28138

Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΖΩΗ
ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ Α΄
(1864-1900)
ΟΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Φιλοσοφικής Αθηνών
Διδακτορική διατριβή της κ. Αικ. Π. Δεμέστιχα.
Επιβλέποντες Καθηγητές:
κ. Κυριακή Πετράκου (επόπτρια),
κ. Σπύρος Α. Ευαγγελάτος,
κ. Χρυσόθεμις Βασιλάκου-Σταματοπούλου.
Χρονολογία: Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2012
Αριθμός Μητρώου: 94403.
τηλ. 2107235515, 6945534905.
e-mail: katdemest1972@hotmail.gr
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ...................................................................................................... 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................... 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o......................................................................................................... 8
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ .............................................................................. 8
1Α. Πολιτική κατάσταση ................................................................................... 8
Βασιλεία ........................................................................................................ 8
Πολίτευμα ....................................................................................................10
Κυβερνήσεις-πρωθυπουργοί-χαρακτηριστικά κάθε περιόδου ........................11
Περίοδοι ειρήνης-πόλεμοι-επιπτώσεις...........................................................15
1Β. Οικονομική κατάσταση ..............................................................................18
Ανάπτυξη εμπορίου-βιοτεχνίας-βιομηχανίας-ναυτιλίας .................................18
Ξένο ομογενειακό κεφάλαιο-επενδύσεις .......................................................21
Η εικόνα της Αθήνας-Τα μεγάλα έργα ..........................................................23
1Γ. Κοινωνική κατάσταση ................................................................................29
Διάρθρωση πληθυσμού-τάξεις-επαγγέλματα .................................................29
Γυναίκα και χειραφέτηση ..............................................................................32
Άνοδος αστικής τάξης...................................................................................41
Κοινωνική οργάνωση-σύλλογοι ....................................................................44
1Δ. Πνευματική κατάσταση ..............................................................................47
Εκπαίδευση...................................................................................................47
Γλωσσικό ζήτημα-Μεγάλη Ιδέα ....................................................................51
Πολιτιστικοί σύλλογοι (θεατρική ερασιτεχνία)..............................................55
Τύπος (Εφημερίδες-Περιοδικά-Λογοτεχνικά ημερολόγια) ............................59
Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία ................................................................64
Θεατρικοί διαγωνισμοί..................................................................................69
Διαλέξεις ......................................................................................................73
Μελέτες για το θέατρο ..................................................................................87
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο......................................................................................................120
ΘΕΑΤΡΑ ...................................................................................................... 120
Θεατρικοί χώροι .........................................................................................120
Υπαίθρια θέατρα .........................................................................................121
Χειμερινά θέατρα........................................................................................127
Άλλοι θεατρικοί χώροι ................................................................................132
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο......................................................................................................134
Η ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ...................................... 134
Ευρωπαϊκό Δραματολόγιο και Δραματουργία .................................................144
3Α. Ευρωπαϊκές τραγωδίες και δράματα .........................................................144
α) Νεοκλασικές τραγωδίες ..........................................................................144
β) Αρχαιόθεμες ή αρχαιόμυθες τραγωδίες του 19ου αιώνα..........................149
γ) Το ρομαντικό δράμα ...............................................................................152
δ) Το μυθιστορηματικό δράμα ....................................................................184
ε) Το «καλοφτιαγμένο δράμα»/ρεαλιστικό δράμα .......................................196
3Β. Ευρωπαϊκές κωμωδίες ..............................................................................223
α) Μολιέρος ................................................................................................223
β) Γκολντόνι ...............................................................................................228
γ) Πολύπρακτες κωμωδίες ..........................................................................230
δ) Μονόπρακτες κωμωδίες..........................................................................241
3Γ. Συμπέρασμα ........................................................................................... 246
2
Ελληνικό Δραματολόγιο και Δραματουργία....................................................250
3Δ. Αρχαία ελληνικά δράματα ........................................................................250
3Ε. Νεοελληνικές τραγωδίες και δράματα ......................................................268
α) Αρχαιόθεμη ή αρχαιόμυθη τραγωδία ......................................................268
β) Ιστορικό δράμα.......................................................................................294
γ) Το μυθιστορηματικό δράμα ....................................................................331
δ) Το ρεαλιστικό δράμα ..............................................................................332
ε) Το συμβολιστικό δράμα ..........................................................................347
3ΣΤ. Νεοελληνικές κωμωδίες .........................................................................348
Πολύπρακτες κωμωδίες ..............................................................................348
Μονόπρακτες κωμωδίες ..............................................................................368
Παντομίμες ................................................................................................. 396
3Ζ. Το κωμειδύλλιο ........................................................................................397
3Η. Το δραματικό ειδύλλιο .............................................................................419
3Θ. Η επιθεώρηση ..........................................................................................431
3Ι. Παιδικό θέατρο..........................................................................................433
3Κ. Συμπέρασμα........................................................................................... 435
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο......................................................................................................457
ΟΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΟΙ ΘΙΑΣΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΗΘΟΠΟΙΟΙ ................................. 457
4Α. Εισαγωγή .........................................................................................................457
4Β. Ερασιτεχνικές παραστάσεις..............................................................................472
Θίασος των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών .....................................472
«Μουσικός και Δραματικός Σύλλογος» και «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος»
...................................................................................................................483
«Αρχαϊκός Φοιτητικός Σύλλογος» ..............................................................488
Τμήμα Καλών Τεχνών στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» .................490
Ερασιτεχνικές μαθητικές παραστάσεις ........................................................491
Ερασιτεχνικές παραστάσεις στα ανάκτορα ..................................................493
Ερασιτεχνικές παραστάσεις φιλότεχνων για φιλανθρωπικούς σκοπούς .......494
Ερασιτεχνικές παραστάσεις φιλότεχνων σε οικίες .......................................495
Φιλολογικές εσπερίδες ................................................................................497
Δ΄ Ολυμπιάδα του 1888 ..............................................................................498
Οι Πέρσαι του Αισχύλου .............................................................................502
Θίασοι «γυρολόγων»-υποκριτών του δρόμου ..............................................503
4Γ. Επαγγελματικές παραστάσεις ...........................................................................503
«Μπουλούκια»............................................................................................503
Ο θίασος του Σωτ. Καρτέσιου (ή Κουρτέση) ..............................................504
Ο θίασος του Παντελή Σούτσα....................................................................507
Ο θίασος «Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη ..............................................515
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη ......................................519
Βασίλειος Ανδρονόπουλος..........................................................................690
Ο θίασος του Αντωνίου Βαρβέρη................................................................692
Ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη («Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος») . 699
Ο θίασος της οικογένειας Βονασέρα ...........................................................808
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη ...........................................813
Ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου ..............................................856
Ο θίασος του Νικόλαου Λεκατσά ...............................................................868
Ο θίασος του Αλέξανδρου Πίστη ................................................................891
Ο θίασος του Ευάγγελου Παντόπουλου ......................................................894
Ο θίασος του Δημ. Κοτοπούλη....................................................................925
3
Ο θίασος της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου ..............................................960
Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη............................................................ 1019
Ο θίασος της Ελένης και Κομνηνού Λουλουδάκη ..................................... 1034
Ο θίασος του Κωνσταντίνου Σ. Πέρβελη .................................................. 1037
Ο θίασος του Γεωργίου Πετρίδη ............................................................... 1038
Ο θίασος «Αβέρωφ» της Σοφίας Νέρη ...................................................... 1050
Ο θίασος «Αναγέννησις» της Αρτέμιδος Ζάμπου ...................................... 1051
Ο θίασος «Σοφοκλής» του Γ. Σφήκα και του Β. Αργυρόπουλου ............... 1053
Ο θίασος του Θεοδοσίου Πεταλά .............................................................. 1054
Αι Νεφέλαι του Αριστοφάνη ...................................................................... 1059
Ελληνικός Μελοδραματικός Θίασος ......................................................... 1061
«Βασιλικό Θέατρο» .................................................................................. 1064
4Δ. Ανακεφαλαίωση-Συμπέρασμα ....................................................................... 1067
ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ................................................................................... 1368
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ............................................................. 1487
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ:
1ο) ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΟΓΡΑΦΙΑ 1-411
2ο) ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ 412-575
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο τίτλος της διατριβής είναι «Η θεατρική ζωή στην Αθήνα την εποχή του
Γεωργίου του Α΄ (1864-1900): Οι παραστάσεις». Η τελική μεταπτυχιακή εργασία μου
είχε ως θέμα τις παραστάσεις της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα στην Αθήνα
και στον Πειραιά. Νομίζω αυτή ήταν η αφορμή για να προκληθεί το ενδιαφέρον μου
για τη διεύρυνση του θέματος. Η τιμή που μου έγινε από τους καθηγητές μου του
Πανεπιστημίου Αθηνών να μου εμπιστευθούν το θέμα ήταν πολύ μεγάλη και θα
ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου.
Η διατριβή περιλαμβάνει το χρονικό διάστημα 1864-1900 και χωρίζεται σε
τέσσερα κεφάλαια. Τα τρία πρώτα κεφάλαια αποτελούν το πλαίσιο της εποχής. Έτσι
στο πρώτο κεφάλαιο αναπτύσσεται η πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πνευματική
κατάσταση της εποχής. Αναλύονται το πολίτευμα και οι θεσμοί της βασιλείας, οι
κυβερνήσεις και τα χαρακτηριστικά της εποχής, οι πόλεμοι και οι περίοδοι της
ειρήνης και οι επιπτώσεις τους. Στην οικονομική κατάσταση αναφέρεται η ανάπτυξη
του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της βιομηχανίας και της ναυτιλίας, οι επενδύσεις του
ξένου ομογενειακού κεφαλαίου, τα μεγάλα μνημειακά κτιριακά έργα που κόσμησαν
την Αθήνα. Προσεγγίζεται η κοινωνική στρωματοποίηση του πληθυσμού της Αθήνας,
η διάρθρωσή του, τα επαγγέλματα, η γυναίκα και το κίνημα της χειραφέτησής της, η
άνοδος της αστικής τάξης. Γίνεται αναφορά στο θέμα της παιδείας και στο
εκπαιδευτικό και γλωσσικό ζήτημα και προσεγγίζεται η Μεγάλη Ιδέα. Ερευνάται η
κοινωνική οργάνωση μέσω των συλλόγων που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα.
Κατά την έρευνα του ημερήσιου (καθημερινού) και περιοδικού Τύπου
καταγράφηκαν διαλέξεις ή ομιλίες, αναγνώσεις πρωτότυπων θεατρικών έργων,
μεταφράσεων αρχαίων δραμάτων και ξένου δραματολογίου και αναλύσεις θεατρικών
έργων. Ακόμα στο πρώτο κεφάλαιο συμπεριλαμβάνεται ένας κατάλογος των μελετών
ή άρθρων που γράφηκαν αυτήν την περίοδο και χωρίζονται σε πέντε κύριες
κατηγορίες, στις βιογραφίες ή βιογραφικά σημειώματα για τους θεατρικούς
συγγραφείς και τους ηθοποιούς, σε ορισμένες βασικές κριτικές για παραστάσεις και
για ηθοποιούς, σε βιβλιοκρισίες για πρωτότυπα θεατρικά έργα, μεταφράσεις
ευρωπαϊκών έργων και αρχαίων ελληνικών δραμάτων, σε μελέτες σχετικές με τα
θέατρα είτε αρχαία ελληνικά είτε σύγχρονα, σε άρθρα και σε βιβλία σχετικά με
διάφορα θεατρολογικά ζητήματα. Θεώρησα αναγκαίο, παρόλο που δεν ήταν το κύριο
θέμα της διατριβής μου, εφόσον έγινε η καταγραφή τους να συμπεριληφθούν στο
5
πρώτο κεφάλαιο, με την απώτερη σκέψη της πληρέστερης εικόνας του ιστορικού
πλαισίου, όπου θα εντασσόταν η θεατρική κίνηση της εποχής σε επίπεδο αφενός της
θεατρικής συγγραφής αλλά και αφετέρου της σκηνικής πρακτικής.
Το δεύτερο κεφάλαιο περιγράφει τους θεατρικούς χώρους της Αθήνας. Στο
τρίτο κεφάλαιο αναλύεται το δραματολόγιο και η δραματουργία της εποχής 1864-
1900 και οι εκατόν είκοσι περίπου Νεοέλληνες συγγραφείς που καταγράφηκαν είτε
ως θεατρικοί συγγραφείς, είτε ως μεταφραστές-διασκευαστές και αποτελούν ένα
πλαίσιο για την ανάπτυξη του κυρίως θέματος του πονήματος, τις παραστάσεις. Στο
τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται ακόμα η κατάταξη των ελληνικών έργων σε αρχαιόθεμα
ή αρχαιόμυθα, σε ιστορικά δράματα, σε μυθιστορηματικά, ρεαλιστικά και
συμβολιστικά δράματα, σε μονόπρακτες και πολύπρακτες κωμωδίες, σε παντομίμες,
σε κωμειδύλλια, σε δραματικά ειδύλλια και σε επιθεωρήσεις. Επίσης το ευρωπαϊκό
δραματολόγιο και δραματουργία χωρίζεται σε νεοκλασικές τραγωδίες, αρχαιόθεμα ή
αρχαιόμυθα, ρομαντικά, μυθιστορηματικά, ρεαλιστικά δράματα, σε μονόπρακτες και
πολύπρακτες κωμωδίες. Το τρίτο κεφάλαιο μπορεί να αποτελέσει τη βάση μίας
ξεχωριστής διατριβής από άλλον μελετητή.
Το κυρίως όμως θέμα της διατριβής αναπτύσσεται στο τέταρτο κεφάλαιο και
περιλαμβάνει το ρεπερτόριο ελληνικό και ξένο, τους θιάσους, τους ηθοποιούς, τους
θεατρικούς χώρους, τις ημερομηνίες και την κριτική των παραστάσεων, τους
μουσικοσυνθέτες και ο,τιδήποτε άλλο αφορά την σκηνική πρακτική, αλλά και ό,τι
αναφέρεται ως συμπλήρωμα της θεατρικής βραδιάς, όπως απαγγελία ποίησης,
απόδοση ασμάτων, εκτέλεση μουσικών κομματιών και χορού. Το τέταρτο κεφάλαιο
έχει χωρισθεί σε ερασιτεχνικές και επαγγελματικές παραστάσεις. Οι υποσημειώσεις
σε κάθε σελίδα που συνοδεύουν τα κεφάλαια παραπέμπουν στις πληροφορίες του
ημερήσιου και περιοδικού Τύπου (πρώτα γίνεται αναφορά στον τίτλο του εντύπου,
μετά ακολουθεί η ημερομηνία και μετά ο αριθμός φύλλου και η σελίδα, προκειμένου
να γίνεται οικονομία του χώρου) και σε δευτερογενείς πηγές, σε βιβλία και σε
μελετητές. Στο τέλος επιχειρείται εξαγωγή των συμπερασμάτων για τους
επαγγελματικούς θιάσους, την παραγωγή του ελληνικού δραματολογίου, τις
παραστάσεις, τη θεατρική κριτική, τη δημοτικότητα της εργογραφίας, των θιάσων και
των ηθοποιών, ενώ υπάρχουν και στατιστικά στοιχεία (πόσες φορές παίχθηκε ένα
έργο κατά τα τριάντα έξι χρόνια που εξετάζουμε στην Αθήνα).
Το πόνημα αυτό διαιρείται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιέχει τα τέσσερα
κεφάλαια, το γενικό συμπέρασμα και τη βιβλιογραφία, ενώ το δεύτερο μέρος
6
περιλαμβάνει την παραστασιογραφία και τον κατάλογο των εκδοθέντων και
δημοσιευθέντων πρωτότυπων θεατρικών έργων και των μεταφράσεων των
ευρωπαϊκών έργων και αρχαίων ελληνικών δραμάτων.
Η διδακτορική αυτή διατριβή στηρίχθηκε σε βιβλιογραφία, στον ημερήσιο και
περιοδικό Τύπο, στα λογοτεχνικά ημερολόγια και σε μελέτη αρχείων κυρίως του
Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ρεθύμνου, της Βουλής των Ελλήνων, της
Μπενακείου Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, της Εθνικής Βιβλιοθήκης, του
Θεατρικού Μουσείου και της Θεατρικής Βιβλιοθήκης, του Σπουδαστηρίου του
Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Σπουδαστηρίου της
Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Ελληνικού
Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου.
Θα ήθελα τέλος κλείνοντας αυτή τη σύντομη εισαγωγή να ευχαριστήσω την
επιβλέπουσα επιτροπή του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου
Αθηνών, κ. Κ. Πετράκου, κ. Χρ. Βασιλάκου-Σταματοπούλου, κ. Σπ. Ευαγγελάτο για
τον έλεγχο, τις υποδείξεις και τις λεπτολόγες παρατηρήσεις τους. Επιθυμώ να
ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές που ασχολήθηκαν εξαρχής μαζί μου και με τη
διατριβή αυτή (κ. Άννα Ταμπάκη και κ. Βάλτερ Πούχνερ), διότι αντιλαμβάνομαι ότι
όλοι προσπάθησαν για τη βέλτιστη έκβασή της. Τους ευχαριστώ όχι μόνο για τη
βοήθειά τους, αλλά και για το ότι η περίοδος αυτή υπήρξε με την καθοδήγησή τους
μία δική μου πολύ γόνιμη μαθητεία στις θεατρολογικές αναζητήσεις μου. Τέλος ένα
μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου και στην οικογένειά μου για την πολύτιμη
οικονομική και ηθική συμβολή τους και για την υπομονή τους.
7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ
1Α. Πολιτική κατάσταση

Βασιλεία
Στις 18 Μαρτίου 1863 η Β΄ Εθνοσυνέλευση αναγορεύει, έπειτα από αγγλική
πρόταση, το Δανό πρίγκιπα Γουλιέλμο-Χριστιανό-Γεώργιο της δυναστείας
Γλύξμπουργκ, βασιλιά, με τον όρο ότι οι νόμιμοι διάδοχοί του θα ασπάζονταν το
ορθόδοξο δόγμα1. Ο τίτλος του διατυπώνεται ως «Γεώργιος ο Α΄ βασιλεύς των
Ελλήνων» και όχι όπως του Όθωνος, «βασιλεύς της Ελλάδος». Με τον τρόπο αυτό, η
Β΄ Εθνοσυνέλευση καθιερώνει το θεσμό της βασιλείας ως σύμβολο ενότητας όλων
των Ελλήνων.
Το πλήρες όνομα του Γεωργίου του Α΄ είναι Χριστιανός-Γουλιέλμος-
Φερδινάνδος-Αδόλφος Γ΄ Γλύξμπουργκ. Είναι δευτερότοκος γιος του βασιλιά της
Δανίας Χριστιανού. Η έγκριση για την εκλογή του δίνεται από τις Μεγάλες Δυνάμεις
(Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία).
Στις 17 Οκτωβρίου 1863, ο νέος βασιλιάς έρχεται στην Ελλάδα
συνοδευόμενος από τον κόμη Σπόνεκ, άνθρωπο με σκληρό χαρακτήρα και
φεουδαρχικές αντιλήψεις. Ο βασιλιάς της Δανίας τον έχει ορίσει πολιτικό σύμβουλο
του γιου του. Ο λαός θα καταβάλει αργότερα μεγάλο αγώνα για να απαλλαγεί από τον
κόμη. Ο στρατηγός Δημήτριος Καλλέργης, ως γλωσσομαθής, τοποθετείται
υπασπιστής του Γεωργίου και μεταφραστής του2. Ο Γεώργιος ο Α΄ έρχεται στην
Ελλάδα με την υπόσχεση, όπως γράφει στην προκήρυξή του, να τηρήσει τους νόμους
του κράτους και προ πάντων το Σύνταγμα, τον ακρογωνιαίο λίθο του νέου
πολιτεύματος και να κάνει την Ελλάδα, «πρότυπον βασίλειον εν τη Ανατολή»3.
Το Μάρτιο του 1864 υπογράφεται τελικά η Ένωση της Επτανήσου με την
Ελλάδα κατά παραχώρηση της Αγγλίας, αφού κρίνει ότι τα Επτάνησα είναι γι’ αυτήν
«πολιτικά, κοινωνικά, στρατιωτικά και οικονομικά δυσβάσταχτα». Φροντίζει, όμως,
σε μυστική συμφωνία με τη Δανία να εξασφαλίσει από το νέο βασιλιά την υπόσχεση
παραίτησης από κάθε διεκδίκηση της Ελλάδας από την Τουρκία για την Ήπειρο, τη
Θεσσαλία και την Κρήτη. Κατά απαίτηση της Αγγλίας, η Κέρκυρα
1 Βουρνάς, Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας, Α΄, σ. 428.

2 Πετρίδης, Σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία, Β΄, σ. 43-53, 63-67.
3 Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία, σ. 260.
8
αποστρατικοποιείται και κατεδαφίζονται τα φρούριά της. Με την άνοδο του Γεωργίου
του Α΄ στο θρόνο και της κυβέρνησης Βούλγαρη (προσκείμενης στην αγγλική
πολιτική) στην εξουσία, κυριαρχεί στην Ελλάδα η αγγλική επιρροή4.
Ο Γεώργιος παντρεύεται το 1867 τη δούκισσα της Ρωσίας Όλγα
Κωνσταντίνοβνα. Κατά τους γάμους τους δίνονται σημαντικές παραστάσεις στο
θέατρο προς τιμήν τους5 και λαμβάνουν χώρα σημαντικές εκδηλώσεις. Απέκτησαν
μαζί οκτώ παιδιά, το διάδοχο Κωνσταντίνο Α΄(1868-1923), τον Γεώργιο (1869-1957),
την Αλεξάνδρα (1870-1891), τον Νικόλαο (1872-1938), την Μαρία (1876-1940), την
Όλγα (πέθανε έξι μηνών), τον Ανδρέα (1882-1944) και τον Χριστόφορο (1888-1940).
Η βασιλική οικογένεια, σύμφωνα με πληροφορίες από τον Τύπο της εποχής, συχνάζει
αρκετά συχνά στο θέατρο, τόσο στο ελληνικό, όσο και στο ξένο.
Ο Γεώργιος, αν και Δανός, κατάφερε να προσαρμοστεί στην ελληνική
πραγματικότητα κατά τρόπο ικανοποιητικό. Το γεγονός αυτό του επέτρεψε να
ασκήσει έντονη επιρροή στην ελληνική πολιτική σκηνή σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο
από όσο ήταν φανερό στην εποχή του. Αν και άνθρωπος της καλής ζωής, προτιμούσε
να διατηρεί τα προσχήματα στο αυστηρών αρχών αθηναϊκό περιβάλλον, παρότι όποτε
έφευγε στο εξωτερικό δεν έχανε την ευκαιρία να γευτεί όσες απολαύσεις δεν
μπορούσε στην Ελλάδα. Η διαλλακτικότητα και η ψυχραιμία του, του επέτρεψε να
διατηρεί ανοιχτές γραμμές με το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού κόσμου και, χωρίς
να είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, να παραμένει η εξουσία του πάντοτε σεβαστή. Σε όλους
αυτούς τους παράγοντες μπορεί να αποδοθεί όχι μόνο η ιδιαιτέρως μακροχρόνια
βασιλεία του, αλλά και η ωριμότητα του ελληνικού πολιτικού κόσμου, που επί των
ημερών του εξευρωπαΐστηκε σε μεγάλο βαθμό.
Για τις Μεγάλες Δυνάμεις θεωρήθηκε ο πλέον αξιόπιστος Έλληνας
συνομιλητής τους και, κατά την έκφραση του Βρετανού βασιλιά Γεωργίου Ε΄, ο
θάνατός του ήταν μεγάλη απώλεια για την Ελλάδα. Το 1913, ο Γεώργιος ο Α΄
δολοφονείται από τον Αλέξανδρο Σχινά. Γεγονός όμως είναι πως ουδέποτε κατάφερε
να φανατίσει τον ελληνικό λαό υπέρ ή εναντίον του. Επί των ημερών του το πρόσωπο
του βασιλιά δεν είχε ένθερμους οπαδούς, ούτε εχθρούς6.
4 Βουρνάς, ό.π., σ. 430-432, Νικόλαος Μοσχονάς, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΓ΄, σ. 230-235.
5 Βλ. εφημερίδες Εθνοφύλαξ, 7/12/1867, 1382, 3, 8/12/1867, 1383, 3-4, 11/12/1867, 1386, 3,
23/12/1867, 1388, 3, Παλιγγενεσία, 9/12/1867, 1316, 3, 11/12/1867, 1318, 3. Βλ. επίσης Σιδέρης, Το
αρχαίο θέατρο, σ. 42-54, Θόδωρος Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 633-635.
6 Άριστος Καμπάνης, «Γεώργιος Α΄», Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλίου», τόμ. 5, σ. 240-
249, Νικόλαος Οικονόμου, «Γεώργιος Α΄», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ. 3, σ. 25-26.
9
Πολίτευμα
Το πολίτευμα μετατρέπεται από συνταγματική μοναρχία (του Όθωνος) σε
βασιλευομένη δημοκρατία και αφήνει αρκετά περιθώρια ανάμειξης του βασιλιά στον
καθορισμό της πολιτικής της χώρας, γεγονός που συμβαίνει αρκετά συχνά. Το
σύνταγμα του 1864 συντάσσεται σύμφωνα με τα πρότυπα του συντάγματος του
Βελγίου του 1831 και της Δανίας του 1849, και καθιερώνει σαφώς την αρχή της
λαϊκής κυριαρχίας. Το άρθρο 31 διευκρινίζει ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το
Έθνος7 και ασκούνται όπως ορίζει το σύνταγμα, ενώ το άρθρο 44 καθιερώνει το
τεκμήριο αρμοδιότητας υπέρ του λαού, προβλέποντας ότι ο βασιλιάς έχει μόνον τις
εξουσίες που του απονέμουν ρητώς το σύνταγμα και οι σχετικοί με αυτό νόμοι.
Πρόκειται για ένα από τα προοδευτικότερα συντάγματα της Ευρώπης. Η
βουλή εκλέγεται μετά από καθολική ψηφοφορία και έχει νομοθετικές εξουσίες. Το
υπουργικό συμβούλιο συγκροτείται από εκλεγμένους βουλευτές, διορίζεται από το
βασιλιά και έχει μόνο εκτελεστική εξουσία.
Οι συνταγματικές ελευθερίες του 1864 και η καθολική ψηφοφορία αποτελούν
θετικά σημεία του συντάγματος, αλλά δεν αξιοποιούνται προς όφελος του λαού, γιατί
τα κυβερνητικά κόμματα, προσωποπαγή και δίχως ουσιαστική πολιτική ιδεολογία και
κοινωνικές αρχές, υποτάσσουν το συνταγματικό και εκλογικό μηχανισμό προς
όφελος των ολίγων και οδηγούν την εθνική οικονομία σε εξάρτηση από το ξένο
εμπορο-τραπεζικό κεφάλαιο, με συνέπεια την καταρράκωση των οικονομικών
δυνάμεων και της βιομηχανικής ανάπτυξης.
Το άλλο θετικό σημείο του συντάγματος, αυτό του δικαιώματος της
ελευθεροτυπίας, οδηγεί στην καλλιέργεια της πολιτικής συνταγματικής παράδοσης,
που προς το τέλος του αιώνα θα οδηγήσει σε προσπάθεια αστικής αλλαγής στη χώρα
με σημαντικά πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά γεγονότα8.
Οι Έλληνες πολίτες δεν φέρνουν τίτλους ευγενείας ή διακρίσεις (δημοκρατική
αρχή). Κατοχυρώνεται η θρησκευτική ελευθερία. Εγκαθιδρύεται η αρχή της
«δεδηλωμένης»9 (της εκφρασμένης, της αποδεδειγμένης) εμπιστοσύνης του
7 Ως γνωστόν, Έθνος είναι η ευρύτερη έννοια «λαός», δηλαδή δεν περιορίζεται μόνο στους Έλληνες
της Επικράτειας αλλά και στους απανταχού Έλληνες, γιατί συνδέονται με κοινό ιστορικό παρελθόν,
κοινά στοιχεία πολιτισμού και κοινά ιδανικά, έχουν δε συνήθως κοινή γλώσσα και θρησκεία
(Τεγόπουλος-Φυτράκης, Μείζον Ελληνικό Λεξικό, Αθήνα, Αρμονία, 1999, σ. 368).
8 Βουρνάς, ό.π., σ. 437.
9 Για την αρχή της «δεδηλωμένης» βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 262, Βουρνάς, ό.π., σ. 456-458, Ιστορία
του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΓ΄, σ. 235-237, Πετρίδης, ό.π., σ. 73-113, Γεώργιος Αναστασιάδης,
Ιστορία των Ελλήνων, Νεώτερος Ελληνισμός (1862-1895), τόμ. 13, σ. 116-139.
10
κυρίαρχου λαού προς ένα κοινοβουλευτικό πλειοψηφούν κόμμα και του δικαιώματος
αυτού για σχηματισμό κυβέρνησης και του προέδρου του να γίνει πρωθυπουργός. Η
παραβίαση της διάταξης αυτής από το βασιλιά συνιστά σοβαρή συνταγματική
εκτροπή.
Πράγματι, κατά το διάστημα 1864-1875 δεν λείπουν ούτε οι εκλογές με
αμφισβητούμενο κύρος ούτε, προ πάντων, η ενεργός ανάμειξη του θρόνου στα
πολιτικά πράγματα μέσω του διορισμού κυβερνήσεων κοινοβουλευτικής μειοψηφίας
ή του εξαναγκασμού σε παραίτηση κυβερνήσεων πλειοψηφίας, όταν η πολιτική τους
δε συμπίπτει με εκείνη του στέμματος. Η αρχή της «δεδηλωμένης» διατυπώνεται το
1874 από το Χαρ. Τρικούπη για να δεσμεύσει το Γεώργιο να αποφεύγει τέτοιες
επεμβάσεις και θεωρείται ολοκλήρωση της μετάβασης από τη μοναρχική αρχή στη
δημοκρατική κοινοβουλευτική αρχή10.
Κυβερνήσεις-πρωθυπουργοί-χαρακτηριστικά κάθε περιόδου

Η περίοδος 1864 έως 1900 σχετικά με τα πολιτικά πράγματα μπορεί να
χωριστεί σε δύο υποπεριόδους: α) από το 1864 έως το 1880 και β) από το 1881 έως το
1900.
α) Από το 1864 έως το 1880 διάφορα κυβερνητικά σχήματα εναλλάσσονται
στην κυβέρνηση, όπως οι Δημήτριος Βούλγαρης (1802-1877)11, Επαμεινώνδας
Δεληγιώργης (1829-1879)12, Κωνσταντίνος Κανάρης (1790-1877)13, Αλέξανδρος
Κουμουνδούρος (1817-1883)14, που εκπροσωπούν τις συντηρητικές δυνάμεις και τη
μεγάλη γαιοκτησία. Ο Αλ. Κουμουνδούρος προοδευτικότερος παίρνει φιλελεύθερα
10 Για το σύνταγμα του 1864 βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 259-264, Βουρνάς, ό.π., σ. 432-435,
Γρηγόριος Δαφνής, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΓ΄, σ. 292-295, Πετρίδης, ό.π., σ. 55-61,
Ακρίτα Καϊδατζή, Ιστορία των Ελλήνων, Νεώτερος Ελληνισμός (1862-1895), τόμ. 13, σ. 66-113.
11 Ο Δημήτριος Βούλγαρης κυβέρνησε τη χώρα από 25 Οκτωβρίου 1863 έως 5 Μαρτίου 1864, 3
Νοεμβρίου 1865 έως 6 Νοεμβρίου 1865, 9 Ιουνίου 1866 έως 18 Δεκεμβρίου 1866, 25 Ιανουαρίου 1868
έως 25 Ιανουαρίου 1869, 25 Δεκεμβρίου 1871 έως 8 Ιουλίου 1872, 9 Φεβρουαρίου 1874 έως 27
Απριλίου 1875.
12 Ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης έγινε πρωθυπουργός τις εξής χρονολογίες: 20 Οκτωβρίου 1865 έως
3 Νοεμβρίου 1865, 13 Νοεμβρίου 1865 έως 28 Νοεμβρίου 1865, 9 Ιουλίου 1870 έως 3 Δεκεμβρίου
1870, 8 Ιουλίου 1872 έως 9 Φεβρουαρίου 1874, 26 Νοεμβρίου 1876 έως 1 Δεκεμβρίου 1876, 26
Φεβρουαρίου 1877 έως 19 Μαΐου 1877.
13 Ο Κωνσταντίνος Κανάρης κυβέρνησε την Ελλάδα από 5 Μαρτίου 1864 έως 16 Απριλίου 1864, 26
Ιουλίου 1864 έως 9 Φεβρουαρίου 1865, 26 Μαΐου 1877 έως 2 Σεπτεμβρίου 1877.
14 Ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος υπήρξε πρωθυπουργός από 2 Μαρτίου 1865 έως 20 Οκτωβρίου
1865, 6 Νοεμβρίου 1865 έως 13 Νοεμβρίου 1865, 18 Δεκεμβρίου 1866 έως 20 Δεκεμβρίου 1867, 3
Δεκεμβρίου 1870 έως 28 Οκτωβρίου 1871, 15 Οκτωβρίου 1875 έως 26 Νοεμβρίου 1876, 1
Δεκεμβρίου 1876 έως 26 Φεβρουαρίου 1877, 19 Μαΐου 1877 έως 26 Μαΐου 1877, 11 Ιανουαρίου 1878
έως 21 Οκτωβρίου 1878, 26 Οκτωβρίου 1878 έως 10 Μαρτίου 1880, 13 Οκτωβρίου 1880 έως 3
Μαρτίου 1882.
11
μέτρα για την οικονομία και το εμπόριο και προωθεί σχέδιο ανάπτυξης της αστικής
τάξης με τεχνικά έργα και ξένες επενδύσεις.
Άλλοι πρωθυπουργοί αυτήν την υποπερίοδο είναι οι: Ζηνόβιος Βάλβης (16
Απριλίου 1864 έως 26 Ιουλίου 1864), Μπενιζέλος Ρούφος (28 Νοεμβρίου 1865 έως 9
Ιουνίου 1866), Αριστείδης Μωραϊτίνης (20 Δεκεμβρίου 1867 έως 25 Ιανουαρίου
1868), Θρασύβουλος Ζαΐμης (25 Ιανουαρίου 1869 έως 9 Ιουλίου 1870 και 29
Οκτωβρίου 1871 έως 25 Δεκεμβρίου 1871),
Ο Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896), μαχητικότατος, αντιπολιτεύεται τον
Κουμουνδούρο (από το κόμμα του οποίου ξεκινά την πολιτική του καριέρα), παίρνει
την εκλογική πελατεία του Δεληγιώργη (πεθαίνει το 1879) και του Βούλγαρη
(πεθαίνει το 1877) και πιστεύοντας στην εσωτερική ανασυγκρότηση της χώρας ευνοεί
τους μεγάλους αστούς και γαιοκτήμονες. Έτσι με τη συστηματική αυτή πολιτική
θεμελιώνεται η αστική οργάνωση της χώρας15.
Πληγή στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, τόσο την εποχή του Όθωνος όσο και
του Γεωργίου του Α΄, είναι η συνεχής παρέμβαση του θρόνου στα πολιτικά
πράγματα. Η βία και η νοθεία στις εκλογές είναι σύνηθες φαινόμενο, που ξεσηκώνει
την αγανάκτηση των δημοκρατικών πολιτών. Αναφορά πρέπει να γίνει εδώ στον
δημοσιογραφικό αγώνα του Χ. Τρικούπη κατά του στέμματος, το οποίο θεωρεί ως
αιτία αυτής της κακοδαιμονίας. Σταθμό αποτελεί το δημοσιευμένο στην εφημερίδα
Οι Καιροί πολυθρύλητο άρθρο του «Τις πταίει;», το 1874. Το άρθρο αυτό εγκαινιάζει
τις προσπάθειες του Τρικούπη για αστική αλλαγή στη χώρα. Εισηγείται την επιβολή
της αρχής της «δεδηλωμένης», του σχηματισμού κυβερνήσεων από κόμματα που
έχουν την πλειοψηφία στη βουλή. Με όργανο τη λαϊκή καθολική ψήφο και τη λαϊκή
εντολή, επιζητά την κάθαρση της κατάστασης από τις φεουδαρχικές αντιλήψεις για
να μην καθηλωθεί η ελληνική πολιτική, κοινωνική και οικονομική ζωή σε στενά
πλαίσια αστικής αλλαγής.
β) Την περίοδο 1881 έως 1900 οι πολιτικές αντεγκλήσεις οδηγούν σε
βραχύβιες εναλλαγές μεταξύ των κυβερνήσεων Τρικούπη και Κουμουνδούρου. Το
1882 ο Τρικούπης σχηματίζει τη μακροβιότερη κυβέρνηση μετά τον ερχομό του
Γεωργίου του Α΄16. Ο Κουμουνδούρος πεθαίνει το 1883 και την αντιπολίτευση
διευθύνει ο Δηλιγιάννης. Δύο πλειοψηφικά κόμματα εναλλάσσονται έκτοτε στην
15 Κυβερνά το 1875 μετά την αρχή της «δεδηλωμένης», το 1878, το 1880 για σύντομες χρονικές
περιόδους.
16 Συγκεκριμένα κυβερνά από 3 Μαρτίου του 1882 έως 19 Απριλίου του 1885.
12
εξουσία έως τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, τα κόμματα του Χ. Τρικούπη και
του Θ. Δηλιγιάννη17, ο οποίος εκπροσωπεί τα παλαιά μεγάλα «τζάκια» και τα λαϊκά
μικρά και μεσαία συντηρητικά στρώματα της πόλης και του χωριού. Ο Χ. Τρικούπης,
θιασώτης και οπαδός του καπιταλισμού, εκπροσωπεί τα αγγλικά συμφέροντα στην
Ελλάδα και αυτά της φιλελεύθερης αστικής τάξης. Η πολιτική του Τρικούπη
ευνοούσε τα ανώτερα αστικά και γαιοκτητικά στρώματα. Τελικά, όμως, μόνο οι
μεγαλογαιοκτήμονες και όσοι από τους τραπεζίτες συμμαχούν μαζί τους, καθώς και
τα παλιά τζάκια είναι ικανοποιημένα μαζί του. Έμποροι, εφοπλιστές και αγρότες είναι
δυσαρεστημένοι. Οι αγροτικές επαναστάσεις, συχνές λόγω της εύνοιάς του στους
τσιφλικούχους, καταπνίγονται18.
Οι εκλογές του 1886 φέρνουν νικητή το Χ. Τρικούπη, που θα κυβερνήσει
άλλη μια τετραετία19 και θα συμπληρώσει το έργο του με δημόσια έργα, που δίνουν
δουλειά στους ανέργους. Η ανεργία είναι αποτέλεσμα, κυρίως, της διεθνούς
οικονομικής κρίσης της εποχής εκείνης, που επηρεάζει τις εξαγωγές και την αγροτο-
εμπορευματική παραγωγή της χώρας.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης δίνει νέα πνοή στην εξέλιξη του τόπου με την
οργάνωση των δημόσιων υπηρεσιών και την ανάληψη δημόσιων έργων, την
κατασκευή δρόμων, λιμενικών έργων, σιδηροδρομικού δικτύου κ.ά. Καταπολεμά δύο
σοβαρές «αρρώστιες», α) την τοκογλυφία που κατατρώγει τις σάρκες των αγροτών
και του λαού και β) τη ληστοκρατία, που εκθέτει τη χώρα στο εσωτερικό, αλλά και
στο εξωτερικό20.
Η αυγή του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα είναι το σημείο απαρχής και
μετατροπής της ένοπλης επανάστασης και ανταρσίας σε ληστεία. Οι πολιτικές και
κοινωνικές συνθήκες έχουν αλλάξει και οι απομείναντες «κλέφτες», με τη συνδρομή
και υποστήριξη των τοπικών κομματαρχικών παραγόντων, είναι κράτος εν κράτει. Η
ληστεία είναι η αιτία που η ύπαιθρος παραμένει υποανάπτυκτη και δεν έχει τη
δυνατότητα να συμμετάσχει στην καπιταλιστική ανάπτυξη της χώρας, που αποτελεί
17 Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης (1820-1905) κυβερνά τη χώρα από 19 Απριλίου 1885 έως 30 Απριλίου
1886, 14 Οκτωβρίου 1890 έως 18 Φεβρουαρίου 1892, 31 Μαΐου 1895 έως 18 Απριλίου 1897. Το 1905
δολοφονείται.
18 Ματούλα Σκαλτσά, Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι, σ. 369.
19 Από 9 Μαΐου 1886 έως 14 Οκτωβρίου 1890.
20 Είναι νωπή η δυσφήμιση της χώρας από την έκδοση το 1875 του μυθιστορήματος του Edmond
About (Εντμόν Αμπού) Le roi des montagnes (Ο βασιλεύς των ορέων), που σατιρίζει το ελληνικό
βασίλειο και διασκεδάζει την Ευρώπη.
13
το ζητούμενο της εποχής21. Η αναρχία αυτή δε γίνεται πλέον δεκτή από το Χαρίλαο
Τρικούπη. Φιλοδοξεί να αναδιοργανώσει τη χώρα, να αναπτύξει τις
πλουτοπαραγωγικές πηγές και να φτιάξει ένα ευνομούμενο κράτος.
Φιλοδοξεί, επίσης, να πραγματώσει τη Μεγάλη Ιδέα, συνδέοντας με αυτήν
εκτός από την απελευθέρωση των ελληνικών τόπων από τους Τούρκους και τη
δημιουργία ενός ισχυρού πολιτισμένου κράτους, με την προσδοκία ότι οι ευρωπαϊκές
δυνάμεις θα είναι ευνοϊκότερες και ευμενέστερες προς αυτό το κράτος-πρότυπο
πολιτισμού στην Ανατολή, σε σχέση με την Τουρκία και τα άλλα βαλκανικά κράτη.
Την υλοποίηση αυτής της εξωτερικής πολιτικής ο Τρικούπης επιδιώκει με ειρηνικά
μέσα, με τη διαμεσολάβηση διπλωματών και τη συμβολή διανοούμενων και
προοδευτικών προσώπων της χώρας. Με αφορμή την απειλή του κύματος του
Πανσλαβισμού, με τη διείσδυση των Σλάβων στη Μακεδονία, ο Τρικούπης κλίνει
στην ανάγκη επαφών και συνεννοήσεων με την Τουρκία22.
Επί των ημερών του Τρικούπη ο κοινοβουλευτισμός λειτουργεί σε υγιέστερες
βάσεις, εφαρμόζεται η «ευρεία» εκλογική περιφέρεια, με νόμο καθιερώνεται το
αμετάθετο των δικαστικών, καθορίζονται τα προσόντα των δημοσίων υπαλλήλων,
καταργείται η κατάσχεση των υπαλληλικών αποδοχών κ.ά.23.
Όμως, έχει να αντιμετωπίσει μια έξαλλη και εμπαθή αντιπολίτευση. Ο
Τρικούπης κατηγορείται για δημόσια έργα υπεράνω των οικονομικών δυνατοτήτων
της χώρας, αλλά και για την εξωτερική πολιτική του. Τον αποκαλούν «χωροφύλακα
της Τουρκίας» και «αρμοστή της Αγγλίας». Στις εκλογές του 1890 θα χάσει. Το 1892
ξανακερδίζει τις εκλογές, το 1893 παραιτείται και αναλαμβάνει για ένα σύντομο
χρονικό διάστημα ο Σωτήριος Σωτηρόπουλος (1831-1898)24. Τέλος του 1893
αναλαμβάνει ξανά25, το 1895 χάνει εκ νέου τις εκλογές και αποσύρεται στις Κάννες
21 Αποκορύφωμα της κατάστασης αυτής είναι η σφαγή του Ωρωπού. Στις 31 Μαρτίου-12 Απριλίου
1870, Άγγλοι περιηγητές πηγαίνουν εκδρομή στο πεδίο της μάχης του Μαραθώνα και πέφτουν στα
χέρια της συμμορίας του ληστή Αρβανιτάκη κοντά στο Πικέρμι, όπου, στο τέλος και αφού δεν
εκπληρωθούν οι απαιτήσεις της, σφάζουν όλους τους άντρες της παρέας. Οι γυναίκες ελευθερώνονται,
όπως και οι χωροφύλακες που τις προστατεύουν, για να μεταφέρουν στην Αθήνα τα μηνύματα των
λύτρων και της αμνηστείας που ζητούν για την έκνομη δράση τους (Βουρνάς, ό.π., σ. 448).
22 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 308, Βουρνάς, ό.π., σ. 449, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και Κωνσταντίνος
Βεργόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ό.π., σ. 8-87.
23 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 369.
24 Από 3 Μαΐου 1893 έως 30 Οκτωβρίου 1893.
25 Από 30 Οκτωβρίου 1893 έως 12 Ιανουαρίου 1895.
14
της Γαλλίας, όπου και πεθαίνει το 1896, την εποχή που στην Αθήνα διεξάγονται οι
πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες26.
Μετά το θάνατο του Χαρίλαου Τρικούπη, ο Γεώργιος Θεοτόκης συνεχίζει την
πολιτική του με αντίπαλο τον Θ. Δηλιγιάννη. Ακολουθώντας την πολιτική
προσεταιρισμού των μικροαστικών και αγροτικών στρωμάτων, ο Δηλιγιάννης παίρνει
μέτρα για τη μείωση των φορολογικών τους βαρών και προχωρεί, στα 1895, σε
μερική απαλλοτρίωση των τσιφλικιών27.
Ένας άλλος πολιτικός, που εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή, ο Αριστείδης
Οικονόμου, ιδρύει το 1885 το «Λαϊκό Κόμμα», με συνεργάτη το Ρόκκο Χοϊδά με
σκοπό να βελτιώσει τη νεοελληνική πολιτική ζωή. Μάχεται υπέρ της φορολόγησης
της μεγάλης γαιοκτησίας, της πολυτελούς διαβίωσης και της απαλλαγής των αγροτών
από τη φορολογία. Για το αγγλόφιλο κατεστημένο, οι θέσεις του θεωρούνται πολύ
δημοκρατικές και φιλολαϊκές, για αυτό και πολεμάται από τους αντιπάλους του.
Πεθαίνει το 1890 σε μια εποχή που τα αιτήματα της αστικής αλλαγής πυκνώνουν28.
Άλλοι πρωθυπουργοί που κυβέρνησαν για μικρή χρονική διάρκεια είναι οι:
Δημήτριος Βάλβης (30 Απριλίου 1886 έως 3 Μαΐου 1886), Κωνσταντίνος
Κωνσταντόπουλος (18 Φεβρουαρίου 1892 έως 10 Ιουνίου 1892), Νικόλαος
Δηλιγιάννης (12 Ιανουαρίου 1895 έως 31 Μαΐου 1895), Δημήτριος Ράλλης (18
Απριλίου 1897 έως 21 Σεπτεμβρίου 1897), Αλέξανδρος Ζαΐμης (21 Σεπτεμβρίου
1897 έως 2 Απριλίου 1899) και ο Γεώργιος Θεοτόκης (2 Απριλίου 1899 έως 12
Νοεμβρίου 1901).
Περίοδοι ειρήνης-πόλεμοι-επιπτώσεις
Η Κρητική εξέγερση (1866-1869) συνιστά τη σημαντικότατη φάση της
ιστορίας αυτής της περιόδου και ανήκει στα εθνικο-ενωτικά κινήματα, αλλά και στο
πλαίσιο των αστικών και δημοκρατικών κοινωνικών απαιτήσεων. Προβλήματα της
Κρήτης είναι το εθνικό αλλά και το αγροτικό ζήτημα. Η τουρκική καταπίεση και η
συγκέντρωση της γης στα χέρια των λίγων αγάδων, η βαρύτατη τοπική φορολογία
που επιβάλλει το τουρκικό κράτος στην παραγωγή καπνού, αλατιού και κρασιού,
είναι οι αιτίες που πολλές φορές οι Κρητικοί εναντιώνονται και εξεγείρονται. Κατά
την εξέγερση των χριστιανών Κρητικών η Ελλάδα στέλνει εθελοντές, τροφές και
26 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 309-311, Βουρνάς, ό.π., σ. 449-450, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και

Κωνσταντίνος Βεργόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΔ΄, σ. 8-87.
27 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 373.
28 Βουρνάς, ό.π., σ. 491.
15
πολεμοφόδια με κίνδυνο να προκαλέσει την οργή της Πύλης. Αποκορύφωμα της
Κρητικής εξέγερσης του 1866-1869 είναι το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου με την
ηρωική μορφή του ηγούμενου Γαβριήλ, το Νοέμβριο του 1866. Οι επαναστάτες
τελικά αναγκάζονται να δεχθούν τις παραχωρήσεις της Τουρκίας, που αποτέλεσαν
τον πυρήνα του Οργανικού Νόμου του 1868, ο οποίος καθόριζε τη μερική συμμετοχή
χριστιανών υπαλλήλων στην κεντρική και επαρχιακή διοίκηση του νησιού, την
αντιπροσώπευση αιρετών αντιπροσώπων στο συμβούλιο της γενικής διοικήσεως, την
αναγνώριση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας, την ίδρυση μεικτών δικαστηρίων
με αιρετά μέλη της Γενικής Συνέλευσης κ.τ.λ. Έτσι οι Κρητικοί με τις θυσίες τους, αν
και δεν πέτυχαν την ένωσή τους με την Ελλάδα, σημείωσαν ένα σημαντικό βήμα
προς αυτήν29.
Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1877-1878) λήγει με τη συνθήκη του Αγίου
Στεφάνου, με τη νίκη της Ρωσίας και την απόλυτη ανεξαρτησία των σλαβικών
κρατών των Βαλκανίων, Σερβίας και Μαυροβουνίου. Ανεξαρτοποιείται η Ρουμανία
και δημιουργείται η Μεγάλη Βουλγαρία. Το νέο σλαβικό κράτος περιβάλλει
ασφυκτικά την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας. Η Αγγλία εξασφαλίζει την κυριαρχία της στη Μεσόγειο, με την
οικειοποίηση της διώρυγας του Σουέζ (1869) και την παραχώρηση της Κύπρου προς
τους Άγγλους από την Τουρκία, που θα αποτελέσει το κλειδί ασφάλειας της διώρυγας
του Σουέζ. Στο συνέδριο του Βερολίνου (1878) αποφασίζεται να παραχωρηθεί στην
Ελλάδα η Θεσσαλία και ένα μεγάλο μέρος της Ηπείρου αλλά η σχετική απόφαση δεν
διατυπώνεται ρητά. Τελικά αφού περνούν τρία χρόνια σκληρών διπλωματικών
αγώνων και διαπραγματεύσεων, επιδικάζεται στην Ελλάδα η Θεσσαλία και μικρό
μέρος της Ηπείρου, κυρίως η περιοχή της Άρτας (1881). Οι περαιτέρω διεκδικήσεις
των Ελλήνων στην Ήπειρο συναντούν τις αντιδράσεις της Ιταλίας, η οποία
υποστήριζε ότι οι μουσουλμάνοι Αλβανοί της Ηπείρου δεν θα δέχονταν την ελληνική
κυριαρχία30. Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της περιοχής της Άρτας
προστίθενται 300.000 περίπου κάτοικοι στο 1.679.470 του πληθυσμού του κράτους
(απογραφή 1879). Η εμπορική και βιομηχανική κίνηση στην Ελλάδα ζωηρεύει, έστω
και με αργό ρυθμό31.
29 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 264-268, Βουρνάς, ό.π., σ. 438-445, Ιάκωβος Μανιουδάκης, Νεώτερος

Ελληνισμός (1862-1895), σ. 174-217.
30 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 271-282, Βουρνάς, ό.π., σ. 479-485.
16
Το 1885 οι Βούλγαροι καταλαμβάνουν με πραξικόπημα την ανατολική
Ρωμυλία. Το 1894 με 1896 σημειώνονται νέα επαναστατικά κινήματα στην Κρήτη. Η
Ελλάδα αποφασίζει να βοηθήσει τους επαναστάτες, με συνέπεια την κήρυξη του
άτυχου πολέμου του 1897 και στέλνει 1.500 άντρες στην Κρήτη με επικεφαλής του
εκστρατευτικού σώματος τον Τιμολέοντα Βάσο, υπασπιστή του βασιλιά. Ο τότε
πρωθυπουργός Θ. Δηλιγιάννης, μη έχοντας το θάρρος να αντιδράσει στις
δημαγωγικές επιθέσεις της αντιπολίτευσης και να προειδοποιήσει τους Κρητικούς για
την αδυναμία της κυβέρνησης να τους βοηθήσει αποφασιστικά στην επανάσταση
τους, δεν θα μπορέσει να συγκρατήσει τη θέληση του λαού για πόλεμο και να
επιβληθεί στην πολεμόχαρη διάθεση των νέων αξιωματικών της «Εθνικής
Εταιρείας»32. Η αβουλία αυτή της κυβέρνησης Δηλιγιάννη, η θρασύτητα της
αντιπολίτευσης και η υστερία του λαού φέρνουν τον ανοργάνωτο και τον ολιγάριθμο
ελληνικό στρατό αντιμέτωπο με τον πολυάριθμο τουρκικό, που ήταν εφοδιασμένος
και εκπαιδευμένος από Γερμανούς αξιωματικούς. Έτσι, ο πόλεμος αυτός, αφορά την
ηρωική αντίσταση ορισμένων τμημάτων του ελληνικού στρατού, γνωρίζει μια σειρά
από ήττες και λήγει με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Η οριστική συνθήκη
ειρήνης, της 22ης Δεκεμβρίου 1897, επιβάλλει στην Ελλάδα μικρή τροποποίηση των
ελληνοτουρκικών συνόρων προς όφελος της Τουρκίας, καταβολή πολεμικής
αποζημίωσης 4 εκατ. τουρκικών λιρών και διεθνή οικονομικό έλεγχο (Δ.Ο.Ε.), που
καθιστά την Ελλάδα εντελώς υποχείριο της αγγλικής διπλωματίας. Το 1898 η Κρήτη
κηρύσσεται αυτόνομη. Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα δεν θα αργήσει να
ακολουθήσει (1913)33.
Πέρα από τους ανωτέρω πολέμους κατά την περίοδο 1864 έως 1900, τα
ενδιάμεσα χρόνια χαρακτηρίζονται από ειρήνη. Δίνεται, έτσι, η ευκαιρία στην
Ελλάδα να αναπτυχθεί σημαντικά, εξαρτώμενη όμως ταυτόχρονα από το ξένο
κεφάλαιο και τις Μεγάλες Δυνάμεις. Στις ειρηνικές περιόδους πραγματοποιήθηκαν
μεγάλα έργα, κυρίως από τις κυβερνήσεις του Χαρίλαου Τρικούπη, ο οποίος
συνέβαλε στην εξέλιξη του τόπου, οργανώνοντας τις δημόσιες υπηρεσίες,
κατασκευάζοντας δρόμους, λιμάνια και σιδηροδρομικό δίκτυο, καταπολεμώντας με
αυτόν τον τρόπο την ανεργία και δημιουργώντας υποδομές στη χώρα.
32 Η «Εθνική Εταιρεία» ιδρύεται το 1895 από ανθυπολοχαγούς με σκοπό την πολεμική οργάνωση της
χώρας, την ηθική ενθάρρυνση και την απελευθέρωση των σκλαβωμένων ελληνικών πληθυσμών
(Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 320-321).
33 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 320-323, Ιωάννης Πικρός και Ελένη Χουρμούζη, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμ. ΙΔ΄, σ. 88-160.
17
1Β. Οικονομική κατάσταση
Ανάπτυξη εμπορίου-βιοτεχνίας-βιομηχανίας-ναυτιλίας
Το 1862, με την έξωση του Όθωνος λήγει μια περίοδος ιστορίας του
ελληνικού κράτους που την χαρακτηρίζει η πολιτική δυσπραγία και η οικονομική
καχεξία. Εν τούτοις παρατηρείται άνοδος της εμπορικής ναυτιλίας (τα 2/3 των
ποταμόπλοιων του Δούναβη ανήκουν σε ομογενείς Έλληνες των παροικιών),
ενδυνάμωση των αστικών κέντρων και ζωηρή ανταλλαγή προϊόντων με την
Οθωμανική αυτοκρατορία. Ταυτόχρονα αναπτύσσεται εθνική δράση για να
αντιμετωπιστεί η αντίστοιχη των Σλάβων των Βαλκανίων, η δράση του
πανσλαβισμού.
Η Ελλάδα είναι αγροτική χώρα με μεγάλο αγροτικό πληθυσμό και προϊόντα
κυρίως από καλλιέργειες σταφυλιού, ελιάς, μουριάς και συκιάς. Βιομηχανία δεν
υπάρχει, οι κεφαλαιούχοι Έλληνες ασχολούνται με επιχειρήσεις που αποφέρουν
βραχυπρόθεσμα κέρδη. Η οικονομική πολιτική των κυβερνήσεων αποδεικνύεται
ανίκανη να δημιουργήσει βιομηχανική ανάπτυξη, παρ’ όλες τις κατά καιρούς
οικονομικές ενισχύσεις, παροχές οικονομικών και φορολογικών απαλλαγών και
προνομίων, κακοδαιμονία που συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Με την ανάπτυξη της
παιδείας και των τεχνικών γνώσεων αρχίζουν να λειτουργούν μερικά μικρά
εργοστάσια. Έτσι, το 1860 ιδρύονται, κυρίως στον Πειραιά αλλά και σε Πάτρα, Σύρο,
Ναύπλιο, μικρές μονάδες οινοποιίας, χαρτοποιίας και εκκοκκιστήρια βαμβακιού. Στα
1875 λειτουργούν σε διάφορες πόλεις 89 ατμοκίνητα εργοστάσια, τα οποία
απασχολούν 7.342 εργάτες και επεξεργάζονται γεωργικά προϊόντα34.
Ο αριθμός των εργατών είναι πολύ μικρός, γεγονός που αποδεικνύει την
έλλειψη δυνατοτήτων ανάπτυξης στο βιομηχανικό τομέα. Την ίδια εποχή, η Ελλάδα
αναφέρεται ως «έθνος δικηγόρων»35. Εκτός από τα ατμοκίνητα εργοστάσια και τα
ναυπηγεία του Πειραιά, όλη η άλλη γεωργική βιομηχανία παραμένει ατελής και
στάσιμη. Τα κυριότερα από τα εργοστάσια ατμού είναι τα ναυπηγεία, τα εργαστήρια
βάμβακος και παρασκευής νήματος, τα υφαντουργεία, τα βυρσοδεψεία, οι
αλευρόμυλοι, τα ελαιοτριβεία, τα μηχανουργεία και τα οινοποιεία. Τα τελευταία

35 Φίλιας, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, σ. 63.
18
πραγματοποιούν σημαντικές εξαγωγές, με αποτέλεσμα το γενικό εμπόριο να
σημειώνει αξιόλογη πρόοδο36.
Η εμπορική ναυτιλία της Ελλάδας βρίσκει πρόσφορο έδαφος, στηριζόμενη
στα εγγενή γεωστρατηγικά πλεονεκτήματα της χώρας. Η ναυτιλία και το εμπόριο
είναι η κύρια οικονομική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Κέντρο της είναι το λιμάνι
του Πειραιά, όπου αναπτύσσονται οι συναφείς με τη ναυτιλία επιχειρηματικές
δραστηριότητες του κεφαλαίου, όπως ναυτιλιακές εταιρείες, ναυτασφαλιστικές και
τραπεζικές. Οι επιχειρήσεις αυτές απασχολούν υπαλληλικό δυναμικό που θα
αποτελέσει μέρος της ανερχόμενης αστικής τάξης. Όμως, την αύξηση της ναυτιλίας
που σημειώνεται τα χρόνια 1830-1856, ακολουθεί μαρασμός, γιατί οι Έλληνες
εφοπλιστές δεν επενδύουν στην ατμοκίνηση. Σαράντα χρόνια μετά η ναυτιλία
εμφανίζεται με νέα δυναμική37. Την αύξηση των οικονομικών δυνάμεων και την
κινητικότητα του κεφαλαίου της εποχής στηρίζει η λειτουργία της Εθνικής Τράπεζας,
που ιδρύεται το 1842 από τον Γεώργιο Σταύρο (1788-1869), Φιλικό και τραπεζίτη
από τα Ιωάννινα38. Από το 1881 έως το 1890 σημειώνεται σημαντική ανάπτυξη της
ναυτιλίας και του εμπορίου, όπως φανερώνει ο μεγάλος αριθμός ατμοπλοίων και
ιστιοφόρων της εποχής. Κάποια κάμψη παρουσιάζεται τη δεκαετία 1890 έως το 1900,
στο πλαίσιο μίας γενικότερης κάμψης της οικονομίας39.
Η δημοσιονομική πολιτική δεν είναι επιτυχημένη και δημιουργεί ελλείμματα
στο δημόσιο χρέος, τα οποία μαζί με τα ξένα δάνεια υπονομεύουν την εθνική
οικονομία. Η έλλειψη οργανωμένων συγκοινωνιακών υποδομών, οδικών και
σιδηροδρομικών θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εμποδίων στη διακίνηση του
εμπορίου των γεωργικών προϊόντων40.
Η μικρή βιομηχανική άνοδος και η συνακόλουθη μικρή άνοδος της εργατικής
τάξης επιδρά στην εμφάνιση πολιτικού ρεύματος δημοκρατικότερων επιδιώξεων. Το
ρεύμα αυτό έχει επαφή και δέχεται επιρροή από τις σοσιαλιστικές ευρωπαϊκές τάσεις.
Το 1871 και στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος και την εμφάνιση
36 Το ίδιο αναφέρει και η Νέα Εφημερίς (10/1/1890, 10, 6, 21/1/1890, 21, 6) ότι «η βιομηχανία του
Πειραιώς δημιουργηθείσα αφ’ εαυτής, προάγεται οσημέραι θεμελιούσα τας βάσεις μέλλοντος
θετικωτέρου. Εις τρεις δε κυρίως κλάδους δύναται να υποδιαιρεθή αύτη ήτοι εις τους εξής: εις
ατμομύλους, εις υφαντουργεία και εις μηχανουργεία... Αλλά ο σπουδαιότερος και ο μάλλον
βελτιωμένος κλάδος είναι της υφαντουργείας, προοδεύσας μεγάλως χάρις εις βιομηχάνους άνδρας
ακαταπονήτους προς την εργασία και μετ’ επιμονής και ζήλου παρακολουθούντας την πρόοδον των εν
τη Εσπερία μεγάλων βιομηχανικών εργοστασίων».
37 Φίλιας, ό.π., σ. 64.
38 Ό.π., σ. 63-64.
19
συνδικαλιστικών οργανώσεων – που διαφέρουν ριζικά από τις επαγγελματικές
συντεχνιακές αδελφότητες του παρελθόντος – υπό την ιδεολογική και πολιτική
επίδραση του Καρλ Μαρξ ξεσπά η επανάσταση της Παρισινής Κομμούνας, με
προλεταριακό χαρακτήρα, η οποία θα αναδειχθεί σε πρόδρομο των σημερινών
σοσιαλιστικών κινημάτων 41. Στην Αθήνα, όπως αναφέρει ο Τάσος Βουρνάς42, στα
1875 εκδίδεται η εφημερίδα Εργάτης43 από τον Παναγιώτη Πανά και συνεργάτες του,
που αργότερα θα αποτελέσουν τη διοίκηση του ελληνικού τμήματος της
«Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας των Βαλκανίων» με συγκεκριμένη
ιδεολογία. Αίτημά τους η ένωση των βαλκανικών λαών και η ώθηση σε μια
προσπάθεια απαγκίστρωσής τους όχι μόνο από τον τουρκικό ζυγό, αλλά και από τον
κοτζαμπασισμό και τις Μεγάλες Δυνάμεις, με σκοπό τη συγκρότηση μιας ελεύθερης
και δημοκρατικής βαλκανικής ένωσης. Αρχίζει έτσι μια πολιτική κίνηση, όπου
εντοπίζονται ρεύματα σοσιαλιστικά.
Η οικονομική κρίση που ξεσπά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα έχει
ως συνέπεια την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και την ευρύτερη διάδοση των
σοσιαλιστικών ιδεών. Η εργατική τάξη έχει πλέον εικοσαετή παρουσία στη χώρα και
εμφανίζεται όλο και πιο δυναμική στον πολιτικό χώρο. Εκτός από την Αθήνα, η
δύναμη της εργατικής τάξης για διεκδικήσεις εμφανίζεται και στην επαρχία. Κύριο
όπλο της είναι η απεργία44.
Από το 1880 και μετά υπό τη διακυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη η
βιομηχανία στην Ελλάδα σημειώνει σημαντική αύξηση, που σε καμιά περίπτωση
όμως δεν είναι ανταγωνιστική των ξένων. Οι περισσότερες βιομηχανίες, εκτός από τα
ναυπηγεία και τα ορυχεία, είναι υφαντουργεία, κυτιοποιεία, σαπωνοποιεία,
βυρσοδεψεία, υαλουργεία και παρόμοια. Ανήκουν δηλαδή στη μεταποιητική
βιομηχανία, όπου επενδύει το ντόπιο κεφάλαιο για γρήγορα και βραχυπρόθεσμα
κέρδη. Ύστερα αυτοί που επενδύουν στη βιομηχανία μεταχειρίζονται την πολιτική
και τα προνόμια που μέσα από αυτήν πετυχαίνουν, για την ασφαλή επένδυση των
χρημάτων τους, χωρίς ανταγωνιστικά συμφέροντα για κάποια συγκεκριμένη αγορά45.
41 Βουρνάς, ό.π., σ. 463-477.

42 Ό.π., σ. 464. Για τα χρόνια από το 1882 έως 1889 βλ. επίσης Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος,
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. 8, σ. 5-41.
43 Ο τίτλος εκφράζει το σύνολο των εργαζομένων τάξεων και πολιτών (Βουρνάς, ό.π., σ. 509).
44 Βουρνάς, ό.π., σ. 542-546.
20
Με τίτλο «Γεωργία και ναυτιλία εν Ελλάδι», η Νέα Εφημερίς αναδημοσιεύει
από την παρισινή εφημερίδα Αποικιακή εξάπλωσις, άρθρο άξιο προσοχής για τα
σχόλιά του για την οικονομική κατάσταση:
Προσπάθησαν να κάνουν την Ελλάδα να διαδραματίσει πρόσωπο πολύ
υπέρτερο των δυνάμεών της, χωρίς να υπολογίσουν τους πόρους της. Θέλησαν να την
κάνουν – και βέβαια εννοεί και τους ίδιους τους Έλληνες και τους ευρωπαίους
προστάτες τους – να υπερπηδήσει το χάσμα, που τους χώριζε από την Εσπερία, χωρίς
να λάβουν σοβαρά υπόψη τους ότι οι πρόοδοι της Δύσης είναι προϊόν μακροχρόνιο.
Η Ελλάδα έπρεπε σταδιακά να δημιουργήσει πόρους, που θα επαρκούσαν για τις
ανάγκες της. Αντί αυτού του τρόπου κατέφυγε σε δανεισμούς για να πετύχει όμως το
εφήμερο και το πρόσκαιρο. Αυτά τα σφάλματα την έφεραν σε δύσκολη οικονομική
κατάσταση. Δύο πηγές πόρων για την εποχή, η βελτίωση της γεωργίας και η
ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας, αγνοήθηκαν. Η βελτίωση της γεωργίας
παραμελήθηκε και άρχισαν οι εισαγωγές προϊόντων46.
Η χώρα είναι ναυτική και από τη θάλασσα διαχρονικά πορίσθηκε οφέλη. Στα
σύγχρονα χρόνια, η θάλασσα την απελευθέρωσε, από τη θάλασσα στην αρχαιότητα
πλούτισε και δοξάσθηκε. Η εμπορική ναυτιλία εξέλιπε την εποχή – που εξετάζουμε –
γιατί έλειψαν τα κεφάλαια, το πνεύμα του συνεταιρισμού και η ιδιωτική
πρωτοβουλία. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ελληνική οικονομική πραγματικότητα της
εποχής αντιμετωπίσθηκε επιπόλαια, χαρακτηριστικό στοιχείο του χαρακτήρα του
Έλληνα και της πολιτικής του. Αποφάσεις δεν πάρθηκαν, που να αποσκοπούν σε
μακροχρόνια και σε σταθερά οικονομικά αποτελέσματα, τακτική που δυστυχώς
συνεχίστηκε μέχρι των ημερών μας.
Ξένο ομογενειακό κεφάλαιο-επενδύσεις

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, δεν υφίσταται ανάπτυξη βιομηχανικού
χαρακτήρα, που θα μπορούσε να φέρει πνοή στην κοινωνία και την παραγωγή, μιας
και δεν υπήρχε πρωταρχικό ελληνικό συσσωρευμένο κεφάλαιο. Ο ξένος παράγοντας
παίζει το ρόλο του, μέσω των δανείων, σε αυτήν την οικονομική κατάσταση.
Από το 1864 έως το 1900 οι ομογενείς από τις παροικίες, με τα συμφέροντά
τους συνυφασμένα με εκείνα των χωρών του καπιταλιστικού κέντρου, κάνουν την
εμφάνισή τους στην ελληνική οικονομία. Η επικείμενη κατάρρευση της Οθωμανικής
46 Νέα Εφημερίς, 22/10/1895, 295, 2.
21
αυτοκρατορίας, η εθνική αστική αφύπνιση στα κράτη της Βαλκανικής και η
γενικότερη οικονομική κρίση της Ευρώπης με όλες τις συνακόλουθες δυσκολίες για
τις δραστηριότητες των Ελλήνων της διασποράς, τους ωθούν να αναζητήσουν στην
πατρίδα στήριγμα για την προώθηση των επιχειρηματικών τους συμφερόντων, σε
συνεργασία με το μεγάλο γαιοκτητικό κεφάλαιο. Έτσι οι Έλληνες κεφαλαιούχοι του
εξωτερικού, αντιπροσωπεύοντας μόνο το εμπορικό, ναυτιλιακό και χρηματιστηριακό-
τραπεζικό κεφάλαιο, και όχι το βιομηχανικό, επενδύουν όχι στη βιομηχανία, αλλά σε
μη παραγωγικές επενδύσεις47. Οι περισσότερες από αυτές τις επενδύσεις γίνονται στις
συγκοινωνίες, στα μεταλλεία και στις τράπεζες. Ας σημειωθεί, ότι, το 1869,
λειτουργεί η πρώτη σιδηροδρομική γραμμή που συνδέει την Αθήνα με τον Πειραιά.
Οι παραπάνω επενδύσεις, που αποτελούν σίγουρες μεθόδους πλουτισμού για τους
ομογενείς με ευνοϊκότατους όρους εκ μέρους του ελληνικού δημοσίου, συνοδεύονται
και από ορισμένες δωρεές, οι οποίες τους χαρίζουν τον τίτλο του εθνικού ευεργέτη48.
Στη δημοσιονομική του πολιτική ο Χαρίλαος Τρικούπης, από το 1882 και
μετά, ευνοούσε την εγχώρια παραγωγή και τον επαναπατρισμό του μεγάλου
κεφαλαίου των πλούσιων ομογενών του εξωτερικού, γιατί πίστευε ότι με τον τρόπο
αυτόν θα αναζωογονούσε και θα ανόρθωνε την οικονομία της χώρας, ενώ θα έδινε τις
δυνατότητες επίσης για την πραγματοποίηση του εθνικού προγράμματος. Έτσι
φάνηκε υποχωρητικός στο ζήτημα των εγγυήσεων και των προνομίων, που του
ζητούσαν οι κεφαλαιούχοι για την εξασφάλιση των τοποθετήσεών τους. Όμως, η
εισβολή του κεφαλαίου φοβίζει τους ντόπιους αστούς και μικροαστούς και ο
Τρικούπης κατηγορείται ως άνθρωπος του κεφαλαίου. Ο πυρετός των επενδύσεων
και της κερδοσκοπίας ανεβαίνει ιδίως με την αγορά εκτάσεων των πρώην τουρκικών
τσιφλικιών στη Θεσσαλία. Το 1884 καθιερώνει την αρχή του κρατικού
παρεμβατισμού με δασμούς στις εισαγωγές για την προστασία της εγχώριας
παραγωγής. Επιβάλλει άμεσους και έμμεσους φόρους που προκαλούν τη λαϊκή
δυσφορία. Η αντιπολίτευση τον αποκαλεί «φορομπήχτη» και το 1885 ανατρέπεται η
κυβέρνησή του για αυτόν ακριβώς το λόγο. Στις 10 Δεκεμβρίου του 1893 η πτώχευση
της Ελλάδας κηρύσσεται με νόμο από τον Τρικούπη, που οδήγησε στη συντριβή του
«τρικουπικού» κόμματος στις εκλογές της 16ης Απριλίου του 189549.

48 Ό.π., σ. 227-228.
49 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 309-310.
22
Η εικόνα της Αθήνας-Τα μεγάλα έργα
Στα χρόνια του Όθωνος, ο κατοικημένος χώρος της Αθήνας περιορίζεται γύρω
από την Ακρόπολη και το Θησείο50 με τον πληθυσμό να έχει συγκεντρωθεί στην
Πλάκα και το Μοναστηράκι51. Αργότερα επεκτείνεται πρώτα προς τα βορειοδυτικά
στις συνοικίες Μεταξουργείο (ονομασία από το ατμοκίνητο μεταξουργείο του
Άγγλου A. Brame) και τη Νεάπολη52. Διαμορφώνονται βασικοί δρόμοι στρωμένοι με
λίθους ή με το σύστημα μακάνταμ53. Από την εποχή του Όθωνος, τίθεται σε
εφαρμογή το ρυμοτομικό σχέδιο της Αθήνας με παράλληλη ανάπτυξη πλατειών.
Το εγκεκριμένο σχέδιο του Κλεάνθη και του Schaubert του 1833 σχετικά με
την ανοικοδόμηση της Αθήνας προβλέπει μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, λεωφόρους,
φαρδείς δρόμους, κήπους, μνημειώδεις πλατείες, καθορίζει τη θέση των δημοσίων
κτιρίων και αφήνει ένα μεγάλο αρχαιολογικό χώρο γύρω από την Ακρόπολη. Τα
θιγόμενα όμως συμφέροντα των Αθηναίων από τις απαλλοτριώσεις θα οδηγήσουν
στη αναθεώρηση του αρχικού σχεδίου από το Γερμανό αρχιτέκτονα Leo von Klenze,
το 1834. Εντούτοις ούτε το σχέδιο του Klenze θα εφαρμοστεί χωρίς τροποποιήσεις.
Στην καρδιά του πολεοδομικού ιστού έως σήμερα ξεχωρίζουν οι οδικές
αρτηρίες της Πειραιώς, Σταδίου και Αθηνάς και το τρίγωνο που σχηματίζουν οι δύο
τελευταίες με την οδό Ερμού. Στις τρεις κορυφές βρίσκονται οι πλατείες Ομόνοιας,
Συντάγματος και Μοναστηρακίου. Η ανάδειξη των αρχαίων μνημείων και η
δημιουργία μιας ευρωπαϊκής μεγαλούπολης είναι πρωταρχικοί στόχοι της τότε
ηγετικής τάξης.
Η πολεοδομική εξέλιξη της πρωτεύουσας κάθε άλλο παρά ομαλά και
σχεδιασμένα γίνεται. Η εκτός σχεδίου δόμηση θα χρησιμεύσει για τη στέγαση της
εργατικής και μικροαστικής τάξης με θύμα την αλόγιστη εκμετάλλευση του τοπίου
της Αθήνας (αποψιλώσεις του εδάφους και των βουνών του λεκανοπεδίου,
συστηματική ή λαθραία υλοτόμηση των λόφων, που την περιβάλλουν).
Στα χρόνια του Γεωργίου του Α΄ η πόλη αναπτύσσεται ραγδαία σε βάρος του
πράσινου, των ελεύθερων χώρων και των μνημείων. Οι τρεις κεντρικοί δρόμοι
50 Ο κήπος του Θησείου καλλωπίζεται από το 1889 έως το 1890. Οι εργασίες αρχίζουν λίγο πριν τους
γάμους του διαδόχου, το 1889. Όπως αναφέρει η Νέα Εφημερίς (21/4/1890, 111, 4) το άλλοτε
απροσπέλαστο αυτό μέρος έγινε κέντρο περιπατητών. Δενδροφυτεύθηκε, χωροσταθμίσθηκε,
καλλωπίσθηκε και ισοπεδώθηκε. Εκεί υπάρχει επίσης το καφενείο του εκ Μάνης Πατσαλή.
51 Βουρνάς, ό.π., σ. 252, Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 51.
52 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 48, σημ. 22.
53 Από επινόηση του Άγγλου πολιτικού μηχανικού Mac Adam στα 1806, που ήταν ένα σύστημα
στρώσεως κυβόλιθων σε απόλυτα επίπεδη επιφάνεια πολύ κοντά ο ένας στον άλλο χωρίς άμμο ή χώμα
μεταξύ τους (Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 50, σημ. 26).
23
Αιόλου, Ερμού και Σταδίου αποτελούν το εμπορικό της τρίγωνο. Το κέντρο της
κοινωνικής ζωής μετατοπίζεται στις πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος. Τόπος
περιπάτου των Αθηναίων θα γίνει η λεωφόρος Αμαλίας και τόπος αναψυχής τα
Παριλίσια Πεδία, που βρίσκονται στην περιοχή του Ζαππείου και το Ναό του
Ολυμπίου Διός.
Στα χρόνια του Γεωργίου του Α΄ ολοκληρώνεται το μοναδικό μνημειακό
σύνολο της πρωτεύουσας, η «αθηναϊκή τριλογία»54 (Ακαδημία, Πανεπιστήμιο και
Εθνική Βιβλιοθήκη).
Η Ακαδημία σχεδιάζεται το 1859 από το Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν
(1813-1891), νεότερο αδελφό του αρχιτέκτονα του Πανεπιστημίου Κρίστιαν Χάνσεν.
Θεωρείται το σημαντικότερο έργο του Χάνσεν και ένα από τα ωραιότερα νεοκλασικά
οικοδομήματα του κόσμου. Πηγή έμπνευσης του αρχιτέκτονα είναι η κλασική
αρχιτεκτονική του αθηναϊκού 5ου αιώνα, όπως εμφανίζεται με τα μνημεία της
Aκροπόλεως. Eιδικότερα ο Χάνσεν λαμβάνει τα στοιχεία ιωνικού ρυθμού, που
κυριαρχούν στο οικοδόμημα της Aκαδημίας από το κομψοτέχνημα του Eρεχθείου.
Στον γλυπτικό και ζωγραφικό διάκοσμο του μεγάρου συγκεφαλαιώνεται όλη η
αρχαία ελληνική παράδοση και συγχρόνως εκφράζονται τα χαρακτηριστικά του
παρόντος και τα οράματα του Eλληνισμού της εποχής.
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών αρχικά στεγάζεται στην κατοικία τού αρχιτέκτονα
Σταμάτη Κλεάνθη στην Πλάκα, που σήμερα φιλοξενεί το Μουσείο του ιδρύματος. Το
Νοέμβριο του 1841 το ίδρυμα μεταστεγάζεται στο Κεντρικό Κτίριο του
Πανεπιστημίου Αθηνών, ένα κτίριο σχεδιασμένο από το Δανό αρχιτέκτονα Κρίστιαν
Χάνσεν και διακοσμημένο από το ζωγράφο Karl Rahl.
Ο θεμέλιος λίθος του κτιρίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης τίθεται στις 16
Μαρτίου 1888, και χρηματοδοτείται από τους Κεφαλλήνες αδελφούς Παναγή,
Μαρίνο και Ανδρέα Βαλλιάνο. Η αρχιτεκτονική μελέτη γίνεται από το Θεόφιλο
Χάνσεν κατά τα τελευταία έτη της βασιλείας του Όθωνος και οικοδομείται υπό τη
γενική επίβλεψη του Ερνέστου Τσίλλερ. Έφοροι της βιβλιοθήκης υπήρξαν ο
Γεώργιος Τυπάλδος, ο Παναγιώτης Σούτσος, ο Μιχαήλ Σχοινιάς, ο Δημήτριος
Βερναρδάκης, ο Εμμανουήλ Ροΐδης και άλλοι.
54 Ο ορισμός «αθηναϊκή τριλογία» δίνεται από την Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (Η αρχιτεκτονική του
νεοελληνικού θεάτρου, σ. 243).
24
Κτίζονται, επίσης, και άλλα μνημειώδη κτίρια, όπως:
α) Το Πολυτεχνείο (1862-1876) του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, με
ευεργέτες τον Νικόλαο Στουρνάρη, τον Μιχαήλ και την Ελένη Τοσίτσα, τον Γεώργιο
Αβέρωφ. β) Το Αρχαιολογικό Μουσείο (1866) των L. Lange, Th. Hansen, Π.
Κάλκου, για το οποίο υπάρχουν σχέδια από την εποχή του Όθωνος, αλλά
διαφωνούσαν για τον τόπο ανέγερσης του. γ) Το Βρεφοκομείο (1872-1874). δ) Το
Δημαρχείο (1872) του Π. Κάλκου. ε) Το Ζάππειο (1874) των F.F. Boulanger και Th.
Hansen, με ευεργέτη τον Κωνσταντίνο Ζάππα, ένας χώρος όπου πραγματοποιούνται
εκθέσεις και τα Ολύμπια, κτίριο ημικυκλικό, νεοκλασικό, με προπύλαια κορινθιακού
ρυθμού. στ) Η Εμπορική Αγορά της οδού Αθηνάς (1878) του Ιωάννη Κουμέλη. ζ) Τα
Νέα Ανάκτορα (1891-1897). η) Το Δημοτικό και Βασιλικό Θέατρο του E. Ziller. θ)
το θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός» (1881-1884), που δημιουργείται λόγω της
φιλανθρωπικής δραστηριότητας της βασίλισσας Όλγας με τη συνδρομή του θείου της
Τσάρου Αλέξανδρου Β΄ και Ελλήνων ευεργετών (Α. Συγγρός, Μ. Κοργιαλένιος, Ζ.
Δρομοκαΐτης) κ.ά.55.
Αλλά αυτό που χαρακτηρίζει περισσότερο την Αθήνα είναι τα σπίτια της
ηγετικής τάξης (αστικά μέγαρα και προαστιακές επαύλεις). Με αυτά θα συνδέσει το
όνομα του ο Ernst Ziller (1837-1923)56. Τα μεσοαστικά στρώματα στην οικονομική
55 Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 127, σ. 166, σ. 179, σ. 222-223, Φεσσά, ό.π., σ. 240-245.

56 Ο Ερνέστος Τσίλλερ γεννιέται στις 22 Ιουνίου 1837 στο Oberloessnitz της Σαξωνίας. Το 1855
γίνεται δεκτός στη Βασιλική Σχολή της Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου της Δρέσδης, από όπου
αποφοιτά το 1858. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του εργάζεται για ένα διάστημα στη Βιέννη στο
γραφείο του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν. Η γνωριμία μαζί του θα καθορίσει την καριέρα
του. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1861, ο Τσίλλερ φθάνει στην Αθήνα ως εκπρόσωπος του Χάνσεν και
αναλαμβάνει την επίβλεψη της κατασκευής της Ακαδημίας Αθηνών. Γρήγορα εντάσσεται στην
αθηναϊκή κοινωνία και εγκαθίσταται στην Ελλάδα. Παντρεύεται Ελληνίδα, την πιανίστρια Σοφία
Ντόντου, δημιουργεί οικογένεια και παραμένει στη χώρα μέχρι τον θάνατό του, το Νοέμβριο του 1923.
Στα πρώτα χρόνια της παραμονής του στη χώρα ο Τσίλλερ περιοδεύει την Ελλάδα για να γνωρίσει
τους αρχαιολογικούς της θησαυρούς. Μετά την έξωση του Όθωνα τα έργα στην Ακαδημία
διακόπτονται και ο Τσίλλερ θα επιστρέψει για ένα μικρό διάστημα στη Βιέννη. Το 1868, επανέρχεται
στην Ελλάδα. Το 1872, διορίζεται καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών, τον πρόδρομο του Εθνικού
Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Οι παραγγελίες έρχονται η μια μετά την άλλη. Ο Τσίλλερ έχει πια
καθιερωθεί. Η εύνοια του βασιλέως και η ανάθεση σε αυτόν της μελέτης των θερινών ανακτόρων στο
Τατόι, στους Πεταλιούς και αργότερα του ανακτόρου του Διαδόχου προσελκύει, όπως είναι φυσικό,
πλήθος μεγαλοαστών που του αναθέτουν τα μέγαρά τους ή τις εξοχικές τους επαύλεις. Τα Μέγαρα
Σλήμαν, Σταθάτου, Πεσμαζόγλου, οι επαύλεις των Θων, Συγγρού κ.ά. είναι έργα δικά του. Παράλληλα
σχεδιάζει σειρά δημοσίων και δημοτικών κτιρίων και ναών. Μικρό μόνο τμήμα της επαγγελματικής
του δραστηριότητας αποτελούν το «Εθνικό (Βασιλικό) Θέατρο» της Αθήνας, το «Δημοτικό Θέατρο
Αθηνών», τα θέατρα της Πάτρας και της Ζακύνθου (κατεδαφισμένα), το Μουσείο της Ολυμπίας, η
πρώην Σχολή Ευελπίδων, το Εθνικό Χημείο, η Αγορά του Πύργου, ο ναός του Αγίου Λουκά
Πατησίων, ο ναός της Φανερωμένης στο Αίγιο, ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στα Βίλλια
Κιθαιρώνος, ο ναός της Αγίας Τριάδος Πειραιώς. Ανεξάρτητα όμως από το πλήθος των κτιρίων που
μελετάει, τα οποία πρέπει να ξεπερνούν τα 600, ο Τσίλλερ αποτελεί για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική
ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο. Το αρχιτεκτονικό του έργο, που εκτείνεται χρονικά στο δεύτερο
μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, χαρακτηρίζεται από δημιουργική πνοή και από αίσθηση
25
άνοδο που σημειώνουν και στην προσπάθεια να μιμηθούν τα μεγαλοαστικά κτίζουν
νεοκλασικίζοντα σπίτια. Πολλά είναι μονώροφα ή διώροφα, ιδιωτικά, πολλά όμως για
εκμετάλλευση διώροφα ή ημιτριώροφα, «μεταπρατικά». Και στις δύο περιπτώσεις τα
εξωτερικά μορφολογικά τους χαρακτηριστικά είναι προσεγμένα, λιτά, σαφώς
επηρεασμένα από την τεχνοτροπία του Ziller – αντίγραφα από δημιουργήματα του
οποίου όπως φουρούσια με έλικες, επίκρανα παραστάδων, ακροκέραμα, πήλινα
αγάλματα, στηθαία επίστεψης κτιρίων, πουλιούνται σε όλες τις «μάντρες» –. Τα
παραπάνω σπίτια αν και κτισμένα από εμπειροτέχνες, χαρακτηρίζονται από μια
συνέχιση της παράδοσης και ισορροπία, συνθέτοντας τον περιβάλλοντα χώρο των
μνημειακών κατασκευών, των προορισμένων για τους μεγαλοαστούς57.
Ως φωτιστικά μέσα χρησιμοποιούνται το λάδι, τα κεριά, το πετρέλαιο και το
φωταέριο από το 1862, αλλά μόνο για φωτισμό σε δημόσιους χώρους. Οι ιδιωτικοί
χώροι φωτίζονται με φανάρια λαδιού και λάμπες πετρελαίου58.
Οι μεγαλύτερες πλατείες και πιο ζωντανές το 1864 είναι η πλατεία Όθωνος
(Ομονοίας) και Ανακτόρων (Συντάγματος), που διαμορφώνονται με αντίστοιχα
διατάγματα του 1850 και 1857. Τις δύο πλατείες ενώνουν οι οδοί Πανεπιστημίου και
Σταδίου, όπου θα συγκεντρωθεί η οικονομική δραστηριότητα. Η οδός Πατησίων είναι
καλλιτεχνικής ελευθερίας. Αυτή η κλασικιστική στην αρχή αίσθηση θα σφραγίσει τη φάση του ώριμου
αθηναϊκού νεοκλασικισμού για να προχωρήσει προς τον εκλεκτισμό και το ρομαντισμό κυρίως στις
ιδιωτικές κατοικίες. Στην αρχιτεκτονική, όμως, των δημόσιων κτιρίων θα διατηρήσει το ελληνικό
πνεύμα του κλασικισμού, ενώ αντίστοιχα στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική θα προσπαθήσει να
διαφυλάξει τη βυζαντινή παράδοση. Ο Ziller επισημοποιεί τη σύνδεση της Αναγέννησης με την
Αρχαιότητα, με διακριτές εκλεκτικιστικές τάσεις, όπως την εφαρμόζει πρώτος ο δάσκαλός του
Theophil Hansen. Έως το θάνατό του (1923) επηρεάζει καθοριστικά την όψη της Αθήνας, με το
πλήθος των δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων που κτίζει: «Ούτος υπήρξεν ο κατ’ εξοχήν διακοσμητής
και εξωραϊστής των Αθηνών, διότι πάντα τα καλλιπρεπέστερα και κομψότερα μέγαρα τα κοσμούντα
τας λεωφόρους και εξοχάς της, τα μάλλον περίβλεπτα μνημειώδη κτίρια, οίον θέατρα, εκκλησίαι,
ανάκτορα κ.λ. οφείλονται εις την καλλιτεχνικήν έμπνευσιν και εκτέλεσιν του .... επιφανούς
αρχιτέκτονος». Ο Ziller καταφέρνει με επιτυχία να συγκεράσει ελληνικά νεοκλασικά στοιχεία μέσα σε
ένα αναγεννησιακό μορφολογικό σύστημα και να δημιουργήσει ένα ρυθμό κομψό και χαριτωμένο
παρά τις αυστηρές νεοκλασικές γραμμές της σύνθεσης που υπάρχουν στα κτίριά του. Πλάι στα
αψιδωτά θυρώματα, τις τοξοστοιχίες, τα αντιθετικά συμπλέγματα μορφών στα υπέρθυρα, τους
διόροφους τοξωτούς εξώστες, τις μεγάλες κυφωτές επιφάνειες από λαξευτούς λίθους ή τις μιμήσεις
τους από αμμοκονίαμα, όλα στοιχεία καθαρής αναγεννησιακής προέλευσης και προγενέστερα
ρωμαϊκής, συνταιριάζει αναπόσπαστα και με κλασική καλαισθησία Ιωνικούς και Κορινθιακούς κίονες,
ακροκέραμα, σίμες, κυμάτια, καρυάτιδες και άλλα διακοσμητικά μοτίβα από πηλό, ελληνικής
προέλευσης, θέλοντας έτσι να δώσει ένα ύφος πλαστικότητας στη γραφική τέχνη της αναγέννησης. Το
ενδιαφέρον του όμως δεν εξαντλείται στο μορφολογικό, αλλά τον απασχολεί και το λειτουργικό μέρος
της σύνθεσης (Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 239-241, Ερνέστος Τσίλλερ 1837-1923, Αρχιτεκτονικά σχέδια
για την Αθήνα του Γεωργίου Α΄, επιμ. Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο
Αλέξανδρου Σούτζου, 2009, 144 σελ.).
57 Η Ματούλα Σκαλτσά (ό.π., σ. 247, σημ. 123) αναφέρει ότι ο Τσίλλερ γύρω στα 1890 σε συνεργασία
με εργαστήρια παραγωγής νεοκλασικών διακοσμητικών στοιχείων εκδίδει φυλλάδιο με σχέδια των
«αρχιτεκτονικών κοσμημάτων» και τις τιμές τους για την εύκολη μαζική παραγγελία στην Αθήνα,
αλλά και στην επαρχία.
58 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 50-51 και σ. 73.
26
μια εξοχική οδός. Τόποι εξοχικών περιπάτων είναι το Πεδίο του Άρεως, το Στάδιο, οι
Στύλοι του Ολυμπίου Διός, ο Κεραμεικός και το Θησείο59.
Το 1867 λειτουργεί η σιδηροδρομική γραμμή που ενώνει την Αθήνα (Θησείο)
με τον Πειραιά και ανήκει σε αγγλική εταιρεία. Αργότερα, θα περιέλθει στον Σκουζέ
η επιχείρηση, η οποία θα δημιουργήσει διακλάδωση προς το Νέο Φάληρο, όπου
κτίζονται εγκαταστάσεις με θαλάσσια λουτρά.
Από το 1870 μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα παρατηρείται στην Αθήνα
γύρω από τα Ανάκτορα. Η ανάπτυξη μεγαλοαστικών στρωμάτων εμφανίζει μέγαρα
νεοκλασικού τύπου σε μια προσπάθεια σύζευξης των ευρωπαϊκών τάσεων και των
μορφών του ένδοξου παρελθόντος. Τα πτωχότερα στρώματα που έρχονται στην
πρωτεύουσα με την ελπίδα εργασίας, συγκεντρώνονται μεταξύ της Ιεράς Οδού και
εργοστασίου αεριόφωτος, στο Γκαζοχώρι, και ζουν σε άθλια παραπήγματα60.
Το 1871 διαμορφώνονται οι πλατείες Βικτωρίας στην οδό Πατησίων και
Ελευθερίας στην Πειραιώς και τελειώνει, σε σχέδια F. Boulanger, το κτίριο της
Βουλής, που είχε αρχίσει να κτίζεται το 1858. Το 1876 παρατηρείται συρροή
ομογενών στην Αθήνα, ανοίγει και το Χρηματιστήριο. Το 1879 σημειώνεται μεγάλη
ζήτηση σπιτιών και οικοπέδων, καθώς φτάνουν ομογενείς από την Αίγυπτο σε
μεγάλους αριθμούς, φοβούμενοι τα γεγονότα που πραγματικά ακολουθούν, την
επανάσταση του πασά Arabi στην Αίγυπτο το 188261.
Γύρω στα 1880 ο δήμος έχει εγκαταστήσει στην πόλη φανάρια γκαζιού για
φωτισμό δρόμων και πλατειών. Μόλις το 1898 θα αρχίσουν οι πρώτες εγκαταστάσεις
για παροχή ηλεκτρικού ρεύματος ως φωτιστικού μέσου62.
Η καθαριότητα της πόλης δεν είναι καλή. «Βορβορώδεις πάροδοι»
καταλήγουν στην Αιόλου, ενώ «ρυάκια ακαθάρτων υδάτων» ρέουν κοντά στη
Μητρόπολη63.
Η κυβέρνηση του Αλ. Κουμουνδούρου μετά το 1881 αναλαμβάνει την
πραγματοποίηση δύο μεγάλων δημόσιων έργων: τη διάνοιξη του Ισθμού της
Κορίνθου (το έργο τελείωσε το 1893) και την κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής
Αθήνας-Πάτρας, Αθήνας-Λάρισας και Λάρισας-Βόλου64.
59 Ό.π., σ. 73.
60 Ό.π., σ. 241-251.
61 Ό.π., 241-243.
62 Ό.π., σ. 239-241.
63 Ό.π., σ. 243.
27
Το 1883 συνδέεται η Ομόνοια με το Ζάππειο, το Μοναστηράκι, τα Πατήσια
και τους Αμπελόκηπους με ιπποκίνητο τροχιόδρομο 12 θέσεων και το 1887
ατμοκίνητος τροχιόδρομος 250-300 θέσεων συνδέει την Αθήνα με το Φάληρο.
Το 1884 καταστρέφεται από πυρκαγιά η παλαιά Αγορά που βρισκόταν στην
Αιόλου και Αδριανού και το 1886 λειτουργεί η νέα στην οδό Αθηνάς. Επίσης
κατασκευάζονται οι πλατείες Αδριανού, 25ης Μαρτίου ή Κλαυθμώνος, Ηρώων ή
Ψυρρή, Καπνικαρέας, Κολωνακίου κ.ά.
Το 1886 κυκλοφορεί το πρώτο ατμοκίνητο λεωφορείο65.
Το 1890, στην οδό Σταδίου προστίθενται συνεχώς κομψά καταστήματα και η
οδός παίρνει εμπορικότερο χαρακτήρα, με καταστήματα «ευρύχωρα και περικαλή»66.
Την ίδια χρονιά η Αθήνα εξωραΐζεται με διάφορες οικοδομές, αλλά η Νέα Εφημερίς
δίνει έμφαση στο νέο κτίριο του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», στην πλατεία
Αγίου Γεωργίου (Καρύτση), που φαίνεται ωραίο και μεγαλοπρεπές. Το σχέδιο
εκπονήθηκε από τον συνταγματάρχη Κοκκίδη, που αφιλοκερδώς επέβλεπε τα πάντα.
Το σχέδιο και η πρόσοψη είναι αντάξια του «Παρνασσού». Αποτελείται από δύο
ενωμένα οικήματα, το πίσω του βάθους με ένα πάτωμα και ευρύτατη αίθουσα, το δε
έμπροσθεν με τρία πατώματα. Κάτω βρίσκονται τα επτά δωμάτια για τη «Σχολή των
απόρων παίδων» και του «θεραπευτηρίου». Τα δωμάτια μπορούν να περιλάβουν 400
μαθητές. Η αίθουσα των εορτών, των τελετών και των αναγνωσμάτων είναι ευρεία,
δεκαοκτώ μέτρων μήκους και δώδεκα πλάτους, με εσωτερική γαλαρία και θεωρείο.
Στο έμπροσθεν κτίριο υπάρχουν τρεις αίθουσες μεγάλες για συνεδριάσεις, βιβλιοθήκη
και αναγνωστήριο67.
Το 1896 θα εμφανισθεί το πρώτο βενζινοκίνητο αυτοκίνητο, το οποίο ανήκει
στο σκηνοθέτη Κωνσταντίνο Χρηστομάνο68.

66 Νέα Εφημερίς, 19/9/1890, 262, 6.
67 Ό.π., 31/10/1890, 304, 7.
28
1Γ. Κοινωνική κατάσταση
Διάρθρωση πληθυσμού-τάξεις-επαγγέλματα
Με την προσάρτηση των Επτανήσων, το 1864, ο ελληνικός πληθυσμός φθάνει
στους 1.457.894 κατοίκους και κατανέμεται σε αγροτικά στρώματα (47%), σε αστικά
στρώματα (ελεύθεροι επαγγελματίες, όπως γιατροί, δικηγόροι κ.ά.) (20%), σε
βιοτέχνες (8%), σε εμπόρους (3,5%) και σε εργατικά στρώματα (ναυτικοί και
εργάτες) (8,5%)69.
Από το 1860 και ύστερα ο πληθυσμός της Αθήνας συνεχώς αυξάνεται με ένα
γρήγορο ρυθμό ανάπτυξης. Το 1860 η Αθήνα συγκεντρώνει 42.000 κατοίκους, το
1880 φθάνει τους 65.000 κατοίκους, το 1890 ανεβαίνει στις 150.000 και στις αρχές
του 20ου αιώνα ξεπερνά το μισό εκατομμύριο70.
Η Αθήνα του 19ου αιώνα αναπτύσσεται υπερβολικά σε πληθυσμό. Η
συγκέντρωση αυτή δεν δικαιολογείται. Οι αστοί στον ελληνικό χώρο, στο τέλος του
19ου αιώνα, αποτελούν το 27% του πληθυσμού. Το 30% είναι στην Αθήνα. Οι
οικονομικές δραστηριότητες, που αναπτύσσονται στην πόλη, είναι μη παραγωγικού
χαρακτήρα και τα κεφάλαια δεν τοποθετούνται σε μεταποιητικού τύπου επενδύσεις,
που αποτελούν μια βάση για σοβαρή οικονομική και βιομηχανική ανάπτυξη. Η
Αθήνα γίνεται κέντρο εσωτερικής μετανάστευσης των κατοίκων της υπαίθρου προς
αυτήν. Πρώτα θα μετακινηθούν προς τα αστικά κέντρα της επαρχίας και από εκεί
στην πρωτεύουσα. Η πρωτεύουσα θα είναι το κέντρο των πολιτικών αποφάσεων και
γεγονότων. Το ένδοξο παρελθόν της θα λειτουργήσει ως πυξίδα για το παρόν και το
μέλλον και η Αθήνα θα γίνει το κέντρο της διοίκησης71. Στην Αθήνα, θα εμφανισθούν
μαζικές εγκαταστάσεις κατοίκων προσερχόμενων από έναν τόπο σε έναν άλλο δικό
τους χώρο μέσα στην πρωτεύουσα (στην Πλάκα, στους πρόποδες της Ακρόπολης)72.
Η εργατική τάξη αποτελεί ένα πολύ μικρό μέρος του πληθυσμού, μια και η
βιομηχανία βρίσκεται ουσιαστικά στο νηπιακό της στάδιο. Το 1879 οι εργάτες στη
βιομηχανία ανέρχονται σε 24.286 σε όλη τη χώρα με πληθυσμό περίπου 1.500.000

71 Φίλιας, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, σ. 62.
72 Για τα κοινωνιολογικού περιεχομένου στοιχεία που αναφέρω βλ.: Φίλιας, Δεκατέσσερα δοκίμια
κοινωνιολογίας, 220 σελ., του ίδιου, Κοινωνία και εξουσία, 191 σελ., του ίδιου, Κοινωνιολογικές
προσεγγίσεις, 340 σελ., Ασδραχάς, Ελληνική κοινωνία και οικονομία, 454 σελ., Βίκα Δ. Γκιζέλη, Απλά
μαθήματα κοινωνιολογίας, σ. 232-241, Γιαννιτσιώτης, Η κοινωνική ιστορία του Πειραιά, 444 σελ.
29
κατοίκους, το 1889 σε 29.103, το 1909 σε 59.614 (πληθυσμός της χώρας περίπου
2.800.000), εκ των οποίων οι 26.074 ζουν στην Αθήνα73.
Το Ανατολικό ζήτημα περνά κρίσιμη φάση, οι στρατιωτικές δαπάνες για τη
διεκπεραίωση των ελληνικών διεκδικήσεων φέρνουν την Ελλάδα σε οικονομική
δυσχέρεια. Η προσάρτηση της Θεσσαλίας (που είναι ο μεγάλος σιτοβολώνας της
Ελλάδας), μέρος της Ηπείρου έως τα Ιωάννινα το 1881 και η ανάληψη του
οθωμανικού χρέους αναγκάζει την ελληνική κυβέρνηση να συνάψει δύο ξένα δάνεια.
Ούτε με αυτά ανταποκρίνεται στις δημοσιονομικές της υποχρεώσεις και προκαλεί
επιπρόσθετες κοινωνικές, κομματικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Δημιουργείται
τεράστιο κοινωνικό-αγροτικό πρόβλημα. Οι Τούρκοι γαιοκτήμονες της Θεσσαλίας,
ακολουθώντας τις ίδιες πρακτικές στις αρχές του αιώνα, όπως στην Εύβοια,
Πελοπόννησο και Αιτωλοακαρνανία, πουλούν τα κτήματά τους, στα οποία δουλεύουν
Έλληνες δουλοπάροικοι, οι κολίγοι74. Τα κτήματα αυτά αγοράζονται από Έλληνες
αστούς, κυρίως Κωνσταντινοπολίτες, μεγάλης οικονομικής ευμάρειας, που
χαρακτηρίζονται «χρυσοκάνθαροι» και οι οποίοι θα εξελιχθούν σε μεγάλους
γαιοκτήμονες, τους γνωστούς κοτζαμπάσηδες75. Η αντιπαράθεση που αρχίζει μεταξύ
των αγροτών και των γαιοκτημόνων είναι ιδιαίτερα έντονη και θα λυθεί από τον
Ελευθέριο Βενιζέλο το 1917, μετά από πολλά χρόνια και σφοδρές συγκρούσεις,
συμπεριλαμβανομένης και της εξέγερσης του 1910 στο Κιλελέρ (Κυψέλη) του νομού
Λάρισας.
Η ταξική διαστρωμάτωση από το 1864 έως το 1900 είναι περίπου η ίδια και
διαμορφώνεται ως εξής:
Ανώτερα στρώματα: μεγαλοκτηματίες-εισοδηματίες, μεγαλέμποροι, τραπεζίτες,
χρηματιστές, μεγαλοβιοτέχνες, μεγαλοβιομήχανοι, ανώτεροι υπάλληλοι,
μεγαλοεφοπλιστές, ανώτερος κλήρος, πανεπιστημιακοί καθηγητές, ανώτεροι
στρατιωτικοί και αστυνομικοί.
Μεσαία στρώματα: εισοδηματίες-μικροϊδιοκτήτες, μεσαίοι έμποροι και βιοτέχνες,
μεσαία και κατώτερη υπαλληλία, κατώτερος κλήρος, κατώτερα στελέχη του στρατού
και της αστυνομίας, ελεύθεροι επαγγελματίες, διανοούμενοι.

75 Νέα Εφημερίς, 4/4/1883, 92, 2, Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 304, Φίλιας, Δεκατέσσερα δοκίμια
κοινωνιολογίας, σ. 35.
30
Κατώτερα στρώματα: εργάτες, υπηρέτες, μικροέμποροι, μικροβιοτέχνες, ναυτικοί
πληρωμάτων, μικρός αριθμός προλεταροποιημένων εργατών και τεχνιτών, ορισμένες
κατηγορίες κατώτερων αξιωματικών76.
Η διαφορά στον χαρακτήρα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, ανάμεσα στις
δύο υποπεριόδους (1864 έως 1880 και 1881 έως 1900), είναι ότι η άρχουσα τάξη και
τα μεσοαστικά στρώματα δομούνται κυρίως γύρω από τον κρατικό μηχανισμό και
την πολιτικο-διοικητική λειτουργία της πόλης με διαδικασίες, που απορρέουν από
εμπορευματικούς τρόπους παραγωγής. Η επένδυση των κεφαλαίων των Ελλήνων
ομογενών του εξωτερικού κατά την πρώτη υποπερίοδο σε μη κερδοσκοπικές
δραστηριότητες δημιουργεί ευρύτατα στρώματα εισοδηματιών και υπαλλήλων. Στη
δεύτερη υποπερίοδο η μεταφορά κεφαλαίων παίρνει μαζικότερο χαρακτήρα, είναι
συγκεντρωμένη σε περιορισμένο αριθμό ατόμων και χρηματιστηριακών ομίλων και
γίνεται με κερδοσκοπικά κριτήρια. Το αποτέλεσμα είναι η συγκρότηση μιας
συμπαγούς ολιγαρχίας, και παρόλο που η πολιτική του κράτους είναι αποφασιστικής
σημασίας για την προώθηση των κεφαλαίων του εξωτερικού, μειώνεται η
σπουδαιότητα της δημόσιας διοίκησης και η κρατική μηχανή παύει να αποτελεί πόλο
έλξης για τα διευρυνόμενα μικροαστικά στρώματα. Έτσι η πληθώρα τραπεζών στην
Αθήνα, χρηματιστηριακών συναλλαγών, ναυτιλιακών επιχειρήσεων, εμπορικών
οίκων συγκεντρώνει μια σημαντική μεσοαστική υπαλληλία στις ιδιωτικές
επιχειρήσεις και δημιουργεί ελεύθερα επαγγέλματα. Παράλληλα με την πολιτικο-
διοικητική λειτουργία δρα και αναπτύσσεται και η χρηματιστηριακή. Η εργατική
τάξη είναι περιορισμένη, μια και η ελληνική βιομηχανία εξυπηρετεί μόνο τις ανάγκες
της αναπτυσσόμενης εσωτερικής αγοράς77.
Τα ανώτερα στρώματα ασκούν την εξουσία στην Ελλάδα και αντιγράφουν
πρότυπα που εισάγονται από τη Δύση. Τα μεσαία στρώματα συμμετέχουν στην
άσκηση της εξουσίας μαζί με τα αντίστοιχα ανώτερα, σε ρόλους και στα περιθώρια,
που τα τελευταία και η οργανωμένη παραγωγή αφήνουν για αυτά. Γενικότερα αυτό
που διακρίνει τα αστικά στρώματα σε όλες τις περιόδους είναι μια ιδιαίτερη
κινητικότητα και ευελιξία ανάμεσα στα ανώτερα και μεσαία στρώματα, επίσης ένας
σαφής προσανατολισμός σε τρόπους συμπεριφοράς και μια σύνθεση δημοσίων
χώρων κατ’ εικόνα και ομοίωση αυτών της άρχουσας τάξης. Αυτό είναι φυσικό, αφού
η κοινωνική ζωή και οι χώροι της τελευταίας σηματοδοτούν δύναμη και εξουσία. Τα
76 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 257 και σ. 416-417.

77 Ό.π., σ. 417.
31
κατώτερα στρώματα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου αυτής δεν μετέχουν
καθοριστικά στη διαμόρφωση της οικονομίας. Δεν μετέχουν στην άσκηση της
εξουσίας. Παραμένουν στο περιθώριο του οικονομικού γίγνεσθαι της Ελλάδας του
19ου αιώνα. Οι ανατολικές μνήμες τους και οι προεικόνες επιβιώνουν, παίρνουν
μορφές μακριά από δυτικές επιδράσεις και επάνω σε αυτές τις ανατολικές μνήμες
οικοδομούν τα κατώτερα στρώματα τη ζωή και τους χώρους τους. Δεν λείπουν
βεβαίως στο τέλος του αιώνα αντιδράσεις για την άμετρη και άκριτη μίμηση των
δυτικών τρόπων ζωής και της πορείας που πήρε η οικονομική και πολιτική ζωή της
χώρας. Η γαλλική πολιτιστική παράδοση επηρεάζει περισσότερο την ελληνική, από
ό,τι η αγγλική (ενδύματα της μεσαίας και κατώτερης τάξης, ταξίδια στο Παρίσι,
επιστημονικές σπουδές στη Γαλλία για τα αγόρια, η αναζήτηση γαλλικών βιβλίων, η
γαλλική γίνεται η επίσημη γλώσσα της συναλλαγής κ.ά.). Η αγγλική πολιτιστική
παράδοση επηρεάζει πλέον τη χώρα από το τέλος του 19ου αιώνα και μετά (μεγάλος
αριθμός αγγλομαθών Ελλήνων, σύσταση ιπποδρόμου, δημιουργία γηπέδων πατινάζ,
roller skating, τεϊοποτείων κ.ά.). Εξάλλου παρά τις λίγες σχετικά οικονομικές σχέσεις
με τη Γερμανία, οι σύνδεσμοι και οι επαφές του καλλιτεχνικού και ιατρικού κόσμου
της Ελλάδας με το Μόναχο και κυρίως με τη Λειψία, ήταν ιδιαίτερα διευρυμένες.
Έτσι μπορούμε να χωρίσουμε τα κοινωνικά στρώματα σε αυτά που ήταν
επηρεασμένα από τη Δύση και σε αυτά που ήταν επηρεασμένα από την Ανατολή και
την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης78.
Γυναίκα και χειραφέτηση

Στο 19ο αιώνα οι γυναίκες της υπαίθρου παίζουν σημαντικό ρόλο ως
κεντρικές μορφές ισορροπίας στις σχέσεις τους με τους άνδρες τους και μεταξύ των
μελών της οικογένειάς τους και των συγγενών τους. Φροντίζουν την οικογένεια, το
σπιτικό, την τήρηση των εθίμων, των συνηθειών και των παραδόσεών τους, την
περιποίηση των γεροντότερων συγγενών της οικογένειας, την ανατροφή των τέκνων
και εγγονών τους. Η αγωγή των παιδιών έχει ως πρότυπο για το γιο τον πατέρα, για
την κόρη τη μητέρα. Ο γιος θα γίνει ο νέος αρχηγός της οικογένειας, από τον οποίο
θα εξαρτιώνται όλα τα αδύναμα μέλη της οικογένειας και συγγένειας, οπότε και οι
γυναίκες.
78 Ό.π., σ. 643-658.
32
Η κόρη πρέπει να παντρευτεί, να δημιουργήσει τη δική της οικογένεια. Η
αποκατάσταση με γάμο των θυγατέρων γίνεται μέσω της προίκας. Με τη συνήθεια
της προίκας οι άνδρες αποκαθιστούν και όλες τις γυναίκες σε ηλικία γάμου, τις
συγγενείς, τις αδελφές, τις ανιψιές, τις εγγονές. Τόσο η μητέρα, μετά το θάνατο του
πατέρα, όσο και οι γιοι της οικογένειας είναι υποχρεωμένοι για την προικοδότηση.
Όταν το ποσό είναι ανεπαρκές, οι άρρενες πρέπει να εκπληρώσουν τους όρους σε
βάρος και της γαιοκτησίας τους ακόμα79.
Παράλληλα η γυναίκα εργάζεται δίπλα στον άνδρα της, τον πατέρα, το γιο της
και βοηθάει στις αγροτικές εργασίες, στη γεωργία και κτηνοτροφία, έχοντας ισάξια
προς αυτούς απόδοση. Πολλές φορές στον αγρό θα γεννήσει, στον αγρό δίπλα της θα
έχει τη φροντίδα του νεογέννητου, αλλά και τη βοήθεια από τα μεγαλύτερα παιδιά
της.
Παράλληλα με το σπιτικό της, η γυναίκα βοηθάει τον άνδρα στην οργάνωση
και διακίνηση των αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων της οικογένειας.
Αναπτύσσει αξιοσημείωτη οικοτεχνία (δαντέλες, κεντήματα, υφαντά, πλεκτά), όλα τα
χρειαζούμενα για το σπίτι της χρηστικά και διακοσμητικά, αλλά και για την προίκα
των θυγατέρων. Αναπτύσσεται με αυτόν τον τρόπο μια αξιοσημείωτη λαϊκή τέχνη. Ο
άνδρας ασχολείται με την κεραμική, ξυλογλυπτική, λιθοδομή, λιθογλυπτική,
κατεργασία και επεξεργασία του δέρματος των ζώων του. Όλα αυτά απαρτίζουν
τέχνες και εργόχειρα λαϊκής τέχνης, που με την κατάλληλη πολιτική θα μπορούν να
αναπτυχθούν σε μεγαλύτερης εμβέλειας βιοτεχνία, και όμως η πολιτεία αμελεί.
Στον ελεύθερο χρόνο της, που είναι κυρίως ο βραδινός πριν τον ύπνο, η
γυναίκα αναπτύσσει την κοινωνικότητά της με συγκεντρώσεις γυναικών όλων των
ηλικιών στο ένα σπίτι ή στο άλλο, όπου οι ηλικιωμένες παραδίδουν συμβουλές σε
θέματα που τις απασχολούν, συζητούν κοινωνικά γεγονότα του τόπου, τα
αρραβωνιάσματα, τους γάμους, τις αρρώστιες κ.ά. Ετοιμάζουν τα προικιά και
προετοιμάζονται για τον επικείμενο τοκετό. Προετοιμάζονται και για τη χαρά και για
το πένθος. Οι σχέσεις αυτές ικανοποιούν στην υποκειμενικότητά τους τις γυναίκες
της υπαίθρου, αφού αισθάνονται ότι παίζουν καθοριστικό ρόλο στη ζωή της μικρής
κοινότητάς τους80.
Όταν η γυναίκα μετακινηθεί στην πόλη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ζωή
διαφορετική. Στο βαθμό που μπορεί να πετύχει και στην αστική ζωή της τη συνέχιση
79 Γιαννιτσιώτης, ό.π., σ. 198-202.

80 Ελένη Βαρίκα, Η εξέγερση των κυριών, σ. 54.
33
των συνθηκών της πρότερης ζωής και κοινωνικότητας, είναι ευτυχής. Αλλά η νέα
αστική κατοικία είναι διαφορετική, είναι πιο κλειστή, και η αστική κοινωνικότητα και
η καινούργια αστική συμπεριφορά την αποκλείουν ως υποκειμενικότητα από τις
ανθρώπινες σχέσεις.
Οι μικροαστοί επιδίδονται στο κυνήγι της επιτυχίας και επιδιώκουν να
ασχοληθούν με επαγγέλματα ελεύθερα και δημοσιοϋπαλληλικά, που τους προσθέτουν
κύρος. Ο τρόπος αυτής της ζωής διαμορφώνει μια άλλη ιδεολογία καθωσπρεπισμού,
διαφορετική από τις αξίες και συμπεριφορές του αγροτικού κόσμου. Η ανάγκη για
απόκτηση καλού ονόματος είναι προϋπόθεση για την κοινωνική άνοδο και την
κοινωνική αποδοχή του μικροαστού από τις κυρίαρχες τάξεις της εξουσίας.
Οι γυναίκες των κυρίαρχων τάξεων έχουν διαφορετική παιδεία, έχουν ανοικτά
τα σαλόνια των κατοικιών τους. Απολαμβάνουν τα αγαθά της εκπαίδευσής τους είτε
κατ’ οίκον είτε στα ιδρυόμενα παρθεναγωγεία. Κύριες ασχολίες τους είναι η
εκμάθηση της ξένης γλώσσας, κυρίως των γαλλικών, του τραγουδιού και του πιάνου.
Η ενδυμασία τους ακολουθεί τα δυτικά πρότυπα, όπως και αυτή των ανδρών
άλλωστε. Οι γυναίκες αυτές δεν ασχολούνται με καμιά εργασία, αλλά στο σαλόνι του
σπιτιού τους, συζητώντας με τους καλεσμένους τους, μπορούν να κεντούν και να
πλέκουν δαντέλες. Δεν επιτρέπεται όμως να ασχολούνται με εργασίες που έχουν
οικονομική χρησιμότητα, όπως π.χ. το μπάλωμα των ρούχων. Το πρότυπο αυτό της
γυναικείας συμπεριφοράς θα περάσει και στις γυναίκες των μεσαίων στρωμάτων81.
Η υιοθέτηση της ευρωπαϊκής ενδυμασίας γίνεται σταδιακά μέσα σε διάστημα
είκοσι έως τριάντα ετών και θα είναι μια μορφή καταναλωτικής επίδειξης. Μια
ευκαιρία για μια τέτοια επίδειξη είναι η λεγόμενη μουσική της Κυριακής, όπου όλες
οι τάξεις συγκεντρώνονται για να ακούσουν τη στρατιωτική μπάντα και να δουν το
βασιλικό ζεύγος στον περίπατό του. Αυτού του είδους οι εμφανίσεις των γυναικών
είναι σπάνιες και γίνονται από το μεν σύζυγο για επίδειξη και της οικονομικής
επιφάνειάς του, από δε τον πατέρα για κάποιες χρήσιμες γνωριμίες για την κόρη με
στόχο το συνοικέσιο και το γάμο82.
Την εποχή αυτή υπάρχει άγχος για την αποκατάσταση των θυγατέρων και
αδελφών. Συνήθως ο γάμος κανονίζεται μεταξύ των γονέων, των οικογενειών και των
συγγενών. Τα απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, γράφει η Ε.
81 Ό.π., σ. 57.
82 Ό.π., σ. 58.
34
Βαρίκα83, είναι γεμάτα από τη δράση του για να πετύχει καλούς γάμους για τα παιδιά
του, αλλά και για τα παιδιά των φίλων του. Η προίκα των γυναικών είναι το μοναδικό
μέσον εξυπηρέτησης του στόχου του γάμου. Καμιά φορά οι υπερβολικές απαιτήσεις
των ανδρών προκαλούν οικογενειακό και κοινωνικό πρόβλημα και σχολιάζονται από
τον Τύπο και τη λογοτεχνία κατά τη διάρκεια του αιώνα. Η προίκα μεταβάλλεται σε
μέσο συσσώρευσης κεφαλαίου, κοινωνικής ανόδου, συγχώνευσης επιχειρηματικών
κεφαλαίων. Αλλά η προίκα λειτουργεί και ως όχημα κοινωνικής ανόδου των
υπαλλήλων και των επαγγελματιών της γνώσης84. Επίσης το κενό όσον αφορά τη
μόρφωση των γονέων μπορεί να καλυφθεί ψυχολογικά για αυτούς με την επίτευξη
του γάμου ενός τέκνου τους με κάποιο ανερχόμενο κοινωνικά γαμπρό, όπως ένα
γιατρό, ένα δικηγόρο κ.λπ. Τις μεγάλες προίκες τις παίρνουν κατά κανόνα οι
Φαναριώτες85.
Η μικτή κοινωνικότητα ανδρών και γυναικών κερδίζει σταδιακά έδαφος. Στην
αρχή σε ιδιωτικούς χώρους με ανταλλαγές επισκέψεων, ονομαστικές εορτές, γάμους
κ.λπ. με παραδοσιακές διασκεδάσεις (γλυκό κουταλιού, εθνικούς χορούς). Οι
ευρωπαϊκοί χοροί και τα ευρωπαϊκά παιγνίδια απασχολούν τις ανώτερες τάξεις και
σταδιακά θα περάσουν στις οικογένειες των μεσαίων στρωμάτων86.
Η γυναίκα του 19ου αιώνα, από παραγωγική δύναμη που ήταν στον αγροτικό
της χώρο, δηλαδή στην προαστική της ζωή, καταντάει να θεωρείται ένα άβουλο ον,
εξαρτημένο από τον άνδρα, άεργο, μη παραγωγικό. Αυτή η «ιδέα» για τη γυναίκα
είναι το θέμα της μισογυνικής και αντιφεμινιστικής αντίληψης του 19ου αιώνα. Έτσι
θα προκύψει το «γυναικείο ζήτημα» και θα απασχολήσει τον αιώνα. Το ζήτημα αυτό
είναι εξ αρχής συνδεδεμένο με το πρόβλημα της γυναικείας εκπαίδευσης87.
Το 1834 βασιλικό διάταγμα εγκαθιδρύει την υποχρεωτική δημοτική
εκπαίδευση88 και για τα δύο φύλα. Οι γονείς όμως αντιμετωπίζουν διαφορετικά την
εκπαίδευση. Είναι υπέρ της εκπαίδευσης των αγοριών και κατά της εκπαίδευσης των
κοριτσιών. Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα το 69% των ανδρών είναι ακόμα
αναλφάβητο και το 93% των γυναικών δεν ξέρει να γράφει ούτε το όνομά του89.
83 Ό.π., σ. 91.
84 Γιαννιτσιώτης, ό.π., σ. 175, 198-199.
85 Ελένη Βαρίκα, ό.π., σ. 59-60.
86 Ό.π., σ. 61.
87 Ό.π., σ. 76.
88 Η εκπαίδευση περιλαμβάνει τρεις κύκλους σπουδών για τη στοιχειώδη και τη μέση: τετρατάξιο
δημοτικό, τριτάξιο ελληνικό και τετρατάξιο γυμνάσιο.
89 Ελένη Βαρίκα, ό.π., σ. 77.
35
Η γυναικεία εκπαίδευση αναπτύσσεται κυρίως στους αστικούς πληθυσμούς
και στις ανώτερες τάξεις που φοιτούν σε ιδιωτικά παρθεναγωγεία. Η γυναικεία
εκπαίδευση, η λειτουργικότητά της και η χρησιμότητά της θα γίνει αντικείμενο
διενέξεων των διανοούμενων και θα διατυπωθεί η αρνητική απάντηση90: «Το έθνος, η
πατρίς, η κοινωνία δεν απαιτούσι παρά των Παρθεναγωγείων γυναίκας λογίας,
απαιτούσι γυναίκας ευσεβείς, σώφρονας, τιμίας, εγκρατείς, εναρέτους». Παρόλα αυτά
από τα τέλη του 1840 εμφανίζονται σε περιοδικά οι γυναικείες συνεργασίες σε
μεταφράσεις, ποιήματα, δοκίμια και άρθρα.
Το 1866 στον σύλλογο «Αθήναιον» ο φωτισμένος παιδαγωγός της εποχής,
Γρηγόριος Παπαδόπουλος, σε λόγο του για τις γυναίκες διατυπώνει το αίτημα της
ισότητας και τονίζει ότι η διαφορά μεταξύ των δύο φύλων είναι μόνο βιολογική91. Θα
ακολουθήσουν πλήθος από συζητήσεις και άρθρα για τη φύση της γυναίκας και την
ανατομία της που θα μεταθέσουν το γυναικείο ζήτημα από το πλαίσιο της ηθικής
κοινωνικής αναζήτησης στο χώρο της φύσης και της ιατρικής92.
Ο αστικός πληθυσμός που συγκεντρώνεται στην Αθήνα στις τελευταίες
δεκαετίες του 19ου αιώνα έχει περισσότερο ομογενοποιηθεί. Πολιτιστικοί και
μορφωτικοί σύλλογοι οργανώνουν σχεδόν καθημερινά διαλέξεις για θέματα
κοινωνικά, λογοτεχνικά και επιστημονικά. Οι γυναίκες εμφανίζονται όλο και
περισσότερο, αλλά πάντα συνοδευόμενες, στα καφενεία, τα ζαχαροπλαστεία και στα
θέατρα.
Οι διανοούμενοι του 1880 αρχίζουν να ενδιαφέρονται για το οικείο και
συγκεκριμένο. Νέα είδη εμφανίζονται, όπως το χρονογράφημα στον δημοσιογραφικό
τομέα, το κωμειδύλλιο στο θέατρο, η ηθογραφία στη λογοτεχνία. Η απρόσωπη ζωή
της πόλης και η ανασφάλεια που αισθάνονται οι αστοί, θα κινήσει το ενδιαφέρον του
διανοούμενου προς εξωραϊσμό κοντινών προς αυτόν πραγμάτων, όπως η οικιακή
ηρεμία, η γυναικεία παρουσία, η οικογένεια. Θα αρχίσει να εξιδανικεύεται η ζωή της
υπαίθρου, ο από παλιά γνωστός τους αγροτικός βίος.
Στη στροφή αυτή σημαντική επίδραση θα ασκήσει και το έργο του Νικόλαου
Πολίτη και η λαογραφία του. Το σπίτι θα γίνει αντικείμενο ανάπτυξης ιδεολογίας
επάνω στην αρμονία και τη γαλήνη που προσφέρει και πρέπει να παρουσιάζουν οι
οικογενειακές σχέσεις μέσα σε αυτό. Στο σύστημα αυτό των αξιών πρωταρχική
90 Ό.π., σ. 81. Αναφέρεται από την Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην
Ελλάδα (1830-1897), Αθήνα, 1986, σ. 267.
91 Ελένη Βαρίκα, ό.π., σ. 84.
92 Ό.π., σ. 84-87.
36
σημασία έχει η γυναίκα, που ξαφνικά βρίσκεται στο κέντρο όλων αυτών των
αναζητήσεων. Στα λαϊκά στρώματα και την εργατική τάξη η γυναίκα έχει
παραγωγική εργασία. Είναι μοδίστρα, καπελού, υπηρέτρια, εργάτρια στο εργοστάσιο.
Στην επίσημη στατιστική του 1870, 5.735 στους 28.400 εργάτες είναι γυναίκες,
δηλαδή το 20% του εργατικού δυναμικού93. Η αναφορά αυτή μας δείχνει ότι η
ικανότητα των γυναικών στη χειρωνακτική μισθωτή εργασία είναι ισοδύναμη με
αυτήν των ανδρών. Στον προαναφερόμενο αριθμό αυτό δεν περιλαμβάνονται οι
εργαζόμενες με το κομμάτι ή οι εργάτριες στα μικρά εργοστάσια, γιατί δεν
δηλώνονταν.
Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα θα διατυπωθεί το «οικιακό ιδεώδες».
Η οικία είναι το αντιστάθμισμα της καθημερινής βιοπάλης. Κεντρικό πρόσωπο σε
αυτό το σύστημα θα είναι η γυναίκα στο ρόλο της οικοδέσποινας και της μητέρας. Το
παιδί αναγνωρίζεται ταυτόχρονα ως το κατ’ εξοχήν σύμβολο της οικογενειακής
ευτυχίας και της ενότητας. Η ανατροφή του μέσα σε μια υγιή οικογένεια θα είναι
επωφελής για τη σωματική και πνευματική του ανάπτυξη, όσο και για την ηθική
διαμόρφωση της κοινωνίας αργότερα. Φορέας αυτού του έργου η μητέρα. Η έξαρση
του εθνικισμού την εποχή εκείνη συνδέεται με τη μητρική αγωγή για το μέλλον του
Έθνους. Καθοριστικό ρόλο στην εξύμνηση της μάνας και του παιδιού παίζουν οι
λογοτέχνες της γενιάς του 1880. Η αστική κοινωνία του 19ου αιώνα ανεβάζοντας τη
γυναίκα και το παιδί της στο υψηλότερο σημείο της ιεραρχίας της κοινωνίας από
άποψη αξιών, την παρουσιάζει ως ένα αδύναμο και συναισθηματικό ον που έχει
ανάγκη προστασίας, διαφορετικό από το δυνατό και δραστικό άνδρα. Έτσι την
καταδικάζει και την εγκλωβίζει μέσα σε αυτές τις ίδιες αρχές, μέσω των οποίων την
αναδεικνύει σε ον υπάκουο και μη συνειδητοποιημένο94.
Τα στοιχεία που της επέτρεψαν να διαμορφώσει βαθμηδόν μια γυναικεία
συνείδηση είναι: η υποτίμηση της αξίας της οικιακής ζωής και εργασίας, ο
καθορισμός της κοινωνικής θέσης της με το συνοικέσιο ή το γάμο μέσα από την
προίκα, η απουσία στις αρχές του αιώνα αναγνώρισης ενός καθοριστικού θετικού
έργου στην κοινωνική ζωή της, οι αξίες, όπως η ελευθερία, η ισότητα και η
ανεξαρτησία, που λειτουργούν για τους άνδρες και όχι για τη γυναίκα, η εκπαίδευση
των γυναικών, η άσκηση του επαγγέλματος της δασκάλας, η συγκυρία του
εθνικισμού και του αλυτρωτισμού.
93 Ό.π., σ. 172, σημ. 133.

94 Ό.π., σ. 84-87, Βίκα Δ. Γκιζέλη, Απλά μαθήματα κοινωνιολογίας, σ. 238.
37
Οι προαναφερόμενοι λόγοι είναι οι παράγοντες που καλλιεργούν την ψυχική
της εξέγερση που θα οδηγήσει στο φεμινιστικό κίνημα.
Η χειραφέτηση των γυναικών εκδηλώνεται με την έκδοση του εβδομαδιαίου
φεμινιστικού εντύπου Εφημερίς των Κυριών (εβδομαδιαίο από 1887 έως 1907,
δεκαπενθήμερο από 1907 έως 1917), που εκδίδεται από την Καλλιρόη Παρρέν. Η
εμφάνιση του περιοδικού (8 Μαρτίου 1887) θα κάνει μεγάλη αίσθηση στην αθηναϊκή
κοινωνία. Η Καλλιρόη Παρρέν γεννήθηκε το 1861 στην Κρήτη, σπουδάζει δασκάλα
και εργάζεται ως διευθύντρια ελληνικών παρθεναγωγείων στη Ρωσία και στα
Βαλκάνια. Παντρεύτηκε το Γάλλο δημοσιογράφο από την Κωνσταντινούπολη
Ιωάννη Παρρέν, που είναι και ο ιδρυτής του Αθηναϊκού πρακτορείου ειδήσεων και
εγκαθίσταται στην Αθήνα. Το περιοδικό καθορίζεται από την προσωπικότητά της,
αλλά έχει και συνεργάτιδες, τις πιο γνωστές παιδαγωγούς και συγγραφείς της εποχής.
Η Κ. Παρρέν διατηρεί στενούς δεσμούς με διεθνείς οργανώσεις χειραφέτησης των
γυναικών και εξασφαλίζει την αντιπροσώπευση της Εφημερίδος των Κυριών στα
διεθνή συνέδρια. Αναγνωρίζεται ως η φυσική ηγέτιδα της προσπάθειας χειραφέτησης
των γυναικών στην Ελλάδα, τόσο από τους φίλους της, όσο και από τους επικριτές
της. Δημιουργεί ένα δικό της φιλολογικό σαλόνι, όπου συναντώνται οι συνεργάτιδές
της, αλλά και διάφοροι καλλιτέχνες και λογοτέχνες της εποχής. Καθαρευουσιάνα στα
πρώτα της βήματα, θα μεταστραφεί αργότερα προς τις απόψεις του δημοτικισμού,
αφού η χρονική συγκυρία των γυναικείων διεκδικήσεων και αυτή του δημοτικισμού
ταυτίζονται.
Το 1887 αναγγέλλεται από την Εφημερίδα των Κυριών η σύσταση
καλλιτεχνικής σχολής κυριών, όπου οι γυναίκες, αντί μικρού μηνιαίου επιδόματος, θα
διδάσκονται ιχνογραφία, υδατογραφία, ελαιογραφία, ξυλογραφία κ.ά. Επίσης και
πρακτικότερες ασχολίες, με σκοπό βιοπαραγωγικό, όπως κοπτική, ραπτική, μαγειρική
κ.λπ. Στόχος είναι η ωφέλιμη εργασία του γυναικείου φύλου95.
Σκοπός του εντύπου Εφημερίς των Κυριών είναι η διάδοση των ιδεών για την
ισότητα των φύλων και η δικτύωση των γυναικείων οργανώσεων σε όλο και πιο ευρύ
κύκλο. Αποστολή του είναι να μπορεί να ασκεί πίεση στην πολιτεία, όπως είναι η
πίεση που ασκείται το 1890 για την αποδοχή της πρώτης φοιτήτριας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δρα επίσης και ως φιλανθρωπικός φορέας. Εγκαινιάζεται η
περίπτωση του Κυριακού σχολείου, το 1890, για τη μόρφωση των γυναικών του
95 Νέα Εφημερίς, 11/10/1887, 284, 1.
38
λαού96. Υποστηρίζει και συμμετέχει στους εθνικούς αγώνες με κινητοποιήσεις, όπως
π.χ. η καμπάνια για τον πόλεμο του 1897. Διοργανώνει επίσης διαγωνισμούς
γυναικείου διηγήματος και δίνει έδαφος στη γυναικεία γραφή να εκφρασθεί και να
απελευθερώσει τη δυναμικότητά της. Ταυτόχρονα το έντυπο προβάλλει τη σημασία
του μητρικού ρόλου, που τον θεωρεί το μοναδικό τρόπο νομιμοποίησης στα μάτια
των ανδρών της διεκδίκησης των γυναικείων δικαιωμάτων97. Το 1890, η Κ. Παρέν
εκδίδει την Ιστορία της γυναικός που δέχεται πολλά εγκώμια από τον ελληνικό και
ξένο Τύπο. Είναι η πρώτη ιστορία, που αφορά τις γυναίκες από κτίσεως του κόσμου
έως τις ημέρες τους98. Το 1900 εκδίδει το μυθιστόρημα Η χειραφετημένη99.
Η Καλλιρόη Παρρέν δημοσιεύει ένα άρθρο στην Εστία100, όπου
υπερασπίζεται την ανάγκη να βρίσκει εργασία η γυναίκα, εφόσον έχει τους τίτλους
και τα προσόντα στον ευρύτερο χώρο της εργασίας, που ήταν ανδροκρατούμενος. Ο
«Φιλογύνης» της Εστίας πολεμά τις απόψεις της αυτές, θεωρώντας ότι η θέση της
γυναίκας παραμένει στην οικογένειά της και στο σπίτι της, γιατί την θεωρεί
ισχνότερης δυνάμεως για την εργασία, όπου όπως αναφέρει ακόμα και στο
«σιδέρωμα» είναι υπέρτεροι οι άνδρες. Η Παρρέν θα ανταπαντήσει δια του Τύπου και
θα υποστηρίξει τις απόψεις της, με επιχειρήματα, που διευρύνουν το χώρο της
οικογένειας, της στέρησης και του πόνου για την εκπαίδευση των γυναικών,
96 Στη Νέα Εφημερίδα (18/2/1890, 49, 7, 19/2/1890, 50, 4) διαβάζουμε ανακοίνωση για τα εγκαίνια
αυτού του σχολείου και την έναρξη των μαθημάτων για άπορες γυναίκες και κοράσια του λαού. Την
εορτή τίμησαν με την παρουσία τους η βασίλισσα με την πριγκήπισσα Σοφία, που ενθάρρυναν το
θεάρεστο αυτό έργο των κυριών της επιτροπής του Κυριακού Σχολείου και το έθεσαν υπό την
προστασία τους και πάντοτε θα το φρόντιζαν, όπως υποσχέθηκαν. Επίσης στην ίδια εφημερίδα
(27/10/1891, 300, 6) και στην Ακρόπολιν πληροφορούμαστε ότι συστάθηκε και λειτουργεί σχολείο στο
οποίο κάθε Κυριακή διδάσκονται ανάγνωση, γραφή, στοιχειώδεις θρησκευτικές γνώσεις, αριθμητική
σε κορίτσια και γυναίκες, το πλείστον εργάτριες. Το έργο της διδασκαλίας έχουν αναλάβει κυρίες
κατάλληλες για την εκπαίδευση και μόρφωση της τάξης εκείνης του γυναικείου πληθυσμού, που δεν
έχει τις ευκαιρίες για μόρφωση, επειδή αναγκάσθηκαν να εργασθούν από νεαρά ηλικία. Το 1891, πάνω
από 300 γυναίκες και κορίτσια φοιτούν. Τα μαθήματα γίνονταν στο επί της οδού Αθηνάς δημοτικό
παρθεναγωγείο.
97 Ελένη Βαρίκα, ό.π., σ. 274-362.
98 Νέα Εφημερίς, 4/4/1890, 94, 4, 8/4/1890, 98, 7: μεταφράζεται και στα γαλλικά. Βλ. επίσης Μαρία
Αναστασοπούλου, Καλλιρόη Παρρέν. Η συνετή απόστολος της γυναικείας χειραφεσίας. Ζωή και έργο,
Αθήνα, Ηλιοδρόμιον, χ.χ.
99 Εκδίδεται η Χειραφετημένη από τον Π. Λεώνη σε φυλλάδια. Είναι το πρώτο γυναικείο μυθιστόρημα
στην Ελλάδα με θέμα τις παρανοήσεις των συζύγων, που μεταβάλλουν το γάμο σε κόλαση. Το βιβλίο
κατακτά τον αναγνώστη, διότι στενογραφεί την πραγματικότητα με τους πόνους και τις στενοχώριες,
που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αληθινής ζωής. Η Παρρέν αναπτύσσει με λεπτολογία και
ψυχολογική ανάλυση, με παρατηρικότητα και περιγραφικότητα, τη συζυγική ζωή των προσώπων του
μυθιστορήματος. Κάνουμε αναφορά εδώ, καίτοι το μυθιστόρημα δεν είναι το αντικείμενό μας, για να
δείξουμε τη λογοτεχνική προσωπικότητα της Παρρέν και την εγρήγορσή της σε θέματα, που είχαν
απασχολήσει την κοινωνία της Ευρώπης και άρχιζαν σιγά σιγά να απασχολούν και την ελληνική, όπως
φαίνεται και από την αρχή της λογοτεχνικής παραγωγής τέτοιων θεμάτων (βλ. Εστία, 25/3/1900, 25,
3).
100 Εστία, 16/4/1900, 46, 1.
39
θυγατέρων και αδερφών, για επιβίωση και εξασφάλιση. Η Παρρέν πιστεύει ότι η
γυναικεία εργασία θα μειώσει την ένδεια και τα βάσανα της οικογενειακής ζωής. Οι
γυναίκες πρέπει να στηρίζονται στις προσωπικές τους δυνάμεις για τον έλεγχο της
ζωής τους και να παταχθεί η συνήθεια του κατ’ ανάγκη γάμου, που μπορεί να της
επιβληθεί. Καλότυχες δεν είναι όλες οι γυναίκες, τονίζει η Παρρέν, όπως θέλει να τις
παρουσιάζει ο «Φιλογύνης» της Εστίας. Ευτυχώς πολλοί άνδρες, καταλήγει, έχουν
αντιληφθεί την ανάγκη της μοιρασιάς των βαρών και από τα δύο μέρη της κοινωνίας,
το ανδρικό και το γυναικείο, για την ευεργετική δύναμη και την ευλογία, που
προσφέρει στις οικίες τους.
Στο θέατρο εμφανίζεται και ο ευσυγκίνητος γυναικείος πληθυσμός των
κατώτερων στρωμάτων συχνά με εθνικές ενδυμασίες, ιδίως σε έργα εθνικά ή
πατριωτικά, την περίοδο 1864 έως 1880. Στις συνοικιακές πλατείες, με τη δημιουργία
γύρω από αυτές καφενείων, ταβερνών, καφωδείων, με την παρουσίαση παραστάσεων
ιπποδρομιών και καύση πυροτεχνημάτων, η γυναίκα των κατώτερων στρωμάτων
εμφανίζεται στα πλαίσια της οικογενειακής εξόδου, αλλά η παρουσία της είναι
αριθμητικά ασήμαντη σε σχέση με αυτήν των ανδρών. Η παρουσία του γυναικείου
πληθυσμού των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων στους αντίστοιχους χώρους
πραγματοποιείται συνοδευόμενη από κάποιον άνδρα101. Στα μεγάλα κεντρικά
καφενεία η γυναικεία παρουσία των μεσοαστών και ανώτερων στρωμάτων είναι
συνεχής με ανδρική συνοδεία, όπως αναφέρει η Ματούλα Σκαλτσά102. Το 1891
συναντάμε μια πληροφορία στον Τύπο ότι ο επιχειρηματίας Τσόχας, με διάθεση να
εξυπηρετήσει το γυναικείο κοινό των θεατρικών παραστάσεων του θεάτρου του,
δημιούργησε ένα χώρο στο θέατρο για να μπορούν να κυκλοφορήσουν κατά τα
διαλείμματα οι κυρίες και οι δεσποινίδες είτε αυτές έχουν θέσεις στην πλατεία είτε
στην εξέδρα. Επειδή οι άνδρες είχαν το δικό τους εντευκτήριο (foyer) για να
συγκεντρώνονται για να καπνίσουν ή να πάρουν ένα ποτό, δημιούργησε ανάλογο
«κυκλικό μαρμαρόστρωτο διάδρομο» πέριξ της πλατείας, στον οποίο θα μπορούν οι
κυρίες και δεσποινίδες να περπατούν συνοδευόμενες από τους κυρίους συγγενείς τους
για να ανακουφίζονται από την άβολη διαμονή στη θέση τους, λόγω της ακινησίας. Ο
τίτλος του άρθρου είναι «Ιδιαίτερα ταις κυρίαις εν τω θεάτρω». Η φιλόφρονος
πρόνοια του Τσόχα έλυσε για τις γυναίκες ένα ζήτημα103.

102 Ό.π., σ. 267.
103 Νέα Εφημερίς, 27/10/1891, 300, 5.
40
Άνοδος αστικής τάξης
Οι αστικού τύπου δυνάμεις υπάρχουν, όπως ακριβώς ανιχνεύονται και σε
άλλες προγενέστερες εποχές σε Ελλάδα και Ευρώπη. Είναι τα αστικά επαγγέλματα,
π.χ. δικηγόροι, γιατροί, συμβολαιογράφοι, βιοτέχνες, έμποροι κ.ά. Ακολουθεί ο τύπος
του αστού, που εμφανίζεται πρωταρχικά ως χωρικός-παραγωγός, ο τύπος του
«χωρικού–μπουρζουά», ένας προαστός, με την κοινωνιολογική έννοια του όρου, που
ανιχνεύεται σε κωμοπόλεις και χωριά της υπαίθρου. Αυτός ο παραγωγικός τύπος
αστού θα εξελιχθεί σε αστό κεφαλαιούχο, ο οποίος θα δώσει τον τόνο στην
οικονομική κίνηση, ενώ παράλληλα θα εμφανισθεί και ο τύπος του εξαρτημένου από
την εργοδοσία εργαζόμενου. Ο προαστός, αυτός ο μικρός αστός–παραγωγός,
παραμένει μόνο στη διακίνηση των αγαθών και στο μεταπρατικό εμπόριο, ενώ ο
κεφαλαιούχος (καπιταλιστής) αστός οργανώνει την παραγωγή, χωρίς όμως σημαντική
μεταποιητική δραστηριότητα. Εμφανίζεται ο μεγάλος κεφαλαιούχος, αλλά και ο
μικρός. Ο μεγαλέμπορος, αλλά και ο μικρός έμπορος104. Η ισχυρότερη και
γνησιότερη μορφή αστού της εποχής ανήκει στην αστική τάξη που ασχολείται με τη
ναυτιλία: οι καπεταναίοι και οι μεγαλονοικοκυραίοι των νησιών.
Το 19ο αιώνα τα στρώματα που προσέρχονται στην πρωτεύουσα για να
συντελέσουν στην αστική ανάπτυξη της κοινωνίας είναι αφ’ ενός τα στρώματα των
προκρίτων, των προεστών, των οπλαρχηγών της Επανάστασης, των κοτζαμπάσηδων
και αφ’ ετέρου ο κύκλος των Φαναριωτών, ο οποίος συγκροτείται από μικρό αριθμό
ατόμων που έχουν χάσει τα προνόμιά τους στην Οθωμανική αυτοκρατορία και
εγκαθίστανται στην Αθήνα, όπου χάρη στην ευρωπαϊκή παιδεία τους παίζουν
σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της κρατικής μηχανής105. Υπάρχουν επίσης οι
Έλληνες αστοί της διασποράς, που βρίσκονται εγκατεστημένοι σε πόλεις της
Ευρώπης και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπου δραστηριοποιούνται
επιχειρηματικά. Επενδύουν κεφάλαια στη χώρα και προβαίνουν σε σημαντικές
δωρεές φιλανθρωπικού και πολιτιστικού χαρακτήρα για την πόλη της Αθήνας.
Η εικόνα της Αθήνας στις αρχές του 19ου αιώνα είναι μια εικόνα τουρκικής
κωμόπολης. Ο Όθωνας φέρνει μαζί του συνεργεία μηχανικών, πολεοδόμων και
αρχιτεκτόνων, στους οποίους ανατίθεται η ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας και ο
καλλωπισμός της.
104 Φίλιας, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, σ. 52-57.

105 Ό.π., σ. 59 και Ελένη Βαρίκα, ό.π., σ. 38.
41
Το ετερόκλητο πλήθος που συρρέει στην πρωτεύουσα πρέπει να
ομογενοποιηθεί και να εξευρωπαϊσθεί. Η προσπάθεια, ιδιαίτερα, από τα νεότερα μέλη
της κοινωνίας για να μη μείνουν έξω από τη σφαίρα εξουσίας, είναι απαραίτητη. Η
εκμάθηση ξένων γλωσσών, του τρόπου συμπεριφοράς για τις κοσμικές εκδηλώσεις, η
εκμάθηση ευρωπαϊκών χορών ανήκει στις προγραμματισμένες ασχολίες των
θυγατέρων των Ελλήνων, που στερούνται τέτοιας μαθητείας. Η ετερογαμία αποτελεί
μέσο προσέγγισης των ετεροχθόνων ηγετικών ομάδων με τους υιούς και κόρες των
οπλαρχηγών. Οι γάμοι αυτοί καταλήγουν στη διαμόρφωση «τζακιών», που
κυβερνούν την Ελλάδα όλο τον 19ο αιώνα106. Με αυτόν το γάμο έσμιξε «η γούνα με
την κάπα», έλεγε ο Κολοκοτρώνης στο γάμο του γιου του με την κόρη του
Φαναριώτη Καρατζά107.
Οργανική εξέλιξη στην ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας στην Ελλάδα δε
συντελείται, ό,τι συμβαίνει είναι προϊόν μιας βίαιης και απότομης αποκοπής από το
παραδοσιακό. Οι μεταβολές που συντελούνται δημιουργούν χάσμα ανάμεσα στις
κυρίαρχες τάξεις και στα λαϊκά στρώματα. Η πολιτισμική πολυχρωμία με τις
διαφορετικές φορεσιές και διαλέκτους των νησιωτών και αγροτών μεταναστών, που
ψάχνουν μια καλύτερη τύχη, αποτυπώνεται στο θεατρικό έργο του Δ. Κ. Βυζάντιου
Βαβυλωνία108. Το έργο περιγράφει την ατμόσφαιρα του Ναυπλίου, αλλά η εικόνα θα
μπορούσε να ισχύει και για την Αθήνα.
Για χρόνια οι Έλληνες που φορούν ευρωπαϊκά ρούχα θα γίνονται αντικείμενα
πειράγματος από τους λαϊκότερους και θα αποκαλούνται «φραγκολέλεγκοι». Ενώ οι
106 Βαρίκα, ό.π., σ. 88.

107 Ό.π., σ. 40.
108 Ό.π., σ. 44. Ενδεικτική βιβλιογραφία για τον Δ.Κ. Βυζάντιο και για την κωμωδία του Η
Βαβυλωνία: Μανώλης Γιαλουράκης, «Βυζάντιος Δημήτριος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 4, Αθήνα, Εκδόσεις Χάρη Πάτση, χ.χ., Νικόλαος Λάσκαρης, «Βυζάντιος
Δημήτριος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 7, Αθήνα, Πυρσός, 1929, Νικόλαος Λάσκαρης, Ιστορία
του νεοελληνικού θεάτρου 1-2, Αθήνα, Εκδόσεις Βασιλείου και Σία, 1938-1939, Απ. Βακαλόπουλος,
«Η ιστορική θεμελίωση της Βαβυλωνίας του Δ.Κ. Βυζάντιου, περ. Ξεκίνημα Θεσσαλονίκης, 1 (1944),
σ. 181-182 και σ. 215-216, Κώστας Μπίρης, Η Βαβυλωνία του Δ. Κ. Βυζάντιου, Ιστορική και σκηνική
ανάλυσις, αναμόρφωσις του κειμένου, Εικονογράφησις Αγγ. Σπυρίδωνος, Αθήναι, 1948, σ. 3-81, Φώτος
Πολίτης, «Η Βαβυλωνία του Βυζάντιου», στον τόμο: Επιλογή Κρητικών άρθρων, Θεατρικά, τόμ. Β΄,
Αθήνα, Ίκαρος, 1983, σ. 159-164, Θόδωρος Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, τόμ. πρώτος, Το
κωμειδύλλιο και η εποχή του, Αθήνα, Ερμής, 1981, Δημήτρης Σπάθης, «Βυζάντιος (Χατζηασλάνης)
Δημήτριος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 2, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1984, Κώστας
Γεωργουσόπουλος, «Δράμα της γλώσσας ή γλώσσα κωμωδίας;», Κλειδιά και κώδικες θεάτρου ΙΙ,
Ελληνικό θέατρο, Αθήνα, Εστία, 1984, σ. 407-411, Δ.Κ. Βυζάντιος, Η Βαβυλωνία, επιμέλεια Σπύρος
Α. Ευαγγελάτος, Αθήνα, Ερμής, 1990, Βάλτερ Πούχνερ, «Η Βαβυλωνία και οι ντοπιολαλιές της», στον
τόμο: Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα, Αθήνα, Πατάκης, 2001, σ. 246-284,
Λ. Μαράκα, «Νησιώτες του Αιγαίου στο Νεοελληνικό θέατρο», στον τόμο: Δράμα και παράσταση,
Αθήνα, Πολύτροπον, 2006, σ. 39-147, Αθανάσιος Γ. Μπλέσιος, Το θεατρικό έργο του Δ.Κ. Βυζάντιου,
Αθήνα, Παπαζήσης, 2010, 487 σελ.
42
εξευρωπαϊσμένοι απολαμβάνουν ένα μελόδραμα ή μια οπερέτα, οι λαϊκοί, το
μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, διασκεδάζει με το θέατρο σκιών. Ο δημόσιος
χώρος στην πρωτεύουσα, όπως το θέατρο, οι σύλλογοι, οι λέσχες και τα καφενεία
εμφανίζονται σε σύντομο χρονικό διάστημα στην Αθήνα, αντίθετα προς τη
διαμόρφωση στις αντίστοιχες ευρωπαϊκές που ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία
εξέλιξης. Οι δημόσιοι αυτοί χώροι είναι χώροι άσκησης της νέας κοινωνικότητας.
Στην Αθήνα στις τάξεις αγροτών και νησιωτών, μετά την ίδρυση του Πανεπιστημίου
(1837) προστίθενται και οι φοιτητές. Επίσης γραμματιζούμενοι που φιλοδοξούν να
βρουν μια θέση δημοσίου υπαλλήλου στην κρατική μηχανή και μικρέμποροι, ένα
σώμα που θα ζήσει σε άμεση εξάρτηση με την άρχουσα τάξη σε θέσεις υπαλληλικές
και υπηρετικές. Αναξιοπαθούντες, επαίτες, ληστές, κατεστραμμένοι αγρότες, παιδιά
του δρόμου (αγυιόπαιδες), κοινές γυναίκες κ.ά. αποτελούν τη ζοφερή εικόνα της
πόλης.
Επί σειρά ετών τα παιδιά του δρόμου κοροϊδεύουν τους ντυμένους με
ευρωπαϊκά ρούχα, διασκεδάζουν με το θέατρο σκιών109, τρώνε φαγητό σερβιρισμένο
σε χαρτί110, σε αντίθεση με τις ανώτερες τάξεις που απολαμβάνουν το φαγητό τους σε
εστιατόρια. Σχετικά με τα επαγγέλματα των παιδιών του δρόμου, γράφει ο Karl
Krumbacher στο Ελληνικό ταξίδι111, «στην Αθήνα υπάρχουν περισσότεροι λούστροι
από ό,τι σε όλη τη Γερμανία. Στην Αθήνα πρόκειται για μια ολόκληρη κοινωνική
ομάδα που, ενώ κρατούν τη βούρτσα του γυαλίσματος στο ένα χέρι, κατά κανόνα
κάτω από το άλλο έχουν το χαρτοφύλακα με τις εφημερίδες. Κάνουν ταυτόχρονα και
τις δύο δουλειές, του λούστρου και του εφημεριδοπώλη». Και συνεχίζει ότι αυτά τα
παιδιά ανήκουν σε κάποιον που τα διακινεί και του αποδίδουν τα χρήματα έναντι
τροφής και στέγης.
Οι ανώτερες τάξεις συχνάζουν σε θέατρα, καφενεία του κέντρου των Αθηνών,
μπυραρίες, ιδιωτικές λέσχες, φιλολογικούς συλλόγους, αθλητικούς συλλόγους.
Ενημερώνονται από τον περιοδικό και καθημερινό Τύπο.
Η αστική τάξη δεν συγκροτείται από την ανάπτυξη της βιομηχανίας, αλλά
μέσα από μη παραγωγικές μεταπρατικές διοικητικές και υπαλληλικές διαδικασίες112.
109 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 67-191.

110 Ό.π., σ. 119.
111 Karl Krumbacher, Ελληνικό ταξίδι, σ. 113-114.
112 Είναι απόψεις των ιστορικών, όπως του Βουρνά, του Τσουκαλά και του κοινωνιολόγου Φίλια κ.ά.
Ο Γ. Σκληρός ορίζει το 1862 ως τη δεύτερη καθαρά κοινωνική και αστική επανάσταση του αστικού
ελληνικού λαού εναντίον της αριστοκρατικής μοναρχίας (Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 30). Επίσης, ο Β.
Φίλιας (Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα, σ. 191) υποστηρίζει για τη «νόθα αστικοποίηση» ότι οι
43
Η Νέα Εφημερίς σε μια απάντησή της προς την παρισινή Revue Blanche
σχετικά με τις δημοσιευθείσες επιστολές του Edmond About περί αθηναϊκής
κοινωνίας, για να αντικρούσει την επιπολαιότητα του επιστολογράφου, δίνοντας μια
εικόνα διαφορετική της αθηναϊκής κοινωνίας, αναφέρει ότι κατά την βασιλεία του
Όθωνος και της Αμαλίας, οι ελληνικοί οίκοι – και αναφέρουμε μερικά ενδεικτικά
ονόματα, οίκος Σούτζων, Υψηλάντη, Μουρούζη κ.ά. – δεν διέφεραν των οίκων της
ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, σε επίπεδο μορφωτικό και κοινωνικής τάξης. «Ο Γάλλος
επαρχιώτης αστός ούτε καθ’ ύπνον είχε δει και συναντήσει ποτέ τέτοιου επιπέδου
υψηλή κοινωνία». Ο αρθρογράφος τέλος συνιστά στους ξένους ανταποκριτές να
προσέχουν περισσότερο τις εκτιμήσεις τους113.
Κοινωνική οργάνωση-σύλλογοι
Η κοινωνικότητα που αναπτύσσουν τα στρώματα (ανώτερα, μεσαία και
κατώτερα) γίνεται σε διαφορετικούς χώρους και μόνο η μεσαία και ανώτερη τάξη
επικαλύπτονται πολλές φορές.
Οι ταβέρνες χρησιμοποιούνται κυρίως από τα κατώτερα στρώματα έξω από
την κεντρική περιοχή της πόλης και του λιμανιού. Επίσης φοιτητές συχνάζουν σε
αυτές. Η γυναικεία απουσία είναι χαρακτηριστική. Τα κατώτερα στρώματα
χρησιμοποιούν χώρους, όπως τις λέσχες, για χαρτοπαιξία. Γύρω στα μέσα της
περιόδου που εξετάζουμε, η αστυνομία θεωρεί τις λέσχες παράνομες και τις κλείνει,
οπότε η πλατεία Ομονοίας και τα καφενεία της δέχονται αυτά τα στρώματα
συμβάλλοντας στο συγχρωτισμό των μεσαίων και κατώτερων τάξεων. Οι λέσχες που
συγκεντρώνουν τα κατώτερα στρώματα δεν είναι ούτε φιλολογικές, ούτε
καλλιτεχνικές ή εμπορικές, αλλά λειτουργούν μόνο για χαρτοπαιξία.
Οι πλατείες και οι χώροι περιπάτου, που υπάρχουν στις συνοικίες, είναι χώροι
ανάπτυξης κοινωνικότητας, όπως και οι πλατείες του κέντρου της Ομόνοιας και
Συντάγματος. Στα καφενεία, τα ζαχαροπλαστεία και τα εστιατόρια του κέντρου η
παρουσία των ανώτερων στρωμάτων είναι το κίνητρο για την προσέλευση λαϊκών
στρωμάτων από τις γύρω συνοικίες, αλλά οι τιμές των χώρων αυτών είναι
αποτρεπτικές για αυτούς. Τα μεσαία και τα ανώτερα στρώματα της αστικής τάξης,
την περίοδο 1864-1880, συναναστρέφονται στους ίδιους χώρους. Δεν υπάρχει
κινήσεις όξυνσης βρίσκονται όχι στην αυτοδύναμη λειτουργία της κοινής γνώμης, αλλά μάλλον στην
αγγλική πολιτική για φιλειρηνικό καθεστώς στην Ελλάδα.
113 Νέα Εφημερίς, 11/3/1891, 70, 6.
44
αριστοκρατία ως τάξη και για αυτό τα όρια για την αναρρίχηση από το ένα κοινωνικό
στρώμα στο άλλο μετατίθενται εύκολα και η κατοχή πλούτου αποδεικνύεται
καθοριστικό στοιχείο για να τα μετακινήσει.
Τα μεσοαστικά και τα μεγαλοαστικά στρώματα δημιουργούν δικούς τους
συλλόγους, δικές τους εταιρείες και λέσχες που τα βοηθούν στην επίτευξη των
κοινωνικών τους στόχων. Ιδρύουν συντεχνιακούς, τοπικιστικούς, θεολογικούς,
φιλανθρωπικούς, εθνικούς, φιλολογικούς, καλλιτεχνικούς και αθλητικούς συλλόγους
δηλώνοντας έτσι τις επί μέρους ανησυχίες και αναζητήσεις τους114. Καλλιτεχνικοί
όμιλοι πριν ή μετά τη θεατρική παράσταση, συζητούν γύρω από το θέατρο και τα
παρασκήνια της θεατρικής κίνησης, θιασάρχες συγκροτούν θιάσους κάνοντας στα
καφενεία τις σχετικές συναντήσεις και συνεννοήσεις με τους μελλοντικούς
συνεργάτες τους. Έτσι δεν είναι περίεργο που η πώληση των εισιτηρίων θεάτρου
πραγματοποιείται στα καφενεία της πόλης. Στις περιπτώσεις που παριστάνονται
εθνικά δράματα της πρόσφατης ιστορίας και όχι του ένδοξου αρχαίου ελληνικού
παρελθόντος ή του αυτοκρατορικού βυζαντινού, οι λαϊκές τάξεις προσέρχονται με τις
εθνικές τους ενδυμασίες115.
Ο μόνος χώρος της ανώτερης τάξης, που αποτελεί σημείο αποκλεισμού των
άλλων τάξεων, είναι η «Αθηναϊκή Λέσχη» με περιορισμένο αριθμό μελών και με
περιορισμό στην εγγραφή νέων. Η «Αθηναϊκή Λέσχη» λειτουργεί κατά τα αγγλικά
πρότυπα και διαθέτει από γυμναστήριο και κουρείο μέχρι αίθουσες εστιατορίου και
βιβλιοθήκη. Το 1875 ιδρύεται κυρίως από διοικητές και συμβούλους τραπεζών,
ομογενείς κεφαλαιούχους, Φαναριώτες κ.ά. Είναι πρόσωπα που πρωτοστατούν στην
οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας και διαφοροποιούνται έτσι από την
ανερχόμενη μεσαία τάξη δημιουργώντας την πρώτη κλειστή ελληνική λέσχη
κοινωνικής μορφής. Αλλάζει πολλές φορές στέγη μέχρι το 1897, οπότε νοικιάζει το
μέγαρο Μ. Μελά, στη γωνία Πανεπιστημίου και Αμερικής, που το καθιστά ιδιόκτητο
το 1907116.
Άλλοι σύλλογοι-λέσχες που ιδρύονται έως το 1900 είναι ο Θεολογικός
Σύλλογος «Απόστολος Παύλος», η «Αρχαιολογική Εταιρεία», η «Βιοτεχνική
Εταιρεία», ο Φιλολογικός Σύλλογος «Βύρων», η Εταιρεία Τυπογράφων
«Γουτεμβέργιος», ο «Διδασκαλικός Σύλλογος», ο «Δικηγορικός Σύλλογος», ο

115 Ό.π., σ. 258-271.
116 Ό.π., σ. 293.
45
«Εκκλησιαστικός Μουσικός Σύλλογος», η «Ελεήμων Εταιρεία», η «Εμπορική
Λέσχη», η Εταιρεία «Επί σκοπόν βολής», η Εμπορική Λέσχη «Ερμής», η
Φιλαρμονική Εταιρεία «Ευτέρπη», ο Κυπριακός Σύλλογος «Ζήνων», η «Ιατρική
Εταιρεία», η «Καλλιτεχνών Λέσχη», το «Λύκειον Ελληνίδων», η «Μουσική
Εταιρεία», ο «Μουσικός και Δραματικός Σύλλογος», ο «Εθνικός Δραματικός
Σύλλογος», ο Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», η «Στρατιωτική Λέσχη», ο
«Σύλλογος Κυριών», ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων», η
«Φιλανθρωπική Κυριών Εταιρεία», η «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», ο «Φιλολογικός
Σύλλογος Ελληνικής Παλιγγενεσίας», η Εταιρεία «Φίλων του Λαού», η Γερμανική
Λέσχη «Φιλαδέλφεια», η «Φοιτητική Λέσχη», η «Χριστιανική Αρχαιολογική
Εταιρεία», το «Ωδείον Αθηνών», το «Ωδείον Löttner»117. Όλοι οι σύλλογοι έχουν να
κάνουν με τις καλλιτεχνικές, φιλολογικές, εθνικοχριστιανικές και φιλανθρωπικές
ανησυχίες των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων με μόνη εξαίρεση τον Σύλλογο
των Τυπογράφων που δε διέθετε καν οίκημα. Οι λέσχες, εμπορικές, φιλολογικές,
καλλιτεχνικές πολλαπλασιάζονται την περίοδο 1880 έως 1900. Δίνονται διαλέξεις,
συναυλίες, μαθητικές θεατρικές παραστάσεις, κονσέρτα, χοροεσπερίδες,
οργανώνονται φιλανθρωπικές γιορτές, επιστημονικές ανακοινώσεις, λαϊκά μαθήματα,
εκθέσεις έργων ζωγραφικής και χειροτεχνημάτων, καθώς και συγκεντρώσεις
επαγγελματικών σωματείων. Τα μέλη τους βρίσκουν χώρους, όπου συναντούν
ανθρώπους με κοινά ενδιαφέροντα, στις ειδικές αίθουσές τους ενημερώνονται γενικά
από τα διεθνή περιοδικά και τον ημερήσιο Τύπο, ειδικά για τη λογοτεχνική κίνηση
μέσα από τα βιβλία των βιβλιοθηκών τους118.
117 Πλήρης κατάλογος με τις διευθύνσεις και το έτος ίδρυσής τους αναφέρεται από την Ματούλα
Σκαλτσά (ό.π., σ. 295 και σ. 487).
118 Ό.π., σ. 430, σ. 487-488.
46
1Δ. Πνευματική κατάσταση
Εκπαίδευση
Μετά την Επανάσταση του 1821, ακολουθεί αθρόα ίδρυση ελληνικών
σχολείων, συλλόγων, εταιρειών, αδελφοτήτων, στα διάφορα μέρη του Ελληνισμού,
με κύριο σκοπό την αφύπνιση της ελληνικής συνείδησης, την τόνωση, επικράτηση
και διάδοση της ελληνικής παιδείας και γραμματείας. Την ίδρυση και τη συντήρηση
των ιδρυμάτων αυτών στηρίζουν διάφοροι Έλληνες μεγαλέμποροι του εξωτερικού.
Στις δράσεις αυτές ενεργό και σπουδαίο ρόλο θα διαδραματίσουν και οι τάξεις των
μικροεπιχειρηματιών και εμπόρων του διάσπαρτου Ελληνισμού119.
Το εκπαιδευτικό οικοδόμημα που προκύπτει από τους νόμους του 1834 για τα
δημοτικά σχολεία, του 1836 για τη μέση εκπαίδευση και του 1837 για το
Πανεπιστήμιο στην Αθήνα δεν στηρίζεται σε ελληνικές εμπειρίες και καταστάσεις.
Αντίθετα αποτελεί πιστότατη μίμηση αντίστοιχων γερμανικών ή γερμανογενών
προτύπων. Εκείνη την εποχή οι ελληνικές συνθήκες αλλά και ο παγκόσμιος
θαυμασμός για το γερμανικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορούσαν παρά να
οδηγήσουν προς τη μίμηση αυτή. Ειδικά τα νομοθετήματα της εποχής αυτής, του
Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου, ήταν κατά δήλωση του Αλέξανδρου Ρίζου
Ραγκαβή, που υπηρετούσε σε ανώτερη θέση στο Υπουργείο Παιδείας: «απλή και
κατεσπευσμένη αντιγραφή των βαβαρικών κανονισμών, μετ’ ελαχίστων
μεταρρυθμίσεων, ίνα φανώσιν ως νέον νομοθέτημα δήθεν». Έτσι, με έμμεσες ή
άμεσες έντονες γερμανικές επιδράσεις και μιμήσεις, χωρίς καν συνεκτίμηση της
ελληνικής πραγματικότητας ή των σχετικών τάσεων που είχαν διαγραφεί κατά τον
Αγώνα, νομοθετήθηκε το εκπαιδευτικό σύστημα του νέου κράτους. Πρόβλεπε για
όλα τα σχετικά θέματα απόλυτα συγκεντρωμένη εξουσία στο Υπουργείο Παιδείας και
τέσσερις βαθμίδες σπουδών: επτατάξιο δημοτικό σχολείο, τριτάξιο «ελληνικόν
σχολείον», όπου καθιερώθηκε να εισάγονται με εξετάσεις όσοι είχαν τελειώσει την
τετάρτη δημοτικού, τετρατάξιο Γυμνάσιο, όπου εισάγονταν με εξετάσεις οι απόφοιτοι
του «ελληνικού σχολείου», και Πανεπιστήμιο με πέντε σχολές (Θεολογική, Νομικών
Επιστημών, Ιατρική, Φιλοσοφίας και της άλλης Εγκυκλίου Παιδείας) με ελεύθερη
είσοδο για τους απόφοιτους του Γυμνασίου120.
Η «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία» ιδρύεται το 1836 με πρωτοβουλία του Ι.
Κοκκώνη. Σκοπός της είναι η διάδοση της μόρφωσης μέσα στο λαό και πιο

120 Αλέξης Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΓ΄, σ. 484-485.
47
συγκεκριμένα στις γυναίκες, που έχουν εγκαταλειφθεί, χωρίς να λαμβάνουν ούτε τις
στοιχειώδεις γνώσεις. Αρχικός στόχος της «Εταιρείας» είναι η δημιουργία ικανού
αριθμού γυναικών-δασκάλων που θα μπορούν να αναλάβουν την εκπαίδευση του
θηλυκού πληθυσμού της χώρας και να φέρουν το «έαρ της πνευματικής ελευθερίας».
Αυτές οι δασκάλες ιδρύουν αργότερα παρθεναγωγεία, νηπιαγωγεία κ.ά. H
«Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία» υποστηρίζεται από τις βασίλισσες Αμαλία και Όλγα και
προσωπικότητες των γραμμάτων, όχι μόνο ηθικά αλλά και υλικά. Με δωρεά του
Απόστολου Αρσάκη αρχίζει να κτίζεται το 1840 το ιδιόκτητο διδακτήριο, που
ολοκληρώνεται το 1852 και βρίσκεται επί της οδού Πανεπιστημίου. Εκεί
συγκεντρώνονται όλα τα σχολεία της «Φιλεκπαιδευτικής», δηλαδή το διδακτήριο
θηλέων, το αλληλοδιδακτήριο και το νηπιαγωγείο. Το ίδρυμα μετονομάζεται
αργότερα σε «Αρσάκειο» και κατ’ επέκταση «Αρσάκεια» λέγονται και όλα τα
σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης που ιδρύει η «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία» στην
Αθήνα και στην επαρχία. Μαθήτριες των Αρσακείων παρουσιάζουν συχνά, καθόλη
την περίοδο που εξετάζουμε, θεατρικά έργα ερασιτεχνικά.
Η έλλειψη διδακτικού προσωπικού οδήγησε στην επιβίωση μιας οργανωτικής
και διδακτικής μεθόδου, της αλληλοδιδακτικής, η οποία στηριζόταν σε μια «αλυσίδα
διδασκαλίας», όπου ο δάσκαλος δίδασκε μόνο λίγα, μεγαλύτερα και πιο
προχωρημένα παιδιά (τους «πρωτόσχολους»). Αυτά ύστερα μετέφεραν τις γνώσεις
τους στους μικρότερους συμμαθητές τους, σύμφωνα με μια αυστηρά προκαθορισμένη
διαδικασία. Έτσι ένας δάσκαλος αρκούσε για να «διδάσκει» μέσα σε ειδικές ή ειδικά
διαμορφωμένες αίθουσες μεγάλο πλήθος από παιδιά121.
Το 1864, μέσα σε ένα πλαίσιο μεταρρυθμίσεων, ως πρώτο μέτρο για την
αλλαγή των εκπαιδευτικών πραγμάτων η κυβέρνηση εισηγείται και εξασφαλίζει το
κλείσιμο του μοναδικού Διδασκαλείου, που, κατά τον αρμόδιο Υπουργό, «εις ουδέν
άλλο συντελεί ειμή να παράγη θέσεων απαιτητάς λίαν ενοχλητικούς, ενώ αι θέσεις
πάσαι εισί πλήρεις» και «διαιωνίζει τον μαρασμόν και την παραλυσίαν της του λαού
πρώτης εκπαιδεύσεως». Σημειωτέον ότι σύμφωνα με τους υπολογισμούς της εποχής
τα δύο τρίτα από τα χωριά της Ελλάδας δεν διέθεταν δημοτικό σχολείο.
Το 1869, υπάρχουν 15 Γυμνάσια με 1.815 μαθητές, 114 «ελληνικά σχολεία»
με 5.971 μαθητές και 1.029 δημοτικά με 43.876 αγόρια και 8.824 κορίτσια122. Το
121 Ό.π., σ. 487.

48
1879, υπάρχουν 1.172 δημοτικά σχολεία, 167 «ελληνικά σχολεία» και 22 Γυμνάσια
για 1.679.775 κατοίκους στην Ελλάδα123.
Από το 1870 και μετά, γίνονται προτάσεις από φορείς ιδιώτες και συλλόγους
(«Διδασκαλικός Σύλλογος» (1873), «Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών
Γραμμάτων»), προς την κυβέρνηση, προκειμένου να βελτιωθεί το εκπαιδευτικό
σύστημα. Οι προτάσεις τους ήταν: να γενικευθεί η δημοτική εκπαίδευση, να
οργανωθεί καλύτερα και να εκσυγχρονισθεί, η αλληλοδιδακτική να συνδυασθεί με τη
«συνδιδακτική» μέθοδο, που εφαρμόζεται στη Δυτική Ευρώπη. Τα «ελληνικά
σχολεία» να καταργηθούν ή να αποκτήσουν περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα,
λιγότερο εξαρτημένο από το περιεχόμενο των σπουδών του Γυμνασίου. Να
περιορισθεί ο αριθμός των Γυμνασίων και να αναδιοργανωθούν κατά τα πρωσικά
πρότυπα. Να ορισθούν δίδακτρα στα Γυμνάσια και στα Πανεπιστήμια, ώστε να
περιορισθεί το πλήθος εκείνων που συνεχίζουν τις σπουδές τους σε αυτά και να
απαλλαγεί ο κρατικός προϋπολογισμός από ένα μεγάλο βάρος (οι άριστοι και οι
φτωχοί να σπουδάζουν με κρατικές ή δημοτικές υποτροφίες). Το κράτος να αναλάβει
σε ειδικά σχολεία την εκπαίδευση των κοριτσιών, που έως τότε γινόταν μόνο σε
ιδιωτικά ιδρύματα, κυρίως της «Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας». Να ξανανοίξει το
Διδασκαλείο με νέο πρόγραμμα και μεθόδους διδασκαλίας. Όλες αυτές οι προτάσεις
δεν οδηγούσαν σε μεταρρύθμιση, αλλά σε βελτίωση της λειτουργίας του σχολείου
σύμφωνα με τις αρχές που είχε θέσει η νομοθεσία του 1833-1837 και δεν
εφαρμόσθηκαν όλες με ανάλογα νομοθετήματα.
Η υποπερίοδος 1864-1880 λήγει με την έκδοση, το 1881, από τον Δ.Γ.
Πετρίδη, γενικό επιθεωρητή των Δημοτικών Σχολείων του βιβλίου «Στοιχειώδεις
Πρακτικαί Οδηγίαι περί Διδασκαλίας Μαθημάτων εν τοις Δημοτικοίς Σχολείοις», που
συμπληρώνει με οδηγίες εφαρμογής και λειτουργικές λεπτομέρειες τις μεταβολές,
όσες περιγράφονται στα νομοθετικά κείμενα του 1878-1880 σχετικά με το δημοτικό
σχολείο. Οι Οδηγίες αυτές έγιναν υποχρεωτικές (κυρώθηκαν από το Υπουργείο
Παιδείας) και με αυτές επιβάλλεται ένα ομοιόμορφο ημερήσιο πρόγραμμα και μια
ενιαία μέθοδος διδασκαλίας σε όλα τα σχολεία.
Από το 1864 μέχρι το 1880 οι κυβερνήσεις δεν θίγουν τα θέματα της μέσης
εκπαίδευσης, αναδιαρθρώνουν το δημοτικό σχολείο και θέτουν φραγμούς στην άνοδο
προς τη μέση και ανώτατη εκπαίδευση με εξετάσεις και δίδακτρα. Οι κυβερνήσεις
123 Δημαράς, ό.π., σ. 488-489.
49
που αναλαμβάνουν αυτήν την υποπερίοδο, ενδιαφέρονται περισσότερο για
μικροκομματικά οφέλη που μπορούσε να τους προσφέρει το Υπουργείο Παιδείας
(ικανοποίηση αιτημάτων για διορισμούς, ίδρυση σχολείων κ.ά.), αλλά αποφεύγουν να
αγγίξουν το θέμα στις βάσεις του και σε όλη του την έκταση. Η πραγματική
σύγκρουση ανάμεσα στο καθιερωμένο και το καινούργιο, ο αγώνας για την επιβολή
ενός δημοκρατικού εκπαιδευτικού συστήματος ή τη διατήρηση των στεγανών, θα
αρχίσει την επόμενη υποπερίοδο (1880-1900)124.
Η «τρικουπική» περίοδος εμφανίζει υψηλότατους ρυθμούς αύξησης του
αριθμού των σπουδαστών και μαθητών. Από το 1878 έως το 1895 οι μαθητές του
δημοτικού σχολείου διπλασιάσθηκαν από 79.000 σε 158.000. Την ίδια τάση
παρατηρούμε στα «ελληνικά σχολεία», τα οποία από 136 με 8.000 μαθητές, το 1875,
γίνονται 281 με 18.000 μαθητές, το 1892. Οι μαθητές του Γυμνασίου διπλασιάσθηκαν
και αυτοί ανάμεσα στο 1875 και στο 1888, ενώ οι νέες εγγραφές στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών ήταν 561, το 1880, και 987, το 1890. Η αύξηση αυτή των μαθητών και
φοιτητών οφείλεται βεβαίως περισσότερο στους γενικότερους κοινωνικούς
μετασχηματισμούς που χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή, και οδηγούσαν στη συνεχή
διόγκωση της εκπαιδευτικής «ζήτησης» και στην άνοδο της αστικής τάξης, παρά στη
συγκεκριμένη πολιτική των κυβερνήσεων του Τρικούπη.
Η πολιτική των «τρικουπικών» κυβερνήσεων συνίσταται στην
επανεκπαίδευση των δασκάλων και καθηγητών με τρία νέα σχολεία που
δημιουργούνται, την ίδια χρονιά, και με υποτροφίες στο εξωτερικό για να
ενημερωθούν για τις σύγχρονες παιδαγωγικές μεθόδους. Ταυτόχρονα πάρθηκαν
μέτρα για να εκσυγχρονισθεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, και τον Ιούνιο του 1884, το
ωρολόγιο πρόγραμμα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης μετασχηματίζεται
ουσιαστικότατα. Οι ώρες διδασκαλίας των αρχαίων, των λατινικών, των
θρησκευτικών μειώνονται και αυξάνονται οι ώρες των φυσικών επιστημών. Για
πρώτη φορά εμφανίζεται ως χωριστό μάθημα η διδασκαλία της νέας ελληνικής
γλώσσας, της καθαρεύουσας. Διδάσκονται κείμενα του Αδ. Κοραή, του Δημ.
Παπαρρηγόπουλου, του Δημ. Βερναρδάκη, του Αρ. Βαλαωρίτη, του Δημ. Βικέλα,
του Αχ. Παράσχου και του Σπ. Τρικούπη, φέρνοντας για πρώτη φορά τα
ελληνόπουλα σε επαφή με τη σύγχρονη ελληνική γραμματολογία. Ο Τρικούπης, αν
και δεν ήταν δημοτικιστής, αντιτάχθηκε στην υπερβολική αρχαιολατρία. Την ίδια
124 Ό.π., σ. 489-491.
50
εποχή προκηρύσσεται διαγωνισμός για την εκπόνηση νέων διδακτικών βιβλίων, που
δεν οδήγησε όμως σε σημαντικές βελτιώσεις έως το 1893. Επίσης, γίνονται
προσπάθειες να βελτιωθεί η καταπιεστική και καταθλιπτική ατμόσφαιρα των
σχολείων. Το Υπουργείο Παιδείας με εγκυκλίους ζητά από τους νομάρχες την
παραδειγματική τιμωρία των δασκάλων που επέμεναν με αθρόους «ραβδισμούς,
κολαφισμούς και οιουσδήποτε αικισμούς125» σε βάρος των μαθητών. Ακόμα φέρνει
το παροδικό «αστικό» μέτρο της πληρωμής διδάκτρων στα «ελληνικά σχολεία» και
Γυμνάσια, ενώ επίσης δημιουργούνται και μερικές τεχνικές και επαγγελματικές
σχολές (ναυτικές σχολές, γεωργικά σχολεία, Πολυτεχνείο Αθηνών με Σχολή
Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανουργών κ.λπ.)126.
Γλωσσικό ζήτημα-Μεγάλη Ιδέα

Η προοδευτική καθιέρωση της καθαρεύουσας οφείλεται στους Φαναριώτες
και στους οπαδούς της ρομαντικής σχολής. Η επίσημη πολιτεία καθιερώνει την
καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα του κράτους. Οι Φαναριώτες καταφέρονται
εναντίον των διαλέκτων, φθάνουν ακόμα να κατακρίνουν το Σολωμό και τη δημώδη
του, όπως π.χ. ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής αναφέρει ότι ο Σολωμός «γράφει σε μια
γλώσσα μιας μικρής γωνιάς της Ελλάδος, σε μια γλώσσα που δεν είναι του
συνόλου»127. Οι Φαναριώτες εξοστρακίζουν συστηματικά ό,τι δεν ανήκει στη σφαίρα
επιρροής τους, γράφει ο M. Vitti128. Ασκούν κριτική και στην κρητική παράδοση,
όπως και στην επτανησιακή (Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός σε μια διάλεξη του στη Γενεύη
το 1827). Ο Αλέξανδρος Σούτσος το 1833 σε έμμετρη «Επιστολή προς τον Βασιλέα
της Ελλάδος Όθωνα» καταδικάζει τον Α. Κάλβο και το Δ. Σολωμό ότι αμελούν της
«γλώσσης τα κάλλη»129.
Στην πραγματικότητα πίσω από το ζήτημα της διγλωσσίας κρύβονται
εθνικιστικές ανησυχίες. Ο ενθουσιασμός των Φιλελλήνων έχει καταπέσει, έχει
διαψευσθεί κάθε όνειρο κλασικής αναγέννησης της Ελλάδας, επικρατεί απογοήτευση.
Σε αυτό το κλίμα διαμορφώνεται η θεωρία του Fallmerayer130. Πολέμιος του
125 Αικισμός σημαίνει κάκωσις.

126 Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΔ΄, σ. 52-54.
127 Στο Histoire littéraire de la Grèce moderne, Παρίσι, 1877 (Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής
λογοτεχνίας, σ. 209).
128 Mario Vitti, ό.π., σ. 208-209.
129 Ό.π., σ. 209.
130 Jakob Philipp Fallmerayer (1790-1861): Γερμανός ιστορικός που υποστήριξε, το 1830 με 1835, ότι
οι νεότεροι Έλληνες είναι απόγονοι Σλάβων.
51
Fallmerayer και του Πανσλαβισμού είναι ο ιστορικός Κωνσταντίνος
Παπαρρηγόπουλος, που με το βιβλίο του Ιστορία του Ελληνικού Έθνους επιδιώκει να
καταρρίψει τη θεωρία καταδεικνύοντας την ελληνική ιστορική συνέχεια από την
αρχαιότητα έως τις ημέρες του. Κατά τους λόγιους, ο κατακερματισμός της γλώσσας
σε διαλέκτους αποτελεί ένα επιχείρημα στη θεωρία του Fallmerayer.
Ευαισθητοποιούνται όλα τα στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας μπροστά σε
αυτό το ενδεχόμενο και η κάθαρση της γλώσσας από δάνεια ξένων κατακτητών και ο
εμπλουτισμός της με λεξιλόγιο που αντλείται από την αρχαία γλώσσα, κρίνεται
απαραίτητος. Η κάθαρση της γλώσσας είναι θέμα εθνικού γοήτρου. Η αναγωγή του
γλωσσικού ζητήματος σε πολιτειακό θέμα είναι αναπόφευκτη και θα συμπεριληφθεί
στο πολιτικό δόγμα της Μεγάλης Ιδέας. Εμπνευστής της Μεγάλης Ιδέας είναι ο
Ιωάννης Κωλέττης131, ο οποίος πιστεύει ότι πρέπει η Ελλάδα να κυριαρχήσει στα
εδάφη του αλύτρωτου Ελληνισμού με πρωτεύουσα πάλι την Κωνσταντινούπολη. Η
Μεγάλη Ιδέα από τη μια εμψυχώνει τους Έλληνες με μελλοντικά φρούδα οράματα
επικείμενου μεγαλείου, από την άλλη τους αποπροσανατολίζει από την πραγματική
κατάσταση της χώρας, την οικονομική και κοινωνική κακοδαιμονία.
Στον πολιτικό και κοινωνικό τομέα οι συνέπειες της Μεγάλης Ιδέας είναι
οδυνηρές για το λαό. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι με σκοπό να εμποδίσουν την Ελλάδα
να βγει στον Κριμαϊκό πόλεμο132 με τη Ρωσία εναντίον της Τουρκίας
πραγματοποιούν αποκλεισμό στον Πειραιά. Μια φοβερή χολέρα ταλαιπωρεί τους
κατοίκους, που μεταδίδεται από τα στρατεύματα κατοχής, ενώ οι Τούρκοι βίαια
καταστέλλουν τα επαναστατικά κινήματα της Θεσσαλίας και της Ηπείρου133.
Το ενιαίο γλωσσικό όργανο είναι απαραίτητο και μάλιστα το
αρχαιοπρεπέστερο, που θα τονώσει το εθνικό κύρος, όπως τα νεοσύστατα
νεοκλασικά κτίρια (Ανάκτορα, Πανεπιστήμιο, Εθνική Βιβλιοθήκη, Ακαδημία), που
131 Ο Ιωάννης Κωλέττης (1773-1847): Ηπειρώτης πρωθυπουργός του Όθωνα από 1844 έως 1847.
132 Κριμαϊκός πόλεμος (1854-1856): Πόλεμος Αγγλίας, Γαλλίας και Τουρκίας κατά της Ρωσίας επί
του εδάφους της Κριμαίας, με ήττα της Ρωσίας. Πραγματική πρόθεση της Ρωσίας είναι η κάθοδος της
προς τα Βαλκάνια και το Αιγαίο. Οι ελπίδες για πραγμάτωση της «Μεγάλης Ιδέας» ευαισθητοποιεί
τους Έλληνες να ταχθούν υπέρ των ορθοδόξων Ρώσων, πράγμα που αποκλείουν οι Αγγλογάλλοι.
133 Ο δεύτερος Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1877-1878) και η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου: ο πόλεμος
λήγει με νίκη της Ρωσίας και η συνθήκη ευνοεί κυρίως τα σλαβικά κράτη, αλλά και τη Βουλγαρία,
στην οποία προσφέρεται η Ανατολική Ρωμυλία, η Δυτική Θράκη πλην της Θεσσαλονίκης και της
Χαλκιδικής. Η πανσλαβική μεροληψία της Ρωσίας και η εύνοια προς τη Βουλγαρία δεν αφήνει
περιθώρια για προσφορές προς την Ελλάδα.
52
κοσμούν την Αθήνα, καθώς και οι ανασκαφές που πραγματοποιούνται σε
αρχαιολογικούς χώρους και φέρνουν στο φως λαμπρά αρχαία μνημεία134.
Η καθαρεύουσα γίνεται στην Ελλάδα το επίσημο γλωσσικό όργανο του
κράτους και της δημόσιας διοίκησης. Στην Ευρώπη, όπου υπάρχει πρόβλημα
διγλωσσίας, το αίτημα για την καθιέρωση λαϊκής γλώσσας στην παιδεία, την
επιστήμη, τη λογοτεχνία, τον Τύπο, την πολιτεία είναι σύμπτωμα της ανόδου της
αστικής τάξης και επιτυγχάνεται. Όπου παίρνουν την εξουσία οι αστοί υψώνουν τις
λαϊκές τους γλώσσες σε εθνικές135. Στην Ελλάδα οι παράγοντες «λαός» και δημώδης
γλώσσα ανακαλύπτονται με μεγάλη καθυστέρηση. Η πρώτη ανακάλυψη θα γίνει στα
1880, αλλά και πάλι το κίνημα του δημοτικισμού θα παραμερισθεί. Η αστική τάξη θα
υποχωρήσει μπροστά στο δόγμα του μεγαλοϊδεατισμού. Το εθνικιστικό ιδανικό
στέκεται αντιμέτωπο με το κοινωνιστικό (σοσιαλιστικό) ιδανικό. Ο κοτζαμπασισμός
θα υποτάξει την αστική τάξη.
Πρέπει να έρθει από έξω και συγκεκριμένα από την Πόλη των Φώτων ο
επηρεασμός υπέρ του δημοτικισμού με το Γιάννη Ψυχάρη και Το ταξίδι του
(τυπώνεται στα 1888 στην Αθήνα). Για τη δημοτική γλώσσα το έργο Το ταξίδι μου
είναι σταθμός, αλλά στις άλλες πολιτικές του προθέσεις ο Γ. Ψυχάρης είναι
συντηρητικός, μεγαλοϊδεάτης και θεωρεί ότι η λαϊκή γλώσσα είναι το μέσον
επεκτατισμού και αφομοίωσης των κατοίκων στις ξενόγλωσσες υπόδουλες περιοχές.
Ο δημοτικισμός από φιλελεύθερο αστικό ιδεολογικό κίνημα πέφτει σε συντηρητικό
επίπεδο, τη στιγμή μάλιστα που οι αυθεντικές λαϊκές δυνάμεις (σοσιαλιστικά
κινήματα) εμφανίζονται δυναμικά στην ιστορία. Το καθοριστικό στοιχείο που μας
μένει από τον Ψυχάρη, είναι η ανάγκη για γλωσσική αλλαγή, που θα συμπορευθεί με
την αστική αλλαγή136. Η δεκαετία 1880-1890 είναι η απαρχή μιας νέας εξόρμησης
στην πνευματική και πολιτιστική ζωή του τόπου, όπου κυριαρχούν το πνεύμα του
δημοτικισμού, η λαογραφική επιστήμη (Νικόλαος Πολίτης) και η στροφή της γενιάς
του 1880, καθώς και της νέας αθηναϊκής σχολής, προς νέα σύγχρονα κοινωνικά και
ανθρώπινα θέματα.
134 Την εποχή αυτή αναστηλώνεται ο ναός της Απτέρου Νίκης. Στη Νέα Εφημερίδα (2/4/1883, 90, 2)
αναφέρεται ότι βρήκαν αξιόλογα ευρήματα στην Ακρόπολη, όπως κεφαλή, πτέρυγα σφιγγός και
πυθμένα κύλικος, που φέρνει την εικόνα ανδρός που κρατάει λύρα και μια επιγραφή «Ιππομέδας
καλός», ενώ στην ίδια εφημερίδα (23/2/1887, 54, 1) αναφέρεται ότι βρέθηκε χορηγική επιγραφή του
προς διδασκαλία δράματος του Αισχύλου, Αγαμέμνων.
135 Βουρνάς, ό.π., σ. 513.
136 Ό.π., σ. 515.
53
Η νεοελληνική λογοτεχνία είναι αξιόλογη με τις δύο σχολές που επικρατούν,
την επτανησιακή και την αθηναϊκή. Εκπρόσωποι της επτανησιακής σχολής είναι οι:
Διονύσιος Σολωμός, Ιάκωβος Πολυλάς, Ιούλιος Τυπάλδος, Γεράσιμος Μαρκοράς,
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, οι οποίοι συνεχίζουν την παράδοση του ελληνικού
δημοτικού τραγουδιού. Η αθηναϊκή σχολή εγκαινιάζεται από Φαναριώτες κυρίως
λογίους, όπως τον Ιακωβάκη Ρίζο Νερουλό, τον Ιάκωβο Ρίζο Ραγκαβή, τους
Αλέξανδρο και Παναγιώτη Σούτσο. Αυτή είναι η ρομαντική σχολή που θα επιβληθεί
στη λογοτεχνία και μαζί με την καθαρεύουσα θα μείνει κυρίαρχος στην ελληνική
ποίηση για πενήντα χρόνια137. Τον ρομαντισμό τρέφει η νοσταλγία του ένδοξου
παρελθόντος, αρχαίου και βυζαντινού, αλλά και ο θαυμασμός προς τους πρόσφατους
αγώνες της Επανάστασης.
Ασκείται αυστηρή κριτική για τον αργό ρυθμό ανάπτυξης, όχι μόνο στον
πολιτικό και οικονομικό τομέα, αλλά και σε αυτόν της πνευματικής ζωής.
Διακρίνονται τρεις κατηγορίες διανοουμένων: οι προσανατολιζόμενοι προς τα δυτικά
πρότυπα, οι προσκολλημένοι στην ελληνική παράδοση και εκείνοι που συνδυάζουν
μεικτές αντιλήψεις. Οι εκφραστές αυτών των τάσεων βρίσκουν έδαφος στο πολιτικό
τομέα, αλλά και στον ευρύτερο πολιτιστικό, προκειμένου να αναπτύξουν τις ιδέες
τους.
Από το 1833 η πνευματική ζωή συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα. Οι
παροικίες και ο Ελληνισμός ξεπέφτουν οικονομικά και πνευματικά, η ελληνική
επαρχία, φτωχή και με περιορισμένα μέσα παιδείας, δεν κατορθώνει να παρουσιάσει
δική της παραγωγή, εξαιτίας της ανάγκης των κατοίκων για καθημερινή επιβίωση. Οι
Φαναριώτες, με τις γνώσεις και το γραμματικό τους επίπεδο, κινούν την κρατική
μηχανή. Με την πολυμάθειά τους, τις ευρωπαϊκές σπουδές τους, τη γαλλική τους
παιδεία, ακολουθούν αμέσως το ρομαντισμό (1830-1880)138. Δύο δυνάμεις, γράφει ο
Κ.Θ. Δημαράς139, συγκροτούν μετά τον Αγώνα την πνευματική κίνηση, οι
Φαναριώτες και οι Επτανήσιοι. Οι πρώτοι είναι εκφραστές ενός «ρομαντικού
κλασικισμού», οι δεύτεροι καλλιεργούν ένα κλίμα ιδανισμού, με ευγένεια στη
επεξεργασία των θεμάτων των εθνικών, του έρωτα, της αγάπης προς τη φύση. Η
νοσταλγία του ένδοξου παρελθόντος, το εθνικό πνεύμα, που χαρακτηρίζει την εποχή,
η μελαγχολική διάθεση είναι εγγενή στοιχεία στον Νεοέλληνα και σημαδεύουν τον
137 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 257-258, Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, σ. 170.
138 Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, σ. 269-270, σ. 283, M. Vitti, ό.π., σ. 246.
139 Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., σ. 268-269.
54
ψυχισμό του, στον οποίο βρίσκει καρποφόρο έδαφος ο ρομαντισμός. Με την
απελευθέρωση οι περισσότεροι από τους λόγιους Φαναριώτες140 έρχονται στην
Ελλάδα.
Εδώ κρίνουμε απαραίτητο να αναφέρουμε, ότι με τον τίτλο «Τα
αριστουργήματά μας» στη Νέα Εφημερίδα141, υπάρχει άρθρο, όπου γίνεται λόγος για
την ανακίνηση, σε Γαλλία και Αγγλία, του ζητήματος της επιστροφής στην Ελλάδα
των ελγίνειων μαρμάρων, τα οποία το 1806 ο λόρδος Έλγιν είχε αποσπάσει από τον
Παρθενώνα, το Ερέχθειο, το ναό της Απτέρου Νίκης και το ναό του Διός στην Αίγινα
και τα τοποθέτησε στο British Museum. Οι εφημερίδες Ακρόπολις και Άστυ
αναδημοσιεύουν το θέμα από τις εφημερίδες, που ανακινούν το ζήτημα τις
ευρωπαϊκές Σημαία και Χρόνος. Με το ανακινηθέν ζήτημα ο εκ του δημοτικού
συμβουλίου Κ.Γ. Ξένος εκφράζει ευχαριστίες με ψήφισμα του δημοτικού συμβουλίου
προς τις ευρωπαϊκές εφημερίδες για τη σύλληψη της ιδέας και την ανάγκη
υλοποίησης του δικαιώματος της Ελλάδας για απόδοση των αποσπασμένων μερών
των μνημείων. Ο αρθρογράφος βέβαια τελειώνει το άρθρο με τις απαισιόδοξες
σκέψεις ότι η πραγματοποίηση της απόδοσης θα είναι δυσχερής και απογοητευτική.
Εκφράζει δε η εφημερίδα, όπως και οι υπεύθυνοι του τόπου, ότι το κίνημα αυτό,
πιθανόν να είναι δέλεαρ για να απαρνηθούμε τα δικαιώματα του Ελληνισμού στην
Ανατολή, παραμερίζοντας δηλαδή τους εθνικούς πόθους μας στα δικαιώματα του
λαού, εφόσον ικανοποιούμεθα με την αποδοχή των μνημειακών μαρμάρων.
Πολιτιστικοί σύλλογοι (θεατρική ερασιτεχνία)

Θα αναφερθούμε στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» (1865), στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων» (1868), στον «Μουσικό και Δραματικό Σύλλογο»
(1873), στον «Εθνικό Δραματικό Σύλλογο» (1884), στον «Αρχαϊκό Φοιτητικό
Σύλλογο» (1890) και στο «Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων» (1900).
Στην Αθήνα, ο Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» (1865) ιδρύεται από
τους αδελφούς Λάμπρου και έχει σκοπό κοσμικό εκπολιτιστικό με δραστηριότητες
που απευθύνονται στη μεσοαστική και μεγαλοαστική πνευματική ζωή. Αλλάζει
πολλά κτίρια. Λειτουργεί ως βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο. Εκδίδει το περιοδικό
Παρνασσός, όπου περιέχονται οι διαλέξεις του συλλόγου. Το 1872 αποδέχεται, μετά
από παρέμβαση του πατέρα Παύλου Λάμπρου, τη θέση του προέδρου ο Πρύτανης
140 Ό.π., σ. 270.

141 Νέα Εφημερίς, 4/12/1890, 338, 4.
55
του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Στις 17 Μαρτίου
1875, ο «Παρνασσός» αναγνωρίζεται με βασιλικό διάταγμα ως νομικό πρόσωπο.
Μέχρι τότε ο Σύλλογος έχει ήδη διασυνδεθεί με 80 επιστημονικά σωματεία, εντός και
εκτός Ελλάδας. Ιδρύει και τη Σχολή Απόρων Παίδων, με σκοπό να «πλάση αληθινούς
εργάτες και όχι λογίους»142. Το 1879, ιδρύει και «υπνωτήριο» για τα άπορα παιδιά143.
Μαρτυρία για την καλή λειτουργία του «Παρνασσού» έχουμε από τον Κarl
Krumbacher, όπου στο Ελληνικό ταξίδι, εκτός από το θαυμασμό του για τη Σχολή
Απόρων Παίδων μαρτυρεί και την επιδίωξη του συλλόγου για τη διάδοση της λαϊκής
μόρφωσης με εκλαϊκευμένες διαλέξεις από επιστήμονες και λογίους144. To 1886, το
Τμήμα Καλών Τεχνών του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» ίδρυσε μια σχολή
υποκριτικής για νέους ηθοποιούς και σκοπεύει επίσης στην ανοικοδόμηση θεατρικής
αίθουσας, προκειμένου να ανυψωθεί το εθνικό θέατρο. Σκοπεύει κιόλας να δώσει
σειρά θεατρικών εσπερίδων κατά τη χειμερινή περίοδο του 1886. Δάσκαλος
υποκριτικής ορίζεται ο Ν. Λεκατσάς145. Το 1887, το Τμήμα Καλών Τεχνών του
«Παρνασσού», αποφάσισε να διδάξουν στη δραματική σχολή που συγκρότησε, ο Ν.
Λεκατσάς ως τακτικός διδάσκαλος, ο Άγγελος Βλάχος το μάθημα της απαγγελίας και
υποκριτικής αναγνώσεως, ο Σπ. Λάμπρος την ιστορία του θεάτρου, ο Αρ.
Προβελέγγιος την ανάλυση διαφόρων δραμάτων και ο Αρ. Κουρτίδης στοιχεία
αισθητικής. Η σχολή αριθμεί περί τους πενήντα μαθητές146. Το 1887, ανεβάζουν την
Αντιγόνη του Σοφοκλή, σε μετάφραση του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, με την
ευκαιρία των εορτών της πεντηκονταετίας του Πανεπιστημίου Αθηνών147.
Ο Σύλλογος «Βύρων» (1868) έχει έργο εκπαιδευτικό και κάνει αποστολές
βιβλίων σε πόλεις και χωριά για δημόσια χρήση. Σκοπός του είναι η ηθική και
διανοητική μόρφωση και ανάπτυξη των μελών του. Πραγματοποιεί διαλέξεις (ακόμα
και με θεατρικό περιεχόμενο), τελεί εορτές και συμπόσια, συνιστά διάφορες
επιτροπές «προς συλλογήν παραδόσεων του λαού», ή κάνει αρχαιολογικές έρευνες.
Έχει επίσης αναλάβει να ανεγείρει μαυσωλείο στη μνήμη του λόρδου Βύρωνα.
Λαμβάνει μηναία επιχορήγηση από το κράτος και συνδρομές και δωρεές από ιδιώτες.
142 Ό.π., 2/11/1891, 306, 3. Η εφημερίδα εξαίρει το ρόλο του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη στην ίδρυση της
«Σχολής Απόρων Παίδων».
144 Krumbacher, ό.π., σ. 113.
145 Παρνασσός, τόμ. Ι΄, αρ. 2, Οκτ. 1886, σ. 104, αρ. 3, Νοέμβρ. 1886, σ. 156, Δελτίον της Εστίας, έτος
ΙΑ΄, αρ. 511, 12/10/1886, σ. 2, Αντρέας Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 153.
146 Παρνασσός, τόμ. Ι΄, αρ. 8, Φεβρ. 1887, σ. 299.
147 Νέα Εφημερίς, 27/4/1887, 117, 3. Στον «Παρνασσό» αναφέρεται και η Νέα Εφημερίς, 2/11/1891,
306, 3.
56
Επιθυμεί να καταστεί κοινωνικός διδάσκαλος. Ιδρυτές του είναι οι Σπ. Δάτσικας,
Κωνστ. Ζήσιος, Ιω. Μαργαρίτης. Πρόεδρος του συλλόγου και μετέπειτα γενικός
γραμματέας ο Κ.Γ. Ξένος. Θεωρούν ότι με τους συλλόγους «θέλει συμπληρωθή το
έργον της μεγάλης εθνικής Επαναστάσεως και ό,τι κατέλιπον ατελές η σπάθη και το
πυροβόλον, τούτο θέλει αποτελειώσει η νέα γενεά δια των συλλόγων»148.
Αρχές Ιανουαρίου του 1873, πραγματοποιούνται τα εγκαίνια του «Μουσικού
και Δραματικού Συλλόγου», που εγκαθίσταται στη Σχολή Καλών Τεχνών149. Είναι η
πρώτη σχολή υποκριτικής, που ιδρύεται την εποχή του Γεωργίου του Α΄. Μαθητές
του είναι φοιτητές και τελειόφοιτοι του Πανεπιστημίου Αθηνών150. Ο πρόεδρος του
συλλόγου αυτού είναι ο Μάρκος Ρενιέρης, ο οποίος όταν πρωτοσυνιστάται το ίδρυμα
πραγματοποιεί μια δωρεά των 5.000 δραχμών151. Ο Ι. Βουτσινάς, αγωνοθέτης του
Βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού, δωρίζει πεντακόσιες δραχμές στο Σύλλογο
αυτό, ο οποίος τον ονομάζει ευεργέτη του152. Εκτός από τη Σχολή Καλών Τεχνών,
ορισμένα παραρτήματά του εγκαθίστανται και στο Ωδείο Αθηνών153.
Το 1884 ιδρύεται ο «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος», όπου δίδαξε ο Μιχαήλ
Αρνιωτάκης και ο Αντώνιος Αντωνιάδης. Πριν από τις παραστάσεις του «Εθνικού
Δραματικού Συλλόγου» συνηθίζουν να αναλύουν το έργο. Ο συγγραφέας
Αριστομένης Προβελέγγιος πραγματοποιεί μια σύντομη ανάλυση του δράματος
Κρίσπος, ο υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αντ. Αντωνιάδη και για την «εκ του
θεάτρου ωφέλεια» και την επιρροή του θεάτρου στο εθνικό φρόνημα, το 1883154.
Άλλο παράδειγμα είναι ο Κωνσταντίνος Ξένος, που αναλύει τον Λεωνίδα εν
Θερμοπύλαις του Pichat, το 1883, πριν από την παράστασή του. Το έργο αυτό του
Pichat μεταφράσθηκε έμμετρα από τον Άγγελο Βλάχο, και παίχθηκε στο χειμερινό
148 Οποίος εστίν ο φιλολογικός σύλλογος Βύρων, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Ν. Γ. Πάσσαρη,
1875, σ. 28, R.A.H. Bickford-Smith, Η Ελλάδα την εποχή του Γεωργίου του Α’, σ. 234. Βλ. επίσης
παρακάτω (σελ. 75) το υποκεφάλαιο, όπου καταγράφονται οι θεατρολογικές διαλέξεις, που δίνονταν
στους Φιλολογικούς Συλλόγους κατά διαστήματα.
149 Παλιγγενεσία, 11/1/1873, 2598, 3, Εθνοφύλαξ, 13/1/1873, 2626, 3. Η Νέα Εφημερίς (3/11/1891,
307, 5-6) πραγματοποιεί το 1891 μια αναδρομή στην κτιριακή ιστορία του «Μουσικού και Δραματικού
Συλλόγου».
150 Παλιγγενεσία, 25/10/1884, 3.
151 Ό.π., 19/4/1873, 2667, 3.
152 Εθνοφύλαξ, 23/5/1872, 2473, 2.
153 Νέα Εφημερίς, 3/11/1891, 307, 5.
154 Ό.π., 15/5/1883, 131, 3, 18/5/1883, 134, 3: Ο θίασος, κατά την κριτική, περιλαμβάνει μαθητές
ζηλωτές και ευφυείς, αλλά πρωτόπειρους, και η κριτική πρέπει να είναι ανάλογη. Υπάρχουν όμως και
δόκιμοι ηθοποιοί μεταξύ των προσώπων, που εγγυώνται την επιτυχή έκβαση του συνόλου. Η
παράσταση είχε φιλολογικό χαρακτήρα και η ιδέα λειτούργησε άριστα, όπως διατύπωσε ο Αριστ.
Προβελέγγιος με την ευρύτατη παιδεία του. Το ακροατήριο ενθουσιάσθηκε από το ύψος και κάλλος
του λόγου και το βαθύ αίσθημα της απαγγελίας. Η πρώτη απόπειρα πέτυχε, ψυχή δε της διδασκαλίας
των νέων ήταν ο έγκριτος ηθοποιός Μ. Αρνιωτάκης.
57
θέατρο «Αθηνών» από μαθητές του «Εθνικού Συλλόγου», σε διδασκαλία του Μ.
Αρνιωτάκη. Τα χορικά μέρη ή άσματα αποδόθηκαν από χορωδία σε διδασκαλία του Ι.
Σακελλαρίδη155. Στον Λάμπρο Τζαβέλα του 1884, προλογίζει ο γυμνασιάρχης
Πειραιώς Γ. Κρέμος156. Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης είναι για αρκετά χρόνια καθηγητής,
διευθυντής και σκηνοθέτης των παραστάσεων του Συλλόγου157. Στόχος του Συλλόγου
είναι η ίδρυση εθνικού θεάτρου και δραματολογίου158. Για αυτό και η εμμονή σε
πατριωτικά και ιστορικά έργα, όπως αυτά του γυμνασιάρχη και καθηγητή Αντ.
Αντωνιάδη και του Σαίξπηρ. Το 1884 συνεργάζεται με το Τμήμα Καλών Τεχνών του
Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» για καταρτισμό σχολής υποκριτικής και για
την ανέγερση ελληνικού θεάτρου. Εξέλεξαν δε και τριμελή επιτροπή τους Ισ.
Σκυλίτση, Γ. Δουρούτη και Μ. Λάμπρο, οι οποίοι θα συνεννοούνταν με το συμβούλιο
του «Δραματικού Συλλόγου»159.
Το 1877, συστήνεται σύλλογος με την επωνυμία «εθνικός» με σκοπό τη
μελέτη της ελληνικής ιστορίας, γεωγραφίας και τοπογραφίας των υπό δουλεία
ελληνικών επαρχιών, αλλά και για την προαγωγή της ελληνικής σκηνής θεωρητικώς
και πρακτικώς. Για το δεύτερο σκοπό συστήθηκε σχολή, όπου δίδασκε δωρεάν ο
Αντώνιος Βαρβέρης απαγγελία, ενώ ο Κ.Γ. Ξένος, επίσης δωρεάν, το θεωρητικό
μέρος και την ιστορία της δραματικής τέχνης160.
Ως συνέπεια της ανάγκης στροφής προς το αρχαίο δράμα, που καλλιεργήθηκε
από τους πανεπιστημιακούς κύκλους, ιδρύεται το 1890 ο «Αρχαϊκός Φοιτητικός
Σύλλογος» και στεγάζεται στην αίθουσα της «Εταιρείας Φίλων του Λαού». Η
πρωτοβουλία ανήκει στον Χρ. Ηλιόπουλο161. Σε άρθρο στην Νέα Εφημερίδα του
1890, με τίτλο «Αρχαίο δράμα», ο Χρ. Ηλιόπουλος επικροτεί την πρόθεση των
πανεπιστημιακών καθηγητών, με πρώτο τον «φιλόμουσον πρύτανιν», Γ. Μιστριώτη,
για την ανέγερση θεάτρου με δαπάνες του εθνικού πανεπιστημίου προς υποστήριξη
του αρχαίου δράματος. Στο ίδιο άρθρο καταφέρεται εναντίον των υπαρχόντων
155 Παλιγγενεσία, 9/5/1883, 3, 12/5/1883, 3, 18/11/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 15/11/1883, 315, 2,

3/12/1883, 333, 4.
156 Παλιγγενεσία, 18/1/1884, 3, 19/1/1884, 3, 20/1/1884, 2, 21/1/1884, 3, Ακρόπολις, 21/1/1884, 672,
2-3.
157 Παλιγγενεσία, 14/9/1884, 3, 10/10/1884, 3.
158 Νέα Εφημερίς, 13/5/1883, 129, 3-4.
159 Παλιγγενεσία, 28/2/1884, 3. Περισσότερες λεπτομέρειες για αυτόν το Σύλλογο από την
Κωνσταντίνα Ριτσάτου στο «Εθνικός Σύλλογος ή Εθνικός Δραματικός Σύλλογος. Μία προσπάθεια
σύστασης σχολής υποκριτικής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα», Παράβασις, Επιστημονικό Δελτίο
Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών 7 (2006), σ. 345-368.
160 Εφημερίς, 10/2/1877, 41, 1.
161 Νέα Εφημερίς, 19/11/1890, 323, 6.
58
θιάσων, της «αυτοδίδακτης και άνευ καλλιτεχνικής παιδείας» κατάστασής τους, που
καταστρέφουν το ποιόν της παράστασης, όπως και επικρίνει το νεοελληνικό θεατρικό
κοινό, ότι αρέσκεται σε «ποταπά» και «παιδαριώδη» έργα, με μαρκησίους και
ιππότες, που δεν έχουν καμία σχέση με την ελληνική πραγματικότητα. Τέλος, ωθεί
την ιδέα για σύσταση θεάτρου αρχαίου δράματος, όπου ο νεοέλληνας φοιτητής θα
βρει το φυσικό χώρο για την εθνική και την ατομική του θέση. Το ίδιο θα προσλάβει
από τις παραστάσεις αρχαίου δράματος και ο κάθε Έλληνας πολίτης, γιατί έτσι θα
επικοινωνήσει με τις μεγάλες ιδέες και τις αλήθειες του αρχαίου κόσμου, που είναι ο
υψηλός διδάσκαλος του εθνικού κάλλους162. Αναγνωρίζουμε ότι τη στροφή προς την
αρχαιολατρία συμμερίζεται, εκτός από τους πανεπιστημιακούς κύκλους, και μερίδα
του Τύπου, και ο επηρεασμός, βέβαια, λόγω της αμεσότητας της επικοινωνίας του
Τύπου με τον πολίτη και αναγνώστη είναι σημαντικός.
Ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων» ιδρύθηκε, υπό την
προστασία της πριγκήπισσας Σοφίας, τον Μάρτιο του 1900, με πρόεδρο τον Δημ.
Βικέλα. Σκοπός του είναι η έκδοση και διάδοση καλογραμμένων και καλοτυπωμένων
φτηνών βιβλίων με στόχο την έξη του λαού στην ανάγνωση για απόκτηση γνώσης
προς φωτισμό του. Τα βιβλία αποστέλλονταν σε 400 πόλεις και χωριά της Ελλάδας
και του απανταχού Ελληνισμού163.
Τύπος (Εφημερίδες-Περιοδικά-Λογοτεχνικά ημερολόγια)

Στην Αθήνα από το 1864 έως το 1900 εκδίδονται αρκετές εφημερίδες και
περιοδικά. Οι λογοτέχνες δημιουργούν λογοτεχνικούς κύκλους και παρέες σε γραφεία
εφημερίδων, περιοδικών και βιβλιοπωλείων. Μερικοί τίτλοι εφημερίδων είναι: Αιών
του Εμμανουήλ Λαουτάρη και Δημήτριου Συλλιβριώτη (1838-1891), Ακρόπολις του
Βλάση Γαβριηλίδη (1881-σήμερα), Αλήθεια του Ιωάννη Σαπουντζή και Περικλή
Παπού (1865-1881), Ασμοδαίος, σατιρική (1875-1885), Το Άστυ (1885-1907), Αττικόν
Μουσείον του Νικόλαου Γ. Ιγγλέση (1883-1891), Η Αυγή (1857-1876), Η Αυλαία,
εφημερίδα φιλολογική και των θεάτρων εκδιδόμενη άπαξ της εβδομάδας (Μάιος
1882-Ιούλιος 1882), Εθνοφύλαξ του Αντωνίου Μοναστηριώτη (1862-1881), Εμπρός
του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη (1896-1930), Εστία (1876 έως σήμερα), Εφημερίς του
Δημ. Α. Κορομηλά (1873-1922), Εφημερίς των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν
(1887- 1917), Θέατρον (1876-1877), Καιροί (1872-1920), Το Μέλλον (1864-1877),
162 Ό.π., 28/9/1890, 271, 6, 19/11/1890, 323, 6.

163 Για περισσότερα βλ. Εστία, 30/11/1900, 274, 1.
59
Μη Χάνεσαι του Βλάση Γαβριηλίδη (1880-1883), Νέα Εφημερίς του Ιω.
Καμπούρογλου (1881-1897), Νεολόγος Αθηνών του Νικόλαου Ε. Μανιτάκη (1874-
1876), Παλιγγενεσία του Ιω. Αγγελόπουλου (1864-1900), Πρωία (1879-1940),
Ραμπαγάς (1878-1889)164, Ο Ρωμηός (1883-1914), Η Ώρα του Νικήτα Γ. Πάσσαρη
και Π. Ασλάνη (1875-1889) κ.ά. Τίτλοι περιοδικών είναι: Η Διάπλασις των Παίδων
του Ν.Π. Παπαδόπουλου (1879-1940), Εβδομάς των αδελφών Γεράρδου και του
συντάκτη Βάσου Σάμπα (1884-1890), Εστία (1876-σήμερα)165, Πανδώρα (1864-
1872), Παρνασσός (1877-1929) κ.ά.
Υπάρχει φωτογραφία όπου εικονίζονται ο δημοσιογράφος Βλάσσης
Γαβριηλίδης, ο Γ. Δροσίνης, ο Κ. Παλαμάς και ο Νίκος Καμπάς και στον τοίχο στο
βάθος υπάρχει ο τίτλος «Μη χάνεσαι». Πρόκειται για τη γενιά του 1880, που
σχηματίζουν τη λεγόμενη «Σχολή των Νέων», και που εκφράζεται μέσα από το
σατιρικό φύλλο Μη χάνεσαι, έχει όμως και φιλολογικό χαρακτήρα. Οι νέοι αυτοί
ποιητές είναι ο Παλαμάς, ο Δροσίνης, ο Καμπάς. Εκδίδεται την ίδια περίπου εποχή με
τον Ραμπαγά, τον οποίο εκδίδουν το 1878 οι δύο δημοσιογράφοι από την
Κωνσταντινούπολη, Βλάσσης Γαβριηλίδης και Κλεάνθης Τριαντάφυλλος. Ο
Ραμπαγάς είναι σατιρικό και πολιτικό φύλλο. Γύρω από τον Ραμπαγά και το Μη
χάνεσαι αναπτύσσεται ο κύκλος των ποιητών Παλαμά, Δροσίνη, Καμπά και Σουρή,
μαζί με τους προαναφερθέντες δημοσιογράφους. Τα θέματά τους είναι καθημερινά,
κτυπούν το ρομαντισμό και την καθαρεύουσα.
Ο Δροσίνης στα Άπαντά του166 αναφέρει: «Σε μια βραδινή συνάντησή μας οι
τρεις, μαζί με τον Παλαμά, .... ξαναθυμηθήκαμε τα περασμένα του Ραμπαγά και του
Μη Χάνεσαι». Και σε άλλη σελίδα του ίδιου έργου θυμάται ότι και «ο Σουρής είχε
περάσει στου Μη Χάνεσαι τη συντροφιά».
Η πολιτικοσατιρική εφημερίδα Ραμπαγάς εκδίδεται για πρώτη φορά τον
Αύγουστο του 1878. Η εφημερίδα σατιρίζει δεικτικότατα τα γεγονότα της εποχής. Το
πρώτο φύλλο κατασχέθηκε στο τυπογραφείο, για άρθρο που ο εισαγγελέας βρήκε
επιλήψιμο με τίτλο «Εις τα εξ ων συνετέθημεν», όπου γίνεται λόγος περί βασιλείας
και του εξωτερικού προβλήματος της Ελλάδας. Θεωρήθηκε ότι έριχνε ευθύνες στη
164 Η Εφημερίς (13/8/1878, 225, 4, 14/8/1878, 226, 1-2) αναφέρεται στην πρώτη έκδοσή της
γράφοντας ότι οι συντάκτες της «ευφυείς, που σατυρίζουν δεικτικώτατα» εκλέγουν καλή ύλη,
αποδιδόμενη «μετά πολλού αττικού άλατος».
165 Το περιοδικό Εστία έγινε εικονογραφημένη Εστία από το 1896 μέχρι το 1927 και από το 1927 και
μετά επονομάστηκε Νέα Εστία, με πρώτο διευθυντή της τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Είναι από τα
μακροβιότερα λογοτεχνικά περιοδικά.
166 Γιάννης Παπακώστας, Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας, σ. 325, σημ. 4.
60
βασιλεία. Ένταλμα σύλληψης εκδόθηκε κατά του Κλεάνθη Τριανταφύλλου, που ήταν
ένας από τους συντάκτες. Ο Κλ. Τριανταφύλλου λόγιος από τη Σίφνο έγραφε σε
πολλές εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης σε πολιτικοσατιρικά άρθρα. Ως
συντάκτης της εφημερίδας Φλοξ, όπου σατίρισε με δριμύτητα τους Τούρκους,
καταδιώχθηκε και ήρθε στην Αθήνα. Ο άλλος συντάκτης του Ραμπαγά ήταν ο
Βλάσης Γαβριηλίδης από την Κωνσταντινούπολη, ευδόκιμος αγωνιστής
δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταία εξέδιδε τη Μεταρρύθμιση στην
Κωνσταντινούπολη, μία από τις καλύτερες εφημερίδες, που διώχθηκε από την
τουρκική αυθαιρεσία. Το πνεύμα που διαπνέει την εποχή και το φιλελεύθερο Τύπο
είναι ο πόθος για αισιότερη τροπή στη λύση των πολιτικών και κοινωνικών
πραγμάτων της Ελλάδας. Το να ερμηνεύει ή παρεξηγεί κανείς φράσεις με μόνο το
σκοπό την προβολή των κρατούντων θεσμών είναι κακό σύμπτωμα σε ένα δύσκολο
στάδιο της Ελλάδας167.
Τέσσερις νέοι λόγιοι της εποχής αυτής οι Ευάγ. Γ. Ζαλοκώστας, Τιμ. Ε.
Ηλιόπουλος, Κ.Γ. Ξένος και Αντ. Φραβασίλης αποφάσισαν την έκδοση εβδομαδιαίας
πολιτικής, επιστημονικής και φιλολογικής επιθεωρήσεως με το όνομα Αθήναι. Η
δεξιότητα της γραφής των συντακτών ήταν εγγύηση επιτυχίας168.
Όταν ο Ραμπαγάς και το Μη Χάνεσαι κρίνονται ανεπαρκή από τον κύκλο για
το πέρασμά τους στη «σοβαρή λογοτεχνία», εγκαταλείπονται και οι συντάκτες του
αρχίζουν να συνεργάζονται με το περιοδικό Εστία. Γύρω από την Εστία σχηματίζεται
ο ουσιαστικότερος φιλολογικός κύκλος και τα γραφεία της γίνονται «φωλεά λογίων».
Ο κύκλος της Εστίας αρχίζει να σχηματίζεται το 1881, όταν τη διεύθυνση του
περιοδικού αναλαμβάνει ο Γ. Κασδόνης. Στα γραφεία της οδού Σταδίου 6 γίνεται η
πρώτη έκδοση από τον Παύλο Διομήδη, το 1876. Κατόπιν η Εστία μεταφέρεται στο
ιστορικό ισόγειο σπίτι της Πανεπιστημίου 39 (κατοικία, φαίνεται, του Νεόφυτου
Βάμβα και του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή και για αυτό ο χαρακτηρισμός
«ιστορικό»). Στο προαναφερθέν σπίτι στο ισόγειο και το υπόγειο συγκεντρώνονται οι
λογοτέχνες, που συνεργάζονται με το περιοδικό και αναφέρονται από τον Θεόδωρο
Βελλιανίτη ως «φάλαγγα παλαιών και νέων συγγραφέων». Στον κύκλο αυτό
θεωρητικός νους είναι ο Ν. Πολίτης, ο οποίος, όπως γράφει ο Γ. Δροσίνης169, τους
οδηγεί στον κόσμο των παραδόσεων, των ηθών και εθίμων του λαού και τους
167 Εφημερίς, 14/8/1878, 226, 1-2, 17/8/1878, 229, 3-4.

168 Νέα Εφημερίς, 9/12/1881, 4, 3.
169 Παπακώστας, ό.π., σ. 330 και σημ. 15.
61
παροτρύνει να τα μελετούν και να τα χρησιμοποιούν στην τέχνη τους. Η συμβολή του
Ν. Πολίτη και της λαογραφίας του είναι καθοριστική για την αναστροφή του
κλίματος της πνευματικής ζωής του τόπου από το ρομαντισμό στο ρεαλισμό170.
Το 1885, το γραφείο του περιοδικού μεταφέρεται επί της οδού Σταδίου 32,
στο ισόγειο της οικίας του Παύλου Λάμπρου και ιδρύεται το βιβλιοπωλείο της
«Εστίας» από το Γ. Κασδόνη. Το 1889, το περιοδικό Εστία περνά από το Γ. Κασδόνη
στον Ν. Πολίτη και Γ. Δροσίνη. Από το 1889 τα γραφεία μεταφέρονται στο σπίτι του
Γ. Δροσίνη (Παρθεναγωγείου 12), που αναδεικνύεται σε στέκι φιλολογικό και
λογοτεχνικό. Ο κύκλος της Εστίας συνδέεται και με τον Ψυχάρη, που κάθε φορά που
βρίσκεται στην Αθήνα καταφεύγει στο «λημέρι», όπως ονομάζει την Εστία171. Αξίζει
εδώ να αναφέρουμε ότι και η σοφίτα του σπιτιού του Δροσίνη, ο «Όλυμπός» του,
όπως την αποκαλεί, είναι κέντρο συνάντησης των Παλαμά, Σουρή, Πολέμη, Κασδόνη
και του μουσικού Σαμάρα κ.ά.
Ο Γ. Δροσίνης, διευθυντής του περιοδικού Εστία το 1894, αναγγέλλει την
ίδρυση καθημερινής εφημερίδας με εικονογραφημένο τεύχος κατά δεκατετραήμερο
από την Εστία και με τον ομώνυμο τίτλο. Περιορίζει δηλαδή το περιοδικό από
εβδομαδιαίο σε δεκατετραήμερο και ιδρύει καθημερινό φύλλο πολιτικό, κοινωνικό
και φιλολογικό. Είναι τετράστηλο και τετρασέλιδο μεγάλου σχήματος172.
Ο Ρωμηός του Γ. Σουρή τα πρώτα χρόνια της έκδοσής του έχει στέγη το σπίτι
του ιδρυτή του στην οδό Πινακωτών 15 (Χαριλάου Τρικούπη από το 1906 και
170 Ο Νικόλαος Πολίτης γεννιέται από πατέρα δικαστικό το 1852 στα Γιαννιτσάνικα της Μάνης και
πεθαίνει στην Αθήνα το 1921. Την πρώτη ώθηση ο Νικόλαος Πολίτης για τη σπουδή των ηθών και
εθίμων του τόπου μας παίρνει από το περιοδικό Πανδώρα. Στη διάρκεια της ζωής της η Πανδώρα
(1850-1872) ασχολείται πολύ με θέματα λαογραφίας. Ακολουθώντας τη μέθοδο του Κλωντ Φωριέλ για
τη συγκέντρωση των δημοτικών τραγουδιών, δημιουργεί ένα πρότυπο για τις εργασίες των Ελλήνων
επιστημόνων, που αρχίζουν να εμφανίζονται όλο και περισσότερο με το ζήτημα του εθνικού
προβληματισμού για τη συνέχεια και την καθαρότητα της φυλής. Ο Ν. Πολίτης, συμβάλλοντας σε
αυτή την προσπάθεια για αναζήτηση των ελληνικών ριζών στη λαϊκή παράδοση, αρχίζει από πολύ
νωρίς να συγγράφει άρθρα λαογραφικού περιεχομένου (1866) στην Πανδώρα, όπως το «Περί
λυκοκανθάρων», «Περί δεισιδαιμονιών» (1867-1868) και σχετικά με τα δημοτικά άσματα της Μάνης.
Παίρνει ενεργό μέρος από το 1870 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός». Ο Ν. Πολίτης βραβεύεται
στο Ροδοκανάκειο Διαγωνισμό (1871), που προκηρύσσει το περιοδικό Πανδώρα. Το έργο του
δημοσιεύεται σε δύο τομίδια με τον τίτλο Μελέτη επί του βίου των νεωτέρων Ελλήνων. Στη Γερμανία
συνδέεται με στενή φιλία με τον ιστορικό της βυζαντινής φιλολογίας Κάρολο Κρουμπάχερ και του
διδάσκει ελληνικά. Υφηγητής της ελληνικής μυθολογίας το 1882 διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην
ίδρυση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας. Στο Δελτίο της Εταιρείας δημοσιεύει αξιόλογες
μελέτες, που ερμηνεύουν έθιμα της αρχαιότητας. Το 1889 αναλαμβάνει τη διεύθυνση του περιοδικού
Εστία μαζί με το Γ. Δροσίνη. Το 1906 γίνεται πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επηρεάζει τους
νέους λογοτέχνες της εποχής του και δίνει ώθηση στην ανάπτυξη της ηθογραφίας. Η επίδρασή του
φαίνεται στα έργα του Α. Παπαδιαμάντη, Γ. Βιζυηνού, Κ. Χατζόπουλου και ιδίως του Ανδρέα
Καρκαβίτσα (Δημήτρης Α. Κράνης, «Το έργο του Νικόλαου Πολίτη», Νέα Εστία, τόμ. 132, αρ. 1566,
1/11/1992, σ. 1322-1325).
171 Παπακώστας, ό.π., σ. 323-336.
172 Νέα Εφημερίς, 18/2/1894, 49, 6.
62
μετά)173. Σε όσα σπίτια και αν κατοικεί έκτοτε ο Σουρής, τον ακολουθεί και ο
Ρωμηός. Έτσι ο Ρωμηός και τα σπίτια του ταυτίζονται και μένουν γνωστά ως το
φιλολογικό σαλόνι Σουρή. Πολλά από τα δημοσιεύματα του Ρωμηού, πριν φτάσουν
στο τυπογραφείο, έχουν συζητηθεί, αναγνωσθεί και απαγγελθεί στο σαλόνι του
Σουρή.
Την περίοδο, που εξετάζουμε, τα ημερολόγια είχαν εξελιχθεί, σε καλλιτεχνικά
και περισπούδαστα τομίδια. Σε μια εποχή, που η φιλολογική και πνευματική κίνηση
προσπαθούσε να αναπτυχθεί, οι εκδότες των ημερολογίων περισυλλέγουν με
φροντίδα όλα τα δείγματα, όλα τα προϊόντα της εν γένει πνευματικής κίνησης. Τα
ημερολόγια αυτά είναι πλούσια σε άρθρα επιστημονικά και φιλολογικά. Μερικά
τέτοια παραδείγματα είναι η Ποικίλη Στοά του Ιωάννη Α. Αρσένη, το Εθνικόν
Ημερολόγιον του Μαρίνου Π. Βρετού, το Οικογενειακόν Ημερολόγιον, το Αττικόν
Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, το Ημερολόγιον του Καζαμία, το Ετήσιον
Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου κ.ά. Στο Ετήσιον Ημερολόγιον
περικλειόταν ο χαρακτήρας και το ύφος της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, με
όλους τους σύγχρονους εκπροσώπους της. Άρθρα, ποιήματα, σκηνές, μελέτες,
ηθογραφίες κ.ά. των συγγραφέων Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, Ιω. Καμπούρογλου, Ιω.
Πολέμη, Γ. Σουρή, Δ. Καμπούρογλου κ.λπ. Αριθμεί δηλαδή όλους τους γράφοντες
της εποχής και αποτελεί υπόδειγμα έκδοσης λόγου και τέχνης, σε φιλοκαλή διάταξη.
Περιλαμβάνει επίσης γελοιογραφικό τμήμα και μουσικών συνθέσεων174.
Το 1887 από το διευθυντή δραματικού θιάσου Ν. Καρδοβίλλη αναγγέλλεται η
έκδοση θεατρικού περιοδικού, με τον τίτλο Θυμέλη, όπου θα δημοσιεύονται ελληνικά
έργα (τραγωδίες, δράματα και κωμωδίες) και οι επιτυχέστερες και σπουδαιότερες
μεταφράσεις ξένων έργων. Επιπλέον θα διοργανώνει και δραματικό διαγωνισμό με
έπαθλο175. Η έκδοση τέτοιων περιοδικών είχε ανάγκη την υποστήριξη του κοινού για
την ευρύτερη διάδοση των θεατρικών ενημερώσεων και την ανύψωση του
πνευματικού επιπέδου. Το ίδιο έτος με την έναρξη των θερινών παραστάσεων
εμφανίζεται, κατά το θέρος, η Θεατρική Εφημερίς, που παρακολουθούσε τις
παραστάσεις των ελληνικών θιάσων των θεάτρων «Ολύμπια» και «Παράδεισος»176.
Το 1896, οι λογοτέχνες Κ. Παλαμάς και Γρηγ. Ξενόπουλος ανακοινώνουν ότι
θα εκδώσουν εβδομαδιαίο φιλολογικό φύλλο, με τίτλο Νέα Ζωή, στο οποίο θα
173 Εστία, 17/1/1906, 4.

174 Νέα Εφημερίς, 26/10/1887, 299, 2.
175 Ό.π., 26/9/1887, 269, 3.
176 Ό.π., 1/6/1887, 152, 3.
63
συγκεντρώνουν τις εργασίες των λογογράφων, ποιητών και δημοσιογράφων, με τους
οποίους συμμερίζονται τις ίδιες ιδέες και έχουν ελπίδες για μια νέα πνευματική
ζωή177.
Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία

Ο όρος «φιλολογικός» στην προκειμένη περίπτωση έχει σχέση με συζητήσεις
που γίνονται σε χώρους, όπως είναι τα καφενεία ως δημόσιος χώρος και τα σαλόνια
ως ιδιωτικός.
Στους δημόσιους χώρους περιλαμβάνονται, εκτός από τα καφενεία, τα
βιβλιοπωλεία, τα γραφεία των εφημερίδων και των περιοδικών. Στους χώρους αυτούς
γίνονται συζητήσεις για ποικίλα θέματα αισθητικής και τέχνης, για το γλωσσικό
ζήτημα, διαβάζονται νέες εκδόσεις κ.ά. Μέρος στις συζητήσεις αυτές παίρνουν
λογοτέχνες, φιλόλογοι, ζωγράφοι, γλύπτες, μουσικοί, ηθοποιοί κ.λπ.
Το καφενείο ως φιλολογικός χώρος (café littéraire) έχει καθιερωθεί πολύ πριν
από την Ελλάδα στο Παρίσι, στη Ρώμη και αλλού στην Ευρώπη. Το καφενείο
συνδέεται στενά με τη ζωή του Νεοέλληνα. Στο χώρο αυτό γίνεται αμεσότερη
επικοινωνία μικρών και μεγαλύτερων ομάδων συζητητών. Εκεί δίνεται η ευκαιρία για
προσωπικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές συζητήσεις. Εκεί μπορεί ο
θαμώνας να διαβάσει τον ημερήσιο Τύπο, να ψυχαγωγηθεί παίζοντας τάβλι, χαρτιά,
μπιλιάρδο. Το καφενείο είναι ένας ανδροκρατούμενος χώρος. Στα καφενεία τύπου
ζαχαροπλαστείου αργότερα θα κάνουν και οι γυναίκες εμφανίσεις. Επίσης λειτουργεί
ως μεσιτικό γραφείο, ως τόπος ευρέσεως εργασίας, σύναψης οικονομικών, εμπορικών
και χρηματιστηριακών συναλλαγών και δραστηριοτήτων178.
Στο καφενείο «Ωραία Ελλάς» συγκεντρώνονται οι παλαίμαχοι αγωνιστές του
1821. Εκεί καλλιεργούνται οι αντιδράσεις κατά του Όθωνος. Ιδρύεται το 1839 από
κάποιον Ιταλό, ονόματι Σάνδο και κατόπιν περνάει στα χέρια του Έλληνα ιδιοκτήτη,
Παναγή Βενετσάνου. Βρισκόταν στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Αιόλου και
είχε είσοδο και από τους δύο δρόμους. Κάλυπτε το ισόγειο της οικίας Βρυζάκη. Έχει
δύο αίθουσες, στη μια μπορούν να καπνίζουν ναργιλέ και στην άλλη να παίζουν
μπιλιάρδο οι Ευρωπαίοι θαμώνες του καφενείου. Εκτός από τους αγωνιστές του ’21
συχνάζουν και πολιτευτές και λόγιοι. Στο καφενείο γίνονται γνωστές όλες οι ειδήσεις
και οι ξένοι μπορούν να διαβάζουν τη γερμανόφωνη Εφημερίδα της Αυγούστας ή την
177 Ό.π., 8/12/1896, 343, 6.

178 Παπακώστας, ό.π., σ. 33.
64
Άρκτο των Βρυξελλών κ.ά.179. Το καφενείο αποτελεί «την κεντρικήν διεύθυνσιν της
εκκλησίας του λαού»180. Εκεί σχολιάζονται όλες οι συζητήσεις της Βουλής και
διαμορφώνεται η κοινή γνώμη. Στο καφενείο αυτό ο Γ. Γεννάδιος αγορεύει και
αναγγέλλει την πτώση της μοναρχίας του Όθωνος181. Η εξέγερση κατά του Σπόνεκ,
συμβούλου του Γεωργίου του Α΄, ξεκινάει και καλλιεργείται στο καφενείο αυτό. Για
ένα διάστημα έχει απαγορευθεί η λειτουργία του, γιατί θεωρείται ότι έχει εξελιχθεί σε
λέσχη Καρβονάρων182. Το καφενείο συνδέει την ιστορία του και με τον ποιητή
Αλέξανδρο Σούτσο, εξαιτίας της έντονης επιθετικότητάς του εναντίον του Όθωνος
και αρκετών πολιτικών. Εκεί συγκεντρώνονται οι θιγόμενοι πολιτικοί και οπαδοί
τους, τον προπηλακίζουν και παραδίδουν στην πυρά το φυλλάδιο που περιέχει τις
κατηγορίες του Σούτσου και αυτό είναι το Γ΄ φυλλάδιο της «Τρίτης Σεπτεμβρίου»183.
Οι θιγόμενοι υπουργοί αντέδρασαν βίαια και ο Αλέξανδρος Σούτσος συλλαμβάνεται
και καταδικάζεται, ενώ ο Αχιλλέας Παράσχος και άλλοι γράφουν πάνω στους
μαρμάρινους πάγκους ποιήματα συμπαράστασης προς τον ποιητή184. Προέκταση του
καφενείου θεωρείται η εφημερίδα Το Μέλλον της Πατρίδας με επικεφαλής τον Επ.
Δεληγιώργη, που είναι φύλλο αντιπολιτευτικό. Φημολογείται ότι στο γραφείο της
εφημερίδας καταστρώνεται το σχέδιο δολοφονίας της Αμαλίας, που αναλαμβάνει να
εκτελέσει ο Αρ. Δόσιος185. Ξεχωριστό κύκλο του καφενείου αποτελούν οι ρομαντικοί
ποιητές Αχ. Παράσχος, Σπ. Βασιλειάδης, Δημ. Παπαρρηγόπουλος, Θ. Ορφανίδης. Ο
Αχιλλέας Παράσχος, γράφει ο Κώστας Ουράνης186, είναι ο τακτικότερος πελάτης του
καφενείου, ντυμένος με μαύρη ρεντικότα και δεν παίρνει μέρος στη συζήτηση αν δεν
πιει με ιεροτελεστικό τρόπο τον «ερατεινό» του, όπως αποκαλεί τον καφέ του. Η
λειτουργία του καφενείου κρατάει σαράντα χρόνια. Έτσι την τελευταία δεκαετία το
1870 η αίθουσα μπιλιάρδου μετατρέπεται σε χρηματιστήριο και μετά από λίγο παύει
η λειτουργία του. Το καλοκαίρι του 1879 μετατρέπεται σε κατάστημα, κρατώντας την
179 Ό.π., σ. 123.

180 Βουρνάς, ό.π., σ. 315.
181 Στη σελίδα 125 του Γ. Παπακώστα, Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας, υπάρχει ένα
σχετικό λαϊκό σχεδίασμα.
182 Υπάρχει ιστορικό μυθιστόρημα του Γεράσιμου Βώκου, η Κατοχή, που κυκλοφορείται το 1905 και
το πρώτο κεφάλαιό του έχει τίτλο «Εις την ωραίαν Ελλάδα». Το ίδιο έργο μεταπλάθεται και σε
θεατρικό. Οι Καρβονάροι ή Καρμπονάροι ήταν Ιταλοί επαναστάτες, προάγγελοι των μεγάλων
Επαναστάσεων του 19ου αιώνα στην Ευρώπη.
183 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 146-147, Παπακώστας, ό.π., σ. 127: Στο Γ΄ φυλλάδιο της «Τρίτης
Σεπτεμβρίου» ο Αλέξανδρος Σούτσος, το 1843, κατηγορούσε και σατίριζε αλληγορικά για πλήθος
πραγμάτων τον πρωθυπουργό Ανδρέα Μεταξά και μέλη της κυβέρνησης.
185 Ό.π., σ. 129. Ο Δόσιος είναι λόγιος που γεννήθηκε στα Ιωάννινα το 1856.
186 Κώστας Ουράνης, Δικοί μας και ξένοι, σ. 66-67 (όπως αναφέρει ο Παπακώστας, ό.π., σ. 129).
65
ίδια ονομασία, εριούχων (μάλλινων) ειδών187. Το κλείσιμο του καφενείου προκαλεί
αντιδράσεις και πολλές εφημερίδες το αντιμετωπίζουν ως έλλειψη σεβασμού προς
την πόλη. Το τέλος της «Ωραίας Ελλάδος» οριοθετεί τη μετάβαση από τον κόσμο του
ρομαντισμού και της παλιάς αθηναϊκής σχολής στον κόσμο του ρεαλισμού και της
νέας αθηναϊκής σχολής188.
To «Grüner Baum», γνωστό ως το «Πράσινο Δενδρί», ιδρύεται από
Βαβαρούς. Βρισκόταν στην Ιερά οδό, κοντά στην εκκλησία της Αγίας Τριάδος. Η
Ματούλα Σκαλτσά θεωρεί ότι ο χώρος λειτουργεί ως λέσχη των Βαβαρών189.
Αποτελείται από τέσσερα τμήματα: εστιατόριο, μαγειρείο, κυρίως αίθουσα και
αναγνωστήριο. Εκεί οι Έλληνες γεύονται την μπύρα για πρώτη φορά. Το 1850 είναι
εξοχικό καφενείο, που συναντιώνται λογοτέχνες, όπως ο Δημ. Παπαρρηγόπουλος, ο
Σπ. Βασιλειάδης, ο Άγγ. Βλάχος κ.ά. Στον Τύπο της εποχής οι χώροι αυτοί
ονομάζονται είτε λέσχες, είτε μπυραρίες, είτε εξοχικά καφενεία190.
Τα κατώτερα στρώματα συγκεντρώνονται σε καφενεία συνοικιακά, που
λειτουργούν σε διάφορες περιοχές γύρω από το κέντρο της Αθήνας, όπως είναι το
Μεταξουργείο, η Νεάπολη, η Πλάκα, το Θησείο, το Μοναστηράκι και η Αγορά. Σε
αυτά τα καφενεία οι θαμώνες είναι λιγότεροι από αυτούς του κεντρικού καφενείου,
εφ’ όσον πρόκειται για ανθρώπους εργαζόμενους και απασχολούμενους όλη την
ημέρα. Έχουν όμως και τον τοπικιστικό τους χαρακτήρα, διότι εκεί θα συναντήσουν
πατριώτες τους από τον τόπο καταγωγής τους, θα παίξουν χαρτιά ή ζάρια (παρόλο
που είναι απαγορευμένα, πάντα βρίσκεται ο τρόπος). Σε αυτούς τους χώρους παίζεται
και Καραγκιόζης191.
Το καφενείο Γιαννοπούλου βρισκόταν στη γωνία της οδού Σταδίου και
Μουσών (σημερινή Καραγεώργη Σερβίας), στο ισόγειο της οικίας Γιαννοπούλου και
ήταν ένα από τα πολυτελέστερα της εποχής. Στις 19 Νοεμβρίου 1888 αναγράφεται
στον Τύπο ότι «το καφενείον καλλωπίζεται και ευπρεπίζεται». Στον ίδιο χώρο
στεγάζεται αργότερα το καφενείο «Ζαχαράτου», κατόπιν το βιβλιοπωλείο
«Ελευθερουδάκη» και στη συνέχεια το ζαχαροπλαστείο «Καπερώνη». Στου

188 Ό.π., σ. 133.
189 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 137. Η Ματούλα Σκαλτσά παραθέτει πληροφορίες για τον τρόπο με
τον οποίο παρασκευάζεται ο καφές και τον τρόπο σερβιρίσματός του και τη διαδικασία ανάμματος της
φωτιάς. Επίσης αναφέρεται και στα άλλα ποτά και τα γλυκά που σερβίρονται (ό.π., σ. 150-151).
190 Παπακώστας, ό.π., σ. 121-122.
66
«Γιαννοπούλου» καθιερωμένες μορφές που συχνάζουν είναι ο Εμμ. Ροΐδης και ο Αχ.
Παράσχος, αλλά και οι νεότεροι λογοτέχνες (Παλαμάς, Δροσίνης, Σουρής κ.ά.).
Οι συγγραφείς που αποτελούν το φιλολογικό κύκλο του Γιαννοπούλου
ανήκουν σε δύο διαφορετικές εποχές. Από τη μια πλευρά έχουμε την παλαιά
αθηναϊκή σχολή με τον Αχ. Παράσχο και από την άλλη τον Παλαμά και τον Δροσίνη
με τη νέα αθηναϊκή σχολή. Ο Παράσχος αποκαλεί «παιδαρέλια» και «Γιωργάκη και
Κωστάκη» αντίστοιχα τον Δροσίνη και τον Παλαμά. Το σκωπτικό του ύφος για τους
νέους ποιητές υποδηλώνει ότι δεν είναι δυνατό να ανεχθεί τις νέες ποιητικές τους
τάσεις. Τις απόψεις αυτές διατυπώνει στο σατιρικό περιοδικό Μπάκακας, που
αποτελεί το όργανο του τέλους του ρομαντισμού. Ο Εμμ. Ροΐδης είναι αντίθετος με
τον Αχ. Παράσχο, πρόσφατη εξάλλου είναι η διαμάχη του με τον Άγγ. Βλάχο για το
ρομαντισμό (1877). Η παρεμβολή του Ροΐδη στις συζητήσεις του κύκλου του
καφενείου για το ρομαντισμό και το δημοτικισμό, εξισορροπεί και κατευνάζει τα
πνεύματα192.
Το καφενείο «Ζαχαράτου» ανοίγει το Δεκέμβριο του 1888 στο χώρο του
καφενείου «Γιαννοπούλου» και κατόπιν μεταφέρεται στο αντικρινό ισόγειο της
οικίας Βούρου, γωνία Σταδίου και Γεωργίου Α΄. Εκεί συχνάζουν Αθηναίοι μεσαίων
στρωμάτων, συνταξιούχοι, εμπορευόμενοι, στρατιωτικοί, υπάλληλοι και
πολιτευόμενοι. Υπάρχει όμως και εκεί φιλολογική γωνιά. Δεν είναι τυχαίο ότι ο
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης απευθύνει στη διεύθυνση του καφενείου ένα γράμμα του
στον Μιλτιάδη Μαλακάση193.
Τα φιλολογικά σαλόνια είναι ιδιωτικοί χώροι και αρχίζουν να λειτουργούν
μετά την οθωνική περίοδο. Δεν πρόκειται για αμιγή φιλολογικά σαλόνια. Είναι
συνάρτηση της κοσμικής ζωής των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων και της
πνευματικής ζωής με προσέλευση λογίων και λογοτεχνών για να ποικίλουν τη
συντροφιά194.
Το πρώτο σαλόνι που αναφέρεται είναι αυτό της Δούκισσας της Πλακεντίας,
που διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη και έχει φιλοξενήσει Έλληνες λόγιους, όπως τον
Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, αλλά και ταξιδιώτες λόγιους, όπως τον Θεόφιλο Γκωτιέ,
τον Εντμόν Αμπού κ.ά.
192 Παπακώστας, ό.π., σ. 134-142.

193 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 498, Παπακώστας, ό.π. σ. 143-157, βλ. και σ. 154, σημ. 8.
67
Από τον Εμμ. Ροΐδη έχουμε αναφορά στα Άπαντά του για το σαλόνι της
Αιμιλίας Παχύ (το γένος Σκουζέ), γωνία Μητροπόλεως και Φιλελλήνων. Είναι και η
ίδια λογοτέχνης και στο σπίτι της, εκτός από πολιτικούς, προσέρχονται και λόγιοι195.
Το φιλολογικό σαλόνι του Στέφανου Σκουλούδη (1838-1928) βρισκόταν στο
ιδιόκτητο σπίτι του από το 1875, δίπλα στο ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρετανίας» επί
της οδού Γεωργίου Α΄. Στο ίδιο σημείο είναι σήμερα το ξενοδοχείο King’s George. Ο
Στ. Σκουλούδης έρχεται από την Κωνσταντινούπολη στην Ελλάδα τη δεκαετία του
1870 και αναπτύσσει μεγάλη οικονομική δραστηριότητα. Ανήκει στο περιβάλλον του
Χαρ. Τρικούπη και μαζί του πολιτεύεται. Το 1868 μαζί με τον Ανδρέα Συγγρό και
τον Ιωάννη Κορωνιό ιδρύει την τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως. Παράλληλα με τις
οικονομικές και πολιτικές του δραστηριότητες ασχολείται με την ποίηση. Ενώ
βρίσκεται ακόμα στην Κωνσταντινούπολη εκδίδει την ποιητική συλλογή Θυμέλη196.
Στο σπίτι του καλεί λόγιους και συζητούν για τη λογοτεχνία. Στο σαλόνι του
συχνάζουν οι δημοσιογράφοι Βλάσης Γαβριηλίδης, Αρ. Ρούσης και Θεόδ.
Βελλιανίτης, καθώς και οι ποιητές Παλαμάς, Σουρής, Πολέμης197.
Το φιλολογικό σαλόνι της Ελένης Βλάχου, συζύγου του Άγγ. Βλάχου, αρχίζει
να λειτουργεί, όπως μας μαρτυρεί ο Γ. Δροσίνης, το 1888 και αποκτά σύντομα
μεγάλη φήμη, όπως στο Παρίσι το φιλολογικό σαλόνι, που μένει ιστορικό, αυτό της
Ελληνίδας μητέρας του Ανδρέα Σενιέ198. Στο σαλόνι αυτό συχνάζει ο Χαρ.
Τρικούπης. Οι συναντήσεις συνοδεύονται από φαγητό και μουσική199. Οι λόγιοι που
συχνάζουν στο σαλόνι της Ελένης Βλάχου, στο σπίτι της οδού Σωκράτους είναι οι:
Δημ. Βικέλας, Γ. Δροσίνης, Γ. Σουρής, Αχ. Παράσχος, Κ. Παλαμάς κ.ά. Επίσης
συχνάζουν πολιτικοί, οικονομικοί παράγοντες και δημοσιογράφοι. Στις φιλολογικές
συζητήσεις, εκτός από διάφορα σοβαρά θέματα λογοτεχνίας, γίνονται αναγνώσεις
λογοτεχνικών έργων και απαγγελίες ποιημάτων200.
Το φιλολογικό σαλόνι του Γεωργίου Σουρή συνδυάζει κοινωνική και
φιλολογική κίνηση. Ψυχή του είναι η Μαρή, η σύζυγος του Σουρή. Βρισκόταν στην
οδό Πινακωτών (Χαριλάου Τρικούπη) αριθ. 15. Εκεί έχει και το γραφείο σύνταξης
της εφημερίδας Ρωμηός. Είναι το δημοκρατικότερο σαλόνι ως προς την προσέλευση,
195 Ό.π., σ. 60.

196 Πρόκειται για συλλογή με λυρικά ποιήματα όπως δηλώνεται στην έκδοση του 1863 (Ό.π., σ. 63,
σημ. 3).
197 Ό.π., σ. 62-64.
198 Ό.π., σ. 66, σημ. 2.
199 Παίζουν ακόμα τα παιχνίδια Μπερλίνα και Μικρά Χαρτιά (ακριβής περιγραφή βλ. Ό.π., σ. 69-70).
200 Ό.π., σ. 66-78.
68
αφού όλοι μπορούν να προσέλθουν. Κυριαρχεί στην πνευματική ζωή ως φιλολογικό
σαλόνι και ως γραφείο του Ρωμηού. Εκεί συζητιούνται πολλά θέματα φιλολογίας,
όπως και κοινωνικά θέματα, πέρα από το ότι πολλοί θαμώνες ασχολούνται και με
χαρτοπαιξία και πνευματισμό201. Στο σαλόνι δεν επικρατεί μονομέρεια για το
γλωσσικό ζήτημα, όπως στο σαλόνι του Παλαμά, και διατυπώνονται ελεύθερα
αντίθετες απόψεις202.
Το φιλολογικό σαλόνι της Καλλιρρόης Παρρέν έχει και κοσμικό και
φιλολογικό χαρακτήρα. Μετά τις φιλολογικές συζητήσεις και αναγνώσεις ποιημάτων
ακολουθεί τις περισσότερες φορές δείπνο και χορός. Οι φιλολογικές συζητήσεις που
στρέφονται γύρω από το γλωσσικό επηρεάζουν την Καλ. Παρρέν203. Έτσι στρέφεται
προς το δημοτικισμό μέσα από τις σελίδες της Εφημερίδος των Κυριών204.
Το κυριότερο σαλόνι και ο κύκλος του είναι αυτό του Κ. Παλαμά. Το σαλόνι
λειτουργεί ανάμεσα στο 1897 και στο 1903 και βρισκόταν στο σπίτι της οδού
Ασκληπιού 3. Οργανώνει τακτικές βραδιές για να συζητά με τους φίλους του για
θέματα απολύτως φιλολογικά. Το σπίτι του γίνεται το «κέντρο του δημοτικισμού»,
μαρτυρεί ο Δροσίνης205.
Θεατρικοί διαγωνισμοί
Στα χρόνια 1850-1870 κυριαρχούν δύο ποιητικοί διαγωνισμοί, οι οποίοι
περιλαμβάνουν έργα λυρικής, επικής και δραματικής ποίησης, ο Ράλλειος και ο
Βουτσιναίος. Το 1870, τα είδη των διαγωνισμών χωρίζονται και εμφανίζονται και
νέοι καθαρά δραματικοί. Οι δραματικοί διαγωνισμοί διενεργούνται από το
Πανεπιστήμιο. Κριτές είναι περισσότερο πανεπιστημιακοί καθηγητές. Η ανακοίνωση
της κρίσης της επιτροπής και του νικητή γίνεται με πανηγυρικό τρόπο κάθε χρόνο
στις 25 Μαρτίου και η τελετή είναι κεντρικό γεγονός της πνευματικής ζωής.
Οι κριτές επιδιώκουν να περιορίσουν την επίδραση του ρομαντισμού.
Επιβάλλουν κανόνες, που χαρακτηρίζουν τον κλασικισμό, όπως η αυστηρή διάκριση
των ποιητικών ειδών, και απορρίπτουν το ρομαντισμό ως ξενόφερτο και επικίνδυνο
για τα χρηστά ήθη.
201 Από μαρτυρία του Θεόδωρου Βελλιανίτη, όπως αναφέρεται στον Παπακώστα (ό.π., σ. 83).
202 Ό.π., σ. 79-84, βλ. και σ. 84, σημ. 12.
203 «Η κ. Παλαμά εξήρε την χάριν της γλώσσας του λαού, ενώ εγώ έστρεψα τεχνηέντως το θέμα
ομιλίας εις το γυναικείον ζήτημα» (Ό.π., σ. 85, σημ. 1).
204 Ό.π., σ. 85-87.
205 Ό.π., σ. 89-104.
69
Το 1850-1860 κυριαρχεί ο Ράλλειος διαγωνισμός (από το όνομα του χορηγού
Αμβροσίου Ράλλη). Οι όροι του Ράλλειου συμπλέουν με την επίσημη κρατική άποψη.
Η γλώσσα οφείλει να τείνει προς την αρχαΐζουσα. Οι όροι προωθούν μια τέχνη
συμβατή με την εξουσία, που δεν θα υποστεί κριτική, αλλά σκοπό έχει την
ηθικοποίηση του κοινού. Η μορφή πρέπει να είναι «υψηλός ποιητικός λόγος». Το
θέατρο εντάσσεται στην ποίηση, δεν θεωρείται αυτόνομο είδος. Το 1851, το πρώτο
βραβείο δίνεται στο ποίημα του Γεωργίου Ζαλοκώστα, Το Μεσολόγγιον206. Ο
Ζαλοκώστας, ενώ αρχικά έγραφε στη δημοτική γλώσσα, προσεταιρίζεται τώρα την
άποψη ότι η δημοτική δεν επαρκεί για να διατυπωθούν ιδέες και συναισθήματα και
συγγράφει στην καθαρεύουσα207.
Η πρώτη συμμετοχή με δραματικά έργα σημειώνεται το 1854 και κρίνονται
ασήμαντα. Είναι τα έργα Ο Έλλην εραστής και Πάτροκλος. Το 1857 παρουσιάζεται η
Μαρία Δοξαπατρή του Δ. Βερναρδάκη, αλλά δεν βραβεύεται. Το 1860 είναι η
τελευταία διεξαγωγή του Ράλλειου. Έκτοτε αθλοθέτης αναλαμβάνει ο Ιωάννης
Βουτσινάς και για πρώτη φορά διεξάγεται ο Βουτσιναίος το 1862, ενώ ο τελευταίος
Βουτσιναίος έγινε το 1877208.
Το 1870 αρχίζει η ανάπτυξη και βελτίωση των επαγγελματικών θεατρικών
θιάσων. Έτσι, η σχέση θεατρικών έργων και θιάσων αρχίζει να γίνεται πιο σφικτή.
Από το 1870 οι διαγωνισμοί (Βουτσιναίος και Ολύμπια) ασχολούνται με τα
δραματικά έργα.
Τα Ολύμπια είναι διαγωνισμός που δημιουργούν και χορηγούν τα εξαδέλφια
Ευάγγελος και Κωνσταντίνος Ζάππας. Η πρώτη Ολυμπιάδα γίνεται το 1859 και η
τελευταία και τέταρτη το 1888. Στην Ολυμπιάδα του 1870 βραβεύεται ο Άγγελος
Βλάχος για τις κωμωδίες Γαμβρού πολιορκία και Γάμος ένεκα βροχής209.
Χορηγός του μεταφραστικού Οικονόμειου διαγωνισμού είναι ο έμπορος της
Τεργέστης, Δημήτριος Οικονόμου. Το 1870 προκηρύσσεται ο πρώτος, για μετάφραση
ποιήματος αρχαίου ελληνικού ή λατινικού ή από τα νεότερα έθνη. Οι προτάσεις
γίνονται από την επιτροπή κριτών210.
206 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 19-21, Moullas, Les concours poétiques, σ. 67-
164.
207 Mario Vitti, ό.π., σ. 218.
208 Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 22-52, Moullas, ό.π., σ. 167-369.
209 Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 131-132.
210 Ό.π., σ. 149-150.
70
Ο Νικοδήμειος ξεκινά ως διαγωνισμός με ποικίλα αντικείμενα και γίνεται
δραματικός το 1873 με θέμα την καταστροφή των Ψαρών. Αγωνοθέτης είναι ο
ναύαρχος και συγγραφέας Κωνσταντίνος Νικόδημος από τα Ψαρά211.
Ο πρώτος διαγωνισμός του «Παρνασσού» αναφέρεται ένα έτος μετά την
ίδρυσή του, δηλαδή το 1866. Το 1873 οι Ελ. Ραφαήλ, Σπ. Βασιλειάδης και Δ.
Κορομηλάς προκηρύσσουν διαγωνισμό για δραματική ποίηση στην ελληνική γλώσσα
και με υποθέσεις από την ιστορία και κοινωνία της Ελλάδας. Γύρω στα 1878 ο
θεσμός ατονεί. Το 1902 προτείνεται ένας νέος δραματικός διαγωνισμός, αυτή τη
φορά για μονόπρακτη κωμωδία, αλλά δεν έχει συνέχεια και δεν βραβεύεται κανένα
έργο212.
Στην τελευταία δεκαετία, ως δραματικός διαγωνισμός δεσπόζει ο Λασσάνειος.
Φορέας είναι το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αγωνοθέτης είναι ο Γ. Λασσάνης, με
διαθήκη του από το 1865. Ο Γεώργιος Λασσάνης (1796-1870) έχει σχέση με το
θέατρο από την Οδησσό, όταν το ελληνικό σχολείο διοργανώνει παραστάσεις με
σκοπό την αφύπνιση της ελληνικής συνείδησης και την προετοιμασία για τον Αγώνα
του 1821. Ο Λασσάνης ήταν τότε δάσκαλος στο σχολείο αυτό και μέλος της Φιλικής
Εταιρείας. Με διαθήκη του, το 1865, αθλοθετεί δύο διαγωνίσματα, ένα για κωμωδία
και ένα για τραγωδία. Διατυπώνει τους όρους: «η κωμωδία μεν πρέπει να λαμβάνει
θέμα από τον κοινωνικό και οικιακό βίο, από τα ήθη και έθιμα της ελληνικής ζωής
και όχι “κατά πιθηκισμόν” των φράγκικων κωμωδιών. Η τραγωδία δε να αντλείται
από τη χιλιετία της Βυζαντινής ιστορίας και των τεσσάρων αιώνων της
Τουρκοκρατίας, από την ιστορία των Κλέφτικων Πρωτάτων». Ως τύπο εισηγείται τον
«Σχιακεσπήρ» [sic] και την «Ρωμαντική Σχολή» του Βίκτωρος Ουγκώ κ.ά. Η διαθήκη
παραμένει ανενεργή μέχρι το 1887, επί πρυτανείας Αφεντούλη, που αρχίζει ο
Λασσάνειος (1889) και διαρκεί μέχρι τα 1910 με διακοπή ανάμεσα στα 1906 με
1909213.
Εμβόλιμοι είναι οι διαγωνισμοί Ρετσίνειος (1895) (από το όνομα της
Πειραιώτικης οικογένειας)214 και ο διαγωνισμός του «Συλλόγου των Φιλοτέχνων»
(1896) (πρόεδρος είναι ο Τιμολέων Αμπελάς)215.
211 Ό.π., σ. 160.

212 Ό.π., σ. 164-170.
213 Ό.π., σ. 171-175.
214 Με την ευκαιρία της αποπεράτωσης του «Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς» ο δήμαρχος Γ. Ρετσίνας
και στη μνήμη της καλλιτεχνικής ψυχής του γιου του προκηρύσσει ομώνυμο «Ρετσίνειο»
«χιλιόδραχμο» δραματικό διαγωνισμό ήδη από το 1894 (Νέα Εφημερίς, 26/2/1894, 57, 4).
215 Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 108.
71
Για τη συνέχεια της ιστορίας των διαγωνισμών μνημονεύονται ο
Παντελίδειος, που αντικαθιστά τον Λασσάνειο από το 1905 έως το 1908. Την
αγωνοθέτηση αναλαμβάνει ο έμπορος από την Αλεξάνδρεια, Οδυσσέας
216
Παντελίδης . Έπεται το 1910, ο Αβερώφειος, που θα διαρκέσει αρκετά χρόνια μέχρι
το 1926, οπότε εξαφανίζεται από τη θεατρική ζωή217.
Υπάρχουν ακόμα ο διαγωνισμός του «Ελληνισμού»218, ο Ροτσίλδειος (1913)
(από το όνομα του εκατομμυριούχου γιατρού Α. Ρότσιλδ), που κίνητρό του είναι να
εμπλουτίσει το ελληνικό δραματολόγιο. Όπως αναφέρει και η Κυριακή Πετράκου στη
διατριβή της Οι θεατρικοί διαγωνισμοί219, ο ίδιος γράφει και δράματα με το
ψευδώνυμο Πασκάλ, ενώ η Μαρίκα Κοτοπούλη παρουσιάζει το έργο του Ο
τσαρλατάνος (1923).
Η «Εταιρεία Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων» ιδρύεται το 1908, και το
1912 αποφασίζει για ένα διαγωνισμό μονόπρακτων έργων (κωμωδία ή comédie ή
μονόπρακτο δράμα) προς ενίσχυση της θεατρικής παραγωγής220.
Ενώ στην αρχή οι διαγωνισμοί υποστηρίζουν την καλλιτεχνική παραγωγή,
στο τέλος του 19ου αιώνα έρχονται σε διάσταση με τα πνευματικά ρεύματα της
εποχής221.
Συμπερασματικά, κύριοι ποιητικοί και δραματικοί διαγωνισμοί είναι ο
Ράλλειος (1850-1860), ο Βουτσιναίος (1862-1877). Άλλοι είναι ο Λασσάνειος,
Παντελίδειος, Οικονόμειος κ.ά. Σκοπός των ποιητικών διαγωνισμών είναι η ενίσχυση
και ανάπτυξη της λογοτεχνικής και δραματικής παραγωγής, αλλά μέσα σε ένα
καθαρόλογο, κομφορμιστικό, κρατικό πλαίσιο. Στη σύγχρονη Ελλάδα είναι μια
ανάμνηση παράδοσης που την συνδέει με την αρχαία Ελλάδα. Στον πρώτο Ράλλειο,
του 1850, διαγράφονται η Κρητική και Επτανησιακή ποίηση και γίνονται δεκτοί
καθαρευουσιάνοι ποιητές. Το γλωσσικό αυτό κριτήριο λειτουργεί άνισα για τους
δραματικούς συγγραφείς. Οι θεατρικοί συγγραφείς βλέπουν σε αυτούς τους
διαγωνισμούς το εύκολο κέρδος και τη διαφήμιση. Όλοι σχεδόν πιστεύουν ότι είναι
άξιοι για βράβευση και ακολουθούν συγκρούσεις μεταξύ τους και με την κριτική
επιτροπή. Από τις τριβές αυτές προέρχεται μια ολόκληρη κατηγορία άρθρων και
πικρόχολων κειμένων. Ο Τύπος και η δημοσιογραφία, βέβαια, ανακατεύονται σε
216 Ό.π., σ. 234.

217 Ό.π., σ. 266.
218 Ό.π., σ. 388-389.
219 Ό.π., σ. 390, σημ. 2.
220 Ό.π., σ. 396.
221 Ό.π., σ. 422.
72
αυτή τη διαμάχη. Στην ιστορία των βραβεύσεων πρέπει να υπάρχει και πολιτικός
δάκτυλος, που μεροληπτεί υπέρ του ενός ή του άλλου φίλου ή υποστηρικτή. Από την
πλευρά της επίδρασης των διαγωνισμών στην καλλιτεχνική αισθητική,
διαπιστώνουμε ότι μάλλον δεν ήταν σημαντική, εξαιτίας και μόνο από το γεγονός, ότι
τίποτα δεν μπορεί στην Τέχνη να αναπτυχθεί και να προσανατολισθεί σύμφωνα με τις
εντολές και τις παραγγελίες κάποιων δογματικών.
Διαλέξεις
Οι διαλέξεις ή ομιλίες που δίνονταν από λόγιους κατά την περίοδο 1864-1900
μπορούν να χωρισθούν στις εξής κατηγορίες: α) στην ανάγνωση πρωτότυπων
θεατρικών έργων, β) στην ανάγνωση μεταφράσεων ξένων έργων ή αρχαίων
δραμάτων, γ) στην ανάλυση θεατρικών έργων και δ) σε ομιλίες σχετικές με θεατρικά
ζητήματα.
α) Ανάγνωση πρωτότυπων θεατρικών έργων σε διάφορους συλλόγους.

1870
 Το Υπόμνημα του Λέοντος Καλλέργη, με ορισμένες σκηνές από το ομώνυμό
του δράμα διαβάζει ο Τιμολέων Αμπελάς (21 Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό
Σύλλογο «Παρνασσός»)222.
1872
 Μέρη της τραγωδίας Σκύλλας του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη (28 Απριλίου στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)223.
 Η πρώτη και δεύτερη πράξη του ανέκδοτου δράματος του Αχιλλέως
Παράσχου, Λέων Καλλέργης (21 Ιανουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός»)224. Η ανάγνωση επαναλαμβάνεται (29 Φεβρουαρίου 1884)225.
 Ο μισάνθρωπος ραψωδός του Ιωάννη Μαργαρίτη (14 Μαΐου στο Φιλολογικό
Σύλλογο «Βύρων»)226.
 Η Ευσυνειδησία και ασυνειδησία, κωμωδία του Δημήτριου Ιω. Καμπούρογλου
(21 Μαΐου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)227.
222 Παλιγγενεσία, 21/12/1870, 2083, 4.

223 Ό.π., 28/4/1872, 2420, 4. Βλ. και Σιδέρης, Ιστορία, σ. 80.
224 Εθνοφύλαξ, 20/1/1872, 2387, 4, Παλιγγενεσία, 20/1/1872, 2353, 4.
225 Νέα Εφημερίς, 29/2/1884, 60, 4, 4/3/1884, 64, 6, Ακρόπολις, 2/3/1884, 706, 2, Παρνασσός, τόμ. Η΄,
αρ. 2, Φεβρ. 1884, σ. 189, Δελτίον της Εστίας, έτος Θ΄, αρ. 357, 4/4/1884, σ. 1.
226 Παλιγγενεσία, 13/5/1872, 2431, 4, Αυγή, 15/5/1872, 3152, 4.
227 Παλιγγενεσία, 20/5/1872, 2436, 4. Δημοσιεύθηκε τον ίδιο χρόνο.
73
1873-1874
 Το δράμα Αλέξανδρος Υψηλάντης του Σπυρίδωνα Ν. Βασιλειάδη (17
Ιανουαρίου του 1873 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)228. Η
Παλιγγενεσία229 αναφέρει ότι στα μέσα της πολιτικής ανεμοζάλης και των
εκλογών του 1873, η απαγγελία του δράματος του Βασιλειάδη στην αίθουσα
του «Παρνασσού», πριν μερικές ημέρες, ήταν μια ανύψωση σε σφαίρα
πνευματική και γαλήνια. Η αίθουσα ήταν γεμάτη. Πριν αρχίσει την ανάγνωση
του δράματός του ο Βασιλειάδης δήλωσε ότι είχε αρχίσει να το γράφει κατά
την Κρητική Επανάσταση και τελείωσε μόνο την πρώτη πράξη χωρίς να το
συνεχίσει ποτέ, γιατί πίστευε ότι δεν μπορεί να γράφει τέτοια έργα «εν μέσω
της εθνικής νάρκης και χαυνώσεως, εις ην από τινός διατελεί, κατά τον
ποιητήν, η Ελλάς»230.
 Δύο πράξεις του δράματος Οι πειραταί του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη (23
Δεκεμβρίου 1873231 και 27 Ιανουαρίου 1874232 στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός»).
1875
 Ο Πετραλείφας του Ιωάννη Μαργαρίτη, δράμα σε πέντε μέρη (στο Φιλολογικό
228 Ό.π., 16/1/1873, 2602, 4, 30/1/1873, 2613, 2-3. Η εφημερίδα παραθέτει την υπόθεση του
ημιτελούς δράματος και απόσπασμα σε μία και μισή στήλη που είναι και το τελευταίο μέρος του.
229 Ό.π., 30/1/1873, 2613, 2-3.
230 Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Σ. Ν. Βασιλειάδης, Η ζωή και το έργο του, σ. 602-613.
231 Παλιγγενεσία, 22/12/1873, 2840, 4.
232 Ό.π., 26/1/1874, 2864, 4.
233 Εθνοφύλαξ, 15/3/1875, 3147, 4: «Η υπόθεσις ελήφθη εκ του διηγήματος Ο αυθέντης του Μωρέως
και του χρονικού του Buchon». Η σκηνή τοποθετείται «εν Λακεδαίμονι κατά τον ΙΓ΄ αιώνα».
«Γλαφυρότης εν τη γλώσση, εύροια εν τω στίχω, φυσικότης εν τω διαλόγω και ζωηρά καθόλου δράσις
επιχέεται εφ’ όλου του δράματος, όπερ καλλύνουσι ζωηρά επεισόδια, και που και κωμική τις σκηνή,
ήτις τερπνότερον καθιστά το δράμα». Αυγή, 24/3/1875, 3861, 4: «Έχει υπόθεσιν ειλημμένην εκ του
περί της υπό των Φράγκων κατακτήσεως της Ελλάδος «χρονικού» του Γάλλου Buchon, και τρία εκ
των προσώπων αυτού εισίν ιστορικά. Γεγραμμένον εις γλώσσαν ανθηράν και άνευ κόμπου εις στίχους
ιαμβικούς δοκίμους, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, μαρτυρεί και ελαστικήν δύναμιν και φαντασίαν.
Μετά πολλής τέχνης ο ποιητής εχάραξε τον χαρακτήρα του Πετραλείφα ζωηρόν και αληθή
ραδιούργον. Η πλοκή καίτοι που προσκόπτουσα είναι κατά το πλείστον έντεχνος και φυσική. Η δε
λύσις και ζωηρά και απροσδόκητος. Εν ταις λεπτομερείαις το δράμα και παρομοιώσεων δεν αμοιρεί
και εις μονολόγους υψούται και εις διαλόγους έχει ζωήν και το ενδιαφέρον κινεί. Ο νέος ποιητής είναι
άξιος πολλής ενθαρρύνσεως και συγχαίρομεν μεν αυτώ, παροτρύνοντες να εξακολουθήση καλλιεργών
την δραματικήν ποίησιν, ευχόμεθα δε να ίδωμεν το έργον τούτο επί της ελληνικής σκηνής ταχέως
διδασκόμενον». Παλιγγενεσία, 3/4/1875, 3167, 4: «Η σκηνή του δράματος υπόκειται εν Λακεδαίμονι
κατά τας αρχάς της ΙΓ΄ εκατονταετηρίδος, οπότε η Ελλάς υπέκειτο υπό τους Φράγκους».
74
1887
 Η έμμετρη κωμωδία Ο Μίδας και ο κουρεύς του του Νικόλαου Ι. Λάσκαρη (15
Απριλίου 1887 στο Σύλλογο «Πίνδαρος»)234.
1889-1890
 Οι Εφημερίδες του Δημήτριου Α. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία (Τετάρτη
24 Μαΐου 1889 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)235.
 Η κυρία δέχεται, μια «διαλογή» του Δημήτριου Α. Κορομηλά (Σάββατο 31
Μαρτίου 1889 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)236, η Ιππαρέτη του
ιδίου συγγραφέα (Τετάρτη 15 Νοεμβρίου 1889 στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός»)237, Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας του ιδίου (24 Δεκεμβρίου
1890 στην αίθουσα της «Εταιρείας των Φίλων του Λαού»)238,
1891
 Το εκκρεμές διαζύγιον του Δημήτριου Α. Κορομηλά, κωμειδύλλιο σε μουσική
Ιωάννη Ανάργυρου (Παρασκευή 15 Νοεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός»)239.
1893
 Δραμάτιο μονόπρακτο έμμετρο, χωρίς να αποκαλύπτει τον τίτλο του, του
Ιωάννη Πολέμη (Τρίτη 5 Ιανουαρίου στο σπίτι του Άγγελου Βλάχου)240.
 Ο πυρπολητής Κανάρης του Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου, δράμα (Πέμπτη 25
Φεβρουαρίου στον «Εθνικό Δραματικό Σύλλογο»)241.
 Ανάγνωση του ανέκδοτου δικού του δράματος Ο Σοφοκλής από τον ηθοποιό
Διονύσιο Ταβουλάρη (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος στον «Αρχαϊκό Φοιτητικό
Σύλλογο»)242.
234 Νέα Εφημερίς, 17/4/1887, 107, 3.

235 Ό.π., 25/5/1889, 144, 5.
236 Παλιγγενεσία, 9/11/1888, 4, 15/11/1888, 3, Νέα Εφημερίς, 31/3/1889, 90, 7, 2/4/1889, 92, 3,
Παρνασσός, τόμ. 12ος (ΙΒ΄), Φεβρ. 1889, σ. 330.
237 Νέα Εφημερίς, 16/11/1889, 320, 6.
238 Παλιγγενεσία, 24/12/1890, 8048, 3, Νέα Εφημερίς, 9/12/1890, 343, 8, 11/12/1890, 345, 5-6,
17/12/1890, 351, 4, 23/12/1890, 357, 6, 24/12/1890, 358, 7, 25/12/1890, 359, 7, 27/12/1890, 361, 6.
239 Νέα Εφημερίς, 15/11/1891, 319, 6, 17/11/1891, 321, 5.
240 Ό.π., 7/1/1893, 7, 3: Το δραμάτιο χαρακτηρίζεται από λυρισμό, πάθος και αίσθημα, όπως αναφέρει
η εφημερίδα.
241 Ό.π., 27/2/1893, 58, 4.
242 Ό.π., 14/9/1893, 257, 5: Ανάγνωση από τον Δ. Ταβουλάρη, μέλος του «Αρχαϊκού Φοιτητικού
Συλλόγου», ανεκδότου δικού του δραματικού έργου, με τίτλο Ο Σοφοκλής, αγνώστου στο φιλολογικό
κύκλο και στα πλαίσια των επιστημονικών και καλλιτεχνικών διαλέξεων του συλλόγου. Το δράμα
διακρίνεται, κατά πληροφορίες της Νέας Εφημερίδος, για τη γλώσσα, τη σκηνική διάταξη, την πλοκή.
Παρουσιάζει τον Σοφοκλή και τον Αισχύλο σαν ήρωες με όλη την αίγλη της μεγαλοφυίας τους.
75
1895
 Ανάγνωση του δράματος Αθηναΐς του Ιω. Καλοστύπη (Τρίτη 25 Απριλίου
στην αίθουσα του Δημαρχείου)243.
 Ανάγνωση του νέου έργου του Παναγ. Μελισσιώτη, δράμα άνευ ασμάτων
(Κυριακή 18 Ιουνίου στην Κηφισιά)244.
 Ανάγνωση του ανεκδότου δράματος Λάμπρος Τζαβέλλας του Ανδρέα
Δελλαπόρτα (Σάββατο 9 Δεκεμβρίου στο «Σύλλογο των Φιλοτέχνων»)245.
1896
 Η κόρη του Ιεφθάε της νεαρής Ξανθίππης Ιω. Καλοστύπη, κόρης του γνωστού
θεατρικού συγγραφέα Ιωάννη Καλοστύπη (Τετάρτη 27 Μαρτίου σε ευρύ
κύκλο λογίων και δημοσιογράφων)246.
β) Ανάγνωση μεταφράσεων ξένων έργων ή αρχαίων δραμάτων.

1871
 Απόσπασμα της τραγωδίας Ηρακλής μαινόμενος του Ευριπίδη από τον
Δημήτριο Παπαρρηγόπουλο (9 Μαρτίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
1873
 Ανάγνωση της δ΄ πράξης του δράματος Ο Ερνάνης του Βίκτωρος Ουγκώ από
τον Γεώργιο Παράσχο (14 Φεβρουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός»248). Επαναλαμβάνεται το Νοέμβριο 1882249.
1876
 Πρωτεύουσες σκηνές του Ρωμαίου και Ιουλίας του Σαίξπηρ διαβάζονται από
το Δημήτριο Βικέλα250.
243 Ό.π., 27/4/1895, 117, 5.

244 Ό.π., 19/6/1895, 170, 4.
245 Ό.π., 9/12/1895, 343, 6.
246 Ό.π., 28/3/1896, 88, 6.
247 Παλιγγενεσία, 8/3/1871, 2133, 4, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 76.
248 Ό.π., 13/2/1873, 2623, 4.
249 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 43, σημ. 15: την τρίτη πράξη δημοσιεύει το περ. Εστία (5/12/1882).
250 Παλιγγενεσία, 19/3/1876, 2449, 4. Εφημερίς, 17/3/1876, 77, 4: «Η μετάφρασις αύτη σε στίχους
πολιτικούς και δημώδη διάλεκτον είναι έργον του γνωστού μεταφραστού της ραψωδίας Ζ΄ της
Οδυσσείας του εν Αγγλία κ. Δ. Βικέλα. Εν τη μεταφράσει του δράματος τούτου ο κ. Βικέλας ηδυνήθη
να διατηρήση τον χρωματισμόν του πρωτοτύπου και την χάριν, και εις τούτο πολλαχού επεβοήθησεν
αυτόν η δημώδης ημών γλώσσα. Μετά του Ρωμαίου και της Ιουλίας ο κ. Βικέλας μετέφρασε τον
Οθέλλον και τον Βασιλέα Ληρ. Πιστεύομεν δε ότι και εις ταύτα η επιτυχία θα στέψη το έργον του. Ιδίως
δε χαρακτηρίζει τας μεταφράσεις αυτού η ακρίβεια και η διατήρησις της χάριτος του πρωτοτύπου».
Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 57, σημ. 43.
76
1878
 Ο θάνατος του Καίσαρος του Βολταίρου, μετάφραση της τραγωδίας από τον
Χρ. Ιωαννίδη (διαβάζεται απόσπασμα) (21 Οκτωβρίου στο Φιλολογικό
1882
 Απόσπασμα της κωμωδίας Πλούτος του Αριστοφάνη, σε έμμετρη μετάφραση
του Κ. Λαμπαδαρίου (Νοέμβριος 1882 στο Φιλολογικό Σύλλογο
252
«Παρνασσός») .
1883-1884
 Απόσπασμα του Φάουστ του Γκαίτε, ανάγνωση από τον Αριστομένη
Προβελέγγιο (Μάρτιος 1883253 και Δεκέμβριος 1884254).
 Ο βασιλιάς διασκεδάζει του Βίκτωρος Ουγκώ, δράμα σε μετάφραση του
Ευγενίου Γ. Ζαλοκώστα (18 Νοεμβρίου 1883)255.
1885
 Ο Δον Ζουάν, σε έμμετρη μετάφραση του Ο. Ιασωνίδη (Ιανουάριος)256.
1887
 Ρουί Βλας του Βίκτωρος Ουγκώ, σε μετάφραση του Ευγενίου Γ. Ζαλοκώστα
(4 Μαρτίου)257.
1888
 Η έμμετρη μετάφραση του Κωνείου του Αιμιλίου Ωζιέ, κωμωδία σε
μετάφραση του Ισιδ. Σκυλίτση (11 και 15 Νοεμβρίου)258.
Όλες αυτές οι αναγνώσεις (1883-1888) πραγματοποιούνται στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός».
251 Εφημερίς, 21/10/1878, 294, 2.

252 Νέα Εφημερίς, 5/11/1882, 335, 2, 7/11/1882, 337, 1, Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 11, Νοέμβρ. 1882,
σ. 870.
253 Νέα Εφημερίς, 15/3/1883, 72, 6, Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 3, Μάρτ. 1883, σ. 289.
254 Νέα Εφημερίς, 19/12/1884, 354, 5.
255 Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 12, Δεκέμβρ. 1883, σ. 1008.
256 Ό.π., τόμ. Θ΄, αρ. 1, Ιαν. 1885, σ. 76.
257 Νέα Εφημερίς, 6/3/1887, 65, 3, Παρνασσός, τόμ. Ι΄, αρ. 5, Μάρτ. 1887, σ. 348,. Ο Σιδέρης
(Ιστορία, σ. 43, σημ. 15) αναφέρει ότι διάβασε αποσπάσματα του Ερνάνη του ίδιου συγγραφέα.
258 Παλιγγενεσία, 1/4/1889, 7510, 3: Η κωμωδία άρεσε για την ευφυή και πρωτότυπη πλοκή, καθώς
και για την αληθή και ζωηρά αποτύπωση των χαρακτήρων. Παρνασσός, τόμ. 12 (ΙΒ΄), Οκτ.-Νοέμβρ.
1888, σ. 151.
77
1890
 Ανάγνωση του δράματος Βόρις Γκοντούνωφ του Πούσκιν από το ρωσομαθή
μεταφραστή του, Π. Αξιώτη (Τρίτη 20 Νοεμβρίου στην αίθουσα του γραφείου
του περιοδικού Εβδομάς)259.
1895
 Ανάγνωση τραγωδιών του Σαίξπηρ, όπως του Εμπόρου της Βενετίας, του
Μάκβεθ, του Βασιλέως Ληρ κ.ά. από την Ελένη Πετρίτση (Δευτέρα 30
Ιανουαρίου στη μεγάλη αίθουσα της «Φιλαρμονικής Εταιρείας»)260.
 Ανάγνωση της τραγωδίας Ηλέκτρα του Ευριπίδη, σε μετάφραση του Θάνου
Τζαβέλλα (Κυριακή 23 Ιουλίου)261.
1900
 Ανάγνωση της κωμωδίας Νεφέλαι του Αριστοφάνη σε μετάφραση του
Γεωργίου Σουρή (Παρασκευή 6 Οκτωβρίου 1900 στη «Μουσική Εταιρεία
Αθηνών»)262
 Ανάγνωση της έμμετρης μετάφρασης της τραγωδίας Ηλέκτρα του Σοφοκλή
από τον Ν. Κυπαρίσση (Κυριακή 10 Δεκεμβρίου στην αίθουσα του «Συλλόγου
των Φιλοτέχνων»)263.
γ) Αναλύσεις θεατρικών έργων.

1864-1865
 Τα μαθήματα του Α. Γεννάδιου σχετικά με την κριτική ερμηνεία των Ορνίθων
του Αριστοφάνη (το χειμερινό εξάμηνο του πανεπιστημιακού έτους 1864-
1865)264.
1870
 Υπόμνημα περί των Σαλώνων υπό τους Ισπανούς, εισαγωγή στην παράσταση
του έργου Ο τελευταίος κόμης των Σαλώνων του Σπυρίδωνα Λάμπρου στο
θέατρο «Αθηνών» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και
259 Νέα Εφημερίς, 21/11/1890, 325, 5.

260 Ό.π., 30/1/1895, 30, 3.
261 Ό.π., 24/7/1895, 205, 5-6, 27/7/1895, 208, 6.
262 Εφημερίς, 5/10/1900, 276, 2, 7/10/1900, 278, 2, Εστία, 4/10/1900, 217, 4, 6/10/1900, 219, 4,
7/10/1900, 220, 2.
263 Εφημερίς, 11/12/1900, 343, 2, Εστία, 5/12/1900, 279, 4, 8/12/1900, 282, 4, 10/12/1900, 284, 4,
11/12/1900, 285, 2.
264 Αυγή, 20/5/1864, 1187, 3.
78
του Παντελή Σούτσα (4 Νοεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
 Σαικσπήρου Βασιλεύς Ληρ, μελέτη του Σπυρίδωνα Ν. Βασιλειάδη (στο
Σύλλογο «Ευαγγελισμός»)266.
1872
 Ομιλία και ανάγνωση αποσπασμάτων της πρόσφατης μετάφρασης από τον
Ισίδωρο Σκυλίτση της κωμωδίας του Μολιέρου Ο μισάνθρωπος (3 Νοεμβρίου
στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)267.
 Άρθρο του Επαμεινώνδα Ι. Αγγελόπουλου με ανάλυση της κωμωδίας Αχαρνείς
του Αριστοφάνη (31 Δεκεμβρίου 1872 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Ελληνική
Παλιγγενεσία»)268.
 Ανακοινώνεται η πραγματεία του Κ. Λαμπαδαρίου Περί Ταρτούφου (29
Οκτωβρίου 1872 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)269,
1873
 Μελέτη του Κωνσταντίνου Ζησίου με ανάλυση της κωμωδίας Βάτραχοι του
Αριστοφάνη (27 Μαΐου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)270.
 Μελέτη του Κωνσταντίνου Ζησίου με ανάλυση της κωμωδίας Ειρήνη του
Αριστοφάνη (30 Σεπτεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»).
 Μελέτη του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου με ανάλυση της κωμωδίας Πλούτος του
Αριστοφάνη (30 Σεπτεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)271.
1874
 Εισαγωγή εις τον Φάουστ του Γκαίτε του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου (13
Ιανουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)272.
265 Παλιγγενεσία, 5/11/1870, 2050, 3.

266 Ό.π., 1/9/1870, 2003, 4. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 82) γράφει για τις αντιρρήσεις του ως προς το
Σαίξπηρ, πως γρήγορα τον ανάγκασε ο νους του ν’ αναθεωρήσει τις ιδέες του και να συστήσει την
προσήλωση προς το μεγαλείο του Βρετανού. Βλ. επίσης Προμηθεύς, 14/5/1870, 115, 4 και Μέλλον,
15/5/1870, 650, 4.
267 Παλιγγενεσία, 2/11/1872, 2550, 4.
268 Ό.π., 30/12/1872, 2591, 4.
269 Ό.π., 28/10 /1872, 2547, 4.
270 Ό.π., 26/5/1873, 2693, 4.
271 Ό.π., 29/9/1873, 2780, 3, Αυγή, 29/9/1873, 3493, 3.
272 Παλιγγενεσία, 12/1/1874, 2854, 4, Αυγή, 12/1/1874, 3562, 2-3.
79
1877
 Λόγος του καθηγητή Α. Διομήδους Κυριακού με θέμα Περί Ιουλιανού
Παραβάτου έργον του Κλέωνος Ραγκαβή (30 Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό
1892
 Ομιλία για τον Άμλετ του Σαίξπηρ, σε μετάφραση του Μιχαήλ Δαμιράλη (13
Φεβρουαρίου του 1892 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)274.
1896
 Διδασκαλία της τραγωδίας του Σοφοκλή Αντιγόνη από τη Σεβαστή
Καλλισπέρη (πέντε κατά σειρά μαθήματα από Παρασκευή 15 Μαρτίου 1896
και μετά στην οικία της στην οδό Νίκης)275.
1900
 Διάλεξη από τον Άγγελο Βλάχο με θέμα Περί Μηδείας του Ernest Legouvé
(Τετάρτη 15 Νοεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)276.
 Διάλεξη από τον Άγγελο Βλάχο με θέμα Περί Μάκβεθ του Σαίξπηρ (Τρίτη 12
Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)277.
δ) Ομιλίες σχετικές με θεατρικά ζητήματα.

1866
 Ομιλία του Μάρκου Ρενιέρη, Πως ο μεγάλος δραματικός ποιητής της Αγγλίας
Σεκσπήρος παρέστησε και ανέπτυξε επί σκηνής τον χαρακτήρα των δημαγωγών,
μαζί με απόσπασμα του Ιουλίου Καίσαρος σε πεζή μετάφραση του Ν. Ιωνίδη,
(14 Μαρτίου στο θέατρο «Αθήναιον». Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
Παλιγγενεσία, 14, 15, 17 και 18 Μαρτίου 1866)278.
 Στην ομιλία Περί φιλελληνισμού του Στεφάνου Κουμανούδη χρησιμοποιείται
και ένα απόσπασμα της μετάφρασης της κωμωδίας Όρνιθες του Αριστοφάνη
από τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή279.
273 Εφημερίς, 1/1/1878, 1, 3.

274 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 50, σημ. 35.
275 Νέα Εφημερίς, 14/3/1896, 74, 6, 15/3/1896, 75, 6.
276 Εφημερίς, 15/11/1900, 317, 3, Εστία, 17/10/1900, 230, 4, 23/10/1900, 236, 4, 6/11/1900, 250, 4,
10/11/1900, 254, 4, 14/11/1900, 258, 4, 15/11/1900, 259, 3, 17/11/1900, 261, 2.
277 Εφημερίς, 11/12/1900, 343, 2, 12/12/1900, 344, 3, Εστία, 23/10/1900, 236, 4, 10/11/1900, 254, 4,
17/11/1900, 261, 2, 9/12/1900, 238, 4, 11/12/1900, 285, 4, 12/12/1900, 286, 4, 13/12/1900, 287, 4.
278 Παλιγγενεσία, 14,15,17,18/3/1866, 1-2-3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 36.
279 Αυγή, 18/4/1866, 4.
80
1870
 Περί Σαιξπήρου, ομιλία του Θεοδώρου Μαριοπούλου (27 Δεκεμβρίου στο
1871-1872
 Μελέτη του Δημήτριου Α. Κορομηλά Περί της αρχαίας των Ελλήνων
κωμωδίας. Μέρος Α΄, Οι προ του Αριστοφάνους κωμικοί (21 Μαρτίου 1871
στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)281, Μέρος Β’, 1) Αριστοφάνους Ιππής,
Αχαρνής, Ειρήνη, Λυσιστράτη (7 Νοεμβρίου 1871 στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός»)282, Μέρος Γ΄, 2) Αριστοφάνους Νεφέλαι (16 Ιανουαρίου 1872
στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)283.
 Μελέτη του Σπυρίδωνα Ν. Βασιλειάδη Περί φιλαδελφείας εν τω δράματι
καθώς και ανάγνωση του σχετικού με το θέμα έργου του Γαλάτεια (22
Δεκεμβρίου 1871 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)284.
 Απαγγελία υπό του Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου μέρους έργου του στην ομιλία
Εκ της εποποιίας των αρματολών, τα της Βασιλικής και της συνάξεως των πάλαι
κλεφτών εις την Λευκάδα μετά συντόμου προεισαγωγής (24 Φεβρουαρίου 1872
στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)285.
 Μελέτη του Κωνσταντίνου Ζησίου Περί δράματος ως προεισαγωγή εις την
ανάλυσιν του «Φιλοκτήτου» του Σοφοκλή (6 Φεβρουαρίου286 και 13
Φεβρουαρίου 1872287 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)288.
 Διατριβή του Ιωάννη Περβάνογλου Περί γελωτοποιών κατά τον μέσον αιώνα
(5 Μαΐου 1872 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)289.
 Διατριβή του δικηγόρου Κ.Ν. Κωστή Περί των εν τοις ρωμαϊκοίς αμφιθεάτροις
θεαμάτων (12 Μαΐου 1872 στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)290.
 Ομιλία του Ι. Μομφεράτου Περί Βολταίρου (12 Νοεμβρίου 1872 στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»)291.
280 Παλιγγενεσία, 24/12/1870, 2086, 4.

281 Ό.π., 20/3/1871, 2142, 4.
282 Ό.π., 6/11/1871, 2302, 4.
283 Ό.π., 15/1/1872, 2350, 4.
284 Ό.π., 21/12/1871, 2334, 4.
285 Αυγή, 22/2/1872, 3097, 4, Παλιγγενεσία, 22/2/1872, 2377, 4.
287 Αυγή, 12/2/1872, 3090, 4.
288 Ό.π., 5/2/1872, 3085, 4, Παλιγγενεσία, 5/2/1872, 2365, 4.
289 Παλιγγενεσία, 4/5/1872, 2424, 4.
290 Ό.π., 11/5/1872, 2429, 4.
291 Ό.π., 11/11/1872, 2557, 4.
81
1873
 Μελέτη του Τιμολέοντα Ηλιοπούλου Επί του Λόπε δε Βέγα (11 Νοεμβρίου στο
 Περί του βίου του Σοφοκλέους, διατριβή (18 Νοεμβρίου στο Φιλολογικό
Σύλλογο «Ελληνική Παλιγγενεσία»)293.
 Ομιλία του Γεωργίου Ζαδέ Περί του αρχαίου και νεώτερου θεάτρου (27
Νοεμβρίου 1873 και στις 11 Ιανουαρίου 1874 στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Βύρων»)294.
1874
 Μελέτη του Λάμπρου Παναγιωτοπούλου Επί του βίου και των έργων του
Σχιλλέρου (1 Μαρτίου α΄ μέρος και 14 Μαρτίου β΄ μέρος στο Φιλολογικό
 Μελέτη του Αγγέλου Βλάχου Παντελής Σούτσος και η ποίησίς του (22
Μαρτίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)296.
 Ομιλία του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή Περί της καθ’ ημάς εκκλησιαστικής
μουσικής (Κυριακή 14 Ιουλίου στον «Εκκλησιαστικό Μουσικό Σύλλογο»). Ο
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής με λογικές παρατηρήσεις και επιχειρήματα έκανε
σύγκριση της εκκλησιαστικής ποίησης με τους ποικίλους ρυθμούς της αρχαίας
ελληνικής και τα εκκλησιαστικά έθιμα, όπως ο γάμος, οι ευχές του ιερέα στο
λαό με ανάλογα έθιμα που αποτυπώνονται στους Όρνιθες του Αριστοφάνη.
Στόχος ήταν να αποδείξει ότι αφετηρία της εκκλησιαστικής μας μουσικής δεν
ήταν ούτε η εβραϊκή ούτε η τουρκική, όπως ισχυρίζονταν μερικοί, αλλά η
αρχαία ελληνική297.
1877
 Πραγματεία του Εμμανουήλ Ροΐδη Περί της συγχρόνου εν Ελλάδι κριτικής και
ποιήσεως (Οκτώβριος στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)298.
292 Ό.π., 10/11/1873, 2810, 4.

293 Ό.π., 17/11/1873, 2815, 4.
294 Ό.π., 27/11/1873, 2822, 4, 10/1/1874, 2852, 3.
295 Ό.π., 1/3/1874, 2888, 4, 14/3/1874, 2897, 4, Αυγή, 1/3/1874, 3593, 4, 14/3/1874, 3602, 4.
296 Παλιγγενεσία, 21/3/1874, 2902, 4.
297 Ό.π., 19/7/1874, 2986, 3.
298 Εθνοφύλαξ, 24/10/1877, 85, 3, 28/10/1877, 88, 3: «Η πραγματεία αύτη είναι γεγραμμένη μετά
δεινότητος και της ακριβείας εκείνης της εκφράσεως, εφ’ η διακρίνεται ο κάλαμος του κ. Ροΐδου. Αλλ’
η αντίπαλος γνώμη του κ. Βλάχου καθ’ ην οι ποιηταί είναι όλως ξένοι της περί αυτάς κοινωνίας καθ’ην
έννοιαν μάλιστα διετυπώθη ήτο αναξία τοσούτου κόπου». Ό.π., 1/11/1877, 91, 3-4: «Η πραγματεία του
κ. Ροΐδου περί της συγχρόνου ελληνικής κριτικής ομολογούμεν ότι υπήρξε κατωτέρα των προσδοκιών
μας και κατ’ είδος και καθ’ ύλην. Πρώτον και κύριον δύναταί τις να είπη ότι ο συγγραφεύς άπτεται
82
 Απάντησις προς την διατριβή του Εμμανουήλ Ροΐδη από τον Δ.Σ. Ζαλούχο (9
Νοεμβρίου στον «Εθνικό Σύλλογο Βύρων»)299.
 Περί νέας μεθόδου κριτικής του Αγγέλου Βλάχου, απάντηση στην πραγματεία
του Εμμανουήλ Ροϊδη (Παρασκευή 2 Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
 Απάντησις προς τη διατριβή του Εμμανουήλ Ροΐδη από τον Αλέξανδρο Ρίζο
Ραγκαβή (Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
 Ομιλία του Αντωνίου Φραβασίλη Περί σατύρας εν τη νέα Ρώμη (Πέμπτη 15
Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)302.
1880
 Ομιλία του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου Αρλεκίνος και η ιταλική κωμωδία (1
Φεβρουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)303.
 Ομιλία του Ευγένιου Γ. Ζαλοκώστα Περί του γελωτοποιού Τριβουλέτου του
Βίκτωρος Ουγκώ (Παρασκευή 18 Φεβρουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
 Ομιλία του Σταϊκοπούλου Περί Κορνηλίου και των συγγραμμάτων αυτού
(Πέμπτη 7 Φεβρουαρίου στο Σύλλογο «Αριστοτέλης»)305.
μόνον του θέματός του χωρίς να εισέλθη εις σπουδαίαν μελέτην της ύλης, ην άφθονον είχεν ενώπιόν
του. Εις όλην ταύτην την πραγματείαν υπολανθάνει μάλλον φιλοπαιγμοσύνη τις ή σπουδαιότης
προθέσεως, ανάλογος του θέματος. Δεύτερον ο κριτικός εν ω τοσούτον συνοπτικός εις τας ερεύνας
του, εξαγγέλλει άνευ ουδεμίας επιφυλάξεως κρίσεις αναποδείκτους και καθ’ ημάς αδίκους εναντίον
ονομάτων πανελληνίου υπολήψεως φιλολογικώς οία του Ζαλοκώστα και Σούτσου, εν ω παρατρέχει ή
κολάζει σπουδαιότατα αμαρτήματα των ζώντων ποιητών. Ούτως ο αείμνηστος Δημήτριος
Παπαρρηγόπουλος, ο ποιητής του Ορφέως και του Πυγμαλίωνος, ουδεμίας ευνοϊκής μνείας αξιούται.
Ήθελέ τις είπει ότι η πραγματεία αύτη είναι εκστρατεία επιθετική κατά των νεαρών. Δεν θεωρούμεν
βεβαίως σφάλμα του κ. Ροΐδου το ότι δεν συμφωνεί μεθ’ ημών εις την εκτίμησιν των ποιητών της νέας
Ελλάδος. Αλλ’ ουχ ήττον κακά θεμέλια της εν Ελλάδι κριτικής θέτει, τολμών από τρίποδος σχεδόν να
αποφαίνηται περί έργων δυναμένων να τιμήσωσι φιλολογίαν οιουδήποτε έθνους και να παραχωρή και
να αφαιρή ποιητικάς δάφνας τόσον αυθαιρέτως. Ο κ. Ροϊδης ώφειλε να ήναι ή εκτενέστερος ως προς
την υπόθεσίν του ή επιφυλακτικώτερος εις τας κρίσεις του. Όπως έχει το έργον του είναι όχι κριτική
των έργων της νέας ελληνικής ποιήσεως, αλλά παντολογία ιδίων γνωμών, ουδένα πείθουσα, πλην ή
τον γράψαντα».
299 Εθνοφύλαξ, 9/11/1877, 98, 3.
300 Εφημερίς, 2/12/1877, 336, 4, 3/12/1877, 337, 2, 4/12/1877, 338, 2.
301 Ό.π., 10/12/1877, 344, 3.
302 Η ομιλία του Αντωνίου Φραβασίλη εκτιμήθηκε πολύ. Διηγήθηκε την έμφυτη ροπή του σημερινού
ρωμαϊκού λαού για χαριτωμένο και εύθυμο λόγο και εξέθεσε τα του Πασκουΐνου και Μαρφόριου, τις
προσωποποιήσεις της σάτυρας στη Ρώμη. Επίσης περί του σατυρικού ποιητή Βέλλη, του οποίου
διάβασε σάτυρες. Η διατριβή δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παρνασσός (βλ. παρακάτω μελέτες)
(Εφημερίς, 16/12/1877, 350, 4, 18/12/1877, 352, 2).
303 Δημοσιεύεται στο περ. Παρνασσός, τόμ. Δ΄, αρ. 3, Μάρτ. 1880, σ. 192-203. Αναφορά σε αυτήν
την ομιλία κάνει η Πρωία, 11/1/1880, 307, 2, Στοά, 11/1/1880, 2163, 3.
304 Πρωία, 18/1/1880, 314, 3, Στοά, 18/1/1880, 2170, 3.
83
 Ομιλία του Γρηγορίου Βερναρδάκη Περί του εσχάτως ευρεθέντος εν παπύρω
αποσπάσματος του Ευριπίδου και περί της τραγωδίας εις ην αναφέρεται
(Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)306.
1881
 Ομιλία του Παναγιώτη Καββαδία Περί των ανασκαφών κατά το εν Επιδαύρω
θέατρον (23 Δεκεμβρίου στη Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή)307.
1882
 Διατριβή του Σπυρίδωνα Π. Λάμπρου Τα αναγνώσματα των πάππων μας. Ο
Μπερτόλδος (ανάγνωση από Ιανουάριο με αρχές Απριλίου στο Φιλολογικό
 Διατριβή του Ιακώβου Χ. Δραγάτση Τα θέατρα του Πειραιώς και ο κωφός
λιμήν (29 Ιανουαρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)309.
1884-1885
 Ομιλία του Άγγελου Βλάχου Περί εθνικού θεάτρου (14 Δεκεμβρίου 1884 στο
 Ομιλία του Βίλχελμ Δαίρπφελδ Περί της οικοδομικής των πρώτων ελληνικών
θεάτρων (Δεκέμβριος 1884-Ιανουάριος 1885 στη Γερμανική Αρχαιολογική
Σχολή)311.
1888
 Ομιλία του Βίλχελμ Δαίρπφελδ Περί της ιστορίας του θεάτρου του Διονύσου
και της τοποθετήσεως της σκηνής του (9 Ιανουαρίου στο θέατρο
«Διονύσου»)312.
305 Πρωία, 7/2/1880, 334, 3.

306 Ό.π., 13/2/1880, 340, 3, Στοά, 13/2/1880, 2196, 2, 15/2/1880, 2198, 2.
307 Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 12, Δεκέμβρ. 1881, σ. 1102.
308 Δημοσιεύεται απόσπασμα στο περ. Εστία, τόμ. 13, αρ. 327, 4/4/1882, σ. 208-211. Αναφέρεται σε
χαρακτηρισμό και στην ιστορία εμφάνισης του Μπερτόλδου στην Ελλάδα. Περιέχει ένα μικρό διάλογο
ανάμεσα στον Μπερτόλδο και στον Βασιλέα.
309 Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 1, Ιαν. 1882, σ. 88.
310 Παλιγγενεσία, 14/12/1884, 6168, 4, Ακρόπολις, 14/12/1884, 952, 4, περ. Εστία, τόμ. ΙΘ΄, αρ. 471,
6/1/1885, σ. 35.
311 Παρνασσός, τόμ. Θ΄, αρ. 1, Ιαν. 1885, σ. 75.
312 Δελτίον της Εστίας, αρ. 577, 17/1/1888, σ. 2.
84
1889
 Ομιλίες Περί δραματικής τέχνης εν γένει του ηθοποιού Ρώσση313, Περί εθνικού
θεάτρου του Ν. Σολωμού314, Περί του δραματικού σταδίου του ηθοποιού Ρώσση
του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου315 (στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»).
1891
 Δώδεκα διαλέξεις από το Γάλλο λόγιο Δυφούρ Περί Κορνηλίου, Ρακίνα,
Μολιέρου, Σατωβριάνδου, Ανδρέα Σενιέ, Βίκτωρος Ουγκώ, Αλφρέδου δε
Μυσσέ, Παύλου Βουρζέ και άλλων και απαγγελίες έργων από τον πατέρα του
Δυφούρ (στο λύκειο Διοσκουρίδου)316.
1892
 Ομιλία του Μιχαήλ Δαμιράλη Περί Σαίξπηρ (Δευτέρα 14 Δεκεμβρίου στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»). Ο Μιχαήλ Δαμιράλης παρέθεσε σκηνές
από διάφορα δράματα του Σαίξπηρ και απόψεις του Μπεν Τζόνσον, Μίλτον,
Γκαίτε, Καρλάιλ, Ταιν. Προσπάθησε δε να αποδείξει ότι είναι ασύστατες οι
κρατούσες γνώμες περί της παραγνωρίσεως του Σαίξπηρ από τους συγχρόνους
του και περί της δήθεν απαιδευσίας του317.
 Ομιλία του Γεωργίου Π. Μπουκουβάλα Περί της διδασκαλίας των αρχαίων
ελληνικών δραμάτων επί της σημερινής σκηνής (Δευτέρα 21 Δεκεμβρίου στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»). Ο Μπουκουβάλας υποστήριξε ότι δεν
πρέπει να παίζονται τα αρχαία ελληνικά δράματα σε γλώσσα πρωτότυπη ή σε
κατά λέξη μετάφραση, αλλά σε ελεύθερη μεταγλώττιση και διασκευή
κατάλληλη για την αντίληψη και το αίσθημα του νεότερου κοινού318.
1893
 Ομιλία του ηθοποιού Μιχαήλ Αρνιωτάκη Περί θεάτρου υπό εθνικήν έποψιν
(Πέμπτη 13 Μαΐου στην αίθουσα της Εταιρείας «Ελληνισμός»)319.
313 Νέα Εφημερίς, 11/5/1889, 131, 6-7, Παρνασσός, τόμ. 12 (ΙΒ΄), Απρ.-Μάιος-Ιούν. 1889, σ. 467.
314 Παρνασσός, τόμ. 12 (ΙΒ΄), Φεβρ. 1889, σ. 330.
315 Ό.π., Απρ.-Μάιος-Ιούν. 1889, σ. 467.
316 Νέα Εφημερίς, 17/2/1891, 48, 6.
317 Εφημερίς, 14/12/1892, 349, 2, 16/12/1892, 351, 3.
318 Ό.π., 21/12/1892, 356, 3, 23/12/1892, 358, 3.
319 Νέα Εφημερίς, 13/5/1893, 133, 6, 15/5/1893, 135, 5: «Ο Αρνιωτάκης ... μίλησε περί εθνικού
θεάτρου χαρακτηρίσας δια φράσεων μεστού πόνου και αληθούς προς την τέχνην λατρείας την
κατάστασιν του θεάτρου παρ’ ημίν υποδείξας τον σκοπόν εις ον δέον να τείνη πάσα περί
ανασυστάσεως του εθνικού θεάτρου απόπειρα». Εκδίδεται τον ίδιο χρόνο αυτή η διάλεξη σε φυλλάδιο
με τον τίτλο Περί θεάτρου υπό εθνικήν και κοινωνικήν έποψιν (Νέα Εφημερίς, 12/6/1893, 163, 5).
Απόσπασμα της διάλεξης βλ. Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Σωματείον Ελλήνων
Ηθοποιών: 80 χρόνια 1917-1997, σ. 54-55.
85
 Ομιλία του Αλέξανδρου Ν. Κοκκώνη Περί του αρχαίου θεάτρου (Πέμπτη 29
Ιουλίου στο Φιλολογικό Φοιτητικό Σύλλογο)320.
1895-1896
 Περί ελληνικού θεάτρου του Άγγελου Βλάχου, Περί του δικαιώματος των
συγγραφέων και καλλιτεχνών του Τιμολέοντα Αμπελά, Σύγκρισις Φαύστας και
Μαρκέλλας του Νικόλαου Παπαλεξανδρή, Αν η υποκριτική είναι τέχνη ή
αίσθησις του Ειρηναίου Ασωπίου, Η δημοσιογραφία και το θέατρον του
Κωνσταντίνου Γιολδάση, Περί συγχρόνου ελληνικού θεάτρου του Μιχαήλ
Αρνιωτάκη, Περί αρχαίου θεάτρου του Αλέξανδρου Φιλαδελφέως, Περί της
επιρροής του θεάτρου επί της κοινωνίας του Θεόδωρου Βελιαννίτη, Περί
Σοφοκλέους εν τη αισθητική του Χρήστου Ηλιόπουλου (τέλος 1895-αρχές 1896
ομιλίες που διοργάνωσε ο «Σύλλογος των Φιλοτέχνων» στην αίθουσα του
Συλλόγου «Ελληνισμός»)321.
1900
 Ομιλία του καθηγητού Γ. Θοιβιδόπουλου Περί γυναικείων χαρακτήρων εν τη
ελληνική τραγωδία (Τετάρτη 13 Δεκεμβρίου στο Φιλολογικό Σύλλογο
 Διάλεξη της Αικατερίνης Διαμαντοπούλου Περί του Γάλλου τραγικού
Κορνηλίου, υπέρ της «Σχολής Απόρων Παίδων» (Πέμπτη 30 Μαρτίου και
Σάββατο 1 Απριλίου στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)323.
 Ομιλία του Γεωργίου Μιστριώτη Περί Σωκράτους και Αριστοφάνους (Κυριακή
22 Οκτωβρίου στην αίθουσα της «Εταιρείας Φίλων του Λαού»)324.
Γενικά, εκτός από φιλολογικές διαλέξεις δίνονται και θεατρολογικού
ενδιαφέροντος ομιλίες από γνωστούς λόγιους της εποχής. Ο κύριος χώρος είναι ο
Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», ο οποίος εμφανίζει πλούσια λογοτεχνική και
θεατρική δραστηριότητα.
320 Νέα Εφημερίς, 28/7/1893, 209, 7.

321 Ό.π., 23/11/1895, 327, 7, 28/11/1895, 332, 5, 30/11/1895, 334, 5, 2/12/1895, 336, 7.
322 Εφημερίς, 13/12/1900, 345, 3, Εστία, 13/12/1900, 287, 4.
323 Εστία, 30/3/1900, 30, 2, 3/4/1900, 34, 3: «Ανέλυσε τα έργα του τραγικού της Γαλλίας ποιητού
Κορνηλίου μετ’ ευφραδείας, καλλιεπείας και απαραμίλλου χάριτος, αποσπάσασα εν τέλει τα θερμά και
ειλικρινή συγχαρητήρια των ακροατών». Ως επί το πλείστον παρακολούθησαν αυτήν τη διάλεξη
γυναίκες.
324 Εστία, 22/10/1900, 235, 3: Πρόλογος για την παράσταση των Νεφελών του Αριστοφάνη, σε
μετάφραση Γεωργίου Σουρή.
86
Μελέτες για το θέατρο
Οι μελέτες ή τα άρθρα που γράφηκαν αυτή την περίοδο στην Αθήνα από τους
λόγιους μπορούν να χωρισθούν σε διάφορες κατηγορίες, όπως: α) βιογραφίες ή
βιογραφικά σημειώματα για θεατρικούς συγγραφείς και ηθοποιούς, β) κριτικές για
παραστάσεις και για ηθοποιούς, γ) βιβλιοκρισίες για πρωτότυπα θεατρικά έργα,
μεταφράσεις ευρωπαϊκών έργων και αρχαίων ελληνικών δραμάτων, δ) μελέτες
σχετικές με θεατρικά κτίρια είτε αρχαία ελληνικά είτε σύγχρονα, ε) άρθρα και βιβλία
σχετικά με διάφορα θεατρολογικά ζητήματα.
α) Βιογραφίες ή βιογραφικά σημειώματα για τους θεατρικούς συγγραφείς και για

τους ηθοποιούς.
1865
 «Λουδοβίκος Αριόστος» (περιοδικό Χρυσαλλίς, έτος Γ΄, τόμ. τρίτος, αρ. 66,
30/9/1865, σ. 556-558).
1866
 «Ιωάννης Ρακίνας» του Ι.Γ. Χρυσοβέργη (περιοδικό Χρυσαλλίς, έτος Δ΄, τόμ.
τέταρτος, αρ. 76, 28/2/1866, σ. 80-83).
1867
 «Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός» του Φ.Α. (Εθνικόν Ημερολόγιον του Μαρίνου Π.
Βρετού, έτος Ζ΄, 1867, σ. 390-392).
1868
 «Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Θεόδωρος Ορφανίδης και Ιάκωβος Ρίζος
Νερουλός» (Εθνικόν Ημερολόγιον του Μαρίνου Π. Βρετού, 1868)325.
1872-1873
 «Τορκουάτος Τάσσος» (περιοδικό Ανατολική Επιθεώρησις, 1872-1873,
φυλλάδιον Α΄, Δ΄, ΣΤ΄, Ζ΄, Η΄, Ι΄)326.
 «Περί Βύρωνος και Βυρωνισμού» εκ της Revue de deux Mondes (περιοδικό
Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος 7ον, φυλλάδιον Θ΄, 1872)327.
 «Αλφρέδος δε Μυσσέ» (1873)328.
325 Παλιγγενεσία, 1/12/1867, 1311, 3.

326 Ό.π., 27/11/1872, 2568, 4, 5/1/1873, 2595, 4, 16/2/1873, 2625, 4, 12/3/1873, 2641, 3, 13/4/1873,
2663, 4.
327 Ό.π., 12/1/1873, 2599, 4.
328 Ό.π., 25/9/1873, 2777, 4.
87
 Ο Βολταίρος του Παναγή Α. Καββαδία (Αθήνησι, Εκ του τυπογραφείου Α.
Κτενά, 1873, σχήμα 8ον, 224 σελ.)329.
 «Δημητρίω Α. Κορομηλά» (Βιβλιογραφικόν Δελτίον της Ελληνικής
Φιλολογίας, έτος Α΄, 1873, Εκδότης Ανδρέας Κορομηλάς)330.
 «Δ.Κ. Παπαρρηγόπουλος» του Σπυρίδωνος Ν. Βασιλειάδου, λόγος επιτάφιος
(περιοδικό Παρθενών, φυλλάδιον ΙΒ΄, 1873)331.
 «Εις την προτομήν του Αλεξάνδρου Σούτσου» του Γ.Π. (περιοδικό Παρθενών,
φυλλάδιον ΙΒ΄, 1873)332.
 «Ούγγος Φώσκολος» του Δ.Θ. Σωμερίτη (περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος
7ο, φυλλάδιον 10ον, 1873)333.
1875
 «Λόπε δε Βέγα» του Τιμ. Ηλιόπουλου (περιοδικό Βύρων, 1875)334.
1877
 «Αλέξανδρος Σούτσος» του Άγγελου Βλάχου (περιοδικό Εστία, έτος Β΄, αρ.
85, 14/8/1877, σ. 517-523).
1879
 «Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής» (περιοδικό Μούσαι, έτος Α΄, αρ. 20, 1879)335.
 «Μελέτη επί του Σαίξπηρ» του Κ.Γ. Ξένου (περιοδικό Βύρων, τόμ. Δ΄, Μάιος
1879)336.
1880
 «Αλέξανδρος Δυμάς ο υιός» του Ω. (περιοδικό Εστία, έτος Ε΄, αρ. 222,
30/3/1880, σ. 202-205)337.
1881
 «Μια σελίς του ιδιωτικού βίου του Γκαίτε» του *Κ (περιοδικό Εστία, έτος ΣΤ΄,
αρ. 284, 7/6/1881, σ. 365-366).
 «Ο Γκαίτε διατρίβων εν Weimar» του Ρ.Ι. Νικολαΐδη (περιοδικό Εστία, έτος
ΣΤ΄, αρ. 269, 22/2/1881, σ. 118-121).
329 Ό.π., 25/9/1873, 2777, 4 όπου περιλαμβάνεται και παρουσίαση του βιβλίου. Πόπη Πολέμη, Η
βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ, σ. 113.
330 Ό.π., 22/3/1873, 2648, 4.
331 Ό.π., 1/5/1873, 2676, 4, Αυγή,7/5/1873, 3393, 4.
332 Ό.π.
333 Παλιγγενεσία, 3/6/1873, 2697, 4.
334 Ό.π., 23/9/1875, 4.
335 Δελτίον της Εστίας, έτος Δ΄, αρ. 152, 25/11/1879, σ. 1.
336 Ό.π., αρ. 130, 24/6/1879, σ. 1.
337 Στοά, 2/4/1880, 2241, 3.
88
1882
 «Βίκτωρ Ουγκώ» του Αιμίλιου Ειμαρμένου (περιοδικό Διάπλασις των Παίδων,
έτος Δ΄, αριθ. 5, Μάιος 1882, σ. 66-68).
1884
 «Περί Ρακίνα» της Αικατερίνης Ζάρκου (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του
Ιωάννη Α. Αρσένη, 1884)338.
1885
 «Ιστορία σύντομος της ελληνικής σκηνής μετά βιογραφίας πρώτης του
Διονυσίου Ταβουλάρη» (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννου Α. Αρσένη,
1885)339.
 «Βίκτωρ Ουγκώ» του Μ.Α.Μ., μελέτη επί τη 83η επετείω της γεννήσεως
αυτού (περιοδικό Εστία, έτος Ι΄, τόμ. ΙΘ΄, αρ. 480, 10/3/1885, σ. 179-183).
 «Βίκτωρ Ουγκώ» (Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄, αρ. 438, 19 Μαΐου 1885, σ. 1).
 «Ο Βίκτωρ Ουγκώ εν Ελλάδι» του Κωστή Παλαμά (περιοδικό Εστία, έτος Ι΄,
τόμ. ΙΘ΄, αρ. 491, 26/5/1885, σ. 354-359).
1886
 «Περί του Βίκτωρος Ουγκώ» του Νεοκλέους Καζάζη (Ημερολόγιον Ποικίλη
Στοά του Ιωάννου Α. Αρσένη του έτους 1886)340.
1887
 «Άγγελος Σ. Βλάχος» του Αριστείδου Ν. Ρούκη (περιοδικό Εστία, έτος ΙΒ΄,
τόμ. ΚΔ΄, αρ. 601, 5/7/1887, σ. 425-431).
 «Σαίξπηρ, Βίος και έργα αυτού» του Μιχαήλ Ν. Δαμιράλη (περιοδικό Εστία,
έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ. 581, 15/2/1887, σ. 100-103, αρ. 582, 22/2/1887, σ. 122-
125, αρ. 583, 1/3/1887, σ. 138-142, αρ. 584, 8/3/1887, σ. 151-154, αρ. 585,
15/3/1887, σ. 169-172, αρ. 586, 28/3/1887, σ. 186-188).
 «Διάσημος αοιδός» (μελέτη για την ηθοποιό Αδελίνα Πάττη) (περιοδικό
Εστία, έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ. 590, 19/4/1887, σ. 262-263).
1888
 «Αλέξανδρος Ραγκαβής» του Κωστή Παλαμά, φιλολογικό σημείωμα (Ετήσιον
Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, έτος Γ΄, 1888, σ. 321-324).
338 Νέα Εφημερίς, 10/2/1884, 41, 4-5.

339 Ό.π., 29/5/1885, 149, 3-4.
340 Παλιγγενεσία, 7/2/1886, 3.
89
 «Ο μεταφραστής του Φιέσκου, πρίγκηψ διάδοχος του Σάξεν Μάινιγγεν» του
Γεωργίου Δροσίνη (περιοδικό Εστία, έτος ΙΓ΄, τόμ. ΚΕ΄, αρ. 656, 24/7/1888, σ.
465-468).
 «Φραγκίσκος Κοππέ» του Αδόλφου Ragot, μετάφρασις Ιωάννη Βαλαβάνη
(περιοδικό Παρνασσός, τόμ. 12ος (ΙΒ΄), Σεπτ. 1888, σ. 27-33).
1890
 «Ιωάννης Ζαμπέλιος» (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου,
1890, σ. 177).
1891
 «Δημήτριος Κόκκος», επιμνημόσυνη δέηση (Νέα Εφημερίς, 12/9/1891, 235, 2-
3).
 «Επιμνημόσυνος λόγος εις Δημήτριον Κόκκον» του Δημοσθένη Αλεξιάδη
(Νέα Εφημερίς, 29/10/1891, 302, 6).
1892
 «Αλέξανδρος Ραγκαβής» (περιοδικό Παρνασσός, Ιαν. 1892, σ. 322).
 «Αλέξανδρος Ραγκαβής» του Ν. Ι. Σπανδώνη, σκιαγραφία (περιοδικό Εστία,
αρ. 4, 26/1/1892, σ. 56-59).
 «Αλέξανδρος Ραγκαβής» του Αριστείδου Ν. Ρούκη (περιοδικό Εστία, αρ. 19,
10/5/1892, σ. 289-294).
 «Αλέξανδρος Ραγκαβής» (Εφημερίς, 17/1/1892, 17, 1).
 «Πώς ειργάζετο ο Ραγκαβής» του Χρονογράφου (Εφημερίς, 18/1/1892, 18, 2).
 «Δημήτριος Βερναρδάκης» (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ.
Σκόκου, 1892, σ. 161-165).
 «Δημήτριος Κόκκος», νεκρολογία (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου
Φ. Σκόκου, 1892, σ. 449-450).
 «Δημήτριος Κορομηλάς» του Γρηγορίου Ξενόπουλου (περιοδικό Εστία, αρ.
20, 17/5/1892, σ. 313-315).
 «Ερρίκος Ίβσεν» του Γ.Μ. Βιζυηνού (περιοδικό Εστία, αρ. 10, 8/3/1892, σ.
153-156, αρ. 11, 15/3/1892, σ. 167-171).
 Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, σκιαγραφία σε δύο τυπογραφικά φύλλα (Εν
Αθήναις, 1892)341.
341 Εφημερίς, 26/8/1892, 239, 3.
90
 «Ιάκωβος Πολυλάς» του Γεωργίου Καλοσγούρου (περιοδικό Εστία, αρ. 17,
26/4/1892, σ. 257-260).
 «Ιάκωβος Ρίζος ο Ραγκαβής» (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ.
Σκόκου, 1892, σ. 241-246).
 «Ηθοποιός και ηθοποιός» του συντάκτη με το ψευδώνυμο «Θέσπις» (για την
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου και την Αικατερίνη Βερώνη) (Εφημερίς,
16/10/1892, 290, 3).
1893
 «Ευάγγελος Παντόπουλος» του Γρηγορίου Ξενόπουλου (περιοδικό Εστία, αρ.
24, 13/6/1893, σ. 376-380)342.
 «Ευαγγελία Παρασκευοπούλου» του Γεωργίου Β. Τσοκοπούλου (Εθνικόν
Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1893, σ. 97-100).
 Αικατερίνη Βερώνη, σκιαγραφία υπό λογίου με το ψευδώνυμο Αλκυών (Εν
Αθήναις, Εκδόσεις Π. Κόκκοτας, 1893)343.
 «Ευαγγελία Παρασκευοπούλου» του Θεόδωρου Α. Βελλιανίτη (περιοδικό
Εστία, αρ. 38, Ιούλ.-Δεκ. 1893, σ. 184-188)344.
 «Ελληνικόν θέατρον. Συνεντεύξεις Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου,
Αικατερίνης Βερώνη» (περιοδικό Φύσις, αρ. 12, 1893)345.
 «Παναγής Μελισσιώτης» (εφημερίδα Ακρόπολις, 13/3/1893, 3992, 3).
 «Ο Ταιν», επικήδειος (Νέα Εφημερίς, 23/2/1893, 54, 2-3)346.
342 Νέα Εφημερίς, 13/6/1893, 164, 5, 30/6/1893, 181, 4.

343 Ό.π., 26/9/1893, 269, 5, 30/9/1893, 273, 7, 3/10/1893, 276, 7.
344 Ό.π., 15/10/1893, 288, 3.
345 Ό.π., 27/7/1893, 208, 3.
346 Στο επιμνημόσυνο άρθρο της Νέας Εφημερίδος για την αγγελία θανάτου του Ιππόλυτου Ταιν
αναφέρεται ότι ο θανών ήταν Γάλλος ιστορικός, φιλόσοφος και κριτικός, «φυσιολόγος της ψυχής»,
όπως ονόμαζε τον εαυτό του. Υπήρξε βαθύτατος παρατηρητής με πλούσια φαντασία και καλλιτεχνική
αισθητική. Θετικιστής φιλόσοφος αντέταξε προς τον εκλεκτισμό του Κουζέν, το θετικισμό και
διακήρυξαν τη θεωρία μαζί με τον Renan, Maury και Littré, ότι όλος ο διανοητικός και ηθικός κόσμος
είναι φυσική απόρροια του νευρικού συστήματος και της ιδιοσυγκρασίας του οργανισμού. Με τις
διάφορες μελέτες και θεωρίες του αποκαλύφθηκε το μεγάλο πνεύμα του. Ονομάσθηκε καλλιτέχνης
στη γραφή του όταν μελέτησε και κατανόησε τη λεπτότητα του Λαφονταίν, ονομάσθηκε νεαρός σοφός
όταν διατύπωσε τη θετική θεωρία του και όταν εξέδωσε τον Τίτο Λίβιο. Όταν έγραψε τις εντυπώσεις
του από το ταξίδι του στα Πυρηναία αποκαλέσθηκε ποιητής. Όταν εξέδωσε τους Γάλλους φιλοσόφους
του 16ου αιώνα, τον αποκάλεσαν μέγα φιλόσοφο. Παρά τις αντίπαλες φιλοσοφικές θεωρίες του
Κουζέν και κριτικές του απόψεις, ότι υπολανθάνει στο έργο του Ταιν η Σπινόζικη και η υλιστική
θεωρία, ο Ταιν βραβεύθηκε από τη Γαλλική Ακαδημία, όταν έγινε η έκδοση της αγγλικής
γραμματολογίας. Το 1864, αναγορεύθηκε καθηγητής της αισθητικής στη Σχολή Καλών Τεχνών και
εξέδωσε κατά σειρά τη Φιλοσοφία της τέχνης, στην Ιταλία, Ελλάδα, Κάτω Χώρες, τις περιηγήσεις του,
δοκίμια κριτικής και ιστορίας κ.λπ. Ως φιλόσοφος βρίσκεται θεωρητικά στη μέση οδό θετικισμού και
των θεωριών του Σπινόζα και διακρίνεται για τη λογική συνέπεια των συμπερασμάτων.
91
 «Περί Σαίξπηρ» του Μιχαήλ Ν. Δαμιράλη (περιοδικό Παρνασσός, Ιαν. 1893,
σ. 321-350)347.
 «Σάρρα Βερνάρ, Quand même» (Νέα Εφημερίς, 21/4/1893, 111, 2-3)348.
 «Σύγχρονοι καλλιτέχναι, Διονύσιος Ταβουλάρης», σκιαγραφία του Γεωργίου
Τζαννετάκου (Νέα Εφημερίς, 23/6/1893, 174, 7).
 «Φραγκίσκος Κοππέ» του Κ.Π. (περιοδικό Εστία, αρ. 11, 14/3/1893, σ. 161-
163)349.
 «Χαραλάμπης Άννινος» του Γρηγορίου Ξενόπουλου (περιοδικό Εστία, αρ. 13,
28/3/1893, σ. 193-195).
 «Κρίσις Γριλλπάρτζερ περί Γκαίτε και Σχίλλερ» του Ν. Πετρή (Νέα Εφημερίς,
16/3/1893, 75, 5-6).
347 Νέα Εφημερίς, 17/2/1893, 48, 5, 28/2/1893, 59, 5, 27/2/1894, 58, 6: Το μελέτημα μεταφράζεται
στα αγγλικά το 1894 από διακεκριμένο λόγιο. Η Νέα Εφημερίς δημοσιεύει μια κριτική του
μελετήματος του Μιχαήλ Δαμιράλη. Συγχαίρει το συγγραφέα για τη μελέτη του και γενικά για τις
μεταφράσεις του, εφόσον είναι γνωστό πόσο δύσκολα μπορούν να μεταφερθούν σε άλλη γλώσσα. Η
γλώσσα του Άγγλου τραγωδοποιού κατά την παρούσα διατριβή είναι δυσνόητη και «κράμα μανιωδών
εκφράσεων, αντιθέσεων, υπερβολών, αποστροφών και επιφωνημάτων, παραφορών και
συσσωρευμένων εικόνων». Το φρικτό και το θείο είναι συσσωρευμένο στον ίδιο στίχο. Ο Δαμιράλης
αποδεικνύει στη διατριβή του ότι ο Σαίξπηρ δεν ήταν αγράμματος, άγνωστος και άδοξος. Παραθέτει
κρίσεις άλλων κριτικών και σκηνές, όπου οι δρώντες χαρακτήρες είναι αιώνια δημιουργήματα της
ανθρώπινης φύσης, που ζωγράφισε και απεικόνισε ο μεγαλοφυής νους των αιωνίων συγγραφέων, που
αρχίζουν με την τραγωδία των αρχαίων Ελλήνων τραγικών και τελειώνουν με τον Σαίξπηρ.
348 Επί τη ευκαιρία του ερχομού της Σάρρας Μπερνάρ στην Αθήνα και της εμφάνισής της στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» γράφεται το αρθρίδιο με τον υπότιτλο αυτό. Το ρητό συνοδεύει το
όνομά της προσδίδοντας τη δύναμη της τέχνης της και την μεγαλοφυία της. Μαθήτρια στο μοναστήρι
Quand champ, ισραηλίτικης καταγωγής, αλλά βαφτισμένη χριστιανή, εισήλθε στο Ωδείο και
αποφοίτησε με αριστείο για να γίνει δεκτή αμέσως στη «Γαλλική Κωμωδία» («Comédie française»).
Ανυπότακτη φύση, αδυνατούσε να υποταχθεί σε όρους και μετ’ ολίγον δίδασκε στο Γυμνάσιο, μετά
στο Ωδείο, αργότερα πάλι στη «Γαλλική Κωμωδία». Άρχισε ταξίδια στην Ευρώπη, όπου και
δοξάσθηκε. Σπουδαίος σταθμός στην καριέρα της ήταν η περίφημη τουρνέ στην Αμερική, όπου
αποθεώθηκε. Η Σάρρα Μπερνάρ δίδαξε για πρώτη φορά ως πρωταγωνίστρια στην κωμωδία του
Λαμπίς Un mari qui lance sa femme, διακρίθηκε ως Κορδέλια στο Ρουί Βλας του Β. Ουγκώ, στο
Διαβάτη του Κοππέ, στα κλασικά έργα ως Φαίδρα, Ζαΐρα, Ανδρομάχη, Δαλιδά, Γαβριέλλα, ως η Ξένη
του Δουμά, ως Τυχοδιώκτης του Ωζιέ, ως Φαιδώρα του Σαρντού, Φρου Φρου, Κυρία με τας καμελίας,
Οφηλία, Αδριανή Λεκουβρέρ, Θεοδώρα, Τόσκα και τέλος Κλεοπάτρα. Στα τραγικά μέρη και τις
δραματικές φυσιογνωμίες, στους στριφνούς χαρακτήρες η Σάρρα Μπερνάρ διέπρεπε. Ως καλλιτέχνης
δεν ήταν μόνο ηθοποιός, αλλά και γλύπτρια, που αφιέρωνε χρόνο στα προπλάσματα και στις
πτυχώσεις, στις αμφιέσεις και στις κομμώσεις. Έλαβε μέρος το 1873 σε έκθεση (salon) με δύο δικά της
έργα Un buste de jeune fille και Les bustes de M.M.X.A.Z. Το 1875 έστειλε έργο, που παρίστανε την
πεθαμένη νεότερη αδερφή της. Το έργο ανατύπωνε τη γλυκύτητα και δροσιά της. Ήταν και ζωγράφος.
Μια θαλασσογραφία της, των παραλίων της Σκωτίας, ήταν ωραίο έργο. Μια άλλη εικόνα με
απόκρημνους βράχους μιας ακτής κρίθηκε επιτυχής. Αλλά την εικόνα της Μήδειας που φιλοτέχνησε,
την κρατά για τον εαυτό της και δεν την δείχνει ποτέ. Τα γλυπτά της προτομής της που φιλοτεχνεί,
μόλις τα τελειώνει, τα καταστρέφει. Παντρεύθηκε τον ωραίο Έλληνα και καλλιτέχνη, Αριστείδη
Δαμαλά. Η συμβίωση δεν υπήρξε ατάραχη. Τον θάνατό του έκλαψε η Σάρρα Μπερνάρ. Η Αθήνα
περίμενε με θαυμασμό την εμφάνισή της στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», στη διδασκαλία της
Κυρίας με τας καμελίας του Αλέξανδρου Δουμά υιού.
349 Νέα Εφημερίς, 16/3/1893, 75, 3.
92
 «Ο Αλέξανδρος Δουμάς» του Ν. Πετρή (Νέα Εφημερίς, 24/9/1893, 267, 4-5
και 26/9/1893, 269, 7).
1894
 «Ελεονώρα Δούζε» του Θ.Σ. Στεφάνου (περιοδικό Εστία, αρ. 7, 1894, σ. 103-
109).
 «Ευάγγελος Παντόπουλος» του Κ.Φ. Σ.(κόκου) (Εθνικόν Ημερολόγιον του
Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1894, σ. 287-288).
 «Ο Άψε-Σβύσε [ήτοι Π. Μελισσιώτης]» του Κ.Φ. Σκόκου (Εθνικόν
 «Περί του Γκαίτε ως λυρικού ποιητού» του Νικόλαου Δ. Γιαννουλάτου
(περιοδικό Παρνασσός, Μάιος 1894, σ. 641-652).
1895
 «Αχιλλεύς Παράσχος» του Α.Κ. (περιοδικό Διάπλασις των Παίδων, έτος 17ον,
περίοδος Β΄, τόμ. 2ος, αρ. 5, 4/2/1895, σ. 36).
 «Διονύσιος Ταβουλάρης» (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ.
Σκόκου, 1895, σ. 353-355).
 «Ολίγα τινά περί Λέσσιγγ» του Ιωάννη Περβάνογλου (Αττικόν Ημερολόγιον
του Ειρηναίου Ασωπίου, 1895, σ. 457-470).
 «Στέφανος Θ. Ξένος» του Τιμολέοντα Ι. Φιλήμονα (Ημερολόγιον Ποικίλη
Στοά του Ιωάννη Α. Αρσένη, 1895, σ. 244-259).
1896
 «Αικατερίνη Βερώνη» του Γρηγορίου Ξενόπουλου (Εθνικόν Ημερολόγιον του
Κωνστ. Φ. Σκόκου, 1896, σ. 65-69).
 «Αλέξανδρος Δουμάς (υιός)» (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννου Α.
Αρσένη, 1896, σ. 209-210).
 «Ηι κλίκαις [sic] ήτοι η κοινωνική άνοδος εν Αθήναις. Ευαγγελινή
Παρασκευοπούλου» του Γ.Β. (εφημερίδα Ακρόπολις, 19/11/1896, 5278, 2,
30/11/1896, 5289, σ. 2, 1/12/1896, 5290, 3).
 «Ηι κλίκαις [sic] ήτοι η κοινωνική άνοδος εν Αθήναις. Νικόλαος Λεκατσάς»
του Γ.Β. (εφημερίδα Ακρόπολις, 19/11/1896, 5278, σ. 2, 30/11/1896, 5289, σ.
2, 1/12/1896, 5290, 3).
93
1898
 Ευγενία Ζωγράφου του Ν.Ι. Σπανδώνη (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του
Ιωάννου Α. Αρσένη, 1898, σ. 351-352).
 «Ελληνική Σκηνή, Είς νέος καλλιτέχνης» του Κωστή Παλαμά (Ημερολόγιον
Ποικίλη Στοά του Ιωάννου Α. Αρσένη, 1898, σ. 381-383).
1899
 «Γκαίτε, Η σημερινή εορτή, Η 150ετηρίς της γεννήσεώς του. Α΄ Το ιωβηλαίο
του Γκαίτε. Β΄ Βίος και έργα του Γκαίτε» εκ του εν Μονάχω ανταποκριτή της
εφημερίδας (εφημερίδα Ακρόπολις, 23/1/1899, 6063, 2, 16/8/1899, 6266, 3,
17/8/1899, 6267, 2, 18/8/1899, 6268, 2).
 «Σοφοκλής» του Κωστή Παλαμά (εφημερίδα Ακρόπολις, 28/9/1899, 6309, 1,
29/9/1899, 6310, 1, 1/10/1899, 6312, 1).
 «Φραγκίσκος Κοππέ» (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννη Α. Αρσένη,
1899, σ. 216-217).
1900
 «Τα πρώτα έτη του Ίψεν» (περιοδικό Παναθήναια, έτος Α΄, αρ. 4,
30/11/1900)350.
β) Τα κυριότερα άρθρα με κριτικές για παραστάσεις, θιάσους και ηθοποιούς.

1865
 «Η κ. Ριστόρη και η Μήδεια του κ. Legouvé» του Γ. Μαυρογιάννη (περιοδικό
Χρυσαλλίς, έτος Γ΄, τόμ. τρίτος, αρ. 50 και 51, 30/1/1865, σ. 52-56 και σ. 81-
83).
1866
 «Ελληνικαί παραστάσεις εν Βραΐλα» του Κ.Ι.Π. (περιοδικό Παρνασσός, τόμ.
ις΄, αρ. 384, 15/3/1866, σ. 535).
1877
 Ο καλλιτέχνης του Κωνσταντίνου Ιεροκλέους (Αθήνησιν, Εκ του
τυπογραφείου Θρασ. Παπαλεξανδρή, 1877, σχήμα 8ον, 20 σελ.)351.
350 Εστία, 1/12/1900, 275, 3.

351 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 162.
94
 «Το γαλλικόν θέατρον εν Αθήναις» του Άγγελου Βλάχου (περιοδικό Εστία,
έτος Β΄, αρ. 68, 17/4/1877, σ. 247-253).
 «Η παρ’ ημίν υποκριτική» του Ιωάννη Ισιδώρου Σκυλίτση (περιοδικό
Παρνασσός, έτος Α΄, τόμ. Α΄, αρ. 8, Αύγ. 1877, σ. 561-566)352.
1878
 «Το δραματολόγιον των ελληνικών θιάσων» του Σ. (Εφημερίς, 7/7/1878, 188,
3, 8/7/1878, 189, 4, 9/7/1878, 190, 7).
 «Δαλιδά-Θεατρικόν Δελτίον» του Σ. (Εφημερίς, 19/7/1878, 200, 2-3-4).
1879
 Το εν Ελλάδι ξένον θέατρον του Γ. Αντωνοπούλου (Εν Αθήναις, Οκτώβριος
1879, σχήμα 8ον, 15 σελ.)353.
1880
 «Lassale» του Βλάση Γαβριηλίδη (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννου Α.
Αρσένη, έτος Α΄, 1880, σ. 189-192).
 «Η πεντηκονταετηρίς του Ερνάνη» του Α. (περιοδικό Εστία, έτος Ε΄, αρ. 221,
23/3/1880, σ. 187-190).
1881
 «Ο Οιδίπους τύραννος εν Παρισίοις» (περιοδικό Παρνασσός, έτος Ε΄, τόμ. ΣΤ΄,
αρ. 7-8, Ιούλ.-Αύγ. 1881, σ. 739).
1882
 «Ιστορία ανέκδοτη για τον άγγλο ηθοποιό Βέκμαν» (περιοδικό Εστία, έτος Ζ΄,
τόμ. 14ος, αρ. 345, 8/8/1882, σ. 507).
 «Αι δύο Μήδειαι, αναμνήσεις και σπουδαί θεατρικαί» του Ερνέστου
Λεγκουβέ, μελέτη μεταφρασθείσα εκ του γαλλικού υπό Μ.Π.Λ. (περιοδικό
Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 9, Σεπτ. 1882, σ. 691-711).
 «Θέατρον εν Γούβαις», είδηση για μια θεατρική παράσταση στο χωριό Γούβες
στην επαρχία από το νεαρό εικοσιπεντάχρονο μπάρμπα Λουκά ή Νικολό με τις
κωμωδίες Ο γιατρός και Ο ανακριτής (περιοδικό Εστία, έτος Ζ΄, τόμ. 14ος, αρ.
352, 19/9/1882, σ. 603-604).
352 Παλιγγενεσία, 31/8/1877, 3898, 3.

353 Δελτίον της Εστίας, έτος Δ΄, αρ. 149, 4 /11/1879, σ. 1.
95
1885
 «Παράστασις της Αντιγόνης εν Μονάχω» ενός διακεκριμένου Γερμανού
ελληνιστή φίλου της Εστίας (Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄, αρ. 446, 14/7/1885, σ.
1).
1886
 «Καλλιτεχνικαί εσπερίδες εν Λειψία» του Γεωργίου Δροσίνη (περιοδικό
Εστία, έτος ΙΑ΄, τόμ. 22ος, αρ. 571, 7/12/1886, σ. 773-776).
1887
 «Γερμανική παράστασις του Φιλοκτήτου» του Αυγούστου Βολτζ, μετάφρασις
του Δ* (περιοδικό Εστία, έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ. 581, 15/2/1887, σ. 109-110).
1888
 «Η Αντιγόνη εν Δαρμαστάδη» του Αυγούστου Βολτζ, μετάφρασις του Χ*
(περιοδικό Εστία, έτος ΙΓ΄, τόμ. ΚΕ΄, αρ. 645, 8/5/1888, σ. 302-304).
 «Η Αντιγόνη εν τω θεάτρω» του Ν. Παπαλεξανδρή (περιοδικό Εβδομάς,
17/9/1888 και 5/11/1888)354.
 «Ταρτούφος Κοκλέν» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη (εφημερίδα Καθημερινή,
1888)355.
 «Τα θερινά θέατρα Α΄ και Β΄» του Χαραλάμπη Άννινου (περιοδικό Εστία, έτος
ΙΓ΄, τόμ. ΚΣΤ΄, αρ. 669, 23/10/1888, σ. 689-693 και αρ. 670, 30/10/1888, σ.
705-709).
1889
 «Η Ορέστεια εν Δαρμαστάδη» του Αυγούστου Βολτς (περιοδικό Εστία, έτος
ΙΔ΄, τόμ. ΚΗ΄, αρ. 726, 26/11/1889, σ. 355-356).
 «Ο βραχίων μίας ηθοποιού» (περιοδικό Εστία, έτος ΙΔ΄, τόμ. ΚΖ΄, αρ. 694,
16/4/1889, σ. 355)356.
 «Ρόσσης Μάκβεθ» του ΔΑΠ (περιοδικό Εβδομάς, 27/5/1889)357.
354 Παλιγγενεσία, 17/9/1888, 3, 5/11/1888, 7383, 4.

355 Ο Μ. Αρνιωτάκης με αυτή την πραγματεία προσπαθεί να αποδείξει την εσφαλμένη γνώμη του
Γάλλου ηθοποιού Κοκλέν, ότι ο Ταρτούφος είναι χαρακτήρας ευσεβής και ενάρετος. Με εκτενή
ανάλυση και παράθεση κειμένων, γνωμών και λογικής ο Αρνιωτάκης θεωρεί τον Ταρτούφο ως
αλητήριο και διαφθορέα, υποκριτή και φαύλο, παρά την αντίθετη γνώμη του Κοκλέν. Ο Αρνιωτάκης
είναι αξιέπαινος, αναφέρει η Νέα Εφημερίς (7/1/1888, 7, 4), που παρόλες τις ασχολίες του
επαγγέλματός του βρίσκει χρόνο να γράφει και διακρίνεται για τα σοβαρά γραφόμενά του.
356 Το συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται στην αποτύπωση του δεξιού χεριού της ηθοποιού Χαύερλανδ
από το γλύπτη Σίλινγκ για ένα άγαλμα.
357 Παλιγγενεσία, 27/5/1889, 7557, 3.
96
 «Ο Ρόσσης εν Αθήναις, Οθέλλος-Πολιτικός θάνατος-Ο Βασιλεύς Ληρ» του
Δημ. Κακλαμάνου (περιοδικό Εστία, έτος ΙΔ΄, τόμ. ΚΖ΄, αρ. 699, 21/5/1889, σ.
435-438).
1890
 «Θίασος Μένανδρος» του Άγγ. (Νέα Εφημερίς, 26/7/1890, 207, 6-7, 3/8/1890,
215, 6).
1891
 «Η γαλλική οπερέττα εν Αθήναις» του Ιω. Νικολάρα (Εθνική, από 4/9/1891
και εξής)358.
1892
 «Αδριανή Λεκουβρέρ» των E. Scribe και E. Legouvé (περιοδικό Καλλιτεχνικός
κόσμος του Νοεμβρίου 1892)359.
 «Θεατρικαί εντυπώσεις» του Κωστή Παλαμά (περιοδικό Εστία, αρ. 14,
5/4/1892, σ. 213-215).
1893
 «Η Σαπφώ» του Δημήτριου Οικ. Καλαποθάκη, κριτικές από Δ. Τ., Νίκο Μ., Δ.
Αναστασ(όπουλο), Διονύσιο Ταβουλάρη, Ν.Ι. Βασ. (Νέα Εφημερίς, 17/3/1893,
75, 5-6, 20/3/1893, 79, 5-6, 21/3/1893, 80, 6, 24/3/1893, 83, 4-5, 30/3/1893,
88-89, 6-7)360 και από τον Δημ. Αναστασόπουλο (περιοδικό Φύσις, Απρ.
1893)361.
 «Σαίξπηρ εν ελληνικώ θεάτρω» (Νέα Εφημερίς, 29/6/1893, 180, 6-7).
 «Δια τι δεν αναδεικνύονται και Έλληνες έξοχοι ηθοποιοί» του Δ.
Παπαδοπούλου (Νέα Εφημερίς, 30/6/1893, 181, 6-7).
 «Η φιλολογία του θεάτρου, ό,τι συμβαίνει επί των ημερών μας» του Ν. Βασ.
(Νέα Εφημερίς, 7/7/1893, 188, 4-6).
 «Η Φαύστα εν τη διδασκαλία υπό του θιάσου Μενάνδρου. Θρίαμβος της
ελληνικής σκηνής» του Ν. Βασ. (Νέα Εφημερίς, 25/9/1893, 268, 6).
 «Φαύστα γυναικείος κόσμος» (Εφημερίς των Κυριών, Σεπτ. 1893)362.
358 Νέα Εφημερίς, 4/9/1891, 247, 6: «Το ζήτημα τούτο ο κ. Νικολάρας εξετάζει από περιωπής μετά
της εγνωσμένης χάριτος και δυνάμεως του καλάμου αυτού».
359 Εφημερίς, 8/11/1892, 313, 2.
360 Περιλαμβάνουν κριτικές για το έργο του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη και για την παράσταση της
Σαπφούς από το «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη και του Ευάγγ. Παντόπουλου
με πρωταγωνίστρια την Αικατερίνη Βερώνη.
361 Νέα Εφημερίς, 9/4/1893, 99, 6.
362 Ό.π., 26/9/1893, 269, 5.
97
 «Φαύστα» του Α. (Νέα Εφημερίς, 28/9/1893, 271, 6).
 «Φαύστα. Θέατρα Ομονοίας και Ολυμπίων» του Δ.Ι.Κ.[αλογεροπούλου] (Νέα
Εφημερίς, 2/10/1893, 275, 7).
1895
 «Το πα-ντε-κατρ του κ. Καλαποθάκη» του Δ. (Νέα Εφημερίς, 22/7/1895, 203,
6).
 «Αθηναΐς» του Είς τις (Νέα Εφημερίς, 20/8/1895, 232, 6).
1899
 «Ο Χάμλετ, Οι διασημότεροι ερμηνευταί του» του Χ.Α. (Εφημερίς, 30/9/1899,
270, 2)363.
γ) Μελέτες της εποχής, οι οποίες περιλαμβάνουν βιβλιοκρισίες και κριτικές για

πρωτότυπα θεατρικά έργα και για μεταφράσεις ευρωπαϊκών έργων και αρχαίων
ελληνικών δραμάτων.
1868
 «Περί αμυστάκων και περί τριών κωμωδιών του Αριστοφάνους» του Σ. (στο
περιοδικό Πανδώρα, τόμ. ΙΘ΄, αρ. 433, 1/4/1868, σ. 15-17).
1869
 Βιβλιοκρισία για το έργο Συζύγου εκλογή του Δημήτριου Παπαρρηγοπούλου,
κωμωδία εις μίαν πράξιν (περιοδικό Πανδώρα, τόμ. Κ΄, αρ. 459, 1/5/1869, σ.
61-63).
1870
 Βιβλιοκρισία για το δράμα Καλλέργαι του Σπυρίδωνα Ν. Βασιλειάδη
(Παλιγγενεσία, 15/1/1870, 1844, 3).
 Βιβλιοκρισία για την κωμωδία Πλουτήσας Σκυτοτόμος και το δράμα Κρίσπος
του Αντωνίου Αντωνιάδη, βραβευθέντα στο Βουτσιναίο ποιητικό αγώνα του
1869 (Εθνοφύλαξ, 26/3/1870, 1943, 2).
363 Σε αυτό το άρθρο πληροφορούμαστε ότι ο Richard Purbage (1567-1619) ήταν ο πρώτος Άγγλος
ηθοποιός, που είχε την τιμή να παραστήσει το ρόλο του Άμλετ. Στο θίασο αυτό είχε περιληφθεί και ο
νεαρός Σαίξπηρ. Την εποχή της συγχρονίας του άρθρου διαπρεπείς ερμηνευτές ήταν στην Αγγλία ο
Ίρβινγκ και στην Γαλλία ο Μουνέ Σουλλύ. Ο χαρακτήρας του Άμλετ, ρεμβώδης και μελαγχολικός,
συνδέεται με την ανθρώπινη φύση στενά και αποτελεί μελέτημα προσφιλές του πολιτισμού. Τον
Σαίξπηρ το ελληνικό κοινό γνώρισε από τις μελέτες και μεταφράσεις του Μιχαήλ Δαμιράλη.
Μεταφράσεις δημοσίευσαν τέσσερις λόγιοι ο Ιωάννης Περβάνογλου, Δημήτριος Βικέλας, Ιάκωβος
Πολυλάς και Μιχαήλ Δαμιράλης. Πέμπτη μετάφραση πρέπει να αναφερθεί αυτή του ηθοποιού Δημ.
Κοτοπούλη.
98
 Ο βασιλεύς Ληρ του Σαικσπήρου του Σπυρίδωνος Ν. Βασιλειάδη (Εν Αθήναις,
Εκ του τυπογραφείου Περρή και Βαμπά, 1870, σ. 30)364.
1871
 «Βιβλιοκρισίαι Κωμωδιών Αγγέλου Βλάχου» (περιοδικό Παρθενών, φυλλάδιο
6ο, 1871)365.
1872-1873
 «Κωμωδίαι Αγγέλου Βλάχου» του Γ. (περιοδικό Πανδώρα, τόμ. ΚΒ΄, αρ. 523,
1/1/1872, σ. 433-437).
 «Πραγματεία περί Ταρτούφου» (περιοδικό Ανατολική Επιθεώρησις, φυλλάδιον
Α΄, Δ΄, ΣΤ΄, Ζ΄, Η΄, Ι΄, 1872-1873)366.
 «Μελέται επί των Ελλήνων τραγικών (Ιφιγένεια εν Αυλίδι) του Patin»,
μετάφρασις του Μ.Π. (περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος 7ον, φυλλάδιον Θ΄,
1872)367.
364 Αναφέρεται στην Παλιγγενεσία, 1/9/1870, 2003, 4 και στο Μέλλον, 28/8/1870, 778, 4. Η μελέτη
αυτή του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη έχει και φιλολογικό και πολιτικό χαρακτήρα, καθώς αναπτύσσει τις
απόψεις του για την αβελτηρία των αρχόντων, που εμπιστεύονται τους κόλακες, για την οίησή τους, τη
φιλαυτία που τυφλώνει την ορθή κρίση, καθώς και για την αξία της παρρησίας και του θάρρους. Το
άρθρο χωρίζεται σε εννέα μέρη, κατά τη μελετήτριά του Μαρία Δημάκη-Ζώρα (Σ.Ν. Βασιλειάδης, Η
ζωή και το έργο του, Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2002, σ. 485-495). Στην Εισαγωγή ο
Βασιλειάδης κάνει λόγο για τη σχέση της ποίησης με τη φιλοσοφία και ότι ο Σαίξπηρ είναι ο
κατεξοχήν δημιουργός πρωτότυπων και ζωντανών χαρακτήρων. Διαφοροποιείται από την
προηγούμενη θέση του ότι οι Έλληνες συγγραφείς πρέπει να εγκαταλείψουν κάθε προσπάθεια μίμησης
του σαιξπηρικού θεάτρου, γιατί τα βασικά στοιχεία του δεν ταιριάζουν με τα ελληνικά ήθη.
Δικαιολογεί αυτή τη θέση με την άποψη ότι η μίμηση του Σαίξπηρ θα είχε αναπόφευκτα αποτελέσματα
πολύ κατώτερα από το πρωτότυπο, ενώ τώρα προτρέπει στη μελέτη των έργων του μεγάλου Άγγλου
δραματουργού. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζει την υπόθεση του έργου και μεταφράζει τις πρώτες
σκηνές, που αποτελούν και την πρώτη μετάφραση του έργου στην ελληνική γλώσσα. Στο τρίτο μέρος
καταφεύγει στις απόψεις του H. Taine για να αποδείξει την ψυχογραφική δύναμη και ομορφιά των
έργων του Σαίξπηρ. Στο τέταρτο μέρος σχολιάζει την κολακεία και τον τρόπο με τον οποίο αυτή
επηρεάζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Αναφέρεται γενικά στους μονάρχες, και των Ελλήνων, ότι
πρέπει για να ωφελήσουν τον τόπο τους να μην έχουν μόνο αγαθές προθέσεις, αλλά και να είναι σε
θέση να τις πραγματοποιούν και να ωφελούν πραγματικά το λαό τους, γιατί κρίνονται από τα
αποτελέσματα των πράξεών τους και όχι από τις προθέσεις τους. Επιμένει και επισημαίνει την
ικανότητα του Σαίξπηρ να διαγράφει στην αρχή του έργου τους βασικούς χαρακτήρες, ώστε να έρχεται
πολύ φυσιολογικά η εξέλιξη και η λύση του δράματος. Κάνει ψυχογραφικές παρατηρήσεις σχετικά με
τους βασιλείς και τους κόλακές τους. Συνεχείς είναι οι υπαινιγμοί του για πρόσωπα και καταστάσεις
από τη σύγχρονή του Ελλάδα. Στο έκτο τμήμα της μελέτης του, ο Βασιλειάδης αναφέρεται στην αιδώ
και την αρετή, μιλώντας για τη δειλία και την αιδημοσύνη της Κορδηλίας. Στο έβδομο μέρος σχολιάζει
το πλάσιμο ενός άλλου χαρακτήρα του έργου, του δούκα του Κεντ, πιστού φίλου του βασιλιά Ληρ, ο
οποίος υπερασπίστηκε την κόρη του, Κορδηλία, απέναντι στην άδικη οργή του βασιλιά, και αφού δεν
κατορθώνει να τον μεταπείσει προτιμά την εξορία. Στο όγδοο μέρος κάνει λόγο για τα γεγονότα του
Δήλεσι τον Απρίλιο του 1870, ενώ στο ένατο και τελευταίο τονίζει ότι οι άνθρωποι κτίζουν μόνοι τους
τη μοίρα τους και αν πράττουν με γνώμονα τη φρόνηση έχουν θετικά αποτελέσματα, ενώ αν είναι
ανόητοι και τυφλώνονται από τους κόλακες και τα πάθη τους, όπως ο Ληρ, καταστρέφονται.
Βιβλιοκριτική της μελέτης αυτής δημοσιεύεται ανυπόγραφη στην Εφημερίδα των Συζητήσεων
(4/9/1870, 8, 4).
365 Αυγή, 30/9/1871, 3000, 4.
366 Παλιγγενεσία, 27/11/1872, 2568, 4, 5/1/1873, 2595, 4, 16/2/1873, 2625, 4, 12/3/1873, 2641, 3,
13/4/1873, 2663, 4.
99
1874
 «Ερμηνείαι τινών χωρίων του Σοφοκλέους» υπό Ν. Πετρή, διευθυντού του εν
Αθήναις Βαρβακείου Λυκείου (περιοδικό Αθήναιον, φυλλάδιον ΣΤ΄, Μάρτ.-
Απρ. 1874)368.
 «Μελέτη επί των Βατράχων του Αριστοφάνους» του Κωνσταντίνου Γ. Ζησίου
(περιοδικό Βύρων, φυλλάδιον Β΄, 1874)369.
1877
 Σκωπτική ανάλυση των δραμάτων Κυρά Φροσύνη και Μαρία Δοξαπατρή του
Δημήτριου Βερναρδάκη (θεατρικό περιοδικό Ορφεύς, Σεπτ. 1877)370.
1878
 Ιουλιανός ο παραβάτης εν απελπισία εκπνέων ή Άπαντησις εις τα υπό Κλέωνος
Ρ. Ραγκαβή κατά της αμωμήτου ημών πίστεως γραφέντα του Νικόλαου Χ.
Αμβράζου (Αθήνησιν, Εκ του τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1878, σχήμα
8ον, 159 σελ.)371.
 «Περί Ιουλιανού του παραβάτου» του Αναστασίου Διομήδους (περιοδικό
Εστία, έτος Γ΄, αρ. 108, 22/1/1878, σ. 57-62, αρ. 109, 29/1/1878, σ. 67-75).
1880
 «Η πεντηκονταετηρίς του Ερνάνη» του Α. (περιοδικό Εστία, έτος Ε΄, αρ. 221,
23/3/1880, σ. 187-190).
 «Ο Προμηθεύς» του Φλεγύλς (Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννη Α.
Αρσένη, έτος Α΄, 1880, σ. 192-197).
 «Περί της Αντιγόνης του Σοφοκλέους» του Ν. Πετρή, γυμνασιάρχου
(περιοδικό Παρνασσός, έτος Δ΄, τόμ. Δ΄, αρ. 5, Μάιος 1880, σ. 336-346)372.
 «Ο Έγμοντ του Γκαίτου» του Νεοκλή Καζάζη, κριτική ανάλυσις (Ημερολόγιον
Ποικίλη Στοά του Ιωάννη Α. Αρσένη, έτος Α΄, 1880, σ. 155-166)373.
1881
 «Ερμηνευτικά και κριτικά εις τον Οιδίποδα τύραννον του Σοφοκλέους» του
Σπυρίδωνα Γ. Παναγιωτοπούλου, αποφοίτου της φιλολογίας (ανατύπωσις εκ
367 Αυγή, 21/11/1872, 3285, 4, Παλιγγενεσία, 17/11/1872, 2561, 4, 12/171873, 2599, 4.

368 Παλιγγενεσία, 7/5/1874, 2934, 3.
369 Αυγή, 16/3/1874, 3604, 4.
370 Εθνοφύλαξ, 9/9/1877, 46, 4.
372 Στοά, 5/6/1880, 2304, 5.
373 Θα δημοσιευθεί και η μετάφραση αυτού του έργου.
100
του Ε΄ τεύχους του Θ΄ τόμου του περιοδικού Αθήναιον, Αθήνησιν, Εκ του
τυπογραφείου «Ερμού», 1881, σχήμα 8ον, 15 σελ.)374.
 «Ο χαρακτήρ του Αμλέτου εκ της μελέτης του Paul Stapfler» του Δημήτριου
Βικέλα (περιοδικό Εστία, έτος ΣΤ΄, αρ. 271-272, 8/3/1881 και 15/3/1881, σ.
145-148 και σ. 161-164).
1882
 Οι Πέρσαι του Αισχύλου, περιλαμβάνει την ανάλυση της τραγωδίας εκ του
Paul de Saint-Victor, μετάφρασις Αντωνίου Μηλιαράκη (Εν Αθήναις, Εκ του
τυπογραφείου της Ενώσεως, 1882, σχήμα 12ον, 56 σελ.)375.
 Περί του Φάουστ του Γκαίτε, κριτική πραγματεία του καθηγητού Γυμνασίου
Βαρελά (Εν Αθήναις, 1882)376.
 «Περικλής, ο βασιλεύς της Τύρου» του Σαίξπηρ, μελέτη του Σπυρίδωνα
Λάμπρου (περιοδικό Εστία, Φεβρ.-Μάρτ. 1882, σ. 254)377.
1883
 «Ολίγαι λέξεις περί του Κοριολανού του Σαίξπηρ» του Μιχαήλ Ν. Δαμιράλη
(περιοδικό Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 6-7, Ιούν.-Ιούλ. 1883, σ. 559).
 «Σαικσπείρου τραγωδίαι μεταφρασθείσαι εκ του αγγλικού υπό Δημητρίου
Βικέλα» του E. Miller, μελέτη εκ του γαλλικού (περιοδικό Εστία, έτος Η΄, τόμ.
ΙΣΤ΄, αρ. 411, 13/11/1883, σ. 726-731).
1884
 «Ο Ταρτούφος του Μολιέρου» του ηθοποιού Κοκλέν, μετάφρασις Παύλου Σ.
Οικονόμου (περιοδικό Παρνασσός, τόμ. Η΄, αρ. 6-7-8, Ιούν.-Ιούλ.-Αύγ. 1884,
σ. 452-468).
1886
 «Περί της Αντιγόνης του Σοφοκλέους» της Καλλιόπης Κεχαγιά (Ημερολόγιον
Ποικίλη Στοά του Ιωάννη Α. Αρσένη του έτους 1886)378.
374 Δελτίον της Εστίας, έτος ΣΤ΄, αρ. 224, 12/4/1881, σ. 2.

375 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 227, Δελτίον της Εστίας, έτος Ζ΄, αρ. 276, 11/4/1882, σ. 2: «Το μικρόν
τούτο φυλλάδιον περιέχει, ως εκ του τίτλου εμφαίνεται, ανάλυσιν μίας των τραγωδιών του Αισχύλου,
μελέτην επί του δαιμονίου δραματουργού και των αρχών του ελληνικού θεάτρου του διασήμου Paul de
Saint-Victor. Ο κ. Μηλιαράκης ηθέλησε δια της μεταφράσεως ταύτης να δώση δείγμα του τρόπου καθ’
ον πραγματεύεται το θέμα ο Γάλλος συγγραφεύς, κατόρθωσε δε να μεταγγίση εις την ελληνικήν το
ανθηρότατον του πρωτοτύπου συγγραφέως ύφος, δια το οποίον και θεωρείται εις των αρίστων
πεζογράφων της Γαλλίας. Το θέμα είναι καθαρώς φιλολογικόν και πιστεύομεν ότι ευχαρίστως θέλει
αναγνωσθή παρά παντός λογίου, αφού μάλιστα πρόκειται και περί της Τραγωδίας, εν η κυρίως
διαλάμπει το περί ελευθερίας φρόνημα του ποιητού».
376 Νέα Εφημερίς, 18/5/1882, 164, 2.
377 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 62-63.
101
1887
 «Βιβλιοκρισία για τον Φαύστο του Γκαίτε μεταφρασθείς εκ της γερμανικής
υπό Γεωργίου Στρατήγη» του Άγγελου Βλάχου (περιοδικό Εστία, έτος ΙΒ΄,
τόμ. ΚΓ΄, αρ. 580, 8/2/1887, σ. 87-94).
 «Ηράκλειος Κλέωνος Ραγκαβή ελληνικόν δράμα μετά γλωσσολογικών
σημειώσεων» του Ιωάννη Β. Τέλφυ (περιοδικό Εστία, έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ.
586, 22/3/1887, σ. 190-191)379.
 «Περί της Ευριπίδου Ηλέκτρας μεθ’ ερμηνείας τινών της τραγωδίας χωρίων»
του Γεωργίου Μ. Σακορράφου (περιοδικό Παρνασσός, τόμ. ΙΑ΄, αρ. 1, Οκτ.
1887, σ. 82-89).
1888
 «Η Βαβυλωνία» του Χαραλάμπη Άννινου (περιοδικό Εστία, έτος ΙΓ΄, τόμ.
ΚΣΤ΄, αρ. 658, 7/8/1888, σ. 497-500).
1889
 Περί Ερωτοκρίτου και του ποιητού αυτού του Α.Ν. Γιάνναρη (Εν Αθήναις, Εκ
του τυπογραφείου Ανέστη Κωνσταντινίδη, 1889, σχήμα 8ον, ζ’+(1)+133+(1)
σελ.)380.
1890
 «Κριτικαί και ερμηνευτικαί παρατηρήσεις εις την Ευριπίδου Μήδειαν» του
Γ.Μ. Σακορράφου (περιοδικό Παρνασσός, αρ. 2, Μάρτ.-Απρ. 1890, σ. 209-
215).
1891
 «Ζακυνθινά Ηθογραφήματα, Α΄ Ο Βασιλικός» του Γρηγορίου Ξενόπουλου
(περιοδικό Παρνασσός, Νοέμβρ. 1891, σ. 161-167).
 «Κριτικαί παρατηρήσεις Γεωργίου Καλοσγούρου περί της μεταφράσεως του
Αμλέτου Ι. Πολυλά» (ανατύπωσις εκ του Παρνασσού, Εν Αθήναις, Eκ του
τυπογραφείου Αλέξανδρου Παπαγεωργίου, 1891, σχήμα 8ον, 59 σελ.)381.
 «Οι Κυψελίδαι» του Η. (Νέα Εφημερίς, 28/10/1891, 301, 6).

379 Το μελέτημα αυτό δημοσιεύθηκε και στην Πέστη από το διακεκριμένο καθηγητή της Πέστης,
Ιωάννη Τέλφυ, και απαγγέλθηκε στη συνεδρίαση της Ουγγρικής ακαδημίας στις 22 Μαρτίου 1886.
381 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 35, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 337.
102
1892
 «Ζακυνθινά Ηθογραφήματα, Β΄ Ο Χάσης» του Γρηγορίου Ξενόπουλου
(περιοδικό Παρνασσός, Φεβρ. 1892, σ. 357-364).
 «Κρίσις Σερβικού Τύπου περί της Μερόπης του Βερναρδάκη» (περιοδικό
Παρνασσός, Ιούλ. 1892, σ. 697-703).
 «Είς μέγας δραματικός. Το σύμβολον εν τω δράματι-Κάτω οι κανόνες-
Ανάλυσις της Θαλασσινής», άρθρο για τον Ερρίκο Ίψεν (Εφημερίς, 8/2/1892,
39, 1-2).
 «Θέατρον Ομονοίας. Η οικογένεια Παραδαρμένου» του συντάκτη με το
ψευδώνυμο «Θέσπις» (Εφημερίς, 21/9/1892, 265, 3, 22/9/1892, 266, 2-3,
23/9/1892, 267, 3).
1893
 «Έλεγχος Φαύστας Δημ. Βερναρδάκη» του Νικόλαου Παπαλεξανδρή
(παράρτημα του υπ’ αρ. 34 φύλλου της Οικογενείας, 1893, σχήμα 8ον, 24
σελ.)382.
 «Φαύστα» του Κωστή Παλαμά (περιοδικό Εστία, αρ. 41, Ιούλ.-Δεκ. 1893, σ.
225-230).
 «Ελληνικόν Θέατρον, Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας» του Η. (Νέα Εφημερίς,
25/6/1893, 176, 6-7).
 «Η Φρύνη, το νέον κατ’ αυτάς δράμα, Η υπόθεσις, η εκτέλεσις και γενική
κρίσις» των συντακτών με το ψευδώνυμο «Κλέοβις» και τα αρχικά
Δ.Ι.Κ.[αλογερόπουλου] (Νέα Εφημερίς, 28/6/1893, 179, 5-6).
1894
 «Ο πρώτος στίχος του Εμπόρου της Βενετίας» και «Η κλεψύδρα του κ. Πάλλη»
του Σταματίου Δ. Βάλβη (Νέα Εφημερίς, 12/7/1894, 193, 5-6 και 20/7/1894,
201, 6)383.
 «Ο Προμηθεύς εν Ολύμπω», κριτική για το έργο του Ιωάννη Καλοστύπη από
τον Ν. Παπαλεξανδρή (Νέα Εφημερίς, 12/8/1894, 224, 5-6).
 «Η Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδου», κριτική του Γ.Β. (Νέα Εφημερίς, 30/8/1894,
242, 5-6 και 1/9/1894, 244, 5-6).

383 Κριτική για την μετάφραση του Εμπόρου της Βενετίας του Σαίξπηρ από τον Αλέξανδρο Πάλλη.
103
 «Περί της Φαύστας του Δημ. Βερναρδάκη» του Χρήστου Α. Ηλιόπουλου
(Εφημερίς των Ειδήσεων, 1894)384.
1895
 «Αντιγόνη κατά την Αντιγόνην του Σοφοκλέους» του Α.Π.Κ. (περιοδικό
Διάπλασις των Παίδων, έτος 17ον, περίοδος Β΄, τόμ. 2ος, αρ. 32, 12/8/1895, σ.
254, αρ. 33, 19/8/1895, σ. 260, αρ. 34, 26/8/1895, σ. 267-268, αρ. 35,
2/9/1895, σ. 279).
 «Ο Μολιέρος και η Σχολή των Γυναικών» της Σεβαστής Καλλισπέρη (Αττικόν
Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, 1895, σ. 529-545).
1898
 «Η κοινωνική ηθική εν τοις δράμασίν του Ίψεν» (περιοδικό Ολύμπια, Αύγ.
1898).
 «Εισαγωγή εις τας Νεφέλας του Αριστοφάνους» (περιοδικό Ολύμπια, Αύγ.
1898)385.
1899
 «Έδδα Γκάμπλερ. Ανάλυσις του έργου. Υπόθεσις και συμβολισμός»
(εφημερίδα Ακρόπολις, 23/1/1899, 6063, 2, 16/8/1899, 6266, 3, 17/8/1899,
6267, 2, 18/8/1899, 6268, 2).
1900
 «Περί Νεφελών και Αριστοφάνους» του Κωνσταντίνου Ζησίου (περιοδικό
Παναθήναια, Οκτώβρ.-Νοέμβρ. 1900)386.
 «Η Νόρα του Ίψεν. Η υπόθεσις αυτής» (Εφημερίς, 7 Νοεμβρίου 1900, αρ. φ.
309, σ. 2).
δ) Μελέτες σχετικές με θέατρα είτε αρχαία ελληνικά είτε σύγχρονα.

1864
 «Θέατρον Διονύσου» (περιοδικό Πανδώρα, τόμ. 15ος, αρ. 338, 15/4/1864, σ.
52-53)387.
384 Νέα Εφημερίς, 10/12/1894, 344, 6.

385 Εφημερίς, 25/8/1898, 235, 3.
386 Ό.π., 2/11/1900, 304, 3.
387 Στη σελίδα 55 του ίδιου περιοδικού υπάρχει μια φωτογραφία του θεάτρου Διονύσου.
104
1867
 Ωδείον επί Ρηγίλλη και Βίος Ηρώδου του Αττικού του Δ. Πανταζή (Εν Αθήναις,
Τύποις Δημητρίου Σηλυβριώτου, 1867, σχήμα 8ον, 31 σελ.)388.
1872
 «Τα θέατρα των Πατρών και Σύρου» (περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος 7ον,
φυλλάδιον Θ΄, 1872)389.
 «Το φαληρικόν θέατρον» (περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος 7ον, φυλλάδιον
Δ΄, Ιούνιος 1872)390.
1873
 «Περί του Αθήνησι Διονυσιακού θεάτρου» του Θ. Βενιζέλου (περιοδικό
Αθήναιον του 1873)391.
1880
 «Αρχαιότητες Πειραϊκαί, Α΄ Το θέατρον το εν Πειραιεί, Β΄ Το θέατρον το
προς την Μουνυχίαν» του Ιακώβου Χ. Δραγάτση, καθηγητού του εν Πειραιεί
γυμνασίου (περιοδικό Παρνασσός, έτος Δ΄, τόμ. Δ΄, αρ. 7, Ιούλ. 1880, σ. 574-
578).
1881
 «Ανακάλυψις αρχαίου θεάτρου» του Σπυρίδωνα Γ. Παναγιωτόπουλου,
τελειοφοίτου της Φιλολογίας (περιοδικό Παρνασσός, έτος Ε΄, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 9,
Σεπτ. 1881, σ. 820-822)392.
 «Εξακολούθησις του καθαρισμού του εν τω ιερώ του Ασκληπιού θεάτρου»
του Παναγή Καββαδία (περιοδικό Αθήναιον, τόμ. Ι΄, 1881)393.
 «Εκδρομή εις τας ανασκαφάς του εν Επιδαύρω θεάτρου» του Ν. Σολωμού
(περιοδικό Παρνασσός, έτος Ε΄, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 7, Ιούλ. 1881, σ. 658-672).
1882
 «Τα θέατρα του Πειραιώς και ο Κωφός λιμήν» του Ιακώβου Χ. Δραγάτση,
καθηγητού του εν Πειραιεί γυμνασίου (περιοδικό Παρνασσός, έτος ΣΤ΄, τόμ.
ΣΤ΄, αρ. 5, Απρ. 1882, σ. 257-269)394.
388 Εθνοφύλαξ, 27/11/1867, 1375, 4: Το βιβλίο περιλαμβάνει ξυλογραφίες της προσόψεως του
Ωδείου. Βλ. επίσης Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 48.
389 Παλιγγενεσία, 12/1/1873, 2599, 4.
390 Ό.π., 24/7/1872, 2480, 4.
391 Ό.π., 1/6/1873, 2696, 4.
392 Αναφέρεται σε αρχαίο θέατρο που ανακαλύφτηκε στον Κορινθιακό κόλπο.
393 Δελτίον της Εστίας, έτος ΣΤ΄, αρ. 240, 2/8/1881, σ. 2.
394 Ό.π., έτος Ζ΄, αρ. 285, 18/6/1882, σ. 2.
105
1884
 «Η Πομπηία και οι Πομπηιανοί. Τα θέατρα» (κεφάλαιο Η΄), μετάφρασις εκ
του γαλλικού του Αλέξανδρου Μ. Καράλη από το σύγγραμμα του Marc
Monnier (περιοδικό Παρνασσός, τόμ. Η΄, αρ. 9-10-11, Σεπτ.-Οκτ.-Νοέμβρ.
1884, σ. 603-620).
1892
 «Ελληνικόν Θέατρον. Έναρξις του Θεάτρου της Κωμωδίας» του Νικόλαου Γ.
Πολίτου (περιοδικό Εστία, αρ. 2, 2/1/1892, σ. 29-30).
1893
 «Τα θέατρα επί Όθωνος» του Θεοδώρου Βελλιανίτη (περιοδικό Εστία, αρ. 47-
48, Ιούλ.-Δεκ. 1893, σ. 320-325 και σ. 342-347).
1897
 «Η Βιγκελμάννειος εορτή και ο Ουϊτρούβιος περί του ελληνικού θεάτρου» του
Ν. Πετρή (Νέα Εφημερίς, 20/12/1897, 354, 3-4).
ε) Μελέτες σχετικές με διάφορα θεατρολογικά ζητήματα.

1866
 «Μαθήματα δραματικής. Περί της πάλης του ανθρώπου κατά των σωματικών
πόνων» του Σαιν-Μαρκ Γιραρδίνου, μετάφρασις Θ.Ν.Φ. (περιοδικό Χρυσαλλίς,
έτος Δ΄, τόμ. τέταρτος, αρ. 96, 30/12/1866, σ. 626-636).
1870
 «Το πρώτον μου δράμα», μελέτη εκ του αγγλικού (περιοδικό Πανδώρα, τόμ.
ΚΑ΄, αρ. 496, 15/11/1870, σ. 363-368).
1871
 «Χαλήμ εφέντης ή Πώς εννοούσιν οι Τούρκοι τας θεατρικάς παραδόσεις»
(Οικογενειακόν Ημερολόγιον του έτους 1871)395.
 Ο εν Αθήναις Μουσικός και Δραματικός Σύλλογος (Αθήνησιν, Εκ του
τυπογραφείου Ανδρέα Κορομηλά, 1871, σχήμα 12ον, 23 σελ.)396.
395 Εθνοφύλαξ, 15/9/1870, 2060, 3.

106
1872
 Εγχειρίδιον στοιχειωδών γνώσεων εκ των επιστημών, των τεχνών και της
βιομηχανίας του Μιχαήλ Π. Λάμπρου, μεταφρασθέν εκ του γαλλικού και εν
πολλοίς μετά προσθηκών διασκευασθέν προς χρήσιν των παρ’ ημίν πρακτικών
σχολείων (Εν Αθήναις, 1872)397.
1873
 «Αι Σικελικαί εσπεριναί τραγωδίαι» (περιοδικό Ανατολική Επιθεώρησις,
φυλλάδιον Ι΄,1/3/1873)398.
1875
 «Περί προσωπείων» (εφημερίδα Παλιγγενεσία, 20/2/1875, 2-3)399.
1876
 «Το αγγλικόν θέατρον επί Σαικσπείρου», εσταχυολογήθη εκ της υπό του κ.
Δημητρίου Βικέλα μεταφράσεως των τραγωδιών του Σαικσπείρου (Ρωμαίου
και Ιουλιέττας, Οθέλλου και Βασιλέως Ληρ) (περιοδικό Εστία, έτος Α΄, αρ. 39,
26/9/1876, σ. 622).
 Το αρχαίον ελληνικόν θέατρον του Ilius Sommerbrodt, μεταφρασθέν υπό
Χαρίση Πουλίου, καθηγητού (Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου του
«Μέλλοντος», 1876, σχήμα 8ον, 80 σελ.)400.
1877
 «Δοκίμιον ποιητικής» του Ανδρέα Λασκαράτου (αναφορά στη δραματική
ποίηση) (περιοδικό Παρνασσός, έτος Α΄, τόμ. Α΄, αρ. 12, Δεκ. 1877, σ. 921-
951).
 «Περί της των Ρωμαίων κωμικής ποιήσεως και ιδίως της του Πλαύτου» του
Ευθυμίου Καστόρχη (περιοδικό Αθήναιον, τόμ. Ε΄, αρ. γ΄και δ΄, Σεπτ.-Δεκ.
1877)401.
397 Παλιγγενεσία, 7/2/1872, 2366, 3.

