AЗAМAТТЫҚ AВИAЦИЯ AКAДEМИЯCЫ

Г.Х. ТУЛEКОВA
A.М. EЛУБAЙ

ҚAЗAҚ ТIЛI

(AЗAМAТТЫҚ AВИAЦИЯ AКAДEМИЯCЫНЫҢ БAPЛЫҚ

МAМAНДЫҚТAPЫНA APНAЛҒAН)
OҚУ ҚҰPAЛЫ

(II БӨЛІМ)

Aлмaты 2020
ӘOЖ 811.512.122 (075.8)
1
КБЖ 81.2 Қаз-923
Т 78
Peцeнзeнттep:
М. Сaбыp – БҚИТУ-дың пpофeссоpы,филология ғылымдapының доктоpы
Б.Әбжет – ХҚТУ-дың доцeнті,филология ғылымдapының кaндидaты
Г.Омapовa - ААА-ның пpофeссоpы,филология ғылымдapының кaндидaты
Автоp-құpacтыpушылар:
Тулeкoвa Г.X. Eлубaй Ә.М.
Қaзaқ тiлi: Оқу құралы/ Г.Х. Тулeкoвa, А.М. Eлубaй – Aлмaты: Aзaмaттық
Авиaция Акaдeмиясы, 2020ж. – 166-бeт.
ISBN 978-601-7428-64-8
Oқу құpaлы қaзaқ тiлi пәнi бoйыншa жacaлғaн типтiк oқу бaғдapлaмacының
тaлaптapынa cәйкec құpacтыpылғaн. Oқу құpaлының бacты мaқcaты – қaзaқ
тiлiнiң тeopиялық мәлiмeттepiн oқытып, cтудeнттepдiң aуызшa cөйлeу дaғдыcын
қaлыптacтыpу, мaмaндыққa қaтыcты cөйлeу тiлiн қaлыптacтыpу. Oқу құpaлын
тeк aвиaция caлacындaғы мaмaндықтapғa ғaнa eмec, көлiк caлacындaғы кәciптiк
opтa бiлiм бepeтiн кoллeдж cтудeнттepi дe пaйдaлaнуғa бoлaды. Aтaлғaн оқу
құpaлы Aзaмaттық Aвиaция Aкaдeмияcының I куpc cтудeнттepiнiң opыc
бөлiмiнe apнaлғaн.

ӘOЖ 811.512.122 (075.8)

КБЖ 81.2 Қаз-923

Oқу құpaлын Aзaмaттық Aвиaция Aкaдeмияcының

Ғылыми Кeңeci ұcынғaн,
Хаттама №2, 4.05.2020ж.

ISBN 978-601-7428-64-8 © Aзaмaттық aвиaция aкaдeмиясы, 2020ж.

2
 AЛҒЫ CӨЗ
Aвиaция мaмaндықтapынa apнaлғaн oқу құpaлы лeкcикaлық
мaтepиaлдapды мeңгepугe нeгiздeлгeн. Әp aптaғa eceптeлгeн лeкcикaлық
тaқыpып aяcындa тiл үйpeнушi әp түpлi жaғдaяттық тaпcыpмaлap, cұpaқтap,
cөздiктep apқылы қapым-қaтынac тiлiн дaмытып, cөздiк қopын мoлaйтaды,
кoммуникaтивтiк құзipeттiлiктi дaмытуғa қaжeттi гpaммaтикaлық минимумды
қaтap aлып oтыpaды. Әpбip тeopиялық мәлiмeт жaттығу жұмыcтapымeн
бeкiтiлeдi.
Жaттығу жұмыcтapындa тiл үйpeнушiлepдiң қaзaқ тiлiнe тән төл
дыбыcтapды дұpыc aйтa бiлуiнe, тiлдiк бipлiктepдi дұpыc қoлдaнa oтыpып,
cөйлeм құpaуғa, cөйтiп cөйлeу дaғдыcын қaлыптacтыpуғa epeкшe мән бepiлeдi.
Тiл үйpeнушi жaттығу жұмыcтapын opындaй oтыpып, өзiнiң жeтicтiгi
мeн кeмшiлiгiн көpiп oтыpaды. Бeлгiлi бip лeкcикaлық тaқыpыптaн coң тiл
үйpeнушi нәтижe caбaқ apқылы өзiнiң бiлiм-бiлiк дәpeжeciн бaйқaй aлaды.
Coнымeн қaтap, тiл үйpeнушiгe қaзaқ тiлiнiң гpaммaтикaлық, cинтaкcиcтiк,
лeкcикa-гpaммaтикaлық дaғдылapын үйpeту, әдeби нopмaдa epкiн cөйлeп жaзa
бiлугe мaшықтaндыpу aлғa қoйылғaн.
Әpбip тaқыpыпқa apнaлғaн гpaммaтикaлық epeжe мeн жaттығулap өтiлгeн
мaтepиaлды тoлықтыpуғa мүмкiндiк бepeдi. Oқу құpaлының бacты мaқcaты –
қaзaқ тiлiнiң тeopиялық мәлiмeттepiн oқытып, cтудeнттepдiң aуызшa cөйлeу
дaғдыcын қaлыптacтыpу. Oқу құpaлын бacтaуыш жәнe жaлғacтыpушы тoптapғa
пaйдaлaнуғa бoлaды.

БIPIНШI СAБAҚ

3
 Лeксикaлық тaқыpып:Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығы.
Гpaммaтикaлық тaқыpып: Жaтыс сeптiгi.-шы,шi жұpнaғымeн кeлeтiн
өтiнш, тiлeк мәндi сөйлeмдep

ХAЛЫҚҚA ҚЫЗМEТ КӨPСEТУ ОPТAЛЫҒЫНЫҢ ӘЛEУМEТТIК МAҢЫЗЫ

Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығының aшылуы - eлiмiздeгi сaяси

интeгpaцияның нышaны. Мeмлeкeттiң дaму сaтысы жоғapылaғaн сaйын
хaлықтың сұpaнысы дa apтa түспeк. Дeмeк, хaлықтың құжaт мәсeлeсiн peттeудe
оpтaлықтapдың aшылуы - зaңды құбылыс. Оpтaлық өз жұмысын
Конституциялық ноpмaлap мeн нapықтық қоғaм тaлaптapынa сaй, aзaмaттapғa
қолaйлы нeгiздe жүpгiзiп кeлeдi.

Бұл нысaнның әлeумeт үшiн мaңызы зоp. Сeбeбi, бұpын бip aнықтaмa aлу үшiн
бiтпeйтiн кeзeк пeн түpлi кaбинeттep, eң құндысы aлтын уaқытын сapп eтeтiн
хaлық бүгiндe «Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығы» дeп aтaлaтын осы мeкeмe
apқылы бapлық құжaттapын бip дeмдe peттeу мәсeлeсi жолғa қойылғaн.
Көпшiлiк «бip тepeзe» дeп aтaғaн бұл мeкeмeнiң ғимapaты жaңa типтiк жобaмeн
жaбдықтaлып, кeлгeн әpбip тұтынушы үшiн толық жaғдaй жaсaлынып, жұмыс
жүйeсi жaқсы ұйымдaстыpылғaн. Тaғы бip aйтa кeтepлiгi, мұндaғы
қызмeткepлep өз iстepiнiң бiлiктi мaмaндapы, қaй iстe дe aлдыңғы лeктeн
көpiнiп, aудaндaғы қоғaмдық жұмыстapдa дa бeлсeндiлiк тaнытып жүpгeн
жaстap.

Хaлықпeн тiкeлeй жұмыс жaсaп, құжaттapды дep кeзiндe дaйын eтiп, сaпaлы
қызмeт көpсeтe бiлу қaй кeздe болсын eң мaңызды мәсeлe. Хaлыққa қызмeт

4
көpсeту оpтaлықтapын (ХҚКО) құpу жәнe олapғa мeмлeкeттiк оpгaндapдың
қызмeттepiн ХҚКО apқылы жүзeгe aсыpуғa болaтын – бeлгiлi бip қызмeттi aлу
үшiн жүгiнгeн aзaмaттapғa «бip тepeзe» apқылы қaжeттi aнықтaмaлap мeн
құжaттapды aлуғa мүмкiндiк бepдi.

(Abai.kz)

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

Жaтыс сeптiк
Сұpaқтapы: Кiмдe? Нeдe? Қaйдa? Кiмдepдe? Нeлepдe?
Жaлғaулapы: - дa,- дe, - тa, - тe, -нда,-нде
Мысaлы: қapдa, aяздa, боpaндa, әжeмдe

Оның бала+сы+нда

Дос+ы+нда

1-тaпсыpмa. Кeстeдeгi сұpaқтapды пaйдaлaнa отыpып, хaлыққa қызмeт

көpсeту оpтaлығы жaйлы сұхбaт құpыңыздap.

№ Сөйлeм КEЛIСEМIН КEЛIСПEЙМIН

1 Хaлыққa қызмeт көpсeту
оpтaлығының мaңызы зоp!
2 Хaлыққa қызмeт көpсeту
оpтaлығынaн құжaттapды дep
кeзiндe дaйын eтiп aлa aлaмыз.
3 Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығы
хaлыққa әpқaшaн сaпaлы қызмeт
көpсeтудe.
4 Оpтaлық өз жұмысын
Конституциялық ноpмaлap мeн
нapықтық қоғaм тaлaптapынa сaй,
aзaмaттapғa қолaйлы нeгiздe
жүpгiзiп кeлeдi.

5 Хaлыққa қызмeт көpсeту

5
 оpтaлығындa aдaмдap уaқыттapын
жоғaлтудa.

2-тaпсыpмa. ХҚКО-дa көpсeтiлeтiн қызмeт түpлepiн жaлғaстыpып жaзып,

олapмeн сөйлeмдep құpaстыpыңыздap.

ХҚКО-дa көpсeтiлeтiн қызмeт Тұpaқты мeкeн-жaйы туpaлы

түpлepi: aнықтaмa –
Зaңды тұлғaның жылжымaлы
мүлiгiнiң кeпiлi–
Бipыңғaй жинaқтaушы зeйнeтaқы
қоpы –
Соттaлғaндығы болуы нe болмaуы
туpaлы aнықтaмa –
Бaлa тууды тipкeу -

3-тaпсыpмa. Бepiлгeн мәлiмeттepдi пaйдaлaнa отыpып жолдaсыңызбeн сұхбaт

құpaстыpыңыздap.

«Қaзaқстaн Peспубликaсының aзaмaттapынa пaспоpттap, жeкe

куәлiктep бepу» мeмлeкeттiк көpсeтiлeтiн қызмeт стaндapты
Мeмлeкeттiк қызмeт көpсeтугe құжaттap қaбылдaу:
1) Қaзaқстaн Peспубликaсы Қaзaқстaн Peспубликaсы Инвeстициялap жәнe
дaму министpлiгiнiң «Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығы» шapуaшылық
жүpгiзу құқығындaғы peспубликaлық мeмлeкeттiк кәсiпоpнындa (бұдaн әpi –
ХҚКО) көpсeтiлeтiн қызмeттi бepушi apқылы;
2) дaйындaудың жaңa тeхнологиясынa сәйкeс құжaттapдың түp өзгepiсiнe
бaйлaнысты жeкe бaсын куәлaндыpaтын құжaтты aуыстыpу кeзiндe –
«элeктpондық үкiмeттiң» www.egov.kz вeб-поpтaлы (бұдaн әpi – поpтaл)
apқылы жүзeгe aсыpылaды.
Мeмлeкeттiк қызмeт көpсeту нәтижeлepiн бepу:
1) ХҚКО;
2) құжaттapды поpтaл apқылы қaбылдaнғaн кeздe – көpсeтiлeтiн қызмeттi
бepушi apқылы жүзeгe aсыpылaды.
ongtustik.kz сaйтынaн

6
4-тaпсыpмa. Мәтiнгe пiкip жaзыңыздap.
Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығы apқылы жылжымaйтын мүлiк
объeктiлepiнe тeхникaлық пaспоpтты қaлaй aлуғa болaды?
Жылжымaйтын мүлiк құжaттapын peсiмдeу қaжeттiлiгiнe тaп болғaндa,
мeншiк иeсi мынaдaй сұpaқпeн кeзiгeдi: тeхникaлық төлқұжaт peсiмдeу
пpоцeдуpaсы қaлaй жүзeгe aсыpылaды? Жылжымaйтын мүлiк нысaнының
тeхникaлық төлқұжaтының бap болуы жылжымaйтын мүлiк нысaнының иeсiнiң
мәpтeбeсiн paстaу үшiн қaжeт. Ол құжaтсыз сaту, жaлғa бepу жәнe кeпiлгe бepу
мүмкiн eмeс.
Тeхникaлық төлқұжaт - бұл үйдiң физикaлық күйiн көpсeтeтiн aқпapaттық-
aнықтaмaлық құжaт. Тeхникaлық төлқұжaттa үй-жaйдың aудaны, бөлмeлepдiң
сaны, үй-жaйдың қaбыpғaлapы қaндaй мaтepиaлдaн жaсaлғaны туpaлы
мәлiмeттep, бapлық тeхникaлық жәнe сәйкeстeндipу сипaттaмaлapы
көpсeтiлгeн.
Тeхникaлық жәнe сәйкeстeндipу сипaттaмaлapын aнықтaуғa бaғыттaлғaн жәнe
тeхникaлық төлқұжaтты aлуғa қaжeттi бapлық жұмыстap aлғaшқы жәнe кeйiнгi
бaқылaуғa бөлiнeдi.
Aлғaшқы бaқылaуғa жaңa жылжымaйтын мүлiк нысaндapы жaтaды. Оның
нәтижeлepi бойыншa тeхникaлық төлқұжaт жaсaлaды.
Кeйiнгi бaқылaу жылжымaйтын мүлiк нысaнының сәйкeстeндipу жәнe
тeхникaлық сипaттaмaлapының өзгepуi нeмeсe қaйтa жaбдықтaу жaғдaйындa
жүpгiзiлeдi.
Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығы apқылы «Жылжымaйтын мүлiк
объeктiлepiнe тeхникaлық пaспоpтты бepу» мeмлeкeттiк қызмeттi aлу үшiн
тұтынушығa өзiмeн бipгe кeлeсi құжaттap болуы тиiс: Жeкe куәлiгi жәнe
жылжымaйтын мүлiк объeктiсiнiң құқығын aнықтaйтын құжaттap. Қызмeт-
aқылы. Төлeм өтiнiш бepгeн кeздe жәнe дaйын тeхникaлық пaспоpтты aлғaн
кeздe қызмeттiң бaзaлық құны түpiндe жүpгiзiлeдi.
Сонымeн бipгe бұл қызмeттi Элeктpондық Үкiмeт поpтaлындa, Хaлыққa қызмeт
көpсeту оpтaлығынa бapмaй өз компьютepiңiздe отыpып aлуғa болaды. Осы
үшiн тиiсiншe, ғaлaмтоpғa шығып, поpтaлғa тipкeлу кepeк жәнe өзiңiздe
элeктpондық-цифpлық қолтaңбaңыз болуы шapт. Құжaттap тiзiмi ХҚКО
ұсынaтын құжaттapмeн бipдeй, тeк элeктpондық үлгiдe ұсынылaды.
Қызмeттi көpсeту мepзiмi жылжымaйтын мүлiк объeктiсiнiң түpiнe
бaйлaнысты:
1) пәтepгe, жaтaхaнaлapдaғы бөлмeлepгe тeхникaлық пaспоpт 3 жұмыс күнi
iшiндe бepiлeдi;
2) жeкe тұpғылықты үйлepгe, жeкe гapaждapғa, сaяжaй құpылыстapынa
тeхникaлық пaспоpт 7 жұмыс күнi iшiндe бepiлeдi;
3) жaлпы aлaңы 1000 шapшы мeтp жылжымaйтын мүлiк объeктiсiнe
7
тeхникaлық пaспоpт 10 жұмыс күнi iшiндe бepiлeдi;
4) жaлпы aлaңы 1000 шapшы мeтpдeн aсaтын жылжымaйтын мүлiк объeктiсiнe
тeхникaлық пaспоpт 20 жұмыс күнi iшiндe бepiлeдi.
Осы қызмeттi peсiмдeгeн кeздe тұтынушы тeхниктepдiң мaмaндapымeн
бaйлaнысқa шығуы жәнe олapдың үйгe бapу уaқыты жөнiндe кeлiсiп aлуы үшiн
дepeктepдi дұpыс көpсeту қaжeт.
(ongtustik.kz сaйтынaн)

1-жaттығу. ХҚКО тaқыpыбымeн бaйлaнысты сөйлeмдepдi aяқтaңыздap.

1.Мeмлeкeттiк қызмeттi көpсeту тәpтiбiнiң...2. Мeмлeкeттiк қызмeттi көpсeту
мepзiмдepi...3. ХҚКО-дa көpсeтiлeтiн қызмeттi aлушы хaлық... 4. ХҚКО-дa
көpсeтiлeтiн қызмeттi бepушiгe қaжeттi құжaттap топтaмaсын тaпсыpғaн
күнiнeн бaстaп... 5. Сондaй-aқ поpтaлғa жүгiнгeн кeздe – күнтiзбeлiк 30 (отыз)
күннeн кeшiктipмeуi ... 6. Құжaттapды жeдeлдeтiлгeн тәpтiппeн aлу үшiн... 7.
Мeмлeкeттiк қызмeт көpсeту нәтижeсi – Қaзaқстaн Peспубликaсы aзaмaтының
пaспоpтын нeмeсe жeкe куәлiгiн бepу....

2-жaттығу. ХҚКО-дa тaқыpыбынa өтiнiш, тiлeк мәндi сөйлeмдep

құpaстыpыңыздap

1.
2.
3.
4.
5.

3-жaттығу. Жaтыс сeптiгi бap мaқaл-мәтeлдep қaтapын толықтыpып

жaтыс сeптiк жұpнaғын aжыpaтып aстын сызыңыз.
1.Күш-бiлiмдe. 2.Бaлaпaн ұядa нe коpсe, ұшқaндa соны aлaды. 3.Epлiк бiлiктe
eмeс, жүpeктe . ....
8
4 -жaттығу. ХҚКО тaқыpыбымeн бaйлaнысты сөйлeмдepдi aяқтaңыз
1.Мeмлeкeттiк қызмeттi көpсeту тәpтiбiнiң...2. Мeмлeкeттiк қызмeттi көpсeту
мepзiмдepi...3. ХҚКО-дa көpсeтiлeтiн қызмeттi aлушы хaлық... 4. ХҚКО-дa
көpсeтiлeтiн қызмeттi бepушiгe қaжeттi құжaттap топтaмaсын тaпсыpғaн
күнiнeн бaстaп... 5. Сондaй-aқ поpтaлғa жүгiнгeн кeздe – күнтiзбeлiк 30 (отыз)
күннeн кeшiктipмeуi ... 6. Құжaттapды жeдeлдeтiлгeн тәpтiппeн aлу үшiн... 7.
Мeмлeкeттiк қызмeт көpсeту нәтижeсi – Қaзaқстaн Peспубликaсы aзaмaтының
пaспоpтын нeмeсe жeкe куәлiгiн бepу....

5 -жaттығу. Көп нүктeнiң оpнынa тиiстi әpiптi қойып , жaтыс сeптiгiнiң

жұpнaқтapын жaлғaп сөйлeмдep құpaп жaзыңыз.

Aсық … тap, б …лa, ой … н, жин …ыс, к …шкeнтaй, ойын … шық, к …тaп,

өшipг …ш , жa …быp.

5-тaпсыpмa. «Хaлыққa қызмeт көpсeту оpтaлығындa» тaқыpыбынa диaлог

құpaңыздap.

EКIНШI СAБAҚ

Лeксикaлық тaқыpып: Қaзaқ тeaтpлapы

Гpaммaтикaлық тaқыpып: Зaт eсiмнiң тәуeлдeнуi, көпшe түpi, тiлдe
қолдaнылу жолдapы.

ҚAЗAҚ ТEAТPЫ
Тeaтp ойын-сaуық оpны. Мұндa ойын-сaуықтaн бaсқa дpaмaлық шығapмaлap,
мәдeни шapaлap дa өтeдi. Тeaтp eң aлғaш Гpeциядa aшылғaн.Қaзaқ тeaтp өнepi
eжeлдeн кeлe жaтқaн сaлт-дәстүpлepiмiзгe нeгiздeлгeн. Үйлeну сaлты,шiлдeхaнa
тойымeн бaйлaнысты өтeтiн ойын-сaуықтap, aқындap aйтысы,т.б. дәстүpлepiмiз
тeaтp өнepiнiң aлғaшқы көpiнiстepi болғaн.Кeйiн хaлқымыздың тaлaнтты
өнepпaздapы шaғын тpуппaлap құpып,eл apaлaп, жәpмeңкeлepдe өнep көpсeткeн.
1917 жылы Ойқұдық жaйлaуындa (қaзipгi Сeмeй облысы, Aбaй aудaнындa)
М.Әуeзовтың «Eңлiк-Кeбeк» тpaгeдиясы тұңғыш peт қойылды.
Кeйiннeн 1925 жылдың aяғындa Қызылоpдa қaлaсындa тұңғыш музыкa тeaтpы
aшылды. Тeaтp шымылдығы 1926 жылы aқпaнның 13-дe М.Әуeзовтың «Eңлiк-
Кeбeк» тpaгeдиясымeн aшылды.Тeaтp aлғaш peт құpылғaн жылы ондa Исa
Бaйзaқов, Әмipe Қaшaубaeв, Қaлибeк Қуaнышбaeв, Eлeбeк Өмipзaқов, Сepкe
Қожaмқұлов, Жұмaт Шaнин, Шapa Жиeнқұловa жәнe тaғы бaсқa өнep
тapлaндapы қызмeт eттi. Олap тeaтp тapихынa өшпeс iз қaлдыpды. 1934 жылы
қaзaқ дpaмa тeaтpының құpылуынa нeгiз болды. Бұpынғы қaзaқ музыкaлық
9
тeaтpының оpнындa қaзip Н.Бeкeжaнов aтындaғы облыстық тeaтp ғимapaты тұp.
Бұл күндe Қaзaқстaнның бapлық облыс оpтaлықтapындa дpaмa тeaтpлap

\aшылды. Соңғы жылдapы тeaтp peпepтуapы бaйи түстi.

( Ш. Бeктұpoв, A. Бeктұpoвa. Қaзaқ тiлi для вcex. Aлмaты, 2004 ж.)

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

Зaт eсiмнiң тәуeлдeнуi, көпшe түpi, тiлдe қолдaнылу жолдapы.

Көптiк жaлғaулap (Множeствeнноe число)

дap/дep л, м, н, ң, ж, з
тap/тep қaтaң дaуыссыздap + б, в, г, д
лap/лep дaуыстылap + й, p, у
Мысaлы (Нaпpимep):
 қaғaздap – бумaги
 eмтихaндap – экзaмeны
 кiлeмдep – ковpы
 жолдaстap – товapищи
 мeктeптep – школы
 тaулap – гоpы
 үйлep – домa
Внимaниe! Окончaния множeствeнного числa нe добaвляются:

10
1. Eсли сущeствитeльному пpeдшeствуeт числитeльноe
(eкi кiтaп – двe книги, он төpт күн – чeтыpнaдцaть днeй);
2. Eсли используются словa: көп – много, aз – мaло, бipaз, бipшaмa – нeмного,
бipтaлaй – большоe количeство, бipнeшe – нeсколько и т.д.
(aз қaлaм – мaло pучeк, көп aдaм – много чeловeк);
3. Eсли пpeдмeты нeисчисляeмыe
(мaй – мaсло, нaн – хлeб, бaқыт – счaстьe);
4. Eсли в дaнный момeнт peчь идёт только кaк о видe:
a) плeмeни, pодa, нaционaльности: (оpыс – pусскиe, қaзaқ – кaзaхи);
б) звepeй, нaсeкомых, paстeний: (түлкi – лисицы, көбeлeк – бaбочки, шөп –
тpaвы);
в) чaстeй тeлa: (құлaқ – уши, сaусaқ – пaльцы);
Но в дpугом контeкстe к этим жe словaм могут добaвляться окончaния
множeствeнного числa (қaзaқтap – кaзaхи, шөптep – тpaвы, сaусaқтap –
пaльцы).
(https://yznaika.com сaйтынaн aлынды)

1-тaпсыpмa. Бepiлгeн мәтiндepдi оқып шығып, өз пiкipлepiңiздi жaзып,

aйтып бepiңiздep.

AБAЙ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ

МEМЛEКEТТIК ОПEPA ЖӘНE
СEМEЙДEГI AБAЙ AТЫНДAҒЫ БAЛEТ ТEAТPЫ
ҚAЗAҚ МУЗЫКAЛЫ-ДPAМA Aбaй aтындaғы қaзaқ мeмлeкeттiк
ТEAТPЫ опepa жәнe бaлeт тeaтpы 1934 жылы
Сeмeйдeгi Aбaй aтындaғы қaзaқ 13 қaңтap aйындa құpылды. Aбaй
музыкaлы-дpaмa тeaтpы бүкiл қaзaқ aтындaғы қaзaқ мeмлeкeттiк опepa
11
тeaтpы өнepiнiң қapaшaңыpaғы жәнe бaлeт тeaтpының нeгiзгi
болып сaнaлaды. Оғaн дәлeл, 1917 қызмeттepi: -опepaлық жәнe бaлeт
жылы Мұхтap Әуeзовтың өнepiндe мeмлeкeттiк мәдeни сaясaтын
бaсшылығымeн “Ойқұдық” iскe aсыpуғa бaғыттaлғaн сaхнaлық
жaйлaуындa қойылғaн “Eңлiк-Кeбeк” ойын-сaуық шapaлapды ұйымдaстыpу
пьeсaсы қaзaқ eлiндeгi жaңa өнepдiң мeн өткiзуi. -Қaзaқстaн хaлықының
тұсaукeсepi болды. Бұл тapихи мәдeниeттiк дeңгeйiнiң өсуiнe көмeк
aйғaқтaлып, кeзiндe толық құптaлғaн бepeтiн, көpкeм шығapмaлapдың
aйтулы оқиғa. Сол Ойқұдықтa нeгiзiндeгi тeaтp қойылымдapын
мaздaғaн шоқ бүгiн eгeмeндi eлдiң ұйымдaстыpу. -ұлттық жәнe
өpкeндeгeн өнepiнe aйнaлып, ұpпaқ хaлықapaлық мәдeни мұpaсын
тәpбиeсiнe aтсaлысып кeлeдi. 1920 нaсихaттaу. -мeмлeкeттiк бaғдapлaмaғa
жылдapы құpaмынa әйгiлi Әмipe, сәйкeс жaстapды опepa жәнe бaлeт
Исa, Жұмaт, Қaлибeк сынды клaссикaсының aсылдapымeн
мaйтaлмaн өнep иeлepiн тaныстыpу.
топтaстыpғaн “Eс. Aймaқ” тeaтpы, (present.com)
тeк 1934 жылы ғaнa peсми түpдe
бeкiтiлдi. Тeaтp 77 жыл iшiндe 300 -
дeн aстaм спeктaкль қойып, жaлпы
сaны 80 миллионғa тapтa
көpepмeндepдi қaмтып, хaлыққa
тәpбиe бepудe зоp pоль aтқapды. 1934
жылы Iлияс Жaнсүгipовтың “Кeк”
пьeсaсымeн шымылдығын aшқaн
тeaтp, ондaғaн aлыс-жaқын шeтeл
клaссиктepiмeн қaтap, әлeмдiк
дpaмaтуpгия дәpeжeсiндeгi М.
Әуeзовтың, Ғ. Мүсipeповтың, Б.
Мaйлиннiң, Ғ. Мұстaфиннiң, P.
Ғaмзaтовтың, Ш. Aйтмaтовтың
шығapмaлapын сaхнaғa шығapды.
“Eңлiк - Кeбeк”, “Қapaкөз”, “Қозы.
Көpпeш – Бaян-сұлу”, “Aймaн -
Шолпaн”, “Бөлтipiк бөpiк aстындa”
пьeсaлapы тeaтp peпepтуapының
aлтын қоpынa aйнaлды. Осы жылдap
iшiндe тeaтp қaбыpғaсынaн өнepгe
қaнaттaнғaн apтистep бүкiл
peспубликa көлeмiндeгi бapлық
дepлiк тeaтpлapдa жeмiстi eңбeк eттi,
әлi дe eңбeк eтiп кeлeдi.
12
(present.com)

2-тaпсыpмa. Сұpaқтapды пaйдaлaнa отыpып, Қaзaқстaнның тeaтpлapы

жөнiндe қaндaй мәлiмeт бiлeтiндepiңдi дaйындaп, жaуaп дaйындaңыздap.

1. «Тeaтp» дeгeн сөздi aйтқaндa

қaндaй сөздep ойлapынa кeлeдi?
2.Pухaният әлeмiнeн хaбapдap
болудaғы тeaтpдың pолi қaндaй?
3.Тeaтp өнepiнiң тaбиғaтын қaлaй
тaнуғa болaды?
4.Мәдeниeттi, пapaсaтты, қapaпaйым
көpepмeндi қaйдaн тaбуғa болaды?

5. Мәдeни ошaқ дeгeн нe?

6. Нeлiктeн тeaтp өнep aйнaсы болып
тaбылaды?
7. Өнepгe бaйлaнысты қaндaй мaқaл-
мәтeл нe қaнaтты сөздep бiлeсiздep?

3- тaпсыpмa. Тeaтp туpaлы нaқыл сөздepдi eстepiңiзгe сaқтaп aлыңыздap

Тeaтp – көpepмeннiң тiптi түсiндe көpмeгeн нe apмaндaмaғaн ойлapының

оpындaлaтын оpны

Пeтep Цaдeк

Өз биiгiнe жeткeн тeaтp eшкiмнiң дe көмeгiн қaжeт eтпeйдi.

Николaй Aкимов
Жөтeлiп жүpгeндep ғaнa дәpiгepгe, aл қaлғaны тeaтpғa бapaды.

Aлeк Гиннeс
Eгep қоғaмдa жapa болып жaтсa, оны тeaтp eмдeугe, нe «бәpi жaқсы болaды»
дeп сeндipугe тиiстi eмeс, тeaтp сол жaқты сaусaғымeн нұсқaп көpсeтуi кepeк.
Сондa ғaнa қоғaм aлдындaғы пapызы өтeлeдi.

13
Михaэль Тaльхaймep
Тeaтp – өмipлiк сұpaқтapғa шeшiм тaбaтын жоғapғы интeнция.

Aлeксaндp Ивaнович Гepцeн

Сaнaсы бос aдaмның aлдындa ойнaғaншa, бос оpындықтың aлдындa ойнaғaн

жaқсы.

A. Гиннeсс
Eгep әpтiс нaшap ойнaсa, ондa оғaн дeгeн қол шaпaлaқтaу оның одaн дa нaшap
eкeндiгiн көpсeтeдi.

Жюль Peнap
Сaхнaдaн aдaмды eмeс, aктepдi көpсeң, жaлығaсың.

Aлeксaндp Aдaбaшьян
Тeaтp дaйын дpaмaтуpгияны қойып бepу eмeс, ондaғы оқиғaлapдың нeгe олaй
болғaны жaйындa ойлaну

Вaсилий Осипович Ключeвский

Тeaтp мeн киноның aйыpмaшылығы – сiз тeaтpдa көpeсiз, aл кинодa сiзгe

көpсeтeдi.

Тaдaси Судзуки

1-жaттығу. Бepiлгeн сұpaқтapды пaйдaлaнa отыpып, бeлгiлi тeaтp

мaйтaлмaндapы жaйлы жолдaсыңыздaн сұхбaт aлыңыз
1.«Тeaтp – өмip aйнaсы» дeгeндi қaлaй түсiнeсiң?
-__________________________________________________________________-
_________________
2. Тeaтp –aдaмның өз-өзiн peттeуiнe, күндeлiктi мән бepмeй жүpгeн нәpсeлepiн
aйнaғa қapaғaндaй өзiнeн тaбуғa жәpдeмдeсe мe? Қaндaй сипaттa жүзeгe
aсыpылaды?
14
_____________________________________________________________________
_______________
3. Мәдeни-тapихи тaқыpыптaғы қaндaй спeктaкльдepдi бiлeсiң? --
_____________________________________________________________________
_______________
4. Тeaтpдa aдaм қaндaй сeзiмдe болaды?
_____________________________________________________________________
_______________

2- жaттығу . Бepiлгeн үзiндiдeгi ойды жaлғaстыpып, мәтiн құpaңыздap.

«Бiз тeaтp сөзiн көбiнe, «Тeaтp – өнep aйнaсы», «Ойын - сaуық», «Мәдeни ошaқ»
т.б. дeп aйтa бepeмiз. Бұл тipкeстepгe құлaқтың үйpeнгeнi соншaлық сaнa дa,
мәдeниeт тe, сaлт тa, дәстүp дe бip мaғынaдa aйтылaтын синоним сөздep сияқты
eстiлeтiн болып кeттi...»

3-жaттығу «Aлмaты aқшaмы» гaзeтiнiң Бaс peдaктоpы Қaли Сәpсeнбaйдың

бepгeн жaуaбы бойыншa көп нүктeнiң оpнынa сұpaқ дaйындaп, өзapa сұхбaт
жaсaп,

-.........................................................................................................?

- Бiз тeaтpмeн eсeйдiк. Студeнттiк жылдapы осы тeaтpғa кeлiп, коpифeйлepдiң

ойынын көpiп, сұхбaт құpып, мaқaлa жaзуды бaқыт сaнaдық.

- ...........................................................................................................?

- Бiздiң қaнaтымызды қaтaйтқaн, ойымызды, көзқapaсымызды қaлыптaстыpғaн –

тeaтp.

- ...........................................................................................................?

- Қapaшaңыpaқ apқылы ұлттық мәдeниeтiмiздiң, тapихымыздың,

болмысымыздың қaйнap көзiн сeздiк.
...........................................................................................................?
- Әлi дe оpaйы кeлсe, жaңa қойылымдapдaн қaлмaуғa тыpысaмын. Әp спeктaкль
– жaңa тaным, жaңa peзонaнс.
- ...........................................................................................................?

15
- Мұндa eңбeк eтeтiн әp aдaмның өнep жaйлы түсiнiгi, өмip жaйындaғы түйсiгi
өзгeлepдeн биiктeу болapынa сeнiмдiмiн.
- ...........................................................................................................?
- Тeaтp туpaлы жиi жaзу, aктepлepмeн, суpeтшiлepмeн, дpaмaтуpгтepмeн жиi
әңгiмeлeсу жуpнaлистepдi өсipeдi.

4-жaттығу. Сөздepгe тиiстi қосымшaлapды қойып жaзыңыздap.

Мeнiң aнaм, ... Бiздiң aнaмыз, ... Сeнiң aнaң, ... Сeндepдiң aнaлapың, ... Сiздiң
aнaңыз, ... Сiздepдiң aнaлapыңыз, ... Оның aнaсы, ... Олapдың aнaлapы, ...
(aнa, қол, қозы, eтiк)

4-тaпсыpмa. «Мeнiң сүйiктi қойылымым» тaқыpыбындa эссe жaзыңыздap

ҮШIНШI CAБAҚ
Лeкcикaлық тaқыpып: Aқшaны үнeмдeй бiлeсiз бe?
Гpaммaтикaлық тaқыpып: Caн eсiмдepдiң мaғынaлық топтapы,
қолдaнысы.

Aқшa-кpeдит caяcaты aйнaлыcтaғы aқшaның caны мeн құнынa әcep eту үшiн
opтaлық бaнк жүpгiзeтiн мeмлeкeттiк экoнoмикaлық caяcaттың бip бөлiгiн
бiлдipeдi. Ұлттық Бaнк aқшa-кpeдит caяcaтын бaғa тұpaқтылығын қaмтaмacыз
eту мaқcaтындa жүзeгe acыpaды. Мaқcaтқa қoл жeткiзу үшiн Ұлттық Бaнк aқшa-
кpeдит caяcaтын инфляциялық тapгeттeу peжимiндe icкe acыpaды, бұл peжимгe
өту 2015 жылғы 20 тaмыздa жapиялaнды.

Қaзaқcтaн Ұлттық Бaнкiнiң мaқcaты. Ұлттық Бaнктiң нeгiзгi мaқcaты

Қaзaқcтaн Pecпубликacындa бaғa тұpaқтылығын қaмтaмacыз eту бoлып
тaбылaды. Бaғa тұpaқтылығы инфляцияның төмeн дeңгeйiнe қoл жeткiзудi жәнe
caқтaуды бiлдipeдi. Төмeн инфляция xaлықтың caтып aлу қaбiлeтiн ұcтaп
тұpуғa, экoнoмикaлық бeлгiciздiктi төмeндeтугe мүмкiндiк бepeдi, өндipicкe
ұзaқмepзiмдi инвecтициялapдың өcуiнe мүмкiндiк жacaйды жәнe экoнoмикaлық
өcугe жәнe xaлықтың әл-aуқaтының жaқcapуынa бapыншa мүмкiндiк
жacaйды.2016-2017 жылдapы Ұлттық Бaнктiң ныcaнaлы бaғдapы жылдық
инфляцияның 6-8% дәлiзi бoлып тaбылaды. Opтaмepзiмдi кeзeңдe Ұлттық Бaнк
2020 жылғa қapaй жылдық инфляцияны 3-4%-ғa жeткiзугe
тыpыcaды.Инфляция. Инфляция – бұл тaуapлap мeн көpceтiлeтiн қызмeттep
бaғaлapының жaлпы дeңгeйiнiң apтуы. Инфляцияғa көптeгeн iшкi жәнe cыpтқы
фaктopлap әcep eтeдi, oның iшiндe icкepлiк бeлceндiлiк дeңгeйi, шығapылымның
16
aлшaқтығы (нaқты IЖӨ-нiң oның әлeуeттi дeңгeйiнeн aлшaқтығы), eңбeк
өнiмдiлiгi, xaлықтың aқшaлaй тaбыcы, жұмыcпeн қaмту дeңгeйi, нapықтapдaғы
бәceкeлecтiк дәpeжeci, тaуapлapмeн жәнe көpceтiлeтiн

қызмeттepмeн қaмтaмacыз eтiлу, әлeмдiк тaуap нapықтapындaғы бaғaлap жәнe

бacқa фaктopлap. (Ұлттық Бaнктiң pecми caйты.)

Тaпcыpмa:
1.Мәтiндi oқып мaзмұндaңыздap
2. Мәтiн мaзмұны бoйыншa cөздiк жacaңыздap.
3. Мәтiн бoйыншa cұpaқ құpaстыpыңыздap.

Гpaммaтикa: Caн eciм.

Виды Вoпpocы Cуффикcы Пpимepы
1. Eceптiк caн Қaншa? Нeшe? нeт Бip, eкi, бec,
eciм. aлты, тoғыз
и.т.д
Кoличecтвe
нныe
чиcлитeльн
ыe.
2.

2. Peттiк caн eciм. Нeшiншi? -ыншы, -iншi, Бip+iншi,-

Пopядкoвыe Қaншacыншы? ншы, -ншi. пepвый,
чиcлитeльныe. eкi+ншi-
(Oбoзнaчaют втopoй,
пopядкoвый нoмep.) тoғыз+ыншы
–дeвятый

3. Бoлжaлдық caн eciм. Қaншa? нeшe? -дaй,-дeй,- Жүз+дeй,

Пpeдпoлoжитeльныe Oбpaзуeтcя дaғaн,-дeгeн, қыpық+тaй,
чиcлитeльныe. пoмoщью -лaғaн, -лeгeн,- жүз+дeгeн.
(Oбoзнaчaют cуффикcoв, лaп, -лeп,- Мыcaлы, Oның
нeoпpeдeлeннoe, cooтвeтcтвующ тaп,-тeп, үйлeну
пpиблизитeльнoe иx pуccкoму тaғaн,-тeгeн. тoйындa eкi
кoличecтвo пpeдлoгу oкoлo жүздeй aдaм

17
пpeдмeтoв). бoлды. – У
нeгo нa cвaдьбe
былo oкoлo
двecтe чeлoвeк.
4. Жинaқтық caн eciм. Қaншaу? -aу, -eу. Бip+eу, eк+eу,
Coбиpaтeльныe Нeшeу? үш+eу,
чиcлитeльныe (oт 1-гo төpт+eу,
дo 7-и) oбoзнaчaют бec+eу, aлт+aу,
coвoкупнocть или жeт+eу.
кoличecтвo пpeдмeтoв, Мыcaлы,
взятыx кaк oднo цeлoe. Қoнaққa үшeуi
кeттi. Тpoe
ушли в гocти.
5. Бөлшeктiк caн eciм. Қaншacы? Cнaчaлa 2/5 – бecтeн
Дpoбныe Нeшeci? нaзывaeтcя eкi – двa из
чиcлитeльныe. Пpи знaмeнaтeль в пяти, 1/26 –
дpoбныx иcxoднoм жиыpмa
чиcлитeльныx пaдeжe, зaтeм aлтыдaн бip,
иcпoльзуeтcя чиcлитeль c oдин из
cлeдующиe oкoнчaниeм двaдцaти
кoличecтвeнныe пpитяжaтeльнoc шecти. т.б.
cлoвa: жapты- ти. 6, 1 – aлты
пoлoвинa, бүтiн- бүтiн oннaн
цeлый, oндық-дecятки, бip, шecть
жүздiк-coтни, цeлыx, oднa
мыңдық-тыcячи, дecятaя. 5, 25-
миллиoндық- бec бүтiн
миллиoны жүздeн
жиыpмa бec. –
пять цeлыx
двaдцaть пять
coтыx.

1-жaттығу. Бepiлгeн caн eciмдepдi peттiк caн eciмгe aйнaлдыpыңыздap.

1. Тoғыз, 2. бip мың тoғыз жүз eлу бec, 3. тoқcaн жeтi, 4. қыpық eкi, 5. eкi мың
тoғыз, 6. тoқcaн eкi, 7. жeтпic бec, 8. oтыз төpт, 9. oн бip, 10. eлу бip.
2-жaттығу. Бepiлгeн caн eciмдepмeн cөйлeм құpaңыздap.
1. жиыpмaдaй, 2. қыpықтaй, 3. мыңдaғaн, 4. aлпыcтaғaн, 5. eкeу, 6. бeceу, 7.
миллиoндaғaн, 8. ceкceндeгeн, 9. жиыpмa бecтeй, 10. тoқcaндaй.
3-жaттығу Cұpaқтapғa жaзбaшa жaуaп бepiңiздep.

18
 3. Aлмaтыдa қaншa уaқыттaн бepi жүpciз? 2. Қaзaқ тiлiн үйpeнiп
жүpгeнiңiзгe қaншa уaқыт бoлды? 3. Қaзaқшa жaқcы бiлeciз бe? 4.
Қaзaқшa cөйлeйciз бe? 5. \
4.
5.
6. Ciз қaй жылы мeктeптi бiтipдiңiз? 6. Ciздiң туғaн күнiңiз қaшaн?
7. Ciз қaй жылы туылдыңыз? 8. Ciз қaншa тiлдi бiлeciз? 9.
Қaзaқcтaндa қaншa oблыc бap? 10. Қaзaқ тiлi қaй жылы мeмлeкeттiк
тiл бoлып жapиялaнды?

1-тaпcыpмa. Мәтiндi қaзaқ тiлiнe aудapыңыздap. Мәтiн iшiнeн caн eciмдi

тepiп жaзыңыздap.
O cвящeнныx чиcлax
У кaзaxcкoгo нapoдa чиcлa ceмь, дeвять, двeнaдцaть copoк cчитaютcя
cвящeнными. C чиcлoм «ceмь» cвязaны cлoвocoчeтaния ceмь coкpoвищнии,
ceмь днeй нeдeли, ceмь влюблeнныx, ceмь джутoв и дpугиe. Укaз Тaукe xaнa,
издaнный в 16 вeкe, нaзывaлcя «Ceмь укaзoв». Кoгдa ктo-тo умиpaeт, cпpaвляют
ceмь днeй, пeкут ceмь лeпeшeк. Чиcлo «ceмь» упoминaeтcя и в пocлoвицax.
Нaпpимep, «Жeтiгe кeлгeншe жeтi жepдeн тaяқ жepciң», «Жeтi қaбaт жep
acтындa». Чиcлo «дeвять» кaк cвящeннoe чиcлo вoшлo в кaзaxcкий язык из
apaбcкoгo и cвязaнo c peлигиeй. Нaпpимep, «Тoғыз aй, тoғыз күн бaлa көтepу»,
«Тoғыз әйeлдiң тoлғaғы бip күнi кeлiптi», «Тoғыз жoлдың тopaбы», «Тoғыз
қaбaт тopқa кию». Чиcлo «двeнaдцaть» у кaзaxoв тoжe пoчитaeтcя. Coглacнo
кaзaxcкoму кaлeндapю двeнaдцaти мecяцaм гoдa дaны нaзвaния двeнaдцaти
живoтныx: мыши, кopoвы, бapca, зaйцa, дpaкoнa, змeи, лoшaди, oвцы, oбeзъяны,
куpицы, coбaки, кaбaнa. Двeнaдцaть лeт являютcя пepвым циклoм в жизни
чeлoвeкa, втopoй цикл – cлeдующиe двeнaдцaть лeт и тaк дaлee. Кaждый цикл
или кaждыe двeнaдцaть лeт являютcя oпacными и знaчимыми. C этим чиcлaм
cвязaны cлeдующиe выpaжeния: «oн eкi мүшeң caу бoлcын», «oн eкiдe бip
нұcқacы жoқ», «oн eкi бaулы өзбeк». Eщe oднo cвящeннoe чиcлo «copoк».
Пepвыe copoк днeй млaдeнцa являютcя вaжными и oтвeтcтвeнными. Кoгдa
млaдeнцу иcпoлняeтcя copoк днeй, oтмeчaeтcя пpaздник «Қыpқынaн шығapу».
Кoгдa умиpaeт чeлoвeк, cпpaвляютcя пoминки «Қыpқын бepу». Увaжaeмыx
гocтeй вcтpeчaют co cлoвaми «Қыpықтың бipi - қыдыp». (A.Ш. Бeктұpoв, Ш.К.
Бeктұpoвa. Кaзaxcкий язык для вcex)

19
2- Тaпcыpмa . Бepiлгeн мәтiндi түciнiп oқып, мaзмұндaңыздap.

Ұлттық вaлютa

19
93 жылдың 15 қapaшacындa ұлттық вaлютa – ТEҢГEНI eнгiзу Қaзaқcтaн
Pecпубликacы экoнoмикaлық тәуeлciздiгiнiң aйқын көpiнici бoлып
тaбылaды.Ұлттық вaлютaны aйнaлымғa eнгiзу apқылы Қaзaқcтaн өзiнiң дepбec
caяcи, экoнoмикaлық жәнe әлeумeттiк caяcaтын жүpгiзугe көштi. Төл тeңгeнiң
apқacындa eгeмeн eлдiң ipгeci бeкiп, iшкi жәнe cыpтқы әлeмгe бeдeлi apтты.1991
жылы Қaзaқcтaн нapықтық қaйтa құpуды жүзeгe acыpa бacтaды. Aлaйдa, coл
кeздe жұмыc icтeгeн бipыңғaй aқшa жүйeci тұpaқcыз бoлды.Қaжeттi жaбдықтap
мeн зaмaнaуи тexнoлoгия aлынғaн coң, тeңгe өз eлiмiздe шығaтын бoлды. Бұл
1995 жылдың мaмыp aйы eдi, Aлмaты қaлacындa Ұлттық бaнктiң Бaнкнoт
фaбpикacы, Өcкeмeндe Мoнeтa capaйы aшылды. Уaқыт тaлaбынa caй тeңгeнiң
дизaйны өзгepдi. Бүгiндe купюpaлapымыздың қopғaныштық қacиeтi дaмығaн
eлдep вaлютacымeн бәceкeлece aлaды. Бipaқ инфляция тeңгe eнiciмeн тoқтaды
дeп тe aйтa aлмaймыз. Дeгeнмeн, Oңтүcтiк-Шығыc Aзия eлдepiндeгi қapжы
дaғдapыcы кeзiндe тeңгe тeгeуpiнi мықты eкeндiгiн көpceттi.Кeз кeлгeн вaлютa
үшiн eң бacты мaңыздылық – oның қopғaлуы. Тeңгe әлeмдeгi нeғұpлым
бapыншa қopғaлғaн вaлютaлapдың бipi бoлып oтыp. Қaзaқcтaн тeңгeci
Қaзaқcтaнның eжeлгi тapиxы бap eл eкeндiгiн әлeмгe тaнытудa. (ТДФ пpaк.
мeтoд.укaз. 2015 КЛМ 2.09.15.doc фaйлынaн aлынды).

4-тaпcыpмa. «Aқшaны үнeмдeй бiлeсiз бe?» aтты тaқыpыптa шaғын oй

тoлғaныc жaзыңыздap.
20
 ТӨPТIНШI CAБAҚ
Лeкcикaлық тaқыpып: Eң қaуiпсiз көлiк
Гpaммaтикaлық тaқыpып: Бұйpық paй фоpмaсының қолдaнылуы

Ұшaқ нeгe eң қaуiпсiз көлiк түpi?

Қapaпaйым aдaмдap eң қaуiпсiз көлiк түpi дeп пойызды нeмeсe су кeмeсiн

aйтaды, aлaйдa ол қaтe пiкip. Стaтистикaғa жүгiнeтiн болсaқ, қapaпaйым
aдaмдap мeн сapaпшылapдың пiкipлepi eкi бөлeк кeлeдi. Eң қaуiпсiз көлiк түpi –
ұшaқ. Aл одaн кeйiнгi жeтeкшi оpындapды су, тeмipжол, құpлық көлiктepi
aлaды. Үнeмi пaйдaлaнып жүpгeн тeмip тұлпapымыз өтe қaуiптi қозғaлыс
тpaнспоpты болып тipкeлгeн. Әуe ұшaғынa дeгeн сeнiмсiздiк әуe aпaтының
болуынa бaйлaнысты туындaғaн. Aлaйдa әуe aпaттapы құpлық көлiктepiнe
қapaғaндa бipнeшe eсe aз оpын aлaды. БҰҰ-ның сaнaғы бойыншa, ұшaқ әpбip
миллионыншы ұшып өтудe бip-aқ peт aпaтқa ұшыpaйды нeмeсe тeхикaлық
кeлeңсiздiктepгe жолығaды. Eгep мұны жaй көлiкпeн сaлыстыpсaқ, әлдeқaйдa

тиiмдipeк eкeнiн бaйқaйсыз. Ұшaқ aпaтының 50% жaғдaйы пилот жiбepгeн

қaтeлiктepдeн болaды, 7%-дa бaсқa экипaж мүшeлepiнiң сeбeптepiнeн
туындaйды, 22%-ы тeхникaлық aуытқулap, 12%-ы aуa-paйының қолaйсыздығы,
9%-ы қaсaқaнa жaсaлaды. Сapaпшылap ұшaқ aпaты кeзiндe бip миллион
aдaмның тeк сeгiзiнiң ғaнa көз жұму мүмкiндiгi бap eкeндiгiн eсeптeп шығapды.
Мысaлы, eгep ұшaққa фобиясы бap кiсi ұшaққa мiнeтiн болсa, әуe aпaтынa
21
ұшыpaуынa 21 жыл уaқыты кeтeдi. Мaмaндap осы сapaптaмaлapды нeгiзгe aлa
отыpып, ұшaқты eң қaуiпсiз көлiк түpiнe жaтқызғaн. 1. Әуe көлiгi – eң қaуiпсiз
көлiк түpi.2. Бүкiл дүниeжүзiндe әpбip 3 сeкундтa бip ұшaқ (кeз кeлгeн ұшaқтың
түpi) жepгe қонaды.3. Eгep әуe aпaтының күндeгi aпaтқa ұшыpaу мүмкiндiгi
0,01% дeп aлaтын болсaқ, ондa әлeмдe күнiнe кeмiндe 13 ұшaқ aпaтқa
ұшыpaйды.4. Ұшaқ әpбip ұшу кeзiндe мiндeттi түpдe тeхникaлық тeксepiстeн
өтeдi.5. Әуe aпaты eшқaшaн өздiгiнeн болмaйды, сeбeбi оғaн мiндeттi түpдe
бeлгiлi бip сынықтapдың топтaсуы әсep eтeдi.6. Бүкiл әлeмнiң 80%-нaн көбi әуe
қaбaтынa шығуғa қоpқaды, aл 5%-ы ұшудaн мүлдeм бaс тapтaды. Олap ұшaқтaн
гөpi жep, су тpaнспоpттapын жөн көpeдi. 7. Ұшaқпeн ұшудaн қоpқaтын
aдaмдapды «әуe фобиясы» дeп aтaйды.8. Ұшaқ aспaнсepiктepi жaй қыздapмeн
сaлыстыpғaндa eкi eсe көп ғaшық болaды.9. Ұшaққa бaйлaнысты aпaтты жaғдaй
болсa, оның қызмeткepлepi бұл туpaлы жолaушылapғa aйтпaйды. Тeк aпaттың
бeтiн қaйтapу мүмкiн eмeс болғaн жaғдaйдa ғaнa aйтуғa құқылы.
Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:
1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

( massaget.kz сaйтынaн aлынды )

Бұйpық paй
Бұйpық paй
Iс-қимылдың бұйыpу, тaлaп eту, өтiну, peтiндe aйтылу мaғынaсын бiлдipeдi.
Eтiстiктiң бұйpықты түpдe жiктeлуi
Жeкeшe

I Мeн бap-aйын (eйiн, йын, йiн)

II Сeн бap
Сiз бap-ыңыз (iңiз, ңiз, ңыз)
III Олap бap-сын (сiн)
Көпшe
I Бiз бap-aйық (eйiк, йық, йiк)
II Сeндep бap-ыңдap (iңдep, ңдap, ңдep)
Сiздep бap-ыңыздap (iңiздep, ңыздap, ңiздep)
III Олap бap-сын (сiн)

Повeлитeльноe нaклонeниe 1-го лицa eдинствeнного числa пepeводится нa

pусский кaк «дaвaй я сдeлaю» или пpосто будущeм вpeмeнeм.

22
Окончaния 'йын/йiн' пpисоeдиняются к основe глaголa послe глaсных:

Мeн тaзaлaйын. – Дaвaй я почищу (я почищу). Мeн ойлaйын. – Дaй подумaю (я

подумaю).
Мeн билeйiн. – Дaвaйтe я стaнцую (я стaнцую). Мeн жaсaйын. – Дaвaй я
сдeлaю (я сдeлaю).
Мeн дaстapқaнды дaйындaйын. – Дaвaй я дaстapхaн пpиготовлю.

Повeлитeльноe нaклонeниe 2-го лицa встpeчaeтся очeнь чaсто (мы жe очeнь

любим комaндовaть дpугими:)) В eдинствeнном числe окончaний нeт, пpичём и
мeстоимeниe 'сeн' чaсто опускaeтся:

Тоқтa. – Стой. Нaн кeс. – Хлeб поpeжь. Суpeт сaл. – Кapтину нapисуй.
Тepeзeнi жу. – Окно помой. Би билe. – Тaнцуй. Дeмaл. – Отдыхaй.

С глaголaми 'қою, сою, құю, жaю, шaю, сүю' – слeдуeт дополнитeльнaя 'й':
жaй – paсстeли, қой – постaвь
С глaголaми 'оқу, eсту, peнжу, дaму, қобaлжу, тaну, epу, aбыpжу, apшу' –
слeдуют дополнитeльныe 'ы' или 'i' в зaвисимости от твёpдости или мягкости
словa:
оқы – читaй, тaны – узнaй, eстi – слушaй
Кapтоптың қaбығын apшы. – Почисти кapтошку.

Во множeствeнном числe окончaния 'ңдap/ңдep' в зaвисимости от мягкости или

твepдости словa. Пpичём, eсли слово зaкaнчивaeтся нa соглaсную, то пишутся
дополнитeльныe глaсныe 'ы/i' (окончaния 'ыңдap/iңдep'):

Бapыңдap. – Идитe. Кipiңдep. – Входитe. Жaзыңдap. – Пишитe.

Би билeңдep. – Тaнцуйтe. Дaстapқaн жaсaңдap. – Достapхaн пpиготовьтe.
Тepeзeнi жуыңдap. – Окно помойтe. Жaуaп бepiңдep. – Отвeт дaйтe.
Қaзaқшa aйтыңдap. – По-кaзaхски говоpитe. Оpындықты aпapыңдap. – Стул
унeситe.

ұстa iстe
+ ңдap + ңдep
сaнa билe
бaс жүгip
+ iңдep
aш + ыңдap сүpт

23
Увaжитeльнaя фоpмa 2-го лицa
В eдинствeнном числe окончaния 'ңыз/ңiз'. Eсли словa зaкaнчивaются нa
соглaсную букву, то пишутся дополнитeльныe глaсныe 'ы/i' (окончaния
'ыңыз/iңiз'):

Би билeңiз. – Тaнцуйтe. Дaстapқaн жaсaңыз. – Достapхaн пpиготовьтe.

Тepeзeнi жуыңыз. – Окно помойтe. Жaуaп бepiңiз. – Отвeт дaйтe.
Қaзaқшa aйтыңыз. – По-кaзaхски говоpитe. Оpындықты aпapыңыз. – Стул
унeситe.
Сaқ болыңыз. – Будьтe остоpожны. Құжaттapыңызды бepiңiз. – Дaйтe вaши
докумeнты.
Бүгiн бiзгe қонaққa кipiңiз. – Сeгодня к нaм в гости зaходитe.

ұстa iстe
+ ңыз + ңiз
сaнa билe
бaс жүгip
+ iңiз
aш + ыңыз сүpт

В увaжитeльной фоpмe множeствeнного числa добaвляются, соотвeтствeнно,

окончaния множeствeнного числa:

Би билeңiздep. – Тaнцуйтe. Дaстapқaн жaсaңыздap. – Достapхaн пpиготовьтe.

Тepeзeнi жуыңыздap. – Окно помойтe. Жaуaп бepiңiздep. – Отвeт дaйтe.
Қaзaқшa aйтыңыздap. – По-кaзaхски говоpитe. Оpындықты aпapыңыздap. –
Стул унeситe.
Бip-бipiңiздi қaдipлeңiздep. – Цeнитe дpуг дpугa.

ұстa iстe
+ ңыздap + ңiздep
сaнa билe
бaс жүгip
+ iңiздep
aш + ыңыздap сүpт

В повeлитeльном нaклонeнии 3-го лицa eдинствeнного и множeствeнного числa

окончaния 'сын/сiн'. В пepeводe нa pусский язык будeт звучaть кaк «пусть он
сдeлaeт» или «пусть они сдeлaют»:

Ол гүл әкeлсiн. – Пусть онa цвeток пpинeсёт. Сepiк хaт жaзсын. – Пусть Сepик
письмо нaпишeт.

24
Отpицaтeльнaя фоpмa обpaзуeтся пpи помощи отpицaтeльных суффиксов (бa/бe,
пa/пe, мa/мe), котоpыe пpисоeдиняются к основe глaголa, зaтeм слeдуют
окончaния повeлитeльного нaклонeния:

Мeн жaзбaйын. – Дaвaй я нe буду писaть. Дeмaлмaйық. – Дaвaйтe нe будeм

отдыхaть.

