IG, YT: @juliaobiologii

Bakt ie
Spis treści

1. Podstawa programowa
2. Czym są bakterie?
3. Budowa bakterii
4. Barwienie Grama
5. Kształty i formy bakterii
6. Odżywianie
7. Oddychanie
8. Rozmnażanie, procesy płciowe
9. Kto porusza się szybciej - człowiek czy bakteria?
10. Co łączy bakterie z azotem?
11. Formy przetrwalnikowe
12. Archebakterie

i
13. Znaczenie bakterii

gi
14. Choroby bakteryjne
15. Ważne pojęcia

lo
io
Wszystkie zdjęcia w tym pliku są udostępnione zgodnie z dotyczącą ich licencją. Zabraniam
edytowania pliku i udostępniania go osobom trzecim bez mojej wiedzy oraz zgody.
ob

Dziękuję za zainteresowanie moimi materiałami - mam nadzieję, że okażą się dla Ciebie pomocne.
Jeśli masz jakiekolwiek uwagi dotyczące notatek - będę bardzo wdzięczna za feedback!
Miłej i owocnej nauki! 📗 ❤
lia

1. Podstawa programowa
ju

2015 2023
@

1
er
 IG, YT: @juliaobiologii
2. Czym są bakterie?

• prokarionty; organizmy jednokomórkowe (lub kolonie); mikroorganizmy

• najmniejsze istoty żyjące na Ziemi
• zamieszkują wszystkie biotopy; znajdują się w: glebie, wodzie (morza, jeziora, oceany, lodowce…),
solankach, gorących i kwaśnych źródłach, w innych organizmach; część z nich (nie wszystkie) jest
przystosowana do życia w ekstremalnych warunkach; bakterie to organizmy kosmopolityczne
• ich charakterystyczną cechą jest brak organelli otoczonych błoną (czyli nie mają jądra
komórkowego, chloroplastów, mitochondriów, aparatu Golgiego)
• bakterie i archeowce, mimo licznych podobieństw, są traktowane jako oddzielne linie ewolucyjne

3. Budowa bakterii

• cytozol - substancja wypełniające wnętrze organizmu

• nukleoid - obszar cytoplazmy, w której znajduje się genofor
• genofor (chromosom bakteryjny) - dwuniciowa, kolista
cząsteczka DNA; zawiera wszystkie geny, które są

i
potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu

gi
• plazmidy - niewielkie, koliste cząsteczki DNA; zawierają
geny kodujące przydatne cechy (ale nie niezbędne), np. geny
oporności na antybiotyki
lo
• tylakoidy (bakterie fotosyntetyzujące) - struktury powstałe z
uwypukleń błony komórkowej; wypełnione są barwnikami
asymilacyjnymi (np. bakteriochloro l); umożliwiają
io
przeprowadzanie fotosyntezy
• rybosomy - potrzebne do biosyntezy białek; współczynnik sedymentacji: 70S (rybosomy bakteryjne
są mniejsze od eukariotycznych)
ob

• ściana komórkowa - zbudowana z mureiny (peptydoglikanu); może mieć różną grubość, co ma

związek z właściwościami zjologicznymi bakterii
• otoczka śluzowa - składa się z polisacharydów; chroni bakterię przed „wrogami” (np.
bakteriofagami, makrofagami); może również służyć do wzajemnego rozpoznawania się komórek
lia

bakteryjnych
• ziarna materiałów zapasowych - lipidy, cukry (glikogen, skrobia sinicowa)
• rzęski (wici) - białkowe struktury umożliwiające ruch bakterii; do funkcjonowania wykorzystują
ju

gradient protonowy, który tworzy się w poprzek błony

• mbrie - wypustki, które umożliwiają przyczepienie się do innych powierzchni
• pilusy / pile - wypustki, które uczestniczą w procesach płciowych - umożliwiają przeniesienie
@

materiału genetycznego pomiędzy dwoma bakteriami podczas koniugacji

4. Barwienie Grama

• metoda umożliwiająca podział bakterii na bakterie Gram-dodatnie

i bakterie Gram-ujemne na podstawie różnic w budowie ściany
komórkowej; różnią się właściwościami zjologicznymi
• próbki są wybarwiane: oletem krystalicznym, jodyną (płynem
Lugola), alkoholem (bądź acetonem) i safraniną
• Gram-dodatnie — barwią się na oletowo; ich ściana jest gruba
i składa się z kilku warstw mureiny; zawiera ona kwasy tejchojowe
• Gram-ujemne — barwią się na czerwono; ich ściana jest cienka
i składa się z 1 warstwy mureiny; nie zawiera kwasów
tejchojowych; ma dodatkową błonę zewnętrzną, która utrudnia
wnikanie leków do wnętrza komórka

2
fi
fi
fi
fi
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii
5. Kształty i formy bakterii

