ ।
नेपालले गरे को मानव अिधकारसmब@धी सि@ध सmझौताबाट िसिजIत दाियJव र भएका &यासहX देहायबमोिजम रहेका
छन्ः
Q.सं. प0 रा\|लाई िसिजIत दाियJव नेपालको &यासहX
१ मानव अिधकारसmब@धी संय@< • संवैधािनक िनकायको हैिसयतमा राि\|य मानव अिधकार आयोगको
िनमाIण गठन,
• YयवBथािपका संसदमा मानव अिधकार सिमितको YयवBथा
• गृह म@<ालयमा मानव अिधकार इकाई Bथापना
२ जीवनको अिधकारको सरु 0ा र • सिं वधानमा नै Bवत@< Xपमा बाँaन पाउने हकको YयवBथा र मृJयु
मृJयदु ^डको सजायलाई &ितब@ध द^डमा &ितब@ध
३ समानताको हक र नागNरक हकको • संिवधानमा मौिलक हकको Xपमा समानताको हकको YयवBथा
सुर0ा • सरकारले कानूनी उपचारका लािग सहायता गनK YयवBथा
४ यातना वा दYु यIवहारबाट Bवत@<ता • संिवधानले यातनािवX}को हकको YयवBथा गरे को
• घरे लु िहंसािवX} कानुनी YयवBथा रहेको
५ दासJव र जबजIिBत Žमबाट • मानव बेचिबखन िनय@<णसmब@धी ऐनले जबजIिBतŽममा लगाउन
Bवत@<ता &ितब@ध गरे को
६ Bवत@<ता र YयिZगत सुर0ाको हक • संिवधानमा Bवत@<ता र सुर0ाको हकको YयवBथा गNरएको
• सुर0ा िनकायहXको YयवBथा रहेको
७ Bवत@< आगमन, बसोबास, पेशा र • नेपालको सिं वधानले मौिलक हकको Xपमा यी सबै हकलाई
रोजगारीको Bवत@<ता सिु नि[त गरे को
८ िवदेशी नागNरकको देशिनकाला गदाI • &वेशा“ा, अ£ागमन ऐनको YयवBथा
कानुनी उपचारको हक • अEयागमन िवभागको YयवBथा

212
 Q.सं. प0 रा\|लाई िसिजIत दाियJव नेपालको &यासहX
९ काननु को अगािड समानताको • कानुनबमोिजम सबै समान हfने
सुिनि[तता • समान संर0णको अिधकार सुिनि[त गNरएको
१० सगं िठत हfने, संघसBं था खोVने • नेपालको सिं वधानले मौिलक हकको Xपमा यो हकलाई सुिनि[त
Bवत@<ताको सिु नि[तता गरे को
११ मिहला पX ु षले िववाह गनK Bवत@<ता • २० वषI उमेर पगु ेका मिहला पX
ु षबीच िववाह गनI पाउने YयवBथा
• अ@तरजातीय िववाहलाई संर0ण गNरएको
१२ बालबािलकालाई नाम तथा • नेपालको संिवधानले बालबािलकालाई नाम, पिहचान र
पNरवारको पिहचानको हक पालनपोषणको हकको YयवBथा गरे को
• ज@म दताI तथा पिहचानका लािग के ि@Rय पिpजकरण िवभाग र
Bथानीय तहहXबाट कायI भैरहेको
१३ सामािजक मु¢ामा सहभागी हfने • नेपालको संिवधानमा राnयका नीितहXमा यो YयवBथा भएको
नागNरक हकको सुिनि[तता
१४ धमI, संBकृ ितको हकको सुिनि[तता • नेपालको संिवधानले नेपाललाई धमI िनरपे0 मुलुक घोषणा गरे को
• धमI र संBकृ ितको हकको YयवBथा गरे को
१५ अVपस€ं यक, आिदवासी, उJपीिडत • दिलत आयोग, आिदवासी आयोग, मिु Bलम आयोग, मधेसी
समदु ायको सरु 0ा र सरं 0ण आयोग, थाX आयोग आिदको सवं ैधािनक YयवBथा रहेको
१६ @यूनतम तथा समान nयालाको • नेपालको संिवधानमा िलङ् गको आधारमा nयाला वा पाNरŽिमकमा
सुिनि[तता िवभेद गनI नपाइने YयवBथा रहेको
• Žम ऐन, करार ऐन लगायतका कानुनले @यूनतम nयालाको YयवBथा
गरे को ।

