ფისკალური პოლიტიკა გვ.

201

3.1 საკითხები გვ.203-236

3.1.1 რას შეეხება ეს ყველაფერი? გვ. 203-224

3.1.2 გაკვეთილები ისტორიიდან გვ.225-236

3.2 თეორიები გვ. 236-281

3.2.1 მოთხოვნის ეფექტები: კეინზი და მისი კრიტიკა 236-257

3.2.2 სახელმწიფო ვალის მდგრადობა გვ. 258-274

3.2.3 მიწოდების ეფექტები და რეგულირება გვ. 275-281

3.3 პოლიტიკა გვ. 282-309

3.3.1 ფისკალური პოლიტიკის წესები და პრინციპები გვ. 283-293

3.3.2 ფისკალური პოლიტიკა ევროპის მონეტარულ კავშირში გვ. 293-307

3.3.3 დისკრეციული ფისკალური პოლიტიკა კრიზისის დროს გვ. 307-309

 ფისკალური პოლიტიკა

ფისკალური პოლიტიკის ცნება ძირითადად ეხება სტაბილიზაციის ფუნქციას და შეიძლება

განისაზღვროს, როგორც გადაწყვეტილებების ან წესების ერთობლიობა გადასახადებისა და
სახელმწიფო დანახარჯების შესახებ, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, რომ დაბალანსდეს:
▪ ეკონომიკური ციკლის რყევები;
▪ უმუშევრობა ახლოს იყოს წონასწორობის მაჩვენებელთან; და
▪ თავიდან იქნას აცილებული დეფლაციური ან ინფლაციური პროცესები. (Samuelson, 1948).

ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ფედერალური მთავრობა შეუსაბამო მაკროეკონომიკური

მოთამაშიდან იქცა ერთობლივი მოთხოვნის მთავარ სპონსორად.

2008 წლის შემდეგ ეკონომიკური და ფინანსური კრიზისის გამო მორიგი კითხვები გაჩნდა,
რადგან ფისკალურმა პოლიტიკამ ერთგვარი რეაბილიტაცია განიცადა, როგორც პოლიტიკური
რეაგირების მთავარმა საფუძველმა: რამდენად დიდი უნდა იყოს ფისკალური სტიმულირების
პაკეტები? ისინი უნდა დაეყრდნოს გადასახადების შემცირებას თუ დანახარჯების ზრდას?
რამდენი ხნის განმავლობაში უნდა იყოს შენარჩუნებული? რა არის ჩარევის შემცირების
სტრატეგია? როგორ ავამუშავოთ დროული და საკმაოდ დიდი ფისკალური ექსპანსია და
იმავდროულად შევინარჩუნოთ სახელმწიფო ვალის მდგრადობა? დღეს ეს კითხვები და მათზე
პასუხის გაცემა ფისკალური პოლიტიკის ქვემიზნებს წარმოადგენს.
 3.1 საკითხები. 3.1.1 რას შეეხება ეს ყველაფერი?
რა არის ბიუჯეტი?
სახელმწიფო ბიუჯეტი არის დოკუმენტი, რომელიც განსაზღვრავს შემოსავლებისა და დანახარჯების
წარმომავლობასა და მოცულობას დროის კონკრეტული მონაკვეთისათვის (ჩვეულებრივ, ერთი წელი). ბიუჯეტის
გეგმის მომზადება, მისი განხილვა და დამტკიცება შესაბამისი საკანონმდებლო ორგანოს მიერ არის ეკონომიკური
პოლიტიკის გადაწყვეტილების მიღების პროცესის მნიშვნელოვანი ნაწილები. ბიუჯეტის ორგანიზება,
პროცედურები და დროში განაწილება კი ქვეყნებს შორის განსხვავებულია. ტიპური თანმიმდევრობა
ასეთია:საერთო მაკროეკონომიკური სქემის განსაზღვრა, რაც წინ უძღვის მთავრობის სავარაუდო შემოსავლების
პროგნოზს; სექტორების მიხედვით დანახარჯების უმაღლესი დონის დასახვა; სამთავრობო დეპარტამენტების მიერ
თავიანთი საბიუჯეტო გეგმების მომზადება; მინისტრთა კაბინეტის განხილვები და მთლიანი
(კონსოლიდირებული) ბიუჯეტის წარმოდგენა; განხილვები და ხმის მიცემის პროცესი პარლამენტში. მთელ
პროცესს დაახლოებით ექვსი თვე სჭირდება.
დანახარჯის თითოეულ კატეგორიაში ხდება განცალკევება სავალდებულო და ნებაყოფლობითი
დანახარჯებისა.
სავალდებულო დანახარჯი გულისხმობს იმას, რომ მას არ სჭირდება კონგრესის მხრიდან დამტკიცება
(მაგალითად, ეს შეიძლება იყოს წარსულში დამტკიცებული კანონების საფუძველზე მიღებული უფლების შედეგი -
services votés - ფრანგული გამოთქმით საბაზისო სერვისები.)
ნებაყოფლობით დანახარჯებს კი სჭირდება ასიგნების კანონპროექტი.
ბევრ ქვეყანაში ფისკალური პოლიტიკა ტარდება საშუალო ვადიანი გეგმით, რომელიც აკონკრეტებს
დანახარჯების ყოველწლიურ ცვლილებას ან ადგენს ვალისა და დეფიციტის უმაღლეს დონეებს. მაგალითად,
ევროკავშირში ევრო ზონის ყველა წევრმა ქვეყანამ უნდა წარადგინოს სტაბილურობის პროგრამები*, რომლებიც
მოკლედ აღწერს ბიუჯეტის მთავარი კომპონენტების დაგეგმილ დინამიკას სამწლიანი პერიოდისათვის და მათ
შესაძლო ცვლილებებს ზრდის ალტერნატიულ სცენარებთან მიმართებაში.
ნებისმიერი საერთაშორისო ვალდებულებისგან დამოუკიდებლად, ზოგიერთმა ქვეყანამ შეიმუშავა შიდა,
მეტნაკლებად იძულებითი ფისკალური კანონები, 1970-იან წლებში გერმანიის, ხოლო 1990-იან წლებში
გაერთიანებული სამეფოს მიერ მიღებული საჯარო ფინანსების ოქროს წესი*, რომლის მიხედვითაც, ძირითადად,
მხოლოდ საინვესტიციო დანახარჯები შეიძლება დაფინანსდეს ვალის ან ობლიგაციების მეშვეობით. ეს წესი
დაცულია გერმანიის კონსტიტუციაში 2009 წლიდან, რათა მომხდარიყო ფედერალური დეფიციტის შეზღუდვა მშპ-
ს 0,35%-მდე 2016 წლის შემდგომ.
რეალურად, ორივე - მონეტარული და ფისკალური პოლიტიკა დაგვიანებით ახდენს გავლენას ეკონომიკურ
აქტივობაზე, თუმცა ორივე შემთხვევაში ამ შედეგის მიზეზები განსხვავებულია. მონეტარული პოლიტიკა
ეკონომიკაზე გავლენას გარკვეული დროის შემდეგ ახდენს, რადგან საოჯახო მეურნეობებისა და ფირმების
ვალდებულებების საპროცენტო განაკვეთები ჩვეულებრივ ფიქსირებულია, ასევე გრძელვადიანმა საპროცენტო
განაკვეთებმა შესაძლოა მოსალოდნელთან შედარებით, განსხვავებული დინამიკა გვაჩვენოს ან საბანკო სექტორმა
დააგვიანოს რეაგირება. ფისკალურ პოლიტიკას კი, პირიქით, დაუყოვნებელი გავლენა აქვს მოთხოვნაზე
სახელმწიფო მოხმარებისა და ინვესტირების გზით ან საოჯახო მეურნეობების დაბეგრილი შემოსავლების
მეშვეობით, მაგრამ ფისკალური გადაწყვეტილების მიღების პროცესი ბევრად უფრო დიდ დროს მოითხოვს, ვიდრე
მონეტარული, რადგანაც ის მოითხოვს მოლაპარაკებების რამდენიმე ეტაპს მთავრობასა და პარლამენტში.
 გაგრძელება...........

ფისკალური (ან საბიუჯეტო) ბალანსი არის განსხვავება შემოსავლებსა და დანახარჯებს შორის. ის

შეიძლება გამოთვლილი იყოს მთავრობის რომელიმე კონკრეტული სეგმენტისთვის (ცენტრალური
მთავრობა, სახელმწიფო ან/და ადგილობრივი უწყებები, სოციალური დაზღვევის უწყება) ან
მთლიანად მთავრობისთვის, რომელიც აერთიანებს მთავრობის ყველა ანგარიშს. ფისკალური
ბალანსის გაანგარიშება ასევე შესაძლებელია დანახარჯების გარკვეული კატეგორიების გამოკლების
გზით. მნიშვნელოვანია, რომ ძირითადი ბალანსი* გამორიცხავს სახელმწიფო ვალის საპროცენტო
გადასახდელებს .
ფისკალური (ან საბიუჯეტო) პროფიციტის შემთხვევაში ბიუჯეტის ბალანსი დადებითია და
ფისკალური (ან საბიუჯეტო) დეფიციტი გვაქვს, როდესაც ბალანსი უარყოფითია. პროფიციტის
გამოყენება შესაძლებელია სახელმწიფო ვალის შესამცირებლად ან ხდება ამ თანხის ინვესტირება.
ზოგიერთი ქვეყნის მთავრობამ ჩამოაყალიბა კაპიტალის სუვერენული ფონდები*, რომლებიც იძენენ
უცხოურ აქტივებს და რომელთა დაფინანსებაც ხდება ან საბიუჯეტო პროფიციტით ან
ცენტრალური ბანკიდან უცხოური სავალუტო რეზერვების ტრანსფერებით.
ამის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ სინგაპური (სინგაპურის სამთავრობო საინვესტიციო
კორპორაცია - GIC), აბუ დაბი (აბუ დაბის საინვესტიციო უწყება, ან ADIA) და ნორვეგია (სადაც
ნავთობიდან მიღებული შემოსავლის ინვესტირება ხდება ნორვეგიის მთავრობის საპენსიო
ფონდში).
მიუხედავად იმისა, რომ არსებობდა და არსებობს გარკვეული მისწრაფება
დეცენტრალიზაციისაკენ განვითარებულ და ასევე განვითარებად ქვეყანაში, ფისკალური
დეცენტრალიზაციის ან, ფისკალური ფედერალიზმის, დონე ჯერ კიდევ ცვალებადია ქვეყნებს
შორის.
მაგალითად, სახელმწიფო და ადგილობრივი დანახარჯების თანაფარდობა მთლიანად
სამთავრობო დანახარჯებთან მიმართებაში საბერძნეთის შემთხვევაში არის 5%, ხოლო კანადის
შემთხვევაში 70%.
 დეფიციტის დაფინანსება
აქტივების გაყიდვის ვარიანტის გამორიცხვით, დეფიციტები საჭიროებს დაფინანსებას, ან
ეროვნული/ცენტრალური ბანკიდან სესხების გზით, რაც ფულის შექმნას უტოლდება, ან სხვა სახელმწიფო ან
კერძო აგენტებისგან სესხების გზით (ღარიბი ქვეყნების შემთხვევაში გრანტების მიღებით), რაც მოიცავს
საერთაშორისო ორგანიზაციებსა და უცხო ქვეყნის მთავრობებს.
დეფიციტის მონეტიზაცია გულისხმობს ცენტრალური ბანკის მიერ მთავრობისათვის ოვერდრაფტისა და
სესხის შეთავაზებას, რაც ფულის მიწოდებას ზრდის. ეს პრაქტიკა მოდის მეფეების ქცევიდან, როდესაც
ისინი საკუთარი დანახარჯების დაფარვის მიზნით ბეჭდავდნენ ფულს და ოქროს მონეტებს წონას
აკლებდნენ მოტყუების მიზნით (სენიორაჟი - Seigniorage) და წარსულში მსგავს ქმედებებს აქტიურად
მიმართავდნენ, ძირითადად, ომების დასაფინანსებლად.
დეფიციტების დაფინანსებასა და ინფლაციას შორის არსებულმა კავშირმა გამოიწვია მთავრობის
შეზღუდვა ცენტრალური ბანკისგან სესხის აღების პროცესში. მაგალითად, სწორედ ამის გამო ევროზონის
ხაზინებს აკრძალული აქვთ დაფინანსების მოთხოვნა ევროპის ცენტრალური ბანკისგან ან ნებისმიერი
ეროვნული ცენტრალური ბანკისგან. ასეთი შეზღუდვები ახლა ფართოდ არის გავრცელებული.
შესაბამისად, სახელმწიფო დეფიციტი უნდა დაფინანსდეს სხვა გზებით დროის ადექვატურ პერიოდში.
ვალის (დეფიციტის) მონეტიზაციის საკითხი, როგორც წესი, მწვავე ფინანსური კრიზისის დროს
წამოიჭრება, რომელიც რეალურ ეკონომიკასაც გადაედება ხოლმე.
განვითარებულ ეკონომიკებში სახელმწიფო სესხი გულისხმობს ინვესტორებისათვის სასესხო ფასიანი
ქაღალდების მიყიდვას, რაც მათ ანიჭებთ უფლებას, დროის მოცემულ მონაკვეთში ფლობდნენ აქტივებს და
მიიღონ სასესხო კონტრაქტით გათვალისწინებული განაკვეთი. ბევრ მზარდ ეკონომიკაში, მთავრობები
სესხს იღებენ კომერციული ბანკებისგან და ისეთი საერთაშორისო ინსტიტუტებისგან, როგორებიც არის
მრავალმხრივი განვითარების ბანკები. დაგროვილი სესხები შეადგენს სახელმწიფო ვალს*, რომელიც
წარმოადგენს სახელმწიფო სექტორის ვალდებულებებს კერძო სექტორთან მიმართებით.
ეს უნდა გავმიჯნოთ საგარეო ვალისგან, რომელიც არის ყველა შიდა ეკონომიკური აგენტის
ვალდებულება დანარჩენ მსოფლიოსთან მიმართებაში. რა თქმა უნდა, ორივე კონცეფციას აქვს საერთო
კომპონენტი: არარეზიდენტი ინვესტორების მიერ ნაყიდი სამთავრობო ობლიგაციები, რომლებიც აშშ-ს
ხაზინის 50%-ზე მეტს და საფრანგეთისა და გერმანიის სამთავრობო ობლიგაციების 60%-ზე მეტს
წარმოადგენს, შედის როგორც სახელმწიფო, ასევე საგარეო ვალის ანგარიშგებაში.
 ფისკალური დისბალანსის გაზომვა
ფისკალური ბალანსის (პროფიციტი ან დეფიციტი) შესახებ შესაფერისი სტატისტიკის დამუშავება მოითხოვს
გადაწყვეტილებების მიღებას, როგორც ინსტიტუციური პერიმეტრის, ისე შემოსავლებისა და დანახარჯების
შესახებ. ასეთი გადაწყვეტილებები დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რა სახის ინფორმაციის მოძიება ხდება.
ცენტრალური თუ ეროვნული მთავრობა? ფისკალური ბალანსის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული კონცეფცია
ყურადღებას ამახვილებს ეროვნული მთავრობის ბალანსზე, რომელიც აერთიანებს ცენტრალურ(ფედერალურ)
მთავრობას, ადგილობრივ მთავრობებს და სოციალურ დაზღვევას. ეს არის თანმიმდევრული პერიმეტრი, რადგანაც
ის მოიცავს ყველა აგენტს, რომლის შემოსავალიც ძირითადად მიიღება გადასახადებიდან და სავალდებულო
შენატანებიდან, ამასთანავე შესაძლებელია დეცენტრალიზაციის სხვადასხვა დონეების მიღწევა.
ზოგადად, ფისკალური დისბალანსის დიდი ნაწილი, რომელიც ეროვნულ მთავრობაში იჩენს თავს, მოდის
ცენტრალური მთავრობიდან მხოლოდ განცალკევებულ მიდგომას შეუძლია პოტენციური პრობლემის გადაჭრა.
რამდენიმე ქვეყანაში, განსაკუთრებით აშშ-ში, ადგილობრივ ხელისუფლებას აქვს უფლება გაკოტრდნენ,
მთავრობის სხვადასხვა სეგმენტს შორის ფინანსური სოლიდარობის გარეშე: ეს არის აშშ-ს ფისკალური მოდელის
ერთ-ერთი დამახასიათებელი თვისება.
სრული (ფინანსური) თუ პირდაპირი დეფიციტი? სრული ფისკალური ბალანსი, რომელსაც ასევე ეწოდება წმინდა
სესხები* ან ფინანსური ბალანსი*, არის განსხვავება სახელმწიფო სექტორის დანახარჯებსა და შემოსავლებს შორის. ის
გამოხატავს მთავრობის მიერ სესხის აღების საჭიროებას. ფინანსური ბალანსი არ შეიცავს სახელმწიფო ვალზე
დახარჯული საპროცენტო განაკვეთის რაოდენობას. მაგალითად, ბელგიისა და იტალიის მთავრობებს უნდა
გადაეხადათ მშპ-ს 10%-ზე მეტი, როგორც სახელმწიფო ვალის საპროცენტო გადასახდელი 1990-იანი წლების
დასაწყისში. საპროცენტო გადასახადი დამოკიდებულია ვალის დონეზე და გრძელვადიან საპროცენტო
განაკვეთებზე, ორ ცვლადზე, რომლებიც მოკლევადიან პერიოდში არ არის მთავრობის ხელში. მთავრობისა და
პარლამენტის საგანგებო ფისკალური ქმედების უკეთესი ინდიკატორი არის ძირითადი ბალანსი, რომელიც
განისაზღვრება როგორც ფინანსური ბალანსი საპროცენტო გადასახდელების გარეშე:
ფინანსური ბალანსი (წმინდა სესხები) = ძირითადი ბალანსი - საპროცენტო გადასახდელები
განვითარებად ქვეყნებში სახელმწიფო ვალს ხშირად მოკლევადიანი ხანგრძლივობა აქვს და საპროცენტო
განაკვეთებიც, რომლებიც ასახავს სესხის აღებაში მთავრობის წარუმატებლობის მოლოდინს ბაზარზე, ძალიან
არასტაბილურია.
 გაგრძელება.....
რეალური (ფინანსური) ან ციკლურად რეგულირებული (სტრუქტურული) დეფიციტი.
ფისკალური ბალანსები იზრდება, როდესაც ეკონომიკური აქტივობა მაღალია და მცირდება
აქტივობის კლებასთან ერთად. ეს იმიტომ ხდება, რომ გადასახადების უმეტესობა ეკონომიკურ
აქტივობას შეესაბამება (მაგალითად, დღგ-ს შემოსავლები დამოკიდებულია საბოლოო
მოხმარებაზე) მაშინ, როდესაც სახელმწიფო დანახარჯების ზოგიერთი კომპონენტი (უმუშევრობის
კომპენსაცია) მცირდება ეკონომიკური ზრდის დროს. ფისკალური ბალანსების ამ სპონტანურ
ცვალებადობას - რომელსაც ჰქვია ავტომატური სტაბილიზატორები* - მასტაბილიზებელი ეფექტი
აქვს საოჯახო მეურნეობების ერთობლივ შემოსავალზე, რადგანაც გადახდილი გადასახადები,
სოციალური ტრანსფერები, ეკონომიკური ექსპანსიის დროს იზრდება, მაშინ, როდესაც
დაღმასვლის დროს საპირისპირო მოვლენას აქვს ადგილი, ყოველგვარი პოლიტიკური ცვლილების
გარეშე.
ფისკალურ პოლიტიკაში არსებული ცვლილებების ასახვისათვის გამოიყენება ციკლურად
რეგულირებული ბალანსი* (ე.წ. სტრუქტურული ბალანსი*), რომელიც ზომავს თუ როგორი
იქნებოდა ფინანსური ბალანსი, თუკი წარმოება მის პოტენციურ დონეს მიაღწევდა.
ციკლურად რეგულირებული ბალანსის ცვლილება ერთი პერიოდიდან მეორემდე არის
ფისკალური პოლიტიკის დისკრეციული* კომპონენტის საზომი, რადგანაც ავტომატური
სტაბილიზატორების მიერ გამოწვეული ცვლილებებისგან განსხვავებით, ის გამომდინარეობს
სამთავრობო გადაწყვეტილებიდან. ფინანსური ბალანსის ევოლუცია შედგება ციკლური
კომპონენტისგან, რომელიც თავისუფალია მთავრობის ნებისგან და დისკრეციული
კომპონენტისგან, რომელიც უტოლდება სტრუქტურული ბალანსის ცვლილებას. დისკრეციული
კომპონენტი გვაწვდის ფისკალური მდგომარეობის* საზომს, ე.ი. ფისკალური პოლიტიკის
ორიენტაციის საზომს.
ფინანსური ბალანსი(წმინდასესხები) = ციკლური ბალანსი + ციკლურად
რეგულირებული ბალანსი = ციკლური ბალანსი + სტრუქტურული ბალანსი
ფისკალური მდგომარეობის ეს საზომი არის ეკონომისტების მიერ გამოყენებული ძირითადი
საზომი პოლიტიკური დებატების გასაშუქებლად, განსაკუთრებით ევროკავშირში. ციკლურად
რეგულირებულ ბალანსში ერთი წლიდან მეორემდე ცვლილებების არსებობა მიანიშნებს
დისკრეციულ პოლიტიკურ ქმედებებზე, მაგრამ ხშირად ისინი არ ემთხვევა წინასწარ გაკეთებულ
გათვლებს, რომლებიც ეყრდნობა რეალურ გადაწყვეტილებებს გადასახადებისა და დანახარჯების
შესახებ - განსხვავება ხანდახან საკმაოდ დიდია. სტრუქტურული ბალანსის კონცეფცია
მნიშვნელოვანია პოლიტიკური გადაწყვეტილებებისათვის, მაგრამ წინასწარი გათვლები სულაც არ
არის იდეალურად სანდო მაჩვენებელი.
 გაგრძელება......