• formy: jednokomórkowe lub kolonie (kilkukomórkowe

zespoły otoczone wspólną otoczką)

• kształty:
• kuliste
• cylindryczne / wydłużone
• skręcone spiralnie / spiralne
• rozgałęzione / nieregularne

6. Odżywianie

bakterie

i
gi
heterotrofy autotrofy

symbionty
lo fotoautotrofy
io
saprobionty chemoautotrofy
pasożyty
ob

• większość bakterii to heterotrofy

• saprobionty (bakterie saprobiontyczne) - bakterie, które odżywiają się martwą materią organiczną -
lia

związkami pochodzącymi z rozkładu szczątków organizmów

• pasożyty - odżywiają się związkami organicznymi wytworzonymi przez inne organizmy; bakteria
odnosi korzyść, a żywiciel ponosi szkody; np. bakterie wywołujące choroby
ju

• symbionty (bakterie symbiotyczne) - odżywiają się związkami organicznymi wytworzonymi przez

inne organizmy; bakteria i żywiciel odnoszą korzyść; np. bakterie bytujące w jelicie grubym
człowieka, bakterie Rhizobium
@

• fotoautotrofy (bakterie fotosyntetyzujące) - do syntezy związków organicznych ze związków

nieorganicznych wykorzystują energię świetlną
• fotosynteza oksygeniczna (tlenowa) - fotosynteza, podczas której wydzielany jest tlen; zachodzi
jedynie u sinic; barwnikami asymilacyjnymi są: chloro l a, karotenoidy, koerytryna, kocyjanina
równanie: 6 CO2 + 6 H2O → 6 C6H12O6 + 6 O2↑
• fotosynteza nieoksygeniczna (beztlenowa) - fotosynteza, podczas której nie jest wydzielany
tlen; zachodzi u zielonych i purpurowych bakterii siarkowych i bezsiarkowych; barwnikami
asymilacyjnymi są bakteriochloro le (a, b, c, d lub e) i karotenoidy
równanie: 6 CO2 + 12 H2S → C6H12O6 + 12 S + 6 H2O
• chemoautotrofy (bakterie chemosyntetyzujące) - do syntezy związków organicznych wykorzystują
energię uzyskaną w procesie chemosyntezy; np. bakterie nitry kacyjne, siarkowe, wodorowe,
żelazowe, metanowe

3
fi
fi
fi
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii
7. Oddychanie

• proces oddychania komórkowego u bakterii może przebiegach w warunkach tlenowych lub

beztlenowych; pod tym względem bakterie dzielimy na bakterie tlenowe i bakterie beztlenowe
• bakterie tlenowe (aeroby, bakterie aerobowe) - bakterie, które pozyskują energię poprzez
oddychanie tlenowe, które jest znacznie korzystniejsze od oddychania beztlenowego; glikoliza,
reakcja pomostowa i cykl Krebsa zachodzą w cytozolu, a łańcuch oddechowy w błonie komórkowej
• bakterie beztlenowe (anaeroby, bakterie anaerobowe) - bakterie, które pozyskują energię na drodze
oddychania beztlenowego - np. bakterie denitry kacyjne albo fermentacji - zachodzi w cytozolu;
• beztlenowce bezwzględne (obligatoryjne) - bakterie, dla których tlen jest toksyczny; giną w
warunkach tlenowych
• beztlenowce względne (fakultatywne) - bakterie, które mogą żyć i funkcjonować zarówno w
warunkach tlenowych jak i beztlenowych

8. Rozmnażanie, procesy płciowe

• bakterie rozmnażają się wyłącznie bezpłciowo poprzez: podział komórki, pączkowanie (rzadko) lub

i
fragmentację kolonii

gi
• podział: w wyniku podziału komórki powstają dwie komórki, które następnie znowu się dzielą
(powstają 4 komórki); w sprzyjających warunkach środowiska bakterie są zdolne do szybkiego
rozmnażania (nawet co 30 minut)
lo
• transformacja - proces pobierania przez bakterie obcego DNA z otoczenia; naturalnie dotyczy
niewielu bakterii; można dokonać transformacji w sposób sztuczny
• transdukcja - proces przekazywania materiału genetycznego między komórkami bakterii za
io
pośrednictwem bakteriofagów
• rekombinację materiału genetycznego zapewnia koniugacja - proces płciowy (paraseksualny),
podczas którego zwykle przekazywane są plazmidy (np. plazmid F); koniugacja nie jest metodą
ob

rozmnażania; przenoszenie DNA zachodzi jednokierunkowo; dzięki koniugacji mogą powstawać

szczepy bakterii opornych na antybiotyki

Przebieg koniugacji
lia

1) w koniugacji uczestniczą dwie bakterie: bakteria F+ (czyli bakteria,

która zawiera plazmid F; inaczej komórka dawcy) i bakteria F- (nie
ju

mająca plazmidu F; inaczej komórka biorcy)