398 Ό.π., 13/4/1873, 2663, 4.
399 Η Παλιγγενεσία δημοσιεύει άρθρο με αφορμή τις Απόκριες με θέμα την ιστορία των προσωπείων.
Ξεκινά από τις γιορτές του Βάκχου στην αρχαία Ελλάδα, περνά στις θεατρικές παραστάσεις της
Αθήνας, στις atelanae της ρωμαϊκής περιόδου, στους Αιγυπτίους, στους Εβραίους και μετά στην
Γαλλία του ΙΔ΄ αιώνα. Για τη σύγχρονη εποχή γράφει: «Τα νυν εν χρήσει προσωπεία κατασκευάζονται
εκ ναστοχάρτου κεχρωσμένου ως επί το πλείστον, σπανίως δε εκ λινού επεστρωμένου δια κηρού. Τα
δε μεθ’ ιματισμού καλούμενα (masques à domino) κατασκευάζονται δια το ήμισυ άνω του προσώπου
εξ επιστρώματος μεταξίνου χρησιμεύοντος προς κάλυψιν και της σιαγόνος». Πρώτη χώρα στη χρήση
προσωπείων είναι η Ιταλία και μετά έρχεται η Ελλάδα.
400 Παλιγγενεσία, 19/11/1876, 3655, 3: Προορίζεται για σχολική χρήση. Βλ. Πόπη Πολέμη, ό.π., σ.
153.
401 Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 2, 9/1/1877, σ. 1.
107
 «Περί ελληνικού θεάτρου» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (περιλαμβάνει και
σχέδιο ιδρύσεως εθνικού θεάτρου) (περιοδικό Παρνασσός, έτος Α΄, αρ. 1, Ιαν.
1877, σ. 1-18)402.
 Μουσικός και δραματικός σύλλογος. Έκθεσις των πεπραγμένων από 1 Ιουλίου
1876 μέχρι 30 Ιουνίου 1877 (Αθήνησιν, Τύποις Ανδρέα Κορομηλά, 1877,
σχήμα 8ον, 35 σελ.)403.
1878
 «Θέατρα του Μεσαίωνος» (περιοδικό Παρθενών, 1878)404.
 Ολίγαι σελίδαι επ’ ευκαιρία της μεταξύ των κ.κ. Ε.Δ. Ροΐδου και Αγγέλου
Βλάχου αναφυείσης φιλολογικής έριδος του Ιω. Παπαδιαμαντοπούλου (Εν
Αθήναις, Τύποις «Εφημερίδος των Συζητήσεων», 1878, σχήμα 8ον, 52
σελ.)405.
 «Περί σατύρας εν τη νέα Ρώμη» του Αντωνίου Φραβασίλη (περιοδικό
Παρνασσός, έτος Β΄, αρ. 1, Ιαν. 1878, σ. 39-50).
 «Περί της θεατρικής σκηνής των Βυζαντινών» του Κωνσταντίνου Σάθα
(περιοδικό Εστία, έτος Γ΄, αρ. 116, 19/3/1878, σ. 177-181).
 «Περί του ελληνικού δράματος εν Ρώμη» του Ευθυμίου Καστόρχη (περιοδικό
Αθήναιον, τόμ. 6ος, τεύχος ς΄, Απρ.-Μάιος 1878)406.
 «Ο βασιλεύς της Βαυαρίας εν τω θεάτρω» (περιοδικό Εστία, έτος Γ΄, αρ. 142,
17/9/1878, σ. 607).
1879
 Ιστορία του ελληνικού θεάτρου κατά τους μέσους και νεωτέρους χρόνους του
Κωνσταντίνου Σάθα, σύγγραμμα δίτομο (Εν Αθήναις, 1879)407.
 «Η φυσιολογική ζωή και ο Ζολά», επιστολή προς επαρχιώτην τω κυρίω Χ**
εις Σύρον του Άγγελου Βλάχου (περιοδικό Εστία, έτος Δ΄, αρ. 207,
16/12/1879, σ. 789-795).
402 Ό.π., αρ. 7, 13/1/1877, σ. 1, Παλιγγενεσία, 2/2/1877, 3717, 4, 23/2/1877, 3733, 3.

404 Ό.π., έτος Γ΄, αρ. 93, 8/10/1878, σ. 2.
407 Εφημερίς, 6/11/1878, 310, 3: του συγγράμματος τούτου μετάφραση στο γαλλικό παρασκευάζει ο
Ruelle.
108
1880
 Μουσικός και Δραματικός Σύλλογος, Έκθεσις των πεπραγμένων από 1 Ιουλίου
1877 μέχρι 30 Ιουνίου 1880 (Αθήνησιν, Τύποις Ανδρέα Κορομηλά, 1880,
σχήμα 12ον, 22 σελ.)408.
 «Ο Αρλεκίνος και η ιταλική κωμωδία» του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου (περιοδικό
Παρνασσός, έτος Δ΄, τόμ. Δ’, αρ. 3, Μάρτ. 1880, σ. 192-203)409.
 Η φυσιολογική σχολή και ο Ζολά του Άγγελου Βλάχου, επιστολή προς
επαρχιώτη (Εν Αθήναις, Βιβλιοθήκη της «Εστίας», 1880, σχήμα 16ον, 30+(1)
σελ.)410.
 «Τα θέατρα εν Ιαπωνία» του Κ. (περιοδικό Εστία, έτος Ε΄, αρ. 228, 11/5/1880,
σ. 299-300)411.
 «Το νεωστί ευρεθέν απόσπασμα του Ευριπίδου και η τραγωδία εις ην
αναφέρεται» του Γρηγορίου Ν. Βερναρδάκη (περιοδικό Παρνασσός, έτος Δ΄,
τόμ. Δ΄, αρ. 2, Φεβρ. 1880, σ. 126-145).
1881
 «Το θέατρον εν Περσία» του Ι* (περιοδικό Εστία, έτος ΣΤ΄, αρ. 302,
11/10/1881, σ. 649-650).
1882
 «Βουλτχάουπτ, Δραματουργία των κλασσικών, Λεσσιγγίου, Γκαίτε, Σίλλερ»
του Ν. Πετρή γυμνασιάρχου (περιοδικό Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 7, Ιούλ.
1882, σ. 558-570).
 «Περί της δημώδους εν Αγγλία Φιλολογίας κατά την ΙΗ΄ εκατονταετηρίδα»
του Π.Ι.Φ. (περιοδικό Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 9, Σεπτ. 1882, σ. 669-679)412.
 «Τα αναγνώσματα των πάππων μας. Ο Μπερτόλδος» του Σπυρίδωνα Π.
Λάμπρου, απόσπασμα διατριβής που διαβάζεται στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός» (περιοδικό Εστία, έτος Ζ΄, τόμ. 13ος, αρ. 327, 4/4/1882, σ. 208-
211).
 «Χρηματική αμοιβή υποκριτών παρά Ρωμαίοις» του Ευθυμίου Καστόρχη
(περιοδικό Αθήναιον και περιοδικό Εστία, έτος Ζ΄, τόμ. 14ος, αρ. 342,
18/7/1882, σ. 458-459)413.
408 Δελτίον της Εστίας, έτος Ε΄, αρ. 197, 5/10/1880, σ. 1.

409 Διαβάζεται στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» την 1 Φεβρουαρίου 1880.
411 Στοά, 13/5/1880, 2281, 4.
412 Χρησιμοποιεί ως παραδείγματα τον Φάουστ και τον Άμλετ.
109
1883
 «Αναμνήσεις και σπουδαί θεατρικαί» του Ερ. Λεγουβέ, μελέτη αναγνωσθείσα
εν τη Γαλλική Ακαδημία, μετάφρασις του Δ.Π.Λ. (περιοδικό Παρνασσός, τόμ.
Ζ΄, αρ. 2, Φεβρ. 1883, σ. 211-222)414.
 Δοκίμιον Υποκριτικής του Ηλία Ωρολογά Δασαρίτου, φοιτητού της
Φιλοσοφικής σχολής (Αθήνησιν, 1883, σχήμα 8ον, 86 σελ.)415.
 Περί ορχήσεως χορού και των υπό του χορού αδομένων ασμάτων εν τη
τραγωδία και κωμωδία του Αναστασίου Πυρομάλλη, εναίσιμος διατριβή (Εν
Αθήναις, 1883)416.
 «Σαίξπηρ απαρχαί (Εκ των του Αλ. Δουμά δραματικών αναμνήσεων)» του
Μιχαήλ Ν. Δαμιράλη (Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, έτος ΙΖ΄,
1883, σ. 74-87).
1884
 Ανέκδοτα του Βολταίρου, μετάφρασις υπό Δ.Π. Πασχάλη (Εν Αθήναις,
1884)417.
1885
 «Οι σύγχρονοι ποιηταί της Ελλάδος. Η σχολή των Αθηνών» της Ευφρασίας
Κετσέα (περιοδικό Παρνασσός, τόμ. Θ΄, αρ. 4-5-6, Απρ.-Μάιος-Ιούν. 1885, σ.
258-418).
 Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία του Κωνσταντίνου
Ν. Κωστή (Αθήνησι, Τυπογραφείον «Παλιγγενεσίας» Ιω. Αγγελοπούλου,
1885, σχήμα 8ον, 39 σελ.)419.
413 Οι αμοιβές των τότε υποκριτών δεν είναι κατώτερες από αυτές των νυν ηθοποιών του 19ου αιώνα.
414 Νέα Εφημερίς, 7/4/1883, 95, 2.
415 Δελτίον της Εστίας, έτος Θ΄, αρ. 357, 4/4/1884, σ. 2. Παλιγγενεσία, 14/9/1883, 3, Νέα Εφημερίς,
6/9/1883, 245, 4. Η Νέα Εφημερίς αναφέρει ότι είχε ως στόχο τη συμβολή στην ίδρυση μονίμου
θεάτρου και την ανύψωση της ελληνικής σκηνής. Είναι το πρώτο βιβλίο, όπου περιγράφονται οι
διάφοροι χαρακτήρες της υποκριτικής και φαίνεται η φιλοπονία και η μελέτη του συγγραφέα. Την
πραγματεία αυτή προσφέρει στον Αντώνιο Βαρβέρη («τω μοχθήσαντι υπέρ της ελληνικής σκηνής και
επαναγαγόντι τα αρχαία δράματα»). Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 69: «Το αφιερώνει στον Αντ.
Βαρβέρη. Γεμάτο αρχαιομάθεια, καταφρονεί τους επαγγελματίες ηθοποιούς για την αμορφωσιά τους
και πιστεύει ότι με τους ερασιτέχνες θα εξαγνισθεί το σύγχρονο ελληνικό πνεύμα, γιατί παίζουν
τραγωδίες». Βλ. Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 232.
416 Δελτίον της Εστίας, έτος Η΄, αρ. 341, 10/7/1883, σ. 2.
417 Νέα Εφημερίς, 25/4/1884, 116, 3. Περιλαμβάνει ιστορικές, βιογραφικές και γραμματολογικές
σημειώσεις και βιογραφία του Βολταίρου.
418 Αναφέρεται σε θεατρικά έργα του Σπ. Βασιλειάδη, Δημ. Βερναρδάκη, Αγγ. Βλάχου, Δημ.
Κορομηλά και άλλων.
110
 «Περί εθνικού θεάτρου» του Άγγελου Βλάχου (περιοδικό Εστία, έτος Ι΄, τόμ.
ΙΘ΄, αρ. 471, 6/1/1885, σ. 35-38 και αρ. 472, 13/1/1885, σ. 51-55).
1886
 «Τα θέατρα και ήθη του λαού» του Α.Π.Κ. (περιοδικό Εστία, έτος ΙΑ΄, τόμ.
22ος, αρ. 557, 31/8/1886, σ. 555-557).
 Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία του καθηγητού
Κωνσταντίνου Ν. Κωστή, μονογραφία (Εν Αθήναις, 1886)420.
1887
 Αι ελληνίδες εταίραι εν τω ινδικώ δράματι, διατριβή επί υφηγεσία υπό Α.Ν.
Κεφαλληνού, δ.φ. τακτικού μέλους της ιταλικής ασιατικής εταιρείας (Εν
Αθήναις, Τύποις Σακελλαρίου, 1887, 66 σελ.)421.
 «Πώς γράφονται τα δραματικά έργα» (περιοδικό Εστία, έτος ΙΒ΄, αρ. 607,
16/8/1887, σ. 529 και αρ. 608, 23/8/1887, σ. 548-551).
 «Υπομνηματικαί σημειώσεις, Ακαδημία, Εταιρία Φιλοβίβλων, Θέατρον,
Εκθέσεις, Χώροι ανασκαφών» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (Ετήσιον
1888
 «Επιστολή υπέρ της παντομίμας» του Ι. Μαράνου (περιοδικό Εβδομάς,
6/8/1888)422.
 «Κινέζικον μελόδραμα» του -κ.- (περιοδικό Εστία, έτος ΙΓ΄, τόμ. ΚΣΤ΄, αρ.
666, 2/10/1888, σ. 636-637).
 «Ο δραματικός διαγωνισμός» υπό Ιμδ (περιοδικό Εβδομάς, 17/12/1888)423.
 «Ο συριγμός εν τω θεάτρω» του Μ. (περιοδικό Εβδομάς, 6/8/1888)424.
 «Ο τάφος του Σοφοκλέους» του Α.Δ. Οικονόμου (περιοδικό Εστία, έτος ΙΓ΄,
τόμ. ΚΕ΄, αρ. 656, 24/7/1888, σ. 477-478).
 «Πώς εργάζομαι» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, γράμμα προς τον Ειρηναίο
Ασώπιο (Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, έτος ΚΒ΄, 1888, σ.
161-167),
 «Τα αρχαία δράματα» (περιοδικό Εβδομάς, 5/11/1888)425.

421 Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 573, 20/12/1887, σ. 2-3.
422 Παλιγγενεσία, 6/8/1888, 7305, 3.
423 Ό.π., 17/12/1888, 7419, 3.
424 Ό.π., 6/8/1888.
425 Ό.π., 5/11/1888, 7383, 3.
111
 «Υπόθεσις δράματος» του François Coppée, μετάφρασις
Δ.Γ.Κ.[αμπούρογλου] (περιοδικό Εστία, έτος ΙΓ΄, τόμ. ΚΣΤ΄, αρ. 671,
6/11/1888, σ. 718-720).
1889
 «Η ηλικία των ηθοποιών» (περιοδικό Εστία, έτος ΙΔ΄, τόμ. ΚΖ΄, αρ. 688,
5/3/1889, σ. 260).
 «Η Ορέστεια κρίσις» του Ιουλίου Λεμαίτρ (περιοδικό Εβδομάς, 15/4/1889)426.
 «Οι δραματικοί συγγραφείς» του Ιωάννη Μ. Δαμβέργη (περιοδικό Εβδομάς,
4/2/1889)427.
1890
 «Αρχαίον Δράμα» του Χ.Π. (Νέα Εφημερίς, 28/9/1890, 271, 6).
 Η κωμωδία εν τω νεολληνικώ θεάτρω των Léviathan [Νικόλαου Λάσκαρη]-
Belphegor (Αθήναι, 1890, σχήμα 8ον, 16 σελ.)428.
 «Τα παιδία εν τω θεάτρω» του Ιωάννη Μ. Δαμβέργη (περιοδικό Εβδομάς του
1890)429.
 «Τα παιδία εν θεάτρω» του Μιχαήλ Κανάκη (Παιδικόν Περιοδικόν, αρ. Ζ΄,
1890)430.
 «Το μελόδραμα εν Ελλάδι» της Αθηνάς Ν. Σερεμέτη (περιοδικό Παρνασσός,
τόμ. ΙΓ’, αρ. 1, Ιαν.-Φεβρ. 1890, σ. 85-100)431.
 «Η νέα φάσις του ελληνικού θεάτρου (Α΄ και Β΄)» του Χαράλαμπου Άννινου
(στο περιοδικό Εστία, αρ. 39-40, Ιούλ.-Δεκ. 1890, σ. 193-196 και σ. 209-
213)432.
 «Περί του ελληνικού θεάτρου» του Δημητρίου Φρειδερίκου Βολωνίνη (Νέα
Εφημερίς, 3/6/1890, 154, 6-7).
1891
 «Το έργον του κριτικού» του Κωστή Παλαμά (περιοδικό Εστία, αρ. 46, Ιούλ.-
Δεκ. 1891, σ. 297-302).
426 Ό.π., 15/4/1889, 7521, 3.

427 Ό.π., 4/2/1889, 7462, 4.
428 Νέα Εφημερίς, 20/1/1890, 20, 6, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 325.
429 Παλιγγενεσία, 23/6/1890, 7891, 3.
430 Ό.π., 7/7/1890, 7903, 2.
431 Ό.π., 10/3/1890, 7803, 2.
432 Νέα Εφημερίς, 7/10/1890, 280, 6.
112
 «Το θέατρον. Ανάγκη, ανάγκη, ανάγκη» του Χ. (Νέα Εφημερίς, 6/2/1891, 37,
6-7).
 «Περί ιδρυτέου ελληνικού θεάτρου» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή
(περιοδικό Εβδομάς, Ιαν. 1891)433.
 «Εθνικόν θέατρον, Το κλίμα και το έδαφος, αιτία του ελληνικού πολιτισμού»
του Γεωργίου Μιστριώτη, απόσπασμα εκ του πρυτανικού λόγου (περιοδικό
Εβδομάς, Μάρτ. 1891)434.
1892
 «Θεατρική Επιθεώρησις: Το Κωμειδύλλιον» του Γρηγορίου Ξενόπουλου
(περιοδικό Παρνασσός, Οκτ. 1892, σ. 117-124).
 «Η κριτική εν τω νεοελληνικώ θεάτρω» του Γεωργίου Β. Τσοκόπουλου
(Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1892, σ. 457-464).
 «Πρόλογος Παλαιάς Κωμωδίας: Πρόλογος καμόμενος ις έπενον της
περηφύμου Νίσου Κεφαλινίας πατρίδος μας, και των Αρετών αυτής, και της
τον Ενετόν Αριστοκρατίας» [sic] του Π. Βεργωτή (περιοδικό Παρνασσός, τόμ.
ΙΕ΄, Μάιος 1892, σ. 567-572).
 «Το ένδυμα εν τη καλλιτεχνία» του Αλέξανδρου Φιλαδελφέως (περιοδικό
Παρνασσός, τόμ. ΙΕ΄, Ιαν. 1892, σ. 265-280).
 «Ο Φασουλής» του Γεωργίου Β. Τσοκόπουλου (περιοδικό Παρνασσός, τόμ.
ΙΕ΄, Νοέμβρ. 1892, σ. 213-217).
 «Ο Φασουλής φιλόσοφος» του Γρηγορίου Ξενόπουλου (Εφημερίς, 2/1/1892, 2,
1).
 «Το θέατρον κατά το 1836 εν Αθήναις» (Εφημερίς, 6/1/1892, 6, 1-2).
 «Théâtre Libre του Αντουάν» του Georges Bourdon (Εφημερίς, 5/3/1892, 65,
1-2)435.
433 Ό.π., 12/2/1891, 43, 7.

434 Ό.π., 17/3/1891, 76, 7.
435 Ο Γάλλος ιστορικός του θεάτρου Georges Bourdon αρχίζει με την εξιστόρηση της ίδρυσης του
καλούμενου «Γαλατικού Συλλόγου». Ο σύλλογος αυτός ήταν όμιλος νέων ερασιτεχνών αλλά
αριστοτεχνών στη δραματική τέχνη. Ο θεατρικός χώρος βρισκόταν σε μια κακόφημη πάροδο, ζοφερή,
στενή και ερημική της Μονμάρτρης. Ένας από τα μέλη του συλλόγου διακρινόταν για την καλλιτεχνία
του, την πρωτοτυπία των ιδεών του και την ευφυΐα του, με την οποία κατόρθωσε να υπερισχύσει της
φυσικής του κατασκευής, μια και ήταν κοντός με φωνή άτονη και υπόκωφη. Ο νεαρός αυτός λεγόταν
Antoine, ετών 27, υπάλληλος στην εταιρεία φωταερίου. Συχνά εμφανιζόταν στη σκηνή της «Comédie
Française» σε μικρούς ρόλους και έναντι ευτελούς αμοιβής, αλλά εκεί «σπούδασε» στα μεγάλα έργα
και στους τρόπους ερμηνείας των ηθοποιών. Κάποια μέρα παρουσίασε ένα μη γνωστό έργο με το
«Γαλατικό θίασο». Με ευθυγνωσία κατάλαβε ότι χρειαζόταν νέο αίμα η δραματική τέχνη, που θα
έφερνε νέα δόγματα στην τέχνη. Το 1887, συνεχίζει ο Georges Bourdon, στην αίθουσα του
113
1893
 Περί ποιήσεως και ιδία περί τραγωδίας κατ' Αριστοτέλην του Νικόλαου
Γεωργιάδου (Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου, 1893,
σχήμα 8ον, >78 (κολοβόν) σελ.436.
 «Περί της διδασκαλίας αρχαίων ελληνικών δραμάτων επί της σημερινής
σκηνής» του Γεωργίου Μπουκουβάλα (περιοδικό Παρνασσός, Φεβρ. 1893, σ.
401-423).
 Περί θεάτρου υπό εθνικήν και κοινωνικήν έποψιν του Μιχαήλ Αρνιωτάκη (σε
ιδιαίτερο φυλλάδιο της εταιρείας «Ελληνισμός», 1893)437.
 «Το ελληνικόν θέατρον» (περιοδικό Φύσις, αρ. 12, Δεκ. 1893)438.
1894
 «Περί της γνησιότητας των Σαιξπήρειων έργων» του Γεωργίου Κ.
Δημητριάδου (περιοδικό Εστία, αρ. 25, 9/10/1894, σ. 398-400).
 «Τίς ο σκοπός του συμβολικού δράματος» του Δ. Αναστασοπούλου (Νέα
Εφημερίς, 12/11/1894, 316, 5-6).
 «Αναχρονισμός εν τη συγχρόνω φιλολογία μας» του συγγραφέα με το
ψευδώνυμο Οίστρος (Νέα Εφημερίς, 11/3/1894, 70, 6-7)439.
«Γαλατικού Συλλόγου» εμφάνισε μονόπρακτα δράματα αγνώστου συγγραφέα και με αυτά εμφανίζεται
στο θέατρο ο νατουραλισμός, ο οποίος βέβαια είχε προϋπάρξει στο λογοτεχνικό τομέα με τον Αιμ.
Ζολά, αλλά δεν είχε πλησιάσει τη σκηνή. Οι κριτικοί που παρακολούθησαν την παράσταση
εξεπλάγησαν από το καινοπρεπές θέαμα και την αξία του πρωτεύοντος ηθοποιού. Έτσι άρχισε να
ενδιαφέρει η φιλολογική και καλλιτεχνική αυτή απόπειρα τους κύκλους της διανόησης. Ήταν η πρώτη
φορά που στο πρόγραμμα γράφθηκαν οι λέξεις «Ελεύθερον Θέατρον». Στη δεύτερη παράσταση, μετά
τους επαίνους που δέχθηκε για την πρώτη, ιδιαίτερα από τον Αιμ. Ζολά, παρουσίασε έμμετρο δράμα
του Αιμ. Βερζερών, οπότε άρχισε να του εξασφαλίζεται και η προσοχή και η ευμένεια των λογίων. Το
«Ελεύθερον Θέατρον» είχε εν δυνάμει ιδρυθεί. Για να εγκαθιδρυθεί στη θεατρική ζωή του Παρισιού
και για σειρά παραστάσεων, που ετοίμαζε για τον επερχόμενο χειμώνα, για να λύσει κάπως το
οικονομικό θέμα, ζήτησε συνδρομητές. Με λίγα χρήματα προχώρησε δίχως να δειλιάσει, έδωσε τις
παραστάσεις σε απόκεντρο θέατρο του Μονπαρνάς. Η επιτυχία όμως ήταν μεγάλη. Το «Ελεύθερον
Θέατρον» ήταν πραγματικά πια το νέο καθίδρυμα του Παρισιού. Τότε αρχίζει νέα περίοδος, οι
συνδρομητές πληθαίνουν και το θέατρο μετακομίζει σε κεντρικότερη σκηνή, στο Menus-Plaisirs. O
Antoine ήταν όχι μόνο αξιοσημείωτος θεατρικός διευθυντής, αλλά και καλλιτέχνης. Ο παλιός τρόπος
παρουσιάσεως των δραμάτων αποτύγχανε και ο Αντουάν ήταν ο μυσταγωγός της κίνησης προς νέα
θεατρική κατεύθυνση και αυτό ήταν μεγάλο βήμα για την Τέχνη.
436 Νέα Εφημερίς, 21/3/1893, 80, 5, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 362.
437 Νέα Εφημερίς, 12/6/1893, 163, 5.
438 Ό.π., 27/7/1893, 208, 3.
439 Σε τύπο επιστολής προς το διευθυντή της Νέας Εφημερίδος είναι αυτό το άρθρο. Αναφέρει ότι
διαβάζοντας τις προκηρύξεις των δραματικών διαγωνισμών, αλλά και όλων των άλλων επιστημονικών,
δεν μπορεί να κατανοήσει τους όρους των διαγωνισμών αυτών, λόγω του περιορισμού που θέτουν
στους συμμετέχοντες. Και αναπτύσσει την κοινή άποψη, που έχουμε και σήμερα, ότι η δραματική
τέχνη, όπως η φιλολογία και τα γράμματα γενικότερα δεν έχουν χαρακτήρα τοπικό, αλλά είναι θέμα
παγκόσμιο. Η πρόοδος στη δραματική τέχνη έτσι δεν είναι ειδική για κάθε λαό, αλλά ομοειδής για
όλους και κοινή. Η πνευματική εξέλιξη έδωσε νέα μορφή στο δράμα και στα θεατρικά έργα γενικά.
Απορεί κανείς γιατί πρέπει με τους περιορισμούς να υφίσταται πλήγμα ανάπτυξης η τέχνη και να
114
1895
 «Θεατρικά περίεργα» του Χαράλαμπου Άννινου (Αττικόν Ημερολόγιον του
Ειρηναίου Ασωπίου, 1895, σ. 113-123).
 «Θεατρική σελίς» του Τζαν (Νέα Εφημερίς, 27/6/1895, 178, 4-5).
 «Η όρχησις εν τω δράματι» του Αδαμάντιου Ι. Αδαμαντίου (περιοδικό
Παρνασσός, Μάρτ. 1895, σ. 550-560).
 «Οι ηθοποιοί πρέπει να αισθάνωνται τον ρόλο τους;» (εφημερίδα Ακρόπολις,
31/7/1895, 4838, 2).
 «Ο Καραγκιόζης, Το τουρκικόν θέατρον» του Ν.Ι. Βασιλειάδη (Εθνικόν
 «Περί Μενάνδρου: Η αττική κωμωδία προ του Μενάνδρου, Αρχαία και Μέση
κωμωδία» του Αντωνίου Τραυλαντώνη (περιοδικό Παρνασσός, Φεβρ. 1895, σ.
417-429, Μάρτ. 1895, σ. 521-529, Ιούν. 1895, σ. 775-790).
 «Το θέατρον εν Δανία» του Ιωάννη Καμπούρογλου (Αττικόν Ημερολόγιον του
Ειρηναίου Ασωπίου, 1895, σ. 177-184).
1896
 «Διπλωματία και Θέατρον» του Αντωνίου Αθ. Ροντήρη (Ημερολόγιον Ποικίλη
Στοά του Ιωάννου Α. Αρσένη, 1896, σ. 73-76).
 «Ολίγα τινά περί του ημετέρου θεάτρου» του Σταματίου Δ. Βάλβη
(Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννου Α. Αρσένη, 1896, σ. 212-215).
1897
 «Δύο λέξεις περί των δραμάτων του Αισχύλου» του Σωκράτους
Κωνσταντινίδου (Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1897,
σ. 381-384).
 Μαθήματα δραματολογίας του Σαιμμάρκου Γιραρδίνου, μετάφρασις Αγγέλου
Βλάχου, τόμ. πρώτος, τεύχος πρώτον και δεύτερον (Εν Αθήναις, Τύποις Π.Δ.
Σακελλαρίου, Βιβλιοθήκη Μαρασλή, 1897, σχήμα 8ον, φ. 2+428 σελ.)440, τόμ.
οπισθοδρομεί και να υφίσταται αναχρονισμούς. Η τραγωδία, όπως διαπλάσθηκε επί Σαίξπηρ και
Κορνέιγ και όπως την αντιλαμβάνονται οι αγωνοθέτες, δεν υφίσταται καθόλου. Σήμερα αναπτύσσεται
η πραγματική ή η φανταστική σχολή, αναφέρει ο γράφων, γιατί το διέπον κλίμα αποφεύγει το
υπερφυσικό και το απίθανο και ασχολείται με το πραγματικό και το αληθινό. Έτσι απεικονίζει και
αναπαριστά σκηνές του καθημερινού βίου και των προβλημάτων του και δημιουργεί το κοινωνικό
δράμα, όπως ανέπτυξε το κοινωνικό μυθιστόρημα. Το νεότερο πνεύμα δεν μπορεί να αναπαραγάγει
προϊόντα που ανήκουν στην αρχαιότητα και στο Μεσαίωνα, αλλά προϊόντα σύγχρονων ιδεών, διότι οι
γράφοντες δεν μπορούν να μιμηθούν και να αναπαράγουν την αρχαιότητα, απλώς και μόνο επειδή
υπήρξε μεγάλη από μόνη της.
115
δεύτερος και τρίτος (Εν Αθήναις, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1898, σχήμα 8ον,
τόμ. 2ος, 502 σελ., τόμ. 3ος, 564 σελ.)441, τόμ. τέταρτος (Εν Αθήναις, Τύποις
Π.Δ. Σακελλαρίου, 1899, σχήμα 4ον, 596 σελ.)442.
1898
 «Ο Μαίτερλιγκ και το δράμα» του Κωστή Παλαμά (περιοδικό Τέχνη, Δεκ.
1898).
1899
 «Το θέατρον και οι μελοδραματικοί εν Επτανήσω» του Σπυρίδωνα δε Βιάζη
(Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά του Ιωάννου Α. Αρσένη, 1899, σ. 483-489).
 «Το έγκλημα και η παραφροσύνη εις την φιλολογίαν» (Εφημερίς, 5/3/1899, 66,
2).
1900
 «Περί του βασιλικού θεάτρου» του Νικόλαου Λάσκαρη (περιοδικό
Παναθήναια, Οκτ.-Νοέμβρ. 1900)443.
 «Ο ρομαντισμός» (Εφημερίς, 6/11/1900, 308, 1).
 «Το θέατρον εις τας Αθήνας το 1842 και 1843» του Νικόλαου Δ. Λεβίδη
(εφημερίδα Εστία, 3/5/1900, 63, 1, 4/5/1900, 64, 1, 5/5/1900, 65, 1, 6/5/1900,
66, 4)444.
441 Ό.π., σ. 413.

442 Εφημερίς, 16/1/1900, 15, 2, 23/1/1900, 22, 2, 30/1/1900, 29, 2, 6/2/1900, 36, 3, Πόπη Πολέμη,
ό.π., σ. 424.
443 Εφημερίς, 2/11/1900, 304, 3.
444 Σε άρθρο της Εστίας (4/5/1900, 64, 1) με τίτλο Το θέατρον εις τας Αθήνας, το 1842 και 1843, του
υπογράφοντος Ν.Δ. Λεβίδη σταχυολογούμε ότι ο πατέρας του αρθρογράφου μετείχε της «Επιτροπής
του θεάτρου και ελέγχου του θεατρικού ταμείου». Από πληροφορίες σε έγγραφο του πατέρα του,
συνεισφέρει στην ιστορία του νεοτέρου ελληνικού θεάτρου. Αναφέρεται ότι στις 19 (3) Μαΐου 1838
και με υπογραφή του βασιλέα Όθωνος παραχωρείται στη θέση Γεράνι της Αθήνας στον Ιωσήφ
Καμηλιέρη «γήπεδον προς ανέγερσιν λίθινου θεάτρου». Ο εργολάβος θα έπρεπε στους επιθυμούντες
«να παραστήσωσιν εις το ελληνικόν», να παραχωρεί το θέατρο. Αλλά στις 27 Μαρτίου 1839, όλες οι
παραχωρήσεις ανακλήθηκαν και δόθηκαν στο Βασίλειο Σανσόνι. Αυτές ήταν οι πρώτες περί ελληνικού
θεάτρου νομικές διατάξεις. Την εποχή κυρίως ιταλικοί θίασοι ήκμαζαν στην Αθήνα, μια και το
ελληνικό θέατρο βρισκόταν σε βρεφική ηλικία. Την 1η Αυγούστου 1842, συγκροτείται η «Εταιρεία
του εν Αθήναις θεάτρου», που ονομάσθηκε «Φιλαρμονική Εταιρεία», η οποία εξέλεξε στις 30
Αυγούστου την «Επιτροπή του θεάτρου», στην οποία μετείχε και ο Δημήτριος Ν. Λεβίδης, όπως και ο
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής με πρόεδρο τον Κυριάκο Δομνάδο. Την 1η Νοεμβρίου 1842 δημοσίευσε
αγγελία, που καλεί για ενίσχυση της ελληνικής ποίησης και φιλολογίας μετά την ερήμωση, που υπέστη
κατά την τουρκική δουλεία και ζητά την αναβίωση της ελληνικής γλώσσας. Πολλοί ηθοποιοί
καταγράφηκαν από Ιταλό γυμναστή για παραστάσεις ελληνικών δραμάτων. Συγχρόνως συνέστησε
«Βιβλιοθήκη του ελληνικού θεάτρου», στην οποία περιλήφθηκαν όλα τα επιδεκτικά παράστασης
προϊόντα της δραματικής φιλολογίας, οπότε ζητούσε την κατάθεση στη βιβλιοθήκη κάθε δραματικού
συγγράμματος είτε στην ελληνική γλώσσα είτε σε άλλη γλώσσα για μετάφραση. Επιμελητής του
θεάτρου ήταν τότε ο Γρηγόριος Καμπούρογλου, πατέρας του Δημητρίου, «ανήρ ρέκτης, πολλά
μοχθήσας υπέρ του θεάτρου παρ’ ημίν». Από τους Δομνάδο και Λεβίδη ετοιμάστηκε «Κανονισμός»,
όπου περιλαμβάνεται και ο κατάλογος των Ελλήνων ηθοποιών, που για την ιστορία αναφέρουμε για τα
116
 «Το κινεζικόν θέατρον» (εφημερίδα Εστία, 10/7/1900, 131, 2)445.
 Το κοινόν εν τω θεάτρω του Γεωργίου Β. Τσοκοπούλου (Εν Αθήναις, 1900)446.
 «Αρχαίον θέατρον, Κωμωδίας γέννησις, Το κρασάκι ο πατέρας» του
Φιλαρχαίου (εφημερίδα Εστία, 16/10/1900, 229, 1)447.
έτη 1842 και 1843, μεταξύ τους υπάρχουν και εθελοντές (amateurs) με τις υπογραφές αυτών:
Λεωνίδας Κάπελης, Θ.Γ. Ορφανίδης, Αθηνά Ιω. Φιλιππική, Αικατερ. Παναγιώτου, Μαριγώ Δεντερίδη,
Μαριγώ Γεωργίου Δομεστίνη, Κ. Σακελλαρόπουλος, Γ. Οικονομίδης, Σωτήριος Κουρτέσης, Α.
Πατσόπουλος, Ν. Μακρογεωργίου, Ιωάννης Κακούρης, Ν. Σάμιος, Ευγένιος, Ν. Μπίλλερ,
Ιωαννόπουλος, το όλον 16. Όλα τα έγγραφα παρέλαβε για μελέτη ο Ν. Λάσκαρης για τη συγγραφή της
ιστορίας του ελληνικού θεάτρου, όπως και αυτά του Γρ. Καμπούρογλου. Λεπτομέρειες για συμβόλαια,
αλλά και για συμφωνίες που υποχρέωσαν την επιτροπή για τα έξοδα π.χ. των παραστάσεων ή των
αμοιβών των μελών αυτών ή τις σπουδές για τη βελτίωση των υποκριτικών ικανοτήτων τους, δίνονται
στη μελέτη αυτή. Κανονίσθηκε το θέμα του υποβολέως. Προσλαμβάνονται εθελοντές ηθοποιοί, όταν ο
αριθμός των τακτικών δεν επαρκούσε, καθορίσθηκαν ποινές και πρόστιμα. Περιέχονται οι κατάλογοι
των εισπράξεων των διαφόρων παραστάσεων ελληνικών και ξένων. Η προσπάθεια αυτή της
αναγέννησης του ελληνικού θεάτρου, φαίνεται, ίσως, ότι δεν προχώρησε με τους δέοντες ρυθμούς και
αναλόγως προς τους κόπους, που καταβλήθηκαν από τους εμπνευστές και ιδρυτές της επιτροπής του
1842. Δίνουμε προσοχή στο ότι μελετήθηκε από τον Ν. Λάσκαρη για την ιστορία του, παρέχουμε
πληροφορίες ότι άρχισε η συγκέντρωση και συγγραφή δραμάτων και ότι καταρτίσθηκε ομάδα
ηθοποιών και των δύο φύλων, που προκάλεσαν το ενδιαφέρον της κριτικής και εξευγένισαν την
ελληνική σκηνή.
445 Πλήρης τίτλος του άρθρου της Εστίας είναι: Το κινεζικόν θέατρον, Ηθοποιοί και Συγγραφείς, Το
ορφανό της Κίνας, Ο ήρως του δράματος, Ο Κουάν-Χαν-Κιγκ. Σε αυτό το άρθρο αναφέρεται ότι το
θέατρο αριθμεί βίο αιώνων και θεωρείται διασκέδαση μη συμβιβαζόμενη με την ηθική και επικίνδυνη
για τα χρηστά ήθη. Για αυτό το λόγο οι συγγραφείς έδωσαν στα έργα τους προσοχή ανάλογη με τη
σημασία που έπρεπε να δίνει ο λαός. Δημόσιο θέατρο δεν υπάρχει, ενώ υπάρχει θέατρο ιδιαίτερο για
παραστάσεις, όπου τα μέλη μόνα τους ετοιμάζουν τη σκηνή τους με δοκούς από μπαμπού, που
υποβαστάζουν στέγη από κάσιο. Δεν υπάρχει αλλαγή σκηνικών και σκηνογραφιών. Όταν ένας
στρατιωτικός θέλει να παραστήσει ότι διατάζεται να μεταβεί κάπου, καβαλικεύει ένα μπαστούνι, χτυπά
το μπαστούνι του και πηδά και περιέρχεται δύο ή τρεις φορές το θέατρο. Κατόπιν σταματά απότομα
και ανακοινώνει το όνομα του μέρους, που έφτασε. Τα γυναικεία πρόσωπα παίζουν άντρες.
Απαγορεύεται στους συγγραφείς να ανεβάζουν επί σκηνής τους αυτοκράτορες και τα επίσημα
πρόσωπα των αρχαίων και νεότερων χρόνων. Για αυτό ιστορικό θέατρο δεν υπάρχει στην Κίνα. Στα
κινεζικά δράματα υπάρχει ένα πρόσωπο, το οποίο όπως ο χορός των αρχαίων μεσολαβεί μεταξύ του
συγγραφέα και του ακροατηρίου λαμβάνει ενεργό μέρος στη σκηνική δράση και κατά κανόνα
αναγγέλλει σκέψεις φιλοσοφικές του συγγραφέα. Συγγραφείς Κινέζοι υπήρχαν από το 720 μ.Χ. επί της
δυναστείας των Τσαγκ. Οι σπουδαιότεροι, περίπου 85, έζησαν επί των Μογγόλων αυτοκρατόρων και
διακρίνεται ο Κουάν-Χαν Κιγκ, συγγραφέας δραμάτων με καλύτερο έργο του, το Εκδίκησις του Τεού
Νγκό (Τέου-Νγκό-Γιουέν). Δεύτερος δραματικός συγγραφέας ο Κι-Κιούν-Τσαγκ με σπουδαιότερο το Ο
μικρός ορφανός της οικογενείας Τσάο, όστις εκδικείται τόσον περηφάνως. Από αυτό το δράμα,
αναφέρεται στο άρθρο, άντλησε ο Βολταίρος την υπόθεση του δράματός του Το ορφανό της Κίνας.
446 Κυκλοφορεί το βιβλίο του Γεωργίου Β. Τσοκοπούλου, που είναι μια μονογραφία με τίτλο Το
κοινόν εν τω θεάτρω. Το βιβλίο αρχίζει από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την εποχή του. Αναφέρεται
στις Διονυσιακές εορτές, το αττικό θέατρο, παρακολουθεί το ρωμαϊκό και βυζαντινό, περιλαμβάνει τα
περσικά και μεσαιωνικά μυστήρια, περιγράφει το θέατρο στο Βατικανό του Πάπα Λέοντος και φτάνει
μέχρι την εποχή του. Περιγράφει τα του κοινού, πώς προκαλείται, πώς εισέρχεται, τί τρόπους
επιδοκιμασίας και αποδοκιμασίας είχε, ποιά επιρροή άσκησε επί της θεατρικής φιλολογίας και ποιά επί
του κοινού, γεμάτο ανέκδοτα γεγονότα που χαρακτηρίζουν κάθε εποχή. Επίσης εκφράζονται και
γνώμες του ίδιου του συγγραφέα (Εστία, 27/7/1900, 148, 2).
447 Ο μελετητής εκφράζει περιληπτικά τις εξής απόψεις σχετικά με τη γέννηση της κωμωδίας: Η
κωμωδία είναι κόρη της Ελλάδας. Πριν γεννηθεί, από το μέγα πνεύμα του Αριστοφάνη, επί της σκηνής
του Διονυσιακού θεάτρου, ζούσε μέσα στις οργιώδεις διονυσιακές εορτές του φθινοπώρου, με τα
άσματα του τρύγου. Ο Βάκχος οργιακός φυσούσε πνοή ευθυμίας και διασκέδασης, βαδίζοντας εμπρός
με τη μορφή του ιερέως με το θύρσο και τον κισσό στο μέτωπο. Ακολουθείται από συνοδεία
μανιακών, που χόρευαν πέριξ του βωμού σαν μεθυσμένοι. Το σκώμμα, η ύβρις έπιπταν σαν βροχή, ο
περίγελως, ο εμπαιγμός τροφοδοτούμενος από το κρασί εκτραχηλιζόταν. Η βωμολοχία κυριαρχούσε
117
 «Από τα μυστήρια του θεάτρου. Η τέχνη της επιτυχίας. Οι χειροκροτούντες
μισθωτοί. Αι κλαίουσαι γυναίκες» (εφημερίδα Εστία, 1/11/1900, 245, 1)448.
Ο γνωστός της εποχής αυτής Γάλλος δημοσιογράφος και λόγιος, Georges
Bourdon εκδίδει, το 1893, στο Παρίσι ένα μελέτημα με τίτλο Le théâtre grec
moderne, La résurrection d’un art, μια ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου από την
εποχή της ανεξαρτησίας μέχρι των ημερών του (τέλος περίπου του 19ου αιώνα). Ο
πρόλογος είναι γραμμένος από τον Jean Jullien, όπου με φιλελληνικό πνεύμα εκθέτει
τις προόδους της δραματογραφίας. Αρχίζει το βιβλίο από το Μεσαίωνα μέχρι τους
χρόνους του Ιωάννη Ζαμπέλιου, Παναγιώτη και Αλέξανδρου Σούτσου και
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή. Κατά την περίοδο αυτή γράφει τις καλές μεταφράσεις
του Δημήτριου Βικέλα, Ευγένιου Ζαλοκώστα, Ιωάννη Καμπούρογλου, Αλέξανδρου
Λεονάρδου, Σπυρίδωνα Λάμπρου, Παναγιώτη Τυπάλδου και Ιωάννη Ισιδωρίδη
Σκυλίτση. Τα έργα του Ιωάννη Ζαμπέλιου –περί τα δεκαπέντε– βρίσκει ότι είναι κατά
μίμηση του Βιττόριο Αλφιέρι, αποπνέουν όμως αρχαιότητα και είναι αφιερωμένα
χωρίς αιδώ. Ο Βάκχος τα επέτρεπε όλα. Βαθμηδόν τα ενστικτώδη κωμικά όργια φωτίζονταν από το
πνεύμα και γεννιόταν από τις αισχρολογίες ο κωμικός διάλογος. Η σκηνή δεν περιφέρεται πλέον,
ανέρχεται σε λειτουργικό άρμα και ο άξεστος αγρότης γελωτοποιός με την αυτοσχέδια βωμολοχία
λαμβάνει ρυθμό. Ποιητές ακαλαίσθητοι προσπαθούν να δώσουν ρυθμό στη μάζα των βωμολοχιών και
μορφή στα όργια. Δεν είναι όμως πια οργιακή κραυγή. Η σκηνή μεγαλώνει με σκηνές από θρύλους
μυθολογικούς εμπνέοντας τους στιχουργούς. Ο Φόρμις στα Μέγαρα και ο Επίχαρμος στη Σικελία (5ος
αι. π.Χ.) είναι πρόδρομοι της κωμωδίας. Η κωμωδία όμως γεννιέται στην Αθήνα, γίνεται πολιτική
σάτιρα, παραδίδει στο λαό, στο σκώμμα του, τον αναιδή δημαγωγό, τον ανίκανο στρατηγό, το
συκοφάντη, το σοφιστή. Μεταφέρει στη σκηνή τα μίση, τις εχθροπάθειες, τις αντιζηλίες. Διατηρεί τον
τύπο του βίαιου και δαιμονιακού, η μούσα πρέπει να ξεπηδά από τις χονδροειδείς βωμολοχίες. Ο
Αριστοφάνης τακτοποιεί τα σκηνικά πράγματα, με ισχυρή δημιουργική πνοή και δημιουργεί μαγεία.
Το άρθρο είναι ωραιότατο, ακόμα και για τη σημερινή μας εποχή, και επικεντρώνεται με λυρικό ύφος,
στην ιστορία των διονυσιακών κώμων και της βωμολοχίας, για να προσλάβει ο δέκτης την ιστορία της
αριστοφανικής κωμωδίας και αθυροστομίας.
448 Άρθρο ανωνύμου από την θεατρική στήλη της εφημερίδας Εστία κινεί το ενδιαφέρον. Διαβάζουμε
ότι η κλάκα, η εκβίαση της επιτυχίας ενός θεατρικού έργου, είναι ρωμαϊκή εφεύρεση. Ακόμη και την
εποχή, που γράφεται το άρθρο, τέλος του 19ου αιώνα, τους «κλακέρ» στη Γαλλία τους ονόμαζαν και
«ιππότες του πολύφωτου», διότι καθόντουσαν στην πλατεία κάτω από το πολύφωτο. Ο Νέρων έφερε
στην Ελλάδα χειροκροτητές, που δίδαξαν νέους με προορισμό να υποδέχονται εν βοή τον
αυτοκράτορα, όταν εμφανιζόταν στο αμφιθέατρο. Ο αυτοκράτωρ Αυρηλιανός τους προμήθευε ακόμα
και πολύχρωμες ταινίες, που κινούσαν κατά την παράσταση, και με φωνές έδειχναν την επιδοκιμασία
τους. Μετά τους Ρωμαίους η κλάκα εξαφανίζεται και εμφανίζεται τον 18ο αιώνα. Στη γαλλική αυλή
στρατολογούνταν με δαιμονιώδη χειροκροτήματα οι ομάδες των ευγενών υπέρ του ενός έργου και
συγγραφέα εναντίον του άλλου. Αδέξιος συγγραφέας εισήγαγε την πληρωμένη κλάκα, έδιδε εισιτήρια
με τον όρο της κραυγαλέας επιδοκιμασίας. Επί Ναπολέοντος Α΄ διοργανώθηκε και μεθοδεύθηκε με
ολόκληρο προσωπικό, που έτρεχε να χειροκροτήσει τον έναν ή τον άλλον ηθοποιό. Από το 1830 η
κλάκα αναγνωρίσθηκε επίσημα στη Γαλλία από το θεατρικό κόσμο. Αναφέρεται ότι το ιταλικό θέατρο
δεν μεταχειρίσθηκε ποτέ κλάκα. Η όπερα των Παρισίων είχε την πιο πειθαρχημένη κλάκα, που ήξερε,
εκ των προτέρων, πότε θα χειροκροτούσε. Εκτός από τους «κλακέρ», υπήρχαν και οι γυναίκες, που
έκλαιγαν στα πολύ συγκινητικά μέρη. Τα κέρδη του κλακέρ ήταν σημαντικά για την εποχή. Ο πρώτος
κλακέρ της όπερας, ονόματι Αύγουστος, που έδρασε το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, αγόρασε τη
«θέση» του στην όπερα αντί σημαντικού ποσού από τα κέρδη του. Λέγεται ότι συγγραφείς, όπως ο
Ωζιέ και ο Δουμάς, καίτοι εχθροί της κλάκας, έκαναν χρήση αυτής για έργα τους, που κινδύνευαν. Ο
Ταλμάς την ονόμαζε: «αναγκαία πρωτοβουλία εν τη εκδηλώσει του ενθουσιασμού».
118
στον πατριωτικό λυρισμό. Γράφει λίγα για τον Παν. Σούτσο, αφιερώνει πολλές
σελίδες στον Αλέξ. Ρίζο Ραγκαβή και στον Αλέξ. Σούτσο, παραθέτοντας τεμάχια από
τα έργα τους. Αναλύει έργα συγχρόνων του Ελλήνων δραματουργών, όπως του
Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, Δημήτριου Βερναρδάκη, Αντωνίου Αντωνιάδη, Γεωργίου
Σουρή, Κλέωνος Ραγκαβή, Άγγελου Βλάχου κ.λπ. Ο συγγραφέας ορμώμενος από τον
φιλελληνισμό του κατόρθωσε να αντιληφθεί τα περί της ιστορίας του νεοελληνικού
θεάτρου και να παραδώσει ένα τέτοιο τεκμήριο στους συγχρόνους του και στην
ιστορία του νεοελληνισμού449.
Διαπιστώνουμε ότι υπάρχει πλούσια αρθρογραφία από γνωστούς λόγιους της

περιόδου αυτής, μερικοί εκ των οποίων είναι πολύ γνωστοί και στην εποχή μας και
εξακολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Γρηγόριος
Ξενόπουλος, ο Κωνσταντίνος Σάθας, ο Ιωάννης Καμπούρογλου, ο Δημήτριος
Καμπούρογλου κ.ά. Δημοσίευαν μελέτες και άρθρα τους σε περιοδικά, εφημερίδες και
ημερολόγια, στον Τύπο ή σε αυτούσια βιβλία. Το ενδιαφέρον τους προκαλούν
περίοδοι, όπως η αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή, η βυζαντινή και η σύγχρονη τους
εποχή. Ο αριθμός φτάνει περί τις τριακόσιες τριάντα μελέτες. Όλη αυτή η
δραστηριότητα δείχνει επαφή με το θεατρικό γίγνεσθαι, τόσο το νεοελληνικό, όσο και
το ευρωπαϊκό, αλλά και το παγκόσμιο, μια και βρίσκουμε άρθρα για το κινεζικό ή
ιαπωνικό θέατρο. Φανερώνει μια επικοινωνία με τον έξω κόσμο, ένα υψηλό
πνευματικό επίπεδο των λογίων της εποχής, που οφείλεται και στις σπουδές τους στο
εξωτερικό και δείχνει ακόμα ότι απευθύνονται σε αναγνώστες ενημερωμένους ή σε
άτομα που τους ενδιαφέρει το παγκόσμιο θεατρικό γίγνεσθαι. Η πλειονότητα βεβαίως
των άρθρων αφορούν την Ελλάδα, την αρχαία, τη βυζαντινή και τη σύγχρονη, αλλά
αυτό είναι κάτι το φυσιολογικό, που οφείλεται στη γενικότερη προσπάθεια
εντοπισμού των νεοελληνικών πηγών, της νεοελληνικής ταυτότητας. Δεν λείπουν και
άρθρα ή μελέτες στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο για το ευρωπαϊκό θέατρο, το
αμερικανικό και αυτό της Ασίας. Όλη αυτή η αρθρογραφία αποδεικνύει μια πλούσια
θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα, που υπήρχε στην Αθήνα του δεύτερου
μισού του 19ου αιώνα.
449 Νέα Εφημερίς, 14/1/1893, 14, 4.
119
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο
ΘΕΑΤΡΑ
Θεατρικοί χώροι
Η Αθήνα ορίζεται επί Όθωνος πρωτεύουσα με διάταγμα της 18/30
Σεπτεμβρίου του 1834, στο οποίο αναφέρεται ότι: «Η καθέδρα ημών μετατίθεται
κατά την α΄ Δεκεμβρίου τρέχοντος έτους εκ Ναυπλίου εις Αθήνας». Από τις αρχές
του 1840 η κοινωνική και πνευματική ζωή των Αθηνών αρχίζει να αποκτά νέα όψη
και να προσλαμβάνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αυτό οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος
στην έναρξη λειτουργίας του πρώτου λιθόκτιστου θεάτρου, για το οποίο έδειξαν
θερμότατο ενδιαφέρον εκτός από το λαό και οι βασιλείς Όθωνας και Αμαλία. Ο
χώρος γίνεται σημείο συνάντησης, κοινωνικής και κοσμικής σημασίας για την
Αθήνα. Μια άριστη περιγραφή δίνει η κυρία επί των τιμών της Αυλής Von
Nordenpflicht, με την από 8/20 Ιανουαρίου 1840 επιστολή της450:
«Την 25 Δεκεμβρίου 1839 (6 Ιανουαρίου 1840) εγένετο, τέλος πάντων, και η
έναρξις του θεάτρου μας. Ήμην λίαν περίεργος, διότι δεν είχον εισέτι ίδει το
εσωτερικόν του. Οφείλω δε να ομολογήσω ότι έμεινα από πάσαν έποψιν πολύ
ευχαριστημένη. Είναι πράγματι πολύ ωραίον μετά των τεσσάρων σειρών θεωρείων,
της μιάς επί της άλλης, του μεγάλου βασιλικού θεωρείου εις το μέσον και του μικρού
θεωρείου αμέσως παραπλεύρως προς την σκηνήν. Η σκηνή είναι αρκετά μεγάλη, τα
δε σκηνικά ομολογουμένως έκτακτα. Η έναρξις εγένετο δια της Λουκίας Λαμερμούρ...
Αλλά θα είναι, άραγε, δυνατόν να προσελκύση επί τοσούτον (δεκαπέντε φορές
αναγγέλλεται ότι θα παρασταθεί) το ενδιαφέρον του κοινού μας;». Και συνεχίζει,
αναφέροντας, ότι το θέατρο αυτό δεν είναι κατώτερο από αυτά της Φλωρεντίας, της
Πίζας και της Βερόνας, ότι δημιουργείται συνήθως συνωστισμός στο θέατρο και ότι
το επισκέπτονται οι βασιλείς προκειμένου να ευοδωθεί η όλη θεατρική επιχείρηση.
Το λιθόκτιστο τούτο θέατρο κατασκευάζεται από τον Ιταλό Βασίλειο Σανσόνι
(Sansoni) και το 1838 του παραχωρείται από την ελληνική κυβέρνηση για πενταετή
εκμετάλλευση. Κατά τη διάρκεια αυτής της πενταετίας απαγορεύεται η ανέγερση ή
λειτουργία παρόμοιου θεάτρου. Ο χώρος όπου ανεγείρεται είναι η οδός Ηρώδη, στη
θέση Γεράνι, στη σημερινή οδό Μενάνδρου. Ονομάζεται θέατρο «Αθηνών» και
παραμένει το μοναδικό λιθόκτιστο έως το 1871. Μετά τη δημιουργία του «Δημοτικού
Θεάτρου Αθηνών» αναφέρεται στον Τύπο ως «Παλαιόν Θέατρον Αθηνών». Το 1844
450 Σπ. Β. Μαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, σ. 174.
120
αγοράζεται από το Σπετσιώτη καπετάνιο Ιωάννη Μπούκουρα και μένει στην ιστορία
του θεάτρου με το όνομα του ιδιοκτήτη του. Προ της δημιουργίας αυτού του θεάτρου,
οι θεατρικοί χώροι είναι ξύλινες παράγκες άνευ στέγης, όπως του Αθαν.
Σκοντζόπουλου (1836 - 1837). Το 1896, ξεκινάει η κατεδάφιση του ιστορικού αυτού
θεάτρου του Μπούκουρα και οι Αθηναίοι χάνουν μία από τις ωραιότερες θεατρικές
αναμνήσεις τους451.
Τα θέατρα των Αθηνών της εποχής του Γεωργίου του Α΄ μπορούμε να τα
διακρίνουμε σε υπαίθρια και σε χειμερινά. Σχετικά με τα υπαίθρια θέατρα είναι
δύσκολο να ερμηνευθεί η αρχιτεκτονική τους καταγωγή, κατά την Ελένη Φεσσά-
Εμμανουήλ452.
Υπαίθρια θέατρα
Τη δεκαπενταετία 1871-1886 οι υπαίθριες σκηνές γίνονται το κυρίαρχο είδος
αρχιτεκτονικής του αθηναϊκού θεάτρου και θα συμβάλουν αποφασιστικά στη
διεύρυνση του αθηναϊκού κοινού και στη ρεαλιστική λύση του στεγαστικού
προβλήματος των πλανόδιων ελληνικών θιάσων. Οι θεατρικές μάντρες της περιόδου
1871-1886 ανήκουν στον ίδιο τύπο με το ξύλινο παράπηγμα του Σκοντζόπουλου, το
οποίο και ανανεώνουν. Πέρα από την αρχιτεκτονική παράδοση του χειμερινού
ευρωπαϊκού θεάτρου και την τοπική παράδοση των λαϊκών υπαίθριων γιορτών,
θεαμάτων και ακροαμάτων στηρίζονται και στον ευρωπαϊκό νεοτερισμό των ωδικών
καφενείων. Τα στοιχεία του κλειστού ευρωπαϊκού θεάτρου και των γαλλικών ωδικών
καφενείων κυριαρχούν στις αστικές υπαίθριες σκηνές, ιδιαίτερα αυτές που
σχεδιάζονται από αρχιτέκτονες, ενώ στις λαϊκότερες κυριαρχεί η σχέση με την τοπική
παράδοση των υπαίθριων θεαμάτων.
Το πρώτο υπαίθριο θέατρο της δεκαπενταετίας 1871-1886 είναι του
Σκορπάρου (1871-1873), που κτίσθηκε σε οικόπεδο της πλατείας Ομονοίας, εκεί
όπου βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο «Μπάγκειο»453.
Η ζωή όμως του υπαίθριου θεάτρου αρχίζει από το 1872, ένα χρόνο μετά την
εκπληκτική επιτυχία του πρώτου ωδικού καφενείου στις όχθες του Ιλισού ποταμού.
451 Νέα Εφημερίς, 19/9/1894, 263, 3: Το 1894 σκέφτονται μήπως το γκρεμίσουν, 15/6/1896, 167, 5.
Βλ. επίσης Λάσκαρης, Ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, τόμ. δεύτερος, σ. 241-260, Μαρκεζίνης, ό.π.,
σ. 174, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Η αρχιτεκτονική του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 276-279, Πατέρας, Τα
θέατρα των Αθηνών, σ. 10-15, Άρτεμις Σκουμπουρδή, Θέατρα της παλιάς Αθήνας, σ. 35-40, σ. 42-43.
Κωνστάντζα Γεωργακάκη, «Θέατρο Αθηνών», σ. 143-144.
452 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 245.
453 Άρτεμις Σκουμπουρδή, ό.π., σ. 57-58.
121
Για δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια τα Παριλίσια Πεδία θα είναι το κέντρο της θεατρικής
ζωής των Αθηναίων. Εκεί θα λειτουργήσουν τέσσερα υπαίθρια θέατρα: α) το
«Άντρον των Νυμφών» (1872-1895), β) το θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι» (κατοπινό
«Παράδεισος») (1873-1896), γ) το θέατρο «Απόλλων» (1873-1883) και δ) το θέατρο
«Ολύμπια» (1881-1887). Η είσοδος στα θέατρα αυτά γινόταν από την κατοπινή
λεωφόρο Βασιλίσσης Όλγας, από τον παριλίσιο δρόμο.
α) Το «Άντρον των Νυμφών» (1872-1895) βρισκόταν στους καταπράσινους
κήπους κάτω από τον Αρδηττό454. Ήταν ένα πρωτόγονο θέατρο ποικιλιών με ξύλινη
περίφραξη, στεγασμένη σκηνή με υποτυπώδη αυλαία και πλατεία με κινητούς
πάγκους (θρανία), όπου δεν υπήρχαν αριθμημένες θέσεις για το κοινό455. Το 1894,
μετονομάζεται σε θέατρο «Ζάππειον» και ανακαινίζεται και διασκευάζεται456.
β) Το θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι» (1873-1896), που μετονομάζεται
«Παράδεισος» το 1883, είναι πιο οργανωμένο και με αστικότερο χαρακτήρα από το
«Άντρον των Νυμφών», με το οποίο βρίσκεται στην ίδια περιοχή. Το αρχικό θέατρο
«Ιλισίδες Μούσαι» είναι μια απλή ξύλινη μάντρα με ιταλίζουσα σκηνή, ορχήστρα και
λάμπες πετρελαίου. Δημιουργείται από τον απλοϊκό καφεπώλη Κωστή. Ανακαινίζεται
συνολικά τέσσερις φορές (ίσως και παραπάνω) με στοιχεία του χειμερινού θεάτρου
ιταλικής σκηνής για να προσελκύσει τους νεοαστούς457.
γ) Το θέατρο «Απόλλων» (1873-1883) βρισκόταν απέναντι από το θέατρο
«Ιλισίδες Μούσαι», εντός του κήπου Χατζηδημητρίου, δίπλα στο γυμναστήριο
«Φωκιανός»458. Έχει δίρριχτη στέγη, αετωματώδες μέτωπο, περίβολο και κιγκλίδες,
μεγάλη χωρητικότητα, αραιά δέντρα, ξύλινους πάγκους (θρανία), κουίντες,
παρασκήνια και αετώματα459.
454 Πατέρας, ό.π., σ. 16.

455 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 258-259.
456 Νέα Εφημερίς, 30/7/1894, 211, 7, 12/4/1895, 102, 5-6.
457 Ό.π., 28/6/1885, 179, 3: «Ωραίαν μικράν σκηνήν και άλλην έστησεν εκ σανίδων καλώς
κατεσκευασμένην εις το επί του Ιλισού μέρος του «Παραδείσου» του ο κ. Ιάκωβος Αβέρτης. Η σκηνή
αύτη επλήρωσεν εκεί μίαν έλλειψιν. Είνε ένα κομψόν θεατράκι, όπερ εις πολλά θα χρησιμεύση». Ό.π.,
26/5/1893, 146, 5-6: Το θέατρο «Παράδεισος» ανακαινίσθηκε το 1893 και έγινε ένα θέατρο με
φωτισμό άπλετο στη σκηνή και στην πλατεία, καθίσματα καινούργια, βασιλικό θεωρείο αριστερά της
σκηνής. Σε αυτό το 1893, έδωσε παραστάσεις ο θίασος «Αισχύλος» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου.
Ό.π., 16/5/1895, 136, 5: «Ο εισερχόμενος υπό σειράν αψίδων φωταερίου με δύο πολύφωτα δεξιά και
αριστερά παρίσταται προ όλως εγκατασταθείσης σκηνής με ωραίαν και καλλιτεχνικήν και λαμπράν
αυλαίαν και όλως νέας και γραφικωτάτας σκηνογραφίας, πάντα ταύτα αντάξια της λαμπράς του
Παραδείσου τοποθεσίας εν μέσω δένδρων ένθεν και ένθεν και εξοχικού όλως και μυροβόλου αέρος
καθιστώντος ευχάριστον πολύ την διαμονήν». Βλ. επίσης Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 259-261,
Πατέρας, ό.π., σ. 18-23.
458 Πατέρας, ό.π., σ. 23-25.
122
δ) Τα «Ολύμπια» (1881-1887) είναι ένα θερινό θέατρο δημιουργημένο από
τον ζυθοπώλη Αναστάσιο Τσόχα. Βρισκόταν εκεί όπου είναι σήμερα το άγαλμα του
Βύρωνος460. Αρχιτέκτονας είναι ο Ερνέστος Τσίλλερ. Το θέατρο «Ολύμπια» έχει
ευρύχωρη πλατεία με ξύλινους πάγκους για 1.500 θεατές, στεγασμένα θεωρεία,
ιταλίζουσα «κατάχρυση σκηνή» με καλλιτεχνική αυλαία. Ο επιτηδευμένος διάκοσμος
του αποτελείται από «πίδακας και αγάλματα και καθρέπτας και φως άπλετον και
φυτά αληθινά και ψευδή»461. Είναι όμως αταίριαστα σε υπαίθριο θέατρο τα
στεγασμένα, ιταλίζοντα θεωρεία, η ύπαρξη βασιλικού θεωρείου και η κατάχρυση
ιταλίζουσα σκηνή. Η διαμόρφωσή της βέβαια αποδεικνύει την κατάρτιση και τις
ικανότητες του Τσίλλερ, ο οποίος χρησιμοποιεί ευρηματικά δάνεια από την πρώτη
όπερα της Δρέσδης του G. Semper και από σκηνές της ιταλικής ακαδημαϊκής
παράδοσης462. Κατεδαφίζεται, το 1887463.
Η Ματούλα Σκαλτσά αναφέρει το «θέατρο των Χαυτείων», που κτίζεται το
1876 από ιδιώτη με το επώνυμο Ι. Βιθυνός, ένα ξύλινο χειμερινό θέατρο σε οικόπεδο
των αδελφών Μπαλακάκη, το οποίο από το 1877 για τις παραστάσεις του θιάσου
«Μένανδρος» θα μετονομαστεί σε θέατρο «Ευτέρπη»464.
Ένα ακόμα βραχύβιο θέατρο-κράτησε μόνο ένα έτος η λειτουργία του-είναι ο
«Ορφεύς» (1880), που βρισκόταν στο τέλος της Γ΄ Σεπτεμβρίου, εκεί όπου είναι
σήμερα η πλατεία Βικτωρίας. Είναι δημιούργημα του δημοσιογράφου και
επιχειρηματία Ι. Βιθυνού, και κρατάει για ένα μόνο καλοκαίρι (το 1880) λόγω της
δύσκολης προσπέλασής του και της φτωχικής εμφάνισής του465.
Στην κατηγορία των υπαίθριων θεάτρων ανήκουν και τα ωδικά καφενεία, τα
«καφέ σαντάν» με αλλοδαπές τραγουδίστριες και τα «καφέ αμάν» με ανατολίτικη
μουσική και αρμένισες ή ελληνίδες τραγουδίστριες466.
Τα κοσμικότερα υπαίθρια θέατρα της περιόδου 1887-1900 ήταν εκείνα της
πλατείας Ομονοίας (1887-1916), του Ορφανίδη στη λεωφόρο Αμαλίας (1891-
460 Πατέρας, ό.π., σ. 28-30.

461 Πρωία, 29/5/1881, όπως αναφέρει η Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (ό.π., σ. 262).
462 Για τα τέσσερα αυτά υπαίθρια θέατρα στα Παριλίσια βλ. επίσης Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 339-
341, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 261-262, Άρτεμις Σκουμπουρδή, ό.π., 59-67.
463 Νέα Εφημερίς, 25/2/1887, 56, 3, Πατέρας, ό.π., σ. 28-30.
464 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 339 και σ. 593, Πατέρας, ό.π., σ. 27-28.
465 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 262, Πατέρας, ό.π., σ. 28.
466 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 262-263. Για τα καφέ αμάν βλ. Χατζηπανταζής Θόδωρος, Της
ασιάτιδος μούσης ερασταί... Η ακμή του αθηναϊκού καφέ αμάν στα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου
Α΄. Συμβολή στη μελέτη της προϊστορίας του ρεμπέτικου, Αθήνα, Στιγμή, 1986, σ. 24-111.
123
1896)467, του Τσόχα (1893-1913), των «Ποικιλιών ή Βαριετέ» (1895-1924), το
«Αθήναιον» (1895-σήμερα) στην οδό Πατησίων, απέναντι από το Αρχαιολογικό
Μουσείο και το «Νεάπολις» στην οδό Ιπποκράτους (1899-1916). Με εξαίρεση τα δύο
τελευταία, τα οποία θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν συνοικιακά, τα υπόλοιπα
θέατρα βρίσκονται στο εμπορικό και κοινωνικό κέντρο της Αθήνας. Οι γνωστότερες
λαϊκές σκηνές της δεκαετίας του 1890 εκτός από το περίφημο θέατρο του «Λαού»
στο Μεταξουργείο (;1887-1938), ήταν εκείνη του Θησείου (από το 1892), η
«Ευτέρπη» της πλατείας Ελευθερίας (1887;-;), τα θεατρίδια της περιοχής των Στύλων
του Ολυμπίου Διός και της Πύλης του Ανδριανού (1894-;), τα «Πευκάκια» της
Νεάπολης (1893-;), το θεατρίδιο δίπλα στον καθολικό ναό του Αγίου Διονυσίου
(1894;-;), το «Άι-Λάιφ» στο σταθμό Λεβίδου των Πατησίων (1896;-;), το θεατράκι
της πλατείας του σταθμού Λαυρίου κ.ά.468.
Το 1887, διαβάζουμε μια είδηση στην Παλιγγενεσία (22 Ιουνίου 1887) ότι ο
Πολυχρόνης, ο ιδιοκτήτης γνωστού ξενοδοχείου στον Πλάτανο της Κηφισιάς, στον
ευρύχωρο κήπο του έκτισε θέατρο σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αχιλ. Γεωργιάδου. Ο
πρώτος θίασος που έπαιξε σε αυτό το θέατρο, το καλοκαίρι του 1887, είναι ένας
μελοδραματικός καταρτισθείς από τον Κωστέλλο.
Το ξύλινο θέατρο της πλατείας «Ομονοίας» (1887-1916) είναι θερινό επί της
οδού Ίωνος Δραγούμη, δίπλα στα λουτρά Παπαδοπούλου και στον «Γυμναστικό
Σύλλογο»469. Είναι η βάση του κωμειδυλλιακού κινήματος και δημιουργείται από την
ασφαλιστική εταιρεία «Ο Φοίνιξ». Έχει χωρητικότητα για 700 περίπου θεατές. Τα
ξύλινα καθίσματά του είναι στενά, ο σκηνικός του εξοπλισμός υποτυπώδης, μια
καθόλου πολυτελής μάντρα με καφενείο470. Το 1901 εκεί στεγάζεται η «Νέα Σκηνή»
του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και το 1911 ξανακτίζεται ως θέατρο
«Κοτοπούλη»471.
Η Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ αναφέρει χωρίς περισσότερες λεπτομέρειες, μια
λαϊκή θεατρική αίθουσα, που λειτουργούσε το 1887: το θεατρίδιο «Παρθενών» στην
οδό Αιόλου απέναντι από την Αγορά472.
467 Τα εγκαίνια στο θεατρίδιο «Κήπος του Ορφανίδου» έγιναν το καλοκαίρι του 1890 από το θίασο
του Νικολάου Λεκατσά (Νέα Εφημερίς, 22/6/1890, 173, 4).
468 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., 263-265, Πατέρας, ό.π., σ. 31, Άρτεμις Σκουμπουρδή, ό.π., σ. 72-
76.
469 Νέα Εφημερίς, 17/4/1887, 107, 3. Βλ. επίσης Πατέρας, ό.π., σ. 38-51.
470 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 341, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 265, Πατέρας, ό.π., σ. 38-50,
Άρτεμις Σκουμπουρδή, ό.π., σ. 71-72.
471 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π. σ. 597.
124
Ένα μεμονωμένο γεγονός, που δεν γνωρίζουμε αν τελικά πραγματοποιείται,
είναι το ξύλινο υπαίθριο θέατρο των 2.000 θέσεων που σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας-
αρχαιολόγος W. Dörpfeld (1853-1940) για την Ολυμπιακή Έκθεση του Ζαππείου το
1887. Το θέατρο αυτό σχεδιάζεται βάσει του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου και με
τους καθισμένους θεατές να είναι στραμμένοι προς τη θάλασσα. Σκοπός του είναι να
διδάσκονται αρχαία ελληνικά δράματα. Αλλά δεν είναι βέβαιο αν τελικά κτίζεται473.
Το 1891, αναφέρεται στη Νέα Εφημερίδα474 ότι ανεγείρεται ένα κομψότατο
θέατρο, που θα ονομασθεί «Θέατρον της Ευθυμίας» από τον Κωνσταντίνο Μπαλάνο.
Το όνομα δόθηκε από τον αρχιτέκτονα μηχανικό Ιωάννη Δέδε. Το θεατρίδιο της
«Ευθυμίας» λειτουργεί και το 1894, όπου αναφέρεται ότι χρησιμοποιείται για
μουσικές και χορευτικές εκδηλώσεις και πέραν της δωδεκάτης νυκτερινής ώρας475.
Για το υπαίθριο θέατρο με την επωνυμία «Κήπος του Ορφανίδου» και στη
συνέχεια «Ολύμπια» (1891-1896) γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Διαμορφώθηκε, το
1891, στη λεωφόρο Αμαλίας, δεξιά της εισόδου του Ζαππείου. Βρισκόταν στον κήπο
της κατεδαφισμένης έπαυλης του καθηγητή και ποιητή Θεόδωρου Ορφανίδη.
Μπροστά του στο ύψος της λεωφόρου Αμαλίας, υπήρχε πλατεία με καφενείο,
ζαχαροπλαστείο και ζυθοπωλείο476. Πιθανότατα το θέατρο «Ολύμπια» του Τσόχα,
φιλοτεχνημένο από τον Ερνέστο Τσίλλερ, να χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο για τη
διαμόρφωση αυτού του θεάτρου477.
Λιγοστά είναι και τα στοιχεία για το κοσμικό υπαίθριο θέατρο του «Τσόχα»
στην οδό Σταδίου (1893-1913;). Κτίσθηκε στη θέση του μεταγενέστερου
κινηματοθέατρου «Σπλέντιτ» και λειτουργούσε κατά τους θερινούς μήνες
στεγαζόμενο με τέντα για τις βροχερές νύχτες. Αριθμούσε περί τις 600 θέσεις. Το
1911 ανακαινίσθηκε ριζικά από τον Π. Θηβαίο και ονομάσθηκε «Αττικόν»478.

474 Νέα Εφημερίς, 4/10/1891, 277, 7.
475 Ό.π., 16/12/1894, 350, 6.
476 Ακρόπολις, 19/4/1890, 2850, 2.
477 Πατέρας, ό.π., σ. 31-32.
478 Νέα Εφημερίς, 22/1/1893, 22, 5. Στην εφημερίδα αυτή βρίσκουμε τις εξής ειδήσεις: «Ο Αναστ.
Τσόχας, συμπολίτης και δημοτικός σύμβουλος, εκμίσθωσε το ευρύ γήπεδο επί της Σταδίου
(κληρονομιάς Νοταρά) και άρχισε να ανεγείρει νέο εαρινό θέατρο με όλα τα σχετικά παραρτήματα και
μαγαζιά και θα αποτελέσει ωραίο κέντρο συνάθροισης. Ενώ στην ίδια εφημερίδα αναγγέλλεται κατά
το Μάιο (ό.π., 24/5/1893, 144, 7) το νέο θέατρο «Τσόχα» επί της οδού Σταδίου, περίλαμπρο,
ευρύχωρο, δροσερό και κεντρικότατο. Παραστάσεις πρωτοέδωσε ο θίασος των Δημοσθ. Αλεξιάδη,
Ευάγγ. Παντόπουλου και Νικ. Καρδοβίλλη. Στην οικοδομική και στο φωτισμό το θέατρο είναι
νεοτεριστικό κατά τα τελευταία υποδείγματα της τέχνης. Η συνένωση των τριών θιασαρχών δίνει
δυνατότητες τέλειου καταρτισμού για την τραγωδία, το δράμα, την κωμωδία και το κωμειδύλλιο. Ό.π.,
29/5/1893, 149, 6: Το θέατρο «Τσόχα» στην Σταδίου είναι κομψότατο, με ωραία αγάλματα επί του
125
Επί της οδού Ασκληπιού, στο θέατρο «Πευκάκια» της Νεαπόλεως (1893-;)
ιδρύεται νέος θίασος με τον Αβραάμ Παντελιάδη και τη σύζυγό του. Θα
παρουσιάσουν κωμωδίες, παντομίμες, παίγνια και άσματα479.
Το θέατρο «Βαριετέ» ή των «Ποικιλιών» (1894-1924) κτίσθηκε στη
διασταύρωση των οδών Σταδίου και Παρθεναγωγείου (σημερινής Αριστείδου).
Πρόκειται για μια απλουστευμένη μίμηση του θεάτρου «Ολύμπια», που σχεδίασε ο
Τσίλλερ. Διέθετε ιταλίζουσα σκηνή με πρόσοψη νεοαναγεννησιακής τεχνοτροπίας,
παραστάδες από κορινθιακά επίκρανα, βοηθητικούς χώρους δεξιά και αριστερά της
σκηνής ως καμαρίνια και μπροστά είχε χώρο για ορχήστρα. Το χειμερινό «Βαριετέ»,
το 1900, ανακαινίσθηκε με νέα διαίρεση θεωρείων, αντικατάσταση καθισμάτων, νέες
σκηνογραφίες και άπλετο φωτισμό. Θα εμφανισθεί ο θίασος της Αικ. Βερώνη, όπου
αρχίζει με παλιές δοκιμασμένες επιτυχίες της, όπως Αδριανή Λεκουβρέρ, Φαιδώρα
κ.λπ.480. Το 1911 θα γίνει η πρώτη έδρα του θιάσου της Κυβέλης.
Το θέατρο «Αθήναιον» (1895-σήμερα) στη γωνία των οδών Πατησίων και
Κυκλοβόρου (της σημερινής Μάρνη) κτίσθηκε το 1895 από τον Χαραμή και κόστισε
γύρω στις 18.000 δραχμές. Η χωρητικότητά του ήταν για 750 θεατές και είχε πλατεία
με ξύλινους πάγκους, μεγάλη σκηνή με προσκήνιο, άφθονα καμαρίνια, ζωγραφιστή
αυλαία, στην οποία εικονιζόταν το Ερέχθειο. Κάτω από την ορχήστρα υπήρχε ένα
κοίλωμα για την ενίσχυση του ήχου481.
Θέατρο κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διος κατασκευάζεται, το 1898,
με την ονομασία «Εδέμ», και εκεί θα παρουσιάσει παντομίμες, δραμάτια, κωμωδίες
και άσματα ο θίασος του Αβραάμ Παντελιάδη482.
Το 1899, κτίσθηκε και το υπαίθριο θέατρο «Νεάπολις» της ομώνυμης
συνοικίας, στην οδό Ιπποκράτους, κοντά στο καφενείο του Κοραή. Φωτιζόταν με
ηλεκτρικό και είχε κομψά σκηνικά. Διέθετε πλατεία με τρεις διαδρόμους, καθίσματα
σε καμπυλόσχημη διάταξη, αντί της ευθύγραμμης του παρελθόντος, ιταλίζουσα
σκηνή. Φιλοξενούσε συνήθως ελληνικούς θιάσους και πιο σπάνια διασκευαζόταν σε
ιπποδρόμιο. Χωρούσε 1.200 θεατές483.
αετώματος, το οποίο είναι επίχρυσο. Είναι ευάερο και ευρύχωρο, με άπλετο φωτισμό και σκηνικό
διάκοσμο πλούσιο. Βλ. επίσης Πατέρας, ό.π., σ. 82-86.
479 Νέα Εφημερίς, 20/7/1893, 201, 3.
480 Εφημερίς, 30/9/1900, 271, 2. Βλ. επίσης Πατέρας, ό.π., σ. 63-67.
481 Νέα Εφημερίς, 23/3/1895, 82, 5, 15/5/1895, 135, 5, 18/5/1895, 138, 6-7, 6/6/1895, 157, 6.
482 Εφημερίς, 20/5/1898, 138, 3.
483 Ό.π., 3/4/1899, 91, 3, 24/4/1899, 111, 3, 9/5/1899, 126, 3. Βλ. επίσης Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ,
ό.π., σ. 263-269.
126
Τα υπαίθρια λαϊκά θέατρα είναι δύο ειδών: Στον πρώτο τύπο ανήκουν τα
εφήμερα και αυτοσχέδια, με τις ξύλινες ανοικτές σκηνές-πατάρια, που δεν έχουν
περίφραξη και γίνονται ένα με το αττικό τοπίο, ενώ στο δεύτερο τύπο ανήκουν οι
περιφραγμένες μάντρες, με στεγασμένες ξύλινες σκηνές, πλατείες με ξύλινους
πάγκους, ιταλίζουσα σκηνή και ζωγραφιστή αυλαία. Η ραγδαία εξάπλωση του
Φασουλή φέρνει και το διαχωρισμό σε λαϊκούς και αστικούς χώρους. Ο Φασουλής
παίζεται στο «αστικό» υπαίθριο θέατρο με τις ιταλίζουσες σκηνές όπου εμφανίζεται,
σε αντίθεση με τον Καραγκιόζη, κατά τη δεκαετία του 1890, που δημιουργεί λαϊκές
παραστάσεις484.
Χειμερινά θέατρα
Το πρώτο χειμερινό αθηναϊκό θέατρο της οθωνικής περιόδου άρχισε να
κτίζεται γύρω στο 1835 στη σημερινή πλατεία Κλαυθμώνος, σύμφωνα με το
πολεοδομικό σχέδιο του Klenze (1834). Λόγω, όμως, διαμαρτυριών του Τύπου και
της τότε κοινωνίας, επειδή έλειπαν άλλα κτίρια όπως σχολεία και άλλα
σημαντικότερα κτίρια, τελικά ανοικοδομείται στην ίδια θέση το Νομισματοκοπείο485.
Το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» αρχίζει να κτίζεται το 1872,
ολοκληρώνεται το 1888 και κατεδαφίζεται το 1940. Το ξεκίνημα της θεμελίωσης
αυτού του θεάτρου γίνεται με πρωτοβουλία μιας μετοχικής εταιρείας εύπορων
Αθηναίων. Η εταιρεία αναλαμβάνει να κτίσει το θέατρο σε οικόπεδο της πλατείας του
Λαού, της σημερινής πλατείας Δημαρχείου, με προϋπολογισμό 550.000 δραχμών και
με σχέδια του Ε. Τσίλλερ. Λόγω υπέρβασης του προϋπολογισμού συχνά σταματά η
ανοικοδόμησή του. Το 1887 αναλαμβάνει την αποπεράτωσή του με δική του
χρηματοδότηση ο Ανδρέας Συγγρός. Το κόστος κατασκευής, λειτουργίας και
συντήρησης του θεάτρου ξεπερνάει τις δυνατότητες του δημοτικού προϋπολογισμού.
Τελικά κτίζονται γύρω από το θέατρο μαγαζιά και γραφεία και κρατάει ο Συγγρός το
χώρο της δεύτερης κλίμακας του θεάτρου για να εγκαταστήσει την τράπεζά του486. Ο
Τσίλλερ χαρακτηρίζει το 1914 το θέατρο ημιτελές λόγω ουσιωδών ελλείψεών του:
της ξεπερασμένης τεχνολογίας της σκηνής, της έλλειψης κεντρικής θέρμανσης και
εγκατάστασης αερισμού και λόγω της μιζέριας της κεντρικής εισόδου. Έχει άδοξο
τέλος μετά τη μικρασιατική καταστροφή, οπότε χρησιμεύει ως στέγη προσφύγων και

485 Ό.π., σ. 274-275.
486 Νέα Εφημερίς, 1/3/1887, 60, 2-3.
127
υφίσταται μεγάλες καταστροφές. Έτσι επειδή η επισκευή του θεωρείται δαπανηρή
αφού στοίχιζε όσο η ανέγερση νέου κτιρίου προτιμάται να κατεδαφισθεί το 1940.
Το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» εγκαινιάζεται πανηγυρικά στις 15/27
Οκτωβρίου 1888 με το μελόδραμα του A. Thomas Μινιόν, που ανεβάζει ο γαλλικός
θίασος Lasalle-Charlet487. Έκτοτε φιλοξενεί ξένους κυρίως θιάσους, όπερας, οπερέτας
και πρόζας, καθώς και μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις και παραστάσεις ντόπιων
ερασιτεχνών. Αρχικά φωτιζόταν με γκάζι και πολύ αργότερα είχε ηλεκτροφωτισμό. Η
σύνθεση αυτή του Τσίλλερ είναι επηρεασμένη από την πρώτη και δεύτερη όπερα της
Δρέσδης του G. Semper και από το «Βασιλικό Θέατρο» του Βερολίνου του Th.
Hansen. Παρά τον «εκλεκτικό ιστορισμό» ή «πλουραλισμό» που το διακρίνει έχει
μεγαλύτερη τεχνοτροπική σχέση με τη ρωμαϊκή Αναγέννηση από ό,τι με το μπαρόκ.
Έτσι ταιριάζει καλύτερα με τον αθηναϊκό νεοκλασικισμό, χωρίς να αποτελεί
«ωρίμανση» ή συνέχισή του. Κατά την Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, φανερώνεται μεν η
μιμητική και συνθετική δεξιοτεχνία του Τσίλλερ, αλλά συγχρόνως το έργο του αυτό
αποκαλύπτει την περιορισμένη ανανέωση του γραμματολογίου των μορφών του, ενός
γραμματολογίου, που είναι του συρμού στην Ευρώπη των δεκαετιών του 1870, αλλά
όχι στα τέλη της δεκαετίας του 1880. Η συντηρητική μορφολογία του «Δημοτικού
Θεάτρου Αθηνών» δεν είναι ο βασικός λόγος που το κάνει να υστερεί από
παλαιότερα θέατρα που σχεδίασε ο Τσίλλερ (το πατρινό και το ζακυνθινό), αλλά η
πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, η περιπετειώδης μελέτη και η «φτωχοαλαζονεία» του
αθηναϊκού αρχιτεκτονήματος ευθύνονται περισσότερο για τις αδυναμίες του. Αυτά
εμποδίζουν τον Τσίλλερ να πετύχει εδώ την κομψότητα των αναλογιών του
«Απόλλωνα» της Πάτρας ή την αρχοντική λιτότητα του «Δημοτικού Θεάτρου» της
Ζακύνθου, που είναι και αυτά έργα δικά του488.
Το 1896, διαβάζουμε ένα σχόλιο της Νέας Εφημερίδος, για το μέγα θέατρο και
διατυπώνονται κάποιες παρατηρήσεις προς τον Συγγρό, ότι το δέκα τοις εκατό
(ποσοστό) που οφείλει το θέατρο να παρέχει στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», είναι
όρος απαγορευτικός για τη χρήση του θεάτρου από τους θιάσους. Ζητείται, λοιπόν, η
άρση της υποχρέωσης αυτής, δεδομένου ότι και το κέρδος επί των εισπράξεων για το
487 Βλ. επίσης Αύρα Ξεπαπαδάκου, «Συναυλίες, μελόδραμα και άλλες εκδηλώσεις κατά τους
εορτασμούς των γάμων του Κωνσταντίνου», ανάτυπο εκ του ΜΓ΄ τόμου του περιοδικού Παρνασσός,
2001, σ. 375-402, της ίδιας, «Bon pour l’ Orient II: Μια σκιαγράφηση της δράσης του γαλλικού
μελοδραματικού θιάσου Lassalle-Charlet στην Αθήνα (1887-1888)», Επιστημονική Επιθεώρηση
Τεχνών του Θεάματος, Ναύπλιο, 2009, σ. 245-292.
488 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 337-339, Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 167, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ.
280-302, Πατέρας, ό.π., σ. 107-109, Άρτεμις Σκουμπουρδή, ό.π., σ. 49-52.
128
νοσοκομείο δεν είναι αξιόλογο. Προς το τέλος του 1896, παραχωρείται το θέατρο στο
δήμο της Αθήνας από τον Συγγρό. Παραιτείται του δικαιώματός του της νομής των
εσόδων για δεκαεπτά έτη και παραχωρεί την κυριότητα και τη νομή στο δήμο, ο
οποίος αναλαμβάνει να πληρώνει το δέκα τοις εκατό των εισπράξεών του στον
«Ευαγγελισμό», όπως γινόταν μέχρι τότε. Παραχωρεί ακόμα τα καταστήματα, που
βρίσκονται κάτωθεν του θεάτρου, αρκεί ο δήμος να πληρώνει από τα έσοδα, ποσό για
το Βρεφοκομείο, Φρενοκομείο, Ωδείο, όπως ήδη έκανε ο ίδιος ο Συγγρός από τα
ενοίκια. Ήταν καιρός να γίνει η παραχώρηση, ως φαίνεται, αφού και το όνομα του
θεάτρου δεν ήταν συγκεκριμένο. Το ονόμαζαν θέατρο «Συγγρού», «Μεγάλον
Θέατρον», «Νέον Θέατρον Αθηνών», «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», στο οποίο και
καταστάλαξε. Επικρατούσε επίσης αναρχία εξαιτίας της πολυδαίδαλης κυριότητας.
Ευχάριστο είναι ότι θα λείπει του λοιπού το ενοίκιο, που δημιουργούσε πλήγμα στις
θεατρικές επιχειρήσεις. Ο δήμος πρέπει όμως να το επιχορηγεί, για να παρέχει
παραστάσεις ευχάριστες ακόμα και στους διαχειριστές ξένους, που θα προσφέρουν
αναζωογόνηση στην οικονομία και την αγορά.
Ευχάριστο μέτρο είναι από την πλευρά της πολιτείας η κατάργηση της
φορολογίας των θεάτρων το 1896, εφόσον το όφελος είναι μηδαμινό για το δημόσιο,
ο τρόπος είσπραξης φορτικότατος και παρείχε συγχρόνως τρόπους διαφυγής δόλιους
και καταχρηστικούς489.
Η πολυτελέστερη χειμερινή αίθουσα της δεκαετίας του 1890, μετά το
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», ήταν το θέατρο «Κωμωδιών», το κατοπινό
«Πολυθέαμα». Κτίσθηκε το 1891 στην οδό Προαστείου, τη σημερινή Εμμανουήλ
Μπενάκη, από τον Κ. Μπαλάνο. Παρά τη νεοτερικότητα και την πολυτέλειά του, η
αδυναμία του αθηναϊκού θεατρικού κοινού να συντηρήσει δύο χειμερινές σκηνές
υποχρέωσε τον ιδιοκτήτη του να το μετασκευάσει, επτά χρόνια αργότερα, σε κτίριο
γραφείων και κατοικιών. Το θέατρο «Κωμωδιών» χωρούσε περίπου 1.000 θεατές και
ήταν ηλεκτροφωτισμένο. Είχε πλατεία με κεντρικό διάδρομο, δύο σειρές θεωρείων με
χαμηλά χωρίσματα και υπερώο, οροφή θολωτή, σκηνή με αρκετά σύγχρονο
εξοπλισμό. Ήταν μια απλοϊκή μίμηση των γαλλικών θεάτρων490. Ιδού πως περιγράφει
το θέατρο η εφημερίδα Ακρόπολις: το θέατρο ήταν «ευρύ, κομψό, χαρίεν», με
χωρητικότητα 1.000 θεατών, σκηνή και σκηνογραφίες άριστες, διαδρόμους
489 Νέα Εφημερίς, 30/9/1896, 274, 6, 16/11/1896, 321, 6, 2/12/1896, 337, 3-4.
490 Ό.π., 27/11/1891, 331, 5-6, 17/12/1891, 351, 5. Βλ. επίσης Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 279-
280.
129
λαμπρούς, ηλεκτρικό φωτισμό, πλούτο στο διάκοσμο, έξοχο συνδυασμό ζωηρών
χρωμάτων, πρωτότυπη διαποίκιλση, πρωτοφανές ύφος και ιδιότροπο σχέδιο. Η
αίθουσα είχε σχήμα πετάλου, τα εδώλια της πλατείας χωρίζονταν εκ διαδρόμου
βαίνοντος ακριβώς επί του άξονος. Η αυλαία είχε ζωγραφισμένο ένα ινδικό τοπίο, μια
έπαυλη, της οποίας οι κλίμακες οδηγούσαν σε ένα ποταμό, ο οποίος φυλασσόταν από
δύο ελέφαντες. Μεταξύ της σκηνής και της πλατείας βρισκόταν λωρίδα προορισμένη
για την ορχήστρα. Δεξιά και αριστερά της πλατείας υπήρχε από μια σειρά έξι
θεωρείων. Η σκηνή είχε πλάτος 7,5 μέτρων και βάθος 11 μέτρων. Το αναπαυτήριο
(foyer) ήταν εξόχως διακοσμημένο και έμοιαζε με ινδικό ναό491. Ο Ν.Γ. Πολίτης στο
περιοδικό Εστία περιγράφει το διάκοσμο ως εξής: «Φοίνικες και άλλα φυτά εξωτικά,
στρουθοκάμηλοι και ελέφαντες, ουρανός κυανούς ανοικτός, διαφαίνονταν πανταχού
μεταξύ των χρυσών πλαισίων και των όλως ανατολικών καμπυλωμάτων»492. Το
θέατρο κατά το συγγραφέα του άρθρου της εφημερίδας Ακρόπολις, τον
επονομαζόμενο Δος, κτίσθηκε όμοια με τα θέατρα «Εδέμ», που βρίσκονταν στο
Παρίσι, Βρυξέλλες και Άμστερνταμ, ενώ κατά τη Φεσσά θύμιζε το «Ελδοράδο» του
Παρισιού493. Ο πρώτος θίασος που παρουσίασε σε αυτήν την σκηνή ήταν αυτός των
Δημοσθ. Αλεξιάδη- Ευάγγ. Παντόπουλου.
Για το «Βασιλικό (Εθνικό) Θέατρο» (1891/1901-σήμερα), το μνημειώδες έργο
του Ερνέστου Τσίλλερ, υπάρχουν πλούσιες πληροφορίες. Την πρωτοβουλία της
ανέγερσης του «Βασιλικού Θεάτρου» είχε ο Γεώργιος ο Α΄, διαθέτοντας για αυτόν
τον σκοπό το κεφάλαιο των 1.000.000 δραχμών που του είχε εμπιστευθεί ο ευεργέτης
Στέφανος Ράλλης. Η αγορά του κατάλληλου οικοπέδου στοίχισε τη μισή δωρεά του
Ράλλη. Χρειάσθηκαν όμως και άλλες δωρέες και μια γενναία επιχορήγηση από το
βασιλικό ταμείο για να ολοκληρωθεί. Το 1891 αρχίζουν οι εργασίες για την
κατασκευή του «Βασιλικού Θεάτρου», με χρήματα, που έχουν συγκεντρωθεί από
εισφορές αλλοδαπών ομογενών για τον σκοπό αυτόν. Το οικόπεδο βρίσκεται στην
οδό Αγίου Κωνσταντίνου. Το κτίριο σε αναφορές του Τύπου του 1891
χαρακτηρίζεται ότι θα είναι υπέρκομψο σε σχέδιο του αρχιτέκτονος Τσίλλερ. Θα έχει
πρόσοψη 40 μέτρων και το ίδιο βάθος. Το ύψος της σκηνής από το έδαφος θα είναι
είκοσι μέτρα για να ανυψώνονται ολόκληρες οι σκηνογραφίες. Τα θεωρεία
αντικαθίστανται με εξώστες (galleries). Το μόνο θεωρείο είναι το βασιλικό στα
491 Ακρόπολις, 31/12/1891, 3574, 3.

492 Ν.Γ. Πολίτης, «Ελληνικόν θέατρον. Έναρξις του θεάτρου της Κωμωδίας», περιοδικό Εστία, αρ. 2,
12/1/1892, σ. 29.
493 Ακρόπολις, 31/1/1891, 3145, 3, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 279-280, Πατέρας, ό.π., σ. 63.
130
αριστερά των εισερχόμενων. Η όλη χωρητικότητα θα φτάνει έως 1.000 θεατές. Ο
εξωτερικός ρυθμός θα είναι ένα μείγμα αρχαίας και νεοτέρας αρχιτεκτονικής494. Το
καλοκαίρι του 1892 τίθεται ο θεμέλιος λίθος495. Το 1893, βρίσκουμε μια πληροφορία
στις εφημερίδες ότι το κτίριο του «Βασιλικού Θεάτρου» αποπερατώθηκε και
εκτελείται η διακόσμηση της εξωτερικής προσόψεως496. Η σκηνή του «Βασιλικού
Θεάτρου» είναι ολόκληρη από σίδηρο. Η μεταφορά του υλικού έγινε από τη Βιέννη.
Τον ηλεκτρικό φωτισμό ανέλαβε ειδικό κατάστημα της Βιέννης. Η σκηνή διαιρείται
σε πέντε σειρές, τα υποσκήνια περιλαμβάνουν τρία πατώματα που θα συνδέονται με
σιδηρές κλίμακες. Στο δεύτερο πάτωμα βρίσκονται τα βαρούλκα για τα μεγάλα
αναπετάσματα. Εκεί υπάρχουν και τα μηχανήματα της κινητήριας δύναμης και ένας
ανελκυστήρας για τους μηχανικούς της σκηνής. Τη δαπάνη κάλυψε ο βασιλιάς με
δωρεά497.
Τα εγκαίνια του «Βασιλικού Θεάτρου» πραγματοποιήθηκαν στις 24
Νοεμβρίου 1901 με τα μονόπρακτα Ο θάνατος του Περικλέους του Δημήτριου
Κορομηλά, Ζητείται υπηρέτης του Χαράλαμπου Άννινου, με ένα μονόλογο από την
Μαρία Δοξαπατρή του Δημήτριου Βερναρδάκη και με εισαγωγές από τρεις όπερες.
Το «Βασιλικό Θέατρο» λειτούργησε ως επιχορηγούμενη δραματική σκηνή, είχε δικό
του θίασο και από το 1932 δική του δραματική σχολή. Η ίδρυσή του είχε ως σκοπό
να δημιουργήσει ένα μόνιμο θεατρικό οργανισμό που θα είχε τα μέσα, τις κρατικές
επιχορηγήσεις, για να αφιερωθεί στην ανάπτυξη της θεατρικής παιδείας και της
δραματικής τέχνης του τόπου. Κτίσθηκε στο αρκετά απόκεντρο και μικρό οικόπεδο
της Αγίου Κωνσταντίνου με περιορισμένες δυνατότητες επέκτασης. Το «Βασιλικό
Θέατρο» υπήρξε φτωχός συγγενής των ομοειδών θεάτρων της Ευρώπης. Μόνο η
σκηνή και η μεταλλική του στέγη υπήρξαν ευρωπαϊκού επιπέδου. Τα υπόλοιπα είναι
φτηνά υποκατάστατα γερμανικών προτύπων ή φτωχικές τους μιμήσεις. Ήταν αρκετά
μικρότερο από το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και περικυκλωνόταν ασφυκτικά
από άλλες ιδιοκτησίες του οικοδομικού του τετραγώνου. Η πρόταση του Τσίλλερ
εφαρμόσθηκε χωρίς σπουδαίες αλλαγές. Διέθετε αίθουσα με σχεδόν κυκλική πλατεία,
δύο ημικυκλικούς εξώστες και οροφογραφία. Οι χώροι αυτοί ήταν χωρητικότητας
1.000 θεατών, με 4 θεωρεία δεξιά και αριστερά του προσκηνίου, από τα οποία το ένα
ήταν του βασιλέα. Μικρές ήταν οι αίθουσες για το κοινό με εξαίρεση το καπνιστήριο-
494 Νέα Εφημερίς, 21/11/1891, 325, 4.

495 Εφημερίς, 19/7/1892, 201, 3.
496 Νέα Εφημερίς, 28/9/1893, 271, 3.
497 Εφημερίς, 15/7/1899, 193, 2.
131
αναπαυτήριο, όπου οι τοίχοι ήταν ζωγραφισμένοι κομψά, αλλά έντονα. Ανεπαρκείς
ήταν και οι χώροι για τους ηθοποιούς, οι οποίοι όμως αυξήθηκαν αρκετά κατά τον
20ο αιώνα. Τα σχέδια και οι φωτογραφίες του «Βασιλικού Θεάτρου» φανερώνουν ότι
πρόκειται για όψιμο έργο της σχολής Semper της Δρέσδης. Κατά τη Φεσσά, παρά τη
μιμητική και τη συνθετική δεξιοτεχνία του Τσίλλερ, δεν μπόρεσε πάλι ούτε στο
δεύτερο αθηναϊκό του θέατρο να πετύχει την αρχοντική λιτότητα του «Δημοτικού
Θεάτρου» της Ζακύνθου ή την κομψότητα των αναλογιών του «Απόλλωνα» της
Πάτρας498.
Άλλοι θεατρικοί χώροι

Θεατρικές παραστάσεις δίνονταν στην αίθουσα του «Ωδείου Αθηνών»499, σε
διάφορα καφενεία500, στο Αρσάκειο από μαθήτριές του501, στην πλατεία του Πεδίου
του Άρεως502, στο παρθεναγωγείο του Βαρνάβα υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας
των μαθητριών Μ. Κωσταρίδου503, στη σχολή Αδελφών του Ελέους504, στο ιδιωτικό
παρθεναγωγείο της Ειρήνης Χρυσικοπούλου505, στο «Ωδείο Ηρώδου του Αττικού»
ερασιτεχνικές παραστάσεις από φοιτητές προς τιμήν των γάμων του βασιλέως
Γεωργίου του Α΄506, στα βασιλικά ανάκτορα507, στην οικία του Αναστασίου
Ρομπότζη508, στη Ρωσική πρεσβεία509, στο παρθεναγωγείο Σουρμελή510, στην οικία
498 Εφημερίς, 4/1/1892, 4, 3, 19/7/1892, 201, 3, 1/9/1892, 245, 2, 29/11/1892, 334, 2, Ελένη Φεσσά-
Εμμανουήλ, ό.π., σ. 302-317, Πατέρας, ό.π., σ. 109-114, Άρτεμις Σκουμπουρδή, ό.π., σ. 85-86.
499 Βλ. για τις παραστάσεις στο «Ωδείον Αθηνών»: Εφημερίς, 15/3/1877, 74, 2, 21/12/1892, 356, 3,
Παλιγγενεσία, 17/12/1881, 3, 27/4/1887, 6906, 3, 28/4/1887, 6907, 3, 7/5/1887, 6915, 3, 9/1/1889,
7439, 2, Νέα Εφημερίς, 10/12/1881, 5, 3, 13/12/1881, 8, 1, 14/12/1881, 9, 1, 17/12/1881, 12, 2 και 4,
21/12/1881, 16, 2, 10/3/1885, 69, 3, 21/9/1885, 264, 4-5, 29/9/1885, 272, 3, 13/10/1885, 286, 6,
16/10/1885, 289, 3, 18/10/1885, 293, 4, 3/10/1885, 276, 4, 22/4/1887, 112, 4, 24/4/1887, 114, 3,
11/1/1889, 11, 5, 17/2/1891, 48, 6, Ακρόπολις, 24/3/1895, 4711, 3, 26/4/1896, 5105, 3, 28/4/1896,
5107, 3. Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, ό.π., σ. 279, Αντρέας Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ.
300.
501 Βλ. για τις παραστάσεις στο Αρσάκειο: Παλιγγενεσία, 8/2/1865, 588, 2, 2, 20/2/1886, 6539, 3,
Αυγή, 8/2/1865, 1372, 3, 7/2/1874, 2872, 3, 8/2/1874, 3580, 2, Εθνοφύλαξ, 9/2/1865, 690, 3, 7/2/1874,
2883, 4, 8/2/1874, 2884, 2.
502 Αυγή, 16/2/1865, 1337, 2, Εθνοφύλαξ, 16/2/1865, 694, 2, Παλιγγενεσία, 16/2/1865, 2.
504 Παλιγγενεσία, 6/5/1866, 4, 11/5/1868, 1420, 3.
505 Αυγή, 20/6/1866, 1705, 2-3.
506 Βλ. ό.π., σ. 9, σημ. 5 της μελέτης αυτής και στις παραστάσεις του θιάσου των φοιτητών στο
Κεφάλαιο 4ο.
507 Βλ. για παραστάσεις στα βασιλικά ανάκτορα: Παλιγγενεσία, 1/2/1868, 1352, 4, 30/1/1871, 2108, 4,
1/2/1871, 2109, 3, 1/4/1882, 5325, 3, 30/4/1882, 5350, 3, 29/1/1883, 3, 14/2/1884, 5909, 2-3,
17/2/1884, 5912, 2, 18/2/1884, 5913, 2, Νέα Εφημερίς, 29/3/1882, 114, 2, 2/4/1882, 118, 1/2/1884, 32,
4, 11/2/1884, 42, 2, 13/2/1884, 44, 3, 15/2/1884, 46, 2, 17/2/1884, 48, 3, 18/2/1884, 49, 4, Δελτίον της
Εστίας, αρ. 285, 18/6/1882, σ. 2, Ακρόπολις, 25/1/1884, 675, 1, 1/2/1884, 681, 2, 3/2/1884, 683, 3,
12/2/1884, 691, 2, 18/2/1884, 696, 1.
508 Παλιγγενεσία, 28/2/1869, 1622, 4, 29/3/1869, 1641, 4, 5/4/1869, 1648, 3.
132
του Β. Μελά με το Ν. Λεκατσά ως Άμλετ511, στο παρθεναγωγείο Χιλλ512, στην οικία
του καθηγητή των αγγλικών Δόξωνος513, στην οικία της Ζηνοβίας και Γεωργίου
Ψύχα514, στη Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων515, στο σπίτι516 και στην εξοχική
κατοικία του Ευκλείδη Σερπιέρη517, στην αίθουσα «Ομίλου των Φιλομούσων»518,
στην αίθουσα «Εταιρείας των Φίλων του Λαού»519, στην αίθουσα του Φιλολογικού
Συλλόγου «Παρνασσός»520, στο Ζάππειο μέγαρο521.
509 Παλιγγενεσία, 1/1/1871, 2089, 4.

510 Παλιγγενεσία, 12/2/1872, 2372, 4, 21/2/1875, 3, Εθνοφύλαξ, 21/2/1875, 3132, 2.
511 Νέα Εφημερίς, 22/3/1882, 107, 1.
512 Ό.π., 14/6/1884, 166, 3, 9/6/1888, 161, 4.
513 Ό.π., 16/4/1887, 106, 2-3.
514 Ό.π., 16/4/1887, 106, 2-3.
515 Ό.π., 4/2/1890, 35, 7, 3/3/1891, 62, 5.
516 Ό.π., 25/3/1884, 85, 4-5.
517 Ό.π., 14/9/1890, 257, 6: Théâtre de la petite tour, στην ωραία εξοχική οικία του Ευκλείδη
Σερπιέρη δημιουργήθηκε χάρη των φιλόμουσων φίλων της, θεατράκι μικρό με τον ανωτέρω τίτλο. Στο
θεατράκι αυτό γινόντουσαν παραστάσεις από ερασιτέχνες ηθοποιούς, φίλους του ζεύγους Σερπιέρη.
518 Παλιγγενεσία, 13/1/1894, 9025, 3.
519 Ό.π., 18/4/1896, 9836, 3.
520 Ακρόπολις, 9/4/1899, 6138, 3, 10/4/1899, 6139, 4.
521 Νέα Εφημερίς, 24/6/1895, 175, 5.
133
Η ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΙΟ
Η νεοελληνική ιστορία της θεατρικής δραματογραφίας αρχίζει με την
προσπάθεια τεκμηρίωσης της εθνικής ύπαρξης, σε ένα απώτερο παρελθόν και της
συνοχής και συνέχειάς της έως και τον 19ο αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό η ελληνική
δραματουργία αντλεί θέματα από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την Επανάσταση
του 1821. Η ελληνική τραγωδία και το δράμα, που περιγράφουν την παλαιά δόξα,
χρησιμοποιούν την καθαρεύουσα σε όλες της τις εκφράσεις από την πιο κατανοητή
έως την υπεραρχαΐζουσα. Το αισθητικό πρότυπο είναι η αρχαία τραγωδία και
ενισχύεται από το ιταλικό και γαλλικό κλασικίζον δραματολόγιο (Μεταστάσιος,
Αλφιέρι, Βολταίρος, Ρακίνας), από τον Σαίξπηρ και από το γερμανικό ρομαντισμό.
Η μολιερική κωμωδία θα επηρεάσει με το διδακτικό χαρακτήρα και την
πρόθεση των συγγραφέων να διορθώσουν τα «κακώς κείμενα», αφού τα
καυτηριάσουν. Εμφανίζονται σταδιακά οι κωμωδίες ηθών, χαρακτήρων και πλοκής,
οι πολιτικές κωμωδίες, οι μονόπρακτες και πολύπρακτες κωμωδίες.
Οι κάτοικοι του αστικού κέντρου ενθυμούνται με νοσταλγία τη ζωή της
υπαίθρου, την ελευθερία και την ομορφιά της φύσης, που απολάμβαναν και
οδηγούνται σε μια εξιδανίκευση της αγροτικής ζωής τους, του λαϊκού πολιτισμού,
των γραφικών και απλών τύπων, της καθημερινής γλώσσας τους, από την ιδιότυπη
τοπική διάλεκτο έως τη δημοτική καθομιλουμένη. Η φάση αυτή είναι μια προσπάθεια
φυγής από την πραγματικότητα. Έτσι αρχίζει η περίοδος της αγροτικής
θεματογραφίας στην πνευματική ζωή του τόπου, όπως φαίνεται σε όλους τους
εθνικούς πολιτισμούς της Νοτιοανατολικής Ευρώπης522.
Στο ελληνικό θέατρο, η αγροτική θεματολογία εμφανίζεται στο κωμειδύλλιο
και στο δραματικό ειδύλλιο, που εκτυλίσσονται σε αγροτικό περιβάλλον με εμβόλιμα
τραγούδια από ευρωπαϊκές μελωδίες της εποχής. Είναι μία ιδέα ωραιοποίησης της
ζωής αυτή η στροφή προς την ύπαιθρο, επαναλαμβανόμενη στην ιστορία με τη μορφή
της Αρκαδίας, δηλαδή της επιστροφής στις παγανιστικές και απλές χαρές της
υπαίθρου. Πριν από την ανάδυση του αθηναϊκού κωμειδυλλίου προϋπάρχουν στην
Κωνσταντινούπολη και τη Ζάκυνθο ελληνικά έργα κατ’ απομίμηση του vaudeville, οι
«πεζωδίαι» του Μιλτιάδη Πανά. Είναι δύο ηθογραφικές κωμωδίες με τραγούδια Ο
θεματοφύλαξ ή Ο απατηθείς απατεών και Το ψαλίδι και το δρεπάνι. Εκδίδονται, το
522 Πούχνερ, Η ιδέα του εθνικού θεάτρου, σ. 195.
134
1864, στην Αθήνα και περνούν απαρατήρητα523. Όπως γράφει ο Χατζηπανταζής, πριν
από το αθηναϊκό κωμειδύλλιο υπάρχει προϊστορία ζακυνθινή524.
Θα επιχειρήσουμε μια περιεκτική σχηματική προσέγγιση των ρευμάτων του
πνεύματος την εποχή 1864 έως 1900, πριν προχωρήσουμε στην αναφορά των
θεατρικών συγγραφέων και των ειδών δραματουργίας που φιλοτεχνούν.
Στον κλασικισμό προβάλλεται ως πρότυπο η κλασική αρχαιότητα και τα
μοτίβα της, ο Αριστοτέλης και οι επιταγές του, οι σταθεροί καλλιτεχνικοί κανόνες, ο
ορθολογισμός και η πειθαρχία. Η μορφή των έργων, που ακολουθούν τον ευρωπαϊκό
κλασικισμό, είναι: αφιέρωση, στην αρχή του έργου, σε ένα πρόσωπο της εποχής,
ακολουθεί η υπόθεση του έργου και η περίληψη του ιστορικού γεγονότος, εξήγηση
και δικαιολογία του συγγραφέα για την επιλογή. Η δράση διαιρείται σε πράξεις και
ως δομή ακολουθεί πιστά τις Αριστοτελικές επιταγές. Στη σκηνή βρίσκονται
ελάχιστα πρόσωπα, που εμφορούνται από τον κόσμο των Ιδεών. Το ρεύμα του
ρομαντισμού θα ανοίξει την οδό προς τη φαντασία και την πρωτοτυπία, ως
υποκειμενική κρίση, στοιχεία που λείπουν από τον κλασικισμό. Τη δεκαετία του 1860
θα σημειωθεί κλασικιστική αντεπίθεση στο ρομαντισμό, η οποία υποστηρίζεται από
τους ποιητικούς διαγωνισμούς (Βουτσιναίος 1862-1877). Η έννοια νεοκλασικισμός
για τη νεοελληνική λογοτεχνία φαίνεται να είναι η απομίμηση της αρχαίας
τραγωδίας.
Ο ρομαντισμός, δημιούργημα της πρώτης αστικής κοινωνίας, είναι το πρώτο
κοινό ρεύμα που εμφανίζεται στην Τέχνη. Η εδραίωση της αστικής κοινωνίας, η
ανάπτυξη της βιομηχανίας, η αντίφαση των κοινωνικών στρωμάτων είναι οι αιτίες
δημιουργίας του ρεύματος του ρομαντισμού. Κοινά χαρακτηριστικά έχει την
εξύμνιση της μοναδικότητας του ατόμου, το συναισθηματισμό, την άρνηση του
ανθρώπου προς ένα κόσμο, όπου δεν ταιριάζει, ως φυσικό ον. Είναι μια κίνηση
διαμαρτυρίας προς τον αστικό κόσμο. Ξεκινά από τη Γερμανία και την Αγγλία (1770)
και μέχρι τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα προσβάλλει και το γαλλικό
κλασικισμό. Πηγάζει από τις παλαιές μπαλάντες και κρατάει τα θέματα απλά και
φυσικά, για τον έρωτα, τη φύση και το συναίσθημα. Η Ελλάδα επηρεάζεται την
εποχή ακριβώς εκείνη, που ο Νεοέλληνας ψάχνει την «εθνική» του ταυτότητα. Αντλεί
523 Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 96, λήμμα 431, Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων του 19ου αιώνα», σ. 103, λήμμα 45,
Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900, λήμμα 403 (1864), Πούχνερ/Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην ελληνική δραματουργία», σ. 323, λήμμα
14 (1864).
524 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 63 και του ίδιου, Το κωμειδύλλιο, σ. 295.
135
χαρακτηριστικά από την ελευθερία, τη μελαγχολία, την απαισιόδοξη πλευρά της
ζωής, του έρωτα, του θανάτου, οικεία στοιχεία που βρίσκονται και στη δημοτική
ποίηση σε αυτήν την εποχή που ανακαλύπτει την οντότητά του, τη νεοελληνική.
Ο ρομαντισμός εμμένει σε θέματα ηθικών αξιών, όπως είναι ο πατριωτισμός.
Το κάλεσμα της πατρίδας είναι μεγαλύτερο καθήκον από την ερωτική σχέση. Η
αυτοκτονία του ήρωα ή της ηρωίδας «καλύπτονται» από τις αξίες της χριστιανικής
πίστης. Οι περιγραφές των ηρώων ή ηρωίδων είναι ιδανικές και γεμάτες
παρομοιώσεις. Οι εικόνες της φύσης είναι περιγραφές από τη μετεωρολογική μανία
των στοιχείων της φύσης. Χαρακτήρες προσώπων συνεχούς εσωτερικής ανησυχίας
και απόγνωσης παρουσιάζονται στα έργα των ρομαντικών ποιητών. Τα δίπολα στις
εννοιολογίες των λέξεων εμφανίζονται συνέχεια. Κρατείται το πρότυπο της
ανολοκλήρωτης ερωτικής σχέσης, κατά τις μπαλάντες του Μεσαίωνα. Εμφανίζονται,
επίσης, μεταφυσικές καταστάσεις και φαντάσματα. Ο έρωτας είναι σημείο αναφοράς
όλων των πράξεων των ηρώων. Εξιδανικεύεται η γυναίκα στην εμφάνιση, όσο και
στο χαρακτήρα της. Γλυκιές, αέρινες, άδολες και αθώες περιγράφονται οι γυναίκες.
Επιζητείται η θρησκεία ή η εκκλησία ως καταφύγιο, ένας τόπος ιερός, όπως το
νεκροταφείο, ένας τάφος αγαπημένων προσώπων. Μέσα από την εικόνα του
ανθρώπου και την εικόνα της φύσης, τονίζεται η θεϊκή ύπαρξη και δύναμη.
Ο ιστορικός και πολιτικός χώρος του ελληνικού ρομαντισμού χαρακτηρίζεται
από μια κοινωνική και οικονομική δυσπραγία. Σε αυτό το περιβάλλον θα
αντιπαρατεθούν οι πιο αποφασιστικές δυνάμεις και μαζί τους οι πιο δυνατοί από τους
λόγιους και θα αμφισβητήσουν την κατάσταση, την αυταρχικότητα του Όθωνος και
των Βαβαρών. Η κίνηση αυτή θα φέρει την πρώτη αστικοδημοκρατική εξέγερση
(1843/4), για να κερδίσει, το 1864, την πρώτη συνταγματική καθεστωτική επιτυχία
της (1863/4). Η πολιτική ένωση των Επτανήσων με τον Ελλαδικό χώρο, θα φέρει και
την πολιτισμική ένωση. Τα χρονικά όρια του ελληνικού ρομαντισμού έχουν ορισθεί
για την πεντηκονταετία 1830-1880.
Μαζί με τον ρομαντισμό, στην Αθήνα, ο κλασικισμός αποτελεί ένα
παράλληλο ρεύμα, που διατρέχει την παιδεία και όλες τις μορφές της Τέχνης. Η
αθηναϊκή παιδεία του ρομαντισμού θα λάβει και τον όρο «κλασικορομαντισμός».
Πρόκειται για την αντίφαση, που υπερβαίνει τα όρια της λογοτεχνικής παραγωγής και
αγγίζει την πολιτική διάσταση της εθνικής αλυτρωτικής ιδεολογίας της Μεγάλης
Ιδέας. Η διπολική αντίθεση Αθήνα-Κωνσταντινούπολη είναι ένας διχασμός, που
σκοπεύει από τη μια στην καλλιέργεια της κλασικιστικής αντίληψης, της ανάστασης
136
της αρχαίας δομής με πρωτεύουσα την Αθήνα, και από την άλλη την καλλιέργεια της
ρομαντικής αντίληψης της αναβίωσης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με έδρα την
Κωνσταντινούπολη. Εμφύτευση κλασικιστικών στοιχείων στο ρεύμα του
ρομαντισμού προσπαθούν δύο σημαντικοί συγγραφείς, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής
και ο Δημήτριος Βερναρδάκης, παρόλο ότι έχουν διατυπώσει αντιαριστοτελική
αντίληψη και δογματική απόρριψη, αρχικά, της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, ως πηγής
θεματολογίας. Στο πλαίσιο του ρομαντισμού η πολιτική σάτιρα και η κωμωδία θα
ασκηθούν στις εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής, μέσω και της
δημοσιογραφίας. Χαρακτηριστικά του ρομαντισμού είναι οι κριτικοί μελετητές
(Ιάκωβος Πολυλάς) και τα δοκίμια.
Ο ρομαντισμός χρησιμοποιεί στοιχεία του Διαφωτισμού, όπως είναι το θέατρο
ως διδακτικό σχολείο, και παρακολουθεί την εξέλιξη της Μεγάλης Ιδέας μέσα στη
δραματουργία του 19ου αιώνα. Μυεί το θεατή στην εθνική ιστορία και τον
πατριωτισμό και επιπρόσθετα διευρύνει το ενδιαφέρον του για τον ελληνικό
Μεσαίωνα και το Βυζάντιο, ως συνέχεια του μεγαλείου της αρχαιότητας.
Στη μεταφύτευση του ρομαντισμού, στο ελληνικό θέατρο του 19ου αιώνα,
επιδρούν τέσσερις Ευρωπαίοι δραματουργοί, ο Μπάυρον, που επηρέασε τον
Οδοιπόρο του Σούτσου και όχι μόνο, ο Σαίξπηρ, που λατρεύεται, και στο γερμανικό
ρομαντισμό, ο Σίλλερ, ο κλασικός της Βαϊμάρης, που προσλαμβάνεται στην Ευρώπη
ως ρομαντικός πολιτικός ποιητής, και ο Βίκτωρ Ουγκώ, με τη γνωστή αμφισβήτησή
του για το γαλλικό κλασικισμό. Στον ελληνικό ρομαντισμό θα διακρίνουμε στο
πρώτο στάδιό του συγγραφείς συντηρητικούς, θρησκευτικούς και νοσταλγικούς, στο
δεύτερο στάδιο συγγραφείς ανατρεπτικούς, αντίθρησκους, αρνητές. Διαμορφώνεται
αφενός συντηρητισμός, αφετέρου ριζοσπαστισμός. Με ό,τι αναφέραμε μέχρι τώρα
και με αυτά, που θα ακολουθήσουν από την περιγραφή του δραματολογίου και της
δραματουργίας της εποχής, κατανοούμε και κρατάμε ότι η ρομαντική κίνηση είναι
κατ’ ουσίαν μια ανικανοποίητη εσωτερική αντιπολιτευτική εξέγερση φωτισμένων
μυαλών, μια άρνηση προσαρμογής στις πολιτικές και ιστορικές επιταγές της εποχής.
Ο ρομαντισμός και ο ρεαλισμός ως ρεύματα πνευματικά δεν αποκλείουν το
ένα το άλλο. Χαρακτηριστικά του ρεαλισμού είναι η έκφραση του πραγματικού, του
συγκεκριμένου, του γνωστού και του οικείου, του μικρού και του καθημερινού. Η
στροφή προς το ρεαλισμό στην Ελλάδα αρχίζει το 1879 με την έκδοση του Ραμπαγά
και παγιώνεται το 1881 με τον κύκλο των λογίων της Εστίας.
137
Ο ρεαλισμός παραμένει στο γραμματολογικό γίγνεσθαι, θα παρουσιάσει
διάφορα στάδια εξέλιξης και θα προσλάβει διάφορες ονομασίες, από τον τύπο της
έκφρασής του, εξαιτίας της διάσπασής του με την πρόοδο των επιστημών, σε διάφορα
είδη, συμβολικός ρεαλισμός, υποκειμενικός ρεαλισμός, κοινωνικός ρεαλισμός,
ψυχικός ρεαλισμός, υπερρεαλισμός κ.ά. Θα δημιουργηθεί με αυτόν τον τρόπο η
ψυχολογική δραματουργία. Η εξωτερίκευση των βιωμάτων και οι καταστάσεις, που
δημιουργούνται, θα προσδώσουν την υποκειμενική οπτική και στάση προς τον αστικό
κόσμο. Αντιπροσωπευτικότερος συγγραφέας του ρεαλισμού στην Ευρώπη είναι ο
Νορβηγός Ίψεν (1828-1906). Στη σκηνική απόδοση του ρεαλισμού και του
νατουραλισμού, η παράσταση, η εικόνα για το θεατή, πρέπει να είναι απόλυτα
ολοκληρωμένη και πιστή προς την πραγματικότητα.
Ο αριθμός των Ελλήνων συγγραφέων – περίπου διακόσιοι πενήντα –, που
εμφανίζονται, είναι εντυπωσιακός. Θα πρέπει να οφείλεται – μια απλή εξήγηση που
μπορούμε να δώσουμε – στη διάθεση του Έλληνα, γενικότερα, για πνευματική
εγρήγορση, ανάμειξη στα κοινά στο εσωτερικό, επικοινωνία με το σύγχρονό του
κόσμο και προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού και πολιτικού προβλήματος, που
υφίσταται. Ακόμα, επιδίωξη επικοινωνίας με τον ευρωπαϊκό κόσμο και προσπάθεια
άντλησης γνώσης και βελτίωσης των συνθηκών της πνευματικής και της
καλλιτεχνικής ζωής κατά τα πρότυπα της Ευρώπης. Σε αυτήν την προσπάθεια θα
δούμε ότι εντάσσεται και η γενικότερη επιθυμία δημιουργίας «εθνικού θεάτρου» και
«εθνικού δραματολογίου».
Σε άρθρο της Εφημερίδος με τίτλο «Το δραματολόγιον των ελληνικών
θιάσων» του 1878 διακρίνουμε στην κριτική του γράφοντος, ότι το ελληνικό θέατρο
της εποχής δεν είχε αισθητά προοδεύσει, και στους ισχυρισμούς του, ότι οι θίασοι και
οι ηθοποιοί ήταν έτοιμοι για πρόχειρους συνδέσμους και ευκολότερες διασπάσεις,
διαφαίνεται ότι η μέριμνα για τα θεατρικά ήταν άνευ συστήματος και άνευ αρχών,
παρά το ότι το κοινό αναζητά την ευχαρίστηση στις ελληνικές παραστάσεις και
προσέρχεται με μεγαλύτερο κέφι από ότι προγενέστερα. Τα έργα, που διδάσκονται,
είναι τα ιστορικά δράματα από τα λεγόμενα εθνικά, με στόχο τη συγκίνηση του
κοινού και την ευχαρίστηση των θεατών, βλέποντας τους ηθοποιούς, που
παριστάνουν έργα και πρόσωπα γνωστά και ηρωικά. Προστέθηκαν μετά έργα με
βάση την ευσέβεια και σκοπό την ηθική, ό,τι δηλαδή έπρεπε να διδάσκεται από τον
άμβωνα των εκκλησιών. Τέλος εμφανίσθηκαν δράματα, γεμάτα από απιθανότητες,
ξένα, μεταφρασμένα από τον κάθε τυχόντα. Σιγά σιγά αυξήθηκε το αίσθημα του
138
κοινού και ευχαρίστως διαπιστώνει κανείς τη μεταβολή, που είχε υποστεί το
δραματολόγιο των θιάσων. Τα κλασικά δράματα των μεγάλων συγγραφέων πρέπει να
διδάσκονται με τον αρμόζοντα τρόπο και με τις πιο έγκριτες μεταφράσεις, από τους
πιο δοκιμασμένους ηθοποιούς, μετά από πολλές δοκιμές και μελέτες. Έτσι γίνεται πιο
ευχάριστη και ίσως πιο σκόπιμη η διδασκαλία των δραμάτων. Οι ελληνικοί θίασοι
διδάσκουν τα έργα ανάμεικτα και όχι συστηματικά, ενώ έπρεπε να γίνει η ανάπτυξη
των έργων και των συγγραφέων τους με μεθοδικό κλιμακωτό τρόπο για τη βαθμιαία
πνευματική και αισθητική καλλιέργεια του κοινού. Η διδασκαλία όφειλε να είναι
ουσιαστική στη σημασία της και όχι να έχει γνώμονα την ανάγκη της τέρψης του
θεάματος, με την αποφυγή ανάμειξης παλαιών έργων με νέα, ανούσιων και άτεχνων
με καλλιτεχνήματα. Και καταλήγει ευχόμενος και προτρέπων σε συστηματικότερη
και με επίγνωση επιλογή δραματολογίου. Υπογράφει ο Σ.525.
Με τις παρατηρήσεις του κριτικογράφου αυτού αναγνωρίζουμε και εδώ ότι
στη βίαιη προσπάθεια, που έγινε για τη δημιουργία «εθνικού θεάτρου», είναι ευτυχής
σύμπτωση η κριτική καθοδήγηση στον Τύπο, αφού οι τοποθετήσεις και οι συμβουλές,
κατά το πλείστον, είναι σωστές και αναγκαίες για την ορθότερη ανάπτυξη των
θεατρικών πραγμάτων. Στα μέσα της περιόδου που εξετάζουμε (1864-1900), το 1878,
φαίνεται, ότι η όλη προσπάθεια και με την καθοδήγηση της κριτικής αλλά και των
σημαντικότερων θεατρανθρώπων θα εντείνει και θα βελτιώσει την πρόθεσή της, σε
επίπεδο σημαντικό, στους τομείς και της θεατρικής συγγραφής, της διδασκαλίας αλλά
και της σκηνικής παρουσίασης για εξύψωση της ελληνικής σκηνής και για τη
διάπλαση της καλαισθησίας του κοινού. Προς αυτήν την κατεύθυνση της ενίσχυσης
της πεποίθησης των ηθοποιών και των θιάσων για έργο δημιουργικό και της
ενθάρρυνσης των συγγραφέων, βλέπουμε σχεδόν καθημερινά πολλά και καλά λόγια
στις σελίδες των εφημερίδων.
Οφείλουμε όμως να αναφέρουμε και τις αρνητικές κριτικές που βρίσκουμε
στον Τύπο της εποχής και μια τέτοια διαβάσαμε στη στήλη «Η φιλολογία του
θεάτρου. Ό,τι συμβαίνει επί των ημερών μας» στη Νέα Εφημερίδα526, προς το τέλος
του αιώνα, που αποδεικνύει ότι η αρνητική κριτική προσφέρει θετικότερη υπηρεσία
στην προσπάθεια δημιουργίας νεοελληνικού θεάτρου και της ανύψωσής του. Εκτός
από κάποιες κριτικές που με εμπάθεια κατακρίνουν παραστάσεις, έργα και
ηθοποιούς, αυτή που υπογράφεται με τα στοιχεία Ν. Βασ.... είναι σημαντική για τις
525 Εφημερίς, 7/7/1878, 188, 3, 9/7/1878, 190, 7.

526 Νέα Εφημερίς, 7/7/1893, 188, 4-6.
139
παρατηρήσεις, που εκφράζει, όχι διότι, όπως αναφέρει, ήθελε να αδικήσει, αλλά
επιθυμεί να δείξει την ανωμαλία των ελληνικών σκηνών των ημερών του. Επικρίνει
τα «παιδαριώδη» κωμειδύλλια και τα «ψυχολογικά» δράματα, που προέρχονται από
άλλες κοινωνίες και που οι Αθηναίοι συμβαίνει να τα παρακολουθούν με «ανόητη
ιεροτελεστία» [sic] ή τα παρανοούν με ανυπολόγιστη ηθική ζημιά. Φοβάται και γελά
για την επικείμενη παρουσίαση των έργων του Ίψεν και παρατηρεί για τους
μεταφραστές ότι πρόκειται για έργα κατά πρώτον φιλολογικής αξίας, και αυτό κυρίως
θα πρέπει να διερμηνεύουν. Ο Ίψεν χρειάζεται εκλεκτούς ερμηνευτές και κοινό
μορφωμένο, δηλώνει. Tο «Théâtre Libre» του Antoine, όπου διδάσκονται όλες οι
παράτολμες εμπνεύσεις και η φυσιολογική σχολή κηρύττει απόλυτη δεσποτεία,
απευθύνεται και έχει ηθοποιούς και κοινό ορισμένο και ελάχιστο, αλλά κυρίως
ενημερωμένο. Η αθηναϊκή κοινωνία αριθμεί πενήντα χρόνια ζωής και είναι ηθικά και
κοινωνικά ακατάρτιστη για να μπορέσει να ελέγξει τα εισαγόμενα στοιχεία άλλων
κορεσμένων ευρωπαϊκών κοινωνιών, να δεχθεί κάποια από αυτά και να απορρίψει τα
περισσότερα. Η μιμητική διαδικασία ήταν για την ελληνική κοινωνία ευκολότερη από
την αφαιρετική και την απορριπτική διαδικασία, που χρειάζεται γνώσεις, τις οποίες η
αστική αθηναϊκή κοινωνία δεν είχε και βιαίως δέχθηκε. Με τρόπο απότομο
εξελίχθηκε σε όλα τα επίπεδα, ιδιαίτερα από αγροτική σε αστική κοινωνία. Και
συνεχίζει με τη διάθεση αυτή και με γνώμονα ότι το κωμειδύλλιο δεν μπορεί να
προσφέρει στο κοινό του τίποτα επί του μορφωτικού και καλαισθητικού επιπέδου των
νεοτέρων Ελλήνων. Κανένας χαρακτήρας, καμία δράση, δέση και λύση. Σκηνές
παιδαριώδεις συρραπτόμενες χωρίς τεχνική πλοκή, με παντομίμες χωρίς
καλαισθησία. Όσο για τη μουσική, το ζήτημα είναι ακανθώδες, προσθέτει. Όσα έργα
αντέγραψαν ξένη εθνική μουσική άρεσαν. Όσον αφορά στην εθνική μουσική,
φοβάται, όπως δηλώνει ο γράφων, να εκστομίσει τις σκέψεις του «για να μην
επισείση επί της κεφαλής του κεραυνούς πατριωτισμού και εθνισμού».
Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η διαδικασία προώθησης των θεατρικών έργων
στη σκηνική παρουσίαση και στην κρίση του κοινού, είχε τους εξής τρόπους: είτε ο
συγγραφέας προτιμούσε τη δημοσίευση-έκδοση, είτε την ανάγνωσή τους ενώπιον
πνευματικού κόσμου, είτε πάλι με την παράδοσή τους για μελέτη στους θιασάρχες-
ηθοποιούς, εφόσον υπήρχε εμπιστοσύνη στο έργο τους. Η δημοσίευση ή η ανάγνωση
προκαλεί διατύπωση κρίσεων στις εφημερίδες, πότε θετικών και πότε αρνητικών.
Από τη μελέτη των έργων από τους θιασάρχες φαίνεται ότι τα εγκρινόμενα
παρουσιάζονταν από σκηνής. Τα κριτήρια είναι ευκολονόητα. Πρέπει να
140
λαμβάνονταν υπόψη η ευκολία ή η δυσκολία της σκηνικής παρουσίασης
(σκηνογραφίες και ενδυμασίες), το οικονομικό κόστος της και τέλος οι δυνατότητες
της υποκριτικής τέχνης των μελών του θιάσου.
Αρκετά συχνά συναντάται στον Τύπο η πληροφορία ότι μελετάται κάποιο
έργο από ελληνικό θίασο ή συγκεκριμένο ηθοποιό. Διαρρέει έτσι η μελέτη του έργου
ως πρόθεση παράστασης κυρίως για να μετρηθούν οι αντιδράσεις του κοινού, και
ιδιαίτερα των κύκλων των λογίων. Με τον τρόπο αυτό γίνεται και η σχετική
διαφήμιση του έργου, του συγγραφέα, των ηθοποιών, αλλά και της εφημερίδας ότι
παρακολουθεί τα φιλολογικά και τα θεατρικά πράγματα.
Έχει παρατηρηθεί ότι η δεύτερη και περισσότερο η τρίτη παράσταση
υπερβαίνουν την πρώτη στην επιτυχία του ίδιου έργου, το οποίο «στρώνει» καλύτερα
και ομαλοποιείται, όπως διαβάζουμε από τις αναφορές της κριτικής της εποχής, όσον
αφορά τις διορθώσεις μερών και τομέων των έργων αλλά και στο δέσιμο της
υποκριτικής των ηθοποιών. Αυτό βέβαια συμβαίνει στην περίπτωση επιτυχίας ενός
έργου, η οποία και εξασφαλίζει τη συνέχεια των παραστάσεων.
Η Νέα Εφημερίς αναρωτιέται αν υπάρχει ακριβοδίκαιη κριτική στον ελληνικό
Τύπο. Είναι δυνατόν να υπάρχει; Είναι δυνατόν να μην υπάρχει; Για αυτό ο κάθε
Έλληνας, που γνωρίζει να διαβάζει και να ακούει, είναι και ο καλύτερος κριτικός
«δια ίδιον λογαριασμόν». Ο τρόπος με τον οποίο γράφονται οι κριτικές είναι ένα
πολυποίκιλο ζήτημα και η Νέα Εφημερίς περνάει έξυπνα την ευθύνη της κρίσης στο
κάθε ένα άτομο του κοινού των θεαμάτων. Αυτό, όμως, με τη σειρά του είναι από
μόνο του ένα θέμα, αν δηλαδή πρόκειται για ατομική κρίση ή επηρεασμένη από τα
όποια ερεθίσματα δέχεται από έξω το άτομο. Τί επιρροές δέχεται και τί μεταδίδει
στους άλλους527.
Μια ακόμα αρνητική κριτική για τη θεατρική κίνηση βρίσκουμε στη Νέα
Εφημερίδα528 με την υπογραφή Τζαν. Είναι αλήθεια ότι μέσα στην αρνητικότητά του,
είναι πολύ κοντά στην πραγματική κατάσταση του νεοελληνικού θεάτρου, χωρίς
ωραιοποιήσεις. Παρατηρεί ότι όταν παίζονται Άμλετ, Οι λησταί, Ταρτούφος, Γαλάτεια,
Στρογγώφ και Εξηνταβελώνης μπορούσε κάποιος να ονειρευθεί και να ελπίζει για το
αίσιο μέλλον του ελληνικού θεάτρου και έτσι η καλαισθησία του κοινού θα
αναπτυσσόταν.
527 Ό.π., 19/6/1896, 171, 7.

528 Ό.π., 27/6/1895, 178, 4-5.
141
Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα αθρόο εισχώρησε το ρεύμα των
«ευφαντάστων», των «ευφυεστάτων» και των «ταλαντούχων» κωμειδυλλιογράφων
σε βάρος του αισθήματος της καλαισθησίας. Οι δύο καλλιτέχνιδες Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου και Αικατερίνη Βερώνη εργάσθηκαν υπέρ της ελληνικής σκηνής.
Αλλά ο θρίαμβος αυτός σκόρπισε και ένα είδος «παραμυθίας», που καλλιεργήθηκε
ατυχώς ως αντιστάθμισμα καλλιτεχνικής δράσης για τα θεατρικά χρονικά. Άρχισε να
διαφθείρεται έτσι το θεατρικό κύκλωμα και η αιτία για αυτό ήταν όλοι οι
εμπλεκόμενοι στο χώρο, οι συγγραφείς για τα οικονομικά ποσοστά τους, ο ελληνικός
Τύπος που μοίραζε τίτλους μεγαλοφυΐας, το κοινό που έσπευδε και πλήρωνε
εισιτήριο για κάθε διαφημιζόμενο έργο. Η διαφθορά αυτή, όπως την κατονομάζει,
συνέτεινε στην εξαχρείωση της φιλολογίας και της δραματικής τέχνης. «Πταίομε
όλοι», καταλήγει, «διότι παρασυρόμεθα κτηνών δίκην υπό δύο ή τριών
σαχλεπισάχλων της θεατρικής κλίκας». Ο κριτικογράφος Τζαν είναι σκληρότατος
αλλά αληθινός, όπως φαίνεται.
Το ρεπερτόριο-δραματολόγιο των αθηναϊκών θιάσων είναι ένα κράμα από
νεοκλασικά και ρομαντικά έργα, μυθιστορηματικά δράματα και κωμωδίες
(μονόπρακτες και πολύπρακτες), στο οποίο έρχονται να προστεθούν στην τελευταία
δεκαετία τα κωμειδύλλια, δραματικά ειδύλλια, η επιθεώρηση και το ρεαλιστικό
δράμα.
Σκοπός της καταγραφής σε αυτό το κεφάλαιο του δραματολογίου και της
δραματουργίας, δηλαδή των εκδόσεων, των μεταφράσεων, των παραστάσεων, των
δημοσιεύσεων και των άρθρων κ.λπ. είναι η πληρέστερη και η εντελέστερη
διαπίστωση της πνευματικής κίνησης, αλλά κυρίως αυτής που άπτεται της θεατρικής
κίνησης και ζωής, που είναι και το αντικείμενό μας. Διαπιστώνουμε με αυτόν τον
τρόπο μεγάλο αριθμό εκδόσεων και μεταφράσεων, δημοσιεύσεων και μελετών, ως
αποτέλεσμα της προσπάθειας της εποχής, από τους λόγιους και τους
θεατρανθρώπους, για αμφίδρομη επιτυχή σχέση στον τελικό στόχο, που δεν είναι
άλλος παρά μόνο η ανύψωση του αισθητικού και του πνευματικού επιπέδου.
Σύγχυση επικρατεί, σε σχέση με την κατάταξη των παιζόμενων έργων κατά
είδος, τουλάχιστον όσον αφορά την εποχή μας. Στο 1880, όπως διαπιστώνουμε, τα
διέκριναν σε ιστορικά, μυθιστορηματικά, οικογενειακά και πρωτότυπα. Υπήρχε μια
γενικόλογη αοριστία ως προς την κατάταξη529. Εμείς θα προσπαθήσουμε να τα
529 Στοά, 10/6/1880, 2309, 2-3.
142
κατατάξουμε τα ευρωπαϊκά δράματα σε νεοκλασικές τραγωδίες, σε δράματα
αρχαιόμυθα ή αρχαιόθεμα, σε ρομαντικά, μυθιστορηματικά και ρεαλιστικά, χωρίς να
σημαίνει ότι ένα έργο δεν μπορεί να έχει στοιχεία από περισσότερες από μια
κατηγορίες. Επίσης θα τα χωρίσουμε σε ευρωπαϊκό και ελληνικό δραματολόγιο ή
δραματουργία. Την ελληνική δραματουργία και ρεπερτόριο την χωρίζουμε σε
ιστορικά δράματα, αρχαιόμυθα ή αρχαιόθεμα, μυθιστορηματικό, ρεαλιστικό,
συμβολιστικό, πολύπρακτες και μονόπρακτες κωμωδίες, παντομίμες, κωμειδύλλιο,
δραματικό ειδύλλιο, επιθεώρηση και παιδικό θέατρο.
143
Ευρωπαϊκό Δραματολόγιο και Δραματουργία
3Α. Ευρωπαϊκές τραγωδίες και δράματα

α) Νεοκλασικές τραγωδίες
Ο νεοκλασικισμός, μια έκφραση του Διαφωτισμού στα γράμματα, συνεχίζει
να επηρεάζει τον ελληνικό πνευματικό χώρο για αρκετά χρόνια του 19ου αιώνα, ενώ
στην Ευρώπη έχει ξεπερασθεί από τα τέλη του 18ου αιώνα. Η διατήρησή του και
στην Αθήνα κατά τα τριάντα έξι χρόνια που εξετάζουμε δεν είναι τυχαία. Η στροφή
προς τον αρχαίο κόσμο για άντληση θεμάτων από την αρχαία ελληνική κλασική
κληρονομιά αποτελούσε ακλόνητο στήριγμα για την τόνωση της ελληνικής εθνικής
συνείδησης που είχε ανάγκη ο αναγεννώμενος Ελληνισμός. Ήταν λοιπόν φυσικό να
στηριχθεί το αθηναϊκό ρεπερτόριο σε έργα του νεοκλασικισμού, με κοινό
χαρακτηριστικό την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή θεματολογία.
Στα χρόνια του Γεωργίου του Α΄, ένα μονόπρακτο διάμεσο, όπως μεταφράζει
την λέξη intermezzo, ο Λ.Γ. Παναγιωτόπουλος, η Αρπαγή της Ελένης του Λόπε ντε
Βέγκα (1562-1635), τυπώνεται στο Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, το
1873530. Δεν παρουσιάζεται επί σκηνής. Ο Τιμολέων Ηλιόπουλος γράφει μελέτη για
το συγγραφέα, που διαβάζεται στις 11 Νοεμβρίου του 1873 στον «Παρνασσό» και
δημοσιεύεται στο περιοδικό Βύρων το 1875531.
Η γαλλική κλασική τραγωδία του 17ου αιώνα που θεμελιώνεται από τον
Corneille (1606-1684) έχει ως επίκεντρο την αναπαράσταση μιας ηρωικής πράξης με
στόχο την πρόκληση φόβου και ελέους. Από τα έργα του το μόνο που εκδίδεται στα
ελληνικά είναι ο Σιδ σε πεζό λόγο από τον φοιτητή της Νομικής Π.Γ. Βεϊλάνδο, το
1868. Το έργο αυτό που θεωρείται ως ένα από τα άριστα προϊόντα της γαλλικής
δραματικής τέχνης κυκλοφορεί σε καλή μετάφραση, πιστή στο πρωτότυπο532. Όμως,
δεν παρουσιάζεται επί σκηνής στην Αθήνα, την εξεταζόμενη εποχή. Θα εκδοθεί ξανά
το 1880 σε μετάφραση των Π. Παπαδημητρίου και Γ. Περγαμηνού533 και το 1899 σε
530 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 112, Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 132, λήμμα
741, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική Βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ. 119,
λήμμα 147. Βρίσκεται στο Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, σ. 331-338.
531 Παλιγγενεσία, 10/11/1873, 2810, 4, 23/9/1875, 4.
532 Παλιγγενεσία, 25/5/1868, 1429, 4, Εθνοφύλαξ, 31/5/1868, 1496, 3, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ.
129, λήμμα 713, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900, λήμμα 435 (1868),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην ελληνική δραματουργία»,
σ. 327, λήμμα 22 (1868). Βλ. Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 32.
533 Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 578, Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 347,
λήμμα 43.
144
μετάφραση του Σταύρου Ι. Βουτυρά με την ευκαιρία της διδασκαλίας του έργου στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από τον Μουνέ Σουλλύ534. Για το συγγραφέα θα
δοθούν επίσης δύο διαλέξεις. Στις 7 Φεβρουαρίου 1880 ο Σταϊκόπουλος δίνει διάλεξη
στο Σύλλογο «Αριστοτέλης» με θέμα Περί Κορνηλίου και των συγγραμμάτων αυτού535
και το 1900 η λογία Αικατερίνη Διαμαντοπούλου δίνει διάλεξη στο Φιλολογικό
Σύλλογο «Παρνασσός» με θέμα Ο Γάλλος τραγικός Κορνήλιος536.
Θα ακολουθήσει η έκδοση μίας σειράς έργων του Racine (Ρακίνα) (1639-
1699). Το 1873 μεταφράζονται η Ιφιγένεια εν Αυλίδι από τον Σ. Σέρμπο537, το 1877 η
Αθαλία από τον Α.Α. Τζιβόπουλο, σε έμμετρο τροχαϊκό δεκαεξασύλλαβο στίχο, με
αναλυτική πραγματεία-πρόλογο του ακαδημαϊκού Lemercier538 και το 1878 η
πεντάπρακτη τραγωδία Αλέξανδρος ο μέγας μεταφρασμένη από τον λόγιο Α.Ν. σε
στίχους τρίμετρους ιαμβικούς. Η γλώσσα αποδίδει τις υψηλές ιδέες της τραγωδίας και
το νόημα του πρωτότυπου539. Από τα έργα του Ρακίνα μεταφράζονται επίσης η
Γοθολία από τον Χαράλαμπο Κ. Καραζέρη540 και από τον Α.Ξ.Κ. (1878)541 και τέλος
η Ιφιγένεια εν Αυλίδι σε έμμετρη μετάφραση από τον Γεώργιο Ζαδέ (1887), καθηγητή
της γαλλικής φιλολογίας, ο οποίος αντιπαραβάλλει χωρία της τραγωδίας του Ρακίνα
με την ομότιτλη τραγωδία του Ευριπίδη, όπως και με αντίστοιχα χωρία της Ιλιάδoς
του Ομήρου και προσθέτει γραμματικές, φιλολογικές και κριτικές σημειώσεις542. Η
Εσθήρ του Ρακίνα παρουσιάζεται από μαθήτριες παρθεναγωγείου το 1866543. Το ίδιο
534 Εφημερίς, 25/9/1899, 265, 3, 27/9/1899, 267, 3, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 773 (1899),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 373, λήμμα 18 (1899). Βλ. Πούχνερ, Η πρόσληψη
της γαλλικής δραματουργίας, σ. 32.
535 Πρωία, 7/2/1880, 334, 3.
536 Εστία, 30/3/1900, 30, 2.
537 Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 282 (1873), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ.
333, λήμμα 16 (1873).
538 Εφημερίς, 9/12/1877, 343, 3. Δελτίον της Εστίας, αρ. 51, 18/12/1877, σ. 2.
539 Εφημερίς, 14/5/1878, 134, 3, Δελτίον της Εστίας, αρ. 71, 7/5/1878, σ. 1, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
λήμμα 606 (1878), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 344, λήμμα 40 (1878).
540 Γοθολία του Ρακίνα, τραγωδία μεταπεφρασμένη υπό Χαραλάμπους Κ. Καραζέρη, Εν Αθήναις, Εκ
του τυπογραφείου αδελφών Βαρβαρρήγου, 1878, σχήμα 8ον, >78 σελ. (κολοβόν) (Πόπη Πολέμη, ό.π.,
σ. 168, λήμμα 1950, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 87 (1878), Πούχνερ/Χρυσόθεμις
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 343, λήμμα 4). Η Αθαλία – ή σωστότερα Γοθολία, όπως
αποδίδεται το όνομά της στην ελληνική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης – ήταν βασίλισσα της
Ιουδαίας, περίπου από το 841 έως το 835 π.Χ. και παρουσιάζεται ως λάτρης του θεού Βάαλ, για την
προώθηση της λατρείας του οποίου διέταξε την εκτέλεση όλων των απογόνων του Δαυίδ.
541 Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 86 (1878), Πούχνερ/Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 343, λήμμα 3 (1878).
542 Νέα Εφημερίς, 9/10/1887, 282, 2-3, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 285, λήμμα 3367, Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 415 (1887), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 359, λήμμα 32).
Επανεκδίδεται το 1888 (Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 514 (1888), Πούχνερ/Χρυσόθεμις
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 361, λήμμα 27). Βλ. Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής
δραματουργίας, σ. 34.
543 Αυγή, 20/6/1866, 1705, 2-3.
145
έτος ο Ι.Γ. Χρυσοβέργης δημοσιεύει μια μελέτη-βιογραφία για τον κλασικό
συγγραφέα στο περιοδικό Xρυσαλλίς544. Το 1897 ακόμα μεταφράζεται η Φαίδρα από
τον Σταύρο Ι. Βουτυρά545, που παρουσιάσθηκε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»
ένα χρόνο πριν από το θίασο «Αθηνών» της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου546.
Συγκρίνοντας τον Κορνέιγ με τον Ρασίν, ο πρώτος είναι «ηθικός», ενώ ο δεύτερος
«φυσικός». Ο Κορνέιγ διδάσκει, ενώ ο Ρασίν συγκινεί. Στον Κορνέιγ υπάρχουν
κανόνες, στο Ρακίνα αισθήματα. Κατά την Άννα Ταμπάκη, ο Κορνέιγ αναλύει τη
σύγκρουση ανάμεσα στο χρέος και στο αίσθημα και ο Ρασίν κάνει ανάλυση των
ψυχολογικών νόμων που διέπουν τον άνθρωπο547.
Ο Βολταίρος (1694-1774) εισάγει κίνηση και δράση στο έργο του,
επηρεασμένος από τον Σαίξπηρ. Θεωρεί τη γαλλική κλασική τραγωδία ψυχρή και
άκαμπτη. Οι τραγωδίες του Αλφιέρι και του Βολταίρου μεταφράζονται στα ελληνικά
λόγω των αντιτυραννικών θεμάτων τους και της ανάδειξης της προστασίας του
δημοκρατικού πολιτεύματος ως υπέρτατου χρέους εκ μέρους του πολίτη. Από τα έργα
του Βολταίρου εκδίδεται στην Αθήνα το 1861 Ο θάνατος του Καίσαρος
μεταφρασμένος από τον Δημ. Παπανικολάου, φοιτητή της Φιλοσοφικής548.
Ακολουθεί η Μερόπη που δημοσιεύεται, το 1872, σε συνέχειες στο περιοδικό
Ανατολική Επιθεώρησις και εκδίδεται ξανά το 1873549 και σε ελεύθερη μετάφραση
από τα γαλλικά από τον Γ.Α.Κ. το 1883550, ενώ η τραγωδία Βρούτος, το 1873551.
Όμως, δεν παρουσιάζονται επί σκηνής. Η Ζαΐρα δημοσιεύεται το 1883 και το 1887 σε
544 «Ιωάννης Ρακίνας» του Ι.Γ. Χρυσοβέργη, βιογραφία, περ. Χρυσαλλίς, έτος Δ΄, τόμ. τέταρτος, αρ.
76, 28/2/1866, σ. 80-83.
371, λήμμα 12 (1897).
546 Για την παράσταση βλ. Ακρόπολις, 11/4/1896, 5091, 3, 13/4/1896, 5093, 3, Παλιγγενεσία,
13/4/1896, 9829, 3, Νέα Εφημερίς, 9/4/1896, 100, 5, 11/4/1896, 102, 4, 13/4/1896, 104, 6 και 7,
14/4/1896, 105, 6, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 28, σημ. 33, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 118, Πούχνερ, Η
πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 35.
547 Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία και οι δυτικές της επιδράσεις, σ. 53.
548 Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 65, σημ. 203.
549 Μερόπη του Βολταίρου, τραγωδία, Ανατολική Επιθεώρησις, φυλλάδιο Α΄, Γ΄ και Δ΄, 15
Νοεμβρίου, 15 Δεκεμβρίου και 30 Δεκεμβρίου 1872 (Παλιγγενεσία, 27/11/1872, 2568, 4, 5/1/1873,
2595, 4). Μερόπη του Βολταίρου, τραγωδία εις πράξεις πέντε, εκ του γαλλικού υπό Α.Ι. Ολυμπίου, Εν
Αθήναις, Τύποις Νικήτα Γ. Πάσσαρη, 1873, σχήμα 8ον, 95 σελ.+1 λ. (Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ.
132, λήμμα 745, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 413 (1873), Πούχνερ/Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 334, λήμμα 20).
550 Μερόπη του Βολταίρου, τραγωδία, μετάφρασις ελευθέρα εκ του γαλλικού υπό Γ.Α.Κ., Εν
Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου «Ο Ασμοδαίος», 1883, σχήμα 8ον, 64 σελ. (Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 238,
λήμμα 2790, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 579 (1883), Πούχνερ/Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-
551 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 108, λήμμα 1188, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 74 (1873),
Πούχνερ/Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 333, λήμμα 5 (1873).
146
ελεύθερη μετάφραση του διδάκτορα της Φιλοσοφίας, Δημ. Σ. Ζαλούχου552.
Κυκλοφορεί επίσης βιβλίο για τον Βολταίρο, το 1873, από τον μελετητή Παναγή Α.
Καββαδία, βιβλιοκρισία του οποίου δημοσιεύεται στην εφημερίδα Παλιγγενεσία553. Ο
Ι. Μομφερράτος πραγματοποιεί ομιλία Περί Βολταίρου στις 12 Νοεμβρίου 1872 στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων»554. Στον ίδιο σύλλογο αναγιγνώσκεται από το
αντεπιστέλλον μέλος Χρ. Ιωαννίδη στις 21 Οκτωβρίου του 1878 μετάφραση της
τραγωδίας του Βολταίρου Ο θάνατος του Καίσαρος555. Το 1884 εκδίδονται από τον
Δ.Π. Πασχάλη τα Ανέκδοτα του Βολταίρου, επί της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄. Η
μετάφραση περιλαμβάνει ιστορικά βιογραφικά στοιχεία και γραμματολογικές
σημειώσεις556.
Ο Αλφιέρι (1749-1803) αντλεί θέματα από την αρχαία ελληνική ιστορία. Η
μεγαλύτερη αξία του έργου του βρίσκεται στο ότι εκθέτει από σκηνής τις αρετές του
πατριωτισμού και την αγάπη προς την ελευθερία. Το θέατρο του Αλφιέρι λειτουργεί
ως στοιχείο ριζοσπαστικό και ανατρεπτικό557. Δημιουργεί τον νεοκλασικό τύπο του
νεότερου δράματος. Στην Ελλάδα βρίσκει πολλούς θαυμαστές558. Ο Βάλτερ
Πούχνερ559 αναφέρει, ότι ο Δημήτριος Βικέλας, μεταξύ 1853-54, έχει μάθει ιταλικά
και μεταφράζει την πρώτη πράξη της Αντιγόνης του Αλφιέρι. Στην Αθήνα, ο
Παναγιώτης Ματαράγκας μεταφράζει το 1869 τον Σαούλ του Αλφιέρι560, έργο
φημισμένο όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στις ευρωπαϊκές αυλές και τα θέατρα.
Πρωτοπαρουσιάζεται το 1867, χωρίς να αναφέρεται ο μεταφραστής, από το θίασο
των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών561. Ο Ορέστης του Αλφιέρι είναι μια
τραγωδία που προτιμούν όλοι σχεδόν οι θίασοι αυτής της περιόδου. Παρουσιάζεται
για πρώτη φορά, το 1865, από το θίασο του Παντελή Σούτσα562 και το 1866, από
μαθητές σε μια φιλανθρωπική-ευεργετική βραδιά υπέρ του Κρητικού Αγώνα563. Τη
352, λήμμα 10 (1883) και των ίδιων, ό.π., σ. 360, λήμμα 54 (1887).
553 Ο Βολταίρος του Παναγή Α. Καββαδία, Αθήνησι, Εκ του τυπογραφείου Α. Κτενά, 1873, σχήμα
8ον, 224 σελ. (Παλιγγενεσία, 25/9/1873, 2777, 4 όπου περιλαμβάνεται και παρουσίαση του βιβλίου,
Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 113).
554 Παλιγγενεσία, 11/11/1872, 2557, 4.
555 Εφημερίς, 21/10/1878, 294, 2.
556 Νέα Εφημερίς, 25/4/1884, 116, 3.
557 Άννα Ταμπάκη, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 161.
558 «Αλφιέρι Βιττόριο», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 2ος, σ. 433.
559 Πούχνερ, «Ο Βικέλας και το θέατρο», σ. 293.
560 Εθνοφύλαξ, 17/4/1869, 1710, 3.
561 Ό.π., 2/3/1867, 1191, 4
562 Ευαγγελισμός, 12/10/1865, Πανδώρα, 1/11/1865 (Θόδωρος Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι
του Δουνάβεως, τόμος Α2, σ. 564-565).
563 Παλιγγενεσία, 24/12/1866, 1071, 4, 29/12/1866, 1151, 3, Εθνοφύλαξ, 27/12/1866, 1150, 3.
147
Δευτέρα 14 Φεβρουαρίου 1877 παρουσιάζεται η Μήδεια του Αλφιέρι, στο θέατρο
«Αθηνών» του Μπούκουρα, από το θίασο «Αριστοφάνη» του Γ. Νικηφόρου564. Οι
τραγωδίες του μεταφράζονται λόγω των αντιτυραννικών θεμάτων τους για την
αφύπνιση της εθνικής ελληνικής συνείδησης.
Ο Μεταστάσιο (1698-1782) μαζί με τον Ρασίν και τον Κορνέιγ, τον Αλφιέρι
και τον Βολταίρο, λειτουργεί προς την ίδια κατεύθυνση. Τα λιμπρέτα του που
θεωρούνται αυτόνομα λογοτεχνικά έργα μεταφράζονται ή ως ηθοπλαστικά και
μορφωτικά ή ως ωφέλιμα αναγνώσματα565. Τα πρώτα έργα του στα ελληνικά
εκδίδονται στη Βιέννη το 1794 και είναι ο Αχιλλεύς της Σκύρου και ο Δημοφών.
Ακολουθεί η μετάφραση του λιμπρέτου L’ Olympiade από τον Ρήγα, στη Βιέννη
(1797), που δεν προορίζεται για θεατρική παράσταση566. Για τους Έλληνες ο
Μεταστάσιο λειτουργεί, όπως ο Ρασίν και ο Κορνέιγ, ως πηγή ενθύμησης του
αρχαίου ελληνικού μεγαλείου567. Όπως αναφέρουν οι μελετητές, οι πολλές
μεταφράσεις παρόμοιων με τα Ολύμπια έργων του, όπου αναμειγνύει τα βουκολικά
ειδύλλια της Αρκαδίας με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, κατά την προεπαναστατική
περίοδο, ενέχουν και μια τάση φυγής από τα τουρκοκρατούμενα περιβάλλοντα της
εποχής με επιστροφή σε «αρκαδικά» τοπία και τόπους της δοξασμένης ελληνικής
αρχαιότητας. Στη μετάφραση του Ρήγα επισημαίνουμε δύο ακόμα στοιχεία, που
αντλούμε από την Άννα Ταμπάκη568, ότι στα χορικά των Ολυμπίων, αναγράφεται με
κεφαλαία γράμματα η λέξη ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και το κείμενο περιέχει και χορικό, στο
τέλος, στην αρχαία γλώσσα, στοιχεία που αποτυπώνουν το πνεύμα και τα αιτήματα
της εποχής με σκοπό την εγρήγορση του ελληνικού συναισθηματισμού και την εθνική
αφύπνιση για το μεγάλο αγώνα.
Στην εξεταζόμενη περίοδο ο Παναγιώτης Ματαράγκας μεταφράζει πιστά από
τα ιταλικά, το 1869, το δράμα του Μεταστάσιο σε δύο μέρη Ιωάς. Με αυτήν τη
μετάφρασή του προσπαθεί να αναζωπυρώσει το θρησκευτικό αίσθημα, που είναι
χαλαρό, σύμφωνα με την Παλιγγενεσία569. Από τον ίδιο μεταφράζονται επίσης δύο
564 Εφημερίς, 14/2/1877, 45, 3. Σχετικά με την Μήδεια του Αλφιέρι βλ. Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, Το θέατρο στην καθ’ ημάς Ανατολή: Κωνσταντινούπολη-Σμύρνη, Αθήνα, Πολύτροπον,
2006, σ. 61.
565 Βάλτερ Πούχνερ, «Ο Ρήγας Φεραίος και το θέατρο της Βιέννης», σ. 130 και βλ. για περισσότερες
λεπτομέρειες για το Μεταστάσιο, στην Άννα Ταμπάκη, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 65-84.
566 Για λεπτομέρειες βλ. Λάσκαρης, Ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, τόμ. 2ος, σ. 173, σημ. 3.
567 Πούχνερ, «Το θέατρο στη Νοτιοανατολική Ευρώπη», σ. 117, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό
ιστορικό δράμα, σ. 24-25, σημ. 10 και 11.
568 Άννα Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία, σ. 61.
569 Παλιγγενεσία, 25/4/1869, 3, Εθνοφύλαξ, 17/4/1869, 1710, 3.
148
ακόμα δράματα του Μεταστάσιο, ένα δίπρακτο και ένα μονόπρακτο, Η αναγνώρισις
του Ηρακλή και Ο Ηρακλής προ των δύο οδών. Οι μεταφράσεις έχουν γίνει από τα
ιταλικά και το πρώτο μεταφράζεται έμμετρα, ενώ το δεύτερο σε πεζό και σε στίχο570.
Όλα αυτά τα έργα δεν παίζονται, αλλά έχουν κυρίως μεταφρασθεί για αναγνωστικούς
λόγους. Το 1884, αναγγέλεται η έκδοση από τον Δημ. Ιασεμίδη της τρίπρακτης
τραγωδίας, Η ευσπλαχνία του Τίτου και τυπώνεται το 1886. Σε απλή μετάφραση είχε
εκδοθεί για πρώτη φορά, το 1779571.
Ο Αριστόδημος του Vinzenzo Monti (1754-1828), στερνοπαίδι του ιταλικού
κλασικισμού, πρωτοπαίζεται στην Ερμούπολη, το 1833, και θα εξακολουθήσει να
παίζεται και τη δεκαετία του 1860572. Εκδίδεται στην Αθήνα, το 1862. Τη Δευτέρα 7
Φεβρουαρίου 1866 παίζεται σε μετάφραση Θεμιστοκλή Μ. Ελευθεριάδη, στο θέατρο
«Αθηνών», από το θίασο του Παντελή Σούτσα573. Ο Γάιος Γράκχος μεταφράζεται
στην Αθήνα, το 1879574.
β) Αρχαιόθεμες ή αρχαιόμυθες τραγωδίες του 19ου αιώνα

Οι ευρωπαϊκές αρχαιόθεμες ή αρχαιόμυθες τραγωδίες αφορούν έργα
ευρωπαίων συγγραφέων του 19ου αιώνα με θέματα ή μύθους από την αρχαία Ελλάδα
ή τη Ρώμη, που καταδείκνυαν το μεγαλείο του ελληνικού γένους και τη μακραίωνη
ιστορία του.
H πεντάπρακτη τραγωδία Αντίνοος του Paul Heyse (1830-1914) υποβάλλεται,
μεταφρασμένη από τον Άγγελο Βλάχο στο Βουτσιναίο διαγωνισμό του 1866 και οι
κριτές την απορρίπτουν, χωρίς να μαντέψουν ότι την γράφει ένας συγγραφέας
πασίγνωστος στη Γερμανία. Ξεσπάει φιλολογικό σκάνδαλο. Ο Βλάχος στη
δημοσίευση του έργου του, τους κατακρίνει με σφοδρότητα για την άγνοια τους αυτή
και ζητάει με φλόγα και γενναιότητα να δοθούν δικαιώματα και στους νέους
συγγραφείς που προσέρχονται στους ποιητικούς διαγωνισμούς. Δεν παίζεται στην
Αθήνα παρά μόνο στην Πόλη, το 1871575.
570 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 146, λήμμα 329, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 295
(1880), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 347, λήμμα 19 (1880).
571 Νέα Εφημερίς, 10/10/1884, 284, 3, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 89 (1886),
572 Σπάθης, «Η εμφάνιση και καθιέρωση του μελοδράματος», σ. 167.
573 Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 570-571.
574 Βάλτερ Πούχνερ, «Σχέσεις του ελληνικού θεάτρου με το ιταλικό», σ. 205, σημ. 219.
575 Περ. Χρυσαλλίς, έτος Δ΄, τόμ. τέταρτος, αρ. 96, 30/12/1866, σ. 636, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 45 και
σημ. 21, Moullas, Les concours poétiques, σ. 221-226, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό
149
To 1874, μεταφράζεται από τον Δημ. Λυμπέριο, η τραγωδία Μήδεια
(Médée)576 του Ernest Legouvé (1807-1903). Αυτή η Μήδεια όμως πρωτοπαίχθηκε
την Κυριακή 15 Αυγούστου 1893, σε ένα συμφυρμό των δύο έργων του Legouvé και
του Césare della Valle, από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, στο
θέατρο «Ομόνοια»577.
Ο Νέρων του Pietro Cossa (1830-1880), πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
του πρωταγωνιστή στον ομώνυμο ρόλο, Δ. Ταβουλάρη, παίζεται για πρώτη φορά, το
1878, και επαναλαμβάνεται πολλές φορές έκτοτε. Είναι δράμα με σκηνές δραματικές,
που προσεγγίζει τον Νέρωνα ως ιδιώτη, που αδιαφορεί για τα πολιτικά και συγγράφει
τραγωδία. Η μετάφραση του Νέρωνος σε γλώσσα ανάλογη προς το αρχαίο ύφος της
υπόθεσης ήταν ομαλή και επιμελημένη578.
Ο Αλκιβιάδης είναι δράμα του Ιταλού ποιητή και βουλευτή Felice Cavalotti
(1842-1898). Είναι έργο μεγάλης αρχαιομάθειας και λατρείας προς το κάλλος και το
ύψος του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Διαθέτει σκηνικό πλούτο και θαυμάσιες σκηνές.
Μεταφράσθηκε από τους Κ. Βάμβα και Γ. Δουρούτη (1878)579. Διδάσκεται για πρώτη
φορά την Πέμπτη 26 Ιουνίου του 1880, στο θέατρο «Ορφεύς», από το θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη580.
Αι μαρμάριναι κόραι (Les filles de marbre) των Théophile Barrière (1823-
1877) και Lambert Thiboust (1826-1867) είναι δράμα σε μετάφραση Κωνσταντίνου
Ξανθόπουλου (εκδόθηκε το 1889, παίχθηκε το 1885)581. Το έργο ονομάζεται αλλιώς
Εκ μαρμάρου κόραι ή Λίθοι αναίσθητοι. Είναι αρχαιοπρεπές με πρωτοτυπία και
ιδιορρυθμία γραμμένο σε πέντε πράξεις και περιλαμβάνει δύο δράματα, κατά κάποιον
τρόπο, που παραλληλίζουν δύο εποχές, τον αιώνα του Περικλέους και την εποχή της
συγγραφής τους582.
Η Φρύνη του ιταλού Riccardo Castelvecchio (1814-1894) είναι πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση του Γεωργίου Ι. Δουρούτη. Η πλοκή του δράματος
θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 265, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 32-33,
Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 167-171.
576 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92, σημ. 16: «αποσπάσματα της Μήδειας του Ερνέστου Λεγκουβέ
δημοσιεύτηκαν στα Δραματικά Αναγνώσματα, σ. 190-194, σ. 195-203, σ. 204-206».
577 Ακρόπολις, 15/8/1893, 4144, 3, Παλιγγενεσία, 15/8/1893, 8876, 4, 16/8/1893, 8877, 4, Νέα
Εφημερίς, 15/8/1893, 227, 4, 16/8/1893, 228, 4.
578 Εφημερίς, 17/6/1878, 168, 4, 19/6/1878, 170, 3, 20/6/1878, 171, 3, Νέα Εφημερίς, 5/8/1893, 217,
5-6, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
579 Εφημερίς, 28/8/1878, 240, 2.
580 Παλιγγενεσία, 26/6/1880, 4778, 4, Στοά, 22/6/1880, 2321, 3.
581 Παλιγγενεσία, 14/7/1889, 3, Νέα Εφημερίς, 22/5/1889, 142, 2-3, 24/5/1889, 144, 5, 1/6/1889, 152,
5, 3/6/1889, 154, 3 και 7, 4/6/1889, 154, 4.
582 Νέα Εφημερίς, 31/7/1885, 212, 3.
150
αναπτύσσεται στην Αθήνα κατά το 350 π.Χ., κρίνεται, όμως, από τον Τύπο ότι δεν
έχει δραματική αξία. Έχει σκηνές θεαματικές του κοινωνικού και καλλιτεχνικού βίου
των αρχαίων Αθηνών που μεταφέρουν το δέκτη στην εποχή του μεγαλοφυούς εκείνου
κόσμου. Ο Καστελβέκιο έχει μελετήσει το βίο και την ιστορική αλήθεια των
Αθηναίων και κατά τη δίκη της Φρύνης ως ιερόδουλης, που τόλμησε να ταράξει την
ιερότητα των Ελευσινίων μυστηρίων, και το λόγο αθώωσης της Φρύνης, όπως ο
νόμος κελεύει δια της αποφασιστικής ψήφου του εκλεκτού της Αθηνάς, εν
προκειμένου του Πραξιτέλους, που με τη λευκή του ψήφο αθωώνει τη Φρύνη,
σεβόμενος, όπως μαρτυρεί, το τελειότατο αυτό έργο του θείου583. Παίζεται το
καλοκαίρι του 1893 από το θίασο «Αισχύλο» του Γεωργίου Πετρίδη και Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου στο θέατρο «Παράδεισος»584.
Στην Νέα Εφημερίδα του 1893 δημοσιεύεται ανακοίνωση του «Ομίλου των
Φιλοτέχνων» (πρόεδρος ο Γεώργιος Δουρούτης και γενικός γραμματέας ο Δημήτριος
Ι. Καλογερόπουλος), η οποία αναφέρει ότι ο όμιλος έχει στην ιδιοκτησία του
μεταφράσεις φιλοπονημένες από τον Γ. Δουρούτη, τον Αλκιβιάδη και την Νικαρέττη
του Καβαλόττι και τη Φρύνη του Καστελβέκιο. Τις άδειες για τις παραστάσεις των
μεταφράσεων αυτών των έργων θα πρέπει να λαμβάνουν οι θίασοι από το «Σύλλογο
των Φιλοτέχνων» εφεξής585.
Στις αρχές του 1900, δημοσιεύεται στην Εφημερίδα το μονόπρακτο δραμάτιο
του Auguste Germain (1862-1915), Το χρυσούν δέρας586.
Τα έργα αυτά του ευρωπαϊκού δραματολογίου (τα νεοκλασικά και τα
αρχαιόθεμα ή τα αρχαιόμυθα), με τις αναφορές τους στο ένδοξο παρελθόν της
ελληνικής ιστορίας, με τα μηνύματα και τις πατριωτικές και ηθικές αξίες του,
στήριζαν τον Ελληνισμό και τον έκαναν να ριγεί από εθνική υπερηφάνεια. Ως
κατακλείδα, αναφέρουμε, ότι, εκτός από την ίδια τη διάθεση των συγγραφέων να
μεταφράσουν και να επικοινωνήσουν με το ευρωπαϊκό δραματολόγιο για λόγους
αισθητικούς, φιλοσοφικούς, λογοτεχνικούς, ή για την κίνηση ιδεών και μηνυμάτων, η
επίσημη γραμμή έλαβε και θέλησε να αντιληφθεί αυτή τη διαδικασία μέσα στα
πλαίσια των εθνικών επιδιώξεων, με κυρίαρχο ρόλο τη Μεγάλη Ιδέα.
583 Ό.π., 23/6/1893, 174, 6, 28/6/1893, 179, 5-6.

584 Ακρόπολις, 21/6/1893, 4088, 3, 22/6/1893, 4089, 2, 23/6/1893, 4090, 3, Παλιγγενεσία, 15/6/1893,
8817, 3, Νέα Εφημερίς, 11/6/1893, 162, 4, 15/6/1893, 166, 4, 19/6/1893, 170, 6-7, 22/6/1893, 173, 5,
23/6/1893, 174, 6 και 8, 24/6/1893, 175, 4, 25/6/1893, 176, 3-4.
585 Νέα Εφημερίς, 27/10/1893, 300, 7.
586 Εφημερίς, 4/1/1900, 3, 2 και εξής.
151
γ) Το ρομαντικό δράμα
Το ρεπερτόριο των ελληνικών θιάσων συμπληρώνεται από ένα νέο
πνευματικό κίνημα, το ρομαντισμό, που φτάνει στην Ελλάδα και βρίσκει έκφραση
στον Οδοιπόρο του Παναγιώτη Σούτσου (1826) και στη Φροσύνη του Αλέξανδρου
Ρίζου Ραγκαβή (1831). Η απήχησή του στο κοινό της τότε πρωτεύουσας του
Ναυπλίου και αργότερα στο αθηναϊκό κοινό είναι άμεση. Τα βασικά του στοιχεία, η
θλίψη και το ονειροπόλο πνεύμα, εξέφραζαν την ψυχική κατάσταση του Ελληνισμού,
που θλιβόταν από τη διάψευση των προσδοκιών του για απελεύθερωση ολόκληρου
του ελληνικού χώρου και πίστευε με πάθος στη Μεγάλη Ιδέα. Η επιρροή του
ρομαντισμού στο χώρο του ελληνικού θεάτρου είναι μεγάλη. Από το 1864 έως το
1900, όπως και παλαιότερα, ο ρομαντισμός εντοπίζεται στις παραστάσεις των ξένων
έργων του Βίκτωρος Ουγκώ, του Σαίξπηρ, του Γκαίτε, του Σίλλερ, του Λέσσινγκ, του
Βύρωνα, του Κοτσεμπού, των βασικών δηλαδή εκπροσώπων του ρομαντισμού,
καθώς και των δευτερευόντων, του Αλέξανδρου Δουμά πατρός, του Αλφρέντ ντε
Μυσσέ, του Ευγένιου Σύη, του Φραγκίσκου Κοππέ.
Η φήμη του Σαίξπηρ (1564-1616) στην Ελλάδα διαδίδεται κατά τον 19ο
αιώνα και το έργο του προκαλεί ενθουσιασμό και επιδρά στο έργο πολλών Ελλήνων
συγγραφέων. Γίνεται γνωστός διαμέσου του γερμανικού ρομαντισμού από τις
μεταφράσεις των αδελφών Σλέγκελ. Η εμφάνιση του Σαίξπηρ στο θεατρικό και στο
διανοητικό μας ορίζοντα σημαίνει τη στροφή προς το ρομαντισμό, επιβάλλεται δε
σαν κάτι που έρχεται από έξω. Στα Απομνημονεύματά του ο Αλέξανδρος Ρίζος
Ραγκαβής αναφέρει, ότι όταν είναι στο Μόναχο, όπου και βάζει τις βάσεις για τη
Φροσύνη του, βλέπει έργα του Σαίξπηρ από τον ηθοποιό Eslair. Στη σταδιακή
επίδραση του ρομαντισμού, στο ελληνικό θέατρο, συμβάλλουν τρεις ευρωπαίοι
θεατρικοί συγγραφείς διαφορετικής εποχής, ύφους και εθνότητας, αλλά που
επηρεάζουν την Ελλάδα την περίοδο του ρομαντισμού και για αυτό χαρακτηρίζονται
ρομαντικοί: ο Σαίξπηρ, που λατρεύεται από το γερμανικό ρομαντισμό, ο Σίλλερ, ο
«κλασικός» της Βαϊμάρης, που προσλαμβάνεται ως ρομαντικός πολιτικός ποιητής,
και ο Βίκτωρ Ουγκώ, επειδή αμφισβητεί το γαλλικό κλασικισμό. Από τα χρόνια του
προρομαντικού κινήματος Sturm und Drang (Θύελλα και Ορμή) στη Γερμανία, από
τη δεκαετία του 1770 ο Herder (Χέρντερ) προτείνει, στο ανήσυχο πνεύμα της εποχής
του, τη στροφή προς το μη-αριστοτελικό θέατρο του Σαίξπηρ. Επίσης προτείνει τη
στροφή από την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά των ουμανιστών προς τις πηγές της
εθνικής τους ιδιαιτερότητας, με βάση τα λαϊκά υλικά του πολιτισμού τους.
152
Ο Δημήτριος Βερναρδάκης στα Προλεγόμενα της Μαρίας Δοξαπατρή (1858),
εμφορούμενος από το πνεύμα του γερμανικού ρομαντισμού, προτείνει την αποδοχή
του Σαίξπηρ, με την καλλιέργεια, όμως, του «εθνισμού» και της «θρησκείας» στην
ελληνική θεατρική παραγωγή.
Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, που έχει έλθει σε επαφή με το γερμανικό
ρομαντισμό και έχει επηρεασθεί από το νέο ευρωπαϊκό αντι-αριστοτελισμό, στη
Φροσύνη, το 1837, θα γεφυρώσει το γαλλικό κλασικισμό με το γερμανικό
ρομαντισμό, και είναι επηρεαζόμενος, σαφώς από το Σαίξπηρ. Στο Δούκα (1874) ο
Ραγκαβής ακολουθεί τα χνάρια των ιστορικών δραμάτων του Σαίξπηρ, του Σίλλερ
και του Ουγκώ. Απόηχοι από το έργο του Σαίξπηρ ανιχνεύονται και στον Πετραλείφα
(1875) του Ιωάννη Μαργαρίτη587.
Η εισήγηση του Ράλλειου διαγωνισμού του 1857, συνταγμένη από το Στέφανο
Κουμανούδη, είναι ορόσημο για την αποκήρυξη του ευρωπαϊκού ρομαντικού
προτύπου. Οι μανίες και οι παραφροσύνες, οι υπερβολές των υπερφορτισμένων
ηρώων, η περιγραφή ακραίων μετεωρολογικών φαινομένων, θεωρούνται ξένα, προς
το ελληνικό αίσθημα από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονή τους εποχή, κατά τον
Κουμανούδη. Έξι χρόνια αργότερα (1863) ο Βερναρδάκης θα συμπληρώσει τις
κρίσεις του Κουμανούδη και θα ζητήσει να εμπνέεται η θεατρική παραγωγή από την
«ανόθευτον και γνησίαν του ελληνικού έθνους συνείδησιν»588.
Στους Καλλέργες του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη (1869), οι σαιξπήρειες
επιδράσεις, φαίνονται στη χαλαρότητα της πλοκής, στην πολυπρόσωπο δράση, την
επίμονη ατμοσφαιρικότητα των σκηνών και την περιγραφή της κατάρρευσης του
ήρωα. Στον Ιουλιανό τον Παραβάτη (1877) ο Κλέων Ραγκαβής ακολουθεί τον
Σαίξπηρ στη μέθοδο της μη τήρησης των ενοτήτων του τόπου και του χρόνου. Στον
πρόλογο της έκδοσης Βιργινία η Ρωμαία (Σύρος, 1870), ο Τιμολέων Αμπελάς
σημειώνει την πρόθεσή του απομάκρυνσης από τη ρομαντική σχολή του Σαίξπηρ και
του Ουγκώ. Οι συγγραφείς ανησυχούν και αναζητούν το δικό τους ύφος, που θα
δημιουργήσει την «εθνική δραματουργία», μιμούνται αλλά και αποκλίνουν από τους
μεγάλους Ευρωπαίους συγγραφείς. Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης στο Βουτσιναίο
διαγωνισμό του 1872, συμμετέχει με το ρομαντικό δράμα Μιχαήλ Κομνηνός Β΄,
Δεσπότης της Ηπείρου, με φανερή επίδραση από τον Μάκβεθ και τον Άμλετ του
Σαίξπηρ. Το ίδιο και στην Καταστροφή των Ψαρών (1876). Ακόμα, ο Κοριολάνος του
587 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 319, σ. 322.

588 Ό.π., σ. 100.
153
Ιωάννη Μαυρομιχάλη (1867), καθώς και Τα τέκνα του Δοξαπατρή του Σοφοκλή
Καρύδη (1868)589. Η μελέτη του Σαίξπηρ, στα μέσα του 19ου αιώνα λειτουργεί υπέρ
της ρομαντικής δραματουργίας και της προσπάθειας δημιουργίας «εθνικού
δράματος».
Ο Σπυρίδων Βασιλειάδης στην πρόσληψή του για τον Σαίξπηρ, αναφέρει590,
ότι η σαιξπηρική παραγωγή δεν ταιριάζει στο χαρακτήρα του Έλληνα και ότι η
μίμησή της θα είναι αναποτελεσματική και βλαπτική. Ο Σαίξπηρ, κατά το
Βασιλειάδη, παραμελεί κάθε αριστοτελικό κανόνα, γιατί ο ρομαντισμός είναι ο
πραγματισμός της εποχής του, είναι έμφυτος και ταιριαστός με τη φύση του Άγγλου
της εποχής του (ιπποτισμός, άτονη ιδεολογία και ρέμβη). Η θεατρική παραγωγή του
είναι τελείως αντίστοιχη και ανταποκρίνεται στα ψυχικά και πολιτικοκοινωνικά
χαρακτηριστικά της εποχής του. Έχει αποτυπώσει το σκυθρωπό ουρανό της πατρίδας
του, το σκοταδισμό και τον τρόμο, τη μελαγχολία και απαισιοδοξία (spleen) και το
σαρκαστικό πνεύμα τους (humor). Ο Σαίξπηρ δεν φιλοδοξούσε να γίνει διδακτικός
και αναμορφωτής, αφού λειτουργούσε για την ατομικότητά του, για την προσωπική
επιτυχία του. Αποκηρύττει γενικά ο Βασιλειάδης τη μίμηση, γιατί τη θεωρεί
αδυναμία προσωπικής σκέψης και δημιουργίας του συγγραφέα. Περιορίζει τη μίμηση
του Σαίξπηρ, σε αυτό και μόνο, στην έμπνευση και αναζήτηση στοιχείων από την
εποχή και από το έθνος, όπου ανήκει κάθε δραματουργός, όπως έκανε ο Σαίξπηρ.
Η μελέτη του Βασιλειάδη για το Βασιλέα Ληρ είναι εκτενής και περιλαμβάνει
και τη μετάφραση ορισμένων σκηνών από το αρχικό κείμενο, που τυπώθηκε
αυτοτελώς, το 1870. Εκτός από φιλολογικό, το κείμενο έχει και πολιτικό ενδιαφέρον,
διότι παρουσιάζει τις απόψεις του Βασιλειάδη, ο οποίος καυτηριάζει όχι μόνο την
κολακεία και την αβελτηρία (ανοησία) των αρχόντων και των οίκων τους, αλλά και
τη φιλαυτία τους, που τυφλώνει την ορθή κρίση.
589 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 31, σ. 40, σ. 47.

590 Παλιγγενεσία, 1/9/1870, 2003, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 82, Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Σ.Ν. Βασιλειάδης,
σ. 525 κε.
154
Τη χρονική περίοδο, 1864-1900, μεταφράζονται πολλά έργα του Σαίξπηρ
στην Αθήνα και δημοσιεύονται μελέτες, ενώ ταυτόχρονα πραγματοποιούνται ομιλίες
και διαλέξεις, σε Φιλολογικούς Συλλόγους και στο Πανεπιστήμιο.
Στις 14 Μαρτίου του 1866 δίνεται ομιλία του Μάρκου Ρενιέρη στο
«Αθήναιον» με θέμα «Πώς ο μεγάλος δραματικός ποιητής της Αγγλίας Σεκσπήρος
[sic] παρέστησε και ανέπτυξε επί της σκηνής τον χαρακτήρα των δημαγωγών»591.
Στην παράσταση του Άμλετ από τον Διονύσιο Ταβουλάρη το 1877 η
μετάφραση του Ιωάννη Περβάνογλου θεωρήθηκε από την κριτική ως σχολαστική για
τη σκηνική διδασκαλία, αφού η γλώσσα ήταν τέτοια, ώστε κοπίαζε ο θεατής να
παρακολουθήσει τους μονόλογους του κεντρικού ήρωα. Η μετάφραση ήταν καλή για
μελέτη, ίσως, του έργου, όχι όμως για τη σκηνή592. Ο Ιωάννης Κωστόπουλος,
γνωστός βιβλιοπώλης, το 1882 αναγγέλλει την έκδοση σειράς δραμάτων με το όνομα
«Δραματική Βιβλιοθήκη». Ο πρώτος τόμος θα είναι ο Άμλετ του Σαίξπηρ, σε
μετάφραση του Ιωάννη Περβάνογλου και χαρακτηρίζεται ως έργο αξιοσύστατο593.
Ο Δημήτριος Βικέλας είναι σημαντικότατος μεταφραστής του Σαίξπηρ. Τα
έργα, που μεταφράζονται από το συγγραφέα του Λουκή Λάρα είναι τα εξής: Ρωμαίος
και Ιουλιέττα, Οθέλλος και Βασιλεύς Λήρ -1876594, β΄ έκδοση 1885 και 1886595-,
Μάκβεθ και Άμλετ-1880596, β΄ έκδοση 1886, ο Μάκβεθ σε επανέκδοση το 1889597 και
591 Παλιγγενεσία, 14/3/1866, 15/3/1866, 17/3/1866, 18/3/1866, 1-2-3.

592 Εφημερίς, 12/12/1877, 346, 2-3.
593 «Αμλέτος» του Σαιξπήρου, τραγωδία εις πράξεις πέντε μεταφρασθείσα υπό Ι. Περβάνογλου κατά
το τρίτον επιδιορθωθείσα υπ’ αυτού, στη Δραματική Βιβλιοθήκη ήτοι Σειρά δραμάτων εκδιδομένη υπό
Ι. Κωστοπούλου, Εν Αθήναις, Τύποις Δ. Φέξη, 1883, σχήμα 8ον, ι΄+2 χ.α.+(13)-240 σελ. (Νέα
Εφημερίς, 19/7/1882, 226, 3, 1/4/1883, 89, 3, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 233, λήμμα 2722, Ηλιού/Πόπη
Πολέμη, ό.π., λήμμα 152 (1883), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 352, λήμμα 7).
Έχει επανεκδοθεί στην Πόλη το 1874, ενώ η πρώτη του έκδοση ήταν το 1858 στην Κέρκυρα.
594 Παλιγγενεσία, 11/8/1876, 3569, 4, Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄, αρ. 429, 17/3/1885, σ. 4. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 57, σημ. 43, για τον Ληρ του ίδιου, Ιστορία, σ. 60, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 137, λήμμα
790, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 611, 612, 613 και 614 (1876), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 340, λήμμα 50, 51, 52 και 53 (1876).
595 Νέα Εφημερίς, 4/4/1885, 94, 5: η μετάφραση του Ρωμαίου και Ιουλιέτας είναι εκ νέου
επιδιορθωμένη, και στην ίδια εφημερίδα (22/7/1885, 203, 2): δεύτερη έκδοση με διορθώσεις της
μετάφρασης του Οθέλλου του Σαίξπηρ από τον Δ. Βικέλα. Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 482,
23/3/1886, σ. 2: «Εκ της σειράς των τραγωδιών του Σαικσπείρου των υπό του κ. Βικέλα
μεταφρασθεισών εξεδόθη το δεύτερον ο Βασιλεύς Ληρ, ως εξεδόθησαν ήδη ο Ρωμαίος και Ιουλιέτα και
ο Οθέλλος». Η έκδοση αυτή σε μικρό σχήμα φέρνει τα έργα του Σαίξπηρ πιο κοντά στο κοινό.
Πετυχαίνει με ακαταπόνητη φιλοτεχνία να αποδώσει τα υψηλά νοήματα και τις δυσχερείς φράσεις.
Ανέδειξε ο Βικέλας όλα τα προσόντα του της γλώσσας, κατάλληλης για την ερμηνεία αισθημάτων
τρυφερών ή ιδεών υψηλών και φιλοσοφικών νοημάτων» και ό.π., αρ. 484, 6/4/1886, σ. 3.
596 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 50.
597 Η έκδοση του Μάκβεθ του Σαίξπηρ από τη Βιβλιοθήκη της «Εστίας», είναι ο τρίτος τόμος της
σειράς και περιλαμβάνει τη μετάφραση του έργου, με «επιδιορθώσεις» του μεταφραστή και κριτικές
σημειώσεις για το σαιξπήρειο έργο (Νέα Εφημερίς, 21/3/1890, 80, 5).
155
ο Άμλετ γ΄ έκδοση το 1888598 και δ΄ έκδοση το 1896-, μια σκηνή από τον Ιούλιο
Καίσαρα, στο περιοδικό Εστία (1880)599, Έμπορος της Βενετίας-1883, αποσπάσματα
από ανέκδοτη μετάφραση και ολόκληρο, το 1884 -, Οθέλλος (1885). Η γλώσσα του
είναι ομαλή και ζωντανή600 και κατορθώνει να διατηρήσει το χρωματισμό και τη
χάρη του πρωτότυπου έργου601. Τη μετάφραση του Άμλετ αρχίζει το 1878 και την
ολοκληρώνει το 1881. Τη μετάφραση του Μάκβεθ αρχίζει, τον Ιανουάριο του 1878,
και την παρουσιάζει το Νοέμβριο του 1880, με ενδιάμεση διακοπή, για τη συγγραφή
του Λουκή Λάρα (1879). Το 1876, τυπώνονται μαζί και χωριστά οι τρεις τραγωδίες:
Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Οθέλλος και Βασιλεύς Ληρ σε έναν εντυπωσιακό τόμο 668
σελίδων. Η μετάφραση του Βασιλέα Ληρ από το Δημήτριο Βικέλα είναι η πρώτη του
έργου. Έχουν προηγηθεί λίγες σκηνές από το Σπυρίδωνα Βασιλειάδη το 1870602.
Οι μεταφράσεις του Σαίξπηρ του Δημήτριου Βικέλα, στη γλώσσα της «μέσης
οδού», αποτελούν την πρώτη συστηματική προσπάθεια της ουσιαστικής πρόσληψης
των πιο σημαντικών τραγωδιών του μεγάλου Άγγλου δραματουργού και της
ποιοτικής εμφάνισης καλύτερων μεταφράσεων για τη νεοελληνική θεατρική σκηνή.
Αυτός ήταν ο στόχος του ίδιου, όπως το δηλώνει, ότι στόχευε «εις την παρ’ ημίν
εξάπλωσιν του Σαικσπείρου και εις τον πλουτισμόν της νέας ελληνικής σκηνής»603.
Το 1876 αναγιγνώσκει μερικές από τις βασικές σκηνές του Ρωμαίου και
Ιουλιέττας στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός». Η Παλιγγενεσία αναφέρει ότι η
μετάφραση αυτή σε στίχους πολιτικούς και σε δημώδη διάλεκτο, είναι πολύ
επιτυχημένο έργο του μεταφραστή της Οδύσσειας. Δημοσιεύει επίσης μια μελέτη του
σχετικά με τις μεταφρασθείσες τραγωδίες του Σαίξπηρ και το αγγλικό θέατρο επί της
εποχής του μεγάλου ποιητή, στο περιοδικό Εστία του 1876 και 1883 αντίστοιχα604. Το
598 Η «Ελληνική Βιβλιοθήκη» σε ένα τεύχος της, περιέχει τον Άμλετ, το φιλοσοφικό δράμα του
Σαίξπηρ, κατά έμμετρη μετάφραση του Δημ. Βικέλα, χρήση της οποίας κάνει ο Ν. Λεκατσάς από
σκηνής (Νέα Εφημερίς, 24/7/1888, 206, 3).
600 Δελτίον της Εστίας, έτος Θ΄, αρ. 385, 13/5/1884, σ. 1.
601 Παλιγγενεσία, 19/3/1876, 2449, 4, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 57, σημ. 43.
602 Πούχνερ, «Ο Βικέλας και το θέατρο», σ. 295-296, 298.
603 Ό.π., σ. 285-309.
604 «Το αγγλικόν θέατρον επί Σαικσπείρου», εσταχυολογήθη εκ της υπό του κ. Δημητρίου Βικέλα
μετάφρασης των τραγωδιών του Σαικσπείρου (Ρωμαίου και Ιουλιέττας, Οθέλλου και Βασιλέως Ληρ)
στο περ. Εστία, έτος Α΄, αρ. 39, 26 Σεπτεμβρίου 1876, σ. 622 και «Σαικσπείρου τραγωδίαι
μεταφρασθείσαι εκ του αγγλικού υπό Δημ. Βικέλα» του E. Miller, μελέτη εκ του γαλλικού στο περ.
Εστία, έτος Η΄, τόμ. ΙΣΤ΄, αρ. 411, 13 Νοεμβρίου 1883, σ. 726-731.
156
1881 μεταφράζει και εκδίδει στο ίδιο περιοδικό το δοκίμιο του Paul Stapfler για το
χαρακτήρα του Άμλετ605.
Ο Μιχαήλ Δαμιράλης είναι ένας εξίσου σημαντικός μεταφραστής του
Σαίξπηρ. Τα έργα που μεταφράζει είναι τα εξής: Αντώνιος και Κλεοπάτρα (1881 και
1882)606, Κοριολάνος (1883)607, Ιούλιος Καίσαρ (1885 και 1886)608, Όπως αγαπάς
(1884)609, Άμλετ (1888 και 1890)610 και Βασιλεύς Ληρ (1889)611. Συνήθιζε, πρώτα, να
δημοσιεύει κάποια αποσπάσματα στο περιοδικό Παρνασσός και μετά αυτοτελώς σε
βιβλίο. Με το περιοδικό αυτό έχει μια μόνιμη συνεργασία, μια και εκτός από
μεταφράσεις, τυπώνονται και μελέτες του σχετικές με έργα του Σαίξπηρ, όπως για τον
Κοριολάνο612 και δοκίμιά του για το βίο και την εργογραφία του Σαίξπηρ στο
περιοδικό Εστία, το 1887613. Άλλο ένα μελέτημά του στο Αττικόν Ημερολόγιον του
Ειρηναίου Ασωπίου του 1883 πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο βλέπει ο
Αλέξανδρος Δουμάς τον Σαίξπηρ614.
605 «Ο χαρακτήρ του Αμλέτου εκ της μελέτης του Paul Stapfler» του Δημ. Βικέλα, περ. Εστία, έτος
ΣΤ΄, αρ. 271-272, 8 και 15 Μαρτίου 1881, σ. 145-148 και σ. 161-164.
606 Δελτίον της Εστίας, έτος Ζ΄, αρ. 280, 9/5/1882, σ. 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 62, σημ. 51.
607 Η Νέα Εφημερίς (10/8/1883, 218, 2-3) αναφέρει ότι μεταφράσθηκε και δημοσιεύθηκε με την ίδια
πάντα προσοχή και με σχόλια βοηθητικά για την πληρέστερη κατανόηση του κειμένου. Δελτίον της
Εστίας, έτος Η΄, αρ. 354, 9/10/1883, σ. 2: Κοριολάνος του Σαίξπηρ, δράμα εις πράξεις πέντε
μεταφρασθέν εκ της αγγλικής υπό Μ.Ν. Δαμιράλη, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου «Παρνασσού»,
1883, σχήμα 8ον, 96 σελ. και απόσπασμα στο περ. Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 6-7, Ιούν.-Ιούλ. 1883, σ.
559-652. Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 63, σημ. 53.
608 Στο περιοδικό Παρνασσός, τόμ. Θ΄, αρ. 10-11-12, Οκτ.-Νοέμβρ.-Δεκ. 1885, σ. 561-656 και
Ιούλιος Καίσαρ του Σαίξπηρ, τραγωδία εις πράξεις πέντε, μεταφρασθείσα εκ της αγγλικής υπό Μ.Ν.
Δαμιράλη, Εν Αθήναις, 1886, σχήμα 8ον, 96 σελ. (Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 491, 25/5/1886, σ.
2). Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 36.
610 Στην Εβδομάδα της 14ης Μαΐου του 1888 και της 2ας Ιουλίου του 1888 (Παλιγγενεσία, 14/5/1888,
3, 2/7/1888, 3). Ολόκληρο τυπώνεται το 1890. Η Νέα Εφημερίς (19/5/1888, 140, 3-4) σε κριτική της
για τη μετάφραση του Άμλετ αναφέρει ότι την έθελξε «δια το αβίαστον του λόγου, το εκλεκτικόν της
φράσεως, το ανάλογον ύψος του τόνου και την κυριολεξίαν». Η μετάφραση, καταλήγει ο
κριτικογράφος, θα προσθέσει στη φιλολογία αξιόλογη επιτυχία. Σύμφωνα με την Ακρόπολιν (7/5/1890,
2868, 3) στην εποχή του θεωρήθηκε περισσότερο μετάφραση φιλολογική, παρά θεατρική, επειδή έδινε
έμφαση στην πιστή απόδοση του νοήματος και της κάθε λέξης και μεταχειριζόταν την καθαρεύουσα.
Παρόλα αυτά κρίθηκε ανώτερη από αυτές του Πολυλά, του Περβάνογλου και του Βικέλα, ο οποίος
μπορεί να χρησιμοποιεί τη δημώδη γλώσσα, αλλά δημιούργησε την ιδιόλεκτό του, τη
«Βικελοδημώδη».
611 «Ο βασιλεύς Ληρ» του Κ., στη Νέα Εφημερίδα, 11/5/1889, 131, 6-7: «αι μεταφράσεις εισίν
αναμφιλέκτως άρισται και αι πιστότεραι των μέχρι τούδε δημοσιευθησών εις την ελληνικήν».
612 «Ολίγαι λέξεις περί του Κοριολάνου του Σαίξπηρ» του Μιχ. Ν. Δαμιράλη, περ. Παρνασσός, τόμ.
Ζ΄, αρ. 6-7, Ιούνιος-Ιούλιος 1883, σ. 559.
613 «Σαίξπηρ, Βίος και έργα αυτού» του Μιχ. Ν. Δαμιράλη, περ. Εστία, έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ. 581,
15 Φεβρουαρίου 1887, σ. 100-103, αρ. 582, 22 Φεβρουαρίου 1887, σ. 122-125, αρ. 583, 1 Μαρτίου
1887, σ. 138-142, αρ. 584, 8 Μαρτίου 1887, σ. 151-154, αρ. 585, 15 Μαρτίου 1887, σ. 169-172 και αρ.
586, 28 Μαρτίου 1887, σ. 186-188.
614 «Σαίξπηρ απαρχαί (Εκ των του Αλ. Δουμά δραματικών αναμνήσεων)» του Μ.Ν. Δαμιράλη, στο
Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, 1883, Έτος ΙΖ΄, σ. 74-87.
157
Το 1882, εκδίδεται η τραγωδία Αντώνιος και Κλεοπάτρα του Σαίξπηρ σε
μετάφραση του Μιχαήλ Δαμιράλη από το αγγλικό πρωτότυπο. Η προσπάθεια του
μεταφραστή χαρακτηρίζεται δόκιμη, αφού μετέφερε στην ελληνική γλώσσα την
έννοια του δυσχερούς και δυσκατάληπτου έργου. Πράγματι, ύφος λόγου ρέον και
γλαφυρό «κοσμεί» τη μετάφραση. Με τις υψηλόφρονες μεταφράσεις εύχεται ο
συντάκτης της βιβλιοκριτικής με την υπογραφή Η. να προκληθεί εθισμός στην
επικοινωνία και επαφή του ελληνικού έθνους με τους μεγάλους αλλοεθνείς ποιητές
και συγγραφείς615.
Με τη μετάφραση του Ιουλίου Καίσαρος που είναι πιστή στις ερμηνείες των
μεγάλων ιδεών του Σαίξπηρ, σε γλώσσα καθαρή και αρμονική, ο Μ. Δαμιράλης
συμπληρώνει τρία έργα του Σαίξπηρ ρωμαϊκής υπόθεσης, τον Κοριολάνο, τον Αντώνιο
και Κλεοπάτρα και τον Ιούλιο Καίσαρα616.
Η Νέα Ημέρα της Τεργέστης ασχολείται με την έκδοση της μετάφρασης του
Άμλετ από τον Δαμιράλη και μετά από επισταμένη μελέτη, εκθειάζει την εξωτερική
εμφάνιση της έκδοσης ως κομψότατη και τονίζει κυρίως ότι η μετάφραση αποτελεί
εμβάθυνση στο αγγλικό κείμενο με ύφος γλαφυρό. Ο Δαμιράλης γνωρίζει άριστα την
αγγλική γλώσσα, γνωρίζει όσα γράφηκαν από Άγγλους και Γερμανούς κριτικούς,
τόσο για τον Σαίξπηρ γενικά, όσο και για τον Άμλετ ειδικά. Η αντιπαραβολή με το
αγγλικό κείμενο έδειξε την ακρίβεια της ελληνικής μετάφρασης και την σαφήνεια του
λόγου. Ακόμα και με τις δυσερμήνευτες έννοιες και τα αγγλικά λογοπαίγνια, που δεν
εξελληνίζονται, κατορθώνει να παραφράσει την έννοια, κάνοντας χρήση
ανεπιτήδευτων και ευκρινών λέξεων για να διατυπώσει το σημαινόμενο του αγγλικού
κειμένου. Η μετάφραση του Δαμιράλη είναι άξια του πρωτοτύπου. Από τη
αναδημοσίευση αυτή της Νέας Εφημερίδος συμπεραίνομε και την ωραία εντύπωση
που δημιούργησε στους ελληνιστές φιλολόγους ή τους γνώστες της ελληνικής στην
Ευρώπη και την Αμερική η άξια αυτή μετάφραση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο
αμερικανός σχολιαστής του Σαίξπηρ και άριστος γνώστης της ελληνικής γλώσσας,
Horace H. Furness (Χόρας Φέρνες), με επιστολή του προς τον Μιχαήλ Δαμιράλη,
εκφράζει τα συγχαρητήριά του για τη «διείσδυση» στα μυστήρια της αγγλικής
γλώσσας με τη μετάφραση του Άμλετ617.
615 Νέα Εφημερίς, 24/1/1882, 50, 3.

616 Ό.π., 8/5/1886, 128, 4.
617 Ό.π., 24/6/1890, 175, 7 και 4/9/1890, 247, 7.
158
Για την έκδοση του Άμλετ του Σαίξπηρ σε μετάφραση Μιχαήλ Δαμιράλη618,
το 1890 επισημαίνεται στον Τύπο ότι είναι η τέταρτη μετάφραση κατά σειρά του
έργου, μετά τις μεταφράσεις του Ιωάννη Περβάνογλου, του Δημήτριου Βικέλα και
του Ιακώβου Πολυλά και πωλείται από τα βιβλιοπωλεία του Βίλπεργ και της
«Εστίας». Στη Νέα Εφημερίδα ο κριτικός της μετάφρασης του Δαμιράλη, την
χαρακτηρίζει «ωραίον και ακριβολόγον» κατόρθωμα, καθόλου υποδέεστερο των
Άγγλων, μακριά από την κλασικότητα του ύφους, τον «δημώδη ιδιόρρυθμον
χυδαϊσμόν» και μακριά από το επτανησιακό ιδίωμα. Ο Δαμιράλης παραμένει
σταθερός στην καθαρεύουσα γλώσσα, με την οποία πιστεύει ότι μπορεί να εκφράσει
τα υψηλά νοήματα του έργου και την επακριβή διατύπωση στην απόδοση των
σαιξπηρικών φράσεων. Αρχή του για την γραπτή γλώσσα είναι ότι δεν πρέπει να
διαφέρει από την κοινή καθομιλουμένη. Έτσι η γλώσσα του δεν έχει την ξηρότητα
της καθαρεύουσας, αλλά, ούτε και τους ακραίους τύπους του Γ. Ψυχάρη, ούτε ακόμα
την ανωμαλία και την τραχύτητα του Δ. Βικέλα. Είναι η γλώσσα χωρίς χυδαϊσμούς,
που διατηρεί τους τύπους της γραφομένης χωρίς να αποβάλει τη χροιά της
λαλουμένης.
Ο Ιάκωβος Πολυλάς εισήγαγε στη μετρική της μετάφρασής του το
δεκατρισύλλαβο στίχο, ως κατάλληλο όργανο για τη δραματική ποίηση. Το μέτρο
έχει έκταση αρκετή και το πλεονέκτημα είναι ότι επιδέχεται ποικιλία ρυθμού, από το
λυρικότερο έως τον τόνο της συνήθους ομιλίας, όπως απαιτεί το νεότερο δράμα, ιδίως
του Σαίξπηρ. Έχει δε ακόμα το προσόν ότι δεν δεσμεύει την απαγγελία. Τα
προλεγόμενα αποτελούν μελέτη εμβριθή για τον Άμλετ, που εξετάζει τα βαθιά
νοήματα και τους χαρακτήρες του δράματος. Περιέχει επίσης αξιόλογες κριτικές
σημειώσεις619. Το 1891, πραγματοποιείται μια έκδοση κριτικών παρατηρήσεων του
Γεωργίου Καλοσγούρου, επί της μετάφρασης αυτής του Πολυλά. Ο κριτικός
υποστηρίζει κατά κύριο λόγο το επτανησιακό ιδίωμα, το οποίο θεωρεί ως αιρετική
γλωσσοπλαστική δύναμη με ορίζοντα ανωτέρου επιπέδου, που θα κρατήσει και στο
μέλλον620.
Χωρίς να θέλει να επικρίνει, όπως δηλώνει, την ευσυνείδητη εργασία των
μεταφραστών του Άμλετ, Περβάνογλου, Βικέλα και Πολυλά, σε άρθρο του στην
618 Αμλέτος του Σαικσπείρου, τραγωδία, έμμετρος μετάφρασις Ιακώβου Πολυλά, Εν Αθήναις, Εκ του
τυπογραφείου αδελφών Περρή, 1889, σχήμα 8ον, V΄+244 σελ. (Νέα Εφημερίς, 27/7/1889, 208, 6-7,
Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 307-308, λήμμα 3627, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 42 (1889),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 362, λήμμα 4).
619 Νέα Εφημερίς, 27/7/1889, 208, 6-7, 2/5/1890, 122, 4, και 22/6/1890, 142, 6.
620 Ό.π., 6/9/1891, 249, 5.
159
Εστία του 1900, ο Ν. Λάσκαρης αναφέρει ότι καμία από αυτές και για διαφορετικούς
λόγους δεν τον βοήθησε στη βαθύτερη κατανόηση της φιλοσοφίας του έργου, στα
διαφορετικά στάδια της ηλικίας του. Μπερδεύτηκε με τα απαρέμφατα της
αρχαΐζουσας του Περβάνογλου, δεν έγινε σοφότερος με τη δημώδη του Βικέλα, ούτε
με του Πολυλά, ούτε με την προσαρμογή του Δουμά πατρός. Χωρίς να θέλει να
παραβλέψει τους κόπους των μεταφραστών, γράφει, ότι αν δεν ερχόταν τέταρτη η
μετάφραση του Δαμιράλη, δεν θα μπορούσε να πει αν γνώριζε το βάθος του Άμλετ.
Ό,τι είχε μείνει για τον Λάσκαρη σκοτεινό και χωρίς ερμηνεία, φώτισε η μετάφραση
αυτή και τον διευκόλυνε στην αντίληψη, γιατί μεταχειρίσθηκε τη γλώσσα που
μιλούσαν την εποχή εκείνη και που μπορούσε να αποδώσει έννοιες του αγγλικού
κειμένου, αλλά και να προσαρμοσθεί στη σκηνική διδασκαλία. Προσπάθησε να
κρατήσει και να προσαρμοσθεί στη σαιξπηρική φρασεολογία για να διαφυλάξει το
κάλλος της ιδιόρρυθμης έκφρασης του ποιητή και απέφυγε τους πλατειασμούς και
την ελεύθερη μετάφραση. Μετέφρασε με σαφήνεια και ακρίβεια621.
Τη Δευτέρα 14 Δεκεμβρίου 1892, δίνει ο Μιχαήλ Δαμιράλης διάλεξη Περί
Σαίξπηρ στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»622, η οποία εκδίδεται τον Ιανουάριο
του 1893, στο ομώνυμο περιοδικό (σ. 321-350)623. Με ευσυνειδησία συγκεντρώνει
ό,τι γράφεται από διάσημους συγγραφείς για τον Σαίξπηρ και επισημαίνει ποια
επιρροή προκάλεσε σε αυτούς η μελέτη των σαιξπήρειων δραμάτων και η
μεγαλοφυΐα του. Αναφέρεται στον Μπεν Τζόνσον, στον Μίλτωνα, στον Γκαίτε, στον
Καρλάιλ, στον Ταιν. Πλην των κρίσεων αυτών που ήταν πολύ διαφωτιστικές, ο
Δαμιράλης συμπλήρωσε τον χαρακτηρισμό του Σαίξπηρ με παράθεση σκηνών από τα
δράματά του για να αποδείξει το ασύστατο των ισχυρισμών ότι οι σύγχρονοί του τον
είχαν παραγνωρίσει ή ότι ήταν απαίδευτος624. Η διάλεξη αυτή Περί Σαίξπηρ του
Δαμιράλη μεταφράσθηκε στα αγγλικά από τον ελληνιστή και φιλόλογο Βλάκη625.
Μεταξύ των άλλων μεταφραστών είναι ένας άγνωστος, που μεταφράζει σε
πεζό την Ιουλία και Ρωμαίο (1871, ενώ ο Σιδέρης το τοποθετεί το 1873)626, ο Α.Γ.
Σκαλίδης με τον Έμπορο της Βενετίας (1872) 627, ο Κ.Γ. Ξένος με τον Κυμβελίνο
621 Εστία, 5/3/1900, 5, 2.

622 Εφημερίς, 14/12/1892, 349, 2.
623 Νέα Εφημερίς, 17/2/1893, 48, 5, 28/2/1893, 59, 5.
624 Εφημερίς, 16/12/1892, 351, 3.
625 Νέα Εφημερίς, 27/2/1894, 58, 6.
626 Αυγή, 27/4/1871, 2895, 3, 30/9/1871, 3000, 4, 21/2/1872, 3096, 4, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 57.
627 Παλιγγενεσία, 25/8/1872, 2502, 4, 17/11/1872, 2561, 4, Αυγή, 29/8/1872, 3224, 4, 14/10/1872,
3258, 4, 21/11/1872, 3285, 4: Ο Έμπορος της Βενετίας του Σακεσπήρου δράμα εις πράξεις πέντε σε
μετάφραση του Α.Γ. Σκαλίδου, στο περ. Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος 7ον, φυλλάδιον 5ον-8ον, 1872.
160
(1874)628, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής με τον Ιούλιο Καίσαρα. Η τελευταία είναι
μια έμμετρη μετάφραση, που σύμφωνα με τον Δ. Ταβουλάρη έγινε από το Ραγκαβή,
το 1868-1869 και τυπώθηκε στα Άπαντά του (τόμος Ε΄) το 1875629. Εκδίδεται επίσης
μια μετάφραση του Οθέλλου από τον Δ.Π. Αντωνόπουλο, το 1884630.
Μια μελέτη του Σπ. Λάμπρου τυπώνεται στο περιοδικό Εστία το 1882631, και
μια αντίστοιχη από τον άγνωστο Θεόδ. Μαρκόπουλο, η οποία ανακοινώνεται στον
«Παρνασσό» στις 27 Δεκεμβρίου του 1870632.
Ο Δημήτριος Κοτοπούλης μεταφράζει τον Άμλετ για την παράσταση του
έργου στο θέατρο «Κωμωδιών» από το θίασο «Πρόοδος», το 1894, και ερμηνεύει ο
ίδιος τον ομώνυμο ρόλο. Ο Κοτοπούλης μεταχειρίσθηκε κατάλληλη γλώσσα, η οποία
ήταν πρόσφορη για τη θεατρική σκηνή. Η μετάφραση και η γλώσσα συντέλεσε στην
επιτυχία της παράστασης, όπως και η υπόκριση του Άμλετ από το θιασάρχη και
μεταφραστή, μετά από ενδελεχή μελέτη633.
Αρνητική, όμως, είναι η κριτική της μετάφρασης του Εμπόρου της Βενετίας
(1894) από τον Αλέξανδρο Πάλλη. Η κριτική διατυπώθηκε από τον Σταμάτιο Δ.
Βάλβη, που αναφέρει ότι το εγχείρημα έγινε άνευ προσοχής, άνευ μελέτης, άνευ
επίγνωσης, με σφάλματα που αγγίζουν τη λογοτεχνική αναρχία634.
Σειρά αναγνωσμάτων περί των έργων του Σαίξπηρ θα παρουσιάσει η Ελένη
Πετρίτση, το 1895, στην αίθουσα της Φιλαρμονικής Εταιρείας. Τα αναγνώσματα
αυτά θα είναι επί συνόλου οκτώ έργων του Σαίξπηρ635.
Ο Άγγελος Βλάχος, διευθυντής του Βασιλικού Θεάτρου, προετοιμάζοντας το
δραματολόγιό του, μετέφρασε τον Οθέλλο, τον Άμλετ, τον Μάκβεθ και τον Βασιλέα
Ληρ του Σαίξπηρ, το 1900636. Τον ίδιο χρόνο σε διάλεξη Περί Μάκβεθ του Σαίξπηρ
628 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 58: Κυμβελίνος του Σαίξπηρ, σε μετάφραση Κ.Γ. Ξένου, στο περ. Βύρων,
1874, σ. 664-667.
629 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 36, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 134, λήμμα 764. Βλ. επίσης
Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 315-317.
630 Οθέλλος, ήτοι Ο μαύρος της Ενετίας, τραγωδία του Σαίξπηρ, σε 5 πράξεις, έκδοση Δ.Π.
Αντωνοπούλου, Αθήνησι, Εκ του τυπογραφείου της «Ενώσεως», 1884, σχήμα 16ον, 144 σελ.
(Ακρόπολις, 8/3/1884, 711, 4, 10/3/1884, 713, 4, 15/3/1884, 717-718, 8, Νέα Εφημερίς, 26/4/1884, 117,
4).
632 Παλιγγενεσία, 24/12/1870, 2086, 4. Πολλές από τις παραπάνω πληροφορίες για τις μεταφράσεις
του Σαίξπηρ έχουν διασταυρωθεί με το άρθρο του Γιάννη Σιδέρη, «Ο Σαίξπηρ στην Ελλάδα», σ. 56-
62.
633 Νέα Εφημερίς, 2/5/1894, 122, 4.
634 Η περίφημη ιστορία του Εμπόρου της Βενετίας γραμμένη απ' τον Γουΐλλιαμ Σεξπήρο [sic] και
μεταφρασθείσα υπό Αλεξ. Πάλλη, Αθήνα, Τυπογραφείο της Εστίας, 1894, σχήμα 8ον, 120 σελ.
(Σιδέρης, Ιστορία, σ. 62, σημ. 52, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 369, λήμμα 4382).
635 Νέα Εφημερίς, 30/1/1895, 30, 3.
636 Εφημερίς, 19/10/1900, 290, 2.
161
στην αίθουσα του «Παρνασσού» επέμεινε κυρίως στην ανάλυση του χαρακτήρα του
ήρωα με ακρίβεια και ανέγνωσε αποσπάσματα της μετάφρασής του637.
Τελικά, ο Σαίξπηρ παίζει το σημαντικότερο ρόλο στην έμπνευση και την
κίνηση του ελληνικού 19ου αιώνα. Προσλαμβάνεται μέσω των Γερμανών ως
ρομαντικός και κυριαρχεί με τη φόρμα και τις ιδέες του. Θα αποτελέσει τη βάση της
θεατρικής νεοελληνικής δραματουργίας, που διακατέχεται από «εθνισμό» και τις
επιταγές της ορθόδοξης εκκλησίας. Μεταφράσεις, μελέτες, διαλέξεις θα
πραγματοποιηθούν στην Αθήνα για το μεγαλείο του Σαίξπηρ. Σημαντικοί είναι οι
λόγιοι που προβαίνουν, όπως αναφέρθηκε, στη μετάφραση των σαιξπηρικών έργων,
Περβάνογλου, Βικέλας, Δαμιράλης, Ξένος, Βλάχος, Ραγκαβής κ.ά. Στόχος όλων η
εξάπλωση του δραματουργού στην ελληνική επικράτεια με την ανάγνωση και μελέτη
των ιδεών του συγγραφέα, αλλά με κυριότερο σκοπό τον εμπλουτισμό της σκηνής.
Ο Σίλλερ (1759-1805) κυριαρχείται από τις ιδέες και τα ιδανικά της
ελευθερίας και της δημοκρατίας, και για αυτούς τους λόγους οι επιρροές, που ασκεί
στην ελληνική δραματουργία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα είναι μεγάλες.
Μνημονεύουμε τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή και τη Φροσύνη και το Δούκα του. Οι
ληστές του Σίλλερ δημιουργούν το πρότυπο ολόκληρης αντιτυραννικής «ληστρικής
φιλολογίας» σε όλη την Ευρώπη. Η πρόσληψη των έργων του είναι εντατική και
αφορά κυρίως τη ρομαντική θεματική. Η Φαύστα (1893) και η Μερόπη (1866) του
Δημήτριου Βερναρδάκη εμπνέονται από την τραγωδία ιδεών του Σίλλερ638.
Στη γερμανική φιλολογία, πρέπει να σημειώσουμε, ότι ο Σίλλερ και ο Γκαίτε
κατατάσσονται στους κλασικούς, ενώ στην Ελλάδα στους ρομαντικούς. Ο θεατρικός
βίος, μεταξύ των εθνών της Ευρώπης ήταν διαφορετικός, εξαιτίας του πολιτισμικού
επιπέδου, που ποίκιλλε μεταξύ τους. Η όσο το δυνατόν βαθύτερη κατανόηση των
μεταφράσεων είναι επιβεβλημένη για την άνετη πρόσληψη του συγγραφέα και των
μηνυμάτων του.
Η Λουίζα Μίλλερ ή Ραδιουργία και έρως πρωτοπαρουσιάζεται σε θέατρο των
Αθηνών, το 1865, από το θίασο του Παντελή Σούτσα639, όπως και η Νύμφη της
Μεσσήνης, το 1866, με πρωταγωνίστρια την Πιπίνα Βονασέρα. Οι κριτικοί των
εφημερίδων συμβουλεύουν τους θεατές να παρακολουθήσουν αυτή την παράσταση,
διότι η πλοκή του μύθου είναι αμίμητη και ποικίλη, η δεινότητα του συγγραφέα είναι
637 Ό.π., 11/12/1900, 343, 2, Εστία, 13/12/1900, 287, 4.

638 Πούχνερ, «Ευρωπαϊκές επιδράσεις στο θέατρο», σ. 206.
639 Παλιγγενεσία, 30/12/1864, 821, 4.
162
σπάνια και οι κρίσεις στους διαλόγους, σοφές640. Η Λουίζα Μίλλερ θα δημοσιευθεί
στο περιοδικό Ελληνική Βιβλιοθήκη, σε μετάφραση του Σ., το 1888641. Μία
μετάφραση της Νύμφης της Μεσσήνης, από τους Ι. Σπαθάκη και Ι. Αργυριάδη,
εμφανίζεται και τυπώνεται στην Αθήνα του 1870642.
Το 1867 παίζονται Οι ληστές από το θίασο «Σοφοκλής» του Σοφοκλή
Καρύδη643. Η Μαρία Στιούαρτ γνωρίζει δύο μεταφράσεις: την εκ της γερμανικής, του
νεαρού γιατρού των Κυδωνιών Ευάγγελου Χρηστίδη (1868) και αποσπάσματα της
έμμετρης, του Σπυρίδωνα Λάμπρου, στο περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη του 1870644.
Ο φοιτητής του Πανεπιστημίου και μετέπειτα σημαντικός θιασάρχης και
ηθοποιός, Αντώνιος Βαρβέρης, εκδίδει, το 1872, τη Συνωμοσία του Φιέσκο του
Σχιλλέρου [sic], τραγωδία «δημοκρατική», σε μετάφρασή του από τα γερμανικά645
που παίζεται, το 1877, στην Αθήνα646. Είναι δράμα γεμάτο δράση και συγκινητικές
σκηνές με κεντρικό πρόσωπο τον ευγενή, ηρωικό και φιλόδοξο Φιέσκο. Κινεί το
ενδιαφέρον και συγκινεί με τις σκηνές του, τις ζωηρές και μεστές πάθους647.
Το 1880, συναντάμε την Αυρηλιανή παρθένο του Σίλλερ σε μετάφραση του Ι.
Αργυριάδη στο περιοδικό Εστία648. Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, στον πέμπτο
τόμο649 και στον έκτο τόμο650, στα Άπαντα του 1879 και 1885 αντίστοιχα, δημοσιεύει
τον Γουλιέλμο Τέλλο του Σίλλερ. Μια μελέτη του Λάμπρου Παναγιωτόπουλου, για τη
ζωή και το έργο του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα, διαβάζεται την 1 Μαρτίου 1874
640 Αυγή, 26/2/1866, 3, Παλιγγενεσία, 26/2/1866, 3, Εθνοφύλαξ, 26/2/1866, 3.

641 Νέα Εφημερίς, 2/12/1887, 336, 2, 11/2/1888, 42, 2. Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 298 (1888),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 360, λήμμα 11.
643 Παλιγγενεσία, 27/1/1868, 1349, 2, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ . 59.
644 Μαρία Στουάρτη του Σχιλλέρου, μεταφρασθείσα εκ του γερμανικού υπό Ευαγγέλου Χρηστίδη,
νεαρού γιατρού των Κυδωνιών, Εν Αθήναις, 1868, σχήμα 8ον, 111+(1) σελ. (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 45,
Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 128, λήμμα 709, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 58, λήμμα 591, Ηλιού/Πόπη
Πολέμη, ό.π., λήμμα 574 (1868), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 327, λήμμα 27) και
Μαρία Στούαρτ του Φρήντ. Σίλλερ, εις έμμετρον μετάφρασιν υπό Σπ. Λάμπρου (πράξη α΄, σκηνή α΄)
στο περ. Εθνική Βιβλιοθήκη, Απρίλιος 1870 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 46, σημ. 25).
645 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 104: Εκδίδεται υπό Αντωνίου Ν. Βαρβέρη, Εν Αθήναις, Τυπογραφείον
«Θέμιδος» Ιω. Σκλέπα, 1872, σχήμα 8ον, η΄+236 σελ.
647 Εφημερίς, 17/12/1877, 351, 2, Νέα Εφημερίς, 5/7/1893, 186, 3.
648 Περ. Εστία, έτος Ε΄, τόμ. ένατος, αρ. 210, 6/1/1880, σ. 6 κε.
649 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 47, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 140, λήμμα 817, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
λήμμα 63 (1879), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 345, λήμμα 9 (1879): Άπαντα Τα
Φιλολογικά του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, παράρτημα τόμου Ε΄, Μεταφράσεις νεωτέρων δραμάτων,
Εν Αθήναις, Τύποις Ελληνικής Ανεξαρτησίας, 1879, σχήμα 8ον, 416+(1) σελ.
650 «Νάθαν ο σοφός» του Λέσσιγκ, «Γουλιέλμος Τέλλος» του Σχίλλερ (τόμ. Θ΄), «Ιφιγένεια» του
Γαίτου, «Ιούλιος Καίσαρ» του Σαικσπείρου (τόμ. ΙΒ’), μετάφρασις Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή,
Άπαντα Τα Φιλολογικά, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή, 1885, σχήμα 8ον, 539+(2)
σελ. (Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 258). Βλ. επίσης Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...»,
σ. 312-313.
163
(α΄ μέρος) και στις 14 Μαρτίου 1874 (β΄ μέρος) στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Βύρων»651.
Το 1886 δημοσιεύεται στον Απόλλωνα η β΄ πράξη της μετάφρασης εκ του
γερμανικού του Δον Κάρλο του Σίλλερ από το λόγιο Γεώργιο Κ. Στρατήγη.
Προτάσσεται του έργου επιδοκιμαστική επιστολή του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή με
ευμενείς παρατηρήσεις για την καλή μετάφραση652.
Το 1888, εκδίδεται στο Βερολίνο η μετάφραση στα ελληνικά της Συνωμοσίας
του Φιέσκο εν Γενούη από τον ελληνιστή πρίγκιπα της Σαξωνίας, Βερνάρδου Σαξ-
Μάινιγγεν και κυκλοφορεί και στην Αθήνα από το βιβλιοπώλη Κάρολο Μπεκ. Η
βιβλιοκρισία για τη μετάφραση αυτή, που είναι τυπωμένη σε ωραίο τόμο από 176
σελίδες, ήταν ενθουσιώδης653.
Με θέμα από την αρχαία μυθολογία είναι γραμμένο το δράμα του Σίλλερ Η
Σεμέλη, σε μετάφραση του Αλέξανδρου Κακκώνη, τελειόφοιτου τότε της Φιλολογίας,
του 1894654.
Το 1896 εκδίδεται η Μαρία Στούαρτ του Σίλλερ σε ιαμβική έμμετρη
μετάφραση του πανεπιστημιακού καθηγητή Ανδρέα Αναγνωστάκη σε κομψό τόμο
από το τυπογραφείο των αδελφών Περρή. Η μετάφραση αποδίδει τη δύναμη, τη χάρη
και το χρώμα της πρωτότυπης γλώσσας σε γλώσσα καθαρεύουσα655.
Ο Γκαίτε (1749-1832) είναι μεγαλοφυΐα, πολύπλευρος νους, ποιητής λυρικός,
επικός, δραματικός, κριτικός και θεωρητικός. Είναι homo universalis. Μαζί με τον
Σίλλερ θα προσληφθούν στην Ελλάδα ως ρομαντικοί.
Από φοιτητές του Πανεπιστημίου παρουσιάζεται ο Κλαβίγιος του Γκαίτε από
το 1864 έως το 1866. Θεωρείται ηθικοπλαστικό και διδακτικό έργο, ένα έργο που
μπορεί να βοηθήσει στην ηθική διάπλαση και ανάπτυξη της κοινωνίας. Αυτός
άλλωστε, συμπληρώνουν οι αρθρογράφοι, είναι και ο σκοπός του θεάτρου, αλλά
ακόμα η ελληνική σκηνή βρίσκεται στα σπάργανά της656. Το συγκεκριμένο έργο
651 Παλιγγενεσία, 1/3/1874, 2888, 4, 14/3/1874, 2897, 4, Αυγή, 1/3/1874, 3593, 4, 14/3/1874, 3602, 4.
652 Νέα Εφημερίς, 2/8/1886, 214, 3.
653 Ό.π., 6/3/1888, 66, 3, 20/5/1888, 141, 6.
654 Ό.π., 29/1/1894, 29, 6.
655 Ό.π., 22/2/1896, 53, 5, 23/2/1896, 54, 7, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 46, σημ. 25, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ.
394, λήμμα 4685, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 996 (1896), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 371, λήμμα 21 (1896). Για τον Σίλλερ βλ. επίσης Γ. Σιδέρης, «Ο Σίλλερ και το νέο
ελληνικό θέατρο», Νέα Εστία 66 (1959), σ. 1474-1481.
656 Παλιγγενεσία, 13/2/1864, 333, 4, Εθνοφύλαξ, 14/2/1864, 445, 4, 10/1/1866, 3, 18/1/1866, 919, 4,
Αυγή, 11/1/1866, 1599, 3-4, 15/1/1866, 1602, 3.
164
μεταφράζεται, από τον Άγγελο Βλάχο, το 1867657 και ξαναπαρουσιάζεται από
επαγγελματικό θίασο (αυτόν των Σούτσα-Ταβουλάρη) το 1870658. Η πρώτη
μετάφραση του Κλαβίγιου πραγματοποιείται από τον Λεωνίδα Καπέλλο το 1857659.
Ολόκληρη η Στέλλα και ένα κομμάτι του Φάουστ μεταφράζονται το 1871 από τον
Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή660.
Το έργο, που γνωρίζει τις περισσότερες μεταφράσεις την περίοδο της
βασιλείας του Γεωργίου του Α΄, είναι ο Φάουστ (ή αλλιώς Φαύστος). Το 1864
τυπώνεται στο περιοδικό Χρυσαλλίς ένα απόσπασμά του, η σκηνή στον κήπο της
Μάρθας, μεταφρασμένη από τα γερμανικά661. Έμμετρη μετάφραση, από τα
γερμανικά, και πάλι στην καθαρεύουσα δημοσιεύεται στο περιοδικό Πανδώρα, το
1868. Μάλιστα το όνομα του Γκαίτε μετατρέπεται σε Γοίθιος [sic]662. Η σκηνή στον
κήπο της Μάρθας εκδίδεται, και πάλι, στο περιοδικό της Εστίας από τον Αριστομένη
Προβελέγγιο, το 1884663, καθώς και από το Δημήτριο Βικέλα, το 1872664. Το 1887
έχουμε συνολικά τρεις μεταφράσεις του ίδιου έργου, την έμμετρη του Γεωργίου
Στρατήγη, με μεγάλο πρόλογο του Νεοκλέους Καζάζη665, του Αλέξανδρου Ρίζου
657 Κλαβίγιος του Goethe, τραγωδία εις πέντε πράξεις μεταφρασθείσα υπό Αγγέλου Σ. Βλάχου, Εν
Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Λαζ. Δ. Βιλαρά, 1867, σχήμα 8ον, 48 σελ. (Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π.,
σ. 128, λήμμα 706, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 43, λήμμα 398, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 220
(1867), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 325, λήμμα 9). Βλ. επίσης Κωνσταντίνα
Γεωργιάδη, Η συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 186.
658 Παλιγγενεσία, 10/10/1870, 2032, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 43, σημ. 17.
659 Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 39. Κριτική για τις δύο αυτές μεταφράσεις βρίσκει ο μελετητής
στο παραπάνω άρθρο σ. 39-55. Η Λίλα Μαράκα τονίζει την άποψη που υπήρχε περί ηθικής διδαχής
του έργου, αλλά ταυτόχρονα καυτηριάζονται οι μεταφράσεις των ρομαντικών περιπετειωδών
δραμάτων που είχαν κατακλύσει το ελληνικό θέατρο της εποχής και ως εκ τούτου και του Κλαβίγιου
(σ. 64-72).
661 Ο Φαύστος του Γαίτου [sic], εκ του γερμανικού Δ.Β., απόσπασμα της σκηνής του κήπου, στο περ.
Χρυσαλλίς, έτος Β΄, τόμ. δεύτερος, αρ. 43, 15 Οκτωβρίου 1864, σ. 593-596.
662 Φαύστος του Γοιθίου [sic], έμμετρη μετάφραση εκ της γερμανικής εις την καθ’ ημάς
καθαρεύουσαν υπό Φημίου, στο περ. Πανδώρα, 15 Μαΐου 1868, τόμ. ΙΘ΄, αρ. 436, σ. 78-80.
663 Φάουστ του Γκαίτε, απόσπασμα σε μετάφραση Αριστομένους Προβελεγγίου (Ο κήπος της
Μάρθας), στο περ. Εστία, 16 Δεκεμβρίου 1884, Έτος Θ΄, τόμ. 18ος, αρ. 468, σ. 807-808.
664 Βάλτερ Πούχνερ, «Ο Βικέλας και το θέατρο», σ. 288 σημ. 11 και σ. 294 σημ. 26: Δημ. Βικέλας,
Οδυσσείας Ζ΄, Η σκηνή του κήπου (εκ του Faust) και οι αρχαίοι, Αθήνησι, 1872, σ. 15-22 (η
μετάφρασις αύτη εκ του γερμανικού εδημοσιεύθη το 1864 εν τω Β΄ τόμω (σελίς 594) της Χρυσαλλίδος
και το 1885 στο βιβλίο Στίχοι, Έκδοσις νέα, Εν Αθήναις, 1885, σ. 105-117).
665 Νέα Εφημερίς, 11/1/1887, 11, 3: «μετά φιλοκαλίας πολλής εκτετυπωμένον και μετ’ εξωφύλλου
καλλιτεχνικού, εξειργασμένου εν τω ενταύθα λιθογραφείω του Γρούνδμαν, τω τόσον προαγαγόντι και
το είδος τούτο της κοσμητικής παρ’ ημίν. ... πολύ εμελέτησεν ο μεταφραστής, τουθ’ όπερ ενδεικνύει
την φιλότιμον αυτού και θερμήν προς τας Μούσας έφεσιν. Η μετάφρασις εγένετο έμμετρος κατά το
κείμενον, ικανώς επιμεμελημένη, πολλαχού δε ανευρίσκει τις στίχους επιτυχείς και καλώς αποδίδοντας
την του πρωτοτύπου έννοιαν. .. η παρούσα μετάφρασις ... ως πόρισμα εργασίας μακράς θεωρούμεν ότι
είνε καλόν απόκτημα δια την ημετέραν φιλολογίαν». Περ. Εστία, έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ. 580,
8/2/1887, σ. 87, Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 521, 21/12/1886, σ. 2, έτος ΙΒ΄, αρ. 524, 11/1/1887,
σ. 2: Φαύστος του Γκαίτε, μετάφρασις εκ της γερμανικής υπό Γεωργίου Κ. Στρατήγη μετά μακρού
προλόγου υπό Νεοκλέους Καζάζη, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Ανέστη Κωνσταντινίδη, 1887,
165
Ραγκαβή666 και του Αριστομένους Προβελέγγιου667. Ο Ραγκαβής τυπώνει το πρώτο
μέρος του Φάουστ στο Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου, ο Στρατήγης
στο αθηναϊκό τυπογραφείο του Ανέστη Κωνσταντινίδη. Η έκδοση του Προβελέγγιου,
που συμπεριλαμβάνει 65 ξυλογραφήματα του Α. Κρέλιγκ και 14 φωτογραφίες – και
την φιλοτεχνεί πέντε χρόνια συνολικά –, κυκλοφορεί στην Αθήνα, από τον εκδότη
Κάρολο Μπεκ, τυπωμένη στο τυπογραφείο του Γ. Δρουγολίνου στη Λειψία. Το 1883,
στην εφημερίδα Μη Χάνεσαι δημοσιεύεται ένας μονόλογος του Φάουστ σε
μετάφραση του Αριστ. Προβελέγγιου668. Επίσης, προς το τέλος του 1884, ο Αριστ.
Προβελέγγιος αναγιγνώσκει αποσπάσματα της έμμετρης μετάφρασής του από τον
Φάουστ του Γκαίτε στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»669. Το 1882, εκδίδεται
κριτική πραγματεία Περί Φάουστ του Γκαίτε από τον καθηγητή του Γυμνασίου
Βαρελά670. Η Νέα Εφημερίς671 τοποθετείται υπέρ της έκδοσης του Αρ. Προβελέγγιου
προκαταβολικά: Δηλώνει ότι τέτοιο βιβλίο δεν έχει παραχθεί στην Αθήνα και εννοεί
βεβαίως, αφ’ ενός την εγκυρότητα της μετάφρασης και αφ’ ετέρου την ποιότητα της
καλλιτεχνικής τυπογραφίας. Όσο αφορά δε την ευχή της εφημερίδας να μην είχε
επιχειρηθεί άλλη μετάφραση του Φάουστ πλην αυτής του Αρ. Προβελέγγιου, το
έντυπο αυτό φύλλο διαπράττει σφάλμα. Η μετάφραση οποιουδήποτε έργου στην
ελληνική ήταν και είναι ένα φιλολογικό γεγονός, που θα εμπλούτιζε τη φιλολογία,
κατά αξίαν. Είναι, όμως, επίσης, ένα γεγονός συναγωνισμού ανάμεσα στους
μεταφραστές, που πάλι κατά αξιολόγηση, θα καταλάβει τη θέση του. Είναι σφάλμα,
λοιπόν, να προβάλλονται εμπόδια και προσχήματα στις διάφορες εκδηλώσεις
πνευματικής εργασίας. Η κριτική, όταν μεροληπτεί, διαπράττει σφάλμα, γιατί σκοπός
σχήμα 8ον, λβ΄+291 σελ.+1 χ.α.+2 λ. (Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 283, λήμμα 3329, Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 129 (1887), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 358, λήμμα 14).
666 Δημοσιεύεται επίσης στα Άπαντα Τα Φιλολογικά του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, τόμ. ΙΘ΄, Εν
Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή, 1889, σχήμα 8ον, 360 σελ. και επίσης Φαύστος του
Γαίτου, μετάφρασις Α. Ρ. Ραγκαβή, μέρος πρώτον, Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου,
1887, Έτος ΚΑ΄, σ. 591-595. Βλ. για τη μετάφραση αυτή Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών
τον έρωτα...», σ. 318-320.
667 Φάουστ του Γκαίτε, μεταφρασθείσα ελληνιστί υπό Αρ. Προβελεγγίου μετά 65 ξυλογραφημάτων
και 14 φωτογραφιών, Εν Αθήναις, Παρά τω εκδότη Καρόλω Μπεκ, 1887, σχήμα 4ον, 148 σελ.
(Παλιγγενεσία, 17/6/1887, 3, Νέα Εφημερίς, 31/10/1886, 304, 3, 2/11/1886, 306, 3, 13/3/1887, 72, 3,
14/4/1887, 104, 2, 16/6/1887, 167, 2, 21/7/1887, 202, 3, 22/8/1887, 234, 3, 18/10/1887, 291, 4,
29/11/1887, 333, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 539, 26/4/1887, σ. 2, αρ. 573, 20/12/1887, σ. 4,
Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 291, λήμμα 3439, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 873 (1887), Πούχνερ/Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 360, λήμμα 53).
668 Νέα Εφημερίς, 27/3/1883, 84, 2.
669 Ό.π., 19/12/1884, 354, 5.
670 Ό.π., 18/5/1882, 164, 2.
671 Ό.π., 2/11/1886, 306, 3, 10/11/1886, 314, 4.
166
της πρέπει να είναι η βελτίωση των πραγμάτων και η ανάπτυξη της σκέψης και όχι η
όποια παρεμπόδιση ή μεροληψία.
Αποσπάσματα της μετάφρασης του Φάουστ, από τον Αριστομένη
Προβελέγγιο, διαβάζονται τον Μάρτιο του 1883, ενώπιον του Φιλολογικού Συλλόγου
«Παρνασσός»672, ενώ δημοσιεύεται και μια βιβλιοκρισία για το έργο του Γεωργίου
Στρατήγη, από τον Άγγελο Βλάχο, στο περιοδικό Εστία το 1887673.
Ο Σιδέρης αναφέρει, ότι η Στέλλα του Γκαίτε μεταφράζεται από τον Σ.Δ.
Αυγερινό674, ενώ η Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, στην καταγραφή μονόπρακτων
έργων, που πραγματοποιεί, σημειώνει ότι το ποιμενικό δράμα Έρωτος ιδιοτροπία του
κλασικού συγγραφέα, εκδίδεται από τη Θηρεσία Αμπελά, στο Αττικόν Ημερολόγιον
και Το Ημερολόγιον των Κυριών, το 1888675.
Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής μεταφράζει από τα γερμανικά την Ιφιγένεια
και την δημοσιεύει στα Άπαντά του, το 1885676.
Το δράμα Καρλότα και Βέρθερος του Γκαίτε διαθέτει πλοκή, αίσθημα, δράση
και ποίηση. Ήταν «ωραίον ρομαντικόν δράμα πλήρες χάριτος και ποιήσεως».
Παραστάθηκε από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη στο θέατρο
«Παράδεισος», το 1890677 και εκδίδεται το 1888678.
Συμπερασματικά, ο Σίλλερ και ο Γκαίτε θα ασκήσουν επιρροές στον ελληνικό
ρομαντικό 19ο αιώνα για τις ιδέες και τα ιδανικά της ελευθερίας και της δημοκρατίας,
αλλά και για τις φιλοσοφικές ιδέες του Φάουστ, των διαχρονικών μηνυμάτων, που
προέρχονται από το Άπειρο και απευθύνονται στο Άπειρο. Είναι η εικόνα της ζωής
και της ψυχής του ανθρώπου. Απευθύνονται προς μια υψηλότερη πνευματική
672 Αποσπάσματα δημοσιεύονται στο Μη Χάνεσαι της 27ης Μαρτίου 1883 (Νέα Εφημερίς, 15/3/1883,
72, 6, 27/3/1883, 84, 2, περ. Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 3, Μάρτ. 1883, σ. 289).
673 Άγγελος Βλάχος, «Φαύστος του Γκαίτε μεταφρασθείς εκ της γερμανικής υπό Γεωργίου
Στρατήγη», περ. Εστία, έτος ΙΒ΄, τόμ. ΚΓ΄, αρ. 580, 8/2/1887, σ. 87-94.
675 Έρωτος ιδιοτροπία του Γκαίτε, ποιμενικόν δράμα εις μίαν πράξιν υπό της κ. Θηρεσίας Αμπελά στο
Αττικόν Ημερολόγιον και Το Ημερολόγιον των Κυριών υπό Ειρηναίου Κ. Ασωπίου, Έτος ΚΓ΄, Εν
Αθήναις, Τύποις Παρασκευά Λεωνή, 1888, σ. 93-119 (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική
βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ. 174).
676 «Ιούλιος Καίσαρ» του Σαικσπείρου και «Ιφιγένεια η εν Ταύροις» του Γαίτου, μετάφρασις υπό
Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, Άπαντα, Τα Φιλολογικά, τόμ. ΙΒ΄, Εν Αθήναις, Τύποις Ελληνικής
Ανεξαρτησίας, 1885, σ. 275-539 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 36, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 134,
λήμμα 764, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 258, λήμμα 3031, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 54 (1885),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 355, λήμμα 7 και σ. 357, λήμμα 58 και 59). Βλ. για
αυτήν τη μετάφραση Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 313-315.
677 Νέα Εφημερίς, 21/6/1890, 172, 7, Ακρόπολις, 22/6/1890, 2926, 3, Παλιγγενεσία, 21/6/1890, 7889,
3. Πρέπει να παίχθηκε στη διασκευή των Émile Souvestre και Eugène Bourgeois, σε μετάφραση του
Ιωάννη Χ. Κουρτέλη.
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 360, λήμμα 14 (1888).
167
δυνατότητα πρόσληψης και οι μεταφράσεις των έργων τους ήταν επιβεβλημένες για
την κατανόηση των κειμένων και τη διακίνηση των ιδεών στην ελληνική
πραγματικότητα του 19ου αιώνα.
Ο Εφραίμ Λέσσινγκ (1729-1781), πρόδρομος του Γκαίτε και του Σίλλερ,
εισάγει πρώτος δραματικά στοιχεία από τη σύγχρονη ζωή. Η Αιμιλία Γαλόττι με θέμα
την απολυταρχία και την ασυδοσία της τυραννίας είναι ένα έργο πολυπαιγμένο έργο
από όλους τους βασικούς επαγγελματικούς θιάσους της εποχής. Το 1867
παρουσιάζεται στο θέατρο των Αθηνών από το θίασο «Σοφοκλής» του Σοφοκλή
Καρύδη679, το 1874 από την «Ελληνική Δραματική Εταιρία» των Δημοσθένη
Αλεξιάδη, Μιχαήλ Αρνιωτάκη, Πιπίνα Βονασέρα, Αντώνιο Βαρβέρη680, τo 1877 από
το θίασο των αδελφών Ταβουλάρη και Δημοσθένη Αλεξιάδη με το Μιχαήλ
Αρνιωτάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο στο θερινό θέατρο του «Απόλλωνα»681, ενώ η
μετάφραση του πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας-Μάινιγγεν, Βερνάρδου, του ιδίου
έργου τυπώνεται στο περιοδικό Εστία, το 1889682. Από το 1878 έως το 1886 δεν
ξαναπαίζεται και το πρόγραμμα της θεατρικής παράστασης για το 1886 αναφέρει ότι
ένεκα των υπαίθριων θεάτρων του καλοκαιριού, το έργο είχε πέσει σε λήθη από τους
θιάσους, διότι διάλεγαν να παρουσιάσουν τα λεγόμενα σκηνικά και περιπετειώδη
έργα, με στόχο την τέρψη των θεατών και την θυμηδία και όχι την διδασκαλία έργων
για την ανάπτυξη της αισθητικής683.
Ο Νάθαν ο σοφός του Λέσσινγκ, ένα ποιητικό κήρυγμα ενάντια στην
μισαλλοδοξία, τις τάσεις για μονοκρατορία και ζητά την αγάπη στο κέντρο κάθε
θρησκείας. Μεταφράζεται για τις ανάγκες του Οικονόμειου ποιητικού διαγωνισμού
του 1879684 από τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή (επανεκδίδεται το 1885 στα Άπαντά
679 Αυγή , 11/12/1867, 2072, 2.

680 Ό.π., 25/11/1874, 3779, 3, Εθνοφύλαξ, 25/11/1874, 3074, 3.
681 Παλιγγενεσία, 25/8/1877, 3893, 4, 30/8/1877, 3897, 4, Εθνοφύλαξ, 26/8/1877, 35, 3, 29/8/1877, 38,
4.
682 Το περιοδικό Εστία αναφέρει ότι θα εκδοθεί από τα καταστήματα του Ανέστη Κωνσταντινίδου. Ο
Σιδέρης (Ιστορία, σ. 46, σημ. 26) γράφει ότι μια σκηνή του έργου Συνωμοσία του Φιέσκο δημοσιεύεται
στην Εστία το 1889 από τη σελίδα 226 κε., κάνει όμως λάθος γιατί δημοσιεύεται η Αιμιλία Γαλόττι στο
περ. Εστία, έτος ΙΔ΄, τόμ. ΚΗ΄, αρ. 719, 8/10/1889, σ. 226 κε.
683 Νέα Εφημερίς, 19/6/1886, 170, 4.
684 Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 151-159. Ο μεταφραστικός διαγωνισμός υποχρεώνει στην
υποβολή των μεταφράσεων του Νάθαν του σοφού μαζί με άλλα ακόμα έργα Γουλιέλμος Τέλλος του
Schiller και Gœtz von Berlichingen του Goethe. Η μετάφραση των έργων του Λέσσινγκ και Σίλλερ
ήταν υποχρεωτική, ενώ του Γκαίτε προαιρετική. Ήδη από το 1873 προκηρύσσεται ο Οικονόμειος
μεταφραστικός διαγωνισμός αυτών των έργων αλλά εις μάτην. Τελικά το βραβείο δίνεται στον Άγγελο
Βλάχο, αλλά επειδή ο μεταφραστής δεν έφερε τον Τέλλο η επιτροπή διχοτομεί το βραβείο και του δίνει
το μισό.
168
του)685, καθώς και από τον Άγγελο Βλάχο686 και τον Θεόδωρο Αφεντούλη687. Στον
ποιητικό διαγωνισμό βραβεύεται ο Άγγ. Βλάχος και η μετάφρασή του εκδίδεται από
το τυπογραφείο του Πέτρου Περρή. Η αξία του Βλάχου και των πνευματικών του
έργων είναι γνωστή και η μετάφραση του έργου έγινε με επιμέλεια σε αρμόζουσα
γλώσσα για τη διδασκαλία από σκηνής. Ο Έλληνας λόγιος αντεπεξήλθε σε κάθε
γλωσσική και φραστική δυσχέρεια με δεξιότητα και έδωσε τη μετάφρασή του
πρότυπη και έμμετρη. Η γλώσσα, καθαρεύουσα, είναι ζωηρή και ρέουσα. Το ύφος
αλλάζει ανάλογα με τα διάφορα πρόσωπα του δράματος. Παρόλο ότι η μετάφραση
είναι ελεύθερη, τα νοήματα του Γερμανού ποιητή αποδίδονται με ευκρίνεια και λεπτή
ακρίβεια. Η ελληνική μετάφραση είναι μία από τις άριστες, όπως και η αγγλική688.
Ο Βύρων (Lord Byron 1788-1824) είναι από τους σημαντικότερους
εκπροσώπους του ρομαντισμού. Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα γίνεται ιδιαίτερα
προσφιλής ως φιλέλληνας. Είχε ενστερνισθεί τις διακηρύξεις της Γαλλικής
Επανάστασης και ήταν παράδειγμα προοδευτικού πολιτικού νου. Ο Οδοιπόρος του
Παν. Σούτσου (γράφηκε το 1826, εκδόθηκε το 1831) και η Φροσύνη (1828/29) του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή είναι έργα επηρεασμένα από τον Μπάιρον. Ο
ρομαντισμός στην Ελλάδα αρχίζει το 1830 με τον Οδοιπόρο και τελειώνει, το 1880,
με το ποίημα του Αχ. Παράσχου για το Βύρωνα.
Το 1865 εκδίδεται από το τυπογραφείο «Ο Ερμής» ο Σαρδανάπαλος, μια
τραγωδία του λόρδου Βύρωνος μεταφρασμένη από τα αγγλικά από το γνωστό στον
φιλολογικό κόσμο Χ.Α. Παρμενίδη. Ο βιβλιοκριτικός της εφημερίδας Αυγής συστήνει
685 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 47: «δύο φορές εκδίδεται». Βλ. Άπαντα Τα Φιλολογικά του Αλεξάνδρου Ρίζου
Ραγκαβή, παράρτημα τόμου Ε΄, μεταφράσεις νεωτέρων δραμάτων, Εν Αθήναις, Τύποις Ελληνικής
Ανεξαρτησίας, 1879, σχήμα 8ον, 416+(1) σελ. και «Νάθαν ο σοφός» του Λέσσιγκ, «Γουλιέλμος
Τέλλος» του Σχίλλερ (τόμ. Θ΄), «Ιφιγένεια» του Γαίτου, «Ιούλιος Καίσαρ» του Σαικσπείρου (τόμ. ΙΒ΄)
του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, Άπαντα Τα Φιλολογικά, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή, 1885,
σχήμα 8ον, 539+(2) σελ. Βλ. επίσης Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 307-
312.
686 Η Β΄ πράξη και Ε΄ σκηνή δημοσιεύεται τον ίδιο χρόνο στο περ. Εστία, έτος Δ΄, αρ. 174, 29/4/1879,
σ. 265-267. Αναφέρεται η έκδοση του στο Δελτίον της Εστίας, έτος Δ΄, αρ. 130, 24/6/1879, σ. 2, αρ.
131, 1/7/1879, σ. 1. Βλ. επίσης Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 141, λήμμα 823, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ.
Βασιλάκου, ό.π., σ. 345, λήμμα 19: Νάθαν ο σοφός του Εφρ. Λέσιγγ, μετάφρασις Αγγέλου Βλάχου,
βραβευθείσα εν τω Οικονόμειω αγώνι του 1879, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου του Πέτρου
Περρή, 1879, σχήμα 8ον, η΄+242 σελ.+1 λ.
687 Νάθαν ο σοφός του Γοδεφρείδου Εφραίμ Λεσσιγγίου, μετάφρασις εκ του γερμανικού Θ.
Αφεντούλη, Αθήνησι, Εκ του τυπογραφείου της «Παλιγγενεσίας», 1879, σχήμα 8ον, φ. 1+θ΄+2 λ.+1
χ.α.+288 σελ.+7 πίν. (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 47, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 140, λήμμα 821, Πόπη
Πολέμη, ό.π., σ. 192, λήμμα 2251, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 903 (1879), Πούχνερ/Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 346, λήμμα 46)
688 Πρωία, 9/7/1879, 121, 2, 21/9/1879, 195, 4. Βλ. επίσης Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του
Άγγελου Βλάχου, σ. 171-176.
169
να αναγνωσθούν και οι 400 σελίδες του έργου αυτού, γιατί εμπλουτίζεται το ελληνικό
δραματολόγιο και ρεπερτόριο689. Η γλώσσα της μετάφρασης είναι σε ιαμβικούς
στίχους και η έκδοση περιλαμβάνει πολλές και αξιόλογες σημειώσεις690.
Η μονόπρακτη τραγωδία του, Ουρανός και γη δημοσιεύεται στο περιοδικό
Εθνική Βιβλιοθήκη, το 1867691. Ακόμα στο ίδιο μηνιαίο περιοδικό τυπώνεται, το
1872, μια μετάφραση μελέτης Περί Βύρωνος και Βυρωνισμού από τη Revue de Deux
Mondes (Έτος 7ον, φυλλάδιον Θ΄)692. Το 1879, εκδίδεται μετάφραση του
Σαρδανάπαλου από τον Γεράσιμο Βοθρωντό693.
Σύμφωνα με τον Σιδέρη και τον Τύπο της εποχής, στις 6 Αυγούστου του 1883,
παίζεται Η νύμφη της Αβύδου (The bride of Abydos) του Βύρωνος, ένα δράμα του σε
διασκευή του Ζακύνθιου Σπ. Μονδίνου, από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη στο θέατρο «Παράδεισος». Διακρίνεται η Σοφία Ταβουλάρη ως τραγικό
πρόσωπο694.
Ο Ανέστης Κωνσταντινίδης εκδίδει τα Άπαντα του λόρδου Βύρωνος, το 1895.
Ο πρώτος τόμος των Απάντων αποτελείται από 25 τυπογραφικά φύλλα λαμπρού
χάρτου και κυκλοφορεί σε φυλλάδια695.
Σημαντική επίδραση ασκεί ο Βύρων στην πνευματική δημιουργία της
Ευρώπης, δίνοντας διέξοδο διαφυγής με το «βυρωνισμό» στην κραυγή απελπισίας των
Ευρωπαίων, μετά την πτώση του ιδεώδους της Γαλλικής Επανάστασης. Η ίδια
επίδραση ασκείται και στην Ελλάδα.
Ο Γάλλος Victor Hugo (1802-1885) γίνεται γνωστός στο ελληνικό κοινό
κυρίως από τα μυθιστορήματα αλλά και τα θεατρικά έργα του. Το 1862 (μάλλον
επανέκδοση) μεταφράζονται Οι άθλιοι (Les misérables) από τον Ιωάννη Ισιδωρίδη-
Σκυλίτση. Το μυθιστόρημα ενθουσιάζει τους Έλληνες και επηρεάζει πολλούς
λογοτέχνες696.
689 Αυγή, 17/5/1865, 3.

690 Εθνοφύλαξ, 12/6/1865, 2.
691 «Ουρανός και γη» του λόρδου Βύρωνος, τραγωδία μονόπρακτος, Εθνική Βιβλιοθήκη, έτος Β΄, αρ.
69, 1/8/1867, σ. 325-328, αρ. 70, 15/8/1867, σ. 338-340, αρ. 72, 13/9/1867, σ. 378-381, αρ. 73,
1/10/1867, σ. 7-10, αρ. 74, 16/10/1867, σ. 23-24, αρ. 75, 1/11/1867, σ. 37-40 (Χρ. Σταματοπούλου-
692 Παλιγγενεσία, 12/1/1873, 2599, 4.
693 Πρωία, 17/9/1879, 191, 2.
694 Νέα Εφημερίς, 5/8/1883, 213, 4, 8/8/1883, 216, 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 34.
695 Ό.π., 11/2/1895, 42, 7, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 956, 957, 958 (1895), Πούχνερ/Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 370, λήμμα 19, 20, 21.
696 Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 74 και σημ. 235: Επανεκδίδεται το 1882
στην Αθήνα, το 1888 και το 1891. Η πληροφορία του Πούχνερ προέρχεται από την Άννα Ταμπάκη,
170
Ο Άγγελος, τύραννος της Πάδουας και ο Ερνάνης είναι τα πρότυπα του Αλ.
Ρίζου Ραγκαβή για τους Τριάκοντα697. Ο Σιδέρης επισημαίνει πως το έργο του
Ραγκαβή Η παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως (1840) έχει πρότυπο τον Ουγκώ
και αποτελεί πρότυπο και εκείνο για μια σειρά από τραγωδίες έως το τέλος του 19ου
αιώνα698.
To έργο Κασσιανή και Ακύλας ή Θρησκεία και έρως του Αλεξ. Ι. Σταματιάδη
αντλεί δραματικά στοιχεία από τον Ερνάνη του Ουγκώ και τους Ληστές του Σίλλερ. Ο
Θάνος Καλλισθένης του Σπυρ. Βασιλειάδη έχει επιρροές από τον Βίκτωρα Ουγκώ699.
Στις ρομαντικές αναζητήσεις για τη γένεση του νεοελληνικού «εθνικού
δράματος» επιδρούν οι θεωρίες της γαλλικής σχολής (θεωρία του δράματος του V.
Hugo) και οι ρομαντικές αισθητικές θεωρίες (Μαθήματα δραματουργίας του A.W.
Schlegel, Αισθητική του Hegel).
Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής υιοθετεί τις θεωρίες του Ουγκώ και στον
Πρόλογο της Φροσύνης παραθέτει την αμφισβήτηση του Ουγκώ για τους κανόνες του
κλασικισμού. Τα ρομαντικά επιχειρήματα του Ραγκαβή είναι: σχετικά με τη μίξη του
«τραγικού με το κωμικό», από τις τρεις ενότητες, να διαφυλάσσεται μόνο η ενότητα
της δράσης και οι επιλογές στα θέματα πρέπει να προέρχονται από τη σύγχρονη
κοινωνία (κατά τον Αριστοτέλη μόνο οι ηγεμόνες χρησιμεύουν ως δραματικό υλικό).
Ο Ραγκαβής υιοθετεί και τη διάκριση του Ουγκώ, ότι η αρχαιότητα έχει χαρακτήρα
επικό, ενώ οι νεότεροι χρόνοι έχουν χαρακτήρα δραματικό (Les temps antiques sont
épiques, les temps modernes sont dramatiques)700.
Σε γενικές γραμμές, αναφέρει η Άννα Ταμπάκη701, ο ελληνικός ρομαντισμός
αφομοιώνει, εκτός από την προσφιλή στο ευρωπαϊκό ρομαντικό κίνημα θεματολογία
και τη λατρεία της αρχαιότητας. Επίσης αποτέλεσε ένα σημείο σύνδεσης και
αποδοχής της διαχρονικότητας της ιστορίας του Ελληνισμού. Ένα μεγάλο μέρος των
θεωρητικών, αλλά και της δημιουργικής έκφρασης του ελληνικού ρομαντισμού
εμπνέεται από τη «θρησκεία» και διαμορφώνει μια «εθνικιστική» οπτική.
«L’ impact de l’ œuvre et de la pensée de Victor Hugo en Grèce», Folia Neohellenica VII, 1985-1986,
σ. 233 και 235.
697 Βλ. διδακτορική διατριβή της Κωνσταντίνας Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 88.
698 Ο Πούχνερ (ό.π., σ. 72, σημ. 228) αναφέρει τον κατάλογο των έργων που θεωρεί ο Σιδέρης ότι
είναι επηρεασμένα από τον Βίκτωρα Ουγκώ, αλλά ο μελετητής τον αμφισβητεί.
699 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 298.
700 Άννα Ταμπάκη, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 328-329.
171
Αργότερα η Ελλάδα θα στραφεί προς τη γαλλική ρεαλιστική δραματουργία,
καθώς και στο βουλεβάρτο και στους κανόνες του «καλοφτιαγμένου» έργου, που θα
συντηρηθούν στην ελληνική θεατρική σκηνή έως το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο702.
Η Λουκρητία Βοργία παίζεται στην Αθήνα το 1866703, ο Ερνάνης το 1868704, η
Μαρία η Τυδορίς (Marie Tudor) το 1876, τον ίδιο χρόνο ο Ρουί Βλας (Ruy Blas)705, Ο
βασιλεύς ευθυμεί το 1877706, Οι άθλιοι το 1878707 και το 1881 Οι Β(o)υργράβοι (Les
Burgraves) σε μια παράσταση τιμητική για την πεντηκονταετηρίδα του Β. Ουγκώ, στο
θέατρο «Αθηνών» από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη708. Οι Β(o)υργράβοι, δράμα
του Ουγκώ, σε τρία μέρη, σε μετάφραση του λόγιου Ιωάννη Ραπτάρχη, είναι
μεγαλοπρεπές έργο, που απαιτεί σκηνογραφίες και καταρτισμένους θιάσους709.
Εκτυπώνεται και πωλείται σύνταξη περίληψης των Β(o)υργράβων του Ουγκώ από τον
Κωνσταντίνο Γ. Ξένο710. Ο Φωκίων Βουτσινάς μεταφράζει, το 1877, το έργο Ο
βασιλεύς διασκεδάζει711.
Ο Ευγένιος Ζαλοκώστας διαβάζει στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» τη
μελέτη του Περί του γελωτοποιού Τριβουλέτου του Β. Ουγκώ την Παρασκευή 18
Φεβρουαρίου 1880712.
Ο ίδιος μεταφράζει το δράμα Ο βασιλεύς διασκεδάζει σε τρίμετρους ιαμβικούς
στίχους, πολύ κατανοητούς, σε γλώσσα φυσική και ομαλή, όπως αναφέρουν
βιβιλιοκρισίες, μια και η γλώσσα του Ουγκώ είναι δύσληπτη και υψηλή. Στον
πρόλογο προτάσσει λίγα λόγια σχετικά με την ιστορία και τις αρετές του έργου αυτού
των νεαρών χρόνων του Ουγκώ. Ο Ζαλοκώστας φιλοτέχνησε τη μετάφραση με
ποιητική έμπνευση και γλωσσική καλαισθησία, δημιουργώντας αξιόλογο φιλολογικό
έργο. Οι ιδέες του συγγραφέα στην ελληνική μετάφραση μιλούσαν στην ψυχή και την
702 Βάλτερ Πούχνερ, «Το νεοελληνικό θέατρο-θέατρο ευρωπαϊκό», σ. 196-197.

703 Παλιγγενεσία, 4/10/1866, 1010, 3.
704 Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56.
705 Παλιγγενεσία, 22/3/1876, 3451, 2.
707 Παλιγγενεσία, 29/8/1878, 4208, 3, 2/9/1878, 4212, 3.
709 Νέα Εφημερίς, 4/9/1882, 273, 2-3.
710 Ό.π., 27/8/1882, 265, 2.
711 Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 76-78. Βλ. επίσης Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, «Ο Βίκτωρ Ουγκώ στο θέατρο της «καθ’ ημάς» Ανατολής το 19ο αιώνα», σ. 369-384,
Λίλα Μαράκα, «Η υποδοχή του Βίκτωρος Ουγκώ από το νεοελληνικό θέατρο στα μέσα του 19ου
αιώνα», Παράβασις, Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, 8
(2008), σ. 153-189.
712 Πρωία, 18/1/1880, 314, 3, Στοά, 18/1/1880, 2170, 3.
172
καρδιά του ακροατή προκαλώντας συγκίνηση713. Το συναντάμε ολόκληρο στο
περιοδικό Παρνασσός, προς το τέλος του 1883 μέχρι τις αρχές του 1884714, και μόνο
τη δεύτερη πράξη, στο Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Ασωπίου το 1884715.
Αυτοτελώς εκδίδεται το 1885716. Διαβάζεται δε στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός» στις 18 Νοεμβρίου του 1883717. Παίζεται για πρώτη φορά την Τετάρτη
15 Ιουλίου 1887 στο θέατρο «Ολύμπια», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο»
του Δημοσθένη Αλεξιάδη718. Ο ίδιος μεταφραστής τυπώνει πάλι, στο περιοδικό
Παρνασσός, τον Ρουί Βλας, το Μάιο του 1887, ενώ έχει προηγηθεί ανάγνωση
αποσπασμάτων του ενώπιον του Συλλόγου στις 4 Μαρτίου719.
Ένα απόσπασμα του Ερνάνη του Ουγκώ τυπώνεται στο περιοδικό Εστία, το
1882, σε μετάφραση του ποιητή Γεωργίου Παράσχου720, ενώ διαβάζονται μέρη του,
το Νοέμβριο του ιδίου έτους721. Πρέπει να έχει μεταφραστεί πριν το έτος 1882, που
αναφέρουμε, μια και στην εφημερίδα Παλιγγενεσία συναντάμε την είδηση ότι
διαβάζει την δ΄ πράξη ενώπιον του ακροατών του Φιλολογικού Συλλόγου
«Παρνασσός» στις 14 Φεβρουαρίου του 1873722.
Η μονόπρακτη τραγωδία του Ουγκώ Η εκδίκησις της Ήρας εκδίδεται
εξελληνισμένη, το 1877723.
Το 1880, άρθρο στη Νέα Εφημερίδα πληροφορεί ότι εκδόθηκε Ο
Τορκουεμάδας στο Παρίσι. Έρχεται ακριβώς σαράντα χρόνια μετά την έκδοση στη
Γαλλία του γνωστού δράματος Οι Β(ο)υργράβοι. Κεντρικό πρόσωπο του έργου είναι
ο ιεροεξεταστής Τορκουεμάδας. Ο χαρακτήρας αυτός είναι τόσο δυναμικός, ώστε για
713 Νέα Εφημερίς, 21/2/1885, 52, 5, 28/6/1887, 179, 3. Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄, αρ. 426, 24/2/1885,
σ. 2.
714 Ο βασιλιάς διασκεδάζει του Βίκτωρος Ουγκώ, δράμα σε μετάφραση του Ευγ. Γ. Ζαλοκώστα στο
περ. Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 12, Δεκ. 1883, σ. 1008-1026 και τόμ. Η’, αρ. 12, Δεκ. 1884, σ. 741-802.
715 Δελτίον της Εστίας, ό.π., 24/2/1885. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 46.
355, λήμμα 9 (1885).
717 Περ. Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 12, Δεκ. 1883, σ. 1008.
718 Νέα Εφημερίς, 15/7/1887, 196, 7.
719 Δημοσιεύεται στο περ. Παρνασσός, τόμ. Ι΄, αρ. 5, Μάιος 1887, σ. 397-433. Νέα Εφημερίς,
6/3/1887, 65, 3, περ. Παρνασσός, τόμ. Ι΄, αρ. 5, Μάρτιος 1887, σ. 348. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 43, σημ.
15) αναφέρει ότι διάβασε αποσπάσματα του Ερνάνη του ίδιου συγγραφέα.
720 Ερνάνης του Βίκτωρος Ουγκώ, σε μετάφραση του Γ. Παράσχου, δημοσίευση της Γ΄ πράξης, Γ΄
σκηνής στο περ. Εστία, έτος Ζ΄, τόμ. 14ος, αρ. 362, 5 Δεκεμβρίου 1882, σ. 765-774 (Νέα Εφημερίς,
5/12/1882, 365, 2, 24/11/1883, 324, 3).
722 Παλιγγενεσία, 13/2/1873, 2623, 4.
723 Η εκδίκησις της Ήρας του Βίκτωρος Ουγκώ, τραγωδία μονόπρακτος εξελληνισθείσα μεν υπό της
κ. Α.Ω., στιχουργηθείσα δε υπό Ι.Δ., Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Ν. Ρουσοπούλου, 1877, σχήμα
8ον, 36 σελ. (Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 138, λήμμα 798, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ.
Βασιλάκου, ό.π., σ. 341, λήμμα 9)
173
τον ηθοποιό καθίσταται πολύ δύσκολη η υποκριτική. Βασίζεται στη φανατική
θρησκειοσέβεια του ιεροεξεταστή, που θεωρεί ότι εκτελεί θεάρεστο έργο, με όσα
περισσότερα θύματα παραδίδει στην πυρά. Ο συγγραφέας διαγράφει με τέχνη τον
ιδιάζοντα αυτόν χαρακτήρα724. Εκδόθηκε το 1880 στο Παρίσι, ενώ στην Αθήνα
μεταφράζεται και εκδίδεται το 1882 και το 1883 από δύο διαφορετικούς
μεταφραστές. Η αμεσότητα της πρόσληψης δείχνει το στενό ενδιαφέρον της
νεοελληνικής πνευματικής ζωής για την παρακολούθηση του συγγραφέα και την
κίνηση της Ευρώπης στη λογοτεχνική και τη θεατρική ζωή. Το 1882, ο Τορκουεμάδας
εκδίδεται σε ελληνική μετάφραση από τον Π.Ι.Τ., σε τεύχος 112 σελίδων. Είναι η ίδια
δημοσίευση με εκείνη της επιφυλλίδας του Τοξότου. Πωλείται στα βιβλιοπωλεία της
εποχής στον Νάκη, Ανέστη Κωνσταντινίδη, Κουσουλίνο και Κ. Αντωνιάδη725.
Εξάλλου, ο Τορκουεμάδας, δράμα με πρόλογο, σε έμμετρη μετάφραση, τυπώνεται και
το 1883726, από τον Κωνσταντινοπολίτη λόγιο ελληνιστή και αρχισυντάκτη του
Νεολόγου, Σταύρο Ι. Βουτυρά. «Η μετάφρασις αύτη γεγραμμένη εις στίχους
ιαμβικούς διακρίνεται δια το καθαρεύον και πολλαχού αρχαιοπρεπές της γλώσσης και
δια την ακρίβειαν έτι μεθ’ ης αποδίδει τα υψηλά νοήματα του ποιητού, αποτελεί δε
ογκώδη τόμον εκτετυπωμένον μεθ’ όλης εξαιρετικής φιλοκαλίας». Η εκτύπωση είναι
πράγματι προσεγμένη επί καλού χάρτου, περιέχει δε και σημειώσεις περί της εποχής
του δράματος και περί της Ιεράς Εξετάσεως. Άλλη βιβλιοκρισία αναφέρει ότι η
γλώσσα της μετάφρασης, η αρχαΐζουσα καθαρή από κοινούς γλωσσικούς τύπους
είναι η μόνη γλώσσα που μπορεί να εκφράσει υψηλά διανοήματα και αποδίδει
θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες από το πρωτότυπο. Η ποικίλη
σύνθεση των λέξεων, τα κοσμητικά επίθετα, τα απαρέμφατα στους αποφθεγματικούς
στίχους δείχνει όλο τον πλούτο της γλώσσας, που αναδεικνύεται ως η κατάλληλη να
διερμηνεύσει έργο τέτοιας ποίησης. Ο Σ. Βουτυράς μεταχειρίσθηκε το τρίμετρο
ιαμβικό μέτρο και σε κάποιους στίχους ανάπαιστο και τροχαϊκό. Το έργο εμπλουτίζει
την ελληνική νεότερη φιλολογία727.
724 Νέα Εφημερίς, 31/5/1882, 177, 3.

352, λήμμα 13, 57 (1882).
727 Νέα Εφημερίς, 23/11/1882, 353, 3, 13/6/1883, 160, 2-3, Δελτίον της Εστίας, έτος Η΄, αρ. 332,
8/5/1883, σ. 2.
174
Ο Ιωάννης Ραπτάρχης τυπώνει το 1887728, σε ένα τόμο, τρεις μεταφράσεις
έργων του Ουγκώ, τον Ruy Blas, το Les Burgraves (Βυργράβοι) και τον Hernani
(Ερνάνη) (ανατύπωση το 1888).
Οι νέοι λόγιοι Κ.Α. Δόσιος και Ν.Α. Βιδάλης μετέφρασαν και εξέδωσαν από
το τυπογραφείο του Γ. Σταυριανού, το όψιμο έργο του Ουγκώ Choses vues με τον
τίτλο Βίκτωρος Ουγκώ, Απομνημονεύματα729.
Ο Victor Hugo είναι ο αγαπημένος θεατρικός συγγραφέας των λογίων. Εκτός
από μεταφράσεις των κυριότερων έργων του από δόκιμους ποιητές συγγράφονται
συνολικά πέντε μελέτες-άρθρα για το έργο του, από τα οποία το πιο σημαντικό είναι
αυτό του Κωστή Παλαμά (1885). Οι τίτλοι τους είναι:
1. «Βίκτωρ Ουγκώ» του Αιμιλίου Ειμαρμένου, βιογραφία, στο περιοδικό
Διάπλασις των Παίδων, έτος Δ΄, αρ. 5, Μάιος 1882, σ. 66 - 68.
2. «Βίκτωρ Ουγκώ» του Μ.Α.Μ., μελέτη επί τη 83η επετείω της γεννήσεώς του,
στο περιοδικό Εστία, έτος Ι΄, τόμ. ΙΘ΄, αρ. 480, 10 Μαρτίου 1885, σ. 179-183.
3. «Βίκτωρ Ουγκώ», στο Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄, αρ. 438, 19/5/1885, σ. 1.
4. «Ο Βίκτωρ Ουγκώ εν Ελλάδι» του Κωστή Παλαμά, στο περιοδικό Εστία, έτος
Ι΄, τόμ. ΙΘ΄, αρ. 491, 26 Μαΐου 1885, σ. 354-359.
5. «Περί του Βίκτωρος Ουγκώ» του Νεοκλέους Καζάζη, στο Ημερολόγιον
Ποικίλη Στοά του Ιωάννη Α. Αρσένη του έτους 1886730.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Β. Ουγκώ731 έγινε γνωστός στην Ελλάδα του 19ου
αιώνα από τα μυθιστορήματά του και τα θεατρικά του έργα, αλλά και από την
ευνοϊκή και συνεπέστατη στάση του απέναντι στα ελληνικά πράγματα του
νεοσύστατου κράτους. Για τους Έλληνες λόγιους η πρόσληψή του οφείλεται και στη
σημαντική προβολή του ως εκπροσώπου του κινήματος του γαλλικού ρομαντισμού
και ως δημιουργού μιας νέας μετεπαναστατικής εποχής για τη Γαλλία, αλλά και για
την Ευρώπη. Η προτροπή του στους σύγχρονούς του δραματουργούς να απαλλαγούν
από το γαλλικό θεατρικό κλασικισμό έγινε η αιτία προσχώρησης στο ρομαντικό
δράμα, που θα δημιουργήσει σχολή και στην ελληνική ρομαντική δραματουργία. Ο
728 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 282, λήμμα 3325, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 100, 101, 102, 103,
104, 105 (1887), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 358-359, λήμμα 7, 8, 9, 10, 11, 12
(1887).
729 Νέα Εφημερίς, 11/7/1887, 192, 3.
731 Βλ. Despoina Provata, Victor Hugo en Gréce: 1842-1902, διδ. διατριβή, Université Paris Sorbonne
IV, 1994, 486 pag.
175
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής θα υιοθετήσει τις απόψεις του, τη μείξη «τραγικού-
κωμικού» και τη διαφύλαξη της ενότητας της δράσης732.
Η πρόσληψη του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα (1803-1870) πραγματοποιείται
πρώτα από τη μετάφραση των μυθιστορημάτων του και κατόπιν από τη μετάφραση
των δραματικών του έργων και των δραματοποιημένων μυθιστορημάτων. Η
μετάφραση των έργων του Δουμά πατέρα γίνεται ανάγνωσμα της μόδας. Ιδιαίτερα,
στους μορφωμένους αστικούς κύκλους της πρωτεύουσας διαβάζεται από τη γαλλική
γλώσσα. Τα ρομαντικά και ιστορικά μυθιστορήματα μεταφέρουν τους αναγνώστες με
τα ερωτικά πάθη, τα εγκλήματα τιμής, τις μονομαχίες, τις περιπέτειες κ.λπ. σε ένα
κόσμο διαφυγής από την πραγματικότητα, όπου , όμως, στο τέλος θα ικανοποιηθεί το
αίσθημα δικαίου733. Το θέμα της ενασχόλησης, κυρίως, νεαρών κοριτσιών με τα
γαλλικά περιπετειώδη μυθιστορήματα και τους ήρωές του, γίνεται θέμα σάτιρας στις
νεοελληνικές κωμωδίες της εποχής 1864-1900. Για αυτό η συγγραφική
δραστηριότητα του Δουμά πατέρα μπορεί να τοποθετηθεί είτε στα ρομαντικά έργα
είτε στα μυθιστορηματικά.
Ο πύργος του Νελ παίζεται, για πρώτη φορά, από ερασιτεχνικό θίασο
φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1873, αλλά έχει μεταφραστεί πιο πριν από
το 1864 στη Σμύρνη734.
Παρουσιάζεται για πρώτη φορά Ο ηθοποιός Κην (Kean ou Désordre et génie),
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Δ. Γεωργαντόπουλου, την Πέμπτη 6 Απριλίου
1878, στο θέατρο «Αθηνών» από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Ο Δ.
Γεωργαντόπουλος είναι νέος λόγιος που συντελεί στον εμπλουτισμό του
δραματολογίου. Η μετάφραση χρειαζόταν μερικές διορθώσεις, αλλά ήταν ανάλογη
προς το αίσθημα του θέματος. Το έργο ήταν δύσκολο και είχε σκηνικές απαιτήσεις για
το μέρος του Κην με τις μεταπτώσεις των αισθημάτων και την αλλαγή της υπόκρισης.
Ο Δημ. Αλεξιάδης διακρίθηκε για τον κόπο που κατέβαλε735. Ο ηθοποιός Κην διαθέτει
τεχνικότατη πλοκή, αβίαστες και χαριτωμένες σκηνές, χαρακτηριστικά επεισόδια από
το βίο των ηθοποιών και της σκηνικής τους δράσης. Ο θεατής θαυμάζει την
απεικόνιση της θεατρικής ζωής επί της σκηνής736.
732 Βλ. Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 213.
733 Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 82-84.
735 Εφημερίς, 3/4/1878, 93, 2, 4/4/1878, 93, 2, 5/4/1878, 95, 2, 8/4/1878, 98, 2.
736 Ό.π., 12/6/1898, 161, 2, 13/6/1898, 162, 3.
176
Οι τρεις σωματοφύλακες είναι το πολύπλοκο δράμα των Δουμά και Μακέ
(Alexandre Dumas πατρός και Auguste Maquet), σε ένδεκα πράξεις, με πρόλογο και
επίλογο και σε μετάφραση του Ν.Δ. Τελαμώνος. Είναι πασίγνωστο από το ομώνυμο
μυθιστόρημα επί της εποχής του Λουδοβίκου ΙΓ΄. Παίζεται την Πέμπτη 29 και την
Παρασκευή 30 Δεκεμβρίου 1877 στο θέατρο «Αθηνών», από το θίασο «Μένανδρος»
των αδελφών Ταβουλάρη737.
Ο λιθοξόος μεταφράζεται το 1881 από τον Λάμπρο Ενυάλη738. Η Αικατερίνη
Χόβαρτ, που εκτυλίσσεται στην Αγγλία την εποχή επί του άγριου βασιλέως Ερρίκου
του Η΄, παίζεται το 1883 (12 Ιουνίου) από το θίασο Αρνιωτάκη, στο θέατρο
«Απόλλων»739. Είναι ένα αληθινό αριστούργημα δραματουργίας, με εντυπωσιακή
πλοκή και ενεργό δράση740.
Ο κόμης του Μοντεχρήστου ή Ο Μοντεχρήστος (Le comte de Monte-Cristo),
διδάσκεται το 1884 (3 Αυγούστου), από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη, στο θέατρο «Ολύμπια». Είναι δράμα προερχόμενο από το ομώνυμο
μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα. Η κριτική αναφέρει ότι τα δράματα
από μυθιστορήματα είναι παραστάσεις πολύωρης διάρκειας και έχουν διαλόγους
προορισμένους να συμπεριλάβουν όλη την οικονομία του μυθιστορήματος, οπότε
καταντά για τους θεατές κουραστικό, παρά τις ζωηρές προσπάθειες των ηθοποιών741.
Μια νυξ εν Φλωρεντία είναι δράμα του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα, σε
μετάφραση του Χ. Άννινου, που παρουσιάσθηκε την Κυριακή 13 Ιανουαρίου 1885
στο θέατρο «Αθηνών», από το θίασο του Νικόλαου Λεκατσά742.
Η εκδίκησις ή Οι δασοφύλακες (Les forestiers), δράμα πεντάπρακτο του
Αλέξανδρου Δουμά πατέρα μεταφράσθηκε από τον Π.Β. Παπαδάκη, υπάλληλο του
Υπουργείου Εξωτερικών, για το θίασο «Μένανδρος». Παίζεται μία μόνο φορά το
Σάββατο 8 Αυγούστου 1887, στο θέατρο «Παράδεισος». Ο Παπαδάκης θεωρείται
737 Ό.π., 28/12/1877, 362, 4, 30/12/1877, 364, 8.

738 Νέα Εφημερίς, 7/4/1883, 95, 2-3: «το δράμα είναι εκ των καλλίστων και το συνιστώμεν τοις
πάσιν». Σιδέρης, Ιστορία, σ. 106: Δημοσιεύθηκε στο Μη χάνεσαι στις 14 Αυγούστου του 1882,
Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 88.
11/6/1883, 158, 4, 14/6/1883, 161, 2-3.
740 Νέα Εφημερίς, 8/7/1890, 189, 4, 10/7/1890, 191, 5-6.
741 Παλιγγενεσία, 2/8/1884, 6054, 3, 3/8/1884, 6055, 4, Ακρόπολις, 3/8/1884, 839, 4, Νέα Εφημερίς,
3/8/1884, 216, 6, 6/8/1884, 219, 3. Για παραπάνω πληροφορίες βλέπε επίσης Κατσίκαρος, Η παρουσία
του θεατρικού έργου του Alexandre Dumas πατρός στην Ελλάδα, σ. 133. Σημειωτέον το 1885 βγαίνει
μια καθημερινή μυθιστορική εφημερίδα σε μεγάλο σχήμα, με την ονομασία Ο Δουμάς (Νέα Εφημερίς,
3/2/1885, 34, 7).
742 Νέα Εφημερίς, 11/1/1885, 11, 4, 13/1/1885, 13, 3, Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ.
334-335.
177
άξιος επαίνου, αφού μεριμνά για την εμψύχωση των ελληνικών σκηνών. Τυπώνεται
την ίδια χρονιά743. Το χειρόγραφο του έργου σώζεται στη Θεατρική Βιβλιοθήκη744.
Η πρόσληψή του οφείλεται στην εισαγωγή του ιστορικού δράματος στη
μετάφραση των μυθιστορημάτων του, που αποτελούν μέσο διαφυγής. Επηρέασε τους
Έλληνες συγγραφείς στην ιδέα παραγωγής δραμάτων επί ιστορικών προσώπων. Οι
μεταφράσεις των έργων του συντέλεσαν στη διεύρυνση του δραματολογίου για τη
σκηνή αλλά και για την αναγνωστική βιβλιοθήκη.
Σε μια φιλανθρωπική παράσταση με Γάλλους και Έλληνες ηθοποιούς υπέρ
του Πτωχοκομείου παίζεται, το 1872, το ρομαντικό δράμα Caprice του Alfred de
Musset στο θέατρο «Αθηνών»745.
Το ένσαρκον άγαλμα του Luigi Cicconi, το πεντάπρακτο αυτό δράμα
μεταφράσθηκε από τον Χαράλαμπο Άννινο και επαινέθηκε, περίεργο και συγκινητικό
στην πλοκή του, με κεντρικό θέμα την εξύψωση του αγνού και αληθινού έρωτα επάνω
από όλες τις καρδιές και από αυτές τις διεφθαρμένες, ενέχει περιπαθείς, λεπτούς και
συμπαθείς χαρακτήρες746. Πρωτοπαίχθηκε την Τετάρτη 8 Ιουνίου 1877, στο θερινό
θέατρο «Απόλλων», από τον «Ελληνικό Δραματικό Σύλλογο» του Δημοσθένη
Αλεξιάδη και του Διονυσίου Ταβουλάρη747.
Η Ματθίλδη, πεντάπρακτο δράμα των Félix Pyat και Eugène Sue,
πρωτοπαρουσιάζεται το Σάββατο 5 Μαρτίου 1877 στο θέατρο «Αθηνών», από το
θίασο του Μιχ. Αρνιωτάκη748 και παίζεται σχετικά τακτικά έως το 1900.
Στο ρομαντικό ιστορικό δράμα Ελισάβετ, βασίλισσα της Αγγλίας (Elisabetta,
regina d’ Inghliterra), πεντάπρακτο δράμα του Paolo Giacometti απεικονίζεται ο
χαρακτήρας της γυναίκας που επί της βασιλείας της τέθηκαν τα θεμέλια του
μεγαλείου της αγγλικής αυτοκρατορίας. Στην Ευρώπη η υπόκριση του προσώπου
έγινε από μεγάλες καλλιτέχνιδες. Ο θιασάρχης Αλεξιάδης έλαβε μέριμνα για
μεγαλοπρεπή παράσταση και το ομώνυμο πρόσωπο υποδύεται, το 1880, η Πιπίνα
Βονασέρα. Ο ποιητής Τζιακομέτι θέλει την Ελισάβετ φιλόδοξη, φίλαυτη, που δεν
ανέχεται μπροστά της έπαινο για κανένα άλλο από τους συγχρόνους της. Έχει βίαιο
χαρακτήρα, χειριζόμενη τον πέλεκυ του δήμιου χωρίς αναστολές, υποκρινόμενη στην
πολιτική της, μεγαλεπήβολη, γυναίκα αντιθέσεων και αντίξοων επιθυμιών, που δεν
743 Νέα Εφημερίς, 16/7/1887, 197, 3, 8/8/1887, 220, 3 και 7, 9/8/1887, 221, 3.
744 Κατσίκαρος, Η παρουσία του θεατρικού έργου του Alexandre Dumas πατρός στην Ελλάδα, σ. 133.
746 Εφημερίς, 10/6/1878, 161, 2, 11/6/1878, 162, 2, Νέα Εφημερίς, 13/6/1886, 164, 2.
748 Παλιγγενεσία, 4/3/1877, 3743, 3-4, Εφημερίς, 4/3/1877, 63, 2, 5/3/1877, 64, 4, 7/3/1877, 66, 2.
178
ήθελε να παντρευτεί για να μη διακυβεύσει τα συμφέροντα της Αγγλίας. Όλα αυτά τα
πάθη κατόρθωσε να διερμηνεύσει η Πιπίνα Βονασέρα, κρατώντας με τις κινήσεις, την
απαγγελία και τους μορφασμούς της, το ενδιαφέρον του κοινού της. Ο Δ. Κοτοπούλης
στο πρόσωπο του κόμητα του Έσεξ, υποκρίθηκε με τέχνη τον ερωτόληπτο κόμητα,
τον υπερήφανο και φιλόδοξο. Την κριτική υπογράφει ο κριτικός με το στοιχείο Ε.749.
Η Ρασμόνδα, το πεντάπρακτο δράμα του Γερμανού Θ. Καίρνερ, σε μετάφραση
του Γ. Γεωργαντόπουλου, παίζεται για πρώτη και μοναδική φορά το Σάββατο 12
Ιουλίου 1880 στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Ο
ποιητής έδειξε στο έργο αυτό τη φιλολογική του αξία παρά την πρόωρη απώλειά του,
για την οποία έκλαψε ολόκληρη η Γερμανία. Από πληροφορίες που αντλεί η Στοά από
γερμανικό περιοδικό, μαθαίνουμε ότι έγραψε και στα τρία είδη της ποίησης, λυρικά,
έπη και δράματα. Έγραψε τρεις τραγωδίες, την Ρασμόνδα, τον Ζίνρυ και την Εδβίγκ.
Η τελευταία είναι οικογενειακή τραγωδία, όπου απεικονίζονται πάθη. Η δεύτερη
επιδεικνύει τον ηρωισμό των Ούγγρων. Η δε Ρασμόνδα διατρέχεται από το μίσος, την
εκδίκηση και τον έρωτα. Πρόκειται για την ιστορία των γάμων του Ερρίκου του Β΄
και της Ελεονώρας της Ακουιτανίας και του γιού τους Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου,
την εκδικητική διάθεση της Ελεονώρας με όργανο τον αγαπημένο της γιο Ριχάρδο και
τον έρωτα του Ερρίκου και κρυφό γάμο με τη Ρασμόνδα, γυναίκα που
αντιπροσωπεύει ό,τι ο Ερρίκος αποστρέφεται στην Ελεονώρα, που εκδικείται τη
Ρασμόνδα. Η ανακάλυψη της συζυγικής απιστίας του Ερρίκου του Β΄, βασιλέα της
Αγγλίας, από τη σύζυγό του Ελεονώρα, γυναίκα διεφθαρμένη, την οδηγεί σε εξέγερση
και το βασίλειο σε ανταρσία κατά του βασιλιά. Το έργο χαρακτηρίζεται από πάθη,
έρωτες, προδοσίες, παρεξηγήσεις προσώπων, μη αναγνωρίσεις μεταξύ προσώπων κ.ά.
Το δράμα διαθέτει εικόνες, παρομοιώσεις, μεταφορές και ιδέες. Οι διάλογοι είναι
μακροί αλλά και δυνατοί και οι χαρακτήρες χωρίς παραποίηση. Ο χαρακτήρας του
Ριχάρδου, ακάθεκτος στα πάθη του, διψά για δόξα και για μεγαλείο. Η Ρασμόνδα,
αγνή και ευγενική, θαυμάζει το σύζυγό της. Μόλις, όμως, μαθαίνει ποιος είναι, του
επιβάλλει να την εγκαταλείψει αντιλαμβανόμενη την κατάστασή της. Η εκδικήτρια
Ελεονώρα καθίσταται «ελεεινοτέρα» του θύματός της, ώστε καταλήγει να είναι
τραγική750.
Ο Γαλιλαίος και η Ιερά Εξέτασις ή Γαλιλαίος Γαλιλέη, τετράπρακτο ιστορικό
749 Στοά, 22/6/1880, 2321, 3, 27/6/1880, 2326, 3, 28/6/1880, 2327, 4, 30/6/1880, 2329, 3.
750 Παλιγγενεσία, 11/7/1880, 4791, 3, 12/7/1880, 4792, 3, 18/7/1880, 4797, 2-3, Στοά, 12/7/1880,
2341, 3 και 4, 16/7/1880, 2345, 3, 17/7/1880, 2346, 3, 19/7/1880, 2348, 3.
179
δράμα του Gaetano Montecini, σε μετάφραση του Δ.Π. Λάμπρου, παίζεται για πρώτη
φορά την Κυριακή 25 Μαΐου 1880 στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο του
Δημοσθένη Αλεξιάδη, με τον θιασάρχη στον ομώνυμο ρόλο. Έκτοτε
751
επαναλαμβάνεται αρκετές φορές στην Αθήνα και παίζεται έως το 1900 .
To 1884, η τραγωδία Αλκάδης της Θαλαμέας του Calderon (1600-1681)
μεταφράζεται από τον Ιωάννη Καμπούρογλου και παρουσιάζεται στο θέατρο
«Αθηνών», από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Ο Καλντερόν προσλαμβάνεται
ως ρομαντικός μέσω των Γερμανών θεωρητικών. Το έργο πραγματεύεται το ισπανικό
αίσθημα τιμής. Ο Καλντερόν διατύπωσε στην ποίησή του τα ευγενή προσόντα του
ισπανικού χαρακτήρα, σε κάλλος ποιητικής έκφρασης και σε εξαίσια πλοκή. Το
αίσθημα της τιμής που διέπει τη ζωή και την πράξη των Ισπανών, ανήγαγε σε υψηλή
περιωπή, που θα έδιδε λύση και κάθαρση στα δράματά του. Αλκάδης είναι ο
εκλεγόμενος ειρηνοδίκης μικρής περιφέρειας, των περασμένων αιώνων, στην
Ισπανία. Είχε και αστυνομική εξουσία και διοικητική σε πρωτοβάθμιο επίπεδο.
Δίκαζε πταίσματα και, εν πολλοίς, κατά το άγραφο δίκαιο, διεξήγε ανακρίσεις.
Γενικά, ήταν το φρόνιμο, το τίμιο και το αγαπητό πρόσωπο στο χωριό. Το όνομα του
προέρχεται από την αραβική λέξη «Ελ-κααδή», που σημαίνει «Ο καδής», δηλαδή ο
ειρηνοδίκης. Ο Αλκάδης της Θαλαμέας, τέτοιος χαρακτήρας, με το θάρρος της
αλήθειας και την ευγένεια της ψυχής του ικανοποιεί την προσβληθείσα τιμή του και
την τιμή του χωριού του, ίση, περήφανη και σεβαστή απέναντι στο θρόνο, ώστε να
αναγνωρισθεί σαν παράδειγμα ηρωισμού. Στο έργο θα τιμωρηθεί ο απαγωγέας της
κόρης του ειρηνοδίκη σε θάνατο και θα εκτελεσθεί καθ’ υπέρβαση της δικαιοδοσίας
του αλλά με βάση την αναλλοίωτη αλήθεια των φυσικών νόμων του δικαίου. Η
ανάλυση αυτή προέρχεται, όπως εξάγεται από τα συμφραζόμενα του άρθρου, από το
διευθυντή της Νέας Εφημερίδος και μεταφραστή του έργου, Ιω. Καμπούρογλου. Ο
Έλληνας θα αναγνωρίσει σε αυτό το έργο το γνήσιο χαρακτήρα της ηρωικής εποχής
και την υπερήφανη ψυχή του πρωταγωνιστούντος προσώπου. Το ύφος της ισπανικής
ποίησης, οι μεταφορές, η περιπάθεια, η λυρικότητα ανταποκρίνονται στα μύχια της
ψυχής του Έλληνα. Είναι το πρώτο έργο της υψηλής δραματικής ποίησης των
Ισπανών που διδάσκεται στην Ελλάδα. Από το είδος αυτό έμαθε πολλά η δυτική
751 Παλιγγενεσία, 24/5/1880, 4750, 2, 17/5/1880, 4744, 3, 22/5/1880, 4748, 3, 27/5/1880, 4752, 2,
Στοά, 21/5/1880, 2289, 3, 25/5/1880, 2293, 2-3-4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 106.
180
Ευρώπη. Μετά τη δόξα, που γνώρισε η δραματική ποίηση στην αρχαία Ελλάδα και
στη Ρώμη, το ισπανικό θέατρο άνοιξε και αυτό λαμπρούς ορίζοντες στην ποίηση752.
Το έργο Severo Torelli (Σεβέρος Τορέλλης) του François Coppée μεταφράζεται
από τον Ιωάννη Καμπούρογλου στην Αθήνα και παίζεται από το θίασο «Μένανδρος»
το 1885753. Έχει ως θέμα την απελεύθερωση της Πίζας, κατά το 1494, από την
τυραννία του έξαρχου της Φλωρεντίας, Σπινόλα. Ο ήρωας διακρίνεται για την
πατριωτική έξαρση και το πάθος για εκδίκηση της τυραννίας της πατρίδας του754.
Το Σάββατο 1 και Κυριακή 2 Αυγούστου 1887 διδάσκονται Οι στραγγαλισταί
των Ινδιών (Les étrangleurs de l’Inde) του Charles Garand, πεντάπρακτο θεαματικό
δράμα, στο θέατρο «Παράδεισος», από το θίασο «Μένανδρος». Το έργο αυτό
διδάχθηκε τρία χρόνια συνεχόμενα στο Παρίσι. Και στην Αθήνα όμως γνώρισε
αρκετές επαναλήψεις. Η υπόθεση έγκειται στην ισχύ της χριστιανικής εκκλησίας
έναντι της ειδωλολατρίας. Στην ισχύ του πολιτισμού απέναντι στη βαρβαρότητα των
χρόνων εκείνων στις Ινδίες. Οι σκηνές είναι θεαματικές. Από την πρώτη πράξη, που
ναυαγεί από τρικυμία, πλοίο στον Ινδικό ωκεανό και στραγγαλίζονται οι ναυαγοί από
τους Ινδούς μέχρι το τέλος κυριαρχεί σκηνικός εντυπωσιασμός755.
Το 1889 παρουσιάζει ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ.
Αλεξιάδη, τους Σταυροφόρους, ένα θεαματικό δράμα του August von Kotzebue, του
οποίου η υπόθεση ανάγεται στην εποχή των Σταυροφοριών, σε μετάφραση του Σπ.
Λάμπρου. Περιλαμβάνει σκηνές πλήρεις δράσεως και ρομαντισμού, έντεχνη πλοκή σε
όλη τη διασκευή του δράματος, που προκαλούν ζωηρό ενδιαφέρον756.
Την Τρίτη 20 Νοεμβρίου 1890 στην αίθουσα του γραφείου του περιοδικού
Εβδομάς, ο ρωσομαθής Π.Α. Αξιώτης διαβάζει σε ωραία φιλολογική βραδιά με
παρουσία πολλών λογίων το έξοχο δράμα του Αλεξάντερ Πούσκιν Βόρις
Γκοντούνωφ757. Δημοσιεύεται στο περιοδικό Παρνασσός και αυτοτελώς το 1893758.
752 Παλιγγενεσία, 1/9/1884, 6080, 3, Ακρόπολις, 22/8/1884, 854, 3, 1/9/1884, 863, 4, Νέα Εφημερίς,
30/8/1884, 243, 3-4, 31/8/1884, 244, 6-7, 1/9/1884, 245, 3, 4/9/1884, 248, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
130-131.
753 Παλιγγενεσία, 18/7/1885, 4, 19/7/1885, 4, 20/7/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 19/7/1885, 200, 8. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 47, Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 103, σημ. 401, 402.
754 Νέα Εφημερίς, 2/6/1890, 153, 6-7, 3/6/1890, 154, 4, Ακρόπολις, 3/6/1890, 2907, 3.
755 Νέα Εφημερίς, 1/8/1887, 213, 3 και 5, 2/8/1887, 214, 4, 3/8/1887, 215, 3.
756 Παλιγγενεσία, 21/6/1889, 7578, 4, 22/6/1889, 7579, 3, Νέα Εφημερίς, 19/6/1889, 170, 2-3,
20/6/1889, 171, 8, 21/6/1889, 172, 5-6 και 8, 22/6/1889, 173, 5, 23/6/1889, 174, 4.
757 Νέα Εφημερίς, 21/11/1890, 325, 5.
367, λήμμα 3 (1893).
181
Το 1892, νέο έργο ανεβαίνει στην ελληνική σκηνή, στο θέατρο «Παράδεισος»
από το θίασο του Δημήτριου Κοτοπούλη και της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου.
Είναι ο δραματικός μύθος Έρωτος θρίαμβος του Giuseppe Giacosa, δίπρακτο δράμα
σε μετάφραση του Αγησίλαου Γιαννόπουλου. Η υπόθεση ήταν η εξής: η Άρτεμις,
πλούσια κληρονόμος, ορκίστηκε στην ετοιμοθάνατη αδερφή της, να μην ερωτευθεί
ποτέ. Αλλά υποκύπτουσα στην ανάγκη της διάσωσης της περιουσίας της και
μεταβίβασης της πλούσιας κληρονομιάς της, αποφάσισε να παντρευθεί. Προς
ανεύρεση γαμπρού ανήγγειλε τη διεξαγωγή αγώνων, στους οποίου νίκησε ο Ιταλός
ιππότης Ούγος, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και ερωτευμένος με τη νεαρή
κόρη. Η αλαζονεία, όμως, και η ψυχρότητα της κληρονόμου τον ανάγκασε να την
εγκαταλείψει απογοητευμένος και πικραμένος. Μετά από ένα χρόνο, που πέρασε η
Άρτεμις μελαγχολική εξαιτίας του έρωτά της προς το νεαρό ιππότη, ο Ούγος
επιστρέφει ως προσκυνητής και της αποκαλύπτεται. Το έργο κλείνει με το θρίαμβο
του έρωτα, καθώς η Άρτεμις του ομολογεί τον έρωτά της. Η μετάφραση ήταν
«καλλίστη με γλαφυράς φράσεις και το αρμόζον τω έργω ύφος, ούτε σχολαστικόν,
ούτε χυδαίον»759.
Το Le luthier de Crémone (Ο οργανοποιός της Κρεμόνας) (1876) του François
Coppée μεταφράζεται με τον τίτλο Βαρβιτοποιός της Κρεμώνης από το Γ. Ξανθόπουλο
και παρουσιάζεται στην Αθήνα το 1892. Κρίνεται ως περιπαθές, λεπτό και
αισθηματικό καλλιτέχνημα σε μετάφραση. Ο ίδιος λόγιος μεταφράζει το δράμα Le
passant (Ο διαβάτης), που παίζεται στην Αθήνα το 1896760.
Ο Γεώργιος Β. Τσοκόπουλος μετέφρασε το έργο του François Coppée Οι
Ιακωβίται, σε έμμετρο στίχο, για την παράσταση της 23ης Μαΐου 1892, στο θερινό
θέατρο «Ομόνοια», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο». Το θέμα του, η
επανάσταση της Σκωτίας και οι ατυχείς έρωτες του πρίγκηπα Καρόλου Στούαρτ, υιού
του έκπτωτου βασιλέως της Σκωτίας Ιάκωβου, χαρακτηριζόταν από «πλοκήν
λεπτότατην και φυσικωτάτην και λύσιν εξόχως περιπαθή». Η έμμετρη μετάφραση του
Γ.Β. Τσοκόπουλου θεωρήθηκε «τέλεια και μη υστερούσα του πρωτοτύπου», σε
759 Ακρόπολις, 25/8/1892, 3806, 3, Παλιγγενεσία, 22/8/1892, 8564, 3, Εφημερίς, 21/8/1892, 234, 3,
22/8/1892, 235, 3, 23/8/1892, 263, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163.
760 Ακρόπολις, 22/1/1892, 3596, 3, Παλιγγενεσία, 21/1/1892, 8382, 3, 31/7/1896, 9937, 3, Εφημερίς,
21/1/1892, 21, 3, 22/1/1892, 22, 3, Νέα Εφημερίς, 31/7/1896, 213, 7.
182
γλώσσα καθομιλουμένη που άρεσε. Κατά τον Τύπο, ο μεταφραστής διέθετε το
αίσθημα της γλώσσας του θεάτρου761.
Το δράμα Pour la courrone (Δια το στέμμα) του François Coppée
μεταφράζεται από τον Ιωάννη Καμπούρογλου και εκδίδεται στην Αθήνα, το 1895. Ο
μεταφραστής αφήνει ένα ποίημα αμετάφραστο και προκηρύσσει για αυτό
μεταφραστικό διαγωνισμό στην Νέα Εφημερίδα. Ο Ιω. Καμπούρογλου δεν το
μετέφρασε, όχι γιατί δεν μπορούσε, αλλά γιατί το θεώρησε κομψοτέχνημα έννοιας
και στροφών. Έτσι καλεί τους επιθυμούντες να μεταφράσουν το λεπτεπίλεπτο
ποίημα, έμμετρα και ομοιοκατάληκτα762. Το έμμετρο πεντάπρακτο δράμα του
Φρανσουά Κοππέ, Δια το στέμμα δημοσιεύεται επίσης σε επιφυλλίδα της Νέας
Εφημερίδος, σε συνέχειες από τις αρχές του 1897. Η υπόθεση διαδραματίζεται στα
κράτη του Αίμου, μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης και την κατάκτηση
του στέμματος του βασιλείου αυτών από τον διάδοχο του Μωάμεθ του κατακτητή.
Θίγει θέματα πατριωτικά, υικής στοργής, εθελοθυσίας και αυταπάρνησης.
Το 1899, εκδίδεται το δράμα του Εδμόνδου Ροστάν (1864-1918) Συρανό ντε
Μπερζεράκ, σε μετάφραση του Γεωργίου Στρατήγη. Ο Ροστάν ήταν Γάλλος ποιητής
και δραματουργός του νεορομαντισμού και με το ρομαντικό του ήρωα προσέφερε την
αντίθεση στο νατουραλιστικό θέατρο. Ο μεταφραστής κατόρθωσε να αποδώσει τη
χάρη, τη λεπτότητα και τη δύναμη του πρωτοτύπου763.
Το συμπέρασμα βασίζεται επί του κειμένου, που προηγείται και παραθέτει τις
μεταφράσεις του ρομαντικού ευρωπαϊκού δραματολογίου και πώς αυτό
αντιμετωπίσθηκε από την αθηναϊκή φιλολογική και σκηνική κριτική, όπως και από το
θεατρόφιλο, αλλά και αναγνωστικό κοινό. Η κυκλοφορία των μεταφράσεων γινόταν
σε αυτοτελή βιβλία, ή σε δημοσιεύσεις σε συνέχειες στον περιοδικό ή καθημερινό
Τύπο, ή σε τεύχη, κυρίως, εβδομαδιαία. Τα θέματα, που πραγματευόταν το
ευρωπαϊκό ρομαντικό δράμα, βασίζονταν σε περιγραφές συγκινητικές για την
εξύψωση του αγνού και του ειλικρινούς έρωτα, περιγραφές για κοινωνικές
περιπέτειες με αίσιο τέλος και ικανοποιητικές λύσεις, συζυγικής πίστης, μητρικής,
πατρικής, υικής στοργής, εθελοθυσίας και αυταπάρνησης. Έκανε προβολή και
ωραιοποίηση ιστορικών προσώπων και εθνικών ιστοριών με βάση τον πατριωτισμό
και τον ηρωισμό, τη δόξα και το μεγαλείο, το πάθος για εκδίκηση της φιλαρχίας, του
761 Εφημερίς, 23/5/1892, 144, 3, 24/5/1892, 145, 3, Παλιγγενεσία, 20/5/1892, 8483, 3, Ακρόπολις,
23/5/1892, 3714, 3.
762 Νέα Εφημερίς, 1/2/1895, 32, 4, 8/8/1895, 220, 1-2.
763 Εφημερίς, 6/3/1899, 63, 2.
183
δεσποτισμού, της τυραννίας και για την επικράτηση της δημοκρατίας. Πρόβαλλε τον
ιπποτισμό και τις συμπεριφορές του για την προσωπική αξιοπρέπεια και την
προστασία της τιμής του ατόμου.
Οι μεταφράσεις επώνυμων και διακεκριμένων λογίων αντιμετωπίζονται με
θετικούς χαρακτηρισμούς και επαινούνται τις περισσότερες φορές, ή γίνεται απλή
αναφορά στο όνομά τους (π.χ. Καμπούρογλου, Άννινος), αφού χωρίς περαιτέρω
αναφορές και λεπτομέρειες, το όνομα αρκούσε για την εντέλεια, σε σχέση με τους
νεοδοκιμαζόμενους, στους οποίους γίνονταν σχετικές παρατηρήσεις. Η γλώσσα της
μετάφρασης χαρακτηριζόταν, με βάση τη δραματική δραστική δύναμη του κειμένου
αλλά και των διαλόγων, αν δηλαδή είναι μεγάλοι και δυνατοί σε έκφραση ή
υποτονικοί. Η διαγραφή των χαρακτήρων και η έκφρασή τους στο κείμενο είναι
αντικείμενο προσοχής και σημείωσης για τους κριτικούς. Ο μεταφραστής, κατά την
κριτική, έπρεπε να έχει το αίσθημα της γλώσσας του θεάτρου, το κείμενό του να είναι
λόγιο καλλιτεχνικό δημιούργημα, με γλαφυρές φράσεις και με το αρμόζον ύφος ούτε
σχολαστικό, ούτε χυδαίο. Η συχνότητα των παραστάσεων του ευρωπαϊκού
ρομαντικού δραματολογίου στο ρεπερτόριο των ελληνικών θιάσων, όπως θα δούμε
διεξοδικά στο 4ο Κεφάλαιο, μας οδηγεί να διατυπώσουμε την άποψη, ότι ήταν
αρεστό στο αθηναϊκό κοινό, ως πιο κατανοητό και πιο εύληπτο σε σχέση με το
ρεαλιστικό.
δ) Το μυθιστορηματικό δράμα
«Το ελληνικό θέατρο στρέφεται προς το μυθιστορηματικό δράμα σε μια
εποχή όπου το μελόδραμα ή μυθιστορηματικό δράμα στην Ευρώπη δίνει τη σκυτάλη
του προς το ρεαλισμό. Περνάει δηλαδή από το ρομαντισμό στο μελόδραμα με
καθυστέρηση περίπου τριάντα ετών. Το πέρασμα σε αυτό το είδος ρεπερτορίου δε
σημαίνει εγκατάλειψη του προηγούμενου δραματολογίου. Τα μυθιστορηματικά
δράματα κυριαρχούσαν στην αθηναϊκή σκηνή από την αρχή της περιόδου που
εξετάζουμε μέχρι το 1888, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν παίζονταν και μέχρι το
τέλος του αιώνα και μάλιστα έργα πρωτοεμφανιζόμενα. Σπαραξικάρδια και
δακρύβρεχτα, με πάθη, έρωτες και πολλές περιπέτειες, με αίσιο συνήθως τέλος, τα
έργα αυτά προκαλούσαν συγκίνηση στο κοινό και ιδιαίτερα στο γυναικείο. Χωρίς να
λείπουν στοιχεία του ρομαντισμού, τα μυθιστορηματικά έργα προχώρησαν σε θέματα
σύγχρονα. Οι ήρωες από βασιλείς, πρίγκιπες και πριγκήπισσες γίνονται άνθρωποι του
λαού, ναυτικοί, χωριατοπούλες, εργάτες, ζητιάνοι κ.λπ. Η γλώσσα από πομπώδης και
184
μεγαλοπρεπής γίνεται λιτή και καθημερινή. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και τα
ιστορικά δράματα με θέμα τη ζωή ιστορικού προσώπου μυθιστορηματικά
παρουσιασμένη. Παρατηρήθηκε επίσης η ανάγκη δραματοποίησης μυθιστορημάτων
με μεγάλη αναγνωστικότητα. Σταδιακά τα ρομαντικά στοιχεία άρχισαν να
εξαφανίζονται. Νέα θέματα, όπως ο γάμος και το χρήμα, θα οδηγήσουν στο
ρεαλιστικό δράμα της τελευταίας εικοσαετίας του 19ου αιώνα»764. Οι θεατρικές
παραστάσεις της εποχής βασίζονταν πολύ σε έργα, που προέρχονταν από
μυθιστορήματα. Με τις εκδόσεις αυτές των μυθιστορημάτων και τις δημοσιεύσεις
είτε αυτοτελώς είτε σε επιφυλλίδες των εφημερίδων και σε περιοδικά η επικοινωνία
μεταξύ των συγγραφέων και των αναγνωστών ήταν πιο τακτική, σχεδόν καθημερινή
και η διαδικασία πρόσληψης στο θέατρο πιο εύκολη.
To 1879 εκδίδεται η μετάφραση του έργου του Adolphe d’Ennery (1811-1899)
(σε συνεργασία με τον Cormon), Αι δύο ορφαναί, από την Εστέλλα Συλιβάκου. Το
έργο αυτό θα παιχθεί πολλές φορές στην ελληνική θεατρική σκηνή. Από τα πιο
πολυπαιγμένα μυθιστορηματικά περιπετειώδη έργα (ή μελόδραματα) της εποχής, με
εγκλήματα, πάθη, συνωμοσίες, κατατρεγμένα ορφανά και αθώα πλάσματα, είναι Οι
πειραταί της Σαβάνης (Les pirates de la Savanne) (1858), το πεντάπρακτο δράμα του
τριδύμου A. D’Ennery, A. Bourgeois, F. Dugué, που παίζεται στην Αθήνα, σε
μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου, από το 1880 και μετά, και το πεντάπρακτο
δράμα του D’Ennery, σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη, Οι ιππόται της ομίχλης, με
επιτυχία στην Αθήνα. Οι ιππόται της ομίχλης είναι θεαματικό έργο με πλοκή μεγάλη
και ανάγεται στην εποχή του Γεωργίου του Α΄ στην Αγγλία, και παριστάνει τις
πράξεις των φοβερών «βαλαντιοτόμων» (κλεφτών πορτοφολιών) του Λονδίνου, των
μελών της Παληομονέδας (πορτοφολάδων) ή ιπποτών της ομίχλης. Το δράμα ανήκει
στη σχολή του Ουώλτερ Σκοτ, με το μυθιστορηματικό στοιχείο πολύ έντονο, με στόχο
με όλα αυτά τα απροσδόκητα που συμβαίνουν, να δεσμεύουν την προσοχή765. Άλλα
έργα του που παίζονται αυτήν την εποχή είναι Τα αποτελέσματα της μέθης ή Μαρία
Ιωάννα (Marie-Jeanne) των Julien Maillan και Adolphe D’Ennery, εξάπρακτο δράμα
σε μετάφραση του Γ. Σφήκα (1876)766, o Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don César de
Bazan) των Ph. Dumanoir και A. D’Ennery (1877)767, Η επαίτις (La mendiante) των
764 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, τόμ. Α΄, σ. 164.

765 Νέα Εφημερίς, 4/7/1889, 185, 4, 5/7/1889, 186, 6-7, 7/7/1889, 188, 4. Πούχνερ, Η πρόσληψη της
γαλλικής δραματουργίας, σ. 93.
766 Εφημερίς, 30/12/1876, 365, 3.
767 Ό.π., 18/3/1877, 77, 2, 19/3/1877, 78, 4.
185
A. D’Ennery, M. Masson και A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του
Φωκίωνα Βουτσινά (1877)768, Ο γέρω–δεκανεύς (Le vieux caporal) των A. D’Ennery
και Ph. Dumanoir, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Ν.Μ. Στεφάνου (1877)769,
Χαίρε Μαρία (Ave Maria) των A. D’Ennery και J. Lafitte, εξάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Γ.Λ. Ξανθόπουλου (1878)770, Ο ταχυδακτυλουργός των J. Brésil και A.
D’Ennery, πεντάπρακτο κωμικοτραγικό δράμα σε μετάφραση του Γ.Λ. Ξανθόπουλου
(1881)771, Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση του
Παναγιώτη Τυπάλδου (1882)772, το Μάρθα και Μαρία (Marthe et Marie) των A.
D’Ennery και M. Masson, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Χρήστου Αλεξιάδη
(1883)773, το δράμα του Ιουλίου Βερν Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel Strogoff), σε
μετάφραση Δ. Λάμπρου (1883)774, ο Λαγαρδέας ή Η συνωμοσία, δράμα σε πράξεις
τέσσερις μετά προλόγου (1885)775, το Μετά πέντε έτη ή Τα κατά Πέτρον και Λουίζαν
των E. Cormon και A. D’Ennery (1886)776, Η πενθερά των Phillipe Dumanoir και A.
D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Αλέξανδρου Λεονάρδου (1888). Το
έργο Η πενθερά έχει συγκινητικές και διδακτικές σκηνές και μάλιστα οι τελευταίες
δύο πράξεις παρουσιάζουν δραματική τέχνη, όπου ο ηθικός χαρακτήρας της πενθεράς
διαλάμπει777.
Οι πειραταί (της Σαβάνης) (Les pirates de la Savanne) των A. Bourgeois, A.
D’Ennery και F. Dugué, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου,
είναι έργο πλοκής και αναφέρεται στις πειρατείες του Μεξικού με ωραίες εικόνες,
αξιοθέατες και με διδακτικό χαρακτήρα από τους συγγραφείς. Αναδεικνύεται ο
θρίαμβος της αρετής και η καταδίκη της κακίας, καθώς προβάλλεται η τιμιότητα του
ήρωα778.
Ο Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don César de Bazan) είναι μυθιστορηματικό δράμα
των Phillipe Dumanoir και Adolphe D’Ennery, στο οποίο διακρίθηκε ο γάλλος
καλλιτέχνης Κοκλέν. Είχε διδαχθεί πρώτα το 1877 από τον Δ. Ταβουλάρη και
768 Ό.π., 13/6/1877, 164, 3.

769 Παλιγγενεσία, 8/11/1877, 3957, 4, Εφημερίς, 4/11/1877, 308, 2.
770 Παλιγγενεσία, 15/8/1878, 4196, 4.
771 Ό.π., 1/6/1881, 5067, 3.
772 Ό.π., 15/6/1882, 5389, 4, Νέα Εφημερίς, 16/6/1882, 193, 1.
773 Παλιγγενεσία, 9/6/1883, 4, 10/6/1883, 3, 11/6/1883, 2, Νέα Εφημερίς, 9/6/1883, 156, 3, 10/6/1883,
157, 3, 12/6/1883, 159, 2.
774 Νέα Εφημερίς, 12/8/1883, 220, 3, 13/8/1883, 221, 3 και 4.
775 Παλιγγενεσία, 16/3/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 15/3/1885, 74, 3, 16/3/1885, 75, 7, Δημητριάδης,
Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 336-337.
776 Παλιγγενεσία, 7/8/1886, 6682, 3-4, Νέα Εφημερίς, 9/8/1886, 221, 7, 11/8/1886, 223, 2.
777 Νέα Εφημερίς, 14/6/1887, 165, 4 και 7, 15/6/1887, 166, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 140.
778 Εφημερίς, 27/7/1899, 205, 2.
186
επαναλήφθηκε πολλές φορές από το θίασο «Μένανδρος»779.
Ο Μιχαήλ Στρογγώφ του Ιουλίου Βερν, στη διασκευή του D’Ennery, είναι
δράμα περιπετειώδους πλοκής με πατριωτική πνοή και δράση, εμπνεόμενη από τη
στρατιωτική τιμή και τη σύγκρουση πολιτικών καθηκόντων. Είναι έργο βαθιάς
μελέτης των χαρακτήρων των λαών του Βορρά. Ο ήρωας υπερπηδά όλα τα εμπόδια
στις περιπέτειές του, πιστός στον όρκο του στον τσάρο και τη στρατιωτική τιμή του,
διαπλάθοντας ένα αδαμάντινο στρατιώτη. Ο αντίπαλος του Στρογγώφ, ο Ιβάν,
κατέχεται με ό,τι αντίθετο μπορεί να αναπτυχθεί στον ψυχισμό ενός ανθρώπου, με
αποτρόπαιο πάθος, αίσθημα εκδίκησης, δολοπλοκίες, βασανιστήρια. Υπάρχει επίσης
το ειδύλλιο για τη ρομαντική χροιά του έργου, αλλά και οι τύποι των δύο ρεπόρτερ,
του Άγγλου και του Γάλλου, αντίθετοι κατά το πνεύμα και τους τρόπους, για να
δώσουν φαιδρότητα στη σκληρότητα και την ένταση του δράματος. Ο Δ. Ταβουλάρης
ως Στρογγώφ δεν μπορούσε να είναι επιτυχέστερος στο ρόλο του780.
Πρωτοπαρουσιάσθηκε το Σάββατο 13 Αυγούστου 1883, σε μετάφραση Διον. Π.
Λάμπρου, στο θέατρο «Παράδεισος», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη και σημείωσε μεγάλη επιτυχία781. Έκτοτε επαναλαμβάνεται αρκετές
φορές.
Την Παρασκευή 28 Αυγούστου 1881 παρουσιάζονται Οι φυγάδες (Les fugitifs)
των A. Bourgeois και A. D’Ennery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου
Λεονάρδου, στο θέατρο «Ολύμπια», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη. Η μετάφραση έχει γίνει από τα γαλλικά. Είναι θεαματικό με ερήμους,
ποταμούς, Ινδούς, στραγγαλιστές, λέμβους, βράχους, τρικυμίες, πλημμύρες και
τουφεκισμούς782.
Ο Φυσέκης ο περιλάλητος ή Ο Φυσέκης (Cartouche) είναι δράμα εξάπρακτο
των A. D’Ennery και F. Dugué, σε μετάφραση Δημοσθένη Πίστη. Ο Φυσέκης είναι
ένας ήρωας, όπως ο Ροκαμβόλ, τον οποίον όμως ξεπερνά σε δραστηριότητα,
εφευρετικότητα και διορατικότητα. Είναι ο τέλειος τύπος του κλέφτη και λωποδύτη,
που ανεβάζει την τέχνη του σε περίβλεπτη θέση. Ο Φυσέκης είναι ο αριστοκράτης
λωποδύτης, κλέβει όλους ακόμα και τον διευθυντή της αστυνομίας και δραπετεύει
από τις φυλακές είκοσι επτά φορές. Η σκηνή της καταδίωξής του από στέγη σε στέγη
είναι περίφημη. Παίχθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 29 Δεκεμβρίου 1883, στο
779 Νέα Εφημερίς, 19/7/1889, 200, 5.

780 Ό.π., 10/6/1893, 161, 7.
781 Ό.π., 12/8/1883, 220, 3, 13/8/1883, 221, 3 και 4, 17/8/1883, 225, 3.
782 Παλιγγενεσία, 28/8/1881, 5141, 4.
187
θέατρο «Ευτέρπη» κοντά στα Χαυτεία, από το θίασο «Πρόοδος» του Αλέξανδρου
Πίστη783.
Το έργο Άρτεμις ή Έγκλημα εν υπνοβασία ή Έγκλημα εν ώρα ύπνου είναι δράμα
των Adolphe D’Ennery και J. Brésil, σε μετάφραση του Χρήστου Αλεξιάδη, έχει
ζωηρή δράση και πρωτότυπη λύση. Το ενδιαφέρον του θεατή καλύπτεται από την
αλληλουχία των άτυχων επεισοδίων, ελπίζοντας, όμως, σε ένα πιθανό τέλος. Το
δράμα πραγματεύεται το θέμα της στοργής των τέκνων προς τους γονείς και
ασχολείται με το θέμα του υπνωτισμού, για το οποίο είχε γίνει τόσος λόγος την εποχή
αυτή και για αυτό φαίνεται ότι γράφηκε το δράμα. Πρωτοπαρουσιάζεται την Κυριακή
7 Ιουλίου 1885 στο θέατρο «Απόλλων», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του
Δημοσθένη Αλεξιάδη, με πρωταγωνιστή τον θιασάρχη784.
Ως συνέχεια των Δύο ορφανών είναι το τετράπρακτο δράμα Μετά πέντε έτη ή
Τα κατά Πέτρον και Λουίζαν των E. Cormon και A. D’Ennery (1886). Μπορεί βέβαια
το δράμα να θεωρηθεί και αυτοτελές. Παίχθηκε το Σάββατο 9 Αυγούστου 1886 στο
θέατρο «Ολύμπια», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη785.
Το Υιός και υιός ή Ο τυφλός, πεντάπρακτο δράμα των Γάλλων A. Bourgeois
και A. D’Ennery, σε μετάφραση Γ. Βαλαβάνη, παίχθηκε το Σάββατο 6 Ιουνίου 1887
στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Μένανδρος». Η πλοκή είναι αβίαστη και
θελκτική786.
Την Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 1887 διδάσκεται η Έπαυλις Πονταλέκ των
Adolphe D’Ennery και F. Dugué, ένα δράμα σε μετάφραση του Δημοσθένη Πίστη στο
θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Μένανδρος», όπου εξαίρεται με δραματικό ύφος
η οικογενειακή τιμή787.
Ο Γάσπαρος ο σουμαδοπώλης (Gaspard Hauser) είναι τετράπρακτο δράμα των
A. D’Ennery και A. Bourgeois, με θέμα τα αισθήματα αφοσίωσης και πατριωτισμού,
παρεμφερές προς τα κοινωνικά, με πολλή δράση. Πρωτοπαρουσιάζεται το Σάββατο
12 και Κυριακή 13 Αυγούστου 1889 στο θέατρο «Παράδεισος», από τον «Πανελλήνιο
Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη, με το θιασάρχη στον ομώνυμο ρόλο788.
Η Λαυρεντία (Martyr) των Tarbé des Sablons και Adolphe D’Ennery είναι
πεντάπρακτο δράμα, σε επιτυχή μετάφραση του Κ. Γιολδάση, συνεργάτη της
783 Νέα Εφημερίς, 29/12/1883, 358, 2, 20/7/1887, 201, 3.

784 Ό.π., 4/7/1885, 185, 3, 7/7/1885, 188, 6, 10/7/1885, 191, 6.
786 Νέα Εφημερίς, 6/6/1887, 157, 5, 7/6/1887, 158, 2.
787 Ό.π., 6/9/1887, 249, 3.
788 Παλιγγενεσία, 14/8/1889, 7629, 4, Νέα Εφημερίς, 12/8/1889, 224, 5 και 7, 13/8/1889, 225, 6.
188
Παλιγγενεσίας. Βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα. Είναι συγκινητικό και πλήρες
δράσης789. Παίζεται το καλοκαίρι του 1893 από το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο
«Ομόνοια», με τη Σοφία Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο790.
Το Σάββατο 22 Νοεμβρίου του 1897 ερμηνεύεται με την Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου στον ομώνυμο ρόλο, το περιπετειώδες και συγκινητικό δράμα η
Λίνδα των D’Ennery και Leboin, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»791.
Συμπερασματικά, ο Adolphe d’Ennery δραματοποιεί σε συνεργασία με άλλους
μυθιστορηματικά περιπετειώδη δράματα, τα οποία προορίζονται για την τέρψη των
θεατών, όπως αντιλαμβανόμαστε ότι συνέβαινε και στην αθηναϊκή σκηνή.
Η Ιουλία του Octave Feuillet (1821-1890), «δράμα εις πράξεις τρεις και εις
πεζόν λόγον, μεταφρασθέν εκ του γαλλικού υπό Δ.Ι.Κ.[αλογερόπουλου] και διδαχθέν,
το πρώτον, εν Παρισίοις επί του Γαλλικού Θεάτρου υπό των συνήθων ηθοποιών του
Αυτοκράτορος, τη 4 Μαΐου 1869» δημοσιεύεται το 1869 στο περιοδικό Πανδώρα792.
Στο ίδιο περιοδικό δημοσιεύεται μεταφρασμένο επίσης από τον
Δ.Ι.Κ.[αλογεροπούλου] και το Σκηναί παρισιναί, Κίρκη του Octave Feuillet το
1869793. Στην Ποικίλη Στοά, Ετήσιον Ημερολόγιον του Ιωάννη Α. Αρσένη τυπώνεται
το 1880 η Ιουλία (Julie), τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση του Αλέξανδρου Α.
Λεονάρδου794. Το δράμα Roman d’un jeune homme pauvre, τετράπρακτο εκδίδεται το
789 Νέα Εφημερίς, 1/8/1893, 213, 4, 6/8/1893, 218, 5.

790 Ακρόπολις, 27/7/1893, 4124, 3, 31/7/1893, 4128, 3, Παλιγγενεσία, 23/7/1893, 8853, 4, 30/7/1893,
8860, 4, 31/7/1893, 8861, 4, Νέα Εφημερίς, 31/7/1893, 212, 7.
Εφημερίς, 22/11/1897, 326, 3, 4/12/1897, 338, 4.
792 «Ιουλία» του Octave Feuillet, δράμα εις πράξεις τρεις και εις πεζόν λόγον μεταφρασθέν εκ του
γαλλικού υπό ΔΙΚ και διδαχθέν το πρώτον εν Παρισίοις επί του Γαλλικού Θεάτρου υπό των συνήθων
ηθοποιών του Αυτοκράτορος τη 4 Μαΐου 1869, περ. Πανδώρα, τόμ. Κ΄, αρ. 463, 1 Ιουλίου 1869, σ.
125-135, αρ. 465, 1 Αυγούστου 1869, σ. 165-172, αρ. 467, 1 Σεπτεμβρίου 1869, σ. 213-217.
793 «Σκηναί παρισιναί, Κίρκη» του Octave Feuillet μεταφρασθείσα υπό ΔΙΚ, περ. Πανδώρα, τόμ. Κ΄,
15 Νοεμβρίου 1869, σ. 311-315 (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 109).
794 «Ιουλία (Julie)» του Οκταβίου Φεγιέ, δράμα εις πράξεις τρεις μεταφρασθέν εκ του γαλλικού υπό
Αλεξάνδρου Α. Λεονάρδου, εδιδάχθη το πρώτον από της εν Παρισίοις σκηνής του Γαλλικού Θεάτρου
(Théâtre Français) στην Ποικίλη Στοά, Ετήσιον Ημερολόγιον υπό Ιωάννη Α. Αρσένη, Έτος Α΄, 1880,
σ. 52-106. Στις σ. 105-106 γράφει: «Ο κ. Λεονάρδος κατά το 1879 και 1880 ειργάσθη μετ’ αξιεπαίνου
ζήλου επάνω σ’ αυτό το έργον αφιλοκερδώς προς εμψύχωσιν και πρόοδον της ελληνικής σκηνής,
μεταφράσας εκ του γαλλικού πλην της Ιουλίας και τα εξής 13 ωραία δραματικά έργα, άπερ εδώρησεν
εις τους καλλιτέρους των ελλήνων ηθοποιών. Εισί δε ταύτα: Οι πειραταί και Οι φυγάδες υπό A.
Bourgeois και D’Ennery, Τα γεροντοπαλλήκαρα και η Φερνάνδη υπό V. Sardou, Η Βραζιλιανή υπό P.
Meurice, Οι κατάσκοποι υπό J. Moinnaux και P. Parfait, Ο Ατάρ Γκλούλ υπό M. Masson και A.
Bourgeois, Ο πωλημένος ευπατρίδης και ο κυνηγός της νυκτός υπό A. Ferier, Το ταξείδιον του κυρίου
Περισσών, Μην απατάς ποτέ την γυναίκα σου και Δύο βλάκες υπό Labiche, Ναύται και στρατιώται υπό
Hugo. Οι πειραταί εδιδάχθησαν πρώτα εις το θερινό θέατρο «Ορφεύς» το 1880 από το θίασο
«Μένανδρος» και επαναλήφθησαν δωδεκάκις ένεκα της εξαιρετικής του δημοφιλούς αυτού δράματος
επιτυχίας. Εκ των λοιπών δραμάτων ο αυτός θίασος εδίδαξε πολλά επιτυχώς ωσαύτως». Βλ. και τη
Στοά για αυτήν την έκδοση (31/12/1880, 2542, 3). Ο Αλέξανδρος Α. Λεονάρδος είναι γνωστός
μεταφραστής: το 1882 αναγγέλλεται στον Τύπο ότι μετέφρασε επίσης και παρέδωσε στους «αρίστους
189
1872 στην Αθήνα σε μετάφραση Δ.Ι.Κ.[αλογεροπούλου] και παίζεται το 1883 σε
μετάφραση Διονύσιου Π. Λάμπρου795.
Το μυθιστορηματικό δράμα Dalida (1857), σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου,
παίζεται στην Αθήνα, το 1877796. Η σκηνή εκτυλίσσεται στη Νεάπολη την εποχή που
γράφεται. Έχει στοιχεία μυθιστορηματικού δράματος, όπως γυναικεία απάτη, έρωτα
λησμονημένο, αποδράσεις, ασθένειες, άμαξες και λέμβους, ερωτικές ορμές και με
αυτό το περίβλημα καλύπτονται η φιλοκαλία του συγγραφέα, το περιπαθές αίσθημα
και ο ηθικός σκοπός. Το έργο βασίζεται σε ψυχολογικές σκηνές, στις αντιθέσεις των
χαρακτήρων αλλά και των σκηνών. Υπογράφει ο κριτικός με το αρχικό Σ.797.
Το 1880 δημοσιεύεται στο φυλλάδιο Ε΄ του περιοδικού Παρνασσός σε
μετάφραση του Εμμανουήλ Ροΐδη το έργο του Octave Feuillet, Η μικρά κόμησσα798.
Αργότερα την Τετάρτη 17 Ιουλίου 1885 διδάσκεται Το παρισινόν μυθιστόρημα του
ιδίου στο θέατρο «Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του
Δημοσθένη Αλεξιάδη. Το δράμα αυτό έχει ωραίες κοινωνικές σκηνές και παρουσιάζει
τη διάπλαση του παρισινού βίου. Την μετάφραση φιλοτέχνησε ο εκ Σμύρνης λόγιος Ν.
Βογιατζής799.
Περιληπτικά, ο Octave Feuillet, όπως και ο D’Ennery συνέγραψαν
μυθιστορηματικά περιπετειώδη δράματα, με κάποια ηθικά διδάγματα, που πρόδιδαν
το ρεαλισμό και τον ιδεαλισμό καθαρά, με σκοπό την από σκηνής τέρψη και το
διδακτισμό.
Η αιματηρά κηλίς (La tache de sang) των Julien Maillan και Louis Boulé,
κωμικοτραγικό μυθιστορηματικό δράμα σε μετάφραση του Α.Β.
Παπαγεωργακόπουλου ανάγεται στην εποχή της Γαλλικής Επαναστάσεως και στις
ιδέες της. Είναι ωραίο δράμα με πλοκή αξιόλογη και λαμπρές σκηνές, όπου το ύψος
των ιδεών του ποικίλλει το δράμα και οι χαρακτήρες των προσώπων αξίζουν να
των παρ’ ημίν ηθοποιούς» για μελέτη τέσσερα νέα μεταφρασθέντα από αυτόν γαλλικά έργα: τον Ιερέα,
δράμα πεντάπρακτο του Καρόλου Βουέ, τον Βουγ-Ζαργάλ του Β. Ουγκώ, δραματοποιημένο σε επτά
εικόνες, Το ψάθινον καπέλον, κωμωδία πεντάπρακτη του Λαμπίς, και τον Ταμπουρά, μονόπρακτη
κωμωδία (Νέα Εφημερίς, 19/12/1882, 379, 3). Το 1885 παραδίδει στο θίασο «Μένανδρος» τις Εχθρές
μητέρες του Κατούλου Μανδές. Το τελευταίο έργο δημοσιεύεται επίσης στη Λύρα του Ορφέως (Νέα
Εφημερίς, 4/6/1885, 155, 2, 9/6/1885, 160, 2-3).
795 Νέα Εφημερίς, 18/6/1883, 165, 2 και 3.
797 Εφημερίς, 4/7/1878, 185, 3, 19/7/1878, 200, 4.
798 Στοά, 5/6/1880, 2304, 2.
799 Νέα Εφημερίς, 15/7/1885, 196, 3, 16/7/1885, 197, 4, 17/7/1885, 198, 6.
190
παρασταθούν800. Παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά τον Ιούνιο του 1867 στο θέατρο
«Αθηνών» του Μπούκουρα από το θίασο Ταβουλάρη801.
Το 1868 μεταφράσθηκε από άγνωστον το μυθιστορηματικό δράμα του Victor
Séjour Ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit )802. Παίζεται για πρώτη φορά στην Αθήνα
το 1870, από το θίασο των αδελφών Ταβουλάρη και του Παντελή Σούτσα στο θέατρο
«Αθηνών» με τον τίτλο Βελέιλ, ο υιός της νυκτός803. Έκτοτε επαναλαμβάνεται πολλές
φορές. Η υπόθεση βασίζεται στη ζωή των πειρατών της Νεάπολης, σε αρπαγές
παρθένων, μάχες και φασαρίες. Είναι «το ωραιότερο, μεγαλοπρεπέστερο,
θεαματικότερο, το σκηνικότατο, ρομαντικό, μεγίστης ποικιλίας και δράσεως, ηρωικό,
δημοτικότατο και κωμικοτραγικό δράμα», όπως γράφει το πρόγραμμα της
παράστασης του 1890, αλλά «μέτριο, κοινής υποθέσεως και κοινοτέρας πλοκής, ένα
είδος παντομίμας», όπως γράφει ο άγνωστος κριτικός της Παλιγγενεσίας804.
Το 1872 μεταφράζεται στην Αθήνα, από άγνωστο, το δράμα του Ευγένιου Σύη
Περιπλανώμενος Ιουδαίος στο περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη805. Το έργο παίζεται, το
1878 στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα, από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη
σε δύο βραδιές. Οι πρώτες πέντε πράξεις παίχθηκαν τη μια βραδιά, ενώ οι υπόλοιπες
τέσσερις την επόμενη. Η σκηνική διακόσμηση ήταν κομψή και ασυνήθιστη και οι
ηθοποιοί ανταποκρίθηκαν με ζήλο806. Ξαναμεταφράζεται το 1888, από τον Νικόλαο
Δραγούμη σε έκδοση του Αντ. Γελανταλή. Ανακοινώνεται από τον Τύπο ότι θα
κυκλοφορεί τρεις φορές το μήνα σε τεύχη, τα οποία θα αποτελούνται από έξι ή επτά
τυπογραφικά φύλλα. Τα τεύχη διατίθενται από όλα τα βιβλιοπωλεία των Αθηνών. Η
πώλησή τους κατά τεύχη τυγχάνει πιο οικονομική για τον αναγνώστη807.
Ο διάβολος ή Ο κόμης του Σαιν-Ζερμαίν (πιθανώς να είναι: Η θεία δίκη ή Ο
κόμης του Αγίου Γερμανού) (Le diable) των Α. Délacour και L. Thiboust είναι ένα
πεντάπρακτο δράμα, σε μετάφραση της Πιπίνας Βονασέρα και του Δημοσθένη
Αλεξιάδη, που παίχθηκε για πρώτη φορά το 1874808.
800 Ό.π., 12/8/1890, 224, 7.

801 Ταβουλάρης, Απομνημονεύματα, σ. 94, Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ.
610-611.
802 Ο υιός της νυκτός του V. Séjour, Εν Αθήναις, Εκδόσεις Φέξη, 1868 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ.
50.).
803 Παλιγγενεσία, 19/12/1870, 2082, 3.
804 Νέα Εφημερίς, 27/6/1889, 178, 4, Παλιγγενεσία, 22/6/1890, 7888, 2.
805 Παλιγγενεσία, 12/5/1872, 2430, 3.
806 Ό.π., 24/3/1878, 4074, 4, 27/3/1878, 4076, 4, Εφημερίς, 25/3/1878, 84, 2 και 4, 26/3/1878, 85, 4,
28/3/1878, 88, 5.
807 Νέα Εφημερίς, 1/6/1888, 153, 3, 1/7/1888, 183, 3.
808 Εθνοφύλαξ, 9/11/1874, 3065, 4, 12/11/1874, 3067, 3.
191
Το μελόδραμα Σάρα και Κάρολος (La colpa vendica la colpa) του Paolo
Giacometti με θέμα την «εκπεσούσα γυνή», όπως και το μελόδραμα Η έκθετος του
ορφανοτροφείου της Αγίας Μαρίας (ή Μαρίνης) του ιδίου, παίζονταν συχνά από το
1874809 και το 1882810 αντίστοιχα.
Το Σάββατο 9 Ιουλίου 1877 παίζεται ο Ροκαμβόλ (Rocambole) των A.
Bourgeois και P. Ponson de Terrail, δράμα «μετ’ ασμάτων εις πράξεις πέντε», σε
μετάφραση του Δ. Ταβουλάρη, στο θερινό θέατρο «Απόλλων», από τον «Ελληνικό
Δραματικό Σύλλογο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη και του Διονυσίου Ταβουλάρη. Είναι
δράμα βασιζόμενο στη γνωστή σειρά μυθιστορημάτων του Πονσόν ντε Τεράιγ (1829-
1871) με ήρωα τον Ροκαμβόλ. Η υπόκριση αμφότερων ήταν άψογη811.
Τον Ναύτη Βερτράμ (Bertram le matelot) (1847) του Joseph Bouchardy, δράμα
σε πέντε πράξεις, μεταφράζει ο Α.Γ. Σκαλίδης, το 1877812 και παρουσιάζεται την ίδια
χρονιά. Ο μεταφραστής ήταν παρών στις δοκιμές του έργου813.
Το πεντάπρακτο δράμα Μαριάννα (Δουβάλ) του A. Bourgeois πρωτοπαίχθηκε
την Πέμπτη 16 Μαρτίου 1878, σε μετάφραση Α.Γ. Σκαλίδη στο θέατρο «Αθηνών»
από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Είναι δράμα γαλλικό και πολύ μακρύ,
δεδομένου ότι προέρχεται από μυθιστόρημα και ενέχει περιπέτειες που υπάρχουν στο
έργο για την κίνηση της δράσης αλλά που θεωρούνται ανάξιες προσοχής814.
Η Ιωάννα των δακρύων και Ιωάννα των γελώτων (Jeanne qui pleure et Jeanne
qui rit) είναι τετράπρακτο δράμα των Ph. Dumanoir και A. Keraniou, σε μετάφραση
στην καθομιλουμένη του Ιωάννη Καμπούρογλου. Έχει πρωτότυπη πλοκή και λύση,
είναι συγκινητικό και παρακολουθείται με ενδιαφέρον. Είναι δράμα με ανάπτυξη
σκηνών κοινωνικού ενδιαφέροντος, όπου καταφαίνεται το μητρικό φίλτρο και η
στοργή. Βασίζεται στο στοιχείο της επιπόλαιης εξωτερικής κοινωνικής κρίσης, χωρίς
εμβάθυνση στα εσωτερικά ελατήρια. Είναι γρήγορο και πλήρες υψηλών ιδεών. Οι
πρωταγωνίστριες είναι δύο αντίθετα πρόσωπα. Ο ένας τύπος είναι χαρακτήρας
809 Παλιγγενεσία, 22/3/1874, 2903, 4.

810 Ό.π., 6/8/1882, 5433, 2, 7/8/1882, 5434, 4, 9/8/1882, 5435, 2, Νέα Εφημερίς, 7/8/1882, 245, 3.
Μεταφράζεται την ίδια χρονιά (Δελτίον της Εστίας, αρ. 284, 6/6/1882, σ. 1).
811 Εφημερίς, 12/7/1877, 193, 3.
812 Ο ναύτης Βερτράμ του Γάλλου Ι. Βουσαρδύ, σε μετάφραση του Α.Γ. Σκαλίδου, δράμα, Εν
Αθήναις, εκδοθέν υπό Γ. Χρυσάφη, Εκ του τυπογραφείου Λ. Βιλαρά, 1877, σχήμα 12ον, 176 σελ.
(Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 34, 21/8/1877, σ. 1, Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές του νεοελληνικού
θεάτρου, σ. 138, λήμμα 803, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900, λήμμα 500
(1877), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην ελληνική
δραματουργία», σ. 342, λήμμα 43, Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 102).
813 Παλιγγενεσία, 13/1/1877, 3700, 4, Εφημερίς, 13/1/1877, 13, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ.
50.
814 Παλιγγενεσία, 13/3/1878, 4064, 4, Εφημερίς, 15/3/1878, 74, 4, 18/3/1877, 77, 2.
192
φιλάρεσκος, που με την πένθιμη ενδυμασία και την ευκολία στα δάκρυα, κρύβει την
αδιαφορία της για την απώλεια του συζύγου της. Είναι η «Ιωάννα των δακρύων». Ο
άλλος τύπος είναι χαρακτήρας φιλόστοργης κόρης και πιστής συζύγου. Με προσωπείο
χαράς κρύβει από την τυφλή μητέρα του συζύγου της την απώλεια του υιού της και
την καθησυχάζει με ψευδείς επιστολές και ειδήσεις για τον γιο της, ενώ συνοδεύει την
νεαρή κουνιάδα της στις κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως είναι οι κώδικες κοινωνικής
εμφάνισης και συμπεριφοράς των νέων. Είναι η «Ιωάννα των γελώτων» για τη
συμπεριφορά της οποίας η κοινωνία σκανδαλίσθηκε815. Διδάσκεται για πρώτη φορά
την Κυριακή 16 Ιουλίου 1878 στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο «Μένανδρος»
των αδελφών Ταβουλάρη816. Η ουσία του δράματος είναι η στηλίτευση της ατομικής
αλλά και της κοινωνικής υποκρισίας.
Ο Μάξβελ (Maxwell) του Jules Barbier, πεντάπρακτο δράμα, δύσκολο και
περίπλοκο, παίζεται το Σάββατο 2 Ιουνίου του 1879, στο θέατρο «Απόλλων», από το
θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη με τον Π. Λαζαρίδη. Ο Jules Barbier
(1825-1901), Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και λιμπρετίστας έγραφε συχνά σε
συνεργασία με τον Michel Carré (1821-1872), ο οποίος ήταν επίσης Γάλλος
λιμπρετίστας, ποιητής και δραματικός συγγραφέας. Και οι δύο αυτοί λιμπρετίστες
έγραψαν τα κείμενα για όπερες του Γκουνώ, του Μπιζέ και του Καμίλ Σεντ-Σανς817.
Η Βραζιλιανή (La Brésilianne) είναι πεντάπρακτο δράμα του Paul Meurice με
πρόλογο, που βασίζεται σε γεγονότα του 1869, στο Παρίσι. Η μετάφραση έγινε από
τον Αλέξανδρο Λεονάρδο από τα γαλλικά. Διδάσκεται το Σάββατο 7 Ιουλίου του
1879, στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη.
Ο Paul Meurice (1818-1905), Γάλλος μυθιστοριογράφος και δραματικός συγγραφέας,
ήταν γνωστός για τη φιλία του με τον Βίκτωρα Ουγκώ. Κατά τη διάρκεια της
εικοσαετούς εξορίας του Ουγκώ, ο Meurice παρακολούθησε και ενδιαφερόταν για την
οικονομική και πνευματική κατάσταση του συγγραφέα. Ασχολήθηκε με τη δική του
λογοτεχνική παραγωγή και συνεργάσθηκε και με τον Αλέξανδρο Δουμά στις
μετασκευές δραμάτων 818.
Ο Γάσπαρος ο αλιεύς, ένα πεντάπρακτο δράμα αγνώστου συγγραφέα έχει
ιστορική βάση και εκτυλίσσεται κατά το 1450 στο Μιλάνο. Το έργο με καλή πλοκή
815 Νέα Εφημερίς, 22/6/1884, 174, 5.

816 Εφημερίς, 15/7/1878, 196, 2, 16/7/1878, 197, 2 και 4, 18/7/1878, 199, 2.
817 Πρωία, 17/3/1879, 7, 3, 16/4/1879, 37, 3, 17/4/1879, 38, 3, 30/5/1879, 81, 3, 2/6/1879, 84, 3,
4/6/1879, 86, 3, 14/6/1879, 96, 3.
818 Παλιγγενεσία, 5/7/1879, 4473, 4, 7/7/1879, 4475, 3, Πρωία, 7/7/1879, 119, 2 και 4.
193
και πολλές περιπέτειες, παρουσιάζει πολλούς και ωραίους χαρακτήρες, πατρική
φιλοστοργία, πίστη και αφοσίωση του ήρωα Γάσπαρου προς τον αρχηγό του,
συζυγική πίστη, αγνό έρωτα, φιλαρχία και δόλο. Ο θεατής παρακολουθεί την εξέλιξη
του δράματος ακούραστα και θέλγεται. Παρουσιάζεται σε μετάφραση Επ. Σχινά, την
Τρίτη 27 και Τετάρτη 28 Μαΐου 1880 στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του
Δημοσθένη Αλεξιάδη819.
Η παιδοκλέπτρια (La voleuse d’enfants) των E. Grangé και L. Thiboust είναι
πεντάπρακτο δράμα, που παίχθηκε το 1880 σε μετάφραση Ν.Μ. Στεφάνου820.
Το Σάββατο 14 Ιουνίου του 1880 παρουσιάσθηκε, σε μετάφραση Παναγιώτη
Τυπάλδου, ένα νέο γαλλικό πεντάπρακτο δράμα, Τα ορφανά της Ενετίας του Charles
Garand, στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη821.
Το Σάββατο 2 και Κυριακή 3 Αυγούστου 1880 διδάσκεται στο θέατρο
«Απόλλων», από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη το πεντάπρακτο δράμα Η κόρη
του Τιντορέτο (La fille du Tintoret) των Ferdinand Dugué και Adolphe Jaime υιού, σε
μετάφραση Αλέξανδρου Σκαλίδη822.
Ο υιός της Κοραλίας (Le fils de Coralie) του Albert Delpit είναι τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου, παρουσιάζει αισθηματική και
συγκινητική δράση. Προέρχεται από το ομώνυμο μυθιστόρημα του συγγραφέα.
Παίζεται την Τρίτη 14 Ιουνίου 1883 στο θέατρο «Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο
Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη823.
Το 1883, εκδίδεται από τον Α. Σούτσα το πρώτο τεύχος της Δραματικής
Βιβλιοθήκης, που περιλαμβάνει τους Κλειθροποιούς του Φελίξ Πυά, περιπετειώδες
δράμα σε μετάφραση του Ν. Λάσκαρη. Η πώληση γίνεται με συνδρομή στα
βιβλιοπωλεία του Κατσουρόπουλου και στο τυπογραφείο Κτενά824. Παίζεται για
πρώτη φορά την Κυριακή 9 Ιουνίου 1885 στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο
Την Κυριακή 7 Αυγούστου 1888 διδάσκεται για πρώτη φορά Ο αμαξηλάτης
των Άλπεων (Jean le cocher) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο δράμα, στο θέατρο
819 Παλιγγενεσία, 28/5/1880, 4753, 4, Στοά, 27/5/1880, 2295, 3 και 4.

820 Παλιγγενεσία, 7/6/1880, 4762, 4.
821 Στοά, 14/6/1880, 2313, 3.
822 Παλιγγενεσία, 2/8/1880, 4810, 3, 7/8/1880, 4815, 3, Στοά, 22/6/1880, 2321, 3, 29/6/1880, 2328, 2,
1/8/1880, 2361, 3, 2/8/1880, 2362, 2, 3/8/1880, 2363, 4, 4/8/1880, 2364, 3.
823 Παλιγγενεσία, 14/6/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 14/6/1883, 161, 2-3.
824 Νέα Εφημερίς, 27/11/1883, 327, 2.
825 Παλιγγενεσία, 5/6/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1885, 152, 4, 6/6/1885, 157, 2-3, 9/6/1885, 160, 6,
10/6/1885, 161, 3.
194
«Ορφεύς» της πλατείας Ομόνοιας, από το θίασο «Αριστοφάνης» με τον Δημήτριο
Κοτοπούλη. Είναι ένα «ωραίο, περιπετειώδες, πλήρες φαιδροτάτων σκηνών δράμα».
Θεωρήθηκε ως «μια γραφική ιστορία, που διαδραματιζόταν κατά τους χρόνους του
Βοναπάρτη στις Άλπεις»826.
Την Τρίτη 15 Μαΐου 1890 παρουσιάζεται το Μιγάς ή Σωματεμπορία (The
Octoroon, or, Life in Luisiana) του Dion Boucicault, τετράπρακτο δράμα, στο θέατρο
«Ομόνοια», από το θίασο του Ν. Λεκατσά. Θεωρήθηκε «δράμα πολύπλοκον,
περιπετειώδες και εις άκρον θεαματικόν», που κινούσε από την αρχή μέχρι το τέλος
το ενδιαφέρον των θεατών827.
Το 1890 παρουσιάσθηκε από το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο «Ομόνοια»
για πρώτη φορά το πεντάπρακτο δράμα Οι Ζουάβοι του Αλφόνσου Αρνώλδ, σε
μετάφραση του Παναγ. Παπαδάκη, υπαλλήλου του υπουργείου Εξωτερικών. Δράμα
σκηνικότατο, με ωραία πλοκή και πατριωτικό με μεγάλη δράση. Οι Ζουάβοι
διαδραματίζονται στην Κριμαία σε στρατόπεδο Ζουάβων, με κωμικές σκηνές από τη
ζωή των στρατιωτών. Η υπόθεση εκτυλίσσεται κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο και έχει
πατριωτικό ύφος, η δε πλοκή με μεγάλη δράση βασίζεται στην ερωτική αντιζηλία. Η
μετάφραση του Π. Παπαδάκη σε ρέουσα γλώσσα, ήταν ακριβής και απρόσκοπτη
στην έννοιά της, καλή και γλαφυρή828.
Οι Κοζάκοι, δράμα αγνώστου σε μετάφραση του Διον. Λάμπρου
χαρακτηρίζεται από πλοκή και δράση με μεγαλοπρέπεια σκηνών, ποικιλία επεισοδίων
και κωμικών σκηνών. Διαιρείται σε έξι πράξεις, είναι «υψηλόν, πατριωτικόν,
δημοφιλές, θεαματικόν με σκηνάς “θεάτρου εν θεάτρω”. Η πλοκή ήτο ομαλή,
αβίαστος, ουδόλως κουράζουσα τον θεατήν, με σκηνάς δραματικάς, συγκινούσας
μέχρι δακρύων, με πλήθος επεισοδίων πατριωτικού βίου και πατριωτικών ιδεών».
Πρωτοπαίχθηκε τον Ιούλιο του 1890 στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο
«Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη829.
826 Νέα Εφημερίς, 7/8/1888, 220, 3, Παλιγγενεσία, 4/8/1890, 7927, 3, Ακρόπολις, 2/8/1890, 2966, 3.
827 Ακρόπολις, 15/5/1890, 2876, 2, Νέα Εφημερίς, 11/5/1890, 131, 4, 15/5/1890, 135, 6, 17/5/1890,
137, 4.
828 Ακρόπολις, 3/7/1890, 2937, 3, Παλιγγενεσία, 3/7/1890, 7899, 3, Νέα Εφημερίς, 2/7/1890, 183, 4,
3/7/1890, 184, 4.
7913, 3, 21/7/1890, 7915, 3, Νέα Εφημερίς, 18/7/1890, 199, 4, 19/7/1890, 200, 6 και 7, 20/7/1890, 201,
6 και 7.
195
Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων (Le chiffonier de Paris) του Félix Pyat, δράμα
σε επτά πράξεις μετά προλόγου σε μετάφραση του Π. Τυπάλδου, εκδίδεται σε
φυλλάδια, όπως και το μυθιστόρημα το 1893830.
Το 1899, εκδίδεται σε κομψό τόμο το έργο Οι μοδιστρούλες του Πωλ ντε Κοκ
και το έργο Η μοσχομάγκα (των Παρισίων) των Jean Bayard και Louis Vanderburch,
δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα831.
Διαπιστώνουμε, έτσι, ότι πλήθος από μυθιστορηματικά δράματα
παρουσιάσθηκαν από την αθηναϊκή σκηνή. Πολλά είχαν εκτός από την τέρψη στόχο
την καταγγελία του κοινωνικού και του πολιτικού κατεστημένου, όπως τη δουλεία, τη
λεηλασία, τις σφαγές, τις μάχες και την αποικιοκρατία. Η ώρα του ρεαλισμού είχε
σημάνει.
ε) Το «καλοφτιαγμένο δράμα»/ρεαλιστικό δράμα

Κύριο στοιχείο του ρεαλιστικού δράματος είναι η εξωτερίκευση των
δραματουργών επί των υποκειμενικών βιωμάτων τους στον κόσμο και στην
πραγματικότητα της αστικής κοινωνίας. Έτσι θα εκφρασθούν οι νέες ιδέες, που θα
αποτελέσουν το ρεύμα του ρεαλισμού.
Ο Ευγένιος Σκριμπ (1791-1861) για το «καλοφτιαγμένο έργο» καθιερώνει μια
συγκεκριμένη δομή στο έργο του και αποφασίζει την πεντάπρακτη δομή με σκηνές.
Κάθε σκηνή έχει ένα «status quo», τουλάχιστον μια περιπλοκή, μια κορύφωση,
πρέπει να περιέχει επεισόδια και μια λύση (κατάληξη), που θα αποτελέσει μια
ολοκληρωμένη ενότητα, μέσα στην υπερ-ενότητα της όλης υπόθεσης. Την τεχνική
του αυτή περνάει, κυρίως, στα σύγχρονα, ως προς τα θέματα, δράματα. Το
«καλοφτιαγμένο έργο» ακολουθεί την αυστηρή λογική αιτίου και αποτελέσματος. Η
υπόθεση βασίζεται σε ένα μυστικό που το γνωρίζουν οι θεατές, ενώ το αγνοούν τα
πρόσωπα του έργου, για να τους αποκαλυφθεί τη δεδομένη στιγμή της κορύφωσης. Ο
πρωταγωνιστής έχει έναν εχθρό, που συντελεί στις διάφορες εξελίξεις, τη στροφή και
την ανατροπή, τις καλές ή τις κακές στιγμές της τύχης του και όλα μαζί δημιουργούν
το συγκινησιακό ρυθμό του έργου832. Τη συνταγή για το «καλοφτιαγμένο έργο»
ακολούθησε και ο Victorien Sardou. Η θεατρική φόρμα του «καλοφτιαγμένου έργου»
830 Νέα Εφημερίς, 20/9/1893, 263, 7.

831 Εφημερίς, 3/7/1899, 181, 3. Στις εκδόσεις του έργου Η μοσχομάγκα των Παρισίων αναφέρεται ως
συγγραφέας του ο Ch. Paul de Kock (Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 259, λήμμα 3049, Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 158 (1885), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 355, λήμμα 14), ενώ
σύγχρονες μελέτες το αποδίδουν στους δύο προαναφερόμενους συγγραφείς.
832 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 95.
196
έκανε δυνατή την εμφάνιση του «έργου-θέσεων» (thesis play), που θα αναπτύξει το
θεατρικό ρεαλισμό. Το «καλοφτιαγμένο έργο» στάθηκε αντίπαλο, την ίδια εποχή, στο
ρομαντικό θέατρο, όπως ήταν το θέατρο του Βίκτωρα Ουγκώ. Για περισσότερα από
πενήντα χρόνια ο Σκριμπ υπήρξε ο καλύτερος εκφραστής των ιδεών και αντιλήψεων
της γαλλικής μεσαίας τάξης. Το είδος του «καλοφτιαγμένου έργου» αποτελεί τμήμα
της νεότερης γαλλικής αστικής ηθογραφίας, που θα ονομασθεί και «βουλεβάρτο» σε
μια γενική έννοια, κατά την αντίληψη των ίδιων των νεότερων ηθογράφων.
Τα χαρακτηρίζομενα ως οικογενειακά δράματα τα τοποθετούμε στο
ρεαλιστικό δράμα, μια και πρόκειται για αστικό δράμα. Στον Τύπο του 1878
επισημαίνεται ότι η σειρά των δραμάτων, που ονομάζονται οικογενειακά από την
ελληνική κριτική, κατά μίμηση των γαλλικών comédies είναι ατυχής χαρακτηρισμός.
Ο αρθρογράφος δεν καταλαβαίνει και τους όρους «ηθικά» ή «διδακτικά». Τα
ονόμασαν «οικογενειακά», επειδή αντλούν το θέμα από μονομερή περιπέτεια λίγων
ανθρώπων ή μιας οικογένειας, σε μια γωνιά μεγάλης πόλης. Σημειώνει την αντίθεσή
του, ακόμα, για το χαρακτηρισμό των δραμάτων αυτών ως οικογενειακής ανάλυσης ή
μελέτης έργα. Θέματα, που δραματοποιεί ο ποιητής, όπως η συναλλαγή του γάμου, το
γεγονός της ώρας του γάμου των νέων και των δεσμεύσεων απέναντι στην οικογένεια
και στην κοινωνία, το ασυμβίβαστο των χαρακτήρων στην ένωση του γάμου, το
ζήτημα της προίκας, τις δεσποτικές ιδέες περί τιμής, αυτά πράγματι είναι στοιχεία για
οικογενειακά δράματα. Τέτοια δράματα άρχισε να γράφει η νεότερη δραματουργική
σχολή των Αλ. Δουμά υιού, Βικτοριέν Σαρντού, Εμίλ Ωζιέ και άλλων, ιδίως Γάλλων.
Η συζήτηση και η ενασχόληση με τα θέματα αυτά δεν έχει λήξει, αναφέρει ο
αρθρογράφος, ώστε να εξαχθούν γενικοί κανόνες ηθικού συμπεράσματος. Στην
ελληνική σκηνική πραγματικότητα έγιναν απόπειρες εξοικείωσης του πνεύματος του
συγγραφέα μέσω του ηθοποιού και προς τη διάθεση του θεατή. Όσο για το αν είναι
διδακτικά και κατά πόσον, το άρθρο δηλώνει ότι μόνο απληροφόρητο και αγράμματο
κοινό μπορεί να τα θεωρεί ως τέτοια, τερπόμενο ανάλογα με τη χαμηλή διάνοια και
την ανατροφή του. Τα δράματα αυτού του είδους χαρακτηρίζονταν στην Ευρώπη ως
θεάματα, που επινοήθηκαν για λόγους κέρδους. Τέτοια έργα, καταλήγει, που μας
φορτώθηκαν ως υποδείγματα οικογενειακού δράματος, φθείρουν την καλαισθησία
μας και ο Τύπος καταντά ακούσιο όργανο υποστήριξης έργων που η φιλολογία δεν
καταδέχεται και η κριτική απαξιώνει833.
833 Εφημερίς, 24/8/1878, 236, 3-4.
197
Η κυρία με τας καμελίας του Αλέξανδρου Δουμά υιού (1824-1895) παίζεται,
στην Αθήνα, την περίοδο 1867/68834, με τη Σοφία Ταβουλάρη στον πρωταγωνιστικό
ρόλο και το Δ. Ταβουλάρη ως Αρμάνδο. Αργότερα (την τελευταία δεκαετία του 19ου
αιώνα) θα γίνει η μεγάλη επιτυχία της Αικατερίνης Βερώνη και Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου835. Το 1893 πραγματοποιείται νέα μετάφραση του έργου από τον
Τρύφωνα Ευαγγελίδη, που την αφιερώνει στην Αικ. Βερώνη για την παράσταση του
περιπαθούς δράματος. Η μετάφραση χαρακτηρίζεται επιτυχημένη και γλαφυρή, ενώ η
έκδοσή της ήταν τυπωμένη «επί καλού χάρτου και φιλοκαλώς» από τον εκδότη
Αναστ. Δ. Φέξη836.
Το 1874, μεταφράζεται από τον Ιω. Καμπούρογλου, το μονόπρακτο
«δραμάτιον» του Ενρίκε Γκασπάρ Οι αδιάφοροι837 και παίζεται για πρώτη φορά στην
Αθήνα την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1877, στο θέατρο «Ευτέρπη» παρά τα Χαυτεία,
από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη. Η επιτυχία του έδειξε την
πρόοδο των Ελλήνων ηθοποιών και τη διαμορφωμένη θέληση του ελληνικού κοινού,
για διδασκαλία έργων ανάλογων προς τα κοινωνικά αισθήματα της εποχής. Είναι
ιδιόρρυθμο και πρωτότυπο838.
Η Μαρία Ιωάννα ή Η οικογένεια του μέθυσου ή Τα αποτελέσματα της μέθης
(Marie-Jeanne) των Julien Maillan και Adolphe d’Ennery, σε μετάφραση Γ. Σφήκα,
είναι ένα εξάπρακτο δράμα, οικογενειακό όπως ονομάζεται. Παριστάνεται το 1876,
από τον Δημοσθένη Αλεξιάδη, ο οποίος αρέσκεται σε τέτοια δράματα839. Το θέμα του
αλκοολισμού και των επιπτώσεων στις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις των
προσώπων, απασχολεί το θέατρο, συγγραφικό και σκηνικό και προβάλλεται με σκοπό
την επιστημονική ενημέρωση του κοινού.
Την Κυριακή 16 Ιουλίου 1878 παρουσιάζονται Οι σπουδασταί εν Παρισίοις ή
Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon, ένα τρίπρακτο οικογενειακό δράμα, σε
μετάφραση του Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή του Δημοσθένη Αλεξιάδη, στο
834 Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56.

835 Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας στο νεοελληνικό θέατρο, σ. 82 κε.
836 Νέα Εφημερίς, 29/4/1893, 119, 6, 3/6/1893, 154, 5, 13/6/1893, 164, 5. Βλ. επίσης Ηλιού/Πόπη
Πολέμη, ό.π., λήμμα 40 (1893), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 367, λήμμα 2
(1893).
837 Οι αδιάφοροι του Ερρίκου Γκασπάρ, δραμάτιον εις πράξιν μίαν, μεταφρασθέν εκ του ανεκδότου
πρωτοτύπου υπό Ιωάννου Καμπούρογλου προτάσσοντας ολίγας λέξεις, Εν Αθήναις, Τύποις
Εφημερίδος των Συζητήσεων, 1874, σχήμα 8ον, κθ΄+(2)+79 σελ. (Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής
δραματουργίας, σ. 95, σημ. 350, Πόπη Πολέμη, Η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ, σ. 125, Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ. 121,).
838 Παλιγγενεσία, 24/11/1877, 3971, 4, Εφημερίς, 24/11/1877, 328, 2 και 4, 27/11/1877, 331, 3.
839 Εφημερίς, 17/1/1892, 17, 3.
198
θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι», από το θίασο του διασκευαστή και μεγάλου θιασάρχη.
Είναι «διδακτικώτατον εν ω ο υιός παρεκκλίνας της ευθείας οδού σώζεται δια της
αρετής του πατρός, έν δράμα πλοκής υψηλόν, ωραίον και περιπαθές»840. Εξαίρεται η
πατρική στοργή και η προστασία προς τα τέκνα.
Η Αδριανή Λεκουβρέρ (Adrienne Lecouvreur) των Eugène Scribe και Ernest
Legouvé μεταφράζεται το 1878, από τη λόγια Ελένη Π. Κανελλίδου (το γένος
Αυγερινού) και το παρέδωσε για μελέτη σε δραματικό θίασο. Η Ελένη Κανελλίδου
σπούδασε στο Παρίσι και είναι μια από τις πρώτες γυναίκες θεατρικές μεταφράστριες
της εποχής841. Ξαναμεταφράζεται το 1892 από τον Δημοσθένη Πίστη και παίζεται τη
Δευτέρα 21 Σεπτεμβρίου 1892 από το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου. Το έργο
παίχθηκε παράλληλα από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη στο θέατρο
«Κωμωδιών» με τη μεγάλη ανταγωνίστρια της Ε. Παρασκευοπούλου, την Αικατερίνη
Βερώνη στο ρόλο της Αδριανής. Ο κριτικός της Ακροπόλεως Α.Ν. Πετσάλης γράφει
ότι «το έργον τούτο μετά πολλής τέχνης συνετάχθη. Τόσον επιτηδείως κινούνται τα
ελατήρια, μετά τόσης ταχύτητος γεννώνται τα επεισόδια, ώστε το πλήθος
παραδεδομένον όλον εις την περιέργειαν δεν πρόσεχε την αξίαν των δρώντων
προσώπων. Στο δράμα ούτε μια φράσις ούτε ένας λόγος ήτο περιττός ή άχρηστος. Η
λύσις εξ αρχής είχε παρασκευασθή και προσεκτικός τις παρατηρητής μπορούσε να
την μαντεύη». Η υπόθεση έχει ως εξής: Στην πρώτη πράξη η δούκισσα Βουλλιών
προσπαθεί μάταια να μάθει ποιά είναι η ερωμένη του αγαπημένου της κόμη της
Σαξωνίας. Ο κόμης της προσφέρει μια κασετίνα περιέχουσα ένα μυστηριώδες
φιαλίδιο και την ανθοδέσμη, που του είχε χαρίσει η Αδριανή. Στη δεύτερη πράξη
συναντιούνται η Αδριανή και ο κόμης στα παρασκήνια της Γαλλικής Κωμωδίας και
εκφράζουν τον έρωτά τους. Είναι και οι δυο προσκεκλημένοι στο σπίτι ενός Δούκα,
άτυχου εραστή της ηθοποιού και της παλαιάς ερωμένης του κόμητος, Duclos. Στην
τρίτη πράξη η δούκισσα ορκίζεται να εκδικηθεί την άγνωστη αντίζηλό της. Στην
τέταρτη πράξη αναγνωρίζει την Αδριανή ως εχθρό της και την προσβάλλει σε μια
συνεστίαση στο σπίτι της. Στην πέμπτη πράξη η Αδριανή πεθαίνει στην αγκαλιά του
αγαπημένου της κόμη δηλητηριασμένη από τη δούκισσα842. Το θέμα του έργου,
δηλαδή, βασίζεται σε ατομικά πάθη με πολύ μελοδραματισμό.
840 Παλιγγενεσία, 15/7/1878, 4170, 3, 27/6/1890, 7894, 3, Εφημερίς, 16/7/1878, 197, 2 και 4,
18/7/1878, 199, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50.
841 Εφημερίς, 6/9/1878, 249, 1-2.
842 Ακρόπολις, 24/9/1892, 3826, 3, 7/10/1892, 3837, 3, Παλιγγενεσία, 22/9/1892, 8590, 3, Εφημερίς,
17/9/1892, 261, 3, 21/9/1892, 265, 3, 22/9/1892, 266, 2-3, 23/9/1892, 267, 3. Σιδέρης Ιστορία, σ. 142,
σημ. 50.
199
Στην Αθήνα παίζεται για πρώτη φορά έργο του Εμίλ Ωζιέ, το 1879, την Πέμπτη
19 Ιουλίου, Οι άποροι πολυτελείς, δράμα σε πέντε πράξεις, στο θέατρο «Απόλλων»,
από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη. Έχει γραφεί σε συνεργασία με
τον Φουσκέ και πραγματεύεται κοινωνικό θέμα843.
Το Σάββατο 23 Ιουνίου του 1879 παίζεται Ο σχοινοβάτης, ένα πεντάπρακτο
κωμικοτραγικό δράμα σε μετάφραση του Δ. Ταβουλάρη, στο θέατρο «Απόλλων» από
το θίασο «Μένανδρος»844.
Τα απολωλότα πρόβατα του Luigi Cicconi ένα ελαφρό τετράπρακτο
οικογενειακό δράμα με ποικιλία σκηνών και χαρακτήρων πρωτοπαρουσιάζεται την
Κυριακή 15 Ιουλίου 1879, στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο «Μένανδρος»845.
Το 1880, ο Μ.Ν. Δαμιράλης μεταφράζει τη Δέσποινα της Λυών ή Έρως και
έπαρσις του Έντουαρντ Μπούλβερ Λύττων και τη δημοσιεύει στο περιοδικό
Παρνασσός, ενώ ταυτόχρονα διδάσκεται από το δραματικό θίασο «Μένανδρος», στο
θερινό θέατρο «Ορφεύς» της Αθήνας846 και αργότερα (το 1882) από τον Ν.
Λεκατσά847. Η μετάφραση του Δαμιράλη της Δέσποινας της Λυών απέσπασε καλές
κριτικές. Κατά την κριτική ο Δαμιράλης ξεπέρασε τις δυσκολίες της ελληνικής
θεατρικής γλώσσας848. Η μετάφραση είναι ελεύθερη, αλλά με ανάλογη έκφραση προς
το πρωτότυπο. Η δέσποινα της Λυών είναι ωραίο δράμα, γεμάτο με ποιητικές εικόνες
και αίσθημα, με τεχνική πλοκή, που εξελίσσεται αβίαστα και παρακολουθείται με
αδιάπτωτο ενδιαφέρον849.
Η αμοιβή των δακρύων ή Θέατρον επί θεάτρου και δράμα επί δράματος ή Δόξα
και δάκρυα είναι δράμα του Καστελβέκιο. Ο θιασάρχης Αλεξιάδης στην παράστασή
του την Πέμπτη 10 Ιουλίου 1880, στο θέατρο «Απόλλων», κατασκεύασε ολόκληρο
θέατρο επί σκηνής. Απεικονίζει τις συγκινήσεις του θεατρικού βίου, πλήρες
αισθημάτων και συμπαθητικών χαρακτήρων850.
Η κιθαρωδός Αιμιλία ή Η κιθαρωδός και ο σωματέμπορος του David Cassone
843 Παλιγγενεσία, 19/7/1879, 4485, 3-4, Πρωία, 19/7/1879, 131, 3 και 4.

844 Παλιγγενεσία, 23/6/1879, 4463, 4, Πρωία, 23/6/1879, 105, 3 και 4.
845 Πρωία, 15/7/1879, 127, 4, Νέα Εφημερίς, 1/12/1888, 336, 3.
846 Η δέσποινα της Λυών ή Έρως και έπαρσις του Bulwer-Lytton, δράμα εις πράξεις πέντε,
μεταφρασθέν εκ της αγγλικής υπό Μ.Ν. Δαμιράλη και διδαχθέν υπό του δραματικού θιάσου
«Μένανδρος» από της σκηνής του εν Αθήναις θερινού θεάτρου «Ορφεύς», περιλαμβάνει και ολίγα
περί Βούλβερ Λύττων από τον μεταφραστή στο περ. Παρνασσός, έτος Δ΄, τόμ. Δ΄, αρ. 10, Οκτώβριος
1880, σ. 774-830.
847 Παλιγγενεσία, 22/11/1882, 2, 4/12/1882, 3, Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 306-307.
848 Εφημερίς, 15/5/1892, 136, 3.
849 Νέα Εφημερίς, 14/6/1884, 166, 3-4.
850 Παλιγγενεσία, 9/7/1880, 4789, 3, 10/7/1880, 4790, 3, Στοά, 29/6/1880, 2328, 2, 10/7/1880, 2239, 3
και 4, Νέα Εφημερίς, 24/8/1888, 237, 3.
200
είναι τρίπρακτο οικογενειακό δράμα σε μετάφραση από τα ιταλικά του Μιλτ. Λαντς.
Παίζεται για πρώτη φορά την Τρίτη 3 Ιουνίου 1880, στο θέατρο «Απόλλων», από το
θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Το δράμα δεν κατόρθωσε να συναρπάσει το κοινό,
διότι ήταν πολύ χαλαρό στην αρχή, απίθανο και αλλόκοτης ηθικής. Το τέλος είχε
μερικές σκηνές δραματικές, αλλά στο σύνολό του ήταν μια συρραφή ανοσιολογιών
και κάτι το τετριμμένο851.
Την Πέμπτη 25 Ιουνίου 1881, Η πατρίς του Β. Σαρντού, ένα πολιτικο-
κοινωνικό πατριωτικό δράμα, όπως χαρακτηρίζεται από τον Τύπο, παίζεται σε
μετάφραση του Ιω. Καμπούρογλου στο θέατρο «Ολύμπια», από το θίασο των
αδελφών Ταβουλάρη852. Το έργο γεμάτο δράση με τεχνικότατη πλοκή, διαπνέεται από
πατριωτικά αισθήματα853.
Το πιο δημοφιλές θεατρικό έργο του Έντουαρντ Μπούλβερ Λύττων, στην
Ελλάδα, είναι ο Ρισελιέ (1839). Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής αναφέρει στα
Απομνημονεύματά του, ότι είχε δει τον ηθοποιό Ν. Λεκατσά, στο Ρισελιέ και τον είχε
θαυμάσει854. Πράγματι, το πρωτοπαίζει, το 1881, στην αίθουσα του Ωδείου Αθηνών,
με το «Μουσικό και Δραματικό Σύλλογο», με ένα θίασο 16 ατόμων, από τα οποία οι
δύο είναι γυναίκες, σε μετάφραση του Ν. Λεκατσά855.
Απήχηση ξεχωριστή βρήκε το κοινωνικό δράμα Ο πολιτικός θάνατος του
Paolo Giacometti, όπου ο Μιχ. Αρνιωτάκης σημείωσε επιτυχία, με αρχή το 1882856.
Την Παρασκευή 17 Ιουνίου 1883 παίζεται η Βεατρίκη ή Η Παναγία της τέχνης
του Ernest Legouvé, δράμα σε μετάφραση του Κ.Α. Ξανθόπουλου, στο θέατρο
«Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη και
τυπώνεται το 1884857. Στο περιοδικό Παρνασσός, το 1883, δημοσιεύεται μια μελέτη
του Λεγκουβέ με τίτλο Αναμνήσεις και σπουδαί θεατρικαί, σε μετάφραση του
Δ.Π.Λ.858.
851 Παλιγγενεσία, 3/6/1880, 4758, 4, Στοά, 3/6/1880, 2302, 3, Ακρόπολις, 23/8/1891, 3444, 3.
852 Παλιγγενεσία, 25/6/1881, 5086, 3 και 4.
853 Νέα Εφημερίς, 22/7/1893, 203, 6.
854 Βάλτερ Πούχνερ, «Μια σημαντική πηγή της ιστορίας του ελληνικού θεάτρου», σ. 140, σημ. 240,
Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 139-141.
855 Παλιγγενεσία, 17/12/1881, 3, Νέα Εφημερίς, 10/12/1881, 5, 3, 13/12/1881, 8, 1, 14/12/1881, 9, 1,
17/12/1881, 12, 2 και 4, 21/12/1881, 16, 2. Δημητριάδης, ό.π., σ. 300.
856 Νέα Εφημερίς, 7/7/1883, 184, 4.
857 Ό.π., 17/6/1883, 164, 3, 19/10/1884, 293, 4.
858 Αναμνήσεις και σπουδαί θεατρικαί του Ερ. Λεγουβέ [sic], μελέτη αναγνωσθείσα εν τη Γαλλική
Ακαδημία, μετάφραση του Δ.Π.Λ., περ. Παρνασσός, τόμ. Ζ΄, αρ. 2, Φεβρ. 1883, σ. 211-222 (Νέα
Εφημερίς, 7/4/1883, 95, 2).
201
Την Παρασκευή 29 Ιουλίου 1883 διδάσκεται Ο δημοδιδάσκαλος του Γάλλου
Παύλου Μερίς, κοινωνικό δράμα, στο θέατρο «Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο
Την Τρίτη 30 Αυγούστου 1883 παρουσιάζεται Το μίσος του Victorien Sardou,
δράμα σε μετάφραση του Αλέξ. Δημητριάδη στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη. Είναι δράμα, με έντεχνη πλοκή, που
βασίζεται στη γυναικεία πατριωτική μεγαλοψυχία της ηρωίδας. H καλή μετάφραση
του Αλέξανδρου Δημητριάδη θα αποτελέσει αξιόλογη συνδρομή για το ελληνικό
δραματολόγιο, κατά τον Τύπο860.
Το Δράμα εν οικογενεία (Un drame de famille) έργο των Jules Barbier και
Michel Carre, σε μετάφραση του συντάκτη του Ραμπαγά Κλεάνθη Τριανταφύλλου
είναι σκηνικό δράμα, με συγκινητικές σκηνές από τον οικογενειακό βίο. Έχει ζωηρή
δράση, αλλά το διαλογικό ύφος είναι υπερβολικά γρήγορο και προκαταλαμβάνει την
υπόκριση, μη δίδοντας ευχέρεια στην ηθοποιία να «λειτουργήσει» με την τεχνική της.
Η μετάφραση εύστροφη και εικονικότατη προσθέτει ζωή στο δράμα. Παρουσιάζεται
την Παρασκευή 3 Αυγούστου 1884, στο θέατρο «Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο
Την Παρασκευή 10 Αυγούστου 1884 παρουσιάζεται ένα τρίπρακτο δράμα του
Vincenzio Bellagabi, με τον τίτλο Αριστοκρατία και λαός, στο θέατρο «Ολύμπια» από
το θίασο «Μένανδρος». Ανήκει στη νεότερη σχολή, έχει φυσικότητα και ρεαλιστικές
σκηνές. Στο έργο αντιμάχεται προς τις κοινωνικές προλήψεις της αριστοκρατίας ο
έρωτας, που στο τέλος θα νικήσει, καταρρίπτοντας τα περί αριστοκρατικής ευγενικής
καταγωγής, για να επικρατήσει η αρετή και η τιμιότητα του επιστήμονα862.
Την Πέμπτη 25 Ιουλίου 1885 παίζεται το δράμα η Λουκίλλη ή Η τιμή της
κόρης, πιθανώς των συγγραφέων Jules Barbier και Lambert Thiboust, στο θέατρο
«Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Το
έργο εμφανίζει ζωηρούς χαρακτήρες και λεπτό αίσθημα, με τέχνη που εκτυλίσσεται
γύρω από την τιμή της κόρης863.
859 Νέα Εφημερίς, 28/7/1883, 205, 4, 29/7/1883, 206, 3.