გამოყენებადი იქნებოდა დეფიციტის ორი შემადგენელი ნაწილის კომბინირება

(ფინანსური/პირდაპირი, ფინანსური/სტრუქტურული), რათა გამოვთვალოთ სტრუქტურული
ძირითადი ბალანსი*. იმის გამო, რომ სესხის პროცენტი არ არის ციკლური (რადგანაც მთავრობები
უმეტესწილად სესხს იღებენ ფიქსირებული საპროცენტო განაკვეთით), ფინანსური ბალანსი
შეიძლება შემდეგნაირად გამოვსახოთ:
ფინანსური ბალანსი (წმინდა ვალი) = ციკლური ძირითადი ბალანსი + სტრუქტურული ძირითადი
ბალანსი - სესხის პროცენტი
თუმცა, ფინანსური ბალანსის მსგავსად, პირდაპირი და სტრუქტურული ბალანსები მოიცავს
ბევრ არა განმეორებად, დიდი რაოდენობით ერთჯერად ფისკალურ ოპერაციებს, როგორიცაა
პრივატიზაციის პროცედურა. წელს წარმოადგინა ახალი ინდიკატორი, ძირითადი ფისკალური
ბალანსი*, რომელიც ზომავს ციკლურად რეგულირებულ ფისკალურ დეფიციტებს, რომლებიც
რეგულირებულია ერთჯერადი ოპერაციებისთვის. მსგავსად ეკონომიკური თანამშრომლობისა და
განვითარების ორგანიზაცია აქვეყნებს ძირითად პირდაპირ ფისკალურ ბალანსებს. ზემოთ
მოცემული კავშირი კი ასე გამოიხატება:
ფისკალური ბალანსი (წმინდა ვალი) = ციკლური ძირითადი ბალანსი + ერთჯერადი ოპერაციები
+ ძირითადი ქვებალანსი - ვალის პროცენტი

1998-2000 წლებში ფინანსური ბალანსის გაუმჯობესება არსებითად ციკლური იყო. 2007 წლიდან
დაწყებული, შეინიშნებოდა ფისკალური ბალანსების ციკლური გაუარესება, რისი მიზეზიც იყო
შემოსავლების კოლაფსი და, უფრო ნაკლები ზომით, დისკრეციული ფისკალური სტიმულაციის
პროგრამების ჩავარდნა.
 სახელმწიფო ვალი
კერძო კომპანიების მსგავსად, სახელმწიფო სექტორს არ უწევს ვალის მთლიანად დაფარვა, რადგანაც
მოსალოდნელია, რომ ამგვარი სუბიექტები არსებობას არ შეწყვეტენ. ვალის მთლიანი დაფარვა,
სიცოცხლის მანძილზე ჩვეულებრივ საოჯახო მეურნეობებს უწევთ, რადგან მათი ეკონომიკური აქტივობის
ხანგრძლივობა შეზღუდულია დროში, მათი არსებობის საშუალო დროით. თუმცა, თუკი ვალი იზრდება
სწრაფად, ინვესტორები, რომლებიც ყიდულობენ ფასიან ქაღალდებს, შეიძლება, აღელდნენ მთავრობის
სამომავლო უნარზე - ახალი დაფინანსების მოძიების თვალსაზრისით; შესაბამისად, სახელმწიფო
სექტორის გადახდისუნარიანობა შეიძლება ეჭვქვეშ აღმოჩნდეს.
ერთსა და იმავე ვალის დინამიკას შეიძლება არ ჰქონდეს ერთი და იგივე მნიშვნელობა, ეს
დამოკიდებულია იმაზე, თუ რისთვის გამოიყენება სესხის რესურსები. მაგალითად, ახალი
ინფრასტრუქტურის დაფინანსებამ შეიძლება არ გააუარესოს მთავრობის გრძელვადიანი
ფისკალური მდგომარეობა ორი მიზეზით. პირველი, დამატებითმა ინფრასტრუქტურამ შეიძლება
ხელი შეუწყოს მშპ-ს ზრდას და შესაბამისად გააკონტროლოს სამომავლო ვალის თანაფარდობა.
მეორე, სახელმწიფო ინფრასტრუქტურა არის აქტივი, რომლის გაყიდვაც შესაძლებელია
აუცილებლობის შემთხვევაში. ეს მეორე მიზეზი გვაწვდის სახელმწიფო ვალის შეფასების კიდევ
ერთ ხედვას: ის შეიძლება შევადაროთ სახელმწიფო აქტივებს. სახელმწიფო ვალის* გამოთვლებს
(ე.ი. განსხვავება საბაზრო ღირებულებით შეფასებულ მთლიან საჯარო ვალსა* დასაჯარო
აქტივების ღირებულებას შორის) რამდენიმე ქვეყნისათვის. არც არის გასაკვირი, რომ წმინდა
ვალის ფარდობა, ძირითადად, ბევრად ნაკლებია, ვიდრე მთლიანი სახელმწიფო ვალი. ხანდახან
მაჩვენებელი უარყოფითიც კია, რაც ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფო აქტივები აღემატება
სახელმწიფო ვალს. არსებობს რამდენიმე მიზეზი, რის გამოც მთავრობებს არ შეუძლიათ სრული
ფინანსური ანგარიში ჩააბარონ კერძო სექტორს.
პირველი, მთავრობის პირდაპირი ფუნქცია არ არის საქონლისა და მომსახურების გაყიდვა და
მას არ შეუძლია შეწყვიტოს ოპერაციები ღამით. შესაბამისად, გაურკვეველია მათი ბალანსი უნდა
შეფასდეს საბაზრო, თუ ისტორიული ფასების საფუძველზე.
მეორე, მთავრობის ბევრი აქტივი ხელშეუხებელი და რთულად შესაფასებელია. ბოლო და
ყველაზე მთავარი კი არის ის, რომ მთავრობებს შეუძლიათ შეცვალონ კანონები, რაც მთავრობის
„ვალდებულებების“ ცნებას გარკვეულწილად აუფერულებს. მაგალითად, საპენსიო რეფორმა,
რომელიც გადასახადს ხელფასიდან ქვითავს, ხშირად გულისხმობს მანამდე აღებული
ვალდებულებების უარყოფას. ამის გამო, არსებობს ხშირი დებატები იმის თაობაზე, თუ როგორ
უნდა გამოიყურებოდეს მთავრობის ანგარიში, ძირითადად ეს ეხება ბალანსის გარეთ დარჩენილ
ვალდებულებებს*, როგორებიცაა სახელმწიფო მოხელეების საპენსიო უფლებები, ან მთავრობის
მიერ გაცემული გარანტიები კერძო საწარმოებისათვის.
 3.1.2 გაკვეთილები ისტორიიდან
ისტორიას ზედაპირულად რომ გადავხედოთ, იკვეთება რამდენიმე მნიშვნელოვანი ფაქტი.
ხუთ მათგანზე გავამახვილებთ ყურადღებას:

1.სახელმწიფო დეფიციტების განზოგადებული პრაქტიკა 1970-იან წლებში განვითარდა.

2.მან გამოიწვია სახელმწიფო ვალის დონის ზრდა და, ზოგიერთი ქვეყნისათვის სახელმწიფო
ვალის მშპ-სთან თანაფარდობის გაუარესება.

3.ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისისთვის არსებული ვალის კერძო კაპიტალთან თანაფარდობები

იყო მნიშვნელოვნად მცირე წარსულში არსებული ვალის თანაფარდობებთან შედარებით,
რომლებიც შემდგომში შეიძლებოდა მნიშვნელოვნად შემცირებულიყო; თუმცა, 2008 წლის
ეკონომიკურ კრიზისზე ფისკალურმა რეაგირებამ ბევრ ქვეყანაში ვალის თანაფარდობის
მნიშვნელოვანი ზრდა გამოიწვია, რომლის ანალოგიც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ არასდროს
დაფიქსირებულა.

4.1990-იანი და 2000-იანი წლების მოვლენებმა დაგვანახა მთელი რიგი განსხვავებული

მიდგომების, ფილოსოფიური ხედვების არსებობა ფისკალური პოლიტიკის საკითხებზე.