नीितगत YयवBथालाई हेदाI नेपालले मानव अिधकारको सुिनि[तताका लािग धेरै &यासहX गरे को देिख@छ, जुन िनकै
सकाराJमक र &संशनीय पिन छ । तर कायाI@वयनको स@दभIमा भने नागNरकले महसुस गनI सwने गरी &भावकारी Xपमा
कायाI@वयन भएको देिखँदैन ।

चूनौतीहXः
• द^डहीनताको अ@Jय गनुI
• सबै नागNरकहXलाई समानताको अनुभव गराउनु
• राnयबाट सुर0ाको अनुभव गराउनु

(ख) मानवीय सहायतासmब@धी सि@ध सmझौताहX

• &ायः यु}कालीन अवBथा, िवपदक ् ो अवBथा र अ@य संकटको अवBथामा मानवीय सहायता उपलgध गराउने
स@दभIमा मानवीय सहायतासmब@धी सि@धहX भएका हf@छन् ।
• नेपालले हालसmम ४ वटा मानवीय सहायतासmब@धी सि@धको प0 रा\| भएको छः
i. Convention for the Amelioration of the condition of the Wounded and Sick in Armed
Forces in the Field, 1949
ii. Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded, Sick and
Shipwrecked Members of Armed Forces at Sea, 1949
iii. Convention relative to the Treatment of Prisoners of War, 1949
iv. Convention relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War, 1949
• नेपालले उपरोZानसु ारका सि@धहXको प0 रा\| भएको भएता पिन यससmब@धमा खासै चचाI भएको पाइँदैन ।

213
• नेपालको दसवषK M@Mकालीन अवBथामा यी सि@धहX सा@दिभIक भए तापिन सो समयमा समेत खासै यसतफI Eयान
गएको देिखँदैन ।

Q.सं. प0 रा\|लाई िसिजIत दाियJव नेपालको &यासहX

१ िनश\< र यु}मा सहभागी नभएका सवIसाधारण नागNरकलाई हमला • सश„ यु}का घाइते र सिहद
नगनK / 0ित नपु~ने सुिनि[तता गनK पNरवारलाई आिथIक सहायता
२ &ितबि@धत हितयारहXको &योग नहfने सिु नि[तता गनK उपलgध गराएको ।
३ यु}का घाइते लडाकुहX र िबरामीहXको सुर0ा र उपचारको
सुिनि[तता गनK
४ यु}मा बालबािलकाको &योगमा ब@देज गनK
५ वातावरणीय ±ास र मानव BवाBŒयमा नकाराJमक असर पनK
िQयाकलापमा ब@देज लगाउने
६ सांBकृ ितक र &ाकृ ितक सmपदाको संर0णमको सुिनि[तता गनK

(ग) वातावरण संर0णसmब@धी सि@ध सmझौताहX

सि@ध िसिजIत दाियJव नेपालको &यास
रामसार सि@ध, १९७१ • िसमसार 0े<को संर0ण गनK, • सि@ध अनुमोदन गरे को
• पानी वा िसमसार 0े<को जीवहXको • हालसmम १० वटा 0े<लाई िव{ िसमसार
संर0ण गनK 0े<को सचू ीमा सूचीकृ त गराइसके को
• पयाIवरणीय ±ास रोwने
• मानवीय अितQमण रोwने
• िसमसार 0े<को मह¬वलाई &व}Iन गनK
• िसमसार 0े<को िववेकपूणI &योग गनK
लोपो@मुख &जातीको • • सन् १९७५ मा सि@ध अनुमोदन गरे को
अ@तराIि\|य Yयापार • हालसmम ४७ &जाितका Bतनधारी र
सmबि@ध सि@ध, १९७३ ११० &जाितका पँ0ीहX, १८ &जाितका
(CITES) सरीसृप, ३ &जाितका पुतली, १
&जाितको उभयचर, र १४ &जाितका
िबXवाहX CITES अनुसूचीमा
सूचीकृ त गरे को
जैिवक • जैिवक िविवधताको िदगो उपयोग •
िविवधतासmब@धी • जैिवक &िविध र जैिवक cोतको &व}Iन
सि@ध, १९९२ र सरं 0ण
• लाभको समतामल ू क िवतरण
जलवायु • 5ीन हाउस ~यास उJसजIनको राि\|य • सन् १९९४ मा सि@धलाई अनुमोदन
पNरवतIनसmब@धी संयुZ इ@भे@टरी तयार गनK गरे को
रा\| संघीय सि@ध, • अनुकूलनका कायIQमहX सpचालन गनK • राि\|य अनुकूलन कायIयोजना (NAPA)
१९९२ • कावIन उJसजIनलाई wयोटो र Bथानीय अनुकूलन कायIयोजना
बे@चमाकI अनुसार कटौती गनK (LAPA) कायाI@वयनमा Vयाएको