2) obie komórki łączą się ze sobą za pomocą pilusów
3) w komórce F+ dochodzi do rozplecenia podwójnej helisy DNA i
@

przekazania jednej z nici komórce F-

4) obie komórki posiadają pojedynczą nić DNA - następuje synteza
brakującej, komplementarnej nici
5) komórki odłączają się

9. Kto porusza się szybciej - człowiek czy bakteria?

• bakterie mogą poruszać się w sposób aktywny - za pomocą rzęsek

• rzęski bakterii różnią się od rzęsek występujących u eukariontów pod względem budowy
• rzęski wykonują ruchy obrotowe; wykorzystują gradient protonowy
• wiele bakterii porusza się dzięki taksjom
• taksja to kierunkowy ruch w odpowiedzi na bodziec zewnętrzny; taksje można podzielić ze
względu na kierunek i rodzaj bodźca np. chemotaksja (bodźcem jest związek chemiczny),
termotaksja (bodźcem jest temperatura), fototaksja (bodźcem jest światło)

4
fi
 IG, YT: @juliaobiologii
• chemotaksja dodatnia - ruch w kierunku substancji; chemotaksja ujemna - ruch w kierunku
przeciwnym do substancji
• chemotaksje umożliwiają bakterii znajdywanie substancji odżywczych; fototaksje umożliwiają
wyszukanie optymalnych warunków świetlnych
• ciekawostka Kto porusza się szybciej - człowiek czy bakteria? Niektóre gatunki bakterii są zdolne
do pokonywania w ciągu sekundy odległości 50 razy większej niż długość ich ciała - analogicznie
człowiek o wzroście 170 cm musiałby poruszać się z prędkością 300 km/h :)

10. Co łączy bakterie z azotem?

• bakterie, dzięki zdolności do przeprowadzania procesów polegających na przekształcaniu związków

nieorganicznych do form przyswajalnych dla innych organizmów, przyczyniają się do obiegu
pierwiastków (np. azotu, węgla, siarki) w przyrodzie
• azot (N) to pierwiastek biogenny, niezbędny jest do produkcji aminokwasów (a więc i białek) i
kwasów nukleinowych
• niektóre bakterie są zdolne do wiązania azotu (przekształcanie azotu atmosferycznego, czyli N2 w
amoniak, czyli NH3); do takich bakterii należą niektóre rodzaje sinic, bakterie glebowe z rodzaju

i
Azotobacter i Clostridium i bakterie symbiotyczne z rodzaju Rhizobium, które wchodzą w związki

gi
symbiotyczne z roślinami motylkowatymi (np. fasola, groch, koniczyna, łubin)
• sinice (np. Nostoc) posiadają heterocyty (dawniej heterocysty) - wyspecjalizowane komórki o
grubej ścianie nieprzepuszczającej tlenu, w których zachodzi wiązanie azotu; zawierają one enzym -
lo
nitrogenazę, który jest aktywny jedynie w warunkach beztlenowych
• amoniak (NH3) może zostać utleniony do azotanów (V) (NO3-) przez chemosyntetyzujące bakterie
nitry kacyjne; amoniak jest rozpuszczalny w wodzie i przyjmuje postać jonu amonowego, czyli NH4+
io
• rośliny nie są zdolne do przyswajania azotu atmosferycznego (mimo jego
dużego - 78% - stężenia w powietrzu); przyswajają go jedynie w formie NH4+
lub NO3-; azot jest potrzebny roślinom do syntezy potrzebnych im związków
ob

organicznych (głównie białek i kwasów nukleinowych)

• bakterie brodawkowe dostają się do korzeni rośliny przez włośniki znajdujące
się w glebie; roślina posiada charakterystyczne brodawki na korzeniach (rys.
obok)
lia

• symbioza między bakteriami a rośliną polega na tym, że bakterie przekazują

roślinie azot w przyswajalnej formie, a roślina przekazuje bakteriom produkty
fotosyntezy
ju

• azot atmosferyczny (N2) jest wiązany

@

przez bakterie azotowe - powstaje

NH4+
• nitry kacja: NH4+ jest przekształcany
przez bakterie nitry kujące do
azotanów (III) (NO2-), a następnie do
azotanów (V) (NO3-)
• asymilacja: rośliny pobierają NO3-
• azot zostaje wbudowany w organizmy
roślinożerców
• amoni kacja: rozkład materii
organicznej (szczątki, odchody) przez
destruentów prowadzący do
uwolnienia amoniaku lub jonów
amonowych
• denitry kacja: przekształcanie
azotanów w azot atmosferyczny przez
bakterie denitry kacyjne

5
fi
fi
fi
fi
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii
11. Formy przetrwalnikowe