5.ფისკალური პოლიტიკის აქტიური გამოყენება, ეკონომიკის ექსპანსიის ან შემცირების მიზნით, არ

არის სტაბილური არც დროში და არც სივრცეში.
 გადასახადები, დანახარჯები და დეფიციტი
სახელმწიფო დანახარჯების ზრდის გრძელვადიანი ტენდენცია მნიშვნელოვნად იყო
დაკავშირებული სოციალური დაზღვევის დანახარჯების ზრდასთან - მათ შორის ისეთ
ქვეყნებში, როგორებიცაა აშშ და იაპონია, სადაც ამ დანახარჯების წილი მშპ-ში უფრო
ნაკლებია, ვიდრე ევროპაში - და ვალზე საპროცენტო განაკვეთის ზრდის სიმძიმესთან.
1970-იანი წლებიდან სახელმწიფო შემოსავლები ჩამორჩა დანახარჯებს. ამის
საპასუხოდ, ასევე ვალის დაგროვების შესანელებლად მთავრობებმა თავიდან სცადეს
დანახარჯების, როგორც მშპ-ს წილის, სტაბილიზება. თუმცა, ძალიან მალე კიდევ
ერთმა პრიორიტეტმა იჩინა თავი: გადასახადების შემცირება. თანდათანობით,
ეკონომისტებმა, რომლებიც მიწოდებაზე ამახვილებდნენ ყურადღებას და
კონსერვატიულმა პოლიტიკურმა ლიდერებმა ხაზი გაუსვეს იმ ფაქტს, რომ
გადასახადების მაღალი განაკვეთი უარყოფით გავლენას ახდენდა ეკონომიკის
ფუნქციონირებაზე (კვლევისათვის იხილეთ Masson და Mussa (1995) და ევროპისათვის
Bismut და Jacquet (1997). 2008-09 წლების კრიზისის კონტექსტში იხილეთ
საერთაშორისო სავალუტო ფონდი (2009)).
2000-იან წლებში ისევ დიდი დეფიციტი ჩამოყალიბდა, რამაც გამოიწვია ისევ
გადასახადების შემცირება ეკონომიკურ დაღმავლობასთან ერთად. 1990-იან წლებამდე
ევროპა ტრადიციულ მიმდევრობას ემხრობოდა. თუმცა, 1990-იანი წლების ბოლოს
არსებულმა ხელსაყრელმა ეკონომიკურმა მდგომარეობამ შესაძლებელი გახადა
გადასახადების შემცირება.
1990-იანი წლების მომდევნო პერიოდის სირთულეების საწყისად კი
სტრუქტურული დეფიციტების შემდგომი ზრდა იქცა.
 ვალის დინამიკა

ვალის მაღალი თანაფარდობა სახელმწიფო ფინანსებს უფრო მგრძნობიარეს ხდის საპროცენტო

განაკვეთის ზრდის მიმართ და არსებობს ვალის მომსახურებისთვის მნიშვნელოვანი რესურსების
გამოყენების რისკი და მოცემული დანახარჯის პროგრამის დაფინანსებისათვის არ რჩება სხვა გზა,
გარდა გადასახადების ზრდისა, რაც სავარაუდოდ დააზიანებს ეკონომიკას და ეს გადაწყვეტილება,
თავის მხრივ, მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და სოციალურ ღირებულებებს უკავშირდება.
მაგალითად, ბელგიაში 1986 წელს საპროცენტო განაკვეთმა სახელმწიფო ვალებისთვის მიაღწია
მშპ-ს 11.4%-ს; შესაბამისად, საგადასახადო შემოსავლების 20%-ზე მეტი სწორედ აქეთ იყო
მიმართული. ვალის მაღალმა დონემ ასევე შეიძლება დაბადოს შიში იმისა, რომ მთავრობას მასთან
გამკლავების საკმარისი რესურსი არ გააჩნია. ასევე, არაპირდაპირ, შეიძლება შესუსტდეს საფინანსო
სისტემა, რომელიც მართავს სახელმწიფო ვალის უდიდეს ნაწილს.
ვალის თანაფარდობა მშპ-სთან ისტორიულ პერსპექტივაში
ისტორია გვიჩვენებს, რომ ეკონომიკა ხანდახან აღწევს მნიშვნელოვნად დიდ საგარეო ვალის
დონეს, მაგრამ მაინც უბრუნდება ნორმალურ მაჩვენებელს. თუმცა, ეს გამოცდილება სულაც არ
გულისხმობს იმას, რომ რეგულირების დანახარჯი გადაჭარბებული ვალის დროს უმნიშვნელოა.
მაგალითად, საფრანგეთის რევოლუციის ერთ-ერთი მიზეზი იყო სახელმწიფო ფინანსების
თითქმის გაკოტრებული მდგომარეობა მეთვრამეტე საუკუნის ბოლო მეოთხედში (საფრანგეთის
სამეფო გამოცხადდა გაკოტრებულად 1788 წლის 16 აგვისტოს) და ორმაგი სირთულე, რომელიც
უკავშირდებოდა სახელმწიფო დანახარჯების შემოწმების არსებულ პრივილეგიებს და
საგადასახადო ბაზის გაფართოებას.
მშვიდობის დროს ვალი ასახავს, უფრო მეტად, სტრუქტურული და მდგრადი და არა
დროებითი დაფინანსების საჭიროებას: მეოცე საუკუნის შემდეგ სახელმწიფო დანახარჯების ზრდა
ყველა ინდუსტრიულ ქვეყანაში პირდაპირ უკავშირდება სოციალურ დაზღვევას, რომლის
დანახარჯებმაც მნიშვნელოვანი ზრდა განიცადა ევროპულ ქვეყნებში.
 განსხვავებული ფილოსოფიები და პოლიტიკა ქვეყნებს შორის

ევრო ზონა: იძულებითი არეულობა. მიუხედავად ინდიკატორისა, 1980-იან წლებში ევროპაში

აღინიშნებოდა ფისკალური სიტუაციის მწვავე გაუარესება, რაც მოგვიანებით სახელმწიფო ფინანსების
მართვაზე მეტი ყურადღების გადატანის მიზეზად იქცა. სიტუაცია გაუმჯობესდა 1990-იანი წლების მეორე
ნახევარში, განსაკუთრებით მონეტარული კავშირის ჩამოყალიბების შემდეგ, რადგანაც დეფიციტის
კრიტერიუმი გამოიყენებოდა იმისათვის, რომ გადაეწყვიტათ ევრო ზონაში მონაწილე ქვეყნების
რაოდენობა (იხ. ქვევით). თუმცა, საწყისი მცდელობის შემდეგ დაიწყო მძიმე სამუშაო: ფისკალური
დეფიციტის შემცირება გაგრძელდა 1997 წლის შემდეგ, როდესაც ევრო ზონაში 1999 წელს შემსვლელთა
განაცხადების განხილვა დაიწყო; თუმცა, ამის მიზეზი უმთავრესად იყო უფრო ძლიერი ზრდა და
გრძელვადიანი საპროცენტო განაკვეთების შემცირება ქვეყნებში, რომელთა კვალიფიკაციაც საეჭვო იყო.
მთლიანობაში, ძირითადი ფისკალური ბალანსი გაუმჯობესდა 1990-იან წლებში, მაგრამ დაფიქსირდა
დაახლოებით ნამეტის 1%-ანი მერყეობა 2000-იანი წლების პირველ ნახევარში, მიუხედავად იმისა, რომ
მონაწილე ქვეყნები წინსვლისათვის ძალისხმევას არ იშურებდნენ. წევრ ქვეყნებში 2000-იანი წლების
ეკონომიკურმა ვარდნამ გამოიწვია ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავებული ფისკალური პოლიტიკის
გატარება: ფინეთმა და ირლანდიამ გამოიყენეს თავიანთი მანევრირების ზღვარი ანტიციკლური
პოლიტიკის გასატარებლად; ბელგიამ, ავსტრიამ და ესპანეთმა პრიორიტეტი რეგულირებას მიანიჭეს; სხვა
ქვეყნებმა, საფრანგეთისა და გერმანიის მსგავსად, უარი თქვეს შემზღუდველი ფისკალური პოლიტიკის
გატარებაზე კლების პერიოდში, მათ არ ჰქონდათ ფორმალური საზღვარი ფართომასშტაბიანი
სტიმულირებისათვის. ფისკალური რეგულირება მიზანმიმართულად გაძლიერდა 2003 წლის შემდეგ,
მაგრამ იტალიამ საპირისპირო გეზი აიღო 2006 წლამდე და საფრანგეთის მცდელობაც მხოლოდ ფასადურ
ხასიათს ატარებდა. 2008 წლის შემდეგ ეკონომიკურმა რეცესიამ შეაჩერა ფისკალური რეგულირება,
რადგანაც ევრო ზონის მთავრობებმა გადაწყვიტეს ავტომატური სტაბილიზატორებისთვის მიეცათ
თავისუფლება და მოახდინეს რეაგირება ექსპანსიური ფისკალური პოლიტიკით.
მთლიანობაში, მიუხედავად 2006 და 2007 წლების ანტიციკლური შემცირებებისა და 2008-09
წლების ანტიციკლური ექსპანსიისა, ევრო ზონა პრო-ციკლური პოლიტიკის* პრაქტიკის
გატარებისკენ იხრებოდა - ე.ი. ახდენდნენ აქცენტირებას ერთობლივი მოთხოვნის მერყეობაზე - ან
ტარდებოდა ნეიტრალური პოლიტიკა, მაშინ, როდესაც აშშ იყენებდა ფისკალურ პოლიტიკას უფრო
მეტად ანტიციკლური* სახით - ე.ი. ახშობდა რყევებს ერთობლივ მოთხოვნაში.
ჰქონდა თუ არა პრევენციულ ფისკალურ პოლიტიკას მოსალოდნელი შედეგი ეკონომიკურ
აქტივობაზე? ემპირიული დაკვირვება არ გვაძლევს ცალსახა პასუხებს.
 3.2 თეორიები 3.2.1 მოთხოვნის ეფექტები: კეინზი და მისი კრიტიკა

კეინზის ანალიზი
ჯონ მეინარდ კეინზის დასაქმების, პროცენტის და ფულის ზოგადმა თეორიამ (1936) მოგვაწოდა
კონცეპტუალური სქემა ფისკალური პოლიტიკის გამოყენებისათვის, რომლის მეშვეობითაც
შესაძლებელია მოვახდინოთ გავლენა ერთობლივი მოთხოვნის დონეზე.
მაშინ, როდესაც კლასიკური თეორია ძირითადად დაინტერესებული იყო სახელმწიფო ფინანსების
გადახდისუნარიანობით, ანუ ვალის მოცულობით, კეინზის ანალიზი ყურადღებას ამახვილებდა
შემოსავლებისა და დანახარჯების ნაკადის როლზე, რათა მომხდარიყო ერთობლივი
მაკროეკონომიკური წონასწორობის განსაზღვრა.
სტანდარტული კეინზისეული მიდგომა იწყება ფასების სიხისტის ან მათი მოკლევადიანი
სიხისტის შეფასებით. ეს გულისხმობს იმას, რომ ფასების რეგულირება ვერ ხერხდება მყისიერად,
მაკროეკონომიკური წონასწორობის მიღწევის მიზნით.
ეკონომიკური პოლიტიკის ფუნდამენტური როლი - იქნება ეს ფისკალური თუ მონეტარული -
არის იმის უზრუნველყოფა, რომ ერთობლივი მოთხოვნის დონე იყოს ისეთი, რომ ეკონომიკა
პასუხობდეს სრული დასაქმების შესაბამის, ან მასთან ახლოს მყოფ დონეს.
მაკროეკონომიკური წონასწორობა არ გამომდინარეობს ფასის ცვალებადობიდან: ნაცვლად
ამისა, წონასწორობა განისაზღვრება ერთობლივი მოთხოვნის დონით. ეგზოგენური ცვლილება
ერთობლივ მოთხოვნაში (მოთხოვნის შოკი) იწვევს პროპორციულ ცვლილებას წარმოების დონეში.
თანაფარდობას წარმოების ცვლილებასა და ერთობლივი მოთხოვნის საწყის ეგზოგენურ ცვლილებას
შორის ეწოდება კეინზის მულტიპლიკატორი*
ერთობლივი მოთხოვნის მრუდი, რომელიც აჯამებს ეკონომიკის მოთხოვნის მხარეს. ის
შეიძლება გამომდინარეობდეს IS-LM მოდელიდან*, რომელიც 1930-იანი წლების ბოლოს
წარმოადგინეს კეინზის ზოგად თეორიაზე დაყრდნობით. IS-LM მოდელი წარმოადგინა
1937 წელს სერ ჯონ ჰიქსმა (Hicks, 1937), მოგვიანებით მოდელი უფრო პოპულარული ალვინ ჰანსენის
შრომის შემდეგ გახდა (Hansen 1953). მოდელის უფრო სრული აღწერისათვის, იხილეთ Blanchard
(2005) ან Menkiw (2007).. ეს მოდელი, შედგება ორი მრუდისგან, რომლებიც აკავშირებს წარმოებას და
საპროცენტო განაკვეთს: IS მრუდი გვიჩვენებს პროდუქტის ბაზრის წონასწორობას და LM მოდელი კი
ფულის ბაზრის წონასწორობას, ორივე განიხილება, როგორც ფასის მოცემული დონისათვის:
 გაგრძელება.....