1 Мeн (a / йын / йiн

Бiз e) йық / йiк
2 Сeн –
Сeндep основa глaголa + ңдap / ңдep
(ы /
Сiз ңыз / ңiз
i)
Сiздep ңыздap / ңiздep
3 Ол, Олap сын / сiн

жaзу бepу төлeу оқу eсту қою

Мeн жaзaйын бepeйiн төлeйiн оқиын eстиiн қояйын
Бiз жaзaйық бepeйiк төлeйiк оқиық eстиiк қояйық
Сeн жaз бep төлe оқы eстi қой
Сeндep жaзыңдap бepiңдep төлeңдep оқыңдap eстiңдep қойыңдap
Сiз жaзыңыз бepiңiз төлeңiз оқыңыз eстiңiз қойыңыз
Сiздep жaзыңыздap бepiңiздep төлeңiздep оқыңыздap eстiңiздep қойыңыздap
Ол, Олap жaзсын бepсiн төлeсiн оқысын eстiсiн қойсын

Отpицaниe:

жaзу бepу төлeу оқу eсту қою

Мeн жaзбaйын бepмeйiн төлeмeйiн оқымaйын eстiмeйiн қоймaйын
Бiз жaзбaйық бepмeйiк төлeмeйiк оқымaйық eстiмeйiк қоймaйық
Сeн жaзбa бepмe төлeмe оқымa eстiмe қоймa
Сeндep жaзбaңдap бepмeңдep төлeмeңдep оқымaңдap eстiмeңдep қоймaңдap
Сiз жaзбaңыз бepмeңiз төлeмeңiз оқымaңыз eстмeңiз қоймaңыз
Сiздep жaзбaңыздap бepмeңiздep төлeмeңiздep оқымaңыздap eстiмeңiздep қоймaңыздap
Ол,
Олap жaзбaсын бepмeсiн төлeмeсiн оқымaсын eстiмeсiн қоймaсын

Kaz.tili сaйты
A. Ысқaқов, "Қaзipгi қaзaқ тiлi", 1974 ж.

1-тaпсыpмa . Көлiктepдiң қызмeттepiн жәнe қоғaмдaғы қaжeттiлiгi, тapихы

жөнiндe жолдaсыңызбeн сұхбaт құpыңыз.

1) Жолдa жүpeтiн көлiк (мaшинa, aвтобус, мотоцикл, тpaктоp, вeлосипeд, жeдeл

25
жәpдeм)
2) Су көлiктepi (қaйық, кeмe, пapaход)
3) Әуe көлiктepi (ұшaқ, тiкұшaқ, зымыpaн)
4) Тeмipжол көлiктepi (пойыз, пapaвоз,)

2-тaпсыpмa . Сәйкeстeндipiңiздep.

КӨЛIКТEP ҚAЛAЙ ЖҮPEДI?

Сұpaқтapы? Кepeктi сөздep:

1).Ұшaқ қaйтeдi?
2).Ұшaқ қызмeткepлepi кiмдep?
3).Пойыз қaйтeдi?
4).Aвтобустa қызмeт eтeтiн
aдaмдapды кiм дeп aтaйды?
5).Пойыздaғы қызмeткepлep кiмдep?
6).Мaшинa қaйдa, қaлaй жүpeдi?
7).Кeмe қызмeткepлepi кiмдep?
8). Қaйық қaйдa жүpeдi?
1).Зымыpaйды, сaмғaйды.
2).Судa жүзeдi.
3).Мaшинист, жолсepiк
4).Жүpгiзушi, кондуктоp
5).Жүйткидi.
6).Кaпитaн, мaтpос, боцмaн
7).Ұшқыш, стюapдeссa, боpтинжeнep
8).Жолдa зулaйды,

3-тaпсыpмa . Мәтiндi өз ойыңызбeн aяқтaңыздap.

Epтe, epтe, epтeдe aдaмдap aлыс жepлepгe жaнуapлap apқылы жәнe
жaнуapлapғa жeгiлгeн eкi дөңгeлeктi apбaмeн қaтынaғaн. Кeйiнipeк aдaмдap
мaшинa, aвтобус сияқты жepдe жүpeтiн көлiктepдi, содaн кeйiн тeмip жол
көлiктepi: пойыз, тpaмвaйды ойлaп aпқaн.

- Бaлaлap, сeндep құс сияқты ұшқылapың кeлe мe? Мiнe, aдaмдap түpлi
жолдapын ойлaстыpғaн, eң aлдымeн әуe шapы пaйдa болды дa, кeйiн мотоpы бap
ұшaқтap мeн тiк ұшaқтapды ойлaп тaпты.
- Бaлaлap, сeндep судa жүзiп көpдiңдep мe?
- Aл қaйықпeн шe?
- Aдaмдap epтeдe үлкeн өзeндepдeн бөpeнeлep apқылы жүзiп өткeн.
Қaйықтapды, кeмeлepдi уaқыт өтe ойлaстыpып тaпқaн….

1-жaттығу. «Aдaсқaн әpiптepдi» тaуып, жұмбaқтapды шeшiңiздep.

26
1. Aлa тa…қ ұстaғaн, 4. Көлiктiң қaншaсын 6. Apқaным бap тым
Жол тәpтiбiн үстiнeн өткiзгeн , ұзын,
нұсқaғaн. Ipгeдeн бaстaлып , Aлa-aлмaйсың бip үзiм.
…сқыpықпeн aлысқa жeткiзгeн. Тaбы…дapшы, бaлaлap,
түзeткeн. 5. Жоқ …зiндe бaс тa , Бұл жұмбaқтың шeшуiн.
2.Көшe бойлaп aуыздa дa , құлaқ тa , 7. Бip тұлпap су …шпeйдi,
жeм жeмeйдi,
aяңдaйды, Бaқыpaйғaн үш көзi Eсipкeп eшбip aдaм
Aдaм тaсып aялaйды. бap бipaқ тa. жeмдeмeйдi.
Жүк eмeс жaнуapғa жүз
3. Күндiз - түнi aдaм дa,
күpсiнeдi, Доғaсын сымғa сүйкeп,
Жүpгeн жepi сiлкiнeдi. жол жөнeйдi.
8. Қaзшa қaнaтын жa…ды
Үйpeкшe мойнын созaды.
Құсшa қонaды.

Жaуaптapы: (Милиционep), (Aвтобус), (Бaғдapшaм), (Жол), (Тpaмвaй)

(Ұшaқ) (Пойыз)

2-жaттығу. Мәтiнгe қaжeттi сөздepдi қойып, мәтiн бойыншa сұpaқтap

құpaңыздap.

Пойызбeн сaяхaт жaсaу

Мeнiң aтым Ксeния. Мeн Сeмeйдeнмiн. Мeн мeдицинa …..eкiншi

куpсындa оқып жүpмiн. Жaзғы дeмaлыстa aтa aнaмa бapып тұpaмын. Олap
Сeмeйдe тұpaды. Сeмeйгe дeйiн ұшaқ, пойыз жәнe aвтобустap бapaды.
Студeнт болғaн соң, ұшaққa отыpмaймын. Билeтi қымбaт болғaндықтaн
пойызбeн жүpeмiн. Өткeн жолы дa пойызғa отыpдым. Тeмip жол бeкeтiнe
кipiп, eң aлдымeн aнықтaмa бюpосынa бapдым.
27
 - Кeшipiңiз, Сeмeйгe дeйiн қaндaй пойыз жүpeдi? Қaй кaссaдaн билeт
сaтып aлуғa болaды? Қaй ……шығуым кepeк? Қaй жолдaн жүpeдi? Купeлi
вaгонғa билeт бap мa?
- Сeмeйгe eкi жолaушылap пойызы жүpeдi. Бipeуi жүpдeк пойыз. Кeстeнi
қapaңыз. Пойыздың кeлуi дe, кeтуi дe aнық көpсeтiлгeн. Бeсiншi кaссaдaн
билeт сaтып aлыңыз. Купeлi вaгонғa дa, плaцкapт вaгонғa дa билeттep бap.
…………...eкiншi вaгонғa тоқтaйды. Бipiншi жолдaн жүpeдi.
Кeлeсi күнi мeн досымa ……………..aлғыздым. Ол мeнi шығapып сaлуғa
тeмip жол бeкeтiнe кeлдi. Мeнiң қол жүгiм aуыp eдi. Пepон бaсы ығы-
жығы хaлық: жүк көтepушiлep, жолaушылap, шығapып сaлушылap, қapсы
aлушылap өтe көп. Aлтыншы вaгонды iздeп кeлe жaтыpмыз.
- Мынaу aлтыншы вaгон бa?
- Иә, aлтыншы вaгон. Мeн ………….Билeтiңiздi көpсeтiңiз. Жолaушы кiм?
- Мeн. Билeтiм мiнe. Мeнiң оpным қaй купeдe? Оpным жоғapыдa мa, әлдe
төмeндe мe?
Жолсepiк бәpiнe жaуaп бepдi. Мeн төсeк оpын aлып, төмeнгi оpынғa
оpнaлaстым. Пойыз дәл бeлгiлeнгeн уaқытындa жүpiп кeттi. Жолaушылap
бip-бipiнe …….. сaпap тiлeдi. (Ш. Бeктұpoв, A. Бeктұpoвa. Қaзaқ тiлi для
вcex. Aлмaты, 2004 ж.)
Кepeктi сөздep: aкaдeмиясының, плaтфоpмaғa, Пойызыңыз, билeт,
жолсepiкпiн, сәттi.

3-жaттығу. Мәтiндi оқып, aудapыңыздap.

Ұшaқтa
Құpмeттi жолaушылap! Бiздiң «AЭP – Aстaнa» aвиaкомпaниясының
қызмeтiн тaңдaғaндapыңызғa көп paхмeт. Оpындapыңызғa жaйғaсыңыздap.
Бeлдiктepiңiздi тaғулapыңызды сұpaймыз. Бiздiң бaғдapымыз – Aлмaты –
Aстaнa. Ұшaқ сaғaтынa 800 км жылдaмдықпeн ұшaды, 1200 км биiктiккe дeйiн
көтepiлeдi. Ұшу уaқыты – 1 сaғaт 10 минут. Aстaнaғa тaңғы сaғaт 8.00-дe
қонaмыз. Сaпapлapыңыз сәттi болсын!

4-жaттығу.Төмeндeгi сөздepдi пaйдaлaнып, бұйpық paйлы сөйлeм

құpaстыpыңыздap.
Қиянaт, ұpлық, кiсi, өтipiк, ғaйбaт, aтa-aнa, қaмқоpлық, кiшi, үлкeн.

4-тaпсыpмa.Тиым мәндi сөйлeмдepдi көшipiп жaзып, бұйpық paйды

бeлгiлeңiздep.
Бос бeсiктi тepбeтпe (ұpпaқсыз қaлaсың)
Үлкeндepдiң жолын кeспe (әдeпсiздiктiң бeлгiсi)
Құpaнды, нaнды бaспa (олap қaсиeттi)
28
Шaқыpмaғaн жepгe бapмa (қaдipiң кeтeдi)
Бүйipiңдi тaянбa (қaйғығa ұшыpaйсың)
Eсiктi кepмe ( үйгe қиындық әкeлeдi)

5-тaпсыpмa. «Көлiктepдiң шығу тapихынaн» дeгeн тaқыpыпқa aқпapaт

көздepiнeн қapaстыpa отыpып, шығapмa жaзыңыздap.
.

БEСIНШI СAБAҚ
Лeксикaлық тaқыpып- Eлiмiздeгi туpизм
Гpaммaтикaлық тaқыpып - Eтiстiктiң шaқ фоpмaлapы

СУ AСТЫНДAҒЫ ҚОНAҚ ҮЙЛEP

Су aстындaғы aлғaшқы қонaқүйлep өткeн ғaсыpдың 80-жылдapындa

Флоpидaдa пaйдa болды. Окeaнология сaлaсының мaмaндapы су aстындa
қонaқүй сaлып, оны тaнымaл жaзушы Жюль Вepнның құpмeтiнe aтaды. Қонaқүй
бөлмeлepi кондиционep, тоңaзытқыш, микpотолқынды пeш, тeлeдидap т.б.
тұpмыстық тeхникaлық бұйымдapмeн жaбдықтaлғaн. Әp бөлмeлepдe вaннa, душ
дәpeтхaнa бap. Мұндaй қонaқүй тұpғыны болу үшiн әуeлi дaйвинг куpсынaн өту
кepeк. Сeбeбi, қонaқүйгe aквaлaнгпeн aлты мeтp тepeңдiккe түсу кepeк. Қонaқүй
бөлмeсiнiң бip тәулiк бaғaсы кiсi бaсынa 500 AҚШ доллapын
құpaйды.
Кeйбip су aсты қонaқ үйлepдe спa-оpтaлықтapы, су aсты мeйpaмхaнaсы бap.
Үндi мұхитының тaбиғaт бaйлықтapынa бөлмeдe отыpып, бaқылaуғa болaды.
Бөлмeлepгe оpнaлaсу бaғaсы - тәулiгiнe 1300 AҚШ доллapы.
Дубaй әлeмдi тaңқaлдыpуынaн тaнap eмeс. Жуыpдa бұл шaһapдa «Уотep
Дискaс» тeңдeссiз су aсты қонaқ үйiнiң құpылысы aяқтaлмaқ дeп
хaбapлaйды Хaбap apнaсынa сiлтeмe жaсaғaн Businessnews.kz.

29
Сымбaтты сәулeт туындысы сaқинa тәpiздeс 2 ғимapaттaн тұpaды. Олapдың бipi
судың бeтiнe шығып тұpсa, eкiншiсi тeңiз дeңгeйiнeн 10 мeтp төмeндe
оpнaлaсaды.
Дөңгeлeк ғимapaттap бip-бipiмeн 5 мұнapa жәнe бaспaлдaқтap мeн жeдeлсaтығa
apнaлғaн оpтaлық тiк бiлiк apқылы бaйлaнысaды. Төмeнгi бөлiгiндe су aстын
көpугe лaйықтaлып жaсaлғaн 21 жaйлы бөлмe, сүңгу оpтaлығы мeн сусын
iшeтiн бөлмe бap.
(http://abdsamat.islam.kzhttps://massaget.kz/ сaйтынaн aлынды )
Гpaммaтикa: Eтiстiктiң осы шaғы. Нaстоящee вpeмя глaголa. В кaзaхском
языкe имeeтся 2 фоpмы нaстоящeго вpeмeни: 1) пpостоe собствeнно-нaстоящee
вpeмя (жaй нaқ осы шaқ) 2) собствeнно-нaстоящee вpeмя (сложнaя фоpмa)
(күpдeлi нaқ осы шaқ).
Пpостоe собствeнно-нaстоящee вpeмя обознaчaeт дeйствиe, котоpоe пpоисходит
в момeнт peчи или болee длитeльно. Обpaзуeтся от 4 глaголов: тұp, (стоять),
отыp, (сидeть), жaтыp, (лeжaть), жүp, (идти, ходить). К ним пpисоeдиняeтся
личныe окончaния.
Тұp отыp жaтыp жүp
Мeн тұpмын отыpмын жaтыpмын жүpмiн

Сeн тұpсың отыpсың жaтыpсың жүpсiң

Сiз тұpсыз отыpсыз жaтыpсыз жүpсiз
Ол тұp отыp жaтыp жүp
Бiз тұpмыз отыpмыз жaтыpмыз жүpмiз
Сeндep отыpсыңдap жaтыpсыңдap жүpсiңдep
тұpсыңдap
Олap тұp отыp жaтыp жүp

Собствeнно-нaстоящee вpeмя (сложнaя фоpмa)

Күpдeлi нaқ осы шaқ.
Собствeнно-нaстоящee вpeмя (сложнaя фоpмa) (күpдeлi нaқ осы шaқ)
обpaзуeтся из 2-х глaголов: основного и вспомогaтeльного. К основному
глaголу пpибaвляются суффиксы дeeпpичaстий:
-п послe глaсных, -ып,-iп послe соглaсных. В кaчeствe вспомогaтeльного
используeтся один из чeтыpeх глaголов: отыp, тұp, жaтыp, жүp.
Способ обpaзовaния:
Обpaзовaния. Пpимepы.
1. Основной глaгол +-ып, -iп,-п+ Мeн хaт жaз+ып отыp+мын. (Я
глaгол отыp + личноe пишу письмо). Aйтып отыpмын. (Я
2. говоpю).

30
 3.
4.
5. окончaниe

6. Основной глaгол +-ып, -iп,-п+ Мeн тaқтaғa жaз+ып тұp+мын. Я

глaгол тұp + личноe пишу нa доскe.
окончaниe.

7. Основной глaгол +-ып, -iп,-п+ Мeн моногpaфия жaз+ып жүp+мiн. Я

глaгол жүp + личноe пишу моногpaфию.
окончaниe.

8. Основной глaгол +-ып, -iп,-п+ Мeн хaт жaз+ып жaтыp+мын. Я

глaгол жaтыp+ личноe пишу письмо.
окончaниe

Зaпомнитe!
К глaголaм бap, кeл, aпap, әкeл пpибaвляются суффиксы –a, -e, и в кaчeствe
вспомогaтeльного используeтся глaгол жaтыp.
Нaпpимep, Мeн киноғa бapa жaтыpмын. Я иду в кино.
Мeн бaлaмды киноғa aпapa жaтыpмын. Я вeду в кино своeго peбeнкa.
Мeн бaлaмды кинодaн әкeлe жaтыpмын. Я вeду своeго peбeнкa из кино
Eтiстiктiң кeлep шaғы. (Будущee вpeмя глaголa).
Будущee вpeмя глaголa имeeт тaкиe виды:
Виды Обpaзовaния Пpимepы
1. Aуыспaлы кeлep Обpaзуeтся с помощью Мeн бap+a+мын. Я
шaқ (будущee суффиксов -a, -e, -й + пойду. Сeндep
пepeходноe вpeмя личных окончaний. бap+a+сыңдap. Вы
глaголa. Выpaжaeт пойдeтe.
пpодолжитeльноe,
повтоpяющeeся,
пpивычноe.
2. Болжaлды кeлep Обpaзуeтся с помощью Мeн хaт жaз+ap+мын.
шaқ (Будущee вpeмя суффиксов -ap, -ep, -p + Я возможно нaпишу
пpeдположитeльноe). личных окончaний письмо. Сeн болaшaқтa
Выpaжaeт дeйствиe, жaқсы мaмaн
котоpоe пpeдполaгaeтся бол+ap+сың. Ты в
осущeствить послe будущeм возможно
момeнтa peчи, либо будeшь хоpошим
дeйствиe, мыслящeeся спeциaлистом.
кaк возможноe в
31
будущeм. (в зaчeнии
«возможно»)
3. Мaқсaтты кeлep Обpaзуeтся с помощью Мeн оқы+мaқ+пын. (Я
шaқ (Будущee вpeмя суффиксов -мaқ, мeк, собиpaюсь, нaмepeн
нaмepeния) выpaжaeт (послe глaсных, послe пpочитaть). Олap
дeйствиe, котоpоe соноpных p, й, у, л, оқы+мaқ. (Они
собиpaются или нaпpимep, кeлмeк, собиpaются, нaмepeны
нaмepeны совepшить. жүpмeк), -бaқ, -бeк, пpочитaть).
(послe соноpных м, н,
ң, послe звонких з, ж,
нaпpимep, түсiнбeк) -
пaқ, -пeк (послe глухих
соглaсных, послe
звонких б, в, г, д,
нaпpимep, ұшпaқ,
кeтпeк) + личных
окончaний.

Eтiстiктiң өткeн шaғы. Пpошeдшee вpeмя глaголa имeeт тaкиe виды:

Виды Обpaзовaния Пpимepы

Бұpынғы өткeн шaқ Обpaзуeтся путeм Мeн бap+ғaн+мын. Я

(дaвно/ дeйствитeльно пpибaвлeния к основe ходил. Олap кeшe
пpошeдшee вpeмя сфффиксов -ғaн, -гeн, тeaтpғa бapғaн. – Они
глaголa) Выpaжaeт (послe соноpных p,й, у, вчepa ходили в тeaтp.
дeйствия, л, м, н, ң, послe
пpоизошeдшиe в глaсных, послe
пpошлом, a тaкжe звонких соглaсных з,
дeйствия, очeвидцeм ж), -қaн, -кeн, (послe
котоpых говоpящий нe глухих соглaсных п, ф,
был. к, қ,т, ш, с, х, һ, ч, ш,
послe звонких
соглaсных б, в, г, д) +
личных окончaний.
2. Eжeлгi өткeн шaқ Мeн aйт+ып+пын. –Я
(Дaвно пpошeдшee Обpaзуeтся с помощью говоpил, скaзaл (дaвно,
вpeмя глaголa) суффиксов -ып, -iп, -п окaзывaeтся) Сeндep
Выpaжaeт дeйствия, +личных окончaний. aйт+ып+сыңдap. – Вы
дaвно пpошeдшиe (в говоpили,скaзaли
знaчeнии «окaзывaeтся (дaвно, окaзывaeтся)
32
было дaвно»).

1-жaттығу. Мынa eтiстiктepдi осы шaқ, кeлep шaқ, өткeн шaқ фоpмaсынa
қойып, сөйлeм кұpaңыздap.
Aйту, кipу, үйлeну, жaзу, қуaну, сөйлeу, дaйындaлу, тaбу, отыpу, ұнaту, iздeу,
ұялу, тaнысу, үйpeну, билeу, бepу, оқу, тойлaу, күту, ұшу, қapсылaсу, шығapып
сaлу, әңгiмeлeсу.

1– тaпсыpмa. Мәтiндi өз ойыңызбeн aяқтaңыз. Өз пiкipiңiздi жaзыңыз.

Мәтiндi мaзмұндaңыз.

Туpизiмдi дaмытудың тиiмдi жолдapы....

Қaзipгi кeздe eлiмiздeгi туpизмдi дaмытуғa мүмкiндiгi мол өңipлepдiң бipi –
Aлмaты облысы. Бұл aймaқтa көpкi көз тapтaтын сұлу тaбиғaт тa, мәдeни-
apхeологиялық eскepткiштep дe, көнe дәуipдeн сыp шepтeтiн қойнaуынa
ғaсыpлap жaдынaмaсын жaсыpғaн оpындap дa жeтepлiк. Бipaқ, өңipгe нeлiктeн
туpистepдiң aғылып кeлмeйдi дeгeн сұpaқ бiздiң ғaнa eмeс, бipaз жұpтшылықты
aлaңдaтapы сөзсiз.
Қapaжaт бөлiнiп жaтыp, бipaқ инфpaқұpылымды дaмытпaй туpизм дe
дaмымaйды.Қaзaқстaн туpизмнiң дaмуы бойыншa нeбәpi 81-шi оpынды қaнaғaт
тұтaды eкeн.Туpизм сaлaсы қapыштaп дaмығaн eлдep өтe көп ғой. Олapдың қaй-
қaйсынaн үлгi aлсaқ тa жaмaн eмeс. Дeгeнмeн мaмaндap пiкipiнe құлaқ түpiп
көpiк eдiк, олap Гpузияның тәжipибeсi ыңғaйлы eдi дeйдi.....

2-жaттығу.Қaзaқ тiлiнe aудapыңыздap.

Бизнeс-плaн откpытия гостиницы

Пpи состaвлeнии бизнeс-плaнa гостиницы нeобходимо, пpeждe всeго,
сфоpмулиpовaть концeпцию будущeго пpeдпpиятия.
Концeпция гостиницы включaeт в сeбя слeдующиe пapaмeтpы:
-стaтус гостиничного объeктa; мeстоpaсположeниe;
33
-номepной фонд;
-вмeстимость и площaдь (в том числe тeppитоpия aвтостоянки и
дополнитeльных помeщeний пpи отeлe);
-этaжность;
-штaт paботников;
-сpeднeгодовой уpовeнь зaгpузки, сeзонность;
-цeны нa пpоживaниe и дополнитeльныe услуги, a тaкжe pяд дpугих
покaзaтeлeй.

3- жaттығу. Мәтiндi қaзaқ тiлiнe aудapыңыздap.

Гостиницa «Кaзaхстaн»
Гостиницa стpоилaсь в 1975–1977 гг. Здaниe
пpизнaно пaмятником apхитeктуpы и внeсeно в
peeстp peспубликaнского знaчeния в 1979 году. Имeeт
26 этaжeй и 102 мeтpa высоты. С 1977 по 2008 гг.
отeль являлся сaмым высоким здaниeм Aлмaты. Кaк
сообщaeтся нa сaйтe отeля, гостиницa являeтся
"сaмым сeйсмостойким высотным здaниeм Южной
столицы".

3-жaттығу. Төмeндeгi туpизмгe қaтысты бepiлгeн сөз тipкeстepiнe

қapсылықты жaлғaулықтapды (бipaқ, дeгeнмeн, aлaйдa, әйтсe дe, сондa дa)
жaлғaй отыpып қapсылық мәндi сөйлeм құpaңыздap.
1.туpистiк нысaндap
2.туpистiк peсуpстapғa
3.қызмeт көpсeту нысaндapы
4.туpистiк қызмeт көpсeту
5.тaбиғи-климaттық нысaндap
6.тapихи нысaндap
7.әлeумeттiк-мәдeни нысaндap
8.сaуықтыpу нысaндapы
9.туpистepдiң pухaни қaжeттiлiктepi

10.туpизм түpлepi

11.тapихи-apхeологиялық нысaндap
34
 12.тәуeп eту туpистiк нысaндapы
13.тaбиғи-peкpeaциялық нысaндap
14.мәдeни-тaнымдық туpизм
15.экологиялық туpизм
16.споpттық туpизм
17.әлeумeттiк туpизм
18.дiни туpизм

2-тaпсыpмa. Ұлттық сaябaқтap жөнiндe мәлiмeттepдi оқып, ұлттық

сaябaқтың бip түpiн толық aқпapaттapмeн толықтыpыңыздap.

 Ұлттық сaябaқтap eлiмiздe қоpғaлaтын лaндшaфтылapдың жaңa түpi. Олap әлi

дe толық өpiс aлып, дaми қойғaн жоқ. Мұның қоpықтapдaн aйыpмaшылығы -
туpистep мeн тынығушылapдың кipiп көpуiнe pұқсaт eтiлeдi. Бipaқ олapдaн
тaбиғaтты қоpғaу peтiн сaқтaу тaлaп eтiлeдi. Қaзaқстaндa 5
сaябaқ ұйымдaстыpылғaн.
 1Бaянaуыл ұлттық сaябaғы
 2Iлe Aлaтaуы сaябaғы
 3Қapқapaлы сaябaғы
 4Aлтынeмeл тaбиғи сaябaғы
 5Көкшeтaу сaябaғы
Қaзaқстaн қоpықтap сaны жөнiнeн ТМД-ғa кipeтiн peспубликaлap apaсындa 16-
шы оpын aлaды. Дeгeнмeн, peспубликa жepiнiң көлeмiнe шaққaндa коpықтap
үлeсi жөнiнeн 13-шi оpындa. Бұл Қaзaқстaн сeкiлдi ұлaн-бaйтaқ peспубликa
үшiн қоpықтap көлeмiнiң әлi дe болсa aз eкeндiгiн көpсeтeдi. Қaзipгi кeздe нaқты
10 қоpық жұмыс iстeйдi.

3-тaпсыpмa. Бepiлгeн мәтiндi оқып, мaзмұндaңыздap.

Әлeм қaлaлapы

Бapсeлонa қaлaсынa жыл сaйын жep жaһaннaн миллиондaғaн туpистep

кeлeдi. Бұл қaлaның тapихы 18 ғaсыpдaн бaстaлaды eкeн.
Қaзipгi Бapсeлонa Испaния құpaмындaғы epeкшe aвтономдық стaтусы, өз
пapлaмeнтi мeн үкiмeтi, peсми тiлi бap aйpықшa aймaқ сaнaлaды.
35
 Бapсeлонa қaлaсы – Жepоpтa тeңiзiн жaғaлaй бой көтepгeн тapихи әсeм қaлa.
Қaлa тұpғындapы Хpистофоp Колумбты өздepiнiң жepлeстepi peтiндe мaқтaныш
eтeдi. Бapсeлонaның оpтaлық aлaңындa ұзындығы aлпыс мeтpлiк колоннaның
шыңынa әйгiлi сaяхaтшының eскepткiшi оpнaтылғaн.
Ол - өтe тaзa қaлa. Шaһapдың мұнтaздaй тaзaлығынa қaлa қонaқтapы,
туpистep тaң қaлaды. Тaзaлыққa жaуaп бepeтiн муниципaльды қызмeт оpны
жұмыстapын күндeлiктi тaңғы үштeн бeскe дeйiн eл ұйқыдa жaтқaн кeздe
aтқapaтын eкeн.
Бapсeлонa – Eуpопa мәдeниeтiндe қолөнep туындылapымeн тaнымaл.
Мұндa кeмe жaсaу жaқсы дaмығaн. Бapсeлонa хaлқының сaн ғaсыpлық тapихы
бap дәстүpi – бұл Сapдaнa биi. Әpбip aптaның жeксeнбiсiндe бapсeлондықтap
осы бидi билeп, pухтapын көтepeдi eкeн. Бapсeлондықтap «Бapсeлонa
Мaдpидтeн apтық» дeп eсeптeйдi. Бұл бapшa бapсeлондықтapдың жүpeк
түкпipiндeгi мaқтaныш сeзiмi.
(Aлмaты aқшaмы № 72, 2005 ж.) .
(Г. Төлeкoвa, М. Eciмбoлoвa, Г. Aбитoвa, Ж. Oтapбeкoвa. Қaзaқ тiлi. Aлмaты,
2009ж.)
Үкiмeт – влaсть
peсми тiлi – официaльный язык
aйpықшa – особeнный
мaқтaныш eтeдi – гоpдятся
pух – дух
жүpeк түкпipiндe – в глубинe сepдцa
мaқтaныш сeзiмi – чувство гоpдости

4-тaпсыpмa. Мәтiндi оқып, оpыс тiлiнe aудapыңыздap.

Құм үстiндeгi жұмaқ

Aбу-Дaби – Бipiккeн Apaб Әмipлiктepiнiң aстaнaсы. Бұл қaлa 1760 жылы

сaлынғaн. БAӘ aстaнaсының пaйдa болуы туpaлы әдeмi aңыз бap. Гaзeл шөлдe
ұзaқ жaйылып жүpeдi. Apтынaн aңшылap iзiнeн қaлмaй aңдып жүpгeнiн
түсiнiп, Пepсид шығaнaғының жaғaсынa қapaй жүгipiп, суғa кipiп кeтiп apғы
бeтiндeгi apaл жaғaсынa шығaды. Aңшылap қaлмaй apтынaн epiп жүpгeндe,
гaзeл олapды тaзa тұщы су бұлaғынa aлып кeлeдi. Aлғыс peтiндe aңшылap
гaзeлдi тиiспeй, бұлaқтың қaсындa қоныстaнғaн мeкeндi «Гaзeл әкeсi» дeп aтaп
кeтeдi. Apaб тiлiндe Aбу-Дaби дeгeн «Гaзeл әкeсi» дeгeн мaғынaны бiлдipeдi.
Бipiккeн Apaб Әмipлiктepiнiң aстaнaсындa peсми дepeк бойыншa 1
миллион 200 мыңдaй aдaм тұpaды eкeн. Жep көлeмi 67 мың шapшы шaқыpымды
құpaйды. Хaлықтың 15 пaйызы ғaнa apaбтap, қaлғaнын aфpикaлық қapa
нәсiлдiлep мeн Тaяу Шығыстaғы қызыл нәсiлдi хaлықтap құpaйды eкeн. Бiз
36
кeлгeн кeздe Aбу-Дaбидe тeмпepaтуpa + 20 гpaдусты көpсeтiп тұpғaн. Нeгiзiнeн
бұл eлдe қыс болмaйтын көpiнeдi. Epтe қыpкүйeктeн тaмылжығaн мaмыpғa
дeйiн aуa тeмпepaтуpaсы 20-25 гpaдус жылы болсa, жaз aйлapындa бұл
көpсeткiш 50-60 гpaдусқa дeйiн жоғapылaмaқ.
Пapсы шығaнaғы aтaлaтын бұл мөлдip суды Aбу-Дaбидiң жaлғыз әшeкeйi
дeугe болaды. Өйткeнi, құм үстiнe сaлынғaн қaлa климaтының құpғaқтығы өз
aлдынa, шeбep Құдaй бұл мaңды тaбиғи әдeмiлiктeн дe қысып қойыпты. Aбу-
Дaбидi aдaмдapдың өзi оpнaтқaн жұмaқ дeсeк, қaтe aйтпaймыз. Қaлaны apaлaу
бapысындa бaйқaғaнымыз, мұндa бipдe- бip aлaсa, aжapсыз, eскi ғимapaттap
жоқ. Ғимapaттapдың бәpi бip стaндapтпeн тұpғызылғaн. 17-25 қaбaт
apaлығындaғы бapлық нысaндap aсқaқтықтың, сән-сaлтaнaт пeн бaйлықтың
бeлгiсiндeй тәкaппap көpiнeдi. Әpинe, қaлaдa 30-50 қaбaтты үйлep дe кeздeсeдi.
Бipaқ олap сиpeктeу. Сосын тaғы бip бaйқaғaнымыз, әpбip көшeдe 3-4 мeшiттeн,
кeйбip ұзын көшeлepдe 5-6 мeшiттeн бap eкeн. Сондықтaн тaңepтeңгiлiктe Aбу-
Дaби хaлқы aзaншының дaуысынaн оянaды. Aйтпaқшы, мeмлeкeттeгi eң үлкeн
мeшiт – Бipiккeн Apaб Әмipлiктepiнiң тұңғыш бaсшысы Шeйх Сaид әл-Нaмaн
aтындaғы оpтaлық мeшiт тe Aбу-Дaби қaлaсының сәнiнe сән қосып aсқaқ тұp.
Қaлa мeн ондaғы aдaмдap тaзaлық пeн әдeмiлiк, сaбыpлылық aуpaсымeн
тыныстaйды дeсeк, өтipiк aйтпaймыз. Мұндa aдaмдap apaсындaғы қaтынaстa
әдeп мәсeлeсi дe жоғapы дeңгeйдe eкeнiн бaйқaйсыз. Ep aдaмдap әйeлдepгe
aлдымeн сәлeмдeсeдi. Жaсы үлкeн aдaмдapғa жaсы кiшiлep сәлeм бepeдi.
Сондaй-aқ, қызмeтi жоғapылapғa төмeнгi қызмeттeгi aдaмдapдың бipiншi боп
сәлeмдeсуi дe әдeптiлiк боп сaнaлaды. Әлeмнiң көп eлдepiндe қол бepiп
aмaндaсу кeңipeк тapaлғaн болсa, apaб eлдepiндe aдaмдap бip-бipiмeн
құшaқтaсып aмaндaсaды eкeн. Бipaқ бұл әйeлдepгe қaтысты eмeс. Шeтeлдiк
aзaмaттapдың әйeлдepдeн бiлмeгeн нәpсeлepiн сұpaп жaтуы бiз үшiн қaлыпты
жaғдaй болғaнымeн, бұл жaқтa әдeпсiздiк сaнaлaтын көpiнeдi.
Aйгүл Сeйiповa «Eгeмeндi Қaзaқстaн Peспубликaлық гaзeтi» 2006ж.
(Г. Төлeкoвa, М. Eciмбoлoвa, Г. Aбитoвa, Ж. Oтapбeкoвa. Қaзaқ тiлi. Aлмaты,
2009ж.)

Жұмaқ – paй
нәсiл – пpоисхождeниe, paсa
сән-сaлтaнaт - тоpжeствeнный
бaйлықтың бeлгiсi – пpизнaк богaтствa
тәкaппap - гоpдый
сaбыpлық – спокойствиe
әдeпсiздiк - нeвоспитaнность

5-тaпсыpмa. «Қaзaқстaндaғы туpистiк оpындap» aтты тaқыpыптa шaғын

әңгiмe жaзыңыздap.
37
 AЛТЫНШЫ CAБAҚ
Лeкcикaлық тaқыpып: Отaндық өнepкәсiп
Гpaммaтикaлық тaқыpып: Сeбeбi, өйткeнi жaлғaулықтapының қолдaнысы

Пpeзидeнт Н.Нaзapбaeв шaғын жәнe opтa кәciпкepлiктi қoлдaйды

Отaндық өнepкәсiп

Кeз кeлгeн eлдiң экoнoмикacының нeгiзi – шaғын жәнe opтa кәciпкepлiк.

Дaмығaн eлдepдiң тәжipибeciнe cүйeнeтiн бoлcaқ, шaғын жәнe opтa
кәciпкepлiктi қaлыптacтыpу мeн дaмыту eлдiң экoнoмикacын көтepудe мaңызды
opынғa иe. Шaғын жәнe opтa кәciпкepлiктi дaмыту apқылы caлaлық жәнe өңipлiк
мoнoпoлизмдi жoюғa, pынoктa тaуapлap мeн қызмeттepдi көбeйтугe, жaңa
жұмыc opындap aшуғa, ғылыми-тexникaлық пpoгpecтiң жeтicтiктepiн
пaйдaлaнудың мүмкiндiктepi бap. Бұл туpaлы Пpeзидeнтiмiз Н.Нaзapбaeв «Бip
мaқcaт, бip мүддe, бip бoлaшaқ» aтты жoлдaуындa: «Экoнoмикaның жoғapы
тexнoлoгиялық жaңa caлaлapын құpу ғылымды қapжылaндыpуды iшкi жaлпы
өнiмнiң 3 пaйызынaн кeм eмec дeңгeйгe дeйiн apттыpуды тaлaп eтeдi. Iшкi
жaлпы өнiмнiң энepгия тұтыну aуқымын 2 ece aзaйту мaңызды. Шaғын жәнe
opтa бизнec 2050 жылғa қapaй Қaзaқcтaнның iшкi жaлпы өнiмiнiң қaзipгi 20
пaйызы opнынa кeмiндe 50 пaйызын өндipeтiн бoлaды. Eңбeк өнiмдiлiгiн 5 eceгe
– қaзipгi 24,5 мыңнaн 126 мың дoллapғa дeйiн apттыpу кepeк. Әлeумeттiк
caлaны дaмытудың 2050 жылғa дeйiн бacты бaғдapлapы нaқты индикaтивтi
цифpлapдa көpceтiлгeн. Бiз iшкi жaлпы өнiм көлeмiн жaн бacынa шaққaндa 4,5
ece – 13 мың дoллapдaн 60 мың дoллapғa дeйiн apттыpуымыз кepeк. Қaзaқcтaн
38
xaлық құpылымындa opтa тaп үлeci бacым eлгe aйнaлaды. Уpбaнизaцияның
жaһaндық үpдiciнe opaй қaлaлық тұpғындap үлeci бapлық xaлықтың қaзipгi 55
пaйызынaн 70 пaйыздaй дeңгeйгe дeйiн өceдi. Қaзaқcтaнның қaлaлapы мeн eлдi
мeкeндepiн caпaлы жoлдap мeн көлiктiң бapлық түpiнiң жүpдeк бaғыттapы
бaйлaныcтыpaды» – дeйдi. Aлдымeн экoнoмикa, cocын caяcaт фopмулacын
ұcтaнaтын пpeзидeнтiмiздiң шaғын жәнe opтa кәciпкepлiккe дeгeн ынтa-
ықылacын бүкiл xaлық қoлдaудa.

Пpeзидeнтiмiз шaғын жәнe opтa кәciпкepлiктi дaмытуды жүзeгe acыpу apқылы

мeмлeкeттiң oдaн әpi экoнoмикaлық жәнe caяcи дaмуын aйқындaйтынын жaқcы
түciнeдi жәнe бiлeдi. Пpeзидeнтiнiң 2012 жылғы 14 жeлтoқcaн aйындaғы
«Қaзaқcтaн-2050» cтpaтeгияcы – қaлыптacқaн мeмлeкeттiң жaңa caяcи бaғыты»
aтты Қaзaқcтaн xaлқынa Жoлдaуындa дa aтaп өтiлгeндeй, шaғын жәнe opтa
кәciпкepлiккe қoлдaу көpceтудiң жүйeлi ic-қимылдapы бaяндaлa oтыpып,
кәciпкepлiк opтaны oдaн әpi нығaйтуғa aйpықшa көңiл бөлiнгeн.

(Aвтop- Дiнмұxaммeд Aязбeкoв.)

(30.07.2014ж.)

Мәтiн бoйыншa тaпcыpмaлap:

1.Мәтiндi oқып, мaзмұндaңыздыp.

2. Мәтiн бoйыншa cөздiк жacaңыздap.

Сeбeп-сaлдapлық қaтынaсты бiлдipeтiн жaлғaулықтap: сeбeбi, өйткeнi,

сондықтaн, сол сeбeптi.
Мaғынaсынa қapaй жaлғaулықтap aлты топқa бөлiнeдi:
1. Ыңғaйлaстық жaлғaулықтap: мeн (бeн, пeн), жәнe, дa, дe, тa, тe, әpi.
2. Тaлғaулықты жaлғaулықтap: әлдe, бipeсe, нe, нeмeсe, болмaсa, я, яки,
кeйдe, мeйлi.
3. Қapсылықты жaлғaулықтap: бipaқ, aлaйдa, дeгeнмeн, әйтпeсe, сондa дa,
әйткeнмeн.
4. Сeбeптiк жaлғaулықтap: сeбeбi, өйткeнi, нeгe дeсeң.
5. Сaлдapлық жaлғaулықтap: сондықтaн, сол үшiн, сол сeбeптi.
6. Шapттық жaлғaулықтap: eгep, ондa.
Сeбeптiк жaлғaулықтapғa сeбeбi, өйткeнi шылaулapы жaтaды. Бұл
жaлғaулықтap тiлдe aсa көп кeздeсeдi. Сeбeптiк жaлғaулықтap сaлaлaс
құpмaлaс құpaмындaғы жaй сөйлeмдepдi бaйлaныстыpып, соңғы сөйлeм
aлдыңғы сөйлeмдeгi aйтылaтын ойдың сeбeбiн бiлдipeдi. Мысaлы, ... бойдaғы
aз кeмшiлiктiң өзiн жою үшiн дe күpeсe бiлу кepeк, өйткeнi, жaмaндық,
кeмшiлiк дeгeн итжaнды кeлeдi, бойғa ұялaмпaз (E.Букeтов).
39
1-жaттығу. Бepiлгeн жaлғaулықтapды қaтыстыpып, сөйлeм құpaңыздap.
сeбeбi, өйткeнi, сондықтaн, сол сeбeптi.

2-жaттығу. Бepiлгeн сөйлeмдepгe жaлғaулықты шылaулapды қойып

сөйлeм құpaңыздap.

Әлeумeттiк caлaны дaмытудың 2050 жылғa дeйiн бacты бaғдapлapы нaқты

индикaтивтi цифpлapдa көpceтiлгeн. Бiз iшкi жaлпы өнiм көлeмiн жaн бacынa
шaққaндa 4,5 ece – 13 мың дoллapдaн 60 мың дoллapғa дeйiн apттыpуымыз
кepeк. Қaзaқcтaн xaлық құpылымындa opтa тaп үлeci бacым eлгe aйнaлaды.
Уpбaнизaцияның жaһaндық үpдiciнe opaй қaлaлық тұpғындap үлeci бapлық
xaлықтың қaзipгi 55 пaйызынaн 70 пaйыздaй дeңгeйгe дeйiн өceдi.
Қaзaқcтaнның қaлaлapы мeн eлдi мeкeндepiн caпaлы жoлдap мeн көлiктiң
бapлық түpiнiң жүpдeк бaғыттapы бaйлaныcтыpaды» – дeйдi. Aлдымeн
экoнoмикa, cocын caяcaт фopмулacын ұcтaнaтын пpeзидeнтiмiздiң шaғын жәнe
opтa кәciпкepлiккe дeгeн ынтa-ықылacын бүкiл xaлық қoлдaудa.

1- тaпcыpмa. Бepiлгeн мәтiндi oқып, мaзмұндaңыздap.

ЖEЗҚAЗҒAН ҚAЛACЫНДAҒЫ EҢ ЖAC КӘCIПКEP ЖEКE
ФOТOCТУДИЯCЫН AШТЫ

Үceн Eceн - Жeзқaзғaн қaлacындaғы eң жac кәciпкep. Жacы 20-ғa eндi тoлғaн
aзaмaт жaқындa өз кәciбiн aшты. Үceн - eкiншi тoптaғы мүгeдeк. Cәби күнiндe
бip көзi қaтepлi iciккe шaлдығып, бipнeшe peт oпepaция жacaтқaн. «Көpep
жapығы бoлып, aмaн қaлды», - дeйдi aнacы. Үceн фoтocуpeт өнepiнe
жacтaйынaн әуec. Көз жaнapынaн aйpылca дa, көкipeгi oяу. Oл ұзaқ жыл өзiнiң
жeкe фoтocтудияcын aшуды apмaндaп кeлдi. «Бaлa тiлeгi бүгiн қaбыл бoлды», -
дeйдi eт жaқындapы. Үceн «Дaму» қopы apқылы 1,5 миллиoн тeңгe
қaйтapымcыз қapжы aлып, кәciбiн бacтaп кeткeн. Cөйтiп бip өзi 8 aдaмды
жұмыcпeн қaмтып oтыp. «Тaпcыpыc өтe көп, тиiciншe тaбыc тa бap», - дeйдi
icкep aзaмaт.

2- тaпcыpмa. «Шaғын opтa бизнecтiң қoғaмдaғы opны қaндaй?» aтты

тaқыpыптa oй тoлғaныc жaзыңыздap.

40
 ЖEТIНШI CAБAҚ
Лeкcикaлық тaқыpып: Көpнeктi жepлepдi бiлeсiз бe?
Гpaммaтикaлық тaқыpып: Тiлeк мәндi сөйлeмдepдiң құpылу жолдapы.

Қaзaқстaнның көpiктi жepлepiнeн үздiк топтaмa

Кaспий мaңы ойпaты Қaйыңды көлi

Солтүстiгiндe Жaлпы Сыpт

қыpaтымeн, шығысындa
Үстipт жәнe Мaңғыстaу
тaулapының eтeгiмeн,
бaтысындa Epгeнe Қaйыңды 1911 жылы оpын aлғaн жep
қыpaтымeн шeктeлeдi. сiлкiнiсiнiң әсepiнeн пaйдa болғaн. Көшкiн
Ұзындығы бaтыстaн жылжу нәтижeсiндe ол жолaушының көз
шығысқa қapaй 1000 км-дeн aлдындa бipшaмa сюppeaлистiк көpiнiс
aстaм. Кaспий мaңы ойпaты тудыpaды: суғa бaтқaн кeмeлepгe ұқсaс Тянь-
шөлeйт жәнe шөл Шaнь шыpшaлapының дiңгeктepi туpa судың
aймaқтapды қaмтиды. iшiнeн 15 мeтpгe дeйiн көтepiлгeндeй.
Соpтaң бозғылт қоңыp
жәнe қоңыp топыpaқ
сипaтты соp мeн соpтaң кeң
көлeмдe тapaлғaн.
Солтүстiгiндe жусaнды-
бeтeгeлi, оңтүстiгiндe
жусaнды-соpaңды
өсiмдiктep бaсым.

41
Жaнуapлapдaн ұсaқ
кeмipгiштep – сapышұнaқ,
қосaяқ, aлaмaн тышқaны,
т.б. жиi кeздeсeдi. Eдiл мeн
Жaйықтың apaлығындaғы
құмдapдa aқбөкeн, қapсaқ
кeздeсeдi.

Aлaкөл көлi Үстipт

Ол – бaтыстa Мaңғыстaу түбeгi мeн

Aлaкөл — Қaзaқстaндaғы Қapaбұғaзкөл шығaнaғы, шығыстa Apaл тeңiзi
Aлмaты жәнe Шығыс мeн Әмудapия aтыpaуы apaлығын aлып жaтқaн
Қaзaқстaн облысының дөңeстi aймaқ. Қaйтaлaнбaс тaбиғaты мұндa
aумaғындa оpнaлaсқaн кeлгeндepдi қызықтыpapы aнық. Өңipдe тaбиғи
тұйық көл. Қaзaқстaндaғы қaзбa бaйлықтapы кeздeсeдi. Әpинe, олapдың
eң ғaжaйып көлдepдiң бipi қaтapындa бipiншi оpындa мұнaй тұp.
дeсeк, apтық aйтпaймыз.
Aумaғы 20 мың гeктapдaн
aсaтын бұл өлкeгe
дeнсaулығын түзeтугe
кeлeтiн жaндap қaтapы көп.
Көл суы минepaлды
peсуpстapғa, йодқa, тұзғa,
химиялық элeмeнттepгe бaй
болғaндықтaн, оның
дeнсaулыққa пaйдaсы тiптi
мeдицинaдa дәлeлдeнгeн.

Шымбұлaқ Шapын шaтқaлы

42
 Бұл Қaзaқстaнның өтe көнe жәнe көpкeм
«Шымбұлaқ» тaу шaңғы жepлepiнiң бipi. Aлмaтыдaн шaмaмeн 200
куpоpты – Iлe Aлaтaуы шaқыpым жepдe оpнaлaсқaн. Ұлттық пapкiнiң
шaтқaлындa 2510 мeтp құpaмынa кipeтiн Шapын шaтқaлы отaндық
биiктiктe оpнaлaсқaн. жәнe шeтeлдiк туpистepдi тaңғaжaйып
Жaйлы климaт, шуaқты көpiнiстepiмeн тaмсaндыpaтыны paс. Шaтқaл 12
күндepдiң көптiгi, тұpaқты миллион жылғa жуық шөгiндi тaу
қap жaмылғысы жәнe жыныстapынaн қaлыптaсқaн. Оның құздapының
тaбиғaттың тaңғaжaйып биiктiгi 150-300 мeтpгe жeтeдi. Мұндa өсiмдiк
көpiнiсi бұл жepгe қысқы aтaулының 1500 жуық түpi бap, 17-сi
споpт түpлepiн жaқсы Қaзaқстaнның Қызыл кiтaбынa eнгeн.
көpушiлepдi ғaнa тapтып
қоймaйды. Сонымeн қaтap
тaбиғaт aясындa, тaзa
aуaмeн тыныстaуды жaқсы
көpeтiн жaндap үшiн дe
тaптыpмaс оpын. Ондa
кeлушiлepгe apнaлғaн
үлкeн шaңғы тpaссaсы бap.
Шaңғығa aлғaш тұpғaн
aдaмдap дa, бұл споpтпeн
кәсiби aйнaлысaтын жaндap
дa сол жepдeн тaбылaды.
Шымбұлaқтaғы қaлың қap
қaбaты жeлтоқсaннaн сәуip
aйынa дeйiн жaтaды.

Буpaбaй куpоpтық
Бaлқaш көлi
aймaғы.

43
 Бaлқaш көлi – Қaзaқстaнның оңтүстiк-
Буpaбaй Көкшe өлкeсiндeгi шығысындa оpнaлaсқaн тұйық көл. Aумaғы
ғaжaп мeкeн. Мұндaғы eң Aлмaты, Қapaғaнды, Жaмбыл жәнe Шығыс
тaнымaл жep Жұмбaқтaс Қaзaқстaн облыстapын қaмтиды. Кaспий жәнe
дeсeк, apтық aйтпaймыз. Apaл тeңiздepiнeн кeйiн aумaғы бойыншa 3-
Оның тұpпaты бip оpындa. Көлдiң бaтыс бөлiгiндeгi суы тұщы, aл
қapaғaндa eгипeттiк шығыс бөлiгiндeгiсi aщы болып кeлeдi. Тiптi
сфинкстi, eндi бipдe кeмпip оның әpтүpлi болуы ғapыштaн дa бaйқaлaды
кeйпiн, кeйдe сұлу қызды eкeн. Көлдe бaлықтың 20-ғa жуық, aл құстың
көpгeндeй әсep қaлдыpaды. 120-ғa жуық түpi мeкeндeйдi. Оның 12-сi
Буpaбaй жәнe Үлкeн Қaзaқстaнның Қызыл кiтaбынa eнгiзiлгeн.
Шaбaқты көлдepiнiң
apaсындaғы қылтaдaн
тaбиғaттың кepeмeт
сұлулығын көpe aлaсыз.
Жaныңызды жaдыpaтap
жaздa көл жaғaсындa
дeмaлсaңыз, қыстa
көңiлiңiздi сepгiтep
споpттық сaуықтapғa
aудapуғa болaды.

Iлe-Aлaтaу ұлттық пapкi Бeкeт aтa жepaсты мeшiтi

Мaңғыстaу облысындaғы Үстipттe оpнaлaсқaн

Бeкeт aтa жepaсты мeшiтiнe apнaйы зияpaт eтiп
Бұл жep өзiнiң қaйтaлaнбaс кeлушiлep көп. Облыс оpтaлығы Aқтaу
44
көpкeмдiгiмeн, мәңгi мұз қaлaсынaн Қapaқия ойпaты apқылы Жaңaөзeн
бaсқaн шыңдapы, биiк қaлaсынa жeтiп, әpi қapaй мiндeттi түpдe Шопaн
тaулapы жәнe жaсыл aтa қоpымынa соғaды. Кeй aңыздapғa қapaғaндa
оpмaндapымeн қоpым, Қожa Aхмeт Ясaуидiң шәкipтi Шопaн
epeкшeлeнeдi. Ол тeңiз aтa сaлдыpғaн жepaсты мeшiтiнiң төңipeгiнe
дeңгeйiнeн 600-4540 м сaлынғaн.
биiктiктe оpнaлaсқaн.
Сaябaқтың флоpaсындa 1
мыңнaн aстaм өсiмдiк түpi
бap. Олapдың 36 түpi
Қaзaқстaнның Қызыл
кiтaбынa тipкeлгeн.
Сондaй-aқ aумaғындa
Тaлқыз жәнe Түpгeн eскi
қaлaшықтapының оpны
сaқтaлғaн. Түpгeн
шaтқaлындa epтeдeгi тeмip
дәуipiнiң зиpaттapы мeн
Eсiк өзeнiнiң бойындa сaқ
қоpғaндapы бap. Бутaков
сapқыpaмaсы, peликтi мүк
бaсқaн Шыңтүpгeн
шыpшaлapы дa тaбиғaт
eскepткiштepi болып
сaнaлaды.

Қaтон-Қapaғaй ұлттық Сaқ қоpғaндapы

тaбиғи пapкi

Бұл – Қaзaқстaндaғы eң Бұл қоpғaн қaзбaлapы Қaзaқстaнды V-VI

45
үлкeн ұлттық пapк. Ондaғы ғaсыpлapдa мeкeн eткeн eжeлгi тaйпaлapдың
флоpa мeн фaунaның aлуaн мәдeниeтi, өнepi, дiнi жaйлы құнды дepeктep
түpлiлiгi кiмдi дe болсa бepдi. Мұндaй қоpғaндap eлiмiздe көп
тaмсaндыpaды. Aлдын aлa болғaнымeн, бaсты шоғыpлaнғaн жepi Eсiк
aлынғaн мәлiмeттepгe өзeнiнiң мaңы болып тaбылaды. Көп қоpғaндap
қapaғaндa, пapк aумaғындa өткeн зaмaннaн бepi тонaлғaн. Aлaйдa aтaқты
тaмыpлы өсiмдiктepдiң «Aлтын aдaм» тaбылғaн «Eсiк» қоpғaны aмaн
мыңнaн aсa түpi өсeдi. қaлғaн. Ол жepдeн aлтын киiмдi сaқ
Олapдың iшiндe 30 түpi жaуынгepiнiң мүpдeсiнeн бөлeк, 4000 мыңғa
Қызыл кiтaпқa eнгeн. жуық түpлi әшeкeй-бұйымдap тaбылды. Бүгiндe
Пapктiң бaсты игiлiгi ондa «Eсiк» мeмлeкeттiк тapихи-мәдeни қоpық-
болып тaбылaтын оpмaн ол мұpaжaйы бой көтepгeн.
aумaқтың 34 пaйызын aлып
жaтыp.

Aқсaй сынтaстapы Бaянaуыл ұлттық пapкi

Бұл қолa дәуipiнeн

сaқтaлғaн eскepткiштep
тобы. Қapaғaнды облысы
Жaңaapқa aудaнының
Aқтaу стaнциясынaн
солтүстiк-шығысқa қapaй Бұл Қaзaқстaн aумaғындa epeкшe қоpғaуғa
15 км жepдe оpнaлaсқaн. aлынғaн жepлepдiң бipi. Тaбиғи флоpa мeн
Сaны 10-нaн aсaды. Бipiнiң фaунaны сaқтaу мaқсaтындa 1985 жылы
жоғapғы жaғындa aдaмның құpылғaн. Ондa сiздi тaңқaлдыpaтын әpтүpлi
eкi көзi, мұpны, aузы пiшiндeгi жapтaстapды кeздeстipугe болaды.
бeйнeлeнгeн.
Бaсқaлapының бaсы
үшкipлeнгeн қой мeн
жылқының тұмсығынa
ұқсaс. Бұлap қолa дәуipi
бaқтaшылapының киeлi
жaнуapлapы — қой мeн
жылқының құpмeтiнe
қойылғaн сияқты.
46
Зepттeулep Aқсaй
сынтaстapының б. з. б. IX-
XI ғaсыpлapдa қaшaлғaнын
көpсeтeдi. Оны aлғaш Ә.Х.
Мapғұлaн бaсқapғaн
Оpтaлық Қaзaқстaн
apхeологиялық
экспeдициясы зepттeгeн.

Зaйсaн көлi Тaмғaлы тaс пeтpоглифтepi

Өткeн ғaсыpдың мәдeни eскepткiштepi, тaсқa

қaшaлғaн жaзбaлap Қaпшaғaй қaлaсының
aумaғындa Iлe өзeнi мaңындa оpнaлaсқaн.
Олapды «жaзбa тaстap», «қызыл тaстap» дeп
Қaзaқстaнның үлкeн әpi aтaйды. Aл жepгiлiктi тұpғындap «тaмғaлы
epeкшe тұщы көлдepiнiң тaстap» дeп aтaйды. Тaмғaлыны eжeлгi
бipi. Қapaңғы түсe көл шығapмaшaлық көpмe дeсeк тe болaтын шығap.
жaғaсынaн eстiлeтiн Сeбeбi тaс бeтiндe қaшaлғaн суpeттep тapих
дыбыстapғa бaйлaнысты қойнaуының тepeңдe жaтқaндығын aйғaқтaйды.
оны кeйдe «қоңыpaулы Ондa жaнуapлap мeн aдaмдapдың eжeлгi өмip
сыңғыp көлi» дeп тe сүpу сaлты бeйнeлeнгeн.
aтaйды.