(घ) Yयापारसmब@धी सि@ध सmझौताहX

214
 सि@ध सmझौता िसिजIत दाियJव नेपालको &यास
• िव{ Yयापार संगठन • लगानीमा सम@वय • WTO को सदBयता िलएको, तर
(WTO) • लगानीलाई सहजीकरण बहfप0ीय Bवत@< Yयापार सि@ध गरे को
• G-20 • लगानीसmब@धी कानुन र नीितहXको छै न
• SAFTA पारदिशIता • उदारीकरणको नीित अवलmबन गरे को
• BIMSTEC Bवत@< • भ@सार तथा अ@य वाधाहX Qमशः • िवदेशी लगानी नीित
Yयापार 0े< घटाउँदैजाने • भ@सार दरहX Qमशः घटाउँ दै गएको
• खुला नीितको अवलmबन •
•

• अ@तराIि\|य सि@ध सmझौताहXबाट िसजIना हfने दाियJवलाई ३ िकिसमका हf@छन्ः

- Binding obligation:
- Non-binding obligation
- Moral obligation

समBयाहXः
• सि@ध सmझौता गदाIः
- वाताIमा कमजोर सहभािगता
- कमजोर वाताI 0मता
- कमजोर कूटनीितक सmब@ध र 0मता
- सि@ध सmझौताबाट िसजIना हfने दाियJवको उपे0ा
• सि@ध कायाI@वयनमाः
- सि@ध कायाI@वयनको कमजोर अवBथा
- राnयको कमजोश शासन प}ित
- आिथIक एवं संBथागत 0मताको अभाव
- नागNरकको कमजोर चेतनाBतर
- Follow up mechanism को कमजोर अवBथा
- प0 रा\| भएका सि@ध कायाI@वयनका लािग आवxयक घरे लु कानूनहX समयमा नब@ने/नबनाईने
- कमजोर &ितवेदन &णाली, िनयिमतताको कमी
- िववाद िनXपण &णालीको कमजोर अवBथा

चनू ौतीहXः
• आ@तNरक 5हण 0मता, अनक ु ू लन 0मता र कूटनीितक 0मताको सtु ढीकरण गनK
• िव{ समदु ायका अ@य मल
ु क
ु हXसँगको अ@तरिनभIरता वृि} गद– िव{Yयापीकरण, आिथIक उदारीकरण र अ@तराIि\|य
सि@ध सmझौताले िसजIना गरे को अवसरबाट लाभ िलनु
• अ@तराIि\|य जगतमा आ”नो पिहचान बनाउनु

समBया समाधानका उपायह¥ः

• सि@ध सmझौताको प0 रा\| हfनुपूवI Jयसबाट &ा˜ हfने उपलgधी र िसजIना हfने दाियJवको सु§म िवŸेषण गरे र मा<
िनणIय गनK, जब िनणIय गNर@छ तब सोको पूणI कायाI@वयनका लािग कितब} रहने
• अ@तराIि\|य &ितव}ता अनुXप मुलुकिभ< हर िकिसमले सmझौताको कायाI@वयन गनK,
• &ितव}ता कायाI@वयनको Plan of Action तथा Follow up mechanism िवकास गनK,
• राि\|य सmपकI सBं थाको सबलीकरण गनK,

215
• अ@तराIि\|य &ितव}ता र सि@धमा रहेको &ावधान अनुXप घरे लु कानून िनमाIण गनK/आवxयक संशोधन गनK,
• िनयिमत र तोिकएको ढाँचामा &ितवेदन पेश गनK स0म &णालीको िवकास गनK,
• बहfप0ीय &ावधानहXको िवषयहXका सmब@धमा Proactive Xपमा छलफल वाताIमा सहभािग हfने,
• वाताI तथा सmझौताकालािग कूटनीितक, कानूनी तथा Yयवसाियक द0ता अिभवृि} गनK ।

216
के ही चिचIत सि@धहXः

नेपाल-भारत शाि@त तथा मै<ी सि@ध, १९५०

नेपाल भारत शाि@त तथा मै<ी सि@ध
(जलु ाई ३१/१९५०)