860 Ό.π., 19/8/1883, 227, 4, 31/8/1883, 238, 3 και 4, 1/9/1883, 240, 2.
2/8/1884, 215, 4, 3/8/1884, 216, 3 και 6, 6/8/1884, 219, 3.
862 Παλιγγενεσία, 10/8/1884, 6061, 4, Ακρόπολις, 10/8/1884, 844, 4, Νέα Εφημερίς, 10/8/1884, 223, 6,
18/8/1884, 231, 5.
863 Νέα Εφημερίς, 25/7/1885, 206, 3 και 4.
202
Το 1887, Ο τέτιξ και οι μύρμηγκες των Λεγκουβέ και Λαμπίς, μονόπρακτο
δράμα παριστάνεται στο «Ωδείον Αθηνών», σε μια φιλανθρωπική παράσταση, υπέρ
των θυμάτων της πυρκαγιάς στο «Μεγάλο Ρεύμα» του Βοσπόρου864.
Η Θεοδώρα του Β. Σαρντού, δράμα «μετενεχθέν εις τα στρατιωτικά έθιμα»,
μεταφράζεται το 1888, από τον Χαράλαμπο Άννινο865.
Το Σάββατο 23 Ιανουαρίου 1888, παίζεται το έργο Τα χρήματα (Money) του
Έντουαρντ Μπούλβερ Λύττον, ένα πεντάπρακτο δράμα, σε μετάφραση Λουκά
Νικολαΐδη, στο θέατρο «Αθηνών» από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχαήλ
Αρνιωτάκη866.
Το Σάββατο 5 Αυγούστου 1889 διδάσκεται Το συνοικέσιον της Ολυμπίας του
Émile Augier, ένα τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγιώτη Τυπάλδου, στο θέατρο
«Παράδεισος», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη.
Η μετάφραση είναι γλαφυρή και απρόσκοπτη. Το έργο προκαλεί από αρχής μέχρι
τέλους το ενδιαφέρον. Η δεύτερη πράξη αποτελεί εξαίρεση για τα ελληνικά θεατρικά
χρονικά, εξαιτίας της απεικόνισης της άσεμνης και ακόλαστης ζωής της παρισινής
εταίρας. Σκοπός του δράματος, εκτός από τον εντυπωσιασμό, ήταν κυρίως να
αποδείξει ότι η εταίρα δεν ήταν δυνατόν να εξαγνισθεί εξαιτίας των κακών της έξεων.
Η λύση δίνεται με τον απροσδόκητο φόνο της Ολυμπίας και την επαναφορά της τιμής
του ήρωα867.
Ο Φουαλδές, αγνώστου συγγραφέα, είναι δράμα σε μετάφραση του Δ.
Λάμπρου. Το έργο έχει έντεχνη πλοκή και ζωηρή δράση, είναι καταχθόνιο και
προκαλεί αγωνία. Διδάσκεται την Κυριακή 27 Αυγούστου 1889, στο θέατρο
«Παράδεισος» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη868.
Το Σάββατο 10 Ιουνίου 1889 παίζονται Τα έργα του σατανά (Les œuvres du
démon) των L. Boulé και J. Brésil, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Παν. Τυπάλδου,
υπολοχαγού, στο θέατρο «Παράδεισος» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του
Δημοσθένη Αλεξιάδη. Είναι πλήρες κοινωνικών περιπετειών και καλλιτεχνικών
ιδεών. Το έργο είναι διδακτικό και αναπαριστά την εγκληματική αλληλουχία, με όλη
864 Παλιγγενεσία, 27/4/1887, 3, 28/4/1887, 3, 7/5/1887, 3. Για περισσότερες λεπτομέρειες για τις
παραστάσεις και εκδόσεις του Λαμπίς, βλ. Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 99.
865 «Η Θεοδώρα» του Σαρδού, δράμα μετενεχθέν εις τα στρατιωτικά έθιμα υπό του Αββακούμ
(Χαραλάμπους Αννίνου), Άστυ, 2/10/1888, 158, 3 (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 174).
866 Παλιγγενεσία, 22/1/1888, 7137, 3.
867 Νέα Εφημερίς, 5/8/1889, 217, 5-6 και 7, 6/8/1889, 218, 4-5.
868 Παλιγγενεσία, 18 και 31/8/1889, 7634 και 7645, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235, 25/8/1889,
237, 4, 27/8/1889, 239, 5 και 6, 28/8/1889, 240, 3.
203
τη φρίκη μίας κόλασης. Οι συγγραφείς σκόπευαν να προκαλέσουν συγκίνηση και
αγωνία και το πετυχαίνουν869.
Στις 23 Μαΐου 1890 διδάχθηκε από το θίασο του Λεκατσά ένα νέο έργο, Ο
Πολωνός Εβραίος και ο υπνωτιστής ή Οι κώδωνες (The Bells) του Λεοπόλδου Δεβς.
Το έργο πραγματευόταν «μετά επιστημονικής δεινότητος» το ζήτημα του υπνωτισμού,
που απασχολούσε τους ευρωπαίους. Θαύμαζε κανείς την έκτακτη επίνοια του
συγγραφέα, ο οποίος με τη δύναμη ενός ονείρου επέφερε τεχνηέντως την κάθαρση
του δράματος. Η διεύθυνση του θεάτρου έστησε νέα σκηνικά για την καλύτερη
παράσταση του έργου. Ο Λεκατσάς είχε εμβαθύνει στο δύσκολο ρόλο του δημάρχου
Μαθιού, που είχε επίσης υποδυθεί ο Ίρβινγκ870.
Η ποιμενίς του Ιβσύ ή Η βοσκοπούλα των Γάλλων δραματουργών Lambert
Thiboust και Eugène Grangé, είναι συγκινητικό οικογενειακό δράμα, τετράπρακτο με
χορό, με κεντρικό θέμα την αυτοθυσία της κόρης για να σώσει την τιμή και την
ευτυχία της οικογένειας. Η προσδοκία του θεατή για κάθαρση από τη λύση του
δράματος δεν ικανοποιείται. Το δράμα θεωρήθηκε ανήθικο: Μια γυναίκα απατά το
σύζυγο της και μένει ατιμώρητη, ενώ η κόρη της θυσιαζόμενη για χάρη της
δολοφονείται. Παίχθηκε από το θίασο του Δ. Ταβουλάρη στο θέατρο «Ομόνοια» στις
αρχές Ιουνίου του 1890871.
Ο ληστής και φιλόσοφος του Félix Pyat είναι δράμα σε μετάφραση του Νικ. Ι.
Λάσκαρη. Ένα έργο γεμάτο κοινωνικοφιλοσοφικές ιδέες, που ανήκε στη λεγόμενη
ρεαλιστική σχολή, σύμφωνα με την οποία απεικονιζόταν ο άνθρωπος, όπως
πραγματικά ήταν. Ένας ληστής αφήνει τα δάση για χάρη της πόλης. Πηγαίνει σε μια
κοινωνία, όπου το χρήμα είναι το παν, η τιμή και η προσωπική αξία δεν
υπολογίζονται, το ελάχιστο πολιτικό ή αστικό δικαίωμα αποκτάται με χρήματα. Εκεί ο
νόμος θεωρεί το φτωχό δούλο και ρωτά τον άνθρωπο εάν είναι πλούσιος πριν τον
ονομάσει πολίτη. Το έργο διαιρείται στα εξής μέρη: α) Η παραίτηση του ληστρικού
βίου, β) Η δολοφονία του αρχιληστού Οσκάρ, γ) Το μάθημα της φρενολογίας και η
καρατόμηση του πτώματος του Οσκάρ, δ) Το χρηματιστήριο και ο πρόεδρος του
κακουργοδικείου, ε) Αδερφός φονεύει αδερφή και συλλαμβάνεται ένας αθώος
άνθρωπος, στ) Το δεσμωτήριο και η δραπέτευση, ζ) Η φρενολογία θριαμβεύουσα.
Διδάσκεται την Κυριακή 5 Αυγούστου 1890, στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο
869 Νέα Εφημερίς, 9/6/1889, 160, 4, 10/6/1889, 161, 5 και 7, 11/6/1889, 162, 4.
870 Ακρόπολις, 23/5/1890, 2897, 3, 26/5/1890, 2900, 3.
871 Ό.π., 3/6/1890, 2907, 3, 4/6/1890, 2908, 3, Παλιγγενεσία, 4/6/1890, 7874, 3, Νέα Εφημερίς,
3/6/1890, 154, 4 και 7, 4/6/1890, 144, 3-4.
204
«Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη872.
Το δράμα Γιάννης ή Ιωάννης ο ταχυδρόμος (Jean le poste) του Dion
Boucicault και Eugène Nus, σε μετάφραση των Χρήστου και Δημοσθένη Αλεξιάδη,
είναι έργο συγκινητικό, άριστης πλοκής, με ωραίους χαρακτήρες, που εκπλήσσει και
συμπαρασύρει τους θεατές. Παίζεται για πρώτη φορά το Μάιο του 1891, από τον
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη στο θέατρο «Ομόνοια»,
με τον Δημήτρη Κοτοπούλη στον πρωταγωνιστικό ρόλο873.
Ο Αριστ. Γαλανός εκδίδει το έργο του Πωλ δε Κοκ Ο χονδροκέφαλος, σε
μετάφραση του Δ. Σπαθιώτου, το 1891874.
Η Νέα Εφημερίς875 δημοσιεύει την είδηση ότι ο λόγιος Γ.Β. Τσοκόπουλος,
συνεργάτης της Παλιγγενεσίας, μετέφρασε με επιτυχία το ωραίο πεντάπρακτο
οικογενειακό δράμα του δραματογράφου Auguste Vacqerie, Ιωάννης Βωδρύ. Το
δράμα θα συγκινήσει, διατείνεται η εφημερίδα. Διδάσκεται το 1891 από τον
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημ. Αλεξιάδη, η δε μετάφραση κρίνεται, μετά
την παράσταση, ρέουσα και ανθηρή και ότι τιμά το μεταφραστή. Το δράμα είναι
καλλιτεχνικότατο και με περισπούδαστη ανέλιξη γύρω από την ευγενική και
συγκινητική περσόνα του εμπόρου Βωδρύ876.
Το 1891 πραγματοποιείται η μετάφραση του τρίπρακτου ιταλικού δράματος Ο
γέρω-ναύαρχος του Chiossone, από τον Χ.Δ. Αλεξιάδη, ο οποίος έλαβε το πρώτο
βραβείο σε ιταλικό δραματικό διαγωνισμό. Πρόκειται για οικογενειακό δράμα, του
οποίου είναι η πρώτη παράσταση από το θίασο του Δημ. Αλεξιάδη στο θέατρο
«Ομόνοια» το ίδιο έτος877.
Η οικογενειακή τιμή των Μπατού και Δεβίν είναι ένα γαλλικό οικογενειακό
δράμα με νόθα τέκνα και βρεφοκομεία, που παίζεται στις αρχές Ιανουαρίου του 1892,
στο θέατρο «Κωμωδιών», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» των Δ. Αλεξιάδη
και Ε. Παντόπουλου878.
Η Διονυσία είναι ένα τετράπρακτο δράμα, έξοχο από κάθε άποψη, κατά τον
Τύπο, του ακαδημαϊκού Αλέξανδρου Δουμά υιού. Παίζεται στις αρχές Ιανουαρίου
872 Ακρόπολις, 3/8/1890, 2968, 3, 5/8/1890, 2969, 3, Παλιγγενεσία, 7/8/1890, 7929, 2, Νέα Εφημερίς,
5/8/1890, 217, 5-6 και 7.
873 Ακρόπολις, 27/5/1891, 3256, 3, 28/5/1891, 3257, 3, Νέα Εφημερίς, 28/5/1891, 148, 5 και 6.
874 Νέα Εφημερίς, 24/12/1891, 358, 4.
875 Ό.π., 20/7/1891, 201, 5.
876 Ό.π., 26/7/1891, 207, 6.
Εφημερίς, 7/3/1891, 66, 5, 16/5/1891, 136, 7, 24/5/1891, 144, 7, 25/5/1891, 145, 7, 26/5/1891, 146, 5.
878 Εφημερίς, 4/1/1892, 4, 3, 6/1/1892, 6, 1.
205
1892, για πρώτη φορά στην Αθήνα, στο θέατρο «Κωμωδιών» από τον «Πανελλήνιο
Δραματικό Θίασο» του Δ. Αλεξιάδη και Ευάγγ. Παντόπουλου, σε μετάφραση του
Μιχαήλ Ζώρα. Βασίζεται στη δεινή συμπεριφορά του άνανδρου εραστή της Διονυσίας
και στην προδοσία του. Αργότερα, όμως, η Διονυσία θα βρει προστασία σε έναν
κόμη, που θα γίνει σύζυγός της. Χαρακτηρίσθηκε ως τεχνικότατο στην πλοκή και
έξοχο στη διάπλαση των χαρακτήρων. Είναι ένα από τα πρώτα δράματα του νεότερου
Γάλλου δραματουργού879.
Η θεματογραφία σημειώνει στροφή και αντιμετωπίζει ιδιωτικές συμπεριφορές
που, επειδή είχαν παρεκκλίνει από τους αποδεκτούς κοινωνικούς κώδικες
συμπεριφοράς, είχαν περιθωριοποιηθεί. Αναφερόμασθε συγκεκριμένα σε θέματα που
θίγουν τα δράματα π.χ. Η κυρία με τας καμελίας και Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού. Ο
ρεαλισμός προβάλλει τέτοια θέματα και ψάχνει να βρει τα αίτια, πριν ασκήσει
κριτική. Η αλλαγή αυτή στη στάση της αθηναϊκής σκηνής, άλλοτε θα αντιμετωπισθεί
ευνοϊκά και άλλοτε θα κατακριθεί. Η αθηναϊκή κοινωνία είναι ακόμα πολύ
συντηρητική, το ίδιο και η κριτική.
Το τρίπρακτο κοινωνικό έργο του Αλ. Δουμά υιού, Φρανσιγιόν, διδάσκεται
στο θέατρο «Παράδεισος» με την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου στο ομώνυμο ρόλο,
το 1892. Η μετάφραση, όμως, δεν κρίνεται θετικά880.
Η εικών της Παρθένου (Παναγίας) ή Το τέλος του εξόχου πνεύματος του Paolo
Giacometti, τρίπρακτο δράμα, παίζεται το 1892 στο θέατρο «Ολύμπια» με
πρωταγωνίστρια την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Το έργο, όμως, δεν άρεσε στο
κοινό881.
Ο μέγας Γαλεότος, του Ισπανού ποιητή José Echegaray, είναι τρίπρακτο
δράμα, σε μετάφραση του Δημήτριου Βικέλα. Θεωρείται αριστούργημα του ποιητή.
Βασίζεται στις συμφορές και τη δυστυχία ενός αρχικά ευτυχισμένου ζεύγους, που
μεταλλάσσεται αργότερα σε συκοφάντη ολόκληρης της κοινωνίας. Παίζεται για
πρώτη φορά το 1894 από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και του
Μιχαήλ Αρνιωτάκη στο θέατρο «Κωμωδιών»882.
879 Ακρόπολις, 3/1/1892, 3577, 3, 4/1/1892, 3578, 3, 2/6/1892, 3723, 3, 5/6/1892, 3726, 3, Εφημερίς,
6/1/1892, 6, 1, Νέα Εφημερίς, 16/3/1893, 75, 3.
8533, 4, 18/7/1892, 8534, 4, Εφημερίς, 4/7/1892, 186, 3, 17/7/1892, 199, 3, 18/7/1892, 200, 3,
19/7/1892, 201, 3, 20/7/1892, 202, 3, Νέα Εφημερίς, 13/6/1893, 164, 5, 14/6/1893, 165, 5.
881 Εφημερίς, 10/9/1892, 254, 3, 11/9/1892, 255, 2.
882 Νέα Εφημερίς, 26/11/1894, 330, 6, 5/12/1894, 339, 5, 20/12/1894, 254, 6, 21/12/1894, 355, 7,
22/12/1894, 356, 7.
206
Τα έργα του Ζωρζ Ονέ στερούνται ψυχολογικού βάθους, έχουν, όμως, πλοκή
συνταρακτική. Όσα ασχολούνται και παρουσιάζουν ανθρώπους του λαού και της
εργασίας, που έρχονται σε σύγκρουση με την εξουσία και την πλουτοκρατία είχαν
μεγάλη επιτυχία και τυπικό παράδειγμα του είδους είναι ο Αρχισιδηρουργός (Le
maître de forges) (1882). Το έργο αυτό παίχθηκε πολλές φορές. Η πρώτη φορά είναι
στις 13 Ιουνίου 1892, σε μετάφραση του Ηλία Βεργόπουλου, στο θέατρο
«Παράδεισος» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη και της Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, με τη θιασάρχη ως Κλαίρη, τον Γ. Χρυσάφη ως Μουλινέ και τον
Σπ. Σφήκα ως αρχισιδηρουργό883. Οι χαρακτήρες του σκιαγραφούνται και
αναπτύσσονται καθαρά και είναι υψηλού ήθους και εντιμότητας. Σε μια εποχή, όπου
κυριαρχούσε ο νατουραλισμός στη θεατρική ζωή, αντιμετωπίσθηκε το έργο του Ονέ
ως δείγμα αποκατάστασης του ιδεαλισμού. Η κριτική τον αντιμετώπισε αυστηρά,
αντίθετα προς την κοινή γνώμη, που τον εκθείασε884. Προβάλλεται το δικαίωμα
συμμετοχής του ανερχόμενου αστού, από τις εργατικές τάξεις, στη διαδικασία της
εξουσίας και της σύγκρουσης με την πλουτοκρατία και όχι τόσο το ρομαντικό
στοιχείο του γάμου δύο αταίριαστων ατόμων, όπως προσελήφθη από το αναγνωστικό
και θεατρικό κοινό.
Το έργο Φρου-φρου (Froufrou), των Henri Meilhac και Ludovic Halévy,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Διον. Λάμπρου κρίνεται ως ωραίο και
γλυκύτατο. Ανεβαίνει το 1893, στο θέατρο «Κωμωδιών» και στο θέατρο
«Παράδεισος» παράλληλα και από τις δύο μεγάλες πρωταγωνίστριες της ελληνικής
σκηνής, την Αικατερίνη Βερώνη και την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου885.
Την Πέμπτη 3 Ιουνίου 1893, η Οδέττη (Odette) του Β. Σαρντού, τετράπρακτο
ωραίο δράμα διδάσκεται στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Αισχύλος» του Γ.
Πετρίδη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, με την κορυφαία ηθοποιό ως Οδέττη886.
Η κόμησσα Σάρα (La comtesse Sarah) είναι δραματοποιημένο έργο του Ζωρζ
Ονέ. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά το 1893, στα εγκαίνια του θεάτρου «Τσόχα»
από το θίασο του Δ. Αλεξιάδη, του Ν. Καρδοβίλλη και του Ευάγγ. Παντόπουλου. Η
μετάφραση είναι του Η. Βεργόπουλου και κατά γενική άποψη είναι καλή, αλλά έχει
883 Ακρόπολις, 12/6/1892, 3732, 3, 13/6/1892, 3733, 3, 14/6/1892, 3734, 3, 15/6/1892, 3735, 3,
Παλιγγενεσία, 15/6/1892, 8505, 3, Εφημερίς, 12/6/1892, 164, 3, 13/6/1892, 165, 3, 14/6/1892, 166, 3.
884 «Ζωρζ Ονέ», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 14ος, σ. 901.
885 Νέα Εφημερίς, 28/5/1893, 148, 4 και 29/5/1893, 149, 6.
886 Ακρόπολις, 1/6/1893, 4068, 3, 3/6/1893, 4070, 3, 4/6/1893, 4071, 2, Παλιγγενεσία, 2/6/1893, 8806,
4, 3/6/1893, 8807, 3, 4/6/1893, 8808, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1893, 152, 7, 3/6/1893, 154, 5 και 6-7,
4/6/1893, 155, 5.
207
γλωσσικούς ιδιωματισμούς, που δεν είναι κατάλληλοι για το θέατρο και μπορούν να
οδηγήσουν σε μερικές αστείες παρανοήσεις887.
Η Φαιδώρα του Β. Σαρντού είναι τετράπρακτο δράμα με ρωσική υπόθεση,
που τοποθετείται στην Πετρούπολη και στο Παρίσι. Κόρη ελληνικής καταγωγής,
Κατακουζηνή, είναι γυναίκα με σφοδρά πάθη. Ερωτεύεται το δολοφόνο του
μνηστήρα της, δηλητηριάζεται και πεθαίνει, διότι τον έχει καταδώσει στη ρωσική
αστυνομία. Το δράμα και ιδιαίτερα το πρόσωπο της Φαιδώρας παρουσιάζει
συγκρούσεις καθηκόντων, μίσος μεταβαλλόμενο σε παράφορο έρωτα, πάλη του νου
και της καρδιάς και γενικά ένα ακανθώδη χαρακτήρα που απαιτεί τέχνη στην
υπόκριση. Παίζεται το καλοκαίρι του 1893 με πρωταγωνίστριες την Αικατερίνη
Βερώνη και την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου888.
Το έργο Σιμόνη είναι τρίπρακτο δράμα του Γάλλου Jules Lemaître. Τον
ομώνυμο ρόλο υποδύθηκε η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου το 1893 στην Αθήνα. Η
Σιμόνη, αθώα κόρη, είναι άρρωστη από φθίση. Πριν, όμως, πεθάνει επιθυμεί να
παντρευθεί. Βρίσκεται γαμπρός και η ευπιστία της είναι σχεδόν παιδική, αφού ο
γάμος και η απογοήτευση για τον σύζυγό της, όταν τον συλλαμβάνει άπιστο με την
αδερφή της, την οδηγεί γρηγορότερα στο θάνατο. Έχει υπόθεση ιδιότροπη, όπου
διαγράφονται οι ποικίλες ψυχικές καταστάσεις και διαθέσεις και αναλύονται τα πιο
ενδόμυχα συναισθήματα της καρδιάς. Το όλο έργο, η έκβασή του και η απότομη
λύση του κρατεί το ενδιαφέρον του θεατή και τον συγκινεί. Κυριαρχεί η συμπάθεια
για τη Σιμόνη και το μίσος για την αδελφή της. Εξαιρετική η μετάφραση του Μ.
Γιαννουκάκη. Τόσο ωραία και φυσική ομιλούμενη γλώσσα δεν ακουγόταν συνήθως
από τη σκηνή, όπου τα αισθήματα και τα πάθη συγκαλύπτονταν από τα σάβανα της
υπερκαθαρεύουσας, την οποίαν αγαπούσαν, αλλά δεν μεταχειρίζονταν με δεξιότητα
και προπάντων άνευ χονδρών λαθών οι μεταφραστές μας, αναφέρει ο Γρηγόριος
Ξενόπουλος στο περιοδικό Εστία889.
Η πριγκήπισσα Σεβερίνη, δράμα του Αλ. Δουμά υιού, σε μετάφραση του
ευπαίδευτου και δόκιμου Διον. Σταυρόπουλου, παίζεται από την Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου και το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη το Σεπτέμβριο του
887 Παλιγγενεσία, 29/5/1893, 31/5/1893, 8804, 3, Νέα Εφημερίς, 29/5/1893, 149, 6 και 7, 30/5/1893,
150, 6, περ. Εστία, αρ. 22, 30/5/1893, σ. 352, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163.
8842, 4, Νέα Εφημερίς, 1/7/1893, 182, 6, 10/7/1893, 191, 4, 11/7/1893, 191, 4 και 7, 13/7/1893, 194, 6,
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 142, σημ. 50.
889 Νέα Εφημερίς, 3/7/1893, 184, 4-5, 6/7/1893, 187, 5, περ. Εστία, αρ. 28, 11/7/1893, σ. 31,
Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Θεατρικαί εντυπώσεις, Σιμόνη», περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 76-77.
208
1893, στο θέατρο «Ολύμπια». Ο συγγραφέας έχει ενσωματώσει στο πρόσωπο αυτό
κάθε τι το γλυκύτερο, ωραιότερο, ευγενέστερο, ιδανικότερο της γυναικείας ψυχής.
Εξελίσσεται από την αρχή μέχρι το τέλος με θαυμάσια αριστοτεχνική δύναμη και
μέσα από τις περιπέτειες της δράσης και της γοργής διαγραφής διαφόρων χαρακτήρων
η Σεβερίνη λάμπει ευγενής, μαρτυρική, γεμάτη αυταπάρνηση και συζυγική
αφοσίωση890. Το θέμα είναι ψυχολογικό και αναφέρεται σε καταστάσεις και διαθέσεις
αθωότητας και ευπιστίας και σε ρομαντικά συναισθήματα, που οδηγούν σε
δραματικές καταλήξεις. Η πονηρή και ιδιοτελής άποψη των πραγμάτων ερευνάται από
το ρεαλισμό και προβάλλεται, έτσι, όπως και τα ευγενή αισθήματα και οι καταστάσεις
της θυσίας και της αυταπάρνησης στην Πριγκήπισσα Σεβερίνη.
Η ξένη είναι έργο του Αλεξ. Δουμά υιού, που ανήκει στα οικογενειακά
δράματα και περιστρέφεται γύρω από το θέμα των γάμων εκ συμφέροντος, που
καταλήγουν άσχημα και στη σκηνή και στην κοινωνία. Ερμηνεύεται για πρώτη φορά
το Σάββατο 28 Αυγούστου 1893, σε μετάφραση του Γ.Β. Τσοκόπουλου, στο θέατρο
«Ομόνοια», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, με την Αικ.
Βερώνη στον πρωταγωνιστικό ρόλο και επαναλαμβάνεται την Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου
1900, στο θέατρο «Βαριετέ» από το θίασο της Αικατερίνης Βερώνη, με την Σμαράγδα
Βερώνη ως ξένη891.
Ο Τζιοβάνι Βέργκα είναι ρεαλιστής συγγραφέας από την Κατάνη της
Σικελίας. Αναγνωρίσθηκε στα φιλολογικά σαλόνια του ιταλικού βορρά. Το διήγημά
του Cavalleria rusticana ανήκει στη συλλογή Vita dei Campi (1880) και
διασκευάσθηκε θεατρικά από τον ίδιο το 1884. Η Καβαλλερία ρουστικάνα
παραστάθηκε εξελληνισμένη από το θίασο Αλεξιάδη-Παντόπουλο με την ονομασία
Αγροτικός ιπποτισμός, στο θέατρο «Τσόχα» το 1895. Ο χορός απαρτίσθηκε από
ερασιτέχνες. Η μετάφραση πραγματοποιήθηκε από τον Δ. Κωνσταντινίδη892.
Ο παρίας είναι πεντάπρακτη τραγωδία του Gasimir Delavigne, που μετέφρασε
ο Γεώργιος Τζανετάκος. Είναι άκρως συγκινητική και βασίζεται στο θέμα της
πατρικής στοργής, του έρωτα και της φιλίας. Το έργο εμπνεύσθηκε ο συγγραφέας από
το συγκινητικό διήγημα του Xavier de Maistre, Ο λεπρός της Αόστης. Το 1895
890 Ακρόπολις, 9/9/1893, 4168, 3, Παλιγγενεσία, 3/8/1893, 8864, 4, 9/9/1893, 8901, 3, 25/5/1896,
9871, 3, 26/5/1896, 9872, 3, Νέα Εφημερίς, 21/7/1893, 202, 5, 8/9/1893, 251, 5, 9/9/1893, 252, 7.
8889, 4, Νέα Εφημερίς, 27/8/1893, 239, 5, 28/8/1893, 240, 5 και 6, Εφημερίς, 7/9/1900, 248, 2, Εστία,
7/9/1900, 190, 2, 8/9/1900, 191, 2.
892 Νέα Εφημερίς, 5/6/1895, 156, 6-7, 6/6/1895, 157, 6, 7/6/1895, 158, 4-5.
209
παραδόθηκε στον Μιχαήλ Αρνιωτάκη για μελέτη, σύμφωνα με πληροφορίες του
Τύπου, αλλά τελικά δεν παρουσιάσθηκε στην Αθήνα893.
Το κράτος του ζόφου είναι έργο του Λέοντα Τολστόι, σε μετάφραση του
λόγιου ρωσομαθούς Αγαθοκλέους Κωνσταντινίδη. Η γλώσσα της μετάφρασης είναι
τέλεια, ανάλογη προς τους χαρακτήρες και την κοινωνική τάξη τους, ζωντανή και
εύληπτη. Η μετάφραση είναι πετυχημένη, γιατί ο Κωνσταντινίδης όχι μόνο γνώστης
της ρωσικής είναι, αλλά γνωρίζει και τη φύση του Ρώσου «μουζίκου» (χωρικού) και
αποδίδει με ακρίβεια τα θέματα του Τολστόι. Η ζοφερή αμάθεια, τα μιαρά πάθη, αλλά
και η θεοσεβούμενη ευλάβεια και η εξομολόγηση κατόπιν ασέλγειας, δημιουργούν
έντεχνα την πλοκή. Παίχθηκε την Παρασκευή 6 Ιανουαρίου 1895, στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη894. Το
κράτος του ζόφου ή Πιάσθηκε από το νύχι-Χάθηκε όλο το πουλί του Λέοντα Τολστόι,
δράμα σε πέντε πράξεις τυπώθηκε στο περιοδικό Παρνασσός (Μάιος 1895, σ. 660-
679, Ιούνιος 1895, σ. 737-752, Ιούλιος-Αύγουστος 1895, σ. 864-913) και
ανατυπώθηκε από το μηνιαίο περιοδικό Παρνασσός ως αυτοτελές (Εν Αθήναις, Εκ
του τυπογραφείου Αλέξανδρου Παπαγεωργίου, 1895, σχήμα 8ον, 88 σελ.)895. Το
κράτος του ζόφου του Τολστόι, που παρουσιάσθηκε το 1895, από το θίασο
Ταβουλάρη, δεν έγινε απόλυτα κατανοητό. Για την αθηναϊκή κοινωνία, αλλά και την
ελληνική διανόηση είναι ιδέες και πράγματα ξένα και μακριά της ελληνικής
πραγματικότητας. Τα κωμειδύλλια δέσποζαν ακόμα στην ελληνική σκηνή. Ο
ψυχοπατέρας και Ο τρίτος του Γρηγορίου Ξενόπουλου κάνουν την εμφάνισή τους,
αλλά οι νέες τάσεις θα αρχίσουν να ωριμάζουν με την είσοδο του νέου αιώνα
(παράσταση του Χρηστομάνου, το 1902, σε νατουραλιστική και υποβλητική
σκηνοθεσία για την ατμόσφαιρα του ρωσικού χωριού).
Ο Β. Σαρντού γράφει νέο πεντάπρακτο δράμα, το 1887, με τον τίτλο Τόσκα,
που υποκρίνεται στο Παρίσι η μεγάλη Σάρα Μπερνάρ. Η υπόθεση εκτυλίσσεται το
1800 στη Ρώμη, τις ημέρες μετά τη μάχη του Μαρέγκο. Το έργο αυτό παίζεται για
893 Ό.π., 4/8/1895, 216, 5.

28/11/1894, 331, 5, 3/1/1895, 2-3, 7, 6/1/1895, 6, 2-3, 7 και 8, 8/1/1895, 8, 2-3. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ.
165) γράφει ότι το ανεβάζει ο θίασος «Μένανδρος» το 1895 αποβλέποντας «πιο πολύ στα
«μυθιστορηματικά» του γνωρίσματα και ίσως πιεσμένος, φιλικά, από τον μεταφραστή, όπως θα έγινε
και με τα Πανδρολογήματα. Το έξοχο δράμα περνάει επίσης απαρατήρητο. Τη θαυμαστή
μεταφραστική δουλειά του Κωνσταντινίδη αξίζει να την δει κανείς στον Παρνασσό». Βλ. ακόμα
Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 28.
895 Νέα Εφημερίς, 12/11/1895, 316, 5-6, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 380, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα
611 (1895), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 370, λήμμα 11 (1895).
210
πρώτη φορά από την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου το Σάββατο 2 Μαρτίου 1896, σε
μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και
επαναλαμβάνεται έκτοτε αρκετές φορές896.
Την Τρίτη 9 Ιουνίου του 1898, παρουσιάζεται ένα συγκινητικό και οικογενειακό
δράμα Αι μετανοούσαι του Μαλφεγιέ, σε μετάφραση του Δ. Λάμπρου. Διδάσκει η Αικ.
Λεκατσά για πρώτη φορά, στο θέατρο «Ομόνοια», με το θίασο «Πρόοδος» του Δημ.
Κοτοπούλη897.
Αλληλούια είναι το οικογενειακό δράμα του ιταλού δραματουργού Μάρκου
Πράγα, σε μετάφραση Χ. Άννινου. Σκηνές φυσικές προκαλούν το ενδιαφέρον, με τις
μοιραίες οικογενειακές περιπέτειες γύρω από το δραματικό πρόσωπο του ήρωα, που
παλεύει ενάντια στην κακοήθεια των οικείων του. Ο μεταφραστής Χ. Άννινος
προτίμησε να διατηρήσει το όνομα Αλληλούια, επωνυμία που αποδόθηκε στον ήρωα
με την σημασία, την οποία έχει στην ιταλική και γαλλική γλώσσα, που σημαίνει
ευθυμία και αγαλλίαση. Στην ελληνική ζωή η εκκλησιαστική φράση δεν έχει τη
σημασία αυτή και δημιουργεί έκπληξη. Η δράση περιορίζεται στον κεντρικό ήρωα.
Παρουσιάζεται για πρώτη φορά την Πέμπτη 17 Σεπτεμβρίου 1898 στο θέατρο
«Τσόχα», από το θίασο της «Ελληνικής Κωμωδίας» του Ευάγγ. Παντόπουλου και του
Ευτ. Βονασέρα με τον Ευτ. Βονασέρα ως Φάρα και την Σαπφώ Παπαϊωάννου ως
Εύα898.
Ο Έρμαν Σούντερμαν είναι εύπεπτος, όπως γράφει ο Β. Πούχνερ, και έχει
έντονη πρόσληψη από το αθηναϊκό κοινό899. Η Μάγδα (Heimat) μεταφράσθηκε από
τον Μιλτιάδη Αθηναίο και δημοσιεύθηκε, το 1899900. Η τιμή, σε μετάφραση Χ.
Άννινου, παίζεται το 1898, Τα Σόδομα ή Η καταστροφή των Σοδόμων και η Μάγδα ως
Η πατρική στέγη, σε μετάφραση του Σπ. Μαρκέλλου παρουσιάζονται το καλοκαίρι
του 1899, από τον Ευάγγ. Παντόπουλο στο θέατρο «Τσόχα»901.
896 Ακρόπολις, 2/3/1896, 3, Παλιγγενεσία, 2/3/1896, 9788, 3, Νέα Εφημερίς, 28/9/1887, 271, 2,
2/3/1896, 62, 6, 3/3/1896, 63, 6.
9/6/1898, 158, 3.
15/9/1898, 256, 3, 17/9/1898, 258, 3, 18/9/1898, 259, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
899 Πούχνερ, «Οι βόρειες λογοτεχνίες και το νεοελληνικό θέατρο», σ. 336.
900 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 419, λήμμα 4974, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
901 Για τη Μάγδα βλ. επίσης Ακρόπολις, 15/8/1899, 6265, 3, Εφημερίς, 14/8/1899, 223, 3, 15/8/1899,
224, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172. Για την Τιμή βλ. Ακρόπολις, 22/6/1898, 5850, 3, Παλιγγενεσία,
22/6/1898, 10623, 3, Εφημερίς, 22/6/1898, 171, 3, 23/6/1898, 172, 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 170. Για τα
Σόδομα βλ. Παλιγγενεσία, 6/7/1899, 10946, 2, Εφημερίς, 27/6/1899, 175, 3, 29/6/1899, 177, 3,
211
«Ο δείνα» (ψευδώνυμο του Γεωργίου Τσοκόπουλου) σχολιάζει το 1898 την
παράσταση του έργου του Ε. Σούντερμαν, Η τιμή. Θεωρεί ότι, ενώ το έργο
ενθουσίασε και συγκίνησε και οι ηθοποιοί υποκρίθηκαν καλά, η εισαγωγή στο έργο,
με πραγματεία από τον Αρ. Κουρτίδη, κούρασε, λόγω και της περασμένης ώρας και
λόγω του ότι ο συγγραφέας ήταν ήδη γνωστός στο κοινό που πήγε στην παράσταση,
αφού οι εφημερίδες είχαν ήδη γράψει αρκετά περί αυτού και του έργου του. Η
μετάφραση του Χ. Άννινου κρίθηκε πολύ επιτυχής. Στη δεύτερη παράσταση η
προσέλευση δεν ήταν η αναμενόμενη, γεγονός που επαληθεύει ότι λίγοι ήταν εκείνοι
που είχαν αναπτυγμένη την αισθητική ώστε να εκτιμήσουν ένα αληθινό έργο.
Παρόλα αυτά, βρίσκουμε αργότερα την πληροφορία ότι η προσέλευση του κόσμου
στην Τιμή αυξάνει κάθε μέρα. Είναι ένδειξη ότι η ασχολία με την ενημέρωση πρέπει
να γίνεται με συνέπεια και συνέχεια και όχι αιφνιδιαστικά και σποραδικά. Οι
ηθοποιοί του θιάσου Παντόπουλου-Βονασέρα φιλοτιμούνταν να γίνονται καλύτεροι
σε κάθε παράσταση και δικαιούνταν να πουν, ότι είχαν μεγάλη επιτυχία και ότι
παρείχαν εκδούλευση στο ελληνικό θέατρο και το κοινό902.
Τα Σόδομα ή αλλιώς Η καταστροφή των Σοδόμων είναι ο τίτλος του
κοινωνικού και ηθικού δράματος του Σούντερμαν, που αποκλήθηκε «μέγας
ιεροκήρυξ της ανθρωπότητος». Με τον τίτλο αυτό και σε μεταφορική έννοια,
απεικόνιζε τη διαφθορά, τον εκφυλισμό, την κακοήθεια, την ασέλγεια του νου και της
ψυχής κάθε φαύλης κοινωνίας. Με τη δύναμη των λόγων και την ψυχολογική
ακρίβεια αντικατοπτρίζεται ο ηθικός κόσμος, που πρέπει να περιβάλλει την
κοινωνία903.
Η Εύα είναι έργο περιπετειώδες και συγκινητικό του Ριχάρδου Φος, σε
μετάφραση του Σπ. Μαρκέλλου, με την ηρωίδα να εκδικείται τον άπιστο εραστή
φονεύοντας τον και αυτή να πεθαίνει στις φυλακές, αφού της απονέμεται χάρη.
Παίζεται την Παρασκευή 21 Μαΐου 1899 στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του
Ευάγγ. Παντόπουλου904.
Το έργο του Max Nordau Δικαίωμα ο έρως;, που πραγματεύεται ο
συγγραφέας, γράφηκε ως απάντηση στην Τιμή του Σούντερμαν και στις ιδέες του,
που θεωρεί επιζήμιες. Η μετάφραση είναι του γνωστού λόγιου Μιχαήλ Ζώρα. Βάση
1/7/1899, 179, 3, 2/7/1899, 180, 3, 4/7/1899, 182, 3, 5/7/1899, 183, 3, 6/7/1899, 184, 3, Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 171.
902 Εφημερίς, 23/6/1898, 172, 2, 24/6/1898, 173, 3, 25/6/1898, 174, 3.
903 Ό.π., 4/7/1899, 182, 3.
904 Ό.π., 20/5/1899, 137, 3, 21/5/1899, 138, 3, 22/5/1899, 139, 3.
212
του έργου είναι η επιζητούμενη απάντηση στο ερώτημα, αν μια παντρεμένη γυναίκα
έχει δικαίωμα στον εξωσυζυγικό έρωτα και στην ελευθερία επιλογής της καρδιάς της,
όπου, όμως, προβληματίζεται ο συγγραφέας, χωρίς να δώσει απάντηση, αλλά
αντίθετα δημιουργώντας άλλο δίλημμα με την κατηγορία της συζύγου προς τον
σύζυγο, ότι δεν την προστάτεψε. Η γυναίκα πάσχει και τιμωρείται, διότι ο εραστής
αποδεικνύεται ποταπός. Αναφέρεται, λοιπόν, στο θέμα του γάμου και, ειδικά, περί
των ηθικών καθηκόντων των συζύγων. Το ζήτημα θεωρήθηκε μεγάλης κοινωνικής
σημασίας. Παρουσιάζεται την Πέμπτη 8 Ιουνίου 1900 στο θέατρο «Βαριετέ», από την
«Ελληνική Δραματική Εταιρεία» του Γ. Πετρίδη, με το βάρος του έργου στο
θιασάρχη, τον Ευάγγ. Δαμάσκο, την Ολυμπία Λαλαούνη και την Άννα Αλεξίου905.
Την Πέμπτη 4 Μαΐου 1900 ερμηνεύεται Το σπαρτολείβαδον του ακαδημαϊκού
Φρ. Σουλιέ, δράμα σε επτά πράξεις και οκτώ εικόνες, σε μετάφραση του ηθοποιού
Ανδρ. Νίκα, στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου και είναι
προσωπική επιτυχία του θιασάρχη. Η υπόθεση είναι πολύπλοκη, αλλά και
ενδιαφέρουσα. Οι σκηνές εκτυλίσσονται στις ιπποδρομίες και κατόπιν στις επαύλεις
των προσώπων του έργου. Είχε μεταφρασθεί και παιχθεί το έτος 1863 με τον τίτλο Το
λειβάδι των σπαρτών906.
Ο ένοχος, έργο του Γερμανού Ριχάρδου Φος, είναι δράμα κοινωνικό,
διδακτικό, με φιλοσοφική διάθεση από τον συγγραφέα. Πρόκειται για κοινωνιολογική
μελέτη με δραματικές σκηνές. Βασίζεται σε δικαστική πλάνη που φυλακίζει τον αθώο
και η φυλάκιση αυτή οδηγεί την οικογένειά του στην εξαθλίωση, της οποίας τις
επιπτώσεις προσπαθεί – όταν ελευθερώνεται – να λύσει ο αθώος κατάδικος, που
βρίσκεται μπλεγμένος και ένοχος αυτήν τη φορά. Τη μετάφραση εκπόνησε ο Σπ.
Μαρκέλλος, σε εύληπτη γλώσσα, που ταιριάζει για τη σκηνή. Πρωτοπαίζεται την
Παρασκευή 3 Νοεμβρίου 1900 στο χειμερινό θέατρο «Βαριετέ», από το θίασο της
Αικατερίνης Βερώνη907.
Το έργο Αδριανή και Μάγδα (το πρώτο όνομα προστέθηκε για να μην
μπερδευθεί με την Πατρική στέγη (Μάγδα) του Σούντερμαν) είναι δράμα του Ριχάρδου
905. Ό.π., 3/6/1900, 152, 3, 5/6/1900, 154, 2, 7/6/1900, 156, 2, 8/6/1900, 157, 2, 9/6/1900, 158, 1,
Εστία, 28/5/1900, 88, 2, 5/6/1900, 96, 2, 8/6/1900, 99, 2, 9/6/1900, 100, 2. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 172)
γράφει ότι παίχθηκε στις 7 Ιουνίου 1900, ενώ τότε ο ελληνικός μελοδραματικός θίασος έπαιξε την
Μποέμ στο θέατρο «Βαριετέ» και ο δραματικός θίασος αργούσε ώστε δεν παρουσίασε αυτό το έργο
του Μαξ Νορντάου.
906 Εφημερίς, 4/5/1900, 122, 3, Εστία, 22/4/1900, 52, 2, 23/4/1900, 53, 4, 30/4/1900, 60, 2, 3/5/1900,
63, 2, 4/5/1900, 64, 2.
907 Εφημερίς, 25/10/1900, 296, 3, 3/11/1900, 305, 2, 4/11/1900, 306, 2, Εστία, 6/10/1900, 219, 4,
2/11/1900, 246, 2, 3/11/1900, 247, 2, 4/11/1900, 248, 2, 5/11/1900, 249, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 173.
213
Φος. Παίχθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 25 Μαΐου 1900, σε μετάφραση του Σπ.
Μαρκέλλου στο θέατρο «Νεάπολις», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του
Δημοσθ. Αλεξιάδη, με την Μ. Κωνσταντινοπούλου (Μάγδα) και την Ουρανία
Καζούρη (Αδριανή). Η Αδριανή είναι το δεύτερο πρωταγωνιστικό πρόσωπο. Είναι
δράμα με σκηνές από κοινωνικές πληγές, όπως η χαρτοπαιξία, που οδηγεί στην
εξαχρείωση του άνδρα και στην ηθική κατάπτωση της γυναίκας. Οι σκηνές είναι
μακροσκελείς με λογικές θεωρίες, αλλά κουραστικές για θερινή παράσταση. Για αυτό
χρειάζεται και επιλογή έργων με βάση τα θερινά ή τα χειμερινά θέατρα. Στα θερινά
πηγαίνει ο θεατής για να ψυχαγωγηθεί, να ξεσκάσει, να περάσει κάποιες ώρες
ξένοιαστος και αυτό δεν επιτυγχάνεται με δράματα που θέλουν τεταμένη προσοχή.
Συμβουλεύει λοιπόν ο κριτικός να παίζονται απλούστερα και διασκεδαστικότερα
έργα, όταν μάλιστα πρόκειται για το θέατρο «Νεάπολις»908.
Η Ανδρεΐνη του Β. Σαρντού είναι τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Χ.
Άννινου. Η Ανδρεΐνη περιστρέφεται γύρω από την ηθική και ενάρετη σύζυγο,
αντίθετα προς τα δράματα της εποχής που παρουσιάζουν διαφορετική εικόνα για τις
γυναίκες. Στο δράμα ο ολισθαίνων είναι ο άνδρας, που εγκαταλείπει τη σεμνή σύζυγό
του για μια χορεύτρια του θεάτρου. Η Ανδρεΐνη μετέρχεται διαφόρων μέσων για να
αποτρέψει τη φυγή του συζύγου της και τον εξευτελισμό του, μέχρι ακόμα και τον
εγκλεισμό του σε θεραπευτήριο, με τη συνεργασία της αστυνομίας. Το έργο διαθέτει
κωμικές αλλά και δραματικές σκηνές, βασίζεται στην αγάπη και στην εντιμότητα, στη
ζήλεια και την τιμωρία για τη λύση του. Την Τετάρτη 6 Σεπτεμβρίου 1900
ερμηνεύεται η Ανδρεΐνη στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου,
με την Ευαγγελία Νίκα στον ομώνυμο ρόλο και την Σαπφώ Τιβερίου ως αοιδό909.
Οι κακοί ποιμένες ή Τα δικαιώματα του εργάτου και η απεργία είναι δράμα του
Οκτάβ Μιρμπώ (Octave Mirbeau). Ο Octave Mirbeau (1850-1917) ήταν Γάλλος
δημοσιογράφος, κριτικός τέχνης, μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας από
τους εκπροσώπους της φιλολογικής και καλλιτεχνικής avant-garde. Στο θέατρο έκανε
την εμφάνισή του με το δράμα Les mauvais bergers (1897), μια «μοντέρνα» τραγωδία
με προλεταριακό χαρακτήρα, που ανήκε στη λεγόμενη «ρεαλιστική σχολή». Στο
Παρίσι δεν είχε μεγάλη επιτυχία, όπως αναφέρει στο άρθρο του στην Εστία ο
908 Εφημερίς, 25/5/1900, 144, 3, Εστία, 22/4/1900, 52, 2, 10/5/1900, 70, 2, 11/5/1900, 71, 2,
17/5/1900, 77, 2, 20/5/1900, 80, 2, 24/5/1900, 84, 2, 25/5/1900, 85, 2, 26/5/1900, 86, 2. Σιδέρης,
909 Εφημερίς, 5/9/1900, 246, 3, 6/9/1900, 247, 2, Εστία, 20/8/1900, 172, 2, 28/8/1900, 180, 2,
29/8/1900, 181, 2, 31/8/1900, 183, 2, 1/9/1900, 184, 2, 4/9/1900, 187, 1 και 2, 6/9/1900, 189, 2,
7/9/1900, 190, 2.
214
Νικόλαος Λάσκαρης. Ασχολείται με το πρόβλημα της διαμάχης εργοστασιαρχών και
εργατών. Ο κριτικός διατείνεται, ότι ο συγγραφέας δεν παίρνει θέση, ούτε με το ένα
μέρος, ούτε με το άλλο, ώστε όλοι να διατυπώσουν παράπονα εναντίον του. Οι
υπερασπιστές του ανέφεραν ότι ο συγγραφέας δεν υποχρεούται να ασπάζεται τις ιδέες
των προσώπων του, αλλά να τα παρουσιάζει δρώντα, ομιλούντα, αισθανόμενα στην
πραγματική ζωή. Ο Λάσκαρης προτρέπει τους θιασάρχες να μην ανεβάζουν τέτοια
έργα τα οποία δεν μπορούν να έχουν απήχηση στη σύγχρονή του ελληνική κοινωνία,
διότι δεν υφίσταται εργατικό ζήτημα, όπως στη Γαλλία910. Με αυτόν τον τρόπο, όμως,
προσθέτουμε εμείς, δεν θα ενημερώνονταν για τη θεατρική κίνηση της Ευρώπης και
για τα κοινωνικά προβλήματά της, που μπορεί να επηρέαζαν και την Ελλάδα
αργότερα, οπότε θα σχολίαζαν οι κριτικοί ότι οι Έλληνες δεν έχουν επαφή με τα
τεκταινόμενα, με τα προβλήματα και με τις αναπτυσσόμενες ιδεολογίες της Ευρώπης.
Το θεάτρο, σε τελική ανάλυση, είτε είναι διδασκαλία και μεταφορά μηνυμάτων της
εποχής, που πρώτοι προσλαμβάνουν οι συγγραφείς όλων των ειδών με σκοπό την
έκφραση και τη μετάδοση, είτε δεν είναι, γιατί δεν μας συμφέρει και δεν θέλουμε τη
συμμετοχή σε αυτήν τη γνώση. Ο θίασος κατέβαλε προσπάθεια για ευπρόσωπη
παράσταση στις 28 Μαΐου 1900. Άξιοι μνείας είναι οι θιασάρχες Θ. Πεταλάς και Εμμ.
Λοράνδος στους πρωτεύοντες ρόλους. Έδειξαν ότι μελέτησαν και κατανόησαν τους
χαρακτήρες και το έργο911.
Η κατ’ ανάγκην σύζυγος ή Οι κατ’ ανάγκην σύζυγοι είναι δράμα του Παύλου
Ερβιέ, σε μετάφραση του Μ. Γιαννουκάκη. Πρόκειται για ασυμφωνία χαρακτήρων
στη συζυγική ζωή, θέμα που έχει απασχολήσει και τον Max Nordau. Παρουσιάσθηκε
την Πέμπτη 15 Ιουνίου 1900 στο θέατρο «Ομόνοια», από το θίασο του Θεοδόσιου
Πεταλά και Εμμανουήλ Λοράνδου912.
Το Σάββατο 15 Ιουλίου 1900 διδάσκεται Ο χείμαρρος του Charles Maurice
Donnay στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου. Ο Ντονναί
(1859-1945) ήταν Γάλλος θεατρικός συγγραφέας. Έγραψε πολλά έργα. Άρχισε την
καριέρα του με τη Φρύνη (1891), σειρά από ελληνικές σκηνές και τη Λυσιστράτη
(1892). Έχει γράψει και το έργο Ανατροφή ενός πρίγκηπος. Ο χείμαρρος είναι
τετράπρακτο δράμα με θέμα από τη συζυγική ζωή, όπου η σύζυγος μη βρίσκοντας το
910 Εστία, 29/5/1900, 89, 2.

911 Εφημερίς, 6/5/1900, 124, 3, 26/5/1900, 145, 2, 28/5/1900, 147, 3, Εστία, 8/5/1900, 68, 1-2,
9/5/1900, 69, 2, 19/5/1900, 79, 2, 20/5/1900, 80, 2, 24/5/1900, 84, 2, 27/5/1900, 87, 2, 28/5/1900, 88,
2.
912 Εφημερίς, 15/6/1900, 164, 2, Εστία, 15/6/1900, 106, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
215
ιδεώδες της στο σύζυγο, στρέφεται σε άλλον. Ο Γάλλος συγγραφέας φαίνεται να
προσπαθεί να παρουσιάσει ένα θέμα ιψενικό χωρίς να το κατορθώνει όμως. Μόνο η
τελευταία πράξη προσελκύει το ενδιαφέρον, είναι εξόχως δραματική με την
εξομολόγηση της αμαρτίας της συζύγου στο σύζυγο αλλά και την πίστη, ότι δεν έχει
ευθύνη γι’ αυτήν, που δικαιολογεί με επιχειρήματα συναισθηματικά. Εκείνος, όμως,
τη διώχνει και ρίχνεται στο χείμαρρο για να σταλεί έτσι το μήνυμα, ότι η ευτυχία δεν
βρίσκεται στους κατά συνθήκη γάμους, όπως τους είχε αντιληφθεί η κοινωνία και είχε
θεσπίσει ο νόμος. Το έργο δεν εντυπωσίασε913.
Οι ηθοποιοί του αυτοκράτορος Ναπολέοντος του Καρόλου Βάτεμβουργ είναι
τετράπρακτο δράμα, σε μετάφραση από τα γερμανικά του Σπ. Μαρκέλλου. Είναι
πολυπρόσωπο, με σκηνές από την πραγματική ζωή για κάθε εποχή. Δρώντα πρόσωπα
είναι μόνο τέσσερα. Ο Γασπάρ Διδιέ, διευθυντής του Αυτοκρατορικού θεάτρου, επί
αυτοκρατορίας του Ναπολέοντος Α΄, της Γαλλικής Κωμωδίας, παλαιών αρχών και
πεποιθήσεων, αρέσκεται να αναφέρει την δόξα του παππού του, πρώτου ηθοποιού της
Γαλλίας και άλλων προγόνων του, που συνδέονταν με το θέατρο. Δεν πιστεύει στην
ιδιοφυΐα στην τέχνη αλλά στους κανόνες της δραματικής τέχνης. Ο Μαυρίκιος
Μπερνάρ είναι ο πρώτος ηθοποιός του θεάτρου, παράσιτος της τέχνης, που
κατόρθωσε να αναρριχηθεί. Τα δύο άλλα πρόσωπα είναι ηθοποιοί, η μια γυναίκα με
καλλιτεχνική και τρυφερή καρδιά, ευγενικής καταγωγής και ο άλλος ηθοποιός
ιδιοφυής, που λόγω σωματικής αδυναμίας και ασθένειας έπαιζε βωβά πρόσωπα και
λάτρευε το θέατρο και την ηρωίδα του δράματος. Το δράμα αυτό διαφέρει από τα
συνήθη που μεταφράζονταν και παρουσίαζαν τα ελληνικά θέατρα. Εκτός του
μεγαλείου του Βοναπάρτη, της Γαλλικής Κωμωδίας και του ιστορικού προσώπου του
Διδιέ, ο συγγραφέας θέλει να σχολιάσει τα υπό την προστασία των βασιλέων θέατρα,
στα οποία όχι τόσο η τέχνη, αλλά η τύχη προβάλλει τους καλλιτέχνες. Το έργο
παίζεται στις παραμονές της συζήτησης για το άνοιγμα της Δραματικής Σχολής του
Βασιλικού Θεάτρου και συμπίπτει με την άποψη του Διδιέ ότι ο καλλιτέχνης πρέπει
να διδαχθεί τους κανόνες της δραματικής τέχνης, ενώ ο συγγραφέας θέλει να δείξει το
αντίθετο. Η παράσταση άρεσε, παρά τη συνεχή επανάληψη των λέξεων «δραματική
τέχνη» και «δραματική σχολή», που προκάλεσε σχόλια. Άρεσαν ιδιαίτερα, όμως,
πολλές σκηνές μεμονωμένες και γεμάτες αίσθημα, όπου οι ηθοποιοί αφέθηκαν να
αναπτύξουν τους χαρακτήρες. Παίζεται την Πέμπτη 21 Σεπτεμβρίου 1900 στο θέατρο
913 Εφημερίς, 15/7/1900, 194, 2, 16/7/1900, 195, 2, Εστία, 23/6/1900, 114, 2, 25/6/1900, 116, 2,
216
«Βαριετέ» από το θίασο της Αικατερίνης Βερώνη914.
Την Κυριακή 22 Οκτωβρίου 1900 παρουσιάσθηκε εκτάκτως το ρουμανικό
δράμα Νεκρός χωρίς κερί του Βακαλβάση στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», από
τον Εμμ. Λοράνδο με τη σύμπραξη εκλεκτών Ελλήνων ηθοποιών. Ήταν επιτυχία του
Βασιλικού Θεάτρου της Ρουμανίας και παρουσιαζόταν από τους Λιωνέσκο και
Νοταρά915.
Ως συμπέρασμα, διαπιστώνουμε ότι το ρεαλιστικό δράμα ασκεί κοινωνική
κριτική στον αστισμό. Προβάλλει θέματα κοινωνικού ενδιαφέροντος. Βασίζεται στην
οικογενειακή στοργή, στην προστασία, στην τιμή και έτσι θα αποτελέσει το λεγόμενο
οικογενειακό δράμα. Θα συμπεριλάβει πολιτικοκοινωνικά πατριωτικά δράματα. Δίνει
έμφαση σε χαρακτηριστικά στοιχεία ιδιότυπης ψυχολογικής συμπεριφοράς ιστορικών
και δημοσίων προσώπων, σε σχέση με τις επιπτώσεις επί των ατόμων και της
κοινωνίας. Παρακολουθεί το θέμα του έρωτα στην αντιπαλότητά του με τις
κοινωνικές προλήψεις. Καταρρίπτει την παραδοχή της ευγένειας της αριστοκρατίας σε
σχέση με την τιμιότητα και την αρετή ενός επιστήμονα. Αναδεικνύει τις συγκινήσεις
του βίου κοινωνικών ομάδων και επικεντρώνεται σε συμπαθητικούς ή αντιπαθητικούς
χαρακτήρες. Καταδικάζει τον κατά σύμβαση γάμο και ό,τι επιπτώσεις φέρνει αυτό
στην οικογενειακή και την κοινωνική ζωή. Επιζητεί να προκαλέσει εντυπωσιασμό,
αιφνιδιασμό, προβληματισμό, αγωνία και φρίκη λόγω της κοινωνικής και της
ατομικής εγκληματικότητας και της αδιαφορίας. Η αναμενόμενη λύση και η
ανικανοποίητη κάθαρση, όταν δεν επέρχεται προκαλεί εκνευρισμό και θυμό. Το θέμα
ότι βάση όλων των επιδιώξεων είναι το χρήμα, ότι ακόμα και η τιμή και η προσωπική
αξία, το ελάχιστο πολιτικό και αστικό δικαίωμα αποκτάται με χρήματα, καταγράφεται
από τη ρεαλιστική δραματουργία αλλά προκαλεί αγανάκτηση.
Οι ωραίοι χαρακτήρες, οι ευγενικοί, οι ταπεινοί δημιουργούν προσωπικότητες,
που δίνουν νότα αισιοδοξίας. Οι εκπεσούσες γυναίκες, τα νόθα παιδιά, η έκλυτη ζωή
ελευθέριων κατά το ήθος ατόμων, ο αλκοολισμός, η χαρτοπαιξία καθώς και οι
συνέπειες τους απασχολούν, και το θέατρο είναι το μέσο που τα παρουσιάζει με
σκοπό την ενημέρωση. Η σκηνική παρουσίαση και η υπόκριση γίνονται όλο και πιο
φυσικές, πιο πραγματικές, πιστές στη ρεαλιστική απόδοση. Το ψυχολογικό θέμα της
γυναίκας με τα σφοδρά πάθη και τις ανεξέλεγκτες ενέργειες αντιπαραβάλλεται με την
914 Εφημερίς, 21/9/1900, 262, 2, 22/9/1900, 263, 2, Εστία, 16/9/1900, 199, 4, 20/9/1900, 203, 1 και 2,
21/9/1900, 204, 2 και 4, 22/9/1900, 205, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 173.
915 Εστία, 21/10/1900, 234, 2, 22/10/1900, 235, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 173.
217
αθωότητα, αρετή και αφέλεια άλλου γυναικείου τύπου, που φτάνει μέχρι την
αυτοθυσία και την αυταπάρνηση. Η αμάθεια, τα μιερά πάθη, η ανούσια θεοσεβούμενη
ευλάβεια έντεχνα διαπλέκονται για να σημειωθεί έτσι η ανάγκη αλλαγής στην παιδεία
των μελών της κοινωνίας και ιδιαίτερα αυτών που διαβίωναν σε άθλιες συνθήκες. Η
δικαστική πλάνη, που καταδίκαζε τους αθώους και άφηνε ασύδοτους τους ενόχους και
οι εκατέρωθεν συνέπειες στις οικογένειες και τις κοινωνίες απασχόλησαν τον
ευρωπαϊκό ρεαλισμό, ο οποίος δεν παραβλέπει πλέον και το πρόβλημα της διαμάχης
των εργατών προς τους άτεγκτους εργοδότες τους.
Ο δραματουργός πολλές φορές δεν παίρνει θέση, δεν ασπάζεται ιδέες, αλλά
ασχολείται μόνο με την παρουσίαση της πραγματικής ζωής μέσα από τα πρόσωπα που
δρουν, ομιλούν και αισθάνονται. Το «καλοφτιαγμένο» έργο και η μορφή του έκανε
δυνατή την εμφάνιση και την ανάπτυξη του θεατρικού ρεαλισμού. Οι Έλληνες
κριτικοί αναφερόμενοι στις μεταφράσεις του ευρωπαϊκού δραματολογίου
περιορίζονται να τις αξιολογήσουν με τις εκφράσεις τύπου «πετυχημένη και
γλαφυρή» ή «εύστροφη και εικονική». Όταν αναφέρονται στην έκδοση τονίζουν την
εμφάνιση «επί χάρτου καλού και φιλοκαλούς». Χαρακτηρίζουν τη γλώσσα «επιτυχή»,
«σκηνική», «γλαφυρή», «απρόσκοπτη», «εύληπτη» και «ζωντανή», αλλά δεν
παραλείπουν να σημειώσουν και τους ιδιωματισμούς. Για τα έργα αρέσκονται σε
χαρακτηρισμούς τύπου «ιδιόρρυθμο», «πρωτότυπο», «διδακτικό», αλλά και
«ανήθικο», «συγκινητικό», «γλυκύτατο», «ιδιότροπο», «ψυχολογικό». Όταν κρίνουν
αυστηρότερα, διακρίνουν «συρραφή ανουσιολογιών», «τετριμμένη κατάσταση»,
«απότομη έκβαση» και λύση, που δεν ικανοποιεί την κάθαρση. Διάκριση έκαναν και
στην ανάπτυξη των χαρακτήρων. Σημείωσαν την ταχύτητα της εξέλιξης της δράσης,
άλλοτε θετικά και άλλοτε δικαιολογημένα ότι προκαταλαμβάνει την υπόκριση και δεν
αφήνει τον ηθοποιό να «λειτουργήσει» μέσω της τέχνης του.
Οι μεταφράσεις ήταν το όργανο για την ελεύθερη επικοινωνία με την
πνευματική Ευρώπη. Οι καλές μεταφράσεις συντέλεσαν στον εμπλουτισμό της
ελληνικής φιλολογίας και της ελληνικής βιβλιοθήκης, με κύριο σκοπό την ανύψωση
της θεατρικής σκηνής και τη δοκιμασία τους στο φυσικό τους σκηνικό χώρο. Το
κοινό, όσο πιο σωστά πληροφορημένο ήταν, τόσο πιο καλά ανταποκρίθηκε και
αποδέχθηκε το ρεαλιστικό δραματολόγιο, επί της ουσίας του, ενώ απέρριψε ό,τι δεν το
είχε αγγίξει στον υπάρχοντα συντηρητισμό της ζωής του.
Με αφορμή την «εισβολή» του Ερρίκου Ίψεν (1828-1906) στην Ελλάδα,
εισάγεται από τον Γ. Τσοκόπουλο ο όρος «θέατρο των ιδεών». Πρόκειται για το
218
άνοιγμα που πραγματοποιείται προς τη λογοτεχνία της Βόρειας Ευρώπης και στον
τομέα της δραματουργίας. Κυρίως ο Ίψεν, ο Στρίντμπεργκ, ο Τολστόι και ο
Σούντερμαν επηρέασαν τους Έλληνες δραματουργούς του 20ου αιώνα916.
Σε άρθρο της Εφημερίδος917 για τον Ερρίκο Ίψεν με τίτλο Το σύμβολο εν τω
δράματι, Κάτω οι κανόνες, Ανάλυσις της Θαλασσινής, αναφέρεται ότι ο Ίψεν είναι
μέγας δραματογράφος, πρωτότυπος ποιητής, βαθύφρων ιδεολόγος, ο οποίος με τη
μεγαλοφυΐα του επιβλήθηκε στα σύγχρονα πνεύματα και εξέφρασε τις ιδέες του με
νέα μορφή, αδιαφορώντας για τα μέχρι τότε κρατούντα στη δραματική τέχνη.
Απέρριψε τα ισχύοντα, αρνούμενος να παρουσιάσει τα πλάσματά του με περιβολές
παραδεκτές από τη σύγχρονη κοινωνία, θεωρώντας τις ιδέες και τους τύπους
χυδαίους και κοινότοπους.
Ο υπεύθυνος του άρθρου αυτού αναλογίζεται με καυστική διάθεση τί θα
άκουγε ο Ίψεν και πώς ακόμα θα μεταφραζόταν, αν άγνωστος «έπεφτε στα χέρια των
Ελλήνων λογιοτάτων», ακόμα και αυτών των εισηγητών των δραματικών
διαγωνισμών. Ισχυρίζεται, ακόμα, ότι θα του απέδιδαν απειρία, λόγω έλλειψης
«κάθαρσης» στα έργα του και μη τήρησης των κανόνων του Αριστοτέλη. Θα τον
σχολίαζαν ακόμα για το ότι ασχολείται με υποθέσεις ταπεινές και ανάξιες για
δραματουργία. Στοιχείο του ωραίου, συμπληρώνει το άρθρο, είναι και το δύσληπτο,
γιατί έτσι γίνεται βαθύτερο και προκαλεί σκέψη και προβληματισμό για την
ανακάλυψη του κάλλους. Όσοι γνωρίζουν τον Ίψεν είναι φανατικοί θαυμαστές του,
γιατί υφίστανται τη γοητεία του πνεύματός του. Οι βρυκόλακες και η Αγριόπαπια
είναι δράματα συμβολικά, οι ήρωες τους είναι σύμβολα και ιδέες, η γλώσσα τους
είναι και αυτή συμβολική. Ακολουθεί ανάλυση του δράματος του Ίψεν Θαλασσινή (ή
Η κυρά της θάλασσας), όπου η ηρωίδα είναι σύμβολο της γυναίκας, που προσδοκά
την ευτυχία, αλλά υποτάσσεται στην τύχη της. Δεν παραιτείται των ονείρων της και
εξακολουθεί να τρέφει πόθο για το ξένο και για το άγνωστο. Αγαπά την θάλασσα, την
ελευθερία, αλλά και τον ναυτικό, που συμβολίζει και ενσαρκώνει ως ανθρώπινο ον,
την ελευθερία και τον έρωτα. Τη στιγμή που στο δράμα παρέχει την ελευθερία στην
ηρωίδα ο ίδιος ο σύζυγός της, αυτός που εκείνη θεωρεί ότι είναι δεμένος μαζί της με
γάμο όχι καρδιάς αλλά σύμβασης, τότε η γυναίκα αξιολογεί τη σχέση της ως
ελεύθερη συμφωνία πλέον που βασίζεται στην αμοιβαιότητα και την εκτίμηση των
916 Γ.Β. Τσοκόπουλος, «Θεατρική κίνησις», Τα Ολύμπια, αρ. 5, 9/12/1895, σ. 40. Πούχνερ, «Οι
βόρειες λογοτεχνίες και το νεοελληνικό θέατρο», σ. 320-321.
917 Εφημερίς, 8/2/1892, 39, 1-2.
219
αισθημάτων και των δύο μερών. Δεν δικαιολογείται πια λόγος για ελευθερία, για
αναζήτηση του άγνωστου και του ξένου.
Οι βρυκόλακες του Ίψεν βασίζονται στη θεωρία της κληρονομικότητας των
ασθενειών και των ψυχικών παθών, που μεταδίδονται στα τέκνα από φορείς-γονείς,
και δημιουργούν το βίο αβίωτο για αυτά. Οι εικόνες του έργου είναι ζωηρές και
μάλιστα για την εποχή, δημιούργησαν εντυπώσεις φρίκης. Την παράσταση της 29ης
Οκτωβρίου 1894 στο θέατρο «Κωμωδιών» των Αθηνών, του θιάσου «Μένανδρος»
των αδελφών Ταβουλάρη και του θιάσου του Μιχαήλ Αρνιωτάκη, προλόγισε ο
Γρηγόριος Ξενόπουλος με σύντομο και ωραίο χαρακτηρισμό για τον Ίψεν ως
δραματικό συγγραφέα. Το έργο δεν εισδύει στο ζήτημα του γάμου και θέτει σε
προβληματισμό την αγάπη των τέκνων προς τους γονείς και τους οικογενειακούς
δεσμούς, που προκύπτουν από αυτήν τη σχέση. Τα θέματα που πραγματεύεται, η
ανατροπή ορισμένων ευαγγελικών αρχών και η κληρονομικότητα, σφραγίζουν το
έργο. Το αθηναϊκό κοινό φαίνεται να αντιμετώπισε το έργο ως «καινοτόμο για τα
καθ’ ημάς».
Τα έργα του Ίψεν χαρακτηρίζονται από το στοιχείο της ανατροπής και έχουν
ως βάση το πάθος και όχι το αίσθημα. Για την ελληνική ψυχή το άγγιγμα της χορδής
της καρδιάς από τη σκηνή του θεάτρου είναι ανάγκη λυσιτελής και ωφέλιμη. Ο
Έλληνας είναι ευπαθής και ευέξαπτος από τη φύση του, πάσχει και συγκινείται, και
στην αντίθετη περίπτωση εξαγριώνεται. Οι βρυκόλακες αντιμετωπίσθηκαν με νευρική
ταραχή στην αρχή και με συγκίνηση στο τέλος λόγω της ερμηνείας των ηθοποιών,
της Ελ. Αρνιωτάκη (κυρία Άλβινγκ), του Ε. Παντόπουλου (πάστορα Μάντερς), του
Ευτ. Βονασέρα (Όσβαλντ), του Π. Κωνσταντινόπουλου (Έγκστραντ), της Κικής
Αρνιωτάκη (Ρεγγίνα), που προκάλεσαν το θαυμασμό του κοινού. Σκοπός του
δράματος ήταν η ανατροπή οποιασδήποτε αρχής, οποιουδήποτε νόμου του
παρελθόντος και η διακήρυξη της ελευθερίας της βούλησης σε κάθε πράξη. Αυτή
είναι μια ιδεατή θεωρία, βέβαια, που ο Ίψεν προωθεί στα άκρα και την κατεβάζει
τελικά στο επίπεδο του ανέφικτου για την πραγματική ζωή. Η επιδίωξη των
ανθρώπων πρέπει να περιέχει στοιχεία λογικής, μέσα, όμως, στα πλαίσια του
κατορθωτού και του αποδεκτού, παρατηρεί ο Τύπος918.
918 Ακρόπολις, 25/10/1894, 4555, 3, 30/10/1894, 4560, 3, Παλιγγενεσία, 30/10/1894, 9308, 4, Νέα
Εφημερίς, 12/9/1894, 255, 4, 25/10/1894, 298, 5-6, 26/10/1894, 299, 6, 28/10/1894, 301, 8,
29/10/1894, 302, 8, 30/10/1894, 303, 7, 31/10/1894, 304, 5-6, 12/11/1894, 316, 5-6 (Δημ.
Αναστασόπουλος), περ. Εστία, αρ. 27, 6/11/1894, σ. 432. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164, σημ. 3, Σπάθης,
220
Εκδίδεται, το 1896, η μετάφραση του δράματος του Ίψεν από το γερμανικό,
Οι μνηστήρες του στέμματος, που έκανε ο λόγιος και δικηγόρος Αθανάσιος
Αργυρός919.
Από άρθρο της Εφημερίδος920 δίδεται η προσέγγιση των έργων του Ίψεν μέσα
από τις τελευταίες ανακαλύψεις της εποχής, της εγκεφαλικής παθολογίας. Τα
στοιχεία αντλούνται από τη θεωρία του Césare Lombrozo (1835-1909), του Ιταλού
εγκληματολόγου και ιδρυτή της σχολής της θετικής εγκληματολογίας. Η θεωρία του
Lombrozo βασίσθηκε στην ανθρωπολογική εγκληματολογία, που διατύπωσε τη
θεωρία της κληρονομικότητας στην εγκληματική διάθεση, που εύκολα μπορεί να
διαγνωσθεί από τους ειδικούς ψυχολόγους.
Ο Ίψεν με υπερβολικό ζήλο προσπαθεί μέσα στην οικονομία του δράματός
του να παρουσιάσει και να συνοψίσει ένα αριθμό διαφορετικών περιπτώσεων
προϊούσας παράλυσης της ψυχής, κατά την εξέλιξη των έργων του. Αυτό συμβαίνει
στους Βρυκόλακες, αλλά και στην Νόρα. Η Έντα Γκάμπλερ είναι νευροπαθής και η
νεύρωσή της την οδηγεί σε εκδικητική πράξη. Ο Μπόρκμαν είναι περίπτωση
εγκληματικού τραπεζίτη, που δεν παραλογίζεται μεν, αλλά σφετερίζεται τις
οικονομίες που του έχουν εμπιστευθεί για να αποκτήσει το όνειρό του, την
οικονομική παντοδυναμία. Και επιπλέον δεν αισθάνεται ενοχή, αφού έχει το
παραλήρημα του μεγαλομανούς. Συνείδηση, καθήκον, χρηστότητα δεν υπάρχουν για
αυτόν.
Ο Ίψεν έχει εμμονή με την παρουσίαση ψυχικών νόσων, ενώ υπάρχουν και
άλλες παθολογικές ασθένειες, που μπορούν να αποτελέσουν θέμα στις υποθέσεις
δραμάτων. Σήμερα ο Césare Lombrozo θεωρείται αντιεπιστημονικός, το ίδιο και οι
θεωρίες του, αλλά την εποχή που εξετάζουμε, είχε προκαλέσει εντύπωση και είχε
επηρεάσει την ιατρική και την φιλολογία. Την εποχή αυτή στη θεωρία του
«εκφυλισμού» (Entartung), που διατύπωσε ο Max Nordau (1849-1923) – Ούγγρος
συγγραφέας, γιατρός και κριτικός – εμφανιζόταν μια κατάσταση που χάνει την
ποιότητά της αλλάζοντας προς το χειρότερο. Ο Max Nordau, επίσης,
προβληματίζεται για τις επιπτώσεις που θα έχουν φαινόμενα όπως η γρήγορη
αστικοποίηση στην κοινωνία και στην ανθρώπινη συμπεριφορά.
«Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 28. Βλ. επίσης για την παράσταση του έργου Οι βρυκόλακες,
Παπανδρέου, Ο Ίψεν στην Ελλάδα, σ. 21-33.
919 Νέα Εφημερίς, 5/7/1896, 187, 5, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 460 (1896), Πούχνερ/Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 370, λήμμα 10 (1896).
920 Εφημερίς, 5/3/1899, 66, 2.
221
Ο Ίψεν έγραφε ένα δράμα κατά έτος μετά από προπαρασκευαστική μελέτη
και ιστορική έρευνα, κατάστρωνε τα σχέδια του, το διαιρούσε σε πράξεις και σκηνές
και με αυτόν τον τρόπο συνέτασσε το δράμα. Ήταν φιλόπονος και προτιμούσε τη
μοναξιά, γιατί πίστευε ότι «ο ισχυρότερος είναι ο περισσότερο μόνος»921.
Εκτός από τις επιρροές που ασκούνται στον Ίψεν από τις νέες αυτές θεωρίες
της εποχής, στρεφόμενοι κυρίως στα ελληνικά πράγματα που μας ενδιαφέρουν για
την εποχή του «τέλους του αιώνα», βλέπουμε ότι οι Έλληνες λόγιοι ήταν
ενημερωμένοι για τις ευρωπαϊκές κινήσεις και τις ανακοινώσεις. Τα άρθρα, που
γράφονταν στον καθημερινό ή στον επιστημονικό Τύπο, και οι συζητήσεις, που
γίνονταν, είναι μια απόδειξη της πνευματικής εγρήγορσης της εποχής στη χώρα και
της γενικότερης πρόσληψης των πνευματικών Ελλήνων. Ασχέτως αν συμφωνούσαν ή
διαφωνούσαν, η όλη διαδικασία βοηθούσε στην πνευματική και αισθητική ανάπτυξη,
που ο τελικός στόχος πρέπει να ήταν η περαιτέρω ανάπτυξη του λαού.
Το σπίτι της κούκλας του Ίψεν, στο θέατρο «Νεάπολις» από το θίασο του Γ.
Πετρίδη, Κομν. Λουλουδάκη και Γ. Νικηφόρου, παίχθηκε το 1899, ύστερα από
δοκιμές και ψυχολογικές μελέτες. Στο έργο ο Ίψεν μιλάει αποκαλυπτικά για την
απώλεια της ελευθερίας και της ελεύθερης έκφρασης του ατόμου, εξαιτίας της
αποδοχής των κοινωνικών συμβατοτήτων922.
Στον «Παρνασσό» ο Αριστομένης Προβελέγγιος δίνει μια διάλεξη, το 1900,
Περί Ίψεν923.
Ο Σπυρίδωνας Μαρκέλλος μεταφράζει, το 1900, την Αγριόπαπια του Ίψεν,
που θα χρησιμεύσει για άσκηση των μαθητών της Βασιλικής Δραματικής Σχολής924.
Ο Ερρίκος Ίψεν έδωσε σάρκα και οστά στα οράματα του Ζολά και την
κριτική του αστικού κόσμου. Διερεύνησε τί είναι πραγματικότητα και τί
ψευδαίσθηση. Στηρίχθηκε στη μορφή του «καλοφτιαγμένου» έργου. Το έργο του
είναι βασισμένο στο στοιχείο της ανατροπής, στηριζόμενο στο πάθος. Στην Ελλάδα
αντιμετωπίσθηκε στην αρχή με επιφύλαξη, μέχρις ότου η ευαισθησία του Έλληνα τον
αποδεχθεί, ως ιδεατό θεωρητικό της ελευθερίας της ατομικής βούλησης.
921 Ό.π., 21/3/1896, 78, 2.

19/7/1899, 197, 2, 20/7/1899, 198, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171, Παπανδρέου, Ο Ίψεν στην Ελλάδα, σ.
37-40, Αθανάσιος Μπλέσιος, «Ο Ίψεν στην Ελλάδα: Προβληματισμοί πάνω στην αποδοχή του Ίψεν
στην Ελλάδα και στη σχέση των ιψενικών δραμάτων με την ελληνική δραματουργία του τέλους του
19ου αιώνα και των δύο πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα», Θέματα Λογοτεχνίας 9 (Ιούλ.-Οκτ.
1998), σ. 144-154.
923 Εστία, 23/10/1900, 236, 4.
924 Ό.π., 10/12/1900, 284, 4.
222
Η πρόσληψη των βόρειων λογοτεχνιών θα αρχίσει για την ελληνική
πραγματικότητα, όπως έχει αναφερθεί από τους μελετητές, με την εισαγωγή του
Γρηγορίου Ξενόπουλου στους Βρυκόλακες του Ίψεν (1894) και την παράσταση του
έργου του Λέοντα Τολστόι, Το κράτος του ζόφου (1895) από το θίασο «Μένανδρος».
Πρόκειται για σημαδιακές χρονολογίες στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου. Η
ώρα της μύησης του κοινού στη βόρεια λογοτεχνία και τις νέες ιδέες έχει σημάνει925.
3Β. Ευρωπαϊκές κωμωδίες

Το δραματολόγιο των ελληνικών θιάσων από την αρχή της εποχής αυτής
περιέλαμβανε, εκτός από τραγωδίες και δράματα, και κωμωδίες. Κυρίαρχοι του
είδους ο κλασικός Μολιέρος (1622-1673) και ο μεταγενέστερός του Κάρλο
Γκολντόνι (1707-1793). Τα έργα τους με το διδακτικό τους χαρακτήρα, τον έλεγχο
των ανθρώπινων ελαττωμάτων και τον έπαινο της αρετής, υπηρετούσαν το
διαφωτιστικό πνεύμα της εποχής, που αντιμετώπιζε την κωμωδία ως μέσο για τη
δημιουργία ενός άμεπτου, ηθικά και κοινωνικά, ατόμου. Για αυτόν τον λόγο
επαναλαμβάνονταν συχνά.
α) Μολιέρος
Ο ελληνικός Διαφωτισμός, που διατηρεί δεσμούς με τη γαλλική φιλοσοφία
του 18ου αιώνα, ακολουθώντας τις προτροπές του Κοραή, ασχολείται με το
μολιερικό έργο αποβλέποντας στην απορρέουσα, από τη μετακένωση, ωφέλεια του
Γένους. Υποχρέωση μας είναι να αναφέρουμε και για ιστορικούς λόγους την πρώτη
παρουσίαση του Μολιέρου στη γλώσσα μας, τη μετάφραση του Ταρτούφου, στα
1815, από τον Κων. Κοκκινάκη και τη μετάφραση του Φιλάργυρου, στα 1816, από
τον Κων. Οικονόμου926.
Ο Μολιέρος γίνεται δημοφιλέστατος και στο λαϊκό θέατρο, αφού πολλές
κωμωδίες του παρουσιάζει κατά διασκευή ο καραγκιοζοπαίχτης, Αντώνιος
Παπούλης, γνωστός και ως «Μόλλας».
Το 1864, παρουσιάζεται η μονόπρακτη κωμωδία του Ο βίαιος γάμος927, ενώ
μεταφράζεται και τυπώνεται από τον Λ. Κοσκινά το 1872. Συνήθως παίζεται στη
925 Πούχνερ, «Οι βόρειες λογοτεχνίες και το νεοελληνικό θέατρο», σ. 329 και σ. 319-321, σημ. 26
(για εκτενέστερη βιβλιογραφία).
926 Για περισσότερα στοιχεία βλ. Άννα Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία, σ. 137 κε.
927 Παλιγγενεσία, 19/3/1864, 358, 4.
223
μετάφραση του Κωνσταντίνου Κυριακού Αριστία, αλλά είναι προγενέστερη της
εποχής αυτής928.
Ο Σ.Γ. Καλκάνδης τυπώνει, το 1864, τη μονόπρακτη κωμωδία του Μολιέρου
Ο κατά φαντασίαν ατιμαζόμενος σύζυγος929, ενώ το 1867 μια μετάφραση από τα
γαλλικά γνωρίζει τη δημοσιότητα. Είναι Ο κομψευόμενος χωριάτης από τον
Αριστοτέλη Π. Πέππα930.
Το 1871, ο Ι. Σκυλίτσης μεταφράζει τον Μισάνθρωπο του Μολιέρου931. Το
1874 μεταφράζεται το Σχολείο των γυναικών, χωρίς αναφορά στο μεταφραστή.
Δεν παρουσιάζεται επί σκηνής, απλώς εμπλουτίζει την εργογραφία, Ο
Αμφιτρύων του Σωτηρίου Βασιλειάδη, που μεταφράζεται σε πεζό και στην
καθαρεύουσα το 1873932. Μετά από ένα έτος ο Δ.Ι. Λάκων τυπώνει το έργο Αι
κομψευόμεναι σε τυπογραφείο των Αθηνών933 και αργότερα τις Πανουργίες του
Σκαπίνου934. Αι κομψευόμεναι, ή αλλιώς Οι κομψευόμενοι ερασταί ή Αι ερωτευμέναι
κερατσίτσαι (Les précieuses ridicules) του Μολιέρου τυπώνονται και αργότερα το
1877935. Το 1884, δημοσιεύεται από άγνωστο η κωμωδία του Μολιέρου Ο κατά
φαντασίαν σύζυγος στη θεατρική εφημερίδα Ιλισσός936.
Μετά το θάνατο του ηθοποιού και θιασάρχη Παντελή Σούτσα εκδίδεται ένας
τιμητικός τόμος με όλες τις μεταφράσεις και διασκευές του, και ανάμεσα τους
συναντούμε τον Αγαθόπουλο τον Ξηροχωρίτη937 και τον Αρχοντοχωριάτη938 (1876).

929 Αυγή, 6/11/1864, 1308, 3, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 103, λήμμα 44, Ηλιού/Πόπη
(1864).
930 Πρόκειται για τον Αρχοντοχωριάτη του Μολιέρου. Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 128, λήμμα 707,
Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 45, λήμμα 425, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 229, Ηλιού/Πόπη
(1867).
931 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 76, σημ. 14.
933 Αι κομψευόμεναι του Μολιέρου, κωμωδία, Εν Αθήναις, 1874, σχήμα 8ον, 48 σελ. (Πόπη Πολέμη,
ό.π., σ. 117, λήμμα 1314). Ο μεταφραστής αναφέρεται και στον Σιδέρη (Ιστορία, σ. 126).
935 Πρόκειται για προσαρμογή του έργου, που εκδόθηκε 20 χρόνια πριν, Αι κερατσίτσαι κατά
Μολιέρου, κωμωδία εις πράξιν μίαν υπό Λάκωνος, Αθήναι, Τύποις Δ.Α Μαυρομάτη, 1858
(Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 75, σημ. 11). Οι κομψευόμενοι ερασταί ή Αι ερωτευμέναι
κερατσίτσαι (Les précieuses ridicules) του Μολιέρου, κωμωδία μονόπρακτος μεταφασθείσα εκ του
γαλλικού και εκδοθείσα υπό Στεφάνου Ι. Ταμπακοπούλου, Εν Αθήναις, Τυπογραφείον Δ.
Καρακατσάνη, 1877, σχήμα 16ον, 36 σελ. (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία
μονόπρακτων έργων», σ. 137)
936 Ακρόπολις, 2/6/1884, 756, 4.
937 Παλιγγενεσία, 11/1/1877, 3698, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 126-127, σημ. 31, Γεωργία Λαδογιάννη,
ό.π., σ. 135, λήμμα 770, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 143, λήμμα 1631, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 229,
Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 1 (1876), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 339,
λήμμα 1 (1876).
224
Οι δύο μολιερικές διασκευές, που κάνει ο Π. Σούτσας, είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς
στην εποχή τους και είναι αυτές που χρησιμοποιεί στις παραστάσεις του θιάσου του.
Μετά το θάνατό του, φροντίζει να τα εκδώσει η χήρα του, Πολυξένη Σούτσα. Στον
Αρχοντοχωριάτη εξελληνίζει τον ήρωα του σε Ματθιό Παραμυθιό, κρατάει, όμως,
άλλα στοιχεία, όπως τίτλους ευγενείας, δασκάλους χορού και ξιφασκίας κ.ά.,
ασυνήθιστα για την ελληνική πραγματικότητα της εποχής939.
Η ελευθερία της μετάφρασης, η συνήθεια της παράφρασης, της ελεύθερης
διασκευής «εις τα καθ’ ημάς», τροφοδοτούν όλο τον 19ο αιώνα και γίνονται πάγια
τακτική. Επίσης, όπως αναφέρει η Άννα Ταμπάκη, ο Σούτσας αναγκάζεται να κάνει
παρεμβάσεις στα δύο έργα, για να αποφύγει τις παρεξηγήσεις με τις τουρκικές αρχές,
μια και το έργο, εκτός από την Αθήνα, παίζεται, πολλές φορές, σε περιοδείες και
πόλεις του «αλύτρωτου Ελληνισμού»940.
Ένα απόσπασμα του Αμφιτρύωνα τυπώνεται στο περιοδικό Εστία προς το
τέλος του 1877, από τον Ιωάννη Γ. Φραγκιά. Η μετάφραση της κωμωδίας του
Μολιέρου, έμμετρη και ελεύθερα μεταφρασμένη με προσθήκη εισαγωγικών
σημειώσεων, φιλοτεχνήθηκε και τυπώθηκε ολόκληρη στην Ερμούπολη της Σύρου. Ο
Φραγκιάς μετέφρασε με επιτυχία τον Αμφιτρύωνα. Στην απόδοσή του οι στίχοι είναι
αβίαστοι, ο διάλογος παραστατικός, ο λόγος από την σκηνή εκφραστικός.
Επανεκδίδεται το 1890, από τις εκδόσεις της «Εστίας», όπου «η χάρις του γαλλικού
πρωτοτύπου αποδιδόταν δια γλαφυρών και αρμονικών στίχων»941.
Ο ιπτάμενος ιατρός, χωρίς να αναφέρεται ο μεταφραστής, μια κωμωδία
μονόπρακτη δημοσιεύεται στους τόμους «Ανθοδέσμη ή Συλλογή Κωμωδιών χάριν
των εραστών του Ελληνικού Θεάτρου», το 1879942.
Σε χειρόγραφο του Θεατρικού Μουσείου σώζεται Ο έρωτας ιατρός, σε
μετάφραση του Ιω. Φραγκιά. Αντιγράφεται από τον Δημ. Αλεξιάδη, στη Σύρο, το
938 Παλιγγενεσία, ό.π., Σιδέρης, Ιστορία, σ. 128, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 135, λήμμα 771, Πόπη
Πολέμη, ό.π., σ. 144, λήμμα 1647, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 229, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 61
940 Άννα Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία, σ. 143 και σ. 153-155.
941 Εφημερίς, 30/9/1877, 273, 3, Ακρόπολις, 13/3/1890, 2815, 3, περ. Εστία, έτος Β΄, αρ. 104,
25/12/1877, σ. 827-829.
942 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 140, λήμμα 819, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 144,
λήμμα 311, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 57 (1879), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 345, λήμμα 5 (1879).
225
1899. Πρόκειται για πετυχημένη διασκευή, που παίζεται από τον κωμικό ηθοποιό Γ.
Νικηφόρο, με συμπτυγμένες τις τρεις πράξεις του σε μία943.
Ο Εξηνταβελώνης κατά τον Μολιέρο, κωμωδία σε πέντε πράξεις που
μεταφράσθηκε από τον Κ. Οικονόμου εξ Οικονόμων, γνωρίζει επανεκδόσεις στην
Αθήνα το 1871 και το 1887 και το 1888944.
Η μελέτη του ηθοποιού Κοκλέν για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να παίζεται
ο Ταρτούφος μεταφράζεται από τον Παύλο Σ. Οικονόμου στο περιοδικό Παρνασσός
από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο του 1884945.
Στις 25 Ιανουαρίου 1864 παίζεται για πρώτη φορά στην Αθήνα Ο γάμος του
Μουντζούρη, στο θέατρο «Αθηνών», από το θίασο του Σωτ. Καρτέσιου946, την Πέμπτη
24 Φεβρουαρίου 1866 Ο ακούσιος ιατρός στο ίδιο θέατρο, από το θίασο του Παντελή
Σούτσα, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ των πτωχών οικογενειών Ιωάννη Γρεκού
και Δημήτριου Πομόνη947. Στις 28 Απριλίου 1867 παρουσιάζεται Ο βίαιος γάμος (Le
marriage forcé) από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη948. Αργότερα
παίζεται και με τον τίτλο Ο καταναγκαστικός γάμος από το θίασο του Αντ.
Βαρβέρη949. Την Πέμπτη 4 Μαΐου 1867 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois
gentilhomme), κωμωδία τρίπρακτη950 και έκτοτε επαναλαμβάνεται πολλές φορές από
το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, με το Σπ. Ταβουλάρη στον

944 Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 571, 6/12/1887, σ. 3: Ο Εξηνταβελώνης κατά Μολιέρον, κωμωδία
εις πράξεις πέντε μεταφρασθείσα υπό Κ. Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Αθήνα, Εκδότης Γ. Μπαρτ,
1887, σχήμα 16ον, 96 σελ. Αγγέλλεται η έκδοση από τον Γουλιέλμο Μπαρτ, τον διευθυντή του
βιβλιοπωλείου Βίλμπεργκ, της «Ελληνικής Βιβλιοθήκης», όπου θα συμπεριληφθούν όλα τα αξιόλογα
φιλολογικά έργα, αλλά και έργα που έχουν εθνικό χαρακτήρα με την ιστορική τους αξία. Επίσης θα
εκδοθούν τα δόκιμα έργα με χαρακτηριστικά των ελληνικών ηθών. Με την έκδοση αυτή επιθυμείται η
έκθεση σε κοινή κυκλοφορία, σε κοινό απόκτημα για τους φίλους αναγνώστες της ελληνικής
κοινωνίας. Θα περιλάβει και ανέκδοτα έργα. Μεταξύ των εκδόσεων είναι και Ο Εξηνταβελώνης. Τη
φιλολογική διεύθυνση ανέλαβε ο Αρ. Κουρτίδης (Νέα Εφημερίς, 25/9/1887, 268, 3, 27/9/1887, 270, 3,
18/10/1887, 291, 4, 2/12/1887, 336, 2). Για την έκδοση του 1871 πληροφορία από Πούχνερ, Η
πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 42. Βλ. για την έκδοση του 1887 Νέα Εφημερίς, 25/9/1887,
268, 3, 2/12/1887, 336, 2, 19/12/1887, 353, 4, 29/12/1887, 363, 2, 30/12/1887, 364, 4, Δελτίον της
Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 571, 6/12/1887, σ. 3, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 244 και 245 (1887),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 359, λήμμα 21 και 22 (1887), Αντιγόνη Μανασσή,
ό.π., λήμμα 763 και για την έκδοση του 1888 βλ. Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ.
362, λήμμα 47 (1888).
945 «Ο Ταρτούφος του Μολιέρου», μελέτη του ηθοποιού Κοκλέν, μετάφρασις Παύλου Σ. Οικονόμου
στο περ. Παρνασσός, τόμ. Η΄, αρ. 6-7-8, Ιούν.-Ιούλ.-Αύγ. 1884, σ. 452-468.
946 Παλιγγενεσία, 27/1/1864, 323, 2. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 538-
541.
947 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 570-571.
948 Αυγή, 1/5/1867, 1920, 3.
949 Παλιγγενεσία, 26/2/1877, 3738, 3-4, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 66.
950 Αυγή, 4/5/1867,1922, 3.
226
πρωταγωνιστικό ρόλο. Tον παρουσιάζει και ο Γ. Νικηφόρος από το 1877 και μετά951.
Το Σάββατο 3 Φεβρουαρίου 1868 Ο Εξηνταβελώνης (L’ avare, O φιλάργυρος) του
Μολιέρου, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση του Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ
Οικονόμων, στο θέατρο «Αθηνών», από το θίασο «Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη
με τον Π. Σούτσα (Εξηνταβελώνη) και τον Γ. Νικηφόρο (δούλο)952. Το 1870 παίζεται
για πρώτη φορά στην Αθήνα ο Ταρτούφος από τον Σπύρο Ταβουλάρη953, από το θίασο
Ταβουλάρη-Σούτσα. Στις 15 Ιουνίου 1877 Αι κομψευόμεναι (Les précieuses ridicules)
στο θερινό θέατρο «Απόλλων», από το θίασο «Ελληνικός Δραματικός Σύλλογος» του
Δημοσθ. Αλεξιάδη και του Διον. Ταβουλάρη954, την Τετάρτη 3 Αυγούστου 1877 Αι
πανουργίαι του Σκαπίνου (Les fourberies de Scapin) από τον ίδιο θίασο955. Το
Σάββατο 18 Μαρτίου 1878 Ο Αμφιτρύων (Amphitryon), τρίπρακτη κωμωδία μετά
προλόγου, σε μετάφραση έμμετρη του Ι. Φραγκιά, αποφοίτου της Νομικής, στο
θέατρο «Αθηνών», από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη956 και το 1879, στο θέατρο
«Απόλλων» από το θίασο «Μένανδρος», με τον Σπ. Ταβουλάρη ως Σωσία957 κ.ά.
Μέχρι το 1900, όπως θα φανεί στο 4ο Κεφάλαιο, σημειώθηκαν πολλές επαναλήψεις
των μολιερικών έργων.
Πολλοί Έλληνες συγγραφείς επηρεάσθηκαν από το Μολιέρο, όπως π.χ. ο
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής για τον Αγροικογιάννη ή Του Κουτρούλη ο γάμος από τον
Πουρσονιάκ και τον Αρχοντοχωριάτη. Ο Παν. Ζάνος για την Κόρη του Απέργη από τον
Ταρτούφο και το Σχολείο Γυναικών. Η κόρη του παντοπώλου του Αγγ. Βλάχου από την
κωμωδία Αι κερατσίτσαι. Ο Καρτέσιος με τον Κατά φαντασίαν ερωμένο, ο Άγγ.
Βλάχος με μολιερικές δοκιμές πάνω σε έργα του, όπως ο Λοχαγός της Εθνοφυλακής
και το προαναφερόμενο. Ο Β. Πούχνερ μετράει συνολικά 60 εκδόσεις-ανατυπώσεις
μεταφράσεων του Μολιέρου, μέσα στο 19ο αιώνα958.
Ως συμπέρασμα, ο Μολιέρος έγινε αποδεκτός από την ελληνική κοινωνία για
τη διδακτικότητα των έργων του, τη σάτιρα του επαρχιωτισμού στην αστική
ολοκλήρωσή της, που προκαλούσε ευθυμία, τον καυτηριασμό της εκζήτησης των
κοινωνικών συμπεριφορών, όπως επιπολαιότητα, υποκρισία, φιλαρέσκεια,
951 Παλιγγενεσία, 11/1/1877, 3698, 2.

952 Σιδέρης, ό.π., σ. 59.
953 Παλιγγενεσία, 5/10/1870, 4.
954 Ό.π., 15/6/1877, 3831, 4.
955 Ό.π., 3/8/1877, 3874, 4.
956 Ό.π., 18/3/1878, 4069, 3.
957 Ό.π., 3/7/1879, 4471, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 138.
958 Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής δραματουργίας, σ. 57.
227
ψευτοευλάβεια. Η μετάφραση των έργων του Μολιέρου αντικατόπτρισε τη
ρευστότητα της κατάστασης στη νεοελληνική αθηναϊκή αστική κοινωνία.
β) Γκολντόνι
Ο Γκολντόνι (1707-1793) δεν είναι πολέμιος των διδακτικών στόχων της
νεοκλασικής κωμωδίας, αλλά αναζητώντας χαρακτήρες στην περιοχή της
ηθογραφίας, απομακρύνεται από το αυστηρά μολιερικό κλασικό πρότυπο και
δημιουργεί την εντύπωση, ότι η κωμωδία του προορίζεται για τέρψη και όχι για
ωφέλεια959.
Στα ελληνικά μεταφράζονται έργα του προς το τέλος του 18ου αιώνα960. Με
την κορύφωση του ελληνικού Διαφωτισμού, την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα,
εμφανίζεται αξιοσημείωτη έντυπη παρουσία του Goldoni και Metastasio. Στην πρώτη
έκδοση, το 1791 στη Βιέννη, της Αρετής της Πάμελας του Γκολντόνι, ο Πολυζώης
Λαμπανιτζιώτης προβάλλει στην εισαγωγή του, που είναι ανάγνωσμα και επικείμενη
σκηνική πράξη, τη σύνδεση με το αρχαιοελληνικό θέατρο, την τέρψη και τη
διδαχή961. Με τη σύσταση του κράτους, οι κωμωδίες του γίνονται πασίγνωστες από
την έκδοση σε δύο τόμους (Ναύπλιο, 1834 και Αθήνα, 1838) των «εκλεκτικωτέρων
κωμωδιών» του Γκολντόνι, από τον ηγεμόνα της Βλαχίας, Ιω. Καρατζά962. Σύμφωνα
με τον πρόλογο του 1834 οι μεταφράσεις εντάσσονται στο αναπλαστικό έργο των
ηθών της ελληνικής κοινωνίας. Και η ίδια αναφορά γίνεται και στον πρόλογο του
1838963. Έκτοτε οι κωμωδίες παίζονται συνεχώς και ιδίως η Λοκαντιέρα, μέχρις ότου
εμφανισθεί το κωμειδύλλιο. Μεταφράσεις γίνονται και από το Ν. Λάσκαρη και το Ν.
Ποριώτη964.
Η ξενοδόχος ή Οι πονηριές των γυναικών, σε μετάφραση του Ιω. Καρατζά,
παρουσιάζεται πολλές φορές από το θίασο του Παντελή Σούτσα, στο θέατρο
«Αθηνών» το 1864965 και το 1865966. To 1876 παίζονται Οι ερωτευμένοι (Gli
959 Κανελλόπουλος, Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος, τόμ. V΄, σ. 173-175.

960 «Γκολντόνι Κάρλο», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 5ος, σ. 489.
963 Άννα Ταμπάκη, ό.π., σ. 132 και της ίδιας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 84-95.
965 Παλιγγενεσία, 12/9/1864, 482, 3. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 546-
547. Δίνονται συνολικά τέσσερις παραστάσεις αυτού του έργου από το θίασο του Παντελή Σούτσα
μέσα στο 1864.
966 Αυγή, 15/11/1865, 1563, 2, 22/11/1865, 1568, 4. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του
Δουνάβεως, σ. 566-567. Δίνονται δύο παραστάσεις αυτού του έργου από το θίασο του Παντελή
Σούτσα μέσα στο 1865.
228
innamorati), μια τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Ιω. Καρατζά, από το θίασο
«Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου, στο θέατρο «παρά τα Χαυτεία»967. Ο θίασος
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, εκτός από την Ξενοδόχο, παρουσιάζει το
1878 τον Ενοχλητικό, σε μετάφραση Ανδρέα Φαραώ στο θέατρο «Απόλλων». Ο
ενοχλητικός του Γκολντόνι είναι πεντάπρακτη κωμωδία, που προσαρμόσθηκε στα
«καθ’ ημάς ήθη»968. Η Παμέλα εκδίδεται, το 1874, σε μετάφραση της Αδελαΐδος
Πανά969. Οι ερωτευμένοι είναι λεπτή κωμωδία του Γκολντόνι που παρουσίασαν με
τέχνη την Πέμπτη 9 Ιουνίου 1877 οι Δ. Ταβουλάρης και Σπυρ. Ταβουλάρης, καθώς
και η Σοφία Ταβουλάρη. Ιδιαίτερα στη σκηνή, όπου ερίζουν οι δύο ερωτευμένοι, ο
Διονύσιος και η Σοφία Ταβουλάρη είναι ιδιαίτερα επιτυχείς και έπεισαν για τις κατά
το πλείστον φυσικές αρετές των Ελλήνων ηθοποιών970. Η φρόνιμος σύζυγος (La
moglie saggia) του Carlo Goldoni είναι κωμικοτραγικό διδακτικό έργο, με ωραία
άσματα, σε μετάφραση-διασκευή από τα ιταλικά του Διονύσιου Ταβουλάρη, με
πρώτη παράσταση το Σάββατο 5 Αυγούστου του 1878 στο θέατρο «Απόλλων», από
το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη971. Απόσπασμα του μελετήματος
του θεατρικού συγγραφέα και ποιητή Κωνσταντίνου Γ. Ξένου, Ο Αρλεκίνος και η
ιταλική κωμωδία, ανακοινώνεται την 1η Φεβρουαρίου του 1880 στο Φιλολογικό
Σύλλογο «Παρνασσός» και δημοσιεύεται στο ομώνυμο περιοδικό972. Το 1882,
μεταφράζεται από το Σπυρίδωνα Ματσούκα, Ο μεμψίμοιρος (Sior Todero Brontolon
o sia il vecchio fastizioso)973. Το 1889, παίζεται Το ριπίδιον (La ventaglia) στο θέατρο
«Ομόνοια», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, με τον Ευάγγελο
Παντόπουλο και την Άννα Λαζαρίδου974.
Οι μεταφράσεις του Goldoni975 εντάσσονται στο αναπλαστικό έργο των ηθών
967 Παλιγγενεσία, 9/12/1876, 3672, 2-3.

968 Ό.π., 13/7/1878, 4168, 4, Εφημερίς, 13/7/1878, 194, 4, 15/7/1878, 196, 2.
969 Η Παμέλα του Γολδόνη, κωμωδία σε μετάφραση της Αδελαΐδος Πανά, Εκ του τυπογραφείου Π.Β.
Μωραϊτίνη, 1874, σχήμα 8ον, 141 σελ.+1 χ.α.+2 λ. (Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 121, λήμμα 1374,
λήμμα 29).
970 Εφημερίς, 26/7/1877, 207, 3.
971 Ό.π., 5/8/1878, 217, 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1888, 235, 2.
972 Δημοσιεύθηκε στο περ. Παρνασσός, έτος Δ’, τόμ. Δ’, αρ. 3, Μάρτιος 1880, σ. 192-203.
973 Πούχνερ, «Η πρόσληψη του Carlo Goldoni», σ. 345-358. Το ρεπερτόριο της Κωνσταντινούπολης
εμφανίζεται και στην Αθήνα, την εποχή που εξετάζουμε. Η ξενοδόχος, σε μετάφραση Ιω. Καρατζά
(επανάληψη το 1870, το 1872 και το 1873), Οι ερωτευμένοι στη μετάφραση του Ιω. Καρατζά, το 1875,
Το ριπίδιον (La ventaglia) του ίδιου, στο οποίο προστίθενται το 1890 τραγούδια και μουσική ως
κωμειδύλλιο. Βλ. στην Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη,
Β΄, σ. 421, σ. 334 και σ. 454 αντίστοιχα.
974 Παλιγγενεσία, 21/6/1889, 7578, 4, 22/6/1889, 7579, 3, 23/6/1889, 7580, 3-4.
975 Ρ. Γρηγορίου, «Νέα στοιχεία για τη διάδοση του Κάρλο Γκολντόνι στην Ελλάδα το 18ο και 19ο
αιώνα», στο Μαντατοφόρος 39-40 (1995), σ. 77-94.
229
της κοινωνίας, που επιθυμεί να αποκοπεί από τα ανατολίτικα και βαλκάνια ήθη.
Πρωτογνωρίζεται ως ανάγνωσμα και βασίζεται στους αναρριχώμενους κοινωνικά
μικροαστούς, που προβάλλουν ένα νέο τρόπο κοινωνικότητας. Θα επικρατήσει στα
ελληνικά πράγματα της σκηνής μέχρι το κωμειδύλλιο.
γ) Πολύπρακτες κωμωδίες
Στην πρώτη δεκαετία της περιόδου που εξετάζουμε, η κίνηση του
δραματολογίου καλύπτεται είτε από την κυκλοφορία μεταφράσεων κωμωδιών του
Μολιέρου και του Γκολντόνι είτε από μονόπρακτες ευρωπαϊκές και ελληνικές
κωμωδίες είτε από τη σκηνική παρουσίαση ευρωπαϊκών και ελληνικών πολύπρακτων
κωμωδιών.
Τα γεροντοπαλλήκαρα (Les vieux garçons), πολύπρακτη κωμωδία του Β.
Σαρντού σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου (1877), ανήκει στις λεγόμενες comédies de
caractères (κωμωδίες χαρακτήρων), γιατί δείχνουν πρόσωπα ορισμένης τάξης
ανθρώπων και ό,τι προκύπτει από τις σχέσεις τους976. Από τον ίδιο μεταφραστή
προέρχεται η Φερνάνδα (1877). Το Σάββατο 26 Αυγούστου 1878 παίζονται Τα
γεροντοπαλλήκαρα στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη977.
Ο Ραμπαγάς του Β. Σαρντού είναι πεντάπρακτη «αριστοφάνειος» κωμωδία,
που ενσάρκωσε τις απαιτήσεις της εποχής επιδιώκοντας να φανερώσει τα πολιτειακά
«κακώς κείμενα» που πρέπει να θεραπευθούν. Είναι έργο διδακτικό προς διαμόρφωση
χαρακτήρων και πεποιθήσεων. Μεταφράσθηκε από τον Ιωάννη Καμπούρογλου στην
καθομιλουμένη γλώσσα. Ο Ραμπαγάς είναι δημοκόπος, που όσο βρίσκεται εκτός της
εξουσίας είναι φιλελεύθερος, και όταν όμως την καταλαμβάνει απαρνείται ό,τι
υποστήριζε και γίνεται «απολυτόφρων». Σατιρίζει τους ψευτοδημοκρατικούς
ιδιοτελείς δημοκόπους, οι οποίοι εξογκώνουν τα πράγματα χάριν της αντιπολίτευσης
και ενισχύουν την φαυλότητα για χάρη του κόμματος, ενώ αδιαφορούν για τη
γενικότερη ζημιά της κοινωνίας. Αρχικά, η παράσταση του έργου Ραμπαγάς στο
θέατρο «Απόλλων» απαγορεύθηκε από την αστυνομία. Επιτράπηκε η παράσταση στις
29 Αυγούστου του 1878 από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη. Ο
θίασος είχε κάνει τις απαραίτητες συντομεύσεις των διαλόγων σύμφωνα με όλους
τους κανόνες της σκηνικής παρουσίασης για την οικονομία του έργου και του χρόνου
976 Εφημερίς, 10/10/1877, 283, 2, 11/10/1877, 284, 3, 12/10/1877, 285, 3.

230
της παράστασης978. Τυπώνεται το 1878 αρχικά στην Εφημερίδα σε συνέχειες και μετά
αυτοτελώς σε βιβλίο979.
Η πομφόλυξ (ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε) (Una bolla di sapone) κωμωδία
ζωηρή, αβίαστης πλοκής και αληθινών χαρακτήρων του Ιταλού συγγραφέα Vittorio
Bersezio, σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου είναι κωμωδία τριών πράξεων της νεότερης
ιταλικής φιλολογίας, με σειρά παρεξηγήσεων, που έβαλαν τη φυσική απάθεια του
συζύγου σε κατάσταση υποψίας, τάραξαν τους έρωτες του μνηστήρα, και έμπλεξαν
τις γυναίκες της κωμωδίας σε θέματα ζηλοτυπίας. Πρωτοεμφανίζεται το Σάββατο 28
Ιουνίου 1880 σε διασκευή του Σπυρίδωνα Ταβουλάρη στο θέατρο «Ορφεύς» από το
θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη980. Έκτοτε επαναλήφθηκε αρκετές
φορές.
Με τον τίτλο Καλδερών ντε λα Βάρκα, Δραματική τριλογία (1884) κατ’ εκλογή,
αναγγέλλεται από τον Ν. Σπανδωνή, εκτός από την έκδοση της τραγωδίας Ο Αλκάδης
της Θαλαμέας, η δημοσίευση των κωμωδιών Μυστικά και φωνακτά και Το στοιχειό,
σε μετάφραση του Ιω. Καμπούρογλου981. Σε συνέχειες από το 20ο φυλλάδιο του
μηνός Οκτωβρίου 1891 του φιλολογικού περιοδικού Παρνασσός περιλαμβάνεται η
μετάφραση του διευθυντού της Νέας Εφημερίδος, Ιωάννη Καμπούρογλου από τα
ισπανικά της τρίπρακτης κωμωδίας του Καλντερόν, Μυστικά και φωνακτά982.
Για την έκδοση της μετάφρασης της πεντάπρακτης κωμωδίας του Σαίξπηρ
Όπως αγαπάς, το 1884, αναφέρεται, ότι ο Μιχαήλ Δαμιράλης, κάτοχος της αγγλικής
γλώσσας και μελετητής της φιλολογίας της, ερεύνησε τους ερμηνευτές και
σχολιαστές του Σαίξπηρ. Αποδίδει το πνεύμα του έξοχου ποιητή και παραθέτει
978 Εφημερίς, 5/8/1878, 217, 2, 6/8/1878, 218, 2-3-4, 7/8/1878, 219, 1-2, 8/8/1878, 220, 3, 10/8/1878,
222, 5, 19/8/1878, 231, 4, 20/8/1878, 232, 4, 21/8/1878, 233, 1, 22/8/1878, 234, 2. Βλ. Ευαγγελία
Ανδριτσάνου, «Θέατρο, δημοσιογραφία και πολιτική», σ. 177-184.
979 Παλιγγενεσία, 27/9/1878, 4233, 3, Δελτίον της Εστίας, έτος Γ΄, αρ. 92, 1/10/1879, σ. 1, Γεωργία
Λαδογιάννη, ό.π., σ. 139, λήμμα 814, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 703 (1878), Πούχνερ/Χρ.
980 Στοά, 28/6/1880, 2327, 4, Νέα Εφημερίς, 11/8/1888, 224, 3, 12/8/1888, 225, 3, 26/12/1888, 361-
362, 3.
981 Ο Αλκάδης της Θαλαμέας, τραγωδία, Μυστικά και Φωνακτά και Το στοιχειό, κωμωδίες του
Καλδερών ντε λα Βάρκα, μεταφρασθ. υπό Ιω. Κ. Καμπούρογλου, Εν Αθήναις, Εκδότης Ν. Σπανδωνής,
1884 (Ακρόπολις, 22/11/1884, 933, 4, Νέα Εφημερίς, 10/11/1884, 313, 3, Δελτίον της Εστίας, έτος Θ΄,
αρ. 412, 18/11/1884, σ. 2).
982 Μυστικά και Φωνακτά (El Secreto a voces) του Καλδερών, σε μετάφραση Ιω. Κ. Καμπούρογλου
στο περ. Παρνασσός, Οκτ. 1891, σ. 107-130, Νοέμβρ. 1891, σ. 175-187, Ιαν. 1892, σ. 305-318, Μάιος
1892, σ. 573-583, Ιούν. 1892, σ. 589-601, Ιούλ. 1892, σ. 697-703 (Νέα Εφημερίς, 6/11/1891, 310, 5).
231
σημειώσεις επίκαιρες και επεξηγηματικές. Ο Δαμιράλης έδειξε προσοχή και γνώση
των ορίων της καλαισθησίας των λογοπαιγνίων983.
Ο αριθμός 13 (115 rue Pigalle) είναι αστεία κωμειδυλλιακή κωμωδία του
Alexandre Bisson, που μεταφράσθηκε από τον Δ. Ταβουλάρη και παίχθηκε για πρώτη
φορά την Κυριακή 3 Ιουνίου 1884 στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο
«Μένανδρος», με πρωταγωνιστές τον Γ. Νικηφόρο, τον Π. Λαζαρίδη και την Ελ.
Κοτοπούλη. Είναι τρίπρακτη και γεμάτη αστεία επεισόδια μεταξύ δύο εμπόρων
συνεταίρων984.
Η τετράπρακτη κωμωδία Οι δίδυμοι (Τhe comedy of errors) του Shakespeare,
εξελληνίσθηκε από τον ηθοποιό και θιασάρχη Διονύσιο Ταβουλάρη προσαρμοζόμενη
στα «καθ’ ημάς» ήθη. Στη μετάφραση έλαβε μέρος και ο Σ. Γιορκ. Πρόκειται για δύο
δίδυμους υπηρέτες, που μιλούν τη ζακυνθινή διάλεκτο. Η κωμωδία είναι αστεία,
πολύπλοκη και ζωηρή. Οι ζακυνθινοί διάλογοι είναι πολύ διασκεδαστικοί, όπως
παρουσιάζονται από τους κωμικούς Σπ. Ταβουλάρη και Ε. Παντόπουλο.
Παρουσιάσθηκε την Κυριακή 7 Ιουνίου 1887 στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο
«Μένανδρος»985.
Το 1890, Το βιδάνιον (La cagnotte) των E. Labiche και Alfred Délacour,
πεντάπρακτη κωμωδία με άσματα διδάσκεται σε διασκευή Ευάγγ. Παντόπουλου από
το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο «Ομόνοια»986.
Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Δ. Λάμπρου, μετασχηματίζεται σε κωμωδία,
το 1892, από το θίασο του θεάτρου «Ομόνοια». Το ρόλο της Φροσάρ αποδίδει ο
Παντόπουλος, αλλά αποτυγχάνει, γιατί διερμηνεύει ό,τι απαισιότερο είδε στον
χαρακτήρα της με «παγετώδη αφυσικότητα»987.
Τα τριανταφυλλιά δόμινα, κωμωδία των Γάλλων Al. Délacour και Al.
Hennequin, είναι τρίπρακτη και «χαριεστάτη». Παίζεται για πρώτη φορά το 1892, σε
μετάφραση του Χρήστου Δ. Αλεξιάδη, στο θέατρο «Κωμωδιών», από τον
983 Νέα Εφημερίς, 22/11/1884, 327, 4. Πρώτα τυπώθηκε στο περιοδικό Παρνασσός και μετά
αυτοτελώς το 1884.
16/8/1888, 229, 2-3.
985 Νέα Εφημερίς, 7/6/1887, 158, 4, 10/6/1887, 161, 3, 14/7/1887, 195, 4, 16/7/1887, 197, 3.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150, σημ. 5. Ο Σιδέρης διευκρινίζει το διασκευαστή (Ευάγγ. Παντόπουλο).
987 Εφημερίς, 20/8/1892, 233, 3.
232
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» των Δ. Αλεξιάδη και Ε. Παντόπουλου και αρέσει
στο κοινό988.
Τη Δευτέρα 22 Ιουνίου του 1892 παρουσιάζονται για πρώτη φορά Οι υπηρέται
(Les domestiques) των Grangé και Deslaudes, πολύπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
από τα γαλλικά του I. Κούρτελη και σε διασκευή του Ευάγγ. Παντόπουλου, με
μουσική του Σπ. Καίσαρη, στο θέατρο «Ομόνοια», από το θίασο των Δ. Αλεξιάδη και
Ε. Παντόπουλου με τη Μ. Κωνσταντινοπούλου, τον κωμικό θιασάρχη και την Ελ.
Χέλμη στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Η κωμωδία αυτή είναι διανθισμένη με
τραγούδια. Η επεξεργασία του Παντόπουλου δέχθηκε την επίδραση του Κορομηλά
και της Μαρούλας, από την οποία έλαβε τα ονόματα των προσώπων, προσαρμόζοντάς
τα στη γαλλική κωμωδία989.
Τα τρία καπέλλα του Eugène Labiche είναι μια χαριτωμένη γαλλική κωμωδία,
τρίπρακτη, σε γλαφυρή μετάφραση του λογογράφου Χρήστου Αλεξιάδη. Η κωμωδία
είναι περίπλοκη και κωμικότατη, ευφυής και αστεία990. Έγινε θρίαμβος του
Παντόπουλου, όταν την έπαιξε για πρώτη φορά στο θέατρο «Ομόνοια», το καλοκαίρι
του 1892991.
Το διαζύγιον ή Ας χωρίσουμε (Divorçons) του Victorien Sardou είναι
τρίπρακτη κωμωδία, κατά μετάφραση του Ηλία Βεργοπούλου. Η υπόθεση καταντά
απίθανη και δεν συνάδει με τα σύγχρονα ελληνικά έθιμα. Το έργο είναι έξυπνο και ο
διάλογος ευχάριστος. Πουθενά στον κόσμο, όμως, διατείνεται ο Τύπος, δεν υπάρχει
σύζυγος που χωρίζοντας από τη σύζυγό του φροντίζει να την ενώσει με τον εραστή
της και να παραμείνει στο σπίτι ως φίλος. Παίζεται από την Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου στο ρόλο της Κυπριανής Πρινέλ το 1893, στο θέατρο «Ολύμπια ή
Ορφανίδου». Από τους κριτικούς με οξύνοια, ο Λεβιάθαν (ψευδώνυμο του Νικόλαου
Λάσκαρη) για το Διαζύγιον του Σαρντού, που παριστάνει η «Ελληνική Δραματική
Εταιρεία» του Γ. Πετρίδη, γράφει, το 1900, ότι ήταν επιτυχία της Παρασκευοπούλου
του 1893, αλλά και η Ολυμπία Λαλαούνη και στην περσινή (1899) και στη φετινή
παράσταση του 1900, πέτυχε τέλεια στο πρόσωπο της Κυπριανής, σαν ο ρόλος να
22/6/1892, 174, 2-3, 23/6/1892, 175, 3. Για πρώτη φορά εκδίδεται σε αυτοτελές βιβλίο το 1875.
990 Ακρόπολις, 1/8/1892, 3783, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1893, 152, 7, 2/6/1893, 153, 8, 6/6/1893, 157, 5
και 7.
8533, 4, 18/7/1892, 8534, 4, Εφημερίς, 15/7/1892, 197, 3, 18/7/1892, 200, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163.
233
είναι «κομμένος» – όπως λέγουν – για αυτήν. Της συνιστά, όμως, να μην εκλάβει τον
χαρακτηρισμό «τελεία» με τη γραμματική σημασία και φαντασθεί ότι έφτασε στην
αρτιότητα της τέχνης, γιατί έχει πολλά ακόμα να μάθει και περισσότερα να ... μη
μάθει992 (κάνοντας ίσως νύξη για το ποια είναι ικανή και φτιαγμένη να παίξει και ποια
όχι). Αυτό είναι ένα μέρος από την κριτική του Λεβιάθαν, που αποδεικνύει τη στενή
παρακολούθηση στα δρώμενα της υπόκρισης και οι συμβουλές του, έστω και
αρνητικές, σκοπό έχουν την τελειοποίηση της ελληνικής υποκριτικής τέχνης. Άλλη
κριτική αναφέρει, ότι είναι «ένα κωμικόν προϊόν γαλατικής ευφυΐας, εν εκ των
ωραιοτέρων έργων του συγγραφέως», που άρεσε προ ετών, όταν παραστάθηκε από
γαλλικό δραματικό θίασο. Επίσης, χαρακτηρίσθηκε ως «σόκιν», ασυμβίβαστο προς τα
ήθη μας, ότι περιείχε πλείστες σπινθηρίζουσες ευφυολογίες, είχε γοργή πλοκή και
αβίαστη, σκηνές, «αίτινες αποσπούσαν το γέλιο των θεατών ακόντως». Η Ακρόπολις
συμβούλευε «να δοθή πολλάκις και να το δουν, ως μάθημα συγγραφής έργου οι
κωμειδυλλιογράφοι»993.
Τα πανδρολογήματα του Ν. Γκόγκολ είναι δίπρακτη κωμωδία. Η μετάφραση
οφείλεται στο διερμηνέα της ρωσικής πρεσβείας, γνωστό και από άλλα φιλολογικά
του έργα, Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη. Παίζεται το φθινόπωρο του 1893 από τον
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Αλεξιάδη και του Παντόπουλου στο θέατρο
«Τσόχα»994.
Η τρίπρακτη κωμωδία του Σκριμπ Ο απατών την σύζυγόν του ή Ο απατεών
σύζυγος παίζεται την Τετάρτη 29 Μαΐου 1896 στο θέατρο «Βαριετέ ή Ποικιλιών»,
από το «Δραματικό Θίασο Αθηνών» του Δημοσθένη Αλεξιάδη και της Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου995.
Η τρίπρακτη κωμωδία Η διαθήκη του Alexandre Bisson ερμηνεύθηκε για
πρώτη φορά την Κυριακή 8 Σεπτεμβρίου του 1896 στο θέατρο «Βαριετέ ή
Ποικιλιών», από το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου996.
Η αλυσίδα (Une chaîne) των E. Scribe και E. Legouvé είναι πεντάπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Αντ. Νίκα, με υπόθεση κοινωνική, που εξελίσσεται με τέχνη
992 Εστία, 22/5/1900, 82, 2.

8889, 3, Νέα Εφημερίς, 27/8/1893, 239, 5.
994 Παλιγγενεσία, 18/9/1893, 8910, 4, Νέα Εφημερίς, 12/8/1893, 224, 4, 18/9/1893, 261, 5 και 6,
20/9/1893, 263, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110 και σ. 163-164.
995 Παλιγγενεσία, 29/5/1896, 9875, 4, Νέα Εφημερίς, 29/5/1896, 150, 6 και 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168.
996 Ακρόπολις, 8/9/1896, 5207, 3, Παλιγγενεσία, 8/9/1896, 9976, 3, 9/9/1896, 9977, 3, Νέα Εφημερίς,
8/9/1896, 252, 6.
234
και με πρόσωπα με καλλιτεχνία διαγραμμένα, λύση ικανοποιητική για το ακροατήριο.
Με την τερπνή και την πολύπλοκη υπόθεσή του είχε θριαμβευτική επιτυχία. Παίχθηκε
την Παρασκευή 5 Δεκεμβρίου 1897 στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο
Η Νιόβη του Harry Paulton είναι πρωτότυπη τρίπρακτη κωμωδία. Η υπόθεση
εκτυλίσσεται στο Λονδίνο. Διαθέτει σκηνές κωμικότατες, παρεξηγήσεις, επεισόδια
και λύση απροσδόκητη. Η Νιόβη ανασταίνεται μετά τρισχίλια χρόνια και αναζητά
στο Λονδίνο την αρχαία Ελλάδα, τα ήθη και έθιμα αυτής. Παίζεται, το 1898, και στο
θέατρο «Τσόχα» από το θίασο Παντόπουλου-Βονασέρα και ταυτόχρονα στο θέατρο
«Ομόνοια» από το θίασο του Δημ. Κοτοπούλη, όπου συμπράττει η Αικ. Λεκατσά, η
οποία ως Νιόβη είχε πολλή επιτυχία998.
Η δίπρακτη έξυπνη κωμωδία Όλα τα ξέρω, σε μετασκευή από τα ιταλικά του
Μιχαήλ Ζώρα, βασίζεται στην άποψη ότι κάθε άνθρωπος κρύβει μια ηθική κηλίδα
στην ζωή του, άλλοτε μεγάλη, άλλοτε μικρή. Παίχθηκε το Σάββατο 1 Αυγούστου
1898 μαζί με άλλες μονόπρακτες κωμωδίες στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών», από
το θίασο «Σοφοκλής» του Γ. Σφήκα και του Β. Αργυρόπουλου, με την Φιλία
Αργυροπούλου, η οποία φάνηκε πολύ καλή ηθοποιός999.
Οι ανθρωποφάγοι και το ξύλον του Γολγοθά είναι τετράπρακτη κωμωδία των
Άγγλων Vood και Polker. Είναι έργο κωμικοτραγικό και κατά το πρόγραμμα της
παράστασης παρουσιάζει εκπληκτικές σκηνές, έντονη δράση, άψογη πλοκή και ηθικά
διδάγματα. Διαθέτει σκηνογραφίες και μηχανισμούς πρωτοφανείς. Σκοπός του έργου
είναι η δύναμη του χριστιανισμού και ο θρίαμβος της αγγλικής επιμονής. Οι τέσσερις
πράξεις τιτλοφορούνται η καθεμιά με δικό της τίτλο. Η πρώτη «Επί του
καταστρώματος», η δεύτερη «Το ξύλον του Γολγοθά», η τρίτη «Ο δολοφόνος», η
τέταρτη «Η δύναμις του χριστιανισμού». Όπως συμπληρώνει ειρωνικά ο
κριτικογράφος, με το ψευδώνυμο Μακ...., οι θεατές με χριστιανική καρτερία
υπέστησαν το έργο. Το έργο προκαλεί γέλιο κατά την εξέλιξή του και ο θεός το
φύλαξε από το μαξιλάρωμα. Διδάσκεται για πρώτη φορά το Σάββατο 5 Σεπτεμβρίου
1898 στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο «Ελληνικής Κωμωδίας» του Ευάγγ.
343, 3.
998 Εφημερίς, 27/5/1898, 145, 3, 30/5/1898, 148, 2 και 3, 31/5/1898, 149, 3, Ακρόπολις, 27/5/1898,
5824, 3, 28/5/1898, 5825, 4, 31/5/1898, 5828, 3, Παλιγγενεσία, 28/5/1898, 10598, 3, 30/5/1898, 10600,
2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 170: «η πρώτη νεότερη αγγλική κωμωδία που παίζει το θέατρο μας».
999 Παλιγγενεσία, 1/8/1898, 10663, 3, Εφημερίς, 1/8/1898, 211, 3, 2/8/1898, 212, 2. Ο Σιδέρης
(Ιστορία, σ. 171) γράφει ότι δόθηκε στο θέατρο «Τσόχα».
235
Παντόπουλου και του Ευτ. Βονασέρα με τον Ευάγγ. Παντόπουλο ως Νιόνιο
Μπουρμπουλήθρα και τον Ιω. Βονασέρα ως σερ Ουΐλλιαμ1000.
Η θεία του Καρόλου είναι κωμωδία του Άγγλου Thomas Brandon (1848-1914) –
γνωστού για αυτήν την κωμωδία – που παίχθηκε στο Λονδίνο γύρω στις 1.466 φορές,
αλλά επίσης από το θίασο Παντόπουλου πολλές φορές και το 1898 και το 1899. Ο
Παντόπουλος εμφανιζόταν στο ρόλο της θείας και προκαλούσε ευθυμία και γέλιο.
Έγραψε επίσης την κωμωδία Μπεμπς, που είναι μια φάρσα χοντροκομμένη σε σχέση
με τη Θεία του Καρόλου και για την ελευθεροστομία της, αλλά και για τα πρόσωπα,
που είναι περισσότερο αγγλικά1001.
Ο βουλευτής της Αιδηψού είναι κωμωδία του Γάλλου Alexandre Bisson, σε
μετάφραση του Γ. Τσοκόπουλου, που χαρακτηρίσθηκε άριστη. Η κωμωδία είναι
αστεία και βασίζεται σε παρεξηγήσεις. Φημολογείται ότι από αυτήν εμπνεύστηκε ο Ν.
Λάσκαρης Τα μαλλιά κουβάρια. Αλλά το έργο δεν είχε μεγάλη επιτυχία, διότι τα ήθη
μας, κοινωνικά και πολιτικά, δεν έμοιαζαν με αυτά των Γάλλων. «Δεν υπήρχαν
κόμητες στην Ελλάδα, ούτε δημοκρατικό κόμμα». Το παρουσίασε στο θέατρο
«Ομόνοια» ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη την Παρασκευή 26 Ιουνίου του
18981002.
Επίσης, την Πέμπτη 3 Ιουνίου του 1899 διδάχθηκαν οι Τρεις γυναίκες για έναν
άνδρα του Alexandre Bisson, κωμωδία σε μετάφραση του Δ. Λάμπρου, στο θέατρο
«Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου1003.
Την Τρίτη 27 Ιουνίου 1900, παρουσιάζεται Ο κύριος επιθεωρητής του Nikolai
Gogol, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Σπ. Μαρκέλλου, στο θέατρο
«Νεάπολις», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Είναι
κωμωδία ευχάριστη, βασίζεται σε μια παρεξήγηση κατά την οποία ένας νέος της
εποχής απένταρος και χρεωμένος έρχεται σε μια ρωσική επαρχία όπου τον
εκλαμβάνουν ως τον επιθεωρητή και τον περιποιούνται σαν να ήταν εκείνος1004.
Το Σάββατο 5 Αυγούστου 1900 παίζεται Ο καπετάν Πελεκάνης (ή Δάνεισέ μου
5/9/1898, 246, 2.
23/5/1899, 140, 3, 4/8/1899, 213, 3, 5/8/1899, 214, 3.
1002 Ακρόπολις, 26/6/1898, 5854, 4, 27/6/1898, 5855, 4, Παλιγγενεσία, 26/6/1898, 10627, 2,
27/6/1898, 10628, 2, Εφημερίς, 25/6/1898, 174, 2, 26/6/1898, 175, 3. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 170)
γράφει ότι ο πρωτότυπος τίτλος ήταν Ο βουλευτής Μπομπινιάκ και ότι ο Τσοκόπουλος στη διασκευή
του το ονόμασε Ο βουλευτής της Αιδηψού.
1003 Ακρόπολις, 3/6/1899, 6192, 3, Εφημερίς, 3/6/1899, 151, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
1004 Εφημερίς, 9/6/1900, 158, 3, 27/6/1900, 176, 2, Εστία, 27/6/1900, 118, 2, 29/6/1900, 120, 2.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
236
την γυναίκα σου) του Δεβαλιέ, μια δίπρακτη κωμωδία από τα γαλλικά, στο θέατρο
«Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου1005.
Τα νέα έργα που είχαν ετοιμάσει οι θίασοι μέχρι το Σεπτέμβριο του 1900 είχαν
παρουσιασθεί και το υπόλοιπο της θεατρικής περιόδου περνούσε με παλαιά έργα και
έτσι η κίνηση είχε μειωθεί. Από τα τελευταία νέα έργα που θα παιχθούν είναι Ο
μπεμπές των Ναζάκ και Ένεκεν, τρίπρακτο σκηνικό παίγνιο-κωμωδία σε μετάφραση
από τα γαλλικά του Χ. Άννινου. Τον μπεμπέ υποκρίνεται η Ολυμπία Λαλαούνη, που
πάντοτε δίνει ζωή και δράση στα έργα. Ο μπεμπές διασκευάσθηκε από τον Μπάμπη
Άννινο. Πρόκειται μάλλον για παίγνιο σε τρεις πράξεις, διαπνέεται από καυστική
σάτιρα κατά των γονέων εκείνων, που νομίζουν τα παιδιά τους αθώα και ότι
εκπληρούν όλες τις επιθυμίες τους. Είναι διδακτική κωμωδία και αφορά τους γονείς
εκείνους, που θεωρούν τους εικοσιπενταετείς γιούς τους μωρά, «μπεμπέδες», «άκακα
αρνιά», ενώ κατά βάθος είναι «μπερμπάντηδες του εσχάτου είδους». Πρόκειται για
ευφυέστατο έργο και αναρωτιέται ο κριτικός γιατί το άφησαν για το τέλος της θερινής
θεατρικής σαιζόν και περιορίσθηκαν σε ανούσιες γαλλικές κωμωδίες. Η απάντηση
δίνεται από τον ίδιο τον κριτικό με την υπογραφή Γιάν., «ότι οι ηθοποιοί αποφεύγουν
την μελέτην σαν το λυσσασμένο σκυλί το νερό». Παίζεται την Κυριακή 10
Σεπτεμβρίου 1900, στο θέατρο «Νεάπολις», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο»
του Δημοσθ. Αλεξιάδη1006.
Ο χωρικός ή Οι χωρικοί του Β. Σαρντού είναι κωμωδία με απρόοπτα, σε
μετάφραση του Χ. Άννινου, που παίζεται για πρώτη φορά το Σάββατο 20 Μαΐου 1900
στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου, με τον Ν. Μέγκουλα
ως δήμαρχο1007.
Την Τρίτη 23 Μαΐου 1900 πρωτοπαρουσιάζεται η τρίπρακτη κωμωδία Η
τζιτζίκα των Henri Meilhac και Ludovic Halévy, σε μετάφραση από τα γαλλικά του
Γ.Ν. Διαμαντή στο θέατρο «Βαριετέ», από την «Ελληνική Δραματική Εταιρεία» του
Γ. Πετρίδη, με την Ολυμπία Λαλαούνη ως ακροβάτιδα-τζιτζίκα. Η γαλλική ονομασία
του έργου είναι La cigale, παρωνυμία της πρωταγωνίστριας του έργου για τις
καλλιτεχνικές ιδιότητές της, έχει και σημασία χαϊδευτική. Η κριτική αναφέρει ότι η
μετάφραση έγινε γρήγορα και βίαια. Η κωμωδία είναι έξυπνη και σατιρίζει τους
1005 Εφημερίς, 5/8/1900, 215, 2, 6/8/1900, 216, 3, Εστία, 5/8/1900, 157, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 114.
1006 Εφημερίς, 9/9/1900, 250, 2, 10/9/1900, 251, 3, 11/9/1900, 252, 2, Εστία, 2/9/1900, 185, 2,
10/9/1900, 193, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172-173.
1007 Εφημερίς, 20/5/1900, 138, 2, Εστία, 17/5/1900, 77, 2, 20/5/1900, 80, 2, 21/5/1900, 81, 2. Σιδέρης,
237
«συμβολιστές» ζωγράφους. Το έργο δεν κατανοήθηκε από τους ηθοποιούς και οι
υποκριτές, κατά την έκφραση του κριτικογράφου Λεβιάθαν (Νικόλαου Λάσκαρη),
ήταν «άγουροι», οπότε το έργο δεν αποτέλεσε επιτυχία. Για τη διδασκαλία της
Τζιτζίκας στο σύνολό του ο θίασος του Γ. Πετρίδη ήταν καλός, πλην της απαγγελίας,
που ταίριαζε σε τραγωδία και όχι σε έργα «οικογενειακά». Ο Γ.Ν. Διαμαντής,
μεταφραστής της Τζιτζίκας ανταπαντά με ανοικτή επιστολή στον Λεβιάθαν (Νικόλαο
Λάσκαρη) της εφημερίδας Εστία, ότι μετονόμασε το έργο σε Τζιτζίκα, επειδή
αναφέρεται σε πρόσωπο θηλυκό, που δεν είχε άλλο όνομα (στα γαλλικά το cigale
είναι γένους θηλυκού εξάλλου). Δεν διόρθωσε τους συγγραφείς, όπως υποστηρίζει
στην προηγούμενη κριτική του ο Λεβιάθαν, αλλά διευκρινίζει ότι προσπαθώντας να
αποφύγει «γαλλισμούς», απέκοψε κάποια μέρη, λόγω των περιορισμένων πόρων της
ελληνικής σκηνής, που θα καθιστούσε διαφορετικά ανέφικτη την εκτέλεση1008.
Το Nos intimes του Β. Σαρντού παίχθηκε, το 1900, σε δύο μεταφράσεις και
τίτλους Ποιούς βάζουμε σπίτι μας, άγνωστου μεταφραστή, στο θέατρο «Τσόχα» και Οι
φίλοι μας, από τον γιο του Δημοσθένη Αλεξιάδη, Χρήστο, για το θέατρο «Νεάπολις».
Nos intimes είναι αυτοί που συνδέονται με εμάς πολύ, χωρίς όμως να είναι και φίλοι
μας, όπως φαίνεται και από την υπόθεση του έργου. Το Nos intimes είναι από τα
παλαιότερα έργα του Σαρντού, που παρουσιάσθηκε στο Παρίσι το 1861, και είχε
επιτυχία. Από τους υποτιθέμενους φίλους, οι μεν σε κατατρώγουν, οι δε σε
κακολογούν, ενώ οι υπόλοιποι επιβουλεύονται την τιμή σου. Υπάρχουν διαφόρων
ειδών και ποιοτήτων φίλοι, όπως ο δεσποτικός, ο αδιάκριτος, ο στενοχωρημένος, το
παράσιτο και πολλοί φίλοι με ατελεύτητη απαρίθμηση κοσμητικών επιθέτων. Όλες
αυτές τις κατηγορίες εννοεί ο συγγραφέας στην πνευματώδη κωμωδία του. Ο Σαρντού
στο Nos intimes επιδίωξε να διδάξει τις ιδέες του μέσω του γέλιου. Οι θεατές
διδάχθηκαν ότι οι φίλοι του σπιτιού δεν είναι πάντα ακίνδυνοι, όση ευθυμία και αν
προσφέρουν. Ο Παντόπουλος ήταν αμίμητος ως φίλος. Οι κυρίες Χέλμη και Νίκα το
ίδιο. Την κριτική υπογράφει ο Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρης). Ανέκυψε, όμως φιλολογικό
θέμα με τη μετάφραση του τίτλου του έργου, Nos intimes. Οι μεταφράσεις που
προτάθηκαν ακολούθησαν διάφορες απόψεις και ποικίλες ερμηνείες: Οι φίλοι μας,
Ποιούς βάζουμε στα σπίτια μας και Οι οικείοι μας, η πρόταση του Λεβιάθαν. Τότε
προέκυψε και η άποψη του «Δον Κιχώτη» (Δημήτριου Ταγκόπουλου) που πρότεινε
ως καλύτερη απόδοση Οι φίλοι του σπιτιού μας, δηλαδή εκείνοι που χωρίς να μας
1008 Εφημερίς, 23/5/1900, 141, 3, Εστία, 12/5/1900, 72, 2, 15/5/1900, 75, 2, 23/5/1900, 83, 2,
24/5/1900, 84, 2, 26/5/1900, 82, 2.
238
συμπαθούν, «συχνάζουν» στα σπίτια μας. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, φιλολογικό θέμα,
εκεί που δεν υπήρχε λόγος να υπάρξει, που οφείλεται εντούτοις στην ελληνική
πρωτοτυπία του χαρακτήρα μας της συνεχούς διαλογικής αναζήτησης. Βέβαια, μετά
από πολλή αναζήτηση, συζήτηση και διαφωνία καταλήγουμε να βρούμε την
υποκειμενική αλήθεια, την πρωτοτυπία και αυτήν του ελληνικού χαρακτήρα μας1009.
Οι έρωτες της Κλεοπάτρας είναι κωμωδία των Μαρκ Μισέλ και Δελακούρ. Ο
Marc Antoine Amédée Michel (1812-1868), γνωστός ως Marc Michel, ήταν Γάλλος
λόγιος και συγγραφέας vaudevilles. Ξεκίνησε ως ποιητής, αλλά γρήγορα από
μελαγχολικός μεταστράφηκε σε εύθυμο πνευματώδη συγγραφέα, που συνεργάσθηκε
με πολλούς συγγραφείς, όπως τον προαναφερόμενο Alfred Dartigue Délacour, αλλά
κυρίως με τους Labiche και Lefranc. Αυτή η κωμωδία διδάχθηκε για πρώτη φορά
στην Αθήνα το Σάββατο 27 Μαΐου 1900 στο θέατρο «Βαριετέ», από την «Ελληνική
Δραματική Εταιρεία» του Γ. Πετρίδη με την Ολυμπία Λαλαούνη1010.
Τα γυαλιά καρφιά είναι ρωσική φάρσα, άγνωστου συγγραφέα, με πολλά
κωμικά επεισόδια αλλά και με μερικά σκηνικά χάσματα και με χαλαρότητα στην
εξέλιξη, που μπορεί να καλυφθεί, αν οι ηθοποιοί διδάξουν με ταχύτητα, όπως
απαιτείται σε τέτοιου είδους έργα. Τη μετάφραση φιλοτέχνησε ομογενής της Ρωσίας,
ο Κωνσταντίνος Κοκόλης. Παίχθηκε την Παρασκευή 2 Ιουνίου 1900 στο θέατρο
«Ομόνοια», από το θίασο του Θ. Πεταλά και του Εμμ. Λοράνδου. Η παράσταση
εκτυλίχθηκε με ευθυμία και γέλια1011.
Την Τετάρτη 21 Ιουνίου 1900 σε μια ποικιλία προγράμματος με τραγούδια και
κωμωδίες, παίχθηκε η ρωσική κωμωδία Με υποχρέωσες, φίλε μου! του Βλάσκιν, σε
μετάφραση του Μ.ρ.σλ., στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ.
Παντόπουλου. Υπήρχαν διαδόσεις ότι η μετάφραση ήταν του πρίγκιπα Νικολάου1012.
Το Σάββατο 13 Μαΐου 1900 για πρώτη φορά με μεγάλη επιτυχία
παρουσιάσθηκε Ο σιδηροδρομικός επιθεωρητής του Alexandre Bisson, τρίπρακτη
κωμωδία, σε μετάφραση του Γ. Στρατήγη, πάλι στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο
του Ευάγγ. Παντόπουλου. Αναφέρεται στη σύγχρονη εποχή και παίχθηκε στο Παρίσι
περισσότερο από 100 φορές. Η κριτική του Ν. Λάσκαρη διαφωνεί με τη μετάφραση
1009 Εστία, 31/5/1900, 91, 2, 2/6/1900, 93, 2.

1010 Εφημερίς, 27/5/1900, 146, 3, 28/5/1900, 147, 3, Εστία, 27/5/1900, 87, 2, 28/5/1900, 88, 2,
6/6/1900, 97, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
1011 Εστία, 1/6/1900, 92, 2, 3/6/1900, 94, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172: «η πρώτη ρωσική φάρσα που
γνωρίζει το θέατρο μας».
1012 Εφημερίς, 21/6/1900, 170, 2, Εστία, 21/6/1900, 112, 2, 22/6/1900, 113, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
114.
239
του τίτλου του έργου Le controleur de wagons-lits, γιατί δεν αποδίδει τη σημασία. Η
κωμωδία είναι χαριτωμένη και πνευματώδης με σωρεία κωμικών επεισοδίων και
έντεχνων απρόοπτων σκηνών. Υπάρχουν και σκηνές με απιθανότητες, όπως
απαιτείται για την πλοκή μιας φάρσας, αλλά αυτές «σκανδάλισαν» τους
μεμψίμοιρους. Πάντως η κωμωδία θα γίνει μια από τις μεγάλες επιτυχίες του θιάσου
του Παντόπουλου, ο οποίος ήταν και ο συντελεστής της επιτυχίας μαζί με την Ελ.
Χέλμη. Η μετάφραση του Γεωργίου Στρατήγη, κατά τον Ν. Λάσκαρη, κριτικό της
εφημερίδας Εστία, χρειάζεται βελτίωση1013.
Τέλος, την Τρίτη 18 Ιουλίου 1900 ερμηνεύεται Η κατεργαριά του Περικλή του
Alexandre Bisson στο θέατρο «Νεάπολις», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο»
του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Πρόκειται για εναλλαγή ρόλων μεταξύ των προσώπων της
κωμωδίας (του κυρίου και του υπηρέτη), αυτή άλλωστε είναι η κατεργαριά του
Περικλή. Η φάρσα είναι παλαιό θέμα και έγκειται στα πολλαπλά κωμικά επεισόδια.
Τα δύο πρόσωπα ήταν οι Κωνσταντίνος και Ιωάννης Βονασέρας, που θα ήταν
καλύτεροι, αν δεν ήταν υπερβολικοί στις κινήσεις τους. Η μεταφορά του έργου έγινε
στα «καθ’ ημάς» ήθη και έθιμα και ήταν καλή1014.
Ως κατακλείδα, για τις πολύπρακτες ευρωπαϊκές κωμωδίες που μεταφράζονται
και παρουσιάζονται από σκηνής, παρατηρούμε ότι η διδακτικότητα έπαιζε
πρωταρχικό ρόλο και με την πρόοδο του χρόνου, που εξετάζουμε, η πολύπρακτη
κωμωδία άλλαξε κατεύθυνση και αντί των διαχρονικών χαρακτήρων και θεμάτων,
προσαρμόσθηκε σε σύγχρονους τύπους προσώπων και σε καθημερινά ήθη και έθιμα,
όπως τα δημιούργησε η ζωή και το αναπτυσσόμενο κοινωνικό και αστικό σύστημα.
Ασχολείται, λοιπόν, με πρόσωπα ορισμένης τάξης ανθρώπων και ό,τι προκύπτει από
τις σχέσεις τους. Σατιρίζει την πολιτική, τους πολιτικούς, τη δημοκοπία και τη
φαυλότητα. Γελοιοποιεί ερωτικές και συζυγικές σχέσεις σε θέματα παρεξήγησης,
απιστίας και ζηλοτυπίας. Διακωμωδεί τις κοινωνικές και οικογενειακές σχέσεις και
εστιάζει στην κωμική και αστεία προβολή π.χ. της υπερπροστασίας των γονέων προς
τα τέκνα. Καυτηριάζει την ευπιστία και την επιπολαιότητα στην κρίση επί της φιλίας
και των θεωρούμενων φίλων του σπιτιού μας. Κάποιες κωμωδίες διέθεταν μουσική
και τραγούδια και έγιναν αρεστές.
1013 Εφημερίς, 9/5/1900, 127, 3, 10/5/1900, 128, 3, 12/5/1900, 130, 3, 13/5/1900, 131, 3, 14/5/1900,
132, 2, Εστία, 8/5/1900, 68, 2, 10/5/1900, 70, 2, 11/5/1900, 71, 2, 13/5/1900, 73, 2, 14/5/1900, 74, 1. Ο
Σιδέρης (Ιστορία, σ. 172) αναφέρει ότι παίχθηκε στις 12 Μαΐου, αλλά η Εφημερίς και η Εστία γράφουν
ότι η πρώτη δόθηκε στις 13 Μαΐου.
1014 Εφημερίς, 19/7/1900, 198, 2, Εστία, 17/7/1900, 138, 2, 18/7/1900, 139, 2, 19/7/1900, 140, 2.
240
Οι κριτικογράφοι αντιμετωπίζουν τις πολύπρακτες κωμωδίες με θετική διάθεση,
όταν αυτές πρόκειται να παιδεύσουν τον αποδέκτη σε θέματα που «αγγίζουν» τον
Έλληνα για να μη θιγούν τα παραδοσιακά ελληνικά ήθη. Στην αντίθετη περίπτωση
καταφεύγουν σε χαρακτηρισμούς αρνητικούς, όπως «περίπλοκη», «απίθανη»,
«αντίθετη και ασυμβίβαστη προς τα ελληνικά πράγματα», «σόκιν», «κωμικοτραγική»,
φάρσα «χονδροκομμένη» και «ανούσια». Επαινούν την πνευματικότητα, την
κωμικότητα, τις σκηνές, που προκαλούσαν γέλιο, τις απρόοπτες σκηνές, την
προσαρμογή στα «καθ’ ημάς» και την ικανοποιητική λύση για το κοινό.
Καταδικάζουν τις απιθανότητες, όσες «σκανδάλιζαν», τα σκηνικά χάσματα και τη
χαλαρότητα. Διαφωνούν με το ύφος της μετάφρασης και τη μεταφραστική απόδοση
των τίτλων, καθώς και με τη «γρήγορη και βίαιη» μετάφραση, όπως ανέφεραν.
Κρίνουν απορριπτέα την ελευθεροστομία. Για πολλές μεταφράσεις έχουν άριστη
άποψη, τις θεωρούν «αβίαστες», «γλαφυρές», εξελληνισμένες στα «καθ’ ημάς»,
έντεχνες κατά την πλοκή, με πρόσωπα διαγεγραμμένα με καλλιτεχνία. Το αθηναϊκό
κοινό ανταποκρίθηκε στο είδος της κωμωδίας με κέφι, ταυτίσθηκε με την ιδέα της
χαλάρωσης και της τέρψης, που μπορούσε να τους προσφέρει. Η προτίμησή του στις
ελληνικές πολύπρακτες και μονόπρακτες κωμωδίες δεν διέφερε ως προς την
παρακολούθηση των ευρωπαϊκών, μολονότι οι πρώτες ήταν πιο ενδιαφέρουσες και
κατανοητές στην πρόσληψη και στην αφομοίωση των ιδεών των κωμωδιογράφων και
στην παρακολούθηση των καταστάσεων και των χαρακτήρων.
δ) Μονόπρακτες κωμωδίες
Το παλάτιον της εξοχής ή Το αγροκήπιον του August von Kotzebue
πρωτοπαίζεται σε μεικτή ιταλοελληνική ευεργετική παράσταση στις 4 Ιουλίου 1864
από το θίασο του Παντελή Σούτσα στο θέατρο «Αθηνών»1015. Ένα άλλο
πολυπαιγμένο έργο του από το θίασο του Παντελή Σούτσα1016, του Δημοσθένη
Αλεξιάδη1017 και από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη1018 είναι Οι
αφηρημένοι (Die Zerstreuten), μια μονόπρακτη κωμωδία, σε μετάφραση του Άγγελου
Βλάχου. Δεν έχει βρεθεί εάν τυπώθηκε αυτή η μετάφραση.
1015 Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 544-545. Εκδόθηκε το 1892 σε
αυτοτελές βιβλίο.
1016 Παλιγγενεσία, 10/3/1866, 3, Εθνοφύλαξ, 15/3/1866, 958, 4, 19/3/1866, 961, 4, Αυγή, 14/3/1866,
1642, 3, 17/3/1866, 1644, 3, Αλήθεια, 15/3/1866, Πρωινός Κήρυξ, 14/3/1866, Μέλλον, 17/3/1866
(Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 570-573). Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 84.
1017 Παλιγγενεσία, 21/8/1882, 5446, 3.
1018 Ό.π., 5/1/1871, 2091, 3, 9/6/1877, 3826, 4, 8/8/1878, 4190, 3.
241
Το 1866 μεταφράζεται από τον Σ.1019 και επανεκδίδεται το 18791020 και
18851021 ο Φαντασιοκόπος ή Φαντασιοκοπία (Fantasio) (1834) του Alfred de Musset,
μονόπρακτη κωμωδία. Παίζεται, το 1878, για πρώτη φορά σε μετάφραση του Κ.
Γεωργαντόπουλου, από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη, στο θέατρο «Ιλισίδες
Μούσαι»1022.
Ο Άγγελος Βλάχος μεταφράζει το έργο του Labiche La poudre aux yeux
(1861, γραμμένο σε συνεργασία με τον Ed. Martin) με τίτλο Προς το θεαθήναι που
εμπεριέχεται στον τόμο Κωμωδίαι, το 18711023. Ο Άγγελος Βλάχος δίνει ελληνικά
ονόματα στους ήρωες και μετατρέπει τα γαλλικά τοπωνύμια σε εγχώρια. Το 1870, η
κωμωδία διδάσκεται στο θέατρο «Αθηνών» από το θίασο του Παντελή Σούτσα1024.
Άλλα μονόπρακτα του Λαμπίς που εντάσσονται στο ελληνικό δραματολόγιο, είναι: Η
μαγνητιζομένη (Les cheveux de ma femme), σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου, Μη δίνεις
θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) (εκδίδεται το 1877 στην Αθήνα) και
Προσκαλώ τον ναύαρχον (J’ invite le colonel), σε μετάφραση του Κλέωνα Ρίζου
Ραγκαβή, το 18651025. Η μαγνητιζομένη εκδίδεται πάλι το 1874, σε μετάφραση
Γρηγορίου Σ. Βυζάντιου1026. Το 1888 δημοσιεύεται η μετάφραση του Ν.Γ.Π.[ολίτη]
της τρίπρακτης κωμωδίας του διδύμου Labiche και Délacour, Τα πουλάκια1027. Το
1878 παρουσιάζεται Το ψάθινο καπέλο, στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο
«Μένανδρος»1028. Το 1880 το Μη δίδεις θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa
1019 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 129, Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 128¸ λήμμα
703, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ. 105-106,
λήμμα 58.
1020 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 141, λήμμα 825, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 144,
ό.π., σ. 345, λήμμα 6 (1879).
1022 Παλιγγενεσία, 29/8/1878, 4208, 3, 2/9/1878, 4212, 3, Εφημερίς, 31/8/1878, 243, 2, 3/9/1878, 246,
2.
1023 Παλιγγενεσία, 14/6/1871, 2199, 4, Αυγή, 11/6/1871, 2924, 4, Εθνοφύλαξ, 10/6/1871, 2235, 3,
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 99, σημ. 3, σ. 131, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 103, λήμμα 489, Χατζηπανταζής,
Η ελληνική κωμωδία, σ. 215, 224, 234, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 114, λήμμα 116,
λήμμα 1 (1871).
1025 Ευαγγελισμός, 12/10/1865 και Πανδώρα, 1/11/1865 (Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του
Δουνάβεως, σ. 564-565). Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 103, σημ. 21.
1026 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 121, λήμμα 1370, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 224, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 124, λήμμα 185, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 297 (1874),
1027 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 140, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 224.
1028 Σιδέρης, ό.π.
242
bonne) στο θέατρο «Ορφεύς» από το θίασο «Μένανδρος»1029. Το 1881 Το
γεροντοκόριτσον ή Αι συνέπειαι του πρώτου γάμου (Les suites d’un premier lit),
μονόπρακτη κωμωδία, σε μετάφραση του Δ. Μονδίνου (εκδίδεται στην Αθήνα το
18761030) στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος»1031. Το 1892 η
μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων ή κωμειδύλλιο του Labiche, Αι συνέπειαι του
πρώτου γάμου, σε μουσική Λουδοβίκου Σπινέλλη, παρουσιάζεται στον «Παράδεισο».
Το κωμειδύλλιο είναι χαριέστατο1032.
Ο Σκριμπ και το «καλοφτιαγμένο έργο» καθώς και οι κωμωδίες του, που
στοχεύουν στην τέρψη των θεατών, άσκησαν επιρροές στους Νεοέλληνες συγγραφείς
και την παραγωγή τους. Ο Δ. Κορομηλάς, ο Ιω. Καμπούρογλου, ο Δημ. Κόκκος, ο
Τιμ. Αμπελάς, ο Κων. Ξένος, ο Ανδρ. Νικολάρας γράφουν κωμωδίες μόνο για την
ξεκούραση και την τέρψη των θεατών, με γέλιο που θα προκαλέσει η αναπαράσταση
των εγχώριων εξευρωπαϊσμένων ηθών της ανερχόμενης αστικής τάξης, της
πρωτεύουσας και του λιμανιού της χώρας, χωρίς ίχνος διδακτισμού στις κωμωδίες
αυτές1033. Στην Αθήνα το 1871 εκδίδεται, σε μετάφραση Α.Γ. Σκαλίδη, Ο μάγειρος
γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των Eugène Scribe και Anne H.J.
Melesville, μονόπρακτη κωμωδία1034 και το 1872 σε αυτοτελές βιβλίο1035. Το 1866,
πρωτοπαίζεται στην Αθήνα, το προαναφερόμενο έργο του Σκριμπ από φοιτητές, υπό
την καθοδήγηση του Αντώνιου Βαρβέρη1036. Το 1878 εκδίδεται σε μετάφραση Ανδ.
Πεταλά, η μονόπρακτη κωμωδία του Σκριμπ, Επίσκεψις εις φρενοκομείον1037. To
1886 παίζεται η κωμωδία Θα την κατακτήσω1038 (Par droit de conquête) του Ε.
1029 Παλιγγενεσία, 10/7/1880, 4790, 3.

1030 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 135, λήμμα 775, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 154, λήμμα 1780, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 131, λήμμα 231: «πιθανώς μεταφραστής Δ. Μονδίνος»,
λήμμα 58 (1876).
1031 Παλιγγενεσία, 18/8/1881, 5132, 4.
1032 Ακρόπολις, 9/8/1892, 3790, 3, Εφημερίς, 9/8/1892, 222, 3, 14/8/1892, 227, 3.
1033 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 95 και σ. 101.
1034 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 115, λήμμα 117.
1035 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 233, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 118,
ό.π., σ. 333, λήμμα 27 (1872).
1036 Εθνοφύλαξ, 27 & 29/12/1866, Αυγή, 27/12/1866 (Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του
Δουνάβεως, σ. 586-587).
1037 Δελτίον της Εστίας, έτος Γ΄, αρ. 88, 3/9/1878, σ. 1, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 139, λήμμα 807,
1038 Αλλιώς ο τίτλος αυτού του έργου είναι: Το πνεύμα του αιώνος μας ή Η κοινωνική αναμόρφωσις.
243
Legouvé και E. Scribe, σε μετάφραση Διονύσιου Ταβουλάρη στο θέατρο «Ολύμπια»,
από το «Μουσικό και Δραματικό Θίασο»1039.
Το έργο του Lambert Thiboust, Un mari dans le cotton πρωτοεμφανίζεται στο
Παρίσι το 1862, και σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου, με τίτλο Η σύζυγος του
Λουλουδάκη, το 1871 στην Αθήνα. Επανεκδίδεται το 18851040 και το 18911041. Η
μετάφραση χαρακτηρίζεται ως επιτυχής. Το 1869 εκδίδεται από τον Μαρίνο Βρεττό η
μονόπρακτη κωμωδία «παράφρασις εκ του γαλλικού» Αι κλαίουσαι γυναίκες (Les
femmes qui pleurent) του ίδιου Γάλλου συγγραφέα1042.
Τo Σάββατο 18 Δεκεμβρίου του 1876 παρουσιάσθηκε Η ερωτική πλεκτάνη του
Α. Bisson, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση του Γ.Π. Κόντη στο θέατρο «Παρά τα
Χαυτεία», από το θίασο «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου με τον Ν. Ζάνο1043.
Η κωμωδία Το ροχαλητό ή Με την συμφωνίαν να ρογχαλίζης (La consigne est
de ronfler) των Ε. Grangé και L. Thiboust, παίζεται το 18761044. Η χήρα των καμελιών
ή Η καμελιοφόρος χήρα (La veuve au camélia) των P. Siraudin, L. Thiboust και A.
Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση των Δημοσθένη Αλεξιάδη και Πιπίνας
Βονασέρα, παίζεται το 18741045.
Η μονόπρακτη κωμωδία του Οκτάβ Φεγιέ, Ο περιηγητής, τυπώνεται σε
μετάφραση Ι. Στρατηγόπουλου στο Αττικόν Μουσείον του 18821046.
Το έργο Βέβαια, βέβαια είναι η μετάφραση του Αλέξανδρου Πίστη της
γαλλικής μονόπρακτης κωμωδίας Pour tomber le rideau. Στην Αθήνα παίζεται από το
1887 και μετά, ενώ εκδίδεται το 19011047.
Το έργο του Théodore de Banville, Ο Σωκράτης και η σύζυγός του (Socrate et
sa femme) διδάχθηκε αρχικά, στο Παρίσι, στην Γαλλική Κωμωδία, το Δεκέμβριο του
1039 Παλιγγενεσία, 11/9/1886, 6712, 3.

1040 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 262, λήμμα 3089, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 165, λήμμα
460, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 360 (1885), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ.
356, λήμμα 25 (1885).
365, λήμμα 20 (1891).
1042 Αι κλαίουσαι γυναίκες (Les femmes qui pleurent) του Lambert Thiboust (Τιμπούστ), παράφρασις
εκ του γαλλικού εκ του Μαρίνου Βρετού στο Εθνικόν Ημερολόγιον του έτους 1869, εκδοθέν υπό
Μαρίνου Π. Βρετού, έτος Θ΄, Εν Αθήναις, 1869, σ. [497]-531 (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
σ. 108-109).
1044 Εθνοφύλαξ, 3/7/1876.
1045 Ό.π., 22/11/1874, 3072, 3.
1046 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 113 και σ. 101.
1047 Νέα Εφημερίς, 28/6/1887, 179, 3 και 4, Βάλτερ Πούχνερ, Η πρόσληψη της γαλλικής
δραματουργίας, σ. 97, σημ. 356.
244
1885, με Σωκράτη τον Κοκλέν και Ξανθίππη την Ιωάννα Σαμαρύ. Ο Σωκράτης
εμφανίζεται με τον ιστορικό του τρίβωνα στην αυλή του πενιχρού του σπιτιού να
φιλοσοφεί επί της αθανασίας. Η μονόπρακτη αυτή κωμωδία έχει ευφυέστατη επίνοια
καθώς και γρήγορο και διασκεδαστικό διάλογο, ο δε Στ. Ι. Στεφάνου φιλοτέχνησε με
επιμέλεια τη μετάφραση. Το έργο είναι δημιούργημα φιλοσοφικής ποίησης, με
αμίμητο κάλλος στο διάλογο, επάνω στη σωκρατική φιλοσοφία. Ο Στ. Στεφάνου
κατανόησε, ως Έλληνας καλά το έργο και απέδωσε ελεύθερα, σε στίχους, το υψηλό
νόημα. Παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 11 Σεπτεμβρίου 1886 στο
θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, με τον Σπ.
Ταβουλάρη (Σωκράτη) και την Άννα Λαζαρίδου (Ξανθίππη). Η τελευταία σκηνή
τυπώθηκε στο περιοδικό Εβδομάς1048 και αυτοτελώς σε βιβλίο τον ίδιο χρόνο της
παράστασής του1049.
Η κωμωδία Νυκτερινή συνέντευξις είναι μεταφρασμένη από τα γαλλικά σε
ρέουσα γλώσσα από τον Γ. Μαγγιώρο. Παίζεται την 1η Σεπτεμβρίου του 1887 στο
θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Μένανδρος». Το έργο έχει φιλολογικό
ενδιαφέρον1050.
Ο Γεώργιος Νικηφόρος εκδίδει, το 1887, δύο κωμωδίες από τα γαλλικά σε
ελεύθερη μετάφραση με τους τίτλους Οι καρβουνιάρηδες (Les charbonniers) του F.
Gille και Αργυρώ και Θανάσης. Είναι αστείες, κατάλληλες και αρμόζουσες για
σκηνική διδασκαλία1051. Η πρώτη παίχθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 13 Μαρτίου
1886 στο θέατρο «Αθηνών», από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του
Δημοσθένη Αλεξιάδη1052, ενώ η δεύτερη την Πέμπτη 25 Αυγούστου 1888 στο θέατρο
«Ευτέρπη» από το θίασο της Πιπίνας Βονασέρα1053.
Το 1890, αναγγέλλεται η έκδοση της έμμετρης μετάφρασης της κωμωδίας του
Γάλλου ποιητή Théodore de Banville, Το μήλον, σε στίχους ομοιοκατάληκτους και με
1048 Δημοσίευση της τελευταίας σκηνής της κωμωδίας από την οποία έχουν παραλειφθεί 20 στίχοι.
1049 Νέα Εφημερίς, 2/8/1886, 214, 3, 24/11/1886, 328, 1-2, Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 570,
29/11/1887, σ. 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 139, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 168, λήμμα 483
και 484, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 668 (1886), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
σ. 358, λήμμα 27 (1886).
1051 Νέα Εφημερίς, 5/6/1887, 156, 4, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 169-171, λήμμα 490
και 499, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 56 και 622 (1887), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 358-359, λήμμα 4 και 39 (1887).
1052 Νέα Εφημερίς, 12/3/1886, 71, 4.
1053 Ό.π., 25/8/1888, 238, 4 και 6, 27/8/1888, 240, 4.
245
υπόθεση ευφυή και ελληνική. Την έκδοση προλογίζει ο Ν.Ι. Λάσκαρης. Η μετάφραση
έχει ευφράδεια και είναι γραμμένη σε κατάλληλη σκηνική γλώσσα1054.
Η κωμωδία Ο ακατάστατος του λόγιου Χρ. Αλεξιάδη είναι ιταλική και η
μετάφραση χαρακτηρίζεται ως επιτυχής, το 18911055. Η έκδοση είναι «φιλοκαλής επί
αρίστου χάρτου»1056. Πρωτοεκδίδεται το 18891057 και δύο φορές το 18911058.
Ο θείος της Καρόλας, κωμωδία μονόπρακτη από τα γερμανικά που παίζεται
την Τρίτη 23 Μαΐου 1900 στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο του Ευάγγ.
Παντόπουλου1059.
Οι μονόπρακτες ευρωπαϊκές κωμωδίες παίζονταν, όπως και οι ελληνικές, μετά
τις παραστάσεις των δραμάτων ή πολύπρακτων κωμωδιών, είτε μία είτε δύο-τρεις
μαζί σε μια βραδιά, ανάλογα με το χρόνο που κάλυπταν. Σκοπός τους ήταν η
διδακτική ωφέλεια αλλά και η τέρψη και η διασκέδαση του αναγνώστη ή θεατή με
την ευθυμία και το γέλιο, που προκαλούσαν. Η επιλογή των μεταφραστών για να
ασχοληθούν με τα συγκεκριμένα έργα εξαρτιόταν από τη φήμη της τύχης του έργου,
τον τόπο παραγωγής του, τη φήμη του συγγραφέα, αλλά και την ευκολία ή δυσκολία
απόδοσης των κωμικών μερών, του λόγου και των σκηνών στα ελληνικά. Έδιναν
επίσης προσοχή και στη δυνατότητα ένταξής τους στα ελληνικά ήθη και πράγματα με
ελληνικούς τίτλους, για την ευκολότερη αποδοχή τους με ελληνικά τοπωνύμια ή
ελληνικά ονόματα. Η μετάφραση ήταν σε πεζό ή έμμετρο λόγο, ανάλογα με τον
ευρωπαίο συγγραφέα, αλλά και το μεταφραστή. Η γλώσσα έπρεπε να ρέει και
προτιμητέα ήταν η ελεύθερη μετάφραση.
3Γ. Συμπέρασμα
Προσεγγίζοντας τους Ευρωπαίους συγγραφείς διαπιστώνουμε, ότι ο καθένας
από αυτούς από το μεγάλο Σαίξπηρ έως τους Γάλλους συγγραφείς του βουλεβάρτου
και τις βόρειες λογοτεχνίες του τέλους του 19ου αιώνα, έχουν κοινό χαρακτηριστικό
1054 Ακρόπολις, 5/11/1890, 3061, 3, Νέα Εφημερίς, 10/10/1890, 293, 7, 7/11/1890, 311, 7, Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 139, σημ. 47, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 182, λήμμα 572, Ηλιού/Πόπη
(1890).
1055 Νέα Εφημερίς, 28/4/1891, 118, 4, 30/4/1891, 120, 7.
1056 Ό.π., 4/10/1891, 277, 7, 25/10/1891, 298, 6.
1057 Αντιγόνη Μανασσή, Βιβλιογραφία ελληνικών θεατρικών έργων 1880-1939, λήμμα 10.
1058 Παλιγγενεσία, 25/10/1891, 8308, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 183 και 184, λήμμα 584 και 585, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 592 και 934 (1891),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 366, λήμμα 29 και 42 (1891).
1059 Εφημερίς, 19/5/1900, 137, 2, 23/5/1900, 141, 3, Εστία, 19/5/1900, 79, 2, 22/5/1900, 82, 2,
23/5/1900, 83, 2, 24/5/1900, 84, 2.
246
ότι παρουσιάζουν κάποια θεατρολογικά στοιχεία και ιδέες στο έργο τους που
εισάγουν το καινούργιο, το νέο στην ευρωπαϊκή δραματική παραγωγή. Το κάθε νέο
στοιχείο θα δημιουργήσει στροφή και ανατροπή στη δραματουργία και θα οδηγήσει
προς νέες κατευθύνσεις στον τομέα των ειδών της δραματουργίας.
Έτσι θα δούμε τα είδη, εκτός από τα καθιερωμένα «τραγωδία» και
«κωμωδία», να διευρύνονται και να εμφανίζονται τα διάφορα είδη του δράματος,
επηρεασμένα από το κοινωνικό περιβάλλον, όπου οι συγγραφείς θα αποτυπώνουν τις
αντιλήψεις του κόσμου της εποχής τους, θα προβάλλουν διδάγματα ηθικού τύπου,
αλλά θα δημιουργήσουν, εκτός από τις διάφορες κωμωδίες χαρακτήρων, ηθών και
πλοκής, είδη όπως τα ιστορικά δράματα, τα κοινωνικά δράματα, έργα «με θέση»,
vaudevilles, λιμπρέτα (για οπερέτα και όπερα, για το λυρικό θέατρο),
συναισθηματικά δράματα, φιλοσοφικά δράματα, αντιτυραννικές τραγωδίες,
«μελόδραμα» ή μυθιστορηματικά περιπετειώδη δράματα, βουλεβάρτο,
«καλοφτιαγμένο» έργο, έργο επιστημονικής φαντασίας. Θα αντιπαραθέσουν οι
Γάλλοι το «βουλεβάρτο» προς το κλασικό θέατρο ανώτερης πρόσληψης και το
«καλοφτιαγμένο» έργο προς το ρομαντικό. Θα γραφούν έργα προς διδαχή, αλλά και
έργα για τέρψη.
Για τους Έλληνες συγγραφείς, και μάλιστα για την περίοδο, που εξετάζουμε
(1864-1900), οι επιρροές που ασκήθηκαν στη νεοελληνική δραματουργία ήταν
μεγάλες. Έτσι ακολούθησαν σχεδόν όλα τα είδη και προσπάθησαν να φέρουν την
ευρωπαϊκή δραματουργία στα μέτρα της νεοελληνικής αστικής κοινωνίας,
δημιουργώντας και τραγωδία και δράματα, αλλά και κωμωδίες και κωμειδύλλια, για
να ικανοποιήσουν όλα τα πνευματικά επίπεδα του κοινού τους.
Το ότι σχετικά γρήγορα προσλαμβάνουν οι Έλληνες συγγραφείς και οι
Έλληνες ηθοποιοί την ευρωπαϊκή δραματουργία, οφείλεται στο ότι ο Έλληνας έχει το
χάρισμα να βρίσκεται σε πνευματική εγρήγορση και σε διάθεση επικοινωνίας με τα
τεκταινόμενα στην πνευματική Ευρώπη. Γρήγορα πληροφορείται από την
επικοινωνία του αυτή (τα ταξίδια, τις αναγνώσεις και τη μελέτη του), άλλοτε μιμείται,
αφομοιώνει και καλλιεργεί και άλλοτε υποχωρεί και απορρίπτει. Θα προσεταιρισθεί
στην αρχή το ρομαντισμό, κατόπιν θα τον αποκηρύξει, και θα προσπαθήσει να
φιλοτεχνήσει «εθνική», δική του αποκλειστικά, δραματουργία, θέατρο και εθνική
υποκριτική σχολή, με σκοπό την ανύψωση του εθνικού δραματολογίου, γενικά της
λογοτεχνίας, τον εμπλουτισμό των σκηνικών έργων και την ανύψωση της αισθητικής
και της πνευματικής αντίληψης του κοινού.
247
Οι Έλληνες συγγραφείς, αλλά και ο Τύπος, περιοδικός και ημερήσιος, οι
εκδότες βιβλίων, θα μπουν στη διαδικασία πρόσληψης της ευρωπαϊκής
δραματουργίας, μεταφράζοντας και εκδίδοντας τα έργα των Ευρωπαίων δημιουργών,
με σκοπό την πρόσληψή τους από τους Νεοέλληνες. Θα ακολουθήσουν οι ηθοποιοί
και θιασάρχες με τη σκηνική παρουσίαση των έργων των Ευρωπαίων και
Νεοελλήνων. Θα επιτελέσουν σημαντικό έργο στη διάδοση της καλλιτεχνικής
αφύπνισης και καλλιέργειας του κοινού.
Η μετάφραση θα είναι στην αρχή για ανάγνωση, για μελέτη λογοτεχνικής
δραστηριότητας, μέσα στα πλαίσια του φαναριώτικου Διαφωτισμού. Αργότερα θα
λάβει την έκταση και την έκφραση για σκηνική παρουσίαση και πρακτική. Η επιλογή
των μεταφραστών για τα έργα βασίζεται στη θεατρική φήμη του συγγραφέα
(Μεταστάσιο), στη λογοτεχνική (Σαίξπηρ), στην πολιτική ιδεολογία των μηνυμάτων
(Βολταίρος, Αλφιέρι, Μόντι), στη διδακτική φύση, τη βελτίωση των «κακώς
κειμένων» ηθών της κοινωνίας (Μολιέρος, Γκολντόνι). Ο Κορνέιγ και ο Ρακίνας
λειτουργούν ως πρότυπα κλασικιστικής δραματουργίας. Ο Γκαίτε και ο Φάουστ για
το φιλοσοφικό τους επίπεδο και την ανωτερότητα του πνεύματος του Γερμανού
συγγραφέα. Οι αντιτυραννικές τραγωδίες εμπνέουν τους Νεοέλληνες στις
δημοκρατικές αντιλήψεις τους.
Οι “comedias” των Ισπανών του 16ου και 17ου αιώνα θα εξελιχθούν σε έργα
τρίπρακτα με intrigue και σε κοινωνικά δράματα. Οι Γάλλοι κλασικοί του 17ου αιώνα
είναι οι αυστηροί τηρητές των τριών ενοτήτων και η κλασική τραγωδία θα
αποτελέσει τη βάση του γαλλικού κλασικού θεάτρου, που επηρέασε τους Νεοέλληνες
για την αναβίωση του αρχαίου δράματος. Οι τραγωδίες του Βολταίρου έχουν ηθικο-
διδακτικό χαρακτήρα και θα προσληφθούν και ως θέατρο ιδεών. Ο Μεταστάσιος ή
Μεταστάζιο και τα λιμπρέτα του, λειτουργούν όπως ο Ρασίν και ο Κορνέιγ ως πηγή
ενθύμησης του αρχαίου ελληνικού μεγαλείου. Ο Λέσσινγκ και ο Σίλλερ θα είναι τα
πρότυπα για αντιτυραννικές, φιλελεύθερες και δημοκρατικές τραγωδίες και για την
εισαγωγή σύγχρονων δραματικών στοιχείων στα έργα. Ο Κοτσεμπού θα επηρεάσει με
τα συγκινητικά ρομαντικά ηθικοδιδακτικά δράματα αστικής και οικογενειακής
θεματικής. Ο Βύρων για τη στάση του υπέρ των αδυνάτων και των μαχόμενων λαών
για ελευθερία και θα ανακυρηχθεί εθνικός ήρωας των Ελλήνων. Ο Β. Ουγκώ για τη
φιλελληνική στάση του, την υπεράσπιση των αγώνων του Έλληνα, τη ρομαντική
αντικλασική σχολή συγγραφικής παραγωγής, που υπερασπίζεται την ιδεολογική
κοινωνική άποψη του, που προσλαμβάνεται από όλα τα στρώματα των δεκτών του
248
έργου συγκινεί και ευαισθητοποιεί. Ο Αλφρέντ ντε Μυσσέ για τα ρομαντικά
δραματικά έργα του και την εμβάθυνση στην ψυχολογία της αγάπης. Ο Δουμάς
πατέρας για τα μυθιστορήματα, τα ιστορικά δράματά του και τα δραματοποιημένα
ιστορικά μυθιστορήματά του για το μεγαλείο της Γαλλίας. Ο Δουμάς υιός για τα
«έργα με θέση», με κοινωνικό προβληματισμό και με κριτική των κωδίκων του
αστισμού. «Μελοδράματα» ή μυθιστορηματικά περιπετειώδη δράματα θα γράψουν ο
Ευγ. Σύη, ο Φρ. Κοππέ, ο Αντ. Ντ’ Εννερύ, ο Οκτ. Φεγιέ, ο Ζ. Μπουσαρντύ, ο Β.
Σεζούρ. Στον αντίποδα του ρομαντισμού και των ρομαντικών συγγραφέων θα
γράψουν τη θεατρική τους παραγωγή και θα επηρεάσουν, αυτοί οι συγγραφείς που θα
ακολουθήσουν τη δομή του «καλοφτιαγμένου έργου», ο Σκριμπ, ο Σαρντού, ο
Λαμπίς, ο Λεγκουβέ κ.ά. Θα γραφεί και θα επηρεάσει το λεγόμενο «βουλεβάρτο», η
ηθογραφική κωμωδία, το κοινωνικό δράμα με ρεαλιστικά στοιχεία, τα κοινωνικά
δράματα, τα vaudevilles, τα μυθιστορήματα που δραματοποιούν την επιστημονική
φαντασία.
Για τη δημιουργία του νεοελληνικού εθνικού δράματος επιδρούν όλοι οι
προαναφερόμενοι και οι ιδιαιτερότητες της συγγραφής τους, αλλά κυρίως, ο Σαίξπηρ
και ό,τι εισάγει στο έργο του, σε μορφή και περιεχόμενο, η γαλλική ρομαντική σχολή
του Ουγκώ, οι ρομαντικές αισθητικές θεωρίες των Γερμανών (Μαθήματα
δραματουργίας του Σλέγγελ και η Αισθητική του Hegel). Επίσης, οι Γάλλοι
συγγραφείς του 19ου αιώνα του vaudeville, του «καλοφτιαγμένου έργου», του
«βουλεβάρτου», του «μελοδράματος» ή του μυθιστορηματικού περιπετειώδους
έργου.
Τη στροφή και την ανατροπή στην ελληνική δραματουργία, στο τέλος του
19ου αιώνα, θα προκαλέσει ο Ίψεν και οι λεγόμενες «βόρειες λογοτεχνίες»1060 και οι
ιδέες τους, η νέα τάση ηθικής ανάλυσης της αστικής τάξης και των σχέσεων της και η
ανατροπή των προλήψεων και των κοινωνικών συμβάσεων, καταπιεστικών και
περιοριστικών για τον άνθρωπο. Οι νέες ιδέες, όπως η προβολή της φιλαλληλέγγυας
ιδέας «υπέρ του αδύναμου μικρού ανθρώπου», εναντίον της απανθρωπιάς και της
εκμετάλλευσης επί του ατόμου και υπέρ της ενδυνάμωσης της ψυχής του και της
αξιοπρέπειάς του, θα επηρεάσουν και θα αναπτυχθούν δίνοντας διέξοδο στη
δημιουργία του «μοντέρνου» θέατρου και στην ελληνική δραματουργία.
1060 Με αυτόν τον τρόπο ονομάζει το θεατρικό ρεαλισμό των Βόρειων Ευρωπαίων ο Βάλτερ Πούχνερ
στο άρθρο του «Οι βόρειες λογοτεχνίες και το νεοελληνικό θέατρο», σ. 311-354.
249
Η μετάφραση και η ανάγνωση της λογοτεχνίας, αλλά περισσότερο της
δραματουργίας, λειτουργεί στο μυαλό του αναγνώστη, ως σκηνοθεσία εγκεφάλου
(mental theater) και θα βρει πολλούς υποστηρικτές, αλλά βεβαίως το κάθε δραματικό
έργο προορίζεται για τη σκηνή, για την παρουσίασή του, εκεί είναι η ολοκλήρωσή
του. Στο 4ο κεφάλαιο θα μπορέσουμε να κάνουμε μια εκτίμηση της συχνότητας και
της πυκνότητας των παρουσιάσεων των έργων.
Ελληνικό Δραματολόγιο και Δραματουργία

3Δ. Αρχαία ελληνικά δράματα
Αρκετά συχνό φαινόμενο κατά τον 19ο αιώνα είναι η παρουσίαση αρχαίων
ελληνικών δραμάτων από θιάσους, κυρίως ερασιτεχνικούς και από ελάχιστους
επαγγελματίες ηθοποιούς. Επίσης, η έκδοση μεταφράσεων αρχαίων τραγωδιών και
κωμωδιών πραγματοποιείται αρκετές φορές, ειδικά από το 1864 έως το 1900. Οι
καταγεγραμμένες εκδόσεις μεταφράσεων της περιόδου 1864 έως 1900, στην Αθήνα,
είναι περίπου ογδόντα1061 και έγιναν από φοιτητές, δασκάλους, γυμνασιάρχες,
πανεπιστημιακούς καθηγητές, όπως ο Γ. Μιστριώτης, ο Ν. Κυπαρίσσης, ο
Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ο Κ.Σ. Ξανθόπουλος κ.ά. Εξάλλου, η μελοποίηση και η
παρουσίαση των χορικών των αρχαίων τραγωδιών δημιουργούσε πολλές φορές
διχογνωμίες εκείνων που τις είχαν αναλάβει.
Ανάλυση των παραστάσεων και εκδόσεων των αρχαίων ελληνικών δραμάτων:

Η Εκάβη του Ευριπίδη εκδίδεται στην Αθήνα, το 1865, σε παράφραση του Ι.Γ.
Χρυσοβέργη, ενός φοιτητή της Νομικής, «εις την καθομιλούμενην διάλεκτον, μετ’
αναλύσεως και των απαραιτήτων εις ευχερή κατάληψιν σχολίων»1062.
Το 1866, τυπώνονται μέρος των Ορνίθων του Αριστοφάνους, σε μετάφραση
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή σε μια δημοσίευση ομιλίας του Στεφάνου Κουμανούδη
Περί φιλελληνισμού1063.
Το Δεκέμβριο του 1867 και στις αρχές του 1868, οι φοιτητές του
Πανεπιστημίου παρουσιάζουν την Αντιγόνη του Σοφοκλή, σε μετάφραση του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, στο «Ωδείον Ηρώδου του Αττικού» προς τιμήν της
1061 Βλ. στο δεύτερο παράρτημα τον κατάλογο των εκδόσεων και δημοσιεύσεων των αρχαίων
δραμάτων.
1062 Παλιγγενεσία, 4/3/1865, 604, 4.
1063 Αυγή, 18/4/1866, 1-4.
250
βασιλίσσης Όλγας1064, με πρωταγωνίστρια την Πιπίνα Βονασέρα1065. Το ταμείο των
Φιλαρχαίων συμβάλλει με το ποσό των 2.500 δρχ., γεγονός που αποτελεί αντικείμενο
επίκρισης από ορισμένους, ιδίως από τον Στέφανο Α. Κουμανούδη, ο οποίος
αρθρογραφώντας στην εφημερίδα Παλιγγενεσία, δηλώνει την αντίθεσή του στη
χρηματοδότηση αυτή, αφού το συγκεκριμένο ταμείο έπρεπε να χρησιμοποιείται για
αρχαιολογικές ανασκαφές και όχι για αναστηλώσεις αρχαίων θεάτρων1066. Η
κυβέρνηση διαθέτει το ποσό των 2.000 δραχμών, τα οποία δαπανώνται κυρίως για
την ανέγερση βασιλικού θεωρείου1067. Τελικά η σκηνή αναστηλώνεται, κατά το
αρχαίο σχέδιο, με τη σύμφωνη γνώμη των αρχαιολόγων. Επειδή τα περισσότερα
λίθινα εδώλια δεν βρίσκονταν σε καλή κατάσταση, αποφασίζουν τη σανιδόστρωσή
τους. Ο Εθνοφύλαξ είναι υπέρ των παραστάσεων αρχαίου δράματος στο φυσικό του
χώρο, το «Ωδείον Ηρώδου του Αττικού», παρόλο το δυσβάσταχτο για το ελληνικό
λαό οικονομικό κόστος1068. Στην αυλαία υπάρχει η επιγραφή «Θαρσείν χρη, ταχ’
αύριον έσετ’ άμεινον»1069. Ο μουσικοδιδάσκαλος Ραφαήλ Παριζίνι, επί δύο μήνες
γυμνάζει τον χορό της Αντιγόνης, ο οποίος ψέλνει εν τέλει τα χορικά με τη συνοδεία
της μουσικής του Μενδελσώνος1070. Εκατέρωθεν της σκηνής και του βασιλικού
θεωρείου έχουν τοποθετηθεί τέσσερα αγάλματα των αδελφών Φυτάλη: ο Δαυίδ
πολεμώντας τον Γολιάθ, ο Έλληνας πυρπολητής και δύο ποιμένες1071.
Η παράσταση το 1868 της κωμωδίας Νεφέλαι του Αριστοφάνη1072 θεωρείται,
από τον κριτικό της Παλιγγενεσίας1073, ότι δεν είναι τόσο επιτυχής όσο η Αντιγόνη,
λόγω της απλής απαγγελίας και ανάγνωσης του κειμένου εκ μέρους των υποκριτών.
Δεν αποδίδουν τους ρόλους τους αλλά τους διαβάζουν δίχως την απαιτούμενη
ερμηνευτική διάθεση. Ο ίδιος αρθρογράφος διαφωνεί και με τη διακωμώδηση του
προσώπου του Σωκράτη από τον Αριστοφάνη. Κρίνει ότι στο έργο πρέπει να
1064 Παλιγγενεσία, 19/8/1867, 1236, 3, 5/1/1868, 3, Εθνοφύλαξ, 30/10/1867, 1356, 4, 8/12/1867, 1383,
3-4, 4/1/1868, 1399, 1, 5/1/1868, 1400, 3, Αυγή, 8/12/1867, 2070, 2.
1065 Παλιγγενεσία, 9/12/1867, 1316, 3. Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού
στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, σ. 56-58.
1066 Αυγή, 18/8/1867, 1993, 4, Παλιγγενεσία, 26/8/1867, 1241, 2, 14/9/1867, 1254, 4, 16/9/1867, 1256,
2, 19/9/1867, 1258, 2, Εθνοφύλαξ, 15/9/1867, 1325, 2.
1067 Εθνοφύλαξ, 2/11/1867, 1358, 3.
1068 Ό.π., 8/1/1868, 1401, 3: «Είναι αληθές, ότι η ανέγερσις του θεάτρου εκόστισεν ουκ ολίγον, αλλ’
ελπίζομεν σμικρόν κατά σμικρόν ν’ αποτιθώσιν τα χρέη».
1069 «Πρέπει να έχεις θάρρος, ώστε το μέλλον να γίνει καλύτερο».
1070 Εθνοφύλαξ, 9/11/1867, 1363, 2-3, Παλιγγενεσία, 28/11/1867, 1310, 3.
1071 Παλιγγενεσία, 19/12/1867, 1323, 3. Βλ. και Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 42-45.
1072 Παλιγγενεσία, 10/5/1868, 1419, 3, Εθνοφύλαξ, 13/5/1868, 1484, 2, 16/5/1868, 1486, 3-4,
17/5/1868, 1487, 3-4, 18/5/1868, 1488, 3-4.
1073 Παλιγγενεσία, 17/5/1868, 1424, 3.
251
αντικατασταθεί το όνομα του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου με το όνομα κάποιου
σοφιστή της εποχής του.
Οι ίδιοι ερασιτέχνες ηθοποιοί παρουσιάζουν και άλλες τραγωδίες στο «Ωδείον
Ηρώδου του Αττικού» έως την άνοιξη του 1868: τον Οιδίποδα τύραννο του
Σοφοκλή1074 (μια από τις δύο παραστάσεις δίνεται προς τιμήν του διαδόχου της
Δανίας, πρίγκηπα Φρειδερίκου), τον Κύκλωπα του Ευριπίδη1075 και τον Αίαντα
μαστιγοφόρο του Σοφοκλή1076. Τα περισσότερα από τα διδασκόμενα έργα
παρακολουθούνται από ελληνικό και ξενόγλωσσο κοινό, επίσημο και μη1077. Ο Αίας ο
μαστιγοφόρος του Σοφοκλή εκδίδεται το 1868, όπως διδάχθηκε στο «Ωδείον Ηρώδου
του Αττικού», σε παράφραση των φοιτητών, από το τυπογραφείο του Λαζάρου Δ.
Βιλλαρά με δαπάνη του Σωτήριου Λ. Πομμερέτ1078.
Οι φοιτητές επανέρχονται την Κυριακή 19 Απριλίου 1870, με τον Οιδίποδα
τύραννο του Σοφοκλή, σε μια παράφραση σε πεζό. Στο θέατρο «Αθηνών» στην ίδια
παράσταση παίζεται και μια κωμωδία του Μολιέρου. Στην παρουσίαση
συνεργάζονται φοιτητές και επαγγελματίες ηθοποιοί (η Ελένη Χέλμη υποκρίνεται την
Ιοκάστη). Η παράσταση δίνεται μία μόνο φορά και την παρακολουθούν και μαθητές
του εκπαιδευτηρίου του συγγραφέα και γυμνασιάρχη Αντ. Αντωνιάδη και μαθητές
του οικοτροφείου με τον καθηγητή τους Ν. Νικοκλή1079.
Το 1872, δημοσιεύεται ο Κύκλωψ του Ευριπίδη, σε μετάφραση του
Παναγιώτη Μεταξά, από το τυπογραφείο της «Θέμιδος» του Ιωάννη Σκλέπα1080.
Η Μήδεια του Ευριπίδη, τραγωδία σε πέντε σκηνές, «μεταφρασθείσα σε
ομοιοκατάληκτους στίχους εκ της αρχαίας εις την σημερινήν ελληνικήν γλώσσαν υπό
1074 Εθνοφύλαξ, 9/4/1868, 1460, 3, 11/4/1868, 1462, 1, 12/4/1868, 1463, 1, 13/4/1868, 1464, 1,
15/4/1868, 1465, 4.
1075 Ό.π., 11/4/1868, 12/4/1868, 13/4/1868, 15/4/1868, 16/4/1868, 1466, 3, 18/4/1868, 1468, 3,
19/4/1868, 1469, 3, 20/4/1868, 1470, 3, 22/4/1868, 1472, 1, 27/4/1868, 1473, 1.
1076 Ό.π., 22/4/1868, 27/4/1868. Βλ. και Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 45-54.
1077 Ό.π., 16/4/1868: «Την τελευταίαν εν τω Ωδείω παράστασιν ετίμησαν δια της παρουσίας των και
οι πρέσβεις της Γαλλίας και Τουρκίας μετά των οικογενειών των. Η εμψύχωσις αύτη του εθνικού
θεάτρου παρά των ξένων δεν δύναται ει μη εφελκύση ευγνωμοσύνην». Ό.π., 13/5/1868, 1484, 2: «Την
παράστασιν ετίμησε δια της παρουσίας του εις επίσημος ξένος, ο πρέσβης της Γαλλίας κ. Γκομπινώ,
όστις καίτοι μη ειδώς ουδέ λέξιν ελληνικήν τιμά συνεχώς τας εθνικάς ημών παραστάσεις».
1078 Αυγή, 21/10/1868, 2280, 4, Εθνοφύλαξ, 25/10/1868, 1596, 4, Πόπη Πολέμη, Η βιβλιοθήκη του
ΕΛΙΑ, σ. 57, λήμμα 579, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900, λήμμα 526 (1868),
σ. 327, λήμμα 25 (1868).
252
Α. Οικονομίδου, Θετταλομάγνητος» εκδίδεται από το τυπογραφείο «Ερμής», το
18721081.
Η Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη, σε μετάφραση του Π.Μ., τυπώνεται το
1873 στο περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη1082.
Το 1875, στα Άπαντα, Τα φιλολογικά του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, στον
πέμπτο τόμο, τυπώνονται αρκετές μεταφράσεις του αρχαίων δραμάτων1083.
Από το θίασο του Αντ. Βαρβέρη παίζεται ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή,
στις 22 Φεβρουαρίου του 1877 στο θέατρο «παρά τα Χαυτεία». Η τραγωδία
διδάσκεται κατά τον αρχαίο τρόπο. Η παράσταση είχε επιτυχία, όπως και το
περασμένο έτος, το 1876, που δόθηκε στο θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι». Στην υπόκρισή
τους πέτυχαν, κυρίως οι ερασιτέχνες ηθοποιοί, Αντ. Βαρβέρης και ο Γ. Σουρής1084.
Το 1877, εκδίδονται από τον βιβλιοπώλη Γ.Δ. Κατσουρόπουλο οι τραγωδίες
του Σοφοκλή Αίας μαστιγοφόρος και Οιδίπους τύραννος, με κριτικές και συντακτικές
σημειώσεις του Αριστοτέλη Π. Μίσιου, γνωστού φιλολόγου από την μετάφραση της
Αινειάδος του Βιργιλίου. Η Παλιγγενεσία συνιστά «την έκδοσιν ταύτην εις τους
μαθητάς ιδίως των γυμνασίων καθόσον παρέχει μέγα βοήθημα εις την ορθήν
κατάληψιν του κειμένου»1085.
Το 1877 επίσης, μεταφράζεται από το φοιτητή της Κορινθίας, Ν.Κ.
Σπηλιόπουλο, η Αντιγόνη του Σοφοκλή, σε γλώσσα κατανοητή και από τον μέσο
αναγνώστη1086.
Την Παρασκευή 17 Αυγούστου 1879 παίζεται στο θέατρο «Απόλλων», από το
θίασο του Αντώνιου Βαρβέρη, ο Ηρακλής μαινόμενος του Ευριπίδη με την
πρωτοτυπία, ο χορός και η θυμέλη να βρίσκονται επί της σκηνής και όχι στην
ορχήστρα1087.
1081 Παλιγγενεσία, 9/12/1872, 2577, 4, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 101, λήμμα 1118, Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 416 (1872), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 332, λήμμα 18 (1872).
1082 Αυγή, 16/1/1873, 3321, 4.
1083 Ο Αλ. Ρ. Ραγκαβής εξέδωσε σε επτά τόμους όλα τα έργα του ανάμεσα στα οποία και οι
μεταφράσεις αρχαίου δράματος αναθεωρημένες. Αναφέρεται για πρώτη φορά στην εφημ. Εθνοφύλαξ,
17/8/1873, 2771, 4. Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 130: Τον ίδιο χρόνο τόμ. ΣΤ΄, σχήμα 8ον, με΄+352 σελ. και
τόμ. Ζ΄, σχήμα 8ον, 396 σελ. Βλ. επίσης Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ.
293-304.
1084 Παλιγγενεσία, 24/2/1877, 3736, 3, Εφημερίς, 22/2/1877, 53, 2. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 66.
1085 Παλιγγενεσία, 24/2/1877, ό.π., 4, Εφημερίς, 26/2/1877, 57, 3, Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 31,
31/7/1877, σ. 1, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 604 (1877), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 343, λήμμα 54 (1877).
1086 Εφημερίς, 31/3/1877, 90, 3, Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 16, 17/4/1877, σ. 1.
1087 Εφημερίς, 16/8/1879, Παλιγγενεσία, 16/8/1879, 4509, 3, 17/8/1879, 4510, 4, Πρωία, 25/7/1879,
137, 2, 15/8/1879, 158, 2-3, 17/8/1879, 160, 4. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 68.
253
Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή εκδόθηκε, το 1879, από τον καθηγητή Γ.
Μιστριώτη. Προτάσσεται εισαγωγή, όπου αναλύεται η τραγωδία και καταδεικνύει ο
πανεπιστημιακός μεταφραστής τις αρετές της αρχαίας τραγωδίας. Για την
«κάθαρσιν» διατυπώνει θεωρία επί των βάσεων της ηθικής, ότι ο Οιδίποδας δεν
παρουσιάζεται ως άνθρωπος τιμωρούμενος αδίκως υπό του θείου, αλλά ως ένοχος και
άξιος τιμωρίας. Σύμφωνα με την κριτική, η φιλολογία πλουτίζεται με ένα σπουδαίο
έργο, τεχνικότατο και προσιτό σε όλους1088.
Ο Γρηγόριος Βερναρδάκης (αδερφός του Δημήτριου), μίλησε στον
«Παρνασσό», Περί του εσχάτως ευρεθέντος εν παπύρω αποσπάσματος του Ευριπίδου
και περί της τραγωδίας εις ην αναφέρεται, την Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου 1880.
Πρόκειται για λίγους στίχους, άγνωστης τραγωδίας, που κατά τον Γρηγ. Βερναρδάκη
είναι η Ανδρομέδα του Ευριπίδη, της οποίας συναρμολόγησε τα γνωστά τεμάχια με
τους ευρεθέντες στίχους και ανέπλασε την τραγωδία1089.
Στον «Παρνασσό» αναγιγνώσκεται ο Πλούτος του Αριστοφάνη, σε έμμετρη
μετάφραση του Κωνσταντίνου Λαμπαδαρίου, προς το τέλος του 1882. Ο
Λαμπαδάριος κατέλιπε ανέκδοτες μεταφράσεις των κωμωδιών Ιππείς, Σφήκες,
Εκκλησιάζουσαι, Λυσιστράτη και Πλούτος. Ο Μ. Λάμπρος, γενικός γραμματέας του
Συλλόγου, ανέγνωσε τη μετάφραση του Πλούτου, αφού ο Κ. Λαμπαδάριος είχε
πεθάνει. Η μετάφραση ήταν σε δεκαπεντασύλλαβο ανομοιοκατάληκτο στίχο και
απέδιδε πιστά το αριστοφάνειο πνεύμα. Αυτή η εκδήλωση ήταν ένα φιλολογικό
μνημόσυνο για τον Κ. Λαμπαδάριο1090.
Το 1884, εκδίδεται από τον Β. Βυθούλκα το πρώτο τεύχος των τραγωδιών του
Σοφοκλή, στην καθομιλουμένη, που περιείχε τον Οιδίποδα τύραννο και τον
Φιλοκτήτη, με εισαγωγή αναφερόμενη στις τραγωδίες και στον Σοφοκλή1091.
Ο Γ.Μ. Σακορράφος αναγγέλλει, το 1886, την έκδοση της μετάφρασης του
Ιππολύτου στεφανηφόρου του Ευριπίδη, με εισαγωγή και σχόλια1092. Έχει ήδη εκδώσει
μεταφράσεις ωφέλιμες και επιμελημένες, της Μήδειας και της Εκάβης. Η έκδοση
1088 Πρωία, 31/10/1879, 235, 4, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 883 (1879), Πούχνερ/Χρ.
1089 Πρωία, 13/2/1880, 340, 3, Στοά, 13/2/1880, 2196, 2, 15/2/1880, 2198, 2.
1090 Νέα Εφημερίς, 5/11/1882, 335, 2, 7/11/1882, 337, 1, περ. Παρνασσός, τόμ. ΣΤ΄, αρ. 11, Νοέμβρ.
1882, σ. 870.
1091 Νέα Εφημερίς, 14/2/1884, 45, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Θ΄, αρ. 357, 4/4/1884, σ. 2, Ηλιού/Πόπη
(1884).
357, λήμμα 14 (1886).
254
διατίθεται από το βιβλιοπωλείο Βίλμπεργκ με συνδρομή. Για την Μήδεια του
Ευριπίδη του ίδιου μεταφραστή η Παλιγγενεσία αναφέρει: «Καλήν του εξαισίου
δράματος μετάφρασιν εις την νέαν γλώσσαν παρέδωκεν άρτι εις την δημοσιότητα
νέος των γραμμάτων μύστης, υπ’ όψει έχων τους αρίστους των σχολιαστών και μετά
κρίσεως εκλέγων τας δοκιμωτέρας των γνωμών. Δια τοιούτων βοηθημάτων ελπίς
υπάρχει, ότι θα εκκεντρισθή και παρ’ ημίν ο προς τα αθάνατα των προγόνων ημών
έργα έρως, ον σχολιαστική και ξηρά διδασκαλία δεν αφήκε δυστυχώς να αναπτυχθή
εκεί ένθα πρωτίστως ώφειλε να εμπιστευθή και υποτραφή. Υπό το κείμενον της
μεταφράσεως εύρηνται σχόλια υποβοηθούντα την ερμηνείαν του πρωτοτύπου, μεταξύ
δε τούτων και ιδίαι τινές του ερμηνευτού παρατηρήσεις άξιαι λόγου, τα βέλτιστα δε
περί αυτού προιωνιζόμενα δια το μέλλον. Του όλου ηγείται εισαγωγή εν η ο κ.
Σακορράφος εν ολίγοις υποτυποί την πρόθεσιν του δράματος, υποδεικνύων τα άριστα
των τεμαχίων αυτού. Το φυλλάδιον εκδοθέν δαπάνη του κ. Γ. Οικονοπούλου
πωλείται». Για όλες τις μεταφράσεις του Σακορράφου αναφέρεται ότι αποτελούν
αξιόλογο βοήθημα για τους φοιτητές και τερπνό ανάγνωσμα για όλους τους
αναγνώστες των αρχαίων κλασικών. Ο Σακορράφος εμβαθύνει και μελετά το πνεύμα
του Ευριπίδη, αποδίδει την έννοια του κειμένου, ξεπερνώντας την τραγωδία του
Ιππόλυτου του Αργυριάδη, που είχε εκδοθεί το 1865. Η μετάφραση είναι
συγκροτημένη, σε άπταιστη γλώσσα και ύφος γλαφυρό, με σχόλια απαραίτητα για
την κατανόηση του κειμένου, όπως και οι διορθώσεις των στίχων 468 και 868. Η
εισαγωγή μπορεί να αποτελέσει αυτοτελή κριτική μελέτη. Έπαινο απονέμει η κριτική
και στον τυπογράφο Αλ. Παπαγεωργίου, που αφιλοκερδώς ανέλαβε την έκδοση1093.
Το 1887, για τα πεντήκοντα χρόνια του Πανεπιστημίου, θα διδαχθεί από τους
φοιτητές της Φιλοσοφικής σχολής ο Οιδίπους τύραννος στο θέατρο «Ολύμπια». Την
επιτροπή για την εκγύμναση των φοιτητών εποπτεύει ο Άγγελος Βλάχος. Άλλα μέλη
της επιτροπής είναι: ο Λ. Σεμιτέλος, ο Ν. Πολίτης και ο Σπ. Λάμπρος. Η μετάφραση
είναι του Άγγελου Βλάχου. Οι φοιτητές αντέδρασαν στην απόφαση να παιχθεί σε
αυτήν τη μετάφραση, με το επιχείρημα ότι δεν αρμόζει σε μύστες της κλασικής
φιλολογίας. Παραδέχονταν μόνον την υπόκριση στο πρωτότυπο αρχαίο κείμενο και
ζήτησαν διδασκαλία από τους καθηγητές Γ. Μιστριώτη και Λ. Σεμιτέλο. Επικράτησε
τελικά η άποψη ότι έπρεπε να παιχθεί σε μετάφραση του Άγγ. Βλάχου. Οι
σκηνογραφίες και οι ενδυμασίες παραγγέλθηκαν στο Μόναχο. Τη σκηνογραφία
1093 Παλιγγενεσία, 10/1/1886, 6501, 3, Νέα Εφημερίς, 3/8/1886, 215, 4, 11/11/1886, 315, 6, Δελτίον
της Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 473, 19/1/1886, σ. 3.
255
επεξεργάσθηκε ο ζωγράφος Β. Λάντσας. Τη διδασκαλία των χορικών, σε μουσική
του Βέλερμαν, ανέλαβε ο αρχιμουσικός Γαϊδεμβέργερ1094.
Με επιμέλεια του «Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου» δίνεται παράσταση
του Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, στο αρχαίο κείμενο, στο μεγάλο χειμερινό θέατρο, σε
μουσική του γερμανού Bender. Ο μουσικοδιδάσκαλος Γεώργιος Γαϊδεμβέργερ
διδάσκει τα χορικά σε μαθητές του «Εθνικού Δραματικού Συλλόγου» του Αντ.
Αντωνιάδη. Η παράσταση δόθηκε στις 30 Νοεμβρίου του 1887. Για την ευκολότερη
κατανόηση της τραγωδίας κυκλοφόρησε και ανάλυση του έργου1095.
Το 1887, εκδίδεται η Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη, τραγωδία σε τρία μέρη
με εισαγωγή, «παραφρασθείσα και διαιρεθείσα κατά την καθ’ ημάς σκηνήν» από τον
Γεώργιο Ιω. Γιαννούκο, που ήταν Σπετσιώτης. Ο μεταφραστής ήταν νέος με ζήλο για
την αρχαία φιλολογία και για αυτό επιχείρησε την παράφραση για την ευκολότερη
από σκηνής διδασκαλία1096.
Το 1888, το συμβούλιο του «Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου» και ο
«Εθνικός Δραματικός Σύλλογος» επέλεξε την τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη για
παράσταση, στην αρχαία γλώσσα, κατά τις εορτές της Ολυμπιάδας, τον Οκτώβριο.
Τη διδασκαλία ανέλαβαν τελειόφοιτοι της νομικής και της φιλολογίας, με τη
φροντίδα του Δ. Κορομηλά. Η εκγύμναση άρχισε ήδη από το μήνα Σεπτέμβριο, μαζί
με το χορό, με την επιμέλεια των καθηγητών Στ. Κουμανούδη, Σ. Φιντικλή κ.ά. Τα
χορικά αποδόθηκαν σε μουσική του Μέντελσων, τα δε λυρικά μέρη, όπως οι θρήνοι
της Αντιγόνης και του Κρέοντα συνοδεύονταν από ορχήστρα. Το χορό που
αποτελούσαν τριάντα πρόσωπα (φοιτητές), εκγύμνασε ο Λαμπελέτ. Την ερμηνεία
διδάχθηκαν από τον Αντ. Αντωνιάδη, διευθυντή της σχολής, και την υποκριτική από
τους ηθοποιούς Αντ. Βαρβέρη, Δ. Ταβουλάρη και Ν. Λεκατσά. Έκτακτη έκδοση της
«Ελληνικής Βιβλιοθήκης» περιέλαβε το κείμενο της τραγωδίας του Σοφοκλή
Αντιγόνη, τη βιογραφία του τραγικού συγγραφέα και τις σημειώσεις επί του κειμένου,
για χάρη της από σκηνής διδασκαλίας του έργου. Έγινε και άλλη έκδοση της
1094 Παλιγγενεσία, 14/5/1887,6921, 3, 25/5/1887, 6930, 3, Νέα Εφημερίς, 22/1/1887, 22, 2, 19/2/1887,
50, 3, 13/3/1887, 72, 3, 16/3/1887, 75, 2, 19/3/1887, 78, 2, 29/3/1887, 88, 2 και 4, 1/4/1887, 91, 3,
11/4/1887, 101, 3, 15/5/1887, 135, 2, 18/5/1887, 138, 4, 19/5/1887, 139, 3, 21/5/1887, 141, 2-3,
23/5/1887, 143, 7, 24/5/1887, 144, 2-3, 26/5/1887, 146, 1, Δελτίον της Εστίας, αρ. 534, 22/3/2887, σ. 2,
αρ. 536, 5/4/1887, σ. 2, αρ. 538, 19/4/1887, σ. 2, αρ. 542, 17/5/1887, σ. 1. Βλ. επίσης Σιδέρης, Το
αρχαίο θέατρο, σ. 74-76, Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 177-181.
1095 Παλιγγενεσία, 7/11/1887, 7072, 4, Νέα Εφημερίς, 18/4/1887, 108, 3, 27/5/1887, 147, 3,
16/10/1887, 289, 3, 19/10/1887, 292, 2, 6/11/1887, 310, 3, 7/11/1887, 311, 2, 23/11/1887, 327, 4,
28/11/1887, 332, 2, 30/11/1887, 334, 3-4, 1/12/1887, 335, 3. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 76-79.
256
τραγωδίας, σε κομψό τομίδιο, από τον φοιτητή της φιλολογίας Σ. Χιωτέλη, με το
αρχαίο κείμενο και φροντισμένη τη μετάφραση, που θεωρήθηκε από την κριτική ως
χρήσιμο ανάγνωσμα και βοήθημα. Επίσης κυκλοφόρησε και περίληψη της Αντιγόνης,
ως αφήγημα, που εκπόνησε ο Β.Ν. Βουνησέας, για την ευκολότερη κατανόηση της
αρχαίας παράστασης. Αναφέρεται και άλλη μετάφραση της Αντιγόνης με εισαγωγή
και εμβριθή σχόλια από τον πανεπιστημιακό καθηγητή Λ. Σεμιτέλο. Ο Τύπος της
εποχής προτρέπει να μελετηθεί γιατί αναδεικνύει το κάλλος και το ύψος της
σοφόκλειας τραγωδίας. Μια ακόμα έκδοση της τραγωδίας αυτής έγινε από τον
ανθυπίατρο του πολεμικού ναυτικού, Αριστ. Κήρυκο. Η μετάφραση έμμετρη, σε
ιάμβους, σε γλώσσα ρέουσα, δεν απείχε από το πρωτότυπο. Η επιτυχία της, όμως,
οφειλόταν κυρίως στην απόδοση των χορικών ασμάτων από τη γερμανική έκδοση του
Μέντελσων, στους ίδιους μουσικούς τονισμούς, τους οποίους ο φιλόμουσος Κήρυκος
είχε σωστά αποδώσει στα ελληνικά. Σημειώθηκε, έτσι, εκείνα τα χρόνια ένα είδος
«Αντιγονισμού» που ακολουθούσαν όλοι και συγχρόνως εκδηλώθηκε ένας
φιλάρχαιος ανταγωνισμός: αναγγέλθηκαν τέσσερις παραστάσεις σε μετάφραση, σε
πρωτότυπο ή σε περίληψη μεταξύ των φίλων-οπαδών του ελληνικού θεάτρου. Τέτοια
αρχαιολατρία είχε καταλάβει το κοινό, που τελικά δεν ήξερε ποιά παράσταση να δει
και ποιά να υποστηρίξει. Και, όπως είναι φυσικό, δημιουργήθηκε ανταγωνισμός που
προκάλεσε διχόνοιες και αντιζηλίες. Στη μοναδική τελικά παράσταση της Αντιγόνης
κατά τη μετάφραση του Κηρύκου οι χοροί εκτελέσθηκαν από τον «Εθνικό Δραματικό
Σύλλογο». Την έκδοση της μετάφρασης του Κηρύκου ανέλαβαν ο Κ.Δ. Λάσκαρης
και ο Λάμπρος Βέικος. Ο ίδιος μεταφραστής είχε επίσης ετοιμάσει τα έργα Οιδίπους
επί Κολωνώ, Ηλέκτρα, Άλκηστις, Ιφιγένεια εν Ταύροις και Ιφιγένεια εν Αυλίδι1097.
Το 1888 εκδόθηκε ο Προμηθεύς δεσμώτης του Αισχύλου σε έμμετρη
παράφραση, με εισαγωγή και σημειώσεις από τον Κ.Σ. Ξανθόπουλο, πρώην
γυμνασιάρχη. Η άριστη από φιλολογικής πλευράς εισαγωγή φανέρωνε την κριτική
έρευνα του συγγραφέα. Η παράφραση έγινε σεβόμενη το μέτρο του πρωτοτύπου, με
1097 Παλιγγενεσία, 13/10/1888, 7363, 2, 20/10/1888, 7369, 4, 21/10/1888, 7370, 2-3, 22/10/1888,
7371, 3, 24/10/1888, 7372, 3, 25/10/1888, 3, 7373, 29/10/1888, 7377, 2-3, 4/11/1888, 7382, 3-4,
5/11/1888, 7383, 4, Νέα Εφημερίς, 9/12/1887, 343, 4, 24/5/1888, 145, 3-4, 9/9/1888, 253, 4,
11/10/1888, 285, 4, 12/10/1888, 286, 4-5, 13/10/1888, 287, 3, 16/10/1888, 290, 6, 20/10/1888, 294, 6,
21/10/1888, 295, 4, 22/10/1888, 296, 3 και 4, 23/10/1888, 297, 5, 24/10/1888, 298, 3 και 4,
25/10/1888, 299, 3-4, 26/10/1888, 300, 3, 29/10/1888, 303, 3 και 4, 1/11/1888, 306, 3, 2/11/1888, 307,
6-7, 3/11/1888, 308, 3, 4/11/1888, 309, 4, 5/11/1888, 310, 4-5. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 79-89.
257
ζωηρή φράση και σε γλώσσα καθαρεύουσα, που διατήρησε την αρχαία προσωδία,
άνευ περιττών λέξεων και τομών1098.
Η παράσταση των Περσών του Αισχύλου, από Δραματικό Σύλλογο, έδωσε
την ευκαιρία στο συγγραφέα του άρθρου με την υπογραφή Χ., να επαινέσει πρώτα
τους διδάσκοντες μαθητές, αλλά και να τους προτρέψει να συνεχίσουν να
προσφέρουν πνευματική τροφή και καλλιέργεια υψηλού επιπέδου, όπως αυτήν που
μπορούν να προσφέρουν στην κοινωνία τα αρχαία δράματα, απορρίπτοντας από το
δραματολόγιό τους τα κωμειδύλλια ή τα δραματίδια. Για την τραγωδία Πέρσαι του
Αισχύλου εκγυμνάσθηκε ο δραματικός και ωδικός ερασιτεχνικός σύλλογος, ενώπιον
της επιτροπής που συμπεριλάμβανε τους Αλ. Ρίζο Ραγκαβή, Μελά και Καλλιφρονά.
Ο χορός των Περσών συγκροτήθηκε από νέους επιστήμονες κατά την επιθυμία του
μουσουργού πρίγκιπος Σαξ Μάινιγγεν, υπό τη διεύθυνση του μουσικοδιδασκάλου Τ.
Ξανθόπουλου. Την παθητική και μεγαλοπρεπή μουσική του εμπιστεύθηκε ο
πρίγκιπας σε αυτόν το σύλλογο, για το μουσικό του αίσθημα και τη βαθμιαία μουσική
διάδοση του έργου. Τη δραματική διδασκαλία όλου του έργου ανέλαβε ο Δημ.
Κόκκος. Τη μετάφραση των Περσών είχε ετοιμάσει ο Παν. Ματαράγκας, πρόξενος
και ποιητής, με σκοπό την παράστασή τους στους γάμους του Κωνσταντίνου. Μαζί
με την πεζή μετάφραση σκόπευαν να εκδοθεί και το κείμενο με πρόσθετες
σημειώσεις για την πιο πλήρη κατανόησή της. Εκδίδεται, πράγματι, την ίδια χρονιά
της παράστασης, με προλεγόμενα, με ανάλυση της τραγωδίας, με τη βιογραφία του
ποιητή και με σημειώσεις. Η μετάφραση των Περσών με μουσική του πρίγκιπα Σαξ
Μάινιγγεν περιλαμβάνεται στο δωδέκατο τόμο των Απάντων του Α. Ραγκαβή, που
ήταν τότε υπό έκδοση στο τυπογραφείο του Αν. Κωνσταντινίδη. Το 1889 κυκλοφορεί
από το τυπογραφείο του Ανέστη Κωνσταντινίδη μία ακόμα μετάφραση των Περσών,
του Κ.Σ. Ξανθόπουλου, πρώην γυμνασιάρχη, με δαπάνη του Ιω. Νοτάρη1099. Η
παράσταση, όμως, δόθηκε βασισμένη στην μετάφραση του Π. Ματαράγκα1100.
1100 Παλιγγενεσία, 24/4/1889, 15/9/1889, 18/9/1889, 20/9/1889, 17/10/1889, 18/10/1889, 19/10/1889,
20/10/1889, 24/10/1889 και 10/11/1889, Νέα Εφημερίς, 17/7/1888, 199, 1, 8/1/1889, 9, 5, 13/1/1889,
13, 3, 12/5/1889, 132, 6, 25/5/1889, 144, 6, 13/7/1889, 194, 3, 28/8/1889, 240, 6, 15/9/1889, 258, 3,
18/9/1889, 261, 4, 20/9/1889, 263, 4, 30/9/1889, 273, 6, 4/10/1889, 277, 6, 5/10/1889, 278, 8,
6/10/1889, 279, 7, 15/10/1889, 288, 8, 17/10/1889, 290, 6, 18/10/1889, 291, 6-7, 19/10/1889, 292, 6,
20/10/1889, 293, 5-6, 21/10/1889, 294, 6. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 89-94.
258
Στη σειρά των τραγωδιών του Σοφοκλή, που εκδίδονται το 1891, το πρώτο
τεύχος περιλαμβάνει σχόλια επί της τραγωδίας Φιλοκτήτης, του σχολάρχη της
Αίγινας, Π. Ηρειώτου Δ.Φ. Η έκδοση περιλαμβάνει μετάφραση στην καθομιλουμένη
γλώσσα και εμπλουτίζεται με γραμματικές, συντακτικές και καλολογικές σημειώσεις
του ίδιου του εκδότη αλλά και με σημειώσεις ξένων σχολιαστών. Γενικά, κρίθηκε
επιτυχής η μετάφραση αυτή από το σχολιαστή και μελετητή της έκδοσης1101.
Το 1892, δίνεται ομιλία στον «Παρνασσό» από τον καθηγητή Γεωρ. Π.
Μπουκουβάλα Περί διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών δραμάτων επί της σημερινής
σκηνής, ο οποίος υποστήριξε ότι τα αρχαία ελληνικά δράματα για να συγκινήσουν δεν
πρέπει να είναι «δουλικά» ούτε στο πρωτότυπο ούτε στη μετάφραση, ούτε να
ακολουθούν πιστά το κείμενο. Προτείνει να είναι μια ελεύθερη μεταγλώττιση και
κατάλληλη διασκευή για να γίνει το κείμενο αντιληπτό από το κοινό, και μάλιστα σε
πεζό λόγο και όχι έμμετρο. Θεωρεί ότι το έργο του Ευριπίδη είναι καταλληλότερο για
τη σύγχρονη διδασκαλία και υπογράμμισε ιδιαίτερα τη σκέψη του με απαγγελία, σε
μετάφραση του ίδιου, της Μήδειας. Τα επιχειρήματά του ήταν πειστικά και
φανέρωναν ότι είχε μελετήσει το θέμα1102.
Το 1893, ο Οιδίπους τύραννος παριστάνεται από τον «Αρχαϊκό Φοιτητικό
Σύλλογο» ως μυστηριώδης συμβολική μορφή της ανθρώπινης μοίρας και της τύχης,
που σκιάζεται από το απροσδόκητο. Ο Σύλλογος πρέπει να υπερηφανεύεται για τους
καλλιτέχνες, τον Αντώνιο Βαρβέρη και τον Θεοδόσιο Πεταλά, υπερασπιστές της
αρχαίας δραματουργίας, που συνέβαλαν καθοριστικά στην επιτυχία του έργου1103.
Με τον τίτλο Περί ποιήσεως και ιδία περί τραγωδίας κατ’ Αριστοτέλην
εκδίδεται, το 1893, εγχειρίδιο από τον καθηγητή Νικ. Γεωργιάδη, ο οποίος
αναπτύσσει τους αριστοτελικούς κανόνες και ασχολείται συστηματικά με την
τραγωδία, αλλά αναφέρεται και στο έπος και στους δακτυλικούς ρυθμούς1104.
Η τραγωδία Πέρσαι του Αισχύλου, με πρόλογο και σημειώσεις για το
συγγραφέα εκδίδονται το 1893 με φροντίδα, σε 63 σελίδες από τον Ιωάν. Δ.
Γιαννακόπουλο και σε μετάφραση με το ψευδώνυμο Β.Ν.Β.Β.1105.
1102 Εφημερίς, 21/12/1892, 356, 3, 23/12/1892, 358, 3.
1103 Αλκυών, «Οιδίπους τύραννος», Νέα Εφημερίς, 22/8/1893, 234, 5-6. Βλ. και Σιδέρης, Το αρχαίο
θέατρο, σ. 106.
1104 Περί ποιήσεως και ιδία περί τραγωδίας κατ' Αριστοτέλην του Νικολάου Γεωργιάδου, Εν Αθήναις,
Εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου, 1893, σχήμα 8ον, >78 σελ. (κολοβό) (Νέα Εφημερίς,
21/3/1893, 80, 5, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 362).
1105 Νέα Εφημερίς, 5/5/1893, 125, 6.
259
Η τραγωδία Αίας μαστιγοφόρος του Σοφοκλή εκδίδεται το 1893, σε
μετάφραση του Ιω. Καρακατσάνη. Βάση του κειμένου αποτέλεσε η τελευταία έκδοση
του Nauck, η οποία συγκρίνεται με εκείνην του καθηγητή, Γ. Μιστριώτη. Περιέχει
κείμενο, ανάλυση και παράφραση με πολλή επιμέλεια1106.
Εκδίδεται, το 1894, σε φυλλάδιο, η μελέτη Περί Αντιόπης του Ευριπίδου στο
ημερολόγιο Αμάλθεια από τον Γ.Μ. Σακορράφο1107.
Είχε αναγγελθεί το 1894 έκδοση της παράφρασης της Ιφιγένειας εν Ταύροις
του Ευριπίδη, σε γλώσσα γλαφυρή από το Χρ. Ηλιόπουλο, μετά την παράστασή της.
Δεν παίχθηκε, όμως, τουλάχιστον στην Αθήνα1108.
Το 1895 ενώπιον φιλολόγων, λογίων και δημοσιογράφων αναγνώσθηκε η
διασκευή της Ηλέκτρας του Ευριπίδη, που εκπόνησε ο νεαρός φιλόλογος Θάνος
Τζαβέλλας. Η εντύπωση από την ανάγνωση υπήρξε άριστη. Ο χορός με τα χορικά
άσματα, που θα μελοποιηθούν από τον Πολυκράτη, οι μακροί μονόλογοι, ο από
μηχανής θεός άγγελος προσαρμόσθηκαν, ώστε η παράσταση στη νεότερη σκηνή να
αρέσει στο κοινό. Ο κριτικός δέχεται ότι τα αρχαία δράματα πρέπει να
παρουσιάζονται κατά νεότερο τρόπο, για να αντιμετωπίζονται καλύτερα και να
γίνονται πιο ευκολονόητα από το κοινό. Το έργο παραδόθηκε στο θίασο του Μ.
Αρνιωτάκη για μελέτη. Ειδικότερα, και με αφορμή τη διασκευή της Ηλέκτρας του Θ.
Τζαβέλλα, ο υπογράφων με το αρχικό Α. θεωρεί ότι εν όψει των εορτών των
Ολυμπιακών Αγώνων, οι παραστάσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος πρέπει να
συνεχισθούν, εφόσον έτσι παρουσιάζεται η πολιτιστική κληρονομιά των
Νεοελλήνων. Μεταφράσεις αρχαίων κειμένων υπάρχουν, όπως η Άλκηστις, σε
μετάφραση του Οικονομίδη, ο Πλούτος, σε μετάφραση του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, η
Ιφιγένεια εν Ταύροις, σε μετάφραση του Χρ. Ηλιόπουλου και άλλα, ώστε να μην
αναγκασθούν να καταφύγουν σε ξένο έργο ή σε μελόδραμα ολωσδιόλου ακατάλληλο
για την εξυπηρέτηση της ελληνικής σκηνής κατά τους Ολυμπιακούς αγώνες1109.
Το 1895 συστάθηκε εταιρεία από δωδεκαμελή επιτροπή με πνευματικούς
ανθρώπους της εποχής. Αποφάσισε την υλοποίηση της ιδέας της παράστασης των
αρχαίων τραγωδιών στην αρχαία γλώσσα, με την ελληνική νεότερη προφορά, όμως,
με σκοπό να αντικρούσει την ερασμιακή προφορά, που είχαν υιοθετήσει τα ξένα
1106 Ό.π., 26/9/1893, 269, 5, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 775 (1893), Πούχνερ/Χρ.
1107 Νέα Εφημερίς, 3/3/1894, 62, 6.
1108 Ό.π., 22/5/1894, 142, 6.
1109 Ό.π., 24/7/1895, 205, 5-6, 27/7/1895, 208, 6.
260
πανεπιστήμια στις παραστάσεις αρχαίων ελληνικών τραγωδιών. Προέκριναν την
παράσταση της Αντιγόνης του Σοφοκλή από θίασο φοιτητών, στους οποίους είχε
διδαχθεί η τραγωδία από τον καθηγητή Γ. Μιστριώτη. Τα χορικά μελοποίησε ο
Ιωάννης Σακελλαρίδης. Οι παραστάσεις αυτές αποσκοπούσαν σε διεθνείς
διδασκαλίες και έτσι αποφασίσθηκε να δοθεί στο θέατρο «Ηρώδου του Αττικού»,
κατά την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων, το καλοκαίρι του 1896. Στις αρχές του
1896, όμως, μετά από σύσκεψη της επιτροπής για την εκλογή κατάλληλου θεάτρου
για την παράσταση, απορρίφθηκε η σκέψη να χρησιμοποιηθεί αρχαίο θέατρο, γιατί
κρίθηκε ότι η διασκευή θα ήταν ανέφικτη λόγω του πολυδάπανου κόστους.
Κατέληξαν, λοιπόν, στη χρησιμοποίηση της σφενδόνης του Παναθηναϊκού Σταδίου,
όπου η εγκατάσταση κινητής σκηνής θα μπορούσε να υποκαταστήσει το αρχαίο
θέατρο και η δαπάνη θα ήταν μικρότερη. Η Αντιγόνη θα διδασκόταν στο Στάδιο μετά
το τέλος των αγώνων. Μελετήθηκε μάλιστα το ζήτημα του τρόπου εισόδου των
χορών και της μουσικής στο χώρο. Η εκγύμναση της διδασκαλίας της Αντιγόνης
στους φοιτητές δεν αρκέσθηκε σε ένα, αλλά σε περισσότερους υποδυόμενους τα
πρόσωπα και ανάλογα με την υπόκρισή τους θα προτιμούσαν τον καλύτερο. Η
διδασκαλία της μουσικής της Αντιγόνης θα γινόταν με δύο αυλούς, όπως γινόταν στην
αρχαιότητα. Οι δοκιμές ξεκίνησαν από τον Ιανουάριο του 1896. Συνέπραξε και ο Μ.
Αρνιωτάκης. Για τον τονισμό των χορικών της τραγωδίας εργάσθηκε ο Λ. Νίκολ. Τη
μουσική επεξεργάσθηκε ο Ι. Σακελλαρίδης, επί τη βάσει της προσωδίας. Το
πρόγραμμα των Ολυμπιακών Αγώνων άρχιζε τη Δευτέρα 26 Μαρτίου 1896 και
διαρκούσε μέχρι την Τρίτη 2 Απριλίου 1896. Στις 24 Μαρτίου ήταν το Πάσχα του
1896. Τα σχέδια για την παράσταση της Αντιγόνης στη σφενδόνη του Σταδίου
ναυάγησαν, αφού η πολιτεία δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στην οικονομική δαπάνη.
Αποφασίζεται τότε να παρουσιασθεί η τραγωδία στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»,
κατόπιν κατάλληλης διασκευής της σκηνής, που θα απεικόνιζε το ανάκτορο των
Μυκηνών. Η παρουσίαση της Αντιγόνης αντιμετώπισε πολλές αντιξοότητες. Κατά
σχόλιο των Καιρών, που αναδημοσιεύει η Νέα Εφημερίς, ο μελοποιός άντλησε
έμπνευση για τα αρχαία μέτρα και τους ρυθμούς από τα δημοτικά άσματα του
ελληνικού λαού και τους ύμνους της ορθοδόξου βυζαντινής μουσικής, αφού σε αυτές
τις δύο κατηγορίες περισώζονται άφθονα ίχνη των μέτρων της αρχαίας τραγωδίας.
Τις δοκιμές παρακολούθησαν επίλεκτα μέλη της κοινωνίας. Η εντύπωση ήταν άριστη
και για τους ηθοποιούς και για την επιτυχημένη μουσική του μελοποιού. Τελικά, η
παράσταση δόθηκε την Τετάρτη 27 Μαρτίου 1896 με την εξής διανομή: Φλώρα
261
Σπίρλα (Αντιγόνη), Αικατερίνη Σμίλτου (Ισμήνη), Ιωάννης Σακελλαρίδης
(κορυφαίος), Πέτρος Βρυζάκης (Κρέων), Αλέξανδρος Τσορώνης, Δημήτριος Φιλικός,
Γεώργιος Σπυρόπουλος, Δημήτριος Σπυρόπουλος, Σπυρίδων Τσαμαλής, Στυλιανός
Μπογδάνος (δορυφόροι Κρέοντος), Νικόλαος Τερζάκης (Φύλαξ), Γεώργιος Ευθυμίου
(Τειρεσίας), Γεώργιος Λάμψας (Άγγελος), Βασιλική Σερβίου (Ευρυδίκη), Σοφία και
Ευγενία Δαμιανού (πρόσκοποι Ευρυδίκης). Τα πρόσωπα που ερμήνευσαν την αρχαία
τραγωδία ήταν απόφοιτες του Αρσακείου, φοιτητές, τελειόφοιτοι και απόφοιτοι των
πανεπιστημιακών σχολών. Κατά την παράσταση ο κόσμος είχε κατακλύσει μέχρι και
τις τελευταίες θέσεις της πλατείας και του υπερώου. Ανάμεσά τους πολλοί ξένοι,
άνθρωποι των γραμμάτων με τα βιβλία στα χέρια οι περισσότεροι. Η απαγγελία ήταν
ωραία, μετρημένη και χρωματισμένη, οι στάσεις και οι χειρονομίες αρχαιοπρεπείς. Η
μουσική με τους αυλούς του Ι. Σακελλαρίδη έθελγε και μετέφερε τον ακροατή βαθιά
στην αρχαιότητα. Όλοι οι παριστάμενοι ένιωθαν έντονη συγκίνηση. Ήταν
ολοφάνερη, φυσικά, η αντίθεση του θεατρικού χώρου σε σχέση με το αρχαίο θέατρο.
Πάντως, η παράσταση στέφθηκε με θρίαμβο. Ο Γ. Μιστριώτης επευφημήθηκε για την
ιδέα του και την πρωτοβουλία του. Οι εισπράξεις από τις παραστάσεις της Αντιγόνης
ήταν ικανοποιητικές και έτσι έτρεφε η Αρχαιολογική Εταιρεία την ελπίδα να
πραγματοποιήσει το μεγαλεπήβολο σχέδιό της, να μπορέσει να αναστηλώσει το
θέατρο του Διονύσου1110.
Το 1896, η Νέα Εφημερίς αρχίζει να δημοσιεύει συνεντεύξεις
πανεπιστημιακών καθηγητών για τη γνώμη τους περί της μελλοντικής παράστασης
του Οιδίποδος στην Αθήνα, στο θέατρο του Διονύσου, με πρωτοβουλία της Γαλλικής
Σχολής. Οι κρίσεις ήταν ποικίλες στους διάφορους κύκλους για το πραγματοποιήσιμο
της ιδέας αυτής. Ο Γ. Μιστριώτης θεωρεί, ότι είναι δυνατό και επιβάλλεται να
πραγματοποιηθεί. Όταν γίνει η αρχή, θα ακολουθήσουν και άλλες παραστάσεις, που
θα φέρουν έσοδα στην Αρχαιολογική Εταιρεία, την υπεύθυνη για τη συντήρηση των
θεάτρων. Η άποψη του Γ. Μιστριώτη είναι γνωστή, ότι τάσσεται υπέρ των
παραστάσεων στην αρχαία γλώσσα και σύμφωνα με τους αρχαίους δραματικούς
κώδικες. Εδώ δίνει απάντηση κυρίως για τη χρήση των αρχαίων θεάτρων,
αποβλέποντας συγχρόνως και στη συντήρησή τους. Η βασική ιδέα του Γ. Μιστριώτη
1110 Ό.π., 26/11/1895, 330, 5-6, 6/12/1895, 340, 3, 18/12/1895, 352, 6, 7/1/1896, 7, 2, 14/1/1896, 14,
4, 18/1/1896, 18, 2, 20/1/1896, 20, 4, 26/1/1896, 26, 5, 27/1/1896, 27, 2-3 και 5, 12/2/1896, 43, 3,
16/2/1896, 46, 5, 17/2/1896, 48, 6, 18/2/1896, 49, 6, 19/2/1896, 50, 5, 22/2/1896, 53, 6, 28/2/1896, 59,
6, 4/3/1896, 64, 5, 5/3/1896, 65, 6, 10/3/1896, 70, 6, 23/3/1896, 83, 3 και 7, 24/3/1896, 84, 3,
27/3/1896, 87, 5 και 6, 27/3/1896, 87, 6, 28/3/1896, 88, 6, 29/3/1896, 89, 6, 17/4/1896, 108, 5. Βλ.
επίσης Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 120-128.
262
ήταν η ενίσχυση της ανάστασης του έθνους με τη θεραπεία των αρχαίων δραμάτων
ώστε να αναβίωσουν τα κλασικά γράμματα και να επιβληθεί η αρχαία ελληνική
παιδεία για την πανανθρώπινη διάστασή της1111.
Ο Ν. Πολίτης έχει διαφορετική άποψη σχετικά με την παράσταση των
αρχαίων δραμάτων. Σε συνέντευξή του στη Νέα Εφημερίδα δέχεται να παριστάνονται
όσα έχουν διαχρονικές ιδέες και ανταποκρίνονται στην αντίληψη των νεότερων
γενεών, ώστε να γίνονται κατανοητά. Σε αυτό συμβάλλει ιδιαίτερα η καλή και η
σωστή μετάφραση του δράματος. Ως προς την επιλογή του χώρου της παράστασης,
αυτό εξαρτάται από τους στόχους της. Εάν στοχεύει στην καλλιτεχνική αξία, τότε το
δράμα μπορεί να παρασταθεί στο νεότερο θέατρο, εάν όμως ο σκοπός της
συνδυάζεται με την Αρχαιολογία, τότε πρέπει να επιλέγεται το αρχαίο θέατρο.
Επειδή, όμως, η παράσταση σε αρχαίο θέατρο παρουσιάζει πρακτικές δυσκολίες
(προβληματική πρόσβαση λόγω της φθοράς που έχει υποστεί, καθώς και ενδεχόμενη
απώλεια της καλλιτεχνικής και της αρχαιολογικής του αξίας λόγω μη έγκαιρης
επισκευής και επιπρόσθετης ζημιάς) ο Ν. Πολίτης κλίνει τελικά στην άποψη ότι η
παράσταση πρέπει να δίνεται σε νέο θέατρο, σε νεοελληνική μετάφραση και με
υποκριτική διαφορετική από την αρχαία1112.
Ο τρίτος των κλασικών γραμμάτων καθηγητής Σακελλαρόπουλος στην
ερώτηση που έγινε σε όλους, αν συμμερίζεται την ιδέα της παράστασης των αρχαίων
τραγωδιών σε αρχαίο θέατρο και στην αρχαία γλώσσα, δήλωσε κατηγορηματικά την
αντίθεσή του, επειδή η επιτυχία της θα έπρεπε να αναζητηθεί κατά τον ίδιο χρόνο και
τρόπο στην αρχαία υποκριτική, στον αρχαίο ρυθμό και στην αρχαία μουσική, αλλά
και στον αρχαίο ακόμα Έλληνα θεατή, γνώστη των αρχαίων θεατρικών κωδίκων,
ζητήματα που ήταν άγνωστα ή δυσπρόσιτα στον Νεοέλληνα της εποχής1113.
Οπότε ο Ν. Πολίτης και ο Σακελλαρόπουλος ταυτίζονται περίπου στις
απόψεις τους.
Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή παίχθηκε την Παρασκευή 26 Μαρτίου και Δευτέρα 5
Απριλίου 1899, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από την «Εταιρεία υπέρ της
Διδασκαλίας Αρχαίων Ελληνικών Δραμάτων», με ερασιτέχνες, όπως: Δήμητρα
Αποστόλου (Ηλέκτρα), Ν. Κυπαρρίσης (Ορέστης), Ν. Παπαγεωργίου (Παιδαγωγός),
Μαρίκα Δημοπούλου (Χρυσόθεμις), Αγγελική Οικονομοπούλου (Κλυταιμνήστρα),
1111 Νέα Εφημερίς, 26/10/1896, 300, 2-3.

1112 Ό.π., 28/10/1896, 302, 2-3.
1113 Ό.π., 30/10/1896, 304, 2.
263
Αναστάσιος Μπερτζουάνης (Πυλάδης), Δημήτριος Πετρόπουλος (Αίγισθος),
Ευαγγελία Μοσχάκη (θεραπαινίς της βασιλίσσης), και με χορό από τους σπουδαστές:
Αικ. Τυπάλδου, Βασιλική Σερβίου, Ροδάνθη Αραϊτζοπούλου, Λ. Αραϊτζοπούλου, Ευ.
Ρωμανού, Στ. Κυριακού, Ελπ. Καρζή, Ισαβ. Τυπάλδου, Δεσπ. Φουντρίδου, Ελευθ.
Δημούλη, Μαρία Αποστόλου, Αικ. Καρζή, Ελ. Κομπότη, Ελλ. Αραϊτζοπούλου, Πόπη
Πετροπούλου. Η πρώτη παράσταση κατάφερε να υπερβεί τις προσδοκίες, να
προσεγγίσει τις απαιτήσεις της τραγωδίας και να μεταδώσει συγκίνηση. Αν η
διδασκαλία της απαγγελίας δεν είχε τόσο στόμφο, η επιτυχία θα ήταν μεγαλύτερη.
Λίγοι κατανοούν τα κείμενα της αρχαίας γλώσσας, ενώ πολλοί παρακολουθούν την
μετάφραση. Η παράσταση κατόρθωσε να μεταφέρει το θεατή στην αρχαιότητα και
στον κόσμο της. Επιφυλάξεις διατυπώνουν οι κριτικοί για τη μουσική του Ι.
Σακελλαρίδη, που θεώρησαν αταίριαστη με την αρχαιότητα και την ειδωλολατρία. Οι
νεαροί ερασιτέχνες λαμβάνουν υπόψη τους τις κρίσεις που έγιναν για την παράσταση
και είναι προσεκτικότεροι στη δεύτερη1114.
Το 1899 επίσης στην αίθουσα του «Παρνασσού» δόθηκε προεσπερίδα με τα
χορικά της Ηλέκτρας σε μουσική Θ. Πολυκράτη. Προλογίζει ο γυμνασιάρχης Γ.
Σωτηριάδης εστιάζοντας την ομιλία του στο σκεπτικό, ποιά είναι η καταλληλότερη
μουσική στα αρχαία δράματα. Η εσπερίδα στέφθηκε με επιτυχία. Κατά την
Εφημερίδα, όμως, οι μουσικές προσπάθειες για τα χορικά πρέπει να σταματήσουν,
παρόλο που η μουσική του Πολυκράτη είναι λιγότερο ανιαρή και λιγότερο μονότονη.
Κατά την κριτική, δεν προσέγγιζε την αρχαία μουσική και η εκτέλεσή της δεν ήταν
άψογη1115.
Τη διαφωνία του για τη μουσική του Ι. Σακελλαρίδη, στην παράσταση της
Ηλέκτρας και της Αντιγόνης του Σοφοκλή, και ως εκ τούτου και προς τον Γ.
Μιστριώτη, διατυπώνει «Ο δείνα» (Γεώργιος Τσοκόπουλος) σε άρθρο του στην
Εφημερίδα. Δεν συμφωνεί με τη μουσική αυτή, αλλά και με την αρχαία γλώσσα της
παράστασης και εκφράζει το φόβο ότι η εχθρότητα των νεότερων Ελλήνων προς τη
γλώσσα και τους αρχαίους τραγικούς θα επιταθεί, ενώ πιο εποικοδομητική μέθοδος
για την επικοινωνία με την αρχαία τραγωδία και τον κόσμο της θα ήταν να
επικεντρωθεί η διδασκαλία στην ερμηνεία και στα υψηλά νοήματα1116.
1114 Εφημερίς, 25/3/1899, 82, 3, 27/3/1899, 84, 2, 3/4/1899, 91, 3, 5/4/1899, 93, 3. Σιδέρης, Το αρχαίο
θέατρο, σ. 131-142.
1115 Ακρόπολις, 9/4/1899, 6138, 3, 10/4/1899, 6139, 4, Εφημερίς, 8/4/1899, 96, 3, 9/4/1899, 97, 3.
1116 Εφημερίς, 22/4/1900, 110, 3.
264
Σχετικά με τις παραστάσεις αρχαίων τραγωδιών σε αρχαία θέατρα, όπως
ήθελαν και είχαν φαντασθεί ορισμένοι, φαίνεται ότι εύρισκαν αντίθετους άλλους, που
είχαν διαφορετικά επιχειρήματα, όπως π.χ. ότι ο θίασος και οι θεατές δεν ήταν
αρχαίοι. Έτσι, τόνιζαν την ανεπάρκεια παιδείας του κοινού. Επιπλέον κατά το 19ο
αιώνα, τα θέατρα είχαν υποστεί φθορές που έπρεπε να αντιμετωπισθούν πριν δεχθούν
τους θιάσους, τις παραστάσεις και το κοινό. Αυτό υποστηρίζει το άρθρο με τον τίτλο
«Το αρχαίον θέατρον» της εφημερίδας Εστία, με την υπογραφή του Δημ.
Ταγκόπουλου (με το ψευδώνυμο «Ο Νουμάς»)1117.
Η αρχαϊκή παράσταση που ετοιμάζεται για το 1900 είναι η Αντιγόνη του
Σοφοκλή. Δοκιμές γίνονται στην Αρχαιολογική Εταιρεία. Θα δοθούν δύο
παραστάσεις, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», την Πέμπτη 20 Απριλίου 1900 και
την Πέμπτη 27 Απριλίου 1900, σε διδασκαλία του Μ. Σιγάλα και σε μουσική του Ι.
Σακελλαρίδη με την εξής διανομή: Ν. Κυπαρίσσης (Αίμων), Ν. Παπαγεωργίου
(Κρέων), Μαρίκα Δημοπούλου (Αντιγόνη), Αλεξάνδρα Στάικου (Ισμήνη), Α. Ζήνων
(Άγγελος), Σκίπης (φύλαξ), Γ. Κάρμος (Τειρεσίας), Ελένη Μελισσηνού (Ευριδίκη).
Οι περισσότεροι από τα μέλη είχαν διακριθεί σε προηγούμενη διδασκαλία της
Ηλέκτρας (1899). Κριτική του «Νουμά» (Δημ. Ταγκόπουλου) στην εφημερίδα Εστία
για τη γενική δοκιμή της Αντιγόνης και την αρχαία γλώσσα αναφέρει ότι, ενώ στην
αρχή τον ξένισε ο ήχος στην αρχαία γλώσσα, σιγά σιγά η νεκρή γλώσσα ζωντάνευε
και οι ωραίες σκέψεις και η μουσικότητα των φράσεων, τον είχαν τόσο ευχαριστήσει
στο άκουσμα, που τις θεωρούσε ως «λέξεις κοινές και φράσεις κοινότατες», αφού η
ακοή εξοικειώνεται. Η παράσταση της Αντιγόνης από ερασιτέχνες δεν κατόρθωσε να
συγκινήσει και να ενθουσιάσει όσο η Ηλέκτρα του περασμένου έτους, λόγω της
τελειότερης ερμηνείας. Επαίνεσε, όμως, τους ερασιτέχνες για τη φιλοτιμία και το
ζήλο τους. Η μουσική του Σακελλαρίδη κρίθηκε αρνητικά από τους συντάκτες των
εφημερίδων, ιδιαίτερα σε όσα μέρη τονιζόταν και εμπνεόταν από τη δημοτική
μουσική, τη βυζαντινή ή την ιεροψαλτική1118.
Ο Γ. Σουρής διάβασε την «παράφραση» της κωμωδίας Νεφέλαι του
Αριστοφάνη, που φιλοτέχνησε ο ίδιος ενώπιον κύκλου λογίων στη «Μουσική
Εταιρεία», με σκοπό να ζητήσει την κρίση τους για την παράσταση του έργου1119.
1117 Εστία, 28/3/1900, 28, 1.

1118 Εφημερίς, 27/4/1900, 115, 3, Εστία, 14/4/1900, 44, 2, 15/4/1900, 45, 3, 16/4/1900, 46, 3,
17/4/1900, 47, 1, 18/4/1900, 48, 1, 19/4/1900, 49, 1-2, 20/4/1900, 50, 1 και 2, 21/4/1900, 51, 1,
26/4/1900, 56, 2, 27/4/1900, 57, 2, 28/4/1900, 58, 2 και 3-4. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 162-164.
1119 Εφημερίς, 5/10/1900, 276, 2.
265
Κριτική του Τίμου Μωραϊτίνη (με το ψευδώνυμο «Ο περίεργος») στην Εφημερίδα
αναφέρει ότι στο ακροατήριο άρεσε η μετάφραση των Νεφελών, όπου διαφαίνεται η
αθηναϊκή κοινωνία που σατίρισε ο αρχαίος κωμωδιογράφος. Πολλοί θα
αναγνωρίσουν ότι σκώπτει και σατιρίζει τη σύγχρονη αθηναϊκή κοινωνία, επειδή
πολλοί ανήλθαν σε αξιώματα, αφού πέρασαν πρώτα από τα στάδια της
ανηθικότητας1120. Άλλη κριτική της εφημερίδας Εστία αναφέρει ότι ο στίχος ήταν
αβίαστος, η μετάφραση ήταν τέλεια και επιτύγχανε πιστή απόδοση και κυριολεξία. Ο
Σουρής είχε παραμελήσει την έκδοση του Ρωμηού μέχρι να τελειώσει το έργο του1121.
Η αρχαία κωμωδία παίχθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 26 Οκτωβρίου 1900, και
είχε διαιρεθεί σε τρεις πράξεις, από τον μεταφραστή. Η διαρρύθμιση της σκηνής κατά
τα υποδείγματα των αρχαίων έγινε από τον Νικόλαο Πολίτη, τα σκηνικά και τα
κοστούμια σχεδιάσθηκαν από τον Ζολύ και τον Λαγκαδά, ενώ την ορχήστρα
διηύθυνε ο Δ. Λαυράγκας. Δόθηκε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», από το
σύλλογο της «Μουσικής Εταιρείας Αθηνών» με την εξής διανομή: Ν. Ζάνος
(Στρεψιάδης), Ν. Μέγκουλας (Σωκράτης), Γρ. Τασσόγλους (Φειδιππίδης), Κ.
Αγγελάκης (Δίκαιος Λόγος και μαθητής του Σωκράτη), Ευάγγ. Δαμάσκος (Άδικος
λόγος), Π. Λαλαούνης (Α΄ κορυφαίος του χορού των Νεφελών), Ι. Βενιέρης (Β΄
κορυφαίος), Π. Λαζαρίδης (Αμυνίας και μαθητής του Σωκράτους), Λ. Σκορδίλης
(Πασίας), Σπ. Χέλμης (Ξανθίας), Σπ. Κάππας (Χαιρεφών)1122. Ο Τίμος Μωραϊτίνης
σχολιάζει την απόφαση να μην παρακολουθήσουν γυναίκες την παράσταση των
Νεφελών λόγω της αθυροστομίας του Αριστοφάνη και αναρωτιέται γιατί οι άντρες
είναι σε θέση να ακούν και να παρακολουθούν έργο που είναι ανήθικο και συγχρόνως
απορεί γιατί οι γυναίκες βλέπουν τη γυμνότητα των αγαλμάτων και δεν είναι δυνατό
να παρακολουθούν και να θαυμάσουν ένα αρχαίο θεατρικό έργο. Αντιλαμβάνεται,
φυσικά, ότι οι άντρες θέλουν να «προστατέψουν» τις γυναίκες τους, τις αδερφές τους,
τις μητέρες τους να μη σκανδαλισθούν1123. Διακρίνουμε στην απόφαση αυτή – παρότι
και στην αρχαιότητα συνέβαινε – όχι τόσο την τάση προστασίας των γυναικών, αλλά
μάλλον την τάση αποκλεισμού, αφού θεωρούσαν την κρίση των γυναικών κατώτερη
από αυτή των αντρών, ξεχνώντας ότι η εποχή διέθετε αρκετά πνευματικά γυναικεία
1120 Ό.π., 7/10/1900, 278, 2.

1121 Εστία, 16/8/1900, 168, 1.
1122 Εφημερίς, 3/10/1900, 274, 2, 16/10/1900, 287, 3, 24/10/1900, 295, 3, 26/10/1900, 297, 3, Εστία,
4/10/1900, 217, 4, 5/10/1900, 218, 1, 5/10/1900, 218, 3, 8/10/1900, 221, 4, 14/10/1900, 227, 4,
22/10/1900, 235, 1, 24/10/1900, 237, 4, 25/10/1900, 238, 1 και 4, 26/10/1900, 239, 1-2, 27/10/1900,
240, 1 και 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 124.
1123 Εφημερίς, 8/10/1900, 279, 3.
266
μυαλά. «Ο περίεργος» (Τίμος Μωραϊτίνης) σχολιάζει τη μετάφραση του Γ. Σουρή και
δηλώνει ότι όλες οι κριτικές είναι φουσκωμένες υπερβολικά σχετικά με τις Νεφέλες.
Τα υπερφουσκωμένα λόγια δημιουργούν κορεσμό στο ελληνικό κοινό και παρακαλεί
τους συναδέλφους του σχολιαστές να μην είναι υπερβολικοί στις κρίσεις τους1124.
Ακόμα αναφέρει ότι ο μυστικισμός και η σεμνοτυφία που χαρακτηρίζει την
αντίδραση προς το έργο του Αριστοφάνη δεν αρμόζει στον Έλληνα και την ιστορία
του. Ο Αριστοφάνης λέει τα πράγματα ως έχουν από την ανατομία τους, γυμνά και
ξεκάθαρα και δεν έχει τίποτα το επιλήψιμο. Σκάνδαλο είναι ο αποκλεισμός των
γυναικών, ενώ ταυτόχρονα όλοι συνοδεύουν τις γυναίκες και τις κόρες τους να δουν
και να θαυμάσουν γαλλικά θεατρικά έργα, χωρίς να σκέπτονται την ηθική τους
πλευρά και τους υπαινιγμούς τους1125. Η παράσταση των Νεφελών ξεπέρασε τις
προσδοκίες. Η αρχαία κωμωδία έκανε εντύπωση νεότερης ευφυούς κωμωδίας. Η
υπόκριση δεν υπήρξε άψογη, η μετάφραση, όμως, ήταν τέλεια. Το ανδρικό κοινό δεν
κατάλαβε το έργο σε βάθος, ενώ οι βωμολοχίες το ξένισαν περισσότερο, αντί να του
προκαλέσουν ευθυμία1126. Οι ηθοποιοί στη δεύτερη και τρίτη παράσταση,
επωφελούμενοι από τις όποιες λογικές κρίσεις, πρόσεξαν και έγιναν καλύτεροι1127.
Τα χορικά αποδόθηκαν με σωστό ρυθμό από όλο το χορό με τη μουσική υπόκριση
της ορχήστρας. Στον Αριστοφάνη τίποτα δεν λέγεται συγκεκαλυμμένα. Έτσι ο
Σουρής κρίνοντας σωστά και φιλολογικά, δεν θέλησε να μειώσει αυτήν τη γλώσσα
καλύπτοντάς την «με φύλλον συκής»1128. Η κριτική του Τύπου για τη μετάφραση των
Νεφελών ήταν θριαμβευτική, η «ένδυση» του έργου στη νεοελληνική γλώσσα ήταν
απαράμιλλη και φτιαγμένη με τέχνη. Αξιοσημείωτο ήταν ότι το καλλιτεχνικό
σωματείο η «Μουσική Εταιρεία Αθηνών» αφιλοκερδώς ανέλαβε τη διδασκαλία, διότι
με τη μετάφραση αυτήν και την παράσταση της κωμωδίας θεώρησε ότι σημειώνεται
η νέα ιστορία της ελληνικής τέχνης και των νεοελληνικών γραμμάτων. Ο Γ.
Μιστριώτης έδωσε μια διάλεξη ως πρόλογο για τους θεατές της παράστασης των
Νεφελών στην αίθουσα της «Εταιρείας Φίλων του Λαού», Περί Σωκράτους και
Αριστοφάνους, λίγο πριν από την παράσταση1129. Η μετάφραση των Νεφελών
1124 Ό.π., 9/10/1900, 280, 2.

1125 Ό.π., 25/10/1900, 296, 3.
1126 Ό.π., 27/10/1900, 298, 1.
1127 Ό.π., 1/11/1900, 303, 3.
1128 Εστία, 29/9/1900, 212, 1.
1129 Ό.π., 6/10/1900, 219, 1, 7/10/1900, 220, 2, 22/10/1900, 235, 3.
267
εκδόθηκε με δαπάνη του Γρ. Μαρασλή, ομογενούς της Οδησσού. Όλα τα αντίτυπα
ανήκαν στον Γ. Σουρή1130.
Μετά τις Νεφέλες ετοίμαζαν τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή και διένειμαν
τους ρόλους σε δύο πρόσωπα, που θα έπαιζαν εναλλάξ. Η μουσική είχε ανατεθεί στον
Ι. Σακελλαρίδη, αλλά κρίθηκε καταλληλότερος ο Γερμανός Μέντελσον1131. Η
παράσταση αυτή ξεπερνάει τα όρια αυτής της διδακτορικής διατριβής, αφού δόθηκε
μετά το 1900.
Η «Εταιρεία Προς Παράστασιν Αρχαίων Δραμάτων» φαίνεται ότι ήθελε να
προπαρασκευάσει τον Οιδίποδα τύραννο και τον Οιδίποδα επί Κολωνώ και να τα
αναθέσει στον καλλιτέχνη ζωγράφο και ερασιτέχνη ηθοποιό Καλλούδη, που είχε
διδάξει τον Αίαντα1132.
Στην αίθουσα της «Εταιρείας των Φιλοτέχνων» ενώπιον λογίων και
καλλιτεχνών, ο Ν. Κυπαρίσσης, μαθητής της βασιλικής δραματικής σχολής, διάβασε,
το 1900, τη φιλοτεχνηθείσα από αυτόν έμμετρη μετάφραση της Ηλέκτρας του
Σοφοκλή. Την τραγωδία κατείχε ο μεταφραστής, εφόσον είχε υποδυθεί προ διετίας
τον Ορέστη. Ανέλυσε την τραγωδία και αποσπάσματα της μετάφρασής του1133.
3Ε. Νεοελληνικές τραγωδίες και δράματα

α) Αρχαιόθεμη ή αρχαιόμυθη τραγωδία
Οι αρχαιόθεμες ή αρχαιόμυθες τραγωδίες οι οποίες παίχθηκαν στην Αθήνα
από το 1864 έως το 1900 αφορούσαν θέματα ή μύθους από την αρχαία Ελλάδα ή τη
Ρώμη, που καταδείκνυαν το μεγαλείο του ελληνικού γένους και τη μακραίωνη
ιστορία του.
Η τραγωδία του μεταφραστή του Αμλέτου του Σαίξπηρ και της Ιφιγένειας του
Γκαίτε, Ιωάννη Περβάνογλου, Θήβη, δημοσιεύεται στο περιοδικό Χρυσαλλίς, αλλά
εκδίδεται και αυτόνομα το 1864. Υποβάλλεται στο Βουτσιναίο διαγωνισμό του 1864.
Τηρεί τις τρεις αριστοτελικές ενότητες και ο συγγραφέας του δεν είναι οπαδός της
ρομαντικής σχολής1134.
1130 Ό.π., 21/11/1900, 265, 4. Βλ. και Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 164-169.
1131 Εφημερίς, 3/11/1900, 305, 3.
1132 Εστία, 2/6/1900, 93, 4.
1133 Ό.π., 11/12/1900, 285, 2.
1134 Εθνοφύλαξ, 21/6/1864, 552, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 76 και σημ. 71, Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές
του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 96, λήμμα 428, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900,
λήμμα 206 (1864), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην
ελληνική δραματουργία», σ. 323, λήμμα 6 (1864). Δημοσιεύθηκε στο περ. Χρυσαλλίς του 1864 και
268
Ο Αντώνιος Ιω. Αντωνιάδης, τον καιρό που βρίσκεται στην Κρήτη, συνθέτει
το πρώτο του δραματικό έργο Φίλιππος ο Μακεδών, το οποίο βραβεύεται το 1865 στο
Βουτσιναίο διαγωνισμό. Είναι η πρώτη βράβευση δραματικού έργου. Στον πρόλογο
εκθέτει την απόρριψη ενός «οθνείου» ρομαντισμού και την εισαγωγή ενός «εθνικού»
κλασικισμού1135. Το έργο εκδίδεται το 18661136. Είναι ένα έμμετρο τετράπρακτο
δράμα γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Εμφανίζονται δεκαέξι βασικά
δραματικά πρόσωπα και υπάρχουν πολλές εναλλαγές του χώρου ανάπτυξης της
δράσης. Η εφημερίδα Εθνοφύλαξ εκτιμά ότι πρόκειται για μια αρχαιοπρεπή τραγωδία
που έχει έντεχνη πλοκή, ζωηρή δράση, λεκτικό ελληνικότατο. Επηρεάζεται από τη
Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη. Ο συγγραφέας τοποθετείται κατά του
ρομαντισμού και εμφανίζεται ως οπαδός του αντιαριστοτελικού Σαίξπηρ1137.
Μια πρώτη υπαναχώρηση από τις θέσεις των Προλεγομένων της Μαρίας
Δοξαπατρή1138 του Δημήτριου Βερναρδάκη σημειώνεται το 1860, όταν ο ποιητής
όντας ακόμα στη Γερμανία γράφει και τυπώνει την τραγωδία Κυψελίδαι. Το έργο
είναι δύσκολο να χαρακτηρισθεί κλασικό, αλλά δεν είναι ούτε καθαρά ρομαντικό. Ο
ήρωάς του Λυκόφρων θέλει να εκδικηθεί το φόνο της μητέρας του, Μέλισσας,
τιμωρώντας το δράστη του εγκλήματος, τον πατέρα του, Περίανδρο, τύραννο της
Κορίνθου. Ωστόσο με τις ταλαντεύσεις του και την αμφιθυμία του δεν καταφέρνει να
γίνει ούτε Ορέστης, ούτε Άμλετ. Η υπόθεση του έργου ήταν ίδια με αυτήν, που
παραδίδει ο Ηρόδοτος για τους τυράννους της Κορίνθου, τον Περίανδρο και τους
γιούς του, με τη διαφορά ότι ο συγγραφέας για να διεγείρει τον οίκτο και τον τρόμο,
παρενέβαλε το φόνο του Περίανδρου, από το γιο του Λυκόφρονα, υπό τη σκιά της
φονευθείσης εκ του πατρός του μητέρας. Αντί όμως να διεγείρει αυτά τα
συναισθήματα, ο γιος προκαλούσε την απέχθεια και την αηδία. Για αυτό ο Σαίξπηρ,
από τον Άμλετ του οποίου αντέγραψε τη σκηνή ο Βερναρδάκης, δεν παρουσίαζε
τέτοιο θέαμα, αλλά έβαζε τον ήρωα να φονεύει τον ανήθικο πατριό, ενώ οι τραγικοί
ποιητές τοποθετούσαν τον Ορέστη να σκοτώνει την δολοφόνο μητέρα και τον
τύραννο εραστή της. Ο Λυκόφρων μπορούσε αντιθέτως να χαρακτηρισθεί ως απαθής
αυτοτελώς τον ίδιο χρόνο από το τυπογραφείο του Χ.Ν. Φιλαδελφέως. Βλ. επίσης Moullas, Les
concours poetiques, σελ. 193, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 30.
1135 Moullas, ό.π., σ. 209-210, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 31.
1136 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 97, λήμμα 443, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 521 (1866),
1137 Εθνοφύλαξ, 9/2/1867, 1179, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 84, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό
δράμα, σ. 298-299.
1138 Βλ. Μαρία Δοξαπατρή στο υποκεφάλαιο «Ιστορικό δράμα».
269
και ψύχραιμος κατά παραγγελία δολοφόνος. Το έργο που δεν ανήκε σε καμία σχολή,
δεν προσέφερε καμία παραίνεση στο κοινό, έτσι όπως ήταν γραμμένο. Ο διάλογος
ήταν ψυχρός και μονότονος. Χαρακτηρίσθηκε ακόμα ως πρωτόλειο από τον Α.Ν.
Πετσάλη, κριτικό της Ακροπόλεως1139. Το 1860 υποβάλλεται στον τελευταίο Ράλλειο
και είναι το μόνο δραματικό έργο (έχει υποβληθεί ξανά τον περασμένο χρόνο
ημιτελές, αλλά δεν κέρδισε στο διαγωνισμό) συμπληρωμένο σε 5 πράξεις. Η γλώσσα
χαρακτηρίζεται τέλεια, αλλά τα ελαττώματα άφθονα: παρουσιάζει απουσία ποίησης,
έλλειψη ενότητας και δραματικής αίσθησης.
Μέσα στα δέκα χρόνια που κρατάει αυτός ο διαγωνισμός δεν βραβεύεται ούτε
ένα δράμα. Το θέατρο, την εποχή αυτή, παραμελείται και η κριτική ασχολείται με τη
διαμάχη Σ. Ζαμπέλιου και Ιάκ. Πολυλά. Το επαγγελματικό θέατρο είναι υποτυπώδες
έως ανύπαρκτο και η «νέα τραγωδία» αντί να ενθαρρυνθεί, καταδιώκεται από τη
«Φαναριώτισσα μητρυιά», δηλαδή τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, κύριο εκπρόσωπο
της κοντόφθαλμης φαναριώτικης κριτικής. Η πανεπιστημιακή κριτική αντιμετωπίζει
τον Βερναρδάκη με επιφύλαξη και μόνο το επαγγελματικό θέατρο αναγνωρίζει την
καλλιτεχνική αξία των έργων του1140. Στην επερχόμενη μελλοντική εξέλιξη του
Βερναρδάκη, το έργο Κυψελίδαι αντιπροσωπεύει ένα μεταβατικό στάδιο.
Αξιοπρόσεκτη είναι η στροφή του Βερναρδάκη στο ρομαντικό νεοκλασικισμό, μετά
την απόρριψη της αρχαίας ιστορίας ως ακατάλληλης για την ανάπτυξη του «εθνικού
δράματος»1141. Ο πρόλογος της τραγωδίας Κυψελίδαι δεν δονείται από τον ίδιο
φανατισμό για το ρομαντικό ιστορικό δράμα, ούτε από το ίδιο μένος εναντίον της
κλασικής σχολής, ενώ η προβολή του μεγάλου ελισαβετιανού Σαίξπηρ γίνεται
υποτονικά. Παράλληλα, οι αναφορές στην αρχαία γραμματεία είναι συχνότερες.
Καινούριο στοιχείο στο κείμενο είναι η ρητή αποδοκιμασία για τις κυρίαρχες τάσεις
στην ελληνική λογοτεχνία εκείνου του καιρού1142. Ο Βερναρδάκης αρνείται να
παρουσιάσει το έργο, από σκηνής για τριάντα περίπου χρόνια, επειδή θέλει να
διατηρεί τον έλεγχο της ερμηνείας των έργων του. Πρωτοπαίζεται το 1891, ενώ έχει
εκδοθεί από το 18601143. Έχει προσωπικά διδάξει τη Μαρία Δοξαπατρή και τη
1139 Ακρόπολις, 5/11/1891, 3518, 3. Βλ. επίσης Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, σ.
340, Μουδατσάκις, «Από τον Ηρόδοτο στους Κυψελίδες του Δημητρίου Βερναρδάκη και στη Μέλισσα
του Νίκου Καζαντζάκη», σ. 193-230.
1141 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 106 και 115, σημ. 56.
1142 Δημήτρης Σπάθης, «Ο θεατρικός Βερναρδάκης: κλασικός ή ρομαντικός;», σ. 66-69.
1143 Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 224, σημ. 27.
270
Μερόπη1144. Για την τραγωδία Κυψελίδαι, ο Καβαρνός, μελετητής του Βερναρδάκη,
αναφέρει, ότι το θέμα είναι κλασικό, η δε επεξεργασία ρομαντική, πραγματιστική και
εν μέρει κλασική. Η ηθική της τραγωδίας συμφωνεί με τα στοιχεία της αρχαίας και η
επιρροή του Σαίξπηρ είναι αισθητή. Η χρήση του πραγματικού, του «υπάρχοντος»,
στην προκειμένη περίπτωση των ιερόδουλων, λειτουργεί δραματικά και η
καλλιτεχνική παράσταση μιας εποχής της ελληνικής ιστορίας που είναι και αληθινή,
δίνει, όπως αναφέρει ο μελετητής, δραματική δύναμη στην τραγωδία. Πιστεύει ότι
αιτίες για την καταδίκη του έργου είναι η έλλειψη εθνικού θεάτρου, οι δυσμενείς
κρίσεις των υπεύθυνων του διαγωνισμού και η απουσία ενδιαφέροντος από το
ελληνικό κοινό. Ο ίδιος μελετητής το κατατάσσει στα καλύτερα δράματα της
νεοελληνικής ιστορίας1145.
Η επιτυχία της παράστασης του έργου Μαρία Δοξαπατρή, το 1865, γίνεται η
αφορμή να ξαναγυρίσει ο Βερναρδάκης στη συγγραφική θεατρική δραστηριότητα. Το
Μάρτιο του 1866, ύστερα από τις έντονες παρακλήσεις του θιάσου του Παντελή
Σούτσα, που ζητάει να παρουσιάσει και δεύτερο έργο του πριν τελειώσει η θεατρική
περίοδος, γράφει τη Μερόπη μέσα σε λίγες μόνο μέρες1146. Η περίοδος αυτή θα
σημάνει για τον συγγραφέα την αναγνώριση και την καθιέρωση του έργου του στη
νεοελληνική θεατρική πράξη. Ωστόσο, με τη Μερόπη ο συγγραφέας στρέφεται προς
διαφορετικούς αισθητικούς ορίζοντες, εντελώς αντίθετους, με ό,τι έχει διακηρύξει
στα Προλεγόμενά του, στη Μαρία Δοξαπατρή. Με τη Μερόπη προσαρμόζεται πιο
πολύ στο νεοκλασικισμό σεβόμενος την ενότητα τόπου και χρόνου. Στηρίζει όμως
και τις αντιλήψεις των ρομαντικών για το θεσμό της βασιλείας. Δίνει έμφαση στη
μητρική στοργή και τους δεσμούς αίματος. Χρησιμοποιεί ως δραματικά μοτίβα την
τυραννοκτονία και την πατριωτική αυτοκτονία1147. Η Μερόπη είναι έμμετρη
πεντάπρακτη τραγωδία κλασικού τύπου και συντηρεί όλους ή σχεδόν όλους τους
κανόνες που ήθελε να ανατρέψει η ρομαντική σχολή. Προφανώς, πρόκειται για μια
μεταστροφή που γίνεται σταδιακά στο διάστημα των οκτώ χρόνων που χωρίζουν τη
Μαρία Δοξαπατρή από τη Μερόπη1148. Με τα θέματα αυτά έχουν καταπιαστεί και
ξένοι συγγραφείς, αλλά ο Μ. Βάλσας θεωρεί ότι η Μερόπη του Βερναρδάκη
ξεπερνάει όλες τις άλλες τραγωδίες, αφού δίνει έμφαση στην παρθενικότητα και τη
1144 Ό.π., σ. 248, σημ. 42.

1145 Ιωάννης Π. Καβαρνός, Η δραματική ποίησις του Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, σ. 83-84.
1146 Σπάθης, «Ο θεατρικός Βερναρδάκης, κλασικός ή ρομαντικός;», σ. 66.
1148 Σπάθης, ό.π., σ. 66. Η Χαρά Μπακονικόλα (Η Μερόπη του Βολταίρου και του Δημητρίου
Βερναρδάκη, σ. 47-56) βλέπει και μια ρομαντική αντίληψη στο έργο του Βερναρδάκη.
271
μητρική αγάπη1149. Η Μερόπη, κατά τον Ι. Καβαρνό, δεν είναι άσχετη προς την
πολιτική κατάσταση της εποχής. Ο Όθωνας, που συμπαθούσε ο Βερναρδάκης, έχει
εξορισθεί και διάδοχός του είναι ο Γεώργιος ο Α΄.
Με τον ποιητικό του λόγο, ο Βερναρδάκης το υπομνηματίζει:
Εάν σήμερον εμέ
αύριο θα μισώσι σε, μεθαύριον
τον Αίπυτον, και καθεξής. Εξ άπαντος
ανάγκη να μισώσι και διώκωσιν
ένα τινά υπέροχον, προ πάντων δε
τον επί θρόνου υψηλόν ιστάμενον.
Μετά τη Μαρία Δοξαπατρή η Μερόπη είναι η δεύτερη μεγάλη επιτυχία του
νεοελληνικού θεάτρου1150. Γράφεται και τυπώνεται το 18661151, σπάνια περίπτωση
θεατρικού έργου που γράφηκε σε τόσο στενή επαφή με τη σκηνή. Στον πρόλογο του
έργου ο συγγραφέας σημειώνει: «Το δοκίμιον τούτο εποιήθη ου μόνον δια την
σκηνήν εν γένει, αλλά και εις την σύνθεσιν αυτού είχεν επιρροήν το προσωπικόν του
εν Αθήναις σκηνικού θιάσου, ιδίως δε ό τε χαρακτήρ της Μερόπης διεπλάσθη, και η
εκλογή εν γένει του θέματος εγένετο κατ’ αναφοράν προς την υποκριτικήν ιδιοφυΐαν
της πρωταγωνιστρίας του θιάσου τούτου, ήτις τω όντι εν τη παραστάσει της Μερόπης
ηυδοκίμησεν απαραμίλλως, αναδειχθείσα πολύ ανώτερη εαυτής». Ο Βερναρδάκης,
μέσω της επαφής του με την αθηναϊκή σκηνή, δικαιολογεί τη μεταστροφή του προς
τον κλασικισμό διαβλέποντας την ανάγκη της «συγκέντρωσης» σε αντίθεση με τη
«ρομαντική αποκέντρωση». Αμφισβητείται πλέον καθαρά και ο ίδιος ο Σαίξπηρ. Στην
ουσία, το κείμενο της Μερόπης είναι διαφορετικό από τα προηγούμενα έργα. Ο
κλασικισμός του είναι κομφορμιστικός, απολογητικός της μοναρχίας, συντηρητικός
και επηρεασμένος από την ιδεολογία του ελληνικού βασιλείου1152.
Το έργο Οι τριάκοντα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, ένα έμμετρο
πεντάπρακτο δράμα, σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο και περίτεχνη καθαρεύουσα
1149 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 404-405.

1150 Καβαρνός, ό.π., σ. 109-110.
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 324, λήμμα 10 (1866). Επανεκδίδεται το 1885, το
1887, το 1892 και το 1896.
1152 Σπάθης, ό.π., σ. 75-80. Βλ. επίσης Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο
νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 414-426, Κ. Χρονόπουλος, «Η Μερόπη του Δ.Ν. Βερναρδάκη και η αρχαία
ελληνική τραγωδία», Παρνασσός 17 (1975), σ. 30-52, Ζ.Ι. Σιαφλέκης, «Ιδεολογικοί μετασχηματισμοί
και θεατρική γραφή: Η Μερόπη των Δ. Βερναρδάκη, Β. Αλφιέρι και Βολταίρου», στον τόμο
Συγκριτισμός και Ιστορία της λογοτεχνίας, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1988, σ. 125-141.
272
γλώσσα απαιτεί ποικίλες αλλαγές των σκηνικών και θίασο δεκαέξι κύριων προσώπων
(δύο γυναικείων). Το έργο κινείται ανάμεσα στον κλασικισμό της αρχαίας τραγωδίας
και στο ρομαντισμό του Βίκτορα Ουγκώ (Άγγελος, τύραννος της Πάδουας και
Ερνάνης)1153. Ο ιστορικός Σιδέρης, σκληρός στην κριτική του, αναφέρει στην Ιστορία
του ότι ο Ραγκαβής μιμείται τον Ερνάνη του Ουγκώ, «χωρίς να κερδίζει από το
πρότυπό του πολλά και χωρίς να βρίσκεται με τον αρχαϊσμό του σε επαφή με το
πλήθος των Ελλήνων μέσα στους άδικα γραμμένους πέντε χιλιάδες στίχους του»1154.
Δημοσιεύεται το 18661155 και περιλαμβάνεται στα Άπαντά του το 18741156. Το
Σάββατο 24 Ιουλίου 1871 δίνεται παράσταση των Τριάκοντα στο θέατρο «Αθηνών»
από ερασιτέχνες1157.
Ένα από τα πρώτα έργα του Τιμολέοντα Αμπελά ο Βασιλεύς Νίσος, δράμα σε
πέντε μέρη, υποβάλλεται το 1867 στο Βουτσιναίο διαγωνισμό. Ο συγγραφέας
εμφανίζεται χωρίς δραματική εμπειρία. Η υπόθεση του έργου αναφερόταν στη
γνωστή μυθολογική διήγηση της Σκύλλας, η οποία για τον έρωτα του Μίνωα
πρόδωσε τον πατέρα της, αφαιρώντας του τη χρυσή τρίχα που τον έκανε άτρωτο
απέναντι στον εχθρό του1158.
Ο Κοριολάνος έργο του Γιαννούκου (Ιωάννη) Μαυρομιχάλη (1867)
επηρεασμένο από τον Σαίξπηρ1159, είναι έμμετρο πεντάπρακτο δράμα, σε ιαμβικό
δωδεκασύλλαβο και γλώσσα καθαρεύουσα. Κατά τον Χατζηπανταζή1160,
χαρακτηριστικό της κλασικιστικής ροπής του ρομαντισμού του Ιω. Μαυρομιχάλη
είναι η τελική επανένταξη του εξωμότη στον κύκλο των εθνικοφρόνων πατριωτών
και το εύρημα της προσωποποιημένης Ρώμης να τον δέχεται νεκρό στην αγκαλιά της.
Στο Βουτσιναίο διαγωνισμό του 1867, όπου έλαβε μέρος, η κρίση για τον Κοριολάνο
είναι δυσμενής. Θεωρείται ότι τα πρόσωπα είναι άσχημα διαγραμμένα και ότι η
ιστορική αλήθεια παραβιάζεται. Παίζεται τον Ιανουάριο του 1868, από το θίασο
1153 Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 83-103.

1155 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 36, λήμμα 318, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 97, λήμμα 442,
Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 301-302, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 350
(1866), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 325, λήμμα 20 (1866), Κωνσταντίνα
Ριτσάτου, ό.π., σ. 79-80.
1156 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 97, λήμμα 442, Κωνσταντίνα Ριτσάτου, ό.π., σ. 80.
1158 Moullas, ό.π., σ. 234, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 34, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η
ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 435-436.
1159 Πούχνερ, «Ευρωπαϊκές επιδράσεις στο θέατρο, ελληνικό και βαλκανικό, τον 19ο αιώνα», σ. 206.
1160 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 303.
273
«Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη, στο θέατρο «Αθηνών»1161 και εκδίδεται τον ίδιο
χρόνο1162.
Η Ελένη της Μιλήτου είναι έργο του Τιμ. Αμπελά, που μεταφράσθηκε, το
1878, στα ιταλικά από τον Αντ. Φραβασίλη και δημοσιεύθηκε στην επιφυλλίδα της
ιταλικής εφημερίδας L’ Eco del Sirino. Πριν από δέκα περίπου χρόνια, το 1868, είχε
δημοσιευθεί στο περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη. Η υπόθεση έχει ληφθεί από τον
Πλούταρχο και αναδεικνύεται, εκτός από την Ελένη του Μενελάου και άλλη ηρωίδα,
όμοια προς εκείνην, η Νέαιρα από τη Μίλητο, που έγινε και αυτή αιτία πολέμου1163.
Το 1870, ο Τιμολέων Αμπελάς λαμβάνει μέρος στο Βουτσιναίο διαγωνισμό,
με δύο πεντάπρακτα δράματα, το Έβρος ο Θραξ και το Βιργινία η Ρωμαία. Ο
συγγραφέας έχει επηρεασθεί από τη Βιργινία του Αλφιέρι. Στον ίδιο διαγωνισμό
στέλνει και τον Νέρωνα, δράμα σε τέσσερις πράξεις. Στο έργο προτείνει την ερμηνεία
της ρωμαϊκής ιστορίας μέσα από τη διαταραγμένη ψυχική κατάσταση ορισμένων
κεντρικών μορφών της1164. Η επιλογή του θέματος θεωρήθηκε κακή και συνιστάται
στον συγγραφέα (Αμπελά) «να μελετά περισσότερο τα θέματά του». Ο Αμπελάς,
στον απαντητικό πρόλογο της έκδοσης (Σύρος 1870-1871), παρατηρεί σημάδια
παρακμής στο διαγωνισμό1165.
Το 1870, ο Δημ. Παπαρρηγόπουλος εκδίδει ένα βιβλίο, το οποίο περιέχει
εννέα μικρά δράματα, διαλόγους επί κοινωνικών και ηθικών θεμάτων, άλλους πεζούς
και άλλους έμμετρους, με τον τίτλο Χαρακτήρες, που αφορούν μεγάλες
προσωπικότητες της ιστορίας, όπως τη Μεσσαλίνα και το Νέρωνα1166. Οι Χαρακτήρες
είναι γεμάτοι από ωραίες και λεπτές απόψεις «που προδίδουν μια εκλεκτή ψυχή»,
αναφέρει ο Μ. Βάλσας1167.
1161 Τραμπούκος, 17/1/1868, Εθνικόν Μεγαλείον, 18/1/1868, Νέα Γενιά, 24/1/1868 (Χατζηπανταζής,
Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 622-623). Βλ. επίσης Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56,
Moullas, Les concours poétiques , σ. 234-235, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 34.
1162 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 98, λήμμα 452, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ.
303-304, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 231 (1868), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 327, λήμμα 9 (1868).
1163 Εφημερίς, 9/11/1878, 313, 2.
1164 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 310-311, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, ό.π., σ. 436.
1165 Moullas, ό.π., σ. 273 και 278-279, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 40-41.
1166 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 101-102, λήμμα 478, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 80, λήμμα 874, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 112, λήμμα 103: «Μεσσαλίνα, Γάμος εξ αντιλογίας, Νέρων, Η
επιστολή, Η μετριοφροσύνη, Πως λησμονούσιν αλλήλους, Η πρώτη εσπέρα (νυξ) της αυτοκρατορίας,
Πως διατηρείται ο έρως, Πλάτων, Τα εννέα δέκατα των δυστυχών, χαρακτήρες εις πράξιν μίαν»,
λήμμα 35 (1870).
1167 Εθνοφύλαξ, 12/5/1870, 1974, 2. Βάλσας, ό.π., σ. 399.
274
Το 1871, ο Τιμολέων Αμπελάς εκδίδει το έμμετρο τετράπρακτο δράμα
Βιργινία η Ρωμαία, που στηρίζεται στο δραματουργικό στοιχείο της
τυραννοκτονίας1168. Είναι επηρεασμένο από ρομαντικά στοιχεία απαισιοδοξίας για
τους διεφθαρμένους θεσμούς της ρωμαϊκής κοινωνίας. Ασκεί κριτική στο ρωμαϊκό
λαό, που παρουσιάζεται αδρανής και ανίκανος να αποτινάξει το ζυγό του1169. Στην
Βιργινία η τραγική σύγκρουση διαγράφεται ανάμεσα στην «αρετή» και το «κακό».
Κατά τον Αμπελά, τα κεφάλαια της ρωμαϊκής ιστορίας που περιγράφουν τις θυσίες
που απαιτούνται για την ελευθερία του πολίτη, παραμένουν πάντοτε διδακτικά για
τους επερχόμενους1170. Ο Μ. Βάλσας, αναφερόμενος στον Αμπελά ως «τον τελευταίο
μιας σειράς συγγραφέων που παρήλθαν οριστικά», θεωρεί το δράμα Βιργινία η
Ρωμαία το λιγότερο κακό έργο του, στο οποίο όμως η καθαρεύουσα δεν έφτασε σε
ποιητική διάσταση1171.
Το 1872 ο Αντωνιάδης βραβεύεται, κατά το Βουτσιναίο ποιητικό αγώνα, για
την τραγωδία του Άγις ο Ευδαμίδα. Το έργο, μια έμμετρη πεντάπρακτη τραγωδία,
γραμμένη σε ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους και δεκαπεντασύλλαβους στίχους,
εκδίδεται το 18751172. Απαιτεί δώδεκα σκηνογραφικές αλλαγές και δεκαπέντε βασικά
πρόσωπα, τρία εκ των οποίων είναι γυναίκες και τρεις χορούς νέων, γυναικών και
γερόντων. Αναφέρεται στην απομάκρυνση των Ελλήνων από τα πατροπαράδοτα ήθη
του τόπου τους και την υιοθέτηση κωδίκων συμπεριφοράς αταίριαστης με το
μεγαλείο των αρχαίων προγόνων. Ο νεαρός Άγις προσπαθεί να επαναφέρει τα
σπαρτιατικά ήθη και συναντά την αντίδραση των συμπολιτών του, οι οποίοι και τον
θανατώνουν1173.
Η γνησιότερη δημιουργία του νεοελληνικού ρομαντισμού και συνάμα το
αποκορύφωμα της θεατρικής δημιουργίας του Σπ. Βασιλειάδη έρχεται με τη Γαλάτεια
(εκδίδεται το 1873 και το 1882 στη συλλογή Αττικαί νύκτες και 1898 αυτοτελώς). Και
σε αυτό το αρχαϊκό έργο, η υπόθεση αντλείται από τον αρχαιοελληνικό μύθο του
προϊστορικού βασιλιά και γλύπτη Πυγμαλίωνα, που τόσο ερωτεύεται την τέχνη του,
1168 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 314-315, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 102
1169 Βάλσας, ό.π., σ. 314-315.
1170 Άννα Ταμπάκη, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 333.
1171 Βάλσας, ό.π., σ. 423-424.
1172 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 107-108, λήμμα 526, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 129, λήμμα 1475,
λήμμα 1 (1875).
1173 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 86, Moullas, ό.π., σ. 305-307, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 48,
Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 315-316.
275
ώστε κατορθώνει να εμφυσήσει ζωή σε ένα άγαλμα, τη Γαλάτεια, που αργότερα τον
προδίδει. Η ίδια ιστορία αποτελεί και το θέμα του δημοτικού τραγουδιού Τ’
αγαπημένα αδέλφια και η άπιστη γυναίκα, που αντλεί από τη συλλογή του Passow
(1860). Στον Πρόλογό του ο Βασιλειάδης δηλώνει, ότι εμπνέεται το θέμα από τη
δημοτική ποίηση, διαχωρίζοντας έτσι τη θέση του από τους ποιητές, που περιφρονούν
τη λαϊκή παράδοση ως υποδεέστερη. Στηλιτεύει τους πολιτικούς άντρες της εποχής
του, καθώς και την ανώτερη οικονομικά κοινωνική τάξη, πιστεύοντας ότι
προεξάρχουν της παρακμής. Θεωρεί ότι λείπουν οι μεγάλοι άντρες και τα ευγενή
ιδανικά και ότι κυριαρχεί η δουλική μίμηση των ξένων ηθών. Καυτηριάζει την
έλλειψη ήθους που χαρακτηρίζει τη βασιλική αυλή της Ελλάδας, αφού η κολακεία
και η αλαζονεία δίνουν το στίγμα συμπεριφοράς της και οδηγούν το Έθνος προς την
καταστροφή.
Τέτοιου είδους θέματα επανέρχονται στο έργο του Βασιλειάδη με
αξιοσημείωτη συχνότητα, όπως είναι η στηλίτευση της αυλοκολακείας στο έργο
Καλλέργαι, στη μετάφραση του Βασιλιά Ληρ και στη μελέτη του για το τελευταίο. Για
αυτούς ακριβώς τους λόγους ο ποιητής δεν μπορεί να αντλήσει πρότυπα από τη
σύγχρονή του κοινωνία, για να πλάσει θεατρικούς χαρακτήρες. Θεωρεί ότι δεν
υπάρχει μεγαλύτερη τιμή για την τέχνη, από την προβολή και εξυπηρέτηση των
εθνικών ιδεωδών, από τη συμβολή στη διάσωση της πατρίδας σε στιγμές που
κινδυνεύει άμεσα, ή από τη συμβολή στη βελτίωση και πρόοδό της σε καιρό ειρήνης.
Πιστεύει, δηλαδή, στην κοινωνική αποστολή της Τέχνης και δεν αποδέχεται το δόγμα
«η Τέχνη για την Τέχνη».
Ο Βασιλειάδης είναι, λοιπόν, πάνω από όλα Έλληνας και πατριώτης και
ύστερα διαμορφωτής αισθητικών θεωριών και λογοτέχνης. Μιλάει στον Πρόλογο του
έργου του Γαλάτεια για τη δημιουργία ενός «εθνικού θεάτρου», το οποίο θα ωθούσε
τους Έλληνες να βελτιωθούν υπενθυμίζοντάς τους την αρχαία δόξα. Πιστεύει, ακόμα,
ότι το θέατρο, εφόσον χρησιμοποιεί το δημοτικό τραγούδι ως πηγή έμπνευσης, θα
κατορθώσει να ανυψωθεί και να ανταποκριθεί στην πρωταρχική λειτουργία του, η
οποία συνδέεται με την πνευματική και ηθική αρτίωση του Έθνους. Ο Βασιλειάδης
φτάνει στο σημείο να ανεβάσει αυτούσιο το δημοτικό τραγούδι στη σκηνή. Πολλοί
πριν από εκείνον δοκιμάζουν να ανεβάσουν δημοτικά τραγούδια στη σκηνή, αλλά δεν
το κατορθώνουν. Ο Βασιλειάδης με την εν λόγω σκηνική πραγμάτωση φανερώνει τη
θεατρική του ιδιοφυΐα και έτσι αγγίζει το θρίαμβο. Το εύρημα να παρουσιάσει τη
Γαλάτεια, όχι ως μια οποιαδήποτε σύζυγο, αλλά ως μια γυναίκα που οφείλει στον
276
άντρα της το παν, την ίδια της τη ζωή, κάνει την απιστία της απείρως δραματικότερη.
Η σκέψη του επίσης να μεταφέρει το δημοτικό τραγούδι στην αρχαιότητα,
αποκαλύπτει το ταλέντο του. Οι διαστάσεις της τραγωδίας βγαίνουν στο φως, όταν η
Γαλάτεια από άπιστη γυναίκα γίνεται βασίλισσα της Κύπρου, και τα αμπελοχώραφα
του τραγουδιού γίνονται ολόκληρο βασίλειο. Κι εδώ η τεχνοτροπία δεν ανήκει στον
κλασικισμό, αλλά στον Σαίξπηρ. Και αυτόν όμως δεν τον αντιγράφει. Η Γαλάτεια
θυμίζει αρχαία τραγωδία, θυμίζει Σαίξπηρ, αλλά παραμένει Γαλάτεια. Ο ίδιος ο
συγγραφέας εξομολογείται στον Πρόλογο τις πηγές από όπου αντλεί τη δραματική
του έμπνευση: η αρχαία γραμματεία και μυθολογία, η νεότερη ιστορία, ο Σαίξπηρ και
το δημοτικό τραγούδι. Ο Βασιλειάδης, εξάλλου, έχει αφομοιώσει δημιουργικά τα
διδάγματα του ευρωπαϊκού ρομαντισμού για την προβολή του πλούτου των λαϊκών
πολιτισμών. Για την τραγωδία Γαλάτεια, ο Β. Πούχνερ στην Ανθολογία νεοελληνικής
δραματουργίας αναφέρει, ότι πρόκειται για ρομαντικό δράμα, που παρουσιάζεται
αμέσως σε θεατρική παράσταση μόλις γραφεί. Γνωρίζει πολλές επανεκδόσεις και έως
τη Μικρασιατική Καταστροφή παίζεται περισσότερο από πενήντα φορές στην
Ελλάδα και το εξωτερικό. Μεταφράζεται τρεις φορές στα ιταλικά, δύο φορές στα
γαλλικά (υπάρχουν και δύο διασκευές της μιας εκ των δύο μεταφράσεων), στα
τουρκικά1174 και ουγγρικά. Καμιά άλλη τραγωδία του 19ου αιώνα δεν έχει τέτοια
θυελλώδη πρόσληψη, σημειώνει ο Β. Πούχνερ. Όπως βεβαιώνεται στον πρόλογο της
Γαλάτειας, η επιλογή της σύζευξης αρχαίου μύθου και δημοτικού τραγουδιού είναι
προγραμματική για τη δημιουργία «εθνικού θεάτρου». Το έργο έχει και επιρροές από
τον Σαίξπηρ και τον Γκαίτε και είναι ένα γνήσιο ρομαντικό θέμα. Το θέμα της femme
fatale είναι επιτυχές στοιχείο της αστικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα και στο δράμα
και στην όπερα1175.1176
1174 Η μετάφραση γίνεται, το 1895, στα τουρκικά από τον Κρητικό λόγιο, Κ.Τ. Τουρναράκη (Νέα
Εφημερίς, 7/12/1895, 341, 5).
1175 Πούχνερ, Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας, σ. 181.
1176 Για τη Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη βλ.: Θ. Αθανασιάδης-Νιόβας, «Το θέατρο του
Βασιλειάδη», Νέα Εστία 45 (1949), σ. 752-754, Ν.Ι. Λάσκαρης, «Ο ποιητής της Γαλάτειας», στο
συλλογικό τόμο Σπυρίδων Βασιλειάδης, Επί τη πεντηκονταετηρίδι από του θανάτου του, Φιλολογικός
Σύλλογος «Παρνασσός», Αθήνα, Εστία, 1925, σ. 29-47, Γ. Σιδέρης, «Το θέατρο του Βασιλειάδη», Νέα
Εστία 86 (1974), σ. 1702-1715, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 22, Άννα Ταμπάκη, «Ο
διαφωτισμός και ο ρομαντισμός στο νεοελληνικό θέατρο», σ. 56, της ίδιας, Το νεοελληνικό θέατρο σ.
181-205, Πούχνερ, Η ιδέα του εθνικού θεάτρου στα Βαλκάνια, σ. 157, σημ. 700, του ίδιου, «Γαλάτεια
και Τρισεύγενη», σ. 403-437, του ίδιου, Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας, σ. 181-205,
Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 79, σημ. 17 και σ. 294, Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Σ. Ν. Βασιλειάδης,
Η ζωή και το έργο του, σ. 548-557 και σ. 645-698, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική
μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 438-451.
277
Το πρωτόλειο του Ιωάννη Μαργαρίτη είναι η πεντάπρακτη τραγωδία
Παυσανίας ο Κλεομβρότου, γραμμένη στην καθαρεύουσα (1875). Όπως αναφέρουν
βιβλιοκριτικές της εποχής, η πλοκή και η λύση του έργου είναι απλή και ιστορική. Ο
συγγραφέας χαρακτηρίζεται ευφυής και φιλόπονος, ενώ προαναγγέλλει ένα μέλλοντα
δόκιμο δραματικό ποιητή. Οι κριτικοί θεωρούν ότι αξίζει εμψύχωσης και αρωγής από
το δημόσιο1177. Το 1876, εκδίδεται ο Παυσανίας ο Κλεομβρότου στο περιοδικό
Βύρων. Η υπόθεση αφορά τον Παυσανία, μορφή άξια δραματοποιήσεως. Ο ποιητής
αναπτύσσει πολλά πλεονεκτήματα στην τραγωδία αυτή, ιδιαίτερα δε στην
παρουσίαση των φρονημάτων της ελευθερίας, που εκπροσωπούνται από την
σπαρτιάτισσα μητέρα του φιλόδοξου και προδότη βασιλιά της Σπάρτης1178. Το έργο
υποβάλλεται το 1875 στο Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό1179.
Ο Ιούνιος Βρούτος του Ιω. Γ. Φραγκιά είναι πεντάπρακτη τραγωδία
επαινεθείσα στον ποιητικό διαγωνισμό του 1875. Παραστάθηκε με επιτυχία το
Σάββατο 7 Ιουνίου 1880 στο θέατρο «Απόλλων», από το θίασο του Δημοσθένη
Αλεξιάδη, με την εξής διανομή: Δ. Αλεξιάδης (Βρούτος), Πιπίνα Βονασέρα
(Μαργαρίτα), Φιλομήλα Βονασέρα (Κλαιλία), Θ. Πεταλάς (Τίτος), Δημ. Κοτοπούλης
(β΄ άγγελος), Βασ. Δαβίλας (α΄ άγγελος), Γ. Τσίντος (ιερεύς). Ο Ιούνιος Βρούτος έχει
αρετές, γλώσσα ρέουσα, άπταιστο μέτρο, λαμπρές εικόνες και παρομοιώσεις.
Εντούτοις η τελευταία πράξη είναι αδύναμη, αν διορθωθεί, όμως, θα ανεβάσει το έργο
ανάμεσα στα πρώτα σε θέση δραματικά έργα. Ο Αλεξιάδης δεν φειδόταν κόπου για να
αναδείξει τα έργα1180.
Ο Σαμψών και Δαλιδά του Κωνσταντίνου Βερσή (1875) είναι πεντάπρακτη
τραγωδία σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο με δεκατέσσερα πρόσωπα. Ο
Χατζηπανταζής αναφέρει ότι στο έργο του Σαμψών και Δαλιδά ο Βερσής εμφανίζει
το Φιλισταίο πατέρα της Δαλιδάς να αποσπά την κόρη του από τον Εβραίο σύζυγό
της. Σε αντίθεση με τα ήθη της Δύσης, το ελληνικό ήθος, από την αρχαιότητα έως τη
σύγχρονη εποχή προκρίνει τη συγγενική από την ερωτική αγάπη, επομένως το ίδιο
συμβαίνει και με το εθνικό δράμα1181. Εκτός από τη νομιμοφροσύνη που οφείλει η
γυναίκα προς τον άνδρα, πατέρα ή σύζυγο, το δίλημμα του Βερσή εστιάζεται
ευρύτερα στην εγκατάλειψη ή τήρηση των πατρογονικών ηθών προς υιοθέτηση
1177 Παλιγγενεσία, 13/12/1876, 3675, 2-3, Αυγή, 14/12/1876, 3.

1178 Παλιγγενεσία, ό.π.
1179 Moullas, Les concours poétiques, σ. 336, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 49.
1180 Παλιγγενεσία, 7/6/1880, 4762, 4, 12/6/1880, 4766, 2-3, Στοά, 7/6/1880, 2306, 2, 9/6/1880, 2308,
2, 10/6/1880, 2309, 2-3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87, Moullas, ό.π., σ. 336-337.
1181 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 115-116, σημ. 57.
278
ξένων κωδίκων συμπεριφοράς1182. Το 1875 βραβεύεται για την τραγωδία Σαμψών και
Δαλιδά, που θεωρείται ότι έχει επιτυχημένη πλοκή, κάθαρση, καλά σχεδιασμένους
χαρακτήρες. Ο ποιητής με αυτήν την τραγωδία δείχνει δραματική ευφυΐα. Τυπώνεται,
το 18751183. Ανεβάζεται για πρώτη φορά, στις 28 Ιουλίου 1879 από το θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη στο θέατρο «Απόλλων»1184.
Στον διαγωνισμό του «Παρνασσού», το 1876, ο Αμπελάς λαμβάνει μέρος με
την τραγωδία Κλεοπάτρα, αλλά την αποσύρει και την υποβάλλει μετά από τριάντα
χρόνια, το 1906, στον Παντελίδειο διαγωνισμό, διασκευασμένη, κατά δήλωσή του, σε
πεζό, ώστε να είναι ευκολότερη η σκηνική παρουσίασή της1185. Το 1906, στον πρώτο
Παντελίδειο διαγωνισμό, ο βετεράνος των διαγωνισμών Τ. Αμπελάς βραβεύεται (β΄
βραβείο) για την Κλεοπάτρα, διασκευή του έργου. Το 1916, έχει επιτυχία το έργο και
στην πεζογραφική του διασκευή. Σκοπός του συγγραφέα, όπως γράφει στον πρόλογο,
είναι η βασισμένη στην ιστορία αποκατάσταση της φήμης της Κλεοπάτρας1186.
Ο Παυσανίας ο Λακεδαιμόνιος του Αντωνιάδη είναι μια έμμετρη τρίπρακτη
τραγωδία, σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο γραμμένη, με δέκα σκηνικές αλλαγές. Απαιτεί
δεκαπέντε πρωταγωνιστικά πρόσωπα, εκ των οποίων τα τρία είναι γυναίκες. Θέμα
έχει τα σπαρτιατικά ιδεώδη, τα πατροπαράδοτα αυστηρά ήθη των θεσμών του
Λυκούργου, που συγκρούονται με τα εισαγόμενα ήθη ξένων λαών, παραδομένων
στην τρυφή και στην πολυτέλεια, ώστε να γίνουν αντιληπτά τα διλήμματα της
σύγχρονης Ελλάδας μπροστά στους κινδύνους ενός αλόγιστου εξευρωπαϊσμού. Ο
Παυσανίας επιχειρεί την εισαγωγή των περσικών ηθών, προκαλεί την αντίδραση της
μητέρας του και των φανατικών οπαδών του πατροπαράδοτου σπαρτιατικού κώδικα
συμπεριφοράς, που πρωτοστατούν στη θανάτωσή του1187. Ακόμα εμφανίζεται η
μορφή της αλύγιστης γυναίκας, που τοποθετεί την οικογενειακή της τιμή και το
πατριωτικό καθήκον πάνω από το μητρικό της φίλτρο, είναι αφοσιωμένη στον άντρα
της και πρόθυμη να τον ακολουθήσει παντού ακόμα και στην εξορία ή στο
1182 Ό.π., σ. 322-323.

1184 Παλιγγενεσία, 27/7/1879, 4492, 4, 28/7/1879, 4493, 3, 30/7/1879, 4494, 4, Πρωία, 28/7/1879,
140, 2 και 4. Δεν εντοπίσθηκε πληροφορία ότι παίχθηκε στις 22 Ιουλίου, όπως αναφέρει ο Σιδέρης
(Ιστορία, σ. 86).
1185 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 177, σημ. 14, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 166-
167, σημ. 12.
1187 Ό.π., σ. 117-118.
279
θάνατο1188. Παρουσιάζεται πρώτη φορά στο θέατρο το 18761189 και εκδίδεται το
18771190.
Το έργο του Κωνσταντίνου Βερσή Κλεομένης, ο τελευταίος Ηρακλείδης,
τραγωδία σε τέσσερις πράξεις σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο εκδίδεται το
18781191. Διαδραματίζεται στην Αίγυπτο, στην αυλή του Πτολεμαίου Φιλοπάτορος
κάτω από τη σκιά του αγάλματος του Αλεξάνδρου, στον οποίο οι ήρωες αναφέρονται
με σεβασμό. Σε κρίσιμες στιγμές της θεατρικής παρουσίας τους φαίνεται ότι οι ήρωες
των έργων επικαλούνται τους μεγάλους άνδρες της ελληνικής και της βυζαντινής
ιστορίας για να παραδειγματισθούν από αυτούς1192. Το έργο επιχειρεί να μεταφέρει,
στο νεότερο μεγαλοϊδεάτικο ιστορικό πλαίσιο, τα αιτήματα για την ομόνοια και
συνένωση όλων των Ελλήνων σε ένα Έθνος1193. Ο Τύπος του 1878 παραινεί τους
θιάσους στη μελέτη και παράσταση ενός εκ των έργων του Κ. Βερσή για την
ενίσχυση των νέων δραματικών συγγραφέων και για την ενδυνάμωση της ελληνικής
θεατρικής σκηνής1194.
Το καλοκαίρι του 1878, ο Κορομηλάς εκδίδει την Παγκάστη («δράμα εις
πράξεις τρεις, υπό Δημ. Κορομηλά, διδαχθέν το πρώτον από της εν Αθήναις σκηνής
του θερινού θεάτρου «Απόλλων», τη 29η Ιουλίου 1878»), και «εισβάλλει» στο χώρο
του ιστορικού δράματος. Οι σκηνές δημιουργούν ένα κλίμα διαφορετικό από το
γνωστό μέχρι τότε κλίμα των ιστορικών δραμάτων. Το έργο ανήκει περισσότερο στην
ιστορική αισθηματική τραγωδία και όχι στη νεοκλασική τραγωδία ή το ρομαντικό
δράμα. Κατά τη Ρέα Γρηγορίου, οι κριτικοί της εποχής ρέπουν περισσότερο να το
χαρακτηρίσουν ως ψυχολογικό δράμα παρά ως ιστορικό ή αρχαιόθεμο1195. Πρόκειται
για την ιστορία της καλλονής παλλακίδας, του Μεγάλου Αλέξανδρου του 4ου π.Χ.
αιώνα και για τον έρωτά της με τον ζωγράφο Απελλή. Η σκηνή διαδραματίζεται το
έτος 334 π.Χ. στην Πέργαμο και στην Έφεσο. Θέμα της η ιστορία του έρωτα του
1188 Παλιγγενεσία, 27/5/1877, 3763, 2. Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 328-329.

1189 Παλιγγενεσία, 20/12/1876, 3681, 3.
1190 Ό.π., 19/5/1877, 3808, 4, 27/5/1877, 3815, 2-3, Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 24, 12/6/1877, σ.
1, αρ. 50, 11/12/1877, σ. 1, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 132, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 112, λήμμα 568
Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 155, λήμμα 1798, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 213-214,
Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 328-330, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 444
1191 Εφημερίς, 20/8/1878, 232, 2, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 113, λήμμα 580, Χατζηπανταζής, Το
ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 331-332, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 341 (1878), Πούχνερ/Χρ.
1193 Ό.π., σ. 331-332.
1194 Εφημερίς, 20/8/1878, 232, 4.
1195 Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 180-189.
280
Μεγάλου Αλέξανδρου και της Παγκάστης, της Λαρισαίας δούλης, την οποία είχε
ερωτευθεί και ο Απελλής. Έτσι δημιουργείται το δράμα μεταξύ δύο μεγάλων ανδρών,
που ο καθένας έχει τη δική του ιδιαίτερη φύση, ανάμεσα στον τρομερό χαρακτήρα της
δύναμης και εξουσίας του Αλέξανδρου προς αυτόν του μεγάλου καλλιτέχνη Απελλή.
Ο νομικός Δημ. Ποταμιάνος υπέγραψε την κριτική του έργου Παγκάστη στο περιοδικό
Βύρων, η οποία δείχνει την ακεραιότητα των φιλολογικών πεποιθήσεών του, που είναι
ευχάριστες για το συγγραφέα της Παγκάστης. Ευμενής κρίση για το έργο αυτό
δημοσιεύεται και στην εφημερίδα Νέαι Ιδέαι1196. Παίζεται το Σάββατο 29 και την
Κυριακή 30 Ιουλίου 1878 στο θερινό θέατρο «Απόλλων», από το θίασο «Μένανδρος»
των αδελφών Ταβουλάρη, με την εξής διανομή: Νικόλαος Καρδοβίλλης (Αλέξανδρος
ο Μέγας), Διονύσιος Ταβουλάρης (Απελλής), Σπ. Ταβουλάρης (Χοιρίλος), Ιωάννης
Σπυρόπουλος (Ηφαιστίων), Νικ. Παρασκευόπουλος (Λάβραξ), Σοφία Ταβουλάρη
(Παγκάστη), Ελένη Χέλμη (Τρύφαινα)1197. Τυπώνεται στο περιοδικό Παρνασσός,
(έτος Β΄, Αύγ. 1878, αρ. 8, σ. 582-635) και αυτοτελώς (Τύποις Ανδρέου Κορομηλά,
1878, σχήμα 8ον, 128 σελ.)1198.
Ο Άτυς, ο Λυδός βασιλόπαις του Αντ. Αντωνιάδη είναι έμμετρη τρίπρακτη
τραγωδία σε πολλά μέτρα και σε μικτή γλώσσα, η οποία περιλαμβάνει και άσματα
και εκδίδεται το 1879. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι ανάλογη με το
πρωταγωνιστικό πρόσωπο που μιλά, δημοτική για τους ανθρώπους της γης και
γεωργίας, καθαρεύουσα για τους διαμένοντες στα ανάκτορα. Το θέμα είναι παρμένο
από τον Ηρόδοτο εμπλουτισμένο με προφητείες, κατάρες, μαγικά όπλα, παγίδες της
μοίρας κ.λπ. 1199.
Το δράμα Πετρώνιος Μάξιμος του Αντωνιάδη, είναι πεντάπρακτη τραγωδία,
σε ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους στίχους και σε καθαρεύουσα γλώσσα. Χωρίς
ευδιάκριτο δραματικό στόχο, το έργο περιορίζεται στην εικονογράφηση μιας
μυθιστορηματικής ίντριγκας, ενώ περιέχει μακροσκελείς αδικαιολόγητες σκηνές. Η
τυραννοκτονία έχει χάσει το πολιτικό μήνυμα των χρόνων του Διαφωτισμού και έχει
1196 Εφημερίς, 26/8/1878, 238, 2-3, 3/9/1878, 246, 2.

1197 Ό.π., 28/7/1878, 209, 2, 31/7/1878, 212, 3, περ. Παρνασσός, έτος Β΄, αρ. 8, 30/8/1878, σ. 582.
1198 Εφημερίς, 8/9/1878, 251, 2, 5/11/1878, 309, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Γ΄, αρ. 90, 17/9/1878, σ.
1, αρ. 98, 12/11/1878, σ. 1, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137 και σημ. 42, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 113,
λήμμα 582, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 168, λήμμα 1951, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ.
332-333, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 102 (1878), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 343, λήμμα 6 (1878).
281
μετατραπεί σε εκδίκηση με προσωπικά μόνο κίνητρα1200. Το έργο αυτό εκδίδεται το
18791201, αλλά δε βρίσκονται πληροφορίες ότι παρουσιάζεται σε σκηνή των Αθηνών.
Οι τυραννοκτόνοι του Αντωνιάδη (1880) είναι έμμετρη πεντάπρακτη τραγωδία
σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο και σε καθαρεύουσα γλώσσα, με δέκα άντρες
πρωταγωνιστές και έξι γυναίκες, με χορό νέων και με απροσδιόριστες σκηνικές
αλλαγές. Είναι επηρεασμένο από την δομή της αρχαίας τραγωδίας με Χορό και
Κορυφαίο.
Ο Δημήτριος ο Μακεδών του Αντωνιάδη, επίσης, αποτελεί μια έμμετρη
τετράπρακτη τραγωδία σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο και σε καθαρεύουσα γλώσσα, με
τέσσερα σκηνικά, είκοσι άντρες και πέντε γυναίκες. Ο Αντωνιάδης εμμένει στο θέμα
της υιοκτονίας1202. Εκδίδεται την ίδια χρονιά με τους Τυραννοκτόνους1203.
Η Σκύλλα του Σπ. Βασιλειάδη (1880) πραγματεύεται το μύθο του
Απολλόδωρου, σύμφωνα με τον οποίον η πόλη των Μεγάρων, όπου βασιλεύει ο
γέρος βασιλιάς Νίσος, βρίσκεται σε πολιορκία από τους Κρήτες, επικεφαλής των
οποίων είναι ο βασιλιάς Μίνωας. Η κόρη του Νίσου, η Σκύλλα ερωτεύεται τον
Μίνωα και δέχεται να του παραδώσει μία χρυσή τρίχα από το κεφάλι του πατέρα της,
στην οποία οφείλεται και όλη η δύναμη, που του χάρισαν οι θεοί. Η πόλη των
Μεγάρων καταλαμβάνεται από τον Μίνωα, αλλά εκείνος εγκαταλείπει τη Σκύλλα και
φεύγει για την Κρήτη, γιατί πιστεύει, ότι αφού τόσο εύκολα πρόδωσε τον πατέρα της,
πολύ γρηγορότερα θα προδώσει το σύζυγό της. Εδώ η δεξιοτεχνία του ποιητή είναι
εμφανέστερη, αλλά η τεχνική πλησιάζει περισσότερο πλέον προς το σαιξπηρισμό1204.
Ο Μ. Βάλσας γράφει ότι ο Βασιλειάδης, ενώ διατείνεται ότι είναι αντισαιξπηρικός,
συγγράφει το έργο Καλλέργαι ακριβώς μέσα σε σαιξπηρικό καλούπι. Την ίδια τεχνική
ακολουθεί και στη Σκύλλα, σαν να θέλει να διαψεύσει τις ίδιες του τις θεωρίες1205.
Τον Αύγουστο του 1880, ο θίασος «Μένανδρος» παρουσιάζει στο θερινό
θέατρο «Ορφεύς», ένα έμμετρο τρίπρακτο έργο, σε ιαμβικό στίχο και σε
1200 Ό.π., σ. 334.

1201 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 115, λήμμα 603, Χατζηπανταζής, ό.π., σ.
334-336, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 61 (1879), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
σ. 345, λήμμα 8 (1879), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 48.
1203 Παλιγγενεσία, 1/5/1880, 4730, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 132, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 194, λήμμα
346, λήμμα 5 (1880), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 42 και 70.
1204 Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Σ. Ν. Βασιλειάδης, Η ζωή και το έργο του, σ. 699-714.
1205 Βάλσας, ό.π., σ. 385. Το ίδιο διατείνεται και ο Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ.
102, σημ. 36. Βλ. επίσης Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό
δράμα, Α΄, σ. 451-458.
282
καθαρεύουσα, το μίμο Ανακρέων του Δημ. Α. Κορομηλά. Κεντρική ιδέα του έργου
είναι η ευτυχία που βρίσκεται στο χρήμα. Είναι χωρισμένο σε τρία μέρη και
παρουσιάζει την αρχαία Ελλάδα κατά τους χρόνους εκείνους όπου η ελληνική ψυχή
καταφεύγει στο βάλσαμο της ελληνικής ιστορίας. Το δράμα βασίζεται σε ένα
«τίποτα», επάνω στο οποίο ο συγγραφέας έπλασε ένα πολύ καλό δράμα. Ο
Πολυκράτης, τύραννος της Σάμου, έδωσε χρυσό στον Ανακρέοντα, τον οποίον όμως
αυτός δεν κράτησε, αλλά έστειλε πίσω στον τύραννο. Το έργο εμπεριέχει σκηνές από
τον καθημερινό βίο των αρχαίων, που απεικονίζεται και στα σκηνικά της
παράστασης. Η γλώσσα είναι αρχαΐζουσα, καθαρή και ρέουσα. Το έργο για τους
ηθοποιούς ήταν δύσκολο και νέο σε σχέση με τα συνηθισμένα, αλλά ο θίασος
Ταβουλάρη το απέδωσε σχετικά καλά (ο Δ. Ταβουλάρης ήταν ο Ανακρέων). Ο
Τύπος, μάλιστα, προτρέπει να περικοπούν οι κουραστικές επαναλήψεις και να
περιορισθούν τα επιφωνήματα «ευοί, ευάν!»1206. Το έργο δημοσιεύθηκε στο
περιοδικό Παρνασσός το ίδιο έτος παράστασής του1207.
Ο Αντ. Αντωνιάδης στην τραγωδία Πάνθεια η Σουσίς αντλεί υλικό από τον
Ξενοφώντα και διακρίνεται για τα εξωτικά ανατολίτικα κοστούμια, που απαιτεί.
Μετέχει στον ποιητικό διαγωνισμό της Δ΄ Ολυμπιάδας του 1888 με τον τίτλο
Πάνθεια1208. Είναι έμμετρη, τρίπρακτη γραμμένη σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο και σε
γλώσσα καθαρεύουσα. Το κύριο θέμα του δράματος αυτού είναι η προσωπογραφία
μιας ενάρετης γυναίκας, πιστής στο σύζυγό της, που έχει να παλέψει ενάντια στο
μεγάλο μειονέκτημα της ολέθριας καλλονής της. Βασίζεται στο επεισόδιο του έργου
του Ξενοφώντος Κύρου παιδεία, που εξυμνεί τη συζυγική πίστη και την αγάπη του
Κύρου για την αιχμάλωτη όμορφη βασίλισσα των Σουσίων, Πάνθεια, και τη
γενναιότητα του βασιλιά της Περσίας προς αυτήν. Εκδίδεται το 18821209, και παίζεται
την Τετάρτη 23 Φεβρουαρίου 1883, στο θέατρο «Αθηνών», από μαθητές της Δ΄
τάξεως του Γυμνασίου, σε μια ευεργετική παράσταση για την ανέγερση του ανδριάντα
του Γλάδστωνος. Η ερμηνεία των μαθητών εντυπωσίασε για την προθυμία και την
1206 Παλιγγενεσία, 16/8/1880, 4823, 2, Στοά, 16/8/1880, 2376, 4, 20/8/1880, 2380, 2-3, περ.
Παρνασσός, έτος Δ΄, τόμ. Δ΄, αρ. 9, 30/9/1880, σ. 679. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137, Χατζηπανταζής, ό.π.,
σ. 337.
1207 Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 468. Βλ. επίσης για ανάλυση του έργου αυτού Ρέα Γρηγορίου,
Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 189-197.
1208 Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 87) γράφει ότι πρέπει να είναι το ίδιο έργο. Βλ. και Κυριακή Πετράκου,
ό.π., σ. 142, σημ. 37.
1209 Νέα Εφημερίς, 26/4/1882, 142, 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40, 87, 132, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 219,
λήμμα 2561, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 341-344, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
λήμμα 44 (1882), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 350, λήμμα 2 (1882), Αντιγόνη
Μανασσή, ό.π., λήμμα 43.
283
αγάπη τους για το θέατρο1210.
Μελοδραματική τραγωδία, που γράφει ο Δημ. Α. Κορομηλάς, είναι η Κάμμα
(1885), έμμετρη, τρίπρακτη και σε γλώσσα καθαρεύουσα. Το θέμα του αντλείται,
όπως γράφει ο Χατζηπανταζής και η Ρέα Γρηγορίου, από τα Ηθικά του Πλουτάρχου
και κεντρική ιδέα είναι η εκδίκηση και ο θρίαμβος, που αυτή προκαλεί. Στο δράμα
αυτό ο Κορομηλάς δεν συνδυάζει το τραγικό με το κωμικό στοιχείο, όπως
πραγματοποιεί σε άλλες τραγωδίες του1211.
Το 1885, εκδίδεται ένα νέο δραματικό έργο του Δημ. Α. Κορομηλά, το εικοστό
όγδοο συνολικά, με τίτλο Η κρίσις του Βοκχώρεως, μίμος σε πέντε πράξεις1212. Το
δράμα αφιερώνεται στον Αλ. Δουμά υιό. Η υπόθεση έχει αιγυπτιακό περιεχόμενο και
έχει ληφθεί από τον Πλούταρχο. Ο διάλογος είναι σε πολλά μέρη χαλαρός με συχνές
επαναλήψεις και υπερβολικές επεκτάσεις. Σε μερικά μέρη είναι κωμικός. Στο σύνολό
του έχει πλοκή και κομψότητα. Το έργο θεωρήθηκε ασύμφορο οικονομικά για τη
σκηνή. Πρόκειται για τη μεταβολή των αισθημάτων του εραστή και βασιλιά της
Αιγύπτου Βοκχώρεως προς την εταίρα ερωμένη του, Θώνιδα. Η γλώσσα είναι
καθαρεύουσα, η οποία φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε επίτηδες για να προκαλέσει το
σχολαστικό εντυπωσιασμό. Ο Δ. Κορομηλάς είναι μοναδικός, όπως αναφέρει ο
κριτικός, στο να βρίσκει υποθέσεις, να τις διαπλάθει και να παράγει έργα από τη
σκηνική του πείρα1213. Ο μίμος αυτός ανήκει στη σειρά των έμμετρων έργων του
Κορομηλά που συνδυάζουν το κωμικό και ανάλαφρο χαρακτήρα ενός βουλεβάρτου
(«ελαφρότατο θέμα») με ήπιους διδακτικούς στόχους. Από τον Τύπο επίσης το έργο
αυτό, όπως και η Κάμμα, αναφέρονται ως δύο από τα ελάχιστα «άξια λόγου
δραματικά έργα», που δεν «διαφθείρουν», αλλά «αναπτύσσουν» την ιδέα του
«εθνικού θεάτρου»1214.
Ο Θρασύβουλος, ο ελευθερωτής των Αθηνών του Αντ. Αντωνιάδη (εκδίδεται το
18851215) δεν θεωρείται πολύ πετυχημένο δράμα από τον Χατζηπανταζή, που
σημειώνει, επίσης, ότι το έργο δεν βρίσκει σημεία επαφής με τις μεγαλοϊδεατικές
1210 Νέα Εφημερίς, 22/2/1883, 52, 2, 24/2/1883, 54, 2.

1211 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 350, Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 197-201.
1212 Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 473, 19/1/1886, σ. 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137, Ηλιού/Πόπη
(1885), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 475.
1213 Νέα Εφημερίς, 30/12/1885, 364, 3.
1214 Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 201-204.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 355, λήμμα 6 (1885), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 46 και 71.
284
εξάρσεις του 18851216.
Στην Κλυτία, έμμετρο τρίπρακτο δράμα, γραμμένο στην καθαρεύουσα (1886)
ο Δημ. Κορομηλάς τονίζει το απαραβίαστο του ιδιωτικού χώρου των ατόμων και
καταδικάζει την εκμετάλλευση ορισμένων ενεργειών για ιδιοτελείς σκοπούς. Η
υπόθεση έχει ληφθεί από τον Ηρόδοτο και βασίζεται στην ιστορία του βασιλιά των
Λυδών, Κανδαύλη, και της ωραίας συζύγου του, Κλυτίας. Για τους Λυδούς ήταν
μεγάλη ντροπή να εμφανισθεί κάποιος γυμνός. Την Κλυτία, όμως, είδε γυμνή κρυφά
ο Γύγης, έμπιστος αξιωματούχος του βασιλιά, ο οποίος μάλιστα τον προέτρεψε σε
αυτό. Η Κλυτία για τιμωρία έθεσε στον Γύγη τον όρο να φονευθεί ο Κανδαύλης και
να την νυμφευθεί, πράγμα που υλοποιείται. Για την ίδια υπόθεση έχουν γραφεί
διηγήματα, όπως αυτό του Θεόφιλου Γκωτιέ. Η Ευρώπη έχει αποτυπώσει, επίσης, την
ιστορία αυτή και στη γλυπτική και στη ζωγραφική. Ο Δ. Κορομηλάς, με το έργο του,
έχει σκοπό να καταδείξει τα ολέθρια αποτελέσματα της ματαιοφροσύνης και της
αλαζονείας, στόχο που πετυχαίνει με ευχέρεια στη διάπλαση του μύθου και της
πλοκής. Οι κριτικοί προβαίνουν σε σχολιασμό της γλώσσας του έργου. Δεν θεωρούν
την καθαρεύουσά του απόλυτα διαμορφωμένη και κατάλληλη για τη συγγραφή
έργων, όπως είναι η «αξιοπρεπής και καλλίχρους αρχαΐζουσα». Ο στίχος είναι
επιμελημένος και αναδεικνύει «εύχροιαν λόγου», οι σκηνές είναι ζωηρές και οι
διάλογοι δυναμικοί. Εκδίδεται το 18861217.
Το έμμετρο δραματικό επύλλιο (μικρό έπος) ή λυρικό δραμάτιο του Απ.
Αποστολόπουλου Ενδυμίων και Σελήνη, έχει υπόθεση από αρχαίο μύθο και είναι καλά
γραμμένο. Παίζεται την 1η Σεπτεμβρίου 1887 στο θέατρο «Παράδεισος» από το
θίασο «Μένανδρος». Το έργο έχει φιλολογικό ενδιαφέρον1218.
Στον δραματικό διαγωνισμό της Δ΄ Ολυμπιάδας του 1888 ο Κορομηλάς
συμμετέχει με την Ευρυμέδη, έμμετρο τρίπρακτο δράμα, γραμμένο σε καθαρεύουσα,
που τυπώνεται το 18891219. Η υπόθεσή του διαδραματίζεται στην αρχαία Αθήνα,
περιστρέφεται γύρω από τον εξοστρακισμό του Υπέρβολου και διαγράφεται εικόνα
της πολιτικής πάλης μεταξύ των μερίδων, κατά το έτος 416 π.Χ. Στην Ευρυμέδη, οι

1217 Νέα Εφημερίς, 15/11/1886, 319, 5, 11/1/1887, 11, 3, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 272, λήμμα 3211,
λήμμα 11 (1886), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 477. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 204-211.
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 362, λήμμα 11 (1889), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π.,
λήμμα 482.
285
συνέπειες από την παραβίαση του ιδιωτικού χώρου θα είναι πιο καταστροφικές. Οι
σκηνές παραφροσύνης και αυτοχειριασμού, με τις οποίες ολοκληρώνεται η δράση
είναι μελοδραματικές. Το έργο με την αρχαιοπρεπή ατμόσφαιρα αποδοκιμάζεται
λόγω της αυτοκτονίας. Κατά τα άλλα ο συγγραφέας δέχεται συγχαρητήρια. Ο
Κορομηλάς θεωρεί ότι υποτιμάται και ανεβάζει το έργο στη σκηνή, στο οποίο
πρωταγωνιστεί ο ίδιος με τη σύζυγό του, με τη συμμετοχή του Δημ. Κόκκου και
άλλων ερασιτεχνών, το 1889, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Η παράσταση
δέχεται καλή κριτική, αλλά η αρχαΐζουσα καθαρεύουσα χαρακτηρίζεται ως
κουραστική1220. Το ίδιο έργο διδάσκεται, με οδηγίες του συγγραφέα, από το θίασο
του Ευτύχιου Βονασέρα, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», το 1895 με την Πιπίνα
Βονασέρα στο ρόλο της Ξενύλλας1221.
Ο Κορομηλάς ανήκει στην κατηγορία εκείνη των συγγραφέων που μελετούν
την ιστορία με διαφορετική ματιά και αντλούν θέματα από αυτήν. Στα έργα του
προσπαθεί να δώσει έμφαση στην ελευθερία του αστικού ατομικισμού και δεν
προσαρμόζεται στις παραδοσιακές κοινωνικές αντιλήψεις και συνήθειες, κατά
συνέπεια δεν ακολουθεί το παραδοσιακό συλλογικό σκεπτικό για την τήρηση των
πατροπαράδοτων ηθών. Αποδέχεται έτσι τη ραγδαία και ιδεολογική εξέλιξη του
τόπου1222.
Το 1888, ο Δημ. Κορομηλάς θα εκδώσει τον έμμετρο τρίπρακτο μίμο Βακχίς
στην καθαρεύουσα, με κεντρικό πρόσωπο τον Τίμαρχο, τον νεαρό Αθηναίο από την
τάξη των ιππέων, ο οποίος περνάει τον καιρό του κυνηγώντας εταίρες και γράφοντας
ραβασάκια πάνω στα μνημεία του Κεραμεικού. Η υπόθεση στηρίζεται στον ιδιωτικό
βίο των Αθηναίων, κατά το 315 π.Χ. Ο Κορομηλάς παρουσιάζει το μύθο της Σαμίας
καλλονής, Βακχίδος, που ήρθε στην Αθήνα ως εταίρα, τον έρωτα του νεανίσκου
Κολοφώνιου προς αυτήν και την άλλη Μιλήσια εταίρα, ονόματι Πλαγγώνα.
«Πραγματεύεται μετά τέχνης την εξέλιξιν, δια φράσεως ζωηράς και διαλόγου
εικονικού, ευχερώς βαίνοντος και εν τω μέτρω αβιάστως, μετά πλούτου λέξεων περί
την έκφρασιν, ων ποιείται την μάλλον αρμόζουσαν εκλογήν. Αναδεικνύεται η μεγάλη
του Κορομηλά και τη φύσει και τη τέχνη προσήκουσα διαλεκτική ευχέρεια». Στο
1220 Παλιγγενεσία, 1/4/1889, 7510, 3-4, 7/4/1889, 7515, 3, 17/4/1889, 7522, 3, 20/4/1889, 7525, 3,
Νέα Εφημερίς, 4/4/1889, 94, 3, 18/4/1889, 118, 2, 19/4/1889, 119, 4-5, 20/4/1889, 120, 5, Κυριακή
Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 143-146.
1221 Ακρόπολις, 25/11/1895, 4955, 3, Νέα Εφημερίς, 13/11/1895, 317, 6, 21/11/1895, 325, 5-6,
23/11/1895, 327, 6 και 7, 24/11/1895, 328, 6, 25/11/1895, 329, 6.
1222 Νέα Εφημερίς, 4/4/1889, 94, 3. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 149-151, Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 216-
232.
286
έργο εικονίζεται ο αρχαίος βίος με όλη τη χάρη της αποτύπωσης του ελευθέριου
ήθους της εποχής. Διακρίνεται για την «καλλιέπειαν, την επιτυχή των λέξεων
εκλογήν και το έντεχνον της πλοκής». Ο Κορομηλάς καλλιέργησε έντεχνα το δράμα
της νεότερης τέχνης στο πεδίο των αρχαίων μύθων και ανταποκρίθηκε σε μια
ουσιώδη φιλολογική ανάγκη της εποχής1223. Το 1895, παραδίδει αυτή την τραγωδία
στο θίασο του Δημ. Κοτοπούλη για παράσταση, που τελικά δεν πραγματοποιείται.
Εκδίδεται το 1888 σε αυτοτελές βιβλίο1224.
Με το έργο Φίλιππος και Ολυμπιάς ο Αντ. Αντωνιάδης επανέρχεται στο θέμα
του Φιλίππου της Μακεδονίας με μεγαλύτερη δραματουργική αυτοπεποίθηση (έχει
ξαναγράψει ένα άλλο έργο με ίδιο θέμα, που είναι ο Φίλιππος ο Μακεδών). Η νέα
αυτή εκδοχή δίνει μεγάλη βάση στο ρόλο του Φίλιππου στη συνένωση των ελληνικών
πόλεων και στη σύλληψη του μεγάλου σχεδίου για την κατάκτηση της Ασίας.
Κίνητρα για τον συγγραφέα είναι ο μεγαλοϊδεατισμός του τέλους του 19ου αιώνα1225.
Εκδίδεται τρεις φορές: το 18881226, το 18891227 και το 18991228.
Το 1889 ανέγνωσε ο Δημ. Κορομηλάς, στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός», το δράμα του Ιππαρέτη, σε γλώσσα αρχαΐζουσα, έμμετρο σε ιάμβους.
Η υπόθεση ανάγεται στην αρχαία εποχή. Ο Δ. Κορομηλάς είναι μοναδικός στην
εύρεση και στην ανέλιξη του μύθου, στη δραματοποίηση αυτού και με την απαγγελία
κατορθώνει να μεταφέρει τον ακροατή του επί σκηνής. Ο μύθος πλέκεται γύρω από
τη νεαρή σύζυγο του Αλκιβιάδη, Ιππαρέτη1229.
Η Αντιόπη, έργο του Δημ. Βερναρδάκη έχει την πηγή του στο χαμένο
ομώνυμο δράμα του Ευριπίδη1230. Παριστάνεται το 1896 και εκδίδεται μαζί με το
έργο Νικηφόρος Φωκάς το 1908. Η Αντιόπη φαίνεται ότι γράφηκε το 1890.
Μεταφράζει ο ίδιος ο ποιητής το έργο στα γερμανικά και προσπαθεί να το προωθήσει
στο γερμανικό θέατρο, αλλά αποτυγχάνει. Η γλώσσα της Αντιόπης είναι μικτή. Ο
Βερναρδάκης κάνει χρήση τοπικών διαλέκτων, όπως και στη Μαρία Δοξαπατρή, την
1223 Νέα Εφημερίς, 1/5/1888, 122, 5-6. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 211-215.
1224 Παλιγγενεσία, 23/4/1888, 7219, 3, Νέα Εφημερίς, 12/3/1888, 72, 3, 1/5/1888, ό.π., Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 137, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 296, λήμμα 3477, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 172 (1888),
λήμμα 481.
360, λήμμα 5 (1888).
362, λήμμα 13 (1889), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 50.
1228 Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 66.
1229 Νέα Εφημερίς, 16/11/1889, 320, 6. Βάλσας, ό.π., σ. 424-425, Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 232-236.
1230 Καβαρνός, ό.π., σ. 133.
287
Ευφροσύνη και στο δράμα Κυψελίδαι. Η Αντιόπη δεν μπορεί να παρασταθεί εύκολα,
διότι η ελληνική σκηνή έχει πολλές ελλείψεις τεχνικών μέσων. Είναι νεοκλασική
τραγωδία με δραματική περιπέτεια και συμβολισμό, που φανερώνει τη βαθιά γνώση
του Βερναρδάκη για τον αρχαίο ελληνικό βίο και τον πολιτισμό. Το δράμα Αντιόπη
επαινείται πολύ από όσους παρακολουθούν τη μελέτη και τις δοκιμές του έργου από
το θίασο της Αικ. Βερώνη. Κατά την κριτική της εποχής, διαθέτει κάλλος γλώσσας,
απαράμιλλο μύθο και πλοκή έντεχνη και αρχαιοπρεπή, δέση και λύση βάσει των
κανόνων της δραματικής τέχνης. Η παράσταση αποσπά ευμενή σχόλια, στην
Παλιγγενεσία, όμως, δημοσιεύει ο υπογράφων ως «Θεατρικός» δριμεία κριτική για το
έργο1231.
Ο αρχαιόφιλος Χρ. Ηλιόπουλος γράφει το 1890 νέο και πρωτότυπο δράμα με
τον τίτλο Λέανδρος, που εκτυλίσσεται στο χρυσό αιώνα του Περικλή1232.
Για την αρχαιόθεμη τραγωδία του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, Σαπφώ (1893),
γράφηκαν διάφορες κριτικές. Ο Δημ. Ταγκόπουλος σημειώνει ότι μπορούσε ο
Καλαποθάκης να μελετήσει καλύτερα τον μύθο και να τον προσαρμόσει στις
θεατρικές και τις σκηνικές ανάγκες. Χαρακτηρίζει ως παρήγορο το γεγονός, ότι οι
δραματικοί συγγραφείς ασχολούνται με έργα σοβαρής δραματοποίησης, ώστε αυτά
να είναι βιώσιμα διαχρονικά. Η υπόθεση της Σαπφούς δεν είναι τραγική, προσθέτει,
και αυτό αδικεί τον ποιητή. Συμπληρώνει ακόμα ότι το έργο παρουσιάζει επιτυχή υφή
και αντίθεση χαρακτήρων, γενναίες ιδέες, καλλιέπεια, καλή στιχουργία, βραχυλογία,
πνεύμα, μετρημένη διάταξη σκηνών, έξαρση, όπου χρειάζεται, καθώς και
μεταπτώσεις ψυχικού άλγους1233. Ο υπογράφων Νικόλαος Μ. υποστηρίζει στην
κριτική του την άποψη ότι οι συγγραφείς θα έπρεπε να στηρίζουν την υπόθεση των
αρχαιόθεμων ιστορικών έργων στις δοξασίες της αρχαιότητας. Βρίσκει ανεπιτυχή την
εκλογή της υπόθεσης από τον Καλαποθάκη, ο οποίος παρουσιάζει την Σαπφώ ως
αγνή γυναίκα, ενώ ήταν γνωστό ότι συγκαταλεγόταν στις ελευθέριες γυναίκες.
Διαφωνεί, επίσης, με τον τρόπο θανάτου της Σαπφούς που επιλέγεται, δηλαδή με την
πτώση της στη θάλασσα. Συγχαίρει όμως τον συγγραφέα για τη γλώσσα του και
1231 Νεολόγος, 26/6/1896, Εστία, 16/6/1896 και 17/6/1896, Ακρόπολις, 14/6/1896, 5153, 3, 16/6/1896,
5155, 3, Παλιγγενεσία, 13/6/1896, 9890, 3, 15/6/1896, 9892, 3, 16/6/1896, 9893, 4, 17/6/1896, 9894, 2-
3, 18/6/1896, 9895, 2-3, 20/6/1896, 9897, 2-3, Νέα Εφημερίς, 4/4/1896, 95, 5-6, 8/6/1896, 160, 5,
9/6/1896, 161, 7, 15/6/1896, 167, 6, 16/6/1896, 168, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 76, Σιδέρης, Το αρχαίο
θέατρο, σ. 118-119, Καβαρνός, ό.π., σ. 182-186, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική
μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 426-432.
1232 Νέα Εφημερίς, 27/7/1890, 208, 4.
1233 Ό.π., 17/3/1893, 76, 5-6.
288
θεωρεί ότι το έργο αποτελεί πρόοδο για το δραματικό είδος. Ο υπογράφων Δ.
Αναστασ.... αναφέρει ότι το έργο από άποψη καλολογική και στιχουργική είναι πολύ
καλό και χαρακτηριστικό. Ως τραγωδία, όμως, υστερεί λόγω της χαλαρότητας στην
εκδήλωση του πάθους και στην αλληλουχία της εξέλιξης των σκηνών. Η υπόθεση
είναι αδύναμη στην τραγικότητά της και στερείται πλοκής1234. Η μομφή όμως αυτή
φαίνεται αστεία στον κριτικό Ν. Ι. Βασ... Θεωρεί μάλιστα ότι έχει και περισσότερη
πλοκή από όσο πρέπει, μια και ο μύθος της Σαπφούς ήταν επικός λυρισμός και κάθε
περιπέτεια και δράση θα έμοιαζε παράταιρη. Ο Καλαποθάκης διέσωσε το λυρισμό
της παράδοσης, αλλά δεν εμφανίζει κλασικότητα στους διαλόγους, ενώ καταφεύγει
σε έναν ψευτορομαντισμό με σύγχρονες ερωτικές κοινοτοπίες. Κρίνει ακόμα ότι
υποφώσκει σαιξπηρισμός. Στο σύνολό του το έργο τιμά τον Καλαποθάκη, οι στίχοι
του οποίου διαπνέονται από πάθος και ποικίλλονται με γοητευτική μουσική,
πραγματική απόλαυση για τους θεατές1235. Σύμφωνα πάλι με τον κριτικό της
Ακροπόλεως, Α.Ν. Πετσάλη, το έργο χαρακτηριζόταν από «γλώσσαν καλήν, εύηχον
και τερπνώς αρχαΐζουσαν, ιδέας καθαράς, υγιείς, πολλαχού υψηλάς και αγάπην προς
τα αθάνατα έργα των αρχαίων». Ο μύθος, όμως, κρίθηκε ακατάλληλος για
δραματοποίηση, διότι έλειπαν οι αντιθέσεις των προσώπων και ιδεών1236.
Η Σαπφώ παίζεται για πρώτη φορά στην Αθήνα τον Μάρτιο του 1893 από το
θίασο του Αλεξιάδη και Παντόπουλου με πρωταγωνίστρια την Αικατερίνη Βερώνη.
Έκτοτε δεν επαναλήφθηκε παρά μόνο πολύ αργότερα το 1900. Κατά την κριτική του
1900, ο συγγραφέας μένει πιστός στις ιδέες του περί θέατρου και υπερέχει σε σχέση
με τα άλλα έργα του. Ανέπτυξε την ιστορία του έρωτα της Σαπφούς με τον Φάωνα,
δίδοντας έτσι στο έργο ένα φυσικότερο τέλος. Τονίζει ιδιαίτερα τη μεγαλοφροσύνη
της Σαπφούς προς τον άπιστο Φάωνα, η οποία τον βλέπει να φεύγει από τη Λέσβο με
την αντίπαλό της και τρελή από την απώλεια του εραστή ρίχνεται στη θάλασσα, όταν
το πλοίο του καταποντίζεται. Ο Καλαποθάκης εμφανίζει την Σαπφώ νέα, ωραία,
ευγενή και υπερήφανη. Άλλο δρων πρόσωπο, εραστής της Σαπφούς στο έργο, είναι ο
Αλκαίος, ποιητής λυρικός, ευγενής και υψηλόφρων. Η παράσταση επαναλαμβάνεται
1234 Ό.π., 20/3/1893, 79, 5-6.

1235 Ό.π., 21/3/1893, 80, 6.
1236 Ακρόπολις, 18/3/1893, 3996, 3.
289
το Σάββατο 21 Οκτωβρίου 1900, στο χειμερινό θέατρο «Βαριετέ» από το θίασο της
Αικατερίνης Βερώνη1237.
Ο Προμηθεύς εν Ολύμπω, δραματικό έργο του Ιωάννη Καλοστύπη, με ωραία
γλώσσα και μεγαλοπρεπείς εικόνες παίχθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 28 Ιουλίου
1894 στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη. Τότε
πραγματοποίησε μία από τις πρώτες εμφανίσεις της στην Αθήνα η μικρή σε ηλικία
Μαρίκα Κοτοπούλη στον ρόλο του Έρωτα, ενώ ο Δημ. Κοτοπούλης είχε το ρόλο του
Προμηθέα1238. Τις σκηνογραφίες επιμελήθηκε ο Χέλμης, τις ενδυμασίες ο Ρούσος,
τον σκηνικό διάκοσμο ο Νέρης, τις εικόνες της τελευταίας πράξεως ο Γεράκης, το
πυροτεχνικό μέρος ο Δαλίπης, τη μουσική και τα άσματα των χορών συνέθεσαν οι Λ.
Σπινέλλης, Σ. Δακαλομίτας, Λ. Διμέντος και Ιω. Καίσαρης, ενώ την εκτέλεση των
ασμάτων δίδαξε ο Διμέντος. Στην κριτική που δημοσιεύει η Νέα Εφημερίς με
υπογραφή Δ.Α.Α. το έργο του Ιω. Καλοστύπη ήταν μέγα, ήταν θρίαμβος της τέχνης,
σύλληψη ευρεία, που διέθετε σκηνικό μεγαλείο, μέσα από εικόνες δραματικές,
υπέροχες, γραμμένο με γλώσσα «αργυρόηχο», ρέουσα με αρμονία. Άλλη κριτική του
Ν. Παπαλεξανδρή αναφέρει ότι ο Ιωάννης Καλοστύπης παρέδωσε έργο που έχει
υπόδειγμα γλώσσας, που αρμόζει κάλλιστα στη φιλολογία του δράματος και που
κατόρθωσε να δαμάσει επί σκηνής σύμφωνα με όλους τους κανόνες της δραματικής
τέχνης, υπόθεση δύσκολη και μακρά, με πυκνότατες ιδέες. Η διαφωνία του
Παπαλεξανδρή έγκειται στη δυσχέρεια κατανόησης της ιδέας του έργου και του
Προμηθέα από τη σύγχρονη κοινωνία σε σχέση με την αντίληψη της αρχαίας
κοινωνίας. Το θέμα του αισχύλειου δράματος είναι η τύχη της ανθρωπότητας.
Πρόκειται περί αγώνα αντιπαλότητας μεταξύ του εγώ και της θεότητας. Όταν η πάλη
γίνεται μεταξύ θεοτήτων, οι άνθρωποι γίνονται ευκολόπιστοι θεατές. Όταν πρόκειται
για ανθρώπινη πάλη, όμως, οι άνθρωποι προβληματίζονται, συμμετέχουν και
συγκινούνται. Ο Προμηθέας είναι το πυρ, είναι η ουράνια ιδέα που πρέπει να δοθεί
στην ανθρωπότητα. Δεν φοβάται να αντιπαλέψει με το θείο, να καθηλωθεί, να
θυσιασθεί στον Καύκασο ή στον σταυρό, αν είναι να προσφέρει έργο προόδου στην
ανθρωπότητα1239.
1237 Εφημερίς, 18/10/1900, 289, 2, 19/10/1900, 290, 2, 20/10/1900, 291, 2, 21/10/1900, 292, 2,
22/10/1900, 293, 3, Εστία, 5/10/1900, 218, 2, 19/10/1900, 232, 4, 21/10/1900, 234, 2, 22/10/1900, 235,
2.
1238 Γιώργος Ανεμογιάννης, Μαρίκα Κοτοπούλη, Η φλόγα, Αθήνα, Μουσείο και Κέντρο Μελέτης του
νεοελληνικού θεάτρου, 1994, σ. 11-12.
1239 Άστυ, 30/7/1894, Νέα Εφημερίς, 28/5/1894, 148, 7, 21/7/1894, 202, 7, 26/7/1894, 207, 5,
27/7/1894, 208, 5-6, 27/7/1894, 208, 6, 28/7/1894, 209, 6-7, 29/7/1894, 210, 7, 30/7/1894, 211, 7,
290
Από τα δραματικά έργα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου το πρώτο του
σοβαρό δράμα είναι η Μαρκέλλα (1895). Είναι έργο δραματικής δύναμης, με
καλλιεπείς στίχους και φιλοσοφικές ιδέες. Παρουσιάζει βέβαια ορισμένα, κατά τον
Τύπο, ελαττώματα, μηδαμινά όμως απέναντι στα τραγικά προτερήματά του. Διαθέτει
πλοκή και υπόθεση. Οι σκηνές του δράματος θεωρούνται ότι είναι βραχύτερες του
δέοντος και ότι έτσι χαλαρώνουν τη δράση. Επίσης η Μαρκέλλα παρουσιάζεται ως
αληθινή Μεσσαλίνα, έχουσα «ροπήν ακατάσχετον προς την ακολασίαν και
πράττουσα το κακόν από συνειδήσεως». Τόσο ειδεχθές πρόσωπο, ανόσιο στον έρωτα
μπορεί να υπάρχει την εποχή του Τιβερίου μεταξύ των δεσποινών, δεν είναι όμως
σωστό να παρουσιάζεται στην τραγωδία. Ο ποιητής παρόλα αυτά διαθέτει ψυχή και
διάνοια τραγική, με την οποία δύναται να πλουτίσει την ελληνική φιλολογία. Άλλη
κριτική στην εφημερίδα Παλιγγενεσία αναφέρει ότι είναι «μία τραγωδία μετά πολλής
δυνάμεως γραμμένη, έργον εντελές με πλοκήν και δράσιν. Ουδείς ανέμενε τόσην
δύναμιν πάθους, τόσην αφθονίαν θετικών στοιχείων εγκατεστημένων, από την αρχήν
μέχρι του τέλους του έργου και τόσον πλούτον ιδεών και αποφθεγμάτων. Η γλώσσα
ήτο αληθώς ελληνική, σαφής, κυριολεκτική, μεγαλοπρεπής, αφαιρουμένων των
καταλήξεων εις -ας του δευτέρου προσώπου του αορίστου πρώτου, των εις -ον της
προστακτικής του αυτού χρόνου και των δοτικών. Η αφετηρία του μύθου υπήρξε
εξόχως τραγική. ... Ο διάλογος ήτο έξοχος, αντάξιος μεγάλου τραγικού, αι ιδέαι, αι
παρομοιώσεις πλήρεις λυρισμού αληθούς, και αι εικόνες ζωνταναί, ως χείμαρος
έρρεαν εκ του στόματος εκάστου προσώπου, η λύσις φυσική και η μόνη». Η τέταρτη
πράξις (όμως) χώλαινε με τον μεγάλο και κουραστικό διάλογο. Παραστάθηκε, το
1895, από το θίασο του Δημ. Κοτοπούλη, όταν εγκαινιάζει τις παραστάσεις του στο
θέατρο «Ομόνοια» και τυπώθηκε το 1895 από τις εκδόσεις Αναστ. Φέξη σε τομίδιο
καλαίσθητο από 150 σελίδες1240. Η τραγωδία του Δημητρακόπουλου εμφανίσθηκε για
πρώτη φορά στη σκηνή τον Ιούλιο του 1895, σχεδόν δύο χρόνια ύστερα από την
εμφάνιση της Φαύστας του Βερναρδάκη και θεωρήθηκε αμέσως απλή μίμηση του
πολυσυζητημένου έργου, γεγονός που ανάγκασε τον Νικόλαο Λάσκαρη να ισχυριστεί
12/8/1894, 224, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 91, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 106, Ευσεβία Χασάπη-
Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 589.
1240 Εφημερίς, 21/7/1895, Παλιγγενεσία, 17/7/1895, 9562, 3, 19/7/1895, 9564, 4, 20/7/1895, 9565, 4,
Νέα Εφημερίς, 30/6/1895, 181, 5, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5, 20/7/1895, 201, 5,
21/7/1895, 202, 6, 22/7/1895, 203, 4, 12/2/1896, 43, 5, 10/4/1896, 101, 5, Ακρόπολις, 23/7/1895, 4830,
3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 853 (1895), Πούχνερ/Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 370, λήμμα 17 (1895), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 275.
291
στο εισαγωγικό σημείωμα της πολύ κατοπινότερης έκδοσης της Μαρκέλλας ότι είχε
γραφεί σε ανύποπτο χρόνο1241.
Η πατρίς του Ιωάννη Δ. Νικολάρα είναι τρίπρακτο δράμα, που βραβεύθηκε
στο Ρετσίνειο διαγωνισμό το 18951242. Βασίζεται στις σκηνές της ανδρείας της
αρχαίας Λακωνίας, στη φιλοπατρία και στην τήρηση των ιστορικών παραδόσεων. Η
υπόθεση διαδραματίζεται στην αρχαία Σπάρτη και το θέμα εστιάζεται στο πως
τιμωρούσαν οι Σπαρτιάτες τους ριψάσπιδες ή αυτούς που τους θεωρούσαν τέτοιους, ή
εν γένει τους διαφεύγοντες τη μάχη και τους αγώνες. Παίχθηκε, όμως, για πρώτη
φορά στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ.
Κοτοπούλη, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ της εταιρίας ο «Ελληνισμός», την
Τετάρτη 21 Ιανουαρίου του 18981243 και τυπώθηκε από τον παραπάνω σύλλογο το
18971244.
Η Παρθενόπη (1895), το πρώτο τραγικό έργο του Νικόλαου Κοτσελόπουλου,
είναι δράμα που από μακρόν έγραφε ο συγγραφέας. Η τετράπρακτη τραγωδία κατά
την ανάγνωσή της ενώπιον λογίων κρίθηκε ευμενώς για τη γλώσσα της, την τέχνη και
τη δραματική της δύναμη1245.
Η Εστιάς του Ιωάννη Δ. Νικολάρα είναι πεντάπρακτη τραγωδία (1896). Η
υπόθεση εκτυλίσσεται στη Ρώμη στα χρόνια του Νέρωνα. Η Ελλάδα, αν και είναι
υπόδουλος στη Ρώμη, της επιβάλλεται με τα γράμματα και την τέχνη. Το έργο
διαθέτει τεχνική πλοκή, ωραίες σκηνές με ψυχολογική δύναμη, ερωτικό αίσθημα και
ελληνική φιλοπατρία. Από τον ίδιο τον ποιητή συνετέθη και η μουσική της
τραγωδίας, της οποίας μερικά μέρη διακρίνονται1246.
Αρσινόη τιτλοφορείται το έργο του Σπυρίδωνα Βενιζέλου, που πρώτη φορά
ασχολείται με τη δραματική συγγραφή, το 1896. Η υπόθεση αντλείται από την αρχαία
ελληνική ιστορία1247.
1241 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 159, σημ. 25 και σ. 379-380.

1242 Η Κυριακή Πετράκου αναφέρει (Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 382) ότι κέρδισε τη δάφνη και το
μισό χρηματικό βραβείο το έργο Παιδομάζωμα του Δημήτριου Καμπούρογλου. Το άλλο μισό του
βραβείου μοιράζεται ανάμεσα στον Γεώργιο Ασπρέα (Ρήνα η Καρπενησιώτισσα) και στον Ιωάννη
Νικολάρα (Πατρίς) «εν είδει ενθαρρύνσεως».
21/1/1898, 10474, 3, Νέα Εφημερίς, 22/6/1895, 173, 6, Εφημερίς, 21/1/1898, 20, 3.
1244 Νέα Εφημερίς, 29/1/1897, 29, 3, 14/12/1897, 348, 3, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό
δράμα, σ. 381-382, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 401, λήμμα 4755, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 424
(1897), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 371, λήμμα 11 (1897), Αντιγόνη Μανασσή,
ό.π., λήμμα 716.
1245 Νέα Εφημερίς, 6/9/1895, 249, 5, 25/7/1896, 207, 5.
1246 Ό.π., 13/2/1896, 44, 6, 19/2/1896, 50, 5-6.
1247 Ό.π., 5/8/1896, 218, 5.
292
Ο Θεμιστοκλής είναι τραγωδία του Ιωάννη Καλοστύπη, που παρουσιάζεται για
πρώτη φορά την Πέμπτη 10 Αυγούστου 1900, στο θέατρο «Νεάπολις», από τον
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη, με τον Δ. Αγγελάκη ως
Θεμιστοκλή. Έχει πέντε πράξεις από τις οποίες, οι τρεις πρώτες εκτυλίσσονται στα
Σούσα, η τέταρτη στην Αθήνα και η τελευταία στα Εκβάτανα. Είναι έργο αρκετής
αξίας σε θαυμάσια γλώσσα, με ποικίλες σκηνές και πρόσωπα. Ο συγγραφέας έχει
διαγράψει τέλειους χαρακτήρες, του μεγάλου αλλά άτυχου Θεμιστοκλή, της
δολοπλόκου και δοξομανούς Αρτεμισίας και της αγνής βασιλόπαιδος Στατείρας. Στον
Θεμιστοκλή παλεύει το αίσθημα της φιλοπατρίας με τον έρωτα και την εκδίκηση. Το
έργο χρειαζόταν, λόγω της σκηνικής δράσης και των προσώπων, ευρύ και
μεγαλοπρεπές θέατρο για να μη φαίνεται συμπιεσμένο σε ένα μικρό χώρο. Οι
ηθοποιοί ήταν μελετημένοι1248.
Την Τετάρτη 20 Σεπτεμβρίου 1900 διδάσκεται Ο Αριστομένης ή Μεσσήνιοι και
Σπαρτιάται του νεαρού Μεσσήνιου Τζανέ στο θέατρο «Νεάπολις» από τον
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη με την Ουρανία Καζούρη.
Είναι δραματικό έργο αρχαίας υπόθεσης1249.
Στο διαγωνισμό του «Συλλόγου των Φιλοτέχνων» του 1900, η Αρτεμισία του
Τιμ. Αμπελά βραβεύεται. Η πρώτη παράσταση του έργου δίδεται, στις 12 Οκτωβρίου
του 1900, στο θέατρο «Βαριετέ» από το θίασο της Αικατερίνης Βερώνη. Είναι
τετράπρακτο δράμα, με υπόθεση βασισμένη στους έρωτες της βασίλισσας της
Αλικαρνασσού, όπως αναφέρονται στην ιστορία που διασώζεται από τον Πτολεμαίο
του Ηφαιστίωνος. Μανιακή στον έρωτά της η Αρτεμισία φτάνει μέχρι την τύφλωση
και την αιχμαλωσία του Δάρδανου, επειδή την περιφρονεί, και τελικά οδηγείται στην
αυτοκτονία από τύψεις για το έγκλημά της. Διαμάχη ξεσπά μεταξύ του Τιμ. Αμπελά
και του Ν. Κοτσελόπουλου, ότι η Αρτεμισία προήλθε από την Παρθενόπη του
Κοτσελόπουλου, όπως διατείνεται ο τελευταίος, όταν τη διάβασε στο «Σύλλογο των
Φιλοτέχνων». Ο Κοτσελόπουλος απειλούσε ότι θα έφερνε την Παρθενόπη σε
αντιπαράσταση επί σκηνής προς την Αρτεμισία1250.
1248 Εφημερίς, 27/7/1900, 206, 3, 9/8/1900, 219, 2, 10/8/1900, 220, 2, 11/8/1900, 221, 2, Εστία,
24/7/1900, 145, 2, 4/8/1900, 156, 2, 9/8/1900, 161, 2, 10/8/1900, 162, 2, 18/8/1900, 170, 2.
1249 Εφημερίς, 20/9/1900, 261, 2, 21/9/1900, 262, 2, Εστία, 20/9/1900, 203, 2.
1250 Εφημερίς, 11/10/1900, 282, 2, 12/10/1900, 283, 2, 13/10/1900, 284, 2, Εστία, 26/9/1900, 209, 2,
4/10/1900, 217, 2, 6/10/1900, 219, 3, 11/10/1900, 224, 2, 12/10/1900, 225, 2, 13/10/1900, 226, 2,
19/10/1900, 232, 1-2. Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 384-385.
293
β) Ιστορικό δράμα
Ιστορικά δράματα ονομάσθηκαν οι πατριωτικές και οι εθνικές τραγωδίες –
αυτόν μάλιστα τον τίτλο επέλεξε ο καθηγητής Θ. Χατζηπανταζής για το σχετικό
βιβλίο του –. Αποτελούν συνήθως πολύπρακτες τραγωδίες ή δράματα, που
συγγράφονται ήδη από την εποχή του προεπαναστικού αγώνα των Ελλήνων έως τον
20ό αιώνα, προκειμένου να αφυπνίσουν τα πατριωτικά αισθήματα του υπόδουλου
λαού και να δημιουργήσουν σταδιακά μια εθνική εργογραφία ή δραματουργία. Οι
υποθέσεις τους αντλούνται από την ιστορία του Έθνους, το Βυζάντιο και την
Τουρκοκρατία, την Επανάσταση του 1821, από τα δημοτικά τραγούδια, την
προφορική μας παράδοση και τα έθιμα. Αρκετές από αυτές δεν παρουσιάζονται επί
σκηνής, αλλά είναι κυρίως αναγνωστικές (δημοσιεύονται σε περιοδικά, εφημερίδες
και λογοτεχνικά ημερολόγια ή αυτοτελώς). Απαιτούν για τη διδασκαλία τους από
σκηνής πολυπληθή θίασο και δυσθεώρητες σκηνικές αλλαγές. Οι περισσότεροι
Έλληνες συγγραφείς είναι επηρεασμένοι από τον Σαίξπηρ και τον ρομαντισμό του
Βίκτορα Ουγκώ και του Βύρωνα ως προς τη δομή και την ανάπτυξη της υπόθεσης.
Το είδος αυτό ακμάζει λόγω των ποιητικών διαγωνισμών (του Ράλλειου, του
Βουτσιναίου κ.ά.) και επιβάλλει μια λόγια γλώσσα με υψηλό ύφος. Ονομαστοί
συγγραφείς του είδους είναι ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ο Δημήτριος
Βερναρδάκης, ο Σπυρίδων Βασιλειάδης, o Αντώνιος Αντωνιάδης, ο Κωνσταντίνος
Βερσής, ο Τιμολέων Αμπελάς, ο Αριστομένης Προβελέγγιος κ.ά.
Στην Παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως του Αλέξανδρου Ρίζου
Ραγκαβή, που γράφεται το 1839, η σκηνή τοποθετείται στο πλαίσιο του
επαναστατικού αγώνα και θέμα καίριο είναι το δίλημμα της σχέσης του έρωτα για την
πατρίδα και την απελευθέρωση, προς εκείνον του ήρωα για την αγαπημένη του. Η
θυσία της αγαπημένης και η αυτοκτονία του ήρωα, θα τονίσει τα προσωπικά
ρομαντικά συναισθήματα. Υπάρχει ακόμα το στοιχείο του παραμυθιού και του
δημοτικού τραγουδιού της κόρης, που ντύνεται άντρας για να πάει στη μάχη. Η
γλώσσα του έργου είναι λόγια και δεν εμπνέεται από τη δημοτική ποίηση, αλλά από
τη φαναριώτικη. Οι μελετητές του αναφέρουν ότι είναι εμφανής η επίδραση των
Ληστών του Σίλλερ1251. Πρώτη παράσταση στην Αθήνα, την εποχή που μας
ενδιαφέρει, πραγματοποιείται την Τετάρτη 7 Σεπτεμβρίου 1877, όπου απαγγέλλεται
1251 Άννα Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία, σ. 121, Πούχνερ, «Μια σημαντική πηγή της
ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου του 19ου αιώνα», σ. 94, Πούχνερ, «Η Επανάσταση του 1821 στην
ελληνική δραματουργία», σ. 172, σημ. 37 και σ. 200, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 126, Κωνσταντίνα
Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 55-78.
294
ένα μέρος της Παραμονής της Ελληνικής Επαναστάσεως, στο θέατρο «Άντρον των
Νυμφών», από το θίασο φοιτητών και μαθητών Γυμνασίου, σε μια ευεργετική
παράσταση υπέρ του ταμείου της Εθνικής Αμύνης, υπό την εποπτεία του καθηγητή Γ.
Κρέμου1252 και εκδίδεται για δεύτερη φορά στα Άπαντα του το 18741253.
Το δίπρακτο δράμα του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη Αρματωλοί και κλέπται
είναι γραμμένο σε πεζό λόγο και σε λόγια γλώσσα. Περιλαμβάνει έξι σκηνικούς
χώρους και οκτώ βασικά πρόσωπα, καθώς και ένα Χορό αρματωλών και κλεφτών.
Αποτελεί διασκευή του ομώνυμου μεγάλου αφηγηματικού ποιήματος του Γεωργίου
Ζαλοκώστα, που βραβεύθηκε στο Ράλλειο ποιητικό αγώνα του 1853. Έχει ως θέμα
τον έρωτα δύο νέων, με κοινωνικό περίγυρο τη ζωή των αρματωλών και κλεφτών. Το
έργο παρουσιάζεται στη σκηνή για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη, το
Δεκέμβριο του 18631254. Μη μένοντας ικανοποιημένος με το έργο του ο Σαμαρτζίδης,
θα το ξαναγράψει, θα το επεξεργασθεί και, το 1867, θα το εκδώσει. Θα είναι, όπως
αναφέρει ο Χατζηπανταζής, η νέα μορφή ορόσημο για την αφομοίωση στο θέατρο
του εγχώριου λαϊκού πολιτισμού και θα διασταυρώσει το ιστορικό δράμα με το υλικό
της λαϊκής παράδοσης. Το 1867, δημοσιεύεται στην Αθήνα, σε δεύτερη έκδοση το
δράμα και στην παλαιά του μορφή (καθαρεύουσα) και στη νέα (δημοτική). Η
ρομαντική απαισιόδοξη χροιά στο δράμα, έγκειται στην αλλαγή της ευτυχούς λύσης
του τέλους του έργου, με την επιτυχή εφαρμογή του πανούργου σχεδίου για το
θάνατο των δύο ηρώων. Γνωρίζει πολλές επανεκδόσεις και παρουσιάζεται σε πολλές
πόλεις και κοινότητες κυρίως της Ανατολής1255. Στην Αθήνα πρωτοπαίζεται, το
18661256.
Το δίπρακτο δράμα Κασσιανή και Ακύλας ή Θρησκεία και έρως του
Αλέξανδρου Σταματιάδη δημοσιεύεται αυτοτελώς το 18641257 στην Αθήνα και για
δεύτερη φορά το 18671258. Είναι γραμμένο σε πεζό λόγο, με τρεις συνολικά αλλαγές
σκηνογραφίας, οκτώ κύρια πρόσωπα και με Χορό ληστών, στην αρχή της β΄ πράξης.
Αποτελεί ελεύθερη δραματοποίηση του νεανικού αφηγηματικού ποιήματος του Δημ.
1252 Εφημερίς, 31/8/1877, 243, 2, 7/9/1877, 250, 3 και 4.

1253 Η πρώτη έκδοσή του πραγματοποιείται το 1840. Βλ. για δεύτερη έκδοση Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 310 (1874), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 335, λήμμα 30 (1874).
1254 Βλ. Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, τόμ. Β΄, σ. 16.
1255 Πούχνερ, «Η Επανάσταση του 1821 στην Ελληνική δραματουργία», σ. 199, σημ. 110,
Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 129-130, σημ. 18 και 19, σ. 296-297.
1256 Εθνοφύλαξ, 9/12/1866, 1138, 3-4.
1257 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 98, λήμμα 446, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ.
297-298.
325, λήμμα 8 (1867).
295
Βερναρδάκη, Εικασία. Αφορά την ιστορία της μοναχής Κασσιανής, με θρησκευτικού
περιεχομένου λεκτικές κορώνες και τις ξεπερασμένες, πλέον στα χρόνια αυτά,
ρομαντικές πόζες του Ερνάνη του Ουγκώ και των Ληστών του Σίλλερ. Παρόλα αυτά
έχει αξιόλογη πορεία στην σκηνή1259. Παίζεται, για πρώτη φορά, την Τρίτη 26
Οκτωβρίου 1865 στο θέατρο «Αθηνών», από το θίασο του Παντελή Σούτσα, με την
Ελένη Ξαβερίου-Χέλμη στον πρωταγωνιστικό ρόλο1260.
Στη Μαρία Δοξαπατρή (γράφεται το 1857, παίζεται το 1865) έχουμε μια σαφή
εικόνα για την προσπάθεια που κάνει ο Βερναρδάκης να εφαρμόσει στο πρώτο
θεατρικό του έργο τις ρομαντικές προδιαγραφές, τη ρομαντική εκδοχή του
«σαιξπηρισμού» και τη δική του θέση για το «εθνικό» δράμα. Όλοι οι κανόνες και οι
απαιτήσεις της κλασικής σχολής παραβιάζονται, ανατρέπονται συστηματικά1261. Ο
συγγραφέας δραματοποιεί ένα μικρό επεισόδιο της μεσαιωνικής ιστορίας από την
εισβολή των Φράγκων σταυροφόρων, στις αρχές του 13ου αιώνα, και τοποθετεί στο
κέντρο της υπόθεσης την προσωπική περιπέτεια της ηρωίδας του Μαρίας, τον άτυχο
έρωτά της με τον αρχηγό των Φράγκων, Καμπανίτη. Έντονη είναι στο έργο η
προβολή της εθνικής ιδέας μέσα από τη σύγκρουση Φράγκων-Βυζαντινών, η ιδέα του
εθνισμού που αναδεικνύεται με επίκεντρο το Βυζάντιο, αλλά υποστηρίζεται και με
κάποιες αναφορές στην αρχαία ιστορία και με οραματισμούς για το μέλλον. Είναι η
σύγκρουση του Ελληνισμού με τις δυνάμεις της Δύσης1262. Το 1858 εκδίδεται η
Μαρία Δοξαπατρή, που έχει υποβληθεί στο Ράλλειο ποιητικό διαγωνισμό του 1857 με
κριτή-καθηγητή τον Κ. Ασώπιο και εισηγητή τον Στ. Κουμανούδη, οι οποίοι κρίνουν
το έργο αυστηρά. Δεν βραβεύεται και ο Βερναρδάκης επιτίθεται και στους δύο με
βιαιότατες απαντήσεις1263. Ο Βερναρδάκης διαμαρτύρεται «υπέρ της αληθείας και
των δικαίων της δραματικής ποιήσεως, περί ης αλλόκοτοι τινές και παράδοξοι
θεωρίαι εγράφησαν εν τη εκθέσει»1264. Ο Κ.Θ. Δημαράς, όμως, επισημαίνει, ότι
1259 Χατζηπανταζής Θόδωρος, ό.π., σ. 297-298 και Πούχνερ, Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας,
σ. 326.
1260 Αυγή, 28/10/1865, 1550, 2, Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 564-565.
1261 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 86-88. Η Άννα Ταμπάκη («Η θεωρία περί
ρομαντικού δράματος και η Μαρία Δοξαπατρή», σ. 86) επισημαίνει ότι «από τη ρομαντική ως προς το
θέμα και την κατασκευή της Μαρία Δοξαπατρή αναδύεται ήδη αυτή η ιδιάζουσα χροιά του
δραματουργικού έργου του Βερναρδάκη, ο εθνισμός, η σύζευξη με την αρχαιότητα και η καθολική
σύλληψη του ελληνισμού, μία από τις βασικές ιδιοτροπίες του ελληνικού ρομαντισμού».
1262 Σπάθης, «Ο θεατρικός Βερναρδάκης: κλασικός ή ρομαντικός;», σ. 63-66. Βλ. επίσης Κυριακή
Πετράκου, «Έρωτας και προδοσία σε δύο έργα του Βερναρδάκη: Μαρία Δοξαπατρή και Ευφροσύνη»,
σ. 87-101.
1263 Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, σ. 201, Σπάθης, ό.π., σ. 59.
1264 Moullas, Les concours poétiques, σ. 121-126, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ.
24, σημ. 6.
296
υπάρχει μια κριτική σχολή την εποχή αυτή με αρχηγό τον Κ. Ασώπιο, όχι ανάξια
λόγου, εφόσον έχει κριτικά μέλη της αξίας του Στ. Κουμανούδη και η οποία
«αποδίδει πλούσιους καρπούς και έχει θετική προσφορά στην εξέλιξη της παιδείας
μας»1265. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί δημοτική στα κωμικά μέρη της Μαρίας
Δοξαπατρή1266. Χάρη στο συνδυασμό της τραγικής ερωτικής περιπέτειας με το
ιστορικό-εθνικό θέμα, το δράμα είχε τεράστια επιτυχία, όταν παίζεται επτά χρόνια
αργότερα, τον Δεκέμβριο του 18651267. Οπωσδήποτε η ελληνική σκηνή έρχεται σε
επαφή με ένα κείμενο ανώτερης θεατρικής ποιότητας, αν το συγκρίνουμε με
προγενέστερα ή σύγχρονά του δραματικά προϊόντα. Προφανές επίτευγμα στα χρονικά
εκείνης της εποχής ήταν οι δεκαέξι παραστάσεις της Μαρίας Δοξαπατρή μέσα σε δύο
μήνες. Το δράμα Μαρία Δοξαπατρή αποτελεί σταθμό, γιατί είναι η πρώτη ελληνική
επιτυχία στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου. Διδάσκεται, το 1865, από το θίασο
του Παντελή Σούτσα στο θέατρο «Αθηνών» και την επιτυχία του την αποδίδει ο
ποιητής στο ότι είναι «και ως εκ της ύλης και ως εκ της ιδέας αυτού εθνικόν». Η
τελευταία επίσημη παράσταση γίνεται στα εγκαίνια του 1895 του «Δημοτικού
Θεάτρου Πειραιώς», αλλά στην Αθήνα δίνεται το Σάββατο 6 Νοεμβρίου του 1893,
στο θέατρο «Κωμωδιών» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη και της
Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου1268.
Το 1867, ο Τιμολέων Αμπελάς συγγράφει και παρουσιάζονται Οι μάρτυρες
του Αρκαδίου από θίασο φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών1269.
Το 1868, ο Αντώνιος Αντωνιάδης υποβάλλει στο Βουτσιναίο διαγωνισμό την
τετράπρακτη τραγωδία Έλλην γενίτσαρος. Οι ήρωες είναι ακαλλιέργητοι στρατιωτικοί
του 17ου αιώνα και αντί για λαϊκή γλώσσα εκφράζονται σε αρχαΐζουσα
καθαρεύουσα. Δημοσιεύεται στο περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη (τόμος 6ος, 1870, σ.
7-11)1270.
Στο δράμα Οι Καλλέργαι (1868) ο Σπυρίδων Βασιλειάδης στηλιτεύει την
αυλοκολακεία, που με ποικίλες μορφές προδίδει το Έθνος, τη δουλοπρέπεια και τη
φιλοδεσποτεία. Είναι ένα πεντάπρακτο δράμα, γραμμένο σε πεζό λόγο. Περιλαμβάνει
1265 Δημαράς, ό.π., σ. 210.

1267 Αυγή, 9/12/1865, 1579, 3, 10/12/1865, 1580, 3, 21/12/1865, 1588, 2, 23/12/1865, 1589, 3
Εθνοφύλαξ, 10/12/1865, 895, 3. Ενώ ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 53) αναφέρει ότι «παίζεται 16 φορές μέσα
στην ίδια περίοδο» δεν στάθηκε δυνατόν να βρεθούν όλες αυτές οι παραστάσεις.
1268 Καβαρνός, Η δραματική ποίησις του Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, σ. 47-48.
1269 Παλιγγενεσία, 1/6/1867, 1181, 4.
1270 Moullas, ό.π., σ. 249, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 35.
297
είκοσι ένα βασικά πρόσωπα και δέκα σκηνικές αλλαγές. Το έργο είναι ρομαντικό –
αν και ο ίδιος παρουσιάζεται καταφρονητής του ρομαντισμού – με σαιξπηρική δομή.
Η υπόθεση είναι παρμένη από το έργο του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου, Κρητικά
σκηνογραφήματα (1860) και πραγματεύεται την ανταρσία του Λέοντα Καλλέργη
ενάντια στους Ενετούς. Ο ίδιος είναι ανιψιός του Αλέξη Καλλέργη, Έλληνα
στρατηγού στην υπηρεσία των Ενετών. Ο Λέων ερωτεύεται την κόρη του δούκα,
αλλά το ειδύλλιο βάφεται με αίμα, όταν ο θείος του τον σκοτώνει κατ’ εντολή του
δούκα. Ο Αλέξης Καλλέργης παρασημοφορείται από τους Ενετούς, αλλά το
φάντασμα του ανιψιού του ταράζει τη συνείδησή του και τον οδηγεί στην αυτοκτονία.
Οι χαρακτήρες απεικονίζονται με έντονα χρώματα και η τερατωδία είναι εφάμιλλη
του Ριχάρδου Γ΄ του Σαίξπηρ. Όλο το έργο συντάσσεται με τις προσταγές της
ρομαντικής ορθοδοξίας. Ο Βασιλειάδης ομολογεί ότι η αυλοκολακεία προδίδει και
υποδουλώνει το Έθνος και θέλει να στηλιτεύσει τον Αλέξιο. Το 1868
πρωτοπαρουσιάζονται Οι Καλλέργαι από το θίασο «Σοφοκλής» του Σοφ. Καρύδη στο
θέατρο «Αθηνών». Το επόμενο έτος, 1869, εκδίδεται στην Αθήνα1271.
Πρωτογράφεται σε έμμετρο λόγο και διασκευάζεται σε πεζό για την πρώτη
παράσταση του έργου το 1868. Αφού παρουσιάζεται δύο φορές επί σκηνής, ο
συγγραφέας αποσύρει το κείμενο του, δυσαρεστημένος από τον ερασιτεχνικό τρόπο
υποκριτικής του θιάσου. Η παράσταση δεν επαναλαμβάνεται λόγω ατελειών του
θεάτρου και των ηθοποιών1272.
Ο Σοφοκλής Καρύδης δοκιμάζει τις δυνάμεις του στο τραγικό είδος, όπως
είναι το έργο Τα τέκνα του Δοξαπατρή. Παίζεται το 1878 στο θέατρο «Αθηνών», από
φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών1273. Εκδίδεται το 18681274 και το 18761275. Το
1271 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 100, λήμμα 460, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 62, λήμμα 631,
Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 90 και 364 (1869), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
σ. 328, λήμμα 4 και 21 (1869).
1272 Για αυτό το έργο βλ. Εθνοφύλαξ, 15/2/1868, 1426, 4, 19/2/1868, 1429, 4: «νέου γνωστού
[συγγραφέα] δια το γλαφυρόν νευρώδες και παθητικόν κάλαμόν του. Η επιτυχία [της παραστάσεως]
υπήρξε μεγίστη, καταγοητεύσασα το κοινόν», ό.π., 22/2/1868, 1431, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 46 και 78,
του ίδιου, «Το θέατρο του Βασιλειάδη», Νέα Εστία 96 (1974), σ. 1702-1716, Μαρία Δημάκη-Ζώρα,
«Ο ποιητής Σ.Ν. Βασιλειάδης ιδρυτής των σχολών του Παρνασσού», τόμ. 143ος, τεύχ. 1693, περ. Νέα
Εστία, 15 Ιανουαρίου 1998, σ. 99 και της ίδιας, Σ.Ν. Βασιλειάδης, Η ζωή και το έργο του, σ. 581-586,
Μαρία Μαντούβαλου, «Σπυρίδων Βασιλειάδης», σ. 17, Κυριακή Πετράκου, «Οι κλασικο-ρομαντικές
αντιφάσεις του Σπυρίδωνος Βασιλειάδη», σ. 143-157, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ.
304-305.
1273 Εφημερίς, 25/4/1878, 115, 3 και 4.
1274 Παλιγγενεσία, 10/5/1868, 1419, 3, 1/6/1868, 1434, 4, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 54, Γεωργία
Λαδογιάννη, ό.π., σ. 99, λήμμα 456, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 58, λήμμα 595, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
298
έργο, όμως, όπως γράφει ο Βάλσας, πάσχει από υπερβολή1276. Στο δράμα Τα τέκνα
του Δοξαπατρή εξιστορεί τις περιπέτειες των υπερασπιστών του Αράκλοβου,
χρησιμοποιώντας την τεχνική του Βερναρδάκη (σαιξπήρεια ανάπτυξη δράσης σε
πολλούς διαφορετικούς χώρους, με μεικτή χρήση έμμετρου και πεζού λόγου).
Δυναμώνει τον πατριωτικό ζήλο των ηρώων του, σύμφωνα με τις απόψεις του
μεγαλοϊδεατισμού της εποχής. Σύμφωνα με το μεγαλοϊδεατισμό, επίσης οι πρόμαχοι
του Έθνους δεν εμφανίζονται, μόνο, ως διεκδικητές της ενότητας των αλύτρωτων
Ελλήνων με την Ελλάδα, αλλά και ως φανατικοί πιστοί του ορθόδοξου δόγματος,
πολεμώντας και προς τον καθολικισμό της Δύσης, αλλά και προς τον ισλαμισμό της
Ανατολής. Το φάσμα της Ορθοδοξίας θα εμφανισθεί με το Σταυρό στο χέρι στη
σκηνή, στα Τέκνα του Δοξαπατρή, για να δείξει ότι κοινό σημείο της ένωσης όλων
των ελληνικών κοινοτήτων είναι και η ορθόδοξη πίστη. Είναι τρίπρακτο δράμα σε
ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο, «στεφθέν εν τω ποιητικώ διαγωνισμώ του 1868».
Περιέχει δύο μικρές σκηνές σε πεζό1277. Επαναλήφθηκε σε μια παράσταση προς τιμήν
του διαδόχου Κωνσταντίνου και της πριγκήπισσας Σοφίας το 1891, με βελτιώσεις,
όπως ισχυρίζεται ο συγγραφέας, «ώστε να φέρη την μορφήν αρχαίου δράματος». Την
εισαγωγή του χορού και της μουσικής ερμηνεύει ο δεκαεξάχρονος γιος του Καρύδη
και παρίσταται και ως ραψωδός του Ομήρου, κατά μελωδία και απαγγελία, που
επινόησε ο ίδιος. Η απαγγελία του αποσπάσματος των ομηρικών επών παρεμβάλλεται
σε μια πράξη κατά την εκτύλιξη του δράματος και ο έφηβος Ανακρέων Καρύδης
επινοεί μελωδίες. Πολλοί παραδέχονται ότι κάπως έτσι θα γινόταν με τη συνοδεία
λύρας η απαγγελία των θεσπέσιων εξαμέτρων της Ιλιάδος στην αρχαιότητα, αλλά
έχοντας υπόψη τις τόσες μελέτες των αρχαιολόγων και φιλολόγων, συνιστάται στον
έφηβο και σε όλους προσοχή, για την έμπνευση αυτή που στηρίζεται μόνο στη
μαντική εφηβική διάθεση. Το κοινό της παράστασης δέχθηκε με περιέργεια και
άκουσε τη ρυθμική απαγγελία με ενθουσιασμό1278.
Ο Σπυρίδων (Τ)ζαβιτσάνος γράφει την τραγωδία, σε πράξη μία και μέρη
πέντε, από 1781 στίχους, Γρηγόριος ο Ε΄, Ο Οικουμενικός Πατριάρχης. Η τραγωδία
1276 Βάλσας, ό.π., σ. 409-410.