• gdy warunki środowiska są niesprzyjające (susza, niskie temperatury, niekorzystne pH, brak
składników odżywczych) dla komórki bakterii, zmniejsza ono tempo metabolizmu i przechodzi w
stan anabiozy (życia utajonego)
• wytwarza wtedy formy przetrwalnikowe - cysty lub endospory
• cysty - powstają poprzez odwodnienie i otoczenie grubą ścianą całej komórki
• endospory - komórka bakteryjna dzieli się na dwie nierówne części; mniejsza otacza się nową,
grubą ścianą komórkową i zostaje endosporą

12. Archebakterie

• królestwo Procaryota dzieli się na archebakterie (archeowce) i eubakterie

• podział opiera się na właściwościach białek, budowie DNA i RNA oraz rybosomów
• archebakterie różnią się od eubakterii brakiem mureiny w ścianie komórkowej, składem błony
komórkowej, obecnością histonów
• archebakterie mają cechy podobne do eukariontów (np. ich materiał genetyczny zawiera introny)

i
• różnice:

gi
• archebakterie nie mają mureiny w ścianie komórkowej
• archebakterie i eubakterie mają różny skład błony komórkowej
• eubakterie nie mają histonów, a jest on obecny u niektórych gatunków archebakterii
lo
• eubakterie nie posiadają intronów (odcinków niekodujących), a archebakterie je posiadają
• archeowce halo lne - archeowce występujące w środowiskach silnie zasolonych
• archeowce termo lne - archeowce występujące w gorących źródłach
io
13. Znaczenie bakterii
ob

• przemysł spożywczy - otrzymywanie nabiału (jogurty, ke ry), produktów kiszonych, alkoholu

• przemysł farmaceutyczny - otrzymywanie antybiotyków
• biologiczne oczyszczanie ścieków - ścieki zawierają związki organiczne, które są źródłem pokarmu
lia

dla bakterii
• kluczowe znaczenie w obiegu pierwiastków w przyrodzie
• bakterie symbiotyczne w przewodzie pokarmowym roślinożerców umożliwiają trawienie celulozy
ju

• bakterie symbiotyczne w przewodzie pokarmowym człowieka wytwarzają witaminy B i K oraz

wspomagają ich wchłanianie
• mogą być używane do biologicznego zwalczania szkodników upraw w rolnictwie
@

• biotechnologia - pozyskiwanie plazmidów

14. Choroby bakteryjne

choroba / czynnik zakaźny droga zakażenia pro laktyka

• droga kropelkowa
gruźlica / prątek gruźlicy • szczepienia ochronne
• droga pyłowa

czerwonka bakteryjna / pałeczka

• droga pokarmowa • przestrzeganie zasad higieny
czerwonki

• droga pokarmowa
dur brzuszny (dawniej tyfus) / • szczepienia ochronne
• bezpośredni kontakt z chorym przy
pałeczka duru brzusznego • przestrzeganie zasad higieny
nieprzestrzeganiu zasad higieny

• szczepienia ochronne
cholera / przecinkowiec cholery • droga pokarmowa
• przestrzeganie zasad higieny

6
fi
fi
fi
fi
 IG, YT: @juliaobiologii

• przez skaleczoną lub otartą skórę

wąglik / laseczka wąglika • droga oddechowa • szczepienia ochronne
• droga pokarmowa

• stosowanie preparatów
borelioza / krętek (Borrelia burgdorferi) • ugryzienie przez zakażonego kleszcza odstraszających kleszcze
• odpowiednia odzież (długi rękaw)

• dezynfekcja ran
tężec / laseczka tężca • rany zabrudzone ziemią • surowica przeciwtężcowa
• szczepienia ochronne

• unikanie przypadkowych kontaktów

kiła / krętek blady • droga płciowa seksualnych
• stosowanie prezerwatyw

• unikanie przypadkowych kontaktów

rzeżączka / dwoinka rzeżączki • droga płciowa seksualnych
• stosowanie prezerwatyw

salmonelloza / pałeczki z rodzaju • przestrzeganie zasad higieny

• droga pokarmowa
Salmonella • szczepienia ochronne

i
gi
15. Ważne pojęcia

•
•
•
archebakterie
barwienie Grama
koniugacja
lo
io
• kwasy tejchojowe
• mureina
• nukleoid
ob

• plazmid
• taksja
lia
ju
@

7
 IG, YT: @juliaobiologii
Linki do obrazków (gdyby ktoś chciał konkretny obrazek wydrukować w dobrej jakości):

1 - budowa komórki - https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Diagram_kom%C3%B3rki_Prokaryota.svg

2 - kształty - https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5931852
3 - brodawki korzeniowe - Autorstwa Frank Vincentz - Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://
commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2543649
4 - cykl azotu - Autorstwa translation and minor changes by Black sh - Cycle azote fr.svg by Nojhan, CC BY-SA 3.0,
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=27946429

8
fi