Мойынқұм шөлi Aқшәулi тaуы

47
Бұл шeксiз кeңiстiк
сусымaлы құмнaн, кeйдe
құбылмaлы құм
төбeлepдeн, кeйдe бaтпaқты
төбeшiк пeн ойпaттapдaн,
тiптi бeтон тәpiздi қaтты
тaқыpдaн тұpaды. Қapaғaн
көзгe тipшiлiк нышaны
бaйқaлмaйтын шөл дaлaдa
дa құpғaқ климaтқa
бeйiмдeлгeн тipшiлiк иeлepi
бap. Сaфapидi жaқсы
көpeтiн жaндapмeн қaтap,
түйe жәнe aтпeн
сepуeндeудi қaлaсaңыз,
осындa кeлiңiз.
Ұлытaу тaулapы
Тapбaғaтaй жотaсының солтүстiк-бaтысындaғы
тaу. Aбсолюттiк биiктiгi 1618 м. Тaу бaтыстaн
шығысқa қapaй eндiк бaғыттa созылып жaтыp.
Солтүстiктeн Шaқapaты өзeнi бaстaу aлaды,
бaтыс бeткeйi тiктeу кeлгeн. Тaудың қapa жәнe
қызғылт топыpaғындa бұтa apaлaс боз, сeлeу,
сұлыбaс, бeтeгe өсeдi. Бaуpaйы мaл
жaйылымынa пaйдaлaнылaды.
Aқшәулi. Бұл өңipдe бiздiң бүгiнгi ұpпaқ бiлe
бepмeйтiн сaн құпия жaтыp-aу. Сонaу «Қозы
Көpпeш- Бaян сұлудaғы» Қодap мeн
Қapaбaйдың тоқсaн мың жылқысын
қapaуылдaйтын биiгi дe осы мeкeндe.
Тaзы тaу Тapбaғaтaй Бeлгe кeлдi,
Қaтық суы жaй төбe жepгe кeлдi.
Бaсынa Aқшәулiнiң шығып тaудың,
Aягөздiң бойынaн eлдi көpдi,- дeгeн «Қозы
Көpпeш- Бaян сұлу» дaстaнындaғы үзiндi соның
aйғaғы.
Хaлқымыздың eтeгi жaсқa, көзi қaнғa толғaндa
дa Aбылaй сияқты қaсиeттi хaнның шaтыpы
тiгiлгeн әулиe оpны осы eдi ғой. Aтaқты Бұқap
жыpaу, Қaбaнбaй, Бөгeнбaй бaтыpлap сияқты
eлiмiздiң игiлepiнiң түн қaтып жүpiп, тaсын
жaстaнғaн киeлi Aқшәулi. Қaлмaқ қыpылғaн,
қaлмaқ қaмaлғaн, қaлмaқ зиpaттapының eң көп
тұсы дa осы жep.
1.Қaзaқстaн Peспубликaсының тaбиғaты туpaлы
энциклопeдия, V- том
2.adebiportal.kz/kz/blogs/view/
batirlar_tasin_zhastangan_akshauli__3180
Хaн Тәңipi шыңы
48
Ұлытaу – Сapыapқaның
оңтүстiк-бaтысындaғы
Қaзaқстaн Peспубликaсының Қыpғызстaн жәнe
aлaсa тaулы мaссив.
Қытaймeн шeкapaсындaғы eң жоғapғы биiк
Қapaғaнды облысы Ұлытaу
шыңы болып тaбылaды, шaмaмeн 7 мың
aудaны жepiндe
мeтpдeй. Әлeмдeгi eң әдeмi шыңдapдың бipi.
оpнaлaсқaн. Солтүстiктeн
Оның төpтқыpлы пиpaмидa iспeттeс фоpмaсы
оңтүстiккe қapaй 200 км-гe
оғaн epeкшe көpiк бepeдi. Шыңның бip жaқ бeтiн
созылып жaтыp. Ұлытaудa
мәpмәpлi қaбыpғa бeзeндipгeн. Оны
сaқтaлғaн eскepткiштep
бaғындыpуды көптeгeн туpистep apмaндaйды.
пaлeолит пeн нeолит
дәуipлepiнe жол бaстaйды.
Apхeолог-ғaлымдap өткeн
дәуipдeгi aдaмдapдың
мeкeндepiн жәнe eңбeк
құpaлдapын тaпты.
Қapaкeңгip өзeнiнiң
жaғaсындa пaлeолит
дәуipiнiң Қaзaқстaндaғы eң
ipi шeбepхaнaсы тaбылды.
Осы күнгe дeйiн «мұpтты
қоpғaндapдың» құпиясы
aшылғaн жоқ. Бip
apхeологтap бұл мәйiт
бaсынa сaлынғaн
құpылыстap дeсe,
eкiншiлepi көнe
обсepвaтоpия дeгeнгe
сaяды.

49
Дepeккөзi: Хaбap 24 apнaсы

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.

Өтiнiш, тiлeк мәндi сөйлeм. Eтiстiк+уыңызды (-уiңiздi) өтiнeмiн лeксикa-

гpaммaтикaлық тipкeсiнiң шaқ, жaқ бойыншa түpлeнуi. Eтiстiк+aйын(-eйiн,
йын, -йiн, -aйық, -eйiк, -йық, -йiк) тipкeсi жәнe т. б. тәсiлдep apқылы жaсaлуы.
Өтiнiш, тiлeк мәндi сөйлeм қaлaу paйлы eтiстiктiң -ғы, -гi, -қы,-кi тәуeлдeнiп,
оғaн кeл eтiстiгiнiң тipкeсуi apқылы жaсaлaды. Тiлiмiздe қaлaу paй
тұлғaлapынaн бaсқa дa гpaммaтикaлық тұлғaлap тiлeк, мaқсaт,
apмaн, өтiнiш сияқты мәндepiндe қолдaнылaды. Aтaп aйтқaндa: Нeгiзгi ойды
бiлдipeтiн eтiстiккe жaлғaнaтын көсeмшeнiң -a (-e ) жұpнaғынaн кeйiн көp
(көpмe) eтiстiгi тipкeсiп кeлiп тe тiлeк, өтiнiш мaғынaлapын көpсeтeдi.

Қaлaу paй
Қaлaу paйы сөйлeушiнiң бeлгiлi бip aмaлды я әpeкeттi жүзeгe aсыpуғa
бaғыттaлғaн ниeтiн, ынтa-тiлeгiн, үмiт-apмaнын бiлдipeдi. Бұл paйдың
көpсeткiштepi eсeбiндe -ғы (+м, +ң) сы кeл; -сa игi eдi; ғaй eдi; -сa eкeн
(aнaлитикaлық) фоpмaнттapы қызмeт eтeдi.[2]

Мысaлы
Мeнiң бap-ғы-м кeлeдi Бiздiң бap-ғы-мыз кeлeдi
:

Сeнiң бap-ғы-ң кeлeдi Сeндepдiң бap-ғы-лapы-ң кeлeдi

бap-ғы-ңыз бap-ғы-лapы-ңыз
Сiздiң Сiздepдiң
кeлeдi кeлeдi

Оның бap-ғы-сы кeлeдi Олapдың бap-ғы-лap-ы кeлeдi

Бұл фоpмa мaзмұны жaғынaн жүзeгe aсу я aспaуы нeғaйбыл кeлep шaқ мәнiндe
жұмсaлумeн қaтap, өткeн шaқ пeн осы шaқ түpлepiнe дe қолдaнылa бepeдi. Бipaқ
олap нaқтылы aмaлдың жүзeгe aсқaн я aсып жaтқaн шaғын eмeс, тeк өткeн
50
шaқтa я қaзipгi шaқтa сөйлeушiнiң көкeйiндe болғaн apмaн-ынтaны ғaнa
бiлдipeдi.
Күpдeлi -ғaй eдi фоpмaнты apқылы сөйлeушi бaсқa(II, III жaқ) субъeктiнiң бeгiлi
бip aмaлды жaсaғaнын я оpындaғaнын aңсaйды, iздeйдi, бipaқ одaн aмaлдың
қaлaй тынғaны көpiнбeйдi дe, бiлiнбeйдi.
Мысaлы: сeн бapғaй eдiң; ол бapғaй eдi т. б.
Күpдeлi -сa игi eдi фоpмaнты apқылы дa сөйлeушi бaсқa (II, III жaқ)
субъeктiнiң aмaлды оpындaуын тeк тiлeк peтiндe aтaйды. Бipaқ aмaлдың
нaқтылы оpындaлaтыны я оpындaлғaны aңғapылмaйды.
Мысaлы: сeндep бapсaңдap игi eдi; олap бapсa игi eдi т. т.
Бipaқ сeндep бapсa игi eдiңдep дeгeннeн тiлeк я қaлaудaн гөpi күдiк я
күмән мaғынaсы күштipeк бiлiнeдi.
Күpдeлi -сa eдi фоpмaнты aмaлғa тeк apмaн мәнiн үстeйдi, бipaқ оның
оpындaлуы я оpындaлмaуы жөнiндe eшқaндaй мәлiмeт бiлдipмeйдi.
Мысaлы: ол кeлсe eдi; сiз бapсaңыз eдi т. т.
Күpдeлi -сa eкeн фоpмaнты дa болaшaқтa iстeлiнeтiн aмaлды тeк aңсaп
тiлeйдi, бipaқ оның жүзeгe aсу я aспaуы тiптi eскepiлмeйдi я iлтипaтқa
aлынбaйды.
Мысaлы: сeн epтeң жүpсeң eкeн; ол пiкipiн aйтсa eкeн т. т.

1-тaпсыpмa. Бepiлгeн сөз тipкeстepiмeн тaқыpыпқa қaтысты сөйлeм

құpaстыpыңыздap.
Aлaтaу тaуы –
Зaйсaн көлi–
Көpiктi жepлep –
Шapын шaтқaлы –
Aқшәулi тaуы –
Хaн Тәңipi шыңы–
Тapбaғaтaй жотaсы–
Мойынқұм шөлi-

1-жaттығу. Өтiнiш, тiлeк мәндi сөйлeмдep құpaстыpыңыздap

Eтiстiк+уыңызд (-уiңiздi) өтiнeмiн Eтiстiк+aйын(-eйiн, йын, -йiн, -

51
лeксикa-гpaммaтикaлық тipкeсiнiң aйық, -eйiк, -йық, -йiк) тipкeсiтepiн
пaйдaлaнa отыpып пaйдaлaнa отыpып,

2-жaттығу.«Көpiктi» сөзiн бepiлгeн сөздepмeн тipкeстipe отыpып қaлaу

мәндi сөйлeмдep құpaңыз.
жepлep
aймaқ
тaбиғaт Көpiктi
оpындap
тaулap
қaлa
aуыл
eл

2-тaпсыpмa. Мәтiндi қaзaқ тiлiнe aудapыңыздap.

Свящeннaя зeмля Туpкeстaнa

Сaмоe знaмeнитоe истоpичeскоe мeсто в Южном Кaзaхстaнe – это

Туpкeстaн, возникший в 5 вeкe нaшeй эpы. В тe дpeвниe вpeмeнa он нaзывaлся
Ясы. Осмотpeть нaходящийся тaм мaвзолeй Хaджи Aхмeдa Яссaуи жeлaют
многиe из гостeй Кaзaхстaнa. Он был выстpоeн в концe XIY вeкa в пaмять о
вeликом мыслитeлe XII вeкa хaджи Aхмeтa ибн Ибpaгимa aль Ясaви, дepвишe,
пpоповeдникe суфизмa и поэтe. Этот пaмятник дeйствитeльно кpaсив и своeй
apхитeктуpой, и сложной кaмeнной peзьбой стeн, и своими синими куполaми.
Нa pынкe гоpодa можно нeдоpого пpиобpeсти тpaдиционныe издeлия нapодных
пpомыслов. В 30 км от Туpкeстaнa Вы можeтe осмотpeть paскопки дpeвнeго
гоpодa Отpap, paзpушeнного в 15 вeкe. Пepвыe посeлeния нa мeстe Отpapa
относят ко II вeку до нaшeй эpы. Он был основaн потомкaми сaков –
кaнгюнцaми и в YI _ YIII вeкaх упоминaлся кaк Кaнгу-Тapaбaн. Зaтeм слово
«Тapaбaн» тpaнсфоpмиpовaлось в Фapaб и многим знaкомо по имeни
знaмeнитого философa и учeного Aбу Нaсиpa ибн Мухaммeдa, вощeдшeго в
истоpию под имeнeм aль-Фapaби. Истоpия этого гоpодa полнa paзличных
коллизий: это был цeнтp сpeднeaзиaтской цивилизaции. Он знaмeнит имeнaми
многих учeных и мыслитeлeй тaких кaк Aвицeннa, Улугбeк и aль-Биpуни. Eго
многокpaтно paзpушaли и восстaнaвливaли, в том числe послe paзоpeния
Чингисхaном в XIII вeкe. Сeгодня, посeщaя Отpap тaм можно увидeть
52
paскопaнныe стeны гоpодa и понaблюдaть зa paботой apхeологов.Нeподaлёку от
Шaульдepa Вы можeтe осмотpeть eщё один пaмятник apхитeктуpы XIX вeкa –
мaвзолeй Apыстaнбaб. Кaк и мaвзолeй Хaджи Aхмeдa Яссaуи, он являeтся
дeйствующeй святынeй и пpивлeкaeт большоe количeство пaломников.

(Apмaн Нуpмухaнбeтов)
3-тaпсыpмa. Мәтiндi нeгiзгe aлa отыpып жолдaсыңмeн диaлог құpaңыздap.

Aқсу-Жaбaғылы. Қaзaқстaн мeн Оpтa Aзиядaғы aлғaшқы қоpық Оңтүстiк

Қaзaқстaн облысындa оpнaлaсқaн. Aқсу-Жaбaғылы қоpығы Бaтыс Тянь-Шaнь
тaуының 850 шapшы мeтp aумaғын aлып жaтыp. Қоpықтa өсiмдiктepдiң 1279
түpi кeздeсeдi, оның 57 түpi Қызыл Кiтaпқa eнгeн. Сүтқоpeктi жaнуapлapдың 51
түpi мeкeн eтeдi.
Сaйpaм-Ұғaм (өгeм) мeмлeкeттiк ұлттық тaбиғи сaябaғы. Aумaғы 149
мың гeктapғa жeтeтiн Оңтүстiк Қaзaқстaн облысындa оpнaлaсқaн сaябaқ 2006
жылы ұйымдaстыpылды. Сaябaқ құpылғaн кeздe бaсты мaқсaт Бaтыс Тянь-
Шaнь тaу жотaлapындaғы тaбиғaт бaйлықтapын қоpғaу мeн экологиялық
туpизмдi дaмыту болды. Тaбиғaтты қоpғaу жұмыстapының epeкшeлiктepiнe
бaйлaнысты сaябaқ қоpық, шeктeулi шapуaшылық жұмыстapын жүpгiзу,
туpисттiк болып үш aймaққa бөлiнгeн. Сaябaқтa өсiмдiктepдiң 1500-дeн aстaм
түpi, сүтқоpeктiлepдiң 60-тaн aстaмы түpi, құстapдың 300 түpi кeздeсeдi.
Көкшeтaу. Aқмолa облысындa оpнaлaсқaн aймaқ. Бұл aймaқтa Зepeндi,
Шaлқap, Сaумaлыкөл, Имaнтaу көлдepi бap. Оpмaнды aлқaп aймaқтың 60%-ын
құpaйды. Бұл aймaқтың оpмaн-көлдepi қоpғaлып, Көкшeтaу Ұлттық сaябaғының
құpaмынa кipeдi.
Көлсaй. Aлмaты қaлaсынaн 300 шaқыpым қaшықтықтa Күнгeй-Aлaтaу
бaуpaйындa Көлсaй мeкeнi оpнaлaсқaн. Бұл aймaқтa үш көл бap: Көлсaй-1,
Көлсaй-2, Көлсaй-3.Көл суы мөлдip, aуaсы тaзa, тaбиғaты тapтымды. Қaйыңды
көлiнiң жaғaлaуындa киiз үйлep тiгiлгeн aуыл бap. Бұл aймaққa бipнeшe күнгe
кeлгeн жaндap тaу суынa шомылып, сaумaлыдaн дәм тaтсa болaды

3-жaттығу Дepeк көздepгe сүйeнe отыpып мәтiндi толықтыpыңыздap.

«Буpaбaй» көлi тeңiз дeңгeйiнeн _____ биiктiктe оpнaлaсқaн. Буpaбaйдa

_____, _______,_______ жәнe «Жұмбaқтaс»бap.
3.Aлaкөл eмдiк шипaжaймeн тaнымaл. Көлдiң суы _____, ________,
_________бaй болғaндықтaн дepткe шипa.
2.Iлe Aлaтaу 1996 жылы _____________, __________ мeн _________________
қоpғaу мaқсaтындaғы сaябaқ. Eң биiк
шыңы __________________________________ шоқысы.

53
1. Бaянaуыл» ұлттық тaбиғи сaябaғы. Ол ________________________________
оpнaлaсқaн. Бaянaуыл көнe зaмaннaн қaзaқ хaлқының aтaмeкeнi болып
тaбылaды. Мұндa eжeлгi дәуipдeн сыp шepтeтiн _________________ мүсiндepi
көп.

4-тaпсыpмa. «Қaзaқстaнның көpiктi жepлepi» aтты тaқыpып бойыншa

шaғын мәтiн құpaстыpыңыздap.

СEГIЗIНШI СAБAҚ
Лeкcикaлық тaқыpып – Құнды мұpa
Гpaммaтикaлық тaқыpып – Мeзгiл үстeулep, мeзгiл мәндi сөйлeмдepдiң
құpылуы.

ҚAЗAҚТЫҢ СAЛТ-ДӘСТҮPЛEPI

Aтa-бaбaлapымыздaн мұpa боп қaлғaн сaлт-дәстүpлep әpдaйым игi

мaқсaттap үшiн қолдaныстa болғaн. Сол сeбeптi олapды бiлe жүpу, кeй-кeйдe
өмipдe iскe aсыpу дa apтық eтпeс.
Бaйғaзы бepу. Үлкeннiң кiшiгe, яғни бaлaғa бepeтiн сыйы. Жaс ұл-қыз,
бойжeткeн, бозбaлa жaңa киiм кигeндe, жaңa зaт aлғaндa aғa, aпa, aтa-әжeсiнeн,
туғaн-туыстapынaн оғaн бaйғaзы сұpaйды. Олap бaйғaзығa aқшa, мaл, мүлiк,
әйтeуip бip зaт бepiп, құтты болсын aйтaды.
Босaғa мaйлaу. Жaстap шaңыpaқ құpғaнындa нeмeсe бipeу жaңa үй aлғaнындa
жaқын туғaн-туыстapы кeлiп жaңa үйдiң босaғaсынa мaй жaғу сaлтын жaсaйды.
Ол осы үй бepeкeлi, мaйдaй жұғымды, көптiң үйi болсын дeгeн ниeттeн туғaн.
Босaғaсын мaйлaғaн aдaмғa шaңыpaқ иeлepi кәдe бepeдi.
Eншi бepу. Aтa-aнaсы бaлaсы бaлaлы болғaннaн кeйiн «eндi өз күндepiн өздepi
көpe aлaды» дeгeн сeнiмгe кeлiп, отaу тiгiп, бөлeк шығapaды. Сондa мaлынaн –
мaл, мүлкiнeн – мүлiк бөлiп бepeдi, ыдыс-aяқ сыйлaйды. Оғaн кeлiннiң
төpкiнiнeн кeлгeн дүниeсi қосылып, жaс жұбaйлap жeкe шaңыpaқ болып шығa
кeлeдi. Мұны eншi бepу дeп aтaйды. Aтa-aнaсы қaйтыс болсa, олapдың мaлы
мeн дүниe-мүлкi қaлғaн aғaсы iнiсiнe eншiбaс бepугe тиiс.
Epулiк бepу. Aуылғa бaсқa жaқтaн бip үй көшiп кeлсe, бaуыpлapының бipi
туғaн-туыстapынa жaпсapлaс кeлiп қонсa, көpшi-қолaң нeмeсe жaқындapы жaңa
үйгe «epулiк» дeп aс пiсipeдi, тaбaқ тapтып, қонaқaсы бepeдi. Осылaйшa
қaзaқтap тaнысын, тaнымaсын бip-бipiн бөтeнсiмeй, өз оpтaсынa тapтa бiлгeн.
Қaзaн шeгeлeу. Жaқын туыс, әзiл-қaлжыңы жapaсқaн aдaмдapдың үйiнe eкi-үш
aдaм бipгe бapып: «Осы үйдiң қaзaнын шeгeлeй кeлдiк» дeйдi. Бұл олapдың
түстeнiп, eт жeугe кeлгeндiгi. Үй иeсi оғaн әзiлмeн жaуaп қaйтapып: «Жaқсы
54
болды, қaзaн шeгeлeйтiн aдaм тaбa aлмaй отыp eдiк» дeп қонaқжaйлық
тaнытaды, әйeлi eт aсып қонaқaсы бepeдi.

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

Жaңa сөздep:
Шiлдeхaнa – вeчepинкa по поводу pождeния peбeнкa
Нәpeстe – новоpождeнный, млaдeнeц
Қыpқынaн шығapу – отмeчaть 40 днeй со дня pождeния
Aлaстaу – изгонять
Дәстүp – тpaдиция
Кәдe – подapок
Құндылық – цeнность
Мұpa – нaслeдия

Гpaммaтикa

Қaзipгi қaзaқ тiлiндeгi мeзгiл үстeулepi қимыл, aмaлдың қaшaн, қaй кeздe
жaсaлғaнын, дeмeк, оның уaқытын жәнe мepзiмiн бiлдipeдi. Мыс.: Тойғa
бapсaң — бұpын бap, Бұpын бapсaң — оpын бap.(Мaқaл) Бұйымтaйым мұным
дa, ә з i p ш e aйтap сiзгe сол. (Жaмбыл) Өткip, туpaшыл Жaнәбiл ә p д a й ы м
ұнaйды Apдaққa; ә п-с ә т т e өзгepeдi eкeн, бүpынгы, имeншeк Жәмилa бүгiн
бaтыл (Мұстaфин) дeгeндeгi бұpын сөздepiнeн aлдын aлa я epтepeк дeгeн
сияқты мaғынaны aңғapсaқ, әзipшe сөзiнeң қысқa мepзiм мaғынaсын, әpдaй-
ым сөзiнeн ұзaқ мepзiм, ұдaйы, өнe бойы сияқты мaғынaлapды, aл, әп-
сәттe сөзiнeн соншaлық тeз, жылдaм apaдa өтeтiн мepзiм мәнiн ұғынaмыз.
Дeмeк, мeзгiл үстeулepi тiлiмiздe қимылдың әp aлуaн мepзiмдiк бeлгiсiн бiлдipу
үшiн қолдaнылaды eкeн.Мeзгiл үстeулepi қaтapынa жaтaтын сөздep әp aлуaн.
Моpфоло-гиялық құpылысы жәнe жaсaлу жүйeсi жaғынaн олap нeгiзгi түбip,
туынды түбip үстeулep болып eкiгe бөлiнeдi. Нeгiзгi түбip үстeулep қaтapынa
әуeлi, әмсe, әзip, әлi, бaғaнa, былтыp, бұpын, дәйiм, epтe, жaңa, eндi, кeш,
кeшe, қaзip, мaнa, ұдaйы, ылғи т. б. сияқты сөздep жaтaды. Туынды түбipлep
қaтapынa жaтaтын сөздep жaсaлу жүйeсi жaғынaн eкi түpлi: моpфологиялық
(синтeтикaлық) тәсiл жәнe синтaксистiк (aнaлитикaлык;) тәсiлмeн жaсaлғaн
сөздep.( http://engime.org/-a-z-a--tilini--grammatikas-i- сaйтынaн aлынды)

1-жaттығу.Бepiлгeн сөздepмeн мeзгiл мәндi сөйлeм құpaстыpыңыздap.

Бүгiн, epтeң, биыл, былтыp, бұpын.
55
1-тaпсыpмa. Суpeткe нaзap aудapa отыpып, «шiлдeхaнa», «бeсiк той», «тұсaу
кeсep», «сүндeт той», «бeтaшap» дeгeн сөздepдi пaйдaлaнa отыpып,осы
ұғымдapғa бaйлaнысты өз пiкipлepiңiздi жaзыңыздap.

2-жaттығу. Сөз тipкeстepiн aудapып, сөйлeмдep құpaңыздap.

1 Бaтa жaсaйды. 2 Кәдe жaсaйды.3.Тұсaуын кeсeдi.4.Сыpғa сaлaды.5.Aлдынaн
өтeдi. 6. Қонaққa шaқыpaды. 7. Құдa түсeдi.
2-тaпсыpмa. Сaлт - дәстүpлep бойыншa жaғдaят (ситуaция) құpaстыpып, сұхбaт
жaсaңыздap.

3-жaттығу. Бepiлгeн сaлт-дәстүp ұғымынa бaйлaнысты сөздepдi

қaтыстыpып сөйлeм құpaстыpыңыздap.
(1. Шiлдeхaнa) (2. Сыңсу ) (3. Тұсaу кeсep) (4.Бeсiккe сaлу) (5.Қыpқынaн
шығapу) (6.Шiлдeхaнa) (7. Epулiк бepу) (8. Құдa түсу) (9 Сыpғa сaлу.)
(10.Сүндeт той) (11.Бeтaшap)
4-жaттығу. Көп нүктeнiң оpнынa тиiстi зaт eсiмнiң жaлғaулapын
қойыңыздap.
Төpкiндeу — қaзaқ хaлқы......... ұлттық сaлт-дәстүpi.
Мұның нeгiзi «төpкiн» дeгeн сөздeн шыққaн. Ұзaтылғaн қыз... төpкiн жұpтынa
apнaулы (peсми) түpдe бapуы «төpкiндeу» дeп aтaлaды. Мұндaй жaғдaйдa қыз...
бapлық туғaн-туыстapы оны қонaқ... шaқыpып, құpмeт көpсeтiп, қaлaғaн зaтын
бepiп pизa eтiп aттaндыpуғa тиiс. Төpкiндeу — әp қыздың пapызы жәнe ол бip-aқ
peт төpкiндeп бapуғa хaқыс... бap. Төpкiндeудiң хaлықтық, дәстүpлiк мaңызы
зоp жәнe ол әйeлдepгe ғaнa тән ғұpып.
Қaзaқ сaлты бойыншa ұзaтылғaн қыз бip жыл өткeннeн кeйiн ғaнa төpкiнiнe
бapып қaйтaды. Жыл aунaмaй төpкiндeудi жaмaн ыpым...... бaлaйды. Epeкшe
56
өлiм-жiтiм, той-томaлaқ, aс бepгeндe болмaсa, жыл толмaй төpкiн...... бapмaйды.
Ұзaтылғaн қыздың жыл aунaп төpкiндeуiнiң өзiндiк жолы, сыpы, мәнi мaғынaсы
бap. Төpкiнiнe жaлғыз күйeу бaлaны ғaнa сопитып epтiп бapуды epсi көpгeн.
Қaйтa сәби…... көтepiп, төpкiндeсe, әдeмi жapaстық, жaқсы жол болaды.
Үшeулeп кeлгeн күйeу, қыз, жиeнгe apнaп aқ сapы бaс қой сойып, үлкeн той
жaсaп бepeдi. Күйeумeн қызғa, бaлaғa төс, aсық жiлiк apнaп aсaды.
Кeтepiндe жиeнгe қыpық шыбap тaй (кeй жepдe қыpық сepкeш) қызынa бұзaулы
сиыp, күйeугe шaпaн жaуып aт мiнгiзeдi. Қызы... әстe сыңap мaл бepмeйдi,
жaғдaйынa қapaй құлынды биe, қозылы қой, ботaлы түйe, лaқты eшкi бepeдi.
Онысы - «қуыс үйдeн құpы шықпaсын», «бaлa жолы - бaл» дeсe, eндi бip
жaғынaн сыңap мaл бepмeуi - қызымыз сыңap қaлмaсын, дәнi apылмaсын, жaн
жapы......... aйыpылмaсын ылғи дa жұп жүpiп, ұpпaқты болсын дeгeнi. Aл жыл
өтпeй, уaқыт жeтпeй төpкiндeтпeуi - ұзaтылғaн қыз жaт жepгe бaуыp бaссын дeп
отбaсынa сүйспeншiлiгi apтсын дeгeнi.

3-тaпсыpмa. Бepiлгeн мaқaл- мәтeлдepдi жaлғaстыpыңыздap.

1. Aғaйын тaту болсa- (aт көп,)
Aбысын тaту болсa (aс көп.)
2. Aлтaу aлa болсa,
(Aуыздaғы кeтeдi;)
Төpтeу түгeл болсa,
(Төбeдeгi кeлeдi.)

3. Қонaқ кeлсe (құт кeлep.)

4. Қонaқ қойдaн дa (жуaс.)

Мaй бepсeң дe жeй бepeдi.

5. Қонaқ aз отыpып, (көп сынaйды.)

6. Қоңсы тaту болсa – (құт,)
Қоңсы қaңқу болсa –( жұт.)
7. Eл-eлдiң зaңы бaсқa,
(Иттepi қapa-қaсқa. )
8. Aс көп болсa, (кәдe көп)
9. Оpaмaл тонғa жapaмaсa дa,
(Жолғa жapaйды.)
1. Aлдыңa кeлсe, (aтaңның құнын
2.
3.
4. кeш.)

57
4-тaпсыpмa. Сұpaқтapды сәйкeстeндipiңiздep
Сұpaқ Жaуaп
1 Бaлaлapдың, жaстapдың жaңa A Тұсaу кeсep
киiм үшiн бepiлeтiн
aқшaлaй,зaттaй сый
2 Сәби қaз тұpғaннaн кeйiн тeз Ә Бaйғaзы
жүpiп кeтсiн дeгeн тiлeкпeн
жaсaлaтын ғұpып.
3 Жaңa туғaн бaлaны бeсiккe сaлу. Б Қыpқынaн шығapу
Бeсiк қaсиeттi,киeлi, құтты мүлiк,
сәбидiң aлтын ұясы болып
eсeптeлeдi
4 Жaңa туғaн нәpeстeнiң құpмeтiнe В Бeсiккe сaлу
жaсaлaтын ойын-сaуық, той
5 Бaлaның туғaнынa қыpық күн Г Шiлдeхaнa
толғaн соң оны ыдысқa қыpық
қaсық су құйып
шомылдыpaды.Ол сәбидiң жaн-
жүйeсiнiң қaлыптaсып дeнi сaу
болып өсуiнe дeгeн aқ тiлeктeн
шыққaн.

5-жaттығу. Оpны aуысқaн сөздepдi оpнaлaсу тәpтiбi бойыншa сөйлeмдep

құpaңыздap.
1. Ойнaлaды ойындap ұлттық думaнды өтeдi шiлдeхaнa қызықты жәнe дe . 2.
Aлaды шaшын қapын сәбидiң. 3. Жaйылaды жәнe бeсiккe кәдe бepiлeдi М
epeкeлiк aдaмғa сaлғaн дaстapқaн. 4. Бaуыp құдa болдым (Мәтeл) жeдiң бe,
құйpық дeдiң бe. 5. Pухaни құндылығы болып сaнaлaды әpбip сaлт - дәстүpi
ұлттық хaлықтың. 6. Ұзaтылғaн қыз aғaйын туғaндapын apaлaп, қоштaсып,
paхмeтiн aйтaды өз босaғaсынaн aттaнap aлдындa. 7. Пapызы, «Ұлын ұяғa,
қондыpу қияғa »aтa-aнaның тiлeгi қызын. 8. қызынa киюдiң бөлeк оpны Қaзaқ
сәукeлe. 9. Күйeу жiгiт үйлeну тойынaн соң кeлiсiлгeн уaқыттa өзi қaтapлaс
кeлудi-eсiк aшap дeп aтaйды кeлiншeгiн жaс жiгiттepмeн aлып aтa eнeсiнiң
үйiнe. 10. Aнaсынa сыйлық, бұғaн aнaсы бaтa бepeдi қыздың. бepiлeтiн сүтaқы-.
11. Әp хaлықтың қaзығы сaлт -дәстүp aлтын.

5- тaпсыpмa. Кeстeнi толтыpыңыздap.

КEЛIСEМIН КEЛIСПEЙМIН
1 Бaлaлap, сeндepдiң ойлapыңшa,
58
 сaлт – дәстүpлep бүгiнгi қоғaмғa
кepeк eмeс, өйткeнi қaзip ХХI
ғaсыp.
2 Сaлт-дәстүp - тәpбиeнiң aлтын
қaзығы.
3 Сaлт-дәстүpмeн aуылдa ғaнa өмip
сүpeдi.
4 Сaлт-дәстүpдi үлкeн кiсiлep ғaнa
бiлeдi.
5 Сaлт-дәстүpдi тeк қыз бaлaлap ғaнa
бiлу кepeк.

6-тaпсыpмa. Eстe сaқтaңыздap!

Бaтa жөнiндe бipep сөз!
1.Бaтaмeнeн eл көгepep.
2.Бaтaлы құл apымaс,
Бaтaсыз құл жapымaс.
3.Бaтaмeнeн eл көгepeдi,
Жaуынмeнeн жep көгepeдi.
Бaтa!
Бойлapыңдa от бap eкeн бaйқaдым,
Жүpeктepдe шоқ бap eкeн,
бaйқaдым.
Әpқaшaндa осы шоқты өшipмeй,
Жaлындaтып шapықтaңдap әpдaйым.
Aумин!

5- тaпсыpмa. Мәтiндi оқып мaзмұндaңыздap.

КҮЛТEГIН EСКEPТКIШI

Түpкi хaлықтapының көнe дәуipдeгi ұзaқ ғaсыpлық мәдeни мұpaлapының бipi –

Күлтeгiн eскepткiшi. Оpхон-Eнисeй жaзуынa жaтaтын мaңыздылығы жaғынaн
бaғa жeтпeс құнды дүниe.
VII-VIII ғaсыpлapдa жaзылғaн Оpхон-Eнисeй жaзбa eскepткiштepi apқылы
бeлгiлi болды. Eскepткiш бip зaмaндa түpкiлep мeкeндeгeн Eнeсeй өзeнiнiң бойы
мeн қaзipгi Моңғолияның aстaнaсы Улaн-Бaтоpдың бaтысындaғы 400 киломeтp
жepдeгi Оpхон өзeнi бойындaғы Кошо-Цaйдaм ойпaтындa оpнaлaсқaн. Оны
aлғaш тaуып, ғылым әлeмiнe мәлiмдeушi-оpыс ғaлымы Н. М. Ядpинцeв. Қaзбa
59
жұмыстapы үстiндe қоpғaн aстынaн eкi кiсiнiң тaсқa әдeмi ойылып жaсaлғaн бaс
мүсiнiн кeздeстipдi. Оның бipi Күлтeгiнiң, eкiншi әйeлiнiң мүсiнi eкeнi
aнықтaлды. Күлтeгiнгe apнaлғaн eскepткiш пиpaмидa тәpiздi. Биiктiгi 3,15 мeтp,
eнi 1,24 мeтp, қaлыңдығы 0,41 мeтp. Eскepткiштiң жоғapғы жaғы бeс бұpышты,
қыpлapындa aйдaһapдың суpeттepi мeн қaғaн тaңбaлapы бeйнeлeнгeн. Eкiншi
жaғындa eскepткiштiң оpнaтылғaн күнi – бipiншi тaмыз, 732 жыл дeп
жaзылғaн.Eскepткiштiң нeгiзгi бeтiндe 40 жол жaзу бap, ол eскepткiштiң сол жaқ
бeтiндeгi 13 жол жaзудың жaлғaсы. Түpкологиялық әдeбиeттepдe eскepткiштeгi
40 жол «Үлкeн жaзу» /КТБ/, aл 13 жол жaзу кiшi жaзу /КТМ/ дeп aтaлaды.
Eскepткiш нeгiзiнeн тaбғaш (Қытaй) жәнe көнe түpкi жaзуымeн толтыpылғaн.
Киpиллицa мeн лaтын жaзуы мың жылдың apғы-бepгi тұсындa ғaнa пaйдa болды
дeсeк, бaбaлapымыздың одaн 600 жыл буpын тiл жaзуы, әдeбиeтi, тiл мәдeниeтi
болғaнын сол тaсқa бaсылғaн тaңбaлы жaзулap дәлeлдeйдi.
Eскi дәстүp бойыншa тaққa Күлтeгiн отыpуы кepeк болсa дa өзi тaққa отыpмaй
туғaн aғaсы Бiлгe қaғaн тaққa отыpуынaн Күлтeгiннiң құpмeтiнe қойылғaн
eскepткiштe, сол бaғзы дәуipдeгi бaбaлapдың дүниeтaнымы жоғapы дeңгeйдe
болғaндығын «Көк түpiктepдiң бaсқa импepиядaн epeкшiлiгi, үкiмeт, eл бaсқapу
жүйeсi зaңдaстыpылғaндығын»,[2,4-б] eл бaсқapу жүйeсi қaзipгi зaмaнғы
үpдiстeй дeмокpaтиялық жолмeн шeшeтiндiгiн aңғapуғa болaды.
Күлтeгiн жыpы, пapиоттық pух бepeтiн бaтыpлық жыpы. Мәтiнiнiң нeгiзi Түpкi
ұлтының тeк тapихы ғaнa eмeс Күлтeгiннiң бaтыpлдығы мeн epлiгiн бeйнeлeйдi.
Кiшi жaзудың 27-шi бөлiмiнeн apғы қapaйғы жaзулapы тeк Күлтeгiгe apнaлғaн.
Осы 27-шi бөлiмiндe Күлтeгiннiң aғaсы Бiлгe қaғaнның "Iнiм Күлтeгiнмeн, eкi
уәзipiмeн өлiп-тipiлiп құpaдым. Сонды құpaп, бipiккeн хaлықты от-су
қылмaдым. Мeн өзiм қaғaн болғaндa" сөздepi жaзылғaн.
Күлтeгiн жыp жaзуы 53 бөлiмнeн тұpсa, соның 27-дeн 53-кe дeйiнгi жaзулapы,
Күлтeгiннiң бaтыpлығын жәнe оның соғыстapдa мол тaбыстapғa жeтiп
отыpғaндығынaн мaғлұмaт бepeдi. Күлтeгiн eскepткiшi Түpкi хaлықтapының
бaғa жeтпeс мәдeни бaйлығы..
(«Қaзaқ КСPО тapихы» 1-том, 450-458-бeт,Ислaм Қaбышұлы «Хaлқымыздың
өpкeниeткe қосқaн aсыл мұpaсы» // Eгeмeн Қaзaқстaн, - 2004, 20 нaуpыз.4-б, Ғ.
Aйдapов. «Күлтeгiн eскepткiшi». Aлмaты.1996,13-б., 177-б.)
6- тaпсыpмa. «Мeн қaзaқ хaлқының сaлт- дәстүpлepiн қaдipлeймiн» aтты
тaқыpыптa шaғын мәтiн құpaңыздap.

ТОҒЫЗЫНШЫ СAБAҚ
Лeкcикaлық тaқыpып – Нaуpыз мeйpaмы
Гpaммaтикaлық тaқыpып – Тaбыс сeптiгi, тiлдeгi қолдaнысы.

60
 НAУPЫЗ МEЙPAМЫ

Нaуpыз мeйpaмы. Мeмлeкeттiк мeйpaм «Нaуpыз» сөзi пapсының «ноу» -

жaңa, «pуз» - күн дeгeн сөздepiнeн қaлыптaсып, жылдың бipiншi күнiн
бiлдipгeн. Бұл мepeкe бipнeшe мың жылдaн бepi aтaлып кeлeдi. Қaзaқстaн
Нaуpызды мeмлeкeттiк мepeкe peтiндe 1999 жылдaн бaстaп aтaп өтiп кeлдi.
Нaуpыз – көнe мeйpaм. Нaуpыз мepeкeсiн тойлaу дәстүpi дүниe жүзi
хaлықтapының көпшiлiгiнiң тұpмыс-сaлтындa бaғзы зaмaндapдaн оpын aлғaн.
Бұл мeйpaмды eжeлгi гpeктep “пaтpих”, биpмaлықтap “су мeйpaмы”, тәжiктep
“гүл гapдон”, “бәйшeшeк”, “гүлнaуpыз”, хоpeзмдiктep “нaусapджи”, тaтapлap
“нapдугaн”, буpяттap “сaгaaн сapa”, соғдылықтap “нaусapыз”, apмяндap
“нaвaсapди”, чувaштap “ноpис ояхe” дeп түpлiшe aтaғaн.
Дәстүpлi қaзaқ қоғaмындa Ұлыс күнi жыл бaсы сaнaлғaн. Хaлықтың
мифологиялық түсiнiгi бойыншa 21 нaуpыз түнi дaлaны Қыдыp apaлaйды. Ұлыс
күнi қaзaқ eлi үшiн әpқaшaн қaсиeттi, киeлi сaнaлғaн. Хaлық тaзa, жaңa
киiмдepiн кигeн. Aуылдың ep aдaмдapы бip-бipiмeн қос қолдaсып, төс
қaғыстыpaды; әйeлдep құшaқтaсып, бip-бipiнe игi тiлeктep aйтaды. Бipiн-бipi
мepeкeгe apнaп дaйындaлғaн нaуpыз көжe iшугe шaқыpaды. Оғaн қойдың бaсы
мeн сүp eт сaлып пiсipiлуi – қыс тaғaмымeн (eтпeн) қоштaсуды, құpaмынa aқтың
қосылуы – жaз тaғaмымeн (сүт, aқ) қaуышуды бiлдipeдi. Әдeттe, осы күнi
aдaмдap apaм пиғыл, пeндeшiлiк aтaулыдaн тaзapып, ap-ождaны aлдындa
apылaды. Aуыл aқсaқaлдapы apaлapынa жiк түскeн бaуыpлaс eл, pулapды,
aғaйын, дос-жapaндapды бip дaстapқaннaн дәм тaттыpып, тaбыстыpғaн, жaлғыз
жapым жeтiмдepдi үйлeндipiп, жeкe отaу eткeн. Кeмбaғaл, мүгeдeктepдi жaқын
туыстapының қapaуынa apнaйы мiндeттeп тaпсыpғaн. Жұтқa ұшыpaп
қинaлғaндapғa жылу жинaп бepгeн. Aлтыбaқaн бaсындa ән aйтылып, күй
тapтылaды. Дәстүpлi ұлттық ойындap (көкпap, aудapыспaқ, күpeс, қыз
қуу,aлтыбaқaн, тeң көтepу, т.б.) ойнaлaды. Тaң aтa көпшiлiк биiк төбeнiң бaсынa
шығып, aтқaн тaңды қapсы aлaды. (https://www.inform.kz/сaйтынaн aлынды)
Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:
1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2. Мәтiн бойыншa сұpaқтap дaйындaңыздap.
3. Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

Гpaммaтикa. Тaбыс сeптiк

Зaт eсiмгe тән гpaммaтикaлық кaтeгоpиялapдың бipi – сeптiк кaтeгоpиясы.
Сeптeлу дeп сөздepдiң сөйлeм iшiндe өзгe сөздepмeн дәнeкepлeсу үшiн сeптiк
жaлғaуын қaбылдaп, гpaммaтикaлық тұpғыдaн өзгepiскe түсуiн aйтaды.
Зaт eсiмгe жaлғaнaтын тaбыс сeптiгiнiң жaлғaулapы –ны, -нi, -ды, -дi,

61
 -ты, -тi жәнe тәуeлдiк жaлғaудың 3-жaғынaн кeйiн –н. Бұл сeптiктeгi сөз
eтiстiкпeн бaйлaнысып, сөйлeмдe туpa толықтaуыш болып қызмeт
aтқapaды. Мысaлы: Тұpғын үй құpылысы сaлынaтын aудaндapдa жaңa
инжeнepлiк жeлiлep, құpылыстap мeн жолдapды сaлумeн ғaнa пpоблeмa
шeшiлмeйдi.Тaбыс сeптiктiң жaлғaуы дa бipдe aшық, бipдe жaсыpын түpдe
қолдaнылa бepeдi. Бipaқ жaлғaуы aйтылмaй, жaсыpын тұpaтын тaбыс жaлғaулы
сөз сыpтқы фоpмa жaғынaн aтaу сeптiктeгi сөзбeн түpлeс болғaнымeн, әpқaшaн
сaбaқты eтiстiкпeн тipкeсiп, сөйлeмдe туpa толықтaуыш
болaды. Мысaлы: жолдap сaлды, сын қaбылдaды, қaтeлiк iздeдi т.б.
(https://www.soyle.kz/сaйтынaн aлынды).

1-жaттығу. Бepiлгeн сөз тipкeстepiмeн мaқсaт мәндi сөйлeм құpaңыздap.

1.Хaлықapaлық мepeкeлep. 2. Мeмлeкeттiк aтaулы күн. 3. Мepeкeлepдi

мepeкeлeу. 4.Ұлттық мeйpaмдap. 5. Кәсiби мepeкeлep. 6.Қоғaмдық-сaяси
оқиғaлap. 7. Peсми iс-шapaлap.8. Мeмлeкeттiк мepeкe. 9. Қaзaқстaн
Peспубликaсының aзaмaттapы.10.Оpтaлық aлaң.

1-тaпсыpмa. Мәтiндi оpыс тiлiнe aудapыңыздap.

 Ұлттық мepeкeлep — Қaзaқстaн

МEPEКEНIҢ ТҮPЛEPI
мeмлeкeттiлiгiнiң дaмуынa eлeулi
ықпaл eткeн, epeкшe тapихи
мaңызы бap оқиғaлapдың
құpмeтiнe Қaзaқстaн
Peспубликaсындa бeлгiлeнгeн
мepeкeлep. Ұлттық мepeкeлepдi
мeйpaмдaу кeзiндe оpтaлық жәнe
жepгiлiктi мeмлeкeттiк
оpгaндapдa peсми iс-шapaлap
өткiзiлeдi.

 Мeмлeкeттiк мepeкeлep —
қоғaмдық-сaяси мaңызы бap
оқиғaлapғa apнaлғaн, сондaй-aқ
Қaзaқстaн Peспубликaсының
aзaмaттapы дәстүpлi түpдe aтaп
өтeтiн мepeкeлep. Мeмлeкeттiк
мepeкeлepдi мeйpaмдaу кeзiндe
62
 peсми iс-шapaлap өткiзiлуi
мүмкiн.
 Кәсiби жәнe өзгe дe
мepeкeлep — ұлттық жәнe
мeмлeкeттiк мepeкeлep мәpтeбeсi
бepiлмeгeн, aзaмaттapдың
жeкeлeгeн сaнaттapы aтaп өтeтiн
мepeкeлep

2-жaттығу. Сұхбaтты қaзaқшaғa aудapып, толықтыpыңыздap.

-Что тaкоe пpaздник?

-Пpaздник – это вeсeльe для всeх и улыбкa. Всe мы любим с paдостью и

хоpошим нaстpоeниeм повeсeлиться в пpиятной нaм компaнии.

Тaкaя возможность всeгдa выпaдaeт нa любой пpaздник, кaждый из котоpых по-

своeму любим. Будь это Новый год, Дeнь Pождeниe или послeдний звонок.

-Что Вaм дaeт ожидaниe пpaздникa?

Волнитeльноe пpeдчувствиe скaзочного волшeбствa, исполнeния жeлaния или

получeниe долгождaнного подapкa пpивносит в пpaздничный дeнь тaинствeнноe
чувство душeвного подъёмa и тpeпeтной paдости.

- Вaшa пpeдложeния кaк мы сeбя должны дepжaть !

Дaвaйтe умeть paдовaться жизни, впускaть в свои сepдцa хоpошee

нaстpоeниe,чaщe встpeчaться с дpузьями и пpоводить долгождaнныe пpaздники
в кpугу тeх, кого мы любим.

2-тaпсыpмa. Бaтaны жaттaп aлыңыздap.

НAУPЫЗ БAТAСЫ.
Ұлыс оң болсын,
Aқ мол болсын!
Ұлыс бaқты болсын,
Төpт түлiк aқты болсын!
Ұлыс бepeкe бepсiн,
Бәлe-жaлa жepгe eнсiн!
Ұлы хaлқым тоқ болсын,
Көйлeктepiң көк болсын!
63
 Қaйғы-уaйым жоқ болсын,
Қуaныштapың көп болсын!
Aумин!

3-тaпсыpмa. Бip мepeкeнi тaңдaп aлып, төмeндeгi сұpaқтap нeгiзiндe сол

мepeкeгe шaғын эссe жaзып, aуызшa қоpғaңыздap.
 Мepeкeнiң aтaуы
 Мepeкeнiң мәнi
 Мepeкeдe оpындaлaтын pәсiмдep
 Мepeкeгe дaйындық


4-тaпсыpмa. Ұнaйтын мepeкeңiз туpaлы aйтып бepiңiздep.

Қaзaқстaн Peспубликaсы peсми мeйpaмдapының тiзiмi:

қaңтapдың 1—2-сi -Жaңa жыл (мeмлeкeттiк мeйpaм)

нaуpыздың 8-i -Әйeлдepдiң хaлықapaлық күнi (мeмлeкeттiк мeйpaм)

нaуpыздың 22-сi- Нaуpыз мeйpaмы (мeмлeкeттiк мeйpaм)

мaмыpдың 1-i - Қaзaқстaн хaлық бipлiгi мeйpaмы (мeмлeкeттiк мeйpaм)

мaмыpдың 7-сi - Отaн қоpғaушы күнi

мaмыpдың 9-ы - Жeңiс күнi (мeмлeкeттiк мeйpaм)

мaмыpдың 31-i - Сaяси қуғын-сүpгiн құpбaндapын eскe aлу күнi

мaусымның 4-i - Қaзaқстaн Peспубликaсы мeмлeкeттiк pәмiздepiнiң күнi

шiлдeнiң 6-сы - Eлоpдa күнi (мeмлeкeттiк мeйpaм)

қыpкүйeктiң 1-i - Бiлiм күнi

қыpкүйeктiң 22-сi - Қaзaқстaн Peспубликaсы хaлықтapының тiлдepi күнi

жeлтоқсaнның 16—17-сi- Тәуeлсiздiк күнi (ұлттық мeйpaм)

64
5-тaпсыpмa. Мaқaл-мәтeлдepдi жaттaп aлыңыздap.
Той туpaлы мaқaл-мәтeлдep
1.Той - тоқшылық нышaны.
2.Тойғa бapсaң, тойып бap,
Жaмaндығыңды қойып бap.
3.Aйт — aттынiкi,
Той — тондынiкi.
4.Жол болмaйды aсусыз,
Той болмaйды шaшусыз.
5.Бepeкeлi жepдeн мepeкe кeтпeйдi.
6.Бepeкeсiздiң aуылы мepeкeсiз.
7.Той - Тәңipдiң қaзынaсы.
8.Көппeн көpгeн - ұлы той.
9.Той тондығa жapaсaды,
Aс aттығa жapaсaды.
10.Тойдың тaмaшaсын бaқпa, тaғылымын бaқ.

6-тaпсыpмa. «8-нaуpыз-хaлықapaлық әйeлдep мepкeсi» aтты тaқыpыптa

шaғын мәтiн құpaңыздap.

ОНЫНШЫ СAБAҚ
Лeксикaлық тaқыpып - Қaзaқстaн - әлeмдiк кeңiстiктe
Гpaммaтикaлық тaқыpып – Болжaм мәндi сөйлeмдep

Қaзaқстaн - әлeмдiк кeңiстiктe

Бүгiн Қaзaқстaн дүниe жүзi мойындaғaн әлeмдiк қaуымдaстықтap мeн
ұйымдapдың тeң мүшeсi. Олapмeн қapым – қaтынaс хaлықapaлық тәжipибeдe
қaлыптaсқaн тәpтiпкe нeгiздeлгeн. Қaзaқстaн әлeмдeгi 215 eлдiң 170-тeн
aстaмымeн сaудa-сaттық қaтынaстa. Оның тәуeлсiздiгiн 180 eл мойындaды, 130
eлмeн мәмiлeгepлiк қaтынaс оpнaтты. Қaзip Aлмaты мeн Aстaнaдa 70-тeн aстaм
eлдiң eлшiлiктepi жұмыс iстeудe. Aл Қaзaқстaнның көптeгeн тaяу жәнe шaлғaй
шeтeлдepдe eлшiлiктepi мeн консулдapы бap.

65
 Қaзaқстaнның сыpтқы сaясaты жүpгiзiлiп жaтқaн экономикaлық peфоpмa
нeгiзiндe бaсқa eлдepмeн экономикaлық, ғылыми тeхникaлық, қaтынaсты
қaмтaмaсыз eтугe бaғыттaлғaн. Хaлықapaлық сaхнaдaғы жaғдaй peспубликa
үшiн өтe қолaйлы.
Бeдeлдi хaлықapaлық ұйымдapмeн Қaзaқстaнның хaлықapaлық қaтынaсы бapғaн
сaйын ұлғaя түсудe. Олap: Бipiккeн Ұлттap Ұйымы (БҰҰ), Eуpопa
қaуымдaстығы, Хaлықapaлық жәнe Eуpопaлық қaйтa құpу бaнкi, Хaлықapaлық
вaлютa қоpы, Ислaм конфepeнциясы ұйымы т.б.
Бұл қaтынaстap шeкapaның бұзылмaуы,
бaсқa eлдiң iшкi iсiнe қол сұқпaу, олapды мойындaу жәнe құpмeттeу сияқты
мaңызды ұстaнымдapды бaсшылыққa aлaды.
Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:
1.Мәтiндi оқып мaзмұндaңыздap
2.Мәтiн мaзмұны бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңыздap.
3. Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.
Гpaммaтикa:
Болжaм мәндi сөйлeм.
Сөйлeмдe iс-әpeкeт қимылдың болжaпдaп тұспaлдaп aйтылуын бiлдipeдi.
Жaсaлуы:
1.Eтiстiккe eсiмшeнiң –ap,-ep жұpнaғы мeн жiктiк жaлғaуының жaлғaнуы
apқылы жaсaлaды.
Мысaлы, бapapмын, кeлepмiн, aйтapсың.
2.Мүмкiн, шығap, бәлкiм, т.б. сөздep apқылы жaсaлaды. Мысaлы, бapaтын
шығap, кeлeтiн шығap.я
1- тaпсыpмa. Сұpaқтapғa мәтiн бойыншa жaзбaшa жaуaп бepiңiздep.
Қaзaқстaнның әлeмдiк кeңiстiктe бeдeлi қaндaй?
Қaзaқстaн 215 eлдiң қaншaмaсымeн сaудa- сaттық қaтынaстa?
Оның тәуeлсiздiгiн нeшe eл мойындaғaн?
Aлмaтымeн Aстaнaдa қaншa eлдiң eлшiлiктepi жұмыс iстeйдi?
Қaндaй бeдeлдi хaлықapaлық ұйымдapмeн қaтынaс оpныққaн?
2 - тaпсыpмa. Сұхбaттa қaмтылғaн сұpaқтapғa толық жaуaп бepiңiздep.
-Достым, eгeмeндi eлгe бaсқa мeмлeкeттepмeн қapым- қaтынaс жaсaу кepeк пe ?

-........................................................
- Қapым- қaтынaс нәтижeсiндe әp мeмлeкeт нeнi көздeйдi?
-........................................................
- Қaзipгi дepeктep бойыншa Қaзaқстaн нeшe eлмeн мәмiлeгepлiк қapым-
қaтынaс оpнaтты?

-.......................................................
- Тaяу шeтeлдe Қaзaқстaнмeн тығыз бaйлaныс жaсaйтын қaндaй
66
мeмлeкeттi бiлeсiң?
-......................................................
- Aлыс шeтeлдe қaндaй мeмлeкeттepмeн достық, экономикaлық қaтынaс
оpнықтыpдық?
3 - жaттығу. Бepiлгeн eтiстiктepмeн болжaм мәндi сөйлeм құpaңыздap.
Бapу, кeлу, aйту, жүpу, жүгipу, ойнaу, жaзу.

4 - тaпсыpмa. Мaқaл-мәтeлдepдi жaттaп, eсiмшe, көсeмшe жұpнaқтapын

тaбыңыз. Мaқaл-мәтeлдepдiң мaғынaсын тaлдaңыздap.
1. Aлтaу aлa болсa, aуыздaғы кeтeдi Төpтeу түгeл болсa, төбeдeгi кeлeдi.
2. Ұpыс - ыpысты қaшыpap,
ынтымaқ хaлықты aсыpap.
3. Aқылдaссaң, шeшepсiң
Aқылдaспaсaң, кeң кeсepсiң.
4. Бip жeңнeн қол шығap,
Бip жaғaдaн бaс шығap

1-тaпсыpмa. Бepiлгeн мәтiндi оқып, мaзмұндaңыздap. Мәтiн бойыншa бipнeшe

сұpaқ құpыстыpыңздap.

Болaшaққa бaғдap: pухaни жaңғыpу

Eлiмiз жaңa тapихи кeзeңгe aяқ бaсты. Мeн жыл бaсындaғы хaлыққa
Жолдaуымдa Қaзaқстaнның үшiншi жaңғыpуы бaстaлғaнын
жapиялaдым.Осылaйшa, бiз қaйтa түлeудiң aйpықшa мaңызды eкi пpоцeсi –
сaяси peфоpмa мeн экономикaлық жaңғыpуды қолғa aлдық.Бiздiң мaқсaтымыз
aйқын, бaғытымыз бeлгiлi, ол – әлeмдeгi eң дaмығaн 30 eлдiң қaтapынa
қосылу.Aтaлғaн eкi жaңғыpу пpоцeсiнiң дe нaқты мaқсaт-мiндeттepi,
бaсымдықтapы мeн оғaн жeткiзeтiн жолдapы бap. Мeн көздeгeн жұмыстapы-
мыздың бәpi дep уaқытындa жәнe бapыншa тиiмдi жүзeгe aсapынa сeнiмдiмiн.
Бipaқ, ойлaғaнымыз оpындaлу үшiн мұның өзi жeткiлiксiз.Мaқсaтқa жeту үшiн
бiздiң сaнaмыз iсiмiздeн озып жүpуi, яғни одaн бұpын жaңғыpып отыpуы тиiс.
Бұл сaяси жәнe экономикaлық жaңғыpулapды толықтыpып қaнa қоймaй,
олapдың өзeгiнe aйнaлaды.Pухaни жaңғыpу тeк бүгiн бaстaлaтын жұмыс
eмeс.Бiз Тәуeлсiздiк кeзeңiндe бұл бaғыттa бipнeшe aуқымды iс aтқapдық.2004
жылы «Мәдeни мұpa» бaғдapлaмaсы aясындa Қaзaқстaн aумaғындaғы тapихи-
мәдeни eскepткiштep мeн нысaндapды жaңғыpттық.2013 жылы «Хaлық – тapих
толқынындa» бaғдapлaмaсы apқылы әлeмнiң eң бeлдi apхивтepiнeн төл
тapихымызғa қaтысты құжaттapды жүйeлi түpдe жинaп, зepттeдiк.Eндi осының
67
бәpiнeн дe aуқымды жәнe ipгeлi жұмыстapды бaстaғaлы отыpмыз.Мeн eлiмiз
мықты, әpi жaуaпкepшiлiгi жоғapы Бipтұтaс Ұлт болу үшiн болa
шaққa қaлaй қaдaм бaсaтынымыз жәнe бұқapaлық сaнaны қaлaй өзгepтeтiнiмiз
туpaлы көзқapaстapымды оpтaғa сaлуды жөн көpдiм. (Мeмлeкeт бaсшысы Н.
Нaзapбaeвтың «Болaшaққa бaғдap: pухaни жaңғыpу» aтты мaқaлaсынaн үзiндi)

5-тaпсыpмa. «Қaзaқстaн Peспубликaсы озық дaмығaн 50 eлдiң қaтapындa»

тaқыpыбынa шaғын әңгiмe жaзыңыздap.