नेपाल र भारत सरकार शतािgदय‹देिख दुई मुलुकका बीच रिहखाएको िम<तापूणI सmब@ध&ित रहँदै उZ सmब@धलाई अ¥ िवकिसत र
सुदुढ पारी दुई मुलुकको शाि@तलाई िनर@तरता िदने उ¢ेxयले -

परBपर शाि@त तथा मै<ीसि@ध गनK िन[य गरी यो सि@ध गनK िनmनिलिखत YयिZहXलाई सmपूणI अिधकारसिहत &ितिनिध िनयुZ गNरएको
छ । जसमा नेपालका तफI बाट महाराज, &धानम@<ी तथा सव•aच सेनापित मोहन शmशेर जगं बहादुर राण र भारत सरकारका तफI बाट
नेपालमा भारतका महामिहम राजदूत च@Rे{र&साद नारायणिसंहले एकअकाIको अिधकार प< जाँदा ठीक र रीतपूवIकको ठहयाIइएकोले
देहायका&ब@धहXलाई Bवीकारे का छन् ।

धारा-१
नेपाल भारत सरकारका बीच Bथायी शाि@त र िम<ता रिहरहनेछ । दुवै सरकार परBपरमा एक अकाIको पूणI &भुसrा, 0े<ीय अख^डता र
Bवत@<ता&ित सmमान र समथIन गनI Bवीकार गदIछन् ।

धारा-२
दुबै सरकार परBपरमा कायम रहेको िम<तापूणI सmब@धमा खलल पनI जाने सmभावना रहने गरी कुनै िछमेक>सँग गmभीर खटपट वा िववाद
उJप@न भएका एक अकाIलाई जानकारी िदने &ितव} छन् ।

धारा-३
धारा १ मा उVलेख भएअनसु ार सmव@ध Bथापना गनI र Jयसलाई कायम गनIका लािग दबु ै सरकार आवxयक कामकाजको ससु pचालनका
लािग आवxयक कमIचारी र आ”ना &ितिनिधहXMारा एक अकाIसँग कूटनीितक सmब@ध रा€न राजी छन् ।
ती &ितिनिधहX र तोिकएका कमIचारीहXले पारBपNरक आधारमा &चिलत YयवBथाअ@तगIत अ@तराIि\|य काननू ले &दान गरे का सबै
कूटनीितक िवशेषिधकार र उ@मुिZहXलाई उपभोग गनKछन् । यी अिधकारहX दुबैमEये एक मुलुकको कूटनीितक सmब@ध भएको कुनै
अक• मुलुकका समानBतरका YयिZहXलाई िदइएका अिधकारभ@दा कुनै पिन हालतमा कम हfने छै नन् ।

धारा-४
दुबै सरकारहX एक अक• मुलुकका तोिकएका शहर, ब@दरगाह र अ@य BथानहXमा बBने महावािणnयदूत, वािणnयदूत, उपवािणnयदूत
र वािणnय &ितिनिधहX िनयुZ गनI मpजुर छन् ।
महावािणnय दूत, उपवािणnयदूत र वािणnय &ितिनिधहXलाई उनीहXको पदािधकारमा िनयुिZको वैधािनक &माणप< &दान गNरनेछ
।
ती पदािधकारी या िनयिु Zको वैधािनक &माण प<लाई सो &दान गनK मल
ु ुकले आवाxयक ठानेमा िफताI िलन सwनेछ । सmभव भएका
Jयसरी फताI िलइनुको कारणको जनाउ िदन सिकनेछ ।
मािथ उVलेिखत YयिZहXले पारBपNरक आधारमा ती सबै हक िवशेषािधकार र उ@मिु ZहXको उपयोग गनKछन्, जनु ती मलु क
ु का समान
Žेणीका YयिZहXलाई &दान गNरएको छ ।

धारा-५
नेपाल सरकारलाई आ”नो सुर0ाका लािग आवxयक पनK हातहितयार, िव\फोटक सामा5ी या गोलीगÅा, कलपूजाI आिद Bवत@<तापूवIक
भारतीय भूिमबाट र भारतीय भूिम भएर आयात गनK अिधकार रहनेछ । यी &व@धलाई कायI¥प िदन दुबै सरकारले परBपरमा परामशI गरी
एउटा कायI&णाली तय गनKछन् ।

धारा-६
दबु ै सरकार नेपाल र भारतबीच िव£मान असल िछमेक>पन र िम<ताको &तीकBव¥प एकले अक• देशका नागNरकहXलाई आ”नो
मुलुकका औ£ोिगक र आिथIक िवकासका मािमलाहXमा सहभागी हfन तथा आिथIक िवकाससँग सmबि@धत मािमलाहXमा िदइने
सहfिलयत र ठे wका प9ाहXमा राि\|य Yयवहार &दान गनKछन् ।