1277 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 97 και σ. 302-303, Moullas, ό.π., σ. 250-251. Η Κυριακή Πετράκου (Οι
θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 36 και «Ο Σοφοκλής Καρύδης», σ. 36-39) αναφέρει ότι το πρώτο βραβείο
έλαβε ο Άγγελος Βλάχος για την κωμωδία του Λοχαγός της Εθνοφυλακής, αλλά, επειδή στον φάκελο
αντί για το όνομά του ανέφερε ότι ήθελε να δοθεί το χρηματικό έπαθλο στον Κρητικό αγώνα, ο
εισηγητής αμήχανος στεφάνωσε τον Σοφοκλή Καρύδη ως πρώτον επιλαχόντα. Εξ ου και αυτό που
σημειώνει ο Σ. Καρύδης στην πρώτη έκδοση του έργου.
1278 Νέα Εφημερίς, 2/5/1891, 122, 5-6, 3/5/1891, 123, 7, 5/5/1891, 125, 5.
299
υποβάλλεται στο Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 1868 και δίνει μια αίσθηση
παρόμοια με τη Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη1279. Παρουσιάζεται το ίδιο
έτος στο «Ωδείον Ηρώδου του Αττικού»1280. Δημοσιεύεται το επόμενο έτος (1869),
από το τυπογραφείο Περρή και Βαμπά1281. Η τραγωδία είναι γραμμένη σε ιαμβικό
δεκαπεντασύλλαβο στίχο και σε δυσνόητη καθαρεύουσα γλώσσα. Δεκατρία βασικά
πρόσωπα στελεχώνουν τη δράση που απαιτεί ένδεκα διαφορετικά σκηνικά. Στην α΄
πράξη εμφανίζεται και Χορός. Φιλορωσικό, εχθρικό προς τα ήθη της Δύσης και την
πολιτική της, τονίζει τη θρησκευτική αντιπαράθεση με τη Δύση, τον ελληνικό
εθνικισμό και δικαιολογεί τη συντηρητικότητα της εγχώριας πολιτικής ιδεολογίας1282.
Το έργο του Σπ. Βασιλειάδη Λουκάς Νοταράς (1869), μιλάει για τη ζωή του
πρώτου εθνομάρτυρα, σύμβουλου και φίλου του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο
οποίος μετά την Άλωση αποκτά, λόγω της τόλμης του, την εύνοια του Μωάμεθ. Όταν
όμως του ζητείται να παραδώσει στον Μωάμεθ το δεκατετράχρονο γιο του Ισαάκιο
για ανήθικους σκοπούς, ο Νοταράς προτιμά να πεθάνει, παρά να αμαυρωθεί η τιμή
του. Είναι μια τυπική προσωπογραφία του πατέρα-προστάτη. Το έργο χαρακτηρίζεται
από δραματική ομορφιά που τραβάει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ή θεατή, ενώ οι
τελευταίες σκηνές του διαπνέονται από μια δραματική κίνηση έξοχου ύφους. Η
έμπνευση του έργου προέρχεται από ένα επεισόδιο από το Χρονικό του Φραντζή1283.
Ο Βασιλειάδης το υποβάλλει το ίδιο έτος στο Βουτσιναίο διαγωνισμό1284. Το 1869,
εκδίδει τα δύο έργα (Οι Καλλέργαι και Λουκάς Νοταράς) και στον εκτενή πρόλογο
μιλάει για το «νέο εθνικό δράμα», το οποίο πρέπει να διαμορφωθεί στην Ελλάδα
μακριά από την επίδραση του Σαίξπηρ και του δυτικού ρομαντισμού, αλλά να
στηρίζεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία και στο δημοτικό τραγούδι. Οι απόψεις
του αυτές βρίσκουν εφαρμογή στο θεωρούμενο ως καλύτερό του έργο, τη Γαλάτεια.
Για τον Σπ. Βασιλειάδη το θέατρο αποτελεί τέχνη, που έχει κοινωνικές, πολιτικές και
1279 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 84, Moullas, ό.π., σ. 246-247, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί,
σ. 35.
1280 Εθνοφύλαξ, 15/6/1868, 3. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 53-54.
1281 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 99, λήμμα 458, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 62, λήμμα 626, Ηλιού/Πόπη
(1869).
1283 Βάλσας, ό.π., σ. 385, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 305, Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Σ.Ν. Βασιλειάδης, Η
ζωή και το έργο του, σ. 586-602.
300
εθνικές προεκτάσεις και προς αυτήν την κατεύθυνση εργάζεται σε όλη την παραγωγή
του1285.
O Κρίσπος, ο συκοφαντηθείς υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αντ.
Αντωνιάδη κερδίζει τον πρώτο έπαινο στον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό το
18691286. Δημοσιεύεται το 18701287. Είναι έμμετρη πεντάπρακτη τραγωδία σε ιαμβικό
δωδεκασύλλαβο στίχο. Απαιτεί δώδεκα σκηνογραφικές αλλαγές και περιλαμβάνει
δεκαεπτά κύρια πρόσωπα από τα οποία τέσσερα είναι γυναίκες. Υπάρχει σημαντική
απόσταση στο ζήτημα της εξέλιξης των ηθών ανάμεσα στη δεκαετία του 1870 και τη
δεκαετία του 1890, που θα δεχθεί την πολύ πιο ερωτική Φαύστα του Βερναρδάκη. Η
βερναρδάκεια ηρωίδα του έργου είναι επιθετική με αχαλίνωτη ερωτική όρεξη, όπως η
Γαλάτεια και η Σκύλλα του Σπ. Βασιλειάδη. Αδυναμία του Κρίσπου είναι η αβέβαιη
αίσθηση του χώρου και η συγκεχυμένη γραμμή ανάμεσα στις εσωτερικές και
εξωτερικές τοποθεσίες, αλλά όλα τα έργα του Αντωνιάδη παρουσιάζουν το ίδιο
πρόβλημα. Στον Κρίσπο, εκτός από την προβολή της ιδιωτικής ζωής ιστορικού
προσώπου, εμφανίζεται στο πρόσωπο του Μεγάλου Κωνσταντίνου η μορφή του
πατέρα-δυνάστη, πατέρα-δικαστή και δήμιου του γιου του1288. Πρωτοδιδάσκεται στο
θέατρο «Αθηνών» από το θίασο του Αντ. Βαρβέρη το 18721289.
Στο εισαγωγικό σημείωμα του συγγραφέα, Σπυρίδωνα Λάμπρου, στην έκδοση
του έργου, Ο τελευταίος κόμης των Σαλώνων πληροφορούμαστε, ότι αντλεί την
έμπνευσή του από το έργο του Βερναρδάκη, Μαρία Δοξαπατρή και παραδέχεται ότι
«η εποχή εκείνη της εθνικής ιστορίας δύναται να παράσχη την αρμοδιωτάτην ύλην εις
το εθνικόν δράμα»1290. Στο Βουτσιναίο διαγωνισμό του 1870 επαινείται για το έργο
αυτό, που είναι δράμα σε πέντε πράξεις. Στην εισαγωγή, ο δεκαεννιάχρονος
συγγραφέας δηλώνει τις, κατά Λουκά Νοταρά, απόψεις του, ότι «κρειττότερον εστίν
ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτρα λατινικήν»,
δείγμα αντιευρωπαϊκού φρονήματος και φιλοβυζαντινού, που συμπλέει με το
μεγαλοϊδεατισμό των ημερών. Το έργο προέρχεται από το Χρονικόν του Γαλαξειδίου
του Κ. Σάθα. Ο Σάθας και ο Λάμπρος είναι από τους μελετητές μεσαιωνικών
1285 Μαρία Δημάκη-Ζώρα, «Ο ποιητής Σ.Ν. Βασιλειάδης ιδρυτής των σχολών του Παρνασσού», σ.
99 και της ίδιας, Σ.Ν. Βασιλειάδης, Η ζωή και το έργο του, σ. 519-548.
1288 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 85, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 115 και σ. 308.
1289 Παλιγγενεσία, 14/3/1872, 2391, 3, 17/3/1872, 2393, 2, 24/3/1872, 2398, 3, 3/4/1872, 2404, 4,
Αυγή, 17/3/1872, 3113, 3, Εθνοφύλαξ, 24/3/1872, 2433, 3.
1290 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 94-95, σημ. 25 και 26.
301
κειμένων και χειρογράφων. Σκοπός τους είναι η αναζήτηση της εθνικής ελληνικής
ρίζας στο μεσαιωνικό παρελθόν και, για άλλους, όπως ο Ν. Πολίτης, στο λαϊκό
πολιτισμό1291. Η γλώσσα είναι καθαρεύουσα. Η υπόθεση αφορά το τρίγωνο
Ελληνίδας ηρωίδας και των δύο ενδιαφερομένων για αυτήν ερωτικά ηρώων, ενός
Έλληνα και ενός Φράγκου, Καταλανού εραστή, που την απάγει. Αυτή αυτοκτονεί για
να αποφύγει το βιασμό, αλλά και τον προσηλυτισμό στον καθολικισμό, και έτσι
δίνεται η αφορμή να ξεσηκωθούν από τον ήρωα οι Έλληνες κατά της ξένης κατοχής.
Το έργο παίζεται για πρώτη φορά στις 5 Νοεμβρίου 18701292 και εκδίδεται την ίδια
χρονιά1293. Ο Λάμπρος διακατέχεται από ένα πατριωτικό ιδεαλισμό και θρησκευτική
ευλάβεια, και στο έργο προβάλλει την Ορθοδοξία, ως κεντρικό στοιχείο της εθνικής
ταυτότητας. Το ρεύμα του ευρωπαϊκού ρομαντισμού του προσφέρει στοιχεία για την
ανάπτυξη του έργου, όπως σκηνές αλλοφροσύνης, αυτοκτονίας, φαντάσματα κ.ά,
αλλά η κεντρική ιδέα είναι αντιευρωπαϊκή1294. Ο Μ. Βάλσας χαρακτηρίζει το έργο
«χαμένο μέσα στο ρομαντικό πιθηκισμό» και το Σπ. Λάμπρο, «συνεσταλμένο μαθητή
του Βερναρδάκη»1295.
Το 1870 εκδίδεται Η χριστιανή Ευγενία, ήτοι Το φρόνημα των πρώτων
χριστιανών του Αντωνιάδη στο περιοδικό Ιλισσός και τον επόμενο χρόνο σε
αυτοτελές βιβλίο1296. Είναι ένα έμμετρο πεντάπρακτο δράμα, σε ιαμβικό
δωδεκασύλλαβο, γραμμένο στην καθαρεύουσα, με εννέα κύρια πρόσωπα από τα
οποία τα δύο είναι γυναίκες. Αρχικά απορρίπτεται στο Βουτσιναίο διαγωνισμό του
1862 από τον Αλ. Ρίζο Ραγκαβή, αλλά κερδίζει το πρώτο βραβείο στον ίδιο
διαγωνισμό το 1870, με ορισμένες αλλαγές στη μορφή και στο περιεχόμενό του.
Συγχέει ανάρμοστα, για την εποχή, τη θρησκευτική και ερωτική πίστη για να
καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Χριστιανισμός ανακαινίζει τον Ελληνισμό.
41.
1292 Παλιγγενεσία, 30/10/1870, 2046, 4, 31/10/1870, 2047, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 56-57, βλ. και σημ.
42.
1293 Παλιγγενεσία, 24/9/1870, 2019, 4, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 101, λήμμα 474, Ηλιού/Πόπη
(1870).
1295 Βάλσας, ό.π., σ. 423.
1296 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 104, λήμμα 495.
302
Μιμείται την Αντιγόνη του Σοφοκλή, έχει ενδιαφέροντα επεισόδια και τέλειους
χαρακτήρες1297.
Στη Β΄ Ολυμπιάδα του 1870 υποβάλλει ο Τιμολέων Αμπελάς το δράμα Λέων
Καλλέργης, που το διαβάζει δημόσια στον «Παρνασσό», στις 21 Δεκεμβρίου του
ίδιου έτους1298.
Ο Γιαννούκος Μαυρομιχάλης λαμβάνει μέρος στη Β΄ Ολυμπιάδα του 1870 με
την τραγωδία Η άλωσις της Τριπολιτσάς, δηλώνοντας ότι είναι ποιητική διασκευή
ιστορικών γεγονότων. Κάτω από το κύριο πρόσωπο, που αποκαλείται Όμηρος,
καλύπτεται ο πατέρας του Αναστάσιος, κατά την εποχή που είναι όμηρος στην
Τρίπολη. Δεν βραβεύεται1299. Η άλωσις της Τριπολιτσάς παίζεται για πρώτη φορά την
Πέμπτη 30 Δεκεμβρίου 1871 στο θέατρο «Αθηνών» από το θίασο «Μένανδρος» των
αδελφών Ταβουλάρη και του Παντελή Σούτσα1300. Επαναλαμβάνεται την Τρίτη 26
Ιουλίου 1883, μετά από δώδεκα χρόνια, στο θέατρο «Παράδεισος» πάλι από τον θίασο
«Μένανδρος». Η κριτική του 1883 αναφέρει ότι είναι σελίδες ποιητικές και μεστές
φιλοπατρίας για τη νεότερη ιστορία. Η γλώσσα είναι σεμνή και περήφανη. Η
παράσταση εκτελέσθηκε με αρμονία και με πιστή απεικόνιση της εποχής1301.
Το 1871 ο Τιμ. Αμπελάς υποβάλλει στο Βουτσιναίο διαγωνισμό την τραγωδία
Λέων Χαμάρετος, που έκτοτε συνεχώς στέλνεται σε κάθε προκήρυξη και έτσι γίνεται
στόχος ειρωνείας και επίκρισης1302. Το έργο του Πέτρος Γανδαλώνης ο Κρης παίρνει
έπαινο. Είναι το ίδιο έργο που εκδίδεται ως Κρήτες και Βενετοί και υποβάλλεται εκ
νέου τον επόμενο χρόνο (1872) οπότε επαινείται για δεύτερη φορά. Κάποιος
ανώνυμος αρθρογράφος επιτίθεται για τη διαδικασία αυτή, ακολουθούν
ανταπαντήσεις και το αποτέλεσμα είναι η υποβάθμιση του διαγωνισμού στην κοινή
γνώμη1303. Ο Χατζηπανταζής αναφέρει ότι ο Λέων Καλλέργης (1871) και το Κρήτες
και Ενετοί (1872) του Τιμολέοντα Αμπελά τοποθετούνται στα δράματα με θέμα την
1297 Εθνοφύλαξ, 20/3/1870, 2184, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 86 και σημ. 5, Moullas, ό.π., σ. 280,
Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 42, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 312-313, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η
ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 463.
1298 Αλήθεια, 19/12/1870 (Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 134, σημ. 8), Παλιγγενεσία, 21/12/1870, 2083,
4.
1300 Παλιγγενεσία, 31/12/1871, 2341, 4. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ.
776-777.
1301 Νέα Εφημερίς, 26/7/1883, 203, 3 και 4, 31/7/1883, 208, 3, 4/8/1883, 212, 3, 8/8/1883, 216, 2. Ο
Κοριολάνος του ίδιου συγγραφέα επαναλαμβάνεται το 1883 από το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη στο
θέατρο «Απόλλων». Προκύπτει έτσι άμιλλα ανάμεσα στα δύο έργα του Γ. Μαυρομιχάλη από τους δύο
ελληνικούς θιάσους, αυτόν του Ταβουλάρη και αυτόν του Αλεξιάδη.
1302 Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 44, σημ. 42.
1303 Moullas, ό.π., σ. 305, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 45-48.
303
Ενετοκρατία της Κρήτης και τις εξεγέρσεις των Κρητών κατά το 13ο και 14ο αιώνα.
Παρατηρεί δε ότι η «ελληνική συνείδηση» των Κρητών του 13ου αιώνα και ο εθνικός
χαρακτήρας των εξεγέρσεών τους είναι εμφανείς. Στους στασιαστές
συμπεριλαμβάνονται και Ενετοί, ενώ στις δυνάμεις καταστολής ντόπιοι που μιλούν
Ελληνικά και είναι ορθόδοξοι. Οι μεν είναι προσήλυτοι του Ελληνισμού, οι δε
προδότες, Εφιάλτες. Η προδοσία είναι μια πράξη καταδικαστέα εσαεί στην ελληνική
ιστορία. Επίσης, πραγματεύεται την πατριωτική δράση του ήρωα και την ερωτική
αφοσίωση της ηρωίδας1304. Η υπόθεση εκτυλίσσεται επί Ενετοκρατίας στην Κρήτη,
γύρω από την εκ δόλου και ερωτικής αιτίας κατάσβεση μεγάλης επανάστασης, με
ηγεσία Καντανολέων. Το Κρήτες και Ενετοί παίζεται για πρώτη φορά την Τρίτη 23
Αυγούστου του 1877 στο θερινό θέατρο «Απόλλων» από τον «Ελληνικό Δραματικό
Σύλλογο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη και του Διον. Ταβουλάρη, με την εξής διανομή: Γ.
Τσίντος (Γ. Καντανόλης), Δημ. Αλεξιάδης (Π. Καντανόλης), Π. Λαζαρίδης (Ι.
Μουσούρης), Δ. Κυριακός (Λ. Πατερόπουλος), Ελ. Βούλγαρης (Φ. Μολίνης), Χ.
Δημητρουλόπουλος (Ραβούτιος Κολλάτος), Δ. Μπίστης (Π. Απογάρδος), Σοφία
Ταβουλάρη (Σοφία Μολίνη), Φιλομήλα Βονασέρα (Ελένη Μουσούρη), Σ.
Ταβουλάρης (Κανάτας), Σ. Δημητρουλοπούλου (Φράσκω). Η κριτική της εποχής για
το έργο αναφέρει, ότι το δράμα άρεσε και συγκίνησε. Εάν ανέπτυσσε
ψυχολογικότερα την υπόθεσή του, θα ήταν εξαίρετο. Μερικές σκηνές ήταν άσχετες
προς τη σύγκρουση και την περιπλοκή των αισθημάτων. Είχε την εντύπωση ο θεατής
της κατάτμησης σειράς έργων εις τεμάχια για να αποτελέσουν το αντικείμενο. Αυτό
συντέλεσε στη σωρηδόν επέλευση των γεγονότων στο τέλος του δράματος. Στοιχεία
θεματικά, όπως η σφοδρότητα των ατυχών αισθημάτων, η φιλοπατρία, η
διδακτικότητα, τόνισαν το έργο. Διακρίθηκαν η Σοφία Ταβουλάρη και η Φιλομήλα
Βονασέρα. Η σκηνογραφία έδειξε τον ζήλο της δραματικής εταιρείας και κυρίως του
Αλεξιάδη. Οι ενδυμασίες ήταν καλές1305. Το 1879 το Κρήτες και Ενετοί δημοσιεύεται
στο περιοδικό του Φιλολογικού Συλλόγου «Βύρων». Το έργο υποβάλλεται στο
Βουτσιναίο διαγωνισμό του 1871 σε τετράπρακτη μορφή. Σε πεζό λόγο δημοσιεύεται
το 1873 για τις ανάγκες θιάσου της Σύρου, ενώ σε μορφή πεντάπρακτη και έμμετρη
(ιαμβικός στίχος) δημοσιεύεται, το 1872. Χαρακτηρίζεται από μακρόσυρτες σκηνές
και ανοικονόμητα εμβόλιμα κωμικά μέρη του υπηρετικού προσωπικού.
1304 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 93, σημ. 22 και σ. 313-314.

1305 Παλιγγενεσία, 23/8/1877, 3891, 4, 24/8/1877, 3892, 4, Εφημερίς, 22/8/1877, 234, 3, 23/8/1877,
235, 2 και 4, 25/8/1877, 237, 2-3.
304
Υπερασπίζεται με απροσδόκητο πάθος τις ιδέες των γερόντων που οι νεότεροι
χαρακτηρίζουν ως «προλήψεις», ενώ η υπόθεση επικεντρώνεται στον έρωτα ενός
επαναστάτη για την κόρη του εχθρού του1306.
Ο Κατσαντώνης, η εποποιία των αρματωλών του Αντωνιάδη επαινείται στο
Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 18711307 και δημοσιεύεται το 18731308, ενώ
καθυστερεί να παιχθεί επί σκηνής, το 1884 στο θέατρο «Αθηνών» από τον «Εθνικό
Δραματικό Σύλλογο» με σκηνοθέτη τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη. Είναι δράμα μετ’
ασμάτων και χορού, σε τρεις πράξεις. Το ελληνοπρεπές στοιχείο του δράματος
τονίζεται από τις παρεμβολές των δημοτικών τραγουδιών και του κλέφτικου
χορού1309.
Ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης το 1872 υποβάλλει στο Βουτσιναίο διαγωνισμό το
ρομαντικό έργο Μιχαήλ Κομνηνός Β΄, Δεσπότης της Ηπείρου. Είναι ένα δράμα σε
πέντε πράξεις επηρεασμένο από τον Σαίξπηρ1310.
Στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» παρουσιάζει ο Σπυρίδων Βασιλειάδης
το 1873 το δράμα του Αλέξανδρος Υψηλάντης, που έχει αρχίσει να το γράφει κατά την
Κρητική Επανάσταση και τελειώνει μόνο την πρώτη πράξη, χωρίς να το συνεχίσει
ποτέ, γιατί πιστεύει ότι δεν μπορεί να γράφει τέτοια έργα «εν μέσω της εθνικής
νάρκης και χαυνώσεως, εις ην από τινος διατελεί η Ελλάς»1311.
Πηγή έμπνευσης του Βάρδα Καλλέργη του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη (εκδίδεται
το 18741312 και το 18841313) είναι το μυθιστόρημα Ιστορικά σκηνογραφήματα του
Σπυρ. Ζαμπέλιου που αφορά τους Κρήτες αρχηγούς της Επαναστάσεως του 1363/4
εναντίον της Βενετίας. Στο Βάρδα Καλλέργη η σαιξπήρεια επιρροή είναι εμφανής,
όπως η αμλετική «τρέλα» και το ρομαντικό θέμα της ανταρσίας του γιου ενάντια στην
πατρική εξουσία1314.
Η σύζευξη του στοιχείου της τέχνης της αρχαιότητας και του λαϊκού
πολιτισμού πιστοποιεί για τον Σπυρίδωνα Βασιλειάδη τη συνέχεια του εθνικού

1307 Moullas, ό.π., σ. 293-296.
1308 Παλιγγενεσία, 29/5/1873, 2694, 3-4.
1309 Ό.π., 22/11/1884, 6150, 4, 24/11/1884, 6152, 3, 26/11/1884, 6153, 3, 28/11/1884, 6154, 3,
Ακρόπολις, 24/11/1884, 935, 4, Νέα Εφημερίς, 13/11/1884, 318, 5, 17/11/1884, 322, 4, 22/11/1884,
327, 4, 23/11/1884, 328, 2, 24/11/1884, 329, 6, 25/11/1884, 330, 2 και 3.
1311 Παλιγγενεσία, 30/1/1873, 2613, 2-3. Περισσότερα για αυτό το έργο βλ. Μαρία Δημάκη-Ζώρα,
ό.π., σ. 602-613.
1312 Σιδέρης, Ιστορία, 60, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 106, λήμμα 514, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
305
πολιτισμού, της εθνικής τέχνης και την πίστη στο σύστημα αξιών ενός τέτοιου
πολιτισμού, όπως μας παραδόθηκε. Το αποπειράται για δεύτερη φορά μετά τη
Γαλάτεια στο δράμα Θάνος Καλλισθένης (εκδίδεται το 18751315, το 18821316 και το
19001317), με μύθο από την πρόσφατη ελληνική ιστορία του αγώνα της Ανεξαρτησίας
και την παραλογή της θυγατέρας που επιστρέφει μεταμελημένη στην πατρίδα της και
προσλαμβάνεται δούλα στο πατρογονικό της, μέχρι να αναγνωρισθεί από τη στοργική
μάνα (Η νύφη που κακοτύχησε )1318.
Ο Πετραλείφας του Ιωάννη Μαργαρίτη (1875) είναι πεντάπρακτο δράμα, το
οποίο έχει υπόθεση παρμένη από το διήγημα του Αυθέντη του Μορέως του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή και το χρονικό του Γάλλου ιστορικού Buchon, βρίσκεται
δε κοντά στον Οθέλλο του Σαίξπηρ, κατά τον Γιάννη Σιδέρη1319. Η σκηνή
τοποθετείται στην Σπάρτη τον 13ο αιώνα, όταν η Ελλάδα βρισκόταν υπό τους
Φράγκους. Ανήκει δηλαδή στα δράματα που αξιοποιούν το υλικό της Φραγκοκρατίας.
Στην βιβλιοκρισία της εφημερίδας Εθνοφύλαξ, η γλώσσα του περιγράφεται γλαφυρή,
σημειώνεται δε ότι διαθέτει «εύροια» στο στίχο, φυσικότητα στο διάλογο, ζωηρή
δράση με κωμικά και δραματικά επεισόδια1320. Η Αυγή προσθέτει ότι η γλώσσα του
είναι ανθηρή και ότι το δράμα είναι γραμμένο σε στίχους ιαμβικούς
δεκαπεντασύλλαβους, δόκιμους, που μαρτυρούν δύναμη και φαντασία. Τρία από τα
δώδεκα δραματικά πρόσωπα είναι ιστορικά. Το πρωταγωνιστικό πρόσωπο είναι
χαραγμένο με πολλή τέχνη. Η πλοκή έντεχνη και φυσική. Η λύση ζωηρή και
απροσδόκητη. Βρίθει από παρομοιώσεις, μονολόγους και διαλόγους, που
παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Ο χαρακτήρας του Πετραλείφα είναι δοσμένος με πολύ
τέχνη, ζωηρός και αληθινά ραδιούργος1321. Αξιοπερίεργο είναι ότι μια σκηνή είναι
γραμμένη σε πεζό λόγο. Διορθώνει τη φιλοφραγκική κλίση του διηγήματος του
Ραγκαβή και ενώνει την βυζαντινή πριγκήπισσα με τον Έλληνα επαναστάτη1322.
Αποσπάσματά του απαγγέλλονται, αρχικά, στο Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων» το
1315 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 108, λήμμα 529, σ. 109, λήμμα 535, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
1316 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 220, λήμμα 2567, Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 117.
1318 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 131-132, σημ. 22-23. Ανάλυση του έργου πραγματοποιεί η Μαρία
Δημάκη-Ζώρα, ό.π., σ. 613-622.
1320 Εθνοφύλαξ, 15/3/1875, 3147, 4.
1321 Αυγή, 24/3/1875, 3861, 4.
306
18751323 και η τραγωδία δημοσιεύεται τον ίδιο χρόνο1324. Παίζεται για πρώτη φορά
την Πέμπτη 15 Δεκεμβρίου 1877 στο θέατρο «Αθηνών» από το θίασο «Μένανδρος»,
με τον Μιχ. Αρνιωτάκη ως Πετραλείφα. Ο Τύπος αναφέρει ότι τα νέα έργα πρέπει να
ανεβάζονται στη σκηνή για να υπόκεινται σε κρίση, αλλά ταυτόχρονα και οι ποιητές
να ενθαρρύνονται στηριζόμενοι στα ίδια τους τα έργα. Στο λυρισμό υπερέχει πάλι η
διατύπωση με εικόνες μεταφορών και παρομοιώσεων. Το πρόσωπο του Πετραλείφα
υποκρίθηκε με δεξιοτεχνία ο Μ. Αρνιωτάκης. Η γλώσσα είναι φιλολογική1325.
Το 1875, ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης συγγράφει τον Πέτρο τον Συγκλητικό,
που υποβάλλει στον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό και ο τότε εισηγητής Θ.
Αφεντούλης παρατηρεί ότι το πενταμερές τούτο δράμα μιμείται τον Άμλετ και τον
Μάκβεθ του Σαίξπηρ (Κρίσις, σ. 48), ενώ ο εισηγητής προτιμά τους αρχαίους
Έλληνες ποιητές1326.
Με την Καταστροφή των Ψαρών (εκδίδεται το 18761327) ο Αλέξανδρος
Μωραϊτίδης κερδίζει το βραβείο στο Νικοδήμειο ποιητικό διαγωνισμό του 18761328.
Είναι πεντάπρακτη τραγωδία, γραμμένη σε ιαμβικό στίχο, με γλώσσα που
διαφοροποιείται ανάλογα με το κοινωνικό στρώμα: ο λαός μιλά δημώδη και οι
πρόκριτοι λογιότερη1329. Όπως σε πολλά ιστορικά δράματα, έτσι και σε αυτό το έργο
εμπεριέχονται βολές κατά της Ρωσίας, για το ζήτημα του Πανσλαβισμού. Με θέμα,
που έχει ασχοληθεί και ο ιδρυτής του Νικοδήμειου διαγωνισμού, το έργο διακατέχεται
αφενός από τον αντιευρωπαϊκό ελληνικό εθνικισμό της εποχής για τη φιλοτουρκική
στάση των ευρωπαϊκών κρατών και αφετέρου από μένος εναντίον της Ρωσίας, για την
ανταγωνιστική προς την Ελλάδα πολιτική της. Ο Μωραϊτίδης χρησιμοποιεί όλα τα
δραματικά μοτίβα του όψιμου ρομαντισμού: δολοπλοκίες, προδοσίες, αναγνωρίσεις
χαμένων συγγενών, αρρωστημένη βυρωνική έλξη μεταξύ μελών της οικογένειας
κ.ά.1330. Διδάχθηκε από τον Μ. Αρνιωτάκη το Σάββατο 16 Απριλίου 1877 στο θέατρο
1323 Εθνοφύλαξ, ό.π., Αυγή, ό.π., Παλιγγενεσία, 3/4/1875, 3167, 4.

1324 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 58, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 109, λήμμα 540, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
1325 Παλιγγενεσία, 13/12/1877, 3987, 4, Εθνοφύλαξ, 15/12/1877, 128, 4, 19/12/1877, 131, 3,
Εφημερίς, 25/11/1877, 329, 2, 3/12/1877, 337, 2, 13/12/1877, 347, 2-3, 14/12/1877, 348, 2,
15/12/1877, 349, 4, 17/12/1877, 351, 2.
1326 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 58-60, Moullas, ό.π., σ. 338, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 51.
1327 Παλιγγενεσία, 24/11/1876, 3659, 4, Εφημερίς, 14/11/1876, 319, 3, 22/11/1876, 327, 4, Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 60, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 110, λήμμα 549, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 325-326,
λήμμα 4 (1876).
1329 Πούχνερ, «Η επανάσταση του 1821 στην ελληνική δραματουργία», σ. 188, σημ. 67.
307
«Αθηνών» του Μπούκουρα, με νέες ενδυμασίες και σκηνογραφίες για να φέρουν στη
μνήμη του κοινού ημέρες δόξας και μεγαλείου, με σκοπό να επιλέξει ποιον δρόμο
πρέπει να ακολουθήσει η Ελλάδα. Η παράσταση απέτυχε, παρόλο ότι το έργο κρίθηκε
άξιο. Το έργο βέβαια, κατά τον κριτικό, μπορούσε να κριθεί άξιο ευκολότερα αν
διαβαζόταν από το κοινό στο σπίτι του με ησυχία. Ο προορισμός ενός έργου είναι να
παρασταθεί στη σκηνή, να προσαρμοσθεί κατάλληλα και να διδαχθεί στους ηθοποιούς
και αυτοί να το διερμηνεύσουν. Φαίνεται, όμως, δεν υπήρχε χρόνος για δοκιμές, ούτε
τις παρακολούθησε κανείς για διατύπωση τυχόν παρατηρήσεων. Οι περισσότεροι
ηθοποιοί δεν ήξεραν τα μέρη τους και παρατηρήθηκε παντελής έλλειψη κατανόησης
των χαρακτήρων και της κύριας ιδέας του έργου. Η παράσταση έμεινε πιστή μόνο στα
πατριωτικά αισθήματα. Οι ενδυμασίες δεν ήταν οι κατάλληλες. Το δράμα απαιτούσε
ποίηση επί των σκηνών για να πετύχει και εκεί ο Αρνιωτάκης απέτυχε1331.
Η Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη γράφεται και παίζεται το 1876 και
τυπώνεται μέρος της στο περιοδικό Εστία το Φεβρουάριο του 18781332 και ολόκληρο
το 18821333. Στον Τύπο το συναντάμε και με τον τίτλο Κυρά Φροσύνη. Ο συγγραφέας,
που δύο χρόνια πριν έχει αποκηρύξει οριστικά και αμετάκλητα τον Σαίξπηρ, δεν
διστάζει εδώ να χρησιμοποιήσει το νεανικό του «σαιξπηρισμό»1334. Αντλώντας
στοιχεία επίσης από το δημοτικό τραγούδι στην Ευφροσύνη του, μεταχειρίζεται στο
διάλογο τη λαϊκή γλώσσα στο θέμα της πρόβλεψης της μοίρας από τρεις γύφτισες και
χρησιμοποιεί το λεξιλόγιο και τα έθιμα των γύφτων1335. Την αφορμή για την ποίηση
της Ευφροσύνης δίνει στο Βερναρδάκη η επιθυμία κάποιου φίλου του να γράψει ένα
δράμα, με θέμα από την Ελληνική Επανάσταση. Το θέμα της Ευφροσύνης, επικό και
δραματικό συγχρόνως, έγινε πηγή έμπνευσης πολλών ποιητών. Κατά τον Καβαρνό, ο
Βερναρδάκης συγγράφει την τελειότερη Ευφροσύνη και την χαρακτηρίζει «επική
τραγωδία». Το έργο έχει εθνικό χαρακτήρα και γίνεται μεγάλη επιτυχία1336. Στα
δράματα του Βερναρδάκη είναι διάχυτο το φιλελεύθερο πνεύμα, είναι διάχυτη η
φιλοπατρία του. Η κυρά Φροσύνη για παράδειγμα είναι ο τύπος της Ελληνίδος που ο
1331 Εφημερίς, 13/4/1877, 103, 2, 15/4/1877, 105, 1, 16/4/1877, 106, 4, 17/4/1877, 107, 1, 18/4/1877,
108, 2.
1333 Δελτίον της Εστίας, αρ. 220, 28/2/1882, σ. 1-2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 61, σημ. 48, Πόπη Πολέμη,
ό.π., σ. 222, λήμμα 2594, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 323-324, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 276
1334 Σπάθης, «Ο θεατρικός Βερναρδάκης: κλασικός ή ρομαντικός;», σ. 80-85.
1336 Καβαρνός, Η δραματική ποίησις του Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη, σ. 125 και σ. 131.
308
ποιητής την εξαγνίζει και την εξυψώνει σε ηρωίδα του Ελληνικού Γένους και
καλλιμάρτυρα του Χριστού1337.
Η κατάρα της μάνας ή Οι κλέφτες της Λιάκουρας του Αντωνιάδη παραμένει
ένα δημοφιλές έργο της εποχής. Η πρώτη του έκδοση στην Αθήνα γίνεται το 18771338
και η δεύτερη το 18911339. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά επί σκηνής το 1877 στο
θέατρο «παρά τα Χαυτεία» και είναι από τα ελάχιστα έργα του συγγραφέα που
παίζονται με επιτυχία1340. Υποβάλλεται επίσης στον τελευταίο Βουτσιναίο ποιητικό
διαγωνισμό το 18771341. Είναι έμμετρη τετράπρακτη τραγωδία γραμμένη στη
δημοτική γλώσσα, με δεκατρείς σκηνικές αλλαγές και δεκαπέντε πρόσωπα από τα
οποια τρία είναι γυναικεία, η οποία εικονίζει τον προ του 1821 βίο των αρματωλών
στα όρη. Είναι φανερή η άμεση εξάρτηση του έργου από το δράμα Αρματωλοί και
κλέπται του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη, ενώ έχει ενσωματώσει στη δράση πολλά
τραγούδια1342. Η Πολυξένη Σούτσα πέτυχε στην υποκριτική της ως μάνα του κλέφτη
Γιαννάκη και απέσπασε χειροκροτήματα. Το έργο πραγματεύεται και το θέμα της
επικράτησης του έρωτα ή του μίσους και της έχθρας μεταξύ των ερωτευμένων
παιδιών του δολοφόνου και του θύματος, όπως και την υπακοή ή αψήφηση της
μητρικής θέλησης, που θα οδηγήσει σε κατάρες. Το δράμα του Αντωνιάδη συγκίνησε
με την απεικόνιση του βίου της εποχής, των όπλων και των πόθων υπέρ της
ελευθερίας, των ισχυρών αισθημάτων της πίστης και της ανδρείας. Ο Αντωνιάδης
είναι εξασκημένος στην προσέγγιση του αγνού χαρακτήρα του ελληνικού βίου και
των ηθών του1343.
Ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό
Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου, δράμα πεντάπρακτο, παρουσιάσθηκε την Κυριακή
27 Φεβρουαρίου του 1877 στο θέατρο «παρά τα Χαυτεία» από το θίασο του Αντ.
1337 Παναγιώτης Βερναρδάκης, «Εισαγωγή στο βίο και τα έργα του Δημητρίου Ν. Βερναρδάκη», σ.
27. Βλ. επίσης Κυριακή Πετράκου, «Έρωτας και προδοσία σε δύο έργα του Βερναρδάκη: Μαρία
Δοξαπατρή και Ευφροσύνη», σ. 101-109.
1338 Παλιγγενεσία, 19/5/1877, 3808, 4, 27/5/1877, 3815, 2-3, Δελτίον της Εστίας, αρ. 24, 12/6/1877, σ.
1, αρ. 50, 11/12/1877, σ. 1, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 132, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 112, λήμμα 568
Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 155, λήμμα 1798, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 214,
Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 328-330, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 444 (1877), Πούχνερ/Χρ.
1340 Βλ. επίσης Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 94.
1341 Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 50-51. Μαζί υποβάλλει και το τέταρτο έργο του στο διαγωνισμό
Παυσανίας ο Λακεδαιμόνιος.
1342 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 329-330.
2, 12/4/1877, 102, 2-3.
309
Βαρβέρη με τον θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό ρόλο, τον Ιω. Σπυρόπουλο ως
Μωάμεθ Β΄ και τη Σμαράγδα Ζάμπου. Η τραγωδία συνδέεται με τα εθνικά όνειρα των
Ελλήνων. Ο θίασος, κατά τον Τύπο, περιέθαλπε και καλλιεργούσε την αγάπη του
κοινού για την ελληνική σκηνή, που είναι η αρχική βάση της δημιουργίας του εθνικού
θεάτρου1344. Στην Αθήνα επανεκδίδεται το 18981345.
Με τον Ιουλιανό τον παραβάτη του Κλέωνα Ρίζου Ραγκαβή (1877), πεζό και
έμμετρο σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο πεντάπρακτο δράμα, συνδέεται το εγχώριο κίνημα
του ρομαντικού κλασικισμού με το μεγαλοϊδεάτικο όραμα της ελληνικής
αυτοκρατορίας. Οι οραματισμοί του κεντρικού προσώπου είναι ξεκάθαρα πατριωτικοί
και αποβλέπουν στη βελτίωση του κοινωνικού περίγυρού του. Έχει μίσος για το
Χριστιανισμό και απορρίπτεται. Η γλώσσα του είναι προβληματική γεμάτη
απαρέμφατα, μονολεκτικούς μέλλοντες, δοτικές και δεν θυμίζει σε τίποτα την
εύπλαστη καθαρεύουσα της προηγούμενης γενιάς του πατέρα Ραγκαβή και του
Βερναρδάκη1346. Άλλωστε, ο Κλέων Ραγκαβής συντηρεί την καθαρεύουσα στα έργα
του. Στα δύο στάδια του ρομαντισμού, γράφει ο Κ.Θ. Δημαράς1347, διακρίνονται στο
πρώτο συγγραφείς που είναι συντηρητικοί, θρησκευτικοί και νοσταλγικοί, ενώ στο
δεύτερο συγγραφείς που είναι ανατρεπτικοί, αντίθρησκοι και αρνητές. Στην Ελλάδα ο
θρησκευτικός προβληματισμός συνδυάζεται με την αρχαιολατρία, διαμορφώνοντας
από τη μια μεριά συντηρητισμό και από την άλλη ριζοσπαστισμό. Μια τέτοια
ενδιαφέρουσα περίπτωση, αναφέρει ο Δημαράς, είναι ο Κλέων Ραγκαβής, ο οποίος σε
ηλικία 23 ετών λαμβάνει μέρος με τον Ιουλιανό τον παραβάτη στο Βουτσιναίο
διαγωνισμό το 1865. Η κρίσις αποφαίνεται ότι, «ο ποιητής κατέχεται από μέγα αίσθημα
εθνισμού, ον εθεώρησεν αναπόσπαστον του Ελληνισμού, η δε πολεμία τω Ελληνισμώ
βυζαντινή ιστορία ενεποίησεν εις αυτόν μίσος ακράτητον κατά της χριστιανικής
θρησκείας, ως αιτίας πάντων των του έθνους δεινών».
1344 Παλιγγενεσία, 26/2/1877, 3738, 3-4, 1/3/1877, 3740, 3, Εφημερίς, 27/2/1877, 58, 3 και 4.
372, λήμμα 13 (1898).
1346 Ιουλιανός ο Παραβάτης του Κλέωνος Ρ. Ραγκαβή, ποίημα δραματικόν εις μέρη πέντε, Αθήνησιν,
Εκ του τυπογραφείου Πέτρου Περρή, 1877, σχήμα 8ον, λη΄ και 570 σελ. (Εφημερίς, 4/12/1877, 338, 3,
9/12/1877, 343, 3, 17/5/1878, 137, 3, Παλιγγενεσία, 3/12/1877, 3979, 4, 14/12/1877, 3988, 3,
7/12/1877, 3982, 2-3, 16/12/1877, 3990, 2-3. Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 47, 20/11/1877, σ. 1, αρ.
50, 11/12/1877, σ. 2, έτος Γ΄, αρ. 55, 15/1/1878, σ. 1. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 61 και σημ. 49, Γεωργία
Λαδογιάννη, ό.π., σ. 112, λήμμα 565, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 327-328, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
λήμμα 285 (1877), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 342, λήμμα 29).
1347 Δημαράς, Ελληνικός ρωμαντισμός, σ. 540, σημ. 22.
310
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Δημαράς χαρακτηρίζει την τραγωδία Ιουλιανός ο
παραβάτης «βιαιότατα αντιχριστιανική»1348. Η έκδοση του βιβλίου και οι θέσεις του
ποιητή το 1877 θα προκαλέσουν ζητήματα, που θα φθάσουν μέχρι τη Βουλή. Το βιβλίο
κατάσχεται από την εισαγγελική αρχή επειδή βάλλει εναντίον της Εκκλησίας, ενώ
μερικοί βουλευτές ζητούν την απόλυση του συγγραφέα από τη θέση του πρέσβη στο
Βουκουρέστι. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε, όμως, εδώ ότι το 1866 η Πάπισσα Ιωάννα
του Εμ. Ροΐδη είναι γεμάτη με αιχμές εναντίον του Βυζαντίου και με σάτιρα εναντίον
της Εκκλησίας. Επίσης από αυτόν το χρόνο θα κυκλοφορεί το Αττικόν Ημερολόγιον του
Ειρηναίου Ασώπιου με αντιθρησκευτική διάθεση1349. Να θυμηθούμε ακόμα τοn Σπ.
Βασιλειάδη, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ότι «ελάχιστα αναγνωρίζεται ο ρυπαρός
βυζαντινός χαρακτήρ εις τα γνήσια ήθη του σημερινού έθνους», καθώς «το αρχαίον
κάλλος αμυδρώς ανεφαίνετο υπό την βυζαντινήν σηπενδόνα». Το 1865, το έργο και ο
Κλέων Ραγκαβής ενοχλούν με τη ρηξικέλευθη αντιθρησκευτική του διάθεση, σε μια
εποχή, που η αντίδραση στο ρομαντισμό εκφράζεται με την πίστη ενάντια στον
αθεϊσμό1350. Φαίνεται ότι με το έργο αυτό ο νεότερος Ραγκαβής προβάλλει τα
προσωπικά του «πιστεύω»1351. Η Άννα Ταμπάκη γράφει1352, ότι ο συγγραφέας
εκφράζει με τόλμη την πίστη του στην αποδεικτική αξία της επιστήμης και την
αμφιβολία του στα «δόγματα του Χριστιανισμού». Ωστόσο αργότερα θα κάνει στροφή,
θα συμφιλιωθεί και θα συμβιβασθεί, ώστε στα δύο έργα του Ηράκλειος και Θεοδώρα
θα εμφανίσει τα ομώνυμα πρωταγωνιστικά πρόσωπα ως προστάτες και μαχητές του
Σταυρού. Ο Ιουλιανός ο παραβάτης, κατά την κριτική του Τύπου, είναι έκθεση μακράς
μελέτης της βυζαντινής πολιτικής ιστορίας, μια υψηλή συζήτηση σχετικά με τις
ιστορικές αμφιβολίες και τα ψυχολογικά συναισθήματα του κόσμου εκείνου. Κρίθηκε
ως ασεβές. Αν και αποτείνεται σε λόγιους είναι απλό. Αν απευθύνεται στο λαό, πλήττει
την ανάγκη του για πίστη1353. Δεν παίχθηκε στην Αθήνα.
Ο Νικηφόρος Φωκάς1354 του Αντ. Αντωνιάδη εκδίδεται το 18791355. Είναι
πεντάπρακτη τραγωδία σε ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους στίχους και σε πεζή γλώσσα
1348 Ό.π., σ. 553, σημ. 41.

1349 Ό.π., σ. 382.
1352 Άννα Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία, σ. 125 και της ίδιας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ.
333-334.
1353 Εφημερίς, 20/11/1877, 324, 3, 29/11/1877, 333, 3, 3/12/1877, 337, 2.
1354 Συνολικά οκτώ έργα και συγγραφείς πραγματεύονται αυτό το θέμα: 1. Αντ. Αντωνιάδης (1879),
2. Παναγιώτης Ζάνος (1904), 3. Δημήτριος Βερναρδάκης (1908), 4. Αριστομένης Προβελέγγιος
(1914), 5. Φώτος Ν. Πολίτης (1915) με τίτλο Τσιμισκής. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ακολουθούν
311
με άσματα. Το θέμα του χρησιμοποιείται αργότερα από πολλούς δραματουργούς: η
ηρωίδα Θεοφανώ τολμά να διεκδικήσει ερωτικά ένα μικρότερο συγγενή της, όπως η
Φαύστα. Αντιρωσικό μένος διακρίνει το έργο, ύστερα από το Ρωσοτουρκικό πόλεμο
του 1877 με τα δυσμενή αποτελέσματα για την Ελλάδα. Στο πλαίσιο της αντίδρασης
για τις θεωρίες του Πανσλαβισμού, ο Αντωνιάδης, σε αυτό το ιστορικό δράμα,
βάλλει, όπως και άλλοι σύγχρονοί του λόγιοι, κατά της Ρωσίας που τη θεωρεί απειλή
για το έθνος1356.
Ο γενίτσαρος του Αντ. Αντωνιάδη (εκδίδεται το 18801357), έμμετρη
πεντάπρακτη τραγωδία σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο και σε δημοτική γλώσσα,
ανιχνεύει τους υπόγειους αδελφικούς δεσμούς ανάμεσα στις αλληλομισούμενες
εθνότητες των Ελλήνων και των Τούρκων. Περιλαμβάνει αιμομεικτικές σχέσεις και
σκηνές ζηλοτυπίας1358.
Η υπόθεση της τραγωδίας του Κ.Γ. Ξένου, Ανδρόνικος ή Το στοίχημα του
βασιλιά είναι εμπνευσμένη από γνωστό δημοτικό τραγούδι (Ο Μαυριανός και η
αδελφή του) σχετικό με το στοίχημα της αγνότητας της αδερφής1359. Το έργο δεν
σώζεται ολόκληρο1360, έχει υπόθεση από τη βυζαντινή ιστορία και παραστάθηκε με
επιτυχία στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη, το Σάββατο
9 Αυγούστου 18801361.
Το 1882 εκδίδεται Η κλεφτοπούλα του Αντωνιάδη1362, έμμετρο τρίπρακτο
ιστορικό δράμα, σε ανομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο στίχο και σε δημοτική
γλώσσα, με έξι σκηνικές εικόνες και είκοσι ένα πρόσωπα, από τα οποία τέσσερα
6. Νίκος Καζαντζάκης με τίτλο Νικηφόρος Φωκάς (1927), 7. Γιώργος Θεοτοκάς με τίτλο Βυζαντινή
νύκτα ή Η Λάκαινα (1946), 8. Άγγελος Τερζάκης με τίτλο Θεοφανώ (1953). Τέλος 9. Γεώργιος Ρούσος
με τίτλο Φόνος στο ιερό παλάτι (1971), δράμα με μεγάλη επιτυχία στη θεατρική σκηνή, που δεν
εκδόθηκε (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 156, σημ. 19).
334-336, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 61 (1879), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
σ. 345, λήμμα 8 (1879), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 48.
1356 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 105, σημ. 41 και σ. 335.
1357 Παλιγγενεσία, 1/5/1880, 4730, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 132, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 338-339,
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 346, λήμμα 5 (1880), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 42 και 70:
Ο γενίτσαρος ξανατυπώθηκε ξεχωριστά χωρίς χρονολογία έκδοσης στα Μακεδονικά, Συλλογή Πετρώφ.
1360 Πούχνερ, «Η Ροδόπη του Νικόλαου Ποριώτη», σ. 204, σημ. 17: Δημοσιεύεται η γ΄ σκηνή της Β΄
πράξης στην Εφημερίδα (26/8/1880).
1361 Παλιγγενεσία, 7/8/1880, 4815, 3, 9/8/1880, 4817, 4, Στοά, 9/8/1880, 2369, 3, 13/8/1880, 2373, 2.
1362 Νέα Εφημερίς, 26/4/1882, 142, 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40, 87, 132, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 219,
λήμμα 2561, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 341-344, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 44 (1882),
λήμμα 43.
312
γυναικεία. Πρότυπο της Κλεφτοπούλας είναι το δημοτικό τραγούδι, παρουσιάζει όμως
πλαδαρότητα στη γλώσσα και αμέτρητες χασμωδίες. Αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό
του είδους αυτού, με τις φοβερές προφητείες, πουλιά που μιλούν με ανθρώπινη λαλιά,
νεράιδες που πλανεύουν θνητούς, την τελετουργική ευχή της μάνας, τη χρήση
μαγικού σπαθιού κ.ά.
Η κερά Φροσύνη του Αντ. Αντωνιάδη (εκδίδεται μαζί με την Κλεφτοπούλα το
1882), τραγωδία γραμμένη και αυτή σε δημοτική γλώσσα, μιμείται την Ευφροσύνη
του Δημ. Βερναρδάκη αλλά, κατά τον Χατζηπανταζή, ο Αντωνιάδης στέκεται
αμήχανος μπροστά στο ειδύλλιο της χριστιανής με τον Οθωμανό1363.
Μια ακόμα τραγωδία του Αντωνιάδη γραμμένη σε δημώδη γλώσσα, που
τυπώνεται το 18831364, είναι ο Αλήμπεης ο κακοδιώκτης. Σε αυτό το έργο εμφανίζεται
ο συγγραφέας διχασμένος ανάμεσα στη συμβατική εθνικιστική μισαλλοδοξία
Ανατολής και Δύσης1365.
Η Φροσύνη και αι δεκαέξ παρθένοι είναι πρωτότυπο τρίπρακτο δράμα του Ι.
Φαραντάτου. Κατά τον Τύπο, ο συγγραφέας είναι νέος και το έργο πρωτόλειο. Το
θέμα αυτό έχουν πραγματευτεί δύο αυθεντίες, όπως ο Βερναρδάκης και ο
Αντωνιάδης. Παρά ταύτα κάποια μέρη παρουσίασαν αξιώσεις και μπορούσαν να
γίνουν βελτιώσεις, χωρίς ο συγγραφέας να αποθαρρυνθεί. Είναι δράμα σε πεζό λόγο,
που εκθέτει τις ιστορικές στιγμές του πνιγμού της κυράς Φροσύνης και των άλλων
παρθένων επί Αλή Πασά. Παίχθηκε για πρώτη φορά το Σάββατο 23 Ιουλίου 1883 στο
θέατρο «Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη
Αλεξιάδη1366 και τυπώθηκε το 18841367.
Ο Λάμπρος Τζαβέλλας του Αντ. Αντωνιάδη διδάσκεται αρχικά από τους
μαθητές του «Εθνικού Δραματικού Συλλόγου» στις 19 Ιανουαρίου του 1884. Ήταν
σύνηθες να παρουσιάζει αυτός ο θίασος πατριωτικά, ιστορικά δράματα του
Αντωνιάδη, με σκηνοθέτη τον ηθοποιό και θιασάρχη Μιχαήλ Αρνιωτάκη. Ο
πρωταγωνιστής Λάμπρος Τζαβέλλας είναι ο ήρωας που αφήνει το γιο του να πεθάνει
με μαρτυρικό τρόπο από τα χέρια του Αλή Πασά, μιας θρασύδειλης και δόλιας

1365 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 344-345.
1366 Νέα Εφημερίς, 23/7/1883, 200, 4, 26/7/1883, 203, 2.
1367 Ό.π., 26/4/1884, 117, 4-5, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 248, λήμμα 2916, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
313
εξουσίας, ενός τυράννου του Έθνους1368. Ο Αντωνιάδης απεικόνισε τη ζωή των
αρματωλών, με παρεμβολή δημοτικών ασμάτων και κλέφτικου χορού σε μουσική
διεύθυνση από τον Α. Σάιλερ. Ενθουσιώδης ήταν η ιστορική, καίτοι μακρά εισαγωγή
του γυμνασιάρχη Γ. Κρέμου για τους αγώνες υπέρ της ελευθερίας, με αρχές τη
φιλοπατρία, την ελευθερία, την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία1369. Εκδίδεται τον
ίδιο χρόνο1370.
Στην τραγωδία με τίτλο Ιουστινιανός και Θεοδώρα (εκδίδεται το 18841371) ο
Αντωνιάδης έχει ως όραμα την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης για το μεγαλείο
και τον πλούτο μιας χαμένης αυτοκρατορίας και όχι για την απελευθέρωση του
υπόδουλου εκεί λαού1372.
Η Θεοδώρα του Κλέωνα Ρίζου Ραγκαβή, που εκδίδεται το 1884 στη Λειψία,
(επανέκδοση το 1900 στην Αθήνα από το βιβλιοπωλείο της «Εστίας»1373) είναι ένα
δράμα πεντάπρακτο, φλύαρο και σχολαστικό με ρομαντικές υπερβολές. Πρόκειται
για τη Θεοδώρα που ανέβηκε στο βυζαντινό θρόνο ως σύζυγος του Ιουστινιανού του
Α΄. Το ιστορικό αυτό πρόσωπο ήταν αλλόκοτο μείγμα κακού και καλού, από άλλους
επαινέθηκε, από άλλους κατηγορήθηκε, όταν όμως ανέβηκε στον αυτοκρατορικό
θρόνο ξύπνησαν όλες οι αρετές της1374. Η κριτική, όμως, επαινεί το έργο γράφοντας,
ότι η Θεοδώρα είναι ένα εκλεκτό βιβλίο, που τιμά τη φιλολογική και τυπογραφική
παραγωγή. Το δραματικό ποίημα αποτελεί βυζαντινή μικρογραφία της περιόδου του
Ιουστινιανού, που συγκεφαλαιώνει τη λαμπρή σελίδα του μεσαιωνικού ελληνικού
βίου, και για αυτό έχει εθνική σημασία, με τη μεγαλοπρέπεια του βυζαντινισμού και
την αναπαράσταση του. Η γλώσσα είναι ρέουσα αρχαΐζουσα χωρίς απαρέμφατα. Η
έκδοση είναι χρυσόδετη και πολυτελής. Διασώζεται στον Τύπο μια επιστολή του Β.
Σαρντού προς τον συγγραφέα, με αντικείμενο το έργο τους, με το ίδιο θέμα και
ηρωίδα τη Θεοδώρα. Ο Σαρντού εκφράζει την εκτίμησή του στον Έλληνα συγγραφέα
για την απαράμιλλη τέχνη, με την οποία συνέδεσε τα πρόσωπα του έργου του και τα

1369 Παλιγγενεσία, 18/1/1884, 5886, 3, 19/1/1884, 5987, 3, 20/1/1884, 5888, 2, Ακρόπολις, 14/1/1884,
666, 4, 19/1/1884, 670, 3, 20/1/1884, 671, 3, 21/1/1884, 672, 2-3, Νέα Εφημερίς, 11/1/1884, 11, 2,
17/1/1884, 17, 4, 19/1/1884, 19, 3, 21/1/1884, 21, 2-3.
1370 Νέα Εφημερίς, 4/6/1884, 156, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Θ΄, αρ. 390, 17/6/1884, σ. 2, Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 40 και σ. 87, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 244, λήμμα 2858, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 56
1371 Ό.π.
1373 Εφημερίς, 23/2/1900, 52, 3.
1374 Νέα Εφημερίς, 26/5/1884, 147, 3. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 348-350.
314
γεγονότα με το παράδοξο και προβληματικό ον, και εννοεί την ηρωίδα, για την οποία
θα ήθελε να ανταλλάξουν απόψεις, αν δεν τους χώριζαν «θάλασσαι μακραί και ούρεα
σκιόεντα»1375. Η Θεοδώρα μεταφράζεται και στα ιταλικά, από την λογία
Φραγκιάκομο Γκάσκα1376.
Ο Ηράκλειος του Κλέωνα Ρίζου Ραγκαβή (Λειψία, 1885) είναι δράμα σε πέντε
μέρη, γραμμένο σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο και σε πεζό. Ο χαρακτήρας του
έργου είναι επικός. Οι μακροσκελείς αφηγήσεις ιστορικών λεπτομερειών και η
ανάκληση στη μνήμη των θριάμβων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μέσω ενός άλλου
βυζαντινού ήρωα, του Ηράκλειου, δείχνει το μεγαλοϊδεάτικο μήνυμα του συγγραφέα
και τον προβληματισμό του για τη σχέση αρχαιοελληνικού και βυζαντινού
πολιτισμού, που προδίδουν, όμως, και κοινότοπο μελοδραματισμό και μια αγχώδη
προσπάθεια να συμπεριλάβει στα έργα όσα πιο πολλά ιστορικά γεγονότα και
καταστάσεις1377. Για το δράμα Ηράκλειος του Κλέωνα Ραγκαβή αντλούμε την
πληροφορία από την Νέα Εφημερίδα ότι αν μεταφρασθεί από τον Αντ. Φραβασίλη, σε
στίχους ιταλικούς, τότε ο Ιταλός ηθοποιός Rossi θα ήθελε να το παρουσιάσει στην
αθηναϊκή σκηνή. Αυτό αποδεικνύει την αποδοχή του συγγραφέα και από τους
Ευρωπαίους. Η υπόθεση αντλείται από τους βυζαντινούς χρόνους. Το έργο
εξυπηρετεί διπλό σκοπό, αυτόν της ποίησης αλλά και της ιστορίας. Οι σημειώσεις
που παρέχει ο συγγραφέας συμβάλλουν στη διαφώτιση ιστορικών σημείων. Το όνομα
του Ηρακλείου φέρνει στη φαντασία υπερφυσικούς άθλους όμοιους με αυτούς του
αρχαίου ήρωα. Ο Ηράκλειος είναι υπέρμαχος του Σταυρού που παντρεύεται την
ανιψιά του Μαρτίνα, παρά την αντίθεση του πατριάρχη. Το αμάρτημα φθείρει την
ψυχή του Ηρακλείου και νικάται από Πέρσες και Αβάρους, που του αποσπούν
επαρχίες. Ο Ηράκλειος, ως πρώτος σταυροφόρος, ορμά στην Ασία και επαναφέρει
τον Σταυρό που τοποθετεί στον Γολγοθά. Το Ισλάμ απλώνεται και ο ήρωας
συντρίβεται. Αυτή η υπόθεση που πλέκει ο ποιητής, απεικονίζει τα γεγονότα με
ιστορική αλήθεια και εύληπτη εικόνα. Μεταχειρίσθηκε την καθαρεύουσα, ομαλότερη
από τη γλώσσα των προηγούμενων έργων του. Χρησιμοποίησε ταπεινότερο ύφος για
τη γλώσσα του λαού, διατηρώντας κλίμακα αποχρώσεων για κάθε πρόσωπο κατά
κοινωνική τάξη. Η έκδοση της Λειψίας είναι «εντελής με βιβλιοδετικόν πολύχρυσον
κάλλος». Στην έκδοση περιλαμβάνεται και μια κωμωδία από τη σύγχρονη αθηναϊκή
1375 Νέα Εφημερίς, 27/12/1884, 361, 3, 26/4/1885, 116, 3.

1376 Ό.π., 29/9/1889, 272, 6.
315
ζωή Το πυρ υπό την αιθάλην με έξυπνους διαλόγους1378. Το 1886, ο καθηγητής Αντ.
Φραβασίλης, ανταποκριτής στην Αθήνα πολλών ιταλικών εντύπων, αναγγέλλει την
έκδοση της ιταλικής μετάφρασης του Ηράκλειου, που εκπόνησε ο ίδιος1379. Το 1887,
διαβάζουμε στον Τύπο την εξής είδηση: Στην Ακαδημία Ανατολικών Γλωσσών στο
Παρίσι, όπου διδάσκεται η ελληνική από τον Αιμ. Λεγκράντ (Émile Legrand),
διδάχθηκαν τα δύο δράματα του Κλ. Ραγκαβή Θεοδώρα και Ηράκλειος από τους
φοιτούντες στη σχολή της Ακαδημίας. Στη σχολή διδάσκεται η ελληνική γλώσσα με
γνήσια ελληνική προφορά1380. Η Βασιλική Ακαδημία της Πέστης δημοσίευσε σε
ιδιαίτερο τεύχος (44 σελίδων) πραγματεία περί του δράματος του Ραγκαβή
Ηράκλειος. Με τη δημοσίευση της πραγματείας αποδίδεται έπαινος στο έργο και στον
συγγραφέα του1381. Το 1900, εκδίδονται έργα του Κλ. Ραγκαβή, Ηράκλειος,
πεντάπρακτο δράμα, Το πυρ υπό την αιθάλην, δίπρακτη κωμωδία, Θεοδώρα,
δραματικό ποίημα και τα Άλγη, συλλογή ποίησης, στην Αθήνα. Η πώληση
πραγματοποιείται από το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» του Γ. Κασδόνη1382.
Το 1885, ο Αντ. Αντωνιάδης δημοσιεύει μια τριάδα τραγωδιών και μια
κωμωδία Ο ψαράς υπάλληλος από το τυπογραφείο του Κ. Αντωνιάδη. Δύο από τις
τραγωδίες του είναι οι εξής: Ο Κατσαντώνης, που με «επικούς» δραματικούς στίχους
δείχνει την γενναιοφροσύνη του συγγραφέα απέναντι στους αντίπαλους του έθνους
του. Οι Αρβανίτες αντιμετωπίζονται με θαυμασμό για την πολεμική τους αλκή και τα
ήθη τα συγγενικά με εκείνα του Ρωμιού. Το έργο τελειώνει με ένα αξιόλογο coup de
théâtre με την ανάδυση του Γεωργίου Καραϊσκάκη ως συνεχιστή των αγώνων του
έθνους μας. Ο συγγραφέας όμως δεν διαθέτει δραματικό ένστικτο για την αξιοποίηση
των εμπνεύσεών του και συνεχίζει τη δράση με χορούς και τραγούδια. Το Μεσολόγγι
και Κλείσοβα ανήκει στα επικοδραματικά έργα με αίσιο πατριωτικό τέλος. Δίνεται
έμφαση στα νικηφόρα επεισόδια της ελληνικής ιστορίας, ενώ αγνοούνται επιδεικτικά
γνωστές δυσάρεστες ιστορικές εξελίξεις στις τύχες των προσώπων και των τόπων1383.
Η κριτική αναφέρει για αυτήν την έκδοση, ότι η παραγωγική δύναμη του συγγραφέα
είναι ακατάβλητη, είναι ιστοριομαθής και αγαπά τα ελληνικά ήθη. Τα θέματα του
είναι ελληνικά και έχουν αξία εθνικής διδασκαλίας1384. Τα δύο αυτά έργα
1378 Νέα Εφημερίς, 21/12/1885, 355, 3-4, 14/1/1890, 14, 5.

1379 Ό.π., 20/3/1886, 79, 3.
1380 Ό.π., 3/4/1887, 115, 2.
1381 Ό.π., 19/1/1887, 19, 2.
1382 Εφημερίς, 23/2/1900, 52, 3.
1384 Νέα Εφημερίς, 2/6/1885, 153, 2.
316
διδάσκονται από σκηνής από τους μαθητές της σχολής του «Εθνικού Δραματικού
Συλλόγου», κατά το σχολικό έτος 1884-1885.
Ο Οδυσσεύς Ανδρούτσος του Αντ. Αντωνιάδη συγκεντρώνει την προσοχή του
κοινού στα απλά διλήμματα του πατριωτικού ζήλου. Συγγράφεται σε γλώσσα δημώδη
και εκδίδεται το 18861385. Στις 30 Ιανουαρίου 1891 αναγγέλλεται από τον Τύπο, η
παρουσίαση στο νέο θέατρο των Αθηνών («Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών») της
«λαμπράς» τραγωδίας του Αντ. Αντωνιάδη, Οδυσσεύς Ανδρούτσος, από τους μαθητές
του «Εθνικού Δραματικού Συλλόγου». Η τραγωδία, αναφέρει η ίδια πηγή, γράφηκε
εσχάτως, την δε παράσταση θα προλογίσει ο καθηγητής ιστορίας του Πανεπιστημίου
Αθηνών, Γ.Κ. Κρέμος1386.
Ο Ρήγας (γράφεται το 1888) είναι πεντάπρακτο δράμα του Αριστομένη
Προβελέγγιου. Η πρώτη έκδοση εμφανίζεται στο περιοδικό Εστία το 1889 (μέρη του
έργου)1387, η δεύτερη στην Εθνική Αγωγή το 1898 και η τρίτη έκδοση με διορθώσεις
πραγματοποίεται το 1926. Είναι έμμετρο, με ανομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο
στίχο και γραμμένο σε δημοτική γλώσσα1388.
Το Πόλεως άλωσις είναι δράμα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη σε πέντε πράξεις,
έμμετρο σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο, με ένθετα χωρία πεζά ή διαφορετικού μέτρου.
Κρίνεται «άξιο μνείας» στο διαγωνισμό της Δ΄ Ολυμπιάδας του 1888. Η σύγκρουση
του έργου έγκειται στην αντιπαράθεση ενωτικών και ανθενωτικών. Το έργο αυτό του
Μωραϊτίδη προβάλλει τους θρύλους για την άλωση. Προφητείες, λιτανείες,
φαντάσματα, μετεωρολογικά φαινόμενα φτιάχνουν μια σύνθεση από λαογραφικές και
ρομαντικές αναφορές. Το κύριο χαρακτηριστικό του έργου είναι ότι η άλωση
αποδίδεται στην απολίτιστη Δύση, στην προσπάθειά της για τον έλεγχο της
πολιτισμένης Ανατολής. Απόσπασμα της τέταρτης πράξης εκδίδεται στη Νέα
Εφημερίδα σε αρκετά φύλλα, από τις 29 Μαΐου 1894 και μετά1389.
Η δούκισσα των Αθηνών του Κλέωνα Ρίζου Ραγκαβή, με θέμα από τη
Φραγκοκρατία του 14ου αιώνα, επιλέγεται μαζί με την Αντιόπη του Βερναρδάκη για
να παρουσιασθούν στα πλαίσια των εορτασμών των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896.
1385 Ό.π., 13/2/1886, 44, 3, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 271, λήμμα 3196, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 356-357,
λήμμα 4 (1886), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 47.
1386 Νέα Εφημερίς, 30/1/1891, 30, 8.
1387 Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 891: Εκδόθηκε από τον Ι.Ν. Σιδέρη στην Αθήνα χωρίς να είναι
γνωστή η χρονολογία έκδοσης.
1389 Νέα Εφημερίς, 29/5/1894, 149, 2-4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 91-92, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 143-
144, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 358-359.
317
Το έργο είχε βραβευθεί στη Δ΄ Ολυμπιάδα του 1888. Το ίδιο έτος το βραβευθέν
δράμα του Κλ. Ραγκαβή αναγιγνώσκεται από τον Ιω. Καμπούρογλου ενώπιον του
θιάσου «Μένανδρος», παρουσία και του Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, για να λάβουν γνώση οι
ηθοποιοί για την παράσταση, την επιμέλεια και την επιτήρηση για τις δοκιμές επί των
καταρτισμένων σκηνών. Η παράσταση τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, ο θίασος
αποχωρεί για την Πάτρα, απογοητευμένος, όπως διαφαίνεται από επιστολή του προς
τον Τύπο, για τις προσπάθειες και τις επιδιώξεις του1390. Η δούκισσα των Αθηνών
είναι σε καθαρεύουσα, με υπερβολή ρομαντικών ερωτικών σκηνών, αλλά επιχειρείται
ο συνδυασμός ρομαντικού και κλασικού ύφους. Είναι πεντάπρακτο, εκδίδεται το
1905, και είναι έμμετρο σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο. Το έργο φαίνεται να έχει
κάποια ευρωπαϊκή αποδοχή, αφού μεταφράζεται από τον ελληνιστή Ellissen και
εκδίδεται το 1894 στη Λειψία1391.
Η παράσταση της Δούκισσας των Αθηνών από το θίασο της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου το 1896 φαίνεται ότι δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία, άποψη
που αποκομίζει κανείς εύκολα διατρέχοντας τον Τύπο της εποχής. Από μια
συνέντευξη μάλιστα στη Νέα Εφημερίδα με τίτλο «Η δούκισσα των Αθηνών. Κρίσις
επί κρίσεων. Τι λέγει η Ελλανόδικος επιτροπή. Μία συνέντευξις» εύκολα κατανοείται
η επιφύλαξη για την παράσταση, όχι τόσο για την εντύπωση, που προκάλεσε, παρόλη
την έφεση της Παρασκευοπούλου σε σχέση με άλλους θιάσους, αφού δεν είχε βοηθό
τον ίδιο τον ποιητή, την κρίση της επιτροπής βράβευσης και ακόμα το δημόσιο.
Αναζητείται από τον Τύπο η αιτία της αποτυχίας του δράματος από σκηνής. Η
απάντηση της ελλανοδίκου επιτροπής είναι ότι το δράμα έπρεπε να παρασταθεί με
πλούσια δημόσια συνεπιχορήγηση, για να επιτύχει η παράσταση. Όσο δε για το ίδιο
το δράμα βραβεύθηκε για τον ευρηματικό μύθο του, για τη ζωντανή απεικόνιση της
εποχής του δράματος και για το αξιοπαρατήρητο κατόρθωμα της γλώσσας, μιας
καθαρεύουσας ρέουσας που ακουγόταν ευχάριστα. Ο Κλ. Ραγκαβής άξιζε την
βράβευση για την εκπόνηση του δραματικού έργου, διότι η εξεύρεση του μύθου
συνδυασμένου με τις περιπέτειες του έθνους επέτρεψε τον εξελληνισμό στην
ανάπτυξη του δράματος. Ήταν μια ελληνική ζωογόνηση κατά τη Φραγκοκρατία,
όπως διαπίστωσε ο εισηγητής της επιτροπής ως ανάγκη της όλης ελληνικής
1390 Νέα Εφημερίς, 15/12/1888, 350, 2-3, 31/12/1888, 366, 7.

1391 Ό.π., 18/3/1894, 77, 3, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 144-145, σ. 147, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 361-
362. Η δούκισσα των Αθηνών εκτυπώνεται στη Λειψία στα γερμανικά. Μεταφραστής είναι ο
ελληνιστής Έλλισεν και προηγείται του κειμένου βιογραφία του συγγραφέα. Η δούκισσα των Αθηνών
παραστάθηκε και στη γερμανική και στην ελληνική σκηνή.
318
προσπάθειας να καταταγεί η Ελλάδα σε μια ευπρεπή θέση στην άμιλλα των
ευρωπαϊκών κρατών για πρόοδο στον πολιτισμό, ανάλογη με αυτήν του αρχαίου
παρελθόντος της. Υποστηρίζεται λοιπόν η σκοπιμότητα της βράβευσης του έργου ως
προβολή της Ελλάδας δια του Κλ. Ραγκαβή, γνωστού και στην Ευρώπη. Η ίδια
σκέψη και σκοπιμότητα, άλλωστε, πρυτάνευσε για τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών
Αγώνων, να προβληθούν οι περιπέτειες της χώρας και να προκύψει η αναγνώρισή
της, παρόλη τη βρεφική νεοελληνική ηλικία της, συνεχόμενη και αντάξια του
παρελθόντος της1392.
Το κοινό απορούσε για την υπερβολική καταφορά επικρίσεων και για την
άδικη επίθεση στο έργο και στη διδασκαλία του. Η πολεμική αυτή μπορεί να γινόταν
από λίγα άτομα είτε λόγω αντίθετης ιδεολογίας, είτε λόγω άλλων περίεργων
κριτηρίων. Έτσι έδειξαν δυσμένεια προς το έργο, που είχε ως αποτέλεσμα να
σταματήσει η προσέλευση του κοινού στην παράσταση. Η επιπολαιότητα είναι από
τα βασικά αρνητικά χαρακτηριστικά μας. Έτσι συμβαίνει και στην κρίση μας, όταν
πρόκειται για κάτι το διαφορετικό από τα συνήθη, τότε θα καταδικασθεί αμέσως. Το
θέατρο έχει αρχέτυπο χαρακτήρα, το διδακτικό. Η ευχαρίστηση του κοινού πρέπει να
είναι αναπόσπαστη, αφού πρόκειται για καλλιτεχνικό δημιούργημα, αλλά δεν είναι το
ουσιαστικό μέλημα. Η δούκισσα των Αθηνών με όλες τις ατέλειες της διδασκαλίας, με
όλες τις επίπονες σκηνές και τους μακροσκελείς διαλόγους, είναι ένα θεατρικό
γεγονός για τη νεοελληνική σκηνή. Ο τύπος συμπληρώνει, ότι είναι αξιοκατάκριτος
όποιος Έλληνας δεν πάει να διδαχθεί μια φάση της ελληνικής ιστορίας, να λάβει
σαφή εικόνα για άπειρες λεπτομέρειες των προσώπων, των εθίμων, των τελετών και
των ενδυμασιών της εποχής. Πρέπει να μην έχει καλαισθησία αν δεν θαυμάσει τη
θεαματικότητα των σκηνών και του διακόσμου. Ο εισηγητής Καμπούρογλου
διατύπωσε άριστα την εισήγησή του στην επιτροπή του διαγωνισμού και η
παράσταση τον δικαιώνει. Αυτά ήταν τα κυριότερα επιχειρήματα που έγραψε στο
άρθρο του ο Αλέξ. Φιλαδελφεύς, υφηγητής της αρχαιολογίας, ο οποίος, σε
υστερόγραφο με την υπογραφή Idem, επαινεί την υποκριτική του Ν. Πεζοδρόμου,
αλλά θεωρεί ότι η Παρασκευοπούλου δεν ανέδειξε το ταλέντο της, όσο έπρεπε1393.
Από όσα αναφέραμε αντιλαμβανόμαστε το κλίμα που είχε δημιουργηθεί για
το έργο και το συγγραφέα του, αλλά και για την παράσταση, η άποψή μας δε ότι
επρόκειτο για θεατρικό γεγονός, που για αυτό το λόγο επέσυρε και τόσα σχόλια,
1392 Νέα Εφημερίς, 31/10/1896, 305, 2-3.

1393 Ό.π., 1/11/1896, 306, 5-6.
319
αντιδράσεις ή επαίνους, δικαιώνεται. Ανάμεσα στον Δημ. Καμπούρογλου και τον
Δημ. Κορομηλά ξεσπά διαμάχη από τις σελίδες της Εστίας για τις ιστορικές
ανακρίβειες, στις οποίες υπέπεσε ο Σαρντού στη Δούκισσά του. Η φιλολογική έρις
στηρίζεται στη συγγένεια των Δουκισσών των δύο συγγραφέων, Κλ. Ραγκαβή και Β.
Σαρντού. Ο Σαρντού έφερε στη σκηνή τη φλωρεντινή δυναστεία του ΙΕ΄ αιώνα, ο
Ραγκαβής τη γαλλική του ΙΔ΄ αιώνα. Ο Σαρντού γνώριζε το ανέκδοτο έργο του
Ραγκαβή από τη μετάφραση του ελληνιστή Ellissen στα γερμανικά. Οι γαλλικές
εφημερίδες έγραψαν για το έργο του Ραγκαβή, ενώ ο Georges Bourdon στη Revue d’
art dramatique κάνει επίσης λόγο. Η Δούκισσα του Ραγκαβή γράφηκε έξι χρόνια πριν
από αυτήν του Σαρντού. Για τη Δούκισσα του Ραγκαβή, οι δυσμενείς κρίσεις
προέρχονται από προσωπική εμπάθεια και αντιζηλία. Οι γερμανικές εφημερίδες
αποκαλύπτουν τον σφετερισμό εις βάρος του Ραγκαβή και ο Σαρντού αποκαλείται
λογοκλόπος. Αυτά υποστηρίζει ο Δ.Ι. Καλογερόπουλος σε επιστολή του στη Νέα
Εφημερίδα1394.
Με το έργο Σκεντέρμπεης, ο βασιλεύς των Ηπειρωτών ο Αντ. Αντωνιάδης
βραβεύεται στον Λασσάνειο ποιητικό διαγωνισμό (1889)1395 και εκδίδεται το ίδιο
έτος1396. Ο Αντωνιάδης αναφέρεται συχνά στο Μέγα Αλέξανδρο, καθώς και στην
αδελφική φιλία ανάμεσα σε Έλληνα και Τούρκο. Η επεισοδιακή δομή παρουσιάζεται
χαλαρή, κατά τη γνώμη των κριτών, ενώ το τέλος είναι αίσιο. Το αξιοσημείωτο είναι
ότι η Αλβανία ενσωματώνεται στα εδάφη της ελληνικής επικράτειας1397.
Το δράμα του Ιω. Ζαμπέλιου Χριστίνα που παρουσιάζει το 1892 η Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου στο θέατρο «Κωμωδιών», είναι ένα ναυάγιο, γράφει η Εφημερίς,
και περισσότερο για τη γλώσσα του, «τα ουν, τα γουν και τα καθάπερ». Τα
αισθήματα της ηρωίδας, όμως, είναι αισθήματα αγάπης αλλά και μίσους για τον
αλλόφυλο άρπαγα της γυναίκας. Η Χριστίνα παρουσιάζεται ως ευαίσθητη γυναίκα,
στοργική προς τον πατέρα της και πιστή στη θρησκεία της, με δυνατά αισθήματα για
την προάσπιση του παιδιού της από το φονιά Τούρκο1398.
1394 Ό.π., 4/11/1896, 309, 4-5.

λήμμα 49.
1398 Εφημερίς, 22/5/1892, 143, 2.
320
Το 1891, εκδίδεται εθνικό δράμα από τον Άγγ. Καλκάνη με τον τίτλο
Αικατερίνη Μαυρομιχάλη, που απεικονίζει γλαφυρά ένα ιστορικό επεισόδιο, καθώς
και τα ήθη της οικογένειας Μαυρομιχάλη1399.
Στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 1891, υποβάλλει ο Αριστομένης
Προβελέγγιος την τραγωδία Η κόρη της Λήμνου και βραβεύεται μαζί με την κωμωδία
Αλεπού του Π. Ζάνου. Η κόρη της Λήμνου παίζεται για πρώτη φορά το 1894 στο
θέατρο «Τσόχα» από το θίασο Ταβουλάρη-Παρασκευοπούλου. Ο συγγραφέας αντλεί
υλικό από τη Φραγκοκρατία. Βασίζεται στο ποίημα του Παλαμά, τα Τραγούδια της
πατρίδος μου (1886). Είναι έμμετρη τραγωδία, τρίπρακτη σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο
στίχο και σε γλώσσα μεικτή, δημοτική για τα λαϊκά πρόσωπα και καθαρεύουσα για
τα αριστοκρατικότερα. Η δράση βασίζεται σε ίντριγκες και μελοδραματικές
παρεξηγήσεις. Ο Προβελέγγιος διακατέχεται για τις γυναίκες των έργων του από το
φόβο της ερωτικής αποχαλίνωσης και της απελευθέρωσης, ήθη που αντιμετωπίζει ως
επέλαση1400.
Το ιστορικό δράμα του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, Λέων Φωκάς, κέρδισε έπαινο
στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 18911401. Ο Καλαποθάκης με επιστολή του
παραπονείται για την τύχη που είχε το δράμα του στο διαγωνισμό. Θεωρεί υπεύθυνο
τον εισηγητή Νεοκλή Καζάζη και καλεί το κοινό σε παράσταση των δύο δραμάτων,
της βραβευθείσας Κόρης της Λήμνου και του επαινεθέντος δικού του για να κρίνει η
κοινή γνώμη, πλέον, τα δύο έργα. Ο Δ. Καλαποθάκης υπαινίσσεται ότι οι καθηγητές
του Πανεπιστημίου έδειξαν περίεργη εύνοια προς το βραβευθέν έργο αντί του
επαινεθέντος δικού του1402. Το δράμα Λέων Φωκάς αποτελεί αναπαράσταση της
αίγλης της βυζαντινής αυλής. Παρακοιμώμενοι δρουγκάριοι, πατρίκιοι, γελωτοποιοί
συνθέτουν τις μεγαλόπρεπες σκηνές. Το έργο διαθέτει έντεχνη πλοκή και ποικίλη
δράση. Ο αρχιμουσικός Σπ. Καίσαρης συνέθεσε το εμβατήριο και το επιθαλάμιο άσμα
και ο Λουδ. Σπινέλλης την κατανυκτική προσευχή. Το δημοσίευμα της εφημερίδας
καταλήγει με την πρόταση, να μην ενδιαφέρεται το κοινό για το βραβείο ή τον έπαινο
που άξιζαν τα δύο έργα και οι συγγραφείς τους, αλλά να εύχεται να έχουν λαμπρή
παράσταση και τα δύο. Πράγματι, ο Λέων Φωκάς ή Ο υιός του βασιλέως του Δημ.
1399 Νέα Εφημερίς, 1/5/1893, 121, 6, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 331, λήμμα 3915, Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 9 (1891), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 365, λήμμα 1 (1891),
Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 388.
1400 Νέα Εφημερίς, 21/6/1894, 172, 7. Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 183-184, Χατζηπανταζής, ό.π., σ.
158-159 και σ. 367-368.
1402 Νέα Εφημερίς, 16/12/1891, 350, 5-6.
321
Οικ. Καλαποθάκη παραστάθηκε από το θίασο του Μιχαήλ Αρνιωτάκη, στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» με το θιασάρχη ως γελωτοποιό και τον Θ. Πεταλά ως
Λέοντα Φωκά, προς τα τέλη του Δεκεμβρίου του 18911403.
Η Φαύστα του Δημήτριου Βερναρδάκη είναι η σημαντικότερη προσπάθεια
σύνθεσης ανάμεσα σε ένα τραγικό και ένα ιστορικό θέμα και η πιο ολοκληρωμένη
απόπειρα να συνδυασθούν κλασικά και ρομαντικά στοιχεία. Το 1893 η Φαύστα θα
γίνει και η τελευταία μεγάλη θεατρική επιτυχία για τον Βερναρδάκη, μεγαλύτερη
ίσως από κάθε προηγούμενη1404. Η Φαύστα είναι μια μορφή τρελή από έρωτα και
αγάπη για τον πρόγονό της, έχει συνείδηση για την τερατωδία του πάθους της και το
ομολογεί. Δεν αμφιταλαντεύεται ούτε στιγμή και το μέγεθος του πάθους της τη θέτει
εκτός ανθρώπινης κοινωνίας. Ο Βερναρδάκης παρουσιάζει, γράφει ο Β. Πούχνερ, ένα
ιψενικό τρίγωνο, που προϊδεάζει για την επιστήμη της ψυχανάλυσης, με έμφαση στον
έρωτα, το μίσος και την αποστροφή. «Όπως και να έχει το θέμα, μεγαλοϊδεατισμός,
αντιδυτική αιχμή, το ένδοξο μεγαλείο μιας ευριπίδειας τραγωδίας και το ρίγος του
άνομου και του σχεδόν αιμομεικτικού ερωτικού πάθους μέσα στο αυτοκρατορικό
περιβάλλον στο παλάτι της Ρώμης, καθώς και ο αρχαιοπρεπής δωδεκασύλλαβος σε
μια κρίσιμη φάση του γλωσσικού ζητήματος δημιουργούν ένα όψιμο μείγμα
επιτυχίας που πήρε αξιοπρόσεκτες διαστάσεις»1405. Θα την συγγράψει υπό την
επιρροή του Ευριπίδη, προς «απογύμνωσιν της γυναικός επί σκηνής», που θα φτάσει
στο έπακρο της ερωτικής μανίας, αλλά δεν ξεχνά επίσης τελείως τον Σαίξπηρ και το
ρομαντισμό της τραγωδίας ιδεών του Σίλλερ1406. Κατά τον Βασίλειο Μακρυπούλια, ο
δραματικός ποιητικός λόγος του Δ. Βερναρδάκη προσπαθεί να αναλάβει ένα
παράλληλο ρόλο σε σχέση με την ιστορική δράση του Κ. Παπαρρηγόπουλου, ο
οποίος προσπαθούσε να ανιχνεύσει και να σταθεροποιήσει την εθνική ταυτότητα του
νέου Ελληνικού κράτους1407. Η Φαύστα έχει πέντε πράξεις και παρουσιάζεται επί
σκηνής το 1893, ήταν δε αφιερωμένη στον εθνικό ευεργέτη Γεώργιο Αβέρωφ. Από
Εφημερίς, 17/12/1891, 351, 5, 18/12/1891, 352, 5-6, 19/12/1891, 353, 5, 20/12/1891, 354, 6 και 7,
1404 Σπάθης, «Ο θεατρικός Βερναρδάκης: κλασικός ή ρομαντικός;», σ. 85-86, Μαρία Δημάκη-Ζώρα,
«Η Φαύστα στο μονοπάτι του χρόνου», σ. 137.
1405 Πούχνερ, Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας, σ. 121-123, του ίδιου, «Η Φαύστα του
Δημητρίου Βερναρδάκη», σ. 42-43.
1406 Καβαρνός, Η δραματική ποίησις του Δ.Ν. Βερναρδάκη, σ. 133, Πούχνερ, «Η Φαύστα του
Δημητρίου Βερναρδάκη», σ. 44.
1407 Μακρυπούλιας, «Ο ρόλος του “αιωνίου θήλεος” στην Πάπισσα Ιωάννα του Ε. Ροϊδη και στην
Φαύστα του Δ. Βερναρδάκη», σ. 107.
322
τεχνική και γλωσσική άποψη είναι ένα αριστούργημα1408. Το δράμα είναι ρομαντικού
χαρακτήρα. Η επιτυχία της Φαύστας στη σκηνή σημειώνει θρίαμβο. Το περιεχόμενο
και το πνεύμα της τραγωδίας συγκινούν τον Έλληνα χριστιανό, όπως σημειώνει ο
Καβαρνός. Η Φαύστα δεν είναι μόνον έκφραση της Μεγάλης Ιδέας (Έθνος, Σταυρός,
Βυζάντιο, Ελληνισμός, Μέγας Κωνσταντίνος, Αγία Ελένη), αλλά και αναγνώριση της
μεσαιωνικής ελληνικής ιστορίας και του πνεύματός της1409. Αποτελεί επιτυχία δύο
μεγάλων πρωταγωνιστριών του νεοελληνικού θεάτρου, της Αικατερίνης Βερώνης και
της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου1410. Κατά τις εφημερίδες η Φαύστα έχει «εξόχους
αρετάς κλασικής δραματικής ποιήσεως εις γλώσσαν δράματος καθαράν και
υψηλήν»1411. Άλλες όμως εφημερίδες και περιοδικά κρίνουν αρνητικά τη γλώσσα.
Διατείνονται ότι δεν είναι καθαρεύουσα, αλλά αφόρητη αρχαΐζουσα, νεκρή,
«εξηρμένη από τα βιβλία, αηδώς και κωμικώς πλαταγίζουσα, ασύμφορος προς το
πνεύμα των νεωτέρων πολιτισμένων γλωσσών, αποτελματωμένη ως το βυζαντινόν
και το αλεξανδρινόν φρασεολόγιον»1412. Για την παράσταση της Φαύστας από τους
δύο θιάσους με τις πρωταγωνίστριες Βερώνη και Παρασκευοπούλου μας πληροφορεί
ο κριτικογράφος Δ.Ι.Κ. (Δημήτριος Ιω. Καλογερόπουλος) ότι στο θέατρο «Ομόνοια»,
στην παράσταση από το θίασο «Μένανδρος» με την Βερώνη, το έργο κατανοήθηκε
πλήρως και χειροκροτήθηκε ο ποιητής. Στο θέατρο «Ολύμπια», ο θίασος «Πρόοδος»
με την Παρασκευπούλου αγωνίσθηκαν να αποδώσουν «κατά την ιδίαν αντίληψιν»
τους δραματικούς χαρακτήρες και τις σκηνές και να μην περιορισθούν στην προβολή
της αξίας της απαγγελίας. Στην «Ομόνοια» απαγγέλθηκε άπταιστα, στα «Ολύμπια»
παραστάθηκε έστω και με θυσία, σε κάποια μέρη των στίχων, εξαιτίας της
εσφαλμένης τομής των στίχων. Η Παρασκευοπούλου απέδωσε με δύναμη και πάθος
το δύσκολο ιστορικό χαρακτήρα. Οι θεατές αισθάνθηκαν το έργο παλλόμενο από την
Παρασκευοπούλου και συγκλονίσθηκαν. Ο Καλογερόπουλος επίσης αναφέρει ότι
από τις δύο διδασκαλίες, φάνηκε ότι ο Βερναρδάκης είχε στο νού του κατά τη
1408 Καβαρνός , ό.π., σ. 152-153.

1409 Ό.π., σ. 169.
1410 Αγγελία της Νέας Εφημερίδος (12/8/1893, 224, 4) βασισμένη σε πληροφορία της εφημερίδας
Καιροί, αναφέρει ότι ο Δημ. Βερναρδάκης, ο μόνος, ίσως, παρ’ ημίν, ποιητής δραμάτων και τραγωδιών
έχει τελειώσει το δράμα Αντιόπη και συμπλήρωσε την από ετών αρξαμένη τραγωδία του Φαύστα.
Αναγγέλλονται δύο θίασοι που θα διδάξουν συγχρόνως την Φαύστα, ο δραματικός θίασος «Αισχύλος»
και ο επίσης δραματικός «Μένανδρος» με πρωταγωνίστριες αντίστοιχα την Παρασκευοπούλου και τη
Βερώνη. Η Φαύστα τραγωδία γραμμένη σε στίχους ιαμβικούς διεκτραγωδεί την ιστορική υπόθεση του
Κρίσπου, του άτυχου γιου του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Την ίδια ιστορία δραματοποίησε προ ετών και
ο Αντ. Αντωνιάδης.
1411 Νέα Εφημερίς, 22/9/1893, 265, 5.
1412 Από αναδημοσίευση της Νέα Εφημερίδος (1/6/1894, 152, 6-7) από την Επιθεώρηση.
323
συγγραφή την Παρασκευοπούλου, που δεν «φυλακίσθηκε» στην απαγγελία, αλλά
«παρασύρθηκε» από τη δράση και από την ορμή του πάθους της. Η στάση της, οι
κινήσεις, το ένδυμά της δεν επιδέχεται σύγκριση προς την ερμηνεία της Βερώνη.
Έστω και αν μερικές εφημερίδες κράτησαν μεροληπτική στάση υπέρ της Βερώνη, το
κοινό φανατίσθηκε εκφράζοντας την άποψή του και την επιδοκιμασία του1413.
Εκτενής μελέτη του Χρ. Ηλιόπουλου για τη Φαύστα του Βερναρδάκη, δημοσιευμένη
στην Εφημερίδα των Ειδήσεων της Κέρκυρας, εκτυπώνεται το 1894 σε φυλλάδιο
ιδιαίτερο στην Αθήνα. Το πόνημα διαθέτει γλαφυρό ύφος με ποιητικές εξάρσεις και
καλλιτεχνικά χαρίσματα και περιλαμβάνει ιστορικές σημειώσεις για την τέλεια
κατανόηση του έργου1414. Η Φαύστα εκδίδεται το 18941415. Η Φαύστα επομένως
μπορεί να θεωρηθεί ως η τελευταία αναλαμπή του κλασικιστικού ρομαντικού
θεάτρου, η οποία, λόγω της ομολογημένης επιτυχίας της αλλά και της αίγλης του
ονόματος του συγγραφέα της, σηματοδότησε την εποχή της και αποτέλεσε πρότυπο
και για άλλους συγγραφείς που επιδίωξαν, με παρόμοια υπόθεση αλλά πολύ
ισχνότερη δραματική δύναμη, να κερδίσουν κάτι από τη δόξα της φημισμένης
«προγόνου» τους1416.
Το δράμα του Αντ. Αντωνιάδη Ο πυρπολητής Κανάρης (1893) παριστάνεται
από τον «Εθνικό Δραματικό Σύλλογο», αφού το έχει διαβάσει στο Σύλλογο, την
Πέμπτη 25 Φεβρουαρίου 1893, με την παρουσία λογίων και ηθοποιών1417. Βασίζεται
στην ένδοξη πράξη του εθνικού αγώνα, κατά την οποία ο Κανάρης όταν έμαθε την
καταστροφή της Χίου αποφασίζει και εκτελεί την πυρπόληση της τουρκικής
ναυαρχίδας, αφού διέσχισε όλο τον τουρκικό στόλο με μια λέμβο, κατά τη διάρκεια
της νύχτας. Το έργο είναι συγκινητικό και ενθουσιώδες ιδιαίτερα η σκηνή της
πυρπόλησης, όπως μεταφέρεται στην παράσταση με νέες σκηνογραφίες και
κατάλληλα ενδύματα1418.
Δράμα ανέκδοτο, που έγραψε ο Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, είναι το έργο που
παρουσιάζει την εποχή του 1801 στην Αθήνα, όταν ο Έλγιν απέσπασε τα μάρμαρα
1413 Νέα Εφημερίς, 2/10/1893, 275, 7. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (Αθήναι, 14/1/1907) ανέφερε ότι ο
Βερναρδάκης προτιμούσε τη Αικ. Βερώνη που ήταν πιο μετρημένη, παρά την Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, που είχε στιγμές έξοχες (Γιάννης Σιδέρης, «Το θέατρο του Βερναρδάκη. Τα
εβδομήντα χρόνια της Φαύστας», περιοδικό Θέατρο, αρ. 9, Μάιος-Ιούνιος 1963, σ. 42).
1414 Νέα Εφημερίς, 22/5/1894, 142, 6, 10/12/1894, 344, 6.
λήμμα 142.
1416 Μαρία Δημάκη-Ζώρα, «Η Φαύστα στο μονοπάτι του χρόνου», σ. 139.
1417 Νέα Εφημερίς, 27/2/1893, 58, 4.
1418 Ό.π., 8/3/1893, 67, 5, 14/3/1893, 73, 4 και 6.
324
του Παρθενώνα. Το δράμα ονομάζεται Καρυάτις (1893). Ο ήρωας είναι δημογέρων
«αποθνήσκων υπέρ των προνομίων της πόλεως». Η ηρωίδα είναι νεράιδα. Επί σκηνής
βρίσκεται όλη η αγορά των Αθηνών. Το έργο είναι «εύπλοκον» δράμα, που ο
Καμπούρογλου έγραψε μετά από πολλή μελέτη1419.
Ωραίες σελίδες της ελληνικής ιστορίας των νεότερων χρόνων
αναπαριστάνονταν με φυσικότατες σκηνές και γοργό διάλογο στο πεντάπρακτο
δράμα του Ανδρέα Δελλαπόρτα Ο Αλής και το Σούλι ή Λάμπρος Τζαβέλλας (1894).
Θέμα του είναι η μεγάλη θυσία του Λάμπρου Τζαβέλλα υπέρ της πατρίδας, όταν
παραδίδει το γιό του στον Αλή πασά για να μπορέσει να εισέλθει στο Σούλι και να το
σώσει. Όλο το δράμα είναι «μεστόν υψηλών ιδεών και φιλελευθέρων αρχών και
αυταπαρνήσεως των πατέρων μας». Ο Ανδρέας Δελλαπόρτας, γεννημένος στην
Κεφαλλονιά, ήταν πρώην πρόξενος και λόγιος. Παίχθηκε το καλοκαίρι του 1894 στο
θέατρο «Τσόχα», από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και του
Ευάγγ. Παντόπουλου1420.
Ο θίασος της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου ανέβασε το τρίπρακτο ιστορικό
δράμα Μοναχή της Ευγενίας Ζωγράφου (1894). Κρίθηκε ευνοϊκά: «είχε πολλά
δραματικά χαρίσματα, συγκεκριμένους χαρακτήρας και λεκτικόν ύφος άριστον». Η
υπόθεση εκτυλισσόταν την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη και παρουσιαζόταν
με μεγάλη ιστορική ακρίβεια1421.
Την Πέμπτη 7 Ιουλίου 1894 παίχθηκε ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος του Γ.
Στρατήγη στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη
και Ευάγγ. Παντόπουλου, με τον Δ. Ταβουλάρη ως Βασίλειο Β΄, τον Γρ.
Σταυρόπουλο ως Βόρι, τον Αθ. Περίδη ως πρόεδρο της Συγκλήτου, τη Σοφία
Ταβουλάρη ως Θεοφανώ και τη Χαρ. Ταβουλάρη ως Βέρα. Σώζονται αντιφατικές
κριτικές. «Από τεχνικήν άποψιν ήτο εν εκ των αρίστων του ελληνικού
δραματολογίου, εθαυμάσθησαν εις αυτό οι λελαξευμένοι στίχοι, η γλώσσα η διανθής
και ποιητική, η πλήρης χάριτος και δυνάμεως, η σύμμετρος και η τεχνική οικονομία
του μύθου και τόσαι άλλαι καλλοναί, αι οποίαι εκόσμουν το έργον». Αφορούσε τη
λαμπρότερη εποχή του Βυζαντίου, είχε έξοχες δραματικές σκηνές και τα πρόσωπα
1419 Παλιγγενεσία, 7/10/1893, 8929,4, Νέα Εφημερίς, 8/10/1893, 281, 3.

1420 Νέα Εφημερίς, 13/7/1894, 194, 5, 16/7/1894, 197, 5-6 και 7, 17/7/1894, 198, 6.
1421 Παλιγγενεσία, 30/9/1894, 9278, 3, Ακρόπολις, 2/10/1894, 4533, 3, 3/10/1894, 9281, 3, Νέα
Εφημερίς, 29/8/1894, 241, 3, 2/10/1894, 275, 6, 3/10/1894, 276, 7, 4/10/1894, 277, 7. Βλ. επίσης
Μαριάννα Σπανάκη, «Μία λησμονημένη μορφή των γραμμάτων μας: Ευγενία Ζωγράφου (1878-1963),
στο Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας: Γραμματολογικά, Εκδοτικά, Κριτικά, Πρακτικά Η΄ επιστημονικής
συνάντησης (11-14 Μαρτίου 1997), Αθήνα, Ερμής, 2001.
325
δρούσαν και σκέπτονταν σύμφωνα με το πνεύμα και τις παραδόσεις της ιστορίας1422.
Αντίθετα το περιοδικό Εστία είχε διαφορετική άποψη: «η τοιαύτη σύλληψις δεν
ικανοποίησε πολύ, εκτός δε τούτου το έργον είχε και άλλας πολλάς ελλείψεις
ιστορικάς και τεχνικάς. Εκ του Τύπου εκρίθη μάλλον δυσμενώς, εφαίνετο δε ότι και
εις το κοινόν δεν ήρεσε τόσον, αφ’ ού ευθύς από της δευτέρας παραστάσεως το
θέατρον ήτο κατά το ήμισυ κενόν». Η υπόθεση είχε ως εξής: Ο Βασίλειος αγαπούσε
τη Βέρα, θυγατέρα φανταστική του Βόριδος, βασιλέως των Βουλγάρων. Για χάρη της
πολεμά κατά των Βουλγάρων, όπως αναφέρει η ιστορία1423.
Στη Νεράιδα του κάστρου, τρίπρακτο ιστορικό δράμα του Δημ.
Καμπούρογλου, ανελίσσονται σελίδες της επί τουρκοκρατίας ιστορίας των Αθηνών,
την οποία ο συγγραφέας γνωρίζει άριστα κατόπιν επίμονης μελέτης των μνημείων και
παραδόσεων. Πρόκειται για το πρώτο έργο που γράφεται καθ’ ολοκληρίαν στη
δημοτική γλώσσα. Στο έργο ο Μιχαήλ Πόπλατσας, δημογέρων των Αθηνών, βρίσκει
ένα πέπλο μιας νεράιδας, η οποία γίνεται θνητή και τον ακολουθεί παντού ως μνηστή
του. Ο δημογέρων φονεύεται από τον Πασά του Ευρίπου, η θνητή επανακτά το πέπλο
της και γίνεται πάλι νεράιδα, αφού πρώτα δολοφονήσει το φονιά του μνηστήρος της.
«Το δράμα (ήταν) εν γένει εις την ζωντανήν γλώσσαν του λαού γραμμένον, μεθ’ όλας
τας σκηνικάς ελλείψεις, ήτο πιστότατη αναπαράστασις των προ εκατονταετίας
Αθηνών. Εις την επιτυχίαν του συνετέλεσε και η πρωτοφανής ακρίβεια της εποχής,
μεθ' ης το ανεβίβασεν ο θίασος. Το δράμα καθίστατο από ημέραν εις ημέραν
προσφιλέστερον εις το κοινόν λόγω της ιστορικής του αξίας, της σκηνικής οικονομίας
και της λαμπρής γλώσσης». Περιγράφει τις προλήψεις των Αθηναίων, τα πατριωτικά
αισθήματα, τις συνθήκες του βίου τους κατά τη δουλεία τους και άλλα. Οι
σκηνογραφίες της παράστασης της Τρίτης 9 Αυγούστου 1894 στο θέατρο «Τσόχα»
από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και του Ευάγγ. Παντόπουλου,
ήταν εξαιρετικές. Πρώτη φορά γίνεται αναφορά, από όσα έχουμε ερευνήσει στις
εφημερίδες, για τον σκηνογράφο στον οποίο οφείλεται ο σκηνικός διάκοσμος της
παρουσίασης του έργου αυτού, με το όνομα Ιωάννης Πουλάκος1424. Τυπώνεται το
18951425.
1422 Ακρόπολις, 20/7/1894, 4459, 3, Παλιγγενεσία, 7/7/1894, 9194, 4, Νέα Εφημερίς, 20/6/1894, 171,
4, 6/7/1894, 187, 6, 7/7/1894, 188, 7 και 8, 8/7/1894, 189, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 91, σημ. 13.
1423 Περ. Εστία, αρ. 18, 3/7/1894, σ. 288.
4-5, 20/6/1894, 171, 4, 30/7/1894, 211, 6, 4/8/1894, 216, 5, 7/8/1894, 219, 4, 8/8/1894, 220, 3 και 6,
9/8/1894, 221, 6, 10/8/1894, 222, 6, περ. Εστία, αρ. 22, 28/8/1894, σ. 352. Βλ. επίσης Γρ. Ξενόπουλος,
«Ο Καμπούρογλου ως δραματικός και μυθιστοριογράφος», Νέα Εστία 12 (1932), σ. 1131-1133, Ευγ.
326
Σαμουήλ ο μοναχός είναι τρίπρακτο δράμα του Λυμπερ. Θ. Κωστόπουλου,
που γράφεται και εκδίδεται το 1895. Η υπόθεση βασίζεται στην πολιορκία του
Σουλίου. Συγκρούονται τα δύο αισθήματα του έρωτα και της φιλοπατρίας1426.
Ο δημοσιογράφος Ιω. Καλοστύπης αποπερατώνει το δραματικό έργο με τον
τίτλο Αθηναΐς ή Βυζάντιον και πραγματοποιείται την Τρίτη 25 Απριλίου 1895 η
ανάγνωσή του ενώπιον κύκλου λογίων σε αίθουσα του δημαρχείου. Το έργο κρίθηκε
ότι διέθετε γλαφυρή γλώσσα και τραγική δύναμη και ότι ενέπνεε ποιητικότατα
αισθήματα. Η υπόθεση βασίζεται στη σοφή Αθηναΐδα, σύζυγο του Θεοδοσίου ως
Ευδοκία, και περιγράφει τις περιπέτειές της. Χαρακτηρίσθηκε ως «αριστούργημα
τέχνης, καλλιεπείας, πλοκής, δράσεως, σκηνικής οικονομίας, έξοχον υπό έποψιν
τεχνικωτάτης πλοκής, γλαφυροτάτης και αψόγου γλώσσης, υψηλών και πατριωτικών
διανοημάτων, θεαματικότατον πλην μεστόν περιπετειών, τραγικωτάτων σκηνών
ερωτικών και πατριωτικών αποστροφών, ιδίως ο μονόλογος της Αθηναΐδος εν τη
τρίτη πράξει, καθ’ ην επάλευεν η τιμή και ο έρως. Ήτο σκηνή εκ των
συγκινητικωτάτων περιέχουσα διαδοχήν αφθόνων κοινωνικών και φιλοσοφικών
ιδεών». Το έργο θεωρήθηκε ως «προορισμένον να μείνη πρότυπον και υπόδειγμα
προς μίμησιν και διδαχήν εις τους μεταγενεστέρους. Θα κατελάμβανε μία εκ των
πρωτίστων θέσεων εις το ελληνικόν δραματολόγιον». Τον Αύγουστο του 1895
παίζεται από το θίασο «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη, στο θέατρο «Παράδεισος», με
την Άρτ. Ζάμπου στον πρωταγωνιστικό ρόλο1427.
Η Τατιανή, πεντάπρακτη τραγωδία του ολυμπιονίκη και αξιωματικού του
πυροβολικού, Τηλέμαχου Καράκαλου, περιέχει δραματικές σκηνές, που προκαλούν
συγκίνηση. Κατά άλλη κριτική ο συγγραφέας ήταν νέος και αδαής των πραγμάτων
του θεάτρου. Η υπόθεση ήταν ακατάλληλη και βδελυρή, επειδή παρουσίαζε την
αυτοκράτειρα Ζωή ως ακόλαστη, η οποία παραφερόμενη όχι από ευγενικά
αισθήματα, αλλά απλώς για τον κορεσμό σαρκικών παθών θέλει να αρπάξει το
σύζυγο της ευσεβούς Τατιανής, της οποίας το χαρακτήρα δεν διέγραφε καλά. Το
δράμα στερείται πλοκής και δράσης, τέχνης, η λύση δεν είναι φυσική, αλλά βίαιη
Ζωγράφου, Ο «ευλογημένος» Αθηναιογράφος Δημήτρης Γρ. Καμπούρογλου. Μία πρωτοποριακή μορφή.

Η ζωή και το έργο του, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1996, σ. 154-156.
1426 Νέα Εφημερίς, 10/2/1895, 41, 7.
1427 Παλιγγενεσία, 13/7/1895, 9558, 3, 30/7/1895, 9575, 3, 6/8/1895, 9581, 3-4, 8/8/1895, 9583, 4,
9/8/1895, 9584, 4, 10/8/1895, 9585, 3, 11/8/1895, 9586, 4, Νέα Εφημερίς, 19/4/1895, 109, 4,
27/4/1895, 117, 5, 6/6/1895, 157, 5, 14/7/1895, 195, 5-6, 31/7/1895, 212, 4, 6/8/1895, 218, 5, 8/8/1895,
220, 5, 9/8/1895, 221, 4-5 και 7, 10/8/1895, 222, 4-5, 12/8/1895, 224, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92.
327
χωρίς να ικανοποιεί το θεατή. Η γλώσσα ήταν αληθινά καλή και αρμόδια για τέτοιο
έργο. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά την Τετάρτη 10 Ιουλίου 1896, στο θέατρο
«Βαριετέ ή Ποικιλιών» από το «Δραματικό Θίασο Αθηνών» του Δημοσθένη
Αλεξιάδη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, με τη θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό
ρόλο. Πάντως η γενική κρίση του κοινού υπήρξε ευμενής και η Παρασκευοπούλου
χειροκροτήθηκε1428.
Η Ρήνα η Καρπενησιώτισσα του Γεωργίου Κ. Ασπρέα1429 είναι δράμα που
πήρε έπαινο κατά τον Ρετσίνειο ποιητικό διαγωνισμό του 18951430. Διαθέτει ωραίες
συγκινητικές σκηνές, μερικές δε εξελίσσονται στην Ακρόπολη κατά την πολιορκία
από τους Τούρκους. Παίχθηκε, για πρώτη φορά, στην Αθήνα την Πέμπτη 11 Ιουλίου
1896 στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο της Αικ. Βερώνη, με την θιασάρχη στον
πρωταγωνιστικό ρόλο και τον Ευτ. Βονασέρα ως Κίτσο, τον Ν. Κόκκο ως Στέφανο,
και τον Π. Χριστοφορίδη ως Μήτρο1431.
Το έργο Διογένης Ρωμανός του Παναγ. Ζάνου είναι πεντάπρακτη τραγωδία σε
ιαμβικό δωδεκασύλλαβο με παρεμβολή κάποιων πεζών. Τυπώνεται στην Αθήνα το
1902 μαζί με το δράμα Κομνηνός και Θεοδώρα ή Θεσσαλονίκης άλωσις και την
ιλαροτραγωδία Ανδρομέδα και Περσεύς. Συμμετέχει στο Ρετσίνειο διαγωνισμό του
1895. Δεν βραβεύεται, διότι ξενίζει με την ωμότητα της σκηνής της τύφλωσης του
Ρωμανού1432.
Το δραμάτιον Το παιδομάζωμα του Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, σε τρεις
πράξεις, βραβεύεται στο Ρετσίνειο διαγωνισμό του 1895 και εκδίδεται το 18961433 σε
τεύχος με εικόνες και διάφορες σημειώσεις. Περιλαμβάνει, επίσης, και ένα είδος
προλόγου από την έκθεση των αγωνοδικών για τη βράβευσή του στο Ρετσίνειο
διαγωνισμό. Το δράμα είναι έμμετρο, σε ανομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο στίχο
και σε δημοτική γλώσσα. Οι οδηγίες του έργου και οι ιστορικές έρευνες που
9917, 3, Νέα Εφημερίς, 6/7/1896, 188, 7, 10/7/1896, 192, 5, 11/7/1896, 193, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92.
1429 Ο Γεώργιος Κ. Ασπρέας ήταν δημοσιογράφος, ιστορικός μυθιστοριογράφος και θεατρικός
συγγραφέας. Γεννήθηκε στο Ναύπλιο, το 1875. Βραβεύθηκε με το πρώτο ιστορικό βραβείο από την
Ακαδημία Αθηνών το 1932, για τη συγγραφή της τρίτομης Πολιτικής ιστορίας της νεωτέρας Ελλάδος.
Υπήρξε συνεργάτης των κυριότερων εφημερίδων της εποχής. Πέθανε στην Αθήνα, το 1952.
1430 Η Κυριακή Πετράκου (Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 382) γράφει ότι το Παιδομάζωμα του Δημ.
Γρ. Καμπούρογλου παίρνει τη δάφνη και το μισό χρηματικό βραβείο. Το άλλο μισό μοιράζεται
ανάμεσα στη Ρήνα την Καρπενισιώτισσα και το έργο Πατρίς του Ιωάννη Νικολάρα «εν είδει
ενθαρρύνσεως».
6, 14/7/1895, 195, 5-6, 2/7/1896, 184, 7, 11/7/1896, 193, 5.
1432 Κυριακή Πετράκου, ό.π., Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 382-383.
1433 Νέα Εφημερίς, 3/12/1895, 337, 5, 29/2/1896, 60, 5-6, Κυριακή Πετράκου, ό.π., Χατζηπανταζής,
ό.π., σ. 380-381, Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 397.
328
ακολουθούν το έργο, είναι γραμμένες στην καθαρεύουσα. Η χρήση της δημοτικής
στους διαλόγους είναι προσπάθεια αποτύπωσης της γλωσσικής πραγματικότητας της
Τουρκοκρατίας. Η υπόθεση αντλείται από το ιστορικό παιδομάζωμα του 1666 στην
Αθήνα, όπου διαλύεται μια οικογένεια, αφού τα τρία αγόρια της συλλαμβάνονται και
χωρίζονται, με όλες τις τραγικές συνέπειες της μελλοντικής αναμεταξύ τους εχθρικής
σύγκρουσης. Ο ίδιος ο συγγραφέας, σε συνέντευξή του στον Άδωνι Κύρου (Εστία, 30
Μαΐου 1895) εκφράζει τη θέλησή του να δώσει στο θεατή στοιχεία της
Τουρκοκρατίας για να κατανοήσει την εποχή. Ο ίδιος πιστεύει, ως μελετητής της
ιστορίας, ότι το ιστορικό δράμα πρέπει να συμβαδίζει με την ιστορική επιστήμη.
Σχετικά με τη γλώσσα δηλώνει ότι προτιμάει την «πανελλήνια δημώδη». Είναι έργο
πρώτης έμπνευσης ως προς το θέμα και τρυφερότατης διάπλασης1434.
Με δαπάνη του Δ. Κρίσπη εκδίδεται το 1896 το δράμα με τίτλο Νικόλαος
Μαυρογένης του Αντ. Αντωνιάδη1435. Πρόκειται για την ιστορία Έλληνα που
καρατομήθηκε επί σουλτάνου Σελήμ, επειδή δεν δέχθηκε να ανταλλάξει τη θρησκεία
του με τη θέση του μεγάλου Βεζύρη1436.
Δράματα, εκτός της Ευγενίας Ζωγράφου, έγραψαν το 1896 και οι δεσποινίδες
Ξανθίππη Καλοστύπη και Ελένη Παπαδάκη. Η πρώτη διάβασε σε οικογενειακό
ακροατήριο το έμμετρο δράμα της Η κόρη του Ιεφθάε. Η δεύτερη, κόρη του
διευθυντή της αλεξανδρινής εφημερίδας Ομόνοια, γνωστή και από δημοσιεύσεις
διηγημάτων, έγραψε το δράμα Το τέκνο του Νείλου. Η κόρη του Ιεφθάε περιλάμβανε
σκηνές δραματικής δύναμης. Οι στίχοι ήταν ωραίοι και παρουσίαζαν γραφικότατες
εικόνες1437.
Η κατάρα της Τούρκας είναι τραγωδία του Π. Συνοδινού. Η υπόθεση
εκτυλίσσεται κατά τους αρματωλικούς χρόνους της Ηπείρου. Τα χορικά μελοποίησε
η Μαρίκα Βλαχάκη. Παίχθηκε για πρώτη φορά το Σάββατο 2 Νοεμβρίου 1896, στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1438.
1434 Νέα Εφημερίς, 31/5/1895, 151, 5, 22/6/1895, 173, 6, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 382-383,
Χατζηπανταζής, ό.π..
1435 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 386-387, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 55 (1896), Πούχνερ/Χρ.
1436 Νέα Εφημερίς, 8/12/1896, 343, 6.
1437 Ό.π., 24/2/1896, 55, 6, 28/3/1896, 88, 6.
1438 Ακρόπολις, 31/10/1896, 5259, 3, Παλιγγενεσία, 2/11/1896, 10031, 3, Νέα Εφημερίς, 8/11/1896,
313, 6. Βλ. για Παναγιώτη Συνοδινό: Ευανθία Ε. Στιβανάκη, «Παναγιώτης Συνοδινός και Ανδρέας
Ρηγόπουλος. Δύο ρομαντικοί θεατρικοί συγγραφείς στην Πάτρα του 19ου αιώνα», Σχέσεις του
νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου, επιμ.
Κωστάντζα Γεωργακάκη, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις
Ergo, 2004, σ. 81-92, Β.Κ. Λάζαρης, Παναγιώτης Συνοδινός, Πάτρα, Αχαϊκές εκδόσεις, 2000.
329
Το δράμα Κομνηνός και Θεοδώρα ή Θεσσαλονίκης άλωσις (υπό των Τούρκων)
του Παν. Ζάνου επαινείται, το 1896, στο Λασσάνειο διαγωνισμό. Είναι έμμετρη
τετράπρακτη τραγωδία. Γράφεται όταν έχει εκδηλωθεί το κίνημα της διεκδίκησης της
Μακεδονίας από τα βαλκανικά έθνη. Ο συγγραφέας στοχεύει να αναδείξει την
ελληνικότητα της πολυεθνικής Θεσσαλονίκης και ως δευτερεύον θέμα περιγράφει
την προσπάθεια ματαίωσης του γάμου μίας Ελληνίδας με έναν τυραννικό
Ευρωπαίο1439.
Ο γελωτοποιός του βασιλέως, τρίπρακτο ιστορικό δράμα του Πολύβιου
Δημητρακόπουλου, πήρε έπαινο στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 18981440. Το
πρόσωπο του γελωτοποιού υποδύεται ο Ευτ. Βονασέρας, ενώ του βασιλέως ο Ευάγγ.
Παντόπουλος. Παίζεται στο θέατρο «Τσόχα» τη Δευτέρα 13 Ιουλίου 1898 με μεγάλη
συρροή κοινού. Εντούτοις οι προσδοκίες των θεατών δεν ικανοποιήθηκαν. Η δεύτερη
πράξη ήταν πολύ καλή αλλά οι άλλες κατέστρεψαν την εντύπωση, που προήλθε από
τις μακρηγορίες των προσώπων, τα οποία φιλοσοφούν και αποφαίνονται με
αποφθέγματα. Επίσης, δεν μένει χρόνος για δράση και διακόπτεται η εντύπωση της
συνέχειας. Το καλούπι του γελωτοποιού δημιούργησε ο Σαίξπηρ, πέρασε στον Ουγκώ
και έφθασε μέχρι τον Δημητρακόπουλο, που τον εμφανίζει ενδιαφέροντα χαρακτήρα
με τις αστειοφανείς αλήθειες, ικανό να υποστηρίξει το έργο1441.
Η κλεφτοπούλα της Ευγενίας Ζωγράφου (1899), τρίπρακτο ιστορικό δράμα
της εποχής του 1821, παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα στο θέατρο
«Νεάπολις» από τον θίασο του Γ. Πετρίδη. Το δράμα αναφέρεται στα χρόνια της
Επανάστασης. Κατά τον Τίμο Μωραϊτίνη (με το ψευδώνυμο «Ο περίεργος»), το έργο
έπρεπε να μην παρουσιασθεί, αλλά να παραμείνει ως μια νεανική απόπειρα. Όσα
χειροκροτήματα εισέπραξε, προήλθαν από αβρότητα των θεατών, κατά τον κριτικό.
Τα διηγήματα παρουσιάζουν ψυχολογική διορατικότητα και προσπάθεια
διαμόρφωσης ύφους και εκεί θα πρέπει να στοχεύσει η Ευγενία Ζωγράφου, αφού
μάλιστα και με τον Εξιλασμό είδε τις δυσχέρειες της δραματικής τέχνης. Περιμένει ο
κριτικός κάτι καλύτερο από τους πατριωτικούς φανφαρονισμούς, τις ψυχρές
κοινοτοπίες και την παράταξη κενών επιθέτων1442.

1441 Ακρόπολις, 12/7/1898, 5870, 4, 13/7/1898, 5871, 4, Παλιγγενεσία, 13/7/1898, 10644, Εφημερίς,
9/7/1898, 188, 2, 12/7/1898, 191, 3, 15/7/1898, 194, 3. Την κριτική της Εφημερίδος υπογράφει «Ο
δείνα» (ψευδώνυμο του Γ. Τσοκόπουλου).
16/9/1899, 256, 3, 19/9/1899, 259, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40. Βλ. επίσης Μαριάννα Σπανάκη, «Μία
330
Το 1900, στο Λασσάνειο διαγωνισμό ο Αντ. Αντωνιάδης επαινείται για το
έργο Τα Καλάβρυτα επί Τουρκοκρατίας και το αναφέρει στο εξώφυλλο της έκδοσης
του 19021443.
γ) Το μυθιστορηματικό δράμα
Ο όρος αυτός είναι μια ελληνική απόδοση του γαλλικού mélodrame. Η
υπόθεση των σχετικών έργων στηρίζεται στις περιπέτειες των ηρώων, στον κίνδυνο
που αντιμετωπίζουν και στο αίσιο τέλος, που ηρεμεί το κοινό ύστερα από ολόκληρες
πράξεις γεμάτες αγωνία. Είναι έργα που έχουν συναρπαστική πλοκή, δράση και
περιπέτεια, εξελίσσονται με απότομες μεταστροφές της τύχης, εμφανίζονται
απαγωγές, δραπετεύσεις, εξαφανίσεις, απίθανες συμπτώσεις για να διατηρείται ως το
τέλος η αγωνία για την έκβαση. Τα περιστατικά έχουν έντονη συγκινησιακή φόρτιση,
στις στιγμές της κορύφωσης προκαλούν ακόμα και τα δάκρυα των θεατών, τα
πρόσωπα είναι απλά και αναγνωρίσιμα ως προς την ηθική τους ταυτότητα.
Τιμωρούνται οι «κακοί» και θριαμβεύει η αρετή. Είναι κατανοητά και συμβαδίζουν
με τα τότε γούστα του κοινού. Καλύπτουν το 40 με 50 % του ελληνικού ρεπερτορίου.
Οι Έλληνες λόγιοι, όμως, αντιμετωπίζουν τα έργα αυτά με δυσπιστία και
περιφρόνηση, όπως στην περίπτωση του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη. Δύο παραδείγματα
μυθιστορηματικού δράματος συναντάμε στην Αθήνα από το 1864 έως το 1900, εκτός
από τη Σαμία την ορφανή του Αλέξανδρου Σταματιάδη, τη Μαρία τη
Στρομπονιώτισσα του Νικόλαου Αντωνόπουλου και τον Μαύρο πειρατή ή Αλιέα της
Βενετίας του Αριστοφάνη Γιατράκου.
Η Μαρία η Στρομπονιώτισσα του Ν. Αντωνόπουλου ήταν μια διασκευή του
ομωνύμου μυθιστορήματος του ίδιου, με ελληνική υπόθεση, που αφορούσε τους
χρόνους της δουλείας. Από τον Τύπο επαινέθηκαν «οι εξελισσόμενες σκηνές του εν
Ευβοία βίου με τα τουρκικά χαρέμια, που αναπαριστούσαν ζώσαν την ηθογραφίαν
της εποχής, (καθώς και) τα ελληνικά άσματα. Ήταν γεγραμμένο με όλους τους
κανόνες της δραματικής τέχνης και της σκηνικής οικονομίας». Παρουσιάζεται την
λησμονημένη μορφή των γραμμάτων μας: Ευγενία Ζωγράφου (1878-1963), στο Θέματα νεοελληνικής
φιλολογίας: Γραμματολογικά, Εκδοτικά, Κριτικά, Πρακτικά Η΄ επιστημονικής συνάντησης (11-14
Μαρτίου 1997), Αθήνα, Ερμής, 2001.
331
Πέμπτη 11 Αυγούστου 1894 στο θέατρο «Ολυμπίων ή Ορφανίδου» από το θίασο της
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου με τη θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό ρόλο1444.
Ο μαύρος πειρατής ή Ο αλιεύς της Βενετίας είναι θεαματικό πεντάπρακτο
δράμα του Αριστοφ. Γιατράκου. Περιέχει άσματα που τονίσθηκαν από τον Α. Σάιλερ
και τον Λουδ. Σπινέλλη. Η υπόθεση αντλείται από ρομαντικό μυθιστόρημα, με
σερενάτες, γόνδολες, νεαρές με ευαίσθητες καρδιές, ιππότες, κατασκόπους και
μεθυστικούς έρωτες. Κρίθηκε, όμως, ότι ο συγγραφέας δεν είναι κάτοχος της
δραματικής τέχνης και ότι παρατηρούνται χάσματα. Άλλη πάλι κριτική θεωρεί ότι
«εγράφη παρ’ ανδρός γνώστου της σκηνής και όχι παρά νέου συγγραφέως πρώτην
φοράν αποπειρωμένου την συγγραφήν έργου. Περιείχε λίαν επιτυχή άσματα, άτινα
εψάλλοντο επιτυχώς». Παίχθηκε την 1 Σεπτεμβρίου 1894 στο θέατρο «Ολύμπια» από
τον «Εθνικό Θίασο» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου1445.
δ) Το ρεαλιστικό δράμα
Ο ρεαλισμός είναι η προσπάθεια για πιστή απόδοση της πραγματικότητας.
Στο 19ο αιώνα επικράτησε ως τάση αντίδρασης προς τις υπερβολές του ρομαντισμού.
Ως αισθητικό δόγμα, ο ρεαλισμός στον εσωτερικό και εξωτερικό κόσμο πρέπει να
αναπαριστάνεται όπως πραγματικά είναι χωρίς να ωραιοποιείται και να
εξιδανικεύεται. Ο ρεαλισμός συμβάλλει στην ανανέωση της λογοτεχνίας και του
θεάτρου. Ασχολείται με τα ήθη των αστών, ασκεί κριτική στη ματαιοδοξία τους ή
καταδεικνύει τη σκληρότητα, ή στηλιτεύει νοοτροπίες και αντιλήψεις, όπως και
καταπιεστικούς θεσμούς της κοινωνίας που οδηγούν σε κοινωνικούς και
περιθωριακούς αποκλεισμούς. Ο ρεαλισμός θα ασχοληθεί με το συγκεκριμένο, το
μικρό και καθημερινό, το γνωστό και το οικείο από την πραγματική ζωή. Θα δώσει
έμφαση στο παραδοσιακό, τη ζωή της υπαίθρου, την καθημερινή ομιλούμενη
γλώσσα. Με το νατουραλισμό θα προχωρήσει στο δόγμα «αρχή των πάντων είναι η
φύση», που επιδρά σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και των ανθρώπων. Ο
νατουραλισμός θα καταγγείλει ως προκλητικά θέματα που αντλούνται από τη ζωή
των ατόμων που διαβιούν στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Τα πρόσωπα είναι
άτομα της κοινωνίας καταπιεσμένα και αδικημένα θύματα.
9228, 4, Νέα Εφημερίς, 10/8/1894, 222, 6, 11/8/1894, 223, 6, 12/8/1894, 224, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
156, σημ. 14. Ο Σιδέρης το τοποθετεί στα δραματικά ειδύλλια, αλλά, επειδή προέρχεται από
μυθιστόρημα, το κατατάξαμε στα μυθιστορηματικά δράματα.
30/8/1894, 242, 4, 1/9/1894, 244, 4 και 6, 2/9/1894, 245, 4.
332
Οι τρεις τάφοι του Σοφοκλή Καρύδη, δράμα σε τρεις πράξεις, είναι η πρώτη
απόπειρα σύγχρονου δράματος στο νεοελληνικό θέατρο. Ο Βάλσας θεωρεί το έργο
κακό, αλλά είναι αυτό που ανοίγει τις κατευθύνσεις στον Κορομηλά, για το σύγχρονο
δράμα Έρωτος θυσία. Με το δράμα αυτό ο Καρύδης λαμβάνει μέρος, το 1870 στο
Βουτσιναίο διαγωνισμό. Όταν μαθαίνει ότι δεν θα βραβευθεί, ζητά πίσω το
χειρόγραφο, και δημοσιεύει αποσπάσματα στο Φως. Εκδίδεται αυτοτελώς το 1870
και στον πρόλογο επιτίθεται στους κριτές1446.
Το έργο Έρωτος θυσία (γράφεται το 1875) του Δημήτριου Κορομηλά
πρωτότυπο, τολμηρό, ζωντανό, πραγματεύεται τις διαπροσωπικές και τις συζυγικές
σχέσεις ενός τριγώνου. Το έργο παρουσιάζει ο Κορομηλάς στην αίθουσα του
Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», στις 22 Οκτωβρίου 1875, λίγες ημέρες πριν τη
δημοσίευσή του στην Εφημερίδα1447.
Με τον Προδότη (1876) ο Καρύδης δοκιμάζει τη συγγραφή ψυχολογικού
δράματος. Κεντρική ιδέα του είναι οι τύψεις του προδότη, που τον ακολουθούν και
τον καταδιώκουν μετά την προδοσία στους Τούρκους των σχεδίων εξέγερσης των
Ελλήνων1448. Πρόκειται για έμμετρο τρίπρακτο δράμα, σε ιαμβικό δωδεκασύλλαβο,
που προκαλεί έναν ευτελή εντυπωσιασμό, καθόσον ο συγγραφέας ρέπει προς το
μελοδραματισμό και τις μυθιστορηματικές περιπέτειες1449.
Το Ακτίς εν σκότει του Δημ. Κορομηλά (1879) είναι ρεαλιστικό δράμα, αν όχι
μια κωμωδία χαρακτήρων, όπως αναφέρει ο Βάλσας. Είναι η ιστορία ενός
χαρτοπαίκτη που απώλεσε την περιουσία, που δεν του ανήκε και που, μοιραία,
ακολουθεί τον κατήφορο. Τελικά θα φωτίσει το νου του μια «ακτίς» μέσα στο
«σκότος» και είναι η ιδέα του παιδιού του, που θα τον βοηθήσει να αντεπεξέλθει στο
πάθος του1450. Παίζεται την Πέμπτη 16 Αυγούστου 1879 στο θέατρο «Απόλλων» από
1446 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 410, Moullas, ό.π., σ. 273, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί
διαγωνισμοί, σ. 40, της ίδιας, «Ο Σοφοκλής Καρύδης», σ. 41.
1447 Βάλσας, ό.π., σ. 430, Ρέα Γρηγορίου, «Ο Δ. Κορομηλάς και το ευρωπαϊκό θέατρο της εποχής
του», σ. 239-244: «Το ενδιαφέρον στοιχείο στην περίπτωση του Κορομηλά είναι το εξής: γνωρίζει
πολύ καλά τα ευρωπαϊκά ρεύματα στον τομέα της συγγραφής των θεατρικών έργων, αλλά δεν τα
αντιγράφει, δεν οικειοποιείται τους κώδικές του μέσα από κλοπές ιδεών και θεμάτων ή τεχνικών, αλλά
αναζητά δικούς του δρόμους, όσον αφορά την ανανέωση των ειδών των θεατρικών έργων με τα οποία
ασχολείται. Γράφει θεατρικά έργα που καλύπτουν όλο το φάσμα, από την τραγωδία έως το αστικό
δράμα και τη φαρσική κωμωδία μέχρι την κωμωδία χαρακτήρων και τη σοβαρή κωμωδία. Έχει υπόψη
του τη σειρά των γαλλικών έργων από την περίοδο της δραματουργίας του Ε. Σκριμπ και των
συνεχιστών του Β. Σαρντού, Ε. Λαμπίς και Ε. Ωζιέ», της ίδιας, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το
νεοελληνικό θέατρο, σ. 23-26.
1448 Βάλσας, ό.π., σ. 410-411.
1449 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 326-327.
1450 Βάλσας, ό.π., σ. 429. Ρέα Γρηγορίου, «Ο Δημήτριος Κορομηλάς», σ. 173-175: «Η ροπή του
έργου προς το αστικό δράμα είναι εμφανής: τόσο η επιλογή ενός κοινωνικού προβλήματος ως βασικού
333
το θίασο «Μένανδρος»1451. Επαναλήφθηκε την Κυριακή 1 Αυγούστου 1893 στο
θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Αισχύλος» του Γ. Πετρίδη και της Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου1452. Το περιοδικό Εστία του 1893 δικαιολόγησε τις ελλείψεις του
έργου, επειδή ο Δημ. Κορομηλάς ήταν μόλις 23 ετών, όταν το συνέγραψε. Διέθετε
όμως και κάποια προτερήματα: «φυσικότητα, σκηνικήν οικονομίαν, κοινωνικόν
σκοπόν, θέμα ενδιαφέρον, διάλογον ζωηρόν»1453.
Το Σάββατο 6 Αυγούστου 1883, πρωτοεμφανίζονται Οι μηδενισταί της Ρωσίας
του Αλέξανδρου Πίστη, δράμα σε τέσσερις πράξεις και επτά εικόνες, στο θέατρο
«Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη.
Είναι πολύπλοκο δράμα, σχετικό με τη συγχρονία που επικρατούσε τότε στη
Ρωσία1454.
Η ανθρωποθυσία των Ιουδαίων είναι δράμα «απολήγον εις κωμωδίαν
ελληνοεβραϊκού συμποσίου» (1885, επανέκδοση το 1891). Με τον τίτλο αυτό η λόγια
Μαρία Π. Μηχανίδου, συγγραφέας και άλλων δραματικών έργων και
μυθιστορημάτων, αναγγέλλει την έκδοση του τετράπρακτου πρωτότυπου δράματός
της «μετά αστειοτήτων εβραϊκών και αραβικών ασμάτων, καθώς και εβραϊκής
προσευχής εις χαλκιδαϊκήν γλώσσαν, συμπεριλαμβανομένου εκτεταμένου
προλόγου»1455. Κατά τη Χρυσόθεμη Σταματοπούλου-Βασιλάκου η συγγραφέας
Μαρία Μηχανίδου «επικροτεί την αγαθοεργία και στηλιτεύει τη φιλοχρηματία, την
πλεονεξία και την κερδοσκοπία, καθώς και τη σπατάλη του χρήματος σε
χαρτοπαίγνια και ερωτοδουλειές... Η φιλοχρηματία, η προσκόλληση του κλήρου
στους ισχυρούς για ίδιον όφελος, η παραβίαση του απόρρητου της εξομολόγησης και
η οκνηρία, η αδιαφορία για τα προβλήματα των πτωχών, η ανάρμοστη κοινωνική
θέματος, όσο και ο τρόπος επεξεργασίας του με άξονα τις οικογενειακές διαπλοκές δείχνουν καθαρά
το είδος στο οποίο ανήκει η Ακτίς εν σκότει... Ο Κορομηλάς λοιπόν δεν ακολουθεί τον συρμό και αυτή
η ανησυχία του τον οδήγησε σε άλλες επιλογές, πιο μοντέρνες και ευρωπαϊκές μέσα στο ελληνικό
θέατρο... στα τρία πεδία που εργάσθηκε (δράμα, τραγωδία και κωμωδία) επιδίωξε την απλότητα στην
πλοκή και την σύνδεση των δραματουργικών δεδομένων με το καθημερινό αστικό κυρίως περιβάλλον
ζωής, της εποχής του», της ίδιας, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 26-32: «είναι
το πρώτο δείγμα αστικού δράματος κοινωνικού προβληματισμού στην Ελλάδα και το εγχείρημα του
Κορομηλά ξεχωρίζει έντονα από την επικρατέστερη τάση ως εκείνη τη χρονική στιγμή στον τομέα της
γραφής θεατρικών έργων... Η έμπνευση του συγγραφέα αντλείται από αληθινό περιστατικό του
ευρύτερου κοινωνικού και φιλικού του περιβάλλοντος και τα πρόσωπα αυτά είναι γνωστά στο φίλο
του Π. Φέρμπο στον οποίο αφιερώνεται το έργο... Δημοσιεύεται στο παράρτημα της Εφημερίδας (21
έως 25 Φεβρουαρίου 1879)».
1451 Παλιγγενεσία, 15/8/1879, ό.π., 3, 16/8/1879, 4509, 2.
17/7/1893, 198, 4-5, 24/7/1893, 205, 4, 3/8/1893, 215, 4.
1453 Περ. Εστία, αρ. 32, 8/8/1893, σ. 96.
1454 Νέα Εφημερίς, 6/8/1883, 214, 2 και 3, 14/8/1883, 222, 3, 17/8/1883, 225, 3, 18/8/1883, 226, 4.
1455 Ό.π., 13/5/1885, 133, 3.
334
συμπεριφορά του στηλιτεύονται αμείλικτα από τη Μηχανίδου... Η συγγραφέας
διαπνέεται από δημοκρατικές αντιλήψεις... Είναι υπέρ των πτωχών που
αντιμετωπίζουν την αναλγησία των πλουσίων και την αδιαφορία της πολιτείας.
Πραγματοποιεί ευθείες επιθέσεις κατά πολιτικών, όπως τον Χαρίλαο Τρικούπη, που
τον κατηγορεί για την οικονομική καταστροφή του έθνους, για εσωτερική παραλυσία,
εξωτερική εξουθένωση και εξαχρείωση της διοίκησης... Για τη γυναίκα πιστεύει ότι ο
γάμος της προσφέρει περισσότερες πίκρες παρά ηδονές και εναντιώνεται στην
εμπορευματοποίηση του γάμου μέσω της προίκας... Τα έργα της χαρακτηρίζονται από
βαθμιαία βελτίωση της δομής τους». Στερούνται όμως σκηνικών αρετών (εκτενείς
μονόλογοι, που κατέστρεφαν την γοργή δράση), για αυτό άλλωστε δεν
παραστάθηκαν. Τα έργα όμως αυτά σήμερα εξετάζονται ως κείμενα ιστορικής αξίας,
που καθεπτρίζουν τον ελληνισμό της διασποράς το 19ο αιώνα, την κοινωνική
διαστρωμάτωσή του, τον τρόπο ζωής και διασκέδασής του, τις ξένες επιρροές που
έχει δεχθεί και τα στοιχεία αποβολής της ελληνικότητάς του από τη συγχρώτισή του
με αλλόθρησκες και αλλόγλωσσες εθνότητες1456.
Πρωτότυπο τρίπρακτο οικογενειακό δράμα γράφει ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης, που
παριστάνεται στο θέατρο «Απόλλων» την Τετάρτη 7 Αυγούστου 1885, με τον τίτλο Αι
κοινωνικαί πληγαί, από το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Η πληροφορία για συγγραφή
έργου από τον ηθοποιό εκπλήσσει τον συντάκτη της είδησης στην εφημερίδα. Είναι
δράμα με ορισμένες ατέλειες που μπορούν να διορθωθούν, όπως έγιναν αντιληπτές επί
σκηνής. Σκοπός του έργου είναι να υποστηρίξει την κατάργηση της προσωπικής
κράτησης λόγω των συσσωρευόμενων δεινών, που δημιουργούνται στην κοινωνία. Το
δράμα αναπτύσσεται στις τρεις πράξεις χωρίς συνταρακτική δράση, αλλά με φυσική
και συγκινητική εξέλιξη, υπέρ το δέον πολλές φορές. Πάντως διέθετε καλές ιδέες
σχετικές με το στόχο του δράματος1457.
Ο Ιωάννης Πολέμης, εκτός από την ποίηση, ασχολείται και με το θέατρο,
συγγράφοντας στη δημοτική έμμετρα μονόπρακτα και πολύπρακτα δράματα, με
βυζαντινά θέματα, από τα οποία η Πρόκρις παριστάνεται στο Βασιλικό Θέατρο. Είναι
μυθολογικό «έμμετρον ειδύλλιον», αποσπάσματα του οποίου έχουν σωθεί στα
περιοδικά Ραμπαγάς και Άστυ (10 Αυγούστου 1886)1458. Η Πρόκρις μονόπρακτο
ειδύλλιο σε 620 ομοιοκατάληκτους στίχους είναι βασισμένο στην ιστορία της
1456 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Μαρία Μηχανίδου: Μια άγνωστη θεατρική συγγραφέας του 19ου
αιώνα, 8 σελ.
1457 Νέα Εφημερίς, 5/8/1885, 217, 2-3, 7/8/1885, 219, 2, 8/8/1885, 220, 3.
1458 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 131, σημ. 28.
335
μυθολογικής ζηλότυπης βασίλισσας Πρόκριδος, του έρωτά της προς τον σύζυγό της
και το τέλος της από το κυνηγετικό του βέλος. Το έργο είναι κομψοτέχνημα και η
χάρη και το αίσθημα διαλάμπουν, πάνω από κάθε σκηνική ατέλεια. Η στιχουργία ρέει
γοργά. Κάποια δημώδη γνωμικά δίνουν στο έργο τη σύγχρονη εικόνα του κοινωνικού
βίου. Τον ειδυλλιακό χαρακτήρα του έργου τονίζει η αγροτική φύση. Παίχθηκε την
Πέμπτη 14 Αυγούστου 1886 στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος» των
αδελφών Ταβουλάρη1459. Ανήκει στον ποιητικό ρεαλισμό, όπως και όλα τα ειδύλλια-
δράματα του Ιωάννη Πολέμη.
Η Λεϊλά είναι πρωτότυπο δράμα του Δ. Οικ. Καλαποθάκη. Η σκηνή
εκτυλίσσεται σε ένα από τα κράτη της Ασίας. Παίχθηκε το Σάββατο 15 Ιουλίου 1889
στο θέατρο «Παράδεισος» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη
Αλεξιάδη1460.
Ο Στέφανος Στεφάνου, με τον τίτλο Οι σύγχρονοι αποπεράτωσε το 1891
πεντάπρακτο δράμα, με πρωτότυπη πλοκή, διδακτικό και ηθικότατο στους διαλόγους
του και στους χαρακτήρες. Αποτυπώνει μια πιστή εικόνα της σύγχρονης κατάπτωσης
της Ελλάδας. Το έργο είναι «λίαν ευχάριστον ανάγνωσμα», κατά τη Νέα Εφημερίδα,
που αναλύει την υπόθεση, πολύπλοκη και αλληγορική. Αρκεί να αναφερθεί ότι η
διεξαγωγή του έργου γίνεται στην Ποντικότρυπα της επαρχίας Νευροσπαστίας του
νομού Ρουσφετολογίας της Πελοποννήσου, και με ανάλογα ονόματα των ηρώων του
έργου, όπως Τοκοπλουτόπουλος, Εντελείδης, Ευπραξίας, Πολυνίκης,
Ασπλαχνόπουλος, μας ενημερώνει για τα θέματα που θα θίξει ο συγγραφέας και θα
προβάλει μέσα από την κακοδαιμονία της καθημερινής σύγχρονής του εποχής1461.
Το λευκόν δράμα είναι έργο του Ιω. Δεληκατερίνη και του Μιλτ. Αθηναίου και
γράφηκε ειδικά για την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου το 1893. Σκοπό είχε να διδάξει
τις δραματικές περιπέτειες ενός ατυχούς έρωτα και να καυτηριάσει τον υπέρμετρο
εγωισμό. Οι σκηνές του έργου τοποθετούνται στον Παρθενώνα, στην Ακρόπολη και
στο θέατρο «Ωδείο Ηρώδου του Αττικού»1462.
1459 Νέα Εφημερίς, 30/7/1886, 211, 3, 25/8/1886, 227, 3. Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική
μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 571.
1460 Παλιγγενεσία, 15/7/1889, 7602, 3, Νέα Εφημερίς, 15/7/1889, 196, 4-5 και 8, 16/7/1889, 197, 4-5.
1461 Νέα Εφημερίς, 19/9/1891, 262, 4, 21/9/1891, 264, 6-7.
1462 Ακρόπολις, 1/7/1893, 4098, 3, 2/7/1893, 4099, 3, 5/7/1893, 4102, 3, 8/7/1893, 4105, 3,
Παλιγγενεσία, 29/6/1893, 8829, 4, 8/6/1893, 8838, 4, 9/7/1893, 8839, 4, Νέα Εφημερίς, 22/6/1893, 173,
5, 29/6/1893, 180, 4, 7/7/1893, 188, 4, 8/7/1893, 189, 7, 10/7/1893, 191, 4, περ. Εστία, αρ. 28,
11/7/1893, σ. 2.
336
Ο δραματουργός του Κωνσταντίνου Σ. Πέρβελη, δράμα που παραστάθηκε από
το θίασο «Αισχύλος» του Γ. Πετρίδη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου στο θέατρο
«Παράδεισος» το 1893 χαρακτηρίσθηκε ως «αδιάλειπτος πεζολογία, μία συρραφή
ανούσιων σκηνών, μία τραγική παντομίμα άνευ αρχής και τέλους» από την κριτική
της εποχής1463. Το όνειρον, πεντάπρακτη τραγωδία του ίδιου παρουσιάζεται από το
θίασο «Πρόοδος» του Κοτοπούλη στο θέατρο «Κωμωδιών» το 18931464.
Το έργο με τίτλο Ομοιότης είναι δράμα του Κ. Ι. Οικονόμου (1893). Η
υπόθεση περιστρέφεται γύρω από μια δικαστική πλάνη, που προήλθε από τη μεγάλη
ομοιότητα δύο προσώπων. Αναγγέλλεται για παράσταση αλλά τελικά δεν παίζεται
στην Αθήνα1465.
Ο τραγουδιστής του Ιωάννη Πολέμη (1893) θεωρείται ως ένα έργο τέλειο
σχεδόν στο είδος του, έργο με καλή σύλληψη και γλαφυρούς στίχους, πλήρες
ποιητικής αλήθειας, που μεταδίδει από τη σκηνή όλη εκείνη την εντύπωση, την οποία
προξενεί η ανάγνωση του ωραίου λυρικού ποιήματος. Είναι λυρικό και δραματικό και
περιγράφει με φαντασία έναν ιππότη, ερωτευμένο και ραψωδό, όπως αναφέρεται στα
δημοτικά τραγούδια. Σύμφωνα με την υπόθεση ο Λογγίνος εξομολογείται τον έρωτά
του στη Σμαράγδα, σύζυγο του Στρατή Ραδινού. Κατά τη συνάντησή τους εισβάλλει
ο σύζυγός της, ειδοποιημένος από την ερωμένη του Λογγίνου, Αθηνά και καλεί σε
μονομαχία τον ιππότη. Ο Λογγίνος θέτει τον εαυτό του στη διάθεση του
προσβεβλημένου συζύγου, ο οποίος τον διατάζει να πιει δηλητήριο και φεύγει με την
ερωμένη του, περιφρονώντας τη Σμαράγδα. Η τελευταία αυτοκτονεί με το ίδιο
δηλητήριο, που πήρε ο ιππότης Λογγίνος. Το έργο περιέχει μονωδία, που μελοποίησε
ο Δ. Ρόδιος και την οποία αποδίδει στην παράσταση του έργου ο ηθοποιός Ευτύχιος
Βονασέρας. Θεωρείται τερπνό ανάγνωσμα με την ιστορία του ερωτοκτυπημένου
ιππότη με αντιθέσεις χαρακτήρων και με πνεύμα φιλοσοφημένο, στο οποίο
παρουσιάζονται παθητικές σκηνές σε ομαλούς και γλυκείς στίχους. Εκδίδεται από το
τυπογραφείο του Ανέστη Κωνσταντινίδη το 18931466.
Οι σειρήνες του Στ. Ιω. Στεφάνου, ένα λυρικό φανταστικό δραμάτιο
αποτελούμενο από 400 στίχους, δημοσιεύεται στην εφημερίδα Ακρόπολις το Μάρτιο
1463 Νέα Εφημερίς, 18/6/1893, 169, 5, Ακρόπολις, 18/6/1893, 4085, 3.

1464 Νέα Εφημερίς, 11/11/1893, 315, 7.
1465 Ό.π., 28/8/1893, 240, 5.
1466 Ό.π., 10/7/1893, 191, 3, 30/7/1893, 211, 4, περ. Εστία, αρ. 32, 8/8/1893, σ. 95-96. Πόπη Πολέμη,
ό.π., σ. 359, λήμμα 4267, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 192, λήμμα 639, Ηλιού/Πόπη
(1893), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 863.
337
του 18931467. Ο γάμος εξ έρωτος είναι ένα τρίπρακτο δραματικό έργο του ίδιου, που
γράφηκε το 18941468.
Ο Δημ. Αναστασόπουλος γράφει το 1894 το έργο Σκέψεις ενός εγωιστού. Σε
αυτό εκτίθεται η ιστορία ενός δυστυχισμένου και παράδοξου ανθρώπου, που
επιδιώκει να αρθούν όλα στο ύψος της τελειότητας, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του την
κοινωνική συνθήκη. Είναι δυστυχής, όμως, επειδή έρχεται σε σύγκρουση με τους
κοινωνικούς νόμους. Το έργο είναι πρωτότυπο και γραμμένο σε γλαφυρό και έντονο
ύφος1469.
Εμφανίζεται μετά το θάνατό του, το 1894, ένα τρίπρακτο ανέκδοτο δράμα του
Δημ. Κόκκου με τίτλο Μία γυνή. Η υπόθεση βασίζεται σε περιπετειώδη οικογενειακό
βίο, που αντιμετωπίζεται με συγκίνηση και σωστή κάθαρση. Η πλοκή του είναι
τεχνικότατη, συγκινητική, ενώ το έργο μπορεί να χαρακτηρισθεί κοινωνικό. Παίζεται
το 1894 στο θέατρο «Ολύμπια», με πρωταγωνιστές την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
και τον Ευτ. Βονασέρα1470.
Φώτος και Φρόσω (1894) ονομάζεται το έργο του Μ. Δασκαλάκη. Η υπόθεση
βασίζεται στο ομώνυμο ποίημα του Γ. Ζαλοκώστα. Είναι γραμμένο σε
δεκαπεντασύλλαβους στίχους, με στίχο «ρέοντα και αβίαστον». Διαπνέεται από
ωραίες ιδέες, «πλήρες ποιήσεως», «διασκευασθέν με μεγάλην πρωτοτυπίαν και
έμπνευσιν». Παίχθηκε τη Δευτέρα 19 Σεπτεμβρίου 1894 στο θέατρο «Ομόνοια» από
το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1471. Παρόλο που το έργο ήταν δράμα, ο
θίασος το είχε μεταστρέψει σε κωμωδία. Ο ποιητής δεν είχε άδικο παραπονούμενος
ότι του το κατέστρεψαν. Δεν είχαν κάνει μελέτη, αλλά προμελέτη. Δεν είχε γίνει ούτε
μια δοκιμή πλήρης. Το έργο, όμως, δεν ήταν κατώτερο άλλων, που παίχθηκαν και
επαναλήφθηκαν 1472.
Ο δικηγόρος Κ. Γ. Μυτιληναίος συνέγραψε νέο δράμα το 1894 με τίτλο Η
νόθος, που διάβαστηκε σε κύκλο λογίων και άρεσε για την καλή του κοινωνική
υπόθεση και για την ανεπιτήδευτη γλώσσα του1473.
1467 Νέα Εφημερίς, 5/3/1893, 64, 5.

1468 Ό.π., 9/6/1894, 160, 5.
1469 Ό.π., 28/6/1894, 179, 5-6.
1470 Παλιγγενεσία, 19/8/1894, 9236, 4, 20/8/1894, 9237, 4, Νέα Εφημερίς, 16/8/1894, 228, 5,
20/8/1894, 232, 5-6, 21/8/1894, 233, 7.
Εφημερίς, 20/8/1894, 232, 5-6.
9267, 3, Νέα Εφημερίς, 20/8/1894, 232, 5-6.
1473 Νέα Εφημερίς, 22/9/1894, 265, 7.
338
Το 1894, ο Αργύρης Εφταλιώτης εκδίδει τον Βουρκόλακα1474, το μοναδικό του
θεατρικό έργο, εμπνευσμένο από το τραγούδι του Νεκρού αδελφού, μια παραλογή
δραματοποιημένη1475.
Ο ψυχοπατέρας του Γρηγορίου Ξενόπουλου (1896) είναι αθηναϊκό δράμα σε
τρεις πράξεις του είδους που αποκαλείται στη Γαλλία comédie. Στον Τύπο βρίσκουμε
την πληροφορία ότι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος παρέδωσε τον Ψυχοπατέρα στο θίασο
του Παντόπουλου, το 1895, που έπαιζε στο θέατρο «Τσόχα». Τελικά παίχθηκε για
πρώτη φορά την Παρασκευή 11 Αυγούστου 1895 στο θέατρο «Αθήναιον» από το
θίασο του Ν. Λεκατσά με το θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό ρόλο, τον Ευάγγελο
Δαμάσκο και την Αικ. Λεκατσά. Είναι έργο σύγχρονης για την εποχή κοινωνικής
υπόθεσης, με εύστοχη πλοκή, ρέουσα γλώσσα, τεχνική και αβίαστη εξέλιξη. Κατά το
Σιδέρη, δεν του λείπουν τα λαογραφικά-ηθογραφικά, τα κωμειδυλλιακά στοιχεία
(ιδιωματική προφορά της υπηρέτριας), αλλά είναι γραμμένο με πολλή
παρατηρητικότητα. Ο συγγραφέας κατέχει από μιας αρχής τέτοια σκηνική αρτιότητα,
ώστε λίγο θα χρειασθεί να την τελειοποιήσει στα κατοπινά χρόνια. Είναι ακόμη
εξοπλισμένος με τον εξευγενισμό του ξεκαθαρισμένου δημοτικιστή και το έργο του
ως μετρημένη καλλιτεχνική ουσία δεν είχε πρόγονο στην παλαιότερη ελληνική
θεατρογραφία1476.
Δίπρακτο δράμα σύγχρονης κοινωνικής υπόθεσης έγραψε ο Γρηγόριος
Ξενόπουλος το 1895, με τον τίτλο Ο τρίτος. Ο συγγραφέας διαθέτει δραματική τέχνη
και βαθιά γνώση στην διατύπωση των χαρακτήρων. Το έργο θα διδάξει και πάλι ο
1474 «Ο Βουρκόλακας» του Αργύρη Εφταλιώτη, περ. Εστία, αρ. 28, 20/11/1894, σ. 436-443, αρ. 29,
4/12/1894, σ. 449-456, αρ. 30, 20 Δεκεμβρίου 1894, σ. 469-473 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164-165: «κάτι
ξεχωριστό ... ταιριάζει άνετα στη δημοτική απλότητα, προς κάποια μυστική θρησκευτικότητα και τη
φυσικότητα του πραγματικού, προς του ονείρου το δυσκολοξάνοιχτο νόημα ..., έδειξε το δρόμο έξω
από τις σκουριασμένες αλυσίδες των περασμένων κανόνων (Κ. Παλαμάς, Το περιοδικόν μας, 1900, σ.
175). Ο Γρ. Ξενόπουλος (Εστία, 6 Μαρτίου 1895) «χαίρεται που κάποιοι το ανέβασαν και παρακινεί
τους θιασάρχες να το προσέξουν για την πνευματική του αξία. Πεντήκοντα παραστάσεις δεν θα κάμη
βέβαια ποτέ, αλλ’ είναι έργον το οποίον και τους ηθοποιούς θα τιμήση και τους εκλέκτους ακροατάς
των πέντε δέκα παραστάσεων».
1475 Ο Πούχνερ ασχολείται με τον Βουρκόλακα του Εφταλιώτη και το πρωτόλειο του Φ. Πολίτη, όπως
και η Κυριακή Πετράκου. Ο Βουρκόλακας με ηθογραφική θεματολογία, αντιτάσσεται στους
Βρυκόλακες του Ίψεν, και προειδοποιεί για τις παρενέργειες των ξενόφερτων –ισμών, κατά τον
Πούχνερ, ενώ η Κυριακή Πετράκου εντοπίζει το χρόνο συγγραφής του (1892) και ότι ανήκει εκτός του
ιψενικού ρεύματος (Βάλτερ Πούχνερ, «Λαογραφία και νεορομαντισμός», σ. 119, του ίδιου, «Οι
βόρειες λογοτεχνίες και το νεοελληνικό θέατρο», σ. 204, Κυριακή Πετράκου, «Ο Νεκρός Αδελφός δεν
πέθανε», σ. 133-151 και σ. 99-141). Βλ. επίσης Γ. Πεφάνης, «Λαϊκοί βάρδοι και θεατρικοί συγγραφείς.
Το ζήτημα της δραματοποίησης των παραλογών. Τρεις περιπτώσεις: Εφταλιώτης, Παπαντωνίου,
Αλιθέρσης», Θέματα λογοτεχνίας 8 (1998), σ. 92-109.
Εφημερίς, 2/7/1895, 183, 6, 8/8/1895, 220, 5, 9/8/1895, 221, 4-5, 11/8/1895, 223, 7, 12/8/1895, 224, 6.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165-166. Ο Σπάθης τοποθετεί την παράστασή του το Σεπτέμβριο (Σπάθης, «Το
νεοελληνικό θέατρο», σ. 29).
339
Λεκατσάς και η σύζυγός του, Αικ. Λεκατσά, ενώ το ρόλο του εραστή Κρίτωνα
ερμηνεύει ο Ευάγγ. Δαμάσκος. Η σκηνή εκτυλίσσεται στην Αθήνα. Η πλοκή έχει
γραφεί με τέχνη και φυσικότητα και με αξιόλογη σκηνική οικονομία. Πρώτη
παράσταση πραγματοποιείται την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου 1895 στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», ενώ δημοσιεύεται στο περιοδικό Ολύμπια το 18961477. Ο
Ξενόπουλος, γράφει ο Β. Πούχνερ1478, από ιστορική άποψη είναι εκείνος, που ένωσε
τις θεατρικές επτανησιακές παραδόσεις με την Αθήνα, δίνοντας μια νέα στέρεη βάση
και ώθηση στη νεοελληνική δραματουργία. Συλλειτούργησε, βέβαια, σε αυτήν τη
διαδικασία και η πρόσληψη της γαλλικής σχολής του «καλοφτιαγμένου» έργου και
του σκανδιναβικού μοντερνισμού στο θέατρο γύρω στο 1894-1895. Ο ψυχοπατέρας
είναι περισσότερο επηρεασμένος από τον Ζολά παρά από τον Ίψεν, όσον αφορά τα
στοιχεία αποπλάνησης των γυναικών και εκμετάλλευσης των ανηλίκων1479. Το
ιψενικό τρίγωνο στο έργο Ο τρίτος στηρίζεται στις δραματουργικές συμβάσεις του
γαλλικού βουλεβάρτου, παρά την τραγική έκβαση, και η κριτική του γάμου, κατά
σύμβαση, ανήκει στα «έργα με θέση» της γαλλικής σχολής1480.
Δανάη1481 επονομάζεται το νέο δραματικό έργο σε γλώσσα καθαρεύουσα του
νεαρού συγγραφέα Αλ. Καθάριου (1895). Πλοκή και υπόθεση χαρακτηρίσθηκαν
άριστες, ύστερα από την ανάγνωση του έργου. Δόθηκε για μελέτη στον Μιχαήλ
Αρνιωτάκη, αλλά τελικά δεν παρουσιάσθηκε, τουλάχιστον στην Αθήνα1482.
Τα νόθα είναι πρωτότυπο δράμα του Ευάγγ. Διαμαντόπουλου με κοινωνική
υπόθεση, γραμμένο το 1895 με τέχνη. Παίχθηκε την Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1895 στο
θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο του Γ. Πετρίδη με το θιασάρχη, τη Σοφία Νέρη
και τον Κ. Νέζερ1483.
Την Τρίτη 5 Δεκεμβρίου 1895 παρουσιάζεται ένα νέο δράμα με τίτλο Η Ενετία
του Νικ. Λίγα, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»1484.
Το Σάββατο 9 Δεκεμβρίου 1895, παίζεται Η σειρήν του Ευάγγ. Ζήνωνος,
δράμα με κοινωνική υπόθεση στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο του
338, 5, 11/3/1896, 71, 6.
1478 Πούχνερ, «Η διαλεκτική σχέση έντεχνου και λαϊκού θεάτρου», σ. 161.
1479 Πούχνερ, «Τα πρώτα θεατρικά έργα του Γρ. Ξενόπουλου», σ. 171-265.
1480 Βλ. Πούχνερ, «Ο ορθόδοξος νατουραλισμός στο νεοελληνικό θέατρο», σ. 98 και εφεξής. Την
άποψή του αυτή ο Β. Πούχνερ διατυπώνει σε όλα τα σχετικά μελετήματά του.
1481 Είναι άγνωστο εάν πρόκειται για το μυθικό πρόσωπο ή για σύγχρονο πρόσωπο.
1482 Νέα Εφημερίς, 12/8/1895, 224, 5.
7/9/1895, 250, 6.
1484 Νέα Εφημερίς, 4/12/1895, 338, 5.
340
Ευτ. Βονασέρα1485.
Ο εξιλασμός (1895) είναι τρίπρακτο κοινωνικό δράμα, στο οποίο η Ευγενία
Ζωγράφου, έδειξε όλη την καλλιτεχνική της ιδιοφυΐα, αν και επικρίθηκε από
ορισμένους κριτικούς. Βασίζεται σε κοινωνικά θέματα και έχει δραματικούς
διαλόγους. Ήταν γραμμένο «μετά χάριτος και λεπτότητος, η υπόθεσις ήταν
αντιγεγραμμένη εκ της κοινωνίας μας, η πλοκή και η δράσις τεχνική και αρίστη,
περιείχε διαλόγους μετά φυσικότητος γραμμένους και σκηνάς πλήρεις ψυχολογικής
δυνάμεως. Οι χαρακτήρες ήσαν αληθείς, απλοί και συνεπείς. Αι διδασκόμεναι ιδέαι
ορθαί, αγναί, διδακτικαί. Ο μύθος διεξήγετο λογικώς και κατά φύσιν, τα επεισόδια εν
γένει ήσαν η φυσική συνέπεια του μύθου και των αναπτυσσομένων παθών. (Όμως) η
πρωτοπειρία της συγγραφέως δεν την έσωσεν από ατελείας, η β΄ πράξις ήτο χλιαρά
και κουραστική, καταναλισκομένη εις δύο μακροτάτους διαλόγους ή μάλλον
μονολόγους, η λύσις ήτο ατυχής και ουχί ελληνική. Η αυτοχειρία του ήρωος ουδόλως
ήτο εξιλασμός αυτού. Εν τούτοις Ο εξιλασμός ήτο έν των ωραιοτέρων έργων της
ελληνικής σκηνής». Διδάχθηκε το 1895 από τον θίασο «Ευριπίδης» του Μιχαήλ
Αρνιωτάκη στο θέατρο «Παράδεισος»1486.
Το Όνειρον είναι μονόπρακτο σκηνικό έμμετρο διαλογικό ποίημα του Ιωάννη
Πολέμη, κατά τα πρότυπα του Φραγκίσκου Κοππέ1487. Παίζεται στο θέατρο «Τσόχα»
από το θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του Δ. Αλεξιάδη και του Ν. Ζάνου την
Παρασκευή 21 Ιουλίου 18951488.
Κατά τον Μ. Βάλσα και τον Θ. Γραμματά, Το μυστικό του γάμου του Γιάννη
Καμπύση εκδόθηκε στην Αθήνα, το 1896, από το τυπογραφείο Κόριννα, σε έναν
τόμο μαζί με τη Φάρσα της ζωής. Τοποθετείται η συγγραφή του έργου, γύρω στο
1893, και θεωρείται, το πρώτο σε δημοτική του σύγχρονου ελληνικού
δραματολογίου, που πραγματεύεται σύγχρονο θέμα σε αθηναϊκό περιβάλλον. Χάραζε
έτσι το δρόμο για το σύγχρονο οικογενειακό δράμα. Ο Βάλσας το θεωρεί
1485 Ακρόπολις, 9/12/1895, 4969, 3, Νέα Εφημερίς, 9/12/1895, 343, 6, 10/12/1895, 344, 7. Σιδέρης,
9564, 4, 20/7/1895, 9565, 4, Νέα Εφημερίς, 12/7/1895, 193, 5-6, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200,
4-5 και 6, 21/7/1895, 202, 6. Βλ. επίσης Μαριάννα Σπανάκη, «Μία λησμονημένη μορφή των
γραμμάτων μας: Ευγενία Ζωγράφου (1878-1963), στο Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας:
Γραμματολογικά, Εκδοτικά, Κριτικά, Πρακτικά Η΄ επιστημονικής συνάντησης (11-14 Μαρτίου 1997),
Αθήνα, Ερμής, 2001.
1487 Νέα Εφημερίς, 5/7/1895, 186, 5.
Εφημερίς, 5/7/1895, 186, 5, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5, 21/7/1895, 202, 6 και 7,
23/7/1895, 204, 3.
341
αριστούργημα και πιστεύει ότι σημειώνει σταθμό στην ιστορία του νεοελληνικού
θεάτρου. Βάση του έργου είναι η άγνοια της νέας κοπέλας σε ό,τι αφορά στη
φυσιολογική συζυγική πραγματικότητα. Πρόκειται για μια νέα άρρωστη,
θεραπευμένη βέβαια, κατά το έργο, από το γιατρό που θα την παντρευθεί. Ο
Καμπύσης έφτιαξε ένα ψυχολογικό δράμα, βαθύ και τολμηρό. Κατά τον Βάλσα, η
αναζήτηση του Καμπύση στα μυστικά του αποκρυφισμού, της εξήγησης της
περίπτωσης, ήταν λάθος, γιατί η ιατρική επιστήμη είχε ήδη δώσει απάντηση. Κατά
τον Γραμματά η υπόθεση του έργου στρέφεται γύρω από θέματα παρμένα από το
χώρο της ιατρικής επιστήμης και ιδιαίτερα την ψυχολογία. Ο εξεζητημένος διάλογος
με τις δήθεν παρεξηγήσεις και συμπτώσεις, οι αναιτιολόγητες ψυχολογικές
μεταπτώσεις και η επιδίωξη ευχάριστης κατάληξης στο τέλος αποπνέουν έντονο
ρομαντισμό. Δείχνουν μια ανώριμη ακόμα θεματική, ένα ανολοκλήρωτο και
πλασματικό ύφος που έγινε αντιληπτό από την κριτική της εποχής από την πρώτη
στιγμή δημοσίευσης του έργου και ομολογήθηκε αδίστακτα από τον ίδιο τον
συγγραφέα1489.
Στη Φάρσα της ζωής του Γιάννη Καμπύση (1896) αντιλαμβανόμαστε ότι το
έργο είναι η έκθεση μπροστά στα μάτια του αναγνώστη και θεατή, αλλά και ακροατή,
των ελαττωμάτων, των παραδοξοτήτων μιας παράξενης οικογένειας σε ηθική
κατάπτωση. Όλα παρελαύνουν εμπρός στο θεατή και εξελίσσονται δίχως τάξη και
ενδυναμώνουν το σκοπό του συγγραφέα να δημιουργήσει για το κοινό του ένα «έργο-
εφιάλτη», που το κατορθώνει με ανάγλυφη ζωντάνια. Αν σκηνοθετηθεί επιδέξια,
μπορεί να δώσει ένα γοητευτικό αποτέλεσμα. Κατά τον Γραμματά, «ο μύθος δεν
αναπτύσσεται θεατρικά σε αυτό το έργο, αλλά δίνεται μάλλον σχηματικά,
περιγραφικά μέσα στις τρεις πράξεις. Οι ιδέες που αναπτύσσονται είναι συχνά
ασαφείς και αναιτιολόγητες. Τα συναισθήματα και η ψυχολογία των προσώπων δεν
δίνονται πάντα με σαφήνεια. Δεν υπάρχει λογική κατάληξη στην υπόθεση, ούτε
διαγράφεται κάποια «λύση» στην πλοκή»1490.
Tο δράμα Οι αφανείς κακούργοι είναι έργο του Θεμ. Σολωμού (καταγόταν από
την Κεφαλλονιά και ήταν κάτοικος Οδησσού, που είχε έλθει στην Αθήνα το 1896 για
τους Ολυμπιακούς αγώνες). Η υπόθεση του δράματος στηρίζεται στα αφανή
κακουργήματα που συμβαίνουν στην κοινωνία, τα οποία οι νόμοι αδυνατούν να
1489 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 463-464, Γραμματάς, «Το θεατρικό έργο του Γιάννη
Καμπύση», σ. 69-72.
1490 Βάλσας, ό.π., σ. 464-466, Γραμματάς, ό.π., σ. 72-76.
342
τιμωρήσουν. Η σκηνή εκτυλίσσεται στην Κέρκυρα και στην Κωνσταντινούπολη. Το
έργο ανεβάζει η Παρασκευοπούλου την Πέμπτη 2 Μαΐου 1896 στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», μαζί με μια μονόπρακτη κωμωδία με τίτλο Το μυθιστόρημα και το
γουρουνόπουλο, με υπόθεση την ανάγνωση από τις συζύγους μωρών μυθιστορημάτων,
και την αγριότητα στη συμπεριφορά των συζύγων τους και τα κακά αποτελέσματα
στο συζυγικό βίο1491.
Η γυναίκα είναι τετράπρακτο δράμα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου,
πρωτότυπο και κοινωνικό. Παρουσιάζεται, για πρώτη φορά την Τετάρτη 12 Ιουνίου
1896 στο θέατρο «Βαριετέ ή Ποικιλιών», από το «Δραματικό Θίασο Αθηνών» του
Δημοσθένη Αλεξιάδη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου. Δέχεται, όμως, επικρίσεις
από τον κριτικό με την υπογραφή «Θέσπις» της Νέας Εφημερίδος, ενώ η Παλιγγενεσία
αναφέρει ότι ήταν ένα έργο «διδακτικόν, δραματικόν και χαρίεν»1492.
Το νέο οικογενειακό τετράπρακτο δράμα του δικηγόρου Μιχαήλ Ζώρα, Τα
ανόμοια παίζεται στο θέατρο «Παράδεισος» την Τρίτη 18 Ιουνίου 1896 από το θίασο
«Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1493.
Η Μις Άννα Κούξλεϋ του Γιάννη Καμπύση εκδόθηκε μαζί με τους Κούρδους
(Αθήνα, Εστία, 1897). Αναφέρεται από τον Βάλσα, ως το πιο αδύναμο έργο του μαζί
με την Ανατολή. Παρουσιάζει χαλάρωση δραματικού ενδιαφέροντος και θεωρεί την
ιστορία του έργου χυδαίο ερωτικό διχασμό. Ο δραματουργός τοποθετεί την ιστορία
μέσα στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων και ένα από τα δρώντα πρόσωπα εκφέρει
τη γνώμη ότι «η νίκη ενός αθλητή δεν αποτελεί εθνική νίκη μέσα στη γραμμή της
προόδου, πλήγμα αισθητό για τον γελοίο μυστικισμό του πρωταθλητισμού,
θεωρούμενου καθαυτόν»1494. Κατά τον Γραμματά, πρόκειται για ψυχολογικό δράμα
στα πλαίσια των κλασικών ιψενικών μοτίβων με έντονες κοινωνικές αιχμές και ότι
παρόλη την πρόθεσή του να δώσει ένα ρεαλιστικό έργο, τελικά ο συγγραφέας
αδυνατεί να απαλλαγεί από τις ρομαντικές δεσμεύσεις του1495.
Στους Κούρδους του Γ. Καμπύση (1897) ο τίτλος είναι συμβολικός. Ο
συγγραφέας στο όνομα των βαρβάρων Κούρδων υπαινίσσεται τους κοινωνικούς
1491 Ακρόπολις, 3/5/1896, 5112, 3, Νέα Εφημερίς, 12/4/1896, 103, 7, 20/4/1896, 111, 3, 2/5/1896, 123,
7, 7/5/1896, 128, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168.
1492 Παλιγγενεσία, 11/6/1896, 9888, 3, 12/6/1896, 9889, 3, 13/6/1896, 9890, 3, 15/6/1896, 9892, 3,
Νέα Εφημερίς, 8/6/1896, 160, 5, 11/6/1896, 163, 6, 12/6/1896, 164, 6 και 7, 13/6/1896, 165, 5,
1493 Νέα Εφημερίς, 17/6/1896, 169, 5, 22/6/1896, 174, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168.
1494 Βάλσας, ό.π., σ. 466.
1495 Γραμματάς, «Το θεατρικό έργο του Γιάννη Καμπύση», σ. 79-84.
343
εσωτερικούς καταπιεστές της σύγχρονης του εποχής. Σκοπός του είναι η εμφύτευση
των αρχών του σοσιαλισμού. Οι κοινωνικές τάσεις είναι προφανείς, υπάρχουν δύο
πρόσωπα αναρχικών και ο σοσιαλιστής αρραβωνιαστικός. Το δράμα είναι γραμμένο
ως «έργο με θέση». Στο έργο αποφάσεις από τα πρόσωπα για τη λύση του δεν
παίρνονται. Ο Καμπύσης θέλησε, φαίνεται, να παρατείνει την αγωνία. Κατά τον
Γραμματά πρόκειται για το θεατρικό πιο ολοκληρωμένο και ιδεολογικά πιο
πρωτοποριακό έργο του Καμπύση και ίσως της εποχής του. Υπάρχει ενότητα χώρου
και χρόνου, ουσιαστικό δέσιμο της δράσης. Παίχθηκε το 1903 από τη «Νέα Σκηνή»
σε σκηνοθεσία Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, δύο χρόνια μετά το θάνατο του
δραματογράφου1496.
Πρωτότυπο τετράπρακτο κοινωνικό δράμα είναι το έργο Ιουλία του Μιλτ.
Λιδωρίκη. Έργο κοινωνικό παρουσιάζει στη σκηνή τα ανώτατα κοινωνικά αθηναϊκά
στρώματα. Ο υπογράφων με τα στοιχεία «Ο δείνα» (ψευδώνυμο του Γ. Τσοκόπουλου)
στην Εφημερίδα υπερασπίζεται το συγγραφέα και παρατηρεί ότι οι αρνητικές κριτικές
πρέπει να είναι πιο συγκεκριμένες για να γίνονται κατανοητές και από τον ίδιο τον
συγγραφέα, αλλά κυρίως από το κοινό το αναγνωστικό και το θεατρικό. Πρέπει
επίσης να διατυπώνονται κάποιες συμβουλές και για τη συγγραφή αλλά και για την
παράσταση. Παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά την Πέμπτη 16 Ιουλίου 1898 στο
θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη, με την Αικ.
Βερώνη (Ιουλία), Ε. Δαμάσκο (Περικλής Ρόκας), Δημ. Κοτοπούλη (Στέφανος
Βακάνος), Ολ. Λαλαούνη (Λουκία Κηρήστου), Ελ. Κοτοπούλη (Μερόπη
1497
Αναξάρχου) .
Η μικρούλα είναι τρίπρακτο δράμα του Ιωάννη Δεληκατερίνη, που βασίζεται
στο θέμα του έρωτα μεταξύ αδερφού και αδερφής, που κατά τον κριτικό δεν
επιδέχεται δημόσια ανάπτυξη και ανάλυση, αλλά πρέπει να παραμένει στα όρια των
βιβλίων και μάλιστα των επιστημονικών. Οι συγγενικές σχέσεις είναι ιερές και τα
μέλη αποτελούν αναπόσπαστα μέρη της φυσικής και ηθικής οντότητας και
προέκτασης ενός εκάστου εξ αυτών. Σκηνικά το έργο θεωρείται, από την κριτική,
1496 Βάλσας, ό.π., σ. 467, Γραμματάς, ό.π., σ. 84-91.

16/7/1898, 195, 2, 18/7/1898, 197, 3. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 170) αναφέρει ότι παίχθηκε στις 17
Ιουλίου 1898.
344
τέλειο και οι σκηνές έχουν λυρισμό. Παίχθηκε την Πέμπτη 30 Ιουλίου 1898 στο
θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1498.
Η Φιφή είναι πρωτότυπο κοινωνικό δράμα του Λάζαρου Ακρίτα. Το όνομα του
συγγραφέα είναι ψευδώνυμο του Π. Δερβένη. Έχει τέσσερις πράξεις και η σκηνή
βρίσκεται στην Αθήνα. Το έργο έχει σκηνές αδιάφορες προς την ουσία και τη
δραματική εξέλιξη, η οποία βαίνει ομαλά αλλά και μονότονα. Δεν ενοχλεί με
απιθανότητες και ανοησίες ή ακαλαίσθητες εκζητήσεις, αλλά δε μεταδίδει συγκίνηση,
δεν κεντρίζει τη διάνοια. Δεν υποστηρίζει καμία ιδέα, αλλά αφηγείται ένα
αισθηματικό επεισόδιο εντός ηθογραφικού πλαισίου. Ασθενής είναι η διαγραφή των
χαρακτήρων. Διδάχθηκε την Δευτέρα 17 Αυγούστου 1898 στο θέατρο «Τσόχα», από
το θίασο της «Ελληνικής Κωμωδίας» του Ευάγγ. Παντόπουλου και του Ευτ.
Βονασέρα1499.
Το έργο Για την τιμή είναι πρωτότυπο δράμα του Χρήστου Χρηστοβασίλη,
δημοσιογράφου και συνεργάτη της εφημερίδας Ακρόπολις. Πολλοί διατείνονται ότι ο
συγγραφέας αντέταξε το δράμα του στην Τιμή του Σούντερμαν. Ο Γεώργιος
Τσοκόπουλος μας πληροφορεί ότι η υπόθεση διεξάγεται στο Σούλι, κατά την εποχή
του Αλή πασά. Πραγματεύεται το θέμα της θυσίας χάριν της τιμής και της αγάπης για
την πατρίδα. Οι στίχοι είναι καλοί, αλλά πολλοί θυμίζουν δημώδη ποίηση, κατά το
σύστημα Κρυστάλλη. Η γλώσσα στο σύνολό της έχει δύναμη. Το έργο διεγείρει τη
νοσταλγία για το παρελθόν. Είναι, όμως, φορτικό και παραγεμισμένο με δαίμονες και
δράκοντες, με φλυαρίες ανάξιες για ανθρώπους σοβαρούς και τίμιους. Ο
κριτικογράφος το χαρακτηρίζει ως δραματικό ειδύλλιο, που αν ήταν πιο απλό, θα
ήταν καλύτερο. Παίχθηκε την Τρίτη 18 Αυγούστου 1898 στο θέατρο «Ομόνοια» από
το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη και τυπώθηκε το 1896 από τις εκδόσεις
Φέξη1500.
Ο καλλιτέχνης είναι τετράπρακτο πρωτότυπο έργο του νεαρού αξιωματικού
του Β. Ναυτικού, Ι. Δημητρόπουλου, με σκηνές εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Είναι
δράμα οικογενειακής υπόθεσης, που εξελίσσεται με ταχύτητα και παρεμβολές
ευάρεστων επεισοδίων, εκτός από ελάχιστα που είναι παρείσακτα και πρέπει να
λείψουν. Το έργο είναι πρωτόλειο, έχει βάση τη ρομαντικότητα και τη
μυθιστορηματικότητα και κρίνεται επιεικώς για ορισμένες επιτυχημένες σκηνές.
1498 Ακρόπολις, 30/7/1898, 5888, 4, Παλιγγενεσία, 29/7/1898, 10660, 3, 30/7/1898, 10661, 3,

Εφημερίς, 30/7/1898, 209, 2, 31/7/1898, 210, 2.
1500 Εφημερίς, 18/8/1898, 228, 3, 19/8/1898, 229, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156.
345
Ξεφεύγει από τη φυσικότητα και περιγράφει απιθανότητες. Η γλώσσα είναι απλή και
ρέουσα. Εχει ως υπόθεση έναν καλλιτέχνη που πολλά υποφέρει για την τέχνη και τον
έρωτα. Παίχθηκε την Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1900 στο θέατρο «Νεάπολις» από τον
«Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη, με τον Δ. Αγγελάκη και την
Ολυμπία Λαλαούνη στους πρωταγωνιστικούς ρόλους1501.
Η Αριάδνη1502, έργο του δικηγόρου Ιω. Νικολάρα είναι τρίπρακτη τραγωδία με
τεχνική πλοκή και τέσσερις πρωταγωνιστές. Ερμηνεύθηκε την Παρασκευή 4
Φεβρουαρίου 1900 στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», σε μια ευεργετική παράσταση
υπέρ του Δημ. Αγγελάκη1503.
Το εικόνισμα του Ιωάννη Πολέμη είναι μονόπρακτο δραμάτιο με τρία
πρόσωπα και μεταρρυθμίσθηκε, το 1900, σύμφωνα με πληροφορίες από τον Τύπο, για
να μπορεί να παρασταθεί από τη σκηνή λόγω του περιεχομένου. Δεν παίζεται όμως
στην Αθήνα μέχρι το 1900. Είναι έμμετρο με βυζαντινή υπόθεση της εποχής των
Εικονομάχων, σε ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους. Η υπόθεση αφορά τον
έρωτα μιας εταίρας προς ένα νεαρό που έχει ενδυθεί το μοναστικό σχήμα. Το
εικόνισμα είναι της Παναγίας με το πρόσωπο από τα χαρακτηριστικά της εταίρας.
Χρειάζεται κοινό ανεπτυγμένο, διότι είναι τολμηρό στη σκέψη ότι εταίρα μπορεί να
υποδυθεί το πρόσωπο της Παρθένου, όπως και το ότι ο μοναχός πίστευε ότι είχε
μπροστά του την ίδια την Παναγία, όταν έβλεπε την εταίρα. Ήταν θέματα που
μπορούσαν να δημιουργήσουν διάφορες κρίσεις, παρόλο ότι η εταίρα μετανοεί και
αφοσιώνεται στο μοναστικό βίο. Το έργο κρίθηκε αντιθρησκευτικό από την εκκλησία,
η οποία επέστησε στην αστυνομία την προσοχή της επί τούτου. Από το υπουργείο
Παιδείας διορίσθηκε επιτροπή, από τους Άγγ. Βλάχο, Ν. Πολίτη και Αρ. Προβελέγγιο,
να μελετήσει το έργο και να αποφανθεί, εάν πρέπει να απαγορευθεί. Η επιτροπή
αποφάσισε ότι το δραμάτιο μπορεί να παρασταθεί, αφού ο ποιητής θα μετέβαλε την
Παναγία σε Αγία1504. Τυπώθηκε στο τέταρτο τεύχος των Παναθηναίων, το 1900, με
εικόνες του ζωγράφου Γεωργίου Ιακωβίδη (1853-1932)1505.
1501 Εφημερίς, 29/8/1900, 239, 2, 6/9/1900, 247, 2, 7/9/1900, 248, 2, 8/9/1900, 249, 2, Εστία,
1502 Είναι άγνωστο εάν πρόκειται για σύγχρονο ή μυθολογικό πρόσωπο.
1503 Εστία, 4/2/1900, 337, 3.
1504 Εφημερίς, 5/12/1900, 337, 3, 10/12/1900, 342, 2, Εστία, 11/11/1900, 255, 4, 21/11/1900, 265, 1,
25/11/1900, 269, 2, 28/11/1900, 272, 4, 1/12/1900, 275, 4.
1505 Εστία, 2/12/1900, 276, 2.
346
ε) Το συμβολιστικό δράμα
Το συμβολιστικό δράμα είναι μια αντίδραση στο νατουραλισμό και η
προβολή της πνευματικότητας, της φαντασίας και του ονείρου. Το σύμβολο είναι το
μεταφορικό μέσο. Έντονο στοιχείο ήταν το μεταφυσικό ή το μυστικιστικό.
Το 1895, αναγγέλλεται μια προσεχής έκδοση της έμμετρης τραγωδίας
Ιφιγένεια του Ζαν Μορεάς, του έλληνα συμβολιστή συγγραφέα επιπλέον του
Περιπαθούς προσκυνητού και της Εριφίλης. Στο Παρίσι εκδόθηκε το 1886 με τον
τίτλο Le Symboliste, εφημερίδα εβδομαδιαία, που συντάκτης της είναι ο Jean Moreas,
ο ημέτερος Ιω. Παπαδιαμαντόπουλος. Η εφημερίδα υποστηρίζει τη συμβολιστική
σχολή, που συνίσταται στην εκλογή της κατάλληλης λέξης προς τη συντομότερη
έκφραση. Το φύλλο αναπτύσσει και άλλες καλλιτεχνικές θεωρίες, διεξάγοντας αγώνα
για την επικράτησή τους1506. Η αναφορά γίνεται για το πνευματικό ρεύμα του
συμβολισμού αλλά και για την τιμή που περιποιεί στην Ελλάδα η πρωτότυπη σκέψη
του νέου Έλληνα από διαπρεπή οικογένεια.
Οι νέες ιδέες του Γιάννη Καμβύση ή Καμπύση τον κατηύθυναν σε νέους
δρόμους, που τον οδήγησαν σε ρήξη με προγενέστερες παραδοχές του, όπως του
Ψυχάρη και του Γρυπάρη. Στη δεύτερη περίοδο της πνευματικής του αναζήτησης
(1899-1901) ασχολήθηκε με το συμβολισμό. Επηρεάσθηκε από τον Ίψεν, εισήγαγε
πολλά κοινωνικά και ιατρικά προβλήματα στα δράματά του1507. Στο ονειρόδραμά του
Το δαχτυλίδι της μάνας κεντρικό πρόσωπο είναι ο ποιητής Κ. Κρυστάλλης, που
πέθανε σε νεαρή ηλικία. Τυπώνεται το 18981508. Στόχος του είναι η απομάκρυνση του
ελληνικού θεάτρου από την κατώτερης ποιότητας επιρροή των γαλλικών έργων, που
παίζονταν την εποχή αυτή, και η εισαγωγή του αστικού δράματος του
βορειοευρωπαϊκού πνεύματος1509.
1506 Νέα Εφημερίς, 11/9/1895, 254, 5, 9/10/1886, 282, 4.

1507 Για την ιατρική προβληματική του βλ. Βάλτερ Πούχνερ, «Η τέχνη του Ιπποκράτη στη
νεοελληνική δραματουργία», σ. 115-116, του ίδιου, «Ο γιατρός στην ελληνική δραματουργία», σ. 302-
304.
1508 Το δαχτυλίδι της μάνας του Γιάννη Α. Καμπύση, δράμα, Αθήναι, Τύποις Μάισνερ και Ν.
Καργαδούρη, 1898, σχήμα 8ον, 83 σελ.+1 λ.+1 χ.α.+1 λ.+1 χ.α.+1 λ. (Εφημερίς, 26/5/1898, 144, 3,
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 169, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 406, λήμμα 4825, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα
178 (1898), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 372, λήμμα 4 (1898), Αντιγόνη
Μανασσή, ό.π., λήμμα 404).
1509 Β. Δεδούσης, «Ο Γιάννης Καμπύσης και Το δαχτυλίδι της μάνας», Μακεδονία 7, 8, 13, 15, 21 &
23 Απριλίου 1938, Γραμματάς, «Το θεατρικό έργο του Γιάννη Καμπύση», σ. 99-103, Γ. Φτέρης, «Ο
Γιάννης Καμπύσης και η έλξη του Βορρά», Νέα Εστία 50 (1951), σ. 1470-1472.
347
3ΣΤ. Νεοελληνικές κωμωδίες
Πολύπρακτες κωμωδίες
Οι πολύπρακτες κωμωδίες είναι συνήθως κωμωδίες χαρακτήρων, ηθών και
καταστάσεων, καθώς και πολιτικές1510.
Στην κατηγορία αυτή ανήκει το έργο Του Κουτρούλη ο γάμος, κωμωδία σε τρία
μέρη του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, έργο με έξυπνη πλοκή και ευφυείς χαρακτήρες.
Ο συγγραφέας ασχολείται με τη μανία των Νεοελλήνων να μιμούνται την ευρωπαϊκή
ζωή και σχολιάζει αρνητικά το διακαή πόθο της απότομης κοινωνικής ανόδου των
λαϊκών στρωμάτων, χωρίς να διαθέτουν τα ανάλογα προσόντα1511. Το τυπώνει το
1845 με το ψευδώνυμο Χρηστοφάνης Νεολογίδης, ενώ στη δεύτερη έκδοσή του το
1856 το δημοσιεύει με το όνομά του1512. Ο Ραγκαβής με πρότυπο τις αριστοφανικές
κωμωδίες παρεμβάλλει στο έργο του χορικά, τα οποία μελοποιήθηκαν από το γνωστό
Γάλλο μουσικό Danhauser, επιθεωρητή θεάτρων και σχολείων στη Γαλλία. Παίχθηκε
το 1871 και το 1890 από το θίασο «Μένανδρος» και το 1874 από ερασιτέχνες1513.
Στην παράσταση του 1890, για την οποία διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες από
τον Τύπο, αφαιρέθηκαν οι παραβάσεις για να διαιρεθεί η κωμωδία σε τρεις πράξεις.
Για το λόγο αυτό η κριτική της εποχής επισημαίνει ότι θα ήταν καλύτερο να δοθεί
παράσταση του έργου, όπως ήταν αρχικά γραμμένο με τον τρόπο του Αριστοφάνη, για
να αντιληφθούν οι θεατές την οικονομία και την τέχνη του αρχαίου
κωμωδιογράφου1514.
Η κόρη του Απέργη είναι μια κωμωδία σε τρία μέρη, γραμμένη σε ιαμβικό
τρίμετρο, την οποία υποβάλλει ο Παναγιώτης Δ. Ζάνος στο Βουτσιναίο διαγωνισμό
του 1868 με τον τίτλο Προσήλυτος. Δεν κερδίζει ούτε καν έπαινο, επειδή δεν
ακολουθεί την «πεπατημένη» οδό, που επιθυμούν οι κριτές του διαγωνισμού, όσον
αφορά τη θεματική1515. Το έργο είναι ευφυές στη χρήση της γλώσσας, που ρέει
1510 Για αυτό το κεφάλαιο βλ. ακόμα Άννα Ταμπάκη, «Η ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα και οι
ευρωπαϊκές της επιδράσεις», Εκκύκλημα 16 (1988), σ. 37-45.
1511 Βάλσας, ό.π., σ. 363.
1512 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 123, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 56, σημ. 11, Κωνσταντίνα
Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 154.
1513 Κωνσταντίνα Ριτσάτου, ό.π., σ. 176-177.
Εφημερίς, 16/7/1890, 197, 4, 18/7/1890, 199, 4, 19/7/1890, 200, 6 και 7, 20/7/1890, 201, 6 και 7,
22/7/1890, 203, 5. Βλ. επίσης Δημ. Σπάθης, «“Αι λυπηραί συνέπειαι των επαναστάσεων”. Τα πολιτικά
γεγονότα του 1843 και Του Κουτρούλη ο γάμος», Τα Ιστορικά 2 (1984), σ. 317-334, Λ. Χατζοπούλου,
«Ο Αριστοφάνης, ο Μολιέρος και η αρχαία ελληνική κωμωδία του κ. Χρηστοφάνους Νεολογίδου»,
Bulletin de liaison Néo-Hellénique (Centre d’ Etudes Balkaniques) 15 (1997), Paris, INALCO, 1997, σ.
23-32, Πούχνερ, Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα, σ. 102-125.
1515 Moullas, ό.π., σ. 249-250, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 35-36.
348
ευχάριστα, κωμικό στη σύλληψή του, μεστό με νέες ιδέες σε κάθε του στίχο, που
αναλύεται επαρκώς. Με το έργο του αυτό ο Ζάνος κατορθώνει να εντυπωσιάσει και
αναδεικνύεται σε ανερχόμενη δύναμη της ελληνικής κωμωδιογραφίας1516. Ο Σιδέρης
αναφέρει ότι η κωμωδία με θέμα τον προσηλυτισμό που ασκούν οι καθολικοί,
αναδεικνύει τις απάτες των φραγκοπαπάδων, που έχουν αρχίσει να επεμβαίνουν στη
μόρφωση των ελληνοπαίδων1517. Δημοσιεύεται τον ίδιο χρόνο που υποβάλλεται στο
διαγωνισμό1518. Το έργο επικρίνεται ότι αναμοχλεύει θρησκευτικά πάθη. Πρόθεσή
του, γράφει ο συγγραφέας, είναι να σατιρίσει τους γονείς που άνευ λόγου στέλνουν τα
παιδιά τους να σπουδάσουν στο εξωτερικό1519.
Το λαχείον των αρχαιοτήτων ή Η κοινωνία των Αθηνών (1868) είναι πολιτική
κωμωδία του Σοφοκλή Καρύδη σε τέσσερις πράξεις που αποτελεί σάτιρα της
αθηναϊκής κοινωνίας1520. Θεωρείται από τον Βάλσα «εξαιρετικής ποιότητας» με
θεατρικά ευρήματα και ανατροπές. Ο Καρύδης, με πηγαία έμπνευση, έχει την τάση
της καινοτομίας στα έργα του1521.
Για την κωμωδία του Ο φλύαρος (1869), ο Σοφοκλής Καρύδης δηλώνει ότι
την τελείωσε σε μιάμιση ημέρα. Το έργο μπορεί να χαρακτηρισθεί μπουφόνικη
κωμωδία. Ο συγγραφέας επιδιώκει στην κωμωδία αυτή να δώσει λογική σε μια σειρά
από ετερόκλητες καταστάσεις και κατορθώνει να γράψει «ένα εργάκι μοναδικό στα
δραματικά χρονικά», με περισσότερα από 1500 ιαμβικά μέτρα, με έναν ήρωα που
μιλάει ασταμάτητα1522. Λαμβάνει μέρος στο Βουτσιναίο διαγωνισμό το 1869.
Μοιράζεται το δεύτερο έπαινο με άλλους συγγραφείς και δυσαρεστείται1523.
Το 1869 ο Τιμολέων Αμπελάς υποβάλλει την κωμωδία Αβδηρητιάς στον
Βουτσιναίο διαγωνισμό1524.
Ο πλουτήσας σκυτοτόμος, κωμωδία που συγγράφει ο Αντώνιος Αντωνιάδης,
δημοσιεύεται από τον εκδοτικό οίκο του Κ. Αντωνιάδη το 18701525. Άλλες κωμωδίες
1516 Εθνοφύλαξ, 23/11/1868, 3.

Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 219, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 214 (1868),
1519 Moullas, ό.π., Κυριακή Πετράκου, ό.π.
1520 Πούχνερ, Η ιδέα του Εθνικού θεάτρου στα Βαλκάνια, σ. 189.
1521 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 411-412. Βλ. ακόμα Γ. Χατζηδάκης, «Ο Σοφοκλής Καρύδης
και η Κοινωνία των Αθηνών», Θεατρικά, Κινηματογραφικά, Τηλεοπτικά 36/37 (1979), σ. 53-54.
1522 Βάλσας, ό.π., σ. 412-415.
1523 Moullas, ό.π., σ. 264, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 38, της ίδιας, «Ο
Σοφοκλής Καρύδης», σ. 39-41.
1524 Moullas, ό.π., Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 38.
349
του ίδιου είναι: Ο τοκογλύφος ψηφοθήρας (1870), Η άπιστος (1870), Ο άσωτος
σωφρονιζόμενος (1879), Η χαϊδεμένη (1880), Η πεθερά (1882), Είς υπάλληλος
κηπουρός (1884) κ.ά. Το 1872 υποβάλλονται δύο από τις κωμωδίες του στο
Βουτσιναίο διαγωνισμό: Ο τοκογλύφος ψηφοθήρας, που αφορά την πολιτική ζωή,
γραμμένο στη δημοτική και Η άπιστος, σάτιρα για τα πανδρολογήματα νεαρών
Ατθίδων με πλούσιους ομογενείς του εξωτερικού, γραμμένο στη καθαρεύουσα1526.
Σύμφωνα με την κριτική της Εφημερίδος θα ήταν καλύτερη η κωμωδία του
Αντωνιάδη Η άπιστος ως έπος1527. Ο Αντωνιάδης στις κωμωδίες του ευδοκιμεί, όπως
δηλώνει ο κριτικός της Εφημερίδος, επειδή χρησιμοποιεί ως θέμα την απαίδευτη
κοινωνία και εκεί επικεντρώνει το κωμικό, δηλαδή στην απαιδευσία, η οποία όμως θα
διορθωθεί με το σχολείο και την παιδεία, όχι με την κωμωδία. Οι κωμωδίες του
στηλιτεύουν την έλλειψη παιδείας των διαφόρων κοινωνικών ομάδων και
υπογραμμίζουν την ανάγκη κοινωνικής ανάπτυξης που πρέπει να συντελεσθεί με τη
μέριμνα της πολιτείας1528.
Το έργο Ανδρογυναικομαχία του Παναγιώτη Ζάνου (1870), με επιρροές από
τη Γυναικοκρατία του Δημήτριου Βυζάντιου, αλλά και από τις αριστοφανικές
κωμωδίες, διακωμωδεί τη φιλαρέσκεια και τη σπάταλη διάθεση των γυναικών για
λούσα και ευρωπαϊκές μόδες σε μία εποχή που ο εξευρωπαϊσμός προχωρά με γοργούς
ρυθμούς. Εμφανίζει τους άνδρες να συνεδριάζουν για να αναχαιτίσουν με νόμο την
πορεία αυτή των γυναικών. Το έργο που γράφηκε για να υποβληθεί στους
πανεπιστημιακούς ποιητικούς διαγωνισμούς, του θεσμού που έχει δημιουργηθεί για
την αναβίωση των δραματικών αγώνων της αρχαιότητας, αν και είναι γραμμένο,
κυρίως για ανάγνωση, αξιώνεται να παιχθεί από σκηνής, τον Ιανουάριο 1871 από το
θίασο «Μένανδρος»1529 και εκδίδεται την ίδια χρονιά1530. Το βραβείο των Β΄
Ολυμπίων του 1870 δίνεται κατά πλειοψηφία στον Άγγ. Βλάχο για τις κωμωδίες
Γάμος ένεκα βροχής και Γαμβρού πολιορκία, ενώ ο Γ. Μιστριώτης μειοψηφεί υπέρ
του Π. Ζάνου. Φαίνεται δε ότι γίνεται και κάποια διαδήλωση των φοιτητών υπέρ του
1525 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 132, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 101, λήμμα 471, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ.
77, λήμμα 833, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 213, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 414
(1870), Πούχνερ/Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 330, λήμμα 30 (1870).
1527 Εφημερίς, 1/12/1878, 335, 2, 4/12/1878, 338, 2.
1528 Ό.π., 25/6/1877, 176, 6-7.
1529 Παλιγγενεσία, 12/1/1871, 2096, 4, 16/1/1871, 2098, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 133.
Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 65-69 και σ. 219, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 40 (1871),
350
Ζάνου. Τα μέλη του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» θεωρούν ότι η
Ανδρογυναικομαχία αδικήθηκε και ζητούν την παράστασή της προς
«αντιπαραβολήν». Μετά από σειρά παρεξηγήσεων και παραιτήσεων, η παράσταση
πραγματοποιείται, το κοινό την θεωρεί επιτυχή και «εκ του προχείρου εστεφάνωσεν
τον ποιητήν, οιωνεί ακυρούν των κριτών την απόφασιν»1531.
Η Αγορά (1871) θεωρείται ως η πιο επιτυχημένη πεντάπρακτη κωμωδία σε
πρόζα και σε στίχο του Δημ. Παπαρρηγόπουλου, όπου αντιτίθεται η αρχαία και η νέα
ποίηση, ο νέος και ο αρχαίος κόσμος1532. Η Αγορά, κατά το Χατζηπανταζή, αποτελεί
περισσότερο μια θεωρητική διακήρυξη αρχών παρά μια έμπρακτη καλλιτεχνική
επεξεργασία υλικού δανεισμένου από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Ένα από τα λίγα
άμεσα δάνειά της, πέρα από την ένταξη μέσα στο έργο σκηνών του Πλούτου του
Αριστοφάνη, είναι οι προσωποποιήσεις αντικειμένων και θεσμών, που εμφανίζονται
σποραδικά στη δράση της, όπως η διένεξη του Παρθενώνα και των Ανακτόρων στη
δεύτερη πράξη, ή η περί επιστημονικής εξειδίκευσης συζήτηση του Πανεπιστημίου
και της Ακαδημίας στην πρώτη πράξη1533. Η Αγορά είναι ένα «δραματουργικό
τέρας», γράφει ο Βάλσας1534, που περιλαμβάνει παραφράσεις του Ηρακλή μαινόμενου
και του Πλούτου. Ο ποιητής σατιρίζει τη σύγχρονή του Ελλάδα και την
αντιπαραβάλλει με την αρχαία. Οι ρομαντικοί που είναι οπαδοί της Δημοκρατίας
σχεδόν στο σύνολό τους, λατρεύουν τους αρχαίους προγόνους και θρηνούν για το
χαμένο ένδοξο παρελθόν1535.
Το 1871 ο Αντώνιος Φατσέας λαμβάνει μέρος στο Βουτσιναίο διαγωνισμό με
το έργο Ο Βερτόλδος οικογενειάρχης, κωμωδία διδακτική και δραματική. Κατά την
1531 Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 88, σ. 134-135 και σ. 139, σημ. 32, Χατζηπανταζής, Από του Νείλου
μέχρι του Δουνάβεως, σ. 148, σημ. 33.
1532 Εθνοφύλαξ, 19/8/1871, 2283, 4. Συγκεκριμένα η εφημερίδα αναφέρει για αυτήν την έκδοση: «Το
έργον τούτο του κ. Παπαρρηγοπούλου είναι το τερπνότερον αλλά και το σπουδαιότερον των
προγενεστέρων. Ο αρχαίος και νέος κόσμος, η αρχαία και νέα ποίησις, εικονίζονται κατ’ αντίθεσιν.
Είναι δε θαυμαστή η ποικιλία του έργου. Και το παραδοξότερον εντός της ελαφράς ταύτης συγγραφής
βαρύτιμοι περιέχονται σκέψεις περί της διαφοράς του νέου βίου από τον αρχαίον. Αναγνώστε το
βιβλίον μετά προσοχής και θέλετε εννοήσει τί εστί κλασσικός κόσμος και τί ρωμαντικός και τούτο
ουχί δια κρίσεων ψυχρών, αλλά δια ζώσης παραστάσεως, ήτις αποσπά δάκρυα από τους οφθαλμούς».
Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 123, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 102, λήμμα 479, Πόπη Πολέμη,
ό.π., σ. 81, λήμμα 880, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 4 (1871), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 330, λήμμα 2.
1534 Βάλσας, ό.π., σ. 399.
1535 Για πληρέστερες αναλύσεις του έργου αυτού βλ. Ν.Γ. Πολίτης, «Βιβλιογραφία. Αγορά. Κωμωδία
υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου, Παρθενών Α΄ (1875), σ. 522-527, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η
ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 465-473, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ.
61-63.
351
Πετράκου1536 ο συγγραφέας αναφέρει ότι έχει σκοπό την κοινωνική αναμόρφωση
μέσα από μια σειρά κωμωδίες. Δημοσιεύεται αμέσως, και ο πρόλογος περιέχει όλη τη
διαδικασία των επιστολών του συγγραφέα προς την επιτροπή, την κριτική του
εισηγητή και την απάντηση του Φατσέα προς τον Γ. Μιστριώτη. Το 1872 ο Φατσέας
υποβάλλει την κωμωδία Ο Βερτόλδος αστυνόμος Ασίνης. Η κριτική θεωρεί ότι ο
συγγραφέας δεν γνωρίζει τη σκηνική τέχνη. Πρόκειται για κωμωδία πολιτική, εννέα
προσώπων, με 2.750 δεκαπεντασύλλαβους στίχους σε δημοτική1537. Η καταγωγή του
τύπου του Μπερτόλδου ή Βερτόλδου βρίσκεται στον Ιταλό λαϊκό ποιητή Giulio
Césare Croce (1550-1609/1620) και πρόκειται για ένα διασκεδαστικό βιβλίο που
συντάσσει το 1592 με τίτλο Le sottilissime astuzie di Bertoldo (Οι λεπτότατες
πονηριές του Μπερτόλδου). Τυπώνεται το 1606 στο Μιλάνο και έτσι ο συγγραφέας
γίνεται γνωστός και εξιστορεί πως ένας άσχημος αλλά ετοιμόλογος χωριάτης
κατορθώνει χάρη στην πονηριά του, τα αστεία του και τη θυμοσοφία του να επιπλέει
και να επιβιώνει1538.
Η κωμωδία Ευσυνειδησία και ασυνειδησία του Δημήτριου Γρ. Καμπούρογλου
υποβάλλεται στον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 1872, αλλά δεν κερδίζει
κάποιο βραβείο1539. Γραμμένη σε ιαμβικούς στίχους διαιρείται σε πέντε μέρη και
διακωμωδεί την επικρατούσα, εκείνη την εποχή, αθηναϊκή κοινωνική ασυνειδησία.
«Η δέσις ζωηρά και κινούσα πολύ το ενδιαφέρον, η δε κάθαρσις λίαν συμφώνως προς
την δέσιν». Μιμείται τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Δεν έχει βρεθεί παράστασή του
και εκδίδεται το 18731540.
Στη δεκαετία του 1870 θα αρχίσουν να εμφανίζονται στην Αθήνα και να
αντικαθιστούν το ιταλικό μελόδραμα και τους θιάσους τους, συγκροτήματα γαλλικής
οπερέτας και «βωντεβίλ»1541, δηλαδή κωμωδίες πρόζας με ένθετα τραγούδια. Το
1536 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 43.

1537 Moullas, ό.π., σ. 288-289 και 302, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 46.
1538 Περί Μπερτόλδου βλ. Βάλτερ Πούχνερ, «Λαϊκά αναγνώσματα και θεατρικότητα», σ. 178-202.
1539 Moullas, ό.π., σ. 303, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 46.
1540 Αυγή, 16/9/1872, 3237, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 134, Πολέμη, ό.π., σ. 110 Γεωργία Λαδογιάννη,
ό.π., σ. 106, λήμμα 508, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 110, λήμμα 1212, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα
201 (1873), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 333, λήμμα 9.
1541 Το βωντεβίλ (vaudeville) είναι μικρό θεατρικό έργο όπου πλέκονται σατιρικά δίστιχα. Ο Labiche
έγραψε διασκεδαστικά βωντεβίλ. Ο Olivier Basselin εργάτης γναφέας από το Vire συνέθετε τον 15ο
αιώνα σατιρικά άσματα που σύντομα διαδόθηκαν στην κοιλάδα του Vire (val ή vau de Vire) της
Νορμανδίας. Απομακρυνόμενο από το χώρο όπου γεννήθηκε, το όνομα εξελίχθηκε σε vaudeville. Τα
πρώτα vaux-de-Vire ήταν βακχικά άσματα που κατήντησαν κακoήθη και καυστικά λόγω της μεγάλης
ελευθερίας αυτών που μεθούν. Αυτό το είδος διήρκεσε μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα. Από την αρχή
του 18ου αιώνα όμως είχαν παρεμβληθεί άσματα αυτού του είδους σε θεατρικά έργα πανηγυριών που
ονομάσθηκαν «κωμωδίες με βωντεβίλ» και στη συνέχεια σκέτα «βωντεβίλ». Όταν η κωμωδία με
δίστιχα με τους κυριότερους εκπροσώπους της τους Désaugiers, Scribe και Labiche εξαφανίσθηκε, το
352
κοινό ανταποκρίνεται με ενθουσιασμό στο καινούργιο είδος, αλλά εμφανίζονται
πολλοί επικριτές του. Το καλοκαίρι του 1874 ο Σπυρίδωνας Βασιλειάδης δημοσιεύει
σειρά άρθρων, με τα οποία απορρίπτει το γαλλικό βωντεβίλ για την έλλειψη
διδακτικών στόχων και την πιθανή διαφθορά των ελληνικών κοινωνικών ηθών. «Η
μουσική αύτη απλώς ακροωμένη εγείρει το συναίσθημα και την διάθεσιν εις
λυσσώδεις εναγκαλισμούς, φιλήματα, καγχασμούς, λακτίσματα, ωρυγμούς και πάσαν
εν γένει την άγνωστον εν Ελλάδι θύελλαν εκείνην της κραιπάλης και των οργίων, ήτις
κοσμεί πεφημισμένα καταγώγια εν Παρισίοις, δι’ ο δη και ο κύριος ρυθμός της
οφφεμπαχείου μουσικής είναι ο σεμνός χορός του κανκάν, εν ω και οι μέχρι ζώνης
αποκαλυπτόμενοι πόδες των ορχηστρίδων αφίκοντο πολλάκις παρ’ ημίν, εν τοις
λυσσαλέοις τινάγμασι, μέχρι των βασιλικών θεωρείων». Τα άρθρα δημοσιεύονται
ανυπόγραφα στην εφημερίδα Στοά το 1874, αλλά συμπεριλαμβάνονται και στα
άπαντα του συγγραφέα. Για την εισβολή του «βωντεβίλ» στην Ελλάδα ο Βασιλειάδης
θεωρεί υπεύθυνο τον βασιλέα Γεώργιο τον Α΄, όπως φαίνεται και στο ανωτέρω
παράθεμα, και έτσι φανερώνει τη γνωστή αντιμοναρχική πολιτική του θέση. Παρόλα
αυτά γράφει από τα πρώτα «βωντεβίλ» σε ελληνική γλώσσα, παρωδίες της αρχαίας
μυθολογίας, εργάκια που ευθυγραμμίζονται με το γαλλικό καμπαρέ. Κάνει
προσπάθεια να συμμορφώσει το είδος προς τις σύγχρονές του εγχώριες καλλιτεχνικές
νοοτροπίες και ανάγκες. Η τρίπρακτη Σεμέλη, η Χίμαιρα και το ανολοκλήρωτο
δίπρακτο Γαλάτεια και Πολύφημος1542 ανήκουν σε αυτό το είδος, με τερπνά επεισόδια
για το θεατή και οπτικά εφέ. Η Σεμέλη δημοσιεύεται στο περιοδικό Παναθήναια
(1872) και συμπεριλαμβάνεται στα άπαντά του, το 1873, όπου δημοσιεύεται επίσης
και η μονόπρακτη, χωρισμένη σε ένδεκα σκηνές, Χίμαιρα1543. Η Σεμέλη (1872-1873)
είναι ένα ευφυέστατο ειδύλλιο, κατά μίμηση όσων έχουν μυθολογική υπόθεση. Δεν
παίζεται ποτέ στο θέατρο. Συνδυάζει την ποιητική φύση με τις ιστορικές γνώσεις1544.
Στους Έλληνες συγγραφείς που αντιδρούν στην εισαγωγή του «βωντεβίλ»
(κωμωδίες πρόζας με ένθετα τραγούδια) και τη συνάρτησή τους με τις προτιμήσεις
όνομα βωντεβίλ χαρακτήριζε κάθε ελαφρά κωμωδία, επιδέξια ραδιούργα και με ύφος ελαφρά
χονδροειδές. Ως ελαφρό ψυχαγωγικό θέαμα ήταν δημοφιλέστατο στις ΗΠΑ από τα μέσα της δεκαετίας
του 1890 έως τις αρχές της δεκαετίας 1930. Το συνέθεταν 10-15 άσχετες μεταξύ τους σκηνές που
εκτελούσαν μάγοι, ακροβάτες, κωμικοί, εκπαιδευμένα ζώα, ζογκλέρ, τραγουδιστές, χορευτές. Είναι το
αντίστοιχο του μιούζικ χωλ και του βαριετέ στην Αγγλία (Πηγή: ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια της
Brittanica).
1542 Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 462.
1543 Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Σ.Ν. Βασιλειάδης, σ. 510, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 114, σ.
116, σημ. 4, σ. 119, σ. 121, σημ. 12.
1544 Παλιγγενεσία, 21/6/1873, 2710, 2. Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο
νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 458-462.
353
του Γεωργίου του Α΄, συγκαταλέγεται και ο Άγγελος Βλάχος, ο οποίος αρθρογραφεί
και καταδικάζει σφόδρα αυτό το θεατρικό είδος1545. Χαρακτηριστική είναι η
αγανάκτηση του Βλάχου, για τον ενθουσιασμό του κοινού απέναντι στο κανκάν
(«κόρδακα») και το «βωντεβίλ» («μελοκωμωδία»). Η εφημερίδα Νεολόγος (17
Νοεμβρίου 1874) της οποίας είναι αρχισυντάκτης, αποκαλύπτει ότι ο Βλάχος
απείλησε την κυβέρνηση με παραίτηση από την επιτροπή του θεάτρου, αν
επαναληφθεί η παράσταση της ανήθικης οπερέτας του Όφφενμπαχ Περιχόλ1546.
Ο κύριος Κουκάκης και ο υιός του (1874) είναι ένα έργο που ο Δημήτριος
Κορομηλάς συγγράφει σε ηλικία μόλις 24 ετών και είναι φυσικό να φέρει στοιχεία
μιας πρώιμης θεατρικής γραφής, ενώ παράλληλα περιλαμβάνει θεματικά μοτίβα που
επαναλαμβάνονται σε επόμενες κωμωδίες του. Το έργο εκδίδεται την ίδια χρονιά από
τον εκδοτικό οίκο της οικογένειας Κορομηλά με πρόλογο αφιερωμένο στον Άγγελο
Βλάχο. Ο τελευταίος ως μέλος επιτροπής του θεάτρου απαγορεύει την παράστασή
του από θίασο και ο Κορομηλάς τον ευγνωμονεί επειδή τελικά κατάλαβε ότι ο
Βλάχος τον προστάτεψε από τα κοροϊδευτικά σχόλια των θεατών εις βάρος του. Το
έργο έχει ως θέμα την προικοθηρία, αλλά ο συγγραφέας φτιάχνει και τη γελοιογραφία
ενός δημοσίου υπαλλήλου. Το κωμικό στίγμα του έργου είναι περισσότερο σατιρικό
και συνδυάζεται με την πρόθεση του συγγραφέα να χτυπήσει τα «κακώς κείμενα» σε
ορισμένους τομείς της πολιτικής και της κοινωνικής πραγματικότητας της εποχή,
κατά τη διδακτορική διατριβή της Ρέας Γρηγορίου. Σύμφωνα με την ίδια η τρίπρακτη
κωμωδία είναι δομημένη σύμφωνα με το «καλοφτιαγμένο έργο» του Eugène Scribe.
Το έργο δεν παίχθηκε, αλλά ένα συγκεκριμένο ειδικό κοινό που έτρεφε ιδιαίτερο
ενδιαφέρον για τα θεατρικά πράγματα τη γνώρισε ως ανάγνωσμα μέσα από την
καλαίσθητη έκδοση του 18761547.
Η κωμωδία Ο εμπορικός γάμος του Τιμολέοντα Αμπελά δημοσιεύεται το 1875
στο Οικογενειακόν Ημερολόγιον1548. Οι κωμωδίες του συγγραφέα ακολουθούν, όπως
και αυτές των άλλων σύγχρονων συγγραφέων, τα έργα των Ευρωπαίων Σκριμπ,
Λαμπίς και Σαρντού, που για την τέρψη των θεατών διαδίδουν κώδικες
συμπεριφοράς της πολιτισμένης Ευρώπης. Περιγράφεται ένας καλοβολεμένος τύπος
αστού που φλυαρεί, ερωτοτροπεί, διαπληκτίζεται, πανδρολογιέται, δημιουργεί
σκάνδαλα. Το θέατρο αυτό προορίζεται για τέρψη του κοινού και όχι για διάπλαση

1546 Ό.π., σ. 118, σημ. 7.
354
χαρακτήρων ή συμπεριφοράς, πέραν ίσως από κάποιο λεξιλόγιο του σαλονιού και τις
κομψές χειρονομίες1549.
Το Περί όνου σκιάς δίκη του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου, δίπρακτο έργο, μια
μυθολογική παρωδία, δεν εκδίδεται ποτέ. Τα χειρόγραφα στη βιβλιοθήκη του
Θεατρικού Μουσείου εμφανίζουν επεξεργασία από τη δίπρακτη εκδοχή έως την
τρίπρακτη κωμειδυλλιακή μορφή του 18921550. Ως μονόπρακτο πρωτοεμφανίζεται
από το Γ. Νικηφόρο στο χειμερινό θέατρο «παρά τα Χαυτεία» το 18771551. Είναι
πνευματώδης κωμωδία και σατιρίζει τα «καθ’ ημάς» σφάλματα. Η πλοκή βέβαια
είναι άτεχνη και χαλαρή, κατά την κριτική του 1877, αλλά η ζωηρότητα διαρκεί και
την επαυξάνουν τα ασμάτια μελοποιημένα από τον Ιωσήφ Καίσαρη. Η Εφημερίς
επαινεί τέτοια έργα που αποσκοπούν στη διόρθωση των κοινωνικών και πολιτικών
ελαττωμάτων1552. Με την κωμωδία αυτή ο ποιητής σατιρίζει όλα τα τρωτά της
κοινωνίας μας. Η σκηνή παρουσιάζεται στην Αθήνα. Παρελαύνουν υποψήφιοι
βουλευτές και δήμαρχοι, δικηγόροι και όλη η κοινωνία, αναφέρονται διαδηλώσεις,
συμπλοκές κομμάτων, συντεχνίες με τις συμβολοφόρες σημαίες τους, λόγοι και
προσφωνήσεις, συνεδριάσεις της Βουλής και όλα αυτά με σχετική οικονομία.
Κατόρθωσε ο συγγραφέας να τα σατιρίσει όχι με δριμύτητα αλλά με ευστοχία, με
λογοπαίγνια και με διάσπαρτες ευφυολογίες. Οι χαρακτήρες διαγράφονται φυσικοί.
Υπάρχουν κάποια χάσματα σε ορισμένες σκηνές, που πρέπει να συνδεθούν με τα
επεισόδια για να διορθωθεί το έργο, σημειώνει ο κριτικός της Εφημερίδος το 1892.
Είναι πάντως ένα έργο εμπνευσμένο από την πραγματικότητα1553.
Το 1877, εκδίδεται η δίπρακτη κωμωδία Ο μασσόνος Σαμαρούλιας του
Βασιλείου Γ. Δαούλα. Έργο πρωτόπειρου συγγραφέα, μερικά μέρη του οποίου
προκαλούν το γέλιο1554.
Την Κυριακή 3 Σεπτεμβρίου 1878 παίζεται για πρώτη φορά η νέα και
πρωτότυπη δίπρακτη κωμωδία του Ιωάννη Μαργαρίτη, Ο αγράμματος δημοσιογράφος,
1549 Ό.π., σ. 143.

1550 Περιγραφή του κωμειδυλλίου πραγματοποιεί ο Χατζηπανταζής (Το κωμειδύλλιο, σ. 191).
1551 Παλιγγενεσία, 20/1/1877, 3706, 3, Εφημερίς, 19/1/1877, 19, 2, περ. Παρνασσός, έτος Α΄, αρ. 1,
1/1/1877, σ. 78.
1552 Εφημερίς, 14/7/1877, 195, 2.
1553 Ό.π., 23/3/1892, 83, 3.
1554 Ο μασσόνος Σαμαρούλιας του Βασιλείου Γ. Δαούλα, κωμωδία πρωτότυπος εις πράξεις δύο μετ’
ασμάτων, Εν Αθήναις, Τυπογραφείον Ο «Εθνοφύλαξ», 1876, σχήμα 8ον, 62 σελ.+1 χ.α. (Εφημερίς,
22/2/1877, 53, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 13, 27/3/1877, σ. 1, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
λήμμα 514 (1876), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 340, λήμμα 44).
355
στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο «Μένανδρος» αδελφών Ταβουλάρη. Τυπώθηκε
το 18791555.
Στην αρχή της δεκαετίας του 1880, ο Παναγιώτης Δ. Ζάνος θα σημειώσει
θεατρική επιτυχία από σκηνής με τρία έργα μυθολογικής παρωδίας. Το δίπρακτο Το
μήλον της έριδος (1883) θα προκαλέσει σκάνδαλο και σχόλια από το κοινό και τον
Τύπο. Άλλοι το υπερασπίζονται, άλλοι το καταδικάζουν. Στα δύο επόμενα έργα, λόγω
των διαμαρτυριών που έχουν προηγηθεί, θα μειώσει το στοιχείο της παρωδίας και θα
αρκεστεί μόνο στα «κωμικά» πρόσωπα του υπηρετικού προσωπικού. Πρόκειται για
τις ιλαροτραγωδίες ή τις τραγικωμωδίες Οι μνηστήρες της Πηνελόπης και η επάνοδος
του Οδυσσέως και Ανδρομέδα και Περσεύς1556.
Σύμφωνα με τη Νέα Εφημερίδα, ο Ζάνος συνέθεσε γνήσια εθνικά και
ελληνικά έργα όσο αφορά την υπόθεση και την υφή του λόγου. Το μήλον της έριδος,
ιλαροτραγωδία σε δύο πράξεις και Οι μνηστήρες της Πηνελόπης και η επάνοδος του
Οδυσσέως είναι τραγικοκωμωδία σε πέντε πράξεις, εμπνευσμένα και τα δύο από τη
μυθολογία. Γραμμένα με δύναμη και τέχνη, με αναφορές στο μυθολογικό πλούτο και
με πνεύμα. Ο συντάκτης της εφημερίδας εκφράζει την επιθυμία του να παιχθούν τα
έργα αυτά από σκηνής1557. Τα δύο αυτά έργα ανέλαβε να παραστήσει ο «Πανελλήνιος
Δραματικός Θίασος» του Δημοσθένη Αλεξιάδη στο θέατρο «Απόλλων» την Τρίτη 12
Ιουλίου 1883 Το μήλον της έριδος1558 και την Παρασκευή 12 Αυγούστου 1883 τους
Μνηστήρες της Πηνελόπης και την επάνοδο του Οδυσσέως1559. Η θεατρική περίοδος
έχει με αυτόν τον τρόπο πρωτότυπη ελληνική παραγωγή και η εφημερίδα ζητά να
υποστηριχθεί η προσπάθεια του ελληνικού θιάσου. Το μήλον της έριδος έχει ως
υπόθεση τη συνάθροιση των θεών για το γάμο της Θέτιδος, όταν η Έρις χολωμένη,
επειδή δεν προσκλήθηκε, έριξε το μήλο με την επιγραφή «Η καλή λαβέτω»
προοριζόμενο για μία από τις τρεις θεές, Ήρα, Αθηνά και Αφροδίτη, που ζήτησαν τη
συνδρομή του Πάρη για την απόφαση αυτή. Αυτήν την υπόθεση έπλεξε ο
συγγραφέας σε φαιδρή κωμωδία, με ωραίο ύφος ανάμεικτο με άσματα, που
μελοποίησε ο Α. Σάιλερ. Η πρώτη πράξη επιγράφεται «Το μήλον» με τη σκηνή στα
1555 Εφημερίς, 2/9/1878, 245, 2 και 4, 3/9/1878, 246, 2. Δελτίον της Εστίας, έτος Δ΄, αρ. 157,
30/12/1879, σ. 1. Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 114, λήμμα 594, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
σ. 143, λήμμα 306, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 213 (1879), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 345, λήμμα 18.
1556 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 125-127.
1557 Νέα Εφημερίς, 9/5/1883, 125, 2-3.
1558 Ό.π., 9/7/1883, 186, 3, 10/7/1883, 187, 2, 12/7/1883, 189, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137.
1559 Νέα Εφημερίς, 8/8/1883, 216, 2, 9/8/1883, 217, 3, 11/8/1883, 219, 4, 12/8/1883, 220, 3. Σιδέρης,
356
ανάκτορα των Μυρμηδόνων και του βασιλέως τη νύκτα των γάμων με τη Θέτιδα. Η
δεύτερη πράξη ονομάζεται «Η δίκη» με τη σκηνή στο ποιμνιοστάσιο του Πάρη. Εκεί
ακούγεται το βουκολικό άσμα του Πάριδος με συνοδεία αυλού1560.
Η τραγικωμωδία Οι μνηστήρες της Πηνελόπης και η επάνοδος του Οδυσσέως
είναι ως προς τη στιχουργία το καλύτερο έργο. Η γλώσσα είναι η αρμόζουσα.
Εκδίδεται το 18841561. Παίζεται για πρώτη φορά στο θέατρο «Απόλλων» από το
θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη το 18831562. Στην κωμωδία αυτή αναμειγνύεται με
επιτυχία το αστείο με το διδακτικό1563. Το 1891 εμφανίζεται εκ νέου το έργο, στο
οποίο ζωγραφίζεται η Οδύσσεια του Ομήρου, τα παθήματά του κατά την
περιπλάνηση, η επάνοδος και η εκδίκηση προς τους μνηστήρες. Χαρακτηρίζεται ως
έργο ελληνικότατο1564. Ό,τι είχε σχέση με τον ύμνο του Ομήρου έτυχε κάθε
σεβασμού και δεν παραποιήθηκε. Η ελληνική αρχαιότητα παραστάθηκε με την αίγλη,
το μεγαλείο και την υπέροχη χάρη, που περιέβαλε αυτήν η ποίηση του Ομήρου, αλλά
και με αξιοπρέπεια. Το κωμικό μέρος του έργου αποτέλεσαν οι μνηστήρες1565.
Ο Παναγιώτης Δ. Ζάνος αποδείχθηκε, για το 1883, ο μόνος ένθερμος
υποστηρικτής της δημιουργίας νέας ελληνικής σκηνής και συγγραφέας που μπορούσε
να παράγει κωμωδίες άρτιες και γνήσια ελληνικές, όπως φανέρωσαν οι δύο του
προαναφερθείσες κωμωδίες. Στον Έλληνα επιτρέπεται αυτή η συγγραφική οικειότητα
άλλωστε, είναι στην αριστοφάνεια φύση του να αστειεύεται με τις πράξεις των
ηρώων και τα κατορθώματα των θεών της αρχαιότητας χωρίς να γίνεται βέβηλος. Οι
εγκριτότεροι των δασκάλων μας και οι πλέον νοήμονες αστειολόγησαν επί τούτων,
ακόμα και όταν ήθελαν να κάνουν πιο καταληπτό το αρχαίο κείμενο. Οι ξένοι όμως
δεν είναι ικανοί σε αυτό το παιγνίδι των απογόνων προς τους αρχαίους προγόνους.
Δεν αισθάνονται αυτή τη φαιδρή πάλη του κωμικού παιγνιδιού, που ελέγχει ο
θαυμασμός, η λατρεία, η αγάπη. Η ξένη κωμωδία αυτών των θεμάτων γίνεται σάτιρα
χονδροειδής για τη στιγμιαία εκμετάλλευση του γέλιου. Είναι φανερό ότι η εκλογή
1560 Νέα Εφημερίς, 23/5/1883, 139, 1, 9/7/1883, 186, 3, 12/7/1883, 189, 4.

1561 Δελτίον της Εστίας, έτος Η΄, αρ. 354, 9/10/1883, σ. 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 102 και σ. 137, σημ.
43, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 252, λήμμα 2972, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 219, Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., σ. 159, λήμμα 419, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 723 (1884), Πούχνερ/Χρ.
1562 Νέα Εφημερίς, 8/8/1883, 216, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137: «αναπτύσσει μια πολύ αξιόλογη
τεχνική σε αυτήν την κωμωδία και το ρόλο της υπηρέτριας Μελανθώς (Ελ. Χέλμη) θα τον εζήλευε
κάθε γαλλίδα σουμπρέτα».
1563 Νέα Εφημερίς, 9/5/1883, 125, 2-3.
1564 Ό.π., 5/8/1891, 217, 6-7, 7/8/1891, 219, 7.
1565 Ακρόπολις, 9/8/1891, 3430, 3. Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο
νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 557-565.
357
των θεμάτων των κωμωδιών του Ζάνου είναι διεργασία αξιότατης τέχνης, που μόνο
στους Έλληνες συναντάται. Ο Ζάνος βρήκε το μέτρο της έμπνευσης στην ευφυολογία
και σταματά εκεί πριν γίνει ανάρμοστος και βέβηλος. Αυτός είναι ο έπαινος για τους
Μνηστήρες. Ο θίασος δίδαξε το έργο, μετά από κοπιώδη μελέτη, όσο πιο άριστα
μπορούσε. Πηνελόπη ήταν η Φιλομήλα Βονασέρα μαζί με τους Ν. Ζάνο, Π.
Λαζαρίδη, Γ. Τσίντο, τη ζωηρότατη Ελένη Χέλμη και άλλους. Ο Δημ. Αλεξιάδης
κατέβαλε χρηματικές θυσίες για την παράσταση1566.
Το έργο Ανδρομέδα και Περσεύς είναι πεντάπρακτη ιλαροτραγωδία του
Παναγιώτη Ζάνου, «μετ’ ασμάτων και χορού παρθένων τονισθέντων υπό Α. Σάιλερ».
Κατά την κριτική, το έργο αυτό υπερέχει των άλλων στη δραματουργία του
συγγραφέα. Γράφεται το 1885. Πρόκειται για το γνωστό μύθο, όπου ο ήρωας Περσεύς
κατά την παραμονή του στην Αίγυπτο σώζει τη βασιλόπαιδα Ανδρομέδα από τη βορά
του θαλασσίου θηρίου, όπως απαιτούσε ο χρησμός για να εξευμενισθεί το θείο. Έτσι
διαλύεται από τον Έλληνα ήρωα το σκοτάδι της δεισιδαιμονίας και παίρνει ως έπαθλο
την κόρη. Η γλώσσα είναι πολύ φροντισμένη και εκφράζει υψηλά φρονήματα και
φιλοπατρία. Το έργο διαθέτει μεγαλοπρεπείς και εντυπωσιακές σκηνές, που έχουν και
αστεία παίγνια χάρη στην ευφυΐα του ποιητή. Παίζεται την Πέμπτη 21 και το Σάββατο
23 Αυγούστου 1886 στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη, ενώ τυπώνεται το 19021567. Το 1885 βρίσκουμε μια είδηση ότι εκδίδεται
σε έκτακτο φύλλο στη Θεατρική Εφημερίδα η υπόθεση του δράματος του Παν. Ζάνου,
Ανδρομέδα και Περσεύς1568.
Δημοσιεύεται εξάλλου μία συλλογή κωμωδιών του Παναγιώτη Ζάνου σε
αυτοτελές βιβλίο το 1884 με τον τίτλο Ελληνικόν Θέατρον. Περιλαμβάνει
μονόπρακτες και πολύπρακτες κωμωδίες: Η ερωτική απόπειρα, κωμικός σκηνικός
διάλογος, Οι μνηστήρες της Πηνελόπης και η επάνοδος του Οδυσσέως, πεντάπρακτη
τραγικωμωδία, Ερασμία ή Ο ερωτικός κόμβος, κωμωδία εις πράξεις δύο, μετ’
ασμάτων και μουσικής προς κλειδοκύμβαλον. Το βιβλίο αφιερώνεται «τη σεπτή
ανάσση των Ελλήνων Όλγα...». Το κοινό έχει ήδη αποφανθεί και επαινέσει τις δύο
πρώτες παραπάνω κωμωδίες, όταν διδάχθηκαν από σκηνής. Τότε και η κριτική είχε
γράψει ότι πρόκειται για γνήσια ελληνικά έργα, κομψά γλωσσικά, με ικανή πλοκή και
1566 Νέα Εφημερίς, 22/8/1883, 230, 2.

1567 Παλιγγενεσία, 21/8/1886, 6694, 4, Νέα Εφημερίς, 14/6/1885, 165, 2, 14/8/1885, 226, 2, 13/8/1886,
225, 4, 18/8/1886, 230, 2-3, 21/8/1886, 233, 4, 22/8/1886, 234, 4, 23/8/1886, 235, 4 και 5-6. Ευσεβία
Χασάπη-Χριστοδούλου, ό.π., Α΄, σ. 565-571.
1568 Νέα Εφημερίς, 14/8/1885, 226, 3.
358
σκηνική διάταξη. Η δίπρακτη κωμωδία Ερασμία, αν είχε καλύτερη λύση στην πλοκή,
θα ήταν τελειότερη. Η ψυχολογική ανάλυση των αισθημάτων στην ανάπτυξη των
σκηνών και των διαλόγων είναι επιτυχής. Είναι ένα ωραίο βιβλίο, που διαθέτει
πνεύμα, χάρη, κομψότητα, έμπνευση και είναι καλά τυπωμένο. Περιέχει και τη
μουσική του αστείου τραγουδιού Κούκος του Α. Σάιλερ. Ο βιβλιοκριτικός παραινεί
τους φιλαναγνώστες να ανταποκριθούν στην υλική υποστήριξη του Π. Ζάνου, παρόλο
ότι, όπως συμπληρώνει, πρόκειται για πεζή πρακτική εμπορικής ανταπόδοσης σε μια
τέτοια ποίηση1569. Το βιβλίο βεβαίως είναι το μέσο της επικοινωνίας του συγγραφέα
με τον αναγνώστη του. Η αμφίδρομη αυτή σχέση δεν πρέπει να ερμηνεύεται ως
εμπορική, διότι μόνο με το βιβλίο η εξάπλωση του πνεύματος γίνεται σε ευρύτερη
κλίμακα και η ικανοποίηση που προσφέρεται και στα δύο μέρη, του πομπού και του
δέκτη, είναι πέρα από κάθε υλική προσέγγιση, είναι προσέγγιση καθαρά πνευματική
και ψυχική.
Η τρίπρακτη κωμωδία Απάτη αντ’ απάτης του Δημήτριου Κορομηλά παίζεται
την Κυριακή 16 Δεκεμβρίου 1884 από ερασιτέχνες ηθοποιούς στο «Ωδείον Αθηνών»
για φιλανθρωπικό σκοπό (υπέρ του «Ευαγγελισμού», την προστασία του οποίου είχε
η βασίλισσα Όλγα). Κρίνεται δε από το περιοδικό Εστία1570 ως «κωμωδία τρίπρακτος,
που πλέκεται μετά φυσικότητος εν τω διαλόγω, γοργότητος και χάριτος και γνώσεως
της σκηνής περί θέμα τι εκ του συγχρόνου αθηναϊκού βίου, τηρούσα αμείωτον μέχρι
τέλους το ενδιαφέρον του θεατού». Η Νέα Εφημερίς αναφέρει ότι είναι κωμωδία
ευτράπελη και ψυχολογική, παρά τη δύσκολη υπόθεσή της, με κωμικούς
διαλόγους1571. Δημοσιεύεται το 18851572.
Εκδίδεται με δαπάνη του Δημήτριου Φέξη το 1887 η πρωτότυπη πολιτική
κωμωδία του Παναγιώτη Ν. Θεοδοσίου, με τον τίτλο Ο βλαχοδήμαρχος. Ο Θεοδοσίου
είναι δάσκαλος και συγγραφέας μιας ακόμα κωμωδίας με τίτλο Η κυρά μαμή1573.
1569 Ακρόπολις, 30/3/1884, 731, 2, Νέα Εφημερίς, 9/5/1883, 125, 2-3, 21/9/1883, 260, 3, 19/3/1884,
79, 3-4, 21/3/1884, 81, 6, 29/3/1884, 89, 6, Δελτίον της Εστίας, έτος Η΄, αρ. 354, 9/10/1883, σ. 2.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 102, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 245, λήμμα 2879, Χατζηπανταζής, Η ελληνική
κωμωδία, σ. 223, Χρ.Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 159, λήμμα 420, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
1570 Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄, αρ. 442, 16/6/1885, σ. 2.
1571 Νέα Εφημερίς, 16/12/1884, 351, 2.
λήμμα 473. Βλ. επίσης για αυτήν την τρίπρακτη κωμωδία Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και
το νεοελληνικό θέατρο, σ. 46-49.
1573 Νέα Εφημερίς, 20/1/1887, 20, 7, 28/1/1887, 28, 4.
359
Η τρίπρακτη και έμμετρη κωμωδία του Νικόλαου Λάσκαρη, Ο Μίδας και ο
κουρεύς του (1889) αφορά την οργή του Απόλλωνα, προς τον Μίδα, όταν αυτός
πρόκρινε τη μουσική του Πάνα ως ανώτερη τέχνη, και τον εκδικείται μεγεθύνοντας
τα αυτιά του. Η πλοκή διεξάγεται με ευχέρεια, ο διάλογος, όμως, είναι χαλαρός, λόγω
της ομοιοκαταληξίας, που εξυπηρετεί το στίχο και αποκλείει έτσι τη ζωηρότητα της
ελεύθερης ποίησης. Παρόλα αυτά όλοι οι στίχοι έχουν χάρη και χαρακτηρίζονται από
ευφυΐα. Παίζεται την Πέμπτη 11 Ιουνίου 1887 στο θέατρο «Παράδεισος» από το
θίασο «Μένανδρος» με τον Σπ. Ταβουλάρη ως κουρέα και τον Ε. Παντόπουλο ως
Μίδα, ενώ επίσης διαβάζονται μέρη του σε συνεδρία του Φιλολογικού Συλλόγου
«Πίνδαρος»1574.
Στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 1889 συμμετέχει ο Παναγιώτης Ζάνος με την
τρίπρακτη κωμωδία Δημάρχου εκλογή. Μοιράζεται το βραβείο με το έργο
Σκεντέρμπεης του Αντ. Αντωνιάδη. Η κωμωδία είναι γραμμένη σε άπταιστη
καθαρεύουσα και τηρεί τις προϋποθέσεις του διαγωνισμού και του αγωνοθέτη, αφού η
υπόθεση αντλείται από τον «ελληνικόν βίον». Οι κριτές αποφαίνονται ότι διακωμωδεί
την «εκλογικήν νόσον» των Ελλήνων και θεωρούν ότι τα έργα του Ζάνου αποπνέουν
αέρα γνήσιας ελληνικής ποίησης. Η κωμωδία είναι πρωτότυπη με πλούσια ευρήματα
και «κωμικόν άλας» από εικόνες του ελληνικού βίου. Διακρίνεται για «αριστοφάνειο
πνεύμα» και αποτελεί πιστή εικόνα του εκλογικού οργασμού. Αναφέρεται σε
διαδηλώσεις, ομιλίες και συμπλοκές. Το κωμικό στοιχείο έγκειται στην υπόσχεση της
παροχής νερού από το θαλασσινό νερό του Φαλήρου με μηχάνημα που θα χώριζε το
νερό από το αλάτι και που από τον Λυκαβηττό θα φυσούσε με φυσερό τη σκόνη
(αλάτι) προς τον Πειραιά και πολλά άλλα. Ο μύθος έχει ηθική κάθαρση. Οι εικόνες
είναι ζωηρές και οι διάλογοι θερμοί σε γλώσσα και μέτρο εύρυθμο1575. Παίζεται το
Σάββατο 5 και την Κυριακή 6 Αυγούστου 1889 στο θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο
«Μένανδρος», με τον Ευάγγ. Παντόπουλο ως πρωταγωνιστή1576.
Το 1890, εκδίδεται η πολιτική κωμωδία Τασούλα του Α.Π. Ευστρατίου, που
διακωμωδεί τις ελληνικές βουλευτικές εκλογές σε ιαμβικό στίχο. Η σκηνή
1574 Ό.π., 17/4/1887, 107, 3, 11/6/1887, 162, 4 και 5, 12/6/1887, 163, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 139,
Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 572-574.
1575 Νέα Εφημερίς, 12/3/1891, 71, 6. Βλ. επίσης Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές κωμωδίες
της εποχής του Τρικούπη», σ. 666-667, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 179-180.
1576 Παλιγγενεσία, 3-5/8/1889, 7619, 7620, 7621, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 21/7/1889, 202, 4, 2/8/1889,
214, 6, 4/8/1889, 216, 6, 5/8/1889, 217, 5-6 και 7, 6/8/1889, 218, 4, 7/8/1889, 219, 6. Σιδέρης, Ιστορία,
σ. 133.
360
εκτυλίσσεται στην Αθήνα και η υπόθεση παρουσιάζεται σε έξι πράξεις και είναι
διδακτική με υπάρχουσες σε όλο το κείμενο παροιμίες1577.
Επίσης το 1890, όπως μας πληροφορεί ο Τύπος επίκειται έκδοση σε φυλλάδιο
της κωμωδίας με τον τίτλο Αι είκοσι μυστικαί επιστολαί. Γράφηκε από τους Παν.
Θεοδοσίου και Δημ. Γρίβα, οπωροπώλες, και αφορά τη διαβόητη, για την εποχή, δίκη
των αδελφών Ζόργια, Πειραιωτών «εμποροτσουκαλάδων» με αντίδικο τον Δημ.
Γρίβα, που ήταν, καθώς φαίνεται, ένας από τους δύο συγγραφείς1578.
Ο Καραπατάκιας, πεντάπρακτη κωμωδία, γραμμένη από τον Ιω. Βαρβέρη
εκδίδεται σε φυλλάδια το 1890. Το πρώτο φυλλάδιο περιέχει πρόλογο και μία σκηνή,
όπου ευφυέστατα γίνεται η εισήγηση στην κωμωδία, που εντούτοις παραλήφθηκε
στην παράσταση στο θέατρο «Παράδεισος» τον Αύγουστο του 1890 από το θίασο
«Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη1579. Η κωμωδία είναι ηθογραφική και σατιρίζει
τη σύγχρονη εποχή.
Ο κήπος των Μουσών, πρωτότυπη δίπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων είναι
έργο του 1890 από το ζακύνθιο ποιητή Ι.Γ. Τσακασιάνο και αναφέρεται στα
σύγχρονα πράγματα1580. Είναι γραμμένο σε πρόζα, σε δημοτική γλώσσα και τα
πρόσωπα με επαρχιώτικη καταγωγή μιλούν με ιδιωματισμούς. Το περιβάλλον είναι
αστικό και η σκηνή τοποθετείται στην Αθήνα. Η πλοκή είναι σύνθετη, καθώς γύρω
από τα κεντρικά πρόσωπα εμπλέκονται και άλλα, που τα επηρεάζουν με τη δράση
τους. Το μοτίβο είναι ερωτικές δολοπλοκίες, ο έρωτας και ο γάμος σαν μέσον
άμοχθου πλουτισμού. Ο ποιητής απορρίπτει τον ξενόφερτο και τον κενό αυτό τρόπο
ζωής. Το έργο έχει και αυτοβιογραφικά στοιχεία, καθώς το 1890 είναι για τον
Τσακασιάνο χρόνος σταθμός, αφού το 1891 πιεζόμενος από την ανάγκη επιβίωσης
εγκαταλείπει την μποέμικη ζωή και γίνεται δημόσιος υπάλληλος1581.
Το 1891 εκδίδεται από το Βασίλειο Παπαβασιλείου μια έμμετρη δίπρακτη
κωμωδία με τίτλο Ο Ασκληπιάδης, με άπταιστους στίχους και κωμική υπόθεση1582.
Επίσης, το 1891 στο Λασσάνειο διαγωνισμό ο Παναγιώτης Ζάνος με την
τετράπρακτη κωμωδία Η αλεπού κερδίζει για δεύτερη φορά το βραβείο το οποίο
1577 Νέα Εφημερίς, 15/9/1890, 258, 5.

1578 Ό.π., 25/9/1890, 268, 6.
21/8/1890, 7942, 3, Νέα Εφημερίς, 20/8/1890, 232, 3, 21/8/1890, 233, 6, 22/8/1890, 234, 6. Για την
έκδοση βλ. Νέα Εφημερίς, 29/9/1890, 272, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 158.
1580 Νέα Εφημερίς, 20/7/1890, 201, 5.
1581 Τσακασιάνος, Θεατρικά έργα. Από το κωμειδύλλιο στο μελόδραμα, επιμέλεια-εισαγωγή Γεωργία
Κόκλα-Παπαδάτου, σ. 23-25.
1582 Νέα Εφημερίς, 9/3/1891, 68, 5.
361
μοιράζεται με την Κόρη της Λήμνου του Αριστ. Προβελέγγιου1583. Παίζεται το 1892
στο θέατρο «Κωμωδιών» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη
Αλεξιάδη και του Ευάγγελου Παντόπουλου1584.
Από το βιβλιοπωλείο του Κοφινιώτου (αντίκρυ από το ναό της
Χρυσοσπηλιώτισσας), διατίθεται το 1891 η έκδοση της πρωτότυπης κωμωδίας, σε
δύο πράξεις, με τον τίτλο Ο κουτόχορτος, του φοιτητή της νομικής, Μιχαήλ Ν.
Κατσούλη. Σκοπός της κωμωδίας αυτής είναι να καυτηριάσει όσους χωρίς συνείδηση
και αληθινή αξία αποπειρώνται να αναρριχηθούν σε αξιώματα. Ο ήρωας γίνεται
καταγέλαστος και προκαλεί την περιφρόνηση της κοινωνίας με την κουτοπονηριά
του. Η πλοκή, όπως αναφέρει ο γράφων την κριτική, είναι αρκετά περίεργη1585.
Σε κύκλο λογοτεχνών και ηθοποιών ο κωμωδιογράφος Νικόλαος Λάσκαρης
διαβάζει το 1892 τη νέα του δίπρακτη κωμωδία Η τραγωδία του Κωνσταντή,
γραμμένη έξυπνα και με πολύ πνεύμα. Κατά την πρώτη και δεύτερη πράξη ο ήρωας
Κωνσταντής διδάσκει την έμμετρη τραγωδία του Η αρπαγή της Ελένης,
υποβοηθούμενος από τη μνηστή του Κατίνα. Η φάρσα είναι αρκετά καλή, πλήρης
ευφυολογιών, αλλά τα λογοπαίγνια δεν είναι τόσο εύστοχα1586.
Η ανώνυμος επιστολή είναι κοινωνική κωμωδία του ποιητή Στέφανου
Στεφάνου. Έχει τρεις πράξεις πλήρεις δράσης, με φυσικό διάλογο και γνήσιους
χαρακτήρες. Η κωμωδία καυτηριάζει την κακοήθεια της ανωνυμογραφίας. Σε σκηνές
με παρεξηγήσεις και σε επεισόδια κωμικά πλέκεται ο μύθος με τέχνη και
αποτυπώνονται οι χαρακτήρες των δρώντων προσώπων. Συγγράφεται και γίνονται
δοκιμές για να παρασταθεί προς το καλοκαίρι του 1893, αλλά τελικά δεν
παρουσιάζεται1587.
Στο τετράπρακτο έργο Η νίκη του Λεωνίδα1588 (1894) του Χαράλαμπου
Άννινου, μία καθαρή κωμωδιογραφία ηθών και χαρακτήρων χωρίς τραγούδια,
καυτηριάζεται η προικοθηρία των ανδρών. Με καυστική γλώσσα αποκαλύπτει τις
αδυναμίες των δρώντων προσώπων. Παίχθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα τον
Νοέμβριο του 1894 στο θέατρο «Ποικιλιών» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ.

1584 Ακρόπολις, 10/3/1892, 3641, 3, Εφημερίς, 19/2/1892, 50, 3, 29/2/1892, 60, 3, 8/3/1892, 68, 3,
11/3/1892, 71, 2, Παλιγγενεσία, 10/3/1892, 8423, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 133.
1585 Νέα Εφημερίς, 11/4/1891, 101, 7, 16/4/1891, 106, 6.
1586 Εφημερίς, 11/1/1892, 11, 3, 26/1/1892, 26, 3, 10/4/1892, 101, 3.
1587 Νέα Εφημερίς, 29/6/1893, 180, 4.
1588 Το έργο εμφανίζεται και με τον τίτλο Τα εκατομμύρια του Λεωνίδα (Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, τόμ. Α΄, σ. 190, σημ. 530).
362
Κοτοπούλη, με τον Ευάγγ. Παντόπουλο και το θιασάρχη στους πρωταγωνιστικούς
ρόλους1589. Η επιτυχία του έργου ήταν αξιόλογη και παίχθηκε ακόμα το φθινόπωρο
του 1896 στα ιταλικά, ως αποχαιρετισμός του θιάσου Ντομινίτσι. Ήταν από τις
κωμωδίες που έμειναν στο ρεπερτόριο των θιάσων για πολλά χρόνια, ως τον
Μεσοπόλεμο ακόμα. Το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος το συμπεριέλαβε
στο δραματολόγιο της Νέας Σκηνής το 1904 αποτελεί ένα επιπλέον εύσημο1590.
Από τις κωμωδίες του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, γνωστό είναι το έργο Από
της γης εις τον ουρανόν ή Από τη γη στον ουρανό, που αναφέρεται στα παθήματα του
Ήφαιστου και τις απιστίες της Αφροδίτης. Βασίζεται στην αρχαία ελληνική
μυθολογία και στους έρωτες και τις παρεξηγήσεις μεταξύ των θεών. Οι σκηνές
διαδέχονται η μία την άλλη με δράση καταπληκτική και ενδιαφέρουσα.
Απεικονίζονται οι χαρακτήρες των μυθικών θεών. Η διαδικασία λύσης της κωμωδίας
με τη διεξαγωγή της δίκης δείχνει δραματική δύναμη και προκαλεί πρωτοφανές
ενδιαφέρον. Παίχθηκε για πρώτη φορά την Παρασκευή 6 Οκτωβρίου 1895 στο θέατρο
«Ομόνοια» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1591.
Η βασιλεία των γυναικών (1895) είναι πολιτικοκοινωνική σάτιρα σε τέσσερις
πράξεις. Είναι πρωτότυπο σε σύλληψη και πνευματώδες έργο του Ιδομενέα Ν.
Στρατηγόπουλου. Η σκηνή βρίσκεται στην Αθήνα εκατό έτη αργότερα από τη
συγγραφή του έργου. Απεικονίζει τη διάθεση των γυναικών να πάρουν στο μέλλον τα
σκήπτρα της εξουσίας της κοινωνίας, διαιρώντας την σε δύο αντίπαλα κόμματα, της
ανδροκρατίας και της γυναικοκρατίας1592.
Ένα από τα προς μελέτη έργα που έχουν υποβληθεί το 1895 στον Μιχαήλ
Αρνιωτάκη είναι Ο ψευδοτραπεζίτης, πεντάπρακτη αστεία κωμωδία αλλά ταυτόχρονα
και διδακτική. Συγγραφέας του έργου είναι η Μαρία Π. Μηχανίδου, γνωστή από τις
εκδόσεις δραμάτων της. Είναι μια από τις λίγες ελληνίδες συγγραφείς του θεάτρου,
που παρουσιάζεται στο χώρο την εποχή που εξετάζουμε1593.
1589 Νέα Εφημερίς, 9/11/1894, 313, 6, 15/11/1894, 319, 6, 16/11/1894, 320, 6-7 και 8, 17/11/1894,
321, 8, 18/11/1894, 322, 6. Γρ. Ξενόπουλος, «Μπάμπης Άννινος», Νέα Εστία 15 (1934), σ. 514-515,
Φώτος Πολίτης, «Μπάμπης Άννινος», στον τόμο Επιλογή Κριτικών Άρθρων. Θεατρικά, τόμ. Β΄,
Αθήνα, Ίκαρος, 1983, σ. 237-241, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164, Κυριακή Πετράκου, «Ο Μπάμπης Άννινος
ως θεατρικός συγγραφέας», σ. 57-61, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 154 και σ. 160, σημ.
29.
1591 Παλιγγενεσία, 6/10/1895, 9640, 3, Νέα Εφημερίς, 6/10/1895, 279, 5-6. Χατζηπανταζής, ό.π., σ.
124, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 574-578.
1592 Νέα Εφημερίς, 6/6/1895, 157, 5.
1593 Ό.π., 15/8/1895, 227, 5.
363
Η φοιτητική επιθεώρησις είναι τρίπρακτη κωμωδία του λοχαγού Παναγιώτη
Βασιλειάδη. Μετονομάσθηκε σε Ο υιός του παρέδρου. Είναι ευχάριστο και επιμελές
έργο, αλλά κατά την παράσταση της Τρίτης 24 Οκτωβρίου 1895 στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» οι προσελθόντες φοιτητές παρεξήγησαν κάποια μέρη και
αποδοκίμασαν το έργο. Διδάχθηκαν οι δύο πρώτες πράξεις μόνο και μετά η
παράσταση διακόπηκε1594.
Το 1895, ο Νικόλαος Λάσκαρης γράφει μαζί με τον Μιχαήλ Γιαννουκάκη την
τρίπρακτη κωμωδία Ο γαμπρός εξ αλλοδαπής. Είναι το κάτοπτρο του ελαττώματος της
αθηναϊκής κοινωνίας να εκθειάζει τους ξένους και τις συνήθειές τους. Σατιρίζει και
την αφροσύνη των γυναικών. Παίχθηκε το Σάββατο 17 Ιουνίου 1895 στο θέατρο
«Αθήναιον» από τον θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1595.
Το 1896, μαζί με τον Μιχαήλ Γιαννουκάκη γράφει ο Λάσκαρης, την
τρίπρακτη κωμωδία Ο γαμπρός μας, όπου καυτηριάζει την προικοθηρία των ανδρών.
Τυπώνεται στο περιοδικό Ολύμπια του 1896, στο τελευταίο τεύχος του πρώτου
εξαμήνου και αυτοτελώς1596.
Το 1896 ο Ανδρέας Νικολάρας υποβάλλει στο Λασσάνειο διαγωνισμό,
σύμφωνα με αναφορά της Πετράκου και του Σιδέρη1597, δύο κωμωδίες: Τον
Καλικάντζαρο και Τα Παναθήναια. Το μεν πρώτο είναι κωμωδία σε ζακυνθινό
ιδίωμα, το δε δεύτερο είναι κωμωδία σε τρεις πράξεις, έμμετρη.
Ο Δημ. Γρ. Καμπούργολου, λαμβάνει μέρος το 1896 στο Λασσάνειο
διαγωνισμό και βραβεύεται, με Το κλειδί της κάσας, τρίπρακτη κωμωδία, με καλά
διαγραμμένους χαρακτήρες και με κωμικές παρεξηγήσεις1598.
Στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 1896, ο Ζάνος καταθέτει το έργο Ο
προικολάτρης, κωμωδία σε τέσσερις πράξεις. Επαινείται, διότι δεν ευνοεί την έκλυση
των ηθών. Συμμετέχει και με το δράμα Θεσσαλονίκης άλωσις. Ο προικολάτρης
παίζεται το 1898 από το θίασο Παντόπουλου-Βονασέρα και γίνεται επιτυχία.
1594 Ό.π., 12/10/1895, 285, 6, 19/10/1895, 292, 5, 21/10/1895, 294, 6, 24/10/1895, 297, 7, 25/10/1895,
298, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 166.
5, 14/6/1895, 165, 5, 18/6/1895, 169, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165.
1596 Νέα Εφημερίς, 6/5/1896, 127, 7, 4/10/1896, 278, 5, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165, σημ. 4,
Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 216, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 762 (1896),
λήμμα 546.
1597 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103 και 138, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 187.
364
Διαφημίζεται όχι ως κωμειδύλλιο, αλλά ως καθαρά ελληνική κωμωδία1599. Είναι
κωμωδία μεν, αλλά και φάρσα, βωμολόχημα Φασουλή, οπερέτα και ό,τι άλλο μπορεί
να φαντασθεί κανείς. Το έργο παρουσιάζει, κατά την κριτική του Τύπου,
προτερήματα και ελαττώματα συγκεχυμένα. Έχει καλές σκηνές, αλλά και
τετριμμένες. Θα ήταν ανεκτό, αν απέρριπτε τις χυδαιολογίες. Ως προικολάτρης
εμφανίσθηκε ο Ευάγγελος Παντόπουλος1600. Το θέμα της προικοθηρίας και της
προικολατρείας που έχουμε δει και στο πρώτο κεφάλαιο περί γυναικών, είναι ένα
θέμα που απασχολεί τους συγγραφείς και το καυτηριάζουν.
Το 1898 στο Λασσάνειο διαγωνισμό υποβάλλεται το Πεθερά και νύφη του
Παναγιώτη Ζάνου. Δεν βραβεύεται, ούτε επαινείται. Παρουσιάζεται, όμως, στη
θεατρική σκηνή την Τρίτη 22 Αυγούστου 1900, στο θέατρο «Τσόχα», από το θίασο
του Ευάγγ. Παντόπουλου, με την εξής διανομή: Ε. Παντόπουλος (διδάσκαλος), Ελ.
Χέλμη (πεθερά), Ευαγγελία Νίκα (νύφη), Σαπφώ Τιβερίου (συμπεθέρα). Είναι
τρίπρακτη κωμωδία με αρκετές καλές σκηνές, αστείες και φαιδρές, αλλά και κάποιες
ανιαρές, που πρέπει να περικοπούν. Με τις διορθώσεις θα γινόταν μια αρκετά καλή
ηθογραφική κωμωδία. Είναι γραμμένη σε ιάμβους, μέτρο όχι κατάλληλο για σκηνικά
έργα και μάλιστα κωμωδίες. Για αυτό είναι δύσκολο όπως είναι μονοκόμματο για την
απόδοση από τους ηθοποιούς. Την κριτική υπογράφει ο «Δον Κιχώτης» (Δημήτριος
Ταγκόπουλος)1601.
Μεγάλη επιτυχία έχει η κωμωδία του Νικόλαου Λάσκαρη Μαλλιά κουβάρια
(1898). Είναι τρίπρακτη φαρσοκωμωδία παρεξηγήσεων, πρωτότυπη, πολύπλοκη με
πολλά κωμικά επεισόδια γραμμένα με χάρη. Το κωμικό στοιχείο βγαίνει από τον
τρόπο που τα πρόσωπα βιώνουν την ψευδή υποκειμενική αλήθεια, το μπλέξιμο και το
χάος που δημιουργούνται1602. Η πλοκή βασίζεται στην πλαστοπροσωπία και στις
παρεξηγήσεις και στην υποκείμενη αλήθεια καθενός από τα πρόσωπα του έργου. Στις
φάρσες πρέπει να υπάρχει πνεύμα και αυτό να σπινθηροβολεί πλούσιο σε
λογοπαίγνια και ευφυολογήματα. Παρουσιάσθηκε από σκηνής την Τρίτη 16 Ιουνίου
1898 στο θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη με
1599 Ό.π., σ. 187-190.

1601 Εφημερίς, 22/8/1900, 232, 2, Εστία, 12/8/1900, 164, 2, 20/8/1900, 172, 2, 22/8/1900, 174, 2,
23/8/1900, 175, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 134, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 192-193.
1602 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 156. Βλ. επίσης Μ. Ροδάς, «Νικόλαος Λάσκαρης», Νέα
Εστία 15 (1934), σ. 294-298, Θ. Συναδινός, «Ν.Ι. Λάσκαρης», Νέα Εστία 16 (1934), σ. 966-970, Γ.
Σιδέρης, «Ν.Ι. Λάσκαρης. Η ζωή και το έργο του», Νέα Εστία 37-38 (1945), σ. 999-1015.
365
υπόκριση λαμπρή από την Ολυμπία Λαλαούνη και το θιασάρχη. Την ανάλυση του
έργου, της υπόθεσης και τα σχόλια υπογράφει στην Εφημερίδα «Ο δείνα»
(ψευδώνυμο του Γεωργίου Τσοκόπουλου). Το έργο τυπώθηκε το 1899 από το
τυπογραφείο Μάισνερ και Καργαδούρη και μεταφράσθηκε στα ρουμανικά και
ρωσικά το 19001603.
Η καραντίνα του Νικόλαου Λάσκαρη (1899) χαρακτηρίζεται από σύγχυση
στην εξέλιξη και κουράζει με τις κωμικές σκηνές και τα λογοπαίγνια, με αντίκτυπο
στο αποτέλεσμα της τέρψης. Ο Παντόπουλος επιτείνει με το ταλέντο του την
κωμικότητα του έργου για δικό του όφελος και όχι για την πλοκή της κωμωδίας,
παρόλη την προσπάθεια να ορθοποδήσει το έργο. Παίχθηκε την Πέμπτη 17 Ιουνίου
1899 στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου1604. Τυπώθηκε από
τον Φέξη το 19031605.
Η πολύπρακτη κωμωδία Έξω φρενών των Ιωάννη Δεληκατερίνη και Α.
Κυριακού, που παρουσιάσθηκε την Πέμπτη 29 Ιουλίου 1899 στο θέατρο «Νεάπολις»
από το θίασο του Γ. Πετρίδη, του Κομνηνού Λουλουδάκη και του Γ. Νικηφόρου δεν
είχε επιτυχία κατά την παράστασή της. Οι περισσότερες σκηνές ήταν βεβιασμένες και
ψυχρές, με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον του κοινού να περιορισθεί αμέσως. Το έργο δεν
μπορούσε να σωθεί από τους ηθοποιούς. Ήταν «μονότονον, με διαλόγους ουχί
ζωηρούς, αλλά με επεισόδια βαίνοντα ομαλά προς την λύσιν, με τύπους κωμικούς και
ελληνικούς»1606.
Το 1900 Η ανεψιά του συνταγματάρχου είναι τρίπρακτη κωμωδία του
Νικόλαου Λάσκαρη και του Μιχαήλ Γιαννουκάκη. Από τον τίτλο της
αντιλαμβανόμαστε ότι έχει στρατιωτική υπόθεση. Η πρώτη πράξη εκτυλίσσεται στην
Κέρκυρα και οι δύο άλλες στα παραπήγματα1607.
16/6/1898, 10617, 2, 17/6/1898, 10618, 4, Εφημερίς, 9/6/1898, 158, 3, 15/6/1898, 164, 3, 16/6/1898,
165, 2 και 3, 17/6/1898, 166, 3, 20/6/1898, 167, 2, 31/7/1899, 210, 3, Εστία, 27/6/1900, 118, 2. Για την
έκδοση του έργου βλ. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165, σημ. 5, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 226, Ηλιού/Πόπη
(1899), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 550
18/7/1899, 196, 3, Γ.Κ. Πωπ, «Η καραντίνα του Ν. Λάσκαρη», στην εφημερίδα Ακρόπολις, 18/7/1899,
6237, 2-3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
26/7/1899, 204, 3, 29/7/1899, 207, 3, 30/7/1899, 208, 3, Γ.Κ. Πωπ, «Έξω φρενών. Κωμωδία εις
πράξεις τρεις υπό των κ.κ. Ι. Δεληκατερίνη και Α. Κυριακού. Θέατρον Νεαπόλεως», στην εφημερίδα
Ακρόπολις, 30/7/1899, 6249, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
1607 Εστία, 10/4/1900, 40, 2.
366
Το 1900 ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου συμμετέχει στο Λασσάνειο
διαγωνισμό με την κωμωδία Το γυναικοσυμβούλιο, βελτιωμένο από το έργο που είχε
υποβάλλει το 1898. Ο ποιητής είναι «αληθώς ευφυής» αποφαίνεται η κριτική
επιτροπή και του απονέμεται ο πρώτος έπαινος1608.
Την Παρασκευή 29 Σεπτεμβρίου 1900 διδάσκεται για πρώτη φορά η
τρίπρακτη κωμωδία του Ευάγγελου Παντόπουλου Το λαθρεμπόριον, στο θέατρο
«Τσόχα», από το θίασο του ίδιου του συγγραφέα με την Ελένη Χέλμη ως κυρία
Κολοβού, τον Π. Ρούσο ως Κολοβό, την Σαπφώ Τιβερίου και το θιασάρχη. Το
λαθρεμπόριον ήταν αποτυχία, η υπόθεση τετριμμένη χωρίς πλοκή, ενώ περιείχε μερικά
ανούσια αστεία. Ο κριτικός με το ψευδώνυμο «Γιάν.» καλεί τον Παντόπουλο να
αφήσει τη συγγραφή και να αφιερωθεί στη ηθοποιία1609.
Την Πέμπτη 27 Ιουλίου 1900 ερμηνεύεται Η ανάστασις του Λαζάρου του
Πολύβιου Δημητρακόπουλου στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο του Ευάγγ.
Παντόπουλου με το θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η διδασκαλία του έργου
και ο τίτλος σκανδάλισαν την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή, η οποία αποκάλυψε το
φόβο της ότι το έργο επιδίωκε τη διακωμώδηση της θρησκείας. Ζητείται η
απαγόρευση του έργου. Ο Παντόπουλος εξηγεί, ότι πρόκειται για έργο με
οικογενειακό θέμα, κατά το οποίο ένας θείος υποκρίνεται το νεκρό για να δοκιμάσει
τα αισθήματα των συγγενών του και μετά εμφανίζεται ζωντανός. Ζητήθηκε αλλαγή
του τίτλου από το συγγραφέα, ο οποίος όμως αρνήθηκε και το θέμα σταμάτησε εκεί.
Ο Δ.Π. Ταγκόπουλος στην κριτική του αναφέρει ότι ο συγγραφέας δεν έφθασε στην
επιτυχία και το έργο του παρουσιάζει ελλείψεις που του «αφαιρούν» πολλά. Αυτό θα
το δει και ο ίδιος, διατείνεται ο κριτικός, αν καθίσει ως θεατής στην πλατεία. Θα βρει
ως έμπειρος συγγραφέας, ότι από την κωμωδία κάτι λείπει. Ο συγγραφέας δεν
κατόρθωσε να εμφυσήσει ψυχή στον Λάζαρο, δεν τον «ανέστησε». Ακολουθεί η
κριτική του Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρη), που τον ψέγει για τη μανία του να παραγεμίζει
με «καλαμπούρια» τα έργα του. Και αυτό είναι μέγιστο ελάττωμα, όπως σημειώνει ο
κριτικός, γιατί δείχνει ότι ο συγγραφέας δεν έχει κατανοήσει ότι παν ό,τι γράφεται και
ευχαρίστως διαβάζεται, ακουόμενο από σκηνής προξενεί αποστροφή και ανία. Η
κωμωδία, όμως, δεν ήταν ανεπιτυχής. Διαβάζεται ευχάριστα, αλλά δεν παίζεται. Ο
αναγνώστης, μην έχοντας ζωντανή εικόνα των προσώπων και των συμπεριφορών

1609 Εφημερίς, 29/9/1900, 270, 3, Εστία, 15/5/1900, 75, 4, 23/8/1900, 175, 4, 22/9/1900, 205, 2,
29/9/1900, 212, 2, 30/9/1900, 213, 4.
367
τους, παρασύρεται και απολαμβάνει τους πνευματώδεις διαλόγους και φθάνει στο
τέλος χωρίς να έχει αντιληφθεί χάσματα και άλλες σκηνικές ελλείψεις. Φαίνεται ότι ο
Δημητρακόπουλος είχε πεισθεί από τους δύο κριτικούς, που προαναφέραμε, διότι
δήλωσε, ότι θα αποκηρύξει την κωμωδία. Ο «Λεβιάθαν» εκφράζει την λύπη του για
αυτήν του την ενέργεια και επισημαίνει ότι το έργο είναι πολύ καλό για ανάγνωση1610.
Μονόπρακτες κωμωδίες
Το μονόπρακτο είναι ένα είδος κωμωδίας που εμφανίζεται τη δεκαετία του
1860 και συνδέεται με τις ανάγκες των επαγγελματικών θιάσων να παίζουν μετά την
κανονική παράσταση και μια αστεία σύντομη κωμωδία. Είναι μια ευρωπαϊκή
συνήθεια που επικρατεί εκεί από καιρό. Το είδος του μονόπρακτου οδηγείται σε
μεγάλο αριθμό παραγωγής και αριθμεί, όπως αναφέρει η Χρυσόθεμις
Σταματοπούλου-Βασιλάκου1611, 700 πρωτότυπους και μεταφρασμένους τίτλους για
όλο το 19ο αιώνα.
Ο Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή φανερώνει επιδράσεις από
τον Μολιέρο, σε ευρήματα και κωμικές καταστάσεις. Το έργο είναι γνωστό και με
τους τίτλους Ο γάμος άνευ νύμφης (1832) ή Ο μνηστήρ της Αρχοντούλας. Το όνομα
Αγροικογιάννης το παίρνει από τον κεντρικό ήρωα. Υπόθεσή του είναι ο κεντρικός
ήρωας Αγροικογιάννης που έρχεται στην πρωτεύουσα για να παντρευθεί.
Προσλαμβάνει δάσκαλο για να μάθει κοινωνικούς τρόπους ευρωπαϊκής
συμπεριφοράς. Όπως στον Αρχοντοχωριάτη και στον Πουρσονιάκ γίνεται θύμα μιας
κοινωνίας που περιφρονεί την παράδοση και τα ήθη της επαρχίας. Στην τελευταία
επεξεργασία του έργου, με τίτλο Ο μνηστήρ της Αρχοντούλας, ο Ραγκαβής
χρησιμοποιεί καθαρεύουσα1612. Το Σάββατο 21 Αυγούστου 1876 μαζί με τον
Αθανάσιο Διάκο του Λέοντα Μελά παρουσιάζεται και ο Αγροικογιάννης στο θέατρο
«Ιλισσίδες Μούσαι» από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη και του Αντ.
Βαρβέρη, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ της ανεγέρσεως μνημείου για τον
Αθανάσιο Διάκο1613. Σε τρεις ημέρες γράφει την κωμωδία Γάμος άνευ νύμφης.
1610 Εφημερίς, 27/7/1900, 206, 3, 28/7/1900, 207, 2, Εστία, 21/6/1900, 112, 4, 22/7/1900, 143, 4,
25/7/1900, 146, 2 και 3, 27/7/1900, 148, 2, 28/7/1900, 149, 2, 29/7/1900, 150, 1. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
172.
1611 Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ. 87-
219.
1612 Άννα Ταμπάκη, Η νεοελληνική δραματουργία, σ. 145, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ.
36 και σ. 78, Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 145-151.
1613 Παλιγγενεσία, 21/8/1876, 3578, 4, Εφημερίς, 21/8/1876, 234, 1 και 4.
368
Χρόνια αργότερα την ξαναγράφει από μνήμης (1843, 1859) και σε μια νέα
μεταγραφή τη μεταφέρει σε έμμετρο λόγο, με τίτλο Ο μνηστήρ της Αρχοντούλας (έτσι
εντάσσεται στα Άπαντα του 1874)1614.
Το 1862 ο Σωτήριος Κουρτέσης ή Καρτέσιος με το έργο του Καρπάθιος ή
Κατά φαντασίαν ερωμένος, φέρνει στη θεατρική σκηνή τα γλωσσικά ιδιώματα σε μια
κωμωδία με ηθογραφικό χρώμα. Ξανατυπώνεται το 1886 από το γιο του. Ο Βάλτερ
Πούχνερ αναφέρει ότι ο Καρπάθιος είναι γλωσσική σάτιρα, σε συνέχεια της
Βαβυλωνίας του Βυζάντιου, πάνω στο γλωσσικό μοτίβο της ντοπιολαλιάς της
Καρπάθου και του παραδοσιακού καρπαθιακού επαγγέλματος του κτίστη. Τονίζει δε
την ιδιαίτερη «κουλτούρα» του Καρπάθιου για το γλέντι, τη λύρα, το κρασί και τις
μαντινάδες. Αποτελεί, επίσης, μίμηση μολιερικής κωμωδίας διδακτισμού και
διόρθωσης των «κακώς κειμένων». Το έργο είναι ηθογραφία. Ο Καρπάθιος είναι μια
από τις πιο αξιοπρόσεκτες κωμωδίες όχι μόνο για την άρτια μορφή του αλλά και για
τη ρέουσα ιδιωματική γλώσσα1615. Στην κωμωδία γίνεται λόγος και για το αθηναϊκό
καφενείο της «Ωραίας Ελλάδος», που υπήρξε σημείο συνάντησης, πολιτικών
συζητήσεων και ζυμώσεων, όπως αναφέρουμε στο Κεφάλαιο 1ο και στο
υποκεφάλαιο για τα φιλολογικά καφενεία.
Ο Βάλτερ Πούχνερ1616 παρουσιάζει την κριτική έκδοση (1998) του Βασ.
Τωμαδάκη για το έργο του Επαμ. Ι. Σταματιάδη, Μώμος ο Ελικώνιος, που
υποβλήθηκε στο Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 1867. Πρόκειται για
μονόπρακτη κωμωδία, που σατιρίζει πρόσωπα και καταστάσεις, το Βουτσιναίο
διαγωνισμό και τους κριτές του, την «ποιητομανία», που δημιουργείται από το
χιλιόδραχμο βραβείο. Λόγω της σάτιράς της όμως η κωμωδία δεν γίνεται δεκτή στο
διαγωνισμό. Όταν εκδίδεται το 1867, ο συγγραφέας διαμαρτύρεται στον πρόλογο για
την απόρριψη και ισχυρίζεται ψευδώς ότι τα πρόσωπα είναι συμπτωματικά1617. Ο Γ.
Τερτσέτης το 1858 έχει γράψει μια σάτιρα με τίτλο Ο θρίαμβος του ποιητικού
διαγωνισμού κατά το έτος 1858. Με την κωμωδία αυτή, ο Σάμιος λόγιος μας δίνει,
1614 Κωνσταντίνα Ριτσάτου, ό.π., σ. 141-142.

1615 Ο Πούχνερ («Ο Μολιέρος στο Αιγαίο», σ. 153-189) διορθώνει την χρονολογία του έργου, που
αναφέρουν ο Σιδέρης και ο Χατζηπανταζής, ότι γράφεται το 1867, ενώ είναι το 1862. Βλ. επίσης
Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 42 και σ. 230, σημ. 19, Χρ. Χαραλαμπάκης, «Το καρπαθιακό
ιδίωμα στην κωμωδία του Σωτηρίου Καρτέσιου Ο Καρπάθιος (1862), Δωδεκανησιακά χρονικά 16
(1998), σ. 377-391, Πούχνερ, Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα, σ. 312-360,
Λίλα Μαράκα, «Νησιώτες του Αιγαίου στο Νεοελληνικό θέατρο», στον τόμο Δράμα και παράσταση,
Αθήνα, Πολύτροπον, 2006, σ. 57-64.
1616 Πούχνερ, Σχόλια και σχολαστικά, σ. 243-245.
1617 Moullas, ό.π., σ. 233, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 33.
369
όπως γράφει και ο Πούχνερ, την εικόνα για την κακοδαιμονία των διαγωνισμών, τις
υφολογικές προτιμήσεις, τα γούστα του κοινού, την κενοδοξία των ποιητών της
αθηναϊκής σχολής, τις αντιδράσεις της. Ο Βάλσας αναφέρει1618 ότι ο Μώμος ο
Ελικώνιος είναι ένα αξιοπρόσεκτο έργο, το οποίο τονίζει το ακανθώδες ζήτημα της
προσβολής της αισθητικής που δημιουργεί η γλώσσα και οι ακραίες εκφράσεις της,
σε όλο το φάσμα της από την «αρχαΐζουσα» έως την αποκαλούμενη «μαλλιαρή».
Το 1868 ο Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος εκδίδει την μονόπρακτη και
πολιτικού περιεχομένου κωμωδία Συζύγου εκλογή1619. Τα πρόσωπα που
πρωταγωνισθούν είναι οι προσωποποιήσεις του Δήμου, της Μοναρχίας, του
Συντάγματος, της Δημοκρατίας και της Βουλής, με τη χρήση των οποίων «στιγματίζει
τα ελαττώματα και τη διαφθορά των διαφόρων πολιτευμάτων»1620. Χαρακτηρίζεται
για την έντεχνη πλοκή του, «μετά πνεύματος και φαντασίας συντεθειμένην»1621 και
«μετά τινός ευφυΐας»1622, σχεδόν αριστοφανική, αν και σκοτεινή σε ορισμένους
ορισμούς του συνταγματικού πολιτεύματος. Ο Δήμος έχει την καρδιά του δοσμένη
στη Δημοκρατία, αναζητά μια σύζυγο (ένα σταθερό πολίτευμα), αλλά τελικά
συμβιβάζεται σε ένα γάμο άνευ έρωτος με τη Συνταγματική Μοναρχία, αφού ο
ρομαντικός συγγραφέας αυτής της ευφάνταστης κωμωδίας θεωρεί ότι στον κόσμο της
ύλης δεν κυριαρχεί τελικά η Ιδέα, αλλά η Ανάγκη1623. Στο έργο Συζύγου εκλογή ο
ποιητής περνά από πολιτική δίκη τη χώρα και όλες τις χώρες. Η σάτιρα είναι
καυστική και καταφέρεται ενάντια στις διάφορες μορφές διακυβέρνησης. Ο Σιδέρης
διαπιστώνει ότι είναι μια πολιτική κωμωδία «ξέχειλη από φαντασία»1624. Ο Βάλσας
αναφέρει, ότι η Συζύγου εκλογή είναι μικρό σατιρικό αριστούργημα. Μεταφράζεται
στα γαλλικά από τον Αιμ. Λεγκράν1625. Η Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου σε
μια ανάλυση της πολιτικής κωμωδίας του 19ου αιώνα γράφει ότι «η έξυπνη σύλληψη
του θέματος, ο πλούσιος και ο πνευματώδης διάλογος και η καυστική του σάτιρα
1618 Βάλσας, ό.π., σ. 415.

1619 Συζύγου εκλογή του Δ. Παπαρρηγόπουλου, κωμωδία, Αθήνησι, Εκ του τυπογραφείου Αγγέλου
Καναριώτου, 1868, σχήμα 8ον, 40 σελ. (Παλιγγενεσία, 19/9/1868, 1509, 4, Εθνοφύλαξ, 12/9/1868,
1566, 3, Αυγή, 23/9/1868, 2260, 3, περ. Πανδώρα, τόμ. Κ΄, αρ. 459, 1/5/1869, σ. 61-63, Γεωργία
Λαδογιάννη, ό.π., σ. 99, λήμμα 455, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 58, λήμμα 585, Χατζηπανταζής, Η
ελληνική κωμωδία, σ. 232, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 108, λήμμα 76, Ηλιού/Πόπη
Πολέμη, ό.π., λήμμα 541 (1868), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 327, λήμμα 26).
1620 Αυγή, ό.π.
1621 Εθνοφύλαξ, ό.π.
1622 Παλιγγενεσία, ό.π.
1623 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 63, Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές κωμωδίες
της εποχής του Τρικούπη», σ. 676.
1625 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 399-400.
370
προσέλκυσαν το ενδιαφέρον στο έργο αυτό, που μεταφράσθηκε στα γαλλικά (1868,
1872, 1874), στα ιταλικά (1869, 1904, 1906) και στα αγγλικά»1626. Παίζεται επί
σκηνής για πρώτη φορά στο θερινό θέατρο «Απόλλων» της Αθήνας στις 13
Αυγούστου 1877 από το θίασο των Αλεξιάδη και Ταβουλάρη. Η παράσταση είχε
επιτυχία. Οι γυναίκες ηθοποιοί, η Σοφία Ταβουλάρη υποκριθείσα τη Μοναρχία, η
Πιπίνα Βονασέρα τη Δημοκρατία και η Φιλομήλα Βονασέρα τη θεραπαινίδα, δίδαξαν
άριστα. Οι ενδυμασίες ευρηματικές και επιτυχείς. Αντίθετα ο Αλεξιάδης φάνηκε λίγο
ψυχρός και κουρασμένος1627.
Ένα ακόμα έργο του Σωτ. Κουρτέση ή Καρτέσιου είναι η πολιτική κωμωδία
Ο υποψήφιος βουλευτής και οι τραμπούκοι (1868, ανατύπωση από το γιο του το
1885), μονόπρακτη, με πλήθος από τοπικές διαλέκτους και τους πρώτους
παλικαράδες κουτσαβάκηδες, που μιλούν στη δική τους γλώσσα και τραγουδούν
χαρακτηριστικά άσματα. Ο Κουρτέσης χρησιμοποιεί στο έργο τις τοπικές διαλέκτους
να τις μιλούν διάφοροι τύποι, όπως π.χ. μια ομάδα απατεώνων, γιατί όντας ηθοποιός
και ο ίδιος, ξέρει ότι αυτοί οι τύποι χαρακτηρίζονται από θεατρικότητα και
γραφικότητα1628. Είναι ολοφάνερη η προσπάθεια θεατρικού παιχνιδιού, όπως γράφει
ο Χατζηπανταζής1629, για να δώσει στους ηθοποιούς την ευκαιρία να διασκεδάσουν
το κοινό τους. Στη συνήθεια να εξευγενίζουν οι ηθοποιοί τα ονόματά τους,
εμφανίζεται ο συγγραφέας και υποκριτής στην έκδοση των έργων του με το όνομα
Σωτήριος Καρτέσιος (1862), όπως παρατηρεί η Εφημερίς (3 Μαρτίου 1875). Ο
Κουρτέσης βρίσκεται στο ίδιο αντιδυτικό μέτωπο με τον Μ. Χουρμούζη, τον Σοφ.
Καρύδη και τόσους άλλους. Η πολιτική κωμωδία αυξάνεται, μετά το 1862, όταν
αυξάνεται και η πολιτική αστάθεια, είναι η εποχή (1867), που ο Κουρτέσης θα γράψει
τον Υποψήφιο Βουλευτή δίνοντας έμφαση στη παραδοσιακή μουσική, ίσως και από
την ιδιότητά του ως ερασιτέχνη ιεροψάλτη. Η παραδοσιακή μουσική προσδίδει στο
έργο έκφραση λαϊκού ύφους. Άλλο στοιχείο του λαϊκού ύφους, που συνδέεται με την
αγάπη για την παραδοσιακή μουσική και τις μαντινάδες, είναι η αγάπη για το κρασί.
Εμφανίζονται έτσι δύο συνδεόμενα στοιχεία στη συμπεριφορά και τα ήθη της λαϊκής
τάξης, που προκαλούν τη δυσφορία για την αδυναμία αυτή στην ανώτερη κοινωνική
1626 Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Πολιτικές μονόπρακτες κωμωδίες του 19ου αιώνα»,

σ. 124-125.
1627 Εφημερίς, 6/8/1877, 218, 2, 10/8/1877, 222, 2, 13/8/1877, 225, 3 και 4, 15/8/1877, 227, 2.
1628 Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 111.
1629 Ό.π., σ. 231-232, σημ. 30.
371
τάξη1630. Την εποχή εκείνη με την απότομη εισαγωγή δυτικών λειτουργιών στη
συγκρότηση του αστικού κράτους, χωρίς να έχουν προϋπάρξει εσωτερικές συνθήκες
αφομοίωσης και σταδιακής ανάπτυξης, η γραφειοκρατία λαμβάνει έκταση και
παρατηρούνται διαφθορά, τυχοδιωκτισμοί, κομματικά πελατολόγια, ρουσφετολογία.
Τη χρονιά που δημοσιεύεται ο Υποψήφιος βουλευτής και οι τραμπούκοι το 1868, είναι
η χρονιά που ο Βούλγαρης κερδίζει τις εκλογές με νοθεία. Αυτό το κλίμα της
προεκλογικής εκστρατείας παρουσιάζει ο Κουρτέσης. Θίγει, επίσης, και τα θέματα
της εγκατάστασης των Βαβαρών στην Ελλάδα και τα θέματα ανάμειξής τους στην
πολιτική ζωή. Το έργο παίζεται το 18681631.
Το 1871 δημοσιεύει ο Άγγελος Βλάχος τον τόμο Κωμωδίαι1632, στον οποίο
περιλαμβάνονται Η κόρη του παντοπώλου, Γαμβρού πολιορκία, Γάμος ένεκα βροχής,
Ο λοχαγός της Εθνοφυλακής, Η εορτή της μάμμης, Προς το θεαθήναι, Η σύζυγος του
Λουλουδάκη. Ο Βλάχος αναδεικνύεται πατέρας της «κωμωδίας μετ' ασμάτων» με το
έργο του Η κόρη του παντοπώλου (πρωτοπαίζεται το 1866 από το θίασο του Παντελή
Σούτσα1633). Ο Άγγελος Βλάχος γίνεται πρωτοπόρος στη συγγραφή της μονόπρακτης
κωμωδίας πιστός στη καθαρεύουσα. Στόχος του συγγραφέα είναι η κριτική στη
μικροαντίληψη που επικρατεί να αλλάξει κάποιος τάξη χωρίς να έχει τα εφόδια. Είναι
μια σάτιρα της τάξης αυτής και του αγώνα που κάνει για να προοδεύσει, να ανέλθει
στην κοινωνική κλίμακα με προσωπικό μόχθο, που αποτελεί μια πολύ σημαντική
μορφή προοδευτικότητας για την Ελλάδα. Αν μπορούσες ή αν μπορείς, αλλάζεις
τάξη, έτοιμος να υποστείς την κακόβουλη κριτική. «Ο καθένας εφ’ ω ετάχθη» είναι η
θέση του Βλάχου, γράφει ο Κ. Γεωργουσόπουλος. Ωραία είναι η απλή ανθρώπινη
ζωή, η αγνότητα των ηθών, φθάνει να μην ανέβει καμία τάξη1634. Το μονόπρακτο του
Βλάχου, Η κόρη του παντοπώλου, έχει απλοϊκή ευθύγραμμη δομή και διαθέτει
γρήγορους ρυθμούς ανάπτυξης στη δράση. Το έργο χαρακτηρίζεται από πλήθος
εναλλαγών και γλωσσικής σάτιρας με τις ελληνικούρες, τα γαλλικά και τις

1631 Αυγή, 5/4/1868, 8/4/1868, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
«Πολιτικές μονόπρακτες κωμωδίες του 19ου αιώνα», σ. 125-126, Χατζηπανταζής, Από του Νείλου
μέχρι του Δουνάβεως, σ. 630-631.
1632 Παλιγγενεσία, 14/6/1871, 2199, 4, Εθνοφύλαξ, 10/6/1871, 2235, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 99, σημ.
3, σ. 131, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 103, λήμμα 489, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 215,
224, 234, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 114, λήμμα 116, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα
1633 Αυγή, 11/6/1871, 2924, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 108, Θόδωρος Χατζηπανταζής, Από του Νείλου
μέχρι του Δουνάβεως, σ. 568-569.
1634 Γεωργουσόπουλος, «Όψεις του νεοελληνικού θεάτρου, 1880-1980», σ. 63-64, του ίδιου, «Η
ελληνική κοινωνία μέσα από το θέατρο του 19ου αιώνα», σ. 139-140.
372
παρεξηγήσεις, που δημιουργούν οι αρχαϊστικές εκφράσεις1635. Η Άννα Ταμπάκη
αναφέρει ότι Η κόρη του παντοπώλου του Άγγ. Βλάχου, πλέκεται γύρω από το μοτίβο
της παρεξήγησης (malentendu). Σατιρίζεται η εκζήτηση της αστικής αθηναϊκής
κοινωνίας και η ακόρεστη επιθυμία για κοινωνική άνοδο. Καυτηριάζονται οι συρμοί
της εποχής, η ημιμάθεια και ο ανεδαφικός ονειρικός κόσμος του μυθιστορήματος,
που ξεσηκώνει τα μυαλά του κοριτσιού.
Ο Άγγ. Βλάχος πραγματοποιεί με την κωμωδία το άνοιγμα του θεάτρου προς
το ρεαλισμό και γίνεται υπέρμαχος μιας «εθνικής κωμωδίας χαρακτήρων»1636. Γίνεται
ένας από τους εισηγητές της στροφής προς την ηθογραφία και υποστηρίζει τη
δημιουργία της «εθνικής κωμωδίας», η οποία θα συνδυάζει τη σατιρική αντιμετώπιση
προσώπων και καταστάσεων της εποχής με σαφείς διδακτικές προθέσεις. Η υπόθεση
αυτής της κωμωδίας αντλείται από το Les precieuses ridicules του Μολιέρου1637. Ο
Μ. Βάλσας1638 γράφει, με σχετική ειρωνεία, για τις επτά κωμωδίες ηθών του Άγγ.
Βλάχου, ότι αντικατοπτρίζουν την αθηναϊκή κοινωνία του 1860-1870. Κατά τη
γνώμη του πρόκειται για «ζαχαρωμένο» θέατρο και για «αριστουργήματα για
κοινωνίες εραστών της φθηνής εποικοδομητικής τέχνης». Θεωρεί ότι η περιγραφή
των ηθών και των χαρακτήρων απασχολεί το συγγραφέα περισσότερο παρά η πλοκή.
Για την Κόρη του παντοπώλου κρίνει ότι έχει μια υπόθεση ασήμαντη. Η επιτυχία,
όμως, του έργου στο θέατρο είναι σημαντική, εφόσον το έργο παίζεται περισσότερες
από τριάντα φορές, από το 1865 έως το 1866 σε διάφορα θέατρα ανά την Ελλάδα και
το εξωτερικό. Το 1870 ο συνθέτης Μιλτιάδης Λ. Σωτήρης το διανθίζει με τραγούδια.
Η κριτική του Βάλσα συνεχίζεται και για τα υπόλοιπα έργα του Βλάχου,
χαρακτηρίζοντάς τα ασήμαντα στην πλοκή, ανούσια και σεμνότυφα, ενώ θεωρεί λίγο
πιο πρωτότυπο το θέμα της κωμωδίας Γάμος ένεκα βροχής (κάποιος καλεσμένος, που
αποκοιμιέται στο σπίτι της οικοδέσποινας και από το φόβο του σκανδάλου,
αναγκάζεται να την παντρευτεί). Σε κριτική του 1891 ο αρθρογράφος τη θεωρεί
«λεπτή και ωραία»1639. Ο Άγγελος Βλάχος στον πρόλογο της έκδοσης του τόμου
1635 Πούχνερ, Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας, Β΄, σ. 313.

1636 Άννα Ταμπάκη, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 347-349 και της ίδιας, Η νεοελληνική δραματουργία, σ.
146-147. Βλ. επίσης για την Κόρη του παντοπώλου Πούχνερ, Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική
κωμωδία του 19ου αιώνα, σ. 126-144, Γιάννης Σιδέρης, «Ο πατέρας της ελληνικής μονόπρακτης
κωμωδίας», Νέα Εστία 46 (Χριστούγεννα 1949), σ. 42-63, Γεράσιμος Γ. Ζώρας, «Άγγελος Βλάχος»,
στον τόμο Οι λογοτέχνες της παλαιάς και νέας Αθηναϊκής Σχολής στον Φ.Σ. Παρνασσός, Αθήνα, Εκδ.
Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, 1993, σ. 97-99.
1637 Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 42-53.
1638 Βάλσας, ό.π., σ. 421-423.
1639 Νέα Εφημερίς, 30/4/1891, 120, 7.
373
Κωμωδίαι αναλύει την ιδέα της «εθνικής κωμωδίας» με την προώθηση του τύπου της
μολιερικής κωμωδίας χαρακτήρων και την αποδοχή του ηθικοπλαστικού διδακτισμού
του δραματικού αυτού είδους. Απαιτεί, όμως, από τους μιμητές του Μολιέρου, να
δίνουν στα πρόσωπα των έργων τους αυστηρά «εθνικό» και όχι οικουμενικό
χαρακτήρα και να καταγράφουν με πιστότητα τα «πάτρια» και σύγχρονα ήθη1640.
Το 1868 ο Άγγελος Βλάχος κερδίζει στο Βουτσιναίο ποιητικό αγώνα
χιλιόδραχμο βραβείο για τη συγγραφή της κωμωδίας Ο λοχαγός της Εθνοφυλακής, το
οποίο προσφέρει υπέρ του πάσχοντος κρητικού λαού.
Το 1870 στα Ολύμπια βραβεύεται ο Άγγελος Βλάχος για τις κωμωδίες Γάμος
ένεκα βροχής και Γαμβρού πολιορκία. Η τελευταία παίζεται, αλλά δεν σημειώνει
επιτυχία. Η καλή τύχη της Κόρης του παντοπώλου δεν έχει συνέχεια και οι υπόλοιπες
κωμωδίες του μένουν στην έκδοση1641.
Τη δεκαετία του 1870, κατά αναφορά του Χατζηπανταζή, ο Γεώργιος
Δροσίνης θα αγοράσει έξω από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης από καροτσάκι
κείμενα γαλλικών κωμωδιών που είχαν ξεπουλήσει περαστικοί ευρωπαϊκοί θίασοι.
Κατά μίμησή τους ο Δροσίνης θα δημιουργήσει μια μονόπρακτη κωμωδία, με τίτλο Ο
παράδοξος γάμος: «κωμωδία μονόπρακτος κατά το γαλλικόν, υπό Γ. Δροσίνη».
Τυπώνεται στην Αθήνα το 1878 από το τυπογραφείο των αδελφών Βαρβαρρήγου. Ο
ίδιος ο συγγραφέας περιγράφει τις συνθήκες σύνθεσης του έργου στα
απομνημονεύματα Σκόρπια φύλλα της ζωής μου (1940)1642. Η μικρή αυτή κωμωδία,
κατά την κριτική του Τύπου, είναι χαριτωμένη, εξελληνισμένη και αστεία1643.
Ο επιλοχίας του πεζικού Λεωνίδας Πλατούτζας γράφει την μονόπρακτη
κωμωδία Ο Στηλιάρας και την εκδίδει στο περιοδικό Πανδώρα το 1871. Ο Στηλιάρας
είναι κάτι σαν «miles gloriosus», καυχησιολόγος και παλληκαράς1644.
Στο Διός επίσκεψις ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής σατιρίζει το σύγχρονό του
Έλληνα. Γραμμένο το 1874, είναι έργο μονόπρακτο, μια μυθολογική παρωδία, όπου ο
Δίας στην πρωτεύουσα, προσπαθεί να ξελογιάσει την Κούλα με προσφορά υλικών
δώρων, έναντι των πνευματικών απολαύσεων της κατάνυξης της Μεγάλης
1640 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 86-88 και σημ. 33.

1641 Moullas, ό.π., σ. 251-256, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 86-88, Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η
συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 54-93.
1642 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 130-131 και σημ. 25 και 28.
1643 Εφημερίς, 15/12/1878, 349, 2.
1644 Παλιγγενεσία, 23/11/1871, 2314, 4, Σιδέρης, Ιστορία, σ.112, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 116, λήμμα 122, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 565 (1871), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
374
Εβδομάδας των ορθόδοξων χριστιανών. Οι καμπάνες της Ανάστασης του Χριστού θα
δώσουν τη λύση και θα στρέψουν την Κούλα στην αποφυγή των δυνάμεων του
Κακού1645. Με την κωμωδία Του Κουτρούλη ο γάμος ο Ραγκαβής εισάγει τη μίμηση
του Αριστοφάνη στη νεοελληνική κωμωδία, ενώ με το έργο του Διός επίσκεψις
εμφανίζεται η τάση προς τη μυθολογική παρωδία1646.
Η σύζυγος του μισέ Τζανή του Δημήτριου Κορομηλά (1875) είναι κωμωδία με
αστείες καταστάσεις από την πλάνη του συζύγου για την ενδεχόμενη τρέλα της
γυναίκας του και τη ζήλια της για αυτόν. Είναι γραμμένη σε χιώτικη διάλεκτο1647.
Γύρω στα μέσα του 1870 και ως αντίδραση για την εισβολή των Γάλλων
ηθοποιών, μια ομάδα κωμωδιογράφων, νομικών και δημοσιογράφων γράφουν
μονόπρακτες κωμωδίες για να ενισχύσουν τα ψυχαγωγικά προγράμματα και την
επανάκτηση της αγοράς από τους ελληνικούς θιάσους. Σκοπός είναι, επίσης, η
προώθηση της αστικής ηθογραφίας και πέραν του σημείου, που την έχει αφήσει ο
Άγγελος Βλάχος. Μεταξύ αυτών των συγγραφέων είναι και ο Παναγιώτης Ζάνος με
το έργο Η ανεψιά του θείου της, που γνωρίζει τη μεγαλύτερη και τη διαρκέστερη
επιτυχία στη σκηνή1648. Η κωμωδία αυτή πρωτοεμφανίζεται στο θέατρο «Αθηνών»
από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη το 18761649, και εκδίδεται από τους
ηθοποιούς Δημήτριο Βερώνη και Γεώργιο Χρυσάφη το 18791650.
Η ερωτική απόπειρα είναι κωμωδία μονόπρακτη του Π. Ζάνου, σε στίχους
ομοιοκατάληκτους, που εξελίσσεται με δύο πρόσωπα και διαθέτει διάλογο
χαριτωμένο και έξυπνο1651. Εκδίδεται το 18841652 αλλά έχει παιχθεί για πρώτη φορά
στην Αθήνα την Τρίτη 2 Μαρτίου 1876 στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα, από
1645 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 369, Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ελληνική μυθολογία

στο νεοελληνικό δράμα, Α΄, σ. 481-486, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 119-120,
Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 179-189.
1647 Βάλσας, ό.π., σ. 430, Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 60-
62.
1648 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 106-107, σημ. 27.
1649 Παλιγγενεσία, 3/3/1876, 3435, 3-4.
219, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 142, λήμμα 300, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 396
1651 Νέα Εφημερίς, 12/7/1884, 194, 3.
1652 Εκδίδεται στον τόμο Θέατρον Ελληνικόν μαζί με άλλες κωμωδίες (Νέα Εφημερίς, 9/5/1883, 125,
2-3, 21/9/1883, 260, 3, 19/3/1884, 79, 3-4, 21/3/1884, 81, 6, 29/3/1884, 89, 6, Ακρόπολις, 30/3/1884,
731, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Η΄, αρ. 354, 9/10/1883, σ. 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 102 και σ. 137, σημ.
43, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 252, λήμμα 2972, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 219, Χρ. Σταματοπούλου-
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 355, λήμμα 36 (1884), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 316).
375
τον «Ελληνικό Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη1653. Ο Π. Ζάνος έχει τη
δική του χροιά κωμικογράφου, που συνδυάζει την αρχαία ποίηση με επιρροές από την
κωμωδία της Δύσης, και ιδίως της γαλλικής, με τεχνάσματα και άσματα για την
κίνηση του ενδιαφέροντος των θεατών. Στο έργο του Η ερωτική απόπειρα νεοτερίζει
στο στίχο και την ομοιοκαταληξία.
Στις δύο φάρσες του, Κούτρας και Μικρομέγας (1876), ο Σοφοκλής Καρύδης
σατιρίζει την αστάθεια των δημόσιων λειτουργών, τη μικρότητα και τη μικρόνοια των
Ελλήνων πολιτικών1654.
Αξιόλογη σταδιοδρομία στη σκηνή κάνουν δύο μονόπρακτες κωμωδίες του
Ανδρέα Νικολάρα: Το έργο Τρεις γαμβροί και μία νύφη, που πρωτοπαίζεται από το
θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη το Φεβρουάριο του 18761655 και τυπώνεται την ίδια
χρονιά δύο φορές1656 (επανέκδοση το 18851657 και το 19001658) και η κωμωδία
Τυφλόμυια, που παρουσιάζεται το 1876 από το Γ. Νικηφόρο1659 και εκδίδεται το
18771660 (επανέκδοση το 18831661). Οι κωμωδίες αυτές γράφονται αποκλειστικά για
τη διασκέδαση των θεατών.
Το 1877 πραγματοποιείται η έκδοση σε τεύχη δύο κωμικών έργων του Δημ.
Κορομηλά, Αι αποδείξεις1662 και Το χρυσούν ανδράποδον1663, μίμος και φλύαξ
1653 Παλιγγενεσία, 10/3/1876, 3441, 3, Εφημερίς, 2/3/1876, 62, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 102.
1654 Βάλσας, ό.π., σ. 411, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Πολιτικές μονόπρακτες
κωμωδίες του 19ου αιώνα», σ. 127, Κυριακή Πετράκου, «Ο Σοφοκλής Καρύδης», σ. 41-42.
1655 Παλιγγενεσία, 25/2/1876, 3430, 3-4, Εφημερίς, 21/2/1876, Έτος Γ’, 52, 2.
1656 Εφημερίς, 22/4/1876, 113, 3, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 111, λήμμα 558, Πόπη Πολέμη, ό.π.,
σ. 154, λήμμα 1783, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 230, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
«Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ. 135, λήμμα 254 και 255, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π.,
λήμμα 704 και 705 (1876), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην
ελληνική δραματουργία», σ. 341, λήμμα 61 και 62 (1876).
1658 Εφ. Εστία, 28/9/1900, 211, 3.
1659 Παλιγγενεσία, 9/12/1876, 3672, 2-3.
1660 Ό.π., 10/2/1877, 3724, 4, Εφημερίς, 1/2/1877, 32, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 11,
13/3/1877, σ. 1, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 112, λήμμα 573, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία,
σ. 230, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 139, λήμμα 281, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 40
1662 Εφημερίς, 7/7/1877, 188, 3, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 111, λήμμα 560, Χατζηπανταζής, ό.π.,
σ. 222, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 136, λήμμα 259, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα
112 (1877), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 341, λήμμα 11 (1877). Βλ. για ανάλυση
της μονόπρακτης αυτής κωμωδίας τη διδακτορική διατριβή της Ρέας Γρηγορίου (Ο Δημήτριος
Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 85-89).
1663 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 112, λήμμα 576, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 222, Χρ.
376
αντίστοιχα. Και τα δύο δημοσιεύονται αρχικά στην Εφημερίδα του 18771664. Ακόμα
στην Εφημερίδα τυπώνεται Το ύδωρ της λήθης, γραμμένο κατά απομίμηση του
Σκριμπ1665.
Ο ωροδείκτης μία ώρα ‘μπρος (1877) είναι μονόπρακτη κωμωδία του Ανδρέα
Νικολάρα. Είναι εύθυμο έργο, με πλοκή που ελκύει την προσοχή και γεννά αστείες
καταστάσεις, ο διάλογος είναι φυσικός και σύντομος για τη σκηνική απαγγελία.
Περιέχει κοινωνικές παρατηρήσεις με το περίβλημα της αστειολογίας. Τυπώθηκε το
18771666. Κατά τον Σιδέρη1667, παίχθηκε τον Αύγουστο του 1876 στο θέατρο
«Απόλλων» από το θίασο του Γ. Νικηφόρου. Δεν διασταυρώθηκε αυτή η
πληροφορία, αλλά για πρώτη παράσταση βρίσκουμε το 1878, στο θέατρο «Αθηνών»
από τον «Εθνικό Δραματικό Σύλλογο»1668.
Ο Ραμπαγαδίσκος είναι πρωτότυπη μονόπρακτη κωμωδία αθηναϊκών ηθών του
Δημ. Κορομηλά. Η σκηνή εκτυλίσσεται στην Αθήνα της εποχής. Ο συγγραφέας
απέσυρε το έργο από το θίασο «Μένανδρος», επειδή ανέβαλε αιφνίδια την
παράσταση. Πραγματοποιήθηκε, όμως, την επομένη, Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 1878 και
άρεσε στους παρισταμένους1669.
Στο πρόγραμμα του θεάτρου «Απόλλων» αποδίδεται η μικρή κωμωδία Χορός
μετημφιεσμένων στον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, που ήταν δημοσιευμένη στο Προφητικό
Ημερολόγιο του 1878 με τον τίτλο Τα δύο δόμινα. Οι διάλογοι, η φρασεολογία και η
παραποίηση της λύσης ανήκουν, όπως δηλώνει η Εφημερίς, κατά πληροφορία της,
στον ηθοποιό Γ. Νικηφόρο. Κατά την ίδια εφημερίδα, γίνονται αυτές οι παρατηρήσεις
με σκοπό να δίνεται μεγαλύτερη προσοχή και ακρίβεια στις ανακοινώσεις των
θεατρικών προγραμμάτων και να μην ξεφεύγουν από το πραγματικό1670. Το έργο
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 341, λήμμα 13 (1877). Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου,
ό.π., σ. 99-103.
1665 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 112, λήμμα 574, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 222, Χρ. Σταματοπούλου-
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 341, λήμμα 12 (1877). Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 68-74.
1666 Εφημερίς, 23/11/1877, 327, 3, 16/12/1877, 350, 2, Δελτίον της Εστίας, έτος Β΄, αρ. 48,
27/11/1877, σ. 1, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 534 (1877), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-
1669 Εφημερίς, 5/9/1878, 248, 2 και 4, 6/9/1878, 249, 2, 7/9/1878, 250, 2 και 4, 9/9/1878, 252, 2. Βλ.
επίσης Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 144-148.
1670 Εφημερίς, 5/6/1878, 156, 2.
377
βασίζεται στην προσπάθεια απόκρυψης της συζυγικής απάτης του ήρωα μέσα από τη
μεταμφίεση1671.
Η μονόπρακτη κωμωδία του Δημ. Κορομηλά Δικηγόρου ατυχίαι δημοσιεύεται
στην επιφυλλίδα της Εφημερίδος σε συνέχειες από τις 19 Δεκεμβρίου έως τις 22
Δεκεμβρίου του 1878 και μετά σε αυτοτελή έκδοση. Ταυτόχρονα εκδίδεται και στην
Κωνσταντινούπολη1672. Κατά τη Ρέα Γρηγορίου, «η ευνοιοκρατία, η δολιοφθορά και
η ικανοποίηση ιδιωτικών συμφερόντων και όχι συλλογικών στόχων καυτηριάζονται
από τη συγγραφική πένα του Κορομηλά, ο οποίος δεν διστάζει να κτυπήσει ακόμα και
το καθεστώς του δικαστικού κατεστημένου, που ως «μαφία» της εποχής διορίζει στις
θέσεις των δικαστικών μόνο εκείνους τους νέους των οποίων οι γονείς είναι ήδη μέλη
του δικαστικού σώματος»1673.
Η μονόπρακτη κωμωδία Αι κόραι του πολιτισμού του Πέτρου Λαζαρίδη
παίζεται για πρώτη φορά την Τετάρτη 2 Αυγούστου 1878, στο θέατρο «Ιλισίδες
Μούσαι» από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη1674. Τυπώνεται επίσης τον ίδιο
χρόνο1675.
Ένας σκύλος αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη (γράφεται το 1878 και εκδίδεται
το 1879) μονόπρακτη κωμωδία με καλή πλοκή βασίζεται σε παρανόηση, έχει αστείο
διάλογο και διασκεδαστικά επεισόδια1676. Πρωτοπαρουσιάζεται την Τρίτη 27 Ιουλίου
1882 μαζί με άλλες μονόπρακτες κωμωδίες στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο
«Αριστοφάνης» του Γεωργίου Νικηφόρου με τη συμμετοχή της Έμμας Μαράτση1677.
Με τον τίτλο Χρεώστης και γαμβρός δημοσιεύεται το 1878 μονόπρακτη
κωμωδία με συγγραφέα με το αρχικό Ω. Ο σύγχρονος Τύπος προτρέπει τους θιάσους
να τη μελετήσουν για να δουν αν δύναται να παρασταθεί1678.
1671 Νέα Εφημερίς, 14/6/1884, 166, 3-4.

1672 Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 113, λήμμα 577, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 222, Χρ.
1673 Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 91-95.
1674 Παλιγγενεσία, 1/8/1878, 4184, 3-4, 2/8/1878, 4185, 4, Εφημερίς, 2/8/1878, 214, 4, 4/8/1878, 216,
2.
1675 Εφημερίς, 29/9/1878, 272, 2, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 113, λήμμα 581, Χατζηπανταζής, ό.π,
σ. 223, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 141, λήμμα 293, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα
1676 Δελτίον της Εστίας, έτος Δ΄, αρ. 157, 30/12/1879, σ. 1, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 114, λήμμα
594, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 143, λήμμα 306, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 213
1677 Νέα Εφημερίς, 27/7/1882, 234, 3.
1678 Εφημερίς, 8/8/1878, 220, 2, Γεωργία Λαδογιάννη, ό.π., σ. 113, λήμμα 586, Χρ. Σταματοπούλου-
378
Το φράκο ή Μια νύκτα αποκριάτικη (α΄ έκδοση 1880, β΄ έκδοση 1885, γ΄
έκδοση 1888)1679 είναι νέα πρωτότυπη μονόπρακτη κωμωδία του Ανδρέα Νικολάρα.
Είναι έργο έμμετρο, πολυπρόσωπο και αστείο. Παίζεται το Σάββατο 27 Ιουλίου 1885
στο θέατρο «Απόλλων» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη
Η μονόπρακτη κωμωδία Αλλ’ αντ’ άλλων (1880), ευφυέστατη κωμωδία του Γ.
Σουρή, είναι γραμμένη σε ρέοντα στίχο και με σύγχρονη υπόθεση. Βασίζεται σε
παρεξηγήσεις και πλάνες, με γλώσσα απλή και δείχνει ότι ο Σουρής ξέρει να γράφει
με χάρη σύγχρονες υποθέσεις και να επιμένει στο αστείο εκεί που πρέπει. Παίζεται
την Πέμπτη 3 Ιουλίου 1880 στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του Δημοσθένη
Αλεξιάδη1681. Οι κωμωδίες Πατατράκας ο νεόγαμβρος (1880), Αποχαιρετισμοί και
Επάνοδος (1881) είναι σατιρικές αστικές ηθογραφίες, όπου ο Σουρής διατυπώνει τη
γνώμη του ότι η θέση των αντρών είναι στους στρατώνες και στα πεδία των μαχών
και όχι στα σαλόνια.
Στις σάτιρες της εφημερίδας του ο Ρωμηός ο Σουρής δημιουργεί λόγο και
αντίλογο, διαπλάθοντας τους δύο ήρωές του, Φασουλή και Περικλέτο, τον καθένα
«νέτο σκέτο», όπως γράφει χαρακτηριστικά. Ο μεν Περικλέτος είναι ο τύπος του
σύγχρονου Νεοέλληνα με τον επιπόλαιο χαρακτήρα, τις πονηριές, τους
ενθουσιασμούς του και τις κακές συνήθειες, ενώ ο Φασουλής εμπνέει τον ποιητή και
εκφράζει τις σκέψεις του, το σαρκασμό, τη σάτιρα του για τα στραβά που βλέπει
γύρω του1682. Το άμεσο πρότυπο του Φασουλή είναι ο Fagiolino της Bologna της
Ιταλίας του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Στην Αθήνα πρέπει να έρχεται μέσω των
Επτανήσων γύρω στα 1870 και παίζεται στην πλατεία του Θησείου. Το
κουκλοθέατρο είναι εξελιγμένο είδος λαϊκού θεάτρου, παίζεται, όπως και το θέατρο
σκιών, σε μάντρα ή καφενείο, πάνω σε σκηνή, που έχει αυλαία και με μουσική
υπόκρουση. Οι κούκλες έχουν ονόματα. Ο Φασουλής τελειοποιείται και
εξελληνίζεται από το Σουρή και γίνεται σωστός τύπος «Ρωμηού»1683.
Την Τρίτη 24 Ιουνίου 1880 παίχθηκε η μονόπρακτη κωμωδία Ο κρεμασμένος
1679 Νέα Εφημερίς, 19/9/1886, 262, 3, 29/10/1888, 303, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 166 και 176, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 230.
1680 Νέα Εφημερίς, 27/7/1885, 208, 3, 28/7/1885, 209, 2.
1681 Παλιγγενεσία, 3/7/1880, 4784, 4, Στοά, 3/7/1880, 2332, 2, 6/7/1880, 2335, 2. Δελτίον της Εστίας,
28/9/1880, αρ. 196, σ. 1. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103.
1683 Πούχνερ, Λαϊκό θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια, σ. 163-164 και του ίδιου, «Το λαϊκό
παραδοσιακό κουκλοθέατρο στη Νοτιανατολική Ευρώπη», σ. 308-309.
379
σύζυγος του Γεωργίου Στρατήγη στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του Δημοσθένη
Το προσωποποιημένο εύρημα ιδεών και θεσμών, αντικειμένων και ζώντων
που ο Αριστοφάνης τοποθετεί στη σκηνή, χρησιμοποιούν αρκετοί συγγραφείς, με
σκοπό τη σάτιρα, κυρίως την πολιτική. Ένα τέτοιο προϊόν είναι, όπως φαίνεται, και
το μονόπρακτο Ελληνο-Τουρκικός πόλεμος (1881), όπου υπογράφει ο Δημήτριος
Κόκκος με το ψευδώνυμο Dock, κατά αναφορά του Θ. Χατζηπανταζή1685. Ο
κεντρικός ήρωας Δήμος εκπροσωπεί το ελληνικό έθνος που διεκδικεί το δίκιο του στη
διεθνή πολιτική σκηνή, διαμαρτύρεται έντονα για την κακοπαθημένη και την
αδικημένη Ελλάδα. Ακόμη και η σάτιρα παίζει το ρόλο της την εποχή της Μεγάλης
Ιδέας και αναλαμβάνει να ενώσει και όχι να διχάσει το κοινό για την κοινή αυτή ιδέα.
Ο Αλέξανδρος Πίστης δημοσιεύει το 1882 τρεις μονόπρακτες κωμωδίες, την
Δημοπρασία, το Άστε ντούα ου και το Θ’ αυτοχειριασθώ. Το τελευταίο παρουσιάζεται
για πρώτη φορά το 1883 από τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη στο θέατρο «Απόλλων»1686. Η
κωμωδία Άστε ντουα ου πρωτοεμφανίζεται στο θέατρο «Ομόνοια» στις 2 Ιουλίου
1888 από το θίασο «Μένανδρος»1687. Η δημοπρασία γνωρίζει τρεις εκδόσεις, μία το
1882, μια δεύτερη το 1885 και μια τρίτη το 1887 και πρωτοδιδάσκεται το 1884 από
το θίασο του ίδιου του συγγραφέα στο θέατρο «παρά τα Χαυτεία»1688. Θεωρείται σε
επαναλήψεις του αργότερα από τον κριτικό της Εφημερίδος ως ανούσιο
βαναυσούργημα, χυδαιότατη φάρσα, στην οποία γίνεται χρήση χυδαίας γλώσσας και
λογοπαιγνίων αμφίβολης εξυπνάδας. Το γέλιο προκαλείται από μουτζουρώματα και
αναποδογυρίσματα, έχει δε σκηνές αηδείς και ανούσιες. Ο ίδιος κριτικός ζητά τη
συγκρότηση μιας επιτροπής θεάτρου που θα ελέγχει και θα φροντίζει για τα μέλλοντα
προς παράσταση έργα1689.
Οι φωνογράφοι είναι πρωτότυπη κωμωδία του Κ.Γ. Ξένου, με έξυπνη πλοκή
και γοργό διάλογο, που άρεσε πολύ. Παίζεται για πρώτη φορά το Σάββατο 14
Αυγούστου 1882 στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη1690
1684 Παλιγγενεσία, 24/6/1880, 4776, 3-4, Στοά, 24/6/1880, 2323, 4.

1686 Παλιγγενεσία, 9/6/1883, 11/6/1883, 13/6/1883.
1687 Ό.π., 2/7/1888, 7275, 4.
1689 Εφημερίς, 7/1/1892, 7, 2-3.
16/8/1882, 254, 2. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 232.
380
και δημοσιεύεται την ίδια χρονιά στην εφημερίδα Μη Χάνεσαι1691.
Ο Αραμπής είναι «κωμικόν παίγνιον» του Γ. Σουρή, που παρουσιάζεται το
1882 από το θίασο του Αντ. Βαρβέρη στο θέατρο «Απόλλων», όπου από σκηνής ο
Σουρής παρουσιάζει μαύρους και μελαχρινούς φελάχους της Αιγύπτου, με τις
αραπίνες τους, τα νταούλια τους και τα ντέφια τους. Ο Αραμπής έχει ευφυέστατους
υπαινιγμούς και κωμικό στοιχείο σε στίχους ρέοντες1692. Τυπώνεται τον ίδιο χρόνο
στην εφημερίδα Μη Χάνεσαι1693.
Το 1883, αναγγέλλεται η έκδοση του πρώτου τόμου των κωμωδιών του
ηθοποιού Αλέξανδρου Πίστη, που περιλαμβάνει τις εξής επτά κωμωδίες: Υπό την
τράπεζαν, Η επιδημία της τρέλλας, Πού ξεύρεις πως έχω ντολμάδες;, Μια μουσική
συναυλία, Αποτελέσματα νυκτερινών συνεντεύξεων, Ένας σωστός δικηγόρος, Το ξύλον
βγήκε από τον Παράδεισον1694.
Η πρώτη εμφάνιση του Στέφανου Ιω. Στεφάνου στο θεατρικό προσκήνιο
γίνεται, το 1883, με την έκδοση της μονόπρακτης κωμωδίας Μούτρα για γαμβρός,
όπου ο συγγραφέας κρίνεται ικανός, η υπόθεση κωμική, με ευφυείς εκφράσεις και
διάλογο φυσικό στο μεγαλύτερο μέρος του. Οι κριτικοί γράφουν, ότι χρειάζεται να
αποκτήσει πείρα και εξάσκηση στη συγγραφή. Χρειάζεται ακόμα να συνεχίσει τις
μελέτες και τις σπουδές του για να καλλιεργήσει τη συγγραφική του κλίση. Δεν
παριστάνεται στην Αθήνα, μόνο εκδίδεται1695.
Το Σάββατο 8 Σεπτεμβρίου 1884 παρουσιάζεται το μικρό κωμικό παίγνιο Και
πως δεν μούσκασες; του Στεφάνου στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος»
των αδελφών Ταβουλάρη. Είναι πρωτότυπο με αστεία και στο λόγο και σε
υπαινιγμούς. Ο Π. Λαζαρίδης ως ιατρός δίνει συμβουλές για το γάμο ως θεραπευτικό
μέσο και μάλιστα με άδεια από τον παπά. Δημοσιεύεται στον Τύπο μια επαινετική
επιστολή με το ψευδώνυμο Φαλέζ προς τον νεαρό συγγραφέα Στεφάνου και τον
προτρέπει να συνεχίσει τη συγγραφική του εργασία, με την ευκαιρία της παράστασης
του έργου του1696.
1691 Παλιγγενεσία, 21/8/1882, 5446, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 106, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 232, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 156, λήμμα 396.
1693 Παλιγγενεσία, 31/7/1882, 5428, 4, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 233, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 152, λήμμα 371.
1694 Νέα Εφημερίς, 22/10/1883, 291, 4.
1695 Ό.π., 5/9/1883, 244, 1-2, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 820 (1883), Πούχνερ/Χρ.
1696 Νέα Εφημερίς, 8/9/1884, 252, 3, 9/9/1884, 253, 2, 20/9/1884, 264, 3.
381
Το 1884 ο Γεώργιος Δροσίνης δημοσιεύει στο περιοδικό Εστία τη
μονόπρακτη κωμωδία, Το μήλον, έργο που συνδέει τη μυθολογική παρωδία με τη
δημοτική γλώσσα. Απέναντι στη δύσπεπτη καθαρεύουσα του Π. Ζάνου, ο Δροσίνης
χρησιμοποιεί μία ξεκάθαρη και φυσική δημοτική. Το μήλον έχει γραφεί κατά μίμηση
του έργου του Théodore de Banville (Εστία, Αύγουστος 1884) και, όπως και το
γαλλικό πρότυπό του, έτσι και ο Δροσίνης περιλαμβάνει τη διασταύρωση του
ομηρικού μύθου της Έριδος με το βιβλικό ιουδαιοχριστιανικό μήλο της Εύας1697.
Την Τρίτη 4 Σεπτεμβρίου 1884 παίζεται Ο αναπαραδιάδης του Γεωργίου
Σουρή, μονόπρακτο κωμικό παίγνιο με επίκαιρους, αστείους και ωραίους στίχους,
όπως ξέρει μόνο εκείνος να γράφει, στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του
Δημοσθένη Αλεξιάδη. Σατιρίζει τη σύγχρονη κοινωνία1698.
Μία άλλη κωμωδία γράφει ο Γ. Σουρής με τον τίτλο Δεν έχει τα προσόντα.
Είναι μονόπρακτη έμμετρη με αστείους διαλόγους σε ρέοντες στίχους. Τα πρόσωπα
της κωμωδίας είναι ο Ψωρίλης, υπάλληλος, ο Κοπρίτης, βουλευτής και η Μαριωρή,
μοδίστρα. Κατά τον Σιδέρη και την Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, αποτελεί μια σάτιρα της
ρουσφετολογίας. Παίζεται την Τετάρτη 14 Αυγούστου 1885 στο θέατρο «Ολύμπια»
από το θίασο «Μένανδρος» με τον Διονύσιο Ταβουλάρη ως Ψωρίλη και την Ελ.
Χέλμη ως Μαριωρή1699.
Η σάτιρα του Δημήτριου Κορομηλά Ο θάνατος του Περικλέους (1884) είναι
το έργο όπου αναλύει ότι η αξία των πραγμάτων δεν είναι άλλη από αυτήν που εμείς
τους αποδίδουμε. Αυτό που παραδεχόμαστε ως αλήθεια, δεν είναι παρά μια σχετική
αντίληψη. Η κωμωδία αυτή «λάμπει» και ακτινοβολεί πνεύμα. Για να εξάρει το θέμα
του ο συγγραφέας καταφεύγει στην πολιτική συζήτηση, προσφιλή σε κάθε Έλληνα,
και εκμεταλλεύεται το θέμα του ιστορικού ανταγωνισμού της αρχαίας Σπάρτης με
την αρχαία Αθήνα. Μία συζήτηση γύρω από ένα αρχαίο πρόγονο θα διαλύσει την
ευτυχία μιας οικογένειας. Ο πνευματώδης συγγραφέας πραγματεύεται τον παράλογο
ιδεαλισμό του Έλληνα όλων των εποχών και σατιρίζει τις ανθρώπινες πεποιθήσεις.
Το έργο πρωτοπαίζεται στο θέατρο των ανακτόρων την Αποκριά του 1884 με
πρωταγωνιστή τον Δημ. Κόκκο και το συγγραφέα. Μαζί με το Ζητείται υπηρέτης του
1697 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 130-131 και σημ. 25 και 28.

3/9/1884, 247, 3, 4/9/1884, 248, 4 και 6, 5/9/1884, 249, 3, 6/9/1884, 250, 3.
1699 Παλιγγενεσία, 14/8/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 3/8/1885, 215, 3, 14/8/1885, 226, 4, 15/8/1885, 227, 5.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές κωμωδίες της εποχής του Τρικούπη»,
σ. 671.
382
Χ. Άννινου, θα είναι τα έργα έναρξης του Βασιλικού Θεάτρου1700. Κατά την
επαγγελματική του παράσταση (1891) Ο θάνατος του Περικλέους διακρίνεται για την
επιτυχή και έξυπνη σύνθεσή του1701.
Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1885 παρουσιάζεται η μονόπρακτη κωμωδία Οι
Παρίσιοι εν Αθήναις του Ανδρέα Δ. Νικολάρα στο θέατρο «Αθηνών» από το θίασο
του Νικόλαου Λεκατσά. Η υπόθεση πλέκεται γύρω από το ζήτημα της πολυτέλειας
της αστικής διαβίωσης της εποχής και αναπτύσσεται με εξυπνάδα και με
κωμικότητα1702. Τυπώνεται το 1886 και ο βιβλιοκριτικός σχολιάζει ότι η κωμωδία
είναι γραμμένη με χάρη στο διάλογο και με έξυπνη πλοκή, που σατιρίζει τους
συρμούς και την πολυτέλεια των «καθ’ ημάς» νεοαποκτημένων συνηθειών1703.
Την Πέμπτη 28 Αυγούστου 1886 παίζεται η μονόπρακτη κωμωδία Η
περιφέρεια του Γεωργίου Σουρή στο θέατρο «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος»
των αδελφών Ταβουλάρη. Οι ηθοποιοί που παίζουν είναι: Π. Λαζαρίδης, Σπ.
Ταβουλάρης, Ελ. Χέλμη, Αν. Λαζαρίδου, Π. Ρούσος, Ι. Δρακάκης, Δημ. Κοτοπούλης.
Τυπώνεται τον ίδιο χρόνο και γνωρίζει επανεκδόσεις1704. Η κωμωδία αυτή έχει
πολιτικό θέμα και βασίζεται στις τελευταίες εκλογικές μεταρρυθμίσεις, της εποχής.
Είναι ένα κωμικό «παίγνιο» με ευτράπελους στίχους, που προκαλούν θυμηδία και
γέλιο1705. Το 1887 τυπώνονται Ο αναπαραδιάδης, το Δεν έχει τα προσόντα και Η
περιφέρεια του Γεωργίου Σουρή μαζί σε έναν τόμο1706.
Ο Χαράλαμπος Άννινος το 1886 δημοσιεύει στην εφημερίδα Το Άστυ1707 ένα
απόσπασμα της μονόπρακτης κωμωδίας του Να μην τρως καθόλου και το 1889
1700 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 157. Βλ. και Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό
θέατρο, σ. 136-142.
1701 Νέα Εφημερίς, 30/4/1891, 120, 7.
1702 Ό.π., 18/8/1885, 230, 3, 1/12/1885, 335, 3 και 4, 10/12/1885, 344, 3. Δημητριάδης, Σαιξπηριστής,
άρα περιττός, σ. 342-343.
1703 Νέα Εφημερίς, 21/1/1886, 21, 2, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π.,
1704 Η περιφέρεια του Γ. Σουρή, κωμωδία εις πράξιν μίαν διδαχθείσα από της εν Αθήναις σκηνής του
θεάτρου των Ολυμπίων τη 28η Αυγούστου 1886, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου της Κορίννης,
1886, σχήμα 8ον, φ. 1+29 σελ., η ε΄ σκηνή στο Άστυ, 17/8/1886, 48, 7 και σε συλλογικό τόμο το 1887
(μαζί με τον Αναπαραδιάδη και το Δεν έχει τα προσόντα) (Νέα Εφημερίς, 15/11/1887, 319, 3. Δελτίον
της Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 508, 21/9/1886, σ. 3. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 234, Χρυσόθεμις
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 168).
1705 Παλιγγενεσία, 28/8/1886, 3, Νέα Εφημερίς, 16/8/1886, 228, 2, 28/8/1886, 240, 4, 30/8/1886, 242,
3.
1706 Νέα Εφημερίς, 15/11/1887, 319, 3. Δελτίον της Εστίας, 21/9/1886, έτος ΙΑ΄, αρ. 508, σ. 3.
Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 168, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 234.
1707 Άστυ, 26/10/1886, 58, 7 (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 167).
383
δημοσιεύεται πάλι στην ίδια εφημερίδα1708 Η παννυχίς, μια σάτιρα της πολιτικής
ζωής, σε ένδεκα εικόνες με σκηνές κοινοβουλευτικές.
Το καναρίνι μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων του Ανδρέα Δ. Νικολάρα,
περιέχει δράση και ύφος που αποβλέπει σε εθνικό σκοπό. Είναι ηθογραφία του
καθημερινού βίου με πλοκή και κομψό διάλογο. Δημοσιεύεται το 1887 σε βιβλίο σε
κίτρινο χρώμα λόγω του τίτλου της και σε μικρό σχήμα από τα καταστήματα του
Ανέστη Κωνσταντινίδη1709. Παίζεται την Κυριακή 13 Ιουλίου 1886 στο θέατρο
«Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος». Επαινέθηκε για την έντεχνη και την έξυπνη
πλοκή και την ευφυή δράση της. Διαθέτει «κελαϊδιστικούς διαλόγους». Την έκδοση
συνόδευε και η μουσική του υπάρχοντος άσματος, που μελοποιήθηκε «δια
κλειδοκυμβάλου» από το μουσικό Δ.Θ. Ρόδιο1710.
Η κυρία Βεράντη, μίμος μονόπρακτος του Δημήτριου Κορομηλά, παίζεται για
πρώτη φορά από ερασιτέχνες ηθοποιούς για φιλανθρωπικό σκοπό στο θέατρο
«Αθηνών» του Μπούκουρα στις 26 Ιανουαρίου 18861711. Η Νέα Εφημερίς1712 στην
κριτική της αναφέρει ότι διαθέτει «φαιδροτάτη πλοκή, υποθέσεως έχουσα πολλήν την
ψυχολογικήν αλήθειαν της υποστάσεώς της, ήτις είναι ευγενής τις και λεπτή
ζηλοτυπία μεταξύ συζύγων. Έχει διάλογον πολύ φυσικόν μ’ εγκατεσπαρμένα εν αυτώ
αρκετά αστεία και επεισοδιακόν πρόσωπον κωμικότατον, το του Αγγέλου Κούνουπα,
ο οποίος ειμπορεί να μείνη παροιμιώδης, ως κάποιος φίλος μας. ... (έχει) ενδιαφέρον
η πλοκή, όπερ τόσον ελλείπει παρά την νεωτέραν ημών φιλολογίαν, η αφελής
ανάπτυξις των σκηνών, το καθόλου ομαλόν και συνηθισμένον λεκτικόν εν τω
διαλόγω και πνεύμα κωμικόν επικεχυμένον μετ’ αρκετής γνώσεως των της
κοινωνικής σφαίρας, εις ην ανάγεται». Ο όρος «μίμος» κατατάσσει το έργο στις
ελαφρές δραματικές συνθέσεις και τονίζει τον καθαρά ψυχαγωγικό σκοπό του.
Αντλεί την υπόθεσή του από τις σύγχρονές του συνθήκες ζωής και ειδικότερα από τις
1708 Ό.π., 15/1/1889, 173, 2-3 (ό.π., σ. 178).

1709 Νέα Εφημερίς, 14/6/1886, 165, 3, 19/9/1886, 262, 3, 5/11/1887, 309, 4, 25/12/1887, 359, 3,
Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 230, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 170, λήμμα
1710 Νέα Εφημερίς, 14/6/1886, ό.π., 9/7/1886, 190, 2, 13/7/1886, 194, 4, 14/7/1886, 195, 3,
15/7/1886, 196, 3.
1711 Ό.π., 5/1/1886, 5, 2-3, 20/1/1886, 20, 3, 25/1/1886, 25, 5, 26/1/1886, 26, 3-4, Ακρόπολις,
17/1/1886, 1348, 3, 29/1/1886, 1350, 2.
1712 Νέα Εφημερίς, 13/5/1886, 133, 5.
384
συζυγικές σχέσεις, εστιάζοντας κυρίως στην παθολογική ζήλεια της συζύγου που
διαταράσσει τη ζωή της1713.
Το 1886 ο Νικόλαος Λάσκαρης ξεκινάει τη λογοτεχνική του παραγωγή με το
έμμετρο κωμικό παίγνιο και αποκριάτικο νούμερο Αφοπλίσου (παριστάνεται από
φοιτητές στις υπαίθριες αποκριάτικες εκδηλώσεις του 1886). Τα αποκριάτικα
σκετσάκια τα διατρέχει ένας πατριωτικός ζήλος, ένα μήνυμα, για την υπό
διαμόρφωση κοινωνία της εποχής, που αγωνίζεται για την εθνική εδαφική
ακεραιότητά της, αναζητώντας συγχρόνως την επιβεβαίωση της εθνικής της
ταυτότητας (ο αποκλεισμός των Μεγάλων Δυνάμεων σε καίρια σημεία για την
υποστήριξη της Τουρκίας και η μείωση του γοήτρου της Ελλάδας)1714. Το έργο
ασχολείται με τα διαβήματα των ενταύθα πρέσβεων των Μεγάλων Δυνάμεων κατά
της Ελλάδας. Εκδίδεται το ίδιο έτος1715.
Το 1886 και το 1887 εκδίδεται νέος μίμος του Δημήτριου Κορομηλά, Ο
εραστής της Θηρεσίας. Το έργο διακρίνεται από αβίαστη πλοκή, αφέλεια και χάρη στο
διάλογο. Τυπώθηκε σε πενήντα σελίδες μικρές και κομψές. Προτάσσεται αφιέρωση
στον Αριστοτέλη Κουρτίδη, για το ενδιαφέρον του για το εκάστοτε έργο του. Έτσι
παραπονέθηκε ο συγγραφέας για την αδιαφορία του πλήθους, όσο και για την
κακοβουλία εκείνων που δεν μπορούν να παραγάγουν έργο αξιόλογο και
καταγίνονται με μεταφράσεις «παντοίων γλωσσών, ίνα εξευτελίσωσι την φιλολογικήν
ημών εργασίαν .... οι στείροι!». Με τη δήλωση του αυτή ο Κορομηλάς εκδηλώνει
μεγάλο παράπονο και οργή, προφανώς για κριτικές που θεωρεί άδικες1716. Κατά τη
Ρέα Γρηγορίου, με την κωμωδία αυτή ο Κορομηλάς επιστρέφει στα σοβαρά θέματα
κοινωνικού προβληματισμού που είχε εγκαινιάσει με το Ακτίς εν σκότει δέκα χρόνια
νωρίτερα και θίγει αυτήν τη φορά ειδικότερα το θέμα του αλκοολισμού και των
επιπτώσεών του στις σχέσεις των μελών μιας οικογένειας1717.

1714 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 173, σημ. 18, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
«Πολιτικές μονόπρακτες κωμωδίες του 19ου αιώνα», σ. 128-129.
1715 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 224, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία
μονόπρακτων έργων», σ. 166, λήμμα 470, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 91 (1886), Πούχνερ/Χρ.
6 (1886), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 540.
1716 Νέα Εφημερίς, 6/6/1887, 157, 4, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία
μονόπρακτων έργων», σ. 170, λήμμα 496, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 148 (1887), Πούχνερ/Χρ.
16 (1887), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 476 και 479.
385
Εκδόθηκε, το 1887, σε κομψό τομίδιο η πολιτική κωμωδία του Δημήτριου
Κορομηλά Η πτώσις του υπουργείου. Διακρίνεται για τον αφελή και το φυσικό
διάλογο, τις κωμικές σκηνές από τον καθημερινό σύγχρονο βίο, την ευφυολογία και
την καλή κατάληξη, προσόντα, που διαθέτουν όλα τα έργα του Κορομηλά. Παίχθηκε
από ερασιτέχνες στον οίκο Ψύχα και στο «Ωδείον Αθηνών» για φιλανθρωπικό σκοπό
υπέρ των θυμάτων της πυρκαγιάς της Κωνσταντινούπολης. Ήταν αφιερωμένο στη
δεσποσύνη Ιουλία Γεωργίου Ψύχα1718.
Το 1887 τυπώνονται τρεις μονόπρακτες κωμωδίες από τον Α.Σ.
Λιβαθηνόπουλο με τίτλους Δίκαι θεών, Εις τον Παράδεισον, Η αιδημοσύνη. Είναι
αλληγορικές με σύγχρονους υπαινιγμούς και αστεία παίγνια. Επικρατεί η τάση προς
εμπαιγμό θρησκευτικών προλήψεων, κατά το ιταλικό πρότυπο, κάτι που δεν
συνηθίζεται στην ελληνική κωμωδία1719. Έως το 1900 δεν παίχθηκαν στην Αθήνα.
Ο υποψήφιος δήμαρχος εκδίδεται σε 25 μικρές σελίδες το 1887. Είναι έμμετρη
ομοιοκατάληκτη μονόπρακτη κωμωδία, που γράφεται από τον Ι.Ν. Τσουκάτο.
Σατιρίζονται η εκλογική κατάσταση και τα βάσανα του υποψήφιου πολιτευτή και της
φιλόδοξης συζύγου του, που καταλήγουν σε αποτυχία. Η εκτύπωση είναι αμελής,
αλλά το ανάγνωσμα είναι ευχάριστο1720. Δεν διδάσκεται στην Αθήνα από τους
ελληνικούς δραματικούς θιάσους.
Το κακό συναπάντημα του Νικόλαου Λάσκαρη είναι μια αστεία κωμωδία, με
υπόθεση από τη σύγχρονη εποχή. Παίζεται την 1 Σεπτεμβρίου 1887 στο θέατρο
«Παράδεισος» από το θίασο «Μένανδρος1721 και δημοσιεύεται αρκετά αργότερα το
18911722 και το 18921723.
1718 Νέα Εφημερίς, 13/5/1887, 133, 3, Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 544, 31/5/1887, σ. 2, Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 102, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 223, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου. ό.π., σ.
Βασιλάκου, ό.π., σ. 359, λήμμα 15 (1887), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 480. Βλ. επίσης ανάλυση
της μονόπρακτης αυτής κωμωδίας στην Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές κωμωδίες της εποχής
του Τρικούπη», σ. 664, Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 148-151.
1719 Νέα Εφημερίς, 23/1/1887, 23, 4, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 113, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου. ό.π.,
Βασιλάκου, ό.π., σ. 360, λήμμα 52 (1887), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 577.
1720 Νέα Εφημερίς, 19/11/1887, 323, 3, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου. ό.π., σ. 173, λή
μμα 514, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 663 (1887), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
ό.π., σ. 360, λήμμα 43 (1887), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 1048. Βλ. για την κωμωδία αυτή
Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, ό.π., σ. 664.
1722 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 108, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 224-225, Πόπη Πολέμη, ό.π.,
σ. 339, λήμμα 4007, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 184, λήμμα 589, Ηλιού/Πόπη Πολέμη,
ό.π., λήμμα 568 (1891), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 366, λήμμα 27 (1891),
Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 542.
386
Οι δύο γάμοι και χορός εις το ταψί είναι πολύπλοκη, αλλά χαριτωμένη
κωμωδία του Αχιλλέα Γέροντα, με σκηνές κωμικότατες και ωραία λογοπαίγνια. Ο
συγγραφέας έδειξε ότι κατέχει προικισμένο και δηκτικό πνεύμα. Δίνει έμφαση στην
κωμικότητα των ηθών του νεότερου Έλληνα, σε σύγκριση προς την αρχαϊκή
απλοϊκότητα. Παίζεται για πρώτη φορά το 1887 στο θέατρο «Παράδεισος» από το
θίασο «Μένανδρος»1724.
Ο πιρπιρίγκος είναι έμμετρη κωμωδία του Αντωνίου Β. Τερζάκη (1888). Ο
ποιητής είναι νέος και άπειρος, όπως ομολογεί, αλλά δείχνει κλίση και ευχέρεια στο
στίχο και έχει σατιρική τάση. Έχει τη δύναμη να παρουσιάσει καλύτερα έργα. Από
σκηνής, όμως, δεν περιμένει επιτυχία, αλλά διαβάζεται με ευχαρίστηση1725.
Μια ακόμα μονόπρακτη κωμωδία του Ιωάννη Δεληκατερίνη ή αλλιώς, όπως
την ονομάζει, «κωμικόν παίγνιον εις πράξιν μίαν» είναι Ο λυχνοστάτης, που εκδίδεται
καθυστερημένα το 1900 από το Ετήσιον Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου,
ενώ έχει παρουσιασθεί, για πρώτη φορά, το 1893, από το θίασο «Αισχύλος» του Γ.
Πετρίδη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου1726.
Ο Πέτρος Λαζαρίδης συγγράφει και δημοσιεύει το 1888 το σκώμμα Αρχαίοι
και σύγχρονοι Αθηναίοι1727, όπου χρησιμοποιεί το δωδεκάθεο, με σύγχρονα ρούχα,
για να σατιρίσει την αρχοντοχωριατιά των ανδρών και την ξετσιπωσιά των
γυναικών1728.
Η μονόπρακτη κωμωδία Δεν έσχισες τη γάτα του Ευάγγελου Παντόπουλου
παίζεται, για πρώτη φορά, το 1888, από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη, στο θέατρο «Αθηνών»1729. Την επόμενη ημέρα από τον ίδιο θίασο και
στο ίδιο θέατρο διδάσκονται Αι πανουργίαι των υπηρετών, μια μονόπρακτη και αυτή
κωμωδία του Παντόπουλου1730.
1724 Νέα Εφημερίς, 18/8/1887, 230, 3 και 4, 19/8/1887, 231, 3, 16/1/1893, 16, 6, 27/6/1893, 178, 8.
1725 Ό.π., 4/9/1888, 248, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 113, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 739 (1888),
λήμμα 1023.
1726 Νέα Εφημερίς, 27/3/1894, 86, 6, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 202, λήμμα 694.
1727 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 224, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 173, λήμμα 571,
1729 Νέα Εφημερίς, 29/11/1888, 334, 3 και 6, 1/12/1888, 336, 3.
1730 Παλιγγενεσία, 1/12/1888, 7405, 4, 2/12/1888, 7406, 3, Νέα Εφημερίς, 1/12/1888, 336, 3 και 6,
2/12/1888, 337, 3.
387
Ο Δημοσθένης Αλεξόπουλος υπήρξε αφανής λόγιος, που έγραψε και εξέδωσε
μονόπρακτες κωμωδίες, όπως Η ζηλοτυπία του Γιάννη (1889), Η γυναίκα του
μπαρμπέρη (1889) κ.ά. Έγραψε σε δημώδη γλώσσα και με ξεκαρδιστικό ύφος, πάνω
σε θέματα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής1731. Παρουσιάσθηκαν το 18881732 και
18891733 για πρώτη φορά στην Αθήνα. Ο συγγραφέας αποδείχθηκε άπειρος, καθώς
ακολουθούσε τις «αρχαίες» προλήψεις περί καλαισθησίας του κοινού και δεν
απέφυγε τα τετριμμένα λογοπαίγνια και τις άκομψες σκηνές. Όμως η εύρεση του
μύθου της κωμωδίας Η ζηλοτυπία του Γιάννη υπήρξε ευφυής, αφού αφορούσε έναν
υπηρέτη και έναν κύριο, μία υπηρέτρια και μία κυρία, που αλληλοζηλεύονταν1734.
Από τα θεατρικά έργα του Δημήτριου Ταγκόπουλου δημοσιεύεται το 1889 Το
μοιραίον τέλος με το ψευδώνυμο Δον Κιχώτης. Πρόκειται για «φαντασμαγορία
ιλαροτραγική εις εικόνας τρεις»1735. Το 1893 Το παράσημον, ένα «κωμικόν παίγνιον»
του ίδιου συγγραφέα τυπώνεται στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνστ. Φ. Σκόκου1736.
Τη διαλογή Η κυρία δέχεται διάβασε ο Δημήτριος Κορομηλάς στο Φιλολογικό
Σύλλογο «Παρνασσός» στις 31 Μαρτίου 1889 και έγινε δεκτή με ενθουσιασμό. «Με
πολλήν χάριν και ευτραπελίαν είναι γεγραμμένον το νέον τούτο έργον του Δ.
Κορομηλά. Παρέσχεν φαιδροτάτην απόλαυσιν, την οποίαν επηύξησε και η ζωντανή
απαγγελία του, ως να παρίστανεν από σκηνής». Η διαλογή βασίζεται σε μία όψη του
αθηναϊκού βίου, που επιδέχεται διακωμώδηση, όπως είναι το έθιμο της τακτικής
υποδοχής επισκεπτών σε ορισμένη μέρα της εβδομάδας, συνήθεια που επικρατούσε
εκείνη την εποχή. Είναι επίσης σαφής η πρόθεση του συγγραφέα να σατιρίσει τη
μεγαλομανία των «νεόπτωχων» μελών της μεσαίας αστικής τάξης και την
προσπάθειά τους να ακολουθήσουν τους τρόπους ζωής και τα πρότυπα της τάξης από
1731 Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 2ος, σ. 283 στο λήμμα «Δημοσθένης Αλεξόπουλος».
1732 Η γυναίκα του μπαρμπέρη παρουσιάσθηκε το 1888 κατά τις εφημερίδες Παλιγγενεσία,
(26/12/1888, 7426, 3, 28/12/1888, 7428, 3) και Νέα Εφημερίς (28/12/1888, 363, 3-4).
1733 Η ζηλοτυπία του Γιάννη παρουσιάσθηκε το 1889 κατά τη Νέα Εφημερίδα (25/6/1889, 176, 5 και
8).
1734 Ακρόπολις, 8/4/1891, 3210, 3, 11/4/1891, 3213, 3, 14/4/1891, 3216, 3.
1735 «Το μοιραίον τέλος» του Δον Κιχώτου, φαντασμαγορία ιλαροτραγική εις εικόνας τρεις. Η σκηνή
σύγχρονος ή μετά εκατόν έτη εν Αθήναις, εφημ. Άστυ, 6 Αυγούστου 1889, 202, 6 (Χρ.
1736 «Το παράσημον» του Δημ. Π. Ταγκοπούλου, κωμικόν παίγνιον, Εθνικόν Ημερολόγιον
χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1893 του Κωνστ. Φ. Σκόκου, έτος όγδοον,
Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1893, σ. 372-380 (Χρ.
388
την οποία προέρχονται1737. Η κυρία δέχεται τυπώνεται, το 1890, στο Ετήσιον
Ημερολόγιον του Κωνστ. Φ. Σκόκου1738.
Από τα έργα, που αντλούν έμπνευση και μίμηση από τον Αριστοφάνη, είναι η
κωμωδία Οι εφημερίδες του Δημ. Κορομηλά, που υποβάλλεται στο Λασσάνειο
διαγωνισμό του 1889, και αποκλείεται. Πρόθεση του συγγραφέα είναι να
ακολουθήσει όσο πιο πιστά μπορεί το πρότυπο της «εθνικής κωμωδίας», όπως το έχει
καθορίσει ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής με το αριστοφανικό του έργο Του
Κουτρούλη ο γάμος. Το πανεπιστήμιο, όμως, δεν μπορεί να δεχθεί έργα με πολιτικούς
υπαινιγμούς, αφού το θεωρεί προκλητικό προς τις Μεγάλες Δυνάμεις και το εξαιρεί.
Ο Κορομηλάς θεωρεί ότι αδικείται και εκδίδει την κωμωδία τον ίδιο χρόνο με
πρόλογο, όπου εκφράζει την αγανάκτησή του για την απόρριψη1739. Το 1890, σε
σχολιασμό του Τύπου για την έκδοση του έργου αυτού αναφέρεται ότι, είναι δριμεία
πολιτική σάτυρα όλης της εποχής του 1885 και ιδίως του τότε υπουργείου, της
επιστράτευσης κ.λπ. Θα εγείρει οργή, αναφέρει η κριτική, αλλά παραμένει «φαιδρόν
και χαριέστατον» έργο1740. Στα τέλη Φεβρουαρίου 1890 δημοσιεύεται στην
εφημερίδα Ακρόπολις μια βιβλιοκρισία για την πρόσφατη έκδοση του έργου Οι
εφημερίδες του Δημ. Κορομηλά. Κατά τον κριτικό της εφημερίδας Ακρόπολις ο
Κορομηλάς διακρίνεται στα έργα του, που είναι ως επί το πλείστον κωμωδίες, για τη
λεπτότητα της έκφρασης, τη γοργότητα του διαλόγου, την έντεχνη πλοκή του μύθου
και τον αρμονικό συνδυασμό των σκηνών. Το συγκεκριμένο έργο δεν διαιρείται σε
πράξεις και σκηνές, ούτε αλλάζει η σκηνογραφία. Ο μύθος της κωμωδίας είναι απλός:
Ο γέρο-Δήμος είχε μια όμορφη κόρη, την Εξουσία και ένα ωραίο κτήμα. Μια μέρα ο
Δήμος παραπονείται ότι του καταπατούν λύκοι τον κήπο του. Τότε παρουσιάζονται η
Ύαινα, η Άρκτος, ο Αετός, ο Καρχαρίας, η Τίγρης, ο Βόας, που εκπροσωπούν τις
Μεγάλες Δυνάμεις, και τον συμβουλεύουν ή τον εκφοβίζουν. Εμφανίζεται ο σιδεράς
Φιλόδημος, με τον οποίο είναι ερωτευμένη η κόρη του. Ο Δήμος του βάζει ως όρο να
διώξει τους καταπατητές από τα κτήματά του. Ο Φιλόδημος δεν το κατορθώνει και
1737 Νέα Εφημερίς, 31/3/1889, 90, 7 και 2/4/1889, 92, 3. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 174-176.
1738 «Η κυρία δέχεται» του Δημητρίου Α. Κορομηλά, διαλογή, Ετήσιον Ημερολόγιον, χρονολογικόν,
φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1890 του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, έτος Ε΄, Εν Αθήναις, Εκ
του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1890, σ. 137-156 (Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 181-182, λήμμα 571).
1739 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 178, Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές
κωμωδίες της εποχής του Τρικούπη», σ. 665, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Πολιτικές
μονόπρακτες κωμωδίες του 19ου αιώνα», σ. 129-130, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 173-
176 και σημ. 20, 21 και 22, Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ.
151-169.
1740 Νέα Εφημερίς, 19/2/1890, 50, 6.
389
χάνει την ευκαιρία να παντρευθεί την αγαπημένη του. Εμφανίζονται και άλλοι, ο
Άφρων, ο Βλαξ, ο Κεύθων, ο Ηλίθιος, ο Μώρος, που διεκδικούν όλοι την Εξουσία. Ο
Βουκόριζος πείθει το Δήμο να παντρευθεί την κόρη του. Ο πεθερός διώκεται από το
σπίτι και ο γαμπρός σχεδιάζει πόλεμο με τους γείτονες. Παίρνει διαζύγιο από την
Εξουσία, η οποία παντρεύεται τον Φιλόδημο και τελικά ο Βουκόριζος διώχνεται από
το Χορό, τον οποίο αποτελούσαν Εφημερίδες. Συχνά, όμως, χάνεται το ενδιαφέρον
για το έργο, παρόλο που η πλοκή είναι «σαφής και αβίαστος, η γλώσσα η
ομιλουμένη, η λύσις φυσική». Τα πρόσωπα όλα αλληγορικά. Ο συντάκτης της
κριτικής φοβάται ότι δεν θα γίνει η κωμωδία δεκτή για παράσταση, αφού
χαρακτηρίσθηκε υβριστική προς τα πολιτικά πρόσωπα1741. Κατά την Ελίζα-Άννα
Δελβερούδη, «ο Τρικούπης εδώ εμφανίζεται με το όνομα Φιλόδημος, σιδεράς το
επάγγελμα, που δίνει υποσχέσεις μόνο όταν μπορεί να τις τηρεί, αλλά και δεν
διστάζει να αναλάβει ευθύνες, για να βγάλει τα πράγματα από το αδιέξοδο... Ο
συγγραφέας ασκεί την κριτική του από την ασφαλή θέση του συμπολιτευόμενου προς
τα Ανάκτορα, αφού προσπαθεί να αποσείσει κάθε ευθύνη του Γεωργίου και να
χρεώσει τον Δηλιγιάννη με αλληλοαναιρούμενες κινήσεις, απραξία, εμπαιγμό του
λαού και των Μεγάλων Δυνάμεων»1742.
Στον Τύπο του έτους 1890 γράφεται η πληροφορία ότι παρουσιάσθηκε στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο του Μιχ. Αρνιωτάκη, και μάλιστα μετά
την παρουσίαση του δράματος Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδη Ο Κατσαντώνης, η έμμετρη
μονόπρακτη κωμωδία του Ν.Α. Κοτσελόπουλου Κουφιοκεφαλάκης. Η κωμωδία
άρεσε, το κοινό «εξερκαδίζετο γελών και χειροκροτούν τα εκλεκτότερα μέρη». Η
στιχουργία της κωμωδίας αυτής ήταν ρέουσα με τεχνική πλοκή και ο συγγραφέας
κλήθηκε στη σκηνή και χειροκροτήθηκε. Από το σύνολο της κριτικής χαρακτηρίζεται
ως ευφυέστατη και είναι από αυτά τα έργα που όσο διδάσκονται, τόσο αρέσουν και
πιο πολύ1743. Εκδίδεται το 1890 από το τυπογραφείο των «Νέων Ιδεών»1744.
1741 Ακρόπολις, 25/2/1890, 2799, 1.

1742 Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές κωμωδίες της εποχής του Τρικούπη», σ. 675.
Εφημερίς, 22/3/1890, 81, 6, 24/3/1890, 83, 4, 25/3/1890, 84, 6, 26/3/1890, 85, 4
1744 Παλιγγενεσία, 17/7/1890, 7914, 3, Νέα Εφημερίς, 20/6/1890, 171, 4, 15/7/1890, 196, 4, Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 110, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων», σ.
181, λήμμα 570, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900, λήμμα 663 (1890),
σ. 364, λήμμα 27 (1890), Αντιγόνη Μανασσή, Βιβλιογραφία ελληνικών θεατρικών έργων 1880-1939,
λήμμα 489.
390
Ο προικοθήρας, μια κωμωδία του Ανδρέα Νικολάρα, πρωτοπαρουσιάσθηκε το
1890 στο θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη.
Κρίνεται χαριτωμένη, με ευτράπελη πλοκή γύρω από την Ανδριώτισσα Μαρούλα και
τον προικοθήρα ράφτη με τις αντίθετες ερωτικές τύχες τους, τις οποίες η ζωή
κλωθογυρνά γύρω τους1745. Τυπώνεται τον ίδιο χρόνο της παρουσίασής της1746.
Οι πιο γνωστές μονόπρακτες κωμωδίες του Χ. Άννινου τιτλοφορούνται
Ζητείται υπηρέτης και Όποιος φυλάει τα ρούχα του. Τυπώνονται το 1891 (α΄ έκδοση)
και το 1898 (β΄ έκδοση). Στο Ζητείται υπηρέτης κεντρικός ήρωας είναι ένας
επαρχιώτης, που ως δημοδιδάσκαλος επιμένει να διδάσκει την καθαρεύουσα ακόμα
και στα δουλικά της πόλης. Βρίσκεται σε αντίθεση με τον τύπο του επαρχιώτη που
μιλά την τοπική διάλεκτο και εκφράζει δυσφορία για την εξευρωπαϊσμένη
πρωτεύουσα. Το έργο πρωτοπαρουσιάζεται και δημοσιεύεται σε τρεις συνέχειες στην
Εστία, το 18911747. Με την κωμωδία αυτή εγκαινιάζει το «Βασιλικόν Θέατρον» τη
δραστηριότητά του. Ωραία και ευφυής στην πλοκή «μετ’ αττικού άλατος» είναι η
κωμωδία αυτή που αναπαριστά πειστικά και πιστά τα «καθ’ ημάς ήθη»1748. Το
μονόλογο Όποιος φυλάει τα ρούχα του παρουσιάζει ο κωμικός Ευάγγελος
Παντόπουλος. Είναι πρωτότυπος, φαιδρός και αστειότατος, που έγραψε ο
συγγραφέας ειδικά για τον Παντόπουλο. Θεωρείται ότι είναι μετά πνεύματος
γραμμένος, αναπαριστά σκηνές του σύγχρονου αθηναϊκού βίου και τελικά
δημοσιεύεται στο περιοδικό Εστία του 18911749. Κατά την Κυριακή Πετράκου,
«γενικά οι κωμωδίες του δεν χρήζουν ιδιαιτέρων αναλύσεων: αυτό που βλέπει ο
θεατής αυτό και είναι. Δεν κάνουν τομή στα κοινωνικά φαινόμενα που παρουσιάζουν,
ούτε είναι ανατρεπτικές... Η αρετή τους είναι η θεατρικότητα: συμβατικοί, αλλά καλά
επιλεγμένοι τύποι, ευχάριστη μετριοπαθής γλώσσα, ... καλοσερβιρισμένες ατάκες που
οι ταλαντούχοι ηθοποιοί κατάφερναν να αξιοποιήσουν προς μεγάλη τέρψη του
κοινού, όπως φαίνεται από τα κριτικά σημειώματα»1750.
Η εξ Άδου παραγγελία του Νικόλαου Λάσκαρη ήταν πρωτότυπη και
1745 Νέα Εφημερίς, 9/8/1890, 221, 5 και 6, 14/8/1890, 226, 5.

1746 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 231, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 182,
1747 Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 154 και 159, σημ. 28. Περισσότερα για αυτήν την κωμωδία βλ. Κυριακή
Πετράκου, «Ο Μπάμπης Άννινος ως θεατρικός συγγραφέας», σ. 50-54.
1748 Νέα Εφημερίς, 30/4/1891, 120, 7.
1749 Ακρόπολις, 12/3/1891, 3183, 3, 15/3/1891, 3186, 3, 18/3/1891, 3189, 3, 19/3/1891, 3190, 3,
Παλιγγενεσία, 16/3/1891, 8118, 3, Νέα Εφημερίς, 7/3/1891, 66, 5, 13/3/1891, 72, 7, 15/3/1891, 74, 6,
17/3/1891, 76, 5, 18/3/1891, 77, 6 και 7, 19/3/1891, 78, 7, περ. Εστία, αρ. 12, Ιαν.-Ιούν. 1891, σ. 192.
1750 Κυριακή Πετράκου, «Ο Μπάμπης Άννινος ως θεατρικός συγγραφέας», σ. 61.
391
χαριέστατη κωμωδία. Κατά τον Α. Ν. Πετσάλη της εφημερίδας Ακρόπολις, η υπόθεση
«ήταν βεβιασμένη και απεχθής»: ένας πτωχός νέος ερωτεύεται μια νέα, που τον
αποδιώχνει λόγω της φτώχειας του. Ο νέος εκφράζει με μακρείς μονολόγους τη σκέψη
του να αυτοκτονήσει, αλλά ως από μηχανής θεός, αποκτά μια κληρονομιά, με τον όρο
όμως να πληγώσει σε μονομαχία έναν απόστρατο αξιωματικό, που τυχαίνει να είναι ο
θείος της αγαπημένης του και ενώ βρίσκεται σε δίλημμα, αν θα πραγματοποιούσε ή
όχι τη μονομαχία, καταφθάνει μια δεύτερη διαθήκη, που αναιρεί την πρώτη. Όμως ο
θείος επιμένει στη μονομαχία και η νέα τον πείθει τελικά αντί να μονομαχήσουν να
τον τιμωρήσει με ένα γάμο μαζί της, που άλλωστε επιθυμούσε και ο νέος. Με την
αφήγηση της υπόθεσης φαίνονται τα σφάλματα του έργου, όπως παρατήρησε η
κριτική: ο χαρακτήρας του νέου ήταν άστατος και αντιφατικός, αντιπαθητικός και
ανούσιος, η εύρεση της πρώτης διαθήκης αναίτια. Παίζεται το Σάββατο 13 Απριλίου
1891 από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και
τυπώνεται τον επόμενο χρόνο1751.
Ο Δημήτριος Κόκκος γράφει ακόμα τρεις μονόπρακτες κωμωδίες με τους
τίτλους Γάμος δια φόλας, 1 Σεπτεμβρίου, Γιαλένιο μάτι, το 1891. Το έργο Γάμος δια
φόλας κρίθηκε «γοργόν, τεχνικόν, ευφυές» και ο Παντόπουλος τέλειος ως
αστυνομικός κλητήρας1752.
Ο μονόλογος Το κουνούπι, που απαγγέλθηκε για πρώτη φορά από τον
Ευάγγελο Παντόπουλο στις αρχές του 1891, γράφηκε από τον Δημήτριο Οικ.
Καλαποθάκη1753. Τυπώθηκε τον ίδιο χρόνο στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνστ. Φ.
Σκόκου1754.
Τα εκλογικά χάλια μας!, πολιτική μονόπρακτη κωμωδία του Πέτρου Λαζαρίδη
παίζεται για πρώτη φορά το 1891 στο θέατρο «Ομόνοια» από τον «Πανελλήνιο
Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Εκδόθηκε ανώνυμα το 1887 δύο φορές
αλλά εικαζόταν ότι το συνέγραψε ένας λόγιος ηθοποιός και συγγραφέας. Αυτός ήταν
ο Πέτρος Λαζαρίδης. Είναι επίκαιρη και σατιρίζει τα εκλογικά πράγματα, δηλαδή τη
1751 Ακρόπολις, 8/4/1891, 3210, 3, 11/4/1891, 3213, 3, 14/4/1891, 3216, 3, 17/4/1891, 3219, 1,
Παλιγγενεσία, 8/4/1891, 8137, 3-4, 10/4/1891, 8139, 3, 13/4/1891, 8142, 3, Νέα Εφημερίς, 11/4/1891,
101, 7, 13/4/1891, 103, 8. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 108, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 187,
λήμμα 607, Κυριακή Πετράκου, «Ο Μπάμπης Άννινος ως θεατρικός συγγραφέας», σ. 63.
1752 Νέα Εφημερίς, 1/8/1891, 213, 7, Γ. Ν. Πολίτης, «Ελληνικόν θέατρον. Έναρξις του θεάτρου της
Κωμωδίας», περιοδικό Εστία, 12/1/1892, αρ. 2, σ. 30.
1753 Νέα Εφημερίς, 27/2/1891, 58, 7.
1754 «Το κουνούπι» του Δ. Οικ. Καλαποθάκη, μονόλογος γραφείς χάριν του ηθοποιού κ. Ευαγγ.
Παντοπούλου, Εθνικόν Ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1892
του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, Έτος έβδομον, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων
Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1891, σ. 374-380.
392
διαφθορά που φέρνει η συναλλαγή της ψήφου και η μανία για την εκλογή των
αντιπροσώπων του λαού, κατ’ όνομα μόνον. Έχει σκηνές ρουσφετολογικές και
ηθικών πιέσεων για την επίτευξη της εκλογικής νίκης. Στους διαλόγους που είναι
εκτενείς, αλλά πρέπει να περικοπούν για τη σκηνή, αναφέρονται όλα τα κακώς
κείμενα της πολιτικής, αφού οι πολιτικοί υποψήφιοι διαφθείρουν και διαφθείρονται.
Το θέμα, πάντοτε επίκαιρο, επέτρεψε σατιρική καυστικότητα και εμβάθυνση στα
σύγχρονα πολιτικά πράγματα, που αναδεικνύονται κωμικά. Η κωμωδία παρουσίασε
ελληνικούς χορούς και τραγούδια1755.
Το 1892, η κωμωδία του ηθοποιού Πέτρου Λαζαρίδη, που χαρακτηρίζεται ως
«περίεργος», με τον τίτλο Κάτω οι άνδρες, θεωρείται ότι είναι γραμμένη με έξυπνο
τρόπο1756.
Η μονόπρακτη κωμωδία «μετ’ ασμάτων» Η λύσις του προβλήματος του Ν.
Κοτσελόπουλου παίζεται από το θίασο της Παρασκευοπούλου και του Δημ.
Κοτοπούλη, το 18921757 και τυπώνεται, το 18931758. Μία έμμετρη κωμική σκηνή του
Ν. Κοτσελόπουλου, Τα μπεμπέ, εμφανίζεται σε παράσταση στην Αθήνα το 18921759
και τυπώνεται και αυτό το 18931760.
Το 1892, εκδίδεται η μονόπρακτη κωμωδία του Ν.Ι. Λάσκαρη, με τίτλο Η
ξενομανία, «φιλοκάλως τετυπωμένη μετά χρωμολιθογραφημένου εξωφύλλου» και με
πρόλογο του Αλέξανδρου Φιλαδελφέα. Παίχθηκε, το 1891, στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών», από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου. Είναι γραμμένη σε
1755 Νέα Εφημερίς, 19/11/1887, 323, 2-3, 12/7/1891, 193, 7, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 105, Χατζηπανταζής,
ό.π., σ. 224, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 170 και σ. 173, λήμμα 495 και 516, Ηλιού/Πόπη
Πολέμη, ό.π., λήμμα 702 και 840 (1887), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 360,
λήμμα 45 και 49 (1887), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 525.
1756 Εφημερίς, 10/6/1892, 162, 3, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 105, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ.
Βασιλάκου, ό.π., σ. 367, λήμμα 10 (1892), Αντιγόνη Μανασσή, ό.π., λήμμα 529. Ο πρόλογος είναι
χρονολογημένος: Αθήναι, 15 Ιουνίου 1892.
1757 Ακρόπολις, 12/7/1892, 3763, 3, 13/7/1892, 3764, 3, Παλιγγενεσία, 11/7/1892 , 8528, 3, 13/7/1892,
8529, 3, 15/7/1892, 8531, 3-4, Εφημερίς, 13/7/1892, 195, 2, 14/7/1892, 196, 2.
1758 «Η λύσις του προβλήματος» του Νικολάου Κοτσελοπούλου, κωμικόν παίγνιον παρασταθέν το
πρώτον από της σκηνής του θεάτρου «Παραδείσου» την 12ην Ιουλίου 1892 υπό του θιάσου της κυρίας
Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου, Εθνικόν Ημερολόγιον χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν
του έτους 1893 του Κωνστ. Φ. Σκόκου, έτος όγδοον, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου των
καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1893, σ. 243-252 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110, Χρ.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 190, λήμμα 630) και Η λύσις του προβλήματος, έμμετρον κωμικόν
παίγνιον εις πράξιν μίαν και Τα μπεμπέ, έμμετρος κωμική σκηνή του Νικολάου Α. Κοτσελοπούλου,
δικηγόρου, Αθήνησι, Εκ του τυπογραφείου «Νέων Ιδεών», 1893, σχήμα 8ον, 44 σελ. (Χρ.
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 368, λήμμα 22).
8540, 4, 27/7/1892, 8541, 4, 28/7/1892, 8542, 3.
1760 Βλ. πιο πάνω.
393
δεκαπεντασύλλαβους άμεμπτους και εύρυθμους, με άφθονο πνεύμα, με χάρη και
ευφυΐα στις σκηνές και στους στίχους1761.
Το 1892 ο Νικόλαος Λάσκαρης γράφει μια ακόμα μονόπρακτη κωμωδία σε
συνεργασία με τον Μιχ. Γιαννουκάκη, με τίτλο Μεταξύ μας. Η κωμωδία έχει πλοκή
αβίαστη με πρόσωπα καθημερινά, χωρίς «βαναυσολογήματα» και εξεζητημένα
λογοπαίγνια, με απλή και ήρεμη δράση. Γράφεται χάριν της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου και παίζεται από το θίασό της στο θέατρο «Παράδεισος» το
επόμενο έτος της συγγραφής του1762.
Ο Ιωάννης Δεληκατερίνης εμφανίζεται για πρώτη φορά με μια μονόπρακτη
κωμωδία, με τον τίτλο 77–79. Ο δημοφιλέστερος, όμως, από τους κωμικούς του
μονολόγους ήταν Η τρίχα1763, που χαρακτηρίζεται ωραίος και σπινθηροβόλος.
Ερμηνεύεται, για πρώτη φορά, στην Αθήνα, από τον Ιωάννη Βονασέρα, προς τα τέλη
του 18921764, και εκδίδεται, το 1897, στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κ.Φ. Σκόκου1765.
Άλλοι κωμικοί μονόλογοι του που δημοσιεύονται από το ίδιο ημερολόγιο είναι Η
χήρα (1897) και Η πεθερά (1899).
Μονόπρακτο κωμικό παίγνιο είναι το έργο του Α.Γ.Κ[ωνσταντινίδη] Η
μέθοδος του πορτοφολιού. Κωμωδία αστειότατη, με πλοκή, σύχρονους χαρακτήρες
κοινούς και κωμικούς. Ο ίδιος έχει μεταφράσει και Τα πανδρολογήματα του Gogol.
Και τα δύο παίχθηκαν σε μια βραδιά το 1893 από το θίασο του Αλεξιάδη και
Παντόπουλου στο θέατρο «Τσόχα». Το ίδιο έτος δημοσιεύθηκαν1766.
Τα θαύματα της Μαργαρίτας είναι νέα μονόπρακτη κωμωδία «μετ’ ασμάτων»
συγγραφείσα από τον Δημήτριο Ι. Ζησιμά και εκδοθείσα το 18931767.
Το 1893, συγγράφεται κωμωδία μονόπρακτη από τον Α. Παπαναστασίου με
τίτλο Συζύγου εκλογή, γύρω από την κοινωνική έκλυση των ηθών. Αφιερώνεται στον
ηθοποιό Δημήτριο Κοτοπούλη1768.
1761 Ακρόπολις, 12/3/1891, 3183, 3, 15/3/1891, 3186, 3, 18/3/1891, 3189, 3, 19/3/1891, 3190, 3,
17/3/1891, 76, 5, 18/3/1891, 77, 6 και 7, 19/3/1891, 78, 7, περ. Εστία, αρ. 12, Ιαν.-Ιούν.1891, σ. 192.
8816, 3, Νέα Εφημερίς, 13/6/1893, 164, 5 και 8, 14/6/1893, 165, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 142, σημ. 50.
1763 Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 5ος, σ. 650 στο λήμμα «Ιωάννης Δεληκατερίνης».
20/9/1893, 263, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110 και σ. 163-164, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ.
191, λήμμα 632.
1767 Νέα Εφημερίς, 23/9/1893, 266, 6.
1768 Ό.π., 25/10/1893, 298, 3.
394
Κατά το υπόδειγμα της κωμωδίας του Δημήτριου Παπαρρηγόπουλου Συζύγου
εκλογή έγραψε ο Νικόλαος Κοτσελόπουλος τον Επιστημονικόν γάμον. Συγγράφει
ακόμα το παίγνιο Ποιητής και δικηγόρος1769. Το τελευταίο παίχθηκε στις 8 Απριλίου
1893 στο θέατρο «Κωμωδιών» από Έλληνες ηθοποιούς, ενώ ο Σιδέρης αναφέρει στην
Ιστορία του ότι παρουσιάσθηκε στις 6 Απριλίου 1893 για πρώτη φορά1770.
Το 1893 ο Νικόλαος Λάσκαρης γράφει μια νέα μονόπρακτη κωμωδία με τον
τίτλο Υπό εχεμύθειαν, που παίζεται στα τέλη Μαΐου του 1895 στο θέατρο «Αθήναιον»
από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1771.
Έμμετρος κωμικός μονόλογος γράφεται από τον Νικόλαο Κοτσελόπουλο με
τον τίτλο Η χήρα. Παίζεται για πρώτη φορά την Δευτέρα 7 Νοεμβρίου 1894 στο
θέατρο «Ποικιλιών» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη σε μια
ευεργετική παράσταση υπέρ της Αδαμαντίας Πομόνη και του Αναστασίου
Απέργη1772.
Η βεγγέρα του Ηλία Καπετανάκη πρωτοπαίχθηκε, στην Αθήνα το 1894, από
το θίασο του Μ. Αρνιωτάκη στο θέατρο «Κωμωδιών»1773 και ταυτόχρονα από το
θίασο του Δημήτριου Κοτοπούλη, στο θέατρο «Παράδεισος»1774, και τυπώθηκε στο
Εθνικόν Ημερολόγιον του Κ.Φ. Σκόκου το 1895 και αυτοτελώς1775. Ο συγγραφέας το
χαρακτηρίζει ως ηθογραφία1776 ή ως απεικόνιση ηθών, μια φωτογράφιση αστικών
σκηνών στο σπίτι, όπου διακρίνονται ανούσιες ψευδεπιδείξεις μιμητισμού
(πιθηκισμού). Είναι μια σελίδα της κοινωνικής κατάστασης με κυρίαρχα στοιχεία τον
ψευδοπολιτισμό, την κακή ανατροφή και την αμάθεια. Είναι η ηθογραφία μιας
οικογένειας που αναστατώνεται και γίνεται μαλλιά-κουβάρια, μια μικρή φάρσα, ένας
«φλύαξ ιλαρόκωμος πολύ ευχάριστος, σκαριφοειδής, αυτοσχέδιος, ασυνάρτητος».
Είχε όμως ζωή, «κίνησιν, λάμψιν πνεύματος, άλατος και ευφυΐας». Ήταν ένα
1769 Νέα Εφημερίς, 26/3/1894, 85, 6-7.

5/4/1893, 95, 5-6, 7/4/1893, 97, 5, 8/4/1893, 98, 8, 10/4/1893, 100, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110.
152, 6.
1772 Νέα Εφημερίς, 29/8/1893, 241, 7, 7/11/1894, 311, 6.
80, 3, 23/3/1894, 82, 6, 24/3/1894, 83, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110.
1774 Ακρόπολις, 1/6/1894, 4410, 3, Παλιγγενεσία, 1/6/1894, 9158, 4, Νέα Εφημερίς, 1/6/1894, 152, 7.
1775 Νέα Εφημερίς, 17/2/1895, 48, 5: ανατυπώθηκε σε ιδιαίτερο κομψό φυλλάδιο από το ημερολόγιο
του Σκόκου, Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 220, Χρ.
1776 Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 157, σημ. 26. Βλ. Δημ. Σπάθης, «Ο Ηλίας Καπετανάκης και
το νεοελληνικό θέατρο στο τέλος του 19ου αιώνα», στο πρόγραμμα της θεατρικής ομάδας Ηρακλείου
που παρουσίασε τα έργα του Ηλία Καπετανάκη: Το γεύμα του παπή και Η βεγγέρα (ανάτυπο).
395
ενσταντανέ, ζωντανή αντιγραφή του οικογενειακού μας βίου, για τον οποίο
περηφανεύονταν. Θύμιζε τη σατανική, λάγνα, ακάθεκτη έμπνευση και τον οίστρο του
Δημήτριου Κόκκου1777.
Τα φαινόμενα και πράγματα του Μιχαήλ Ζώρα μια κωμωδία, που βραβεύτηκε
στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 18991778 και παρουσιάζεται στην Αθήνα το Σάββατο
28 Αυγούστου 1899 στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου με
μεγάλη επιτυχία1779. Ο δέκατος τέταρτος είναι μονόπρακτη κωμωδία του ίδιου, που
παίχθηκε στην Αθήνα το 19001780 και τυπώθηκε το 1899 στο Εθνικόν Ημερολόγιον
του Κ.Φ. Σκόκου1781.
Το κοκκαλάκι της νυχτερίδος, μονόπρακτη κωμωδία του Νικόλαου Λάσκαρη,
που έχει όλες τις χάρες του συγγραφέα, αφέλεια σκηνών και διαλόγου, αβίαστα
επεισόδια, κανονική κίνηση των ηρώων επί σκηνής, σπινθηροβόλο πνεύμα, κωμικές
σκηνές. Έχει όμως και αδυναμίες μακρά εισαγωγή και πολλές σκηνές για την
προπαρασκευή της κύριας υπόθεσης. Ο Λάσκαρης είναι ο πιο παραγωγικός από τους
θεατρικούς συγγραφείς και εργάζεται με αυταπάρνηση για την ελληνική σκηνή. Την
κριτική υπογράφει «Ο σημειωμένος» στην εφημερίδα Εστία. Παίχθηκε για πρώτη
φορά την Πέμπτη 25 Μαΐου 1900 μαζί με τα Μαλλιά κουβάρια του Νικόλαου
Λάσκαρη στο θέατρο «Βαριετέ» από την «Ελληνική Δραματική Εταιρεία» του Γ.
Πετρίδη, με την Ολυμπία Λαλαούνη και τον Ι. Παπαϊωάννου1782.
Παντομίμες
Οι έρωτες του Αλκιβιάδου είναι παντομίμα του Νικόλαου Σπανδωνή και
Κωνσταντίνου Γιολδάση του 1900. Παντομίμα σοβαρού θεαματικού έργου, του
οποίου οι συγγραφείς έγραψαν το διάλογο και τις πιο μικρές σκηνές. Οι συγγραφείς
χρειάζονται δραματική ιδιοφυΐα και ποικίλες γνώσεις για να προβάλουν, δια του
μιμικού έργου τους, την υπόθεση. Στη Ρώμη εκεί που αναπτύχθηκε το είδος του
«παντόμιμου», όπως λεγόταν, λόγω του απέραντου χώρου των θεάτρων και του
1777 Νέα Εφημερίς, 18/3/1894, 77, 3, 24/3/1894, 83, 6, Ακρόπολις, 24/3/1894, 4356, 3, 26/4/1894,
4358, 3.
1778 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 199-200.
1779 Ακρόπολις, 28/8/1899, 6278, 4, Παλιγγενεσία, 28/8/1899, 10999, 3, Εφημερίς, 28/8/1899, 237, 3.
1780 Εφημερίς, 6/6/1900, 155, 2, Εστία, 6/6/1900, 97, 2, 7/6/1900, 98, 2.
1781 «Ο δέκατος τέταρτος» του Μ. Ζώρα, κωμωδία εις πράξιν μίαν, Εθνικόν Ημερολόγιον,
χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1899 του Κωνστ. Φ. Σκόκου, έτος δέκατον
τέταρτον, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων του Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1899, σ.
[328]-349 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 200, λήμμα 681).
1782 Εφημερίς, 25/5/1900, 144, 3, Εστία, 25/5/1900, 85, 2, 27/5/1900, 87, 2.
396
πλήθους των μη δυνάμενων ακροατών σε καθαρή ακοή και των λίγων ηθοποιών,
ενισχύθηκε η υπόκριση με σχηματοποιημένες κινήσεις σε ακραίο εκφραστικό τρόπο.
Όταν δε, κατά καιρούς, στα θέατρα είχε απαγορευθεί ο λόγος, εισαγόταν η μιμική
παράσταση και τα παιζόμενα έργα απέβαιναν μιμοδράματα. Ένα τέτοιο είδος έγραψαν
και οι προαναφερόμενοι συγγραφείς των Ερώτων του Αλκιβιάδου, έργο με το οποίο
αναπαριστούν το βίο των αρχαίων Ελλήνων. Είναι τεχνικότατα δομημένο σε πράξεις
και σε μεγαλοπρεπείς σκηνές των μεγάλων εορτών της αρχαίας Αθήνας. Την κριτική
άρθρο υπογράφει ο Ν. Λάσκαρης, ο οποίος στο τέλος αναφέρει και ένα συμβάν επί
Καποδίστρια το 1832 στο Ναύπλιο για μια παράσταση κωμωδίας στην οικία του
Δημήτριου Καλλέργη. Η πρόταση φάνηκε αντιθρησκευτική και ανήθικη. Ο
Αλέξανδρος Ραγκαβής πρότεινε παράσταση ελληνική με ελληνικό έργο, που θα
έγραφε ο ίδιος μέσα σε δύο μέρες. Γράφηκε η κωμωδία Γάμος άνευ νύμφης, γνωστή
αργότερα και την εποχή που γράφεται το άρθρο με τον τίτλο Αγροικογιάννης. Για την
αποφυγή κάποιων παρεξηγήσεων ματαιώθηκε η παράσταση της κωμωδίας του
Ραγκαβή και αντ’ αυτής παραστάθηκε παντομίμα που συνέθεσε ο εθελοντικός θίασος.
Καταλαβαίνουμε ότι η αιτία της ματαίωσης ήταν ο φόβος «μήπως λεχθή τίποτα
άκαιρο από σκηνής». Η παντομίμα στην Ευρώπη ήταν του συρμού, διάφοροι
μουσουργοί έγραφαν μουσική για παντομίμες και συγγραφείς έγραψαν λιμπρέτα1783.
3Ζ. Το κωμειδύλλιο
Το κωμειδύλλιο1784 για το χώρο του θεάτρου, με εκπροσώπους τον Δημήτριο
Κορομηλά και τον Δημήτριο Κόκκο, εκφράζει τις ανησυχίες για νέες αναζητήσεις της
λογοτεχνικής γενιάς του 1880. Μια από αυτές τις αναζητήσεις, και στο πεδίο της
ηθογραφίας, είναι και οι τοπικές διάλεκτοι, που χρησιμοποιούνται στα κωμειδύλλια,
όπου ικανοί ηθοποιοί σε ρόλους που θέλουν ιδιαίτερες απαιτήσεις αντεπεξέρχονται
με δεξιοτεχνία1785. Επίσης, επιθυμούν με την ηθογραφία μία επιστροφή στη φύση,
στους απλούς κανόνες ζωής.
1783 Για περισσότερα βλ. Εστία, 15/7/1900, 136, 1, 16/7/1900, 137, 1, 19/7/1900, 1900, 4.
1784 Για το κωμειδύλλιο βλ. Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Τα κωμειδύλλια», Παρνασσός, αρ. 15, Οκτ.
1892, σ. 117-124, Μεφιστοφελής, «Σύντομος ιστορία του ελληνικού κωμειδυλλίου», Η οικογένεια, 7
και 10 Οκτωβρίου 1893, Σιδέρης, «Το κωμειδύλλιο», σ. 5-16, Δρομάζος, Το κωμειδύλλιο, 60 σελ.,
Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, τόμ. πρώτος, 295 σελ. και τόμ. δεύτερος, σ. 11-19, Μιχάλης
Παπαϊωάννου, Το κωμειδύλλιο και το θέατρο της αστικής πνευματικής αναγέννησης του 19ου αιώνα,
Αθήνα, Σοκόλης, 1983, 148 σελ.
397
Οι ελπίδες, όμως, που εναποθέτουν οι οπαδοί της ανανέωσης του θεάτρου και
της ύπαρξης ενός καθαρά νεοελληνικού «εθνικού» θεάτρου, δια έργων «γνησίως
ελληνικών» δεν ευοδώνεται. Το κωμειδύλλιο δεν μπορεί να ανοίξει ουσιαστική
προοπτική, όπως γράφει ο Δ. Σπάθης1786, διότι περιορίζεται στις συμβάσεις του
μουσικού θεάτρου, «κολλάει» σε έναν επιφανειακό «ρεαλισμό», κυριαρχούμενο από
την «πατερναλιστική» αντίληψη, ότι ο λαός χρειάζεται θεατρικό διδακτισμό.
Για την εξέλιξη του κωμειδυλλίου, σταθμός θεωρείται, όχι μόνο η γαλλική
οπερέτα αλλά και η επίσκεψη της αρμενικής οπερέτας του Μπεγλιάν. Ο θίασος
Μπεγλιάν εμφανίζεται το 1883 στην Αθήνα όλο το καλοκαίρι, στο μουσικό θέατρο
του Νέου Φαλήρου. Τις παραστάσεις αρχίζει με το Λεπλεπιτζή Χορ-χορ Αγά
(αρμενοτουρκικό βωντεβίλ, που διασταυρώνει ευρωπαϊκές μουσικές ορχήστρες και
ανατολίτικες μελωδίες και χορούς). Τα βωντεβίλ παίζονται ανάμεσα σε άλλα έργα,
όπως του Μολιέρου και του Όφφενμπαχ. Ο θίασος επιφυλάσσει εκπλήξεις στο κοινό
και στον κριτικό Τύπο, για την αποδοχή που έχει δεδομένης, μάλιστα, της
προσπάθειας αποκοπής από κάθε ανατολίτικο, για να αφοσιωθεί σε κάθε δυτικό
ευρωπαϊκό πρότυπο. Η τεχνική των καλλιτεχνών θεωρείται πολύ επαρκής. Η μίμηση
μιας τέτοιας τεχνικής επάρκειας, ίσως, ξυπνάει το ζήλο της ελληνικής δημιουργίας
και παραγωγής. Η επιτυχία φέρνει πάλι τον ηθοποιό Μπεγλιάν και το θίασό του για
νέες παραστάσεις το χειμώνα στο θέατρο «Αθηνών» Μπούκουρα το 1883 και
αργότερα το φθινόπωρο του 1890, στο θέατρο «Κήπος του Ορφανίδου»1787.
Το κωμειδύλλιο θα κυριαρχήσει μέχρι το 1897, ενώ μετά τον πόλεμο του 1897
θα θριαμβεύσει η αστική κωμωδία. Μεμονωμένες απόπειρες αναβίωσης του
κωμειδυλλίου γίνονται και τον επόμενο αιώνα, στο πλαίσιο νοσταλγίας για τις παλιές
ημέρες. Η πρωτοπορία θα είναι η επιθεώρηση και λίγο αργότερα η οπερέτα με όλους
τους τύπους του κωμειδυλλίου, όπως τις υπηρετριούλες, τους φοιτητές, τους
φαντάρους, τους δασκάλους, τους μεγαλοαστούς, τους μικροαστούς, τους επαρχιώτες
κ.ά. μέσα σε μια εύθυμη μουσική υπόκρουση1788.
Το αθηναϊκό κωμειδύλλιο θα αναδυθεί με τον Δημήτριο Κορομηλά και τον
Δημήτριο Κόκκο1789. Το 1886 ο Κόκκος πειραματίζεται με το κωμικό μονόπρακτο, Η
λύσις του ανατολικού ζητήματος, και στο οποίο χρησιμοποιεί μουσική, δανεισμένη
1786 Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27.