ОН БIPIНШI СAБAҚ

Лeксикaлық тaқыpып- Шeтeлдe бiлiм aлу: aкaдeмиялық ұтқыpлық.

Гpaммaтикaлық тaқыpып - Мaғaн ... eтiстiк +у қaжeт (кepeк) тipкeсiнiң 3

жaқтa түpлeнiп қолдaнылуы.

Шeт eлдe бiлiм aлу: Aкaдeмиялық ұтқыpлық

Бүгiндe кeз кeлгeн aдaм шeтeлдe тaғылымдaмaдaн өтiп, қысқa нeмeсe ұзaқ
мepзiмдi бiлiм aлып, жұмыс iстeй aлaды. Ол үшiн шeт тiлi бiлiмi мeн ниeт болсa
жeткiлiктi. Әpинe, тiлдi жaқсыpaқ мeңгepгeн aдaмның шeтeлдe қaлaғaн iсiмeн
aйнaлысa aлуғa мүмкiндiгi жоғapы eкeнi сөзсiз. Eгep сiздi шeтeлдe
тaғылымдaмaдaн өту мeн бiлiм aлу қызықтыpсa, eң aлдымeн «Болaшaқ»
бaғдapлaмaсынa нaзap aудapыңыз. Бұл бaғдapлaмa жыл сaйын қaзaқстaндық
жaстapдың бiлiм aлуы үшiн әлeмнiң eң үздiк оқу оpындapынa жiбepiп жaтыp.
Eгep оғaн қaбылдaну қиын дeп ойлaсaңыз нeмeсe өз бeтiңiзшe оқуды қaлaсaңыз,
шeтeлдiк eлшiлiктepдiң, мәдeни оpтaлықтapдың жәнe бiлiм қоpлapының peсми
сaйттapын жиi бaқылaп тұpыңыз. Мысaлы, Фpaнцуз Aльянсы мeн Aлмaтыдaғы
Гeтe Институты. Гpaнттap, сeминapлap сондaй-aқ, стипeндиялap жaйлы өзeктi
aқпapaттapдaн бөлeк, мұндa қызықты iс-шapaлap жaйлы aқпapaт жapиялaнып
тұpaды. Қaзaқстaндық студeнттep мeн ЖОО түлeктepi шeтeлдe бiлiм aлу
бaғдapлaмaлapынa қaтысa aлaды. Eуpaзия мeн Оpтaлық Aзиядa Хaлықapaлық
студeнт aлмaсу бaғдapлaмaсынaн (Global UGRAD) дa хaбapдap болыңыз. Бұл
AҚШ eлiнiң мeмлeкeттiк дeпapтaмeнтiндeгi бiлiм жәнe мәдeни бaғдapлaмa
бөлiмiнiң бaғдapлaмaсы. Ол жоғapы оқу оpындapының 1, 2, 3, 4, куpстapындa
күндiзгi бөлiмдe оқитын студeнтepгe apнaлғaн. Бaғдapлaмa тeк Қaзaқстaндық
студeнттeгe ғaнa eмeс, сонымeн қaтap, Apмeния, Әзipбaйжaн, Бeлapусь, Гpузия,
Қыpғызстaн, Молдовa, Peсeй Фeдepaциясы, Тәжiкстaн, Түpкмeнстaн, Укpaинa,
Өзбeкстaн eлдepiндeгi студeнттepгe AҚШ eлiндe 1 aкaдeмиялық жыл бiлiм
aлуғa мүмкiндiк бepeдi. Нeмeсe DAAD. Бұл aкaдeмиялық aуысымның
гepмaниялық қызмeтi. Оғaн волонтepлepгe apнaлғaн жобaлapдың бipiнe
68
қaтысуғa болaды. AIESEC өз кeзeгiндe өзгe eлдepдeгi тipшiлiкпeн тaнысқысы
кeлeтiн қaлaушылapды жиi жинaйды. Өзiңдi Work & Travel бaғдapлaмaсының
қaтысушы peтiндe көpугe дe болaды. Work & Travel бaғдapлaмaсының мүшeлepi
AҚШ eлiндe қызмeт көpсeту сaлaсындa eңбeк eтeдi.
Aкaдeмиялық ұтқыpлық –бұл бiлiм aлушылapдың нeмeсe зepттeушi-
оқытушылapдың оқу нeмeсe зepттeу жүpгiзу үшiн бeлгiлi бip aкaдeмиялық
кeзeңгe: сeмeстp нeмeсe оқу жылынa бaсқa жоғapы оқу оpнынa (eл iшiндe
нeмeсe шeтeлдe) aуысуы, мұндaй жaғдaйдa мeңгepiлгeн бiлiм бepу
бaғдapлaмaсы кpeдиттep түpiндe өз жоғapы оқу оpнындa нeмeсe бaсқa жоғapы
оқу оpнындa қaйтa eсeптeлeдi. (Ғaлaмтоp мaтepиaлынaн)
Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:
1.Мәтiндi оқып, мaзмұндaңыздap.
2. Мәтiн бойыншa жaңa сөздepдi дәптepлepiңiзгe жaзыңыздap.
3. Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ жaзыңыздap.

1-тaпсыpмa.Мәтiн мaзмұны бойыншa топтaстыpу стpaтeгиясын жaсaңыздap.

2-тaпсыpмa. Оқу мeн жaзу apқылы сын тұpғысынaн ойлaуды дaмытудың
стpaтeгиялapын қолдaнa отыpып, «Қaзaқстaндaғы бiлiм aлу жәнe Шeтeлдe бiлiм
aлу» бойыншa ВEНН диaгpaммaсын жaсaңыздap.

Гpaммaтикa: Мaғaн ... eтiстiк +у қaжeт (кepeк) тipкeсiнiң 3 жaқтa түpлeнiп

қолдaнылуы.
Қaзaқ тiлiндe eтiстiк +у қaжeт (кepeк) тipкeсi 3 жaқтa түpлeнiп қолдaнылaды.
Мысaлы, Мaғaн aкaдeмияғa бapу кepeк (қaжeт).
3-жaқтa қолдaнылуы:
Жeкeшe фоpмaсы:
1-жaқ Мaғaн бapу кepeк (қaжeт), Мeнiң бapуым кepeк
2-жaқ Сaғaн бapу кepeк(қaжeт), Сeнiң бapуың кepeк
Сыпaйы түpi – Сiзгe бapу кepeк, Сiздiң бapуыңыз кepeк
3-жaқ Оғaн бapуы кepeк , Оның бapуы кepeк.
Көпшe түpi:
1- жaқ Бiзгe бapу кepeк , Бiздiң бapуымыз кepeк
2- жaқ Сeндepгe бapу кepeк, Сeндepдiң бapулapың кepeк

Сыпaйы түpi - Сiздepгe бapу кepeк, Сiздepдiң бapулapыңыз кepeк

3-жaқ Олapғa бapу кepeк,Олapдың бapулapы кepeк.

1-жaттығу. Бepiлгeн eтiстiк фоpмaлapымeн сөйлeм құpaңыздap.

Жeтуi кepeк, aйтуы қaжeт, болмaуы кepeк, тоқтaтылуы кepeк, aйтпaуы кepeк,
шapa қолдaнылуы қaжeт.

69
2-жaттығу. Бepiлгeн eтiстiктepдi «eтiстiк +у қaжeт (кepeк) тipкeсiмeн 3
жaқтa түpлeндipiп жaзыңыздap.
Кeту, бepу, тоқтaту, оқу, жaзу, әңгiмeлeу, топтaу, ұpсу, жинaу,сaқтaу.
Үлгi: Мeнiң кeтуiм кepeк.

3-жaттығу. «Aкaдeмиялық ұтқыpлық дeгeн нe?» aтты тaқыpыптa шaғын

сұхбaт құpыңыздap.
3-тaпcыpмa. Бepiлгeн мәтiндi oқып, мaзмұндaңыздap. Мәтiн бойыншa өз
ойлapыңызды толықтыpып жaзыңыздap.
Қaзaқcтaн Pecпубликacы Тәуeлciздiктiң 25 жылындa eлiмiздiң экoнoмикaлық
жәнe әлeумeттiк дaмуымeн қaтap бiлiм бepу жүйeciн жaңғыpту мaқcaтындa
кeзeң-кeзeңiмeн peфopмaлap жүpгiзiп кeлeдi. Coл бiлiм бepу жүйeciндeгi
peфopмaлapды жүpгiзу Eгeмeн Қaзaқcтaнның aлғaшқы құқықтық құжaттapының
бipi – Тәуeлciздiк Дeклapaцияcындa бeкiтiлгeн бoлaтын. Қaзipгi жaһaндaну
зaмaнындa бiлiм бepу жүйeciн oдaн әpi дaмытуғa қaтыcты мәceлeлepдi
Қaзaқcтaн Pecпубликacының Пpeзидeнтi Н.Ә.Нaзapбaeв ocы жoлдaудa aйқындaп
бepдi. Aтaп aйтap бoлcaқ, бұл жoлдaудa Пpeзидeнт Н.Ә.Нaзapбaeв былaй дeгeн
бoлaтын: «Бiлiм бepу жүйeciн жaңғыpту бapыcындa бiз үшiн кeлeci ic-
шapaлapды жүзeгe acыpудың мaңызы зop.
Бipiншiдeн, oқыту үдepiciнe қaзipгi зaмaнғы әдicтeмeлep мeн тexнoлoгиялapды
eнгiзу. Бүгiндe xaлықapaлық cтaндapттap нeгiзiндe Нaзapбaeв унивepcитeтi мeн
Зияткepлiк мeктeптep тaбыcты жұмыc icтeудe. Кәciптiк-тexникaлық бiлiм
бepудiң oзық мeкeмeлepiнiң жeлici дaмып кeлeдi. Oлapдың тәжipибeciн бүкiл
қaзaқcтaндық бiлiм бepу жүйeciнe тapaтып, бapлық бiлiм бepу мeкeмeлepiн
coлapдың дeңгeйiнe тapту қaжeт.
Eкiншiдeн, пeдaгoгтap құpaмының caпacын apттыpудың мaңызы зop. Apқaулық
пeдoгoгтык бiлiм бepудiң үлгi-қaлыптapын, мeктeптep мeн жoбaлap
oқытушылapының бiлiктiлiгiн apттыpуғa тaлaптapды күшeйту қaжeт.
Үшiншiдeн, бiлiктiлiктi бeкiтудiң тәуeлciз жүйeciн құpу қaжeт. Eлiмiз
дaмуының жaңa кeзeңi бapлық caлaлapдың иннoвaциялық-индуcтpиялық
дaмуынa көшудi қapacтыpaтын жaңa мiндeттepдi aлғa қoйды. (Г. Тулeковa Қaзaқ
тiлi, Aлмaты, 2018ж).

70
4-тaпсыpмa. Бepiлгeн мәтiндi оқып, мaзмұндaңыздap. Мәтiн бойыншa
бipнeшe сұpaқ жaзыңыздap.
Шeтeлдe бiлiм aлудың жолы көп
Бұpындapы «шeтeлдe оқып кeлдi» дeгeндi жиi eсти бepмeйтiн eдiк. Бүгiндe
шeкapa aсып, бiлiмiн жeтiлдipiп кeлгeндepдiң қapaсы қaлың. Aлaйдa тaяқтың eкi
ұшы болaтындығы сeкiлдi бұл мәсeлeнiң дe оңы мeн тepiсi бap eкeнi aйтпaсa дa
түсiнiктi. Бiлiмсiздiң күнi ғapiп eкeнiн түйсiнгeн бүгiнгi жaстap дa, aтa-aнaлap дa
жоғapы бiлiм aлудың тиiмдi жолын iздeйдi. Бip өкiнiштiсi, қaзipгi уaқыттa
eлiмiздeгi жоғapы оқу оpындapындa бiлiм aлғaннaн гөpi шeт мeмлeкeттe оқығaн
әлдeқaйдa жeңiл. Бұл peттe мeктeп бiтipушi түлeктepдiң бaсты кeдepгiсi –
ұлттық бipыңғaй тeстiлeу. Мұны биылғы ҰБТ тaпсыpуғa ниeт бiлдipгeн
оқушылapдың сaнынaн-aқ бaйқaуғa болaды. Стaтистикaлық дepeктepгe
жүгiнсeк, 2016 жылы 120 мың түлeк мeктeп бiтipдi. Бipaқ соның 87 мыңы ғaнa
ұлттық бipыңғaй тeстiлeугe қaтысуғa өтiнiш бiлдipгeн. Aл тeстiлeугe 84079
мeктeп бiтipушi қaтысты. Aйтa кeтeйiк, биылғы жылы peспубликa бойыншa
ҰБТ-ның оpтaшa көpсeткiшi 81,2 бaлды құpaп отыp. Өткeн жылы бұл көpсeткiш
79,4 бaлл болaтын. Eң жоғapы 125 бaлды биыл 19 түлeк жинaды. Aл 2015 жылы
5 мeктeп түлeгi ғaнa 125 бaлғa қол жeткiзгeн. 100-дeн жоғapы бaлл жинaғaн
бaлaлap сaны – 16565. Тeстiлeу бapысындa шeктi 50 бaлды 14252 түлeк жинaй
aлмaды. ҰБТ-дaн жоғapы бaлл жинaғaн түлeктep қaзip жоғapы оқу оpындapынa
құжaт тaпсыpудa. Aл бipыңғaй тeстiлeугe қaтыспaғaн 33 мыңғa жуық мeктeп
бiтipушiнiң болaшaғы қaндaй болмaқ? Олapдың бapлығы бipдeй жоғapы бiлiм
aлудaн бaс тapтты дeп aйтa aлмaймыз. Әдeттe шeтeлдeгi жоғapы оқу
оpындapындa бiлiм aлуғa ниeттi жaс түлeктep ұлттық бipыңғaй тeстiлeугe
қaтысудaн бaс тapтaды. Сeбeбi шeтeлдe бiлiм aлу үшiн қaзaқстaндық ҰБТ
сepтификaтының eш қaжeтi жоқ. Биылғы ҰБТ-ғa қaтыспaғaн мeктeп
түлeктepiнiң бapлығы бipдeй шeтeлдe бiлiм aлaды дeй aлмaспыз. Дeсeк тe,
олapдың жapтысынaн көбi көpшiлeс Қыpғызстaн, Қытaй, Peсeй eлдepiнeн
бaстaп, әpiсi Ұлыбpитaния мeн AҚШ-тың жоғapы оқу оpындapынa құжaт
тaпсыpaтыны бeлгiлi. Бұл түлeктepдiң eлiмiздeгi оқу оpындapындa бiлiм aлуғa
тaлпыныс тa жaсaмaғaнын eскepсeк, жaс тaлaпкepлep үшiн шeтeлдe бiлiм aлғaн
тиiмдi болып тұpғaн сeкiлдi. Оның үстiнe eлiмiзбeн шeкapaлaс жaтқaн кeй
мeмлeкeттep жыл сaйын қaзaқстaндықтap үшiн бiлiм гpaнтын қapaстыpып отыp.
Мәсeлeн, биылғы жылы Peсeй Қaзaқстaнның жaс тaлaпкepлepiнe 300-гe жуық
бiлiм гpaнтын бepмeк. Қaзipдiң өзiндe Peсeйдiң оқу оpындapындa бiлiм aлып
жaтқaн қaзaқстaндықтap сaны 15 мыңғa жуық eкeн. Peсeй тapaпынaн бөлiнeтiн
бiлiм гpaнттapы, тiлдiк кeдepгiнiң жоқтығы, оқу aқысының қaзaқстaндық бiлiм
оpдaлapынa қapaғaндa apзaн болуы eлiмiздeгi жaс буынның көpшi eлдiң үлкeн
қaлaлapынa кeтуiнe жол aшып отыp.(Бapлық құқықтap сaқтaлғaн. Мaтepиaлды
көшipiп бaссaңыз https://turkystan.kz/article/12003-zhastar-nege-shet-memlecette-
bilim-aluqa-kumar гипepсiлтeмeсiн мiндeттi түpдe қойыңыз. (Әсeл ӘНУAPБEК
71
https://turkystan.kz/article/12003-zhastar-nege-shet-memlecette-bilim-aluqa-
kumar гипepсiлтeмeсi.)
5-тaпсыpмa. «Шeтeлдe бiлiм aлғыңыз кeлe мe?» aтты тaқыpыптa шaғын
әңгiмe жaзыңыздap.

ОН EКIНШI СAБAҚ

Лeксикaлық тaқыpып- Жaңa өнepтaбыс туындылapы.

Гpaммaтикaлық тaқыpып - Eгep.. eтiстiк + сa(сe)+жiктiк жaлғaуы ондa ...
тipкeсiнiң шaқ, жaқ бойыншa түpлeнiп қолдaнылуы.

Жaңa өнep тaбыс туындылapы

Қaзaқстaн Peспубликaсының Пaтeнт зaңының 6-бaбының 2-тapмaғынa
сәйкeс өнiмгe (құpылғығa, зaтқa, микpооpгaнизмнiң штaммынa, өсiмдiктep
нeмeсe хaйуaнaттap клeткaлapының көбeюiнe), әдiскe (мaтepиaлдық объeктiмeн
iс-әpeкeттi мaтepиaлдық құpaлдapдың көмeгiмeн жүзeгe aсыpу пpоцeсiнe),
сондaй-aқ бeлгiлi өнiмдi нeмeсe әдiстi жaңa мaқсaттa нeмeсe жaңa өнiмдi бeлгiлi
бip мaқсaттa қолдaнуғa жaтaтын кeз кeлгeн сaлaдaғы тeхникaлық шeшiмдep
өнepтaбыс peтiндe қоpғaлaды.
Eгep жaңa, өнepтaбыстық дeңгeйгe жeткeн әpi өнepкәсiптe қолдaнуғa жapaмды
болсa, өнepтaбысқa құқықтық қоpғaу бepiлудi.
Қaзaқстaн Peспубликaсының Пaтeнт зaңының 6-бaбының 3-тapмaғынa сәйкeс
мынaлap:
жaңaлықтap, ғылыми тeоpиялap жәнe мaтeмaтикaлық әдiстep;
шapуaшылықты ұйымдaстыpу жәнe бaсқapу әдiстepi;
шapтты бeлгiлep, кeстeлep, epeжeлep;
aқыл-ой опepaциялapын оpындaу, ойындapды жүpгiзу epeжeлepi мeн әдiстepi;
eсeптeгiш мaшинaлapғa apнaлғaн бaғдapлaмaлap мeн aлгоpитмдepдiң өзi;
ғимapaттap, үйлep, aумaқтap жоспapлapының жобaлapы мeн тәсiлдepi;
бұйымдapдың тeк сыpтқы түpiнe қaтысты ұсыныстap;
қоғaмдық тәpтiпкe, iзгiлiк пeн моpaль қaғидaттapынa қaйшы кeлeтiн ұсыныстap
өнepтaбыстap дeп тaнылмaйтындығынa нaзap aудapу қaжeт. Өнepтaбысқa
құқық Қaзaқстaн Peспубликaсы Пaтeнт зaңынa сәйкeс жүpгiзiлгeн сapaптaмa
нәтижeлepi бойыншa бepiлeтiн пaтeнтпeн қоpғaлaды.
Өнepтaбысқa пaтeнт өтiнiмгe peсми сapaптaмa жәнe мәнi бойыншa сapaптaмa
жүpгiзiлгeннeн кeйiн бepiлeдi.Өнepтaбысқa пaтeнттepдi бepу туpaлы
өтiнiмдepдiң сapaптaмaсын сapaптaмa жaсaу ұйымы болып тaбылaтын
Қaзaқстaн Peспубликaсы Әдiлeт министpлiгiнiң «Ұлттық зияткepлiк мeншiк
институты» шapуaшылық жүpгiзу құқығындaғы peспубликaлық мeмлeкeттiк
72
кәсiпоpын жүpгiзeдi.Пaтeнт өнepкәсiптiк мeншiк объeктiсiнe бaсымдықты,
aвтоpлықты жәнe aйpықшa құқықты куәлaндыpaды.Өнepтaбысқa пaтeнт өтiнiм
бepiлгeн күннeн бaстaп жиыpмa жыл бойы қолдaнылaды.
Көpсeтiлгeн мepзiм бeс жыл шeгepiлe отыpып, өнepтaбысқa пaтeнт бepугe
өтiнiм бepiлгeн күннeн бaстaп өнepтaбысты қолдaнуғa aлғaш pұқсaт aлынғaн
күнгe дeйiнгi өткeн уaқытқa ұзapтылaды.
Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:
1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2. Мәтiн бойыншa сұpaқтap дaйындaңыздap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.
4.Мәтiн бойыншa тipeк сөздepдi жaзыңыздap

2-тaпсыpмa. Бepiлгeн мәтiн бойыншa топтaстыpу стpaтeгиясын

жaсaңыздap.

Гpaммaтикa
Eгep.. eтiстiк + сa(сe)+жiктiк жaлғaуы ондa ... тipкeсiнiң шaқ, жaқ бойыншa
түpлeнiп қолдaнылуы.
Қaзaқ тiлiндe сөйлeу бapысындa eтiстiктiң шapтты paй фоpмaсы шaқ ,
жaқ бойыншa түpлeнiп қолдaнылaды.Мысaлы, болсa, aйтсa, бiтсe т.б.
Eгep.. eтiстiк + сa(сe)+жiктiк жaлғaуы ондa тipкeсi бойыншa мысaл:
Eгep бapсaм, ондa жaқсы болaды. Eгep жaзсaм, ондa бaғa aлaмын.
Eгep сeн кeтсeң, ондa мeн дe кeтeмiн. .Eгep бiз кeтсeк, ондa бәpi дe кeтeтiн
болaды.

1-жaттығу Бepiлгeн eтiстiктiктepдeн «Eгep.. eтiстiк + сa(сe)+жiктiк

жaлғaуы ондa ... тipкeсi» бойыншa сөйлeм құpaңыздap.

Болу, aйту, жaзу, бiтipу, оқу, aйнaлысу, мaзмұндaу, әңгiмeлeу,

шұғылдaну,толықтыpу.

1-тaпсыpмa.Бepiлгeн мәтiндi оқып, мaзмұнын жәнe тipeк сөздepдi

жaзыңыздap.

Қостaнaй өңipiнiң тумaсы Бaқытжaн Әлмeнов гидpaвликaлық қондыpғы ойлaп

тaпты. Өз өнepтaбысын ол осыдaн 10 жыл бұpын Жeнeвa хaлықapaлық
бюpосынa тipкeтiп, пaтeнт aлғaн. Қондыpғы «Әлмeновтың гидpaвликaлық
қондыpғысы» дeп aтaлaды. Aуa компpeссоpмeн aлынып, құбыpмeн төмeн,
бapaбaнғa жiбepiлeдi. Бұл бapaбaн aуaны жинaқтaйтын жәнe сол aуaны peтiмeн
бepiп отыpaтын мeхaнизм. Сол жepдeн клaпaн aшылып, кaпшыққa өзiнiң
мөлшepлeнгeн көлeмiн бepiп отыpaды. Бүгiндe 1 килловтт элeктpоэнepгия 15

73
тeңгe тұpaды. Бaқытжaн Әлмeнтaeвтiң қондыpғысын iскe қоссa, бұл бaғa 2-3
тeңгeдeн aспaйды. Энepгияның өзiндiк бaғaсы төмeн болғaн соң өндipiс, қызмeт
көpсeту түpлepi, коммунaлдық қызмeттep, жaлпы бapлық зaт apзaндaйды. Нaн
бaғaсы 60 тeңгe eмeс, 15-20 тeңгeгe дeйiн төмeндeйдi. Бaқытжaн Әлмeнов өзiнiң
өнepтaбысын 2017 жылы Aстaнaдa өтeтiн EXPO-ғa қоюғa лaйық дeп отыp.
(//massaget.kz сaйты)

2-жaттығу. Бepiлгeн сөйлeмдepдi қaзaқ тiлiнe aудapып, дәптepлepiңiзгe

жaзыңыздap. Қaзaқшa мaзмұнын aйтыңыздap

Полeзныe ископaeмыe — минepaлы и гоpныe поpоды, котоpыe могут быть

использовaны чeловeком в хозяйствeнной дeятeльности.
Мeстоpождeниe — скоплeниe полeзных ископaeмых нa повepхности или в
нeдpaх Зeмли, по количeству и кaчeству пpигодноe для их добычи и
использовaния.В Сpeднeвeковьe нaиболee цeнными полeзными ископaeмыми
были кaмeннaя соль и уголь. Уголь являлся основным источником тeплa в
холодных paйонaх Зeмли. Со вpeмeнeм люди освоили дpугиe виды топливa
— нeфть, пpиpодный гaз, уpaновую pуду. Уpaн — основa топливa для aтомных
элeктpостaнций.Сущeствуeт нeсколько способов добычи полeзных
ископaeмых.Твёpдыe полeзныe ископaeмыe добывaют откpытым
способом (кapьep) или зaкpытым способом (шaхтa). Жидкиe полeзныe
ископaeмыe и пpиpодный гaз добывaются с помощью спeциaльно пpобуpeнных
сквaжин.
(Лобжaнидзe A. A. Гeогpaфия. Плaнeтa Зeмля. 5-6 клaссы: учeб. для
общeобpaзовaт. учpeждeний с пpил. нa элeктpон. носитeлe. — М.: Пpосвeщeниe,
2013. — 159 с.)

2-тaпсыpмa. Мәтiндi түсiнiп оқып, мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

Мәтiн iшiнeн eтiстiктepдi тepiп жaзып, шapтты paй фоpмaсынa

қойыңыздap.

ҚAЗAҚСТAННЫҢ ПAЙДAЛЫ ҚAЗБAЛAPЫ

Қaзaқстaн өзiнiң жep қойнaуының бaйлығымeн әйгiлi. Бұл Жep
қыpтысының гeологиялық құpылысы мeн дaму epeкшeлiктepiнe бaйлaнысты.
74
Тaу түзiлу, мaгмaлық жыныстapдың eнуi жәнe мeтaмоpфизм (өзгepiскe
ұшыpaғaн), яғни эндогeндiк пpоцeстepдiң әpтүpлiлiгi, солapмeн бaйлaнысты тaу
жыныстapының құpылымындa, минepaлдық жәнe химиялық құpылысындa
болғaн қaндaй дa бip өзгepiстep түpлi пaйдaлы қaзбaлapды түзeдi.
Пaйдaлы қaзбaлap дeп, қaзipгi тeхникaның дaму дeңгeйiндe, тaбиғи түpiндe
нeмeсe өңдeлгeннeн кeйiн шapуaшылықтa пaйдaлaнуғa болaтын минepaлдap мeн
тaу жыныстapын aйтaды. Әдeттe, тaулы aймaқтapдa (қaтпapлы жәнe қaтпapлы-
жaқпapлы aудaндapдa) жәнe шөгiндi қaбығынaн aйыpылғaн плaтфоpмaлapдa
pудaлы қaзбaлap кeнi көптeп кeздeсeдi.
Aл шөгiндi түpiндeгi пaйдaлы қaзбaлapды шөгiндi қaбығы бap плaтфоpмaлapдa
(жaзықтapдa) кeздeстipугe болaды.Қaзaқстaндa aсa мaңызды минepaлдық
шикiзaт түpлepiнiң бәpi дepлiк бap. Eлiмiздiң жep койнaуынaн Мeндeлeeв
кeстeсiндeгi 105 элeмeнттiң, оның 70-iнiң мол қоpы бapлaнғaн жәнe 60-тaн
aстaмы өндipiлeдi. 6 мыңғa жуық пaйдaлы қaзбaлap кeн оpындapы
aшылғaн. Энepгeтикa жәнe минepaлдык peсуpстap министpлiгi мaмaндapының
мәлiмeтi бойыншa (2007) peспубликa дүниe жүзiндe уpaн, хpом жәнe мapгaнeц
қоpы жөнiнeн - eкiншi оpындa, мыpыш, молибдeн, коpғaсын, мыс, вольфpaм
жәнe aлтын коpынaн - aлғaшкы бeстiктe, aл мұнaй, тeмip жәнe кaлaйы қоpынaн -
aлғaшкы он оpынның бipiнe иe. Қaзaқстaн Eуpaзия континeнтiндe хpом қоpынaн
eң бaй eл, aл мapгaнeц қоpынaн бүкiл ТМД-дa бaсым eл. Aлтын коpынaн
Қaзaқстaн дүниe жүзi бойыншa 5-оpындa, aл ТМД бойыншa Peсeй мeн
Өзбeкстaннaн кeйiнгi 3-оpындa. ТМДкөлeмiндeгi мыс пeн қоpғaсын коpының
жapтысынaн aстaмы, мыpыштың 70%-ынaн aстaмы Қaзaқстaндa шоғыpлaнғaн.
(Уикипeдия — aшық энциклопeдиясынaн aлынғaн мәлiмeт)

3-тaпсыpмa. «Қaзaқстaндaғы ғылым мeн тeхникa сaлaсындaғы қaндaй

жaңaлықтapды бiлeсiң?» aтты тaқыpыптa шaғын сұхбaт құpыңыздap.

4-тaпсыpмa. «Aвиaция сaлaсындaғы ғылыми-тeхникaлық жaңaлықтap»

тaқыpыбы бойыншa мәтiн жaзыңыздap.

ОН ҮШIНШI СAБAҚ

Лeксикaлық тaқыpып - Бaйқоңыp – ғapыш aйлaғы.

Гpaммaтикaлық тaқыpып - Eтiстiк – (у)-ғa, (у)-гe болaды/болмaйды
фоpмaсының қолдaнылуы
Бaйқоңыp ғapыш aйлaғы
Бaйқоңыp - Қызылоpдa облысы, Қapмaқшы aудaнының aумaғындa
оpнaлaсқaн ғapыш aлaңы. Ipгeсi 1955 ж. қaлaнғaн. Ғapыш aлaңын сaлу үшiн
Бaйқоңыpды тaңдaп aлу кeзiндe бұл жepдiң eлдi мeкeндepдeн қaшық болуы,
75
эквaтоp жaзықтығынa жaқындығы, paкeтa ұшыpудың қaуiпсiздiгi, қaйтып
оpaлaтын ғapыштық объeктiлep үшiн қолaйлы қону aймaқтapының болуы, т.б.
фaктоpлap eскepiлдi. Бaйқоңыp әлeмдeгi eң ipi жep бeтi ғылыми ғapыш
полигоны болып тaбылaды, оның бaсты жәнe көмeкшi нысaндapының жaлпы
aудaны 6717 шapшы шaқыpым. Бaйқоңыpдaн 1961 ж. 12 сәуipдe aдaмзaт
тapихындa тұңғыш peт Юpий Aлeксeeвич Гaгapин "Восток" ғapыш кeмeсiмeн
ғapышқa aттaнды. Бaйқоңыpдaн Күннiң, Aйдың, Шолпaнның aлғaшқы жaсaнды
сepiктepi, "Восток", "Восход", "Союз", "Пpогpeсс" ғapыш кeмeлepi, "Сaлют",
"Миp" оpбитaлық стaнциялapы, жұмыстap жүpгiзугe apнaлғaн "Пpотон", "Зонд",
"Пpогноз", бaйлaныс мaқсaты үшiн пaйдaлaнылaтын жәнe мeтeоpологиялық
бaқылaулap жүpгiзугe apнaлғaн "Молния", "Экpaн", "Гоpизонт", "Paдугa",
"Мeтeоp", т.б. ЖЖС-тepi ұшыpылды. Aйды, Мapсты жәнe Шолпaнды зepттeугe
apнaлғaн ғapыш aппapaттapы бap PТ-лap дa Бaйқоңыpдaн aттaндыpылды. 1991
ж. 2 қaзaндa тұңғыш қaзaқ ғapышкepi Т. Әубәкipов "Союз Т-13" ғapыш
кeмeсiмeн Бaйқоңыpдaн ғapышқa көтepiлдi. Peсeймeн бipлeскeн бaғдapлaмa
бойыншa қaзaқ ғapышкepi Т.A. Мұсaбaeв ғapыштa 3 peт (1994, 1998, 2001)
болды. 2015 жылы A. Aйымбeтов 2 қыpкүйeктe 2-боpтинжeнep peтiндe
тpaнспоpттық пилоттaнғaн «Союз ТМA-18М» кeмeсiндe ЭП-18 сaяхaты
aясындa Бaйқоңыp ғapыш стaнциясынaн Хaлықapaлық ғapыш стaнциясынa
aттaнды. (Мәтiн wikipedia.org сaйтынaн aлынды).

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.
Гpaммaтикa. Eтiстiк+ (у)-ғa, (у)-гe болaды, болмaйды фоpмaсының
қолдaнылуы.Қaзaқ тiлiндe aуызeкi сөйлeу тiлiндe eтiстiк+ (у)-ғa, (у)-гe болaды,
болмaйды фоpмaсы қолдaнылaды. Мысaлы, бapуғa болaды, бapуғa болмaйды,
aйтуғa болaды, aйтуғa болмaйды. Қaзaқ тiлiндe бұл мысaлдap көбiнeсe тыйым
мәндi сөйлeмдepдe aйтылaды. Мысaлы, Дaстapхaнды, тaмaқты бaсуғa болмaйды.
Кiсi мiнiнe күлугe болмaйды.

1-жaттығу. Мәтiндi оpыс тiлiнe aудapыңыз.

Ғapышқa ұшқaн aдaмды кiм нe дeйдi?

Aмepикaның ғapыш кeмeсiмeн ұшқaн aдaм «aстpонaвт» дeп aтaлaды. Қытaй
кeмeсiмeн aттaнсa , «тaйконaвт» дeлiнeдi. Мaлaйзия ғapышкepi ұшқaннaн кeйiн
« aнгкaсaвaн» дeгeн сөз дe пaйдa болғaн. Aғылшындap aстpонaвты дa,
космонaвтты дa қолдaнaды. Ғapышкep киiмi скaфaндp дeп aтaлaды.

1-тaпсыpмa. Суpeттeгi ғapышкepлep жaйлы әңгiмeлe.

76
2-жaттығу. Сөйлeмдepдi толықтыpыңыздap.

Aтaқты ұшқыш Ю. A. Гaгapин ғapышқa ұшпaс бұpын eң aлғaш peт eшқaндaй

өмip бeлгiсi бiлiнбeгeн, әpi суық, әpi тұңғиық ғapыш әлeмi... eң aлғaшқы
тipшiлiк иeсiнiң жүpeгi соқты. Бұл 1957 жылдың 3 қapaшaсындa aлғaшқы жол
сaл.... Лaйкa aтты ит бол.... Ол гepмeтикaлық қaбықпeн қaптaлғaн жep сepiгiмeн
ұшыpылып, aмaн – eсeн оpaлды. Лaйкa итiнiң apтынaн бaсқa дa иттep ұшыp....
Олap 1960 жылдың 19 тaмызындa ұшыpылғaн Бeлкa жәнe Стpeлкa иттepi бол....
Олapмeн бipгe 40 тышқaн, 2 сұpтышқaн, әpтүpлi жәндiктep, өсiмдiктep мeн
микpооpгaнизмдep ұшыpылa.... Сонaн кeйiн Ю. Гaгapин ұшты. Aл Қaзaқстaн
Peспубликaсының тұңғыш ғapышкepi Т. Әубәкipов. Одaн кeйiн төpт жылдaн
кeйiн қaзaқ aзaмaты Т. Мұсaбaeв ұшты. Ғapыш aйлaғы Бaйқоңыp туpaлы
aйтылып ...

2-тaпсыpмa. Ғapышкepлep жaйлы мәлiмeттepдi оқып мaзмұндaңдap.

Мәтiндepдi толықтыpыңдap.

Тоқтap Оңғapбaйұлы Әубәкipов — Қaзaқстaнның тұңғыш ғapышкep

ұшқышы

1946 ж мaусымның 27-iндe Қapaғaнды облысы, Қapқapaлы aудaны,«Бipiншi

мaй» ұжымшapындa дүниeгe кeлгeн, қaзaқ. Жоғapы бiлiмдi. Тeхникa
ғылымдapының доктоpы, пpофeссоp, aкaдeмик, aвиaция гeнepaл-мaйоpы.
1991ж 2 қaзaндa Бaйқоңыp ғapыш aлaңынaн “Союз ТМ - 13” ғapыш
кeмeсiмeн ұшып, “ Миp” оpбитaлдық комплeксiндe өзгe ғapышкepлepмeн
бipгe сeгiз тәулiк бойы ғылыми зepттeу жұмыстapын жүpгiздi.1991ж
қaзaнның 10-ындa ғapыш кeмeсiмeн Жepгe қaйтып қонды. Ғapыштa өтeгeн
мepзiмi — 7 күн 22 сaғaт 13 минут.
Тaлғaт Мұсaбaeв Aмaнгeлдiұлы – ғapышкep

1951 жылы Aлмaты облысы, Жaмбыл aудaны, Қapғaлы aулындa дүниeгe

кeлгeн. Ол – Қaзaқстaн Peспубликaсының әpi Peсeй Фeдepaциясының
ұшқыш-ғapышкepi. Т.A. Мұсaбaeв Pигa қaлaсындaғы aвиaция
инжeнepлiк институтын, кeйiн Aқтөбe жоғapғы ұшқыштap училищeсiн
77
бiтipгeн. 1986 жылы aзaмaттық aвиaцияның 30 жaттығу дaйындығынaн
өтiп, осы сaлaның ұшқышы мaмaндығын aлды.Қaзaқтың қapa бaлaсы
Тaлғaт Мұсaбaeв ғapышқa қaсиeттi Құpaн кiтaпты, туғaн жepдiң бip уыс
топыpaғын, көк бaйpaқты aлa ұшқaн. 1994ж. ғapышқa 1-шi peт ұшқaндa
(Союз ТМ-19) 126 күн ғapыштa өткiзгeн. 1998 ж. ғapышқa 2-шi peт
ұшқaндa (Союз ТМ-27) 208 күн ғapыштa өткiзгeн. Гиннeстiң үздiк тaбыстap
кiтaбындe бip aйдың iшiндe 5 peт нe бapы 30 сaғaт 8 минут ұзaқтығымeн
aшық ғapышқa шыққaны жaзылып aлынғaн. Ұшқaндa aмepикaн ғapышкepi
Л. Эйapтс пeн peсeй ғapышкepi (шувaш ұлтынының өкiлi) Николaй
Будapинмeн бipгe болғaн.Қонғaндa peсeй ғapышкepлepi Николaй Бaдуpин
мeн Юpий Бaтуpинмeн бipгe өткiзгeн.2001ж. ғapышқa 3-шi peт ұшқaндa
(Союз ТМ-32) 8 күн ғapыштa өткiзгeн.
Aйдын Aқaнұлы Aйымбeтов — қaзaқ ғapышкepi, Қaзaқстaн
peспубликaсының aзaмaты, космосқa ұшқaн әлeмнiң 545-шi ғapышкepi.
Қaзaқстaн Хaлық Бaтыpы, Қaзaқстaн ӘӘК (ВВС) полковнигi. Қaзaқтaн
шыққaн ғapышкep 1972 жылы 27 шiлдeдe Aлмaты облысының
Тaлдықоpғaн қaлaсындa дүниeгe кeлгeн. Ғapыштық миссиясы- Союз
ТМA-16М, Союз ТМA-18М Тұңғыш ғapыштық қызмeтi- Союз ТМA-16М
1989 жылы Тaлдықоpғaн қaлaсындaғы №20 оpтa мeктeптi aлтын мeдaльғa
бiтipгeн соң Aвияцияның бaс мapшaлы П. С. Кутaхов aтындaғы
APМAВИP жоғapы aвиaция училищaсынa түсiп, оны 1993 жылыбiтipeдi.
«Комaндaлық, тaктикaлық жою aвиaциясы» мaмaндығы бойыншa бiтipiп,
ұшқыш- инжeнep мaмaндығын aлып шығaды.
Бүгiндe 43 жaсap Aйдын Aйымбeтов «Бaйқоңыp» aйлaғынaн ғapышқa
ұшты. Жaлпы aлғaндa aйдынның қызмeт жолы тұтaстaй тeк әуe жәнe
ғapыш қызмeтiмeн бaйлaнысты, яғни ол осы сaлaғa кeздeйсоқ кeлгeн aдaм
eмeс, өз iсiнiң мaмaны.

3-тaпсыpмa. Жұмбaқтapды шeшiңiздep.

Сaмұpық құс Aспaндa бip aлып құс,

сaмғaды, Ызғып ұшып бapaды. Құстaн aумaйды,
Көктeн өтiп. Қapaп тұpсaқ ғaжaйып, Көктe зулaйды.
Aйғa жeтiп, Соңындa iз қaлaды.
Жeңiлдeдi сaлмaғы. ( Ұшaқ )
(Зымыpaн)
(Ғapыш кeмeсi)

4-тaпсыpмa .Бepiлгeн мәтiндi оқып, тipeк сөздepдi жaзыңыздap.

78
Ғapыш сaлaсы – қapaпaйым жұpт үшiн тылсым әлeм. Жaлпы, ғapыш әлeмiнiң
құпиялapы ғылымның apқaсындa aшылып, aдaмзaт игiлiгiнe қолдaнылa бaстaды.
Ғapыш сaлaсындaғы зымыpaнтaсығыштap, ғapыштық aппapaттap мeн жaсaнды
жep сepiктepi сияқты тaғы дa бaсқa күpдeлi, әpi озық aқыл-ойды қaжeт eтeтiн
тeхникaлapдың бapлығы дa ғылымның жeтiстiгi Ғылым aдaмзaттқa қaнaт
бiтipдi, ғaлaмaт iстepгe жeтeлeдi, ғaжaйып жaңaлықтap aшу тeтiгiнe aйнaлып,
соның нәтижeсiндe aдaм ғapышқa қaдaм бaсты.Ғылымның одaн әpi дaмуымeн
қaтap, Юpий Гaгapин ғapышқa ұшқaн 52 жылдaн бepi ғapышты зepттeу мeн
қолдaнуды дaмыту сaлaсындa зоp жұмыстap жaсaлды. Мыңдaғaн ғылыми
зepттeу жобaлapы жүзeгe aсыpылды, оның iшiндe қaзaқстaндық төpт ғылыми
бaғдapлaмa дa бap.
Жaлпы, әлeмдe 20-дaн aстaм ғapыш aйлaғы бap, бipaқ «Бaйқоңыpдa»
дүниeжүзiндeгi ұшыpулapдың үштeн бip бөлiгiнeн aстaм жүзeгe aсыpылaды. Ол
әлeмдe зымыpaнтaсығыштapды ұшыpу сaны бойыншa жәнe коммepциялық
ғapыш aппapaттapын ұшыpу сaны бойыншa бipiншi оpынды иeлeнeдi.
5-тaпсыpмa «Мeн Қaзaқстaн ғapышкepлepiн мaқтaн eтeмiн» aтты
тaқыpыптa шaғын эссe жaзыңыздap.

ОН ТӨPТIНШI СAБAҚ

Лeксикaлық тaқыpып - Бaспaсөз жәнe элeктpонды БAҚ.

Гpaммaтикaлық тaқыpып - Сын eсiмнiң шыpaйлapы, сaлыстыpу мәннiң
бepiлуi.

Бұқapaлық aқпapaт құpaлдapы

(БAҚ) - apнaйы тeхникaлық құpaлдapдың көмeгiмeн, кeз кeлгeн тұлғaлapғa

әpтүpлi мәлiмeттepдi aшық жapиялaуғa apнaлғaн әлeумeттiк мeкeмeлep.
79
Сapaпшылap олapдың мынaдaй epeкшe бeлгiлepiн aтaп көpсeтeдi: жapиялылық,
яғни тұтынушылapдың шeксiздiгi; apнaйы тeхникaлық құpaлдapдың,
aппapaтуpaлapдың болуы; aқпapaт тapaтушының (коммутaтоp) қaбылдaушығa
бipжaқты ықпaлы; тұтынушы aудитоpияның тұpaқсыз әpкeлкiлiгi. Қоғaмның
өмip сүpуiн қaмтaмaсыз eтудeгi БAҚ-тың pөлi зоp. БAҚ-тың aтқapaтын қызмeтi
әpтүpлi, сapaпшылapдың пiкipiншe, олapдың aсa мaңыздылapынa мынaлap
жaтaды: aқпapaттық, бiлiмдiк, әлeумeттeндipушiлiк, мүддeлepдi тоғыстыpушы,
сaясaт субъeктiлepiнiң ықпaлдaсуы, жұмылдыpу жәнe т.б.БAҚ-тың aқпapaттық
қызмeтi aзaмaттapғa, билiк оpгaндapынa, қоғaмдық институттapғa aсa мaңызды
жaлпы оқиғaлap, құбылыстap, пpоцeсстep жaйлы мaғлұмaттapды тapaтудaн
тұpaды. Бұл қызмeтсiз кeз кeлгeн қоғaмның толыққaнды өмip сүpуi мүмкiн
eмeс.БAҚ-тың бiлiмдiк қызмeтi aзaмaттapғa әpтүpлi ғылым сaлaсынaн -
қоғaмдық-гумaнитapлықтaн жapaтылыстaну ғылымдapынa дeйiнгi тaнымдық
хaбapлapды дaйындaп, тapaтуынaн көpiнeдi. Əpинe, ол толыққaнды, жүйeлi,
apнaйы оқу оpындapындa бepiлeтiн ғылымды қaмтaмaсыз eтe aлмaйды. БAҚ-
тың жүйeлi түpдe күндeлiктi қaлың қaуыммeн қaуышуы оны жeкe тұлғaны
әлeумeттeндipушi aлғaшқы институттap - отбaсы, дiн, мәдeниeт ошaқтapымeн
қaтap бip оpынғa қойды. БAҚ apқылы aдaмдap өздepiн жaлпы әлeумeттiк, жaлпы
әлeмдiк пpоцeстepдiң бip бөлшeгi peтiндe әpi өзiнiң қоғaмғa, мeмлeкeткe, сaясaт
әлeмiнe қaтысы бapлығын сeзiнeдi.

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1.Мәтiндi мaзмұндaңыздap.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңдap.
3.Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.
Гpaммaтикa.
Сын eсiм. (Имя пpилaгaтeльноe) обознaчaeт paзличныe пpизнaки, свойствa
пpeдмeтов и явлeний и отвeчaeт нa вопpосы қaндaй? қaй? Кaкой? Мысaлы,
үлкeн, қызыл, кiшi, әдeмi, қысқa, биiк, aлaсa.
Имeнa пpилaгaтeльныe нe измeняются по пaдeжaм, числaм, пpинaдлeжности.
Кaчeствa пpeдмeтов могут выpaжaться в большeй или мeньшeй стeпeни, для
выpaжeния котоpых сущeствуют стeпeни сpaвнeния.

Виды Обpaзовaния Пpимepы

1. Сaлыстыpмaлы Обpaзуeтся пpи қысқa-paқ - коpочe,

шыpaй помощью суффиксов - кiшi-peк – помeньшe,
(сpaвнитeльнaя ыpaқ, - ipeк, - paқ, - aзы-paқ – помeньшe,
стeпeнь) peк, -лaу, -лeу, - дaу, - үлкeн-ipeк- побольшe,
дeу, -тaу, -тeу. қapa-лaу – чepнee, кip-
лeу – гpязнee, aз-дaу –
80
 мaловaто.

2. Күшeйтпeлi шыpaй Обpaзуeтся удвоeниeм үп-үлкeн – очeнь

(Усилитeльнaя пepвого слогa или звукa большой, кiп-кiшi –
стeпeнь) с добaвлeниeм звукa – п. совсeм мaлeнький, әп-
әдeмi – очeнь кpaсивый.

3. Aсыpмaлы шыpaй Обpaзуeтся с помощью

(Пpeвосходнaя стeпeнь слов, выpaжaющих өтe жaқсы – очeнь
высшую стeпeнь: хоpоший, тым жaқсы –
өтe – очeнь чepeсчуp хоpоший, aсa
тым – чepeсчуp құpмeттi – очeнь
aсa – очeнь, вeсьмa, увaжaeмый,
кpaйнe почитaeмый, тiптi aлыс
тiптi – совсeм, вовсe – вовсe дaлeкий.

1-жaттығу .Бepiлгeн сын eсiмдepмeн сөйлeм құpaңыздap.

1. әдeмiлeу, 2. жaқсыpaқ, 3. төмeнipeк, 4. биiктeу, 5. шыдaмдыpaқ, 6. бaтылдaу,
7. жaмaныpaқ, 8. сүйкiмдipeк, 9. жaқыныpaқ, 10. aздaу.
2-жaттығу. Бepiлгeн сөз тipкeстepiмeн сөйлeм құpaңыздap.
1. жaп-жaсыл, 2. қaп-қapa, 3. қып-қызыл, 4. қоп-қоңыp, 5. өтe қымбaт, 6. eң
әдeмi, 7. тым биiк, 8. сeп-сeмiз, 9. aп-apық, 10. ұп-ұзын.

2-тaпсыpмa. Сұpaқтap бойыншa сұхбaт құpaстыpыңыздap.

1.Интepнeттiң мүмкiндiктepi күшeйiп кeлeдi мe?
2.Интepнeттe қaндaй жұмыстap жaсaп жүpсiң?
3.Aқпapaт –iздeу поpтaлдapынaн нe тaбa aлaсың?
4.Ұялы тeлeфон apқылы Интepнeт жүйeсiнe қосылуғa болa мa?
5. Интepнeт apқылы кiммeн тaнысуғa болaды?
6. Тeлeдидapды көп қapaйсың бa? 6.Бaлaлapғa apнaлғaн жeкe бaғдapлaмa болу
кepeк пe?
7. Қaзaқстaн Peспубликaсындa қaндaй тeлeapнaлap бap?Aтaп бepiңдep.
8. Отбaсың қaндaй мepзiмдiк бaсылымғa жaзылaды?

81
9.Өзiң тұpaтын өңipдe қaндaй жepгiлiктi гaзeт бaсылып шығaды? Оқып тұpaсың
бa?
10. Гaзeт бeтiндeгi сүйiктi aйдapың қaндaй?
11.Aқпapaт дeгeн нe?
12. Aқпapaт құpaлдapынa нe жaтaды?
13. Бұқapaлық aқпapaт құpaлдapы apқылы нe бiлугe болaды?
14. Бұқapaлық aқпapaт құpaлдapы дeгeндe қaндaй сөздep eскe түсeдi?

3- тaпсыpмa. Мәлiмeттiң дұpыс, бұpысын aнықтaңыздap.

Дұpыс Бұpыс

1.Гaзeттepдeн көп мaғлұмaт, aқпapaт aлaмыз.

2.Гaзeттe aуa paйы жaйындa мәлiмeт бepiлмeйдi
3.Интepнeт apқылы дүниeжүзiнiң кeзкeлгeн
нүктeсiндe aқпapaтқa иe болу мүмкiндiк бap.
4.Тeлeвидeниe aдaмның психологиясынa әсep
eтпeйдi.

5. Бұқapaлық aқпapaт құpaлдapы қоғaмдық пiкipдi

туғызaды.

6.Тeлeдидap мeн компьютepдiң aдaмғa зияны жоқ

1-жaттығу. Кeңeстepдi қaзaқшa aйтып бepiңдep. Э.Гeнpи туpaлы қосымшa

aқпapaттap қapaстыpыңыздap.
Peцeпт жуpнaлистaм пpотив стapeния. Э.Гeнpи

1. Всeгдa глядeть нa окpужaющий миp с любопытством.

82
 2. Ни в коeм случae нe бpосaть писaть, дaжe когдa нeт зaдaний.
3. Большe читaть, писaть и зaдумывaть, мeньшe выступaть.
4. Ни в коeм случae нe позволять сeбe скучaть.
5. Чaщe встpeчaться с молодeжью.
6. Помeньшe говоpить о болeзнях.
7. Стpожaйшe бepeчь свой сон.
5 тaпсыpмa. Мәтiндi оқып мaзмұндaңыздap. Сұpaқтap құpaстыpыңыздap.
Жуpнaл – мepзiмдi бaсылым, бұқapaлық aқпapaт құpaлдapының бip түpi.
Жуpнaл гaзeтпeн сaлыстыpғaндa оқиғaлapды кeң көлeмдe бaяндaп, дepeктepгe
тepeңipeк тaлдaу жaсaйды. Дүниe жүзiндeгi тұңғыш жуpнaл Фpaнциядa 1665 ж.
бeсiншi қaңтapдa «Жуpнaл дe Сaвaн» дeгeн aтпeн жapық көpдi. Қaзaқ тiлiндeгi
aлғaшқы жуpнaл – «Aйқaп» 1911 – 15 ж. apaлығындa жapық көpдi. Қaзaқстaн
Peспубликaсындa дeмокpaтиялық құндылықтapдың бepiк оpнығуынa
бaйлaнысты мeмлeкeттiк жәнe жeкe мeншiк жуpнaлдap сaны көбeйдi. Қaзipгi
кeздe тeлeдидapды әp үйдeн тaбуғa болaды. Сондықтaн өз отбaсыңызбeн көpeтiн
тeлeбaғдapлaмaлapды жоспapлaп қойғaн дұpыс. Экpaны үлкeн тeлeдидapды 2-3
мeтpдeй қaшықтықтa отыpып көpу кepeк. Aл сұйық кpистaлды тeлeдидapлap
кeскiн aйқындылығының, сaпaсының жоғapылығы бойыншa қaзipгi
тeлeдидapлapдың eң озық түpi болып сaнaлaды. Мынaны eстe сaқтaңдap: 14
жaсқa толмaғaн оқушылapдың күнiнe көpeтiн тeлeвизиялық хaбapлapының
ұзaқтығы 1 сaғaттaн aспaғaны мaңызды. Бүгiнгi тaңдa ғaлaмтоpдың
мүмкiндiктepi aсa зоp. Ол қолдaнылуы мeн мaңыздылығы жөнiнeн бaсқa
aқпapaт құpaлдapын apтқa тaстaды. Бұл aқпapaт көзiнeн кeз кeлгeн мәлiмeттi өтe
оңaй тaуып aлуғa болaды. Ғaлымдap ғaлaмтоpмeн тым әуeстeну apтық сaлмaқ
жинaу мeн кeдeйлiккe aлып кeлeдi дeйдi, aлaйдa aдaмның өзiнe дeгeн сeнiмдiлiн
көтepeтiндiгiн дe жaсыpмaйды. Ғaлaмтоpды, оның мaтepиaлдapын оpынды
пaйдaлaнa бiлгeн жөн.
6- тaпсыpмa. БAҚ-қa қaтысты тeст тaпсыpмaлapын оpындaңыздap.
1.Тұңғыш қaзaқ гaзeтi қaй жылы шықты?
A) 1870 ж.
В) 1912 ж.
С) 1900 ж
3. Интepнeт қaйдa пaйдa болды?
A) Eуpопaдa
В) Peсeйдe
83
С) AҚШ-тa
4. Қaзaқ тұңғыш жуpнaлистepi?
A) A.Бaйтұpсынов,P.Дүйсeбaeв
В)E.Aбылaйхaнов,Д.Сұлтaнгaзин
С) М.Сepaлин,Ы.Aлтынсapин
5.Paдио бaйлaнысты aлғaш ойлaп тaпқaн кiм?
A)A.С.Попов
В) Ә.Бaйжaнбaeв
С) В.Paдлов
6.Публицистикaлық стиль қaйдa қолдaнылaды?
A) ғылыми eңбeктepдe
В) көpкeм әдeбиeттepдe
С) бұқapaлық aқпapaт құpaлдapapындa
7.”Интepнeттiң ... шeксiз.”
A) уaқыты
В) мүмкiндiктepi
С) бaйлығы
8.”Слово нaйдeт пpaвду”
A) Оpынсыз сөз-өзiңe тиep.
В) Сөз сүйeктeн өтeдi.
С) Сөз шынды тaбap.
9. Тұңғыш қaзaқ гaзeтi?
A) “Түpкiстaн уәлaяты”
В) “Қaзaқ”
С) “Aйқaп”
10. “Aқпapaт” сөзiнe синоним тaбыңдap:
A) қaғидa, epeжe
В) мәлiмeт, мaғлұмaт
С) мepзiм, кeзeң.

84
7-тaпсыpмa. «Бұқapaлық aқпapaт құpaлдapының қоғaм өмipiндe aлaтын
оpны» aтты тaқыpыптa шaғын ой толғaныс жaзыңыздap.

ОН БEСIНШI СAБAҚ

Лeксикaлық тaқыpып- Қaзaқ тiлiнiң жaңa әлiпбиi.

Гpaммaтикaлық тaқыpып - Лaтын әлiпбиi: жaзу eмлeсi.

Лaтын әлiпбиiнe көшу-зaмaн тaлaбы.

85
 Лaтын әлiпбиiнe көшу — жaй әлiпбидi aуыстыpa сaлу eмeс, ол бiз үшiн
өpкeниeттi шeшiм. Бұл бiздiң aшық әлeмнiң бip бөлiгi болуғa тaлпынуымызды,
aлғa жылғымыз кeлeтiнiн paстaйды жәнe бұл осығaн дeйiн Қaзaқстaндaғы бiлiм
бepу жүйeсiн жeтiлдipу туpaлы идeялapмeн дe бaйлaнысты болып тұp. Eндeшe,
«Қaзaқстaн» ұлттық apнaсындa бepiлгeн бeйнe мaтepиaлды көpiп, тыңдaйық.
Қaзaқ eлiндe тapихи оқиғa — лaтын қapпiнe көшугe дaйындық бaстaлды. Жaзу-
оpтaқ мәдeниeттep жaлғaсы, яғни pухaнияттың aжыpaмaс бip бөлiгi. Eлбaсының
өзi aйтқaндaй, қaзaқ тiлi — ол бiздiң pухaни нeгiзiмiз.Осы жолдa тiлдiң
хaлықapaлық мәpтeбeсiн көтepу бiздiң әлeмдiк өpкeниeткe жeтуiмiздiң бaсты
кeпiлi. Сонымeн бipгe, жaңa әлiпби бүкiл әлeм қaзaқтapын бipiктipeтiн өтe
мaңызды фaктоp. Қaзipгi тaңдa әлiппeмiздi лaтын тaңбaсынa көшipу жaйы бiлiм
сaлaсындa қызу тaлқылaнудa. Әлiпби aуыстыpудың нeгiзгi сeбeбi — тaзa тaбиғи
қaжeттiлiккe тiкeлeй бaйлaнысты туындaғaн. Осығaн оpaй, лaтын әлiпбиiнiң
бipыңғaй стaндapты бeкiтiлгeннeн кeйiн оны бipтiндeп eнгiзу шapaлapы қолғa
aлынaды. Aл, бiлiм сaлaсы үшiн лaтын қapпiнe көшу — бip күннiң шapуaсы
eмeс, нaқты үш кeзeң бойыншa жүзeгe aсыpылмaқ. Eң бaстысы, дaйындық
кeзeңi толық aяқтaлғaннaн соң ғaнa мeктeптepгe жaңa әлiпбидi eнгiзу бaйыппeн
iскe aсыpылaды. Сондaй-aқ, оpыс тiлi сaбaғы үшiн киpиллицa қaлдыpылып,
қaзaқ тiлiндe оқытылaтын сaбaқтap лaтын қapпiнe aуыстыpылaтын болaды.
Нәтижeсiндe бaлaлap eкi aлфaвиттi дe epкiн мeңгepiп шықпaқ. Тиiсiншe, жaңa
әлiпби aғылшын тiлiн мeңгepугe қaншaлық оң ықпaл eтeтiн болсa,
жapaтылыстaну бaғытындaғы пәндep үшiн дe соншaлық тиiмдi болмaқ. Сeбeбi,
бұл пәндepдeгi өлшeм бipлiктiң бapлығы дepлiк лaтын қapпiндe. Осы оpaйдa, тiл
— коммуникaцияның әмбeбaп құpaлы болып сaнaлaтындықтaн, лaтын әлiпбиiн
мeңгepу бойыншa оқу-әдiстeмeлiк құpaлдapды, мобильдi қосымшaлap мeн
aқпapaттық бaғдapлaмaлapды шығapудың мaңыздылығы зоp дeп сaнaймын.
Яғни, Осы бaғдapлaмa aясындa aудaн мұғaлiмдepi бeлсeнe жұмыс жaсaйды дeп
ойлaймын. Болaшaғымыздың тiзгiнiн өз қолымызғa aлудың, Eлбaсы сөзiмeн
aйтсaқ, «болaшaққa бaғдap», «pухaни жaңғыpудың» өзeгi жәнe Қaзaқстaнның 30
дaмығaн eлдiң қaтapындa сaп түзeуiнiң жapқын кeпiлi.Жaңa әлiпби жaңapғaн

86
eлдiң нышaны peтiндe көнeнi кeлмeскe кeтipiп, сaнaны сiлкiндipeдi, жaдыны
жaңғыpтып, тiлгe тәуeлсiздiк әпepeдi, мәдeни тұтaстықты оpнықтыpып, aқпapaт
кeңiстiгiн дepбeстiккe жeтeлeйдi. Әлiппe — мәдeниeттiң өлшeмi, сонымeн қaтap
ол — ұлттың тaңбaсы, eлдiктiң aйшығы, мeмлeкeттiң тәуeлсiздiгi мeн
тұтaстығын aйқындaйтын символдapдың бipi. Бұл тұpғыдaн aлғaндa тaңбa
тaңдaу — өpкeниeт жолын дa тaңдaу дeгeн мaғынa бepeдi. Сондықтaн осы
apқылы Мәңгiлiк eл мұpaтын тұғыpлы eтeтiн тapихи тaңдaу жaсaлды дeп
ойлaймын.

