1.

Quan niệm của nhà thơ về cội nguồn Đất Nước: (từ đầu đến “Đất Nước có từ ngày đó”)
* Cảm nhận chung:
- Đất nước là một cảm hứng lớn của thơ ca thời đại chống Mĩ. Với cảm xúc yêu mến, tự
hào, đất nước được tác giả khám phá, cảm nhận và suy ngẫm trong một cái nhìn toàn vẹn từ
nhiều bình diện: Thời gian lịch sử, không gian địa lý, chiều sâu văn hóa, phong tục, lối sống
và tâm hồn dân tộc. Từ đó làm nổi bật tư tưởng lớn: Đất nước của nhân dân, khơi dậy ý
thức trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với đất nước trong cuộc đấu tranh của dân tộc.
* Cảm nhận đoạn thơ:
- Câu thơ mở đầu là lời khẳng định tự nhiên, giản dị: “Khi ta lớn lên, Đất Nước đã có
rồi. Đất Nước có từ khi ta lớn lên”, từ khi ta chưa ra đời, xuyên suốt 4000 năm văn hiến.
Như vậy, Đất Nước tồn tại như một điều hiển nhiên. Nó có chiều sâu, cội nguồn cũng như
sự hình thành phát triển bao đời nay.
- Với Nguyễn Khoa Điềm, đất nước thật gần gũi, hiện diện trong những câu chuyện cổ tích
thường mở đầu bằng “ngày xửa ngày xưa” mà các bà mẹ vẫn hay kể cho con cháu nghe.
- Cụm từ “ngày xửa ngày xưa” thật quen thuộc với mỗi người Việt Nam. Mỗi câu chuyện
là một bài học đạo lý dạy ta “ở hiền gặp lành”, biết thiện biết ác, biết sống thủy chung.
-> Ý thơ không mới, nhưng cách nói cách thể hiện có nhiều điểm mới, vừa quen vừa
lạ.
Tác giả không dùng những từ ngữ, hình ảnh mỹ lệ mang tính biểu tượng thể hiện đất
nước mà dùng cách nói giản dị, tự nhiên, dễ hiểu, dễ thấm vào lòng người. Tác giả
giúp ta hiểu đất nước có từ nền văn hóa dân gian, cha ông ta để lại.
- Tác giả cảm nhận đất nước gắn với phong tục tập quán, hình thành nên bản sắc văn hóa
riêng của dân tộc.:
Đất nước bắt đầu với miếng trầu, bây giờ bà ăn
- “Miếng trầu bà ăn” là miếng trầu tình nghĩa trong “Sự tích trầu cau” khiến ta rưng nước
mắt về tình cảm vợ chồng, về tình nghĩa anh em gắn bó. Từ đó, hình ảnh trầu cao trở thành
thứ không thể thiếu được trong lễ cưới, trở thành “Miếng trầu là đầu câu chuyện” tượng
trưng cho tình nghĩa đằm thắm, thủy chung.
- Đất nước được cảm nhận qua truyền thống chống giặc ngoại xâm hào hùng của dân tộc:
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
+ Cây tre là biểu tượng của người Việt Nam, gắn với đời sống thường ngày và có lúc trở
thành vũ khí chống giặc. Thánh Gióng từng nhổ tre đánh giặc Ân, nhà văn Thép Mới cũng
từng nhận ra: “Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín”.
Tóc mẹ thì bới sau đầu
 + Đó là hình ảnh đặc thù của người phụ nữ Việt Nam, thùy mị, duyên dáng và thật đáng
yêu.
- Đất Nước được cảm nhận trong vẻ đẹp tình yêu của cha mẹ với lối sống nặng tình nghĩa
như gừng cay muối mặn:
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn.
+ Hình ảnh gợi nhớ đến câu thơ: “Tay bưng đĩa muối, chén gừng/ Gừng cay muối mặn xin
đừng quên nhau”. Dù cay đắng, gian nan nhưng cha mẹ vẫn đồng cam cộng khổ, chia ngọt
sẻ bùi để tình cảm thêm mặn nồng, tha thiết.