217
 धारा-७
नेपाल र भारत दुबै देशका सरहकारहX समान आधारमा एक अक• देशका नागNरकहXलाई आ-आ”नो भू-भागमा बसोबास तथा
सmपिrको भोगचलन गनK, उ£ोग र YयापाNरक कारोवारमा भाग िलने, डुलिफर गनK र यBतै &कारका अ@य िवशेषािधकारहX &दान गनI
Bवीकृ त &दान गदIछन् ।

धारा-८
जहाँसmम यहाँ उVलेख भएका कुराहXको सवाल छ ितनको हकमा यो सि@धले नेपाल सरकार र भारत सरकारको तफI बाट िvिटश
सरकारको बीचमा भएका सबै सि@धहX, संझौताहX र &ित“ाप<हXलाई खारे ज गरे को छ ।

धारा-९
यो सि@ध दुबै सरकारले हBता0र गरे को िमितदेिख लागू हfनेछ ।

धारा-१०
कुनै एक मल
ु क
ु ले एक वषIको सचू ना िदई खारे ज नगरे सmम यो सि@धको अिBतJव रिहरहनेछ ।

काठमाड‹मा िवसं २००७ साल साउन १६ गते तदनसु ार ई{ी सवं त १९५० जल
ु ाई मिहनाको ३१ ताNरखका िदन यो सि@धको दबु ै &ितमा
हBता0र भयो ।
हBता0र :
च@Rे{र&साद नारायण िसंह (भारत सरकारको िनिमr)
मोहन सmशेर जंगबहादरु राणा (नेपाल सरकारको िनिमr)

• िव.सं. २००७ साल साउन १६ गते सोमबार (31 July, 1950) काठमा^ड‹मा नेपाल र भारतबीच शाि@त तथा मै<ी
सि@ध सmप@न भएको िथयो जुन बेला १ सय ४ वषK राणा शासन आ”नो अि@तम &हरमा िथयो ।
• Jयस बेलाको पNरिBथितको कुरा गदाI चीनमा कmयिु नu शासन भखIरै आएको िथयो भने ितgबतको चीनमा औपचाNरक
िवलय भइसके को िथएन । ितgबतमािथ चीनले धावा बोVन भने थािलसके को िथयो । यसले एकातफI भारत सश ं िकत
िथयो भने अक• तफI चीन ितgवतमा आउँदा राणाहXलाई पिन नेपालको अिBतJव र Bवत@<ताको िच@ता नहfने कुरा
िथएन । यसै पNरवेशमा यो सि@ध भएको िथयो । यस िवषयमा पि[मा रा\|हX पिन सचेत िथए । Jयसैले उनीहXको
पिन नेपाल-भारत बीचको यो सि@धमा समथIन िथयो ।
• के ही YयिZहXले तJकालीन &.म.मोहन शमशेरले जहानीय शासन जोगाउनका लािग यो सि@ध गरे का िथए भ@ने
गरे को पिन पाई@छ । राणा शासन अि@तम &हरमा आइपु~दा सrा जोगाउने Eयेय पिन उनीहXमा पwकै िथयो होला ।
• जmमा १० वटा धाराहX रहेको यो सि@धको धारा-१ मा भिनएको छ -“भारत सरकार र नेपाल सरकारबीच सदैव
शाि@त र िम<ताको सmब@ध रहने छ । दवु ै सरकारहX एक अकाIको पूणI सm&भूता, भु-अख^डता र Bवत@<ता
BवीकाछI न् र Jयसको सmमान गछI न् ।”
• वाBतवमा सन् १९५० सmम आइपु~दा नेपाल एउटा Bवत@< रा\|का Xपमा Bथािपत त िथयो । तर, बेलायत र
अमेNरकाबाहेकका अक• मुलुकसँग हा•ो दौJय सmब@ध िथएन । संयुZ रा\|संघको सदBयता &ा˜ भएको िथएन ।
धेरैले नेपाललाई Bवत@< रा\|का ¥पमा िच@दैन िथए । नेपाललाई औपचाNरक ¥पमा यो हैिसयत &ा˜ िथएन । यBतो
अवBथामा यो सि@ध माफI त &u भाषामा नेपाल र भारतले एक अकाIको सm&भूता, Bवत@<ता र भू-अख^डता Bवीकार
गरे का िथए । Jयसको सmमान गनK बताएका िथए ।
• यो सि@धको एक &मुख &ावधान भनेको नेपाल र भारतबीच एक अकाI देशका बािस@दा एक अकाI देशमा िबना
राहदानी तथा िभसा आवत्-जावत् गनI, बBन, Yयापार-Yयवसाय गनI पाउने YयवBथा हfनु हो ।
• तर आजको िदनमा हेदाI १९५० को नेपाल-भारत शाि@त तथा मै<ी सि@ध नेपालमा सबैभ@दा कम बुिझएको र सबैभ@दा
धेरै राजनीित गNरएको िवषय बनेको छ । सि@ध हBता0र भएको साढे ६ दशकभ@दा बढी भइसwदा पिन अझै यो
िववादको घेराबाट मुZ हfन सके को छै न । उZ सि@धमा रहेका ५ िववादहX (BBC Nepali Service):
१. असमान Bतरमा हBता0र:
- सन् १९५० को सि@धमा नेपालतफI बाट ताJकालीन &धानम@<ी मोहन शmशेर र भारततफI बाट तJकालीन
भारतीय राजदतू च@Rे{र&साद नारायण िसंहले हBता0र गरे का िथए ।