1787 Νέα Εφημερίς, 8/5/1883, 124, 3-4. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 58-62 και σ. 236-237,
σημ. 56 και 60.
1789 Δημήτριος Β. Οικονομίδης, Ο ποιητής και κωμειδυλλιογράφος Δημήτριος Κόκκος (1856-1891),
Βουκουρέστι, 1939, 31 σελ.
398
από το Λεπλεπιτζή Χορ-χορ Αγά. Το έργο φαίνεται ότι αναγιγνώσκεται στο
φιλολογικό σαλόνι της Ελένης Βλάχου (1888)1790. Το ταλέντο του Κόκκου είναι
πολύπλευρο. Γράφει και το κείμενο και τους στίχους αλλά και τη μουσική στα έργα
του. Το έργο, όμως, γνωρίζει αποτυχία, παρόλο που, από τον προοδευτικό Τύπο,
χαρακτηρίζεται αντάξιο της Τύχης της Μαρούλας του Δ. Κορομηλά1791.
Η παρουσία του κωμειδυλλίου στην αθηναϊκή σκηνή αποτελεί μέτρο
εξευρωπαϊσμού της εγχώριας καλλιτεχνικής ζωής. Παρά τις προσπάθειες πολλών να
αντιπροσωπευθεί «και η λαϊκή ελληνική μούσα» με τα τραγούδια της επαρχίας, το
κωμειδύλλιο στέκεται προπύργιο της ευρωπαϊκής μουσικής και συντείνει στην
καθιέρωσή της στον ελληνικό χώρο. Η όποια προσπάθεια γίνεται από τον Κόκκο και
τον Λουδ. Σπινέλλη να εντάξουν το κωμειδύλλιο στις αναζητήσεις «εθνικής
μουσικής», αποκαλύπτεται ματαιοπονία. Ενταγμένες στον ευρωπαϊκό μουσικό
κώδικα, οι ανατολικομεσογειακές μελωδίες ακούγονται φτωχές, πλαστές και νόθες.
Υπάρχει μια μερίδα λαού στους περιφερειακούς συνοικισμούς της πρωτεύουσας και
του Πειραιά που συνεχίζει, ακόμα και την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, να
κινείται και να συμπεριφέρεται τροφοδοτούμενη, λόγω της συνεχούς ροής
εσωτερικής μετανάστευσης, από το λαϊκό πολιτισμό – βράκα, φέσι, ντοπιολαλιές,
ζουρνάς και νταούλι –. Είναι δύσκολο να αποκοπεί από αυτόν και να χάσει το
ανατολικομεσογειακό του χρώμα (couleur locale). Η γενιά του Κορομηλά και του
Κόκκου αρχίζει, μέσα σε μια αισθηματολογία, αναζητώντας την εθνική ταυτότητά
της, να συνδυάζει τις εθνικές ρίζες με το τοπικό χρώμα, να ασφυκτιά για την
τυποποίηση της αστικής ζωής και να αναζητά το χαμένο παράδεισο της ζωής του
βουνού και της θάλασσας1792.
Κατά το Χατζηπανταζή1793, ο Ευάγγελος Παντόπουλος είναι ο σύνδεσμος
μεταξύ της πρώιμης προσπάθειας του ζακυνθινού κωμειδυλλίου (1875) και της
όψιμης του αθηναϊκού (1889). Το ζακυνθινό κωμειδύλλιο είναι επηρεασμένο από την
ευρωπαϊκή αγροτική κωμωδία. Το αθηναϊκό κωμειδύλλιο αρχίζει την ιστορία του το
1888 με την παρουσίαση της διασκευής της ιταλικής κωμωδίας Οι μυλωνάδες από
τον Παντόπουλο και εξαιτίας της μεγάλης του εμπορικής επιτυχίας γίνεται αφορμή να
γραφεί Η τύχη της Μαρούλας.
1790 Ό.π., σ. 75.

1791 Ό.π., σ. 83.
1792 Ό.π., σ. 167-169.
1793 Ό.π., σ. 67 και σ. 74.
399
Οι (ερωτευμένοι) μυλωνάδες, ανώνυμη ιταλική τετράπρακτη κωμωδία
μνημονεύεται ως κωμωδία μετ’ ασμάτων για πρώτη φορά το 1870, επειδή ο
Παντελής Σούτσας είχε προσθέσει ένα τραγούδι στο τέλος του έργου αυτού.
Αργότερα διασκευάστηκε από τον Ευάγγελο Παντόπουλο με την προσθήκη
τραγουδιών και χορών, σε μια μορφή μεταξύ «vaudeville» και οπερέτας, που άρεσε
πολύ στο κοινό και επαναλαμβανόταν συχνά. Το 1886, κατά πληροφορία από τον
Χατζηπανταζή, οι στίχοι των ασμάτων γράφονται από τον Γεώργιο Δροσίνη και τον
Ιωάννη Πολέμη, σε μουσική του Ναπ. Λαμπελέτ και δημοσιεύονται στην
εφημερίδα1794. Το 1886, τα άσματα αποδίδονται από χορό χωρικών και μυλωνάδων,
από είκοσι ερασιτέχνες, που εξασκήθηκαν από διδασκαλία του ίδιου του
μουσουργού. Αυτό αποτελεί μια εισαγωγή για το ελληνικό κωμειδύλλιο. Την
πρωτοβουλία της ιδέας είχε ο Π. Λαζαρίδης και ο Ναπ. Λαμπελέτ, οι οποίοι
εργάσθηκαν με φιλοτιμία1795. Το 1888, οι Μυλωνάδες μεταποιούνται σε ελληνικό
vaudeville με νέα και πολλά άσματα, που αποδίδει όμιλος φιλόμουσων νέων, στο
θέατρο «Ευτέρπη»1796. Το 1888, εκδίδονται οι Νέοι μυλωνάδες, κωμωδία
διασκευασθείσα από τον Καλύβα. Διασκευάσθηκε εκ νέου, «εις τα καθ’ ημάς ήθη»,
έθιμα και γλωσσικούς ιδιωματισμούς, με νέα άσματα. Εκδότες ήταν οι Α.
Κολλαράκης και Ν. Τριανταφύλλου. Ο Σιδέρης αναφέρει ότι δεν παίχθηκε αυτή η
διασκευή στο θέατρο1797. Το 1890, Οι μυλωνάδες εκδίδονται σε φυλλάδιο με όλα τους
τα άσματα, από τον Π. Ζαννουδάκη, στο τυπογραφείο Κόκκοτα1798.
Το μονόπρακτο του Δημήτριου Κορομηλά Η πέτρα του σκανδάλου θα
παρουσιαζόταν από ερασιτεχνικό θίασο, στο μικρό θέατρο του μεγάρου της Ζηνοβίας
Γ. Ψύχα επί της Βασιλ. Σοφίας (όπου βρίσκεται σήμερα η αιγυπτιακή πρεσβεία). Το
έργο, όμως, δεν το εγκρίνει ο θίασος και τότε ο Κορομηλάς αποφασίζει να αναπτύξει
το μονόπρακτο σε τρίπρακτη κωμωδία, με παρεμβολή εύθυμων τραγουδιών κατά το
γαλλικό πρότυπο. Έτσι διαμορφώνει το 1889 το κωμειδύλλιο Η τύχη της Μαρούλας,
που αποτελεί σταθμό στην εξέλιξη του νεοελληνικού θεάτρου. Τα τραγουδάκια
1794 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 130-131 και σημ. 25 και 28.

1795 Νέα Εφημερίς, 15/7/1886, 196, 3.
1796 Ό.π., 17/7/1888, 199, 3, 22/7/1886, 204, 4, 23/7/1888, 205, 4.
1797 Ό.π., 16/12/1888, 351, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 148 και σημ. 2.
1798 Νέα Εφημερίς, 17/4/1890, 107, 6. Σύμφωνα με νεότερη μελέτη, η Ηρώ Κατσιώτη («Οι
ερωτευμένοι μυλωνάδες, κωμωδία γνωστή και εις άκρον αστεία», Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με
το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου, επιμ. Κωστάντζα Γεωργακάκη,
Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις Ergo, 2004, σ. 223-238)
αναφέρει ότι η διασκευή της τετράπρακτης ιταλικής κωμωδίας Οι (ερωτευμένοι) μυλωνάδες πρέπει να
ήταν του Ανδρέα Καλύβα αφού αναφέρεται και στα προγράμματα το όνομά του.
400
στιχουργεί ο Δημ. Κόκκος και τα μελοποιεί ο μουσικός Ανδρέας Σάιλερ. Το
περιβάλλον είναι το υπηρετικό προσωπικό ενός πλούσιου αθηναϊκού σπιτιού. Ο
Σιδέρης, στο «Το κωμειδύλλιο» γράφει1799, ότι η μουσική είναι από γνωστές όπερες
π.χ. Κάρμεν, από δημοτικούς σκοπούς, ένα τραγούδι έχει τη μουσική του Δημ.
Καμπούρογλου, του ιστορικού της πρωτεύουσας. Το κωμειδύλλιο Η τύχη της
Μαρούλας ασχολείται, επίσης, όπως και τα επόμενα κωμειδύλλια με τη σύγκρουση
του «νέου» με το «παλαιό», με την αντιπαράθεση εγχώριων λαϊκών ηθών και
εξευρωπαϊσμένων αστικών και ο τόνος θα δοθεί από τις καταστάσεις που
δημιουργούνται είτε από έναν πρωτευουσιάνο στην επαρχία ή από έναν αστό σε ένα
εργατικό περιβάλλον είτε ακόμα από έναν επαρχιώτη σε ένα αστικό κοινωνικό
περιβάλλον. Στην αντιπαράθεση αυτή θα λειτουργήσει και η γλώσσα, π.χ. με τους
επαρχιώτες να μιλούν στο τοπικό τους ιδίωμα και τους αμόρφωτους ήρωες να κάνουν
γλωσσικά λάθη, αντίθετα προς το μεγαλοαστό ήρωα, που χρησιμοποιεί ανάλογη προς
τη μόρφωσή του γλώσσα1800.
Η τύχη της Μαρούλας (1889) αποτελεί, κατά τον Χατζηπανταζή1801, την
επιτυχέστερη εφαρμογή των κανόνων του ευρωπαϊκού «καλοφτιαγμένου» έργου του
Ευγένιου Σκριμπ. Η πλοκή ρέει ομαλά και με αληθοφάνεια, με σφικτή και πειστική
σύνδεση αίτιου και αιτιατού, στην εξέλιξη του έργου. Η δομή είναι λιτή και
αποτελεσματική, με αίσθηση της σκηνικής οικονομίας, χωρίς επαναλήψεις και
παρεκτροπές. Για να αποτυπώσει τη σύγχρονή του αστική κοινωνία, ο συγγραφέας
επιχειρεί ένα διπολικό σύστημα, για να δείξει τη σχέση εξευρωπαϊσμού της αστικής
τάξης/λαού, και τη σχέση των δύο αυτών με τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές κοινωνικές
ομάδες. Χωρίζει τους ήρωες σε αφέντες και υπηρέτες και σε αστούς και λαό.
Αναπτύσσει σχέσεις εξουσίας και υποταγής. Στρωματοποιεί και το υπηρετικό
προσωπικό, σύμφωνα με την αντίληψη της αξίας της παραγωγής έργου. Τους
αντιμετωπίζει σαν μια ομάδα μικροαστών, που προσπαθεί να αναρριχηθεί κοινωνικά.
Οι κοινωνικές ομάδες διαχωρίζονται με κριτήρια τα πολιτισμικά ήθη, ανάλογα με την
αφοσίωσή τους στον εξευρωπαϊσμένο ή παραδοσιακό τρόπο ζωής. Από τη μια μεριά
βρίσκονται οι εξευρωπαϊσμένοι, ασχέτως κοινωνικής τάξης, μαζί αφέντες και
υπηρέτες, από την άλλη μεριά, εκείνοι οι συμπολίτες που δεν έχουν εγκαταλείψει
ακόμα τα παραδοσιακά. Στα επόμενα χρόνια, η σύγκρουση του αστικού και του
1799 Σιδέρης, «Το κωμειδύλλιο», σ. 8.

1800 Ρέα Γρηγορίου, «Ο Δημήτριος Κορομηλάς», σ. 169-175, της ίδιας, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και
το νεοελληνικό θέατρο, σ. 236-244.
401
λαϊκού τρόπου ζωής και σκέψης θα γίνει ο κεντρικός άξονας του κωμειδυλλίου. Έτσι
θα εμφανισθούν συγγραφείς που θα υπερασπισθούν την παράδοση και άλλοι το
δυτικό εξευρωπαϊσμό. Ο Κορομηλάς και οι άλλοι κωμειδυλλιογράφοι δείχνουν μικρό
ενδιαφέρον για το δημοτικισμό, και αν στρέφονται προς πηγές λαϊκές, το κάνουν
εξαιτίας της ροπής προς τη λαογραφία και το νατουραλισμό, που έχει γνωρίσει ο
συγγραφέας στα ταξίδια του στο εξωτερικό. Για το έργο του Η τύχη της Μαρούλας
στηρίζεται στο ελαφρό, δυτικό, μουσικό θέατρο και τον ηθογραφικό λαϊκό πολιτισμό.
Για τους λόγους αυτούς έχει τέτοια απήχηση στα ευρύτερα στρώματα του
πληθυσμού1802. Κατά την κριτική της εποχής είναι ευφυέστατο, φαιδρό, συγκινητικό
με ποικιλία χαρακτήρων και αφθονία επεισοδίων. Οι στίχοι του Δημήτριου Κόκκου
είναι τερπνοί και σατιρικοί. Η μελωδία του Δημήτριου Καμπούρογλου για το ασμάτιο
στο κρασί είναι θελκτική1803. Σε κομψό τεύχος εκδίδεται Η τύχη της Μαρούλας το
1891, το τόσο δημοφιλές κωμειδύλλιο, που θεωρείται το πρώτο ελληνικό
κωμειδύλλιο, του οποίου η επιτυχία αυξάνει καθημερινά. Διατίθεται από τον Ανέστη
Κωνσταντινίδη, που είναι και ο εκδότης του1804.
Από το τυπογραφείο «Νέαι Ιδέαι» εκδίδεται το 1889 το κωμειδύλλιο Μετά την
επιστροφήν του Νικόλαου Α. Κοτσελόπουλου. Σε αυτό περιέχονται δεκαέξι άσματα
με ορχήστρα, άλλα τονισθέντα από ήχους δημοτικούς και άλλα μελοποιηθέντα από
τον Ι. Μπεκατώρο1805. Στο θέατρο «Ευτέρπη» κατά το καλοκαίρι του 1889
παραστάθηκε το δίπρακτο αυτό κωμειδύλλιο, με στίχους του Αρ. Κυριακού χωρίς
επιτυχία. Η υπόθεση θεωρήθηκε τετριμμένη και κοινή. Ήταν γραμμένη «σε στίχους
πότε καλούς, πότε χωλαίνοντες πολύ»1806.
Ο Δημήτριος Κορομηλάς παρουσίασε σε φιλολογική εσπερίδα στην οικία του,
παρουσία πολλών λογίων και δημοσιογράφων το διασκευασμένο κωμειδύλλιο Το
εκκρεμές διαζύγιον το 18911807 ένα έργο σε τρεις πράξεις, με στίχους που τόνισε με
πολλή τέχνη σε άσματα ο Ιω. Ν. Ανάργυρος. Είχε προηγηθεί παράστασή του το 1890
στην εξοχική οικία του Ευκλείδη Σερπιέρη από ερασιτέχνες1808. Ο συγγραφέας
ανέλυσε τα της υπόθεσης και ο συνθέτης εκτέλεσε τη μουσική των τραγουδιών. Στη
φιλολογική εσπερίδα παρότι έλειπε η παράσταση για την καλύτερη έμπνευση των
1802 Σιδέρης, «Το κωμειδύλλιο», σ. 8-9.

1803 Νέα Εφημερίς, 18/9/1889, 261, 5.
1804 Ό.π., 21/9/1891, 264, 5.
1805 Ό.π., 29/11/1889, 333, 7.
1806 Ακρόπολις, 12/3/1890, 2814, 3. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 138.
1807 Νέα Εφημερίς, 15/11/1891, 319, 6.
1808 Ό.π., 14/9/1890, 257, 6, 18/7/1895, 199, 5-6.
402
εκτελεστών, εν τούτοις, όπως αναφέρει ο Τύπος, φάνηκε η ευφυΐα και η έμπνευση.
Άξιους συγχαρητηρίων θεωρεί και τους συντελεστές του κωμειδυλλίου. Στο έργο δύο
ανδρόγυνα παίζουν ρόλο. Πρόκειται περί διγαμίας. Η σκηνή τοποθετείται στην
Κηφισιά. Κύριος ήρωας είναι ο αμίμητος επτανήσιος δικηγόρος Στραγγούλος, γύρω
από τον οποίο πλέκεται η υπόθεση1809. Το 1895, βρίσκουμε πληροφορία στον Τύπο
ότι το μελετά ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη, αλλά τελικά δεν το
παρουσιάζει1810.
Ο γάμος της Ζαμπέτας είναι τρίπρακτο κωμειδύλλιο του ακάματου συγγραφέα
Παναγιώτη Ζάνου, που συνεχώς εμπλουτίζει το νεοελληνικό δραματολόγιο των
θιάσων. Το έργο μελοποιήθηκε από τον Ανδρέα Σάιλερ στα είκοσι άσματά του.
Παίχθηκε από το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο «Ομόνοια» το 18901811.
Ο Α. Παπαναστασίου, το 1890, αδελφός του κλειδοκυμβαλιστή Π.
Παπαναστασίου, έγραψε έργο ζωηρής δράσης και έντεχνης πλοκής με τον τίτλο Το
τέλος του τέλους της τύχης της Μαρούλας, κωμειδύλλιο σε τέσσερις πράξεις,
μελοποιημένο από τον ίδιον και με αφιέρωση στον ηθοποιό Ευάγγελο
Παντόπουλο1812.
Ο Δημήτριος Κόκκος, γράφει ο Κ. Γεωργουσόπουλος με αφορμή το
κωμειδύλλιο Ο μπάρμπα Λινάρδος ή Το τέλος της Μαρούλας (1890), αγγίζει με τα
πρόσωπα των κωμειδυλλίων καυτά προβλήματα του καιρού του, όπως το πρόβλημα
της ξενομανίας, της αλλοτρίωσης του μικροαστού από ξενόφερτα ήθη. Και συνεχίζει:
«Ο μπάρμπα Λινάρδος είναι τυπικό δείγμα κωμειδυλλίου. Σωστή ηθογραφία
προσώπων, με αμεσότητα λόγου, ρυθμισμένες συγκρούσεις, λαϊκό χιούμορ,
ισοζυγισμένη εξέλιξη και χρησιμοποιεί με άνεση τον κώδικα του μεικτού είδους:
μονολόγους, ντουέτα, κόρο, τραγούδι, χορό». Το κωμειδύλλιο έχει είκοσι πέντε
άσματα σε στίχους και μελωδίες του ιδίου του συγγραφέα και ενορχήστρωση του Α.
Σάιλερ. Το κωμικό στοιχείο πηγάζει μέσα από τις παρεξηγήσεις από την επαφή του
νησιώτη με την ζωή της πρωτεύουσας και την αγανάκτησή του με τη συμπεριφορά
της εξευρωπαϊσμένης κοινωνίας. Το λαϊκό τόνο δίνουν στο έργο, οι εργάτριες του
μοδιστράδικου της Μαρούλας1813. Η σκηνή παριστάνει κατάστημα με ράπτριες, σε
1809 Ό.π., 13/4/1891, 103, 6, 17/11/1891, 321, 5.

1810 Ό.π., 18/7/1895, 199,5-6. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 82 και σ. 114-115.
1811 Νέα Εφημερίς, 10/7/1890, 191, 5-6, 19/9/1890, 262, 6-7, 20/9/1890, 263, 7-8, 21/9/1890, 264, 7,
24/9/1890, 267, 6-7. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 150, σημ. 5) σημειώνει ότι παίχθηκε στο θέατρο
«Παράδεισος». Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 96, σ. 109 και σ. 138.
1812 Νέα Εφημερίς, 20/9/1890, 263, 7-8.
1813 Γεωργουσόπουλος, Κλειδιά και κώδικες του θεάτρου, σ. 310-311.
403
ποικίλη ανταλλαγή σκηνών και κωμικών επεισοδίων, σπινθηροβόλες ευφυολογίες,
χαριτωμένα τραγουδάκια. Από φιλολογική τεχνική άποψη το έργο έχει ατέλειες κατά
τον αρθρογράφο της Νέας Εφημερίδος, αλλά ο σκοπός είναι ηθικός και διδακτικός. Ο
μπάρμπα Λινάρδος είναι τέλειο αθηναϊκό «βωδεβίλ», αναφέρει ο Τύπος, ζωηρό,
«ευσυμπαθέστατον», με αμίμητο χαρακτήρα. Ο Κόκκος είναι καλαίσθητος
στιχοπλόκος και καλός παρατηρητής των συμβαινόντων στον αθηναϊκό δήμο και
σκοπός του είναι να διασκεδάσει το κοινό του. Οι σκηνές περιλαμβάνουν τόση
σάτιρα και δραματική τέχνη, όση για να εμπνεύσει και τους ίδιους τους ηθοποιούς
στην πρώτη παράσταση το 1890. Η σκηνή του ρήτορα Κώστα, που ικανοποιείται για
τον λόγο με πεντάρα ή με δεκάρα, ανακουφίζει από τους λόγους ρητόρων της
πολιτικής της εποχής αυτής, που τζάμπα εκφωνούνται. Η σκηνή του πατέρα μπάρμπα
Λινάρδου, που ζητά από την κόρη του να απέλθουν στην απείρακτη και ήσυχη Άνδρο
και το αθώο χωριό τους, συγκινεί1814.
Στη Λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημήτριου Κόκκου (1891) το θέμα είναι η
διχόνοια που προκαλεί το χρήμα. Σκηνικό είναι ένα λαϊκό σπίτι της Πλάκας, όπου ζει
μια εργατική οικογένεια. Τον κύριο ρόλο παίζει ο Ε. Παντόπουλος. Η λύρα του γέρω-
Νικόλα είναι πρωτότυπο στην πλοκή, τρίπρακτο, περιέχει δε είκοσι άσματα, τα οποία
έχουν μουσουργηθεί από τον ίδιο τον συγγραφέα πλην ενός. Η γλώσσα είναι η
δημοτική και η υπόθεση αθηναϊκή, με δημώδη αθηναϊκά άσματα και ένα πλακιώτικο.
Είναι η υπόθεση ηθική και διδακτική, με πολλές συγκινήσεις αλλά και γέλια. Το θέμα
που πραγματεύεται, είναι ότι, όπου υπάρχει η απλότητα και η χαρά της ολιγάρκειας, ο
πρόσθετος πλούτος μπορεί να φέρει δυστυχία, πάθη, έριδες και κακοψυχία. Εξαιτίας
της ανάγκης οικονομίας χρόνου στο έργο, ο ποιητής πιέζει τους χαρακτήρες του
αφύσικα στις μεταβολές του ήθους. Παρά ταύτα διαθέτει τρυφερότητα, αστεία
λογοπαίγνια, ωραίους στίχους με μουσική. Αμίμητο είναι το τραγούδι (ballade) του
στραβο-Γιώργη σε αναζήτηση χαράς και ωραιότατο το νανούρισμα1815. Η Ακρόπολις
ήταν της απόψης, ότι δεν έπρεπε να προστεθεί ή αφαιρεθεί τίποτα, διότι το έργο ήταν
τέλειο κατά αυτό τον τρόπο. «Μετά τους μαρκησίους και τους κόμητας, τας φενάκας
και τα ξίφη, τας μονομαχίας και τας πλεκτάνας, τα ατευλεύτητα οικογενειακά
δράματα», το δροσερό και το λιτό του τρισχαριτωμένου αυτού κωμειδύλλιου
εκτιμήθηκε και αγαπήθηκε πάρα πολύ από το κοινό. Ο διάλογος ήταν ζωηρός,
1814 Νέα Εφημερίς, 25/8/1890, 237, 6, 26/8/1890, 238, 6, 7/10/1890, 280, 6-7. Βλ. επίσης
Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 83-85.
1815 Νέα Εφημερίς, 13/6/1891, 164, 6, 16/6/1891, 167, 7.
404
φαιδρός, αβίαστος, φυσικός. Τα ασμάτια ήταν γραμμένα με χάρη. Ειδικά «το
τραγούδι της Λύρας του γέρω Νικόλα» και το «λικνιστικόν άσμα», με το οποίο η
κόρη αποκοίμισε τη μητέρα της ήταν συνθέσεις έκτακτες1816.
Στο έργο Καπετάν Γιακουμής (1892) ο συγγραφέας προσδίδει πολιτική χροιά.
Το γλωσσικό ιδίωμα της Ύδρας κυριαρχεί στο έργο. Ο Κόκκος και ο Παντόπουλος
έχουν πάει επί τόπου για να το μελετήσουν. Το έργο είναι τετράπρακτο (αλλού
αναφέρεται ως τρίπρακτο με μακρόν επίλογο). Η υπόθεση εξελίσσεται στην Ύδρα και
στην Αθήνα και αφορά στα υδραϊκά ήθη και έθιμα. Περιέχει είκοσι δύο άσματα, τα
δεκαέξι πρωτότυπα γραφέντα και μελοποιηθέντα από τον Κόκκο, ενώ τα υπόλοιπα
τονίσθηκαν από ανατολικά τραγούδια. Ο τίτλος αρχικά του έργου ήταν Καπετάν
Λάζαρος,ο οποίος, όμως, είχε περιπέτειες. Απαγορεύθηκε από την αστυνομία και
λογοκρίθηκε, επειδή πίστεψαν ότι αναφερόταν σε πολιτικό πρόσωπο εναντίον του
οποίου έφερε προσωπικούς υπαινιγμούς. Το όνομα πάντως Λάζαρος ήταν ένα κοινό
όνομα στην Ύδρα, που συναντάται πολύ. Η ιστορία πήρε έκταση και ο Κόκκος
αναγκάσθηκε να ανακοινώσει ότι αποσύρει το έργο με σκοπό να αλλάξει τον τόπο,
τους χαρακτήρες και το γλωσσικό ιδίωμα για να μην υποστεί καινούργιες υποψίες. Ο
καπετάν Λάζαρος και η δημοσιότητα στοίχησε τη ζωή του Κόκκου. Ο καπετάν
Γιακουμής θεωρείται στην εποχή του το 1892 ως υποδέεστερο της Λύρας του γέρω
Νικόλα ή του Μπάρμπα Λινάρδου, ακόμα και της Λύσεως του ανατολικού ζητήματος.
Ο αυστηρός κριτικός της Εφημερίδος αναφέρει ότι δεν έχει φιλολογική αξία,
στερείται σκηνικής ενότητας, ο μύθος είναι αδέξιος και οι διάλογοι χωρίς συνοχή1817.
Από την εφημερίδα Ακρόπολις το έργο κρίθηκε ευνοϊκά, είχε «υπόθεσιν
ενδιαφέρουσαν, ζωντανήν, με βάσιν πολιτικήν, μουσικήν εγχώριον,
ελληνικοτάτην»1818.
Το τελευταίο έργο του Δημήτριου Κόκκου καλείται Η νύφη του χωριού,
ανέκδοτο με υπόθεση που εξελίσσεται στο Αμαρούσιο. Τη μουσική υπαγορεύει κατά
κάποιο τρόπο στο μουσικοδιδάσκαλο Ναπ. Λαμπελέτ, η αδερφή του ποιητή Μαρία
Κόκκου, στην οποία εμπιστεύοταν τις συνθέσεις του1819. Η πρώτη παράσταση δόθηκε
το 1892 στο θέατρο «Ομόνοια». Η υπόθεση είναι μια συμπαθητική ιστορία έρωτα, με
χαριτωμένη και τρυφερή μουσική. Τα συνηθισμένα καλαμπούρια λείπουν, τα οποία
άλλωστε δεν προσθέτουν τίποτα στο έργο. Κατά την Ακρόπολιν το χαρακτήριζε
1816 Ακρόπολις, 22/6/1891, 3282, 3, 23/6/1891, 3283, 3, 26/7/1891, 3415, 3.

1817 Εφημερίς, 1/2/1892, 32, 3.
1818 Ακρόπολις, 19/8/1891, 3440, 3.
1819 Νέα Εφημερίς, 21/10/1891, 294, 6.
405
απαράμιλλη χάρη, σπινθηροβόλα ευφυΐα, επιτυχής πλοκή, γοργότατη δράση.
Περιείχε εκλεκτά άσματα και διακρινόταν για τους ωραιότατους στίχους και την
εγχώρια, τρυφερότατη και μελαγχολική μουσική του, που καταχειροκροτήθηκε και
διέχυσε τόση ημερότητα στο περιβάλλον. Φαινόταν το πνεύμα του, που ήταν η
περιγραφή των ηθών και των εθίμων μας, η στηλίτευση του ξένου ψευδοπολιτισμού.
Από το περιοδικό Εστία κρίθηκε κατώτερο και μουσικώς και φιλολογικώς από τα
άλλα σκηνικά του έργα, ιδίως από τη Λύρα του γέρω-Νικόλα, που έμενε πάντοτε το
καλύτερό του έργο1820.
Το 1892, αναγιγνώσκει ο Δημήτριος Κορομηλάς ενώπιον του θιάσου
«Μένανδρος» του Δ. Ταβουλάρη και λίγων φίλων το νέο του κωμειδύλλιο Η αγάπη
της Λουλούκας, σε τρεις πράξεις και με δεκαπέντε άσματα, που τόνισε ο Ανδρέας
Σάιλερ. Το νέο έργο, όπως όλα του, διακρίνεται για τη γνώση της θεατρικής σκηνής,
τη γοργότητα του διαλόγου και την τεχνική πλοκή. Από την ανάγνωση οι εντυπώσεις
ήταν ευχάριστες1821. Η υπόθεση είναι αθηναϊκή, η πλοκή ομαλή, που κρατά
αδιάπτωτο το ενδιαφέρον κατά την ανέλιξη1822.
Ο μύλος της έριδος είναι μονόπρακτο κωμειδύλλιο του Νικόλαου Λάσκαρη,
του 1892, «χαριέστατον». Ποικίλλεται με άσματα που έχει τονίσει ο Α. Σάιλερ. Η
μουσική είναι «γλυκεία και γαργαλιστική». Ο Ν. Λάσκαρης, κατά τον κριτικό της
Εφημερίδος, έχει πλεονεκτήματα σκηνικού συγγραφέα. Η υπόθεση στρέφεται γύρω
από ένα μύλο, που είναι αντικείμενο φιλονικιών μεταξύ δύο γειτόνων και των
οικογενειών τους. Το εύρημα της λύσης, η ύπαρξη θησαυρού στα θεμέλια και η
κατεδάφιση του μύλου θα φέρει την οικογενειακή ειρήνη μεταξύ των διαμαχόμενων.
Ο μύθος είναι φυσικός. Ο διάλογος δεν έχει γρηγοράδα, δηλώνει ο υπεύθυνος της
κριτικής, παρά τα ευφυή λογοπαίγνια. Σε γενικές γραμμές το κωμειδύλλιο άρεσε στο
κοινό. Κατά τον κριτικό της Ακροπόλεως, η κωμωδία ήταν πνευματώδης γεμάτη
ευφυΐα και δράση, με τύπους αστειότατους και πολλά ωραία άσματα τονισθέντα με
μεγάλη επιτυχία από τον Α. Σάιλερ1823. Παίχθηκε την Πέμπτη 25 Ιουνίου 1892 στο
1820 Εφημερίς, 26/8/1892, 239, 3, 27/8/1892, 240, 3, Ακρόπολις, 26/8/1892, 3807, 3, 27/8/1892, 3808,
3, 28/8/1892, 3809, 3, περ. Εστία, αρ. 36, 6/9/1892, σ. 160. Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το
κωμειδύλλιο, σ. 83-85.
1821 Εφημερίς, 28/5/1892, 149, 2.
1822 Νέα Εφημερίς, 17/8/1893, 229, 5, 21/8/1893, 233, 4. Η Ρέα Γρηγορίου στη διατριβή της πάντως
αναφέρει ότι κατά την παράσταση δεν έγινε δεκτό το κωμειδύλλιο με ευμένεια και ο Τύπος το
κατέκρινε (Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 247-250). Βλ. επίσης
Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 82 και σ. 109-113.
1823 Εφημερίς, 25/6/1892, 177, 3, 25/6/1892, 177, 3, 27/6/1892, 179, 3, Ακρόπολις, 25/6/1892, 3746,
3. Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 97-98.
406
θέατρο «Κήπος του Ορφανίδου» ή «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος»1824.
Τυπώθηκε το 1895 στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου1825.
Το πράσινον φουστάνι είναι νέο κωμειδύλλιο του Δημήτριου Οικ.
Καλαποθάκη, σε τρεις πράξεις και με είκοσι άσματα και χορό τριάντα προσώπων.
Συνθέτης της μουσικής είναι ο Ι. Καίσαρης και ο Ι. Μπεκατώρος. Το πράσινον
φουστάνι είχε εμπορική επιτυχία. Αναφέρεται παράσταση στην Αθήνα, στις 24
Ιουλίου 1892 στο θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη και
Ευάγγελου Παντόπουλου. Η σύγχρονη αθηναϊκή υπόθεση θεωρήθηκε αστειότατη: Η
Αθηνά Μαρουλίδου ήταν ερωτευμένη με τον Αλκιβιάδη Κουνουκίδη, αλλά η θεία
του δε συμφωνούσε με αυτό το δεσμό, λόγω της αντιπάθειάς της προς τον πατέρα της
Αθηνάς και εξαιτίας της επιθυμίας της να λάβει ο ανιψιός της το διδακτορικό του
δίπλωμα. Η υπηρέτρια του Μαρουλίδη, κυρά Βασιλική, στέκεται αρωγός στους δυο
νέους. Ο πατέρας Μαρουλίδης είχε ήδη τάξει την κόρη του σε κάποιο μεγαλέμπορο
εκ Θήρας. Καταφθάνουν οι προσκεκλημένοι του, ο ξάδερφός του Ανανίας μετά της
συζύγου του Κλυταιμνήστρας και ο καπετάν Κλάρας. Η υπηρέτρια τούς εμποδίζει να
έρθουν σε επαφή με το αφεντικό της, επειδή θα έβλαπταν τα συμφέροντα της κόρης
του. Οι δυο σύζυγοι χωρίζονται από μια διαδήλωση των φοιτητών προξενηθείσα από
τον Αλκιβιάδη. Ο Ανανίας αναζητά τη γυναίκα του, η οποία φορά ένα πράσινο
φουστάνι. Ο καπετάν Κλάρας μη γνωρίζων τον Ανανία, τον εκλαμβάνει ως εραστή
της Αθηνάς και τον υποχρεώνει να μεταβεί την επόμενη μέρα στην οικία του
Μαρουλίδη για να την νυμφευθεί. Πράγματι ο Ανανίας πηγαίνει στο σπίτι του
Μαρουλίδη, δένεται από τον καπετάν Κλάρα, ο οποίος φεύγει προς αναζήτηση παπά.
Ο Αλκιβιάδης μπαίνει στο σπίτι, βλέπει τον δεμένο Ανανία και παίρνει τη θέση του.
Επιστρέφει ο καπετάν Κλάρας, αντιλαμβάνεται την αντικατάσταση, γίνεται μεγάλη
φασαρία, που ξεσηκώνει τους ενοίκους του σπιτιού. Τελικά ο Μαρουλίδης δέχεται να
παντρέψει την κόρη του με τον κληρονόμο της θείας του, Αλκιβιάδη. Ειδικά κατά την
παράσταση άφησαν «ανεξαλείπτους» εντυπώσεις οι σκηνές του Κλάρα όταν
συνελάμβανε τον Ανανία κάτωθεν της οικίας της ανιψιάς του, το βρέξιμο, το δέσιμο,
8515, 3, Εφημερίς, 23/6/1892, 175, 3, 25/6/1892, 177, 3, 27/6/1892, 179, 3.
1825 «Ο μύλος της έριδος» του Νικ. Ι. Λάσκαρη, κωμειδύλλιον παρασταθέν το πρώτον από της εν
Αθήναις σκηνής του θεάτρου «Ολύμπια» κατά το θέρος του 1892, Εθνικόν Ημερολόγιον,
χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελοιογραφικόν του έτους 1895 του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, έτος
δέκατον, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων του Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1895, σ.
273-298 (Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 225, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 195,
λήμμα 656).
407
η απώλεια της συζύγου του. Όμως η πλοκή κρίθηκε από τον κριτικό της Ακροπόλεως,
Α.Ν. Πετσάλη ως βεβιασμένη και στερημένη εφεύρεσης. Το έργο πρόδιδε την
απειρία του συγγραφέα όσον αφορά την ανάγκη της σκηνής και την οικονομία των
επεισοδίων. Το απίθανο και το άκαιρο βασίλευε στη δράση. Όλοι ενεργούσαν ως από
μηχανής, σαν να μιλούσαν ωθούμενοι από το συγγραφέα για γρηγορότερη λύση της
υπόθεσης, χωρίς φυσικότητα και χωρίς αυθορμητισμό. Ο ρόλος της υπηρέτριας, ενώ
στην αρχή ο θεατής και ο κριτικός πίστευαν, ότι θα ήταν το κέντρο της όλης δράσης,
τελικά μετατοπίζεται και η λύση του έργου επέρχεται από τον καπετάν Κλάρα. Οι
χαρακτήρες ήταν ελλιπείς, άνευ ζωής κωμικής, άνευ αντιθέσεων και προς τους ίδιους
και προς τους άλλους, άνευ πρωτοτυπίας και φυσικότητας. Μόνο ο χαρακτήρας του
Ανανία περιείχε αρκούντως το κωμικό στοιχείο, στο οποίο συνέβαλε και η υπόκριση
του Παντόπουλου. Ο Γ. Νικηφόρος ατυχώς διέπλασε το ρόλο του καπετάν Κλάρα και
τον παραμόρφωσε, καθώς νόμιζε ότι από την αρχή έως το τέλος έπρεπε να βρίσκεται
σε βρασμό ψυχικής ορμής. Το έργο πάντως ήταν γεμάτο από επιτυχείς υπαινιγμούς,
ευφυείς εκφράσεις και πολλά αστεία λογοπαίγνια, που έκαναν τους θεατές να μην
προσέχουν τις υπόλοιπες ατέλειες του έργου, εκτός από τους λεπτολόγους κριτικούς.
«Η μουσική, που συνετέθη υπό του Ι. Καίσαρη και Ι. Μπεκατώρου, ήταν ένας
συνδυασμός είκοσι ανατολικοευρωπαϊκών ασμάτων, εξ ων πέντε χορωδίες
εξετελέσθησαν υπό χορού τριάντα ατόμων. Δεν εστερείτο χάριτος και κομψότητος,
αλλά δεν είχε πρωτοτυπίαν. Έτσι η stretta του trio της πρώτης πράξεως μεταξύ
Αλκιβιάδου, Αθηνάς και Βασιλικής ομοίαζε με το trio του Κουρέως της Σεβίλλης του
citi, citi, piano, piano»1826.
Το 1892 παρουσιάζεται το διασκευασμένο από τα ιταλικά τρίπρακτο
κωμειδύλλιο Το βιολί του μυλωνά ή Τα χρήματα του διαβόλου του Δημήτριου
Κοτοπούλη, σε μελοποίηση του Λ. Σπινέλλη. Η υπόθεση πλησιάζει εκείνη της Λύρας
του γέρω-Νικόλα, αλλά είναι πιο λογική καθόσον ο μυλωνάς λατρεύει το θησαυρό
του, ενώ ο γέρω-Νικόλας τα χάνει με το μέγεθος του ποσού. Το κωμειδύλλιο αυτό
μεταφέρθηκε από τον ηθοποιό Δημήτριο Κοτοπούλη στα ελληνικά ήθη και έθιμα με
τετριμμένη υπόθεση και χωρίς δραματική οικονομία στην εξέλιξή του. Μόνον οι
στίχοι, αν και αφρόντιστοι, ήταν κομψοί και ρέοντες. Τονίσθηκαν δε από το
μουσουργό Λ. Σπινέλλη με μουσική που συνδυάζει το ανατολικό με το δυτικό
1826 Ακρόπολις, 3/7/1892, 3754, 3, 14/7/1892, 3765, 3, 23/7/1892, 3774, 3, 24/7/1892, 3775, 3,
25/7/1892, 3776, 3, 30/7/1892, 3781, 2, 17/8/1892, 3798, 3, Παλιγγενεσία, 24/7/1892, 8539, 3,
Εφημερίς, 24/7/1892, 206, 3, 25/7/1892, 207, 3, 26/9/1892, 270, 3. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ.
88-89 και σ. 121.
408
στοιχείο. Η ενοργάνωση και ενορχήστρωση ήταν άριστες και έντεχνες, κατά τον
κριτικό με υπογραφή Γ. της Εφημερίδος. Το σκηνικό αυτό έργο δεν είναι ανώτερο
των ελληνικών κωμειδύλλιων. Ως μουσική αποκαλύπτει ένα μουσικοσυνθέτη πολλά
υποσχόμενο για το μέλλον του και την ελληνική μουσική ιστορία. Πολλή η μουσική,
πολλά τα χορικά άσματα, αναμνήσεις γνωστών μελωδιών, όπως το βαλς του
βαρυτόνου από το Cloches de Corneville ή η προσευχή στο Le jour et la nuit. Το έργο
όμως είναι το πρώτο του νεαρού Σπινέλλη και ως τέτοιο είναι άξιο επαίνου. Η
Ακρόπολις γράφει θετική κριτική για τη μουσική: δροσερή με ελληνικής έμπνευσης
άσματα, θαυμάσιες χορωδίες, εντεχνότατη ενορχήστρωση, που αποδείκνυε ότι ο
μουσουργός ήταν τέλειος καλλιτέχνης1827.
Το κωμειδύλλιο Η οδός Διπύλου, που έγραψε ο Γεώργιος Β. Τσοκόπουλος, το
1892, είναι μονόπρακτο με άσματα μελοποιηθέντα από τον Ισίδωρο Κολιάτσο. Ο
διάλογος είναι έξυπνος, οι δε στίχοι ρέουν. Η μουσική τονίσθηκε κατά πρωτότυπο
τρόπο, με ωραία συμφωνική εισαγωγή, νεοτερίζει και είναι λεπτή και γλυκειά1828.
Ανεβάζεται για πρώτη φορά το Σεπτέμβριο του 1892 στο θέατρο «Ομόνοια»
το νέο τρίπρακτο κωμειδύλλιο του Χαράλαμπου Άννινου Η οικογένεια
Παραδαρμένου. Η επιτυχία του έργου εξασφαλίζεται από την ευφυΐα του συγγραφέα,
η δε μουσική γράφηκε από τον Ναπολέοντα Λαμπελέτ1829. Όμως, ο κριτικός με το
ψευδώνυμο «Θέσπις» της Εφημερίδος επικρίνει αργότερα τον Χαράλαμπο Άννινο,
για την επιμονή του να εξακολουθεί να παρουσιάζει το έργο του Η οικογένεια
Παραδαρμένου, έστω κι αν, όπως φαίνεται, απέκοψε σχοινοτενείς διαλόγους και
χυδαιολογίες και αφαίρεσε άσματα. Ο κριτικός ζητά το απλούστερο από το έργο,
όπως γράφει, ζητά μια οποιαδήποτε αισθητική απόλαυση χωρίς να ενδιαφέρεται πως
θα επιτευχθεί. Δεν ενδιαφέρεται αν το έργο είναι κωμωδία, κωμειδύλλιο ή ηθογραφία
και δεν τα δέχεται, διότι όλες αυτές οι τοποθετήσεις και οι επισημάνσεις είναι
ισχυρισμοί των υπεύθυνων των θεατρικών προγραμμάτων, των ηθοποιών και του
συγγραφέα. Υπαινίσσεται δηλαδή υπερβολικές διατυπώσεις προς εντυπωσιασμό του
κοινού και μόνο, και είναι φανερό, από την άλλη, ότι σκοπός των αναφορών αυτών
ήταν η προβολή του συγγραφέα, του έργου, των θιάσων και των ηθοποιών με
διατυπώσεις άνευ πραγματικού αντικρίσματος. Ο κριτικός συνεχίζει, ότι στα
πρόσωπα του έργου του Άννινου, αναγνωρίζονται οι τύποι που δημιουργήθηκαν στη
Δελτίον της Εστίας, αρ. 28, 12/7/1892, σ. 2. Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 141.
1828 Εφημερίς, 14/7/1892, 196, 2.
1829 Ό.π., 9/9/1892, 253, 2-3.
409
Ρώμη, για το ευφυές ιταλικό φύλλο της εποχής, τον Καπετάν Φρακάσσα. Γεννήτωρ
του ήταν από τους πιο διάσημους χιουμορίστες δημοσιογράφους της εποχής, ο Λ.
Βατσάλλος, που ονόμασε τον ήρωά του Policarpo de Tappeti. Τον τύπο αυτόν
μετέφερε στην Ελλάδα ο Άννινος και τον παρουσίασε από τις στήλες του Μη
Χάνεσαι, με το ελληνικό όνομα Πολύκαρπος και τον εξοικείωσε στα ελληνικά
πράγματα και τα νεοελληνικά ήθη. Εκδόθηκε σε βιβλίο και μετονομάσθηκε σε
Παραδαρμένος. Κατόπιν επανήλθε σαν θεατρικό έργο, «αγνώριστο και χυδαιολόγο»,
δηλώνει ο ίδιος κριτικός. Για τους τύπους της οικογένειας, ο κριτικός επικρίνει τον
Άννινο για έλλειψη καλαισθησίας στη δημιουργία τους, ότι είναι τύποι κοινοί και
πεζότατοι και δεν προκαλούν γέλιο, γιατί τα λογοπαίγνια και η φρασεολογία είναι
κοινά και ατυχή. Ο μύθος χαρακτηρίζεται παιδαριώδης, οι σκηνές κενές και κοινές.
Συνιστά στον συγγραφέα στο μέλλον να γράφει με τη σκέψη του, όχι για την καλή
κωμική εμφάνιση του Παντόπουλου, αλλά για το καλό της νεοελληνικής θεατρικής
σκηνής και έτσι θα μπορούσε να αποφύγει μελλοντικές αποτυχίες1830. Ο Χαράλαμπος
Άννινος απαντά στην Εφημερίδα και στον κριτικό με το ψευδώνυμο «Θέσπις», με
επιστολή του της 21ης Σεπτεμβρίου 1892. Το ύφος είναι ελαφρά ειρωνικό στο
υπόβαθρό του για τον κριτικό. Διευκρινίζει ότι η Οικογένεια Παραδαρμένου και οι
ήρωες είχαν εξαρχής αυτές τις ονομασίες, δεν δέχεται ότι πρόκειται για αντίγραφα
Ιταλών ηρώων, αλλά αντίθετα διαβεβαιώνει τον κριτικό ότι πρόκειται για ελληνικό
υπαρκτό πρόσωπο, που είχε γνωρίσει και που έλεγε και έπραττε τα ίδια, όσα και ο
ήρωας του κωμειδυλλίου. Για την αξία του έργου του, θα πρέπει να αναμένουν τον
αριθμό των παραστάσεων και τη δημόσια κρίση. Θα απαντήσει ο «Θέσπις»1831 και θα
αρχίσει πάλι η γνωστή ανταλλαγή θέσεων, απόψεων με μόνο, ως φαίνεται, σκοπό τον
διαρκή ανταγωνισμό που χαρακτηρίζει τέτοιες έριδες. Τελευταία παράσταση του
έργου αναγγέλθηκε από το θίασο Αλεξιάδη-Παντόπουλου για το βράδυ της Τετάρτης
7 Οκτωβρίου 18921832. Παίζεται όμως και το 1893 από τον ίδιο θίασο και πάλι1833. Ο
Α.Ν. Πετσάλης ισχυρίστηκε σε άρθρο του στην εφημερίδα Ακρόπολις ότι ο
συγγραφέας δεν ήταν ο γνωστός συντάκτης του Άστεως, αλλά ένας πλαστογράφος,
που παραπλάνησε το κοινό και τους υποκριτές με αυτό το τερατούργημα. Το έργο
ήταν γεμάτο από βωμολοχίες, ψυχρό και ανούσιο, ελάχιστα κωμικό. Ο κριτικός
1830 Ό.π., 10/9/1892, 254, 3, 21/9/1892, 265, 3, 22/9/1892, 266, 2-3.

1831 Ό.π., 23/9/1892, 267, 3.
1832 Ό.π., 7/10/1892, 281, 2.
8906, 3, Νέα Εφημερίς, 12/9/1893, 255, 5-6, 14/9/1893, 257, 6 και 7.
410
κατέληγε γράφοντας ότι η πληγή του κωμειδυλλίου είχε καταστρέψει την
καλαισθησία και την κρίση του κοινού και των συγγραφέων, εξαντλούσε και
καταντούσε τους λίγους ικανούς υποκριτές, σαλτιμπάγκους. Ήταν βέβαιος ότι όλα
αυτά τα αρτιγέννητα κωμειδύλλια, αν διδάσκονταν άνευ μουσικής, δε θα άντεχαν να
παρασταθούν επί σκηνής. Για αυτό πίστευε, ότι έπρεπε να κτυπηθεί το κωμειδύλλιο
και να υποστηριχθεί η καθαρή κωμωδία1834. Κατά την Κυριακή Πετράκου, ήταν το
πρώτο κωμειδύλλιο που δεν σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία και χτυπήθηκε από την
κριτική, μολονότι η αναγγελία της παράστασής του δημιούργησε προσδοκίες1835.
Το 1893, αναλαμβάνει τη σύνθεση της μουσικής πολλών έργων ο Α. Σάιλερ.
Αυτά είναι: Η αγάπη της Λουλούκας του Δημ. Κορομηλά, Η παλινόστησις και Ο
καλόγνωμος του Νικ. Αρσένη, Η κυρία Ντομάτα του Κοτσεμπού, Η κυρία Ευθαλία
ήτοι Η ξενοδόχος του Γκολντόνι και τρία ακόμα μονόπρακτα του Δ. Κορομηλά1836.
Το 1893, ο Νικόλαος Κοτσελόπουλος γράφει, το τρίπρακτο κωμειδύλλιο Ο
γέρω-Ξούρης και το δίπρακτο, Οι ψαράδες. Τη μουσική και στα δύο συνέθεσε ο
αρχιμουσικός Σπ. Καίσαρης. Η σύνθεσή τους ήταν γεμάτη χάρη1837. Το τρίπρακτο
κωμειδύλλιο Ο γέρω-Ξούρης, με είκοσι πέντε ωραία τραγούδια δεν θεωρήθηκε, όμως,
πολύ επιτυχημένο από τον Τύπο. Πλοκή στο σύνολό της δεν υπάρχει και τα επεισόδια
δεν έχουν μεγάλη σχέση μεταξύ τους. Μερικά τραγούδια είναι καλά, όπως το Ξύσου
είναι άριστο, ενώ άλλα είναι μονότονα και κουραστικά. Οι σκηνές του έργου, άλλες
είναι έξυπνες, άλλες τετριμμένες. Το ίδιο και τα λογοπαίγνια. Ο συγγραφέας κατά
τους κριτικούς οφείλει να αφαιρέσει τις φράσεις που είναι πολύ «σόκιν»1838. Παίζεται
το καλοκαίρι του 1893 από το θίασο του Αλεξιάδη και Παντόπουλου, στο θέατρο
«Τσόχα»1839.
Οι δύο προεστοί του χωριού του Παναγιώτη Ζάνου (1893) είναι τρίπρακτο
κωμειδύλλιο σε μουσική του Ιωσήφ Καίσαρη. Το έργο έχει πλοκή, δύναμη λόγου και
άφθονες κωμικές σκηνές. Η σκηνή του κωμειδυλλίου εκτυλίσσεται σε χωριό κοντά
στην Αθήνα και περιστρέφεται γύρω από την κομματική διαμάχη των δύο προεστών
του τόπου. Η διαμάχη είναι αιτία της αναστάτωσης του χωριού. Ο Ζάνος είναι
1834 Ακρόπολις, 14/9/1892, 3817, 3.

1835 Κυριακή Πετράκου, «Ο Μπάμπης Άννινος ως θεατρικός συγγραφέας», σ. 54-57.
1836 Νέα Εφημερίς, 11/2/1893, 42, 5.
1837 Ό.π., 21/4/1893, 111, 5.
1838 Ό.π., 10/7/1893, 191, 4.
8838, 4, Νέα Εφημερίς, 21/4/1893, 111, 5, 25/6/1893, 176, 3-4, 6/7/1893, 187, 3, 7/7/1893, 188, 4,
7/7/1893, 188, 7, Δελτίον της Εστίας, αρ. 28, 11/7/1893, σ. 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8.
411
γνώστης του βίου και των εθίμων των Ελλήνων χωρικών μας και ψυχολογεί τις
σκέψεις τους. Διαπλέκει επιδέξια τους διαλόγους και τις κωμικές σκηνές. Κάποια
στιγμή βέβαια η ανωμαλία στα επεισόδια και η εκζήτηση στα λογοπαίγνια και
καλαμπούρια κάνει το έργο κουραστικό και καθόλου αστείο. Η σχολαστικότητα και
οι συμπλοκές των χωρικών είναι πολλές. Ο Τύπος αναφέρει ότι το πρόσωπο του
Ζάνου αποτελεί εχέγγυο για την επιτυχία των θιάσων και του δραματολογίου. Η
κριτική του περιοδικού Εστία είναι πολύ αυστηρή: «ηθογραφία ψευδής, φάρσα
χονδροειδής, άνευ πνεύματος, πρωτοτυπίας, πεζή, ανιαρά και βωμολόχος»1840.
Οι προικοθήραι του Δημήτριου Οικ. Καλαποθάκη είναι ένα κωμειδύλλιο με
κωμικές σκηνές, κωμική υπόκριση, μονωδίες και δυωδίες γοητευτικές σε μουσική
σύνθεση του Λουδοβίκου Σπινέλλη. Ο συγγραφέας παρέχει εκδίκηση στις Αθηναίες
κατά των ανδρών που είναι προικοθήρες. Παίζεται το καλοκαίρι του 1893 από το
θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο «Ομόνοια»1841.
Το κωμειδύλλιον του Νικόλαου Λάσκαρη (1893), που έγραψε, όταν ήταν
ακόμα νέος και σπουδαστής της Νομικής, είναι έκτακτης πλοκής, διανθισμένο με
είκοσι τραγούδια μελοποιημένα από τον Ανδρέα Σάιλερ1842, δίπρακτο, στο οποίο η
μουσική είναι ένα pot-pourri όλων των μελοδραμάτων. Η υπόθεση του Κωμειδυλλίου
είναι «χαριεστάτη» και επεξεργασμένη με δύναμη και τέχνη. Τα επεισόδια
διαδέχονται φυσικότατα το ένα, το άλλο. Διαθέτει έξυπνα και λεπτά λογοπαίγνια.
Παίζεται το καλοκαίρι του 1893 από το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο
«Ομόνοια»1843.
Το έργο Επί του καταστρώματος (1893) είναι τρίπρακτο, γραμμένο από τον
Στέφανο Στεφάνου, με ωραία γαλλικά άσματα και χορό ναυτών που τραγουδάει τη
βαρκαρόλα του Δ. Ροδίου. Το μουσικό μέρος επιμελείται ο Ι. Καίσαρης, ο οποίος
προτάσσει ωραία εισαγωγή. Το κωμειδύλλιο έχει υπόθεση απλή αλλά και απίθανη. Η
επιθυμία για γάμο δύο νέων προσκρούει στην επιθυμία των γονιών τους να τους
παντρέψουν με πλούσιους ομογενείς. Υποτίθεται ότι οι δύο νέοι πέφτουν στη
8860, 4, Νέα Εφημερίς, 26/7/1893, 207, 6, 28/7/1893, 109, 5, 30/7/1893, 211, 6, 31/7/1893, 212, 7, περ.
Εστία, αρ. 32, 8/8/1893, σ. 96. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8.
8839, 4, 10/7/1893, 8840, 4, 13/7/1893, 8843, 4, 14/7/1893, 8844, 4, 15/7/1893, 8845, 3, 19/7/1893,
8849, 4, Νέα Εφημερίς, 24/6/1893, 175, 4, 28/6/1893, 179, 3-4, 4/7/1893, 185, 3-4, 9/7/1893, 190, 4 και
8, 10/7/1893, 191, 6, 13/7/1893, 194, 3, 14/7/1893, 195, 5 και 7, 15/7/1893, 196, 5-6, 16/7/1893, 197,
6, περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 79. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 96-98 και σ. 182.
1842 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 153.
1843 Ακρόπολις, 20/6/1893, 4087, 3, 24/6/1893, 4091, 3, Νέα Εφημερίς, 18/6/1893, 169, 5, 23/6/1893,
174, 6, 24/6/1893, 175, 4 και 7, 25/6/1893, 176, 3.
412
θάλασσα και πνίγονται. Ακολουθούν επεισόδια και παρεξηγήσεις μεταξύ των τριών
δρώντων ζευγαριών στο έργο, ώσπου να δοθεί μια κάποια λύση μεταξύ τους.
Μουσικά μέλη από γαλλικές οπερέτες και κάποιοι «σπινθηροβολισμοί» ευφυΐας
συντείνουν στην καλή πλευρά του έργου. Θα είχε λεπτότητα και καλαισθησία αν ο
συγγραφέας διέγραφε όλα σχεδόν τα λογοπαίγνια, που θεωρήθηκαν ανήθικα και
ατυχή. Το κωμειδύλλιο αυτό έχει κοινωνικούς τύπους, επεισόδια και σκηνές
ξεκαρδιστικές με θαλασσινή τρικυμία, με διαρρήξεις επί του μηχανοστασίου του
ατμοπλοίου, με πλήθος ταξιδιωτών και χαρακτήρων, κατά την Νέα Εφημερίδα. Από
την εφημερίδα Ακρόπολις θεωρήθηκε ως ένα έργο με «έντεχνη και φυσική πλοκή»
και κρίνει ότι ο θίασος «υπεβλήθη εις μεγίστας δαπάνας προς πλουσίαν και πολυτελή
κατασκευήν των σκηνογραφιών, αι οποίαι απαιτούντο». Το περιοδικό Εστία, όμως,
χαρακτήρισε το έργο ως «μίαν τετριμμένην υπόθεσιν, άχρουν, άνοστον, με
σχοινοτενείς διαλόγους, άνευ πνεύματος, άνευ πρωτοτυπίας, το οποίον έσωζαν τα
σκηνικά του»1844.
Η πρωτομαγιά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο του Ιωάννη Δεληκατερίνη, περιέχει
εικοσιπέντε ζωηρότατα και χαριτωμένα τραγουδάκια τονισμένα από το μουσικό Σπ.
Καίσαρη. Η υπόθεση είναι φυσική και ειδυλλιακή. Η σκηνή παρουσιάζει τα Πατήσια,
όπου γίνεται πρωτομαγιάτικο γλέντι. Το έργο αυτό όπως αναγγέλλεται το 1893
πρόκειται να παιχθεί στο θέατρο «Τσόχα» από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο»,
αλλά τελικά ματαιώνεται1845.
Ο Ηλίας Καπετανάκης πρωτοεμφανίσθηκε στο θέατρο το 1893 με την
κωμωδία Ο γενικός γραμματεύς, τρίπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων, που παραστάθηκε
από το θίασο Αλεξιάδη-Παντόπουλου με μεγάλη επιτυχία1846. Μέρος του έργου
τυπώθηκε στο περιοδικό Εστία το 1893 και αυτοτελώς επίσης1847 καθώς και το
18981848. Ο γενικός γραμματεύς εμφανίζεται σε μια χρονική στιγμή, που το κοινό έχει
κουρασθεί από το κωμειδύλλιο και την επαρχιώτικη ηθογραφία, και θα περάσει από
1844 Νέα Εφημερίς, 13/7/1893, 194, 3, 20/7/1893, 201, 3, 23/7/1893, 204, 6, Ακρόπολις, 13/7/1893,
4110, 3, περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 76-77. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 89 και σ. 98.
1845 Νέα Εφημερίς, 16/6/1893, 167, 5.
8871, 4, 11/8/1893, 8872, 3, 18/8/1893, 8879, 4, 19/8/1893, 8880, 4, 20/8/1893, 8881, 3, Νέα Εφημερίς,
2/7/1893, 183, 6, 14/7/1893, 195, 7, 4/8/1893, 216, 5-6, 13/8/1893, 225, 3, 19/8/1893, 231, 4 και 7,
1847 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 363, λήμμα 4315, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 820 και 821 (1893),
Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 368, λήμμα 29 και 30 (1893).
1848 Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 220, Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 408, λήμμα 4851,
413
την αγροτική στην αστική ηθογραφία. Θα είναι η φυγή προς άλλες αισθητικές
κατευθύνσεις. Όπως γράφει ο Κ.Θ. Δημαράς, το έργο «κατέχει μια καίρια θέση,
ισχυρό πρίσμα, που συγκεντρώνει τις ακτίνες του νέου ελληνικού πνεύματος της
εποχής εκείνης και μας τις ξαναδίνει με χρώματα ζωηρά και πλούσια συμβολικά.
Τούτο εξηγεί τη μοναδικότητα του έργου στο χώρο του»1849. Ο γενικός γραμματεύς
γράφηκε από τον Καπετανάκη σε ηλικία τριαντατεσσάρων ετών. Ο ίδιος ονομάζει το
έργο του, που ξεφεύγει από τη γραφικότητα του σύγχρονου του κωμειδυλλίου,
«κωμωδία μετ’ ασμάτων». Τα άσματα είναι ζωηρότατα και μελοποιήθηκαν από το
Λουδοβίκο Σπινέλλη. Ο διάλογος είναι αβίαστος και οι στίχοι ρέοντες. Κατά τον
Σιδέρη, για το συγγραφέα που ήταν ανώτερος υπάλληλος, η δημόσια διοίκηση
έπασχε. Επιθυμία του λοιπόν ήταν να εκφράσει όλη αυτήν την ατμόσφαιρα, της
«συναλλαγής» και της κοινωνικής και δημοσιοϋπαλληλικής «διαφθοράς», που
μάστιζε το χώρο, ως αποτέλεσμα της αστυφιλίας, της μεγαλομανίας των ανερχόμενων
αστών, της γυναικείας φιλόδοξης και ματαιόδοξης μανίας για επίδειξη. Τον
Καπετανάκη χαρακτηρίζει η φλόγα της αγανακτισμένης συνείδησής του και τον
κατευθύνει στη θεατρική δημιουργία1850. Κατά την Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, για τον
Καπετανάκη το ελληνικό κράτος ναυαγεί, αλλά οι απλοί άνθρωποι σώζονται
επιστρέφοντας στην κιβωτό της ελληνικής επαρχίας, που εξακολουθεί να παραμένει
αγνή, έξω από εκσυγχρονισμούς και μακιαβελισμούς. Παρόμοια λύση είχε προτείνει
πριν μία περίπου δεκαετία ο Αντωνιάδης στο Είς υπάλληλος κηπουρός1851. Ο νεαρός
συγγραφέας φανερώνει ευφυΐα και φαντασία, σύμφωνα με τους κριτικούς της εποχής
του. Το έργο αποτελεί σάτιρα του σύγχρονου πολιτισμού. Ο γενικός γραμματεύς έχει
υπόθεση ευφυή. Ένας ισχυρός χωρικός για την υποστήριξη, που παρέχει στον τόπο
του σε ένα κόμμα, διορίζεται γενικός γραμματεύς του υπουργείου. Ο συγγραφέας
επιχειρεί μια αναπαράσταση της σύγχρονης πολιτικής κατάστασης με
πανομοιότυπους χαρακτήρες. Τον κεντρικό ήρωα ερμήνευσε πρώτος ο Ευάγγελος
Παντόπουλος. Ο λόγος του Παντόπουλου για τη «δόλια πατρίδα», ίσως ήταν το
λαμπρότερο μέρος1852. Ο γενικός γραμματεύς διαφέρει από όλα τα άλλα κωμειδύλλια.
Ο Καπετανάκης φαίνεται ότι εννόησε τι θα πει κωμωδία, τι είναι θέατρο, ποιο έργο
μπορεί να σταθεί στη σκηνή και τι επιδιώκεται δια του θεάτρου, που επιθυμεί να
1849 Κ.Θ. Δημαράς, «Ηλίας Καπετανάκης, Η στιγμή του», Αθήνα, 1975 (πρώτη δημοσίευση στο
πρόγραμμα του Εθνικού Θεάτρου 1974-1975), σ. 12.
1850 Γιάννης Σιδέρης, «Ηλίας Στ. Καπετανάκης», Αθήνα, 1975 (πρώτη δημοσίευση στο πρόγραμμα
του Εθνικού Θεάτρου 1974-1975), σ. 18-24.
1851 Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, «Οι πολιτικές κωμωδίες της εποχής του Τρικούπη», σ. 677.
1852 Νέα Εφημερίς, 2/7/1893, 183, 6, 4/8/1893, 225, 3, 1/9/1893, 244, 6.
414
φθάνει σε ένα συμπέρασμα. Σατιρίζει την πολιτική, τη σύγχρονη δημόσια υπηρεσία,
τη συναλλαγή, τη διαφθορά, τις συνέπειες όλων αυτών, όλα τα συναρμολογεί με
τέχνη και πολλή χάρη. Η πρόθεση αλλαγής τάξης των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων
προς την ανώτερη τάξη είναι ο κεντρικός πυρήνας με επεισόδια, μέσω των οποίων
διαφαίνεται και θίγεται η άγνοια της παρέχουσας υπηρεσίας, η κατάπτωσή της, η
πολιτική εξαχρείωση στα άδυτα των υπουργείων. Οι σκηνές είναι πρωτότυπες και δεν
διακρίνεται οποιοδήποτε στοιχείο υπερφυσικό και αδύνατο. Στοιχειοθετεί τη σωστή
αναπάρασταση του σύγχρονου βίου και θα συμπληρώναμε εμείς και του δικού μας
διαχρονικά. Για αυτό το γέλιο έρχεται πηγαίο και φυσικό, είτε διαβάζοντας το έργο,
είτε βλέποντάς το, είτε ακούοντάς το1853.
Οι σφουγγαράδες του Νικόλαου Κοτσελόπουλου είναι τρίπρακτο κωμειδύλλιο
με καλή υπόθεση και με μουσική βασισμένη σε δημοτικά τραγούδια. Παίχθηκε για
πρώτη φορά τον Ιούνιο 1894 από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη στο
θέατρο «Παράδεισος»1854.
Το καλοκαίρι του 1894, παρουσιάζεται το κωμειδύλλιο Ο Ανανίας εις
δεύτερον γάμον του Δημήτριου Οικ. Καλαποθάκη από το θίασο Ταβουλάρη-
Παντόπουλου στο θέατρο «Τσόχα». Τη μουσική των ασμάτων έχει φιλοτεχνήσει ο
Λουδ. Σπινέλλης1855.
Το κωμειδύλλιο του φοιτητή της Νομικής, Ιωάννη Λάιου, Η τράτα του
καπετάν Κωνσταντή, έχει υπόθεση ελληνική και πλοκή συντεθειμένη με τέχνη, τα δε
τραγούδια είναι τερπνά. Ενθουσίασε η μουσική που ήταν γραμμένη από τον Λ.
Σπινέλλη, διότι ήταν «γοργή, πεταχτή, περιπαθής, εν γένει μουσική ελληνική». Τον
καπετάν Κωνσταντή έπαιξε ο Ευάγγ. Παντόπουλος στο θέατρο «Τσόχα» το
Σεπτέμβριο 18941856.
1853 Ό.π., 1/9/1893, 244, 6-7. Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 90-91 και σ. 111-115,
Δημ. Σπάθης, «Ο Ηλίας Καπετανάκης και το νεοελληνικό θέατρο στο τέλος του 19ου αιώνα», στο
πρόγραμμα της θεατρικής ομάδας Ηρακλείου Αττικής για το Γεύμα του Παπή (1989), Ηλίας
Καπετανάκης, Ο γενικός γραμματεύς-Η βεγγέρα-Το γεύμα του Παπή, εισαγωγή Πλάτων
Μαυρομούστακος, Αθήνα-Γιάννινα, Δωδώνη, 1992, 212 σελ., Πλάτων Μαυρομούστακος, «Αινίγματα
βίου και όψεις πολιτείας. Σχεδίασμα εισαγωγής στο θέατρο του Ηλία Στ. Καπετανάκη», στον τόμο
Σχεδιάσματα ανάγνωσης, Αθήνα, Καστανιώτης, 2006, σ. 131-158, Πούχνερ, Η γλωσσική σάτιρα στην
ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα, σ. 145-157.
4, 7/6/1894, 158, 7, 18/6/1894, 169, 6, 25/6/1894, 176, 6 και 7, 26/6/1894, 177, 5, 30/6/1894, 181, 7.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 97, σ. 100 και σ. 122.
4, 11/7/1894, 192, 5, 15/7/1894, 196, 5, 19/7/1894, 200, 5-6 και 6, 20/7/1894, 201, 5-6. Σιδέρης, ό.π.,
Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 137 και σ. 183.
1856 Παλιγγενεσία, 7/9/1894, 9255, 4, Νέα Εφημερίς, 17/6/1894, 168, 6-7, 3/9/1894, 246, 6, 4/9/1894,
247, 5. Σιδέρης, ό.π., Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 137.
415
Ο Χατζηπανταζής αναφέρει τον Δεληκατερίνη ως κειμενογράφο του
κωμειδύλλιου Το παρθεναγωγείον σε μουσική Α. Σάιλερ. Πρωτοπαίχθηκε από το
θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη στο θέατρο «Βαριετέ ή Ποικιλιών» στις 4
Οκτωβρίου του 1894 με τους Γ. Νικηφόρο, Ελ. Κοτοπούλη, Μαρίκα Κοτοπούλη κ.ά.
Δέχθηκε επικρίσεις, διότι φάνηκε, ότι το έργο ήταν αντίθετο προς τη δημόσια ηθική
και δεν διέθετε τον πρέποντα προς το κοινό σεβασμό. Θεωρήθηκε ως έργο «πλήρες
ζωντανών και ευφυεστάτων σκηνών, με έντεχνον πλοκήν, γοργότητα δράσεως,
περισσήν χάριν, τερπνότατον, απολαυστικόν, ξεκαρδιστικόν», ενώ κόπηκαν μερικές
σκηνές που θεωρήθηκαν ελευθέριες. Η μουσική του κατευχαρίστησε, ιδίως «το άσμα
της γυμναστικής ψαλλόμενον υπό μαθητριών και του βαρυτόνου Φιλιππίδη»1857.
Το κωμειδύλλιο του Αν. Παπαναστασίου, Ο τετραπέρατος δικηγόρος (1894),
μεταφέρθηκε από τα γαλλικά, είναι πλήρες με πολυποίκιλα τραγούδια και διαθέτει
τεχνική πλοκή και δράση1858.
Ζαϊρέ Χανούμ είναι ο τίτλος ενός ακόμα κωμειδυλλίου, που έγραψε ο
γνωστός στην εποχή του, Παπάζογλου, «διευθυντής του κουρείου της ακαδημαϊκής
νεολαίας», όπως διαβάζουμε στη Νέα Εφημερίδα του έτους 18941859.
Το 1895 γράφεται ένα καινούργιο έργο που φέρει την ονομασία Ο
ψευτοκαστάνιος. Γράφεται από τον τότε φοιτητή της Νομικής Πέτρο Γιάνναρη. Η
υπόθεση είναι ελληνική με τραγούδια μελοποιημένα από τον Λ. Σπινέλλη1860.
Η πεθερά είναι τρίπρακτο έργο, του συνεργάτη της Παλιγγενεσίας,
Κωνσταντίνου Γιολδάση, με μουσική Ισίδωρου Κολιάτσου. Είχε άριστη, λαμπρή και
έντεχνη πλοκή, κωμικές σκηνές, ρέουσα γλώσσα και χαριτωμένα τραγούδια.
Προκάλεσε το γέλιο και την ευθυμία του κοινού. Το έργο θεωρήθηκε ως παράφραση-
διασκευή ενός γαλλικού έργου, ενώ ο συγγραφέας του διατεινόταν, ότι ήταν
πρωτότυπο. Υπάρχει μια μεγάλη αλληλογραφία-διαφωνία στις εφημερίδες. Περί τις
αρχές του Ιουλίου 1895 προστέθηκαν νέα άσματα. Παίχθηκε το Σάββατο 10 Ιουνίου
1895 στο θέατρο «Αθήναιον» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη με την
1857 Ακρόπολις, 4/10/1894, 4535, 3, 5/10/1894, 4536, 3, 6/10/1894, 4537, 3, 7/10/1894, 4538, 3,
13/10/1894, 4544, 3, Παλιγγενεσία, 14/9/1894, 9262, 4, 3/10/1894, 9281, 3, 4/10/1894, 9282, 4, Νέα
Εφημερίς, 3/10/1894, 276, 7, 4/10/1894, 277, 7, 5/10/1894, 278, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9,
Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 138 και σ. 150, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 183.
1858 Νέα Εφημερίς, 16/9/1894, 259, 6.
1859 Ό.π., 13/10/1894, 286, 7.
1860 Ό.π., 22/4/1895, 112, 4.
416
Ελένη Κοτοπούλη ως πεθερά, τον Δημ. Κοτοπούλη ως Αλέξανδρο Πολυανθούση και
την Μ. Κωνσταντινοπούλου ως σύζυγο1861.
Ο λήσταρχος και δάσκαλος εν ατμοπλοίω είναι κωμειδύλλιο του ηθοποιού
Κομνηνού Λουλουδάκη, ο οποίος και το παρουσίασε στο θέατρο «Παράδεισος» τη
Δευτέρα 19 Ιουνίου 1895 μαζί με το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη1862.
Το Πα-ντε-κατρ είναι κωμειδύλλιο του Δημήτριου Οικ. Καλαποθάκη, με
ωραία υπόθεση και σκηνές, με μελωδικά άσματα και κομψούς χορούς. Αναπαριστά
τα αθηναϊκά ήθη της εποχής. Παίχθηκε το 1895 στο θέατρο «Αθήναιον» από το θίασο
«Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη1863.
Το Πικ-νικ των Νικόλαου Ι Λάσκαρη και Γεωργίου Κ. Πωπ1864 είναι
τρίπρακτο κωμειδύλλιο, γεμάτο γέλια και παραφροσύνες, με σκηνές αστείες και
διασκεδαστικές, που κινούν την περιέργεια του κοινού. Τα τραγούδια βασισμένα σε
ξένους ευρωπαϊκούς στίχους τονίσθηκαν από τον Ι.Ν. Ανάργυρο. Η ενορχήστρωση
των ασμάτων έγινε από τον Λ. Σπινέλλη. Η υπόθεση είχε ως εξής: Δυο νέοι
αρραβωνιάζονται δυο πλούσιες νέες. Μια συνήθεια της οικογένειας των νεαρών
κοριτσιών ήταν να γίνεται ένα πικ-νικ προς τιμήν των αρραβώνων σε ένα ιδιόκτητο
περιβόλι των νέων. Οι δυο νέοι νοικιάζουν ένα, αλλά για κακή τους τύχη την ημέρα
της γιορτής παρευρίσκονται στο πικ-νικ οι δυο ερωμένες τους, που κατορθώνουν να
διαλύσουν τον αρραβώνα. Στο τέλος, όμως, οι δυο νέοι παντρεύονται τις αγαπημένες
τους. Το έργο διακρινόταν για την περίφημη πλοκή, την διαρκή δράση, τις απρόοπτες
και ζωηρές σκηνές με τα είκοσι ένα άσματα, που ενείχαν πολλή γοργότητα και style
μουσικής από αυτό που άρεσε στο αθηναϊκό κοινό. Έπρεπε, όμως, να κοπούν μερικές
σκηνές «σόκιν» και να γίνουν μερικές τροποποιήσεις για να καταλάβει καλή θέση στο
δραματολόγιο των θιάσων. Το έργο, αν και ευφυές και εύθυμο, θεωρήθηκε ότι
περιείχε περιττά, απίθανα, πληκτικά γεγονότα, αφόρητη πολυλογία, επεισόδια
αλλεπάλληλα, εξεζητημένα προς δημιουργία εντύπωσης, αλλά μονότονα και
κουραστικά. Παίχθηκε για πρώτη φορά την Παρασκευή 14 Ιουλίου 1895 στο θέατρο
1861 Ακρόπολις, 8/6/1895, 4786, 3, 15/6/1895, 4793, 3, 22/6/1895, 4800, 3, 15/8/1895, 4853, 3,
Παλιγγενεσία, 9/6/1895, 9525, 4, 10/6/1895, 9526, 3, 13/6/1895, 9529, 4, 24/7/1895, 9540, 4, Νέα
Εφημερίς, 5/6/1894, 256, 6, 26/5/1895, 146, 5, 7/6/1895, 158, 4-5, 9/6/1895, 160, 7, 10/6/1895, 161, 6,
11/6/1895, 162, 5. Σιδέρης, ό.π., Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 138 και σ. 150.
1862 Νέα Εφημερίς, 13/6/1895, 164, 5, 20/6/1895, 171, 7.
6, 14/6/1895, 165, 5, 28/6/1895, 179, 7.
1864 Ο Γεώργιος Κ. Πωπ ήταν δημοσιογράφος και πολιτικός, που γεννήθηκε στην Αθήνα το 1874 και
εξέδωσε την εφημερίδα Αθήναι, από όπου έδωσε μάχες κατά του παλαιοκομματισμού. Ο Πωπ ήταν
«νονός» του κόμματος των Φιλελευθέρων και του κόμματος των Εθνικοφρόνων, του Ελευθ. Βενιζέλου
και του Δημ. Γούναρη αντίστοιχα. Συνεργάζεται με τον Ν. Λάσκαρη στη συγγραφή έργων.
417
«Τσόχα» από το θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του Δ. Αλεξιάδη και του Ν.
Ζάνου με την εξής διανομή: Ευάγγ. Παντόπουλος (Γεράσιμος Φαρμπαλάς), Ελ.
Χέλμη (κυρία Φαρμπαλά), Λόλα Χατζοπούλου (Κλεονίκη Φαρμπαλά), Ν. Ζάνος
(Ουϊλλιαμ Μπρόουντ), Βασιλεία Στεφάνου (Τζένυ Μπρόουντ), Γ. Τσίντος
(Πιμενίδης), Γρ. Τασσόγλους (Ιωάννης Αργυρός), Ι. Σταματάκης (Νικ Βερδελής), Κ.
Καβαλιώτου (Μαριάνθη Καλλίπου), Κ. Βασιλοπούλου (Ευανθία Καλλίπου), Μ.
Πομόνη (Νίνα), Αικ. Μουστάκα (Φιλή), Σπ. Παντόπουλος (Τζώρτζης)1865.
Το συνοικέσιον είναι κωμειδύλλιο τρίπρακτο του Αριστείδη Κυριακού, με
μουσική της Μαρίκας Γ. Βλαχάκη. Μελετάται από το θίασο Κοτοπούλη και παίζεται
τελικά στις 2 Σεπτεμβρίου 1895 στο θέατρο «Ομόνοια». Στην κριτική του έργου από
τον Τύπο αναφέρεται ότι, αν δεν ήταν η πρώτη πράξη τόσο χλιαρή και χαλαρή, σε
αντίθεση με τη δεύτερη και την τρίτη πράξη που παρουσιάζουν ενδιαφέρον και
ενθουσιασμό, θα ήταν ένα λαμπρό έργο και θα ήταν αξιέπαινος ο Κυριακός, όπως και
η μουσική της Βλαχάκη. Τελικά, όμως, πρόκειται για ένα διασκεδαστικό έργο, αφού
οι σκηνές με τις παρανοήσεις δημιουργούν ευθυμία και γέλιο1866.
Ο Δ. Σπάθης θεωρεί1867, ότι τελευταία αναλαμπή της μουσικής ηθογραφικής
κωμωδίας είναι Η νύφη της Κούλουρης του Ευάγγελου Παντόπουλου. Σημειώνει,
ακόμα, ότι η ανεπανάληπτη επιτυχία οφείλεται στον αυταρχικό τύπο της εξουσίας,
που εισάγει στο έργο ο Παντόπουλος, τον ενωματάρχη της χωροφυλακής, Μίχο
Ζουλαχμάκη, που θα καθιερωθεί στην κωμωδία και στην επιθεώρηση. Κατά τον Τύπο
της εποχής Η νύφη της Κούλουρης έχει αδιάσπαστο κωμικό ενδιαφέρον, επεισόδια
απρόοπτα και πλήρη «αττικού άλατος». Η λύση είναι ικανοποιητική και τα άσματα
γλυκύτατα. Παίζεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το Σάββατο 16 Σεπτεμβρίου 1895,
στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του Δ. Αλεξιάδη
και του Ν. Ζάνου1868.
Το ταξείδι του δημοσιογράφου και λόγιου Πέτρου Α. Γιάνναρου είναι
τρίπρακτη κωμική οπερέτα-κωμειδύλλιο, σε μετασκευή από τα γερμανικά «εις τα
καθ’ ημάς ήθη», με μουσική του Λ. Σπινέλλη. Έχει άσματα, δυωδίες και μονωδίες,
9559, 3, 15/7/1895, 9560, 4, Νέα Εφημερίς, 2/6/1895, 153, 6, 30/6/1895, 181, 5, 13/7/1895, 194, 5,
14/7/1895, 195, 5-6 και 6-7, 15/7/1895, 196, 6. Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 61, σ.
96 και σ. 139.
1866 Νέα Εφημερίς, 29/8/1895, 241, 5-6, 1/9/1895, 244, 5, 2/9/1895, 245, 7, 4/9/1895, 247, 6-7,
5/9/1895, 248, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 138.
6, 17/9/1895, 260, 5.
418
χαριτωμένες και γλυκύτατες, όπως είναι και η μουσική. Η ζωηρή μουσική εκτελείται
από ανδρική χορωδία της «Μουσικής Εταιρείας». Παίζεται για πρώτη φορά το
Σάββατο 26 Αυγούστου 1900, στο θέατρο «Νεάπολις» από τον «Πανελλήνιο
Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη με τον βαθύφωνο Α. Μέρεκλη, την
Ολυμπία Λαλαούνη, τον Γρ. Τασσόγλου, τον Ν. Ζάνο, τον Π. Λαζαρίδη και τέλος την
Ουρανία Καζούρη. Είναι κωμωδία με μεταπτώσεις και επεισόδια από τα
κωμικοτραγικά παθήματα των ηρώων. Δημιουργήθηκε ολόκληρο θέμα στον Τύπο με
τη λέξη «μετασκευή» ή «διασκευή» για το Ταξείδι. Ο συγγραφέας του υποστηρίζει ότι
πρόκειται για μετασκευή (αλλαγή της κατασκευής) από το γερμανικό ανέκδοτο έργο
με τίτλο Ο δημοτικός σύμβουλος. Το τελευταίο είχε παρουσιασθεί το 1896 από το
θίασο Κοτοπούλη και σημείωσε αποτυχία. Επίσης, η παράσταση του ηθοποιού Θ.
Πεταλά στο θέατρο «Ομόνοια» ήταν αποτυχία, κατά τις αρχές του θέρους του 1900,
σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του συγγραφέα Πέτρου Γιάνναρου. Έτσι, αποφάσισε
να το αποσύρει και ασχολήθηκε όχι πλέον με τη διασκευή (επεξεργασία κειμένου),
αλλά με τη μετασκευή (αλλαγή της κατάστρωσης), γράφοντας νέο τρίπρακτο έργο, με
νέες σκηνές και νέα πρόσωπα1869.
3Η. Το δραματικό ειδύλλιο

Η επιτυχία του κωμειδυλλίου και του δραματικού ειδυλλίου φαίνεται ότι
οφειλόταν στην αρνητική επίπτωση, που είχαν αρχίσει να έχουν τα πατριωτικά και
υπέρ-ρομαντικά δράματα, όπως και αυτά του δραματικού γαλλικού ρεπερτορίου και
η αναζήτηση κατευθύνθηκε στην ελληνική πραγματικότητα, η οποία προσέφερε
πεδίο εξερεύνησης όχι μόνο για την κωμωδία, αλλά και για το νεοτεριστικό δράμα.
Στο κωμειδύλλιο και το δραματικό ειδύλλιο, γράφει ο Βάλσας, οφείλουμε την άνθηση
του ελληνικού δράματος, στις αρχές του 20ού αιώνα. Το δραματικό ειδύλλιο
εγκαινιάζει, ο Δημήτριος Κορομηλάς με τον Αγαπητικό της βοσκοπούλας, το 1890. Οι
βασικότεροι όμως, εκπρόσωποι του δραματικού ειδυλλίου, τη δεκαετία του 1890,
ήταν ο Πανάγος Μελισσιώτης και ο Σπυρίδωνας Περεσιάδης. Πλαίσιο δράσης των
1869 Εφημερίς, 3/6/1900, 152, 3, 4/6/1900, 153, 2, 5/6/1900, 154, 2, 9/6/1900, 158, 3, 11/6/1900, 160,
2, 28/6/1900, 177, 3, 4/7/1900, 183, 3, 12/7/1900, 191, 2, 26/7/1900, 205, 2, 1/8/1900, 211, 2,
3/8/1900, 213, 3, 4/8/1900, 214, 2, 5/8/1900, 215, 2, 9/8/1900, 219, 2, 10/8/1900, 220, 2, 11/8/1900,
221, 2, 13/8/1900, 223, 2, 19/8/1900, 229, 2, 20/8/1900, 230, 2, 23/8/1900, 233, 2, 24/8/1900, 234, 2,
25/8/1900, 235, 2, 26/8/1900, 236, 2 και 3, 27/8/1900, 237, 3, 28/8/1900, 238, 3, Εστία, 7/8/1900, 159,
4, 25/8/1900, 177, 2, 26/8/1900, 178, 2, 27/8/1900, 179, 2.
419
έργων τους, η ορεινή επαρχία και το αγροτικό περιβάλλον, σε ιδιωτικής φύσεως
υποθέσεις1870.
Υπάρχει η άποψη ότι η έμμετρη τρίπρακτη τραγωδία Τόμυρις, βασίλισσα των
Μασσαγειών του Αντωνίου Αντωνιάδη (1884), σε καθαρεύουσα γλώσσα,
προετοιμάζει δραματουργικά το δραματικό ειδύλλιο της δεκαετίας του 1890. Αν και
είναι βασίλισσα η ηρωίδα, ο συγγραφέας τονίζει την μητρική πτυχή και μετριάζει τη
δυναμική της δραστηριότητα1871.
Το 1885 εκδόθηκε σε κομψό τομίδιο η Χαϊδεμένη του Ανδρέα Νικολάρα,
χαριτωμένο και ποιητικό ειδύλλιο, που διαβάσθηκε πολύ και κατά την πρώτη έκδοσή
του. Του έργου προηγείται ποιητική μελέτη του Κ. Σκόκου, γραμμένη με ορθή κρίση
και γλαφυρότητα. Η τρίτη έκδοσή του πραγματοποιείται το 1889 «επί αρίστου και με
καλλιτεχνίαν τυπωμένου χάρτου». Εκδίδεται από τα καταστήματα του Ανέστη
Κωνσταντινίδη, δεν παρουσιάσθηκε όμως ποτέ στην Αθήνα1872.
Το 1888, ο Δημήτριος Κόκκος απήγγειλε στην αίθουσα του Φιλολογικού
Συλλόγου «Παρνασσός» το συγκινητικό ειδύλλιο Η Μόρφω και ο Διαμαντής.
Πρόκειται για τρυφερή υπόθεση χωρικής, που ερωτεύεται τον νέο μυλωνά αλλά
φονεύεται από το φτερό του ανεμόμυλου, από απροσεξία της λόγω της ταραχής της,
όταν είδε να περνούν με βιολιά οι γάμοι του Διαμαντή1873.
Ο Δημήτριος Κορομηλάς στη φιλολογική φιλανθρωπική εσπερίδα του
Συλλόγου «Φίλοι του Λαού», τη Δευτέρα 24 Δεκεμβρίου 1890, διαβάζει μέρος της
τέταρτης πράξης του Αγαπητικού της βοσκοπούλας, έμμετρου δράματος ακόμα
ανέκδοτου, με υπόθεση δημώδη και σε δημοτικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους.
Μαζί παρουσίασαν ποιήματά τους ο Αριστομένης Προβελέγγιος, ο Γεώργιος Σουρής
και ο Αχιλλεύς Παράσχος1874. Ο Κορομηλάς σημειώνει νέα επιτυχία με τον
Αγαπητικό της βοσκοπούλας και καθιερώνει το νέο είδος, το λεγόμενο ειδυλλιακό
δράμα ή δραματικό ειδύλλιο. Έμπνευση αντλεί ο συγγραφέας από το ποίημα Φιλί του
1870 Χατζηπανταζή, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 135, σημ. 29. Περισσότερα στον Σιδέρη, Ιστορία,
σ. 155-156, του ίδιου, «Το δραματικό ειδύλλιο: Ιστορικός και κριτικός σχεδιασμός», περ. Ξεκίνημα,
Ιαν. 1934, σ. 8-12, Χατζηπανταζή, Το κωμειδύλλιο, σ. 144-148.
1871 Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 345-347.
1872 Νέα Εφημερίς, 22/5/1885, 142, 2, 21/4/1889, 121, 5, 3/5/1889, 123, 4, Δελτίον της Εστίας, έτος Ι΄,
αρ. 444, 30/6/1885, σ. 2, Πόπη Πολέμη, Η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ, σ. 257 και σ. 308, λήμμα 3028 και
3631.
1873 Νέα Εφημερίς, 19/3/1888, 79, 3-4. Σε αυτήν την παρουσίαση του έργου του δευτερόλογησε ο
Κόκκος με την απαγγελία του τραγικού επυλλίου Το βουλιαγμένο καράβι και το ευφυές παραμυθάκι Ο
μαύρος κόκκορας και η άσπρη χήνα.
17/12/1890, 351, 4, 23/12/1890, 357, 6, 24/12/1890, 358, 7, 25/12/1890, 359, 7, 27/12/1890, 361, 6.
420
Γεωργίου Ζαλοκώστα, που γίνεται και δημοτικό τραγούδι. Επίσης βασίζεται στο
δημοτικό τραγούδι Μια βοσκοπούλα αγάπησα. Το έργο σε δημώδη γλώσσα, έχει
τεχνικότατη πλοκή και ασχολείται με τα ήθη των ορεσίβιων χωρικών και με τα
δημώδη άσματα. Οι σκηνές είναι συγκινητικές και ποικίλλουν με χορούς και
τραγούδια1875. Ο ανώνυμος κριτικός (με υπογραφή Η.) στη Νέα Εφημερίδα, αναφέρει
ότι Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας είναι από τα διαπρεπή έργα της σύγχρονης
νεοελληνικής δραματουργίας. Είναι η συμπύκνωση των ελληνικών παραδόσεων και
των ωραίων αναμνήσεων του παρελθόντος. Στο δράμα λάμπει η ειδυλλιακή χάρη και
το αίσθημα αγνότητας της ελληνικής υπαίθρου του παρελθόντος. Οι λέξεις του
δραματικού ειδυλλίου αποπνέουν γοητεία, οι φράσεις είναι ηδυπαθείς, οι στροφές
εκφράζουν πάθη συναισθημάτων της καρδιάς. Η διαδοχή εικόνων και σκηνών είναι
συνεκτική, οι χαρακτήρες, γνήσιοι της ελληνικής υπαίθρου. Η γλώσσα διαπρέπει στη
δημοτική γλαφυρότητά της, ρέουσα και μελωδική, όπου εκφράζονται ευφυείς ιδέες.
Η χρήση κάποιων πρωτότυπων λέξεων μόνο, παρατηρεί ο γράφων, δημιουργούν
παραφωνία στο σύνολο, όπως και η παρατηρούμενη κάπου-κάπου ελάττωση της
αυστηρότητας του βίου του χωριού και η χρήση στην παράσταση κάποιων
ενδυμασιών που φανέρωναν αμέλεια1876. Απόσπασμα του Αγαπητικού της
βοσκοπούλας του Κορομηλά (πράξη Δ΄, σκηνές Δ΄-Θ΄) δημοσιεύεται στο περιοδικό
Εστία1877. Πρωτοπαίζεται στην Αθήνα την Κυριακή 31 Μαΐου 18921878 στο θέατρο
«Κήπος του Ορφανίδου» ή «Ολύμπια» από το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη με τους εξής ηθοποιούς στους πρωταγωνιστικούς ρόλους: Σοφία
Ταβουλάρη (κυρά Γιάννενα), Χ. Αθανασοπούλου (κυρά Στάθενα), Χρ. Καρακάλου
(Κρυστάλλω), Διον. Ταβουλάρης (Μήτρος), Σπ. Ταβουλάρης (Κώστας), Γ.
Νικηφόρος (Χρόνης)1879.
Η υπόθεση του έργου Το λαγιαρνί του δικηγόρου Νικολ. Παπαλεξανδρή, που
διδάχθηκε στις 16 Αυγούστου 1890 στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο του Μ.
Αρνιωτάκη περιστρεφόταν γύρω από το θάνατο του ιστορικού κλέφτη Βλαχαρμάτα
1875 Εφημερίς, 1/6/1892, 153, 2.

1876 Νέα Εφημερίς, 25/6/1893, 176, 6-7.
1877 Περ. Εστία, αρ. 12, Ιαν.-Ιούν.1891, σ. 187-190 (Νέα Εφημερίς, 26/3/1891, 85, 6).
1878 Είχε προηγηθεί παράστασή του στην Κωνσταντινούπολη από τον ίδιο θίασο το Δεκέμβριο του
1891 στο θέατρο «Βέρδη» (Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην
Κωνσταντινούπολη τον 19ο αιώνα, Β΄, σ. 251).
8490, 3, 29/5/1892, 8491, 3, Εφημερίς, 29/5/1892, 150, 2, 30/5/1892, 151, 2, 31/5/1892, 152, 3,
1/6/1892, 153, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 155, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27, Ρέα Γρηγορίου, Ο
Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 250-260.
421
και του τρυφερού ειδυλλίου της Γκόλφως και του ψυχογιού του Γιάννη. Δεν
χρησιμοποίησε επεισόδια τραγικά ή σκηνές απροσδόκητες ή ραδιουργίες ή θεούς από
μηχανής. Αναπαρέστησε τον αρματωλικό βίο με τη γλώσσα και τους στίχους των
γνήσιων δημοτικών τραγουδιών, με φαντασία, με ακρίβεια, που μαρτυρεί την αγάπη
του ποιητή προς τα πάτρια. Ιδιαίτερα στην παράσταση καταχειροκροτήθηκαν μέρη,
όπως: η προσφώνηση του Βλαχαρμάτα προς τα παλλικάρια, οι τελευταίες λέξεις του
ίδιου ψυχορραγούντος, ο χαιρετισμός του γέρο Μπράχου προς τα όρη και η πρόποσή
του στο δείπνο1880.
Η Γιαννούλα η εύμορφη του Κωνσταντίνου Σ. Πέρβελη, τρίπρακτο δράμα που
εκδόθηκε στην Οδησσό το 1888 και έχει ως κύριο πρόσωπο μια ηθικότατη, άδολη και
αγνή βλαχοπούλα. Το έργο παρουσίασε ο θίασος «Μένανδρος» στο θέατρο
«Ομόνοια» το 1890. Ο ποιητής παρέστησε τους ήρωές του ζωντανούς στη σκηνή
χάρη κυρίως στη γλώσσα του. Οι δε σκηνές της κλεφτουριάς είναι γραφικές και
τονίζουν τον ελληνικό χαρακτήρα του έργου1881.
Η Χάιδω η λυγερή του Πανάγου Μελισσιώτη (1892) είναι δραματικό ειδύλλιο
που ασχολείται με τα αισθήματα της κλέφτικης εποχής. Είναι γραμμένο με στίχους
γνήσιους δημοτικούς. Διαθέτει έντεχνη σκηνική δράση, φυσική, απρόσκοπτη, γοργή,
που προκαλεί το ενδιαφέρον και το κρατά αδιάπτωτο μέχρι τέλους. Το έργο έχει λύση
ελληνικότατη, ήπια, που βασίζεται στα ευγενή αισθήματα αγάπης μεταξύ πατέρα και
γιου1882. Παίζεται για πρώτη φορά το 1892 στο θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο του
Δ. Αλεξιάδη και του Ε. Παντόπουλου με την Μέλπω Κωνσταντινοπούλου στον
πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Μελισσιώτης μετείχε σε αυτήν την παράσταση και ως
ηθοποιός, έτυχε δε ενθουσιώδους υποδοχής από το κοινό του, που τον παρέλαβε με
την «φουστανέλλα, το γιαταγάνι του και το καρυοφίλι και εν χορώ περιήγαγε τούτον
δια της πλατείας Ομονοίας»1883. Αυτή η συμπεριφορά προς τον Μελισσιώτη δείχνει
την νοσταλγία και την αγάπη του κατοίκου της Αθήνας για τη γη της υπαίθρου, από
όπου και προέρχεται.
Ο Βάλσας αναφέρει ότι ένα άλλο έργο του Πανάγου Μελισσιώτη, Θυμιούλα η
Γαλαξιδιώτισσα, είναι έργο απλοϊκό στην ιστορία του, «ισχνό και δίχως αξιώσεις»,
1880 Παλιγγενεσία, 15/8/1890, 7036, 2, 16/8/1890, 7937, 3, 18/8/1890, 7939, 3, 20/8/1890, 7941, 3,
Νέα Εφημερίς, 15/8/1890, 227, 5 και 7, 16/8/1890, 228, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 155, σημ. 10.
209, 5-6.
1882 Εφημερίς, 18/9/1892, 262, 2.
18/9/1892, 262, 2, 22/9/1892, 266, 2-3, 23/9/1892, 267, 3.
422
έχει ύφος «χαλαρό και ατημέλητο» και απέχει πολύ από το έργο του Περεσιάδη1884.
Το δραματολυρικό αυτό έργο πιστό στα άδολα και γνήσια ήθη των κατοίκων της
υπαίθρου είναι βασισμένο στη ζωή των Γαλαξιδιωτών και στη σχέση τους με τη
θάλασσα. Περιλαμβάνει ωραία τραγούδια. Με τα έργα του ο Μελισσιώτης
ανταποκρίνεται στα αισθήματα των συγχρόνων του, κυρίως αυτών που νοσταλγούν
την ζωή τους στον τόπο καταγωγής τους. Κατά την Ακρόπολιν το έργο διακρινόταν
για το «αφελές, το φυσικόν, το αληθές των προσώπων και των πραγμάτων. Η γλώσσα
ήτο η κατάλληλος δια τας περιστάσεις και τα πρόσωπα, καίτοι πολλάκις η στιχουργία
ήτο ελαττωματική. Τα αισθήματα απλά, αγνά, άνευ ψεύδους και άνευ ατόπου
εμφάσεως. Ιδέα δε διδακτική διήκε όλον το έργον, η τιμωρία των βλασφήμων
ανθρώπων και η εν τη πίστει προς τα θεία σωτηρία αυτών. Μερικαί σκηναί ήσαν
απαραμίλλως φυσικαί και η δράσις έβαινεν ομαλώς. Εστερείτο εις την δραματικήν
διάπλασιν των προσώπων και των περιπετειών, ο διάλογος δεν είχε γοργότητα και
θερμότητα, ήτο χαλαρός και μακρός πέραν του δέοντος». Γενικά θεωρεί ο κριτικός
ότι υστερούσε από το έργο Χάιδω η λυγερή. Παίζεται για πρώτη φορά το καλοκαίρι
του 1893 από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη και του
Ευάγγ. Παντόπουλου στο θέατρο «Τσόχα»1885, ενώ τυπώνεται το 18961886 και το
18971887. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής, Γεώργιος Μιστριώτης, από την έδρα του
επίσημα διατύπωσε την εκτίμηση που τρέφει για τον ποιητή Μελισσιώτη, ο οποίος
μπορεί να μη γνωρίζει τα στοιχειώδη μέρη του δράματος, «την λύσιν και την δέσιν»,
κατορθώνει, όμως, να παράγει δράματα εμπνεόμενα από το ελληνικό αίσθημα1888.
Κατά τον Μιστριώτη, η δραματουργία είναι τέχνη υψηλή εφ’ όσον ο ποιητής
δημιουργεί μικροκόσμους. Η δραματική τέχνη γεννήθηκε και ήκμασε στην Αθήνα
και ελπίζει ο Μιστριώτης να ακμάσει εκ νέου. Για τους νεότερους δραματουργούς
παρατηρεί ότι οι μεν μιμούνται «οθνεία» έργα, οι δε απεικονίζουν τον ελληνικό βίο,
τη θρησκεία, την πατρίδα και τα ήθη. Οι ανήκοντες σε αυτήν την τελευταία ομάδα
1884 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 457. Στη σημ. 13 υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία για τον
Μελισσιώτη.
1885 Ακρόπολις, 1/7/1893, 4098, 3, 2/7/1893, 4099, 3, 3/7/1893, 4100, 3, 4/7/1893, 4101, 3, Νέα
Εφημερίς, 17/3/1893, 76, 4, 1/7/1893, 182, 6 και 7, 2/7/1893, 183, 6, 27/4/1896, 118, 3, 5/5/1896, 126,
6, Παλιγγενεσία, 1/7/1893, 8831, 4, 2/7/1893, 8832, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156, σημ. 13.
1886 Νέα Εφημερίς, 27/4/1896, 118, 5, 5/5/1896, 126, 6, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 846 (1896),
λήμμα 649.
1887 Πόπη Πολέμη, ό.π., σ. 402, λήμμα 4777, Χατζηπανταζής, Το ελληνικό ιστορικό δράμα, σ. 369-
1888 Νέα Εφημερίς, 17/3/1893, 76, 4.
423
είναι μεν αυτοσχέδιοι, αλλά εμπνέονται από τον ενθουσιασμό ελληνικών
συναισθημάτων. Τέτοιο ενθουσιασμό διαθέτει και ο Πανάγος Μελισσιώτης1889.
Το πεντάπρακτο δράμα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, Μαργαρίτα (1893), κατά
τον ιστορικό Βάλσα, είχε μέτρια επιτυχία1890. Βάση της υπόθεσης είναι η
παραπλάνηση της δικαιοσύνης. Το δράμα του αυτό ο Περεσιάδης δεν ευτύχησε να το
δει διδασκόμενο, μόνο το άκουσε, καθ’ όσον κατά τη συγγραφή του ο ποιητής
τυφλώθηκε. Κατά τους κριτικούς της εποχής του, το έργο διακρίνεται από φαντασία,
ζωηρούς διαλόγους, αναπτύσσει φιλοσοφικές ιδέες περί αιωνιότητας, έρωτα, αγάπης
και αρετής. Ο συγγραφέας έχει ευρεία εγκυκλοπαιδική μόρφωση. Η σκηνή του
τέλους θυμίζει τον Άμλετ χωρίς όμως ταυτότητα λόγου και δεν μειώνεται η
φιλολογική αξία του έργου. Οι σκηνές εν τούτοις συναρπάζουν το θεατή. Ο
συγγραφέας ενθαρρύνεται από τους κριτικούς να συνεχίσει το έργο και την προσφορά
του στη δραματουργία1891. Η Μέλπω Κωνσταντινοπούλου υποδύθηκε την Μαργαρίτα
το 1893 στο θέατρο «Τσόχα» μαζί με τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δ.
Αλεξιάδη και του Ε. Παντόπουλου και επέδειξε ταλέντο και έξοχη τέχνη. Ο
συγγραφέας-δραματογράφος ζήτησε την κρίση του ποιητή Παναγιώτη Συνοδινού για
το δράμα του Μαργαρίτα και η απαντητική επιστολή του ποιητή που δημοσιεύει η
Νέα Εφημερίς είναι συγχαρητήρια για το είδος. Ο Συνοδινός το θεωρεί δράμα κατά τη
σύλληψη ηρωικής τόλμης, κατά το σκοπό ευαγγέλιο, κατά την πλοκή θαυμάσιο, κατά
τη λύση τέλειο. Οι κάποιες ελαφρότητες στο δράμα δικαιολογούνται από το νεαρό
της ηλικίας του Περεσιάδη. Τον ευχαριστεί επίσης για την τιμή να του το υποβάλει
προς κρίση και του προσφέρει φιλία1892.
Ο Σπυρίδωνας Περεσιάδης το 1893 ανέβασε την Γκόλφω για πρώτη φορά,
στην Ακράτα – όπου έζησε αρκετά χρόνια και εξέδιδε και το έντυπο Αστραπή –, με
ερασιτεχνικό θίασο και δική του επιμέλεια1893. Τον επόμενο χρόνο παραστάθηκε στην
Αθήνα στο θέατρο «Παράδεισος» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημήτριου
Κοτοπούλη και γνώρισε επιτυχία1894. Εκδόθηκε το 18941895 και το 18981896. Η
1889 Ό.π., 22/6/1895, 173, 7.

1890 Βάλσας, ό.π., σ. 454.
1891 Νέα Εφημερίς, 29/8/1893, 241, 7, 7/9/1893, 250, 3, 9/9/1893, 252, 6-7.
1892 Ό.π., 3/9/1893, 246, 5-6.
1893 Αναστάσιος Μιχ. Γεωργαντόπουλος, Ακρατινοί εργάτες του θέατρου μας: Σπύρος Περεσιάδης,
Γιώργος Ασημακόπουλος, Αθήνα, 1978, 128 σελ.
Εφημερίς, 30/5/1894, 151, 6, 28/7/1894, 209, 6-7, 7/8/1894, 219, 4, 10/8/1894, 222, 6, 10/8/1894, 222,
6, 11/8/1894, 223, 5 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 155, Βάλσας, ό.π., σ. 454-458.
424
Γκόλφω είναι από τα πιο καλοφτιαγμένα έργα, γράφει ο Βάλσας, «με εύστοχη
δοσολογία συγκίνησης, η οποία συναρπάζει το λαϊκό κοινό, μια απλή ιστορία αγάπης.
Ο χαρακτήρας της Γκόλφως ενσαρκώνει την απόλυτη αγάπη με την αυταπάρνηση,
την συγγνώμη και τις μεγαλόθυμες ευχές για ευτυχία του αχάριστου αγαπημένου
της»1897. Είναι δραματικό ειδύλλιο με υπόθεση βασισμένη στο βίο των
βλαχοποιμένων, σε γλώσσα ιδιάζουσα – αυτήν των ποιμένων – και σε στίχους
ανομοιοκατάληκτους. Εικονίζει τα περίπλοκα αισθήματα της καρδιάς, που φθάνουν
σε μοίρα τραγική, χαλιναγωγούνται, όμως, από αρχές ηθικής μέχρι τη λύση και την
κάθαρση του δράματος. Η Γκόλφω, εκτός του ότι διαπνέεται από την αύρα των
ελληνικών βουνών και τη ζωή των ορεσίβιων κατοίκων, αναπαριστά με τα πάθη της
τα αγνά αισθήματα της πρωτόγονης απλοϊκότητάς της. Ο σκοπός συγγραφής
υπολανθάνει, σύμφωνα με τον γράφοντα το άρθρο της Νέας Εφημερίδος με τα αρχικά
Γ.Β. (Γεράσιμο Βώκο;), και δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός από ένα κοινό θεατή ή
αναγνώστη. Ο συγγραφέας στο έργο του παρουσιάζει τη δύναμη της ύλης πάνω σε
κάθε ηθικό πάθημα, το πανίσχυρο χρήμα και την επιβολή του. Η ιδέα δεν είναι
πρωτότυπη, αλλά είναι μια στέρεη βάση για το δράμα. Η γλώσσα του είναι ρέουσα
δημώδης, γόνιμη σε ιδέες και ηθικολογικές παρατηρήσεις. Διαθέτει συγκινητικές
σκηνές, χαρακτήρες βουνίσιους, φυσικούς, επεισόδια πάνω στο θέμα της στερηθείσας
τον έρωτά της κόρης, η οποία μετά από βάσανα δηλητηριάζεται στο τέλος. Ο ποιητής
είναι πλέον τυφλός και δεν δύναται, ακόμα και αν το θέλει, να παραστήσει την
πραγματικότητα, οπότε παρακολουθεί τα πάντα με τη φωτεινή φαντασία του. Η
Παλιγγενεσία περιγράφει την Γκόλφω ως εξής: «γλώσσα του βουνού εις στίχους
δεκαπεντασυλλάβους ανομοιοκαταλήκτους, διηνθιζομένη από ποιητικάς εικόνας
απαραμίλλου κάλλους και εξάρσεως ανεφίκτου, σχεδόν φαντασμαγορικάς.
συγκρούσεις τεχνικώταται και συναρπαστικαί παντοίων αισθημάτων, ενδιαφερούσης
υποθέσεως, τέχνη σκηνική ουχί κοινή, με ελληνικούς χορούς και άσματα του
Λυκούργου Τζανέα, εντέχνως συνηρμοσμένα εν τελείως εξυφαινομένη πλοκή
δραματικού έργου μετ’ εξάρσεως παθών και συγκρατούντος ενδιαφέροντος»1898. Ο
Κώστας Κρυστάλλης και ο Σπ. Περεσιάδης γράφουν ο καθένας τη δική του Γκόλφω
1896 Ακρόπολις, 5/12/1898, 6016, 4, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 892 (1898), Πούχνερ/Χρ.
1897 Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 454.
1898 Νέα Εφημερίς, 30/5/1894, 150, 2-4, 11/8/1894, 223, 5, 30/8/1894, 242, 5-6, 1/9/1894, 244, 6,
Παλιγγενεσία, 16/7/1894, 9203, 4, 6/8/1894, 9223, 4.
425
την ίδια εποχή, με πιθανότητα να έχει προηγηθεί ο τελευταίος, μια και, όπως έχει
υποστηριχθεί, το έργο του ήταν ήδη έτοιμο από το Μάιο του 18931899.
Το πανηγύρι του χωριού του Αριστείδη Ν. Κυριακού είναι τετράπρακτο
ηθογραφικό ειδύλλιο σε μουσική του Σπ. Καίσαρη. Η σκηνή εκτυλίσσεται στα χωριά
Καλύβια και Χασιά. Περιέχει περί τα δέκα τραγούδια. Παίζεται το Σεπτέμβριο του
1893 από το θίασο του Δ. Ταβουλάρη στο θέατρο «Ομόνοια». Ο Αριστείδης Ν.
Κυριακός είναι διακεκριμένος συνεργάτης της Εβδομάδος, στην οποία έχει
δημοσιεύσει έργα του. Η υπόθεση στηρίζεται στα αγνά έθιμα των χωρικών, τα οποία
ο συγγραφέας μελέτησε από κοντά. Τα άσματα προσαρμόσθηκαν σε μουσική καθαρά
ελληνική και δημοτική και δεν λείπουν και οι Καλυβιώτικοι χοροί1900.
Στην εφημερίδα Ακρόπολις δημοσιεύεται τον Μάρτιο του 1893 μικρό λυρικό
φανταστικό δραμάτιο από 400 περίπου στίχους, με ποικίλα μέτρα και ρυθμούς του
ποιητή Στέφανου Στεφάνου και με τίτλο Σειρήνες. Το δράμα είναι αφιερωμένο στο
Γάλλο ποιητή και συγγραφέα Παύλο Βουρζέ1901.
Πληροφορία αναγγέλλει ότι είναι περιζήτητο από τους θιάσους το δράμα
Γιάννος του Νικόλαου Αντωνόπουλου, που διαγράφει ελληνικά έθιμα (1894)1902.
Ο ποιητής Παναγιώτης Συνοδινός γράφει το τετράπρακτο ειδυλλιακό δράμα Ο
Γιάννος και η Φλώρα (1894), τα τραγούδια του οποίου μελοποίησε ο Σπ. Καίσαρης.
Παίζεται για πρώτη φορά το Δεκέμβριο του 1894 στο θέατρο «Κωμωδιών» από το
συνενωμένο θίασο του Δ. Ταβουλάρη και του Μ. Αρνιωτάκη, με τον Ευάγγελο
Παντόπουλο στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Αναφέρεται στον ελληνικό βίο, με
σύγκρουση παθών και αισθημάτων, με φυσική λύση και τέλεια κάθαρση. Έχει έντονο
διάλογο, συγκινητικές περιπέτειες των ηρώων, σε γλώσσα ανεπιτήδευτη της εποχής.
Διαθέτει ποιητικές εικόνες χωρίς έντονο λυρισμό, που είναι ασυμβίβαστος με το
δράμα1903.
Η Ζυτουλμπέ είναι τρίπρακτο δραματικό ειδύλλιο γραμμένο από τον
Κωνσταντίνο Ράδο. Η υπόθεση του έργου έχει αραβική προέλευση και βασίζεται στο
μύθο της τολμηρής και αβρής Ζυτουλμπέ και του ωραίου ορμητικού και περήφανου
1899 Ηρώ Κατσιώτη, «Η “τύχη” της Γκόλφως», σ. 185-191.

Εφημερίς, 9/9/1893, 252, 5-6, 10/9/1893, 253, 5-6, 26/9/1893, 269, 5, 27/9/1893, 270, 6 και 7. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 154, σημ. 8.
1901 Νέα Εφημερίς, 5/3/1893, 64, 5.
1902 Ό.π., 18/6/1894, 169, 6.
1903 Ό.π., 28/7/1894, 209, 6-7, 16/11/1894, 320, 6-7, 17/11/1894, 321, 8, 20/11/1894, 324, 7,
25/11/1894, 329, 6, 27/11/1894, 331, 6, 29/11/1894, 333, 6-7, 1/12/1894, 335, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
156, σημ. 14.
426
Ατάρ. Όλο το έργο διαπνέεται από το άρωμα της αραβικής ποίησης. Τα άσματα
επενδύονται με ινδική ή αραβική μουσική. Η παράσταση του αναμενόταν το 1894
αλλά δεν πραγματοποιήθηκε1904.
Η Καλαματιανή του Πανάγου Μελισσιώτη έχει ελληνική υπόθεση, είναι
συγκινητικό δραματικό ειδύλλιο με αγροτική υπόθεση. Είναι έργο αισθηματικότατο,
φυσικό, απλούστατο και άρτιο. Δεν έχει τέχνη να επιδείξει, αλλά παρουσιάζει
ελληνικούς χαρακτήρες και ελληνικά ήθη. Έχει υπόθεση καλαματιανή με
συγκινητικές σκηνές. Είναι μια λαμπρή ηθογραφία, που αποδείκνυε ότι ο ποιητής
ήταν γνώστης τέλειος των Μεσσηνιακών ηθών και εθίμων. Άρεσε, παρόλη την
παρατηρούμενη χαλαρότητα στη δεύτερη σκηνή. Από τις τρεις πράξεις η πρώτη ήταν
φυσική και περιείχε σκηνές αβίαστες και παρμένες από την καθημερινή ζωή, η
δεύτερη υστερούσε λίγο της πρώτης, ενώ η τρίτη ήταν πρωτότυπη, πουθενά αλλού
δεν συναντιόταν και κρατούσε αμείωτο το ενδιαφέρον και την προσοχή των θεατών.
Η γλώσσα ήταν πολύ επιτυχής, φυσικότητα απαράμιλλη διέπνεε το έργο και μεγάλη
δύναμη στη διατύπωση των χαρακτήρων. Εκδόθηκε το 1897 μαζί με άλλα έργα του
συγγραφέα και το Σάββατο 12 Αυγούστου 1895 παρουσιάστηκε στο θέατρο
«Ομόνοια» από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη με την Μ.
Κωνσταντινοπούλου και τον Δ. Γεωργαντά στους πρωταγωνιστικούς ρόλους1905.
Η σκλάβα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη (1895) αφορά μια υπόθεση αισθηματική
και ασχολείται με την Πατρίδα και τη Θρησκεία. Θεωρείται από τον Βάλσα ως
κατώτερη της Γκόλφως1906, αν και υποστηρίχθηκε από τους σύγχρονούς της κριτικούς.
Οι κρίσεις των εφημερίδων της εποχής είναι θετικές για το έργο και ενθαρρύνουν τον
ποιητή ως τη λαμπρότερη ελπίδα του νεοελληνικού θεάτρου να συνεχίσει τη
συγγραφή. Χαρακτηριστικά η Νέα Εφημερίς γράφει ότι στη μετά τη Φαύστα εποχή
τίποτε καλύτερο δεν είχε γραφεί και παρασταθεί στην Αθήνα. Δύο δε σκηνές του
έργου είναι από τις δυνατότερες και συγκαταλέγονται στις καλύτερες της σύγχρονης
ελληνικής δραματουργίας. Η κριτική διακρίνει την εκλεκτή δημοτική γλώσσα του
συγγραφέα, τη φυσική και έντεχνη πλοκή που απολήγει σε λύση δραματική και
ωραία. Αποσπά τα δάκρυα του κοινού. Η Ακρόπολις, επίσης, δημοσιεύει ευνοϊκότατη
κριτική από τον Γ. Βώκο. Η σκλάβα βασίζεται στα εθνικά μας ιδεώδη και την πίστη
1904 Νέα Εφημερίς, 26/7/1894, 207, 5-6.

9587, 4, Νέα Εφημερίς, 11/8/1895, 223, 5, 12/8/1895, 224, 5 και 7, 13/8/1895, 225, 5-6. Σιδέρης,
1906 Βάλσας, ό.π., σ. 454.
427
μας. Η πλοκή χαρακτηρίσθηκε άψογη, ο διάλογος μετρημένος, η γλώσσα ανάλογη της
υπόθεσης του βουνού και της εποχής. Διακρίνεται για το λυρισμό στην εθνική μας
ύπαρξη, για την πίστη, την αγάπη, την πατρίδα και την τιμή, χωρίς να μειώνεται το
δράμα. Το έργο αναδεικνύει το δημιουργό του σε πρώτη δύναμη. Η σκλάβα παίχθηκε
το 1895 για πρώτη φορά από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη στο
θέατρο «Παράδεισος», με την Αρτ. Ζάμπου ως σκλάβα και τον Ηρ. Χαλκιόπουλο ως
Θύμιο1907.
Η στρίγγλα του Νικόλαου Αντωνόπουλου αναγνώσθηκε το 1895 σε όμιλο
δημοσιογράφων, λογίων και ηθοποιών. Η πλοκή είναι αριστοτεχνική με κάθαρση
δίκαιη και διαθέτει όλες τις αρετές του δράματος, δεν παρεκκλίνει της δικαιοσύνης
και πατάσσει την κακία. Ο ήρωας εξέρχεται καθαρμένος και συμπαθής. Η γλώσσα
είναι σε στίχους δεκαπεντασύλλαβους, δημώδης, με κάποια χρήση τουρκικών λέξεων
που ξενίζουν και πρέπει να αντικατασταθούν. Χαρακτηρίζεται από ωραίες σκηνές,
άριστους διαλόγους και συγκινητικούς μονολόγους. Το δράμα αυτό διέπεται από
έντεχνη διαδοχή αισθημάτων και παθών, από αρετές αλλά και κακίες. Η υπόθεση
βασίζεται σε κοινωνικά ελληνικά θέματα και διαθέτει χαρακτήρες καθαρά
ελληνικούς. Η στρίγγλα είναι η γραία Γουστέρω, που ηδονίζεται από το μίσος, το
οποίο τρέφει και συντηρεί προς όλους και για όλα και μηχανεύεται συνεχώς
ραδιουργίες για την πρόκληση κακού. Παίζεται την Πέμπτη 8 Ιουνίου 1895 στο
θέατρο «Τσόχα» από το θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του Δ. Αλεξιάδη και
του Ν. Ζάνου με την Ελένη Χέλμη ως στρίγγλα1908.
Ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου συγγράφει το 1895 ειδυλλιακό δράμα με
τίτλο Στην ιτιά από κάτω. Εκδίδονται η α΄ πράξη και η β΄ σκηνή στο περιοδικό Εστία
το 18951909 και ολόκληρο το 18981910. Παίζεται την Παρασκευή 16 και Σάββατο 17
Ιουνίου 1895 στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του
Δ. Αλεξιάδη και του Ν. Ζάνου1911.
9525, 4, Νέα Εφημερίς, 10/5/1895, 130, 5, 22/5/1895, 142, 4, 27/5/1895, 147, 5, 7/6/1895, 158, 6,
8/6/1895, 159, 7, 9/6/1895, 160, 7, 10/6/1895, 161, 6, 14/6/1895, 165, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40,
4-5, 8/6/1895, 159, 7 και 8, 9/6/1895, 160, 5, 12/6/1895, 163, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 67 και σ. 156.
1909 Περ. Εστία, αρ. 23, 4/6/1895, σ. 178-179.
λήμμα 399.
Εφημερίς, 21/5/1895, 141, 3, 14/6/1895, 165, 5, 16/6/1895, 167, 7, 17/6/1895, 168, 6 και 7. Σιδέρης,
428
Η Μανιατοπούλα είναι πρωτότυπο έργο του δικηγόρου, εκδότη και συντάκτη
της εφημερίδας Γύθειον, Βασιλείου Τζωρτζάκη. Είναι καθαρά ελληνικό δραματικό
ειδύλλιο, που αναπαριστά ήθη και έθιμα της Μάνης, με υπέροχους χαρακτήρες. Ο
συγγραφέας είναι παρατηρητής και μελετητής της ηθογραφίας. Διαθέτει σκηνές και
πράξεις καλώς διαιρεμένες και δραματικές. Η γλώσσα του είναι εύστοχη. Παίχθηκε το
Σάββατο 5 και Κυριακή 6 Αυγούστου 1895 στο θέατρο «Ομόνοια» από το θίασο
«Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη με το θιασάρχη ως πρωταγωνιστή1912.
Η ψυχοκόρη είναι τετράπρακτο δράμα του Hermann Smidt, σε διασκευή του
ηθοποιού Ιωάννη Βότσαρη. Τα άσματα είναι καθαρώς ελληνικά και το μεγαλύτερο
μέρος του έργου είναι διασκευασμένο σε στίχους. Η ψυχοκόρη θεωρήθηκε η άμεση
τρίτη σε σειρά επιτυχία στην ελληνική σκηνή, μετά την Σκλάβα του Σπυρίδωνα
Περεσιάδη και την Μαρκέλλα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου για το έτος 1895. Σε
πλούσια δημοτική γλώσσα έχει έντεχνη υπόθεση, που εξελίσσεται γρήγορα, και
διαθέτει αμείωτη δράση. Είναι ένα μικρό δραματάκι, με απλούστατη πλοκή, με λίγα
πρόσωπα δρώντα, με λίγο λυρισμό, αλλά τόσο ζωντανό, τόσο πραγματικό, τόσο
παρμένο από την αληθινή ζωή, τόσο σύμφωνο προς τα «καθ’ ημάς» ήθη, τόσο couleur
local, τόσο φυσικό, ώστε μπορούσε κανείς να το κατατάξει στην πρώτη σειρά των
ελάχιστων έργων, που μπορούν να τέρψουν από τη σκηνή. Η υπόθεση ήταν παρμένη
από τον ληστρικό βίο. Δινόταν μια πιστή αναπαράσταση του ληστρικού βίου, γνήσια
ζωγραφιά των ποιμενικών ηθών, φωτογραφία προσώπων, ψυχολογία απλή, αλλά
αληθινή, φιλοσοφική, πρόσωπα ζωντανά, τίποτα το μελοδραματικό, τίποτα ψεύτικο,
όλα γνήσια, ειλικρινή, αγνά. Παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά την Παρασκευή 28
Ιουλίου 1895 στο θέατρο «Τσόχα» από το θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του
Δ. Αλεξιάδη και του Ν. Ζάνου με την Μ. Πομόνη στον πρωταγωνιστικό ρόλο1913.
Ο γέρω-Θάνος του Γ.Μ. Οικονόμου είναι τετράπρακτο ειδύλλιο, του οποίου τη
μουσική έγραψε ο Σπ. Καίσαρης. Παρουσιάσθηκε το Σάββατο 16 Σεπτεμβρίου 1895
στο θέατρο «Αθήναιον» από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη1914 και
Ιστορία, σ. 156, σημ. 14. Ο Σιδέρης σημειώνει ότι παίχθηκε στις 15 Ιουνίου και ότι συμμετείχε ο
θίασος «Μένανδρος», αλλά αυτό δεν επιβεβαιώνεται από τον Τύπο της εποχής.
1912 Παλιγγενεσία, 6/8/1895, 9581, 3-4, Νέα Εφημερίς, 13/7/1895, 194, 5, 5/8/1895, 217, 5 και 6,
6/8/1895, 218, 5 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40.
1913 Νέα Εφημερίς, 28/7/1895, 209, 6, 29/7/1895, 210, 4, 14/2/1897, 73, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156.
4, 16/9/1895, 259, 5 και 6, 17/9/1895, 260, 5, 19/9/1895, 262, 4, Ν. Σπανδωνής, «Κάτι τι που μου
άρεσε», εφημ. Ακρόπολις, 11/8/1895, 4849, 3.
429
τυπώθηκε το 18971915. Το έργο όταν διδάχθηκε απεκόμισε κολακευτικά σχόλια.
Στην Εσμέ την Τουρκοπούλα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη (1896), κεντρικό
θεματικό στοιχείο είναι η μεταστροφή προς τον πατριωτισμό και τη χριστιανική
πίστη. Η Εσμέ που ασπάζεται το χριστιανισμό και βαπτίζεται, μετατρέπεται σε
«λάμπουσα ελληνίδα και ελληνικά φορέματα φέρουσα». Είναι τετράπρακτο δράμα με
εθνική υπόθεση κατά τους πρώτους χρόνους της ελληνικής Επαναστάσεως. Η
υπόθεση συγκινητική, έχει πλοκή περίτεχνη, λύση ικανοποιητική και γλώσσα
ζωντανή. Η συγγραφική πρόοδος του ποιητή είναι αλματώδης. Υπερβαίνει όλα τα
έργα του ποιητή κατά τη δραματική δύναμη. Η Εσμέ πρωτοπαίχθηκε στην Αθήνα το
1896 στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών» από το θίασο της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου και του Δημοσθένη Αλεξιάδη. Η παράστασή της πέτυχε,
γοήτευσε και έθελξε. Δίκαιη η συρροή του κοινού, αποτέλεσε επιτυχία. Η
Παρασκευοπούλου υπήρξε αμίμητη1916.
Οι νεράιδες του Σπυρίδωνα Περεσιάδη πρωτοπαρουσιάσθηκαν στο θέατρο
«Ομόνοια» από το θίασο του Μιχαήλ Αρνιωτάκη το 18991917 και το 1900 από την
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»1918. Ο Χατζηπανταζής
σημειώνει1919 για τις δύο πρωταγωνίστριες, την Αικατερίνη Βερώνη και την
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, ότι αρέσκονταν να παρουσιάζουν δραματικά ειδύλλια
και οι ηρωίδες του Περεσιάδη ήταν από τους καλύτερους ρόλους της
Παρασκευοπούλου. Αναφέρει δε ότι η κριτική αρκετές φορές ειρωνευόταν τα υπέρ-
ρομαντικά αυτά «φουστανελοφόρα» έργα. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η παρατήρησή
του1920, ότι οι δύο αυτοί συγγραφείς, Περεσιάδης και Μελισσιώτης, ήταν «επαρχιώτες
αυθεντικοί και καινουργιοφερμένοι στην αστική Αθήνα», πράγμα που δημιουργούσε
«πόλο έλξης» προς τα δράματά τους και προς αυτούς από το αστικό αθηναϊκό κοινό
λόγω της νοσταλγίας του για τον τόπο προέλευσής του. Αυτή η νοσταλγία, όπως
έχουμε και ήδη αναφέρει, δημιούργησε μια τάση για στροφή προς την παράδοση,
προς τις ρίζες της καταγωγής, προς την ιδέα της Πατρίδας και της Θρησκείας.
Η μάγισσα Ραχήλ είναι πατριωτικό δραματικό ειδύλλιο του Ι. Λάιου. Είναι της
23/6/1896, 175, 7, 26/6/1896, 178, 6.
1918 Ακρόπολις, 22/12/1899, 6394, 4, Εφημερίς, 16/12/1899, 347, 3, 21/12/1899, 352, 3, 23/12/1899,
354, 3.
1919 Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 263, σημ. 19 και σ. 264, σημ. 23 και 24.
1920 Ό.π., σ. 275, σημ. 29.
430
σχολής του Περεσιάδη, γραμμένο με επιμέλεια, σε αρμονικούς στίχους με καλές
σκηνές, όπου επικρατεί η ιδέα της πατρίδας και της θρησκείας. Μερικά αστεία
θεωρούνται ότι ασχημίζουν το έργο και θα πρέπει να εξαλειφθούν. Ο συγγραφέας
είναι νέος, έχει ζήλο και επιμέλεια για να ευδοκιμήσει. Η υποκριτική του θιάσου του
Θ. Πεταλά και Εμμ. Λοράνδου, κατά την πρώτη παράσταση της 22ας Ιουνίου 1900
στο θέατρο «Ομόνοια» ήταν καλή1921.
3Θ. Η επιθεώρηση
Στην αρχή της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα (1894) εμφανίζεται η
επιθεώρηση, μια μορφή σπονδυλωτού θεάματος, με σατιρικά νούμερα, τα οποία,
όπως λέει ο Κ. Γεωργουσόπουλος, «κωμωδούν ονομαστί», και είναι σάτιρα
προσώπων της πολιτικής επικαιρότητας1922.
Το Λίγο απ’ όλα (1894) είναι μια αθηναϊκή επιθεώρηση των Μιχαήλ (Μίκιου)
Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, σε τρία μέρη, εκ των οποίων το πρώτο είναι
εισαγωγή. Η μουσική οφείλεται στον Ιωσήφ Καίσαρη. Διακωμωδεί τα πολιτικά,
δημοτικά και καλλιτεχνικά γεγονότα. Στο Λίγο απ’ όλα σατιρίζονται πολλές
αθηναϊκές καταστάσεις, παρουσιάζεται μια παρέλαση των ελαττωμάτων, όπως
καταγράφονται από τους συγγραφείς, ως στιγμιότυπα της εποχής, όπως οι
διαδηλώσεις, ο «μπόγιας» των σκύλων, οι επαρχιώτικες δεξιώσεις, οι ηθοποιοί και οι
βουλευτές, ο σιδηρόδρομος και η ατμοπλοΐα, οι νταντάδες κ.ά. Πρόκειται για
φαινόμενα ασύνδετα μεταξύ τους, που εκπλήσσουν τον επισκέπτη και παρατηρητή
της Αθήνας της εποχής. Το έργο χωρίς φιλολογικές αξιώσεις περιείχε μόνο διάφορες
κωμικές σκηνές και ήταν αρκετά εύθυμο και διασκεδαστικό. Το τραγούδι των
1921 Εφημερίς, 22/6/1900, 171, 3, Εστία, 20/6/1900, 111, 2, 21/6/1900, 112, 2, 22/6/1900, 113, 2,
23/6/1900, 114, 3-4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156, σημ. 14.
1922 Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Όψεις του νεοελληνικού θεάτρου», σ. 66. Για την αθηναϊκή
επιθεώρηση της εποχής βλ. Νίκος Μαράκης, «Η πρώτη επιθεώρηση στην Αθήνα», Το θέατρο:
Δεκαπενθήμερη θεατρική επιθεώρηση, αρ. 4, 5 Ιουνίου 1944, σ. 3-4, Θόδωρος Χατζηπανταζής, Λίλα
Μαράκα (επιμ.), Η αθηναϊκή επιθεώρηση, τόμος πρώτος, 253 σελ., τόμος δεύτερος, σ. 5-46, Λίλα
Μαράκα, Ελληνική θεατρική επιθεώρηση 1894-1926, τέσσερα κείμενα, τόμος Α΄, Αι υπαίθριοι Αθήναι,
Έξω φρενών, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000, σ. 15-75, της ίδιας, «Η ισπανική επιθεώρηση Γκραν
Βία στην αθηναϊκή σκηνή (1894)», Παράβασις, Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών
Πανεπιστημίου Αθηνών 3 (2000), σ. 167-179, της ίδιας, «Η ελληνική θεατρική επιθεώρηση ως
πολιτικό θέατρο», Παράβασις 6 (2005), σ. 107-121, της ίδιας, «Η θεατρική επιθεώρηση», σ. 149-163,
της ίδιας, «Η ελληνική θεατρική επιθεώρηση ως πολιτικό θέατρο», σ. 165-197, Θόδωρος
Χατζηπανταζής, «Η γένεση της Αθηναϊκής Επιθεώρησης: Το μουσικό θέατρο που κατέκτησε τους
Αθηναίους είχε την αίγλη της προοδευτικής ευρωπαϊκής προέλευσης», Αφιέρωμα Η Καθημερινή-Επτά
Ημέρες, 5 Απριλίου 1998, επιμ. Αφιερώματος Πέγκυ Κουνενάκη, σ. 3-5, Γιώργος Χατζηδάκης «Από
το Λίγο απ’ όλα στο Άνω-κάτω: επιτυχημένες επιθεωρήσεις αλλά και επιθέσεις με... μαξιλάρια!», ό.π.,
σ. 8-9.
431
παιδιών της «Μαργαρώς» υπήρξε τόσο δημοφιλές, ώστε είχε γίνει δημοτικό. Γύρω
στα μέσα του Οκτωβρίου το έργο ανανεώθηκε και προστέθηκαν νέες σκηνές. Από
αυτές, σκηνές, όπως το θεατρικό σκάνδαλο και ο υπόγειος σιδηρόδρομος άρεσαν
υπερβολικά. Παίχθηκε για πρώτη φορά το 1894 από το θίασο «Πρόοδος» του Δημ.
Κοτοπούλη στο θέατρο «Παράδεισος»1923.
Ο Μιχαήλ Λάμπρος αποπερατώνει σύντομα, μέσα στο 1894, και δεύτερη
επιθεώρηση με τον τίτλο Το πρώτον πυρ, σε στίχους Λ. Αστέρη και μουσική Ι.
Καίσαρη. Παίζεται το καλοκαίρι του 1895 από τον συνενωμένο θίασο των
Παντόπουλου, Αλεξιάδη και Ν. Ζάνου στο θέατρο «Τσόχα» και γνωρίζει αρκετές
επαναλήψεις. Περιστρέφεται στον κόσμο των θεάτρων, χωρίς φιλολογικές αξιώσεις,
προσφέρει όμως διασκέδαση στο κοινό1924.
Κατά απομίμηση της ισπανικής επιθεώρησης Γκραν βία, γράφηκαν από το
Νικόλαο Λάσκαρη και τον Ηλία Καπετανάκη, το 1894, Αι υπαίθριοι Αθήναι, με
κωμικές σκηνές που σατιρίζουν διάφορους κοινωνικούς κλάδους, επαγγέλματα κ.λπ.
Είναι μια τρίπρακτη επιθεώρηση με εκατόν είκοσι πέντε πρόσωπα εκτός του χορού. Ο
κάθε ηθοποιός υποκρινόταν περισσότερα από ένα πρόσωπα. Αργότερα κόπηκαν
μερικές περιττές σκηνές. Χαρακτηρίσθηκε ως μία επιθεώρηση ευφυέστατα γραμμένη
σχετικά με τον αθηναϊκό βίο. Τα άσματα του Λ. Σπινέλλη ήταν γοργά και μελωδικά.
Ανέβηκε από το θίασο Ταβουλάρη-Παντόπουλου το 1894 στο θέατρο «Τσόχα».
Σατιρίζει τα ελληνικά κοινωνικά και πολιτικά ήθη της εποχής του με ύφος
καυστικό1925.
Το έργο Έπεσε του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, τρίπρακτη πολιτική
επιθεώρηση με άσματα, είναι κοινοβουλευτική σάτιρα. Ο συγγραφέας καυτηριάζει τις
κοινοβουλευτικές ασχήμιες. Η απαρτία του κοινοβουλίου, η μεταφορά των
βουλευτών, ο καταρτισμός των θεωρείων, οι αγορεύσεις των βουλευτών, η
δανειομανία και η φορομανία των πολιτικών, ο ύπνος κατά τις συνεδριάσεις των
βουλευτών, οι ψηφοφορίες και η πτώση της κυβερνήσεως είναι αντικείμενα της
1923 Ακρόπολις από 9/8/1894 κε., Εφημερίς, 31/8/1894 κε, Παλιγγενεσία, 30/8/1894, 9247, 3,
31/8/1894, 9248, 4, 5/9/1894, 9253, 4, 13/10/1894, 9291, 3, Νέα Εφημερίς, 19/8/1894, 231, 6,
30/8/1894, 242, 4 και 6, 31/8/1894, 243, 5-6, περ. Εστία, αρ. 23, 11/9/1894, σ. 368. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
160, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27, Χατζηπανταζής/Λίλα Μαράκα, Η αθηναϊκή
επιθεώρηση, τόμος Α1, 253 σελ., τόμος Α2, 5-46.
1924 Παλιγγενεσία, 19/6/1895, 9535, 4, Νέα Εφημερίς, 3/10/1894, 276, 7, 19/6/1895, 170, 4 και 6.
1925 Νέα Εφημερίς, 8/6/1894, 159, 6-7, 19/9/1894, 262, 6, Ακρόπολις, 9/10/1894, 4540, 3,
Παλιγγενεσία, 15/10/1894, 9293, 3. Κατά τη Λίλα Μαράκα (Ελληνική θεατρική επιθεώρηση (1894-
1926), τόμ. Α΄, σ. 15-215) γράφηκε πριν το Λίγο απ’ όλα αλλά άργησε να παιχθεί.
432
γραφίδος του ποιητή. Είναι έργο «ευφυές, πλήρες χαριτολογημάτων». Γράφηκε το
1894 και παίχθηκε το 1895 για πρώτη φορά από το θίασο του Ευάγγ. Παντόπουλου
και της Αθηνάς και του Νικόλαου Καρδοβίλλη στο θέατρο «Κωμωδιών»1926.
Άνω-κάτω επιγράφεται μια άλλη θεατρική επιθεώρηση, που έγραψαν ο
Μιχαήλ (Μίκιος) Λάμπρος με τον Λάμπρο Αστέρη, με άσματα και χορωδίες σε
μουσική Λουδοβίκου Σπινέλλη. Παίχθηκε την Τρίτη 22 Αυγούστου 1895 στο θέατρο
«Τσόχα», από τον θίασο «Αθηνών» του Ε. Παντόπουλου, του Δ. Αλεξιάδη και του Ν.
Ζάνου1927.
3Ι. Παιδικό θέατρο

Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης ανήκει στους λογοτέχνες της γενιάς του 1880,
ειδικότερα στους συγγραφείς που συνδυάζουν στο έργο τους τον επιστημονικό και το
λογοτεχνικό λόγο. Με ευδιάκριτο παιδαγωγικό-διδακτικό στόχο, το διηγηματικό έργο
του θεωρείται από τα θεμελιώδη της νεοελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, ενώ
δημοσιεύει επίσης διηγήματα κοινωνικού προβληματισμού, εντασσόμενα στο
λογοτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε την εποχή εκείνη στην Αθήνα, ως αντίδραση
στο λεγόμενο αθηναϊκό ρομαντισμό. Στο ζήτημα της γλώσσας χρησιμοποιεί αρχικά
την καθαρεύουσα και στην πορεία τη μεικτή καθαρεύουσα, αλλά και τη δημοτική.
Ο Αριστοτέλης Κουρτίδης ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την παιδική λογοτεχνία
και το θέατρο1928. Από τη δεκαετία του 1880 και μετά συγγράφει πληθώρα παιδικών
έργων (διαλόγους, μονόπρακτες κωμωδίες, μονόπρακτα παιδικά δραμάτια) στο
περιοδικό Διάπλασις των Παίδων είτε με το πραγματικό του όνομα (Αριστοτέλης
Κουρτίδης) είτε με το ψευδώνυμό του (Αιμύλιος Ειμαρμένος). Τα πιο πολλά από
αυτά παρουσιάζονται σε σχολικές παραστάσεις και έχουν ηθικοπλαστικό χαρακτήρα.
Το 1883 τυπώνει τους Παιδικούς διαλόγους και το Θέατρον οικογενείας και
σχολείου1929. Ο συγγραφέας, σύμφωνα με τις κριτικές της εποχής, θεωρείται ότι
κατέχει την τέχνη συγγραφής τέτοιων σκηνικών διαλόγων για παιδιά, με στόχο την
1926 Παλιγγενεσία, 21/2/1895, 9419, 3, 22/2/1895, 9420, 4, 23/2/1895, 9421, 3, 24/2/1895, 9422, 3,
Νέα Εφημερίς, 5/10/1894, 278, 5-6, 12/2/1895, 43, 6, 23/2/1895, 54, 5 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 161.
4-5, 19/8/1895, 231, 5, 20/8/1895, 232, 5, 22/8/1895, 234, 5. Βλ. άρθρο του Σιδέρη στο περ.
Ραδιόφωνο του 1944 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 161).
1928 «Κουρτίδης Αριστοτέλης», Εγκυκλοπαίδεια του Ηλίου, τόμ. 11, σ. 405. Βλ. επίσης Ουρανία
Πολυκανδριώτη, Η διάπλαση των Ελλήνων: Αριστοτέλης Κουρτίδης 1858-1928, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυμα
Ερευνών, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 2011.
1929 Βάλτερ Πούχνερ, «Το παιδικό θέατρο στην Ελλάδα», σ. 299.
433
ανάπτυξη του αισθήματος και της διάνοιας1930. Μερικοί τίτλοι έργων του είναι: Η
οικοδιδάσκαλος (1886), Η νεράιδα (1886), μονόπρακτες κωμωδίες, Η λίρα (1887),
παιδικό δραμάτιον. Το 1887, δημοσιεύει από το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» Παιδικά
δραμάτια και κωμωδίαι (Η λίρα, Απειθής, Η κούκλα της Πολυξένης, Δεν μ’ αγαπά
πλέον η μητέρα, Το σφάλμα, Το τραπέζι, Η επαίτις)1931. Το 1893, εκδίδει σε έναν τόμο
τους Παιδικούς διαλόγους, με το ψευδώνυμο Αιμύλιος Ειμαρμένος. Χάρη και παιδική
αφέλεια, πρακτικότητα και διαμορφωτική δύναμη χαρακτηρίζουν τους γλαφυρούς
διαλόγους του συγγραφέα. Η πρώτη σειρά εκδίδεται από τον Ν. Παπαδόπουλο,
διευθυντή της Διαπλάσεως των Παίδων το 18931932.
Η Βασιλική Κ. Κυριακίδου, συνεργάτιδα της Εφημερίδος των Κυριών,
δημοσιεύει το 1893 τα Παιδικά δραμάτια μετά μονολόγων και διαλόγων προς χρήσιν
των δημοτικών σχολείων και παρθεναγωγείων με διαλόγους και μονολόγους
προορισμένα για μικρούς μαθητές και μαθήτριες1933.
Το 1896, εκδίδεται το βιβλίο του λόγιου Γρηγ. Ξενόπουλου, με τίτλο Παιδικόν
θέατρον από το Ν. Παπαδόπουλο της Διαπλάσεως των παίδων. Περιέχει μονολόγους,
διαλόγους και δράματα, χρήσιμα για απαγγελία από μαθητές. Η εξάσκηση στην
απαγγελία των παιδιών είναι απαραίτητη, γιατί αποκτούν τόλμη στο διάλογο και στη
σκέψη τους, αναφέρει η Νέα Εφημερίς1934.
1930 Νέα Εφημερίς, 22/9/1883, 261, 6. Δελτίον της Εστίας, έτος Η΄, αρ. 354, 9/10/1883, σ. 2.
1931 Νέα Εφημερίς, 19/5/1887, 139, 5, Δελτίον της Εστίας, έτος ΙΒ΄, αρ. 541, 10/5/1887, σ. 4, Πόπη
Πολέμη, ό.π., σ. 389 (φωτογραφία), Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου. ό.π., σ. 172, λήμμα 508,
λήμμα 44 (1887).
1932 Νέα Εφημερίς, 6/5/1893, 126, 5.
1933 Ό.π., 27/4/1893, 117, 5. Κατά τη Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου (ό.π., σ. 191, λήμμα 634)
περιλαμβάνει τα εξής έργα: Ο μουσικοδιδάσκαλος, παιδικόν δραμάτιον κωμικόν, Ο παλληκαράς,
παιδικόν δραμάτιον, Η μικρά περίεργος, παιδικόν δραμάτιον μονόπρακτον και παιδικοί μονόλογοι και
διάλογοι. Βλ. επίσης για την έκδοση Ηλιού/Πόπη Πολέμη, ό.π., λήμμα 677 (1893), Πούχνερ/Χρ.
1934 Νέα Εφημερίς, 3/5/1896, 124, 7, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 196-197, λήμμα 667,
λήμμα 6 (1896). Τυπώθηκαν αρχικά στο περ. Διάπλασις των παίδων (έτος 18ον, περίοδος Β΄, τόμ. 3ος,
αρ. 8, 24/2/1896, σ. 64, αρ. 9, 2/3/1896, σ. 72 και εξής, αρ. 15, 20/4/1896, σ. 128) τα εξής παιδικά
έργα: Το ποδήλατον, μονόλογος, Η εορτή του νουνού, μονόλογος, Σ’ έπιασα, διάλογος, Είνε κακός,
διάλογος, Πως επέρασες χθες;, διάλογος, Το ψεύμα του Πετράκη, δραμάτιον μονόπρακτον, Εικοστός
τρίτος, δραμάτιον μονόπρακτον, Το καινούργιον φόρεμα, δραμάτιον μονόπρακτον, Πήγα ‘στο σχολείο,
νηπιακός μονόλογος, Πολυάσχολος, νηπιακός μονόλογος, Εγώ είδα..., νηπιακός διάλογος, Οι
Ολυμπιακοί αγώνες, νηπιακός διάλογος, Συνδρομητής της «Διαπλάσεως»!, νηπιακός διάλογος.
434
3Κ. Συμπέρασμα
Την περίοδο που εξετάζουμε, εμφανίζονται περίπου διακόσιοι πενήντα
Νεοέλληνες συγγραφείς στο σύνολό τους, άλλοι σημαντικότεροι για το δραματικό
τους έργο και άλλοι λιγότερο γνωστοί λόγω της περιορισμένης θεατρικής παραγωγής
τους. Οι συγγραφείς αυτοί θα ασχοληθούν με τη θεατρική εργογραφία και θα
συντελέσουν στη θεατρική κίνηση της εποχής. Τα ονόματα των συγγραφέων αυτών
είναι τα εξής:
Α/Α Επώνυμο Όνομα

1 Αγαλλόπουλος Ιωάννης
2 Αδριανίδης Β.
3 Αλεξόπουλος Δημοσθένης
4 Αμπελάς Τιμολέων
5 Ανδρικόπουλος Γεώργιος
6 Ανδρονόπουλος Βασίλειος
7 Άννινος Χαράλαμπος
8 Αντωνιάδης Αντώνιος
9 Αντωνόπουλος Νικόλαος
10 Αξιώτης Π.
11 Αποστολόπουλος Απόστολος
12 Αργουζάκης Κωνσταντίνος
13 Αρίφρων Νικόλαος
14 Αρνιωτάκης Ευάγγελος
15 Αρνιωτάκης Μιχαήλ
16 Ασπρέας Γεώργιος
17 Αστέρης Λάμπρος
18 Βαλλώσης Γ.Κ.
19 Βάρβας Αθανάσιος
20 Βαρβέρης Ιωάννης
21 Βασιλειάδης Σπυρίδωνας
22 Βασιλείου Χρήστος
23 Βεάκης Ιωάννης
24 Βερναρδάκης Δημήτριος
25 Βερσής Κωνσταντίνος
26 Βικέλα Ευφροσύνη (το γένος Δόκου)
27 Βλαστός Αριστείδης
28 Βλάχος Άγγελος
29 Βολανάκης Ιωάννης
30 Βότσαρης Ιωάννης
31 Βουργέντης Γεώργιος
435
32 Βουτιάδης Δ.Ν.
33 Βωτυράς Αγησίλαος
34 Γαβριηλίδης Βλάσης
35 Γέροντας Αχιλλεύς
36 Γεωργαντόπουλος Δημ. Π.
37 Γεωργιάδης Αλέξανδρος
38 Γιαννόπουλος Εμμανουήλ
39 Γιαννουκάκης Μιχαήλ
40 Γιατράκος Αριστοφάνης
41 Γκαλλέκας Δημήτριος
42 Γουβέλλης Εμμανουήλ
43 Γρίβας Δημήτριος
44 Δαμιανός Ιωάννης
45 Δαούλας Βασίλειος
46 Δασκαλάκης Μιχαήλ
47 Δελαγραμμάτικας Ν.
48 Δελαγραμμάτικας Φ.Γ.
49 Δεληκατερίνης Ιωάννης
50 Δεστούνης Δ.
51 Δημητρακόπουλος Πολύβιος
52 Δημητρακόπουλος Ν.Γ.
53 Δημητράκος Οδυσσεύς
54 Δημητρόπουλος Ιωάννης
55 Δήμου Σοφία
56 Διαμαντόπουλος Ευάγγελος
57 Δρακάκης Ιωάννης
58 Δρίτσας Ι.Α.
59 Δροσίνης Γεώργιος
60 Ελευθεριάδης Αλέξανδρος
61 Ευστρατίου Α.Π.
62 Εφταλιώτης Αργύρης
63 Ζαβογιάννη Βασιλική
64 Ζαδές Γεώργιος
65 Ζάνος Παναγιώτης
66 Ζησιμάς Δημήτριος
67 Ζησιμόπουλος Δημήτριος
68 Ζωγράφου Ευγενία
69 Ζώρας Μιχαήλ
70 Ηλιάδης Αχιλλεύς
71 Ησαΐας Γεώργιος
72 Θεοδοσίου Παναγιώτης
436
73 Θεοχαρίδης Θεμιστοκλής
74 Θωμάς Θωμάς Λ.
75 Ιωαννίδης Δημήτριος
76 Ιωάννου Λάμπης
77 Καλαποθάκης Δημήτριος
78 Καλκάνης Άγγελος
79 Καλογερόπουλος Ιωάννης
80 Καλογερόπουλος Δημήτριος
81 Καλοστύπης Ιωάννης
82 Καμπουράκη Αντωνούσα
83 Καμπούρογλου Δημήτριος
84 Καμπούρογλου Ιωάννης
85 Καμπύσης ή Καμβύσης Ιωάννης
86 Καπετανάκης Ηλίας
87 Καπετανάκης Π.Α.
88 Καραγεωργιάδης Ιωάννης
89 Καρακάλος Τηλέμαχος
90 Καράς Νικόλαος
91 Καρασούτσας Ιωάννης
92 Καρύδης Σοφοκλής
93 Καταιβαίνης Κ.
94 Κατακουζηνός Αλέξανδρος
95 Κατσούλης Μιχαήλ
96 Κεφαλάς Αν. Ι.
97 Κοκκολάτος Νικόλαος
98 Κόκκος Δημήτριος
99 Κολοκοτρώνης Θ.Ι.
100 Κολώνιας Ιωάννης
101 Κοντόπουλος Νικόλαος
102 Κοντός Νικόλαος
103 Κορομηλάς Δημήτριος
104 Κοτοπούλης Δημήτριος
105 Κοτσελόπουλος Νικόλαος
106 Κουρουκλής Θεόκλητος
107 Κουρτέσης ή Καρτέσιος Σωτήριος
108 Κουρτίδης ή Ειμαρμένος Αριστοτέλης ή Αιμύλιος
109 Κουσβής Ε.Γ.
110 Κουσουλάκος Ευάγγελος
111 Κουτούβαλης Μαρίνος
112 Κρανιώτης Ιωάννης
113 Κρητικάκης Π.Ν.
437
114 Κυριακίδου Βασιλική
115 Κυριακός Αριστείδης
116 Κυσαμπούδος Νικόλαος
117 Κωνσταντινίδης Κ.Γ.
118 Κωνσταντινίδης Μιχαήλ
119 Κωνσταντινίδης Αγαθοκλής
120 Κωστόπουλος Λυμπερ. Θ.
121 Κωστόπουλος Αναστάσιος
122 Λαζαρέτος Κωνσταντίνος
123 Λαζαρίδης Πέτρος
124 Λάιος Ιωάννης
125 Λαμπαδάριος Κ.Θ.
126 Λαμπρόπουλος Ηλίας
127 Λάμπρος Σπυρίδωνας
128 Λάμπρος Μιχαήλ
129 Λασκαράτος Ανδρέας
130 Λάσκαρης Νικόλαος
131 Λέριος Δημήτριος
132 Λιβαθηνόπουλος Α.Σ.
133 Λιδωρίκης Μ.
134 Λοράνδος Εμμανουήλ
135 Λουλουδάκη Ελένη
136 Λουλουδάκης Κομνηνός
137 Μαγγιώρος Γεώργιος
138 Μαγκουρέας Δημήτριος
139 Μαζαράκης Γ.Ι.
140 Μακρής Γ.Σ.
141 Μάνδρος Χαράλαμπος
142 Μαργαρίτης Ιωάννης
143 Μαρινάκης Ι.
144 Ματαράγκας Νικόλαος
145 Μαυρέας Ν.Ι.
146 Μαυρομιχάλης Γιαννούκος (Ιωάννης)
147 Μελαγχροινός Ν.Λ.
148 Μελάς Λέων
149 Μελισσιώτης Πανάγος
150 Μητσάκης Μιχαήλ
151 Μηχανίδου Μαρία
152 Μιχαλόπουλος Γεώργιος
153 Μόσχοβικ Αθάνασιος
154 Μουκάκος Μιχαήλ
438
155 Μπινιάρης Δημήτριος
156 Μωραϊτίδης Αλέξανδρος
157 Μωραϊτίνης Τίμος
158 Νικηφόρος Γεώργιος
159 Νικολάρας Ανδρέας
160 Νικολάρας Ιωάννης
161 Ξενόπουλος Γρηγόριος
162 Ξένος Κωνσταντίνος
163 Ξένος Στέφανος
164 Ξυραφιάδης Νικόλαος
165 Οικονομάκης Μ.
166 Οικονομόπουλος Ι.Κ.
167 Οικονόμου Γεώργιος
168 Ολλανέσκου Δημήτριος
169 Παλαμάς Ιωάννης Δ.
170 Πανάς Μιλτιάδης
171 Παντόπουλος Ευάγγελος
172 Παπαβασιλείου Βασίλειος
173 Παπαγεωργακόπουλος Ευάγγελος
174 Παπαδήμας Γεώργιος
175 Παπαδόπουλος Γ.Δ.
176 Παπαλεξανδρής Νικόλαος
177 Παπαναστασίου Αναστάσιος
178 Παπαντωνίου Κωνσταντίνος
179 Παπαρρηγόπουλος Δημήτριος
180 Παπούλιας Γεώργιος
181 Παρασχίδης Νικόλαος
182 Παρμενίδης Χρήστος
183 Παρχαρίδης Ι.Α.
184 Παχτίκος Γεώργιος
185 Περβάνογλου Ιωάννης
186 Πέρβελης Κωνσταντίνος
187 Περεσιάδης Σπυρίδωνας
188 Πίστης Αλέξανδρος
189 Πλατούτζας Λεωνίδας
190 Πολέμης Ιωάννης
191 Πολύτροπος Αριστομένης
192 Πουλής Ι.
193 Πουρνώφ Νικόλαος
194 Προβελέγγιος Αριστομένης
195 Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος
439
196 Ραγκαβής Κλέων Ρίζος
197 Ράδος Κωνσταντίνος
198 Ράμφος Ιωάννης
199 Ρηγόπουλος Ανδρέας
200 Ρηγόπουλος Διονύσιος
201 Ροδόπουλος Γ.Μ.
202 Ρουσάκης Αλέξανδρος
203 Ρούτσης Κ.Δ.
204 Σαγανόπουλος Γ.
205 Σαμαρτζίδης ή Σαμαρτσίδης Χριστόφορος
206 Σαραμαντής Ιωάννης
207 Σαχίνης Νικόλαος
208 Σερουΐου Άννα
209 Σιαπάτης Δ.
210 Σίμος Ευστάθιος
211 Σισίνης Μιχαήλ
212 Σκίπης Σωτήριος
213 Σκόκος Κωνσταντίνος
214 Σολωμός Θεμιστοκλής
215 Σουρής Γεώργιος
216 Σούτσας Παντελής
217 Σπορίδης Κωνσταντίνος
218 Στάθης Σπυρίδωνας
219 Σταματιάδης Επαμεινώνδας
220 Σταματούλης Ιωάννης
221 Σταυρόπουλος Γρηγόριος
222 Στεφάνου Στέφανος
223 Στρατήγης Γεώργιος
224 Στρατηγόπουλος Ιδομενεύς
225 Συνοδινός Παναγιώτης
226 Συργιάννης Παύλος
227 Ταγκόπουλος Δημήτριος
228 Τερζάκης Αντώνιος
229 Τζαβέλλας Αθανάσιος
230 Τζαβιτσάνος Σπυρίδωνας
231 Τζωρτζάκης Βασίλειος
232 Τριανταφυλλίδης Π.
233 Τσακασιάνος Ιωάννης
234 Τσοκόπουλος Γεώργιος
235 Τσουκάτος Ι.Ν.
236 Τυπάλδος Θεόφραστος
440
237 Υπερίδης Γ.Κ.
238 Φαραντάτος Ιωάννης
239 Φατσέας Αντώνιος
240 Φέρμπος Παναγιώτης
241 Φιλαδελφεύς Αλέξανδρος
242 Φοίβος Αλέξανδρος
243 Φοινικόπουλος Ελεύθεριος
244 Φραγκιάς Ιωάννης
245 Φραντζής Νικόλαος
246 Χαλυβόπουλος Χ.Γ.
247 Χαρίσης Μάξιμος
248 Χασιώτης Σπυρίδωνας
249 Χατζάκος Ματθαίος
250 Χρηστοβασίλης Χρήστος
251 Χριστοφορίδης Μ.Γ.
Από την όσο το δυνατόν πληρέστερη αναφορά σε αυτούς τους συγγραφείς

που προηγήθηκε, βασισμένη στη συγκέντρωση πληροφοριών από διάφορες πηγές της
βιβλιογραφίας και τον Τύπο, η κίνηση αυτή είναι αξιοσημείωτη. Ο αριθμός των
έργων είναι πολύ μεγάλος και αποδεικνύει τη συμμετοχή των συγγραφέων στα
πράγματα της εποχής τους, καθώς και τη συμμετοχή στις επικρατούσες ιδεολογίες και
στα κινήματα πολιτικής υφής και στις κοινωνικές καταστάσεις, που έχουν πλέον
δημιουργηθεί. Είναι υποστηρικτές καταστάσεων, προσώπων και πολιτικών ή
καυτηριάζουν θέσεις, καταστάσεις και πρόσωπα. Στην πλειονότητά τους είναι
νομικοί, φιλόλογοι, ιατροί, στρατιωτικοί, δημοσιογράφοι και πολιτικοί. Γράφουν οι
περισσότεροι αρχαιόθεμες νεοκλασικές και ρομαντικές τραγωδίες, ιστορικές
τραγωδίες ή δράματα, κωμωδίες, όπου ασκούν κριτική στην πολιτική και την
κοινωνική κατάσταση, κωμωδίες χαρακτήρων, ηθών και πλοκής, κωμικά
μονόπρακτα, κωμειδύλλια, δραματικά ειδύλλια και επιθεωρήσεις. Ασχολούνται με
μεταφράσεις της αρχαίας γραμματείας, ενδιαφέρονται για τη βυζαντινή
γραμματολογία, ενημερώνονται και μεταφράζουν ξένους συγγραφείς. Είναι εκδότες
περιοδικού και καθημερινού Τύπου. Αναπτύσσουν την κριτική, το δοκίμιο και την
αρθρογραφία.
Εμπλέκονται σε κριτικές φιλολογικές διαμάχες (Άγγελου Βλάχου-Εμμανουήλ
Ροΐδη), που αν παραβλέψουμε την οξύτητα που προσλαμβάνουν αυτές, συμβάλλουν
στην ανάπτυξη και περαιτέρω πορεία στην αναζήτηση της φιλολογικής και
441
πνευματικής παραγωγής έργου. Παίρνουν μέρος στα κοινά, εμπνέονται από την
πολιτική ιδεολογία της εποχής, μετέχουν στην προσπάθεια για την αναζήτηση, την
περιγραφή και την καταγραφή της εθνικής νεοελληνικής ταυτότητας. Υποστηρίζουν
τη Μεγάλη Ιδέα. Αντλούν έμπνευση από το ένδοξο παρελθόν της αρχαίας Ελλάδας
(Αντώνιος Αντωνιάδης). Οργανώνουν κίνηση γύρω από φιλολογικούς συλλόγους,
καφενεία και σαλόνια. Ασχολούνται με την οργάνωση φορέων περίθαλψης απόρων
(Σπυρίδωνας Βασιλειάδης και η «Σχολή Απόρων Παίδων»). Ευαισθητοποιούνται στο
θέμα των γυναικών, το θέμα της προίκας και της προικοθηρίας και το φεμινιστικό
κίνημα. Ακόμα και η αρνητική στάση ορισμένων θα έχει θετικό αποτέλεσμα, διότι θα
θέσει σε κίνηση τον προβληματισμό.
Αντλούν θέματα από όλες τις ιστορικές περιόδους της Ελλάδας, μετέχουν
στους ποιητικούς και δραματικούς διαγωνισμούς. Τάσσονται υπέρ της καθαρεύουσας
ή υπέρ της δημοτικής ή της μεικτής γλώσσας με αποτέλεσμα να αναφέρονται μεταξύ
τους τριβές και επικρίσεις των μεν για τους δε. Οι δημοτικιστές θα φθάσουν να
ονομάζονται «μαλλιαροί» και περιπαικτικά «αναμορφωταί», όσοι ακολουθούν την
πολιτική της αναδιάρθρωσης της χώρας. Θα μεταχειρισθούν και μεικτή γλώσσα, θα
αποδώσουν τη γλωσσική έκφραση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων ανάλογα με
την περίπτωση τους, δημοτική για λαϊκά στρώματα, καθαρεύουσα για τα ανώτερα,
ιδιώματα ή ντοπιολαλιές για κοινωνικές ομάδες ή για επαρχιώτες, δείχνοντας τον
προβληματισμό τους για ρεαλιστικότερη απόδοση και απεικόνιση του περιβάλλοντος
(milieu). Θα υποστηριχθεί η άποψη της «ρετουσαρισμένης» γλώσσας, διατυπώνοντας
την άποψη της διδακτικής ανάγκης.
Υποθέσεις και γεγονότα, όπως «Αθεϊκά», «Σούτσεια», «Λαυριακά»,
«Σκιαδικά» κ.ά. δεν θα τους αφήσουν από έξω, ηθελημένα ή αθέλητα θα
εμπλέκονται. Παρέχουν τα έργα τους για παραστάσεις ερασιτεχνικές, μαθητών,
φοιτητών, και σε ιδιωτικές παραστάσεις διαφόρων συλλόγων. Διδάσκουν και οι ίδιοι.
Αργότερα θα αρχίσουν (γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1870, όπως θα δούμε στο
τέταρτο κεφάλαιο του παρόντος) να εμπιστεύονται τους επαγγελματικούς ελληνικούς
θεατρικούς θιάσους. Θα πρωτοστατούν πάντοτε στην ανάγκη ιδρύσεως «εθνικού
θεάτρου», «εθνικής δραματικής σχολής», «εθνικού δραματολογίου», «εθνικών
τραγωδιών», «εθνικής κωμωδίας», «εθνικής μουσικής». Αναζητούν λύσεις στη
δημιουργία θεατρικού χώρου, που θα στεγάσει τις θεατρικές δράσεις.
Οι ρόλοι που θα δημιουργηθούν για τους επαγγελματίες ηθοποιούς θα
αποδοθούν ικανοποιητικά από τους υποκριτές της εποχής και θα μείνουν στη
442
θεατρική ιστορία. Μια εθνική σχολή υποκριτών θα μπορούσε να βελτιώσει την
τεχνική τους και κρίνεται απαραίτητη για την καλλιτεχνική αποστολή τους.
Όσοι συγγραφείς ασκούν κριτική στην αυταρχικότητα της εποχής της
Βαβαροκρατίας και του Όθωνα υφίστανται διώξεις, αλλά συντελούν στη βελτίωση
της πολιτικής ζωής του λαού κατά την εποχή του Γεωργίου του Α΄, όσο αυτό ήταν
δυνατό.
Ο «οθνείος» ρομαντισμός από πολλούς επικρίνεται και επιζητείται η εισαγωγή
ενός «εθνικού κλασικισμού» (Αντώνιος Αντωνιάδης). Ο νεοκλασικισμός αυτός
υποστηρίζεται ως πιο οικείος, πιο κοντά στη συνέχιση της αρχαίας γραμματολογίας.
Το Βυζάντιο, η Φραγκοκρατία, η Τουρκοκρατία, η Επανάσταση του 1821, θα λάβουν
το μανδύα του ρομαντισμού, θα αναζητηθούν ρομαντικά στοιχεία εγγενή στη
δημοτική ποίηση για να αναδειχθεί το νέο ρομαντικό δράμα.
Στις τραγωδίες και τα δράματα οι συγγραφείς προβάλλουν τα παραδοσιακά
ήθη των Ελλήνων και τα αντιπαραβάλλουν με τα ξενόφερτα. Πραγματεύονται το
θέμα της τυραννοκτονίας, της αυτοκτονίας, της θυσίας μέσα σε πλαίσια, όμως, του
χριστιανικού και του πατριωτικού μανδύα. Μετά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877,
βάλλουν εναντίον της Ρωσίας και την θεωρούν απειλή για το Έθνος (η κοινή γνώμη
είναι υπέρ της Ρωσίας και της ελληνικής ανάμειξης στον πόλεμο και εναντίον της
ουδετερότητας που απαιτούν οι Μεγάλες Δυνάμεις). Άλλοι συγγραφείς υπαινίσσονται
αδελφικούς δεσμούς με τις αλληλομισούμενες εθνότητες Ελλήνων και Τούρκων,
Ελλήνων και Αλβανών (τραγωδίες γράφονται το 1889 όταν οι Αλβανοί ζητούν
ένταξη σε μια μορφή ομοσπονδίας). Ορισμένοι χρησιμοποιούν στις τραγωδίες βίαια
και σκληρά μέσα, που δημιουργούν απέχθεια, ευτυχώς όμως, πρόκειται για «έργα
προς ανάγνωση». Στηλιτεύονται η αυλοκολακεία, η φιλοδεσποτεία και η
δουλοπρέπεια. Τα έργα τους εκπέμπουν ένα είδος μηνύματος εκπαιδευτικού
διδακτισμού. Προσπαθούν για τη δημιουργία ενός «νέου εθνικού δράματος» μακριά
από το δυτικό ρομαντισμό που να εμπνέεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία και
το δημοτικό τραγούδι (Σπυρίδωνας Βασιλειάδης).
Στους προλόγους των έργων τους (Αντώνιος Αντωνιάδης, Δημήτριος
Βερναρδάκης, Σπυρίδωνας Βασιλειάδης) θα αποδώσουν τις θεωρητικές τους απόψεις
για τα πνευματικά, πολιτικά και καλλιτεχνικά ρεύματα, που τους επηρεάζουν. Η
αποτυχία της Κρητικής Επανάστασης θα τους απογοητεύσει. Οι ιστορίες της πιέσεως
του ξένου κεφαλαίου και των «χρυσοκανθάρων» θα τους συγκλονίσουν.
443
Όταν οι συγγραφείς αναμιγνύονται σε φιλολογικές διαμάχες, θέλουν να βρουν
λύση, δημιουργούν προστριβές και εχθρότητες μεταξύ τους, αλλά εμείς, σήμερα,
μπορούμε να μαθαίνουμε για τις απόψεις που επικρατούν σε καίρια θέματα. Έτσι
βγάζουμε σχετικά συμπεράσματα και αποκτούμε μία πληρέστερη εικόνα του
πολιτικού, του κοινωνικού και του πνευματικού γίγνεσθαι.
Η έννοια του «έθνους» γίνεται καθοριστική στη δραματουργία. Δραματικά
στοιχεία είναι ο Πατέρας-τύραννος, ο Πατέρας-προστάτης. Ο ιστορισμός είναι
υπαρκτός στην τραγωδία ή το δράμα, με αναφορές σε ιστορικά γεγονότα και
πρόσωπα και με ιστορικές «πραγματικές» καταστάσεις, που θα προσδώσουν
δραματική δύναμη στα έργα.
Η ανάπτυξη της θεατρικής παραγωγής παίζει καθοριστικό ρόλο στη
συγκρότηση και εδραίωση των ελληνικών θεάτρων και την ανάπτυξη των
επαγγελματικών θιάσων. Στο τέλος του 19ου αιώνα, «εθνική γλώσσα» στο θέατρο
αποκαλείται η δημοτική που μετά το 1900 επικρατεί οριστικά.
Οι συγγραφείς θα διαπρέψουν και στο ρεαλιστικό δράμα. Θα καθιερώσουν το
δραματικό ειδύλλιο και θα προβάλουν θέματα από τη ζωή της υπαίθρου, των βουνών
και της θάλασσας (Πανάγος Μελισσιώτης και Σπυρίδωνας Περεσιάδης). Θα
επιχειρήσουν να εκλογικεύσουν τους αρχαίους μύθους, να τους προσεγγίσουν από
την ψυχολογική πλευρά της συμπεριφοράς των προσώπων (Δημήτριος Κορομηλάς).
Οι ανάγκες των θεατρικών σκηνών θα καθιερώσουν και το «μυθιστορηματικό
περιπετειώδες δράμα» ή αλλιώς «μελόδραμα» (από μεταφρασμένο ρεπερτόριο). Το
είδος θα αναχαιτισθεί από το κωμειδύλλιο και το δραματικό ειδύλλιο και από την
επιθεώρηση αργότερα.
Θα κυριαρχήσει η κωμωδία η μολιερική με το διδακτικό χαρακτήρα και την
πρόθεση να διορθωθούν τα «κακώς κείμενα», αφού καυτηριασθούν. Οι κωμωδίες του
αστικού περιβάλλοντος περιγράφουν τον καλοβολεμένο αστό και την «ελαφρά»
πλευρά της ζωής του, με τους έρωτές του και τα σκάνδαλα, που δημιουργούνται και
που τον μπλέκουν σε παρεξηγήσεις. Θα γραφούν και μυθολογικές παρωδίες στο ύφος
του γαλλικού βωντεβίλ (Σπυρίδωνας Βασιλειάδης, Παναγιώτης Ζάνος) παρόλες τις
διαμαρτυρίες που θα αντιμετωπίσουν.
Τα θέματα των κωμωδιών θα «εισβάλουν» μέσα στο αστικό σπίτι, θα
χαμηλώσουν οι τόνοι, η καθημερινή ζωή και τα θέματά της θα κυριαρχήσουν. Θα
ασκηθεί κριτική στη μικροαστική αντίληψη της μερίδας του λαού, που γρήγορα και
βίαια θέλει να ανέλθει κοινωνικά, να αλλάξει τάξη.
444
Θα εμφανισθεί η μονόπρακτη κωμωδία ως παρένθεση στην κανονική
παράσταση με στόχο τη διασκέδαση των θεατών. Η μονόπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων θα οδηγήσει στο κωμειδύλλιο. Το κωμειδύλλιο είναι ηθογραφία προσώπων,
στην οποία οι συγγραφείς προσδίδουν πολιτική χροιά, εκφράζει ανησυχίες για νέες
αναζητήσεις. Περιέχει τραγούδια και μουσική, χορό και χορωδία. Η μουσική
βασίζεται κυρίως στην ευρωπαϊκή μουσική, παρά τις προσπάθειες ορισμένων
συγγραφέων να αντιπροσωπευθεί και η παραδοσιακή μουσική της επαρχίας
(Δημήτριος Κόκκος), την οποία θα χρησιμοποιήσουν μερικοί ως έκφραση του λαϊκού
στοιχείου.
Καυτηριάζονται οι συρμοί της εποχής, η ημιμάθεια και ο ονειρικός κόσμος
του μυθιστορήματος (Η κόρη του παντοπώλου του Άγγελου Βλάχου). Θίγουν και
καυτηριάζουν τη γραφειοκρατία του δημοσίου, που γεννά διαφθορά, ρουσφετολογία
και κομματικό πελατολόγιο (Ο γενικός γραμματεύς του Ηλία Καπετανάκη).
Διακωμωδείται η μανία των Ελλήνων να ανακατατεύονται στην πολιτική. Θα
θριαμβεύσει η αριστοφανική δημοσιογραφία και η πολιτική σάτιρα, που κριτικάρει
τους πάντες και τα πάντα, όπως την αστάθεια των δημοσίων λειτουργών. Στη σάτιρα
της αστικής κοινωνίας χρησιμοποιούνται τα αριστοφανικά στοιχεία των
προσωποποιήσεων των καταστάσεων, των αντικειμένων και των θεσμών (Συζύγου
εκλογή του Δημήτριου Παπαρρηγόπουλου).
Το άνοιγμα προς το ρεαλισμό θα σημάνει τη δημιουργία «εθνικής κωμωδίας»,
που θα συνδυάζει τη σατιρική αντιμετώπιση της εποχής, αλλά και τις διδακτικές
προθέσεις και την προβολή των «πάτριων» ηθών. Ο επιστημονικός λόγος θα
συνδυασθεί με το λογοτεχνικό με στόχο παιδαγωγικό-διδακτικό.
Θα ενισχύσουν με την κωμωδία τα ψυχαγωγικά προγράμματα των θιάσων για
να εκδιώξουν τη γαλλική εισβολή των θιάσων της οπερέτας και του βωντεβίλ και για
να επανακτήσουν την αγορά (Άγγελος Βλάχος).
Η κωμωδία θα προχωρήσει και σε εδάφη επικίνδυνα για αναμόχλευση
θρησκευτικών παθών, όπως η κριτική και η καταδίκη για τον προσηλυτισμό, που
ασκείται από την καθολική εκκλησία.
Η παιδική λογοτεχνία και το παιδικό θέατρο σε μορφή κωμωδίας, αλλά και σε
δραμάτια θα αναπτυχθεί (Αριστοτέλης Κουρτίδης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Βασιλική
Κυριακίδου).
Η γυναικεία παρουσία ως κεντρική ηρωίδα της νεοελληνικής εργογραφίας, θα
είναι σημαντική. Θα εμφανισθεί αέρινη, χλωμή, άδολη και αθώα. Θα προβληθεί η
445
αλύγιστη γυναίκα, αλλά και η ενάρετη σύζυγος, που βάζει το οικογενειακό συμφέρον
πάνω από το μητρικό φίλτρο. Αλλού τονίζεται η μητρική στοργή και η οικογένεια, σε
βάρος άλλης πιθανής γυναικείας δραστηριότητας. Θα εμφανισθεί ηρωίδα
πατριώτισσα για τους αγώνες κατά των Φράγκων και ηρωίδα της Επανάστασης. Θα
παρουσιάσουν τη γυναίκα ως μια ύπαρξη, που οφείλει τα πάντα στον άνδρα και ως
άπιστη, θα τονισθεί ως femme fatale. Θα προβληθεί και ως τρελή από έρωτα και
πάθος για ανόσια αισθήματα, που θα φτάσει στο έπακρο της ερωτικής μανίας. Θα την
εμφανίσουν συνωμοτική, ραδιούργα, ηδυπαθή, φιλόδοξη, εγωίστρια, θρασύτατη,
γοητευτική καλλονή, ματαιόδοξη, φιλάρεσκη και επιρρεπή σε σπατάλες και λούσα.
Αργότερα, θα παρουσιάσουν το χειραφετημένο τύπο της γυναίκας, που
αντιπαρατίθεται στην ανδρική και κοινωνική υπεροψία. Το ερωτικό τρίγωνο της
ηρωίδας και των δυο ενδιαφερόμενων ηρώων θα εισβάλει. Στην εργογραφία των
συγγραφέων πολλές φορές θα διατυπώσουν τον προβληματισμό τους για την ερωτική
γυναικεία απελευθέρωση, για τη χειραφέτηση της ζωής της και την επέλαση και
ανάμειξή της στα ανδροκρατούμενα πράγματα (Αριστομένης Προβελέγγιος).
Η θρησκεία θα παίξει σημαντικό ρόλο στα μηνύματα των συγγραφέων.
Τονίζουν ότι ο Χριστιανισμός αναζωογονεί τον Ελληνισμό. Θα παλεύουν να ενώσουν
τον Ελληνισμό με το Χριστιανισμό και να προσδώσουν στο Βυζάντιο τη θέση του
στην ιστορική του πορεία ως συνέχεια και συνοχή του Ελληνισμού. Προσπαθούν να
αποκαταστήσουν την παλαιά ενότητα του δράματος και της θρησκευτικής εκδήλωσης
των Ελλήνων και να αντιστοιχήσουν το σύγχρονο δράμα με το Χριστιανισμό. Σε όλη
τη βυζαντινή γραμματεία, διατείνονται, προβάλλει ο θρησκευτικός ελληνορθόδοξος
χαρακτήρας. Ο χαρακτήρας του ελληνικού βίου είναι πάντοτε θρησκευτικός. Το
Βυζάντιο πραγματώνει τη σύνδεση χριστιανικού και κλασικού ανθρωπισμού. Το
δόγμα «Πατρίς και Πίστις, Θρησκεία και Ελευθερία» διατυπώνεται από το Δημήτριο
Βερναρδάκη.
Σύμφωνα με το μεγαλοϊδεατισμό, οι πρόμαχοι θα παρουσιασθούν, όχι μόνο
ως διεκδικητές του αλύτρωτου Ελληνισμού, αλλά και ως υπερασπιστές και πιστοί του
ορθόδοξου ελληνικού δόγματος, πολεμώντας τον καθολικισμό και τον ισλαμισμό. Η
ορθόδοξη θρησκεία προβάλλεται και υποστηρίζεται ως κεντρικό στοιχείο της εθνικής
ταυτότητας του Νεοέλληνα.
Η ομάδα των συγγραφέων που αντιπαρατίθενται σε αυτούς που υποστηρίζουν
τον ελληνορθόδοξο χαρακτήρα των Ελλήνων, κτυπούν την τάση και υπονομεύουν το
δόγμα της ελληνοχριστιανικής συνέχειας. Η απόρριψη της βυζαντινής ιστορίας ως
446
«σηπενδόνος» (Σπυρίδωνας Βασιλείαδης) εμπεριέχει και την αντιθρησκευτική
διάθεση των συγγραφέων (Κλέωνας Ραγκαβής).
Ο 19ος αιώνας στην Ελλάδα διαπερνάται από τα ευρωπαϊκά πνευματικά
ρεύματα. Ο Διαφωτισμός και χαρακτηριστικά του επηρεάζουν τους Έλληνες
θεατρικούς συγγραφείς.
Ο όψιμος ρομαντισμός αφομοιώνει τη λατρεία της αρχαιότητας. Οι
συγγραφείς μπορεί αρχικά να ασκούν πολεμική στην αρχαιότητα, βαθμηδόν όμως
βλέπουμε στροφή προς την αξία της κλασικής Τέχνης.
Σχηματικά θα πούμε, ότι ο διαφωτισμός συνδέεται περίπου με τις χρονολογίες
1750-1830 και ο ρομαντισμός με την περίοδο 1830-1880. Θα ακολουθήσει ο
ρεαλισμός, μετά το 1880, με τη «μελέτη των ηθών» της υπαίθρου και των διαφόρων
στρωμάτων του αστικού πληθυσμού.
Το κωμειδύλλιο και το δραματικό ειδύλλιο θα εξετάσει επιφανειακά τα
πράγματα, «ειδυλλιακά». Σκοπός του είναι να αντιδιαστείλει την ελληνική επαρχία με
το αβέβαιο «ξένο» αστικό βίο στην πόλη. Το κωμειδύλλιο και το δραματικό ειδύλλιο
θα ακολουθήσουν τη μορφή του ευρωπαϊκού «καλοφτιαγμένου» έργου.
Στην αναζήτηση της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας, η αρχαιολατρία και το
γλωσσικό ζήτημα θα οδηγήσουν σε μια ιδιότυπη δραματουργική παραγωγή, σε ένα
τύπο «νεοκλασικιστικού ρομαντισμού» με ρίζες ήδη στο Διαφωτισμό.
Η κίνηση για την επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας, γύρω στα μέσα του 19ου
αιώνα, έδωσε τροφή στον Νεοέλληνα για όνειρα και ελπίδες, που αποδείχτηκαν,
όμως, με τον χρόνο, απατηλές και η έκπτωση των ελπίδων αυτών για αναγέννηση του
έθνους και κάθε εθνικής επιδίωξης έφερε άλλες διαψεύσεις των οραμάτων για μια
αναγεννημένη Ελλάδα. Οι πόλεμοι για την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Κρήτη
κατέληξαν σε ταπεινωτικούς συμβιβασμούς που επέβαλαν οι Μεγάλες Δυνάμεις και
έφεραν κοινωνικές και πατριωτικές εκρήξεις, κοινοβουλευτικούς λόγους
διαξιφισμών, κοινωνικές και πολιτικές διαδηλώσεις. Η θλίψη για την αποδοχή της
μικρής βελτίωσης των ορίων της επικράτειας θα περάσει στην κοινωνία και στα
άτομα, που την απαρτίζουν. Μαζί με τον αγώνα για τη δύσκολη καθημερινότητά του,
ο λαός θα κληθεί να συμβιβασθεί με την πραγματικότητα, εθνική, πολιτική και
κοινωνική. Η έκφραση της Μεγάλης Ιδέας θα δοθεί με τους συγγραφείς και την
παραγωγή έργων τους, όπως είναι το ιστορικό δράμα με θέματα από την αρχαιότητα,
το Βυζάντιο και τα νεότερα χρόνια της Επανάστασης του 1821.
447
Η στροφή προς τη λαογραφία και η αναζήτηση των ηθών και των εθίμων του
ελληνικού λαού, ήταν και μια ψυχολογική διαφυγή, μια διέξοδος του Νεοέλληνα
αστού προς τον νόστο της «προ-αστικής» ζωής του. Η λαογραφία, η θεωρητική
προσπάθεια μελέτης, έρευνας, περιγραφής του βουνού και της θάλασσας, της
ενδυμασίας, της γλώσσας, της μουσικής και του χορού εκφράσθηκε στο κωμειδύλλιο,
αλλά και στο δραματικό ειδύλλιο.
Και όταν ο κορεσμός θα επέλθει με τις υπερβολές, οι οποίες χαρακτηρίζουν
ως στοιχείο τη λογοτεχνία σε όλες τις εκφράσεις της και τις καλλιτεχνικές εκφάνσεις
της, θα εμφανισθεί το αστικό ή κοινωνικό δράμα, για να αποτυπώσει το «ατομικό»,
που ταυτόχρονα, όμως θα είναι «συλλογικό», γιατί η μοίρα των ατόμων του άστεως
είναι κοινή.
Οι τελευταίες δύο δεκαετίες του 19ου αιώνα είναι σημαντικές για την ιστορία
του νεοελληνικού θεάτρου και στον τομέα των συγγραφέων, αλλά και στον τομέα
των παραστάσεων με έργα από όλα τα είδη του θεατρικού γίγνεσθαι. Οι θίασοι και οι
ηθοποιοί που συντέλεσαν στην υλοποίηση αυτής της πνευματικής και της
καλλιτεχνικής ιστορίας είναι άξιοι της μνείας, που τους κάνουμε στο 4ο κεφάλαιο για
τη συμβολή τους στο νεότερο ελληνικό πολιτισμό. Η γενιά του 1880 είχε
προσπαθήσει να βρει την ταυτότητα του Νεοέλληνα και των προβληματισμών του
στο λαϊκό πολιτισμό, στη λαϊκή λογοτεχνία και στη δημοτική γλώσσα. Εντοπίσθηκε,
όμως, ο κίνδυνος «οθνείων» ξενόφερτων πραγμάτων αισθητικής και ήθους και έτσι
σημειώνεται η στροφή στην αρχαιοπρέπεια της κλασικής Ελλάδας. Κατά τη
συγκρότηση του αστικού νεοελληνικού κόσμου και των προβλημάτων, που
απορρέουν, οι Νεοέλληνες συγγραφείς θα ταυτισθούν με τις βόρειες λογοτεχνίες,
όπου συντελείται μια σημαντική κίνηση στις τέχνες. Ό,τι παρακολουθούσαν και
δέχονταν από το Παρίσι και τη γαλλική ιδεολογική κίνηση, θα το αντικαταστήσουν
με ό,τι γίνεται, λέγεται και γράφεται στη βόρεια Ευρώπη, τη Γερμανία, τη
Σκανδιναβία και τη Ρωσία, που οι Έλληνες συγγραφείς τους θα δεχθούν και θα
ακολουθήσουν (Γρηγόριος Ξενόπουλος, Γιάννης Καμπύσης).
Για τα αρχαία ελληνικά δράματα από τους αρχαιομανείς πανεπιστημιακούς
διατυπώνονται θεωρίες «επί ηθικής» για την κάθαρση της τραγωδίας (Οιδίπους
τύραννος, Γ. Μιστριώτης). Οι μελετητές και οι μεταφραστές εμβαθύνουν στο νόημα
των τραγικών, ακόμα προβαίνουν σε διορθώσεις στίχων των κειμένων. Η κριτική
επαινεί τα πονήματα αυτά επί της αρχαίας γραμματείας και ενδιαφέρεται και για την
καλλιτεχνική τυπογραφική εργασία. Η νεολαία, οι φοιτητές που ερασιτεχνικά
448
παρουσίαζαν τις τραγωδίες αυτές είχαν επηρεασθεί από τους αρχαιολάτρες
πανεπιστημιακούς καθηγητές και επικροτούσαν τις παρουσιάσεις σε αρχαία γλώσσα.
Η κριτική θα είναι αυστηρή πολλές φορές, έστω και αν πρόκειται για ερασιτέχνες, για
την «απλή απαγγελία και ανάγνωση», αφού δεν ερμηνεύουν, αλλά διαβάζουν. Η
κριτική του Τύπου προέτρεπε σε αποφυγή της στομφολογίας. Εκφράζανε επιφυλάξεις
αρνητικές για τη μουσική υπόκρουση των έργων, όταν την έκριναν ακατάλληλη προς
την αρχαιότητα, όταν βασιζόταν λόγου χάρη σε ήχους βυζαντινής μουσικής,
ιεροψαλτικής, ακόμα και στη δημοτική μουσική.
Πριν από τις παραστάσεις των αρχαίων τραγωδιών κυκλοφορούσε ανάλυση
και περίληψη των κειμένων ή αυτούσιο το κείμενο. Επιχειρήθηκε ακόμα για το
ανέβασμα επί σκηνής των αρχαίων δραμάτων του νεότερου θεάτρου, η διαίρεση και
παράφραση στην «καθ’ ημάς» σκηνή.
Στην αναλυτική παράθεση του δραματολογίου και της δραματουργίας, που
προηγήθηκε, διαπιστώσαμε πλήθος ονομάτων προσώπων που υπήρξαν δάσκαλοι της
μουσικής, των λυρικών μερών, του ορχηστρικού μέρους, της εκτέλεσης των
ασμάτων, του χορού και της χορωδίας. Οι μουσικοί και μουσικοδιδάσκαλοι αυτοί
υπήρξαν από τους κύριους συντελεστές της εκτέλεσης των έργων, είτε επρόκειτο για
αρχαίες τραγωδίες είτε για κωμωδίες μετ’ ασμάτων είτε για κωμειδύλλια. Η κριτική
άλλοτε τους επαίνεσε και άλλοτε τους έψεξε.
Η κριτική για τις μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων παρέμενε στο επίπεδο
της γλώσσας, αν ήταν έμμετρη, γλαφυρή και ρέουσα και δεν απέκλινε από το
πρωτότυπο κείμενο. Υπήρξαν κριτικογράφοι που υποστήριξαν την αρχαία γλώσσα
και άλλοι που ήθελαν την παράσταση σε μετάφραση ή παράφραση.
Η καθημερινή και περιοδική έντυπη κριτική υποδέχθηκε με ενθουσιασμό και
επαίνους τις εκδόσεις των αρχαίων κειμένων και παραινούσε στην καλλιέργεια
περιωπής για τον εμπλουτισμό του νεοελληνικού δραματολογίου. Υπήρχαν και
προοδευτικότεροι σχολιαστές και από πανεπιστημιακούς, που ωθούσαν σε μια πιο
ελεύθερη μεταγλώττιση και πιο κατάλληλη διασκευή για την αντίληψη του κοινού
και μάλιστα, σε πεζό και όχι έμμετρο λόγο. Οι αρχαιολάτρες, όμως, πρόβαλαν την
αντίθεσή τους και δεν δέχθηκαν την απομάκρυνση από το πρωτότυπο. Ένας από τους
λόγους, που επικρατούσε η επιμονή για παραστάσεις των αρχαίων δραμάτων στη
αρχαία τους γλώσσα ήταν η αντίθεση προς την ερασμιακή προφορά των ξένων
πανεπιστημίων. Αντιπαράθεση επίσης δημιουργήθηκε μεταξύ των πανεπιστημιακών
για τις παραστάσεις στην αρχαία γλώσσα κατά τους αρχαίους κώδικες στα αρχαία
449
θέατρα. Σκοπός ήταν αφενός η ενίσχυση της ανάστασης της ελληνικής συνείδησης
και αφετέρου σε πρακτικότερο τομέα η συντήρηση των αρχαίων θεάτρων.
Από πανεπιστημιακούς, συγγραφείς και δημοσιογράφους δίνονται διαλέξεις,
γράφονται άρθρα σχετικά, πραγματοποιούνται εισαγωγικές ομιλίες πριν την έναρξη
των παραστάσεων, γράφονται εισαγωγές εν είδει μανιφέστου, κάνουν μεταφράσεις
από την αρχαία γλώσσα των κειμένων της τραγωδίας και της κωμωδίας στη νεότερη,
την καθαρεύουσα, «εκ της αρχαίας εις την σημερινήν (σύγχρονη) ελληνικήν
γλώσσαν», όπως αναφέρουν οι κριτικοί. Δίνονται διαλέξεις επί νέων
ανακαλυφθέντων «σπαραγμάτων» και γίνεται προσπάθεια ένταξής τους στην αρχαία
γραμματολογία. Δημοσιεύουν σχόλια και παρατηρήσεις για την κατανόηση των
κειμένων και την ευκολότερη μελέτη των φοιτητών και των αναγνωστών.
Για την αρχαιόθεμη ή αρχαιόμυθη νεοελληνική τραγωδία ή δράμα σκοπός
ήταν η σύνδεση του Νεοέλληνα με τον αρχαίο πρόγονό του και τη μακραίωνη ιστορία
του. Η κριτική εκτιμά την αρχαιοπρέπεια των έργων, αλλά προβάλλει και τα
ελαττώματα και αντιμετωπίζει με επιφύλαξη το ρομαντικό νεοκλασικισμό. Τα
στοιχεία του «υπάρχοντος», του πραγματικού, του ρεαλιστικού θα αρχίσουν να
ανιχνεύονται από την κριτική ως σημεία δραματικής ενδυνάμωσης του έργου. Η
κριτικογραφία άλλοτε θα υποστηρίξει τους κλασικούς αριστοτελικούς κανόνες των
δραμάτων και άλλοτε θα τους απορρίψει για να κατευθύνει προς νέες αναζητήσεις,
σύμφωνες με την πολιτική και την κοινωνική συγκυρία. Η κριτική χαιρέτησε με
ενθουσιασμό τη σύζευξη του αρχαίου μύθου και του δημοτικού τραγουδιού και οι
επανεκδόσεις των δραμάτων αυτών ήταν πολλαπλές. Οι κριτικογράφοι πρόσεχαν την
πλοκή, τη δράση, τη λύση του δράματος και σημείωναν κατά τη σκηνική εκτέλεση
των έργων εκτός από την περιωπή της γλώσσας, εάν έρεε ή ήταν ζωντανή για το
διάλογο, ταυτόχρονα και τις εικόνες και τις παρομοιώσεις με τις οποίες εκφράζονταν
οι συγγραφείς. Είχαν γνώση της δραματικής δύναμης των σκηνών σε λόγο και δράση
και καλούσαν τον συγγραφέα σε διόρθωση του κειμένου, αλλά και τους ηθοποιούς σε
επανερμηνεία της υποκριτικής παρουσίασης στη σκηνή που δεν άρεσε ή σε μέρος της
σκηνής. Προσοχή μεγάλη έδιναν οι κριτικοί όχι στον αναγνωστικό λόγο, αλλά κυρίως
στο αν ήταν αυτός σκηνικός και δραστικός. Το πλείστον των συγγραφέων και
θιασαρχών-ηθοποιών συναινούσαν και δέχονταν τις παρατηρήσεις της κριτικής,
χωρίς να φείδονται κόπου για την ανάδειξη της τέχνης τους. Υπήρξαν βέβαια και
αντιρρήσεις και διαφωνίες, που δεν θα λάβουμε υπόψη μας, δεχόμενοι, ότι όλα
450
γίνονταν με σκοπό την ανάπτυξη του νεοελληνικού θεάτρου και όχι από κακόβουλες
προσωπικές εμπάθειες, που βεβαίως και θα υπήρχαν.
Η συντηρητική κριτική αντιμετώπισε θετικά την προβολή του ελληνικού
ήθους και των ελληνικών παραδοσιακών κωδίκων συμπεριφοράς, σε αντίθεση με τα
ξένα δυτικά ήθη, προς αποφυγή της νόθευσης της ταυτότητας του Έλληνα, όπως αυτή
είχε επιβιώσει. Η προοδευτική κριτική θα αντιπαρατεθεί και θα ζητήσει θέματα από
το σύγχρονο, τον οικονομικό, τον πολιτικό και τον κοινωνικό προβληματισμό. Στα
αρχαιοπρεπή (αρχαιόθεμα ή αρχαιόμυθα) έργα οι προοδευτικότεροι θα αναζητήσουν
την δραματική ευφυΐα, αλλά και τον επιστημονικό λόγο, τη μελέτη της πραγματικής
ιστορίας του αρχαίου ιδιωτικού βίου της καθημερινότητας και θα ελέγξουν τον τρόπο
ανάπτυξης των μύθων. Η κριτική ελέγχει αυτή την επιστημονική μελέτη του
συγγραφέα για το θέμα του και τον τρόπο γραφής της πλοκής. Βαθμηδόν η
αρχαΐζουσα από «καλλίχρους και εύχροια», θα αντικατασταθεί από την
καθαρεύουσα, για να καταλήξει στη μεικτή και την καθομιλουμένη, μετά από την
πίεση που δέχεται για εκσυγχρονισμό. Ο αρχαίος μύθος που καλλιεργήθηκε έντεχνα
ως δράμα της νεότερης τέχνης είχε σοβαρή αποδοχή από την προοδευτικότερη μερίδα
των κριτικών.
Το ιδιωτικό στοιχείο έναντι του ιστορικού των κατορθωμάτων, ακόμα και για
ιστορικά πρόσωπα, καταλαμβάνει έδαφος συνεχώς, όπως και τα ιδιωτικά στοιχεία της
καθημερινότητας των απλών ανθρώπων, στοιχεία που συγκινούσαν τον δέκτη και οι
κριτικογράφοι προβάλλουν ως στοιχείο ταυτότητας. Η εντέλεια της ψυχολογικής
διαγραφής των ηρώων σημειώνεται, αν είναι επαρκής ή αντίθετα αν υστερεί. Το είδος
του θεατρικού οικοδομήματος, αν είναι κτίριο χειμερινό ή θερινό, μικρής σκηνής και
ανεπαρκούς, αν το έργο είναι κατάλληλο για τη συγκεκριμένη σκηνή ή αντίστροφα,
αναφέρεται στις κρίσεις του τύπου.
Η κριτικογραφία θα υποδεχθεί το ιστορικό δράμα ως αναγνωστικό στην αρχή
λόγω των πολλαπλών, των υπερβολικών και δύσκολων σκηνικών αλλαγών και του
πολυπληθούς θιάσου που χρειαζόταν για την εκτέλεσή του. Κυρίως θα αντλήσει
θέματα υποθέσεων από την ελληνική ιστορική περίοδο του Βυζαντίου, της
Τουρκοκρατίας, της Επαναστάσεως του 1821, από τα δημοτικά τραγούδια και από
την παράδοση. Η κριτική θα αποδοκιμάσει τις υπερβολές, τις λεκτικές κορώνες στους
ρομαντικούς θρησκευτικούς και πατριωτικούς διαλόγους. Επίσης, θα
αποδοκιμασθούν οι συγγραφείς που μιμούνται άκριτα τους ξένους ρομαντικούς και
τις υπερβολές τους. Θα αποτρέψει τις μακρόσυρτες σκηνές και τα ανοικονόμητα
451
εμβόλιμα κωμικά στοιχεία. Αποζητά την ισορροπία στη δράση μεταξύ δραματικών
και κωμικών επεισοδίων, την έντεχνη πλοκή και τη λύση, τη ζωηρή και την
απροσδόκητη. Ζητούν την παράσταση των έργων, διότι αυτά πρέπει να υποβάλλονται
στην κρίση του κοινού και εκεί να δοκιμάζονται για την επιτυχία ή την αποτυχία
τους. Με αυτόν τον τρόπο αρχίζει να υπολογίζεται η πρόσληψη του κοινού, αν είναι
σε θέση, σε γνωστικό επίπεδο να κρίνει σωστά ένα έργο δραματουργικής φιλολογικής
και θεατρικής τέχνης, αλλά και καλλιτεχνικής αξίας. Διαφαίνεται ότι το κοινό
χρειάζεται παιδεία, απαιτείται γνώση για την πρέπουσα διαμόρφωση γνώμης και
άποψης και αυτό θα επιτευχθεί με την παρουσίαση κατάλληλων έργων και με τις
κατάλληλες παραστάσεις από υπεύθυνους ελληνικούς θιάσους.
Οι συγγραφείς πάλι πρέπει να ενθαρρύνονται να παράγουν έργα με σκοπό τη
δημιουργία «εθνικού θεάτρου», οι θίασοι να εκτελούν παραστάσεις έργων προς αυτήν
την κατεύθυνση για την ανύψωση της αισθητικής άποψης του κοινού. Η αγάπη του
κοινού προς κάθε ελληνικό πρέπει να αναπτυχθεί, γιατί θα είναι η βάση της
δημιουργίας του «εθνικού θεάτρου». Στην περίπτωση για παράδειγμα του Ιουλιανού
του παραβάτη και του συγγραφέα του, Κλέωνα Ραγκαβή, η κριτική θα τρομάξει και
θα σταθεί άκαμπτη. Τα «πιστεύω» του νεαρού Ραγκαβή και η αντιθρησκευτική
διάθεσή του θα φοβίσουν. Η τάση αυτή έπρεπε να παταχθεί. Υπήρξε, όμως, και
μερίδα λογίων του Τύπου που υποστήριξε το έργο ως επιστημονική μελέτη της
βυζαντινής ιστορίας και των ιστορικών αμφιβολιών. Όταν κάποιο δράμα που είχε
βραβευθεί ή επαινεθεί σε δραματικούς διαγωνισμούς αποτύγχανε από σκηνής, η
κριτική προσπαθούσε να βρει τα αίτια, αναζητώντας τα στην εκτέλεση, στην
αναχαίτιση της προσέλευσης του κοινού στο θέατρο και στα κριτήρια της πολεμικής
των διαφόρων. Ο Τύπος δήλωνε ότι θα ήταν αξιοκατάκριτος όποιος Έλληνας δεν
πήγαινε να διδαχθεί από την παράσταση. Δεν θα διέθετε τη στοιχειώδη καλαισθησία,
αν δεν ήθελε να αποκτήσει εικόνα για τα πρόσωπα, τα έθιμα, τις τελετές και τις
ενδυμασίες. Η κριτική θα αρχίσει συν τω χρόνω ορμώμενη από την επιμέλεια των
παραστάσεων να δίνει προσοχή και να εξαίρει το καλαίσθητο σκηνικό διάκοσμο ή να
επαινεί τη δουλειά των συντελεστών. Θα αντιμετωπίσει και θα επαινέσει τις γυναίκες
δραματουργούς για τη δραματική δύναμη των σκηνών των έργων τους και για τους
ωραίους στίχους τους. Θα υπάρξει και αρνητικότερη και αυστηρότερη κριτική για τις
δυσχέρειες, που παρουσιάζει η δραματική συγγραφή, που δεν είναι μόνο «παράταξη
φανφαρονισμών, κοινοτοπιών και επιθέτων».
452
Τα μυθιστορηματικά δράματα ήταν εύπεπτα έργα, αλλά η κριτική τα
αντιμετώπισε με δυσπιστία και περιφρόνηση για τους πλατειασμούς και το
μελοδραματισμό τους.
Ο Τύπος παρακολούθησε με ενδιαφέρον τα θέματα, που απασχολούν το
ρεαλιστικό δράμα και κρίνει και το ύφος του έργου, τη φυσικότητα, τη σκηνική
οικονομία, τη ζωηρότητα του διαλόγου και τον κοινωνικό σκοπό. Επικροτεί την
εισαγωγή ιστορικών ατόμων από κοινωνικές και θρησκευτικές ομάδες και την
περιγραφή των ηθών και των εθίμων τους. Συμπορεύεται με ατυχείς καταστάσεις
διαπροσωπικών σχέσεων των δρώντων προσώπων, την αντιμετώπισή τους και την
προβολή τους από τους συγγραφείς. Αποδέχεται την αποτίναξη του ζυγού των
κοινωνικών και των ιδιωτικών ψυχολογικών συμβάσεων, που περιορίζουν την
ελευθερία και δημιουργούν στους φορείς αποπνικτικούς και περιοριστικούς όρους
διαβίωσης. Η κριτική επαινεί την παρατηρητικότητα των συγγραφέων για τα
τεκταινόμενα του περιβάλλοντος εσωτερικού και εξωτερικού και για την
επιστημονική προσέγγιση των θεμάτων. Χαιρετίζει το ξεκαθάρισμα της γλωσσικής
χρήσης της δημώδους ως πλέον αρμόζουσας για ρεαλιστικά θέματα. Για τις
παραδοξότητες και απιθανότητες του ρεαλιστικού δράματος, οι κριτικογράφοι θα
σταθούν επικριτικοί. Πολλά θα θεωρηθούν έργα «εφιαλτικά», η πλοκή και η εξέλιξη
στο έργο θα ονομασθούν «άτακτες» ή «ζοφερές». Έμμεσα οι δραματουργοί
επιτυγχάνουν το στόχο τους, αυτόν της πρόκλησης αιφνιδιασμού για να οδηγηθεί ο
δέκτης σε προβληματισμό, να ενδιαφερθεί να αφομοιώσει νέες ιδέες για τον
κοινωνιστικό και τον ατομικό τομέα. Το ηθογραφικό πλαίσιο και τα αισθηματικά
επεισόδια, οι ακαλαίσθητες εκζητήσεις δεν προκαλούν, δεν κεντρίζουν τη διάνοια. Η
διαγραφή των χαρακτήρων κρίνεται ασθενής, αναζητάται η ουσία του έργου, η ιδέα.
Η ευρύτερη ηθογραφία θα περιλάβει τις πολύπρακτες και τις μονόπρακτες
κωμωδίες και θα αποτελέσει ένα τομέα του ρεαλιστικού τοπίου. Οι μονόπρακτες
κωμωδίες γράφονταν κυρίως για το τέλος των παραστάσεων για να προσδοθεί μια
ανάσα ευθυμίας στη διάθεση του θεατή. Για τις κωμωδίες που έθιγαν τα πολιτικά και
τα κοινωνικά «κακώς κείμενα» και τη διόρθωσή τους, η κριτική στάθηκε ευνοϊκή. Οι
διδακτικές προθέσεις της κωμωδίας θα υποστηριχθούν ιδιαίτερα για τη δημιουργία
της «εθνικής κωμωδίας». Θα επικεντρωθεί η κριτικογραφία στη μορφή, τη γλώσσα,
την πρωτοτυπία, τη μικρή πλοκή, τα «αστεία» σε ιδιόλεκτο, στα επεισόδια, στα
λογοπαίγνια, στο φυσικό διάλογο, στους αστείους χαρακτήρες, όλα με μέτρο και
ισορροπία. Επικροτούνται οι επιτυχείς προσωποποιήσεις που χρησιμοποιούν οι
453
συγγραφείς στην κωμωδία τους. Επικροτείται η κωμωδία, ακόμα και η σάτιρα, όταν
κινείται μέσα στα πλαίσια της Μεγάλης Ιδέας, αλλά η κωμική ιδέα πρέπει να ενώνει,
να μη διχάζει. Η πολιτική κωμωδία με τις προσωποποιήσεις και η διασταύρωση του
αρχαίου μύθου με τους ιουδαϊκούς βιβλικούς μύθους χαιρετίζονται ως σάτιρες
ευφυείς, με κωμικές εκφράσεις και έντεχνη πλοκή. Οι κριτικογράφοι συνήθιζαν να
«λογοπαίζουν» στις κριτικές τους για τις κωμωδίες αντιπαραθέτοντας
ευφυολογήματα πάνω στις κωμικές εκφράσεις και τα κωμικά δρώντα πρόσωπα των
έργων, στα οποία αναφέρονταν, διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο συνέχεια στην
επικοινωνία με το έργο μέσω του παιγνιδιού αυτού, αλλά και κεντρίζοντας την
φιλοπεριέργεια του αναγνώστη. Στην ελληνική κωμωδία ο κριτικός δεν έκανε
αποδεκτό τον εμπαιγμό των θρησκευτικών προλήψεων. Ο σεβασμός προς την πίστη
ήταν βαθύς για να επιτρέψει διασάλευση. Επίσης, απέτρεψε αναμόχλευση
θρησκευτικών παθών, ως θέματα μη προσφερόμενα για συζήτηση αλλά αντίθετα για
δημιουργία κρίσεων.
Στη μορφή των κωμωδιών επικρίθηκε η συνεχής χρήση και η επανάληψη
«τετριμμένων λογοπαιγνίων και άκομψων σκηνών», ακόμα κατακρίθηκαν οι
υπερβολές σε υπαινιγμούς «σόκιν». Επίσης, οι αντιφατικότητες και οι «άνευ αιτίας»
επαναλήψεις ή οι αναιτιολόγητες σκηνές. Έμφαση θα δοθεί από την κριτική στα
έργα, που παρουσίαζαν θεατρικά ευρήματα και ανατροπές και αυτά θα θεωρηθούν
καινοτόμα. Η πλοκή ετερόκλητων στοιχείων και πολύπλοκων καταστάσεων,
επισημαίνεται, ως έντεχνη και συγγραφικής ευφυΐας, άλλως κατακρίνεται ως
ελλειμματική και άτεχνη.
Πολλοί υψηλού πνευματικού και καλλιτεχνικού επιπέδου λόγιοι, που
αναδείχθησαν και δραματουργοί, υπήρξαν και κριτικογράφοι που με σφοδρότητα
πολέμησαν και αντιτάχθηκαν στο δυτικό είδος του «βωντεβίλ» και της ελαφράς
οπερέτας, ως ξενόφερτα και επιζήμια για την ανερχόμενη αστική αθηναϊκή κοινωνία
και τα υπό διάπλαση ήθη της. Αυτός ήταν και ένας λόγος, που ασχολήθηκαν και οι
ίδιοι με το ανάλαφρο αυτό είδος για να δημιουργήσουν ένα ελεγχόμενο, κατά κάποιο
τρόπο, έργο με τη προσθήκη ασμάτων στην κωμωδία ηθών. Έτσι προέκυψε το
κωμειδύλλιο, που τόσες επιτυχίες κατέγραψε και έγινε ενθουσιωδώς αποδεκτό από το
κοινό, όπως διαφαίνεται από τη συρροή στις παραστάσεις και τη δημοτικότητα της
αναπαραγωγής των τραγουδιών και των μελωδιών από τα χείλη των απλών
ανθρώπων. Διατυπώθηκαν και πολλές επικρίσεις από τους κριτικογράφους κυρίως
για την αντιγραφή και τη μίμηση της δυτικής μουσικής ή την προσαρμογή
454
ανατολίτικων ασμάτων στα «καθ’ ημάς». Ζητούσαν την περιγραφή των ηθών και
των εθίμων των Ελλήνων και καυτηρίαζαν τον ξένο «ψευδοπολιτισμό». Διακρίνονταν
τα έργα με τη σφικτή σύνδεση και την έντεχνη διακοπή της πλοκής, λόγω
παρεμβολής ασμάτων ή κωμικών σκηνών ή αστείων λογοπαιγνίων. Παρ’ όλο ότι το
κοινό αρεσκόταν στο κωμειδύλλιο, η διάρκεια ζωής του δεν ήταν μεγάλη (έως το
1897).
Το δραματικό ειδύλλιο θα έχει καλύτερη υποδοχή από τους κριτικογράφους,
θα θεωρηθεί ως ηθογραφία πιο ουσιαστική, πιο κοντά στη ζωή. Εκτίμηση
εκφράσθηκε και από τους πανεπιστημιακούς, που επαίνεσαν την προσπάθεια
συγγραφής των λαϊκότερων συγγραφέων, επειδή ασχολούνταν με καθαρά ελληνικά
θέματα της αγνής ελληνικής υπαίθρου. Το δραματικό ειδύλλιο προσλήφθηκε ως
συμπύκνωση των ελληνικών παραδόσεων, του ελληνικού χαρακτήρα, των ελληνικών
αρχών κοινωνικής συμπεριφοράς μαζί με την αποτύπωση των δημοτικών χορών και
τραγουδιών. Η κριτική διέκρινε και επαινούσε τη χάρη, τη γοητεία, την έκφραση της
καρδιάς και των συναισθημάτων, την τραγικότητα και τη δραματικότητα του
κειμένου. Έκανε διάκριση μεταξύ του «ισχνού, χαλαρού και ατημέλητου», σε σχέση
με το ηθικό, το διδακτικό, το φυσικό, το δραματικό, το άδολο και το αγνό, με
«ευαγγελικό σκοπό», τη «θαυμάσια πλοκή», την «τέλεια λύση». Όταν βέβαια οι
ηθικολογίες γίνονται υπερβολικές, καυτηριάζονται ως ηθική «εκκλησιαστικού
άμβωνος». Ο υπερβολικός λυρισμός στην ποίηση αντίκειται προς το δράμα,
παρατηρεί η αυστηρή κριτικογραφία.
Η επιθεώρηση θα γίνει και αυτή αποδεκτή ως καθαρά ψυχαγωγικό θεατρικό
είδος σε μια μορφή σπονδυλωτών σκηνών που διακωμωδούν την πολιτική και την
κοινωνική επικαιρότητα ονομαστικά. Η επιθεώρηση αποτέλεσε το θεατρικό είδος της
απόλυτης καταφυγής και της εκτόνωσης με την ευθυμία και το γέλιο για το θεατή
προς διαφυγή του καταπιεστικού ψυχολογικού περιβάλλοντος της κοινωνικής, της
πολιτικής, της επαγγελματικής και της οικονομικής πραγματικότητας. Η ταύτιση με
πρόσωπα και καταστάσεις αποτέλεσε και αποτελεί την εκτόνωση της φόρτισης των
παθημάτων των ανθρώπων.
Το παιδικό θέατρο και τα περιοδικά που γενικότερα ασχολήθηκαν με την
παιδική φιλολογία, στόχο είχαν τον παιδαγωγικό-διδακτικό σκοπό της διάπλασης της
παιδικής διάνοιας, της ευχέρειας της ομιλίας, της ανάγνωσης, της απαγγελίας, της
ανάπτυξης της φαντασίας και ως τέτοιου σκοπού, έγινε με ευμενή σχόλια πάντοτε
αποδεκτό.
455
Οι γράφοντες την κριτική επί των έργων, των συγγραφέων, των βιβλίων, των
θεατρικών παραστάσεων, ήταν νομικοί, δημοσιογράφοι, πανεπιστημιακοί κ.ά., ήταν
λόγιοι υψηλού αισθητικού και καλλιτεχνικού επιπέδου. Πολλοί εξ αυτών ήταν οι
δραματουργοί που έχουμε αναφέρει. Η τακτική της ψευδωνυμίας είναι συνήθης για
λόγους αυτοπροστασίας και ελεύθερης έκφρασης. Πολλοί υπέγραφαν επωνύμως ή
καθόλου. Οι τελευταίοι ακολουθούσαν την προγραμματισμένη πολιτική και
αισθητική γραμμή της εφημερίδας. Η ανακάλυψη των ψευδωνύμων είναι μια ειδική
έρευνα και μελέτη του ύφους της γραφής και του τρόπου εκφοράς του λόγου και των
πεποιθήσεων. Πολλά ψευδώνυμα έχουν ανακαλυφθεί και αυτούς κρίναμε ότι
μπορούσαμε να τους αναφέρουμε.
Το κοινό που παρακολουθούσε τις παραστάσεις, ιδιαίτερα έργων της
κλασικής φιλολογίας από την ελληνική αρχαιότητα μέχρι της ημέρες της εποχής που
εξετάζουμε, πρέπει να ήταν κοινό ενημερωμένο. Τα δράματα επιζητούσαν
αναγνώριση της ουσίας τους και των μηνυμάτων των συγγραφέων, για να
επακολουθήσει η αφομοίωση, η αποδοχή ή η απόρριψη της ιδέας του έργου. Το κοινό
που ήθελε διασκέδαση, συγκεντρωνόταν σε παραστάσεις έργων χωρίς φιλολογικές
αξιώσεις, αλλά και σε παραστάσεις καθαρά εύθυμων και αστείων διαθέσεων, σε
συνδυασμό με τη μουσική απόλαυση και τη θεαματικότητα.
456
ΟΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΟΙ ΘΙΑΣΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΗΘΟΠΟΙΟΙ
4Α. Εισαγωγή
Το κεφάλαιο αυτό βασίζεται στον κατάλογο των παραστάσεων της θεατρικής
αθηναϊκής κίνησης της περιόδου 1864-1900. Ο πλήρης κατάλογος των παραστάσεων
των θιάσων (5.830 περίπου) βρίσκεται στο παράρτημα και περιέχει ερασιτεχνικούς
και επαγγελματικούς θιάσους και τις καθημερινές θεατρικές παραστάσεις
λεπτομερώς. Με βάση αυτόν τον κατάλογο και με τα δεδομένα που έχουμε στη
διάθεσή μας, προχωρούμε στις αναφορές και τις αναλύσεις, που θα ακολουθήσουν.
Σκοπός είναι η όσον το δυνατόν πληρέστερη αναπαράσταση της θεατρικής κίνησης
με όλους τους συντελεστές: θιάσους, ηθοποιούς, έργα, συγγραφείς, μεταφραστές,
διασκευαστές και μουσικούς υπεύθυνους.
Την εποχή του Όθωνα (1840–1863) γίνονται προσπάθειες δημιουργίας
ελληνικών θιάσων, με ερασιτέχνες ηθοποιούς καθοδηγούμενους από επαγγελματίες.
Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται τρεις θίασοι: Ο θίασος του Κωνσταντίνου
Καστόρχη, του οποίου τα παρουσιαζόμενα έργα λογοκρίνονται από την οθωνική
κυβέρνηση και έτσι η Αθήνα γνωρίζει για πρώτη φορά τι θα πει λογοκρισία. Η
«Φιλοδραματική Εταιρεία» του Κωνσταντίνου Κυριακού Αριστία1935 που συντάσσει
την «Πρόσκληση περί Ελληνικού Θεάτρου», όπου διατυπώνεται ένα φιλόδοξο σχέδιο
για την αναγέννηση του ελληνικού θεάτρου, το οποίο όμως δεν ευοδώνεται τελικά,
λόγω οικονομικών δυσχερειών. Σε αυτό το μανιφέστο προτείνεται ο όρος «ηθοποιός»
να αντικαταστήσει τον ισχύοντα «υποκριτής». Στο βραχύβιο θίασό του εμφανίζονται
για πρώτη φορά γυναίκες ηθοποιοί (Αικ. Παναγιώτου, Αθηνά Φιλιππάκη, Μαρία
Αγγελική Τζίβιτζα). Τέλος, ο θίασος του δημοσιογράφου Γρηγόριου Καμπούρογλου,
ο οποίος ανεβάζει έργα, για δύο έτη μόνο (1858–59)1936.
Ήδη από το 1864 διατυπώνονται ορισμένες απόψεις, όσον αφορά την
υποκριτική ικανότητα των Ελλήνων ηθοποιών. Οι εφημερίδες θεωρούν ότι οι
ηθοποιοί δεν είναι αρκετά μελετημένοι, ούτε προετοιμασμένοι και παρουσιάζουν
1935 Ο Κωνσταντίνος Κυριακός Αριστίας είναι σπουδασμένος στην Ιταλία, συμμετέχει ως ηθοποιός
στις παραστάσεις της προεπαναστικής περιόδου στο θίασο του Βουκουρεστίου και πρωτοστατεί στην
κίνηση για τη δημιουργία ρουμανικού εθνικού θεάτρου. Βλ. και Δημήτριος Β. Οικονομίδης, «Ο
Κωνσταντίνος Κυριακός Αριστίας μέχρι της αφίξεως του εις τας Αθήνας», Ελληνική Δημιουργία, 1950,
σ. 43-46, σ. 143-145, σ. 382-384, σ. 466-467, Πούχνερ, «Τρεις Έλληνες θεατράνθρωποι στα Βαλκάνια
του 19ου αιώνα», σ. 214-252.
1936 Κωνστάντζα Γεωργακάκη, «Θέατρο Αθηνών», σ. 143-180.
457
πολλές ελλείψεις ως αυτοδίδακτοι1937. Τους συμβουλεύουν να μην κινούν τόσο συχνά
τα χέρια τους και το σώμα τους, να μην φωνάζουν και να μην αφήνουν το πρόσωπο
που υποκρίνονται και εκτρέπονται σε άλλα1938. Να μην απαγγέλλουν ταχέως «με
επιτηδευμένην φωνήν, με υπέρ το δέον συνεχή έξαψιν και με λίαν παραπεποιημένην
υπόκρισιν»1939. «Αρετή του ηθοποιού είναι η φυσική και η απλούστατη απομίμησις
του προσώπου, το οποίον υποκρίνεται»1940. Επιθυμία της εποχής είναι να
υποκρίνονται φυσικά και όχι μελοδραματικά ή ρομαντικά με έντονες κινήσεις και
υπερβολή στη φωνή. Προς τους περισσότερους των ηθοποιών οι κριτικοί παρατηρούν
ότι «η φωνή των δεν ακούεται μέχρι του κάτω μέρους». Η άρθρωσή τους δεν επαρκεί.
Σχετικά με τις ενδυμασίες τους πιστεύουν, ότι οφείλουν ακόμα να είναι
«ευπρεπέστεροι». Συγκεκριμένα: «τα μεγάλα μαλακώφ1941 πρέπει να τα απορρίψωσιν
αι κυρίαι, αρκούμεναι εις τα ενδύματα της εποχής των κωμωδιών»1942. Οι
δημοσιογράφοι και αρθρογράφοι επιθυμούν να είναι οι θιασάρχες πιο προσεκτικοί
στην επιλογή του ρεπερτορίου, να παρουσιάζουν πιο ηθικά και διδακτικά έργα.
Εξάλλου, συχνά ορισμένα από τα παριστανόμενα έργα απευθύνονται μόνο σε
ανδρικό κοινό και απαγορεύεται, όπως αναγράφεται στην αναγγελία της παράστασης,
η παρακολούθησή τους από γυναίκες.
Στις αρχές του 1864 εμφανίζεται και ένας ιταλικός θίασος, ο οποίος
αποπέμπεται από τη Σμύρνη, επειδή δεν ικανοποιεί το κοινό με την επιλογή των
έργων και την υποκριτική του. Ο Εθνοφύλαξ υποστηρίζει ότι κανονικά θα πρέπει να
συνυπάρχουν οι ιταλικοί με τους ελληνικούς θιάσους και να παριστάνουν εναλλάξ
στο θέατρο. Σημειώνει ότι «το ιταλικόν θέατρον (έρχεται) χάριν του βασιλέως, των
ξένων και της αριστοκρατίας, αλλ’ ο λαός της πρωτευούσης θέλει προ παντός και
ευχαριστιέται εις το ελληνικόν»1943.
1937 Παλιγγενεσία, 13/11/1865, 4, Αυγή, 15/1/1865, 1563, 2.

1938 Ό.π., 10/2/1864, 330, 2, 14/2/1864, 334, 4: «να μην κινήσωσι τόσον συχνά τας χείρας των, να μη
κάμωσι πολλάς κινήσεις του σώματος και των χειρών, να μη εξάγωσι φωνάς βεβιασμένας, να μη
αφίνωσι το πρόσωπον το οποίον υποκρίνονται και εκτρέπονται εις άλλα»
1939 Ό.π., 20/4/1870, 1908, 3.
1940 Ό.π., 10/2/1864, 330, 2, 14/2/1864, 334, 4. Σε άλλο σημείο ό.π., 20/4/1870.: «Η πρώτη αρετή του
ηθοποιού είναι η φυσική στάσις και η φυσική φωνή και αι κινήσεις αυτού και ο τρόπος της εκφράσεως
αναλόγως του υποκρινομένου προσώπου. Έπειτα η καθαρά απαγγελία, η ανεπιτήδευτος υπόκρισις και
όσα άλλα χρήσιμα κρίνονται προς επιτυχή παράστασιν οιασδήποτε τραγωδίας και κωμωδίας».
1941 Μαλακώφ είναι τα φουρό των φορεμάτων. Βλ. και το θεατρικό έργο Μαλακώφ του Μ.
Χουρμούζη.
1942 Παλιγγενεσία, 10/2/1864, 330, 2, 14/2/1864, 334, 4.
1943 Εθνοφύλαξ, 21/2/1864, 450, 4.
458
Η κυβέρνηση στα μέσα του 1864 διορίζει μία επιτροπή που έχει ως στόχο την
εξεύρεση κατάλληλου θιάσου για το θέατρο «Αθηνών»1944. Τα πρόσωπα που
συμμετέχουν στην επιτροπή αυτής της χρονιάς είναι: Α. Μπαλάνος, Α. Μανσόλας, Α.
Καλός, Α. Αργυρόπουλος, ενώ γραμματέας ορίζεται ο Π.Γ. Απαλήρας1945. Από τις
αρχές του 1865 αναλαμβάνουν οι: Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Δημήτριος
Βερναρδάκης, Άγγελος Σ. Βλάχος, Κ.Ν. Κωστής και Γεώργιος Τερτσέτης. Αυτή η
επιτροπή, η οποία όπως βλέπουμε αποτελείται από συγγραφείς και ποιητές της
εποχής, έχει ως κύριο σκοπό τη σύσταση εθνικού θεάτρου με ταλαντούχους
ηθοποιούς (που θα τους έστελναν να σπουδάσουν στο εξωτερικό) και την παραγωγή
ικανών ελληνικών θεατρικών έργων προς παράσταση1946. Το 1872, στην επιτροπή
του θεάτρου συμμετέχουν οι: Δ. Ορφανίδης, Άγγελος Σ. Βλάχος, Σ. Κουμανούδης, Σ.
Ράλλης, Ηλίας Σ. Ποταμιάνος, Γρ. Παπαδόπουλος, Ν. Χατζόπουλος και Π.
Κολοκοτρώνης1947, ενώ τo 1873-1874 οι: Ευστράτιος Ράλλης, Αριστείδης Μπαλάνος,
Αλ. Μανσόλας, Αγγ. Βλάχος και Μ. Λάμπρος1948. Το 1875 είναι οι: Ευθυμ.
Χατζηπέτρος, διευθυντής της αστυνομίας, Α. Μανσόλας και Άγγ. Βλάχος,
τμηματάρχες (εννοεί δημόσιοι υπάλληλοι), Δ. Δεληγιάννης και Ευστρ. Ράλλης,
συνταγματάρχες και Εμμ. Ροΐδης, συγγραφέας και δημοσιογράφος. Γραμματέας της
επιτροπής διορίζεται ο Μιχαήλ Π. Λάμπρος1949. Το 1876 μέλη της επιτροπής του
θεάτρου είναι: Περρωτής, Σωτήριος Κροκιδάς, Πύρλας, Γαρδελίνος, Καραμάνος,
Κατσαούνης, Μπούτος και γραμματέας ο Μισιρλής1950. Το 1879 μέλη της επιτροπής
του θεάτρου των Αθηνών διορίζονται οι Γιαννούλης και Μανολάς, τμηματάρχες του
Υπουργείου των Εσωτερικών, ο Κυριακίδης, βουλευτής Μήλου, και ο Ολστάιν,
μουσικοδιδάσκαλος. Πρόεδρος δε της επιτροπής είναι ο Δ. Δεληγιάννης,
συνταγματάρχης1951. Το 1891, συστήνεται επιτροπή για να εργασθεί για την ίδρυση
του εθνικού θεάτρου, αποτελούμενη από τον Δ. Μ. Καλλιφρονά, Ν. Καζάζη, Αχιλλέα
Παράσχο, Αντώνιο Αντωνιάδη, Δημήτριο Καλαποθάκη και Νικόλαο Λάσκαρη ως
γραμματέα. Η επιτροπή αυτή ανακοινώνει πρόγραμμα παραστάσεων και ζητά τη
συνδρομή του ελληνικού κοινού. Ένας θίασος διακεκριμένων ηθοποιών θα
1944 Παλιγγενεσία, 27/2/1864, 343, 3.

1945 Ό.π., 2/6/1864, 409, 3.
1948 Εθνοφύλαξ, 29/9/1873, 2800, 3.
1949 Ό.π., 4/7/1875, 3221, 2.
1950 Εφημερίς, 15/9/1876, 259, 1.
1951 Παλιγγενεσία, 30/1/1879, 3.
459
παρουσιάσει εθνικά πρωτότυπα ελληνικά δράματα, όπως το έργο Κυψελίδαι του
Δημήτριου Βερναρδάκη, Οι τριάκοντα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Λέων
Καλλέργης του Αχιλλέα Παράσχου, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως του
Δημήτριου Οικ. Καλαποθάκη κ.ά. καθώς και αρχαίες τραγωδίες, όπως και ξένες (Ο
έμπορος της Βενετίας του Σαίξπηρ, Οι λησταί του Φρ. Σίλλερ)1952. Το 1895,
δημιουργείται από την αστυνομία επιτροπή, από πνευματικούς ανθρώπους, όπως ο
Γεώργιος Μιστριώτης, Ιωάννης Καλοστύπης, Αριστοτέλης Κουρτίδης, για επιλογή
των έργων που προορίζονται για παράσταση, όχι σύμφωνα με τη φιλολογική τους
αξία, αλλά για τη διακρίβωση μερών που προσβάλλουν τα δημόσια ήθη και μπορούν
να σκανδαλίσουν το κοινό1953. Διαπιστώνουμε ότι στις επιτροπές αυτές διακρίνονται
πνευματικοί άνθρωποι οι οποίοι ήταν γνώστες του αντικειμένου που καλούνταν να
υπηρετήσουν, αλλά και άλλα μέλη από την κρατική μηχανή όπως από το στρατό, την
αστυνομία ή τα υπουργεία και τους δήμους που η θέση τους σε αυτές τις επιτροπές
αναγνωρίζεται ότι εξυπηρετούσε κρατικές κατευθύνσεις τήρησης της ηθικής τάξης
και αποφυγής πρόκλησης σκανδάλων και ανώφελων τριβών, ακόμα και αποφυγής
εμπλοκής σε θέματα διπλωματίας και για λόγους εθνικής προστασίας.
Το 1864 ψηφίζεται από την Εθνοσυνέλευση να επιχορηγηθεί ο ελληνικός και
ο ιταλικός μελοδραματικός θίασος με το ποσό των 25.000 δραχμών1954. Ο Εθνοφύλαξ
συμβουλεύει να δοθεί το ποσό, το προοριζόμενο για την ελληνική εταιρία, σε δύο ή
τρεις αυτοδίδακτους Έλληνες ηθοποιούς με σκοπό να επιμορφωθούν στην Ιταλία,
ώστε επιστρέφοντας στη χώρα να διδάξουν και τους υπόλοιπους υποκριτές. Το 1865,
εξάλλου, η μεγάλη Ιταλίδα, δραματική ηθοποιός Αδελαΐδα Ριστόρι προτείνει να
μαθητεύσουν μερικοί νέοι Έλληνες στο θίασο της1955. Το 1865 ο πρωθυπουργός
Αλέξανδρος Κουμουνδούρος1956 και το 1868 ο Δημήτριος Βούλγαρης1957,
1952 Νέα Εφημερίς, 18/10/1891, 291, 6.

1953 Ό.π., 25/8/1895, 237, 4.
1954 Αυγή, 21/3/1864, 1146, 4, Παλιγγενεσία, 5/7/1875, 3.
1955 Αυγή, 4/1/1865, 1347, 3, 9/1/1865, 1350, 4, 12/1/1865, 1352, 3, 14/1/1865, 1353, 3, Εθνοφύλαξ,
5/1/1865, 666, 3, 11/1/1865, 669, 3, 12 και 14/1/1865, 670-672, 1-2-3, Παλιγγενεσία, 15/1/1865, 567, 3,
8/5/1865, 588, 2. Η Αδελαΐδα Ριστόρι στις αρχές του Ιανουαρίου του 1865 εμφανίστηκε στους
πρωταγωνιστικούς ρόλους της Μήδειας, της Ιουδήθ, της Φαίδρας, της Μύρρας ή Σμύρνας στο θέατρο
«Αθηνών». Για τους ευρωπαίους ηθοποιούς που παρουσιάζονται στην Αθήνα βλ. το άρθρο του Αντρέα
Δημητριάδη («Ευρωπαίοι πρωταγωνιστές στην Αθήνα: Η επίδρασή τους στο νεοελληνικό θέατρο του
19ου αιώνα», Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου
Θεατρολογικού Συνεδρίου, επιμ. Κωστάντζα Γεωργακάκη, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών
Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις Ergo, 2004, σ. 189-196).
1956 Εθνοφύλαξ, 13/7/1865, 791, 3, Αυγή, 12/7/1865, 1473, 1-2, 16/7/1865, 1476, 1-2, Παλιγγενεσία,
15/7/1865, 1-2.
1957 Εθνοφύλαξ, 24/10/1868, 1595, 4. Ο θίασος αυτός ξεκινά τις παραστάσεις του στις 26 Οκτωβρίου
1868 στο θέατρο «Αθηνών» (Μπούκουρα).
460
ακολουθώντας πιθανώς την επιθυμία του βασιλέως Γεωργίου, επιθυμούν να δώσουν
κρατική επιχορήγηση 60.000 και 46.000 δραχμών αντίστοιχα σε ιταλικό
μελοδραματικό θίασο, παρόλο που η χώρα αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες1958.
Ο Κουμουνδούρος σύντομα ανακαλεί αυτή τη δωρεά του Κράτους, γιατί αντιβαίνει
στο κοινό αίσθημα1959. Παρουσιάζεται έτσι το αρνητικό γεγονός να μην
επιχορηγούνται οι ελληνικοί θίασοι, ενώ το κράτος επιχορηγεί ξένους και μάλιστα
μελοδραματικούς. Οι Έλληνες θεατές, αντιλαμβανόμενοι την ανάγκη υποστήριξης
και δημιουργίας εθνικής σκηνής, προσέτρεχαν στις «ευεργετικές» των Ελλήνων
ηθοποιών για να συνδράμουν με τον οβολό τους.
Το 1888 ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής με επιστολές του σε εφημερίδες,
περιοδικά και λογοτεχνικά ημερολόγια για την ίδρυση εθνικού θεάτρου προτείνει και
συμβουλεύει συγκεκριμένα: «Συγχρόνως αρχομένης της ανοικοδομήσεως, αναγκαίον
θα ην είτε ο αυτός, είτε άλλος τις της πατρίδος και των μουσών ευεργέτης ή τις των
αρχών να πέμψη εις την μίαν ή την άλλην των της Ευρώπης πρωτευουσών σχολών
δύω νέους και δύο νέας υποτρόφους γιγνώσκοντας την γλώσσαν της χώρας, εις ην
στέλνονται προς θεωρητικήν και πρακτικήν εκμάθησιν της υποκριτικής, ίνα μετά
διετίαν το πολύ επανελθόντες, διδάσκωσιν αυτήν εν Ελλάδι και δια της σκηνικής
αυτών επιδεξιότητος εξασφαλίζωσι του θεάτρου την επιτυχίαν. ... Το θέατρον πρέπει
να διευθύνεται ως προς τον φιλολογικόν και εθνικόν αυτού σκοπόν υπό της
κυβερνήσεως δι’ επιτροπής ολιγομελούς ανδρών φιλοκαλών και πεπαιδευμένων,
οίτινες έμπειροι πραγματογνώμονες και λογοκριταί υπό παντοίαν έποψιν να
εξετάζωσι τα προσαγόμενα πρωτότυπα δράματα, ως και την ενδόμυχον και την της
μεταφράσεως αξίαν των ξένων και ν’ αποκρούωσιν ό,τι αβέλτερον και αποβλητέον
υπό την έποψιν των ηθών και της φιλοκαλίας. Σκόπιμον δ’ εν άλλοις αν τα έσοδα
επαρκώσι να καταρτίσωσι και πλήρη ελληνικήν δραματικήν εν τω θεάτρω
βιβλιοθήκην...»1960.
1958 Παλιγγενεσία, 8/10/1868, 3: «Εν ω το ταμείον στερείται και του λεπτού, εν ω οι δυστυχείς
υπάλληλοι από μηνών δεν πληρώνονται, εν ω ο ναυπηγός εκ Τριεστίου ζητεί την δόσιν του θωρηκτού,
ειδέ μη θα το πωλήση, εν ω η Κρήτη πεινά και κινδυνεύει, εν ω το έθνος απαιτεί οικονομίας, η δε
βουλή αποδοκιμάζει το υπουργείον δια την σπατάλην των δημοσίων χρημάτων, ο κ. Βούλγαρης
μηδεμίαν εις τοιαύτα δίδων προσοχήν θέλει να δώση εις το έθνος 46.000 δραχμάς δια θέατρον! Δεν
πιστεύομεν ποτέ ότι θα ευρεθή βουλευτής να ψηφίση δαπάνην δια θέατρον».
1959 Ό.π., Εθνοφύλαξ, 13/7/1865, Αυγή, 12/7/1865, 16/7/1865, Παλιγγενεσία, 15/7/1865.
1960 Νέα Εφημερίς, 9/1/1888, 9, 2. Βλ. για τα σχέδια περί εθνικού θεάτρου του Αλέξανδρου Ρίζου
Ραγκαβή στη διδακτορική διατριβή της Κωνσταντίνας Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ.
325-346.
461
Από το 1864, αναλαμβάνει ο Τσούσας ως εργολάβος στο θέατρο «Αθηνών»,
πίσω από το πρόσωπο του οποίου κρύβεται ο Δημήτριος Καμπούρογλου, συντάκτης
της εφημερίδας Πατρίς. Ο Εθνοφύλαξ πιστεύει ότι αυτό είναι αντιδεολογικό1961.
Ειδικά επί κυβερνήσεως Κουμουνδούρου δίνονται αρκετές χιλιάδες δραχμές στον
Καμπούρογλου για να ανορθώσει το ελληνικό θέατρο1962.
Τo 1873 οι γυναίκες ζητούν να οριστούν θέσεις για αυτές στην πλατεία του
θεάτρου1963. Σε γενικές γραμμές μερικά έργα απαγορεύονται να παρακολουθούνται
από γυναίκες, γιατί χαρακτηρίζονται ως μη ηθικά και μη διδακτικά, ενώ παρατηρείται
συχνά το φαινόμενο – και διαμαρτύρονται για αυτό οι εφημερίδες – σε αρκετά έργα
να υπάρχει έλλειψη από γυναικείο κοινό.
Μέχρι το 1875 υπάρχουν 72 ηθοποιοί, 20 γυναίκες και 52 άνδρες, που δεν
φροντίζουν μόνο για το ψωμί τους ή για την τέχνη τους, αλλά έχουν θερμότατο
εθνικό παλμό στον τόνο των παραστάσεών τους1964. Στον Τύπο του Ιουλίου του 1884,
διαβάζουμε σε πληροφορία της εφημερίδας για την ελληνική δραματική σκηνή τα
ονόματα όλων των Ελλήνων ηθοποιών που την απαρτίζουν, και κινούνται στην
Αθήνα και στην περιφέρεια, όπως Πειραιά, Αίγιο, Βόλο, Κωνσταντινούπολη,
Καβάλα, Χίο, Κύπρο, Ρωσία, Συρία, Αλεξάνδρεια. Είναι η θεατρική κίνηση και η
θιασαρχική σύνθεση του 1884 – οπωσδήποτε τα άλλα έτη θα ήταν διαφορετικής
σύνθεσης και σε διαφορετικούς τόπους. Η μετακίνηση των ηθοποιών, μεταξύ των
θιάσων, ήταν συνήθης, αλλά η διαδικασία αυτή δεν βοηθούσε στην παγίωση μιας
σταθερής βάσης στη σύνδεση των μελών του θιάσου και στη σκηνική
αλληλοϋποστήριξη. Στο σύνολο αναφέρονται 70 ηθοποιοί εκ των οποίων 36 ήταν
γυναίκες. Είχε δε παρατηρηθεί και αλλαγή ονομάτων και μερικοί υποκριτές έφεραν
δύο και τρία ονόματα. Πλην των διακεκριμένων κορυφαίων, οι πλείστοι είναι
οριστικά ονοματισμένοι1965.
Αυτό που ζητάει κάθε εφημερίδα της εποχής είναι να ιδρυθεί ένα «εθνικό
θέατρο και θίασος» που θα χρησιμεύσει στην καλλιέργεια των ηθών και της γλώσσας
και στην πνευματική ανύψωση του λαού. Δεν επιθυμούν να δίνονται χρήματα ως
χορηγία στους ξένους θιάσους και ιδίως στους vaudevilles1966. Χρειάζεται επίσης να
1961 Εθνοφύλαξ, 4/9/1864, 583, 3.

1962 Ό.π., 5/3/1865, 951, 1-2-3.
1963 Εφημερίς, 23/10/1873, 23, 1.
1965 Νέα Εφημερίς, 10/7/1884, 192, 5.
1966 Παλιγγενεσία, 23/10/1873, 2793, 1, 6/11/1873, 2807, 3, Αυγή, 23/10/1873, 3501, 3, 16/11/1873,
3525, 3.
462
αναφέρουμε ότι από δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής η φορολογία των θεάτρων
κρινόταν υπερβολική, άδικη και καταπιεστική, επειδή δεν στηριζόταν σε αναλογία
εισοδήματος. Οι αρθρογράφοι των εφημερίδων εκφράζοντας τη δυσαρέσκειά τους για
τα πράγματα περί του θεάτρου, ζητούν τη μείωση και κατάργηση των φόρων με τον
ισχυρισμό ότι το δημόσιο και η πρόσοδος της φορολόγησης θα έφερνε ασήμαντο
δημόσιο όφελος1967.
Όπως αναφέραμε, είναι μύχιος διάχυτος πόθος όλων να δημιουργηθεί εθνικό
θέατρο, ελληνικό κατά την υποκριτική και την ποίηση, κατά τη γλώσσα στις
μεταφράσεις, κατά τον τρόπο απαγγελίας και μίμησης. Το ήδη υπάρχον ελληνικής
γλώσσας θέατρο ήταν από αυτοδίδακτους και αυτοσυντήρητους συνεταιρισμούς
ηθοποιών, στους οποίους οφείλει η Ελλάδα ευγνωμοσύνη για το έργο τους και τις
θυσίες τους για την ανύψωση της τέχνης. Κατά καιρούς, προτάθηκαν γνώμες υπέρ
σύστασης σχολών, υπέρ οφειλόμενης επιχορήγησης στους θιάσους, υπέρ αποστολής
στην Ευρώπη νέων για δραματικές σπουδές, υπέρ τυφλής υποστήριξης εκ μέρους του
κοινού ανεξάρτητα της ποιότητας των ηθοποιών και δραμάτων κ.ά. Όλες οι ιδέες δεν
ήταν πρακτικές, δεν υπήρχε θεατρική παράδοση. Η Ευρώπη δεν ήταν δυνατόν να
διδάξει τον τόνο της ελληνικής ομιλίας, τη χροιά, την έκφραση της ελληνικής
ομιλίας, την απαγγελία και την υπόκριση. Η υποστήριξη του κοινού υπήρχε, αλλά δεν
έπρεπε να προκαλέσει τον ανταγωνισμό μεταξύ θιάσων και ηθοποιών. Για να γίνει
εθνικό ελληνικό θέατρο έπρεπε να γεννηθεί στον τόπο του, στο δικό του χώρο, κάτω
από την δική του στέγη, το ίδιο, όπως έγινε με το Πανεπιστήμιο και την Ακαδημία,
για να επιτευχθεί η τελειοποίηση κατά τη λειτουργία του, με σύστημα βαθμολόγησης,
αξιολόγησης εργασίας και προαγωγής, με ιστορία συνεχή και παράδοση. Την ιδέα
αυτή ενστερνίσθηκε και υποστήριξε ο βασιλεύς Γέωργιος. Έτσι αρχίζει η ανάγκη
ανέγερσης εθνικού θεάτρου, που θα είναι σχολείο, βιβλιοθήκη, εργαστήριο, διοίκηση,
αρχείο για εκείνους που θέλουν να μελετήσουν, αλλά και για αυτούς που
επιθυμούσαν να αφοσιωθούν στη δραματική τέχνη. Θα υπήρχαν ηθοποιοί,
συγγραφείς, μεταφραστές, με έμμισθη εργασία και θα είχαν ασφάλεια για τις
συντάξεις τους. Θα υπήρχαν επιτροπές για την ορθή πορεία του θεάτρου και
ιδιαίτερος κανονισμός για τη μορφή και το είδος των παραστάσεων. Επιθυμούσαν να
δοκιμάζονται από σκηνής τα πρωτότυπα έργα, να βαθμολογούνται οι ηθοποιοί και οι
1967 Νέα Εφημερίς, 16/6/1890, 167, 3.
463
μαθητευόμενοι1968. Ο αρθρογράφος παραθέτει και άλλες πολλές λεπτομέρειες για τα
προσδωκόμενα, των οποίων εμείς δίνουμε μόνο μια σκιαγράφηση, για να δείξουμε τις
απαιτήσεις που είχαν προκύψει για την ανάγκη δημιουργίας εθνικού θεάτρου και τις
απορρέουσες προσδοκίες υψηλών προδιαγραφών.
Το Σεπτέμβριο του 1883 συγκεντρώνονται στο δημαρχείο της Αθήνας
σαράντα ηθοποιοί και ιδρύουν το «Σύνδεσμο Ελλήνων Ηθοποιών». Στο διοικητικό
συμβούλιο εκλέγεται πρόεδρος ο Δημοσθένης Αλεξιάδης και μέλη οι: Γεώργιος
Νικηφόρος, Διονύσιος και Σπυρίδωνας Ταβουλάρης, Μιχαήλ Αρνιωτάκης και
Αλέξανδρος Πίστης. Σύντομα θα διαλυθεί αυτός ο σύνδεσμος και η προσπάθεια δεν
θα καρποφορήσει1969. Το 1896, οι ηθοποιοί ιδρύουν σωματείο προς ανύψωση του
επαγγέλματός τους και υποστήριξη των συμφερόντων τους. Πρόεδρος εξελέγη ο Μ.
Αρνιωτάκης, αντιπρόεδροι οι Ν. Λεκατσάς και Δημ. Κοτοπούλης, γενικός
γραμματεύς ο Θ. Πεταλάς, ταμίας ο Π. Λαζαρίδης, ειδικός γραμματεύς ο Αν.
Απέργης, κοσμήτωρ ο Κ. Χέλμης, σύμβουλοι οι Δ. Αλεξιάδης, Σ. Ταβουλάρης, Γ.
Σταυρόπουλος, αναπληρωματικοί οι Γ. Χρυσάφης και Π. Τσούκας. Ακόμα σύστησαν
ταμείο αλληλοβοηθείας των ηθοποιών, κατά την υπόδειξη του Δημήτριου
Καλογερόπουλου. Για το σκοπό αυτό συνήλθαν πάνω από 100 υποκριτές στις 28
Μαΐου του 18961970. Το 1900, πρόεδρος εκλέχθηκε ο Δημ. Αλεξιάδης, αντιπρόεδροι ο
Δ. Ταβουλάρης και ο Μ. Αρνιωτάκης και γενικός γραμματεύς ο Ευάγγ.
Παντόπουλος1971. Ο σύλλογος των ηθοποιών σε συνεδρίαση με περίπου τριάντα
υποκριτές, ψήφισε το καταστατικό του. Η συνένωση μεταξύ των ηθοποιών
υποσχόταν πολλά για την πρόοδό τους στο μέλλον1972.
Σε άρθρο της Νέας Εφημερίδος1973 ο Δημ. Φρειδερίκου Βολωνίνης κάνει
μνεία για τις γιγάντιες προόδους που έκανε μέσα σε ελάχιστο χρόνο το ελληνικό
θέατρο, το οποίο δεν παύει να τελειοποιείται. Υπερασπίζεται ο αρθρογράφος τους
ηθοποιούς για την προσπάθεια ανύψωσης του θεάτρου και κατακρίνει τις απαιτήσεις
του κοινού ως άδικες. Ομιλεί για τις παλαιότερες γενιές, στις οποίες χορηγούσαν
οικονομική βοήθεια, οπότε και η ανταπόδοση των ηθοποιών και γενικότερα των
ασχολούμενων με το θέατρο, που υπηρετούσαν τη φιλολογία και την καλλιτεχνία,
1968 Ό.π., 15/12/1887, 349, 5-6.

1969 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών, ογδόντα χρόνια 1917-1997, σ.
52.
1970 Παλιγγενεσία, 1/2/1896, 9765, 4, Ακρόπολις, 6/2/1896, 5022, 2-3.
1971 Εστία, 28/2/1900, 360, 2.
1972 Ό.π., 8/5/1900, 68, 1-2.
1973 Νέα Εφημερίς, 3/6/1890, 154, 6-7.
464
ήταν προς όφελος του θεάτρου. Κατακρίνει το κοινό της εποχής του ότι συχνάζει στο
θέατρο, όπου κατασκοτώνει τις ώρες της σχόλης του, για να διασκεδάσει. Αυτή είναι
η κατώτατη και μέση τάξη του λαού, όπως διατείνεται. Η δε αριστοκρατική τάξη
αρέσκεται σε επικρίσεις προς τους ηθοποιούς και τους αποδίδει όλα τα σφάλματα.
Θεωρεί τις μομφές άδικες και συμπληρώνει ότι οι περισσότεροι ηθοποιοί είναι
αυτοδίδακτοι και το κοινό αποζητά απ’ αυτούς πράγματα αδύνατα, που «μόνον με
τον παρά κατορθούνται». Εκφράζει την άποψη ότι έχουμε εύκολη την κατάκριση,
ενώ θα έπρεπε να είμαστε προσεκτικότεροι και να αρκούμαστε σε ό,τι έχουμε.
Συμπληρώνει δε ότι χρειάζεται η σύσταση επιτροπής για την κατάρτιση
προγράμματος των έργων προς παράσταση και είναι βέβαιος ότι το δραματολόγιο θα
είχε κυρίως έργα ξένων συγγραφέων, διότι τα ελληνικά δεν αρέσουν, πλην λαμπρών
εξαιρέσεων. Η δήλωση των απόψεων αυτών μας επιβεβαιώνει ότι και εν έτει 1890,
εξακολουθεί η αντιγνωμία προτίμησης μεταξύ ξένου και ελληνικού, σε επίπεδο
έργων, συγγραφέων και ηθοποιών.
Το 1891 συναντάμε ένα άρθρο στην Νέα Εφημερίδα1974 με τον τίτλο «Το
θέατρον. Ανάγκη, ανάγκη, ανάγκη» από τον αρθρογράφο με το αρχικό Χ., όπου
αντιπαραβάλλει τα πολιτισμένα ευρωπαϊκά έθνη, που καλλιεργούν το δράμα και την
κωμωδία και αναπτύσσουν τη μουσική, προς τους Έλληνες που στερούνται εθνικού
θεάτρου αλλά και υποφερτού μελοδράματος. Παρατηρεί ότι η θεατρική και η
καλλιτεχνική κίνηση ήταν καλύτερη πριν σαράντα χρόνια στην πρωτεύουσα που
αριθμούσε 40.000 κατοίκους, παρά το 1891 που η πρωτεύουσα αριθμεί 120.000
κατοίκους, με πλήθος ξένων και πλουσίων. Τότε, χάρη στο μικρό θέατρο του
Μπούκουρα, υπήρχε καλύτερη κίνηση, λόγω και της κρατικής επιχορήγησης που
λάμβανε, σε αντίθεση με τη συγχρονία του δημοσιογράφου Χ., που το θέατρο
παρουσιάζει έργα, που σε τίποτα δεν ωφελούν την αθηναϊκή κοινωνία. Το θέατρο έχει
ανάγκη χρηματικής συνδρομής για να λειτουργήσει και να χρησιμεύσει ως σχολείο
για τον αθηναίο πολίτη. Κατηγορεί την κυβέρνηση ότι δεν χρηματοδοτεί επαρκώς το
θέατρο, αλλά επιβάλλει φόρο στα εισιτήρια. Θλίβεται, γιατί η Αθήνα δεν υποστηρίζει
το θέατρο και το μελόδραμα, τη μουσική, ούτε όσο οι επαρχιακές ευρωπαϊκές πόλεις
υποστηρίζουν αυτά. Οι θίασοι, οι ηθοποιοί, οι μουσικοί και οι παραστάσεις είναι
ανάλογοι προς τη διάθεση των χρημάτων. Όσο καθυστερεί το εθνικό θέατρο, τόσο
υπάρχει φόβος ότι η ανάγκη για ψυχαγωγία της κοινωνίας θα οδηγούσε στην αύξηση
1974 Ό.π., 6/2/1891, 37, 6-7.
465
των ωδικών καφενείων, τα οποία ούτε το ήθος εξευγένιζαν, ούτε το καλλιτεχνικό
αίσθημα ανέπτυσσαν1975. Σε αυτά συμφωνούσε και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής
στο άρθρο του «Περί ιδρυτέου εθνικού θεάτρου» στο περιοδικό Εβδομάς τον
Φεβρουάριο του 18911976.
Το 1892 γίνονται κάποια σχόλια περί της συμπεριφοράς του κοινού στις
θεατρικές παραστάσεις, με αφορμή το λιγοστό κοινό που παρακολούθησε τον
Λεκατσά και τον Έμπορο της Βενετίας. Παρατηρείται ότι όσο πιο «χυδαία» είναι τα
αναβιβαζόμενα έργα, τόσο μεγαλύτερη είναι η προσέλευση των θεατών. Σημειώνει δε
ο εφημεριδογράφος ότι η προσέλευση αυτή του κοινού σε βάναυσες κωμωδίες και
κακότεχνα κωμειδύλλια δεν είναι ένδειξη της καλαισθησίας του κοινού, αλλά ένδειξη
για το αντίθετο, σε ποιο βαθμό δηλαδή στρέβλωσης έχει φθάσει το αίσθημα του
ωραίου και του καλού. Για την κατανόηση και την πρόσληψη του δράματος, για την
κατανόηση της λεπτότητας των καλλιτεχνικών εκφράσεων και εκφάνσεων χρειάζεται
– για το θεατή, αλλά και τον αναγνώστη συμπληρώνουμε εμείς – κατάλληλη μακρά,
επίπονη και επίμονη προπαρασκευή, παρακολούθηση και παρατηρηκότητα. Η
καλαισθητική βελτίωση δεν επέρχεται με τα κωμειδύλλια τα παρουσιαζόμενα τα
τελευταία έτη στο ελληνικό θέατρο1977.
Η Εφημερίς παραθέτει άρθρο που κάνει σύγκριση του αθηναϊκού θεάτρου του
1836 με αυτό του 1892, με τίτλο «Το θέατρον κατά το 1836 εν Αθήναις». Ο
υπεύθυνος του άρθρου βασίζεται σε δημοσίευμα του εκδιδόμενου τότε περιοδικού Ο
Θεατής από τον λόγιο Μιχαήλ Σχινά (τεύχος της 25 Οκτωβρίου 1836) και περιέχει
κανονικότατη περιγραφή του θεατρικού χώρου, αλλά και κυνικότατη περιγραφή
ζοφερής εικόνας της συμπεριφοράς του κοινού. Μετά ακολουθεί κριτική περί του
δράματος που παιζόταν τότε και των ηθοποιών. Το δράμα ήταν Ο θάνατος του
Μάρκου Βότσαρη, μεταφρασμένο από τα ιταλικά. Οι υποκριτές ήταν ερασιτέχνες. Το
έργο χαρακτηρίσθηκε ψυχρό και μονότονο. Οι υποκριτές ήταν άψυχοι,
αδραματούργητοι, ακίνητοι. Ο ήρωας πληγωμένος είχε εύρωστο πρόσωπο και οι
θεατές καθισμένοι ή όρθιοι συνομιλούσαν, κάπνιζαν, χειροκροτούσαν, «βομβούσαν»,
προσθέτοντας ο αρθρογράφος «Τί αλλόκοτος λαός!, Τί λαϊκή τύρβη! Τί έθνος
αχαλίνωτον!». Και το τέλος (παρατίθεται αυτούσιο): «Δεν σας φαίνεται ότι οι
ηθοποιοί του 1836 τείνουσιν αδελφικάς τας χείρας προς τους πλείστους των
1975 Ό.π., 12/2/1891, 43, 7.

1976 Εβδομάς, 9/2/1891. Βλ. Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Με των Μουσών τον έρωτα...», σ. 345-346.
1977 Εφημερίς, 10/1/1892, 10, 3.
466
ηθοποιών του 1892 και ότι οι δημοσιογράφοι του καιρού εκείνου έβλεπαν και
έγραφαν καθαρώτερα των εφημεριδογράφων του καιρού μας;»1978. Είναι μια
επισήμανση που μας προβληματίζει για την ποιότητα των παραστάσεων της
τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα, αν πραγματικά το επίπεδο είχε βελτιωθεί ή όχι,
υποψία που δικαιολογεί για άλλη μια φορά την ανάγκη ίδρυσης εθνικού θεάτρου και
εθνικής δραματικής σχολής και δραματολογίου.
Σχετικά με τα θεατρικά προγράμματα της τελευταίας δεκαετίας του 19ου
αιώνα, σε άρθρο της Εφημερίδος1979 με τίτλο «Τα προγράμματα των θεάτρων» και
υπογραφή του δημοσιογράφου με το ψευδώνυμο Ολιέγ, αναφέρονται κρίσεις για την
εξέλιξη των θεατρικών προγραμμάτων. Τα θεατρικά προγράμματα συνήθιζαν να
παρέχουν τίτλους σε συγγραφείς και ηθοποιούς. Αναρτιόνταν στους τοίχους των
αθηναϊκών οδών. Ο κόσμος που περνούσε διάβαζε π.χ. «Παρασταθήσεται η
Μαρούλα. Τον μπάρμπα-Λινάρδο θα διδάξει ο δημιουργός των ελληνικών
κωμειδυλλίων Ευάγγ. Παντόπουλος, την Μαρούλα η θελκτική κ.
Κωνσταντινοπούλου κ.λπ.». Η δημοσίευση αυτή για τους παρακολουθούντες τα
θεατρικά προγράμματα πρόσθετε νέα κοσμητικά επίθετα στο προγραμματικό
λεξιλόγιο των ελληνικών θιάσων. Μέχρι τότε – 1892 – οι θίασοι εγκωμίαζαν τους
συγγραφείς των έργων π.χ. Οθέλλος του Σαίξπηρ, Η κυρία με τας καμελίας του
ακαδημαϊκού Αλέξανδρου Δουμά υιού, και δεν υμνολογούσαν οι θίασοι τους εαυτούς
τους και τα μέλη τους. Αλλά στη σύγχρονη εποχή, υποστηρίζει ο γράφων, αυτό είχε
αλλάξει και περισσότερο επαινούνταν οι υποκριτές, παρά οι συγγραφείς, εκτός αν οι
ηθοποιοί ήταν και συγγραφείς. Οι υπερβολές στη διαφήμιση στα προγράμματα
υπερέβαιναν την πραγματικότητα και έφθαναν σε σημεία κακού γούστου με
εκφράσεις ψευδών εγκωμίων, αλλά και εκφράσεις των αμοιβαίων αισθημάτων των
ηθοποιών, όπως π.χ. οι τρεις αντίζηλοι κωμικοί Ε. Παντόπουλος, Γ. Νικηφόρος και
Π. Λαζαρίδης αγγέλλουν ότι «αδελφοποιημένοι και ανθαμιλλώμενοι θα υποδυθώσι
τα κύρια πρόσωπα» (σε πρόγραμμα του θιάσου «Μένανδρος»). Άλλοτε διακρίνονται
πλάγιοι διαξιφισμοί εναντίον ηθοποιών άλλων θιάσων και συγγραφέων. Δινόταν
απάντηση όμως από τη θιγόμενη πλευρά και άρχιζε η γνωστή αλληλομαχία μεταξύ
των αντιδικούντων. Ο Ολιέγ δείχνει την απαρέσκειά του και βρίσκει ακόμα και την
αγγελία με τον τελάλη μη ανεκτή π.χ. «σήμερα το βράδυ θα έχει θέατρο. Την γυναίκα
θα κάνει γυναίκα. Θα παρασταθεί ο Αριστόδημος». Παρά ταύτα η πρωτόγονη αυτή
1978 Ό.π., 6/1/1892, 6, 1-2.

1979 Ό.π., 28/6/1892, 180, 1.
467
ειδοποίηση ήταν φυσικότερη των λυρικών εκφράσεων των θεατρικών
προγραμμάτων, όπου από μόνοι τους αυτοχαρακτηρίζονταν κατά την προσωπική
τους ιδιοτέλεια και το συμφέρον τους.
Το 1893 πληθαίνουν οι φωτογραφίες των ηθοποιών στους χώρους των
θεάτρων σε διάφορες σκηνές των δραμάτων και στους καλύτερους ρόλους. Η
φωτογραφία γίνεται τέχνη καλλιτεχνική, έτσι μετά την Παρασκευοπούλου και τη
Βερώνη, έβλεπαν οι θεατές σε χαρακτηριστικές φωτογραφίες τον Παντόπουλο, τον
Λεκατσά, την Ελένη Κοτοπούλη ως Φροσάρ. Οι ηθοποιοί όλοι ανταποκρίνονται στην
επιθυμία του φιλόμουσου κοινού και η φωτογραφία τους στο θέατρο είναι μια
καινοτομία1980.
Το 1893 ο Δ. Παπαδόπουλος σε άρθρο στη Νέα Εφημερίδα και με τίτλο «Διατί
δεν αναδεικνύονται και Έλληνες έξοχοι ηθοποιοί» αναφέρει μερικούς λόγους που
εκείνος θεωρούσε ως αιτίες και από αυτούς ξεχωρίζουμε την έλλειψη ικανής
εκπαίδευσης και ως εκ τούτου τη μη επαρκή κατανόηση του έργου, των προσώπων
και του συγγραφέα. Επίσης αναφέρεται ως λόγος η περιφρόνηση της κοινωνίας προς
το επάγγελμα του ηθοποιού. Ανασταλτική θεωρεί και την καταφυγή των ηθοποιών
στο επάγγελμα για λόγους βιοποριστικούς. Ακόμα επικρίνεται η τάση των υποκριτών
να προορίζουν τα τέκνα τους για τη σκηνή, αδιαφορώντας για το αν αυτά έχουν
κλίση, με μόνο ελατήριο την ιδέα της διαδοχής. Επιπλέον αναφέρεται η έλλειψη
επαρκούς μελέτης και δοκιμών των έργων και τα στενά όρια στα οποία μπορούσαν να
κινηθούν οι Έλληνες ηθοποιοί λόγω μικρού κοινού, αλλά και κοινού ανεπαρκώς
ενημερωμένου περί τα θεατρικά1981.
Η θεατρική χρονιά του 1894, ιδιαίτερα το καλοκαίρι, δεν πήγε καλά ως προς
τη θεατρική κίνηση, ούτε επιτυχίες είχε, ούτε το βαλάντιο γέμισε. Οι κανόνες που
έπρεπε να γίνουν σεβαστοί και απαράβατοι από τους θιασάρχες ήταν να δείξουν
περισσότερη καλαισθησία στην εκλογή των έργων τους και μεγαλύτερη εκτίμηση
στην αντίληψη και τη φιλοκαλία του κοινού, όπως και περισσότερη ομόνοια στα
παρασκήνια και κάποια προσοχή στις παρεχόμενες συμβουλές από την κριτική για
θεατρικά ζητήματα1982.
Η θεατρική κίνηση για το καλοκαίρι του 1895 περιλαμβάνει έργα, από τα
οποία τα περισσότερα είναι κωμειδύλλια και επιθεωρήσεις, ελάχιστα δε δράματα.
1980 Νέα Εφημερίς, 25/12/1893, 359, 6.

1981 Ό.π., 30/6/1893, 181, 6-7.
1982 Ό.π., 10/10/1894, 283, 2.
468
Λόγω της απουσίας των τραγικών πρωταγωνιστριών δεν γίνεται λόγος παραστάσεως
ελληνικών δραμάτων του μεγέθους της Αντιόπης του Δημήτριου Βερναρδάκη ή της
Δούκισσας των Αθηνών του Κλέωνα Ραγκαβή. Θα διδαχθούν από τους διάφορους
θιάσους δράματα, όπως η Αθηναΐς του Ιωάννη Καλοστύπη, η Σκλάβα του Σπυρίδωνα
Περεσιάδη και η Στρίγγλα του Νικόλαου Αντωνόπουλου. Το συμπέρασμα είναι ότι
υπάρχει περιορισμένη νέα παραγωγή έργων, που θα παρουσιασθούν από τους
θερινούς θιάσους, γιατί η απουσία των δύο πρωταγωνιστριών (Παρασκευοπούλου και
Βερώνη) δεν εμπνέει εμπιστοσύνη στους συγγραφείς για την παράδοση των έργων
τους. Οι δραματουργοί δείχνουν επιφύλαξη για τη σκηνική παρουσίαση των έργων
τους.
Το 1896 η Νέα Εφημερίς επικρίνει τους θιάσους και την τακτική τους να
αλλάζουν τα μέλη τους και να μην ενημερώνεται ο Τύπος επακριβώς. Παρατηρούνται
επίσης συναλλαγές μεταξύ εφημερίδων και καλλιτεχνών, όπως εισιτήρια διαρκείας.
Φαίνεται ότι άνευ ελέγχου οι θίασοι έστελναν ρεκλάμες και αγγελίες στον Τύπο, για
λόγους διαφήμισης. Διακρίνεται στον Τύπο της εποχής ανακολουθία στην
επαλήθευση των αγγελιών σχετικά με την πραγματοποίηση παραστάσεων και κυρίως
σχετικά με την ακριβή επώνυμη συμμετοχή των ηθοποιών ως μελών των θιάσων ή
του χώρου, όπου γίνονταν οι παραστάσεις ή τη συχνή αλλαγή αυτών των θεατρικών
χώρων, ώστε κάποιες φορές να υπάρχει ο φόβος της λανθασμένης πληροφόρησης1983.
Η γνώμη και η άποψη του Τύπου και της κριτικής έπρεπε να γράφεται ελεύθερα,
ιδιαίτερα όταν παραινούσε το κοινό να υποστηρίξει συγκεκριμένες παραστάσεις,
έργα ή θιάσους και δραματουργούς. Η ευθύνη του Τύπου και της κριτικής ήταν
μεγάλη και έπρεπε να είναι αμερόληπτη και αντικειμενική. Η κριτική αργούσε πολλές
φορές να εκφρασθεί ή σιωπούσε τελείως σαν μία απαξιωτική κίνηση.
Για το καλοκαίρι του 1896 διαβάζουμε σχόλια «για την κακοδαιμονία των
ποιητών της δραματικής φιλολογίας να δεικνύουν τους πόνους τους και τα δράματά
τους μεσοκαλοκαιριάτικα και μάλιστα εν μέσω εθνικών περιπετειών»1984. Δεν ήταν
μια επιτυχημένη θεατρική περίοδος για την Αθήνα και με εξαίρεση, όπως γράφεται,
την κίνηση του θιάσου του Δημ. Κοτοπούλη, οι άλλοι σημείωναν πτώση. Τα θέατρα
δεν είχαν εισπράξεις. Η προσέλευση ήταν λιγοστή, λόγω της επανάληψης των ιδίων
έργων, που είχαν κουράσει το κοινό1985. Η θερινή θεατρική περίοδος του 1896 υπήρξε
1983 Ό.π., 30/5/1896, 151, 7.

1984 Ό.π., 25/6/1896, 175-177, 7.
1985 Ό.π., 31/7/1896, 213, 6.
469
γενικά ατυχής και στείρα. Κανένα έργο δεν ξεχώρισε, παρά μόνο η Αντιόπη του
Δημήτριου Βερναρδάκη και η Εσμέ η Τουρκοπούλα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη. Ίσως
και η Γυναίκα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου. Ενθουσιασμός που θα χαρακτήριζε
την κίνηση, δεν υπήρξε. Μόνο οι τυπικές πρώτες εμφανίσεις με τους τυπικούς
πρώτους θεατές. Τα εθνικά, ιδίως τα Κρητικά και τα πολιτικά ζητήματα ανέκοψαν
τον ενθουσιασμό των Αθηναίων. Άξια βέβαια έργα για υποστήριξη δεν υπήρχαν.
Ήταν παρατηρημένο ότι, γενικά, το θέατρο είχε ζωή κατά τη θερινή περίοδο, σε
αντίθεση με τον χειμώνα. Οι μουσικές συναυλίες είχαν μεγαλύτερη υποστήριξη. Οι
σπουδαιότεροι θίασοι έλειπαν κατά τη χειμερινή περίοδο1986.
Το 1897, τα ελληνικά θέατρα πενθούν, όπως πενθούν οι θίασοι με τους
ηθοποιούς τους. Κανείς δεν έχει το κουράγιο για διδασκαλία. Οι ηθοποιοί ζητούν να
τους επιτραπεί η έναρξη των παραστάσεων γύρω στον Ιούλιο. Κατά το χρονικό
διάστημα της ανεργίας οι ηθοποιοί είχαν καταφύγει σε άλλα επαγγέλματα για τον
βιοπορισμό τους. Μέχρι τον Ιούλιο οι ηθοποιοί έθεταν την πατρίδα υπεράνω των
οικονομικών συμφερόντων τους, συμμετέχοντας στις περιπέτειες της χώρας με αυτήν
την εθελοθυσία. Η σκέψη που επικράτησε, ήταν ότι ο στρατός μαχόμενος στα σύνορα
θα επαναστατούσε στην ιδέα ότι το αθηναϊκό θέατρο διασκεδάζει τον κόσμο κατά τη
διάρκεια του πολέμου. Οι ηθοποιοί αρκετά υπέφεραν σε σχέση με άλλες κοινωνικές
ομάδες και ο Τύπος αρχίζει να τους υπερασπίζεται για να συνεχίσουν το έργο τους,
διδάσκοντας έργα που θα συγκινούσαν και θα ανακούφιζαν και όχι κωμειδύλλια ή
κωμωδίες, σεβόμενοι τη σοβαρότητα της πολιτικής καταστάσης. Με τα αρμόζοντα
έργα που θα έπαιζαν οι θίασοι, θα ανυψωνόταν το φρόνημα του λαού. Μέχρι το τέλος
Σεπτεμβρίου του 1897 οι ελληνικοί θίασοι δεν είχαν αρχίσει τις παραστάσεις, παρά
τις εκκλήσεις του Τύπου. Οι ηθοποιοί ζητούν την άδεια έναρξης, μιας και η εμπόλεμη
κατάσταση έχει παρέλθει και έχει μειωθεί η κρισιμότητα της εθνικής περιπέτειας. Οι
παραστάσεις τελικά αρχίζουν αρχές Οκτωβρίου του 1897. Παρόλα αυτά στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», στο οποίο παίζουν ξένοι και ελληνικοί θίασοι, το
κοινό κατακλύζει τα θεωρεία και την πλατεία όταν εμφανίζονται οι ξένοι θίασοι, ενώ
όταν παρουσιάζουν ελληνικοί ο κόσμος γεμίζει το υπερώον, ενώ η πλατεία και τα
θεωρεία ουδέποτε γεμίζουν. Αναρωτιέται ο γράφων, Χρήστος Βαρλέντης, γιατί
συμβαίνει αυτό, δεδομένων των σπουδαίων ηθοποιών που καταρτίζουν τους θιάσους.
Και έδινε την απάντηση, ότι η προτίμηση έκλινε υπέρ των ξένων, λόγω της
1986 Ό.π., 16/9/1896, 260, 6.
470
ξενομανίας που χαρακτηρίζει τους Έλληνες. Προέτρεπε δε το ελληνικό κοινό να
σκεφτεί ότι μια τέτοια στάση δεν συμφωνεί με την ευφυΐα και τη φιλοτιμία του
ελληνικού λαού. Η δραματική τέχνη και η ανάδειξή της οφείλεται στον αρχαίο
ελληνικό λαό και ο νεότερος πρέπει να δείξει την αγάπη του προς αυτήν, όταν
μάλιστα έχει πρωταγωνιστές του ύψους της Παρασκευοπούλου και του Ταβουλάρη.
Στις 23 Νοεμβρίου 1897 υπογράφεται τελικά ειρήνη με την οθωμανική
αυτοκρατορία1987.
Το 1898 ο Άγγελος Βλάχος διορίζεται από τον βασιλέα Γεώργιο τον Α΄,
διευθυντής του Βασιλικού Δραματικού Θεάτρου και γραμματέας ο Στ. Στεφάνου.
Πληθώρα από αηδείς και ανούσιες γαλλικές κωμωδίες από την αρχή της
θεατρικής περιόδου του 1900 παίζουν οι θίασοι, παρατηρεί η Εφημερίς. Η θεατρική
κίνηση κατά το πρώτο εξάμηνο του 1900 δεν ήταν ικανοποιητική. Πολλοί θίασοι
υπήρχαν, που θα διαλυθούν, και πολλά θέατρα, αλλά θα δουλέψουν μόνο δύο (του
Παντόπουλου και του Αλεξιάδη)1988. Οι παράγοντες που δημιούργησαν αυτήν την
κατάσταση πρέπει να είναι η ασημαντότητα των έργων, η πλημμελής ετοιμασία των
θιάσων, η προχειρότητα του ανεβάσματος των έργων στη σκηνή, οι επαναλήψεις των
ίδιων έργων, που ο κόσμος βαρέθηκε να βλέπει. Επίσης, η συνεχής μετακίνηση των
ηθοποιών προς άλλους θιάσους, χωρίς μόνιμο «στέκι» και η μεταφορά τους από
θίασο σε θίασο, που δεν βοηθούσε στη διαμόρφωση ενός καλλιτεχνικού ύφους και
μιας συγκροτημένης καλλιτεχνίας – εκτός εξαιρέσεων πιθανώς από θιάσους που
απαρτίζονταν από οικογένειες, όπως του Ταβουλάρη του Κοτοπούλη, της Βονασέρα,
που μπορούσαν να σταθμίσουν και να διορθώσουν προς το καλύτερο την όλη δομή
λειτουργικότητας και απόδοσής τους. Ακόμα, το κοινό που σνομπάριζε το ελληνικό
θέατρο, όταν είχε γνώσεις επί του έργου και του θεάματος και οι προσδοκίες του ήταν
ανώτερες αυτού που θα μπορούσε να τους προσφερθεί. Τα λαϊκότερα στρώματα του
κοινού ζητούσαν το εύπεπτο και το ξεκαρδιστικό στο θέατρο. Η θεατρική κριτική και
η βιβλιοκρισία των έργων, όταν ήταν αρνητική, ήταν μια αναστολή της επαφής του
δέκτη με αυτά. Επίσης οι απίστευτες, σε αριθμό, «ευεργετικές» παραστάσεις
δημιουργούσαν μια υπόνοια επαιτείας που θα απομάκρυνε τους «υποψιασμένους»
θεατές.
1987 Ό.π., 29/5/1897, 149, 4, 4/7/1897, 185, 4, 10/7/1897, 191, 3, 11/7/1897, 192, 1, 29/9/1897, 272, 3,
30/9/1897, 273, 2, 5/10/1897, 278, 3, 18/11/1897, 322, 4, 23/11/1897, 327, 3.
1988 Ό.π., 18/6/1900, 167, 2, 25/6/1900, 174, 2.
471
Οι Έλληνες ηθοποιοί με τις περιοδείες των θιάσων ή τα ατομικά ταξίδια που
πραγματοποιούσαν στο εξωτερικό και στις μεγάλες πρωτεύουσες και πόλεις,
παρακολουθούσαν, όπως γίνεται και σήμερα, από κοντά τις προόδους της σκηνικής
τέχνης, αλλά και γενικότερα ενημερώνονταν για τη δραματική παραγωγή. Η
παρατήρηση αυτή γίνεται με την ευκαιρία της πληροφορίας ότι ο Ευτύχιος
Βονασέρας πέρασε στην Ιταλία αρκετό καιρό και μάλιστα στη Φλωρεντία για να
παρακολουθήσει τους Ιταλούς ηθοποιούς1989.
4Β. Ερασιτεχνικές παραστάσεις

Θίασος των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών
Στις αρχές του 1864, δίνεται παράσταση στο θέατρο «Αθηνών» από φοιτητές
με το έργο Κλαβίγιος του γερμανού κλασικού Goethe. Ο Εθνοφύλαξ θεωρεί ότι το
έργο αυτό μπορεί να συμβάλει στην άριστη ηθική ανάπτυξη και διάπλαση της
ελληνικής κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα εύχεται να μιμηθούν αυτούς τους ερασιτέχνες
μορφωμένους ηθοποιούς και οι επαγγελματίες της εποχής (Ιωάννης Στρατηγόπουλος,
Σωτ. Καρτέσιος, Σμαράγδα Σιρμακέση ή Σιρμακέζη) ώστε να παρουσιάσουν έργα με
ηθικότερο και διδακτικότερο περιεχόμενο1990. Το ίδιο έργο επαναλαμβάνουν και το
1866 (στις 14 Ιανουαρίου)1991.
Στο τέλος του 1866 έως την άνοιξη του 1867, παρουσιάζουν δράματα και
κωμωδίες υπό την επίβλεψη του καθηγητή τους και προέδρου της επιτροπής του
θεάτρου «Αθηνών», Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή: τον Ψαρομήλιγγο1992 και την
Παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως του ίδιου (Ραγκαβή) – το 18721993 –, τον
Λεωνίδα εν Θερμοπύλαις του Pichat1994, τον Σαούλ – από το 1866 έως το 18731995 –
και τον Ορέστη του Β. Αλφιέρι1996. Η παράσταση του Ορέστη, δίνεται υπό το
1989 Εφ. Εστία, 19/2/1900, 352, 2.

1990 Παλιγγενεσία, 13/2/1864, 333, 2, 2, 14/2/1864, 334, 4. Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 56. Βλ.
για τις φοιτητικές παραστάσεις Κώστας Χαραλαμπίδης, Μουσική και θέατρο στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών: Ιστορικά, Αθήνα, Δίφρος, 1985, 193 σελ.
1991 Εθνοφύλαξ, 10/1/1866, 913, 3, 18/1/1866, 919, 4, Αυγή, 11/1/1866, 1599, 3-4, 15/1/1866, 1602, 3.
Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 57.
1992 Εθνοφύλαξ, 29/12/1866, 1151, 3, 3/1/1867, 1155, 3.
1993 Παλιγγενεσία, 20/4/1872, 2414, 3, 22/4/1872, 2416, 3: είχε παιχθεί και προ ετών από τους ίδιους
με μεγάλη επιτυχία, 27/4/1872, 2419, 4, 20/4/1872, 2414, 3, 22/4/1872, 2416, 3, Αυγή, 24/4/1872,
3137, 1.
1994 Παλιγγενεσία, 19/2/1868, 1364, 3.
1995 Ό.π., 30/12/1872, 2591, 4, Αυγή, 2/1/1873, 3310, 3 .
1996 Εθνοφύλαξ, 2/2/1867, 1174, 3, 3/2/1867, 1175, 3, 4/2/1867, 1176, 4, 2/3/1867, 1191, 4,
13/3/1867, 1199, 4, 17/3/1867, 1202, 2, 20/3/1867, 1204, 4, 3/6/1868, 1498, 3, 6/6/1868, 1500, 3,
7/6/1868, 1501, 1, Αυγή, 18/3/1867, 1893, 2.
472
καθεστώς πλήρους φωτισμού επί της σκηνής και του χώρου του κοινού, σύμφωνα με
την απαίτηση της εφημερίδας Εθνοφύλαξ και των θεατών1997.
Στις αρχές του 1873 διδάσκουν το μυθιστορηματικό δράμα του Αλέξανδρου
Δουμά πατέρα, Ο πύργος του Νελ (La tour de Nesle) στο θέατρο «Αθηνών»1998.
Το 1875 παρουσιάζουν την τραγωδία Κρίσπος, Ο συκοφαντηθείς υιός του
Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αντωνίου Αντωνιάδη, μια τραγωδία, που επαινείται,
κατά τον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 18691999.
Η επιτυχία του πεντάπρακτου δράματος του Ιωάννη Ζαμπέλιου, Κωνσταντίνος
Παλαιολόγος ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό του Μωάμεθ του Β΄ είναι
μεγάλη ώστε το ερμηνεύουν, από το 1867 έως το 1868, οκτώ φορές2000. Σε μερικές
από αυτές κατά το 1867 πρωτοεμφανίζεται ο μετέπειτα σημαντικός θιασάρχης και
ηθοποιός, Αντώνιος Βαρβέρης, γνωστός στην ιστορία του θεάτρου ως ένας από τους
πρώτους σκηνοθέτες της εποχής που εξετάζουμε2001, ο οποίος διδάσκει και παίζει
αρχαία ελληνική τραγωδία. Μαζί του συμπρωταγωνισθούν ο Αλ. Καλούδης και η
Ελένη Κομνηνού. Το καλοκαίρι του 1868 δίνεται μία παράσταση του Κωνσταντίνου
Παλαιολόγου, με την ευκαιρία της επετείου της πτώσης της Κωνσταντινουπόλεως,
έπειτα από την παρουσίαση εκ μέρους του θιάσου των φοιτητών του Πανεπιστημίου
Αθηνών αρχαίων ελληνικών τραγωδιών2002. Η συγκεκριμένη παράσταση μένει στην
ιστορία του θεάτρου, διότι για πρώτη φορά στα χρονικά του «Ωδείου Ηρώδου του
Αττικού» χρησιμοποιούν φωτισμούς μόνο για τη σκηνή, ενώ το κοινό παραμένει στο
σκοτάδι, δεδομένου ότι η παράσταση δίνεται κατά τη διάρκεια της νύχτας2003. Ο
φωτισμός όμως θεωρείται «μέτριος ή μάλλον κακός, καθόσον μάλιστα
[πραγματοποιείται] και η πρώτη δοκιμασία». Ευελπιστεί ο δημοσιογράφος της
εφημερίδας Εθνοφύλαξ, στην επόμενη παράσταση ο φωτισμός να είναι πλήρης, και
εντός και εκτός θεάτρου, παρόλο που τα έξοδα διογκώνονται κατά αυτόν τον
τρόπο2004. Και όντως εφαρμόζεται κατά την παράσταση του Ορέστη του Αλφιέρι. Τον
Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ξαναπαρουσιάζουν οι φοιτητές, το 1872 με τη σύμπραξη
1997 Εθνοφύλαξ, 6/6/1868, ό.π., 7/6/1868, ό.π..

1998 Παλιγγενεσία, 24/2/1873, 2630, 2, 3/3/1873, 2635, 4, Αυγή, 24/2/1873, 3346, 3, 2/31873, 3350, 2,
Εθνοφύλαξ, 3/3/1873, 2660, 3.
1999 Εθνοφύλαξ, 18/2/1875, 3130, 2, Moullas, ό.π., σ. 261-262, Κυριακή Πετράκου, ό.π., σ. 37.
2000 Εθνοφύλαξ, 5/1/1867, 1156, 2, 14/1/1867, 1161, 3, 17/1/1867, 1163, 3, 23/1/1867, 1167, 3,
1/4/1867, 1212, 4, 28/5/1868, 1494, 4, 31/5/1868, 1496, 3, 1/6/1868, 1497, 1, 3/6/1868, 1498, 3, Αυγή,
16/1/1867, 1850, 4.
2001 Γλυτζουρής, Η σκηνοθετική τέχνη στην Ελλάδα, σ. 19-36.
2002 Εθνοφύλαξ, 23/5/1868, 1490, 2.
2003 Ό.π., 1/6/1868, 1497, 1.
2004 Ό.π., 3/6/1868, 1498, 3.
473
της επαγγελματίας ηθοποιού, Πολυξένης Σούτσα στο ρόλο της βασίλισσας και το
1883 πάλι σε διδασκαλία του Αντ. Βαρβέρη2005.
Υπέρ του εθνικού στόλου, φοιτητές εκγυμνασμένοι από τον Μ. Αρνιωτάκη
έδωσαν παράσταση στις 10 Απριλίου 1877 με το έργο του Αντ. Αντωνιάδη Η κατάρα
της μάνας και την κωμωδία του Δημ. Κορομηλά, Ο πετεινός, στο θέατρο «Αθηνών».
Το δράμα του Αντωνιάδη συγκίνησε και οι φοιτητές απέδωσαν καλά, παρά το βραχύ
χρόνο μελέτης τους. Οι συμμετέχοντες κίνησαν τον ενθουσιασμό: ο Δ. Στουρνάρας
ως γέρω-καπετάνιος ήταν γνήσιος και στο κλέφτικο τραγούδι του, ο Π. Μεταξάς ως
αρχηγός των κλεφτών και γιος ερμήνευσε τεχνικότατα, ο Κ. Σκόκος διακρίθηκε για
την απαγγελία του. Οι επαγγελματίες ηθοποιοί Ελένη Χέλμη και Πολυξένη Σούτσα
διέπρεψαν. Ο Μ. Αρνιωτάκης δίδαξε αφιλοκερδώς2006.
Φοιτητές του Πανεπιστημίου δίνουν στις αρχές Ιανουαρίου του 1878 μια
ευεργετική παράσταση υπέρ του Ερυθρού Σταυρού. Διδάσκεται η τραγωδία
Παυσανίας ο Λακεδαιμόνιος του Αντ. Αντωνιάδη και η μονόπρακτη ιταλική κωμωδία
Ο χαρτοπαίκτης. Ο θίασος περιλαμβάνει και ορχήστρα φοιτητών, η οποία εκτελεί
διάφορα εκλεκτά τεμάχια υπό τη διεύθυνση του φοιτητή Μ. Ευστρατιάδη2007. Ο
Μιχαήλ Αρνιωτάκης τους διδάσκει το έργο. Η Πολυξένη Σούτσα και η Ελένη Χέλμη
πρωταγωνισθούν στο δράμα2008.
Παράλληλα, σύμφωνα με τα θεατρικά ήθη της εποχής καθώς και των αρχών
του 20ού αιώνα, πριν το τέλος κάθε παράστασης παίζουν μονόπρακτες κωμωδίες και
απαγγέλλουν ποιήματα, όπως2009: Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le
cuisinier) των E. Scribe και Anne H.J. Melesville, Οι τρεις δεκανείς και Ο λοχίας
Παλαύρας2010, σε μετάφραση του Ιωάννη Κούγκουλη, Τα δώρα της πρώτης του
έτους2011, σε μετάφραση του Δ. Μονδινού2012, Τα βάσανα του Βασιλάκη (από τα
ιταλικά)2013, ενώ δεν διστάζουν να αφιερώσουν μια ολόκληρη βραδιά σε κωμωδίες,
όπως π.χ. στην τρίπρακτη Ο πεταλούδας2014. Εξαιρετική βραδιά χαρακτηρίζεται αυτή
2005 Παλιγγενεσία, 22/3/1873, 2648, 3, Εθνοφύλαξ, 24/3/1873, 2676, 3-4, Νέα Εφημερίς, 15/4/1883,
103, 2, 23/4/1883, 109, 3, 26/4/1883, 112, 3.
2006 Παλιγγενεσία, 7/4/1877, 3771, 4, Εφημερίς, 10/4/1877, 100, 2-3, 12/4/1877, 102, 2-3.
2008 Εφημερίς, 12/1/1878, 12, 3.
2009 Εθνοφύλαξ, 23/5/1868, 1490, 2.
2010 Ό.π., 29/12/1866, 1151, 3, 3/1/1867, 1155, 3.
2013 Παλιγγενεσία, 20/4/1872, ό.π., 22/4/1872, ό.π., 27/4/1872, ό.π., Αυγή, 24/4/1872, ό.π.
2014 Εθνοφύλαξ, 5/1/1867, 1156, 2.
474
που δίνουν προς τιμή του γιου του Iταλού Ρικκιώτη Γαριβάλδη, παίζοντας το
πεντάπρακτο δράμα Αγαθοκλής ή Η απελευθέρωση της Μεσσήνης2015.
Το Δεκέμβριο του 1867 και στις αρχές του 1868, οι φοιτητές του
Πανεπιστημίου παρουσιάζουν την Αντιγόνη του Σοφοκλή σε μετάφραση του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή στο «Ωδείον Ηρώδου του Αττικού», προς τιμήν της
βασίλισσας Όλγας2016, έχοντας ως πρωταγωνίστρια την Πιπίνα Βονασέρα2017. Το
ταμείο των Φιλαρχαίων συνδράμει με το ποσό των 2.500 δρχ. για τη στερέωση του
Ωδείου, γεγονός που αποτελεί αντικείμενο επίκρισης από ορισμένους, ιδίως από τον
Στέφανο Α. Κουμανούδη, ο οποίος αρθρογραφώντας στην εφημερίδα Παλιγγενεσία,
δηλώνει την αντίθεσή του στη χρηματοδότηση αυτή, αφού το συγκεκριμένο ταμείο
πρέπει να χρησιμοποιείται για αρχαιολογικές ανασκαφές και όχι για αναστηλώσεις
αρχαίων θεάτρων2018. Η κυβέρνηση διαθέτει το ποσό των 2.000 δραχμών, τα οποία
δαπανώνται κυρίως για την ανέγερση βασιλικού θεωρείου2019. Τελικά η σκηνή
αναστηλώνεται, κατά τα αρχαία ειωθότα, με τη σύμφωνη γνώμη των
αρχαιολόγων2020. Επειδή τα περισσότερα λίθινα εδώλια δεν βρίσκονται σε καλή
κατάσταση, αποφασίζουν τη σανιδόστρωσή τους. Ο Εθνοφύλαξ είναι υπέρ των
παραστάσεων αρχαίου δράματος στο φυσικό του χώρο, στο «Ωδείον Ηρώδου του
Αττικού», παρόλο το δυσβάσταχτο για το ελληνικό λαό οικονομικό κόστος2021. Στην
αυλαία υπάρχει η επιγραφή «Θαρσείν χρη, τάχ’ αύριον έσετ’ άμεινον»2022. Ο
μουσικοδιδάσκαλος Ραφαήλ Παριζίνι, επί δύο μήνες γυμνάζει τον Χορό της
Αντιγόνης, ο οποίος ψέλνει εν τέλει τα χορικά με τη συνοδεία της μουσικής του
Μενδελσώνος2023. Εκατέρωθεν της σκηνής και του βασιλικού θεωρείου έχουν
τοποθετηθεί τέσσερα αγάλματα των αδελφών Φυτάλη: ο Δαυίδ πολεμώντας τον
Γολιάθ, ο Έλληνας πυρπολητής και δύο ποιμένες2024.
2015 Ό.π., 6/3/1867, 1194, 3-4, 9/3/1867, 1196, 4, Παλιγγενεσία, 6/3/1867, 1121, 3, 10/3/1867, 1124, 3,
Αυγή, 10/3/1867, 1887, 3.
2016 Παλιγγενεσία, 19/8/1867, 1236, 3, 5/1/1868, 3, Εθνοφύλαξ, 30/10/1867, 1356, 4, 8/12/1867, 1383,
3-4, 4/1/1868, 1399, 1, 5/1/1868, 1400, 3, Αυγή, 8/12/1867, 2070, 2.
2017 Παλιγγενεσία, 9/12/1867, 1316, 3.
2018 Αυγή, 18/8/1867, 1993, 4, Παλιγγενεσία, 26/8/1867, 1241, 2, 14/9/1867, 1254, 4, 16/9/1867, 1256,
2, 19/9/1867, 1258, 2, Εθνοφύλαξ, 15/9/1867, 1325, 2.
2019 Εθνοφύλαξ, 2/11/1867, 1358, 3.
2020 Σάββας Γώγος, Τα αρχαία Ωδεία της Αθήνας, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήσης, 2008, σ. 95-137.
2021 Εθνοφύλαξ, 8/1/1868, 1401, 3: «είναι αληθές, ότι η ανέγερσις του θεάτρου εκόστισεν ουκ ολίγον,
αλλ’ ελπίζομεν σμικρόν κατά σμικρόν ν’ αποτιθώσιν τα χρέη».
2022 «Πρέπει να έχεις θάρρος, ώστε το μέλλον να γίνει καλύτερο».
2023 Εθνοφύλαξ, 9/11/1867, 1363, 2-3, Παλιγγενεσία, 28/11/1867, 1310, 3.
2024 Παλιγγενεσία, 19/12/1867, 1323, 3. Βλ. για την παράσταση της Αντιγόνης του Σοφοκλή επί την
ευκαιρία των γάμων του Γεωργίου του Α΄ και της Όλγας, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 42-45, Ιωάννα
Ρεμεδιάκη, «Η πρώτη παράσταση της Αντιγόνης στην Ελλάδα και την Γερμανία. Μεταφραστικές και
475
Η παράσταση των Νεφελών του Αριστοφάνη (1868)2025 θεωρείται από τον
κριτικό της Παλιγγενεσίας ότι δεν είναι τόσο επιτυχής όσο η Αντιγόνη, λόγω της
απλής απαγγελίας και ανάγνωσης του κειμένου εκ μέρους των υποκριτών. Δεν
ερμηνεύουν τους ρόλους τους, αλλά τους διαβάζουν, δίχως την απαιτούμενη
ερμηνευτική διάθεση. Ο ίδιος αρθρογράφος διαφωνεί και με τη διακωμώδηση του
προσώπου του Σωκράτη από τον Αριστοφάνη. Κρίνει ότι στο έργο πρέπει να
αντικατασταθεί το όνομα του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου με κάποιου σοφιστή της
εποχής του2026. Δυστυχώς ξεχνά ότι ο Σωκράτης στην εποχή του θεωρείται σοφιστής
και πολλοί Αθηναίοι πολέμιοί του τον τοποθετούν σε αυτήν τη σχολή, γεγονός
ανιστόρητο διότι ο φιλόσοφος δημιουργεί μια ολόκληρη σχολή δική του που
επηρεάζει γενεές ολόκληρες έκτοτε.
Οι ίδιοι ερασιτέχνες ηθοποιοί παρουσιάζουν και άλλες τραγωδίες στο «Ωδείον
Ηρώδου του Αττικού» έως την άνοιξη του 1868: τον Οιδίποδα τύραννο του
Σοφοκλή2027, μία μάλιστα από τις δύο παραστάσεις δίνεται προς τιμήν του διαδόχου
της Δανίας, πρίγκηπα Φρειδερίκου, τον Κύκλωπα του Ευριπίδη2028 και τον Αίαντα τον
μαστιγοφόρον του Σοφοκλή2029. Τα περισσότερα από τα διδασκόμενα έργα
παρακολουθούνται από ελληνικό και ξενόγλωσσο κοινό, επίσημο και μη2030.
Επανέρχονται την Κυριακή 19 Απριλίου 1870, με τον Οιδίποδα τύραννο του
Σοφοκλή, σε μια παράφραση σε πεζό και ακολουθεί μία κωμωδία του Μολιέρου.
Αυτήν τη φορά παίζουν στο θέατρο «Αθηνών». Στην παράσταση συνεργάζονται
φοιτητές και επαγγελματίες ηθοποιοί (η Ελένη Χέλμη υποδύεται την Ιοκάστη). Τη
συγκεκριμένη παράσταση που δίνεται μία μόνο φορά παρακολουθούν και μαθητές
άλλες σχέσεις», Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου

Θεατρολογικού Συνεδρίου, επιμ. Κωστάντζα Γεωργακάκη, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών
Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις Ergo, 2004, σ. 155-160.
2025 Παλιγγενεσία, 10/5/1868, 1419, 3, Εθνοφύλαξ, 13/5/1868, 1484, 2, 16/5/1868, 1486, 3-4,
17/5/1868, 1487, 3-4, 18/5/1868, 1488, 3-4. Βλ. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 51-52.
2026 Παλιγγενεσία, 17/5/1868, 1424, 3.
2027 Εθνοφύλαξ, 9/4/1868, 1460, 3, 11/4/1868, 1462, 1, 12/4/1868, 1463, 1, 13/4/1868, 1464, 1,
15/4/1868, 1465, 4.
2028 Ό.π., 11/4/1868, ό.π., 1, 12/4/1868, ό.π., 1, 13/4/1868, ό.π., 1, 15/4/1868, ό.π., 4, 16/4/1868, 1466,
3, 18/4/1868, 1467, 3, 19/4/1868, 1468, 3, 20/4/1868, 1469, 3, 22/4/1868, 1470, 1, 27/4/1868, 1473, 1.
2029 Ό.π., 22/4/1868, 27/4/1868.
2030 Ό.π., 16/4/1868: «την τελευταίαν εν τω Ωδείω παράστασιν ετίμησαν δια της παρουσίας των και
οι πρέσβεις της Γαλλίας και Τουρκίας μετά των οικογενειών των. Η εμψύχωσις αύτη του εθνικού
θεάτρου παρά των ξένων δεν δύναται ειμή εφελκύση ευγνωμοσύνην». Ό.π., 13/5/1868, 1484, 2: «την
παράστασιν ετίμησε δια της παρουσίας του είς επίσημος ξένος, πρέσβυς της Γαλλίας κ. Γκομπινώ,
όστις και τοι μη ειδώς ουδέ λέξιν ελληνικά τιμά συνεχώς τας εθνικάς ημών παραστάσεις». Βλ. επίσης
για αυτές τις παραστάσεις Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 49-51.
476
του εκπαιδευτηρίου του συγγραφέα και γυμνασιάρχη Αντ. Αντωνιάδη και μαθητές
του οικοτροφείου με τον καθηγητή τους Ν. Νικοκλή2031.
Έτσι το 1867 για πρώτη φορά στην ελληνική θεατρική ιστορία παίζονται
αρχαία ελληνικά δράματα στην Αθήνα και μάλιστα σε αρχαίο θέατρο, τα οποία μέχρι
τότε διδάσκονται μόνο στα σχολεία και δεν παριστάνονται επί της σκηνής, όπως στο
εξωτερικό – Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία2032. Αυτό πραγματοποιείται με αφορμή τον
εορτασμό της έλευσης της μέλλουσας συζύγου του βασιλέως Γεωργίου του Α΄,
Όλγας, και των γάμων τους. Η επιλογή των συγκεκριμένων έργων από το αρχαίο
δραματολόγιο παρουσιάζει ενδιαφέρον. Στόχος των φοιτητών είναι η διάδοση του
διαχρονικού λόγου του Σοφοκλή, του Ευριπίδη και του Αριστοφάνη. Αξιοσημείωτο
είναι ότι δεν εμφανίζουν επί σκηνής έργα του Αισχύλου2033. Φαίνεται ότι βαθύτερή
τους επιθυμία είναι να προτρέψουν τους νυν, τους μελλοντικούς και επερχόμενους
βασιλείς προς μία «επαναστατική» και «αντιτυραννική» συμπεριφορά. Επίσης θέλουν
να τους συμβουλέψουν να πιστεύουν στους άγραφους νόμους, στα ήθη και έθιμα του
βασιλευόμενου λαού (Αντιγόνη, Οδυσσέας στον Κύκλωπα), στην αρχαία ελληνική
φιλοσοφία (Σωκράτης στις Νεφέλες), να είναι συνετοί, να θυσιάζονται για το καλό
του λαού τους (Οιδίποδας), να αποφεύγουν τη ζηλοφθονία και επιδεικτικότητα
(Αίαντας). Πιθανώς για αυτό διαλέγουν τα συγκεκριμένα έργα για να δώσουν μέσω
αυτών μηνύματα δημοκρατικότερων αιτιάσεων. Θέλουν ακόμα να θυμηθούν το
ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν2034 και να παραδειγματισθούν οι επαγγελματίες
ηθοποιοί της εποχής προς μια καλύτερη επιλογή του ρεπερτορίου, ώστε να επιτευχθεί
η ανάσταση της ελληνικής σκηνής2035.
Οι εφημερίδες της εποχής παρόλο που επαινούν την επιλογή του
δραματολογίου, επικρίνουν τον τρόπο υπόκρισης των νεαρών φοιτητών. Οι
ερασιτέχνες ηθοποιοί ερμηνεύουν υπερβολικά, έντονα και μελοδραματικά, χωρίς να
μπορούν να ελέγξουν τα εκφραστικά τους μέσα, απροετοίμαστοι ερμηνευτικά και

2032 Εθνοφύλαξ, 18/3/1868, 1449, 3, 4/4/1868, 1457, 3 (για τον Οιδίποδα τύραννο στο Παρίσι).
2033 Ό.π., 23/5/1868, 1490, 2.
2034 Ό.π., 4/1/1868, 1399, 1: «όπως η τελειότης και το ύψος αυτών [των έργων] καταφανέστερα
γένηνται, και ο ζήλος προς τα πάτρια αναρριπισθή».
2035 Ό.π., 5/1/1868, 1400, 3: «εσμέν βέβαιοι ότι το κοινόν θέλει προθύμως συνδράμη το θέατρον
εκείνον, το οποίον πράγματι δύναται να κατορθώση την ανάστασιν της ελληνικής σκηνής ... αντί
χαμαιζήλων και κακοηθών παραστάσεων. Εν τω θεάτρω αυτώ θέλει ίδη τις, αναζώντα τα μνημεία
εκείνα της προγονικής ευκλείας, τα παρά πάντων θαυμαζόμενα», ό.π.¸ 4/4/1868, 8/4/1868, 1460, 3:
«Το εθνικόν θέατρον ευρίσκεται εισέτι αληθώς εν τοις σπαργάνοις. Ένεκα τούτου ιδίως έχει χρείαν
υποστηρίξεως, διότι εάν σμικρόν επί σμικρόν καταθέσης και συνεχώς τούτο πράττης, ταχέως τούτο
καταστή μέγα».
477
λεκτικά2036 ή απλώς απαγγέλλουν2037. Δυστυχώς αυτή η σημαντική προσπάθεια των
αυτοδίδακτων ερασιτεχνών ηθοποιών (φοιτητών του Πανεπιστημίου) στην ορθή κατά
τα δεδομένα της εποχής επιλογή των έργων, δεν βρίσκει την απαιτούμενη
ανταπόκριση από το ελληνικό κοινό, που τείνει να προτιμά «τα περιτρίμματα των
ευρωπαϊκών αγορών, τας Γαλλίδας γριζέτας και τους εξ Ιταλίας σαλτιμπάγκους», τα
οποία έργα ενέχουν ανηθικότητα και ελευθεριότητα κατά τη γνώμη τους. Για αυτό
εξάλλου το ελληνικό κοινό προτρέπεται να υποστηρίξει τους ελληνικούς και όχι τους
ξένους θιάσους που εμφανίζονται συχνά στη θεατρική σκηνή και στην αυλή του
βασιλέως Γεωργίου του Α΄2038.
Το Σάββατο 23 Μαΐου 1887, θίασος φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών
παρουσιάζει τον Οιδίποδα τύραννον του Σοφοκλή, σε μουσική του Βέλερμαν και
μετάφραση του Άγγελου Βλάχου, με την ευκαιρία του εορτασμού της
πεντηκονταετηρίδας του Πανεπιστημίου στο θέατρο «Ολύμπια». Συμμετέχουν οι εξής
φοιτητές: Ι. Λεκανίδης (Τειρεσίας), Ρ. Καπελούζος (Άγγελος), Ε. Μίχας (Οιδίπους),
Β. Βασιλειάδης, Ι. Κυριακός, Π. Βρυζάκης, Α. Χατζηιωάννου και η επαγγελματίας
ηθοποιός Ευαγγελινή Παρασκευοπούλου2039 στο ρόλο της Ιοκάστης. Τις
σκηνογραφίες φιλοτεχνεί ο ζωγράφος Βικέντιος Λάντσας2040. Από το Μόναχο
2036 Παλιγγενεσία, 20/3/1867, 1131, 3-4: στις τραγωδίες «η φωνή η αγρία, η συνεχής παραφορά και το
βλοσυρόν των οφθαλμών, αι πεπλασμέναι και ανούσιαι στροφαί». Στις κωμωδίες «τας ατόπους
κινήσεις, τους συνεχείς γέλωτας, την χρήσιν πολλάκις λέξεων χυδαιοτάτων με διφορουμένην
σημασίαν». Ακόμα ανεβαίνουν αμελέτητοι στη σκηνή, όπου επαναλαμβάνουν τις ίδιες λέξεις, ή
παραλείπουν άλλες, ή σολοικίζουν στην απαγγελία. Ο αρθρογράφος αυτής της κριτικής για το θίασο
των φοιτητών είναι ο Κωνσταντίνος Μανουσάκης, ο οποίος κατά την εφημερίδα Εθνοφύλαξ
(21/3/1867, 1205, 3, 24/3/1867, 1207, 4) καταφέρεται κατά του θιάσου των φοιτητών για προσωπικούς
λόγους, αλλά στη συνέχεια ο ίδιος αρνείται ότι έγραψε αυτό το άρθρο (Παλιγγενεσία, 23/3/1867, 1133,
3).
2037 Παλιγγενεσία, 17/5/1868, 1424, 3.
2038 Εθνοφύλαξ, 23/5/1868, 1490, 2.
2039 Πρόκειται για την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, μετέπειτα μεγάλη πρωταγωνίστρια του
ελληνικού θεάτρου.
2040 Ο Βικέντιος Λάντσας (Vicenzo Lanza) (1822 Βενετία - 1902 Αθήνα) ήταν Ιταλικής καταγωγής,
σπούδασε ζωγραφική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βενετίας, όπου, μετά την αποφοίτησή του,
εργάστηκε για ένα διάστημα ως βοηθός στην έδρα της Προοπτικής. Μετά την αποτυχία της ιταλικής
επανάστασης εναντίον των Αυστριακών το 1848, στην οποία έλαβε μέρος, κατέφυγε ως πολιτικός
εξόριστος αρχικά στην Πάτρα και, μετά δύο χρόνια, στην Αθήνα. Για την προσφορά του στους αγώνες
της πατρίδας του τιμήθηκε αργότερα με το αργυρό παράσημο του Σωτήρος και με τρία ιταλικά
παράσημα. Υποστηριζόμενος από τη βασίλισσα Αμαλία διακόσμησε την εξοχική της κατοικία, ενώ, με
εντολή του Όθωνα, αποπεράτωσε την αγιογράφηση της Ρωσικής εκκλησίας, την οποία είχε ξεκινήσει ο
Λουδοβίκος Θείρσιος και ο Νικηφόρος Λύτρας. Για την εργασία του αυτή ο τσάρος της Ρωσίας
Αλέξανδρος Β΄ του απένειμε το Χρυσό Μετάλλιο. Κατά παραγγελία επίσης του 'Οθωνα φιλοτέχνησε
το έργο «Το στρατόπεδο των Θηβών», με το οποίο καθιερώθηκε ως ζωγράφος, και διακόσμησε την
οροφή της αίθουσας τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1863 ως το 1901 δίδαξε προοπτική,
σκηνογραφία, στοιχειώδη γραφική και κοσμηματογραφία στο Σχολείο των Τεχνών και ζωγραφική στη
Σχολή των Ευελπίδων. Το 1859 έλαβε μέρος στην έκθεση των Ολυμπίων, συμμετέχοντας και πάλι το
1870 και κερδίζοντας το αργυρό βραβείο. Στην ίδια έκθεση το 1888 τιμήθηκε με το χάλκινο βραβείο.
478
παραγγέλθηκαν οι πολυτελέστατες σκηνογραφίες και ο ιματισμός. Τα μέλη των
χορικών ασμάτων διδάσκει ο Γεώργιος Γαϊδεμβέργερ κατά τη μελοποίηση του
Γερμανού Βέλερμαν. Η μετάφραση του Αγγ. Βλάχου κρίνεται ως άριστη. Χωρίς να
απομακρυνθεί από το πρωτότυπο μπόρεσε να αποδώσει τα θαυμάσια νοήματα του
τραγικού με γλαφυρότητα και δύναμη. Επιτυχής κρίνεται και η μετάφραση των
χορικών που αποτελούν το δυσχερέστερο μέρος του δράματος. Το Χορό αποτελούν
νέοι μουσικοί, που προθυμοποιήθηκαν να τον αναλάβουν2041. Η πρυτανεία του
Πανεπιστημίου όρισε επιτροπή που επιμελείται τη διδασκαλία του αρχαίου δράματος,
από τους Λ. Σεμιτέλο, Άγγ. Βλάχο, Ν. Πολίτη, Σπ. Λάμπρο2042. Σε επιστολή του Αθ.
Παπαναστασίου, μαθητή του «Εθνικού Δραματικού Συλλόγου» προς τη Νέα
Εφημερίδα2043 μαθαίνουμε ότι οι πρωταγωνιστές της παράστασης, εκτός από φοιτητές
του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι και μαθητές στο τρίτο ή τέταρτο έτος της σχολής
που διευθύνει ο Αντ. Αντωνιάδης, δηλαδή του «Εθνικού Δραματικού Συλλόγου» και
ότι είχαν ως δάσκαλο τον επαγγελματία ηθοποιό και θιασάρχη, Μιχαήλ Αρνιωτάκη.
Σε κριτική της παράστασης στην Παλιγγενεσία διαβάζουμε2044: «Μετά πολλής
επιτυχίας διεξήχθη το παρελθόν Σάββατον εν τω θεάτρω των Ολυμπίων η παράστασις
του Οιδίποδος τυράννου, η υπό φοιτητών δοθείσα επί ταις πανεπιστημιακαίς εορταίς.
Ό,τε της σκηνής διάκοσμος και αι των ηθοποιών στολαί ήσαν εξαίρετοι, η εν γένει
υπόκρισις των προσώπων δεν καθυστέρησε πολύ, και τοι και το δράμα αυτό καθ’
εαυτό απαιτεί τεχνίτας δοκιμωτάτους, μάλιστα εν τω προσώπω του Οιδίποδος. Τα
χορικά μέλη έψαλε χορός αρκετά καλός, συνοδευόμενος και υπό της ορχήστρας. Την
παράστασιν ετίμησεν η βασιλική οικογένεια, παραμείνασα μέχρι τέλους και
ενθουσιωδώς επευφημισθείσα κατά τε την είσοδον αυτής εις το θέατρον και κατά την
έξοδον, το διπλωματικόν σώμα και τρισχίλιοι περίπου φοιτηταί και άλλοι θεαταί,
πάντες αποκομίσαντες ευαρέστους εντυπώσεις εκ της διδασκαλίας του τραγικωτάτου
'Ελαβε επίσης μέρος στην Παγκόσμια 'Εκθεση του Παρισιού το 1867, καθώς και σε εκθέσεις του
Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και υπήρξε μέλος πολλών κριτικών επιτροπών.
Χρησιμοποιώντας κατά κύριο λόγο την υδατογραφία, απεικόνισε αρχαιολογικούς τόπους και μνημεία,
καθιερώνοντας ως ιδιαίτερο αυτό το είδος της τοπιογραφίας. Στα έργα του οι ακαδημαϊκές
κλασικιστικές αρχές συνυπάρχουν με μια πιο ρεαλιστική απόδοση, ενώ με ξεχωριστή ευαισθησία
αποδίδονται τα χρώματα (Πηγή: ηλεκτρονική έκδοση εγκυκλοπαίδειας Britannica).
2041 Παλιγγενεσία, 14/5/1887, 6921, 3, 25/5/1887, 6930, 3, Νέα Εφημερίς, 22/1/1887, 22, 2, 19/2/1887,
50, 3, 13/3/1887, 72, 3, 16/3/1887, 75, 2, 19/3/1887, 78, 2, 29/3/1887, 88, 2 και 4, 1/4/1887, 91, 3,
11/4/1887, 101, 3, 15/5/1887, 135, 2, 18/5/1887, 138, 4, 19/5/1887, 139, 3, 21/5/1887, 141, 2-3,
23/5/1887, 143, 7, 24/5/1887, 144, 2-3, 26/5/1887, 146, 1, Δελτίον της Εστίας, αρ. 534, 22/3/2887, σ. 2,
αρ. 536, 5/4/1887, σ. 2, αρ. 538, 19/4/1887, σ. 2, αρ. 542, 17/5/1887, σ. 1.
2042 Νέα Εφημερίς, 13/3/1887, 72, 3.
2043 Ό.π., 30/5/1887, 150, 4.
2044 Παλιγγενεσία, 25/5/1887, 6930, 3.
479
και συγκινητικού δράματος. Κατά την προχθεσινήν παράστασιν του Οιδίποδος
τυράννου ήτις εστέφθη υπό επιτυχίας διεκρίθησαν ιδίως οι κ.κ. Λεκανίδης ως
Τειρεσίας και ο Ρ. Καπελούζος ως Άγγελος, οίτινες και επανειλημμένως
εχειροκροτήθησαν».
Το περιοδικό Εστία2045 γράφει περιληπτικά την εξής κριτική του έργου: Το
παρελθόν Σάββατο διδάχθηκε ο Οιδίπους τύραννος σε μετάφραση του Άγγ. Βλάχου.
Το θέατρο ήταν μεστό πλήθους, στο οποίο διακρινόταν η βασιλική οικογένεια, οι
υπουργοί και το διπλωματικό σώμα. Κράτησε δύο ώρες χωρίς διαλείμματα, ενώ το
ακροατήριο παρακολουθούσε με αδιάπτωτη προσοχή. Η μετάφραση ήταν ακριβής
και γλαφυρότατη. Δεν απομακρύνθηκε από το πρωτότυπο και έδωσε μία ευκρινή ιδέα
των καλλονών του έργου, όπου το πάθος και το έλεος αναμειγνύονται αρμονικά σε
γλώσσα και έννοιες θεσπέσιες. Τα χορικά που μελοποίησε ο Βέλερμαν
μεγαλοπρεπέστατα ενθουσίασαν και συγκίνησαν το κοινό. Οι διδάξαντες ήταν νέοι
και υποδύθηκαν τους ρόλους τους με ικανή επιτυχία. Οι σκηνογραφίες σχεδιασμένες
και εκτελεσμένες από τον Λάντσα ήταν κάλλιστες, καινουργείς, φιλόκαλοι, αν και
δεν ήταν πάντα ιστορικά ακριβή τα κουστούμια.
Κριτική δημοσιεύει και η Νέα Εφημερίς είναι η εξής2046: «Το θέατρον ενωρίς
έτι είχε πληρωθή... συνωστισμός μέγας εγένετο. Εκατέρωθεν της σκηνής ιδρύθησαν
δύο κομψά μετά φιλοκαλίας ηυπρεπισμένα δια σημαιών θεωρεία, το μεν δια την
βασιλικήν οικογένειαν, το δε δια το διπλωματικόν σώμα, όπερ παρέστη πλήρες και
μετά των κυριών. Τη 9 ώρα προσήλθεν ο βασιλεύς, η βασίλισσα, ο διάδοχος, η
Αλεξάνδρα και ο Νικόλαος μετά της ακολουθίας των. Κατά την δίοδον αυτών προς
το θεωρείον εγένοντο δεκτοί μετά ζητωκραυγών. Η μουσική ήρξατο τότε
ανακρούουσα και μετ’ ολίγον ήρθη το παραπέτασμα. Η παράστασις διήρκεσεν επί
δίωρον. Έχει αύτη πολύ το πανηγυρικόν και δια την λαμπρότητα της σκηνικής
διασκευής και προ πάντων δια την μεγαλοπρέπειαν των χορικών ασμάτων. Είνε δε
και η μετάφρασις αξία και καλλιεπής την φράσιν. Αλλά η εκτέλεσις πολύ απέχει του
να θεωρηθή επιτυχής. Πλην του μάντεως Τειρεσία, ον υποδύεται ο κ. Ι. Λεκανίδης
και του γέροντος θεράποντος του Λαΐου, όστις ην ο κ. Α. Χατζηϊωάννου, πάντες οι
άλλοι κατέβαλον μεν όσην ηδυνήθησαν προσπάθειαν, αλλ’ ήκιστα ηυτύχησαν εις τον
χαρακτήρα του δράματος, ώστε αν μη ήσαν αι αρχαϊκαί ενδυμασίαι, ευκόλως ήθελε
τις υπολάβει, ότι διδάσκεται κλέφτικόν τι δράμα, επί παραδείγματι. Ήρεσαν όμως
2045 Δελτίον της Εστίας, τόμ. ΙΒ΄, αρ. 544, 31 Μαΐου 1887, σ. 1-2.
2046 Νέα Εφημερίς, 24/5/1887, 144, 2-3.
480
μεγάλως τα άσματα του χορού και θερμώς εχειροκροτήθησαν οι αποτελούντες αυτόν
ερασιτέχναι νέοι, κληθέντες δ’ επιμόνως εν τέλει επανέλαβον το τελευταίον.
Ωσαύτως εκλήθη επί σκηνής... και ενεφανίσθη χειροκροτούμενος ο κ. Άγγ. Βλάχος,
όστις εποιήσατο την καλήν μετάφρασιν». Η Νέα Εφημερίς προσθέτει2047: «Η βαθεία
και ωραιοτάτη μουσική του Βέλερμαν με ανάλογον ύψος μέλους προς τας εν τοις
χορικοίς εννοίας, καλώς εφαρμοσθείσα, πολύ εστόλισε την παράστασιν και είνε αξία
ν’ ακουσθή υπό πολλών».
Την Παρασκευή 5 Ιουνίου 1887 επαναλαμβάνουν την ίδια παράσταση ως
ευεργετική υπέρ της επιτροπής των τροφίμων του Πανεπιστημίου προς ίδρυση
επιστημονικών διαγωνισμών2048.
Στο τέλος του 1895 ιδρύθηκε από το Γεώργιο Μιστριώτη η «Εταιρεία υπέρ
της διδασκαλίας αρχαίων δραμάτων», η οποία σύμφωνα με την προκήρυξη-
κανονισμό επιθυμούσε τη βελτίωση του ελληνικού θεάτρου και συνεπώς του εθνικού
βίου με την παράσταση της Αντιγόνης του Σοφοκλή κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες
του 1896 στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Αντί να παιχθεί, όπως επιθυμούσε στο
Ηρώδειο ή στο θέατρο του Διονύσου ή στο Στάδιο, της παραχωρήθηκε προς μεγάλη
της απογοήτευση το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Οι ηθοποιοί ήταν φοιτητές και
φοιτήτριες του Μιστριώτη. Δόθηκε στις 27 Μαρτίου 1896. Οι διδάξαντες επέβαλαν
το σεβασμό με το ήρεμο μεγαλείο που διακρίνει την αρχαία δραματική τέχνη.
Μεγαλοπρεπή απλότητα είχε και η μελοποιία του Ι. Σακελλαρίδη. Η Αντιγόνη
(Φλώρα Σπύρλα) διέθετε αγαλματώδη στάση και δραματική υποκριτική τέχνη στα
διαλογικά μέρη και πάθος στους κομμούς. Η Ισμήνη (Αικ. Σμίλτου) ανέδειξε
φυσικότητα. Διακρίθηκαν για την τέχνη τους ο Πέτρος Βρυζάκης (Κρέων) και ο
Γεώργιος Ευθυμίου (Τειρεσίας). Άρεσαν οι αρχαίες ενδυμασίες και επαινέθηκε η
αναπαράσταση της πρόσοψης του ανακτόρου του Κρέοντος. Μέχρι τις 17 Απριλίου
1896 η Αντιγόνη πραγματοποίησε τρεις παραστάσεις2049.
Την Τρίτη 3 Φεβρουαρίου 1898 δίνεται από θίασο ερασιτεχνών επιστημόνων
και φοιτητών, ευεργετική παράσταση υπέρ της εταιρείας «Ελληνισμός», με το
2047 Ό.π., 5/6/1887, 156, 3. Για αυτήν την παράσταση βλ. επίσης Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 74-76.
155, 3, 5/6/1887, 156, 3, 5/6/1887, 156, 2, 11/6/1887, 162, 4.
2049 Νέα Εφημερίς, 26/11/1895, 330, 5-6, 6/12/1895, 340, 3, 18/12/1895, 352, 6, 7/1/1896, 7, 2,
14/1/1896, 14, 4, 18/1/1896, 18, 2, 20/1/1896, 20, 4, 26/1/1896, 26, 5, 27/1/1896, 27, 2-3 και 5,
12/2/1896, 43, 3, 16/2/1896, 46, 5, 17/2/1896, 48, 6, 18/2/1896, 49, 6, 19/2/1896, 50, 5, 22/2/1896, 53,
6, 28/2/1896, 59, 6, 4/3/1896, 64, 5, 5/3/1896, 65, 6, 10/3/1896, 70, 6, 23/3/1896, 83, 7, 24/3/1896, 84,
3, 27/3/1896, 87, 5 και 6, 27/3/1896, 87, 6, 28/3/1896, 88, 6, 29/3/1896, 89, 6. Σιδέρης, Το αρχαίο
θέατρο, σ. 120-128.
481
τρίπρακτο δράμα Η πατρίς του Ι. Δ. Νικολάρα στο θέατρο «Πολυθέαμα»2050.
Στις 26 Μαρτίου 1899 δόθηκε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» η τραγωδία
Ηλέκτρα του Σοφοκλή, σε μουσική του Ι. Σακελλαρίδη από την «Εταιρεία υπέρ της
διδασκαλίας αρχαίων ελληνικών δραμάτων». Τα πρόσωπα ήταν ερασιτέχνες
υποκριτές, φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών και μαθήτριες του Αρσακείου. Ο
σκοπός ήταν η ώθηση για παραστάσεις αρχαίων δραμάτων προς διάδοση της υψηλής
πνευματικής και της καλλιτεχνικής απόλαυσης και της αισθητικής προόδου. Η
παράσταση θεωρήθηκε επιτυχία και οι νέοι και νέες υπερέβησαν τις προσδοκίες. Η
απαγγελία τους, όμως, έχρηζε ορθότερης και ψυχολογικότερης διδασκαλίας και όχι
διδασκαλίας στομφολογίας. Θα απέδιδαν καλύτερα, αν αφήνονταν ελεύθεροι να
αισθανθούν το λόγο. Από τον κόσμο πολλοί παρακολουθούσαν από τα βιβλία τους,
επομένως λίγοι από τους ανίδεους μπορούσαν να κατανοήσουν το κάλλος της
γλώσσας και των βαθιών νοημάτων της. Παρά ταύτα η παράσταση μετέφερε το κοινό
στον αρχαίο κόσμο. Η μουσική του Ι. Σακελλαρίδη δεν βοήθησε στην ενάργεια του
ονείρου. Η μουσική ήταν ασυμβίβαστη με την αρχαιότητα2051. Επαναλήφθηκε την
Δευτέρα 5 Απριλίου και την Τρίτη 4 Μαΐου 18992052.
Στις 16 Απριλίου 1900 έγινε η γενική δοκιμή της Σοφόκλειας τραγωδίας
Αντιγόνη στην αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ο Γεώργιος Μιστριώτης είχε
προσκαλέσει εκλεκτό κόσμο για να θαυμάσει το αριστούργημα του Σοφοκλή. Η Μ.
Δημοπούλου (Αντιγόνη), η Αλεξάνδρα Στάικου (Ισμήνη), ο Ν. Παπαγεωργίου
(Κρέων) και ο Ν. Κυπαρίσσης (Αίμων) αναδείχθηκαν άξιοι επαίνου. Για τον
Μιστριώτη, που είχε ενστερνισθεί την ιδέα της παράστασης αρχαίων δραμάτων και
κατόρθωσε να την πραγματοποιήσει, δεν μπορούσε κανείς παρά να αισθανθεί
θαυμασμό. Οι εντυπώσεις ήταν άριστες για τη ερμηνεία των ερασιτεχνών και η
αίσθηση των αρχαιοπρεπών ενδυμασιών και στάσεων – ληφθέντων από αρχαία
ανάγλυφα – υποβοήθησαν στις εντυπώσεις. Το ζήτημα της γλώσσας στην αρχή ξένισε
και μετέφερε στη μνήμη των θεατών τις σχολικές γυμνασιακές αίθουσες, κατά τη
διάρκεια των σχολικών διδασκαλιών, αλλά με την πρόοδο της παράστασης η γλώσσα
έγινε οικεία και γλυκιά σαν μουσική στην ακοή των παρισταμένων. Η εντύπωση,
βέβαια, δεν ήταν η ίδια για όλο το κοινό. Ήταν φανερό ότι ο βαθμός πρόσληψης
διέφερε και ποίκιλλε ανάλογα με το γνωστικό αντικείμενο και την καλαισθησία, κατά
2050 Εφημερίς, 3/2/1898, 33, 3, Ακρόπολις, 3/2/1898, 5714, 4, Παλιγγενεσία, 3/2/1898, 10487, 3.
2051 Εφημερίς, 25/3/1899, 82, 3, 27/3/1899, 84, 2, 3/4/1899, 91, 3, 5/4/1899, 93, 3. Σιδέρης, Το αρχαίο
θέατρο, σ. 131 κ.ε.
2052 Ακρόπολις, 4/5/1899, 6162, 4, Εφημερίς, 4/5/1899, 121, 3.
482
τον κριτικογράφο της εφημερίδας Εστία, τον «Νουμά» (Δημήτριο Ταγκόπουλο).
Κατά την παράσταση της 20 Απριλίου 1900 στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» ο
κόσμος δεν συγκινήθηκε ούτε ενθουσιάστηκε όσο κατά τη διδασκαλία του
προηγούμενου έτους της Ηλέκτρας του Σοφοκλή, η οποία είχε ερμηνευθεί τελειότερα.
Αλλά ο ζήλος και η επιμέλεια των νεαρών ερασιτεχνών έπρεπε να επαινεθούν.
Τραγική δύναμη έδειξαν ο Κρέων και ο Αίμων, όπως και η Αντιγόνη στις
αντεγκλήσεις της μετά του Κρέοντος. Και η Ισμήνη και οι υπόλοιποι ερασιτέχνες
ηθοποιοί υποδύθηκαν σχεδόν τέλεια. Η μουσική του Ι. Σακελλαρίδη ήταν βασισμένη
σε βυζαντινή και δημοτική μουσική και η κριτική τη σχολίασε δυσμενώς. Μόνο ο
χορός με τα τραγούδια του ελάττωσε κατά πολύ την όλη επιτυχία2053. Επαναλήφθηκε
την Πέμπτη 27 Απριλίου 19002054.
«Μουσικός και Δραματικός Σύλλογος» και «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος»

Το 1871 ο «Μουσικός και Δραματικός Σύλλογος» ιδρύεται με σκοπό τη
σύσταση Ωδείου, τη συγκρότηση θεάτρου, την κατάρτιση δραματολογίου, την
αποστολή υποτρόφων στο εξωτερικό, την απονομή βραβείων και τη διοργάνωση
συναυλιών και παραστάσεων. Συστάθηκε με την πρωτοβουλία του πρωθυπουργού
Αλέξανδρου Κουμουνδούρο και επιφανών Αθηναίων2055. Στις αρχές Ιανουαρίου του
1873 πραγματοποιούνται τα εγκαίνια του «Μουσικού και Δραματικού Συλλόγου»,
που εγκαθίσταται στη Σχολή Καλών Τεχνών2056. Είναι η πρώτη σχολή υποκριτικής,
που σχηματίζεται την εποχή του Γεωργίου του Α΄. Μαθητές του είναι φοιτητές και
τελειόφοιτοι του Πανεπιστημίου Αθηνών2057.
Ο Πρόεδρος του Συλλόγου αυτού είναι ο Μάρκος Ρενιέρης, ο οποίος όταν
δημιουργείται το ίδρυμα πραγματοποιεί μία δωρεά των 5.000 δραχμών2058. Ο Ι.
Βουτσινάς, αγωνοθέτης του αντίστοιχου ποιητικού διαγωνισμού δωρίζει πεντακόσιες
δραχμές στο Σύλλογο, ο οποίος τον ονομάζει ευεργέτη του2059.
2053 Εφημερίς, 27/4/1900, 115, 3, Εστία, 14/4/1900, 44, 2, 15/4/1900, 45, 3, 16/4/1900, 46, 3,
17/4/1900, 47, 1, 18/4/1900, 48, 1, 19/4/1900, 49, 1-2, 20/4/1900, 50, 1 και 2, 21/4/1900, 51, 1.
2054 Εστία, 26/4/1900, 56, 2, 27/4/1900, 57, 2, 28/4/1900, 58, 2 και 3-4.
2055 Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών, ογδόντα χρόνια 1917-
1997, σ. 50. Ιδρυτικό μέλος ήταν και ο Άγγελος Βλάχος (Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του
Άγγελου Βλάχου, σ. 290-291).
2056 Παλιγγενεσία, 11/1/1873, 2598, 3, Εθνοφύλαξ, 13/1/1873, 2626, 3.
2057 Ό.π., 25/10/1884, 3.
2058 Ό.π., 19/4/1873, 2667, 3.
2059 Εθνοφύλαξ, 23/5/1872, 2473, 2.
483
Το 1878, παρουσιάζει το έργο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ή Η άλωσις της
Κωνσταντινουπόλεως υπό Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου, δράμα πεντάπρακτο, και
την κωμωδία Ο ωροδείκτης του Ανδρέα Νικολάρα στο θέατρο «Αθηνών». Η κωμωδία
ανεβάζεται επί σκηνής για πρώτη φορά2060.
Το 1881 ιδρύεται ο «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος», όπου δίδαξε ο Μιχαήλ
Αρνιωτάκης και ο Αντώνιος Αντωνιάδης. Παίζει κατά το 1884 τον Λάμπρο Τζαβέλλα
του Αντ. Αντωνιάδη στο χειμερινό θέατρο «Αθηνών». Την παράσταση παρακολουθεί
ο βασιλιάς, ο διάδοχος Κωνσταντίνος και ο ναύαρχος Lejeune. Προλογίζει ο
γυμνασιάρχης Πειραιώς Γεώργιος Κρέμος2061. Το ίδιο έτος αναγγέλλεται η
συνεργασία του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» με τον «Εθνικό Δραματικό
Σύλλογο»2062.
Ο «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος» παρουσιάζει έργα, όπως τον Ρισελιέ του
Bulwer-Lytton (1881) υπό τη διεύθυνση του Νικόλαου Λεκατσά2063, τον Κρίσπο
(1883)2064, τον Λεωνίδα εν Θερμοπύλαις του Michel Pichat σε μετάφραση του Άγγ.
Βλάχου (1883), με πρωταγωνίστριες την Ελ. Αρνιωτάκη και την Ιωάννα
Νικηφόρου2065, τον Λάμπρο Τζαβέλλα (1883)2066, τον Κατσαντώνη (18842067 και
18862068), το Μεσολόγγι και Κλείσοβα (18842069 και 18852070), την Κατάρα της Μάνας

2061 Παλιγγενεσία, 18/1/1884, 3, 19/1/1884, 3, 20/1/1884, 2, 21/1/1884, 3, Ακρόπολις, 21/1/1884, 672,
2-3.
2062 Παλιγγενεσία, 28/2/1884, 3.
2063 Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 68.
2064 Παλιγγενεσία, 28/4/1883, 2, 29/4/1883, 3, 30/4/1883, 3, 4/5/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 28/4/1883,
114, 3, 29/4/1883, 115, 3, 2/5/1883, 118, 2.
2065 Παλιγγενεσία, 18/11/1883, 3, Ακρόπολις, 16/11/1883, 613, 2, 23/11/1883, 619, 2-3, Νέα Εφημερίς,
15/11/1883, 315, 2.
2066 Παλιγγενεσία, 18/11/1883, ό.π.
2067 Ό.π., 22/11/1884, 6150, 4, 24/11/1884, 6152, 3, 26/11/1884, 6153, 3, 28/11/1884, 6154, 3,
Ακρόπολις, 24/11/1884, 935, 4.
2068 Παλιγγενεσία, 28/1/1886, 6519, 3, Νέα Εφημερίς, 23/1/1886, 23, 3, 29/1/1886, 29, 2-3, 2/2/1886,
33, 3: «μετ’ επιτυχίας ου μικράς υπεκρίθησαν. Ούτω ο κ. Βασιλειάδης ως Κατσαντώνης διεκρίθη, ο κ.
Ε. Μίχας ως Αλή πασάς, ο κ. Λεκανίδης, ο κ. Ι. Κυριακού υπεκρίθησαν ουχ ήττον καλώς, ήρεσε δε
πολύ και εχειροκροτήθη το αρματωλικόν άσμα του κ. Ν. Παπαπαύλου. Και εις την κωμωδίαν έπειτα
πολύ εφαίδρυναν το ακροατήριον οι κ.κ. Α. Χατζηϊωάννου, Κ. Σπυρίδης και Μίχας».
2069 Παλιγγενεσία, 14/12/1884, 6168, 3, 15/12/1884, 6169, 3, 18/12/1884, 6172, 3: «τα μάλα
ευηρέστησε τοις παρισταμένοις η μεθ’ ικανής αφελείας και φυσικότητος υπόκρισις των νεαρών
μαθητών, παρ’ ων ουδέν πλέον εδικαιούμεθα να προσδοκώμεν, αποβλέποντες αφ’ ενός μεν εις την
πρωτοπειρίαν αυτών περί το στάδιον τούτον, εξ άλλου δε εις το φύσει δυσμίμητον εν τω δράματι
υπερανθρώπων χαρακτήρων, οίοι εισίν οι καρτερικώτατοι το Μεσολόγγιον φρουρούντων ηρώων
εκείνων. Ο κ. Αρνιωτάκης δεν εφείσατο κόπων και μόχθων δια την όσον οίον τε επιτυχεστέραν
παράστασιν τούτου, οι δε νεαροί μαθηταί της δραματικής σχολής μετά θάρρους και εθνικής φιλοτιμίας
ανέβησαν επί της σκηνής και πάντες διεκρίθησαν και ιδία ο τον Μπραΐμην υποκριθείς κ. Α. Σούτσας,
και ο τον ήρωα Κιουταχήν Σ. Χασιώτης, ο τον Κότσικα, ο τον Σουλεϊμάν, Τζαβέλλαν, Μιαούλην,
αρχιερέα, Μπότσαρην και Μακρήν, εν οις διαφαίνονται προσόντα μελλούσης αυτών αναδείξεως διό
484
(18852071 και 18862072), τον Θρασύβουλο, τον ελευθερωτή των Αθηνών (18852073), την
Επανάστασιν του Ορλώφ και τους Κλέφτες της Λιάκουρας (18862074) του Αντ.
Αντωνιάδη, τον Ιούλιο Καίσαρα του Σαίξπηρ (1885)2075, τη μονόπρακτη κωμωδία του
Δημήτριου Κορομηλά Ο θείος μου Αντώνιος (1886)2076, το Θα την κατακτήσω2077
(Par droit de conquête) του Ε. Legouvé και E. Scribe, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Διονύσιου Ταβουλάρη (1886)2078, το δράμα Η άλωσις της Τριπόλεως του
Ιωάννη Μαυρομιχάλη (1886)2079, Το εν οδώ Αγχέσμου δράμα, κωμωδία
«μετενεχθείσα εις τα καθ’ ημάς ήθη και έθιμα εκ του γαλλικού» από τον Νικόλαο
Λάσκαρη (1886)2080, την Παγκάστη του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο δράμα (1887)2081,
τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή (18872082 -για δύο βραδιές- και 18892083).
και συνιστώμεν αυτοίς ζήλον και επιμονήν υπέρ της ανυψώσεως του καταπεσόντος ελληνικού
θεάτρου, του μεγάλου τούτου της κοινωνίας διδασκαλείου».
2070 Παλιγγενεσία, 22/11/1884, 4, 24/11/1884,3, 26/11/1884, 3, 14/12/1884,3, 15/12/1884, 3,
5/1/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 4/1/1885, 4, 3, 6/1/1885, 6, 4 και 5.
2071 Παλιγγενεσία, 10/12/1885, 3, 14/12/1885, 3.
2072 Ό.π., 11/2/1886, 6531, 3, Ακρόπολις, 13/1/1886, 1345, 3, Νέα Εφημερίς, 9/2/1886, 40, 4,
11/2/1886, 42, 3 και 4, 14/2/1886, 45, 3: «τα γυναικεία πρόσωπα υπεκρίθησαν η διαπρεπής ηθοποιός
Πιπίνα Βονασέρα και η ευφυεστάτη Ευαγγελινή Παρασκευοπούλου... καλώς υπεκρίθησαν και
κατεχειροκροτήθησαν».
2073 Νέα Εφημερίς, 11/4/1885, 101, 4, 14/4/1885, 104, 7.
2074 Παλιγγενεσία, 15/12/1886, 6793, 3.
2075 Ό.π., 21/2/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 20/2/1885, 51, 2, 22/2/1885, 53, 3, 24/2/1885, 55, 3.
2076 Παλιγγενεσία, 28/1/1886, 6519, 3, 11/2/1886, 6531, 3, Ακρόπολις, 13/1/1886, 1345, 3, Νέα
Εφημερίς, 23/1/1886, 23, 3, 29/1/1886, 29, 2-3, 2/2/1886, 33, 3, 9/2/1886, 40, 4, 11/2/1886, 42, 3 και 4,
14/2/1886, 45, 3.
2077 Αλλιώς ο τίτλος αυτού του έργου είναι: Το πνεύμα του αιώνος μας ή Η κοινωνική αναμόρφωσις.
2078 Παλιγγενεσία, 11/9/1886, 6712, 3.
2079 Νέα Εφημερίς, 15/11/1886, 319, 5, 18/11/1886, 322, 4.
2080 Ό.π.
2081 Παλιγγενεσία, 21/1/1887, 6825, 3, Νέα Εφημερίς, 18/1/1887, 18, 3, 21/1/1887, 21, 4: Προγύμνασε
ο ίδιος ο Δημ. Κορομηλάς τους φοιτητές που παρίσταναν το έργο. Οι ηθοποιοί που συμμετείχαν ήταν
οι: Μιχ. Ευαγγέλου (Αλέξανδρος ο Μέγας), Κων. Γεήνωρ (Απελλής), Αρ. Χ. Ιωάννου (Χοιρίλος), Περ.
Σακελλαρίου (Ηφαιστίων), Π. Ευθυμίου (Λάβραξ), Αρτεμισία Καντυλιώτου (Παγκάστη), Πολυξένη
Σούτσα (Τρύφαινα).
2082 Παλιγγενεσία, 7/11/1887, 4, 18/12/1887, 3, Νέα Εφημερίς, 18/4/1887, 108, 3, 27/5/1887, 147, 3:
οι νέοι που έπαιζαν στον Φιλοκτήτη ήταν οι Π. Βρυζάκης, Δ. Σταυρόπουλος, Δ. Παπαδόπουλος, Ι.
Λεκανίδης, Κ. Μπουμπουλίδης, Π. Παπανδρέου, οι περισσότεροι, φοιτητές του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Δελτίον της Εστίας, αρ. 571, 6/12/1887, σ. 2: με μεγάλη επιτυχία παραστάθηκε την
προηγούμενη Δευτέρα στο χειμερινό θέατρο ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή στο πρωτότυπο. Είχε
μελετηθεί πιο πριν από το κοινό και κατανοήθηκε καλώς ενώ πολλά μέρη χειροκροτήθηκαν. Φοιτητές
οι πρωταγωνιστές δημιούργησαν ευάρεστη εντύπωση απήγγειλαν με προσοχή κατανοώντας τα μέρη
τους. Από τα χορικά ελάχιστα ψάλησαν σε μελοποίηση. Απαγγέλθηκαν με τη συνοδεία ενόργανης
ορχήστρας. Με τραγούδι απαγγέλθηκαν (ψάλησαν) η προσευχή προς την Κυβέλη, το περί Ιξίονος
χορικό, η προς τον ύπνο στροφή και η έξοδος. Η μουσική του Βένδερ αρμονική, μεγαλοπρεπής,
δωρικού ρυθμού, πολύ επιμελώς εκτελέσθηκε από την ορχήστρα. Η επιτυχία αυτή ίσως γίνει αφορμή
να διδάσκονται τα αρχαία δράματα από το πρωτότυπο. Βλ. επίσης Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 76-
79.
2083 Νέα Εφημερίς, 24/10/1889, 297, 8: Στην παράσταση του Φιλοκτήτη του Σοφοκλή το υπερώον του
«Δημοτικού Θεάτρου Αθηνών» ήταν πλήρες φοιτητών, που όλοι κρατούσαν το κείμενο και
παρακολουθούσαν τη διδασκόμενη τραγωδία. Οι κυρίες σπάνιζαν. Σοβαρότητα είχε αντικαταστήσει τη
χάρη και την κομψότητα. Ο Ι. Λεκανίδης υποδύθηκε τον Φιλοκτήτη και έπαιξε άριστα. Κάθε έπαινος
485
Πριν από τις παραστάσεις συνήθιζαν να δίνουν διαλέξεις για το έργο, όπως ο
συγγραφέας Αριστομένης Προβελέγγιος, που πραγματοποιεί μια σύντομη ανάλυση
του δράματος Κρίσπος, ο υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του δίνεται η ευκαιρία
να ομιλήσει για την εκ του θεάτρου ωφέλεια και την επιρροή του θεάτρου στο εθνικό
φρόνημα2084. Άλλο παράδειγμα είναι ο Κωνσταντίνος Ξένος, που αναλύει τον
Λεωνίδα εν Θερμοπύλαις του Pichat, το 1883, πριν από την παράστασή του2085.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης είναι για αρκετά χρόνια καθηγητής, διευθυντής και
σκηνοθέτης των παραστάσεων του Συλλόγου2086. Στόχος του Συλλόγου είναι η
ίδρυση ενός εθνικού θεάτρου και δραματολογίου2087. Για αυτό και η εμμονή σε
πατριωτικά και ιστορικά έργα, όπως αυτά του γυμνασιάρχη και καθηγητή, Αντ.
Αντωνιάδη.
Το 1884, συνεργάζεται με το τμήμα Καλών Τεχνών του Φιλολογικού
Συλλόγου «Παρνασσός» για ίδρυση σχολής υποκριτικής και για την ανέγερση
ελληνικού θεάτρου. Εξέλεξαν δε και τριμελή επιτροπή, που θα έκανε τις
συνεννοήσεις με το Συμβούλιο του «Δραματικού Συλλόγου» τους Ι. Σκυλίτση, Γ.
Δουρούτη και Μ. Λάμπρο2088.
Στην παράσταση της Τετάρτης 7 Φεβρουαρίου και Παρασκευής 2 Μαρτίου
1890 του Σκεντέρμπεη του Αντωνίου Αντωνιάδη στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»
από τον «Εθνικό Δραματικό Σύλλογο» υπό την εποπτεία του Μ. Αρνιωτάκη,
παρευρέθηκε πολύς κόσμος και η βασιλική οικογένεια. Η επιτυχία ήταν μεγάλη. Η
παράσταση, που είχε ως στόχο την επικράτηση της εθνικής δραματικής ποίησης,
δόθηκε από τους μαθητές της σχολής αρκετά καλά. Οι υποκρινόμενοι τον Ηπειρώτη
Μωϋσή, Α. Πετρίδης και τον Αλεεδίν, Δ. Γεωργαντής έδειξαν στοιχεία καλής
ηθοποιίας. Για τον ίδιο λόγο πέτυχαν ο Ι. Λεκανίδης (Σκεντέρμπεης) και ο
Ξυραφιάδης (Μουράτ). Η Ελένη Αρνιωτάκη ως δοκιμότατη ηθοποιός έδωσε ζωή
στην παράσταση και στη δραματική πορεία της. Οι υπόλοιποι υποκριτές που έπαιξαν
στο πατριωτικό αυτό έργο του Αντ. Αντωνιάδη ήταν οι Δ. Σταυρόπουλος, Χ.
οφείλεται στον Αντ. Αντωνιάδη για την ηθική και υλική συμπαράστασή του στο Σύλλογο και στην
παράσταση. Το ίδιο ίσχυε και για τον Λαμπελέτ. Μόνο στην α΄ πράξη παρευρέθησαν ο βασιλεύς και ο
διάδοχος και βασιλόπαις Κωνσταντίνος.
2084 Ό.π., 15/5/1883, 131, 3, 18/5/1883, 134, 3.
2085 Παλιγγενεσία, 9/5/1883, 3, 12/5/1883, 3, 18/11/1883, 3.
2086 Ό.π., 14/9/1884, 6092, 3, 10/10/1884, 6118, 3.
2087 Νέα Εφημερίς, 13/5/1883, 129, 3-4.
2088 Παλιγγενεσία, 28/2/1884, 5928, 3. Περισσότερες λεπτομέρειες για το Σύλλογο από την
Κωνσταντίνα Ριτσάτου στο «Εθνικός Σύλλογος ή Εθνικός Δραματικός Σύλλογος. Μια προσπάθεια
σύστασης σχολής υποκριτικής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα», στο περιοδικό Παράβασις,
Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών 7 (2006), σ. 345-368.
486
Ηλιόπουλος, Δ. Παπαδόπουλος, Χαιρόπουλος, Κόκκινος, Ρούσος, Τερζάκης, αλλά
και η Πιπίνα Βονασέρα και η Ουρανία Καζούρη2089.
Το Σάββατο 24 Μαρτίου 1890 παίχθηκε από μαθητές της σχολής ο
Κατσαντώνης του Αντωνίου Ι. Αντωνιάδη, Ο Κουφιοκεφαλάκης του Νικόλαου
Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία, και απαγγέλθηκε το ποίημα Η Κρήτη του
Αχιλλέα Παράσχου σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ της εθνικής εορτής της 25ης
Μαρτίου και υπέρ της Κρήτης, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» υπό την εποπτεία
του Μιχαήλ Αρνιωτάκη με τον Δ. Γεωργαντή ως Κατσαντώνη2090.
Ο «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος» παρουσίασε το 1891 πολλά έργα του
Αντωνιάδη στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»: τον Κατσαντώνη και τον Οδυσσέα
Ανδρούτσο, που προλόγισε ο καθηγητής της Ιστορίας Γ. Κρέμος αφηγούμενος τη ζωή
του ήρωα, ενώ ο Π. Μελισσιώτης, διευθυντής του κουρείου «Άψε-σβύσε» έπαιξε με
το μπουζούκι του2091. Ωραία και συγκινητικά παίχθηκε (15 & 16/2) Η κατάρα της
μάνας ή Οι κλέφτες της Λιάκουρας, «ένα δράμα πλήρες συγκινητικών σκηνών και
δραματικής πλοκής». Η κυρία Σάμπον απέσπασε χειροκροτήματα και επαίνους, όπως
και η Ελένη Αρνιωτάκη. Το κοινό εκδήλωσε συμπάθεια προς το συγγραφέα Αντώνιο
Αντωνιάδη και το διευθυντή της παράστασης Μιχαήλ Αρνιωτάκη2092. Στις 27
Φεβρουαρίου 1891 διδάχθηκε με επιτυχία η τραγωδία πάλι του Αντωνιάδη, Ο
Κρίσπος ή Ο συκοφαντηθείς υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ο Μ. Αρνιωτάκης και ο
θίασος επαινούνται για τους υπέρ της ελληνικής σκηνής μόχθους τους2093. Η
εφημερίδα Παλιγγενεσία αναρωτιόταν, γιατί αυτή η εμμονή στα έργα του
Αντωνιάδη2094. Πιθανώς διότι όλα ήταν πατριωτικού περιεχομένου έργα και αυτό
δικαιολογείται από την πληροφορία ότι μια παράσταση δόθηκε με αφορμή τον
εορτασμό της 70ετηρίδας της Ελληνικής Επαναστάσεως του 18212095. Ακόμα,
παρουσιάσθηκαν στις 4 Μαΐου 1891 Τα τέκνα του Δοξαπατρή του Σοφοκλή Καρύδη,
δράμα μετά ασμάτων τονισθέντων υπό του Διμέντου. Ο 16ετής γιος του Καρύδη,
29/1/1890, 29, 4, 4/2/1890, 35, 7, 5/2/1890, 36, 5, 7/2/1890, 38, 5 και 8, 8/2/1890, 39, 6, 28/2/1890, 59,
7, 1/3/1890, 60, 6, 2/3/1890, 61, 6 και 7, 3/3/1890, 62, 5.
Εφημερίς, 22/3/1890, 81, 6, 24/3/1890, 83, 4, 25/3/1890, 84, 6, 26/3/1890, 85, 4.
Εφημερίς, 30/1/1891, 30, 8, 1/2/1891, 32, 5, 2/2/1891, 33, 7, 5/2/1891, 36, 6.
47, 7, 18/2/1891, 49, 7.
7, 2/3/1891, 61, 2.
2094 Παλιγγενεσία, 1/3/1891, 8105, 3.
2095 Ακρόπολις, 24/3/1891, 3195, 3.
487
Ανακρέων, απήγγειλε μέρη της α΄ και β΄ ραψωδίας του Ομήρου έχοντας επινοήσει
εύρυθμη μελωδία κατά την απαγγελία και ενθουσίασε. Όλες οι σκηνές διεξήχθησαν
επιτυχέστατα από τους υποκριτές και προκάλεσαν συγκίνηση2096.
Την Τρίτη 11 Φεβρουαρίου 1892 και την Τετάρτη 4 Μαρτίου 1892
παρουσιάσθηκε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» η τετράπρακτη τραγωδία του
Αντωνιάδη Οδυσσεύς Ανδρούτσος2097, καθώς και ο Πνευματισμός του Νικ. Ι.
Λάσκαρη, μονόπρακτο σκώμμα. Χορός Ρουμελιωτών έψαλε κλέφτικα άσματα2098. Για
την εορτή της 25ης Μαρτίου 1892, παίχθηκε Η κατάρα της μάνας ή Οι κλέφτες της
Λιάκουρας του Αντ. Ι. Αντωνιάδη, μια ευεργετική παράσταση υπέρ της νεολαίας των
γυμνασίων και λυκείων, με τον Μ. Αρνιωτάκη σε πρωταγωνιστικό ρόλο2099.
Την Κυριακή 14 Φεβρουαρίου 1893 ο «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος»
εμφάνισε αποσπάσματα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή και τον Οδυσσέα Ανδρούτσο
του Αντωνιάδη, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με την Ελένη και Κική
Αρνιωτάκη στην αρχαία ελληνική τραγωδία2100, ενώ την Κυριακή 14 Μαρτίου 1893
τον Πυρπολητή Κανάρη του Αντωνιάδη, τρίπρακτο δράμα, στο ίδιο θέατρο υπό τη
διεύθυνση του Μ. Αρνιωτάκη2101.
Παρόλες όλες αυτές τις προσπάθειες και τις παραστάσεις, όμως, η σχολή
περιορίσθηκε σε χώρο εκπαίδευσης ερασιτεχνών και δεν μπόρεσε να επηρεάσει το
επαγγελματικό θέατρο2102.
«Αρχαϊκός Φοιτητικός Σύλλογος»

Υπέρ του ανδριάντα του Αθανασίου Διάκου δόθηκε, στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», παράσταση την Πέμπτη 6 Ιουνίου 1891 με τους Πέρσες του
Αισχύλου και με μια πράξη από τον Έμπορο της Βενετίας του Σαίξπηρ από τον Ν.
Λεκατσά, που συνέπραξε με τον «Αρχαϊκό Φοιτητικό Σύλλογο» και ενθουσίασε.
Ακολούθησαν μουσικά μέρη από το μελοδραματικό σύλλογο. Εκείνος, όμως, που
2096 Ό.π., 2/5/1891, 3231, 3, Παλιγγενεσία, 30/4/1891, 8155, 3, 4/5/1891, 8159, 3, Νέα Εφημερίς,
27/4/1891, 117, 7, 2/5/1891, 122, 5-6, 3/5/1891, 123, 7, 4/5/1891, 124, 5 και 7, 5/5/1891, 125, 5.
Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 61.
2098 Εφημερίς, 2/3/1892, 62, 3, 3/3/1892, 63, 3, 4/3/1892, 64, 3.
2099 Ό.π., 22/3/1892, 82, 3, Παλιγγενεσία, 20/3/1892, 8432, 3, 24/3/1892, 8435, 3, Εφημερίς,
25/3/1892, 85, 3, 26/3/1892, 86, 3.
2100 Νέα Εφημερίς, 13/2/1893, 44, 5.
Εφημερίς, 8/3/1893, 67, 5, 11/3/1893, 70, 5, 12/3/1893, 71, 4, 14/3/1893, 73, 4 και 6, 17/3/1893, 76, 4.
2102 Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών, ογδόντα χρόνια 1917-
1997, σ. 52.
488
έδρεψε δάφνες ήταν ο φοιτητής Χρ. Ηλιόπουλος, ως Πέρσης άγγελος, διηγούμενος
στη βασίλισσα τη ναυμαχία της Σαλαμίνος. Με την παράσταση αυτή σε αρχαία
γλώσσα έγινε αντιληπτό από όλους, ότι όταν τα έργα της αρχαίας ελληνικής
τραγωδίας ερμηνεύονται από ηθοποιούς καλά εκπαιδευμένους, με επιμέλεια και
μελέτη, γίνονται ευκολότερα κατανοητά και από το πλήθος2103.
Προηγουμένως, την Τετάρτη 20 Φεβρουαρίου 1891 είχε δοθεί από τον ίδιο
Σύλλογο στην αίθουσα του «Ωδείου Αθηνών» υπέρ του μία καλλιτεχνική εσπερίδα.
Στην εσπερίδα αυτή μετείχαν οι Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής, Α. Παράσχος, Γ. Σουρής,
Κ. Σκόκος, Ν. Λαμπελέτ, Λ. Διμέντος, Ρ. Γαϊδεμβέργερ, Β. Ξάνθης, Βλαχάκης,
Καρναούρης, Σ. Δοαγών2104.
Την Πέμπτη 11 Φεβρουαρίου 1893 ο «Αρχαϊκός Φοιτητικός Σύλλογος»
παρουσίασε αποσπάσματα από την Κυρά Φροσύνη του Βαλαωρίτη, την τραγωδία Χίος
δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, το ποίημα Ο αστήρ της Ανατολής από τον Φίλιππο
Οικονομίδη, την κωμωδία Η σύζυγος του Λουλουδάκη του Άγγ. Βλάχου, τους Πέρσες
του Αισχύλου (την αφήγηση της ναυμαχίας της Σαλαμίνας), την Αυγούλα των
χωρικών, την Κατάρα της μάνας του Α. Αντωνιάδη, το Είναι τρελός του Ιω.
Καμπούρογλου, σε μια ποικίλη βραδιά, στο θέατρο «Κωμωδιών». Συμμετείχαν οι
ηθοποιοί: Ν. Λεκατσάς, Αικ. Λεκατσά, Μιχ. Αρνιωτάκης, Θ. Πεταλάς, Heliason,
Διμέντος (διευθυντής της χορωδίας και της ορχήστρας), με εικοσαμελή χορό. Η
παράσταση ήταν προς τιμή του προστάτη του «Αρχαϊκού Φοιτητικού Συλλόγου»
πρίγκηπα Γεωργίου2105.
Η παράσταση του Σαββάτου 20 Φεβρουαρίου 1893 στέφθηκε με επιτυχία.
Ήταν πάλι μια ποικίλη βραδιά με αποσπάσματα από την Κυρά Φροσύνη του
Βαλαωρίτη, την Χίο δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, τους Πέρσες του Αισχύλου
με την αφήγηση της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, τους Κυψελίδες του Δημ. Βερναρδάκη,
την Κατάρα της μάνας του Α. Αντωνιάδη, τον Φαντασιοκόπο του Alfred de Musset,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση του Κ. Γεωργαντόπουλου, στο θέατρο
«Κωμωδιών», με τους ίδιους συντελεστές. Η Ελένη Αρνιωτάκη, ο Νικόλαος και η
Αικατερίνη Λεκατσά και ο Θ. Πεταλάς υποδύθηκαν τους ρόλους τους εξαιρετικά. Ο
8186, 3, Νέα Εφημερίς, 29/5/1891, 149, 6, 2/6/1891, 153, 6-7, 6/6/1891, 157, 5, 7/6/1891, 158, 6.
2104 Νέα Εφημερίς, 17/2/1891, 48, 6.
8720, 3, Νέα Εφημερίς, 28/1/1893, 28, 6, 3/2/1893, 34, 4, 5/2/1893, 36, 6, 10/2/1893, 41, 4, 11/2/1893,
42, 5, 12/2/1893, 43, 6, 15/2/1893, 46, 4.
489
χορός έψαλε διάφορες συνθέσεις και οι διδάξαντες τους Πέρσες του Αισχύλου
χειροκροτήθηκαν ζωηρά2106.
Ο «Αρχαϊκός Φοιτητικός Σύλλογος» και ο Σύλλογος «Ορφεύς», παρουσίασαν
μετά την Κυριακή 14 Μαρτίου 1893 αποσπάσματα από τη Γαλάτεια του Σπυρίδωνα
Βασιλειάδη, τον Κρίσπο του Αντ. Αντωνιάδη, τον Ερνάνη και τον Μάρκο Βότσαρη,
μελοδράματα, στο θέατρο «Κωμωδιών» με εικοσαμελή χορωδία και τους Αικ.
Βερώνη, Μαντζάρα, Ράλλη και Recanatini2107.
Η παράσταση του Οιδίποδος τυράννου του Σοφοκλή και του Κύκλωπος του
Ευριπίδη έγινε την Παρασκευή 20 Αυγούστου 1893, στο θέατρο «Ολύμπια» ή
«Κήπος του Ορφανίδου». Πολύς κόσμος παρευρέθηκε και κυρίως φοιτητές. Η
εκτέλεση έγινε από το θίασο του Α. Βαρβέρη με τη συνδρομή του «Αρχαϊκού
Φοιτητικού Συλλόγου» και ήταν από κάθε άποψη καλή. Ο Οιδίπους τύραννος
διδάχθηκε σε μεταφορά της αρχαίας στη σύγχρονη γλώσσα, όπως και το σατυρικό
δράμα Κύκλωψ, ενώ στους πρωταγωνιστικούς ρόλους ήταν η Μαρία
Δημητρακοπούλου (Ιοκάστη) και ο Σ. Δημητρακόπουλος (Σειληνός). Ο Σύλλογος
μπορούσε να καυχάται, κατά τον υπογράφοντα με το ψευδώνυμο «Αλκυών» της Νέας
Εφημερίδος, για τις ωραίες αρχαϊκές παραστάσεις του και διότι περιλάμβανε τους
διακεκριμένους Αντ. Βαρβέρη και Θ. Πεταλά, πρόμαχους της αρχαίας
δραματουργίας. Σπάνια το αθηναϊκό κοινό παρευρισκόταν σε τέτοια υψηλού ύφους
καλλιτεχνία και θαύμαζε την αρχαία φιλοσοφία, τις ιδέες του καλού και του
ωραίου2108.
Τμήμα Καλών Τεχνών στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»

To 1886, το Τμήμα Καλών Τεχνών του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός»
ίδρυσε σχολή υποκριτικής για νέους ηθοποιούς και σκόπευε επίσης στην οικοδόμηση
θεατρικής αίθουσας, προκειμένου να ανυψωθεί το «εθνικό θέατρο». Επεδίωκε κιόλας
να δώσει σειρά θεατρικών εσπερίδων κατά τη χειμερινή περίοδο του 1886. Δάσκαλος
υποκριτικής ορίσθηκε ο Ν. Λεκατσάς2109.
2106 Νέα Εφημερίς, 14/2/1893, 45, 6, 19/2/1893, 50, 5, 20/2/1893, 51, 6, 22/2/1893, 53, 4.
2107 Νέα Εφημερίς, 14/3/1893, 73, 4.
Εφημερίς, 9/8/1893, 221, 3, 20/8/1893, 232, 5, 21/8/1893, 233, 4, 22/8/1893, 234, 5-6. Σιδέρης, Το
αρχαίο θέατρο, σ. 106.
2109 Περ. Παρνασσός, τόμ. Ι΄, αρ. 2, Οκτ. 1886, σ. 104, αρ. 3, Νοέμβρ. 1886, σ. 156, Δελτίον της
Εστίας, έτος ΙΑ΄, αρ. 511, 12/10/1886, σ. 2. Δημητριάδης, ό.π., σ. 110.
490
Το 1887 το Τμήμα Καλών Τεχνών του «Παρνασσού», αποφάσισε να διδάξουν
στη δραματική σχολή ο Ν. Λεκατσάς ως τακτικός διδάσκαλος, ο Άγγελος Βλάχος το
μάθημα της απαγγελίας και υποκριτικής, ο Σπυρίδων Λάμπρος την ιστορία του
θεάτρου, ο Αριστομένης Προβελέγγιος την ανάλυση διαφόρων δραμάτων και ο
Αριστοτέλης Κουρτίδης στοιχεία αισθητικής. Η σχολή αριθμούσε περί τους πενήντα
μαθητές2110. Το 1887, ανεβάζουν την Αντιγόνη του Σοφοκλή, σε μετάφραση του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, με την ευκαιρία των εορτών της πεντηκονταετίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών2111. Αλλά η δραματική αυτή σχολή δεν έμελλε να
μακροημερεύσει, το φθινόπωρο του 1887 αναστέλλεται η λειτουργία της2112.
Ερασιτεχνικές μαθητικές παραστάσεις

Τη Δευτέρα 8 Νοεμβρίου 1865 μαθήτριες του Αρσακείου εμφανίζουν με
μεγάλη επιτυχία, σε διδασκαλία του συγγραφέα, τον Αθανάσιο Διάκο του Λέοντα
Μελά2113 μαζί με παιδικές κωμωδίες στα γαλλικά. Διαπιστώνουμε ότι τα θεατρικά
έργα, ιδίως δε αυτά εθνικού περιεχομένου αποτελούν εργαλεία διδακτικά και είναι
ικανά να διαμορφώσουν ήθη.
Την παρουσίαση όμως έργων εθνικού κυρίως περιεχομένου συνηθίζουν και
δημόσια γυμνάσια. Έτσι κατά το τέλος του 1866, παίζουν υπέρ της Κρητικής
Επαναστάσεως τον Ορέστη του Β. Αλφιέρι2114.
Το 1866, παρουσιάζουν θεατρικά έργα διάφορα παρθεναγωγεία, όπως αυτό
του Βαρνάβα, υπό την επίβλεψη της διευθύντριάς του Μ. Κωσταρίδου2115. Την Εσθήρ
του Ρακίνα παίζει το ιδιωτικό παρθεναγωγείο της Ειρήνης Χρυσικοπούλου2116, ενώ η
Σχολή αδελφών του Ελέους των Αθηνών, ένα γαλλικό δράμα, την Jeanne d’ Arc2117.
Το 1868 (11 Μαΐου) στην ίδια σχολή παρουσιάζουν μια γαλλική τραγωδία, της
οποίας ο τίτλος δεν μνημονεύεται. Σε αυτήν διακρίνεται η μαθήτρια Μαρία Μεταξά,
κόρη της Π. Μεταξά2118. Το 1872 και το 1875 μαθήτριες του παρθεναγωγείου
Σουρμελή διδάσκουν ηθικά δράματα σε γλώσσα ιταλική, γαλλική και ελληνική2119,
2110 Περ. Παρνασσός, αρ. 8, Φεβρ. 1887, σ. 299.

2111 Νέα Εφημερίς, 27/4/1887, 117, 3.
2112 Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 110.
2113 Αυγή, 8/2/1865, 1372, 3, Παλιγγενεσία, 8/2/1865, 588, 2,Εθνοφύλαξ, 9/2/1865, 690, 3.
2114 Παλιγγενεσία, 24/12/1866, 1071, 4, 29/12/1866, 1151, 3, 1, Εθνοφύλαξ, 27/12/1866, 1150, 3.
2116 Αυγή, 20/6/1866, 1705, 2-3.
2117 Παλιγγενεσία, 6/5/1866, 4.
2118 Ό.π., 11/5/1868, 1420, 3.
2119 Ό.π., 12/2/1872, 2372, 4, 21/2/1875, 3, Εθνοφύλαξ, 21/2/1875, 3132, 2.
491
ενώ το 1872 μαθητές της Β΄ Γυμνασίου δίνουν την τραγωδία Κρίσπος ή Ο
συκοφαντηθείς υιός του μεγάλου Κωνσταντίνου του Αντ. Αντωνιάδη, που έχει
επαινεθεί την ίδια χρονιά. Η παράσταση πραγματοποιείται σε μια φιλανθρωπική
βραδιά υπέρ του Πτωχοκομείου και υπέρ της δημιουργίας εθνικού στόλου.
Σκηνοθέτης της παράστασης είναι ο Αντώνιος Βαρβέρης2120. Ένα έτος μετά (1873)
στο θέατρο «Αθηνών» παριστάνεται Ο Κρητικός αγών του Ηπειρώτη Ι.
Γιαννόπουλου, υπέρ της Σχολής των Απόρων Παίδων, από μαθητές του Γυμνασίου.
Ο Παντελής Σούτσας αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία του έργου2121.
Το 1874 μαθήτριες του Αρσακείου παρουσιάζουν μπροστά στη βασιλική
οικογένεια το έργο Φρόνησις του Ιουλίου Γενουίνου, ένα από τα ηθικά δράματα, που
έχει γράψει αποκλειστικώς για κορίτσια2122. Το 1886 την 21 Φεβρουαρίου, μαθήτριες
του Αρσακείου και πάλι παρουσιάζουν το ελληνικό δραμάτιο Μετριοφροσύνη, ο
συγγραφέας του οποίου δεν μνημονεύεται. Στην παράσταση παρευρίσκονται και οι
βασιλείς2123.
Τη Δευτέρα 19 Ιανουαρίου του 1887 δίνεται ο Οθέλλος του Shakespeare και Η
κυρά μαμή, κωμωδία του Παναγιώτη Ν. Θεοδοσίου στο θέατρο «Παρθενών», από ένα
θίασο μαθητών του Παναγιώτη Θεοδοσίου. Είναι μια ευεργετική παράσταση υπέρ των
επτά ορφανών παιδιών της ηθοποιού Ιωάννας Γ. Νικηφόρου2124.
Το 1888 παρουσιάζεται στα γαλλικά ο Αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου από
τελειόφοιτες μαθήτριες του παρθεναγωγείου Χιλλ. Το ομώνυμο πρόσωπο υποδύεται
η Ασπασία Ματζαβίνου, ενώ τη σύζυγο αυτού, η μαθήτρια Πετσάλη2125.
Λαμπρή ήταν η εσπερίδα στη Σχολή Ευελπίδων της Πέμπτης 28 Φεβρουαρίου
1891 με έκτακτο διάκοσμο. Στο βάθος υπήρχε μικρό θέατρο, όπου παραστάθηκαν δύο
κωμωδίες, Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Μολιέρου και Η
δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, που απέσπασαν χειροκροτήματα για την
υποκριτική τέχνη των Ευελπίδων. Ακολούθησε χορός μετά την παράσταση2126.
Το 1894 στο Αρσάκειο κατά τις γιορτές των γυμναστικών ασκήσεων, οι
μαθήτριες τραγουδούσαν άσματα από κωμειδύλλια του Δημήτριου Κόκκου και
2120 Παλιγγενεσία, 14/3/1872, 2391, 3, 17/3/1872, 2393, 2, 3/4/1872, 2404, 4, 24/3/1872, 2398, 3,
Εθνοφύλαξ, 24/3/1872, 2433, 3, Αυγή, 17/3/1872, 3113, 3.
2121 Εθνοφύλαξ, 29/3/1873, 2679, 3, Παλιγγενεσία, 29/1/1873, 2653, 3, 31/3/1873, 2655, 4.
2122 Παλιγγενεσία, 7/2/1874, 2872, 3, Εθνοφύλαξ, 7/2/2874, 2883, 4, 8/2/1874, 2884, 2, Αυγή,
8/2/1874, 3580, 2.
2123 Παλιγγενεσία, 20/2/1886, 6539, 3.
2124 Νέα Εφημερίς, 20/1/1887, 20, 7.
2125 Ό.π., 9/6/1888, 161, 4.
2126 Ό.π., 3/3/1891, 62, 5.
492
Νικόλαου Κοτσελόπουλου, σε επιτυχημένο συνδυασμό2127.
Το Σάββατο 10 Απριλίου 1899 δόθηκε η Ηλέκτρα του Σοφοκλή με χορικά
μελοποιηθέντα από τον Θ. Πολυκράτη και με πρόλογο από το γυμνασιάρχη Γ.
Σωτηριάδη στην αίθουσα του «Παρνασσού» από κοράσια παρθεναγωγείου, με
κορυφαία την ερασιτέχνιδα Ζωγράφου2128.
Ερασιτεχνικές παραστάσεις στα ανάκτορα

Στα ανάκτορα την Παρασκευή 29 Απριλίου 1882 παίζεται η μονόπρακτη
κωμωδία του Κορομηλά Κακιά ώρα2129 και την Παρασκευή 28 Ιανουαρίου 1883
παίζονται Ο μίτος της Αριάδνης του Δημήτριου Α. Κορομηλά, κωμωδία και δύο
γαλλικές κωμωδίες (La lettre chargée του Eugène Labiche και Un mari malgré lui του
Ch. Courcy και E. Nus). Επίσης, δυωδίες στα διαλείμματα και διάφορα μουσικά
τεμάχια2130.
Την Παρασκευή 17 Φεβρουαρίου 1884, δίνονται στα ανάκτορα δύο κωμωδίες,
μία στα γαλλικά και μία στα ελληνικά. Οι κωμωδίες αυτές είναι η La pluie et le beau
temps του L. Gozlan και Ο θάνατος του Περικλέους του Δημήτριου Κορομηλά,
μονόπρακτη κωμωδία. Στη γαλλική κωμωδία λαμβάνουν μέρος: Μ.
Παπαρρηγοπούλου, η δεσποινίς Ραγκαβή, ο κ. Ριφώ, γραμματεύς της γαλλικής
πρεσβείας και ο κ. Σερπιέρης, ενώ στην ελληνική η Μ. Παπαρρηγοπούλου, Ν.
Μπόταση, Ν. Ρωκ, Δημ. Κορομηλάς, Κουτσαλέξης, Δημ. Κόκκος. Μετά την
παράσταση δίνεται χορός2131.
Το Σάββατο 24 Φεβρουαρίου 1896 γίνεται παράσταση κωμωδιών και
μονολόγων στα ανάκτορα από ερασιτέχνες ηθοποιούς του διπλωματικού σώματος2132.
Την Τρίτη 12 Μαρτίου 1896 παριστάνονται στα ανάκτορα κωμωδίες ξένες και
ελληνικές, όπως La fleur de Tlemcen του Ernest Legouvé εκ διηγήματος του Prosper
Mérimée, Ο ντροπαλός ερωτευμένος, ανέκδοτη κωμωδία, La main leste των Labiche
και Martin, και μια ακόμα κωμωδία. Η παράσταση είχε διοργανωθεί από τον πρίγκιπα
Νικόλαο και έπαιξαν η δεσποινίς Ράλλη, η Αικατερίνη Σ. Ψύχα, η κυρία Ρωσέτου (το
2127 Ό.π., 30/5/1894, 150, 2-3-4.

2128 Ακρόπολις, 9/4/1899, 6138, 3, 10/4/1899, 6139, 4, Εφημερίς, 8/4/1899, 96, 3, 9/4/1899, 97, 3.
2130 Παλιγγενεσία, 29/1/1883, 3.
2131 Ό.π., 14/2/1884, 5909, 2-3, 17/2/1884, 5912, 2, 18/2/1884, 5913, 2, Ακρόπολις, 25/1/1884, 675, 1,
1/2/1884, 681, 2, 3/2/1884, 683, 3, 12/2/1884, 691, 2, 18/2/1884, 696, 1. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, Ο
Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 261-265.
2132 Νέα Εφημερίς, 17/2/1896, 48, 5.
493
γένος Ραγκαβή) (ως αγγλίδα παιδαγωγός), ο Ν. Ρωκ, ο Λ. Μελάς, ο πρίγκιπας
Νικόλαος, η κυρία Ρωμανού (το γένος Μελά), η κυρία Ρίζου, η δεσποινίς Λεβίδου, ο
Ι. Γενησαρλής, ο Εμμ. Ροΐδης, η κυρία Λέλλη, η κυρία Βίμπφεν, η κυρία Πλέσσεν. Η
σκηνή του θεατριδίου ήταν περίτεχνα διακοσμημένη με έπιπλα και άνθη. Οι ηθοποιοί
ήταν ερασιτέχνες, γνωστοί στην κοσμική κοινωνία της Αθήνας και κάτοχοι της
γαλλικής γλώσσας. Παρά τον ερασιτεχνικό χαρακτήρα της παράστασης και χάρη στην
άμιλλα των υποκριτών και της τέχνης του πρίγκιπα Νικολάου η παράσταση ήταν
επιτυχημένη2133.
Ερασιτεχνικές παραστάσεις φιλότεχνων για φιλανθρωπικούς σκοπούς

Το Σάββατο 25 Ιανουαρίου του 1886 δόθηκε στο θέατρο «Αθηνών» μια
παράσταση φιλανθρωπική υπέρ των απόρων οικογενειών των επιστράτων των
Αθηνών. Τα έργα που έπαιξαν ήταν δύο γαλλικές και δύο ελληνικές κωμωδίες, όπως
Le feu au couvent, γαλλικό μονόπρακτο, Η κυρία Βεράντη του Δημήτριου Κορομηλά,
μίμος σε μια πράξη, που είναι ανέκδοτο και παριστάνεται για πρώτη φορά, Les
curieuses, γαλλική κωμωδία, και Ο θάνατος του Περικλέους του Δημ. Κορομηλά,
κωμωδία μονόπρακτη, και το ποίημα Ο τράγος του Συντάγματος του Δημήτριου
Κόκκου. Δόθηκε στο θέατρο «Αθηνών», από ερασιτέχνες ηθοποιούς, όπως: Μαρία
Μπαρτ, Μαρία Παπαρρηγοπούλου, Ευφροσύνη Δ. Κορομηλά, Δ. Κορομηλάς, Ρωξάνη
Ρίζου, Μαρία Ρηγάδη, Λιλή Ραγκαβή, Ερνέστος Λεφαίβρ, Φερνάνδος Σερπιέρης, Ν.
Ρωκ, Δ. Κορομηλάς, Π. Δαμαλάς, Γ. Μελάς, Δ. Κόκκος. Κατά τα διαλείμματα
στρατιωτική ορχήστρα εκτελούσε μουσικά κομμάτια, όπως το ωραιότατο εμβατήριο
Στα σύνορα, που συντέθηκε και μελοποιήθηκε από τον Δημ. Κόκκο. Δόθηκε, μια
βραδιά πριν, δοκιμαστική πρόβα, στην οποία είχαν καλέσει τον Τύπο και άλλους
θεατές. Η παράσταση πέτυχε πληρέστατα. Θαύμασαν την εύστροφη τέχνη και την
χάρη της Λιλής Ραγκαβή, υποκρινόμενης με φυσικότητα. Η ελληνική κωμωδία Η
κυρία Βεράντη του Δημ. Κορομηλά ήταν γεμάτη ευφυΐα, τεχνική και αστεία από την
αρχή μέχρι το τέλος. Και οι δύο κωμωδίες του Κορομηλά αναγνωρίσθηκαν ότι είχαν
καλό διάλογο, κωμική υπόθεση, σύγχρονη σάτιρα, τέχνη πλοκής. Διακρίθηκε σε
αυτήν ο ίδιος ο συγγραφέας υποκρινόμενος, η δεξιοτάτη στην τέχνη περικαλλής
σύζυγός του, Ευφροσύνη Κορομηλά, και ο Ν. Ρωκ αφελής και αστείος. Την
παράσταση παρακολούθησαν και οι βασιλείς μετά των βασιλοπαίδων και όλη η
2133 Ό.π., 13/3/1896, 73, 5-6.
494
υψηλή κοινωνία. Για τις άπορες αυτές οικογένειες εισέπραξαν περίπου 5.000
δραχμές2134.
Τη Δευτέρα 27 Απριλίου του 1887 παίχθηκαν στο «Ωδείον Αθηνών» σε μια
φιλανθρωπική παράσταση υπέρ των θυμάτων της πυρκαγιάς στο «Μεγάλο Ρεύμα»
του Βοσπόρου, Η κυρία Βεράντη του Δ. Κορομηλά, μίμος, Η πτώσις του υπουργείου
του Δ. Κορομηλά, κωμωδία, Η πυρκαϊά, ποίημα απαγγελθέν από τον Δ. Κόκκο, Ο
τέττιξ και οι μύρμηγκες των Λεγκουβέ και Λαμπίς, μονόπρακτο δράμα παιγμένο στα
γαλλικά, και Κατά τον χορόν, γαλλική κωμωδία. Συμμετείχαν η Ελίζα Δραγούμη, η
Ζωή Βαλτατζή και η Πολύμνια Καμάρα. Στα διαλείμματα της παράστασης η
ορχήστρα της φρουράς παιάνιζε εμβατήρια. Κόσμος πολύς παρευρέθηκε στη
συγκέντρωση αυτή, όπως υπουργοί, ξένοι πρεσβευτές και διπλωμάτες. Συγκέντρωσαν
συνολικά το ποσό των 5.120 δραχμών2135.
Την Τετάρτη 18 Μαΐου 1894 πραγματοποίηθηκε φιλανθρωπική παράσταση
υπέρ των σεισμοπλήκτων με την τραγωδία Καίσαρ και Μαρία του Μάξιμου Χαρίση
και την μονόπρακτη κωμωδία Η σύζυγος του Λουλουδάκη (Un mari dans le coton)
των Lambert Thiboust και Th. Barrière, σε διασκευή Άγγ. Βλάχου, στο θέατρο
«Ποικιλιών». Οι ηθοποιοί, καίτοι ερασιτέχνες, έδειξαν ταλέντο. Ο υποκριθείς το
πρόσωπο του Καίσαρος συγγραφέας Μ. Χαρίσης άρεσε. Το ίδιο χειροκροτήθηκε και
η μουσοφιλής Σαπφώ Νικολαΐδου2136.
Ερασιτεχνικές παραστάσεις φιλότεχνων σε οικίες

Την Τρίτη 14 Απριλίου του 1887 δόθηκε μια αγγλική κωμωδία με τίτλο Ποίαν
εκ των δύο στην οικία του καθηγητή των αγγλικών Δόξωνος. Επίσης, την Τετάρτη 15
Απριλίου του 1887 παριστάνονται τα έργα: Pendant le bal του Παγερόν, La cigale
chez les fourmis του Λαμπίς και Λεγκουβέ και Η πτώσις του υπουργείου του Δημ.
Κορομηλά στην οικία της Ζηνοβίας και Γεωργίου Ψύχα με τους: Δέσπη Ψύχα, Κατίνα
Ψύχα, Ρ. Ρίζου, Μ. Ρηγάδη, Μιχ. Παπαρρηγόπουλο, Δημ. Α. Κορομηλά, Π. Ψύχα,
Ευφροσύνη Κορομηλά, Δ. Κόκκο, Γεώργιο Ορφανίδη. Την όλη παράσταση
παρακολούθησε ο πρωθυπουργός με τον υπουργό των ναυτικών, το διπλωματικό
2134 Ό.π., 5/1/1886, 5, 2-3, 20/1/1886, 20, 3, 25/1/1886, 25, 5, 26/1/1886, 26, 3-4, Ακρόπολις,
17/1/1886, 1348, 3, 29/1/1886, 1350, 2.
2135 Παλιγγενεσία, 27/4/1887, 6906, 3, 28/4/1887, 6907, 3, 7/5/1887, 6915, 3, Νέα Εφημερίς,
22/4/1887, 112, 4, 24/4/1887, 114, 3. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το
νεοελληνικό θέατρο, σ. 263.
18/5/1894, 138, 4 και 5, 19/5/1894, 139, 6.
495
σώμα και πολιτευτές. «Η υπόθεσις και η πλοκή και αι εγκατεσπαρμέναι εις τον
διάλογον ευφυολογίαι της κωμωδίας (του Δημ. Κορομηλά), εχειροκροτήθησαν προς
τιμήν του ποιητού και ειδικού πλέον περί τα τοιαύτα Δημ. Κορομηλά, ον
συνεχάρησαν άπαντες, ημέτεροι και ξένοι εκ καρδίας γελάσαντες»2137.
Το 1889 δόθηκε μια παράσταση από δύο κωμειδύλλια στα αγγλικά στο
«Ωδείον Αθηνών» από μέλη του διπλωματικού σώματος. Οικοδεσπότες ήταν ο
πρεσβευτής της Αμερικής και η κυρία Φέρν. Οι βασιλείς τίμησαν την παράσταση με
την παρουσία τους, καθώς και ο πρωθυπουργός. Οι τίτλοι των έργων είναι Μπωξ και
Κωξ και Τα δάκρυα. Συμμετείχαν οι γραμματείς της αγγλικής πρεσβείας, Χάγγαρτ και
Ρωδ, ο νεαρός Ράλλης και οι δεσποινίδες Φερν. Στα διαλείμματα έψαλε άσματα η
κυρία Βόθριγγτων, η δεσποινίς Αννέτα Νοταρά και ο Ν. Ρωκ. Στο πιάνο έπαιξε ο Ιω.
Ανάργυρος2138.
Στο θέατρο «Θάλεια», στην οικία του Υπουργού των Εσωτερικών Κ.
Μαυρομιχάλη στην οδό Πατησίων, πραγματοποιήθηκε καλλιτεχνική εσπερίδα, την
Κυριακή 14 Απριλίου 1896. Παρουσιάσθηκε μια ποικίλη βραδιά με μουσική και
μονολόγους και κωμωδίες, Le naufragé και Habit ou rédingote του François Coppée,
μονόλογοι από τον Ν. Ροΐδη, Les méprises de Lambinet των Μεγιάκ και Αλεβύ,
κωμωδία από τους ερασιτέχνες ηθοποιούς Βίτσιο, Μεταξά, Ζωχιού, Ξυδάκη, Πύρρου
Καραπάνου, Κανάκη, Παχύ, Σύζυγος εις τα βαμβάκια (Un mari dans le coton) των
Lambert Thiboust και Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία από τον Ευάγγ.
Παντόπουλο και Ελένη Χέλμη, Το γεύμα, μονόλογος από τον Ευάγγ. Παντόπουλο και
Ζητείται υπηρέτης του Χαράλαμπου Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία. Σε αυτήν την
εκδήλωση οι ηθοποιοί Ευάγγ. Παντόπουλος και Ελένη Χέλμη έδωσαν τον
καλλιτεχνικό τόνο στη βραδιά και απέσπασαν χειροκροτήματα2139.
Το 1896 (16 Απριλίου) φαιδρότητα επικράτησε στην εσπερίδα και στη
συνάθροιση στο κομψό «θεατρίδιο» στην οικία του Αρ. Παπούδωφ, από ερασιτέχνες
ηθοποιούς. Ερμηνεύθηκαν δύο κωμωδίες, η γαλλική Edgar et sa bonne του Eug.
Labiche και μια ελληνική Ο θάνατος του Περικλέους του Δημήτριου Κορομηλά και το
παιδικό έργο Η Σταχτοπούτα2140.
2137 Νέα Εφημερίς, 16/4/1887, 106, 2-3. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, ό.π., σ. 263.
2138 Παλιγγενεσία, 9/1/1889, 7439, 2, Νέα Εφημερίς, 11/1/1889, 11, 5, 13/1/1889, 13, 2-3.
2139 Νέα Εφημερίς, 16/4/1896, 107, 5.
2140 Ό.π., 16/4/1896, 107, 5, 17/4/1896, 108, 5.
496
Φιλολογικές εσπερίδες
Η φιλολογική εσπερίδα που διοργάνωσε, προς το τέλος του 1888, η Ελένη
Βλάχου ξεπέρασε όλες τις προηγούμενες με πλήθος ποιητών και λογίων. Διήρκεσε
μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Ο Γ. Σουρής απήγγειλε έμμετρους «χαιρετισμούς»
στην οικοδέσποινα σε εύθυμο ύφος. Ο Αριστομένης Προβελέγγιος ανέγνωσε μέρος
εκ του δράματός του Ρήγας Φεραίος και ο Ιωάννης Καμπούρογλου μονόπρακτο
ελληνικό κωμειδύλλιο2141.
Φιλολογική εσπερίδα πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα του Φιλολογικού
Συλλόγου «Παρνασσός» το Σάββατο 6 Μαρτίου 1893 από το γνωστό στην απαγγελία
και μιμητική Μ. Σιγάλα, με απαγγελίες δραματικού, διηγηματικού και κωμικού ύφους
και ψυχαγωγικές με τη μίμηση συγχρόνων πολιτικών και ηθοποιών. Το πρόγραμμα
έγραφε τα έργα: Ο ναυαγός του Κοππέ, Ο γέρω Δήμος του Δ. Κόκκου, Ο άνανδρος
του Λερμοντώφ, Η μυία του Κοππέ2142. Επαναλαμβάνεται το Σάββατο 8 Μαΐου 1893
με το εξής πρόγραμμα: Η χάρις του βασιλιά του Δημ. Κόκκου, ποίημα, Αι περιπέτειαι
ενός νέου του Χαρ. Άννινου, κωμικός μονόλογος και Η πενθερά κατά το γαλλικό.
Κατά τα διαλείμματα ακούγονταν εκλεκτά μουσικά μέρη από ορχήστρα με
διευθυντές τον Διμέντο και Γεώργιο Γαϊδεμβέργερ2143.
Την Πέμπτη 18 Απριλίου 1896 υλοποιήθηκε μια ποικίλη βραδιά με απαγγελίες
ποιημάτων, όπως Βρυκόλακας (δημοτικό τραγούδι), Πένταθλος του Ιωάννη Πολέμη,
Θέλω του Δημ. Καλογερόπουλου, Περιπέτειαι ενός γαμβρού της Άννης Σερουΐου
(κωμικός μονόλογος διασκευασθείς εκ του γαλλικού) και ο διάλογος μεταξύ του
Χάμλετ και της Οφηλίας από τον Ν. Λεκατσά σε αγγλική γλώσσα, στην αίθουσα
«Εταιρείας των Φίλων του Λαού», με τον Ευάγγ. Δαμάσκο, τον Γ. Αναστασιάδη, τον
Ζάρπα, την Ευαγγ. Ρούσου και την Αριάδνη Βαλεριάνη2144.
Την Κυριακή 5 Μαΐου 1896 έγινε μια φιλολογική εσπερίδα με το Όνειρον του
Ιωάννη Πολέμη, μονόπρακτο σκηνικό ποίημα και άλλα ποιήματα στο «Ωδείον
Αθηνών» από ερασιτέχνες ηθοποιούς, αλλά και με τους επαγγελματίες ηθοποιούς:
Ευάγγ. Δαμάσκο, Ελπ. Ρούσου, Σ. Δαμάσκο, Γ. Αναστασιάδη2145.
2141 Ό.π., 29/12/1888, 363, 2.