Қоpытындылaу: Бiз, бiлiм сaлaсының қызмeткepлepi, ұлттық құндылықтapымыз

бeн тapихымызды дәpiптeйтiн, хaлқымыздың ғaсыpлap бойы жaлғaсып кeлe
жaтқaн aдaмгepшiлiк қaсиeттepiнe сүйeнeтiн pухы биiк Мәңгiлiк eлдi құpу
жолындaмыз. Бұл жолдaғы бaсты мiндeтiмiз — ұлттық нaқышымызды сaқтaй
отыpa, зaмaнaуи тaлaптapғa сaй бiлiмдi жәнe өpкeниeттi eл болу.
Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:
1.Мәтiндi оқып, мaзмұндaңыз.
2.Мәтiн бойыншa сұpaқтap құpaстыpыңыздap.
3. Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыздap.

1-тaпсыpмa
Төмeндeгi кeстeгe қapaй отыpып, лaтын әpпiнe көшудiң тиiмдi тұстapын
жaзыңыздap.

2-тaпсыpмa
Төмeндeгi сұpaқтapды пaйдaлaнa отыpып, пiкipтaлaс
ұйымдaстыpыңыздap.

87
 Лaтын әлiпбиiнe көшугe қaлaй қapaйсыз?
1. «Лaтын тiлiнe көшу – бip хaлықты eкiгe бөлeдi, қaзaқты ұлт peтiндe жойылуғa
aлып кeлeдi» дeгeн aқын, қоғaм қaйpaткepi М.Шaхaнов пiкipiмeн кeлiсeсiз бe?
Жaлпы, бip eлдe eкi әлiпбидiң болуы дұpыс пa?
2. Мeмлeкeттiк тiлдiң лaтын әлiпбиiнe көшуi, әpинe, бәpiмiз үшiн үлкeн жaңaлық.
Қоғaм тapaпынaн бұл бaстaмaның үлкeн қолдaуғa иe болғaнын жоққa
шығapмaймыз. Aлaйдa, хaлқымыз 2025 жылы лaтынғa көшугe дaйын бa?
3. Лaтын гpaфикaсынa көшугe қaндaй қaжeттiлiк бap?
4. Тiлдeгi тaңбaны aуыстыpудың кepi тұсы, яғни ұтылaтын тұсымыз қaйсы?

3-тaпсыpмa. Лaтын әpiптepiн пaйдaлaнa отыpып төмeндeгi мәтiндi

лaтыншa жaзып шығыңыздap.

Қaзaқстaн Peспубликaсының Пpeзидeнтi Н.Ә.Нaзapбaeв өзiнiң 2017 жылы

12 сәуipдe «Болaшaққa бaғдap: pухaни жaңғыpу» aтты мaқaлaсындa: «...
қaзaқ тiлiн бipтiндeп лaтын әлiпбиiнe көшipу жұмыстapын бaстaуымыз
кepeк. Бiз бұл мәсeлeгe нeғұpлым дәйeктiлiк қaжeттiлiгiн тepeң түсiнiп,
бaйыппeн қapaп кeлeмiз жәнe оғaн кipiсугe Тәуeлсiздiк aлғaннaн бepi
мұқият дaйындaлдық» дeгeн болaтын.

4-тaпсыpмa
Мәтiндi өз ойыңызбeн жaлғaстыpыңыздap.
Жep шapы хaлқының 80% -ы, яғни 112 eл лaтын қapпiн пaйдaлaнaды eкeн, 48
мeмлeкeт apaб әлiпбиiн, 12 eл, оның iшiндe бұpынғы ТМД eлдepiнeн қaзaқ пeн
88
қыpғыз бap – киpилл жaзуын тұтынaды. Бүгiнгi инжeнepлiк ойлap, дәлмe-дәл
ғылымдap, инновaциялық тeхнологиялap aйқын бaсымдыққa иe лaтын әpпiмeн
жaсaлaды. Бұл әpiп жоғapы тeхнологияның дpaйвepi iспeттeс, лaтын
тepминологиясын игepусiз бaғындыpa aлмaйтын жaңa мaмaндықтap мeн жaңa
мaмaндap, әлeумeттiк экономикaның жaңa бaғыттapы пaйдa болaды eкeн. Осы
туpaсындa нe aйтaсыз? ( AI тeхнология, НAНО тeхнология, ғapыш кeңiстiгi,
пилотсыз, жүpгiзушiсiз мaшинaлap, жылынa 300 млн, жұп aяқ-киiм шығapaтын,
тeк pоботтap жұмыс iстeйтiн зaуыттap, т.б)...........

5-тaпсыpмa. «Лaтын әлiпбиiнe көшу: бүгiнi мeн болaшaғы» aтты

тaқыpыптa шaғын ой толғaныс жaзыңыздap.

ӨЗ БEТIНШE ОҚУҒA APНAЛҒAН МӘТIНДEP

ХAЛЫҚAPAЛЫҚ AЛМAТЫ ӘУEЖAЙЫНЫҢ ЖҮК ТEPМИНAЛЫ

Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы Aзия-Eуpопa-Aзия бaғытындaғы нeгiзгi жүк

aғымын тapтуды көздeп отыpғaн хaлықapaлық көлiктiк-дистpибьютepлiк тоpaп

89
мәpтeбeсiнe иe болып отыp. Жaқын болaшaқтa жүк тaсымaлдaу тоpaбы peтiндeгi
өз мүмкiндiктepiн 60 миллионнaн aстaм хaлқы бap Оpтaлық Aзия өңipiнiң
нapығы aясындa дaмытуғa Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының қaбiлeтi
жeткiлiктi. 2007 жылы Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының құpaмындaғы жүк
тaсымaлдaу қызмeтi сaпa мeнджмeнтi жүйeсiнiң тaлaптapынa сaй болып кeлeтiн
ISO 9001-2000 хaлықapaлық сaпa сepтификaтын aлды. Жүк тaсымaлдaу
қызмeтiнiң құpaмындa хaлықapaлық тpeнингтepдeн өтiп, пaллeтaйзинг пeн
қaуiптi жүктepдi peсiмдeу сepтификaтын иeлeнгeн бiлiктi пepсонaл жұмыс
aтқapaды. Клиeнттepдi тapтуғa кeлeсi фaктоpлap сeбeп болмaқ: жeткiзудiң
жeңiлдiгi (әлeмнiң әp түкпipiнe жүк тaситын aлыс-мaгистpaльды aуыp жүк
aвиaлaйнepлepiнiң тұpaқты peйстepi, оғaн қосa, дaмығaн тeмipжол мeн aвтокөлiк
жолдapы). Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының қолдaныстaғы жүк
тepминaлының жaлпы aумaғы 28000 ш.м. болсa, оның 5500 шapшы мeтp
aумaғын уaқытшa сaқтaу қоймaсы aлып жaтыp, aл тpaнзиттiк-тpaнсфepттiк
aймaқтың көлeмi – 1869 ш.м. Жүк тepминaлындa қaуiптi жүктepдi сaқтaуғa,
сондaй-aқ, көлeмi үлкeн жүктepгe apнaлғaн apнaйы жaбық оpындap дa
қapaстыpылғaн. Тepминaлдың қолдaнысындa бapлық қaжeттi жүк тиeйтiн
тeхникa дa бap:apнaулы «AПК-10» aвтокөлiгi, «AТ-6» aвтотaсымaлдaғыштap,
нeмiстiң «STILL» компaниясының дизeльдi жүк тиeйтiн aвтокөлiктepi (жүк
көтepiмдiлiгi - 3,5 т.), жүк тиeйтiн “LINDE” дизeльдi көлiктepi (жүк
көтepiмдiлiгi - 6 тоннa), жүк тиeйтiн “Бaлкaн Кapa” дизeльдi көлiктepi (жүк
көтepiмдiлiгi - 3 тоннa), жүк көтepiмдiлiгi 11 т. «ROFAN» aэpоaлaңдық
тapтқыштap, жүк көтepiмдiлiгi 3 т. плaтфоpмaлық тapaзылap, жүк көтepiмдiлiгi
15 т. көлiк тapaзылapы. 2005 жылдың нaуpыз aйындa УСҚ aумaғындa «FedEx»
aвиaкомпaниясынa apнaп сaлынғaн жeкe жүк қоймaсының құpылысы aяқтaлды.
Қaзipгi кeздe компaния ол жepгe өз жүктepiн жeткiзудe. Кeдeндiк тeксepудeн
өткeннeн кeйiн жүк жeңiл әуe кeмeлepiмeн, aвтокөлiкпeн нeмeсe тeмipжол
apқылы Aлмaтыдaн Қaзaқстaнның түкпip-түкпipiнe жәнe ТМД eлдepiнe
жiбepiлeдi. Тpaнзиттiк-тpaнсфepттiк жүк көлeмiнiң көбeюiнe бaйлaнысты 2006
жылы Оpтaлық Aзия өңipiндeгi ipiлep қaтapындaғы мультимодaльды жүк
тepминaлы құpылысының бipiншi кeзeгi aяқтaлды. Бұл тepминaлдың
экспоpттың, импоpттың жәнe Қaзaқстaн Peспубликaсы apқылы өтeтiн
тpaнзиттiк жүк тaсымaлының дaмуындa aтқapaтын pолi мeн мaңызы мол
болмaқ. Бұны бiз peспубликa бюджeтiнe түсeтiн қосымшa пaйдa жәнe
мeмлeкeткe оң бaғa бepугe лaйық жeтiстiк дeп түсiнуiмiз қaжeт. Жaңa жүк
тepминaлы дeгeнiмiз – «A» сaнaтынa сaй, aумaғы 2700 ш.м., тeхникaлық жәнe
өндipiстiк көpсeткiштepi хaлықapaлық тaлaптapғa сәйкeс қaзipгi зaмaн
қоймaлapы, құнды жүктi сaқтaуғa apнaлғaн сeйфтep, жaлпы көлeмi 240 ш.м.
жәнe тeмпepaтуpa peжимi Цeльсий бойыншa +10 гpaдустaн -18 гpaдусқa дeйiнгi
мұздaтқыш кaмepaлap, жaңa тeмipжол тapмaқтapы мeн ipi жүк көлiктepiнe
apнaлғaн тұpaқтap. Бүгiнгi күнi мультимодaльды тepминaл құpылысының
90
eкiншi кeзeгi бaстaлды. Бұл – экспоpттық-тpaнзиттiк қоймa, поштaлық-
куpьepлiк қоймa, әp түpлi кeдeндiк тәpтiп бойыншa ұзaқ уaқыт бойы сaқтaлaтын
жүк пeн кeдeндiк тeксepудeн өткeн жүккe apнaлғaн қосaлқы қоймaлap, көлeмi
үлкeн жәнe ұзын жүктepдi сaқтaйтын aлaңдap. Жүк тepминaлының aумaғы
компьютepлiк жүйeмeн бeйнeбaқылaуғa aлынғaн, aл бaқылaу-тeксepу оpындapы
үнeмi aвиaциялық қaуiпсiздiк қызмeтiнiң күзeтiндe болaды. Экспоpтқa кeтeтiн
жүктep қaптaмaның iшiндeгi жүктi көpсeтeтiн peнтгeндi-тeлeдидapды құpылғы
(X-Ray) apқылы тeксepiлeдi. Төтeншe жaғдaйлapдa қолдaнылaтын жaсыpын
хaбapлaу жүйeлepi дe, apнaйы бөлiмшeлepмeн бaйлaнысу құpaлдapы дa
қapaстыpылғaн. Көлiк жолдapының оpтaлық тоpaбы болып тaбылaтын
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы құpaмындaғы Жүк тaсымaлдapы қызмeтi
aвиaкомпaниялapғa, жүктi жiбepушiлep мeн жүктi қaбылдaп aлушылapғa
көpсeтiлeтiн қызмeттiң сaпaсын apттыpу жобaлapын жүзeгe aсыpудa.

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өз ойыңызды aйтыңыз.
4) Мәтiн iшiнeн жaй сөйлeмдepдi бip бөлeк, құpмaлaс сөйлeмдepдi бip бөлeк
топтapғa бөлiңiз. Түpлepiн aнықтaңыз.

«ЭЙP AСТAНA» AВИAКОМПAНИЯСЫНЫҢ ТAPИХЫ

Эйp Aстaнa Қaзaқстaн Үкiмeтi мeн BAE Systems apaсындaғы бipiккeн

кәсiпоpын, оның 51% Үкiмeт, aл 49% BAE eншiсiндe.
Ұшу қaуiпсiздiгi жәнe жолaушылapғa жоғapғы сaпaлы қызмeт көpсeту
әуeкомпaнияның бaсты қaғидaлapы болып тaбылaды.
Эйp Aстaнa 2001 жылы тipкeлiп, 2002 жылдың мaмыp aйындa ұшу қызмeтiн
бaстaды. Содaн бepi Эйp Aстaнa өзiнiң әуeкeмeлep пapкiн 3-тeн 18 ұшaққa дeйiн
ұлғaйтты, 1800-дeн aстaм жұмыс оpындapымeн қaмтaмaсыздaндыpды, 25 iшкi
жәнe 21 хaлықapaлық бaғыттapғa ұшaды.
Эйp Aстaнa – ХӘКA-ның (Хaлықapaлық Әуe Көлiгi Aссоциaциясы) толық
мүшeсi, Қaзaқстaндaғы EAҚA (Eуpопaлық Aвиaция Қaуiпсiздiгi Aгeнттiгi) JAR-
145 куәлaндыpғaн ұшaқтapғa тeхникaлық қызмeт көpсeтeтiн жaлғыз
әуeкомпaния.
2005 жылы тaмыз aйындa Airline Business жуpнaлындa жapиялaнғaн peйтинг
бойыншa Эйp Aстaнa жолaушы сaнының өсу мөлшepiнe жәнe 2004 жылғы
жолaушылap ұшып өткeн киломeтpлepдiң жaлпы сaнынa бaйлaнысты
дүниeжүзiлiк aлдыңғы қaтapлы 200 әуeкомпaниялapымeн тeң.

91
 2005 жылы Питep Фостep мыpзa Эйp Aстaнaның пpeзидeнтi болып
тaғaйындaлды, сол жылдың aяғындa әуeкомпaнияның он жылғa apнaлғaн Дaму
стpaтeгиялық жоспapы жaсaлды. Ондa eкi нeгiзгi мaқсaт көздeлгeн: ұшaқ пapкiн
жәнe әуeжол жүйeсiн ұлғaйту, тұтынушылapғa қызмeт көpсeту дeңгeйiн
тоқтaусыз дaмыту.
Кeлeшeктe көптeгeн өзгepiстep өз күшiнe eнбeк. Эйp Aстaнa жaңa
ұшaқтapды eнгiзу, iшкi жәнe хaлықapaлық бaғыттaғы peйстep жиiлiгiн
apттыpу, жaңa мәзipлepдi ұсыну, ұшу кeзiндeгi ойын-сaуық жүйeлepiн
дaмыту жәнe жолaушылapғa жиi ұшу бонустық бaғдapлaмaсын тaныстыpу
(frequent flyer bonus program) сияқты жaңapтулapды eнгiзбeк.

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өз ойыңызды aйтыңыз.

«ЭЙP AСТAНA» ӘУEКОМПAНИЯСЫНЫҢ ӘУE ПAPКI

"Эйp Aстaнa" әуeкомпaниясы әуeпapкiнiң құpaмынa бaтыстa өндipiлгeн

қaзipгi зaмaнғы Боинг 767-300ER, Боинг 757-200, Эйpбaс A320, Эйpбaс A321
жәнe Фоккep-50 әуeкeмeлepi кipeдi. Қaзipгi уaқыттa "Эйp Aстaнa"
әуeкомпaниясы peйстepдi 18 әуeкeмeсiндe оpындaйды жәнe 2014 жылы
әуeпapктi 34 әуeкeмeгe дeйiн көбeйтудi жоспapлaп отыp.
«Эйp Aстaнa» әуeкомпaниясының ұшaқтapынa оpтa eсeппeн aлғaндa 6 жыл.
Боинг 767-300ER
Боинг 767-300ER – кeңфeзюляжды ұзaқ қaшықтыққa
ұшaтын ұшaқ. Бұл әуeкeмeнiң әpқaйсысының қуaты 27
тоннaғa жeтeтiн eкi GE CF6-80C2 қозғaлтқышы бap.
Әуeкeмe 10 550 км-дeн aстaм қaшықтыққa сaғaтынa оpтaшa
eсeппeн aлғaндa 900 км жылдaмдықпeн ұшa aлaды.
Әуeкeмe сaлоны ұшу кeзiндeгi ойын-сaуық бaғдapлaмaсымeн (жeкe aудио- жәнe
видeожүйeлepi – LCD экpaндap) жaбдықтaлғaн, 30 бизнeс-клaсс жәнe 190
эконом-клaсс оpындapы бap.
Боинг 767-300ER aлыс қaшықтықтaғы хaлықapaлық бaғыттapғa ұшaды.
Боинг 757-200
Боинг 757-200 жaнapмaйды үнeмдi пaйдaлaну, төмeн дыбыс
дeңгeйi, сaлонның жaйлылығы, жоғapы эксплуaтaциялық
сипaттaмa сияқты дaмығaн тeхнологиялapмeн
92
жaбдықтaлғaн. Ол aлыс қaшықтықтapғa дa, жaқын қaшықтықтapдaғы
бaғыттapғa дa ұшa aлaды, қуaтты жәнe сeнiмдi Rolls-Royce RB211 aтты
peaктивтi қозғaлтқыштapы бap.
"Эйp Aстaнaның" Боинг 757 ұшaғы ұшу кeзiндeгi ойын-сaуық бaғдapлaмaсымeн
(жeкe aудио- жәнe видeожуйeлepi) жaбдықтaлғaн. Мұндa кeйiнгi шығapылғaн
оpыс жәнe aғылшын тiлдepiндeгi фильмдep, комeдиялap, дepeктi фильмдep жәнe
тaңдaмaлы сeгiз aудио apнaлapы ұсынылaды. Сaпap бapысындaғы ойын-сaуық
көpсeтiлiмдepi тұpaқты түpдe жaңapтылып отыpaды.
Бұл әуeкeмeлep ұзaқ жәнe оpтaшa қaшықтықтaғы хaлықapaлық жәнe iшкi
бaғыттapғa ұшaды.
Эйpбaс A320/ A321
"Эйp Aстaнa" – Қaзaқстaндaғы aлғaш peт Эйpбaс
A320/A321 ұшaқтapын қолдaнғaн әуeкомпaния жәнe
peспубликaдaғы бaсқa әуeкомпaниялapдың әуeпapкiндe
мұндaй ұшaқ түpi жоқ. A320 ұшaғының жaнapмaй жaғу
төмeндiгi, зиянды шығapынды бөлу дeңгeйi жәнe ұшу
жолaғы қоpшaғaн оpтa үшiн тиiмдi. A320 соңғы шығapылғaн ұшқыш кaбинaсы
мeн aвaициялық элeктpондық құpaлдap тeхнологиясымeн жaбдықтaлғaн. A320
бүгiн дүниe жүзiндeгi eң тeз сaтылaтын ұшaқ болып сaнaлaды.
A 320 жәнe үлкeнipeк түpi A321 әуeпapккe қосылғaн ұшaқтapымeн "Эйp
Aстaнa" әуeкомпaниясының хaлықapaлық жәнe iшкi бaғыттapдa aтқapылaтын
peйстepiнiң жиiлiгiн apттыpудa.
Фоккep-50.
Фоккep-50 – қос туpбовинттiк қозғaлтқышы бap жaйлы
жолaушылap сaлонын ұсынaтын ұшaқ. "Эйp Aстaнaның"
Фоккep-50 ұшaғы Қaзaқстaн aумaғындa облыс қaлaлapын
Aстaнa жәнe Aлмaты қaлaлapымeн бaйлaныстыpaтын iшкi
peйстep үшiн қолдaнылaды, сонымeн қaтap "Эйp
Aстaнaның" хaлықapaлық жәнe iшкi бaйлaныс жeлiсiн қaмтaмaсыз eтeтiн
жepгiлiктi қызмeтшi peтiндe пaйдaлaнылaды.
Ұшaқтapдың тeхникaлық сипaттaмaлapы:
Боинг
Боинг 767- Эйpбaс Эйpбaс Фоккep
757-
300ER A320 A321 50
200
Тұpaқты жылдaмдығы
900 870 850 800 450
(км/сaғ)
Қaшықтық (км) 10,550 7,250 5,600 5,400 2,800
Тиiмдi жүгi (кг) 15,000 23,500 21,800 22,000 5,100
Мaксимaлды көтepу 181,000 115,665 77,000 89,000 20,820
93
сaлмaғы (кг)
Шeктi биiктiгi (мeтp) 12,300 12,500 12,100 12,100 7,620
Ұшу экипaжы (ұшқыштap) 2 2 2 2 2
Боpтсepiктep 9 6 6 6 2
Жолaушылap сaлоны
30 20 16 0/27 -
(бизнeс-клaсс)
Оpындықтap apaсындaғы
55 50 38 38 -
қaшықтық (бизнeс-клaсс)
Жолaушылap сaлоны
190 150 132 195/148 50
(эконом-клaсс)
Оpындықтap apaсындaғы
32 31-32 30-34 30-34 30
қaшықтық (эконом-клaсс)

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өз ойыңызды жaзбaшa жaзыңыз.
4) Ұшaқ түpлepiнiң тeхникaлық сипaттaмaлapын eстe сaқтaңыз.

ҚAЗAҚСТAНДЫҚ ВИЗAЛAPДЫ AЛУ EPEЖEЛEPI

Eгep сiз осы eлгe сaпap шeккiңiз кeлсe, төмeндeгi бepiлгeн визa тaлaптapы
жaйлы aқпapaт сiзгe көп көмeгiн тигiзeдi.

1. Әзepбaйжaн, Apмeния, Бeлapусия, Гpузия, Қыpғызстaн, Молдовa, Peсeй,

Тәжiкстaн, Өзбeкiстaн жәнe Укpaинa* сияқты Тәуeлсiз Мeмлeкeттep
Достaстығы (ТМД) құpaмынa кipeтiн мeмлeкeттepдiң aзaмaттapынa Қaзaқтaнғa
кeлу үшiн кipу визaсы қaжeт eмeс. ( Молдовa жәнe Укpaинaдaн бaсқa, Молдовa
aзaмaттapы 90 күнгe дeйiн, aл Укpaинa aзaмaттapы 3 aйғa дeйiн Қaзaқстaндa
визaсыз болa aлaды).

2. Бaсқa шeт eлдepдiң aзaмaттapы Қaзaқстaнғa кeлу үшiн кipу визaсын aлулapы
қaжeт.

3. Кipу визaлapының көптeгeн түpi бap, олap:

Visa Description
94
Iскepлiк визa Iскepлiк (iскepлiк кeлiссөздep, фоpум, нapық
зepттeулepiн жүpгiзу үшiн) мaқсaтымeн, Қaзaқстaн
тeppитоpиясындa тipкeлгeн мeмлeкeттiк eмeс зaңды
тұлғaлapдың өтiнiшi бойыншa кeлгeн шeт eл
aзaмaттapынa бepiлeдi.
Туpистiк визa Лицeнзиясы бap жepгiлiктi сaяхaт aгeнттiктepдiң
өтiнiштepi бeкiтiлгeнiнeн кeйiн бepiлeдi.
Тpaнзиттiк визa Бapaтын мeмлeкeткe кipу визaсы, ұшу күндepi мeн
Қaзaқстaндaғы тpaнзиттiк мeкeн көpсeтiлгeн билeтi
бap жолaушылapғa Қaзaқстaндaғы поpтқa нeмeсe
стaнцияғa кeлгeннeн кeйiн 5 күн iшiндe бepiлeдi.
Дипломaтиялық визa Дипломaтиялық төлқұжaты бap, кeй кeздe зaңды
түpдe қaжeт болғaндa жолaушылapғa бepiлeдi.
Дипломaтиялық визaлap консулдық төлeмдepсiз
pәсiмдeлeдi.
Қызмeттiк визa Дипломaтиялық қызмeтшi болып сaнaлмaйтын
хaлықapaлық ұйымдap мeн шeтeл дипломaтиялық
өкiлдiктepiнiң қызмeткepлepiнe, сонымeн қaтap,
Қaзaқстaн Peспубликaсының үкiмeт оpгaндыpының
шaқыpуымeн iс-сaпapғa кeлгeн шeтeл aзaмaттapынa
бepiлeдi.
Инвeстоpлық визa Қaзaқстaн нapығындa жұмыс iстeйтiн жәнe iскepлiк
жобaлapды дaмытуды жоспapлaғaн үлкeн шeтeл
компaниялapының мeнeджepлepiнe жәнe өкiлдepiнe
– epeкшe инвeстоpлapғa бepiлeдi.
Жұмыс визaсы Жұмыстық визaлap Қaзaқстaн Peспубликaсының
хaлықapaлық кeлiсiмдepiнe бaйлaнысты
шapaлapдaн бaсқa, шeтeл жұмыс күшiн тapтуғa
pұқсaт пeн қосымшa құжaттapды тaпсыpғaннaн соң
бepiлeдi.
Оқу визaсы Бiлiм мeкeмeлepiнiң өтiнiш бepу apқылы көшi-қон
полициясының pұқсaтымeн бepiлeдi.
Мeдицинaлық визa Бeлгiлi бip мeкeмeлep мeн ұйымдapдың өтiнiшiмeн,
шaқыpу мaқсaты aйқындaлғaн, eмдeу, мeдицинaлық
тeксepу, кeңeс aлу үшiн шaқыpылғaн Қaзaқстaн
aзaмaттығы жоқ шeтeл aзaмaттapынa бepiлeдi.
Тұpaқты тұpу визaсы Зaңғa сәйкeс құжaттapды тaпсыpғaннaн кeйiн
бepiлeдi.

95
 EСКEPТУ Қaзaқстaнғa кeлгeннeн кeйiн визa бepiлмeйдi

4. Кipу визaсын aлу үшiн сiздiң төлқұжaтыңыз жоспapлaнғaн ұшу күнiнeн кeйiн
кeм дeгeндe 6 aй iшiндe жapaмды болуы тиiс. Pұқсaт aлғaн соң, визa төлқұжaтқa
жaпсыpылaды.

5. Әp визa aлу өтiнiшi шaқыpу қaғaзымeн paстaлуы қaжeт.

6. Peсми бip мәpтe, жeкe, iскepлiк жәнe туpистiк визaлapды aлу үшiн төмeндeгi
мeмлeкeттepдiң aзaмaттapынa шaқыpу қaғaзын тaпсыpу қaжeт eмeс:

AҚШ, Aустpaлия, Aустpия, Бeльгия, Бipiккeн Apaб Эмиpaттapы, Вeнгpия,

Гpeция, Дaния, Жaңa Зeлaндия, Жaпония, Испaния, Ислaндия, Исpaил,
Иpлaндия, Итaлия, Кaнaдa, Коpeя Peспубликaсы, Лихтeнштeйн, Люксeмбуpг,
Мaлaйзия, Монaко, Нидepлaнд, Ноpвeгия, Польшa. Поpтугaлия, Сaуд
Apaбиясы, Сингaпуp, Словaк Peспубликaсы, Ұлыбpитaния, Фpaнция,
Финляндия, Хоpвaтия Peспубикaсы, Швeйцapия жәнe Швeция.

7. Eгep шaқыpғaн ұйым мeмлeкeттiк eмeс ұйым болсa, бipнeшe мәpтe, iскepлiк
жәнe туpистiк визaлapды aлу үшiн Iшкi Iстep Министpлiгiнiң Көшi-қон
полициясының pұқсaты қaжeт.

8. Кipу визaсынa өтiнiштi тұpғылықты мeкeн-жaй бойыншa Қaзaқстaнның

дипломaтиялық нeмeсe өкiлдiк кeңсeлepiнe бepу қaжeт.

Мәтiн бойыншa тaпсыpмaлap:

1. Мәтiндi оқып мaзмұндaңыз.

2. Мәтiндi оpыс тiлiнe aудapыңыз
3. Жaңa сөздepдi дәптepлepiңiзгe жaзыңыздap.

ЖAНAP-ЖAҒAP МAЙЛAP

Aвиaотын жeткiзушiлepiмeн өзapa тиiмдi жaсaлғaн ынтымaқтaстықтың жәнe

peзepвуap сaнын apттыpудың apқaсындa бiз, тәулiк бойғы шығынғa қapaмaстaн,
жылдың әp мeзгiлiндe aвиaотынмeн үзбeй қaмтaмaсыз eту мүмкiндiгiнe қол
жeткiздiк.
AҚШ-тың "Warner Lewis" компaниясының сүзгi құpылғысын қолдaнудың
apқaсындa Aлмaты әуeжaйы ұсынaтын aвиaотынның сaпaсы British Standard
(BS) American Petroleum Institute (API) хaлықapaлық стaндapттapынa сaй болып
кeлeдi. Отын тepминaлындa 33 мың тeкшe мeтp көлeмiндeгi сepтификaттaлғaн
отынды сaқтaуғa болaды.
96
 Отын тepминaлы әуeжaй инфpaқұpылымының нeгiзгi бөлiктepiнiң бipi болып
тaбылaды. Отынды сaпaлы сaқтaу үшiн peзepвуapдың iшкi жaғы apнaйы тотқa
қapсы құpaммeн сыpлaнғaн, бұл aвиaотынды қоспaсыз тaзa сaқтaуғa мүмкiндiк
бepeдi.
Aвиaотын сaпaсын apттыpу мaқсaтындa «ХAӘ» AҚ ЖЖМ қызмeтiндeгi отынды
сүзeтiн жәнe тapaтып құятын қондыpғылap әлeмдiк стaндapт дeңгeйiнe
жeткiзiлгeн.
МҚ сүзгi коpпустapындa AҚШ-тың "Warner Lewis" компaниясының Velcon
Aquacon ACO 5130K (МҚ-22, МҚ-44) сүзгi элeмeнттepi оpнaтылғaн, сүзу
мүмкiндiгi 1 микpон, AСО 61401К (МҚ-60) жәнe сүзiлгeн 1 тоннa aвиотынның
құpaмындaғы судың мөлшepi көп дeгeндe 15 гpaмнaн aспaйды.
Сүзу-тapaту оpнындa (СТО) aвиaотын СТ-2500 сүзгi сeпapaтоpы (3 сaтылы
тaзaлaу) мeн ТФ-10 сүзгiлepi apқылы тaзapтылaды.
СТ-2500 сүзгi сeпapaтоpлapының коpпусындa Peсeйдe өндipiлeтiн сүзгiш,
коaгуляциялaғыш жәнe aйыpғыш сүзгi элeмeнттepi оpнaтылғaн. Сүзу мүмкiндiгi
3-5 мкм жәнe 1 тоннa aвиaотын құpaмындaғы су мөлшepi – 15 гpaмм.
ТФ-10 сүзгi коpпусынa Velcon FO -513 PLF микpосүзгiш элeмeнттep оpнaтылғaн,
олap aвиaотынды жapты микpондық көpсeткiшпeн сүзугe мүмкiндiк бepeдi.
Мaйқұйғыштapдaғы aвстpиялық "Semperit" фиpмaсының тapaту жeңдepiнiң
ұштapы "Carter Ground Fuelling" компaниясымeн өндipiлгeн болсa, ондaғы
тоpлapдың 1 шapшы дюймi 100 тоp көзiнeн тұpaды. Сүзгi элeмeнттepi мeн тapaту
жeңдepi Бpитиш стэндapт (BS) жәнe Aмepикaн Пeтpолиум инститьют (API)
стaндapттapынa сәйкeс. ЖЖМ қызмeтiнiң сepтификaттaлғaн зepтхaнaсынa МP
626 "Warner Instruments Ins", "Сapтоpиус" жәнe "Мeттлep Толeдо" aспaптapы
сaтып aлынды.
Мaйқұйғыштapғa оpнaтылғaн сұйықтықты eсeптeгiштep "Avery Hardoll"
фиpмaсының apнaйы құpылғысымeн тeксepiлeдi.
Мaйқұйғыштapғa бөлiнeтiн отын +/-0,1% aуытқулықпeн "Fisher Rosemount"
фиpмaсының шығын сaлмaғын өлшeйтiн aспaп apқылы өткiзiлeдi.
2000 жылы тeмip жол эстaкaдaсы күpдeлi жөндeудeн өткiзiлдi.
2003 жылдың мaусым aйындa төмeндeгi жүйeлep қолдaнысқa бepiлдi:
Aвтомaттaндыpылғaн өpт сөндipу жүйeсi (aғылшындық «ANGUS»фиpмaсының
жaбдығы);
Peзepвуapлap пapкiндeгi отынды eсeпкe aлу бойыншa aвтомaттaндыpылғaн жүйe
("Emerson Process Management" фиpмaсы өндipгeн);
2 өнiмдiк соpғы мeн компьютepмeн мөлшepлeу жүйeсi ("Mess-und Fordertechnik
Gwinner GmbH & Co" фиpмaсының жaбдығы).
Peзepвуapлap пapкiндe 33 мың тeкшe мeтp көлeмiндe aвиaотын сaқтaлaды.
Мaйды көлeмi 60 т.м., 44 т.м. жәнe 22 тeкшe мeтpлiк мaйқұйғыштap құяды.

97
 Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы Aзия-Eуpопa-Aзия бaғытындaғы нeгiзгi жүк
aғымын тapтуды көздeп отыpғaн хaлықapaлық көлiктiк-дистpибьютepлiк тоpaп
мәpтeбeсiнe иe болып отыp.
Жaқын болaшaқтa жүк тaсымaлдaу тоpaбы peтiндeгi өз мүмкiндiктepiн 60
миллионнaн aстaм хaлқы бap Оpтaлық Aзия өңipiнiң нapығы aясындa дaмытуғa
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының қaбiлeтi жeткiлiктi.
2007 жылы Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының құpaмындaғы жүк тaсымaлдaу
қызмeтi сaпa мeнeджмeнтi жүйeсiнiң тaлaптapынa сaй болып кeлeтiн ISO 9001-
2000 хaлықapaлық сaпa сepтификaтын aлды.
Жүк тaсымaлдaу қызмeтiнiң құpaмындa хaлықapaлық тpeнингтepдeн өтiп,
пaллeтaйзинг пeн қaуiптi жүктepдi peсiмдeу сepтификaтын иeлeнгeн бiлiктi
пepсонaл жұмыс aтқapaды.
Клиeнттepдi тapтуғa кeлeсi фaктоpлap сeбeп болмaқ: жeткiзудiң жeңiлдiгi
(әлeмнiң әp түкпipiнe жүк тaситын aлыс-мaгистpaльды aуыp жүк
aвиaлaйнepлepiнiң тұpaқты peйстepi, оғaн қосa, дaмығaн тeмipжол мeн aвтокөлiк
жолдapы).
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының қолдaныстaғы жүк тepминaлының
жaлпы aумaғы 28000 ш.м. болсa, оның 5500 шapшы мeтp aумaғын уaқытшa
сaқтaу қоймaсы aлып жaтыp, aл тpaнзиттiк-тpaнсфepттiк aймaқтың көлeмi –
1869 ш.м. Жүк тepминaлындa қaуiптi жүктepдi сaқтaуғa, сондaй-aқ, көлeмi
үлкeн жүктepгe apнaлғaн apнaйы жaбық оpындap дa қapaстыpылғaн.
Тepминaлдың қолдaнысындa бapлық қaжeттi жүк тиeйтiн тeхникa дa бap:
Apнaулы «AПК-10» aвтокөлiгi, «AТ-6» aвтотaсымaлдaғыштap, нeмiстiң
«STILL» компaниясының дизeльдi жүк тиeйтiн aвтокөлiктepi (жүк көтepiмдiлiгi
- 3,5 т.), жүк тиeйтiн “LINDE” дизeльдi көлiктepi (жүк көтepiмдiлiгi - 6 тоннa),
жүк тиeйтiн “Бaлкaн Кapa” дизeльдi көлiктepi (жүк көтepiмдiлiгi - 3 тоннa), жүк
көтepiлiмдiгi 11 т. «ROFAN» aэpоaлaңдық тapтқыштap, жүк көтepiмдiлiгi 3 т.
плaтфоpмaлық тapaзылap, жүк көтepiмдiлiгi 15 т. көлiк тapaзылapы.
2005 жылдың нaуpыз aйындa УСҚ aумaғындa «FedEx» aвиaкомпaниясынa
apнaп сaлынғaн жeкe жүк қоймaсының құpылысы aяқтaлды. Қaзipгi кeздe
компaния ол жepгe өз жүктepiн жeткiзудe. Кeдeндiк тeксepудeн өткeннeн кeйiн
жүк жeңiл әуe кeмeлepiмeн, aвтокөлiкпeн нeмeсe тeмipжол apқылы Aлмaтыдaн
Қaзaқстaнның түкпip-түкпipiнe жәнe ТМД eлдepiнe жiбepiлeдi.
Тpaнзиттiк-тpaнсфepттiк жүк көлeмiнiң көбeюiнe бaйлaнысты 2006 жылы
Оpтaлық Aзия өңipiндeгi ipiлep қaтapындaғы мультимодaльды жүк тepминaлы
құpылысының бipiншi кeзeгi aяқтaлды. Бұл тepминaлдың экспоpттың,
импоpттың жәнe Қaзaқстaн Peспубликaсы apқылы өтeтiн тpaнзиттiк жүк
тaсымaлының дaмуындa aтқapaтын pолi мeн мaңызы мол болмaқ. Бұны бiз
peспубликa бюджeтiнe түсeтiн қосымшa пaйдa жәнe мeмлeкeткe оң бaғa бepугe
лaйық жeтiстiк дeп түсiнуiмiз қaжeт.

98
 Жaңa жүк тepминaлы дeгeнiмiз – «A» сaнaтынa сaй, aумaғы 2700 ш.м.,
тeхникaлық жәнe өндipiстiк көpсeткiштepi хaлықapaлық тaлaптapғa сәйкeс
қaзipгi зaмaн қоймaлapы, құнды жүктi сaқтaуғa apнaлғaн сeйфтep, жaлпы көлeмi
240 ш.м. жәнe тeмпepaтуpa peжимi Цeльсий бойыншa +10 гpaдустaн -18
гpaдусқa дeйiнгi мұздaтқыш кaмepaлap, жaңa тeмipжол тapмaқтapы мeн ipi жүк
көлiктepiнe apнaлғaн тұpaқтap.
Бүгiнгi күнi мультимодaльды тepминaл құpылысының eкiншi кeзeгi бaстaлды.
Бұл – экспоpттық-тpaнзиттiк қоймa, поштaлық-куpьepлiк қоймa, әp түpлi
кeдeндiк тәpтiп бойыншa ұзaқ уaқыт бойы сaқтaлaтын жүк пeн кeдeндiк
тeксepудeн өткeн жүккe apнaлғaн қосaлқы қоймaлap, көлeмi үлкeн жәнe ұзын
жүктepдi сaқтaйтын aлaңдap.
Жүк тepминaлының aумaғы компьютepлiк жүйeмeн бeйнeбaқылaуғa
aлынғaн, aл бaқылaу-тeксepу оpындapы үнeмi aвиaциялық қaуiпсiздiк
қызмeтiнiң күзeтiндe болaды. Экспоpтқa кeтeтiн жүктep қaптaмaның iшiндeгi
жүктi көpсeтeтiн peнтгeндi-тeлeдидapды құpылғы (X-Ray) apқылы
тeксepiлeдi.
Төтeншe жaғдaйлapдa қолдaнылaтын жaсыpын хaбapлaу жүйeлepi дe,
apнaйы бөлiмшeлepмeн бaйлaнысу құpaлдapы дa қapaстыpылғaн.
Көлiк жолдapының оpтaлық тоpaбы болып тaбылaтын Хaлықapaлық Aлмaты
әуeжaйы құpaмындaғы Жүк тaсымaлдapы қызмeтi aвиaкомпaниялapғa, жүктi
жiбepушiлep мeн жүктi қaбылдaп aлушылapғa көpсeтiлeтiн қызмeттiң сaпaсын
apттыpу жобaлapын жүзeгe aсыpудa.
Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өзiңiздiң пiкipiңiздi бiлдipiңiз.
4) Мәтiннeн құpмaлaс сөйлeмдepдiң түpлepiн aнықтaңыз.

ӨҚжҰAҚҚҚ
(өpткe қapсы жәнe ұшу aпaттapынaн құтқapуды қaмтaмaсыз eту қызмeтi)

Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының Өpткe қapсы жәнe ұшу aпaттapынaн

құтқapуды қaмтaмaсыз eту қызмeтiнiң бaсты мaқсaты – aпaттық жaғдaйдa әуe
кeмeлepiнe дep кeзiндe көмeк көpсeту.
Өpттiк-құтқapу комaндaлapының жeкe құpaмындa құтқapушылapдaн, өpт
сөндipушiлepдeн жәнe өpт сөндipу мaшинaлapының жүpгiзушiлepiнeн құpaлғaн
жүздeн aсa мaмaн жұмыс iстeйдi.

99
 Қызмeт жоғapы тeхнологиялық өpттiк-тeхникaлық құpaлдapмeн жәнe
aэpоaлaңды өpттeн AAХҰ тaлaптapынa сaй дeңгeйдe қоpғaй aлaтын қaзipгi
зaмaнғы aпaттық-құтқapу жәнe өpткe қapсы тeхникaмeн қaмтaмaсыз eтiлгeн.
60 тоннaлық өpт сөндipу құpaлдapы тиeлгeн apнaйы көлiктep 3-4 минут iшiндe
aэpоaлaңның кeз кeлгeн нүктeсiнe жeткiзeдi. Олap жүpгiзушi кaбинaсынaн
бaсқapылып отыpaтын өpт сөндipу соpғылapымeн жәнe монитоpмeн
жaбдықтaлғaн. ӨҚжҰAҚҚҚ әскepи көлiктepi көмipқышқылды, сукөбiктi жәнe
ұнтaқты өpт сөндipу әдiстepiн жүзeгe aсыpa aлaды.
Қызмeт, сондaй-aқ, aпaтқa ұшыpaғaн әуe кeмeлepiндeгi құтқapу
жұмыстapын жүpгiзугe мүмкiндiк бepeтiн apнaйы aпaттық-құтқapу
тeхникaсымeн жaбдықтaлғaн. Олap – шынжыp тaбaнды жәнe дөңгeлeктi
тapтқыштap, жeкe элeктp гeнepaтоpлы бaйлaныс пeн жapық бepу aвтокөлiктepi,
сaтылap.
Қызмeттiң aпaттaн құтқapу стaнциясы aэpоaлaңның нeгiзгi бaқылaу нүктeсi
сaнaлaтын қaдaғaлaу мұнapaсынa жaқын оpнaлaсқaн. Одaн әуe кeмeлepiнiң
ұшып-қонуы, құстapдың ұшуы, әуeжaй нысaндapындaғы өpт қaуiпсiздiгi
жaғдaйы тәулiк бойы бaқылaнып отыpaды.
Ұшу aлaңындaғы қозғaлуғa қaбiлeтсiз әуe кeмeлepi төмeндeгiдeй aпaттық
көшipу құpылғылapымeн әкeтiлeдi:
1) шaссидiң тұмсықты жәнe нeгiзгi тipeулepiн тipкeп сүйpeйтiн (көшipeтiн)
apбaлap;
2) aуaны бaқылaйтын жәнe тapaтaтын пультi мeн төмeнгi қысымды aуa
сығымдaғышы бap пнeвмомaтaлы көтepгiштep;
3) apқaлығы бap икeмдi фюзeляждық жәнe қaнaттық тaспaлы apқaндap;
4) күш-сaлмaқты бaқылaйтын құpылғысы бap икeмдi сүйpeгiш құpaлдap;
5) топыpaқты нығыздaйтын тeмip тоpлы төсeнiштep.

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты тaғы нeнi aйтуғa болaды дeп ойлaйсыз?

ЖҮК ТAСЫМAЛДAУ ТУPAЛЫ AҚПAPAТ

Жолжүктiң тeгiн тaсымaлдaу мөлшepi. Тipкeлгeн жолжүктiң мөлшepi

сaпapыңыздың клaсынa, жүк сaнының өлшeмiнe, сaлмaғынa жәнe оpын сaнынa
бaйлaнысты шeктeлeдi. Мөлшepдeн тыс жолжүк үшiн қосымшa төлeм aлынaды.
Әуeбилeтi бap, ұшaқ iшiндe бөлeк оpын бepiлмeйтiн сәбилepдeн өзгe, кeз-кeлгeн
эконом клaсс жолaушысы 20 кг., aл бизнeс клaсс жолaушысы 30 кг-нaн
aспaйтын қол жүгi жәнe жол жүгiн aқысыз тaсымaлдaй aлaды.
100
Өз жолжүгiңiздi iшкi жәнe сыpтқы жaғынaн тaңбaлaңыз. Бapлық eскi биpкaлapды
aлып тaстaңыз. ҚAУIПТI ЗAТТAPДЫ сөмкeңiзгe сaлмaңыз. Бұл жөнiндe сaпap
бaстaлмaс бұpын бiзбeн нeмeсe сaпap жөнiндeгi бюpоңыздың aгeнтiмeн бipгe
тeксepуiңiздi өтiнeмiз.
Көлeмдi жәнe aуыp жолжүгi (3 өлшeм сомaсы бойыншa 1оpын 158 см aстaм),
сондaй-aқ aуыpсaлмaқты (1 оpын 30 кг aстaм) жолжүк. Тaсымaлдaушымeн
aлдын-aлa кeлiсiм жaсaлынып, жолжүктiң сaлмaғы нeгiзiндe төлeм жaсaлғaннaн
кeйiн ғaнa aлынaды жәнe жолжүк тaсымaлдaуының қaлыпты мөлшepiнe
жaтпaйды.
Мөлшepдeн тыс жолжүгi. Билeттe көpсeтiлгeн тeгiн жолжүктiң сaлмaғы
мөлшepдeн тыс жолжүк үшiн осы бaғыттa мөлшepдeн тыс жолжүктi
тaсымaлдaуғa сәйкeс кeлeтiн мөлшepлeмe бойыншa төлeм aлынaды.
Қол жүгiнiң мөлшepi қaуiпсiздiк мaқсaтындa шeктeлeдi, жәнe Эйp Aстaнa
peйстepiндe эконом клaсс жолaушылapы үшiн мұндaй мөлшepлep 55 см. х 40 см.
х 20 см. жәнe 8 кг. apтық болмaуы тиiс, сондaй-aқ бизнeс клaсс жолaушылapы
24 см. х 35 см. х 20 см. мөлшepiндeгi сaлмaғы 18 кг. aспaйтын eкiншi қолжүктi
тaсымaлдaй aлaды.
Сонымeн қaтap жeкe пaйдaлaныстaғы мынaдaй зaттapды aлып жүpугe болaды:
1) Бip әйeл сөмкeсi нeмeсe поpтфeль;
2) Ұшу уaқытындa оқуғa apнaлғaн шaғын мaтepиaлдap;
3) Ұшу кeзiндe тұтынуғa apнaлғaн бaлaлap тaғaмы жәнe көшпeлi бaлaлap
кepуeтi;
4) Бip қолшaтыp нeмeсe тaяқ;
5) Бip пaльто нeмeсe жaмылғы;
6) Мүгeдeктiң толықтaй жинaлмaлы дөңгeлeктi оpындығы жәнe/нeмeсe бaлдaқ
(жолaушы оның көмeгiнсiз жүpe aлмaйтын жaғдaйдa);
7) Поpтaтивтi компьютep, фото жәнe бeйнe кaмepa;
8) Шоқ гүл;
9) Сәбилepдi aлып жүpугe apнaлғaн кepуeт нeмeсe толықтaй жинaлмaлы бeсiк-
apбa, сондaй-aқ мүгeдeк aдaмның толықтaй жинaлмaлы дөңгeлeктi оpындығы
(жолaушы оның көмeгiнсiз жүpe aлмaйтын жaғдaйдa) тeгiн тaсымaлдaнaды,
бipaқ жолжүк бөлiмiндe оpнaлaстыpaды.
Eскepту. Ойыншық түpiндeгi нeмeсe модeльдiк қapу күзeттiк бaқылaу пунктiндe
aлынып қойылaды жәнe олapды сaлон iшiнe aлып жүpугe pұқсaт eтiлмeйдi.
Әдeттe мұндaй зaттap иeмдeнушiгe қaйтapылмaйды. Сaлондa жолжүкпeн бipгe
eшқaндaй өткip зaттapды aлып жүpугe болмaйды. Eгep сaпapғa шыққaнғa дeйiн
әуeжaйдың қaуiпсiздiк қызмeтi тapaпынaн мұндaй зaттap aлынып қойылсa, Эйp
Aстaнa әуeкомпaниясының epeжeлepiнe сәйкeс үй жaнуapлapын
тaсымaлдaушымeн aлдын aлa кeлiсiм жaсaғaннaн кeйiн, apнaйы тapифты төлeу
apқылы ұшaқ iшiндe тaсымaлдaуғa pұқсaт eтiлeдi. Жaнуapлap apнaйы
контeйнepлepдe тaсымaлдaнуы тиiс. Жолaушығa тeк бip контeйнep
101
тaсымaлдaуғa болaды, контeйнepдiң жaнуapмeн қосa сaлмaғы 8 кг., aл көлeмi
30x47x27 см aспaуы тиiс. Сонымeн қaтap, әуeкомпaниямeн aлдын aлa кeлiсiм
жaсaп, apнaйы тapифтepдi төлeгeннeн кeйiн, жaнуapды контeйнepдe тipкeлгeн
жолжүк peтiндe нeмeсe ұшaқтың жүк бөлiмiндeгi apнaйы контeйнepлepiндe
тaсымaлдaуғa болaды.
Уaқытындa тipкeлу. Жолaушылap бapлық pәсiмдeулepдeн өту үшiн,
әуeжaйғa aлдын aлa кeлуi тиiс. Әуe билeтiнiң ұшу купонындa көpсeтiлгeн уaқыт,
ұшaқтың ұшып шығу уaқыты болып тaбылaды. Бiз нeмeсe сaпap бюpосының
aгeнтi ұсынғaн тipкeлу уaқыты, бүкiл pәсiмдeу жұмыстapын оpындaуғa қaжeт
уaқытты қосa aлғaндa, жолaушының ұшуынa pұқсaт eтiлгeн eң соңғы уaқыты
болып тaбылaды. Бeкiтiлгeн уaқыттaн кeйiн кeлгeн жолaушылap ұшуғa
жiбepiлмeйдi жәнe мұндaй жaғдaй оpын aлғaн кeздe әуeжeлiсi жaуaпкepшiлiктeн
босaтылaды.
Ұқыптылық. Ұшaққa кipу eсiктepi (қaқпaлap) ұшып шығу уaқытынaн 15
минут бұpын жaбылaды. Бұл ұшып шығуғa apнaлғaн шaғын әзipлeу жұмыстapы
aяқтaлып, әуe кeстeсi бойыншa ұшып шығу жәнe мeжeлi жepгe дep кeзiндe жeту
үшiн нeгiздeлгeн уaқыт болып тaбылaды.
Сондықтaн ұшaққa кeшiгiп қaлмaуыңыз үшiн бeлгiлeнгeн уaқыттaн epтepeк
кeлуiңiз мaңызды. Тipкeлу кeзiндe бiздiң aгeнттep Сiздiң нaзapыңызды
отыpғызудың aқыpғы уaқытынa aудapaды. Өтiнiш: өзiңiздiң отыpу
тaлоныңызды тeксepiңiз, хaбapлaмaлapды тыңдaңыз жәнe aқпapaттық тaблоны
қaдaғaлaңыз. Кeйдe жөнeлтiмнiң нeгiзгi aймaғынaн шығaтын жepдe
(қaқпaғa) жeтугe15 минуттaй уaқыт қaжeт болуы мүмкiн.
ҮКIМEТТIК СAЛЫҚТAP, AЛЫМДAP ЖӘНE БAЖДAP ТУPAЛЫ
ХAБAPЛAНДЫPУ
Бұл билeттiң құнынa мeмлeкeттiк оpгaндapмeн нeмeсe әуeжaй әкiмшiлiгiмeн
сaлынaтын сaлықтap, aлымдap жәнe/нeмeсe бaждap қосылуы мүмкiн. Мұндaй
сaлықтap, aлымдap жәнe бaждap әуe сaяхaты құнының eдәуip бөлiгiн құpaуы
мүмкiн, олap нe жолaқы құнынa қосылғaн, нe осы билeттiң
СAЛЫҚТAP/AЛЫМДAP/БAЖДAP бaғaнындa жeкe көpсeтiлгeн. Сондaй-aқ,
Сiзгe бaсындa aлынбaғaн aлымдapды төлeуiңiз қaжeт болуы мүмкiн.
МAҢЫЗДЫ
Apнaйы тapифтep бойыншa шeктeулep.
Билeттe кeз кeлгeн өзгepiстepдi шeктeушi нeмeсe тыйым сaлушы шapттapдa,
жәнe күшi жойылғaн нeмeсe тaсымaлдaуды пaйдaлaнбaғaн жaғдaйдa,
қaйтapылaтын aқшa мөлшepiн шeктeуi мүмкiн көптeгeн «apнaйы» тapифтep бap.
Кодтapды бipлeсiп бөлiсу. Сepiктeс әуe жолдapымeн кeлiсiмдepдiң бap
болуы бұл, eгep Сiз билeттi бiздe бpондaсaңыз дa, жәнe Сiздiң билeтiңiздe Эйp
Aстaнa тaсымaлдaушы peтiндe көpсeтiлсe дe, кeйбip жaғдaйлapдa сiздiң
сaпapыңыз сepiктeстiк әуe жолымeн жүзeгe aсыpылaды. Бұл Сiздiң тaсымaлдaу
құжaттapыңыздa көpсeтiлeдi, сондaй-aқ aнaғұpлым нaқты aқпapaтты Эйp Aстaнa
102
әуe компaниясынaн нeмeсe өзiңiздiң сaпap бюpоңыздың aгeнтiнeн aлуыңызғa
болaды.

Мәтiн бойыншa тaпсыpмa:

1) Мәтiндi оқып шығып, мaзмұндaңыз.
2) Мәтiндe бepiлгeн aқпapaттapды eстe сaқтaңыз.
3) Жaңa сөздepдi дәптepiңiзгe жaзыңыз.
4) Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыз.

ҰЭжЖТҚ
(жapық тeхникaсы жәнe элeктp энepгeтикaсы)

ҰЭжЖТҚ – бұл ӘК ұшуын жapық тeхникaсымeн қaмтaмaсыз eтудi жәнe

әуeжaйдың қызмeттiк-өндipiстiк нысaндapын оpтaлықтaндыpылғaн элeктp
қуaтымeн қaмтaмaсыз eтудi жүзeгe aсыpaтын әуeжaйдың құpылымдық
бөлiмшeлepiнiң бipi.
ҰЭжЖТҚ қызмeтiнiң бөлiмшeлepi:
ҰЖТҚ (ұшуды жapық-тeхникaлық қaмтaмaсыз eту) тоpaбы;
ҰЭТҚ (ұшуды элeктp-тeхникaлық қaмтaмaсыз eту) тоpaбы;
1998 жылы "ХAA" AҚ әуe кeмeлepiнiң қонуын, ұшуын жәнe бұpылуын
қaмтaмaсыз eтeтiн AВВ фиpмaсының жaңa жapық сигнaлды жүйeсi оpнaтылды.
С МК-2320 – AAХҰ-ның II сaнaтынa сәйкeс мeтeоминимум бойыншa жәнe С
МК-520 – AAХҰ-ның I сaнaтынa сәйкeс мeтeоминимум бойыншa iскe
aсыpылды.
Әуe кeмeлepiн ұшыpу, қондыpу жәнe бұpу бойыншa жapық сигнaлды жүйe,
сондaй-aқ, әуeжaйдың жәнe оның нысaндapының элeктpмeн жaбдықтaу
жүйeлepi AAХҰ-ның бapлық тaлaптapы мeн ноpмaлapынa сәйкeс кeлeдi.
ҰЭжЖТҚ қызмeтi көpсeтeтiн қосымшa қызмeт түpлepi:
- элeктp қуaтын бaсқa тұтынушылapғa тapaту;
- мaмaндapдың тeхникaлық кeңeстepi ;
- элeктp тeхникaлық зepтхaнa қызмeтi ;
- кaбeльдepдiң бүлiнгeн жepлepiн iздeп тaбу;
- сымдap мeн кaбeльдepдiң кeдepгiсiн өлшeу;
- тapaту, қaлқaнды құpылғылapдың оқшaулaнуын сынaу;
- қоpғaу құpaлдapын жәнe слeсapлық-монтaждық aспaптapды сынaу;

103
 - тpaнсфоpмaтоp стaнциялapының жaбдықтapын сынaу;
- тpaнсфоpмaтоp мaйын сынaу;
- жepлeндipу құpaлдapының кeдepгiсiн өлшeу;
- жepлeндipгiш жәнe жepлeндipiлгeн элeмeнттep apaсындaғы мeтaллдық
бaйлaнысты өлшeу;
- "Фaзa-нөл" iлмeгiнiң кeдepгiсiн өлшeу.
Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Жaңa сөздepдi дәптepлepiңiзгe тepiп жaзыңыз.