- Đất Nước còn gắn với cách gọi tên cái kèo, cái cột khi dân ta biết làm nhà để che mưa che
nắng, là quá trình lao động cần cù, vất vả của con người để mưu sinh:
Cái kèo cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
+ Thành ngữ “một nắng hai sương” và các động từ liên
tiếp “xay”, “giã”, “giần”, “sàng” gợi lên sự vất vả triền miên của người nông dân trên
đồng ruộng. Đất Nước gắn với nền văn minh lúa nước, lấy hạt gạo làm gia bảo, gắn liền với
quá trình lao động vất vả để có được hạt gạo, để sinh tồn. Ý thơ thật sâu sắc.
- Cấu trúc câu thơ: “Đất Nước đã có... , Đất Nước có... , Đất Nước bắt đầu... , Đất Nước
lớn lên... , Đất Nước có từ...” cho phép ta hình dung cả quá trình sinh ra, lớn lên và trưởng
thành của đất nước trong tâm thức con người Việt Nam bao thế hệ.
Đánh giá: Từ Đất Nước viết hoa diễn tả tình cảm thiêng liêng đối với Đất Nước. Giọng
thơ trữ tình, câu thơ dài ngắn đan xen thể hiện cảm xúc tự nhiên, phóng khoáng.
Ngôn ngữ giản dị, sử dụng sáng tạo các chất liệu từ văn học dân gian tạo chiều sâu cho
ý thơ. Đất Nước đối với Nguyễn Khoa Điềm là những gì bình thường, gần gũi nhất. Nó
có trong cổ tích, ca dao, gắn liền với nguồn mạch quê hương để làm nên một chân
dung trọn vẹn về Đất Nước: Thân thương mà hào hùng, vất vả mà thủy chung.
2. Khái niệm Đất Nước, mối quan hệ giữa Đất Nước với mỗi cá nhân (từ Đất là nơi anh
đến trường đến Làm nên Đất Nước muôn đời)
a. Khái niệm Đất Nước: (Từ Đất là nơi anh đến trường đến Cũng biết cúi đầu nhớ ngày
giỗ Tổ)
- Trong những năm tháng Mỹ ngụy còn chiếm đóng, các đô thị miền Nam chịu ảnh hưởng
nặng nề tư tưởng văn hóa nô dịch và phản động, việc nhận thức lại khái niệm Đất Nước và
bản chất của Đất Nước là vô cùng cần thiết.
- Nguyễn Khoa Điềm không giải thích một cách chung chung, trừu tượng mà dùng cách
phân tách rồi tổng hợp nhiều lần để cụ thể hóa khái niệm Đất Nước, để phát hiện ra Đất
Nước trong nhiều chiều, nhiều mặt: thời gian lịch sử đằng đẵng, không gian địa lý mênh
mông, phong tục tập quán muôn màu muôn vẻ:
Đất là nơi anh đến trường
...
Nước là nơi Rồng ở
- Mỗi câu thơ là một định nghĩa, một khám phá về Đất và Nước. Có những hình ảnh giản dị
đến bất ngờ khiến ta ngạc nhiên: “nơi ánh đến trường”, “nơi em tắm”, “nơi ta hò
hẹn”... Tác giả cảm nhận Đất Nước là kỉ niệm tuổi thơ, là tình yêu buổi ban đầu nồng nàn,
trong sáng, là nỗi nhớ sâu đậm trong lời ca dao nổi tiếng: “Khăn thương nhớ ai/Khăn rơi
xuống đất/Khăn thương nhớ ai/Khăn vắt lên vai/Khăn thương nhớ ai/Khăn chùi nước
mắt”.
- Khái niệm Đất Nước được nhận thức ở những tầng bậc mới cụ thể mà toàn diện, sâu sắc
thấm thía hơn bởi cách nói khép lại và mở ra, liên tưởng và hồi nhớ, thực tế và sách vở hòa
quyện.
- Không phải ngẫu nhiên mà nhà thơ nhắc đến huyền thoại “Con Rồng cháu Tiên”, “Lạc
Long Quân”, “Âu Cơ”. Đây là một sự suy ngẫm nghiêm túc, chân thành về cội nguồn của
dân tộc.
- Hai câu thơ:
Hằng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ
+ Hai chữ “cúi đầu” thể hiện niềm thành kính hướng về cội nguồn trong sự ngưỡng vọng.