2142 Ό.π., 6/3/1893, 65, 3.
2143 Ό.π., 6/5/1893, 126, 6.
2144 Παλιγγενεσία, 19/4/1896, 9835, 3, Νέα Εφημερίς, 17/4/1896, 108, 6. Δεν βρέθηκε ανάλογη
αναφορά αυτής της παράστασης στη διδακτορική διατριβή του Αντρέα Δημητριάδη, Σαιξπηριστής, άρα
περιττός.
119, 6, 8/5/1896, 129, 6-7.
497
Δ΄ Ολυμπιάδα του 1888
Τη δεύτερη Κυριακή του μηνός Οκτωβρίου του 1888 έγιναν τα εγκαίνια του
ανεγερθέντος, με δαπάνη των εθνικών ευεργετών Ευάγγελου και Κωνσταντίνου
Ζάππα, Ζαππείου μεγάρου και η έναρξη της Δ΄ Ολυμπιάδας. Κατά την Δ΄ Ολυμπιάδα
πραγματοποιήθηκε έκθεση των προϊόντων γεωργίας, κτηνοτροφίας, βιομηχανίας,
καλλιτεχνίας της Ελλάδας, ακόμα και των καλλιτεχνικών και διανοητικών προϊόντων
των ομογενών της αλλοδαπής. Επίσης, τελέσθηκε πανήγυρις δημοτικών αγώνων,
διδασκαλία αρχαίων και νεότερων ελληνικών δραμάτων και δραματικός διαγωνισμός,
με έργα που είχαν υπόθεση από την ελληνική αρχαία, μέση και νεότερη ιστορία έως
το 1829. Εκτελέσθηκαν δε και πρωτότυπα ελληνικά μουσουργήματα. Οι τελετές, οι
αγώνες και η έκθεση διήρκεσαν έως την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου. Η
δαπάνη της Ολυμπιάδας έφθασε τις 150.000 δραχμές, που κληροδότησαν ο
Ευάγγελος και ο Κωνσταντίνος Ζάππας2146. Μέλη της επιτροπής των Ολυμπίων ήταν
οι: Φωκίων Νέγρης, Π. Ράλλης, Αριστομένης Βαλέττας, Π. Γεννάδιος, Εμ. Ι.
Δραγούμης, Νικολ. Χ. Αποστολίδης. Κριτές του δραματικού διαγωνισμού των
Ολυμπίων διορίσθηκαν οι: Κ. Αναγνωστάκης, Εμμ. Ροΐδης, Ιω. Καμπουρόγλου2147.
Από τα εικοσιτέσσερα υποβληθέντα έργα κρίθηκαν άξια βραβεύσεως, Η δούκισσα
των Αθηνών του Κλέωνα Ραγκαβή και άξια επαίνου η Ευρυμέδη του Δημήτριου
Κορομηλά. Εισηγητής ήταν ο Ιωάννης Καμπούρογλου. Τα βραβευθέντα έργα
αναγγέλλεται ότι θα παιχθούν στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και από ερασιτέχνες. Τελικά παίζεται μόνο η
Ευρυμέδη2148.
Το Σάββατο 22 Οκτωβρίου, τη Δευτέρα 24 Οκτωβρίου και την Παρασκευή 4
Νοεμβρίου δόθηκε για την εορτή της Ολυμπιακής εκθέσεως η Αντιγόνη του Σοφοκλή,
από ερασιτέχνες, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με την εξής διανομή: Θ.
Ζυμβρακάκη (Αντιγόνη), Λ. Μ. Αντωνοπούλου (Ισμήνη), Δημήτριος Κορομηλάς
(Κρέων), Δημ. Κόκκος (Φύλαξ), Ηλ. Μανωλάτος (Τειρεσίας), Ηλίας Αγγελόπουλος
(Αίμων), Γ. Παγανέλλης (Άγγελος), Γ. Βαλτατζής (Εξάγγελος), Ευφροσύνη
Κορομηλά (Ευρυδίκη), Χρύσανθος Παγώνης και Λ. Μπέλλος (Κορυφαίοι) και
τριάντα μέλη του Χορού, όλοι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μουσικός και
γυμναστής του Χορού ήταν ο Ναπολ. Λαμπελέτ, η μουσική των χορικών ήταν των
2146 Παλιγγενεσία, 13/1/1888, 7129, 2-3.

2147 Ό.π., 19/9/1888, 7342, 3, 30/12/1888, 7430, 3.
2148 Ό.π., 12/12/1888, 7336, 3, 13/12/1888, 7337, 3. Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 140-148.
498
Μέντελσον και Βέντερ, την επιμέλεια της παράστασης είχε ο Δημήτριος Κορομηλάς.
Σκηνογράφος ήταν ο ζωγράφος Abadie και βοηθός σκηνογράφου ο Ιωάννης
Πούλακας. Τα έσοδα από την παράσταση δόθηκαν στο βασιλέα Γεώργιο τον Α΄ για
την ίδρυση εθνικού θεάτρου2149.
Στην κριτική για την παράσταση της Αντιγόνης από την Παλιγγενεσία2150
διαβάζουμε: «Κατάμεστον εκλεκτού κόσμου ην χθες το νεόδμητον και ευπρεπές των
Αθηνών θέατρον. Πλήρεις ήσαν και αι τρεις σειραί των θεωρείων, και κάτω η
πλατεία και άνω το υπερώον. Το ωραίον φύλον υπέρ ποτέ ωραίον και πολυτελές την
περιβολήν απήστραπτεν υπό την γλυκείαν λάμψιν του ηλεκτρικού φωτός. ... Περί την
8½ ώραν υπό τους ήχους της μουσικής ανακρουούσης τον εθνικόν ύμνον, εισέρχεται
εις το θεωρείον η Βασιλική οικογένεια μετά των άλλων εν τοις ανακτόροις
ξενιζομένων ξένων, πριγκίπων, εν ω πάντες εγείρονται ευσεβάστως, και ευθύς μετ’
ολίγον αναπετάννυται η αυλαία. Ο Δ. Κόκκος, κατά το πρόγραμμα, απαγγέλλει μετά
πολλής τέχνης και δια φωνής ευστόχου και καθαράς εξαίρετον ποίημά του εις τον
Βασιλέα, ούτινος πολλαί στροφαί, ιδίως αι προς την Βασίλισσαν χειροκροτούνται
ζωηρότατα υφ’ όλων. Η Α. Μ. Βασίλισσα φαίνεται λίαν συγκινημένη, πολλοί δε
είδον αυτήν απομάσσουσαν σιγαλά δάκρυα, μετά το πέρας του ποιήματος».
«Και άρχεται η παράστασις της Αντιγόνης. Ευθύς από της πρώτης στιγμής η
εντύπωσις γεννάται αρίστη. Η Αντιγόνη εισέρχεται μετά της Ισμήνης και λέγει τας
πρώτας του δράματος λέξεις «ω κοινόν αυτάδελφον Ισμήνης κάρα». Το πρόσωπον
της πρώτης υποδύεται η δεσποινίς Θ. Ζυμβρακάκη, θυγάτηρ του στρατηγού
Ζυμβρακάκη, το δε της Ισμήνης η δεσποινίς Λ. Μ. Αντωνοπούλου, θυγάτηρ του
γενικού γραμματέως του Υπουργείου των Εξωτερικών. Η Αντιγόνη νέα ωραία και
σεμνοτάτη το παράστημα έχει και το λαμπρόν προσόν, ότι κέκτηται φωνήν ισχυράν
άμα και γλυκείαν, εύηχον και ευκρινή. Αι λέξεις πίπτουσιν εκ των χειλέων αυτής
καθαραί, είπωμεν μάλλον στιλπναί ως μαργαρίται ή αδάμαντες, αφού είναι λέξεις του
Σοφοκλή. Η στάσις αυτής, αι κινήσεις, εκείνος ο μελαγχολικός άμα και υπερήφανος
τρόπος του απαγγέλλειν και ο δη κάλλιστος, η εντελής των λέξεων και φράσεων
κατανόησις, η θάρρος και επιμονήν εμφαίνουσα φυσιογνωμία, πάντα ταύτα γεννώσιν
εις την ψυχήν των ακροατών αίσθημα βαθυτάτης ευφροσύνης. Είναι όντως
2149 Παλιγγενεσία, 13/10/1888, 7363, 2, 20/10/1888, 7369, 4, 21/10/1888, 7370, 2-3, 22/10/1888,
7371, 3, 24/10/1888, 7372, 3, 25/10/1888, 7373, 3, 29/10/1888, 7377, 2-3, 4/11/1888, 7382, 3-4,
5/11/1888, 7383, 4. Βλ. επίσης Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ.
264-267.
2150 Παλιγγενεσία, 25/10/1888, 7373, 3.
499
θαυμαστόν, πως νεαρά δεσποινίς πρώτον ήδη αναβαίνουσα εις σκηνήν, και
υποδυομένη πρόσωπον εκ των δυσκολωτέρων κατώρθωσε ν’ αποτυπώση τόσον
λαμπρώς τον χαρακτήρα της Αντιγόνης. Η δεσποινίς Αντωνοπούλου έχει ολιγώτερον
μέρος εις το δράμα, υπεκρίθη επίσης επιτυχώς την δειλήν Ισμήνην, ήρεσε δε μεγάλως
δια την στάσιν αυτής και το παράστημα».
«Ως Κρέων ο Δ. Κορομηλάς ην αμίμητος, εις το τέλος, μάλιστα, του
δράματος, ότε βλέπει το πτώμα του Αίμωνος και της Ευρυδίκης. Καλώς δ’
υπεκρίθησαν και πάντες οι άλλοι, ως φύλαξ ο Δ. Κόκκος, ως Αίμων ο Ηλ. Ι.
Αγγελόπουλος, ο Παγανέλλης ως άγγελος, ο Μανωλάτος ως Τειρεσίας. Αλλ’ ό,τι
προυκάλεσεν αληθή θαυμασμόν ην η εμφάνισις επί της σκηνής της Ευφροσύνης Δ.
Κορομηλά ως βασιλίσσης Ευρυδίκης. Ο Σαιξσπήρος εν τινι των δραμάτων αυτού, εις
τον Ερρίκον Ε΄, θέτει εις το στόμα του χορού οιονεί εν παράπονον, παράπονον
αληθώς Σαικσπήριον, ότι δεν έχει Μούσαν, ήτις επί πτερύγων φλογερών ν’ αναβή
μέχρι των αιθριοτέρων χώρων της φαντασίας, διότι δεν έχει εν βασίλειον όλον ως
θέατρον, ηγεμόνας ως υποκριτάς και μονάρχας ως θεατάς του δράματός του. Ε!
λοιπόν χθες η Αντιγόνη του Σοφοκλέους, ο τραγικός ούτος μύθος του βασιλικού οίκου
των Λαβδακιδών, είχε πραγματικώς ηγεμόνας ως θεατάς και βασίλισσαν κάλλους εν
τω προσώπω της κυρίας Ευφροσύνης Κορομηλά, ως υποκρίτριαν. Πλέον τούτου δεν
θα επιθυμεί ούτε ο Σαιξπήρος, ούτε ο του δράματος ποιητής Σοφοκλής».
«Αλλ’ η εν γένει παράστασις διεξήχθη απροσκόπτως και επιτυχώς, ην δε
πάντως ανταξία αρχαίων ημερών και αρχαίων Αθηναίων. Πλουσιώταται ήσαν αι
στολαί, πασών και πάντων. Οι δύο κολοσσιαίοι δορυφόροι, οι παρά τους στύλους των
ανακτόρων ιστάμενοι (Γ. Βαλακάκης και Ιω. Γ. Σκουζές) ήσαν λαμπρότατοι. Επίσης
και πάντες οι άλλοι λαβόντες μέρος. Ο χορός κάλλιστα κατηρτισμένος και
γεγυμνασμένος έψαλεν αρμονικώτατα, ο δε κορυφαίος του Χορού κ. Χρύσανθος
Παγώνης απήγγειλε μετά τόνου, και ήρεσε δια του επιβλητικού παραστήματός του.
Το τέλος της παραστάσεως εκάλυψαν ζωηρά χειροκροτήματα και ενθουσιώδεις
ζητωκραυγαί. Πάντες δε μια φωνή απέδωσαν τον δίκαιον έπαινον εις τον Δ.
Κορομηλά, εις τον ζήλον και την άοκνον επιμέλειαν του οποίου οφείλεται άπασα η
επιτυχία της παραστάσεως».
Η Νέα Εφημερίς2151 αναφέρει για την υπόκριση της Θεοδώρας Ζυμβρακάκη
(Αντιγόνη) ότι κατέθελξε με το υψηλό αίσθημα και νόημα, που φάνηκε ότι είχε επί
2151 Νέα Εφημερίς, 25/10/1888, 299, 3-4, 29/10/1888, 303, 4.
500
του τραγικού αριστουργήματος. Η Λουκία Αντωνοπούλου ως Ισμήνη επέδειξε
καλαισθησία και πάθος. Ωραία και παραστατική η Ευφροσύνη Δ. Κορομηλά ως
Ευρυδίκη. Ο Δημ. Κορομηλάς (Κρέων) διέπρεψε ως τραγικός ηθοποιός με τη δύναμή
του. Ο Δημ. Κόκκος, ως φύλαξ, απέδωσε τα δύσκολα μέρη του. Ο Γ. Βαλτατζής, ως
εξάγγελος, ήταν λίαν επιτυχής. Ο Χρύσανθος Παγώνης φάνηκε ως δοκιμασμένος
ηθοποιός. Ο χορός υπήρξε εύφωνος και ασκημένος καλά. Στο σύνολο ήταν
μεγαλοπρεπές, λαμπρό και πολυτελές κατά τον πλούτο των ενδυμασιών και των
σκηνικών. Η παράσταση θεωρήθηκε μια αξιομνημόνευτη θεατρική εσπέρα για την
αναγεννώμενη θεατρική τέχνη. Οι ενδυμασίες θαυμάσθηκαν όχι μόνο για την
αρχαιοπρέπεια και τις παραδόσεις της αρχαιολογίας και της καλλιτεχνίας, αλλά και
για την κομψότητα και επιτήδεια διακόσμηση, που οφειλόταν στη φιλοκαλία του
Διον. Μπεκατώρου.
Επί την ευκαιρία της Δ΄ Ολυμπιάδας παρουσιάζεται την Τετάρτη 19 Απριλίου
1889 η Ευρυμέδη του Δημήτριου Κορομηλά, που επαινέθηκε κατά το διαγωνισμό. Η
παράσταση έγινε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», από θίασο ερασιτεχνών, στον
οποίο συμμετείχαν οι: Δώρα Ζυμβρακάκη (Ευρυμέδη), Ευφροσύνη Κορομηλά
(Ξενύλλα), Δημ. Κορομηλάς (Φαίαξ), Δημ. Κόκκος (Υπέρβολος), Διον. Σ. Λογοθέτης
(Λεαγόρας). Η υπόθεση του δράματος βασίζεται στον εξοστρακισμό του Υπέρβολου
από την αρχαία Αθήνα και παρέχεται αμυδρά εικόνα της πάλης των πολιτικών
μερίδων κατά το έτος 416 π.Χ.
Στην κριτική της παράστασης η Παλιγγενεσία και η Νέα Εφημερίς σημειώνουν:
«Κόσμον εκλεκτόν συνήθροισε χθες η παράστασις του νέου δράματος του κ. Δ.
Κορομηλά εις το νέον θέατρον. Πλήρης ην η πλατεία, εν η επλεόναζε το ωραίον
φύλον, και πλήρη πάντα τα θεωρεία. Η παράστασις διεξήχθη μετ’ επιτυχίας. Η
υποκριθείσα το πρόσωπον της Ευρυμέδης δεσποινίς Ζυμβρακάκη, και η κ. Ευφρ.
Κορομηλά η υποδυθείσα το πρόσωπον της Ξενύλλας επέτυχον θαυμασίως,
χειροκροτηθείσαι ζωηρώς. Αληθώς ενόμιζέ τις, ότι ηκροάτο ουχί ερασιτεχνών κυριών
ένεκεν ευεργετικού σκοπού ανελθουσών εις την σκηνήν, αλλ’ ηθοποιών
δεδοκιμασμένων και άριστα κατηρτισμένων. Η υπόκρισις και των δύο κυριών ην
τελεία, η φωνή γλυκυτάτη και εύηχος, η στάσις σεμνή και αξιοπρεπής. Η κυρία
Κορομηλά εν τη γ΄ πράξει απεδείχθη έτι υπερτέρα εαυτής, οι στέφανοι δε οι
πολυπληθείς, οίτινες προσηνέχθησαν αυτή, και εξ ων κατεκλύσθη η σκηνή, ήσαν
ένδειξις δικαίας εκτιμήσεως και ευλόγου θαυμασμού. Η διακόσμησις της σκηνής
οφειλομένη άπασα εις την φιλόκαλον μέριμναν του κ. Κορομηλά ην καθ’ όλα
501
εξαίρετος. Ο κ. Κορομηλάς υποκριθείς τον Φαίακα, και ο κ. Κόκκος τον Υπέρβολον
εδείχθησαν ικανώτατοι υποκριταί. Το δράμα εν γένει πλοκήν έχον επιτυχή, ενότητα
τόπου και χρόνου, διαγραφήν χαρακτήρων σοφήν, ήρεσε και προυξένησε αγαθήν
εντύπωσιν. Την παράστασιν της Ευρυμέδης παρηκολούθησαν οι βασιλείς και ο
πρωθυπουργός Τρικούπης»2152.
Οι Πέρσαι του Αισχύλου

Το 1889 τελειώνει πανηγυρικά την Πέμπτη 19 Οκτωβρίου με την παράσταση
των Περσών του Αισχύλου με την ευκαιρία των γάμων του διαδόχου Κωνσταντίνου.
Ο πρίγκηπας του Σαξ-Μάινιγγεν, Βερνάρδος, γράφει τη μουσική και σκηνοθετεί.
Θαυμάζεται, επειδή μιλάει ελληνικά και είναι γνωστό ότι στο παρελθόν μετέφραζε
αρχαία δράματα στα ελληνικά. Η τραγωδία παρουσιάζεται στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών» με ερασιτέχνες ηθοποιούς όπως ο Δημ. Κόκκος (Άγγελος), η Ναούμ
(Άτοσσα), ο Καρυδιάς (Ξέρξης), ο Κιάππες (Κορυφαίος του Χορού), ο Ν. Λάσκαρης
και ο Ρόδιος (μέλη του Χορού και βαρύτονοι). Διευθυντής της ορχήστρας ορίζεται ο
Ξανθόπουλος. Οι ενδυμασίες είναι κατασκευασμένες με επιστημονική αρχαιολογική
ακρίβεια. Η παράσταση στέφεται με απόλυτη επιτυχία και ικανοποιεί το κοινό και
τους βασιλείς.
Η μουσική των χορικών είναι ίσως λίγο μονότονη για το ελληνικό κοινό, αλλά
«πλείστα μέρη είναι παθητικώτατα και μετά λεπτής μουσικής τέχνης συντεθειμένα δι’
ορχήστραν... Η δεσποινίς Ναούμ ως Άτοσσα έχει φωνήν καθαρωτάτην, προφοράν
πλήρη, και υπόκρισιν εν πολλοίς τελείαν. Ο κ. Κόκκος παθητικώτατος εις τας
διηγήσεις... Ο κ. Βαλτατζής πολύ καλός, ο κ. Καρυδιάς ως Ξέρξης, μετά γλυκείας
φωνής ψάλλει. Ο χορός καλώς γεγυμνασμένος. Ο κ. Λάσκαρης ψάλλει τας μονωδίας
μετά πολλής χάριτος και λίαν ευχαρίστου φωνής βαρυτόνου, ως και ο κ. Ρόδιος». Όλα
τα πρόσωπα εκτέλεσαν τα μέρη τους με πολλή επιμέλεια, με έκφραση και σκηνική
δεξιότητα. Επανηλειμμένως κλήθηκαν τα δραματικά πρόσωπα και ο χορός επί της
σκηνής για να χειροκροτηθούν. Στο μουσουργό πρίγκιπα του Σαξ-Μάινιγγεν
προσφέρθηκε «αργυρούς στέφανος» και «στέφανος εκ δάφνης»2153.
2152 Παλιγγενεσία, 1/4/1889, 7510, 3-4, 7/4/1889, 7515, 3, 17/4/1889, 7522, 3, 20/4/1889, 7525, 3,
Νέα Εφημερίς, 4/4/1889, 94, 3, 18/4/1889, 117, 2, 19/4/1889, 4-5, 20/4/1889, 120, 5. Βλ. επίσης
Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 79-83, Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό
θέατρο, σ. 216-232.
2153 Παλιγγενεσία, 24/4/1889, 15/9/1889, 18/9/1889 και 20/9/1889, 17/10/1889, 18/10/1889,
19/10/1889, 20/10/1889, 24/10/1889, 10/11/1889, Νέα Εφημερίς, 8/1/1889, 9, 5, 13/1/1889, 13, 3,
30/1/1889, 30, 7, 12/5/1889, 132, 6, 13/7/1889, 194, 3, 28/8/1889, 240, 6, 15/9/1889, 258, 3,
502
Θίασοι «γυρολόγων»-υποκριτών του δρόμου
Καποτάδες (βλαχοράφτες) εμφανίζονται, στις 14 Φεβρουαρίου 1865, στην
πλατεία «Πεδίον του Άρεως» με το ελληνικό εθνικό δράμα Καραϊσκάκης, αλλά η
παρουσίαση του έργου δεν θεωρείται τόσο πετυχημένη, παρόλο που προσελκύει
περίπου 10.000 θεατές2154. Τον Αύγουστου 1866, εμφανίζονται στην πρωτεύουσα
σχοινοβάτες2155.
Οι πληροφορίες στις εφημερίδες για τέτοιου είδους θιάσους είναι λίγες, διότι
δε θεωρούνται ως σοβαρό θέατρο, αλλά ως κάτι το περαστικό και εφήμερο.
4Γ. Επαγγελματικές παραστάσεις

«Μπουλούκια»
Οι πρώτοι θίασοι μπουλουκιών εμφανίσθηκαν με τη δημιουργία του νέου
ελληνικού κράτους. Η ελληνική οικονομία στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή,
στην οικοτεχνία και τη μικρή βιοτεχνία. Η επαρχία είχε τη δική της ζωή και το θέατρο
αποτέλεσε μια συνέχεια της λαϊκής παράδοσης. Το μεσογειακό κλίμα επέτρεψε τη
κατασκευή πρόχειρων ημι–υπαίθριων χώρων, που μπορούσαν να λειτουργούν σχεδόν
όλο το χρόνο, μια και μόνιμη στέγη δεν υπήρχε που θα μπορούσε να στεγάσει
επαγγελματικούς θιάσους. Οι θίασοι ήταν, κυρίως, ερασιτέχνες με το «μεράκι» για το
επάγγελμα του ηθοποιού, την υποκριτική, την απόδοση ρόλων, όπως είχαν μάθει από
μόνοι τους από πρόχειρα κείμενα φημισμένων έργων, που άκουγαν για τους
συγγραφείς τους ή έβλεπαν από ξένους θιάσους, κατά τις μετακινήσεις τους από τόπο
σε τόπο. Οι θίασοι αυτοί έστηναν τις παραστάσεις τους σε πρόχειρα πατάρια,
καφενεία, πανηγύρια, σχολεία και ήταν για τους κατοίκους του τόπου πηγή
διασκέδασης, ευθυμίας και ομορφιάς. Έτσι θα αρχίσει η εμφάνιση των
«μπουλουκιών» και θεατρίνων, που θα εξελιχθεί, γύρω στη δεκαετία του 1870, σε
επαγγελματικό θέατρο2156.
18/9/1889, 261, 4, 20/9/1889, 263, 4, 30/9/1889, 273, 6, 4/10/1889, 277, 6, 5/10/1889, 278, 8,
6/10/1889, 279, 7, 15/10/1889, 288, 8, 17/10/1889, 290, 6, 18/10/1889, 291, 6-7, 19/10/1889, 292, 6,
20/10/1889, 293, 5-6, 21/10/1889, 294, 6, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 87-94.
2154 Εθνοφύλαξ, 16/2/1865, 694, 2, Αυγή, 16/2/1865, 1337, 2, Παλιγγενεσία, 16/2/1865, 2.
2155 Αυγή, 9/8/1866, 1739, 2.
2156 Ρέα Γρηγορίου, «Επίσημο και λαϊκό θέατρο», στην εφημερίδα Η Καθημερινή, Κυριακή 12
Σεπτεμβρίου 1999, σ. 8-11.
503
Ο θίασος του Σωτ. Καρτέσιου (ή Κουρτέση)
1864
Ο θίασος του Σωτ. Καρτέσιου πρωτοεμφανίζεται στην Αθήνα από τις αρχές
του 1864 έως το Πάσχα (Απρίλιο του 1864). Οι ηθοποιοί που συμμετέχουν στο θίασο
είναι: η Σμαράγδα Συρμακέση (ή Συρμακέζη, μητέρα της ηθοποιού Αρτέμιδος
Ζάμπου), ο Σωτήριος Καρτέσιος και ο δεκαετής γιος του, ο Ιωάννης
Στρατηγόπουλος, ο Ιωάννης Κυριακός, ο Ελευθέριος Βούλγαρης, ο Αντώνιος
Τασσόγλους, η Μαριγώ Πομόνη.
Ο Σωτήριος Καρτέσιος ή Κουρτέσης2157 (1820–1869) αρχίζει τη σταδιοδρομία
του το 1842 στο θέατρο «Μπούκουρα» με το Γάμο άνευ νύφης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή.
Παραμένει σε αυτό το θέατρο για πολλά χρόνια και συνεργάζεται με όλους τους
θιάσους που στεγάζονται σε αυτό. Το 1858, παίζει στη Ζαΐρα του Βολταίρου και
αργότερα στα έργα του Μολιέρου Ο κ. Πουρσονιάκ και Ο κατά φαντασίαν προδοθείς
σύζυγος. Η διασκευή που πραγματοποιεί στην κωμωδία Ο κ. Πουρσονιάκ έχει τόση
μεγάλη επιτυχία, ώστε εκδίδεται από τον ίδιο στη Σύρο το 1865. Συνεργάζεται με τον
Παντελή Σούτσα, Πιπίνα Βονασέρα και Δημοσθ. Αλεξιάδη κ.ά. Ο κωμικός ηθοποιός
και θιασάρχης Σωτήριος Καρτέσιος παρουσίασε ποικίλα έργα ελληνικά και ξένα,
πατριωτικού κυρίως περιεχομένου. Η φήμη του και ως κωμωδιογράφου έργων, όπως
Ο Καρπάθιος και Ο υποψήφιος βουλευτής και οι τραμπούκοι του, διατηρήθηκε στη
σύγχρονη ιστορία του θεάτρου. Εργάσθηκε ακόμα ως διδάσκαλος της ιχνογραφίας σε
δημοτικά σχολεία και στο ορφανοτροφείο Χατζηκώστα. Πέθανε το 1869. Η γυναίκα
του έφυγε νωρίτερα από την ζωή και έτσι τα παιδιά του έμειναν ορφανά2158.
Ο Ιωάννης Στρατηγόπουλος εκτός από ηθοποιός είναι και μεταφραστής των
θεατρικών έργων Μάμφρεδ του Βύρωνα και Ο περιηγητής του Οκτ. Φεγιέ2159.
Ο Ιωάννης Κυριακός (1818–1869) είναι ηθοποιός από τη Σύρο, ο οποίος είχε
συνεργασθεί το 1840 με τον Κωνσταντίνο Κυριακό Αριστία στη σκηνή του θεάτρου
«Αθηνών» του Μπούκουρα, αλλά απογοητευμένος από τις επαγγελματικές διαμάχες
μεταξύ τους εγκαταλείπει το θέατρο και γίνεται δημόσιος υπάλληλος. Επιστρέφει στη
2157 Ο Θεόδ. Έξαρχος (Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 22) αναφέρει ότι
αποτελούν αντικείμενο έρευνας οι αντιφατικές πληροφορίες των ιστορικών σχετικά με τον Καρτέσιο
που τον ονομάζει Σωκράτη, αντί για Σωτήριο. Στις εφημερίδες της εποχής τον βρίσκουμε ως Σωτήριο.
Ακόμα ο Έξαρχος τοποθετεί το θάνατο του το 1886, ενώ βρέθηκε αναφορά για το θάνατό του στην
εφημερίδα Αυγή (1/12/1869, 2556, 2) για το έτος 1869. Βλ. επίσης για αυτόν τον ηθοποιό και
συγγραφέα στο Κεφάλαιο 3ο για τους θεατρικούς συγγραφείς.
2158 Επικήδειος λόγος: Αυγή, 1/12/1869, 2556, 2.
2159 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 30.
504
σκηνή από το 1857 με το θίασο του Γρ. Καμπούρογλου. Στη συνέχεια μαζί με τα
παιδιά του, Νικόλαο και Ελπίδα, σχηματίζει θίασο και περιοδεύει στην επαρχία. Είναι
αδελφός του δημάρχου Αθηναίων, Παναγή Κυριακού (1870-1879)2160.
Ο Ελευθέριος Βούλγαρης, μετά τη συνεργασία του με τον Σωτ. Καρτέσιο,
εμφανίζεται το 1872 με το θίασο των Δημοσθένη Αλεξιάδη και Πιπίνας Βονασέρα
στη Λοκαντιέρα του Γκολντόνι. Στην Ερμούπολη της Σύρου το 1873 συμμετέχει με
τον ίδιο θίασο στο ανέβασμα του Ιούνιου Βρούτου του Τ. Αμπελά. Το 1882 βρίσκεται
πάλι στη Σύρο με τον ίδιο θίασο2161.
Ο Αντώνιος Τασσόγλους (1843–1892) συνεργάζεται εκτός από το θίασο του
Καρτέσιου, με εκείνον του Σοφοκλή Καρύδη (1867), με τον Παντελή Σούτσα, τους
Ταβουλάρηδες, τον Δημοσθένη Αλεξιάδη, τον Εμμανουήλ και Ελένη Χέλμη κ.ά.
Είναι ονομαστός για τους ρόλους που δημιουργεί, όπως το Φραγκίσκο στους Ληστές
του Φρ. Σίλλερ, τον κ. Πουρσονιάκ του Μολιέρου στη διασκευή του Παντελή Σούτσα
με τον ελληνικό τίτλο Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης, το δάσκαλο της μουσικής σε μια
διασκευή του μολιερικού Αρχοντοχωριάτη πάλι από τον Σούτσα, το μισητό Ιάγο του
Οθέλλο του Σαίξπηρ και αστείο Ανατολίτη στη Βαβυλωνία. Διακρίνεται κυρίως σε
ρόλους ραδιούργων2162.
Το 1864, ο θίασος του Σωτήριου Καρτέσιου παρουσιάζει κυρίως έργα με
εθνικό και πατριωτικό περιεχόμενο, όπως τα εξής:
 Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος του Λ. Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Ο λοχίας Παλαύρας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση του Ιωάννη
Κούγκουλη2163,
 H έξοδος του Μεσολογγίου (ή Νικήρατος) της Ευανθίας Καΐρη με τον Αρμόδιο
Κουρτέση [Καρτέσιο], γιο του θιασάρχη2164,
 Ο μανιώδης (Il furioso all’ isola di San Domingo) του J. Feretti,
κωμικοδραματικό πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα2165,
2160 Ό.π., σ. 20.

2161 Ό.π., σ. 220.
2162 Ό.π., σ. 37. Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 486.
2163 Παλιγγενεσία, 8/1/1864, 305-6, 3. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 75) γράφει ότι πρωτοπαίχθηκε το
Φεβρουάριο του 1865 στο Αρσάκειο, αλλά είχε γίνει αγαπητό και παλιότερα για σχολικές
παραστάσεις. Γράφηκε το 1859. «Καυχιέται ότι ακολουθεί τας τρεις κατά τον Αριστοτέλη ενότητας ...
η πλοκή του δράματος είναι απλουστάτη οποία ήτο και η των ελληνικών δραμάτων, εις α απαντώμεν
τας ατελευτήτους περιπλοκάς και περιπετείας των νεωτέρων...». Δεν ήταν σαιξπηριστής όπως ο Δημ.
Βερναρδάκης, αλλά ακολουθούσε τους αριστοτέλειους κανόνες. Βλ. και Χατζηπανταζής, Από του
Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 538-539.
2164 Παλιγγενεσία, 13/1/1864, 310, 4.
2165 Ό.π., 17/1/1864, 313, 3, 1, 18/1/1864, 314,
505
 Η άλωσις των Ψαρών του Θεόδ. Αλκαίου,
 Η γάτα και η σκύλα, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο γάμος του Μουντζούρη του Μολιέρου2166,
 Οι δύο λοχίαι (Les deux sergents) των Th. Baudouin Daubigny και Α. Maillard,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση του Χρήστου Παρμενίδη,
 Σκενδέρβεης ή Γεώργιος Καστριώτης του Αντ. Αντωνιάδη, πεντάπρακτη
τραγωδία,
 Τα δύο αγάλματα (Un tigre de Bengale) των Edouard Brisebarre και Michel
Marc, μονόπρακτη κωμωδία2167,
 Χίος δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, πεντάπρακτο δράμα2168,
 Ο καμπανέλλος, μονόπρακτη κωμωδία2169,
 Ο βίαιος γάμος (Le mariage forcé) του Molière, μονόπρακτη κωμωδία2170,
 Ο ήρως Γεώργιος Καραϊσκάκης του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία2171,
 Κυρά Φροσύνη του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη,
 Το αγροκήπιον του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία2172,
 Ρήγας ο Φεραίος ή Ρήγας ο Θεσσαλός του Ιωάννη Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη
τραγωδία2173.
Μόνο το γαλλικό κωμικοδραματικό μυθιστορηματικό δράμα Ο μανιώδης του
J. Feretti βρίσκεται εκτός του πατριωτικού περιεχομένου έργων που παρουσιάζουν. Ο
ηθοποιός Ιωάννης Στρατηγόπουλος ερμηνεύει τον ομώνυμο πρωταγωνιστικό ρόλο
2166 Ό.π., 27/1/1864, 323, 2.

2167 Ό.π., 8/2/1864, 329, 3.
2168 Ό.π., 21/2/1864, 339, 3.
2169 Ο Σπάθης («Ελληνικοί και ξένοι περιοδεύοντες θίασοι», σ. 205) αναφέρει ότι πρόκειται για τη
μονόπρακτη κωμωδία Ο κώδων ή Ο κωδωνίσκος και πηγή του έργου είναι ένα γαλλικό βωντεβίλ με
τίτλο La sonnette de nuit του L. Brunswick και δύο συνεργατών του. Το γαλλικό κείμενο
χρησιμοποίησε ο Ντονιζέτι για να συνθέσει μία μονόπρακτη κωμική όπερα με τίτλο Il campanello
dello speziale ή Il campanello di notte, που παίχθηκε και στην Αθήνα το 1857. Όταν την πρωτοπαίζει
στην Αθήνα ο Καρτέσιος την ανήγγειλε με τον τίτλο Ο καμπανέλλος, για να μη μείνει καμια αμφιβολία
ότι χρησιμοποιούσε το ιταλικό λιμπρέττο. Λίγο αργότερα ο Παντελής Σούτσας διόρθωσε τον τίτλο και
ονόμασε το έργο Ο κωδωνίσκος ή Ο κώδων.
2170 Παλιγγενεσία, 19/3/1864, 358, 4.
2171 Ό.π., 19/3/1864, 358, 4, Αυγή, 26/3/1864, 1148, 3.
2172 Άλλες ονομασίες: Το παλάτιον της εξοχής ή Η αγροτική οικία ή Μία οικία εις την εξοχήν ή Ο
μπάρμπα-Λάμπρος ή Μία εξοχική οικία. (βλ. Σπάθης, «Ελληνικοί και ξένοι περιοδεύοντες θίασοι», σ.
205-206).
2173 Παλιγγενεσία, 28/7/1864, 449, 3, Εθνοφύλαξ, 27/7/1864, 556, 4, Αυγή, 25/7/1864, 1234, 4.
Περισσότερα για τις παραστάσεις Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 538-545
και στο δικό μου παράρτημα στην παραστασιογραφία.
506
και ο «άριστος» κωμικός Σωτήριος Καρτέσιος είναι ο άραβας Καϊδαμάς2174. Οι
ερμηνείες τους χαρακτηρίζονται ως αρκετά επιτυχείς.
Αξιοπερίεργο είναι ότι διακρίνεται ο δεκαετής υιός του Σωτήριου Καρτεσίου,
«όστις συγκινητικωτάτους [απευθύνει] λόγους [στην έξοδο του Μεσολογγίου] προς
τον πατέρα και την αδερφήν του, οίτινες περί εξόδου συνεδιελέγοντο.
Συγκινητικώτατη δε ήτο και η δέησις των γυναικοπαίδων προ της εξόδου ως και
μονωδία τις μιας γυναικός, προτιμώσης τον ένδοξον θάνατον αντί της αισχράς
δουλείας»2175. Άλλη μια φορά σε έκτακτη παράσταση υπέρ της ενώσεως της
Επτανήσου, ο γιος του Καρτέσιου, πάλι συγκινεί το ακροατήριο του, παρουσία του
βασιλέως Γεωργίου του Α΄.
Σε αυτό το πνεύμα ο ρομαντικός, μελοδραματικός και υπερβολικός τρόπος
υποκρίσεως δεν ικανοποιεί τους κριτικούς της εποχής αυτής. Η Παλιγγενεσία
συμβουλεύει την ηθοποιό, την Σμαράγδα Συρμακέση, «να κινή σπανιώτερον τας
χείρας της και να κάμη ολιγωτέρας κινήσεις του σώματος»2176.
1868 - 1869
Το 1868 παίζονται τα εξής έργα, από το θίασο του Σωτ. Καρτέσιου στο
θέατρο «Αθηνών»: Ο υποψήφιος βουλευτής και οι τραμπούκοι και Ο Καρπάθιος του
θιασάρχη και Ρήγας ο Φεραίος ή Ρήγας Θεσσαλός του Ιω. Ζαμπέλιου, τραγωδία2177.
Από τις 26 Φεβρουαρίου 1869 ο θίασος αυτός παρουσιάζει κάποια έργα σε
συνοδεία με ταχυδακτυλουργικές πράξεις στην οικία του Αναστάσιου Ρομπότζη. Με
τον θάνατο του Σωτήριου Καρτέσιου το 1869 σταματάει αυτή η προσπάθεια2178.
Ο θίασος του Παντελή Σούτσα

Ο Παντελής Σούτσας (1818-1875) είναι από τους πρώτους ηθοποιούς και
συγχρόνως συγγραφείς του ελληνικού θεάτρου. Αρχικά ασκούσε το επάγγελμα του
τυπογράφου. Πρωτοεμφανίσθηκε στη σκηνή επί Όθωνα το 1857. Το 1862
δημιούργησε μαζί με τον ηθοποιό Αθανάσιο Σίσυφο, δικό του θίασο. Αυτοδίδακτος
κατόρθωσε με συνεχή μελέτη να αναπληρώσει ελλείψεις. Έχει συγγράψει τα έργα Οι
2174 Παλιγγενεσία, 17/1/1864, 313, 3, 18/1/1864, 314, 4.

2175 Ό.π., 13/1/1864, 310, 4.
2176 Ό.π., 10/2/1864, 330, 2.
2177 Αυγή, 5/4/1868, 8/4/1868. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, ό.π., σ. 630-
631.
2178 Παλιγγενεσία, 28/2/1869, 1622, 4, 29/3/1869, 1641, 4, 5/4/1869, 1646, 3.
507
θεσμοί του Λυκούργου, Γοθολία, Κωπαΐς και έχει διασκευάσει τον Μολιέρο
(Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης και Αρχοντοχωριάτης)2179.
Στον Παντελή Σούτσα ανέθεσε η κυβέρνηση Κουμουνδούρου, στις αρχές του
1865, την οργάνωση παραστάσεων στην πρωτεύουσα. Η έναρξη πραγματοποιείται το
φθινόπωρο του 1865 με τα έργα Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη και Η κόρη
του παντοπώλου του Άγγελου Βλάχου (Ιανουάριος 1866). Ο Δημήτριος Βερναρδάκης
και ο Άγγελος Βλάχος θα βρουν μιμητές στο είδος της τραγωδίας και της κωμωδίας,
αντίστοιχα, έτσι ώστε να δοθεί ώθηση στη θεατρική πράξη.
Ο συγκροτηθείς θίασος των Σούτσα-Ταβουλάρη, θα σημάνει με κάποιες
αναχωρήσεις και προσχωρήσεις, συν τω χρόνω, τη συνέχεια της θεατρικής
λειτουργίας του νεοελληνικού επαγγελματικού θεάτρου. Ο άλλος βασικός θίασος
είναι εκείνος του Δ. Αλεξιάδη-Π. Βονασέρα. Ο θίασος των Σούτσα-Ταβουλάρη
παίρνει αρχικά την επωνυμία «Αισχύλος» και μετά «Μένανδρος»2180.
Ο Παντελής Σούτσας εμφανίζεται με την ίδια άνεση και στην τραγωδία και
στην κωμωδία2181. Η καθιέρωση του είδους του «μελοδράματος» είναι έργο των
επαγγελματικών θεατρικών σχημάτων του Παντ. Σούτσα και των αδελφών
Ταβουλάρη. Η αχαλίνωτη «ρομαντική μανία» των Αθηναίων οδήγησε στην
καθιέρωση των «μυθιστορηματικών περιπετειωδών δραμάτων» ή «μελοδραμάτων»,
όπως αναφέρουν ο Δ. Σπάθης2182 και ο Β. Πούχνερ2183.
1864 - 1866
Ο θίασος του Παντελή Σούτσα εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αθήνα την
περίοδο αυτή, το φθινόπωρο του 1864. Μέλη του είναι οι: Παντελής Σούτσας,
Αθανάσιος Σίσυφος, Δημοσθένης Αλεξιάδης, Εμμανουήλ Χέλμης, Ιωάννης Ράμφος,
Πιπίνα Βονασέρα, Ελένη Ξαβερίου (Χέλμη), Ελένη Ράμφου, Ελένη Κ.
(=Κουμιώτου;). Οι ηθοποιοί θεωρούνται επαγγελματίες (ικανοί και έμπειροι)2184 και
ως οι καλύτεροι του είδους, «επιτυγχάνουσιν κατά το μάλλον ή ήττον αναλόγως των
μέσων της εξασκήσεως και των προσόντων εκάστου», αλλά ελάχιστοι από τους
Αθηναίους θεατές τους προτιμούν και τους παρακολουθούν.
2179 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 21

2180 «Σούτσας Παντελής», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 17ος, σ. 125, Βάλσας, Το νεοελληνικό
2182 Σπάθης, «Η εμφάνιση και καθιέρωση του μελοδράματος», σ. 165-226.
2183 Πούχνερ, «Επισκόπηση της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου», σ. 431.
2184 Παλιγγενεσία, 5/9/1864, 477, 3.
508
Ο Αθανάσιος Σίσυφος (1824–1891) εμφανίζεται, για πρώτη φορά στο θέατρο
«Μπούκουρα» με το θίασο που διευθύνει ο Λεων. Καπέλλος. Συνεργάζεται αργότερα
με το θίασο του Παντελή Σούτσα, καθώς και με εκείνον του Δ. Ταβουλάρη. Το 1872
τυφλώνεται και αποσύρεται, παίζει, όμως, αργότερα το 1874 τον τυφλό ραψωδό στο
έργο Μαρία Δοξαπατρή του Δ. Βερναρδάκη. Ξεχώρισε ως Ταρτούφος στο ομώνυμο
έργο του Μολιέρου, ως Πυλάδης στον Ορέστη του Αλφιέρι και ως Φάντασμα στον
Άμλετ του Σαίξπηρ2185.
Η Ελένη Ξαβερίου-Χέλμη γεννήθηκε το 1850. Είναι μια από τις πιο
δημοφιλείς «καρατερίστες» της εποχής της. Πρωτοεμφανίζεται το 1864 και ακόμα ως
Βασιλική στο Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη το 1865 με το θίασο του
Παντελή Σούτσα. Μετά παίζει στην Μερόπη. Έχει συνεργασθεί με όλους τους
μεγάλους θιάσους της εποχής2186.
Ο Εμμανουήλ Χέλμης είναι σύζυγος της Ελένης Ξαβερίου (Χέλμη) και
συνεργάτης της στη σκηνή για πολλά χρόνια. Υπήρξε βασικό στέλεχος του θιάσου
των Ταβουλάρη. Τα παιδιά τους έγιναν επίσης ηθοποιοί2187.
Η Πιπίνα Βονασέρα (1838 ή 1842-1927) εμφανίζεται για πρώτη φορά στο
θέατρο «Μπούκουρα» το 1862, παίζοντας τη Λουκρητία Βοργία του Ουγκώ. Έκτοτε
παίζει το πρωταγωνιστικό πρόσωπο σε πολλά έργα και συνεργάζεται για χρόνια με το
θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Σημαντικές υπήρξαν οι ερμηνείες της στους
ομώνυμους ρόλους της Αιμιλίας Γαλόττι του Λέσσινγκ και της Λουίζας Μίλλερ του
Σίλλερ, ως Φαντίνα των Αθλίων του Β. Ουγκώ, ως κυρία Άλβινγκ των Βρυκολάκων
του Ίψεν. Η Π. Βονασέρα δραστηριοποιήθηκε σε όλους τους τομείς της θεατρικής
δραστηριότητας (ηθοποιός, μεταφράστρια, συνθιασάρχης με τον Δημ. Αλεξιάδη και
με δικό της θίασο από το 1886 έως το 1889)2188.
Το 1864, ο θίασος του Παντελή Σούτσα παίζει στο θέατρο «Αθηνών» έργα,
όπως Η ξενοδόχος ή Οι πονηρίες των γυναικών του Goldoni2189, Η μοσχομάγκα των
Παρισίων των Jean Bayard και Louis Vanderburch, στο οποίο εμφανίζεται για πρώτη
φορά το ζεύγος Χέλμη, Οι δύο λοχίαι των Daubigny Baudouin και Α. Maillard, το
2185 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 22, Βάλσας, Το νεοελληνικό
2186 Έξαρχος, ό.π., σ. 45.
2187 Ό.π., σ. 46.
2188 Ό.π., σ. 25, Αλεξία Αλτουβά, «Πιπίνα Βονασέρα-Σοφία Ταβουλάρη», σ. 15-27, της ίδιας, Το
φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 33-36.
2189 Παλιγγενεσία, 12/9/1864, 482, 3, 19/9/1864, 487, 3.
509
μονόπρακτο και έκτοτε πολυπαιγμένο Κηδεία και χορός (Funerali e danze) του
Francesco Cameroni2190.
Η εφημερίδα Παλιγγενεσία παρεμβαίνει με δημοσίευσή της και εκφράζει τη
γνώμη ότι ποτέ δεν θα ευδοκιμήσει το εθνικό έργο στην Ελλάδα, γιατί το κοινό
προτιμά τους ξένους μελοδραματικούς ή τους θιάσους πρόζας, οι οποίοι
παρουσιάζονται ταυτόχρονα στην Αθήνα2191 (ένας ιταλικός θίασος ξεκινά από τις 5
Νοεμβρίου)2192. Ταυτόχρονα υπάρχουν και παραστάσεις Καραγκιόζη, που
παρακολουθεί ο απλός λαός, αλλά εναντίον του βάλλουν αρκετές εφημερίδες2193.
Από τις αρχές του Οκτωβρίου 1865 έως το Μάρτιο 1866 συνεχίζει στο ίδιο
2194
θέατρο και μετά φεύγει για τη Σύρο2195, ενώ επιστρέφει τη χειμερινή περίοδο του
1866 για λίγες παραστάσεις. Η σύνθεση του θιάσου είναι: Παντελής Σούτσας, Πιπίνα
Βονασέρα, Δημοσθένης Αλεξιάδης, Ιωάννης Κυριακός, Αθανάσιος Σίσυφος, Ιωάννα
Σωτηρίου, Εμμανουήλ Χέλμης, Μιχαήλ Αρνιωτάκης, Ελένη Ξαβερίου (Χέλμη),
Πολυξένη Σούτσα (Σμυρλή)2196.
Το ρεπερτόριο τους είναι:
 Ορέστης του Vittorio Alfieri, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση του
Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού, με τον Παντελή Σούτσα ως Ορέστη και τον
Αθανάσιο Σίσυφο ως Πυλάδη,
 Προσκαλώ τον ναύαρχον του Eugène Labiche, σε μετάφραση του Κλέωνος
Ραγκαβή2197,
 Κασσιανή και Ακύλας ή Θρησκεία και έρως του Αλέξανδρου Ι. Σταματιάδη,
δράμα πρωτότυπο σε δύο πράξεις2198.
 Τρεις κωμωδίες, όπως Το σημειωματάριον2199, Το κόκκινον πανταλόνιον (Les
pantalons rouges), Τα δύο μπαστούνια ή Ο τίγρις της Βεγγάλης των Edouard
Brisebarre και Μichel Marc2200,

2192 Εθνοφύλαξ, 30/10/1864, 622, 3.
2193 Αυγή, 20/11/1864, 1318, 4.
2194 Συγκεκριμένα από τις 9 Οκτωβρίου 1965 (Παλιγγενεσία, 11/10/1865, 746, 3).
2197 Ό.π., σ. 564-565.
2198 Αυγή, 28/10/1865, 1550, 2.
2199 Πιθανώς του Ερρίκου Μυργέρου, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Αλέξανδρου Ρίζου
Ραγκαβή (Ερμούπολη 1874).
510
 Οι μελλόνυμφοι της Καλαβρίας, δράμα πεντάπρακτο σε μετάφραση του Ι.
Ηπειρώτη Γιαννόπουλου με την εξής διανομή: Παντελής Σούτσας
(Δελμόντης), Δημοσθένης Αλεξιάδης (Ιππότης Μονφλερύ), Πιπίνα Βονασέρα
(Στεφανία), Ιωάννα Σωτηρίου (Ανδρεάς), Ιωάννης Κυριακός (Μιχαήλ),
Αθανάσιος Σίσυφος (Μάριος)2201,
 Η απαίτησις ζηλοτυπίας των C.L.E. Nuitter και Ν. Désarbres, μονόπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση του Σπ. Βασιλειάδη2202,
 Η ξενοδόχος (La locandiera) του Carlo Goldoni, κωμωδία σε μετάφραση
Ιωάννη Καρατζά, με την Πιπίνα Βονασέρα ως Ξενοδόχο2203,
 Ευνοουμένη άρκτος, μονόπρακτη κωμωδία εκ του ιταλικού2204,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα με την εξής
διανομή: Πιπίνα Βονασέρα (Μαρία Δοξαπατρή), Παντελής Σούτσας
(Δοξαπατρής), Ελένη Ξαβερίου-Χέλμη (Βασιλική), Εμμανουήλ Χέλμης
(Πυλωρός και Δαιμονογιάννης), που πραγματοποιεί 16 παραστάσεις σε όλη τη
θεατρική περίοδο.
Η πρώτη που ενσάρκωσε την Μαρία Δοξαπατρή είναι η Πιπίνα Βονασέρα,
στην οποία ο Βερναρδάκης εμπιστεύθηκε, δίδαξε και προετοίμασε κατάλληλα για την
πρώτη παρουσίαση του έργου στο ελληνικό κοινό, το οποίο συγκηνήθηκε με την
απαγγελία της2205.
Άλλα έργα που παρουσίασε ο θίασος του Παντελή Σούτσα είναι:
 Η άλωσις του Μεσολογγίου ή Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη, τρίπρακτο
δράμα2206,
 Λουίζα Μίλλερ ή Ραδιουργία και έρως του Fr. Schiller2207,
 Ο Κουλούρης από τον Καπανδρίτι (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé
και L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα,
 Ο γάμος άνευ νύμφης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία,
2201 Αυγή, 2/11/1865, 1554, 3 (αγγελία).

2202 Ό.π., 6/11/1865, 1557, 3. Βλέπε και Σιδέρης, Ιστορία, σ. 98.
2203 Ό.π., 15/11/1865, 1563, 2.
2204 Ό.π., 22/11/1865, 1568, 4.
2205 Ό.π., 25/11/1865, 3, 9/12/1865, 1579, 3, 10/12/1865, 1580, 3, Εθνοφύλαξ, 10/12/1865, 895, 3.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 53, Αλεξία Αλτουβά, «Πιπίνα Βονασέρα-Σοφία Ταβουλάρη», σ. 15-27, της ίδιας,
«Η συμβολή του Δημητρίου Βερναρδάκη στην ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ.
145-146, της ίδιας, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 44-45.
2206 Παλιγγενεσία, 16/12/1865, 812, 3, Αυγή, 16/12/1865, 1584, 2-3, Εθνοφύλαξ, 17/12/1865, 900, 4.
2207 Παλιγγενεσία, 30/12/1864, 821, 4.
511
 Η κόρη του παντοπώλου του Αγγ. Βλάχου2208, μονόπρακτη κωμωδία, όπου
παίζουν οι: Π. Σούτσας (Θανάσης Παντοπώλης), Ελένη Ξαβερίου-Χέλμη
(Σταμάτα), Π. Βονασέρα (Μαριγώ), Εμμ. Χέλμης (Θοδωρής, υπηρέτης), Δημ.
Αλεξιάδης (Κωνσταντίνος)2209,
 Ο οδοιπόρος του Παναγ. Σούτσου, πεντάπρακτη τραγωδία με την Πιπίνα
Βονασέρα2210,
 Ο Αριστόδημος του Vincenzo Monti, τραγωδία σε μετάφραση Θεμιστοκλή Μ.
Ελευθεριάδη2211,
 Ο ακούσιος ιατρός του Molière μαζί με άλλες μονόπρακτες κωμωδίες
(ευεργετική παράσταση υπέρ των πτωχών οικογενειών Ιωάννη Γρεκού και
Δημήτριου Πομόνη)2212,
 Η νύμφη της Μεσσήνης (Die Braut von Messina) του Fr. Schiller, πεντάπρακτη
τραγωδία (πρώτη γνωστή παράσταση του έργου),
 Έρως μιας ώρας, σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου,
 Οι αφηρημένοι (Die Zerstreuten) του August von Kotzebue, σε μετάφραση
Αγγ. Βλάχου (πρώτη γνωστή παράσταση της κωμωδίας)2213,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία (πρώτη παράστασή της
στις 12 Μαρτίου 1866), όπου παρουσιάζουν το έργο οι: Πιπίνα Βονασέρα
(Μερόπη), Παντελής Σούτσας (Πολυφόντης), Ελένη Ξαβερίου-Χέλμη
(Ευρυμέδη), Μιχαήλ Αρνιωτάκης (Αίπυτος), Αθανάσιος Σίσυφος
(Λυκόρτας)2214,
 Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου και μία μονόπρακτη κωμωδία, φιλανθρωπική
παράσταση που δίνεται από μερικά μέλη του θιάσου ύστερα από την
επιστροφή τους από τη Σύρο2215,
2208 Το γεγονός ότι παίχθηκε για πρώτη φορά σε αθηναϊκό θέατρο Η κόρη του παντοπώλου
αναφέρεται στην εφημ. Αυγή, 11/6/1871, 2924, 4 και στο Χατζηπανταζή, ό.π., σ. 568-569.
2209 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 99 και σ. 108, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 568-569.
2210 Παλιγγενεσία, 22/1/1866, 837, 4, Αυγή, 22/1/1866, 1607, 4, 24/1/1866, 1608, 4.
2212 Ό.π., σ. 570-571.
2213 Ό.π., σ. 570-573.
2214 Παλιγγενεσία, 10/3/1866, 875, 3, Εθνοφύλαξ, 15/3/1866, 958, 4, 19/3/1866, 961, 4, Αυγή,
14/3/1866, 1642, 3, 17/3/1866, 1644, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 84, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 572-573,
Αλεξία Αλτουβά, «Η συμβολή του Δημητρίου Βερναρδάκη στην ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του
19ου αιώνα», σ. 146-147, της ίδιας, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού το 19ο αιώνα στην
Ελλάδα, σ. 45-47.
2215 Αυγή, 9/8/1866, 1739, 3, 11/8/1866, 1740, 2, 13/8/1866, 1742, 2, 16/8/1866, 1743, 4,
Παλιγγενεσία, 17/8/1866, 978, 3, Εθνοφύλαξ, 11/8/1866, 1055, 3-4, 12/8/1866, 1056, 4, 16/8/1866,
1058, 3.
512
 Λουκρητία Βοργία (Lucrèce Borgia) του Victor Hugo, τρίπρακτο δράμα με την
Ελένη Ξαβερίου ως Μάφιο2216,
 Οθέλλος (Othello, the Moor of Venice) του Shakespeare, πεντάπρακτη
τραγωδία (πρώτη παρουσίαση του έργου στην Αθήνα, με τον Παντελή Σούτσα
στον ομώνυμο ρόλο)2217,
 Ο Αμλέτος, βασιλόπαις της Δανίας (Hamlet) του Shakespeare, εξάπρακτη
τραγωδία σε μετάφραση Ιω. Περβάνογλου2218.
Ο Άμλετ παίζεται, δύο φορές, αυτό το έτος, με πρωταγωνιστή τον
πρωτοδιδάξαντα το συγκεκριμένο ρόλο, στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου,
Παντελή Σούτσα. Οι κριτικοί επιθυμούν να τον ερμηνεύει με φωνή λιγότερο τραχεία
και να μην φωνάζει τόσο στις δραματικές κορυφώσεις του έργου. Ο Σούτσας είναι
ψηλός σε ανάστημα, παχύσαρκος, ραιβοσκελής και κατάστικτος στο πρόσωπο από
ευλογιά. Σύντομα συνειδητοποιεί ότι δεν του ταιριάζει να ερμηνεύει τον ρόλο αυτό
και έτσι τον παραχωρεί στον Διονύσιο Ταβουλάρη2219.
Οι κριτικοί θεωρούν το συγκεκριμένο θίασο άξιο ενθαρρύνσεως και
συνδρομής από μέρους του κοινού, παρόλο που οι ηθοποιοί είναι αυτοδίδακτοι2220.
Ήδη από το δεύτερο έτος εμφάνισής τους, ακολουθώντας τις συμβουλές των
εφημερίδων είναι πιο φυσικοί στην υποκριτική τους, αλλά και πάλι δυσαρεστούν με
τις ενδυμασίες τους, που είναι οι περισσότερες ακατάλληλες για τα έργα που
ερμηνεύουν2221. Συμβουλεύουν δε τους ηθοποιούς εκτός από περιοδείες στις μεγάλες
πόλεις της Ελλάδας, να συχνάζουν και στη Γαλλία για να παρακολουθούν την εκεί
θεατρική κίνηση2222. Σε ένα άρθρο της Παλιγγενεσίας αναγνωρίζεται ως θαυμάσια
τραγωδός μόνο η Πιπίνα Βονασέρα, ενώ για τους υπόλοιπους ηθοποιούς, θεωρεί ότι
αγαπούν υπέρ το δέον την έμφαση2223.
2216 Παλιγγενεσία, 4/10/1866, 3, Αυγή, 6/10/1866, 1779, 3.

2217 Εθνοφύλαξ, 10/10/1866, 1096, 3, Αυγή, 8/10/1866, 1781, 3.
2218 Παλιγγενεσία, 15/10/1866, 1021, 3, 18/10/1866, 1023, 3, Εθνοφύλαξ, 17/10/1866, 1101, 3, Αυγή,
15/10/1866, 3. Βλ. και Χατζηπανταζή, ό.π., σ. 564-585.
2219 Αικατερίνη Π. Δεμέστιχα, «Η ερμηνεία του Άμλετ από μεγάλους Έλληνες ηθοποιούς (1866-
1940)», περ. Νέα Εστία, αρ. 1671, 15/2/1997, σ. 255.
2221 Εθνοφύλαξ, 15/11/1865, 878, 2-3.
2222 Ό.π., 15/12/1865, 878, 2-3.
2223 Παλιγγενεσία, 18/10/1866, 1023, 3.
513
1869
Τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1869, ενώνεται ο θίασος του Παντελή
Σούτσα με αυτόν του Δ. Ταβουλάρη και Μ. Αρνιωτάκη και παίζουν στο θέατρο
«Αθηνών» τα εξής έργα:
 Μονόπρακτες κωμωδίες: Ο έρως μιας ώρας, ιταλική κωμωδία σε μετάφραση
Άγγελου Βλάχου, Τα δύο μπαστούνια ή Η τίγρις της Βεγγάλης (Un tigre de
Bengale) των Edouard Brisebarre και Michel Marc και Η απαίτησις
ζηλοτυπίας των C.L.E. Nuitter και N. Désarbres, σε μετάφραση Σπυρίδωνα
Βασιλειάδη2224,
 Κλαβίγιος του Goethe2225,
 Δίνεται παράσταση ελληνικών δραμάτων ως ευεργετική υπέρ του εθνικού
στόλου2226.
1873
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης και ο Παντελής Σούτσας πραγματοποιούν δύο
έκτακτες παραστάσεις στο θέατρο «Αθηνών». Παρουσιάζουν τους Ληστές (Die
Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, όπου πρωταγωνισθούν οι: Π. Σούτσας
(Κάρολος), Πολυξένη Σούτσα, Μιχ. Αρνιωτάκης (Φραγκίσκος), Ελένη Αρνιωτάκη2227
καθώς και τη Σκύλλα του Σπ. Βασιλειάδη, τρίπρακτο δράμα2228. Είναι πρώτη
παραγωγή του έργου αυτού.
Στη συνέχεια γυρίζουν στην Κωνσταντινούπολη, όπου παρουσιάζονται, το
χειμώνα 1872-1873 και μένουν εκεί έως το Σεπτέμβριο του 18732229. Από το
Σεπτέμβριο και μετά πηγαίνουν στην Ερμούπολη της Σύρου2230. Το 1870 ο Παντελής
Σούτσας συνέπραξε με το θίασο «Μένανδρος», το 1871 με τον Μ. Αρνιωτάκη. Το
1875 ο Παντελής Σούτσας πεθαίνει.
2224 Ο κατοπινός Κύρ(ιος) Κρομμύδας, σε διασκευή του Άγγ. Βλάχου (1879) (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 98).
2225 Αυγή, 20/3/1869, 3.
2226 Παλιγγενεσία, 4/4/1869, 1645, 4, Εθνοφύλαξ, 4/4/1869, 1701, 3. Βλ. και Χατζηπανταζής, Από του
2227 Παλιγγενεσία, 13/4/1873, 2663, 4.
2228 Ό.π., 21/4/1873, 2669, 4, Εθνοφύλαξ, 21/4/1873, 2693, 4.
2229 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 41.
514
Ο θίασος «Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη
1867-1868
Ο επονομαζόμενος θίασος «Σοφοκλής» του αρθρογράφου, του συντάκτη της
εφημερίδας Φως και του κωμωδιογράφου, Σοφοκλή Καρύδη, εμφανίζεται στο
μοναδικό, προς το παρόν χειμερινό θέατρο της Αθήνας, το θέατρο του Μπούκουρα,
από τα μέσα του Δεκεμβρίου του 1867 έως το Πάσχα του 1868. Συμμετέχουν οι: Π.
Σούτσας, Δ. Ταβουλάρης, Σοφία Πανά-Ταβουλάρη, Γεώργιος Νικηφόρος, Ιωάννα
Νικηφόρου, Περικλής Αραβαντινός, Σπ. Ταβουλάρης, Εμμανουήλ Χέλμης, Αντ.
Τασσόγλου, Α. Καλούδης, Ελένη Χέλμη, Α. Σίσυφος, Πολυξένη Σούτσα και Ιωάννης
Ράμφος2231.
Ο θίασος παρουσιάζει τις εξής κωμωδίες και τραγωδίες:
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, και μια
μονόπρακτη κωμωδία2232,
 Ιούλιος Καίσαρ του Shakespeare (πρώτη γνωστή παράσταση της
τραγωδίας)2233,
 Ερνάνης του Victor Hugo, σε μετάφραση του Γεωργίου Παράσχου, στο οποίο
πρωταγωνισθούν οι: Διον. Ταβουλάρης (Ερνάνης), Σοφία Ταβουλάρη (Δόνα
Σόλα), Εμμανουήλ Χέλμης (Δον Σίλβα), Αντώνιος Τασσόγλου (Κάρολος
Ε΄)2234,
 Αιμιλία Γκαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing, πεντάπρακτο δράμα2235,
 Ο αποχαιρετισμός ενός παλληκαριού, Ο γεροδήμος, Ο πληγωμένος εθελοντής, Ο
Κούτρας του Σοφ. Καρύδη, μονόπρακτη κωμωδία και απαγγελίες Η πρόσφυξ
Κρήσσα, Τα Κρητικόπουλα, Η παράφρων, Ο μικρομέγας του Σοφ. Καρύδη,
μονόπρακτη κωμωδία, Άγραφος κωμωδία του Σοφ. Καρύδη2236,
2231 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 183, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 54-55. Η Κυριακή Πετράκου («Ο
Σοφοκλής Καρύδης», σ. 36) αναφέρει ότι «ο τίτλος του θιάσου παράλληλα με τον αρχαίο τραγικό
εμφανώς παραπέμπει και στον ίδιο. Παρουσιάζει ένα καθ’ όλα ενδιαφέρον ρεπερτόριο – και τα δικά
του έργα φυσικά –, αλλά οι παραστάσεις του δεν ήταν επιμελημένες, δεν συναντούν ιδιαίτερη επιτυχία
και ο θίασος δεν μακροημερεύει υπό τη διεύθυνσή του».
2232 Παλιγγενεσία, 27/1/1868, 1349, 2, Αυγή, 27/1/1868, 3. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56 και σ. 59.
2233 Τραμπούκος, 25/11/1867, Μέλλον, 1/12/1867 (Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του
Δουνάβεως, σ. 618-619).
2234 Τραμπούκος, 20/12/1867, 1/1/1868, 13/1/1868, Μέλλον, 1/12/1867, Αυγή, 3/2/1868
(Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 618-619).
2235 Αυγή, 11/12/1867, 2072, 2.
2236 Παλιγγενεσία, 16/12/1867, 1321, 4, Αυγή, 16/12/1867, 2075, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 99 και 134,
515
 Η κυρία με τας καμελίας (La dame aux camélias) του Alexandre Dumas υιού
(Αλ. Δουμά υιού), πεντάπρακτο δράμα2237 (πρώτη ελληνική παράσταση του
έργου του Δουμά), όπου πρωταγωνισθούν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Μαργαρίτα),
Διον. Ταβουλάρης (Αρμάνδος), Π. Σούτσας (Γρεμόν),
 Η μαγνητιζομένη (Les cheveux de ma femme) των E. Labiche και L. Battu,
μονόπρακτη κωμωδία, σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου2238,
 Το λαχείον των φιλαρχαίων ή Η κοινωνία των Αθηνών του Σοφοκλή Καρύδη,
τετράπρακτη κωμωδία2239,
 Ο μημουάπτου του Σοφοκλή Καρύδη,
 Η γ΄ πράξη του Ερνάνη του Victor Hugo2240,
 Ο γεροδιάολος και η γενεά του του Σ. Καρύδη,
 Η παραμονή της Πρωτοχρονιάς του Σ. Καρύδη2241,
κωμικοδραματικό πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα, όπου παίζουν οι: Δ.
Ταβουλάρης (Μανιώδης), Σοφία Ταβουλάρη (Ελεονώρα), Γεώργιος
Νικηφόρος (Καηδαμάς)2242,
 Κοριολάνος του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη (πρώτη παράσταση του έργου),
παίζεται κατ’ επανάληψη στους μήνες που ακολουθούν και παρουσιάζουν οι:
Παντελής Σούτσας (Κοριολάνος), Ελένη Χέλμη (Ουετουρία), Ιωάννα
Νικηφόρου (Ουολουμνία και Ίρις), Δ. Ταβουλάρης (Ιούνιος και Πολίτης Β΄),
Εμμανουήλ Χέλμης (Βρούτος και Δολοφόνος), Σπ. Ταβουλάρης (Σικκίνιος),
Αλ. Καλούδης (Αμφίδιος), Σοφία Ταβουλάρη (Φολβία), Αντώνιος Τασσόγλου
(Λεύκιος), Αθανάσιος Σίσυφος (Μινύκιος και Πολίτης Α΄)2243,
 Δεν ηξεύρω τίποτε ή Το επανωφόριον του (κ). Ιωσήφ ή Το επανωφόριόν μου,
μονόπρακτη κωμωδία, σε μετάφραση από τα ιταλικά του Δ. Μονδίνου2244,
 Πλούτος του Αριστοφάνη, σε παράφραση Μ. Χουρμούζη2245,
2237 Αυγή, 1/2/1868, 2118, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50 και σ. 99, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο,
σ. 57.
2238 Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 620-621, Πούχνερ, «Γαλάτεια και
Τρισεύγενη», σ. 433-434.
2239 Φως, 22/12/1867 (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 620-621). Βλ. και Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56.
2240 Αυγή, 16/1/1868, 2102, 3. Επαναλαμβάνεται άλλη μια φορά Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56.
2241 Αυγή, 28/12/1867, 2082, 3. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56.
2242 Αυγή, 16/1/1868, 2102, 3, 3/2/1868, 2120, 4. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56 και 59.
2243 Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56 και Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 622-623.
2244 Αυγή, 1/2/1868, ό.π. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50 και σ. 99, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ.
57.
516
 Αντιγόνη του Σοφοκλή, αρχαία ελληνική τραγωδία με την Σοφία Ταβουλάρη
στον ομώνυμο ρόλο,
 Ο πλαστός φούρναρης, μονόπρακτη κωμωδία2246,
 Ο βίαιος γάμος του Molière, μονόπρακτη κωμωδία,
 Τρεις εκδόσεις μιας επιστολής¸ μονόπρακτη ελληνική κωμωδία2247,
 Οι δύο λοχίαι των Daubigny Baudouin και A. Maillard,
 Αμλέτος, ο βασιλόπαις της Δανίας του Shakespeare, εξάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Ιω. Περβάνογλου2248,
 Ο Εξηνταβελώνης (L’ avare, O φιλάργυρος) του Molière, πεντάπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση του Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων, όπου
συμπρωταγωνισθούν οι: Π. Σούτσας (Εξηνταβελώνης), Γ. Νικηφόρος
(δούλος)2249,
 Κηλίς αίματος των Julien Maillan και Louis Boulé,
 Λουκρητία Βοργία (Lucrèce Borgia) του Victor Hugo2250,
 Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως ή Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος του Ιω.
Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα,
 Θύρα και ερμάριον, κωμωδία2251,
 Αι κομψευόμεναι (Les précieuses ridicules) του Μολιέρου, μονόπρακτη
κωμωδία2252,
 Οι Καλλέργαι του Σπ. Βασιλειάδη, πεντάπρακτο δράμα, όπου πρωταγωνισθούν
οι: Δ. Ταβουλάρης (Λέων Καλλέργης), Αντ. Τασσόγλους (Αλέξιος
Καλλέργης), Παντελής Σούτσας (Σμυρίλιος), Σοφία Ταβουλάρη (Φλωρεντία),
Ελένη Χέλμη (Μήτηρ), Γ. Νικηφόρος (Γουάσκας), Περικλής Αραβαντινός
(Οσκάρ)2253,
 Μερόπη του Βολταίρου,
2245 Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 56, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 624-625, Πούχνερ, «Οι όψιμες
κωμωδίες του Μ. Χουρμούζη», σ. 195-196.
2246 Παλιγγενεσία, 27/1/1868, 1349, 2, Εθνοφύλαξ, 30/1/1868, 1417, 3, Αυγή, 27/1/1868, 2113, 3.
Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 57-58.
2247 Νέα Γενιά, 7/2/1868 (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 624-625).
2248 Αυγή, 1/2/1868, ό.π. (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 624-625).
2249 Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 59 και Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 626-627.
2250 Αυγή, 3/2/1868, ό.π. (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 626-627).
2251 Παλιγγενεσία, 9/2/1868, 1358, 3: για την παράσταση της κωμωδίας δεν είναι σίγουρος ο
συντάκτης του άρθρου και Αυγή, 13/2/1868, 3.
2252 Αυγή, 13/2/1868, 2130, 3 (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 626-627).
2253 Εθνοφύλαξ, 15/2/1868, 1426, 4, 19/2/1868, 1429, 4, 22/2/1868, 1431, 3, 15/6/1868, 1505-6-7, 11:
ο αρθρογράφος σημειώνει ότι παίζεται μία μόνο φορά, Παλιγγενεσία, 24/2/1868, 1368, 3. Ο Σιδέρης
(Ιστορία, σ. 46) αναφέρει ότι ανέβηκε στις 22 Φεβρουαρίου και ότι δεν είχε τύχη.
517
 Ο κωδωνίσκος2254,
 Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ιω.
Ζαμπέλιου, με την Σοφία Ταβουλάρη ως Μήδεια2255.
Οι εφημερίδες Αυγή, Εθνοφύλαξ και Παλιγγενεσία τονίζουν τα άσχημα σημεία
αυτού του θιάσου και βάλλουν συνέχεια εναντίον του. Σημειώνουν ότι οι υποκριτές
οφείλουν να μελετούν καλύτερα τους ρόλους τους και να μην περιμένουν από τον
υποβολέα να τους βοηθάει στις ατάκες τους, να διδάσκονται το έργο από κάποιον
έμπειρο και να υποκρίνονται βάσει του γενικότερου πνεύματος του συγγραφέα και
του έργου, αλλιώς τυποποιούνται επικίνδυνα στην υποκριτική και στους ρόλους
τους2256. Ο εργολάβος του θεάτρου (Σοφοκλής Καρύδης) και συγγραφέας των
κωμωδιών, που παίζονται στο θέατρο «Αθηνών», να μην υποτιμά τη νοημοσύνη του
κοινού, προσφέροντας ένα θέαμα κατώτερο των προσδοκιών του («θλαψωδίαι»)2257
και του σκοπού όλων των λογίων της εποχής, της ανάτασης του θεάτρου. Ειδικά η
Αυγή χαρακτηρίζει ολόκληρο το θίασο και τον εργολάβο αυτού ως Αβδηρίτες,
ανθρώπους αστόχαστους, ανάγωγους, ανεπίδεκτους «πάσης γυμνάσεως και
στενοχώριας»2258. Θεωρεί ότι εμπαίζουν το κοινό με χαμηλού περιεχομένου έργα και
με υποκριτική χωρίς ταλέντο. Δημιουργείται όμως η εντύπωση, ότι στην ουσία η Αυγή
και οι υπόλοιπες εφημερίδες βάλλουν εναντίον του Σοφοκλή Καρύδη, συντάκτη της
ανταγωνίστριας εφημερίδας Φως, για λόγους προσωπικού και επαγγελματικού
ανταγωνισμού.
2254 Αλήθεια, Εθνικόν Μεγαλείον, 23/2/1868, Νέα Γενιά, 24/2/1868, Μέλλον, 25/2/1868
2255 Αιών, 18/3/1868, 4. Βλ. και Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 618-627.
2256 Λάμπρος, «Θέατρον Αθηνών», εφημ. Παλιγγενεσία, 27/1/1868, 1349, 2.
2257 Αυγή, 28/12/1867, 2082, 3, 26/1/1868, 2101, 3, 27/1/1868, 2102, 4, 1/2/1868, 2105, 2, 3/2/1868,
2107, 3.
2258 Η εφημερίδα Παλιγγενεσία (13/1/1868, 1339, 4) στον αντίποδα της Αυγής σημειώνει ότι: «Εκ των
μέχρι τούδε παραστάσεων εφάνη ικανή των ηθοποιών επιτυχία και των δραμάτων και των κωμωδιών
επιδοκιμασία του κοινού εξεφράσθη. Φρονούμεν ότι πρέπει να ενισχυθή το θέατρον το ελληνικόν,
όπως, προϊόντος του χρόνου, αποκατασταθή οποίον πρέπει να είναι». Βλ. επίσης Δ. Ταβουλάρης,
Απομνημονεύματα, σ. 101-102, Κυριακή Πετράκου, «Ο Σοφοκλής Καρύδης», σ. σ. 46-47.
518
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη
Ο Ζακυνθινός Διονύσιος Ταβουλάρης (1840-1928), από μικρή ηλικία
ανεβαίνει στο θεατρικό σανίδι, πρωτοεμφανιζόμενος στην Κωνσταντινούπολη2259.
Γόνος καλής οικογένειας, δίνει ολόκληρη τη ζωή του στο θέατρο. Μέντορας του ο
Παντελής Σούτσας, ο οποίος συμπρωταγωνιστεί στο θίασο του έως το 1875, οπότε
και πεθαίνει στην Πάτρα. Πάντα πρωταγωνιστής κυρίως σε δραματικούς ρόλους ο
Διονύσιος Ταβουλάρης, μεγαλουργεί με την κατάλληλη και αισθηματική απαγγελία
του, τις φυσικές και έντεχνες κινήσεις, τις ζωγραφικές στάσεις, τις προσφυείς
εκφράσεις του προσώπου του. Ξεκινάει από το 1857 περιοδείες με μεγάλη επιτυχία,
μαζί με τον αδερφό του Σπυρίδωνα στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρουμανία και την
Τουρκία. Στην Κωνσταντινούπολη θα συνεργασθεί και με το θίασο του Βασιλείου
Ανδρονόπουλου και θα γνωρίσει την πρώτη του σύζυγο, επίσης ηθοποιό. Αργότερα
δίνει παραστάσεις και πάλι με δικό του θίασο με συμμετέχοντες τον Σπ. Ταβουλάρη
και τη δεύτερή του σύζυγο, Σοφία Πανά-Ταβουλάρη.
Συγγράφει απομνημονεύματα και μεταφράζει θεατρικά έργα από τα γαλλικά,
τα ιταλικά και τα αγγλικά. Στα Απομνημονεύματά του, προηγείται βιογραφικό
σημείωμα του Νικ. Ι. Λάσκαρη και ακολουθούν οι αναμνήσεις του Δ. Ταβουλάρη. Ο
Ν. Λάσκαρης, αλλά και ο ίδιος ο Ταβουλάρης, με λεπτομέρειες αναφέρονται στις
περιπέτειες του έφηβου Ταβουλάρη στα διάφορα μέρη που ταξίδεψε και τους
ερασιτεχνικούς θιάσους που κατάρτισε, έως τον πρώτο του συστηματικό θίασο, από
επαγγελματίες ηθοποιούς. Με την έκρηξη της Κρητικής Επαναστάσεως ήλθε στην
Αθήνα, για ευεργετικές παραστάσεις υπέρ των μαχόμενων, αλλά στο μοναδικό τότε
θέατρο Μπούκουρα μπόρεσε να δώσει μόνο τρεις παραστάσεις, διότι έδιναν
ευεργετικές και οι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών υπό τον Αντ. Βαρβέρη2260.
Μετέβη τότε στον Πειραιά, όπου διαμόρφωσε μια μεγάλη αποθήκη του Σκουζέ σε
πρόχειρο θέατρο και εκεί, όπως αναφέρει ο Ν. Λάσκαρης2261, παρουσίασε τα
εκλεκτότερα έργα με επιτυχία, ώστε να τα επαναλάβει το ερχόμενο έτος στην Αθήνα.
Ο Λάσκαρης αναφέρει, ότι για χάρη του Ταβουλάρη, μετέφρασε τότε ο Άγγ.
Βλάχος τους Αφηρημένους του Κοτζεμπού, την Απαίτησιν ζηλοτυπίας, κωμωδία, που
βάπτισαν οι ηθοποιοί Κύριο Κρομμύδα, την Μαγνητιζομένη και τον Κλαβίγιο του
Γκαίτε.
2259 Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 3-4.

2260 Ταβουλάρης, Απομνημονεύματα, σ. 93.
2261 Ό.π., σ. 20.
519
Τον Ιανουάριο του 1868 συνεργάσθηκαν ο Παντελής Σούτσας και ο Διον.
Ταβουλάρης για την παράσταση του Κοριολάνου του Ιω. Μαυρομιχάλη. Αργότερα ο
Ταβουλάρης θα αντικαταστήσει τον Παντ. Σούτσα στο ρόλο του Άμλετ (Σμύρνη,
1872). Ο ίδιος γράφει2262, ότι τα έτη 1868-1869 είναι ο πρώτος σοβαρός σταθμός της
ελληνικής σκηνής με τη ένωσή του με τον Σούτσα και με την ίδρυση του θιάσου
«Αισχύλος», που έφερε άριστα αποτελέσματα.
Ο Βάλσας σημειώνει ότι υπήρξε αξέχαστος Τειρεσίας στον Οιδίποδα τύραννο
του Σοφοκλή και συνάμα ένας από τους καλύτερους ερμηνευτές του Γκολντόνι2263.
Ο Διονύσιος Ταβουλάρης διαβάζει τον Απρίλιο του 1887 ενώπιον του
Φιλολογικού Συλλόγου «Πίνδαρος» στην αίθουσα των «Φίλων του Λαού», το έπος
του Η Κρήτη και το δραματικό του δοκίμιο Ευχαί προς τον διάδοχον2264.
1867
Ο θίασος του Διονυσίου Ταβουλάρη εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αθήνα
την άνοιξη του 1867 στο θέατρο «Μπούκουρα». Έκτοτε επανέρχεται πολλές φορές,
τιμώντας με την παρουσία του τη θεατρική σκηνή των Αθηνών. Πολλοί θεατές,
κυρίως Έλληνες, παρακολουθούν τις παραστάσεις του2265. Ο θίασος τη χρονιά αυτή
αποτελείται από τον τραγωδό Αντ. Τασσόγλου, τον Περικλή Αραβαντινό, τον κωμικό
Γεώργιο Νικηφόρο και τη σύζυγό του, Ιωάννα Νικηφόρου, την Ελένη Ξαβερίου-
Χέλμη, την Σοφία Πανά-Ταβουλάρη2266. Σύμφωνα με την Παλιγγενεσία, η δραματική
εταιρεία τους εμφανίζεται, σχεδόν πάντα, άριστα γυμνασμένη. Η Αυγή και το Φως
του Σοφοκλή Καρύδη επαινούν επίσης το θίασο αυτό. Διαφωνεί, όμως, η εφημερίδα
Εθνοφύλαξ, καθώς και ένας από τους θεατές, ο φοιτητής της Νομικής, Λ.Μ.
Μουκάκος, ο οποίος θεωρεί ότι, ενώ οι ηθοποιοί είναι σπουδαίοι και δεινοί, είναι
υπερβολικοί στην ερμηνεία των ρόλων τους. Είναι απροετοίμαστοι και όταν δεν
ακούν τον υποβολέα, δημιουργούν φράσεις και ιδέες τελείως αταίριαστες με το έργο,
που ακούγονται σαν ξένες2267.
Η Σοφία Πανά-Ταβουλάρη (1843–1916) με την φυσική ομορφιά της, την
αφέλεια, το εύηχο της φωνής της, τη γυμνασμένη και καθαρή απαγγελία της, τις μη
υπερβολικές κινήσεις και τη σπάνια χάρη της κατορθώνει να υποκρίνεται σωστά και
φυσικά. Η φυσική αφέλεια της έκφρασης και των κινήσεών της δίνουν πλήρη
2262 Ό.π., σ. 103.

2264 Νέα Εφημερίς, 25/4/1887, 115, 6.
2265 Παλιγγενεσία, 20/5/1867, 1173, 4.
2266 Αυγή, 1/6/1867, 1941, 2. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 608.
2267 Εθνοφύλαξ, 23/6/1867, 1267, 3-4.
520
επιτυχία στους ερμηνευόμενους ρόλους και δίκαια προκαλεί τη γενική επιδοκιμασία
των θεατών. Λόγω της ιδιαίτερα μελωδικής φωνής αναλάμβανε ορισμένες φορές να
εκτελέσει το τραγουδιστικό μέρος του προγράμματος. Η πρώτη εμφάνισή της έγινε
στην Κωνσταντινούπολη το 1859 με το θίασο του Β. Ανδρονόπουλου, με το πατρικό
της όνομα Πολιτοπούλου. Ερμηνεύει τους ομώνυμους ρόλους της Αντιγόνης το 1868
στο θίασο του Σοφοκλή Καρύδη, της Μήδειας το 1866 στην Κωνσταντινούπολη, της
Μαρίας Δοξαπατρή και της Μερόπης το 1869 πάλι στην Κωνσταντινούπολη. Στην
τελευταία παράσταση σημείωσε δική της προσωπική επιτυχία, ξεπερνώντας τον
εαυτό της και κάνοντας το ακροατήριο να δακρύσει. Η Σοφία Ταβουλάρη
πρωταγωνίστησε σε πολλές πρώτες σκηνικές παρουσιάσεις ελληνικών δραμάτων,
στηρίζοντας με την παρουσία της τους Έλληνες συγγραφείς και το έργο τους, ως
Φλωρού στο Χαβιαρόχανο του Οδυσ. Δημητράκου, ως Καλλίπη στους Τριάκοντα του
Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, ως Φαύστα στον Κρίσπο του Αντ. Αντωνιάδη, ως Λίζα στο
Γαμβρού πολιορκία του Άγγ. Βλάχου, ως Φλωρεντία στους Καλλέργες και στη
Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη. Είναι η πρώτη που ενσάρκωσε την Κυρία με τας
καμελίας του Αλ. Δουμά υιού στην ελληνική σκηνή το 1866. Από τότε
παρουσιάσθηκε ο ρόλος αυτός πολλές φορές από διάφορες ελληνίδες
πρωταγωνίστριες. Η Σοφία Ταβουλάρη έμοιαζε περισσότερο ικανή να κατανοήσει
και να αποδώσει τον εκάστοτε ρόλο που αναλάμβανε, αλλά και να ταυτισθεί με τον
χαρακτήρα που ενσάρκωνε, δημιουργώντας ένα αίσθημα αμεσότητας στο κοινό
της2268.
Από τις 22 Απριλίου έως τις 13 Ιουνίου του 1867 ο θίασος του Διονυσίου
Ταβουλάρη παρουσιάζει ποικίλα έργα, ανάμεσα τους είναι:
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία2269,
 Η νεκρά ζώση του P. Giacometti, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο βίαιος γάμος (Le mariage forcé) του Μολιέρου, μονόπρακτη κωμωδία2270,
 Η τριακονταετής ζωή ενός χαρτοπαίκτου (Trente ans, ou, La vie d’un joueur)
των V. Ducange και Dinaux, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου
Σταματιάδη,
2268 Αυγή, 8/5/1867, 1931, 3. Αλεξία Αλτουβά, «Πιπίνα Βονασέρα-Σοφία Ταβουλάρη», σ. 15-27.
2269 Εθνοφύλαξ, 21/4/1867, 1223, 3, Αυγή, 22/4/1867, 1914, 4, Παλιγγενεσία, 10/6/1867, 1187, 4. Για
μια πληρέστερη παραστασιογραφία για τη Βαβυλωνία βλ. Πούχνερ, «Ο γιατρός στην ελληνική
δραματουργία», 271-272, σημ. 64, όπου καταλήγει ότι ήταν η πιο πολυπαιγμένη νεοελληνική κωμωδία
στις ελληνικές σκηνές του 19ου αιώνα.
2270 Αυγή, 1/5/1867, 1920, 3.
521
 Ο πεινασμένος ποιητής, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη
 Ρασμούνδα του Θ. Καίρνερ, ιστορική τραγωδία,
 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία2272,
 Οι δύο λοχίαι (Les deux sergents) των Th. Baudouin Daubigny και Α.
Maillard, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Παρμενίδη2273,
 Ημέραι αίματος (Les chevaliers de Maison-Rouge) του Al. Dumas πατρός και
Auguste Maquet2274,
 Ο σταυροφόρος και η Θηρεσία, δράμα2275,
 Λουκρητία Βοργία (Lucrèce Borgia) του Victor Hugo με την Σοφία
Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο2276,
 Μήδεια του Césare della Valle, σε μετάφραση Ιωάννη Ζαμπέλιου, με την
Σοφία Ταβουλάρη (Μήδεια) και Ιωάννα Νικηφόρου (Γλαύκη),
 Οι τρεις αντερασταί, κωμωδία2277,
 Μάρκος Βότσαρης2278,
 Οι ταφέντες ζώντες, δράμα2279,
 Η αιματηρά κηλίς (La tache de sang) των Julien Maillan και Louis Boulé,
 Αρματωλοί και κλέπται του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη2280,
 Είς απόγονος του Τιμολέοντος ή Ο ήρως Πάτροκλος, ήτοι η έξωσις του
τυράννου της Αιγύπτου του Αλ. Ζωηρού2281.
1870-1871
O θίασος του Παντελή Σούτσα και των αδελφών Ταβουλάρη, που ονομάζεται
«Μένανδρος» από τη χρονιά αυτή και έπειτα, παρουσιάζεται ύστερα από επιτυχημένες

2272 Αυγή, 4/5/1867,1922, 3.
2273 Ό.π., 6/5/1867, 1924, 3.
2274 Εθνοφύλαξ 8/5/1867, 1235, 3.
2275 Αυγή 11/5/1867, 1927, 3, 13/5/1867, 1929, 3.
2276 Πρωινός Κήρυξ, 18/5/1867 (Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 610-611).
2277 Πρωινός Κήρυξ, 18/5/1867, Αυγή, 18/5/1867, 1931, 3. Ταβουλάρης, Απομνημονεύματα, σ. 94
2278 Αυγή, 22/5/1867, 1935, 3.
2279 Ό.π., 1/6/1867, 1941, 2.
2280 Ταβουλάρης, Απομνημονεύματα, σ. 94.
2281 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 42. Για τον Αλ. Ζωηρό βλέπε στο περιοδικό Νέα Εστία, άρθρο του Ν. Βέη, 1
Φεβρουαρίου 1937. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 608-611.
522
παραστάσεις στην Κωνσταντινούπολη2282, στο θέατρο «Αθηνών» Μπούκουρα το
χειμώνα του 1870 έως τις αρχές του 1871. Την περίοδο αυτή στο θίασο συμμετέχουν οι
εξής ηθοποιοί: Παντελής Σούτσας, Διονύσιος Ταβουλάρης, Αθανάσιος Σίσυφος,
Αντώνιος Τασσόγλους, Σπυρίδων Ταβουλάρης, Εμμανουήλ Χέλμης, Νικόλαος
Κυριακός, Σοφία Ταβουλάρη, Πολυξένη Σούτσα, Ελένη Χέλμη, Ελένη Σμυρναίου,
Ολυμπιάς Γενοβέζου, Γραμ. Κυριακού, Α. Ροβινέτη2283. Κατά τους κριτικούς η
σύνθεση αυτού του θιάσου πετυχαίνει στις κωμωδίες αλλά στις τραγωδίες μόνο εν
μέρει2284. Ο θίασος παίρνει επιχορήγηση 10.000 δραχμών από την κυβέρνηση
Δεληγιώργη2285.
Ο Σπυρίδων Ταβουλάρης (1842-1910) καταλαμβάνει, για πρώτη φορά, τη θέση
του πρώτου κωμικού του θιάσου και αρχίζει τη σταδιοδρομία του ως πρωταγωνιστικό
στέλεχος και συνθιασάρχης. Δημιούργησε λεπτούς κωμικούς τύπους έκτοτε2286.
Το ρεπερτόριο του θιάσου αυτού είναι το εξής:
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Ο εραστής της σελήνης (L’ amant de la lune) του Paul de Kock, μονόπρακτη
κωμωδία2287,
 Ο Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière, πεντάπρακτη κωμωδία2288,
 Η μοσχομάγκα των Παρισίων (Le gamin de Paris) των Jean Bayard και Louis
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα2289,
 Οι αφηρημένοι (Die Zerstreuten) του August von Kotzebue, μονόπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου2290,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, όπου
ερμηνεύουν οι: Παντελής Σούτσας (Δοξαπατρής), Σοφία Ταβουλάρη (Μαρία),
Αντώνιος Τασσόγλου (Καμπανίτης)2291. Η προπαρασκευή των ηθοποιών για
αυτήν την παράσταση έγινε από τον ίδιο τον συγγραφέα, Δημ. Βερναρδάκη2292.
2282 Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 27-31.

2283 Αυγή, 1 και 19/10/1870, Μέλλον, 6/10/1870, Ιλισσός, 15 και 30/10/1870, Ερμούπολις Σύρου,
3/10/1870 (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 742-743).
2284 Παλιγγενεσία, 13/10/1870, 2034, 4, 17/10/1870, 2037, 3, 12/12/1870, 2077, 3, 5/11/1870, 3.
2285 Αυγή, 15/1/1871 (Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 741).
2286 «Ταβουλάρης Σπυρίδων», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 17ος, σ. 549, Βάλσας, Το
νεοελληνικό θέατρο, σ. 486: υπήρξε λαμπρός Σωσίας στον Αμφιτρύωνα του Μολιέρου.
2287 Παλιγγενεσία, 3/10/1870, 2027, 3, 5/10/1870, 2028, 4.
2288 Ό.π., 5/10/1870.
2289 Ό.π ., 28/1/1871, 2106, 4, Εθνοφύλαξ, 29/1/1871, 2149, 4.
2290 Παλιγγενεσία, 5/1/1871, 2091, 3.
2291 Ό.π., 8/10/1870, 2030, 4.
2292 Ό.π., 12/10/1870, 2033, 3.
523
 Κλαβίγιος (Clavigo) του Goethe, πεντάπρακτη τραγωδία, σε μετάφραση
Άγγελου Βλάχου,
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγελου Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία2293,
 Η ξενοδόχος ή Αι πανουργίαι των γυναικών του C. Goldoni, πεντάπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση από τα ιταλικά του Ιωάννη Καρατζά2294,
 Φραγκίσκη εξ Αριμίνου του Silvio Pellico 2295,
 Ο μυστηριώδης δήμιος της Ενετίας των Anicet και Auguste Bourgeois2296,
 Οι δύο λοχίαι των Daubigny Baudouin και Α. Maillard, τρίπρακτο δράμα,
 Τα δυο μπαστούνια ή Η τίγρις της Βεγγάλης (Un tigre de Bengale) των Edouard
Brisebarre και Michel Marc, μονόπρακτη κωμωδία2297,
τραγωδία2298,
 Ο ακούσιος ιατρός (Le docteur malgré lui) του Molière, κωμωδία,
 Η εξοχική οικία ή Το αγροκήπιον του August von Kotzebue, μονόπρακτη
κωμωδία,
 Ο Εξηνταβελώνης του Molière, σε μετάφραση Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ
Οικονόμων, με τον Αντώνιο Τασσόγλου ως Ρουμελιώτη μάγειρο2299,
 Ο τριακονταετής βίος ενός χαρτοπαίκτου (Trente ans, ou, La vie d’un joueur)
 Το σύνθημα είναι ροχαλητό των Eugène Grangé και Lambert Thiboust,
 Ο κύριος Κρομμύδας των C.L.E. Nuitter και N. Désarbres, κωμωδία σε
μετάφραση Άγγελου Βλάχου2300,
 Η νύμφη της Μεσσήνης (Die Braut von Messina) του Fr. Schiller, πεντάπρακτη
 Ο τελευταίος κόμης των Σαλώνων του Σπ. Λάμπρου, πεντάπρακτο δράμα2302,
2293 Παλιγγενεσία, 10/10/1870, 2032, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 43, σημ. 17, Χατζηπανταζής, Από του
Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 742-743. Για τον Κλαβίγιο βλ. Πούχνερ, «Γκαίτε-θέατρο-Ελλάδα», σ.
305, όπου αναφέρει ότι ο Διον. Ταβουλάρης έπαιξε το έργο πολλές φορές ως ρομαντικό δράμα με
έντονη δράση και Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 58.
2294 Παλιγγενεσία, 13/10/1870, 2034, 4.
2295 Ό.π., 12/11/1870, 2055, 3, 13/11/1870, 2056, 4.
2297 Παλιγγενεσία, 17/10/1870, 2037, 3.
2298 Ό.π., 19/10/1870, 2038, 3.
2300 Ό.π., σ. 746-747.
524
 Προς το θεαθήναι (La poudre aux yeux) των Eugène Labiche και Edouard
Martin, δίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου, όπου πρωταγωνισθούν
οι: Σπ. Ταβουλάρης (Κοκοράκης), Π. Σούτσα (Ασπασία), Παντελής Σούτσας
(Χαριτόπουλος), Ελ. Χέλμη (Ελένη), Δ. Ταβουλάρης (Αριστείδης), Σοφία
Ταβουλάρη (Ιουλία), Αθ. Σίσυφος (Μπούμπουρας), Ολυμπία Γενοβέζου
(Αννέζα), Γραμματικώ Κυριακού (Ανθή), Ν.Ν. (Κατερίνα), Αθανάσιος
Μανωλάκης (Υπηρέτης), Ανδρέας Νικολάρας (Θαλαμοστόλος), Νικόλαος
Κυριακός (Μάγειρος)2303,
 Ο Καράμπελος του Γεωργίου Α. Νικολόπουλου, δίπρακτη κωμωδία, με τον
Γεωργ. Α. Νικολόπουλο στον ομώνυμο ρόλο2304,
 Λουκρητία Βοργία (Lucrèce Borgia) του Victor Hugo, τρίπρακτο δράμα2305,
 Η μονομαχία δύο δειλών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2306,
 Τα βάσανα του Βασιλάκη, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2307,
 Ο Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις του Michel Pichat, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Άγγ. Βλάχου,
 Γαμβρού πολιορκία του Άγγελου Βλάχου, τρίπρακτη κωμωδία, όπου
ερμηνεύουν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Λίζα), Δ. Ταβουλάρης (Λυκίδης), Αθ.
Σίσυφος (Διαμαντής), Πολυξ. Σούτσα (Χρυσή), Σπ. Ταβουλάρης (Κωστάκης),
Ελένη Χέλμη (Ανέμη), Εμ. Χέλμης (Δημήτρης), Ολ. Γενοβέζου (Σοφία), Γρ.
Κυριακού (Μαρία)2308,
 Οι ερωτευμένοι μυλωνάδες του Ανδρ. Καλύβα, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
τέσσερις πράξεις, όπου πρωταγωνισθούν οι: Παντελής Σούτσας (μπάρμπα
Γιώργης), Δ. Ταβουλάρης (Τσεκίνος), Σ. Ταβουλάρη (Ροζίνα), Ελένη Χέλμη
(γριά Συλβέστρα), Αθ. Σίσυφος (κυρ Θωμάς), Αμ. Ροβινέτη (Κίττα), Αντ.
Τασσόγλου (Πίπος)2309,
2302 Παλιγγενεσία, 30/10/1870, 2046, 4, 31/10/1870, 2047, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 56-57 και σημ. 42.
2304 Παλιγγενεσία, 12/11/1870, 2055, 3, 13/11/1870, 2056, 4.
2305 Αυγή, 23/11/1870, 2793, 3.
2306 Παλιγενεσία, 21/11/1870, 2062, 4.
2307 Ό.π., 26/11/1870, 2065, 428/1/1871, 2106, 4, Εθνοφύλαξ, 29/1/1871, 2149, 4.
2308 Παλιγγενεσία, 5/11/1870, 2050, 3, 28/11/1870, 2067, 2, 2/12/1870, 2070, 3-4, 10/12/1870, 2075,
3, Αυγή, 1/12/1870, 3001, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 86 και 133, Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 748-749,
Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 187-188.
2309 Παλιγγενεσία, 12/12/1870, 2077, 3, 5/1/1871, 2091, 3. Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 447-
448.
525
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour, μυθιστορηματικό
πεντάπρακτο δράμα2310,
 Η σύζυγος του Λουλουδάκη (Un mari dans le cotton) των Lambert Thiboust και
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Π. Σούτσας (Λουλουδάκης), Ελ. Χέλμη (Αννέτα)2311,
 Η αιματηρά κηλίς ή Κηλίς αίματος των Julien Maillan και Louis Boulè,
κωμικοδραματικό πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα2312,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα,
 η μονόπρακτη κωμωδία Ο δικηγόρος του διαβόλου, σε μια ευεργετική
παράσταση υπέρ του Αντωνίου Τασσόγλου2313,
 Ανδρογυναικομαχία του Παν. Ζάνου, κωμωδία επαινεθείσα στον ποιητικό
διαγωνισμό των Ολυμπίων2314, όπου παίζουν οι: Π. Σούτσας (Σωσιάδης), Σπ.
Ταβουλάρης (Μώμος), Σοφία Ταβουλάρη (Ελπινίκη), Ελένη Χέλμη (Αγλαΐα),
Ελένη Σμυρναίου-Αρνιωτάκη (Ανθώ), Α. Ροβινέτη (Μαρία), Εμ. Χέλμης (Ανήρ
Α΄), Αθ. Σίσυφος (Ανήρ Β΄), Δ. Ταβουλάρης (Ανήρ Γ΄), Αντώνιος Τασσόγλου
(Ανήρ Δ΄), Νικόλαος Κυριακός (Έμπορος)2315. Οι ηθοποιοί εκτέλεσαν με
απαράμιλλο ζήλο τους ρόλους τους, παρόλο που είχαν ελάχιστο χρόνο στη
διάθεσή τους για να προετοιμασθούν2316.
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία, σε μετάφραση
Δημ. Βικέλα2317. Ειδικά ο Αντώνιος Τασσόγλους διακρίνεται στο ρόλο του
Ιάγου στον Οθέλλο του Σαίξπηρ, τον οποίο υποκρίνεται με ευστροφία, ζωντάνια
και πολλή τέχνη, αλλά κατά τη γνώμη των κριτικών οφείλει να ρυθμίσει την
ζωηρότητα των βημάτων του2318.
 Του Κουτρούλη ο γάμος του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία
όπου παίζουν οι: Π. Σούτσας (Κουτρούλης), Σοφία Ταβουλάρη (Ανθούσα), Σπ.
2310 Παλιγγενεσία, 19/12/1870, 2082, 3.

2314 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 88, σ. 134-135 και σ. 139, σημ. 32.
2315 Παλιγγενεσία, 12/1/1871, 2096, 4, 16/1/1871, 2098, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 133.
2316 Παλιγγενεσία, 16/1/1872, 2356, 3.
2317 Αυγή, 16/2/1871, 2848, 3. Χατζηπανταζής, ό.π., σ. 742-753.
2318 Ό.π., 19/10/1870, 4.
526
Ταβουλάρης (Στροβίλης), Δ. Ταβουλάρης (Λεωνίδας), Α. Τασσόγλους
(Σφηκίας)2319.
Μετά το πέρας των παραστάσεών του ο ελληνοδραματικός θίασος φεύγει για
την Ερμούπολη της Σύρου2320.
1871-1872
Η επιτυχία της προηγούμενης χρονιάς κάνει τον θίασο να επανέλθει και να
συνεχίσει τις παραστάσεις του από τις 16 Οκτωβρίου του 1871 μέχρι τις 26
Φεβρουαρίου του 1872. Ανάμεσα στα έργα, που παρουσιάζει, ξεχωρίζει η Γαλάτεια
του Σπ. Βασιλειάδη, που διαβάζεται παράλληλα στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός» και αρέσει ιδιαίτερα2321. Οι ελληνικές παραστάσεις δίνονται
παράλληλα με γαλλικές παραστάσεις πρόζας και οπερέτας. Στον ξένο θίασο δίνεται
επιχορήγηση 30.000 δραχμών2322. Η σύνθεση του θιάσου «Μένανδρος» είναι:
Παντελής Σούτσας, Διονύσιος Ταβουλάρης, Γεώργιος Νικηφόρος, Ελένη Χέλμη,
Σοφία Ταβουλάρη, Πολυξένη Σούτσα, Σπυρίδων Ταβουλάρης, Αθανάσιος
Σίσυφος2323.
Αν και οι παραστάσεις τους δεν τιμώνται ιδιαίτερα από το ελληνικό κοινό,
επειδή προτιμά τον γαλλικό θίασο, με τον οποίο εναλλάσσονται στις παραστάσεις, τα
έργα που παίζουν είναι αξιόλογα:
 Οι ερωτευμένοι (Gli innamorati) του Carlo Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Ιωάννη Καρατζά,
 Μη δίδεις θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) του Eug. Labiche
(πρώτη γνωστή ελληνική παράσταση του έργου του Λαμπίς),
 Δύσκολος η εκλογή συζύγου, μονόπρακτη κωμωδία
 Μια κλωτσιά εις τα σκοτεινά, μονόπρακτη κωμωδία,
 Το ριπίδιον του Carlo Goldoni, κωμωδία,
 Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις του Michel Pichat, πεντάπρακτο δράμα σε
2319 Σύμφωνα με πληροφορία της Κωνσταντίνας Ριτσάτου (ό.π., σ. 176 και σημ. 69) παίχθηκε η
κωμωδία του Ραγκαβή Του Κουτρούλη ο γάμος αρχές του 1871 χωρίς όμως να υπάρχουν αντίστοιχες
αναφορές στον Τύπο, αλλά από επιστολή που υπογράφει ο Μ. Λάμπρος – αδερφός του Σπ. Λάμπρου –
προς τον Αλ. Ρ. Ραγκαβή. Εμείς προσθέτουμε ότι πιθανώς να δόθηκε περί τις 11 Ιανουαρίου 1871,
όπου υπάρχει μαρτυρία ότι παραστάθηκαν αγνώστου τίτλου κωμωδίες αλλά διατυπώνεται με
επιφύλαξη.
2320 Παλιγγενεσία, 31/3/1871, 2147, 4, Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 760-
761.
2321 Αυγή, 7/2/1872, 3086, 3, Παλιγγενεσία, 18/2/1872, 2374, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 79, Πούχνερ,
«Γαλάτεια και Τρισεύγενη», σ. 413-414.
2322 Αυγή, 2/9/1871, 2980, 3.
2323 Ό.π., 2/10/1871, 3002, 3, 14/10/1871, 3010, 1, Παλιγγενεσία, 15/10/1871, 2186, 3.
527
μετάφραση Άγγελου Βλάχου2324,
 Η άλωσις της Τριπόλεως του Ιωάννη Μαυρομιχάλη2325,
 Οι τριάκοντα του Αλ. Ρ. Ραγκαβή2326,
 Caprice του Alfred de Musset,
 Η μονομαχία δύο δειλών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
 Δεν ηξεύρει γράμματα του Grandjean, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Άγγελου Βλάχου2327 και άσματα από την Traviata από την υψίφωνο Alhaiza
και Speech από τον οξύφωνο Croulebois (φιλανθρωπική παράσταση υπέρ του
Πτωχοκομείου από Γάλλους και Έλληνες ηθοποιούς)2328,
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Γαλάτεια), Παντελής Σούτσας
(Ρέννος), Διονύσιος Ταβουλάρης (Πυγμαλίων)2329.
Μετά ο θίασος φεύγει για να δώσει παραστάσεις στην Κωνσταντινούπολη2330.
1875
Το 1875, ενώ έχουν την πρόθεση να παρουσιάσουν έργα στο θέατρο των
Αθηνών για την εαρινή θεατρική περίοδο, αναχωρούν τον Σεπτέμβριο για την
Κωνσταντινούπολη χωρίς να παίξουν στην Αθήνα2331.
1877-1878
Το καλοκαίρι του 1877, ο θίασος του Δ. Ταβουλάρη, που έχει έρθει στην Αθήνα
από την Πάτρα2332 και τη Ζάκυνθο, συνενώνεται με αυτόν του Δημοσθένη Αλεξιάδη σε
έναν ελληνικό δραματικό θίασο και παρουσιάζουν αρκετά έργα στο θερινό θέατρο
«Απόλλων». Μέλη του θιάσου αυτού είναι: Δημ. Αλεξιάδης, Δ. Ταβουλάρης, Σπ.
Ταβουλάρης, Σοφία Ταβουλάρη, Πολυξένη Σούτσα2333, Αθ. Σίσυφος, Ελ. Βούλγαρης,
Π. Λαζαρίδης, Φιλομήλα Βονασέρα2334, Μ. Αρνιωτάκης2335, Γ. Τσίντος, Δ. Κυριακός,

2325 Παλιγγενεσία, 31/12/1871, 2341, 4.
2326 Ό.π., 8/1/1872, 2345, 3.
2327 Διασκευή του Άγγ. Βλάχου, δημοσιεύεται στον Παρθενώνα το 1872 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 100).
Βλ. επίσης Κωνσταντίνα Γεωργιάδη, Η συμβολή του Άγγελου Βλάχου, σ. 189-190.
2329 Αυγή, 7/2/1872, 3086, 3, Παλιγγενεσία, 18/2/1872, 2374, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 79,
2331 Αυγή, 27/2/1875, 3843, 3, Εθνοφύλαξ, 1/3/1875, 3137, 3-4, Παλιγγενεσία, 20/6/1875, 2,
13/9/1875, 3. Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, ό.π., σ. 62-65.
2332 Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 162.
2333 Εφημερίς, 12/7/1877, 193, 3.
2334 Ό.π., 9/8/1877, 221, 2, 11/8/1877, 223, 2 και 4, 13/8/1877, 225, 3.
2335 Ό.π., 30/7/1877, 210, 2, Παλιγγενεσία, 29/7/1877, 3870, 4, 30/7/1877, 3871, 3.
528
Χαρ. Δημητρουλόπουλος, Δ. Πίστης, Σοφία Δημητρουλοπούλου2336, Πιπίνα
Βονασέρα2337. Ο θίασος υπόσχεται μέρος των είσπραξεών του να διατεθεί στο ταμείο
υπέρ της εθνικής άμυνας. Το θερινό θέατρο «Απόλλων» για να αντεπεξέλθει στις
παραστάσεις του θιάσου, διασκευάσθηκε, τα καθίσματα αριθμήθηκαν και βελτιώθηκαν
οι φωτισμοί του2338. Ελκύει πολύ κόσμο, παρόλο που ξένος μελοδραματικός θίασος
παίζει παράλληλα στο θέατρο Φαλήρου2339.
Το ρεπερτόριό τους είναι το εξής:
 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και Η. Meyer,
 Μονομαχία δύο δειλών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2340,
 Το ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Χαράλαμπου Άννινου2341,
κωμωδία2342,
 Σάρα και Κάρολος (La colpa vendica la colpa) του Paolo Giacometti,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα,
 Η ερωτική πλεκτάνη του Α. Bisson, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Γ.Π.
Κόντη2343,
 Η επαίτις (La mendiante) των A. D’Ennery, M. Masson και A. Bourgeois,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά2344,
 Ο διάβολος ή Ο κόμης του Αγίου Γερμανού (Le diable) των Α. Délacour και L.
Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Πιπίνας Βονασέρα και
Δημοσθένη Αλεξιάδη,
235, 2 και 4, 25/8/1877, 237, 2-3.
2337 Εφημερίς, 6/8/1877, 218, 2, 10/8/1877, 222, 2, 13/8/1877, 225, 3 και 4, 15/8/1877, 227, 2.
2338 Εφημερίς, 4/6/1877, 155, 2, 13/6/1877, 164, 3.
2339 Ό.π., 19/6/1877, 170, 2.
2344 Εφημερίς, 13/6/1877, 164, 3.
529
 Η χήρα των καμελιών (La veuve au camélia) των P. Siraudin, L. Thiboust και
Al. Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και
Πιπίνας Βονασέρα2345,
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα,
 Αι κομψευόμεναι (Les précieuses ridicules) του Molière, μονόπρακτη
κωμωδία2346,
 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don Cesar de Bazan) των P. Dumanoir και A.
D’Ennery,
 Μη δίδεις θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) του Eugène Labiche,
 Μαρία Ιωάννα ή Τα αποτελέσματα της μέθης (Marie-Jeanne) των Julien
Maillan και Adolphe D’ Εnnery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Σφήκα,
 Το ροχαλητό (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και L. Thiboust,
μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα2348,
 Πίστις, ελπίς και έλεος (Foi, espérance et charité) του Bernard Joseph Rosier
(Ζ. Μπ. Ροζιέ), πεντάπρακτο δράμα,
 Ο δόκιμος ηθοποιός, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2349,
 Ο χαρτοπαίκτης ή Οι χαρτοπαίκται (Trente ans, ou, La vie d’un joueur) των V.
Ducange και Dinaux, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου
 Η ανεψιά του θείου της του Παν. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία2350,
 Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης (Monsieur de Pourceaugnac) του Molière,
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα2351,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία2352,
 Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των Eugène Scribe και
Anne H.J. Melesville, μονόπρακτη κωμωδία2353,

2346 Παλιγγενεσία, 15/6/1877, 3831, 4.
2347 Ό.π., 18/6/1877, 3834, 4, Εφημερίς, 18/6/1877, 169, 4.
2348 Εφημερίς, 21/6/1877, 172, 4.
2349 Ό.π., 22/6/1877, 173, 4.
2350 Ό.π., 23/6/1877, 174, 4.
2351 Ό.π., 24/6/1877, 175, 4.
2352 Ό.π., 25/6/1877, 176, 8.
2353 Ό.π., 26/6/1877, 177, 4.
530
 Ο βασιλεύς ευθυμεί (Le roi s’amuse) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά,
 Οι μυλωνάδες, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Ανδρέα
Καλύβα2354,
 Ιωάννα Γρέυ (Jane Grey) των Alphonse Brot και Eugène Nus, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά2355,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Παρμενίδη,
 Η σύζυγος του Λουλουδάκη (Un mari dans le coton) των Lambert Thiboust και
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου2356,
 Σωσάννα Ίμβερτ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus, πεντάπρακτο δράμα
με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
 Μία ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2358,
 Η τόμπολα, κωμωδία2359,
 Ροκαμβόλ (Rocambole) των A. Bourgeois και P. Ponson de Terrail, δράμα με
άσματα σε πέντε πράξεις σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη2360,
 Κηδεία και χορός (Funerali e danze) του Francesco Cameroni, μονόπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα2361,
 Μαριών Δελόρμ (Marion Delorme) του Victor Hugo, δράμα σε πέντε πράξεις
σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά2362,
 Οι μελλόνυμφοι της Καλαβρίας, δράμα πεντάπρακτο σε μετάφραση Ι.
Ηπειρώτη Γιαννόπουλου,
 Ο κώδων του φαρμακοποιού, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση από τα
ιταλικά υπό Μ.Δ.2363,
 Δαλιδά (Dalida) του Octave Feuillet, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου2364,
2354 Εφημερίς, 28/6/1877, 179, 4.

2355 Ό.π., 29/6/1877, 180, 4.
2357 Εφημερίς, 2/7/1877, 183, 4.
2358 Ό.π., 5/7/1877, 186, 4.
2359 Ό.π., 7/7/1877, 188, 4.
2360 Ό.π., 12/7/1877, 193, 3.
2361 Ό.π., 10/7/1877, 191, 4, 12/7/1877, 193, 3.
2362 Ό.π., 12/7/1877, 193, 4.
2363 Ό.π., 13/7/1877, 194, 4.
531
 Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ιωάννη
Ζαμπέλιου,
 Αι κλαίουσαι γυναίκες (ή Τα δάκρυα των γυναικών) (Les femmes qui pleurent)
του Lambert Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία2365,
 Ο ναύτης Βερτράμ (Bertram le matelot) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Γ. Σκαλίδου,
 Δεν ηξεύρω τίποτε ή Το επανωφόριον του (κ). Ιωσήφ ή Το επανωφόριον μου,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση από τα ιταλικά του Δ. Μονδίνου2368,
 Η νύμφη της Μεσσήνης (Die Braut von Messina) του Friedrich Schiller,
πεντάπρακτο δράμα,
 Το κόκκινο πανταλόνι ή Τα κόκκινα πανταλόνια ή Το κόκκινον πανταλόνιον
(Les pantalons rouges), μονόπρακτη γαλλική κωμωδία2369,
 Ο ζηλότυπος σύζυγος, μονόπρακτη κωμωδία2370,
 Ματθίλδη (Mathilde) των Félix Pyat και Eugène Sue, πεντάπρακτο δράμα,
Κόντη2371,
 Χίος δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, πεντάπρακτο δράμα2372,
 Αι πανουργίαι του Σκαπίνου (Les fourberies de Scapin) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία,
 Ο εραστής της σελήνης (L’amant de la lune) του Paul de Kock, μονόπρακτη
κωμωδία2373,
2364 Η Εφημερίς (14/7/1877, 195, 4) αναφέρει ότι παίχθηκε η Μαρία Τυδωρίς (Marie Tudor) του
Victor Hugo και Η σύζυγος του Λουλουδάκη του Άγγελου Βλάχου. Βλ. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ.
50.
2366 Εφημερίς, 19/7/1877, 200, 8.
2367 Ό.π., 20/7/1877, 201, 4, 23/7/1877, 204, 4, 26/7/1877, 207, 3.
2368 Ό.π., 26/7/1877, 207, 4.
2369 Ό.π., 28/7/1877, 209, 4.
2370 Ό.π., 29/7/1877, 209β΄, 4.
2371 Ό.π., 30/7/1877, 210, 2, Παλιγγενεσία, 4/3/1877, 3743, 3-4, 29/7/1877, 3870, 4, 30/7/1877, 3871,
3.
2372 Εφημερίς, 2/8/1877, 214, 4.
532
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα,
 Το γεροντοκόριτσον ή Αι συνέπειαι του πρώτου γάμου (Les suites d’un premier
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση του Δ. Μονδίνου και
με μουσική Λ. Σπινέλλη2374,
 Μαρία Τυδωρίς (Marie Tudor) του Victor Hugo, τετράπρακτο δράμα σε
μετάφραση Ιωάννη Ραπτάρχη2375,
 Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, όπου
συμπρωταγωνισθούν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Ευφροσύνη), Σοφία
Δημητρουλοπούλου (Ζωήτσα), Δημ. Αλεξιάδης (Μουχτάρ), Γ. Τσίντος
(Αλής), Δ. Ταβουλάρης (Δερβίσης)2376,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, δράμα πεντάπρακτο, σε μια
ευεργετική παράσταση του Αθανάσιου Σίσυφου, με την εξής διανομή: Αθ.
Σίσυφος (τυφλός ραψωδός), Ελ. Βούλγαρης (Καμπανίτης), Δημ. Αλεξιάδης
(Δοξαπατρής Βουτσαράς), Δ. Ταβουλάρης (Άγγελος Φιλανθρωπινός), Π.
Λαζαρίδης (Δαιμονογιάννης), Σοφία Ταβουλάρη (Μαρία Δοξαπατρή),
Φιλομήλα Βονασέρα (κόρη του ραψωδού)2377,
 Συζύγου εκλογή του Δ. Παπαρρηγόπουλου, μονόπρακτη πολιτική κωμωδία,
όπου ερμηνεύουν οι: Πολυξένη Σούτσα (Μοναρχία), Σοφία Ταβουλάρη
(Σύνταγμα), Πιπίνα Βονασέρα (Δημοκρατία), Φιλομήλα Βονασέρα
2378
(θεραπαινίδα του Συντάγματος), Δημ. Αλεξιάδης (Δήμος) ,
 Ο Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία2379,
 Ευγενείς και λαός του Vicenzio Bellagabi, δράμα σε μετάφραση Σπ.
Ματσούκα,
 Ο κύριος Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου2380,
 Κρήτες και Βενετοί του Τιμολέοντα Αμπελά, τετράπρακτο δράμα, ερμηνεύουν
οι: Γ. Τσίντος (Γ. Καντανόλης), Δημ. Αλεξιάδης (Π. Καντανόλης), Π.
Λαζαρίδης (Ι. Μουσούρης), Δ. Κυριακός (Λ. Πατερόπουλος), Ελ. Βούλγαρης
2374 Παλιγγενεσία, 3/8/1877, ό.π., Εφημερίς, 10/7/1877, 191, 3, 3/8/1877, 215, 2, 4/8/1877, 216, 4.
2375 Εφημερίς, 7/8/1877, 219, 4.
2376 Παλιγγενεσία, 8/8/1877, 3878, 4, 10/8/1877, 3880, 3, Εφημερίς, 9/8/1877, 221, 2 και 4, 10/8/1877,
222, 2 και 4, 11/8/1877, 223, 2.
2377 Εφημερίς, 9/8/1877, 221, 2, 11/8/1877, 223, 2 και 4, 13/8/1877, 225, 3.
2378 Ό.π., 6/8/1877, 218, 2, 10/8/1877, 222, 2, 13/8/1877, 225, 3 και 4, 15/8/1877, 227, 2. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 135. Πρώτη γνωστή παράσταση της κωμωδίας.
2379 Εφημερίς, 17/8/1877, 229, 4.
2380 Παλιγγενεσία, 19/8/1877, 3888, 4, 20/8/1877, 3889, 4, Εφημερίς, 20/8/1877, 232, 4.
533
(Φ. Μολίνης), Χ. Δημητρουλόπουλος (Ραβούτιος Κολλάτος), Δ. Πίστης (Π.
Απογάρδος), Σοφία Ταβουλάρη (Σοφία Μολίνη), Φιλομήλα Βονασέρα (Ελένη
Μουσούρη), Σπυρίδωνας Ταβουλάρης (Κανάτας), Σοφία Δημητρουλοπούλου
(Φράσκω)2381,
 Μάρκος Βότσαρης του Αντωνίου Αντωνιάδη,
 Το σημειωματάριον του Ερρίκου Μυργέρου, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή2382,
 Ο κύριος επτά, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Δημοσθένη
Αλεξιάδη και Πιπίνας Βονασέρα2383,
 Αιμιλία Γαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing με τον Μιχ. Αρνιωτάκη
ως Μαρινέλλη2385,
 Τα δικηγορικά γελοία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση και
διασκευή Ιωάννη Κούγκουλη2386,
 Σαμία η ορφανή του Αλέξανδρου Σταματιάδη, τρίπρακτο δράμα,
 Οι δύο κωφοί (ή Οι κωφοί), μονόπρακτη κωμωδία2387,
 Τρεις γαμβροί και μία νύμφη του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία2388,
 Η μαγνητιζομένη (Les cheveux de ma femme) του Eugène Labiche, μονόπρακτη
κωμωδία2389
 Ερνάνης (Hernani) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Ιωάννη Ραπτάρχη,
 Ο γάμος του Μουντζούρη του Molière, μονόπρακτη κωμωδία2390.
Το θέατρο «Απόλλων» και ο θίασος Αλεξιάδη-Ταβουλάρη ελκύει πολύ κόσμο,
που τιμά την ελληνική σκηνή2391. Ο Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και H.
Meyer, άρεσε αρκετά αλλά ιδιαίτερα πέτυχε η κωμωδία Οι ερωτευμένοι (Gli
235, 2 και 4, 25/8/1877, 237, 2-3.
2383 Παλιγγενεσία, 25/8/1877, ό.π., 30/8/1877, 3897, 4, Εθνοφύλαξ, 26/8/1877, 35, 3, 29/8/1877, 38, 4.
2384 Εφημερίς, 28/8/1877, 240, 4.
2385 Παλιγγενεσία, 25/8/1877, ό.π., 30/8/1877, ό.π., Εθνοφύλαξ, 26/8/1877, ό.π., 29/8/1877, ό.π.,
Εφημερίς, 26/8/1877, 238, 4, 28/8/1877, 240, 2, 30/8/1877, 242, 3 και 4.
2386 Παλιγγενεσία, 31/8/1877, 3898, 3.
2387 Ό.π., 10/9/1877, 3907, 2-3, Εφημερίς, 10/9/1877, 253, 4.
2388 Εφημερίς, 11/9/1877, 254, 4.
2389 Παλιγγενεσία, 12/9/1877, 3908, 2-3.
2390 Ό.π., 14/9/1877, 3910, 2-3, Εφημερίς, 14/9/1877, 257, 4.
2391 Εφημερίς, 19/6/1877, 170, 2.
534
innamorati) του Carlo Goldoni2392 και η Σάρα και Κάρολος του Paolo Giacometti2393,
όπως και Η επαίτις (La mendiante) των A. D’Ennery, M. Masson και A. Bourgeois.
Όλα τα προαναφερόμενα έργα ήταν συγκινητικά και πολύ διδακτικά. Τα γυναικεία
πρόσωπα της ελληνικής σκηνής παρουσιάζουν πρόοδο. Οι ενδυμασίες και η ελευθερία
του λόγου συνιστούν θίασο άριστα καταρτισμένο2394. Στην Επαίτιδα (10/7) και στον
Ροκαμβόλ (9/7) δεν υπήρχε θέση κενή. Στον Ροκαμβόλ τον γνωστό μυθιστορηματικό
ήρωα του Πονσόν ντε Τεράιγ υποκρίθηκαν άψογα οι ηθοποιοί Δημοσθ. Αλεξιάδης και
Διον. Ταβουλάρης και οι γυναίκες ηθοποιοί Σοφία Ταβουλάρη και Πολυξένη Σούτσα,
ο δε Σπ. Ταβουλάρης με την εμφάνισή του και μόνο προκαλούσε άφθονα
χειροκροτήματα2395.
Για την κωμωδία Οι ερωτευμένοι του Goldoni (20 και 23/7) έδειξαν την τέχνη
τους ο Διονύσιος και Σπυρίδων Ταβουλάρης και η Σοφία Ταβουλάρη, υπέρτεροι κάθε
προσδοκίας, ιδιαίτερα στη σκηνή των εριζόντων δύο ερωτευμένων, όπου έπεισαν για
τη φυσική αρετή της τέχνης τους2396.
Πάνω από χίλιοι πεντακόσιοι θεατές παρακολούθησαν στο θέατρο «Απόλλων»
την Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη (9 και 10/8). Το έργο είχε παρουσιαστεί, πριν
ένα χρόνο από τη σκηνή του χειμερινού θεάτρου «Αθηνών», από το θίασο του
Δημοσθ. Αλεξιάδη με την Πιπίνα Βονασέρα2397. Την Ευφροσύνη υποκρίθηκε η Σοφία
Ταβουλάρη, η οποία δεν μπόρεσε να δώσει το χρωματισμό, αλλά «ευηρέστησεν
ικανώς». Όλοι οι άλλοι, ο υποκριθείς τον Μουχτάρ, Αλεξιάδης, η Πιπίνα Βονασέρα
στην τροφό, η Φιλομήλα Βονασέρα ως σύζυγος του Μουχτάρ, ο Γ. Τσίντος
ερμηνεύοντας τον Αλή, ο Δ. Ταβουλάρης ως Δερβίσης, παρέστησαν άψογα. Το
μέγεθος της Ευφροσύνης δεν επέτρεπε παράσταση κωμωδίας2398.
Η παράσταση της Μαρίας Δοξαπατρή του Δ. Βερναρδάκη (11/8) δεν
ικανοποίησε, πιθανόν λόγω ανεπαρκούς μελέτης. Η παράσταση ήταν ευεργετική υπέρ
του Αθ. Σίσυφου, ο οποίος ως τυφλός ραψωδός συγκίνησε όλους. Διακρίθηκε ο

2394 Εφημερίς, 13/6/1877, 164, 3.
2395 Ό.π., 12/7/1877, 193, 3.
2396 Ό.π., 26/7/1877, 207, 3.
2397 Παλιγγενεσία, 16/4/1876, 3470, 3, Εφημερίς, 25/3/1876, 85, 4, , 27/3/1876, 87, 2, Δελτίον της
Εστίας, αρ. 220, 28/2/1882, σ. 1-2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 60.
2398 Παλιγγενεσία, 8/8/1877, 3878, 4, 10/8/1877, 3880, 3, Εφημερίς, 9/8/1877, 221, 2 και 4, 10/8/1877,
222, 2 και 4, 11/8/1877, 223, 2. Βλ. επίσης Αλεξία Αλτουβά, «Η συμβολή του Δημητρίου Βερναρδάκη
στην ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ. 148.
535
υποκρινόμενος τον Άγγελο, Δ. Ταβουλάρης και η Σοφία Ταβουλάρη, στην τελευταία
ιδίως πράξη ως τρελή, προκάλεσε δάκρυα2399.
Η παρουσίαση της κωμωδίας του Δημ. Παπαρρηγόπουλου Συζύγου εκλογή
(13/8) ευχαρίστησε τους θεατές με τις ευφυέστατες φράσεις και λέξεις. Σωτήρια
πολιτικά διδάγματα μπορεί να εξαχθούν για τους πολιτικούς αρχηγούς, αναφέρει ο
Τύπος. Η παράσταση πέτυχε. Η διδασκαλία των ηθοποιών, της Πολ. Σούτσα ως
Μοναρχία, της Σ. Ταβουλάρη ως Σύνταγμα και της Πιπίνας Βονασέρα ως Δημοκρατία
ήταν άριστη. Επιτυχείς ήταν και οι αμφιέσεις τους. Ο Δημοσθ. Αλεξιάδης φάνηκε λίγο
ψυχρός ως Δήμος2400.
Την παράσταση του δράματος του Τιμ. Αμπελά Κρήτες και Βενετοί (23/8)
τίμησε πολύς κόσμος, που ευχαριστήθηκε και συγκινήθηκε. Οι ηθοποιοί ήταν πολύ
καλοί. Διακρίθηκαν η Σοφία Ταβουλάρη ως κόρη του Μολίνη και η Φιλομήλα
Βονασέρα ως Ελένη Μουσούρη. Μπορούσε όμως να έχει αναπτύξει περισσότερο ο
ποιητής τα πάθη και τα αισθήματα. Οι ενδυμασίες ήταν καλές και της εποχής, πλην
του κοστουμιού του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Η σκηνογραφία επέδειξε το ζήλο και τη
φροντίδα των θιασαρχών2401.
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη παίζει έως το τέλος
Σεπτεμβρίου 1877 στο θερινό θέατρο «Απόλλων» και ύστερα νοικιάζει το θέατρο
«Ευτέρπη» κοντά στα Χαυτεία. Γίνεται τότε πολυπληθής θίασος από εκλεκτούς
ηθοποιούς, όπως Ελένη Χέλμη, Εμμ. Χέλμης, Π. Λαζαρίδης, Γ. Πετρίδης, Ν.
Κυριακός, Μ. Αρνιωτάκης, Ελένη Αρνιωτάκη, Δ. Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης,
Σοφία Ταβουλάρη, Αντ. Τασσόγλους2402, Δ. Πίστης, Ν. Σπυρόπουλος, Χ.
Δημητρουλόπουλος, Σαγανόπουλος, Π. Ρούσος, Δ. Γεωργαντάς, Πολυξένη Σούτσα,
Σοφία Δημητρουλοπούλου, Ελένη Γκίνη, Ευφροσύνη Μπουρνέλη, Ελένη Ιωάννου.
Αρχίζει τις παραστάσεις του με τον Ταρτούφο του Μολιέρου (29/10) και είχε
επιτυχία2403. Στις αρχές των παραστάσεων η διεύθυνση του θεάτρου ανακοινώνει ότι
2399 Εφημερίς, 9/8/1877, 221, 2, 11/8/1877, 223, 2 και 4, 13/8/1877, 225, 3.

2400 Ό.π., 6/8/1877, 218, 2, 10/8/1877, 222, 2, 13/8/1877, 225, 3 και 4, 15/8/1877, 227, 2. Σιδέρης,
235, 2 και 4, 25/8/1877, 237, 2-3. Βλ. και Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού
το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 97-99.
2402 Ο Αντώνιος Τασσόγλους αφίχθηκε από τη Σμύρνη και προστέθηκε στο θίασο (Εφημερίς,
25/10/1877, 298, 2).
2403 Εθνοφύλαξ, 28/10/1877, 88, 3, Παλιγγενεσία, 29/10/1877, 3949, 4, Εφημερίς, 28/8/1877, 240, 2,
28/9/1877, 271, 2, 21/10/1877, 294, 3, 23/10/1877, 296, 2, 28/10/1877, 301, 2, 29/10/1877, 302, 2 και
4, 30/10/1877, 303, 2.
536
κλείνει το υπερώον κατόπιν παραπόνων των θεωρειούχων για την αποφυγή των
θορύβων2404.
Συνεχίζει με τα εξής έργα:
 Ο γέρω δεκανεύς (Le vieux caporal) των A. D’Ennery και P. Dumanoir,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν. Μ. Στεφάνου
 Άλλα μελετά το βώδι και άλλα ο ζευγάς του κάνει, μονόπρακτη κωμωδία2405,
 Αι περιπέτειαι της εργολαβίας του Angelo Consigli, μονόπρακτη κωμωδία,
 Προς το θεαθήναι (La poudre aux yeux) των Eugène Labiche και Édouard
Martin, δίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου2406,
 Κλαβίγιος (Clavigo) του Goethe, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση
Άγγελου Βλάχου,
 Άλλη αντ’ άλλης, μονόπρακτη κωμωδία2407,
 Ευλαλία Ποντουά, δράμα πεντάπρακτο με πρόλογο, όπου πρωταγωνισθούν οι:
Δ. Ταβουλάρης, Α. Τασσόγλους, Μ. Αρνιωτάκης, Σ. Ταβουλάρη, Π. Σούτσα,
Ελένη Χέλμη2408,
(Ζ. Μπ. Ροζιέ), πεντάπρακτο δράμα, όπου διδάσκουν οι: Δ. Ταβουλάρης
(Αλβέτος), Μιχ. Αρνιωτάκης (Μύλλερ), Ελένη Αρνιωτάκη (Ιουλία), Αντ.
Τασσόγλους,
 Γάτα και σκύλος, μονόπρακτη κωμωδία2409,
 Ένας ηθοποιός κοντόφθαλμος, κωμωδία2411,
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour,
μυθιστορηματικό πεντάπρακτο δράμα,
2404 Εφημερίς, 8/11/1877, 312, 2.

2405 Ό.π., 30/10/1877, 303, 4, 2/11/1877, 306, 3.
2406 Εθνοφύλαξ, 1/11/1877, 91, 4, Παλιγγενεσία, 1/11/1877, 3951, 4, Εφημερίς, 2/11/1877, 306, 3.
2407 Εθνοφύλαξ, 2/11/1877, 92, 4. Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 61.
2408 Εθνοφύλαξ, 5/11/1877, 95, 4, 7/11/1877, 96, 4, Εφημερίς, 4/11/1877, 308, 2, 5/11/1877, 309, 4,
7/11/1877, 311, 3.
2409 Εθνοφύλαξ, 7/11/1877, 96, 4, Εφημερίς, 4/11/1877, 308, 2, 6/11/1877, 310, 4, 9/11/1877, 313, 2.
2411 Εθνοφύλαξ, 10/11/1877, 99, 4, Εφημερίς, 4/11/1877, 308, 2, 10/11/1877, 314, 4.
537
Al. Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Αλεξιάδη και Π.
 Αιμιλία Γκαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing, πεντάπρακτο δράμα,
 Πολύ αργά, μονόπρακτη κωμωδία.
Στην τραγωδία Αιμιλία Γκαλόττι πρωταγωνισθούν οι: Δ. Ταβουλάρης
(πρίγκιπας), Μιχ. Αρνιωτάκης, Πολυξένη Σούτσα (κόμησσα Ορσίνι), Αντ.
Τασσόγλους (Γκαλόττι), Σοφία Ταβουλάρη (Αιμιλία Γκαλόττι), Ελένη Χέλμη και
στην κωμωδία Πολύ αργά ο Σπ. Ταβουλάρης2413.
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα2414,
 Σκύλλα του Σπ. Βασιλειάδη, τρίπρακτο δράμα,
 Ο έρως μιας ώρας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Άγγελου
Βλάχου2415,
 Μαρία Στουάρτη ή Μαρία Στούαρτ (Maria Stuart) του Friedrich Schiller,
πεντάπρακτο δράμα με τη Σοφία Ταβουλάρη ως Μαρία Στούαρτ2416,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, έμμετρη πεντάπρακτη τραγωδία και Γρήγορα,
γρήγορα, κωμωδία2417,
 Σωσάννα Ίμβερτ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus, δράμα σε πέντε
πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη2418,
 Οι αδιάφοροι του Enrique Gaspar, μονόπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου,
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα, με τους Δ. Ταβουλάρη, Σπ.
Ταβουλάρη, Σοφία Ταβουλάρη, Γ. Πετρίδη, Π. Λαζαρίδη, Ν. Κυριακό, Ελένη
Χέλμη, Κωνσταντίνο Χέλμη2419,
2412 Εφημερίς, 12/11/1877, 316, 8.

2414 Εθνοφύλαξ, 15/11/1877, 103, 4 , Παλιγγενεσία, 15/11/1877, 3963, 4, Εφημερίς, 15/11/1877, 319,
4.
2415 Εθνοφύλαξ, 17/11/1877, 105, 4, Παλιγγενεσία, 17/11/1877, 3965, 4, Εφημερίς, 17/11/1877, 321,
4.
19/11/1877, 323, 4, 21/11/1877, 325, 3.
2417 Εφημερίς, 20/11/1877, 324, 4.
538
 Είναι τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville και Th. Baudouin
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση,
 Αι συνέπειαι του πρώτου γάμου (Les suites d’un premier lit) του E. Labiche,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου και με μουσική Λ.
Σπινέλλη2420,
 Ο κρυψών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Ι. Δαμουλιάνου2421,
 Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, τραγωδία πεντάπρακτη, με τον Μ.
Αρνιωτάκη στον ομώνυμο ρόλο,
 Μη δίδης θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) του Eugène Labiche,
 Οι ευγενείς της Βερώνης του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία.
Στην παράσταση του Γέρω-δεκανέα (Le vieux caporal) (30/10) των A.
D’Εnnery και P. Dumanoir, που ήταν δράμα μοιραίων και απρόοπτων περιπλοκών με
σκοπό την ανάδειξη έντιμων χαρακτήρων, το πλείστο των θεατών συγκινήθηκε με τον
ήρωα (Δ. Ταβουλάρη), του οποίου εκτιμήθηκε η μιμητική ικανότητα. Ο Αντ.
Τασσόγλους εμφανίσθηκε όπως πάντοτε ως αξιόλογος ηθοποιός. Εξέπληξε η
εμφάνιση επί σκηνής της τετραετούς κόρης του Ταβουλάρη για τη φυσικότητα της
ηλικίας της2423.
Η παράσταση του έργου Κλαβίγιος του Γκαίτε (2/11 και 3/11) πέτυχε2424. Η
Ευλαλία Ποντουά (5/11) επίσης πέτυχε και διακρίθηκαν ο Δ. Ταβουλάρης, ο Αντ.
Τασσόγλους, ο Μ. Αρνιωτάκης και οι κυρίες Σοφία Ταβουλάρη, Πολυξένη Σούτσα
και Ελένη Χέλμη2425.
Η Σοφία Ταβουλάρη στην Αιμιλία Γαλόττι του Λέσινγκ (13/11) συγκίνησε και
παρουσιάσθηκε ως ένα πρόσωπο συμπαθητικό και υψηλόφρον. Η Πολυξένη Σούτσα
ως κόμησσα Ορσίνι, έπαιξε το ρόλο της με ικανοποιητική ευφράδεια και συναίσθημα.
Ο Αντ. Τασσόγλους, σε κάποια μέρη ήταν καλός, σε κάποια άλλα υπερβολικός, αλλά
ήταν δυνατός καλλιτέχνης. Ο Δ. Ταβουλάρης στο ρόλο του πρίγκιπα κατανόησε
πλήρως το πρόσωπο του ρόλου του. Ο Μ. Αρνιωτάκης, όπως πάντοτε ήταν τέλειος

2421 Εφημερίς, 25/11/1877, 329, 2, 27/11/1877, 331, 3.
2423 Εφημερίς, 30/10/1877, 303, 4, 2/11/1877, 306, 3.
2424 Εθνοφύλαξ, 2/11/1877, 92, 4, 3/11/1877, 93, 4, Παλιγγενεσία, 3/11/1877, 3953, 4, Εφημερίς,
3/11/1877, 307, 2, 4/11/1877, 308, 2.
2425 Εθνοφύλαξ, 5/11/1877, 95, 4, 7/11/1877, 96, 4, Εφημερίς, 4/11/1877, 308, 2, 5/11/1877, 309, 4,
7/11/1877, 311, 3.
539
και δικαίως επευφημήθηκε. Η Ελένη Χέλμη ήταν πάντοτε αξιόλογη ηθοποιός. Στη
μικρή κωμωδία Πολύ αργά ο Σπ. Ταβουλάρης υπήρξε κωμικότατος, η δε κωμωδία που
ήταν πολύ καλά μεταφρασμένη, στηριζόταν σε παρεξήγησεις και λογοπαίγνια2426.
Στη Μαρία Στούαρτ του Σίλλερ (19/11), η Σοφία Ταβουλάρη υποκρίθηκε τον
χαρακτήρα με πάθος στην έκφραση των ψυχικών πόνων. Η σκηνή των δύο
βασιλισσών, μεταξύ αυτής και της Πολυξένης Σούτσα, υπήρξε συγκινητική και
ανέδειξε τη Σοφία Ταβουλάρη ως μεγαλοπρεπή και την Πολυξένη Σούτσα ως
ποιητική. Η σκηνή θα ήταν σπάνια, αν οι ηθοποιοί εκγυμνάζονταν ώστε να έχουν
μεγαλύτερη άνεση στις κινήσεις τους και η φωνή τους ανέβαινε σε κλίμακα, όπως θα
γινόταν σε μεγαλύτερο θέατρο. Η όλη παράσταση υπήρξε μεγαλοπρεπής2427.
Οι αδιάφοροι του Enrique Gaspar, μονόπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου (24/11) άρεσε στο κοινό, το οποίο νόμισε ότι έβλεπε μια κοινωνική
εκκαθάριση. Η επιτυχία του δραματίου ήταν απόδειξη της προόδου των ηθοποιών και
της δίκαιης απαίτησης του κοινού για έργα σχετικά με τα ήθη της εποχής. Οι ηθοποιοί
κατέβαλαν κόπους, μελέτησαν και εννόησαν το έργο, διασκεύασαν τη σκηνή, ενώ όλα
τα πρόσωπα του θιάσου συνέτειναν στην επιτυχία. Όλο το βάρος των δυσκολιών
έφερε ο Δ. Ταβουλάρης, που διακρίθηκε ως τέλειος ηθοποιός και υπερακόντισε τις
προσδοκίες των θεατών. Ο Σπ. Ταβουλάρης, ο Γ. Πετρίδης, ο Π. Λαζαρίδης, ο Ν.
Κυριακός, η Ελένη Χέλμη και η Σοφία Ταβουλάρη απέδωσαν πολύ καλά. Το μικρό
παιδάκι, ο τριετής υιός του Χέλμη, Κωνσταντίνος, απέσπασε από όλους ένα «εύγε».
Μετά τη Μοσχομάγκα των Παρισίων των Jean Bayard και Louis Vanderburch, που
παίχθηκε την ίδια βραδιά, Οι αδιάφοροι συμπλήρωσαν μια από τις καλύτερες
θεατρικές βραδιές2428.
Η παράσταση του δράματος του Ιω. Ζαμπέλιου Ρήγας Φεραίος δόθηκε στις 30
Νοεμβρίου, μετά από πολύ χρόνο (τελευταία φορά στην Αθήνα το 1867) και
συγκίνησε με τους θερμούς και πατριωτικούς λόγους των μαρτύρων της ελευθερίας. Ο
Μ. Αρνιωτάκης υποκρίθηκε το πρόσωπο του Ρήγα, όμοιος στη μορφή με τον
πρωτομάρτυρα, όπως τον θέλει η παράδοση. Με την τέχνη του συγκίνησε το κοινό,
που συνεχώς χειροκροτούσε2429.

19/11/1877, 323, 4, 21/11/1877, 325, 3.
540
Με τον ίδιο θίασο και τα ίδια μέλη ο «Μένανδρος» μεταφέρθηκε στο
χειμερινό θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα από την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 1877
έως τις 7 Μαΐου 1878. Εκεί παρουσιάζει τον Οθέλλο (Othello, the Moor of Venice) του
Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, ενώ τον ερμηνεύουν
ο Δ. Ταβουλάρης (Οθέλλος), ο Μ. Αρνιωτάκης (Ιάγος), η Σοφία Ταβουλάρη
(Δεισδαιμόνα), η Πολυξένη Σούτσα (Αιμιλία), ο Σπ. Ταβουλάρης (Ροδερίγος)2430.
Συνεχίζονται οι παραστάσεις του θιάσου με τα έργα:
 Χριστίνα του Ιωάννη Ζαμπέλιου, τραγωδία μετ’ ασμάτων,
 Ο κρυψώνας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Ι. Δαμουλιάνου και
Ήπειρος, Θεσσαλία και Μακεδονία, άσμα2431,
 Το ναυάγιο ή Οι κληρονόμοι (Le naufrage, ou, Les héritiers) του Alexandre
Duval, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμωδία2432,
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, εξάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ιω.
Περβάνογλου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Δ. Ταβουλάρης (Αμλέτος), Σοφία
Ταβουλάρη (Οφηλία), Ν. Κυριακός (ηθοποιός), Ελένη Χέλμη (βασίλισσα), Εμ.
Χέλμης (νεκροθάφτης), Π. Λαζαρίδης (νεκροθάφτης και Πολώνιος), Δημ.
Πίστης, Γ. Πετρίδης (βασιλεύς), Σπ. Ταβουλάρης2433,
 Ο μυστηριώδης δήμιος της Βενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois,
 Ο Πετραλείφας του Ιω. Μαργαρίτη, πεντάπρακτο δράμα με τον Μιχ.
Αρνιωτάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο,
2430 Εφημερίς, 3/12/1877, 337, 2, 4/12/1877, 338, 4, 6/12/1877, 340, 4-5.

2431 Ό.π., 6/12/1877, 340, 2 και 8.
2432 Ό.π., 8/12/1877, 342, 4.
2433 Ό.π., 10/12/1877, 344, 3, 12/12/1877, 346, 2-3.
2434 Ό.π., 11/12/1877, 345, 4.
Εφημερίς, 25/11/1877, 329, 2, 3/12/1877, 337, 2, 13/12/1877, 347, 2-3, 14/12/1877, 348, 2,
15/12/1877, 349, 4, 17/12/1877, 351, 2.
541
 Η συνωμοσία του Φιέσκου εν Γενούη (Die Verschwörung des Fiesko zu Genua)
του Friedrich Schiller, πεντάπρακτη τραγωδία2436,
Ζαμπέλιου
 Μη δοκιμάζης την γυναίκα μου, μονόπρακτη κωμωδία2437,
 Προσκαλώ τον ναύαρχον του Eugène Labiche, σε μετάφραση Κλέωνα
Ραγκαβή
 Ο γέρω-δεκανεύς (Le vieux caporal) των A. D’Εnnery και P. Dumanoir,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν. Μ. Στεφάνου,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, με τον Μ.
Αρνιωτάκη ως Φραγκίσκο,
 Ο κύριος Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου2440.
Ο θίασος τελειώνει με το δράμα του Alexandre Dumas πατρός και Auguste
Maquet Οι τρεις σωματοφύλακες (Les trois mousquetaires), σε δύο μέρη με ένδεκα
πράξεις και πρόλογο, σε μετάφραση Ν.Δ. Τελαμώνος, που παρουσιάζεται σε δύο
βραδιές συνεχόμενες2441. Επαναλαμβάνεται στις 6 και 7 Ιανουαρίου 18782442.
Ακόμα εμφανίζονται στο θέατρο «Αθηνών» στις αρχές του 1878 με το εξής
ρεπερτόριο:
 Αθανάσιος Διάκος του Λέοντα Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία2443,
 Ροκαμβόλ (Rocambole) των A. Bourgeois και P. Ponson de Terrail, δράμα μετ’
ασμάτων σε πέντε πράξεις, σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Ελένης Χέλμη2444,
2436 Εφημερίς, 16/12/1877, 350, 4, 17/12/1877, 351, 2, 18/12/1877, 352, 2, 19/12/1877, 353, 2.
2437 Ό.π., 18/12/1877, 352, 4.
2438 Ό.π., 22/12/1877, 356, 4, 25/12/1877, 359, 2-3.
2439 Ό.π., 25/12/1877, 359, 4.
2440 Ό.π., 26/12/1877, 360, 4, 28/12/1877, 362, 4.
2441 Ό.π., 28/12/1877, 362, 4, 30/12/1877, 364, 8.
2442 Ό.π., 6/1/1878, 6, 4.
2443 Ό.π., 8/1/1878, 8, 4.
2444 Ό.π., 12/1/1878, 12, 3.
542
 Σκεντέρμπεης ο Ηπειρώτης του Αντ. Αντωνιάδη, πρωτότυπο εθνικό
πεντάπρακτο δράμα, Ευχή κόρης Θεσσαλής προς την ελληνικήν σημαίαν, Ο
Γέρων ναύτης του Αχ. Παράσχου, ποιήματα, σε ευεργετική παράσταση υπέρ
του ηθοποιού Π. Λαζαρίδη. Συμμετείχαν οι: Πολυξένη Σούτσα, Δ.
Ταβουλάρης, Ιω. Σπυρόπουλος, Γ. Νικηφόρος, Σπ. Ταβουλάρης, Ν.
Καρδοβίλλης, Ελένη Χέλμη, Ιωάννα Νικηφόρου, Ν. Παρασκευόπουλος, Γρ.
Σταυρόπουλος2445.
 Μαριάνα Δυβάλ ή Η καπηλίς του στρατοπέδου του A. Bourgeois,
μυθιστορηματικό δράμα2446,
 Η παραμονή της ελληνικής Επαναστάσεως του Αλ. Ρ. Ραγκαβή και Η μάχη της
Μακρυνίτσης, ποίημα, ευεργετική παράσταση υπέρ του ηθοποιού Ι.
Σπυρόπουλου2447,
 Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα μετά εθνικών ασμάτων
και Το ελεγείον του Αχιλλέως Παράσχου, ποίημα2448,
 Ματθίλδη των Félix Pyat και Eugène Sue και Ο δόκιμος ηθοποιός, μονόπρακτη
ιταλική κωμωδία με τη σύμπραξη του Μ. Αρνιωτάκη2449,
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα,
 Όμοιος τον όμοιον, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γεωργίου
Νικηφόρου με τη σύμπραξη του διασκευαστή2450,
 Η σύζυγος του μισέ Ζανή του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία με τη
σύμπραξη του Μ. Αρνιωτάκη2451,
 O αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα, σε μια παράσταση
ευεργετική υπέρ της Πολυξένης Σούτσα, με πρωταγωνιστές τον Σπ.
Ταβουλάρη και τον Γ. Νικηφόρο2452.
Ο Οθέλλος του Σαίξπηρ (4/12) έχει κύρια ιδέα τη ζηλοτυπία και τη
συκοφαντία. Ο Οθέλλος πολεμικός άνδρας κυριεύεται από το πάθος του έρωτα και

2447 Εφημερίς, 18/2/1878, 49, 4.
2449 Εφημερίς, 20/3/1878, 79, 2, 21/3/1878, 80, 8.
2450 Ό.π., 17/4/1878, 107, 2, 19/4/1878, 109, 2.
2452 Εφημερίς, 6/5/1878, 126,2, 7/5/1878, 127, 2.
543
της ζηλοτυπίας, που ξεσήκωσε με τέχνη η συκοφαντία του Ιάγου. Ο Δ. Ταβουλάρης
παρουσίασε εντέχνως το μαύρο στρατηγό και η επιτυχία του αρχίζει με την ανάπτυξη
του δράματος. Έδωσε χρωματισμό σε κάθε λέξη και σε κάθε κίνησή του. Ήταν
περιπαθής, αποτρόπαιος, αλλά και ελεεινός και άξιος οίκτου. Οι μεταπτώσεις του
συγκλόνιζαν. Ο ηθοποιός φαίνεται ότι «γεννιέται». Ο Αρνιωτάκης ως Ιάγος δεν
εμφανίσθηκε με τη διάθεση που επιδείκνυε συνήθως και φάνηκε ψυχρός. Ο Ιάγος
κρατεί από αρχής μέχρι τέλους όλο το έργο και ενώ το αναπτύσσει λίγο-λίγο,
μεταβάλλεται συνεχώς, σε αναλογική σχέση με τους συναδέλφους του, αλλάζοντας
πρόσωπο. Άλλο πρόσωπο παρουσιάζει, όταν μιλά με τον Οθέλλο, και άλλο πρόσωπο
όταν μιλά με τη Δεισδαιμόνα, γιατί ο Ιάγος είναι αυτός που κάνει όλους άνω-κάτω. Η
Σοφία Ταβουλάρη υποκρίθηκε καλά τον ήρεμο και αγνό χαρακτήρα της
Δεισδαιμόνας. Η Πολυξένη Σούτσα ως Αιμιλία υποκρίθηκε με ζωηρή φωνή και
χειροκροτήθηκε. Ο Σπ. Ταβουλάρης ήταν λαμπρός Ροδερίγος, ως πάντοτε, όπως και
τα άλλα πρόσωπα του έργου παρέστησαν καλά τα μέρη τους. Η μετάφραση του
Βικέλα είχε φιλολογική αξία και τη δύναμη να παρακινήσει σε ανάγνωση του έργου.
Την κριτική υπογράφει ο συγγραφέας Αλέξανδρος Μωραϊτίδης2453.
Η παράσταση του Άμλετ του Σαίξπηρ (10/12) φάνηκε χαλαρή και βεβιασμένη,
εκτός ολίγων σκηνών, που και αυτές καταστράφηκαν από τη σχολαστική μετάφραση
(μάλλον αυτήν του Ιω. Περβάνογλου). Ο Διον. Ταβουλάρης εμφανίσθηκε ως «καλός
Αμλέτος». Υπήρχαν, όμως, στιγμές ακατανόητες εξαιτίας της άτεχνης γλώσσας. Η
Σοφία Ταβουλάρη ως Οφηλία στη σκηνή της τρέλας αποκαλύπτει ειλικρινή τέχνη,
που θα ζήλευε κάθε ηθοποιός. Η Ελένη Χέλμη έπαιξε το ρόλο της βασίλισσας. Ήταν
παθητικό πρόσωπο και χρειαζόταν πολλή προσωπική υποκριτική μελέτη για να
διαπλασθεί. Οι δύο νεκροθάφτες Εμ. Χέλμης και Π. Λαζαρίδης «ψύχραναν» την
ωραία σκηνή. Ο Δημ. Πίστης έδειξε απομίμηση του αισθήματος, όχι ειλικρίνεια. Ο Γ.
Πετρίδης, ως βασιλεύς, καίτοι «έδωσε» την ταραχή και την τύψη της συνείδησής του,
δεν είχε μεγαλοπρέπεια. Ο Σπ. Ταβουλάρης υπήρξε ακριβής και ο Π. Λαζαρίδης, ως
Πολώνιος, πέραν του δέοντος γελοίος. Επίσης στην κριτική γίνονται παρατηρήσεις
για τις σκηνικές κινήσεις των ηθοποιών. Γενικά ήταν μια μέτρια παράσταση2454.
Ο Πετραλείφας του Ιω. Μαργαρίτη παραστάθηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1877
και έδειξε όλες τις αρετές και τις ελλείψεις του. Ο λυρισμός υπερέχει στο έργο, παρά
η σκηνική επιτηδειότητα. Στο λυρισμό πάλι υπερέχουν οι εικόνες, οι μεταφορές και οι
2453 Ό.π., 6/12/1877, 340, 4-5.

2454 Ό.π., 10/12/1877, 344, 3, 12/12/1877, 346, 2-3.
544
παρομοιώσεις στη λεκτική διατύπωση και όχι η σκηνική αισθητή ανάγκη. Υπήρχαν
σκηνές που άρεσαν και στα πρόσωπα υπερείχε ο πονηρός και δόλιος Πετραλείφας,
που ερμήνευσε με δεξιοτεχνία ο Μ. Αρνιωτάκης. Η παράσταση του έργου βοήθησε
και το συγγραφέα του, όπως άλλωστε συμβαίνει, να κατανοήσει τις σκηνικές ανάγκες
και τις ελλείψεις, ώστε να προβεί σε μελλοντική βελτίωση. Οι ηθοποιοί κατέβαλαν
κόπους για την εκμάθηση του έργου και για να το παραστήσουν ευπρόσωπα2455.
Για την παράσταση στις 22 Δεκεμβρίου 1877 του θιάσου «Μένανδρος», Είναι
τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville και Th. Baudouin Daubingy, σε
μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση, οι ηθοποιοί έδωσαν δείγματα βαθμιαίας
τελειοποίησής τους εκτιμώντας κυρίως τη φυσικότητα. Ο Δ. Ταβουλάρης διαπρέπει
και η Σοφία Ταβουλάρη είναι αξιόλογη. Η Ελένη Αρνιωτάκη δείχνει αρετές σε
ερμηνεία ρόλων κόρης (ingénuité). Ο Π. Λαζαρίδης δεν πέτυχε. Ο Σπ. Ταβουλάρης
ήταν άριστος στη διατύπωση του ρόλου και ο Δημ. Πίστης εντός των ορίων της
τέχνης του2456.
Ο Μ. Αρνιωτάκης ως Φραγκίσκος στην παράσταση των Ληστών του Σίλλερ
(26/12) ήταν εφάμιλλος μεγάλων ευρωπαίων ηθοποιών. Η φυσιογνωμία του, η φωνή,
οι κινήσεις, το βλέμμα, η απαγγελία του ήταν ρυθμισμένα προς τη μεγαλοφυΐα του
έργου. Στις σκληρές σκηνές έδειξε όλη την αγριότητα της ψυχής του. Η λοιπή
παράσταση, σχετική προς τα μέσα, υπήρξε αρκετά καλή2457.
Οι τρεις σωματοφύλακες (Les trois mousquetaires) των Alexandre Dumas
πατρός και Auguste Maquet, από το πασίγνωστο μυθιστόρημα σε ένδεκα πράξεις με
πρόλογο και επίλογο, σε μετάφραση Ν.Δ. Τελαμώνος, παίχθηκε σε δύο συνέχειες σε
δύο βραδινές παραστάσεις (29 και 30/12). Ο θίασος δεν εφείσθη κόπων και δαπανών
για τον κατάλληλο ιματισμό της εποχής του Λουδοβίκου ΙΓ΄2458.
Ο Γ. Νικηφόρος διέπρεψε ως Αγαθόπουλος του Μολιέρου (17/4). Μία
χειρονομία του, μία «ποδονομία», μία αλλοίωση του χαρακτηριστικού της μορφής
του κλόνιζε το θέατρο από τους καγχασμούς. Όποιος ήθελε να γελάσει στο θέατρο
έπρεπε να ζητά να βλέπει τον Γ. Νικηφόρο2459.

Εφημερίς, 25/11/1877, 329, 2, 3/12/1877, 337, 2, 13/12/1877, 347, 2-3, 14/12/1877, 348, 2,
15/12/1877, 349, 4, 17/12/1877, 351, 2.
2456 Εφημερίς, 22/12/1877, 356, 4, 25/12/1877, 359, 2-3.
2457 Ό.π., 26/12/1877, 360, 4, 28/12/1877, 362, 4.
2458 Ό.π., 28/12/1877, 362, 4, 30/12/1877, 364, 8.
2459 Ό.π., 19/4/1878, 109, 2.
545
Ο θίασος «Μένανδρος» μετά από ένα σύντομο διάλειμμα, το Πάσχα του 1878,
ξαναβρίσκεται στο θερινό θέατρο «Απόλλων» (όπως το 1877) αυτήν τη φορά μόνος
του χωρίς τον Δημοσθένη Αλεξιάδη, ο οποίος παίζει στο θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι»
κατά το θέρος, οπότε ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος. Το θέατρο «Απόλλων»
τοποθετεί φωταέριο για το φωτισμό του, όπως και όλη η παριλίσια οδός2460. Ο θίασος
των αδελφών Ταβουλάρη άρχισε την πρώτη Ιουνίου του 1878 και σταμάτησε στις 17
Σεπτεμβρίου. Έδωσε ανελλιπώς παραστάσεις, εξήντα τέσσερις στο σύνολό τους, το
πρόγραμμα τηρήθηκε με ακρίβεια εκτός δύο νυκτών εξαιτίας της κακοκαιρίας. Η
τάξη και ακρίβεια αυτού του θιάσου ήταν άξιες εκτίμησης και αποτελούσαν τη βάση
της επιτυχίας του. Σχεδόν κάθε εβδομάδα ο θίασος κατόρθωνε να παριστάνει νέο
έργο με πολλούς κόπους. Άριστα ήταν τα έργα των νεότερων συγγραφέων της
γαλλικής σχολής, προσφέροντας νέες εντυπώσεις και τέρψη. Δύο και τρεις
εφημερίδες υπεστήριξαν τις προσπάθειες του θιάσου, άλλες, όμως, κατά περίεργο
τρόπο επέπεσαν βίαια κατά του θιάσου, χωρίς να δίνουν επαρκείς εξηγήσεις για την
κριτική τους. Άλλες δεν ανέφεραν καν τις παραστάσεις του, πράγμα ανεξήγητο,
εφόσον αποστολή του Τύπου είναι η ενημέρωση επί όλων των γεγονότων της
καθημερινότητας. Ο θίασος, όμως, αγαπήθηκε από το κοινό, που αθρόως συνέρρεε
στο θέατρό του. Την προσέλευση αυτή εκτιμούν οι αδελφοί Ταβουλάρη και
απευθύνουν ευχαριστίες2461.
Τα έργα που παριστάνει το καλοκαίρι του 1878 στο θέατρο «Απόλλων» είναι:
 Η φρόνιμος σύζυγος (La moglie saggia) του Carlo Goldoni, τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση-διασκευή Διονύσιου Ταβουλάρη,
 Μια όρνιθα παραγεμιστή, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2462,
 Ο πειρασμός των χρημάτων, κωμικοτραγικό δράμα,
 Ένας που ό,τι δη το πιάνει, μονόπρακτη κωμωδία2463,
 Η περί όνου σκιάς δίκη του Κ.Γ. Ξένου, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων,
σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη2464,
 Οι ερωτευμένοι ή Αι ζηλοτυπίαι των μελλονύμφων (Gli innamorati) του Carlo
Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη Καρατζά,
 Όχι, όχι ευχαριστώ του Δημ. Π. Γεωργαντόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία2465,
2460 Ό.π., 23/5/1878, 143, 2.

2461 Ό.π., 25/8/1878, 268, 3-4.
2462 Παλιγγενεσία, 31/5/1878, 4131, 4.
2463 Εφημερίς, 3/6/1878, 154, 3.
2464 Ό.π., 4/6/1878, 155, 4.
546
 Πενία και ευγένεια του August von Kotzebue,
 Κύων και γαλή, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε μετάφραση Αλ. Ι.
 Η εξοχική οικία του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία2468,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου και με
μουσική Λ. Σπινέλλη2469,
 Αι τρέλλαι της νεότητος, τρίπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων,
 Η φόδρα του καπέλλου μου, μονόπρακτη κωμωδία2470,
 Ο Νέρων του Pietro Cossa, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
 Η μύτη του αυθέντου μου του Γ. Νικηφόρου, μονόπρακτη κωμωδία2471,
 Η ξενοδόχος του C. Goldoni, κωμωδία μετ’ ασμάτων2472,
 Η υποτιθέμενη παιδοκτόνος, δράμα από τα γαλλικά,
 Πολύ αργά, μονόπρακτη κωμωδία2474,
 Ο Αγροικογιάννης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η ανεψιά του θείου της του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία2475,
2465 Ό.π., 5/6/1878, 156, 4.

2466 Ό.π., 8/6/1878, 159, 4.
2467 Ό.π., 7/6/1878, 158, 2, 10/6/1878, 161, 4.
2468 Ό.π., 7/6/1878, 158, 2, 11/6/1878, 162, 4.
2469 Ό.π., 13/6/1878, 164, 4.
2470 Ό.π., 15/6/1878, 166, 4.
2471 Ό.π., 17/6/1878, 168, 4, 19/6/1878, 170, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
2472 Ό.π., 18/6/1878, 169, 4, 20/6/1878, 171, 3.
2473 Ό.π., 22/6/1878, 173, 4.
2474 Παλιγγενεσία, 26/6/1878, 4153, 3-4, Εφημερίς, 24/6/1878, 175, 3 και 4.
2475 Εφημερίς, 28/6/1878, 179, 2.
547
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα2476,
 Τρεις εκδόσεις μίας επιστολής, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία,
Καμπούρογλου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ν. Παρασκευόπουλος (πρίγκηψ),
Γρ. Σταυρόπουλος (μουσικοδιδάσκαλος), Σπ. Ταβουλάρης (ιππότης
Καρνιόλης), Σοφία Ταβουλάρη (Ελεονώρα Φαλκονιέρη), Δ. Ταβουλάρης
(Ανδρέας Ροσβάιν), Ι. Σπυρόπουλος (Σερτόριος), Ιωάννα Νικηφόρου
(Μάρθα), Ελένη Χέλμη (Αγγλίδα), Πολυξένη Σούτσα, Εστέλλα Συλιβάκου, Γ.
Χρυσάφης, Κ. Σαγανόπουλος2479,
 Ο βίαιος γάμος (Le mariage forcé) του Molière, μονόπρακτη κωμωδία,
 Νηστικός χωρίς παρά, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
διασκευή Γεωργίου Νικηφόρου2480,
 Η εκπεσούσα γυνή (ή Σάρα και Κάρολος) (La colpa vendica la colpa) του Paolo
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα,
 Ο κυρ Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου2481,
 Η κυρά Ντομάτα του Κοτσεμπού, κωμωδία σε τρεις πράξεις μετ’ ασμάτων,
 Ο ενοχλητικός του Carlo Goldoni, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Ανδρέα Φαραώ2483,
 Ο Φιάκας του Δημοσθ. Μισιτζή, δίπρακτη κωμωδία,
2476 Ό.π., 29/6/1878, 180, 4.

2477 Ό.π., 1/7/1878, 182, 4.
2478 Ό.π., 2/7/1878, 183, 4.
2479 Παλιγγενεσία, 5/7/1878, 4160, 3, Εφημερίς, 3/7/1878, 184, 2, 4/7/1878, 185, 3, 13/7/1878, 194, 1-
2, Σ., «Δαλιδά-Θεατρικόν Δελτίον», στην Εφημερίδα, 19/7/1878, 200, 2-3-4.
2480 Εφημερίς, 6/7/1878, 187, 2 και 4.
2482 Εφημερίς, 11/7/1878, 192, 4.
548
 Τα κόκκινα πανταλόνια ή Το κόκκινον πανταλόνιον (Les pantalons rouges),
μονόπρακτη γαλλική κωμωδία2484,
 Ιωάννα των δακρύων και Ιωάννα των γελώτων (Jeanne qui pleure et Jeanne
qui rit) των Ph. Dumanoir και A. Keraniou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση
Ιωάννη Καμπούρογλου2485,
 Οι ερωτευμένοι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις σε
διασκευή του Ανδρέα Καλύβα,
 Έρως μιας ώρας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2486,
 Το ριπίδιον (Il ventaglio) του Carlo Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων2487,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία με τον Γ. Νικηφόρο
ως Ανατολίτη2488,
Νικηφόρου2489,
 Το αδαμάντινον περιδέραιον, μονόπρακτη κωμωδία2490,
 Μια ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2491,
 Παγκάστη του Δημ. Κορομηλά, δράμα τρίπρακτο, όπου παίζουν οι: Νικόλαος
Καρδοβίλλης (Αλέξανδρος ο Μέγας), Διονύσιος Ταβουλάρης (Απελλής), Σπ.
Ταβουλάρης (Χοιρίλος), Ιωάννης Σπυρόπουλος (Ηφαιστίων), Νικόλαος
Παρασκευόπουλος (Λάβραξ), Σοφία Ταβουλάρη (Παγκάστη), Ελένη Χέλμη
(Τρύφαινα),
 Μια όρνιθα παραγεμιστή, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2492,
 Ο Μουντζούρης ή Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη του Molière, μονόπρακτη
κωμωδία2493,
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα με τη Σοφία
Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο,
2484 Εφημερίς, 15/7/1878, 196, 4.

2485 Ό.π., 15/7/1878, 196, 2, 16/7/1878, 197, 2 και 4, 18/7/1878, 199, 2.
2486 Ό.π., 18/7/1878, 199, 4.
2487 Ό.π., 19/7/1878, 200, 2, 20/7/1878, 201, 4, 22/7/1878, 203, 2.
2488 Ό.π., 22/7/1878, 203, 2 και 4, 24/7/1878, 205, 2.
2489 Ό.π., 23/7/1878, 204, 4.
2490 Ό.π., 25/7/1878, 206, 4.
2491 Ό.π., 27/7/1878, 208, 4.
2492 Ό.π., 28/7/1878, 209, 2, 31/7/1878, 212, 3. Το έργο Παγκάστη εκδόθηκε την ίδια χρονιά, περ.
Παρνασσός, έτος Β΄, αρ. 8, 30/8/1878, σ. 582. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137.
2493 Εφημερίς, 3/8/1878, 215, 2 και 4, 5/8/1878, 217, 2.
549
κωμωδία, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ του Αθανάσιου Σίσυφου2494,
 Μερόπη του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα με τη Σοφία
Ταβουλάρη στον πρωταγωνιστικό ρόλο2495,
 Άλλη αντ’ άλλης, μονόπρακτη κωμωδία2496,
 Οι παράφρονες ή Οι τρελλοί του Ricardo Castelvecchio, τετράπρακτο δράμα σε
μετάφραση Σπ. Λάμπρου,
 Ο κρυψώνας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Ι. Δαμουλιάνου2497,
Ζαμπέλιου, με τη Σοφία Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο2498,
 Ραμπαγάς του Victorien Sardou, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Ιω. Κ.
Καμπούρογλου, όπου παίζουν οι: Σπ. Ταβουλάρης (πρίγκηψ του Μονάχου), Δ.
Ταβουλάρης (Ραμπαγάς), Ν. Καρδοβίλλης (ιππότης Κάρολος), Κ.
Σαγανόπουλος (Ανδρέας Μόρας), Π. Ρούσος (Καμερλέν), Π. Σταματόπουλος
(Σάφιος), Γ. Χρυσάφης (Βουιλάρ), Ιω. Σπυρόπουλος (Πετροβάσκης και
Σοτοβοίος), Ιω. Κανάκης (Δεμουλέν), Χ. Δημητρουλόπουλος (Βρικόλης),
Εμμ. Ζάρας (Βεντιμπίλ), Δημ. Πέτρου (Μπιγκορό), Ν. Παρασκευόπουλος
(Φλαβαρένς), Σοφία Ταβουλάρη (μίστρες Εύα Μπλόουντ), Ελένη Χέλμη
(πριγκίπησα Γαβριέλα), Πολυξένη Σούτσα (βαρώνη Σατοβοιού), Σοφία
Δημητρουλοπούλου (Τιραιρέττη), Εστέλλα Συλιβάκου (δεσποινίς Θερουλάν),
Γ. Λεκατσάς (Νουαζέτ), Ν.Ν. (Τερεζίνα και γέρων)2499,
 Αι κομψευόμεναι του Molière, μονόπρακτη κωμωδία,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλεξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία2500,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Παρμενίδη2501,
 Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των E. Scribe και
Melesville, κωμωδία μονόπρακτη2502,

2495 Εφημερίς, 10/8/1878, 222, 4, 12/8/1878, 224, 3.
2496 Ό.π., 13/8/1878, 225, 4.
2497 Ό.π., 15/8/1878, 227, 3.
2498 Ό.π., 17/8/1878, 229, 4, 18/7/1878, 230, 1-2.
2499 Ό.π., 5/8/1878, 217, 2, 6/8/1878, 218, 2-3-4, 7/8/1878, 219, 1-2, 8/8/1878, 220, 3, 10/8/1878, 222,
5, 19/8/1878, 231, 4, 20/8/1878, 232, 4, 21/8/1878, 233, 1, 22/8/1878, 234, 2.
2500 Ό.π., 22/8/1878, 234, 4.
2501 Ό.π., 23/8/1878, 235, 5.
2502 Ό.π., 24/8/1878, 236, 4.
550
 Τα γεροντοπαλλήκαρα (Les vieux garçons) του Victorien Sardou, κωμωδία σε
μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου,
 Το ψάθινο καπέλλο του Ευγ. Λαμπίς, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Αλέξανδρου Λεονάρδου2503,
Κόντη2504,
κωμωδία,
 Ο αγράμματος δημοσιογράφος του Ιω. Μαργαρίτη, δίπρακτη κωμωδία2505,
 Δεν είναι τίποτε, κωμωδία2506,
 Ραμπαγαδίσκος του Δημήτριου Α. Κορομηλά, κωμωδία μονόπρακτη2507,
 Κλαβίγιος (Clavigo) του Goethe (Γκαίτε), πεντάπρακτη τραγωδία,
 Τα συνήθεα συνήθη, κωμωδία2508,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα,
 Γάμος εξ αφαιρέσεως, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία, ευεργετική παράσταση
υπέρ της Πολυξένης Σούτσα και του Ιω. Σπυρόπουλου2510,
 Λουίζα Μίλλερ ή Ραδιουργία και Έρως (Kabale und Liebe) του Friedrich
Schiller, πεντάπρακτο δράμα2511,
 Τρεις εκδόσεις μίας επιστολής, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία,
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Εστέλλας Συλιβάκου2512.
2503 Ό.π., 8/8/1878, 220, 2, 21/8/1878, 233, 2, 25/8/1878, 237, 2, 26/8/1878, 238, 2 και 4, 28/8/1878,
240, 2-3, 29/8/1878, 241, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 140.
2504 Ό.π., 27/8/1878, 239, 4.
2505 Ό.π., 2/9/1878, 245, 2 και 4, 3/9/1878, 246, 2.
2506 Ό.π., 3/9/1878, 246, 2, 6/9/1878, 249, 2 και 4, 7/9/1878, 250, 2, 8/9/1878, 251, 2.
2507 Ό.π., 5/9/1878, 248, 2 και 4, 6/9/1878, 249, 2, 7/9/1878, 250, 2 και 4, 9/9/1878, 252, 2.
2508 Ό.π., 9/9/1878, 252, 2 και 4, 11/9/1878, 254, 2. Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 61.
2509 Ό.π., 10/9/1878, 253, 2 και 4.
2510 Ό.π., 12/9/1878, 255, 2 και 4.
2511 Ό.π., 14/9/1878, 257, 4.
2512 Ό.π., 17/9/1878, 260, 4.
551
Το δράμα Η φρόνιμος σύζυγος (La moglie saggia) του Carlo Goldoni, σε
μετάφραση-διασκευή του Διονύσιου Ταβουλάρη παραστάθηκε καλά (1/6). Οι δύο
σύζυγοι, Διονύσιος και Σοφία Ταβουλάρη και η Πολυξένη Σούτσα παρουσίασαν καλά
τα μέρη τους. Η σκηνή των δύο γυναικών και η σκηνή της δηλητηρίασης μεταξύ των
δύο συζύγων, τεχνικές και δύσκολες, κατέδειξαν ότι οι ηθοποιοί ήταν καλά
μελετημένοι. Ο Ιω. Σπυρόπουλος στο πρόσωπο του αγροίκου πατέρα χρήζει επαίνου
γιατί είναι από τους ηθοποιούς που ερμηνεύουν με αφέλεια και φυσικότητα. Ο Γ.
Νικηφόρος, ο Σπ. Ταβουλάρης, ο Ν. Καρδοβίλλης και η Ελένη Χέλμη συμπλήρωσαν
την ωραία παράσταση με τη μονόπρακτη κωμωδία Όρνιθα παραγεμιστή και
παρακίνησαν σε γέλια τους θεατές. Η τετράδα αυτή είναι αμίμητη. Η διασκευή της
σκηνής οφείλεται στον Ν. Καρδοβίλλη, καθώς και η τάξη στην πλατεία και στο
θέατρο. Το κωμικό άσμα στην α΄ πράξη της κωμωδίας ερμήνευσαν με επιτυχία ο
Νικηφόρος και η Χέλμη, εν χορώ με τους άλλους2513.
Η παράσταση του πεντάπρακτου δράματος του L. Cicconi Το ένσαρκον
άγαλμα, σε μετάφραση Χαράλαμπου Άννινου (8/6) ήταν επιτυχημένη. Το δράμα
περίεργο, με φαντασιώδη υπόθεση, ύμνησε τον αληθινό έρωτα. Ανέδειξε την
πρωταγωνίστρια του δράματος, Ιωάννα Νικηφόρου, ικανή στην έκφραση των
αισθημάτων. Επαινέθηκε από όλους η μετάφραση του Χ. Άννινου2514.
Ο Νέρων του Pietro Cossa ήταν νέο έργο για την Αθήνα. Παραστάθηκε στις 17
Ιουνίου 1878 από το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο «Απόλλων». Όλα τα
δευτερεύοντα πρόσωπα και η απελεύθερη Ακτίς (Πολυξένη Σούτσα) και η χορεύτρια
Εριφύλη (Ιωάννα Νικηφόρου), ο γελωτοποιός Μενεκράτης (Σπ. Ταβουλάρης), ο
οποίος απήγγειλε και τον πρόλογο του δράματος, ο μίμος Νεύιος (Ν. Καρδοβίλλης)
δίδαξαν με τέχνη. Το δυσκολότερο, όμως, μέρος ανέλαβε ο Δ. Ταβουλάρης,
παρουσιάζοντας το πρόσωπο του Νέρωνος. Η διασκευή της σκηνής ήταν καλή,
επιτυχής δε η καινούργια σκηνογραφία του συμποσίου. Οφείλουν, όμως, σε προσεχείς
παραστάσεις να διορθώσουν κάποιες λεπτομέρειες σχετικά με την ορθή απόδοση του
ρωμαϊκού βίου. Μνεία πρέπει να γίνει για την ομαλή και επιμελημένη μετάφραση που
φιλοτέχνησε ο Δ. Ταβουλάρης, σε γλώσσα ανάλογη προς την αρχαία υπόθεση2515.
Η κωμωδία του Γκολντόνι Η ξενοδόχος ανεβάσθηκε με επιτυχία αντάξια της
λεπτότητας του έργου (18/6). Η Ελένη Χέλμη, επί σκηνής ξενοδόχος, ήταν πονηρή,

2514 Εφημερίς, 7/6/1878, 158, 2, 10/6/1878, 161, 2, 11/6/1878, 162, 2.
2515 Ό.π., 17/6/1878, 168, 4, 19/6/1878, 170, 3, 20/6/1878, 171, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
552
ζωηρή και κομψή. Η Ιωάννα Νικηφόρου αξιόλογη με προσεγμένη υποκριτική, το ίδιο
και η Πολυξένη Σούτσα. Ο Δ. Ταβουλάρης είχε δύσκολο ρόλο, αλλά τον ερμήνευσε
καλά, ο δε Γ. Νικηφόρος έπλασε κωμικότατο τον χαρακτήρα2516.
Η εκτέλεση της παράστασης του κωμικοτραγικού δράματος Ο πειρασμός των
χρημάτων (20/6) δεν ήταν επιτυχής, αφού έλειπαν τα κατάλληλα πρόσωπα. Το δράμα
ήταν ωραίο και διδακτικό. Εκτός του Γ. Νικηφόρου και της Ελένης Χέλμη, οι άλλοι,
ακόμα και ο Δ. Ταβουλάρης, ήταν ακατάλληλοι για τα πρόσωπα που παρίσταναν. Ο
Ν. Καρδοβίλλης φάνηκε ωσάν να μην εννοούσε ό,τι έλεγε2517.
Σχετικά με την παράσταση της Δαλιδάς του Octave Feuillet, σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου, για την πρώτη και δεύτερη (4 & 5/7), όσο και για την τρίτη (9/7), ο
αθηναϊκός Τύπος γράφει πολλά καλά, με σκοπό την ενίσχυση ενός δραματολογίου
συστηματικής τέχνης και διάπλασης της καλαισθησίας του κοινού. Καθήκον του
Τύπου και της κριτικής είναι να απονέμουν ευχαριστήρια στους ηθοποιούς του θιάσου
«Μένανδρος» για τους κόπους για την εκτέλεση έργων νεότερης τέχνης. Ο Δ.
Ταβουλάρης υπόσχεται, με τον τρόπο του και τη διάθεσή του για πρόοδο, να
εμβαθύνει στο πρόσωπο του Ροσβάιν και να τον καταστήσει μία από τις καλύτερες
επιτυχίες του. Ο Δ. Ταβουλάρης ήταν κομψός και ευαίσθητος, που φέρει τη μοίρα και
τις ευθύνες του καλλιτέχνη, αντιπροσωπεύει την πάλη της συνείδησης κατά της
ανάγκης. Αν προσέθετε αυτήν την απόχρωση θα συμπλήρωνε το όλο. Η Σοφία
Ταβουλάρη ως Ελεονώρα εργάσθηκε με φιλοτιμία και στη δεύτερη παράσταση
χρησιμοποίησε ποικιλία στην εκφορά λόγου στην απαγγελία και έδειξε ότι είχε
κατανοήσει ορθά το ρόλο της. Κατά τον συγγραφέα ήταν γυναίκα άκαμπτη και
παροδικά ευαίσθητη, αλλά και αλλοπρόσαλλη. Τα ψεύτικα αισθήματά της κάλυπτε με
θαυμάσια υποκριτική τέχνη η Σοφία Ταβουλάρη, αφού κατόρθωσε να πείσει τον
Ροσβάιν, αλλά και τους θεατές για τον αληθινό έρωτά της προς αυτόν. Όταν μιλούσε
η Σ. Ταβουλάρη συγκινούσε με τις διηγήσεις και τα επιφωνήματα, έπρεπε, όμως, να
μετέχει περισσότερο στο δράμα. Όταν έπαυε να ομιλεί, έπρεπε να φαίνεται ότι
παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις τύχες των άλλων σκηνικών προσώπων. Η Ιω.
Νικηφόρου υποκρίθηκε καλά και με αίσθημα την αθώα κόρη, Μάρθα. Ο Ιω.
Σπυρόπουλος ήθελε περισσότερη εκφραστικότητα, δεν το επέτυχε κατά την εκτέλεση,
αφού δεν διέθετε μορφή και ψυχή καλλιτέχνη. Η Ελένη Χέλμη ως αγγλίδα, ίσως, ήταν
η πρώτη επιτυχούσα. Η Πολυξένη Σούτσα υποκρίθηκε καλά. Ο Σπ. Ταβουλάρης ήταν
2516 Ό.π., 18/6/1878, 169, 4, 20/6/1878, 171, 3.

2517 Παλιγγενεσία, 21/6/1878, 4149, 3.
553
άμεμπτος στην ενδυμασία, στις κινήσεις και στην απαγγελία. Η διδασκαλία του
δράματος, που είχε μεταφράσει με επιτυχία ο Ιωάννης Καμπούρογλου, στο σύνολό
της ήταν καλή και ευχαρίστησε το κοινό2518.
Για την Ιωάννα των δακρύων και Ιωάννα των γελώτων (Jeanne qui pleure et
Jeanne qui rit) των Ph. Dumanoir και A. Keraniou οι θεατές έμειναν ευχαριστημένοι
από την εκτέλεση. Η Ιω. Νικηφόρου ερμήνευσε αβίαστα το αίσθημα και το πνεύμα
του συγγραφέα με τον τόνο της φωνής της και την έκφραση του προσώπου της. Η
Σοφία Ταβουλάρη ερμήνευσε το πρόσωπο με αφέλεια, αλλά και με επιδεξιότητα στην
όψη, στο λόγο και στις ανάλογες κινήσεις. Η Εστέλλα Συλιβάκου ως πρόσωπο
αισθηματικής νεαράς ξεπέρασε τις δυσκολίες σε μεγάλο βαθμό. Επιτυχία είχε η Ελένη
Χέλμη, ως γριά τυφλή μητέρα, αποσπώντας δάκρυα και κρατώντας το δράμα στο
ύψος του. Ο Σπ. Ταβουλάρης είχε αναλάβει κύριο ρόλο, αυτόν του συμβολαιογράφου,
τύπο εξαίρετο και απέδειξε την πρόοδο της υποκριτικής του σταδιοδρομίας. Ο Δ.
Ταβουλάρης κράτησε όλο το βάρος της παράστασης ζωντανεύοντας τους λόγους του
και τη σχέση του με τα άλλα πρόσωπα. Ο Γ. Νικηφόρος είχε μικρό μέρος. Αξίζει να
σημειωθεί η καλή σκηνική διακόσμηση και οι ωραίες ενδυμασίες στην πρόοδο του
θιάσου «Μένανδρος». Στη δεύτερη παράσταση του έργου αυτού (3/8) η κριτική ήταν
ευνοϊκή και τόνισε ότι ο θίασος και γενικότερα οι ηθοποιοί είχαν βγει από την
τετριμμένη οδό των κατά παράδοση απαγγελιών και ακολούθησαν το νεότερο και
φυσικότερο στάδιο της δραματικής τέχνης, υποσχόμενοι πολλά καλά2519.
Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου συνάθροισε πολύ κόσμο και
παραστάθηκε (22/7) καλά και πλήρως. Ο Γ. Νικηφόρος ειδικά πέτυχε ως Ανατολίτης
και συνέτεινε στο να κρατηθεί όλη η παράσταση. Το έργο γενικώς παραστάθηκε
καλά, επειδή όλοι κατά τι προόδευσαν σχετικά με προηγούμενη δοκιμή του2520.
Στην παράσταση της Παγκάστης του Δημ. Κορομηλά (29 & 30/7) το κοινό
ευχαριστήθηκε με τη σχετική επιτυχία της, χειροκρότησε τον συγγραφέα και τον
κάλεσε επί σκηνής. Ο Δ. Ταβουλάρης ως ζωγράφος Απελλής εμφάνισε με ζωηρότητα
αφενός τον πόνο του και τον έρωτά του για την Παγκάστη και αφετέρου την
απελπισία του εναντίον της, όταν δεν θέλησε να τον ακολουθήσει. Με τη μανία του,
όμως, κατέστρεψε την εικόνα της, βάζοντας σε κίνδυνο τη ζωή του, από την οργή του
Αλέξανδρου. Ο Ν. Καρδοβίλλης υποδύθηκε το πρόσωπο του Αλέξανδρου ως ο μόνος
2518 Παλιγγενεσία, 5/7/1878, 4160, 3, Εφημερίς, 3/7/1878, 184, 2, 4/7/1878, 185, 3, 13/7/1878, 194, 1-
2, Σ., «Δαλιδά-Θεατρικόν Δελτίον», Εφημερίς, 19/7/1878, 200, 2-3-4.
2519 Εφημερίς, 15/7/1878, 196, 2, 16/7/1878, 197, 2 και 4, 18/7/1878, 199, 2, 5/8/1878, 217, 2.
2520 Ό.π., 22/7/1878, 203, 2 και 4, 24/7/1878, 205, 2.
554
κατάλληλος νέος ηθοποιός. Αλλά το πρόσωπο απαιτούσε δοκιμασμένο υποκριτή και η
παράσταση υπήρξε για τον Ν. Καρδοβίλλη ένα άλμα. Καθόλο το έργο ο Αλέξανδρος
δεν είναι το μεγάλο ιστορικό πρόσωπο, έχει και προσωπικές και ιδιωτικές στιγμές,
αλλά το δράμα λήγει, όταν μπροστά στη λάμψη της επερχόμενης δόξας, λησμονεί τον
έρωτα και τα ιδιαίτερά του αισθήματα και δίνει τέλος, ως δρων πρόσωπο, στα
επεισόδια του ιδιωτικού βίου του, δωρίζοντας μεγαλόφρονα την Παγκάστη στον
Απελλή, «ίνα την τέχνην σώση!». Ο Ν. Καρδοβίλλης σχεδόν ανταποκρίθηκε. Ο Σπ.
Ταβουλάρης ως Χοιρίλος διέπλασε τύπο κωμικού ποιητή της αρχαιότητας. Ο Ιω.
Σπυρόπουλος ήταν ο Ηφαιστίων και προσπάθησε να απαγγείλει με μεγαλοπρέπεια. Η
Σοφία Ταβουλάρη ως Παγκάστη ήταν ωραία «φιλομειδής, ξανθή, κομψή και
ερωτική», κατόπιν μεταβλήθηκε σε περιπαθή, που με πάθος ερμήνευσε την εσωτερική
πάλη της μεταξύ των αισθημάτων της ευγνωμοσύνης προς τον Αλέξανδρο και του
έρωτά της προς τον Απελλή. Η ταραχή της ήταν φυσική και η αυταπάρνηση ζωηρή
και έντονη. Η Ελένη Χέλμη ως Τρύφαινα, δούλη κακή και φθονερή γυναίκα,
συγχρόνως, όμως, μωρή, παίγνιο της πονηρίας του ποιητή Χοιρίλου, διερμήνευσε το
ρόλο της με επιδεξιότητα. Η κριτική είχε πεισθεί για την ανάγκη ενδυνάμωσης και
διεύρυνσης της ελληνικής σκηνής για τη βελτίωσή της. Οι κριτικοί επικαλούνταν την
υποστήριξη των αρμοδίων για την ανύψωση του νεοελληνικού θεάτρου και της
κοινωνίας2521.
Η Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη (9/8) ήταν ευεργετική παράσταση υπέρ του
τυφλού υποκριτή Αθανάσιου Σίσυφου, αλλά υπήρξαν κάποιες ατέλειες. Δόθηκε,
εντούτοις, η ευκαιρία να εκτιμηθεί ο Κ. Σαγανόπουλος, ο οποίος είχε ωραία φωνή και
έκαμε ορθό τονισμό των λέξεων, αρετή σπουδαία για τραγικά δράματα. Ο Κ.
Σαγανόπουλος έπρεπε, κατά την κριτική, να γυμνασθεί στις κινήσεις και να αποκτήσει
περισσότερο θάρρος. Ο Ιω. Σπυρόπουλος στη Γαλάτεια απέτυχε, αλλά μετριάσθηκε
ευτυχώς η εντύπωση από τη σωστότερη υπόκριση στο πρόσωπο του Πολυφόντη στη
Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, την επόμενη ημέρα (10/8). Εκτιμήθηκαν δεόντως η
Ελένη Χέλμη και ο Δ. Ταβουλάρης. Η Σοφία Ταβουλάρη δίδαξε με δεξιότητα και
ζωηρότητα τη Μερόπη, σημειώνοντας έτσι εξαιρετική πρόοδο στην ερμηνεία
τραγικών προσώπων2522.
2521 Ό.π., 28/7/1878, 209, 2, 31/7/1878, 212, 3, περ. Παρνασσός, έτος Β΄, αρ. 8, 30/8/1878, σ. 582.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137, Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 188-
189.
2522 Παλιγγενεσία, 8/8/1878, 4190, 3, Εφημερίς, 9/8/1878, 221, 2, 10/8/1878, 222, 4, 12/8/1878, 224,
3.
555
Μετά από πολλές απαγορεύσεις και αναβολές της παράστασης2523 του
Ραμπαγά του Victorien Sardou, πεντάπρακτης κωμωδίας σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου, το έργο ανεβάσθηκε στη σκηνή (19 & 20/8) και υπήρξε επιτυχία, που
εξασφάλισε για το θίασο παραστάσεις μέχρι το τέλος της περιόδου. Η παράσταση
υπήρξε ζωηρή, μικρά μέρη μπορούσαν ίσως να περικοπούν, αλλά το έργο, στην
πρώτη του παρουσίαση, εμφανίσθηκε ακέραιο, ως έπρεπε. Για την παράσταση,
γενικά, ο θίασος έπαιρνε παράσημο και αποδεικνυόταν ένας από τους καλύτερους.
Μετά τις δύο πρώτες, ο θίασος υποχρεώθηκε σε συντομεύσεις των διαλόγων, κανόνα
που τηρούσαν και στα μεγάλα ξένα θέατρα για την οικονομία του παραστατικού
χρόνου, χωρίς να αφαιρεθεί σκηνή με στόχο την ευχαρίστηση και τη γρήγορη ροή2524.
Τα γεροντοπαλλήκαρα (Les vieux garçons) του Victorien Sardou (26 & 29/8),
κωμωδία σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου, τράβηξε πολύ κόσμο. Εκτιμήθηκε στην
παράσταση η έμφυτη τεχνική του αυτοδίδακτου. Οι Δ. Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης,
Γ. Νικηφόρος και Ν. Καρδοβίλλης έδειξαν επιδεξιότητα. Οι Ιω. Σπυρόπουλος, Γ.
Χρυσάφης, Ν. Παρασκευόπουλος μιμήθηκαν πολύ καλά. Η Σοφία Ταβουλάρη
υποκρίθηκε με αφέλεια και παρουσίασε πολυτελείς ενδυμασίες, που τιμούν την
ελληνική σκηνή. Η Πολυξένη Σούτσα και η Σοφία Δημητρουλοπούλου συμπλήρωσαν
«ευρύθμως» την τριάδα των οικοδεσποινών. Η Ελένη Χέλμη ενθουσίασε το κοινό,
όταν τραγούδησε το ασμάτιο που μελοποίησε ο Σπ. Καίσαρης. Επιτυχία είχε η
Εστέλλα Συλιβάκου ως ingénue και άξιζε συγχαρητηρίων για τη διαμόρφωση του
τύπου αυτού, που έλειπε από την ελληνική σκηνή. Ο Αλ. Λεονάρδος κλήθηκε στη
σκηνή και χαιρετίσθηκε για τη μετάφρασή του. Η παράσταση ήθελε γρηγορότερη
εκτύλιξη και καλύτερη αποστήθιση για να γίνει καταφανέστερη η σημασία του έργου.
Οι ελληνικοί θίασοι, όμως, ανέβαζαν νέο έργο στη σκηνή εντός τριών ημερών, αφού
2523 Οι περιπέτειες του Ραμπαγά του Victorien Sardou αναφέρονται λεπτομερειακά στην ανακοίνωση
της Ευαγγελίας Ανδριτσάνου («Θέατρο, δημοσιογραφία και πολιτική», σ. 177-184), όπου αποδεικνύει
ότι η παράσταση αρχικά εμποδίστηκε από πραγματικά, φλέγοντα πολιτικά και εθνικά ζητήματα και
γεγονότα -λόγω του ρωσοτουρκικού πολέμου-, τον Ιανουάριο του 1877, ενώ στη συνέχεια, κάποιοι
παράγοντες με ιδιωτικά συμφέροντα επικαλέστηκαν πολιτικές αιτίες για να εμποδίσουν την
παράσταση και έφτασαν να δημιουργήσουν πολιτικό ζήτημα. Και η στάση του Τύπου όμως ήταν στενά
συνδεδεμένη με προσωπικά συμφέροντα. Το ζήτημα των «διαπλεκόμενων συμφερόντων» στην ιστορία
του νέου ελληνικού θεάτρου χρειάζεται περισσότερη διερεύνηση και θα βοηθήσει τους μελετητές να
αποκτήσουν ζωηρή εικόνα της νεοελληνικής καλλιτεχνικής ζωής και της σχέσης της με την πολιτική
και την κοινωνία.
2524 Εφημερίς, 5/8/1878, 217, 2, 6/8/1878, 218, 2-3-4, 7/8/1878, 219, 1-2, 8/8/1878, 220, 3, 10/8/1878,
222, 5, 19/8/1878, 231, 4, 20/8/1878, 232, 4, 21/8/1878, 233, 1, 22/8/1878, 234, 2.
556
οι θεατές είναι σχεδόν πάντοτε οι ίδιοι, οπότε χρειαζόταν κάθε βράδυ καινούργιο
έργο2525.
Στην παράσταση του Κλαβίγιου (Clavigo) του Goethe (9/9) ο Λάμπρος
Ενυάλης (Παναγιωτόπουλος) υποδύθηκε το πρόσωπο του Μπωμαρσαί και
δοκιμάσθηκε δια μιας και μάλιστα αυστηρότατα, αφού θέλησε να σταδιοδρομήσει στη
δραματική τέχνη, παρουσιάζοντας ένα πρόσωπο δυσκολότατο. Παρόλη την
πρωτοπειρία του απέδειξε ότι αισθανόταν το δράμα και ήταν εγκρατής στην
απαγγελία και τις κινήσεις. Φάνηκε ότι είχε συναίσθηση των κανόνων της τέχνης και
ότι υπόσχεται πολλά, όταν αποκτήσει πείρα. Το κοινό τον υποδέχθηκε με
χειροκροτήματα και τον ενθάρρυνε για την αγάπη του προς την τέχνη2526.
1879
Ο θίασος «Μένανδρος» ερχόμενος από τη Σύρο2527 για το καλοκαίρι του 1879,
από τις 2 Ιουνίου έως 4 Σεπτεμβρίου, νοικιάζει και πάλι το θερινό θέατρο «Απόλλων»
από τον Α. Τσόχα2528. Τα μέλη του θιάσου του είναι οι Π. Λαζαρίδης2529, Κ.
Σαγανόπουλος2530, Δ. Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης, Σοφία Ταβουλάρη, Ελένη
Χέλμη2531, Γ. Τσίντος2532, Εστέλλα Συλιβάκου, Ελένη Κοτοπούλη2533 κ.ά.
Το ποικίλο ρεπερτόριό του είναι:
 Ο Μάξβελ (Maxwell) του Jules Barbier, πεντάπρακτο δράμα2534,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν.Μ. Στεφάνου2535,
 Σωσάννα Ίμβερτ ή Η εξαγνισθείσα σύζυγος (Suzanne) των E. Brisebarre και E.
Nus, δράμα σε πράξεις πέντε με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
 Ο εξ Ινδιών συγγενής, μονόπρακτη κωμωδία2536,
2525 Ό.π., 8/8/1878, 220, 2, 21/8/1878, 233, 2, 25/8/1878, 237, 2, 26/8/1878, 238, 2 και 4, 28/8/1878,
240, 2-3, 29/8/1878, 241, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 140.
2526 Ό.π., 9/9/1878, 252, 2 και 4, 11/9/1878, 254, 2.
2527 Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην Ερμούπολη της Σύρου, σ. 675.
2528 Εφημερίς, 16/4/1879, 37, 3
2529 Πρωία, 17/3/1879, 7, 3, 16/4/1879, 37, 3, 17/4/1879, 38, 3, 30/5/1879, 81, 3, 2/6/1879, 84, 3,
4/6/1879, 86, 3, 14/6/1879, 96, 3.
2530 Ό.π., 24/6/1879, 106, 4.
2531 Παλιγγενεσία, 26/7/1879, 4491, 4, 28/7/1879, 4493, 3, Πρωία, 26/7/1879, 138, 4.
140, 2 και 4.
2533 Παλιγγενεσία, 3/8/1879, 4498, 3, 4/8/1879, 4499, 3, Πρωία, 4/8/1879, 147, 3 και 4, 5/8/1879, 148,
4, 7/8/1879, 150, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50.
2534 Πρωία, 17/3/1879, 7, 3, 16/4/1879, 37, 3, 17/4/1879, 38, 3, 30/5/1879, 81, 3, 2/6/1879, 84, 3,
4/6/1879, 86, 3, 14/6/1879, 96, 3.
2535 Ό.π., 4/6/1879, 86, 3.
2536 Ό.π., 5/6/1879, 87, 4, 14/6/1879, 96, 3.
557
 Λάζαρος ο βοσκός (Lazare le pâtre) του Joseph Bouchardy, δράμα σε τρεις
πράξεις με πρόλογο2537,
 Δύο εντροπαλοί, κωμωδία2539,
 Ροκαμβόλ (Rocambole) των A. Bourgeois και P. Ponson de Terrail,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη2540,
 Ο εξάδελφος ή Α! Οι εξάδελφοι! του Γ. Δροσίνη, μονόπρακτη κωμωδία2541,
 Σάρα και Κάρολος ή Η εκπεσούσα γυνή (La colpa vendica la colpa) του Paolo
 Το γεροντοπαλλήκαρον ή Τα γεροντοπαλλήκαρα (Les vieux garçons) του
Victorien Sardou, κωμωδία σε μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου2542,
Περβάνογλου2543,
 Ο μυστηριώδης δήμιος της Βενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois,
 Αι δύο φωτογραφίαι, κωμωδία2544,
 Ο σχοινοβάτης, πεντάπρακτο κωμικοτραγικό δράμα σε μετάφραση Δ.
Ταβουλάρη2545,
μετάφραση Ιωάννη Καρατζά2546,
2537 Παλιγγενεσία, 7/6/1879, 4449, 3, Πρωία, 7/6/1879, 89, 3, 14/6/1879, 96, 3.

2538 Παλιγγενεσία, 9/6/1879, 4450, 3, Πρωία, 9/6/1879, 91, 4, 14/6/1879, 96, 3.
2539 Πρωία, 10/6/1879, 92, 4, 14/6/1879, 96, 3.
2540 Ό.π., 12/6/1879, 94, 4.
2542 Ό.π., 17/6/1879, 99, 4.
2544 Πρωία, 21/6/1879, 103, 4.
2546 Πρωία, 24/6/1879, 106, 4.
558
 Βελέιλ, o υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour, δράμα σε
τέσσερις πράξεις με πρόλογο,
 Είναι πολύ αργά, μονόπρακτη κωμωδία2547,
 Ο αληθινός ψεύτης, μονόπρακτη κωμωδία,
 Οι δύω κωφοί, μονόπρακτη κωμωδία2548,
Thiboust,
 Το σύνθημα είναι ροχαλητό (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και L.
Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα2549,
 Ο Αμφιτρύων (Amphitryon) του Molière, τρίπρακτη κωμωδία με πρόλογο, σε
έμμετρη μετάφραση Ιω. Γ. Φραγκιά, με τον Σπ. Ταβουλάρη ως Σωσία2551,
 Η Βραζιλιανή του Paul Meurice, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα
γαλλικά του Αλέξανδρου Λεονάρδου2552,
κωμωδία2553,
 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, κωμωδία
τρίπρακτη μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα2554,
 Πίστις, ελπίς και έλεος (Foi, espérance et charité) του Bernard Joseph Rosier,
 Τα απολωλότα πρόβατα του L. Cicconi, τετράπρακτο δράμα2557,
 Αι άποροι πολυτελείς του Εμίλ Ωζιέ και Φουσιέ, δράμα σε πέντε πράξεις2559,
2547 Παλιγγενεσία, 29/6/1879, 4468, 4, Πρωία, 28/6/1879, 110, 4.

2550 Πρωία, 1/7/1879, 113, 4.
2551 Παλιγγενεσία, 3/7/1879, 4471, 3, Πρωία, 3/7/1879, 115, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 138.
2552 Παλιγγενεσία, 5/7/1879, 4473, 4, 7/7/1879, 4475, 3, Πρωία, 7/7/1879, 119, 2 και 4.
2553 Πρωία, 8/7/1879, 120, 4.
2554 Παλιγγενεσία, 10/7/1879, 4477, 4.
2555 Ό.π., 12/7/1879, 4479, 4, Πρωία, 12/7/1879, 124, 4.
2556 Παλιγγενεσία, 14/7/1879, 4481, 4.
2557 Πρωία, 15/7/1879, 127, 4.
2558 Ό.π., 17/7/1879, 129, 4.
559
 Ο αληθινός ψεύτης του Γ. Νικηφόρου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Μη δίδετε θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) του Eugène Labiche,
μονόπρακτη κωμωδία,
 Βερτράμ ο ναύτης (Bertram le matelot) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Γ. Σκαλίδη,
 Τα δάκρυα των γυναικών ή Αι κλαίουσαι γυναίκες (Les femmes qui pleurent)
 Ο ζηλότυπος Μουντζούρης ή Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη του Molière,
 Σαμψών και Δαλιδά του Κωνσταντίνου Χρ. Βερσή, δράμα σε πέντε πράξεις
βραβευμένο στο Βουτσιναίο ποιητικό αγώνα του 18752565,
 Η ερωτική παγίς, μονόπρακτη κωμωδία2566,
 Σκύλος και γάτα, μονόπρακτη κωμωδία2567,
 Έφαγες βλίτα του Δ. Κορομηλά, σκώμμα2568,
 Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Εnnery και E. Cormon,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου2569,
 Ο αρχαίος δεκανεύς, δράμα σε πέντε πράξεις,
2559 Παλιγγενεσία, 19/7/1879, 4485, 3-4, Πρωία, 19/7/1879, 131, 3 και 4.

2560 Παλιγγενεσία, 20/7/1879, 4486, 4.
2561 Ό.π., 21/7/1879, 4487, 4, Πρωία, 21/7/1879, 133, 4.
2562 Πρωία, 22/7/1879, 134, 4.
51.
140, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 86.
2568 Παλιγγενεσία, 2/8/1879, 4497, 3, Πρωία, 2/8/1879, 145, 3-4.
2569 Παλιγγενεσία, 3/8/1879, 4498, 3, 4/8/1879, 4499, 3, Πρωία, 4/8/1879, 147, 3 και 4, 5/8/1879, 148,
560
 Ο απαγχονισθείς (Le pendu) των M. Misson και A. Bourgeois, πεντάπρακτο
δράμα2571,
 Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των E. Scribe και Anne
H.J. Melesville, μονόπρακτη κωμωδία2572,
 Ακτίς εν σκότει, δράμα και Ο κύριος Πετεινός, μονόπρακτη κωμωδία και τα
δύο του Δ. Κορομηλά2573,
 Νέρων ο Κορίνθιος του Ανδρ. Ρηγόπουλου2574,
 Ο κοινωνικός θάνατος (La morte civile) του Paolo Giacometti, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου2575,
 Σκύλλα του Σπ. Βασιλειάδη, τρίπρακτο δράμα2576,
 Που κυνηγά πολλούς λαγούς κανένα δεν πιάνει, μονόπρακτη ελληνική
κωμωδία2578.
Ο Δ. Ταβουλάρης ταιριάζει φυσιογνωμικά στον πρωταγωνιστικό ρόλο του
Άμλετ (19/6), σε αντίθεση με τον Π. Σούτσα, που του παραδίδει τον ρόλο αυτό το
1872. Τον παίζει ρομαντικά: μέτωπο ρεμβώδες, βλέμμα μελαγχολικό πλανώμενο στο
κενό ή ατενίζον προς τα ενδόμυχα της ψυχής, λόγια ειρωνικά, γεμάτα σαρκασμό ή
περιφρόνηση, οργή ή μίσος, τόνος της φωνής υποχθόνιος, κινήσεις και στάσεις
φυσικές, έντεχνες αιφνίδιες μεταλλαγές και καλή άρθρωση. Τον ερμηνεύει στη
μετάφραση του Ιω. Περβάνογλου2579.
Για το έργο Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour
(28/6) η κριτική αναφέρει ότι «αν και το δράμα ήτο πολύπλοκον, και τα πρόσωπα
2570 Πρωία, 7/8/1879, 150, 4.

2571 Παλιγγενεσία, 11/8/1879, 4505, 4.
2572 Ό.π., 15/8/1879, 4508, 3 και 4.
2573 Ό.π., 15/8/1879, 6/8/1879, 4509, 2.
2575 Ό.π., 25/8/1879, 4517, 4.
2576 Ό.π., 28/8/1879, 4519, 4.
2577 Ό.π., 29/8/1879, 4520, 4.
2578 Ό.π., 4/9/1879, 4525, 4.
2579 Από το άρθρο μου στο περιοδικό της Νέας Εστίας, ό.π., σ. 255. Παλιγγενεσία, 19/6/1879, 4459, 3,
22/6/1879, 4462, 3.
561
πολλά, ουχ ήττον η επιτυχία υπήρξε πλήρης, διότι και αι σκηνογραφίαι είναι
κατάλληλοι, και η περιβολή των υποκριτών αξιοπρεπής και αρμόζουσα, και τα
πρόσωπα τα λαμβάνοντα μέρος αποχρώντως παρασκευασμένα, ιδία δε ο διάλογος των
πειρατών είχε τι άξιον περιεργείας. Εν γένει δε ο θίασος εφέτος ούτω καλώς
κατηρτισμένος, καθίσταται άξιος της συνδρομής του κοινού»2580.
Κατά την κριτική, τέτοιου είδους δράματα, όπως Αι άποροι πολυτελείς του
Εμίλ Ωζιέ και Φουσιέ (19/6) απαιτούν πολλή εκγύμναση και μεγάλη φυσικότητα
σκηνικής παράστασης2581.
Την Πέμπτη 26 Ιουλίου 1879 παρουσιάσθηκαν η Δαλιδά (Dalida) του Octave
Feuillet, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου και Ο ζηλότυπος
Μουντζούρης ή Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη του Molière, μονόπρακτη κωμωδία. Στην
παράσταση είχε προσέλθει αρκετός κόσμος. Η επιτυχία εκ μέρους των ηθοποιών ήταν
πλήρης. Ο Δ. Ταβουλάρης, ιδίως, υποκρινόμενος τον Ανδρέα Ροσβάιν συγκίνησε όλο
το θέατρο και δικαίωσε την αγάπη του κοινού. Επίσης, με επιτυχία υποδύθηκε τον
Καρνιόλη ο Σπ. Ταβουλάρης και την Ελεωνόρα ή Δαλιδά με άριστη υποκριτική και με
τέχνη η Σοφία Ταβουλάρη. Στην κωμωδία Ο ζηλότυπος Μουντζούρης ο Π. Λαζαρίδης
και η Ελ. Χέλμη απέσπασαν τα χειροκροτήματα των θεατών2582.
Στο έργο Σαμψών και Δαλιδά του Κωνσταντίνου Χρ. Βερσή, τετράπρακτο
δράμα, βραβευμένο στον Βουτσιναίο ποιητικό αγώνα του 1875, έγιναν ορισμένες
μικρές διορθώσεις από το συγγραφέα μετά την πρώτη παράστασή του (28/7)2583.
1880
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη αρχίζει τις παραστάσεις του
στις 5 Ιουνίου του 1880 στο θερινό θέατρο «Ορφεύς», που βρίσκεται στην οδό
Πατησίων, στην πλατεία Βικτωρίας, και έχει ως ιδιοκτήτη τον Ι. Βιθυνό. Ο θίασος
συνεχίζει να παρουσιάζεται σε αυτό το θέατρο έως τις 14 Σεπτεμβρίου 1880.
Παράλληλα παριστάνει σε θέατρο του Πειραιά (στη μάντρα Βραχνού), ορισμένες
ημέρες της εβδομάδας2584. Στο θίασο συμμετέχουν οι εξής ηθοποιοί: Δ. Ταβουλάρης,
Γ. Πετρίδης, Ν. Καρδοβίλλης, Σπ. Ταβουλάρης, Π. Λαζαρίδης, Γ. Δρακόπουλος, Κ.
Βερίνης, Ε. Βούλγαρης, Γ. Νικηφόρος, Κ. Λαμπρόπουλος, Π. Ρούσος, Σοφ.
Ταβουλάρη, Ελ. Χέλμη, Ι. Νικηφόρου, Μ. Δρακοπούλου. Η Ελένη Χέλμη αποχωρεί
2580 Παλιγγενεσία, 29/6/1879, 4468, 4.

2581 Ό.π., 19/7/1879, 4485, 3-4.
2582 Ό.π., 26/7/1879, 4491, 4, 28/7/1879, 4493, 3.
2583 Ό.π., 31/7/1879, 4495, 3 και 4.
2584 Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 96.
562
γύρω στις 20 Ιουνίου2585 από το θίασο και προσχωρεί σε εκείνον του Δημ. Αλεξιάδη,
που παίζει την ίδια εποχή στο θέατρο «Απόλλων». Οι επιστολές που στέλνονται στον
Τύπο2586 και ανακοινώνουν τη διαμαρτυρία της Ελ. Χέλμη προς το θίασο Ταβουλάρη,
ότι εξακολουθεί, καίτοι έχει αποχωρήσει, να περιλαμβάνει το όνομά της στο
πρόγραμμα του θεάτρου «Ορφεύς» φανερώνει τις διαμάχες μεταξύ των ηθοποιών και
των θιάσων, την κακή συμπεριφορά στον επαγγελματισμό των ηθοποιών και των
θιάσων, τις γνωστές και κοινές σε όλους τους επαγγελματικούς χώρους
αντιπαλότητες. Ο θίασος «Μένανδρος» ξεκινάει με ένα πεντάπρακτο δράμα, Οι
πτωχοί των Παρισίων (Les pauvres de Paris) των Eugène Nus και Edouard
Brisebarre2587.
Το ρεπερτόριό τους ποικίλλει σε έργα πρωτότυπα και ξένα μεταφρασθέντα.
Δεν βρίσκουμε πολλές κριτικές, κάτι που οφείλεται σε μονομέρεια ορισμένων
εφημερίδων υπέρ του ανταγωνιστή του, Δημ. Αλεξιάδη. Αφού πρώτα αναφερθούμε
στα έργα που παρουσίασαν το 1880, στη συνέχεια θα αναλύσουμε τις λιγοστές
κριτικές, που βρέθηκαν. Έτσι από τις 7 Ιουνίου και μετά παριστάνονται:
 Η παιδοκλέπτρια (La voleuse d’enfants) των E. Grangé και L. Thiboust,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν.Μ. Στεφάνου,
 Το αλάνθαστον ιατρικόν, μονόπρακτη κωμωδία2588,
 Η εξοχική οικία (ή Το αγροκήπιον) του August von Kotzebue, μονόπρακτη
κωμωδία2590,
 Ανδρέας Γεράρδος (André Gérard) του Victor Séjour, πεντάπρακτο δράμα2591,
 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, τετράπρακτη
 Οι ερωτευμένοι2593 (Gli Innamorati) του Carlo Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία σε
2585 Στοά, 21/6/1880, 2320, 2-3.

2586 Ό.π., 25/6/1880, 2324, 3.
5/6/1880, 2304, 1 και 3.
2591 Στοά, 15/6/1880, 2314, 3.
2593 Οι ερωτευμένοι ή Αι ζηλοτυπίαι των μελλονύμφων.
563
 Ο Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία2595,
 Η ξενοδόχος (La locandiera) του C. Goldoni, κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη
Καρατζά,
 Ο καπνοδοχοκαθαριστής, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε μετάφραση
Γ.Ν.Κ.2596,
 Ο Αλκιβιάδης του Καβαλόττι, δράμα σε μετάφραση των Κ. Βάμβα και Γεωργ.
Δουρούτη2597,
 Η πομφόλυξ (ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε) (Una bolla di sapone) του Vittorio
Bersezio, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου και σε
διασκευή Σπυρίδωνα Ταβουλάρη,
 Οι πετεινόμυαλοι, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γ.
 Οι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις σε διασκευή
Ανδρέα Καλύβα2599,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2601,
 Σκενδέρμπεης ο Ηπειρώτης του Αντ. Αντωνιάδη, πεντάπρακτο δράμα2602,
 Οθέλλος, ο μαύρος της Ενετίας (Othello, the Moor of Venice) του Shakespeare,
πεντάπρακτη τραγωδία,
 Μη δίδεις θάρρος εις τους υπηρέτας ή εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne)
2594 Παλιγγενεσία, 20/6/1880, 4773, 3, 21/6/1880, 4774, 3-4, 25/6/1880, 4778, 2-3, Στοά, 21/6/1880,
2320, 2-3.
2595 Στοά, 22/6/1880, 2321, 4.
2598 Στοά, 28/6/1880, 2327, 4. Η μετάφραση της μονόπρακτης κωμωδίας κατά τον Σπάθη («Η
επτανησιακή συμβολή», σ. 104) πραγματοποιήθηκε από τον Αντώνιο Μανούσο και εκδόθηκε ανώνυμα
το 1872 και το 1882, ενώ στο μεταξύ το είχε οικειοποιηθεί ο κωμικός ηθοποιός Γ. Νικηφόρος και το
1880 τύπωσε τη μετάφραση με το όνομά του.
2599 Στοά, 29/6/1880, 2328, 3.
2600 Ό.π., 1/7/1880, 2330, 3.
564
του Eugène Labiche, μονόπρακτη κωμωδία2603,
 Η κυρά Φροσύνη ή Τα Γιάννενα του Αντ. Αντωνιάδη, δράμα σε πέντε πράξεις,
 Το ύδωρ της λήθης του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία2604,
 Ο Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις μετά των τριακοσίων του Michel Pichat,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου με τον Διονύσιο Ταβουλάρη
στον ομώνυμο ρόλο2605,
 Ο δήμιος (της Ενετίας) (La Vénitienne) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο Φιάκας του Δημοσθ. Μισιτζή, δίπρακτη κωμωδία2607,
 Οι πειραταί (της Σαβάνης) (Les pirates de la Savane) των A. Bourgeois, A.
D’Εnnery και F. Dugué, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου
Λεονάρδου2608,
μυθιστορηματικό πεντάπρακτο δράμα2609,
 Η αιματηρά κηλίς (Le tache de sang) των Julien Maillan και Louis Boulé,
κωμικοτραγικό μυθιστορηματικό δράμα σε μετάφραση Α.Β.
Παπαγεωργακόπουλου,
 Νηστεία και αναπαραδιά, κωμωδία2611,
κωμικοδραματικό πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα,
 Η τίγρις της Βεγγάλης (Un tigre de Bengale) των Edouard Brisebarre και

2604 Παλιγγενεσία, 12/7/1880, 4792, 3, Στοά, 12/7/1880, 2341, 4, 13/7/1880, 2344, 4.
2606 Παλιγγενεσία, 16/7/1880, 4795, 3, 18/7/1880, 4797, 2-3, Στοά, 16/7/1880, 2345, 3.
2608 Παλιγγενεσία, 18/7/1880, 4797, 3-4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50.
2609 Στοά, 26/7/1880, 2355, 4.
565
Michel Marc, μονόπρακτη κωμωδία2613,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα2614,
 Ανακρέων του Δημ. Α. Κορομηλά, έμμετρο τρίπρακτο δράμα, όπου
συμμετέχουν οι: Δ. Ταβουλάρης (Ανακρέων), Γ. Πετρίδης (Ίβυκος), Ν.
Καρδοβίλλης (Σιμωνίδης), Σπ. Ταβουλάρης (Φερεκύδης), Π. Λαζαρίδης
(Ναυσιτελής και Ευπαλίνος), Γ. Δρακόπουλος (Μαιάνδριος), Κ. Βερίνης
(Δημοκίδης), Ε. Βούλγαρης (Λοκρίων), Γ. Νικηφόρος (Θράσων), Κ.
Λαμπρόπουλος (Τευθρηδών), Π. Ρούσος (Στρούθων), Σοφ. Ταβουλάρη
(Δάφνη), Ι. Νικηφόρου (Λαγίκτα), Αικ. Δρακοπούλου (Πετάλη)2616,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία με τον Γ. Νικηφόρο
ως Ανατολίτη2617,
 Οι κατάσκοποι των J. Moinnaux και P. Parfait, σε μετάφραση Αλέξανδρου
Ζαμπέλιου,
κωμωδία2619,
 Λάζαρος ο βοσκός (Lazare le pâtre) του Joseph Bouchardy, τετράπρακτο
δράμα2620,
 Η δέσποινα της Λυών (The lady of Lyon) του Edward Bulwer-Lytton,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα αγγλικά του Μιχ. Ν. Δαμιράλη2621,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, έμμετρη πεντάπρακτη τραγωδία, «Ο προς την
ελευθερίαν μονόλογος του Αγγέλου Φιλανθρωπινού» από τη Μαρία

2615 Στοά, 9/8/1880, 2369, 4.
2616 Παλιγγενεσία, 16/8/1880, 4823, 2, Στοά, 16/8/1880, 2376, 4, 20/8/1880, 2380, 2-3, περ.
Παρνασσός, έτος Δ΄, τόμ. Δ΄, αρ. 9, 30/9/1880, σ. 679. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137, Ρέα Γρηγορίου, Ο
Δημήτριος Κορομηλάς και το νεοελληνικό θέατρο, σ. 191 και σημ. 280.
2619 Παλιγγενεσία, 27/8/1880, 4831, 3.
2621 Πρωΐα, 31/8/1880, 540, 3, Παλιγγενεσία, 1/9/1880, 4835, 3, Στοά, 31/8/1880, 2391, 4.
566
Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη και η κωμική σκηνή Πατατράκας ο
νεόγαμβρος του Γεωργίου Σουρή2622,
κωμωδία σε μετάφραση Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων2623,
 Το ριπίδιον (Il ventaglio) του Carlo Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία2624.
Στην παράσταση του Σκερδέμπεη του Ηπειρώτου του Αντ. Αντωνιάδη (6/7) το
θέατρο ήταν φωταγωγημένο και κάηκαν πυροτεχνήματα2625.
Ο Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις του Michel Pichat (16/7), πεντάπρακτο δράμα, σε
μετάφραση Άγγ. Βλάχου, παίχθηκε με τον Διονύσιο Ταβουλάρη ως Λεωνίδα, που
ερμήνευσε το ρόλο του επιτυχώς. Η Μαρία Πετρίδου υποδύθηκε την Αστυδάμεια
«μεθ’ ικανής επιτυχίας και τινός ηγεμονικής αξιοπρεπείας»2626.
Στον Αμλέτο του Σαίξπηρ (2 & 4/8) «διεκρίθη ως πάντοτε ο Δ. Ταβουλάρης, ος
υπεκρίθη τον Αμλέτον και η Σ. Ταβουλάρη, ήτις υπεκρίνετο την Οφηλίαν. Αλλά και ο
Ν. Καρδοβίλλης ως Λαέρτης και ο Γ. Πετρίδης ως Πολώνιος, ως και τα πρόσωπα δεν
καθυστέρησαν εν τη παραστάσει του εξόχου τούτου δράματος, ει και τα μέσα προς
διδασκαλίαν τοσούτον εξόχου έργου εισί γλισχρά και λίαν ανεπαρκή»2627.
Η δέσποινα της Λυών (The lady of Lyon) του Edward Bulwer-Lytton,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα αγγλικά του Μιχ. Ν. Δαμιράλη
παριστάνεται για πρώτη φορά στις 31 Αυγούστου. «Η μετάφρασις, οι χαρακτήρες
είναι γνήσιοι και καλώς διαγεγραμμένοι, απόκειται νυν εις την δεξιότητα των
ηθοποιών να υποδυθώσιν αυτούς επιτυχώς». Πρωταγωνίστησαν «ευδοκίμως» ο
Διονύσιος και η Σοφία Ταβουλάρη2628.
Ο θίασος «Μένανδρος» φεύγει, μετά τις παραστάσεις στην Αθήνα, για την
Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου παρέμεινε καθ’ όλο το χειμώνα2629.
1881
Το 1881, ο θίασος του Δ. Ταβουλάρη εμφανίζεται από τις 30 Μαΐου, στο
θέατρο «Ολύμπια» του Α. Τσόχα, που είχε πλούσιο φωτισμό και διακόσμηση2630. Ο
θίασος αποτελείται από τα εξής μέλη: Δ. Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης, Σοφία
2622 Παλιγγενεσία, 2/9/1880, 4836, 3, 4/9/1880, 4838, 2-3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103.
2623 Στοά, 7/9/1880, 2398, 4.
2624 Ό.π., 9/9/1880, 2400, 4.
2625 Παλιγγενεσία, 5/7/1880, 4768, 3.
2626 Ό.π., 16/7/1880, 4795, 3.
2627 Εφημερίς, 4/8/1880, Παλιγγενεσία, 4/8/1880, 4812, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 35.
2628 Πρωία, 31/8/1880, 540, 3, Παλιγγενεσία, 1/9/1880, 4835, 3.
2629 Παλιγγενεσία, 27/9/1880, 4858, 3.
2630 Ό.π., 2/6/1881, 5066, 2-3.
567
Ταβουλάρη, Ελένη Κοτοπούλη2631, Γ. Νικηφόρος, Ελ. Βούλγαρης, Δ. Κοτοπούλης2632,
Ιωάννα Νικηφόρου, Π. Λαζαρίδης2633. Συνεργάζεται επίσης σε ορισμένες
παραστάσεις, ειδικά του Άμλετ, με τον Ν. Λεκατσά2634. Το πρώτο έργο που
παρουσιάζει είναι η Φραγκίσκη εξ Αριμίνου (Francesca de Rimini) του Silvio Pellico,
πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ανδρέα Καλύβα και Ο χαζός, μονόπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Α. Σκαλίδη2635.
Άλλα έργα που εντάσσει στο ρεπερτόριό του είναι:
 Η κόμησσα της Νοβάιλ2636,
 Ο ταχυδακτυλουργός των J. Brésil και A. D’Εnnery, πεντάπρακτο
κωμικοτραγικό δράμα σε μετάφραση Γ.Λ. Ξανθόπουλου2637,
κωμωδία,
 Έχασα το σπίτι μου, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή από τα ιταλικά του Γ.
Νικηφόρου,
 Ο Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία2638,
 Βάσανος γυναικός (Le supplice d’une femme) των Émile Girardin και Alex.
Dumas (υιού), τρίπρακτο δράμα,
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour (Β. Σεζούρ),
 Ο μέλας πύργος ή Ο υιός της επαίτιδος, δράμα σε τρεις πράξεις και
πρόλογο2642,
2631 Ό.π., 16/7/1881,5106, 4.

2632 Ό.π., 25/8/1881, 5140, 3.
2633 Ό.π., 3/9/1881, 5146, 4, 4/9/1881, 5147, 4.
2634 Ό.π., 25/8/1881, 5138, 3, 26/8/1881, 5137, 3, 29/8/1881, 5142, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ.
35, Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 300.
2635 Παλιγγενεσία, 30/5/1881, 5064, 3, 2/6/1881, 5066, 2-3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 106.
2636 Ό.π., 2/6/1881, 5066, 2-3.
2637 Ό.π., 1/6/1881, 5067, 3.
2638 Ό.π., 2/6/1881, 5066, 2-3.
2639 Ό.π., 3/6/1881, 5067, 3.
2640 Ό.π., 4/6/1881, 5068, 3.
2641 Ό.π., 5/6/1881, 5069, 3.
2642 Ό.π., 6/6/1881, 5070, 3.
568
μετάφραση Ι. Φραγκιά2643,
 Οι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις,
 Ο αποχαιρετισμός του στρατιώτου, κωμικός διάλογος του Γ. Σουρή2650,
 Ο δήμιος (της Ενετίας) (La Vénitienne) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο
δράμα2651,
 Η εξαγνισθείσα μήτηρ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus, δράμα σε πέντε
πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη2652,
Γ.Ν.Κ.,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
 Μυλωνάς και Μυλιωνάς, κωμωδία2653,
 Η πατρίς του Victorien Sardou, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ι.
 Οι ερωτευμένοι ή Αι ζηλοτυπίαι των μελονύμφων (Gli innamorati) του Carlo
2643 Ό.π., 9/6/1881, 5072, 2.

2644 Ό.π., 11/6/1881, 5074, 3.
2645 Ό.π., 12/6/1881, 5075, 4.
2646 Ό.π., 13/6/1881, 5076, 4.
2647 Ό.π., 16/6/1881, 5079, 3.
2648 Ό.π., 17/6/1881, 5080, 3.
2649 Ό.π., 18/6/1881, 5081, 3, 20/6/1881, 5082, 3.
2650 Ό.π., 19/6/1881, 5081, 4.
2651 Ό.π., 20/6/1881, 5082, 4.
2652 Ό.π., 21/6/1881, 5083, 3.
2653 Ό.π., 24/6/1881, 5085, 2.
2654 Ό.π., 25/6/1881, 5086, 3 & 4.
569
Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία2655,
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισ. Σκυλίτση,
 Τα ορφανά της Ενετίας του Charles Garand, γαλλικό πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου2658,
 Τα αποτελέσματα της μέθης ή Μαρία Ιωάννα (Marie-Jeanne) των Julien
Maillan και Adolphe D’ Εnnery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ.
Σφήκα2659,
Σταματιάδη2661,
 Κλαβίγιος του Goethe, πεντάπρακτη τραγωδία2662.
 Η ξενοδόχος (La locandiera) του C. Goldoni, κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη
Καρατζά2663,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα2664,
 Μεσσαλίνα του Πέτρου Κόσσα, μετάφραση Μ. Ζώρα, δράμα σε πράξεις πέντε
με πρόλογο2666,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν. Μ. Στεφάνου2667,
2655 Ό.π., 26/6/1881, 5087, 4.

2656 Ό.π., 29/6/1881, 5089, 3.
2657 Ό.π., 1/7/1881, 5091, 4.
2658 Ό.π., 2/7/1881, 5092, 4.
2659 Ό.π., 3/7/1881, 5093, 4.
2660 Ό.π., 4/7/1881, 5094, 4.
2661 Ό.π., 8/7/1881, 5097, 4.
2662 Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 61.
2663 Παλιγγενεσία, 9/7/1881, 5098, 4.
2664 Ό.π., 11//7/1881, 5100, 3.
2665 Ό.π., 12/7/1881, 5101, 3, 13/7/188, 5102, 4.
2667 Ό.π., 16/7/1881, 5105, 4.
570
 Η επάνοδος του Γεωργίου Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία2668,
Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Πιπίνας Βονασέρα και Δημοσθ.
Αλεξιάδη,
 Δεν ηξεύρω τίποτε ή Το επανωφόριον του (κ.) Ιωσήφ ή Το επανωφόριόν μου,
 Αι πανουργίαι του Σκαπίνου (Les fourberies de Scapin) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία2670,
 Ο Κουλούρας ή Ο Κουλούρης από το Καπανδρίτι (La consigne est de ronfler)
των Ε. Grangé και L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή
Σούτσα2671,
 Οι τριάκοντα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, πεντάπρακτο δράμα2672,
 Είς κύων αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία2673,
 Σαμψών και Δαλιδά του Κωνσταντίνου Χρ. Βερσή, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Φύρδην μίγδην, κωμωδία2676,
 Η καμελιοφόρος κυρία (La veuve au camélia) των L. Thiboust, P. Siraudin και
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, εξάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση
2668 Ό.π., 16/7/1881,5105, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 233.
2669 Ό.π., 20/7/1881, 5107, 3.
2670 Ό.π., 22/7/1881, 5109, 4.
2671 Ό.π., 23/7/1881, 5110, 4.
2672 Ό.π., 24/7/1881, 5111, 4.
2673 Ό.π., 28/7/1881, 5114, 4.
2674 Ό.π., 29/7/1881, 5115, 4.
2675 Ό.π., 30/7/1881, 5116, 4.
2677 Ό.π., 1/8/1881, 5118, 4.
571
Ιωάννη Περβάνογλου2678,
δράμα σε μετάφραση-διασκευή Διονύσιου Ταβουλάρη2679,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου και σε
 Ο λιθοξόος του Alexandre Dumas πατρός, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Λ.
Ενυάλη2681,
 Οι φυγάδες (Les fugitifs) των A. Bourgeois και A. D’Ennery, εξάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου2682,
Ζαμπέλιου,
 Η επιδημία της τρέλλας του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2683.
Η πρώτη παράσταση του θιάσου Φραγκίσκη εξ Αριμίνου (Francesca de Rimini)
του Silvio Pellico (30/5) δεν άρεσε ιδιαίτερα στο κοινό, γιατί θεωρήθηκε δράμα
παλαιό, που στερείται ζωής και τέχνης. Η μεγάλη του αρετή είναι ότι θυμίζει το Ε΄
άσμα της Κολάσεως του Δάντη, όπου ο ποιητής εξιστορεί το θλιβερό επεισόδιο της
θυγατέρας του ηγεμόνος της Ραβένας. Δεν ήταν επιτυχής η εκλογή του έργου από το
θιασάρχη. Η κωμωδία Ο χαζός ήταν «άνευ σκοπού, άτεχνος και άμοιρος λεπτότητος,
... υποστάσα αλλοιώσεις μετά την μετάφρασιν εκ του γαλλικού».
Η παράσταση του Ταρτούφου του Μολιέρου (16/7) «επέτυχε θαυμασίως και
το συρρέον πλήθος εν τω ειρημένω θεάτρω είδε δικαιουμένας τας προσδοκίας του,
διότι κάλλιστα εμιμήθη το πρόσωπον του Λαμπίκη ο Γ. Νικηφόρος, άριστα δε του
ψευδευλαβούς Ταρτούφου ο Σπ. Ταβουλάρης. .... πάντες οι εν τη κωμωδία ταύτη
λαβόντες μέρος ηθοποιοί λίαν ευδοκίμως υπεκρίθησαν έκαστος το εαυτού
πρόσωπον»2684.
2678 Ό.π., 2/8/1881, 5119, 2-3.

2679 Ό.π., 12/8/1881, 5127, 4.
2680 Ό.π., 18/81881, 5132, 4.
2682 Παλιγγενεσία, 28/8/1881, 5141, 4.
2683 Ό.π., 3/9/1881, 5146, 4, 4/9/1881, 5147, 4.
2684 Ό.π., 16/6/1881, 5079, 3.
572
Στον Αμλέτο του Σαίξπηρ (2 & 9/8), που ερμήνευσε ο Δ. Ταβουλάρης, «η
συρροή του πλήθους ήτο μεγάλη και το δράμα εδιδάχθη μετά τοιαύτης επιτυχίας,
μεθ’ όσης ουδέποτε μέχρι τούδε. Τα υποκρινόμενα τα κύρια και τα πρώτα πρόσωπα
του δράματος ως ο Δ. Ταβουλάρης, ο Ελ. Βούλγαρης, η Σοφία Ταβουλάρη
επανειλημμένως εχειροκροτήθησαν επί επιτυχία. Ουκ ολίγον δε συνετέλεσε και η
σκηνογραφία και ο κατάλληλος φωτισμός της σκηνής, άτινα ουκ ολίγον συντείνωσιν
εις την επιτυχήν διδασκαλίαν των διδασκομένων έργων»2685. Αργότερα (25 & 26/8)
δόθηκε ο Άμλετ από το θίασο «Μένανδρος» με τον Νικόλαο Λεκατσά στον ομώνυμο
ρόλο να ερμηνεύει στα αγγλικά το ρόλο και οι υπόλοιποι ηθοποιοί Σ. Ταβουλάρη
(Οφηλία), Μ. Πετρίδου (Γερτρούδη), Γ. Νικηφόρος (Νεκροθάφτης), Ελ. Βούλγαρης,
Δ. Κοτοπούλης στα ελληνικά κατά τη μετάφραση του Ιω. Περβάνογλου2686.
1883
Το καλοκαίρι του 1883, ο θίασος «Μένανδρος» ερχόμενος από τη
Θεσσαλονίκη2687, παρουσιάζει έργα στο θέατρο «Παράδεισος», σε σύμπραξη με το Γ.
Νικηφόρο, και με τους υποκριτές, Π. Λαζαρίδη, Ιω. Νικηφόρου, Αντ. Τασσόγλου,
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, Μαρία Σάιλερ, Σπ. Ταβουλάρη, Σοφία Ταβουλάρη2688.
Η εμφάνιση για πρώτη φορά στην Αθήνα της μετέπειτα μεγάλης
πρωταγωνίστριας Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου (1866-1938), πραγματοποιείται με
το θίασο «Μένανδρος», το 1883. Συνεργάσθηκε επίσης για αρκετά χρόνια με τον
Νικόλαο Λεκατσά. Υπήρξε ηθοποιός με πλούσια εσωτερικά και εξωτερικά προσόντα
και με φλογερή ιδιοσυγκρασία. Σχηματίζει και δικό της θίασο και παίζει στην Αθήνα
κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, με ανταγωνίστρια την επίσης
πρωτοεμφανιζόμενη αυτήν την εποχή Αικατερίνη Βερώνη. Σε μια σύγκριση μεταξύ
τους μπορεί, σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής, να ειπωθεί ότι η Βερώνη υπήρξε
ανώτερη στο λεγόμενο «familier» (οικείο) ύφος και στα οικογενειακά δράματα, ενώ η
Παρασκευοπούλου υπερτερούσε στις τραγωδίες. Επικρατέστερη στις προτιμήσεις
των κριτικών ήταν μάλλον η τελευταία, διότι άρεσε και σε κωμωδίες, και σε
ευαίσθητους, αλλά και σε άγριους ρόλους, όπως την Μήδεια, αλλά και την Δέσποινα
της Λυών. Η Βερώνη είχε όλα τα πλεονεκτήματα μιας «comédienne» ενώ η
2685 Ό.π., 2/8/1881, 5119, 2-3.

2686 Ό.π., 25/8/1881, 5138, 3, 26/8/1881, 5137, 3, 29/8/1881, 5142, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ.
35, Δημητριάδης, ό.π., σ. 300.
2687 Νέα Εφημερίς, 20/5/1883, 136, 3. Κώστας Τομανάς, Το θέατρο στην παλιά Θεσσαλονίκη, σ. 30-
31.
2688 Ό.π., 21/5/1883, 137, 2.
573
Παρασκευοπούλου μιας «tragédienne»2689. Η Παρασκευοπούλου «σαν σκηνική
παρουσία ξεχώριζε για το πάθος στην υπόκρισή της, την πλαστικότητα του σώματος
και των κινήσεων, την εκφραστικότητα των ματιών. Αποκορύφωμα της τέχνης της
θεωρούταν η εκτέλεση των σκηνών θανάτου, που ερμήνευε με φυσικότητα και
πρωτοτυπία. Αρνητικά στοιχεία στην υποκριτική της αποτελούσαν η συχνή χρήση
υπερβολών και η ιδιόρρυθμη απαγγελία της». «Η προσφορά της στο ελληνικό θέατρο
υπήρξε αναμφισβήτητη. Συνέβαλε ενεργά στην ανάπτυξή του καθώς εισήγαγε νέα
δεδομένα στην εγχώρια υποκριτική, εμπλούτισε το δραματολόγιο των ελληνικών
θιάσων με ευρωπαϊκά και ελληνικά δράματα, πρόβαλε το έργο Ελλήνων
δραματογράφων, ανέδειξε νέους ηθοποιούς (Τ. Ράινεκ, Ν. Πεζοδρόμο, Α. Νίκα, Ν.
Μέγκουλα), οραματίστηκε τη δημιουργία εθνικού θεάτρου»2690.
Δεκαεπτά νέες σκηνές κατασκεύασε ο θίασος «Μένανδρος» και υποσχόταν
εντελείς παραστάσεις2691. Άρχισε με την παράσταση Το ψάθινον καπέλλον του
Eugène Labiche, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου, που
άρεσε πολύ και όπου ξεχώρισε η Σοφία Ταβουλάρη. Σε διαρκές γέλιο κράτησαν το
κοινό ο Σπ. Ταβουλάρης και ο Γ. Νικηφόρος2692.
Άλλα έργα που παρουσίασαν είναι2693:
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2694,
 Άμλετ (Hamlet) του Shakespeare, με τον Δ. Ταβουλάρη (Άμλετ) και τη Σοφία
Ταβουλάρη (Οφηλία)2695,
 Αι περιπέτειαι απόρου νέου (Le roman d’un jeune homme pauvre) του Octave
Feuillet, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Διονυσίου Π. Λάμπρου2696,
2689 Βλ. Αικ. Δεμέστιχα, Η θεατρική ζωή στην Αθήνα και στον Πειραιά (1890-1899), μεταπτυχιακή
εργασία στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Αθηνών, σ. 132.
2690 Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του βεντετισμού τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 246-247.
2691 Νέα Εφημερίς, 31/5/1883, 147, 3.
2692 Ό.π., 11/6/1883, 158, 3, 12/6/1883, 159, 4, 14/6/1883, 161, 2-3.
2693 Ο Κωστής Παλαμάς είχε δει το 1883 τα έργα: Ο μήλος της έριδος του Παν. Ζάνου, Αμλέτος, Αι
περιπέτειαι απόρου νέου, Αμφιτρύωνας του Μολιέρου, σε μετάφραση Ιω. Φραγκιά, Πειραταί, σε
μετάφραση Αλ. Λεονάρδου, Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Ιω. Μαυρομιχάλη, Τρεις γαμβροί και μία
νύμφη (Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το θέατρο, σ. 72-74).
2694 Παλιγγενεσία, 13/6/1883, 4, 14/6/1883, 2, Νέα Εφημερίς, 13/6/1883, 160, 3, 14/6/1883, 161, 2-3.
2695 Νέα Εφημερίς, 14/6/1883, 161, 3, 16/6/1883, 163, 2 και 4, 19/6/1883, 166, 2-3.
2696 Ό.π., 18/6/1883, 165, 2 και 3. Ο Παλαμάς είχε δει το έργο και και έκρινε ότι ήταν ζωηρή η
επιτυχία αυτού του δράματος, με τον Διον. Ταβουλάρη στο ρόλο του Μαξίμου και την Ιωάννα
Νικηφόρου ως Μαργαρίτα, «ει και υπέρ το δέον ανδρικώς χειρονομούσα εις τας εξάψεις της, και
ολίγον αδεξίως κεκαλλωπισμένη» (Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το θέατρο, σ. 71).
574
D’Ennery και F. Dugué, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου
Λεονάρδου, όπου παίζουν οι: Δ. Ταβουλάρης (Ανδρέας), Γ. Νικηφόρος
(Πιβοίνος, φαρμακοποιός), Σπ. Ταβουλάρη (Ιωνάθαν Ρίβερς)2697,
 Ο Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière, πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Ιω. Φραγκιά2698,
 Σάρα και Κάρολος (La colpa vendica la colpa) του Paolo Giacometti,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα2699,
 Καρά Οθέλλος των Γ. Νικηφόρου και Α. Πίστη, παρωδία, όπου
συμπρωταγωνισθούν οι: Γ. Νικηφόρος (Οθέλλος), Π. Ρούσος (Ιάγος), Ιωάννα
Νικηφόρου (Δεισδαιμόνα)2700,
 Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti, δράμα σε πέντε πράξεις2702,
lit) του E. Labiche (Ε. Λαμπίς), μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ.
Μονδίνου και σε μουσική Λ. Σπινέλλη2703,
 Βελέιλ, o υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour,
 Ο Αμφιτρύων (Amphitryon) του Molière, τρίπρακτη κωμωδία με πρόλογο σε
2697 Νέα Εφημερίς, 21/6/1883, 168, 2 και 4, 22/6/1883, 169, 3.

2698 Ό.π., 23/6/1883, 170, 3.
2699 Ό.π., 26/6/1883, 173, 3.
2700 Ό.π., 25/6/1883, 172, 2, 28/6/1883, 175, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 56, σημ. 41.
2701 Ό.π., 30/6/1883, 177, 4.
2702 Ό.π., 7/7/1883, 184, 4.
2703 Ό.π., 12/7/1883, 189, 4.
2704 Ό.π., 14/7/1883, 191, 1.
2705 Ό.π., 15/7/1883, 192, 3.
2706 Ό.π., 16/7/1883, 193, 3.
2707 Ό.π., 21/7/1883, 198, 2.
575
 Έρως άνευ σεβασμού, δράμα σε τέσσερις πράξεις μετ’ ασμάτων2709,
 Η ξενοδόχος, ήτοι Αι πανουργίαι των γυναικών (La locandiera) του Carlo
Goldoni, κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη Καρατζά2711,
 Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Γιαννούκου (Ιωάννη) Μαυρομιχάλη, τρίπρακτο
δράμα2712,
 Οι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις,
 Λουκρητία Βοργία (Lucrèce Borgia) του Victor Hugo, τρίπρακτο δράμα,
 Η νύμφη της Αβύδου (The bride of Abydos) του Lord Byron, δράμα σε
διασκευή Σπ. Μονδίνου,
 Το ύδωρ της λήθης του Δημήτριου Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία2719,
 Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel Strogoff) του A. D’Εnnery, διασκευή από
μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν, σε μετάφραση Δ. Λάμπρου, όπου
2708 Ό.π., 19/7/1883, 196, 3 και 4.

2709 Ό.π., 21/7/1883, 198, 5.
2710 Ό.π., 22/7/1883, 199, 3.
2711 Ό.π., 23/7/1883, 200, 4.
2712 Ό.π., 26/7/1883, 203, 3 και 4.
2713 Ό.π., 27/7/1883, 204, 4.
2714 Ό.π., 28/7/1883, 205, 5.
2715 Ό.π., 30/7/1883, 207, 4.
2716 Ό.π., 3/8/1883, 211, 4.
2718 Ό.π., 6/8/1883, 214, 3.
2719 Ό.π., 7/8/1883, 215, 6.
576
πρωταγωνισθούν οι: Διον. Ταβουλάρης (Μιχαήλ Στρογγώφ), Σπ. Ταβουλάρης
(Ζολιβέ), Γεώργιος Νικηφόρος (Μπλουμ), Ιωάννα Νικηφόρου (Νάντια),
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου (Σαγκάρ)2720,
κωμωδία,
 Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη του Molière, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο πειρατής των Ινδιών ή Η κυρία του Σαιν Τροπέζ, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση των Σ. Καλύβα και Κ. Βαμβακά2722,
Al. Délacour, μονόπρακτη κωμωδία, σε μετάφραση Δ. Αλεξιάδη και Π.
Βονασέρα,
 Αρματωλοί και κλέπται του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη, δίπρακτο δράμα
επηρεασμένο από το ποίημα του Γ. Ζαλοκώστα2724,
 Το μίσος του Victorien Sardou, δράμα σε μετάφραση Αλ. Δημητριάδου2725,
 Οι τρεις σωματοφύλακες (Les trois mousquetaires) του Alexandre Dumas
πατρός και Auguste Maquet, πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα σε δύο
μέρη σε μετάφραση Ν.Δ. Τελαμώνος2726,
Γ.Ν.Κ.2727,
 Η κυρά Ντομάτα του August Kotzebue, τετράπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων2728,
 Φύρδην μίγδην, κωμωδία2729,
 Χριστίνα του Ιωάννη Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία,
2720 Ό.π., 12/8/1883, 220, 3, 13/8/1883, 221, 3 και 4.

2721 Ό.π., 18/8/1883, 226, 4.
2722 Ό.π., 19/8/1883, 227, 4 και 5.
2723 Ό.π., 23/8/1883, 231, 3.
2724 Ό.π., 27/8/1883, 235, 4.
2725 Ό.π., 30/8/1883, 238, 3 και 4.
2726 Ό.π., 2/9/1883, 241, 4, 3/9/1883, 242, 3.
2727 Ό.π., 6/9/1883, 245, 6.
2728 Ό.π., 10/9/1883, 249, 5.
2729 Ό.π., 11/9/1883, 250, 3.
577
Νικηφόρου2730.
Στο δράμα Είναι τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville και Th.
Baudouin Daubingy (13/6 & 1/9) η διδασκαλία του πέτυχε και οφείλεται στον
πρωταγωνιστή Δ. Ταβουλάρη αλλά και στη Σοφία Ταβουλάρη. Ο Ν.
Παρασκευόπουλος, ως ιατρός, αμίμητος στη μεταμόρφωση και το ύφος του άγγλου
δόκτορα2731.
Η διδασκαλία του Άμλετ του Σαίξπηρ από τον Δ. Ταβουλάρη συγκέντρωσε
πολύ κόσμο (16/6), στο θέατρο «Παράδεισος», παρόλο ότι οι θερινές σκηνές δεν
προσφέρονταν για έργα σαιξπηρικά, επειδή δεν αποτελούν τερπνή ευχαρίστηση για
τις θερινές ζεστές νύχτες. Το κοινό, εντούτοις, συγκεντρώθηκε από την ανάγκη να δει
έναν ηθοποιό μελετημένο και να ικανοποιηθεί ότι το ελληνικό θέατρο διαθέτει ένα
διακεκριμένο υποκριτή υψηλών προσόντων για την ερμηνεία δαιμόνιων προσώπων.
Κατά κοινή ομολογία, η ψυχολογική δύναμη που ανέπτυξε ο Δ. Ταβουλάρης, η φωνή
του, η εκφορά του λόγου, οι χειρονομίες, η σκηνική ευχέρεια και η επιδεξιότητα, το
τρυφερό αίσθημα και το πάθος, όλα αυτά συνενωμένα ερμήνευσαν αναλυτικά το
δραματικό πρόσωπο του Άμλετ. Ο Δ. Ταβουλάρης με τη μελέτη του ήταν καθ’ όλα
τέλειος στην τέχνη. Η σκηνική διακόσμηση έδειξε την πρόνοια του θιασάρχη. Η
Σοφία Ταβουλάρη, ως Οφηλία, υπήρξε ποιητικότατη και συγκινητική στη
σπαρακτική παραφροσύνη της2732.
Από τη στιγμή που ο θίασος «Μένανδρος» ανήγγειλε ότι θα δίδασκε δύο
φορές την εβδομάδα ελαφρά δράματα και τέσσερις φορές πολύπρακτες κωμωδίες,
παρατηρήθηκε συγκέντρωση κόσμου κάθε τάξης, που έσπευσε να υποστηρίξει την
ελληνική σκηνή. Η δέσποινα της Λυών (17/7), ο Αμφιτρύων (19/7) και ο Ταρτούφος
(20/7) παρουσιάσθηκαν με επιτυχία και κατενθουσίασαν το κοινό2733.
Η παράσταση της Αλώσεως της Τριπολιτσάς του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη
(29/7) έφερε στη μνήμη ηρωικές πράξεις φιλοπατρίας και μεγάλες σκηνές της
ιστορίας του ελληνισμού. Το έργο είχε δύναμη και δράση, η γλώσσα είχε τονισμό
στις λέξεις και μελωδία στις φράσεις. Η επαρκής πρόνοια για την καλαισθησία της
παράστασης, η φροντίδα για τις ενδυμασίες, σε πιστή απεικόνιση της εποχής – η
2730 Ό.π., 25/9/1883, 264, 3.

2731 Παλιγγενεσία, 13/6/1883, 4, 14/6/1883, 2, Νέα Εφημερίς, 13/6/1883, 160, 3, 14/6/1883, 161, 2-3.
2732 Νέα Εφημερίς, 14/6/1883, 161, 3, 16/6/1883, 163, 2 και 4, 19/6/1883, 166, 2-3. Ο Β. Πούχνερ (Ο
Παλαμάς και το θέατρο, σ. 70) σημειώνει ότι ο Κ. Παλαμάς είδε τον Δ. Ταβουλάρη στο ρόλο του
Άμλετ.
2733 Νέα Εφημερίς, 21/7/1883, 198, 2.
578
Σοφία Ταβουλάρη εμφανιζόταν ωραία και ντυμένη πολυτελώς ως χανούμ, που
αργότερα αποκαλυπτόταν ως κρυφή χριστιανή – όλα αυτά παραστάθηκαν σε σκηνική
αρμονία2734.
Επί τρεις βραδιές στη σειρά εμφανίσθηκε το δράμα Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel
Strogoff) του A. D’ Εnnery, από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν. Το
θέατρο ήταν πλήρες. Η σκηνή του θεάτρου «Παράδεισος» δεν ήταν επαρκής για τις
ευρύτερες σκηνές του έργου, έτσι πολλά μέρη περικόπηκαν. Το έργο άρεσε και
χειροκροτήθηκε. Αξιοσημείωτα ήταν η σκηνική διασκευή και τα πολυτελή ενδύματα.
Ο Δ. Ταβουλάρης διακρίθηκε ως Στρογγώφ και φάνηκε ότι είχε μελετήσει καλά το
χαρακτήρα. Ο Σπ. Ταβουλάρης και ο Γ. Νικηφόρος ήταν το κωμικό δίδυμο των δύο
ξένων ανταποκριτών. Η Ιωάννα Νικηφόρου ως Νάντια και η Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου ως Σαγκάρ2735 απέδωσαν με τέχνη τα μέρη τους. Ευνοϊκή κριτική
δέχθηκε η μετάφραση του Διον. Λάμπρου2736.
Στις 30 και 31 Αυγούστου 1883 παρουσιάσθηκε η πατριωτικού χαρακτήρα
τραγωδία του V. Sardou Το μίσος, όπου εκθειάζεται η γυναικεία μεγαλοψυχία της
Κορνηλίας. Η έντεχνη πλοκή του δράματος και ο τρόπος της παράστασης
ικανοποίησε το κοινό. Επαινέθηκε η μετάφραση του νέου λόγιου Αλ. Δημητριάδη,
που θεωρήθηκε, ότι εξοικειούμενος με τη σκηνή, θα απέδιδε όλο και πιο καλά
θεατρικά έργα στο μέλλον2737.
Ο Δ. Ταβουλάρης έστειλε στον Τύπο επιστολή με ευχαριστίες προς το
αθηναϊκό κοινό για την υποστήριξη και την αγάπη που έδειξε στο θίασο κατά την
περίοδο του 1883 (μέχρι τον Οκτώβριο) και για τις παρελθούσες περιόδους.
Ευχαριστεί το κοινό για την προσέλευσή του στις ελληνικές παραστάσεις των
ελληνικών θιάσων και όχι των «οθνείων». Συγχρόνως διατυπώνει παράπονα προς την
πολιτεία, ότι δεν παρέχει χορηγία και συνδρομή, αλλά αντιθέτως επιβάλλει
αδικαιολόγητη φορολόγηση. Η επιστολή στάλθηκε από την Ερμούπολη, μετά την
αποχώρησή του από την Αθήνα στις 15 Οκτωβρίου 1883 και δημοσιεύθηκε στη Νέα
Εφημερίδα2738.
2734 Ό.π., 28/7/1883, 205, 5, 29/7/1883, 206, 3, 31/7/1883, 208, 3.

2735 Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 256-
257.
2736 Νέα Εφημερίς, 12/8/1883, 220, 3, 13/8/1883, 221, 3 και 4, 15/8/1883, 223, 4, 16/8/1883, 224, 2
και 4, 17/8/1883, 225, 3.
2737 Ό.π., 30/8/1883, 238, 3 και 4, 31/8/1883, 239, 5, 1/9/1883, 240, 2.
2738 Ό.π., 20/10/1883, 289, 3.
579
1884
Ο Τύπος αναφέρει ότι παρατηρείται το περίεργο φαινόμενο όλοι οι θίασοι να
συγκεντρώνονται συγχρόνως στην Αθήνα και όλοι μαζί πάλι να φεύγουν, ενώ θα ήταν
σωστότερο να υπάρχει μία εναλλαγή, που θα διευκόλυνε και τους ίδιους, αλλά θα
εξυπηρετούσε καλύτερα και το κοινό2739. Οι εφημερίδες αναφέρονται σε αυτό το
φαινόμενο, επειδή παρουσιάζονται παράλληλα ο θίασος «Μένανδρος» και ο
«Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημ. Αλεξιάδη. Ο θίασος «Μένανδρος»
ξεκινά τις παραστάσεις το Σάββατο 2 Ιουνίου 1884, με το έργο Πατρίς του Victorien
Sardou, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ι. Καμπούρογλου, στο θέατρο «Ολύμπια».
Συμμετέχουν οι ηθοποιοί: Σοφία Ταβουλάρη, Ιωάννα Νικηφόρου, Μαρία Νικηφόρου,
Άννα Λαζαρίδου, Ελένη Κοτοπούλη, Σοφία Δημητρουλοπούλου, Φωτεινή
Δημητρουλοπούλου, Κλεοπάτρα Δαβίλα, Διονύσιος Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης, Γ.
Νικηφόρος, Πέτρος Λαζαρίδης, Δ. Κοτοπούλης, Σπ. Σφήκας, Ν. Ζάνος, Χαρ.
Δημητρουλόπουλος, Β. Δαβίλας2740, Γρ. Σταυρόπουλος, Παντελής Ρούσος, Γ.
Δρακόπουλος, Διον. Γιορλάνος, Ηρ. Βέργιος, Απ. Βώλας. Στη συγκρότηση του
θιάσου, εκτός των ηθοποιών, γίνεται λόγος και για τους συνεργάτες του θιάσου, όπως
ήταν ο κομμωτής Σ. Φουρλάυ, ο σκηνογράφος Ζολύ, ο αρχιμηχανικός Βαπτ.
Βαττίστας και ένας ιματιοφύλακας2741. Είναι από τις λίγες φορές που βρίσκουμε
τέτοιες αναφορές στο απαραίτητο αυτό προσωπικό για τη λειτουργία της παράστασης
και του θιάσου.
Ο θίασος συνεχίζει τις παραστάσεις του στο θέατρο «Ολύμπια» μέχρι τις 15
Σεπτεμβρίου 1884, με τα εξής έργα:
 Ο αριθμός 13 (115 rue Pigalle) του Alexandre Bisson, τρίπρακτη
κωμειδυλλιακή κωμωδία σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη2742,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα αγγλικά του Μιχ. Ν. Δαμιράλη,
2739 Ό.π., 17/1/1884, 17, 4.

2740 Ο Βασίλειος Δαβίλας αποβιώνει το 1885. Ήταν θύμα των περιπλανήσεων ως ηθοποιός, διότι
κατά τη μετάβαση του θιάσου στη Ρωσία προσεβλήθη από το ψύχος και αρρώστησε βαριά. Ήταν
Αθηναίος και ακολούθησε με ζέση το στάδιο του ηθοποιού. Διακρίθηκε για τη λεπτότητα των τρόπων
του και διέπρεψε σε χαρακτήρες «γελοίων κομψευομένων» ή σε γεροντικούς (Νέα Εφημερίς,
10/7/1885, 191, 3). Η αναφορά στους ηθοποιούς που αποτέλεσαν τη σύνθεση των θιάσων κρίνεται από
τη μελέτη μας αναγκαία, όχι μόνο για να δείξει τη μοίρα του Έλληνα ηθοποιού της εποχής, αλλά και
για ιστορικούς λόγους, απαραίτητους για να παραμείνουν τα ονόματα αυτά στην ιστορία του
νεοελληνικού θεάτρου.
26/5/1884, 147, 6, 1/6/1884, 153, 3, 2/6/1884, 154, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 142, σημ. 50.
2742 Παλιγγενεσία, 4/6/1884, 6003, 4, Ακρόπολις, 5/6/1884, 788, 4, Νέα Εφημερίς, 3/6/1884, 155, 4.
580
όπου παίζουν οι: Δ. Ταβουλάρης (Κλαύδιος), Σοφία Ταβουλάρη (Παυλίνα),
Σπ. Ταβουλάρης (Βυζάντιος), Ν. Ζάνος (Κάρολος), Άννα Λαζαρίδου
(Μελνώτη), Ελένη Κοτοπούλη (Δεσαπέλ), Π. Λαζαρίδης (Δάμας),
 Έχασα το σπίτι μου, κωμωδία σε μία πράξη αστειότατη «διασκευασθείσα εκ
του ιταλικού» από τον Γ. Νικηφόρο2743,
 Τα απολωλότα πρόβατα του L. Cicconi, τετράπρακτο δράμα2744,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλέξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία με τον Γ.
Νικηφόρο2745,
Feuillet, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου2746,
Ιωάννη Καμπούρογλου, όπου ερμηνεύουν οι: Ελένη Κοτοπούλη (Ιωάννα των
δακρύων), Ιωάννα Νικηφόρου (Ιωάννα των γελώτων), Σοφία Ταβουλάρη
(τυφλή κυρία Ρέμη), Δ. Ταβουλάρης (ιατροχειρούργος Μαυρίκιος Βορέλ), Σπ.
Ταβουλάρης (συμβολαιογράφος Βιδώ), Άννα Λαζαρίδου (Λωρεντία), Παντ.
Ρούσος (Δαβύλας),
 Ο καπνοδοχοκαθαριστής, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε μετάφραση Γ.Ν.Κ.
με τον Γ. Νικηφόρο και τον Π. Λαζαρίδη2747,
 Ο Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Μολιέρου, πεντάπρακτη κωμωδία2748,
 Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel Strogoff) του A. D’Εnnery, διασκευή από
μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν, σε μετάφραση Δ. Λάμπρου2749,
2743 Παλιγγενεσία, 5/6/1884, 6004, 3, Νέα Εφημερίς, 5/6/1884, 157, 7.

2746 Παλιγγενεσία, 14/6/1884,6012, 3, Ακρόπολις, 14/6/1884, 796, 4, Νέα Εφημερίς, 14/6/1884, 166, 4.
2747 Παλιγγενεσία, 16/6/1884, 6014, 3, Ακρόπολις, 16/6/1884, 798, 4, Νέα Εφημερίς, 16/6/1884, 168,
6, 18/6/1884, 170, 3, 19/6/1884, 171, 6, 22/6/1884, 174, 5.
6.
4.
7.
581
 Ο Φιάκας του Δημοσθ. Μισιτζή, δίπρακτη κωμωδία2752,
 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière2753,
 Πολύ αργά, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμικοτραγικό δράμα2757,
 Ο Μάξβελ (Maxwell) του Jules Barbier, πεντάπρακτο δράμα2759,
 Κοσμοχαλασιά για τίποτε (ή Η πομφόλυξ) (Una bolla di sapone) του Vittorio
Bersezio, τρίπρακτη κωμωδία με χορό, σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου και σε
διασκευή Σπυρίδωνα Ταβουλάρη2760,
 Η έκθετος του ορφανοτροφείου της Αγίας Μαρίας (ή Μαρίνης) του Paolo
Giacometti, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Κ. Σφήκα,
6.
4.
2755 Ακρόπολις, 3/7/1884, 812, 4, Νέα Εφημερίς, 3/7/1884, 185, 6.
2757 Παλιγγενεσία, 5/7/1884, 6030, 4, Ακρόπολις, 5/7/1884, 814, 4.
2758 Ακρόπολις, 7/7/1884, 816, 4, 8/7/1884, 817, 4, Νέα Εφημερίς, 7/7/1884, 189, 4 και 7, 8/7/1884,
190, 4.
582
 Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon,
Κόντη,
 Οι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις2763,
 Σωσάννα Ίμβερτ (ή Σωσάννa, η εξαγνισθείσα μήτηρ) (Suzanne) των E.
Brisebarre και E. Nus, δράμα σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ.
μέρη σε μετάφραση Ν.Δ. Τελαμώνος, όπου πρωταγωνισθούν οι: Δ.
Ταβουλάρης (Αρτανιάν), Σοφία Ταβουλάρη (Μιλαίδη), Σπ. Ταβουλάρης, Ιω.
Νικηφόρου (κυρία Βονασιέ), Γ. Νικηφόρος (κύριος Βονασιέ), Δ. Κοτοπούλης
(Άθως)2766,
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour, πεντάπρακτο
4, 15/7/1884, 197, 4.
6.
6.
207, 3-4.
6.
4.
6.
583
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2771,
δράμα, όπου παίζουν οι: Δ. Ταβουλάρης (Όμηρος), Σοφία Ταβουλάρη
(Ναζενίνη χανούμ),
 Τα πείσματα των γυναικών, μονόπρακτη γερμανική κωμωδία με τον Γ.
Νικηφόρο2772,
Martin, δίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου,
 Ο δεκανεύς και η πατριώτισσά του, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία2773,
 Η ορφανή της Σάμου του Αλέξανδρου Σταματιάδη, τρίπρακτο δράμα,
 Η ερωτική απόπειρα του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο κόμης του Μοντεχρήστου ή Ο Μοντεχρήστος (Le comte de Monte-Cristo) του
Alexandre Dumas πατρός, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Π. Μοράκη2775,
κωμωδία2776,
 Αριστοκρατία και λαός του Vicenzio Bellagabi, τρίπρακτο δράμα σε
μετάφραση Σπ. Ματσούκα,
4, 28/7/1884, 210, 4.
3/8/1884, 216, 6, 6/8/1884, 219, 3.
2777 Νέα Εφημερίς, 5/8/1884, 218, 4.
584
 Οι φυγάδες (Les fugitifs) των A. Bourgeois και A. D’Ennery, εξάπρακτο δράμα
 Ο πειρατής των Ινδιών ή Η κυρία του Σαιν Τροπέζ, πεντάπρακτο δράμα2780,
 Ο Κουλούρας, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Παντελή Σούτσα2781,
 Νέρων, ο της Ρώμης τύραννος του Πέτρου Κόσσα, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
 Γάμος άνευ νύμφης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία2782,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Α. Λυσίου με τον Δ. Ταβουλάρη ως
δεκανέα2783,
 Μία ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
 Όμοιος τον όμοιον, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Γεωργίου
 Μη δίδεις θάρρος εις τας υπηρετρίας σου (Edgar et sa bonne) του Eugène
Labiche, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο κρυψώνας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Ι. Δαμουλιάνου,
 Η καμελιοφόρος χήρα (La veuve au camélia) των P. Siraudin, L. Thiboust και
Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και
 Ο κυρ Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου,
6.
4.
2781 Ακρόπολις, 19/8/1884, 852, 4, Νέα Εφημερίς, 19/8/1884, 232, 4, 22/8/1884, 235, 3.
2782 Παλιγγενεσία, 21/8/1884, 6070, 3-4, Ακρόπολις, 21/8/1884, 853, 4, Νέα Εφημερίς, 21/8/1884, 234,
2.
2783 Παλιγγενεσία, 23/8/1884, 6072, 3, Ακρόπολις, 23/8/1884, 855, 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1884, 236, 3
και 6.
3.
2785 Νέα Εφημερίς, 28/8/1884, 241, 6.
2786 Παλιγγενεσία, 30/8/1884, 6078, 3, Νέα Εφημερίς, 30/8/1884, 243, 4, 31/8/1884, 244, 7.
585
 Και πως δεν μούσκασες του Στέφανου Ιω. Στεφάνου, κωμικό παίγνιο2787,
Ζαμπέλιου,
του Lambert Thiboust,
 Ένας σκύλος αντεραστής του Ιωάννη Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγελου Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμωδία2789.
Η παράσταση της Δέσποινας της Λυών (The lady of Lyon) του Edward Bulwer-
Lytton εκτυλίχθηκε με επιτυχία (12/6). Διακρίθηκε ο Διον. Ταβουλάρης, φημισμένος
πλέον στο πρόσωπο του πτωχού, αλλά ευγενούς στη φύση γιού του κηπουρού,
Κλαύδιου, τον περιπαθή χαρακτήρα του οποίου υποκρίνεται με φυσική τέχνη. Η
Σοφία Ταβουλάρη ως Παυλίνα, που αποφάσισε να εγκαταλείψει τα πλούτη για την
καρδιά του πτωχού Κλαύδιου, κρίθηκε καλή στην υπόκρισή της. Ο Σπ. Ταβουλάρης
ανέδειξε το ρόλο του Βυζαντίου, αληθινού τύπου μεταπράτη, που εξαρτά τα σχέδια
του από το χρήμα. Η Άννα Λαζαρίδου συγκίνησε. Η Ελένη Κοτοπούλη παρουσίασε
τη φίλαυτη, υπερφίαλη Δεσαπέλ, κατά τον κωμικό τρόπο ερμηνείας. Ο Π. Λαζαρίδης
ως Δάμας συντέλεσε στην επιτυχία της παράστασης. Στην κωμωδία Χορός
μετημφιεσμένων του Αλέξ. Μωραϊτίδη ο Γ. Νικηφόρος έκανε όλο το θέατρο να
σείεται από τα γέλια2790.
Στην Ιωάννα των δακρύων και Ιωάννα των γελώτων (Jeanne qui pleure et
Jeanne qui rit) των Ph. Dumanoir και A. Keraniou (19/6), την Ιωάννα των δακρύων
υποκρίθηκε η Ελένη Κοτοπούλη, που εξέπληξε με την τέχνη της. Την Ιωάννα των
γελώτων ερμήνευσε η Ιωάννα Νικηφόρου, που επέδειξε τέχνη και αίσθημα υπέροχης
ηθοποιού, με τη φυσική υπόκριση και τη διαυγή (σαφή) έκφραση και προκάλεσε
συγκίνηση. Η Σοφία Ταβουλάρη υποδύθηκε την τυφλή κυρία Ρέμη, της οποίας τον
χαρακτήρα ως φιλόστοργης μητέρας μπόρεσε να ερμηνεύσει. Διακρίθηκε και ο Δ.
2787Νέα Εφημερίς, 8/9/1884, 252, 3, 9/9/1884, 253, 2.

2789 Νέα Εφημερίς, 15/9/1884, 259, 7.
586
Ταβουλάρης ως ιατρός της για τα ευγενή αισθήματά του. Οι στάσεις και οι κινήσεις
του, το πρόσωπο και η έκφρασή του είχαν ωραιότατες στιγμές. Ο Σπ. Ταβουλάρης
έβαλε τη σφραγίδα του στην παράσταση, ως συμβολαιογράφος Βιδώ, με την
εμφάνισή του και τους φόβους του για τα ψέματα των γυναικών2791.
Ο Ταρτούφος του Μολιέρου (20, 22 & 23/6) ήταν από τα έργα, που άρεσαν. Η
επιτυχία ήταν πλήρης και όλα τα πρόσωπα είχαν αποκτήσει ειδικότητα από την
επανειλημμένη άσκηση της διδασκαλίας και τη μελέτη2792.
Σε δύο συνεχείς βραδιές, Σάββατο 21 και Κυριακή 22 Ιουλίου 1884,
παίχθηκαν Οι τρεις σωματοφύλακες (Les trois mousquetaires) του Alexandre Dumas
πατρός και Auguste Maquet, μυθιστορηματικό δράμα από το ομώνυμο μυθιστόρημα
του Δουμά πατρός. Το δράμα ήταν υποδεέστερο και απρόσφορο για τη σκηνή και
υποβίβασε τις εντυπώσεις των αναγνώσεων του μυθιστορήματος. Ο θίασος πάντως
προσπάθησε για να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον, που συχνά κινδύνευσε από τους
εκτενείς διαλόγους. Διέπρεψαν ο Δ. Ταβουλάρης ως Ντ’ Αρτανιάν, ιπποτικότατος, και
η Σοφία Ταβουλάρη ως σατανική Μυλαίδη. Ο Δ. Κοτοπούλης ξεχώρισε ως Άθως και
οι λοιποί ανάλογα. Πολυτελείς ήταν οι στολές αλλά και οι ενδυμασίες των κυριών2793.
Η παράσταση Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Γιαννούκου (Ιωάννη)
Μαυρομιχάλη (31/7) υπήρξε πανηγυρική. Ο Δ. Ταβουλάρης διακρίθηκε ως Όμηρος,
φιλόπατρις ήρωας με ονειροπολήματα κατά την αιχμαλωσία του υπέρ της ελευθερίας
και της πατρίδας, με μίσος κατά των Τούρκων και πικρή ειρωνεία κατά της
χριστιανικής Ευρώπης. Η Σοφία Ταβουλάρη με πολυτελή ενδύματα ως Ναζενίνη
χανούμ και με συγκινητική υπόκριση ως κρυφή χριστιανή, καταχειροκροτήθηκε, όπως
και ο Γ. Νικηφόρος ως τραγικός ηθοποιός2794.
Στο δράμα Κόμης Μοντεχρήστος του Alexandre Dumas πατρός (3/8)
συγκεντρώθηκε κόσμος από περιέργεια λόγω της δημοτικότητας του ομώνυμου
μυθιστορήματος. Η προσπάθεια των ηθοποιών για τη διάρκεια των πράξεων και των
διαλόγων, προορισμένων για τη σκηνική οικονομία να περιλάβουν τα πάντα από τις
περιπέτειες του μυθιστορήματος, όπως πάντα συνέβαινε στο είδος αυτό των
δραμάτων, υπήρξε κοπιώδης και υπεράνθρωπη. Παρόλο ότι ο Διονύσιος και ο
Σπυρίδων Ταβουλάρης, όπως και ο Β. Δαβίλας, με επιτυχή υπόκριση, έδωσαν ζωή
6, 18/6/1884, 170, 3, 19/6/1884, 171, 6, 22/6/1884, 174, 5.
207, 3-4.
587
στην παράσταση, το κοινό σύντομα έδειξε κόπωση και ανυπόμονο ζήτησε
ανακούφιση στην κωμωδία του Π. Ζάνου που ακολούθησε, Η ερωτική απόπειρα, όπου
αμίμητοι παρουσιάσθηκαν ο Ν. Ζάνος και η Άννα Λαζαρίδου2795.
Στην παράσταση του έργου Αριστοκρατία και λαός του Vicenzio Bellagabi
(10/8) ο θίασος σημείωσε επιτυχία. Ο Δ. Ταβουλάρης ως ο ήρωας Γεώργιος
Βερνάρδος έπαιξε με λεπτότητα και φυσικότητα. Μια κίνησή του εξεδήλωνε το πάθος
του, μια συστολή των χαρακτηριστικών του προσώπου την αγωνία των αισθημάτων
του και με το βλέμα έδειχνε την αξιοπρέπεια της ψυχής του. Η Σοφία Ταβουλάρη, ως
μητέρα του Γεωργίου, έδειχνε φυσικότατα τη φιλαυτία της. Ο Σπ. Ταβουλάρης ήταν
εξαίρετος ως Επτανήσιος αριστοκράτης. Ο Ν. Ζάνος ήταν στο στοιχείο του στην
υπόκριση του ελαφρού γυναικοθήρα υποκόμητος. Το κοινό ενθουσιάσθηκε2796.
Ζωηρότατη υπήρξε η παράσταση (8/9) του κωμικού παιγνίου του Στ.
Στεφάνου Και πως δεν μούσκασες, που ευχαρίστησε πολύ το κοινό. Γέλιο προκάλεσε
ο Π. Λαζαρίδης ως ιατρός, που συμβουλεύει το γάμο ως θεραπευτικό μέσο, αμίμητος
στα κωμικά του ήταν ο Γ. Νικηφόρος και η Ελ. Κοτοπούλη ως υπηρέτρια. Ο
συγγραφέας θεωρήθηκε ότι έχει μέλλον2797.
1885
Ο θίασος «Μένανδρος» φθάνει στην Αθήνα περί τα μέσα Μαΐου, μετά από
περιοδεία στην Οδησσό και στη Σύρο2798. Παρουσιάζει εναλλάξ έργα στο θέατρο του
Πειραιά του Α. Τσόχα2799 και στο θέατρο «Ολύμπια» όλο το καλοκαίρι. Στην Αθήνα
παριστάνει εναλλάξ με ιταλικό μελοδραματικό θίασο και την ίδια εποχή παρευρίσκεται
στην Αθήνα ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Οι ηθοποιοί
που συμμετέχουν στο θίασο είναι: Σοφία Ταβουλάρη, Ελένη Χέλμη, Ιωάννα
Νικηφόρου, Μαρία Πετρίδου, Άννα Λαζαρίδου, Σοφία Δημητρουλοπούλου, Ελένη
Ζάμπου, Μαρία Νικηφόρου, Δ. Ταβουλάρης, Γ. Νικηφόρος, Σπ. Ταβουλάρης, Π.
Λαζαρίδης, Γ. Πετρίδης, Γ. Σταυρόπουλος, Π. Ρούσος, Χ. Δημητρουλόπουλος, Αν.
Απέργης, Ι. Νικολαΐδης, Γ. Βενετσάνος, Α. Βώλας, Δ. Γιορλάνος, Ν. Καρδοβίλλης2800.
3/8/1884, 216, 6, 6/8/1884, 219, 3.
2796 Νέα Εφημερίς, 18/8/1884, 231, 5.
2797 Ό.π., 8/9/1884, 252, 3, 9/9/1884, 253, 2.
2798 Ό.π., 12/1/1885, 12, 3-4, 16/5/1885, 136, 3. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην Ερμούπολη
της Σύρου, σ. 754.
2800 Ο Ν. Καρδοβίλλης προστέθηκε τελευταία στιγμή στο θίασο και η Νέα Εφημερίς (6/6/1885, 157,
2-3) χαιρετίζει το γεγονός με τα εξής λόγια: «εις τον θίασόν των οι κ.κ. Ταβουλάραι προσέλαβαν άρτι
588
Περί τα τέλη Ιουνίου ο θιασάρχης μειώνει την τιμή του εισιτηρίου του θεάτρου, για να
είναι περισσότερο προσιτό στο κοινό και για να προσελκύσει περισσότερους
θεατές2801. Ήδη είχε μετριάσει τις τιμές το θέατρο «Απόλλων» του Δημοσθ. Αλεξιάδη.
Ο νόμος του ανταγωνισμού της οικονομίας της αγοράς είναι πάντα επίκαιρος.
Εκδόθηκε το 1885 ένα τεύχος του καλλιτεχνικού ημερολογίου Ποικίλη Στοά,
που περιέχει σύντομη ιστορία της ελληνικής σκηνής, με πρώτη βιογραφία αυτήν του
Διονυσίου Ταβουλάρη. Έτερο φύλλο που κυκλοφορούσε τις μέρες εκείνες περιείχε το
δραματολόγιο του θιάσου «Μένανδρος», για τις επικείμενες παραστάσεις του, όπως και
εικόνα του Διονυσίου Ταβουλάρη. Ήταν παράρτημα της Λύρας του Ορφέως2802.
Διακρίνουμε ένα σημαντικό αριθμό φύλλων του ενημερωτικού Τύπου, που
ασχολούνται με την καλλιτεχνία και τη φιλολογία, τα οποία αναφέρουμε, κατά την
αναζήτηση των πληροφοριών από τις εφημερίδες της περιόδου 1864-1900. Υπήρχε
μεγάλη τάση ενημέρωσης του κοινού και των αναγνωστών, που μπορεί βέβαια να
οφειλόταν σε εμπορικούς λόγους, αλλά οπωσδήποτε το κέρδος ήταν υπέρ της
πληροφόρησης για τα συμβαίνοντα στην πνευματική κίνηση και στο θεατρικό ελληνικό
χώρο, που ενδιαφέρει αυτήν τη μελέτη.
Ξεκινούν την Κυριακή 9 Ιουνίου με το δράμα Οι δύο κλειθροποιοί του Félix
Pyat, σε μετάφραση Ν.Ι. Λάσκαρη, στο θέατρο «Ολύμπια», στο οποίο συμμετέχει
ολόκληρος ο θίασος. Ήταν ένα δράμα περιπετειώδες και συγκινητικό, που άρεσε πολύ,
χάρη και στην επιτυχή υπόκριση των ηθοποιών2803.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο του θιάσου, που παρουσιάζεται έως τις 14
Σεπτεμβρίου 1885, είναι το εξής:
 Τα απόκρυφα της Ιεράς Εξετάσεως (πρώτη φορά διδασκόμενο)2804,
 Θα την κατακτήσω (Par droit de conquête) των Ernest Legouvé και Eug.
Scribe, μονόπρακτη κωμωδία με τους: Δ. Ταβουλάρη, Σπ. Ταβουλάρη, Σοφία
Ταβουλάρη, Άννα Λαζαρίδου2805,
 Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel Strogoff) του A. D’Ennery, διασκευή από το
και τον διακεκριμένον εκ των ηθοποιών κ. Ν. Καρδοβίλλη, ον έχουν τόσον καιρόν να ίδουν αι Αθήναι,
τον ενθυμούνται δε πάντοτε πρωταγωνιστήσαντα και παρακολουθούν την καλήν πρόοδόν του».
2801 Παλιγγενεσία, 29/6/1885, 3-4.
2802 Νέα Εφημερίς, 29/5/1885, 149, 3-4, 30/5/1885, 150, 3.
2803 Παλιγγενεσία, 5/6/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1885, 152, 4, 6/6/1885, 157, 2-3, 9/6/1885, 160, 6,
10/6/1885, 161, 3.
2804 Παλιγγενεσία, 12/6/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 12/6/1885, 163, 5.
2805 Νέα Εφημερίς, 15/6/1885, 166, 2 και 4.
589
 Αι κομψευομέναι του Molière, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων (Le chiffonier de Paris) του Félix Pyat, δράμα
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Π. Τυπάλδου, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Γ. Πετρίδης (μπάρμπα Γιάννης ο ρακοσυλλέκτης), Ελ.
Βούλγαρης (Γαρούς ο ψευτοβαρώνος), Μαρία Πετρίδου (κυρία Ποτάρ)2808,
 Ο χειρώναξ του Félix Pyat, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Νικόλ. Ι.
Λάσκαρη, φοιτητή της Νομικής2810,
 Ο ιερεύς του C. Buet, δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου με τον Γ.
Πετρίδη ως παπά Πατρίκιο2811,
 Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη, τρίπρακτο δράμα,
 Σεβέρος Τορέλλης (Severo Torelli) του François Coppée, πεντάπρακτο δράμα
2806 Παλιγγενεσία, 19/6/1885, 4.

2807 Ό.π., 21/6/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 21/6/1885, 172, 4.
2808 Νέα Εφημερίς, 23/6/1885, 174, 3, 24/6/1885, 175, 3.
2810 Παλιγγενεσία, 26/6/1885, 4.
2811 Νέα Εφημερίς, 3/7/1885, 184, 2 και 6, 4/7/1885, 185, 3.
2814 Νέα Εφημερίς, 13/7/1885, 194, 6.
2815 Ό.π., 17/7/1885, 198, 6.
590
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, όπου παίζουν οι: Διον. Ταβουλάρης, Σοφία
Ταβουλάρη, Γ. Πετρίδης, Σπ. Ταβουλάρης, Γρ. Σταυρόπουλος, Χ.
Δημητρουλόπουλος, Άννα Λαζαρίδη, Π. Λαζαρίδης, Ελένη Χέλμη, Σοφία
Δημητρουλοπούλου2816,
 Ο Κουλούρης από το Καπανδρίτι (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé
και L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα2817,
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός του V. Séjour, τετράπρακτο δράμα με πρόλογο
διηρημένο σε δύο μέρη σε μετάφραση Γ. Δουρούτη2818,
 Οι φυγάδες (Les fugitifs) των A. Bourgeois και Ad. D’Ennery, εξάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου2820,
 Ρήγας Φεραίος, ο πρωτομάρτυς του ιερού αγώνος του Ιω. Ζαμπέλιου,
 Μονόλογος Προς την Ελευθερίαν από το δράμα Μαρία Δοξαπατρή του Δημ.
Βερναρδάκη με τον Δ. Ταβουλάρη,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου και
Ζαμπέλιου με την Σοφία Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο,
 Δεν έχει τα προσόντα του Γεωργίου Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία2822,
διασκευή Ανδρέα Καλύβα,
2816 Παλιγγενεσία, 18/7/1885, 4, 19/7/1885, 4, 20/7/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 19/7/1885, 200, 8.

2819 Νέα Εφημερίς, 4/8/1885, 216, 3 και 4, 5/8/1885, 217, 3.
7/8/1885, 219, 2.
2821 Παλιγγενεσία, 8/8/1885, 3, Η Νέα Εφημερίς (8/8/1885, 220, 3 και 4) αναφέρει ότι παίχθηκε εκτός
από τον Ρήγα του Ιω. Ζαμπέλιου, η μονόπρακτη πολιτική κωμωδία Συζύγου εκλογή του Δημ.
Παπαρρηγόπουλου και Ο Κανάρης, ποίημα εθνικό του Αχ. Παράσχου.
2822 Παλιγγενεσία, 14/8/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 14/8/1885, 226, 4, 15/8/1885, 227, 5. Σιδέρης,
591
 Έγια μόλα, έγια λέσσα, απαγγελία από τον Δ. Ταβουλάρη2823,
 Οθέλλος του Shakespeare, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ι. Κοντόπουλου
με τον Διον. Ταβουλάρη ως Οθέλλο2824,
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα, με τον Π. Λαζαρίδη στον
ομώνυμο ρόλο,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλέξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία2825,
δράμα,
 Ένας σκύλος αντεραστής του Ι. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία2826,
 Ο Μάξβελ (Maxwell) του Jules Barbier, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο ζηλότυπος Μουντζούρης ή Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη του Molière,
 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, κωμωδία σε
τρεις πράξεις μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα2829,
 Ο γέρω-δεκανεύς (Le vieux caporal) των A. D’Ennery και P. Dumanoir,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν. Μ. Στεφάνου2830.
Η παράσταση της κωμωδίας του Ernest Legouvé και του Eug. Scribe Θα την
κατακτήσω (Par droit de conquête) (15/6) διεξήχθηκε με επιτυχία. Ο Δ. Ταβουλάρης
έδειξε τα προσόντα της καλλιτεχνίας του, όπως και η Σοφία Ταβουλάρη.
Συμπαθητικός ο Σπ. Ταβουλάρης. Η Άννα Λαζαρίδου κατέκτησε τη συμπάθεια των
θεατών, ο Π. Λαζαρίδης χαροποίησε όλους με τις ιδέες του2831.
Στον Ρακοσυλλέκτη των Παρισίων (Le chiffonier de Paris) του Félix Pyat
(23/6) καταχειροκροτήθηκαν ο Γ. Πετρίδης ως Ιωάννης και όλοι οι ηθοποιοί2832.
Παρουσιάσθηκε το δράμα του Καρόλου Μπουέ (C. Buet) Ο ιερεύς (3/7) και

2824 Παλιγγενεσία, 17/8/1885, 3-4, 19/8/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 18/8/1885, 230, 3, 19/8/1885, 231, 3.
2828 Νέα Εφημερίς, 1/9/1885, 244, 4.
2829 Ό.π., 3/9/1885, 246, 4, 5/9/1885, 248, 3.
2830 Ό.π., 7/9/1885, 250, 3.
2831 Ό.π., 15/6/1885, 166, 2 και 4, 18/6/1885, 169, 3.
2832 Ό.π., 23/6/1885, 174, 3, 24/6/1885, 175, 3.
592
ευχαρίστησε το κοινό. Ο Γ. Πετρίδης με τη φωνή του και το παράστημά του υπήρξε
ιδανικός ιερεύς. Στην τέταρτη πράξη υπάρχει μάχη μεταξύ Άγγλων και Ινδών, που
παραστάθηκε περίφημα2833.
Η εκτέλεση του δράματος Σεβέρος Τορέλλη (Severo Torelli) του François
Coppée (19/7) πέτυχε και δόθηκαν συγχαρητήρια στους ηθοποιούς, που αρίστευσαν
Διον. Ταβουλάρη, Σοφία Ταβουλάρη, Γ. Πετρίδη, Σπ. Ταβουλάρη, Γρ. Σταυρόπουλο,
Χ. Δημητρουλόπουλο, Άννα Λαζαρίδου, Π. Λαζαρίδης, Ελένη Χέλμη, Σοφία
Δημητρουλοπούλου. Ομολογουμένως το δράμα είχε μελετηθεί όπως του άξιζε για την
ποίησή του και τη δράση του2834.
Η παράσταση των Πειρατών (της Σαβάνης) (Les pirates de la Savane) των A.
Bourgeois, A. D’Ennery και F. Dugué (17/7, 21/7, 2/8) «διεξήχθη πανηγυρικώς και εν
πληρεστάτη επιτυχία. Εις τούτο δε συνετέλεσε βεβαίως και η πλουσία σκηνική
διασκευή και ο όλως καινουργής ιματισμός, τουθ’ όπερ αποδεικνύεται ότι ο κ. Δ.
Ταβουλάρης, ούτε κόπων, ούτε χρήματος φείδεται, όπως φανή αντάξιος των
προσδοκιών του κοινού και της προόδου της ελληνικής σκηνής»2835.
Η εκτέλεση των Φυγάδων (Les fugitifs) των A. Bourgeois και A. D’Ennery
(6/8) στέφθηκε με επιτυχία. Όλοι οι ηθοποιοί απέσπασαν χειροκρότημα. Ο
Αλέξανδρος Λεονάρδος είχε φιλοτεχνήσει ωραία μετάφραση, που συνέτεινε στην
επιτυχία2836.
Στην παράσταση της 18ης Αυγούστου «αληθήν θρίαμβον ήρατο εν τοις
«Ολυμπίοις», ως Οθέλλος, ο καλλιτέχνης κ. Δ. Ταβουλάρης χειροκροτηθείς εκθύμως
υπό του πολυαρίθμου δημοσίου». Επίσης ο κάλλιστος κωμικός κ. Π. Λαζαρίδης
υπήρξε αμίμητος ως μπάρμπα-Γιώργης, στη διδασκαλία της χαριέστατης κωμωδίας Οι
ερωτευμένοι μυλωνάδες2837.
Οι δύο θίασοι του Δημ. Αλεξιάδη και του Δ. Ταβουλάρη που εμφανίζονταν
την ίδια εποχή στην Αθήνα στο θέατρο «Απόλλων» και «Ολύμπια» αντίστοιχα,
έπαιξαν το δράμα Ο χειρώναξ του Félix Pyat σχεδόν ταυτόχρονα αλλά σε
διαφορετικές μεταφράσεις. Ο «Απόλλων» σε μετάφραση του Χρ. Αλεξιάδη και ο των
2833 Ό.π., 3/7/1885, 184, 2 και 6, 4/7/1885, 185, 3.

2835 Παλιγγενεσία, 22/7/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 21/7/1885, 202, 2 και 3.
7/8/1885, 219, 2.
2837 Παλιγγενεσία, 17/8/1885, 3-4, 19/8/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 18/8/1885, 230, 3, 19/8/1885, 231, 3.
593
«Ολυμπίων» σε αυτήν του Νικόλαου Λάσκαρη. Όπως φαίνεται υπήρχε ανταγωνισμός
και σε τέτοιο επίπεδο2838.
Και στα δύο θέατρα, από τους δύο θιάσους παίζεται πάλι το ίδιο έργο, το
γνωστό δράμα του Ιω. Ζαμπέλιου Ρήγας Φεραίος (8/8). Η διαφορά έγκειται και για
τις δύο παραστάσεις, ότι τα «Ολύμπια» θα διδάξουν ως δεύτερα έργα την κωμωδία Αι
συνέπειαι του πρώτου γάμου του Λαμπίς και το μονόλογο Προς την Ελευθερίαν από το
δράμα Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη με τον Δ. Ταβουλάρη, ενώ ο
«Απόλλων» θα συνοδεύσει το πρώτο έργο με το ποίημα του Αχ. Παράσχου Ο
Κανάρης και τη μονόπρακτη πολιτική κωμωδία Συζύγου εκλογή του Δ.
Παπαρρηγόπουλου2839.
1886
Το καλοκαίρι του 1886 ο θίασος «Μένανδρος» επανεμφανίζεται στο θέατρο
«Ολύμπια»2840 ξεκινώντας το Σάββατο 7 Ιουνίου, με τον Αμφιτρύωνα του Μολιέρου,
τρίπρακτη κωμωδία με πρόλογο, σε μετάφραση Ιω. Φραγκιά, που χαρακτηρίζεται ως
απαράμιλλη2841. Έχει έρθει από περιοδεία στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο2842. «Το
αθηναϊκόν κοινόν χαιρέτησε μετά χαράς την έναρξιν των παραστάσεων του αγαπητού
«Μενάνδρου», ον ιδιαιτέρως συμπαθεί. Είναι κατηρτισμένος καλώς δια προσώπων
γεγυμνασμένων και εγνωσμένης εις το πανελλήνιον τέχνης»2843. Ο θίασος αποτελείται
από τον Δ. Ταβουλάρη, Σπ. Ταβουλάρη, Σοφία Ταβουλάρη, Αικ. Δρακάκη, Εμμ.
Λοράνδο, Γρ. Σταυρόπουλο2844, Γ. Πετρίδη, Μαρία Πετρίδου, Ελένη Κοτοπούλη2845,
Π. Λαζαρίδη, Άννα Λαζαρίδου2846, Δημ. Κοτοπούλη2847, Π. Ρούσο2848, Ελένη
Χέλμη2849, Αντ. Τασσόγλου2850.
Παρουσίασε τα εξής έργα μέχρι τις 21 Σεπτεμβρίου:
2838 Νέα Εφημερίς, 29/6/1885, 180, 7.

2839 Ό.π., 8/8/1885, 220, 4.
2840 Την Παρασκευή 25 Ιουλίου ξεκινάει ο θίασος «Μένανδρος» να παίζει και στο θέατρο «Τσόχα»
του Πειραιά (Νέα Εφημερίς, 25/7/1886, 206, 3, Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ.
283).
2841 Ακρόπολις, 7/6/1886, 1452, 3, Νέα Εφημερίς, 26/4/1886, 116, 6, 7/6/1886, 158, 3 και 4.
2843 Νέα Εφημερίς, 7/6/1886, 158, 3.
2844 Ακρόπολις, 19/6/1886, 1463, 3, Νέα Εφημερίς, 19/6/1886, 170, 4, 20/6/1886, 171, 2-3.
15/7/1886, 196, 3.
2848 Νέα Εφημερίς, 14/6/1886, 165, 3, 9/7/1886, 190, 2, 13/7/1886, 194, 4, 14/7/1886, 195, 3,
15/7/1886, 196, 3.
2850 Νέα Εφημερίς, 20/7/1886, 201, 3.
594
 Κλαβίγιος (Clavigo) του Goethe, πεντάπρακτο δράμα,
 Σκύλος αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία2851,
δράμα,
 Το ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi, πεντάπρακτο κωμικοτραγικό δράμα σε
μετάφραση Χαράλαμπου Άννινου2853,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα,
Ανδρέα Καλύβα,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου και
 Αιμιλία Γαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing, πεντάπρακτο δράμα,
όπου πρωταγωνισθούν οι: Σοφία Ταβουλάρη (κόμησσα Ορσίνη), Δ.
Ταβουλάρης (πρίγκηψ), Αικ. Δρακάκη (Αιμιλία), Εμμ. Λοράνδος (κόμης
Αππιάνη), Γρ. Σταυρόπουλος (ταγματάρχης ληστής),
 Μία ερωτική παγίς, μονόπρακτη κωμωδία2856,
Ι. Σκυλίτση,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2857,
 Ο Αμλέτος (Hamlet) του Σαίξπηρ, εξάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ιω.
 Κοσμοχαλασιά (ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε ή Η πομφόλυξ) (Una bolla di
sapone) του Vittorio Bersezio, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Άγγελου
Βλάχου και σε διασκευή Σπυρίδωνα Ταβουλάρη,
2851 Ό.π., 8/6/1886, 159, 8. Λίλα Μαράκα, «Ο Κλαβίγιος», σ. 62.

6.
4.
2858 Ακρόπολις, 22/6/1886, 1466, 3, Νέα Εφημερίς, 22/6/1886, 173, 3-4, 23/6/1886, 174, 3.
595
 Οι τρεις γαμβροί και μία νύμφη του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη
κωμωδία2859,
 Μαργαρώ η Μενιδιάτισσα του Baxton, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Πέτρου Λαζαρίδη2860,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Π. Τυπάλδου2861,
 Τα δύο δόμινα του Αλέξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία2864,
τρεις πράξεις μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Πέτρο
Λαζαρίδη ως Αρχοντοχωριάτη και την Άννα Λαζαρίδου2867,
 Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon, τρίπρακτο δράμα σε
Εφημερίς, 24/6/1886, 175, 4 και 7, 25/6/1886, 176, 3, 26/6/1886, 177, 4, 27/6/1886, 178, 2.
2860 Νέα Εφημερίς, 28/6/1886, 179, 6.
2861 Ό.π., 29/6/1886, 180, 4.
2863 Νέα Εφημερίς, 1/7/1886, 182, 4, 2/7/1886, 183, 3-4.
2865 Νέα Εφημερίς, 5/7/1886, 186, 4.
2866 Ό.π., 6/7/1886, 187, 4.
596
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη, όπου
ερμηνεύουν οι: Γ. Πετρίδης (γέρω-Μαρτέν), Ε. Λοράνδος (Αρμάνδος), Μαρία
Πετρίδου, Άννα Λαζαρίδου,
 Ένα ποτήρι κρύο νερό, μονόπρακτη κωμωδία2868,
 Ιούλιος Καίσαρ (Julius Caesar) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Μιχαήλ Δαμιράλη με τους: Δ. Ταβουλάρη (Αντώνιο), Δημ.
Κοτοπούλη (Κάσσιο), Γ. Πετρίδη (Βρούτο)2869,
Ζαμπέλιου,
 Το καναρίνι του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων. Στα
δύο τελευταία έργα πρωταγωνισθούν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Μήδεια), Άννα
Λαζαρίδου, Αικ. Δρακάκη (υπηρέτρια), Σπ. Ταβουλάρης (ιατρός), Εμμ.
Λοράνδος (καλλιτέχνης), Π. Λαζαρίδης, Π. Ρούσος (υπηρέτης)2870,
 Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel Strogoff) του A. D’Ennery, διασκευή από
 Οι πτωχοί των Παρισίων (Les pauvres de Paris) των Eugène Nus και Edouard
Brisebarre, πεντάπρακτο δράμα2873,
 Σαμψών και Δαλιδά του Κωνσταντίνου Χρ. Βερσή, πεντάπρακτη τραγωδία,
Melesville, μονόπρακτη κωμωδία2874,
 Μερόπη του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία, με την Σοφία
Ταβουλάρη (Μερόπη) και τον Γ. Πετρίδη (Λυκόρτα),
15/7/1886, 196, 3.
2870 Νέα Εφημερίς, 14/6/1886, 165, 3, 9/7/1886, 190, 2, 13/7/1886, 194, 4, 14/7/1886, 195, 3,
15/7/1886, 196, 3.
2873 Νέα Εφημερίς, 24/7/1886, 205, 3.
2874 Παλιγγενεσία, 26/7/1886, 6672, 4, Νέα Εφημερίς, 26/7/1886, 207, 3 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 86.
597
 Η φρόνιμος σύζυγος (La moglie saggia) του Carlo Goldoni, σε διασκευή Paolo
Ferrari και σε μετάφραση Διονυσίου Ταβουλάρη2877,
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα με τη Σοφία
Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία με τον Αντ.
Τασσόγλου (Ανατολίτη) και τον Σπ. Ταβουλάρη (αστυνόμο)2880,
 Τρεις μονόπρακτες κωμωδίες, όπως Η κόρη του παντοπώλου του Άγγ. Βλάχου,
Όμοιος τον όμοιον, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γεωργίου
Νικηφόρου, Κηδεία και χορός (Funerali e danze) του Francesco Cameroni,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα2881,
 Μετά πέντε έτη ή Τα κατά Πέτρον και Λουίζαν των E. Cormon και A. D’
Εnnery, τετράπρακτο δράμα, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ελένη Κοτοπούλη
(Φροσάρ), Δ. Ταβουλάρης (Πέτρος), Σπ. Ταβουλάρης (Ιάκωβος), Άννα
Λαζαρίδου (Λουίζα), Γ. Πετρίδης (φρενολόγος)2883,
Ενυάλη,
2875 Νέα Εφημερίς, 27/7/1886, 208, 3, 28/7/1886, 209, 2.

2876 Παλιγγενεσία, 29/7/1886, 6674, 4, Νέα Εφημερίς, 29/7/1886, 210, 5 και 7, 30/7/1886, 211,3.
2878 Νέα Εφημερίς, 2/8/1886, 214, 4.
2879 Ό.π., 3/8/1886, 215, 4 και 6.
2882 Παλιγγενεσία, 7/8/1886, 6682, 3-4, Νέα Εφημερίς, 7/8/1886, 219, 4.
598
 Η ζηλοτυπία του Μουντζούρη του Molière, μονόπρακτη κωμωδία2885,
 Πρόκρις του Ιωάννη Πολέμη, μονόπρακτο δραματικό ειδύλλιο,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ.
Παράσχου, με τον Αντώνιο Τασσόγλου ως Φραγκίσκο2888,
 Ανδρομέδα και Περσεύς του Παναγιώτη Ζάνου, πεντάπρακτη
ιλαροτραγωδία2889.
 Την Τρίτη 26 Αυγούστου 1886 δίνεται μια φιλανθρωπική παράσταση υπέρ
των σεισμοπλήκτων στο νομό Μεσσηνίας με: Οι αδιάφοροι του Enrique
Gaspar, μονόπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, Αλή πασάς,
ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Κρης Κλήμας από την Παραμονή της
ελληνικής Επαναστάσεως του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Ο Κανάρης, ποίημα
του Αχιλλέως Παράσχου, Ρήγας Φεραίος του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη (ε΄
πράξη), Μη δίδεις θάρρος ‘ς τα δουλικά (Edgar et sa bonne) του Eugène
Labiche, μονόπρακτη κωμωδία2890.
 Η περιφέρεια του Γεωργίου Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία2891,
 Οι πτωχοί των Παρισίων (Les pauvres de Paris) των Eugène Nus και Edouard
Brisebarre, πεντάπρακτο δράμα2892,
2884 Νέα Εφημερίς, 10/8/1886, 222, 3.

2886 Νέα Εφημερίς, 14/8/1886, 226, 3, 15/8/1886, 227, 3.
16/8/1886, 228, 4, 17/8/1886, 229, 3.
2888 Νέα Εφημερίς, 19/8/1886, 231, 3 και 4.
21/8/1886, 233, 4, 22/8/1886, 234, 4, 23/8/1886, 235, 4 και 5-6.
238, 4, 17/9/1886, 260, 3.
3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία
μονόπρακτων έργων», σ. 168.
599
μέρη σε μετάφραση Ν.Δ. Τελαμώνος2893,
 Ο Σωκράτης και η σύζυγός του (Socrate et sa femme) του Théodore de
Banville, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Στ. Ι. Στεφάνου, με τον Σπ.
Ταβουλάρη (Σωκράτη) και την Άννα Λαζαρίδου (Ξανθίππη)2894,
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλέξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμωδία2896,
κωμωδία,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2897.
Η παράσταση του δράματος του L. Cicconi Το ένσαρκον άγαλμα (12/6)
διδάχθηκε από το θίασο «Μένανδρος» με επιτυχία. Λόγω της έλλειψης άλλων
θεάτρων, ο θίασος προσέλαβε πολλούς ηθοποιούς χωρίς να φείδεται κόπων και με
διάθεση να ευαρεστεί το πολυπληθές κοινό του2898.
Το θέατρο ήταν γεμάτο κατά την παράσταση της Αιμιλίας Γαλόττι του Efraim
Lessing (19/6). Η εκτέλεση έγινε με προσοχή. Ο Δ. Ταβουλάρης, έμπλεως πάθους για
την Αιμιλία, ήταν αμίμητος. Η Σοφία Ταβουλάρη ως κόμησσα Ορσίνη ανέδειξε την
τέχνη της. Διακρίθηκε η Αικ. Δρακάκη ως Αιμιλία. Το δράμα προκάλεσε συγκίνηση
και οι ηθοποιοί χειροκροτήθηκαν2899.
Πολύ γέλιο προκάλεσε η αστεία κωμωδία (26/6) Κοσμοχαλασιά (ή
Κοσμοχαλασιά για τίποτε ή Η πομφόλυξ) (Una bolla di sapone) του Vittorio Bersezio,
στην οποία εμφανίσθηκαν ο κωμικός Σπ. Ταβουλάρης και ο Π. Λαζαρίδης2900.
Πέτυχε ο Π. Λαζαρίδης ως Αρχοντοχωριάτης του ομώνυμου έργου του
Μολιέρου (8/7). Αστειότατος προξένησε το γέλιο. Η παράσταση διακρίθηκε για το
2893 Νέα Εφημερίς, 6/9/1886, 249, 3 και 4, 7/9/1886, 250, 6.

2895 Νέα Εφημερίς, 14/9/1886, 257, 6.
2896 Ό.π., 20/9/1886, 263, 6.
2897 Ό.π., 21/9/1886, 264, 4.
Εφημερίς, 24/6/1886, 175, 4 και 7, 25/6/1886, 176, 3, 26/6/1886, 177, 4, 27/6/1886, 178, 2.
600
σκηνικό διάκοσμο και οι κυρίες για τις ενδυμασίες τους και την καλή υπόκριση,
ιδιαίτερα η Άννα Λαζαρίδου2901.
Στη βραδιά της 13ης Ιουλίου προηγήθηκε η Μήδεια του Césare della Valle,
όπου διέπρεπε η Σοφία Ταβουλάρη και ακολούθησε Το καναρίνι του Ανδρέα
Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων, που σημείωσε επιτυχία με το
δηκτικό λόγο της για τα σύγχρονα προβλήματα. Οι καλλιτέχνες με καλαισθησία και
τέχνη ανέδειξαν το έργο. Συνετέλεσαν στην επιτυχία η Άννα Λαζαρίδου ως κάτοχος
του ωραίου καναρινιού, που το έκλαψε όταν το έχασε, η Αικ. Δρακάκη φαιδρότατη
ως υπηρέτρια και ομοίως ο Σπ. Ταβουλάρης και οι άλλοι ηθοποιοί2902.
Πολύ καλή η εμφάνιση του Γ. Πετρίδη ως γέρω-Μαρτέν στο ομώνυμο έργο
των E. Grangé και E. Cormon (10/7). Ήταν η ενσάρκωση του έντιμου γέροντος, αλλά
ατυχούς πατέρα. Ως υιός Αρμάνδος υποκρίθηκε τέλεια ο Εμμ. Λοράνδος. Επίσης οι
κυρίες Μαρία Πετρίδου και Άννα Λαζαρίδου ήταν πολύ καλές2903.
Επιμελής ήταν η προπαρασκευή της διδασκαλίας για την τραγωδία Ιούλιος
Καίσαρ του Σαίξπηρ (12/7). Ο θίασος θεωρήθηκε ως ο κράτιστος της ελληνικής
σκηνής, λόγω της τέχνης του και της εργασίας του. Είχε υποστεί τεράστια υλική
ζημιά από την πυρκαγιά του θεάτρου της Σμύρνης, εντούτοις το ατύχημα έγινε
αφορμή να ανακαινισθεί το σκηνικό υλικό του θιάσου. Ο θίασος «Μένανδρος» είχε
προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες στην ανάπτυξη του πτωχού ελληνικού δραματολογίου,
του οποίου παρουσίασε κατά καιρούς έργα άγνωστα στους πολλούς μέχρι τότε χωρίς
να αποβλέπει σε προσόδους, έναντι άλλων έργων της συνήθους σχολής των ξένων
συγγραφέων. Κατά τη διδασκαλία του Ιουλίου Καίσαρος διακρίθηκαν ο Δ.
Ταβουλάρης ως Αντώνιος, περίφημος στη δημηγορία του, ο Δ. Κοτοπούλης ως
Κάσσιος, και ο Γ. Πετρίδης ως Βρούτος, που βάζοντας την ελευθερία της πατρίδας
του πάνω από όλα έγινε συνωμότης2904.
Διέπρεψε η Σοφία Ταβουλάρη ως Μήδεια (13/7) του Césare della Valle και
ανέδειξε την τραγική της τέχνη, εκφράζοντας το πάθος του τραυματισμένου έρωτά
της και τη μανία της σπαρακτικής εκδίκησής της2905.
2902 Νέα Εφημερίς, 14/6/1886, 165, 3, 9/7/1886, 190, 2, 13/7/1886, 194, 4, 14/7/1886, 195, 3,
15/7/1886, 196, 3.
15/7/1886, 196, 3.
2905 Νέα Εφημερίς, 14/6/1886, 165, 3, 9/7/1886, 190, 2, 13/7/1886, 194, 4, 14/7/1886, 195, 3,
15/7/1886, 196, 3.
601
Κατάμεστο ήταν το θέατρο για τους παριστανόμενους Μυλωνάδες (15/7), σε
διασκευή Π. Σούτσα και Ανδρέα Καλύβα και με άσματα του Γ. Δροσίνη και του Ιω.
Πολέμη, τονισμένα από τον μουσικοδιδάσκαλο Ναπ. Λαμπελέτ, που τραγούδησαν
είκοσι ερασιτέχνες νέοι. Ο κόσμος διασκέδασε με τους έρωτες του Π. Λαζαρίδη
(μπάρμπα Γιώργης) και της Ελένης Κοτοπούλη (κυρά Σιλβέστρα)2906.
Στο συγκινητικό δράμα Η μοσχομάγκα των Παρισίων (Le gamin de Paris) των
Jean Bayard και Louis Vanderburch (22/7), που έθελγε ακόμα παριστανόμενο μετά
τόσα έτη, διακρίθηκαν η Ελένη Χέλμη και ο Γ. Πετρίδης, ο οποίος με την κανονική
και τη φυσική απαγγελία στον αρμόζοντα τόνο σε κάθε λέξη ήταν ο μόνος τόσο πολύ
αποβλέπων και αισθανόμενος το νόημα των λέξεων. Επίσης πρόσεχε την όψη του, τα
ενδύματά του σαν αληθινός ευρωπαίος ηθοποιός2907.
Διέπρεψε στις 27 Ιουλίου 1886 η Σοφία Ταβουλάρη στη Μερόπη του Δημ.
Βερναρδάκη, με την έξαρση του πάθους της ως μητέρας και βασίλισσας, που
προσφέρει τον εαυτό της θύμα στη σωτηρία της πατρίδας της δια της διαλλαγής των
δύο αντιμέτωπων λαών των Ηρακλειδών και των Μεσσηνίων. Χειροκροτήθηκε ο
γηραιός Λυκόρτας (Γ. Πετρίδης) στους λόγους του περί βασιλέως και στην ανάγκη να
θυσιάσει τη ζωή του για το έθνος του. Το δράμα είχε υψηλό φρόνημα, ζωηρή δράση
και έντονο λόγο, αντάξιο της ιστορίας των Ηρακλειδών. Η εκτέλεση έγινε με
Κατάμεστο ήταν το θέατρο στην παράσταση της Βαβυλωνίας του Δημ. Κ.
Βυζάντιου (5/8). Η κωμωδία άρεσε στο ελληνικό κοινό, που τερπόταν από την
κωμική αναπαράσταση των ποικίλων κατά τόπους ιδιωματισμών της ελληνικής
γλώσσας. Ενθουσιωδώς χειροκροτήθηκε ο Αντ. Τασσόγλους (Ανατολίτης) και ο Σπ.
Ταβουλάρης (αστυνόμος). Κανένας δε βαριόταν, να βλέπει και να ξαναβλέπει αυτό το
έργο και η επανάληψή του ήταν απαίτηση του κοινού2909.
Ως συνέχεια του δράματος των Α. D’Εnnery και Ε. Cormon Αι δύο ορφαναί,
παραστάθηκε (9/8) το τετράπρακτο δράμα των ίδιων συγγραφέων Μετά πέντε έτη ή
Τα κατά Πέτρον και Λουίζαν. Η διδασκαλία υπήρξε πολύ επιτυχής και διακρίθηκε
πάλι η Ελένη Κοτοπούλη, που υποκρίθηκε με πολλή τέχνη και φυσικότητα την
Φροσάρ. Στο ρόλο του Πέτρου ο Δ. Ταβουλάρης πέτυχε να αποδώσει το
παραγκωνισμένο πτωχό πρόσωπο με την ευγενή ψυχή. Στον ρόλο του μέθυσου,
2908 Νέα Εφημερίς, 27/7/1886, 208, 3, 28/7/1886, 209, 2.
602
κλέφτη και δολοφόνου Ιάκωβου, ο Σπ. Ταβουλάρης. Συγκινεί η Άννα Λαζαρίδου ως
Λουίζα. Άριστος ο Γ. Πετρίδης ως φρενολόγος2910.
Παραστάθηκε (14/8) το δραματικό ειδύλλιο του Ιωάννη Πολέμη Πρόκρις. Οι
ηθοποιοί απέδωσαν το έργο με όση ευσυνειδησία και επιμέλεια απαιτούσε. Ο ποιητής
κλήθηκε επί σκηνής, ενθαρρυνόμενος για προόδους στη δραματική τέχνη2911.
Γεμάτο το θέατρο «Ολύμπια» για την παράσταση (21 & 23/8) της
ιλαροτραγωδίας του Παν. Ζάνου Ανδρομέδα και Περσεύς που σημείωσε έκτακτη
επιτυχία. Ο σκηνικός διάκοσμος υπερέβαλε σε μεγαλοπρέπεια τις προσδοκίες του
κοινού. Το έργο διαπνέεται από υψηλή φιλοπατρία και γενναίο φρόνημα. Ο θίασος
δεν εφείσθη κόπων για την ακρίβεια της παράστασης2912.
Χειροκροτήθηκε η εμφάνιση (11/9) της κωμωδίας του Théodore de Banville
Ο Σωκράτης και η σύζυγός του (Socrate et sa femme), που μετέφρασε ο Στ. Στεφάνου
σε στίχους. Συνετέλεσαν στην επιτυχία η υπόκριση της Άννας Λαζαρίδου (Ξανθίππη)
και του Σπ. Ταβουλάρη (Σωκράτης), καθώς και η έντεχνη και η αφελής ηθοποιία.
Στην κωμωδία ο Σπ. Ταβουλάρης αναδείχθηκε τέλειος. Το κοινό ευχαριστήθηκε με
το όλο έργο και με το συμπέρασμα περί γυναικών, ότι αποτελούν παρόλα τα
ελαττώματά τους, σωτηρία για τον βίο, αφού «θεοί σας έχουν πλάσει, σημαίνει ότι
είσθε ο στολισμός εν τη πλάσει...». Η επιτυχία του έργου οφειλόταν και στην καλή
μετάφραση του Στ. Στεφάνου, που τόσο καλά είχε κατανοήσει το έργο2913.
1887
Αρχές Απριλίου 1887, ο θίασος «Μένανδρος» φτάνει στην Αθήνα από την
Αίγυπτο, όπου είχε πραγματοποιήσει περιοδεία2914. Το Σάββατο 6 Ιουνίου 1887
πραγματοποιεί έναρξη παραστάσεων με το πεντάπρακτο οικογενειακό δράμα Υιός και
υιός ή Ο τυφλός των A. Bourgeois και Α. D’Ennery, σε μετάφραση Γ. Βαλαβάνη, στο
θέατρο «Παράδεισος». «Το θέατρον ην κατάμεστον κόσμου, η δε παράστασις
διεξήχθη μετά λαμπράς επιτυχίας. Το δράμα Υιός και υιός ήρεσε πολύ, έχει σκηνάς
του οικογενειακού βίου πολύ ωραίας, η δε πλοκή του βαίνει αβίαστος και μετ’
αφελείας θελγούσης. Και χειροκρότησε θερμώς ο κόσμος, προ πάντων τον Σπ.
2911 Νέα Εφημερίς, 14/8/1886, 226, 3, 15/8/1886, 227, 3.
21/8/1886, 233, 4, 22/8/1886, 234, 4, 23/8/1886, 235, 4 και 5-6.
2914 Νέα Εφημερίς, 4/4/1887, 94, 3.
603
Ταβουλάρην»2915. Το θέατρο ανήκει στον Ιάκωβο Αλβέρτη και ανακαινίζεται στην
πρόσοψη και στην πλατεία, πριν αρχίσει τις παραστάσεις ο θίασος2916. Οι ηθοποιοί,
που συμμετέχουν, είναι οι: Διονύσιος Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης, Σοφία
Ταβουλάρη, Β. Ανδρονόπουλος, Πέτρος Λαζαρίδης, Άννα Λαζαρίδου, Δημοσθένης
Πίστης, Αμαλία Πίστη, Μαρίνος Κωνσταντινόπουλος, Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου, Ιωάννης Καρακάλος, Χρυσάνθη Καρακάλου, Φωτεινή
Ζαχαροπούλου, Ελπινίκη Ρούσου, Σ. Ζαχαρόπουλος, Πολυξένη Σούτσα, Χαρίκλεια
Παπαδάκη, Μαρία Σφήκα, Άννα Καλιγέρη, Μαρίκα Μπράκη, Γεώργιος Νικηφόρος,
Ευάγγελος Παντόπουλος, Εμμανουήλ Λοράνδος, Π. Ρούσος, Σπυρίδων Λοράνδος,
Σπυρίδωνας Σφήκας, Γρηγόριος Σταυρόπουλος, Νικόλαος Καρδοβίλλης, Διονύσιος
Γιορλάνος, Αναστάσιος Απέργης, Νικόλαος Πεζοδρόμος, Γεώργιος Βενετσάνος,
Ηλίας Βεργόπουλος, Απόστολος Βώλας, Ιάκωβος Φούρλας, Δ. Γιορλάνος, Μ.
Τσουκάτος, Χ. Νικολάου2917. Ο θίασος από τις δύο προηγούμενες περιοδείες του στο
εξωτερικό αποκόμισε 35.000 δραχμές2918.
Πέρα από τον Υιό και υιό, άλλα έργα, που παραστάθηκαν, κατά το 1887, από το
θίασο «Μένανδρος» είναι τα εξής:
 Οι δίδυμοι (Τhe comedy of errors) του Shakespeare, τετράπρακτη κωμωδία
«μετενεχθείσα εις τα καθ’ ημάς ήθη υπό Σ. Γιορκ και Δ.Τ.» (Διονυσίου
Ταβουλάρη)2919,
 Ο Μίδας και ο κουρεύς του του Νικ. Λάσκαρη, δίπρακτη κωμωδία, με τον Σπ.
Ταβουλάρη ως κουρέα και τον Ε. Παντόπουλο ως Μίδα,
Γ.Ν.Κ.2920,
 Το ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi, σε μετάφραση Χαράλαμπου Άννινου2921,
 Η πενθερά των Ph. Dumanoir και A. D’Εnnery, δράμα σε μετάφραση
Αλέξανδρου Λεονάρδου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Πολυξένη Σούτσα
(πενθερά), Αμαλία Πίστη, Σπ. Σφήκας, Εμμ. Λοράνδος, Γ. Σταυρόπουλος, Π.
2915 Ό.π., 6/6/1887, 157, 5 και 7/6/1887, 158, 2.

2916 Ό.π., 30/4/1887, 120, 3.
2917 Ό.π., 4/5/1887, 124, 2, 19/5/1887, 139, 3, 28/5/1887, 148, 4, 5/6/1887, 156, 4, 6/6/1887, 157, 5,
7/6/1887, 158, 2.
2918 Ό.π., 19/5/1887, 139, 3.
2919 Ό.π., 7/6/1887, 158, 4, 10/6/1887, 161, 3.
2920 Ό.π., 11/6/1887, 162, 4 και 5, 12/6/1887, 163, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 139.
2921 Ό.π., 13/6/1887, 164, 5.
604
Ρούσος, Χρυσάνθη Καρακάλου2922,
 Ο Φυσέκης ο περιλάλητος ή Ο Φυσέκης (Cartouche) των A. D’Ennery και F.
Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δημοσθένη Πίστη2923,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα,
 Οδυσσεύς Ανδρούτσος του Αντ. Αντωνιάδη,
 Οι θεσμοί του Λυκούργου του Παντελή Σούτσα, πεντάπρακτο δράμα (πρώτη
φορά παριστανόμενο)2925,
D’Ennery και F. Dugué, σε μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου2926,
 Η εξοχική οικία (ή Το αγροκήπιον) του August von Kotzebue, μονόπρακτη
κωμωδία2927,
μετάφραση Ι. Φραγκιά,
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλεξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2928,
 Ο βασιλεύς διασκεδάζει (Le roi s’amuse) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Ευγ. Ζαλοκώστα2930,
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα, με τον Σπ. Ταβουλάρη
στον ομώνυμο ρόλο,
 Υπό την τράπεζαν του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία2931,
2923 Παλιγγενεσία, 15/6/1887, 6918, 3.
2924 Νέα Εφημερίς, 16/6/1887, 167, 7.
2925 Ό.π., 18/6/1887, 169, 3 και 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
2926 Ό.π., 19/6/1887, 170, 2-3 και 7, 21/6/1887, 172, 3.
2927 Ό.π., 19/6/1887, 170, 2-3, 21/6/1887, 172, 3 και 5, 22/6/1887, 173, 2.
2928 Ό.π., 23/6/1887, 174, 4.
2929 Ό.π., 25/6/1887, 176, 4.
2930 Ό.π., 23/6/1887, 174, 2, 27/6/1887, 178, 7, 28/6/1887, 179, 3.
2931 Ό.π., 30/6/1887, 181, 3-4 και 7.
605
δράμα2934,
 Αι νυκτεριναί συνεντεύξεις του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2937,
 Δεσμίς ίων (Le bouquet de violettes) των Ph. Dumanoir και Ad. D’Ennery,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Νικ. Λάσκαρη,
 Το καναρίνι του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων2939,
Ανδρέα Καλύβα2940,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ.
Παράσχου,
 Η επιδημία της τρέλλας του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2941,
 Οι στραγγαλισταί των Ινδιών (Les étrangleurs de l’Inde) του Charles Garand,
πεντάπρακτο δράμα, όπου διδάσκουν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Μίνδα), Αμαλία
Πίστη (Κίσνα), Δ. Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης, Σπ. Σφήκας, Εμ. Λοράνδος,
2932 Ό.π., 2/7/1887, 183, 7.

2933 Ό.π., 4/7/1887, 185, 5 και 7, 5/7/1887, 186, 3.
2934 Ό.π., 9/7/1887, 190, 6.
2935 Ό.π., 11/7/1887, 192, 7.
2936 Ό.π., 12/7/1887, 193, 3 και 4, 14/7/1887, 195, 2.
2937 Ό.π., 14/7/1887, 195, 4, 16/7/1887, 197, 3.
2938 Ό.π., 15/7/1887, 196, 7, 17/7/1887, 198, 3.
2939 Ό.π., 16/7/1887, 197, 3, 18/7/1887, 199, 4 και 6, 20/7/1887, 201, 3.
2940 Ό.π., 22/7/1887, 203, 4.
2941 Ό.π., 23/7/1887, 204, 7, 26/7/1887, 207, 3.
2942 Ό.π., 28/7/1887, 209, 4, 30/7/1887, 211, 3-4.
2943 Ό.π., 30/7/1887, 211, 5.
606
Ευάγγ. Παντόπουλος2944,
μυθιστορηματικό πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Δουρούτη2945,
 Η εκδίκησις ή Οι δασοφύλακες (Les forestiers) του Alexandre Dumas πατρός,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Π.Β. Παπαδάκη, υπαλλήλου του
Υπουργείου Εξωτερικών2946,
 Το ταξίδι του Ανανία ή Τι ήθελα εγώ’ ς το Ναύπλιον;, κωμωδία «κατ’
ελευθέραν μετάφρασιν εκ του γαλλικού υπό Δημοσθένους Πίστη», όπου
πρωταγωνισθούν οι: Σπ. Ταβουλάρης (κυρ Ανανίας), Ευάγγ. Παντόπουλος
(Κεραυνίδης), Αμαλία Πίστη (Πιπίτσα), Π. Ρούσος (ταγματάρχης), Σοφία
Ταβουλάρη (σύζυγος του ταγματάρχη)2947,
 Ανδρομέδα και Περσεύς του Παναγ. Ζάνου, πολύπρακτη ιλαροτραγωδία, όπου
παίζουν οι: Σοφία Ταβουλάρη (Ανδρομέδα), Δ. Ταβουλάρης (Περσεύς), Σπ.
Ταβουλάρης (Νείλος)2948,
 Η σελήνη του μέλιτος του Καβαλόττι, δράμα,
 Δύο γάμοι και χορός επάνω στο ταψί του Αχιλλέως Γέροντα, μονόπρακτη
κωμωδία,
 Βέβαια, βέβαια (Pour tomber le rideau), μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή
Αλέξανδρου Πίστη2950,
 Οι φυγάδες (Les fugitifs) των A. Bourgeois και και Α. D’Ennery, εξάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου, όπου συμπρωταγωνισθούν οι: Σπ.
Ταβουλάρης (Άγγλος αξιωματικός), Δ. Ταβουλάρης (Γάλλος πλοίαρχος), Π.
Ρούσος (παληοκαφενές), Ευάγγ. Παντόπουλος (Δερβίσης)2951,
 Σωσάννα η εξαγνισθείσα μήτηρ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus, δράμα
σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
 Μία ψυχρολουσία ή Ο εραστής εις το πηγάδι, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία2952,
2944 Ό.π., 1/8/1887, 213, 3 και 5, 2/8/1887, 214, 4, 3/8/1887, 215, 3.

2945 Ό.π., 4/8/1887, 216, 7.
2946 Ό.π., 16/7/1887, 197, 3, 8/8/1887, 220, 3 και 7, 9/8/1887, 221, 3.
2947 Ό.π., 13/8/1887, 225, 4, 14/8/1887, 226, 4.
2948 Ό.π., 15/8/1887, 227, 2 και 3, 16/8/1887, 228, 6.
2949 Ό.π., 18/8/1887, 230, 3 και 4, 19/8/1887, 231, 3.
2950 Ό.π., 20/8/1887, 232, 5.
2951 Ό.π., 22/8/1887, 234, 4 και 6, 23/8/1887, 235, 4, 24/8/1887, 236, 3.
2952 Ό.π., 25/8/1887, 237, 5.
607
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, με τον Δ. Ταβουλάρη στον ομώνυμο
ρόλο2953,
 Ενδυμίων και Σελήνη του Απ. Αποστολόπουλου, έμμετρο επύλλιο,
 Το κακό συναπάντημα του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Νυκτερινή συνάντησις, κωμωδία «μεταφρασθείσα εκ του γαλλικού» από τον Γ.
Μαγγιώρο,
 Έπαυλις Πονταλέκ του Adolphe D’Ennery και F. Duguè, οικογενειακό δράμα
σε μετάφραση Δημοσθ. Πίστη2955.
Παραστάθηκε (7/6 & 14/7) η κωμωδία Οι δίδυμοι (Τhe comedy of errors) του
Shakespeare, που εξελλήνισε ο Δ. Ταβουλάρης στα «καθ’ ημάς ήθη». Η παράσταση
πέτυχε και ιδιαίτερα χειροκροτήθηκαν οι δύο δίδυμοι υπηρέτες, τους οποίους
υποκρίθηκαν με όλους τους ιδιωματισμούς και την προφορά της ζακυνθινής
διαλέκτου ο Σπ. Ταβουλάρης και ο Ευάγγ. Παντόπουλος2956.
Διδάχθηκε (11/6) για πρώτη φορά η πρωτότυπη δίπρακτη κωμωδία του Ν.
Λάσκαρη Ο Μίδας και ο κουρεύς του. Η πλοκή διεξαγόταν με ευχέρεια, αλλά ο
έμμετρος διάλογος ήταν σε πολλά μέρη χαλαρός. Η εκτέλεση κίνησε το γέλιο. Ο Σπ.
Ταβουλάρης ήταν τέλειος τύπος ακριτόμυθου κουρέα. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος ως
Μίδας τράβηξε τη συμπάθεια των θεατών. Η Μελπ. Κωνσταντινοπούλου επέδειξε
σκηνική χάρη2957.
Γεμάτο ήταν το θέατρο στην παράσταση (14/6) της Πενθεράς των Ph.
Dumanoir και A. D’Εnnery, σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου. Το δράμα ήταν
συγκινητικό και θεωρήθηκε διδακτικό. Ο χαρακτήρας διαλάμπει με το μεγαλείο της
ψυχής. Η παράσταση υπήρξε επιτυχής. Διέπρεψε η Αμαλία Πίστη, η δε Πολυξένη
Σούτσα, ως πενθερά, ανέδειξε τη δραματική τέχνη της και απέσπασε τη συμπάθεια
του κοινού. Όλοι οι ηθοποιοί επέδειξαν τέχνη και χειροκροτήθηκαν2958.
Στην παράσταση (27/6) του Β. Ουγκώ Ο βασιλεύς διασκεδάζει (Le roi
2953 Ό.π., 26/8/1887, 238, 3, 27/8/1887, 239, 6, 28/8/1887, 240, 3.

2955 Ό.π., 6/9/1887, 249, 3.
2956 Ό.π., 7/6/1887, 158, 4, 10/6/1887, 161, 3.
608
s’amuse), το κοινό και η κριτική εκτίμησαν, κατά πρώτον, τη μετάφραση του
Ευγένιου Ζαλοκώστα και την επαίνεσαν. Οι ηθοποιοί, από τους πρωταγωνιστές έως
τους τελευταίους, ανταποκρίθηκαν στο ύψος και στο κάλλος του έργου και της
παράστασης2959.
Ως Άμλετ ο επιφανής Έλληνας ηθοποιός Δ. Ταβουλάρης (12/7) κατέδειξε στην
παράσταση όλα τα προσόντα του για την απόδοση του τραγικού ρόλου. Το θέατρο
ήταν πλήρες. Εκτιμήθηκε ο πλούτος των ενδυμασιών, των στολιδιών και των
διαφόρων εξαρτημάτων. Επίσης ο λαμπρός σκηνικός διάκοσμος είχε καταστήσει το
θίασο από τους πιο προσεγμένους, ακόμα και για την Ευρώπη. Για το υψηλό αυτό
επίπεδο χρειάσθηκαν πολλές δαπάνες, ενώ δεν υπήρξε καμία επικουρία2960.
Με επιτυχία διδάχθηκε (15/7) το έργο των Ph. Dumanoir και Ad. D’Ennery
Δεσμίς ίων, που πρώτη φορά εμφανίσθηκε από την ελληνική σκηνή. Άρεσε αρκετά,
είχε πλούσιες σκηνογραφίες και ήταν πλήρες ωραίων κωμικών σκηνών. Διακρίθηκαν
η Αμαλία Πίστη και ο Διον. Ταβουλάρης2961.
Οι πάντοτε ευχάριστοι και περίφημοι Πειραταί (της Σαβάνης) (Les pirates de
la Savane) των A. Bourgeois, A. D’Ennery και F. Dugué ερμηνεύθηκαν (16/7) με
επιτυχία και ξεχώρισε ο Σπ. Σφήκας ως Ανδρέας2962.
Εξαιρετικά λαμπρές χαρακτηρίσθηκαν οι παραστάσεις (17 & 18/7) του
Φυσέκη του περιλάλητου (Cartouche) των A. D’Ennery και F. Dugué, που έγιναν με
επιμέλεια. Τον Φυσέκη υποδύθηκε ο Σπ. Ταβουλάρης. Τα σκηνικά ήταν
ωραιότατα2963.
Ο θίασος «Μένανδρος» στο θέατρο «Παράδεισος» έχει παραστήσει μέσα σε
ένα μήνα επτά νέα δραματικά έργα, τον Τυφλό, τους Διδύμους, τους Θεσμούς του
Λυκούργου, την Πενθερά, την Δεσμίδα ίων, τον Φυσέκη, το Ο βασιλεύς διασκεδάζει. Η
περίοδος υπήρξε πολύ γόνιμη και είναι αξιοθαύμαστη η επιμέλεια που επιδεικνύουν οι
ηθοποιοί. Ετοιμάζει δε ο θίασος και άλλα νέα έργα2964.
Διδάχθηκαν Οι λησταί του Σίλλερ (23/7). Το έργο άρεσε και όλοι υποκρίθηκαν
με τέχνη, αλλά ο Δ. Ταβουλάρης ήταν εξαίρετος και ζητήθηκε από το κοινό στο τέλος
να χειροκροτηθεί ιδιαιτέρως2965.
2959 Ό.π., 23/6/1887, 174, 2, 27/6/1887, 178, 7, 28/6/1887, 179, 3.

2960 Ό.π., 12/7/1887, 193, 3 και 4, 14/7/1887, 195, 2, 15/7/1887, 196, 5.
2961 Ό.π., 15/7/1887, 196, 7, 17/7/1887, 198, 3.
2962 Ό.π., 16/7/1887, 197, 4, 18/7/1887, 199, 4.
2963 Ό.π., 16/7/1887, 197, 3, 18/7/1887, 199, 4 και 6, 20/7/1887, 201, 3.
2964 Ό.π., 19/7/1887, 200, 3.
2965 Ό.π., 23/7/1887, 204, 7, 26/7/1887, 207, 3.
609
Κατά την παράσταση των Στραγγαλιστών των Ινδιών (Les étrangleurs de
l’Inde) του Charles Garand δεν υπήρχε κενή θέση στο θέατρο «Παράδεισος» (1 &
2/8). Τα σκηνικά του, οι ποικιλόχρωμες στολές εξήντα προσώπων και πλέον επί
σκηνής, η δράση των ηθοποιών όλων άριστα γυμνασμένων έφεραν το έργο σε θέση
που να ζητείται η συχνή επανάληψή του. Διακρίθηκε η Σοφία Ταβουλάρη ως ινδή
Μίνδα και η Αμαλία Πίστη ως Κίσνα. Λαμπροί παρουσιάσθηκαν ο Διονύσιος και Σπ.
Ταβουλάρης, ο Σπ. Σφήκας και ο Ευάγγ. Παντόπουλος2966.
Η πρώτη παράσταση (8/8) των Δασοφυλάκων ή της Εκδικήσεως (Les
forestiers) του Alexandre Dumas πατρός, σε μετάφραση του Π.Β. Παπαδάκη,
υπαλλήλου του Υπουργείου Εξωτερικών, ευαρέστησε το κοινό που χειροκρότησε
τους συντελεστές, τους ηθοποιούς και τον μεταφραστή, για τον οποίο η κριτική
ευχόταν να συνεχίσει να ασχολείται για την πρόοδο του ελληνικού θεάτρου2967.
Άπλετη φαιδρότητα χάρισε στο κοινό η κωμωδία «εκ του γαλλικού ελευθέρως
μεταφρασθείσα υπό του ηθοποιού Δημοσθένους Πίστη» Το ταξείδι του Ανανία ή Τι
ήθελα εγώ’ ς το Ναύπλιον; (13/8). Αμίμητος ο Σπ. Ταβουλάρης ως κυρ Ανανίας και ο
Ευάγγ. Παντόπουλος ως Κεραυνίδης, ζυθοποιός στην Αθήνα, η Αμαλία Πίστη ως
περιηγήτρια και μνηστή εξ επαγγέλματος. Ο Π. Ρούσος, ως ταγματάρχης που κεντά
παντόφλες και η Σοφία Ταβουλάρη, ως κυρία του ταγματάρχη που μεριμνά για τις
υποθέσεις του τάγματος, υπήρξαν πολύ καλοί2968.
Διέπρεψαν ο Δ. Ταβουλάρης ως Περσεύς και η Σοφία Ταβουλάρη ως
Ανδρομέδα στην παράσταση (15 & 16/8) της ιλαροτραγωδίας του Π. Ζάνου Περσεύς
και Ανδρομέδα. Γέλιο πολύ προκάλεσε ο Σπ. Ταβουλάρης ως ο ερωτίλος Νείλος. Η
λαμπρότητα των σκηνικών και η εμφάνιση του θηρίου εντυπωσίασαν2969.
Φαιδρότητα προκάλεσε η παράσταση (20/8) της μονόπρακτης κωμωδίας του
Αχ. Γέροντα Δύο γάμοι και χορός επάνω στο ταψί. Ως ρουμελιώτης γαμβρός ο
Ευάγγελος Παντόπουλος προκάλεσε άφθονο γέλιο. Ο συγγραφέας Αχιλλέας Γέροντας
κλήθηκε στη σκηνή και χειροκροτήθηκε2970.
Παραστάθηκαν τρία νέα έργα, νέων συγγραφέων, Ο Ενδυμίων και η Σελήνη,
έμμετρο δραμάτιο του Απ. Αποστολόπουλου, Το κακό συναπάντημα, κωμωδία της
σύγχρονης εποχής του Νικόλαου Λάσκαρη και η κωμωδία εκ του ιταλικού του Γ.
2966 Ό.π., 1/8/1887, 213, 3 και 5, 2/8/1887, 214, 4, 3/8/1887, 215, 3.

2967 Ό.π., 16/7/1887, 197, 3, 8/8/1887, 220, 3 και 7, 9/8/1887, 221, 3.
2968 Ό.π., 13/8/1887, 225, 4, 14/8/1887, 226, 4.
2969 Ό.π., 15/8/1887, 227, 2 και 3, 16/8/1887, 228, 6.
2970 Ό.π., 18/8/1887, 230, 3 και 4, 19/8/1887, 231, 3.
610
Μαγγιώρου Νυκτερινή συνάντησις. Και τα τρία είχαν επιτυχία και
χειροκροτήθηκαν2971.
Ως κατακλείδα έρχεται ένα άρθρο της Νέας Εφημερίδος, που αναφέρει ότι στο
παριλίσσιο θέατρο «Παράδεισος» έβρισκε κάποιες ώρες ο θεατής ανακούφιση και
ευχαρίστηση μακριά από την πεζότητα του καθημερινού βίου. Ο θίασος «Μένανδρος»
που εμφανιζόταν στο θέατρο και διευθυνόταν από τον Δ. Ταβουλάρη, περιλάμβανε
ηθοποιούς που μπορούσαν να τιμήσουν την υποκριτική τους τέχνη με την παρουσίαση
έργων, που διέθεταν δύναμη διαμόρφωσης ήθους. Τα έργα που είχε παρουσιάσει,
όπως η Πενθερά, ο Μιχαήλ Στρογγώφ, η Μοσχομάγκα κ.ά είναι έργα λεπτά και
περιγράφουν ανθρώπινα αισθήματα με χάρη και γλαφυρότητα προ του συγκινημένου
κοινού. Η φιλοπονία, η μητρική στοργή, η εκπλήρωση του καθήκοντος, η αφοσίωση
στους άρχοντες της πολιτείας, η εθελοθυσία υπέρ πατρίδος, η πίστη στη θεία
δικαιοσύνη, ο ηρωισμός, η μεγαθυμία, η οικογενειακή τιμή, η συζυγική πίστη, η
φιλία, το απτόητο υψηλό φρόνημα, το θάρρος είναι θέματα που εξαίρονται στα έργα
και μεταρσιώνουν τους δέκτες σε κόσμο καθαρά ηθικό, γίνονται ψυχαγωγία τερπνή
και ανακουφιστική. Τα μέλη του θιάσου, με τους χαρακτήρες, που διαπλάθουν,
τίμησαν το ελληνικό πνεύμα και συνετέλεσαν στον εξευγενισμό της καλαισθησίας
των δεκτών. Το άρθρο έχει ως υπογραφή το αρχικό Χ.2972.
1888
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη επανεμφανίζεται από το
Σάββατο 11 Ιουνίου 1888 έως και το τέλος του χειμώνα σε θέατρα των Αθηνών και
του Πειραιά. Αυτά είναι το θέατρο του Α. Τσόχα στον Πειραιά2973, το θέατρο
«Ομόνοια» και το χειμερινό θέατρο «Μπούκουρα» των Αθηνών. Το θεάτρο
«Μπούκουρα» επισκευάζεται και καλλωπίζεται προκειμένου να φιλοξενήσει τις
παραστάσεις2974. Ο θίασος επιθυμώντας να ανταποκριθεί στην ανάπτυξη
ενδιαφέροντος υπέρ του ελληνικού θεάτρου και να συνδυάσει τις παραστάσεις προς
τις σύγχρονες απαιτήσεις, αποφάσισε την ανάθεση συμβουλευτικής εργασίας σε
επιτροπή λογίων για τα έργα και τις παραστάσεις. Για την επιτροπή εξέλεξε τον Αλ.
Ρίζο Ραγκαβή, τον Δημ. Καλλιφρονά (πρόεδρο του δημοτικού συμβουλίου Αθηνών),
τον Σπ. Λάμπρο, τον Ν. Πολίτη και τον Ιω. Καμπούρογλου. Η επιτροπή θα είχε το
δικαίωμα να επιβάλλει παρατηρήσεις και συμβουλές για τη βελτίωση της πορείας του
2971 Ό.π., 1/9/1887, 244, 4 και 6, 2/9/1887, 245, 3.

2972 Ό.π., 8/8/1887, 220, 5-6.
2973 Ό.π., 11/6/1888, 163, 3 και 4. Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 292.
2974 Ό.π., 29/10/1888, 303, 4, 6/11/1888, 311, 5-6.
611
θιάσου και την ανύψωση της ελληνικής σκηνής στην πρέπουσα περιωπή με σκοπό την
αύξηση της καλαισθησίας του κοινού2975. Στις παραστάσεις λαμβάνουν μέρος οι
ηθοποιοί: Αμαλία Πίστη, Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, Ελπινίκη Ρούσου,
Δημοσθένης Πίστης, Γρηγόριος Σταυρόπουλος, Παντελής Ρούσος, Αναστάσιος
Απέργης, Πέτρος Λαζαρίδης, Περικλής Κωνσταντινόπουλος, Σπυρίδωνας Σφήκας,
Νικόλαος Πεζοδρόμος, Ευάγγελος Παντόπουλος, Αντώνιος Τασσόγλους, Σπυρίδωνας
Ταβουλάρης, Διονύσιος Ταβουλάρης, Σοφία Ταβουλάρη, Ευαγγελία Ρούσου και ο
νεαρός αοιδός και χορευτής Σάρλεϋ. Όταν ο θίασος παίζει στο θέατρο «Μπούκουρα»
των Αθηνών, συμμετέχουν και ο Γεώργιος Πετρίδης και η Μαρία Πετρίδου, η
Χαρίκλεια Αθανασοπούλου (μετέπειτα σύζυγος του Σπ. Ταβουλάρη). Ο θίασος
έρχεται στην Αθήνα το καλοκαίρι ύστερα από περιοδεία στη Σύρο2976.
Στο θέατρο «Ομόνοια» ξεκινούν την Πέμπτη 16 Ιουνίου 1888 με τον
Αμφιτρύωνα (Amphitryon) του Μολιέρου και τη μονόπρακτη κωμωδία Αι νυκτεριναί
συνεντεύξεις του Αλέξανδρου Πίστη. Κατά την παράσταση το θέατρο ήταν
κατάμεστο. Το έργο σκόρπισε ευθυμία, της οποίας κύριος συντελεστής ήταν ο Σπ.
Ταβουλάρης ως αμίμητος Σωσίας2977.
Συνεχίζουν με το ρεπερτόριο:
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου,
Th. Barrière, σε διασκευή Άγγ. Βλάχου,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη κωμωδία
 Η επιδημία της τρέλλας και Η δημοπρασία, μονόπρακτες κωμωδίες του
2975 Ό.π., 23/11/1888, 327, 3.

2976 Ό.π., 26/5/1888, 147, 5. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην Ερμούπολη της Σύρου, σ. 767-
771.
168, 4 και 7, 17/6/1888, 169, 3.
2978 Νέα Εφημερίς, 19/6/1888, 171, 3 και 4, 20/6/1888, 172, 3.
2979 Παλιγγενεσία, 21/6/1888, 7265, 4, Νέα Εφημερίς, 21/6/1888, 173, 3 και 4.
612
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα, όπου διδάσκουν οι:
Γρ. Σταυρόπουλος (Ρένος), Δ. Ταβουλάρης (Πυγμαλίων), Σοφία Ταβουλάρη
(Γαλάτεια),
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγ. Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία2981,
 Υπό την τράπεζαν του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία2983,
 Πολύ αργά, μονόπρακτη κωμωδία,
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Το αγροκήπιον του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία2984,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία,
 Γιάντες, γιάντες του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2986,
 Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη, τρίπρακτο δράμα,
 Άστε ντουα ου του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία2988,
2983 Νέα Εφημερίς, 26/6/1888, 178, 4.
613
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, όπου παίζουν οι:
Αντώνιος Τασσόγλους (Φραγκίσκος), Σπ. Σφήκας (Κάρολος)2991,
 Οι δίδυμοι (Τhe comedy of errors) του Shakespeare, τετράπρακτη κωμωδία σε
διασκευή Διονύσιου Ταβουλάρη2992,
δράμα σε μετάφραση Π. Τυπάλδου2993,
Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και
Πιπίνας Βονασέρα,
Σούτσα,
μονόπρακτη γαλλική κωμωδία,
δράμα2995,
 Σωσάννα ή Η εξαγνισθείσα μήτηρ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus,
δράμα σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
 Μία ψυχρολουσία, μονόπρακτη κωμωδία2996,
2989 Νέα Εφημερίς, 3/7/1888, 185, 7.

2990 Παλιγγενεσία, 5/7/1888, 7277, 4, Νέα Εφημερίς, 5/7/1888, 187, 4 .
2991 Παλιγγενεσία, 6/7/1888, 7278, 4, 7/7/1888, 7279, 4, Νέα Εφημερίς, 6/7/1888, 188, 3 και 4.
2993 Παλιγγενεσία, 9/7/1888, 7281, 4, Νέα Εφημερίς, 9/7/1888, 191, 3 και 6: η εφημερίδα αναφέρει ότι
παίχθηκε η κωμωδία Ο δεκανεύς και η πατριώτισσά του.
614
 Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακη τραγωδία σε μετάφραση Ιωάννη
Ζαμπέλιου,
 Τρεις γαμβροί και μία νύμφη του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία2997,
 Οι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο-κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις με
τον Ευάγγ. Παντόπουλο ως μπάρμπα-Γιώργης ο μυλωνάς2998,
 Η πενθερά των Ph. Dumanoir και A. D’Ennery, δράμα σε μετάφραση
Αλέξανδρου Λεονάρδου2999,
Χαράλαμπου Άννινου,
 Η περιφέρεια του Γ. Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου3002,
 Ο τυφλός (L’aveugle) των A. Bourgeois και A. D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Γεωργίου Α. Βαλαβάνη,
 Ο γέρω-δεκανεύς (Le vieux caporal) των A. D’Ennery και Ph. Dumanoir,
2997 Νέα Εφημερίς, 17/7/1888, 199, 3 και 7, 18/7/1888, 200, 2.

Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 179.
3004 Νέα Εφημερίς, 5/8/1888, 218, 4.
3006 Νέα Εφημερίς, 7/8/1888, 220, 3, 8/8/1888, 221, 3.
615
μυθιστορηματικό πεντάπρακτο κωμικοτραγικό δράμα3007,
 Κοσμοχαλασιά (ή Η πομφόλυξ ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε) (Una bolla di
Βλάχου και σε διασκευή Σπυρίδωνα Ταβουλάρη3008,
Σταματιάδη3009,
 Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon, τρίπρακτο δράμα, σε
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη3010,
κωμειδυλλιακή κωμωδία, σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Σπ. Ταβουλάρης (έμπορος), Ευάγγ. Παντόπουλος
(έμπορος συνέταιρος)3011,
Περβάνογλου με τον Δ. Ταβουλάρη (Άμλετ) και την Σοφία Ταβουλάρη
(Οφηλία)3013,

13/8/1888, 226, 5 και 7.
3010 Νέα Εφημερίς, 14/8/1888, 227, 4.
3011 Παλιγγενεσία, 16/8/1888, 7313, 3, Νέα Εφημερίς, 16/8/1888, 229, 2-3.
3013 Νέα Εφημερίς, 19/8/1888, 232, 4 και 6, 20/8/1888, 233, 3.
3015 Παλιγγενεσία, 23/8/1888,7319, 3, Νέα Εφημερίς, 23/8/1888, 236, 4, 24/8/1888, 237, 3. Σιδέρης,
616
 Τα πείσματα των γυναικών, μονόπρακτη γερμανική κωμωδία3017,
 Ανδρομέδα και Περσεύς του Παναγ. Ζάνου, πολύπρακτη ιλαροτραγωδία3019,
 Ο περιηγητής Άχολος, τρίπρακτη κωμωδία με τον Σπ. Ταβουλάρη ως Άχολο
και τον Ευάγγ. Παντόπουλο ως κυρία Μουτσούνα3020,
 Οι φυγάδες (Les fugitifs) των A. Bourgeois και Α. D’Ennery, εξάπρακτο δράμα
 Μουσική συναυλία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Που κυνηγά πολλούς λαγούς κανένανε δεν πιάνει, μονόπρακτη κωμωδία
 Μη δίδης θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) του Eugène
Labiche3022,
 Οι καρβουνιάρηδες (Les charbonniers) του F. Gille, μονόπρακτη κωμωδία σε
 Ο φλύαρος φιλόσοφος του Molière, μονόπρακτη κωμωδία3024,
Ιωάννη Καμπούρογλου3025.
Στο θέατρο «Μπούκουρα» των Αθηνών ξεκινούν την Πέμπτη 10 Νοεμβρίου
1888 με μερικά από τα παραπάνω αναφερόμενα έργα και τα εξής ακόμα:
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία, όπου πρωταγωνισθούν
οι: Σοφία Ταβουλάρη (Μερόπη), Μαρία Πετρίδου (τροφός), Δ. Ταβουλάρης
(Αίπυτος), Γρ. Σταυρόπουλος (Κρεσεφόντης), Γ. Πετρίδης (Λυκόρτας)3026,

1/9/1888, 245, 3 και 4.
3022 Νέα Εφημερίς, 11/9/1888, 255, 3 και 4.
3023 Παλιγγενεσία, 16/9/1888, 7340, 4, Νέα Εφημερίς, 16/9/1888, 260 , 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 148.
3024 Νέα Εφημερίς, 17/9/1888, 261, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 44, σημ. 19.
3025 Νέα Εφημερίς, 25/9/1888, 269, 6.
8/11/1888, 313, 3, 10/11/1888, 315, 4, 11/11/1888, 316, 4. Η Νέα Εφημερίς (6/11/1888, 311, 5-6)
αναφέρει τα μέλη του θιάσου που είναι τα εξής: Σοφία Ταβουλάρη, Αμαλία Πίστη, Μαρία Πετρίδου,
Χρυσάνθη Καρακάλου, Άννα Λαζαρίδου, Ελπινίκη Ρούσου, Μαρία Σφήκα, Χαρίκλεια
Αθανασοπούλου, Λουίζα Ζησίμου, Σπυρίδωνας Ταβουλάρης, Πέτρος Λαζαρίδης, Δημοσθένης Πίστης,
Παντελής Ρούσος, Ευάγγελος Παντόπουλος, Διονύσιος Ταβουλάρης, Γεώργιος Πετρίδης, Αντώνιος
617
Καμπούρογλου, όπου ερμηνεύουν οι: Διον. Ταβουλάρης (Ανδρέας Ροσβάιν),
Σπ. Ταβουλάρης (ιππότης Καρνιόλης), Σοφία Ταβουλάρη (πριγκίπισσα
Φαλκιονέρη), Γ. Πετρίδης (Σερτόριος), Αμ. Πίστη (Μάρθα), Χαρίκλεια
Αθανασοπούλου (μαρκησία Νάρνη)3027,
 Ο Κρίσπος ή Ο συκοφαντηθείς υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αντ.
Αντωνιάδη, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο γάμος άνευ νύμφης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία3029,
 Δεν έσχισες την γάτα του Ευάγγελου Παντόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία3030,
 Τα απολωλότα πρόβατα του L. Cicconi, τετράπρακτο δράμα,
 Αι πανουργίαι των υπηρετών του Ευάγγελου Παντόπουλου, μονόπρακτη
κωμωδία3031,
 Αι άποροι πολυτελείς ή Πολυτέλεια και διαφθορά του Εμίλ Ωζιέ και Φουσιέ,
 Ο δήμιος της Ενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο
δράμα3033,
 Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τετράπρακτο
δράμα3034,
 Νέρων του Πέτρου Κόσσα, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
όπου πρωταγωνισθούν οι: Δ. Ταβουλάρης (Νέρων), Χαρίκλεια
Αθανασοπούλου (Ακτή), Σοφία Ταβουλάρη,
Τασσόγλους, Σπυρίδωνας Σφήκας, Γρηγόριος Σταυρόπουλος, Ιωάννης Καρακάλος, Αναστάστιος

Απέργης, Νικόλαος Πεζοδρόμος, Γεώργιος Βενετσάνος, Διονύσιος Γιορλάνος.
15/11/1888, 320, 3.
3030 Νέα Εφημερίς, 29/11/1888, 334, 3 και 6, 1/12/1888, 336, 3.
2/12/1888, 337, 3.
3033 Νέα Εφημερίς, 11/12/1888, 346, 4.
14/12/1888, 349, 4, 15/12/1888, 350, 4, 16/12/1888, 351, 3, 17/12/1888, 352, 3 και 4.
3035 Νέα Εφημερίς, 20/12/1888, 355, 3, 22/12/1888, 257, 7.
618
 Η γυναίκα του μπαρμπέρη του Δημ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία3036.
Ο Δ. Ταβουλάρης διέπρεψε στο πατριωτικό δράμα Σεβέρος Τορέλλη (Severo
Torelli) του François Coppée (19/6). Ο θιασάρχης μεταδίδει με επιτυχία όλη την
έξαρση του δράματος. Η Σοφία Ταβουλάρη αναδεικνύει τη συντριβή της ως μητέρας
ένοχης και επιδεικνύει τη μεγαλοπρέπειά της. Όλοι συντέλεσαν στην επιτυχία και
χειροκροτήθηκαν3037.
Κατάμεστο ήταν το θέατρο στους Πειρατές των A. Bourgeois, A. D’Ennery
και F. Dugué (22/6). Το έργο είχε παρασταθεί όλα αυτά τα χρόνια πολλές φορές, αλλά
διατηρούσε πάντα ακμαίο το ενδιαφέρον. Η παράσταση πέτυχε. Καταγοήτευσε ως
Εύα Μοράλες η μικρή Ευαγγελία Ρούσου, η οποία καίτοι μικρή επέδειξε μεγάλα
σκηνικά προσόντα3038.
Στην παράσταση της Γαλάτειας του Σπ. Βασιλειάδη (23/6), όσοι
παρευρέθηκαν δοκίμασαν συγκίνηση και για την περιπάθεια του δράματος και την
ανάμνηση από το θάνατο του ποιητή, αλλά και για την τέχνη της διεξαγωγής της
παράστασης. Ο Διονύσιος Ταβουλάρης και η Σοφία Ταβουλάρη ως Πυγμαλίων και
Γαλάτεια ερμήνευσαν με αριστοτεχνία τους καλλιτεχνικούς χαρακτήρες. Ο Γρ.
Σταυρόπουλος υποκρίθηκε το Ρένο με δραματική τέχνη και χειροκροτήθηκε3039.
Εξαίρετη υπήρξε η παράσταση του Αρχοντοχωριάτη του Μολιέρου (25/6).
Αμίμητη επιτυχία της Σοφίας Ταβουλάρη και του Π. Λαζαρίδη3040.
Γεμάτο το θέατρο (14/7) για το δράμα των E. Brisebarre και E. Nus Σωσάννα
Ίμβερτ, ή Η εξαγνισθείσα μήτηρ (Suzanne), που αποτέλεσε επιτυχία3041.
Στη Μήδεια του Césare della Valle (17/7), η Σοφία Ταβουλάρη ανέπτυξε όλη
την τέχνη της. Διακρινόταν η ηθοποιός σε χαρακτήρες τραγικής δύναμης. Φλογερή
στον έρωτά της, άγρια στην εκδίκησή της, αναπαρέστησε τέλεια τον τύπο της
Μήδειας, όπως την ήθελε η ιστορική παράδοση. Κατάμεστο το θέατρο, εκδήλωσε με
χειροκροτήματα την επιδοκιμασία του3042.
3036 Παλιγγενεσία, 26/12/1888, 7426, 3, 28/12/1888, 7428, 3, Νέα Εφημερίς, 28/12/1888, 363, 3-4.
3037 Νέα Εφημερίς, 19/6/1888, 171, 3 και 4, 20/6/1888, 172, 3.
3042 Νέα Εφημερίς, 17/7/1888, 199, 3 και 7, 18/7/1888, 200, 2.
619
Στο κωμειδύλλιο ή κωμωδία μετ’ ασμάτων Οι μυλωνάδες (19/7) ο Ευάγγ.
Παντόπουλος, ως μπάρμπα-Γιώργης μυλωνάς, ξετρέλανε τον κόσμο και τα
χειροκροτήματα ήταν διαρκή3043.
Αρκετός κόσμος παρακολούθησε (28/7) το δράμα των A. Bourgeois και A.
D’Ennery Ο τυφλός (L’aveugle), σε μετάφραση Γεωργίου Α. Βαλαβάνη, που δόθηκε
με επιτυχία. Διακρίθηκαν οι Διον. Ταβουλάρης και Σπ. Σφήκας, που υποκρίθηκαν τα
πρόσωπα των δύο αδελφών3044.
Στην Πενθερά των Ph. Dumanoir και A. D’Εnnery (31/7) η Σοφία Ταβουλάρη
υποδύθηκε το ομώνυμο πρόσωπο άριστα. Επιτυχία είχαν και η Αμ. Πίστη, ο Σπ.
Σφήκας και ο Γρ. Σταυρόπουλος3045.
Έτερψε η Κοσμοχαλασιά (ή Η πομφόλυξ ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε) (Una
bolla di sapone) του Vittorio Bersezio (11/8). Εξαίρετοι οι Π. Λαζαρίδης, Διον.
Ταβουλάρης, η Αμαλία Πίστη και η Μελπ. Κωνσταντινοπούλου. Όλη η παράσταση
διεξήχθηκε με επιτυχία και άρεσε πολύ. Η ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Ανδρέα
Σάιλερ κατέκτησε τον κόσμο3046.
Ευχαρίστησε το κοινό η παράσταση του Ταρτούφου του Μολιέρου (18/8), με
τους Σπ. Ταβουλάρη και Ευάγγ. Παντόπουλο, που ήταν τέλειοι στους ευτράπελους
τύπους που υποκρίθηκαν3047.
Λίαν επιτυχής ήταν η παράσταση του έργου του Carlo Goldoni, σε διασκευή
του Δ. Ταβουλάρη Η φρόνιμος σύζυγος (La moglie saggia) (23/8). Ο Δ. Ταβουλάρης
απέδωσε θαυμάσια τον άπιστο σύζυγο με καλλιτεχνική έμπνευση. Η Σοφία
Ταβουλάρη και η Αμαλία Πίστη ερμήνευσαν με αρκετή τέχνη, η μεν τη φρόνιμη
σύζυγο, η δε την ερωτοτροπούσα μαρκησία. Τα υπόλοιπα πρόσωπα πέτυχαν3048.
Ο «Μένανδρος» παρουσίασε (10/11) με επιτυχία την Μερόπη του Δ.
Βερναρδάκη στο θέατρο «Αθηνών». Το θέατρο είχε αλλάξει όψη, με επένδυση στους
τοίχους και επιδιορθωμένα θεωρεία, με βαριά παραπετάσματα στις θύρες και στα
παράθυρα. Στα θεωρεία είχαν τοποθετηθεί καθίσματα και υπήρχε ευταξία στην
παράσταση3049.
3045 Νέα Εφημερίς, 31/7/1888, 213, 4, 1/8/1888, 214, 3.
3048 Παλιγγενεσία, 23/8/1888,7319, 3, Νέα Εφημερίς, 23/8/1888, 236, 4, 24/8/1888, 237, 3. Σιδέρης,
3049 Νέα Εφημερίς, 11/11/1888, 316, 4.
620
Στις 13 Νοεμβρίου παραστάθηκε η Δαλιδά του Οκτάβ Φεγιέ. Οι υποκριθέντες
έπαιξαν θαυμάσια, ιδίως η Σοφία Ταβουλάρη, ο Διον. και ο Σπ. Ταβουλάρης όπως και
ο Γ. Πετρίδης καταχειροκροτήθηκαν. Εμφανίσθηκε δε, για πρώτη φορά, η ηθοποιός
Χαρίκλεια Αθανασοπούλου (μετέπειτα σύζυγος του Σπυρίδωνα Ταβουλάρη), με
ωραίο παράστημα, με έντονη και καθαρή φωνή και με φυσική έκφραση, που
θεωρούνταν προτερήματα καλής ηθοποιίας3050.
Κατάμεστο ήταν το θέατρο «Αθηνών» στην επιτυχία του Λάζαρου του βοσκού
(Lazare le pâtre) του Joseph Bouchardy (20/11). Χειροκροτήθηκαν πάντες και
διακρίθηκε ο Δ. Ταβουλάρης. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος έτερψε στην κωμωδία του
Αλέξανδρου Πίστη, Η μουσική συναυλία που ακολούθησε3051.
Με έκτακτη διεξαγωγή διδάχθηκε το συγκινητικό δράμα Σεβέρος Τορέλλης
(Severo Torelli) του François Coppée (26/11). Εξαιρετική αίσθηση δημιούργησε ο
Διον. Ταβουλάρης, που αφήρπασε την προσοχή του κοινού, ώστε δεν τολμούσε να
προβεί σε χειροκρότημα από το φόβο του μη χάσει κάποια στιγμή της εξέλιξης.
Έπαινος εκφράσθηκε στον Δ. Ταβουλάρη για την πιστότητα και τη φυσικότητα, που
κατόρθωσε να μεταδώσει. Πολύ καλός και ο Γ. Πετρίδης. Ο σκηνικός διάκοσμος και
ο ιματισμός ήταν ανάλογα της εποχής. Το κοινό απεκόμισε ευάρεστες εντυπώσεις3052.
Στον Μιχαήλ Στρογγώφ (Michel Strogoff) του A. D’Ennery (27/11), οι γενναίες
πράξεις του ταχυδρόμου του Τσάρου, που αναπαρέστησε τέλεια ο Δ. Ταβουλάρης,
κέντρισαν τον ενθουσιασμό του κοινού. Ο Σπ. Σφήκας παρουσίασε έντεχνα τον
προδότη Ιβάν Ουγκάρεφ. Γνωστή ήταν η επιτυχία του Σπ. Ταβουλάρη ως Άγγλου
ανταποκριτή. Φυσικός στην υπόκρισή του ως Γάλλος ο Δ. Πίστης. Ως τσιγγάνα
Σαγκάρ, η Χαρίκλεια Αθανασοπούλου, που αναδεικνυόταν γρήγορα σε δοκιμότατη
ηθοποιό. Αποτελούσε ευέλπιδα περίπτωση για το θέατρο3053.
Η κωμωδία Οι δίδυμοι του Σαίξπηρ (29/11) παίχθηκε με τη γνωστή επιτυχία
του διδύμου Σπ. Ταβουλάρη και Ευάγγ. Παντόπουλου. Φαιδρότητα προκάλεσε και η
κωμωδία του Ε. Παντόπουλου Δεν έσχισες την γάτα, πρωτότυπη με νύξεις περί
σύγχρονων προσώπων και καταστάσεων3054.
Αρκετός κόσμος προσήλθε στο δράμα του L. Cicconi Τα απολωλότα πρόβατα
(1/12). Το έργο έτερψε και η εκτέλεσή του ήταν πολύ καλή. Η Αμ. Πίστη, ο Δημ.
15/11/1888, 320, 3.
3052 Νέα Εφημερίς, 24/11/1888, 329, 4-5, 26/11/1888, 331, 2, 27/11/1888, 332, 3.
3053 Ό.π., 27/11/1888, 332, 3 και 4, 28/11/1888, 333, 2-3.
3054 Ό.π., 29/11/1888, 334, 3 και 6, 1/12/1888, 336, 3.
621
Πίστης με τα γαλλικά του, ο Σπ. Σφήκας και οι άλλοι έπαιξαν ωραία. Ξεχώρισαν η
Σοφία Ταβουλάρη και ο Σπ. Ταβουλάρης. Εξαίρετος στην κωμωδία Αι πανουργίαι των
υπηρετών του Ευάγγ. Παντόπουλου, ο ίδιος ο συγγραφέας3055.
Η παράσταση (6/12) του δράματος Άποροι πολυτελείς ή Πολυτέλεια και
διαφθορά των Εμίλ Ωζιέ και Φουσιέ, σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, διδακτικό
έργο κατά της πολυτέλειας, ήταν επιτυχής. Συγκίνησε ο Δ. Ταβουλάρης, ο οποίος είχε
εκτιμηθεί σε τέτοια έργα της νεότερης γαλλικής σχολής. Ιδιαίτερη εντύπωση έκανε
στο ρόλο της η Χαρίκλεια Αθανασοπούλου και η κωμωδία Το καναρίνι αποτέλεσε το
θρίαμβό της. Το θέατρο ήταν γεμάτο3056.
Κατάμεστο ήταν το θέατρο στους Μυλωνάδες (10/12). Ο Ευάγγ. Παντόπουλος
ως μπάρμπα-Γιώργης με τη μπασαβιόλα του, η γριά Σιλβέστρα (Αμαλία Πίστη), η
συμπαθητική ως Ροζίνα Χαρίκλεια Αθανασοπούλου κράτησαν σε διαρκή ευθυμία το
κοινό τους. Τα ωραία ευτράπελα τραγούδια τους, που είχε τονίσει ο Ανδρέας Σάιλερ,
άρεσαν και επαναλήφθηκαν πολλές φορές3057.
Πλήρες κόσμου το θέατρο στην τραγωδία Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως
του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, που για πρώτη φορά παραστάθηκε (15 & 16/12). Η
εφημερίδα παραινεί τον συγγραφέα να συνεχίσει τη συγγραφή. Το κοινό υπήρξε πολύ
ευνοϊκό. Οι ηθοποιοί υποκρίθηκαν αρκετά καλά, αλλά οι ενδυμασίες, τα σκηνικά και
τα βουβά πρόσωπα ήταν πτωχά και ανεπαρκή3058.
Η παράσταση του Νέρωνος του Pietro Cossa (26/12) εκτελέσθηκε με επιτυχία
με τον Διον. Ταβουλάρη στο δύσκολο ρόλο της απόδοσης του χαρακτήρα του
Νέρωνα3059.
Ο θίασος παρέμεινε, έως τις αρχές του 1889, στην Αθήνα, με την προσδοκία
να παραστήσει τα επαινεθέντα έργα του δραματικού αγώνα της Δ΄ Ολυμπιάδος, αλλά
τελικά αναχώρησε, κατά τις αρχές του 1889, για να δώσει παραστάσεις στην Πάτρα
και μετά στη Ζάκυνθο3060.
2/12/1888, 337, 3.
14/12/1888, 349, 4, 15/12/1888, 350, 4, 16/12/1888, 351, 3, 17/12/1888, 352, 3 και 4.
3060 Νέα Εφημερίς, 3/1/1889, 3,7, 12/5/1889, 132, 4. Βλ. ακόμα Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή,
κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 286-287.
622
1889
Το Σάββατο 3 Ιουνίου 1889 ξεκινά ο θίασος «Μένανδρος» τις παραστάσεις για
το θέρος στο θέατρο «Ομόνοια» με τη Δαλιδά (Dalida) του Octave Feuillet, τρίπρακτο
δράμα σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, και τη μονόπρακτη κωμωδία Οι δύο
ντροπαλοί. Η κωμωδία παρουσιάζεται για πρώτη φορά3061. Οι ηθοποιοί που συνθέτουν
το θίασο είναι: Σοφία Ταβουλάρη, Αμαλία Πίστη, Σοφία Δημητρουλοπούλου, Άρτεμις
Ζάμπου, Ελπινίκη Ρούσου, Φωτεινή Δημητρουλοπούλου, Μαρία Πετρίδου, Άρτεμις
Παντοπούλου, Άννα Λαζαρίδου, Ευάγγ. Παντόπουλος, Σπ. Ταβουλάρης, Πέτρος
Λαζαρίδης, Δημοσθένης Πίστης, Παντ. Ρούσος, Ευαγγ. Ρούσου, Γρ. Σταυρόπουλος,
Γεώργιος Πετρίδης, Χαραλ. Δημητρουλόπουλος, Αν. Απέργης, Χαρίκλεια
Αθανασοπούλου, Νικόλ. Πεζοδρόμος, Α. Βεντούρας, Στ. Σταυρόπουλος, Διον.
Κανδηλιώτης, Διον. Γιορλάνος, Περικλ. Αναγνωστόπουλος, Ι. Βενετσάνος, Αντ.
Ρούσος κ.ά. Τη διεύθυνση της ορχήστρας έχουν αναλάβει ο Ανδρέας Σάιλερ, ο
Βαλιεράνης, ο Σιένα, ο Γεώργιος Γάϊδεμβέργερ κ.ά3062.
Συνεχίζουν μέχρι τη χειμερινή σαιζόν (22 Οκτωβρίου 1889) με τα εξής έργα:
 Ο άπορος ευγενής των Dumanoir και Lafargue, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Ηλία Βεργόπουλου,
 Η δημοπρασία του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3063,
 Ενός λεπτού αργοπορία, κωμωδία3064,
Ενυάλη, με τον Γ. Πετρίδη (Δε Γεβραί) και την Χαρίκλεια Αθανασοπούλου
(Κλοτίλδη),
μετάφραση Ιω. Φραγκιά,
 Υπό την τράπεζαν του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3066,
3061 Ό.π., 4/6/1889, 154, 4.

134, 3, 25/5/1889, 144, 4, 1/6/1889, 152, 5, 2/6/1889, 153, 7, 3/6/1889, 154, 3 και 7.
3063 Νέα Εφημερίς, 4/6/1889, 154, 5 και 7.
3064 Ό.π., 5/6/1889, 156, 7.
3065 Ό.π., 6/6/1889, 157, 8, 7/6/1889, 158, 4.
623
 Οι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο με νεότερο άσμα σε διασκευή του Ανδρέα
Καλύβα3067,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου,
 Θα την κατακτήσω (Par droit de conquête) των Ernest Legouvé και Eug.
Scribe, μονόπρακτη κωμωδία,
 Αιμιλία Γαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση του Βερνάρδου, πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας-Μάινιγγεν3070,
 Δοκιμάζετε την γυναίκα μου, κωμωδία (διδάσκεται για πρώτη φορά)3071,
 Ο δήμιος της Ενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα,
 Όμοιος τον όμοιον, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων3072,
 Ο υιός της Κοραλίας (Le fils de Coralie) του Albert Delpit, τετράπρακτο δράμα
σε μετάφραση Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου,
 Τα δύο δόμινα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία3075,
 Το ριπίδιον (Il ventaglio) του Carlo Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία3076,
3066 Παλιγγενεσία, 7/6/1889, 7566, 3, 8/6/1889, 7567, 3, Νέα Εφημερίς, 7/6/1889, 158, 8.
3069 Νέα Εφημερίς, 11/6/1889, 162, 7, 12/6/1889, 163, 4.
3070 Ό.π., 12/6/1889, 163, 4.
3072 Νέα Εφημερίς, 14/6/1889, 165, 5 και 7.
3074 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 17/6/61889, 168, 4-5 και 7, 18/6/1889, 169, 4.
3075 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 17/6/61889, 168, 4-5, 18/6/1889, 169, 4 και 8,
19/6/1889, 170, 2-3.
3076 Παλιγγενεσία, 21/6/1889, 7578, 22/6/1889, 7579, 3, 23/6/1889, 7580, 3-4, Νέα Εφημερίς,
20/6/1889, 171, 5 και 8, 21/6/1889, 172, 5-6 και 8, 22/6/1889, 173, 5, 23/6/1889, 174, 4.
3077 Παλιγγενεσία, 23/6/1889, 7580, 3-4, 24/6/1889, 7581, 3, Νέα Εφημερίς, 23/6/1889, 174, 7.
624
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη,
 Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
Ζαμπέλιου,
 Η ζηλοτυπία του Γιάννη του Δημ. Γ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία3079,
Feuillet, εξάπρακτο δράμα, σε μετάφραση Δ. Λάμπρου3080,
δράμα,
 Δεν έσχισες τη γάτα του Ευάγγελου Παντόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων3082,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα αγγλικά του Μιχ. Ν. Δαμιράλη, Η
Μασσαλιώτις, άσμα υπό της Χαρίκλειας Αθανασοπούλου, Θ’ αυτοχειριασθώ
του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία, πανηγυρική παράσταση για την
εθνική εορτή των Γάλλων3083,
 Με την συμφωνία να ρογχαλίζης (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και
L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα,

3079 Νέα Εφημερίς, 25/6/1889, 176, 5 και 8.
3080 Παλιγγενεσία, 27/6/1889, 7583, 4, 28/6/1889,7584, 2, Νέα Εφημερίς, 27/6/1889, 178, 8.
3081 Παλιγγενεσία, 29-30/6/1889, 7586, 7587, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 29/6/1889, 180, 8.
3083 Νέα Εφημερίς, 2/7/1889, 183, 4 και 7.
3084 Ό.π., 3/7/1889, 184, 3.
625
μονόπρακτη κωμωδία,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν.Μ. Στεφάνου,
 Γιάντες, γιάντες του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3088,
 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don Cesar de Bazan) των Ph. Dumanoir και A.
D’Ennery3089,
 Τα πείσματα των γυναικών, μονόπρακτη γερμανική κωμωδία,
μουσική Λ. Σπινέλλη,
ασμάτων σε πέντε πράξεις σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη και Ο ελεύθερος
ναύτης, άσμα3091,
 Κοσμοχαλασιά (ή Η πομφόλυξ ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε) (Una bolla di
Βλάχου και σε διασκευή Σπυρίδωνα Ταβουλάρη, όπου πρωταγωνισθούν οι:
Σοφία Ταβουλάρη (σύζυγος), Χαρίκλεια Αθανασοπούλου (μνηστή), Σπ.
Ταβουλάρης (Πασχάλης Κορβέλης)3092,
 Οι πετεινόμυαλοι, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γ. Νικηφόρου,
3087 Παλιγγενεσία, 6-7/7/1889, 7592-7593, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 6/7/1889, 187, 5-6 και 7, 7/7/1889,
188, 4.
3089 Παλιγγενεσία, 10/7/1889, 7597, 3, Νέα Εφημερίς, 9/7/1889, 190, 4 και 7, 12/7/1889, 193, 4-5.
3090 Νέα Εφημερίς, 10/7/1889, 191, 4.
3092 Παλιγγενεσία, 12/7/1889,7599, 2, Νέα Εφημερίς, 13/7/1889, 194, 5.
626
 Η μουσική συναυλία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3093,
πεντάπρακτο δράμα, με την Σοφία Ταβουλάρη (Μίνδα) και την Αμαλία Πίστη
(Κίσνα)3094,
 Προς αποχαιρετισμόν του Στ. Στεφάνου, έμμετρη κωμωδία3097,
μετάφραση Ιωάννη Καρατζά με τον Δ. Ταβουλάρη ως Φλωρεντίνο3098,
 Ανδρομέδα και Περσεύς του Παναγιώτη Ζάνου, ιλαροτραγωδία, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Δ. Ταβουλάρης (Περσεύς), Σοφία Ταβουλάρη
(Ανδρομέδα), Γ. Πετρίδης (Κηρεύς), Σπ. Ταβουλάρης, Π. Λαζαρίδης3099,
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Ευάγγ. Παντόπουλο
(Αγαθόπουλο) και τον Π. Λαζαρίδη (Κουτεντιάδη)3101,
 Η πατρίς του Victorien Sardou, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου, όπου διδάσκουν οι: Δ. Ταβουλάρης (λοχαγός Βανδερνότ),

3095 Νέα Εφημερίς, 16/7/1889, 197, 4-5 και 7.
199, 4 και 8, 19/7/1889, 200, 5.
627
Σοφία Ταβουλάρη (Δορολέδ), Αμαλία Πίστη (Ραφαέλλα), Γ. Πετρίδης (κόμης
Ροζέρ), Γρ. Σταυρόπουλος (δουξ της Άλβας)3102,
 Ο Νέρων, ο της Ρώμης τύραννος του Πέτρου Κόσα, δράμα πεντάπρακτο, σε
μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
Α. Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, όπου ερμηνεύουν ο Δ. Ταβουλάρης
(Σεβέρος Τορέλλης) και η Σοφία Ταβουλάρη (μήτηρ),
 Δημάρχου εκλογή του Παναγιώτη Ζάνου, τρίπρακτη κωμωδία που βραβεύθηκε
στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 1889 με τον Ευάγγ. Παντόπουλο ως υποψήφιο
Κουφιοκέφαλο3106,
 Η δικαστική πλάνη ή Ο Μάξβελ (Maxwell) του Jules Barbier, πεντάπρακτο
δράμα3107,
 Οι φυγάδες (Les fugitifs) των A. Bourgeois και Α. D’Ennery, εξάπρακτο δράμα
Ιωάννη Περβάνογλου, με τον Δ. Ταβουλάρη (Αμλέτο) και την Σοφία
Ταβουλάρη (Οφηλία)3109,
3103 Νέα Εφημερίς, 29/7/1889, 210, 4 και 5, 30/7/1889, 211, 5.
3105 Παλιγγενεσία, 3-4/8/1889, 7619, 7620, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 3/8/1889, 215, 6, 4/8/1889, 216, 6.
σ. 133.
3107 Παλιγγενεσία, 10-11/8/1889, 7625, 7626, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 10/8/1889, 222, 5 και 7.
3108 Νέα Εφημερίς, 12/8/1889, 224, 5 και 7.
3109 Παλιγγενεσία, 14/8/1889, 7629, 3 και Νέα Εφημερίς, 13/8/1889, 225, 6 και 7, 14/8/1889, 226, 5-6.
Ο Σιδέρης αναφέρει ότι τον έπαιξε ο Εμ. Λοράνδος το 1889 (Ιστορία, σ. 52, σημ. 35) και ο Σπ.
Κολυβάς σε περιοδείες, κατά πληροφορία του γιού του Χριστόφορου.
628
 Ο πετεινός, Ο θάνατος του Περικλέους, Κακή ώρα, Το ύδωρ της λήθης,
μονόπρακτες κωμωδίες του Δημήτριου Κορομηλά3111,
Ιωάννη Καμπούρογλου,
 Ο βασιλεύς Ληρ (King Lear) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση Δημ.
Βικέλα, με τον Γ. Πετρίδη (Ληρ), Ευάγγ. Παντόπουλο (γελωτοποιό), Ν.
Πεζοδρόμο, Γρ. Σταυρόπουλο3114,
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα3115,
 Άστε ντούα ου του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Που κυνηγά πολλούς λαγούς, κανένανε δεν πιάνει, μονόπρακτη ελληνική
κωμωδία3116,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Π. Τυπάλδου με τον Γ. Πετρίδη ως
ρακοσυλλέκτη3117,
 Το κακό συναπάντημα του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ένας σκύλος αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η επιδημία της τρέλλας του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
3110 Νέα Εφημερίς, 16/8/1889, 228, 6.