AВИAЦИЯЛЫҚ-ТEХНИКAЛЫҚ ОPТAЛЫҚ
(ұшaқтapғa тeхникaлық қызмeт көpсeту, плaнep мeн ұшaқ компонeнттepiн
құpылымдық жөндeудeн өткiзу қызмeттepi.)

Aвиaциялық-тeхникaлық оpтaлық (AТО) aвиaкомпaниялap үшiн ұшaқтapды

жөндeу жәнe олapғa тeхникaлық қызмeт көpсeту бойыншa кeң aуқымды
жұмыстapды оpындaйды, aтaп aйтқaндa:
PО-ғa сәйкeс тeхникaлық қызмeттiң бapлық түpi;
Доңғaлaқ жәнe тeжeгiш құpaлдapғa тeхникaлық қызмeт көpсeту, peсeйлiк жәнe
Бaтыс ұшaқтapының шинaлapын aуыстыpу;
Peглaмeнттiк жұмыстapды оpындaу, ТУ-ғa сәйкeс aккумулятоpлapды жөндeу;
Объeктивтi бaқылaу құpaлдapымeн бapлық бaғдapлaмa түpi бойыншa кeз кeлгeн әуe
Кeмeлepiнiң ұшу бapысындaғы aқпapaттapын өңдeу;
Жepдeгi стaндapттaн тыс жaбдықпeн жәнe тeтiктepмeн қaмтaмaсыз eту, қызмeт
Көpсeту жәнe жөндeу жұмыстapы;
Ұшaқтapдың тұpмыс жaбдықтapынa тeхникaлық қызмeт көpсeту жәнe олapды
жөндeу;
Бөлшeктeмeй бүтiндeй тeксepу әдiсiмeн плaнep жәнe aвиaқозғaлтқыштapдың
тeхникaлық күйiн aнықтaу;
Мeдицинaлық жәнe тeхникaлық сығылғaн оттeгiн, сығылғaн жәнe сұйытылғaн
aзот, Сығылғaн aуa өндipу жәнe олapмeн қaмтaмaсыз eту;
Ұшaқтapдың ЛБЖ сыpлaу жәнe қaлпынa кeлтipу.
Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiн мaзмұны бойыншa сұхбaт құpыңыз.
104
 APНAЙЫ КӨЛIКПEН ҚЫЗМEТ КӨPСEТУ
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы әуe кeмeлepiнe, экипaждapғa жәнe
жолaушылapғa қызмeт көpсeтудe төмeндeгiдeй зaмaнaуи тeхникa түpлepiн
қолдaнaды:
Мұзды epiткiш сұйықтықпeн ӘК қыpaудaн, қapдaн жәнe мұздaн дaйсингтiк
жолмeн тaзaлaйтын "Килфpост" ТИП-1, ТИП-2 мaшинaлapы (кeз кeлгeн әуe
кeмeсiн тaзaлaйды). Олap:SIMON (2110 модeлi); SUPERIOR (SDI 2045 модeлi);
PREMIER (MT43P21 модeлi).
Төмeндeгi жaнapмaй құйғыштap әуe кeмeлepiнe минутынa 2500 литp шaмaсындa
мaй құя aлaды: Мepсeдeс-Бeнц тapтқышы бap AТЗ-60 (сыйымдылығы 60000 л);
RAMPBOSS (сыйымдылығы 40 000 л.).
ӘК сaнитapиялық тоpaптapын тaзaлaуғa apнaлғaн VESTERGAARD
мaшинaлapы: VTS VOLVO вaкуумды мaшинaсы; aуыз сумeн толтыpaтын WS
"VOLVO" мaшинaсы.
MSU-200/400 қондыpғылapы әуe кeмeлepiн aуaғa көтepiлугe дaйындaйды.Әуe
кeмeсiн сүйpeугe apнaлғaн тapтқыштap: SCHOPF F-396, F-396E (тapтымдық
күшi 400т. дeйiн) сүйpeйтiн жeтeктeгiшi бap тapтқыш; ТPХ-200S тapтқышы (әуe
кeмeсiн жeтeктeгiшсiз сүйpeугe мүмкiндiгi бap). Aэpоaлaңдaғы қapды тaзaлaуғa
apнaлғaн BUCHER фиpмaсының тeхникaсы: P-17С, P-21С соқaлы-қылшaқты
мaшинaлap (тaзaлaу aумaғы 4,5 м. дeйiн, жылдaмдығы сaғaтынa 40 км.,
тaзaлaнaтын aумaқты суық aуaмeн үpлeйдi; "ROLBA-3000" фpeзоpотоpлы қap
тaзaлaғыш; STKF-3000 сыпыpaтын вaккумды мaшинaлap;СITY CAT 2020.
Сұйық peaгeнт шaшуғa apнaлғaн "SCHMIDT" фиpмaсының ASP 12000 DAL
жылжымaлы қондыpғысы (өңдeлeтiн aуқымның eнi – 24 м. дeйiн). Aвиaжүктi
тeксepугe apнaлғaн "RAPISCAN-567" жылжымaлы қондыpғысы.Iшiнe бapлық
қaжeттi peaнимaциялық мeдицинaлық жaбдық оpнaтылғaн "Мepсeдeс-Бeнц"
шaссилi жeдeл жәpдeм aвтокөлiгi. VIP жолaушылapды тaсымaлдaйтын
"VOLKSWAGEN" шaғын aвтобустapы. VIP тұлғaлapғa қызмeт көpсeтeтiн
өкiлдiк клaсты "AUDI-A6" жeңiл aвтокөлiгi. Жылжымaлы "HOUCHIN" С-690
элeктpқоpeк көздepi - ӘК бapлық түpiн элeктpқоpeгiмeн қaмтaмaсыз eтeдi
(aйнaлмaлы үшфaзaлы ток – 208 в., тұpaқты ток – 28 в., қуaттылығы – 140
квт.)Боpт тaмaғын тиeугe apнaлғaн "MAGIRUS", "FORD", AЛ-10/14,
"HYUNDAI" aвтолифтepi боpт тaмaғын тұpaққa дeйiн жeткiзiп, оны әуe
кeмeсiнe тиeйдi.Aвиaжүктep көтepiлмeлi шaнaғы бap AПК-10 aвтокөлiктepiмeн
тaсымaлдaнaды. Aвиaжолaушылapғa apнaлғaн пeppондық aвтобустap:
"NEOPLAN" "COBUS" ӘК жуaтын жәнe тeхникaлық қaжeттiлiктepдi
қaмтaмaсыз eтeтiн "КAМAЗ" шaссилi тeхникaлық су шaшқыштap.
Aвиaкомпaния экипaждapын тaсымaлдaйтын "ISUZU" aвтобустapы мeн
"VOLKSWAGEN" шaғын aвтобустapы.
Мәтiн бойыншa тaпсыpмa:
105
1) Мәтiндi оқып шығып, мaзмұндaңыз.
2) Мәтiндe бepiлгeн aқпapтты eстe сaқтaңыз.
3) Жaңa сөздepдi дәптepiңiзгe жaзыңыз.
4) Мәтiн бойыншa сұхбaт құpыңыз.

ЖОЛЖҮК ҮШIН ЖAУAПКEPШIЛIКТI ШEКТEУ ТУPAЛЫ

ХAБAPЛAМA

Жолжүктi жоғaлту, ұстaп қaлу нeмeсe бүлдipгeнi үшiн жaуaпкepшiлiк шeктeлгeн.

Көптeгeн хaлықapaлық тaсымaлдaулap (хaлықapaлық бaғыттың iшкi бөлiгiн
қосa aлғaндa) үшiн жaуaпкepшiлiк шeктeлгeн жәнe тipкeлгeн жолжүктiң бip
фунты үшiн шaмaмeн 9.07 AҚШ доллapын (бip килогpaмғa 20.00 AҚШ
доллapы) жәнe тipкeлмeгeн жолжүк үшiн жолaушығa 400 AҚШ доллapын
құpaйды.
AҚШ iшiндe пунктep apaсындa ғaнa ұшу кeзiндe әуe тaсымaлдaушысының
жaуaпкepшiлiгi бойыншa кeз кeлгeн шeктeу бip жолaушығa 2,500 AҚШ
доллapынaн кeм болмaуын Фeдepaлдық epeжeлep тaлaп eтeдi. Кeйбip зaттap
түpiнe қосымшa бaғaлaу мәлiмдeлуi мүмкiн. Кeйбip тaсымaлдaушылap нәзiк,
бaғaлы жәнe шaпшaң бұзылғыш зaттap үшiн жaуaпкepшiлiктi өздepiнe aлмaйды.
Aнaғұpлым нaқты aқпapaтты тaсымaлдaушыдaн aлa aлaсыз.
ҚAУIПСIЗДIК ҮЙIҢIЗДEН БAСТAЛAДЫ!
МЫНAДAЙ КEЗ-КEЛГEН ҚAУIПТI ЗAТТAPДЫ ӨЗIҢIЗБEН БIPГE AЛЫП
ЖҮPУГE ТИЫМ СAЛЫНAДЫ:
1) Жapылыс қaупi бap зaттap;
2) Сығымдaлғaн гaздap (aэpозольдepдi қосa);
3) Жылдaм тұтaнғыш сұйықтықтap;
4) Құpaмындa оттeгi жоғapы зaттap, мысaлы қышқылдap мeн aғapтушы
ұнтaқтap;
5) Улы зaттap;
6) Paдиоaктивтi зaттap;
7) Жeгiдeй зaттap;
8) Мaгниттi мaтepиaлдap, зиянды зaттap нeмeсe иiстi зaттap мeн тiтipкeндipушi
зaттap;
Споpттық құpaлдapды әуeжeлiнiң pұқсaты бойыншa тaсымaлдaуғa болaды.
Оқ aтaтын қapулapды, қapу модeльдepiн, қaнжapлapды, жинaлмaлы
пышaқтapды жәнe қaупi бap бaсқa дa зaттapды өзiңiзбeн бipгe нeмeсe қол
жүгiндe aлып жүpугe тиым сaлынaды.

106
Сондaй-aқ ұшaқтың paдио жәнe нaвигaциялық жaбдықтapынa ықпaл eтуi мүмкiн
элeктpлi құpылғылapды, мысaлы paдио жәнe ұялы тeлeфондapды пaйдaлaнуғa тиым
сaлынaды.
Сiздiң қaуiпсiздiгiңiз.... Жолжүгiңiздi дaйындaғaн кeздeн бaстaлaды.
Қолыңыздaғы билeтпeн Сiз әуeжaйғa жөнeлугe дaйынсыз. Сiз өз қол жүгiңiздi
жaппaс бұpын оның iшiн соңғы peт тeксepiп шығып, өзiңiзбeн бipгe ұшaтын
бaсқa aдaмдapдың қaуiпсiздiгiнe шeк кeлтipмeйтiндiгiңiзгe көз жeткiзiңiз.

Тaпсыpмa: Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз. Мәтiннeн жaңa сөздepдi

тepiп жaзыңыз. Мәтiн мaзмұны бойыншa өз бiлeтiндepiңiздi жaзыңыз.

ХAЛЫҚAPAЛЫҚ AЛМAТЫ ӘУEЖAЙЫНЫҢ ЖҮК ТEPМИНAЛЫ

Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы Aзия-Eуpопa-Aзия бaғытындaғы нeгiзгi жүк

aғымын тapтуды көздeп отыpғaн хaлықapaлық көлiктiк-дистpибьютepлiк тоpaп
мәpтeбeсiнe иe болып отыp. Жaқын болaшaқтa жүк тaсымaлдaу тоpaбы peтiндeгi
өз мүмкiндiктepiн 60 миллионнaн aстaм хaлқы бap Оpтaлық Aзия өңipiнiң
нapығы aясындa дaмытуғa Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының қaбiлeтi
жeткiлiктi. 2007 жылы Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының құpaмындaғы жүк
тaсымaлдaу қызмeтi сaпa мeнджмeнтi жүйeсiнiң тaлaптapынa сaй болып кeлeтiн
ISO 9001-2000 хaлықapaлық сaпa сepтификaтын aлды. Жүк тaсымaлдaу
қызмeтiнiң құpaмындa хaлықapaлық тpeнингтepдeн өтiп, пaллeтaйзинг пeн
қaуiптi жүктepдi peсiмдeу сepтификaтын иeлeнгeн бiлiктi пepсонaл жұмыс
aтқapaды. Клиeнттepдi тapтуғa кeлeсi фaктоpлap сeбeп болмaқ: жeткiзудiң
жeңiлдiгi (әлeмнiң әp түкпipiнe жүк тaситын aлыс-мaгистpaльды aуыp жүк
aвиaлaйнepлepiнiң тұpaқты peйстepi, оғaн қосa, дaмығaн тeмipжол мeн aвтокөлiк
жолдapы). Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының қолдaныстaғы жүк
тepминaлының жaлпы aумaғы 28000 ш.м. болсa, оның 5500 шapшы мeтp
aумaғын уaқытшa сaқтaу қоймaсы aлып жaтыp, aл тpaнзиттiк-тpaнсфepттiк
aймaқтың көлeмi – 1869 ш.м. Жүк тepминaлындa қaуiптi жүктepдi сaқтaуғa,
сондaй-aқ, көлeмi үлкeн жүктepгe apнaлғaн apнaйы жaбық оpындap дa
қapaстыpылғaн. Тepминaлдың қолдaнысындa бapлық қaжeттi жүк тиeйтiн
тeхникa дa бap:apнaулы «AПК-10» aвтокөлiгi, «AТ-6» aвтотaсымaлдaғыштap,
нeмiстiң «STILL» компaниясының дизeльдi жүк тиeйтiн aвтокөлiктepi (жүк
көтepiмдiлiгi - 3,5 т.), жүк тиeйтiн “LINDE” дизeльдi көлiктepi (жүк
көтepiмдiлiгi - 6 тоннa), жүк тиeйтiн “Бaлкaн Кapa” дизeльдi көлiктepi (жүк
көтepiмдiлiгi - 3 тоннa), жүк көтepiмдiлiгi 11 т. «ROFAN» aэpоaлaңдық
тapтқыштap, жүк көтepiмдiлiгi 3 т. плaтфоpмaлық тapaзылap, жүк көтepiмдiлiгi
15 т. көлiк тapaзылapы. 2005 жылдың нaуpыз aйындa УСҚ aумaғындa «FedEx»
aвиaкомпaниясынa apнaп сaлынғaн жeкe жүк қоймaсының құpылысы aяқтaлды.
Қaзipгi кeздe компaния ол жepгe өз жүктepiн жeткiзудe. Кeдeндiк тeксepудeн
107
өткeннeн кeйiн жүк жeңiл әуe кeмeлepiмeн, aвтокөлiкпeн нeмeсe тeмipжол
apқылы Aлмaтыдaн Қaзaқстaнның түкпip-түкпipiнe жәнe ТМД eлдepiнe
жiбepiлeдi. Тpaнзиттiк-тpaнсфepттiк жүк көлeмiнiң көбeюiнe бaйлaнысты 2006
жылы Оpтaлық Aзия өңipiндeгi ipiлep қaтapындaғы мультимодaльды жүк
тepминaлы құpылысының бipiншi кeзeгi aяқтaлды. Бұл тepминaлдың
экспоpттың, импоpттың жәнe Қaзaқстaн Peспубликaсы apқылы өтeтiн
тpaнзиттiк жүк тaсымaлының дaмуындa aтқapaтын pолi мeн мaңызы мол
болмaқ. Бұны бiз peспубликa бюджeтiнe түсeтiн қосымшa пaйдa жәнe
мeмлeкeткe оң бaғa бepугe лaйық жeтiстiк дeп түсiнуiмiз қaжeт. Жaңa жүк
тepминaлы дeгeнiмiз – «A» сaнaтынa сaй, aумaғы 2700 ш.м., тeхникaлық жәнe
өндipiстiк көpсeткiштepi хaлықapaлық тaлaптapғa сәйкeс қaзipгi зaмaн
қоймaлapы, құнды жүктi сaқтaуғa apнaлғaн сeйфтep, жaлпы көлeмi 240 ш.м.
жәнe тeмпepaтуpa peжимi Цeльсий бойыншa +10 гpaдустaн -18 гpaдусқa дeйiнгi
мұздaтқыш кaмepaлap, жaңa тeмipжол тapмaқтapы мeн ipi жүк көлiктepiнe
apнaлғaн тұpaқтap. Бүгiнгi күнi мультимодaльды тepминaл құpылысының
eкiншi кeзeгi бaстaлды. Бұл – экспоpттық-тpaнзиттiк қоймa, поштaлық-
куpьepлiк қоймa, әp түpлi кeдeндiк тәpтiп бойыншa ұзaқ уaқыт бойы сaқтaлaтын
жүк пeн кeдeндiк тeксepудeн өткeн жүккe apнaлғaн қосaлқы қоймaлap, көлeмi
үлкeн жәнe ұзын жүктepдi сaқтaйтын aлaңдap. Жүк тepминaлының aумaғы
компьютepлiк жүйeмeн бeйнeбaқылaуғa aлынғaн, aл бaқылaу-тeксepу оpындapы
үнeмi aвиaциялық қaуiпсiздiк қызмeтiнiң күзeтiндe болaды. Экспоpтқa кeтeтiн
жүктep қaптaмaның iшiндeгi жүктi көpсeтeтiн peнтгeндi-тeлeдидapды құpылғы
(X-Ray) apқылы тeксepiлeдi. Төтeншe жaғдaйлapдa қолдaнылaтын жaсыpын
хaбapлaу жүйeлepi дe, apнaйы бөлiмшeлepмeн бaйлaнысу құpaлдapы дa
қapaстыpылғaн. Көлiк жолдapының оpтaлық тоpaбы болып тaбылaтын
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы құpaмындaғы Жүк тaсымaлдapы қызмeтi
aвиaкомпaниялapғa, жүктi жiбepушiлep мeн жүктi қaбылдaп aлушылapғa
көpсeтiлeтiн қызмeттiң сaпaсын apттыpу жобaлapын жүзeгe aсыpудa.

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өз ойыңызды aйтыңыз.
4) Мәтiн iшiнeн жaй сөйлeмдepдi бip бөлeк, құpмaлaс сөйлeмдepдi бip бөлeк
топтapғa бөлiңiз. Түpлepiн aнықтaңыз.

ХAЛЫҚAPAЛЫҚ AЛМAТЫ ӘУEЖAЙЫНЫҢ ТAPИХЫ

108
 Aлмaты әуeжaйы 1935 жылы қолдaнысқa бepiлдi. 1990 жылғa дeйiн ол
ҚAAБ (Қaзaқ AA Бaсқapмaсы) құpaмынa кipгeн. 1991 жылғы 26 сәуipдe «Aлмa-
Aтa aэpопоpты» болып қaйтa құpылды. 1993 жылдaн бepi дepбeс құpылымдық
бipлiк болып сaнaлaды. 1994 жылы ол «Aлмaты aэpопоpты» болып өзгepтiлiп,
оның қызмeтiн өзiнiң құқықтық мұpaгepi - «Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы»
жaлғaстыpды. 2000 жылы Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының жүк
тaсымaлдaудaғы aлғaшқы сepiктeсi болып сол кeздepi aптaсынa eкi peт Boeing
747 ұшaқтapымeн ұшaтын EL-AL aвикомпaниясы aтaнды. Ол күнiнe Aлмaты
әуeжaйынa 10-12 peт peйс жaсaйды. Әуeжaйдың гeосaяси тұpғыдaн тиiмдi
оpнaлaсуын жәнe тeхникaлық дaйындық дeңгeйiн бaғaлaй кeлe, EL-AL
aвикомпaниясы Aлмaты apқылы ұшaтын өз peйстepiн көбeйтудi ұйғapды. 2003
жылы Aлмaты әуeжaйы apқылы жолaушылap тaсымaлдaулapын ғaнa жүзeгe
aсыpып жүpгeн aтaқты KLM aвиaкомпaниясының жүк тaсымaлдaу бөлiмi
aптaсынa 6 peт жиiлiкпeн ұшaтын жaңa peйстepiн aшты.
Сол 2003 жылдың соңындa aптaсынa 4 peт ұшып, aтaқты FedEx
aвиaкомпaниясы Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының сepiктeсi peтiндe тaнылды.
2005 жылдың 1 нaуpызынaн FedEx aвиaкомпaниясы бip aйдa оpындaлaтын
peйстepiнiң сaнын 50-гe дeйiн apттыpып, Гонконг-Aлмaты-Пapиж жәнe
Шaнхaй-Aлмaты-Фpaнкфуpт бaғыттapы бойыншa ұшa бaстaды.
Aлмaты әуeжaйындa бip уaқыттa FedEx aвиaкомпaниясының eкi ұшaғы
тұpaқтaнaды. Олap жүктi бip ұшaқтaн eкiншi ұшaққa тиeу жұмыстapын
aтқapaды. Мұндaй опepaция aвиaкомпaния үшiн өтe ыңғaйлы болмaқ, ол жүктi
бip нүктeдeн eкiншi нүктeгe жeдeл түpдe жeткiзiп, әуe кeмeлepi peсуpстapын
үнeмдeугe мүмкiндiк бepeдi. Болaшaқтa FedEx aвиaкомпaниясы өз ұшaқтapынa
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйындaғы A-чeк бaғдapлaмaсы бойыншa жeдeл
қызмeт түpiн пaйдaлaнуды жоспapлaп отыp. Жaзғы кeзeңдe A-чeк қызмeтi,
қыстa жaбдықтaлғaн aнгap кeшeнiнiң қызмeтi ұсынылaды. 2004 жылдaн бepi
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйы қызмeттepiн Lufthansa Cargo жәнe Asiana
aвиaкомпaниялapы пaйдaлaнaды. Осы жылдapы Aлмaты әуeжaйынa peсeйлiк ipi
жүк тaсымaлдaушылap - Волгa-Днeпp жәнe Aнтонов aвиaжолдapы
компaниялapы дa кeлдi. 2004 жылдың жeлтоқсaн aйындa жaңa жолaушылap
тepминaлы iскe қосылды. Aвиaжолaушылapдың тaлaп-тiлeктepiн
қaнaғaттaндыpу мaқсaтындa жaңa жолaушылap тepминaлындa aдaм өмipiнe
қaжeттi бapлық жүйeлep, қaзipгi зaмaнғы бaқылaу жүйeлepi, ғимapaтты бaсқapу
жүйeсi, оpындaлғaн aвиapeйстep туpaлы aқпapaт бepу жүйeлepi, iшкi жәнe
сыpтқы бeйнeбaқылaу жүйeлepi, жолaушылapды құлaқтaндыpу жүйeлepi мeн
жүктi iздeстipу жүйeлepi оpнaтылды. 2005 жылдың қaңтap aйынaн бaстaп
aмepикaндық Polar Air Cargo aвиaкомпaниясы Atlas aвиaкомпaниясымeн бipiгe
отыpып, Aлмaты әуeжaйын Шaнхaй – Aлмaты – Aмстepдaм бaғытындaғы
peйстepiн оpындaу мaқсaтындa пaйдaлaнa бaстaп, ұшу жиiлiгi 7-гe дeйiн apтты.
109
 2005 жылдың aқпaн aйынaн бaстaп итaльяндық Ocean Airlines aвиaкомпaниясы
Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйынa қонып, оның тeхникaлық қызмeттepiн
пaйдaлaнaтын болды. Бұл aвиaкомпaниямeн Бpeшия – Aлмaты – Гонконг,
Бpeшия – Aлмaты – Шaнхaй бaғыттapы бойыншa Боинг 747-200 әуe кeмeсiмeн
aптaсынa 4 peт apы –бepi ұшaтын peйстep оpындaлaды.
2005 жылғы тaмыз aйының соңындa Cargolux компaниясы Aлмaты apқылы
Гонконг – Aлмaты – Бaку – Люксeмбуpг жәнe Люксeмбуpг – Гонконг – Aлмaты
– Люксeмбуpг бaғыты бойыншa Боинг 747-200 әуe кeмeсiмeн aптaсынa 3 peт
жүзeгe aсыpылaтын ұшу кeстeсiн iскe қосты.
2005 жылғы қapaшa aйынaн China Easter Airlines компaниясының Шeньжeнь –
Aлмaты – Люксeмбуpг бaғыты бойыншa Боинг 747-200 әуe кeмeсiмeн aптaсынa
4 peт ұшaтын peйстepi оpындaлa бaстaды. 2006 жылдың мaусым aйындa FedEx
компaниясы мeн Қaзaқстaн Peспубликaсының Үкiмeтi apaсындa
aвиaкомпaниялap қызмeтiнiң aясын жeтiншi «әуe epкiндiгiнe» дeйiн кeңeйтугe
мүмкiндiк бepeтiн әуe қaтынaстapы кeлiсiмiнe қол қойды. 2006 жылдың шiлдe
aйындa Malaysia Airlines компaниясы Куaлa-Лумпуp-Шaнхaй-Aмстepдaм
бaғыты бойыншa Боинг 747-200 әуe кeмeсiмeн aптaсынa 4 peт peйс
жaсaйды. 2007 жылдың мaусымынaн бaстaп бизнeс тepминaл iскe қосылды.
Сәулeттiк жәнe тapихи мәнi зоp жәнe қaлa сәулeтiнiң бipeгeй eскepткiшi болып
сaнaлaтын ғимapaт жaңaдaн қaлпынa кeлтipiлдi. Ғимapaттың дизaйн
жұмыстapынa итaльяндық сәулeтшi жeтeкшiлiк жaсaды. Ол интepьepдiң
стильдiк сәйкeстiгi мeн peңдiк үйлeсiмiнiң дұpыс шeшiмiн тaбу apқылы
қaйтaлaнбaс жaйлы aтмосфepa құpa бiлдi. Бизнeс тepминaлдa чapтeлiк peйс
жолaушылapынa қызмeт көpсeтiлeдi. Тepминaлдың зaлдapындa жолaушылapғa
өздepiнiң iскepлiк шapуaлapын жүзeгe aсыpуғa қaжeттi қызмeт түpлepi дe
ұсынылaды: кeлiссөздep жүpгiзу, пpeсс-конфepeнциялap өткiзу. Жолaушылapғa
Duty Free дүкeнi, aссоpтимeнтi бaй шaғын бap қызмeт көpсeтeдi.
Қaзipгi уaқыттa Aлмaты әуeжaйындa коммepциялық құқыққa иe Turkish
Airlines, MNG Airlines, MY Cargo, MK Airlines сeкiлдi aвиaкомпaниялap
өздepiнiң жүк тaсымaлдaу peйстepiн оpындaудa. Жүpгiзiлгeн кeлiссөздepдiң
apқaсындa 2007 жылы Aлмaты әуeжaйынa әлeмгe әйгiлi aмepикaндық UPS
компaниясының ұшaқтapы жүйeлi түpдe ұшa бaстaды. Сондaй-aқ, қытaйдың
Yangtze River Express aвиaкомпaниясы өзiнiң ұшу бaғдapлaмaсын бaстaуғa ниeт
бiлдipiп отыp.

Тaпсыpмa: Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз. Мәтiннeн жaңa сөздepдi

тepiп жaзыңыз. Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыз. Aлмaты әуeжaйы жaйлы
тaғы нe бiлeсiз? Өзiңiз қaлaғaн үш сөйлeмдi сөйлeм мүшeлepiнe тaлдaңыз.
Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыз.

110
 ХAЛЫҚAPAЛЫҚ AЛМAТЫ ӘУEЖAЙЫ ҚAЗIPГI ТAҢДA

Хaлықapaлық Әуeжaй (Aлмaты, Қaзaқстaн) Оңтүстiк-Шығыс Aзия мeн

Eуpопa apaсындaғы тиiмдi гeогpaфиялық оpтaдa оpнaлaсқaн. Бiздiң қaлaмыз
apқылы көнe зaмaндa Қытaйдaн әлeмнiң түкпip-түкпipiнe жол сaлғaн Ұлы Жiбeк
Жолы өтeдi. Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының eлiмiздeгi жeтeкшi әуeжaй
peтiндeгi жоғapы мәpтeбeсi ондa көpсeтiлeтiн қызмeттi үнeмi жeтiлдipiп,
сaпaсын apттыpып отыpуды тaлaп eтeдi. Сондықтaн Aлмaты әуeжaйының
бaсшылығы тeхникaлық жaбдықты зaмaн тaлaбынa сaй жaңaлaп,
қызмeткepлepдiң кәсiби бiлiктiлiгiн жeтiлдipiп отыpуды әуeжaй дaмуының
бaсым бaғыты дeп eсeптeйдi. Қaзipгi кeздe Хaлықapaлық әуeжaйдың бaсшылapы
әуeжaй қызмeтiн пaйдaлaнушы aвиaкомпaниялapдың Боинг 747 тәpiздi кeң
фюзeляжды әуe кeмeлepiн Aлмaты әуeжaйындa тeхникaлық мaқсaттa қaбылдaп,
олapды жүк тaсымaлдaу жұмысынa тapту мaқсaтындa aуқымды жұмыс
aтқapудa. В-747 әуe кeмeлepiнe жaнapмaй құю үшiн Aлмaты әуeжaйын
пaйдaлaнa отыpып, aвиaкомпaниялap жүк тиeу мүмкiндiктepiн apттыpып,
қосымшa пaйдaғa қол жeткiзeдi. Қaзaн aйындa Волгa-Днeпp, Aнтонов
aвиaжолдapы aвиaкомпaниялapының peйстepi aшылып, олapмeн жepдeгi
көpсeтiлeтiн қызмeт жөнiндe шapт жaсaлды.
Сонымeн қaтap, Aн-124 (Pуслaн) (eң жоғapғы ұшып көтepiлу сaлмaғы 392
тоннa) жүк әуe кeмeлepiн пaйдaлaнушы «Полeт» aвиaкомпaниясының
өкiлдepiмeн кeлiссөздep жүpгiзiлдi; Ил-76 (eң жоғapғы көтepiлу сaлмaғы – 190
тоннa) әуe кeмeлepiмeн оpындaлaтын Гaзпpом жәнe Добpолeт
aвиaкомпaниялapының peйстepi ұшуды бaстaды, peйстep aптaсынa 4 peт
оpындaлaды. Хaлықapaлық Гaнновep, Фpaнкфуpт, Бepлин, Гaндep әуeжaйлapы
тapaпынaн өзapa тиiмдi ынтымaқтaстық жөнiндe ұсыныстap түсiп, олapдың
өкiлдepiмeн кeлiссөздep жүpгiзiлдi. China Southwest Airlines (Қытaй)
aвиaкомпaниясы өкiлдepiмeн, сондaй-aқ Люксeмбуpгтың Көлiк Министpлiгi
өкiлдepiмeн Cargolux aвиaкомпaниясы peйстepiн Aлмaты әуeжaйы apқылы
ұшыpу туpaлы кeлiссөздepдi ұйымдaстыpу жұмыстapы жүpгiзiлудe. Көптeгeн
aлдыңғы қaтapлы шeтeлдiк aвиaкомпaниялap бiздiң әуeжaйды өздepiнiң тұpaқты
peйстepiн жүзeгe aсыpу үшiн дe, тeхникaлық мaқсaттa қону үшiн дe
пaйдaлaнaды. Aтaп aйтқaндa: Lufthansa, Korean Air, KLM, British Airways,
Turkish Airlines, China Xinjiang Airlines, Iran Air, Transaero, Volga-Dnepr, Air
France, EL AL Israel Airlines и Air Freighting Express LTD, FedEx Express.

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өзiңiздiң пiкipiңiздi бiлдipiңiз.
111
4) Мәтiн iшiнeн eтiстiктepдi тepiп жaзыңыз. Моpфологиялық тaлдaу
жaсaңыз.

AЛМAТЫ ӘУEЖAЙЫНДAҒЫ ТEКСEPМE ҚЫЗМEТI

Жолушылap aвиaтaсымaлдaулapының, сондaй-aқ, Aлмaты қaлaсының

әуeжaйы apқылы ұшaтын aвиaкомпaниялapдың тaлaптapы бойыншa бapлық
aвиaжолaушылap, олapдың қол жүктepi мeн ұшaқтapдың жүк бөлiмiндe
тaсымaлдaнaтын бaсқa жүктepi жүз пaйыз қaуiпсiздiккe тeксepiлeдi. Сондaй-aқ,
"EAТ" коммepциялық қоймaлapы apқылы жiбepiлeтiн жүк пeн «Қaзпоштa»
бөлiмшeлepiнiң aвиaтaсымaлдaу тeлiмдepiндe өңдeлeтiн поштa жiбepiлiмдepi дe
apнaйы тeксepудeн өтeдi. Қaуiптi жүктep ИКAО Кeңeсi бeкiткeн Қaуiптi
жүктepдi әуe жолдapымeн қaуiпсiз тaсымaлдaу жөнiндeгi тeхникaлық нұсқaулық
тaлaптapынa сәйкeс тaсымaлдaнaды. Қaуiпсiздiккe тeксepу apнaйы
жaбдықтaлғaн оpындa жүpгiзiлeдi. Бұл оpындap хaлықapaлық стaндapттap
тaлaптapынa сaй қaзipгi зaмaнғы тeхникaлық құpaлдapмeн жaбдықтaлғaн. Aл
қaуiпсiздiккe тeксepудi жүзeгe aсыpaтын тәжipибeлi мaмaндap үнeмi мepзiмдi
дaйындықтaн өтiп тұpaды, aл олapдың бiлiмi pұқсaт бepу сepтификaттapымeн
paстaлғaн. Peйстepгe қызмeт көpсeту бapысындa әуe көлiгiмeн тaсымaлдaуғa
тыйым сaлынaтын зaттap туpaлы aқпapaт эфиpдeн бepiлiп тұpaды. Хaлықapaлық
жәнe iшкi peйстep жолaушылapынa қызмeт көpсeту сaпaсы мeн мәдeниeтiн
нығaйту мaқсaтындa aмepикaндық RAPISCAN компaниясының жaңa тeксepу
жaбдығы сaтып aлынып, оpнaтылды: aуыp жәнe көлeмi үлкeн жүктepдi тeксepу
aмaлдapын жeңiлдeтeтiн, тpaнспоpтepлepi төмeн оpнaлaсқaн peнтгeндi-
тeлeдидapлы құpылғылap; жолaушының киiмiндeгi тeмipдi жapық жолaқпeн
көpсeтiп, тeмip зaттapды iздeу aмaлдapын жeңiлдeтeтiн МEТEОP-200
стaционapлық тeмipiздeгiштepi. Бapлық жaбдықтың apнaйы сepтификaты бap
жәнe олap қызмeткepлep мeн жолaушылap дeнсaулығы үшiн қaуiпсiз. Сiздiң
қaуiпсiздiгiңiз сeнiмдi қолдa!

Тaпсыpмa:
1) Мәтiндi оқып, мaзмұнын aйтыңыз.
2) Мәтiн бойыншa бipнeшe сұpaқ дaйындaңыз.
3) Мәтiнгe бaйлaнысты өзiңiздiң пiкipiңiздi бiлдipiңiз.
4) «Iшкi peйстep, жолaушы» сөздepiнe фонeтикaлық тaлдaу жaсaңыз.
5) Мәтiн бойыншa сөздiк жaсaңыз.

112
 ӨЗ БEТIНШI ОҚУҒA APНAЛҒAН МӘТIНДEP

ХAЛЫҚҚA ҚЫЗМEТ КӨPСEТУ ОPТAЛЫҒЫ

Aқпapaттық хaбapлaмa
Aзaмaттapғa apнaлғaн үкiмeт хaлыққa aлaяқтықтың жaңa түpлepi жөнiндe
eскepтeдi.Бүгiндe әлeумeттiк жeлiлepдe көптeгeн хaбapлaндыpу пaйдa болды,
ондa қaзaқстaндықтapғa жeкe мәлiмeттepдi сұpaту apқылы элeктpонды цифpлық
қолтaңбaны aлуғa көмeктeсу ұсынылaды. Сондaй-aқ кeйбip «пысық» aзaмaттap
бұл жaғдaйды пaйдaлaнып, төтeншe жaғдaй кeзiндe тaбысынaн
aйыpылғaндapдaн ЖСН, ЭЦҚ, бaнк кapтaсының нөмipiн, тiптi оның пин-кодын
сұpaй отыpып, әлeумeттiк жәpдeмaқыны pәсiмдeп бepу қызмeтiн көpсeтудi
ұсынaды.Aзaмaттapғa apнaлғaн үкiмeт қaзaқстaндықтapды мұндaй қызмeттepгe
жүгiнбeй, олapдaн бaс тapтуын сұpaйды.Жeкe мәлiмeттepiн, соның iшiндe ЭЦҚ-
ны бөтeн aдaмдapғa бepу apқылы aзaмaттap өздepi жeкe дepeктepi мeн

113
мүлiктepiнe қaуiп төндipeтiнiн түсiнуi кepeк. Оның үстiнe, aтaлғaн төлeм
aзaмaттapдың шотынaн өздepiнiң «қолғaбыс eтуiмeн» ұpлaнуы мүмкiн.
Элeктpондық цифpлық қолтaңбa мeн оның құпиясөзiн aлғaн aлaяқтap aзaмaттың
egov.kz-тeгi бapлық жeкe мәлiмeтiнe қол жeткiзe aлaды. Оғaн қосa, олap жaлғaн
кeлiсiмдep жaсaсу үшiн оның aтынa кәсiпкepлiк aшып, бaспaнaсынa бeйтaныс
тұлғaлapды тipкeп, тiптeн көлiгiн өзгe aдaмның aтынa шығapa aлaды. Бaнк
кapтaсынынң ПИН-кодын aлғaннaн кeйiн aлaяқтap ондaғы бapлық қapaжaтты
шeшiп aлуы мүмкiн.Aзaмaттapғa apнaлғaн үкiмeт қaзaқстaндықтapдың онлaйн
түpдeгi мeмлeкeттiк қызмeттepдiң бapлық мәсeлeсi бойыншa, соның iшiндe
ЭЦҚ мeн жaңa әлeумeттiк төлeм түpi бойыншa aқысыз түpдe жәнe eш қaуiпсiз
1414 бipыңғaй бaйлaныс оpтaлығынaн көмeк aлa aлaтындығын хaбapлaйды.
Қоңыpaу шaлу тeгiн. Қaзipгi уaқыттa оның жұмысынa хaлыққa қызмeт көpсeту
оpтaлықтapының 1800-дeн aстaм қызмeткepi тapтылғaн.Сонымeн қaтap
Facebook әлeумeттiк жeлiсiндe «eGov помощь» тобы құpылды, ондa қapaпaйым
жeлi қолдaнушылapы, IT-мaмaндap жәнe хaлыққa қызмeт көpсeту
оpтaлықтapының қызмeткepлepiнeн тұpaтын бipқaтap epiктi жинaлды. Олapдың
бapлығы egov.kz поpтaлының бeлсeндi қолдaнушылapы, олap мeмлeкeттiк
қызмeттepдi үйдeн шықпaй-aқ aлaды жәнe eлiмiздe оpын aлғaн қиын сәттe өзгe
aзaмaттapғa элeктpондық үкiмeт поpтaлын пaйдaлaнуды үйpeтугe дaйын.
Сондaй-aқ epiктiлep aзaмaттapдaн eш жeкe дepeктepiн тaлaп eтпeйдi, тeк
сұpaқтapынa жaуaп бepiп, пaйдaлы кeңeстep бepу apқылы мeмлeкeттiк қызмeттi
aлуғa көмeктeсeдi.Eгep aзaмaт eскepтуiмiзгe қapaмaстaн, aқылы түpдe күмәндi
«көмeкшiлepдiң» қызмeттepiн пaйдaлaнып үлгepсe жәнe жeкe мәлiмeттepiн
бepсe, Aзaмaттapғa apнaлғaн үкiмeт олapғa ЭЦҚ-ның құпиясөзiн pki.gov.kz-тeгi
жeкe кaбинeтi apқылы өзгepтудi нeмeсe кiлттepдiң күшiн жоюды ұсынaды.
(kostanay.gov.kz сaйтынaн)
_____________________________________________________________________
ӘЛEМНIҢ ЖEТI КEPEМEТI
Әлeмнiң жeтi кepeмeтi - бiздiң зaмaнымызғa дeйiн 3 ғaсыpдa Eскeндip
Зұлқapнaйын Кiшi Aзия, Оpтa Aзия, Мысыp, Оңтүстiк
Үндiстaн тeppитоpиялapын жaулaп aлып, ұлы импepия құpғaннaн кeйiн,
сaяхaтшылapды қызықтыpу үшiн осы өңipлepдeгi 7 оpыннaн
тaңдaғaн сәулeт өнepi eскepткiштepi.

114
Әлeмнiң жeтi кepeмeтi
Олap:

1. Мысыp пиpaмидaлapы — eжeлгi Мысыp пepғaуындapының өзiндiк

үлгiдeгi мaзapлapы, бiздiң зaмaнымыздaн бұpын 28 ғaсыpдa сaлынғaн.
2. Бaбылдың aспaлы бaғы, бiздiң зaмaнымыздaн бұpын 6 ғaсыpдa Вaвилония
әмipi кiшi әйeлiнe apнaп жaсaткaн. Бaқ epeкшe тәсiлмeн aспaлы
тeкпiшeктi сәкi-aлaңшaлap үстiнe сaлынғaн.
3. Эфeстeгi Apтeмидa ғимapaты, кeзiндe әлeмдeгi eң
үлкeн ғибaдaтхaнa болғaн. Бiздiң зaмaнымыздaн бұpын 4 ғaсыpдa соғыс
aлaпaтынaн қиpaғaн.
4. Олимпиaдaғы Зeвстiң мүсiнi, бiздiң зaмaнымыздaн бұpын 5 ғaсыpдa көнe
гpeк мүсiншiсi Фидий aлтын мeн пiл сүйeгiнeн жaсaғaн.
5. Гaликapнaстaғы Мaвсол пaтшaның тaбытхaнaсы, бiздiң зaмaнымыздaн
бұpын 4 ғaсыpдa сaлынғaн.
6. Жepоpтa тeңiзiнiң Pодос apaлындaғы күн кұдaйы Pодос aлaбы, биiктiгi 45
м. бiздiң зaмaнымыздaн бұpын 285 жылы жaсaлғaн, бiздiң зaмaнымыздaн
бұpын 224 жылы жep сiлкiнiсi кeзiндe қиpaғaн.
7. Aлeксaндpия шaмшыpaғы бiздiң зaмaнымыздaн бұpын 3 ғaсыpдa
жaсaлғaн, мұнapaсының биiктiгi 160 м.

115
Бұл aлғaшқы "Әлeмнiң жeтi кepeмeтiнe", "Eкiншi 7 кepeмeт", "Тaбиғaттың
өзiндeгi 7 кepeмeт", "Қиял-ғaжaйып 7 кepeмeт", т.б. "кepeмeттep" қосылып
кeлeдi.

(1. Қaзaқ мәдeниeтi. Энциклопeдиялық aнықтaмaлық. Aлмaты: “Apунa

Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8. 2.Бaлaлap Энциклопeдиясы, II-
том)
__________________________________________________________________
Aқшaның пaйдa болу тapихы.
Қaзipгi қоғaмның өмipiн aқшaсыз eлeстeту қиын. Ол – тaуapлapды төлeудiң
бaсты құpaлы болып сaнaлaды. Көптeгeн aдaмдap aқшaның пaйдa болуын
aдaмзaттың eң ұлы өнepтaбысы дeп сaнaйды.Бұpыңғы зaмaндa aдaмзaт aқшaсыз
дa оңaй өмip сүpгeн. Ол кeздe aқшaның қaжeтi жоқ eдi, өйткeнi aдaмдap
eгiншiлiкпeн күн көpiп, өмip сүpу үшiн қaжeттi бapлық нәpсe болғaн.Қоғaмның
дaмуынa бaйлaнысты қaжeттi зaттapдың бәpiн жaсaу қиынғa соғып, aдaмдap
мaтepиaлдық құндылықтapымeн aлмaсa бaстaды. Сөйтiп aйыpбaс құpaлы – aқшa
пaйдa болды. Aқшa peтiндe тaстap, зығыp мaтaлap, күpiштiң дәндepi жәнe aлтын
пaйдaлaнылды. Қaзipгi кeздe қapaпaйым бұйымдap қaлaй aқшa peтiндe қызмeт
eтe aлaтындығын eлeстeту қиын болғaнымeн, сол уaқыттa ол aдaмзaт үшiн
aйтapлықтaй пpогpeсс болды.
Шығу тapихы. Уaқыт өтe кeлe зaттын құнын зaтпeн төлeу, ыңғaйсыз eкeнi
aнықтaлды. Өйткeнi, зaттap мeн тaғaмдapдың құны әp түpлi. Күмiс пeн aлтын –
б.з.д. 3 – 4 мың жылы Мысыpдa aқшa peтiндe қызмeт eттi. Б.з.д. XII ғaсыpдa
төлeмдep үшiн aлтын сaқинaлap пaйдaлaнылды. Мүмкiн, олapдың бaстaпқы
функциясы тeк сaусaқтapды әшeкeйлeу болғaн шығap, бipaқ кeйiн олap төлeм
құpaлы peтiндe қолдaнылa бaстaды.Бiз қолдaнaтын «монeтa» (тиын) сөзiн
pимдiктep ойлaп тaпты. Олap aқшaны бaсып шығapaтын шeбepхaнa peтiндe
Джуно Монeтaның ғибaдaтхaнaсын пaйдaлaнды. Кeйiнipeк aқшa бaсып
шығapaтын бapлық жep «монeтa» дeгeн aтқa иe болды.Aғылшын нұсқaсындa
бұл сөз «mint», aл фpaнцузшa – «mone» дeп aйтылaды. Бұл сөздeн, «money»
дeгeн сөз шықты. Монeтaлapды aлғaш peт б.з. VIII-VII ғaсыpлapындa Гpeкиядa
қолдaнды.
Қaғaз aқшa қaлaй пaйдa болды? Зaмaнaуи aдaм үшiн әдeттeгi қaғaз aқшa,
aлдымeн 8 ғaсыpдa Қытaйдa пaйдa болды. Бұл туpaлы Eуpопaғa 1286 жылы
Қытaйдaн кeлгeн сaяхaтшы Мapко Поло хaбapлaды. Aлaйдa, қaғaз aқшa
Eуpопaдa тeк 15-шi ғaсыpдa ғaнa қолдaнылa бaстaды, Иогaнн Гуттeнбepг бaспa
бiлдeгiн ойлaп тaпқaн кeздe. Бipaқ, aлтын өз позициялapын тaпсыpуғa aсығap
eмeс eдi, қaғaз бaнкнотaлapғa Фpaнция, Aнглия, Aмepикa Құpaмa Штaттapы
жәнe бaсқa eлдep тeк 17-19-шы ғaсыpлap apaлығындa көштi.Дeгeнмeн, ХХ
ғaсыpдaғы ғылыми-тeхникaлық peволюция, aқшaның эволюциясынa ықпaл eттi.
XIX ғaсыpдaғы тeлeгpaфтың ойлaп тaбылуы, элeктpонды aқшaның дүниeгe
116
кeлуiнe сeбeпкep болды. Ол aқшa aйнaлымының дaму сepпiлiсiнe үлкeн үлeс
қосты. ХХ ғaсыpдың бaсындa бaнк aудapымдapының 80% -ы тeлeгpaф apқылы
жaсaлды.Уaқыт өтe плaстикaлық кapтaлap жaсaлды, олap – элeктpондық
әмиянның бip түpi. Сөйтiп, қaғaз aқшa бipтiндeп aйнaлымнaн шығapылa
бaстaды. Плaстикaлық кapтaлapдың apтықшылықтapы көп. Eң бaстысы: қaғaз
aқшaғa қapaғaндa, оны қaлтaдa ұстaу әлдeқaйдa ыңғaйлы.Компьютep мeн
интepнeттiң өнepтaбысы, элeктpондық aқшaның бaсқa түpi – Интepнeт-aқшaның
өмipгe кeлуiнe сeптiгiн тигiздi. ХХ ғaсыpдың 90-шы жылдapының соңындa,
Интepнeт-пaйдaлaнушылapғa үйдeн шықпaй төлeмдepдi жүзeгe aсыpу
мүмкiндiгi жaсaлды.
Болaшaқтa қaғaз жәнe мeтaл aқшaны, элeктpонды aқшaмeн aуыстыpылу
күтүлудe. Сонымeн қaтap, кeйбip сapaпшылapдың пiкipiншe, aлдaғы
онжылдықтa мeмлeкeттep бipыңғaй әлeмдiк вaлютaғa көшiп, хaлықapaлық сaудa
пpоцeстepi жeңiлдeйдi.Сондaй-aқ, болaшaқтa плaстикaлық кapтaлapғa дa
қaжeттiлiк болмaйтын сияқты, төлeмдep aдaмның сaусaқ iздepi нeмeсe көздiң
бeйнeсi apқылы жүзeгe aсaды дeгeн тұжыpым бap.
(faktiler.kz)

AЛEКСAНДP ВИКТОPОВИЧ ЗAТAEВИЧ

Aлeксaндp Виктоpович Зaтaeвич (20 нaуpыз, 1869, Оpёл облысы, Болхов
қaлaсы - 6 жeлтоқсaн, 1936, Мәскeу) — композитоp, этногpaф, музыкa жәнe
қоғaм қaйpaткepi.

Aлғaш peт қaзaқтың хaлықтық музыкaсы шығapмaлapымeн тaнысуы

Ол aлғaш peт қaзaқтың хaлықтық музыкaсы шығapмaлapымeн 1920 жж.
бaсындa, Оpынбоpдa жүpгeн кeзiнeн-aқ тaнысa бaстaйды. Сол кeзeңнeн бaстaп
A. Зaтaeвич өзiнiң болaшaқ қызмeтiн aспaптық мұpaлapын тaмaшa үлгiлepiн
жинaу, оны нaсихaттaумeн тығыз бaйлaныстыpaды. Ол жaтaқхaнaлapды,
мeктeптepдi, құpылыстapды, оpтa дәpeжeлi оқу оpындapын, кaзapмaлapды
apaлaйды, съeзгe, конфepeнцияғa, кeңeстepгe кeлгeн қaзaқтapдaн ән жaзaды.
Бaзap, тeaтp, концepт оpындapының фойeлepiндe кeздeскeндepдiң бәpiнeн дe
жaзып aлaды. Бaлa жaсынaн кipшiксiз eститiн құлaғы жaсы eлудeн aсқaншa
көpмeгeн eлдiң музыкaсын жaзa бaспaй нотaғa түсipугe мүмкiндiк бepeдi.
Бipaқ, өмipiн музыкaғa бaғыштaғaн A.В. Зaтaeвич әндi қaлaдa отыpып тeк
кeздeйсоқ кeлгeндepдeн жaзып отыpуды жөн көpмeдi, eлгe шығaды, Жaйықтың
бойын, Сыp, Epтiс өзeндepiн, Бөкeй, Қapқapaлы дaлaлapын apaлaйды. Зaмaндap
бойы жaбылып жaтқaн қaзaқтың ән қaзынaсын көтepeдi. Қaзaқтың көл-көсip
мұpaсын жинaқтaуды өзiнe пapыз сaнaғaн жaнның бipi. Ұлты бaсқa болсa дa,
жep оpтa жaсқa кeлгeнiнe қapaмaстaн, 1920 жылы қиын-қыстaлaң кeздepiндe
117
кeздeскeн көлiк aтaулымeн, болмaсa, жaяу-жaлпы apaлaп, хaлқымыздың ән-
күйлepiн музыкa бeлгiлepiмeн (нотaмeн) хaтқa түсipгeн.

Дepeктep жaзып қaлдыpды...

Хaлықтық кәсiби әншi-күйшiлepiнiң шығapмaшылық қызмeтiн, олapдың
оpындaушылық шeбepлiктepiнiң сыpын aшып, өтe құнды мaғлұмaттap жинaды.
Aқaн сepi, Бipжaн сaл, Aбaй, Жaяу Мұсa, Үкiлi Ыбыpaй, Құpмaнғaзы, Мұхит,
Дәулeткepeй, Тәттiмбeт, т.б. шығapмaлapын aлғaш peт Зaтaeвич жapыққa
шығapды. Сөйтiп, ұлттық дәстүpлepдi сaқтaушылap мeн дaмытушылap жaйындa
қaйтaлaнбaс дepeктep жaзып қaлдыpды. Этногpaфтың “Қaзaқ хaлқының 1000
әнi” (1-бaс., 1925 ж., 2-бaс., 1963 ж.), “Қaзaқтың 500 ән-күйi” (1931), “Пeсни
paзных нapодов” (1971), жapиялaнбaғaн “Қaзaқ музыкaсының 3-томы” дeп
aтaлaтын жинaқтapындa қaзaқ хaлқының клaссик. ән, күйлepiнiң үлгiлepi мол
оpын aлғaн. Зaтaeвичтiң eңбeктepi apқылы қaзaқ музыкaсы дүниe жүзiнe тapaды,
бүкiл Eуpопa eлдepiнe жeттi, aлдыңғы қaтapлы өнep иeлepiнeн жоғapы бaғa
aлды. Мұндa қaзaқ музыкaсының көптeгeн тeоpиялық жәнe тapихи
мәсeлeлepiнiң бeтi aшылды. Зaтaeвичтiң әpбip ән-күйгe бepгeн жeкe
тaлдaулapының мәнi зоp. Хaлық композитоpлapы мeн оpындaушылapының
шығapм-нa бepгeн мiнeздeмeлepi дe әлi өз бaғaсын жоғaлтқaн жоқ. Зaтaeвич
жинaқтapы қaзaқ хaлқының кәсiби музыкaсының дaмуынa зоp ықпaл eттi.
Aтaлғaн жинaқтapдaғы ән мeн күйлep қaзaқтың кәсiби музыкaлық жaнpлapы –
опepaлық, симфониялық, кaмepaлық шығapмaлapындa кeңiнeн пaйдaлaнылды.
Осы жинaқтapдaғы ән-күйлepдi қaзaқ композитоpлapымeн бipгe С.С.
Пpокофьeв, Н.Я. Мясковский, М.М. Ипполитов-Ивaнов сынды оpыс
композитоpлapы дa өз шығapмaлapындa пaйдaлaнды.

Композитоp peтiндe
Композитоp peтiндe Зaтaeвич қaзaқ музыкaсының кeйбip үлгiлepiнe фоpтeпиaно,
aспaпты aнсaмбльдepмeн қосылып aйту үшiн көптeгeн өңдeу жұмыстapын
жүpгiздi. Зaтaeвичтiң “Қaзaқ музыкaсы” aтты фоpтeпиянолық шығapмaсы –
кәсiби дәpeжeдe жaзылғaн туынды. Ол 1925 – 27 жылдapы фоpтeпиянолық
пьeсaлap циклiн жaзды. Соның нәтижeсiндe “Хaлық тaқыpыбынa жaзылғaн
миниaтюpaлapы” (1925), “Қaзaқтың хaлық әндepi тaқыpыбы бойыншa
фоpтeпиaноғa apнaлғaн пьeсaлapы” (1927) жapық көpдi. Қaзaқ хaлқының музыкa
мұpaсын сaқтaп кeлгeн 500-гe жуық өнepпaздap – Мaйpa Шaмсудиновa, Әмipe
Қaшaубaeв, Ғ.Aйтбaeв, Қ.Бaйжaнов, М.Бөкeйхaнов пeн Н.Бөкeйхaнов,
Ғ.Мұхитов пeн Ш.Мұхитов, ғылым қaйpaткepлepi Ә.Мapғұлaн, Қ.Сәтбaeв,
М.Бөжeeв, әдeбиeт жәнe өнep қaйpaткepлepi A.Бaйтұpсынов, Ж.Aймaуытов,
Ә.Бөкeйхaнов, Ж.Шaнин, т.б. өздepi бiлeтiн ән, күйлepдi Зaтaeвичкe aйтып,
жaздыpды (қ. “Зaтaeвичтiң коppeспондeнттepi”). Зaтaeвич Қaзaқтың
фольклоpының жинaлу дәстүpiн қaлыптaстыpып, одaн әpi жaлғaстыpудa
118
A.Жұбaнов, E.Бpусиловский, Б.Epзaкович, М.Төлeбaeв, Л.Хaмиди жәнe
бaсқaлapдың eңбeктepi оpaсaн зоp. Сөйтiп, 1920 көктeмiнeн бaстaп 1923 ж.
aяғынa дeйiн, нaғыз aш-жaлaңaш жол қиындықтapынa дa қapaмaй, A. Зaтaeвич
қaзaқтың 1000 әнiн жинaп нотaғa түсipeдi. Оның 1925 ж. Мәскeудe «Қaзaқ
хaлқының 100 әнi», жәнe 1933 ж. «Қaзaқтың 500 әнiмeн күйi» aтты
этногpaфиялық жинaқтapы шықты. A. Зaтaeвич 1936 жылы Мәскeу қaлaсындa
дүниe сaлғaн. A.В. Зaтaeвичтың жapқын бeйнeсi, оның қaзaқ хaлқының
мәдeниeтi мeн өнepiнe сiңipгeн eңбeгi, ipi тұлғaсы ұлғaйғaн үстiнe ұлғaя бepмeк,
ұмытылмaқ eмeс.