218
 - साथै यो सि@ध JयBतो बेला भएको िथयो जितबेला ताJकालीन राणा शासक आ”नो सrा जोगाउन हदैसmम
लिचलो भएर सmझौता गनK िBथितमा िथए र उrरी िछमेक> चीनले ितgबतमा आ”नो पाइला िवBतार
गNरसके को िथयो जसका कारण िचि@तत भारत िछटो सmझौता गनI आतुर िथयो ।
२. Bवत@< &ितर0ा र िवदेश नीित
- १० वटा धारा भएको सन् १९५० को सि@धको धारा २ मा कुनै िछमेक> मुलुकसँग गmभीर मतभेद वा
असमझदारीको अवBथा आए एकअकाIलाई खबर गनK उVलेख छ ।
- सि@धलाई थप Yया€या गNरएको पाँच बुँदे िववादाBपद प< ‘लेटर अफ एwचेpज’ को पिहलो बुँदामा दवु ै
सरकारले एकअकाIको सुर0ामा िवदेशी हBत0ेपकताIको खतरा सहन नगनK र Jयोसँग जुEनका लािग
सVलाह गनK तथा सामूिहक &JयाQमण उपाय अपनाउने उVलेख छ ।
- सि@ध भएको ९ वषIपिछ सावIजिनक उZ ‘लेटर अफ एwसचेpज’ मा टेकेर भारत अनौपचाNरक ¥पमा
बारmबार नेपालको िवदेश र &ितर0ा नीित िदVलीको सVलाहमा चVनुपनK अडानमा देिख@छ । तर नेपालले
भने Jयो गलत Yया€या भएको तकI गद– आएको छ ।
३. &ाकृ ितक cोतमा &ाथिमकता
- ‘लेटर अफ एwसचेpज’ कै चौथो बुँदामा नेपालमा &ाकृ ितक cोत वा औ£ोिगक योजना िवकासमा कुनै
िवदेशी सहायता िलने भए भारतलाई &ाथिमकतामा िदइनुपनK उVलेख छ । Jयसलाई नेपालमा धेरैले
आफूहXको अपार जलcोतमा &भJु व जमाउने भारतीय &यासका ¥पमा ब•ु छन् ।
- चौथो बँदु ाको उZ िवषयलाई सि@धको धारा ६ मा औ£ोिगक र आिथIक िवकासमा एकअकाIका
नागNरकलाई &ाथिमकता िदने भनेर मा<ै उVलेख गNरएको छ ।
४. एकअकाIका नागNरकलाई राि\|य Yयवहार
- बसोवास, सmपिr खNरद, Yयापार र वािणnयमा सहभािगता वा आवातजावतका लािग एकअकाIका
नागNरकलाई राि\|य Yयवहार गनK सि@धको धारा ७ मा उVलेख छ ।
- ‘लेटर अफ एwसचेpज’को तेcो बुँदामा अिनयि@<त &ितBपधाIबाट नेपालमा नेपालीहXलाई जोगाउनका
लािग के ही समय िदने भिनए पिन सि@धको Jयही आधारमा राि\|य Yयवहार गNरए ठूलो जनसं€या भएको
भारतबाट नेपालजBतो सानो मुलुकमा मािनसहXको अिनयि@<त &वेश र &भुJव हfनसwने िच@ता नेपाली
प0मा सदैव देिख@छ ।
५. हातहितयार आयात
- सि@धको धारा ५ मा नेपालको सुर0ाका लािग आवxयक हातहितयार तथा सामा5ी भारतको भूिम हfँदै
Vयाउन नेपाल सरकारले पाउने र Jयसलाई कायाI@वयन गनK िविध दईु सरकारको छलफलबाट िनधाIरण गनK
उVलेख छ । तर ‘लेटर अफ एwसचेpज’को दोcो बुँदामा भारत सरकारको सहयोग र सहमितमा मा<ै JयBतो
आयात गनI पाइने उVलेख गNरएको छ ।
- यो िवषयलाई बेलाबेला भारतीय प0ले भारतबाट मा<ै हातहितयार खNरद गNरनुपनK वा अ@य मुलुकबाट
खNरद गदाI भारतलाई पूवI जानकारी िदनुपनK ¥पमा अŒयाIएको भ@दै नेपाली प0ले गुनासो गद– आएको छ ।
• नेपाल भारत &वु} िव“ समुहको बैठकमा नेपालले पेश गरे अनुसार सि@ध &ितको नेपालको मु€य चासोः
सि@धमा रहेको &ावधान नेपालको चासो
धारा २ : कुनै रा\|सँग ठूलो खलबल वा फाटो पनI आई यो धारा कायाI@वयन भएन । भारतले िवगतमा चीन र
Jयसबाट दईु सरकारको बीचमा रहेको मै<ी सmब@धमा पािकBतानसँगको यु}मा नेपाललाई जानकारी नै
खलल पनI जाने सmभावना देिखएमा दवु ै सरकारले गराएको िथएन । Jयसकारण यसको औिचJय देिखएको
परBपरमा सोको समाचार िदने िजmमेवारी कबुल गछI न् छै न ।
।