+ Từ “Tổ” có nghĩa là cội nguồn, suy rộng ra là nòi giống dân tộc, đất nước, nói hẹp là gia
đình, dòng họ. Ở đây tác giả có cách nói mới giản dị mà sâu sắc lấy ý từ câu ca dao:
Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba
Tóm lại: Với cảm xúc nồng nàn, suy tư sâu lắng, với những hình ảnh cụ thể, tiêu biểu
trong văn học dân gian, Nguyễn Khoa Điềm đã giải thích khái niệm Đất Nước thật rõ
ràng dễ hiểu mà không kém phần hấp dẫn. Từ đó nhà thơ khẳng định: Đất Nước là sự
thống nhất giữa cái chung và cái riêng, giữa cộng đồng và cá nhân, giữa hiện thực và
huyền thoại... Mỗi người không thể không có trách nhiệm với Đất Nước.
b. Bàn về mối quan hệ giữa Đất Nước và cá nhân (Trong anh và em hôm nay... Đất
nước muôn đời)
Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
+ “Anh” là nhân vật trữ tình nhà thơ, “em” là nhân vật tác giả tạo ra để tâm tình, chính là
tuổi trẻ - đối tượng mà nhà thơ đang hướng tới.
+ Nguyễn Khoa Điềm nghĩ về Đất Nước sâu sắc và thấm thía trong cảm xúc ân nghĩa của
thế hệ sau với những lớp người đi trước. Chúng ta được thừa hưởng những giá trị vật chất
và tinh thần do cha ông để lại nên trong mỗi chúng ta “đều có một phần Đất Nước”. Bằng
cách lí giải này, nhà thơ giúp ta hiểu Đất Nước thật gần gũi, thân thiết ngay trong mỗi con
người chúng ta.
+ Nói như thế cũng là để khơi gợi ý thức trách nhiệm của mỗi người.
Khi hai đứa cầm tay
Đất Nước trong chúng ta hài hòa, nồng thắm
Khi chúng ta cầm tay mọi người
Đất Nước vẹn tròn to lớn
+ Hình ảnh “hai đứa cầm tay” gợi tả sự gắn bó thắm thiết của đôi lứa yêu nhau, là hình ảnh
tượng trưng cho hạnh phúc tuổi trẻ, hạnh phúc gia đình. Gia đình là tế bào của xã hội, là
một phần của Đất Nước. “Sự hài hoàm nồng thắm” ấy có tác dụng khắc sâu mối hòa hợp,
thân ái giữa cái riêng và cái chung, sự thống nhất giữa tình yêu đôi lứa và tình yêu Đất
Nước.
+ Với cách sử dụng các tính từ đi liền nhau: hài hòa nồng thắm, vẹn tròn to lớn trong kiểu
câu có cặp đối xứng về ngôn từ: “Khi... Đất Nước.../ Khi... Đất Nước...”, kết hợp với nghệ
thuật tăng tiến: từ hai đứa cầm tay đến “chúng ta cầm tay mọi người, từ Đất Nước... hài
hòa nồng thắm” đến “Đất Nước vẹn tròn, to lớn”, tác giả muốn gửi gắm đến người đọc
thông điệp: Đất Nước là sự thống nhất hài hòa giữa tình yêu đôi lứa với tình yêu Tổ quốc,
giữa cá nhân và cộng đồng. Sự gắn kết ấy làm nên sức mạnh để dân tộc vượt qua mọi thử
thách, chiến thắng mọi kẻ thù.
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang Đất Nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng
+ Các cụm từ “mang Đất Nước đi xa”, “những tháng ngày mơ mộng” phác họa hình ảnh
Đất Nước tươi đẹp, huy hoàng, phồn vinh, thịnh vượng ở tương lai. Đồng thời biểu thị một
niềm tin mãnh liệt vào tài, đức của thế hệ trẻ Việt Nam. Soi vào thực tế, ta thấy khát vọng
của nhà thơ đã thành hiện thực. Giữa những tháng ngày gian khổ hi sinh chống quân xâm
lược, tác giả vẫn vững niềm tin vào tương lai dân tộc. Điều đó giúp ta hiểu giá trị của niềm
tin, niềm lạc quan trong cuộc sống giúp con người đi tới thành công.