მონეტარული და ფისკალური პოლიტიკა ენაცვლება ერთმანეთს, ამიტომ კეინზის მიდგომა

ბუნებრივად იწვევს ფიქრს პოლიტიკის ნაზავზე*, ე.ი. მათ კომბინაციაზე. ძირითადად, ასეთ
სქემაში ფისკალური პოლიტიკა უფრო ეფექტიანია, როდესაც მას ხელს უწყობს მონეტარული
პოლიტიკა. ისეთ დონეზე, როდესაც შესაბამისი მონეტარული პოლიტიკა არ იწვევს საპროცენტო
განაკვეთის გაზრდას ფისკალური ექსპანსიის საპასუხოდ, შედეგად ვიღებთ მულტიპლიკატორის
მაქსიმალურ ეფექტს. თუმცა, როდესაც ცენტრალური ბანკი დამოუკიდებელია, მან შეიძლება
არჩიოს ფისკალური პოლიტიკის ეფექტებზე უარის თქმა, თუკი მიიჩნევს, რომ ეს შედეგები
ინფლაციურ ხასიათს ატარებს. თუკი მიწოდების მრუდი საკმაოდ დახრილია(ანუ თუ საპროცენტო
განაკვეთის ცვლილება ფულის მასის მხოლოდ მცირეოდენ ცვლილებას გამოიწვევს), სავარაუდოდ,
რეაგირებისათვის გამოყენებული იქნება მონეტარული პოლიტიკა.
კეინზის მიდგომა მარტივად შეიძლება გაფართოვდეს ღია ეკონომიკისათვისაც, ძირითადად,
მანდელ-ფლემინგის მოდელის* ფარგლებში, რომელიც განავითარეს დამოუკიდებლად რობერტ
მანდელმა და მარკუს ფლემინგმა ადრეულ 1960-იან წლებში.17 ღია ეკონომიკაზე IS-LM მოდელის
გავრცელება, ვალუტის გაცვლის რეჟიმს კეინზის მულტიპლიკატორის მთავარ განმსაზღვრელად
წარმოაჩენს. მოქნილი ვალუტის გაცვლის რეჟიმის პირობებში ფისკალური მულტიპლიკატორი
მცირდება - შეიძლება განულდეს კიდევაც, თუკი კაპიტალი იდეალურად მობილურია ქვეყნებს
შორის. ეს უკანასკნელი იწვევს სავალუტო კურსის ზრდას, რაც თავის მხრივ, ფისკალური
ექსპანსიის შედეგი ხდება ხოლმე. და პირიქით, მულტიპლიკატორი იზრდება, როდესაც
გამოიყენება ფიქსირებული სავალუტო რეჟიმი, რადგანაც ასეთ შემთხვევაში დაბალია გამოდევნის
ეფექტები(ვიტო ტანზის ეფექტი).
თავისი სიმარტივის გამო მანდელ-ფლემინგის მოდელი დღემდე ფართოდ გამოიყენება
საერთაშორისო ეკონომიკის ანალიტიკოსების მიერ.
 მანდელ-ფლემინგიდ მოდელი
მანდელ-ფლემინგის მოდელი
‫ڊژ ښڗڣ ڎږ ڜڗڛ‬ ‫ڪ ڒ ڛړڊڔ ڝ ښڒ‬ /0‫ڕ ښ ڝڍڒ‬ შეისწავლის პოლიტიკის ეფექტიანობას
‫ڌڊږڊړڏڎڑڒ‬ ‫ڎ ڞ ڛژڊږ ڛڒڊ‬ ‫ڪ ڝڔڊڍڒڋڊڐ ښڒڛ‬
‫ڥ ڗږڊ ڛ ڥڗ ښڗڋڊ‬ მცირე ქვეყანაში კაპიტალის სრული
,6‫ڕ ښ ڝڍڒ‬ მობილურობის პირობებში (და ასევე
‫ژ ښڗڍ ڝ ڞ ڜڎڋڒڛ‬
‫ڋڊڐ ښڎڋڒڛ‬
კეინზის დაშვების პირობებში -
‫ڕ ڛڗڪ ڔڒڗڛ‬ E
‫ڛڊژ ښڗڣ ڎږ ڜڗ‬ ‫ڥ ڗږڊ ڛ ڥڗ ښڗڋڊ‬ ‫ڛڊڎ ښڑڊڡ ڗ ښڒ ڛڗ‬ რესურსების არასრული გამოყენების
‫ڊ ښڋڒ ڜ ښڊڙڒڛ‬
‫ڌڊږڊړڏڎڑڒ‬
‫ژڒ ښڗڋڊ‬ შესახებ).
კაპიტალის სრული მობილურობა
‫ڌڊڣ ڏڔڒڑڒړ ڝ ښ ڛڒڛ‬
‫ښڎڏڊڔڏڊڣ ڒڊ‬ გულისხმობს, რომ საერთოდ
‫ڥ ڊ ښڕڗڎڋڊ‬ საპროცენტო განაკვეთი არ შეიძლება
იყოს განსხვავებული მსოფლიოში
არსებული საპროცენტო განაკვეთისგან
(სხვაგვარად კაპიტალი დაიწყებდა
‫ڊژ ښڗڣ ڎږ ڜڗڛ‬ ‫ڪ ڒ ڛړڊڔ ڝ ښڒ‬ /0‫ڕ ښ ڝڍڒ‬
‫ڌڊږڊړڏڎڑڒ‬ ‫ڎ ڞ ڛژڊږ ڛڒڊ‬ ‫ڪ ڝڔڊڍڒڋڊڐ ښڒڛ‬
გადინებას ან შემოდინებას ქვეყნიდან
‫ڥ ڗږڊ ڛ ڥڗ ښڗڋڊ‬ ქვეყანაში შემოსავლების ძიების მიზნით).
,6‫ڕ ښ ڝڍڒ‬ ეს გამოსახულია არბიტრაჟის
‫ژ ښڗڍ ڝ ڞ ڜڎڋڒڛ‬
‫ڕ ڛڗڪ ڔڒڗڛ‬
‫ڋڊڐ ښڎڋڒڛ‬
E
მდგომარეობის სქემის ჰორიზონტალური
‫ڛڊژ ښڗڣ ڎږ ڜڗ‬ ‫ڥ ڗږڊ ڛ ڥڗ ښڗڋڊ‬ ‫ڛڊڎ ښڑڊڡ ڗ ښڒ ڛڗ‬
‫ڊ ښڋڒ ڜ ښڊڙڒڛ‬ საპროცენტო განაკვეთით.
‫ڌڊږڊړڏڎڑڒ‬
‫ژڒ ښڗڋڊ‬ იმავდროულად, შიდა წონასწორობა
‫ڌڊڣ ڏڔڒڑڒړ ڝ ښ ڛڒڛ‬
გამოსახულია IS და LM მრუდებით,
‫ښڎڏڊڔڏڊڣ ڒڊ‬ რომლებიც ასახავს შესაბამისად
‫ڥ ڊ ښڕڗڎڋڊ‬ საქონლის ბაზრისა და ფულის ბაზრის
წონასწორობას.
 ფისკალური პოლიტიკის გავრცელების ეფექტები

მონეტარული კავშირი მოქმედებს, როგორც ერთი მთლიანობა, როგორც ვალუტის მოქნილი

გაცვლის რეჟიმი მთელ დანარჩენ მსოფლიოსთან მიმართებაში. თუკი კაპიტალი არის სრულად
მობილური, ფისკალური პოლიტიკა შედარებით არაეფექტიანია. თუმცა, მონეტარული კავშირის
ზონის მოცემული წევრისათვის, ფისკალური პოლიტიკა ეფექტიანია, რადგანაც „გამოდევნის
ეფექტი“ განეიტრალებულია ზონის შიგნით. შესაბამისად, მანდელ-ფლემინგის მოდელი
ფისკალური პოლიტიკის გამოყენებას გვთავაზობს ინდივიდუალური წევრი ქვეყნების მიერ,
რომლებიც შეიძლება დაექვემდებარონ ასიმეტრიულ შოკებს, მაგრამ არ მიიჩნევს მიზანშეწონილად
ფისკალური პოლიტიკის გამოყენებას კოლექტიურად შოკზე საპასუხოდ, რადგანაც ამ შემთხვევაში
გაცვლის კურსის რეგულირება ნაწილობრივ შეცვლიდა ფისკალური პოლიტიკის
მასტაბილიზებელ ეფექტს.
იგივე შედეგების დემონსტრირების კიდე ერთი გზა არის ფისკალური პოლიტიკის
საერთაშორისო გავრცელების ეფექტები. ვალუტის თავისუფალი გაცვლის რეჟიმში და კაპიტალის
მობილობის პირობებში, ფისკალური ექსპანსიის ეფექტი შინ (ქვეყანაში) ზრდის მოთხოვნას უცხოურ
საქონელზე (ვალუტის გაცვლის კურსის ზრდა აძლიერებს პირდაპირ მოთხოვნის ეფექტს).
შეთანხმებული ფისკალური ექსპანსია აღადგენს შიდა ეფექტიანობას, რადგანაც თუკი ყველა
ქვეყანა თანხმდება ფისკალურ ექსპანსიაზე, ვალუტის კურსი არ იცვლება. რეალურად,
შეთანხმებული ფისკალური პოლიტიკის შედეგები იდენტურია ვალუტის ფიქსირებული ან
თავისუფალი გაცვლის პირობებში და კოეფიციენტის მნიშვნელობა ექცევა ვალუტის მაღალი
ფიქსირებული გაცვლის კურსის კოეფიციენტისა და ვალუტის დაბალი ფიქსირებული გაცვლის
კურსის კოეფიციენტის მნიშვნელობებს შორის.
 ფისკალური პოლიტიკის ეფექტიანობა მანდელ-ფლემინგის მოდელის
მიხედვით

ფისკალური პოლიტიკის ეფექტიანობა ღია ეკონომიკაში

მოკლევადიანი პერიოდისთვის

კაპიტალის მაღალი კაპიტალის დაბალი

მობილობა მობილობა
ვალუტის მცურავი არაეფექტიანი ეფექტიანი
გაცვლის რეჟიმი ან არც თუ ისე
ეფექტიანი
ვალუტის ეფექტიანი არც თუ ისე
ფიქსირებული ეფექტიანი
გაცვლის რეჟიმი
 ნეოკლასიკური კრიტიკა

ფისკალური მულტიპლიკატორის ნეოკლასიკური კრიტიკა ეყრდნობა სამ ძირითად არგუმენტს:

•1. სრული ფინანსური გამოდევნა: ფისკალური ექსპანსიის შემდეგ სახელმწიფო ბალანსის

გაუარესება იწვევს საპროცენტო განაკვეთის ზრდას, რაც ამცირებს კერძო მოთხოვნას (გამოდევნის
ეფექტი). AS-AD მოდელში, მოთხოვნის მრუდი არ მოძრაობს (ან ოდნავ მოძრაობს) ფისკალური
შოკის დროს: ერთობლივ მოთხოვნაზე გავლენას ვერ ახდენს სახელმწიფო მოთხოვნა, არამედ ის
სახელმწიფო მოთხოვნას ჩაანაცვლებს კერძო მოთხოვნით.
•2. მიწოდების სიხისტე: შეფარდებითი ფასების რეგულირება საკმაოდ სწრაფია, ამიტომ საქონლის
ბაზრის წონასწორობას განსაზღვრავს მიწოდება. AS-AD მოდელში მოთხოვნის მრუდი მოძრაობს
მარჯვნივ, მაგრამ მიწოდების მრუდი ძალიან ციცაბოა და თითქმის ვერტიკალური: მწარმოებლები
მზად არიან მხოლოდ ოდნავ გაზარდონ მიწოდება, თუკი ფასები მნიშვნელოვნად იწევს მაღლა.
კერძო მოთხოვნა ზარალდება ფაქტიურად ფასების ზრდით.
•3. რიკარდოს ტოლობა*: იმ შემთხვევაშიც კი, თუ საქონლისა და მომსახურების მიწოდება
ელასტიკურია, რაციონალური საოჯახო მეურნეობები მოახდენენ რეაგირებას სახელმწიფო
მოთხოვნის ზრდაზე (ან გადასახადების შემცირებაზე) საკუთარი მოხმარების შეზღუდვით,
რადგანაც ისინი მოელიან, რომ დღევანდელი დეფიციტი ნიშნავს სამომავლოდ გაზრდილ
გადასახადებს და ისინი ემზადებიან ამისათვის საკუთარი დანაზოგების გაზრდით. თუკი მათი
დისკონტის განაკვეთი უტოლდება სახელმწიფო ვალის საპროცენტო განაკვეთს, მოსალოდნელი
სამომავლო გადასახადების მიმდინარე ღირებულება გადასახადების ახლანდელი შემცირების
ტოლი იქნება. შესაბამისად, საოჯახო მეურნეობების სიმდიდრე არ იცვლება და გადასახადების
შემცირებას არავითარი გავლენა არ აქვს ეკონომიკურ აქტივობაზე. სახელმწიფო მოთხოვნის
გაზრდის შემთხვევაში, ისინი ასევე შეამცირებენ თავიანთ მოხმარებას იმავე რაოდენობით, რაც
გამოიწვევს ერთობლივი მოთხოვნის უცვლელობას.
 გაგრძელება....
პირველი არგუმენტის თანახმად, საპროცენტო განაკვეთის ზრდა უპირობოდ აზარალებს კერძო
ინვესტირებას, რაც გავლენას ახდენს მოთხოვნაზე და გრძელვადიან პერიოდში ზიანს აყენებს
კაპიტალის დაგროვებას.
მეორე არგუმენტი ემპირიულ კითხვას წამოჭრის: როგორია მიწოდების მრუდის დახრილობა?
ხელმისაწვდომი შეფასებების მიხედვით მრუდი ზევით მიმართულია მოკლევადიან პერიოდში,
რაც ტოვებს სივრცეს ფისკალური პოლიტიკის ეფექტიანობისათვის. რეალურად, ყველაფერი
დამოკიდებულია დროის შერჩეულ პერიოდზე: რამდენიმე თვის ან კვარტლის შემთხვევაში ფასები
ხისტია; რამდენიმე წლიანი პერიოდისათვის კი ფასები რეგულირდება. შესაბამისად, ფისკალური
პოლიტიკა (მონეტარული პოლიტიკის მსგავსად, რაც განხილული იქნება მე-4 თავში)
შეზღუდულია დროში.
მესამე არგუმენტს ვერ განვიხილავთ პირველ არგუმენტთან ერთად, რადგანაც ისინი
ურთიერთსაპირისპიროა: პირველი ვარაუდობს, რომ სახელმწიფო დეფიციტი ქმნის დანაზოგთა
სიმცირეს, რაც ზრდის საპროცენტო განაკვეთს, მაშინ, როდესაც მესამე არგუმენტის მიხედვით,
კერძო დანაზოგების ზრდა არის პასუხი სახელმწიფო დანაზოგების კლებაზე. ეს უკანასკნელი
არგუმენტი ეკუთვნის დევიდ რიკარდოს (1817). ეს არგუმენტი ფორმალური გზით გადმოსცა
რობერტ ბარომ (1974), რომელმაც აჩვენა, რომ „უსასრულოდ მცხოვრები“ ინდივიდები (ან,
მსგავსად, ალტრუისტები, მოკვდავი ინდივიდები, რომლებიც ანდერძად უტოვებენ თავიანთ
ქონებას შემდეგ თაობებს) თავიანთი მიმდინარე დანაზოგების დაგროვებისას
გაითვალისწინებდნენ გადასახადების სამომავლო ზრდას, რათა გადაეხადათ ვალი. ეს არგუმენტი
ხშირად გამოიყენება ფისკალური პოლიტიკის ეფექტიანობის უარსაყოფად. თითქმის არ არსებობს
ეჭვი იმასთან დაკავშირებით, რომ თანამედროვე ინდუსტრიული ქვეყნის საოჯახო მეურნეობები,
(რომლებსაც აქვთ წვდომა დახვეწილ ფინანსურ ბაზრებზე და ღელავენ თავიანთ სამომავლო
საპენსიო შემოსავლებზე), არიან უფრო მეტად რიკარდოს მიმდევრები, ვიდრე 1960-იანი წლების
შეხედულებებისა, რომელთა თანახმადაც უფრო მეტი სირთულეები არსებობდა ვალის აღებისას
და მათ თავიანთი მიმდინარე მოხმარება მიმდინარე შემოსავალთან შესაბამისობაში უნდა
მოეყვანათ.
 რიკარდოს ტოლობა
იმის გათვალისწინებით, რომ u'(.) კლებადია, ინდივიდის ოპტიმალური მოხმარების
მიმართულება შეიძლება მივიღოთ: როდესაც r = ρ, მოხმარება უცვლელია დროის
განმავლობაში; როდესაც r > ρ , მოხმარება იზრდება დროის განმავლობაში; როდესაც r < ρ ის
იკლებს. კეინზის მიდგომის საპირისპიროდ, მოხმარება არ არის დამოკიდებული მიმდინარე
შემოსავალზე. შემოსავლის დროებითი რყევა (მაგალითად, რეცესია) არ ახდენს გავლენას
მოხმარებაზე: ინდივიდი მას დაარეგულირებს. თუმცა, შემოსავლის მუდმივი ვარდნა
სიცოცხლის ციკლის განმავლობაში (მაგალითად, საპენსიო რეფორმის გამო) ამცირებს
მოხმარებას
Y იმ შემთხვევაშიც
C კი, თუ მიმდინარე შემოსავალი უცვლელია.
∞ ∞

∑ =∑
t+i t +i
თითოეულ პერიოდში სამომხმარებლო ქცევა და მოხმარების
(1 + r ) (1+ r )
i i
0 0
დონე უცვლელი რჩება. ერთადერთი ცვლადი, რომელიც იცვლება,
1+ ρ i არის დანაზოგები, განსხვავება შემოსავალსა და მოხმარებას
u ′( Ct +i ) = λ შორის. პერიოდისთვის t=0 ინდივიდის დანაზოგი იზრდება B

1+ r ოდენობით; შედეგად მიღებული შემოსავალი (r განაკვეთით)