3111 Παλιγγενεσία, 17-18/8/1889, 7633, 7634, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 17/8/1889, 229, 7, 18/8/1889,
230, 5.
3112 Νέα Εφημερίς, 21/8/1889, 233, 6.
3113 Παλιγγενεσία, 23/8/1889, 7638, 3, Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235, 7. Η Παλιγγενεσία γράφει ότι
παίχθηκαν πάλι Οι δίδυμοι του Σαίξπηρ.
3114 Παλιγγενεσία, 23-26/8/1889, 7638-7641, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235, 4, 25/8/1889,
237, 7, 26/8/1889, 238, 4-5 και 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 60.
3117 Νέα Εφημερίς, 5/9/1889, 248, 4 και 7.
3118 Παλιγγενεσία, 6/9/1889, 7650, 3, Νέα Εφημερίς, 6/9/1889, 249, 5-6 και 7, 7/9/1889, 250, 7.
629
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με είκοσι
πέντε άσματα, σε στίχους Δημ. Κόκκου και σε μουσική Α. Σάιλερ και Δημ.
Γρ. Καμπούρογλου. Οι ερμηνευτές είναι: Χαρ. Αθανασοπούλου (Μαρούλα),
Ευάγγ. Παντόπουλος (μπάρμπα Λινάρδος), Δ. Ταβουλάρης, Σ. Ταβουλάρη, Γ.
Πετρίδης, Π. Λαζαρίδης, Ν. Πεζοδρόμος, Αν. Λαζαρίδου, Σοφ.
Δημητρουλοπούλου, Ελπ. Ρούσου3122,
 Η λύσις του ανατολικού ζητήματος του Δημ. Κόκκου, κωμειδύλλιο με
δέκατέσσερα άσματα,
Σούτσα3123,
 Ο Σωκράτης και η σύζυγός του (Socrate et sa femme) του Théodore de
Banville, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Στ. Ι. Στεφάνου,
 Αι νυκτεριναί συνεντεύξεις του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3124.
Με τη Δαλιδά του Οκτάβ Φεγιέ έκανε έναρξη ο θίασος «Μένανδρος» στις 3
Ιουνίου 1889 και το θέατρο ήταν γεμάτο. Όπως και άλλοτε, εκτελέσθηκε το έργο με
επιτυχία, παρόλες τις δυσχέρειες της μικρής σκηνής του θεάτρου «Ομόνοια».
Συγκίνησε ο Δ. Ταβουλάρης, έτερψε ο Σπ. Ταβουλάρης. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί
υποκρίθηκαν καλά, με ακρίβεια και επιμέλεια. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος προκάλεσε
ευθυμία και γέλιο στην κωμωδία Οι δύο ντροπαλοί3125.
Με αρκετή επιτυχία παρουσιάσθηκε ο Λιθοξόος του Alexandre Dumas πατρός
(6/6), στον οποίο το δύσκολο ρόλο του Δε-Γεβραί υποκρίθηκε ο Γ. Πετρίδης. Με
τέχνη έπαιξαν και οι άλλοι υποκριτές. Το πρόσωπο της Κλοτίλδης παρουσίασε η
Χαρίκλεια Αθανασοπούλου. Η ορχήστρα του θιάσου απαρτιζόταν από τους
καλύτερους μουσικούς υπό τη διεύθυνση του Α. Σάιλερ. Στα διαλείμματα έπαιζε
3120 Νέα Εφημερίς, 13/9/1889, 256, 7.

3121 Ό.π., 15/9/1889, 258, 7.
3122 Ό.π., 16/9/1889, 259, 6 και 7, 17/9/1889, 260, 6 και 8, 18/9/1889, 261, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
150.
268, 6 και 7, 27/9/1889, 270, 6. Για το κωμειδύλλιο βλ. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 179.
3125 Νέα Εφημερίς, 4/6/1889, 154, 4.
630
εκλεκτά τεμάχια από μελοδράματα και μουσικές συνθέσεις3126.
Ο περισσότερος κόσμος είχε θαυμάσει και επευφημήσει τον Ευάγγ.
Παντόπουλο (9/6). Ήταν ο ήρωας των Μυλωνάδων και ο πάντοτε χαρίεις σε όλες τις
κωμωδίες. Ήταν φύσει κωμικός και υποκρινόταν με δεξιότητα και ευστροφία. Η
εμφάνισή του προκαλούσε γέλιο και ευθυμία. Κατόρθωσε να κάνει τους Μυλωνάδες
ένα θεατρικό αριστουργηματάκι. Προσέθετε άσματα και δικές του ευφυολογίες και
παρουσίαζε συνέχεια νέους Μυλωνάδες. Τα καθίσματα του θεάτρου, όπου
εμφανιζόταν, ήταν πάντοτε γεμάτα. Η Νέα Εφημερίς προτρέπει σε υποστήριξη του
έξοχου κωμικού για τη διασκέδαση που προσέφερε στο κοινό του3127. Στην
παράσταση των Μυλωνάδων της 28ης Ιουνίου 1889 η συγκέντρωση του κόσμου ήταν
μεγάλη. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τύπος, ότι «και αι γυναίκες ήσαν
σκαρφαλωμέναι εις τους τοίχους και εις τους στύλους των φανών, δια να ίδη τις,
έπρεπε να βγάλη τον σβέρκον του». Επιπλέον ο Ε. Παντόπουλος και η Αμ. Πίστη
ξετρέλλαναν τον κόσμο. Καταγοήτευσε η «αηδονόστομος» Χαρ. Αθανασοπούλου,
της οποίας την «ηδύλαλον απήχησιν μέχρι... Πειραιώς δύναταί τις να
3128
αισθάνεται...» .
Κατάμεστο το θέατρο στην παράσταση της κωμωδίας των Ernest Legouvé και
Eugène Scribe Θα την κατακτήσω (Par droit de conquête) (11/6). Στο έργο εξαίρεται η
ευγένεια του πνεύματος και της εργασίας και η εκτέλεση έγινε με επιτυχία.
Διακρίθηκαν ο Διονύσιος και Σπυρίδων Ταβουλάρης, η Σοφία Ταβουλάρη και η Άννα
Λαζαρίδου. Συχνά χειροκροτούνταν και οι ωραίες ιδέες της κωμωδίας3129.
Η παράσταση της Αιμιλίας Γαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing (12
&13/6) παρακολουθήθηκε με πολύ ενδιαφέρον από το κοινό, που μετείχε στις
συγκινήσεις και χειροκρότησε τη λαμπρή υπόκριση της Σοφίας Ταβουλάρη, την
περιπάθεια της Αμαλίας Πίστη, το πατρικό άλγος του Γ. Πετρίδη. Ο Παντόπουλος
αποζημίωσε με το ανεξάντλητο κέφι του στην κωμωδία, που παιζόταν για πρώτη
φορά, Δοκιμάζετε την γυναίκα μου3130.
Ο αριθμός 13 (115 rue Pigalle) του Alexandre Bisson (15/6) στο θέατρο
«Ομόνοια» υπήρξε επιτυχία του Ευάγγ. Παντόπουλου, ο οποίος διασκέδασε το κοινό
3126 Ό.π., 6/6/1889, 157, 8, 7/6/1889, 158, 4.

3127 Ό.π., 23/7/1889, 204, 4.
29/6/1889, 180, 5.
3129 Νέα Εφημερίς, 11/6/1889, 162, 7, 12/6/1889, 163, 4.
631
και ξεσήκωσε γέλιο3131.
Στην παράσταση του δράματος του Albert Delpit Ο υιός της Κοραλίας (Le fils
de Coralie) (18/6), το κοινό χειροκρότησε κατ’ επανάληψη τον Δ. Ταβουλάρη, την
Άννα Λαζαρίδου και την Σοφία Ταβουλάρη3132.
Στο Ριπίδιον (Il ventaglio) του C. Goldoni (22/6), ο Ευάγγ. Παντόπουλος ήταν
αμίμητος, η Άννα Λαζαρίδου επίσης με την τετραπέρατη γλώσσα της και
κωμικότατος ο Π. Ρούσος. Ξεκαρδίστηκε το κοινό με τα ελληνικότατα
μαλλιοκουβαριάσματα και ανακούφισε η ευφυής αστειότητα του Γκολντόνι3133.
Άπειρες φορές είχε παρουσιασθεί ο Ταρτούφος του Μολιέρου στο ελληνικό
θέατρο. Αλλά η παράσταση, όπως αυτή της 5ης Ιουλίου 1889, με τους Σπ. Ταβουλάρη
και Ευάγγ. Παντόπουλο, παρακολουθήθηκε με νέο ενδιαφέρον. Η επιτυχία ήταν έξοχη
και διδακτική για την υποκρισία των διαφόρων Ταρτούφων, που δεν λείπουν από την
κοινωνία3134.
Η παράσταση του δράματος Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don Cesar de Bazan) των
Ph. Dumanoir και Ad. D’Ennery (9/7) άφησε εξαιρετικές εντυπώσεις. Ο Δ.
Ταβουλάρης ανέπτυξε έξοχη τέχνη και δύναμη, που προκάλεσε θαυμασμό. Δεν ήταν
δυνατόν να υπήρξε τελειότερη παράσταση και στα ευρωπαϊκά θέατρα, ισχυριζόταν η
θεατρική κριτική και προέτρεπε το αθηναϊκό κοινό να την δει. Διακρίθηκε και η
Χαρίκλεια Αθανασοπούλου. Το ομώνυμο πρωταγωνιστικό πρόσωπο είχε διαφημισθεί
ως μέγας ρόλος του Κοκλέν. Είχε διδαχθεί στην Αθήνα και το 1870 και το 1871 από
τον Δ. Ταβουλάρη και τον Π. Σούτσα3135.
Οι αδιάφοροι του Enrique Gaspar (18/7) ήταν μια τερπνή παράσταση, όπου
έπαιζε ωραιότατα ο Δ. Ταβουλάρης. Κρίθηκε επίσης λίαν ευμενώς η κωμωδία Προς
αποχαιρετισμόν του Στ. Στεφάνου. Ο ποιητής παρά τις κάποιες αδυναμίες στη
γοργότητα του έργου και την απειρία στην ανάπτυξη έγινε αποδεκτός με
χειροκροτήματα για τον ζήλο του3136.
Μετά από μια δεκαετία σχεδόν από την παράσταση του θεάτρου «Απόλλων»
3132 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 17/6/61889, 168, 4-5, 18/6/1889, 169, 4 και 8,
19/6/1889, 170, 2-3.
3133 Παλιγγενεσία, 21/6/1889, 7578, 22/6/1889, 7579, 3, 23/6/1889, 7580, 3-4, Νέα Εφημερίς,
20/6/1889, 171, 5 και 8, 21/6/1889, 172, 5-6 και 8, 22/6/1889, 173, 5, 23/6/1889, 174, 4.
3135 Παλιγγενεσία, 10/7/1889, 7597, 3, Νέα Εφημερίς, 9/7/1889, 190, 4 και 7, 12/7/1889, 193, 4-5,
19/7/1889, 200, 5.
199, 4 και 8, 19/7/1889, 200, 5.
632
διδάχθηκε (21/7) η κωμωδία Οι ερωτευμένοι (Gli innamorati) του Carlo Goldoni στο
θέατρο «Ομόνοια» και έφερε στη μνήμη την ακμή του θεάτρου «Απόλλων». Τον
Φλωρεντίνο, τον γλυκύ ερωτικό, αλλά ζηλότυπο και οξύθυμο χαρακτήρα παρουσίασε
ο Δ. Ταβουλάρης3137.
Η παράσταση του έργου Ανδρομέδα και Περσεύς του Π. Ζάνου (22/7) ήταν
πανηγυρική. Το θέατρο ήταν κατάμεστο από εκλεκτό κόσμο των γραμμάτων. Η
παράσταση ήταν άμεμπτη. Ο Δ. Ταβουλάρης ως Περσεύς είχε υπέρ αυτού το
υπερήφανο και ανδροπρεπές του χαρακτήρα, όπως το διατύπωσε ο συγγραφέας. Η
Σοφία Ταβουλάρη ως Ανδρομέδα και ο Γ. Πετρίδης με τη μετρημένη και σώφρονα
υπόκριση, ως βασιλεύς των Αιγυπτίων, συνετέλεσαν στην επιτυχή διεξαγωγή, της
οποίας διανθίσματα ήταν οι ιλαρότητες του Σπ. Ταβουλάρη και του Π. Λαζαρίδη.
Ανήκει στα έργα, που αποτελούν παρήγορη ελπίδα για την ελληνική σκηνή,
αποφάνθηκε η κριτική3138.
Τέλειος ήταν στην υπόκριση του προσώπου του λοχαγού Βανδερνότ ο Δ.
Ταβουλάρης, στην παράσταση του πατριωτικού δράματος του Β. Σαρντού Η πατρίς
μεταφρασμένο στα «καθ’ ημάς» από τον Ιω. Καμπούρογλου (27/7). Έτυχε επιτυχίας
και σημειώθηκε συρροή κόσμου. Η Σοφία Ταβουλάρη υπήρξε αμίμητη στο δυσχερές
πρόσωπο της γυναίκας Δορολέδ. Καταχειροκροτήθηκαν η Αμ. Πίστη ως Ραφαέλλα, ο
Γ. Πετρίδης ως κόμης Ροζέρ και ο Γρ. Σταυρόπουλος ως Δουξ της Άλβας3139.
Στο έργο Ο Νέρων, ο της Ρώμης τύραννος του Pietro Cossa (29/7) θαύμασαν οι
θεατές τον Δ. Ταβουλάρη για την υποκριτική τέχνη του στο πρόσωπο του τυράννου.
Και τα άλλα υποκριθέντα πρόσωπα ευαρέστησαν το κοινό3140.
Όλη την έξαρση του δράματος Σεβέρος Τορέλλης (Severo Torelli) του François
Coppée (3 & 8/8) αισθανόταν και μετέδιδε ο Δ. Ταβουλάρης κατά την απόδοση του
κεντρικού χαρακτήρα. Το δράμα ήταν πατριωτικό. Η Σοφία Ταβουλάρη αναδείχθηκε
μεγαλοπρεπής στα αισθήματα που εξέφραζε. Η Χαρ. Αθανασοπούλου κατέθελξε με
τις κομψές κινήσεις της. Κατενθουσίασε κατόπιν ο Ε. Παντόπουλος στη διασκευή της
κωμωδίας του Αλ. Πίστη Βέβαια, βέβαια. Ο κωμικός με μεταμορφωμένη την έκφρασή
του σε βλακώδη φάτσα και μορφασμούς παρουσίασε ένα τύπο «που θα ζήλευαν όλοι
οι βλάκες του κόσμου». Γέλια και ξεκαρδίσματα ήταν το αποτέλεσμα της

3140 Νέα Εφημερίς, 29/7/1889, 210, 4 και 5, 30/7/1889, 211, 5.
633
παρουσίασης3141.
Κατάμεστο ήταν το θέατρο (5 & 6/8) στο έργο Δημάρχου εκλογή του Παν.
Ζάνου και κρίθηκε ως μεγάλη επιτυχία. Ο Ε. Παντόπουλος ήταν ο υποψήφιος
Κουφιοκέφαλος. Όλοι έπαιξαν καλά. Στον κόσμο άρεσε, αν και σε ορισμένα μέρη είχε
ελλείψεις και υπερβολές3142. Ακολούθησε και τρίτη παράσταση (9/8) 3143.
Τέσσερις πρωτότυπες νέες μονόπρακτες κωμωδίες του Δημ. Κορομηλά, Ο
πετεινός, Ο θάνατος του Περικλέους, Κακή ώρα, Το ύδωρ της λήθης διδάχθηκαν (17 &
24/8) από το θίασο «Μένανδρος». Οι κωμωδίες σκόρπισαν μεγάλη φαιδρότητα και
άφθονα χειροκροτήματα3144.
Ο Γ. Πετρίδης ως βασιλεύς Ληρ, δράμα του Σαίξπηρ, σε μετάφραση Δ. Βικέλα
(25 & 26/8) δύναται να καυχηθεί. Καίτοι ήταν η πρώτη του εμφάνιση στο πρόσωπο,
πρόσθεσε στο ελληνικό θέατρο και στο ενεργητικό του μία επιτυχία, την οποία «δεν
δύναται να μειώση και η ζωηροτέρα εν ημίν ανάμνησις της εξόχου τραγικότητος του
πολλού Ρόσσι. Παρά το τολμηρόν της συγκρίσεως, ανομολογούμεν ότι εν πολλοίς, εν
τη β΄ ιδίως πράξει, έχει έξαρσιν τέχνης και πάθους του Ρόσσι. Συγχαίρομεν τον
καλλιτέχνην». Άλλοι συντελεστές της παράστασης ήταν ο Ευάγγελος Παντόπουλος
ως γελωτοποιός, ο Ν. Πεζοδρόμος και ο Γρ. Σταυρόπουλος3145.
Κόσμος άπειρος, στην παράσταση (16 & 17/9) της Τύχης της Μαρούλας του
κωμειδυλλίου του Δημ. Κορομηλά, «το οποίον έφερεν εις επανάστασιν όλους τους
ηθοποιούς, ηναγκασμένους τώρα να γίνουν και ωδικοί. Ουχ ήττον ο κόσμος εγέλασε
με τα αμίμητα του Παντόπουλου και διασκέδασε με τα νόστιμα τραγουδάκια». Ο
Παντόπουλος τέλειος Ανδριώτης, ανώτερος κάθε προσδοκίας. Η Χαρ.
Αθανασοπούλου, ως Μαρούλα, χαριέστατη και αξιοζήλευτη, ο Δ. Ταβουλάρης
θαυμάσιος ζακυνθινός αμαξάς, ο Σπυρίδων Ταβουλάρης, ως αρχιμάγειρας, με όλη την
ερωτική λαύρα του καζανιού του, συγκινητικός, και οι άλλοι όλοι πολύ καλοί. Ο
κόσμος υποστήριξε το έργο και τους ευσυνείδητους ηθοποιούς3146.
Η λύσις του ανατολικού ζητήματος, κωμειδύλλιο του Δημ. Κόκκου, με
3141 Παλιγγενεσία, 3- 4/8/1889, 7619, 7620, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 3/8/1889, 215, 6, 4/8/1889, 216, 6.
σ. 133.
3143 Παλιγγενεσία, 9/8/1889, 7624, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 9/8/1889, 221, 5 και 7.
3144 Παλιγγενεσία, 17-18/8/1889, 7633, 7634, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 17/8/1889, 229, 7, 18/8/1889,
230, 5, 24/8/1889, 236, 6, 25/8/1889, 237, 4.
3145 Παλιγγενεσία, 23-26/8/1889, 7638-7641, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235, 4, 25/8/1889,
237, 7, 26/8/1889, 238, 4-5 και 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 60.
3146 Νέα Εφημερίς, 16/9/1889, 259, 6 και 7, 17/9/1889, 260, 6 και 8, 18/9/1889, 261, 5. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 150, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 75-76.
634
δεκατέσσερα άσματα, ήταν μια ευτράπελη παράσταση (25/9). Δεν ήταν έργο
φιλολογικής αξίας, παρεξηγήθηκε ως πολιτική κωμωδία και ο κόσμος είχε προσέλθει
για να αποδοκιμάσει ή ακόμα και να συμπλακεί για την άγνωστη «λύση». Το έργο δεν
κρίθηκε με ηρεμία και η δυσμενής γνώμη των λίγων επικράτησε της εκτίμησης των
πολλών. Ο Τύπος παραινούσε σε δεύτερη παράσταση, που δεν έγινε όμως, για να
επικρατήσει ηρεμότερη κρίση ώστε να εκτιμηθεί και να προσληφθεί ως χαριτωμένη
σκηνική ηθογραφία3147.
Στην Μήδεια του Césare della Valle (14/10), στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών», η Σοφία Ταβουλάρη ανέπτυξε όλη την τέχνη της τραγικής υπόκρισής της,
φλογερή ερωτευμένη, άγρια εκδικήτρια έκανε το κοινό της να ανατριχιάζει. Κάθε
έκφραση του μαινόμενου πένθους της και του προδομένου έρωτά της αποτυπωνόταν
στο πρόσωπό της, στο λόγο και στις εκφράσεις της. Κατά επανάληψη κλήθηκε στη
σκηνή και χειροκροτήθηκε3148.
1890
Κατά τον χειμώνα 1889-1890 η θεατρική κίνηση είναι περιορισμένη, εξαιτίας
της «ινφλουέντσας», όχι μόνο για την Αθήνα, αλλά και για τις άλλες ευρωπαϊκές
θεατρικές επιχειρήσεις3149.
O θίασος «Μένανδρος» έφθασε από την Κωνσταντινούπολη3150 στις 28
Μαρτίου. Η εφημερίδα Ακρόπολις διαμαρτυρόταν, ότι, ενώ θα μπορούσε σε όλο αυτό
το διάστημα ο θίασος να προετοιμάσει καινούργια έργα, οι ηθοποιοί δεν έκαναν
τίποτα άλλο από το να χαρτοπαίζουν στον κήπο του «Γερανίου» και ότι θα είχαν πάλι
το θράσος να παίξουν τους «αηδείς» Μυλωνάδες και οι Αθηναίοι θα ήταν
υποχρεωμένοι να υποστούν τις «παρατονίες» της Μαρούλας3151. Αντίθετα η
εφημερίδα Παλιγγενεσία τόνιζε σε άρθρο της στις 27 Απριλίου ότι θα άρχιζαν
σύντομα τη μελέτη νέων έργων με την άφιξη του ενός από τους δυο διευθυντές, του
Σπυρίδωνα Ταβουλάρη3152. Όμως εφιστούσε την προσοχή του θιάσου στο σκηνικό
διάκοσμο και ιματισμό. Οι αδελφοί Ταβουλάρη είχαν τύχει της υποστήριξης όλου του
αθηναϊκού κοινού, για αυτό δεν δικαιολογούνταν σκηνικά φαινόμενα, όπως το δάσος
από μπανάνες στο έργο Βασιλεύς Ληρ ή οι ακόλουθοι του Άμλετ να φορούν τη στολή
268, 6 και 7, 27/9/1889, 270, 6.
3148 Νέα Εφημερίς, 16/10/1889, 289, 8 και 10.
3149 Ό.π., 29/1/1890, 29, 4-5.
3151 Ακρόπολις, 6/5/1890, 3867, 3.
3152 Παλιγγενεσία, 27/4/1890, 7843, 3.
635
ελλήνων Αργοναυτών ή να ακούγεται η σερενάτα του Σούμπερτ κατά το έργο Δον
Καίσαρ του Βαζάν των D’Ennery και Dumanoir3153!
Ο «Μένανδρος» άρχισε τις παραστάσεις στο θέατρο «Ομόνοια», όπου πριν
έπαιζε ο Λεκατσάς, στις 2 Ιουνίου και προαναγγελόταν, ότι θα εγκατασταθεί εκεί έως
το τέλος Οκτωβρίου. Τελικά παρέμειναν σε αυτό το θέατρο έως τις 2 Οκτωβρίου
1890. Προσλήφθηκαν νέα πρόσωπα, όπως η Αριάδνη Νίκα, η Μαρία Σφήκα, η
Αθηνά Καρακάλου, η Χρυσάνθη Καρακάλου, ο Σπ. Σφήκας, ο Γ. Νικηφόρος και ο Ι.
Καρακάλος, που επί τρία έτη δεν είχε παίξει επί σκηνής. Δεν έλειπαν η Χαρίκλεια
Αθανασοπούλου και η Σοφία Ταβουλάρη3154. Ανακοινώνοντας το δραματολόγιο του
θιάσου στον Τύπο περιέλαβαν και είκοσι νέα έργα από τα οποία τέσσερα πρωτότυπα
ελληνικά έργα του Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, του Δημ. Κορομηλά, του Π. Ζάνου και του Δ.
Τσακασιάνου3155.
Ο υπεύθυνος του άρθρου της Νέας Εφημερίδος με υπογραφή Αγγ. αναφέρει
ότι τρέφει την καλύτερη ιδέα για τους αδελφούς Ταβουλάρη, εκ των οποίων τον έναν
θεωρεί κορυφή των κωμικών και τον άλλο των δραματικών ηθοποιών, που
κατόρθωσαν να σχηματίσουν από τους πιο τέλειους καλλιτέχνες της σκηνής θίασο
που τέρπει με τη διδασκαλία των έργων και τον συνεχή εμπλουτισμό του
δραματολογίου. Το ενδιαφέρον του κοινού για το θίασο και το ρεπερτόριό του
εξακολουθεί αμείωτο, προσθέτει ο αρθρογράφος. Ο θίασος είναι αξιέπαινος, γιατί
συντηρήθηκε εξ ιδίων πόρων άνευ κυβερνητικών χορηγιών, συντελεί δε στην
καλύτερη διδασκαλία του νεοελληνικού θεάτρου. Δεν εξετάζει ο αρθρογράφος, όπως
σημειώνει, κανέναν ηθοποιό του θιάσου, όμως καλεί την κοινωνία να μην κρίνει
αυτούς αυστηρά, αλλά να τους υποστηρίζει, γιατί αποτελούν εθνικό καύχημα για την
ίδρυση εθνικού θεάτρου3156.
Ο θίασος «Μένανδρος» ξεκινάει τις παραστάσεις του το Σάββατο 2 Ιουνίου
1890 με τον Σεβέρο Τορέλλη (Severo Torelli) του François Coppée, πεντάπρακτο
3153 Ό.π., 16/5/1890, 7858, 3.

3154 Η Νέα Εφημερίς (31/5/1890, 151, 7) και η Παλιγγενεσία (31/5/1890, 7871, 3) αναφέρουν τα
πρόσωπα που αποτελούν το θίασο «Μένανδρος» και είναι: Σοφία Ταβουλάρη, Αμαλία Πίστη, Μαρία
Πετρίδου, Σοφία Αθανασοπούλου, Χρυσάνθη Καρακάλου, Ελπινίκη Ρούσου, Αριάδνη Νίκα,
Χαρίκλεια Γούτη, Μαρία Σφήκα, Αθηνά Καρακάλου, Σπυρίδωνας Ταβουλάρης, Γεώργιος Νικηφόρος,
Δημοσθένης Πίστης, Παντελής Ρούσος, Ευάγγελος Παντόπουλος, Διονύσιος Ταβουλάρης, Γεώργιος
Πετρίδης, Σπυρίδωνας Σφήκας, Γρηγόριος Σταυρόπουλος, Ιωάννης Καρακάλος, Νικόλαος
Πεζοδρόμος, Αντώνιος Νίκας, Εδμόνδος Φυρστ, Γεώργιος Βενετσάνος, Διονύσιος Κανδυλιώτης,
Διονύσιος Γιορλάνος, Αντώνιος Ρούσος, δύο κοράσια, τέσσερις νέοι ως συμπληρωματικοί, υποβολεύς,
γραμματείς, μηχανικοί, φροντιστές, ιματιοφύλαξ και ο κομμωτής Σαλβατώρ Φουρλάι.
3156 Νέα Εφημερίς, 26/7/1890, 207, 6-7.
636
δράμα σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου και το Βέβαια, Βέβαια (Pour tomber le
rideau), μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Αλέξανδρου Πίστη3157. Το υπόλοιπο
ρεπερτόριο του θιάσου είναι το εξής:
 Η ποιμενίς του Ιβσύ ή Η βοσκοπούλα των L. Thiboust και E. Grangé,
τετράπρακτο δράμα με χορό,
 Οι δίδυμοι (Τhe comedy of errors) του Shakespeare (Σαίξπηρ), τετράπρακτη
κωμωδία σε διασκευή Διονύσιου Ταβουλάρη και Ο υποψήφιος βουλευτής του
Σπ. Ξύνδα, δυωδία3159,
 Οι σπουδασταί εν Παρισίοις ή Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon,
τρίπρακτο δράμα, σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ.
Αλεξιάδη3160,
τραγωδία,
 Ο γέρω ζηλιάρης, μεγάλη δυωδία επί ποιήματος του Α. Μανούσου σε σύνθεση
Εφημερίς, 2/6/1890, 153, 6-7, 3/6/1890, 154, 4 και Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150, σημ. 5 όπου γράφει ότι
παίχθηκε στις 3 Ιουνίου.
3/6/1890, 154, 4 και 7, 4/6/1890, 144, 3-4.
3159 Ακρόπολις, 4/6/1890, 2908, 3, 5/6/1890, 2909, 3, 6/6/1890, 2910, 3, 7/6/1890, 2911, 3, Νέα
Εφημερίς, 5/6/1890, 156, 6, 6/6/1890, 157, 5, 7/6/1890, 158, 4.
3161 Ακρόπολις, 9/6/1890, 2913, 3, Νέα Εφημερίς, 8/6/1890, 159, 4 και 6, 9/6/1890, 160, 4.
3162 Ακρόπολις, 9/6/1890, 2913, 3, 10/6/1890, 2914, 3, Παλιγγενεσία, 9/6/1890, 7879, 3.
3163 Ακρόπολις, 10/6/1890, 2914, 3, 11/6/1890 , 2915, 4, Παλιγγενεσία, 11/6/1890, 7880, 3, Νέα
Εφημερίς, 10/6/1890, 161, 7, 12/6/1890, 163, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150.
637
του Σπ. Ξύνδα3164,
μετάφραση του Βερνάρδου, πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας-Μάινιγγεν3165,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου,
3169
Νικηφόρου ,
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Victor Séjour, πεντάπρακτο
 Οι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο σε τέσσερις πράξεις3171,
 Η πομφόλυξ (ή Κοσμοχαλασιά για τίποτε) (Una bolla di sapone) του Vittorio
Bersezio, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου και σε
διασκευή Σπυρίδωνα Ταβουλάρη3172,
Εφημερίς, 12/6/1890, 163, 7.
3165 Παλιγγενεσία, 14/6/1890, 7883, 3, Νέα Εφημερίς, 13/6/1890, 164, 4-5 και 7.
7884, 2, Νέα Εφημερίς, 14/6/1890, 165, 4 και 7, 15/6/1890, 166, 4.
169, 3.
23/6/1890, 174, 4. Ο Σιδέρης γράφει ότι παίχθηκε το Ριπίδιον του Goldoni, διασκευή Ευαγγ.
Παντόπουλου (Ιστορία, σ. 150).
7.
3173 Ακρόπολις, 23/6/1890, 2927, 3, Νέα Εφημερίς, 23/6/1890, 174, 4 και 7.
3174 Νέα Εφημερίς, 25/6/1890, 176, 4.
638
 Πίστις, ελπίς και έλεος (Foi, espérance et charité) του Joseph Bernard Rosier,
δράμα,
 Οι Ζουάβοι του Αλφόνσου Αρνώλδ, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Παναγ. Παπαδάκη, υπάλληλου του Υπουργείου Εξωτερικών3180,
 Οι δυο λοχίαι (Les deux sergents) των Th. Baudouin Daubigny και Α. Maillard,
 Το βιδάνιον (La cagnotte) του Eugène Labiche και Alfred Délacour,
πεντάπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Ευάγγ. Παντόπουλου3183,
 Αικατερίνη Χόβαρτ (Catherine Howard) του Alexandre Dumas πατρός,
3175 Ό.π., 26/6/1890, 177, 4.

3176 Ό.π., 27/6/1890, 178, 7.
3177 Ό.π., 28/6/1890, 179, 5 και 7.
3/7/1890, 184, 4.
3181 Ακρόπολις, 3/7/1890, 2937, 3, Παλιγγενεσία, 3/7/1890, 7899, 3, Νέα Εφημερίς, 3/7/1890, 184, 5
και 7, 4/7/1890, 185, 4.
3182 Παλιγγενεσία, 5/7/1890, 7901, 3-4, Νέα Εφημερίς, 4/7/1890, 185, 7.
Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 150, σημ. 5) διευκρινίζει τον διασκευαστή (Ευάγγ. Παντόπουλος).
3184 Νέα Εφημερίς, 8/7/1890, 189, 4 και 7, 10/7/1890, 191, 5-6.
639
 Μετά πέντε έτη ή Ο Πέτρος και η Λουίζα των E. Cormon και A. D’ Εnnery,
τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη3186,
ασμάτων σε πέντε πράξεις σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη3187,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική
Δημ. Κόκκου3188,
 Στάχτη στα μάτια ή Προς το θεαθήναι (La poudre aux yeux) των Eugène
Labiche και Edouard Martin, δίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου
Βλάχου,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη και Το καναρίνι του Ανδρέα Νικολάρα,
μονόπρακτες κωμωδίες3190,
 Του Κουτρούλη ο γάμος του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, τρίπρακτη κωμωδία
με χορικά και μουσική Dauhauser3191,
Ζαμπέλιου3192,
 Δεν έχει τα προσόντα του Γεωργίου Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο μυστηριώδης δήμιος της Ενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois,
 Σωσάννα ή Η εξαγνισθείσα μήτηρ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus,
δράμα σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη3195,
3185 Ό.π., 9/7/1890, 190, 4.

3186 Πρόγραμμα του Θεατρικού Μουσείου.
3187 Νέα Εφημερίς, 11/7/1890, 192, 4 και 7.
3188 Ό.π., 12/7/1890, 193, 4 και 7, 13/7/1890, 194, 5, Παλιγγενεσία, 30/4/1890, 7845, 3.
3189 Νέα Εφημερίς, 15/7/1890, 196, 4 και 7, 17/7/1890, 198, 4-5.
3190 Ό.π., 16/7/1890, 197, 4.
20/7/1890, Νέα Εφημερίς, 16/7/1890, 197, 4, 18/7/1890, 199, 4, 19/7/1890, 200, 6 και 7, 20/7/1890,
201, 6 και 7, 22/7/1890, 203, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 123.
3192 Νέα Εφημερίς, 22/7/1890, 203, 4 και 6, 23/7/1890, 204, 3.
3193 Ό.π., 23/7/1890, 204, 4.
3194 Ό.π., 24/7/1890, 205, 6 και 7.
3195 Ό.π., 25/7/1890, 206, 6.
640
 Γιαννούλα η πεντάμορφη του Κωνσταντίνου Σ. Πέρβελη, τρίπρακτο δράμα
μετ’ ασμάτων3196,
μονόπρακτη κωμωδία
 Ο κρυψώνας, ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Ι. Δαμουλιάνου,
 Έρως άνευ εκτιμήσεως ή Σύζυγος και ερωμένη (La moglie saggia) του Carlo
Goldoni, οικογενειακό δράμα σε τέσσερις πράξεις σε διασκευή Paolo Ferrari
και σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη3198,
 Ο βασιλεύς Ληρ (King Lear) του Shakespeare, εξάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Δημ. Βικέλα3199,
 Ανδρομέδα και Περσεύς του Παναγ. Ζάνου, ιλαροτραγωδία3200,
 Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα,
 Ο προικοθήρας του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία σε μουσική Δ.
Ρόδιου και Σπ. Ξύνδα3203,
 Η αιματηρά κηλίς (Le tache de sang) των Julien Maillan και Louis Boulé,
κωμικοτραγικό μυθιστορηματικό δράμα σε μετάφραση Α.Β.
Παπαγεωργακόπουλου,
 Γαμβρός ο θησαυρός, κωμικό παίγνιο3204,
 Ο Εξηνταβελώνης (L’avare, O φιλάργυρος) του Molière, πεντάπρακτη
210, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 143.
3197 Νέα Εφημερίς, 31/7/1890, 212, 5 και 7.
3198 Ό.π., 1/8/1890, 213, 5.
3200 Νέα Εφημερίς, 5/8/1890, 217, 5-6 και 7.
3201 Ό.π., 6/8/1890, 218, 3 και 6. Η Παλιγγενεσία (6/8/1890, 7928, 3) αναφέρει ότι παίχθηκε Η τύχη
της Μαρούλας.
3203 Νέα Εφημερίς, 9/8/1890, 221, 5 και 6. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 179-180.
3204 Νέα Εφημερίς, 10/8/1890, 222, 4 και 7, 12/8/1890, 224, 7.
641
 Οι αδιάφοροι του Enrique Gaspar, μονόπρακτο δράμα σε μετάφραση του Ιω.
 Το αγροκήπιον του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία,
 Το παράπονον των ναυτών του Λαμπελέτ, βαρκαρόλα μονωδία ελληνική,
εισαγωγή της Κυράς Φροσύνης από την ορχήστρα, Σε χαρές σε τρελά
πανηγύρια, άσμα από τον χορό, Οι νεράιδες του Λαμπελέτ, βαρκαρόλα3206,
 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don Cesar de Bazan) των Ph. Dumanoir και A.
D’Ennery, δράμα3207,
 Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη, τρίπρακτο
δράμα3208,
 Κλαβίγιος (Clavigo) του Goethe, πεντάπρακτη τραγωδία,
Γ.Ν.Κ.3209,
 Ο μπάρμπα Λινάρδος ή Το τέλος της Μαρούλας του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο
κωμειδύλλιο με είκοσι πέντε άσματα σε ενορχήστρωση του Α. Σάιλερ3210,
δράμα3211,
 Που κυνηγά πολλούς λαγούς, κανένανε δεν πιάνει, μονόπρακτη ελληνική
κωμωδία,
 Όχι, όχι ευχαριστώ του Δημ. Π. Γεωργαντόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο δεκανεύς και η πατριώτισσά του, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία,
 Με τη συμφωνία να ρογχαλίζης (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και
L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα3212,
3205 Ό.π., 14/8/1890, 226, 5 και 7.

3206 Ό.π., 16/8/1890, 228, 4-5 και 6.
3207 Ό.π., 21/8/1890, 233, 6.
3208 Ό.π., 23/8/1890, 235, 6.
3209 Ό.π., 24/8/1890, 236, 5 και 6.
7943, 2, 28/8/1890, 7947, 3, Νέα Εφημερίς, 22/8/1890, 234, 6, 25/8/1890, 237, 6, 26/8/1890, 238, 6,
29/8/1890, 241, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 26, Χατζηπανταζής,
Το κωμειδύλλιο, σ. 180.
3211 Ακρόπολις, 1/9/1890, 2996, 3, 3/9/1890, 2998, 3, 4/9/1890, 2999, 2, 6/9/1890, 3001, 3, 7/9/1890,
3002, 3, Νέα Εφημερίς, 6/9/1890, 249, 6 και 7.
3212 Νέα Εφημερίς, 12/9/1890, 255, 7.
642
Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δημοσθ. Πίστη3213,
 Το ξημέρωμα του ’21 του Δ. Ιωαννίδη, μονόπρακτο ελληνικό μελόδραμα3214,
 Ο γάμος της Ζαμπέτας του Παναγιώτη Δ. Ζάνου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική Α. Σάιλερ3215,
 Δημάρχου εκλογή του Παναγιώτη Ζάνου, τρίπρακτη κωμωδία3216,
 Ο έμπορος της Βενετίας του Σαίξπηρ (3 πράξεις) και Οι μυλωνάδες (2 πράξεις),
με τη σύμπραξη του Ν. Λεκατσά3217.
Η πρώτη παράσταση, στις 2 Ιουνίου, ήταν ο Σεβέρος Τορέλλης του
Φραγκίσκου Κοππέ. Το έργο έχει ως θέμα την απελευθέρωση της Πίζας κατά το 1494
από την τυραννία του έξαρχου της Φλωρεντίας Σπινόλα. Όλοι ερμήνευσαν πολύ
ευσυνείδητα τα μέρη τους. Ο Δ. Ταβουλάρης ανέδειξε στον πρωταγωνιστικό ρόλο
τον χαρακτήρα της πατριωτικής έξαρσης και του πάθους της εκδίκησης του Σεβέρου
Τορέλλη. Η Σοφία Ταβουλάρη ανέδειξε την εκδίκηση της τιμής του γιού της.
Ξεχώρισαν ο Γρηγ. Σταυρόπουλος ως έξαρχος Σπινόλα και ο Γ. Πετρίδης ως πατέρας
του Τορέλλη. Στο έργο, όπως σημειώνει ο Γ. Σιδέρης, είχαν προστεθεί και τραγούδια
κατά τα ελληνικά κωμειδύλλια. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος διασκέδασε όλους, με τη
διασκευή της κωμωδίας του Αλ. Πίστη Βέβαια, βέβαια3218.
Η δευτέρη παράσταση ήταν Η ποιμενίς του Ιβσύ ή Η βοσκοπούλα των Lambert
Thiboust και Eugène Grangé. Το δράμα θεωρήθηκε ανήθικο. Η υπόθεση είναι: μια
γυναίκα απατά το σύζυγό της και μένει ατιμώρητη, ενώ η κόρη της θυσιαζόμενη για
χάρη της δολοφονείται. Η Αμαλία Πίστη ερμήνευσε το ρόλο της ποιμενίδος «μετά
πολλής χάριτος». Ο Σπ. Σφήκας καταχειροκροτήθηκε για την ερμηνεία του, αλλά και
γιατί είχε καιρό να εμφανισθεί ενώπιον του αθηναϊκού κοινού. Ξεχώρισαν ο Γ.
Νικηφόρος, η Αθ. Καρακάλου και ο Δ. Ταβουλάρης. Όλοι, όμως, υποκρίθηκαν με
τέχνη και τιμούσαν ως μέλη το θίασο3219.
Ο Σπ. Ταβουλάρης και ο Ευάγγ. Παντόπουλος έκαναν το κοινό να γελάσει
3213 Ό.π., 13/9/1890, 256, 7, 14/9/1890, 257, 5 και 7.

3214 Ό.π., 18/9/1890, 261, 6 και 7, Παλιγγενεσία, 26/9/1890, 7972, 3.
3215 Νέα Εφημερίς, 10/7/1890, 191, 5-6, 19/9/1890, 262, 6-7, 20/9/1890, 263, 7-8, 21/9/1890, 264, 7,
24/9/1890, 267, 6-7. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 150, σημ. 5) σημειώνει ότι παίχθηκε στο θέατρο
«Παράδεισος». Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 180.
3216 Νέα Εφημερίς, 27/9/1890, 270, 7 και 8.
277, 8.
Εφημερίς, 2/6/1890, 153, 6-7, 3/6/1890, 154, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150, σημ. 5.
3/6/1890, 154, 4 και 7, 4/6/1890, 144, 3-4.
643
πολύ με τη διασκευή της κωμωδίας του Σαίξπηρ, Οι δίδυμοι (Commedy of errors),
που παίχθηκε – ύστερα από αναβολή λόγω βροχής – στις 6 Ιουνίου. Στην δυωδία του
Υποψηφίου του μουσουργού Ξύντα άρεσε η Χαρ. Αθανασοπούλου, ενώ ο Ευάγγ.
Παντόπουλος δεν είχε σπουδαίες ικανότητες αοιδού, κατά την εφημερίδα Ακρόπολις.
Η Νέα Εφημερίς αντίθετα αναφέρει, ότι υπερευχαρίστησαν με τις γλυκιές φωνές τους
οι Παντόπουλος και Αθανασοπούλου στην απόδοση μέρους του Υποψηφίου
Βουλευτού του Ξύνδα3220.
Στις 7 Ιουνίου ο Γ. Πετρίδης ενθουσίασε ως γέρω-Μαρτέν, στο ομώνυμο έργο
των E. Grangé και E. Cormon, στην προσωποποίηση της πατρικής στοργής, υπό
δραματικές περιστάσεις3221.
Αριστουργηματική ήταν η τριάδα Γ. Νικηφόρου, Σπ. Ταβουλάρη και Ευάγγ.
Παντόπουλου στον Αγαθόπουλο του Μολιέρου (8/6). Επαναλήφθηκε η επιτυχής
δυωδία Αθανασοπούλου-Παντόπουλου από τον Υποψήφιον βουλευτήν3222.
Αποτυχημένος κρίθηκε ο Οθέλλος του Διον. Ταβουλάρη, που παρουσιάσθηκε
στις 10 Ιουνίου. Παρόλο που τον έπαιζε επί τρία χρόνια, δεν ικανοποίησε τους
κριτικούς. Δεν τον βοηθούσαν, ούτε η φωνή του, ούτε το σώμα του, ούτε τα σκηνικά
του. Καλύτερα επιτύγχανε ως Άμλετ. Ατυχής στάθηκε και η διανομή των υπολοίπων
ρόλων. Ο Σπ. Σφήκας έπαιξε τον Κάσσιο και ο Γ. Σταυρόπουλος τον Ιάγο, ενώ
έπρεπε να γίνει το αντίστροφο3223. Αντίθετα ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης, που έπαιζε
παράλληλα κατά τη θερινή περίοδο με το θίασό του στο θέατρο «Παράδεισος»,
κρίθηκε πιο επιτυχής. Ήταν «φοβερός στην παραφορά του, ανήλθε θαυμάσια στην
κλίμακα της ζηλοτυπίας. Το βλέμμα του εξέπεμπε αστραπές και βροντές, το στήθος
του κόχλαζε. Μετά αμίμητης τέχνης μετέπιπτε ραδίως από την τρομερή συμφορά της
ζήλειας στους κλαυθμηρισμούς παιδιού, διακοπτόμενους ξαφνικά από έκρηξη οργής
και εκδικήσεως». Ο Σπ. Δημητρακόπουλος, ως Ιάγος, τα κατάφερε πολύ καλά με το
σατανικό μειδίαμα, το φαρμακερό βλέμμα και την πορωμένη καρδιά. Η Ελ.
Αρνιωτάκη, ως Δεισδαιμόνα, συγκίνησε τους πάντες, ιδίως όταν φώναζε ότι ήταν
αθώα λίγο πριν το θάνατό της3224.
Στη μονόπρακτη κωμωδία που επακολούθησε τον Οθέλλο, στη Μαργαρώ τη
3220 Ακρόπολις, 4/6/1890, 2908, 3, 5/6/1890, 2909, 3, 6/6/1890, 2910, 3, 7/6/1890, 2911, 3, Νέα
Εφημερίς, 5/6/1890, 156, 6, 6/6/1890, 157, 5, 7/6/1890, 158, 4.
Εφημερίς, 10/6/1890, 161, 7, 12/6/1890, 163, 5-6.
3224 Ακρόπολις, 25/6/1890, 2929, 3.
644
Μενιδιάτισσα του Baxton, σε μετάφραση Πέτρου Λαζαρίδη, ο Γ. Νικηφόρος
ξεσήκωσε τον κόσμο από τα γέλια και την ευθυμία. Κατά τα διαλείμματα μουσικοί
υπό τον Σάιλερ έπαιζαν εκλεκτά μουσικά κομμάτια3225.
Η Σοφία Ταβουλάρη είχε επιτυχία ως Σάρα στο ομώνυμο έργο του Paolo
Giacometti (Σάρα και Κάρολος) (12/6) τόσο πολύ, ώστε το κοινό έκλαιγε κατά τις
στιγμές της αγωνίας της στην τελευταία πράξη. Όλα τα υπόλοιπα μέλη του θιάσου
δημιούργησαν επιτυχώς τους ρόλους τους, αν και η Αριάδνη Νίκα ήταν «λίαν
ακατάλληλος δια το μέρος της νεαρής Νίλλης, (αλλά) υπεκρίθη μετά πολλής
τέχνης»3226.
Παρουσιάσθηκε ακόμα η Αιμιλία Γκαλόττι του Λέσσινγκ (13/6), που παίχθηκε
πολύ καλά, αλλά ορισμένα πρόσωπα, όπως η Σ. Ταβουλάρη δεν ήταν αρκετά
μελετημένα και κρέμονταν από τα χείλη των υποβολέων, πράγμα φορτικό για τους
θεατές. Οι εφημερίδες συχνά διαμαρτύρονταν για τους υποβολείς των ελληνικών
θεάτρων, με εξαίρεση το θίασο του Ν. Λεκατσά και των ξένων υποκριτών, που
έρχονταν στην Αθήνα3227.
Ταυτόχρονα παίχθηκε ο Ταρτούφος του Μολιέρου στο θέατρο «Ομόνοια» και
«Παράδεισος» από τον Σπυρίδωνα Ταβουλάρη του θιάσου «Μένανδρος» και τον
Μιχαήλ Αρνιωτάκη του θιάσου «Ευριπίδης» (14/6). Ο Μ. Αρνιωτάκης ήταν «άριστος
εκτελεστής των δυσχερεστέρων ρόλων». Ήταν ο μόνος, ο οποίος ψυχολόγησε και
δημιούργησε τον Ταρτούφο, για τον οποίο είχε γράψει και στον Τύπο, αντικρούοντας
τον Γάλλο Coquelin και με επιχειρήματα τον υπερνίκησε. Ο Αρνιωτάκης ερμήνευσε
«την υποκρισίαν και ψευδοευλάβειαν (του ήρωος) μετ’ εκφράσεως απεριγράπτου, ην
σπανίως τις απαντά εν τοις Έλλησιν ηθοποιοίς, με μεμετρημένας κινήσεις, το
εκφραστικόν της απαγγελίας, τεχνικόν χρωματισμόν των φράσεων», που μετέδιδαν
τα συναισθήματα του πανούργου υποκριτή. Η Ελ. Χέλμη, ως κοκώνα Σουλτανιώ,
ήταν στο στοιχείο της, «αμίμητο θεοφοβούμενο γραΐδιο». Ο Π. Λαζαρίδης έπαιξε με
πολύ κωμικό άλας τον αγαθό Λεμβίκη. Ο Δ. Πίστης υποκρίθηκε εντέχνως τον
Αλέξανδρο. Ακόμα άρεσαν η Σοφία Δημητρουλοπούλου, που με τη γλυκειά φωνή της
και το μοναδικό θάρρος της επί σκηνής κέρδισε τη συμπάθεια του κοινού, η Ελ.
Αρνιωτάκη, ο Ι. Δρακάκης και ο Γ. Περίδης. Ο Σπ. Ταβουλάρης του «Μενάνδρου»
δεν άρεσε τόσο στο ίδιο ρόλο με τον Αρνιωτάκη. Ο Ταβουλάρης ήταν ηθοποιός
3225Νέα Εφημερίς, 12/6/1890, ό.π.

Εφημερίς, 12/6/1890, 163, 7.
3227 Παλιγγενεσία, 14/6/1890, 7883, 3, Νέα Εφημερίς, 13/6/1890, 164, 4-5 και 7.
645
κωμικός, ενώ ο χαρακτήρας του Ταρτούφου ήταν σοβαρός, γι’ αυτό κρίθηκε
ακατάλληλος. Πιο πολύ διακρινόταν στον Αμφιτρύωνα του ιδίου συγγραφέα. Οι
υπόλοιποι ηθοποιοί ο Γ. Νικηφόρος ως Λεμβίκης ήταν υπέρ το δέον αστείος, η Αμ.
Πίστη ως κοκώνα Σουλτανιώ, η Σ. Ταβουλάρη, ο Δ. Ταβουλάρης, με τις ερωτικές
ιδιοτροπίες του, υπήρξαν όλοι εξαίρετοι. Για την υπόκριση, όμως, του Ταρτούφου
από τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη, η Νέα Εφημερίς, δηλώνει τη διαφωνία της ως προς την
απόδοση του τύπου. Παρουσίασε τύπο «αγύρτικον», παρά υποκριτή και η διαφορά
είναι ουσιώδης μεταξύ των δύο τύπων. Ο Σπ. Ταβουλάρης του «Μενάνδρου»
παρέστησε τον Ταρτούφο περισσότερο «εις το φυσικόν τύπον και την ακριβήν
έννοιαν του (μολιερικού) χαρακτήρος»3228. Βλέπουμε δηλαδή μία διαφορετική
προσέγγιση του τρόπου υπόκρισης του ρόλου του Ταρτούφου από τους δύο
ηθοποιούς και οι κριτικές του Τύπου δεν συμφωνούν μεταξύ τους.
Την Κυριακή 17 Ιουνίου διδάχθηκε το ωραίο και συγκινητικό δράμα Είναι
τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville και Th. Baudouin Daubingy.
Εκτυλίχθηκε με μεγάλη επιτυχία. Ο Δ. Ταβουλάρης ως λόρδος Άρλινγκ ήταν πολύ
καλός, αλλά καλύτερος και φυσικότερος ο Γ. Πετρίδης, ο οποίος μετά πολλής τέχνης
υποδύθηκε το δυσκολότατο χαρακτήρα του ιατρού. Πολύ καλή και η Σ. Ταβουλάρη.
Στην κωμωδία Οι πετεινόμυαλοι ο Γ. Νικηφόρος και Π. Ρούσος ξετρέλλαναν τον
κόσμο3229.
Στις 19 Ιουνίου παρουσιάσθηκε ο Βελέιλ, ο υιός της νυκτός του V. Sejour «το
ωραιότερον, μεγαλοπρεπέστερον, θεαματικότερον, το σκηνικώτατον, ρωμαντικόν,
μεγίστης ποικιλίας και δράσεως, ηρωϊκόν, δημοτικώτατον και κωμικοτραγικόν
δράμα», όπως γράφει το πρόγραμμα, αλλά «μέτριον, κοινής υποθέσεως και
κοινοτέρας πλοκής, εν είδος παντομίμας», όπως γράφει ο άγνωστος κριτικός της
Παλιγγενεσίας. Η Αμ. Πίστη άρεσε και λίγο ο Σπ. Σφήκας ως Βελέιλ και η Αθ.
Καρακάλου. Η κριτική τελειώνει με το πικρόχολο σχόλιο ότι ο Δ. Ταβουλάρης
αρκέστηκε να διατυμπανίζει τα είκοσι νέα έργα του, αλλά άρχιζε πάλι τα παλιά του.
Η εφημερίδα Ακρόπολις δηλαδή είχε δίκιο για τα αρχικά αρνητικά σχόλιά της περί
τεμπελιάς του θιάσου3230.
Στις 21 Ιουνίου παίχθηκαν οι Μυλωνάδες. Κατά τον κριτικό της εφημερίδας
7884, 2, Νέα Εφημερίς, 14/6/1890, 165, 4 και 7, 15/6/1890, 166, 4.
169, 3.
646
Ακρόπολις με αυτήν την παράσταση στην οποία επέμεναν κάθε χρόνο προσβλήθηκαν
τα δημόσια ήθη των Αθηναίων. Θα έπρεπε να επέμβαινε η αστυνομία. Πολλοί από
τους παρισταμένους έφυγαν καταγανακτισμένοι με τις οικογένειές τους μη θέλοντες
να υποστούν άλλο τις αισχρές και ανήθικες εκφράσεις του μπάρμπα-Γιώργου και τα
αηδή, χυδαία και χονδροκομμένα λογοπαίγνια του έργου, που μόνο σε καπηλειά και
τρώγλες της διαφθοράς ακούγονταν. Ο Βοκκάκιος και άλλες παρόμοιες γαλλικές
οπερέττες ήταν Ευαγγέλιο μπροστά στους Μυλωνάδες, που δεν ήταν οι ίδιοι που
παίζονταν προ ετών από το θίασο του Παντελή Σούτσα, αλλά ένα άτεχνο και αηδές
παραγέμισμα εξ όλων των από κτήσεως της ελληνικής σκηνής εξαμβλωματικών
κωμωδιών. Η Ροζινούλα έγινε νεότερη κατά είκοσι έτη και ο μπάρμπα-Γιωργάκης
τολμηρότερος εραστής. Τουλάχιστον ο Καραγκιόζης της Κωνσταντινουπόλεως
προειδοποιούσε το κοινό του να βγουν οι γυναίκες έξω. Τέτοιες παραστάσεις
τιμωρούνταν από το 272 άρθρο του Ποινικού Νόμου. Λόγω των κακών κριτικών που
γράφηκαν για τους Μυλωνάδες ο Δ. Ταβουλάρης ως αντίποινα κατέσχεσε τα
δημοσιογραφικά εισιτήρια. Με αυτό το έργο και την παράσταση δημιουργείται το
πρόβλημα της ταυτότητας του συγγραφέα. Το διασκεύασε αρχικά ο Π. Σούτσας
προσθέτοντας νέα τραγούδια, αλλά οι κριτικοί έγραφαν ότι το κωμειδύλλιο αυτό δεν
ήταν το ίδιο με αυτό του μεγάλου ηθοποιού και θιασάρχη. Για αυτό τυπικά θα
θεωρήσουμε ως διασκευαστή τον Ανδρέα Καλύβα, όπως αναφέρεται σε μερικά
προγράμματα της εποχής και στην νεότερη μελέτη της Ηρώς Κατσιώτη3231. Η Νέα
Εφημερίς όμως στην κριτική της είχε άλλη άποψη από την εφημερίδα Ακρόπολις,
διότι αναφέρει, ότι Οι μυλωνάδες υπήρξαν για άλλη μια φορά επιτυχία του κωμικού
Ευάγγ. Παντόπουλου. Ήταν το έργο που είχε γενική ζήτηση και κάθε ημέρα να
παριστανόταν, ο κόσμος δεν θα το χόρταινε3232.
Στις 2 Ιουλίου διδάχθηκε το πατριωτικό δράμα Οι Ζουάβοι του Γάλλου
Αλφόνσου Αρνώλδ για πρώτη φορά. Η μετάφραση του Παναγ. Παπαδάκη ήταν καλή
και γλαφυρή. Το δράμα, αν και θεαματικό, απέτυχε στην εκτέλεση, διότι ο υποβολέας
ακουγόταν πάρα πολύ, κατά την Ακρόπολιν και την Παλιγγενεσία. Όλοι οι ηθοποιοί
δεν ήταν μελετημένοι, εκτός από την Αμ. Πίστη και τον Σπ. Σφήκα. Η Νέα Εφημερίς
αναφέρει ότι ο Ευάγγ. Παντόπουλος σε ρόλο κωμικού Ζουάβου στρατιώτη έδωσε τον
3231 Ηρώ Κατσιώτη, «Οι ερωτευμένοι μυλωνάδες, κωμωδία γνωστή και εις άκρον αστεία», Σχέσεις
του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου,
επιμ. Κωστάντζα Γεωργακάκη, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκδόσεις
Ergo, 2004, σ. 223-238.
3232 Ακρόπολις, 22/6/1890, 3, Νέα Εφημερίς, 21/6/1890, 172, 7, 23/6/1890, 174, 4, 25/6/1890, 176, 4.
647
αστείο τόνο. Στους άλλους χαρακτήρες διακρίθηκαν οι Δ. Ταβουλάρης, Αμ. Πίστη
και Σπ. Σφήκας3233. Η ίδια εφημερίδα στις 6 Ιουλίου3234 παρατηρεί, ότι ο θίασος
«Μένανδρος» δέχεται από δημοσιογράφους άλλων εντύπων άδικη επίθεση. Τίποτα
δεν τους αρέσει, ούτε τα δράματα, ούτε τα πρόσωπα, ενώ οι παρατηρήσεις της
κριτικής ήταν αντιφατικές και πλησίαζαν προς τις εμπαθείς κατακρίσεις. Το κοινό
όμως του θεάτρου δεν φαινόταν να συμμερίζεται τις απόψεις αυτές και έσπευδε στις
παραστάσεις. Κρίσεις τέτοιες χωρίς λογική κλόνιζαν την πίστη της κοινής γνώμης
προς τη δημοσιογραφία.
Η παράσταση για πρώτη φορά στην Αθήνα (8/7) της Αικατερίνης Χόβαρτ
(Catherine Howard) του Alexandre Dumas πατρός συγκίνησε με την Αμ. Πίστη στον
ομώνυμο ρόλο και τον Δ. Ταβουλάρη στο ρόλο του ζηλότυπου εραστή.
Επιτυχέστατος και ο Γ. Πετρίδης ως Ερρίκος Η΄3235.
Την Πέμπτη 19 και την Παρασκευή 20 Ιουλίου δόθηκε από το θίασο
«Μένανδρος» Του Κουτρούλη ο γάμος του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή. Τα χορικά
άσματα είχαν μελοποιηθεί από το Dauhauser, γενικό έφορο των σχολείων της
μουσικής στο Παρίσι. Τα απέδωσε μια χορωδία εξήντα ατόμων, ανδρών, γυναικών
και παιδιών, που διηύθηνε ο Ναπ. Λαμπελέτ. Συνέπραξε και η Φιλαρμονική Εταιρεία
Αθηνών. Τον Κουτρούλη, τον αντίτυπο της πολιτικής φιλοδοξίας, ενσάρκωσε ο
Ευάγγ. Παντόπουλος. Οι ηθοποιοί ήταν καλά μελετημένοι και κατέβαλαν κάθε
προσπάθεια. Πριν από το τέλος της παράστασης ο συγγραφέας απεχώρησε. Σκοπός
του ήταν να δείξει, όταν το έγραφε, τον τρόπο και το σχήμα των κωμωδιών του
Αριστοφάνη. Οι «παραβάσεις», όμως, είχαν κοπεί από την παράσταση του θιάσου
«Μένανδρος» και η κωμωδία είχε διαιρεθεί σε τρεις πράξεις. Η Νέα Εφημερίς
παραινεί στην ακέραιη διδασκαλία της κωμωδίας, έστω και για μια φορά, εφόσον το
ενδιαφέρον για την «αριστοφανική οικονομία» της κωμωδίας ήταν μεγάλο3236.
Στις 22 Ιουλίου η Σοφία Ταβουλάρη κατέγραψε για άλλη μια φορά επιτυχία
στην τραγωδία του Césare della Valle, Μήδεια. Τα σκηνικά ήταν ακριβή απομίμηση
3/7/1890, 184, 4.
3234 Νέα Εφημερίς, 6/7/1890, 187, 3.
3235 Ό.π., 8/7/1890, 189, 4 και 7, 10/7/1890, 191, 5-6.
20/7/1890, Νέα Εφημερίς, 16/7/1890, 197, 4, 18/7/1890, 199, 4, 19/7/1890, 200, 6 και 7, 20/7/1890,
201, 6 και 7, 22/7/1890, 203, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 123, Πούχνερ, «Τα Απομνημονεύματα του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή», σ. 111-112, σημ. 108, Σουλογιάννης, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, σ.
189.
648
της εποχής, όπως και η πλούσια σκηνική ενδυμασία3237.
Το έργο Γιαννούλα η πεντάμορφη (27 & 28/7) ήταν ενός ηθοποιού, του
Κωνσταντίνου Πέρβελη. Ο Ε. Παντόπουλος δεν άρεσε σε τραγικό ρόλο, κατά την
Ακρόπολιν. Αντίθετα η Νέα Εφημερίς αναφέρει, ότι η Γιαννούλα είλκυσε κόσμο στο
θέατρο. Η εκτέλεση του έργου από το βίο της κλεφτουριάς, όπου τοποθετείται και ο
ελληνικός χαρακτήρας του έργου, έγινε με επιτυχία3238.
Ο βασιλεύς Ληρ του Σαίξπηρ (3/8) θεωρήθηκε ως η μόνη επιτυχία του θιάσου
αυτού και οφειλόταν ως επί το πλείστον στο Γ. Πετρίδη. Άλλοι όμως φρονούσαν ότι
ο Πετρίδης είχε κατανοήσει ακριβέστατα το ρόλο αυτό, άλλοι ότι τον είχε πλήρως
παρεξηγήσει, άλλοι ότι η υπόκριση και απαγγελία του ήταν παλαιάς σχολής. Ο
κριτικός της Παλιγγενεσίας πίστευε ότι τον υποδύθηκε με δύναμη και με λεπτότητα,
ενώ εκείνος της Νέας Εφημερίδος θεωρούσε ότι άφησε ζωηρές εντυπώσεις με την
αποκορύφωση της τεχνικής του δεινότητας. Με τέχνη εμφανίσθηκαν στους ρόλους
τους οι Ν. Πεζοδρόμος, Π. Ρούσος και Σπ. Σφήκας, καθώς και οι γυναίκες ηθοποιοί
Αμαλία Πίστη (Κορδήλια) και η Χαρ. Αθανασοπούλου (Γονερίλη)3239.
Το κοινωνικό μυθιστορηματικό δράμα Η αιματηρά κηλίς (La tache de sang)
των Julien Maillan και Louis Boulé ανέβασε (10/8) ο θίασος με επιτυχία. Οι
υποκριθέντες τα διάφορα πρόσωπα ηθοποιοί, οι αδελφοί Ταβουλάρη, ο Γ. Πετρίδης,
η Αμ. Πίστη και ο Σπ. Σφήκας εκτιμήθηκαν και χειροκροτήθηκαν από τους
θεατές3240.
Η πρώτη θεατρική επιτυχία του Δημ. Κόκκου ήταν ο Μπάρμπα Λινάρδος ή Το
τέλος της Μαρούλας. Η υπόθεση του έργου είναι η συνέχεια της Τύχης της Μαρούλας
του Δημ. Κορομηλά. Η εκτέλεσή του υπήρξε επιτυχής (25 & 26/8) και
παρουσιάσθηκε σε ένα ασφυκτικά γεμάτο θέατρο. Το έργο δεν είχε τη χάρη και την
υπόθεση της Μαρούλας, αλλά στον κόσμο άρεσε με τις ευφυολογίες του και τα
τραγουδάκια του, την κοινωνική εικόνα του και χειροκροτήθηκε. Ο Ε. Παντόπουλος
υποδύθηκε τον μπάρμπα Λινάρδο άριστα κατά το ήθος του προσώπου και
διερμήνευσε επιτυχώς την ιδέα του συγγραφέα. Στη Χαρίκλεια Αθανασοπούλου, που
απέδωσε τη Μαρούλα, έβρισκε κανείς μονοτονία στις εκφράσεις και στα σχήματά
της, κακή φράση στο άσμα, καθώς δεν ακουγόταν καμία λέξη, τη φωνή της συμπαθή,
3237 Νέα Εφημερίς, 22/7/1890, 203, 4 και 6, 23/7/1890, 204, 3.

3240 Νέα Εφημερίς, 10/8/1890, 222, 4 και 7, 12/8/1890, 224, 7.
649
αλλά αγύμναστη. Ανήκε στην κατηγορία της σουμπρέττας. Ο Δ. Ταβουλάρης, ο
υποκριθείς το φαρμακοποιό έπαιξε υπερβολικά και με ελαφρότητα, που δεν
μπορούσε να συγχωρεθεί σε επαγγελματία ηθοποιό. Ορισμένες κριτικές θεώρησαν
ότι ο Ε. Παντόπουλος είχε συμμετοχή στη συγγραφή του έργου. Με επιστολή του
στις 29 Αυγούστου απαντά ότι η συμμετοχή του οφείλεται μόνο στην απόδοση, στη
διερμήνευση του μπάρμπα Λινάρδου, όπως είναι το καθήκον κάθε φιλότιμου
ηθοποιού. Και η κριτική συμπληρώνει ότι έξοχα πέτυχαν και συντέλεσαν στην
επιτυχή απόδοση του έργου και η Αμαλία Πίστη, όπως και ο Γ. Νικηφόρος στο ρόλο
του Κώστα. Ο μπάρμπα Λινάρδος πραγματοποίησε επτά παραστάσεις σε διάστημα
ενός μηνός και διαφήμιζε ότι θα συνεχισθούν οι παραστάσεις του θιάσου στο
χειμερινό θέατρο3241.
Την Πέμπτη 6 Σεπτεμβρίου δόθηκε Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως του
Δημ. Οικ. Καλαποθάκη. Η μουσική, η υμνωδία, τα ενδύματα και η σκηνογραφία ήταν
όλα νέα. Στην τρίτη πράξη στο Ναό της Αγίας Σοφίας χορός ερασιτεχνών έψαλε
δέηση που είχε συνθέσει ο μουσικοδιδάσκαλος Λαμπελέτ και στη δεύτερη πράξη
κατά την είσοδο του αυτοκράτορα η ορχήστρα παιάνισε εμβατήριο, που είχε τονισθεί
από τον αρχιμουσικό Ανδρ. Σάιλερ. Είχε παρασταθεί προ δυο ετών στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» παρουσία της βασιλικής οικογενείας. Τότε είχαν γίνει εμφανείς
κάποιες ελλείψεις στο εθνικό δράμα, που διορθώθηκαν από το συγγραφέα και έτσι
παρουσιαζόταν τώρα στο κοινό ένα έργο άξιο ενδιαφέροντος. Όλος ο θίασος έπαιξε
θαυμάσια: η Σοφία Ταβουλάρη με τη λαμπρή ενδυμασία της, ο Γρ. Σταυρόπουλος ως
αυτοκράτωρ. Ο Διον. Ταβουλάρης και ο Σπ. Σφήκας ήταν απαράμιλλοι. Αφού
παίχθηκε δυο φορές, ο θίασος συμπλήρωσε τα σκηνικά για να διεξαχθεί
τελειότερα3242.
Το Σάββατο 29 Σεπτεμβρίου 1890 με τη σύμπραξη του Νικόλαου Λεκατσά ο
θίασος παρουσίασε τον Έμπορο της Βενετίας του Σαίξπηρ (τρεις πράξεις) μαζί με δύο
πράξεις από τους Μυλωνάδες. Ο Δ. Ταβουλάρης και ο Ν. Λεκατσάς
πραγματοποίησαν μια εξαιρετική εμφάνιση πάθους και δύναμης3243.
7943, 2, 28/8/1890, 7947, 3, Νέα Εφημερίς, 22/8/1890, 234, 6, 25/8/1890, 237, 6, 26/8/1890, 238, 6,
29/8/1890, 241, 6, 30/9/1890, 273, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ.
26.
3242 Ακρόπολις, 1/9/1890, 2996, 3, 3/9/1890, 2998, 3, 4/9/1890, 2999, 2, 6/9/1890, 3001, 3, 7/9/1890,
3002, 3, Νέα Εφημερίς, 6/9/1890, 249, 6 και 7.
277, 8.
650
1892
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη ήλθε από την
Κωνσταντινοπούπολη στην Αθήνα για τη θερινή περιόδο3244. Άρχισε τις παραστάσεις
στο θέατρο «Ορφανίδου» ή «Ολύμπια» την Κυριακή 31 Μαΐου 1892 με τον
Αγαπητικό της βοσκοπούλας, το δραματικό ειδύλλιο του Δ. Κορομηλά, που είχε
παρουσιάσει και στην Κωνσταντινούπολη τον παρελθόντα χειμώνα με πολλή
επιτυχία. Ο θίασος ήταν πλούσια κατηρτισμένος από εννέα γυναίκες και είκοσι
άντρες, μεταξύ των οποίων πέντε κωμικοί και απαρτιζόταν συγκεκριμένα από τα εξής
μέλη: Σοφία Ταβουλάρη, Χαρίκλεια. Ταβουλάρη (πρώην Αθανασοπούλου),
Χρυσάνθη Καρακάλου, Μαρία Πετρίδου, Ελπινίκη Ρούσου, Μαρία Γαδ, Δέσποινα
Πρόκου, Αικ. Ζαμπελίου, Μαρίκα Δρακάκη, Ελ. Νικηφόρου, Ευαγγ. Ρούσου,
Μαρίκα Νικηφόρου, Γεωργ. Νικηφόρο, Νικόλαο Ζάνο, Παντελή Ρούσο, Π.
Σταματόπουλο, Σπ. Ταβουλάρη, Δ. Ταβουλάρη, Γεωργ. Πετρίδη, Γρ. Σταυρόπουλο,
Αναστάσιο Απέργη, Ιωάννη Καρακάλο, Ν. Πεζοδρόμο, Εδμ. Φυρστ, Αθ. Περίδη,
Λούη Γαδ, Δημοσθένη Πίστη, Δ. Κανδηλιώτη, Λεων. Σκορδίλη, Διον. Μάνεση, Γ.
Βενετσάνο και από χορό δεκάεξι ερασιτεχνών. Συνοδευόταν ακόμα από υποβολείς,
γραμματείς, μηχανικούς, ιματιοφύλακες και κομμωτές3245.
Το δραματικό ειδύλλιο προκάλεσε συγκίνηση στο κοινό. Εκτελέσθηκε άριστα
και το κοινό κάλεσε τον ποιητή στη σκηνή για να τον επευφημήσει. Ο συγγραφέας
επέβλεπε τη διδασκαλία του έργου. Άλλη όμως κριτική εκφράζει δυσαρέσκεια για
την εκτέλεση του έργου, που το θεωρούσε παρανοημένο κατά το πλείστον από τους
ηθοποιούς, αφού πολλοί δεν βρίσκονταν στο ρόλο τους, μηδέ του Γ. Νικηφόρου
(Χρόνης) εξαιρουμένου. Η διανομή των ρόλων είναι η εξής: Σοφία Ταβουλάρη (κυρά
Γιάννενα), Χ. Αθανασοπούλου (κυρά Στάθενα), Χρ. Καρακάλου (Κρυστάλλω), Διον.
Ταβουλάρης (Μήτρος), Σπ. Ταβουλάρης (Κώστας)3246. Ο αγαπητικός της
βοσκοπούλας παίχθηκε από το θίασο «Μένανδρος» συνολικά έξι φορές, λόγω της
αγάπης που του είχε το κοινό. Τα δραματικά ειδύλλια έμμετρα, σε
δεκαπεντασύλλαβους στίχους θέλουν να ξαναζωντανέψουν το ύφος του δημοτικού
τραγουδιού, τα κείμενα της κατηγορίας αυτής μεταφέρουν στη δραματική τους
κλίμακα μία άλλη τάση της ελληνικής ηθογραφίας, την ποίηση «του χωριού και της
3244 Ακρόπολις, 17/5/1892, 3708, 3, Παλιγγενεσία, 13/5/1892, 8477, 3. Χρ. Σταματοπούλου-

Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 176-183.
3245 Εφημερίς, 29/5/1892, 150, 2, Παλιγγενεσία, 29/5/1892, 8491, 3.
8490, 3, 29/5/1892, 8491, 3, Εφημερίς, 29/5/1892, 150, 2, 30/5/1892, 151, 2, 31/5/1892, 152, 3,
651
στάνης», τα αγνά ήθη και τη φυσική ζωή της υπαίθρου3247.
Ο θίασος έπαιξε στο θέατρο «Κήπος του Ορφανίδου» ή «Ολύμπια» καθόλο το
θέρος, αλλά σταμάτησε τις παραστάσεις του αρχές Ιουλίου. Το ρεπερτόριό του ήταν
το εξής:
έμμετρη μετάφραση Ιω. Φραγκιά με τον Σπ. Ταβουλάρη ως Σωσία3248,
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Δ. Ταβουλάρης
(Σεβέρος Τορέλλης), Γρ. Σταυρόπουλος (Βάρνεβος), Γ. Πετρίδης (πατήρ),
Σοφ. Ταβουλάρη (μήτηρ),
 Αργυρώ και Θανάσης, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε διασκευή Γ.
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημήτριου Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με
τον Ν. Ζάνο (μπάρμπα Λινάρδο) και Δ. Ταβουλάρη (αμαξηλάτη)3250,
κωμειδύλλιο με είκοσι πέντε άσματα σε ενορχήστρωση του Α. Σάιλερ, όπου
ερμήνευαν οι: Ν. Ζάνος (μπάρμπα Λινάρδος), Χαρίκλεια Αθανασοπούλου-
Ταβουλάρη (Μαρούλα)3251,
Λεονάρδου, με τους: Σπ. Ταβουλάρη (Ιωννάθαν) και Γ. Νικηφόρο
(φαρμακοποιό Θεόδωρο)3252,
 Η λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο3254,
 Οι Δανισέφ (Les Danicheff) του Alexandre Dumas υιού, τετράπρακτο δράμα
3247 Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27, Ρέα Γρηγορίου, Ο Δημήτριος Κορομηλάς και το
νεοελληνικό θέατρο, σ. 257-260.
3248 Ακρόπολις, 3/6/1892, 3724, 3, Παλιγγενεσία, 2/6/1892, 8494, 3.
8497, 3, Εφημερίς, 4/6/1892, 156, 3.
8500, 3. Οι παραπάνω εφημερίδες αναφέρουν ότι παίχθηκε πάλι Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας. Η
Εφημερίς (7/6/1892, 159, 3, 8/6/1892, 160, 2) σημειώνει ότι παίχθηκε Η τύχη της Μαρούλας. Και τα
δύο έργα είναι του Δημήτριου Κορομηλά.
3253 Εφημερίς, 13/6/1892, 165, 3.
652
σε μετάφραση Σπυρίδωνα Λάμπρου3255,
 Ο Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière, πεντάπρακτη κωμωδία, όπου
πρωταγωνιστούσαν οι: Σπ. Ταβουλάρης (Ταρτούφος), Π. Ρούσος
(Λεμβίκης)3257,
 Ο μύλος της έριδος του Ν. Λάσκαρη, μονόπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική
του Α. Σάιλερ, με τη Χαρίκλεια Αθανασοπούλου-Ταβουλάρη (Γιαννούλα),
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση3258,
 Ζητείται υπηρέτης του Χ. Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο κρυψώνας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Ι.
Δαμουλιάνου3259.
Στην εκτέλεση (7/6) του έργου του Δ. Κορομηλά Η τύχη της Μαρούλας, όλοι
οι ηθοποιοί υποκρίθηκαν καλά τα πρόσωπα του κωμειδυλλίου. Ο Δ. Ταβουλάρης
προκάλεσε χειροκροτήματα και ο Ν. Ζάνος υποδυθείς τον μπάρμπα Λινάρδο έπαιξε
αρκετά καλά3260.
Για πρώτη φορά παίχθηκε Ο μύλος της έριδος του Νικ. Λάσκαρη στις 25 και
26 Ιουνίου 1892, μία «κωμωδία πνευματώδης γεμάτη ευφυΐα και δράση, με τύπους
αστειοτάτους και πολλά ωραία άσματα τονισθέντα λίαν επιτυχώς εκ Σάιλερ». Στο
κωμειδύλλιο αυτό οι ηθοποιοί δεν έπαιξαν τόσο φυσικά. Φορούσαν ιταλικές
ενδυμασίες και έδειχναν υπερβολικά τη χαρά τους με τους χορούς. Οι ενθουσιασμοί
των δύο γερόντων ήταν άνοστοι, όπως εκφράζονταν. Η Χαρίκλεια Ταβουλάρη
τραγούδησε με τη γλυκειά φωνή της ωραία την πρώτη μονωδία και παρουσίασε με
πολλή χάρη τη Γιαννούλα. Όλως ανοήτως ο κόσμος, που είχε συρρεύσει για το
κωμειδύλλιο, υπέστη την ταλαιπωρία να παρακολουθήσει ένα «βλακώδες», κατά το
σχολιαστή, γαλλικό δράμα, το Είναι τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville
17/6/1892, 169, 3.
3256 Ακρόπολις, 16/6/1892, 3736, 3, 17/6/1892, 3737, 3, 18/6/1892, 3738, 3, 19/6/1892, 3739, 3,
Παλιγγενεσία, 17/6/1892, 8507, 3, 18/6/1892, 8508, 3.
8515, 3, Εφημερίς, 23/6/1892, 175, 3, 25/6/1892, 177, 3, 27/6/1892, 179, 3. Για το κωμειδύλλιο του
Λάσκαρη βλ. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 181.
8515, 3, Εφημερίς, 26/6/1892, 178, 3, 27/6/1892, 179, 3, 28/6/1892, 180, 3.
8500, 3, Εφημερίς, 7/6/1892, 159, 3, 8/6/1892, 160, 2.
653
και Th. Baudouin Daubingy. Έτσι το κοινό αποζημιώθηκε με την ευθυμία, που
αποκόμισε από τον Μύλο της έριδος, καταλήγει ειρωνικά ο κριτικός3261. Για το θέμα
των ενδυμασιών ο Ν. Λάσκαρης, με επιστολή του αναφέρει δημοσίως, ότι ο ίδιος είχε
συστήσει τέτοιες ενδυμασίες στους ηθοποιούς, βάσει φωτογραφιών της εποχής των
κατοίκων της Θήρας3262.
Ο θίασος αναχώρησε για τη Σμύρνη περί τα μέσα του Ιουλίου και στο θέατρο
εγκαταστάθηκε ένας γαλλικός μελοδραματικός θίασος3263.
1893
Ο θίασος «Μένανδρος» επέστρεψε από περιοδεία στη Σμύρνη, όπου δίδαξε
κατά το θέρος του 1892, και στις Κυδωνίες και τη Μυτιλήνη, κατά τον χειμώνα του
1892-18933264. Εγκαταστάθηκε για τη θερινή περιόδο στο θέατρο «Ομόνοια», που
ανήκε στην Ελληνική Ασφαλιστική Εταιρεία «Φοίνιξ», συμβληθείς με την Αικ.
Βερώνη και τα αδέρφια της, Σμαράγδα και Δημήτριο. Ο θίασος αυτός, κατά την
εφημερίδα Ακρόπολιν, ήταν από τους πρώτους ανάμεσα στους άλλους, εξαιτίας της
ποικιλίας του δραματολογίου, του ιματισμού, της μόρφωσης, της επίδοσης και της
ικανότητας προς διεξαγωγή στη σκηνή των δυσκολότερων κλασικών και νεότερων
έργων. Το θέατρο «Ομόνοια» ήταν ανακαινισμένο, κομψό και καθαρό3265. Το θίασο
αποτελούσαν τα εξής μέλη: Διον. Ταβουλάρης, Σπ. Ταβουλάρης, Δημ. Κοτοπούλης,
Ν. Ζάνος, Γρηγ. Σταυρόπουλος, Δημ. Βερώνης, Αθ. Πετρίδης, Εδμ. Φυρστ, Π.
Ρούσος, Παναγ. Σταματόπουλος, Π. Κόκκος, Αναστ. Απέργης, Διον. Κανδηλιώτης, Ι.
Γαβαδιώτης, Λ. Σκορδίλης, Διον. Γιορλάνος, Ελένη Κοτοπούλη, Σοφία Ταβουλάρη,
Ελπινίκη Ρούσου, Χαρίκλεια Ταβουλάρη, Αικατερίνη Βερώνη, Αικατερίνη
Μουστάκα, Μαργαρώ Ζάνου, Ευδοξία Σταματοπούλου, Μαλβίνα Βασιλειάδου,
Σμαράγδα Βερώνη3266.
Η Νέα Εφημερίς δημοσιεύει σκιαγραφία του Διον. Ταβουλάρη, με υπογραφή
Γεωργίου Τζαννετάκου, και αναφέρει, ότι γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, είχε μέτριο
ανάστημα και δύο μεγάλα μαύρα μάτια, που έδειχναν «το πυρ της καλλιτεχνικής
8515, 3, Εφημερίς, 23/6/1892, 175, 3, 25/6/1892, 177, 3, 27/6/1892, 179, 3.
3262 Εφημερίς, 28/6/1892, 180, 3.
3263 Ό.π., 29/6/1892, 181, 2, περ. Εστία, αρ. 28, 12/7/1892, σ. 32.
3266 Αναγγέλεται η σύνθεση του θιάσου αυτού με την Αικ. Βερώνη και τα αδέλφια της (Νέα
Εφημερίς, 4/4/1893, 94, 5, 5/4/1893, 95, 5, 26/5/1893, 146, 5). Λαμβάνει μέρος και ο Παναγιώτης
Σταματόπουλος (Νέα Εφημερίς, 6/5/1893, 126, 6). Για τα υπόλοιπα μέλη του θιάσου και την ακριβή
σύνθεσή του βλ. Νέα Εφημερίς, 2/6/1893, 153, 8.
654
ψυχής του», «κόμη σε βοστρύχους καταπίπτουσα, κάτωθεν του μαλακού και αφελούς
καλλιτεχνικού πίλου του», με αμφίεση σεμνή. Με τον αδερφό του, ερασιτέχνη
κωμικό, Σπυρίδωνα, στο πλευρό, επιδόθηκε με θέρμη στη σκηνική τέχνη. Κατόπιν
μαζί και με τη σύζυγό του καλλιτέχνιδα, Σοφία, και προϊόντος του χρόνου
αναδείχθηκε ένας από τους πιο επιφανείς Νεοέλληνες θιασάρχες, με θίασο
απαρτιζόμενο από δόκιμους ηθοποιούς. Η φύση τον προίκισε με φωνή γλυκιά και
συμπαθητική, ελεγχόμενη και στους χαμηλούς τόνους και με σώμα ελαστικό. Ήταν
μελετηρός και κάτοχος ευρωπαϊκών γλωσσών. Ασχολιόταν συνέχεια με την
υποκριτική του τέχνη και τη βελτίωσή της, για αρμόζουσες στάσεις σώματος και
κατάλληλες χειρονομίες. Τον διέκρινε η μελέτη του ρόλου του σε όλο το εύρος της
υποκριτικής τέχνης, σε φωνή, χειρονομίες, σωματικές στάσεις, εμβάθυνση του
χαρακτήρα και απόδοση. Ήταν γνώστης της αρχαίας φιλολογίας. Φιλοπόνησε
αρκετές μεταφράσεις του γαλλικού και ιταλικού θεάτρου. Υποδύθηκε ρόλους του
διεθνούς ρεπερτορίου, με πολλή τέχνη, όπως στα έργα Οθέλλος του Σαίξπηρ, Πατρίς
του Σαρντού, Σεβέρος Τορέλλης του Κοππέ, Μιχαήλ Στρογγώφ του Ιουλίου Βερν,
όπως και σε άλλα έργα του Αλ. Δουμά, Φρ. Σίλλερ, Β. Ουγκώ κ.λπ. Στην Ελλάδα και
στον απανταχού Ελληνισμό γράφηκαν κολακευτικά σχόλια και ανακηρύχθηκε έξοχος
καλλιτέχνης. Παρατηρήθηκε και σημειώθηκε από τη θεατρική κριτική, η εκφραστική
ερμηνεία κάθε θεατρικής φράσης και η εξωτερίκευση της συναισθηματικής θύελλας
και της ψυχικής παραφοράς. Θαυμάσθηκε η ευστροφία και η πλαστικότητά του στη
γλώσσα του σώματος. Κάποτε έλαβε αρνητικές κριτικές για την επιτήδευση της
φωνητικής απόδοσης. Κατά τη σκιαγραφία του γράφοντος, αυτός σε γενικές γραμμές
ήταν ο Διονύσιος Ταβουλάρης, στον οποίον πλείστα όσα οφείλει το νεοελληνικό
θέατρο για την προσπάθεια ανύψωσής του3267.
Ο θίασος «Μένανδρος» άρχισε να παριστάνει επί σκηνής από τις 3 Ιουνίου
1893 με την Φρου-φρου (Froufrou) των Henri Meilhac και Ludovic Halévy,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Διονυσίου Λάμπρου. Κόσμος πολύς είχε
συρρεύσει. Η Αικ. Βερώνη δίδαξε με συγκίνηση και πάθος τον χαρακτήρα της
Γιλβέρτης, όπου ομολογουμένως πρώτευε. Ο κόσμος παρακολούθησε δείχνοντας τη
συμπάθειά του και στην Αικ. Βερώνη και στον αρμονικό καταρτισμό του θιάσου.
Άξιες παρατήρησης ήταν και οι ωραίες τουαλέτες των κυριών. Το θέατρο είχε
ανακαινισθεί. Οι ηθοποιοί του θιάσου έδειχναν τάση για βελτίωση και καλλιτεχνική
3267 Νέα Εφημερίς, 23/6/1893, 174, 7.
655
πρόοδο. Αξιέπαινοι ήταν οι Σπ. Ταβουλάρης, Δ. Κοτοπούλης, Π. Ρούσος, Ελένη
Κοτοπούλη, Χαρίκλεια Ταβουλάρη, παρόλο το μελαγχολικό πρόσωπο, που
ερμήνευε3268.
Από την Πέμπτη 3 Ιουνίου 1893 έως την Τρίτη 12 Οκτωβρίου 1893 ο θίασος
«Μένανδρος» έπαιζε ανελλειπώς και παρουσίασε το εξής πλούσιο ρεπερτόριο:
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο3270,
 Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας του Δημήτριου Κορομηλά, πεντάπρακτο
δραματικό ειδύλλιο3273,
 Ανθοδέσμη κωμωδιών με το έργο Ο μύλος της έριδος του Νικόλαου Λάσκαρη,
μονόπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική του Α. Σάιλερ και άλλες μονόπρακτες
κωμωδίες και άσματα3276,
 Αδριανή Λεκουβρέρ (Adrienne Lecouvreur) των E. Scribe και E. Legouvé,
3268 Παλιγγενεσία, 2/6/1893, 8806, 4, 3/6/1893, 8807, 3, Ακρόπολις, 2/6/1893, 4069, 3, 3/6/1893,
4070, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1893, 152, 7, 3/6/1893, 154, 5 και 6-7, 4/6/1893, 155, 5, 5/6/1893, 156, 5.
4/6/1893, 155, 5.
5/6/1893, 156, 6, 7/6/1893, 158, 4.
6/6/1893, 157, 4 και 7, 9/6/1893, 160, 6.
8/6/1893, 159, 4 και 6, 10/6/1893, 161, 7.
10/6/1893, 161, 6.
7, 12/6/1893, 163, 5.
7.
7, 16/6/1893, 167, 5, 18/6/1893, 169, 7.
656
δράμα σε μετάφραση Δημοσθ. Πίστη3277,
τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα3278,
 Το κωμειδύλλιον του Νικόλαου Λάσκαρη, δίπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική
Α. Σάιλερ3279,
 Σαπφώ του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτη τραγωδία,
 Ο δήμιος της Ενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση του Δ. Ταβουλάρη3282,
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, Η ανεψιά του θείου της του Παναγ. Ζάνου,
μονόπρακτη κωμωδία, Η Μασσαλιώτις, άσμα και Το Αρκάδι από την
ορχήστρα, παράσταση για την εθνική εορτή των Γάλλων3283,
 Η κυρία με τας καμελίας (La dame aux camélias) του Alexandre Dumas υιού,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Τρ. Ευαγγελίδη3284,
 Ο αρχισιδηρουργός (Le maître de forges) του Georges Ohnet, τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου,
 Η συνωμοσία του Φιέσκου εν Γενούη (Die Verschwörung des Fiesko zu Genua)
του Friedrich Schiller, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση του Βερνάρδου,
Εφημερίς, 17/6/1893, 168, 7, 19/6/1893, 170, 6-7.
3278 Παλιγγενεσία, 19/6/1893, 8821, 4, Νέα Εφημερίς, 19/6/1893, 170, 5 και 6-7, 20/6/1893, 171, 5.
174, 6, 24/6/1893, 175, 4 και 7, 25/6/1893, 176, 3. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 182.
Εφημερίς, 24/6/1893, 175, 4, 26/6/1893, 177, 6.
5 και 8.
και 7.
3284 Ακρόπολις, 3/7/1893, 4100, 3, Παλιγγενεσία, 3/7/1893, 8833, 4, Νέα Εφημερίς, 3/7/1893, 184, 4-5
και 7, 4/7/1893, 185, 3-4.
3285 Ακρόπολις, 4/7/1893, 4101, 3, Νέα Εφημερίς, 4/7/1893, 185, 3-4 και 6, 5/7/1893, 186, 3.
657
πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας-Μάινιγγεν3286,
 Φαιδώρα του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Η.
Βεργόπουλου3288,
 Οι προικοθήραι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική του Λουδ. Σπινέλλη3289,
 Μυζότ (Μουρίτσα) του Γκυ ντε Μωπασσάν και Νορμάν, δράμα σε μετάφραση
Δ. Λάμπρου3290,
 Η πατρίς του Victorien Sardou, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλ. Σταματιάδη3292,
 Η Λαυρεντία (Martyr) των Tarbé des Sablons και Adolphe D’Ennery,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Κ. Γιολδάση3293,
έμμετρη μετάφραση Ι. Φραγκιά3294,
 Ο Νέρων του Pietro Cossa, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ.
 Διονυσία (Denise) του Alexandre Dumas υιού, τετράπρακτο δράμα σε
6/7/1893, 187, 3.
8842, 4, Νέα Εφημερίς, 1/7/1893, 182, 6, 10/7/1893, 191, 4, 11/7/1893, 191, 4 και 7, 13/7/1893, 194, 6.
8839, 4, 10/7/1893, 8840, 4, 13/7/1893, 8843, 4, 14/7/1893, 8844, 4, 15/7/1893, 8845, 3, 19/7/1893,
8849, 4, Νέα Εφημερίς, 24/6/1893, 175, 4, 28/6/1893, 179, 3-4, 4/7/1893, 185, 3-4, 9/7/1893, 190, 4 και
8, 10/7/1893, 191, 6, 13/7/1893, 194, 3, 14/7/1893, 195, 5 και 7, 15/7/1893, 196, 5-6, 16/7/1893, 197,
6, περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 79. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 182.
8850, 4, 21/7/1893, 8851, 4, Νέα Εφημερίς, 20/7/1893, 201, 3.
Εφημερίς, 22/7/1893, 203, 6, 25/7/1893, 206, 7, 27/7/1893, 208, 3.
6.
8860, 4, 31/7/1893, 8861, 4, Νέα Εφημερίς, 31/7/1893, 212, 7.
2/8/1893, 214, 7.
3295 Ακρόπολις, 5/8/1893, 4133, 3, Νέα Εφημερίς, 5/8/1893, 217, 5-6.
658
μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα3296,
 Μήδεια των Ernest Legouvé και Césare della Valle, σύνθεση από το θίασο των
δύο έργων, Σοφία Ταβουλάρη (Μήδεια), Διον. Ταβουλάρης (Ιάσων), Δημ.
Κοτοπούλης (Κρέων),
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία3297,
όπου έπαιζαν οι: Αικ. Βερώνη (Παυλίνα), Δ. Ταβουλάρης (Κλαύδιος
Μελνότος), Δημ. Κοτοπούλης (Δάμας),
 Ο ποιητής και ο δικηγόρος του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία3298,
 Η αγάπη της Λουλούκας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με
δεκαπέντε άσματα σε μουσική Α. Σάιλερ3300,
ασμάτων σε πέντε πράξεις σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη3301,
 Η ξένη (L’étrangère) του Alexandre Dumas fils, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Γ. Τσοκόπουλου3302,
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση3303,
Εφημερίς, 15/8/1893, 227, 4, 16/8/1893, 228, 4.
16/8/1893, 228, 4 και 6-7.
17/8/1893, 229, 5 και 6.
20/8/1893, 232, 5, 21/8/1893, 233, 4 και 7, περ. Εστία, αρ. 34, 22/8/1893, σ. 128. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
154, σημ. 8, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 182.
8889, 4, Νέα Εφημερίς, 27/8/1893, 239, 5, 28/8/1893, 240, 5 και 6.
7.
659
δράμα3305,
 Η άλωσις της Τριπόλεως του Γιαννούκου (Ιωάννη) Μαυρομιχάλη, τρίπρακτο
δράμα3306,
 Λουίζα Μίλλερ ή Ραδιουργία και έρως (Kabale und Liebe) του Friedrich
Schiller, πεντάπρακτο δράμα3307,
 Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα3308,
 Το πανηγύρι του χωριού του Αριστείδη Ν. Κυριακού, τετράπρακτο
κωμειδύλλιο σε μουσική του Σπ. Καίσαρη3310.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι από την έρευνα στον ημερήσιο και περιοδικό
Τύπο, διαπιστώνουμε ότι μόνο η Νέα Εφημερίς ήταν αυτή που το λιγότερο
μεροληπτούσε υπέρ του ενός ή του άλλου θιάσου και κρατούσε ισορροπία στη κριτική
της. Ο υπόλοιπος Τύπος έδειχνε μια μονομανία και μεροληψία υπέρ ενός
πρωταγωνιστή και θιασάρχη ή μίας πρωταγωνίστριας, συνειδητά αμελώντας τη
σύνταξη κριτικής για όλους τους εμφανιζόμενους θιάσους, υποβιβάζοντας με αυτόν
τον τρόπο το έργο τους και την όποια προσφορά τους στην ελληνική θεατρική σκηνή.
Η Χαρίκλεια Ταβουλάρη υπήρξε θελκτικότατη στην παράσταση της Τύχης της
Μαρούλας του Δ. Κορομηλά (5/6) και ο Ν. Ζάνος αμίμητος ως μπάρμπα Λινάρδος.
Αφελέστατος ο Σπ. Ταβουλάρης ως μάγειρας3311.
Ο Διονύσιος Ταβουλάρης είχε εμβαθύνει στο μυστηριώδη χαρακτήρα του
Άμλετ του Σαίξπηρ (6/6) και είχε κατανοήσει την υψηλή φιλοσοφία του μεγάλου
Άγγλου ποιητή. Η ερμηνεία του ήταν τεχνικότατη, αντάξια του ύψους της ποίησης.
4/9/1893, 247, 5 και 7.
6.
3307 Ακρόπολις, 12/9/1893, 4171, 3, Παλιγγενεσία, Νέα Εφημερίς, 12/9/1893, 255, 5-6 και 7.
8913, 4, 22/9/1893, 8914, 3-4, Νέα Εφημερίς, 12/8/1893, 224, 4, 27/8/1893, 239, 5, 16/9/1893, 259, 6-
7, 17/9/1893, 260, 5, 20/9/1893, 263, 6, 21/9/1893, 264, 6-7, 22/9/1893, 265, 5, περ. Εστία, αρ. 34,
22/8/1893, σ. 128.
Εφημερίς, 9/9/1893, 252, 5-6, 10/9/1893, 253, 5-6, 26/9/1893, 269, 5, 27/9/1893, 270, 6 και 7. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 154, σημ. 8, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 183.
5/6/1893, 156, 6, 7/6/1893, 158, 4.
660
Υποκρίθηκε αυτό το ρόλο με περισσή τέχνη και θαυμάσθηκε από τους Αθηναίους.
Απαγγελία, κινήσεις και υπόκριση όλα ήταν τέλεια. Όλα τα αισθήματα και τις
μεταπτώσεις εξέφρασε με ζωηρότητα και τέχνη. Και στην Οδησσό ο ηθοποιός είχε
διακριθεί από τον εκεί Τύπο στο χαρακτήρα του Άμλετ και ότι είχε τελειοποιήσει τη
δραματική δυνατότητά του. Η Αικ. Βερώνη έδειξε «αγαστά υποκρίσεως δώρα» και
θριάμβευσε ως Οφηλία. Η Σοφία Ταβουλάρη, ως Γερτρούδη, έπαιξε πολύ καλά3312.
Ως Μιχαήλ Στρογγώφ, στην ομώνυμη διασκευή του μυθιστορήματος του
Ιουλίου Βερν, του Adolphe D’Ennery (8/6), ο Δ. Ταβουλάρης θριάμβευε, ο δε Σπ.
Ταβουλάρης είχε έκδηλη χάρη κωμικού στο πρόσωπο του άγγλου ανταποκριτή. Το
ίδιο κωμικός χαρακτηρίσθηκε και ο Π. Σταματόπουλος. Η Χαρ. Ταβουλάρη ήταν
συμπαθητική με γλυκιά υπόκριση. Η Σοφία Ταβουλάρη πραγματική ηρωίδα. Ήταν
καιρός, όπως αναφέρει ο κριτικογράφος της Νέας Εφημερίδος, από υποχρέωση προς
τους νεότερους Αθηναίους, να σταματήσει η καλλιτεχνική ατασθαλία που είχε
αρχίσει να ικανοποιεί το εξαμβλωθέν αίσθημα του λαού και να συνεχισθεί η
διαπαιδαγώγηση στην αληθινή καλλιτεχνία για τη δημιουργία εθνικού θεάτρου, για
να υπάρξει αρμονία μεταξύ θεατρικής διδασκαλίας και πρόσληψης του κοινού3313.
Παρουσίασε τον Αγαπητικό της βοσκοπούλας του Δημ. Κορομηλά σε
επανάληψη πολλές φορές (για πρώτη φορά μέσα στη σεζόν στις 9 Ιουνίου). Αλλά η
εκτέλεση, κατά τον Α.Ν. Πετσάλη της Ακροπόλεως, υπήρξε ατυχής. «Η Χαρ.
Ταβουλάρη (Μάρω) και η Αικ. Βερώνη (Κρουστάλλω) δεν ήσαν εις τον ρόλον των.
Εφαίνοντο ωσάν δύω κυρίαι, αι οποίαι ενεδύθησαν χωριάτικα δια να διασκεδάσουν
ολίγον, υποκρινόμεναι τας χωρικάς. Η στάσις, αι κινήσεις και οι τρόποι των, κάθε
άλλο παρά ποιμενίδων χωρικών ήσαν. Η Βερώνη εξετέλεσε το άσμα του αργαλειού
με αδύνατον, αλλά γλυκυτάτην, συμπαθεστάτην και σωστήν φωνήν ... Ο Δημ.
Κοτοπούλης (Μήτρος) θαυμάσιος φουστανελάς, αν ήτο ολιγώτερον υπερβολικός
κατά τον τόνον της φωνής και την στάσιν, θα ηδύνατό τις να τον καμαρώνει, ως
αντιπρόσωπον επί της σκηνής του μυθικού πλέον καταστάντος κλέφτικου βίου. Ο Ν.
Ζάνος (μπάρμπα Χρόνης) υπεκρίνετο άριστα το πρόσωπον τούτο, αν δεν παρεγνώριζε
την ρουμελιώτικην προφοράν, παραφθείρων αυτήν εις αρβανίτικην». Με την
ευκαιρία αυτού του έργου διατυπώθηκε και μία κρίση για την Βερώνη ότι «δεν
δημιουργούσε αφ’ εαυτής τύπους, αλλά ένεκα της μακροχρόνιας παραμονής της επί
6/6/1893, 157, 4 και 7, 9/6/1893, 160, 6.
8/6/1893, 159, 4 και 6, 10/6/1893, 161, 7.
661
σκηνής και της συνεχούς της μελέτης κατέστη ικανή να διερμηνεύη μετ’ επιτυχίας
χαρακτήρες σε οικογενειακά δράματα». Κατά τη Νέα Εφημερίδα, πάλι, Ο αγαπητικός
της βοσκοπούλας του Δ. Κορομηλά διδάχθηκε επιτυχέστατα. Φυσικότατοι υπήρξαν οι
αδελφοί Ταβουλάρη, η Σοφία και η Χαρίκλεια Ταβουλάρη, αλλά και η Αικ. Βερώνη.
Ο Δ. Ταβουλάρης, ως Μήτρος, ήταν συμπαθέστατος και περιπαθής. Η Αικ. Βερώνη,
ως Κρουστάλλω, ήταν γοητευτική με την ευφράδειά της και την περιπάθειά της και
ερμήνευσε με λεπτότητα την αγρότισσα. Η Χαρ. Ταβουλάρη γοήτευσε με την χάρη
της ως αυστηρή Στάθενα και ως φιλόστοργη Μάρω. Η Σοφία Ταβουλάρη, ως
Γιάννενα, ήταν άμεμπτη. Οι Ν. Ζάνος–Χρόνης και Π. Ρούσος–Γκέλας αμίμητοι και ο
Αθ. Περίδης–Λιάκος ήταν καλός. Το έργο έκανε υπερήφανη την ελληνική σκηνή και
θα αποτελούσε ένα από το διαπρεπέστερα έργα της νεοελληνικής δραματουργίας.
Την κριτική της Νέας Εφημερίδος, υπογράφει ο Η.3314.
Η Αδριανή Λεκουβρέρ (Adrienne Lecouvreur) των E. Scribe και E. Legouvé
(17/6) διδάχθηκε σε βαθμό τελειότητας, που οφειλόταν στη συγκέντρωση
καλλιτεχνικών δυνάμεων και σκηνικών ικανοτήτων αρμονικών και εύρυθμων. Η Αικ.
Βερώνη υπήρξε η ηρωίδα του δράματος, που ερμήνευσε επιτυχώς τη νεανική
αφέλεια, τη μαγεία του έρωτα, την ερωτική απελπισία, το μίσος και την αντιζηλία.
Κατόρθωσε να σαγηνεύσει το κοινό και να κερδίσει τη συμπάθειά του. Αναδείχθηκε
ηθοποιός αξίας και δύναμης με το σπινθηροβόλο βλέμμα της, τις κινήσεις και τις
πλαστικότατες στάσεις της. Μιμήθηκε τη Σάρα Μπερνάρ σε όλες τις αποχρώσεις της
υποκριτικής της. Ο Δ. Κοτοπούλης με τη γλυκιά φωνή του γοήτευσε και απέδωσε τον
γενναίο Μωρίς ντε Σαξ. Ο σκηνικός διάκοσμος πλούσιος και τα κοστούμια θαυμάσια.
Η Χαρίκλεια και ο Σπυρίδων Ταβουλάρης είχαν πολλή επιτυχία3315.
Στη διερμηνεία του Οθέλλου (Othello, the Moor of Venice) του Σαίξπηρ (19/6)
ο Δ. Ταβουλάρης ήταν έξοχος. Το πάθος της καρδιάς και η «θυμοβόρος» υποψία, η
γέννηση της ζηλοτυπίας οδηγούν τον ήρωα σε παράφρονες καταστάσεις. Ο Δ.
Ταβουλάρης δικαιώθηκε για τη δραματική του υποκριτική τέχνη στη μεγάλη αυτή
τραγωδία της οικτρής ζηλοτυπίας3316.
Διδάχθηκε το νέο έργο των Μ. Γιαννουκάκη και Ν. Λάσκαρη Το κωμειδύλλιον
(24 & 25/6), που κρίθηκε κατά την Ακρόπολιν συνολικά ως «κάτι τι τερατώδες,
10/6/1893, 161, 6, 25/6/1893, 176, 6-7.
Εφημερίς, 17/6/1893, 168, 7, 19/6/1893, 170, 6-7.
3316 Παλιγγενεσία, 19/6/1893, 8821, 4, Νέα Εφημερίς, 19/6/1893, 170, 5 και 6-7, 20/6/1893, 171, 5.
662
φάρσα του χειροτέρου είδους, άτεχνος και παιδαριώδης, την οποία δεν καθιστούσε
ανεκτή ούτε η μουσική της». Κατά τη Νέα Εφημερίδα ο Νικόλαος Ζάνος θαυμάσθηκε
στο έργο αυτό που ήταν ευφυέστατο. Θαυμάσια ήταν και η Χαρ. Ταβουλάρη. Πολύς
κόσμος παρευρέθηκε. Συγχαρητήρια απηύθυνε η Νέα Εφημερίς προς τον Ν.
Λάσκαρη3317.
Διδάχθηκαν με έκτακτη επιτυχία Αι δύο ορφαναί των A. D’Ennery και E.
Cormon (1/7). Επαινέθηκε η Σμαράγδα Βερώνη, που υποδύθηκε την τυφλή
Λουίζα3318.
Στην Κυρία με τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού (3/7) η Αικ. Βερώνη
υποκρίθηκε θαυμάσια και ανέδειξε την τέχνη της. Η κριτική συνιστούσε να
αντικατασταθεί ο ηθοποιός Ν. Κόκκος, που εμφανιζόταν ως Αρμάνδος, με κάποιον
καταλληλότερο3319.
Ο αρχισιδηρουργός του Ζωρζ Ονέ (4/7) στέφθηκε με επιτυχία. Η Αικ. Βερώνη
υποκρίθηκε έξοχα. Όλα τα μέλη ήταν σωστά στο ρόλο τους και συνετέλεσαν στην
επιτυχία του έργου3320.
Στη Συνωμοσία του Φιέσκου εν Γενούη (Die Verschwörung des Fiesko zu
Genua) του Friedrich Schiller (5/7) ο Δ. Ταβουλάρης συνετέλεσε στην επιτυχία της
τραγωδίας με τη δραματική του τέχνη. Κόσμος πολύς παρακολούθησε την
παράσταση και είχε την ελπίδα να επαναληφθεί το έργο, γεγονός που δεν
πραγματοποίηθηκε3321.
Παρουσιάσθηκε η Φαιδώρα του V. Sardou (11/7) με αρκετή επιτυχία, αλλά
παρατηρήθηκαν μερικές ελλείψεις στον πλούτο του σκηνικού διακόσμου, που
απαιτούσε να διεξάγεται σε αίθουσες αριστοκρατικών κατοικιών. Ο Δ. Ταβουλάρης
ερμήνευσε τον χαρακτήρα του Ρώσου Ιπανώφ, όπως ο συγγραφέας τον διέγραφε. Η
Αικ. Βερώνη ως Φαιδώρα απέδωσε πιστότατα την πάλη των ποικίλων παθών και
συναισθημάτων του χαρακτήρα, «διαγράφουσα τα φυσικά όρια εις παν συναίσθημα
οργής ή μίσους, ερωτικής περιπαθείας ή εκδικήσεως. Ήτο δε φυσικωτάτη εις πάσαν
παραφοράν και μετάπτωσιν αφ’ ενός συναισθήματος εις άλλον. Ιδίως την ώραν του
174, 6, 24/6/1893, 175, 4 και 7, 25/6/1893, 176, 3, 26/6/1893, 177, 5.
2/7/1893, 183, 6.
και 7, 4/7/1893, 185, 3-4.
3320 Ακρόπολις, 4/7/1893, 4101, 3, Νέα Εφημερίς, 4/7/1893, 185, 3-4 και 6, 5/7/1893, 186, 3.
6/7/1893, 187, 3.
663
θανάτου έδειξεν έξοχον τέχνην». Κατά την εφημερίδα Παλιγγενεσία έπαιξε καλά,
αλλά στα τραγικά μέρη «υπελήφθη πολύ μη κατορθώσασα να αποτυπώση επακριβώς
τον πλήρη πάθους χαρακτήρα της Φαιδώρας». Κατά την ίδια εφημερίδα δεν της
ταίριαζαν οι τραγικοί ρόλοι, υστερούσε κατά πολύ, ενώ επιτύγχανε στα οικογενειακά
δράματα. Η μετάφραση του Η. Βεργόπουλου συνολικά ήταν καλή, έλλειπαν δε οι
αφόρητοι «μακαρονισμοί και κωμικοί αττικισμοί», ενώ ο διάλογος έρρεε φυσικός και
αβίαστος. Τον ίδιο ρόλο υποκρίθηκε την ίδια περίοδο και η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου με επάξια τέχνη. Τα άλλα όμως πρόσωπα δεν απέδωσαν τόσο
καλά, εκτός από τον Ευτ. Βονασέρα, ο οποίος στα τραγικά του μέρη, φύσει
μετρημένος πέτυχε περισσότερο του Δ. Ταβουλάρη, ίσως, «αμλετίζοντος» υπέρ το
δέον. Εν γένει, όμως το έργο του Σαρντού παριστανόταν τελειότερα από το θίασο
«Μένανδρος», κατά το περιοδικό Εστία. Κατά τη Νέα Εφημερίδα η Φαιδώρα
αποτέλεσε επιτυχία βασιζόμενη στους καλλιτέχνες Δ. Ταβουλάρη και Αικ. Βερώνη.
Πολύ καλή εμφάνιση έκανε ο Εδμόνδος Φυρστ. Οι στολές πλουσιότατες και ο
σκηνικός διάκοσμος ήταν μεγαλοπρεπής. Το δράμα άρεσε και η επιτυχία του
οφειλόταν στην τέλεια υπόκριση3322.
Παίχθηκαν ακόμα Οι προικοθήραι (14/7), ένα κωμειδύλλιο του Δημ. Οικ.
Καλαποθάκη με «καλήν κοινωνικήν έμπνευσιν, ωραίαν υπόθεσιν, η οποία σατίριζε τη
μανία της προικοθηρίας και μαρτυρούσε την ευφυΐα του συγγραφέως». Κατά το
περιοδικό Εστία «η σκηνική οικονομία ήτο ανεπιτυχής, καθιστούσε δε ομού με την
ανιαράν και πεζοτάτην μουσικήν, έργον πολύ πληκτικόν δια σκηνήν»3323. Κατά τη
Νέα Εφημερίδα, παίχθηκε με επιτυχία. Άρεσε επειδή ήταν ευφυές και διάφορα
επίκαιρα επεισόδια και λογοπαίγνια του πρόσθεταν ποικιλία. Ο κόσμος ήταν πολύς. Η
δεύτερη παράσταση (15/7) ήταν πιο επιτυχημένη. Στην τρίτη παράσταση (17/7) οι
ηθοποιοί είχαν εξοικειωθεί με τα μέρη τους και έπαιξαν με περισσότερη ζωηρότητα
και γοργότητα. Το πράσινον φουστάνι ήταν μια επιτυχία του Δ. Καλαποθάκη, κατά
τον ανώνυμο συντάκτη του αρθριδίου, αλλά δεν μπορούσε να συγκριθεί με τη χάρη
των Προικοθήρων3324.
8842, 4, Νέα Εφημερίς, 1/7/1893, 182, 6, 10/7/1893, 191, 4, 11/7/1893, 191, 4 και 7, 13/7/1893, 194, 6,
περ. Εστία, αρ. 30, 25/7/1893, σ. 64. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 142, σημ. 50.
3323 Περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 79.
8839, 4, 10/7/1893, 8840, 4, 13/7/1893, 8843, 4, 14/7/1893, 8844, 4, 15/7/1893, 8845, 3, 19/7/1893,
8849, 4, Νέα Εφημερίς, 24/6/1893, 175, 4, 28/6/1893, 179, 3-4, 4/7/1893, 185, 3-4, 9/7/1893, 190, 4 και
8, 10/7/1893, 191, 6, 13/7/1893, 194, 3, 14/7/1893, 195, 5 και 7, 15/7/1893, 196, 5-6, 16/7/1893, 197,
6, 17/7/1893, 198, 4-5.
664
Θερμά συγχαρητήρια απηύθυνε η κριτική στον Δημ. Κοτοπούλη για τη
δραματική του τέχνη στο έργο του Σαρντού Η πατρίς (25/7). Διατύπωσε ένα
υπερήφανο, αντρίκειο χαρακτήρα, συγκινητικό και καρτερικό φιλόπατρη, με μια
βαθιά υπόκριση. Τέχνη και δύναμη επέδειξαν και οι Διον. και Σοφία Ταβουλάρη. Ο
κόσμος χειροκρότησε την εκτέλεση, δείχνοντας ότι κατανοούσε και συνέτρεχε την
καλλιτεχνία και το δράμα, όταν παρουσιαζόταν επάξια3325.
Η Μυζότ (Μουρίτσα) του Γκυ ντε Μωπασσάν και Νορμάν (20/7) κρίθηκε
αρνητικά λόγω των μακρών και ανιαρών διαλόγων, των άνευ ενδιαφέροντος
δραματικών σκηνών. Ήταν έργο «λίαν ελευθέριον», αλλά και οι ηθοποιοί αμελέτητοι,
με εξαίρεση την Αικ. Βερώνη, η οποία υποκρίθηκε άπταιστα το μέρος της3326.
Το δράμα των Tarbé de Sablons και Adolphe D’Ennery Λαυρεντία (31/7)
κατέγραψε θρίαμβο. Προερχόταν από μυθιστόρημα και το κοινό έσπευσε να το
παρακολουθήσει. Η υπόκριση των ηθοποιών ήταν άξια μνείας. Ο Δ. Ταβουλάρης
έδειξε για μια ακόμα φορά τα δραματικά του προσόντα και εξέφρασε όλη τη
ζηλοτυπία του απατημένου συζύγου, μέχρι το τέλος όταν γινόταν γνωστή η αθωότητα
της γυναίκας του και με συντριβή ζητούσε συγγνώμη για το φόνο του υποτιθέμενου
εραστή. Ο Σπ. Ταβουλάρης ήταν γνωστός για τις επιτυχίες του σε υπόκριση τύπων
ζωηρών και εύθυμων, με τη φυσικότητα της ομιλίας και των κινήσεών του χωρίς
περιττούς «κορδακισμούς» και μορφασμούς. Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η Σοφία
Ταβουλάρη, ως Λαυρεντία, με την απόδοση της εγκράτειας του χαρακτήρα της
πικραμένης συζύγου και κόρης. Η υπόκρισή της ως μητέρας μάρτυρος δέχθηκε
επαίνους και συγκίνησε βαθιά το κοινό. Η Σμαράγδα Βερώνη υπήρξε χαριέστατη ως
Παυλίνα. Τα λοιπά μέλη του θιάσου είχαν πετύχει κατά το μάλλον ή ήττον. Την
κριτική αυτή της Νέας Εφημερίδος υπογράφει ο Γ. Τζαν...3327.
Στη Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού (8/8) η Αικ. Βερώνη φάνηκε αντάξια της
φήμης της. «Δύο ήσαν αι εξοχώτεραι στιγμαί του έργου: η προς την Μάρθαν
αποστροφή της Διονυσίας, διαβεβαιούσης αυτήν ότι θα την έσωζε έστω και με θυσίαν
της τιμής της (β΄ πράξις) και ο μετά του κόμητος Βαρδάν διάλογος εν τη γ΄ πράξει, ο
θαυμάσιος εκείνος διάλογος της εξομολογήσεως. Και κατά τας δύο ταύτας στιγμάς η
Βερώνη κατώρθωσε να μεταδώση εις το πολυπληθές ακροατήριον όλην την
Εφημερίς, 22/7/1893, 203, 6, 25/7/1893, 206, 7, 27/7/1893, 208, 3.
8850, 4, 21/7/1893, 8851, 4, Νέα Εφημερίς, 20/7/1893, 201, 3.
3327 Νέα Εφημερίς, 2/8/1893, 214, 7.
665
συγκίνησιν του πραγματικού ... Εις την β΄ πράξιν όταν ανεσήκωσε την φωνήν,
φρικίασις διέτρεξε το ακροατήριον και τα χειροκροτήματα εξερράγησαν ακράτητα,
(ενώ) εις την γ΄ πράξιν δεν έμεινεν ούτε εις οφθαλμός αδάκρυτος». Απέδωσε δηλαδή
το λεπτότατο χαρακτήρα της Διονυσίας με έξοχη τέχνη, κατά την Ακρόπολιν και την
Παλιγγενεσία. Όπως αναφέρει ο κριτικογράφος με το ψευδώνυμο Λ. της Νέας
Εφημερίδος, η βραδιά με το έργο αυτό ήταν πολύ επιτυχημένη. Η Αικ. Βερώνη
απέδωσε τον χαρακτήρα μετά από μακρά μελέτη και συνήρπασε το κοινό. Με την
εκτύλιξη του δράματος, η ηρωίδα ανέπτυσσε και τα δραματικά της προσόντα. Στην
επιτυχία συνέτειναν και τα άλλα πρόσωπα, όπως ο Δ. Ταβουλάρης ως Βαρδάν και ο
Ν. Ζάνος ως Τουβνάν. Ο τελευταίος είχε διακριθεί ως κωμικός, στα διάφορα
κωμειδύλλια, και σε αυτόν τον ρόλο δίδαξε πρώτος, αφού διαμόρφωσε ένα νέο
δραματικό χαρακτήρα, που τον ανέδειξε και σε δραματικό ηθοποιό. Κινήσεις
μετρημένες, φυσική και αφελής υπόκριση, απαγγελία εύρυθμη διακρίνουν τον
ηθοποιό, που δεν αναγνωρίζεται σε αυτόν τον ρόλο. Οι υπόλοιποι αποτέλεσαν ένα
αρμονικό σύνολο, όπως η Σμαράγδα Βερώνη και ο Ν. Κόκκος συνεπλήρωσαν ένα
ωραίο σύνολο. Η παράσταση θεωρήθηκε από τις καλύτερες της περιόδου3328.
Στη Μήδεια των Λεγκουβέ και ντε Λαβάλ (15/8), που ήταν μία σύνθεση των
δύο ομώνυμων έργων των δύο δραματουργών, εν μέσω πλήθους θεατών, η εσπέρα με
τη θαυμάσια Σοφία Ταβουλάρη ως Μήδεια, επιτυχημένη3329.
Ο θίασος «Μένανδρος», θέλοντας να δείξει τη φιλολαϊκή διάθεσή του, όρισε
μια φορά την εβδομάδα μία λαϊκή παράσταση με φθηνότερο εισιτήριο3330.
Το τελευταίο όμως κωμειδύλλιο του Δημ. Κορομηλά Η αγάπη της Λουλούκας
(21/8) κρίθηκε αποτυχημένο και αποδοκιμάσθηκε από το κοινό ζωηρότατα, «είτε
διότι δεν ηρμηνεύθη καλά, είτε διότι είχε πολλά θεολογικά πράγματα μέσα, είτε διότι
η μουσική ήτο τετριμμένη, είτε διότι το κοινό αντιπαθούσε τον συγγραφέα, είτε διότι
αυτό έτυχε κατώτερον των μέχρι τούδε του αυτού συγγραφέως έργων.... Ήτο
γεγραμμένον με την συνήθη σκηνικήν τέχνην του συγγραφέως, γνώστου τελείου της
σκηνής και ικανού να παρουσιάση και τα τερατωδέστερα πράγματα υπό τον τύπον
τεχνικής αληθείας». Η Νέα Εφημερίς αναφέρει ότι η παράσταση θα είχε καλύτερη
τύχη, αν ο θίασος κατέβαλε περισσότερη επιμέλεια για την εκτέλεση. Η δεύτερη
Εφημερίς, 15/8/1893, 227, 4, 16/8/1893, 228, 4.
3330 Νέα Εφημερίς, 20/8/1893, 232, 4.
666
παράσταση (22/8) αναμενόταν επιμελέστερη3331.
Η ξένη (L’étrangère) του Αλ. Δουμά υιού, σε μετάφραση Γ. Τσοκόπουλου,
παίχθηκε (28/8) με τις πρωταγωνίστριες Αικ. Βερώνη, ως Αικατερίνη του Σεμμόν,
και την Χαρίκλεια Ταβουλάρη, ως Κλάρα, και άρεσε πολύ3332.
Στις 21 Σεπτεμβρίου δόθηκε το μεγάλο γεγονός της χρονιάς η Φαύστα του
Δημ. Βερναρδάκη. Το θέατρο ήταν κατάμεστο. Ο κόσμος έφυγε με το καλλιτεχνικό
του αίσθημα πληρέστατα ικανοποιημένο από τη δραματική αξία του έργου. Ο
συγγραφέας κλήθηκε τέσσερις φορές επί σκηνής, καταχειροκροτήθηκε και έλαβε
τιμητικά ένα ωραίο στεφάνι. Σε κάθε πράξη το κοινό ξεσπούσε σε χειροκροτήματα.
Το έργο είχε αρετές κλασικής δραματικής ποίησης. Η Αικ. Βερώνη ως Φαύστα έπαιξε
με θαυμαστή τελειότητα υπεράνω κάθε προσδοκίας και ανέδειξε όλα τα χαρίσματα
της τέχνης της. Ο Διον. Ταβουλάρης, ως Μ. Κωνσταντίνος, θαυμάσθηκε και
καταχειροκροτήθηκε. Διακρίθηκαν ακόμα η Σοφία Ταβουλάρη και ο Εδμόνδος
Φυρστ. Η Ελπινίκη Ρούσου, ως αγία Ελένη, ξεχώρισε για την τελειότητα της
υπόκρισης και απέσπασε τις επευφημίες των θεατών. Μελετημένη εμφάνιση
πραγματοποίησε βήμα προς βήμα, λέξη προς λέξη ο Αθ. Περίδης ως Αβλάβιος. Όλα
τα μέλη του θιάσου έπαιξαν καλά, ενώ τα σκηνικά και οι ενδυμασίες ήταν τέλειες.
Την ίδια εποχή το έργο παρουσιάζει και ο θίασος της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου.
Κατά την εφημερίδα Ακρόπολιν η Παρασκευπούλου παρανόησε το χαρακτήρα αυτό
και τον διέπλασε τραγικότερο του δεόντος. Ίσως οφειλόταν αυτό στο ότι μελέτησε το
ρόλο μόνη, χωρίς τις οδηγίες του συγγραφέα όπως έπραξε η ανταγωνίστριά της. «Η
απαγγελία της Παρασκευοπούλου υπήρξε κατωτέρα πάσης προσδοκίας, οι στίχοι
έχαναν την συνοχήν και στιλπνότητα προφερόμενοι ατόνως και ατέχνως. Ο ρεμβώδης
εκείνος μονόλογος της β΄ πράξεως, καθ’ ον η Φαύστα ονειροπολούσα απετείνετο
προς την Ηώ, δεν εχρωματίσθη δεόντως, ουδέ απέδιδε την ψυχικήν αυτής
κατάστασιν, όπως ο ποιητής την εννοούσε. Η όλη εντύπωσις υπήρξε μετριωτάτη και
δυσμενής. Ο Δημ. Κοτοπούλης, ως Μέγας Κωνσταντίνος, εστερείτο της δεούσης
μεγαλοπρεπείας και επιβλητικότητος εν τω παραστήματι, η δε απαγγελία του ήτο
άχαρις και υπερμέτρως τραχεία. Ο Ν. Πεζοδρόμος, ως Κρίσπος, καλό θα ήτο να μην
ξεφώνιζε τόσον και να μας γυρνά εις παλαιούς τρόπους ερμηνείας. Ο σκηνικός
3331 Ακρόπολις, 21/8/1893, 4150, 3, Παλιγγενεσία, 21/8/1893, 8884, 3, Εφημερίς, 28/5/1892, 149, 2: το
αναφέρει ως Οι γάμοι της Λουλούκας, 17/8/1893, 229, 5, 20/8/1893, 232, 5, 21/8/1893, 233, 4 και 7,
23/8/1893, 235, 4, περ. Εστία, αρ. 34, 22/8/1893, σ. 128. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8.
8889, 4, Νέα Εφημερίς, 27/8/1893, 239, 5, 28/8/1893, 240, 5 και 6, 29/8/1893, 241, 7, 1/9/1893, 244, 6.
667
διάκοσμος υπήρξε πενιχρός και ασυμβίβαστος προς την υπόθεσιν. Εν γένει η
παράστασις της Φαύστας υστέρησεν εν συγκρίσει προς την δοθείσαν παρά του
θιάσου «Μενάνδρου», κατά τις εφημερίδες Ακρόπολις και Παλιγγενεσία. Ο κριτικός,
που συνέταξε τις απόψεις του στη Νέα Εφημερίδα με το ψευδώνυμο Ν. Βασ...,
δήλωνε, ότι δια του Δ. Ταβουλάρη η φαντασία του «ανηρπάγη εις πάλαι ενδόξους
χρόνους». Η δύναμη του ποιητικού πνεύματος και η δραματική τέχνη της ηθοποιίας
είχαν αδελφωθεί επί της ελληνικής θεατρικής σκηνής. Η Αικ. Βερώνη παρέσχε
πλουσιοπάροχα απαγγελία, στάση, σκηνική πλαστικότητα, πάθος στην ερμηνεία της
Φαύστας. Η Σοφία Ταβουλάρη επέδειξε υπεροχή τέχνης. Το έργο παρείχε κάθαρση.
Υπό την αγία του Ελληνισμού πρωτεύουσα, αναθεματιζόταν η αντίχριστος Ρώμη.
Πίπτει για να ιδρυθεί η νέα θρησκεία κάτω από το κλέος του ελληνικού μεγαλείου.
Μοναδική έμεινε στα θεατρικά χρονικά η παράσταση (30/9), μετά από πολλές
επαναλήψεις και στα δύο θέατρα. Η Φαύστα παίχθηκε άμεμπτα και η Σοφία
Ταβουλάρη προσέφερε λουλούδια τιμώντας τη συνάδελφό της, Αικ. Βερώνη. Ο Δ.
Βερναρδάκης παρουσιάσθηκε στη σκηνή μαζί με τη Βερώνη και τον Ταβουλάρη. Η
πλατεία «Ομόνοια» έλαμψε από πυροτεχνήματα. Η Αικ. Βερώνη ευχαρίστησε το
κοινό για την υποστήριξή του. Με συνοδεία κόσμου επέστρεψε στο ξενοδοχείο, όπου
έμενε3333.
Στο θέατρο «Ομόνοια» και με το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών
Ταβουλάρη, η Αικατερίνη Βερώνη πρωταγωνιστεί στο ρόλο της Γιλβέρτης στη Φρου-
φρου. Έχει ήδη παρουσιασθεί σε αυτόν τον ρόλο και η Ευαγγελία
3334
Παρασκευοπούλου .
Στη στήλη της Νέας Εφημερίδος «Σύγχρονος Καλλιτεχνία» αναγράφεται
κριτική για την Σμαράγδα Βερώνη, ότι είναι «συμπαθής, χαριεστάτη και ευπαίδευτος
ηθοποιός». Ο κριτικογράφος προβλέπει ότι γρήγορα θα αποκτήσει διαπρεπή θέση
στην ελληνική σκηνή, ως αποτέλεσμα επιμέλειας και φιλοπονίας. Υποδύθηκε με
επιτυχία στις κωμωδίες τρυφερά μέρη και την τυφλή στο δράμα Αι δύο ορφαναί.
Εντύπωση δημιούργησε η υποκριτική της στο ρόλο της Κρουστάλλως στον
Αγαπητικό της βοσκοπούλας. Ο ρόλος αποπνέει ευωδία βουνού, κατέχεται από
8913, 4, 22/9/1893, 8914, 3-4, Νέα Εφημερίς, 12/8/1893, 224, 4, 27/8/1893, 239, 5, 16/9/1893, 259, 6-
7, 17/9/1893, 260, 5, 20/9/1893, 263, 6, 21/9/1893, 264, 6-7, 22/9/1893, 265, 5, 25/9/1893, 268, 6,
1/10/1893, 274, 5, περ. Εστία, αρ. 34, 22/8/1893, σ. 128. Βλ. και Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του
βεντετισμού τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 188-196, της ίδιας, «Η συμβολή του Δημητρίου
Βερναρδάκη στην ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ. 149-152.
3334 Νέα Εφημερίς, 25/9/1893, 268, 6, 28/9/1893, 271, 6.
668
αφελείς κοριτσίστικες δοξασίες, υπερβολική θεοσέβεια, τυφλή υπακοή στις διαταγές
της μητέρας της, έστω και εάν αυτές της δημιουργούν πόνο καρδιάς για τον φλογερό
της έρωτα. Αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία του ρόλου της υποκρίθηκε με δύναμη η
Σμαράγδα Βερώνη. Το άσμα που τραγούδησε υφαίνοντας τον αργαλειό, απέδωσε
άριστα με τρυφερότητα.
Ο θίασος «Μένανδρος» με την Αικ. Βερώνη και με τη συμμετοχή Ευάγγ.
Παντόπουλου αναχώρησε, ύστερα από μια αποχαιρετιστήρια παράσταση στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», για την Αλεξάνδρεια. Έτσι ο τίτλος του θιάσου είχε
μεταρρυθμισθεί σε: «Θίασος «Μένανδρος» Διονυσίου Ταβουλάρη, καθηγητού του εν
Αθήναις Ωδείου, ιδρυθείς εν έτει 1865, εν ω πρωταγωνιστεί η καλλιτέχνις Αικ.
Βερώνη, διευθυνόμενος νυν υπό των κ.κ. Σπ. Ταβουλάρη και Ε. Παντοπούλου». Μαζί
θα συνέπραττε και ο Αθανάσιος Περίδης, νέος ηθοποιός, που διακρίθηκε, στην
Αθήνα, ως Λιάκος στον Αγαπητικό της βοσκοπούλας και, ως Αβλάβιος, στην
Φαύστα3335.
1894
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη επέστρεψε από την Αίγυπτο
έχοντας πάντοτε στο δυναμικό του τον Ευάγγ. Παντόπουλο και προσέλαβε την
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Άρχισε να διδάσκει
στο θέατρο «Τσόχα» από το τέλος Μαΐου3336. Περί τα μέσα Ιουλίου η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου αποχώρησε από το θίασο και ίδρυσε δικό της, τον «Εθνικό
Θίασο», που άρχισε να παίζει από τις 30 Ιουλίου στο θέατρο «Ολύμπια» ή «Κήπος
του Ορφανίδου». Οι ηθοποιοί που παίζουν μαζί με το θίασο «Μένανδρος» είναι: Σπ.
Ταβουλάρης, Δ. Ταβουλάρης, Σοφία Ταβουλάρη, Ευάγγ. Παντόπουλος, Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, Π. Ρούσος, Εδμόνδος και Ελένη Φυρστ, Αικ. Μουστάκα, Ελένη
Χέλμη, Χαρίκλεια Ταβουλάρη, Ν. Πεζοδρόμος, Γρ. Σταυρόπουλος, Γ. Πετρίδης, Αθ.
Περίδης, Π. Σταματόπουλος, Μέλπω Κωνσταντινοπούλου, Π. Κωνσταντινόπουλος
κ.ά.3337. Ο θίασος απαρτιζόταν από τα πιο διακεκριμένα μέλη των Ελλήνων
ηθοποιών. Αρχίζουν το Σάββατο 28 Μαΐου 1894 με την Φαύστα του Δημ.
Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα3338 και την Κυριακή 29 Μαΐου 1894 με το
Ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χαράλαμπου
3335 Ό.π., 13/10/1893, 286, 5, 17/10/1893, 290, 6, περ. Εστία, αρ. 42, Ιούλ.-Δεκ. 1893, σ. 255.
Εφημερίς, 9/5/1894, 129, 3, 19/5/1894, 139, 6, 28/5/1894, 148, 7.
3337 Νέα Εφημερίς, 30/5/1894, 150, 2-3-4, 28/7/1894, 209, 6-7.
7, 2/6/1894, 153, 7-8.
669
Άννινου. Και τα δύο είναι γνωστά έργα και επιτυχίες της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου.
Ο θίασος υπόσχεται πολλές εκπλήξεις και νέα δράματα. Τα μέλη ήταν πανελληνίως
γνωστά για την τέχνη τους3339.
Συνεχίζουν με το εξής ρεπερτόριο:
 Ζητείται υπηρέτης του Χαρ. Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία,
Πέτρου Λαζαρίδη,
Αλέξανδρου Πίστη,
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλεξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3341,
 Ο καπετάν Γιακουμής του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο3344,
 Οι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο3345,
7, 30/5/1894, 150, 2-3-4.
Εφημερίς, 30/5/1894, 150, 2-3-4.
3341 Ακρόπολις, 1/6/1894, 4410, 3, Παλιγγενεσία, 1/6/1894, 9158, 4, Νέα Εφημερίς, 1/6/1894, 152, 6-7,
2/6/1894, 153, 6.
3/6/1894, 154, 7.
4/6/1894, 155, 5.
4/6/1894, 155, 5 και 7, 5/6/1894, 156, 6, 7/6/1894, 158, 7, 8/6/1894, 159, 6-7.
7/6/1894, 158, 7.
και 8, 9/6/1894, 160, 5.
670
κωμειδύλλιο με είκοσι πέντε άσματα σε ενορχήστρωση του Α. Σάιλερ3349,
 Η άλωσις της Τριπόλεως του Ιω. Μαυρομιχάλη, τρίπρακτο δράμα,
 Η κόρη της Λήμνου του Αριστ. Προβελέγγιου, τρίπρακτο δράμα, βραβευμένη
στο Λασσάνειο διαγωνισμό του 18913354,
 Το πράσινον φουστάνι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με
είκοσι άσματα και δύο νέα άσματα τονισθέντα υπό Λ. Σπινέλλη3355,
 Ο Νέρων του Pietro Cossa, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ.
 Επί του καταστρώματος του Στ. Στεφάνου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική
Ι. Καίσαρη3357,
και 7.
8, 11/6/1894, 162, 4-5.
7, 14/6/1894, 165, 6-7.
6 και 7, 16/6/1894, 167, 6.
6-7.
9176, 4, Νέα Εφημερίς, 18/6/1894, 169, 6, 19/6/1894, 170, 7, 21/6/1894, 172, 5.
3354 Ακρόπολις, 21/6/1894, 4430, 3, Νέα Εφημερίς, 21/6/1894, 172, 5 και 7, 23/6/1894, 174, 7-8.
Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 183-184.
4, 24/6/1894, 175, 7, 25/6/1894, 176, 5, 26/6/1894, 177, 5.
5-6 και 7.
6, 30/6/1894, 181, 8.
671
 Το βιδάνιον (La cagnotte) του Eugène Labiche και Alfred Délacour,
πεντάπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Ευάγγ. Παντόπουλου3359,
 Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος του Γ. Στρατήγη, ιστορικό δράμα3360,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η γυναίκα του μπαρμπέρη του Δημ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου3363,
 Λάμπρος Τζαβέλλας ή Ο Αλής και το Σούλι του Ανδρέα Δελλαπόρτα,
 Ο Ανανίας εις δεύτερον γάμον του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, κωμειδύλλιο σε
μουσική του Λ. Σπινέλλη3365,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα,
 Η ανεψιά του θείου της του Παναγιώτη Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία3366,
 Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση του
Ιωάννη Ζαμπέλιου,
8, 1/7/1894, 182, 8.
3359 Νέα Εφημερίς, 4/7/1894, 185, 8.
188, 7 και 8, 8/7/1894, 189, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 91, στη σημ. 13.
6.
6 και 7.
3363 Νέα Εφημερίς, 15/7/1894, 196, 5 και 7.
3364 Ό.π., 13/7/1894, 194, 5, 16/7/1894, 197, 5-6 και 7, 17/7/1894, 198, 6.
4, 11/7/1894, 192, 5, 15/7/1894, 196, 5, 19/7/1894, 200, 5-6 και 6, 20/7/1894, 201, 5-6. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 154, σημ. 9, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 183: αναφέρει ότι παίχθηκε στις 11
Ιουλίου 1894 αλλά δεν διασταυρώθηκε.
6-7.
672
 Ο κύριος Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου,
Νικηφόρου,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο γέρω-ζηλιάρης, μεγάλη δυωδία επί ποιήματος του Α. Μανούσου σε σύνθεση
του Σ. Ξύνδα3370,
 Η αλεπού του Παναγ. Ζάνου, τετράπρακτη κωμωδία, βραβευμένη στο
Λασσάνειο διαγωνισμό του 18913371,
 Η νεράιδα του κάστρου του Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, τρίπρακτο δράμα3372,
 Ο γενικός γραμματεύς του Ηλία Καπετανάκη, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
μουσική του Λ. Σπινέλλη3373,
 Η τράτα του καπετάν Κωνσταντή του Ι. Λαΐου, κωμειδύλλιο σε μουσική Λ.
 Λίγο απ' όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, επιθεώρηση σε τρία
μέρη και σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη3375,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο3376,
και 7.
και 7.
3371 Ακρόπολις, 6/8/1894, 4476, 3, Νέα Εφημερίς, 6/8/1894, 218, 6 και 7. Κυριακή Πετράκου, Οι
θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 183.
211, 6, 4/8/1894, 216, 5, 7/8/1894, 219, 4, 8/8/1894, 220, 3 και 6, 9/8/1894, 221, 6, 10/8/1894, 222, 6.
3373 Νέα Εφημερίς, 27/8/1894, 239, 5 και 7. Πούχνερ, Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του
19ου αιώνα, σ. 145, σημ. 282, Πλ. Μαυρομούστακος, Εισαγωγή στον τόμο: Η. Καπετανάκη, Ο Γενικός
Γραμματεύς-Η Βεγγέρα-Το γεύμα του Παπή, Αθήνα/Γιάννινα, 1992, σ. 9-31.
3374 Νέα Εφημερίς, 17/6/1894, 168, 6-7, 3/9/1894, 246, 6, 4/9/1894, 247, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154,
σημ. 9, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 183.
249, 5.
673
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ3378,
Η γλυκύτατη Λύρα του γέρω-Νικόλα του Δ. Κόκκου (31/5) παίχθηκε θαυμάσια.
Ο Παντόπουλος ήταν εξαιρετικός, η Χαρ. Ταβουλάρη χαριτωμένη και ο Π.
Σταματόπουλος θαυμάσιος3379.
Η τραγωδός Ευαγγ. Παρασκευοπούλου παρουσίασε μεγάλες επιτυχίες της,
όπως Η κυρία με τας καμελίας (2/6), όπου αριστοτεχνικά ερμήνευε το πρόσωπο της
Μαργαρίτας Γκωτιέ. Μαζί της εμφανίσθηκε ο φέρελπις ηθοποιός Εδμόνδος Φυρστ,
ως Αρμάνδος3380.
Ο Μιχαήλ Στρογγώφ του Ντ’ Εννερύ (3/6) παίχθηκε τέλεια με ωραίο σκηνικό
διάκοσμο και τεχνικότατη υπόκριση. Ήταν πάντοτε προσωπική επιτυχία του Δ.
Η Χαρίκλεια Ταβουλάρη υπήρξε χαριέστατη και γλυκόφωνη και διαμόρφωσε
περιπαθείς ρόλους κωμειδυλλίων. Θαυμάσθηκε στη Λύρα του γέρω-Νικόλα και στον
Καπετάν Γιακουμή του Δημ. Κόκκου. Στους Μυλωνάδες (6/6) κατενθουσίασε το
κοινό. Η Χαρ. Ταβουλάρη είναι η ηρωίδα των κωμειδύλλιων3382.
Ως Σωσίας στην κωμωδία του Μολιέρου Αμφιτρύων (7/6) ο Σπ. Ταβουλάρης
κατέγραψε μεγάλη επιτυχία. Η έμμετρη μετάφραση ήταν του Ιω. Φραγκιά. Ο έπαινος
για την παράσταση αυτή απευθυνόταν αποκλειστικά στον Σπ. Ταβουλάρη και
αποτελούσε φόρο τιμής για το ταλέντο του ως ηθοποιού3383.
Στον Ταρτούφο του Μολιέρου (13/6) οι ηθοποιοί πέτυχαν λαμπρή παράσταση.
Ιδιαίτερη μνεία έγινε για την υπόκριση της Ελένης Φυρστ, κόρης του Δ.
Στις 19 Ιουνίου παίχθηκε ο Άμλετ του Σαίξπηρ, με τον Δ. Ταβουλάρη στον
ομώνυμο ρόλο, ο οποίος κάθε φορά θριάμβευε. Η Παρασκευοπούλου, ως Οφηλία,
στάθηκε αντάξια της φήμης της δραματικής της τέχνης. Ως παράφρων, ήταν δαιμόνια
3378 Νέα Εφημερίς, 8/9/1894, 251, 6.

6 και 7, 1/6/1894, 152, 6-7, 7/6/1894, 158, 7.
3/6/1894, 154, 7.
4/6/1894, 155, 5.
7/6/1894, 158, 7.
και 8, 9/6/1894, 160, 5.
7, 14/6/1894, 165, 6-7.
674
στην ερμηνεία της, προσφέρουσα καλλιτεχνική συγκίνηση. Ανάλογοι ήταν και οι
υπόλοιποι ηθοποιοί, που πλαισίωσαν την αριστοτεχνική δυάδα3385.
Στις 21 Ιουνίου ο θίασος παρουσίασε το βραβευθέν στο Λασσάνειο
διαγωνισμό έργο Η κόρη της Λήμνου του Αριστ. Προβελέγγιου. Η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου απαράμιλλη ως Μαρία, κατέπληξε στην πρώτη πράξη με τη
θαυμάσια εμφάνισή της. Ο Διον. Ταβουλάρης υποκρίθηκε με πολλή τέχνη τον
Κλαδά. Ο κριτικός της Παλιγγενεσίας με το ψευδώνυμο Γ. έγραφε: «θα ήτο
τελειοτέρα η υπόκρισις των ηθοποιών, αν το δράμα δεν εστερείτο εις την δράσιν και
την ζωήν, αν υπήρχε μεγαλυτέρα συνοχή μεταξύ των πράξεων και των σκηνών. Δεν
ήτο ικανώς ψυχολογημένον, το οποίον επέδρασεν εις την χαλάρωσην της όλης
οικονομίας του έργου και έβλαψε την υπόκρισιν. Αν υποστή τινάς μεταρρυθμίσεις
ιδίως εις την κάθαρσιν, που δεν είναι φυσική, ούτε δικαία, αλλά απροσδόκητος,
δύναται να σταθή επί της σκηνής και να αρέση εις το κοινόν»3386. Το περιοδικό Εστία
σημείωνε «αφ’ ενός μεν η σπουδή μετά της οποίας ανεβίβασε το δράμα ο θίασος, αφ’
ετέρου η έλλειψις της δράσεως, εμείωσαν την εντύπωσιν και συνέτειναν ώστε ν’
ακουσθή το έργον μετά τινός ψυχρότητος»3387. Αλλά υπήρχε και ευμενής γνώμη του
Τύπου και Η κόρη της Λήμνου «ανεκηρύχθη δικαίως και ομοφώνως, ως εν των
καλλίστων έργων της ελληνικής σκηνής»3388.
Στην παράσταση του κωμειδυλλίου του Δ. Καλαποθάκη Το πράσινον
φουστάνι (24/6), ο κόσμος έτρεξε με ενθουσιασμό. Ο Ε. Παντόπουλος και η Χαρ.
Ταβουλάρη προκάλεσαν τη συγκέντρωση αυτή με τα αναμενόμενα γέλια της
αμίμητης τέχνης τους. Τα χορικά άσματα έψαλε χορός είκοσι πέντε ερασιτεχνών. Δύο
νέα άσματα είχαν τονισθεί από τον Λ. Σπινέλλη. Το κωμειδύλλιο άρεσε, όπως είχε
μεταβληθεί. Αξιοθαύμαστη υπήρξε η Αικ. Μουστάκα, όπως και οι Σπ. Ταβουλάρης,
Π. Σταματόπουλος και Ν. Πεζοδρόμος. Η Αικατερίνη Μουστάκα, πρώην Δρακάκη,
κατείχε θέση αξιοζήλευτη μεταξύ των αρτίως μορφωμένων ηθοποιών της ελληνικής
σκηνής. Από τα παιδικά της χρόνια αφιερώθηκε στο θέατρο και με τα χρόνια
αναδείχθηκε άριστη ηθοποιός. Η Αθήνα και οι ελληνικές επαρχίες την είχαν
θαυμάσει. Η φύση την είχε προικίσει με συμπαθέστατη όψη, μεγαλοπρεπές
παράστημα και μελωδική φωνή. Χάρη στην επιμέλειά της διακρινόταν σε όλους τους
9176, 4, Νέα Εφημερίς, 18/6/1894, 169, 6, 19/6/1894, 170, 7, 21/6/1894, 172, 5.
3386 Παλιγγενεσία, 22/6/1894, 9179, 4.
3387 Περ. Εστία, αρ. 18, 3/7/1894, σ. 288.
3388 Ακρόπολις, 21/6/1894, 4430, 3, Νέα Εφημερίς, 21/6/1894, 172, 5 και 7, 23/6/1894, 174, 7-8.
675
ρόλους, ελαφρούς ή σοβαρούς. Η διάπλαση του χαρακτήρα της ευφυούς συζύγου του
κυρ Ανανία στο κωμειδύλλιο Το πράσινον φουστάνι οφειλόταν σε αυτήν. Φυσικότατα
ανέδειξε τον τύπο της αφελούς Σαντορινιάς3389.
Διεξήχθη με μεγάλη επιτυχία ο Οθέλλος του Σαίξπηρ (30/6), σε μετάφραση Δ.
Βικέλα. Ο Δ. Ταβουλάρης επέδειξε νέα δείγματα της δραματικής τέχνης του. Λόγω
κωλύματος της Παρασκευοπούλου, την αντικατέστησε ως Δεισδαιμόνα η Αικ.
Μουστάκα, που έκανε άριστη εντύπωση3390.
Στις 7 Ιουλίου πρωτοπαίχθηκε3391 ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος του Γ.
Στρατήγη, έργο για το οποίο σώζονται αντιφατικές κριτικές. Από τεχνική άποψη ήταν
ένα ιστορικό δράμα από τα άριστα του ελληνικού δραματολογίου, θαυμάσθηκαν σε
αυτό «οι λελαξευμένοι στίχοι, η γλώσσα η διανθής και η ποιητική, η πλήρης χάριτος
και δυνάμεως, η σύμμετρος και τεχνική οικονομία του μύθου και τόσαι άλλαι
καλλοναί, αι οποίαι εκόσμουν το έργο». Αφορούσε τη λαμπρότερη εποχή του
Βυζαντίου, είχε έξοχες δραματικές σκηνές και τα πρόσωπα δρούσαν και σκέπτονταν
σύμφωνα με το πνεύμα και τις παραδόσεις της ιστορίας3392. Αντίθετα το περιοδικό
Εστία είχε διαφορετική άποψη: «Η τοιαύτη σύλληψις δεν ικανοποίησε πολύ, εκτός δε
τούτου το έργον είχε και άλλας πολλάς ελλείψεις ιστορικάς και τεχνικάς. Εκ του
Τύπου εκρίθη μάλλον δυσμενώς, εφαίνετο δε ότι και εις το κοινόν δεν ήρεσε τόσον,
αφ’ ου ευθύς εκ της δευτέρας παραστάσεως το θέατρον ήτο κατά το ήμισυ κενόν»3393.
Κατά την Νέα Εφημερίδα, παραστάθηκε ενώπιον εκλεκτού και πολυπληθούς κόσμου.
Πυκνά χειροκροτήματα κάλυψαν τις δραματικές σκηνές, που διερμήνευαν την εποχή
της Βυζαντινής ιστορίας επί Βουλγαροκτόνου. Οι ηθοποιοί ήταν όλοι στο ρόλο τους.
Πλούσιος ήταν ο σκηνικός διάκοσμος. Οι ηθοποιοί ήταν τελειότεροι στην δεύτερη
παράσταση, ιδίως ο Δ. Ταβουλάρης στον πρωταγωνιστικό ρόλο, όπου έδειξε έξοχη
δραματική δύναμη. Ο συγγραφέας Γ. Στρατήγης είχε αναγνώσει στους ηθοποιούς το
δράμα, πριν παρασταθεί, κατά τις δοκιμές του έργου3394.
Στις 16 Ιουλίου παρουσιάσθηκε ο Λάμπρος Τζαβέλλας ή Ο Αλής και το Σούλι,
δράμα του Ανδρ. Δελλαπόρτα. Το έργο πατριωτικού και ηρωικού ύφους άρεσε. Οι
4, 24/6/1894, 175, 7, 25/6/1894, 176, 5, 26/6/1894, 177, 5, 28/6/1894, 179, 5-6.
8, 1/7/1894, 182, 8.
3391 Παλιγγενεσία, 7/7/1894, 9194, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 91, στη σημ. 13.
3392 Ακρόπολις, 20/7/1894, 4459, 3.
3393 Περ. Εστία, αρ. 18, 3/7/1894, σ. 288.
3394 Νέα Εφημερίς, 20/6/1894, 171, 4, 6/7/1894, 187, 6, 7/7/1894, 188, 7 και 8, 8/7/1894, 189, 3,
9/7/1894, 190, 6.
676
σκηνές από την ιστορία του 1821 διαδέχονταν η μία την άλλη και τα χειροκροτήματα
υπήρξαν παταγώδη. Η εκτέλεση ήταν πολύ καλή. Ο Δ. Ταβουλάρης αναδείχθηκε σε
αληθινό Σουλιώτη. Εξαιρετικοί η Σοφία Ταβουλάρη, ως Μόσχω, ο Γρ.
Σταυρόπουλος, με πολλή τέχνη ο Εδμ. Φυρστ, ο Γ. Πετρίδης και ο Ν. Πεζοδρόμος. Ο
θίασος «Μένανδρος» ήταν άξιος συγχαρητηρίων, αφού υποβλήθηκε σε κόπους για τη
διδαχή δράματος που απαιτούσε μεγαλοπρεπείς σκηνογραφίες3395.
Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου αποχωρεί από τον θίασο από τα τέλη Ιουλίου και
σχηματίζει νέο, που δίνει παραστάσεις στο θέατρο «Κήπος του Ορφανίδου» ή
«Ολύμπια»3396.
Ο Ε. Παντόπουλος απέδειξε το ταλέντο του στο κωμειδύλλιο του Δ.
Καλαποθάκη Ο Ανανίας εις δεύτερον γάμον (19 & 20/7). Το έργο κρίθηκε άριστο και
χειροκροτήματα ακούγονταν συνεχώς. Η Χαρ. Ταβουλάρη θαυμάσια, η Ελ. Χέλμη
άριστη, ο Εδμ. Φυρστ συμπαθέστατος. Αξιόλογοι ήταν οι Π. Σταματόπουλος, Π.
Ρούσος και Αθ. Περίδης. Η μουσική του Λ. Σπινέλλη ήταν μαγευτική. Ο ποιητής
κλήθηκε επί σκηνής, όπου και επευφημήθηκε. Σαράντα παιδιά, αγόρια και κορίτσια,
με τα σιγκούνια και τα τσαρουχάκια, ωσάν χωριατόπουλα, απάρτιζαν τον χορό και
χόρευαν και τραγουδούσαν υποκρινόμενα τέλεια. Μέσα σε μια εβδομάδα το έργο
έκανε πέντε παραστάσεις3397.
Η Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, ηθοποιός του δράματος αλλά και του
κωμειδυλλίου προσλήφθηκε από το θίασο «Μένανδρος». Ο θίασος απαρτιζόταν από
διαπρεπείς καλλιτέχνες. Ο σύζυγος της Μελπομένης, Π. Κωνσταντινόπουλος,
διακρινόταν για την κωμική, αλλά και τη δραματική φλέβα του. Η Μ.
Κωνσταντινοπούλου ξεχώριζε για την επιμέλεια και τη μόρφωσή της3398.
Στις 9 Αυγούστου παραστάθηκε ένα τρίπρακτο ιστορικό δράμα η Νεράιδα του
κάστρου του Δ. Γρ. Καμπούρογλου. Το δράμα ήταν γενικά «εις την ζωντανήν
γλώσσαν του λαού γεγραμμένον, ήτο πιστοτάτη αναπαράστασις των προ
εκατονταετίας Αθηνών. Εις την επιτυχίαν του συνετέλεσε και η πρωτοφανής ακρίβεια
της εποχής, μεθ’ ης το ανεβίβασεν ο θίασος». Το δράμα γινόταν, από μέρα σε μέρα,
προσφιλέστερο στο κοινό λόγω της ιστορικής του αξίας, της σκηνικής οικονομίας και
της λαμπρής δημοτικής γλώσσας. Η Μ. Κωνσταντινοπούλου, ως Νεράιδα, δεν
3395 Ό.π., 13/7/1894, 194, 5, 16/7/1894, 197, 5-6 και 7, 17/7/1894, 198, 6.
3396 Ό.π., 20/7/1894, 201, 5-6.
4, 11/7/1894, 192, 5, 15/7/1894, 196, 5, 19/7/1894, 200, 5-6 και 6, 20/7/1894, 201, 5-6, 27/7/1894,
208,5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9.
3398 Νέα Εφημερίς, 28/7/1894, 209, 6-7.
677
κατόρθωσε να υποκριθεί με την απαιτούμενη θερμότητα και δραματική έξαρση, κατά
την Ακρόπολιν. Κατά την Νέα Εφημερίδα, το δράμα παρουσιάσθηκε πανηγυρικά. Οι
ηθοποιοί ήταν τέλειοι. Ο Δ. Ταβουλάρης είχε μέρη έξοχης υπόκρισης. Επίσης η
Μελπ. Κωνσταντινοπούλου υπήρξε έξοχη. Άμεμπτος ο Ε. Παντόπουλος καθώς και η
Ελένη Χέλμη3399.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου (3/9) εμφανίσθηκε η Τράτα του Καπετάν Κωνσταντή
του Ι. Λαΐου, φοιτητή, σε μουσική Λ. Σπινέλλη. Ενθουσίασε η μουσική διότι ήταν
«γοργή, πεταχτή, περιπαθής, εν γένει μουσική ελληνική», που μόνο αυτός ο
μουσουργός γνώριζε να γράφει. Ο ρόλος ταίριαζε στον Ευάγγ. Παντόπουλο. Η Ελένη
Χέλμη, ως σύζυγος, υπήρξε αξιοθαύμαστη3400.
Στις 7 Σεπτεμβρίου η ηθοποιός Ελένη Φυρστ στο Είναι τρελλή των Melesville
και Baudouin Daubigny επέδειξε προσόντα ηθοποιού προορισμένου να διακριθεί
στην ελληνική σκηνή. Εκτός από αυτό το δράμα και σε άλλα διακρίθηκε για το
ανεπητίδευτο και αφελές ύφος της. «Ωσαύτως το ελληνικόν θέατρον πλουτίζεται δια
μίας έτι ηθοποιού προωρισμένης να καταλάβη διαπρεπήν θέσιν μεταξύ των
συναδέλφων της»3401.
Από τις αρχές Οκτωβρίου μεταφέρθηκε ο θίασος στο θέατρο «Κωμωδιών»,
όπου συνέπραξε με τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη. Δημοσιεύθηκε αγγελία για τη
συνεργασία του θιάσου «Μένανδρος» και του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ.
Αρνιωτάκη προκειμένου να παρουσιάσουν έργα κλασικά και νεότερα με σκοπό τη
θεραπεία της τέχνης και την ανύψωση του γοήτρου του ελληνικού θεάτρου. Η
συνεργασία αναμενόταν με την ελπίδα καλλιτεχνικής επιτυχίας λόγω των δύο
πρωταγωνιστών. Εκφραζόταν η πεποίθηση, ότι η συνεργασία αυτή και το
αποτέλεσμα στην εκτέλεση της παράστασης θα ήταν μία καλλιτεχνική απόλαυση.
Πολλές φορές είχαν αγγελθεί συνεργασίες πρωταγωνιστών-ηθοποιών, αλλά
ναυαγούσε, όμως, κάθε ευγενής ιδέα αρκετές φορές, εξαιτίας της μικροφιλοτιμίας
μερικών από τους ηθοποιούς3402.
211, 6, 4/8/1894, 216, 5, 7/8/1894, 219, 4, 8/8/1894, 220, 3 και 6, 9/8/1894, 221, 6, 10/8/1894, 222, 6.
σημ. 9.
3402 Νέα Εφημερίς, 18/11/1894, 322, 6.
678
Το ρεπερτόριό τους αλλάζει και είναι ως εξής:
 Αι υπαίθριοι Αθήναι των Ν. Λάσκαρη και Ηλία Καπετανάκη, επιθεώρηση σε
 O καπετάν Γιακουμής του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο3407,
 Οι ιππόται της ομίχλης του A. D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Χρήστου Αλεξιάδη3408,
 Η σκηνή της κατάρας του Βασιλέως Ληρ του Shakespeare, Βέβαια, βέβαια
(Pour tomber le rideau), μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Αλέξανδρου
Πίστη, Ο κουφός, άσμα από τον βαρύτονο Ι. Πετροζίνη, Η ανεψιά του θείου
της του Παναγιώτη Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία3409,
 Άμλετ (Hamlet) του Shakespeare, σύνοψη σε τρία μέρη, η γ΄ πράξη της
Μήδειας του Césare della Valle και Ο μύλος της έριδος του Νικόλαου
Λάσκαρη, μονόπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Σοφίας Ταβουλάρη3410,
 Οι βρυκόλακες (Gengangere) του Henrik Ibsen, τρίπρακτο δράμα σε
μετάφραση Μ. Γιαννουκάκη με προεισαγωγική διάλεξη από τον Γρηγόριο
Ξενόπουλο. Ερμηνευτές οι: Ελ. Αρνιωτάκη (κυρία Άλβιγκ), Ε. Παντόπουλος
Εφημερίς, 28/9/1894, 271, 5 και 7, 29/9/1894, 272, 6, 30/9/1894, 273, 7, 1/10/1894, 274, 6, 2/10/1894,
275, 6, 3/10/1894, 276, 7 και 8. Το ονομάζουμε κωμωδία μετ’ ασμάτων όπως επέμενε ο συγγραφέας
της παρόλο που στην ουσία ήταν ένα κωμειδύλλιο.
278, 5-6.
7, 7/10/1894, 280, 7.
9287, 4, Νέα Εφημερίς, 8/6/1894, 159, 6-7, 9/8/1894, 221, 5, 6/10/1894, 279, 7, 8/10/1894, 281, 6,
9/10/1894, 282, 7, 11/10/1894, 284, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 161, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ.
27.
3407 Παλιγγενεσία, 12/10/1894, 9290, 4.
290, 7, 18/10/1894, 291, 7.
3409 Νέα Εφημερίς, 21/10/1894, 294, 5 και 7.
3410 Ό.π., 22/10/1894, 295, 6-7, 23/10/1894, 296, 5 και 6.
679
(πάστωρ Μάντερς), Ευτ. Βονασέρας (Όσβαλντ), Π. Κωνσταντινόπουλος
(Έγκστραντ), Κική Αρνιωτάκη (Ρεγγίνα)3411,
 Ο κύριος δε Γεβραί ή Ο λιθοξόος του Alexandre Dumas πατρός, τρίπρακτο
δράμα σε μετάφραση Λάμπρου Ενυάλη,
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Κλεοπάτρας και του Σπυρίδωνα Κολυβά3412,
 Καλλιτεχνική εσπερίδα: δυωδία Η ελεημοσύνη, από τους υψίφωνους Σ. Μίνωα
και Κ. Βασιλειάδη. Η δεύτερη πράξη των Ληστών του Φρ. Σίλλερ και η
μονόπρακτη κωμωδία Η ερωτική απόπειρα του Παναγιώτη Ζάνου, με τη
σύμπραξη τριάντα ερασιτεχνών εκ του μουσικού συλλόγου «Απόλλων» υπέρ
ευεργετικού σκοπού3414,
μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν, σε μετάφραση Δ. Λάμπρου, πανηγυρική
παράσταση για την ανάρρηση στο θρόνο του Τσάρου Νικόλαου του Β΄
οργανωμένη από την ένωση των κουρέων τεχνιτών των Αθηνών και του
Πειραιά3416,
 Γιάννος και Φλώρα του Π. Συνοδινού, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε
μουσική Σπ. Καίσαρη3417,
 Ματθίλδη (Mathilde) των Félix Pyat και Eugène Sue,, πεντάπρακτο δράμα3418,
 Ποικίλη παράσταση: Οι λησταί του Friedrich Schiller (δ΄ πράξη), Η
ελεημοσύνη, δυωδία με τους Σ. Μίνωα και Κ. Βασιλειάδη, Η ελληνίς παρθένα,
Εφημερίς, 12/9/1894, 255, 4, 25/10/1894, 298, 5-6, 26/10/1894, 299, 6, 28/10/1894, 301, 8,
29/10/1894, 302, 8, 30/10/1894, 303, 7, 31/10/1894, 304, 5-6, περ. Εστία, αρ. 27, 6/11/1894, σ. 432.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164, σημ. 3, Σπάθης, ό.π., σ. 42.
3412 Νέα Εφημερίς, 8/11/1894, 312, 6, 11/11/1894, 315, 4.
3413 Ό.π., 20/11/1894, 324, 7 και 8, 21/11/1894, 325, 6.
3414 Ό.π., 21/11/1894, 325, 6.
3415 Ό.π., 26/11/1894, 330, 8.
3416 Ό.π., 21/11/1894, 325, 6, 24/11/1894, 328, 7, 27/11/1894, 331, 6 και 8, 29/11/1894, 333, 6-7.
3417 Ό.π., 28/7/1894, 209, 6-7, 16/11/1894, 320, 6-7, 17/11/1894, 321, 8, 20/11/1894, 324, 7,
25/11/1894, 329, 6, 27/11/1894, 331, 6, 29/11/1894, 333, 6-7, 1/12/1894, 335, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
156, σημ. 14.
3418 Ό.π., 2/12/1894, 336, 6, 4/12/1894, 338, 7.
680
ποίημα σε απαγγελία από τη μικρή Στέλλα Δρακάκη, Εθνοφύλαξ, άσμα από
τον Ι. Σαλταπίνη και χορός, Βαρκαρόλα, μουσική σύνθεση του Λ. Διμέντου και
ο εθνικός ύμνος3419,
 Θανάσης και Αργυρώ, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε διασκευή Γ.
δράμα3421,
 Ο μέγας Γαλεότος του Ιωσήφ Ετσεγαράυ, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ.
Βικέλα3423.
Παίχθηκε το έργο Αι υπαίθριοι Αθήναι των Ν. Λάσκαρη και Ηλία Καπετανάκη
(9/10), μια τρίπρακτη επιθεώρηση με εκατόν είκοσι πέντε πρόσωπα εκτός του χορού,
που διδάχθηκε αξιόλογα. Ο κάθε ηθοποιός υποκρινόταν περισσότερα από ένα
πρόσωπα. Αργότερα κόπηκαν μερικές σκηνές περιττές. Χαρακτηρίσθηκε ως μια
επιθεώρηση ευφυέστατα γραμμένη, σχετική με τον αθηναϊκό βίο. Τα άσματα του Λ.
Σπινέλλη ήταν γοργά και μελωδικά3424.
Στις 29 Οκτωβρίου παραστάθηκαν για πρώτη φορά οι Βρυκόλακες του Ερ.
Ίψεν, ενώ προηγήθηκε διάλεξη του Γρ. Ξενόπουλου σχετική με το συγγραφέα. Ο
αρθρογράφος με το ψευδώνυμο D. της εφημερίδας Ακρόπολις θεωρούσε, ότι
«ετύγχανε πρόωρος ίσως η από ελληνικής σκηνής διδασκαλία αύτη, υπεράγαν
απότομος η ανάβασις από των χαμαιζήλων χυδαιοτήτων της νυν θεαματικής
παραγωγής εις τα άφθιτα όντως ύψη της μεγαλοφυούς και μεγαλορρήμονος ταύτης
δραματουργίας» και ότι διαβλεπόταν «όλως προβληματική η παρά τω ελληνικώ
κοινώ επιτυχία του έργου ... Η μετάφρασις ήτο δοκιμωτάτη οφειλομένη εις τον
3419 Ό.π., 30/11/1894, 334, 7.

3420 Ό.π., 7/12/1894, 341, 7.
3421 Ό.π., 7/12/1894, 341, 6, 9/12/1894, 343, 6, 10/12/1894, 344, 7 και 8, 11/12/1894, 345, 5.
3422 Ό.π., 17/12/1894, 351, 8.
3423 Ό.π., 26/11/1894, 330, 6, 5/12/1894, 339, 5, 20/12/1894, 254, 6, 21/12/1894, 355, 7, 22/12/1894,
356, 7.
3424 Ό.π., 19/9/1894, 262, 6, 17/10/1894, 290, 7. Λίλα Μαράκα, Ελληνική θεατρική επιθεώρηση
(1894-1926), τομ. Α΄, σ. 46-55, της ίδιας, «Η θεατρική επιθεώρηση», σ. 151, της ίδιας, «Η ελληνική
θεατρική επιθεώρηση ως πολιτικό θέατρο», σ. 176, σ. 189-190.
681
κάλαμον του Μ. Γιαννουκάκη». Ο κριτικός Πρωτεύς έγραφε στην ίδια εφημερίδα: «Η
διδασκαλία των Βρυκολάκων εσημειώθη εις τα χρονικά της ελληνικής σκηνής, ήτις
δια της τελείας υποκρίσεως και του όλου σκηνικού κάλλους απέδειξεν, ότι
εχειραφετήθη ήδη και ότι δύναται μετά πλείστης τόλμης του λοιπού να σύρη επί των
σανίδων και αυτά τα κυκλώπεια θεωρούμενα έργα της μεγάλης Τέχνης, άνευ του
ελαχίστου φόβου, μη ταύτα υποστώσι μείωσίν τινα της δυνάμεως και εξασθένησιν
του κάλλους των. Ο Ευτ. Βονασέρας ως Οσβάλδος ηρμήνευσε μετ’ εξόχου
δεινότητος τον χαρακτήρα. Υπήρξαν στιγμαί κατά την τρίτην πράξιν, καθ’ ην
παρήγαγε τοιούτον ρίγος και συνετάραξε βαθέως το ακροατήριον». Η αναλυτική
κριτική της Νέας Εφημερίδος αναφέρει, ότι «εισδύει εις το ζήτημα του γάμου και
επιμένει εις όσα κακά ή ελαττώματα δύνανται εκ τούτου να προκύψωσι λόγω
φυσιολογικής κληρονομικότητος. Εντεύθεν υπό πολλήν βάσανον τίθεται η αγάπη των
γονέων υπό των τέκνων και οι τοιούτοι οικογενειακοί δεσμοί». Η ελληνική κριτική
στάθηκε κάπως αποστασιοποιημένη και ψυχρή για τα ιψενικά θέματα, μη θέλοντας
να δημιουργήσει περαιτέρω ηθικά διλήμματα ως προς τις ευαγγελικές αρχές επί των
σχέσεων γονέων και τέκνων. Οι ηθοποιοί Ευτ. Βονασέρας, Ευάγγ. Παντόπουλος και
οι υπόλοιποι απέδειξαν ότι είχαν μελετήσει το δράμα και έπαιξαν εύστοχα. Ο
Γρηγόριος Ξενόπουλος απηύθυνε σύντομο ωραίο χαρακτηρισμό για τον Ίψεν ως
δραματικό συγγραφέα. Σπάνια βλέπει κανείς στην ελληνική σκηνή, έγραφε η κριτική
της Νέας Εφημερίδος, ηθοποιούς όπως τον Ευτ. Βονασέρα. Η υπόκρισή του υπήρξε
λεπτή και με δεξιότητα, εμπνευσμένη από την κατανόηση του χαρακτήρα, με
ζωντανή δόση νεοτεριστικού πνεύματος περί ηθοποιίας. Αναμφίβολα η ελληνική
σκηνή χαιρέτισε στο πρόσωπό του τον νεοτεριστή ηθοποιό. Ευέλπιδο μέλλον
προδικαζόταν και για την Κική Αρνιωτάκη. Ωραία και φυσικότατα έπαιξε η Ελένη
Αρνιωτάκη. Ο Ε. Παντόπουλος άξιζε ως πάστορας. Η μετάφραση ήταν επιτυχής3425.
Δεν είναι σαφές από τον Τύπο της εποχής, αν η διδασκαλία των Βρυκολάκων έγινε με
τη σύμπραξη του θιάσου «Μένανδρου» και του Μ. Αρνιωτάκη και δεν ήταν απλώς
μία σύνθεση από ορισμένους ηθοποιούς εκ του θιάσου (Ευτ. Βονασέρας-Ευάγγ.
Παντόπουλος). Λαμβανομένου μάλιστα υπόψη ότι είχε αγγελθεί και πραγματοποιηθεί
Εφημερίς, 12/9/1894, 255, 4, 25/10/1894, 298, 5-6, 26/10/1894, 299, 6, 28/10/1894, 301, 8,
29/10/1894, 302, 8, 30/10/1894, 303, 7, 31/10/1894, 304, 5-6, περ. Εστία, αρ. 27, 6/11/1894, σ. 432.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164, σημ. 3, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 28, Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το
θέατρο, σ. 79 (είχε παρακολουθήσει την παράσταση ο Κωστής Παλαμάς). Βλ. για περισσότερες
λεπτομέρειες Παπανδρέου, Ο Ίψεν στην Ελλάδα, σ. 26-33, Χατζηπανταζής, «Ο ιδιόμορφος χαρακτήρας
της πρωτοπορίας στο ελληνικό θέατρο», σ. 629-639.
682
παράσταση του Καπετάν Γιακουμή με τον Παντόπουλο και τον θίασο «Πρόοδος» στο
θέατρο «Ποικιλιών» (22/10), κρατούμε επιφύλαξη. Συνηθιζόταν βέβαια να γίνονται
μεταπηδήσεις ηθοποιών από θίασο σε θίασο. Ιδιαίτερα ο Μ. Αρνιωτάκης
συνεργαζόταν με όλους τους θιάσους, γιατί πολλές φορές ανευρίσκουμε το όνομά του
και αυτό της οικογένειάς του στη σποραδική και ξαφνική σύνθεση των θιάσων, ιδίως
για έργα που παριστάνονταν εκτός προγράμματος.
Ενθουσιώδεις επευφημίες αντηχούσαν στην παράσταση του Οθέλλου του
Σαίξπηρ (20/11), με τους διαπρεπείς πρωταγωνιστές και θιασάρχες, Διον. Ταβουλάρη
(Οθέλλος) και Μ. Αρνιωτάκη (Ιάγος). Διακρίθηκε και η Ελένη Φυρστ ως
Δεισδαιμόνα. Όλοι οι άλλοι ηθοποιοί έπαιξαν καλά3426.
Ο Γιάννος και Φλώρα, το δραματικό ειδύλλιο του Π. Συνοδινού, παίχθηκε
(1/12) και προξένησε εντύπωση στο κοινό, το οποίο όμως ήταν λιγοστό. Ο Σπ.
Καίσαρης είχε μελοποιήσει τα άσματα και οι ηθοποιοί ήταν αξιέπαινοι. Για τη
δεύτερη παράσταση (2/12) ο θίασος ανακοίνωσε μείωση της τιμής του εισιτηρίου, για
να δουν όλοι το έργο, όπως διατείνονταν οι θιασάρχες3427.
Τέλος διδάχθηκε ο Μέγας Γαλεότος του Ιωσήφ Ετσεγαράυ (21 & 22/12), σε
μετάφραση Δημ. Βικέλα και υπήρξε θαυμάσια επιτυχία των δύο πρωταγωνιστών Δ.
Ταβουλάρη και Μ. Αρνιωτάκη3428.
1895
Ο θίασος «Μένανδρος» συνεχίζοντας τις παραστάσεις του στις αρχές του
1895 στις 6 και 7 Ιανουαρίου (Παρασκευή και Σάββατο) δίδαξε στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» Το κράτος του ζόφου του Λ. Τολστόι, δράμα σε μετάφραση
Αγαθοκλέους Γ. Κωνσταντινίδη. Οι ηθοποιοί μελέτησαν το έργο με προσοχή. Η
αγγελία της παράστασης παρότρυνε το κοινό σε προσέλευση για να υποστηρίξει ένα
αριστούργημα της παγκόσμιας φιλολογίας, από αυτά, που πρέπει όλοι να βλέπουν για
να διδάσκονται. Οι ηθοποιοί χειροκροτήθηκαν και η μετάφραση ήταν τέλεια3429.
Την Πέμπτη 12 Ιανουαρίου 1895 παίχθηκε με μεγάλη επιτυχία Ο μέγας
Γαλεότος του Ιωσήφ Ετσεγαράυ, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Βικέλα στο
3426 Νέα Εφημερίς, 20/11/1894, 324, 7 και 8, 21/11/1894, 325, 6.

3427 Ό.π., 28/7/1894, 209, 6-7, 16/11/1894, 320, 6-7, 17/11/1894, 321, 8, 20/11/1894, 324, 7,
25/11/1894, 329, 6, 27/11/1894, 331, 6, 29/11/1894, 333, 6-7, 1/12/1894, 335, 7, 2/12/1894, 336, 6.
3428 Νέα Εφημερίς, 29/12/1894, 363, 6 και 8, 30/12/1894, 364, 6 και 7.
28/11/1894, 331, 5, 3/1/1895, 2-3, 7, 6/1/1895, 6, 7 και 8, 8/1/1895, 8, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165,
683
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Ο Διον. Ταβουλάρης και η Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου και ο Γρ. Σταυρόπουλος αναδείχθηκαν αληθινοί ήρωες3430.
Η Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο του Πανάγου
Μελισσιώτη (13 & 16/1) παίχθηκε ωραία από τους ηθοποιούς και προκάλεσε
συγκίνηση. Στην παράσταση συμμετείχε και ο συγγραφέας3431.
Η Φαιδώρα του Victorien Sardou (22/1) παίχθηκε με τη Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου στον ομώνυμο ρόλο, τον οποίο ανέδειξε με τη δραματική
υπόκρισή της, την απαγγελία, τις κινήσεις και τη φυσιογνωμία της3432.
Την Πέμπτη 25 Ιανουαρίου 1895 παρουσιάζεται στο θέατρο «Ποικιλιών» το
πεντάπρακτο δράμα, ο Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις του Michel Pichat, σε μια ευεργετική
παράσταση υπέρ της εταιρείας «Ελληνισμός»3433.
Την Παρασκευή 24 Μαρτίου 1895 δόθηκε στο «Ωδείον Αθηνών» μια τιμητική
εσπερίδα του Δ. Ταβουλάρη για την τριακονταετία του στη θεατρική σκηνή. Η
θεατρική δράση του με πολλούς μόχθους συντέλεσε, όπως και η δράση άλλων
παλαίμαχων ηθοποιών για να γίνει κατανοητή η ανάγκη ίδρυσης εθνικού θεάτρου.
Στον Διονύσιο Ταβουλάρη οφείλεται ότι στον απανταχού Ελληνισμό δίδαξε και τον
έκανε να εννοήσει την παγκόσμια κλασική δραματουργία, αλλά και τη νεότερη. Στη
μακροχρονία της ύπαρξης του θιάσου οφείλεται έμμεσα και η παραγωγή ελληνικών
έργων. Ο Ταβουλάρης εργάσθηκε και ως μεταφραστής θεατρικών έργων, έγραψε δε
δύο πρωτότυπα δράματα και μια κωμωδία3434. Κατά το θέρος βρίσκεται στη
Σμύρνη3435.
1896
Ο θίασος «Μένανδρος» μετά από δεκάμηνη απουσία στην Ανατολή έφθασε
από τη Θεσσαλονίκη για πέντε παραστάσεις στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»3436.
Αναγγέλθηκε ότι θα εμφανιζόταν μαζί του και ο Αθανάσιος Περίδης3437. Ξεκινούν
την Δευτέρα 25 Μαρτίου 1896 με το τρίπρακτο δράμα Η άλωσις της Τριπολιτσάς του
Ι. Μαυρομιχάλη, το πεντάπρακτο δράμα Η παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως
του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή και τα ποιήματα Ο όρκος του Γερμανού και Ο ύμνος
3430 Νέα Εφημερίς, 10/1/1895, 10, 7, 12/1/1895, 12, 6 και 7, 14/1/1895, 14, 6, 19/1/1895, 19, 6.
6, 22/1/1895, 22, 4 και 7, 23/1/1895, 23, 4.
3433 Νέα Εφημερίς, 25/1/1895, 25, 4, 26/1/1895, 26, 6.
3435 Νέα Εφημερίς, 22/6/1895, 173, 6.
3436 Ό.π., 17/3/1896, 77, 6. Τομανάς, Το θέατρο στην παλιά Θεσσαλονίκη, σ. 46.
3437 Ό.π., 18/3/1896, 72, 5.
684
της ελευθερίας του Σολωμού3438. Συνεχίζουν την Πέμπτη 28 Μαρτίου 1896, με Το
πένταθλον του Ιω. Πολέμη, σε μουσική Διον. Λαυράγκα3439, το Σάββατο 30 Μαρτίου
1896 με τον Αμλέτο (Hamlet) του Shakespeare (Σαίξπηρ), εξάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση του Ιωάννη Περβάνογλου3440, την Πέμπτη 4 και το Σάββατο 6 Απριλίου
1896, με το Λίγο απ' όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, επιθεώρηση σε
μουσική Ιωσήφ Καίσαρη3441.
Την Παρασκευή 11 Οκτωβρίου 1896 παρουσιάσθηκε στο θέατρο «Ποικιλιών
ή Βαριετέ» ο Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις του Pichat, πεντάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Άγγελου Βλάχου και Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη
κωμωδία, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ των οπλαρχηγών της Μακεδονίας3442.
Ο Ταβουλάρης εμφανίζεται στον Άμλετ στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»
προς τιμήν των Ολυμπιακών Αγώνων. Την Οφηλία υποκρίνεται η κόρη του Ελένη
Φυρστ. Την ίδια εποχή ο θίασος «Πρόοδος» διδάσκει την Χάιδω την λυγερή του
Παναγ. Μελισσιώτη3443. Εντούτοις δεν παρατηρείται καμία πρωτότυπη ιδέα από τους
δύο θιάσους κατά το επίμαχο χρονικό διάστημα των Ολυμπιακών Αγώνων (26
Μαρτίου 1896 έως 2 Απριλίου 1896). Πριν τελειώσουν οι Ολυμπιακοί αγώνες
συμβαίνει ο θάνατος του Χαρίλαου Τρικούπη.
Ο θίασος μετά από αυτές τις ελάχιστες παραστάσεις φεύγει για τον Βόλο και
τον χειμώνα βρίσκεται στην Πάτρα3444.
Στο άρθρο στην Νέα Εφημερίδα με τον τίτλο «Θεατρικά Σημειώματα» και με
την υπογραφή Α., αναφέρεται ότι ο θίασος «Μένανδρος» και οι αδελφοί Ταβουλάρη
συνδέονται αρρήκτως με την ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, τονίζεται όμως ότι
δεν υπάρχει πρόθεση να υποβιβάσει τους άλλους παλαίμαχους ηθοποιούς και
θιασάρχες για την αυταπάρνησή τους στην εργασία υπέρ του νεοελληνικού θεάτρου.
Αλλά ο θίασος «Μένανδρος» είχε διάρκεια παρουσίας τέτοια που κανείς άλλος
θίασος είχε χωρίς καμία βοήθεια παγίωσής του στην αποστολή του. Συνεργάσθηκε με
προσωπικότητες του θεάτρου, όπως την Αικ. Βερώνη και την Ευαγγ.
6, 17/3/1896, 77, 6, 24/3/1896, 84, 4-5, 25/3/1896, 85, 4.
3439 Νέα Εφημερίς, 28/3/1896, 88, 7.
3441 Παλιγγενεσία, 4/4/1896, 9820, 3.
3442 Ακρόπολις, 10/10/1896, 5238, 3, Παλιγγενεσία, 8/10/1896, 10006, 3, 11/10/1896, 10009, 3.
91, 2.
3444 Νέα Εφημερίς, 8/4/1896, 99, 5-6, 16/9/1896, 260, 6. Βλ. ακόμα Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική
ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 353.
685
Παρασκευοπούλου, τον Μιχ. Αρνιωτάκη, τον Νικ. Λεκατσά, τον Ευάγγ.
Παντόπουλο. Η πάλη, οι αγώνες, οι οικονομικές δυσχέρειες, οι αντιζηλίες, οι
εξυπηρετήσεις των σπουδαιότερων αναγκών του βίου, το καθημερινό ψωμί των
ηθοποιών υπερπηδήθηκαν για χάρη της αξιοπρέπειας και του γοήτρου του θεάτρου.
Αυτά αναφέρει ο αρθρογράφος, τα γράφει επειδή τα πιστεύει όχι μόνο για τον
«Μένανδρο», αλλά και για τους περισσότερους θιάσους, όπως δήλωνε3445.
1897
Ο θίασος «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη δίνει ύστερα από τις
περιπέτειες της χώρας (ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897) είκοσι παραστάσεις από
την Πέμπτη 23 Οκτωβρίου έως τις 28 Δεκεμβρίου 1897 στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών». Τα μέλη του θιάσου ήταν διακεκριμένα και δοκιμασμένα: Δ. Ταβουλάρης,
Σοφία Ταβουλάρη, Σπ. Ταβουλάρης, Χαρίκλεια Ταβουλάρη, Ευαγγ. Ρούσου, Γρ.
Σταυρόπουλος, Αντ. Νίκας, Αν. Απέργης, Εδμ. Φυρστ, Π. Ρούσος, Ελένη Φυρστ,
Ελπ. Ρούσου, Κ. Βεντούρας κ.ά.
Ξεκινά τις παραστάσεις με τον Αμλέτο (Hamlet) του Σαίξπηρ (23/10), που
είναι προσωπική επιτυχία του Δ. Ταβουλάρη. Ο Τύπος καλούσε τους θεατές να
υποστηρίξουν τον θίασο για την προσφορά του στην αθηναϊκή κοινωνία με τη
διδασκαλία του Σαίξπηρ3446.
Ακολούθησε ο Οθέλλος (Othello, the Moor of Venice) του Σαίξπηρ,
πεντάπρακτη τραγωδία και η μονόπρακτη κωμωδία Ζητείται υπηρέτης του Χ.
Άννινου. Ικανοποιήθηκαν οι πολυπληθείς παλαιοί και νέοι θαυμαστές του
Ακόμα παρουσιάζονται τα εξής:
 Εσμέ η Τουρκοπούλα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό
ειδύλλιο σε μουσική Διον. Λαυράγκα3449,
 Μαργαρίτες στην Αθήνα του Eugène Labiche3450,
3445 Ό.π., 6/6/1894, 157, 7.

3446 Ακρόπολις, 26/10/1897, 5616, 3, Νέα Εφημερίς, 22/10/1897, 295, 3, 23/10/1897, 296, 3,
26/10/1897, 299, 3.
686
έμμετρη μετάφραση Ι. Φραγκιά,
 Πώς γίνονται τα γεροντοκόριτσα, μονόλογος, απαγγελία από την Ευαγγελία
Ρούσου3452,
σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Ακαδημαϊκής Λέσχης3454,
 Aλυσίδα (Une chaîne) των E. Scribe και E. Legouvé, πεντάπρακτη κωμωδία
σε μετάφραση Αντ. Νίκα3458,
 Δια το στέμμα του François Coppée, δράμα σε μετάφραση Ιω.
3460
Καμπούρογλου ,
3451 Παλιγγενεσία, 9/11/1897, 10402, 3.

316, 3, 13/11/1897, 317, 3.
318, 3.
Εφημερίς, 20/11/1897, 324, 3, 21/11/1897, 325, 3.
327, 3.
336, 3, 3/12/1897, 337, 3.
687
 O καπετάν Γιακουμής του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο3461.
Στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» παίχθηκε η Εσμέ η Τουρκοπούλα του Σπ.
Περεσιάδη (1/11) από όλα τα πρωτεύοντα πρόσωπα του θιάσου, όπως ήταν οι Ευαγγ.
Ρούσου (Εσμέ), Δ. Ταβουλάρης, Γρ. Σταυρόπουλος, Αντ. Νίκας, Αν. Απέργης, Εδμ.
Φυρστ, Π. Ρούσος, Ελένη Φυρστ3462.
Στις 12 Νοεμβρίου διδάχθηκε ο Αμφιτρύων του Μολιέρου με τον Σπυρίδωνα
και Χαρίκλεια Ταβουλάρη και τον διαπρέποντα Εδμόνδο Φυρστ. Ο Σπ. Ταβουλάρης
υπήρξε αμίμητος στον λεπτό ρόλο του. Ξεχώρισε η Ευαγγελία Ρούσου στον
χαριτωμένο μονόλογο Πώς γίνονται τα γεροντοκόριτσα3463.
Ο Σεβέρος Τορέλλης (Severo Torelli) του François Coppée, σε μετάφραση Ιω.
Καμπούρογλου (19/11) αποτελούσε μία μεγάλη επιτυχία του Διονύσιου
Ο γενικός γραμματεύς του Ηλία Καπετανάκη παρουσιάσθηκε (21/11) με τον
Αναστάσιο Απέργη, που υποδυόταν με επιτυχία τον ομώνυμο ρόλο3465.
Ακόμα, παίχθηκαν Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και
E. Cormon (23/11) με την Ευαγγ. Ρούσου και την Ελένη Φυρστ στους ρόλους των
ορφανών, πολύ καλές στην υπόκρισή τους, με πολλές ελπίδες για το μέλλον3466.
Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά (3/12) παρουσιάσθηκε για πρώτη
φορά χωρίς τον Ευάγγ. Παντόπουλο, αλλά με τη Χαρίκλεια Ταβουλάρη στο ρόλο της
Μαρούλας και τον Αν. Απέργη στο πρόσωπο του μπάρμπα Λινάρδου3467.
Η αλυσίδα (Une chaîne) των E. Scribe και E. Legouvé (5/12) με τη Χαρ.
Ταβουλάρη και τον Εδμόνδο Φυρστ είχε επιτυχημένη διεξαγωγή. Το κοινό
παρακολούθησε με ενδιαφέρον και η κατάληξη το ικανοποίησε3468.
Εφημερίς, 8/8/1895, 220, 1-2, 19/12/1897, 353, 3-4, 21/12/1897, 355, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 47.
3461 Ακρόπολις, 1/12/1897, 5650, 3.
316, 3, 13/11/1897, 317, 3.
Εφημερίς, 20/11/1897, 324, 3, 21/11/1897, 325, 3.
327, 3.
336, 3, 3/12/1897, 337, 3.
343, 3.
688
Στις 21 Δεκεμβρίου παρουσιάσθηκε το δράμα Δια το στέμμα του François
Coppée με λαμπρές ενδυμασίες και χρυσοποίκιλτα σκηνικά στο μεγάλο θέατρο του
Συγγρού3469.
1898
Ο θίασος «Μένανδρος» συνεχίζει και κατά τις αρχές του 1898 να παρουσιάζει
έργα στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και μετά αναχώρησε. Δίνει έξι παραστάσεις
από το Σάββατο 3 έως την Παρασκευή 16 Ιανουαρίου 1898. Ξεκινάει το Σάββατο 3
Ιανουαρίου με τους Πειρατές (της Σαβάνης) (Les pirates de la Savane) των A.
Bourgeois, A. D’Ennery και F. Dugué, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Αλέξανδρου Λεονάρδου3470 και την Κυριακή 4 Ιανουαρίου με το έργο Αι δύο ορφαναί
(Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Δ. Λάμπρου με τη Σοφία Ταβουλάρη ως Φροσάρ3471, την Τετάρτη 7
Ιανουαρίου με τον Οθέλλο (Othello, the Moor of Venice) του Shakespeare,
πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ν. Κοντόπουλου, όπου συμπρωταγωνισθούν
οι: Δ. Ταβουλάρης (Οθέλλος), Γρ. Σταυρόπουλος (Ιάγος), Ελένη Φυρστ
(Δεισδαιμόνα)3472, την Πέμπτη 8 Ιανουαρίου με τον Δομίγκο τον Κρεολό, ευεργετική
παράσταση υπέρ του Χρ. Γεωργακόπουλου και του Εμ. Γαβαθιώτου3473, το Σάββατο
10 Ιανουαρίου με την Αλυσίδα (Une chaîne) των E. Scribe και E. Legouvé,
πεντάπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Αντ. Νίκα, ευεργετική υπέρ της Ευαγγ.
Ρούσου3474 και τέλος, την Παρασκευή 16 Ιανουαρίου πάλι με τον Οθέλλο (Othello,
the Moor of Venice) του Shakespeare, σε ευεργετική παράσταση υπέρ του Ιω.
Δρακάκη3475.
Το 1898 σταματάνε οι ειδήσεις που λαμβάνουμε για το θίασο «Μένανδρος»
και τις παραστάσεις του στην Αθήνα. Αφού είδαμε συνολικά αυτόν το θίασο
μπορούμε να εξετάσουμε και άλλους θιάσους ή ηθοποιούς που δρούσαν παράλληλα
με τον προαναφερόμενο.
Εφημερίς, 8/8/1895, 220, 1-2, 19/12/1897, 353, 3-4, 21/12/1897, 355, 3, 24/12/1897, 355, 3. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 47. Μεγάλο θέατρο του Συγγρού ονομάζεται το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών».
3474 Ακρόπολις, 9/1/1898, 5689, 4, 10/1/1898, 5690, 4, Εφημερίς, 10/1/1898, 9, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
170.
3475 Ακρόπολις, 14/1/1898, 5694, 4.
689
Βασίλειος Ανδρονόπουλος
Ο Βασίλειος Ανδρονόπουλος (1838;-1892) καταγόταν από το Αίγιο και
υπήρξε ένας από τους πρώτους ηθοποιούς του νεοελληνικού θεάτρου. Το πραγματικό
του όνομα ήταν Καλλιμαχόπουλος. Τη δεκαετία του 1850 εμφανίσθηκε για πρώτη
φορά στη σκηνή στην Αθήνα και το 1858, σε ηλικία 21 ετών, στην
Κωνσταντινούπολη. Από εκεί πήγε στο Γαλάζι της Ρουμανίας, όπου μετά από
επιτυχίες, δημιουργεί δικό του θίασο και αρχίζει περιοδείες. Δίνει παραστάσεις όπου
υπάρχει Ελληνισμός. Έφθασε μέχρι το Λονδίνο και το Μάντσεστερ. Ο Διονύσιος
Ταβουλάρης συνεργάζεται με το θίασο στην Κωνσταντινούπολη στα πρώτα βήματά
του. Το 1892 ο Ανδρονόπουλος πέθανε στην Καβάλα, όπου είχε μεταβεί για
παραστάσεις. Ο ηθοποιός ήταν γνωστός σε ολόκληρο τον Ελληνισμό, ελεύθερο και
υπόδουλο, και είχε συμπάθειες και στην Τουρκία και στην Αίγυπτο, από όπου είχε
διέλθει διδάσκοντας εκλεκτά δραματικά έργα. Ήταν αθλητικών διαστάσεων με
φυσιογνωμία συμπαθή και παρέμεινε πιστός στο επάγγελμά του. Πέθανε στην
Καβάλα, πένης και απογοητευμένος3476. To 1866 εκδίδει σε τυπογραφείο των
Αθηνών την κωμωδία Η αυτοχειροτόνητος δημογεροντία και τα πρακτικά αυτής3477. Ο
Β. Ανδρονόπουλος τίμησε το δημοσιογράφο Κάρολο Όγλ, που ήταν φιλέλληνας
δημοσιογράφος των Times και δολοφονήθηκε κατά την επανάσταση της Θεσσαλίας,
το 1878, στη μάχη της Μακρυνίτσας, και έγραψε έργο που εκδόθηκε στα Τρίκαλα
από το τυπογραφείο του Γ. Μαρινόπουλου, το 1890. Φέρει τον τίτλο: Δολοφονία
Καρόλου Όγλ εν τη μάχη Μακρυνίτσης, «δράμα εθνικόν εις πράξεις δύο μετ’
αποθεώσεως».
1871-1872
Ο ηθοποιός Βασίλειος Ανδρονόπουλος φθάνει στην Αθήνα το 1871 από την
Ευρώπη, όπου κυρίως εμφανίζεται. Παράλληλα τις χρονιές αυτές δίνει παραστάσεις
στη Ζάκυνθο, στην Πάτρα3478 και το Ναύπλιο. Παρουσιάζει για λίγες ημέρες
ορισμένα δράματα3479, όπως τον Σαούλ του Αλφιέρι3480, τον Ερνάνη του Ουγκώ και
τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ. Παραμένει στην Αθήνα έως την άνοιξη του 18723481.
3476 Νέα Εφημερίς, 23/8/1892, 236, 3, «Ανδρονόπουλος Βασίλειος», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου»,
τόμ. 2ος, σ. 785, Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 375-376, Δημητριάδης, «Ο ηθοποιός Βασίλειος
Ανδρονόπουλος (1838;-1892)», σ. 159-168.
3477 Γεωργία Λαδογιάννη, Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 96, λήμμα 435, Πόπη Πολέμη, Η
βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ, σ. 33, λήμμα 273, Ηλιού/Πόπη Πολέμη, Ελληνική βιβλιογραφία 1864-1900,
λήμμα 155 (1866), Πούχνερ/Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην
ελληνική δραματουργία», σ. 324, λήμμα 5 (1866).
3478 Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 154-155.
3479 Εθνοφύλαξ, 9/9/1871, 2298. 3.
690
1882
Την Τετάρτη 24 Φεβρουαρίου 1882 ο Βασίλης Ανδρονόπουλος δίνει μια
έκτακτη παράσταση στο θέατρο «Αθηνών». Πρωταγωνιστεί στον Αριστόδημο του
Monti, ένα πεντάπρακτο δράμα, και στη μονόπρακτη κωμωδία Με την συμφωνίαν να
ρογχαλίζης (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και L. Thiboust3482.
Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στην ίδια θεατρική περίοδο, στα 1881-1882 οι
κινήσεις του χαρακτηρίζονταν στη Φιλιππούπολη, όπου είχε περιοδεύσει πριν την
Αθήνα, ως φυσικές, ενώ στην Αθήνα «πάρα πολύ σπαρακτικαί». Και η φωνή του
«βροντώδης και πληρούσα το θέατρον» στην πρώτη περίπτωση, αλλά εξασθενημένη
και με «μονοτονία ιεροκήρυκος» στη δεύτερη. Ο ίδιος, στα τελευταία του, έφτασε να
θεωρείται στην πρωτεύουσα «μάλλον ρήτωρ στομφώδης, παρά υποκριτής
δραματικός»3483.
1887
Το 1887 δίνει μερικές παραστάσεις στο θέατρο «Παρθενών», όπου συρρέει
αρκετός κόσμος3484, με έργα, όπως: Οθέλλος του Shakespeare με τη Μέλπω
Κωνσταντινοπούλου3485, Μαρία Ιωάννα ή Τα αποτελέσματα της μέθης των Julien
Maillan και Adolphe D’Ennery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Σφήκα, και Θ’
αυτοχειριασθώ του Αλεξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3486, Ο διάβολος ή Ο κόμης του
Αγίου Γερμανού (Le diable) των Α. Délacour και L. Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Πιπίνας Βονασέρα και Δημοσθένη Αλεξιάδη, και Νύμφη και φοράδα του
A. Cavalli, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία3487, Οι δύο λοχίαι (Les deux sergents) των
Th. Baudouin Daubigny και Α. Maillard, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου
Παρμενίδη και Η δημοπρασία του Αλεξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3488, Ρήγας
Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα και Ο απηλπισμένος δικηγόρος του
Λέοντα Αρνιώτου, μονόπρακτη κωμωδία και το ποίημα Η Μάρω και το αρνί της του
Δημ. Κόκκου. Το ποίημα απήγγειλε η Ευαγγελινή Παρασκευοπούλου που άρεσε και
3480 Ό.π., 16/9/1871, 2303, 3.

3481 Αυγή, 11/3/1872, 3109, 3, Εθνοφύλαξ, 11/3/1872, 2424, 4. Δημητριάδης, ό.π., σ. 160.
Δημητριάδης, ό.π., σ. 161.
3483 Δημητριάδης, ό.π.
3484 Νέα Εφημερίς, 22/3/1887, 81, 3.
3485 Ό.π., 5/3/1887, 64, 4 και 7.
3486 Ό.π., 8/3/1887, 67, 4.
3487 Ό.π., 14/3/1887, 73, 4.
3488 Ό.π., 18/3/1887, 74, 4.
691
χειροκροτήθηκε3489. Ακόμα, Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο
δράμα, Η έξοδος του Μεσολογγίου (ή Νικήρατος) της Ευανθίας Καΐρη, Η ερωτική
απόπειρα του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία3490.
Ο θίασος του Αντωνίου Βαρβέρη

Ο Αντώνιος Βαρβέρης, πρώην φοιτητής της ιατρικής και «διδάσκαλος
καλλιγραφίας» στο επάγγελμα είναι μαζί με τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη από τους
πρώτους σκηνοθέτες του θεάτρου, που συγκροτεί και δικό του θίασο. Εμφανίζεται για
πρώτη φορά μαζί με τους φοιτητές στην Αντιγόνη το 18673491.
1871
Ο θίασός του, που είναι συνήθως φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών,
παρουσιάζεται στο θέατρο «Ομόνοια» το 1871 με το έργο Οι λησταί του Φρηντρ.
Σίλλερ και μονόπρακτες κωμωδίες. Συμπράττουν μαζί του η χορεύτρια Αιμιλία
Φουγκάτσα και η υψίφωνος Ερσίλια Πατρινιέρη3492.
1872-1873
Την άνοιξη του 1872 έως την 25η Μαρτίου του 1873 κάνει την εμφάνισή του
στο θέατρο «Αθηνών», ένας θίασος ημιεπαγγελματικός, αυτός του Αντωνίου
Βαρβέρη. Η πλειονότητα των μελών του αποτελείται από φοιτητές, αλλά
συμμετέχουν και ο Λάμπρος Παναγιωτόπουλος, Δ. Στουρνάρης, ο Α. Νικολόπουλος,
διευθυντής του αναγνωστηρίου του Πανεπιστημίου, και ο Α.Γ. Σκαλίδης, γνωστός
από τις παραστάσεις των Νεφελών και από την έκδοση μεταφράσεων.
Επαγγελματικός θίασος αυτήν την εποχή δεν υπάρχει στην Αθήνα (οι Διον.
Ταβουλάρης και Παντ. Σούτσας βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη και ο Δημ.
Αλεξιάδης στη Σμύρνη).
Παίζεται Ο Κρίσπος ή Ο συκοφαντηθείς υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου του
Αντ. Ι. Αντωνιάδη, ένα πεντάπρακτο δράμα, στο θέατρο «Αθηνών», από μαθητές του
Β΄ Γυμνασίου διδαχθέντες από τον Αντ. Βαρβέρη: Παναγ. Μεταξάς, Γ. Σκουζές,
Αλεξ. Δ. Βάσης, Αποστ. Σκοτίδης, Φωκ. Αγγελινίδης, Ιω. Μυστακίδης, κ.ά, σε μια
ευεργετική παράσταση υπέρ του πτωχοκομείου3493.
3489 Ό.π., 25/3/1887, 84, 6, 27/3/1887, 86, 4.

3490 Ό.π., 28/3/1887, 87, 3.
3491 Έχει προαναφερθεί στους ερασιτεχνικούς θιάσους των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Βλ. επίσης για τον Αντώνιο Βαρβέρη, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 65-70.
3492 Εθνοφύλαξ, 9/9/1871, 2298, 4, 25/9/1871, 2310, 4.
3493 Παλιγγενεσία, 14/3/1872, 2391, 3, 17/3/1872, 2393, 2, 24/3/1872, 2398, 3, 3/4/1872, 2404, 4,
Αυγή, 17/3/1872, 3113, 3, Εθνοφύλαξ 24/3/1872, 2433, 3.
692
Παρουσιάζεται Η παραμονή της ελληνικής Επαναστάσεως του Αλ. Ρίζου
Ραγκαβή, πεντάπρακτο δράμα, στο οποίο πρωταγωνισθούν οι: Αντώνιος Βαρβέρης,
Λάμπρος Παναγιωτόπουλος, Δ. Στουρνάρης. Κύριος σκοπός της επιλογής αυτού του
έργου είναι να «εξάρει το φρόνημα και να αναφλέξει το ευγενές του πατριωτισμού
αίσθημα». Η παράσταση άρεσε σε γενικές γραμμές αν και παρουσιάζονται πρόσωπα
που ανεβαίνουν στη σκηνή για πρώτη φορά. Όλοι οι ερμηνευτές έδειξαν κατά τη
βραδιά αυτή ότι διέθεταν αρκετή δεξιότητα και τέχνη του υποκρίνεσθαι. Παρόλο που
το δράμα στερούνταν πλοκής και ήταν πολύ χαλαρό, οι υποκριτές κατόρθωσαν να
κρατήσουν την προσοχή των θεατών μέχρι το τέλος. «Εις πολλά μάλιστα μέρη
ενθουσιώδεις χειροκροτήσεις και ανευφημίαι έστεψαν τους υποκριτάς»3494.
Ξαναπαίχθηκε στις 22 Απριλίου μαζί με την μονόπρακτη ιταλική κωμωδία Τα βάσανα
του Βασιλάκη3495.
Το Σάββατο 30 Δεκεμβρίου 1872 διδάσκεται ο Σαούλ του Vittorio Alfieri,
πεντάπρακτη τραγωδία με τον Λάμπρο Παναγιωτόπουλο ως Δαυίδ και τον Αντώνιο
Βαρβέρη ως Σαούλ. Ο υποκρινόμενος τον Δαβίδ, Λάμπρος Παναγιωτόπουλος,
ερμηνεύει συνοδευόμενος από ορχήστρα τέσσερα άσματα, που τονίσθηκαν από τον
βραβευμένο μουσικοδιδάσκαλο Ρ. Παριζίνι. Ο πρωταγωνιστής κατέβαλε κόπο για να
ευχαριστήσει τους θεατές. Ο Αντώνιος Βαρβέρης με τη διδασκαλία του ποτέ δεν έχει
φανεί κατώτερος των προσδοκιών των θεατών3496.
Το Σάββατο 6 Ιανουαρίου 1873 ξαναπαίζεται ο Σαούλ του Vittorio Alfieri, σε
ευεργετική παράσταση υπέρ του «Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου» των
Σερρών, στην οποία παίζει πάλι ο Λάμπρος Παναγιωτόπουλος τον Δαυίδ. Από την
παράσταση προήλθε καθαρή ωφέλεια 500 δραχμές εκ των οποίων τις 50 προσέφερε ο
Αντ. Βαρβέρης. Η επιτροπή του «Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου» των
Σερρών έστειλε στους φοιτητές σύντομη ευχαριστήριο επιστολή3497.
Το 1873, άλλα έργα που παρουσιάζουν είναι: Ο Τιμολέων του Ιω. Ζαμπέλιου,
τραγωδία σε πέντε πράξεις και Ο λοχίας Παλαύρας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε
μετάφραση Ιωάννη Κούγκουλη, όπου παίζουν οι: Λ. Παναγιωτόπουλος, Αντ.
Βαρβέρης, Δ. Στουρνάρης3498, Ο πύργος του Νελ (La tour de Nesle) του Αλεξ. Δουμά
πατρός, πεντάπρακτο δράμα και Το πως θα τελειώση, μονόπρακτη ιταλική
3494 Παλιγγενεσία, 20/4/1872, 2414, 3.

3495 Ό.π., 22/4/1872, ό.π., 3, 27/4/1872, 2419, 4, Αυγή, 24/4/1872, 3137, 1.
3497 Αυγή, 2/1/1873, 3310, 3.
3498 Παλιγγενεσία, 20/1/1873, 2605, 3.
693
κωμωδία3499. Για το έργο του Αλεξ. Δουμά ασκήθηκαν για πολλές ημέρες οι
παριστάνοντες. Το έργο αυτό επισύρει με τις περιπέτειές του αδιάλειπτη την προσοχή
του θεατή. Ο Γ. Νικολόπουλος, διευθυντής του Αναγνωστηρίου του Πανεπιστημίου
συμμετέχει στην κωμωδία. Η συρροή του κόσμου υπήρξε μεγάλη και τα εισιτήρια
εξαντλήθηκαν από πολύ νωρίς3500. Παίζεται ακόμα, Ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ή
Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου,
πεντάπρακτο δράμα3501.
1876
Ο θίασος του Αντωνίου Βαρβέρη διαδέχεται το Δημοσθένη Αλεξιάδη στο
θέατρο «Αθηνών» παρουσιάζοντας τα εξής έργα: Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη,
πεντάπρακτη τραγωδία, με ερμηνευτές τους: Πολυξένη Σούτσα (Μερόπη), Αντ.
Βαρβέρη (Πολυφόντη), Γ. Σουρή (Λυκόρτα)3502, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως
του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα3503 και Δεν ηξεύρει γράμματα του Grandjean,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου, όπου παίζουν οι: Αντ.
Βαρβέρης (Κωνσταντίνος), Πολυξένη Σούτσα (Σεβαστή), Αθαν. Μπασδέκης
(Μωάμεθ), Γ. Σουρής (ιερέας και σύμβουλος του Μωάμεθ), Ιωάννης Βαρβέρης
(Μιμίκος)3504.
Από τις 28 Ιουνίου 1876 ο θίασος μεταφέρεται στο θέατρο «Ιλισίδες
Μούσαι», όπου συνεργάζεται με τον Μιχ. Αρνιωτάκη3505.
1877
Ο Αντ. Βαρβέρης και ο θίασός του θα συνεχίσουν τις παραστάσεις αρχαίου
δράματος και άλλων έργων στο «παρά τα Χαυτεία» θέατρο3506. Μέλη του θιάσου
είναι: Αντ. Βαρβέρης, Στ. Βασιλειάδης, Ιω. Σπυρόπουλος, Γ. Σουρής, Σμαράγδα
Ζάμπου, Ν. Παρασκευόπουλος, Ιω. Δρακάκης, Ν. Ζάνος, Ν. Καρδοβίλλης, Γ.
Χρυσάφης, Πολυξένη Σούτσα3507. Ο δραματικός αυτός θίασος προτιμά να παίζει
δράματα σχετιζόμενα με την ιστορία του ελληνικού έθνους και «περιθάλπει και
3499 Ό.π., 24/2/1873, 2630, 2, Αυγή, 24/2/1873, 3346, 3.

3500 Αυγή, 2/3/1873, 3350, 2, Εθνοφύλαξ, 3/3/1873, 2660, 3, Παλιγγενεσία, 3/3/1873, 2635, 4.
3501 Αυγή, 16/3/1873, 3360, 3, Παλιγγενεσία, 22/3/1873, 2648, 3, Εθνοφύλαξ, 17/3/1873, 2671, 4,
24/3/1873, 2676, 3-4. Βλ. και Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 862-865.
3503 Εφημερίς, 11/4/1876, 102, 4.
3504 Παλιγγενεσία, 16/4/1876, 3470, 3-4, 21/4/1876, 3474, 2, Εφημερίς, 18/4/1876, 109, 1-2.
3505 Παλιγγενεσία, 1/3/1876, 3740, 3. Βλ. στο θίασο «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη.
3506 Παλιγγενεσία, 24/2/1877, 3736, 3, Εφημερίς, 18/2/1877, 49, 2, 19/2/1877, 50, 4, 20/2/1877, 51, 7.
3507 Παλιγγενεσία, 24/2/1877, 3736, 3.
694
αναπτύσσει την προς την ελληνικήν σκηνήν αγάπην του κοινού, όπερ είναι η πρώτη
και αρχική βάσις της συμπήξεως εθνικού θεάτρου»3508.
Ξεκινά με την Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου, τραγωδία και τη μονόπρακτη
κωμωδία Εραστής της σελήνης (L’ amant de la lune) του Paul de Kock3509. Συνεχίζει
με τα εξής έργα:
 Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή, μετάφραση Ν. Κοντόπουλου, και Ο γάμος
άνευ νύμφης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Αντ. Βαρβέρης (Οιδίπους), Στ. Βασιλειάδης (Τειρεσίας),
Ιω. Σπυρόπουλος (Κρέων), Γ. Σουρής (Άγγελος), Σμαράγδα Ζάμπου (Ιοκάστη)
και στην κωμωδία ο Ν. Παρασκευόπουλος (Πηδηκτούλης), Ιω. Δρακάκης, Ν.
Ζάνος3510,
Αντωνιάδη, πεντάπρακτο δράμα, και Το πως θα τελειώση, μονόπρακτη ιταλική
κωμωδία σε διασκευή Ιωάννη Κούγκουλη, όπου ερμηνευτές είναι οι: Ν.
Καρδοβίλλης (Κρίσπος), Ιω. Σπυρόπουλος (Κωνσταντίνος), Σμαράγδα
Ζάμπου (Φαύστα), Αικ. Δρακάκη (Ευάδνη) και στην κωμωδία Ιω. Δρακάκης,
Γ. Χρυσάφης, Ν. Παρασκευόπουλος3511,
 Ο καταναγκαστικός γάμος (Le mariage forcé) του Molière, μονόπρακτη
κωμωδία3512,
 Ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό
Μωάμεθ του Β’ του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα και Κηδεία και χορός
(Funerali e danze) του Francesco Cameroni, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα, όπου παίζουν οι: Αντ. Βαρβέρης
(Κωνσταντίνος), Ιω. Σπυρόπουλος (Μωάμεθ ο Β΄), Σμαράγδα Ζάμπου, και
στην κωμωδία Ν. Καρδοβίλλης, Ιω. Δρακάκης (θείος), Ν.
Παρασκευόπουλος3513,
 Χίος δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, πεντάπρακτο δράμα,
3508 Εθνοφύλαξ, 27/2/1877, 58, 3.

3509 Παλιγγενεσία, 24/2/1877, 3736, 3, Εφημερίς, 18/2/1877, 49, 2, 19/2/1877, 50, 4, 20/2/1877, 51, 7.
3510 Παλιγγενεσία, 24/2/1877, 3736, 3, Εφημερίς, 22/2/1877, 53, 2. Σιδέρης, ό.π.
3512 Παλιγγενεσία, 26/2/1877, 3738, 3-4, Εφημερίς, 26/2/1877, 57, 8. Σιδέρης, ό.π..
3514 Εφημερίς, 1/3/1877, 60, 4.
695
 Αντιγόνη του Σοφοκλή, αρχαία ελληνική τραγωδία,
 Τα δικηγορικά γελοία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση και
διασκευή Ιωάννη Κούγκουλη,
 Τρεις εκδόσεις μίας επιστολής, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία3515,
 Σαούλ του Vittorio Alfieri, πεντάπρακτη τραγωδία
 Κύκλωψ του Ευριπίδη, αρχαίο ελληνικό σατυρικό δράμα3517,
 Ο πύργος του Νελ ή Η Μαργαρίτα της Βουργωνίας του Αλ. Δουμά πατρός,
 Οι εχθροί των γυναικών, μονόπρακτη κωμωδία3518,
 Η κατάρα της μάνας ή Οι κλέφτες της Λιάκουρας του Αντ. Αντωνιάδη,
τετράπρακτη τραγωδία3519.
Στις 30 Απριλίου 1877 μεταφέρεται στο θέατρο «Άντρον των Νυμφών», όπου
παριστάνει τον Κύκλωπα του Ευριπίδη και δύο κωμωδίες3520. Ακόμα, την Αντιγόνη
του Σοφοκλή, με την Ελπίδα Χαλκιοπούλου, τελειόφοιτο του Αρσακείου
Παρθεναγωγείου ως Αντιγόνη3521, και τον Λεωνίδα εν Θερμοπύλαις του Michel Pichat,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου3522.
Στο ελληνικό θέατρο «Παρά τα Χαυτεία», πέτυχε η παράσταση του Οιδίποδος
και διακρίθηκαν οι Αντ. Βαρβέρης και Γ. Σουρής3523.
Η δραματική εταιρεία του Αντ. Βαρβέρη αναπτύσσει την αγάπη του κοινού
προς την ελληνική σκηνή και αυτό πρέπει να θεωρείται η βάση ανάπτυξης του
εθνικού θεάτρου. Την Πέμπτη 24 Φεβρουαρίου 1877 στο πεντάπρακτο δράμα
Κρίσπος ή Ο συκοφαντηθείς υιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αντ. Αντωνιάδη και
Το πως θα τελειώση, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή του Ιωάννη
Κούγκουλη η παράσταση υπήρξε πολύ επιτυχής και άφησε καλές εντυπώσεις. Ο Ν.
Καρδοβίλλης υποκρίθηκε τον πρωταγωνιστικό ρόλο μετά πολλής τέχνης και
αισθήματος και ο Ιω. Σπυρόπουλος χειροκροτήθηκε. Η Σμ. Ζάμπου ερμήνευσε την
3515 Ό.π., 5/3/1877, 64, 4.

3516 Ό.π., 6/3/1877, 65, 2 και 4.
3517 Παλιγγενεσία, 11/3/1877, 3749, 3, Εφημερίς, 13/3/1877, 72, 4. Σιδέρης, ό.π.
3518 Εφημερίς, 18/3/1877, 77, 4.
2.
3522 Παλιγγενεσία, 7/9/1877, 3904, 2-3.
3523 Εφημερίς, 24/2/1877, 55, 2.
696
παραφορά της Φαύστας και πέτυχε καλώς. Η διασκευή της σκηνής υπήρξε επιτυχής.
Οι κωμικοί ηθοποιοί που έπαιξαν στον άτεχνο μίμο του τέλους, του έδωσαν ζωή3524.
Την Κυριακή 27 Φεβρουαρίου 1877 ερμηνεύουν τον Κωνσταντίνο τον
Παλαιολόγο ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό Μωάμεθ του Β΄ του Ιω.
Ζαμπέλιου και το Κηδεία και χορός του F. Cameroni, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα, στο οποίο πρωταγωνισθούν οι: Αντ. Βαρβέρης
(Κωνσταντίνος), Ιω. Σπυρόπουλος (Μωάμεθ ο Β΄), Σμαράγδα Ζάμπου, και στην
κωμωδία Ν. Καρδοβίλλης, Ιω. Δρακάκης (θείος), Ν. Παρασκευόπουλος. Ο Αντ.
Βαρβέρης διακρίθηκε ιδίως στην παραφορά της τελευταίας πράξης. Πέτυχε πολύ και ο
Ιω. Σπυρόπουλος που ερμήνευσε τον Μωάμεθ τον Β΄, διότι είχε φυσικότητα και στις
κινήσεις και στην απαγγελία και η «φύσις είναι το κάλλιστον πρότυπον δέον να
μιμείται ο ηθοποιός». Επίσης η Σμαράγδα Ζάμπου καλώς υποκρίθηκε το ρόλο, που
ερμήνευε. Επαναλαμβάνεται, γιατί άρεσε η προηγούμενη παράσταση του έργου
αυτού3525. Στην κωμωδία Κηδεία και χορός χειροκροτήθηκαν ο Ιω. Δρακάκης,
υποκρινόμενος τον θείο, ο Ν. Καρδοβίλλης και ο Ν. Παρασκευόπουλος3526.
Οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, όπως ο Κύκλωψ ή η Αντιγόνη ανεβάζονται με
την απαιτούμενη σκηνική διασκευή και τις κατάλληλες ενδυμασίες. Ο θίασος
φιλοτιμείται να κάνει γνωστά τα δράματα των αρχαίων Ελλήνων3527.
Ο συγγραφέας Αντώνιος Αντωνιάδης κλήθηκε στη σκηνή με ραγδαία
χειροκροτήματα μετά την παράσταση της Κατάρας της μάνας ή Οι κλέφτες της
Λιάκουρας και ένας φοιτητής του προσέφερε ένα στεφάνι με άνθη, όπως διασώζει ο
Τύπος της εποχής. Η πρωταγωνίστρια Πολυξένη Σούτσα ως μάνα του κλέφτη
καταχειροκροτήθηκε, ειδικά όταν δεν δύναται να μεταπείσει τον γιό της, ακόμα και
δείχνοντας το ματωμένο επενδύτη του δολοφονημένου συζύγου και πατέρα του, να
απαρνηθεί τον έρωτά του προς την κόρη του δολοφόνου και τέλος όταν τον
καταριέται3528.
1878
Την Τετάρτη 19 Ιουλίου 1878 στο θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι» διδάσκεται ο
Αίας ο μαστιγοφόρος του Σοφοκλή και Ο γάμος άνευ νύμφης του Αλέξανδρου Ρίζου
Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ του Λέοντος

3525 Εφημερίς, 6/3/1877, 65, 2 και 4.
2.
697
Γαμβέττα. Η παράσταση έγινε με ζωηρότητα, κατά τον αρχαίο τρόπο, ενώπιον
δισχίλιων περίπου θεατών. Η Αικατερίνη Δρακοπούλου με πολλή προσοχή και
κατόπιν πολλής μελέτης απάγγειλε το δύσκολο και βαρύ μέρος της. Ο Αντ. Βαρβέρης
ως Αίας υπήρξε καλός στα βήματα και τις κινήσεις του και απάγγειλε με πάθος. Ο Θ.
Πεταλάς και ο Γ. Σουρής ως κορυφαίοι και ο Ι. Στρατηγόπουλος ως Αγαμέμνων
άρεσαν3529.
Την Παρασκευή 11 Αυγούστου 1878 ο ίδιος θίασος παίζει τον Οιδίποδα
τύραννο του Σοφοκλή και τη γαλλική κωμωδία Έρως και τρουμπέττα3530.
1879
Ανάμεσα στις παραστάσεις του θιάσου «Μένανδρος» το καλοκαίρι του 1879,
στο θερινό θέατρο «Απόλλων» συναντάμε την Παρασκευή 17 Αυγούστου 1879 την
παράσταση της αρχαίας τραγωδίας Ηρακλής μαινόμενος του Ευριπίδη και της
μονόπρακτης κωμωδίας Είς κύων αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη από το θίασο του
Αντωνίου Βαρβέρη3531. Στην τραγωδία η θυμέλη και ο χορός δεν είναι στην
ορχήστρα, αλλά στη σκηνή. Είναι η πρώτη φορά που παριστάνεται αυτό το δράμα
στην Αθήνα. Κατασκευάσθηκαν σκηνή και ενδυμασίες νέες. Λίγο αργότερα, την
Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου 1879 ερμηνεύει τον Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο ή Η άλωσις
της Κωνσταντινουπόλεως υπό Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα
και τη μονόπρακτη κωμωδία Ο Κουλούρας ή Ο Κουλούρης από το Καπανδρίτι (La
consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και L. Thiboust, σε διασκευή Παντελή
Σούτσα3532.
1882
Την Κυριακή 25 Ιουλίου 1882 διδάσκεται ο Αίας ο μαστιγοφόρος του Σοφοκλή
και Ο Αραμπής του Γεωργίου Σουρή, σύγχρονη κωμικοτραγική σκηνή εν Αιγύπτω,
στο θέατρο «Απόλλων» από τον Αντώνιο Βαρβέρη με τη σύμπραξη του Γεωργίου
Νικηφόρου στην κωμωδία. Ο Νικηφόρος κατευχαρίστησε το κοινό. Το έργο έχει
ευφυέστατους υπαινιγμούς και άφθονο κωμικό στοιχείο, όπως η σκηνή με την είσοδο
του Αραμπή-Γ. Νικηφόρου επί όνου και τη μουσική να παιανίζει το εμβατήριο από
2, 19/7/1878, 200, 2 και 4, 21/7/1878, 202, 3.
3530 Εφημερίς, 10/8/1878, 222, 2, 11/8/1878, 223, 4. Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 68.
3531 Εφημερίς, 16/8/1879, Παλιγγενεσία, 16/8/1879, 4509, 3, 17/8/1879, 4510, 4, Πρωία, 25/7/1879,
137, 2, 15/8/1879, 158, 2-3, 17/8/1879, 160, 4. Σιδέρης, ό.π.
3532 Πρωία, 9/9/1879, 183, 3.
698
την Αΐντα του Βέρντι3533.
1886
Αρχές Δεκεμβρίου 1886 ο Αντώνιος Βαρβέρης δίνει τρεις έκτακτες
παραστάσεις στο θέατρο «Αθηνών» με τη σύμπραξη της ηθοποιού Πολυξένης
Σούτσα, με τον Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως
υπό Μωάμεθ του Β΄ του Ιωάννη Ζαμπέλιου3534, τον Ρήγα Φεραίο του Δημ. Οικ.
Καλαποθάκη3535 και τέλος, τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή3536.
1889
Θίασος από ερασιτέχνες εκγυμνάζεται από τον ευδόκιμο και πεπειραμένο Αντ.
Βαρβέρη για την παράσταση της Τετάρτης 9 Αυγούστου 1889 του Σαούλ του Vittorio
Alfieri, πεντάπρακτης τραγωδίας, και του σατυρικού δράματος Κύκλωψ του Ευριπίδη.
Εμφανίσθηκαν στο θέατρο «Παράδεισος» και ερμήνευσαν οι: Αντ. Βαρβέρης (Σαούλ
και Πολύφημος), Δημ. Σκαγιάννης (Σειληνός), Μώρος (Δαβίδ), Παπανδρέου
(Ιωνάθαν)3537.
Ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη («Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος»)

Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης (1836-1916) είναι από τους πρωτοπόρους της
ελληνικής σκηνής. Γεννήθηκε στη Σύρο το 1836. Ασχολήθηκε στην αρχή με το
ναυτικό επάγγελμα αλλά, όταν γνωρίστηκε με τον Παντελή Σούτσα και τον Αθανάσιο
Σίσυφο, συμμετείχε ως ερασιτέχνης σε κάποιες παραστάσεις, οπότε και τον κέρδισε
το επάγγελμα του ηθοποιού. Στην αρχή έπαιξε στο θίασο του Σωτ. Καρτέσιου και τον
ελληνικό θίασο, που ίδρυσε με τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη αργότερα το 1866, με τον
οποίο έδωσε παραστάσεις στην Αλεξάνδρεια. Την ίδια επιτυχία γνώρισε και στην
Κωνσταντινούπολη, όταν μάλιστα ήταν εκεί πρεσβευτής ο Αλ. Ρίζος Ραγκαβής.
Ταξίδεψε στη Ρωσία και στις πόλεις του Ελληνισμού, όπου παρουσίασε την Μερόπη
του Δημ. Βερναρδάκη.
Φρονούσε ότι η δημιουργία «εθνικού θεάτρου», πρέπει να στηρίζεται στην
αναζήτηση των ελληνικών θεμάτων και μοτίβων. Αν και αυτοδίδακτος, παρουσίασε
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103, Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία
μονόπρακτων έργων», σ. 152.
3534 Νέα Εφημερίς, 4/12/1886, 338, 4-5.
3535 Ό.π., 4/12/1886, 338, 4-5.
3536 Ό.π., 4/12/1886, 338, 4-5.
3537 Ό.π., 16/7/1889, 197, 6, 19/7/1889, 200, 5, 21/7/1889, 202, 6, 2/8/1889, 214, 6, 3/8/1889, 215, 6,
4/8/1889, 216, 6, 6/8/1889, 218, 4, 8/8/1889, 220, 6, 9/8/1889, 221, 5 και 7, 12/8/1889, 224, 5.
699
εντυπωσιακή επίδοση σε διάφορους ρόλους. Προώθησε το νεοελληνικό δράμα και
ανέβασε πολλά δράματα και κωμωδίες.
Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης είναι περισσότερο ρολίστας, ένας αξιαγάπητος και
σοβαρός άνθρωπος, εργατικός και επιμελής, πιο συγκρατημένος από τον Δ.
Ταβουλάρη, τον ηφαιστειώδη. Η ξακουστή ηθοποιός Πιπίνα Βονασέρα στέκεται
δίπλα του βοηθός στην προσωπική του ζωή και στο θέατρο3538.
Από το 1882 ο θίασος του αποκαλείται «Πανελλήνιος Δραματικός», με μόνη
εξαίρεση τα έτη 1895-1896 που ονομάζεται «Δραματικός Θίασος Αθηνών» και
πρωταγωνισθούν σε αυτόν η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και η Μέλπω
3539
Κωνσταντινοπούλου .
1874
Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης το χειμώνα του 1874 συνεργάζεται με το Μιχαήλ
Αρνιωτάκη και συγκροτεί θίασο μαζί του με την επονομασία «Ελληνική Δραματική
Εταιρεία», και παίζουν για λίγο στο θέατρο «Αθηνών». Ο θίασος συγκροτείται από
δέκα άντρες και τέσσερις γυναίκες ηθοποιούς και είναι: Δημ. Αλεξιάδης, Μιχ.
Αρνιωτάκης, Αντ. Βαρβέρης, Γεώργιος Τσίντος, Πέτρος Λαζαρίδης, Γεώργιος
Τιβέριος, Νικόλαος Καρδοβίλλης, Ανδρέας Μαρκεσίνης, Ξενοφών Ησαΐας,
Αλέξανδρος Πίστης, Ιωάννης Κωστόπουλος, Γεώργιος Δρακόπουλος (υποβολείο),
Πιπίνα Βονασέρα, Ελένη Αρνιωτάκη, Αικατερίνη Μαρκεσίνη, Φιλομήλα Βονασέρα.
Παρουσιάζουν έργα δύο φορές την εβδομάδα εναλλάξ με το γαλλικό θίασο. Παρά τις
προσπάθειες των αρχών να δείξουν την υποστήριξή τους προς τους ντόπιους
καλλιτέχνες και παρά την παρουσία του βασιλέως Γεωργίου στο θέατρο, το ελληνικό
κοινό τούς αγνοεί και προτιμά το ξένο θέατρο. Έτσι μετά από πέντε παραστάσεις
φεύγουν για την Κωνσταντινούπολη3540.
Η Φιλομήλα Βονασέρα, κόρη της Πιπίνας και του Φραγκίσκου Βονασέρα,
ξεκινά την καριέρα της στο θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη, το 1873. Συνεργάζεται
επίσης με το Δ. Ταβουλάρη, ενώ από το 1882 και μετά, με το θιασάρχη Πέτρο
Λαζαρίδη. Στο ενεργητικό της καταγράφεται και η ερμηνεία της στο ρόλο της
3538 Λάσκαρης, Ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, σ. 136, Βάλσας, ό.π., σ. 441, σημ. 374 και σ. 486,
«Αλεξιάδης Δημοσθένης», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 2ος, σ. 274, Χατζηπανταζής, «Ο
Συριανός θιασάρχης Δημοσθένης Αλεξιάδης», σ. 227-245.
3540 Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, σ. 986 και Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 53--60.
700
Δεισδαιμόνας, με Οθέλλο τον αδερφό της, Ευτύχιο. Παντρεύεται τον ηθοποιό,
Θεόδωρο Ποφάντη3541.
Ο Πέτρος Λαζαρίδης (1842–1912) πρωτοεμφανίζεται στο θεατρικό γίγνεσθαι,
το 1866, στη Σύρο με το θίασο του Δημ. Αλεξιάδη. Έκτοτε συνεργάζεται με πολλούς
θιάσους, παίζει με την ίδια ευκολία δραματικούς και κωμικούς ρόλους. Ξεχωρίζει ως
Πολώνιος στον Άμλετ του Σαίξπηρ, ως μπάρμπα-Θωμάς στους Μυλωνάδες, ως
Αβλάβιος στη Φαύστα του Βερναρδάκη, ως Πικάρ στις Δύο ορφανές3542.
Τα έργα που παίζει, το 1874, ο θίασος Αλεξιάδη-Αρνιωτάκη, είναι τα εξής:
 Ο διάβολος ή Ο κόμης του Σαιν-Ζερμαίν (πιθανώς να είναι: Η θεία δίκη ή Ο
κόμης του Αγίου Γερμανού) (Le diable) των Α. Délacour και L. Thiboust,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Πιπίνας Βονασέρα και Δημοσθένη
Αλεξιάδη,
Ζαμπέλιου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Πιπίνα Βονασέρα (Μήδεια),
Δημοσθένης Αλεξιάδης (Ιάσων), Γεώργιος Τσίντος (Κρέων), Φιλομήλα
Βονασέρα (Γλαύκη),
 Το σημειωματάριον του κ. Παντιά του Ερρίκου Μυργέρου, μονόπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή3544,
 Λουίζα Μίλλερ ή Ραδιουργία και έρως του Friedrich Schiller και μία κωμωδία,
όπου συμπρωταγωνισθούν οι: Δημοσθένης Αλεξιάδης, Μιχαήλ Αρνιωτάκης,
Πιπίνα Βονασέρα, Πέτρος Λαζαρίδης, Γεώργιος Τσίντος, Φιλομήλα Βονασέρα
(Λουίζα)3545,
3542 Ό.π., σ. 35-36.
3543 Εθνοφύλαξ, 9/11/1874, 3065, 4, 12/11/1874, 3067, 3.
3544 Παλιγγενεσία, 15/11/1874, 3070, 4, Αυγή, 15/11/1874, 3772, 3, Εθνοφύλαξ, 15/11/1874, 3069, 3.
3545 Παλιγγενεσία, 19/11/1874, 3073, 4, Αυγή, 18/11/1874, 3774, 3, Εθνοφύλαξ, 18/11/1874, 3071, 3,
22/11/1874, 3072, 3. Η Λίλα Μαράκα («Παρουσία και υποδοχή του δραματικού έργου του
Φρειδερίκου Σίλλερ στη νεώτερη ελληνική σκηνή. Η είσοδος: Ραδιουργία και έρως, Αθήνα, 1857»,
Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευρωπαϊκό, Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού
Συνεδρίου, επιμ. Κωστάντζα Γεωργακάκη, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου
Αθηνών, Εκδόσεις Ergo, 2004, σ. 102) αναφέρει ότι η ερμηνεία της Φιλομήλας Βονασέρα δεν κρίθηκε
ευνοϊκά, αφού χαρακτηρίσθηκε ως «πρωτόπειρος, δεν ην δυνατόν να βαστάση τόσω βαρύ φορτίω, να
υποκριθή την Λουίζαν» και αποδίδεται η αποτυχία της στη σύγκριση με την πρώτη διδάξασα, καθώς
και στη μνήμη πολλών «ζωηρά διατηρείται έτι η αφελής υπόκρισις, εν άλλοις χρόνοις, εν τη Λουίζη
Μίλλερ της νεαράς αποπτάσης ηθοποιού Αργυρούς Συψώμου». Η Αργυρώ Συψώμου ερμήνευσε
πρώτη το ρόλο το 1857 στην Αθήνα με το θίασο του Γρ. Καμπούρογλου.
701
Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Αλεξιάδη και Π. Βονασέρα,
με την Ελένη Αρνιωτάκη ως υπηρέτρια Κλάρα3546,
 Αιμιλία Γαλόττι του Efraim Lessing και Η τύχη ενός ποιητού3547, μονόπρακτη
ιταλική κωμωδία, όπου έπαιζαν οι: Φιλομήλα Βονασέρα (Αιμιλία),
Δημοσθένης Αλεξιάδης, Μιχαήλ Αρνιωτάκης, Αντ. Βαρβέρης3548.
Ο Εθνοφύλαξ συμβουλεύει τους ηθοποιούς να έχουν φωνές και κινήσεις
φυσικότερες και πιο μετρημένες και η υποκριτική τους να είναι γενικότερα πιο
φυσική. Επίσης να δίνουν μεγαλύτερη σημασία στις κωμωδίες. Η Πιπίνα Βονασέρα
θριαμβεύει σε τραγικούς ρόλους, όπως της Μήδειας3549.
1876
Ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη επανέρχεται το 18763550 με την
επονομασία «Ελληνικός Δραματικός Θίασος» και παρουσιάζει έργα στο θέατρο
«Αθηνών» τέσσερις φορές την εβδομάδα (κάθε Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο και
Κυριακή). Τα μέλη του θιάσου είναι: Πιπίνα Βονασέρα, Ελ. Χέλμη, Ιωάννα
Νικηφόρου, Γ. Τσίντος, Σοφία Δημητρακοπούλου, Φιλ. Βονασέρα, Γ. Νικηφόρος,
Εμ. Χέλμης, Ν. Κυριακός κ.ά.3551.
Ξεκινούν τις παραστάσεις τους, την Κυριακή 22 Φεβρουαρίου 1876 με το
ξένο δράμα Σαπφώ του Leopoldo Marenco. Στη Σαπφώ ο Δ. Αλεξιάδης έχει κινήσεις
«τακτικές και δεν εκρήγνυται σε φωνές»3552. Παίζονται ακόμα:
κωμωδία,
 Ο πλαστός φούρναρης (Le tigre de Bengale), κωμωδία, και διάφορα άσματα
από τους Γάλλους ηθοποιούς, σε συνεργασία για μια ευεργετική παράσταση
υπέρ των τελευταίων3553,
 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και Η. Meyer, τρίπρακτο δράμα με
μονόπρακτο πρόλογο, όπου παίζουν οι: Δ. Αλεξιάδης (Ιωσίας), Ε. Χέλμη
3546 Εθνοφύλαξ, 22/11/1874, 3072, 3.

3547 Άγνωστου κωμωδιογράφου, μονόπρακτη κωμωδία, εκδόθηκε στην Ερμούπολη το 1877 και β΄
έκδοση στην Πόλη το 1890 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 105).
3548 Αυγή, 25/11/1874, 3779, 3, Εθνοφύλαξ, 25/11/1874, 3074, 3. Βλ. και Χατζηπανταζής, Από του
3549 Εθνοφύλαξ, 16/11/1874, 3070, 3. Βλ. και Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου
βεντετισμού το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 82-84.
3550 Αυγή, 19/2/1876, 3, Παλιγγενεσία, 17/2/1876, 3423, 3.
3551 Παλιγγενεσία, 25/2/1876, 3430, 3-4, Εφημερίς, 21/2/1876, 52, 2.
3552 Παλιγγενεσία, 25/2/1876, 3430, 3-4.
3553 Εφημερίς, 23/2/1876, 54, 1.
702
(Μαργαρίτα), Ε. Χέλμης (Φλαμβάρ), Ν. Καρδοβίλλης (Γάσπαρος), Ν.
Κυριακός (Σίμων), Γ. Τσίντος (ναύαρχος), Πιπίνα Βονασέρα (Αμαλία), Φ.
Βονασέρα (Κλοτίλδη), Α. Πίστης (Εδουάρδος), Ελ. Βούλγαρης (ιππότης)3554,
 Η μύτη του αυθέντου μου του Γ. Νικηφόρου, μονόπρακτη κωμωδία3555,
πεντάπρακτο δράμα, όπου πρωταγωνισθούν οι: Δημ. Αλεξιάδης (Αλβέρτος),
Γ. Τσίντος (Παύλος), Ιω. Νικηφόρου (Λουκία), Ελ. Χέλμη (Ματθίλδη), Ελ.
Βούλγαρης (Μίλλερ)3556,
 Η τύχη ενός ποιητού, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία3557,
 Μαρία Ιωάννα (Marie-Jeanne)3558 των Julien Maillan και Adolphe D’Εnnery,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Σφήκα και Η ανεψιά του θείου της του
Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία, όπου συμπρωταγωνισθούν οι: Δημοσθ.
Αλεξιάδης (μέθυσος), Ν. Κυριακός (Ρεμίλος), Ελ. Βούλγαρης (ιατρός), Γ.
Τσίντος (ιατρός φρενοκομείου), Π. Βονασέρα (μητέρα), Ιω. Νικηφόρου
(χήρα), Ελ. Χέλμη, Γ. Νικηφόρος (Μαθιός)3559,
 Ροβέρτος ο αρχιληστής του I. Lamartelier, πεντάπρακτο δράμα, όπου
ερμηνεύουν οι: Ν. Κυριακός (κόμης Μολβάρ), Ελ. Βούλγαρης (Μαυρίκιος),
Δ. Αλεξιάδης (Ροβέρτος), Πιπίνα Βονασέρα (Σοφία Νόρθαλ), Γ. Τσίντος
(Φορβάν), Α. Πίστης (Βολβάκ), Ν. Καρδοβίλλης (Ράσμαν), Φ. Βονασέρα
(Ροζίνσκη),
 Η ερωτική απόπειρα του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία3560,
 Ευγενείς και λαός του Vicenzio Bellagabi, δράμα σε μετάφραση Σπ.
Ματσούκα και Ο κύριος επτά, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Π.
Βονασέρα και Δ. Αλεξιάδη, όπου διδάσκουν οι: Δημοσθ. Αλεξιάδης
(Μαρκέσιος), Φιλομήλα Βονασέρα (Παυλίνα), Ελ. Βούλγαρης (Βλινσέυ), Γ.
Τσίντος (κόμης), Σοφία Δημητρουλοπούλου (Φιλιππίνα), Ιω. Νικηφόρου
3554 Ό.π., 28/2/1876, 59, 4, 20/3/1876, 80, 8, Παλιγγενεσία, 1/3/1876, 3434, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
141, σημ. 50.
3555 Εφημερίς, 24/2/1876, 55, 4.
3556 Παλιγγενεσία, 1/3/1876, 3434, 3.
3557 Εφημερίς, 28/2/1876, 59, 4.
3558 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50: «Άλλοι τίτλοι του ίδιου έργου Τα αποτελέσματα της μέθης ή Η
οικογένεια του οινοπότου» και για την κωμωδία σ. 102.
3559 Παλιγγενεσία, 3/3/1876, 3435, 3-4, Εφημερίς, 2/3/1876, 62β΄, 2: «η ελληνική κωμωδία μεταβλήθη
εις κωμειδύλλιον».
3560 Παλιγγενεσία, 10/3/1876, 3441, 3, Εφημερίς, 2/3/1876, 62, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 102.
703
(Σουσσέτα), Ν. Καρδοβίλλης (Ερρίκος), Α. Μπίστης (Ιάκωβος), Ελ. Χέλμη
(Λουίζα)3561,
Ζαμπέλιου και Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των E.
Scribe και Melesville, μονόπρακτη κωμωδία, όπου παρουσιάζονται οι: Π.
Βονασέρα (Μήδεια), Γ. Τσίντος (Κρέων), Φιλ. Βονασέρα (Γλαύκη), Δ.
Αλεξιάδης (Ιάσων), και στην κωμωδία: Δημοσθ. Αλεξιάδης (Γουλιέλμος), Ν.
Καρδοβίλλης (λοχίας), Ελ. Βούλγαρης (λοχαγός), Εμ. Χέλμης
3562
(συνταγματάρχης), Γ. Νικηφόρος (δεσμοφύλακας) ,
 Οι δύο λοχίαι των Daubigny Baudouin και Maillard, τρίπρακτο δράμα, και
Όμοιος τον όμοιον, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γεωργίου
Νικηφόρου, όπου παίζουν οι: Δημοσθ. Αλεξιάδης (Γουλιέλμος), Πιπίνα
Βονασέρα (σύζυγος Γουλιέλμου), Εμ. Χέλμης (συνταγματάρχης), Ν.
Καρδοβίλλης (δεύτερος λοχίας), Γ. Νικηφόρος (δεσμοφύλακας), Ελ. Χέλμη,
Ροζίνα Βονασέρα3563,
μετάφραση Άγγ. Βλάχου, και Οι αμοιβαίως υπηρέται του Αχιλλέως Ηλιάδη,
μονόπρακτη κωμωδία, όπου πρωταγωνισθούν οι: Γ. Τσίντος (Ξέρξης), Ελ.
Βούλγαρης (Δημάρατος), Ν. Κυριακός (Αρταφέρνης), Ν. Καρδοβίλλης
(αρχηγός των μάγων), Δ. Αλεξιάδης (Λεωνίδας), Πιπίνα Βονασέρα
(Αρχιδάμεια)3564,
κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα, Ο βίαιος γάμος (Le mariage forcé)
του Molière, μονόπρακτη κωμωδία και Ο ζυθοποιός της Πρεστώνης, όπου
ερμηνευτές είναι οι: Γ. Νικηφόρος (Ματθαίος), Πιπίνα Βονασέρα (σύζυγος
Ματθαίου), Νικηφόρου (Δοριμήνη), Δημοσθ. Αλεξιάδης (εραστής
Δοριμήνης), Ελ Χέλμη (Νικολέττα), Ν. Κυριακός (υπηρέτης), Ν.
Καρδοβίλλης (χοροδιδάσκαλος), Γ. Τσίντος, Εμμ. Χέλμης, Ελ. Βούλγαρης
(φιλόσοφος)3565,
3561 Παλιγγενεσία, 10/3/1876, ό.π., Εφημερίς, 4/3/1876, 64β΄, 4.

704
δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά και Οι ερωτευμένοι μυλωνάδες,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις σε διασκευή Ανδρέα Καλύβα,
όπου συμπρωταγωνισθούν οι: Φιλομήλα Βονασέρα (Ιωάννα), Ελ. Βούλγαρης
(Εβραίος), Γ. Τσίντος (λόρδος Σίμων Βερνάρδος), Γ. Νικηφόρος (μπάρμπα
Γιώργης), Ε. Χέλμη (Σιλβέστρα), Δημοσθ. Αλεξιάδης (εραστής της Ραζίνας),
Ιω. Νικηφόρου, Εμ. Χέλμης (Θωμάς)3566,
 Μαρία η Τυδορίς (Marie Tudor) του Victor Hugo, τετράπρακτο δράμα σε
μετάφραση Ιωάννη Ραπτάρχη, με τον Δημοσθ. Αλεξιάδη ως Γουλβέρτο και
την Πιπίνα Βονασέρα ως βασίλισσα Μαρία,
 Ρουί Βλας (Ruy Blas) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Ιωάννη Ραπτάρχη3567,
 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Le fils de la nuit) του Β. Σεζούρ, μυθιστορηματικό
 Τρεις γαμβροί και μία νύφη του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία3569,
 Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, όπου παίζουν οι: Π.
Βονασέρα, Πολ. Σούτσα, Φ. Βονασέρα, Ελ. Χέλμη, Δημ. Κοτοπούλης3570.
Η Πιπίνα Βονασέρα επαινείται για τις ερμηνείες της στη Μήδεια και στη
Μαρία Τυδώρ. Η Ελένη Χέλμη ξεχωρίζει και στην κωμωδία και στο δράμα. Έχει
ζωηρή έκφραση και καλή φωνή, πολλή δύναμη και κατέχει τη σκηνή. Η κόρη της
Πιπ. Βονασέρα, Φιλομήλα, αναδεικνύεται σε ερωτικούς ρόλους με το μελωδικό και
γλυκό στοιχείο της φωνής της, ενώ ο Δημοσθένης Αλεξιάδης στην απαγγελία της
τραγωδίας είναι υπερβολικός και όχι φυσικός, χρησιμοποιεί το προσποιητό εκείνο
ύφος των Ιταλών ηθοποιών. Στα οικογενειακά δράματα είναι καλύτερος, «υποκρισία
τελεία, η οικονομία του σώματος αβίαστος, των χειρών η διάθεσις εις κινήσεις
μετρίας καλλίστη, απαγγελία ομαλή, απροσποίητος και προσήκουσα»3571. Ο Ν.
3566 Παλιγγενεσία, 22/3/1876, 3451, 2, Εφημερίς, 13/3/1876, 73, 4. Η Εφημερίς αναφέρει ότι παίχθηκε
Ο γάμος του Μουντζούρη, μονόπρακτη κωμωδία του Μολιέρου.
3567 Παλιγγενεσία, 22/3/1876, ό.π., 2.
3568 Εφημερίς, 18/3/1876, 78, 4.
3569 Ό.π., 20/3/1876, 80, 8.
3570 Παλιγγενεσία, 16/4/1876, 3470, 3, Εφημερίς, 27/3/1876, 87, 2, 25/5/1876, 85, 4. Βλ. επίσης
Κυριακή Πετράκου, «Έρωτας και εθνική προδοσία σε δύο έργα του Βερναρδάκη: Μαρία Δοξαπατρή
και Ευφροσύνη», σ. 101-107, Αλεξία Αλτουβά, «Η συμβολή του Δημητρίου Βερναρδάκη στην
ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ. 148.
3571 Αυγή, 19/2/1876, 4, 20/3/1876, 3.
705
Καρδοβίλλης είναι νέος ηθοποιός που απαγγέλλει αφελώς, αλλά εκφραστικά, και θα
έχει μπροστά του επιτυχίες, διότι έχει τα προσόντα ενός καλού ηθοποιού3572.
Στην Σαπφώ του Ιταλού Leopoldo Marenco ο μηχανισμός κατά την αλλαγή
των σκηνογραφιών (ιδίως όταν φαίνεται ο ναός για τους γάμους των
πρωταγωνιστικών προσώπων) γίνεται με μεγάλη τέχνη3573.
Η κυβέρνηση επιχορηγεί το θίασο με 2.500 δραχμές3574. Στις 27 Μαρτίου
1876 λήγουν οι παραστάσεις στο θέατρο αυτό και ξεκινάει να διδάσκει ο θίασος των
φοιτητών3575. Ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη αναχωρεί για την Ερμούπολη της
Σύρου3576. Το 1877 ενώνεται με το θίασο «Μένανδρος» στο θέατρο «Απόλλων»3577.
1878
Το 1878 σχηματίζει δικό του θίασο και παίζει στο θέατρο «Αθηνών» και το
καλοκαίρι στο θέατρο «Αι Μούσαι ή Ιλισίδες Μούσαι», που βρίσκεται απέναντι από
αυτό του Διον. Ταβουλάρη (το θέατρο «Απόλλων»), ο οποίος παρουσιάζει έργα στην
Αθήνα την ίδια εποχή. Αλλά από τις 15 Ιουνίου ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη
παίζει ορισμένες βραδιές και σε θέατρο στον Πειραιά (στη μάντρα Βραχνού), όπου
ιδιοκτήτης είναι ο Σκουλούδης3578. Ο θίασος που σχηματίζεται έρχεται από τη
Σύρο3579. Μερικά από τα έργα βασίζονται σε νεότατες μεταφράσεις3580. Για να
παρουσιάσει δε έργα στο θέατρο «Αι Μούσαι» κατέβαλε «πολλήν φιλόκαλον
μέριμναν εις την διαρρύθμισιν και διακόσμησιν του θεατριδίου τούτου, εκτείνων
εκατέρωθεν πτέρυγας εμποδιζούσας τον άνεμον, διακοσμών τας πλευράς και
ανακαινίζων τας σκηνάς»3581. Στο θίασο συμμετέχουν οι ηθοποιοί: Πιπίνα Βονασέρα,
Φιλομήλα Βονασέρα, Γεώργιος Νικηφόρος, Δημοσθένης Αλεξιάδης, Γ. Τσίντος, Ελ.
Βούλγαρης, Ν. Ζάνος, Αικ. Δρακάκη, Ιω. Νικηφόρου κ.ά.3582.
3572 Εφημερίς, 9/3/1876, 69, 1.

3573 Παλιγγενεσία, 25/2/1876, ό.π., 3-4. Βλ. και Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 89-92.
3575 Παλιγγενεσία, 16/4/1876, 3470, 3.
3576 Ό.π., 8/6/1876, 3514, 4, Εφημερίς, 30/3/1876, 90, 1. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην
Ερμούπολη της Σύρου, σ. 624-632.
3577 Βλ. στο υποκεφάλαιο του θιάσου «Μένανδρος».
3578 Παλιγγενεσία, 14/6/1878, 4143, 4, Εφημερίς, 19/6/1878, 170, 3. Κατερίνα Μπρεντάνου, Η
θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 86.
3579 Εφημερίς, 28/1/1878, 28, 2. Δήμου, ό.π.
3580 Εφημερίς, 2/3/1878, 61, 2-3.
3581 Ό.π., 8/5/1878, 128, 3.
12/3/1878, 71, 4, 15/3/1878, 74, 3.
706
Στο θέατρο «Αθηνών» από 12 Μαρτίου έως 6 Απριλίου του 1878 έχει το εξής
ρεπερτόριο:
 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και Η. Meyer, και Αι ζηλοτυπίαι,
 Μαριάννα (Δουβάλ) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Α.
Σκαλίδη,
έμμετρη μετάφραση Ι. Φραγκιά, απόφοιτου της Νομικής3585,
 Νόρμα (Norma) του Carlo Dormenville, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση
Μ. Ζώρα με την Πιπίνα Βονασέρα (Νόρμα) και τη Φιλομήλα Βονασέρα
(Αδολγίζη)3586,
 Ο κωδωνοκρούστης (Le sonneur de Saint-Paul) του Joseph Bouchardy,
τετράπρακτο δράμα με πρόλογο, «νεωστί μεταφρασθέν», με τον Δ. Αλεξιάδη
(κωδωνοκρούστη) και τον Γ. Τσίντο (ιατρό Αλβίνο),
 Πεινασμένος και χωρίς λεπτά, κωμωδία μετ’ ασμάτων3587,
 Ο περιπλανώμενος Ιουδαίος (Le juif errant) του Ευγ. Σύη, δράμα εις δύο μέρη
και εννέα πράξεις3588,
 Συζύγου εκλογή του Δημ. Παπαρρηγόπουλου, μονόπρακτη πολιτική
3590
κωμωδία ,
 Ο ηθοποιός Κην (Kean ou Désordre et génie) του Alexandre Dumas πατρός,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Γεωργαντόπουλου,
 Αλώπηξ κολοβή του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία3591.
Ξεκίνησε, λοιπόν, ο θίασος στις 12 Μαρτίου με μια γνωστή επιτυχία Ιωσίας ο
12/3/1878, 71, 4, 15/3/1878, 74, 3.
3584 Παλιγγενεσία, 13/3/1878, ό.π., Εφημερίς, 15/3/1878, 74, 4.
3586 Εφημερίς, 19/3/1878, 78, 4, 21/3/1878, 80, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 86.
3587 Πιθανώς να είναι το Νηστικός και χωρίς παρά, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
διασκευή του Γεωργίου Νικηφόρου. Παλιγγενεσία, 22/3/1878, 4072, 3-4, 24/3/1878, 4074, 4, Εφημερίς,
23/3/1878, 82, 4.
26/3/1878, 85, 4, 28/3/1878, 88, 5.
3590 Εφημερίς, 2/4/1878, 92, 4.
3591 Ό.π., 3/4/1878, 93, 2, 5/4/1878, 95, 2.
707
ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και Η. Meyer, που άρεσε και συγκινούσε τους θεατές. Ο
Δημοσθένης Αλεξιάδης ήταν, όπως πάντα αξιέπαινος και ο Γ. Τσίντος στο πρόσωπο
του ναυάρχου αμίμητος3592.
Για την παράσταση της Μαριάννας (Δουβάλ) του A. Bourgeois, σε μετάφραση
Α. Σκαλίδη (16/3), ο Τύπος σχολιάζει ότι ήταν έργο «βιασμού της δραματουργίας»,
πολύ μεγάλο μυθιστορηματικό περιπετειώδες δράμα. Οι χαρακτήρες ήταν ελλιπείς. Οι
ηθοποιοί όμως κατέβαλαν προσπάθειες. Αντίθετα η κωμωδία Νύμφη και φοράδα του
A. Cavalli έτερψε3593.
Ο Αμφιτρύων του Μολιέρου (18/3) εκτελέσθηκε καλώς. Η κωμωδία άρεσε και
αυτό οφείλεται στην καλή έμμετρη μετάφραση του Ιω. Φραγκιά, απόφοιτου τότε της
Νομικής3594.
Η παράσταση της Νόρμας (Norma) του Carlo Dormenville, πεντάπρακτη
τραγωδία σε μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα (19/3 & 1/4), ήταν καλή με λαμπρή διασκευή
της σκηνής και πολύ καλή μετάφραση. Διακρίθηκαν οι ηθοποιοί Πιπίνα Βονασέρα
(Νόρμα, ιέρεια των Δρυίδων), Φιλομήλα Βονασέρα (Αδολγίζη) και Δ. Αλεξιάδης.
Ειδικά οι γυναίκες πρωταγωνίστριες αναδείχθηκαν άριστες στην τέχνη τους και άξιες
θαυμασμού. Οι θεατές κάλεσαν στη σκηνή δύο-τρεις φορές το θίασο3595.
Στον Κωδωνοκρούστη (Le sonneur de Saint-Paul) του Joseph Bouchardy
(23/3) οι ηθοποιοί αποδείχθηκαν επιμελείς. Με ιδιάζουσα ικανότητα παρέστησε τον
τυφλό κωδωνοκρούστη ο Δ. Αλεξιάδης, όπως και ο Γ. Τσίντος τον ιατρό Αλβίνο. Το
δράμα ήταν πολύ συγκινητικό3596.
Σε δύο συνεχείς βραδιές (25 & 26/3) παραστάθηκε το δράμα του Ευγένιου Σύη
Ο περιπλανώμενος Ιουδαίος. Η επιτυχία των υποκριτών υπήρξε πλήρης. Καλώς
ερμήνευσε το πρόσωπο του Δαβογέρτου, γηραιού στρατιώτη, ο Δ. Αλεξιάδης, η
Φιλομήλα Βονασέρα της Αδριανής, ο Ελ. Βούλγαρης του Ροδίνου και ο Γ. Τσίντος
του αββά Αιγρινή. Η σκηνική διακόσμηση υπερέβη τις προσδοκίες. Ήταν κομψή και
ασυνήθιστη. Οι θεατές παρακολούθησαν με ζήλο, διάθεση που είχαν εκδηλώσει και
για την ανάγνωση του μυθιστορήματος3597.
12/3/1878, 71, 4, 15/3/1878, 74, 3.
3593 Παλιγγενεσία, 13/3/1878, ό.π., Εφημερίς, 15/3/1878, 74, 4.
3595 Εφημερίς, 19/3/1878, 78, 4, 21/3/1878, 80, 6, 1/4/1878, 91, 4, Παλιγγενεσία, 1/4/1878, 4081, 4.
3596 Παλιγγενεσία, 22/3/1878, 4072, 3-4, 24/3/1878, 4074, 4, Εφημερίς, 23/3/1878, 82, 4.
26/3/1878, 85, 4, 28/3/1878, 88, 5.
708
Μνεία έγινε από τον Τύπο για τον Αμφιτρύωνα του Μολιέρου (2/4) και την
ωραία διδασκαλία, κατά την οποία υπερπήδησε τις δυσκολίες ο Αλεξιάδης με
καλαισθησία. Εκτιμήθηκε ιδιαίτερα ο κωμικός ηθοποιός Γ. Νικηφόρος ως Σωσίας.
Ορισμένα μέρη φαίνονταν ωσάν να ήταν γραμμένα για τον κωμικό. Έπαινος
αποδόθηκε στον Ν. Ζάνο, ηθοποιό με λεπτή τέχνη και στην Ιω. Νικηφόρου, την Αικ.
Δρακάκη και τον Γ. Τσίντο3598.
Στον Ηθοποιό Κην του Αλ. Δουμά πατρός (6/4), έργο πολύ δύσκολο για τις
σκηνικές του απαιτήσεις και για τη δύσκολη υπόκριση του μέρους του Κην,
διακρίθηκε ο Δ. Αλεξιάδης για τον ζήλο που κατέβαλε και την μεγάλη επιτηδειότητα.
Η μετάφραση του Δ. Γεωργαντόπουλου έγινε ανάλογα προς το αίσθημα του θέματος,
αλλά έχρηζε διορθώσεων3599.
Όπως προαναφέρθηκε από τις 21 Μαΐου έως τις 13 Σεπτεμβρίου ο θίασος
νοικιάζει το θέατρο «Αι Μούσαι» ή «Ιλισίδες Μούσαι» και αφού το διαρρύθμισε
καταλλήλως παριστάνει τα έργα: Νόρμα (Norma) του Carlo Dormenville,
πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Μ. Ζώρα, Τραγωδία και μουσική, μονόπρακτη
μουσική κωμωδία, Κωνσταντίνος ο διάδοχος του Α. Αντωνιάδου, λυρικό ποίημα,
παράσταση προς τιμήν της ονομαστικής γιορτής του διαδόχου Κωνσταντίνου, με την
Πιπίνα Βονασέρα (Νόρμα), και τη Φιλομήλα Βονασέρα (Αδολγίζη), ενώ τη διεύθυνση
ορχήστρας έχουν οι μουσικοδιδάσκαλοι Σάιλερ και Αλέγρη. Η παράσταση ήταν
επιτυχής, το θέατρο πλήρες και σημαιοστολισμένο3600.
Μετά την πρώτη του αυτή παράσταση συνεχίζει με έργα, όπως:
 Η ανθοπώλις της Φλωρεντίας ή Ο υποψήφιος βουλευτής, τρίπρακτο δράμα,
 Οι αμοιβαίως υπηρέται του Αχιλ. Ηλιάδη, μονόπρακτη κωμωδία3602,
3598 Εφημερίς, 2/4/1878, 92, 4, 8/4/1878, 98, 2.

3599 Ό.π., 3/4/1878, 93, 2, 5/4/1878, 95, 2, 8/4/1878, 98, 2.
3600 Παλιγγενεσία, 17/5/1878, 4119, 4, 20/5/1878, 4122, 3-4, Εφημερίς, 20/5/1878, 140, 2, 21/5/1878,
141, 2, 23/5/1878, 143, 2.
3601 Παλιγγενεσία, 24/5/1878, 4125, 4.
3602 Εφημερίς, 30/5/1878, 150, 4.
709
 Μαρία Στούαρτ του Fr. Schiller, πεντάπρακτο δράμα,
μονόπρακτο πρόλογο,
 Τρεις γαμβροί και μια νύμφη του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία3605,
 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don César de Bazan) των P. Dumanoir και A.
D’Ennery,
 Η εν τω σκότει συνέντευξις, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Θ.
Γ.3606,
 Μαρία Τυδώρ του V. Hugo, τετάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιωάννη
Ραπτάρχη,
κωμωδία3607,
κωμωδία σε μετάφραση Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων με τον
θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό ρόλο3608,
 Λουκία Διδιέ, δράμα3609,
 Χίμαιρα (ή Ποίαν γλώσσαν λαλούσιν εν ουρανώ ή Η παραμονή του νέου έτους
εν Αθήναις) του Σπ. Βασιλειάδη, κωμικό μονόπρακτο vaudeville (παρωδία),
κωμωδία3610,
 Ο νόθος, δράμα,

3604 Εφημερίς, 3/6/1878, 154, 3.
3605 Ό.π., 4/6/1878, 155, 4.
3606 Ό.π., 5/6/1878, 156, 4.
3607 Ό.π., 6/6/1878, 157, 4.
3608 Ό.π., 7/6/1878, 158, 2, 8/6/1878, 159, 4.
3609 Ό.π., 7/6/1878, 158, 2.
3610 Ό.π., 13/6/1878, 164, 2.
3611 Ό.π., 13/6/1878. Από τις 15 Ιουνίου αρχίζει παραστάσεις ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη στο
θέατρο «Πειραιώς» (μάντρα Βραχνού) παράλληλα με το θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι» των Αθηνών
(Παλιγγενεσία, 14/6/1878, 4143, 4, Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 86).
710
 Φρίδα η ορφανή, οικογενειακό δράμα,
 Το πρεσβυτέριον, δράμα,
 Ρουί Βλας (Ruy Blas) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
 Ο διάβολος ή Ο κόμης του Αγίου Γερμανού των Α. Délacour και L. Thiboust,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Πιπίνας Βονασέρα και Δημοσθ.
 Ο ηθοποιός Κην (Kean, ou, Désordre et génie) του Alexandre Dumas πατρός,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Γεωργαντόπουλου,
 Τυφλόμυια του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία3615,
 Η επαίτις (La mendiante) των A. D’Εnnery, M. Masson και A. Bourgeois,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά3616,
 Ο δικηγόρος και οι ηθοποιοί, μονόπρακτη κωμωδία3618,
Κόντη3619,
 Αιμιλία Γαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing, πεντάπρακτο δράμα, με
τον Δημ. Αλεξιάδη (Γκαλόττι) και τον Μιχ. Αρνιωτάκη (Μορσινέλλι),
 Ένας σκύλος αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία3620,
 Ευφροσύνη ή Κυρά Φροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα3621,
 Οι σπουδασταί εν Παρισίοις ή Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon,
τρίπρακτο δράμα, σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθένη

3613 Παλιγγενεσία, 16/6/1878, ό.π., 17/6/1878, ό.π., 19/6/1878, 4147, 4, Εφημερίς, 18/6/1878, 169, 4,
20/6/1878, 171, 3.
3614 Εφημερίς, 20/6/1878, 171, 3.
173, 4.
3616 Εφημερίς, 24/6/1878, 175, 4.
3617 Παλιγγενεσία, 24/6/1878, 4152, 3.
3618 Εφημερίς, 29/6/1878, 180, 4.
3620 Παλιγγενεσία, 6/7/1878, 4162, 3, 7/7/1878, 4163, 3-4, Εφημερίς, 4/7/1878, 185, 4, 6/7/1878, 187,
2 και 4, 8/7/1878, 189, 2.
3621 Παλιγγενεσία, 11/7/1878, 4166, 3, 13/7/1878, 4168, 4, 14/7/1878, 4169, 3, Εφημερίς, 12/7/1878,
193, 2, 13/7/1878, 194, 4, 14/7/1878, 195, 2.
711
 Ο περιπλανώμενος Ιουδαίος (Le juif errant) του Ευγ. Σύη, δράμα εις δύο μέρη
και εννέα πράξεις3623,
 Αδελφός και αδελφή (Frère et sœur) των Joseph Mery και Bernard Lopez,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Σκαλίδη3624,
 Αι κόραι του πολιτισμού του Πέτρου Λαζαρίδη, μονόπρακτη κωμωδία3625,
 Η περί όνου σκιάς δίκη του Κ. Γ. Ξένου, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων
του Ιωσήφ Καίσαρη3626,
 Μαρία Στούαρτ του Friedrich Schiller, πεντάπρακτο δράμα,
 Το Αρκάδιον του Ραφαήλ Παριζίνι, μουσικό ποίημα σε μουσική διεύθυνση του
Ανδρ. Σάιλερ,
 Μονά ή ζυγά, μονόπρακτη κωμωδία3627,
 Χαίρε Μαρία (Ave Maria) των A. D’Εnnery και J. Lafitte, εξάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Γ.Λ. Ξανθόπουλου3628,
 Οι άθλιοι (Les misérables) του Victor Hugo, στη θεατρική διασκευή του Αλ.
Δουμά υιού, σε μετάφραση Δημοσθ. Αλεξιάδη, σε δύο μέρη,
 Ο φαντασιοκόπος του Alfred de Musset, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
του Κ. Γεωργαντόπουλου3629,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη3630.
Η παράσταση του δράματος Πίστις, ελπίς και έλεος (Foi, espérance et charité)
του Bernard Joseph Rosier δόθηκε εν μέσω αρκετού πλήθους με επιτυχία και
συγκίνησε. Με ιδιάζουσα ικανότητα παρουσίασε ο Δ. Αλεξιάδης το πρόσωπο του
Αλβέρτου και ο Γ. Τσίντος του Παύλου. Η Φιλομήλα Βονασέρα ήταν τέλεια και
προμήνυε για το μέλλον άριστη καλλιτέχνιδα. Ο Ελ. Βούλγαρης κατόρθωσε να
3622 Παλιγγενεσία, 15/7/1878, 4170, 3, Εφημερίς, 16/7/1878, 197, 2 και 4, 18/7/1878, 199, 2. Σιδέρης,
3623 Παλιγγενεσία, 25/7/1878, ό.π., 4, 29/7/1878, 4182, 2-3, Εφημερίς, 26/7/1878, 207, 2, 27/7/1878,
208, 4.
3624 Παλιγγενεσία, 29/7/1878, 4182, 4, Εφημερίς, 16/7/1878, 197, 2, 30/7/1878, 211, 4, 31/7/1878,
212, 2.
3625 Παλιγγενεσία, 1/8/1878, 4184, 3-4, 2/8/1878, 4185, 4, Εφημερίς, 2/8/1878, 214, 4, 4/8/1878, 216,
2.
3627 Παλιγγενεσία, 12/8/1878, 4194, 3, 15/8/1878, 4196, 3.
3628 Ό.π., 15/8/1878, 4196, 4.
3629 Ό.π., 29/8/1878, 4208, 3, 2/9/1878, 4212, 3, Εφημερίς, 31/8/1878, 243, 2, 3/9/1878, 246, 2.
3630 Παλιγγενεσία, 7/9/1878, 4216, 3.
712
υποκινήσει το μίσος των θεατών ως κακούργος. Γενικά ερμήνευσαν με επιτυχία τους
ρόλους τους, πλην ορισμένων, που προσποιούνταν με τη φωνή τους, νομίζοντας έτσι
ότι θα πετύχαιναν. Ο Ν. Ζάνος, αν μελετούσε περισσότερο, θα γινόταν στο μέλλον
ένας από τους καλύτερους κωμικούς3631.
Παραστάθηκε ο Εξηνταβελώνης του Μολιέρου στις 8 Ιουνίου, έργο από τα
άριστα, αλλά που έχασε πολύ από την ασυμβίβαστη, με την εποχή, μετάφραση του
Κωνσταντίνου Οικονόμου και τη διαφορά στα ήθη της κοινωνίας. Ερμηνεύθηκε από
τον Δ. Αλεξιάδη στον πρωταγωνιστικό ρόλο με δεξιοτεχνία3632.
Η παράσταση της Χίμαιρας του Σπ. Βασιλειάδη (11/6) αναπαρέστησε την
ωραία φρασεολογία του πρόωρα χαμένου ποιητή και απότισε φόρο τιμής στη μνήμη
του. Η επιμέλεια οφείλεται στον Δ. Αλεξιάδη, όπως και η από σκηνής εμφάνιση της
κωμωδίας Συζύγου εκλογή, ενός άλλου πρόωρα χαμένου ποιητή, του Δημ.
Παπαρρηγόπουλου. Στον Δημ. Αλεξιάδη οφείλεται η επιλογή των έργων και η
διδασκαλία αυτών3633.
Το δράμα Φρίδα η ορφανή (15/6) έδειξε τους χαρακτήρες, οι οποίοι
ερμηνεύθηκαν με επιτυχία και η εκτέλεση του έργου υπήρξε αρίστη. Ο θίασος
καταβάλλει κόπους για να ανεβάζει νέα έργα3634.
Τέλος, το δράμα του Βίκτωρος Ουγκώ Ρουί Βλας (18/6) ευχαρίστησε τους
πολυπληθείς θεατές. Όλοι οι ηθοποιοί πέτυχαν στα μέρη τους, γεγονός που δείχνει την
καλή κατάρτιση και την επιμέλεια του θιάσου για παράσταση δραμάτων3635.
Στο θέατρο «Αθηνών» επανέρχεται κατά τον χειμώνα του 1878, από τις 19
Νοεμβρίου έως 1 Δεκεμβρίου και παρουσιάζει για συνολικά επτά βραδιές, διάφορα
έργα, όπως τον Γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon (δύο φορές) και τον
Φαντασιοκόπο του Alfred de Musset3636, την Επίσκεψη ηγεμόνος εις τας φυλακάς του
Καρόλου Φριδ, ιταλικό δράμα και τη Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη
ιταλική κωμωδία3637, τη Μαριάννα Δουβάλ του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα με
πρόλογο σε μετάφραση Α. Σκαλίδη3638, τη Νόρμα (Norma) του Carlo Dormenville,
πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Μ. Ζώρα και τη μονόπρακτη κωμωδία Όχι, όχι
3631 Ό.π., 31/5/1878, 4131, 4, 2/6/1878, 4133, 3, Εφημερίς, 1/6/1878, 152, 4.

3632 Εφημερίς, 7/6/1878, 158, 2, 8/6/1878, 159, 4, 10/6/1878, 161, 2.
3633 Ό.π., 13/6/1878, 164, 2.
3635 Παλιγγενεσία, 16/6/1878, ό.π., 17/6/1878, 4146, 3, 19/6/1878, 4147, 4, Εφημερίς, 18/6/1878, 169,
4, 20/6/1878, 171, 3.
3636 Παλιγγενεσία, 18/11/1878, 4278, 3, Εφημερίς, 15/11/1878, 319, 2, 19/11/1878, 323, 2 και 3.
3638 Εφημερίς, 25/11/1878, 329, 4.
713
ευχαριστώ του Δημ. Π. Γεωργαντόπουλου3639 και τέλος, την Άπιστο του Αντ.
Αντωνιάδη, κωμωδία βραβευθείσα στο Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 18753640
και τη μονόπρακτη πολιτική κωμωδία Συζύγου εκλογή του Δημ.
3641
Παπαρρηγόπουλου . Ο Αλεξιάδης μετά αναχωρεί για τη Βλαχία και την
Κωνσταντινούπολη, ενώ τα περισσότερα από τα μέλη του θιάσου του παραμένουν
στην Αθήνα και δίνουν λίγες παραστάσεις στο θέατρο «Ευτέρπη»3642.
1880
Το 1880, ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη παρουσιάζει έργα στο θέατρο
«Απόλλων» από τις 8 Μαΐου και καθ’ όλο το καλοκαίρι έως τις 14 Σεπτεμβρίου 1880.
Ο Δ. Αλεξιάδης ζητά με επιστολή του, τη στήριξη του κοινού και του Τύπου,
ζητώντας τους αμερόληπτη κριτική «μετά μετριότητος επαινούσης και μετ’ επιεικούς
αυστηρότητος ψεγούσης εν μέτρω δικαιοσύνης». Η ελληνική σκηνή έχει πολλές
ελλείψεις, παραδέχεται ο θιασάρχης, αλλά ο θίασος θα φροντίσει να συμβάλει στην
πρόοδό της. Θα διδαχθούν έργα πρωτότυπα και ξένα από θίασο δοκιμασμένων
υποκριτών3643. Ξεκινά με μια ευεργετική παράσταση υπέρ αγαθοεργού σκοπού με το
πεντάπρακτο δράμα Ροβέρτος ο αρχιληστής του I. Lamartelier. Στο θίασο του
συμμετέχουν οι: Πιπίνα Βονασέρα, Φιλομήλα Βονασέρα, Ελένη Κοτοπούλη, Σοφία
Δημητρουλοπούλου, Αικατερίνη Κονοφάου, Ελένη Χέλμη, Δ. Αλεξιάδης, Γ. Τσίντος,
Ν. Καρδοβίλλης, Ν. Ζάνος, Δ. Κοτοπούλης, Ν. Κυριακός, Γ. Χρυσάφης, Θ. Πεταλάς,
Χ. Δημητρουλόπουλος, Ε. Παντόπουλος, Β. Δαούλας, Σ. Κάππας3644. Η Ελένη Χέλμη
αποχωρεί στις 21 Ιουνίου από το θίασο «Μένανδρος» και εντάσσεται στο θίασο του
Τα έργα, που παρουσιάζει είναι ποικίλα και οι τίτλοι τους είναι οι εξής:
 Γαλιλαίος Γαλιλέη του Gaetano Montecini, τετράπρακτο ιστορικό δράμα σε
μετάφραση Δ. Λάμπρου,
 Τσαλαβούτας του Γ. Δροσίνη, μονόπρακτη κωμωδία3646,
 Γάσπαρος ο αλιεύς των Α. D’Ennery και A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα σε
3639 Ό.π., 26/11/1878, 330, 4.

3640 Moullas, Les concours poétiques, σ. 336, Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 51.
3641 Παλιγγενεσία, 30/11/1878, 4288, 3, Εφημερίς, 1/12/1878, 335, 2, 4/12/1878, 338, 2. Βλ. και
Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 101-103.
3642 Εφημερίς, 13/12/1879, 347, 2. Για την Κωνσταντινούπολη βλ. Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου,
Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 86-87.
3643 Στοά, 21/5/1880, 2289, 3.
3644 Παλιγγενεσία, 8/5/1880, 4736, 3, Στοά, 28/1/1880, 2180, 2, 9/4/1880, 2249, 2, 21/5/1880, 2289, 3.
3645 Στοά, 21/6/1880, 2320, 2-3.
3646 Παλιγγενεσία, 24/5/1880, 4750, 2, 17/5/1880, 4744, 3, 22/5/1880, 4748, 3, 27/5/1880, 4752, 2,
Στοά, 21/5/1880, 2289, 3, 25/5/1880, 2293, 2-3-4. Βλ. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 106.
714
μετάφραση Επ. Σχινά3647,
δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά, όπου πρωταγωνισθούν οι: Δημ.
Αλεξιάδης (λόρδος Δέδλεϋ), Θ. Πεταλάς (βασιλεύς Εδουάρδος), Πιπίνα
Βονασέρα (πριγκηπέσσα Μαρία), Φιλομήλα Βονασέρα (Ιωάννα Γρέυ)3648,
 Μαρία Στούαρτ (Maria Stuart) του Friedrich Schiller, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο πεινασμένος, μονόπρακτη κωμωδία3649,
μονόπρακτο πρόλογο3650,
 Η κιθαρωδός Αιμιλία (ή Η κιθαρωδός και ο σωματέμπορος) του David
Cassone, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Μιλτ. Λαντς,
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη3652,
 Ιούνιος Βρούτος του Ιωάννη Γ. Φραγκιά, πεντάπρακτη τραγωδία υποβληθείσα
στον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του 18753653, όπου συμπρωταγωνισθούν
οι: Δ. Αλεξιάδης (Βρούτος), Πιπίνα Βονασέρα (Μαργαρίτα), Φιλομήλα
Βονασέρα (Κλαίλια), Θ. Πεταλάς (Τίτος), Δημ. Κοτοπούλης (β΄ άγγελος),
Βασ. Δαβίλας (α΄ άγγελος), Γ. Τσίντος (ιερεύς),
 Το σημειωματάριον του σινιόρ Παντιά του Henri Murger, μονόπρακτη
κωμωδία μεταφρασθείσα εκ του γαλλικού3654,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά,
 Συζύγου εκλογή του Δημ. Παπαρρηγόπουλου, πολιτική μονόπρακτη κωμωδία

3648 Πρωΐα, 30/5/1880, 447, 3, Στοά, 29/5/1880, 2297, 4, 31/5/1880, 2299, 3.
3649 Πρωΐα, 30/5/1880, 447, 3, Στοά, 31/5/1880, 2299, 2 και 3.
3653 Δεν κέρδισε κάποιο βραβείο ή έπαινο (Moullas, Les concours poétiques, σ. 336-337, Κυριακή
Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 50).
3654 Παλιγγενεσία, 7/6/1880, 4762, 4, 12/6/1880, 4766, 2-3, Στοά, 7/6/1880, 2306, 2, 9/6/1880, 2308,
2, 10/6/1880, 2309, 2-3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
715
με τον Δ. Αλεξιάδη (Δήμο) και τη Φιλομήλα Βονασέρα (Σύνταγμα)3656,
έμμετρη μετάφραση Ιω. Φραγκιά,
κωμωδία3657,
 Αδελφός και αδελφή (Frère et sœur) των Joseph Méry και Bernard Lopez,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Σκαλίδη,
 Η μαγνητιζομένη (Les cheveux de ma femme) του E. Labiche, μονόπρακτη
κωμωδία3659,
 Μαριάννα (Δουβάλ) του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου, όπου παίζουν οι: Ελένη
Κοτοπούλη (Φροσάρ), Γ. Τσίντος (Ιάκωβος), Ελένη Χέλμη (τυφλή ορφανή),
Φιλομήλα Βονασέρα (Ερικέττη), Θ. Πεταλάς (Πέτρος), Δημ. Κοτοπούλης
(ανιψιός του αστυνόμου)3661,
 Σωσάννα Ίμβερτ ή Η εξαγνισθείσα σύζυγος (Suzanne) των E. Brisebarre και E.
Nus, δράμα σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη, όπου
ερμηνεύουν οι: Πολυξένη Σούτσα (Σωσάννα), Ελένη Χέλμη (κόρη της
Σωσάννας), Φιλομήλα Βονασέρα (δεύτερη κόρη της Σωσάννας), Δ.
Κοτοπούλης (σύζυγος), Γ. Τσίντος (πειρατής),
 Ο κρεμασμένος σύζυγος του Γ. Στρατήγη, μονόπρακτη κωμωδία3662,
 Ευφροσύνη ή Κυρά Φροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, με
τους: Πολυξένη Σούτσα (Φροσύνη), Πιπίνα Βονασέρα (Νάσω), Ελένη Χέλμη
(Ζωήτσα), Φιλομήλα Βονασέρα (Χανιφέ Χανούμ), Δημοσθ. Αλεξιάδη
(Μουχτάρ πασάς), Γ. Τσίντο (Αλή πασάς), Γ. Χρυσάφη (Μάνθος), Ελένη

3658 Στοά, 14/6/1880, 2313, 3.
3661 Παλιγγενεσία, 20/6/1880, 4773, 3, Στοά, 21/6/1880, 2320, 2-3, 23/6/1880, 2322, 3.
716
Χέλμη, Ελένη Κοτοπούλη και Σ. Δημητρουλοπούλου (γύφτισσες)3663,
 Ελισάβετ, η βασίλισσα της Αγγλίας (Elisabetta, regina d’ Inghliterra) του Paolo
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα, όπου διδάσκουν οι: Πιπίνα Βονασέρα
(Ελισάβετ), Φιλομήλα Βονασέρα (Σάρα), Δημοσθένης Αλεξιάδης
(πρωθυπουργός), Δ. Κοτοπούλης (κόμης του Έσεξ), Ευάγγ. Παντόπουλος
(δεσμοφύλακας)3664,
 Άλλ’ αντ’ άλλων του Γεωργίου Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία3666,
 Ρήγας ο Φεραίος, ο πρωτομάρτυς της ελληνικής ανεξαρτησίας του Ιω.
Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα3668,
 Αμοιβή των δακρύων ή Θέατρον επί θεάτρου και δράμα επί δράματος του
Riccardo Castelvecchio,
 Η Ρασμόνδα του Θ. Καίρνερ, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ.
Γεωργαντόπουλου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Πιπίνα Βονασέρα (βασίλισσα
Ελεονώρα), Φιλομήλα Βονασέρα (Ρασμόνδα), Δημοσθένης Αλεξιάδης
(Ερρίκος), Δ. Κοτοπούλης (Ριχάρδος), Ε. Χέλμης (πρίγκιπας Ιωάννης), Ν.
Κυριακός (γέρος Νέσλη), Θ. Πεταλάς (Γεώργιος)3671,
3663 Το έργο συναντιέται στον Τύπο της εποχής και ως Κυρά Φροσύνη. Παλιγγενεσία, 25/6/1880,
4777, 2-3, 2/7/1880, 4783, 2-3, Στοά, 25/6/1880, 2324, 3, 26/6/1880, 2324, 3.
3664 Παλιγγενεσία, 2/7/1880, 4783, 2-3, Στοά, 22/6/1880, 2321, 3, 27/6/1880, 2326, 3, 28/6/1880,
2327, 4, 30/6/1880, 2329, 3.
3665 Παλιγγενεσία, 2/7/1880, 4783, 2-3, Στοά, 29/6/1880, 2328, 2, 30/6/1880, 2329, 4.
3666 Παλιγγενεσία, 3/7/1880, 4784, 4, Στοά, 3/7/1880, 2332, 2, 6/7/1880, 2335, 2. Δελτίον της Εστίας,
28/9/1880, αρ. 196, σ. 1. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103.
3668 Παλιγγενεσία, 5/7/1880, 4786, 3, Στοά, 6/7/1880, 2335, 2 και 3, 8/7/1880, 2237, 3.
3670 Παλιγγενεσία, 9/7/1880, 4789, 3, 10/7/1880, 4790, 3, Στοά, 29/6/1880, 2328, 2, 10/7/1880, 2239,
3 και 4.
2341, 3 και 4, 16/7/1880, 2345, 3, 17/7/1880, 2346, 3, 19/7/1880, 2348, 3.
717
μετάφραση Άγγ. Βλάχου3672,
D’Εnnery και F. Dugué, πεντάπρακτο κωμικοτραγικό μυθιστορηματικό δράμα
σε μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου,
D’Ennery με τον Δημ. Αλεξιάδη (Δον Καίσαρ του Βαζάν)3673,
Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο κρεμασμένος σύζυγος, μονόπρακτη κωμωδία3674,
 Χαίρε Μαρία (Ave Maria) των A. D’Εnnery και J. Lafitte, εξάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Γ.Λ. Ξανθόπουλου, με τη Φιλομήλα Βονασέρα (Φενέλλα) και τον
Ν. Ζάνο (λοχαγό Κακπέτση),
 Ο τσακπίνης των Παρισίων ή Η μοσχομάγκα των Παρισίων (Le gamin de
Paris) των Jean Bayard και Louis Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό
δράμα3676,
 Οθέλλος, ο μαύρος της Ενετίας (Othello, the Moor of Venice) του Shakespeare,
πεντάπρακτη τραγωδία, όπου διδάσκουν οι: Δ. Αλεξιάδης (Οθέλλος), Γ.
Τσίντος (Ιάγος), Ν. Ζάνος (Ροδερίγος), Φιλομήλα Βονασέρα (Δεισδαιμόνα),
 Η μύτη του αυθέντου μου του Γεωργίου Νικηφόρου, μονόπρακτη κωμωδία3678,
 Η κόρη του Τιντορέτο (La fille du Tintoret) των Ferdinand Dugué και Adolphe
Jaime υιού, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Σκαλίδη, όπου παίζουν
οι: Δ. Αλεξιάδης (Pietro d’Arezzo), Πιπίνα Βονασέρα (Νιόβη), Φιλομήλα
Βονασέρα (Μαριέττα), Θ. Πεταλάς (Βαλέριος), Ν. Ζάνος (Σπαλάτρης),
3672 Παλιγγενεσία, 15/7/1880, 4794, 3, 18/7/1880, 4797, 2-3.

3673 Ό.π., 19/7/1880, 4798, 3, 28/7/1880, 4805, 3.
3674 Ό.π., 22/7/1880, 4800, 3, Στοά, 22/7/1880, 2351, 4.
3676 Στοά, 26/7/1880, 2355, 4.
3677 Ό.π., 27/7/1880, 2356, 3 και 4, 31/7/1880, 2360, 3.
718
 Έχει το χέρ’ ολίγον, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε μετάφραση Δ.Π.Λ.3680,
 Ανδρόνικος ή Το στοίχημα του βασιλέως του Κ.Γ. Ξένου, δράμα σε πέντε
πράξεις και ένδεκα εικόνες, όπου ερμηνεύουν οι: Γ. Τσίντος (Ανδρόνικος
Κομνηνός), Γ. Χρυσάφης (Στέφανος Αγιοχριστοφορίτης), Β. Δαβίλας
(Μανουήλ), Πιπίνα Βονασέρα (Αγνή), Δ. Αλεξιάδης (Βρυένιος), Ελένη Χέλμη
(Μάρθα), Θεοδ. Πεταλάς (Αυριανός), Ν. Ζάνος (Οράτης), Χ.
Δημητρουλόπουλος (Φαλιέρος), Φιλομήλα Βονασέρα (Άννα), Θ. Ποφάντης
(Ισαάκιος Άγγελος), Ε. Πανόπουλος (Α΄ πολίτης), Ν. Κυριακός (Β΄ Πολίτης),
Γ.Χ. (Α΄ Δολοφόνος), Χ. Δημητρουλόπουλος (Β΄ Δολοφόνος), Σ.
Δημητρουλοπούλου (Α΄ σκιά), Ν. Κυριακός (Β΄ σκιά)3681,
κωμωδία σε μετάφραση Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων, με τη
σύμπραξη των μελών του θιάσου «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, με
τον Δ. Αλεξιάδη ως Εξηνταβελώνη, τον Ελ. Βούλγαρη ως μάγειρο και τον Γ.
Τσίντο ως Κύπριο υπηρέτη3682,
 Η Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ιω.
Ζαμπέλιου,
 Μαρία Ιωάννα ή Τα αποτελέσματα της μέθης (Marie-Jeanne) των Julien
Maillan και Adolphe D’ Εnnery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Σφήκα,
 Τρεις γαμβροί και μία νύμφη του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία3684,
 Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Εnnery, τετράπρακτο δράμα σε
1/8/1880, 2361, 3, 2/8/1880, 2362, 2, 3/8/1880, 2363, 4, 4/8/1880, 2364, 3.
3681 Παλιγγενεσία, 7/8/1880, 4815, 3, 9/8/1880, 4817, 4, Στοά, 9/8/1880, 2369, 3.
2.
3 και 4.
719
 Οι δύο δήμιοι (La tour de Londres) των Eugène Nus και Alphonse Brot,
τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγιώτη Τυπάλδου3688,
 Ο Κοριολάνος του Ιω. Μαυρομιχάλη, έμμετρο πεντάπρακτο δράμα, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Ελένης Χέλμη και του Γ. Τσίντου3689,
 Ο φαντασιοκόπος του Alfred de Musset, μονόπρακτη κωμωδία3690,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα αγγλικά του Μιχ. Ν. Δαμιράλη3691.
Το δράμα Γαλιλαίος Γαλιλέη του Gaetano Montecini (25/5) πέτυχε εξαιτίας της
τέχνης με την οποία υποκρίθηκε τον Γαλιλαίο ο Δ. Αλεξιάδης, ο οποίος «ενεφύσησε
αυτώ την ζωήν και το πάθος». Επιτυχώς ερμήνευσε τον ιεροεξεταστή ο Ν.
Καρδοβίλλης. Η μονόπρακτη κωμωδία Τσαλαβούτας του Γ. Δροσίνη δεν άρεσε,
θεωρήθηκε άτεχνη3692.
Με επιτυχία διδάχτηκε (29/5) το δράμα Ιωάννα Γρέυ (Jane Grey) των
Alphonse Brot και Eugène Nus. Όλοι οι ηθοποιοί, ο Δημ. Αλεξιάδης ως λόρδος
Δέδλεϋ, ο Θ. Πεταλάς ως βασιλεύς Εδουάρδος, η Πιπίνα Βονασέρα ως πριγκηπέσσα
Μαρία και η Φιλομήλα Βονασέρα ως Ιωάννα Γρέυ ερμήνευσαν αρκετά καλά τα μέρη
τους3693.
Ο Ιούνιος Βρούτος του Ιω. Γ. Φραγκιά είναι πεντάπρακτη τραγωδία που
παραστάθηκε με επιτυχία το Σάββατο 7 Ιουνίου 1880 στο θέατρο «Απόλλων» από το
θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη, με την εξής διανομή: Δ. Αλεξιάδης (Βρούτος), Πιπίνα
Βονασέρα (Μαργαρίτα), Φιλομήλα Βονασέρα (Κλαίλια), Θ. Πεταλάς (Τίτος), Δημ.
Κοτοπούλης (β΄ άγγελος), Βασ. Δαβίλας (α΄ άγγελος), Γ. Τσίντος (ιερεύς). Ο
Αλεξιάδης δεν υπολόγιζε κόπους και χρήμα για να αναδείξει τα έργα. Τον Βρούτο,
τον αμείλικτο τηρητή των νόμων, υποκρίθηκε ο θιασάρχης λαμπρά και άπταιστα.
Φάνηκε η χαρά της πατρικής στοργής για τον γιο, φάνηκε η οργή και ο θυμός, όταν
ανακαλύπτεται εμπλοκή του γιου σε συνωμοσία. Αμίμητος όταν υπερισχύει στο
χαρακτήρα ο πολίτης της Ρώμης και υποχωρεί και χάνεται ο πατέρας. Αληθινός

3688 Στοά, 30/8/1880, 2390, 3 και 4, 1/9/1880, 2392, 3.
3691 Στοά, 7/9/1880, 2398, 4.
3692 Παλιγγενεσία, 17/5/1880, 4744, 3, 22/5/1880, 4748, 3, 24/5/1880, 4750, 2, 27/5/1880, 4752, 2.
3693 Πρωΐα, 30/5/1880, 447, 3, Στοά, 29/5/1880, 2297, 4, 31/5/1880, 2299, 3.
720
τεχνίτης στις μεταβάσεις τις ψυχολογικές και την ερμηνεία τους. Και θα ήταν καθ’
ολοκληρία άψογος αν, καίτοι ο Βρούτος είναι γέρος, απήγγειλε γοργότερα σε κάποια
μέρη. Η Φιλομήλα Βονασέρα ως Κλαίλια, μνηστή του Τίτου, υποκρίθηκε και
απέδωσε την πάλη μεταξύ στοργής προς τον πατέρα και του αισθήματος προς τον
έρωτά της. Απέδωσε την έννοια των λεγομένων. Στις παραφορές της ψυχής της ήταν
εντελής και θα έπρεπε μόνο να προσέχει να μην πάσχει τόσο και πνίγεται από τη
συγκίνηση η φωνή της. Η Φιλομήλα Βονασέρα είναι ελπίδα για το ελληνικό θέατρο.
Ο Θεοδόσιος Πεταλάς ερμήνευσε αρκετά καλά τον Τίτο. Θα έπρεπε να εγκαταλείψει
τη νωχέλεια στο ύφος του, διότι δεν ήταν μόνο εραστής τρυφερός, αλλά και
πολεμιστής και συνωμότης παράτολμος, γιος του Βρούτου. Πολύ καλή έξοδο έκανε ο
Δημ. Κοτοπούλης ως β΄ άγγελος και υποκρίθηκε άριστα την αφήγηση της μάχης,
αλλά θα έπρεπε ο υποβολέας να μην κάνει διακοπές που παρεξηγούνταν και βάρυναν
τον ηθοποιό. Ο α΄ άγγελος, Βασ. Δαβίλας, υπόσχεται με την υπόκρισή του να γίνει
από τους καλούς ηθοποιούς. Μεγαλοπρεπής ο Γ. Τσίντος ως ιερεύς και υπέρ των
δυνάμεών του καλός ο Ν. Κυριακός. Το δράμα διδάχθηκε με τάξη και ευπρέπεια. Η
κριτική υπογράφεται από τον Ε. Σχ. (Επαμεινώνδα Σχινά)3694.
Η διδασκαλία της πολιτικής κωμωδίας του Δημ. Παπαρρηγόπουλου Συζύγου
εκλογή (9/6), συγκέντρωσε αρκετό κόσμο στο θέατρο. Το έργο μελετήθηκε καλά από
τους ηθοποιούς, ιδίως δε από τον υποκριθέντα το Δήμο, Δημοσθένη Αλεξιάδη. Η
Φιλομήλα Βονασέρα ως Σύνταγμα ήταν ζωηρότατη. Γενικά αυτή η ερμηνεύτρια είχε
φυσικότητα και χάρη στις κωμωδίες, δύναμη πάθους και έκφραση στο δράμα και θα
ήταν μία από τις άριστες ηθοποιούς, αν προσπαθούσε να κρύψει την προσποίηση στην
απαγγελία και αν έδινε στη φωνή της ποικιλότερο χρωματισμό3695.
Στην παράσταση της 12ης και 14ης Ιουνίου 1880 στις Κομψευόμενες του
Μολιέρου υποκρίθηκαν με χάρη τους δύο υπηρέτες ο Ν. Ζάνος κα ο Θ. Πεταλάς.
Στον Αμφιτρύωνα του Μολιέρου ο Ν. Ζάνος, αν και προϋπήρχε η επιτυχημένη
ερμηνεία του Σπ. Ταβουλάρη στο ρόλο του Σωσία, υποκρίθηκε τον ίδιο ρόλο με
μεγάλη ζωηρότητα που απέδειξε ότι οι φόβοι του κοινού ήταν μηδαμινοί. Από την
αρχή μέχρι το τέλος του έργου χειροκροτήθηκε με ενθουσιασμό.
Στο γαλλικό δράμα Τα ορφανά της Ενετίας του Charles Garand ο Δημοσθένης
Αλεξιάδης ως σύζυγος παρουσιάσθηκε στην πρώτη πράξη μόνο, αλλά η εμφάνιση
ήταν αρκετή για να επιδείξει όλη του την τέχνη και το πάθος. Άριστα, όμως, είχε
3694 Στοά, 10/6/1880, 2309, 2-3.

721
μελετήσει το ρόλο του και ο Δημήτριος Κοτοπούλης. Ως γιος ερμήνευσε με τέχνη και
φαινόταν να αισθάνεται όσα έλεγε3696.
Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon (15/6) ανεβάσθηκε κατ’
επανάληψη, απέσπασε τα δάκρυα του κοινού λόγω του λυπηρού θέματός του και
άρεσε ιδιαίτερα3697. Η Πιπίνα Βονασέρα μάλλον απογοητεύει σε αυτό το έργο, όπου
της αποδίδουν τάσεις υπερβολής, που της συστήνουν να συγκρατήσει3698.
Από το παρελθόν, το γνωστό δράμα Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των
A. D’Εnnery και E. Cormon (21 και 22/6) έτυχε καλής υποδοχής από το κοινό και
αυτό ήταν μια εγγύηση για την υποστήριξη του θιάσου και κατά το έτος αυτό.
Φροντίδα καταβλήθηκε για την παράσταση και τα μέρη διανεμήθηκαν καταλλήλως.
Τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα (την κυρά Φροσάρ και τον Ιάκωβο) υποκρίθηκαν η
Ελένη Κοτοπούλη και ο Γ. Τσίντος. Διδάχθηκε σε δύο συνεχείς βραδιές.
Χειροκροτήθηκαν επανειλημμένως, ακόμα και η Ελ. Χέλμη, παρόλο που ανέλαβε το
πρόσωπο της τυφλής ορφανής την τελευταία στιγμή. Η Ελένη Χέλμη αποχώρησε από
το θίασο «Μένανδρος» του θεάτρου «Ορφεύς», και προστέθηκε στο θίασο του Δ.
Αλεξιάδη από τις 21 Ιουνίου και μετά3699. Οι μετακινήσεις αυτές, από θίασο σε θίασο,
κατά πολλές κριτικές απόψεις δεν ήταν σωστές. Δυσχέραιναν τον προγραμματισμό
των έργων και επηρέαζαν τη μελέτη του θιάσου, τις δοκιμές του και τη διανομή των
ρόλων. Επικρατούσε αστάθεια στη σύνθεση των θιάσων, που επιδρούσε στην όλη
εκτέλεση των παραστάσεων. Δεν υπήρχε «δέσιμο» μεταξύ των ηθοποιών.
Το έργο Κυρά Φροσύνη ή Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη (26/6) έχει ύψος
φαντασίας, δύναμη λόγου, κάλλος έκφρασης, τέχνη στην οικονομία της πλοκής,
ενδιαφέρουσα υπόθεση, είναι μία επιτυχής ζωγραφιά της εποχής του Αλή Πασά. Η
διδασκαλία του έργου υπήρξε επιτυχής. Θαυμάσια υποκρίθηκε η Πιπίνα Βονασέρα
την τροφό της Ευφροσύνης. Κατά τη διήγηση της καταστροφής του Χορμόβου, η
εικόνα που προέκυψε ήταν ολοζώντανη και τα δάκρυά της ήταν αληθινά. Πολύ καλά
υποκρίθηκε η Φιλομήλα Βονασέρα την αδικημένη σύζυγο του Μουχτάρ, Χανιφέ. Στη

3698 Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 107.
3699 Παλιγγενεσία, 20/6/1880, 4773, 3, 25/6/1880, 4777, 2-3, Στοά, 21/6/1880, 2320, 2-3, 23/6/1880,
2322, 3.
722
σκηνή των μαγισσών διέπρεψε η Ελένη Χέλμη. Με επιτυχία και οι άνδρες ηθοποιοί
ερμήνευσαν τους ρόλους τους3700.
Το Σάββατο 28 Ιουνίου 1880, διδάχθηκε το δράμα Ελισάβετ, η βασίλισσα της
Αγγλίας (Elisabetta, regina d’ Inghliterra) του Paolo Giacometti. Το πρωταγωνιστικό
πρόσωπο υποδύθηκε η Πιπίνα Βονασέρα και απέδειξε, για μια ακόμα φορά, ότι ήταν
ικανή καλλιτέχνιδα να ερμηνεύει ρόλους κυριευμένους από πάθη, όπως φιλοδοξία,
φιλοπατρία, εξ έρωτος ζηλοτυπία, δίψα για εκδίκηση και τα συναφή συναισθήματα.
Ο ποιητής παρουσιάζει την Ελισάβετ γυναίκα εγωίστρια, εκδικητική, βίαιη, με νου
μεγαλοπήβολο στα περί πολιτικής, κενόδοξη, αποκρύπτουσα τις αδυναμίες της
καρδιάς χάριν της πατρίδας της και του βασιλείου της. Όλα αυτά τα πάθη κατόρθωσε
να υποκριθεί η Πιπίνα Βονασέρα, κρατώντας το κοινό της μετέωρο με τις λέξεις, τους
μορφασμούς και τις κινήσεις της. Ομολογουμένως η Πιπίνα Βονασέρα ως Ελισάβετ
κατέκτησε νίκη τέλεια στο δύσκολο στάδιο της τέχνης της. Πρωταγωνιστικό
πρόσωπο μεταξύ των ανδρών είναι ο κόμης του Έσεξ, φιλόδοξος, υπερήφανος,
ερωτόληπτος, που παρουσιάσθηκε με τέχνη από τον Δ. Κοτοπούλη. Χειροκροτήθηκε,
όταν περιφρονηθείς και αδικηθείς, υπερήφανος απηύθυνε κατά της βασίλισσας την
ύβρη του μετά μανίας και ειρωνείας. Αρκετά καλοί ήταν οι ηθοποιοί Φιλ. Βονασέρα
ως Σάρα, ο Δημ. Αλεξιάδης ως πρωθυπουργός και ο Ν. Ζάνος. Γενικά η παράσταση
ήταν αρμονική και διέθετε μεγαλοπρεπή σκηνικό διάκοσμο3701.
Η κωμωδία του Γεωργίου Σουρή, Άλλ’ αντ’ άλλων (3/7), προξένησε
ευχαρίστηση και γέλιο στους θεατές με την ευφυΐα της3702.
Η Ρασμόνδα είναι πεντάπρακτο δράμα του Θ. Καίρνερ, σε μετάφραση Γ.
Γεωργαντόπουλου. Στην Ελλάδα μεταφράζεται και παίζεται για πρώτη και μοναδική
φορά το Σάββατο 12 Ιουλίου 1880, στο θέατρο «Απόλλων» από το θίασο του Δημοσθ.
Αλεξιάδη, με την εξής διανομή: Πιπίνα Βονασέρα (βασίλισσα Ελεονώρα), Φιλομήλα
Βονασέρα (Ρασμόνδα), Δημοσθένης Αλεξιάδης (Ερρίκος Β΄), Δ. Κοτοπούλης
(Ριχάρδος), Ε. Χέλμης (πρίγκιπας Ιωάννης), Ν. Κυριακός (γέρος Νέσλη), Θ. Πεταλάς
(Γεώργιος). Η Φιλομήλα Βονασέρα ως Ρασμόνδα ανέπτυξε και δημιούργησε αγαθή
ιδέα του χαρακτήρα της στο κοινό. Της επισημαίνεται από αυστηρότερους κριτές να
3700 Παλιγγενεσία, 25/6/1880, 4777, 2-3, 2/7/1880, 4783, 2-3, Στοά, 22/6/1880, 2321, 3, 25/6/1880,
2324, 3, 26/6/1880, 2324, 3. Βλ. για την ερμηνεία της Πιπίνας Βονασέρα στην Ευφροσύνη του Δημ.
Βερναρδάκη, Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 107.
3701 Παλιγγενεσία, 2/7/1880, 4783, 2-3, Στοά, 22/6/1880, 2321, 3, 27/6/1880, 2326, 3, 28/6/1880,
2327, 4, 30/6/1880, 2329, 3.
3702 Παλιγγενεσία, 3/7/1880, 4784, 4, Στοά, 3/7/1880, 2332, 2, 6/7/1880, 2335, 2, Δελτίον της Εστίας,
αρ. 196, 28/9/1880, σ. 1. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 103.
723
διορθώσει την κλαυθμυρότητα της φωνής της. Περιπαθής ως σύζυγος, άξια τεχνίτρα
της ερμηνείας της κατά την αποκάλυψη του αξιώματος του συζύγου της. Ηγεμονική
και αγέρωχη στην αντιμετώπιση του πάθους του Ριχάρδου. Το κοινό συγκινήθηκε με
την υπόκρισή της. Τη βασίλισσα Ελεονώρα υποκρίθηκε η Πιπίνα Βονασέρα. Το μέρος
της είναι το δυσχερέστερο και απαιτείται ηθοποιός πρώτης τάξεως μυημένη στα μύχια
της τέχνης. Φρίκη έσπειρε πολλές φορές στο κοινό της, ακόμα και τρόμο.
Διερμήνευσε το χαρακτήρα με ακρίβεια, δίδοντας την πρέπουσα χροιά σε κάθε λέξη
και φράση, με τέχνη επιδείκνυε το πάθος της εκδίκησης. Στο ρόλο του Ριχάρδου
εμφανίσθηκε ο Δ. Κοτοπούλης. Στην εμφάνιση ήταν μεγαλοπρεπής και στην περιβολή
λαμπρός, διερμήνευσε τον πρίγκιπα, νέο παράφορο, μεγαλόφρονα και ατυχή εραστή,
ανδρείο πολεμιστή, που υποδύθηκε με καλή υπόκριση και τεχνική. Παρατηρείται
μόνο για τη στάση του σώματός του, ότι πρέπει να είναι πιο ευθυτενής σύμφωνα με το
στρατιωτικό παράστημα του Ριχάρδου. Ο Ερρίκος Β΄ είναι το πρόσωπο, που
υποδύθηκε ο Δ. Αλεξιάδης. Σύζυγος εξ ανάγκης και σύζυγος κρυφός εξ έρωτος,
καταπροδόμενος από τους γιους του, βασιλεύς αγαθός αλλά και τύραννος, νικητής και
νικημένος, είναι ο ρόλος του Αλεξιάδη, δύσκολος και ανώμαλος. Υποκρίθηκε με
εντέλεια, με ακρίβεια και με τέχνη. Έπαινος οφείλεται και στον Ε. Χέλμη στο ρόλο
του μικρού πρίγκιπα Ιωάννη και ενθουσιασμός και συγκίνηση κατέλαβε το κοινό. Οι
ενδυμασίες ήταν ανάλογες με τα πρόσωπα και τα σκηνικά θα ήταν καλύτερα αν η
κυβέρνηση υποστήριζε τις δαπάνες και τις προσπάθειες των ελληνικών θιάσων3703.
Στο Χαίρε Μαρία (Ave Maria) των A. D’Εnnery και J. Lafitte (24/7) τον
χαρακτήρα της Φενέλλας υποκρίθηκε με ζωηρότητα η Φιλομήλα Βονασέρα και ο Ν.
Ζάνος τον λοχαγό Κακπέτση με μεγάλη επιτυχία. Το έργο ανήκει στα
μυθιστορηματικά δράματα και εξιστορεί ένα ιστορικό επεισόδιο. Έχει πλοκή και
χαρακτήρες και κινεί από την αρχή μέχρι του τέλους το ενδιαφέρον των θεατών3704.
Την Κυριακή 27 Ιουλίου 1880 παρουσιάζεται ο Οθέλλος, Ο μαύρος της Ενετίας
(Othello, the Moor of Venice) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία στο θέατρο
«Απόλλων» από το θίασο του Αλεξιάδη, με την εξής διανομή: Δ. Αλεξιάδης
(Οθέλλος), Γ. Τσίντος (Ιάγος), Ν. Ζάνος (Ροδερίγος), Φιλομήλα Βονασέρα
(Δεισδαιμόνα). Το έργο διδάχθηκε χωρίς περικοπές με ενδυμασίες και σκηνικά
καινούρια. Η σκηνή του θερινού θεάτρου υστερεί από αυτήν του χειμερινού και ο
2341, 3 και 4, 16/7/1880, 2345, 3, 17/7/1880, 2346, 3, 19/7/1880, 2348, 3.
724
ηθοποιός πρέπει να καταβάλει μεγάλους κόπους για την απόδοση του ρόλου του. Ο
Αλεξιάδης μελέτησε με προσοχή τον χαρακτήρα του Οθέλλου, ανέπτυξε «ευστροφίαν
πάνθηρος» στις παραφορές του και έπεισε τους θεατές για τα πάθη του.
Μετασχημάτισε το πρόσωπό του σε πρόσωπο ωραίου Άραβα, με στρατιωτική στολή
και αλλού στα της οικίας του με αραβική περιβολή. Στον έρωτά του για τη σύζυγό του
γνήσιος στις εκφράσεις του βλέμματος, στις κινήσεις των χεριών και του σώματος.
Στη ζηλοτυπία του δυστυχισμένος, μανιακός σαν πρωτόγονος δείχνει την ψυχική του
οδύνη. Αμίμητος στη σωματική έκφραση, όταν κλονίζεται από το δηλητήριο που
χύνει στην ψυχή του ο Ιάγος, μαινόμενος από ζηλοτυπία όταν ραπίζει τη Δεισδαιμόνα,
που τον παρακαλεί για τον Κάσιο, άμεμπτος στη δυστυχία του και στην απελπισία,
όταν μαχαιρώνει τον εαυτό του επάνω στη νεκρή σύζυγό του. Κατώτερο της αληθινής
κρίσης του γράφοντος στην εφημερίδα Στοά, όπως αναφέρει, θα ήταν ο,τιδήποτε
επαινετικό λεγόταν για τη Φιλομήλα Βονασέρα ως Δεισδαιμόνα. Κατέθελξε και
απέσπασε τη συμπάθεια των θεατών με την αφέλεια στην υπόκρισή της, την
αφοσίωσή της, την υπακοή της και την αγαθότητά της. Και παραινεί ο κριτικός την
ηθοποιό να αποδίδει πάντοτε τέτοιες φυσικές υποκρίσεις. Η παράσταση διεξήχθη με
άκρα επιτυχία και διήρκεσε τρεις ώρες. Την κριτική της Στοάς υπογράφει ο Σχ.[ινάς
Επαμεινώνδας]3705.
Το γαλλικό δράμα Η κόρη του Τιντορέτο των Ferdinand Dugué και Adolphe
Jaime υιού (2, 3, 7, 12, 28/8) έχει τέχνη στην πλοκή, στις ιδέες και στους δραματικούς
χαρακτήρες. Η παράσταση υπήρξε ζωηρότατη και ο σκηνικός διάκοσμος πλούσιος,
ιδίως στη σκηνή της γιορτής στην πρώτη πράξη. Τον σατυρικό συγγραφέα Pietro d’
Arezzo υποκρίθηκε ο Δημ. Αλεξιάδης με τη συνήθη τέχνη του, ιδίως στην παραφορά
της τελευταίας πράξης. Με πάθος ερμήνευσαν η Πιπίνα Βονασέρα τη Νιόβη, την
παράφρονα μητέρα, και η Φιλομήλα Βονασέρα τη Μαριέττα. Τα υπόλοιπα πρόσωπα
του θιάσου δε υστερούσαν από τους πρωταγωνιστές. Με τρυφερότητα υποκρίθηκε ο
Θ. Πετάλας τον Βαλέριο και με ικανή επιτυχία ο Ν. Ζάνος τον Σπαλάτρη. Σε γενικές
γραμμές η παράσταση του έργου άφησε καλές εντυπώσεις3706.
Για τον Ανδρόνικο ή Το στοίχημα του βασιλέως του Κωνσταντίνου Γ. Ξένου (9,
10, 14, 21/8), η κριτική αναφέρει κατά λέξη, ότι «η υπόθεσις του δράματος ελήφθη εκ
της πλουσίας εις δραματικήν ύλην βυζαντινής εποχής, ο δε ποιητής κατώρθωσε μετά
3705 Στοά, 27/7/1880, 2356, 3 και 4, 31/7/1880, 2360, 3.

1/8/1880, 2361, 3, 2/8/1880, 2362, 2, 3/8/1880, 2363, 4, 4/8/1880, 2364, 3. Βλ. επίσης για την ερμηνεία
της Πιπίνας Βονασέρα, Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 107.
725
πολλής δεξιότητος να εκτυλίξη μίαν σελίδα της βυζαντινής ιστορίας, χωρίς να
παραβλάψη ούτε τους κανόνας της δραματικής τέχνης ούτε την ιστορικήν αλήθειαν. Η
επιτυχία του έργου ην πλήρης, επανειλημμένως δε το κοινόν εχειροκρότησε διάφορα
μέρη του έργου, διακρινομένου προσέτι δια την επιτυχή γλώσσαν και την φυσικότητα
των διαλόγων και την πλοκήν. Πιστεύομεν ότι το έργον θα επαναληφθή και
ασφαλέστερον πας τις θα εκτιμήση τας πολλάς καλλονάς του δράματος, το οποίον θα
καταλάβη έντιμον θέσιν εν τω πενιχρώ ημών δραματολογίω»3707.
Οι ηθοποιοί υποκρίθηκαν καλά στην παράσταση (23, 24, 26, 31/8 & 11/9) του
δράματος Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Εnnery, σε μετάφραση Παναγ.
Τυπάλδου, ιδιαίτερα μάλιστα η Φιλομήλα Βονασέρα, ο Δ. Αλεξιάδης και ο Ν. Ζάνος,
καθώς και η Πιπίνα Βονασέρα, ο Γ. Τσίντος και ο Γ. Χρυσάφης3708.
Το ίδιο καλές κριτικές έλαβε η παράσταση του δράματος Ο πύργος του
Λονδίνου ή Οι δύο δήμιοι (La tour de Londres) των Eugène Nus και Alphonse Brot
(30/8). Το δράμα ήταν αρκετά καλό με φυσικούς χαρακτήρες και οι ηθοποιοί, με
πρώτο τον Δ. Αλεξιάδη, υποκρίθηκαν όλοι καλώς3709.
1882
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη παρουσιάζεται
κατά το καλοκαίρι του 1882 δύο φορές την εβδομάδα στο θέατρο «Απόλλων» στην
παριλίσια οδό. Μοιράζεται το θέατρο με το θίασο «Αριστοφάνης» των Γ. Νικηφόρου,
Δ. Κοτοπούλη και Αλ. Πίστη, που δίνουν ελάχιστες παραστάσεις εκεί. Παρόλο ότι ο
θίασος του Αλεξιάδη είχε ηθοποιούς αναγνωρισμένης αξίας, δεν ήταν άρτια
καταρτισμένος στο σύνολό του και επιπλέον είχε ως ανταγωνιστές τον ιταλικό και το
γαλλικό θίασο. Ο λαός, όμως, φαίνεται ότι αγαπούσε το ελληνικό θέατρο και το
υποστήριζε, κυρίως το δράμα και την κωμωδία. Ευτυχείς όσοι εκ των συγγραφέων και
των ηθοποιών είχαν το θεατρικό ταλέντο να το καλλιεργήσουν και να το καταστήσουν
επαρκές μέχρι να βελτιωθεί σύμφωνα με τις αναμενόμενες προσδοκίες. Ο θίασος του
Δ. Αλεξιάδη παίζει εναλλάξ σε θέατρο στον Πειραιά (στη μάντρα Βραχνού)3710.
Την έναρξη των παραστάσεων την Τετάρτη 16 Ιουνίου 1882 με τη Διάσημο δίκη
ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’ Εnnery, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγ.

3 και 4.
3709 Στοά, 30/8/1880, 2390, 3 και 4, 1/9/1880, 2392, 3.
3710 Νέα Εφημερίς, 13/7/1882, 220, 2. Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 107-
108.
726
Τυπάλδου, τίμησε πολύς κόσμος. Η παράσταση πέτυχε καθ’ όλα3711.
Συνεχίζει με τα έργα:
 Οι δύο δήμιοι ή Ο πύργος του Λονδίνου (La tour de Londres) των Eugène Nus
και Alphonse Brot, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου,
 Ο πύργος του Νελ (La tour de Nesle) του Αλεξ. Δουμά πατρός, πεντάπρακτο
δράμα3715,
 Οι αμοιβαίως υπηρέται του Αχιλλέως Ηλιάδη, μονόπρακτη κωμωδία3716,
 Τα δυο μπαστούνια (ή Η τίγρις της Βεγγάλης) (Un tigre de Bengale) των
Edouard Brisebarre και Michel Marc, μονόπρακτη κωμωδία,
 Αι κλαίουσαι γυναίκες ή Τα δάκρυα των γυναικών (Les femmes qui pleurent)
του Lambert Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η μύτη του αυθέντου μου του Γ. Νικηφόρου, μονόπρακτη κωμωδία, όπου
παίζουν οι: Αικατερίνη Βασιλειάδου, Ελένη Κοτοπούλη, Α. Σούτσας, Δ.
Πίστης, Σ. Δημητρακόπουλος, Ν. Μαυρίδης3717,
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα3718,

3715 Νέα Εφημερίς, 29/6/1882, 206, 6.
3717 Νέα Εφημερίς, 2/7/1882, 209, 2-3.
727
 Η κακή ώρα του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία3720,
διασκευή Ανδρ. Καλύβα3721,
 Ο ταχυδακτυλουργός των J. Brésil και A. D’Ennery (Βρεζίλ και Ντ’ Εννερύ),
πεντάπρακτο κωμικοτραγικό δράμα σε μετάφραση Γ.Λ. Ξανθόπουλου, με τον
Γ. Τσίντο στον ομώνυμο ρόλο3722,
 Η κόρη του Τιντορέτο (La fille du Tintoret) των Ferdinand Dugué και Adolphe
Jaime υιού, πεντάπρακτο δράμα με τον Δημ. Αλεξιάδη ως Πέτρο Αρέτσο3723,
 Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα με τον Γ. Τσίντο (Αλή
πασάς) και τον Δ. Αλεξιάδη (Μουχτάρ)3724,
τραγωδία σε μετάφραση Δ. Βικέλα,
3726
κωμωδία ,
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα,
 Το μήλον της έριδος του Α. Νικολάρα, πρωτότυπη μονόπρακτη κωμωδία3727,
 Οι φωνογράφοι του Κ. Γ. Ξένου, πρωτότυπη μονόπρακτη κωμωδία3728,
14/7/1882, 221, 3.
3721 Νέα Εφημερίς, 15/7/1882, 222, 3.
3722 Παλιγγενεσία, 21/7/1882, 5419, 3.
3723 Ό.π., 24/7/1882, 5422, 2, 26/7/1882, 5423, 3, Νέα Εφημερίς, 23/7/1882, 230, 2.
3724 Παλιγγενεσία, 31/7/1882, 5428, 3.
3725 Ό.π., 3/8/1882, 5430, 2-3, 6/8/1882, 5433, 2, Νέα Εφημερίς, 4/8/1882, 242, 3.
3726 Παλιγγενεσία, 6/8/1882, 5433, 2, 7/8/1882, 5434, 4, 9/8/1882, 5435, 2, Νέα Εφημερίς, 7/8/1882,
245, 3.
16/8/1882, 254, 2. Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία, σ. 232.
728
 Οι πλατωνικοί του Γ. Στρατήγη, μονόπρακτη κωμωδία3729,
 Ο λιθοξόος του Alexandre Dumas πατρός, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Λάμπρου Ενυάλη, λόγιου εκ Κωνσταντινουπόλεως,
 Οι αφηρημένοι (Die Zerstreuten) του August Kotzebue, μονόπρακτη
κωμωδία3730,
μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου,
 Ο δια πονηρίας δήμαρχος, κωμωδία3731,
φιλανθρωπική παράσταση υπέρ της οικογένειας του Δημ. Κ. Βυζάντιου3732,
 Το φίλημα, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Ιωάννη Δρακάκη και σε
μουσική Σπ. Ξύνδα3733,
 Η κιθαρωδός και ο σωματέμπορος του David Cassone, τρίπρακτο δράμα,
 Οι Β(ο)υργράβοι (Les Burgraves) του Victor Hugo, δράμα σε μετάφραση
Ιωάννη Ραπτάρχη, στο θέατρο «Αθηνών»3735,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, στο θέατρο «Αθηνών»
ευεργετική παράσταση υπέρ του θιασάρχη3736,
με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη,
Η παράσταση του Ρακοσυλλέκτη των Παρισίων του Félix Pyat (26/6) είχε πολύ
κόσμο και σημείωσε επιτυχία3737.
Οι φωνογράφοι του Κ.Γ. Ξένου (14/8) μετά την παράσταση της Ευφροσύνης

3730 Παλιγγενεσία, 21/8/1882, 5446, 3, Νέα Εφημερίς, 20/8/1882, 258, 3, 22/8/1882, 260, 3. Σιδέρης,
3731 Νέα Εφημερίς, 25/8/1882, 263, 3.
3732 Ό.π., 26/8/1882, 264, 3, 27/8/1882, 265, 1 και 3, 30/8/1882, 268, 2.
3733 Ό.π., 29/8/1882, 267, 3.
3735 Παλιγγενεσία, 14/8/1882, 5440, 3, 21/8/1882, 5446, 3, 31/8/1882, 5454, 3, 1/9/1882, 5455, 3,
6/9/1882, 5459, 4, Νέα Εφημερίς, 20/8/1882, 258, 3, 1/9/1882, 270, 2, 4/9/1882, 273, 2-3, 7/9/1882,
276, 2. Η Παλιγγενεσία αναφέρει ότι η μετάφραση του έργου είναι του Κ.Γ. Ξένου, ενώ η Νέα
Εφημερίς γράφει ότι είναι του λόγιου Ι. Ραπτάρχη.
277, 3.
729
του Δημ. Βερναρδάκη, ευαρέστησε με την έξυπνη πλοκή και το γοργό διάλογο3738.
Πολλά έργα αριθμεί το ρεπερτόριο των θιάσων. Η προσπάθεια θεατρικής
ενημέρωσης του κοινού γινόταν χωρίς προστασία και χωρίς επιχορήγηση από το
κράτος, αλλά μόνο με τη συνδρομή των θεατών στο εισιτήριο3739.
Με τους Β(ο)υργράβους του Β. Ουγκώ ο θίασος έκανε επιτυχία. Το κοινό
τίμησε την παράσταση, η οποία υπήρξε αντάξια των προσδοκιών του θιάσου.
Εντούτοις απέσπασαν επιδοκιμασίες κυρίως οι Δ. Αλεξιάδης (Ιώβ), Ελ. Βούλγαρης, Γ.
Τσίντος, η Πιπίνα Βονασέρα (Γανουμάρα) και ο Θ. Πεταλάς. Ο Πεταλάς υποσχόταν
πολλά για το μέλλον με την αγάπη του για τη δραματική τέχνη και την εγκράτειά του
στην υπόκριση. Ο Δ. Αλεξιάδης δεν εφείσθη κόπων και φροντίδων για τη
μεγαλοπρέπεια της σκηνής3740.
1883
Ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη ξεκινά τη θερινή περίοδο του 1883 με
παραστάσεις στο θέατρο «Απόλλων» και πάλι, εναλλάξ παρουσιάζεται σε θέατρο του
Πειραιά (στη μάντρα Βραχνού)3741. Το θέατρο της Αθήνας μοιράζεται με τον Μιχαήλ
Αρνιωτάκη. Το θίασο του αποτελούν οι: Φιλομήλα Βονασέρα, Πιπίνα Βονασέρα,
Ελένη Χέλμη, Μαρία Αλεξιάδου, Άννα Λαζαρίδου, Ηρ. Χαλκιόπουλος, Ευάγγελος
Παντόπουλος, Ιω. Βονασέρας, Σπυρίδωνας Κάππας, Νικόλαος Ζάνος, Παναγιώτης
Κωνσταντινόπουλος, Δημ. Αλεξιάδης, Γεώργιος Τσίντος, Ελευθέριος Βούλγαρης,
Θεοδόσιος Πεταλάς και Πέτρος Λαζαρίδης. Έπαιζαν δύο φορές την εβδομάδα.
Άρχισαν στις 3 Ιουνίου με τον Ρακοσυλλέκτη των Παρισίων (Le chiffonier de Paris)
του Félix Pyat, δράμα σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου,
όπου ήταν γνωστό ότι διακρινόταν ο θιασάρχης ως κυρ Γιάννης και συγκινούσε το
κοινό του. Ο Αλεξιάδης δημιούργησε έναν ακόμα αμίμητο χαρακτήρα όπως εκείνον
του γέρω-Μαρτέν και του Ιωσία του ακτοφύλακα. Η Πιπίνα Βονασέρα ως κυρά
Ποτάρ έπλασε μία φυσικότατη εικόνα, συμπαθητική δε η Φιλομήλα Βονασέρα ως
προστατευόμενη του ρακοσυλλέκτη. Ο Ελευθ. Βούλγαρης επίσης διέπρεψε, όπως και
ο Θεοδόσιος Πεταλάς. Το δράμα άρεσε και ο κόσμος είχε γεμίσει το θέατρο3742.
16/8/1882, 254, 2.
3739 Νέα Εφημερίς, 1/9/1882, 270, 2.
3740 Παλιγγενεσία, 6/9/1882, 5459, 4, Νέα Εφημερίς, 5/9/1882, 274, 3, 7/9/1882, 276, 2. Βλ. και
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 43, σημ. 15, Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 111.
3741 Παλιγγενεσία, 25/5/1883, 4, Νέα Εφημερίς, 28/5/1883, 144, 3, 31/5/1883, 147, 2. Κατερίνα
Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 114.
730
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο τους ήταν:
 Μάρθα και Μαρία (Marthe et Marie) των A. D’Ennery και M. Masson,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Δ. Αλεξιάδη3744,
 Ο υιός της Κοραλίας (Le fils de Coralie) του Albert Delpit, τετράπρακτο δράμα
σε μετάφραση Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου,
 Το ψάθινον καπέλλον του Ευγένιου Λαμπίς, πεντάπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Αλέξανδρου Λεονάρδου3745,
 Άστε ντούα ου του Αλέξανδρου Πίστη, πρωτότυπη μονόπρακτη κωμωδία3746,
 Η Βεατρίκη ή Η Παναγία της τέχνης του Ernest Legouvé, δράμα σε μετάφραση
Κ. Ξανθόπουλου3747,
 Ματθίλδη (Mathilde) των Félix Pyat και Eugène Sue, πεντάπρακτο δράμα και
Χριστίνα, ελληνική δυωδία3748,
 Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Εnnery, τετράπρακτο δράμα σε
Ενυάλη,
τραγωδία σε μετάφραση Δ. Βικέλα3751,
 Το μήλον της έριδος του Παν. Ζάνου, δίπρακτη ιλαροτραγωδία σε μουσική Α.
Σάιλερ3752,
3743 Παλιγγενεσία, 7/6/1883, 3, 8/6/1883, 4, Νέα Εφημερίς, 6/6/1883, 153, 3, 7/6/1883, 154, 2 και 3.
10/6/1883, 157, 3, 12/6/1883, 159, 2.
3745 Παλιγγενεσία, 14/6/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 14/6/1883, 161, 2-3.
3746 Νέα Εφημερίς, 16/6/1883, 163, 4.
3747 Ό.π., 17/6/1883, 164, 3. Ο Παλαμάς είχε δει την παράσταση και έκρινε ότι η Φιλομήλα
Βονασέρα δεν είχε τις δυνατότητες να αποδώσει το ρόλο της μεγάλης ηθοποιού: «η κ. Φιλομήλα μεθ’
όλην την αγαθήν θέλησίν της διαμένει ανέραστος και είρων κορασίς, αντί να εμφανίζεται πλήρης
μεγαλείου Εστιάς» (Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το θέατρο, σ. 71).
3748 Νέα Εφημερίς, 26/6/1883, 173, 3.
3749 Ό.π., 28/6/1883, 175, 3.
3750 Ό.π., 1/7/1883, 178, 3 και 4.
3751 Ό.π., 8/7/1883, 185, 3.
731
 Η Φροσύνη και αι δεκαέξ παρθένοι του Ιω. Φαραντάτου, πρωτότυπο
τετράπρακτο δράμα3753,
 Οι δύο αφηρημένοι (Die Zerstreuten) του August Kotzebue, μονόπρακτη
κωμωδία,
κωμωδία3754,
 Ο δημοδιδάσκαλος του Paul Meurice, κοινωνικό δράμα3755,
 Η δολοφονία του Φουαλδές3756,
 Μαριάννα Δουβάλ του A. Bourgeois, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Α.
Σκαλίδη,
 Οι φωνογράφοι του Κ.Γ. Ξένου, μονόπρακτη κωμωδία3757,
 Κοριολάνος του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη, δράμα,
 Οι μηδενισταί της Ρωσίας του Αλέξανδρου Πίστη, δράμα σε τέσσερις πράξεις
και επτά εικόνες3759,
 Οι μνηστήρες της Πηνελόπης και η επάνοδος του Οδυσσέως του Παναγιώτη
Ζάνου, πεντάπρακτη κωμωδία με την Ελ. Χέλμη ως Μελανθώ3760 και τη
Φιλομήλα Βονασέρα ως Πηνελόπη3761,
 Αθανάσιος Διάκος του Λέοντα Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Η κόρη των ρακοσυλλεκτών (La fille des chiffonniers) των A. Bourgeois και F.
Dugué, εξάπρακτο δράμα, σε μετάφραση Χρήστ. Αλεξιάδη, όπου
συμπρωταγωνισθούν οι: Δημοσθένης Αλεξιάδης (Θωμάς), Π. Λαζαρίδης
3752 Ό.π., 9/7/1883, 186, 3, 10/7/1883, 187, 2, 12/7/1883, 189, 4. Βλ. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137.
3753 Ό.π., 23/7/1883, 200, 4.
3754 Ό.π., 26/7/1883, 203, 4.
3755 Ό.π., 28/7/1883, 205, 4, 29/7/1883, 206, 3.
3756 Ό.π., 31/7/1883, 208, 2 και 4.
3757 Ό.π., 2/8/1883, 210, 3 και 5.
3758 Ό.π., 4/8/1883, 212, 3, 5/8/1883, 213, 4, 8/8/1883, 216, 2.
3759 Ό.π., 6/8/1883, 214, 2 και 3.
3760 Ό.π., 8/8/1883, 216, 2, 9/8/1883, 217, 3, 11/8/1883, 219, 4, 12/8/1883, 220, 3. Σιδέρης, Ιστορία,
σ. 137.
3761 Ό.π., 16/8/1883, 224, 2 και 4, 18/8/1883, 226, 2, 22/8/1883, 230, 2.
3762 Ό.π., 21/8/1883, 229, 2 και 4.
732
(Δαρτές), Θ. Πεταλάς (ιατρός), Φιλομήλα Βονασέρα (Μαριέττα), Πιπίνα
Βονασέρα (Θηρεσία), Γ. Τσίντος (γριά νονά κυρά Μοσχού)3763,
 Η ηρωίς Μπουμπουλίνα,
 Η απαγχόνισις του πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄, δράμα σε έξι πράξεις3765.
Με συρροή κόσμου διδάχτηκε (10/6) το δράμα Μάρθα και Μαρία (Marthe et
Marie) των A. D’Εnnery και M. Masson. Όλοι υποδύθηκαν με επιτυχία τα μέρη τους
και απέσπασαν χειροκροτήματα3766.
Παραστάθηκε (23 & 24/7) το πρωτότυπο έργο του Ιω. Φαραντάτου, Η
Φροσύνη και αι δεκαέξ παρθένοι, από τις οποίες μόνο τρεις εμφανίσθηκαν για λόγους
οικονομίας. Η υπόθεση ήταν γνωστή και δύο αυθεντίες, ο Δημ. Βερναρδάκης και ο
Αντ. Αντωνιάδης, την πραγματεύτηκαν. Εν τούτοις κάποια μέρη του πρωτόλειου του
νεαρού ποιητή χειροκροτήθηκαν, όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας και στις δύο
παραστάσεις. Κάποιες βελτιώσεις δεν ήταν αδύνατες και έπρεπε να γίνουν3767.
Με ενθουσιασμό χαιρέτησε το κοινό την κωμωδία του Παν. Ζάνου Οι
μνηστήρες της Πηνελόπης και η επάνοδος του Οδυσσέως στις τρεις εσπέρες των
παραστάσεων (12, 15 και 16/8). Οι μνηστήρες της Πηνελόπης είναι έργο που μόνο
ελληνιστί μπορούσε να γραφεί και να παρασταθεί για ελληνικό κοινό από Έλληνες
ηθοποιούς. Ο Παναγιώτης Δ. Ζάνος αποδείχθηκε, για το 1883, ο μόνος ένθερμος
υποστηρικτής της δημιουργίας νέας ελληνικής σκηνής και συγγραφέας που μπορούσε
να παράγει κωμωδίες άρτιες και γνήσια ελληνικές. Στον Έλληνα επιτρέπεται αυτή η
συγγραφική οικειότητα άλλωστε, είναι στην αριστοφάνεια φύση του να αστειεύεται
με τις πράξεις των ηρώων και τα κατορθώματα των θεών της αρχαιότητας χωρίς να
γίνεται βέβηλος. Οι εγκριτότεροι των δασκάλων μας και οι πλέον νοήμονες
αστειολόγησαν επί τούτων, ακόμα και όταν ήθελαν να κάνουν πιο καταληπτό το
αρχαίο κείμενο. Οι ξένοι όμως δεν είναι ικανοί σε αυτό το παιγνίδι των απογόνων
προς τους αρχαίους προγόνους. Δεν αισθάνονται αυτή τη φαιδρή πάλη του κωμικού
παιγνιδιού, που ελέγχει ο θαυμασμός, η λατρεία και η αγάπη. Η ξένη κωμωδία αυτών
3, 26/8/1883, 234, 3 και 4.
3764 Νέα Εφημερίς, 29/8/1883, 237, 3.
3765 Ό.π., 1/9/1883, 240, 4.
10/6/1883, 157, 3, 12/6/1883, 159, 2.
3767 Νέα Εφημερίς, 23/7/1883, 200, 4, 24/7/1883, 201, 4, 26/7/1883, 203, 4.
733
των θεμάτων γίνεται σάτιρα χονδροειδής για τη στιγμιαία εκμετάλλευση του γέλιου.
Είναι φανερό ότι η εκλογή των θεμάτων των κωμωδιών του Ζάνου είναι διεργασία
αξιότατης τέχνης, που μόνο στους Έλληνες συναντάται. Ο Ζάνος βρήκε το μέτρο της
έμπνευσης στην ευφυολογία και σταματά εκεί πριν γίνει ανάρμοστος και βέβηλος.
Αυτός είναι ο έπαινος για τους Μνηστήρες. Το έργο τιμούσε την ελληνική σκηνή. Η
Φιλομήλα Βονασέρα ως Πηνελόπη, ο Ν. Ζάνος, ο Π. Λαζαρίδης, ο Γ. Τσίντος, ο Θ.
Πεταλάς και ο Ελ. Βούλγαρης, όπως και η Ελένη Χέλμη δίδαξαν το έργο όσο το
δυνατόν πιο καλά. Ο δε Δημ. Αλεξιάδης με αυταπάρνηση και χρηματικές θυσίες,
αναλαμβάνοντας να παρουσιάσει πρωτότυπα ελληνικά έργα, συντελούσε στην
ειλικρινή υποστήριξη του νεοελληνικού δραματολογίου3768.
Με επιτυχία διεξήχθησαν οι παραστάσεις (23 & 26/8) της Κόρης των
ρακοσυλλεκτών (La fille des chiffonniers) των A. Bourgeois και F. Dugué. Το δράμα
ήταν ενδιαφέρον και η διδασκαλία πολύ καλή. Ο Γ. Τσίντος ξεχώρισε και θα μείνει
παροιμιώδης ως κυρά Μοσχού. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί εμφανίσθηκαν: Δημοσθένης
Αλεξιάδης (Θωμάς), Π. Λαζαρίδης (Δαρτές), Θ. Πεταλάς (ιατρός), Φιλομήλα
Βονασέρα (Μαριέττα), Πιπίνα Βονασέρα (Θηρεσία)3769.
Η Πιπίνα Βονασέρα διακρίνεται στους ρόλους της δούκισσας του
Ολδεμβούργου στο δράμα Παναγία της τέχνης3770, της λαίδης Κλαρίσλη στο Ο πύργος
του Λονδίνου ή Οι δύο δήμιοι, της Έριδος στο Μήλον της έριδος και της Μαριάννας
Δουβάλ στο ομώνυμο έργο3771.
1884
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη παίζει από τις
αρχές σχεδόν του χρόνου (26 Ιανουαρίου 1884) στο θέατρο «Αθηνών» και το
καλοκαίρι μεταφέρεται στο θέατρο «Απόλλων», ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζεται
εναλλάξ στη μάντρα Βραχνού του Πειραιά3772. Έκανε έναρξη των παραστάσεών του
με τον Γουλιέλμο τον αχθοφόρο των Th. Dumersan και Delaroche, εξάπρακτο δράμα
σε μετάφραση της Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος και συνεχίζει με τον Ρακοσυλλέκτη των
3768 Ό.π., 8/8/1883, 216, 2, 9/8/1883, 217, 3, 11/8/1883, 219, 4, 12/8/1883, 220, 3, 15/8/1883, 223, 4,
16/8/1883, 224, 2, 18/8/1883, 226, 2, 22/8/1883, 230, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137. Ο Β. Πούχνερ (Ο
Παλαμάς και το θέατρο, σ. 70) αναφέρει ότι ο Παλαμάς γνώριζε τον Παναγιώτη Ζάνο ως ποιητή
κωμωδιών.
3, 26/8/1883, 234, 3 και 4.
3770 Ο Β. Πούχνερ (Ο Παλαμάς και το θέατρο, σ. 69) σημειώνει ότι ο Παλαμάς είδε την παράσταση
αυτή και ότι ανυπομονούσε να δει την Πιπίνα Βονασέρα στο ρόλο της Ristori.
3772 Παλιγγενεσία, 26/1/1884, 5893, 3, Νέα Εφημερίς, 22/1/1884, 22, 2, 25/1/1884, 25, 2-3, 26/1/1884,
26, 3, 29/1/1884, 29, 3. Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 123.
734
Παρισίων (Le chiffonier de Paris) του Félix Pyat, δράμα σε επτά πράξεις με πρόλογο
σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου, που υπήρξε επιτυχία. Άρεσαν οι δημοκρατικές ιδέες
του δράματος, που με πολύ τέχνη και αίσθημα καταλήγει στη γαλλική εξέγερση,
οπότε όλοι οι τίτλοι και τα αξιώματα καταπίπτουν απέναντι στον όρο του «πολίτη»
και του συνθήματος «έθνος, ισότης, αδελφότης»3773. Παίζει άλλα δύο έργα στο θέατρο
«Αθηνών», όπως Άγγελος, τύραννος του Παταυΐου (Angelo) του Victor Hugo,
τετράπρακτο δράμα3774 και Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και Η. Meyer,
τρίπρακτο δράμα με πρόλογο3775.
Στο θέατρο «Απόλλων» ξεκινάει στις 27 Ιουλίου 1884 πάλι με τον Γουλιέλμο
τον αχθοφόρο των Th. Dumersan και Delaroche3776. Συμμετέχουν στο θίασο αυτό οι:
Γ. Χρυσάφης, Ιω. Δρακάκης, Θ. Πεταλάς, Ευάγγ. Παντόπουλος, Ηρ. Χαλκιόπουλος,
Ευτύχιος Βονασέρας, Σ. Κάππας, Β. Δαβίλας, Ζαχαρόπουλος, Πιπίνα Βονασέρα3777,
Φιλομήλα Βονασέρα, Αικατερίνη Δρακάκη, Μαρίκα Αλεξιάδου, Ν. Καρδοβίλλης
κ.ά.3778.
 Δράμα εν οικογενεία (Un drame de famille) των Jules Barbier και Michel
Carre, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Κλεάνθη Τριανταφύλλου (συντάκτη
του Ραμπαγά),
 Ο φαντασιοκόπος του Alfred de Musset, μονόπρακτη κωμωδία3780,
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθένη Αλεξιάδη,
3773 Νέα Εφημερίς, 28/1/1884, 28, 3, 29/1/1884, 29, 3, 30/1/1884, 30, 3.

3774 Ό.π., 4/2/1884, 35, 4.
3775 Ό.π.
3776 Παλιγγενεσία, 27/7/1884, 6049, 4, Ακρόπολις, 26/7/1884, 832, 4, 27/7/1884, 833, 3-4, Νέα
Εφημερίς, 26/7/1884, 208, 4, 27/7/1884, 209, 3 και 4, 28/7/1884, 210, 4.
3777 Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 114-116.
3, 10/7/1884, 192, 5.
2/8/1884, 215, 4, 3/8/1884, 216, 3 και 6.
4 και 6, 22/8/1884, 235, 4.
735
Alfr. Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δημοσθ. Αλεξιάδη και
 Ο Αλκάδης της Θαλαμέας του Calderon de la Barca, τρίπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, όπου συμπρωταγωνισθούν οι: Δ. Αλεξιάδης
(Πέτρος Κρέσπος), Φιλομήλα Βονασέρα (θυγατήρ του Κρέσπου), Ν.
Καρδοβίλλης (στρατηγός Δον Λόπε δε Φιγγερόα), Θ. Πεταλάς (λοχαγός),
Βεργόπουλος (λοχίας), Β. Δαβίλας (ιππότης Μένδος), Αικ. Δρακάκη, Μαρίκα
Αλεξιάδου (ξαδέλφη), Γ. Χρυσάφης (στρατιώτης), Ευτ. Βονασέρας (υιός του
Κρέσπου), Ιω. Δρακάκης, Ζαχαρόπουλος3783,
 Ο αναπαραδιάδης του Γεωργίου Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία,
 Εγέρασα μωρέ παιδιά, εθνικό άσμα,
 Νηστικός χωρίς λεπτό, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
διασκευή Γεωργίου Νικηφόρου,
 Το αγροκήπιον του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία3784.
Δίνει επίσης την Δευτέρα 10 Σεπτεμβρίου 1884 μια καλλιτεχνική παράσταση
υπέρ των ορφανών του φιλέλληνα Χριστόφορου Νέζερ με τη σύμπραξη Ελλήνων και
Γάλλων ηθοποιών, όπου παρουσιάζονται Ο Δον Κιχώτος, μονόπρακτος χαρακτήρας
από τον ηθοποιό Β. Δαβίλα, Le serment d’Horace, μονόπρακτο κωμειδύλλιο, Η
Ελληνίς, εθνικό άσμα από την Μολινάρη, Le grand duo des chats και Duo de la
mascotte, ιντερμέδια, Το πράσινον και το κόκκινον, μονόπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων και χορού, η σκηνή του Μένδου και Νουνίου από τον Αλκάδη της Θαλαμέας
του Calderon de la Barca, οι επιθανάτιοι γέροντες Λαρόκ εκ του δράματος Περιπέτειαι
απόρου νέου (Le roman d’un jeune homme pauvre) του Octave Feuillet, δράμα σε
μετάφραση Δ. Λάμπρου και ο γέρος Ινδός εκ των Φυγάδων (Les fugitifs) των A.
Bourgeois και D’Ennery, δράμα σε μετάφραση Αλ. Λεονάρδου από τον ηθοποιό Β.
Δαβίλα3785.
2.
3782 Παλιγγενεσία, 23/8/1884, 6072, 3, Ακρόπολις, 23/8/1884, 855, 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1884, 236, 3
και 6.
30/8/1884, 243, 3-4, , 31/8/1884, 244, 6-7, 1/9/1884, 245, 3, 4/9/1884, 248, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
130-131.
3784 Νέα Εφημερίς, 14/9/1884, 258, 2 και 3.
3785 Ακρόπολις, 9/9/1884, 870, 8, Νέα Εφημερίς, 8/9/1884, 252, 3, 9/9/1884, 253, 3, 10/9/1884, 254, 3.
736
Στην παράσταση (3/8) Δράμα εν οικογενεία (Un drame de famille) των Jules
Barbier και Michel Carre συγκεντρώθηκε πολύς κόσμος, που έδειξε μεγάλο
ενδιαφέρον. Το δράμα ήταν σκηνικό, με δράση καθαρή, αλλά διαλογικό ύφος που
επικρατεί καθ’ υπερβολή και αποκλείει κάθε δραματική τεχνική υπόκριση από τον
ηθοποιό. Η μετάφραση του Κλεάνθη Τριανταφύλλου ήταν εικονικότατη. Η κωμωδία
του Π. Ζάνου Η ερωτική απόπειρα επαινέθηκε και επικροτήθηκε για την ευφυΐα της
και τους ζωηρούς χαρακτήρες, τους οποίους παρουσίασαν πολύ καλά η Φιλομήλα
Βονασέρα και ο Θεοδόσιος Πεταλάς. Έτσι φάνηκε, όπως παρατηρούν οι κριτικοί, ότι
ο Π. Ζάνος έγραφε για το θέατρο και όχι για το τυπογραφείο3786.
Στην Επαίτιδα (La mendiante) των A. D’Εnnery, M. Masson και A. Bourgeois
(17/8), το κοινό ήταν πολυπληθές και συγκινήθηκε ιδιαίτερα με τη μικρή Βασιλική
Βονασέρα. Της Πιπίνας Βονασέρα η τέχνη ήταν γνωστή. Η «διατύπωση» του
χαρακτήρα ήταν πιστή προς το πρόσωπο. Στο ρόλο του απατημένου σύζυγου ο Δ.
Αλεξιάδης ήταν αμίμητος και απέσπασε ζωηρά χειροκροτήματα. Τα πρόσωπα είχαν
μελετηθεί και αποδόθηκαν πιστά3787.
Πρώτη παράσταση του Αλκάδη της Θαλαμέας του Calderon de la Barca δόθηκε
στον Πειραιά3788, οπότε την επόμενη, το Σάββατο 1 Σεπτεμβρίου 1884, το έργο σε
μικρά σκηνικά μέρη και σε συντόμευση παρουσιάσθηκε στην Αθήνα στο θέατρο
«Απόλλων» βελτιωμένο και άφησε ζωηρές εντυπώσεις. Το έργο ήταν παλαιό, αλλά η
δύναμη των χαρακτήρων και η ποίησή του, παρά την πάροδο των αιώνων ήταν
λαμπρή και υψηλή. Ο δραματικός θίασος του Δ. Αλεξιάδη ήταν άξιος κάθε επαίνου
για τους κόπους του να ερμηνεύσει το δράμα, αγόμενος από σεβασμό προς τη
φιλολογική του αξία και για να το καταστήσει γνωστό στη νεοελληνική κοινωνία της
εποχής. Ο Δ. Αλεξιάδης ως Πέτρος Κρέσπος υποκρίθηκε τη διαύγεια του φρονήματος
και τη δύναμη του χαρακτήρα επικεντρώνοντας την προσοχή στην τιμή και στο
δίκαιο. Ωραία εμφάνιση έκανε η Φιλομήλα Βονασέρα, ως θυγατέρα του Κρέσπου, και
συγκίνησε με την αρετή και την υπερηφάνειά της. Η ηθοποιός αποτελούσε καύχημα
του ελληνικού θεάτρου. Ο Ν. Καρδοβίλλης (στρατηγός Δον Λόπε δε Φιγγερόα)
επέτυχε στην όψη, τη φωνή, τη στάση και το ύφος. Ο Θ. Πεταλάς ήταν ο
διεφθαρμένος λοχαγός, απέδωσε το αρειμάνιο ύφος της στρατοκρατικής εποχής σε
2/8/1884, 215, 4, 3/8/1884, 216, 3 και 6, 6/8/1884, 219, 3.
4 και 6, 22/8/1884, 235, 4.
3788 Στον Πειραιά δόθηκε στις 31 Αυγούστου 1884 (Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του
Πειραιά, σ. 128).
737
συνδυασμό με τη διεφθαρμένη γυναικοθηρία του. Ο Θ. Πεταλάς αισθηματικός στην
απαγγελία του μεταφέρει τη λυρικορομαντική εποχή. Άξιος στο πρόσωπο του γιου
του Κρέσπου εμφανίσθηκε ο Ευτύχιος Βονασέρας. Ο Β. Δαβίλας διέπρεψε στον
δονκιχωτικό επεισοδιακό χαρακτήρα του ξεπεσμένου ευγενούς ιππότη Μένδου. Στην
κωμικότητα συντελούσε ο ακόλουθός του, Νούνιος, ο Ιω. Δρακάκης. Έτσι η
παράσταση και το δράμα αυτό γράφηκε στα χρονικά της ελληνικής σκηνής ως
ιστορικό θεατρικό γεγονός. Η Αθήνα (και ο Πειραιάς) γνώρισαν μία όψη της ευρείας
ποιητικής δύναμης της ισπανικής φιλολογίας και καλλιτεχνίας και αυτό οφειλόταν
στους κόπους του θιάσου. Η Ακρόπολις αναφέρει ότι «ο Αλεξιάδης πλουτίζει το
δραματολόγιο του θεάτρου μας δι’ ωραίων έργων εκ της ξένης φιλολογίας»3789.
Επαναλήφθηκε και την επόμενη ημέρα.
Ο αναπαραδιάδης του Γ. Σουρή στην παράσταση μετά τον Αλκάδη του
Καλντερόν (4/9) κατενθουσίασε όλους και χειροκροτήθηκε ως σάτιρα επίκαιρη που
είχε εμπνευσθεί από το φόρο επιτηδεύματος των δικηγόρων. Η ζωηρότητα του
διαλόγου και η σάτιρα διήγειραν την ιλαρότητα και προκαλούσαν γέλιο καθώς και τα
χειροκροτήματα του κοινού3790.
Δυστυχώς, αναγγέλλεται στον Τύπο η αποχώρηση της Φιλομήλας Βονασέρα
από τη σκηνή για να ασχοληθεί με τον οικογενειακό βίο. Η εφημερίδα δηλώνει τη
λύπη της για την απόφαση, διότι με τη νεότητα, την τέχνη και το κάλλος της
κοσμούσε την ελληνική σκηνή3791.
1885
Το καλοκαίρι του 1885 ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ.
Αλεξιάδη δίνει παραστάσεις στο θερινό θέατρο «Απόλλων». Αρχίζει το Σάββατο 8
Ιουνίου του 1885 με τον Γουλιέλμο τον αχθοφόρο των Th. Dumersan και Delaroche,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση της Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος, το οποίο είχε
παρασταθεί και το 1884 και είχε αφήσει λαμπρές αναμνήσεις. Κόσμος πολύς
συνέρρευσε. Το δράμα διδάχθηκε με επιτυχία, την οποία ιδιαίτερα ο Δ. Αλεξιάδης
ήξερε να δημιουργεί. Καλά υποκρίθηκαν και ο Θ. Πεταλάς και ο Ευτ. Βονασέρας.
Επίσης για την Πιπίνα Βονασέρα και τον Γ. Τσίντο τα λόγια για την τέχνη τους ήταν
πλέον περιττά3792.
3789 Ακρόπολις, 23/8/1884, 855, 2.

4/9/1884, 248, 4 και 6, 5/9/1884, 249, 3, 6/9/1884, 250, 3.
3791 Νέα Εφημερίς, 23/9/1884, 267, 3-4.
3792 Ό.π., 9/6/1885, 160, 3.
738
Συμμετέχουν στο θίασό του οι εξής ηθοποιοί: Θ. Πεταλάς, Ευτ. Βονασέρας,
Πιπίνα Βονασέρα3793, Γ. Τσίντος, Ιω. Νικηφόρου, Μαρία Αλεξιάδου, Δημ.
Κοτοπούλης, Π. Χριστοφορίδης3794. Προστέθηκαν, επίσης, η Αικατερίνη Βερώνη, η
Σμαράγδα Βερώνη και ο αδερφός τους Δημήτριος, τους οποίους μετακάλεσε ο
Αλεξιάδης από την Κωνσταντινούπολη. Η Βερώνη ήταν συμπαθής στο κοινό και
υποσχόταν βελτίωση συν τω χρόνω3795. Ο Δ. Βερώνης υπηρετούσε πολλά χρόνια την
ελληνική σκηνή διακρινόμενος σε κωμικά μέρη, αλλά ευδοκίμησε και στο διοικητικό
μέρος της σκηνής και υπέστη θυσίες για χάρη της. Είναι οι πρώτες τους εμφανίσεις
στην Αθήνα3796.
Στην ανακοίνωση της έναρξης των παραστάσεών του ο θίασος δηλώνει ότι θα
μειώσει τις τιμές των εισιτηρίων, έτσι ώστε να είναι πιο προσιτές για τους «ένθερμους
ζηλωτές» του ελληνικού θεάτρου. Ακόμα ανακοινώνει ότι θα ανεβάσει τα εξής νέα
δραματικά έργα: Ο βασιλεύς διασκεδάζει του Β. Ουγκώ, σε μετάφραση Ευγ.
Ζαλοκώστα, Παρισινόν μυθιστόρημα του Φεγιέ, σε μετάφραση του λόγιου από τη
Σμύρνη Ν. Βογιατζή, Θεοδώρα του Γάλλου δραματικού Φιλίππου Μπλατ, Εκ
μαρμάρου κόραι των Γάλλων δραματικών Μπαριέρ και Τιμπούστ, Πατέρας του
Μαρσία του Γάλλου Δελπί, σε μετάφραση του λόγιου από τον Πειραιά Κωνσταντίνου
Ξανθόπουλου, Πολωνός Ιουδαίος των Έρμαν και Σατριάν, σε μετάφραση Ν.
Κοκκόλη, Η τιμή εν τω εγκλήματι του Μeilhac, σε μετάφραση του ηθοποιού Δημ.
Κοτοπούλη, Η γυναίκα εις δεύτερον γάμον του Giacometti, σε μετάφραση του
Ζακύνθιου λόγιου Γ. Σφήκα, Άρτεμις ή Έγκλημα εν ώρα ύπνου του D’Ennery, σε
μετάφραση Χρήστου Δ. Αλεξιάδη3797.
Στην πραγματικότητα, το ρεπερτόριο του περιλαμβάνει τα έργα:
 Οι Β(ο)υργράβοι (Les Burgraves) του Victor Hugo, δράμα σε μετάφραση
Ιωάννη Ραπτάρχη,

3794 Νέα Εφημερίς, 4/7/1885, 185, 3, 7/7/1885, 188, 6, 10/7/1885, 191, 6.
3796 Νέα Εφημερίς, 23/6/1885, 174, 3, 13/7/1885, 194, 3.
3797 Παλιγγενεσία, 1/6/1885, 3, Νέα Εφημερίς, 7/6/1885, 158, 4, 8/6/1885, 159, 2 και 4.
3798 Νέα Εφημερίς, 9/6/1885, 160, 6.
739
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Π. Τυπάλδου, με τον Δημ.
Αλεξιάδη ως μπάρμπα Γιάννη και την Αικατερίνη Βερώνη3802,
 Ο χειρώναξ του Félix Pyat, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρ. Αλεξιάδη3804,
 Συζύγου εκλογή του Δημ. Παπαρρηγόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Ennery, τετράπρακτο δράμα με
πρόλογο σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου3806,
 Ο πύργος του Λονδίνου ή Οι δύο δήμιοι (La tour de Londres) των Eug. Nus και
Alph. Brot, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου,
διασκευή Ανδρ. Καλύβα,
 Δικηγόρος και ηθοποιοί, μονόπρακτη κωμωδία3808,
 Άρτεμις ή Έγκλημα εν υπνοβασία των Adolphe D’Ennery και J. Brésil,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη, όπου πρωταγωνισθούν
οι: Δημοσθένης Αλεξιάδης, Θ. Πεταλάς (Αρμάνδος), Ιω. Νικηφόρου
(Άρτεμις), Π. Βονασέρα (μητέρα), Μαρία Αλεξιάδου (μνηστή), Δημ.
3799 Ό.π., 16/6/1885, 167, 6.

3800 Ό.π., 22/6/1885, 173, 3 και 4.
3801 Ό.π., 23/6/1885, 174, 3.
3802 Ό.π., 23/6/1885, 174, 3, 25/6/1885, 176, 4, 26/6/1885, 177, 3.
3803 Ό.π., 26/6/1885, 177, 4.
3804 Ό.π., 29/6/1885, 180, 7.
3805 Ό.π., 30/6/1885, 181, 4.
3806 Ό.π., 3/7/1885, 184, 6.
3807 Ό.π., 4/7/1885, 185, 7.
3808 Ό.π., 5/7/1885, 186, 4, 6/7/1885, 187, 6.
740
Κοτοπούλης, Π. Χριστοφορίδης, Ευτ. Βονασέρας (αστυνόμος)3809,
 Ευφροσύνη του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα3811,
Γ.Ν.Κ.3813,
 Το παρισινόν μυθιστόρημα του Octave Feuillet, δράμα σε μετάφραση Ν.
Βογιατζή, λογίου εκ Σμύρνης3814,
 Μάρθα και Μαρία (Marthe et Marie) των A. D’Ennery και M. Masson,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη3815,
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα3816,
 Η κόρη των ρακοσυλλεκτών (La fille des chiffonniers) των A. Bourgeois και F.
Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη, με τον Γεώργιο
Τσίντο ως κυρά Μοσχού3817,
 Λουκίλλη ή Η τιμή της κόρης [των Jules Barbier και L. Thiboust], δράμα,
 Το φράκο ή Μια νύκτα αποκριάτικη του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη
κωμωδία3820,
3809 Ό.π., 4/7/1885, 185, 3, 7/7/1885, 188, 6, 10/7/1885, 191, 6.

3810 Ό.π., 9/7/1885, 190, 4.
3811 Ο Τύπος το ονομάζει και Κυρά Φροσύνη.
3812 Νέα Εφημερίς, 13/7/1885, 194, 6.
3813 Ό.π., 14/7/1885, 195, 8.
3814 Ό.π., 15/7/1885, 196, 3, 16/7/1885, 197, 4, 17/7/1885, 198, 6.
3815 Ό.π., 18/7/1885, 199, 7.
3816 Ό.π., 20/7/1885, 201, 4.
3817 Ό.π., 21/7/1885, 202, 2 και 3.
3818 Ό.π., 23/7/1885, 204, 4.
3819 Ό.π., 25/7/1885, 206, 3 και 4.
3820 Ό.π., 27/7/1885, 208, 3, 28/7/1885, 209, 2.
741
δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά3821,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία,
 Αι κοινωνικαί πληγαί του Μιχαήλ Αρνιωτάκη, τρίπρακτο δράμα,
 Ρήγας ο Φεραίος, ο πρωτομάρτυς του ιερού αγώνος του Ιωάννη Ζαμπέλιου,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία3825,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα3826,
 Ο περιπλανώμενος Ιουδαίος (Le juif errant) του Ευγένιου Σύη, δράμα σε
τέσσαρα μέρη και είκοσι πράξεις με πρόλογο με τον Δημοσθ. Αλεξιάδη ως
Δαγοβέρτη και τον Θεοδόσιο Πεταλά ως Ραδίνο3827,
έμμετρη μετάφραση Ιω. Φραγκιά3828,
 Ο λοχίας Παλαύρας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Ιωάννη
 Οθέλλος, ο μαύρος της Βενετίας (Othello, the Moor of Venice) του
Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία,
3821 Ό.π., 28/7/1885, 209, 4.

3822 Ό.π., 3/8/1885, 215, 4.
3823 Ό.π., 4/8/1885, 216, 4.
3824 Ό.π., 5/8/1885, 217, 2-3, 7/8/1885, 219, 2, 8/8/1885, 220, 3.
3825 Ό.π., 8/8/1885, 220, 3 και 4.
3826 Ό.π., 11/8/1885, 223, 4 και 6.
3827 Ό.π., 31/7/1885, 212, 2-3, 14/8/1885, 226, 3, 15/8/1885, 227, 7, 16/8/1885, 228, 4, 17/8/1885,
229, 4 και 7, 18/8/1885, 230, 3 και 4.
3828 Ό.π., 23/8/1885, 235, 3, 24/8/1885, 236, 6.
3829 Ό.π., 27/8/1885, 239, 3.
742
 Ένας εραστής ‘ς το πηγάδι, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία3830,
 Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό του
Μωάμεθ του Β΄ του Ιωάννη Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα,
 Σκύλλα του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τρίπρακτο δράμα,
 Ο Κατσαντώνης, ποίημα του Αριστ. Βαλαωρίτη,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Αικατερίνης και της Σμαράγδας Βερώνη3831,
μονόπρακτη γαλλική κωμωδία,
 Απαγγελία από την Παραμονή της Επαναστάσεως του Αλέξανδρου Ρίζου
Ραγκαβή από την Ιω. Νικηφόρου, ευεργετική παράσταση υπέρ της
ηθοποιού3832,
 Οι Παρίσιοι εν Αθήναις του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία,
ευεργετική παράσταση υπέρ του Ευτύχιου Βονασέρα3833,
Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση των Δημοσθ. Αλεξιάδη και
Πιπίνας Βονασέρα,
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου,
 Σκύλος και γάτα, μονόπρακτη κωμωδία3834.
Στην παράσταση του Δήμιου της Ενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois
(22/6) υποκρίθηκε με επιτυχία ο Δ. Αλεξιάδης. Καλές προόδους έκαναν και οι νέοι
ηθοποιοί Θ. Πεταλάς και Ευτ. Βονασέρας, προοιωνίζοντας καλύτερο μέλλον3835.
Στο Ρακοσυλλέκτη των Παρισίων (Le chiffonier de Paris) του Félix Pyat (25/6)
η επιτυχία του Δ. Αλεξιάδη ως ρακοσυλλέκτη ήταν μεγάλη. Εμφανίσθηκε για πρώτη
φορά στην Αθήνα η Αικατερίνη Βερώνη, που εντυπωσίασε με τον ωραίο ήχο της
φωνής της, την καθαρή απαγγελία της στην προφορά, όπου διακρίνεται το αίσθημα
3830 Ό.π., 28/8/1885, 240, 4, 29/8/1885, 241, 2 και 3, 31/8/1885, 243, 2 και 3.
3831 Ό.π., 5/9/1885, 248, 3.
3832 Ό.π., 6/9/1885, 249, 4.
3833 Ό.π., 18/8/1885, 230, 3, 8/9/1885, 251, 3 και 5.
3834 Ό.π., 19/9/1885, 262, 6.
3835 Ό.π., 22/6/1885, 173, 3 και 4.
743
και η χάρη3836. Η Αικ. Βερώνη αναδεικνύεται σε μεγάλη πρωταγωνίστρια-βεντέτα,
ανταγωνίστρια της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου
αιώνα. Δημιούργησε όμιλο θαυμαστών.
Σε δεύτερη και τρίτη παράσταση (29/6 και 1 & 2/7) παρουσιάζεται Ο χειρώναξ
του Félix Pyat, που έκανε επιτυχία. Θριάμβευσε ο Αλεξιάδης. Λίαν συμπαθής η Αικ.
Βερώνη. Ο θίασος «Μένανδρος» που παίζει παράλληλα με τον θίασο του Αλεξιάδη
στο θέατρο «Ολύμπια» παρουσιάζει ταυτόχρονα το ίδιο έργο σε άλλη βέβαια
μετάφραση. Ως φαίνεται υπάρχει ανταγωνισμός και εδώ. Το θέατρο «Ολύμπια» έπαιζε
το δράμα του Félix Pyat Ο χειρώναξ, σε μετάφραση του Νικόλαου Λάσκαρη και το
θέατρο «Απόλλων» το ίδιο έργο σε μετάφραση του Χρήστου Δ. Αλεξιάδη3837.
Η εκτέλεση του έργου Άρτεμις ή Έγκλημα εν υπνοβασία των Adolphe
D’Ennery και J. Brésil (7/7) επέτυχε. Ανέδειξε τα καλλιτεχνικά προσόντα του
Δημοσθ. Αλεξιάδη. Ο Θ. Πεταλάς ως περιπαθής Αρμάνδος και η Ιω. Νικηφόρου ως
αμείλικτη κόρη του αρχιπειρατή, Άρτεμις, απέδωσαν τους χαρακτήρες με επιτυχία. Η
Πιπίνα Βονασέρα και η Μαρία Αλεξιάδου, στο ρόλο της μητέρας και της μνηστής
αντίστοιχα, επέδειξαν η μεν στοργή και η άλλη αγάπη και ευγνωμοσύνη. Ο Δ.
Κοτοπούλης εμφάνισε ιπποτική φαιδρότητα και αφέλεια. Αναφορά έγινε στους νέους
ηθοποιούς Π. Χριστοφίδη για την αξιοπρεπή και επιβλητική στάση του και τον
Ευτύχιο Βονασέρα για την ευχέρεια των σκηνικών προσόντων του3838.
Διδάχθηκε στις 7 Αυγούστου το τρίπρακτο δράμα του Μιχαήλ Αρνιωτάκη
Κοινωνικαί πληγαί που κρίθηκε ευνοϊκά από το κοινό. Εκτιμήθηκε ο στόχος του έργου
να καταργηθεί η προσωπική κράτηση, καταδεικνύοντας τα εξ αυτής κοινωνικά δεινά.
Οι σκηνές εκτυλίχθηκαν με φυσικότητα και συγκίνησαν, αλλά κάποιες στιγμές οι
θεατές καταπιέσθηκαν με την παράτασή τους. Επικρότησε, όμως, το κοινό όλες τις
καλές ιδέες του δράματος και ο ποιητής κλήθηκε επί σκηνής και χειροκροτήθηκε3839.
Αρκετή προσέλευση κόσμου υπήρχε στο πρώτο μέρος του Περιπλανώμενου
Ιουδαίου του Ευγένιου Σύη. Το έργο έχει είκοσι πράξεις και παίχθηκε από τις 15 έως
τις 18 Αυγούστου. Η προπαρασκευή έγινε με φροντίδα. Ο σκηνικός διάκοσμος ήταν
πλούσιος και οι ηθοποιοί σημείωσαν επιτυχία. Διακρίθηκαν ως Δαγοβέρτης ο Δημ.
Αλεξιάδης και ο Θ. Πεταλάς ως Ραδίνος ο τοκογλύφος. Το πίσω μέρος της σκηνής,
επί του κήπου χρησιμοποιήθηκε ως προέκταση της σκηνής και φωταγωγήθηκε για την
3836 Ό.π., 23/6/1885, 174, 3, 25/6/1885, 176, 4, 26/6/1885, 177, 3.

3837 Ό.π., 29/6/1885, 180, 7, 1/7/1885, 182, 2 και 4, 2/7/1885, 183, 6.
3838 Ό.π., 4/7/1885, 185, 3, 7/7/1885, 188, 6, 10/7/1885, 191, 6.
3839 Ό.π., 5/8/1885, 217, 2-3, 7/8/1885, 219, 2, 8/8/1885, 220, 3.
744
ώρα της σκηνής του χορού. Γενικά όλα είχαν προπαρασκευασθεί με πολλή φροντίδα.
Το έργο ήταν επιτομή, που έκανε ο ίδιος ο Αλεξιάδης από την πολύτομη μυθιστορία
του Σύη. Περατώθηκε την τέταρτη βραδιά στις 18 Αυγούστου 18853840.
Η Αικ. Βερώνη παρόλη την ιδιορρυθμία που της καταλογίζουν, ξεχώρισε για
την ικανότητά της να κατανοεί τους χαρακτήρες των προσώπων που υποδυόταν,
προσπαθώντας να παρακολουθήσει τη σκέψη του συγγραφέα, απόρροια της
διδασκαλίας του Νικόλαου Λεκατσά. Το δραματικό ύφος της χαρακτηρίζεται από
ηρεμία, η οποία σε συνάρτηση με την αφέλεια της μορφής της και τη μελωδικότητα
της φωνής της συντελεί στην κατάρτιση της άρτιας τεχνικής της. Διακρίνεται για την
φυσική της ευγένεια και την ικανότητά της στη μίμηση ήθους. Ακόμα επιμελείται την
εμφάνισή της, που χαρακτηρίζεται από κομψότητα και ποικιλία εναλλαγών, γεγονός
που είναι επηρεασμένο από το διδάσκαλό της Ν. Λεκατσά και τη νέα σχολή
υποκριτικής3841.
1886
Κατά τον Μάρτιο του 1886 ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ.
Αλεξιάδη δίνει έξι παραστάσεις στο θέατρο «Αθηνών». Ο θίασός του αποτελείται από
την Πιπίνα Βονασέρα3842, τον Γ. Νικηφόρο, την Ιωάννα Νικηφόρου, τον Γ. Τσίντο,
τον Θ. Πεταλά3843, τον Δημοσθ. Πίστη, τον Γ. Χρυσάφη, τον Σπ. Κάπα και τον Ευτ.
Βονασέρα.
Ξεκινούν το Σάββατο 8 Μαρτίου 1886 με τον Ρακοσυλλέκτη των Παρισίων (Le
chiffonier de Paris) του Félix Pyat, δράμα σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση
Παναγιώτη Τυπάλδου3844. Την Κυριακή 9 Μαρτίου 1886 δίνουν το δράμα Δόξα και
δάκρυα ή Θέατρον εν θεάτρω του Riccardo Castelvecchio, σε μετάφραση Διονυσίου
Λάμπρου, και την για πρώτη φορά διδασκόμενη στην Αθήνα μονόπρακτη κωμωδία Οι
υπηρέται αφεντικά και πάλιν υπηρέται3845, την Πέμπτη 13 Μαρτίου 1886 το
πεντάπρακτο δράμα Άρτεμις ή Έγκλημα εν υπνοβασία των Adolphe D’Ennery και J.
Brésil, σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη, και Οι καρβουνιάρηδες (Les charbonniers)
του F. Gille, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Γεωργίου Νικηφόρου3846, το Σάββατο
3840 Ό.π., 17/8/1885, 229, 4, 18/8/1885, 230, 3.

3842 Ό.π., σ. 119.
3843 Ο Θεοδόσιος Πεταλάς συμμετέχει στο θίασο του Αλεξιάδη, παρά την απόφασή του να αποσυρθεί
και να ασχοληθεί με τη νομική (Νέα Εφημερίς, 1/3/1886, 60, 3).
3844 Νέα Εφημερίς, 1/3/1886, 60, 3, 6/3/1886, 65, 3, 8/3/1886, 67, 8.
3845 Ό.π., 9/3/1886, 68, 4.
3846 Ό.π., 12/3/1886, 71, 4.
745
15 Μαρτίου 1886 την Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία, και τη
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση από τα γαλλικά Ο πυρπολητής μίας κυρίας3847,
την Τρίτη 25 Μαρτίου 1886 αποσπάσματα από τον Ρήγα τον Φεραίο του Ιω.
Ζαμπέλιου, την Κυρά Φροσύνη ή Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη (β΄ πράξη), τη
μονόπρακτη πολιτική κωμωδία Συζύγου εκλογή του Δημ. Παπαρρηγόπουλου και
απαγγέλλουν ποιήματα. Η μουσική της φρουράς υπό τον αρχιμουσικό Σάιλερ έπαιζε
στα διαλείμματα ελληνικά εμβατήρια και ηρωικά άσματα. «Το θέατρον εκτάκτως
πανηγύρισε και τούτο την επίσημον ημέραν. Ο «Πανελλήνιος θίασος» του Αλεξιάδου
εδίδαξε μετ’ επιτυχίας απάνθισμα ελληνικών έργων Ελλήνων ποιητών και ποιήματα
δε πατριωτικά και ενθουσιώδη απηγγέλθησαν υπό ηθοποιών, η δε μουσική υπό τον
Σάιλερ έκρουσεν εθνικά μέλη, ανευφημούντος του πλήθους»3848. Την Κυριακή 30
Μαρτίου 1886 δίνουν την τελευταία τους παράσταση με τον Γουλιέλμο τον αχθοφόρο
των Th. Dumersan και Delaroche, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αιμιλίας Κτενά-
Λεοντιάδος και τη μονόπρακτη κωμωδία του Αλέξανδρου Πίστη Θ’
αυτοχειριασθώ3849.
Όλη την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1886 ο «Πανελλήνιος Δραματικός
Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη δίνει παραστάσεις στην Πάτρα3850.
1887
Από την Κυριακή 24 Μαΐου του 1887 ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος»
του Δημοσθένη Αλεξιάδη ξεκινά να δίνει παραστάσεις εναλλάξ στο θέατρο
«Ολύμπια» και στο θέατρο «Τσόχα» του Πειραιά3851, με το έργο Άρτεμις ή Έγκλημα εν
υπνοβασία των Adolphe D’Ennery και J. Brésil, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Χρήστου Αλεξιάδη. Ο θίασος έρχεται στην Αθήνα μετά από περιοδεία στην
Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και στη Σύρο3852. Το θέατρο «Ολύμπια» κατεδαφίσθηκε
μετά τις παραστάσεις του θιάσου αυτού3853. Οι ηθοποιοί που συμμετέχουν στο θίασο
του Δημ. Αλεξιάδη είναι: Ελένη Χέλμη, Μαρία Πετρίδου, Ουρανία Καζούρη,
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, Γ. Πετρίδης, Γ. Νικηφόρος, Γ. Τσίντος, Ν. Ζάνος, Ν.
Παρασκευόπουλος, Ηρ. Χαλκιόπουλος, Δ. Καζούρης, Ε. Λοράνδος, Α. Νίκας, Κ.
3847 Ό.π., 15/3/1886, 74, 6 και 7.

3848 Ό.π., 25/3/1886, 84, 8, 26/3/1886, 85, 3.
3849 Ό.π., 30/3/1886, 89, 7.
3850 Νέα Εφημερίς, 7/5/1886, 127, 3. Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα
στην Πάτρα, σ. 282.
3852 Νέα Εφημερίς, 21/1/1887, 21, 3, 22/3/1887, 81, 3, 18/5/1887, 138, 3. Δήμου, Η θεατρική ζωή και
κίνηση στην Ερμούπολη της Σύρου, σ. 762.
3853 Νέα Εφημερίς, 19/3/1887, 78, 2.
746
Βρόντας, Β. Αγγελίδης, Δ. Γεωργαντάς, Κωνσταντίνος και Επαμεινώνδας Χέλμης, Σ.
Κάππας (υποβολέας), Γ. Σκορδαράς (φροντιστής). Ο θίασος, κατά ανακοίνωση του
Δημοσθ. Αλεξιάδη στον Τύπο, αποτελείται ακόμα από δύο μηχανικούς, πέντε
θυρωρούς, έναν κουρέα με το βοηθό του, δύο διανομείς προγραμμάτων, έναν
κωδωνοκρούστη και δεκαέξι μουσικούς υπό τη διεύθυνση του αρχιμουσικού των
ανακτόρων, Ανδρέα Σάιλερ3854.
Συνεχίζει μέχρι τις 15 Ιουλίου 1887 με τα εξής έργα:
 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος των Th. Dumersan και Delaroche, εξάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος3855,
 Οι ρακοσυλλέκται και η κυρά Μοσχού (La fille des chiffonniers) των A.
Bourgeois και F. Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη
με τον Γ. Τσίντο ως κυρά Μοσχού3856,
 Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Ennery, τετράπρακτο δράμα με
πρόλογο σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου3857,
 Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων (Le chiffonier de Paris)3858 και Ο χειρώναξ
του Félix Pyat3859,
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα, με την
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου ως Σάρα και τον Γ. Πετρίδη ως Εδουάρδο,
 Η επίορκος (La parjure), δράμα σε μετάφραση Μ. Ζώρα, όπου διδάσκουν οι:
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, Θ. Πεταλάς, Ηρ. Χαλκιόπουλος3861,
 Ο Γαλιλαίος και η Ιερά Εξέτασις του Gaetano Montecini, τετράπρακτο
ιστορικό δράμα, σε μετάφραση Δ.Π. Λάμπρου,
3854 Ό.π., 23/5/1887, 143, 3-4, 24/5/1887, 144, 2 και 4 .

3855 Ό.π., 30/5/1887, 150, 3.
3856 Ό.π., 6/6/1887, 157, 5, 7/6/1887, 158, 2.
3857 Ό.π., 11/6/1887, 162, 5.
3858 Ό.π., 15/6/1887, 166, 3.
3859 Ό.π., 18/6/1887, 169, 7.
3860 Ό.π., 20/6/1887, 171, 5 και 7, 21/6/1887, 172, 3.
3861 Ό.π., 25/6/1887, 176, 4, 26/6/1887, 177, 4.
3862 Ό.π., 28/6/1887, 179, 3 και 4.
747
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Γ. Νικηφόρο ως
Αγαθόπουλο,
 Συζύγου εκλογή του Δημήτριου Παπαρρηγόπουλου, μονόπρακτη πολιτική
κωμωδία3863,
 Οι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις σε διασκευή του
Ανδρέα Καλύβα,
 Οι δύο κωφοί ή Οι κωφοί, μονόπρακτη κωμωδία3864,
Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Ο βασιλεύς διασκεδάζει (Le roi s’amuse) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Ευγένιου Ζαλοκώστα3867.
Πέτυχε η παράσταση (6/6) του δράματος των A. Bourgeois και F. Dugué Οι
ρακοσυλλέκται και η κυρά Μοσχού (La fille des chiffonniers) και ο Γ. Τσίντος εκτέλεσε
ιδιαίτερα άριστα το μέρος του ως κυρά Μοσχού3868.
Πλήρες ήταν το θέατρο «Ολύμπια» για το δημοφιλή Ρακοσυλλέκτη των
Παρισίων (Le chiffonier de Paris) του Félix Pyat, που παρουσιάστηκε (14/6) με
επιτυχία από τον αμίμητο στο πρόσωπο του κυρ Γιάννη, Δημοσθένη Αλεξιάδη. Η
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και ο Γ. Τσίντος υποκρίθηκαν με τέχνη και απέσπασαν
χειροκροτήματα3869.
Η παράσταση (20/6) του δράματος του Paolo Giacometti Η εκπεσούσα γυνή (ή
Σάρα και Κάρολος) (La colpa vendica la colpa) είχε επιτυχία. Όλα τα πρόσωπα
υποκρίθηκαν καλά. Ο Γ. Πετρίδης ως Εδουάρδος ήταν πολύ καλός και η Ε.
Παρασκευοπούλου ανέδειξε τα εξαίρετα τεχνικά προσόντα της στην απόδοση του
χαρακτήρα της Σάρας3870.
3863 Ό.π., 30/6/1887, 181, 3 και 4, 1/7/1887, 182, 6.