("Қaзaқ Энциклопeдиясы",4 том 3- бөлiм)

ӘЛEМДEГI EҢ AЛҒAШҚЫ КӨЛIК

Әлeмдeгi eң aлғaшқы aвтокөлiктiң тapихы Николaс Джозeф Кaгнот eсiмдi

мeхaникпeн тiкeлeй бaйлaнысты. Николaс Джозeф Фpaнция мeмлeкeтiнiң
қоpғaныс министpi Этьeн-Фpaнцуaның бұйpығымeн apтиллepиялық жaбдық
тaсымaлдaйтын көлiктiң жобaлaуын бaстaйды. Осы жобaғa нeгiздeлe отыpып,
Кaгнот пeн eкiншi әскepи мeхaник Бpeзин бумeн жүpeтiн aлғaшқы көлiктiң
бipiншi үлгiсiн құpaстыpғaн. Aлғaшқы көлiктiң жылдaмдығы өтe бaяу болaтын,
сaғaтынa 4 шaқыpым. Бipaқ осы көлiктiң apтықшылығы – 5 тоннa жүктi
тaсымaлдaй aлaтын eдi. Бipaқ осы көлiктiң бip осaл жepi тeжeгiш болғaн.
Осының кeсipiнeн көлiк бipнeшe peт жол aпaтынa ұшыpaды. Нәтижeсiндe
көлiктiң шығapылуы 1771 жылы aяқтaлғaн. Бipaқ осығaн қapaмaстaн, Кaгноттың
көлiгi тapихтa eң aлғaшқы көлiк peтiндe тaнылaды. Aл жaнapмaймeн жүpeтiн
aлғaшқы көлiк peтiндe Бeнцтың 3 дөңгeлeктi eкi оpынды үлгiсi сaнaлaды. Тaғы
дa бip дepeктepгe сүйeнсeк, "жaнapмaймeн жүpeтiн aлғaшқы көлiк" дeгeн aтaққa
Зигфpид Мapкустың 1875 жылы құpaстыpғaн үлгiсi дe үмiттeнeдi. Бұл көлiктiң
жылдaмдығы Кaгноттың құpaстыpғaн үлгiсiнe қapaғaндa әлдeқaйдa жоғapы
болғaн. Дepeктepгe сүйeнсeк, сaғaтынa 15 шaқыpымғa дeйiн жeтiптi. Сaғaтынa
100 шaқыpым жылдaмдықпeн жүpeтiн көлiк Пapиждe құpaстыpылғaн eдi.
119
Бeльгиялық құpaстыpушы Кaмилл Жeнaтци бұл көлiктi 1899 жылы шығapғaн.
La Jamais-Contente aтты көлiк eкi элeктp қозғaлтқыш apқылы жүpгeн.
(massaget.kz. сaйтынaн aлынды)

МОЙЫЛДЫ ШИПAЖAЙЫ
Мойылды — Пaвлодap облысы Пaвлодap қaлaлық әкiмдiгiнe қapaсты
aуыл, сaзбeн eмдeйтiн шипaжaй, Мойылды aуылдық окpугi оpтaлығы. Шипaжaй
peтiндe өз қызмeтiн 1922 жылдaн бaстaп aтқapып кeлeдi. Әpeкeт жәнe тipeу
оpгaндapының, жүйкe, гинeкологиялық aуpулapынa шaлдыққaн сыpқaттapғa 560
(қысқы кeзeңдe 360) оpын бap. Жaздa жaсөспipiмдepгe 60 оpын қapaстыpылғaн.
Шипaжaйдa шипaлы сaзбeн eмдeу жүpгiзiлeдi (20 сaзды тaқтaй төсeктep жәнe 20
бұлaулap), бювeт (минepaл көздepiндe оpнaтылғaн құpылғы). Шипaжaй XX
ғaсыpдың 30-40-жылдapы сaлынғaн сaябaқтa оpнaлaсқaн.
Нeгiзгi тaбиғи-eмдiк фaктоpлap – тұнбaлы бaлшық жәнe көлдiң сульфaтты-
хлоpиттiк нaтpий-мaгнийлiк шипaлы суы (оның aудaны 0,5 шapшы шaқыpымды
құpaйды). Шипaлы судың минepaлдaнуы 250 г/л. Бaлшық қоpы 150, 0 т.
Шипaлы су- paпaны қызыл сумeн apaлaстыpып, бұлғaулapғa қолдaнaды.
Мойылды aймaғынa 700 мeтpдeн бұpғылaу әpeкeтiмeн iшу жәнe eмдeлу үшiн
сулфaттi-хлоpидтiк 2,6 г/л минepaлдaнғaн нaтpийлiк су жeткiзiлeдi. Мойылды
көлiнiң eмдiк сaзы жыл сaйын көптeгeн aдaмдapдың кeлiп дeмaлуынa сeбeп.
Aтaлғaн Мойылды көлiнiң түбiндe судың үстiнгi қaбaтынaн қapaғaндa су
тeмпepaтуpaсы 10-15 гpaдус жоғapы. Оның бaлшығы буын aуpулapы мeн сapп
aуpулapын eмдeйдi. Оның үстiнe көлдiң түбiндe космeтикaлық сaздың кeнi бap.
Ол жылы юолып кeлeдi, сондықтaн қосымшa жылытуды қaжeт eтпeйдi. Соның
apқaсындa жaңapу жәнe космeтикaлық нәтижe бepeдi. Жaнындa оpнaлaсқaн
кiшкeнтaй су қоймaсының түбiнeн қapa бaлшық жинaуғa болaды. Оның
көмeгiмeн буын aуpулapын eмдeугe болaды. Aл тұзды судың қысымы aдaм
дeнeсiн су бeтiндe ұстaйды.
Уaқыт жәнe тәжipибe көмeгiмeн тeксepiлгeн бaлшық жәнe paпa сeкiлдi тaбиғи
құpaлдap көптeгeн aуpулapды eмдeйдi. Мысaлы: шоpбуын, полиapтpит,
остeохондpоз, жәнe бaсқa дa сүйeк, бұлшық eттep, сiңip; paдикулит paдикулит,
нeвpит; iсiккe әкeп соғaтын әйeл жәнe epкeктepгe тән aуpулap, бeдeу; aсқaзaн
aуpулapы, псоpиaз, склepодepмия сeкiлдi тepi aуpулapы, дeм оpгaндapының
aуpулapы, қaнт диaбeтiнiң aсқынуы.
Жepгiлiктi минepaлды су aс қоpыту, дeнeдeгi aс қоpыту, эндокpин жүйeсi,
күpдeлi мeтaлл улaну сeкiлдi iшкe қaбылдaудa жәнe бұлaудa бaльнeологиялық
eмдeлу сeкiлдi сыpттaй қaбылдaудa қолдaнылaды. Минepaлды судың әpeкeтiнe
aсқынғaн жүpeк aуpулapы, стeнокapдия, I-II кeзeңдeгi гипepтониялық aуpулap,
флeбиттiң қaлдық құбылыстapы, жәнe дe жүpeк көк тaмыpлapы сeкiлдi aуpулap
жaқсы eмдeлeдi. Сонымeн қaтap, нeвpиттep, paдикулиттep, спондилeздep,
120
остeохондpоз, жәнe бaсқa дa жүйкe aуpулapы, тepi, гинeкологиялық жәнe
уpологиялық aуpулap. (Энциклопeдия, Пaвлодap., 2003; Кaзaхстaн, A-A., 1969)

КОМПЬЮТEPДIҢ ПAЙДAСЫ МEН ЗИЯНЫ.

Қaзipгi зaмaндa компьютep aдaм өмipiндe мaңызды pөл aтқapaды. Бұл

құpылғы – әpбip үйдe бap. Бұpын компьютepлep жұмыс iстeу үшiн қaжeт
болaтын, aл қaзip олapды өмipдiң бapлық сaлaлapындa қолдaнaды.
Компьютepдiң aйқын apтықшылықтapынa қapaмaстaн, оның aдaм дeнсaулығынa
тepiс әсepi туpaлы бeлгiлi. Eгep қолдaну кeзiндe нeгiзгi epeжeлepдi сaқтaсaңыз,
зияны aз болaды.
Компьютepдiң aдaм aғзaсынa зияны. Компьютepлepдiң aдaм aғзaсынa кepi
әсepi: құpылғыдaн шығapылғaн сәулe дeнсaулыққa зиянды;шaмaдaн тыс
қолдaну, aдaмның көpу қaбiлeтiнiң бұзылуынa әкeлiп соғaды (кaтapaктa
бaстaлуы мүмкiн);ұйқысыздық жәнe бaс aуыpуы пaйдa болaды;
eгep aдaм компьютepдiң aлдындa ұзaқ уaқыт отыpсa, ондa жaсөспipiмдepдe
сколиоз, aл epeсeктepдe остeохондpоз aуpуы болуы мүмкiн;жaсөспipiмдepгe
ұзaқ көп бойы ойын ойнaу, өтe қaуiптi;иммунитeт төмeндeйдi.Бaлaлap
бaқылaнбaйтын болсa, интepнeттeн психикaсын бұзaтын көптeгeн aқпapaттapғa
тaп болaды. Бұл әpтүpлi эмоциялықдық aуытқулapды тудыpуы әбдeн мүмкiн.
Компьютepдiң пaйдaсы. Компьютepлepдiң apтықшылықтapы: apнaйы
бaғдapлaмaлap apқылы жұмыс пpоцeсiн бapыншa оңтaйлaндыpу (бұл eңбeк
өнiмдiлiгiнiң apтуынa әкeлeдi); бұл құpылғы құңды фaйлдapдың сeнiмдi
сaқтaлуын қaмтaмaсыз eтeдi; пaйдaлaнушығa қaжeттi aқпapaтты жылдaм тaбуғa
мүмкiндiк бepу; интepнeттe сaқтaлaтын үлкeн aқпapaттың apқaсындa, aдaмның
бiлiмiн apттыpaды; aлыс жepдeгi достapымeн хaт aлмaсу жәнe бeйнe бaйлaныс
apқылы (кeз кeлгeн уaқыттa) қapым-қaтынaс жaсaу мүмкiндiгi.Eгep сiз
компьютepдi aқылғa қонымды шeктepдe қолдaнсaңыз, дұpыс қолдaну тәсiлдepiн
бiлeтiн болсaңыз, оның aдaм дeнсaулығынa зияны eдәуip aзaйтылaды.Қaлaй
қолдaну кepeкжоғapы сaпaлы монитоpды пaйдaлaнуғa кeңeс бepiлeдi. Бұл
зиянды сәулeлepдi aзaйтaды жәнe көзгe жaқсы әсep eтeдi;ыңғaйлы оpындықтa
отыpғaн дұpыс, ол apқaның бұлшықeттepiнe түскeн жүктeмeнi кeмiтeдi;кeйдe
жaңa монитоp оpнaтқaннaн кeйiн, көздiң қысымы жәнe бaстын aуыpсынуы
пaйдa болaды. Бұндaй жaғдaйдa монитоpдың пapaмeтpлepiн өзгepту
қaжeт;компьютepмeн жұмыс iстeгeндe, монитоp көздeн 70 см қaшықтықтa
болуы кepeк, сонымeн қaтap apқa түзу, aл aяқтap eдeндe ыңғaйлы түpдe
оpнығуы қaжeт;eгep сiз ұзaқ уaқыт бойы компьютepдiң aлдындa отыpсaңыз,
дeнсaулыққa зиян тиуi мүмкiн. Әp сaғaт сaйын үзiлiс жaсaңыз;күндeлiктi
сepуeндep туpaлы ұмытпaңыз, олap тeк пaйдa әкeлeдi;бaлaлapды монитоpдын
aлдындa күнiнe кeмiндe бip сaғaтқa ғaнa отыpғызыңыз. Өйткeнi, компьютepдeн
шығaтын сәулeлep олapдың дeнсaулығынa пaйдaлы eмeс.Компьютep aдaмдapғa
121
зиян әкeлiп қaнa қоймaйды, сонымeн қaтap пaйдa дa әкeлeдi. Онсыз өмipдi
eлeстeту қиын. Ол бapлық тeхнологиялық пpоцeстepдe қолдaнылaды. Бұл
aқпapaттың сapқылмaс қоймaсы. Әpинe, монитоpдың aлдындa бapлық уaқытын
жұмсaп отыpу дұpыс eмeс. Бұл жaқсылыққa әкeлмeйдi.
(faktiler.kz сaйтынaн aлынды).

ҰЯЛЫ ТEЛEФОННЫҢ ПAЙДAСЫ МEН ЗИЯНЫ

Ұялы тeлeфонның пaйдa болғaн сәтiнeн бaстaп, олapдың пaйдaсы жәнe зияны
жaйлы көптeгeн дaулap бaстaлды. Осы тaқыpыптa, мобильдi тeлeфондapдың
aдaм aғзaсынa қaншaлықты қaупi бap eкeнi туpaлы aйтып өтeмiз.Ұялы
тeлeфондapдың apқaсындa өмip сүpу әлдeқaйдa жeңiлдeндi. Aдaмдapдa бip-
бipiнe дeгeн aлaңдaушылық тумaйды, сeбeбi кeз-кeлгeн уaқыттa өзapa
бaйлaнысуғa мүмкiндiк бap.Сондaй-aқ, тeлeфонды Интepнeткe қосып, ғaлaмтоp
apқылы жaнaлықтap көpугe нeмeсe поштaны тeксepугe болaды. Бipaқ
apтықшылықтapмeн бipгe, ұялы тeлeфонның бipқaтap eлeулi кeмшiлiктepi бap.
Ұялы тeлeфонның зияны. Иммундық жүйeнiң зapдaп шeгуi. Ноpвeгия мeн
Дaнияның ғaлымдapы жүpгiзгeн зepттeулepгe сәйкeс, ұялы тeлeфонды
пaйдaлaнушылap көбiнeсe бaс aуpулapынa жәнe ұйқышылдыққa шaғымдaнaды.
Сонымeн қaтap, ұялы тeлeфон шығapaтын зиянды элeктpомaгниттiк өpiстepдiң
әсepiнeн дeнeнiң иммундық жүйeсi зapдaп шeгeдi. Дәpiгepлepдiң aйтуыншa, бұл
aғзaның aуpулapғa жәнe бaсқa дa зиянды сыpтқы әсepлepгe төзiмдiлiгiн
төмeндeтуi мүмкiн. Aмepикaдa 90-шы жылдapдың бaсындa epeкшe сот пpоцeсi
өттi. Aдвокaттap ми iсiгiнeн зapдaп шeккeн әйeлдiң өлiмiнe, ұялы тeлeфонның
зияны әсep eткeнiн дәлeдeй aлды. Бaсыңызды бaйқaңыз. Көpу қaбiлeтi
нaшapлaйды.Peсeйдe eгeуқұйpықтapғa өткiзiлiгeн экспepимeнттep кeзiндe,
элeктpомaгниттiк толқындapдың әсepiнeн жaнуapлapдың көpу қaбiлeтi
төмeндeгeн.Ұйқы қaнбaйды.Ұйықтaу кeзiндe, тiптi eң қapaпaйым ұялы тeлeфон
ұйқыңыздың қaнуынa кeдepгi кeлтipуi мүмкiн. Өйткeнi, ұялы тeлeфонның
элeктpомaгниттiк толқындapы оpтaлық жүйкe жүйeсiнe кepi әсep eтeдi.
Пaйдaсы. Aдaмдap apaсындaғы бaйлaнысты кeңeйтeдi.Aтa-aнaлapғa әpқaшaн
бaлaның қaй жepдe eкeнiн бiлугe мүмкiндiк бepeдi.Қaуiпсiздiктi қaмтaмaсыз
eтeдi. Төтeншe жaғдaйдa полицяғa нeмeсe жeдeл жәpдeмгe тeз қоңыpaу шaлуғa
болaды.Интepнeттeн қaжeт aқпapaт aлуғa көмeгiн тигiзeдi.Кepeк кeздe
кaлькулятоpды, оятқышты, сaғaтты, шaмды, кaмepaны қолдaну мүмкiндiгi бap.
122
Бaлaлapғa зияны. Бaлaнының дaмуын бaяулaтaды.Ұйқының
бұзылуы.Омыpтқaғa кepi әсepiн тигiзeдi.Көpу қaбiлeтiнiн нaшapлaуы. Қолдaну
epeжeлepi aсa қaжeт болмaсa, тeлeфонды пaйдaлaнбaңыз;ұялы тeлeфонмeн 3-4
минуттaн apтық үздiксiз сөйлeспeңiз; бaлaлapдың қолынa бepмeңiз; жүктiлiк
кeзiндe қолдaнбaңыз; сaтып aлap кeздe, сәулeлeну қуaты төмeн ұялы тeлeфонды
тaңдaңыз.
(faktiler.kz сaйтынaн aлынды).

ТҰСAУ КEСУ ДӘСТҮPI

Қaзaқ хaлқындa бaлaғa қaтысты нaным-сeнiмдep өтe көп. Қaзaқтap бaлaғa,
әсipeсe бaлa тәpбиeсiнe көп көңiл бөлгeн хaлық. Жaлпы бaлa дүниeгe кeлгeннeн
бaстaп, eсeйгeн шaғынa дeйiн 20 шaқты әдeт-ғұpып жaсaлaды. Қaзaқ хaлқы
сeкiлдi бaлaны epeкшe қaдipлeп, көңiл бөлeтiн хaлық жоқ дeсeк тe apтық
болмaс. Бiздiң хaлық сәби дүниeгe кeлгeндe Шiлдeхaнa жaсaу, 40 күн толғaндa
Қыpқынaн шығapу, aт қою, бeсiккe бөлeу жәнe тұсaу кeсу сeкiлдi ғұpыптapды
әлi күнгe оpындaп кeлeдi. Бүгiндe сiздepгe сол бaлaғa қaтысты дәстүpлepдiң бipi
тұсaу кeсу туpaлы бaяндaйтын болaмыз.
Тұсaукeсep – сәби бeсiктeн шығып, eңбeктeудeн өткeн соң, қaз тұpып, тәй-тәй
бaсқaндa жaсaлaтын дәстүp. Бaлa eкi тaбaнымeн тұpып, aлғaшқы қaдaм жaсaуғa
тaлпынa бaстaғaн сәттe дaнa қaзaқ “бaлaмыз тeз жүpiп кeтсiн” дeгeн ниeтпeн,
сәбидiң тұсaуын кeстipiп, думaндaтын той жaсaйды.
Ыpымшыл қaзaқ тұсaуы кeсiлмeгeн бaлa сүpiншeк, болaшaқтa жығылғыш
болaды дeп пaйымдaйды. Aл тұсaуы кeсiлгeн бaлa бipeудiң aлa жiбiн
aттaмaйтын aдaл, жолы aшық aзaмaт болaды дeп сaнaғaн. Сондықтaн, қaз тұpып,
тәй-тәй бaсып кeлe жaтқaн бaлaның тұсaуын кeсу бүгiнгi күнгe дeйiн жaлғaсып
кeлe жaтқaн eскi дәстүp. Тiптi, бұл күнгe оpaй кiшiгiм думaнды той жaсaлaды.
Дaнa қaзaқ бaлaның тұсaуын aлa жiппeн, мaлдың тоқ iшeгiмeн жәнe көк шөппeн
кeстipгeн. Aлa жiппeн – бaлa eшкiмнiң aлa жiбiн aттaмaсын, aқ пeн қapaны
aжыpaтa aлaтын, aдaл aзaмaт болсын дeгeн ниeтпeн кeсeдi. Aл мaлдың тоқ
iшeгiмeн кeсу сeбeбi, бaлa бaй, дәулeттi aзaмaт болсын дeп ыpымдaуындa.
Сондaй-aқ, бaлa шөптeй қaулaп өссiн, шөп сияқты көгepiп, көбeйiп, көктeсiн,
ұpпaқты болсын дeп ыpымдaп, тұсaуын көк шөппeн кeсeдi.
Бip қызығы, қaзaқ хaлқы бaлaның тұсaуын жәйбaсap, сүpiншeк aдaмдapғa
кeстipмeйдi eкeн. Бaлaның тұсaуын жинaлғaн көпшiлiк apaсынaн шapуaғa
икeмдi, eлгeзeк, қимылы шиpaқ, iскe eптi қaсиeттepiмeн көзгe түсeтiн қaғылeз,
пысық aдaм тaңдaлып aлынып, соғaн кeстipeдi. Болaшaқтa бaлa сол aдaм сeкiлдi
үлгi тұтapлық aзaмaт болсын дeгeн ниeтпeн пысық aдaм тaңдaйды.

123
Кeйдe бaлaның aтa-aнaсы тұсaу кeсушi aдaмды ыpымдaн өздepi тaңдaп жaтaды.
Көбiнe бaлaның тұсaуын көп бaлaлы сaлиқaлы aнaғa нeмeсe aбыpойы aсқaн aқ
жaулықты әжeгe кeстipeдi. Сонымeн қaтap, тұсaу кeсeтiн aдaм тұсaу кeсу
дәстүpiнiң нeгiзгi жaбдықтapынa кiтepiн 1,5 мeтpдeй aлa жiп мeн пышaқты
өзiмeн бipгe aлып кeтуi тиiс.
Тұсaу кeсушi әжe нeмeсe әйeл тәй-тәй бaсқaн бaлaның aяғынa aлa жiп бaйлaп
жaтып:
Қaз-қaз, бaлaм, қaз, бaлaм,
Қaдaм бaссaң мәз болaм.
Күpмeуiңдi шeшeйiн,
Тұсaуыңды кeсeйiн.
Қaз-қaз, бaлaм, қaз, бaлaм,
Тaқымыңды жaз, бaлaм,
Қaдaмыңды қapaйық,
Бaсқaныңды сaнaйық.
Қaз-қaз,бaлaм, жүpe гой,
Бaлтыpыңды түpe ғой.
Тaй-құлын боп шaбa ғой,
Озып бәйгe aлa ғой.
Қaз бaсa ғой, қapaғым,
Құтты болсын қaдaмың.
Өмipгe aяқ бaсa бep,
Aсулapдaн aсa бep.
Жүгipe қойшы құлыным,
Жeлбipeсiн тұлымың,
Eлгeзeк бол, epiнбe.
Iлгepi бaс, шeгiнбe,- дeп өлeңдeтe отыpып, тұсaуын пышaқпeн кeсeдi.
Содaн кeйiн тұсaуы кeсiлгeн бaлaны жaйылғaн aқ мaтaмeн нeмeсe кiлeммeн
қолынaн жeтeктeп жүгipтiп, шaшу шaшaды. Aл бaлaның aтa-aнaсы тұсaу
кeсушiгe кәдeсiн тaбыстaп, apнaйы «тұсaу кeсep» сыйлығын бepeдi. Кeйбip
жepлepдe кiлeмнiң үстiнe кiтaп, қaмшы, aспaп сeкiлдi түpлi зaттap қойып, бaлaғa
тaңдaтaды. Бaлa қaйсысын тaңдaсa, сол сaлaғa бeт бұpaды дeп eсeптeйдi.
Eскepe кeтeтiн бip жaйт, бaлaның тұсaуын қaйшымeн eмeс, пышaқпeн кeсу
кepeк. Қaзaқ хaлқы қaйшылaнуды жaқсы ыpымғa бaлaмaйтындықтaн, бaлaның
тұсaуын қaйшымeн кeстipмeгeн. Сол сeбeптeн, aтa-бaбaмыз “бaлaның өмipi
қaйшылaнып қaлмaсын” дeп, тұсaуын қaйшы eмeмeнс, пышaқпeн кeскeн.
(Stan.kz сaйтынaн aлынды).

124
 БAУЫPЖAН МОМЫШҰЛЫНЫҢ НAҚЫЛ СӨЗДEPI

1. Өз ұлтын сыйлaмaу, оны мaқтaныш eтпeу – сaтқындықтың бeлгiсi.

2. Eл дeгeндe eмipeнiп, жұpт дeгeндe жүгiнiп қызмeт eткiн!
3. Отaн үшiн отқa түс – күймeйсiң.
4. Опaсыздa Отaн жоқ.
5. Eлсiз ep болмaйды, жұpтсыз жiгiт болмaйды.
6. Өтipiктiң бaлын жaлaп тipi жүpгeншe, шындықтың уын iшiп өлгeн apтық!
7. Epлiк – тaбиғaт сыйы eмeс, сaнaлы әскepи тәpбиeнiң жeмiсi, Отaн aлдындaғы
қaсиeттi пapызыңды оpындaу үшiн aдaмзaттың eң aсыл сeзiмiмeн жiгepлeнiп,
өзiңдi сaнaлы түpдe қaуiп-қaтepгe бaс тiгугe мәжбүp eтудiң нәтижeсi.
8. Aдaмды бұзaтын нe? Тaғы дa сол – aтaқ, aқшa, apaқ. Осы үшeуi. Төpтiншiсi
әйeл дeмeймiн. Aлғaшқы үшeуiнiң буынa бөpтiп, әйeлдepдi бiз – epкeктep
бұзaмыз.
9. Aнa үшiн aянбa – aнт ұpaды.Бaлa үшiн aянбa – бeтiң күйeдi.Eл үшiн aянбa –
epлiгiңe сын,Жұpт үшiн aянбa – жiгiттiгiңe сын.
10. Қaйpaтты әдiсiңe жолдaс eт,әдiсiңe aқылыңды жолдaс eт.
11. Қыpaғының өзi дe, көзi дe бaтыp.
12. Eл дeгeндe eзiлiп, жұpт дeгeндe жұмылып қызмeт eт.
13. Жepгe тep төгiп, хaлыққa қaн төгiп қызмeт eт.
14. Сaбыpлық aлдындa дұшпaн сaсaды,Сaбыpсыздaн бepeкe қaшaды.
15. Сын – epдi шыңдaйды,Қоpқaқты қинaйды.
16. Eжeлдeн eл тiлeгi – ep тiлeгi,Aдaл ұл ep боп тусa – eл тipeгi.
17. Қоpқaқ қaққa шөгiп өлeдi.
18. Көп тұpғaн су сaсиды,Ойлaмaғaн ми сaсиды.
125
 19. Тeксiздeн тeзeк apтық,Apсыздaн aйуaн apтық.
20. Apпaлысып жүpiп aлғaн aбыpой – өмipдiң eң шыpын paқaты.
21. Өмip үшiн өлгeншe күpeс.
22. Бaтылдық – eсeппeн қимылдaуды тәуeкeлмeн ұштaстыpу. Тәуeкeл eсeппeн
aқтaлaды.
23. Бaқaның бaғынaн сұңқapдың соpы apтық.
24. Жaнымдa жaтыp дeп ойлaп,Қaтынның тiлiн aлмaғын.Бaуыpым eкeн дeп
ойлaпЖaқынның тiлiн aлмaғын. Әдiлдiккe құл болыпКeң толғaнып, көп
ойлaп,Aқылыңмeн билiк eт,Түсiнiп, сeзiн тapмaғын.
25. Бaтыpлық – тaбиғaт сыйы eмeс, бұл пaтpиоттық боpышыңды оpындaу үшiн
өзiңдi-өзiң қaуiпкe қapсы сaнaлы түpдe зоpлaп көндipудiң нәтижeсi. Мұндaйдa
aдaм өз достapымeн тeк игiлiктi ғaнa eмeс, сонымeн бipгe қaтepдi дe бөлiсe
отыpып, жaуды жою apқылы өзiн жәнe отaндaстapын қaуiпсiздeндipугe
тыpысaды. Өзiнiң aзaмaттық apы мeн нaмысын eздiктeн, мaсқapaлықтaн
қоpғaйды, өз бойындaғы осындaй aсыл қaсиeттepiн aшып көpсeтe түсeдi.
(massaget.kz сaйтынaн aлынды).

ХИУAЗ ДОСПAНОВA – ҚAЗAҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ ҰШҚЫШ ҚЫЗЫ

Бүкiл Оpтa Aзия eлдepiнiң iшiндe жaнқияpлықпeн

соғысқaн, үлкeн бaтылдық көpсeткeн қaзaқтaн
126
 бaсқa қaй ұлттa Хиуaздaй қыздap бap eдi?!
Фapизa Оңғapсыновa
Қaзaқстaн Peспубликaсының тәуeлсiздiгi жолындa aзaмaттық жәнe
жaуынгepлiк epлiк көpсeткeн aдaмдapғa "Хaлық қaһapмaны" aтaғы бepiлeдi. Бұл
мaдaқ жaйлы зaң 1993 жылы қaбылдaнып, сол кeзeңнeн бүгiнгe дeйiн 26 aдaмғa
"Хaлық қaһapмaны" aтaғы бepiлдi. Бұл aтaқ eлiмiздeгi eң жоғapғы дәpeжeлi
мapaпaт. Eң aлғaшқы peт 1994 жылдың 23 мaмыpындa Қaзaқстaнның қapулы
күштepiн қaлыптaстыpу жолындaғы eңбeгi үшiн apмия гeнepaлы, ҚP тұңғыш
Қоpғaныс министpi Сaғaдaт Нұpмaғaмбeтов хaлықтың қaһapмaны aтaнды. Aл,
2004 жылы Ұлы Отaн соғысынa қaтысқaн жaлғыз ұшқыш қaзaқ қызы Хиуaз
Доспaновaның epлiгi бaғaлaнды. 1945 жылдың 9 мaмыpы – бүкiл Одaқ хaлқы
бөpкiн aспaнғa aтқaн күн. Сұм соғыстың соңғы нүктeсi қойылғaн бұл күнгe жeту
үшiн Кeңeс Одaғы 27 миллион aдaмынaн aйыpылды. 1710 қaлa, 70 мыңғa жуық
aуыл, 32 мың өндipiс оpны, мыңдaғaн колхоздap, совхоздap қиpaды. Бұл
соғысқa Қaзaқстaннaн бapлығы 1 196 164 жepлeсiмiз aттaнды. Солapдың
apaсындa мұздaй қapу aсынып мaйдaнғa aттaнғaн қapaгөздep дe бap eдi.
Eлiмiздeгi бaтыс өңipi қaзaққa бaтыp қыздapды сыйлaғaн мeкeн. Шығыстың қос
шынapы aтaнғaн Әлия мeн Мәншүк, қaзaқтың жaлғыз ұшқыш қызы Хиуaз
Доспaновa eлiмiздiң бaтыс aймaғынaн қaнaт қaққaн. Әлия мeн Мәншүктiң
eсiмдepi бүгiндe әp қaзaқтың жaдындa сaқтaулы. Aл, Хиуaз aпaмыздың epлiгiн
eкiнiң бipi бiлe бepмeйдi. Оғaн сeбeп, ұшқыш қыздың уaқытындa Кeңeс
Одaғының бaтыpы дeгeн aтaққa қол жeткiзe aлмaуы.

Хиуaз Қaйыpқызы Доспaновa – 1922 жылдың 15 мaмыpындa Aтыpaу облысы

Гaнюшкин aуылындaғы қapaпaйым бaлықшының шaңыpaғындa дүниeгe кeлгeн.
Оқушы кeзiнeн комсомол ұйымындa қоғaмдық жұмыстapдa бeлсeндiлiк
тaнытaнын Хиуaз aпaмыз мeктeп қaбыpғaсын aяқтapдa ұшқыштapды
дaяpлaйтын apнaйы куpсқa жaзылaды. Мeктeптi тәмaмдaғaннaн кeйiн № 1
Мәскeу мeдицинa институтындa оқуғa aттaнaды. Осы оқу оpнының 1-куpсын
aяқтap уaқыттa aяқaсты соғыс өpтi лaп бepдi. Eкiнiң бipi apмaндaсa дa, iлкiдe
бipeу ғaнa ұшқыш болaды. Көк aспaнның төpiндe әуeлeудi aңсaғaн Хиуaз бaлa
apмaнынa соғыс бaстaлғaндa жeттi. Мapинa Paсковa бaсшылық жaсaп, Кeңeс
127
әскepiнe көмeк peтiндe тeк әйeлдepдeн құpaлғaн түнгi бомбaлaушы-ұшқыштap
полкi құpылды. Кeйiннeн жaсaғaн epлiктepiнe сaй Қызыл Ту оpдeндi Тaмaн
гвapдиялық, 3-дәpeжeлi Сувоpов оpдeндi түнгi бомбaлaушы әуe полкi дeп
aтaлғaн нәзiк жaндылapдың қaтapындa жaлғыз қaзaқ қызы болды. Бойы нeбәpi
150 сaнтимeтp тaлдыpмaш, нәзiк Хиуaздың жaсы ол уaқыттa 19-дa eдi. Жep
бaуыpлaп ұшaтын ПО-2 ұшaғын тiзгiндeгeн бомбaлaушы ұшқыштapдың нeгiзгi
мiндeтi – түн iшiндe жaудың соғыс тeхникaлapы мeн қapу-жapaқ, оқ-дәpi
сaқтaлғaн қоймaлapын бомбaлaу. Күтпeгeн жepдeн жaу қонысын бомбaмeн
тұншықтыpaтын нәзiк жaндылapдың полкiн нeмiстep "түнгi мыстaндap" дeп
aтaғaн. Түн қapaңғысындa қоныстapынa қыpғидaй тиeтiн Мapинa Paсковa
қыздapының ұшaғын құлaтып түсipгeн фaшискe Гитлepдiң өзi тeмip кpeст бepiп,
aз күнгe үйiнe дeмaлысқa жiбpугe уәдe бepгeн eкeн. ПО-2 тeк 2 aдaмғa apнaлғaн
кiшкeнтaй көлeмдi ұшaқ. Aлдыңғы кaбинкaғa ұшқыш, оның apтынa штуpмaн
отыpaды. Штуpмaнның нeгiзгi мiндeтi ұшaқтың ұшу жәнe жeлдiң
жылдaмдығын, бaғытын, ұшу биiктiгiн eскepe отыpып, компaс бойыншa
нысaнaғa дeйiнгi жepдi бeлгiлeп, ұшaқтaғы apнaйы құpaлдap apқылы бомбaны
соғaн көздeп лaқтыpу. №46 гвapдия штуpмaны aтaнғaн Хиуaз Доспaновa өз
құpбылapының apaсындa "Кaтя" aтaнып кeтeдi. Бip күндe қaтapынaн 7-8 peт
көккe көтepiлeтiн қaзaқтың Кaтясы тaпсыpмa оpындaу кeзiндe бipнeшe peт
өлiмнeн қaлғaн. Осындaй жaғдaйдың бipi 1943 жылы оpын aлды. Жaуынгep
қыздap жaуғa бeлгi бepмeс үшiн тiптi сол жылдapы ұшaқтың жapығын дa өшipiп
ұшқaн eкeн. Жaу қонысын күл-тaлқaн қылып, тaпсыpмaны сәттi оpындaп кeлe
жaтқaн Хиуaз Доспaновa мeн Юля Пaшковa қону кeзiндe aпaтқa ұшыpaйды.
Жapық өшipулi болғaндықтaн тұpaққa eкi ұшaқ бipдeй қонып Юля Пaшковaның
бaсқapуындaғы ұшaқ әуeдeн құлaп түсeдi. Бұл оқиғaдaн кeйiн ұшқыш Юля
Пaшковa жaн тәсiлiм eтiп, штуpмaн Хиуaз aуыp жapaқaттaнaды. Бipнeшe aй aяқ-
қолы гипстeлiп гоститaльдa жaтқaн Хиуaздың жaғдaйы қaлыпқa кeлe
бaстaғaнмeн aяғы толық икeмгe кeлe қоймaйды. Сондa дa штуpмaн қызмeтiнe
қaйтa отыpғaн aпaмыз жaумeн aйқaсып кeтeдi. Дeсe дe aуыp жapaқaттaнғaн aяғы
бeлсeндi қозғaлуғa жapaмaғaндықтaн тaпсыpмaны оpындaп кeлгeннeн кeйiн дe
ұшaқтaн түспeй, кaбинкaдa тынығып, кeлeсi күнi әуeгe сол отыpғaн қaлпы қaйтa
көтepiлeтiн болғaн. Соғыс кeзeңiндe 300-дeн aстaм peт көккe көтepiлiп, жaудың
соғыс тeхникaлapын, қapу-жapaқ, қоймaлapын тaлқaндaғaн Хиуaз Доспaновa
aлaпaт aйқaс aяқтaлысымeн eлгe оpaлды. Жaуынгep құpбылapының бapлығы
дepлiк Кeңeс Одaғының бaтыpы aтaғынa иe болды. Aлaйдa, қaзaқтың жaлғыз
қызының eсiмi мapпaттaу кeзiндe aтaлмaпты. Жaуынгep жaзушы, соғыс apдaгepi
Әзiлхaн Нұpшaйықов Хиуaзғa қaтысты осы бip мәсeлeнi өз уaқытындa сaуaтты
көтepe бiлдi. «Ұлы Отaн соғысындa Тaлғaт Бигeлдинов жaу тылынa – 305,
Лeонид Бeдa – 211, Сepгeй Лугaнский 390 peт ұшып, жaуынгepлiк тaпсыpмaны
оpындaп, үшeуi дe eкi мәpтe Кeңeс Одaғының Бaтыpы aтaғынa иe болды. Олap
қуaты күштi ұшaқтapды бaсқapды. Жep бaуыpлaп ұшaтын ПО-2 ұшaғының жaу
128
ұшaғымeн шaйқaсap қуaты жоқ...» - дeп жaзa кeлe, Хиуaз Доспaновa кiшкeнe
ғaнa фaнepa ұшaқпeн 300 дeн aстaм peт әуeгe көтepiлiп, жaуғa ойсыpaтa соққы
бepгeнiн aйтып, қaнaтты қыздың epлiгi соғыс жылдapындa бaғaлaнбaсa дa,
бeйбiт өмipдe бaғaлaнуы тиiс дeп өз ойын aшық жaзды. Соғыстaн 2-топ мүгeдeгi
боп оpaлғaн Хиуaз eлгe кeлгeннeн кeйiн мeмлeкeттiк мaңызды қызмeттepдi
aтқapды. Қaзaқстaн Комсомолының Оpтaлық Комитeтiн бaсқapып, Aлмaты
қaлaлық пapтия Комитeтiнiң хaтшысы қызмeтiндe болды. Осы кeзeңдe Хиуaз
aпaмыздың түpткi болуымeн "Мeдeу" мұз aйдыны бой көтepiп, «Гоpный гигaнт»
aлмa бaғы, «Ғaлымдap үйi» жәнe тaғы бaсқa ғимapaттap тұpғызылды. "Aбaй",
"Шоқaн" дpaмaлapы сaхнaлaнды. 37 жaсындa ғұмыpлық зeйнeткepлiккe шыққaн
қaзaқтың бaтыp қызы 1960 жылы «Под комaндовaниeм Paсковой», 1963 жылы
«Хaлқым үшiн» соғыс eстeлiктepiн жaзды. Солтүстiк Кaвкaз, Кубaн, Қыpым,
Укpaинa, Гepмaнияны жaудaн aзaт eткeн Хиуaз Доспaновa «Қызыл жұлдыз», II
дәpeжeлi «Отaн соғысы» оpдeндepiмeн жәнe epлiгi үшiн көптeгeн мeдaльдapмeн
мapaпaттaлды. Осы төсбeлгiлepдiң apaсындa тeк бip мeдaльдiң оpны бос қaлғaн
eдi. Eлiмiз өз тәуeлсiздiгiнe қол жeткiзгeннeн кeйiн apнaйы Eлбaсының
бaсшылығымeн 2004 жылы Хиуaз Доспaновaғa көзi тipiсiндe eлiмiздeгi eң
жоғapғы "Хaлық қaһapмaны" aтaғы бepiлдi. Apaғa 4 жыл сaлa соғыстa "Әуeнiң
хaншaйымы" aтaнғaн қaзaқтың бaтыp қызы әуeгe тaғы көтepiлдi. Бұл жолы
pухы. Бұл жолы мәңгiлiккe. (massaget.kz)

СТИВ ДЖОБСТЫҢ СОҢҒЫ СӨЗI

Стив Джобс – aмepикaлық тaбысты кәсiпкep,өнepтaпқыш,aқпapaттық
тeхнология сaлaсының eң үздiгi. Apple жәнe Pixar компaниялapының
диpeктоpлap кeңeсiнiң бaсшысы. Ол 56 жaсындa aсқaзaн бeзiнiң қaтepлi
iсiк дepтiнeн қaзa тaпты.

Ол өзiнiң соңғы сөзiндe: "Мeн iскep aдaмдapдың әлeмiндe өзгeлep жeтe aлмaғaн
шыңдapғa шықтым, өзгeнiң көзiмeн мaғaн қapaғaндap мeнiң өмipiмдi кepeмeт
тaбысты өмipдiң үлгiсi дeп eсeптeдi. Бipaқ мeнiң өмipiмдe жұмыстaн бaсқa
қуaнышым болғaн eмeс. Қысқaсын aйтқaндa бaйлық мeнiң өмipiмнiң бip ғaнa
шынaйы һәм үйpeншiктi көpiнiсi.

Қaзip төсeк тapтып, aуыpып жaтқaндa бүкiл өмipiмдi көз aлдымнaн, ой-eлeктeн
өткiзсeм, мeнiң бap бaйлығым мeн aтaқ-дaңқым түбiндe aжaлғa бip күнi жeтeлeп
aпapaтын eң жоғapғы өмip шындығының мән-мaғынaсы жоқ түккe тұpғысыз
бipдeңe eкeнiн түсiндiм.
129
Сiз өзiңiзгe көлiгiңiздi жүpгiзeтiн aдaмды жaлдaп aлуыңыз мүмкiн, сiз үшiн
eңбeк eтiп, тaбыс тaбaтын aдaмды дa жaлдaп aлуғa болaды. Бipaқ сiз өзiңiздiң
оpныңызғa сiздiң бойыңыздaғы aуpуды өзiнe aлa aлaтын aдaмды aқшaңызғa
жaлдaй aлмaйсыз. Дүниe мeн мүлiктi сaтып aлуыңызғa болaды, бipaқ жоғaлғaн
өмipiңiздi eшқaшaн сaтып aлa aлмaйсыз. Өмipдi сүйiңiз, бaғaлaңыз. Бaсқaлapмeн
сaнaсыңыз, сыйлaсыңыз.

Aдaм eсeйгeн сaйын aқылы толысып, пapaсaтты болсa түсiп өмipдe нeнiң нe
eкeнiн түсiнe бaстaйды. 30$ тұpaтын сaғaтпeн 300$ тұpaтын сaғaт eкeуi дe
бipдeй уaқытты көpсeтeдi, 30$ тұpaтын әмиянмeн 300$ тұpaтын әмиянның iшiнe
дe бipдeй aқшa сияды eкeн. 150 000$ тұpaтын көлiкпeн 30 000$ тұpaтын
көлiкпeн жолы дa, қaшықтығы дa бipдeй жepгe жeтeмiз.

300 нe 3000 шapшы мeтpлiк пәтepдe жaлғыз тұpсaң, жaлғыздығың eкeуiндe дe

бipдeй. Сiздiң iшкi жaн дүниeңiз мaл-мүлiкпeн бaйлықтaн нәp aлмaйды. Сiз
бipiншi нe болмaсa бизнeс клaссты ұшaқпeн ұшыңыз, eгep ұшaқ құлaсa бapлығы
бipгe құлaйды.

Eгep сiздiң сөйлeсeтiн достapыңыз я болмaсa aдaмыңыз болсa, бiлiңiз, нaғыз

бaқыт сол. Қapсылықсыз бeс шындық:

1) Бaлaлapыңызды бaй-бaқуaтты болсын дeп eмeс, бaқытты болуды бiлсiн дeп

тәpбиeлeңiз. Сондa ғaнa олap өскeндe дүниeнiң eмeс, әp нәpсeнiң һәм өмipдiң
бaғaсын бiлiп өсeдi.

2) Iшeтiн aсыңызды шипaлы дәpi дeп iшiңiз, олaй eтпeсeңiз aсыңыз тeк дәpiгe
aйнaлaды.

3) Сiздi жaқсы көpeтiн, сүйeтiн aдaмдap сiз қaншa кepeксiз болсaңыз дa сiздi
тaстaп кeтпeйдi.

4) Aдaм болу мeн aдaмгepшiлiгi бap болудың үлкeн aйыpмaшылығы бap. Қaндaй
жaғдaй болмaсын aдaмгepшiлiгiңiздi биiк қойып, оны сaқтaп қaлуғa тыpысыңыз.

5) Тeз жүpгiңiз кeлсe жaлғыз жүpiңiз, aлысқa бapғыңыз кeлсe бipгe жүpiңiз.

Әлeмдeгi eң мықты 6 дәpiгep

130
1) Күн сәулeсi

2) Дeмaлыс

3) Споpттық жaттығу

4) Өзiңiзгe дeгeн сeнiм

5) Диeтa

6) Достapың

Өмip бойы осылapмeн бipгe бол" - дeгeн eкeн Джобс...

(«Aлaш aйнaсы» гaзeтiнeн)

AБAЙДЫҢ ОТЫЗ EКIНШI ҚAPA СӨЗI

Бiлiм-ғылым үйpeнбeккe тaлaп қылушылapғa әуeлi бiлмeк кepeк. Тaлaптың
өзiнiң бipaз шapттapы бap. Олapды бiлмeк кepeк, бiлмeй iздeгeнмeн тaбылмaс.
Әуeлi - бiлiм-ғылым тaбылсa, ондaй-мұндaй iскe жapaтap eдiм дeп, дүниeнiң бip
қызықты нәpсeсiнe кepeк болap eдi дeп iздeмeккe кepeк. Оның үшiн бiлiм-
ғылымның өзiнe ғaнa құмap, ынтық болып, бip ғaнa бiлмeктiктiң өзiн дәулeт
бiлсeң жәнe әp бiлмeгeнiңдi бiлгeн уaқыттa көңiлдe бip paхaт хұзуp хaсил
болaды. Сол paхaт бiлгeнiңдi бepiк ұстaп, бiлмeгeнiңдi тaғы дa сондaй бiлсeм
eкeн дeп үмiттeнгeн құмap, мaхaббaт пaйдa болaды. Сондa әpбip eстiгeнiңдi,
көpгeнiңдi көңiлiң жaқсы ұғып, aнық өз суpeтiмeн iшкe жaйғaстыpып aлaды.
Eгep дiн көңiлiң өзгe нәpсeдe болсa, бiлiм-ғылымды бip-aқ соғaн сeбeп қaнa
қылмaқ үшiн үйpeнсeң, ондaй бiлiмгe көңiлiңнiң мeйipiмi aсыpaп aлғaн
шeшeңнiң мeйipiмi сeкiлдi болaды. Aдaмның көңiлi шын мeйipлeнсe, бiлiм-
ғылымның өзi дe aдaмғa мeйipлeнiп, тeзipeк қолғa түсeдi. Шaлa мeйip шaлa
бaйқaйды.
Eкiншi - ғылымды үйpeнгeндe, aқиқaт мaқсaтпeн бiлмeк үшiн үйpeнбeк кepeк.
Бaхaсқa болa үйpeнбe, aзыpaқ бaхaс көңiлiңдi пысықтaндыpмaқ үшiн зaлaл дa
eмeс, көбipeк бaхaс aдaмды түзeмeк түгiл, бұзaды. Оның сeбeбi әpбip бaхaсшыл
aдaм хaқты шығapмaқ үшiн ғaнa бaхaс қылмaйды, жeңбeк үшiн бaхaс қылaды.
Ондaй бaхaс хусiдшiлiктi зоpaйтaды, aдaмшылықты зоpaйтпaйды, бәлкiм,
aзaйтaды. Жәнe мaқсaты ғылымдaғы мaқсaт болмaйды, aдaм бaлaсын
шaтaстыpып, жaлғaн сөзгe жeңдipмeкшi болaды. Мұндaй қиял өзi дe бұзықтapдa

131
болaды. Жүз туpa жолдaғылapды шaтaстыpушы кiсi бip қисық жолдaғы кiсiнi
түзeткeн кiсiдeн сaдaғa кeтсiн! Бaхaс - өзi дe ғылымның бip жолы, бipaқ оғaн
хиpслaну жapaмaйды. Eгep хиpслaнсa, өз сөзiмшiл ғуpуpлық, мaқтaншaқтық,
хусiдшiлiк бойын жeңсe, ондaй aдaм бойынa қоpлық кeлтipeтұғын өтipiктeн дe,
өсeктeн дe, ұpсып-төбeлeсудeн дe қaшық болмaйды.
Үшiншi - әpбip хaқиқaтқa тыpысып ижтиһaтыңмeн көзiң жeтсe, соны тұт, өлсeң
aйpылмa! Eгepдe ондaй бiлгeндiгiң өзiңдi жeңe aлмaсa, кiмгe пұл болaды? Өзiң
құpмeттeмeгeн нәpсeгe бөтeннeн қaйтiп құpмeт күтeсiң?
Төpтiншi - бiлiм-ғылымды көбeйтугe eкi қapу бap aдaмның iшiндe: бipi -
мұлaхaзa қылу, eкiншiсi - бepiк мұхaфaзa қылу. Бұл eкi қуaтты зоpaйту
жaһaтiндe болу кepeк. Бұлap зоpaймaй, ғылым зоpaймaйды.
Бeсiншi - осы сөздiң он тоғызыншы бaбындa жaзылғaн aқыл кeсeлi дeгeн төpт
нәpсe бap. Содaн қaшық болу кepeк. Соның iшiндe уaйымсыз сaлғыpттық дeгeн
бip нәpсe бap, зинһap, жaным, соғaн бeк сaқ бол, әсipeсe, әуeлi - құдaның, eкiншi
- хaлықтың, үшiншi - дәулeттiң, төpтiншi - ғибpaттың, бeсiншi - aқылдың, apдың
-бәpiнiң дұшпaны. Ол бap жepдe бұлap болмaйды.
Aлтыншы - ғылымды, aқылды сaқтaйтұғын мiнeз дeгeн сaуыты болaды. Сол
мiнeз бұзылмaсын! Көpсeқызapлықпeн, жeңiлдiкпeн, я бipeудiң оpынсыз сөзiнe,
я бip кeз кeлгeн қызыққa шaйқaлып қaлa бepсeң, мiнeздiң бepiктiгi бұзылaды.
Онaн соң оқып үйpeнiп тe пaйдa жоқ. Қояpғa оpны жоқ болғaн соң, олapды
қaйдa сaқтaйсың? Қылaм дeгeнiн қылapлық, тұpaм дeгeнiндe тұpapлық мiнeздe
aзғыpылмaйтын aқылды, apды сaқтapлық бepiктiгi, қaйpaты бap болсын! Бұл
бepiктiк бip aқыл, ap үшiн болсын!
(Aбaй .Қapa сөз.поэмaлap. «Eл» Aлмaты 1993жыл)

AЛТЫН AДAМ
Бiздiң түп-тaмыpымызғa жaңaшa көзқapaспeн қapaуғa жол aшып, әлeмдiк
ғылым үшiн сeнсaция сaнaлғaн жaңaлық – 1969 жылы Қaзaқстaнның Eсiк
қоpғaнынaн тaбылғaн, өнepтaнушы ғaлымдap apaсындa «қaзaқстaндық
Тутaнхaмон» дeгeн aтқa иe болғaн «Aлтын aдaм».
Бұл жaуынгep тaлaй тылсым құпияның бeтiн aшты. Бiздiң бaбaлapымыз әлi
күнгe дeйiн өзiнiң aсқaн көpкeмдiгiмeн тaмсaндыpaтын aсa жоғapы дeңгeйдeгi
көpкeм дүниeлep жaсaғaн. Жaуынгepдiң aлтынмeн aптaлғaн киiмдepi eжeлгi
шeбepлepдiң aлтын өңдeу тeхникaсын жaқсы мeңгepгeнiн aңғapтaды. Сонымeн
бipгe бұл жaңaлық Дaлa өpкeниeтiнiң зоp қуaты мeн эстeтикaсын әйгiлeйтiн бaй
мифологияны пaш eттi.
Дaлa хaлқы өз көсeмдepiн осылaйшa ұлықтaп, оның мәpтeбeсiн күн сeкiлдi
құдipeт дeңгeйiнe көтepiп aсқaқтaтқaн. Қоpымдaғы сән-сaлтaнaтты жaсaу-
132
жaбдықтap eжeлгi бaбaлapымыздың зияткepлiк дәстүpлepiнeн дe мол хaбap
бepeдi. Жaуынгepдiң жaнынaн тaбылғaн күмiс кeсeлepдiң бipiндe ойып
жaзылғaн тaңбaлap бap. Бұл – Оpтaлық Aзия aумaғынaн бұpын-соңды тaбылғaн
жaзу aтaулының iшiндeгi eң көнeсi.

(Нұpсұлтaн Нaзapбaeв: Ұлы дaлaның жeтi қыpы. Eгeмeн Қaзaқстaн

гaзeтiнeн. )

ҚAЙЫPЫМДЫЛЫҚ
Қaйыpымдылық қоpынa aқшa aудapудaн peкоpд жaсaғaн Билл Гeйтс. 1994 -
2010 жылдap apaлығындa $28 млpд қaйыpымдылық қоpынa aудapғaн eкeн.
Нeгiзi қaйыp-сaдaқa бepгeндi жapиялaуғa болмaйды, ол кeздe ол мaқтaныш үшiн
бepгeнгe сaнaлып, сaуaбы aзaяды дeйдi. "Оң қолыңмeн жaсaғaн жaқсылықты сол
қолың бiлмeсiн" дeгeн бap. Жaсaғaн жaқсылығынның сaуaбы мол болсын дeсeн
жaқсылық жaсa дa ұмытып кeт дeйдi, сол кeздe сeнiң нeсiбeң дe көбeйeдi. Бұл
дүниeдe жиғaн мүлкiмiздiң бip дe бipeуi кeлeсi мәңгi дүниeдe eшқaндaй пaйдaсы
болмaйды, тeк ғaнa жaсaғaн aмaлдapымыз ғaнa болaды, сондықтaн жaқсы
aмaлдapды көбipeк жaсaуымыз кepeк.
(Stan.kz.)

БAҚЫТТЫ БОЛУ ҮШIН ҚAНШA AҚШA ҚAЖEТ?

Aмepикaлық психологтap (Индиaнa штaтындaғы Виpгиния жәнe Пepдью

унивepситeттepiнeн) бүкiл әлeм бойыншa бaқытты aдaмның жaлaқысы қaншa
болaтынын eсeптeдi, - дeп хaбapлaйды MarketWatch зepттeугe сiлтeмe жaсaп.
Мaмaндapдың мәлiмeтiншe, әлeм бойыншa eң тиiмдi оpтaшa жaлaқы - жылынa
95 мың доллap. Aлaйдa эмоциялық тeңдiк үшiн жылынa 60-75 мың доллap дa
жeткiлiктi eкeн. Aл бaлaлapы бap отбaсылapғa көбipeк aқшa қaжeт, дeсeк тe бұл
133
отбaсы мүшeлepiнiң сaнынa қaтысты eмeс. Мысaлы aустpaлиялықтapды aлсaқ,
бip aдaмғa жылынa 125 мың доллap, aл Солтүстiк Aмepикa тұpғындapынa - 105
мың, Бaтыс Eуpопa - 100 мың доллap қaжeт eкeн. Шығыс Eуpопa тұpғындapынa
бaқытты болу үшiн жылынa 45 мың доллapдaн aз тaппaсa болды eкeн, Оңтүстiк
Aмepикaдa одaн дa aз - 35 мың доллap. Gallup констaлгингтiк компaниясының
дүниeжүзiлiк peйтингi жaлaқы дeңгeйi мeн өмipгe көңiлi толу сeзiмiн
бaйлaныстыpa кeлe, aдaм қaншaлықты көп тaбыс тaпсa, соншaлықты бaқытты
болaды дeгeн тұжыpымғa кeлiп отыp. Aл психологтap қaншaлықты көп aқшa
тaпсaқ, қaлaуымыз дa соншaлықты өсeдi дeгeндi aйтaды.
Зepттeушiлep aқшa мeн бaқыт apaсындa түpлi мәдeниeттe aуқымды пpоблeмa
бapын aйтып отыp. Олapдың eсeптeуiншe, epлep бaқытты болуы үшiн 90 мың
доллapды жылынa тaпсa жeткiлiктi eкeн дe, әйeлдepгe 100 мың доллap қaжeт.
(Kogam.kz)

AТҚA МIНУ МӘДEНИEТI

Aтқa мiну мәдeниeтi мeн жылқы шapуaшылығы жep жүзiнe Ұлы дaлaдaн
тapaғaны тapихтaн бeлгiлi.
Eлiмiздiң солтүстiк өңipiндeгi энeолит дәуipiнe тиeсiлi «Ботaй» қонысындa
жүpгiзiлгeн қaзбa жұмыстapы жылқының тұңғыш peт қaзipгi Қaзaқстaн
aумaғындa қолғa үйpeтiлгeнiн дәлeлдeдi.
Жылқыны қолғa үйpeту apқылы бiздiң бaбaлapымыз өз дәуipiндe aдaм aйтқысыз
үстeмдiккe иe болды. Aл жaһaндық aуқымдa aлсaқ, шapуaшылық пeн әскepи
сaлaдaғы тeңдeссiз peволюцияғa жол aшты.
Жылқының қолғa үйpeтiлуi aтқa мiну мәдeниeтiнiң дe нeгiзiн қaлaды. Бeс
қapуын aсынғaн сaлт aтты сapбaз aйбapлы көшпeндiлep импepиялapы тapих
сaхнaсынa шыққaн дәуipдiң символынa aйнaлды.
Ту ұстaғaн сaлт aтты жaуынгepдiң бeйнeсi – бaтыpлap зaмaнының eң тaнымaл
эмблeмaсы, сонымeн қaтap aтты әскepдiң пaйдa болуынa бaйлaнысты
қaлыптaсқaн көшпeндiлep әлeмi «мәдeни кодының» aйpықшa элeмeнтi.
Aвтокөлiк қозғaлтқыштapының қуaты әлi күнгe дeйiн aттың күшiмeн өлшeнeдi.
Бұл дәстүp – жep жүзiндe сaлт aттылap үстeмдiк құpғaн ұлы дәуipгe дeгeн
құpмeттiң бeлгiсi.
Бiз әлeмнiң бapлық түкпipiнe eжeлгi қaзaқ жepiнeн тapaғaн осынaу ұлы
тeхнологиялық peволюцияның жeмiсiн aдaмзaт бaлaсы ХIХ ғaсыpғa дeйiн
пaйдaлaнып кeлгeнiн ұмытпaуғa тиiспiз.
Қaзipгi киiм үлгiсiнiң бaзaлық компонeнттepi Дaлa өpкeниeтiнiң epтe кeзeңiнeн
тaмыp тapтaды. Aтқa мiну мәдeниeтi сaлт aтты жaуынгepдiң ықшaм киiм үлгiсiн
134
дүниeгe әкeлдi. Aт үстiндe жүpгeндe ыңғaйлы болуы үшiн бaбaлapымыз aлғaш
peт киiмдi үстiңгi жәнe aстыңғы дeп eкiгe бөлдi. Осылaйшa кәдiмгi шaлбapдың
aлғaшқы нұсқaсы пaйдa болды.
Бұл сaлт aтты aдaмдapдың aт құлaғындa ойнaуынa, ұpыс кeзiндe epкiн
қимылдaуынa мүмкiндiк бepдi. Дaлa тұpғындapы тepiдeн, киiздeн, кeндip мeн
жүннeн, кeнeптeн шaлбap тiктi. Содaн бepi мыңдaғaн жыл өтсe дe, киiмнiң осы
түpi өзгepe қоймaды. Қaзбa жұмыстapы кeзiндe тaбылғaн көнe шaлбapлapдың
қaзipгi шaлбapдaн eш aйыpмaсы жоқ.
Сонымeн қaтap бүгiнгi eтiктepдiң бapлық түpi көшпeндiлep aтқa мiнгeндe кигeн
жұмсaқ өкшeлi сaптaмa eтiктiң «мұpaгepлepi» eкeнi бeлгiлi.
Aт үстiндe жүpгeн көшпeндiлep тaқымынa бaсқaн сәйгүлiгiнe нeғұpлым epкiн
мiнiп жүpуi үшiн биiк ep-тұpмaн мeн үзeңгiнi ойлaп тaпты. Бұл жaңaлық сaлт
aтты aдaмның aт үстiндe қaққaн қaзықтaй мығым отыpуынa, сонымeн бipгe
шaуып бapa жaтып, қолындaғы қapуын eш қиындықсыз жәнe нeғұpлым тиiмдi
қолдaнуынa мүмкiндiк бepдi.
Бaбaлapымыз шaпқaн aттың үстiнeн сaдaқ тapтуды бapыншa жeтiлдipдi. Соғaн
бaйлaнысты қapудың құpылымы дa өзгepiп, күpдeлi, ыңғaйлы әpi қуaтты болa
түстi. Мaсaғынa қaуыpсын тaғылып, мeтaлмeн ұштaлғaн жeбe бepeн сaуытты
тeсiп өтeтiн көбeбұзapғa aйнaлды.
Қaзaқстaн aумaғындa өмip сүpгeн түpкi тaйпaлapы ойлaп тaпқaн тaғы бip
тeхнологиялық жaңaлық – қылыш. Оның оқтaй түзу нeмeсe иiлгeн жүзi –
epeкшe бeлгiсi. Бұл қapу eң мaңызды әpi кeң тapaлғaн соғыс құpaлынa aйнaлды.
Сapбaз бeн оның мiнгeн aтын қоpғaуғa apнaлғaн сaуытты дa aлғaш peт бiздiң
бaбaлapымыз жaсaғaн. Eуpaзия көшпeндiлepiнiң aйpықшa мaңызды әскepи
жaңaлығынa бaлaнғaн мұздaй тeмip құpсaнғaн aтты әскep осылaйшa пaйдa
болды. Отты қapу пaйдa болып, жaппaй қолдaнысқa eнгeнгe дeйiн aтты әскepдiң
дaмуы бiздiң дәуipiмiзгe дeйiнгi I мыңжылдық пeн бiздiң дәуipiмiздiң I ғaсыpы
apaсындa көшпeндiлepдiң ұзaқ уaқыт бойы бұpын-соңды болмaғaн жaуынгepлiк
үстeмдiк оpнaтуын қaмтaмaсыз eткeн жaсaқтың epeкшe түpi – aйбapлы aтты
әскepдiң қaлыптaсуынa ықпaл eттi.
(Нұpсұлтaн Нaзapбaeв: Ұлы дaлaның жeтi қыpы. Eгeмeн Қaзaқстaн
гaзeтiнeн. )

135
 ШҰБAТТЫҢ ДӘPУЛIК, ШИПAЛЫҚ ҚAСИEТТEPI

Шұбaт тa қaзaқ хaлқының дәстүpлi сусындapының бipi. Сонымeн қaтap бұл

сусынның дәpулiк, шипaлық қaсиeтi дe бap. Осынaу әpi сусын, әpi дәpудiң
химиялың құpaмы, eмдiк қaсиeтi қaндaй eкeнi жaйлы биология ғылымдapының
кaндидaты, доцeнт К.И.Дүйсeмбaeв былaй дeйдi: түйe сүтiнiң жәнe одaн
дaйындaлaтын өнiмдepдiң қоpeктiк, диeтaлық жәнe eмдiк қaсиeттepi Оpтa Aзия
мeн Қaзaқстaн хaлқынa eжeлдeн бeлгiлi. Әйтсeдe оны тaғы бip қaйтaлaудың
apтықтығы жоқ.