აფინანსებს აუცილებელ საგადასახადო ზრდას, რაც თავის მხრივ
∞ Y − T+i ∞ C წინასწარ ცნობილია მომხმარებლისათვის.
∑ =∑
t+i t t +i

ეს შედეგი არის რიკარდოს ტოლობის თეორემა. ის

(1 + r ) (1+ r )
i i
0 0 ასახავს იდეას, რომ ვალი განსხვავდება დაბეგვრისგან. ის
ასევე ამტკიცებს, რომ ფისკალური პოლიტიკის
ცენტრალური პრობლემა არის სახელმწიფო დანახარჯების
დონისა და ბუნების განსაზღვრა, უფრო მეტად, ვიდრე მისი
დაფინანსების მეთოდისა (ვალის ან დაბეგვრის გზით).
 ფისკალური მულტიპლიკატორების ემპირიული შეფასება

ემპირიული კვლევები ეყრდნობა სამ განსხვავებულ მოდელს:

• მაკროეკონომიკური მოდელები;
• დინამიკური სტოქასტიკური ზოგადი წონასწორობის მოდელები(DSGE);
• სტრუქტურული ვექტორულ-ავტორეგრესული გამოთვლები (VAR).
პირველ ორ მეთოდს(მოდელებს) მივყავართ დადებით, მაგრამ შედარებით მცირე
(ერთეულოვანზე ნაკლები) მულტიპლიკატორების მნიშვნელობამდე მოკლევადიან
პერიოდში (ერთი ან ორი კვარტალი), უმნიშვნელო და ზოგჯერ უარყოფით
მულტიპლიკატორამდე გრძელვადიან პერიოდში (მაგალითისთვის იხილეთ Hemming
et al.,., 2002, ან Briotti, 2005). სტრუქტურულ VAR მოდელებს მივყავართ უფრო
მნიშვნელოვან მულტიპლიკატორებამდე.
კეინზის სტანდარტული ანალიზის მიხედვით, ფისკალური ექსპანსია უფრო
ეფექტიანია, როდესაც ის განხორციელებულია გადასახადების შემცირების ან საოჯახო
მეურნეობების ტრანსფერის გზით. ეს იმიტომ, რომ საოჯახო მეურნეობისათვის
მიცემული ერთი ევრო აუცილებლად არ ნიშნავს ერთი ევროთი მეტ მოთხოვნას,
რადგანაც საოჯახო მეურნეობებს აქვთ მიდრეკილება დაზოგვისაკენ. შესაბამისად,
ეკონომეტრიკული მოდელები გვაწვდიან უფრო დაბალ ფისკალურ კოეფიციენტს
წმინდა გადასახადებისათვის, ვიდრე დანახარჯებისათვის და სწორედ ეს აღმოაჩინეს
ბლანშარდმა და პეროტიმ (2002). თუმცა, მიწოდების ეფექტების გათვალისწინებამ (იხ.
ქვევით) შეიძლება შეცვალოს დიაგნოზი. პოტენციური წარმოების ზრდას შეუძლია
ხელი შეუშალოს ინფლაციის ზეწოლას და შესაბამისად „გამოდევნასაც“ უფრო მაღალი
საპროცენტო განაკვეთების მეშვეობით. შესაბამისად, მაუნტფორდმა და ულიგმა
(Mountford, Uhlig 2008) აღმოაჩინეს, რომ საგადასახადო მულტიპლიკატორები
აღემატება დანახარჯების კოეფიციენტებს სტრუქტურულ VAR მოდელებში.
 გაგრძელება.....
მიუხედავად ყველაფრისა, რთულია ფისკალური პოლიტიკის გავლენის ზოგადი
შეფასება, რადგანაც:
▪ ეს დამოკიდებულია გადასახადის ან დანახარჯის სახეობაზე;
▪ ეკონომიკის პოზიციაზე ბიზნესის ციკლში (ე.ი. დამოკიდებულია ერთმანეთზე
მიწოდებისა და ლიკვიდურობის შეზღუდვები);
▪ ვაჭრობის გახსნილობაზე,;
▪ მონეტარულ რეჟიმზე და სახელმწიფო ფინანსების მდგომარეობაზე (რიკარდოს
არგუმენტი). თუმცა, ეკონომიკური ლიტერატურიდან იკვეთება რამდენიმე
არგუმენტი (Spilimbergo et al., 2008): პირველი, მთავრობის ინვესტირების
კოეფიციენტი დიდად არ აღემატება მთავრობის მოხმარების კოეფიციენტებს;
მეორე, საშუალოვადიან პერიოდში, საგადასახადო მულტიპლიკატორები
ყოველთვის ნაკლები არ არის დანახარჯების ან ინვესტირების
მულტიპლიკატორებზე; მესამე, არსებობს დიდი განსხვავებები ქვეყნებს შორის,
დიდ ქვეყნებს უფრო დიდი მნიშვნელობის მულტიპლიკატორები გააჩნიათ;
▪ ასევე დამატებით, კოორდინირებული ფისკალური პოლიტიკა ჩვეულებრივ
გამოიწვევს უფრო დიდი სიდიდის მულტიპლიკატორების არსებობას;
▪ და ბოლოს, მოცემული დისკრეციული ფისკალური იმპულსისათვის ფისკალური
მულტიპლიკატორები გაცილებით მაღალია, როდესაც ავტომატური
სტაბილიზატორები უფრო ძლიერია, ეს იმ ქვეყნებისათვის, სადაც სოციალური
უსაფრთხოება უფრო მაღალ დონეზეა. განვითარებად ქვეყნებში მდგომარეობა
განსხვავებულია.
 3.2.2 სახელმწიფო ვალის მდგრადობა

გადახდისუნარიანობა
აქვს თუ არა საზღვარი ქვეყნის ვალის ტევადობას? ამ კითხვის დასმა უტოლდება ქვეყნის
გადახდისუნარიანობის* შეფასებას (ე.ი. ხელმისაწვდომობა რესურსებისა, რომლებიც
აუცილებელია ვალდებულებების შესასრულებლად).
შედარებით მარტივია განსაზღვრო, თუ როდის არის საოჯახო მეურნეობა ან კერძო ფირმა
გადახდისუუნარო, მაგრამ იგივეს ვერ ვიტყვით მთავრობაზე. ერთი შეხედვით, შეიძლება
უსაზღვროდ მოგვეჩვენოს ქვეყნის შესაძლებლობა, რომ უზრუნველყოს ვალის დაფარვა, რადგანაც
მას აქვს გადასახადების გაზრდის ძალაუფლება.
კიდევ ერთი სხვაობა ქვეყანასა და კერძო მსესხებელს შორის არის ის, რომ არ არსებობს
სუვერენული ვალის გარანტია. თუკი ქვეყანა უარს ამბობს ვალდებულებების შესრულებაზე, ვერც
ადგილობრივი და ვერც უცხოელი კრედიტორები ვერ შეძლებენ მათი აქტივების ხელყოფას (თუკი
ეს უკანასკნელნი არ დაიპყრობენ ქვეყანას). ვალის მქონე ქვეყნის დამოკიდებულება
კრედიტორების მიმართ დამოკიდებულია მის მიერ ვალზე უარის თქმის სარგებელსა და
დანახარჯზე. სარგებელი შეიძლება იყოს ვალისა და მასთან დაკავშირებული პროცენტის ჩამოწერა,
დანახარჯი კი, როგორც წესი, რეპუტაციას ეხება: ქვეყანა შეიძლება გამოეთიშოს ფინანსურ ბაზრებს,
ან, სულ მცირე, მომავალში დაეკისროს უფრო მაღალი რისკის პრემია. თუმცა, ისტორია გვიჩვენებს,
რომ ხშირია ვალზე უარის თქმის შემთხვევები და, განსაკუთრებით ამ ბოლო დროს, ქვეყნები
შედარებით სწრაფად აღადგენენ წვდომას ფინანსურ ბაზრებზე (Reinhart and Rogoff, 2008).
არსებობს იმის რისკი, რომ მთავრობამ უარი თქვას გადახდაზე იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ის
გადახდისუნარიანია: ეს არის ლიკვიდურობის კრიზისი.
 გადახდისუნარიანობიდან მდგრადობამდე
გადახდისუნარიანობა არის სახელმწიფო ფინანსების მდგომარეობა მოცემული
მომენტისათვის, ყოველთვის მნიშვნელოვანია იმის უნარი, რომ წინასწარ მოხდეს დროის
ნებისმიერ სამომავლო პერიოდისათვის შესაძლო გადახდისუუნარობის განჭვრეტა. სწორედ
ამას შეეხება მდგრადობის* კონცეფცია.
სახელმწიფო ფინანსების მდგრადობა განსაკუთრებით მნიშვნე-ლოვანია მონეტარულ
კავშირში, სადაც ცენტრალური ბანკი დამოუ-კიდებელია, როგორც ეს მაგალითად ევრო
ზონაშია. ჩავთვალოთ, რომ წევრ ქვეყანას არ შეუძლია ვალის უზრუნველყოფა (პროცენტი
და ძირითადი თანხა). გამომდინარე იქედან, რომ ის ვერ განახორციელებს მონეტიზაციას
ცენტრალური ბანკის მიერ, არსებობს სამი ვარიანტი:
(1) მასიური რეგულირება, რომელიც მოიცავს ძირითადი დანახარჯების შემცირებას და
გადასახადების ზრდას;
(2) დროებითი დახმარება სხვა წევრების და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მხრიდან;
(3) ნაწილობრივი დეფოლტი, როდესაც მთავრობა კრედიტორებთან ერთად განიხილავს
ვალის შემცირებას. მეორე ვარიანტი მიეკუთვნება მოკლევადიან გადახდისუნარიანობის
პრობლემას, მაგრამ არა მდგრადობას, რადგანაც კრიტიკულ შემთხვევებში გაწეული
დახმარება დროებითია და მისი ანაზღაურება აუცილებელი იქნება. რაც შეეხება
უკანასკნელს, ბანკის აქტივების გაუფასურებით (რაც მოიცავს მთავრობის ფასიან
ქაღალდებსაც) მოხდება საბანკო კრიზისის დაწყება. საბოლოო შედეგი შეიძლება იყოს
უცხოური ბანკების მიერ კრიზისში მყოფი ბანკების გამოსყიდვა, ან უარეს შემთხვევაში,
ფაქტის დადგომის შემდეგ ცენტრალური ბანკის მიერ მონეტიზაციის გადაწყვეტილების
მიღება. ხშირად დახმარება, რეგულირება და ხელახალი დაგეგმარება არ არის ეფექტიანი
გზა მდგრადობის აღსადგენად, მაშინ განიხილება ვალის შემცირება მის სახელმწიფო და
კერძო კრედიტორებთან. ეს მოლაპარაკებები ტარდება პარიზის კლუბში (ოფიციალური
კრედიტორებისთვის), ლონდონის კლუბში (ბანკებისთვის) ან სპეციალურ ფორუმებზე
(არასაბანკო კერძო კრედიტორებისთვის).
 ვალის მდგრადობის შეფასება

მდგრადობის უფრო ზუსტი განმარტება იწყება მთავრობის შუალედური საბიუჯეტო შეზღუდვებიდან:

სახელმწიფო ფინანსები ითვლება მდგრადად, თუკი ყველა სამომავლო შემოსავლის მიმდინარე ღირებულება
სულ მცირე უტოლდება სამომავლო დანახარჯების მიმდინარე ღირებულებისა და არსებული ვალის საწყისი
ღირებულების ჯამს. შესაბამისად, სახელმწიფო ფინანსების მდგრადობა შეიძლება შეფასდეს გლობალური
საგადასახადო ტვირთის შედარებით გადასახადის მდგრად განაკვეთთან*, რაც უზრუნველყოფს ვალის
მდგრადობას სახელმწიფო დანახარჯების მოცემული მიმართულებისათვის და ის დამოკიდებულია
ზრდისა და საპროცენტო განაკვეთის შესახებ არსებულ გამოთვლებზე. 2009 წელს საგადასახადო ტვირთის
ზრდამ მოითხოვა შუალედური ბიუჯეტის შეზღუდვებზე უფრო მეტი ყურადღების გამოჩენა. ეს მოთხოვნა
უფრო მკაცრი იყო ვიდრე ევროკავშირის ხელშეკრულებით დადგენილი 60%-იანი ვალის ზღვრის
კრიტერიუმზე დაბრუნება.
ვალის მდგრადობისადმი შემდეგი მიდგომა წარსულზეა ორიენტირებული(ნაკლებეფექტიანია).
ახალი მიდგომა ყურადღებას ამახვილებს ფისკალურ პოლიტიკის მიმართულებებსა და თაობებს შორის
მიმართების საკითხზე. ე.წ. თაობების მიხედვით გაკეთებული გამოთვლების* მიდგომა ადარებს
გადასახადებისგან თავისუფალი, წმინდა სამთავრობო ტრანსფერების მიმდინარე ღირებულებას (დაბადების
დროს), როგორც არსებული თაობებისთვის, ისე ახალშობილებისთვის. ეს ძლიერი ანალიტიკური
ინსტრუმენტია იმის შესაფასებლად თუ ვინ იხდის რისთვის და როდის და ვინ აწვდის ტრანსფერს ვის,
ასევე ის შესაფერისია მოცემული პოლიტიკის მდგრადობის შეფასებისთვის (Auerbach et al., 1991).
მდგრადობის კრიტერიუმი შემდგომში განაპირობებს იმას, რომ მომავალი თაობების მიერ გადახდილი
წმინდა გადასახადების მიმდინარე ღირებულებისა და მთავრობის ყველა დანახარჯის მიმდინარე
ღირებულების ჯამი იყოს ნაკლები, ვიდრე ახლანდელი თაობის მიერ გადახდილი წმინდა გადასახადების
მიმდინარე ღირებულება.
ვალის პოლიტიკური ეკონომია:
ფისკალური პოლიტიკის ერთ-ერთი თავისებურება არის ის, რომ მას შეუძლია მოიტანოს სარგებელი
მოკლევადიან პერიოდში, მაგრამ შეამციროს მანევრირების შესაძლებლობა მომავალი მთავრობებისთვის,
ან მომავალი თაობებისთვისაც კი, რომლებსაც მოუწევთ გაუფასურებულ სახელმწიფო ვალთან გამკლავება.
ამ შუალედურ მახასიათებელს აქვს შედეგები პოლიტიკური გადაწყვეტილებებზე. მათი გამოვლენა
პოლიტიკური ეკონომიის საქმეა. ვალი აწყობთ მდიდრებს(ფასიანი ქაღალდების მფლობელებს) და არ
აწყობთ ღარიბებს, ვისაც ფასიანი ქაღალდები არ გააჩნიათ.
 3.2.3 მიწოდების ეფექტები და მიდგომების შეჯერება
ნეოკლასიკოსი ეკონომისტები ეთანხმებიან კეინზის მიმდევრებს და რეკომენდაციას უწევენ
გადასახადების შემცირებას, როდესაც ზრდა მცირეა; მაგრამ ნეოკლასიკური შეხედულების
მიხედვით ეს ქმედებები ახდენს მიწოდების სტიმულირებას მაშინ, როდესაც კეინზის მიმდევრების
აზრით, ეს ქმედებები ზრდის მოთხოვნას წმინდა შემოსავლის ზრდის ხელშეწყობის მეშვეობით.
რაც შეეხება სახელმწიფო დანახარჯებს, უთანხმოება ნეოკლასიკოს და კეინზის მიმდევარ
ეკონომისტებს შორის დიდია. ნეოკლასიკოსები უარყოფენ სახელმწიფო დანახარჯების ყოველგვარ
მოკლევადიან ეფექტს და ხაზს უსვამენ, რომ შედეგად სამომავლოდ გაიზრდება გადასახადები,
რასაც, რაციონალურად თუ შევაფასებთ, ნეგატიური მოკლევადიანი გავლენა აქვს მოხმარებაზე.
ისინი მხარს უჭერენ გადასახადების შემცირებას, რაც ხელს უწყობს გრძელვადიან ზრდას და
სანაცვლოდ, სამომავლოდაც მოითხოვენ დანახარჯების შემცირებას:
რობერტ ბარომ (1979) აღმოაჩინა, რომ გადასახადები დეფორმირებადია და ამიტომ
გადასახადების გაზრდა არა ოპტიმალურია, მაშინ როდესაც საგადასახადო შემოსავლებზე
გავლენას ახდენს რეცესია, ამ შემთხვევაში უმჯობესია მათი უცვლელად დატოვება ციკლის
განმავლობაში. გადასახადების რეგულირება*, როგორც ცნობილია, შედეგად იძლევა იმის მსგავს
მითითებას, რასაც კეინზის დამცველები იძლევიან, როდესაც გვთავაზობენ, რომ
სტაბილიზატორებს სრულიად ავტომატურად მოქმედების საშუალება უნდა მიეცეს, ოღონდ
ძალიან განსხვავებული საფუძვლებით.
არა-კეინზისეული ეფექტები
ეკონომისტებმა მიზნად დაისახეს ისეთი სქემის შექმნა, სადაც განმარტებული იქნებოდა
კეინზისეული, არა-კეინზისეული (როდესაც ფისკალურ ექსპანსიას არ აქვს ეფექტი) და ანტი-
კეინზისეული (როდესაც მულტიპლიკატორი ხდება უარყოფითი) ქცევა. მოდელებმა გამოკვეთა,
რომ ეკონომიკა შეიძლება კეინზისეული ყოფილიყო ნორმალურ ვითარებაში, მაგრამ არა-
კეინზისეული და ანტი-კეინზისეული განსაკუთრებულ საბიუჯეტო გარემოებებში. ძირითადად,
ფართომასშტაბიან ფისკალურ რეგულირებას სავარაუდოდ მეტად არა-კეინზისეული ქცევა
ახასიათებს, რადგანაც ასეთი შემთხვევები, როგორც წესი, კრიტიკული პერიოდების დროს ხდება
ხოლმე, როდესაც აგენტების მოლოდინი იცვლება.
 გაგრძელება
მოდელების პირველი სერია (ნეოკლასიკური მოდელები კომპოზიციური ეფექტებით) ეყრდნობა
ნეოკლასიკურ სქემას, მაგრამ აქვს ორი დამატებითი მახასიათებელი (Blanchard et al., 1991; Alesina
and Perotti, 1995; Perotti, 1996). პირველი მათგანი წარმოგვიდგენს ფისკალურ ნაკრებს, რაც
გულისხმობს, რომ გადასახადის ზრდა (ან დანახარჯების ზრდა), ამცირებს წარმოებას მიწოდების
თეორიის ეფექტების მეშვეობით (რადგანაც დანახარჯების მუდმივი ზრდა ქმნის გადასახადების
ზრდის მოლოდინს). ამ ვარაუდზე დაყრდნობით, მთავარი ცვლადი არის სახელმწიფო
დანახარჯების მუდმივი დონე.
ნორმალურ ვითარებაში ფისკალური რეგულირება, როგორც წესი, მიიღებს გადასახადების
ზრდის სახეს (რაც განამტკიცებს წინასწარ დადგენილი დანახარჯის დონეს, მაგრამ არ მოახდენს
მასზე გავლენას), მაშინ, როდესაც ფისკალური სირთულეების პერიოდები უფრო ხშირად იწვევს
დანახარჯების პერმანენტულ შემცირებას და, სავარაუდოდ, დადებითი გავლენა ექნება
მიწოდებაზე.
თუმცა, ეს მოდელები კომპოზიციური ეფექტით (შემოსავალსა და დანახარჯებს შორის) უფრო
მეტად განსაკუთრებულია იმით, რომ შეუძლიათ შექმნან არა-კეინზისეული ან ანტი-კეინზისეული
ეფექტები, მაგრამ ვერ ქმნიან კეინზისეულ ეფექტებს, რომლებზეც დაკვირვება რეალობაშიც
შესაძლებელია.
მოდელების მეორე კატეგორიაც (კეინზის მოდელები ზღვრული ეფექტებით) ეყრდნობა დაშვებას
კავშირების არა წრფივობის შესახებ, მაგრამ ისინი ეფუძნება კეინზისეულ ვარაუდებს. ბლანშარდმა
და სხვ. (Blanchard et al. 1991) სახელმწიფო ვალის დაგროვება წარმოადგინეს როგორც ეკონომიკური
აგენტების დანაზოგებზე/მოხმარებაზე მოქმედი მთავარი მექანიზმი. რადგანაც აგენტებს სწამთ,
რომ სახელმწიფო ვალი მდგრადია, მათ შეუძლიათ მისი შედეგების იგნორირება, მისაღებად
მიიჩნევენ ვალის გადაცემას მომავალი თაობებისთვის და ავლენენ არა-რიკარდოსეულ ქცევას.
მაგრამ თუკი ვალი აღწევს კრიტიკულ დონეს და მისი მონეტიზაცია ან მასზე უარის თქმა
გამორიცხულია, მათ იციან, რომ სტაბილიზაციის პროგრამა მალე გატარდება. გადასახადების
მოსალოდნელი ზრდის პირობებში ისინი შესაბამისად ახდენენ დაზოგვას; დანახარჯების
პერმანენტული ვარდნის პირობებში, რაც მათ შუალედურ სიმდიდრეს გააუმჯობესებს, ისინი
იწყებენ მოხმარებას (cf. Bertola and Drazen, 1993). ამით ვალის ზოგიერთი დონისათვის, დადებითი
(„ფსევდო-კეინზისეული“) კორელაცია იქნება სახეზე.
 გაგრძელება...

საზერლენდი (Sutherland 1997) თავის კვლევაში მიუთითებს მომავალი პერიოდის

გადასახადების თაობათაშორის განაწილების პროცესში გაურკვევლობის ფაქტორის შესახებ.
გადამკვეთი თაობების მოდელში, მომხმარებლებს აქვთ უსასრულო დროის პერიოდი; აგენტები
კეინზის თანახმად მოქმედებენ, რადგანაც სახელმწიფო ვალი სუსტია, ფისკალური რეგულირების
ტვირთი მარტივად შეიძლება გადაეცეს მომავალ თაობებს; ისინი ხდებიან სულ უფრო ანტი-
კეინზიანელები, რადგანაც იზრდება იმის ალბათობა, რომ მათ თავად მოუწევთ შესაბამისი
ვალდებულების უზრუნველყოფა. იმავე ფისკალურმა იმპულსმა უკვე შეიძლება საპირისპირო
შედეგი გამოიწვიოს. ასეთი მოდელები განსაკუთრებით შესაფერისია ფისკალური კრიზისის
აღწერისთვის, რომელთა დროსაც მოლოდინი თამაშობს უმნიშვნელოვანეს როლს.
ცხრილი: შემზღუდველი ფისკალური პოლიტიკის ეფექტი სხვადასხვა თეორიული სქემის მიხედვით
ჰიპოთეზები მექანიზმები შემზღუდველი
ფისკალური
პოლიტიკის
ეფექტი
ნეო- მოკლე, ან ნაწილობრივი რეცესიული
კეინზიანური საშუალოვადიანი ფინანსური
მოდელები ჰორიზონტი. გამოდევნა. არა
მიწოდების წრფივი კავშირები.
მოქნილობა. კეინზისეული
რიკარდოს შუალედური კერძო მოხმარების ნეიტრალური
ტოლობა საბიუჯეტო გამოდევნა
შეზღუდვა. სახელმწიფო
მომხმარებლები მოხმარების
უსასრულო მიერ. დეფიციტის
ჰორიზონტით. ნეიტრალურობა.
რაციონალური არა-კეინზისეული
მოლოდინი.
ნეოკლასიკური ნეო-რიკარდოსეული გამოდევნის ექსპანსიური
მოდელები სქემა. ფისკალური მაღალი (მძიმე საწყისი
კომპოზიციური მერყეობები. მაჩვენებელი მდგომარეობის
ეფექტებით რეგულირების მიწოდების შემთხვევაში, ე.ი.
სტრუქტურა ეფექტების გამო. ვალის მაღალი
დამოკიდებულია ანტი-კეინზისეული დონის დროს)
საწყის პირობებზე
(ვალის დონე...)
კეინზის კეინზისეული კეინზის მექანიზმი რეცესიული, თუკი
მოდელები სიხისტეები. სტანდარტულ ვალი მცირეა.
ზღვრული მომხმარებლები პირობებში. ექსპანსიური, თუკი
ეფექტებით სასრული ეფექტების ვალი დიდია.
ჰორიზონტით. ინვერსია, როდესაც
„სტაბილიზაციის’ სახელმწიფოებრივი
ალბათობა იზრდება ფინანსები ცუდ
ვალთან ერთად. მდგომარეობაშია.
კეინზისეული ან
ანტი-კეინზისეული
 3.3 პოლიტიკა
ფისკალურ პოლიტიკაში, ისევე როგორც სხვა პოლიტიკურ სფეროებში, გამოიკვეთა
სანდოობისა და რეპუტაციის პრობლემები. ძირითადად, მთავრობათა ვალდებულებებს ზიანს
აყენებს დროითი არათანმიმდევრულობის პრობლემა*. ევრო ზონა გახდა ფისკალური პოლიტიკის
ეფექტიანობის, ცენტრალიზაციისა და დეცენტრალიზაციის დაპირისპირების და კოორდინაციის
განხილვისა და შეფასებისთვის მდიდარი ლაბორატორია.
2008-09 წლებში გადაიხედა ადრეული და დამკვიდრებული დოქტრინები დისკრეციული
ფისკალური პოლიტიკის ეფექტიანობის (ან მისი ნაკლებობის) შესახებ. ფართომასშტაბიანი
თანხმობა მოყვა არსებითი კოორდინირებული ფისკალური ექსპანსიის სარგებლიანობის ზრდას.
ეს მიდგომა ეყრდნობა იმის აღიარებას, რომ ფისკალური ეფექტიანობისათვის საჭირო პირობების
უმეტესობის შესრულება დიდი ალბათობით შესაძლებელი იყო:• მსოფლიო ეკონომიკას
დარტყმა მიაყენა მოთხოვნის მნიშვნელო-ვანმა შოკმა, რამაც გამოიწვია წარმოების ზრდის
უარყოფითი ტემპი და დეფლაციის დიდი რისკები. ასე რომ, მოსალოდნელი იყო, რომ ერთობლივი
მიწოდების მრუდი სწორხაზოვანი იქნებოდა.
•მსოფლიო ეკონომიკას დარტყმა მიაყენა მოთხოვნის მნიშვნელო-ვანმა შოკმა, რამაც გამოიწვია
წარმოების ზრდის უარყოფითი ტემპი და დეფლაციის დიდი რისკები. ასე რომ, მოსალოდნელი
იყო, რომ ერთობლივი მიწოდების მრუდი სწორხაზოვანი იქნებოდა.
•მსოფლიოს გრძელვადიანი საპროცენტო განაკვეთები ძალიან დაბალი იყო და მათი პოლიტიკის
განაკვეთი ნულს უახლოვდებოდა, მსოფლიო მონეტარული პოლიტიკაც შესაფერისი იყო. ასე რომ
არ არსებობდა ფინანსური გამოდევნის არავითარი ეფექტი.
•კრედიტით შეზღუდული საოჯახო მეურნეობებისა და ფირმების რიცხვი დიდი იყო, რადგანაც
ბანკებს არ გააჩნდათ სესხების გაცემისადმი მზაობა. ასე რომ მათ ხელში ნაღდი ფულის შედინება
დიდი ალბათობით გაზრდიდა მოთხოვნას იმაზე მეტად, ვიდრე ნორმალურ ვითარებაში.
•სტიმულები იყო კოორდინირებული ან სულ მცირე, მსოფლიოში მათი მსგავსება ერთმანეთს
დროში დაემთხვა. ასე რომ ფისკალური ექსპანსიის არაეფექტიანობა ვალუტის მერყევი გაცვლის
რეჟიმში არ დადასტურდა.
 3.3.1 ფისკალური პოლიტიკის წესები და პრინციპები

1990-იან და 2000-იან წლებში განმეორებადი დეფიციტების და სახელმწიფო ვალის

მდგრადობის გამო არსებულმა პრობლემების სიმწვავემ ბევრ მთავრობას უბიძგა, შემოეღოთ
საბიუჯეტო წესები. პრინციპში, ასეთი წესების მიზანია სტაბილური სამთავრობო ფინანსების
დაცვა სანდო და მდგრადი გზით, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ხდება ფისკალური პოლიტიკის
როლის შენარჩუნება წარმოების ანტი-ციკლური სტაბილიზაციისათვის. წესები დიდ როლს
თამაშობს ცენტრალიზებულ ფისკალურ სისტემებში, რომლებშიც ფინანსური დახმარებისა და
ცენტრალური და ადგილობრივი მთავრობების მხრიდან გაწეული ტრანსფერების ალბათობამ
შეიძლება გამოიწვიოს გადაჭარბებული ხარჯვა და რესურსების არაეფექტიანი განაწილება.
კოპიტსმა და სიმანსკიმ (Kopits, Symansky 1998) დაადგინეს „იდეალური“ ფისკალური წესის რვა
კრიტერიუმი:
• ნათელი განსაზღვრება,
• გამჭვირვალე სახელმწიფო ანგარიშები,
• სიმარტივე,
• მოქნილობა - განსაკუთრებით, ეგზოგენურ შოკებზე რეაგირების უნარი,
• პოლიტიკის შესაბამისობა დასახულ მიზნებთან,
• განხორციელების უნარი, ასევე შეუსრულებლობის სანქცირების უნარი,
• სახელმწიფო პოლიტიკის სხვა წესებთან და მიზნებთან შესაბამისობა,
• სხვა ეფექტიანი პოლიტიკის თანდართვა.
ზოგიერთ შემთხვევაში ყურადღება მახვილდება ფისკალურ ბალანსზე. ბალანსის მოთხოვნები,
ხშირად, გამოხატულია მიმდინარე ბიუჯეტთან მიმართებით (მიმდინარე დანახარჯები უნდა
დაფინანსდეს მიმდინარე შემოსავლებიდან): ეს არის ე.წ. სახელმწიფო ფინანსების ოქროს წესი*.38
ეს წესი, რომელიც 1960-იანი წლების ბოლოს შეტანილი იყო გერმანიის კონსტიტუციაში (სანამ
მისი შეცვლა მოხდებოდა 2009 წელს),
 ადრეულ 2000-იან წლებში არსებული ფისკალური წესების მაგალითი