219
 सि@धमा रहेको &ावधान
धारा ५ : नेपाल सरकारलाई भारत राnय 0े<बाट
अथवा सो राnयको बाटो गरी नेपालको सुर0ा िनिmत
चािहने हातहितयार, कलपुजाI, गोलीगÅा, खरखजाना,
मालसामानको पैठारी गनK अिधकार छ । दईु सरकारले
परBपर सVलाह गरी यो ब@दोबBतलाई चालू गराउने
कारबाहीको तय गनKछन् ।
धारा ६ : भारत र नेपालको िछमेक> मै<ीभावको
&तीकBवXप दवु ै सरकारले आ”नो राnय 0े<मा रहेका
आदशI सरकारका जनतालाई आ”ना मुलुकको
औ£ोिगक र आिथIक िवकास तथा JयBतो
िवकाससmब@धी ठे wकाहXमा भाग िलन राि\|य
Yयवहार िदन कबुल गछI ।
धारा ७ : नेपाल र भारतले आ”नो राnय 0े<मा रहेका
अक• मुलुकका जनतालाई िनवास, सmपिrको भोग,
Yयापार, वािणnयमा भाग िलन, चलिफर गनI र अX
JयBतै &कारका िवशेषािधकारका िवषयमा पारBपNरक
तवरले समान िवशेषािधकार िलन कबुल गरे का छन् ।
नेपालको चासो
यो धाराअनुसार नेपालले भारत वा भारतको बाटोबाट
पिन हितयार Vयाउने अिधकार रा€छ भ@ने हो । २०४५
मा नेपालले चीनबाट ए@टी एयरQा”ट गन Vयाउँदा
भारतले िवरोध गद– नाकाब@दीसmम गरे को िथयो ।
Jयसैले यो धारामा नेपालले पुनरावलोकन चाहेको छ ।
नेपालजBतो सानो भूगोल र अथIत@<ले िवशाल
भारतका बािस@दालाई राि\|य Yयवहार गनI नसिकने
नेपालको &Bताव छ ।
दईु देशको जनसं€या र भौगोिलक आकार फरक
भएकाले यो धारा कायाI@वयन हfन नसwने र संशोधन
गनुIपनK नेपालको &Bताव छ । भारतले नेपालीलाई
िदएको अवसर िनर@तर िदइनुपनKमा नेपाली प0ले जोड
िदएको छ ।