Em ơi Đất Nước là máu xương của mình
 Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hoa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất Nước muôn đời
+ Nghệ thuật liên tưởng, liệt kê “máu xương”, “gắn bó”, “san sẻ”, “hóa thân” kết hợp với
điệp ngữ “phải biết” và lời gọi ngọt ngào, trìu mến “Em ơi em” làm cho giọng điệu thơ
giàu chất chính luận, chất trí tuệ mà vẫn trữ tình tha thiết.
+ Các từ “gắn bó”, “san sẻ”, “hóa thân” có sức gợi rất lớn, khiến mỗi con người phải trăn
trở, suy ngẫm.
_ “Gắn bó” là biết đồng cam cộng khổ với nhân dân, không sợ khó, sợ khổ, dám đứng
về phía dân chống lại kẻ thù. Không chê nước nghèo, nước lạc hậu do chiến tranh liên
miên, dám vươn lên từ trong gian khó, cống hiến sức lực, tài năng, góp phần bảo vệ, xây
dựng Đất Nước đàng hoàng hơn, to đẹp hơn.
_ “San sẻ” là biết chia bùi sẻ ngọt, biết sống nghĩa tình Lá lành đùm lá rách, yêu thươn
giúp đỡ mọi người lúc khó khăn. Biết gánh vác trách nhiệm của một công dân với Đất
Nước.
_Từ “hóa thân” có nghĩa là biến đi rồi hiện lại thành một người hoặc một vật cụ thể
khác nào đó. Cụm từ “hóa thân cho dáng hình xứ sở” nói đến hi sinh của mỗi con người
làm nên hình hài, dáng vẻ, sự trường tồn vĩnh cửu của Đất Nước, ý nghĩa của từ này sâu sắc
hơn từ hi sinh. Ý thơ gợi nhớ bài thơ “Dáng đứng Việt Nam” của Lê Anh Xuân:
Anh chẳng để lại gì cho riêng anh trước lúc lên đường.
Chỉ để lại dáng đứng Việt Nam tạc vào thế kỉ
…
Từ dáng đứng của Anh giữa đường băng Tân Sơn Nhất
Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân
Tóm lại: Đoạn thơ là lời tự nhủ, tự khuyên mình của nhà thơ, cũng là lời căn dặn,
nhắn gửi thế hệ trẻ phải có trách nhiệm với Đất Nước, phải sống hết mình, sống cho ra
sống, sống để bảo vệ, tô điểm, làm đẹp cho Đất Nước muôn đời. Giọng thơ thủ thỉ tâm
tình bộc lộ một tình yêu quê hương đất nước cháy bỏng.
3. 3. Lí giải tư tưởng Đất Nước của nhân dân (phần còn lại)
Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
…
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta.
- Để chứng minh tư tưởng Đất Nước của nhân dân, nhà thơ đưa hàng loạt dẫn chứng bằng
hình ảnh, sự việc, con người, câu chuyện dân gian, di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng
cảnh trên khắp các miền đất nước, những tên làng, tên núi, tên sông... Tất cả đều có bàn tay,
máu xương của lớp lớp con người Việt Nam tạo dựng, giữ gìn và hi sinh cho sự trường tồn
của Đất Nước và dân tộc.
+ Các điệp từ “những”, “góp” nhấn mạnh vào số lượng nhiều người, nhiều đối tượng cùng
đóng
góp làm nên Đất Nước.
+ Những hình ảnh quen mà lạ: “núi Vọng Phu” xứ Lạng, “hòn Trống Mái” ở Thanh Hóa,
“gót ngựa Thánh Gióng” để lại ao đầm vùng Sóc Sơn, “chín mươi chín con voi dựng đất Tổ
Hùng Vương”, “con rồng nằm im góp dòng sông…” – sông Cửu Long ở miền Nam, “núi
Bút, non Nghiên” ở Quảng Nam, “con cóc, con gà quê hương góp cho Hạ Long thành
thắng cảnh”, “những người dân góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm” được
nhắc đến một cách tự nhiên, thú vị trong cảm xúc chân thành và suy tư sâu lắng của nhà thơ
nhằm khẳng định chân lí: Nhân dân chính là người làm ra Đất Nước, là chủ nhân đích thực
và muôn đời của Đất Nước.
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
…
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta...