ძალაში ძირი- პასუხისმგებ- დამატე- სტა- სანქ-

დაფარ- თადი ლობისგან
წესი/ქვეყანა შესვლის ბითი ტუსი ცია
თარიღი ვა (1) პრინ- გათავისუფ- წესი (2) (3) (4)
ციპი (2) ლება (2)
საბიუჯეტო
წესები
არგენტინა 2000 NG OB/DL CF EL L J
ბრაზილია 2001 NG, SG CB WL L J
კანადა სხვადასხვა SG CB L J
ევროკავშირი 1997 GG OB/DL MY T F
გერმანია 1969 NG, SG CB C J
ახალი
1994 GG PB MY L R
ზელანდია
პერუ 2000 NG OB/DL CF EL L J
შვეიცარია სხვადასხვა SG CB L J
აშშ სხვადასხვა SG CB CF C J
ვალის წესები
ბრაზილია 2001 NG,SG SL L J
კოლუმბია 1997 SG PL L J
ევროკავშირი 1997 GG PL T J
ახალი
1994 GG SL L R
ზელანდია
 განმარტებები:
(1)მთლიანად მთავრობა (GG), ეროვნული (ცენტრალური,
ფედერალური) მთავრობა (NG), ქვე-ეროვნული (მათ შორის
ადგილობრივი) მთავრობა (SG).
(2)საბიუჯეტო წესები შედგება მთლიანი ბალანსისგან (OB), საოპერაციო
ბალანსისგან (PB, მიმდინარე შემოსავალს გამოკლებული მიმდინარე
ხარჯები, კაპიტალის ცვეთის ჩათვლით), ან მიმდინარე ბალანსისგან
(CB, მიმდინარე შემოსავალს გამოკლებული მიმდინარე ხარჯები, არ
შედის კაპიტალის ცვეთის ხარჯები), ექვემდებარება დადგენილ
ლიმიტს დეფიციტზე (DL), როგორც მშპ-ს წილი, ფასდება
ყოველწლიურად, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც შეფასება ხდება
რამდენიმეწლიანი წესით (MY). სარეზერვო ფონდი (CF) გამოიყენება
ზოგიერთ შემთხვევაში. დამატებითი წესები შედგება ლიმიტებისგან
ძირითად დანახარჯებზე (EL) ან სახელფასო გადასახადზე (WL). ვალის
წესები მოცემულია, როგორც ლიმიტი მიმდინარე წლისთვის (SL) ან
მუდმივად (PL) მშპ-ს ან სამთავრობო შემოსავლების წილის სახით.
(3)კონსტიტუცია (R), საკანონმდებლო დადგენილება (L), ან
საერთაშორისო ხელშეკრულება (T).
(4)სანქციები შეუსრულებლობისთვის: რეპუტაციული (R), იურიდიული
(J), ფინანსური (F).

წყარო: Kopits (2001), ცხრილი 1, გვ. 18.

 გაგრძელება..........(32 სლაიდის შემდეგ)
ოქროს წესებს მხარდამჭერები ჰყავს ეკონომისტებს შორის (Blanchard and Giavazzi,
2004). თუმცა, ოქროს წესი არ აზღვევს ვალს არამდგრადობისგან (თუკი ვალის
დაგროვების საპირისპირო მხარეს დგას აქტივები ლიმიტირებული ლიკვიდურობით,
მთავრობა შეიძლება გახდეს გადახდისუუნარო, მიუხედავად იმისა, რომ მან ისესხა
ინვესტირების მიზნით). მეორე პრობლემა არის ის, რომ სახელმწიფო ინვესტიციების
განმარტება საკამათო საკითხია. ვიწრო განმარტება მიკერძოებულია “აგურისა და
ბეტონის“ კომპანიების დანახარჯების მიმართ, რომელიც ადამიანურ კაპიტალში
ინვესტირების ხარჯზე მიმდინარეობს, მაგრამ ფართო გაგებამ შეიძლება ის
არაეფექტიანად წარმოაჩინოს. დამატებით, ყურადღების გამახვილება მთლიან და არა
წმინდა ინვესტიციაზე საკამათოა, რადგანაც მხოლოდ წმინდა ინვესტიცია აძლევს
სარგებელს მომავალ თაობებს. ამ მიზეზების გამო, გერმანიის მთავრობამ 2009 წელს
ოქროს წესი ჩაანაცვლა უფრო მკაცრი წესით, რომლის მიხედვითაც სტრუქტურული
წმინდა ვალი შეზღუდულია წლიურად მშპ-ს 0,35%-მდე - 2016 წლიდან ფედერალური
მთავრობისთვის, თანაც მსესხებელს აღარ აქვს სტრუქტურული დეფიციტის ქონის
უფლება 2020 წლიდან. სტრუქტურული დეფიციტების ამ შეზღუდვების დარღვევა
ნებადართულია მხოლოდ განსაკუთრებულ ვითარებაში, როგორიცაა სტიქიური
უბედურებები ან მწვავე ეკონომიკური კრიზისი. ასეთ დროს, მთავრობას მოეთხოვება
პარლამენტის მიერ დამტკიცებული ამორტიზაციის გეგმის ქონა.
დიდი სახელმწიფო ვალის მქონე ქვეყნები ხშირად ირჩევენ ძირითად დეფიციტზე
ორიენტირებულ წესებს. იგივე მოხდა ბელგიის მაგალითში, რომელმაც შემოიღო
ძირითადი ნამატის მინიმალური ზღვა-რი - მშპ-ს 6% - 1990-იანი წლების ბოლოს.
ფინანსური სირთულეების მქონე ქვეყნებისთვის საერთაშორისო სავალუტო ფონდის
მიერ დადგენილი რეგულირების პროგრამები ასევე მოიცავს ძირითადი ბალანსის
სამიზნეებსაც.
 გაგრძელება....