• दवु ै देशका िव“, राजनीितकम¤, पवू I कूटनीित“ लगायत राखेर गठन गNरएको नेपाल-भारत &ब}
ु YयिZहXको
समूहले यो सि@ध लगायतका दईु प0ीय मािमलामा समयानुकूल पNरवतIनका लािग सुझाव िदने भ@दै औपचाNरक
छलफल सु¥ गरे को छ । आशा गर‹ भोलीका िदनमा सि@धमा रहेका असहमती र असमानतालाई आपसी समझदारीका
आधारमा संशोधन/पNरमाजIन गद– दईु देश बीचको सmब@ध अX बढी दNरलो ब@दैजाने छ ।

सगु ौली सि@ध, १९५०

• सन् १८१४ मा नेपाल र तJकालीन इu इि^डया कmपनी सरकार (अङ् 5ेज) बीचमा दईु वषIसmम घमासान यु} भए
प[ात् सुगौली सि@ध भएको िथयो । सन् १८१६ मा वीरगpज रwसौलभ@दा के ही तल सुगौल भ@ने ठाउँमा भएको उZ
सि@धमा नौवटा धारा छन् । Jयस सि@धमा नेपाल तफI बाट गजराज िमŽ र च@R शेखर उपाEयाय र अङ् 5ेजतफI बाट
wयाƒटेन vाड शाले हBता0र गरे का िथए । सो सि@धले नै वतIमान नेपालको राजनीितक सीमारे खा कोNरिदयो । यु}मा
हार भए प[ाJको अपमानजनक, असमान र लnजाBपद Jयस सि@धले मूलतः नेपालको एक चौथाइ भूभाग गुmयो ।
पि[म िकVला–काँगडा र पूवI िटBटासmम फै िलएको नेपाललाई मेची–महाकालीमा Vयाएर खुmaयाइिदयो ।

सगु ौली सि@ध

हBता0र िमितः २ िडसेmबर १८१५
कायाI@वयन िमितः ४ माचI १८१६

१. नेपाल र कmपनी सरकारबीच Bथायी शाि@त र िम<ता कायम गनK ।

२ य} ु हfनुभ@दा अगािड दुई देशबीचका िववाद 5Bत भू–भागहXमा नेपालले आ”नो दाबी Jयाग गनK र ती भू–भागहXमािथ कmपनी
सरकारको अिधकारलाई Bवीकार गनK ।
३. नेपालको िनmन िलिखत भ–ू भागहX कmपनी सरकारलाई िदनुपनK ।
(क) काली र रा˜ी नदीबीचको सबै तराई 0े<
(ख) रा˜ी र ग^डक>बीचको सmपूणI तराई
(ग) ग^डक> र कोशीबीचको तराई
(घ) मेचीदेिख ितuासmमको समBथल भू–भाग

220
 (ङ) मेची नदीदेिख पूवIको सmपूणI पहाडी भाग साथै नागरीको िकVला र ज~गासमेत गरी मोरङदेिख पहाडितर जाने नगरकोट मागI र
Jयस निजकको समu भ–ू भाग ४० िदनिभ< गोखाIली सेनाले खाली गनुIपनK ।
४. धारा ३ अनसु ारको ज~गा गमु ाउँ दा नेपाली भारदारलाई हानी हfन आएको 0ितपिू तI BवXप कmपनी सरकारले वािषIक दुई लाख रकम
नेपाललाई िदने ।
५. नेपालका राजा र उनका उrरािधकारीले पिन काली नदीदेिख पि[मका &देश र Jयहाँका िनवासीहXसँग कुनै सmब@ध रा€न पाउने
छै नन् ।
६. नेपालले िसिwकमको भू–भाग कुनै दाबी गनI नपाउने, नेपाल र िसिwकमबीच झगडा वा िववाद भएमा JयBता िवषयहX कmपनी सरकार
सम0 पेश गनK र कmपनी सरकारले गरे को िनणIयलाई नेपालले Bवीकार गनK ।
७. नेपालले िvिटश सरकारले गरे को पूवI Bवीकृ ित िबना िvिटश, युरोपेली वा अमेNरक>लाई आ”नो सेवामा भनाI गनI नपाउने ।
८. दुई देशबीच कायम भएका िम<ता एवं शाि@त सmब@धलाई सुtढ पानI दुवै देशका िमिनBटर एकअक• देशमा रहने ।
९. यो सि@धलाई नेपालका राजाले १५ िदनिभ< हBता0र गरी vाडशाहलाई बुझाउने र उनले पिन १० िदनिभ< गभनIर जनरलको Bवीकृ ित
गराउने ।

हBता0रकताIः गजराज िमŽ र च@R शेखर उपाEयाय (नेपाल सरकारको तफI )

ƒयNरस vाड् स (इBट इि@डया कmपनीको तफI )

221