- Các từ “ruộng, đồng, gò, bãi” chỉ Đất Nước, nơi nào cũng in dấu người xưa. “Dáng hình”
ông cha để lại cho cháu con phải chăng là dáng hiên ngang không khuất phục bất cứ kẻ thù
nào? “Ao ước” của ông cha phải chăng là ao ước về một cuộc sống yên bình, ấm no, hạnh
phúc? “Lối sống” ông cha phải chăng là lối sống cần cù, giản dị, khiêm tốn, thật thà, thủy
chung tình nghĩa...?
- Cảm xúc trào dâng khiến tác giả thốt lên thành lời khẳng định: “Và ở đâu...chẳng
mang...”, thành tiếng gọi: “Ôi Đất Nước...” để bày tỏ niềm tự hào, xúc động trước những
cuộc đời, những con người đã hóa thân cho Đất Nước.
Em ơi em
Hãy nhìn rất xa
...
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước
- Tiếng gọi tha thiết “Em ơi em” với lời khuyên “Hãy nhìn rất xa/ Vào bốn nghìn năm Đất
Nước” cho thấy tấm lòng và dụng ý nhà thơ muốn thức tỉnh tuổi trẻ bằng lịch sử bốn ngàn
năm hào hùng
của dân tộc.
Năm tháng nào cũng người người lớp lớp
 Con gái, con trai bằng tuổi chúng ta
Cần cù làm lụng
- Nhà thơ khích lệ tuổi trẻ bằng cách so sánh kín đáo: “Con gái, con trai bằng tuổi chúng ta/
Cần cù làm lụng…”. Hai từ láy đi liền nhau làm nổi bật phẩm chất “cần cù” và điều kiện
sống vất vả, lam lũ “làm lụng” của những lớp người đi trước.
- Hình ảnh “người con trai ra trận”, “người con gái trở về nuôi cái cùng con” và “giặc đến
nhà thì đàn bà cũng đánh” đã cụ thể những việc làm mang tính đặc trưng của mỗi giới. Tác
giả đặc biệt ngợi ca người phụ nữ Việt Nam “kiên cường, bất khuất, trung hậu, đảm đang”.
- Để thể hiện tư tưởng “Đất Nước của nhân dân”, tác giả không nêu tên hoặc nhắc lại những
chiến tích lẫy lừng của các anh hùng tên tuổi mà có dụng ý chứng minh bằng những anh
hùng vô danh:
Có biết bao người con gái, con trai
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước
+ “Họ” ở đây là “những người con gái con trai. Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa
tuổi”. Họ đều trẻ trung, tương lai phơi phới nhưng họ biết vì Đất Nước mà quên thân mình.
Họ sống giản dị mà hữu ích và chết thanh thản bởi họ biết chết cho lí tưởng của dân tộc.
+ Các cặp từ sóng đôi: “sống” và “chết”, “giản dị” và “bình tâm” tạo điểm nhấn ngợi ca
những con người hi sinh thầm lặng.
-> Đất Nước với các nhà thơ khác là của huyền thoại và anh hùng còn với Nguyễn
Khoa Điềm là của những anh hùng vô danh, của nhân dân. Bằng những cuộc đời thầm
lặng, vô danh, nhân dân đã tạo nên giá trị vĩ đại và trường cửu đó là Đất Nước.
Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng
…
Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái
Bằng nghệ thuật liệt kê, điệp đại từ “họ” và sử dụng nhiều động từ liên tiếp “giữ, truyền,
chuyền, truyền, gánh, đắp đập, be bờ”, nhà thơ muốn tôn vinh nhân dân và cụ thể hóa
những việc làm thiết thực, lớn lao của nhân dân, tạo nên giá trị vật chất và tinh thần để lại
cho con cháu muôn đời:
+ Từ buổi sơ khai của con người, “lửa” là một nhân tố quan trọng và cần thiết đưa loài
người vượt hẳn lên một giá trị khác, tách xa loài vật. Từ “lửa” ở đây hiểu theo cả nghĩa đen
lẫn nghĩa bóng: lửa duy trì sự sống và ngọn lửa văn hóa, truyền thống dân tộc.