არ არსებობს წესი, რომელიც ყველა შემთხვევაში ოპტიმალური იქნება. ოქროს წესი,

ძირითადად, ზღუდავს მთავრობის უნარს, რომ ხელი შეუწყოს მოხმარების რეგულირებას დროთა
განმავლობაში.39 მან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს სახელმწიფო ინვესტიციების გადაჭარბებული
დონე ან შეიძლება დაამახინჯოს დანახარჯების არჩევანი. მიუხედავად ამისა, ბევრი მთავრობა,
განსაკუთრებით ევროპაში, აფასებს წესის დისციპლინურ ხასიათს და დარწმუნებულია, რომ მისი
დადებითი მხარეები მეტია ვიდრე უარყოფითი, მათ ასეთი სქემები მოქმედებაში შემოიღეს
ეროვნულ დონეზე. გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ მათი ეფექტიანობა არ არის თანაბარი და ის
დამოკიდებულია შიდა პოლიტიკურ ინსტიტუტებზე. ძირითადად, წესები მეტ წარმატებას აღწევს
იქ, სადაც მთავრობები დაფუძნებულია კოალიციაზე, რომლის ფისკალური სტრატეგიაც
ტრადიციულად კოალიციის შეთანხმების ნაწილია (Hughes Hallet et al., 2001).
ევრო ზონაში ფისკალური წესი (სტაბილურობისა და ზრდის პაქტი) შეიძლება განვიხილოთ,
როგორც წინდაუხედავი ფისკალური პოლიტიკისგან დაცვა და მოთამაშეთა დიდ რაოდენობაში
პოლიტიკის კოორდინირების ხარჯების დაზოგვის გზა, თუმცა ამ მოთამაშეებს შორის
შენარჩუნებულია თანასწორობა. წესების ჩამოყალიბება არ არის მთავრობის ქმედებისათვის
მიმართულების მიცემის ერთადერთი გზა. მეორე გზა არის იმ ინსტიტუტების რეფორმირება,
რომლებიც ჩართული არიან საბიუჯეტო გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. ფისკალურ
მდგრადობაზე გავლენას ახდენს პოლიტიკური და სოციალური მდგომარეობა ისევე, როგორც
ინსტიტუტების ხარისხი:
• არამდგრადი ფისკალური პოლიტიკა ხშირად არის სოციალურ ჯგუფებს შორის კონფლიქტების
შედეგი, რომლებიც ვერ ინაწილებენ ფისკალური რეგულირების ხარჯებს, რასაც აუცილებლად
მიიჩნევენ, მაგრამ რომლის ტვირთად აღებაც არავის სურს. ფისკალური ცვეთის ომის* ასეთ
სიტუაციაში თითოეული სოციალური ჯგუფი ცდილობს, რომ გადადოს რეგულირება იმ იმედით,
რომ ამ ტვირთს სხვა ჯგუფს დააკისრებს. შედეგად ასეთი ფისკალური პოლიტიკის გატარება
გადაიდება ხოლმე.40 რაც უფრო პოლარიზებულია პოლიტიკური პარტიები, მით უფრო მეტია
ასეთი სიტუაციები. საპენსიო რეფორმის ამოქმედება არის ასეთი ქცევის მაგალითი: შეთანხმება
დიაგნოზზე აუცილებლად როდი იწვევს რეფორმირებას, თუკი სოციალური ჯგუფები ან/და
პოლიტიკური პარტიები ვერ თანხმდებიან ფისკალური რეგულირების ხარჯების ტვირთის
განაწილებაზე კაპიტალისა და სამუშაო ძალის შემოსავლებს შორის. საპირისპირო შემთხვევის
დროს, როდესაც არსებობს ცალმხრივი შეთანხმება, როგორც აშშ-ში (1983 წლის გრინსპინის
კომისიის საპენსიო რეფორმა), ან შვედეთში (1994 წლის რეფორმა, რომელიც მომზადებული იყო
პოლიტიკურ პარტიათა უმრავლესობის შეთანხმების საფუძველზე), რეგულირება შეიძლება
სწრაფად განხორციელდეს.
 გაგრძელება....
უფრო ზოგადად, სოციალური და პოლიტიკური ფრაგმენტაცია (სოციალურ ჯგუფებს,
თაობებს, რეგიონებს და ა.შ. შორის) ასუსტებს სოლიდარობას და ანგრევს ფისკალურ
დისციპლინას, რადგანაც თითოეული ჯგუფი ამახვილებს ყურადღებას საკუთარ
ინტერესებზე და უარყოფს არამდგრადი ფისკალური პოლიტიკის კოლექტიურ
ხარჯებს.
• საბიუჯეტო ინსტიტუტებისა და პროცედურების ხარისხი განსაზღვრავს ქვეყნებს
შორის არსებული განსხვავებების დიდ ნაწილს. როდესაც საბიუჯეტო
გადაწყვეტილება მხოლოდ მსუბუქად არის ცენტრალიზებული, სახელმწიფო
ფინანსებზე არსებული მრავალფეროვანი მოთხოვნა იწვევს დეფიციტების დეფექტურ
კონტროლს, და პირიქით, ემპირიული ანალიზები ადასტურებს, რომ დეფიციტების
კონტროლი უკეთესად ხდება მაშინ, როდესაც: ერთი უწყება კურირებს ბიუჯეტის
მომზადებას, მთავრობას შეუძლია იმ საპარლამენტო შესწორებების უარ-ყოფა,
რომლებიც ზრდის დეფიციტს და როდესაც ფინანსთა სამინისტრო აკონტროლებს
ბიუჯეტის განხორციელებას. უფრო ზოგადად რომ ვთქვათ, ფისკალური
ცენტრალიზაციის დონე განაპირობებს ქვეყნებს შორის ფისკალურ დეფიციტთან და
ვალთან დაკავშირებულ განსხვავებებს (Von Hagen and Harden, 1994). ასე მაგალითად,
საფრანგეთში ჯანმრთელობის დაზღვევის ბიუჯეტის საკითხს წყვეტს პარლამენტი
ხმის მიცემით, მაგრამ ის არ აკონტროლებს მის განხორციელებას. განხორციელებაზე
კონტროლის ნაკლებობა შედეგად გვაძლევს მიზნების სისტემატურ შეცვლას. ამის
საპირისპიროდ კი საფრანგეთში ფინანსთა მინისტრს აქვს დიდი ძალაუფლება
ცენტრალური მთავრობის დანახარჯებთან მიმართებაში. ცენტრალური
ბიუჯეტისთვის ხმის მიცემა შეიძლება დეფიციტის დროს განხორციელდეს, მაგრამ
მისი განხორციელება არჩეულ ნიშნულთან ახლოს არის ხოლმე.
 3.3.2 ფისკალური პოლიტიკა ევროპის მონეტარულ კავშირში
ევროპის ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის შესახებ გამართულ დისკუსიებში წამოიჭრა
სამი ძირითადი საკითხი ფისკალურ პოლი-ტიკასთან დაკავშირებით, რაც განსაკუთრებულ
ყურადღებას იმსახურებს: ფისკალური დისციპლინა, ფისკალური ფედერალიზმი და ფისკალური
პოლიტიკის კოორდინაცია.
ა) ფისკალური დისციპლინა
მონეტარულ კავშირში ფისკალური დისციპლინის მთავარი არგუმენტი დაფუძნებულია
რისკზე, რომ არამდგრადი ფისკალური პოლიტიკა წევრ ქვეყანაში საფრთხეში ჩააგდებდა მთელი
ზონის მონეტარულ სტაბილურობას. რისკების თავიდან ასაცილებლად მაასტრიხტის
ხელშეკრულება ხელს უშლის ევროპის ცენტრალურ ბანკებს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების
პირდაპირ შეძენაში (რასაც მცირე ეფექტი აქვს, რადგან არ არის აკრძალული მეორად ბაზრებზე
მათი შესყიდვა). თუმცა, რისკი აქ არ წყდება. რთულ მდგომარეობაში მყოფი მთავრობა ეცდებოდა
სესხის აღებას მოკლევადიანი ინსტრუმენტებით. ცენტრალური ბანკი კი მალევე დადგებოდა
დილემის წინაშე: ან უნდა დააყენოს მთავრობა მარცხის წინაშე და არ გაატაროს მონეტარული
პოლიტიკა ან შეამციროს განაკვეთები და მთავრობას დაუტოვოს გადახდის უნარი. შემდეგი
არგუმენტი ხაზს უსვამს ინტეგრირებულ ფინანსურ ბაზარზე არსებულ სისტემურ რისკს:
მაგალითად, თუკი ქვეყნის ვალს ფლობენ ევრო ზონაში მყოფი ცენტრალური ბანკები, ამ ვალის
დეფოლტი დაასუსტებდა მთელი ზონის ფინანსურ სექტორს (Eichengreen and Wiplosz 1998).
პრინციპში, ფინანსურ ბაზრებს უნდა შეეძლოთ სუვერენული ქვეყნის დეფოლტად გამოცხადების
რისმონეტარული კავშირის ჩამოყალიბების საწყის ეტაპზე გერმანია დაჟინებით მოითხოვდა იმ
მექანიზმის ამუშავებას, რომელიც აღმოჩნდა 1997 წელს ზრდისა და სტაბილურობის პაქტის*
საწყისი (შემდეგ მოხსენიებული იქნება როგორც SGPკის შეფასება და ისეთ მთავრობებზე ზეწოლა,
რომელთა მდგრადობის საკითხი გაურკვეველია.
SGP-ს მიზანია ფისკალური დისციპლინის განხორციელებაისე, რომ
ძალაში დარჩეს ანტი-ციკლური პოლიტიკის გატარების შესაძლებლობა. ხელშეკრულების
შესაბამისად, SGP მოითხოვს, რომ ევროკავშირის წევრი ქვეყნების სახელმწიფო დეფიციტი იყოს
3%-ზე ნაკლები, ხოლო ვალის დონე იყოს მშპ-ს 60%-ზე ნაკლები, მასში ასევე გათვალისწინებულია
ფინანსური სანქციები, როდესაც დეფიციტი აღემატება 3%-იან ზღვარს.
 გაგრძელება.....
SGP მკაცრად გააკრიტიკეს ეკონომისტებმა რამდენიმე მიზეზის გამო:
• გადაჭარბებული კონცეტრირება მოკლევადიან მოსაზრებებზე გრძელვადიანი ანალიზის
ნაცვლად, რადგანაც ყურადღება გამახვილებული იყო დეფიციტზე და არა ვალზე.
• ასიმეტრიული და პრო-ციკლური მიკერძოება, რადგანაც ის უბიძგებდა მონაწილე ქვეყნების
მთავრობებს, რომ შეემცირებინათ თავიანთი დეფიციტები ცუდ ვითარებაში (რათა არ
გადაცდენოდნენ 3%-იან ზღვარს) და არა კარგ დროს.
• ეკონომიკური საფუძვლების ნაკლებობა, რადგანაც არც ერთი თეორია არ ამართლებს ვალისა და
მშპ-ს თანაფარდობის გრძელვადიან ნულთან მიახლოებულ მიზანს, რაც შეესაბამება SGP-ს საწყის
განცხადებას იმის შესახებ, რომ ბიუჯეტები ბალანსთან ახლოს უნდა იყოს ან ნამეტს უნდა
ასახავდეს. პირიქით, ლეგიტიმურია გარკვეული ვალის აღება სახელმწიფო ინვესტირების მიზნით,
თუკი ამ უკანასკნელის სოციალური ამონაგები აჭარბებს ვალის დანახარჯს.
• ყველასთვის ერთნაირი მიდგომა, რადგანაც ქვეყნები განსხვავდება როგორც საწყისი სიტუაციით
(მაგ., მათი ვალის ან სახელმწიფო აქტივების დონე), ისე გრძელვადიანი პერსპექტივებით
(გრძელვადიანი ზრდა, ინფლაცია, ბალანსის გარეთ მყოფი ვალდებულებები).
• სუსტი განხორციელება, რადგანაც სანქციები ძალიან მცირე სანდოობით სარგებლობს.
შეთავაზებები რეფორმებისათვის მოიცავდა:
• განსხვავებული მიზნები: მეტი ფოკუსირება ვალზე და არა დეფიციტზე, ასევე მეტი ყურადღება
ციკლურად რეგულირებულ დეფიციტზე და არა მთავარ დეფიციტზე; ბალანსის გარეთ მყოფი
ვალდებულებების აღრიცხვა (Buiter, Grafe, 2003; Pisani-Ferry, 2006); დეფიციტიდან რამდენიმე სახის
კაპიტალის დანახარჯების გამოკლება (Blanchard and Giavazzi, 2004).
• ზღვრების განსხვავებული ღირებულებები: წევრი ქვეყნები უნდა იყვნენ ერთმანეთისგან
განსხვავებულნი გრძელვადიანი ზრდის დონისა და მათი ვალის საწყისი დონის მიხედვით.
• უკეთესი სტიმულები ციკლის დროს: დეფიციტის მეტი კლება კარგ დროს, ეკონომიკური
დაღმავლობის დროს კი ქვეყნებს უფლება უნდა მიეცეთ, რომ SGP-ს მიერ დადგენილ დეფიციტის
ზღვარს გადააჭარბონ (Buti et al., 2003).
2005 წელს განხორციელებული SGP-ის რეფორმა ამ რეკომენდაციებიდან რამდენიმეს შეეხო.
ძირითადად, საშუალოვადიანი ფისკალური მიზნები ყველა წევრი ქვეყნისთვის ერთნაირი აღარ
არის.
 გაგრძელება.....
მაჩვენებლები განსხვავდება ქვეყნის პოტენციური ზრდის დონის, ვალის დონის და ბუნებრივად
არსებული ვალდებულებების მიხედვით. რეგულირებისთვის მეტი დრო მიეცათ ქვეყნებს,
რომელთაც უარყოფითი ზრდა აქვთ, ან სტრუქტურულ რეფორმებს ახორციელებენ, რაც ზრდის ვა
ლის მდგრადობას გრძელვადიან პერიოდში (მაგალითად, საპენსიო რეფორმა).
ცალკეული ანალიტიკოსის მოსაზრების მიხედვით, ეს რეფორმა ასუსტებს SGP-ს და მას ძალას
აცლის (Calmfors, 2005). მიუხედავად ამისა, მისმა განხორციელებამ ჩამოაყალიბა გარკვეული
დისციპლინა, როგორც გამოითქვა ვარაუდი ნახაზში 3.19:45 მთლიანობაში, ევრო ზონაში
დეფიციტები შემცირდა 2005 წელს SGP-ს რეფორმის შემდეგ.
ბ) ფისკალური ფედერალიზმი ევროპაში
ფედერალურ ქვეყნებში მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციის ფუნქცია, ძირითადად,
ხორციელდება ფედერალურ დონეზე, მაშინ, როდესაც ინდივიდუალური ქვეყნები, ხშირად
საკუთარი ნებითაც კი, ზღუდავენ ფისკალურ პოლიტიკას. ამერიკის შეერთებული შტატების
შემთხვევაში, როდესაც შტატი უარყოფითი შემოსავლის შოკს განიცდის, მისი მოქალაქეები იხდიან
უფრო დაბალ ფედერალურ გადასახადებს, მაგრამ აგრძელებენ სარგებლის მიღებას ფედერალური
დანახარჯებიდან (საზოგადოებრივი საქონელი, ტრანსფერები და ა.შ.). ფედერალური ბიუჯეტი
ხდება შოკის ერთგვარი ავტომატური ჩამხშობი. ზაქსმა და სალა-ი-მარტინმა (Sala-i-Marti n
́ 1992)
აღმოაჩინეს, რომ შოკების დაახლოებით 30-40%, რომლებიც ზეგავლენას ახდენენ შტატებზე,
ჩახშობილია ფედერალური ბიუჯეტით.
დროთა განმავლობაში სხვა ფაქტორებმაც შეიძლება გამოიწვიოს ევროპის ბიუჯეტის დახვეწა.
უფრო მეტად ინტეგრირებულ ბაზრებზე, ქვეყნისთვის მიკუთვნებული სულ უფრო მეტი ფუნქცია
(უსაფრთხოება, მომხმარებელთა დაცვა, ბაზრების რეგულაცია) ახლა ხორციელდება კავშირის
დონეზე. ზოგიერთ მჭიდროდ ინტეგრირებულ სექტორში ან ბუნებრივი ეროვნებათაშორისი
განზომილების მქონე სექტორებში (მაგ., ტრანსპორტი), ინფრასტრუქტურა არის წმინდად
ევროპული საზოგადოებრივი საქონელი და ადვილი წარმოსადგენია, რომ ის შეიძლება
ფინანსდებოდეს ევროპის დონეზე. და ბოლოს, „ევროპული“ გადასახადები, როგორიცაა გარემოს
დაცვის გადასახადი, შეიძლება გახდეს საერთო მიზნების დაფინანსების გზა. თუმცა,
ევროკავშირის ბიუჯეტის გაოთხმაგებაც კი, რაც ნაკლებად სარწმუნოა, ვერ გარდაქმნის მას
მნიშვნელოვან მაკროეკონომიკურ ინსტრუმენტად.
 ბ. ფისკალური პოლიტიკის კოორდინირება
პოლიტიკური ეკონომიის რამდენიმე არგუმენტი ამართლებს კოორდინაციას. კოორდინაციამ
შეიძლება გააძლიეროს ეროვნული ფისკალური გეგმების სანდოობა (რაც ეყრდნობა რამდენიმე
ჰიპოთეზას, რომლებიც შეიძლება არ არის საერთო, მაგრამ ერთობლივად მაინც განიხილება
ხოლმე) და ზეწოლა, რაც სტიმულს აძლევს მათ განხორციელებას და ვიწრო ინტერესთა ჯგუფები
ვეღარ ახდენენ გავლენას პოლიტიკაზე. თუმცა, ეკონომიკური თეორია ასევე გვაწვდის
არგუმენტებს კოორდინაციის წინააღმდეგ . მანდელ ფლემინგის მოდელს, მივყავართ დასკვნამდე,
რომ ფისკალური პოლიტიკა მთლიანობაში კავშირისთვის არაეფექტიანია;48 ევრო ზონის
სტაბილიზაციის დავალება, შესაბამისად, მთლიანად მონეტარულ პოლიტიკას ეკისრება.
ფისკალური პოლიტიკის კოორდინირება სტაბილიზაციის მიზნით არის მეორე-საუკეთესო
გადაწყვეტილება მონეტარული პოლიტიკის შემდეგ, მაგალითად, როდესაც ევროპის ცენტრალური
ბანკი ხვდება კონფლიქტს მიზნებს შორის და ვერ ახორციელებს საჭირო სტიმულის გაცემას (თავი
4) ან როდესაც მხოლოდ მონეტარულ პოლიტიკას არ შეუძლია ეკონომიკის სტაბილიზაცია,
როგორც 2008-09 წლებში. მანდელ-ფლემინგის მოდელი ასევე ხაზს უსვამს ფისკალური
პოლიტიკის ეფექტიანობას ფიქსირებული გაცვლის კურსის და კაპიტალის იდეალური
მობილობის პირობებში, სიტუაციას, რომელიც ახასიათებს ყველა წევრ ქვეყანას მის
პარტნიორებთან მიმართებაში ევრო ზონაში. ამ განხილვას მივყავართ შემდეგ წესამდე:
• საერთო მონეტარული პოლიტიკა რეაგირებს შოკებზე და გავლენას ახდენს მთელ ზონაზე
(სიმეტრიული შოკები).
• ეროვნული ფისკალური პოლიტიკა რეაგირებს ქვეყნებისთვის დამახასიათებელ შოკებზე ან
შოკებზე, რომლებიც გავლენას ახდენს ერთმანეთთან კავშირის მქონე ქვეყნებზე ზონის შიგნით
(ასიმეტრიული შოკები).
 ნორმალურ პირობებში, ფისკალური პოლიტიკის კოორდინირების მიზნები ევრო ზონაში
ზუსტად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული: პირველი, დარწმუნება იმაში, რომ ეროვნულ ფისკალურ
პოლიტიკას შეუძლია სტაბილიზაციის როლის შესრულება ადგილობრივ დონეზე, რაც მოითხოვს
ფისკალური დეფიციტების მართვას ბიზნეს ციკლის განმავლობაში მდგრადობის შეზღუდვით
(იგი გვაბრუნებს ფისკალური წესების როლთან და SGP-სთან); მეორე, უნდა შეიქმნას პირობები
დიალოგისთვის ფისკალურ და მონეტარულ უწყებებს შორის ეკონომიკური დიაგნოზისა და
შესაფერისი რეაგირებებისთვის (ეს უმეტესწილად ეხება ევრო ჯგუფის როლს); ბოლოს,
დარწმუნება იმაში, რომ როდესაც მონეტარული პოლიტიკა მარტო ვერ მიაღწევს მიზნებს,
შესაძლებელი იქნება ძირითადი ფისკალური პოლიტიკის სახელმძღვანელო ამოცანების
შემუშავება და განხორცილება.
2008-09 წლების ღრმა რეცესიამ მოგვაწოდა სახელმძღვანელო დებულებები ფისკალური
პოლიტიკის კოორდინირებისთვის ევრო ზონის შიგნით ( და მის მიღმა):
• შოკი იყო სიმეტრიული, რაც ნიშნავს იმას, რომ ერთობლივი პასუხი იყო საჭირო;
• მონეტარული პოლიტიკა არაეფექტიანი აღმოჩნდა საბანკო სისტემის მდგომარეობის გამო, რამაც
მოითხოვა დამატებითი საბიუჯეტო დახმარება;
• ცენტრალური ბანკები ახორციელებდნენ შესაფერის მონეტარულ პოლიტიკას, ამცირებდნენ
პოლიტიკის განაკვეთს ნულამდე. თუმცა, ფისკალური რეაგირება ევროპაში სუსტად იყო
კოორდინირებული მცირე ქვეყნები და ქვეყნები, რომელთა ფისკალური მდგომარეობა სუსტი იყო,
ნაკლებ სტიმულს გამოიმუშავებდნენ, სხვა ქვეყნებში კი შიდა ეკონომიკას ანიჭებდნენ
უპირატესობას.
3.3.3 დისკრეციული ფისკალური პოლიტიკა კრიზისის დროს
მარტინ ფელდშტაინმა (Feldstein 2002) ხაზი გაუსვა სამ მიზეზს, რის გამოც აშშ-ში წარმოიქმნა
საზოგადო კონსენსუსი დისკრეციული ფისკალური პოლიტიკის წინააღმდეგ.
პირველი, ძველი კეინზისეული შეხედულება მაღალი ფისკალური კოეფიციენტების შესახებ
შეხვდა წინააღმდეგობას, როგორც თეორიული მიდგომების, ასევე ემპირიული კვლევების
მხრიდანაც. მეორე, ზოგიერთ შემთხვევაში, ფისკალურ პოლიტიკას შეიძლება ჰქონდეს ანტი-
კეინზისეული გავლენა. მესამე, კარგად გამიზნული ფისკალური პოლიტიკა შეიძლება იყოს
დესტაბილიზაციის გამომწვევი, რადგანაც ადგილი აქვს პოლიტიკის შეფერხებებს და
გაურკვევლობას ფისკალურ ცვლილებებზე პოლიტიკური რეაგირების შესახებ. მისი აზრით, „ახლა
არსებობს ფართოდ გავრცელებული თანხმობა ეკონომისტებს შორის, რომ გამიზნული
ანტიციკლური დისკრეციული პოლიტიკა არ უწყობს ხელს ეკონომიკურ სტაბილურობას და
წარსულში ხანდახან დესტაბილიზაციასაც კი უწყობდა ხელს.“
თუმცა, ის მაინც ამტკიცებდა, რომ ფისკალური პოლიტიკა (უმჯობესია დაფუძნებული იყოს
გადასახადების შემცირებაზე და არა დანახარჯების ზრდაზე) შეიძლება იყოს ეფექტიანი (და
სრულიად უსიცოცხლო მონეტარულ პოლიტიკაზე უკეთესიც კი) სიტუაციებში, როდესაც სახეზეა
დაბალი მოთხოვნა, დაბალი ინფლაცია და დაბალი საპროცენტო განაკვეთები.
საბოლოოდ, ათწლეულების განმავლობაში ფისკალური პოლიტიკის შესახებ ჩატარებულმა
შრომამ მაინც არ ჩამოაყალიბა უნივერსალური, მუდმივი ქცევის დოქტრინა, ვერც შესაბამისი
რეკომენდაციები მივიღეთ. ნაცვლად ამისა, ჩვენ გვაქვს ანალიტიკური
ხერხების რეზერვი და უამრავი ემპირიული კვლევა, რომლებიც განსაკუთრებით შესაფერისია
პოლიტიკოსების ინფორმირებისათვის არა მხოლოდ ნორმალურ ვითარებაში, არამედ ისეთ
ისტორიულ პერიოდებში, როგორიცაა 2008-09 წლების ეკონომიკური კრიზისი. ეს არის საუკეთესო
წვლილი წარსულში დაშვებული შეცდომების თავიდან ასაცილებლად, ასევე ინფლაციის და
დეფლაციის ეფექტიანად შემსუბუქების შესაძლებლობები, ეს არის პრობლემა, რომელმაც თავის
დროზე უკვე მიიქცია კეინზის ყურადღება.