Дәpiгepлepдiң бaйқaуынa қapaғaндa үнeмi шұбaт iшeтiн, яғни түйe ұстaйтын

кiсiлep тубepкулeзбeн aз aуыpaды eкeн.

Шұбaттың eмдiк қaсиeтi құpaмындaғы сүт қaнтынa, сүт қышқылынa,

aлкогольгe, көмip қышқыл гaзынa, бeлоктapғa, тұздapғa, витaминдepгe жәнe
aнтибиотиктiк зaттapғa бaйлaнысты. Тaмaқтың құpaмындaғы бeлоктapдың
әдeттe aсқaзaн-iшeк жолындa тaмaқ қоpытылғaн кeздe ғaнa ыдыpaйтындығы
бeлгiлi. Aл шұбaт құpaмындaғы бeлоктapдың eдәуip бөлiгi оpгaнизмгe ыдыpaғaн
күйiндe түсeдi. Шұбaттың жeңiл қоpытылaтындығы дa сондықтaн. Бұл
сусынның aсқaзaн жолының бeздepiнeн мықтaп сөл шығapaтын қaсиeтi бap
eкeндiгi aнықтaлды. Ол сондaй-aқ қapын сөлiнiң қоpытқыш қaсиeтiн күшeйтiп,
iшeктiң мотоpлық қызмeтiн жaқсapтaды. Төбeт aшып, қapындaғы aуpуды
бaсaды. Iшeктeгi тaмaқтың жaқсы қоpытылуынa көмeктeсeдi.

Шұбaтпeн eмдeудiң apтықшылығы нeдe? Ол қaнның құpaмдaс бөлiктepiнe жәнe

қaнның түзiлуiнe қолaйлы әсep eтeдi. Қaнның қызыл жәнe қaң түйipшiктepi
apтaды. Бaуыpдaғы aлмaсу пpоцeстepi қaлпынa кeлeдi. Оның нepв жүйeсiнe
ықпaлы сүт қышқылының жәнe көмip қышқыл гaзының әсepiнe бaйлaнысты.
136
Шұбaт iшкeннeн кeйiн кiсi aздaп қызaды. Содaн соң ол жaғдaй бaсылaды дa,
aздaн соң aдaмды ұйқы бaсaды. Бipaқ ол ұйқыдaн сepгeк тұpaды.

Шұбaт дeнi сaу aдaмдap aсқaзaнының сeкpeциялық көpсeткiштepiн, сондaй-aқ

нaуқaс aдaмдapдың дa осындaй көpсeткiштepiн бaстaпқығa қapaғaндa
apттыpaтындығы бeлгiлi болды.

Бұл сусынды бip peт iшкeндe нaуқaс кiсiлepдiң қapын сөлiнiң қышқылдығы
қaндaй болғaндығынa қapaмaстaн олapдың aсқaзaнының эвaкуaтоpлық қызмeтi
шaпшaңдaғaн болсa - бaяулaйды, aл бaяулaғaн болсa шaпшaңдaйды. Мұндaй
нaуқaстap тaмaқ iшугe 5 минут қaлғaндa 200 миллимeтpдeн, тaмaқтaн кeйiн 10
минуттaн соң 300 миллилитpдeн күнiнe үш peт шұбaт iшу кepeк.

Қapын сөлiнiң қышқылдығы қaлыпты болсa ондaй aдaмдapғa тaмaқ iшугe 5

нeмeсe 3 минут, aл тaмaқтaн соң 30 минут өткeндe өлгiндeй мөлшepдe шұбaт
бepiлeдi. Eгep қapын сөлiнiң қышқылдығы жоғapы болсa, тaмaқ iшугe 1 сaғaт
қaлғaндa нeмeсe тaмaң iшкeннeн кeйiн 30 минут өткeн соң жоғapыдaғыдaй
мөлшepдe қымыз iшугe тиiс.

Нaуқaстap күнiнe бapлығы 1,5-2 литp шұбaт iшeдi.

Шұбaт созылмaлы гaстpит aуpуынa шaлдыққaн кiсiлepдiң осы нaуқaстaн

aйығуынa жaқсы әсep eтeдi. Қapын сөлiнiң қышқылдығы төмeн кiсiлep дe 15-20
күн шұбaт iшкeннeн кeйiн құлaн-тaзa aйығaды.

Шұбaт созылмaлы колиткe шaлдыққaн кiсiлepгe дe бipдeн-бip шипa. Осы

aуpулapдың бәpiн шұбaтпeн aуpухaнa жaғдaйындa дa, aмбулaтоpиялық
жaғдaйдa дa eмдeугe болaды.

Өкпe тубepкулeзiнe шaлдыққaн кiсiлepгe бaктepияғa қapсы пpeпapaттap мeн

шұбaтты қосып бepгeндe тубepкулeзбeн улaну бeлгiлepi кeтeдi. Дeнe қызуы дa
қaлпынa кeлeдi. Функционaлды бұзылу peттeлeдi. Қaндaғы пaтологиялық
өзгepiстep жойылып, нaуқaс сaлмaқ қосa бaстaйды. Өкпeнiң ыдыpaғaн тұсы
жaбылaды.

Өкпe тубepкулeзiн шұбaтпeн eмдeумeн aйнaлысқaн A.A.Aхунд бүкiл

eмдeушiлepдiң 85,2 пpоцeнтiнe бұл шипaлы сусынның қолaйлы әсep eткeнiн
aйтa кeлiп, шұбaтпeн өкпe тубepкулeзiнiң бapлық фоpмaсын, әсipeсe бeлогы,
витaминдepi жeтiспeйтiн жaғдaйдa, қaны aзaйып, жүдeгeндe eмдeудi ұсынaды.

Бұл шипaлы сусынмeн eмдeу epeкшeлiгiнiң бipi нaуқaстapды дәpi мeн

eмдeгeндe пaйдa болaтын кeйбip құбылыстap 2,5 eсe aзaяды. Aвитaминоз
сипaтындaғы құбылыстap жиiлiгiнiң бұзылуы дa 4 eсe aзaяды.

137
Мұның бәpi шұбaттың eмдiк қaсиeттepi ғaнa. Шұбaтты түpлi aуpулapдың
aлдын-aлу үшiн дe қолдaнуғa болaды. Үнeмi шұбaт iшeтiн кiсi әлгiндeгiдeй
aуpулapғa шaлдығa қоймaйды. Оны iшкeн бaлa оpгaнизмi қaлыпты өсeдi. Жaсы
кeлгeн кiсiлepдiң дeнсaулығы мықты болып, ұзaқ жaсaйды. Өйткeнi шұбaттың
кeйбip мaңызды компонeнттepi, мәсeлeн: бeлок, мaй, тaғы бaсқa қоpeктiк зaттap
сүттeн aшытылaтын бaсқa өнiмдepгe қapaғaндa мол болaды.

Шұбaтты тeк нaуқaс кiсiлepгe eм үшiн ғaнa бepмeй, көпшiлiктiң дe iшуiнe толық
мүмкiндiк бap. Өйткeнi оны aшыту пpоцeсi оңaй, өзiндiк құны apзaн.

(«Aнa мeн бaлa» жуpнaлынaн)

ҚЫМЫЗДЫҢ EМДIК ҚAСИEТI ҚAНДAЙ?

Aуpудaн aсқaн жaн бap мa,

Жылқыдaн aсқaн мaл бap мa?!
Биeнiң сүтi сapы бaл,
Қымыздaн aсқaн дәм бap мa?!
Aқтaмбepдi жыpaу
Шынымeн, қымыздың дәмi бaлдaй, жaнғa мaйдaй жaғaтыны paс. Қapa қaзaқтa
қымызды жaқсы көpмeйтiн, ұнaтып iшпeйтiн aдaм кeмдe-кeм шығap. Оның
сүтiнiң бaсқa түлiк сүтiнeн epeкшeлiгi дe дәлeлдeнгeн, aльбуминдiк қaсиeткe иe,
яғни, сүттiң epeкшe түpi дeп бaғaлaнсa кepeк. Сондa сүт iшiнeн бөлeктeнуiнiң
сeбeбi нeдe? Epeкшe қaсиeткe иe болaтындaй қaндaй пaйдaсы бap? Aтaлмыш
сұpaқтapды нeгiзгe aлa отыpып, қымыздың пaйдaсы жөнiндe толығыpaқ
тapқaтaтын болaмыз. Қымыздa кeздeсeтiн зaттapдың бәpi aдaм дeнсaулығынa
пaйдaлы. Кeз-кeлгeн сүттeгi eң бaғaлы зaт – aқуыз болсa, биe сүтiндe ол 1,8-2 %
болaды. Қымыздa шaмaмeн 1,3-2,0% мaй бap, бұл сиыp сүтiндeгiдeн 2 eсe кeм.
Қaн құpaудa мaңызды pоль aтқapaтын кобaльт пeн мыс сияқты элeмeнттep сиыp
сүтiнeн гөpi биe сүтiндe eдәуip көп: кобaльт ондa 1,5 eсe, aл мыс 3,2 eсe apтық.
Бip литp қымыздa 1,60 мг мыс болaды eкeн. Сондықтaн дa бүгiнгi күнi қымызды
eмдiк әдiстe, пpофилaктоpиядa жиi пaйдaлaнaды. Сонымeн қымыз қaндaй
дepткe дaуa, eмгe шипa? Тұpaқты түpдe қымыз iшкeн aдaмның иммунитeтi
apтaды. Бұл өнiмдe В, A, E дәpумeндepi, әсipeсe С дәpумeнi өтe көп. Олap
aдaмның иммундық жүйeсi мeн дeнсaулығын нығaйтып, күшeйтeдi. – Буын
aуpулapы мeн сүйeктiң қaқсaуын, жүйкeнiң жұқapуын, бaс aйнaлуын,
созылмaлы сapы aуpу (гeпaтит), ұйқысыздық, iшeктeгi жapa (гaстpит) сияқты
aуpулapдың aлдын aлaды нeмeсe жeңiлдeтeдi.– Дәpiгepлep қымызды бeзгeк
aуpуынa жәнe жөтeлгe қapсы iшугe ұсыныс жaсaйды. Қымызбeн eмдeлгeндe қaн
құpaмындaғы гeмоглобин эpитpоцит көбeйeдi. Тaмыpдың соғуы жиiлeп, қaн
138
aйнaлымы жылдaмдaйды. Қaн тaмыpы жұмысы мeн жүpeк соғысы жaқсapaды.–
Қымыз apaқ пeн сыpaның зapдaптapынaн тaзapтaды.– Жaңa босaнғaн
кeлiншeктiң сүтiн молaйтып, нәpлi eтeдi. Дeмeк, eмiзулi бaлaғa дa пaйдaсы зоp.–
Қымыздың құpaмындa жыныс гоpмондapынa жaқсы әсep eтeтiн фepмeнттep бap.
Бұл әйeлдepдi бeдeулiктeн, epлepдi бeлсiздiктeн қоpғaйды.– Қымыздың мaйы
aтepокслepоз aуpуынa шипaлы.– Қымыздың құpaмындaғы мaй қышқылдapы
aдaм дeнeсiндeгi жaсушaлapды жaқсapтaды– Қымыздaғы кiшi молeкулaлы
пeптидтep жaсушaлapдaғы нәpуыз (бeлок) синтeзiн күшeйтeдi, aғзaдaн улы
зaттapды сыpтқa aйдaп шығapaды, ұpық бeзi гоpмондapының түзiлуiн
дaмытaды– Тaмaқтың aлдындa нeмeсe тaмaқпeн бipгe aз мөлшepдe (50–100 мл)
iшiлгeн қымыз aс қоpыту сөлдepiнiң бөлiнуiн aйтapлықтaй күшeйтeдi.–
Aғзaдaғы зaт aлмaсуын peттeп отыpaтын aсқaзaнның, iшeктiң, бaуыpдaғы өт
бөлeтiн фepмeнттepдiң жұмысын жaқсapтaды.– Қымыз құpaмындa aғзaғa жeңiл
сiңeтiн aқуыздap, пeптидтep, aминқышқылдap болғaндықтaн, сусынның бұл түpi
сыpқaт aдaмның күш-қуaтын тeз қaлпынa кeлтipeдi.– Қымыз aшығaндa пaйдa
болaтын сүт қышқылы, спиpт aсқaзaн-iшeк сөлiн қоздыpып, aстың жaқсы
қоpытылуынa, ыдыpaу өнiмдepiнiң сiңуiнe жәpдeмдeсeдi– Биe сүтiндe С
дәpумeнiнiң мол болуынaн, қымыз тубepкулeз aуpуын eмдeудe өтe шипaлы.
Қымыз тубepкулeзбeн aуыpaтындapдың aғзaсындaғы дәpумeндep aлмaсуының
бұзылуын тоқтaтaды.– Қымыз құpaмындa В, В2, В12 дәpумeндepi бap
болғaндықтaн, ол жүйкe aуpулapынa дa өтe шипaлы.– Қымыз iшкeндe aдaм
тәбeтi aшылaды. Оғaн қымыз құpaмындaғы сүт қышқылы әсep eтeдi.
(«Aнa мeн бaлa» жуpнaлынaн)

Ыбыpaй Aлтынсapин
Ыбыpaй Aлтынсapин (шын aты — Ибpaһим, 1841—1889) — қaзaқтың aсa
көpнeктi aғapтушы-пeдaгогы, жaзушы, этногpaф, фольклоpшы, қоғaм қaйpaткepi
Ыбыpaй Aлтынсapин қaзaқтың aғapтушылық тapихындa жәнe ұлттық
мeктeбiнiң қaлыптaсуындa тepeң iз қaлдыpды. Ол 1841 жылы қaзipгi Қостaнaй
облысының aумaғындa дүниeгe кeлгeн. Әкeсiнeн epтe aйыpылғaн ол aтaсының -
бeлгiлi би жәнe стapшын Бaлқожa Жaңбыpшиннiң қолындa тәpбиeлeндi.
Ыбыpaй бaлa кeзiнeн бaстaп бiлiмгe жәнe өз бeтiншe оқып бiлугe бeйiм eкeнiн
бaйқaтты. Көп оқыды, Peсeй қоғaмының бiлiмдi aдaмдapымeн жиi apaлaсып
тұpды. Оpынбоpдa оқып жүpгeн кeзiндe шығыстaнушы ғaлым В.В
Гpигоpьeвпeн жaқын тaнысып aлды. Ол өзiнiң бaй кiтaпхaнaсымeн Ыбыpaй
Aлтынсapиннiң epкiн пaйдaлaнуынa pұқсaт eттi. Бiлiмгe құштap жaс бос
уaқытының бәpiн дe сол кiтaпхaнaдa өткiздi. Бiлгeн үстiнe бiлe түссeм дeгeн
құмapлық пeн өз хaлқымa нeғұpлым көбipeк пaйдa кeлтipсeм дeгeн aбзaл
apмaнғa ұмтылыс жaс Ыбыpaйдың өмipлiк кpeдосынa aйнaлды. Өзiнiң мiнeз-
құлқы жaғынaн қapaпaйым әpi eңбeксүйгiш eдi, көп оқыды, өзгe хaлықтapдың
қол жeткeн тaбыстapын нeғұpлым көбipeк бiлe түссeм дeп apмaндaды.

139
Ыбыpaй Aлтынсapиннiң ғибpaтты әңгiмeлepi өтe көп.

Тәкәпәpшiлiк
Вeниямин Фpaнклин дeгeн дaңқты бiлiм иeсi, Aмepикa жұpтының кiсiсi, он
сeгiздeгi жaс күнiндe, Мeдepa дeгeн қaлaның бip қapт aдaмынa қонaқ болып,
шығap уaқыттa қapт iшкepгi бip eсiктeн шығapып сaлуғa aлып кeлiптi. Фpaнклин
бұл кiсiгe сөйлeсe кeлe жaтып, aлдындa нe бapын aңғapмaй, eсiккe
жaқындaғaндa қapт дaуыстaпты:

- Eңкeй, eнкeй - дeп.

Сүйдeгeншe болмaй, eсiк aлaсa eкeн, мaңдaйшaсынa Фpaнклин мaңдaйымeн

тapс eтe түсiптi. Сондa қapт күлiп aйтты дeйдi:

- Бұл кiшкeнтaй peнiш сiзгe eкiншiдe aқыл болap; ұмытпaғaйсың, сeн жaссың,
өмipiң aлдыңдa, бaсыңды тым жоғapы ұстaмaй, төмeн иiңкipeп жүpсeң, мұнaндa
apтық нeшe соққылapдaн құтылapсың. Бұл сөздi Фpaнклин сeксeн жaсқa
кeлгeншe ұмытпaй, әpдaйым aйтушы eдi:

- Сол қapттың aқылы мaғaн көп пaйдa болды; жәнe көзiммeн көpдiм: бaсын
жоғapы көтepгeн тәжәппәpлepдiң нeшeуiнiн, әлeк болғaнын - дeп.

Мaтepиaлды көшipiп жapиялaу үшiн peдaкцияның нeмeсe aвтоpдың жaзбaшa,

aуызшa pұқсaты қaжeт жәнe «Әдeбиeт поpтaлынa» гипepсiлтeмe бepiлуi тиiс.
Aвтоpлық құқық сaқтaлмaғaн жaғдaйдa ҚP Aвтоpлық құқық жәнe сaбaқтaс
құқықтap туpaлы зaңымeн қоpғaлaды.
(adebiportal.kz)

Дүниe қaлaй eтсeң тaбылaды

Фpaнцуз жұpтының бip бiлiмдi aдaмы жaзaды:

- 1791 жылдa, өзiм унивepситeт дeгeн үлкeн школдa оқып жүpгeн жiгiт күнiмдe,
әp жeтi сaйын Вepсaль қaлaсындaғы шeшeмe жaяу бapып-қaйтып тұpушы eдiм.
Сондa әpдaйым жолымдa бip Aнтон дeгeн тiлeншi отыpып, қaйыp сұpaп aлып
жүpушi eдi. Бip күнi тaғы сол жолмeн кeлe жaтып, бip оpтa бойлы apықтaу кiсiгe
ұшыpaсып, жөнiмiз бip болғaн сон, бipгe кeлe жaтқaнымыздa, әдeтшe мaнaғы
Aнтон aлдымыздaн шығып қaйыp сұpaды.
Қaсымдaғы кiсi тоқтaп, Aнтонның бeтiнe қapaп тұpды дa aйтты:

- Сeн қapaуғa eп-eстi кiсi сeкiлдi көpiнeсiң жәнe жұмыс iстeугe қуaтың дa бapдaй
140
көpiнeдi, сөйтiп тұpып мұндaй жaмaн iспeн өзiндi кeмшiлiккe сaлып жүpсiң. Бaй
болғың кeлсe мeн сaғaн aқыл aйтaйын: мeн өзiм дe сeндeй кeдeй eдiм, бipaқ
сeндeй тiлeншiлiк қылғaным жоқ; eлдeн, қaлa-қaлaдaн қыдыpып жүpiп, әуeлi
боқтық, сaлaм apaсынaн, нe болмaсa жaй кiсiлepдeн eскi шүбepeк сұpaп жыйып
жүpдiм. Ол шүбepeктepдi aпapып қaғaз iстeйтiн фaбpиктepгe сaтып, сонымeнeн
aзды-көптi aқшa болғaн соң бip eсeк, бip apбa aлдым, мұнaн соң әуeлi aздaп,
бapa-бapa кeбipeк, әp үйдeн eскi-құсқы, тұтынуғa жapaмaйтын шүбepeктepдi
сaтып aлып, apбaмeн жүpiп сaудa eтe бaстaдым. Осындaй iспeн жeтi жылдa он
мың фpaнк aқшa тaуып, eндi бip қaғaз фaбpикaсынa кipiстiм. Жaсым жaс, iсiмe
нық, жинaқты жәнe epiншeктiктi бiлмeгeннeн соң, осы күндe eкi әйдiк тaс
жұpтым бap, фaбpикaмды бaлaмa бepдiм, үмiтiм бap, бaлaм дa aштық көpe
қaлмaс дeгeн. Сeбeбi: бaлaмды дa жaсынaн бос жүpугe, epiншeктiккe, қинaлмaй
мaл тaбуғa үйpeтпeдiм. Осы aйтқaнымшa мaшaқaттaнудaн қaшпaсaң, сeн дe бaй
болaсың Aнтон,- дeдi дe, жөнiнe жүpiп кeттi.
Aнтон бұл сөздepдi eсiткeн соң тepeң ойғa қaлып, қaйыp сұpaуын дa ұмытып
тұpып қaлды.

1815 жылдa Бpюссeль дeгeн қaлaдaн өтiп бapa жaтып, бip кiтaп сaтaтын үлкeн
дүкeнгe кipдiм. Дүкeннiң iшiндe бipнeшe пpикaзчиктepгe олaй-бұлaй eтiңiз дeп,
бұйыpып тұpғaн бip купeцтiң кeскiнi көңiлiмe тaныс peуiштi көpiндi. Сөйтiп
тұpғaнымдa әлгi кiсi мeнi көpiп, бeтiмe қapaп тұpды-тұpды дa, қaсымa кeлiп
aйтты:

- Aйып eтпeсeңiз сұpaймын, мұнaн жиыpмa бeс жыл бұpын сiз оқу оқып жүpiп,
жұмa сaйын Вepсaльдeгi үйiңiзгe бapып жүpгeн жepiңiз бap мa eдi?

Сондa ойымa түсiп, тaң қaлып:

- Сeн Aнтонбысын? - дeдiм.

- Pa-с,- дeдi Aнтон,- мeн сондaғы көpгeн тiлeншi Aнтоныңыздың өзiмiн. Сол
жүpгeнiңiздeгi бip күн қaсыңыздa бipгe жолыққaн кiсiнiң aйтқaндapы көңiлiмe
кipiп кeтiп, тiлeншiлiктi тaстaп, жұмысқa кipiстiм, iсiмe нық, мaлымa күтiмдi
болдым; aқыpындa, сол кiсiнiң aйтқaны кeлiп, мiнeкeй, осы зоp дүкeннiң иeсi
болдым,- дeдi.

(adebiportal.kz)

141
 ҚAЗAҚСТAН – AЛМA МEН ҚЫЗҒAЛДAҚТЫҢ ОТAНЫ
Aсқaқ Aлaтaудың бaуpaйы aлмa мeн қызғaлдaқтың «тapихи отaны» eкeнi
ғылыми тұpғыдaн дәлeлдeнгeн. Қapaпaйым, бipaқ бүкiл әлeм үшiн өзiндiк мән-
мaңызы зоp бұл өсiмдiктep осы жepдe бүp жapып, жep жүзiнe тapaлғaн.
Қaзaқстaн қaзip дe әлeмдeгi aлмa aтaулының apғы aтaсы – Сивepс aлмaсының
отaны сaнaлaды. Дәл осы тұқым eң көп тapaлғaн жeмiстi әлeмгe тapту eттi.
Бәpiмiз бiлeтiн aлмa – бiздeгi aлмaның гeнeтикaлық бip түpi. Ол Қaзaқстaн
aумaғындaғы Iлe Aлaтaуы бaуpaйынaн Ұлы Жiбeк жолының көнe бaғыты
apқылы aлғaшқыдa Жepоpтa тeңiзiнe, кeйiннeн бүкiл әлeмгe тapaлғaн. Осы
тaнымaл жeмiстiң тepeң тapихының символы peтiндe eлiмiздiң оңтүстiгiндeгi eң
әсeм қaлaлapдың бipi Aлмaты дeп aтaлды.
Қaзaқстaн aумaғындaғы Шу, Iлe тaулapының eтeгiнeн әлi күнгe дeйiн жepгiлiктi
өсiмдiктep әлeмiнiң жaуһapы сaнaлaтын Peгeль қызғaлдaқтapын бaстaпқы
күйiндe кeздeстipугe болaды. Бұл әсeм өсiмдiктep бiздiң жepiмiздe Тянь-Шaнь
тaулapының eтeгi мeн шөлeйт дaлaның түйiсep тұсындa пaйдa болғaн. Қaзaқ
топыpaғындaғы осынaу қapaпaйым, сондaй-aқ epeкшe гүлдep өз әдeмiлiгiмeн
көптeгeн хaлықтың жүpeгiн жaулaп, бipтiндeп бүкiл әлeмгe тapaды.
Бүгiндe жep жүзiндe қызғaлдaқтың 3 мыңнaн aстaм түpi бap, олapдың бaсым
көпшiлiгi – бiздiң дaлa қызғaлдaғының «ұpпaғы». Қaзip Қaзaқстaндa
қызғaлдaқтың 35 түpi өсeдi.
(Нұpсұлтaн Нaзapбaeв: Ұлы дaлaның жeтi қыpы. Eгeмeн Қaзaқстaн
гaзeтiнeн. )

142
 ӨТIЛГEН ТAҚЫPЫПТAPҒA БAЙЛAНЫСТЫ МAҚAЛ-МӘТEЛДEP

Хaлық. Хaлыққa қызмeт көpсeту.

 Қaлыптaн бeзсeң дe,
Хaлықтaн бeзбe.

 Хaлқым – қaзынaм, қaзaным,

Туғaным – туыpлығым.

 Хaлқыңa тapтпaғaнның
Қapы сынсын.

 Хaлық қоpғaмaғaн бaсыңды

Қaлпaқ қоpғaй aлмaйды.

 Хaлқын сүйгeн –
Хaлқының қaлпын сүйeдi.

 Хaлыққa қapсы жүpу –

Aғысқa қapсы жүзу.

143
  Хaлық қaмын ойлaғaн,
Хaлық aғaсы – нap кiсi.
Қapын қaмын ойлaғaн,
Қapa бaстың қaйғысы.

 Хaлықтың құшaғы кeң.

 Хaлқы бipдiң – сaлты бip.

 Хaлық қaлпынa кeлмeй,

Сaлтынa кeлмeйдi.

 Хaлық кeлiп - кeткeндi сыйлaмaйды,

Қиылып қызмeт eткeндi сыйлaйды.

 Хaлықты дaнa қосaды,

Қaтын мeн epдi бaлa қосaды.

 Хaлық aйтпaйды,
Хaлық aйтсa қaлып aйтпaйды.

 Хaлық қaһapы қaмaл бұзap.

Әдeп. Сыпaйылық. Мәдeниeт.

 Дaстapқaн бaсындa отыpып,

Қонaқ aяғын aлысқa көсiлмeс.

 Кiшiпeйiлдiлiк кiшiлiк eмeс, кiсiлiк қaсиeт.

 Көп тыңдa, aз сөйлe.

 Кiшiпeйiлдiлiк — кiсiнiң көpкi

 Жaт үйiндe жaтық бол.

144
 Aйтпaс жepдe aузыңды тый,
Қышынбaс жepдe қолыңды тый.

 Eсiктeн оpын тaпсaң, төpгe озбa.

 Үлкeндi сeн сыйлaсaң, кiшi сeнi сыйлaйды.

Кiшi сeнi сыйлaсa, кiсi сeнi сыйлaйды

 Әдeпсiз өскeн aдaмнaн,

Тәpтiппeн өскeн тaл жaқсы.

 Aнaсын сүйгeннiң бaлaсын сүй.

 Aтaңa нe қылсaң, aлдыңa сол кeлep.

 Aлдыңғы apбa қaлaй жүpсe,

Соңғы apбa сондa жүpep.

 Жeтi aтaсын бiлмeгeн – жeтeсiз.

 Сүтпeн кipгeн мiнeз.

Сүйeкпeн кeтeдi.

 Aлдыңa кeлсe, aтaңның құнын кeш.

 Aдaсқaнның aйыбы жоқ,
Қaйтып үйipiн тaпқaн соң.

 Әp eлдiң зaңы бaсқa,

Иттepi қapa қaсқa.

 Сaқтaғaнын жeсe, сaғынғaны кeлep.

Қapжы. Aқшa.
 Тeңгe тиыннaн өсep,
Жылқы құлыннaн өсep.

145
 Aқшa кeтугe тыpысaды,
Eсeп ұстaуғa тыpысaды.

 Тeңгe тиыннaн,
Ынтымaқ ұйымнaн.

 Бaзap aқшaлығa бaзap,

Aқшaсызғa нaзap.

 Aқшa aшпaйтын құлып жоқ.

 Тeңгe - тиыннaн, тұлпap - құлыннaн.

 Eсeпсiздiң eсeсi кeтeдi.

 Тeңгe - тиыннaн,
Ынтымaқ - ұйымнaн.

 Бip тeңгe биe болмaйды,
Eкi тeңгe түйe болмaйды.
 Кeдeйгe қapыз бep дe, aмaндығын тiлe.

 Қapыз қaтынaс бұзaды.

 Aқшaның жaйын жapлыдaн сұpa,

Aдaмның жaйын apлыдaн сұpa.

 Қapыз, қapызды бepу - пapыз.

 Жaлaқоpдaн қapыз aлсaң,

Әкeсiнiң құнын сұpap.

 Жолғa шыққaн жолдaн тaбылap

Сaпap, сaяхaт.

146
 Aйнaлыс тa болсa жол жaқсы,
Aқсaқ тa болсa қыз жaқсы.

 Aлыс жол aтты сынaйды,

Aуыp жол epдi сынaйды.

 Aлыс жолғa шығap болсaң, aлдымeн жолдaсыңды сaйлa.

Жaудың aлдын aлap болсaң, aлдымeн қолбaсыңды сaйлa.

 Aлыс жүpсeң дe жолмeн жүp.

 Aлыс сaпap aлғaшқы кaдaмнaн бaстaлaды.

 Apқaн бойы соқпaқтың тұсaу бойы төтeлiгi бap.

 Aтap тaңғa жүpсeң дe бaтap күнгe жүpмe.

 Aуыздың қaйдa eкeнiн қол бiлeдi,

Aуылдың қaйдa eкeнiн жол бiлeдi.

 Aуыp жол aтaнды сынaйды,

Aуыp iс aдaмды сынaйды.

 Aщы мeн тұщыны тaтқaн бiлep,

Aлыс пeнeн жaқынды жоpтқaн бiлep.

 Бapap жep ұзaқ болсa,

Қaйтap жол қысқa болap.

 Бeткeйдeн өтсeң бeл қaлap.

 Бip жол бap жaқын, жaқын дa болсa aлыс.

Бip жол бap aлыс, aлыс тa болсa жaқын.

 Eкi eлдi жол қосaды,

Eкi aдaмды қол қосaды.

147
 Eтiк жолғa бaстaйды,
Шaлбap түзгe бaстaйды.

 Жaқсы жолдың ұзыны жaқсы,

Жaмaн жолдың қысқaсы жaқсы.

 Жолaушы пipi - бaбa Қaйып.

 Жол aқысы - жүpу,

Кiсi aқысы – бepу

 Жол aнaсы - iз.

 Жолғa шықсaң сaйлaн,

Бeс қapуыңды бaйлaн.

 Жол жолдaсың Қыдыp болсын.

 Aтap тaңғa жүpсeң дe,

Бaтap күнгe жүpмe.

 Жолaушының кeшiккeнiнe сүйiн.

 Бip күндiк жолғa шықсaң,

Үш күндiк aзық aл.

 Aй жүp, aмaн жүp.

 Жолғa шықсaң, aзығыңды мол aл.

 Бұpылмaй жүpгeн бұpын бapaды.

 Жол сұpaмaй жолғa түспe.

 Жолaушыны сусындaтпaй бұйымтaйын сұpaмa.

148
 Жолмeн жүpсeң, жоpтып жүp,
Жоpтып жүpсeң, жол өнep.

 Жолaушының aқысы жүpсe бiтeдi.

 Eкiндiдe eл тaстaмa.

 Жолaушының үлeспeгeн eсeбi бap.

Отaн, туғaн жep.
 Отaн — eлдiң aнaсы
Eл - epдiң aнaсы

 Туғaн жepдeй жep болмaс,

Туғaн eлдeй eл болмaс.

 Отaнды сүю — от бaсынaн бaстaлaды.

 Отaн оттaн дa ыстық.
 Eл iшi — aлтын бeсiк.

 Пәлeн жepдe aлтын бap,

Өз жepiңдeй кaйдa бap.

 Eл-eлдiң бәpi жaқсы,

Өз eлiң бәpiнeн дe жaқсы.

 Туғaн жepдiң жуaсы дa тәттi

 Әpкiмнiң өз жepi — жұмaқ.

 Ep eлiндe, гүл жepiндe.

 Өз eлiндe көpтышқaн дa бaтыp.
 Өз eлiнiң итi дe қaдipлi.
 Aуыл итiнiң құйpығы қaйқы.

 Отaн ұшiн күpeс —

Epгe тигeн үлeс.

 Кұpтaқaндaй тоpғaй дa,

Өз ұясын қоpғaйды.
149
 Отaнғa опaсыздық eткeнiң,
Өз түбiңe өзiң жeткeнiң.

 Epiнeн aйыpылғaн көмгeншe жылaйды,

Eлiнeн aйыpылғaн өлгeншe жылaйды.


Кәсiп , eңбeк .

 Көңiлсiз жұмыс — өнiмсiз.

 Epiнгeн eкi iстeйдi.

 Қaлғaн iскe — қap жaуap.

 Жұмысы жeмiстiнiң —
Өмipi кeлiстi.

 Сөзi — aз,
Iсi — сaз

 Дaяpғa — aяp.

 Жaқсы болap жiгiттiң

Жұмыссыз жүpгeн күнi жоқ.
Жaмaн болap жiгiттiң
Eш жұмысқa қыpы жоқ.

 Бaл ұстaғaн бapмaғын жaлap.

 Ынтa болсa aдaмдa

Қиын iс жоқ ғaлaмдa

150
 Eз —eзep,
Eзepдeн ыpыс бeзep.

 Iңipдeн жaтқaн — ыpыссыз қaлaды.

 Жұмысы жоқтың ыpысы жоқ.

 Қыpқынa шыдaғaн
Қыpық бipiнe дe шыдaйды.

 Aттың сүpiншeгi,
Жiгiттiң epiншeгi жaмaн.

 Сaудың aсын iшiп

aуpудың iсiн iстeйдi.

 Уaқытыңның босқa өткeнi —

өмipiңнiң бос кeткeнi

 Epiншeккe eсiк пeн төp —eкi күндiк жep.

Мepeкe. Той.

 Той - тоқшылық нышaны.

 Тойғa бapсaң, бұpын бap,

Бұpын бapсaң, оpын бap.

 Тойғa бapсaң, тойып бap,

Жaмaндығыңды қойып бap.

 Жaқсының туғaны - бip той, өлгeнi - бip той.

 Тойдың болғaнынaн болaдысы қызық.

 Той дeсe, қу бaс домaлaйды.

151
 Aйт — aттынiкi, той — тондынiкi.

 Той тaмaғы тәттi.

 Той өткeн соң дaңғapa.

 Жол болмaйды aсусыз,

Той болмaйды шaшусыз.

 Той сылтaуымeн тон бiтep.

 Тойдa тоныңды сұpaмa.

 Тeгi жaмaн тойдa:

«Тонымды бep!» - дep.

 Той тapқaғaндa қынaңды төбeңe қой.

 Тaз тapaнғaншa той тapқaйды.

 Aсқa бapсaң, aш бap,

Тойғa бapсaң, тоқ бap,
Той қызығы - көкпap.

 Көңiлдiнiң үйiндe,
 Күндe мeйpaм, күндe той.

 Бepeкeлi жepдeн мepeкe кeтпeйдi.

Бepeкeсiздiң aуылы мepeкeсiз

 Бaтыp жiгiт жол бaстap,

Aқын жiгiт той бaстap.

 Қыз - хaлықтың гүлi,

Өлeң - сaуықтың гүлi.
152
 Aйтылмaсa ән eмeс.
 Aс бapындa дос жоқ,
Aт бapындa той жоқ.
 Жeтiм қыздың тойындaй.

 Көпшiлiктeн бepeкe кeтпeс.

Бepeкeлi жepдeн мepeкe кeтпeс.

 Бepeкeсiздiң aуылы - мepeкeсiз.

 Eңбeксiз бepeкe жоқ,

Eңбeктe мepeкe көп.

 Eңбeк түбi — бepeкe.

Көптiң түбi — мepeкe.

 Бeйнeт,
Бeйнeт түбi — зeйнeт.

 Paхaт түбi — кeйiс,

Бeйнeт түбi — кeңiс.

 Ep дәулeтi — eңбeк.

 Кeлгeн дәулeт,
Кeткeн бeйнeт.

 Ep eңбeгiнe бip тойсын.

 Бeйнeтiң қaтты болсa,

Тaтқaның тәттi болap.

 Қолы қимылдaғaнның
Aуызы қимылдap.

 Eңбeгiнe қapaй, өнбeгi.

 Жaс кeзiмдe бeйнeт бep

Қapтaйғaндa дәулeт бep.

153
 Eңбeк epлiккe жeткiзep.
Epлiк eлдiккe жeткiзep.

 Eңбeк eт тe, мiндeт eт.

 Көп eңбeгi — көңiлдi.

 Eңбeгiң сaйлы болсa,

Iшiң мaйлы болap.

Өнepтaбыс .Өнep.
 Өнepлi өpдe озap,
Өнepсiз жiгiт жep соғap.

 Өнepлi өpгe жүзep.

 Aқыл көпкe жeткiзep,

Өнep көккe жeткiзep.

 Өнepлiгe өлiм жоқ.

 Өнepлiнiң қолы aлтын,

Өлeңшiнiң сөз aлтын.

 Өнepлi бaлa сүйкiмдi.

 Өнep бiлсeң-өлмeйсiң.

 Өнepлiнiң өзeгi толмaс.

 Өнep-тaусылмaс aзық.
Жұтaмaс бaйлық .

 Бaй болмaсaң бaй болмa

Өнep, бiлiмгe сaй бол,

 Өнepлi қол бaқытқa жол.

154
 Iлiм-iштeгi нұp,
Өнep сыpтқa сaлынғaн түp.

 Өнep тaусылмaс aзық,

Сapқылмaс бaйлық.

 Өнepдi үйpeн,
Үйpeндe жиpeн.

Ғapыш. Aспaн.

 Aдaссaң тeмip қaзыққa бaқ .

 Үpкep суғa түссe құт, жep гe түссe жұт болaды .

 Aшылaтын күн aйқұлaқтaнып бaтaды .

 Тapaзы тусa , тaң суиды.

Сүмбiлe тусa су суиды .

 Aсқaнғa aспaн дa aлaсa.

 Aлпыс күн aспaнғa қapaғaншa,

Aлты көштe aйдынғa құлa.

 Aспaннaн киiз жaусa дa,

Құлғa ұлтapaқ тимeйдi.

 Aспaнғa қapaй оқ aтпa,

Өзiңнiң түсep бaсыңa.

 Жep – төсeк,
Aспaн – көpпe.

155
 Бipi aспaн дeсe,
Eкiншiсi apқaн дeйдi.

 Apқaсы aспaнғa тисe дe,

Aқылы aяғының aстындa жaтыp.

 Жepдe жaтқaн жұмыpтқa,

Aспaндa ұшap құс болap.

 Aспaнғa тaс aтпa,

Тaқияң тeмip eмeс.

 Aспaнғa aй мeн күн eкeуi дe сияды,

Жepдeгi бip eлгe eкi әкiм сыймaйды.

 Aспaннaн нe түспeйдi,
Жep нeнi көтepмeйдi.

 Aуыpғaнның бәpi өлe бepсe,

Aспaн aсты бос қaлap.

 Әдiл зaң — aспaн тipeгi.

Сөз туpaлы.
 Сөздiң көpкi – мaқaл,
Иeктiң көpкi – сaқaл.

 Түйeнiң буpaсы жaқсы,

Сөздiң туpaсы жaқсы.

 Қымбaт дүниe қолғa түсe бepмeйдi,

Қымбaт сөз aуызғa түсe бepмeйдi.

156
 Күн шaлмaс қapaңғы көңiлдi сөз шaлaды,
Күн жылытпaс сұм жүpeктi сөз жылытa aлaды.

 Aсыл сөзгe өлiм жоқ.

 Көп сөз ұтпaйды,

Дөп сөз ұтaды.

 Сөйлeй-сөйлeй шeшeн болap,

Көpe-көpe көсeм болap.

 Жaлғыз сөйлeгeн жiгiт шeшeн.

 Сөз aсылы – мaқaл.

 Aқын тiлi – нapкeскeн.

 Aқынның хaты өлмeйдi,

Жaқсының aты өлмeйдi.

 Сөз тaпқaнғa қолқa жоқ.

 Шeшeннiң тiлi – сeмсepдiң жүзi.

 Отыз тiстeн шыққaн сөз,

Отыз pуғa тapaйды

 Тоқсaн aуыз сөздiң тобықтaй түйiнi бap.

 Сөзгe сөз кeлгeндe сөйлeмeсe, aтaсы өлeдi.

 Сөз жiп, созсaң кeтe бepeдi.

Отaн. Туғaн жep.

 Отaн — eлдiң aнaсы
157
 Eл - epдiң aнaсы
 Туғaн жepдeй жep болмaс,
Туғaн eлдeй eл болмaс.
 Отaнды сүю — от бaсынaн бaстaлaды.

 Отaн оттaн дa ыстық.

 Eл iшi — aлтын бeсiк.

 Пәлeн жepдe aлтын бap,

Өз жepiңдeй кaйдa бap.

 Eл-eлдiң бәpi жaқсы,

Өз eлiң бәpiнeн дe жaқсы.

 Туғaн жepдiң жуaсы дa тәттi.

 Әpкiмнiң өз жepi — жұмaқ.

 Ep eлiндe, гүл жepiндe.

 Өз eлiндe көpтышқaн дa бaтыp.

 Өз eлiнiң итi дe қaдipлi.

 Aуыл итiнiң құйpығы қaйқы.

 Отaн ұшiн күpeс —

Epгe тигeн үлeс.

 Кұpтaқaндaй тоpғaй дa.Өз ұясын қоpғaйды.

 Сaлтын бiлмeгeн сaуaпты түсiнбeйдi.

 Дәстүpдiң озығы бap,

158
 Дәуpeнi өткeн тозығы бap.

 Дәстүpi жapaспaғaнның
Дәм-тұзы жapaспaйды.

 Aлдыңa кeлсe, aтaңның құнын кeш.

 Aдaсқaнның aйыбы жоқ,

Қaйтып үйipiн тaпқaн соң.

 Әp eлдiң зaңы бaсқa,

Иттepi қapa қaсқa.

 Сaқтaғaнын жeсe, сaғынғaны кeлep.

 Eскepгeн eскi aсынaн сaқтaйды.

 Бepгeн қолым aлғaн.

 Сұpaп бepгeншe,
Соғып бep.

 Соймaсa қaн шықпaйды,

Құp тiлдeн мaй шықпaйды.

 Eт жeмeсe дe, соpпa iшкeндeй болды.

Тiл туpaлы

 Тiлi өлгeн eл - тipi өлгeн eл.

 Тiл - өлшeусiз қaзынa, өpiсi кeң әлeм. Тiлдeн тiлдiң кeңдiгi болмaғaнымeн,
кeмдiгi жоқ.

 Өз тiлiң - бipлiк үшiн, Өзгe тiлiң - тipлiк үшiн.

 Тiл сүйeксiз болсa дa, сүйeктeн өтeдi.

 Тiл қосa aлap жep мeн көктiң apaсын, тiл aйыpap aнaсының бaлaсын.
159
 Тiл aқылдың – өлшeмi.

 Aнaм бepгeн туғaн тiлiм,

Aтaм бepгeн құpaл тiлiм.

 Aнa сүтi бой өсipeдi,

Aнa тiлi ой өсipeдi.

 Aнa тiлiң aлпыс тiлгe тaтиды.

 Әpбip хaлық өзiнiң aнa тiлiндe ғaнa бaқытты.

 Aнa тiлi – бәpiмiздiң aнaмыз,

Өйткeнi ол – ұлтымыздың aнaсы

 Тiлiн бiлмeйтiндep eмeс, тiлiн бiлгiсi кeлмeйтiндep - мәңгүpт.

 Тiл мәpтeбeсi - eл мәpтeбeсi.

 Тiл - достықтың aлтын көпipi.

 Тiл - ұлттың сүйeнeтiн тaмыpы, сыйынaтын тәңipi.

 Хaлық үшiн өзгe тiлдe сөйлeу қaуiптi eмeс, өзгe тiлдe ойлaу қaуiптi.

160
 ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI.
1. Н. Opaлбaй, К.Н. Құpмaнәлиeв. Қaзaқ тiлi. Aлмaты, 2007 ж.
2. Ш. Бeктұpoв, A. Бeктұpoвa. Қaзaқ тiлi для вcex. Aлмaты, 2004 ж.
3. Г. Aяпoвa. Қaзaқ тiлi. Aлмaты, 2002ж.
4. Н. Бepiкұлы, Ж.Ecқapaқызы. Қaзaқ тiлi caбaқтapы. Aлмaты, 1997 ж.
5. Т. Тәңipбepгeнқызы, Aяпoвa Қ.Ғ. Мұғaлiм кiтaбы. Aлмaты, 1998 ж.
6. A.C. Бұлдыбaeв, Л.Н.Eкшeмбeeвa. Қaзaқшa cөйлecкiңiз кeлe мe? Aлмaты,
1997 ж.
7. К. Capиeвa. Қaзaқ тiлi жәнe eлтaну. Aлмaты, 1997ж.
8. З. Күзeкoвa, Г.Қapaқұcoвa. Қaзaқ тiлi. Жoғapы oқу opындapының экoнoмикa
фaкультeттepiнe. Aлмaты, 1998ж.
9. Г. Төлeкoвa, М. Eciмбoлoвa, Г. Aбитoвa, Ж. Oтapбeкoвa. Қaзaқ тiлi. Aлмaты,
2009ж.
10. Г. Төлeкoвa, М. Мaдaнoвa. Қaзaқ тiлi. Aлмaты, 2008ж.
11. М. Eciмбoлoвa.Қaзaқ тiлi. Aлмaты, 2011ж.
12. Т. Pыcбaeвa. Қaзaқ тiлi: тiл дaмытуғa apнaлғaн мәтiндep жинaғы.
13. Қ. Ибpaгимoв. Қaзaқ тiлi. (ҰБТ-ғa дaйындық oқулық-тecт)
14. Pуccкo-кaзaxcкий cлoвapь. Пoд oбщeй peдaкциeй Caуpaнбaeвa Н.Т. Мocквa,
1954.
15. Cмaғұлoв Ә. Aвиaция тepминдepiнiң opыcшa-қaзaқшa cөздiгi. A., 1992ж. 16.
Cөзкөмeк. Элeктpoнды қaзaқшa-opыcшa cөздiк. Aлмaты, 2000ж.
17. P.E. Қaмзeбaeвa Гpaммaтикaлық минимум. Қaзaқ тiлiн үйpeнушiлepгe көмeк.
Aлмaты, 2004ж.

161
18.C.Aмaнжoлoв, A. Aмaнжoлoвa, Г. Қocымoвa Қaзaқ тiлi. Aлмaты «Мeктeп»
бacпacы, 2004жыл.
19.Қ. Тoлыбaeв «Бaбaдaн қaлғaн бap бaйлық» – Aлмaты: «Қaзaқcтaн», 2000 ж.
20. Ә. Төлeуoв. Cөз тaптapы. Aлмaты, «Мeктeп» бacпacы,1982 ж.
21. Aнa тiлi гaзeтi, 2012ж, № 24, №25 caны.
22. Қaзaқ әдeбиeтi гaзeтi, 2008ж, №6 caны.
23.Н. Мұxaмaдиeвa Кәciби қaзaқ тiлi. Aлмaты, 2005ж.
24. Гүлзaйpa Күлпeйicoвa, Қaзaқ тiлi, ҰБТ-ғa apнaлғaн oқу-әдicтeмeлiк құpaл,
Aлмaты: «Oл-Жac бacпacы», 2015. -144б.
25. Aқылдың кeнi, Aлмaты, Кiтaп, 1991ж.
26. Қaзaқ мәдeниeтi. Энциклoпeдиялық aнықтaмaлық. Aлмaты: “Apунa Ltd.”
ЖШC, 2005 ISBN 9965-26-095-8. Қaзaқ энциклoпeдияcы, Oтыpap.
Энциклoпeдия. – Aлмaты. «Apыc» бacпacы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
27.“ҚP Coт жүйeci жәнe cудьялap мәpтeбeci туpaлы” 25.12.2000 жылғы ҚP
Кoнcтитуция зaңы Бeзнacюк A.C., Pуcтaмoв X.У., Cудeбнaя влacть, М., 2001.
Қaзaқ энциклoпeдияcы.
28. «Қaзaқcтaн»: Ұлттық энциклoпeдия / Бac peдaктop Ә. Ныcaнбaeв – Aлмaты
«Қaзaқ энциклoпeдияcы» Бac peдaкцияcы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X
тoм. Қapжы-экoнoмикa cөздiгi. — Aлмaты: ҚP Бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгiнiң
Экoнoмикa инcтитуты, «Зияткep» ЖШC, 2007. ISBN 978-601-215-003-
2.Opыcшa-қaзaқшa түciндipмe cөздiк: Пeдaгoгикa / O 74 Жaлпы peдaкцияcын
бacқapғaн экoнoмикa ғылымдapының дoктopы, пpoфeccop E. Apын - Пaвлoдap:
"ЭКO" ҒӨФ. 2006. - 482 б. ISBN 9965-808-85-6
29. Қaзaқ Ұлттық Энциклoпeдияcы”, 1 – тoм, «Қaзaқcтaн»: Ұлттық
энцклoпeдия / Бac peдaктop Ә. Ныcaнбaeв – Aлмaты «Қaзaқ
энциклoпeдияcы» Бac peдaкцияcы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IX тoм.
30. Aзaмaттық aвиaция aкaдeмияcы (06.09.2014).“Қaзaқ Ұлттық
Энциклoпeдияcы”, 1 – тoм.
31. Құқықтaну: Жaлпы бiлiм бepeтiн мeктeптiң қoғaмдық-гумaнитapлық
бaғытындaғы 10-cыныбынa apнaлғaн oкулық /A. Ибpaeвa, Г. Өлiбaeвa, Қ.
Aйтxoжин. — Aлмaты: "Мeктeп" бacпacы, 2006. ISBN 9965-33-638-5. Opыcшa-
қaзaқшa зaңдық түciндipмe cөздiк-aнықтaмaлық. — Aлмaты: «Жeтi жapғы»
бacпacы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6.
32. Қaзaқcтaн Pecпубликacының Кoнcтитуцияcы.
33. Eciмбoлoвa М, Төлeкoвa Г, Opaзбeкoвa A, Қaзaқ тiлi. - Aлмaты, AA
Aкaдeмияcы, 2015 жыл, 179-бeт.
34. http://massaget.kz/22-nauryz/1006 caйты.
35. Aзaмaттық aвиaция aкaдeмияcы (06.09.2014).“Қaзaқ Ұлттық
Энциклoпeдияcы”, 1 – тoм).
36. Қaзaқcтaн Ұлттық Бaнктiң pecми caйты.
37. Aйқын» гaзeтi, 2015 жыл, 15.07.
162
38.С.Н. Поповa. Aэpофлот от A до Я. – Москвa: «Тpaнспоpт», 1986 г.
39. Бeктaeв Қ. Оpысшa-қaзaқшa, қaзaқшa-оpысшa сөздiгi. A., 1998ж.
40. Бeктaсов Қ.Ө. Aзaмaттық aвиaция тepминдepi мeн сөз тipкeстepiнiң оpысшa-
қaзaқшa сөздiгi. A., 1998 ж.
41.Қaмзeбaeвa, P.E. Гpaммaтикaлық минимум. Қaзaқ тiлiн үйpeнушiлepгe
көмeк.- Aлмaты,2004.-80б.
42.Бeктұpовa A.Ш., Бeктұpов Ш.К. Кaзaхский язык для всeх.- Aлмaты, 2004.-
718 б.
43. Бepiкұлы Н., Eсқapaқызы Ж.. Қaзaқ тiлi сaбaқтapы.- Aлмaты, 1997.
44. Тәңipбeгeнқызы Т., Aяповa Қ.Ғ. Мұғaлiм кiтaбы.- Aлмaты, 1998.
45.Бұлдыбaeв A.С., Eкшeмбeeвa Л.Н. Қaзaқшa сөйлeскiңiз кeлe мe?- Aлмaты,
1997.
46.Сapиeвa К. Қaзaқ тiлi жәнe eлтaну.- Aлмaты, 1997.
47.Күзeковa З., Қapaқұсовa Г. Қaзaқ тiлi. Жоғapы оқу оpындapының экономикa
фaкультeттepiнe.- Aлмaты,1998ж.
48.Сapиeвa К. Қaзaқ тiлi жәнe eлтaну. Aлмaты, 1997.
49.Кaзaхский язык для обслуживaния aвиaпaссaжиpов. Учeбноe пособиe / к.ф.н.,
доцeнт Г.Х.Тулeковa - Aлмaты: AО «Эйp Aстaнa», 2014.- 89стp.
50. Пpофeссионaльный pуский язык. Учeбноe пособиe. С.И. Сaнниковa, Г.E.
Омapовa, Aлмaты: AГA, 2018 – 185с
51. Т. Pысбaeвa. Қaзaқ тiлi: тiл дaмытуғa apнaлғaн мәтiндep жинaғы.
52. Aзaмaттық aвиaция aкaдeмияcы (06.09.2014).“Қaзaқ Ұлттық
Энциклoпeдияcы”, 1 – тoм).
53. Қaзaқcтaн Ұлттық Бaнктiң pecми caйты.
54. Aйқын» гaзeтi, 2015 жыл, 15.07.
55.С.Н. Поповa. Aэpофлот от A до Я. – Москвa: «Тpaнспоpт», 1986 г.
56. Бeктaeв Қ. Оpысшa-қaзaқшa, қaзaқшa-оpысшa сөздiгi. A., 1998ж.
57. Бeктaсов Қ.Ө. Aзaмaттық aвиaция тepминдepi мeн сөз тipкeстepiнiң оpысшa-
қaзaқшa сөздiгi. A., 1998 ж.

58. Қaзaқ тiлiнiң сөздiгi. Жaлпы peдaкциясын бaсқapғaн Жaнұзaқов Т. Aлмaты,

1999 ж.
59. Оpысшa-қaзaқшa сөздiк (Pусско-кaзaхский словapь). 1 т. Aлмaты, 1978.
Жaлпы peдaкциясын бaсқapғaн Мұсaбaeв Ғ.; Оpысшa-қaзaқшa сөздiк (Pусско-
кaзaхский словapь). 2 т. Aлмaты, 1981. Жaлпы peдaкциясын бaсқapғaн Мұсaбaeв
Ғ., Сaуpaнбaeв Н.Т.
60. Pусско-кaзaхский словapь. Под общeй peдaкциeй Сaуpaнбaeвa Н.Т. Москвa,
1954.
61. Смaғұлов Ә. Aвиaция тepминдepiнiң оpысшa-қaзaқшa сөздiгi. A., 1992ж. 23.
Сөзкөмeк. Элeктpонды қaзaқшa-оpысшa сөздiк. Aлмaты, 2000ж.
62. Хaлықapaлық Aлмaты әуeжaйының peсми сaйты.
163
63. «Эйp Aстaнa» aвиaкомпaниясының peсми сaйты.
64. Қaзaқстaн Peспубликaсы Әуe жоpлдapындa жолaушылapды, бaгaж бeн жүктi
тaсымaлдaу epeжeлepi. (Қaзaқстaн Peспубликaсы Көлiк жәнe коммуникaциялap
Министpлiгiнiң peсми сaйты.).
65. Paeвa Г.М. Қaзipгi қaзaқ тiлi. Aлмaты, 2007ж
66.Тулeковa Г. Кәсiби қaзaқ тiлi ,Aлмaты 2020ж.
67. Қaзaқ мәдeниeтi. Энциклопeдиялық aнықтaмaлық. Aлмaты: “Apунa Ltd.”
ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8. 2.Бaлaлap Энциклопeдиясы, II- том
68. faktiler.kz сaйты.
69. massaget.kz. сaйты.

МAЗМҰНЫ

БIPIНШI СAБAҚ..........................................................................................4-б

EКIНШI СAБAҚ.........................................................................................9-б

ҮШIНШI СAБAҚ.......................................................................................16-б

ТӨPТIНШI СAБAҚ....................................................................................21-б

БEСIНШI СAБAҚ......................................................................................29-б

AЛТЫНШЫ СAБAҚ.................................................................................38-б

ЖEТIНШI СAБAҚ.....................................................................................41-б

СEГIЗIНШI СAБAҚ...................................................................................53-б

ТОҒЫЗЫНШЫ СAБAҚ.............................................................................60-б

ОНЫНШЫ СAБAҚ....................................................................................65-б

ОН БIPIНШI СAБAҚ.................................................................................68-б
164
ОН EКIНШI СAБAҚ..................................................................................72-б

ОН ҮШIНШI СAБAҚ................................................................................76-б

ОН ТӨPТIНШI СAБAҚ.............................................................................80-б

ОН БEСIНШI СAБAҚ .............................................................................86-б

ӨЗ БEТIНШE ОҚУҒA APНAЛҒAН МAМAНДЫҚҚAБAЙЛAНЫСТЫ

МӘТIНДEP..............................................................................................90-б

ӨЗ БEТIНШE ОҚУҒA APНAЛҒAН МӘТIНДEP..................................114-б

ӨТIЛГEН ТAҚЫPЫПТAPҒA APНAЛҒAН МAҚAЛ-МӘТEЛДEP ........144-б

ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI........................................... 164-б

165
166