+ Khi phát triển cây lúa nước, với người Á Đông nói chung, người Việt Nam nói riêng,
“lửa” và “lúa” là hai thứ tối cần thiết cho cuộc sống. Bởi vậy giữ gìn “lửa” và “lúa” là giữ
gìn sự sống còn của cộng đồng. Đó là cuộc chiến đấu sinh tử giữa con người và thiên nhiên.
Nguyễn Khoa Điềm trân trọng và biết ơn nhân dân.
+ Với tinh thần dân tộc cao cả, luôn khát vọng duy trì bản sắc dân tộc, cha ông ta mới
“truyền giọng nói, gánh theo tên xã tên làng trong mỗi chuyến di dân”. Nghĩa là giữ tiếng
nói của dân tộc mình, giữ bản sắc của làng quê, của đất nước để con cháu biết cội biết
nguồn. Nhân dân trong thời đại nào cũng vậy, lao động, chiến đấu, sống, chết giản dị, vô
danh. Đánh giặc xong lại trở về với mảnh vườn thửa ruộng, cần cù, lam lũ với con trâu, cái
cày. Nhân dân vĩ đại là ở đó. Nhân dân không chỉ làm nên lịch sử, nhân dân còn sáng tạo
văn hóa. Chính nhân dân làm ra Đất Nước, Đất Nước thuộc về nhân dân.
+ Câu thơ “Đất Nước của nhân dân. Đất Nước của ca dao thần thoại.” hai lần nhấn mạnh
chủ nhân của Đất Nước này là nhân dân vì “ca dao thân thoại” là do nhân dân sáng tạo nên.
“Đất nước của ca dao thần thoại” cũng chính là “Đất Nước của nhân dân”
* Khi nghĩ về truyền thống dân tộc, tác giả chọn ba câu để nói về ba phương diện quan
trọng nhất:
Tình yêu, tình nghĩa và tinh thần chống giặc:
+ Say đắm trong tình yêu: “Yêu em từ thuở trong nôi”
+ Quý trọng tình nghĩa: “Quý công cầm vàng những ngày lặn lội”.
+ Kiên trì, nhẫn nại, quyết liệt trong căm thù và chiến đấu:
Biết trồng tre đợi ngày thành gậy
Đi trả thù mà không sợ dài lâu
-> Những câu thơ lấy ý từ ca dao càng khẳng định rõ hơn tư tưởng Đất Nước nhân
dân vì ca dao nói riêng, văn học dân gian nói chung là sản phẩm do nhân dân sáng tạo,
là tâm hồn, tư tưởng, là trí tuệ, khát vọng, là lời ăn tiếng nói của nhân dân.
- Đoạn thơ cuối tiếp tục gợi bản sắc văn hóa dân tộc:
Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu
…
Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi
+ Hình ảnh những dòng sông đã đi vào thơ ca từ xưa đến nay. Khi làm nông nghiệp, cuộc
sống con người thường gắn với những dòng sông.
Ước gì sông rộng một gang
Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi (ca dao)
+ Sông đi vào tâm hồn nhân dân, là biểu tượng của nước Việt. Hơn nữa từ lâu, trong ý thức
dân gian, sông còn mang ý nghĩa của sự sống, của tình yêu thương và khát vọng. Đáng tiếc
ngày nay vì lợi nhuận, người ta đang đầu độc nhiều con sông. Nó nhắc nhở chúng ta phải có
trách nhiệm góp phần bảo vệ những dòng sông, trả lại cho dòng sông màu xanh thơ mộng,
nước ngọt trong lành.
+ Câu thơ cuối bài là cách diễn đạt hình tượng của thơ ca về sự đa dạng của các dòng chảy
văn hóa trên một đất nước. Nó làm cho nền văn hóa của ta trở nên vô cùng phong phú, đa
dạng: “Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi”
-> Chúng ta phải có nghĩa vụ và trách nhiệm giữ gìn sự phong phú, giàu có của nền
văn hóa dân tộc. Khi viết chương thơ Đất Nước (cũng như trường ca Mặt đường khát
vọng), mục đích của Nguyễn Khoa Điềm là để thức tỉnh tinh thần dân tộc của tuổi trẻ
ở các đô thị miền Nam trong những ngày ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu
nước, mong họ dứt khoát trong sự lựa chọn đứng về phía nhân dân, phía cách mạng.
Cho đến nay, tư tưởng ấy vẫn còn nguyên giá trị.