3864 Ό.π., 4/7/1887, 185, 7.
3865 Ό.π., 8/7/1887, 189, 4.
3866 Ό.π., 12/7/1887, 193, 3 και 4.
3867 Ό.π., 15/7/1887, 196, 7.
3868 Ό.π., 6/6/1887, 157, 5, 7/6/1887, 158, 2.
3869 Ό.π., 15/6/1887, 166, 3.
3870 Ό.π., 20/6/1887, 171, 5 και 7, 21/6/1887, 172, 3.
748
Λίαν επιτυχώς διδάχθηκε (25/6) το δράμα «εκ του γαλλικού», που
μεταφράσθηκε από τον Μιχ. Ζώρα, Η επίορκος (La parjure). Δράμα πολύπλοκο, όπου
διακρίθηκε η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, ηθοποιός δεξιότατη από τη φύση της, όπως
και οι Θεοδ. Πεταλάς και Ηρ. Χαλκιόπουλος3871.
1889
Το Σάββατο 3 Ιουνίου του 1889, παράλληλα με το θίασο «Μένανδρος», που
παρουσιάζει στο θέατρο «Ομόνοια» κατά το θέρος, εμφανίζεται και ο θίασος του
Δημοσθένη Αλεξιάδη με το πεντάπρακτο δράμα Αι μαρμάριναι κόραι (Les filles de
marbre) των Théophile Barrière και Lambert Thiboust, σε μετάφραση Κωνσταντίνου
Ξανθόπουλου και με την πολυπαιγμένη κωμωδία Χορός μετημφιεσμένων του Αλέξ.
Μωραϊτίδη. Εμφανίζεται στο θέατρο «Παράδεισος», στο θέατρο «Ευτέρπη» στην Γ΄
Σεπτεμβρίου και στο θέατρο «Τσόχα» του Πειραιά3872 εναλλάξ. Το θίασο του
Δημοσθ. Αλεξιάδη αποτελούν οι εξής ηθοποιοί: Πιπίνα Βονασέρα3873, Ελένη
Κοτοπούλη, Αικατερίνη Δρακάκη, Ουρανία Καζούρη, Χρυσάνθη Καρακάλου,
Πελαγία Κρανιώτη, Μαρία Γαδ, Νικολία Διονυσίου, Μαρία Δρακάκη, Αντώνιος
Τασσόγλου, Γεώργιος Τσίντος, Ευτύχιος Βονασέρας, Ιωάννης Δρακάκης, Δημήτριος
Καζούρης, Αντώνιος Νίκας, Κομνηνός Λουλουδάκης, Λούης Γαδ, Χρήστος
Κρανιώτης, Ιωάννης Καρακάλος, Δημήτριος Ζάμπος, Γ. Νικηφόρος. Ο θίασος είναι
άριστα καταρτισμένος, το θέατρο ανακαινίσθηκε με νέες σκηνές και με πλούσιες
θεατρικές ενδυμασίες, που θα συντελέσουν στην τελειότερη διεξαγωγή των έργων. Ο
Γ. Νικηφόρος επαινείται ιδιαίτερα από τον Τύπο, διότι είναι ο κωμικός του θιάσου,
γενικός και απόλυτος κυρίαρχος και αφέντης, φορτωμένος με νέα πράγματα, με νέα
τραγουδάκια, με νέες κωμωδίες, με μεταφράσεις και μάλιστα πρωτότυπες δικές
του3874.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο αποτελείται από ξένα και ελληνικά έργα, όπως:
Γ.Ν.Κ.3875,
3871 Ό.π., 25/6/1887, 176, 4, 26/6/1887, 177, 4. Κριτικές για την ερμηνεία της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 264-265.
3874 Παλιγγενεσία, 13/5/1889, 7545, 4, Νέα Εφημερίς, 22/5/1889, 142, 2-3, 24/5/1889, 144, 5,
1/6/1889, 152, 5, 3/6/1889, 154, 3 και 7, 4/6/1889, 154, 4.
3875 Νέα Εφημερίς, 4/6/1889, 154, 7.
749
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη,
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Γ. Νικηφόρο3877,
 Τα έργα του σατανά (Les œuvres du démon) των L. Boulé και J. Brésil,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου (υπολοχαγού) και
ερμηνεύουν οι: Δ. Αλεξιάδης (Δικόρλεϋ), Α. Τασσόγλους (αρχιναύαρχος), Γ.
Τσίντος (Σατανάς), Ευτύχιος Βονασέρας3878,
μονόπρακτο πρόλογο με τον Δ. Αλεξιάδη ως Ιωσία,
 Το αλάνθαστον ιατρικόν, κωμωδία3879,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του Δ. Λάμπρου με την Ελένη Κοτοπούλη
ως Φροσάρ3881,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία, με πρωταγωνιστές
τους: Πιπίνα Βονασέρα (Μερόπη), Δ. Αλεξιάδη (Λυκόρτας), Γ. Τσίντο
(Πολυφόντης),
 Συζύγου εκλογή του Δημ. Παπαρρηγόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία3882,
 Οι σταυροφόροι του August von Kotzebue, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Σπ. Λάμπρου3883,
3876 Ό.π., 6/6/1889, 157, 5 και 8.

3877 Ό.π., 8/6/1889, 159, 7.
3878 Ό.π., 9/6/1889, 160, 4, 10/6/1889, 161, 5 και 7, 11/6/1889, 162, 4.
3879 Ό.π., 11/6/1889, 162, 4 και 7, 12/6/1889, 163, 4.
3881 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 16/6/1889, 5, 17/6/61889, 168, 4-5 και 7.
3882 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 18/6/1889, 169, 4, 20/6/1889, 171, 5.
20/6/1889, 171, 8, 21/6/1889, 172, 5-6 και 8, 22/6/1889, 173, 5, 23/6/1889, 174, 4.
750
Bourgeois και F. Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου
μυθιστορηματικό πεντάπρακτο δράμα,
 Γιάντες, γιάντες του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3886,
τρεις πράξεις μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα3887,
 Δόξα και δάκρυα ή Θέατρον εν θεάτρω του Riccardo Castelvecchio, δράμα σε
μετάφραση Διονυσίου Λάμπρου,
 Η ανεψιά του θείου της του Παναγιώτη Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η Μασσαλιώτις, άσμα από το χορό σε διεύθυνση Ναπ. Λαμπελέτ3889,
Χρήστου Αλεξιάδη (πρώτη φορά παρουσιάζεται) με τον Ιωάννη Βονασέρα ως
Ζακ Σεπάρ3890,
 Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Ennery, τετράπρακτο δράμα σε
μετάφραση Παναγιώτη Τυπάλδου3891,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Παναγιώτη Τυπάλδου3892,
 Ευφροσύνη ή Κυρά Φροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα με
την Αικατερίνη Δρακάκη ως κυρά Φροσύνη3893,
3885 Νέα Εφημερίς, 25/6/1889, 176, 5 και 8.
3886 Παλιγγενεσία, 27/6/1889,7583, 4, Νέα Εφημερίς, 27/6/1889, 178, 4 και 8, 28/6/1889, 179, 5.
3889 Νέα Εφημερίς, 2/7/1889, 183, 4 και 7.
751
 Λεϊλά του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, δράμα3895,
H.J. Melesville, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμωδία σε μετάφραση Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων με τον Γ.
Νικηφόρο στον ομώνυμο ρόλο3897,
 Δράμα εν οικογενεία (Un drame de famille) των Jules Barbier και Michel
Carre, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Κλεάνθη Τριανταφύλλου,
 Το καναρίνι του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων3898,
 Κρήτες και Βενετοί του Τιμολέοντα Αμπελά, τετράπρακτο δράμα,
μετάφραση Δ. Λάμπρου, όπου διδάσκουν οι: Δ. Αλεξιάδης (Γαλιλαίος),
Ουρανία Καζούρη (Ιουλιέτα), Κ. Λουλουδάκης (Αλέξανδρος Βιτρίτσης)3900,
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα, με την Άρτεμη Ζάμπου ως
μοσχομάγκα,
 Ο πλαστός φούρναρης, κωμωδία από τα ιταλικά3901,
 Το συνοικέσιον της Ολυμπίας του Émile Augier, τρίπρακτο δράμα σε
μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ουρανία Καζούρη
(Ολυμπία), Ευτύχιος Βονασέρας (Ερρίκος Πουιζερών), Άρτεμις Ζάμπου
(Γενεβιέβη),
3894 Νέα Εφημερίς, 12/7/1889, 193, 5 και 7.

3896 Παλιγγενεσία, 18/7/1889, 7604, 4, Νέα Εφημερίς, 18/7/1889, 199, 8. Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία,
σ. 108.
3897 Παλιγγενεσία, 20 και 22/7/1889, 7606-7608, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 20/7/1889, 201, 4 και 7,
21/7/1889, 202, 4.
3901 Παλιγγενεσία, 2-3/8/1889, 7618, 7619, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 2/8/1889, 214, 6 και 7.
752
 Ιωάννα Γρέυ ή Αι δύο βασίλισσαι (Jane Grey) των Alphonse Brot και Eugène
Nus, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Φωκίωνα Βουτσινά,
μουσική Σπ. Ξύνδα3902,
Ζάνου, πεντάπρακτη ιλαροτραγωδία, όπου ερμηνεύουν οι: Δημ. Αλεξιάδης
(Οδυσσεύς), Ευτύχιος Βονασέρας (Τηλέμαχος), Γ. Τσίντος (χοιροβοσκός
Εύμαιος), Ουρανία Καζούρη (Μελανθώ)3903,
 Γάσπαρος ο σουμαδοπώλης (Gaspard Hauser) των A. D’Ennery και A.
Bourgeois, τετράπρακτο δράμα, όπου διδάσκουν οι: Δ. Αλεξιάδης (Γάσπαρος
ο σουμαδοπώλης), Πιπίνα Βονασέρα, Ουρανία Καζούρη, Ιω. Βονασέρας3904,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν.Μ. Στεφάνου με την Πιπίνα Βονασέρα
στον ομώνυμο ρόλο3906,
 Τρεις κωμωδίες του Δημήτριου Κορομηλά: Αλώπηξ κολοβή, Λέων
παράνυμφος, Αθώα περιστερά3908,
 Φουαλδές, δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου, συμπρωταγωνισθούν οι: Γ.
Τσίντος (εισαγγελέας Φουαλδές), Ελένη Κοτοπούλη (Βαγκάλ), Άρτεμις
Ζάμπου (κόρη), Ουρανία Καζούρη, Ιω. Βονασέρας3909,
D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα,
3902 Νέα Εφημερίς, 6/8/1889, 218, 4 και 8, 7/8/1889, 219, 5.

3903 Παλιγγενεσία, 10-11/8/1889, 7625, 7626, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 10/8/1889, 222, 5 και 7,
11/8/1889, 223, 4.
3906 Νέα Εφημερίς, 20/8/1889, 232, 5 και 7.
238, 4-5 και 7, 28/8/1889, 240, 3.
3909 Παλιγγενεσία, 18 και 31/8/1889, 7634 και 7645, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235,
25/8/1889, 237, 4, 27/8/1889, 239, 5 και 6, 28/8/1889, 240, 3.
753
 Συζύγου περιπέτειαι του Molière, κωμωδία σε έμμετρη μετάφραση Γ.Κ.
Πωπ3910.
Έναρξη των παραστάσεων (3/6) έκανε ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος»
του Δημοσθ. Αλεξιάδη με το νέο δράμα των Théophile Barrière και Lambert Thiboust
Αι μαρμάριναι κόραι, σε μετάφραση Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου. Τα πρόσωπα
υποκρίθηκαν αρκετά καλά, οι ηθοποιοί του θιάσου απέσπασαν την επιδοκιμασία,
όπως ο Δ. Αλεξιάδης, ο Ευτύχιος Βονασέρας, η Πιπίνα Βονασέρα και η Αικατερίνη
Δρακάκη. Ο Τύπος παρατηρούσε ότι ο κόσμος δεν ήταν πολύς και ευχόταν εφεξής να
είναι περισσότερος3911.
Στο δράμα Τα έργα του σατανά των L. Boulé και J. Brésil (10, 13, 30/6 & 15/8)
μεφιστοφελικός αναδείχτηκε ο Γ. Τσίντος ως Σατανάς, συμπαθής δε έγινε ο Δημοσθ.
Αλεξιάδης ως Δικόρλεϋ με τις φρικτές περιπέτειες. Συγκίνησαν ο Αντ. Τασσόγλους
και ο Ευτ. Βονασέρας3912.
Πλήρες το θέατρο «Παράδεισος» στην παράσταση του έργου Ιωσίας ο
ακτοφύλαξ των Μ. Fournier και Η. Meyer (11/6), στο οποίο διέπρεψε ο Δημ.
Αλεξιάδης. Δύο θίασοι εργάζονταν στην πόλη, ο «Μένανδρος» και ο «Πανελλήνιος
Δραματικός Θίασος» και ο Τύπος χαιρόταν για την υποστήριξη που παρείχε το
αθηναϊκό κοινό σε αυτούς3913.
Παρουσιάσθηκε ο Γουλιέλμος ο αχθοφόρος των Th. Dumersan και Delaroche
(15/6) εν μέσω χειροκροτημάτων πολυπληθούς κοινού3914.
Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon (17/6)
εμφανίσθηκαν με επιτυχία, ιδίως η Ελένη Κοτοπούλη ως Φροσάρ και οι Γ. Τσίντος
και Ευτ. Βονασέρας ως Ιάκωβος και Πέτρος αντίστοιχα3915.
Πανηγυρική ήταν η παράσταση της Μερόπης του Δημ. Βερναρδάκη (18/6),
έργο μεστού κάλλους και υψηλών ιδεών, που κράτησε σε αμείωτο ενθουσιασμό το
κοινό. Η Πιπίνα Βονασέρα ως Μερόπη υπήρξε ανώτερη εαυτής στην απόδοση του
χαρακτήρα. Ο Γ. Τσίντος ως βασιλεύς Πολυφόντης και ο Δ. Αλεξιάδης ως
παιδαγωγός Λυκόρτας απέσπασαν ασυγκράτητα χειροκροτήματα3916.
3910 Νέα Εφημερίς, 4/9/1889, 247, 4.

3911 Ό.π., 4/6/1889, 154, 4.
3912 Ό.π., 9/6/1889, 160, 4, 10/6/1889, 161, 5 και 7, 11/6/1889, 162, 4.
3913 Ό.π., 11/6/1889, 162, 4 και 7, 12/6/1889, 163, 4.
3915 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 16/6/1889, 5, 17/6/61889, 168, 4-5 και 7,
18/6/1889, 169, 4.
3916 Παλιγγενεσία, 19/6/1889,7576, 3, Νέα Εφημερίς, 18/6/1889, 169, 4, 20/6/1889, 171, 5.
754
Στην παράσταση των Σταυροφόρων του August Kotzebue (22, 24/6, 5/7), που
παραστάθηκε για πρώτη φορά, το έργο ευχαρίστησε με τα θεαματικά σκηνικά και με
την ερωτική πλοκή του. Η μετάφραση του Σπ. Λάμπρου ήταν ομαλή3917.
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» εγκαινίασε κατόπιν αναβολών στις 3
Ιουλίου 1889, το ανακαινισθέν με ηλεκτρικό φως θέατρο «Ευτέρπη». Δύο ή τρεις
φορές θα δίδασκε στο θέατρο αυτό. Εγκαινιάσθηκε με το δράμα Αι δύο ορφαναί, στο
οποίο η Ελένη Κοτοπούλη υποκρινόταν λαμπρά την Φροσάρ3918.
Το δράμα Οι ιππόται της ομίχλης του A. D’Ennery (4/7) στο θέατρο
«Παράδεισος» ανάγεται στην εποχή του βασιλέως της Αγγλίας Γεωργίου του Α΄ και
αναπαριστά τις πράξεις των «βαλαντιοτόμων» (κλεφτών) του Λονδίνου ή άλλως
ιπποτών της ομίχλης. Οι υποδυθέντες τα κύρια πρόσωπα έπαιξαν καλά, ιδίως ο Ιω.
Βονασέρας, όταν υποκρίνεται το μέθυσο για να σώσει τον αδερφό του. Τα σκηνικά
ήταν «αξιοθέατα» και είχαν κατασκευασθεί καλά. Στη σκηνή εξερχόταν ίππος, τον
οποίον ίππευε ο βασιλεύς της Καλπομονέδας, Ζακ Σεπάρ (Ιω. Βονασέρας). Το κοινό
ήταν πολυπληθές και κατευχαριστήθηκε3919.
Στο θέατρο «Παράδεισος» διδάχτηκε η Λεϊλά του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη
(15/7 & 23/7). Ο Τύπος απέφυγε να εκφέρει άποψη, όπως δήλωνε για το δράμα,
δεσμευόμενος από την προκήρυξη του θέατρου, ότι θα επαναλαμβανόταν «κατ’
απαίτησιν του κοινού». Φαίνεται ότι επακολούθησε στο τέλος της πρώτης
παράστασης και άτοπο επεισόδιο όταν κάλεσαν τον συγγραφέα επί της σκηνής. Το
έργο είχε προαγγελθεί και επιτήδεια διαφημισθεί, αλλά φαίνεται ότι η μόνη επιτυχία
του ήταν το... θάρρος του Δημ. Αλεξιάδη να παρουσιάσει το δράμα3920.
Παρουσιάσθηκε η χαριέστατη κωμωδία Το καναρίνι του Ανδρέα Νικολάρα
(22/7) με άκρα επιτυχία. Η ηθοποιός Ουρανία Καζούρη ανέδειξε την υποκριτική της
τέχνη και θαυμάσθηκε. Τραγούδησε το ωραίο άσμα με ευστροφία και δεξιότητα και
απέσπασε χειροκροτήματα3921.
Αμίμητοι οι Δημ. Αλεξιάδης και Γ. Τσίντος, ο οποίος με εξαιρετική τέχνη
ερμήνευσε την κυρά Μοσχού στο δράμα των A. Bourgeois και F. Dugué, Οι
ρακοσυλλέκται και η κυρά Μοσχού (25/7) στο θέατρο «Παράδεισος».
20/6/1889, 171, 8, 21/6/1889, 172, 5-6 και 8, 22/6/1889, 173, 5, 23/6/1889, 174, 4.
3918 Νέα Εφημερίς, 25/6/1889, 176, 5, 3/7/1889, 184, 3.
3920 Παλιγγενεσία, 15/7/1889, 7602, 3, Νέα Εφημερίς, 15/7/1889, 196, 4-5 και 8, 16/7/1889, 197, 4-5,
23/7/1889, 204, 7.
755
Καταχειροκροτήθηκε και η Ουρανία Καζούρη στο πρόσωπο της Μαργαρίτας, της
προστατευόμενης των ρακοσυλλεκτών3922.
Στο θέατρο «Παράδεισος» παρουσιάσθηκε πατριωτικό δράμα και
συγκέντρωσε άπειρο κόσμο, Οι Κρήτες και οι Βενετοί του πρωτοδίκου Τιμ. Αμπελά
(27/7). Όλοι οι συμμετέχοντες έπαιξαν με μεγάλη επιτυχία και επευφημίσθηκαν από
το κοινό. Το έργο πολύ επίκαιρο για την εποχή εκείνη κίνησε τον θαυμασμό και τον
ενθουσιασμό. Ήταν η εποχή, που επταμελής επιτροπή των Κρητών είχε εκλεγεί εν
μέσω ταραχών για να συνεννοηθεί με τους αντιπροσώπους του Σουλτάνου για την
επίλυση του Κρητικού ζητήματος. Η επιτροπή θα έθετε τα αιτήματα των Κρητών
σχετικά με δικαστικά, οικονομικά θέματα, εισπράξεων φόρων, θέματα αποζημίωσης
κ.λπ.3923.
Κατάμεστο ήταν το θέατρο για το έργο Γαλιλαίος Γαλιλέη του Gaetano
Montecini (29/7). Το ιστορικό δράμα είχε καιρό να παρασταθεί και το αθηναϊκό κοινό
το τίμησε με την παρουσία του. Το πρόσωπο του Γαλιλαίου υποκρίθηκε με πολλή
τέχνη ο Δημ. Αλεξιάδης, που συγκίνησε το κοινό μέχρι δακρύων. Απέσπασε επίσης το
θαυμασμό η Ουρανία Καζούρη στο πρόσωπο της θυγατέρας του Γαλιλαίου, Ιουλιέτας.
Ιδιαίτερα εκτιμήθηκε ο Κομνηνός Λουλουδάκης ως Αλέξανδρος Βιτρίτσι3924.
Το συνοικέσιον της Ολυμπίας, δράμα του Émile Augier παραστάθηκε (5/8) την
πρώτη φορά ενώπιον αρκετού κόσμου. Η μετάφραση του Π. Τυπάλδου ήταν γλαφυρή
και απρόσκοπτη. Στο σύνολό του το δράμα ήταν πολύ καλό. Τα πρόσωπα είχαν
μελετήσει τους ρόλους τους και οι ηθοποιοί διακρίθηκαν. Την ηρωίδα του δράματος,
την εταίρα Ολυμπία, και έπειτα κόμησσα, υποκρίθηκε και κέρδισε το θαυμασμό η
Ουρανία Καζούρη. Ο Ευτύχιος Βονασέρας, ως Ερρίκος Πουιζερών, που είχε πέσει
στην παγίδα της Ολυμπίας και έπειτα μεταμελήθηκε, απέσπασε χειροκροτήματα, όπως
και η συμπαθής Αρτεμισία Ζάμπου στο πρόσωπο της σεμνής κόρης Γενεβιέβης3925.
Ωραία εκτυλίχθηκε η παράσταση του δράματος Ιωάννα Γρέυ ή Αι δύο
βασίλισσαι (Jane Grey) των Alphonse Brot και Eugène Nus (6/8), που κινούσε το
ενδιαφέρον του θεατή με την έντεχνη πλοκή του. Όλα τα μέλη του θιάσου
υποκρίθηκαν με λεπτή τέχνη και ιδιαίτερα οι ηθοποιοί Πιπίνα Βονασέρα και Ουρανία
3923 Παλιγγενεσία, 27/7/1889, 7613, 4, Νέα Εφημερίς, 27/7/1889, 208, 5 και 7, 28/7/1889, 209, 5,
2/8/1889, 214, 4.
3925 Νέα Εφημερίς, 5/8/1889, 217, 5-6 και 7, 6/8/1889, 218, 4-5.
756
Καζούρη3926.
Παραστάθηκε ο Γάσπαρος ο σουμαδοπώλης (Gaspard Hauser) των A.
D’Ennery και A. Bourgeois (12 & 13/8), δράμα στο οποίο επικρατεί αίσθημα
πατριωτισμού. Το πρόσωπο του Γάσπαρου παρουσίασε εξαιρετικά ο Δ. Αλεξιάδης.
Διακρίθηκαν η Πιπίνα Βονασέρα, η Ουρ. Καζούρη και ο Ιω. Βονασέρας3927.
Τρεις κωμωδίες του Δημ. Κορομηλά διδάχτηκαν (26/8). Σημειώνουμε ότι στις
17 Αυγούστου 1889 είχαν διδαχτεί άλλες τέσσερις από το θίασο «Μένανδρος» στο
θέατρο «Ομόνοια», όπως έχουμε ήδη αναφέρει. Από τον «Πανελλήνιο Δραματικό
Θίασο» ήταν οι κωμωδίες Αλώπηξ κολοβή, Λέων παράνυμφος, Αθώα περιστερά. Η
διδασκαλία είχε επιτυχία και το κοινό ευαρεστήθηκε και χειροκρότησε ζωηρότατα3928.
Παραστάθηκε ο Φουαλδές, σε μετάφραση Δ. Λάμπρου (27/8), δράμα
καταχθόνιο, που προκαλούσε εναγώνια πίεση στο θεατή μέχρι τη λύση. Η εκτέλεση
ήταν πολύ καλή. Ο Γ. Τσίντος ήταν ολόιδιος ο εισαγγελέας Φουαλδές μεγαλόψυχος
και καρτερικός. Ο Δ. Αλεξιάδης αληθινός τύπος αγαθού χωρικού και η Ελένη
Κοτοπούλη, τρομερή ως σύζυγός του, Βαγκάλ, υπερβαίνουσα και την Φροσάρ στις
Δύο ορφανές. Ο Ιω. Βονασέρας ως μουσικάντης και η Άρτεμις Ζάμπου ως νέα κόρη
ορφανή και όλοι οι άλλοι υποκρίθηκαν καλά. Το θέατρο ήταν πλήρες και
χειροκρότησε την επιτυχία3929.
1891
Ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη έφθασε στην Αθήνα από την
3930
Κωνσταντινούπολη και άρχισε τις παραστάσεις του στο θέατρο «Ομόνοια» στις
25 Μαΐου 1891, συμβληθείς με τον Ευάγγ. Παντόπουλο και τον Π. Λαζαρίδη3931. Τα
πρόσωπα που αποτελούν τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» για το έτος 1891 είναι:
Ελένη Χέλμη, Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, Άννα Λαζαρίδου, Άρτεμις Ζάμπου,
Ελένη Κοτοπούλη, Ελπινίκη Ρούσου, Γ. Τσίντος, Δημήτριος Κοτοπούλης, Γ.
Χρυσάφης, Π. Χριστοφορίδης, Κ. Βεντούρας, Π. Κωνσταντινόπουλος, Σπ.
Δημητρακόπουλος, Κ. Χέλμης, Λ. Σκορδίλης, Ν. Ζάνος, Ευάγγ. Παντόπουλος, Π.
Λαζαρίδης, Π. Ρούσος κ.ά. Στην πρώτη τους παράσταση, το Σάββατο 25 Μαΐου 1891,
3926 Ό.π., 6/8/1889, 218, 4 και 8, 7/8/1889, 219, 5.

238, 4-5 και 7, 28/8/1889, 240, 3.
3929 Παλιγγενεσία, 18 και 31/8/1889, 7634 και 7645, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235,
25/8/1889, 237, 4, 27/8/1889, 239, 5 και 6, 28/8/1889, 240, 3.
3931 Παλιγγενεσία, 18/4/1891, 8146, 3, Ακρόπολις, 25/5/1891, 3254, 3, περ. Εστία, αρ. 22, Ιαν.-Ιούν.
1891, σ. 351.
757
διδάσκουν τον Γέρω-ναύαρχο του Chiossone, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα
ιταλικά του Χ.Δ. Αλεξιάδη, και την κωμωδία Υπό δοκιμασίαν. Όλοι οι ηθοποιοί ήταν
μελετημένοι και με πάθος εκτέλεσαν τα μέρη τους. Διέπρεψαν οι πρωταγωνιστούντες
Μ. Κωνσταντινοπούλου και Δημοσθ. Αλεξιάδης. Στην κωμωδία διακρίθηκαν η
Άρτεμις Ζάμπου και όπως πάντα ο Ευάγγ. Παντόπουλος3932.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο είναι:
 Η διάσημος δίκη ή Ο λοχίας Ρενώ του A. D’Ennery, τετράπρακτο δράμα σε
 Γιάννης ο ταχυδρόμος (Jean le poste) του Dion Boucicault και Eugène Nus,
δράμα σε μετάφραση των Χρήστου Αλεξιάδη και Δημοσθένη Αλεξιάδη3934,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλεξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ζητείται υπηρέτης του Χ. Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία
 Βέβαια, βέβαια του Α. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3935,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο, όπου
πρωταγωνιστές ήταν οι: Ε. Παντόπουλος (μπάρμπα Λινάρδος), Μ.
Κωνσταντινοπούλου (Μαρούλα), Ν. Ζάνος (μάγειρος), Π. Ρούσος
3936
(παραμάγειρος) ,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία, και η νυκτωδία
του Σούμπερτ από τη Μέλπω Κωνσταντινοπούλου3937,
κωμειδύλλιο με 25 άσματα σε ενορχήστρωση του Α. Σάιλερ. Διδάσκουν οι:
Ευάγγελος Παντόπουλος (μπάρμπα Λινάρδος), Μέλπω Κωνσταντινοπούλου
(Μαρούλα), Δημ. Κοτοπούλης, Γ. Χρυσάφης (Κώστας ρήτορας)3938,
Εφημερίς, 7/3/1891, 66, 5, 16/5/1891, 136, 7, 24/5/1891, 144, 7, 25/5/1891, 145, 7, 26/5/1891, 146, 5.
5 και 7.
7.
3/6/1891, 154, 5, 4/6/1891, 155, 6 και 7, 5/6/1891, 156, 7, 6/6/1891, 157, 6-7.
758
D’Ennery, με τους Δημ. Κοτοπούλη (Δον Καίσαρ), Μ. Κωνσταντινουπούλου
(Μαριτάνα),
μονόπρακτη γαλλική κωμωδία με τον Ευάγγ. Παντόπουλο3939,
 Ο υδροπότης σύζυγος του Άγγελου Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η πώλησις της Αθηνάς του Ν.Ι. Λάσκαρη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία,
Δαμουλιάνου3941,
 Η λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με είκοσι
άσματα3943,
Bourgeois και F. Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη,
με τον Γ. Τσίντο (κυρά Μοσχού)3944,
 Συζύγου εκλογή του Δημήτριου Παπαρρηγόπουλου, μονόπρακτη πολιτική
κωμωδία,
 Η στολή του στρατάρχου Βελικτώνος (Die Uniform des Feldmarschalls
Wellington) του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία,

3940 Νέα Εφημερίς, 8/6/1891, 159, 7.
8195, 4, Νέα Εφημερίς, 13/6/1891, 164, 6, 15/6/1891, 166, 7, 16/6/1891, 167, 7 και 8, περ. Εστία, αρ.
25, Ιαν.-Ιουν. 1891, σ. 40. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 152, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 26,
3945 Νέα Εφημερίς, 21/6/1891, 172, 7.
759
 Ο μουγγός (Le muet) του David Augustin Brueys3947,
Bourgeois, τετράπρακτο δράμα,
σε μετάφραση Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος,
 Η δυωδία από τον Υποψήφιο Βουλευτή του Σπ. Ξύνδα, μελόδραμα3950,
 Σωσάννα Ίμβερτ ή Η εξαγνισθείσα γυνή (Suzanne) των E. Brisebarre και E.
Nus, δράμα σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη3954,
 Τα εκλογικά χάλια μας του Π. Λαζαρίδη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η ανεψιά του θείου της του Π. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ένας σκύλος αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία3955,
 Αι μαρμάριναι κόραι (Les filles de marbre) των Théophile Barrière και
Lambert Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Κωνσταντίνου

3947 Ακρόπολις, 26/6/1891, 3286, 3, Παλιγγενεσία, 26/6/1891, 8204, 4
7.
3950 Νέα Εφημερίς, 2/7/1891, 183, 7 και 8.
3952 Ακρόπολις, 6/7/1891, 3296, 3.
7.
6, 12/7/1891, 193, 7.
760
Ξανθόπουλου3956,
 Ο χωρικός Σαμπλού των A. Bourgeois και A. D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Χρήστου Δ. Αλεξιάδη με τον Δ. Αλεξιάδη (χωρικό
Σαμπλού)3957,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Ε. Παντόπουλο
(αρχοντοχωριάτη)3958,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία με τον Αντ.
Τασσόγλου (Ανατολίτη)3959,
 Ιωάννης Βωδρύ του Auguste Vacqerie, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση
Γεωργ. Β. Τσοκόπουλου,
 Ο ακατάστατος, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Χρήστου
 Οι δυο κωφοί (ή Οι κωφοί), μονόπρακτη κωμωδία,
 Η γυναίκα του μπαρμπέρη του Δημ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Όλοι τρελλοί, μονόπρακτη κωμωδία,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου με τον Δ.
Αλεξιάδη (κυρ Γιάννη)3963,
Ζάνου, πεντάπρακτη ιλαροτραγωδία με τους Δ. Αλεξιάδη (Οδυσσεύς), Π.
Λαζαρίδη και Ν. Ζάνο3964,

8223, 3, Νέα Εφημερίς, 17/7/1891, 198, 5 και 7, 18/7/1891, 199, 7.
5, 26/7/1891, 207, 6.
Εφημερίς, 30/7/1891, 211, 7.
5/8/1891, 217, 6-7, 7/8/1891, 219,7.
761
 Δάνεισέ μου το δωμάτιόν σου, κωμωδία σε μετάφραση Δ. Αραβαντινού3965,
 Η κιθαρωδός ή Η κιθαρωδός Αιμιλία ή Η κιθαρωδός και ο σωματέμπορος του
David Cassone, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Μ. Λάντς,
 Ο δικηγόρος και οι ηθοποιοί του Γ. Δροσίνη, κωμωδία3966,
ιστορικό δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου3967,
Ενυάλη,
κωμωδία σε μετάφραση Γεωργίου Κ. Σφήκα3969,
 Τέσσερις κωμωδίες του Άγγ. Βλάχου, Π. Ζάνου, Δ. Νικολάρα, Χ. Άννινου3970,
 Η μαγνητιζομένη του Άγγελου Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ζητείται υπηρέτης του Χ. Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία3972,
 Οθέλλος, o μαύρος της Βενετίας (Othello, the Moor of Venice) του
Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία με τον Δ. Αλεξιάδη (Οθέλλος)3973,
 Μαρία Ιωάννα (Marie-Jeanne) των Julien Maillan και Ad. D’Ennery,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Σφήκα με την Μ. Κωνσταντινοπούλου
(Μαρία)3974.
Μεταξύ άλλων έπαιξε (31/5) πολλές φορές τη γνωστή επιτυχία Τύχη της
Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά με τη Μελπομένη Κωνσταντινουπούλου, χαριέστατη
Ανδριώτισσα. «Η φωνή της απεκαλύφθη εν όλη της την ελαστικότητα». Υπήρξε
τέλεια και στο τραγούδι της. Ο Ε. Παντόπουλος πολύ επιτυχημένος Ανδριώτης
5 και 7.
3968 Νέα Εφημερίς, 29/8/1891, 241, 7.
8263, 3, Νέα Εφημερίς, 30/8/1891, 242, 5 και 6, 3/9/1891, 246, 6-7.
3971 Νέα Εφημερίς, 5/9/1891, 248, 6.
3974 Ακρόπολις, 14/10/1891, 3496, 3.
762
αρχαιοκάπηλος. Συμπαθής η Άρτεμις Ζάμπου άρεσε με το «ασθενές, αλλά γλυκύ
άσμα της». Θορυβώδη γέλια και χειροκροτήματα αντηχούσαν καθόλη την
παράσταση, από τον πολύ κόσμο, που προσήλθε και ήταν ο φυσικός κριτής της
επιτυχίας του έργου του Κορομηλά3975.
Ακόμα ο θίασος παρουσίασε τον Μπάρμπα Λινάρδο ή Το τέλος της Μαρούλας
του Δημ. Κόκκου. Οπουδήποτε είχε εμφανισθεί, είχε κάνει πολλές παραστάσεις και
είχε συγκινήσει αυτός ο αγαθός Ανδριώτης, ο γνήσιος απλός νησιώτης, όπως μόνο ο
Κόκκος, που ήταν Ναξιώτης, μπορούσε να τον διαπλάσει με το απέριττο και
ανυπόκριτο ύφος του, με τα λυρικότατα τραγουδάκια του, με τη γοργή και
ενθουσιώδη μουσική. Όλα ήταν ελληνικά και σχεδόν όλα αιγαιοπελαγίτικα.
Ξεχώρισαν – εκτός από τη Μ. Κωνσταντινουπούλου και τον Ε. Παντόπουλο – ο Γ.
Χρυσάφης ως Κώστας ρήτορας, ο Δημ. Κοτοπούλης με το ωραίο τραγούδι του και οι
ηθοποιοί Ελ. Χέλμη και Ελ. Κοτοπούλη ως δοκιμότερα μέλη του θιάσου. Σε μια
επανάληψη το Σεπτέμβριο άρεσε η πόλκα της ευφυούς και ωραίας δεσποινίδας
Αθηνάς Στελλιανίδου από την Κωνσταντινούπολη, ανιψιάς του Ξανθόπουλου. Κατά
γενική απαίτηση η πόλκα επαναλήφθηκε δύο φορές με τη συνοδεία της ορχήστρας
που διηύθυνε ο Α. Σάιλερ3976.
Δίδαξε ο θίασος πάλι το έργο του Δημ. Κόκκου Η λύρα του γέρω-Νικόλα,
όπου ο Δημ. Κοτοπούλης έπαιζε σαν αληθινός Πλακιώτης. Την τρυφερότητα της Μ.
Κωνσταντινοπούλου επαύξανε η αισθηματικότητα της φωνής της. Η Ελ. Χέλμη
έπαιζε φυσικότατα. Περίφημος ο Ευάγγ. Παντόπουλος, χαριέστατος ως μαθητής
λυκείου ο Ν. Ζάνος, καλοί οι Π. Κωνσταντινόπουλος, Π. Ρούσος, Κ. Βεντούρας και
Γ. Τσίντος. Η Ακρόπολις ήταν της άπoψης ότι δεν έπρεπε να προστεθεί ή αφαιρεθεί
τίποτα, διότι το έργο ήταν τέλειο κατά αυτό τον τρόπο. «Μετά τους μαρκησίους και
τους κόμητας, τας φενάκας και τα ξίφη, τας μονομαχίας και τας πλεκτάνας, τα
ατευλεύτητα οικογενειακά δράματα, το δροσερόν και το λιτόν του τρισαχαριτωμένου
αυτού κωμειδυλλίου εκτιμήθηκε και αγαπήθηκε πάρα πολύ από το κοινό». Ο
διάλογος ήταν ζωηρός, φαιδρός, αβίαστος, φυσικότατος. Τα διάφορα ασμάτια ήταν
γραμμένα με άπειρη χάρη. Ειδικά «το τραγούδι της Λύρας του γέρω Νικόλα» και το
«λικνιστικό άσμα», με το οποίο η κόρη απεκοίμισε τη μητέρα της θεωρήθηκαν ως
συνθέσεις έκτακτης γλυκύτητας. Ζητήθηκε να επαναληφθεί η εκτέλεσή τους. Η
3975 Ό.π., 31/5/1891, 3260, 3, Νέα Εφημερίς, 31/5/1891, 151, 6 και 8, 1/6/1891, 152, 7.
8185, 3, Νέα Εφημερίς, 3/6/1891, 154, 5, 4/6/1891, 155, 6 και 7, 5/6/1891, 156, 7, 6/6/1891, 157, 6-7,
2/9/1891, 245, 8.
763
παράσταση κατέθελξε τον κόσμο. Με ενθουσιασμό χειροκροτήθηκε ο συγγραφέας.
Τα τραγούδια έγιναν δημοφιλή και τραγουδήθηκαν πολύ3977.
Παταγώδη χειροκροτήματα απέσπασε ο Γ. Τσίντος, για άλλη μια φορά, ως
κυρά Μοσχού, στο έργο των A. Bourgeois και F. Dugué Οι ρακοσυλλέκται και η κυρά
Μοσχού (La fille des chiffonniers) (18/6). Η υπόκριση ήταν απολαυστική3978.
Επιτυχία σημείωσε ο Δημ. Αλεξιάδης στην παράσταση του θεάτρου
«Ομόνοια» με το δράμα Άρτεμις ή Έγκλημα εν υπνοβασία των Adolphe D’Ennery και
J. Brésil (22/6), στο οποίο ανέπτυξε τη δραματική του τέχνη και συγκίνησε μέχρι
δακρύων3979.
Η διδασκαλία του τετράπρακτου δράματος του Αυγούστου Βακερύ Ιωάννης
Βωδρύ (25/7), για πρώτη φορά από την ελληνική σκηνή, υπήρξε καλλιτεχνική,
περισπούδαστη και συγκινητική στην ανέλιξη του έργου και τη διαγραφή του
χαρακτήρα του εμπόρου Βωδρύ. Η μετάφραση ήταν του Γ. Τσοκόπουλου3980.
Στη Γυναίκα του μπαρμπέρη του Δημοσθ. Αλεξόπουλου, αυτήν την
ευφυέστατη κωμωδία που παίχθηκε στις 30 Ιουλίου, η Ελ. Χέλμη υπήρξε «αμίμητος
ως μπαρμπέραινα με τον κατακλυσμόν της φλυαρίας και εχειροκροτήθη
ενθουσιωδώς»3981.
Στις 7 Αυγούστου παρουσιάσθηκαν Οι μνηστήρες της Πηνελόπης και η
επάνοδος του Οδυσσέως του Π. Ζάνου, μια ιλαροτραγωδία. Ό,τι είχε σχέση με τον
ύμνο του Ομήρου έτυχε κάθε σεβασμού και δεν παραποιήθηκε. Αντίθετα η ελληνική
αρχαιότητα παραστάθηκε με την αίγλη, το μεγαλείο και την υπέροχη χάρη, που
περιέβαλε αυτήν η ποίηση του Ομήρου, αλλά και με αξιοπρέπεια. Το κωμικό μέρος
του έργου είχαν οι μνηστήρες. Ο Δ. Αλεξιάδης ερμήνευσε τον Οδυσσέα3982.
Στις 22 Αυγούστου 1891 διδάχθηκε η Κιθαρωδός ή Η κιθαρωδός Αιμιλία ή Η
κιθαρωδός και ο σωματέμπορος του David Cassone. Δεν συνήρπασε το δράμα, διότι
ήταν πολύ χαλαρό στην αρχή, απίθανο και αλλόκοτης ηθικής. Το τέλος είχε μερικές
8195, 4, Νέα Εφημερίς, 13/6/1891, 164, 6, 15/6/1891, 166, 7, 16/6/1891, 167, 7 και 8, 24/6/1891, 175,
7.
3978 Ακρόπολις, 18/6/1891, 3278, 3, Νέα Εφημερίς, 18/6/1891, 169, 4 και 6, 19/6/1891, 170, 6, περ.
Εστία, αρ. 25, Ιαν.-Ιουν. 1891, σ. 40.
5, 26/7/1891, 207, 6.
Εφημερίς, 30/7/1891, 211, 7.
5/8/1891, 217, 6-7, 7/8/1891, 219,7.
764
δραματικές σκηνές, αλλά συνολικά ήταν μια συρραφή ανοσιολογιών και κάτι το
τετριμμένο. Η μικρή υπηρέτρια Στ. Βασιλείου έπαιξε με μεγάλη όρεξη και τέχνη και
προοιώνιζε καλό μέλλον3983.
Ο κριτικός της Νέας Εφημερίδος αναφέρει ότι με επιτυχία δίδαξε ο
«Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Αλεξιάδη, σε συνεργασία με τον Ευάγγ.
Παντόπουλο, στο θέατρο «Ομόνοια». Με τη ζωντανή παραστατικότητά του και την
καλλιτεχνική διάπλαση των χαρακτήρων διέπρεψε ο θιασάρχης σε όλη την σειρά των
δραμάτων που παρουσίασε. Στην υπόκριση δεν υστέρησαν και οι γυναίκες ηθοποιοί
του θιάσου (Μελπ. Κωνσταντινοπούλου, Ελ. Χέλμη, Άρτ. Ζάμπου, Ελ. Κοτοπούλη,
Ευαγγ. Ρούσου). Μεγάλη εκτίμηση, συμπαράσταση και συμπάθεια απόλαυσαν από
το κοινό οι ηθοποιοί Ευάγγ. Παντόπουλος, Ευτ. Βονασέρας, Ν. Ζάνος, Π. Λαζαρίδης,
Γ. Τσίντος και Δημ. Κοτοπούλης. Προσπάθησε να εισαγάγει ένα πλούσιο
δραματολόγιο, δυστυχώς όμως τα ελληνικά έργα υπήρξαν λίγα, πλην των
κωμειδύλλιων του Δημ. Κορομηλά και του Δημ. Κόκκου. Ο αρθρογράφος διαφωνεί
ότι παραστάθηκαν πολλές κωμωδίες, ένα είδος, που το θεωρεί δυσχερέστερο του
δράματος στη συγγραφή του, αλλά και στην παρουσίασή του. Δεν αρκούν, όπως
γράφει, να μαζεύει στη γραφή «καλαμπούρια» και «διαστρεβλώσεις λέξεων» για
άμετρη χυδαιολογία και να επιζητεί κέρδος από βλακώδεις παρεξηγήσεις. Δεν κάνει
κανείς κωμωδία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «mettant tous ses œufs dans un
panier». Προτρέπει δε τον Αλεξιάδη να μην ξεχνά τα δράματα, χωρίς να λησμονεί,
όμως, ότι το κοινό του απέχει από το κοινό του 1870 και η καλλιτεχνική πρόσληψή
του έχει βελτιωθεί. Ο θαμώνας του θεάτρου της εποχής της δεκαετίας του 1890
επιζητεί φυσικότητα, χάρη, ευτράπελο νου και λαμπρούς χαρακτήρες στα έργα.
Προτρέπει το θίασο να ασχοληθεί με έργα του Σαρντού, Κοππέ, Λύττων κτλ. για να
διαπαιδαγωγήσει το κοινό, αλλά και ο θίασος και οι ηθοποιοί να παρακολουθήσουν
και να μελετήσουν για την πρόοδο της τέχνης τους. Κατά καιρούς ο Αλεξιάδης
εξέφραζε παρόμοιες απόψεις και αλήθειες και φιλότιμα προσπαθούσε να βελτιώσει
την ελληνική σκηνή3984.
Τέλος του 1891, αναγγέλλεται η έναρξη παραστάσεων του θιάσου Αλεξιάδη-
Παντόπουλου στο θέατρο «Κωμωδιών» του Μπαλάνου. Μέλη θα είναι οι Ν.

3984 Νέα Εφημερίς, 29/7/1891, 210, 7.
765
Λεκατσάς, Π. Λαζαρίδης, Ευτ. Βονασέρας, Γ. Τσίντος και οι γυναίκες ηθοποιοί Αικ.
Λεκατσά, Μελπ. Κωνσταντινοπούλου, Ελ. Χέλμη, Πιπίνα Βονασέρα3985 κ.ά.
1892
α) Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» στο θέατρο «Κωμωδιών»
Ο θίασος το 1892, περιλαμβάνει τον Νικόλαο Λεκατσά, διαπρέποντα στα
σαιξπηρικά τραγικά πρόσωπα, τον Δημοσθένη Αλεξιάδη, αρεσκόμενο στους
ρομαντικούς τύπους του ιταλικού και γαλλικού δραματολογίου και τον Ευάγγελο
Παντόπουλο, μοναδικό στους κωμικούς χαρακτήρες και μάλιστα τους ελληνικούς
νησιώτικους. Ο θίασος προαναγγέλλει παραστάσεις έργων συγγραφέων «της
Εσπερίας» και παρουσιάσεις ελληνικών κωμειδύλλιων και μάλιστα πρωτοτύπων στο
θέατρο «Κωμωδιών». Ο αρθρογράφος αναφέρει ότι το θέατρο έχει προ πολλού
περιβληθεί με κοσμοπολίτικο μανδύα και αποτελεί τέχνη που ανήκει στον κόσμο όλο,
οπότε το θέατρο δεν νοείται να είναι μόνο εθνικό. Οι απαιτήσεις του κοινού πρέπει να
αποσκοπούν να είναι οι παραστάσεις, εθνικές και ξένες, καλές και άξιες της Τέχνης
που υπηρετούν. Παρατηρούμε από τον γράφοντα μία μικρή διαφοροποίηση, όσο
αφορά στο ονομαζόμενο και οραματιζόμενο «εθνικό θέατρο», με τη διατύπωση της
άποψης, ότι το θέατρο και όλες οι καλές τέχνες ανήκουν στον κόσμο του πνεύματος
και έχουν την κοσμοπολίτικη ιδιότητα. Αναφέρει ως παραδείγματα, ότι ο Σαρντού
ανήκε την εποχή εκείνη σε ολόκληρο τον κόσμο, η Σάρα Μπερνάρ θαυμαζόταν
περισσότερο στην Αμερική παρά στη Γαλλία. Συνεχίζοντας ο αρθρογράφος δηλώνει
ότι οι Έλληνες πρέπει να είναι απαιτητικοί στις παραστάσεις του ξένου και ελληνικού
ρεπερτορίου, στη συνέχιση του «καλού αγώνα», που δεν έχει σχέση με τους
Μυλωνάδες και τα συναφή έργα αλλά με έργα από το αγγλικό, ιταλικό, γαλλικό και
ελληνικό δραματολόγιο περιωπής3986.
Το θέατρο της «Ελληνικής Κωμωδίας ή Κωμωδιών», που δημιουργήθηκε το
1892, βρισκόταν όπισθεν της οικίας Ρικάκη, στην οδό Προαστείου (στη σημερινή
Εμμ. Μπενάκη). Μηχανικός ήταν ο Κ. Μπαλάνος και αρχιτέκτονας ο Α. Σκήπερς.
Διευθυντής του θεάτρου ήταν ο Πρίντεζι. Το θέατρο ήταν ευρύ, κομψό, με
χωρητικότητα 1.000 θεατών, σκηνή και σκηνογραφίες άριστες, λαμπρούς
διαδρόμους, ηλεκτρικό φωτισμό, πλούτο στο διάκοσμο, έξοχο συνδυασμό ζωηρών
χρωμάτων, πρωτότυπη διακόσμηση, πρωτοφανές ύφος και ιδιότροπο σχέδιο. Η
αίθουσα είχε σχήμα πετάλου, τα εδώλια της πλατείας χωρίζονταν από διάδρομο. Η
3985 Ό.π., 27/12/1891, 359-360, 5-6.

3986 Εφημερίς, 1/1/1892, 1, 3.
766
αυλαία είχε ζωγραφισμένο ένα ινδικό τοπίο, μία έπαυλη, της οποίας οι κλίμακες
οδηγούσαν σε ένα ποταμό, που φυλασσόταν από δυο ελέφαντες. Μεταξύ της σκηνής
και της πλατείας βρισκόταν διάδρομος προορισμένος για την ορχήστρα. Δεξιά και
αριστερά της πλατείας υπήρχε από μία σειρά έξι θεωρείων. Η σκηνή είχε πλάτος 7,5
μέτρα και βάθος 11 μέτρα. Το αναπαυτήριο (foyer) ήταν εξόχως διακοσμημένο,
ομοιάζον με ινδικό ναό. Ο Ν.Γ. Πολίτης περιγράφει το διάκοσμο ως εξής: «Φοίνικες
και άλλα φυτά εξωτικά, στρουθοκάμηλοι και ελέφαντες, ουρανός κυανούς ανοικτός,
διαφαινόταν πανταχού μεταξύ των χρυσών πλαισίων και των όλως ανατολικών
καμπυλωμάτων». Το θέατρο, κατά το συγγραφέα του άρθρου της εφημερίδας
Ακρόπολις, τον επονομαζόμενο Δος, κτίσθηκε όμοια με τα θέατρα «Εδέμ», που
βρίσκονταν στο Παρίσι, Βρυξέλες και Άμστερνταμ, ενώ σύμφωνα με την Φεσσά
θύμιζε το «Ελδοράδο» του Παρισιού3987.
Σκοπός ήταν να αρχίσουν με παραστάσεις κωμικών έργων και ελαφρών
δραμάτων με θιασάρχη τον Ε. Παντόπουλο από την 1η Νοεμβρίου 1891. Θα έπαιζαν
εναλλάξ με ένα γαλλικό θίασο. Αντίθετα μόλις την 1η Ιανουαρίου 1892 ξεκίνησε να
παίζει στο νέο αυτό θέατρο ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» των Δ. Αλεξιάδη,
Ν. Λεκατσά και Ε. Παντόπουλου, που αποτελούσαν τα εξής πρόσωπα: Δ. Αλεξιάδης,
Ευάγγ. Παντόπουλος, Ν. Λεκατσάς, Π. Λαζαρίδης, Ευτ. Βονασέρας, Γ. Τσίντος, Ιω.
Δρακάκης, Αικ. Λεκατσά, Μ. Κωνσταντινοπούλου, Ελ. Χέλμη, Πιπίνα Βονασέρα,
Αικ. Δρακάκη κ.ά.3988. Αργότερα στις 12 Ιανουαρίου έπαιζε ο γαλλικός δραματικός
θίασος της Theo de Bolcheim3989.
Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν την Πέμπτη 2 Ιανουαρίου 1892. Ο Ν.Γ.
Πολίτης, που παραβρέθηκε, ήταν αισιόδοξος για το μέλλον του ελληνικού θεάτρου,
αφού απέκτησε μία μόνιμη χειμερινή σκηνή και λόγω της αναμφισβήτητης
υποκριτικής ικανότητας του Ε. Παντόπουλου. Η κριτική της απαγγελίας του
μονολόγου Ο άνθρωπος και τα ζώα από τον Φασουλή Φιλόσοφο του Γ. Σουρή ήταν
ιδιαίτερα ευνοϊκή για τον κωμικό. Η καλή γνώμη, που είχε σχηματισθεί για το θίασο
συνεχίσθηκε με την παράσταση της γνωστής πλέον κωμωδίας Ζητείται υπηρέτης του
Χ. Άννινου, όπου πάλι ο Ε. Παντόπουλος διέπρεψε ως υπηρέτης. Η κωμωδία αυτή
θεωρήθηκε ως «μία εκ των τελειοτέρων της θεατρικής μας φιλολογίας». Αντίθετα η
3987 Ακρόπολις, 31/12/1891, 3574, 3. Ν.Γ. Πολίτης, «Ελληνικό θέατρον, Έναρξις του Θεάτρου της
Κωμωδίας», περ. Εστία, αρ. 2, 12/1/1892, σ. 29. Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Η αρχιτεκτονική του
ελληνικού θεάτρου, σ. 279-280.
3988 Νέα Εφημερίς, 1/8/1891, 213, 7, 8/9/1891, 251, 6, 27/12/1891, 359-360, 5-6.
3989 Ακρόπολις, 12/8/1891, 3433, 3, 2/1/1892, 3576, 3, 13/1/1892, 3587, 3.
767
διασκευή εκ του γερμανικού του Υδροπότη συζύγου από τον Άγγ. Βλάχο δεν ανέδειξε
ένα άριστο έργο. Η ανάδειξη του έργου στάθηκε αδύνατη ακόμα και στον Ε.
Παντόπουλο που, εκτός από τη θαυμάσια μεταμφίεση του από Κουρούνη σε Νιόνιο,
υστέρησε στην απόδοση του ζακυνθινού ιδιώματος. Η μελέτη του φάνηκε ατελής, αν
και σε μερικά μέρη πέτυχε καλά. Το κωμικόν παίγνιον του Δημ. Κόκκου, Γάμος δια
φόλας κρίθηκε γοργό, τεχνικό, ευφυές και ο Παντόπουλος τέλειος ως αστυνομικός
κλητήρ3990.
Συνεχίζουν στο θέατρο «Κωμωδιών» από την Παρασκευή 3 Ιανουαρίου 1892
έως το Σάββατο 28 Μαρτίου με το ακόλουθο ρεπερτόριο:
μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα,
 Βέβαια, βέβαια του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία3991,
 Η οικογενειακή τιμή των Μπατού και Δεβίν, γαλλικό οικογενειακό δράμα3992,
 Ο έμπορος της Βενετίας (Merchant of Venice) του Shakespeare, πεντάπρακτη
3990 Ό.π., 3/1/1892, 3577, 3, Παλιγγενεσία, 2/1/1892, 8366, 3, 3/1/1892, 8367, 3, Εφημερίς, 1/1/1892,
1, 3, 3/1/1892, 3, 3. Ν. Γ. Πολίτης, ό.π., σ. 29-30.
3991 Ακρόπολις, 3/1/1892, 3577, 3, 4/1/1892, 3578, 3, Εφημερίς, 6/1/1892, 6, 1.
3992 Εφημερίς, 4/1/1892, 4, 3, 6/1/1892, 6, 1.
5/1/1892, 5, 3, 7/1/1892, 7, 2-3.
3994 Παλιγγενεσία, 7/1/1892, 8370, 3, Ακρόπολις, 6/1/1892, 2580, 3, Εφημερίς, 6/1/1892, 6, 1,
7/1/1892, 7, 2-3.
3995 Παλιγγενεσία, 7/1/1892, 8370, 3, Ακρόπολις, 6/1/1892, 2580, 3, Εφημερίς, 9/1/1892, 9, 3.
768
 Οι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο-κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις3999,
 Μαρία Ιωάννα ή Η οικογένεια του μέθυσου (Marie-Jeanne) των Julien Maillan
και Ad. D’Ennery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Σφήκα,
κωμειδύλλιο με 25 άσματα σε ενορχήστρωση Α. Σάιλερ4001,
 Ο βαρβιτοποιός της Κρεμώνης (Le luthier de Crémone) του François Coppée,
μονόπρακτο δράμα σε μετάφραση Γ. Ξανθόπουλου,
 Ο εξ Ινδιών συγγενής ή Ο εξ Ινδιών θείος, ιταλική κωμωδία,
από τα ιταλικά του Κ. Γεωργαντόπουλου και δυωδία από τον Υποψήφιο
βουλευτή του Σπ. Ξύνδα4002,
 Τα τριανταφυλλιά δόμινα των Hennequin και Délacour, τρίπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Χρήστου Δ. Αλεξιάδη4005,
 Ο έρως μίας ώρας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
Δημητριάδης, ό.π., 380-381.
4001 Ακρόπολις, 19/1/1892, 3593, 3.
4002 Ό.π., 22/1/1892, 3596, 3, Παλιγγενεσία, 21/1/1892, 8382, 3, Εφημερίς, 21/1/1892, 21, 3. Η
Εφημερίς (22/1/1892, 22, 3) αναφέρει ότι παίχθηκαν τα εξής έργα: Ο βαρβιτοποιός της Κρεμώνης του
Φρ. Κοππέ, Ο κυρ Κρομμύδας του Άγγελου Βλάχου, Ο φαντασιοκόπος του Alfred de Musset και το
Γιάντες, γιάντες του Αλέξανδρου Πίστη, όλα μονόπρακτα.
1/2/1892, 32, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 152, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 26.
769
 Ο γέρω-ζηλιάρης, μεγάλη δυωδία επί ποιήματος του Α. Μανούσου σε
σύνθεση του Σπ. Ξύνδα4006,
 Η αλεπού του Παναγιώτη Ζάνου, τετράπρακτη κωμωδία4007,
 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των N. Fournier και A. Meyer, τρίπρακτο δράμα με
 Οι δύο κωφοί (ή Οι κωφοί), μονόπρακτη κωμωδία,
Αλεξιάδη,
 Η περί όνου σκιάς δίκη του Κ. Γ. Ξένου, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων
 Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία, Ελληνίς του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, ποίημα και 25η Μαρτίου, ποίημα, πανηγυρική
παράσταση για την 25η Μαρτίου4011,
 Το σημειωματάριον του σινιόρ Παντιά του Ερρίκου Μυργέρου, μονόπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση από τα γαλλικά του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή,
 Ο έρως μιας ώρας, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Άγγελου
Βλάχου,
 Η στολή του στρατάρχου Βελικτώνος (Die Uniform des Feldmarschalls
Wellington) του August von Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία4012.
Μετά την πρεμιέρα, που αναφέραμε, ακολούθησε το ακατάλληλο έργο της
Διονυσίας του Αλ. Δουμά υιού (3/1)4013 και το γαλλικό δράμα Η οικογενειακή τιμή
των Μπατού και Δεβίν (4/1). Τα έργα αυτά παρακολούθησε λίγος κόσμος, έτσι το
4006 Ακρόπολις, 28/2/1892, 3631, 3.

4007 Ό.π., 10/3/1892, 3641, 3, Εφημερίς, 19/2/1892, 50, 3, 29/2/1892, 60, 3, 8/3/1892, 68, 3,
22/3/1892, 82, 3, Παλιγγενεσία, 21/3/1892, 8433, 3, Δ.Κ.[αμπούρογλου], «Η περί όνου σκιάς δίκη»,
Εφημερίς, 23/3/1892, 83, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 180.
4011 Εφημερίς, 24/3/1892, 84, 3.
770
άτεχνο της υπόκρισης έμεινε μεταξύ των ολίγων. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Ευτ.
Βονασέρας πάντοτε «très correct» και μελετημένος. Η κριτική εφιστά την προσοχή
στους θιασάρχες αποφυγής έργων ανούσιων και κακομεταφρασμένων – χωρίς, όμως,
να γίνεται συγκεκριμένη η αναφορά – και συνιστά παραμονή και περιορισμό σε
δραμάτια και κωμωδίες, διότι τα μεγάλα έργα απαιτούσαν έξοχη υπόκριση από
όλους4014.
Στη Λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ. Κόκκου (5/1) ξεχώρισε ο Κ. Χέλμης ως
Μελανούρης και η τρυφερότατη και γλυκιά μουσική που έτερψε. Οι αστειολογίες και
τα άσματα του κωμειδυλλίου προσέλκυσαν κόσμο. Ο συντάκτης της κριτικής της
Εφημερίδος παρατηρεί και επικρίνει την ενοχλητική συνήθεια των θεατών να
αποχωρούν πριν τελειώσει το έργο και έτσι να ενοχλούν τους καθισμένους θεατές.
Χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά αυτή χονδροειδέστατη και αγενή και προς το κοινό,
αλλά και προς τους καλλιτέχνες4015.
Στις 6 Ιανουαρίου 1892 παίχθηκαν τέσσερις κωμωδίες: Η σύζυγος του
Λουλουδάκη (Un mari dans le coton) των Lambert Thiboust και Th. Barrière, σε
διασκευή Άγγ. Βλάχου, όπου υποκρίθηκε με πολλή δεξιότητα τη σύζυγο η Ελένη
Χέλμη. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος έπαιξε καλά, αλλά κάπως υπερβολικά. Το κοινό
ευχαριστήθηκε από την κωμωδία αυτή, αλλά το υπόλοιπο τρίωρο έπληξε και
«αηδίασε». Οι κωμωδίες Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, Ο μάγειρος
γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των E. Scribe και Anne H.J. Melesville, Οι
καρβουνιάρηδες (Les charbonniers) του F. Gille, σε διασκευή Γεωργίου Νικηφόρου,
ήταν βαναυσουργήματα, χυδαιότατες φάρσες, αηδή έργα και ανούσια. Ο
αρθρογράφος θεωρεί την επιλογή των έργων και όλη την παράσταση ως προϊόντα
έλλειψης καλαισθησίας και έλλειψης σεβασμού προς το κοινό, και ζητά να
καταρτισθεί επιτροπή για τον έλεγχο της ποιότητας των παραστάσεων4016.
Στην εκτέλεση του δράματος Η μοσχομάγκα των Παρισίων (Le gamin de
Paris) των Jean Bayard και Louis Vanderburch (7/1) κυριάρχησε η Ελένη Χέλμη, η
οποία έπαιζε επί χρόνια το παρισινό χαμίνι, με πολλή τεχνική υπόκριση πάντοτε, ως
αμίμητος μάγκας με μορφασμούς και λογοπαίγνια. Το ίδιο επιτυχής ήταν και ο Δημ.
Αλεξιάδης. Την ίδια βραδιά παίχθηκε και ο Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης (Monsieur
4014 Εφημερίς, 4/1/1892, 4, 3, 6/1/1892, 6, 1.

5/1/1892, 5, 3, 7/1/1892, 7, 2-3.
4016 Παλιγγενεσία, 7/1/1892, 8370, 3, Ακρόπολις, 6/1/1892, 2580, 3, Εφημερίς, 6/1/1892, 6, 1,
7/1/1892, 7, 2-3.
771
de Pourceaugnac) του Molière από τον Ευάγγ. Παντόπουλο, τον οποίο ο
κριτικογράφος θεωρούσε ότι δεν βρισκόταν, όπως γράφει, στο «στοιχείο» του, αφού
ο Μολιέρος δεν τον παρουσίαζε τόσο άξεστο, όσο ήθελαν να τον παριστάνουν οι
Έλληνες ηθοποιοί γενικώς. Παρατηρεί και κατακρίνει ότι συνήθιζαν να τον
παρουσιάζουν κουρελιασμένο. Και αυτό δεν είχε σχέση με τη μολιερική περιβολή, η
οποία δεν τον ήθελε βεβαίως ντυμένο του συρμού, αλλά οπωσδήποτε με κόσμια
επαρχιώτικη περιβολή της εποχής. Αυτός ο τρόπος της θεατρικής περιβολής με
«παλιόρουχα» ήταν συνήθεια της παντομίμας και όχι του σοβαρού θεάτρου
κωμωδίας. Η σωστή ένδυση σύμφωνα με τον χαρακτήρα και την εποχή ήταν και είναι
επιβεβλημένη και αποτελεί ένδειξη της καλαισθησίας του ηθοποιού, αλλά είχε και
θετικό αποτέλεσμα για τη φιλοκαλία του θεατή. Προσοχή συνιστούσε ο αρθρογράφος
γενικότερα στην ενδυμασία κατά το επάγγελμα και το αξίωμα του παριστανόμενου
προσώπου. Όλες αυτές οι παρατηρήσεις για την όλη εμφάνιση ήταν ουσιώδεις και
είναι ικανές αν δεν τηρηθούν να καταστρέψουν γενικώς την απόδοση του έργου.
Εκφραζόταν τελικά η ευχή στο μέλλον να ληφθούν υπόψη οι επισημάνσεις4017.
Το ίδιο ύφος επικριτικών παρατηρήσεων για την ανεπαρκή προσέλευση του
κοινού στον Έμπορο της Βενετίας (8/1), ασκεί ο Τύπος, παρόλο ότι αφενός ήταν ένα
έργο του Σαίξπηρ και αφετέρου ο Ν. Λεκατσάς παρίστανε τον Σάυλοκ με πολλή
δύναμη, όπως και όλους τους σαιξπηρικούς ρόλους. Ο Τύπος καταφέρεται εναντίον
του κοινού, που είχε μειωμένο το αίσθημα του καλού και του ωραίου, και που
«χαχάνιζε» με απόλαυση στους Μυλωνάδες και τα άξια «Καραγκιόζ-μπερντέ»
λογοπαίγνιά του, ενώ αγνοούσε έργα άξια διδασκαλίας. Η προπαρασκευή της
κατανόησης των κλασικών δραμάτων χρειαζόταν μακρόχρονη καλλιέργεια λεπτού
ύφους και κατάλληλη παιδεία4018.
Στη Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη (9/1), ο κόσμος ήταν λίγος και κυρίως
φοιτητές. Η Μερόπη είχε παιχθεί πολλές φορές και πάντοτε συγκινούσε. Η
παράσταση της 9ης Ιανουαρίου ήταν πολύ καλά μελετημένη. Το κύριο πρόσωπο
υποδύθηκε η Πιπίνα Βονασέρα, που διατηρούσε τις παλαιές παραδόσεις στην
υπόκριση κατά τις υποδείξεις του ίδιου του Δημ. Βερναρδάκη. Η απαγγελία της ήταν
στομφώδης και σε κάποια μέρη ψυχρή. Στη σκηνή που μαθαίνει ποιός είναι ο φονιάς
του συζύγου της και των τέκνων της, η Πιπίνα Βονασέρα επέδειξε ασυνήθιστη

Δημητριάδης, ό.π., 380-381.
772
δραματική δύναμη στην εξωτερίκευση των συγκρουόμενων παθών και αισθημάτων
της. Αργότερα, όμως, στη σκηνή του αποχωρισμού με το γιο της επανέρχεται σε
ψυχρή στάση. Ο Δ. Αλεξιάδης ως Λυκόρτας υποδύθηκε με πολλή φυσικότητα, χωρίς
υπερβολές, όπως συνήθιζε, αντίθετα προς τις κραυγές του Γ. Τσίντου ως Πολυφόντη.
Εν τούτοις η Μερόπη άξιζε να προσελκύσει στο θέατρο κόσμο, με σκοπό την
απόλαυση του αριστουργήματος του Δημ. Βερναρδάκη. Κατά την Αλεξία Αλτουβά,
το κοινό δεν συγκινείται πλέον ούτε από το έργο ούτε από την υποκριτική της
Πιπίνας Βονασέρα. Την εποχή που μεσουρανούν η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου και
η Αικατερίνη Βερώνη οι εφημερίδες σχολιάζουν αρνητικά την εμφάνισή της και η
ίδια αισθάνεται άσχημα από τα δημοσιεύματα4019.
Την ίδια βραδιά (9/1) για την απόδοση της κωμωδίας του Παν. Ζάνου, Η
ανεψιά του θείου της, ο ηθοποιός Ιω. Δρακάκης υποδυθείς τον εξ Άνδρου υπηρέτη
φορούσε «φράκο μετά λινού πανταλονίου». Και ο συντάκτης του σχετικού άρθρου
ξεσπά για άλλη μια φορά σε καυστικό σχολιασμό, όπως και για τους
«παντομιμικούς» μορφασμούς και τις σκηνικές «φασαριόζικες» εκδηλώσεις με
ανατροπές επίπλων και παρόμοιων μέσων. Ο Π. Λαζαρίδης υπήρξε φυσικότατος
υποδυόμενος το θείο. Επιζητείται να αρχίσει να επικρατεί φυσικότητα και
κοσμιότητα στην κωμωδία και στην υπόκριση4020.
Αμφιβολίες διατυπώνονται από τον Τύπο, αν θα υπάρξει άλλος Ευάγγ.
Παντόπουλος για να υποδυθεί τον γέροντα Ανδριώτη με τόση φυσικότητα και τόση
γνώση του παμπόνηρου χαρακτήρα που δημιούργησε ο ποιητής Δ. Κορομηλάς και
εμψύχωσε ο Ευάγγ. Παντόπουλος για το κωμειδύλλιο Η τύχη της Μαρούλας. Η
παράσταση (11/1) ήταν επιτυχής χάρη στον Παντόπουλο, ενώ το κοινό περίμενε να
δει και τα άλλα πρόσωπα καλύτερα και πιο τελειοποιημένα. Πλην της Μ.
Κωνσταντινοπούλου, της οποίας η φωνή γινόταν όλο και πιο γλυκιά, οι άλλοι ήταν
απλά ανεκτοί. Το κοινό, όμως, χειροκρότησε όλους και με ενθουσιασμό τον
Παντόπουλο, όπως πάντα4021.
Στο Βαρβιτοποιό της Κρεμώνης (Le luthier de Crémone) του Φρ. Κοππέ
(21/1), στο τόσο περιπαθές, λεπτό και αισθηματικό καλλιτέχνημα σε μετάφραση
λογίου, του Γ. Ξανθόπουλου, ο Κ. Βεντούρας και η Αικ. Δρακάκη αποδείχτηκαν
ακατάλληλοι, ο Δ. Αλεξιάδης ψυχρός. Μόνο ο Θ. Πεταλάς ήταν αντάξιος του εξόχως

773
ποιητικού προσώπου του βαρβιτοποιού και κατόρθωσε να χειροκροτηθεί
ενθουσιωδώς το ωραιότατο έργο, κατά τις εφημερίδες Ακρόπολις και Παλιγγενεσία.
Κατά την Εφημερίδα, ο Βαρβιτοποιός της Κρεμώνης παίχθηκε με σχετική λεπτότητα,
όχι όμως τόση, όση απαιτούσαν τα έργα του Κοππέ. Οι υπόλοιπες κωμωδίες που
παίχθηκαν την ίδια βραδιά Ο εξ Ινδιών συγγενής ή Ο εξ Ινδιών θείος και Ο
φαντασιοκόπος του Alfred de Musset δεν θεωρήθηκαν έργα άξια κριτικής4022.
Ο καπετάν Γιακουμής του Δημ. Κόκκου (29/1), που ο άτυχος συγγραφέας δεν
πρόλαβε να δει παιγμένο, ενθουσίασε τον κόσμο που κατέκλυσε το θέατρο. Αυτό το
έργο κρίθηκε ως το αρτιότερο όλων των προηγούμενων δημιουργιών του Κόκκου.
Πέτυχε και ως κωμικό έργο, γιατί ο καπετάν Γιακουμής και ο γιός του ήταν τύποι
απίστευτης πιστότητας και αμίμητης κωμικότητας, καθώς και ως μουσικό έργο με μια
μουσική «ενίοτε πεταχτή, ενίοτε μελαγχολική και περιπαθή». Ο Παντόπουλος ήταν
τέλειος Υδραίος με σωστή υδραίικη προφορά και νοικοκυρέικη αρχοντιά, η Μ.
Κωνσταντινοπούλου, όπως πάντοτε γοητευτικότατη, τραγουδούσε με χάρη τα
περιπαθέστατα άσματα, ενώ ο νέος Χέλμης ήταν αμίμητος, κατά την εφημερίδα
Ακρόπολις. Η Εφημερίς αναφέρει, ότι Ο καπετάν Γιακουμής είναι υποδέεστερο των
άλλων κωμειδυλλίων, με διαλόγους χωρίς συνοχή και με αδέξιο μύθο. Ο μόνος
σκοπός των ηθοποιών ήταν να μπαινοβγαίνουν στη σκηνή για να τραγουδούν σε
μουσική, που θύμιζε το γαλλικό κωμειδύλλιο Οι κώδωνες της Κορνεβίλλης. Τα
ασμάτια ήταν παρμένα «από εδώ και από εκεί, δυτικά ή ανατολίτικα,
παραμορφωμένα»4023.
Η γαλλική κωμωδία Τα τριανταφυλλιά δόμινα των Hennequin και Délacour
παίχθηκε (6/2) και είχε πολύ καλή τύχη. Ο θίασος είχε προετοιμαστεί σωστά και
επευφημήθηκε4024.
Για πρώτη φορά παρουσιάσθηκε (11/3) η βραβευμένη κατά τον προηγηθέντα
Λασσάνειο διαγωνισμό κωμωδία Η αλεπού του Π. Ζάνου «μετά νέων σκηνογραφιών
και πλούτου σκηνικής διακοσμήσεως»4025.
Ως μία παράσταση πρωτοφανής και μεγαλοπρεπής προαναγγέλθηκε αυτή της
21ης Μαρτίου με το Περί όνου σκιάς δίκη του Κ.Γ. Ξένου. Ήταν μια πολιτική
22/1/1892, 22, 3.
774
κωμωδία, στην οποία πάλευαν δυο κόμματα: «Η παπαρούνα» και «Ο κόμβος».
Πρωταγωνιστούσε ο δήμαρχος Αβδήρων, αλλά παρήλαυνε όλη η Αθήνα: οι
ποδηλατιστές, η επιτροπή του Σωματείου των ανεψιών και θυγατέρων του
επουράνιου Βασιλέως, συντεχνίες οπωροπωλών, κουρέων, αμαξηλατών,
υποδηματοποιών. Κατά τον κριτικό με τα αρχικά Δ.Κ. (μάλλον Δημήτριο
Καμπούρογλου) η κωμωδία αυτή του Ξένου «ειλημμένη εκ του πραγματικού πιστώς
εξετελέσθη» από το θίασο και καλά, παρόλες τις δυσκολίες, που παρουσίαζε. Ο
κριτικός εύχεται η τρίτη παράσταση να έχει βελτιωθεί4026. Επαναλήφθηκε στις 28
Μαρτίου και με αυτή την κωμωδία ο θίασος τελείωσε τις παραστάσεις του στο
θέατρο «Κωμωδιών».
Σε αυτό το θέατρο μεταφέρθηκε ο θίασος της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, ενώ
ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» περιόδευσε για σύντομο χρονικό διάστημα στη
Σύρο και επιστρέφοντας εμφανίσθηκε για τη θερινή περιόδο στο θέατρο
«Ομόνοια»4027.
β) Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» στο θέατρο «Ομόνοια»

Ο θίασος έπαιξε από τις 21 Μαΐου 1892 στο θέατρο «Ομόνοια» έχοντας το
ίδιο ρεπερτόριο με το προηγούμενο. Ξεκίνησε με την Λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ.
Κόκκου και τον Ευάγγ. Παντόπουλο στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Το θέρος θα
παρουσιάσουν όπως αναγγέλλεται παλαιά δράματα δια του Δημ. Αλεξιάδη και νέα
κωμειδύλλια δια του Ευάγγ. Παντόπουλου. Ο θίασος υπόσχεται και την παράσταση
νέων έργων και όχι τον περιορισμό σε στερεότυπα4028.
Τα νέα έργα, που προστίθενται σε σχέση με αυτά που έπαιξαν στο θέατρο
«Κωμωδιών», είναι τα ακόλουθα:
 Οι Ιακωβίται του François Coppée, δράμα σε μετάφραση Γ.Β.
4029
Τσοκόπουλου ,
22/3/1892, 82, 3, Δ.Κ.[αμπούρογλου], «Η περί όνου σκιάς δίκη», Εφημερίς, 23/3/1892, 83, 3,
Παλιγγενεσία, 21/3/1892, 8433, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 137.
4027 Ακρόπολις, 7/5/1892, 3698, 3. Για τη Σύρο βλ. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην
Ερμούπολη της Σύρου, σ. 894.
4028 Ακρόπολις, 21/5/1892, 3712, 3, 22/5/1892, 3713, 3, Εφημερίς, 19/3/1892, 79, 3 (αναγγελία
παραστάσεων του θιάσου αυτού στο θέατρο «Ομόνοια»), 19/5/1892, 140, 2, Παλιγγενεσία, 21/5/1892,
8484, 3.
775
 Ο καλλιτέχνης του Ι. Δημητρόπουλου, δράμα4030,
 Η δίκη του Μυριανθούση, τρίπρακτη κωμωδία από τα γαλλικά σε μετάφραση
Χρ. Δ. Αλεξιάδη4032,
 Λέων Φωκάς ή Ο υιός του βασιλέως του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, δράμα σε
μουσική Σπ. Καίσαρη, όπου ερμηνεύουν οι: Ευάγγ. Παντόπουλος (Πρίσκος ο
γελωτοποιός), Δ. Αλεξιάδης (δήμιος Μαρτίνος), Θ. Πεταλάς (Λέων Φωκάς),
Μ. Κωνσταντινοπούλου (Ευδοκία), Γ. Τσίντος (δρουγκάριος), Π.
Κωνσταντινόπουλος (παρακοιμώμενος)4033,
 Οι υπηρέται (Les domestiques) των Grangé και Deslaudes, κωμωδία σε
μετάφραση από τα γαλλικά του I. Κούρτελη και σε διασκευή Ευάγγ.
Παντόπουλου και σε μουσική Ι. Καίσαρη4035,
Bourgeois και F. Dugué, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου
Βλ. για αυτό το έργο Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163, Βάλτερ Πούχνερ, «Ο νεαρός Σπύρος Μελάς
δραματογράφος ή τα κριτήρια της “σκηνικής επιτυχίας” την εποχή του “Θεάτρου των ιδεών”», στο
Φαινόμενα και νοούμενα, Δέκα θεατρολογικά μελετήματα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999, σ. 281-
282, σημ. 37.
8497, 3.
4033 Ακρόπολις, 12/6/1892, 3732, 3, 13/6/1892, 3733, 3, 14/6/1892, 3734, 3, 15/6/1892, 3735, 3,
Παλιγγενεσία, 15/6/1892, 8505, 3, Εφημερίς, 12/6/1892, 164, 3, 13/6/1892, 165, 3.
22/6/1892, 174, 2-3, 23/6/1892, 175, 3. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 181.
8515, 3, Εφημερίς, 25/6/1892, 177, 3.
8516, 3.
776
 Ο δικηγόρος με τους ηθοποιούς της Ομονοίας,
Νικηφόρου,
 Οι δυο λοχίαι (Les deux sergents) των Th. Baudouin Daubigny και Α.
Maillard, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Παρμενίδη4043,
μετάφραση του πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας- Μάινιγγεν Βερνάρδου,
 Ο Φιάκας του Δημοσθένη Μισιτζή, δίπρακτη κωμωδία4045,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Παναγ. Τυπάλδου4046,
 Τα τρία καπέλλα του E. Labiche, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Χρήστου
8516, 3, Εφημερίς, 27/6/1892, 179, 3.
4039 Εφημερίς, 28/6/1892, 180, 3.
4041 Εφημερίς, 3/7/1892, 185, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 126-127, σημ. 31.
8527, 4, Εφημερίς, 9/7/1892, 191, 3.
8529, 3, 15/7/1892, 8531, 3-4, Εφημερίς, 11/7/1892, 193, 3, 12/7/1892, 194, 3.
15/7/1892, 197, 3.
8533, 4, 18/7/1892, 8534, 4.
8533, 4, 18/7/1892, 8534, 4, Εφημερίς, 15/7/1892, 197, 3, 18/7/1892, 200, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163.
777
 Το πράσινον φουστάνι του Δημ. Καλαποθάκη, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με
είκοσι άσματα και χορό τριάντα ατόμων. Ερμηνευτές οι: Ευαγγ. Παντόπουλος
(Ανανίας), Γ. Νικηφόρος (καπετάν Κλάρας), Π. Λαζαρίδης (Μαρουλίδης), Μ.
Κωνσταντινοπούλου (Αθηνά Μαρουλίδου), Θ. Πεταλάς (Αλκιβιάδης
Κουνουκίδης), Ελ. Χέλμη (Βασιλική), Αικ. Δρακάκη (Κλυταιμνήστρα)4049,
 Ο πνευματισμός του Νικ. Λάσκαρη, σκώμμα σε μία πράξη4051,
 Η διάσημος δίκη του A. D’Ennery, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Παναγ.
Τυπάλδου4052,
Bourgeois, τετράπρακτο δράμα4054,
 Οι εξετάσεις της Αρτέμιδος, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμωδία4056,
 Η νύφη του χωριού του Δημ. Κόκκου, κωμειδύλλιο4057,

24/7/1892, 206, 3, 25/7/1892, 207, 3. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 181.
8540, 4, 27/7/1892, 8541, 4, 28/7/1892, 8542, 3, Εφημερίς, 26/7/1892, 208, 3.
8543, 4, Εφημερίς, 28/7/1892, 210, 3.
8543, 4.
4056 Ακρόπολις, 18/8/1892, 3799, 3, Παλιγγενεσία, 18/8/1892, 8560, 3, 19/8/1892, 8561, 3, Εφημερίς,
11/8/1892, 224, 2-3, 19/8/1892, 232, 3, 20/8/1892, 233, 3.
4057 Ακρόπολις, 28/8/1892, 3809, 3, Εφημερίς, 26/8/1892, 239, 3, 27/8/1892, 240, 3. Χατζηπανταζής,
778
 Ο μέγας Γαλεότος του Ιωσήφ Ετσεγαράυ, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Δημ. Βικέλα4058,
 Η οικογένεια Παραδαρμένου του Χ. Άννινου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική Ν. Λαμπελέτ4059,
ιστορικό δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου4060,
Κόντη,
 Σκύλος αντεραστής του Ιω. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Χάιδω η λυγερή του Π. Μελισσιώτη, δραματικό ειδύλλιο4062,
Σούτσα4063.
Το έργο Οι Ιακωβίται του Φραγκίσκου Κοππέ (23/5) είχε ως θέμα την
επανάσταση της Σκωτίας και τους ατυχείς έρωτες του πρίγκιπα Καρόλου Στουάρτου,
υιού του έκπτωτου βασιλέως της Σκωτίας, Ιακώβου. Χαρακτηριζόταν από πλοκή
λεπτότατη και φυσικότατη και από πλήρη πάθους λύση. Παίχθηκε για πρώτη φορά,
το 1892, στο θέατρο «Ομόνοια», από το θίασο του Αλεξιάδη-Παντόπουλου. Η
έμμετρη μετάφραση του Γεωργ. Β. Τσοκόπουλου θεωρήθηκε τέλεια και «μη
υστερούσα του πρωτοτύπου, σύγχρονος, ούτε δημώδης, ούτε καθαρεύουσα». Ο
μεταφραστής έχει το αίσθημα της γλώσσας και μάλιστα της γλώσσας του θεάτρου και
για την παράσταση δεν αμφέβαλε ο κριτικός ότι η δεύτερη και τρίτη θα ήταν
καλύτερες4064.
Τέλειος ο Παντόπουλος στο μέρος του φαρμακοποιού Γουδοχέρη, στην
4058 Ακρόπολις, 28/8/1892, 3809. 3, Εφημερίς, 26/8/1892, 239, 3, 28/8/1892, 241, 3, 30/8/1892, 243,
3.
4059 Εφημερίς, 5/9/1892, 249, 3, 9/9/1892, 253, 2-3, 10/9/1892, 254, 3, 11/9/1892, 255, 2. Σιδέρης,
4060 Εφημερίς, 12/9/1892, 256, 2.
18/9/1892, 262, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40 και σ. 156, σημ. 13.
4063 Ακρόπολις, 14/10/1892, 3844, 3. Η Εφημερίς (13/10/1892, 287, 3) αναφέρει ότι θα παιχθεί Η τύχη
της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά ως ευεργετική παράσταση υπέρ του Σπ. Σφήκα.
779
παράσταση της κωμωδίας του Π. Ζάνου Η αλεπού (24/5). Επίσης, διακρίθηκε με τη
φυσικότητά του ο Π. Λαζαρίδης (επαρχιώτης), όπως και η Ελένη Χέλμη (υπηρέτρια).
Η κωμωδία, όμως, χαρακτηρίστηκε «χοντροκομμένη και απελέκητη»4065.
Η Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού (2/6) εμφανίσθηκε ως δράμα τεχνικότατο
στην πλοκή και έξοχο στη διάπλαση των χαρακτήρων, ένα από τα πρώτα δράματα
του Γάλλου δραματουργού. Διακρίθηκε και χειροκροτήθηκε ο θιασάρχης Δ.
Αλεξιάδης στο ρόλο του Μπρισώ. Ζωηρές επιδοκιμασίες προκάλεσαν οι Ευτ.
Βονασέρας, Γ. Τσίντος και Π. Λαζαρίδης. Η Μ. Κωνσταντινοπούλου και η Ελ.
Χέλμη διακρίθηκαν σε δύο πολύ δύσκολους ρόλους. Επίσης η Αικ. Δρακάκη έπαιξε
πολύ ωραία4066.
Μεγαλοπρεπής κρίθηκε η παράσταση του Υιού του βασιλέως του Δημ.
Καλαποθάκη (14/6), έργο επαινεθέν κατά τον προηγούμενο Λασσάνειο διαγωνισμό
του 18914067. Η βυζαντινή του υπόθεση είχε γίνει γνωστή από ένα άρθρο που είχε
δημοσιεύσει ο συγγραφέας στην Ακρόπολιν ως διαμαρτυρία για την απόφαση. Η
γλώσσα του ήταν ένα μείγμα δημώδους και καθαρεύουσας, αφού το κάθε πρόσωπο
μιλούσε σύμφωνα με τη γλώσσα της κοινωνικής του θέσης. Ο Σπ. Καίσαρης είχε
συνθέσει εμβατήριο, που παιζόταν από τριάντα χάλκινα όργανα στη β΄ πράξη κατά
την υποτιθέμενη είσοδο του αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης χορός
νέων έψελνε ένα επιθαλάμιο άσμα κατά τη γ΄ πράξη, ενώ η προσευχή της ε΄ πράξης
είχε συντεθεί από το Λ. Σπινέλλη. Υπήρχαν διαδοχικά σκηνές «ζωηραί, τρυφεραί,
χαρίεσσαι ή αστείαι και πλήρεις πάθους». Ο δραματογράφος είχε κάνει προόδους. Ο
Ευάγγ. Παντόπουλος, ως Πρίσκος ο γελωτοποιός, έκανε τον κόσμο να γελά4068.
Οι υπηρέται (Les domestiques) των Grangé και Deslaudes παραστάθηκαν
(23/6) με ασμάτια και με πολλή επιτυχία. Σπάνια πρώτη παράσταση απέβαινε τόσο
αρμονική, με ζωηρότητα σε όλη την δράση της. Στη σκηνική προσαρμογή του έργου
είχε εργασθεί και ο Παντόπουλος και φαινόταν ότι είχε επιδράσει επί αυτού Η τύχη
της Μαρούλας του Δ. Κορομηλά, αφού χρησιμοποίησε ονόματα προσώπων από το
έργο αυτό. Ο Παντόπουλος λάμβανε μέρος στο έργο και ως ηθοποιός4069.
4065 Εφημερίς, 25/5/1892, 146, 2.

4066 Ακρόπολις, 2/6/1892, 3723, 3., 3/6/1892, 3724, 3, 5/6/1892, 3726, 3, Παλιγγενεσία, 2/6/1892,
8494, 3.
4068 Ακρόπολις, 12/6/1892, 3732, 3, 13/6/1892, 3733, 3, 14/6/1892, 3734, 3, 15/6/1892, 3735, 3,
22/6/1892, 174, 2-3, 23/6/1892, 175, 3.
780
Παρουσιάσθηκε (24/7) Το πράσινον φουστάνι, ένα κωμειδύλλιο του Δημ.
Καλαποθάκη. Έπαιζαν οι τρεις μεγάλοι κωμικοί ο Ε. Παντόπουλος (Ανανίας), Π.
Λαζαρίδης (κτηματίας) και Γ. Νικηφόρος (καπετάν Κλάρας). Τη διδασκαλία του
υποκριτικού μέρους είχε αναλάβει ο Ευάγγ. Παντόπουλος, ενώ του μουσικού ο Ι.
Μπεκατώρος. Οι χαρακτήρες ήταν ελλιπείς, άνευ κωμικής ζωής, άνευ αντιθέσεων και
αναμεταξύ τους και προς τους άλλους, άνευ πρωτοτυπίας και φυσικότητας. Μόνο ο
χαρακτήρας του Ανανία περιείχε αρκούντως το κωμικό στοιχείο, στο οποίο συνέβαλε
και η υπόκριση του Παντόπουλου. Ο Γ. Νικηφόρος ατυχώς διέπλασε το ρόλο του
καπετάν Κλάρα και τον παραμόρφωσε, επειδή νόμιζε ότι από την αρχή έως το τέλος
έπρεπε να βρίσκεται σε βρασμό ψυχής. Το έργο πάντως ήταν γεμάτο επιτυχών
υπαινιγμών, ευφυών εκφράσεων και πολλών αστείων λογοπαιγνίων, που έκαναν τους
θεατές να μην προσέχουν τις υπόλοιπες ατέλειες του έργου, εκτός φυσικά από τους
λεπτολόγους κριτικούς. Η μουσική των Ι. Καίσαρη και Ι. Μπεκατώρου ήταν ένας
συνδυασμός είκοσι ανατολικοευρωπαϊκών ασμάτων, από τα οποία πέντε χορωδιακά
εκτελέστηκαν από χορό τριάντα ατόμων. Δεν στερούνταν χάριτος και κομψότητας,
αλλά δεν είχαν πρωτοτυπία. Έτσι η stretta του trio της πρώτης πράξης μεταξύ
Αλκιβιάδη, Αθηνάς και Βασιλικής έμοιαζε με το trio του Κουρέως της Σεβίλλης του
«citi, citi, piano, piano». Η Αικατερίνη Μουστάκα δημιούργησε προσωπική επιτυχία
στο χαρακτήρα της Σαντορινιάς Κλυταιμνήστρας4070.
Ανεβάσθηκαν ακόμα (1/8) Τα τρία καπέλλα του Λαμπίς, μια τρίπρακτη
κωμωδία με έξυπνη πλοκή και αστειότατες παρεξηγήσεις, όπου οι ηθοποιοί
μπορούσαν να αναπτύξουν όλη την κωμική ιδιοφυΐα και εφευρετικότητά τους4071.
Στις 20 Αυγούστου δόθηκε η παράσταση των Δύο ορφανών (Les deux
orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon. Το έργο είχε μετασχηματισθεί σε
κωμωδία και στέφθηκε από πλήρη αποτυχία του Παντόπουλου ως γριά Φροσάρ4072.
Παρουσιάσθηκε με μεγάλη ανταπόκριση του κόσμου (26/8) Η νύφη του
χωριού, το τελευταίο κωμειδύλλιο του Δημ. Κόκκου. Περιείχε εκλεκτά άσματα και
διακρινόταν για τους ωραιότατους στίχους και την εγχώρια, τρυφερότατη και
μελαγχολική μουσική, που καταχειροκροτήθηκε και «διέχυσε ημερότητα στο
περιβάλλον». Γινόταν φανερό το πνεύμα του, που ήταν η περιγραφή των ηθών και
24/7/1892, 206, 3, 25/7/1892, 207, 3, 31/8/1892, 244, 3. Βλ. επίσης Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο,
σ. 88-89.
24/7/1892, 206, 3, 25/7/1892, 207, 3.
781
εθίμων μας και η στηλίτευση του ξένου ψευδοπολιτισμού4073.
Στις 28 Αυγούστου 1892 δόθηκε ευεργετική παράσταση υπέρ του ηθοποιού
Θεοδοσίου Πεταλά. Πολύς κόσμος έδειξε την εκτίμησή του στον ηθοποιό, ο οποίος
δίδαξε το έργο του Ιωσήφ Ετσεγαράυ, Ο μέγας Γαλεότος, τρίπρακτο δράμα σε
μετάφραση του Δημ. Βικέλα. Η υπόκριση του Θ. Πεταλά ήταν πολύ επιτυχημένη4074.
Για πρώτη φορά παίχθηκε (9/9) το νέο τρίπρακτο κωμειδύλλιο Η οικογένεια
Παραδαρμένου του Χ. Άννινου, σε μουσική του Ν. Λαμπελέτ. Ο Α.Ν. Πετσάλης
ισχυρίστηκε σε άρθρο του στην εφημερίδα Ακρόπολις, ότι ο συγγραφέας δεν ήταν ο
γνωστός συντάκτης του Άστεως, αλλά ένας πλαστογράφος, που παραπλάνησε το
κοινό και τους υποκριτές με αυτό το τερατούργημα. Το έργο ήταν γεμάτο από
βωμολοχίες, ψυχρό και ανούσιο, ήκιστα κωμικό. Ο κριτικός κατέληγε ότι η πληγή
του κωμειδυλλίου είχε καταστρέψει την καλαισθησία και την κρίση του κοινού και
των συγγραφέων, εξαντλούσε και καταντούσε τους λίγους ικανούς υποκριτές
σαλτιμπάγκους. Ήταν βέβαιος ότι όλα αυτά τα αρτιγέννητα κωμειδύλλια, αν
διδάσκονταν άνευ μουσικής, δε θα άντεχαν να παρασταθούν επί σκηνής. Για αυτό
πίστευε ότι έπρεπε να κτυπηθεί το κωμειδύλλιο και να υποστηριχθεί η καθαρή
κωμωδία4075. Δυστυχώς, όμως, δεν σώζεται το χειρόγραφο του κωμειδυλλίου αυτού
για να μπορέσουμε να κρίνουμε την κριτική της Ακροπόλεως4076. Η Κυριακή
Πετράκου αναφέρει ότι ήταν το πρώτο κωμειδύλλιο που δεν σημείωσε ιδιαίτερη
επιτυχία και χτυπήθηκε από την κριτική, μολονότι η αναγγελία της παράστασής του
δημιούργησε προσδοκίες4077.
Η παράσταση της Χάιδως της λυγερής, δραματικό ειδύλλιο του Π. Μελισσιώτη
(17/9) αποδείχθηκε λαμπρή με όλα εκείνα τα στοιχεία, που προσέφερε στη σκηνή ο
αυτοδίδακτος ποιητής, ηθοποιός, αοιδός, χορευτής και κιθαρίστας. Ήταν η
παράσταση, όπου ενθουσιασμένο το κοινό μαζί με τους θαμώνες των καφενείων και
ζυθοπωλείων συνενώθηκαν και σαν σε διαδήλωση συνόδευσαν τον ποιητή μέχρι το
κουρείο, μέσα στην καλή χαρά4078. Η δεύτερη παράσταση (22/9) προκάλεσε τον ίδιο

4074 Ακρόπολις, 28/8/1892, 3809. 3, Εφημερίς, 26/8/1892, 239, 3, 28/8/1892, 241, 3, 30/8/1892, 243,
3.
4075 Ακρόπολις, 3/7/1892, 3754, 3, 14/7/1892, 3765, 3, 24/7/1892, 3775, 3, 25/7/1892, 3776, 3,
30/7/1892, 3781, 3, 17/8/1892, 3798, 3, Εφημερίς, 5/9/1892, 249, 3, 9/9/1892, 253, 2-3, 10/9/1892,
254, 3, 11/9/1892, 255, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 152, σημ. 7, Βάλσας, ό.π., σ. 478.
4077 Κυριακή Πετράκου, «Ο Μπάμπης Άννινος ως θεατρικός συγγραφέας», σ. 55-57.
18/9/1892, 262, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40 και σ. 156, σημ. 13.
782
ενθουσιασμό. Οι ηθοποιοί έπαιξαν καλά, ιδιαίτερα η Μέλπω Κωνσταντινοπούλου ως
Χάιδω. Η ωραία ενδυμασία της βλαχοπούλας, η αφελής στάση και η φυσική
απαγγελία της, την ανέδειξαν σε πολύ καλή ηθοποιό4079.
Η παράσταση του Καπετάν Γιακουμή του Δημ. Κόκκου (2/10) ήταν η
πολλοστή του χαριτωμένου κωμειδυλλίου. Ο Παντόπουλος αμίμητος, αλλά και ο
νεαρός Χέλμης, ο οποίος υποκρινόταν τον βλάκα γιό του καπετάν Γιακουμή. Οι
εισπράξεις από το κωμειδύλλιο αυτό και την Χάιδω ήταν επταπλάσιες, κατά αναφορά
του φύλλου της Εφημερίδος, από εκείνες της Οικογένειας Παραδαρμένου και του
Πράσινου Φουστανιού4080.
Ο Τύπος του 1892 επικεντρώνει την κριτική του στην Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, που παίζει με τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» στην Αθήνα
την ίδια εποχή, δείχνοντας καθαρά εύνοια προς αυτήν με αναλύσεις των
παρουσιασθέντων έργων και της δραματικής της τέχνης. Τους άλλους θιάσους απλώς
παρακολουθεί αναφέροντας τα έργα που παρουσιάσθηκαν και με ελάχιστες κριτικές.
Ο θίασος Αλεξιάδη-Παντόπουλου αφού έφερε εις πέρας τις παραστάσεις για
τη θερινή περίοδο του 1892 αποχώρησε, και ο Δημοσθ. Αλεξιάδης νοίκιασε στην
Κωνσταντινούπολη το θέατρο «Βέρδη» για τη χειμερινή περίοδο του 18924081. Ο
θίασος, αμέσως μετά την Αθήνα, φεύγει για την Πάτρα4082. Όλο το θέρος στην Αθήνα
είχε ελκύσει πολυπληθές ακροατήριο, αρεσκόμενο στα κωμειδύλλια. Κατά τα τρία
τέταρτα είχαν παρουσιαστεί κωμειδύλλια του Δ. Κόκκου. Ο Καπετάν Γιακουμής
παίχθηκε τριάντα φορές και Η λύρα του γέρω-Νικόλα είκοσι πέντε. Κατά αναλογία
και άλλα έργα του Δ. Κόκκου, σύμφωνα με τον Τύπο4083. Οι υπολογισμοί αυτοί δεν
ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, αλλά γράφονταν για λόγους διαφήμισης και
εντυπωσιασμού. Το ίδιο συνέβαινε με την υπερβολικά επαινετική κριτική για
παραστάσεις, όσον αφορά σε έργα ή σε υποκριτική, με σκοπό την ανταπόκριση του
κοινού, αλλά και την πρόκληση ενδιαφέροντος για τα γραφόμενα των αρθρογράφων.
Σημειωτέον η συνεργασία του θιάσου με τον Ευάγγ. Παντόπουλο και η παρουσίαση
δια αυτού κωμειδυλλίων, είχε σκοπό τη μεγαλύτερη προσέλευση του αθηναϊκού
κοινού. Από την αναλυτική επεξεργασία των δεδομένων παρακάτω θα φανεί ότι οι
22/9/1892, 266, 2-3, 23/9/1892, 267, 3.
4082 Δεν υπάρχουν πληροφορίες ότι έπαιξε στην Πάτρα (Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή, κίνηση
και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 350).
4083 Εφημερίς, 28/9/1892, 272, 3, 13/10/1892, 287, 3.
783
ισχυρισμοί αυτοί ήταν πράγματι υπερβολικοί.
1893
α) Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» στο θέατρο «Κωμωδιών»
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθένη Αλεξιάδη και του
Ευάγγ. Παντόπουλου έφθασε από την Κωνσταντινούπολη και την Πάτρα για
παραστάσεις στο θέατρο «Κωμωδιών», κατά τη μεγάλη τεσσαρακοστή4084. Συνέπραξε
με την Αικατερίνη Βερώνη4085. Άρχισαν με την Κυρία με τας καμελίας του
Αλέξανδρου Δουμά υιού4086.
Την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 1893 έπαιξαν το δραματικό ειδύλλιο Χάιδω η
λυγερή του Π. Μελισσιώτη σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ της εκτυπώσεως του
και τη μονόπρακτη κωμωδία Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή4087. Σε
αυτήν την παράσταση συμμετέχει και η Πιπίνα Βονασέρα που την αποκαλούν
«λησμονηθείσαν σχεδόν ηθοποιόν, απόμαχον δράσεως, και πρωταγωνίστριαν εν άλλη
εποχή της ελληνικής σκηνής»4088. Αλλά οι συστηματικές παραστάσεις τους αρχίζουν
την Κυριακή 28 Φεβρουαρίου 1893 με την Κυρία με τας καμελίας (La dame aux
camélias) του Alexandre Dumas υιού, με την Αικ. Βερώνη στον πρωταγωνιστικό
ρόλο4089.
Συνεχίζουν με το ρεπερτόριο τους, που είναι ποικίλο, με τα εξής έργα:
δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου4090,
 Φρου-φρου (Froufrou) των Henri Meilhac και Ludovic Halévy, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Διονυσίου Λάμπρου4091,
 Η λύσις του προβλήματος του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη
κωμωδία,
4084 Νέα Εφημερίς, 11/2/1893, 42, 5, Παλιγγενεσία, 18/2/1893, 8718, 3. Χρ. Σταματοπούλου-
Βασιλάκου, ό.π., Β΄, σ. 185-187. Στην Πάτρα από τη διδακτορική διατριβή της Ευανθίας Στιβανάκη
(ό.π., σ. 350) δεν προκύπτει να έπαιξε ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημ. Αλεξιάδη.
4085 Την άφιξη της Αικατερίνης Βερώνη αναγγέλλει η Νέα Εφημερίς, 27/2/1893, 58, 4.
4086 Νέα Εφημερίς, 27/2/1893, 58, 4, 28/2/1893, 59, 3, Ακρόπολις, 28/2/1893, 3979, 3, Παλιγγενεσία,
1/3/1893, 8727, 4.
Εφημερίς, 21/2/1893, 52, 6.
και 6.
8731, 3, Νέα Εφημερίς, 3/3/1893, 62, 4, 4/3/1893, 63, 7, 5/3/1893, 64, 5.
5/3/1893, 65, 3, 6/3/1893, 65, 6, 7/3/1893, 66, 4.
784
 Τα μπεμπέ του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Δεν έχει τα προσόντα του Γ. Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία4093,
 Σαπφώ του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτο δράμα σε μουσική Σπ.
Καίσαρη,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλεξ. Μωραϊτίδη4095,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία4096.
Η παράσταση του Αρχισιδηρουργού του Ζώρζ Ονέ (4/3) ήταν πολύ καλή. Ο
κόσμος, που παρέστη, ήταν πολύς. Ο Δημ. Κοτοπούλης και η Αικ. Βερώνη
υποκρίθηκαν επιτυχώς4097.
Κατάμεστο ήταν το θέατρο στην παράσταση της Φρου-φρου (Froufrou) των
Henri Meilhac και Ludovic Halévy (6/3). Το έργο ήθελε περισσότερη μελέτη. Στις
περισσότερες σκηνές η πρωταγωνίστρια και ο Δ. Κοτοπούλης ήταν καλοί4098.
Η Αικ. Βερώνη άρχισε να δείχνει δείγματα προόδου και βελτίωσης στην
υπόδυση των χαρακτήρων και στην τελειοποίηση στα ωραιότερα έργα του γαλλικού
δραματολογίου. Είχε γλυκιά και έντονη απαγγελία, συμμετρία στις κινήσεις, ακρίβεια
στην έκφραση, πλαστικότητα στις στάσεις. Ο Κοτοπούλης ήταν τέλειος. Όλα τα
πρόσωπα του θιάσου επέδειξαν φιλοτιμία για την επιτυχή διεξαγωγή των
παραστάσεων. Την κριτική αυτή υπογράφει ο Δ. Αναστ.4099.
Με την Μοσχομάγκα των Παρισίων των Jean Bayard και Louis Vanderburch
(11/3) η Αικ. Βερώνη προσέθεσε μια ακόμα επιτυχία στο ρεπερτόριό της, ήταν
4092 Ακρόπολις, 7/3/1893, 3986, 3.

4093 Ό.π., 11/3/1893, 3990, 3, Παλιγγενεσία, 11/3/1893, 8736, 3, Νέα Εφημερίς, 10/3/1893, 69, 5,
11/3/1893, 70, 6, 13/3/1893, 72, 5-6.
Εφημερίς, 16/3/1893, 75, 3.
8740, 3, Νέα Εφημερίς, 9/3/1893, 68, 5, 17/3/1893, 76, 4 και 5-6. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 87) γράφει ότι
παίχθηκε μαζί η Αθηναΐς και ότι παρουσίασθηκαν στις 17 Μαρτίου.
8731, 3, Νέα Εφημερίς, 3/3/1893, 62, 4, 4/3/1893, 63, 7, 5/3/1893, 64, 5.
5/3/1893, 65, 3, 6/3/1893, 65, 6, 7/3/1893, 66, 4.
4099 Νέα Εφημερίς, 13/3/1893, 72, 5-6.
785
τελειότατη ως παρισινό χαμίνι4100.
Η καλλιτέχνης στο δράμα Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού (13/3) κρατούσε τους
θεατές συγκινημένους κατά τις διάφορες μεταπτώσεις της ηρωίδας4101.
Παρουσίασαν για πρώτη φορά στις 16 Μαρτίου 1893, τη Σαπφώ του Δημ.
Οικ. Καλαποθάκη. Η εκτέλεση του έργου, σύμφωνα με τον κριτικό της εφημερίδας
Ακρόπολις, Α.Ν. Πετσάλη, θεωρήθηκε επιτυχής. Η Αικ. Βερώνη υποκρίθηκε με
αρκετό πάθος το πρόσωπο της Σαπφούς. Φάνηκε αντάξια του ιστορικού προσώπου
στην ερμηνεία της, πλην του χρώματος της κόμης: αυτή της Βερώνης ήταν μέλαινα
(μαύρη), ενώ η ιστορία παραδέχεται την «πυρότριχα» (κόκκινη) κόμη. Η αδερφή της
Σμαράγδα Βερώνη έπαιξε το ρόλο της άνευ ζωής και πάθους. Ο ρόλος του εραστή ή
jeune premier-Αλκαίου δεν ταίριαζε στο Δημ. Κοτοπούλη. Ο Ν. Κόκκος ήταν
ακατάλληλος για το ρόλο του Φάωνος, λόγω του αθλητικού και υπερμεγέθους
σώματός του και της ηλικίας του. Η απαγγελία του επίσης ήταν ελαττωματική, αφού
συνήθιζε να διαχωρίζει τα σύμφωνα, δίνοντάς τους έμφαση, ώστε νόμιζε κανείς ότι
μεσολαβούσαν μεταξύ τους φωνήεντα, π.χ. να σε γονωρίσω4102.
Κατά την Αλεξία Αλτουβά, η Αικατερίνη Βερώνη στη προσπάθειά της αυτή
να προσεγγίσει το αθηναϊκό κοινό, δεν απέφυγε εντελώς τη σύγκριση με την Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, που έγινε με έμμεσο έστω τρόπο. Η Βερώνη επαινέθηκε για την
απαγγελία της, το παράστημά της, την ευγένεια, τη μόρφωσή της και τις μεταλλαγές
της φωνής της, προσόντα στα οποία δεν διακρινόταν η Παρασκευοπούλου, καθώς και
για την αντίληψη και τον ζήλο της. Όμως χαρακτηρίσθηκε και ψυχρή στις ερμηνείες
της και δέχθηκε επιπλήξεις για την εξωτερική εμφάνισή της, όπως το έντονο
μακιγιάζ, το λάθος χρώμα μαλλιών στη Σαπφώ. Παρόλα αυτά η Βερώνη κατά γενική
ομολογία σημείωσε καλλιτεχνική πρόοδο και έπεισε για τις ειλικρινείς της
προσπάθειες στήριξης της ελληνικής σκηνής. Γεγονός είναι ότι κατά το μικρό
διάστημα παραμονής της στην πρωτεύουσα ικανοποίησε τις θεατρικές απαιτήσεις του
κοινού, παρουσιάζοντας νέα έργα και κάνοντας επιτυχημένες εμφανίσεις4103.
5, 11/3/1893, 70, 6, 13/3/1893, 72, 5-6.
Εφημερίς, 16/3/1893, 75, 3.
8740, 3, Νέα Εφημερίς, 9/3/1893, 68, 5, 17/3/1893, 76, 4 και 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
786
β) Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» στο θέατρο «Τσόχα»
Ο θίασος τελείωσε τις παραστάσεις του περί το τέλος Μαρτίου και έφυγε για
μια σύντομη περιοδεία στη Σμύρνη, από όπου επέστρεψε στο τέλος Μαΐου4104.
Εγκαταστάθηκε στο νεόκτιστο υπαίθριο θέατρο «Τσόχα» επί της οδού Σταδίου4105. Τα
εγκαίνια του τελέσθηκαν στις 29 Μαΐου. Το θέατρο βρισκόταν σε κεντρικό μέρος,
ήταν «εύμορφον, κομψόν, ηλεκτροφώτιστον, είχε ευρείαν σκηνήν, καλάς
σκηνογραφίας, πολύν αέρα, καλήν διαίρεσιν και λαμπρόν καφενείον»4106.
Συνενώνονται σε έναν θίασο τρεις θιασάρχες ο Δημ. Αλεξιάδης, ο Ευάγγ.
Παντόπουλος και ο Ν. Καρδοβίλλης. Έτσι μαζί τους ήταν οι: Γ. Νικηφόρος, Π.
Λαζαρίδης, Γ. Τσίντος, Θ. Πεταλάς, Γρ. Σταυρόπουλος, Ν. Κουρής, Π. Σιαπάτης, Π.
Κωνσταντινόπουλος, Κ. Χέλμης, Ν. Κουρής, Φιλιππαίος, Μαρκεζίνης, Ε.
Κουμαριώτης, Εμμ. Γαβαθιώτης, Ιωαννίδης, Δημ. Βεντούρας, Άρτεμις Ζάμπου,
Σαπφώ Παπαϊωάννου, Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, Πιπίνα Βονασέρα, Αθηνά
Καρδοβίλλη, Βασιλεία Στεφάνου, Αθ. Παπαϊωάννου, Αδαμαντία Πομόνη, Ελ.
Νικηφόρου, Αικατ. Κτενά. Η συνένωση αυτή έχει ως αποτέλεσμα την τέλεια σύνθεση
ηθοποιών για όλα τα είδη του δράματος4107.
Ξεκίνησαν στις 29 Μαΐου 1893 με την Κόμησσα Σάρα του Γ. Ονέ. «Οι θεαταί
διασκέδασαν πολύ με την μετάφρασιν πρωτοπείρου, αλλά περισσότερον διασκέδασαν
με το δράμα και την σχετικώς καλήν αυτού εκτέλεσιν. Η Μέλπω
Κωνσταντινοπούλου, η αρίστη αναμφιβόλως των γυναικών του ελληνικού
κωμειδυλλίου, έδειξεν, ως Σάρα, ότι κατείχε και τάλαντον δραματικόν, το οποίον
καταλλήλως καλλιεργούμενον ειμπορεί μίαν ημέραν να την αναδείξη. Τας
περισσοτέρας συμπαθείας συνεκέντρωσεν ο Ν. Κουρής, νεαρός ηθοποιός, του οποίου
η συμπαθής μορφή, η ανεπιτήδευτος επί της σκηνής στάσις και η φυσική απαγγελία
μαρτυρούσαν πολλά καλά περί του καλλιτεχνικού του μέλλοντος». Ακόμα ξεχώρισε
ο Ν. Καρδοβίλλης. Η μετάφραση του Ηλία Βεργόπουλου δεν χαρακτηρίστηκε αρκετά
καλή, επειδή έφερε γλωσσικούς ιδιωματισμούς ακατάλληλους για τη θεατρική
γλώσσα. Ο Τύπος υποστήριζε ότι ο χρόνος της παράστασης έπρεπε να συντομευθεί,
ότι η μουσική δεν χρειαζόταν και ότι το κοινό ερχόταν για το δράμα. Διαπίστωνε ότι
το θέατρο «Τσόχα» είχε άπλετο φωτισμό, αλλά παρατηρούσε ακόμα ότι η
σκηνογραφία του βάθους έπρεπε να τεθεί πιο κοντά, για να ακούγεται η φωνή
4104 Παλιγγενεσία, 18/5/1893, 8793, 4.

4105 Νέα Εφημερίς, 6/3/1893, 65, 3, περ. Εστία, αρ. 22, 30/5/1893, σ. 352.
4106 Περ. Εστία, αρ. 23, 6/6/1893, σ. 367.
4107 Νέα Εφημερίς, 24/5/1893, 144, 7, 21/7/1893, 202, 5.
787
ευκρινέστερα, γιατί τόσο βάθος στη σκηνή ταίριαζε στο τραγούδι ή σε χειμερινό
θέατρο. Πάντως ο θίασος είχε δείξει πολύ καλά σκηνικά στοιχεία οργάνωσης και
εκτέλεσης της σκηνικής πρακτικής4108.
Συνέχισαν με τα ακόλουθα έργα:
 Τα τρία καπέλλα του E. Labiche, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Χρήστου
κωμειδύλλιο4116,
 Ζητείται υπηρέτης του Χαρ. Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία,
του Αλέξανδρου Πίστη4117,
 Αι νυκτεριναί συνεντεύξεις του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
4108 Παλιγγενεσία, 29/5/1893, 31/5/1893, 8804, 3, Νέα Εφημερίς, 29/5/1893, 149, 6 και 7, 30/5/1893,
150, 6, περ. Εστία, αρ. 22, 30/5/1893, σ. 352. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163.
4109 Ακρόπολις, 30/5/1893, 4066, 3, 31/5/1893, 4067, 3, Παλιγγενεσία, 29/5/1893, 31/5/1893, 8804, 3,
Νέα Εφημερίς, 30/5/1893, 150, 6 και 7.
5, 6 και 8, 1/6/1893, 152, 7.
και 8, 2/6/1893, 153, 8.
4070, 3, Νέα Εφημερίς, 3/6/1893, 154, 5 και 6-7, 5/6/1893, 156, 5.
155, 5, 5/6/1893, 156, 5.
8/6/1893, 159, 4 και 6, 9/6/1893, 160, 6.
8.
788
 Η νύφη του χωριού του Δημ. Κόκκου, κωμειδύλλιο4121,
 Η αλεπού του Παναγ. Ζάνου, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων4122,
 Τα τριανταφυλλιά δόμινα των Hennequin και Délacour, τρίπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Χρήστου Δ. Αλεξιάδη4123,
 Οι δύο γάμοι του Αχιλλέα Γέροντα, κωμωδία4124,
 Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα του Παναγ. Μελισσιώτη, πεντάπρακτο δραματικό
ειδύλλιο,
σε μετάφραση Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος και η Μασσαλιώτις, άσμα,
παράσταση για την εθνική εορτή των Γάλλων4126,
 Ο γέρω-Ξούρης του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
Εφημερίς, 13/6/1893, 164, 5 και 8.
7.
8818, 3, 17/6/1893, 8819, 4, Νέα Εφημερίς, 17/6/1893, 168, 7.
4122 Παλιγγενεσία, 19/6/1893, 8821, 4, Νέα Εφημερίς, 19/6/1893, 170, 6-7, 21/6/1893, 172, 6.
4125 Ακρόπολις, 1/7/1893, 4098, 3, 2/7/1893, 4099, 3, Νέα Εφημερίς, 17/3/1893, 76, 4, 1/7/1893, 182,
6 και 7, 2/7/1893, 183, 6, Παλιγγενεσία, 1/7/1893, 8831, 4, 2/7/1893, 8832, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156,
σημ. 13.
8838, 4, Νέα Εφημερίς, 21/4/1893, 111, 5, 25/6/1893, 176, 3-4, 6/7/1893, 187, 3, 7/7/1893, 188, 4,
7/7/1893, 188, 7, περ. Εστία, αρ. 28, 11/7/1893, σ. 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8, Χατζηπανταζής,
8842, 4, 20/7/1893, 8850, 4, 21/7/1893, 8851, 4, 22/7/1893, 8852, 4, Νέα Εφημερίς, 13/7/1893, 194, 3,
17/7/1893, 198, 4-5, 20/7/1893, 201, 3, 21/7/1893, 202, 5 και 7, 23/7/1893, 204, 6, περ. Εστία, αρ. 31,
1/8/1893, σ. 79. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 182.
789
 Οι δύο προεστοί ή Οι δύο προεστοί του χωριού του Π. Ζάνου, τρίπρακτη
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη4129,
 Γαβριέλλα ή Η αδελφή του τυφλού, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρ.
 Μαργαρίτα του Σπυρίδωνα Περεσιάδου, πεντάπρακτο δράμα4133,
 Η οικογένεια Παραδαρμένου του Χ. Άννινου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική Ν. Λαμπελέτ4134,
 Έπαυσα να είμαι ζηλότυπος του Ε. Παντόπουλου, μονόλογος4135,
 Τα πανδρολογήματα του Ν. Gogol, δίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Αγαθοκλ.
Κωνσταντινίδη,
 Η μέθοδος του πορτοφολιού του Α.Γ.Κ.[ωνσταντινίδη], μονόπρακτο δραματικό
παίγνιο4136,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αχ.
Παράσχου,
 Το φίλημα, μονόπρακτη κωμωδία-κωμειδύλλιο σε διασκευή Ιωάννη Δρακάκη
και σε μουσική Σπ. Ξύνδα, ευεργετική παράσταση υπέρ του Θεοδοσίου
8860, 4, Νέα Εφημερίς, 26/7/1893, 207, 6, 28/7/1893, 109, 5, 30/7/1893, 211, 6, 31/7/1893, 212, 7.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 182.
και 7, 9/8/1893, 221, 5.
8871, 4, 11/8/1893, 8872, 3, 18/8/1893, 8879, 4, 19/8/1893, 8880, 4, 20/8/1893, 8881, 3, Νέα Εφημερίς,
2/7/1893, 183, 6, 14/7/1893, 195, 7, 4/8/1893, 216, 5-6, 13/8/1893, 225, 3, 19/8/1893, 231, 4 και 7,
20/8/1893, 232, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 182, Πλ.
Μαυρομούστακος, Εισαγωγή στον τόμο: Η. Καπετανάκη, Ο γενικός γραμματεύς-Η Βεγγέρα-Το γεύμα
του Παπή, Αθήνα/Γιάννινα, 1992, σ. 9-31.
Εφημερίς, 3/8/1893, 215, 4, 29/8/1893, 241, 7, 3/9/1893, 246, 5-6, 6/9/1893, 249, 5 και 7, 7/9/1893,
250, 3, 9/9/1893, 252, 6-7.
8906, 3, Νέα Εφημερίς, 12/9/1893, 255, 5-6, 14/9/1893, 257, 6 και 7.
8909, 3, Νέα Εφημερίς, 16/9/1893, 259, 6-7, 17/9/1893, 260, 7, 19/9/1893, 262, 4.
20/9/1893, 263, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110 και σ. 163-164.
790
Πεταλά4137,
 Ευφροσύνη ή Κυρά Φροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη, ιστορικό πεντάπρακτο
δράμα4138.
Παίχθηκε η Λύρα του γέρω-Νικόλα του Δ. Κόκκου (31/5), το δημοφιλές
κωμειδύλλιο, με τον Ευάγγ. Παντόπουλο, εν μέσω των φαιδρών γέλιων του πυκνού
πλήθους. Ο θίασος επευφημήθηκε και τα τραγούδια επαναλήφθηκαν4139. Στην
παράσταση του ίδιου έργου στις 5 Ιουνίου ο Παντόπουλος και η Κωνσταντινοπούλου
σαγήνευσαν το κοινό4140.
Με πολλή επιτυχία παρουσιάστηκε το έργο του Λαμπίς Τα τρία καπέλλα (1/6).
Το έργο ήταν πολύπλοκο και κωμικότατο και ο Ε. Παντόπουλος άριστος κωμικός. Ο
Ν. Κουρής έπρεπε να προσέξει τις υπερβολές. Στο άρθρο γίνεται η παρατήρηση, ότι
έπρεπε να σταματήσει το «άγριον μάζεμα των δεκαρών για τα μαξιλαράκια», κατά την
ώρα της παράστασης. Να μην είναι υποχρεωτικό ή να λαμβάνεται στην είσοδο ή ο
«δεκαροθήρας» να είναι «λεπτότερος» για να περνά εύκολα ανάμεσα στις σειρές των
καθισμάτων4141.
Ενθουσίασε η Χάιδω η λυγερή του Π. Μελισσιώτη στην παράσταση (4/6), με
τη μεταφορά στους ποιητικούς κόσμους των βουνών της Ρούμελης4142.
Η αλεπού του Π. Ζάνου (19/6) παίχθηκε με επιτυχία από τον Ευάγγ.
Παντόπουλο. Όλα τα μέλη του θιάσου ήταν έξοχα και ιδιαίτερα η Μ.
Κωνσταντινοπούλου. Ο κόσμος ήταν πολύς και πέρασε μια διασκεδαστική βραδιά4143.
Την 1η Ιουλίου πρωτοπαρουσίασαν τη Θυμιούλα τη Γαλαξιδιώτισσα του Π.
Μελισσιώτη. «Οι πλείστοι ηθοποιοί ήσαν αμελέτητοι, πλην της Μ.
Κωνσταντινοπούλου, ήτις ως Θυμιούλα έπαιξεν επιτυχώς και απέδωσε με πολλήν
τέχνην την νησιωτοπούλαν. Παρέστη με νέαν όψιν εν τη σκηνή της παραφροσύνης
και αι κραυγαί, ας ερρήγνυε κατά την αναγνώρισιν του Νικολού ήσαν άξιαι της
καλλιτέρας τραγικής καλλιτέχνιδος. Είχε κατορθώσει να χρωματίση την φωνήν της
Εφημερίς, 24/9/1893, 267, 4 και 5. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 183.
4138 Οι εφημερίδες εκτός από Ευφροσύνη ονομάζουν αυτό το έργο και Κυρά Φροσύνη. Παλιγγενεσία,
5/10/1893, 8927, 4, Νέα Εφημερίς, 5/10/1893, 278, 5 και 7, 6/10/1893, 279, 7.
5, 6 και 8, 1/6/1893, 152, 7.
5/6/1893, 156, 5 και 6, 6/6/1893, 157, 5.
και 8, 2/6/1893, 153, 8.
155, 5, 5/6/1893, 156, 5.
791
και να δώση εις την φυσιογνωμίαν της την προσήκουσαν εις τας περιστάσεις
έκφρασιν». Κατά την Νέα Εφημερίδα, ο κόσμος που παρακολούθησε το έργο ήταν
πολύς και στην παράσταση διακρίθηκαν η Μέλπω Κωνσταντινοπούλου και ο Θ.
Πεταλάς4144.
Τα κωμειδύλλια συνεχίζονται στο θέατρο «Τσόχα» και φαίνεται ότι
σημείωναν επιτυχία. Απευθύνονταν σε ένα ευρύτερο κοινό, που αναζητούσε μερικές
ώρες ευθυμίας και χαλάρωσης. Τα τραγούδια των κωμειδυλλίων είχαν καταστεί
δημοφιλή και τραγουδιόνταν από όλους.
Διδάχθηκε για πρώτη φορά το κωμειδύλλιο Ο γέρω-Ξούρης του Νικόλαου
Κοτσελόπουλου στις 7 Ιουλίου 1893. Το έργο δεν θεωρήθηκε επιτυχές. Τα τραγούδια
του ήταν καλά, το «Ξύσου» άριστο. Ο Κοτσελόπουλος δεν έπρεπε να αποθαρρυνθεί.
Οι υποκριθέντες ηθοποιοί είχαν επιτύχει. Ο Ε. Παντόπουλος ήταν αστειότατος, οι
κυρίες Καρδοβίλλη και Βρόντα άξιες συγχαρητηρίων, ο Γ. Νικηφόρος θαυμάσιος. Η
εκτέλεση θεωρήθηκε επιτυχής, χάρη στην υπόκριση των ηθοποιών4145.
Αργότερα έπαιξαν το κωμειδύλλιο Επί του καταστρώματος του Στ. Στεφάνου,
τρίπρακτο με δεκαπέντε γαλλικά άσματα (21/7). Θεωρήθηκε ως ένα έργο με έντεχνη
και φυσική πλοκή. Η κωμική υπόθεσή του διαδραματιζόταν σε κατάστρωμα
ελληνικού ατμόπλοιου, όπου φίλοι και συγγενείς συνταξίδευαν ερχόμενοι από τη
Μασσαλία στον Πειραιά. Ο θίασος «υπεβλήθη εις μεγίστας δαπάνας προς πλουσίαν
και πολυτελή κατασκευήν των σκηνογραφιών, αι οποίαι απητούντο»4146. Το
περιοδικό Εστία όμως χαρακτήρισε το έργο ως «μία τετριμμένην υπόθεσιν, άχρουν,
άνοστον, με σχοινοτενείς διαλόγους, άνευ πνεύματος, άνευ πρωτοτυπίας, το οποίον
το έσωζαν τα σκηνικά του»4147. Τα σκηνικά εντυπωσίασαν το κοινό. Η μουσική ήταν
σχετική με την κρατούσα στα κωμειδύλλια και ευαρέστησε τους θεατές. Οι ηθοποιοί
αποτέλεσαν σκέτη παραφωνία. Στην εκτέλεση ο Παντόπουλος έπαιξε καλά, ο Γ.
Νικηφόρος ήταν υπερβολικός, η Αθηνά Καρδοβίλλη επέτυχε λεπτή μίμηση της
4144 Ακρόπολις, 1/7/1893, 4098, 3, 2/7/1893, 4099, 3, Νέα Εφημερίς, 17/3/1893, 76, 4, 1/7/1893, 182,
6 και 7, 2/7/1893, 183, 6, Παλιγγενεσία, 1/7/1893, 8831, 4, 2/7/1893, 8832, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156,
σημ. 13.
8838, 4, Νέα Εφημερίς, 21/4/1893, 111, 5, 25/6/1893, 176, 3-4, 6/7/1893, 187, 3, 7/7/1893, 188, 4,
7/7/1893, 188, 7, περ. Εστία, αρ. 28, 11/7/1893, σ. 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 8.
8842, 4, 20/7/1893, 8850, 4, 21/7/1893, 8851, 4, 22/7/1893, 8852, 4.
4147 Περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 79.
792
αγγλίδας, που παρίστανε4148. Το κωμειδύλλιο του Στ. Στεφάνου γνώρισε πολλές
επαναλήψεις έως το τέλος της σαιζόν.
Για πρώτη φορά διδάχτηκε από τη σκηνή το κωμειδύλλιο του Π. Ζάνου, Οι
δύο προεστοί ή Οι δύο προεστοί του χωριού (30/7). Ένα αστείο γεγονός, που είχε
δημοσιεύσει η Νέα Εφημερίς, ότι ένα χωριό της Αττικής είχε διαιρεθεί στα δυο
εξαιτίας ενός διδασκαλικού ζητήματος, όπου οι μεν υποστήριζαν ένα δάσκαλο, οι δε
μία δασκάλα. Το έργο χαρακτηρίσθηκε ως μια «ηθογραφία ψευδής, φάρσα
χονδροειδής, άνευ πνεύματος, πρωτοτυπίας, πεζή, ανιαρά και βωμολόχος». Ο κόσμος
έφευγε από το θέατρο καταγανακτισμένος και υποστήριζε τη συγκρότηση μιας
επιτροπής που όφειλε να κρίνει τα παρουσιαζόμενα έργα, αφού οι θιασάρχες ήταν
εντελώς ανίκανοι4149.
Ως πλήρης επιτυχία χαρακτηρίστηκε η παράσταση του Γενικού γραμματέως
του Ηλία Καπετανάκη, με μουσική Λ. Σπινέλλη (19/8). Δε θεωρήθηκε τόσο
κωμειδύλλιο, όσο σωστή κωμωδία με «αληθείς τύπους και χαρακτήρας, μία ζωντανή
επαρχιακή και αθηναϊκή ηθογραφία». Ο συγγραφέας έδωσε μία πραγματική εικόνα
των πολιτικών ηθών, γράφοντας έργο, το οποίο μπορεί να καταλάβει επιφανή και
διαρκή θέση στο ελληνικό δραματολόγιο4150. Η τελευταία κρίση αποδείχθηκε σωστή,
διότι αυτό το έργο ακόμα και στις μέρες μας παίζεται από σκηνής. Το περιοδικό
Εστία δεν το χαρακτήρισε ως έργο μεγάλης φιλολογικής αξίας, επειδή όλοι οι τύποι,
τους οποίους παρουσίαζε ήταν ψευδείς και αυθαίρετοι, η υπόθεση τετριμμένη,
απίθανη, άνευ πλοκής δυναμένης να κινήσει το ενδιαφέρον και άνευ σκηνικής
οικονομίας, αλλά είχε μερικές ωραίες και πρωτότυπες σκηνές και η παράσταση ήταν
κατασπαρμένη με ευφυολογήματα επίκαιρα, πολλά των οποίων ήταν
επιτυχέστατα4151. Η Νέα Εφημερίς αναφέρει, ότι την πρώτη φορά που παίχθηκε
κατενθουσίασε. Θεωρήθηκε ως η τελειότερη κωμωδία μετ’ ασμάτων, λόγω της
έξυπνης υπόθεσής της. Στον Γενικό γραμματέα έδειξε ο Ε. Παντόπουλος νέο τάλαντο,
νέα αξία στην απόδοση του λεπτού κωμικού χαρακτήρα. Η Αθηνά Καρδοβίλλη ήταν
άμεμπτη και άξια επαίνων. Όλοι ήταν μελετημένοι. Χαριέστατη η μουσική του Λ.
4148 Νέα Εφημερίς, 13/7/1893, 194, 3, 17/7/1893, 198, 4-5, 20/7/1893, 201, 3, 21/7/1893, 202, 5 και 7,
8860, 4, Νέα Εφημερίς, 26/7/1893, 207, 6, 28/7/1893, 109, 5, 30/7/1893, 211, 6, 31/7/1893, 212, 7.
8871, 4, 11/8/1893, 8872, 3, 18/8/1893, 8879, 4, 19/8/1893, 8880, 4, 20/8/1893, 8881, 3.
4151 Περ. Εστία, αρ. 35, Ιούλ.-Δεκ. 1893, σ. 144.
793
Σπινέλλη4152. Μέχρι το τέλος της θεατρικής περιόδου παρουσιάσθηκε πολλές φορές
δείχνοντας τη μεγάλη αποδοχή της.
Στις 9 Σεπτεμβρίου δόθηκε μια φιλανθρωπική παράσταση υπέρ του ποιητή
Σπυρίδωνα Περεσιάδη με το έργο του Μαργαρίτα. Πρωτοπαίχθηκε στις 6
Σεπτεμβρίου. Ο ποιητής είχε τυφλωθεί εξαιτίας δυστυχήματος, ενώ συνέγραφε το
πρωτότυπο και πεντάπρακτο δράμα του. Ο ποιητής Π. Συνοδινός το θεώρησε ως το
πρώτο εθνικό δράμα συντεταγμένο με όλους τους κανόνες της τέχνης4153. Το δράμα
επαινέθηκε. Η καλλιτέχνης Μέλπω Κωνσταντινοπούλου έδειξε το ταλέντο της και
απέδωσε με τέχνη το πρόσωπο της Μαργαρίτας. Οι Δημοσθ. Αλεξιάδης, Θεοδόσιος
Πεταλάς, Νικ. Καρδοβίλλης υποκρίθηκαν με πολλή τέχνη. Το θέατρο ήταν γεμάτο
κόσμο. Θρίαμβο κατέγραψε ως πατέρας της Μαργαρίτας ο Αλεξιάδης και έτσι
παρέμενε ο βασιλέας της σκηνής, κατά τη Νέα Εφημερίδα. Ο Θ. Πεταλάς
πρωταγωνίστησε με όλη του την καρδιά4154.
Παραστάθηκε η Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη (5/10). Η υπόκριση ήταν
τέλεια. Διακρίθηκε η Αθηνά Καρδοβίλλη, τέλεια υποκρινόμενη τη Σουλτάνα,
εκδικήτρια της αντιζήλου της Ευφροσύνης. Το ίδιο ευχαρίστησε και η υποδυόμενη
την κυρά Φροσύνη Μ. Κωνσταντινοπούλου. Διακρίθηκαν ακόμα οι Πιπ. Βονασέρα
ως Νάσω, Θ. Πεταλάς, Γ. Τσίντος και Π. Λαζαρίδης4155.
Με τίτλο «Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου» στη στήλη «Σύγχρονος
Καλλιτεχνία» η Νέα Εφημερίς παρουσιάζει την κριτική της άποψη για την ηθοποιό,
που σθεναρά, αλλά αθόρυβα εργαζόταν υπέρ του θεάτρου. Ήταν μέλος του
«Πανελλήνιου Δραματικού Θιάσου» τότε. Το κοινό θαύμασε την ηθοποιό στα
κωμειδύλλια για την καλλίφωνη και τη φυσική της υποκριτική. Ήταν μια από τις
ηθοποιούς, στην οποία οφειλόταν και ο θρίαμβος του κωμειδυλλίου. Ανακαλύφθηκε
στη διδασκαλία της Γαβριέλλας, όταν υποδύθηκε την ομώνυμη ηρωίδα ερμηνεύοντας
τα συναισθήματά της. Η εφημερίδα θεωρούσε βέβαιο, ότι θα διέπρεπε και στους
δραματικούς ρόλους, εφόσον ήταν προικισμένη με καλή εμφάνιση, άριστη απαγγελία
και επιβλητική σωματική διάπλαση. Ο κριτικογράφος της Νέας Εφημερίδος πίστευε
στην αξία της καλλιτέχνιδας4156.
4152 Νέα Εφημερίς, 2/7/1893, 183, 6, 14/7/1893, 195, 7, 4/8/1893, 216, 5-6, 13/8/1893, 225, 3,
19/8/1893, 231, 4 και 7, 20/8/1893, 232, 5, 1/9/1893, 244, 6-7. Βλ. αναφορά για αυτήν την παράσταση
4153 Περ. Εστία, αρ. 38, Ιούλ.-Δεκ. 1893, σ. 192.
4154 Νέα Εφημερίς, 7/9/1893, 250, 3, 9/9/1893, 252, 6-7, 11/9/1893, 254, 6.
4156 Νέα Εφημερίς, 9/8/1893, 221, 5.
794
Ο συνενωμένος θίασος διαλύθηκε στις 9 Οκτωβρίου, αφού έδωσε την
τελευταία του παράσταση στο θέατρο «Τσόχα» με την Τύχη της Μαρούλας του Δημ.
Κορομηλά. Εικοσιπέντε πρόσωπα συγκρότησαν τον θίασο «Αθηνών», του οποίου η
διεύθυνση ανατέθηκε στον Ν. Καρδοβίλλη. Περιλάμβανε τον κωμικό Ν. Ζάνο και
την ηθοποιό Μ. Κωνσταντινοπούλου, που είχε εκτιμηθεί για τη φυσική της υπόκριση
στα κωμειδύλλια και τη γλυκιά φωνή της. Μέλη ήταν οι Θ. Πεταλάς, Π. Λαζαρίδης,
Π. Κωνσταντινόπουλος κ.ά. Ο θίασος που σχηματίστηκε έφυγε για περιοδεία στην
Αίγυπτο4157.
Η Αθηνά Βρόντα προερχόταν από τον ελληνικό μελοδραματικό θίασο του
Καραγιάννη και έτερψε το κοινό με την υπόκριση και την ωραία φωνή της. Θα
συνέπραττε με το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου κατά την επόμενη θεατρική
περίοδο4158.
1895
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθένη Αλεξιάδη αφού γύρισε
από περιοδεία στην Πάτρα4159, άρχισε τις παραστάσεις στις 18 Φεβρουαρίου στο
θέατρο «Ποικιλιών ή Βαριετέ» με το Λίγο απ' όλα των Μιχαήλ (Μίκιου) Λάμπρου και
Λάμπρου Αστέρη, επιθεώρηση με μουσική Ιωσήφ Καίσαρη. Υπεράρεσαν οι νέες
σκηνές του δεκανέα ευζώνου (Αθ. Περίδη). Χρωμάτισε ωραιότατα τον
Αγροικογιάννη ο Δ. Αλεξιάδης και ο Ν. Ζάνος έπλασε πρωτότυπο τύπο γέρου
ομολογιούχου. Η εφημερίδα Παλιγγενεσία σημείωνε, ότι ο θίασος περιλάμβανε
πρόσωπα κατά το πλείστον γυναικεία, τα οποία τελειοποιούμενα μπορούσαν να
δράσουν υπέρ της ελληνικής σκηνής. Η επιθεώρηση παρουσιάσθηκε με τα νέα
πρόσωπα του θιάσου της περιόδου των αρχών του 1895 με επιτυχία ζωηρότερη και
φαιδρότερη και κίνησε γέλιο και θυμηδία. Όλοι οι ηθοποιοί ήταν εύστοχοι4160. Τα
μέλη του θιάσου αυτού ήταν τα εξής: Δ. Αλεξιάδης, Ν. Ζάνος, Κ. Χέλμης, Γ.
Νικηφόρος, Θεοδ. Πεταλάς, Εδμ. Φυρστ, Γ. Τσίντος, Αθ. Περίδης, Φιλιππίδης, Αδ.
Πομόνη, Ελένη Φυρστ κ.ά.4161
4157 Ό.π., 21/10/1893, 294, 7.

4158 Ό.π., 1/10/1893, 274, 5, 22/10/1893, 295, 6.
4159 Η Ευανθία Στιβανάκη (Θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 350-352) δεν
αναφέρει στη διδακτορική διατριβή της ότι ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» παρουσίασε έργα
στην Πάτρα το 1895, όπως γράφει η Νέα Εφημερίς (13/1/1895, 13, 7).
18/2/1895, 49, 6, 20/2/1895, 51, 5.
4161 Νέα Εφημερίς, 8/2/1895, 39, 5, 16/2/1895, 47, 6, 17/2/1895, 48, 6.
795
Παρουσίασε το ρεπερτόριο:
 Οι σφουγγαράδες του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
 Ο μύλος της έριδος του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική Α. Σάιλερ,
 Οι λωποδύται, άσμα από την ισπανική επιθεώρηση Γκραν Βία4164,
ειδύλλιο,
 Αι νυκτεριναί συνεντεύξεις του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
ευεργετική παράσταση υπέρ της εκτύπωσης του δραματικού ειδυλλίου του Π.
Μελισσιώτη4165,
 Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό
Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα,
 Οδυσσεύς Ανδρούτσος του Αντ. Ιω. Αντωνιάδη (β΄ πράξη),
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία,
 Ο Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière, πεντάπρακτη κωμωδία,
 Ο άνθρωπος του Γ. Σουρή, μονόλογος, Η σερενάτα του Σούμπερτ, άσμα από
την Κική Αρνιωτάκη, Σημαία του Δ. Παπαρρηγόπουλου, ποίημα σε απαγγελία
από τον Θ. Πεταλά. Στην παράσταση αυτή συνέπραξαν με το θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη υπό την επιμέλεια του «Συλλόγου των
Φιλοτέχνων»4166,
 Ρήγας ο Φεραίος του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, πεντάπρακτη τραγωδία,
4162 Παλιγγενεσία, 20/2/1895, 9418, 4.

4163 Ό.π., 23/2/1895, 9421, 3, 25/2/1895, 9423, 4, Νέα Εφημερίς, 23/2/1895, 54, 5 και 6, 25/2/1895,
56, 6 και 7.
4165 Ακρόπολις, 9/3/1895, 4697, 3, Παλιγγενεσία, 9/3/1895, 9435, 4, Νέα Εφημερίς, 7/3/1895, 66, 5 και
6, 9/3/1895, 68, 6, 11/3/1895, 70, 7
Εφημερίς, 18/3/1895, 77, 5, 19/3/1895, 78, 5, 20/3/1895, 79, 6.
796
Πλήρης επιτυχία έστεψε την παράσταση της Θυμιούλας της Γαλαξιδιώτισσας
του Παναγ. Μελισσιώτη (9/3). Το κύριο πρόσωπο ερμήνευσε η Ελένη Φυρστ, που
αποδείχτηκε κάτοχος καλλιτεχνικού ταλέντου4168.
Ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη κατά τη θερινή περίοδο του 1895 συνέπραξε
με το θίασο του Ευάγγελου Παντόπουλου και του Νικόλαου Ζάνου4169.
1898
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη δίνει δώδεκα
παραστάσεις κατά τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1898 στο θέατρο «Βαριετέ» ή
«Ποικιλιών». Μαζί του συμπράττουν: Λόλα Δράκου, Γ. Νικηφόρος, Μ.
Κωνσταντινοπούλου, Ν. Πεζοδρόμος, Τερψ. Ράινεκ, Ν. Κουρής, Π. Λαζαρίδης κ.ά.
Ξεκινούν το Σάββατο 7 Νοεμβρίου 1898 με την κωμωδία Ο γαμβρός του κ. Πουαριέ
των Ωζιέ και Σανδώ, σε μετάφραση Μιχ. Ζώρα, σε ευεργετική παράσταση υπέρ της
Λόλας Δράκου4170 και συνεχίζουν με τα εξής έργα:
Γ.Ν.Κ., στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», για τον εορτασμό της
σαρανταετηρίδας του Γ. Νικηφόρου στο θέατρο4171,
 Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα με την Μ.
Κωνσταντινοπούλου (Φαύστα) και τον Ν. Πεζοδρόμο (Μ. Κωνσταντίνο)4172,
 Τιμή και ύβρις, δράμα4174,
δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου, όπου έλαβαν μέρος οι: Μ.
Κωνσταντινοπούλου (Κλάρα), Ν. Πεζοδρόμος (αρχισιδηρουργός), Τ. Ράινεκ,
Λόλα Δράκου, Ν. Κουρής, Δ. Αλεξιάδης, Π. Λαζαρίδης, Γ. Νικηφόρος4175,

4168 Νέα Εφημερίς, 11/3/1895, 70, 7.
4169 Βλ. το υποκεφάλαιο «Ο θίασος του Ευάγγ. Παντόπουλου».
4170 Ακρόπολις, 7/11/1898, 5988, 3.
4171 Παλιγγενεσία, 6/11/1898, 10760, 3.
4172 Ακρόπολις, 15/11/1898, 5996, 4.
4173 Ό.π., 23/11/1898, 6004, 3, Παλιγγενεσία, 21/11/1898, 10775, 3.
4174 Ακρόπολις, 29/11/1898, 6010, 4.
4175 Ό.π., 3/12/1898, 6014, 4, Παλιγγενεσία, 3/12/1898, 10787, 3.
797
ειδύλλιο,
 Η εν τω σκότει συνέντευξις, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση Θ. Γ.
και Αποχαιρετισμός, άσμα από τη χορωδία4177,
μονόπρακτο πρόλογο, με τον Δημ. Αλεξιάδη (Ιωσία),
 Τα κίτρινα χειρόκτια του Μιχαήλ Ζώρα, μονόπρακτη κωμωδία4178,
 Η Καλαματιανή του Πανάγ. Μελισσιώτη, δραματικό ειδύλλιο με τη Μ.
Κωνσταντινοπούλου4179.
1900
Από την Πέμπτη 25 Μαΐου έως την Κυριακή 29 Οκτωβρίου του 1900 ο
«Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη δίνει παραστάσεις στο
θέατρο «Νεάπολις»4180. Τα μέλη του θιάσου είναι: Μ. Κωνσταντινοπούλου,
Τερψιχόρη Ράινεκ, Φωτεινή Βονασέρα, Ουρανία Καζούρη, Ελένη Τασσόγλου,
Ανδρομάχη Ανδρεοπούλου, Π. Λαζαρίδης, Ν. Ζάνος, Δημοσθ. Αλεξιάδης, Κ.
Βονασέρας, Δ. Αγγελάκης, Γρ. Τασσόγλους, Π. Κωνσταντινόπουλος, Ι. Βονασέρας,
Λ. Σκορδίλης, ενώ όταν διαλύεται η «Ελληνική Δραματική Εταιρεία» του Γ. Πετρίδη,
προσλαμβάνονται επίσης στο θίασο η Ολυμπία Λαλαούνη και ο Ιω.
Παπαϊωάννου4181.
Ο θίασος ξεκίνησε τις παραστάσεις του με πλούσιο πρόγραμμα, με νέα έργα,
αλλά και παλαιά, όπως:
 Αδριανή και Μάγδα του Ριχάρδου Φος, δράμα σε μετάφραση Σπ.
Μαρκέλλου4182,
 Η ανθοπώλις (της Φλωρεντίας), τρίπρακτο ιταλικό δράμα και η δυωδία του
Γρεναδιέρου4183,
4176 Παλιγγενεσία, 5/12/1898, 10789, 3.

4177 Ό.π., 5/12/1898, 10789, 3, 6/12/1898, 10790, 3.
4179 Ακρόπολις, 25/12/1898, 6036.
4180 Για τις παραστάσεις αυτού του θεάτρου το 1900 βλ. επίσης Ιωάννα Παπαγεωργίου, «Η
καθιέρωση της βουλεβαρδιέρικης κωμωδίας στην αθηναϊκή σκηνή και ο ρόλος του θεάτρου
Νεαπόλεως, 1899-1902», σ. 251-264.
4181 Εφημερίς, 28/6/1900, 177, 3.
4182 Ό.π., 25/5/1900, 144, 3, Εστία, 22/4/1900, 52, 2, 10/5/1900, 70, 2, 11/5/1900, 71, 2, 17/5/1900,
77, 2, 20/5/1900, 80, 2, 24/5/1900, 84, 2, 25/5/1900, 85, 2, 26/5/1900, 86, 2. Βλ. για την πρώτη αυτή
παράσταση Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
4183 Εφημερίς, 27/5/1900, 146, 3, Εστία, 14/4/1900, 44, 2, 27/5/1900, 87, 2.
798
 Γουλιέλμος ο εργάτης ή Γουλιέλμος ο αχθοφόρος των Th. Dumersan και
Delaroche, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος4184,
 Οι φίλοι μας (ή Ποιους βάζουμε στα σπίτια μας) (Nos intimes) του Victorien
Sardou, κωμωδία σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη4185,
 «Ανθοδέσμη» κωμωδιών, όπως: Ο πετεινόμυαλος ή Οι πετεινόμυαλοι,
μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γ. Νικηφόρου, Ο αριθμός 14 ή Ο
δέκατος τέταρτος του Μιχαήλ Ζώρα, Τα κίτρινα γάντια του Μιχαήλ Ζώρα και η
κωμική δυωδία Πιπίνος και Πιπίνα του Ζαχαρόπουλου4186,
Δημ. Βικέλα,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημήτριου Κορομηλά, πεντάπρακτο
4188
κωμειδύλλιο ,
Κ. Γεωργαντόπουλου4189,
 Η λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημήτριου Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο4190,
 Μαλλιά κουβάρια του Νικόλαου Λάσκαρη, τρίπρακτη κωμωδία4191,
 «Ανθοδέσμη» κωμωδιών, όπως Η Ελενίτσα της οδού Αγχέσμου του Νικόλαου
Λάσκαρη, Τα τελευταία μου 20 σολδία, Ο κρυψώνας, μονόπρακτη ιταλική
4184 Εφημερίς, 29/5/1900, 148, 2, Εστία, 29/5/1900, 89, 2.

4185 Εφημερίς, 22/5/1900, 140, 2, 3/6/1900, 152, 2, Εστία, 28/5/1900, 88, 2, 30/5/1900, 90, 2,
31/5/1900, 91, 2, 1/6/1900, 92, 2, 2/6/1900, 93, 2 και 4, 3/6/1900, 94, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
4186 Εφημερίς, 6/6/1900, 155, 2, Εστία, 6/6/1900, 97, 2, 7/6/1900, 98, 2.
4187 Εφημερίς, 7/6/1900, 156, 2, Εστία, 7/6/1900, 98, 2.
4188 Εφημερίς, 10/6/1900, 159, 2, 11/6/1900, 160, 2, Εστία, 10/6/1900, 101, 2.
4189 Εφημερίς, 11/6/1900, 160, 2, Εστία, 11/6/1900, 102, 2.
4190 Εφημερίς, 13/6/1900, 162, 3. Η Εστία (13/6/1900, 104, 2) αναφέρει ότι παίχθηκε Η τύχη της
Μαρούλας του Δημητρίου Κορομηλά, κωμειδύλλιο.
4191 Εφημερίς, 14/6/1900, 163, 2, Εστία, 14/6/1900, 105, 2.
4192 Εφημερίς, 17/6/1900, 165, 2, Εστία, 16/6/1900, 107, 2, 17/6/1900, 108, 2.
4193 Εφημερίς, 18/6/1900, 167, 2, Εστία, 18/6/1900, 109, 2.
799
κωμωδία σε μετάφραση Ιω. Δαμουλιάνου4194,
 Οι άτιμοι (I disonesti) του Gerolamo Rovetta, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Χ. Άννινου4198,
 Ο κύριος επιθεωρητής του Nikolai Gogol, πεντάπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Σπ. Μαρκέλλου4199,
 Το διαζύγιον (Divorçons) του Victorien Sardou, τρίπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου4202,
 «Ανθοδέσμη» κωμωδιών, όπως Η χήρα των καμελιών (La veuve au camélia)
των P. Siraudin, L. Thiboust και A. Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και Πιπίνας Βονασέρα, Ζητείται υπηρέτης
του Χαράλαμπου Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία4203,
 Ο διαβάτης (Le passant) του François Coppée, μονόπρακτο δράμα,
 Ενοικιάζεται των Ν. Λάσκαρη και Π. Δημητρακόπουλου, μονόπρακτη
κωμωδία,
 Τα πείσματα των γυναικών, μονόπρακτη γερμανική κωμωδία,
 Προς την ελευθερίαν εκ της Μαρίας Δοξαπατρή του Δημήτριου
4194 Εφημερίς, 19/6/1900, 168, 2, Εστία, 19/6/1900, 110, 3, 20/6/1900, 111, 2.

4195 Εφημερίς, 20/6/1900, 169, 3, Εστία, 20/6/1900, 111, 2.
4196 Εφημερίς, 21/6/1900, 170, 2, Εστία, 21/6/1900, 112, 2.
4197 Εφημερίς, 22/6/1900, 171, 3, Εστία, 22/6/1900, 113, 2, 23/6/1900, 114, 2.
4198 Εφημερίς, 24/6/1900, 173, 3, Εστία, 24/6/1900, 115, 2, 26/6/1900, 117, 2.
4199 Εφημερίς, 9/6/1900, 158, 3, 27/6/1900, 176, 2, Εστία, 27/6/1900, 118, 2. Βλ. για την πρώτη αυτή
παράσταση του έργου Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
4200 Εφημερίς, 29/6/1900, 178, 2, Εστία, 29/6/1900, 120, 2, 30/6/1900, 121, 2.
4201 Εφημερίς, 2/7/1900, 181, 3, Εστία, 2/7/1900, 123, 2.
4202 Εφημερίς, 2/7/1900, 181, 3, 3/7/1900, 182, 2, Εστία, 2/7/1900, 123, 2, 3/7/1900, 124, 2.
4203 Εφημερίς, 4/7/1900, 183, 3, Εστία, 4/7/1900, 125, 2.
800
Βερναρδάκη4204,
 Ο μπάρμπα-Λινάρδος ή Το τέλος της Μαρούλας του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο
 Οι έρωτες της Κλεοπάτρας των Michel Marc και Alfred Délacour, κωμωδία4206,
 Η ψυχοκόρη του Hermann Smidt, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε
διασκευή Ιωάννη Βότσαρη4211,
 Η κατεργαριά του Περικλέους του Alexandre Bisson, κωμωδία4212,
D’Ennery4214,
 Μία παρτίδα σκάκι του Giuseppe Giacosa, μονόπρακτο δραμάτιο από τα
ιταλικά,
 Το κοκκαλάκι της νυχτερίδος του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτη
κωμωδία4215,
4204 Εφημερίς, 5/7/1900, 184, 2, Εστία, 5/7/1900, 126, 2.

4205 Εφημερίς, 6/7/1900, 185, 2, Εστία, 6/7/1900, 127, 2, 7/7/1900, 128, 2.
4206 Εστία, 7/7/1900, 128, 2.
4207 Ό.π., 8/7/1900, 129, 2, 9/7/1900, 130, 2.
4208 Εφημερίς, 10/7/1900, 189, 2, 11/7/1900, 190, 3, Εστία, 10/7/1900, 131, 2, 11/7/1900, 132, 1-2.
4209 Εφημερίς, 12/7/1900, 191, 2, Εστία, 12/7/1900, 133, 2, 13/7/1900, 134, 2.
4210 Εφημερίς, 14/7/1900, 193, 2, Εστία, 14/7/1900, 135, 2.
4211 Εφημερίς, 15/7/1900, 194, 2, Εστία, 15/7/1900, 136, 2, 16/7/1900, 137, 2.
4212 Εφημερίς, 19/7/1900, 198, 2, Εστία, 17/7/1900, 138, 2, 18/7/1900, 139, 2, 19/7/1900, 140, 2. Βλ.
για την πρώτη αυτή παράσταση Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
4213 Εφημερίς, 25/7/1900, 204, 2, Εστία, 25/7/1900, 146, 2.
4214 Εφημερίς, 26/7/1900, 205, 2, Εστία, 26/7/1900, 147, 2.
801
 Ο λυχνοστάτης του Ιω. Δεληκατερίνη, μονόπρακτη κωμωδία4216,
 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Romeo and Juliet) του Shakespeare, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Δημ. Βικέλα4217,
 Θεμιστοκλής του Ιω. Καλοστύπη, πεντάπρακτη τραγωδία4219,
 Η μικρούλα του Ιω. Δεληκατερίνη, τρίπρακτο δράμα,
μετάφραση Μ. Γιαννουκάκη4220,
 Δάνεισέ μου την γυναίκα σου του Δεβαλιέ, δίπρακτη κωμωδία4221,
 Νόρα ή Το σπίτι της κούκλας του Henrik Ibsen, τρίπρακτο δράμα σε
 Τί θα του κάμω; του Ντανκόερ, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Νικόλαου Λάσκαρη4223,
 Το ταξείδι του Πέτρου Α. Γιάνναρου, τρίπρακτη κωμωδία-κωμική οπερέτα-
κωμειδύλλιο σε διασκευή «εκ του γερμανικού εις τα καθ’ ημάς ήθη», σε
 Σκάνδαλον εν τω θεάτρω Νεαπόλεως, κωμωδία4225,
 Ο καλλιτέχνης του Ι. Δημητρόπουλου, αξιωματικού του ναυτικού, τετράπρακτο
4216 Εφημερίς, 4/8/1900, 214, 2, Εστία, 4/8/1900, 156, 2.

4217 Εφημερίς, 4/8/1900, 214, 2, 5/8/1900, 215, 2, Εστία, 5/8/1900, 157, 2, 6/8/1900, 158, 2.
4218 Εφημερίς, 7/8/1900, 217, 2, Εστία, 7/8/1900, 159, 2.
4219 Εφημερίς, 27/7/1900, 206, 3, 9/8/1900, 219, 2, 10/8/1900, 220, 2, 11/8/1900, 221, 2, Εστία,
24/7/1900, 145, 2, 4/8/1900, 156, 2, 9/8/1900, 161, 2, 10/8/1900, 162, 2.
4220 Εφημερίς, 20/8/1900, 230, 2, 22/8/1900, 232, 2, Εστία, 20/8/1900, 172, 2, 21/8/1900, 173, 2.
4221 Εφημερίς, 21/8/1900, 231, 2, Εστία, 20/8/1900, 172, 4, 21/8/1900, 173, 2.
4222 Εφημερίς, 24/8/1900, 234, 2, Εστία, 24/8/1900, 176, 2.
4223 Εφημερίς, 24/8/1900, 234, 2, 25/8/1900, 235, 2, Εστία, 24/8/1900, 176, 2, 25/8/1900, 177, 2.
4224 Εφημερίς, 3/6/1900, 152, 3, 4/6/1900, 153, 2, 5/6/1900, 154, 2, 9/6/1900, 158, 3, 11/6/1900, 160,
2, 28/6/1900, 177, 3, 4/7/1900, 183, 3, 12/7/1900, 191, 2, 26/7/1900, 205, 2, 1/8/1900, 211, 2,
3/8/1900, 213, 3, 4/8/1900, 214, 2, 5/8/1900, 215, 2, 9/8/1900, 219, 2, 10/8/1900, 220, 2, 11/8/1900,
221, 2, 13/8/1900, 223, 2, 19/8/1900, 229, 2, 20/8/1900, 230, 2, 23/8/1900, 233, 2, 24/8/1900, 234, 2,
25/8/1900, 235, 2, 26/8/1900, 236, 2 και 3, 27/8/1900, 237, 3, 28/8/1900, 238, 3, Εστία, 7/8/1900, 159,
4, 25/8/1900, 177, 2, 26/8/1900, 178, 2, 27/8/1900, 179, 2.
4225 Εφημερίς, 29/8/1900, 239, 2, 31/8/1900, 241, 3, Εστία, 28/8/1900, 180, 2, 29/8/1900, 181, 2,
30/8/1900, 182, 2, 31/8/1900, 183, 2.
4226 Εφημερίς, 2/9/1900, 243, 2, Εστία, 2/9/1900, 185, 2.
802
δράμα4227,
 Ο μπεμπές των Ναζάκ και Ενεκέν, τρίπρακτο σκηνικό παίγνιο-κωμωδία σε
μετάφραση Χ. Άννινου4228,
 Η ολονυχτία της Κρήτης από την ορχήστρα διευθυνόμενη από τον Σπ.
Καίσαρη4229,
 Ο Αριστομένης ή Μεσσήνιοι και Σπαρτιάται του νεαρού Μεσσήνιου Τζανέ,
δράμα4230.
Η Αδριανή και Μάγδα ήταν έργο του Ριχάρδου Φος (25/5). Την Αδριανή
υποδύθηκε η Ουρανία Καζούρη και τη Μάγδα η Μελπ. Κωνσταντινοπούλου. Η πολύ
καλή μετάφραση ήταν του Σπ. Μαρκέλλου, χάρη στον οποίον οι Αθηναίοι είχαν
ευτυχήσει να δουν έργα του νεότερου γερμανικού θεάτρου. Στο έργο θίγονται
κοινωνικές πληγές, όπως η χαρτοπαιξία, που καταστρέφει οικογένειες, εξαχρειώνει
τον άνδρα και προκαλεί ηθική κατάπτωση της γυναίκας. Το έργο με τις θεωρίες του
ήταν βαρύ για θερινό θέατρο – και αυτό έπρεπε να λαμβάνεται υπόψη – και μάλιστα
για το συνοικιακό της Νεαπόλεως, όπου ο θεατής πήγαινε για να ξεσκάσει και να
περάσει δύο ευχάριστες ώρες. Ο θίασος πάντως παρουσίασε ένα τέλειο σύνολο. Όλοι
είχαν εργασθεί φιλότιμα. Οι άνδρες ηθοποιοί θα έπρεπε να πρόσεχαν λίγο το εύρος
της μελοδραματικότητας. Η υπόκριση αυτή ταίριαζε περισσότερο σε τραγωδία και όχι
σε έργα σαλονιού και οικογενειακά, κατά τον «Λεβιάθαν» (Ν. Λάσκαρη) της
εφημερίδας Εστίας4231.
Η κωμωδία Οι φίλοι μας (ή Ποιους βάζουμε στα σπίτια μας) (Nos intimes) του
Victorien Sardou (2/6) παίχθηκε ταυτόχρονα με τον θίασο Παντόπουλο. Η
μετάφραση του Χρήστου Αλεξιάδη ήταν γλαφυρή και κατάλληλη για τη σκηνή4232.
Οι πετεινόμυαλοι ήταν μια ιταλική μονόπρακτη κωμωδία, που παρουσιάσθηκε
στις 6 Ιουνίου. Ο Π. Λαζαρίδης, ο Κ. Βονασέρας και ο Π. Κωνσταντινόπουλος
κατόρθωσαν να προκαλέσουν γέλιο. Μαζί διδάχτηκε σε μια ποικίλη βραδιά με
κωμωδίες, το έργο του Μιχαήλ Ζώρα Ο δέκατος τέταρτος, που παιζόταν για πρώτη
φορά στην Αθήνα και γενικά άρεσε. Ο Ν. Ζάνος, ο «κάπο-κόμικο» του θιάσου,
δημιούργησε έναν τύπο του δέκατου τέταρτου πρώτης τάξεως. Στην κωμωδία
4227 Εφημερίς, 29/8/1900, 239, 2, 6/9/1900, 247, 2, 7/9/1900, 248, 2, 8/9/1900, 249, 2, Εστία,
7/9/1900, 190, 2. Βλ. για αυτήν την πρώτη παράσταση Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
4228 Εφημερίς, 13/9/1900, 254, 2, Εστία, 13/9/1900, 196, 2.
4229 Εστία, 19/9/1900, 202, 2.
4230 Εφημερίς, 20/9/1900, 261, 2, 21/9/1900, 262, 2, Εστία, 20/9/1900, 203, 2.
4231 Εστία, 26/5/1900, 86, 2.
4232 Ό.π., 2/6/1900, 93, 2.
803
θίγονται μερικά θρησκευτικά ζητήματα όσον αφορά τον αριθμό 13, που άλλοτε είχαν
προκαλέσει συζητήσεις μεταξύ των θεολόγων. Ο Ν. Ζάνος έδρεψε χειροκροτήματα.
Η Τερψ. Ράινεκ, η Ουρ. Καζούρη και η Φιλία Βονασέρα δεν υστέρησαν σε
κωμικότητα4233.
Οι ιππόται της ομίχλης του A. D’Ennery (17/6) ήταν προσωπική επιτυχία του
Ιω. Βονασέρα στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Ζακ Σεπάρ4234.
Η Ελενίτσα της οδού Αγχέσμου του Νικόλαου Λάσκαρη παίχθηκε στις 19
Ιουνίου. Οι κωμικοί του θιάσου προκάλεσαν ευθυμία και γέλιο. Ιδιαίτερα ο Ν. Ζάνος
ήταν περίφημος4235.
Τρία έργα παραστάθηκαν το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουνίου, η Δαλιδά του
Οκτάβ Φεγιέ (23/6), Οι άτιμοι του Ροβέτα (24/6) και Οι φίλοι του Σαρντού (25/6) με
τους Ουρ. Καζούρη, Κωνστ. Βονασέρα και Ν. Ζάνο αντίστοιχα, που ευσυνείδητα
εκτέλεσαν τους ρόλους τους. Ιδιαίτερη μνεία έγινε για τον Κ. Βονασέρα στους
Άτιμους. Η επιτυχία του ήταν μεγάλη και οι κόποι του ανταμείφθηκαν4236.
Ο κύριος επιθεωρητής του Ν. Γκόγκολ (27/6) διδάχθηκε για πρώτη φορά στην
Αθήνα. Ήταν αρκετά καλή κωμωδία και ευχαρίστησε τους θεατές, χωρίς να τους
ενθουσιάσει. Όλοι οι ηθοποιοί ήταν πολύ καλοί4237.
Πολύ καλή εμφάνιση πραγματοποίησαν στην Κυρία με τας καμελίας του Αλ.
Δουμά υιού (29/6), ο Δ. Αγγελάκης ως Αρμάνδος και η Μ. Κωνσταντινοπούλου ως
Μαργαρίτα Γκωτιέ που χειροκροτήθηκαν επανειλημμένα4238.
Στην κωμωδία Η νίκη του Λεωνίδα του Χ. Άννινου (30/6) όλοι οι ηθοποιοί
έπαιξαν πολύ καλά. Ο Ν. Ζάνος υπήρξε εξαιρετικός, το ίδιο ο Γρ. Τασσόγλους, ο Π.
Λαζαρίδης, η Ουρ. Καζούρη και η Τερψ. Ράινεκ4239.
Μεγάλη επιτυχία είχε η παράσταση του δράματος των A. D’Ennery και E.
Cormon Αι δύο ορφαναί (9/7). Θύμισε στον κόσμο τις ημέρες δόξας παλαιών
παραστάσεων του έργου. Το σύνολο ήταν αρμονικότατο. Οι δύο αδερφές, που
ερμηνεύθηκαν από τις Τερψ. Ράινεκ και Φ. Βονασέρα ήταν χαριέστατες. Οι Δ.
Αγγελάκης και Ιω. Βονασέρας υπήρξαν θαυμάσιοι στους ρόλους των υιών της
Φροσάρ, την οποία υποδύθηκε η Ουρανία Καζούρη. Πολύ καλά έπαιξαν επίσης οι Μ.
4233 Ό.π., 7/6/1900, 98, 2.

4234 Ό.π., 17/6/1900, 108, 2.
4235 Ό.π., 20/6/1900, 111, 2.
4236 Ό.π., 26/6/1900, 117, 2.
4237 Ό.π., 29/6/1900, 120, 2.
4238 Ό.π., 30/6/1900, 121, 2.
4239 Ό.π., 1/7/1900, 122, 2.
804
Κωνσταντινοπούλου και ο σύζυγός της, επίσης ο Ν. Ζάνος, ο Π. Λαζαρίδης και ο Κ.
Βονασέρας. Ο Δημ. Αλεξιάδης από τα παρασκήνια ως διευθυντής είχε μια
θριαμβευτική επιτυχία4240.
Στις 18 Ιουλίου διδάχθηκε η κωμωδία Η κατεργαριά του Περικλέους του
Alexandre Bisson, όπου οι δύο αδερφοί Ιωάννης και Κωνσταντίνος Βονασέρας, αν
περιόριζαν λίγο το υπερβολικό στοιχείο στην υπόκρισή τους θα ήταν πολύ καλοί. Ο
Ν. Ζάνος ήταν μετρημένος και αληθινός στο ρόλο του Ρώσου διπλωμάτη. Καλοί οι
Π. Λαζαρίδης, Μ. Κωνσταντινοπούλου, Φ. Βονασέρα και Τερψ. Ράινεκ. Ο
κριτικογράφος της Εστίας είχε μόνο μια ένσταση σχετικά με την κωμωδία. Πίστευε
ότι η μεταφορά της κωμωδίας στα καθ’ ημάς έπρεπε να γίνει σε όλα τα θέματα και τα
πράγματα. Στις 19 Ιουλίου ο θίασος έδωσε μια καλύτερη εκτέλεση της κωμωδίας του
Μπισσόν4241.
Σωστό πανηγύρι ήταν η παράσταση Μαλλιά κουβάρια του Νικόλαου
Λάσκαρη (30/7). Στο θέατρο υπήρχε συνωστισμός, ακόμα και όρθιοι θεατές. Η
παράσταση διεξήχθηκε σχεδόν τέλεια. Ο Γρ. Τασσόγλους ερμήνευσε έναν πρώτης
τάξεως τύπο, τον κύριο Κουντούρη, και η Ολ. Λαλαούνη την κυρία Κουντούρη, στην
οποία ήταν απαράμιλλη και πολύ χαριτωμένη. Η Τερψ. Ράινεκ θαυμάσια και οι Ιω.
Βονασέρας και Π. Κωνσταντινόπουλος αρκετά καλοί. Η Ουρανία Καζούρη και ο Δ.
Αγγελάκης θα έπρεπε να είναι πιο προσεκτικοί και όχι τόσο υπερβολικοί4242.
Στο Ρωμαίο και Ιουλιέτα (Romeo and Juliet) του Σαίξπηρ (5/8) έπαιξαν τους
ομώνυμους ρόλους ο Δ. Αγγελάκης και η Ολ. Λαλαούνη. Η εφημερίδα Εστία
συμβουλεύει τον Δ. Αγγελάκη να παραιτηθεί στο μέλλον από αυτόν τον ρόλο, διότι
απαιτούσε καλλιτεχνικά προσόντα, που ο ηθοποιός δεν διέθετε4243.
Στις 10 Αυγούστου παρουσιάσθηκε η τραγωδία του Ιω. Καλοστύπη
Θεμιστοκλής, που σημείωσε επιτυχία, ιδιαίτερα ο Δ. Αγγελάκης στον πρωταγωνιστικό
ρόλο. Το έργο είχε αρκετή αξία με την ωραία γλώσσα του και την ποικιλία των
σκηνών και των προσώπων. Χρειαζόταν, όμως, μεγαλύτερη σκηνή για την ανάπτυξη
των απαιτούμενων σκηνογραφιών και ηθοποιούς πιο προσεκτικά μελετημένους4244.
Στη δεύτερη παράσταση (11/8) το έργο ερμηνεύτηκε καλύτερα4245. Για τέταρτη φορά
παίχθηκε στις 17 Αυγούστου και φαίνεται ότι άρεσε στο κοινό για τη διαγραφή των
4240 Ό.π., 10/7/1900, 131, 2.

4241 Ό.π., 19/7/1900, 140, 2, 20/7/1900, 141, 2, 22/7/1900, 143, 2.
4242 Ό.π., 31/7/1900, 152, 2.
4243 Ό.π., 6/8/1900, 158, 2.
4244 Εφημερίς, 11/8/1900, 221, 2, Εστία, 12/8/1900, 164, 2, 13/8/1900, 165, 2.
4245 Εστία, 14/8/1900, 166, 2.
805
χαρακτήρων και το αίσθημα φιλοπατρίας, που αντιπάλευε με τα αισθήματα του
έρωτα και της εκδίκησης. Οι ηθοποιοί ήταν βελτιωμένοι, αλλά ο Δ. Αγγελάκης
στερείτο φωνής και μεγαλοπρέπειας για το ρόλο του Θεμιστοκλή. Οι Ουρ. Καζούρη
και Μ. Κωνσταντινοπούλου ήταν πολύ καλές4246. Το δράμα είχε κατακριθεί από τον
Τύπο για την εκτέλεσή του στην πρώτη παράσταση, αλλά η κριτική επανέρχεται,
μετά την τέταρτη παράστασή του και συμπληρώνει τις απόψεις της, όχι μόνο για τη
βελτίωση της υπόκρισης των ηθοποιών, αλλά και για την αποδοχή του κοινού, που
έγινε φανερή με την αυξημένη προσέλευσή του. Ώστε παρατηρούμε, ότι η κοινή
γνώμη κατευθύνει κάποιες φορές την εκφορά κρίσεων μέχρι του σημείου να τις
ανατρέψει.
Οι βρυκόλακες του Ίψεν (20/8) παίχθηκαν με αρκετή επιτυχία στο θέατρο
«Νεάπολις». Ο Δ. Αγγελάκης ως Οσβάλδος κατέβαλε κόπους και κατόρθωσε να
επιτύχει. Είχε μελετήσει πολύ το ρόλο και ο εκφυλισμένος στο σώμα και την ψυχή
νεανίας, που παρουσίασε, ήταν βγαλμένος από την επικράτεια του αταβισμού4247. Ο
Δ. Αγγελάκης ήταν συμπαθής ηθοποιός και ο Τύπος προέτρεπε το κοινό να τον
υποστηρίξει, διότι εργαζόταν με ζέση για την ελληνική σκηνή. Στο ρόλο της κυρίας
Άλβινγκ εμφανίσθηκε η Ουρανία Καζούρη, η οποία δεν άρεσε4248.
Δόθηκε στις 26 Αυγούστου η παράσταση του έργου του Πέτρου Γιάνναρου
Το ταξείδι, κωμωδία-κωμική οπερέτα-κωμειδύλλιο σε διασκευή εκ του γερμανικού
«εις τα καθ’ ημάς ήθη». Το ταξείδι άρεσε και επευφημήθηκε. Ήταν χαριτωμένη
κωμωδία. Θαυμάσιοι ήταν οι ηθοποιοί Ν. Ζάνος και Π. Λαζαρίδης, εξαιρετικές η Ολ.
Λαλαούνη και η Ουρ. Καζούρη. Ως Ραφαήλ ο Λ. Σκορδίλης ήταν αμίμητος.
Πρόκειται για έναν ηθοποιό καλό και ελπιδοφόρο, στον οποίο οφειλόταν μέρος της
επιτυχίας. Όλοι οι ηθοποιοί του θεάτρου «Νεάπολις» ήταν πολύ καλοί και
χειροκροτήθηκαν, γεγονός που έδειχνε ότι η κρίση του κοινού ήταν λαμπρή και η
ευχαρίστηση ζωηρή. Η μουσική του Λ. Σπινέλλη υπήρξε γλυκύτατη. Στην πρώτη
παράσταση παραλείφθηκαν δυωδίες και μονωδίες λόγω ασθένειας του Γρ.
Τασσόγλου, αλλά στη δεύτερη παράσταση εκτελέσθηκαν4249.
Στις 7 Σεπτεμβρίου διδάχτηκε Ο καλλιτέχνης του Ι. Δημητρόπουλου. Το
δράμα ήταν πρωτόλειο και κρίθηκε επιεικώς, επειδή είχε κάποιες επιτυχημένες
4246 Ό.π., 18/8/1900, 170, 2.

4247 Αταβισμός είναι ένα βιολογικό φαινόμενο κληρονόμησης ιδιοτήτων από πρόγονο, που απέχει
δύο με τρεις γενεές και η επανεμφάνιση ιδεών, συμπεριφορών και μεθόδων που είχαν ξεχαστεί και
ανήκαν στο παρελθόν.
4248 Εστία, 21/8/1900, 173, 2.
4249 Εφημερίς, 27/8/1900, 237, 3, 28/8/1900, 238, 3, 1/10/1900, 272, 3, 2/10/1900, 273, 2.
806
σκηνές. Το έργο ξέφευγε προς τη μυθιστορηματικότητα και είχε απιθανότητες. Ήταν
έργο παρελθούσας εποχής και ρομαντικότερης της σύγχρονης, όπου ο καλλιτέχνης
υπέφερε για την τέχνη του και τον έρωτα. Πρωταγωνίστησαν ο Δ. Αγγελάκης και η
Ολ. Λαλαούνη4250.
Ο μπεμπές των Ναζάκ και Ενεκέν, κωμικό παίγνιο-κωμωδία παρουσιάσθηκε
στις 13 Σεπτεμβρίου σε μετασκευή «στα καθ’ ημάς» από τον Χ. Άννινο. Ήταν μια
καυστική σάτιρα επί πραγματικής βάσης. Η μετασκευή του Άννινου ήταν
επιτυχημένη. Το έργο έπρεπε να εκτελεσθεί με «ηλεκτρική ταχύτητα». Πλην της Ολ.
Λαλαούνη, που υποδύθηκε άμεμπτα τον Μπεμπέ και τον Π. Λαζαρίδη και τον Ν.
Ζάνο, οι υπόλοιποι ηθοποιοί υστέρησαν και τούτο διότι ήταν αμελέτητοι. Το έργο
γενικά άρεσε και χειροκροτήθηκε, θα μπορούσε δε να είχε παιχθεί έγκαιρα, κατά τη
θερινή περίοδο και όχι προς το τέλος της, οπότε θα είχε και περιθώριο βελτιώσεων.
Αλλά οι ηθοποιοί, κατά τον κριτικογράφο Γιαν. της Εφημερίδος, απέφευγαν τη
μελέτη4251.
Ο Αριστομένης ή Μεσσήνιοι και Σπαρτιάται του νεαρού Μεσσήνιου Τζανέ,
αρχαϊκής υπόθεσης τραγωδία, δόθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου, αλλά για το μόνο που
διακρίθηκε το έργο ήταν η πολυτελής αρχαϊκή εσθήτα της Ουρανίας Καζούρη4252.
Ο θίασος του Δημ. Αλεξιάδη ενισχύθηκε με ηθοποιούς που αποχώρησαν από
το θίασο Ευάγγ. Παντόπουλου και που δεν τον ακολούθησαν στην περιοδεία του
στην Αίγυπτο. Εγκαθίστανται στο θέατρο «Τσόχα» από τις 12 Οκτωβρίου. Στα
διαλείμματα έπαιζε κινηματογράφος4253.
Η διχόνοια που εισέδυσε μεταξύ των μελών του θιάσου οδήγησε να μην
παρουσιάζει νέα έργα και να περιορισθεί σε παλιά δράματα και κωμωδίες, ενώ με το
προσωπικό του μπορούσε να επιτελέσει έργο. Έργα, όπως Οι πειραταί της Σαβάνης,
δεν είχαν πέραση πια και οι ηθοποιοί δεν εννοούσαν να το καταλάβουν. Το κοινό
απαιτούσε το νέο και το διαφορετικό και οι ηθοποιοί διαμαρτύρονταν, επειδή οι
αθηναίοι θεατές δεν τους υποστήριζαν4254.
Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης ήταν ένας από τους γηραιότερους των Ελλήνων
ηθοποιών με μισό αιώνα εργασίας επί σκηνής. Η ιστορία του συνάδει με την ιστορία
του ελληνικού θεάτρου. Στο θίασό του δεν λαμβάνει πλέον μέρος στις παραστάσεις
4250 Ό.π., 8/9/1900, 249, 2, Εστία, 7/9/1900, 190, 2, 9/9/1900, 192, 2.

4251 Εφημερίς, 11/9/1900, 252, 2.
4252 Ό.π., 21/9/1900, 262, 2.
4253 Ό.π., 6/10/1900, 277, 2, 7/10/1900, 278, 2, 9/10/1900, 280, 2, 11/10/1900, 282, 2, 12/10/1900,
283, 2, 19/10/1900, 290, 2, 26/10/1900, 297, 3.
4254 Ό.π., 14/7/1900, 193, 2.
807
του θεάτρου «Νεάπολις», διότι το σώμα του τον εμποδίζει στην εξωτερίκευση της
υπόκρισης4255.
Ο Ν. Ζάνος ήταν μια μορφή ηθοποιού εξέχουσα λόγω μόρφωσης, ιδιοφυΐας
και σκηνικής πείρας. Είχε πείρα εικοσιπέντε ετών και υπήρξε λεπτός κωμικός. Ήταν
από τους λίγους υποκριτές, που διέπλασε εντελώς δικούς του ρόλους, τους οποίους
κανένας άλλος δεν αμφισβήτησε. Μόλις εμφανιζόταν στη σκηνή, χειροκροτούνταν,
πριν καν ανοίξει το στόμα του4256.
Το 1900, έχασε η ελληνική σκηνή νεότατο τον Κ. Βονασέρα, έναν από τους
καλύτερους εργάτες της. Διακρίθηκε ως επιμελής, φιλότιμος και ικανός ηθοποιός με
ευρύ μέλλον. Είχε πολλές επιτυχίες και διέπλασε ρόλους. Ήταν συμπαθής και γλυκός
στους τρόπους. Ο Ν. Λάσκαρης και ο Δημ. Αλεξιάδης έπλεξαν το εγκώμιό του κατά
την κηδεία του4257.
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη, μετά την
Αθήνα, έδωσε παραστάσεις στην Καλαμάτα4258.
Ο θίασος της οικογένειας Βονασέρα

Η Πιπίνα Βονασέρα (1838-1927) εμφανίζεται για πρώτη φορά στο θέατρο
«Μπούκουρα» το 1862, παίζοντας τη Λουκρητία Βοργία του B. Ουγκώ. Έκτοτε
πρωταγωνισθεί σε πολλά έργα και συνεργάζεται για χρόνια με το θίασο του Δημοσθ.
Αλεξιάδη. Σημαντικές υπήρξαν οι ερμηνείες της στην Αιμιλία Γκαλόττι του Λέσσινγκ,
στη Λουίζα Μίλλερ του Σίλλερ, στη Φαντίνα των Αθλίων, στην κυρία Άλβινγκ των
Βρυκολάκων του Ίψεν. Η Π. Βονασέρα δραστηριοποιήθηκε σε όλους τους τομείς του
θέατρου (ηθοποιός, μεταφράστρια, συνθιασάρχης με τον Δημ. Αλεξιάδη και με δικό
της θίασο από το 1886 έως το 1888)4259. «Η υπόκρισή της χαρακτηριζόταν από
φυσικότητα και δραματικές κορυφώσεις και η έκφρασή της βασιζόταν στη στάση του
σώματός της, την κίνηση, ακόμα και στις εκφράσεις του προσώπου. Συνήθιζε να
χρωματίζει μουσικά την ομιλία της και τη φωνή της που χαρακτήριζαν οι έντονες
μεταπτώσεις. Ως βασικά μειονεκτήματα της καταλόγιζαν συχνότερα την κακή γνώση
4255 Εστία, 19/9/1900, 202, 2.

4256 Ό.π., 12/9/1900, 195, 2.
4257 Ό.π., 3/8/1900, 155, 2.
4258 Ό.π., 27/12/1900, 300, 4.
4259 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 25, Αλεξία Αλτουβά, «Πιπίνα
Βονασέρα-Σοφία Ταβουλάρη», σ. 15-27.
808
και προφορά της ελληνικής γλώσσας και τη βιαστική απαγγελία, και σπανιότερα
κάποια ψυχρότητα κατά την υπόκρισή της»4260.
Ο Ευτύχιος Βονασέρας (1866-1928) ήταν γιος της Πιπίνας και του
Φραγκίσκου Βονασέρα. Άρχισε να εμφανίζεται στο θέατρο σε μικρή ηλικία. Το 1877,
έπαιξε κοντά στον Δημοσθένη Αλεξιάδη (στενό συνεργάτη της μητέρας του) και τον
Διον. Ταβουλάρη, στον Ηθοποιό Κην του Αλ. Δουμά πατρός. Μετά έπαιξε έναν
βουβό ρόλο στους Μνηστήρες της Πηνελόπης του Π. Ζάνου και στο Μιχαήλ Στρογγώφ
του Ιουλίου Βερν. Πολύ σύντομα αναδείχτηκε σε έναν από τους σημαντικότερους
Έλληνες ηθοποιούς της γενιάς του, σχηματίζοντας και δικούς του θιάσους. Κάποιο
διάστημα μάλιστα, εγκατέλειψε την επαγγελματική του δραστηριότητα και πήγε για
μετεκπαίδευση στο εξωτερικό (Ιταλία και Γαλλία). Υπήρξε καθηγητής δραματικής
απαγγελίας στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου και πέθανε. Ερμήνευσε τον Όσβαλντ
στους Βρυκόλακες του Ερ. Ίψεν, το 1894, με την Ελ. Αρνιωτάκη στο ρόλο της κυρίας
Άλβινγκ. Εμφανίσθηκε ακόμα στο Μία γυνή του Δημ. Κόκκου, μαζί με την Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, ως δικηγόρος Θεαγένης στο Ζητείται υπηρέτης του Χ. Άννινου,
στο Ο μέγας Γαλεότος του Ιωσήφ Ετσεγαράυ, στην Αντιόπη του Δημ. Βερναρδάκη
μαζί με την Αικ. Βερώνη, στους Άτιμους του Ροβέτα και στην Τιμή του Σούντερμαν
και σε άλλους ρόλους. Από το 1900 και μετά σχηματίζει δικούς του θιάσους και
συμπρωταγωνισθεί με μεγάλες ελληνίδες πρωταγωνίστριες του θεάτρου4261.
Ο Ιωάννης Βονασέρας ήταν γιος της Πιπίνας Βονασέρα και αδερφός του
Ευτύχιου και της Φιλομήλας. Το 1892, εμφανίσθηκε στο θέατρο «Τσόχα», στην
πρώτη διανομή του έργου Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα του Παν. Μελισσιώτη, με την
Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου στον ομώνυμο ρόλο. Με τον Ευτύχιο
πρωτοσυνεργάσθηκε, το 1893, στο θέατρο «Απόλλων» της Ερμούπολης με
πρωταγωνίστρια την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Έκτοτε εμφανίζεται με
διάφορους θιάσους. Σύζυγός του υπήρξε η επίσης ηθοποιός Φωτεινή
Δημητρουλοπούλου. Προσωπική επιτυχία του ήταν ο ρόλος του Ζακ Σεπάρ στους
Ιππότες της ομίχλης του Adolphe D’Ennery4262.
1888
Η Πιπίνα Βονασέρα άρχισε να δίνει παραστάσεις, στο θέατρο «Ευτέρπης», που
βρισκόταν στο σταθμό του Λαυρίου στην Αθήνα, από την Τρίτη 23 Αυγούστου 1888
έως Δευτέρα 29 Αυγούστου 1888 με το θίασο της, που είχε ως μέλη τους: Ευτύχιο
4260 Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 36.
4261 Έξαρχος, ό.π., σ. 65-66, Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 486-487.
4262 Έξαρχος, ό.π., σ. 26-27.
809
Βονασέρα, Δημ. Κοτοπούλη, Θ. Ποφάντη, Ελένη Κοτοπούλη, Ιω. Δρακάκη, Αικ.
Δρακάκη, Ιω. Βονασέρα κ.ά. Η αξία της ηθοποιού, γνωστής από μακρών χρόνων
εγγυόταν την επιτυχή διεξαγωγή των παραστάσεων4263. Ξεκινά με το δράμα σε
μετάφραση Διονύσιου Λάμπρου Δόξα και δάκρυα ή Θέατρον εν θεάτρω του Riccardo
Castelvecchio και τη μονόπρακτη κωμωδία Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le
cuisinier) των Eugène Scribe και Anne H.J. Melesville4264. Συνεχίζει με τον Γουλιέλμο
τον αχθοφόρο των Th. Dumersan και Delaroche, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Αιμιλίας Κτενά-Λεοντιάδος, όπου ο Ευτύχιος Βονασέρας είναι ο πρωταγωνιστής4265,
την Πέμπτη 25 Αυγούστου 1888 με τη Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτη
τραγωδία σε μετάφραση Ιωάννη Ζαμπέλιου, με τη θιασάρχη στο ρόλο της Μήδειας
και το έργο Θανάσης και Αργυρώ, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε διασκευή Γ.
Νικηφόρου4266, το Σάββατο 27 Αυγούστου 1888 με τον Αμαξηλάτη των Άλπεων (Jean
le cocher) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο δράμα και την Τιμή εν τω εγκλήματι
του Julien de Maillan, πεντάπρακτο δράμα4267, και τέλος, τη Δευτέρα 29 Αυγούστου
1888 με το Δον Καίσαρ του Βαζάν των Ad. D’Ennery και P. Dumanoir και τη
μονόπρακτη κωμωδία Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή4268.
Με επιτυχία έγινε η παράσταση του δράματος του Ρ. Καστελβέκιο Δόξα και
Δάκρυα (23/8). Η Π. Βονασέρα και ο Ευτύχιος συγκίνησαν βαθύτατα. Το σύμπλεγμα
μητέρας και υιού που επανευρίσκονται προκάλεσε δάκρυα και χειροκροτήθηκε4269. Ο
Ιω. Βονασέρας, ο Δημήτριος και η Ελένη Κοτοπούλη και οι υπόλοιποι συντέλεσαν
στην επιτυχία της θεατρικής απόλαυσης4270.
Ο Ευτύχιος Βονασέρας ανέδειξε (24/8) στον Γουλιέλμο τον αχθοφόρο των Th.
Dumersan και Delaroche την υψηλή ευγένεια του χαρακτήρα και της καρδιάς του
πρωταγωνιστικού προσώπου. Ο καλλιτέχνης κατέκτησε τη συμπάθεια του κοινού και
Ο θίασος είχε κέντρο του την καλλιτεχνική οικογένεια της Πιπίνας Βονασέρα,
της οποίας οι δύο γιοι, Ευτύχιος και Ιωάννης, και ο γαμπρός της, σύζυγος της
Φιλομήλας, που είχε εγκαταλείψει την καριέρα της, ο Θ. Ποφάντης αποτελούσαν τους
4263 Νέα Εφημερίς, 22/8/1888, 235, 2.

4264 Ό.π., 23/8/1888, 236, 4, 24/8/1888, 237, 3.
4265 Ό.π., 24/8/1888, 237, 3.
4266 Ό.π., 25/8/1888, 238, 4 και 6, 27/8/1888, 240, 4.
4267 Ό.π., 27/8/1888, 240, 4.
4269 Ό.π., σ. 122.
4270 Νέα Εφημερίς, 24/8/1888, 237, 3.
4271 Ό.π.
810
πρώτους μετέχοντες του θιάσου. Ο Ευτύχιος Βονασέρας αποτελούσε σπουδαίο μέλος
με τη λεπτή τέχνη και το πάθος του και λαμπρό μέλλον ανοιγόταν μπροστά του. Ο
Θεόδωρος Ποφάντης ήταν επιμελής και είχε γλυκιά έκφραση, συνδυάζοντας το σεμνό
με το αυστηρό ύφος επί της σκηνής. Ο Ιωάννης Βονασέρας είχε δοκιμασθεί σε
ελαφρά μέρη και είχε επιδείξει γοργότητα σε αυτά της αισθηματικής φύσης.
Το δραματολόγιο ήταν καταρτισμένο με φιλοκαλία. Η Μήδεια (25/8), σε
μετάφραση Ιω. Ζαμπέλιου, φτάνει σε υπεροχή με τη γλώσσα και τη δύναμη του λόγου
της. Η Π. Βονασέρα διακρίθηκε για την τραγική της υπόκριση. Φλογερή στον έρωτά
της, φρικιαστική στη μανιακή εκδίκησή της, συνάρπασε τους θεατές της
παράστασης4272.
1895
Η οικογένεια Βονασέρα στις αρχές του χρόνου μαζί με το ζεύγος
Κωνσταντινοπούλου και άλλους έφυγαν για να δώσουν παραστάσεις στο Ναύπλιο4273.
Επιστρέφουν τον Οκτώβριο και το Σάββατο 21 Οκτωβρίου, εμφανίζουν τους
Βρυκόλακες (Gengangere) του Henrik Ibsen, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Μ.
Γιαννουκάκη και την Τρίχα του Ι. Δεληκατερίνη, μονόλογο, στο θέατρο «Βαριετέ» ή
«Ποικιλιών». Ο Ευτύχιος Βονασέρας ήταν ο πρώτος διδάξας το ρόλο του Όσβαλντ
στην ελληνική σκηνή και μάλιστα επιτυχημένα4274.
Την Κυριακή 29 Οκτωβρίου 1895 παρουσιάζει ο θίασος το έργο Δον Καίσαρ
του Βαζάν (Don César de Bazan) των P. Dumanoir και A. D’Ennery, πεντάπρακτο
δράμα και τον Άνθρωπο του Γ. Σουρή4275.
Την Πέμπτη 23 και το Σάββατο 25 Νοεμβρίου 1895 ο θίασος του Ευτ.
Βονασέρα δίδαξε την Ευρυμέδη του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο δράμα και τη
Μονομαχία δύο δειλών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία, στο θέατρο «Συγγρού» ή
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Το έργο είχε διδαχθεί προ εξαετίας από ερασιτέχνες.
Ο σκηνικός διάκοσμος ήταν πολυτελής και πιστότατος. Η μονόπρακτη κωμωδία ήταν
αστειότατη. Η Ευρυμέδη ήταν έργο άρτιο και παίχθηκε επιτυχώς, αφού ο θίασος είχε
προετοιμαστεί με πολλή επιμέλεια4276.
Η κωμωδία Από της γης εις τον ουρανόν του Π. Δημητρακόπουλου δόθηκε
4272 Νέα Εφημερίς, 27/8/1888, 240, 4. Βλ. επίσης Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 122-123.
4273 Νέα Εφημερίς, 3/3/1895, 62, 5.
292, 5, 21/10/1895, 294, 6.
4276 Ακρόπολις, 25/11/1895, 4955, 3, Νέα Εφημερίς, 13/11/1895, 317, 6, 21/11/1895, 325, 5-6,
23/11/1895, 327, 6 και 7, 24/11/1895, 328, 6, 25/11/1895, 329, 6.
811
(28/11), στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Το έργο γοήτευσε και οι ηθοποιοί
υπήρξαν τέλειοι4277. Είναι η πρώτη εμφάνισή του συγγραφέα στο θεατρικό γίγνεσθαι
και γίνεται δεκτός με θετικές κριτικές.
Τα υπόλοιπα έργα που παρουσίασε ο θίασος του Ευτ. Βονασέρα ήταν το
δράμα Τα νόθα του Ευαγ. Διαμαντόπουλου4278 και το πεντάπρακτο δραματικό
ειδύλλιο Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα του Παναγ. Μελισσιώτη, όλα στο θέατρο
«Συγγρού» ή «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»4279.
Ο Κωνσταντίνος Βονασέρας κατενθουσίασε στην παράσταση (10/12) στην
«Εταιρεία Φίλων του Λαού» με την απαγγελία του σατιρικού μονολόγου του Δημ.
Καλογερόπουλου Πολύς θόρυβος δια το τίποτε. Απέδωσε με λεπτότητα, χωρίς
υπερβολές τις εύθυμες περιγραφές και περιπέτειες και χειροκροτήθηκε4280.
1897
Οι αδελφοί Βονασέρα άρχισαν συστηματικές παραστάσεις στις 5 Οκτωβρίου
1897, αμέσως μόλις επιτράπηκε να ανοίξουν τα θέατρα, εξαιτίας του ελληνοτουρικού
πολέμου. Ξεκινούν την Κυριακή 5 Οκτωβρίου 1897, με τον Αρχισιδηρουργό (Le
maître de forges) του Georges Ohnet, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση του Ηλία
Βεργόπουλου, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με διακεκριμένους υποκριτές,
όπως τον Αν. Απέργη, τον Εδμ. Φυρστ, τον Γρ. Σταυρόπουλο, την Ελένη Χέλμη, τον
Ν. Κουρή, τον Π. Ρούσο κ.ά.4281. Το υπόλοιπο ρεπερτόριό τους είναι: την Πέμπτη 9
Οκτωβρίου 1897, Ο αριθμός 13 (115 rue Pigalle) του Alexandre Bisson, τρίπρακτη
κωμειδυλλιακή κωμωδία σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη4282, την Παρασκευή 10
Οκτωβρίου 1897, Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας του Δημήτριου Κορομηλά,
πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ4283, το Σάββατο 11
Οκτωβρίου 1897, Ο λιθοξόος ή Ο κύριος δε Γεβραί του Alexandre Dumas πατρός,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Λάμπρου Ενυάλη και Η ανεψιά του θείου της του
Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία4284.
Ο θίασος των Βονασέρα συνεχίζει στο θέατρο «Πολυθέαμα», το πρώην
«Κωμωδιών», που βρισκόταν στην οδό Προαστείου, τη σημερινή Εμμανουήλ
4277 Παλιγγενεσία, 27/11/1895, 9693, 4.

4278 Ό.π., 10/12/1895, 9706, 3, Νέα Εφημερίς, 13/12/1895, 347, 5.
357, 7.
4280 Νέα Εφημερίς, 13/12/1895, 347, 5.
4281 Ό.π., 3/10/1897, 276, 3, 5/10/1897, 278, 3.
4283 Ακρόπολις, 9/10/1897, 5599, 3, 10/10/1897, 5600, 4, Νέα Εφημερίς, 9/10/1897, 282, 3.
812
Μπενάκη. Παρουσιάζει το εξής ρεπερτόριο: την Πέμπτη 16 Οκτωβρίου 1897, Η
ψυχοκόρη του Hermann Smidt, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε διασκευή Ιωάννη
Βότσαρη4285, την Κυριακή 9 Νοεμβρίου 1897, Οι ιππόται της ομίχλης του A.
D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη4286, το Σάββατο 29
Νοεμβρίου 1897 και την Τρίτη 23 Δεκεμβρίου 1897, Οι βρυκόλακες (Gengangere)
του Henrik Ibsen, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση του Μ. Γιαννουκάκη, στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», ευεργετική υπέρ του Ευτύχιου Βονασέρα και
ευεργετική επίσης υπέρ του Φιλόπτωχου Συνδέσμου Αθηνών4287. Τέλος, την
Παρασκευή 26 Δεκεμβρίου 1897, διδάσκονται Η ψυχοκόρη του Hermann Smidt,
τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε διασκευή Ιωάννη Βότσαρη και Ο ηθοποιός Κην
(Kean, ou, Désordre et génie) του Alexandre Dumas πατρός, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Δ. Γεωργαντόπουλου, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», σε δυο
παραστάσεις μια απογευματινή και μια βραδινή αντίστοιχα4288.
Οι βρυκόλακες του Ίψεν ήταν έργο που απευθυνόταν στους ενημερωμένους
θεατές και σε αυτούς, που κυνηγούσαν καλλιτεχνικές δραματικές απολαύσεις, όπως
ήταν αυτή η παράσταση. Ο Ευτύχιος Βονασέρας διέπρεπε στον ρόλο του Όσβαλντ4289.
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη

Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης (1841-1910) ήταν ηθοποιός, θιασάρχης και καθηγητής
υποκριτικής. Γεννήθηκε στην Αθήνα, το 1841, σπούδασε νομικά και εργαζόταν ως
υπογραμματέας, όταν ξεκίνησε την καριέρα του ως ηθοποιός το 1865 και έπαιξε μαζί
με τον Παντελή Σούτσα στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα. Εκεί ερμήνευσε, το
1866, το ρόλο του Αίπυτου στη Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη. Έκτοτε αφιερώθηκε
στο θέατρο και συνεργάσθηκε με τον Παντελή Σούτσα και τον Διονύσιο Ταβουλάρη.
Καθιερώθηκε πολύ γρήγορα και, το 1876, ίδρυσε το θίασο «Ευριπίδης»
εγκαινιάζοντας τη θιασαρχική του δραστηριότητα. Ανέδειξε το ελληνικό
δραματολόγιο με περιοδείες με το θίασό του στα κέντρα του Ελληνισμού (Τουρκία,
Ρωσία και Ρουμανία). Υπήρξε μέλος στο Συμβούλιο του πρώτου «Συλλόγου
Ελλήνων Ηθοποιών» και καθηγητής υποκριτικής στη Σχολή του «Εθνικού
Δραματικού Συλλόγου». Έπαιξε με επιτυχία σε ρόλους έργων του Σαίξπηρ,
4285 Νέα Εφημερίς, 16/10/1897, 289, 3.

4286 Ό.π., 9/11/1897, 313, 3.
29/11/1897, 10422, 4, Νέα Εφημερίς, 27/11/1897, 331, 3, 29/11/1897, 333, 3.
4288 Ακρόπολις, 25/12/1897, 3, Νέα Εφημερίς, 24/12/1897, 358, 3.
4289 Νέα Εφημερίς, 27/11/1897, 331, 3, 29/11/1897, 333, 3.
813
Μολιέρου, Τζιακομέττι κ.ά. Έγραψε δύο θεατρικά έργα, το έργο Κοινωνικαί πληγαί,
που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο θέατρο «Απόλλων» το 1887 και το έργο Οι
προνομιούχοι (1902), που παραστάθηκε από το θίασο του Ευάγγελου
4290
Παντόπουλου . Έγραψε ακόμα το 1888 στην Καθημερινή πραγματεία με τον τίτλο
«Ταρτούφος Κοκλέν», όπου διατυπώνει αντίθετη γνώμη σχετικά με την υπόκριση του
ρόλου του Μολιέρου, από τον τρόπο με τον οποίο τον υποδύεται ο γνωστός ξένος
ηθοποιός Κοκλέν. Πιστεύει συγκεκριμένα ότι ο Ταρτούφος είναι άτομο διεφθαρμένο
και διαφθορέας, και όχι όπως εκλαμβάνεται ως ευσεβής και ενάρετος. Με αυτό τον
τρόπο κρίνει την υποκριτική του Κοκλέν, που είχε επισκεφθεί την Αθήνα για να
δώσει λίγες παραστάσεις, το 18874291.
1875
Αρχικά ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης ιδρύει ένα θίασο το 1875 με τη σύμπραξη του
Αντώνιου Βαρβέρη και παρουσιάζει ποικίλα έργα στο θέατρο «Αθηνών». Ο θίασός
του αποτελείται από τρεις γυναίκες και ένδεκα άντρες. Συμμετέχουν και ο Γεώργιος
Σουρής και φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατά τα μέσα Μαρτίου 1875, μετά
από μια μικρή διακοπή των παραστάσεων λόγω της Αποκριάς, προσλαμβάνει στο
θίασό του τον Α. Μανούσο και την Ελένη Αυγερινού4292. Ξεκινούν με το
πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα Πίστις, πατρίς και έλεος (Foi, espérance et
charité) του Joseph Bernard Rosier4293 και συνεχίζουν με το εθνικό πεντάπρακτο
δράμα Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ή Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό
Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου και τα έργα Οι λησταί του Φρήντριχ Σίλλερ4294,
Σαούλ του Β. Αλφιέρι4295, τις μονόπρακτες «εκ του ιταλικού» κωμωδίες Ο
χαρτοπαίκτης και Τρεις εκδόσεις μίας επιστολής4296.
1876
Ο θίασος «Ευριπίδης» πρωτοσυγκροτείται το καλοκαίρι του 1876 στην Αθήνα
με τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη ως διευθυντή του και τους: Αντώνιο Βαρβέρη, Ιω.
Σπυρόπουλο, Δ. Κοτοπούλη, Ν. Ζάνο, Π. Γεωργόπουλο, Ι. Βαρβέρη, Π. Λαζαρίδη, Ε.
Ελευθεριάδη, Γ. Σουρή, Γ. Δρακόπουλο, Σμαράγδα Ζάμπου, Ελένη Αρνιωτάκη,
4290 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 33-34, Βάλσας, Το νεοελληνικό
4291 Νέα Εφημερίς, 7/1/1888, 7, 4.
4292 Ό.π., 17/3/1875, 3148, 3.
4293 Εθνοφύλαξ, 14/1/1875, 3105, 3, 17/1/1875, 3107, 3, 23/1/1875, 3111, 2.
4294 Ό.π., 25/1/1875, 3113, 3, 30/1/1875, 3116, 4, 31/1/1875, 3117, 3, Παλιγγενεσία, 30/1/1875, 3.
4295 Αυγή, 14/2/1875, 3835, 3.
4296 Εθνοφύλαξ, 31/1/1875, ό.π.
814
Αικατερίνη Δημητρίου, Μαριγώ Εμμανουήλ, Εστέλλα Συλιβάκου, Ελένη Κοτοπούλη,
Χαρίκλεια Ιωάννου, ως μέλη του4297. Το αθηναϊκό κοινό τιμά με την παρουσία του τις
παραστάσεις (κατά τον Τύπο υπολογίζονται ότι περίπου χίλια άτομα πηγαίνουν κάθε
βράδυ)4298.
Παίζουν τα έργα:
 Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, δράμα σε πέντε πράξεις, ο Μιχαήλ
Αρνιωτάκης στο Ρήγα Φεραίο του Ιω. Ζαμπέλιου ήταν «εικών απαράλλακτος
του προσφιλούς Ρήγα, την μορφήν, την παράστασιν, την εν τω βλέμματι
έμπνευσιν»4300.
 Η γκουβερνάντα του Αλεξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία4303,
 Ο χαρτοπαίκτης, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη Κούγκουλη,
 Ο ανδριάς Γρηγορίου του Ε΄, ποίημα του Α. Βαλαωρίτη4304,
Μωάμεθ του Β΄ του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα4305,
 Ακούσιος γάμος του Μολιέρου, μονόπρακτη κωμωδία, όπου πρωταγωνισθούν
οι: Π. Λαζαρίδης (Σγαναρέλλος), Ν. Ζάνος (φιλόσοφος),
 Μη δίδετε θάρρος εις τας υπηρετρίας (Edgar et sa bonne) του Eugène Labiche,
4297 Εφημερίς, 30/6/1876, 182, 2.

4298 Εθνοφύλαξ, 9/7/1876, 3.
4299 Ό.π., 2/7/1876, 1/7/1876, Εφημερίς, 2/7/1876, 184, 4, 4/7/1876, 186, 2-3.
4300 Εφημερίς, 5/7/1876, 187, 2.
4301 Εθνοφύλαξ, 3/7/1876, Εφημερίς, 3/7/1876, 185, 4, 5/7/1876, 187, 2.
4302 Εθνοφύλαξ, 9/7/1876, Εφημερίς, 6/7/1876, 188, 3.
4304 Εφημερίς, 8/7/1876, 190, 2-3 και 8.
4.
4306 Παλιγγενεσία, 12/7/1876, 3543, 3.
4307 Εφημερίς, 11/7/1876, 193, 4, 14/7/1876, 196, 4, 17/7/1876, 199, 4, 19/7/1876, 201, 3,
Παλιγγενεσία, 12/7/1876, 3543, 3, 17/7/1876, 3548, 4.
815
 Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή, σε μετάφραση Ν. Κοντόπουλου4308, στον
οποίο τον πρωταγωνιστικό ρόλο ερμήνευσε με μεγάλη επιτυχία ο Αντ.
Βαρβέρης. Ο συγγραφέας Γ. Σουρής διακρίθηκε για τη δραματική απαγγελία
του.
 Όπου κυνηγά πολλούς λαγούς, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία4309,
 Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα4310,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία4311. Η Αικατερίνη
Δρακοπούλου παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη Μερόπη και διακρίθηκε
για την «εγκρατή αυτής τέχνην και την απαγγελίαν». Η Ελένη Αρνιωτάκη
υποκρίθηκε με χάρη την τροφό Ευρυμέδη.
κωμωδία4312.
 Ο στηλίτης του Έλληνα ταχυδακτυλουργού Ν. Φραντζή, κωμωδία4313,
 Λουκρητία Βοργία του Β. Ουγκώ, τρίπρακτο δράμα και Η γκουβερνάντα του
Αλ. Μωραϊτίδη, όπου συμπρωταγωνισθούν οι: Α. Βαρβέρης (Ιενάριος), Μ.
Αρνιωτάκης (Γουβέτας), Ιω. Σπυρόπουλος (δούκας), Ν. Ζάνος, Π. Λαζαρίδης,
Κ. Σαγανόπουλος (μαθητής του Ωδείου), Γ. Σουρής4314,
 Η παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, πεντάπρακτο
δράμα, όπου παρουσιάζονται οι: Αντ. Βαρβέρης (Φλώρος), Σμαράγδα Ζάμπου
(Δάφνη), Μιχ. Αρνιωτάκης (Κλίμας)4315. Η Σμαράγδα Ζάμπου στο πρόσωπο
της Δάφνης στην Παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως του Αλ. Ρ. Ραγκαβή
ήταν καλή ηθοποιός, επιμελής, έχουσα ζωηρή έκφραση, ενώ είχε επίσης
καθαρότατη φωνή, θάρρος και ισχυρή απαγγελία4316.
 Την Κυριακή 1 Αυγούστου και την επόμενη μέρα ερμηνεύουν τη Μήδεια του
Césare della Valle, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Ιω. Ζαμπέλιου και
201, 3.
201, 3, 23/7/1876, 205, 4, 24/7/1876, 206, 2.
4310 Εφημερίς, 18/7/1876, 200, 4, 28/7/1876, 210, 1.
4311 Ό.π., 23/7/1876, 205, 4, 24/7/1876, 206, 2.
4312 Ό.π., 20/7/1876, 202, 1 και 4.
4313 Παλιγγενεσία, 16/7/1876, 3547, 7.
4314 Εφημερίς, 24/7/1876, 206, 2 και 4, 26/7/1886, 208, 2.
4315 Ό.π., 25/7/1876, 207, 2 και 4, 27/7/1876, 209, 2.
4316 Ό.π., 4/7/1876, 186, 2-3.
816
τη μονόπρακτη κωμωδία Μία ψυχρολουσία, με την Αικατερίνη Δρακοπούλου
ως Μήδεια και τον Μιχ. Αρνιωτάκη ως Ιάσονα4317.
 Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή, αρχαία ελληνική τραγωδία και Λέων
παράνυμφος του Δημ. Κορομηλά, ευεργετική παράσταση υπέρ του ενοικιαστή
του θεάτρου4318,
 Αντιγόνη του Σοφοκλή, αρχαία ελληνική τραγωδία4319,
 Αθανάσιος Διάκος του Λέοντα Μελά, δράμα σε πέντε πράξεις και
Αγροικογιάννης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ της ανεγέρσεως μνημείου για τον Αθανάσιο Διάκο4321,
 Βουλγαρίς του Γεωργ. Βουργέντη, δράμα4322.
1877
Το θέατρο «Αθηνών» παραχωρήθηκε στον Μιχαήλ Αρνιωτάκη για ελάχιστες
παραστάσεις και λαμβάνουν μέρος μαζί του και μέλη του θιάσου «Αριστοφάνης»4323.
Τα ονόματα των ηθοποιών είναι τα εξής: Μιχ. Αρνιωτάκης, Ιωάννα Νικηφόρου, Αικ.
Δρακοπούλου, Ελ. Χέλμη, Ν. Ζάνος, Ν. Παρασκευόπουλος, Ιω. Σπυρόπουλος4324, Γ.
Πετρίδης, Γ. Νικηφόρος, Κ. Σαγανόπουλος4325.
Το ρεπερτόριο είναι:
 Η νύμφη της Μεσσήνης του Φρ. Σίλλερ, πεντάπρακτο δράμα4326,
 Ματθίλδη των Félix Pyat και Eugène Sue, πεντάπρακτο δράμα4327,
 Καλλέργαι του Σπυρ. Βασιλειάδη, πεντάπρακτο δράμα,
D’Ennery,
4317 Ό.π., 1/8/1876, 214, 4.

4318 Παλιγγενεσία, 7/8/1876, 3566, 4, Εφημερίς, 6/8/1876, 219, 2, 7/8/1876, 220, 2. Σιδέρης, Ιστορία,
σ. 102.
4319 Παλιγγενεσία, 21/8/1876, 3578, 4.
4320 Ό.π., 14/8/1876, 3572, 3, Εφημερίς, 14/8/1876, 227, 1-2, 15/8/1876, 228, 4.
4322 Εφημερίς, 15/9/1876, 259, 1.
4323 Παλιγγενεσία, 4/3/1877, 3743, 3-4.
4324 Ό.π., 25/3/1877, 3761, 4, 30/3/1877, 3764, 3, Εφημερίς, 28/3/1877, 87, 4.
4326 Παλιγγενεσία, 3/3/1877, 3742, 4.
4327 Ό.π., 4/3/1877, 3743, 3-4, Εφημερίς, 4/3/1877, 63, 2, 5/3/1877, 64, 4, 7/3/1877, 66, 2, 8/3/1877,
67, 4.
817
κωμωδία4329,
 Γάμος άνευ νύμφης του Αλ. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία4330,
 Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Η σύζυγος του μισέ Τζανή του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία4332,
 Η καταστροφή των Ψαρών του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, δράμα βραβευθέν στο
Νικοδήμειο ποιητικό διαγωνισμό,
 Το χρυσούν ανδράποδον του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία4333.
Ο θίασος του Μ. Αρνιωτάκη συμπράττει με αυτόν του Αντ. Βαρβέρη για μια
παράσταση, το Σάββατο 9 Απριλίου 1877, και παρουσιάζει προς τιμήν της
πριγκίπισσας της Ουαλίας, την Παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως του
Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή4334.
Ο Μ. Αρνιωτάκης επέδειξε την τέχνη του στη Ματθίλδη των Félix Pyat και
Eugène Sue, όπως την είχε παρουσιάσει στην Κωνσταντινούπολη4335 και
Αλεξάνδρεια. Η βραδιά συγκέντρωσε πολύ κόσμο4336.
Η παράσταση του δράματος Καλλέργαι του Σπ. Βασιλειάδη στέφθηκε με
επιτυχία. Ήταν ένα είδος ποιητικού μνημόσυνου για τον αδικοχαμένο συγγραφέα.
Όλοι οι ηθοποιοί έπαιξαν με τέχνη τους ρόλους τους και καταχειροκροτήθηκαν4337.
Στη Σκύλλα του ίδιου συγγραφέα διακρίθηκε ο Ιω. Σπυρόπουλος «αμέμπτως
υποκριθείς τον δυστυχή βασιλέα Νίσσον και η υποκριθείσα την κόρην αυτού
Σκύλλα», Αικ. Δρακοπούλου. Ο σκοτεινά διαγεγραμμένος χαρακτήρας του προδότη
Θουρίου, που ερμήνευσε ο Μιχ. Αρνιωτάκης, είχε ανάγκη από αυτόν τον άριστο
ηθοποιό, για να μη φανή ψυχρός, «άχαρις και ουδέν υποσημαίνων». Διακρίθηκε
ακόμα ο υποκριθείς τον βασιλιά Μίνωα, Κ. Σαγανόπουλος, για την καθαρή και ζωηρή
4329 Εφημερίς, 18/3/1877, 77, 2, 19/3/1877, 78, 4.

4331 Εφημερίς, 29/3/1877, 88, 4.
4333 Εφημερίς, 13/4/1877, 103, 2, 15/4/1877, 105, 1, 16/4/1877, 106, 4, 17/4/1877, 107, 1.
4336 Εφημερίς, 4/3/1877, 63, 2, 12/3/1877, 71, 2.
818
απαγγελία του4338. Ο Αρνιωτάκης δεν κέκτηται μόνο τη δύσκολη δραματική τέχνη,
αλλά και την ικανότητα να ετοιμάζει τα απαιτούμενα και προσήκοντα για μια
ευχάριστη παράσταση, κατέληγε η κριτική4339.
Στο έργο του Σίλλερ Οι λησταί ο Μ. Αρνιωτάκης εμφανίσθηκε στο πρόσωπο
του Φραγκίσκου και έδειξε ότι είναι ηθοποιός υποδυόμενος καθ’ ολοκληρίαν το
πρόσωπο, όπως το ήθελε ο ποιητής4340.
Η παράσταση της Καταστροφής των Ψαρών του Αλ. Μωραϊτίδη (18/4), είχε
πολλούς και εκλεκτούς θεατές, αλλά απέτυχε. Η μονόπρακτη κωμωδία του Δ.
Κορομηλά Το χρυσούν ανδράποδον δόθηκε χωρίς την άδεια του συγγραφέα. Ο θίασος
δεν είχε αρκετό χρόνο για προετοιμασία και μελέτη, ούτε για δοκιμές. Την ώρα της
παράστασης δεν είχαν έτοιμα τα ενδύματα, οι πλείστοι των ηθοποιών δεν γνώριζαν
«εκ στήθους» τα μέρη τους. Ήταν διάχυτη η μονοτονία στην απαγγελία και η έλλειψη
κατανόησης των χαρακτήρων. Η παράσταση δεν έπρεπε να γίνει, αλλά η οικονομική
και ηθική, λόγω αθέτησης υποχρεώσεων, ζημία για τον Αρνιωτάκη, ήταν μεγάλη.
Προτίμησε την καλλιτεχνική και αισθητική ζημία. Το δράμα απαιτούσε «ποιητική
σκηνική παρουσίαση», όμοια και ισάξια με τις ποιητικές λέξεις και φράσεις4341. Η
παράσταση του πεντάπρακτου δράματος πραγματοποιήθηκε υπό την επίβλεψη
επιτροπής, της οποίας πρόεδρος ήταν ο ίδιος ο αθλοθέτης ναύαρχος Νικόδημος.
Σκοπός της παράστασης ήταν να θυμίσει σε ποιο οικτρό σημείο βρισκόταν η Ελλάδα
και να υποδείξει τον τρόπο που οφείλει να πορευτεί. Το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα
απογοητεύει γιατί το έργο παρουσιάζει την κατάσταση υπερβολικά ηρωική και
εξιδανικευμένη, ενώ ο θίασος και οι ενδυμασίες του δίνουν στο ύφος μια άτοπη και
κωμική πεζότητα. Υπάρχουν και μεταγενέστερες θετικότερες αποτιμήσεις του
δράματος: θεωρείται ως ένα από τα πρώτα έργα που αξιοποιούν τη δημοτική γλώσσα
και αποκαλύπτουν «το δημοκρατικό πνεύμα του Εικοσιένα»4342.
1878
Την Κυριακή 5 Φεβρουαρίου του 1878 δίνει ο θίασος μία παράσταση ως
ευεργετική στο θέατρο «Αθηνών» με το εξής πρόγραμμα: Η ελληνική σημαία του Δ.
Παπαρρηγόπουλου (Ανδρέας Νικολάρας), ποίημα, Αθανάσιος Διάκος του Λ. Μελά
(Μιχαήλ Αρνιωτάκης), πεντάπρακτη τραγωδία, Ο γέρω-Καπετάνιος του Αχ.

4339 Εφημερίς, 12/3/1877, 71, 2.
4340 Ό.π., 2/4/1877, 92, 3.
4341 Ό.π., 13/4/1877, 103, 2, 15/4/1877, 105, 1, 16/4/1877, 106, 4, 17/4/1877, 107, 1, 18/4/1877, 108,
2.
4342 Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 162-163.
819
Παράσχου (Α. Αργυριάδης), ποίημα. H επιλογή των έργων επικροτείται από την
Εφημερίδα, διότι «έρχονται ως η ευλογημένη φλοξ των πατέρων των Ελλήνων εν
ημέραις καθ’ ας έχουν ανάγκη αυτής»4343.
1883
Το καλοκαίρι του 1883, παίζει έργα με το θίασό του με την επονομασία
«Ευριπίδης» στο θέατρο «Απόλλων», εναλλάξ με τον «Πανελλήνιο Δραματικό
Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Οι ηθοποιοί που συμμετέχουν σε αυτό το θίασο είναι:
Αντ. Τασσόγλους, Αλεξ. Πίστης, Γρ. Βασιλειάδης, Δ. Πίστης, Ευάγγ. Παντόπουλος,
Ελένη Μιχαηλίδου, Π. Τσούκας κ.ά.4344 Ξεκινά το Σάββατο 11 Ιουνίου με την
Αικατερίνη Χόβαρτ (Catherine Howard) του Alexandre Dumas πατρός, πεντάπρακτο
δράμα και Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4345 και
την επόμενη ημέρα (Κυριακή 12 Ιουνίου) παρουσιάζει το έργο Οι λησταί (Die Räuber)
του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα και την μονόπρακτη γαλλική κωμωδία Ο δεκανεύς
και η πατριώτισσά του. Και στις δύο παραστάσεις έδειξε όλη του την τέχνη,
επισύροντας τα χειροκροτήματα των θεατών4346.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριό του έγκειται στα εξής έργα:
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη και η δυωδία
Η Χριστίνα και ο πατέρας της,
τραγωδία, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ελένη Μιχαηλίδου (Δεισδαιμόνα), Π.
Τσούκας (Ιάγος), Αλ. Πίστης (Κάσσιος), Μ. Αρνιωτάκης (Οθέλλος),
4343 Εφημερίς, 4/2/1878, 35, 2, 5/2/1878, 36, 3.

4344 Νέα Εφημερίς, 8/6/1883, 155, 2.
11/6/1883, 158, 4, 14/6/1883, 161, 2-3.
4346 Παλιγγενεσία, 15/6/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 12/6/1883, 159, 4, 14/6/1883, 161, 2-3.
4347 Παλιγγενεσία, 9/6/1883, 3, 13/6/1883, 2.
4348 Νέα Εφημερίς, 18/6/1883, 165, 2 και 3.
4349 Παλιγγενεσία, 25/6/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 23/6/1883, 170, 3. Ο Σιδέρης στην Ιστορία (σ. 142,
σημ. 50) αναφέρει ότι παίχθηκε Η Φροσύνη και αι δεκαέξ παρθένοι του Σπ. Φαραντάτου, τρίπρακτο
δράμα στις 23 Ιουνίου 1883, ενώ παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα από τον «Πανελλήνιο
820
πεντάπρακτο δράμα, πρωταγωνιστής ο Δημήτριος Κοτοπούλης4350,
 Ο δικηγόρος του διαβόλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη,
 Η χήρα με τας καμελίας (La veuve au camélia) των P. Siraudin, L. Thiboust και
Βονασέρα, ευεργετική παράσταση υπέρ του δημάρχου Αθηναίων Δ.
Σούτζου4351.
1887-1888
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη αποτελούμενος από πέντε
κυρίες και δώδεκα κυρίους όπως τους Δημ. Κοτοπούλη, Ν. Ζάνο, Π. Λαζαρίδη, Μ.
Αρνιωτάκη, Γ. Πετρίδη, Ιωαννίδη, Άννα Λαζαρίδου, Ελένη Κοτοπούλη, Κική
Αρνιωτάκη, Ελένη Αρνιωτάκη κ.ά. αρχίζει παραστάσεις από τις 26 Δεκεμβρίου 1887,
στο θέατρο «Αθηνών».
Στο ρεπερτόριό τους ανήκει:
 Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti, δράμα σε πέντε πράξεις,
 Ματθίλδη (Mathilde) των Félix Pyat και Eugène Sue, πεντάπρακτο δράμα,
 Τα χρήματα (Money) του Edward Bulwer-Lytton, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Λουκά Νικολαΐδη,
Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη στο θέατρο «Απόλλων» το Σάββατο 23 Ιουλίου 1883
(Νέα Εφημερίς, 23/7/1883, 200, 4, 24/7/1883, 201, 4, 26/7/1883, 203, 4, όπου συναντάμε κριτική του
έργου και της παράστασης).
4350 Νέα Εφημερίς, 29/6/1883, 176, 3.
4351 Παλιγγενεσία, 9/7/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 7/7/1883, 184, 4, 8/7/1883, 185, 3.
4352 Παλιγγενεσία, 9/1/1888, 7126, 3, Νέα Εφημερίς, 6/1/1888, 6, 4, 10/1/1888, 10, 3 και 4, 11/1/1888,
11, 3, 12/1/1888, 12, 3.
13/1/1888, 19, 3, 14/1/1888, 14, 4, 15/1/1888, 15, 3, 16/1/1888, 16, 6.
4354 Νέα Εφημερίς, 17/1/1888, 17, 4, 20/1/1888, 20, 3. Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 148,
821
τραγωδία, στην οποία διακρίνεται για την επιτυχή υπόκριση του Οθέλλου ο Μ.
Αρνιωτάκης,
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4357,
 Αγροικογιάννης του Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία4358,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα4359.
Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti (10/1) παραστάθηκε με επιτυχία.
Διακρίθηκαν ο Μ. Αρνιωτάκης ως Οράτιος, η Ελένη Αρνιωτάκη ως Ροζαλία, η μικρή
Κική Αρνιωτάκη ως Έμμα για την απρόσκοπτη έκφρασή της και ο Πέτρος
Λαζαρίδης4360.
Η παράσταση των Μυλωνάδων (17/1) πέτυχε και προκάλεσε αδιάπτωτο γέλιο
των θεατών. Παίχθηκε με νέα άσματα εκλεκτά, που ψάλλει όμιλος από καλλίφωνους
ερασιτέχνες. Όλα τα μέλη του θιάσου επιδοκιμάσθηκαν και καταχειροκροτήθηκε ο Π.
1890
Κατά τη θερινή περίοδο έπαιξε από της σκηνής του θεάτρου «Παράδεισος»
των Παριλίσιων Πεδίων ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη. Ο θιασάρχης
για αυτό το σκοπό προέβη σε διάφορους νεοτερισμούς: ανακαίνισε το θέατρο,
συνεβλήθη με την εταιρεία των λεωφορείων, ώστε άμαξες να μεταφέρουν το κοινό
μετά το τέλος της παράστασης αντί 15 λεπτών σε διάφορα σημεία της πόλης, ωδικός
θίασος αποφοίτων τραγουδούσε κατά τα διαλείμματα ή κατά τις διάφορες κωμωδίες ή
κωμειδύλλια υπό τη διεύθυνση του μουσικοδιδάσκαλου Σπ. Μπεκατώρου. Άρχισε
παραστάσεις στις 9 Ιουνίου, δηλαδή 8 μέρες αργότερα από το θίασο «Μένανδρος».
Στο θίασό του συμμετείχαν οι: Ελένη Χέλμη, Ελ. Αρνιωτάκη, Αν. Λαζαρίδου, Αικ.
Δρακάκη, Ελ. Κοτοπούλη, Σοφία και Φωτεινή Δημητρουλοπούλου, Αθ. Ολυμπίου,
Μ. Αρνιωτάκης, Ιω. Βονασέρας, Δ. Πίστης, Δ. Κοτοπούλης, Αντ. Τασσόγλους, Π.
Λαζαρίδης, Χ. Δημητρουλόπουλος, Ιω. Δρακάκης, Αθ. Περίδης, Δ. Σιαπάτης κ.ά. και
4357 Νέα Εφημερίς, 4/2/1888, 35, 3, 6/2/1888, 37, 4 και 7.

4358 Ό.π., 7/2/1888, 38, 3.
4360 Νέα Εφημερίς, 11/1/1888, 11, 3, 12/1/1888, 12, 3.
822
πτυχιούχοι αοιδοί του Ωδείου, όπως η Ολυμπία Λαλαούνη και οι αδερφοί
Λαλαούνη4362.
Πριν όμως από τις 9 Ιουνίου, έδωσε μία μόνο παράσταση στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», όπου ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης υποκρίθηκε τον Ορράδο του
Πολιτικού θανάτου του Π. Γιακομμέτη την Κυριακή 11 Μαρτίου 1890. Ο Αρνιωτάκης
μελετά και ψυχολογεί τους χαρακτήρες για να τους υποδυθεί. Εντυπωσίασε ειδικά
στην τελευταία σκηνή του θανάτου του και καταχειροκροτήθηκε από το πολυπληθές
κοινό. Ξεχώρισαν ακόμα ο Δ. Γεωργαντάς και Αθ. Περίδης, που έπαιξαν τον δόκτορα
Παλμιέρη και τον αββά αντίστοιχα. Με ελπίδες για τη σταδιοδρομία της επί σκηνής
χαιρετά ο κριτικός τη νεαρά Κική Αρνιωτάκη. Ως Έρμα, ερμήνευσε «μετά χάριτος
τον ρόλον της». Έχει προσόντα το «ευσταλές παράστημά» της και τη μεταλλική και
διαυγή φωνή της. Η Ελένη Αρνιωτάκη, κόσμια και αβίαστη στην υποκριτική της,
παρουσίασε με επιτυχία το ρόλο της. Μετά τον Πολιτικό θάνατο παίχθηκε η
μονόπρακτη κωμωδία Κουφιοκεφαλάκης του Ν. Κοτσελόπουλου, αλλά δεν άρεσε. Η
υπόθεση θεωρήθηκε τετριμμένη και κοινή. Ήταν γραμμένη «σε στίχους πότε καλούς,
πότε χωλαίνοντας πολύ». Η Νέα Εφημερίς, όμως, αναφέρει ότι εκτιμήθηκε δεόντως
και ότι το ακροατήριο ξεκαρδίστηκε στα γέλια4363.
Αρχίζει στις 9 Ιουνίου με τη Ματθίλδη (Mathilde) των Félix Pyat και Eugène
Sue, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω. Σκυλίτση και την τετραωδία Η αυγούλα
των χωρικών του Ραφαήλ Παριζίνι4364. Συνεχίζει με τα εξής έργα:
 Η γυνή εις δεύτερον γάμον του Paolo Giacometti και δυο άσματα (Μάρκος
Βότσαρης και Άσμα ναύτου)4365,
 Ιωσήφ ο Βάλσαμος ή ο Καλλιόστρος, δράμα4366,
πρωταγωνισθούν οι: Μ. Αρνιωτάκης (Ταρτούφος), Ελ. Χέλμη (κοκώνα
Σουλτανιώ), Π. Λαζαρίδης (Λεμβίκης), Δ. Πίστης (Αλέξανδρος), Φωτεινή
4362 Ακρόπολις, 11/5/1890, 2872, 3, 20/5/1890, 2881, 3, 3/6/1890, 2907, 3, 8/6/1890, 2912, 3,
9/6/1890, 2913, 3, 10/6/1890, 2914, 3, Παλιγγενεσία, 15/5/1890, 7857, 3, 25/5/1890, 7866, 3, 7/6/1890,
7877, 3, 8/6/1890, 7878, 3, 9/6/1890, 7879, 3, 11/6/1890, 7880, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1890, 152, 4,
8/6/1890, 159, 5-6, 10/6/1890, 161, 5-6.
4363 Ακρόπολις, 12/3/1890, 2814, 3, Νέα Εφημερίς, 7/3/1890, 66, 6, 9/3/1890, 68, 6, 11/3/1890, 70, 7,
13/3/1890, 72, 5-6. Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110 και σ. 142.
7857, 3, 25/5/1890, 7866, 3, 8/6/1890, 7878, 3, 9/6/1890, 7879, 3, 11/6/1890, 7880, 3, Νέα Εφημερίς,
1/6/1890, 152, 4, 8/6/1890, 159, 5-6, 10/6/1890, 161, 5-6.
Εφημερίς, 10/6/1890, 161, 7.
Εφημερίς, 12/6/1890, 163, 7, 13/6/1890, 164, 4-5.
823
Δημητρουλοπούλου, Ελ. Αρνιωτάκη, Ι. Δρακάκης, Αθ. Περίδης και η δυωδία
από τον Υποψήφιο βουλευτή του Σπ. Ξύνδα4367,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, όπου ερμηνεύουν
οι: Mιχ. Αρνιωτάκης (Φραγκίσκος), Δημ. Κοτοπούλης (Κάρολος), Αντ.
Τασσόγλους (πατέρας), Αικ. Δρακάκη4369,
Κ. Γεωργαντόπουλου,
 Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των Eugène Scribe και
Anne H.J. Melesville, μονόπρακτη κωμωδία και δυωδία από το μελόδραμα Ο
Αττίλας και πεντάφωνο από την Αυγούλα των χωρικών4370,
 Καρλότα και Βέρθερος του Goethe, τρίπρακτο δράμα σε διασκευή των Émile
Souvestre και Eugène Bourgeois και σε μετάφραση Ιωάννη Κουρτέλη,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή του Παντελή Σούτσα, που εκτελούν οι:
Ιω. Βονασέρας (Κινέζος), Π. Λαζαρίδης (αρχοντοχωριάτης), Φωτεινή
Δημητρουλοπούλου (κόρη)4372,
τραγωδία, όπου διδάσκουν οι: Μ. Αρνιωτάκης (Οθέλλος), Χαρ.
Δημητρουλόπουλος (Ιάγος), Ελ. Αρνιωτάκη (Δεισδαιμόνα)4373,
Χρήστου Αλεξιάδη,
 Ρογχάλιζε, ρογχάλιζε! (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και L.
7883, 3, 15/6/1890, 7884, 2, Νέα Εφημερίς, 13/6/1890, 164, 4-5, 14/6/1890, 165, 4 και 7, 15/6/1890,
166, 4.
4370 Νέα Εφημερίς, 19/6/1890, 170, 7.
7.
7891, 3, Νέα Εφημερίς, 23/6/1890, 174, 4 και 7.
7, 25/6/1890, 176, 4.
824
Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα,
 Το νανούρισμα του Ναπ. Λαμπελέτ (μονωδία),
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου, όπου παίζουν οι: Ελένη
Κοτοπούλη (κυρά Φροσάρ), Ουρανία Καζούρη (Λουίζα), Ιω. Βονασέρας
(Πέτρος)4376,
D’Ennery, με τον Δημήτριο Κοτοπούλη στον πρωταγωνιστικό ρόλο,
 Η μονομαχία δύο δειλών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία4377,
 Η αγάπη σου (άσμα από τον Β. Λαλαούνη) και Ο κουρεύς της Σεβίλλης του
Ροσσίνι (μια σκηνή)4378,
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα, με την Ελ. Αρνιωτάκη ως
μοσχομάγκα4379,
Νικηφόρου,
 Οι αφηρημένοι (Die Zerstreuten) του August Kotzebue, μονόπρακτη κωμωδία,
4374 Παλιγγενεσία, 26/6/1890, 7893, 3.

4375 Νέα Εφημερίς, 27/6/1890, 178, 7.
7.
4379 Παλιγγενεσία, 4/7/1890, 7900, 3-4, 5/7/1890, 7901, 3-4, Νέα Εφημερίς, 5/6/1890, 186, 5.
825
 Σκηνές από το μελόδραμα Αρπαγή εκ των σεραγιών4380,
 Οι Κοζάκοι, δράμα σε μετάφραση Διον. Λάμπρου, όπου συμμετέχουν οι: Ελ.
Αρνιωτάκη (κυρία Βλανσάρ), Π. Σταματόπουλος (Πανέλ), Ιω. Βονασέρας
(Δουριβώ), Μ. Αρνιωτάκης (στρατηγός Κοζάκων), Ελ. Κοτοπούλη (Μαριώ),
Ουρ. Καζούρη (δούλη Κοζάκα)4381,
 Ο αμαξηλάτης των Άλπεων (Jean le cocher) του Joseph Bouchardy,
Ιωάννη Ραπτάρχη. Παίζουν οι: Ουρανία Καζούρη (Δόνα Σόλα), Δ.
Κοτοπούλης (Ερνάνης), Μ. Αρνιωτάκης (Δον Κάρλος), Π. Λαζαρίδης (Δον
Ρουί Γκομέζ)4383,
 Η ολονυχτία της Κρήτης του Γεωργίου Παράσχου, μελόδραμα σε μουσική Σπ.
Καίσαρη, με τους Π. Ρικιάρδη (οξύφωνο), Β. Λαλαούνη (βαρύτονο) και
δεκαέξι αοιδούς4384,
 Ο ληστής και ο φιλόσοφος του Félix Pyat, δράμα σε μετάφραση Νικ. Ι.
Λάσκαρη4385,
 Έρωτες εν μαγειρείω του Δημοσθένη Γ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγ. Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία4386,
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση, όπου
διδάσκουν οι: Μ. Αρνιωτάκης (Άρλεγκ), Π. Λαζαρίδης, Ελ. Αρνιωτάκη (λαίδη
Άρλεγκ), Φωτεινή Δημητρουλοπούλου (Νέλλη)4387,
4380 Η Ακρόπολις (20/7/1890, 2953, 3) αναφέρει ότι παίχθηκαν Οι ιππόται της ομίχλης του A.
D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη, ενώ η Νέα Εφημερίς (17/7/1890,
198, 4-5 και 7) «ανθοδέσμη» κωμωδιών.
7913, 3, 21/7/1890, 7915, 3, Νέα Εφημερίς, 18/7/1890, 199, 4, 19/7/1890, 200, 6 και 7, 20/7/1890, 201,
6 και 7.
Εφημερίς, 31/7/1890, 212, 7.
7927, 3, Νέα Εφημερίς, 2/8/1890, 214, 5 και 7, 3/8/1890, 215, 5.
και 7.
6/8/1890, 218, 3 και 6.
Εφημερίς, 9/8/1890, 221, 5 και 6.
826
 Οι παράφρονες ή Οι τρελλοί του Ricardo Castelvecchio, τετράπρακτο δράμα σε
 Το ξημέρωμα του '21 του Δ. Ιωαννίδη, μονόπρακτο ελληνικό μελόδραμα4388,
 Το λαγιαρνί του Νικολ. Παπαλεξανδρή4389,
 Ο Καραπατάκιας του Ιωάννη Βαρβέρη, πεντάπρακτη κωμωδία, όπου
ερμηνεύουν οι: Δημήτριος Καζούρης (Καραπατάκιας), Σοφία
Δημητρουλοπούλου (Αθηναία χήρα), Ελένη Κοτοπούλη (υπηρέτρια)4390,
 Η ζηλοτυπία του Γιάννη του Δημοσθένη Γ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη
κωμωδία, ευεργετική παράσταση υπέρ των πληγέντων από την πυρκαγιά της
Θεσσαλονίκης4391,
 Ο επίλογος της Μαρούλας του Léviathan (Νικόλαου Λάσκαρη), μονόπρακτη
κωμωδία μετ’ ασμάτων, ευεργετική παράσταση υπέρ της Ελ. Κοτοπούλη και
της Ουρανίας Καζούρη4392.
Η πρώτη παράσταση, στις 9 Ιουνίου, ήταν η Ματθίλδη των Félix Pyat και
Eugène Sue. Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης ως κόμης Λουγάρδος ήταν πολύ σωστός («très
correct») και φυσικότατος επί σκηνής. Διακρινόταν πάντα σε τέτοιους ρόλους με
ψυχολογική εμβάθυνση. Πολύ καλά έπαιξαν ο Δημ. Κοτοπούλης, ο Αθ. Περίδης, η
Ελ. Αρνιωτάκη, η Αικ. Δρακάκη και η Ελ. Κοτοπούλη με τις ωραίες τουαλέτες τους.
Τέχνη επέδειξε η Κική Αρνιωτάκη ως Ματθίλδη. Καταγοήτευσε ο Ιω. Βονασέρας,
σαν νότα ανακούφισης μέσα στην «καταχθονιότητα» του έργου4393.
Την επόμενη μέρα (10/6) διδάχθηκε η Γυνή εις δεύτερον γάμον του Paolo
Giacometti. Η Φωτεινή Δημητρουλοπούλου υποδύθηκε την Αμαλία «μετά πολλής
αφελείας και αρκετής φυσικότητος». Ο χορός εκτέλεσε με τόση επιτυχία το μέρος
του, ώστε θεωρήθηκε η καλύτερη επί σκηνής χορωδία4394.
Εφημερίς, 11/8/1890, 223, 5 και 6, 12/8/1890, 224, 7.
Εφημερίς, 20/8/1890, 232, 3, 21/8/1890, 233, 6, 22/8/1890, 234, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 158.
7951, 3, 4/9/1890, 7953, 2, Νέα Εφημερίς, 28/8/1890, 240, 6 και 7, 1/9/1890, 244, 7, 2/9/1890, 245, 5,
5/9/1890, 248, 5.
6. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 180.
5-6.
Εφημερίς, 10/6/1890, 161, 7.
827
Στις 14 Ιουνίου ο Ταρτούφος του Μολιέρου παρουσιάσθηκε ταυτόχρονα από
το θίασο «Ευριπίδης» και το θίασο «Μένανδρος». Για την υπόκριση, όμως, του
Ταρτούφου από τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη, η Νέα Εφημερίς, δηλώνει τη διαφωνία της
ως προς την απόδοση του τύπου. Παρουσίασε τύπο «αγύρτικον» παρά υποκριτή, και
η διαφορά είναι ουσιώδης μεταξύ των δύο τύπων. Ο Σπ. Ταβουλάρης του θιάσου
«Μένανδρος» παρέστησε τον Ταρτούφο περισσότερο «εις τον φυσικόν τύπον και την
ακριβήν έννοιαν του (μολιερικού) χαρακτήρος»4395.
Την Κυριακή 17 Ιουνίου παίχθηκαν Οι λησταί του Friedrich Schiller. Ο
Μιχαήλ Αρνιωτάκης, καθώς υποκρινόταν τον Φραγκίσκο Μουάρ, όταν φιλοσοφεί ή
πνίγει τον πατέρα του ή ραδιουργεί ή αναστενάζει ερωτικά ή προσεύχεται ή
βλασφημά, προκαλούσε το θαυμασμό, την κατάπληξη και τη φρίκη του κοινού. Ο
Αντ. Τασσόγλους υποκριθείς τον πατέρα του Φραγκίσκου και του Καρόλου υπήρξε
«ένδοξον ερείπιον παλαιάς ευκλείας και υπερήρεσε». Ο Δημ. Κοτοπούλης, ως
Κάρολος, «συνήρπασε» και καταχειροκροτήθηκε. Η Αικ. Δρακάκη εμφανίσθηκε
περικαλής και θαυμάσια με τη «μέλαινα» περιβολή4396.
Κατά την παράσταση της τραγωδίας Καρλότα και Βέρθερος του Γκαίτε (21/6),
«ήτις διεξήχθη επιτυχέστατα» παρευρέθηκε πολύς κόσμος. Ήταν «ωραίον ρομαντικόν
δράμα πλήρες χάριτος και ποιήσεως», βασισμένο στο μυθιστόρημά του Βέρθερος. Ως
Γκαίτε ο Ιω. Βονασέρας ήταν λαμπρός, καθώς και οι Χαρ. Δημητρουλόπουλος, Αθ.
Περίδης, Δημ. Κοτοπούλης. Οι Φωτ. Δημητρουλοπούλου, Ελ. Αρνιωτάκη, Αικ.
Δρακάκη «ανεδείχθησαν υπέρτερες εαυτών». Η συμπαθής δεσποινίς Φωτ.
Δημητρουλοπούλου «χαριεστάτη»4397. Στην κωμωδία Θ’ αυτοχειριασθώ του
Αλέξανδρου Πίστη ο Ιω. Βονασέρας και η Ελ. Αρνιωτάκη ξετρέλαναν τον κόσμο4398.
Στις 23 Ιουνίου παρουσιάσθηκε ο Αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου με τον Ιω.
Βονασέρα «γνήσιον Κινέζον, αντάξιον μνηστήρα της Νικολέττας». Ο Π. Λαζαρίδης
ως αρχοντοχωριάτης υποκρινόταν όπως ο μακαρίτης Παντελής Σούτσας.
Χειροτονήθηκε μανδαρίνος «μαμαμούνης» χωρίς μεγάλες διατυπώσεις και
κατόρθωσε να αποκαταστήσει έγκαιρα τη θελκτικότατη θυγατέρα του, την οποία
4395 Νέα Εφημερίς, 15/6/1890, 166, 4. Βλ. και στο υποκεφάλαιο «Ο θίασος “Μένανδρος” των
αδελφών Ταβουλάρη» του 1890.
4397 Πρέπει να παίχθηκε στη διασκευή των Émile Souvestre και Eugène Bourgeois, σε μετάφραση
του Ιωάννη Χ. Κουρτέλη.
7.
828
έπαιζε φυσικότατα η Φωτεινή Δημητρουλοπούλου4399.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης ως Οθέλλος (24/6), ήταν «φοβερός εις την παραφοράν
του, ανήλθε θαυμασίως εις την κλίμακα της ζηλοτυπίας. Το βλέμμα του εξέπεμπε
αστραπάς και βροντάς, το στήθος του εκόχλαζε. Μετά αμιμήτου τέχνης μετέπιπτε
ραδίως από την τρομεράν συμφοράν της ζήλειας εις τους κλαυθμυρισμούς παιδίου,
διακοπτομένους από έκρηξιν οργής και εκδικήσεως». Ο Σπ. Δημητρακόπουλος, ως
Ιάγος, τα κατάφερε πολύ καλά με το σατανικό μειδίαμα, το φαρμακερό βλέμμα και
την πορωμένη καρδιά. Η Ελ. Αρνιωτάκη, ως Δεισδαιμόνα, συγκίνησε τους πάντες,
ιδίως όταν φώναζε ότι ήταν αθώα λίγο πριν το θάνατό της4400. Στην ίδια θερινή
περίοδο παίχθηκε ο Οθέλλος του Σαίξπηρ (10/6) και από τον Δ. Ταβουλάρη. Δεν
κρίθηκε όμως επιτυχής από την Ακρόπολιν, ενώ η Νέα Εφημερίς πίστευε ότι ανέπτυξε
όλη του την τέχνη. Στον κριτικό της Ακροπόλεως άρεσε περισσότερο ο Αρνιωτάκης
στον ρόλο αυτό.
Την Τρίτη 26 Ιουνίου διδάχθηκε μια μεγάλη επιτυχία του Ιω. Βονασέρα, που
επαναλαμβανόταν κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, Οι ιππόται της ομίχλης του
A. D’Ennery. Ο πρωταγωνιστής ως Ζακ Σεπάρ «ήρε θριάμβους, εδείχθη θαυμάσιος
και αναμφισβήτητος καλλιτέχνης». Ήταν σαν να είχε γραφτεί το έργο μόνο για αυτόν.
Η άριστη πλοκή του έργου και τα επεισόδιά του συνέτειναν στο να εξαρθεί ο
χαρακτήρας του βασιλιά της Παληομονέδας. Ο ρόλος του νεαρού κακούργου, στην
ψυχή του οποίου ένα συναίσθημα, η ευγνωμοσύνη προς το φίλο του Τάμεση,
κατέπνιγε όλα τα άλλα, απαιτούσε λεπτή και τέλεια υπόκριση, διαφορετικά διέτρεχε
τον κίνδυνο να παρανοηθεί. Ο Ιω. Βονασέρας πέτυχε. Στις δύο σκηνές της μέθης και
της αναγόρευσής του σε βασιλιά των ιπποτών της ομίχλης, το ακροατήριο
επιθυμούσε να χειροκροτήσει αλλά συγκρατιόταν, από φόβο μήπως χάσει ακόμα και
μία λέξη από το στόμα του πρωταγωνιστή ή μία κίνηση. Αλλά το έργο ήταν και
διδακτικό, αφού έδειχνε πως η φιλία έσωζε μια διεφθαρμένη καρδιά. Πολύ ωραία
υπεκρίθησαν ο Μ. Αρνιωτάκης, η Ελ. Αρνιωτάκη και ο Χαρ. Δημητρουλόπουλος. Η
Φωτεινή Δημητρουλοπούλου και ο υποδυόμενος τον Τάμεση ήταν λίγο ψυχροί. Στην
επιτυχία του έργου συνέτεινε και η μετάφραση του Χρήστου Αλεξιάδη, ο οποίος
γνώριζε σε βάθος το θέατρο και άριστα τη γλώσσα του θεάτρου. Η μετάφραση ήταν
μία από τις σπανιότατες καλές μεταφράσεις. Αργότερα στην παράσταση της 26ης
7891, 3, Νέα Εφημερίς, 23/6/1890, 174, 4 και 7.
4400 Ακρόπολις, 25/6/1890, 2929, 3.
829
Ιουλίου προστέθηκε στην τέταρτη πράξη μία σκηνή πυρκαγιάς, όπου ο Ιω.
Βονασέρας ως Ζακ Σεπάρ διερχόταν ως δαίμονας τις στέγες των πυρπολούμενων
σπιτιών του Λονδίνου4401.
Στις 12 Ιουλίου εμφανίσθηκε για πρώτη φορά Η τιμή εν τω εγκλήματι
(L’honneur dans le crime) του Julien de Maillan, στη λαμπρή μετάφραση του Δημ.
Κοτοπούλη, ο οποίος πρωταγωνιστούσε. Ο Κοτοπούλης με την ωραία ανδρική φωνή
και την καλλιτεχνική απαγγελία του εκτέλεσε με τέχνη το μέρος του και
επανειλημμένως χειροκροτήθηκε. Υπερείχε των υπολοίπων συναδέλφων του στο
χρωματισμό της φωνής του. Καλά έπαιξε και ο Π. Λαζαρίδης και εύμορφα ο
Δημήτριος Καζούρης4402.
Στις 19 και 20 Ιουλίου παρουσιάσθηκε άλλο ένα νέο δράμα Οι Κοζάκοι, που
ήταν πατριωτικό, δημοφιλές, θεαματικό με σκηνές θεάτρου εν θεάτρω. Η πλοκή ήταν
ομαλή, αβίαστη, χωρίς να κουράζει το θεατή, με σκηνές δραματικές που συγκινούσαν
μέχρι δακρύων, με πλήθος επεισοδίων πατριωτικού βίου και πατριωτικών ιδεών. Ο
θιασάρχης δαπάνησε φιλότιμα μεγάλο ποσό χιλιάδων δραχμών. Η Ελ. Αρνιωτάκη ως
κυρία Βλανσάρ ερμήνευσε φυσικότατα και η Ουρανία Καζούρη ως δούλη Κοζάκα με
πολλή τέχνη και κέρδισε τη συμπάθεια και επαίνους4403.
Την Κυριακή 29 Ιουλίου παραστάθηκε ο Αμαξηλάτης των Άλπεων, ένα δράμα
ωραίο, περιπετειώδες, πλήρες φαιδρότατων σκηνών. Θεωρήθηκε ως μία γραφική
ιστορία, που διαδραματιζόταν κατά τους χρόνους του Βοναπάρτη στις Άλπεις.
Πρωταγωνιστούσε ο Δημήτρης Κοτοπούλης ως Ιωάννης Κλαύδιος. Υποκρίθηκε
φυσικά και ρεαλιστικά χωρίς κωμικές παραφορές ή ρομαντικές εξάρσεις. Ταυτόχρονα
διέθετε καλό παράστημα και μεταλλική φωνή χωρίς πομπώδη χροιά. Η Ουρανία
Καζούρη ως Γενοβέφα, ως κόμησσα Αρέτσου, είχε κερδίσει τη συμπάθεια του
κοινού, προκαλώντας άφθονα δάκρυα και χειροκροτήματα. Χαρακτηρίστηκε ως
αισθηματική ηθοποιός, που είχε κατακλύσει το θέατρο με τη μελωδική φωνή της. Ο
Ιω. Βονασέρας και ο Παναγής Σταματόπουλος επέδειξαν λεπτότητα στην τέχνη τους.
Ο θίασος αυτός του Μ. Αρνιωτάκη, κατά τον κριτικό της εφημερίδας Ακρόπολις,
ήταν γεμάτος ταλαντούχους και ευσυνείδητους ηθοποιούς4404.
Συνεχίσθηκαν οι παραστάσεις με το έργο Ληστής και φιλόσοφος του Félix Pyat

7913, 3, 21/7/1890, 7915, 3, Νέα Εφημερίς, 18/7/1890, 199, 4, 19/7/1890, 200, 6 και 7, 20/7/1890, 201,
6 και 7.
830
(5/8). Γεμάτο κοινωνικοφιλοσοφικές ιδέες το έργο ανήκε στη λεγόμενη
«πραγματική» σχολή, σύμφωνα με την οποία απεικονιζόταν ο άνθρωπος, όπως
πραγματικά ήταν. Ένας ληστής αφήνει τα δάση για χάρη της πόλης. Πηγαίνει σε μια
κοινωνία, όπου το χρήμα είναι το παν, η τιμή και η προσωπική αξία δεν είναι τίποτα,
το ελάχιστο πολιτικό ή αστικό δικαίωμα αποκτάται δια χρημάτων, εκεί ο νόμος
θεωρεί το φτωχό δούλο και ρωτά τον άνθρωπο εάν είναι πλούσιος πριν τον ονομάσει
πολίτη. Παρουσιάσθηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια. Εμφανίσθηκε ο Δημ. Κοτοπούλης ως
ληστής Όσκαρ, ο Μιχ. Αρνιωτάκης ως Βολφ, ο Χαρ. Δημητρουλόπουλος ως
φιλόσοφος και μαθητής του φρενολόγου Γκαλ Μάγνου Βέρνερ, η Ουρανία Καζούρη
εξαιρετικά μελετημένη, ως κόμησσα Δ’Ανσπάς, η Ελένη Κοτοπούλη ως γλωσσού
Μίννα, η Φωτεινή Δημητρουλοπούλου ως μικρά και πεταχτή Καρλόττα. Το δράμα
είχε μεταφράσει επιτυχέστατα ο Νικόλαος Ι. Λάσκαρης4405.
Πολύς κόσμος είχε συρρεύσει στην παράσταση για το δράμα Οι παράφρονες
του Ricardo Castelvecchio (11/8) και για το μονόπρακτο ελληνικό μελόδραμα Το
ξημέρωμα του '21 του Δ. Ιωαννίδη, που είχε ήδη παρασταθεί για πρώτη φορά το 1889.
Η παρουσίαση του δράματος εκτελέσθηκε, όπως και αυτή των αοιδών, με
Η υπόθεση του έργου Το λαγιαρνί του δικηγόρου Νικολ. Παπαλεξανδρή, που
διδάχθηκε στις 16 Αυγούστου, περιστρεφόταν γύρω από το θάνατο του ιστορικού
κλέφτη Βλαχαρμάτα και του τρυφερού ειδυλλίου της Γκόλφως και του ψυχογιού του
Γιάννη. Ιδιαίτερα καταχειροκροτήθηκαν μέρη, όπως: η προσφώνηση του
Βλαχαρμάτα προς τα παλικάρια, οι τελευταίες λέξεις του ίδιου καθώς ψυχοραγεί, ο
χαιρετισμός του γέρου Μπράχου στα όρη και η πρόποσή του στο δείπνο. Η εκτέλεση
του έργου από τους ηθοποιούς θεωρήθηκε καλή4407.
Παραστάθηκε ο Καραπατάκιας του Ιωάννη Βαρβέρη (21 & 25/8), όπου
ξεχώρισε ο ηθοποιός Δημ. Καζούρης στον ομώνυμο ρόλο4408.
Στο τέλος Σεπτεμβρίου ο θίασος του Μιχαήλ Αρνιωτάκη διέκοψε τις
παραστάσεις στο θέατρο «Παράδεισος» και έφυγε για την Αλεξάνδρεια4409.
και 7.
Εφημερίς, 11/8/1890, 223, 5 και 6, 12/8/1890, 224, 7.
831
1891
Τον Οκτώβριο αναγγέλλεται η σύσταση μεγάλου δραματικού ελληνικού
θιάσου, με σκοπό τη δημιουργία του «εθνικού δραματικού θιάσου» με τη σύμπραξη
των θιασαρχών Ν. Λεκατσά και Μ. Αρνιωτάκη. Θα συμπεριλάμβανε ό,τι εξοχότερο
και καλλιτεχνικότερο διέθετε το ελληνικό θέατρο. Ο θίασος θα έδινε παραστάσεις μια
φορά την εβδομάδα στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και τρεις φορές στον
Πειραιά, στη λαμπρή και πολυτελή λέσχη του φιλόκαλου καταστηματάρχη Π.
Σιμάνου. Το δραματολόγιο με δράματα και κωμωδίες, κατ’ εξοχήν ελληνικά, θα ήταν
υπό την εποπτεία επιτροπής που είχε ως πρόεδρο τον Δ. Καλλιφρονά (βουλευτή και
πρόεδρο του δημοτικού συμβουλίου), τον Νεοκλή Καζάζη (καθηγητή του
Πανεπιστημίου και ιδρυτή του Συλλόγου «Ελληνισμός»), τον Αχιλλέα Παράσχο, τον
Αντ. Αντωνιάδη, τον Δημ. Οικ. Καλαποθάκη ως μέλη και ως γραμματέα τον Νικόλαο
Λάσκαρη. Η επιτροπή του Πειραιά είχε ως πρόεδρο τον δήμαρχο Θεόδ. Ρετσίνα, τον
Παύλο Δαμάλα, τον Πέτρο Οριγώνη, τον Σταύρο Καπράνο, τον Νικόλ. Δ.
Σταματόπουλο, τον Γεωργ. Θ. Ρετσίνα, το άνθος της φιλόμουσης και χρυσής
νεολαίας του Πειραιά. Ο Τύπος ζητούσε την υποστήριξη του θιάσου για την
ανάπτυξη της ελληνικής σκηνής. Ο Λεκατσάς όμως αποχωρεί από αυτό το σχήμα
προτού αρχίσουν οι παραστάσεις4410. Τα πρωταγωνιστούντα πρόσωπα ήταν: Μ.
Αρνιωτάκης, Δημ. Κοτοπούλης, Θεόδ. Πεταλάς, Γρ. Σταυρόπουλος, Ιω. Βονασέρας
και δώδεκα ακόμα άνδρες δευτερεύοντες ηθοποιοί και οι κυρίες Ελ. Χέλμη, Ελ.
Κοτοπούλη, Ελ. Αρνιωτάκη, Αικ. Λεκατσά, Άρτ. Ζάμπου και τρεις ακόμα
δευτερεύουσες. Η επιτροπή εξέδωσε το πρόγραμμα και επικαλέστηκε τη συνδρομή
του κοινού «υπέρ του εθνικού θεάτρου». Ο θίασος κατά προτίμηση θα παρουσίαζε
ελληνικά δράματα, όπως Κυψελίδαι του Δ. Βερναρδάκη, Οι τριάκοντα του Αλ. Ρίζου
Ραγκαβή, Πιπαρέτη και βοσκοπούλα του Δημ. Κορομηλά, Λέων Καλλέργης του
Αχιλλέα Παράσχου, Πετρώνιος ο Μάξιμος του Αντ. Ιω. Αντωνιάδη, Ανδρόνικος του
Κ.Γ. Ξένου, Ρήγας Φεραίος του Αρ. Προβελέγγιου. Από τα αρχαία Φοίνισσαι του
Ευριπίδη, Νεφέλαι και Πλούτος του Αριστοφάνη και από τα ξένα Έμπορος της
Βενετίας του Σαίξπηρ και Οι λησταί του Φρ. Σίλλερ. Παρατηρούμε στροφή στο
αρχαιόθεμο δραματολόγιο για ενίσχυση της νεοελληνικής ταυτότητας του Νεοέλληνα
από το μεγαλείο της αρχαίας Ελλάδας αλλά και από το ρομαντικό θεματολόγιο της
4410 Δημητριάδης, ό.π., σ. 117, σημ. 105.
832
Βυζαντινής και του 1821 ιστορίας4411. Ήταν αναγγελία που δεν πραγματοποιήθηκε,
όμως, ίσως επειδή ήταν οικονομικά ασύμφορη και η προσέλευση του κοινού δεν θα
ήταν επαρκής για την οικονομική κάλυψη.
Έτσι δίνει ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη εννέα παραστάσεις
στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» αρχίζοντας την Παρασκευή 1 Νοεμβρίου με τα
έργα: Κυψελίδαι του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία σε μουσική του
Αλεξανδρινού Μ. Χατζηπέτρου4412, τη Δευτέρα 4 Νοεμβρίου Λεωνίδας εν
Θερμοπύλαις του Michel Pichat, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου, και
Ο πνευματισμός του Νικ. Ι. Λάσκαρη, σκώμμα σε μια πράξη4413, Δευτέρα 11
Νοεμβρίου Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, και πάλι Ο
πνευματισμός του Νικ. Ι. Λάσκαρη4414, Παρασκευή 15 Νοεμβρίου Η άλωσις της
Κωνσταντινουπόλεως του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, δράμα σε μουσική Σπ. Καίσαρη,
και Η γυναίκα του μπαρμπέρη του Δημ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία4415. Την
Παρασκευή 22 Νοεμβρίου πάλι Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως του Δημ. Οικ.
Καλαποθάκη και η μονόπρακτη κωμωδία Ένας σκύλος αντεραστής του Ιω.
Μαργαρίτη4416, την Παρασκευή 29 Νοεμβρίου Άτυς ο Λυδός του Αντ. Ι. Αντωνιάδη,
τρίπρακτη τραγωδία σε μουσική Λουδοβίκου Σπινέλλη, και η μονόπρακτη κωμωδία
Οι Παρίσιοι εν Αθήναις του Ανδρέα Νικολάρα4417, το Σάββατο 14 Δεκεμβρίου Αι δύο
ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση του Δ. Λάμπρου4418, την Κυριακή 15 Δεκεμβρίου Ταρτούφος (Le
Tartuffe) του Μολιέρου, πεντάπρακτη κωμωδία, και Η κυρά Φροσύνη του Αρ.
Βαλαωρίτη4419. Τέλος, την Παρασκευή 20 Δεκεμβρίου το δράμα Λέων Φωκάς ή Ο
Εφημερίς, 22/10/1891, 295, 7, 30/10/1891, 303, 6, 1/11/1891, 305, 5-6 και 7, 2/11/1891, 306, 6.
5-6, 3/11/1891, 307, 8, 4/11/1891, 308, 5 και 6, 6/11/1891, 310, 6.
Εφημερίς, 7/11/1891, 311, 6, 9/11/1891, 313, 8, 11/11/1891, 315, 5 και 7.
4415 Ακρόπολις, 14/11/1891, 3527, 2, 15/11/1891, 3528, 2, 17/11/1891, 3530, 3, 18/11/1891, 3531, 3,
Παλιγγενεσία, 13/11/1891, 8324, 3, 15/11/1891, 8326, 3, 18/11/1891, 8328, 3, Νέα Εφημερίς,
14/11/1891, 318, 5, 15/11/1891, 319, 6. Η Νέα Εφημερίς αναφέρει ότι παίχθηκε η Ερωτική απόπειρα
του Παν. Ζάνου. Βλ. επίσης Σιδέρης, Ιστορία, σ. 87.
22/11/1891, 8332, 3, Νέα Εφημερίς, 20/11/1891, 324, 6, 22/11/1891, 326, 7.
4417 Ακρόπολις, 29/11/1891, 3542, 3, Νέα Εφημερίς, 29/11/1891, 333, 7 και 8. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
103.
4418 Ακρόπολις, 12/12/1891, 3555, 3, 13/12/1891, 3556, 3, 14/12/1891, 3557, 3, Νέα Εφημερίς,
13/12/1891, 347, 7, 14/12/1891, 348, 7.
4419 Ακρόπολις, 12/12/1891, 3555, 3, 13/12/1891, 3556, 3, 14/12/1891, 3557, 3.
833
υιός του βασιλέως του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, σε μουσική Σπ. Καίσαρη και Λ.
Σπινέλλη4420.
Παίχθηκε το έργο Κυψελίδαι του Δημ. Βερναρδάκη, που είχε υποβληθεί στο
Ράλλειο ποιητικό διαγωνισμό το 1859 ημιτελές και το 1860 ολοκληρωμένο4421. Η
υπόθεση του έργου ήταν ίδια με αυτή που σώζει ο Ηρόδοτος για τον τύραννο της
Κορίνθου, Περίανδρο και τους γιούς του, με τη διαφορά ότι ο συγγραφέας για να
προκαλέσει τον οίκτο και τον τρόμο, παρενέβαλε το φόνο του Περίανδρου από το γιο
του Λυκόφρονα, υπό τη σκιά της φονευθείσης από τον πατέρα του μητέρας. Αντί
όμως να διεγείρει αυτά τα συναισθήματα ο γιος προκαλούσε την απέχθεια και την
αηδία. Το έργο χαρακτηρίσθηκε ως πρωτόλειο από τον κριτικό της εφημερίδας
Ακρόπολις, Α.Ν. Πετσάλη. Η ερμηνεία του έργου υπήρξε μέτρια. Παρόλα αυτά ο
ίδιος κριτικός επισήμανε την παρουσία ορισμένων ηθοποιών, όπως του Γρ.
Σταυρόπουλου (Προκλή), του Θ. Πεταλά (Λυκόφρονα), της Αρτ. Ζάμπου, του Μ.
Αρνιωτάκη, που θα έπρεπε να σταλούν στην Ευρώπη για περαιτέρω σπουδές με
έξοδα του δημοσίου. Γεγονός που θυμίζει τον Κωνσταντίνο Κυριακό Αριστία (1799-
1857), λόγιο ηθοποιό στη θεατρική σκηνή της Δομνίτσας Ραλλούς Καρατζά, που με
υποτροφία στάλθηκε από τον ηγεμόνα του Βουκουρεστίου Καρατζά για να
σπουδάσει στο Παρίσι δίπλα στον μεγάλο ηθοποιό Ταλμά (1763-1816) περίπου μισό
αιώνα πριν. Ειδικά ο Μ. Αρνιωτάκης διακρινόταν πάντα για τις μέτριες κινήσεις, το
αξιοπρεπές ήθος, την ήρεμη φωνή, που ανύψωνε με πάθος ενίοτε. Κατά την Νέα
Εφημερίδα, ο πρωταγωνιστής Λυκόφρων (Θ. Πεταλάς) με όλο το μελαγχολικό και
φιλοσοφικό ύφος, τύπου Άμλετ, άξιζε τους επαίνους που έλαβε, όπως και ο Μ.
Αρνιωτάκης ως Περίανδρος της Κορίνθου, και ο Γρ. Σταυρόπουλος ως Προκλής της
Επιδαύρου. Άρεσε πολύ η Ελένη Χέλμη και αρκετά η Άρτεμις Ζάμπου. Η εξέλιξη
του αρχαίου κόσμου σε τόσο δυνατή αναπαράσταση εντυπωσίασε το κοινό και μαζί
με την ποίηση, τη δράση, τη διάπλαση των χαρακτήρων και τη γλυκόλαλη γλώσσα
κατέθελξε τους θεατές4422.
Στην παράσταση (4/11) του δράματος Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις του Michel
Εφημερίς, 16/12/1891, 350, 5-6, 18/12/1891, 352, 5-6, 19/12/1891, 353, 5, 20/12/1891, 354, 6 και 7,
26-28.
Εφημερίς, 22/10/1891, 295, 7, 30/10/1891, 303, 6, 1/11/1891, 305, 5-6 και 7, 2/11/1891, 306, 6.
834
Pichat, σε μετάφραση Άγγ. Βλάχου, πρωταγωνίστησαν οι Δ. Κοτοπούλης και Ελ.
Χέλμη, που αντεπεξήλθαν καλά. Η κωμωδία Ο πνευματισμός του Νικ. Ι. Λάσκαρη
χειροκροτήθηκε δικαίως για την επικαιρότητα του θέματος αλλά και τις
ευφυολογίες4423.
Στους Ληστές του Σίλλερ (11/11) συντέλεσε στην επιτυχία της παράστασης,
εκτός από τον πρωταγωνιστούντα Μ. Αρνιωτάκη και ο σκηνικός διάκοσμος και ο
πολυτελής ιματισμός4424.
Ο Λέων Φωκάς ή Ο υιός του βασιλέως του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη
παραστάθηκε για πρώτη φορά στις 20 Δεκεμβρίου. Ο Σπ. Καίσαρης είχε συνθέσει
ωραιότατο εμβατήριο, που απέδωσαν είκοσι χάλκινα όργανα κατά την παρέλαση της
πομπής του βασιλέως. Χορός νέων, επίσης, έψαλε επιθαλάμιο άσμα στους γάμους της
Ευδοκίας, και ο Λ. Σπινέλλης συνέθεσε κατανυκτική προσευχή για την ε΄ πράξη. Η
παράσταση υπήρξε λαμπρή. Η αίγλη της βυζαντινής αυλής κατέστησε το δράμα
θεαματικό και ευάρεστο. Οι μουσικοσυνθέτες Σπ. Καίσαρης και Λ. Σπινέλλης
εργάσθηκαν φιλότιμα, όπως και οι χορωδίες. Ο στόχος για περίοδο δράσης στον από
σκηνής αγώνα για την ανύψωση του εθνικού θεάτρου είχε επιτύχει4425.
1892
Στις 31 Αυγούστου 1892 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ότι για τη χειμερινή
περίοδο του 1892, ενοικιάστηκε το θέατρο «Κωμωδιών», από το θίασο Μιχαήλ
Αρνιωτάκη με πρωταγωνίστρια την Αικατερίνη Βερώνη. Στο ίδιο θέατρο έκανε
εμφανίσεις και γαλλικός θίασος. Ο θίασος Αρνιωτάκη-Βερώνη θα παρίστανε κατά τις
ημέρες αργίας του γαλλικού θιάσου με αρχή στις 10 Οκτωβρίου 1892. Η Αικ.
Βερώνη και ο θίασος του Αρνιωτάκη είχαν έρθει από την Πάτρα4426. Τα μέλη του
θιάσου ήταν: Αικ. Βερώνη, Μ. Αρνιωτάκης, Θ. Πεταλάς, Ελ. Αρνιωτάκη, Γ.
Χρυσάφης, Π. Χριστοφορίδης, Αριάδνη Νίκα, Αικ. Λεκατσά, Σπ. Σφήκας, Δ.
Βερώνης, Ν. Κόκκος, Σμαρ. Βερώνη, Αικ. Παπαϊωάννου, Κική Αρνιωτάκη, Γ.
Νικηφόρος κ.ά.4427.
5-6, 3/11/1891, 307, 8, 4/11/1891, 308, 5 και 6, 6/11/1891, 310, 6.
Εφημερίς, 7/11/1891, 311, 6, 9/11/1891, 313, 8, 11/11/1891, 315, 5 και 7.
Εφημερίς, 16/12/1891, 350, 5-6, 18/12/1891, 352, 5-6, 19/12/1891, 353, 5, 20/12/1891, 354, 6 και 7,
4427 Εφημερίς, 31/8/1892, 244, 3, 10/9/1892, 254, 3, περ. Εστία, αρ. 40, 4/10/1892, σ. 224.
835
Στην πρώτη παράσταση το Σάββατο 10 Οκτωβρίου 1892, δόθηκε η Αδριανή
Λεκουβρέρ (Adrienne Lecouvreur) των E. Scribe και E. Legouvé, με πολύ κόσμο, που
παρακολουθούσε με ενδιαφέρον και συζητούσε εκφέροντας κρίσεις περί υποκριτικής.
Το ενδιαφέρον και η συμπάθεια του ανεπτυγμένου κοινού προς τον έναν ή τον άλλον
ηθοποιό έπρεπε να εκληφθεί ως ένδειξη προαγωγής του εθνικού θεάτρου. Η
παράμετρος αυτή οδήγησε την κριτική σε παρακολούθηση της επιτεινόμενης, για το
τέλος του 1892, θεατρικής κίνησης. Στον Μιχαήλ Αρνιωτάκη η ελληνική σκηνή
οφείλει πολλά για την προσφορά του. Η κριτική του αρθριδίου καταλόγισε στο
θιασάρχη την ατυχή διανομή των ρόλων, που είχε ως αποτέλεσμα την κακή εμφάνιση
των ηθοποιών, πλην της Αριάδνης Νίκα, που υποκρίθηκε καλά την πριγκίπισσα de
Bouillon και φορούσε με κομψότητα τις πολυτελείς ενδυμασίες. Το ενδιαφέρον
απέσπασε η Αικ. Βερώνη ως Αδριανή. Η φωνή της ήταν μεταλλική και εύκαμπτη, η
απαγγελία της τεχνική, αλλά λίγο εμφαντική. Στη σκηνή περισσότερο απάγγειλε
χωρίς δράση, στην οποία μετείχε λίγο. Κατά τον ίδιο τρόπο είχε αντιληφθεί και
απέδωσε την Αδριανή, ώστε ο χαρακτήρας να μην είναι ευδιάκριτος. Η Αικ. Βερώνη,
όπως σημειώνει η κριτική, χρειαζόταν μελέτη και καλλιτεχνική αγωγή4428.
Ο κριτικός της Εφημερίδος, με το ψευδώνυμο Ερμής, αναφέρεται στην
Αικατερίνη Βερώνη, η οποία εμφανίζεται στην Πάτρα πριν έρθει στην Αθήνα. Κατά
τα γραφέντα, η πρωταγωνίστρια έδρεψε βραβεία, από κοινωνίες πιο ανεπτυγμένες
στην αισθητική από αυτήν της Αθήνας, και με αυτά τα εφόδια ήλθε και στην Ελλάδα.
Εφόδια που δείχνουν ανεκτίμητα προσόντα. Η επιτυχία της στον ομώνυμο ρόλο της
Αδριανής Λεκουβρέρ των E. Scribe και E. Legouvé επέδειξε το ταλέντο (talent) της,
να εμβαθύνει στο πρόσωπο της ηρωίδας, που συντάραξε τη γαλλική κοινωνία εκατό
χρόνια πριν. Με την ερμηνεία της η Αικ. Βερώνη έδωσε ένα τέλειο δείγμα της αξίας,
που είχε η ιστορική Λεκουβρέρ στην τέχνη της. Τόσο τέλεια ήταν η υπόκρισή της.
Υπερέβαινε δε την τελειότητα, όταν παραδινόταν στην αλλοφροσύνη, μετά την
επίδραση του φονικού δηλητηρίου ή όταν απελπισμένη πέθαινε εν μέσω αγωνίας,
αποσπώντας δάκρυα από τους θεατές, που έμεναν ενεοί μπροστά στην εικόνα. Οι
λίγες αυτές διαπιστώσεις στοιχειοθετούν μια απλή ιδέα του καλλιτεχνικού ταλέντου
της Βερώνη4429.

Εφημερίς, 25/9/1892, 269, 3, 8/10/1892, 282, 3, 10/10/1892, 284, 3, 11/10/1892, 285, 3. Σιδέρης,
4429 Εφημερίς, 4/8/1892, 217, 3.
836
Την Αδριανή Λεκουβρέρ στο ομώνυμο δράμα είχε ερμηνεύσει και η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου. Η σύγκριση για το αθηναϊκό κοινό φαινόταν εύκολη.
Γνωρίζοντας το ταλέντο της μίας θα γινόταν η αντιπαραβολή προς την άλλη. Οι
προσδοκίες για την υποκριτική της Αικατερίνης Βερώνη, εξαιτίας της φήμης της,
ήταν μεγάλες. Η άμιλλα όμως έπρεπε να είναι ευγενής, όποια και αν ήταν η δημόσια
κρίση.
Η κριτική δεν ήταν πολύ ευνοϊκή για τη Βερώνη. Η υπόκρισή της φανέρωνε
μεγάλη εξάσκηση που ελεγχόταν από αυτήν, αλλά την απασχολούσε το λεκτικό
μέρος και η απαγγελία, όχι η δράση. Περιοριζόταν μόνο στο ρόλο της και δεν
αποτελούσε μέρος του σκηνικού συνόλου, με αποτέλεσμα ο χαρακτήρας να
διασπάται από τη μία πράξη στην άλλη. Την ίδια περίοδο ερμήνευε η Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου τον ίδιο ρόλο στο θέατρο «Ολύμπια» με το θίασο «Πρόοδος» του
Δημ. Κοτοπούλη. Οι κριτικοί ορμώμενοι από τη θέληση της κοινής γνώμης
οδηγήθηκαν να κλίνουν υπέρ της μίας ή της άλλης υποκριτικής των
πρωταγωνιστριών. Η Παρασκευοπούλου υπήρξε συγκλονιστική, κατά αναφορά του
κριτικού της Εφημερίδος, και μπόρεσε να περάσει στο κοινό τις συγκινήσεις. Οι
συγκρίσεις όμως «εξημμένες» συνεχίσθηκαν από τους οπαδούς των δύο
πρωταγωνιστριών4430.
Η προτίμηση του κοινού, κατά αναφορά της Εφημερίδος, έκλινε προς το
μέρος της Παρασκευοπούλου. Το φύλλο4431 ανέφερε ότι η διαφήμιση που είχε
προηγηθεί ήταν υπερβολική και ο κόσμος πολυπληθής συνέρρευσε στο θέατρο
«Κωμωδιών». Οι προσδοκίες ήταν μεγάλες για την Αικ. Βερώνη, αλλά το
αποτέλεσμα υποδεέστερο των ελπίδων. Στις 11 Οκτωβρίου, που ανακοινώθηκε η
παράσταση στο θέατρο «Ολύμπια» της Αδριανής Λεκουβρέρ, με την Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου, το κοινό επανήλθε για να επαναθαυμάσει την πρωταγωνίστρια
και τους ηθοποιούς του θιάσου της. Επιθυμία του συντάκτη ήταν, όπως δήλωσε, να
αποφύγει τις συγκρίσεις και να μην αποθαρρύνει, αλλά η θέληση του κοινού επέβαλε
τις παρατηρήσεις. Στόχος ήταν να ενταθεί η άμιλλα. Η άμιλλα αυτή έλπιζαν ότι
οδηγούσε στη βελτίωση και την ανάπτυξη της ελληνικής σκηνικής τέχνης. Άξια
σεβασμού είναι κάθε γνώμη και άποψη που εισάγει κάτι νέο και διαφορετικό στην
κοινή γνώμη, με τον όρο βέβαια, να συντελεί στην προοδευτική κρίση.
4430 Ό.π., 10/10/1892, 284, 3, 11/10/1892, 285, 3.

4431 Ό.π., 12/10/1892, 286, 2.
837
Ο θίασος «Ευριπίδης» παρέστησε στις 13 και 14 Οκτωβρίου τη Μερόπη του
Δημ. Βερναρδάκη με την Αικ. Βερώνη στον ομώνυμο ρόλο. Την τραγική ηρωίδα
δίδαξε στη Βερώνη, όπως έκανε και στην Παρασκευοπούλου, ο ίδιος ο Δημ.
Βερναρδάκης. Η Βερώνη όμως υπολείφθηκε των προσδοκιών του κοινού στην
ερμηνεία της. Η καλλιτεχνική της ιδιοφυΐα δεν άρμοζε με την τραγωδία. Σε πολλά
μέρη είχε παρανοήσει το χαρακτήρα. Ο κριτικός της Εφημερίδος με το ψευδώνυμο
Θέσπις συμβούλευε την Βερώνη να εγκαταλείψει τις τραγωδίες, γιατί σε αυτά
διέπρεπε η Παρασκευοπούλου, και να αναδείξει την τέχνη της σε ελαφρότερα έργα.
Κατά την Ακρόπολιν, διδάχθηκε «εν πλούτω σκηνικής διασκευής και αμφιέσεως». Η
Αικ. Βερώνη «υπεδύθη το πρόσωπον της Μερόπης κατά τη διδαχήν του ιδίου του
συγγραφέως και εχειροκροτήθη εμμανώς, απάντων των θεατών ορθίων, ιδίως εις την
δ΄ πράξιν. Αι εσθήτες της ήσαν αληθή καλλιτεχνήματα»4432.
Ο Θέσπις της Εφημερίδος αναφέρει σε άρθρο του τη σύμπτωση ύπαρξης
ανταγωνισμού μεταξύ των δύο ιστορικών προσώπων της Γαλλίας, μεταξύ της
ηθοποιού Αδριανής Λεκουβρέρ και της ηθοποιού Duclos. Η τελευταία δεν
εμφανίζεται στο δράμα των E. Scribe και E. Legouvé. Ανήκαν σε δύο διαφορετικές
θεατρικές ομάδες με τους εκατέρωθεν θαυμαστές τους. Ό,τι απασχολούσε τους
θαυμαστές της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και της Αικ. Βερώνη, απασχολούσε τότε
και τους οπαδούς των ηθοποιών του Παρισιού, που ριγούσαν για την υπεροχή της
Αδριανής ή της Duclos. Η σύμπτωση αυτή – κατά την παρατήρηση του Θέσπιδος –
επεκτείνεται και στην καλλιτεχνική ιδιοφυΐα των δύο Γαλλίδων. Βρίσκει
καλλιτεχνικές ομοιότητες μεταξύ της Αδριανής και της Παρασκευοπούλου, όπως και
μεταξύ της Duclos και της Βερώνη. Η Αδριανή αναστάτωσε την τραγωδία, ανέτρεψε
τους κρατούντες σκηνικούς κανόνες, την ψυχρή δεσμευμένη τέχνη και πρόβαλε την
πραγματικότητα, όπως την μάντευε μέσα από τον χαρακτήρα και την ερμήνευε η
Παρασκευοπούλου. Η Βερώνη συγκρίνεται με την Duclos, της οποίας η απαγγελία
της έμοιαζε σχεδόν με ψαλμωδία και οι κινήσεις της ρυθμίζονταν μελετημένες κατά
τους κανόνες της εποχής. Ήταν η ενσάρκωση της επικρατούσας τραγικής ηθοποιίας.
Η Βερώνη είναι η μορφωμένη και η καλύτερα εξασκημένη από τους ηθοποιούς της
νεότερης σκηνής. Η τέχνη της όμως περιορίζεται στην απαγγελία και όλες οι
συγκινήσεις και τα πάθη, οι εκδηλώσεις της ψυχής ερμηνεύονται μέσω της φωνής
4432 Ακρόπολις, 13/10/1892, 3843, 3, 14/10/1892, 3844, 3, Εφημερίς, 13/10/1892, 287, 3, 14/10/1892,
288, 3. Αλεξία Αλτουβά, «Η συμβολή του Δημητρίου Βερναρδάκη στην ανάδειξη των
πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ. 149.
838
της, σε ευρεία κλίμακα τόνων. Το πρόσωπο παραμένει αδρανές. Οι κινήσεις
μετρημένες, υπαγορευμένες από τη διδασκαλία. Δεν δρα, μόνο απαγγέλλει. Ο
δραματογράφος δεν περιμένει από τη Βερώνη παρά μόνο απαγγελία των έργων του,
όχι ερμηνεία της σύλληψης του υποδυόμενου προσώπου. Αντίθετα η
Παρασκευοπούλου συλλαμβάνει μόνη της τον τύπο του προσώπου, τον χαρακτήρα
και τον ερμηνεύει. Η τέχνη της αυτή επιτυγχάνει4433.
Ταυτόχρονες σχεδόν παραστάσεις των ίδιων έργων από τις δύο
πρωταγωνίστριες σημειώθηκαν το φθινόπωρο του 1892 με τη Γαλάτεια του Σπ.
Βασιλειάδη και τη Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη4434.
Στο Ένσαρκον άγαλμα του Τσικκόνι (21/10) η Βερώνη έπαιξε «θαυμασίως
εξαρθείσα εις ύψος τελείας καλλιτέχνιδος. Ο αδερφός της, Δημήτριος Βερώνης, ως
Λουκιανός, υπεδύθη μετ’ απαραμίλλου φυσικότητος και χάριτος», ενώ εμφανίσθηκε
και ένας νέος υποσχόμενος ηθοποιός ο Ν. Κόκκος, που διακρινόταν για την
«ευάρεστον απαγγελίαν, τας ακριβέστατα υπολογισμένας κινήσεις επί σκηνής». Το
μόνο που ενόχλησε στην παράσταση ήταν οι αφόρητοι κλακέρ4435.
Τη Διονυσία στο ομώνυμο έργο του Αλέξανδρου Δουμά υιού (22/10) η
Βερώνη υποδύθηκε αρκετά καλά. Ο Γ. Χρυσάφης ήταν στο ρόλο του επιτυχής. Το
κοινωνικό δράμα σε γενικές γραμμές είχε ικανοποιητικά ερμηνευθεί. Η παράσταση
της Διονυσίας κρίθηκε κατά την Ακρόπολιν και την Παλιγγενεσία εντελής και άψογη.
Οι ηθοποιοί υποκρίθηκαν καλά, χωρίς να στενοχωρήσουν το κοινό με άγριες φωνές
και ανόητες κινήσεις. Συγκίνησε και ενθουσίασε το κοινό η Βερώνη, αλλά οι θεατές
χειροκρότησαν επανειλημμένως και την αδερφή της Σμαράγδα Βερώνη, η οποία ως
Μάρθα έφθασε στην τελειότητα της υπόκρισης. Ακόμα ο Π. Χριστοφορίδης ως
γέρων Βρισσής ήταν έξοχος, η Αικ. Λεκατσά, ο Ν. Κόκκος και Γ. Χρυσάφης έπαιξαν
με ικανή επιτυχία4436.
Η Αικατερίνη Βερώνη ερμηνεύει επίσης τη Μαργαρίτα Γκωτιέ στο Η κυρία με
τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού (24/10). Στο ρόλο της αυτό, κατά κοινή ομολογία
4433 Εφημερίς, 13/10/1892, 287, 3, 14/10/1892, 288, 3, 16/10/1892, 290, 3.

4434 Ό.π., 18/10/1892, 292, 3, 19/10/1892, 293, 3. Πούχνερ, «Γαλάτεια και Τρισεύγενη», σ. 433-434.
23/10/1892, 8617, 3.
23/10/1892, 8617, 3, Εφημερίς, 23/10/1892, 297, 3.
839
της δημόσιας κρίσης, «υπεκρίθη κάλλιον». Εμφανίσθηκε βελτιωμένη στη δραματική
της τέχνη4437.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης για να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό των δύο
πρωταγωνιστριών καταφεύγει στην ελάττωση της τιμής του εισιτηρίου4438. Η Βερώνη
προς τα τέλη Οκτωβρίου 1892 αναχωρεί για την Κωνσταντινούπολη4439. Ο θίασος
«Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη μετακινείται στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών». Συνέπραξαν ηθοποιοί, όπως οι Ελένη Αρνιωτάκη, Αικατερίνη Λεκατσά,
Σοφία και Φωτεινή Δημητρουλοπούλου, Σοφία Ρούσου, Ελένη Νικηφόρου,
Πολυξένη Ιωάννου, Μ. Αρνιωτάκης, Ν. Λεκατσάς, Γ. Νικηφόρος, Γρ. Σταυρόπουλος,
Π. Λαζαρίδης, Ιω. Βονασέρας, Χρ. Δημητρουλόπουλος, Ν. Κίτσος, Στ.
Κωνσταντινίδης κ.ά. Ξεκίνησαν με τη Χάιδω τη λυγερή του Π. Μελισσιώτη,
δραματικό ειδύλλιο, όπου ερμήνευαν οι: Αικ. Λεκατσά (Χάιδω), Π. Μελισσιώτης
(Πάνος), Ιω. Βονασέρας (Νάκος), Ελ. Αρνιωτάκη, Π. Λαζαρίδης, Γ. Νικηφόρος4440.
Ο θίασος «Ευριπίδης» δίνει μια παράσταση εκ νέου στο θέατρο «Κωμωδιών»
– πρέπει να είχε αποχωρήσει πλέον ο Λεκατσάς –. Άρχισε τις παραστάσεις την
Κυριακή 29 Νοεμβρίου 1892 με το δράμα Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti και
τη μονόπρακτη κωμωδία Αργυρώ και Θανάσης, σε διασκευή Γ. Νικηφόρου, με τον Μ.
Αρνιωτάκη (Ορράδο), Κική Αρνιωτάκη (Έμμα) και τον Γ. Νικηφόρο στην κωμωδία.
Το δράμα διδάχθηκε με επιτυχία και όλα τα πρόσωπα ερμήνευσαν καλά τα μέρη τους.
Ιδιαίτερα η Κική Αρνιωτάκη απέδειξε ότι είχε ευρύ μέλλον4441. Ο πολιτικός θάνατος
επαναλήφθηκε από τον ίδιο θίασο στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» άλλες τρεις
φορές, την Τετάρτη 16 Δεκεμβρίου4442, την Παρασκευή 18 Δεκεμβρίου4443 και την
Κυριακή 28 Δεκεμβρίου 18924444.
4437 Παλιγγενεσία, 24/10/1892, 8618, 3, 27/10/1892, 8620, 3, Εφημερίς, 23/10/1892, 297, 3,

24/10/1892, 298, 3, 26/10/1892, 300, 2. Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού τον
19ο αιώνα στην Ελλαδα, σ. 170-179.
4438 Εφημερίς, 27/10/1892, 301, 3.
4439 Ό.π., 30/10/1892, 304, 3, 1/11/1892, 306, 3. Κατά τη Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου (Το
ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Β΄, σ. 193) η Αικ. Βερώνη δεν εμφανίσθηκε σε παραστάσεις
στην Κωνσταντινούπολη κατά το 1892-1893, αλλά το 1894.
13/11/1892, 8635, 3, Εφημερίς, 11/11/1892, 316, 3, 13/11/1892, 318, 3, 14/11/1892, 319, 3.
Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, 380-381.
335, 3.
4442 Παλιγγενεσία, 12/12/1892, 8660, 3.
4443 Ό.π., 17/12/1892, 8664, 3, Εφημερίς, 17/12/1892, 352, 3, 21/12/1892, 356, 3.
4444 Παλιγγενεσία, 26/12/1892, 8672, 3, 28/12/1892, 8673, 3, Εφημερίς, 26/12/1892, 361, 3,
27/12/1892, 362, 3, 28/12/1892, 363, 2, 30/12/1892, 365, 3.
840
1894
Ο θίασος «Ευριπίδης» ήρθε στην Αθήνα γύρω στα μέσα Μαρτίου 1894 και
άρχισε να παίζει στο θέατρο «Κωμωδιών». Ανάμεσα σε άλλα έργα παρουσίασε τη
Βεγγέρα του Ηλία Καπετανάκη, που είχε ευμενείς κριτικές: «μια μικρή φάρσα, φλύαξ,
ιλαρόκωμος πολύ ευχάριστος, σκαριφοειδής, αυτοσχέδια, ασυνάρτητος. Είχε όμως
ζωήν, κίνησιν, λάμψιν πνεύματος, άλατος και ευφυΐας. (Ήταν) ένα ενσταντανέ,
ζωντανή αντιγραφή του οικογενειακού μας βίου, δια τον οποίον υπερηφανευόμεθα.
Απεδείκνυε το έργον, ότι ο συγγραφεύς ήτο διάνοια πλουσία, πλήρους ζωής,
σφαδάζουσα. Εθύμιζε την διαβολεμένην, σατανικήν, λάγνον και ακάθεκτον
έμπνευσιν και οίστρον του Κόκκου». Ήταν μία σύγχρονη αναπαράσταση της
κοινωνικής κατάστασης από πλευράς οικονομικής ανέχειας, ψευδοπολιτισμού,
ψευδεπίδειξης, κακής ανατροφής και αμάθειας. Η Βεγγέρα συγκέντρωσε κόσμο. Ο Π.
Λαζαρίδης αμίμητος, ο Κ. Χέλμης έκανε τον κόσμο να ξεκαρδίζεται και ήταν
χαριέστατος ακόμα και στις ελάχιστες κινήσεις του. Η Ελ. Κοτοπούλη όπως πάντοτε
αφελής και σωστή νοικοκυρά και φυσικότατη, όταν ύβριζε. Όλος ο θίασος ήταν άξιος
επαίνων. Όλα τα ταλέντα ήταν μία αληθινή αποκάλυψη4445. Η βεγγέρα παίχθηκε
τέσσερις φορές μέχρι τις 27 Μαρτίου.
Παίζει γνωστά έργα του και σίγουρες επιτυχίες έως τις αρχές Μαΐου, όπως:
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Μιχ. Αρνιωτάκης (Φραγκίσκος), Π. Τσούκας (Κάρολος),
Μαρία Δημητρακοπούλου (Αιμιλία),
 Η ανεψιά του θείου της του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία και άσματα
από τα έργα Γενικός Γραμματεύς, Λύρα του γέρω-Νικόλα και Δύο δόμινα,
ευεργετική παράσταση υπέρ του Κ. Χέλμη και της Αδαμαντίας Πομόνη4447,
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα, με τους Π. Λαζαρίδη, Κ.
Χέλμη και Ελ. Κοτοπούλη4448,
80, 3, 23/3/1894, 82, 6, 24/3/1894, 83, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110.
Εφημερίς, 14/3/1894, 73, 4, 15/3/1894, 74, 5 και 8, 17/3/1894, 76, 6-7.
Εφημερίς, 19/3/1894, 78, 5 και 8.
841
 Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti, δράμα σε πέντε πράξεις, στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», σε συνεργασία με την εταιρεία «Ελληνισμός»,
με τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη ως Ορράδο4449.
έμμετρη μετάφραση Ιω. Φραγκιά4450,
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση του Ισίδωρου Σκυλίτση, Ο Δανδής
του Δημ. Καλογερόπουλου, ποίημα σε απαγγελία Ιωάννη Βονασέρα, το
Κύκνειο άσμα του Σούμπερτ από τη Ροζαλία Αρνιωτάκη, και Ο ποιητής και ο
δικηγόρος του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» από το θίασο του Μιχαήλ Αρνιωτάκη σε
συνεργασία με το «Σύλλογο των Φιλοτέχνων»4451,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία, στο θέατρο
«Τσόχα», ευεργετική παράσταση υπέρ του Π. Λαζαρίδη, με τους: Γ. Νικηφόρο
(Ανατολίτη), Π. Λαζαρίδη, Π. Τσούκα, Γ. Χρυσάφη4452.
Ο θίασος αποχώρησε για το Λαύριο περί τις αρχές Μαΐου4453. Το καλοκαίρι
επιστρέφει και συγχωνεύεται με τον «Εθνικό Θίασο Αθηνών» της Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, ενώ αργότερα, το χειμώνα, με το θίασο «Μένανδρος» των
αδελφών Ταβουλάρη.
1895
Η πρώτη παράσταση που δόθηκε στις 6 Ιανουαρίου 1895 και επαναλήφθηκε
στις 7 Ιανουαρίου, ήταν μια έκπληξη από άποψη ρεπερτορίου. Ο θίασος «Ευριπίδης»
του Μ. Αρνιωτάκη συνενωμένος με το θίασο «Μένανδρος» του Δ. Ταβουλάρη
παρουσίασαν για πρώτη φορά στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» το Κράτος του
ζόφου του Λ. Τολστόι, σε μετάφραση Αγαθοκλή Γ. Κωνσταντινίδη. Ο Γ. Σιδέρης
σημείωνε ότι πέρασε απαρατήρητο4454. Πράγματι οι κριτικές που βρέθηκαν για αυτή
την παράσταση ήταν λίγες. Έκπληξη προκάλεσε στο κοινό η υπόκριση και η
διακόσμηση. Επανειλημμένως εκλήθησαν επί σκηνής οι ηθοποιοί χειροκροτούμενοι.
Η μετάφραση υπήρξε τέλεια, η γλώσσα ήταν ανάλογη προς τους χαρακτήρες και την

4449 Νέα Εφημερίς, 29/3/1894, 88, 6.
4450 Ακρόπολις, 5/4/1894, 4369, 3.
4451 Νέα Εφημερίς, 8/4/1894, 98, 7, 9/4/1894, 99, 6.
4453 Νέα Εφημερίς, 11/5/1894, 131, 6, Παλιγγενεσία, 9/5/1894, 9136, 4.
842
κοινωνική τάξη των προσώπων, εύληπτη, αληθινή, ζωντανή4455.
Την Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 1895 δίνεται μια ποικίλη παράσταση από το
θίασο «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με
πρόγραμμα: Ο Κανάρης του Αχ. Παράσχου, ποίημα σε απαγγελία από τον Θ. Πεταλά,
Είναι τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville και Th. Baudouin Daubingy,
δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση, Η μέθοδος του πορτοφολιού του
Α.Γ.Κ.[ωνσταντινίδη], μονόπρακτο δραματικό παίγνιο, Τα μπεμπέ του Νικόλαου
Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία, Il fiore, μονωδία εκ του Παρθεναγωγείου,
από τον βαρύτονο Φιλιππίδη4456.
Την Τετάρτη 22 Φεβρουαρίου 1895 επαναλαμβάνεται το Είναι τρελλή των
Anne H.J. Melesville και Th. Baudouin Daubingy και επίσης, Τα μπεμπέ του
Νικόλαου Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία, Ο Κανάρης του Αχ. Παράσχου,
ποίημα σε απαγγελία του Θ. Πεταλά, Το άσμα του κύκνου του Σούμπερτ, σερενάτα
από την Ροζαλία Αρνιωτάκη, Η μέθοδος του πορτοφολιού του Α.Γ.Κ[ωνσταντινίδη],
μονόπρακτο δραματικό παίγνιο, Il fiore, μονωδία εκ του Παρθεναγωγείου, από τον
βαρύτονο Φιλιππίδη, στο θέατρο «Ποικιλιών ή Βαριετέ», με τους διακεκριμένους
ηθοποιούς: Μ. Αρνιωτάκη, Θ. Πεταλά, Ροζαλία Αρνιωτάκη, Φιλιππίδη, Παρασκευή
Γιορλάνου.
Ένας από τους πιο διαπρεπείς ηθοποιούς της εποχής και από τους πιο
μετριόφρονες ήταν ο Μ. Αρνιωτάκης. Συγκέντρωνε ψυχική ευγένεια και άπειρες
γνώσεις μαζί με υποκριτική τελειότητα. Για την παράσταση της 22ας Φεβρουαρίου
έδειξε υποκριτικές αρετές και ψυχολογική κατανόηση του έργου Είναι τρελλή, με
μετρημένες κινήσεις, χρωματισμό φωνής και προπάντων φυσικότητα. Τις υποκριτικές
αυτές αρχές ανέπτυσσε ο Αρνιωτάκης ισοδύναμα και στους Ληστές του Σίλλερ, στον
Πολιτικό θάνατο του Τζιακομέττι, στον Οθέλλο και στον Ταρτούφο, δημιουργώντας
πάντοτε εξαιρετικές εντυπώσεις. Στην επιτυχή εκτέλεση της παράστασης συντέλεσαν
η ήρεμη υποκριτική της Ελένης Αρνιωτάκη και η αφέλεια της Κικής Αρνιωτάκη,
αλλά και της μικρής κόρης του, Ροζαλίας. Την κριτική αυτή της Νέας Εφημερίδος
υπογράφει ο κριτικός με το ψευδώνυμο Δ.4457.
Καταρτίσθηκε θίασος του Μ. Αρνιωτάκη για παραστάσεις στο θέατρο
«Παράδεισος», παρά τον Ιλισσό και απαρτιζόταν από δεκατέσσερις κυρίες και
4455 Ακρόπολις, 6/1/1895, 4636, 3, 7/1/1895, 4637, 3.

4456 Ό.π., 10/2/1895, 4671, 3, Παλιγγενεσία, 7/2/1895, 9405, 4, 10/2/1895, 9408, 4, Νέα Εφημερίς,
8/2/1895, 39, 5, 10/2/1895, 41, 8.
4457 Νέα Εφημερίς, 21/2/1895, 52, 6, 22/2/1895, 53, 3 και 7, 26/2/1895, 57, 6, 2/3/1895, 61, 6.
843
δεκαεπτά κυρίους και ήταν: Άρτεμις Ζάμπου, Ελένη Αρνιωτάκη, Ελένη Λουλουδάκη,
Φωτεινή Ζαχαροπούλου, Ασπασία Βεκερέλη, Κλεοπάτρα Κολυβά, Κική Αρνιωτάκη,
Ιουλία Πολιτάκη, Ξένια Πολιτάκη, Φαιναρέτη Ορβάνου, Μ. Αρνιωτάκης, Θ.
Πεταλάς, Κ. Λουλουδάκης, Ηρ. Χαλκιόπουλος, Σ. Ζαχαρόπουλος, Κ. Βονασέρας, Ι.
Επιτροπάκης, Δ. Αμπελάς, Γ. Τιβέριος4458 κ.ά. Είχε προσλάβει ένα νέο κωμικό τον
Κομνηνό Λουλουδάκη, που διακρινόταν για την κωμική ηθοποιία και τη λυγερή
φωνή και αργότερα τη Σοφία Νέρη, που δεν ήταν ηθοποιός τυχούσας δραματικής
τέχνης και είχε ευάρεστη απαγγελία4459.
Αρχίζει στις 9 Ιουνίου του 1895 και παριστάνει έως το τέλος Δεκεμβρίου του
1895. Το ρεπερτόριο του είναι:
 Η σκλάβα του Σπυρ. Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο4460,
 Η λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο,
 Ακταίων ο βρεφοκτόνος του Césare Vitaliani, μονόπρακτη κωμωδία
«μεταφρασθείσα εκ του ιταλικού υπό Γεωργίου Κ. Σφήκα»4461,
 Λήσταρχος και δάσκαλος ή Λήσταρχος δάσκαλος ή Λήσταρχος και δάσκαλος εν
ατμοπλοίω του Κομνηνού Λουλουδάκη, κωμειδύλλιο4462,
 Γκόλφω του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο4464,
 Αθανάσιος Διάκος του Λ. Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Η ολονυχτία της Κρήτης, με μουσική Σπ. Καίσαρη σε στίχους του Γεωργ.
Παράσχου4465,
 Τα μπεμπέ του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία4466,
 Ο διάβολος ή Ο κόμης του Αγίου Γερμανού (Le diable) των A. Délacour και L.
4458 Ό.π., 4/6/1895, 155, 6, 5/7/1895, 186, 5, 12/7/1895, 193, 5-6.

4459 Ό.π., 27/5/1895, 147, 6, 4/6/1895, 155, 6, 5/6/1895, 156, 6-7, Παλιγγενεσία, 10/5/1895, 9495, 3,
4/6/1895, 9550, 4, 9/7/1895, 9555, 3.
9525, 4, Νέα Εφημερίς, 10/5/1895, 130, 5, 22/5/1895, 142, 4, 27/5/1895, 147, 5, 7/6/1895, 158, 6,
8/6/1895, 159, 7, 9/6/1895, 160, 7, 10/6/1895, 161, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 40, Σπάθης, «Το
νεοελληνικό θέατρο», σ. 27.
4462 Παλιγγενεσία, 19/6/1895, 9535, 4, Νέα Εφημερίς, 13/6/1895, 164, 5. Χατζηπανταζής, Το
κωμειδύλλιο, σ. 184.
24/6/1895, 175, 6, 25/6/1895, 176, 6.
4465 Ακρόπολις, 30/6/1895, 4808, 3, Παλιγγενεσία, 1/7/1895, 9547, 3-4, Νέα Εφημερίς, 30/6/1895, 181,
5 και 7.
4466 Ακρόπολις, 1/7/1895, 4809, 3, Παλιγγενεσία, 1/7/1895, 9547, 3-4, Νέα Εφημερίς, 1/7/1895, 182, 5
και 7, 2/7/1895, 183, 6.
844
Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και
 Αρματωλοί και κλέπται του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη, δίπρακτο δράμα,
 Ο εξιλασμός της Ευγενίας Ζωγράφου, δράμα4471,
 Λουκία Διδιέ, δράμα,
 Η κατάρα της μάνας του Αντ. Ιω. Αντωνιάδη, γ΄ πράξη,
δράμα4475,
 Αθηναΐς ή Βυζάντιον του Ιω. Καλοστύπη, δράμα, όπου ερμηνεύουν οι: οι
Σοφία Νέρη (Πουλχερία), Θ. Πεταλάς (Αριστέας), Μ. Αρνιωτάκης
(Χρυσάφιος), Αρτ. Ζάμπου (Αθηναΐς), Κωνστ. Νέζερ (αυτοκράτωρ Θεοδόσιος
του Βυζαντίου), Ελένη Αρνιωτάκη (Μυρτώ), Κική Αρνιωτάκη (Ευδώρα)4476,
 Ο τρελλός του Ιωάννη Καμπούρογλου, ποίημα σε απαγγελία Θεοδόσιου
8/7/1895, 189, 6 και 8, 9/7/1895, 190, 6.
4469 Παλιγγενεσία, 15/7/1895, 9560, 4, Νέα Εφημερίς, 15/7/1895, 196, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 108.
20/7/1895, 201, 4.
Εφημερίς, 12/7/1895, 193, 5-6, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5 και 6, 21/7/1895, 202, 6.
4472 Νέα Εφημερίς, 27/7/1895, 208, 6.
4473 Ακρόπολις, 1/8/1895, 4839, 3, Παλιγγενεσία, 1/8/1895, 9577, 3, Νέα Εφημερίς, 1/8/1895, 213, 6-7.
3/8/1895, 215, 6.
4476 Παλιγγενεσία, 6/8/1895, 9581, 3-4, 8/8/1895, 9583, 4, 9/8/1895, 9584, 4, Νέα Εφημερίς,
19/4/1895, 109, 4, 6/6/1895, 157, 5, 14/7/1895, 195, 5-6, 31/7/1895, 212, 4, 6/8/1895, 218, 5, 8/8/1895,
220, 5, 9/8/1895, 221, 4-5 και 7, 10/8/1895, 222, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92.
845
Πεταλά,
 Ο γέρω-Θάνος του Γ. Οικονόμου, δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Σπ.
Καίσαρη4478,
 Ο μέγας Κωνσταντίνος του Αντ. Ιω. Αντωνιάδη, πεντάπρακτο δράμα4479,
 Μαρκέλλα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, τετράπρακτη τραγωδία και
ομιλία του Φιλ. Παρασκευαΐδη Περί δασυμβρότου Σπάρτης και των ορέων,
 Τα νόθα του Ευαγ. Διαμαντόπουλου, δράμα4480,
 Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ της εταιρείας «Ελληνισμός»4481,
μετάφραση του πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας-Μάινιγγεν, Βερνάρδου4483.
Στις 9 Ιουνίου παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά η Σκλάβα του Σπ. Περεσιάδη
και έκανε θαυμάσια εντύπωση. Με εικόνες αγροτικές και αισθήματα αγνά συγκίνησε,
έθελξε και δίδαξε. Οι ηθοποιοί υπήρξαν τέλειοι. Οι υποκριτές Άρτεμις Ζάμπου, Η.
Χαλκιόπουλος, Θ. Πεταλάς, Κική Αρνιωτάκη, Ελένη Αρνιωτάκη, Κ. Βονασέρας ήταν
αμίμητοι. Ο ποιητής κλήθηκε πολλές φορές στη σκηνή. Η Σκλάβα εκτιμήθηκε για
δεύτερη φορά (10/6), σε ευρύτερο κύκλο κοινού και το έργο ενθουσίασε με τα
αισθήματα πατρωτισμού που το διέπνεαν. Η τρίτη παράσταση (11/6) ξεπέρασε τις
προηγούμενες και η Άρτ. Ζάμπου αποδείχθηκε αριστοτέχνης. Ο Μ. Αρνιωτάκης για
την παράσταση της Σκλάβας (24/6) μείωσε το εισιτήριο για να γίνει η παράσταση
προσιτή σε όσον το δυνατόν περισσότερους θεατές4484.
Το νέο κωμειδύλλιο Λήσταρχος και δάσκαλος ή Λήσταρχος δάσκαλος ή
6.
4, 16/9/1895, 259, 5 και 6, 17/9/1895, 260, 5.
5-6 και 6-7.
313, 6.
363, 6 και 7.
4484 Νέα Εφημερίς, 10/6/1895, 161, 6, 11/6/1895, 162, 5, 12/6/1895, 163, 4, 25/6/1895, 176, 6.
846
Λήσταρχος και δάσκαλος εν ατμοπλοίω του ηθοποιού Κομνηνού Λουλουδάκη
παίχθηκε (19/6) και προκάλεσε ευθυμία και γέλια4485.
Η Άρτεμις Ζάμπου κατέκτησε νέο έδαφος στο ρεπερτόριο με την εμφάνισή
της στη Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη (23/6). Χειροκροτήθηκε ως μία από τις
καλύτερες τραγωδούς4486.
Στις 16 Ιουλίου παρουσιάσθηκαν Οι λησταί του Φρ. Σίλλερ, όπου ο Μιχ.
Αρνιωτάκης υποκρίθηκε τον Φραγκίσκο με πολλή τέχνη. Τόσο θαυμάσιος ήταν ο Θ.
Πεταλάς ως Κάρολος, ώστε ειπώθηκε, ότι «μετά του Αρνιωτάκη απετέλουν δυάδα
δυσεύρετον μεταξύ των Ελλήνων ηθοποιών προς διερμήνευσιν των χαρακτήρων των
δυο ανομοίων ηρώων του μεγάλου Σίλλερ». Η αξία του Αρνιωτάκη ήταν
αναγνωρισμένη από όλους4487.
Στις 19 Ιουλίου παρουσιάσθηκε ο Εξιλασμός της Ευγενίας Ζωγράφου, το
δεύτερό της δραματικό έργο4488. Θεωρήθηκε ως ένα από τα ωραιότερα έργα της
ελληνικής σκηνής. Δυστυχώς η εκτέλεσή του και η σκηνική διασκευή υπήρξαν
ατελείς, με εξαίρεση τον Θ. Πεταλά και την Κική Αρνιωτάκη, οι οποίοι μόνοι
κράτησαν το έργο επί της σκηνής. Η Άρτ. Ζάμπου δεν δικαίωσε τις προηγούμενες
θετικές κρίσεις. «Πιθανόν ο ρόλος να μη ήτο δι’ αυτήν, ίσως δε και η τάσις προς
απομίμησιν αληθούς τραγωδού, της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, κατέπνιγε και
διέστρεφε το φυσικόν αυτής δραματικόν τάλαντον»4489.
Στο θέατρο «Παράδεισος» στο Είναι τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J.
Melesville και Th. Baudouin Daubingy (23/7) υποκρίθηκαν θαυμάσια ο Μιχαήλ
Αρνιωτάκης και η κόρη του, Κική. Ο Θ. Πεταλάς και η Ελ. Αρνιωτάκη υπήρξαν
επιτυχείς. Η δε Ροζαλία Αρνιωτάκη τραγούδησε ωραιότατα τη σερενάτα του
Σούμπερτ. Διασκεδαστική ήταν η μονόπρακτη γαλλική κωμωδία Θανάσης και
Αργυρώ, σε διασκευή Γ. Νικηφόρου4490.
Στην Παιδοκλέπτρια (La voleuse d’enfants) των E. Grangé και L. Thiboust

24/6/1895, 175, 6, 25/6/1895, 176, 6.
20/7/1895, 201, 4.
4488 Το πρώτο δραματικό έργο της Ευγενίας Ζωγράφου ήταν Η μοναχή που παρουσιάσθηκε από το
θίασο της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου το 1894 (βλ. υποκεφάλαιο «Ο θίασος της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου»).
Εφημερίς, 12/7/1895, 193, 5-6, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5 και 6, 21/7/1895, 202, 6.
Εφημερίς, 23/7/1895, 204, 3 και 6, 24/7/1895, 205, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165.
847
(28/7) καταχειροκροτήθηκε η συμμετοχή της τραγωδού Σοφίας Νέρη4491.
Πλήθος θεατών παρακολούθησε (2/8) την γ΄ πράξη της Κατάρας της μάνας
του Αντ. Αντωνιάδη. Ο Θ. Πεταλάς ως Καλπούζος, καθώς και η Ελ. Αρνιωτάκη με
επάρκεια απέδωσαν τη δραματική δύναμη της πράξης αυτής. Και στις δύο κωμωδίες
Θανάσης και Αργυρώ και Μαργαρώ η Μενιδιάτισσα οι ίδιοι πρωταγωνιστές
προκάλεσαν ευθυμία. Η «ηδύμολπος» Σαπφώ Νικολαΐδου απέδωσε τη βαρκαρόλα
της Γκραν Βία έντεχνα4492.
Στις 9 Αυγούστου δίδαξαν την Αθηναΐδα ή Βυζάντιον του Ιω. Καλοστύπη,
«ένα αριστούργημα τέχνης, καλλιέπειας, πλοκής, δράσεως, σκηνικής οικονομίας,
έξοχον υπό έποψιν τεχνικοτάτης πλοκής, γλαφυροτάτης και αψόγου γλώσσης,
υψηλών και πατριωτικών διανοημάτων, θεαματικόν πλην μεστόν περιπετειών,
τραγικωτάτων σκηνών ερωτικών και πατριωτικών αποστροφών, ιδίως ο μονόλογος
της Αθηναΐδος εν τη τρίτη πράξει, καθ’ ην επάλευεν η τιμή και ο έρως. Ήτο σκηνή εκ
των συγκινητικωτάτων περιέχουσα διαδοχήν αφθόνων κοινωνικών και φιλοσοφικών
ιδεών». Το έργο θεωρήθηκε ως προορισμένο να μείνει πρότυπο και υπόδειγμα προς
μίμηση και διδαχή στους μεταγενέστερους. Θα καταλάμβανε μία από τις πρώτες
θέσεις στο ελληνικό δραματολόγιο. Παραστάθηκε με μεγαλοπρέπεια, ενώπιον
κόσμου, όπου πλειοψηφούσαν οι άνθρωποι των γραμμάτων. Το έργο είχε αδιάπτωτο
δραματικό και θεαματικό ενδιαφέρον. Η Άρτ. Ζάμπου, ως Αθηναΐς, στο θαυμάσιο
μονόλογο της γ΄ πράξης, καθώς πάλευε η τιμή και ο έρως στα στήθια της και στην
απολογία της ενώπιον του δικαστηρίου στην δ΄ πράξη, αναδείχθηκε θαυμάσια,
συγκίνησε και απέσπασε τα δάκρυα των θεατών, ενώ χειροκροτήματα κάλυπταν κάθε
φράση και λέξη. Ήταν άξια της φήμης της. Η Σοφία Νέρη, ως Πουλχερία, φάνηκε
μεγαλοπρεπέστατη με την περιβολή της, τις κινήσεις της, την άψογη και διαυγέστατη
απαγγελία. Ήταν στο ρόλο της. Με μεγάλη τέχνη υποκρίθηκε ο Μ. Αρνιωτάκης τον
Χρυσάφιο, τον ραδιούργο και σκληρό αυλοκόλακα, όπως είχε διερμηνεύσει το
πρόσωπο του σαιξπηρικού Ιάγου. Περιπαθέστατος ο Θ. Πεταλάς ως Αριστέας,
δυναμικός ηθοποιός και αναμφισβήτητης αξίας και υπεροχής, αρίστευσε στο ρόλο
του. Ωραιότατα έπαιξε η Κική Αρνιωτάκη και υπήρξε γλυκύτατη, για την οποία
«πλήρες ελπίδων προσμειδιά το μέλλον». Μεγαλοπρεπής ο Κωνστ. Νέζερ ως
4491 Νέα Εφημερίς, 30/7/1895, 211, 4-5.

3/8/1895, 215, 6.
848
αυτοκράτωρ Θεοδόσιος4493.
Από τις αρχές του Σεπτεμβρίου ο θίασος μεταφέρθηκε στο θέατρο
«Αθήναιον» και από τις αρχές Οκτωβρίου στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και
στο θέατρο «Ποικιλιών».
Στο θέατρο «Αθήναιον» ο Γέρω-Θάνος του Γ. Οικονόμου (16/9), δραματικό
ειδύλλιο σε μουσική Σπ. Καίσαρη, είχε επιτυχία4494.
Η Αρτεμισία ή Άρτεμις Ζάμπου είναι ηθοποιός, που κατακτά φήμη. Μετά από
πολλή περιπλάνηση στα θέατρα του Ελληνισμού, εμφανίζεται στην Αθήνα, στο
θέατρο «Παράδεισος», ως ηθοποιός πρώτης δύναμης και εξαιρετικών προσόντων. Η
Άρτ. Ζάμπου τελειοποιεί την υπόκρισή της με τις αποχρώσεις της φωνής της και τις
στάσεις του σώματός της, τις μετρημένες χειρονομίες, τις μεταπτώσεις από το ένα
συναίσθημα στο άλλο, κατά την ευαισθησία που υπέδειξε η Σάρα Μπερνάρ.
Ανάλογες είναι οι συσπάσεις και εκφράσεις του προσώπου της. Η τεχνική της
οφείλεται και στο φυσικό της ταλέντο, αλλά και στην εκπαίδευσή της. Έκπληξη
προκάλεσε με τη δραματική της υπόκριση στη Σκλάβα. Κέρδισε επάξια τον
χαρακτηρισμό της αριστοτέχνιδος στη Σκλάβα, εφόσον η υπόκρισή της προκάλεσε
δυνατή συγκίνηση. Στη Γαλάτεια χειροκροτήθηκε ως μία από τις καλύτερες
τραγωδούς. Η Ζάμπου κατανόησε και τα δύο έργα και τις ηρωίδες τους και
υποδύθηκε τους δύο χαρακτήρες με καλλιτεχνική εντέλεια. Ως άγαλμα στη Γαλάτεια
είχε τέλεια πλαστικότητα στο παράστημα, πραγματική καλλιτέχνιδα στη στάση και
την κίνηση. Ανέπτυξε το αίσθημα και την έκφραση του προσώπου βαθμηδόν μέχρι
την τελευταία πράξη. Υπήρξε νέα διαμορφώτρια του προσώπου της Γκόλφως. Η
Ζάμπου αμιλλάται τις ευρωπαίες ηθοποιούς κατά την υπόκρισή της στο έργο Τα
μπεμπέ του Ν. Κοτσελόπουλου. Η ηθοποιός στην Αθηναΐδα του Ιω. Καλοστύπη με το
θίασο Αρνιωτάκη, δικαίωσε τις θετικές κριτικές που είχαν γραφεί για την τέχνη της.
Θαυμάσθηκε, γιατί έδειξε ότι αισθανόταν το βάθος του δράματος της Αθηναΐδος και
είχε κατανοήσει το πρόσωπο με όλες τις περιπέτειες και τα πάθη του. Διέθετε φωνή
ευκρινή, μεταλλική, γεμάτη γλυκύτητα. Είχε βλέμμα ακτινοβόλο και στάση και
κινήσεις του σώματος φυσικές και εξαίσιες. Ως Ελληνίδα άστραφτε εμπνεόμενη από
το ελληνικό ιδεώδες. Ήταν λαμπρή στους μονολόγους της και απαράμιλλη στις
4493 Παλιγγενεσία, 6/8/1895, 9581, 3-4, 8/8/1895, 9583, 4, 9/8/1895, 9584, 4, Νέα Εφημερίς,
19/4/1895, 109, 4, 6/6/1895, 157, 5, 14/7/1895, 195, 5-6, 31/7/1895, 212, 4, 6/8/1895, 218, 5, 8/8/1895,
220, 5, 9/8/1895, 221, 4-5 και 7, 10/8/1895, 222, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92.
4, 16/9/1895, 259, 5 και 6, 17/9/1895, 260, 5, 19/9/1895, 262, 6.
849
μεταπτώσεις της. Ως γυναίκα ήταν φλογερή, ως βασίλισσα μεγαλοπρεπής και στην
κατάπτωσή της ως δυστυχισμένη ύπαρξη, συγκινητική. Τα σχόλια για την Αθηναΐδα
γράφει ο κριτικός με την ψευδωνυμία «Είς τις». Πρωταγωνίστησε ακόμα στην
Μαρκέλλα του Π. Δημητρακόπουλου4495. Η Ζάμπου αργότερα κατάρτισε θίασο με την
επωνυμία «Αναγέννησις»4496. Η σύμπραξή της στο θίασο του «Συλλόγου των
Φιλοτέχνων» αρχίζει με τη Δαλιδά του Οκτάβ Φεγιέ στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών». Στο θίασο συμμετείχαν και δοκιμασμένοι ερασιτέχνες ηθοποιοί4497.
Η Σοφία Νέρη συμμετείχε στο θίασο «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη στο
θέατρο «Παράδεισος» ως δόκιμη τραγωδός. Στις 8 Ιουλίου παρουσιάσθηκε στη
Μήδεια του ντε Λαβάλ με επιτυχία. Το ελληνικό κοινό την είχε δεόντως εκτιμήσει και
σχηματίσει ευνοϊκή κρίση για αυτήν. Ο Τύπος αναφέρει ότι ως Μήδεια διέθετε
φυσική απαγγελία και τραγική υπόκριση. Διέθετε φύση και τέχνη, βαριά φωνή,
βλέμμα οξύ, όψη τραγική. Είναι ευχάριστο ότι η ελληνική σκηνή έχει διακεκριμένους
ηθοποιούς άξιους συνδρομής και προστασίας. Στο χαρακτήρα της Πουλχερίας στην
Αθηναΐδα του Ιω. Καλοστύπη απέδειξε ότι μόνο αυτή μπορούσε να αποδώσει τη
μεγαλοπρέπεια του ρόλου της με αξιοπρεπέστατη κίνηση και στάση και εκτιμήθηκε
από το κοινό. Η τραγωδός παρουσιάστηκε επιτυχώς, επίσης, στην Παιδοκλέπτρια και
στη Λουκία Διδιέ4498.
1896
Την χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων ο θίασος «Ευριπίδης» έδωσε την
Παρασκευή 15 Μαρτίου 1896 το τετράπρακτο δράμα Η άλωσις της
Κωνσταντινουπόλεως του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»
με τον Μ. Αρνιωτάκη, Γρ. Σταυρόπουλο και χορό αποτελούμενο από 30
ερασιτέχνες4499. Την Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1896 παρουσίασε την πεντάπρακτη
τραγωδία Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti στο θέατρο «Πολυθέαμα»-πρώην
«Κωμωδιών»4500, την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου 1896 την πεντάπρακτη κωμωδία Ο
Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière στο θέατρο «Τσόχα»4501, το Σάββατο 9
Νοεμβρίου 1896 μέρος της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας Αντιγόνη του Σοφοκλή, το
4495 Νέα Εφημερίς, 13/6/1895, 164, 4-5, 23/6/1895, 174, 6, 24/6/1895, 175, 6, 25/6/1895, 176, 6,
28/6/1895, 179, 7, 1/7/1895, 182, 6-7, 2/7/1895, 183, 6, 12/8/1895, 224, 5, 20/8/1895, 232, 6,
12/10/1895, 285, 6.
4496 Βλ. παρακάτω στο υποκεφάλαιο «Ο θίασος “Αναγέννησις” της Aρτέμιδος Ζάμπου».
4497 Νέα Εφημερίς, 7/11/1895, 311, 6, 26/11/1895, 330, 5.
4498 Ό.π., 7/7/1895, 188, 6, 9/7/1895, 190, 6, 10/7/1895, 191, 4, 15/8/1895, 227, 5.
4500 Νέα Εφημερίς, 4/10/1896, 278, 5, 6/10/1896, 280, 7.
4501 Παλιγγενεσία, 18/10/1896, 10016, 3.
850
πεντάπρακτο δράμα Αλέξανδρος Υψηλάντης του Σπ. Βασιλειάδη και μία κωμωδία από
τους μαθητές του Μ. Αρνιωτάκη στο παλαιό θέατρο «Βαριετέ»4502, και τέλος την
Κυριακή 15 Δεκεμβρίου 1896 το εξάπρακτο δράμα Οι λησταί (Die Räuber) του Fr.
Schiller στο θέατρο «Ποικιλιών» ή «Βαριετέ», όπου ερμήνευαν οι: Ν. Λεκατσάς
(Κάρολος), Μ. Αρνιωτάκης (Φραγκίσκος), Αικ. Λεκατσά (Αμαλία), Π. Λαζαρίδης
(Σούρτσιος)4503.
1898
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη εμφανίζεται στο θέατρο
«Αθήναιον» από 21 Αυγούστου έως 6 Οκτωβρίου του 1898. Σημειώνεται επίσης μία
παράσταση στις 26 Οκτωβρίου στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών». Οι ηθοποιοί
που συνέπραξαν μαζί του, ήταν οι Ν. Μέγκουλας, Ιω. Σταματάκης, Ουρ. Καζούρη,
Ελ. Αρνιωτάκη, Ροζαλία Αρνιωτάκη, Ιω. Δρακάκης, Ζωή Σπανουδάκη. Το
ρεπερτόριο είναι:
 Η εκπεσούσα γυνή (ή Σάρα και Κάρολος) (La colpa vendica la colpa) του
Paolo Giacometti, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα με την
Ουρανία Καζούρη (Σάρα)4505,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα με τον Μ.
Αρνιωτάκη (Φραγκίσκο)4506,
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα με τους Ν.
Μέγκουλα (Ρένο) και Ιω. Σταματάκη (Πυγμαλίωνα)4507,
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθένη Αλεξιάδη 4508,
 Σωσάννα Ίμβερτ (Suzanne) των E. Brisebarre και E. Nus, δράμα σε πέντε
4502 Ό.π., 7/11/1896, 10036, 3, 9/11/1896, 10038, 3, Νέα Εφημερίς, 7/11/1896, 312, 5, 7/11/1896, 312,
6.
4504 Ακρόπολις, 21/8/1898, 5910, 4.
4505 Ό.π., 22/8/1898, 5911, 4, Παλιγγενεσία, 22/8/1898, 10684, 3, Εφημερίς, 23/8/1898, 233, 3 .
4507 Εφημερίς, 25/8/1898, 235, 3.
851
πράξεις με πρόλογο μετάφραση Δ. Ταβουλάρη4510,
ευεργετική παράσταση υπέρ του Ν. Μέγκουλα4511,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ν.Μ. Στεφάνου, ευεργετική παράσταση
υπέρ του Μιχαήλ Αρνιωτάκη4512,
Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη και
δράμα σε μετάφραση Διονύσιου Λάμπρου, ευεργετική παράσταση υπέρ της
Ουρανίας Καζούρη4514,
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα4515.
Η Ουρανία Καζούρη απέσπασε, στο θέατρο «Αθήναιον», θερμά
χειροκροτήματα στο Σάρα και Κάρολος ή Η εκπεσούσα γυνή του Paolo Giacometti
(22/8)4516.
1899
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη δίδαξε σε δύο παραστάσεις στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», το Σάββατο 30 Ιανουαρίου 1899 τον Πολιτικό θάνατο
του P. Giacometti, δράμα σε πέντε πράξεις, με τον θιασάρχη ως Ορράδο και την
Ροζαλία Αρνιωτάκη ως Έμμα4517, και την Παρασκευή 14 Μαΐου 1899 έδωσε μια
τιμητική και πανηγυρική παράσταση για την τριακονταετηρίδα του θιασάρχη του,
όπου συνέπραξε και ο Ν. Λεκατσάς ερμηνεύοντας τη δεύτερη πράξη του Ρισελιέ
(Richelieu) του Edward Bulwer-Lytton4518.
Στη συνέχεια μεταφέρθηκε από την Κυριακή 16 Μαΐου έως την Κυριακή 27
Ιουνίου 1899 στο θέατρο «Θησείον», ένα συνοικιακό θέατρο, όπου ερμήνευσε τα εξής

4515 Εφημερίς, 27/9/1898, 268, 2.
4516 Ακρόπολις, 22/8/1898, 5911, 4, Παλιγγενεσία, 22/8/1898, 10684, 3, Εφημερίς, 23/8/1898, 233, 3 .
4518 Εφημερίς, 13/5/1899, 130, 3, 14/5/1899, 131, 3. Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ.
406-407.
852
έργα:
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα και Μαργαρώ η Μενιδιάτισσα
του Baxton, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Πέτρου Λαζαρίδη, όπου
συμμετείχαν οι: Μ. Αρνιωτάκης, Ροζαλία Αρνιωτάκη, Ιω. Βότσαρης, Δ.
Πλέσσας, Αριάδνη Λεμπόν, Πλέσσα, Αγγελίδης, Νάκος, Στρουμπούλης4521,
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη 4522,
 Η τρίχα του Ιω. Δεληκατερίνη, κωμικός μονόλογος και τρεις κωμωδίες4529,
 Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα του Παναγιώτη Μελισσιώτη, πεντάπρακτο
δραματικό ειδύλλιο4530.
Στο θέατρο «Ομόνοια», από την Παρασκευή 27 Αυγούστου έως την Κυριακή
3 Οκτωβρίου 1899, ο θίασος «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη συνέπραξε με τον
Θεοδόσιο Πεταλά. Μέλη του θιάσου ήταν οι: Ροζαλία Αρνιωτάκη, Μιχαήλ

4522 Ακρόπολις, 23/5/1899, 6181, 4.
4523 Ό.π., 28/5/1899, 6186, 3.
4524 Ό.π., 1/6/1899, 6190, 4.
4525 Ό.π., 3/6/1899, 6192, 3.
4526 Ό.π., 5/6/1899, 6194, 3.
4527 Ό.π., 8/6/1899, 6197, 3.
4528 Ό.π., 13/6/1899, 6202, 3, Παλιγγενεσία, 13/6/1899, 10923, 3, Εφημερίς, 13/6/1899, 161, 3.
4530 Ακρόπολις, 20/6/1899, 6209, 3.
853
Αρνιωτάκης, Ελένη Αρνιωτάκη, Θεοδόσιος Πεταλάς, Ιουλία Βονασέρα, Δ.
Αγγελάκης, Ιω. Βότσαρης, Ουρανία Καζούρη, Γρ. Τασσόγλους, Κ. Βεντούρας κ.ά.
Το ρεπερτόριό τους στο θέατρο «Ομόνοια» ήταν το εξής με αρκετές
επαναλήψεις ίδιων έργων:
 Οι νεράιδες του Σπ. Περεσιάδη, δραματικό ειδύλλιο, με τη Ροζαλία Αρνιωτάκη
(Δάφνη)4531,
 Διατί ενικήθημεν; του Π. Λαζαρίδη, δράμα4532,
 Δαλιδά (Dalida) του Octave Feuillet, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση
Ιωάννη Καμπούρογλου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ιουλία Βονασέρα (Δαλιδά),
Δ. Αγγελάκης (καλλιτέχνης Ροσβάιν)4534,
διασκευή Ιω. Βότσαρη, όπου οι ηθοποιοί ήταν οι: Ι. Βότσαρης (Κρικέλας), Δ.
Αγγελάκης (Βάσος)4535,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου, όπου δίδασκαν οι: Δ.
Αγγελάκης (Πέτρος), Ιουλία Βονασέρα (Λουίζα)4536,
 Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο4540,
 Φαύστα του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, με την Ουρανία
Καζούρη στον πρωταγωνιστικό ρόλο4541,
4531 Εφημερίς, 27/8/1899, 236, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 155, σημ. 11.

4536 Παλιγγενεσία,15/9/1899, 11017, 4.
854
Δημήτριου Βικέλα,
Κ. Γεωργαντόπουλου, ευεργετική παράσταση υπέρ του Δ. Αγγελάκη και Κ.
Βεντούρα4542,
 Τόσκα (La Tosca) του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση
Ηλία Βεργόπουλου4543.
Το χειμώνα του 1899, από την Τετάρτη 20 έως την Πέμπτη 28 Οκτωβρίου
1899, ο θίασος «Ευριπίδης» του έδωσε οκτώ παραστάσεις στο θέατρο «Βαριετέ» ή
«Ποικιλιών», ξεκίνησε με την Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη
κωμωδία, με τον Γ. Νικηφόρο (Ανατολίτη)4544, και συνέχισε την Πέμπτη 21
Οκτωβρίου 1899 με τον Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία
σε μετάφραση Δημ. Βικέλα4545, την Παρασκευή 22 Οκτωβρίου 1899 με την Νόρα ή
Το σπίτι της κούκλας του Henrik Ibsen, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Μ.
Γιαννουκάκη, ευεργετική υπέρ της Ολυμπίας Λαλαούνη, με την ευεργετούμενη στον
πρωταγωνιστικό ρόλο4546, το Σάββατο 23 και την Κυριακή 24 Οκτωβρίου 1899 με το
Ρόδον απ’ αγκάθι του Ιω. Βότσαρη4547, τη Δευτέρα 25 Οκτωβρίου 1899 με τον
Πολιτικό θάνατο του P. Giacometti, δράμα σε πέντε πράξεις4548, την Τρίτη 26
Οκτωβρίου 1899 με Το διαζύγιον (Divorçons) του Victorien Sardou, τρίπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου4549 και, τέλος, την Πέμπτη 28 Οκτωβρίου
1899 με το Είς λακές διακεκριμένος του Μιχαήλ Δασκαλάκη4550.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης υπήρξε από τους παλαιότερους υποκριτές και
βρισκόταν επί σκηνής από το 1869. Διακρίθηκε περισσότερο ως Οθέλλος και Ιάγος,
Ταρτούφος, Φραγκίσκος (Λησταί του Φρ. Σίλλερ), Ορράδος (Πολιτικός θάνατος του
Π. Τζιακομέττι). Σκηνοθέτησε έργα στον «Εθνικό Δραματικό Θίασο» και εξέδωσε τη
Μελέτη περί του θεάτρου από εθνικήν και κοινωνικήν έποψιν. Ο Θ. Πεταλάς έπαιζε
κάθε είδους ρόλο, βελτιούμενος συνέχεια. Ο Δ. Αγγελάκης υπήρξε ένας επιμελής και
ευσυνείδητος ηθοποιός, που έπαιζε με πολλή ακρίβεια και παρατηρητικότητα,

4544 Ακρόπολις, 18/10/1899, 6329, 3.
4545 Εφημερίς, 21/10/1899, 291, 3.
4549 Εφημερίς, 26/10/1899, 296, 3.
855
προσέχοντας την απαγγελία. Διακρίθηκε στον Άμλετ, στους Βρυκόλακες του Ίψεν, στο
Ρωμαίο και Ιουλιέτα. Ο Ιω. Δρακάκης υπήρξε ένας ευχάριστος κωμικός, ενώ η Στέλλα
και η Ζωή Δρακάκη είχαν επιτυχίες σε κωμειδύλλια. Η Ελ. Αρνιωτάκη ήταν μια
παλαίμαχη ηθοποιός, ενώ η μικρή Ροζαλία Αρνιωτάκη διέθετε εύστροφη και γλυκιά
φωνή4551.
Ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου

Ο κωμικός ηθοποιός Γεώργιος Νικηφόρος (1840-1902), γεννήθηκε στην
Κωνσταντινούπολη και πέθανε στην Αθήνα. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στο θέατρο
στη γενέτειρά του, την Κωνσταντινούπολη με τον Δ. Ταβουλάρη και τον Β.
Ανδρονόπουλο, το 1858. Το 1859-1861 έπαιζε γυναικεία πρόσωπα. Το ταλέντο του
αναδείχθηκε όταν άρχισε να υποδύεται ανδρικούς ρόλους και μάλιστα μολιερικούς
τύπους. Ξεχώρισε για τις ερμηνείες του σε έργα του Μολιέρου, στον Φιάκα του Δημ.
Μισιτζή, στον Ανατολίτη στη Βαβυλωνία του Δημ. Βυζάντιου και σε διάφορα έργα
του Γκολντόνι. Ο Γεώργιος Νικηφόρος, εκτός από ηθοποιός και θιασάρχης, ήταν και
συγγραφέας. Διασκεύασε κωμωδίες από τα ιταλικά, όπως τους Πετεινόμυαλους και το
Έχασα το σπίτι μου (1880) και συνέγραψε την πρωτότυπη μονόπρακτη κωμωδία Η
μύτη του αυθέντου μου (1881)4552.
1876 - 1878
Ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γεωργίου Νικηφόρου ξεκινάει τις παραστάσεις
το καλοκαίρι του 1876 στο θέατρο «Απόλλων», συνεχίζει σε ένα νεόκτιστο θέατρο
κοντά στα Χαυτεία (απέναντι από το καφενείο του Τσόχα) για να καταλήξει το
χειμώνα στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα. Οι ηθοποιοί που συμμετέχουν
αρχικά σε αυτό το θίασο είναι οι εξής: Πολυξένη Σούτσα, Ελένη Χέλμη, Ιωάννα
Νικηφόρου, Εστέλλα Συλιβάκου, Ελένη Κοτοπούλη, Αμαλία Γκίνη, Εμμανουήλ
Χέλμης, Ν. Ζάνος, Ν. Καρδοβίλλης, Δ. Κοτοπούλης, Γ. Πετρίδης, Γ. Χρυσάφης, Εμ.
Ελευθεριάδης, Π. Ρούσος κ.ά. Σε διαφήμισή τους στις εφημερίδες αναγγέλλουν ότι
θα παρουσιάσουν έργα του Γκολντόνι, Μολιέρου και Σαίξπηρ4553.
Έργα, που παίζουν είναι:
4551 Μποέμ, «Η ελληνική σκηνή. Το θέατρον Αθήναιον (Ανά τας συνοικίας)», εφ. Ακρόπολις,
19/7/1899, 6238, 2-3.
4552 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 28, «Νικηφόρος Γεώργιος»,
Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 14ος, σ. 440, Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 487.
4553 Παλιγγενεσία, 2/11/1876, 3640, 2, 4/12/1876, 3668, 3, 7/12/1876, 3670, 2-3.
856
Vanderburch, δίπρακτο μυθιστορηματικό δράμα4554, με την Ελένη Χέλμη ως
μοσχομάγκα. Οι θεατές περισσότεροι από χίλιοι ενθουσιάσθηκαν και έκοψαν
από τον κήπο πολλές δάφνες που τις έστειλαν στους ηθοποιούς. Διακρίθηκε ο
Γ. Νικηφόρος, ο οποίος ευχαρίστησε στο τέλος το κοινό με συγκινητικό
λογίδριο4555.
 Η τύχη ενός ποιητού, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
 Η ανεψιά του θείου της του Παν. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Κηδεία και Χορός του F. Cameroni, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση
Γεωργίου Σφήκα4557,
 Ο αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου, όπου η κωμωδία, όπως γράφει η κριτική,
παραμορφώθηκε με άσματα επί γνωστών ήχων μουσικής. Ο Γ. Νικηφόρος
ερμήνευσε με φυσικό τρόπο τον πρωταγωνιστικό ρόλο της μολιερικής
κωμωδίας4558.
 Η νύμφη των Απόκρεω4559,
 Μη δίδετε θάρρος εις τας υπηρέτριας (Edgar et sa bonne) του Eug. Labiche4561,
μονόπρακτη κωμωδία
 Η ξενοδόχος του C. Goldoni, πεντάπρακτη κωμωδία4562,
 Ο πλαστός φούρναρης, μονόπρακτη κωμωδία
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγ. Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία
 Η εν τω σκότει συνέντευξις, μονόπρακτη κωμωδία4563,
 Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης, διασκευή έργου του Μολιέρου από τον Παντελή
Σούτσα, τρίπρακτη κωμωδία4564,
4554 Εφημερίς, 13/7/1876, 195, 2, 15/7/1876, 197, 2.

4555 Εθνοφύλαξ, 18/6/1876, 2, Εφημερίς, 17/6/1876, 169, 3.
4556 Εφημερίς, 7/7/1876, 189, 2, 11/7/1876, 193, 2.
4557 Ό.π., 1/7/1876, 183, 3.
4558 Ό.π., 6/7/1876, 188, 3.
4559 Ό.π., 6/7/1876, 188, 3.
4560 Ό.π., 1/8/1876, 214, 2 και 4.
4561 Ό.π., 10/7/1876, 192, 2.
4562 Ό.π., 11/7/1876, 193, 4, 12/7/1876, 184, 2.
4563 Ό.π., 15/7/1876, 197, 4.
4564 Ό.π., 25/7/1876, 207, 4.
857
 Οι μυλωνάδες, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων4565,
lit) του E. Labiche, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου4566
 Τρεις γαμβροί και μια νύμφη του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία4567,
 Λουκρητία Βοργία του Βίκτωρος Ουγκώ, τρίπρακτο δράμα,
 Με την συμφωνίαν να ροχαλίζης (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé
και L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα4568,
 Ο ωροδείκτης και Το μήλον της έριδος του Ανδρέα Νικολάρα, μονόπρακτες
κωμωδίες4569.
Στο θέατρο «Παρά τα Χαυτεία» ο θίασος «Αριστοφάνης» πραγματοποιεί
έναρξη την Τρίτη 2 Νοεμβρίου 1876 έως τις 3 Φεβρουαρίου 1877 και τα μέλη του
θιάσου είναι: Ελένη Χέλμη, Εστέλλα Συλιβάκου, Ελένη Κοτοπούλη, Ιωάννα
Νικηφόρου, Αμαλία Γκίνη, Γ. Νικηφόρος, Δ. Κοτοπούλης, Εμ. Χέλμης, Γ. Πετρίδης,
Ν. Καρδοβίλλης, Ι. Κανακάκης, Νικόλ. Ζάνος, Π. Ρούσος, Γ. Χρυσάφης4570. Στις
αρχές του 1877 αλλάζει η σύνθεση και συμμετέχουν οι: Γ. Νικηφόρος, Ν. Ζάνος, Π.
Αραβαντινός, Ν. Καρδοβίλλης, Δημ. Κοτοπούλης, Γ. Πετρίδης, Εμ. Χέλμης, Ελένη
Χέλμη, Ελ. Κοτοπούλη, Εστέλλα Συλιβάκου4571.
Παριστάνουν σε αυτό το θέατρο τα εξής έργα:
Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Πιπίνας Βονασέρα και
Δημοσθένη Αλεξιάδη4572,
 Η τυφλόμυια του Α. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία4575,
4565 Ό.π., 5/8/1876, 218, 4.

4566 Ό.π., 7/8/1876, 220, 4.
4567 Εθνοφύλαξ, 13/8/1876, 3, Εφημερίς, 12/8/1876, 225, 4.
4568 Εφημερίς, 26/8/1876, 239, 4.
4571 Παλιγγενεσία, 11/1/1877, 3698, 2.
4572 Ό.π., 15/12/1876, 3677, 3, Εφημερίς, 10/12/1876, 345, 2.
4573 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 105, σημ. 10: Χορός Μετημφιεσμένων ή Τα δύο ντ(δ)όμινα.
4574 Παλιγγενεσία, 22/12/1876, 3683, 2.
4575 Ό.π., 15/12/1876, 3677, 3, Εφημερίς, 10/12/1876, 345, 2, 11/12/1876, 346, 4.
858
 Ο ακούσιος ιατρός (Le docteur malgré lui) του Molière, τρίπρακτη κωμωδία,
 Ο γάμος άνευ νύμφης του Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία, με τον Ν.
Ζάνο ως Πηδηκτούλη4576,
σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη4577,
 Οι τρελλοί ή Οι παράφρονες του Ricardo Castelvecchio, τετράπρακτο δράμα σε
 Μαρία Ιωάννα (Marie-Jeanne) των Julien Maillan και Adolphe D’Ennery,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Κ. Σφήκα4578,
Κόντη4579,
 Που κυνηγά πολλούς λαγούς κανέναν δεν πιάνει, μονόπρακτη ελληνική
κωμωδία4580,
 Τα δύο μπαστούνια (Un tigre de Bengale) των Edouard Brisebarre και Michel
Marc, μονόπρακτη κωμωδία4581,
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία, όπου
παρουσιάζονται οι: Γ. Νικηφόρος (Ανατολίτης), Γ. Πετρίδης (Λογιώτατος), Ν.
Ζάνος (Χιώτης), Ν. Καρδοβίλλης (Κύπριος), Δ. Κοτοπούλης (αστυνόμος),
Εμμ. Χέλμης (Κρης). Ξεχώρισε ο Ν. Ζάνος, ο οποίος «μέλλει καταστή εκ των
πρώτων παρ’ ημίν αυτοδιδάκτων ηθοποιών»4582.
 Λουίζα Μίλλερ του Φρήντριχ Σίλλερ, με τους Ιω. Νικηφόρου (Λουίζα), Γ.
Πετρίδη (Μίλλερ), Ν. Ζάνο (ραδιούργος), Δ. Κοτοπούλη (Φερδινάνδος), Ελ.
Χέλμη (Αγγλίδα ευνοούμενη), Γ. Νικηφόρο (αυλάρχης).
 Η ψυχρολουσία ή Ο εραστής εις το πηγάδι, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία4583,
4576 Παλιγγενεσία, 9/12/1876, 3672, 2-3.

4577 Ό.π., 15/12/1876, 3677, 3.
4578 Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50: «Άλλοι τίτλοι του ίδιου έργου Τα αποτελέσματα της μέθης ή Η
οικογένεια του οινοπότου».
4582 Παλιγγενεσία, 27/12/1876, 3686, 2, 28/12/1876, 3687, 3, Εφημερίς, 27/12/1876, 362, 1-2.
4583 Παλιγγενεσία, 28/12/1876, 3687, 3.
859
 Αι αποδείξεις, μίμος, Το ύδωρ της λήθης, Το χρυσούν ανδράποδον, φλύαξ,
Δικηγόρου ατυχία, Εξώδικος απόφασις, Έφαγες βλίττα, σκώμμα,
4584
Ραμπαγαδίσκος, μονόπρακτες κωμωδίες του Δημ. Κορομηλά ,
 Ο αρχοντοχωριάτης (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, στο οποίο
πρωταγωνισθούν οι: Γ. Νικηφόρος (Αρχοντοχωριάτης), Ν. Ζάνος (υπηρέτης
του Ευγένιου), Περ. Αραβαντινός (Ευγένιος), Ελένη Χέλμη (σύζυγος
Αρχοντοχωριάτη), Γ. Πετρίδης (κόμης Ακτώνιος), Ελ. Κοτοπούλη
(Νικολέττα), Εστέλλα Συλιβάκου (ερωμένη Ευγένιου)4586,
δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Γ. Σκαλίδη, στο οποίο παίζουν οι: Δημ.
Κοτοπούλης (Βερτράμ), Γ. Πετρίδης (Αμορνύ), Ν. Καρδοβίλλης (πλοίαρχος
Ριχάρδος), Ν. Ζάνος (Σαμουήλ), Ελ. Χέλμη (μητέρα), Ιω. Νικηφόρου
(Αραβέλλα), Γ. Νικηφόρος,
 Η περί όνου σκιάς δίκη του Κ.Γ. Ξένου, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων
(Ζ. Μπ. Ροζιέ), πεντάπρακτο δράμα, με τους Ν. Ζάνο, Ν. Καρδοβίλλη, και Γ.
Πετρίδη4589,
 Οι μυλωνάδες, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων,
 Κασσιανή και Ακύλας ή Θρησκεία και έρως του Αλέξανδρου Ι. Σταματιάδη,
πρωτότυπο δράμα σε δύο πράξεις,
 Μάρκος Βότσαρης [του Αντ. Αντωνιάδη],
 Με την συμφωνίαν να ροχαλίζης (La consigne est de ronfler) των Ε. Grangé και
L. Thiboust, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα4590.

4585 Εφημερίς, 1/1/1877, 1, 4.
4586 Παλιγγενεσία, 11/1/1877, 3698, 2.
4587 Ό.π., 13/1/1877, 3700, 4, Εφημερίς, 13/1/1877, 13, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50.
4588 Παλιγγενεσία, 20/1/1877, 3706, 3, Εφημερίς, 19/1/1877, 19, 2, περ. Παρνασσός, έτος Α’, αρ. 1,
1/1/1877, σ. 78.
4589 Εφημερίς, 20/1/1877, 20, 4.
4590 Ό.π., 3/2/1877, 34, 4.
860
Στο θέατρο «Αθηνών» μεταφέρεται ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου
από τη Δευτέρα 14 Φεβρουαρίου 1877 έως την Πέμπτη 7 Απριλίου 1877. Ξεκινούν με
τη Μήδεια του Αλφιέρι και μία μονόπρακτη κωμωδία4591. Συνεχίζουν με τα εξής έργα:
 Οι χαρτοπαίκται (Trente ans, ou, La vie d’un joueur) των V. Ducange και
Dinaux, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξανδρου Σταματιάδη,
Αλεξιάδη,
 Ο Αλή πασάς, διάλογος από την Κυρά Φροσύνη του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη,
με τον Μ. Αρνιωτάκη και τον Γ. Πετρίδη, Une bonne pour tout faire, κωμωδία
μετ’ ασμάτων από τον κύριο και κυρία Federic, Η περί όνου σκιάς δίκη του
Κ.Γ. Ξένου, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων του Ιωσήφ Καίσαρη σε μία
σύμπραξη του θιάσου «Αριστοφάνη» του Γ. Νικηφόρου, του Μιχαήλ
Αρνιωτάκη και των Γάλλων ηθοποιών4594,
 Βερτράμ ο ναύτης (Bertram le matelot) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο
 Les deux aveugles, La fureur d’amour, Η σύζυγος του μισέ Τζανή του Δημ.
Κορομηλά και άσματα από ορχήστρα, σε μια κοινή βραδιά με το γαλλικό
θίασο4597.
Στη συνέχεια παρουσιάζεται μία μόνο βραδιά στο θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι»,
το Σάββατο 30 Απριλίου 1877, με τον Περιπλανώμενο (Ιουδαίο) του Ευγένιου Σύη και
τον Εραστή της σελήνης (L’ amant de la lune) του Paul de Kock, μονόπρακτη
κωμωδία4598, για να καταλήξει στο θέατρο «Άντρον των Νυμφών», την Τετάρτη 29
4591 Ό.π., 14/2/1877, 45, 3.

4592 Ό.π., 17/2/1877, 48, 4.
4593 Ό.π., 24/2/1877, 55, 4.
4594 Παλιγγενεσία, 14/3/1877, 3751, 3, 16/3/1877, 3753, 3.
4595 Ό.π., 17/3/1877, 3754, 3, 19/3/1877, 3756, 4, Εφημερίς, 17/3/1877, 76, 2.
4596 Παλιγγενεσία, 4/4/1877, 3768, 3.
4597 Εφημερίς, 7/4/1877, 97, 2.
4598 Ό.π., 30/4/1877, 120, 4.
861
Ιουνίου 1877, με τον Αγαθόπουλο τον Ξηροχωρίτη (Monsieur de Pourceaugnac) του
Molière, τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα4599, την Ξενοδόχο (La
locandiera) του C. Goldoni, κωμωδία σε μετάφραση Ιωάννη Καρατζά και τον Χορό
των μετημφιεσμένων του Αλεξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία4600. Τέλος παίζει,
την Δευτέρα 11 Ιουλίου 1877 το έργο Περί όνου σκιάς δίκη του Κ. Γ. Ξένου,
τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων του Ιωσήφ Καίσαρη, στην οποία κλήθηκε ο
ποιητής πολλές φορές επί σκηνής4601.
Στον Αρχοντοχωριάτη του Μολιέρου ο Γ. Νικηφόρος πετυχαίνει στον
πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Ν. Ζάνος υποκρίθηκε με πολλή χάρη το ρόλο του υπηρέτη.
Ο Περικλής Αραβαντινός ήταν ένας από τους καλούς Έλληνες ηθοποιούς. Η
εφημερίδα Παλιγγενεσία αναφέρει ότι το δραματολόγιο της θεατρικής αυτής εταιρείας
είναι φτωχό και χρειάζεται ανάπτυξη4602.
Στον Ναύτη Βερτράμ (Bertram le matelot) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο
δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Γ. Σκαλίδη, με πάθος υποκρίθηκε ο Δ. Κοτοπούλης το
πρωταγωνιστικό πρόσωπο του έργου και με πολλή επιτυχία ο Γ. Πετρίδης τον
ραδιούργο Αμορνύ «πολλάκις χειροκροτηθείς», ο δε Ν. Καρδοβίλλης αισθανόταν το
ρόλο του. Ο θίασος έκανε πρόβες περίπου ένα μήνα για να ετοιμάσει το έργο αυτό4603.
Τέλη του Ιουλίου 1877 περιοδεύει στη Σμύρνη. Επανέρχεται στην Αθήνα και
την Κυριακή 16 Απριλίου 1878 παρουσιάζει τη Σύζυγο του Λουλουδάκη (Un mari
dans le coton) των Lambert Thiboust και Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε
διασκευή Άγγ. Βλάχου στο θέατρο «Άντρον των Νυμφών»4604 και την Παρασκευή 21
Απριλίου 1878 στο θέατρο «Αθηνών» την Κυρά Ντομάτα του Κοτσεμπού, κωμωδία
μετ’ ασμάτων επί γνωστών ήχων γαλλικών κωμειδυλλίων και την Ανεψιά του θείου
της του Παν. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία. Είχε επιτυχία αυτή η παράσταση.
Διακρίθηκε η Ελένη Χέλμη και ο Γ. Νικηφόρος. Επέτυχε στο ρόλο του και ο νέος
Παντελής Ρούσος, χειροκροτούμενος. Για τον ηθοποιό αυτό γράφει ο Τύπος ότι
μετέβη στη Μακρυνίτσα, πολέμησε κατά την πρώτη μάχη, επέστρεψε στην Αθήνα και
επανέλαβε το έργο του. Το ίδιο, φαίνεται, κατά τις εφημερίδες, συνέβαινε και με
4599 Ό.π., 29/6/1877, 180, 3 και 4.

4600 Ό.π., 6/7/1877, 187, 4, 10/7/1877, 191, 3.
4601 Παλιγγενεσία, 20/1/1877, 3706, 3, Εφημερίς, 19/1/1877, 19, 2, περ. Παρνασσός, έτος Α’, αρ. 1,
1/1/1877, σ. 78.
4603 Παλιγγενεσία, 13/1/1877, 3700, 4, Εφημερίς, 13/1/1877, 13, 2 και 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141,
σημ. 50.
4604 Εφημερίς, 16/4/1878, 106, 4.
862
άλλους ηθοποιούς4605. Τέλος, την Κυριακή 23 Απριλίου 1878 ο θίασος
«Αριστοφάνης» παρουσιάζει τον Φιάκα του Δημοσθένη Μισιτζή, δίπρακτη κωμωδία,
τον Χορό μετημφιεσμένων του Αλ. Μωραϊτίδη και τη μονόπρακτη κωμωδία Όμοιος
τον όμοιον στο θέατρο «Αθηνών»4606.
1882
Ο θίασος «Αριστοφάνης» παίζει το καλοκαίρι τρεις φορές την εβδομάδα στο
θερινό θέατρο «Απόλλων» στην παριλίσια οδό παράλληλα με το θίασο του Δημ.
Αλεξιάδη, που δίδασκε εκεί δύο φορές την εβδομάδα.
Στο θίασό του συμμετέχει από τις 20 Ιουλίου και μετά και η ηθοποιός Έμμα
Μαράτση, που ήταν ιταλίδα αλλά ελληνικής καταγωγής–ελληνόφωνη. Στην Αθήνα
ήρθε για παραστάσεις για να συμμετάσχει στο θίασο του Ν. Λεκατσά, ο οποίος όμως
υπαναχώρησε στην πρόσληψή της. Πριν προσληφθεί στο θίασο «Αριστοφάνης» του
Γ. Νικηφόρου διοργανώνει μια δραματική εσπερίδα στο θέατρο «Απόλλων», με
πρόγραμμα πενιχρό, αφού έλαβαν μέρος μόνο μέλη της οικογένειάς της. Παρέστησε
παρωδία, όπου υπό διάφορα πρόσωπα ζητά να προσληφθεί από ένα διευθυντή του
θεάτρου, εμφανίζεται τραγική ως Μήδεια, ως ιταλίδα, ως ελληνίδα απαγγέλλοντας
μέρος της Σαπφούς, ως γαλλίδα κ.λπ. Χειροκροτήθηκε για το σκηνικό θάρρος της και
την υποκριτική της τέχνη. Είχε ελευθερία στο λόγο και χαριτωμένη μιμητική τέχνη.
Παρέστησε επίσης μονόπρακτη κωμωδία ολόκληρη στα ελληνικά. Η προφορά της δεν
ήταν άσχημη και μπορούσε να αποβεί χρήσιμη στο νεοελληνικό θέατρο, είχε επαρκή
προσόντα τέχνης. Έπρεπε, όμως, να περιορίσει λίγο τις υπερβολικές κινήσεις της4607.
Στο θίασο «Αριστοφάνης», ακόμα, λαμβάνουν μέρος ως συνιδιοκτήτες ο Δημ.
Κοτοπούλης και ο Δ. Πίστης4608. Παρουσιάζουν κυρίως κωμωδίες του Μολιέρου και
άλλα εύθυμα έργα, όπως:
 Ο ακούσιος ιατρός (Le docteur malgré lui) του Molière, τρίπρακτη κωμωδία,
Γ.Ν.Κ.4609,
4605 Ό.π., 21/4/1878, 111, 2, 23/4/1878, 113, 3.

4606 Ό.π., 23/4/1878, 113, 3.
4607 Νέα Εφημερίς, 4/7/1882, 211, 3, 6/7/1878, 213, 3, 20/7/1882, 227, 3, Παλιγγενεσία, 19/7/1882,
5417, 3.
4608 Νέα Εφημερίς, 9/7/1882, 216, 2.
4609 Ό.π., 11/7/1882, 218, 3.
863
 Νηστικός και χωρίς λεπτό, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
 Ένας σκύλος αντεραστής του Ι. Μαργαρίτη, μονόπρακτη κωμωδία4612,
1883
Το 1883, δημιουργεί ένα βραχύβιο θίασο με τον Δημ. Κοτοπούλη που ονόμασε
θίασο «Ευριπίδης». Βλ. θίασο του Δημ. Κοτοπούλη.
1889
Μετά από αρκετά χρόνια, κατά τα οποία συμμετέχει ως υποκριτής σε
διάφορους θιάσους, το 1889 συγκροτεί θίασο με την Αθηνά και τον Νικόλαο
Καρδοβίλλη και παίζει στο νεόδμητο θέατρο «Ευτέρπη» της οδού Γ΄ Σεπτεμβρίου.
Στο θίασο συμμετέχουν: Γ. Νικηφόρος, Αθηνά Καρδοβίλλη, Ν. Καρδοβίλλης, Π.
Σταματόπουλος, Ελένη Χέλμη κ.ά. Ξεκίνησαν το Σάββατο 12 Αυγούστου 1889 με τον
Αγαθόπουλο τον Ξηροχωρίτη (Monsieur de Pourceaugnac) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα και το Όμοιος τον όμοιον, μονόπρακτη
ιταλική κωμωδία σε διασκευή Γεωργίου Νικηφόρου. Ο θίασος ήταν κωμικός. Κόσμος
πολύς παρακολούθησε την παράσταση του Αγαθόπουλου με τον Γ. Νικηφόρο στον
ομώνυμο πρωταγωνιστικό ρόλο. Το θέατρο είχε ελαττώσει τις τιμές εισόδου4614.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο του θιάσου των Νικηφόρου και Καρδοβίλλη έως τις
30 Σεπτεμβρίου 1889 ήταν:
Γ.Ν.Κ.,
 Η ανεψιά του θείου της του Παναγιώτη Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία,
230, 2.
4612 Νέα Εφημερίς, 27/7/1882, 234, 3.
4613 Ό.π., 5/8/1882, 243, 4.
12/8/1889, 224, 5 και 7, 14/8/1889, 226, 5-6.
864
 Νηστικός και χωρίς λεπτό, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία μετ’ ασμάτων σε
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία, όπου ερμηνεύουν
οι: Γ. Νικηφόρος (Ανατολίτης), Ν. Καρδοβίλλης (Κύπριος), Π.
Σταματόπουλος (Κρης),
Σούτσα4618,
 Η κυρά Tομάτα του August Kotzebue, τετράπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων επί
γνωστών ήχων γαλλικών κωμειδύλλιων,
 Ο ακούσιος ιατρός (Le docteur malgré lui) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία4621,
 Ο Φουρτούνας, μονόπρακτη κωμωδία
4615 Νέα Εφημερίς, 15/8/1889, 227, 5, 18/8/1889, 230, 5.

4616 Παλιγγενεσία, 17-18/8/1889, 7633-7634, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 17/8/1889, 229, 7.
4617 Παλιγγενεσία, 18-21/8/1889, 7634-7636, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 19/8/1889, 231, 4 και 7.
4620 Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235, 7, 24/8/1889, 236, 6.
865
 Η εν τω σκότει συνέντευξις, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία σε μετάφραση
Θ.Γ.4625,
 Ο μαγεμένος δείπνος, μονόπρακτη κωμωδία,
 Το καναρίνι του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων,
Αντωνιάδη, πεντάπρακτο δράμα,
 Ο διάβολος των Παρισίων ή Ο κόμης του Αγίου Γερμανού (Le diable) των Α.
Délacour και L. Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Πιπίνας
Βονασέρα και Δημοσθένη Αλεξιάδη,
 Ο δεκανεύς και η πατριώτισσά του, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία,
 Τα αποτελέσματα της μέθης ή Μαρία Ιωάννα (Marie-Jeanne) των Julien
Maillan και Adolphe D’Ennery, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Κ.
Σφήκα,
 Μετά την επιστροφήν του Ν. Κοτσελόπουλου, δίπρακτο κωμειδύλλιο με
στίχους Αρ. Κυριακού και με μουσική Ιω. Μπεκατώρου,
 Άψε σβύσε, μονόπρακτη κωμωδία4631,
4623 Νέα Εφημερίς, 27/8/1889, 239, 5 και 6.

4625 Νέα Εφημερίς, 2/9/1889, 245, 7.
4626 Ό.π., 9/9/1889, 252, 7.
4627 Ό.π., 10/9/1889, 253, 7.
4630 Νέα Εφημερίς, 15/9/1889, 258, 7, 16/9/1889, 259, 7.
4631 Ό.π., 23/9/1889, 266, 6 και 7, 24/9/1889, 267, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 150, Χατζηπανταζής, Το
866
 Αρματωλοί και κλέπται του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη, δίπρακτο δράμα,
Σκλάβα, άσμα και πατριωτικά ποιήματα του Δ. Φραγκόπουλου, συντάκτη της
Φωνής της Ελευθερίας4632,
Ενυάλη,
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγελου Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία και
απαγγελία ποιημάτων από Δ. Φραγκόπουλο4633,
 Ο ψηφοφόρος του Ηλ. Λαμπρόπουλου, τηλεγραφητή, έμμετρο έργο4634,
 Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος του Λέοντα Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία4635.
Στις τέσσερις μονόπρακτες κωμωδίες Ο βίαιος γάμος, Ο
καπνοδοχοκαθαριστής, Η ανεψιά του θείου της, Ο μάγειρος γραμματεύς (15/8), οι
ηθοποιοί σημείωσαν επιτυχία, προκαλώντας ακράτητα γέλια. Στον
Καπνοδοχοκαθαριστή ο Γ. Νικηφόρος ήταν αμίμητος. Ο θεατής περνούσε τις ώρες του
πολύ ευχάριστα4636.
Στη Βαβυλωνία του Δ. Βυζάντιου (19/8) που κατενθουσίασε το κοινό ξεχώρισε
ο Γ. Νικηφόρος ως Ανατολίτης, ο Ν. Καρδοβίλλης ως Κύπριος και ο Π.
Σταματόπουλος ως Κρης4637.
Η κυρά Ντομάτα του Κοτσεμπού (22 & 23/8) έτερψε το κοινό, ειδικά η Ελένη
Χέλμη με τα τραγούδια της και ο Γ. Νικηφόρος με την ανεξάντλητη τέχνη του4638.
Αμίμητος ήταν ο Γ. Νικηφόρος στον Αρχοντοχωριάτη του Μολιέρου, με όλη την
κωμικότητα και το κέφι που τον διέκρινε4639.
Το θέατρο ήταν γεμάτο στην παράσταση του κωμειδυλλίου Μετά την
επιστροφήν του Νικόλαου Κοτσελόπουλου (23/9). Είχε κοινωνικό θέμα και ωραιότατα
τραγουδάκια. Η εκτέλεση ήταν πολύ καλή. Στο τέλος ο ποιητής χειροκροτήθηκε,
αφού κλήθηκε στη σκηνή4640.
4632 Νέα Εφημερίς, 26/9/1889, 269, 6.

4633 Ό.π., 28/9/1889, 271, 6 και 8, 29/9/1889, 272, 6.
4634 Ό.π., 27/9/1889, 270, 6.
4635 Παλιγγενεσία, 30/9/1889, 7665, 3. Η Νέα Εφημερίς (29/9/1889, 272, 2) αναφέρει ότι παίχθηκε Ο
λιθοξόος του Αλέξανδρου Δουμά πατρός.
4636 Νέα Εφημερίς, 15/8/1889, 227, 5, 18/8/1889, 230, 5.
4637 Παλιγγενεσία, 18-21/8/1889, 7634-7636, 3 και 4, Νέα Εφημερίς, 19/8/1889, 231, 4 και 7.
4638 Νέα Εφημερίς, 23/8/1889, 235, 7, 24/8/1889, 236, 6.
4639 Ό.π., 27/8/1889, 239, 5 και 6.
867
Ο θίασος του Νικόλαου Λεκατσά
Ο Νικόλαος Λεκατσάς γεννήθηκε στην Ιθάκη, το 1847. Έχασε γρήγορα τους
γονείς του και υιοθετήθηκε σε ηλικία οκτώ ετών από ένα Άγγλο πλοίαρχο, που τον
πήρε μαζί του στο Λονδίνο και τον έστειλε στη Θεολογική σχολή, με σκοπό να
επιστρέψει μελλοντικά ως ιεραπόστολος του ευαγγελικού δόγματος. Το 1863,
διακόπτει τις σπουδές του για λόγους υγείας και αρχίζει να παρακολουθεί θέατρο με
σκοπό να ασχοληθεί επαγγελματικά. Φαίνεται, ότι δάσκαλός του ήταν ο παλαίμαχος
ηθοποιός John Ryder. Ξεκινά τη σταδιοδρομία του το 1869 με δραστηριότητες σε
επαρχιακά θέατρα στην περιφέρεια του Λονδίνου. Αποκτά πείρα και το 1873
αναλαμβάνει μεγαλύτερους ρόλους. Εξελίσσεται σε πρωταγωνιστή. Παρέδωσε
μαθήματα ορθοφωνίας στο Λονδίνο και το 1879 ερμηνεύει, για πρώτη φορά, το ρόλο
του Άμλετ.
Η άφιξή του στην Αθήνα τοποθετείται το καλοκαίρι του 1881, όταν
σχηματίζει θίασο από νέους που εκπαιδεύει ο ίδιος. Το χειμώνα του 1881-1882,
έδωσε δύο παραστάσεις στην Αθήνα (17 Δεκεμβρίου 1881 και 17 Φεβρουαρίου
1882) και μετά πήγε στην Πάτρα. Στο τέλος του καλοκαιριού του 1882, εμφανίσθηκε
ξανά στην πρωτεύουσα για σειρά παραστάσεων με επαγγελματικό θίασο και το
χειμώνα στο θέατρο Μπούκουρα.
Έκανε πολλές περιοδείες με το θίασό του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Εμφανίσθηκε στην Αθήνα πάλι το 1884, και σποραδικά έδινε παραστάσεις, έως το
1897. Εργάσθηκε ως καθηγητής υποκριτικής στην Αθήνα στη δραματική σχολή του
«Παρνασσού» (1886-1887) και του «Ωδείου Αθηνών» (1891-1893).
Ο Ν. Λεκατσάς εμφανίσθηκε στην Αθήνα σε συνεργασία με το θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, στις 27 Αυγούστου 1881, στο θέατρο
«Ολύμπια» και ερμήνευσε Άμλετ. Ο ίδιος απήγγειλε στη γλώσσα του πρωτότυπου
κειμένου ενώ οι υπόλοιποι ηθοποιοί στη μετάφραση του Ιω. Περβάνογλου.
Συγκρότησε θίασο κατά μεγάλο μέρος από φοιτητές της νομικής και έκανε
στις 17 Δεκεμβρίου 1881 την εμφάνισή του με το έργο Ρισελιέ του Bulwer-Lytton, σε
μετάφραση δική του. Δεύτερη εμφάνιση έγινε στις 17 Φεβρουαρίου του 1882, πάλι
με τον Ρισελιέ και τον ίδιο θίασο. Αυτή τη φορά απήγγειλε στη γλώσσα του
πρωτότυπου (στα αγγλικά) και μια πράξη από τον Άμλετ, σε μετάφραση Δημ. Βικέλα.
Κρίνεται ως «αληθής καλλιτέχνης, [του οποίου] η υπόκρισις είναι τελεία και
φυσικωτάτη, αι κινήσεις του λελογισμέναι, ουδαμώς φορτικαί, περιορίζονται εις την
αληθή έκφρασιν των αισθημάτων της ψυχής. Πας τις δε και εκ μόνων αυτών και της
868
αλλοιώσεως της φωνής ηδύνατο να εννοήση τα τον καρδινάλιον εκείνον
καταβιβρώσκοντα πάθη, ει και ελάλει ούτος από της σκηνής δια του Λεκατσά
αγγλιστί». Το απόσπασμα του Άμλετ απέδωσε στα ελληνικά «μετά υποκρίσεως
απαραμίλλου και επέσυρε δικαίως ραγδαία και αλλεπάλληλα χειροκροτήματα»4641.
Μεσολαβούν εμφανίσεις του στην Πάτρα, που προκάλεσαν αντιδράσεις.
Χρεοκοπημένος πεζοπόρησε από την Πάτρα για την Αθήνα, όπου και έφθασε μετά
από δέκα ημέρες. Στην Αθήνα παρουσίασε τον Οθέλλο και Άμλετ και ξεκίνησε ένα
είδος παραστάσεων με ερμηνείες ρόλων στα αγγλικά και στην ελληνική γλώσσα.
Το 1891, αναγγέλλεται η πρόσκληση του ηθοποιού Ν. Λεκατσά στη
δραματική σχολή του «Ωδείου Αθηνών», ως καθηγητή της μιμητικής. Η δραματική
σχολή είχε διευθυντή τον ποιητή Γ. Βιζυηνό4642.
Πέθανε στην Αμερική το 19134643.
Ο Λεκατσάς εγκαινίασε μια καινούργια σελίδα στην ερμηνεία των
σαιξπηρικών ρόλων και την εξέλιξη της ηθοποιίας γενικότερα, με το συγκρατημένο
ύφος, τις φροντισμένες παραστάσεις, τη διδασκαλία των ηθοποιών από τον ίδιο. Οι
κριτικοί επισήμαναν τη σημασία των εμφανίσεών του, τη φυσικότητα και ικανότητά
του να αποδίδει «ενδόμυχα» αισθήματα4644. Η ηθοποιία του έγινε παράδειγμα για
τους νεότερους ηθοποιούς. Η πρωτοκαθεδρία του νεοκλασικιστικού μοντέλου στο
νεοελληνικό θέατρο μπόρεσε να κλονισθεί από τη ρεαλιστική ερμηνεία του Ν.
Λεκατσά, μας αναφέρει ο Β. Πούχνερ4645.
1882
Στην οικία του Β. Μελά, σε φιλολογική εσπερίδα ο Ν. Λεκατσάς ανέγνωσε
σκηνές από τον Άμλετ του Σαίξπηρ, όσο η γνώση της ελληνικής γλώσσας του το
επέτρεπε. Ο Γ. Βιζυηνός διάβασε ποιήματά του. Τέτοιες εσπερίδες τιμούσαν την
ανώτερη κοινωνία και ενθάρρυναν την εθνική ποίηση4646.
Άλλα έργα που παρουσιάζει στο θέατρο «Ολύμπια» το 1882 είναι:
τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, όπου ερμηνεύουν οι: Ν. Λεκατσάς
(Οθέλλος), Ιω. Νικηφόρου (Δεισδαιμόνα), Ι.Ν. Αικατερινιάδης (Κάσσιος), Ι.
4641 Παλιγγενεσία, 18/2/1882, 5290, 3.

4642 Νέα Εφημερίς, 23/9/1891, 266, 5.
4643 Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, σ. 25-71, «Λεκατσάς Νικόλαος», Εγκυκλοπαίδεια του
«Ηλίου», τόμ. 12ος, σ. 185, Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 487.
4645 Πούχνερ, «Το νεοελληνικό θέατρο-θέατρο ευρωπαϊκό», σ. 198.
4646 Νέα Εφημερίς, 22/3/1882, 107, 1.
869
Βλάχος (Ροδερίκος), Γ. Νικηφόρος4647,
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα,
όπου διδάσκουν οι: Ν. Λεκατσάς (Άμλετ), Ιω. Νικηφόρου (Οφηλία), Χ.Δ.
Ταμβακοπούλου (Γερτρούδη), Ι.Ν. Αικατερινιάδης (Λαέρτης), Β. Δαβίλας
(Οράτιος), Π. Κωνσταντινόπουλος (Πολώνιος), Θ. Αυλίχος (Κλαύδιος)4648,
 Αποσπάσματα από τη Δέσποινα της Λυών του Edward Bulwer-Lytton,
 Η γ΄ πράξη από τον Άμλετ, τον Έμπορο της Βενετίας και τον Οθέλλο του
Shakespeare4649.
Στο θέατρο «Αθηνών» παρουσιάζει από τις 13 Νοεμβρίου 1882 μέχρι το τέλος
το ρεπερτόριο:
τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, όπου ερμηνεύουν οι: Ν. Λεκατσάς
(Σάυλοκ), Ιω. Νικηφόρου (Πόρκια), Ν. Καρδοβίλλης (Βασάνιος), Π. Τσούκας
(Γρατιανός), Ιω. Δρακάκη (Ιεσικά), Γ. Νικηφόρος (Λανσελότος Γόβος), Θ.
Ποφάντης, Δ. Κοτοπούλης4650,
 Γάμος εκ ραπίσματος, μονόπρακτη κωμωδία4651,
 Μυλωνάς και Μυλιωνάς, κωμωδία με τον Γ. Νικηφόρο,
 Βάσανος γυναικός (Le supplice d’une femme) των Émile Girandin και
Alexandre Dumas υιού, τρίπρακτο δράμα,
 Κακή ώρα του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία4652,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Γ. Νικηφόρο4653,
4647 Παλιγγενεσία, 27/8/1882, 5451, 3.

4648 Ό.π., 3/9/1882, 5457, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 302-303. Ο Β. Πούχνερ (Ο Παλαμάς και το θέατρο,
σ. 70) επισημαίνει ότι ο Κωστής Παλαμάς είδε τον Ν. Λεκατσά σε αυτήν την παράσταση και ότι του
άρεσε. Η μετάφραση του Βικέλα «ευτυχώς επέδρασεν επί του υποκριτικού αυτού ζήλου η τέχνη».
Ωστόσο «επετηδεύετο μελοδραματικώτερον του δέοντος το ήθος του, τας κινήσεις του σώματος, και
επατάγει όπου έπρεπε να είναι ήρεμος, ζοφερώτερον ήρεμος» (Κωστής Παλαμάς, Άρθρα και
χρονογραφήματα, τομ. Α΄ (1882-1883), φιλολ. επιμ. Δ.Π. Συναδινός/Κ.Γ. Κασίνης, Αθήνα, Ίδρυμα
Κωστή Παλαμά, 1990, σ. 345 κε.)
4649 Δημητριάδης, ό.π., σ. 302-303.
4650 Ό.π., σ. 302-303.
4651 Παλιγγενεσία, 16/11/1882, 5520, 3.
4653 Παλιγγενεσία, 20/11/1882, 5524, 4, 22/11/1882, 5525, 2,.
870
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα αγγλικά του Μ. Δαμιράλη4654,
 Οι μυλωνάδες, κωμωδία μετ’ ασμάτων σε τέσσερις πράξεις με τον Γ.
Νικηφόρο (μπάρμπα Γιώργη) και τον Π. Τσούκα (Τσικώνο),
 Σωσάννα Ίμβερτ (Suzanne) των Edouard Brisebarre και Eugène Nus, σε
μετάφραση Δ. Ταβουλάρη με τον Ν. Ζάνο και Π. Λαζαρίδη,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Κ. Σφήκα με τον Ν. Ζάνο και Π.
Λαζαρίδη,
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση
Δημ. Βικέλα, όπου παρουσιάζονται οι: Ν. Λεκατσάς (Μάκβεθ), Ιω.
Νικηφόρου (Λαίδη Μάκβεθ), Δ. Κοτοπούλης, Π. Λαζαρίδης, Αν. Λαζαρίδου,
Ν. Ζάνος, Θ. Ποφάντης, Π. Τσούκας, Ν. Καρδοβίλλης,
Ισίδωρου Σκυλίτση4655,
έμμετρη μετάφραση Ιω. Φραγκιά,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο καπνοδοχοκαθαριστής, μονόπρακτη γαλλική κωμωδία, σε μετάφραση
Γ.Ν.Κ,
 Το ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Χαρ.
Άννινου,
 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don César de Bazan) των Ph. Dumanoir και A.
D’Ennery, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ανδρέα Καλύβα,
κωμωδία, σε μετάφραση Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων,
σε μετάφραση Δημοσθένη Αλεξιάδη,
4654 Ό.π., 22/11/1882, 5525, 2, 4/12/1882, 5536, 3.

871
 Ο βασιλεύς Ληρ (King Lear) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση του
Στο θέατρο «Αθηνών», για την παράσταση (17/2) άνευ υποβολέως του Ρισελιέ
(Richelieu) του Edward Bulwer-Lytton, από τον Λεκατσά στα αγγλικά και από τους
υπόλοιπους στα ελληνικά και της δεύτερης πράξης του Άμλετ του Σαίξπηρ, κατά
μετάφραση Δ. Βικέλα, από όλους στα ελληνικά, η κριτική επαναλαμβάνει ότι, όταν
παριστάνει στα αγγλικά είναι καλός ηθοποιός, αλλά για να παραστήσει στα ελληνικά
πρέπει να αναμετρήσει τις δυνάμεις του και να μελετήσει σε βάθος τη γλώσσα και το
πνεύμα της, καθώς και τον χρωματισμό του τόνου στις φράσεις. Η κριτική σημειώνει
ότι τέτοιος καλλιτέχνης πρέπει να υποβοηθηθεί για να παραμείνει στην Ελλάδα και να
διδάξει τους νεότερους4657.
Ο Ν. Λεκατσάς αναχωρεί για περιοδεία στην Πάτρα, αλλά εκεί αποτυγχάνει.
Ακολουθεί αρνητική κριτική της Νέας Εφημερίδος, καυστική για την άγνοια της
ελληνικής γλώσσας και ειρωνική για τη διδασκαλία της απαγγελίας στο «Ωδείον
Αθηνών»4658. Δημιουργείται επίσης ένα σκάνδαλο μετά από καταγγελία βιαιοπραγίας
του Λεκατσά στο ξενοδοχείο του στην οδό Αθηνάς, για την οποία όμως η Νέα
Εφημερίς κρατά κάποια επιφύλαξη, διότι δεν περιλαμβάνεται στα αστυνομικά
δελτία4659.
1884-1885
Το 1884, ύστερα από περιοδείες στην Κωνσταντινούπολη, Βραΐλα και Σμύρνη,
επανέρχεται στην Αθήνα και δίνει αρκετές παραστάσεις σε διάφορα θέατρα
(«Παράδεισος», «Ολύμπια»), με πρωτεύον το θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα.
Τα έργα, που παρουσιάζει κατά το 1884-1885 και στα οποία διαπρέπει, είναι:
 Ρισελιέ (Richelieu) του Edward Bulwer-Lytton, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Νικόλαου Λεκατσά4660,
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία4661,

74, 3, 19/2/1882, 76, 2.
4658 Νέα Εφημερίς, 13/7/1882, 220, 3.
4659 Ό.π., 28/8/1882, 263, 2. Για περισσότερα για την υποκριτική του Λεκατσά βλ. Δημητριάδης, ό.π.,
σ. 179 κε.
4660 Νέα Εφημερίς, 6/1/1885, 6, 4 και 5. Δημητριάδης, ό.π., σ. 334-335.
4661 Παλιγγενεσία, 4/1/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 4/1/1885, 4, 4, 6/1/1885, 6, 4, 7/1/1885, 7, 3.
Δημητριάδης, ό.π.
872
 Μία νυξ εν Φλωρεντία του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα. Δράμα που
παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε πολύ επιτυχή μετάφραση του Χαράλαμπου
Άννινου4662.
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημ. Βερναρδάκη,
 Η ανεψιά του θείου της του Παναγιώτη Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία με τις
Μαρία Πετρίδου, Φωτεινή Δαλεζίου, Αικατερίνη Δρακάκη, Ελένη
4663
Κοτοπούλη ,
 Λαγαρδέας ή Η συνωμοσία του Adolphe D’Εnnery (Ντ’ Εννερύ), δράμα σε
τέσσερις πράξεις με πρόλογο,
 Υπό την τράπεζαν του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4665,
 Η ενάτη της νυκτός του Ευαγ. Παντόπουλου, κωμωδία4666,
 Ο κύριος Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή του Άγγελου Βλάχου,
στο θέατρο «Παράδεισος»4667.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1885 δίνει μια ποικίλη παράσταση με Αμλέτο (β΄ πράξη),
Οθέλλο (γ΄ πράξη) και Έμπορο της Βενετίας (α΄ πράξη) του Shakespeare και τους
Κορσικανούς αδελφούς του Αλέξανδρου Δουμά πατρός (γ΄ πράξη), στο θέατρο
«Ολύμπια» με τη σύμπραξη του θιάσου «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη, σε
μια ευεργετική παράσταση υπέρ του Νικ. Λεκατσά4668.
Την Κυριακή 22 Σεπτεμβρίου 1885 παρουσιάζει μία ακόμα ποικίλη
παράσταση με το Ρωμαίο και Ιουλιέτα (β΄ και γ΄ πράξη) και τον Έμπορο της Βενετίας
(α΄ και γ΄ πράξη) του Shakespeare και Προς τον βασιλέα και Αποχαιρετισμός προς τον
στρατόν μας του Γ. Σουρή, απαγγελία του Δημ. Κόκκου, στο θέατρο «Ολύμπια» (έχει
τελειώσει εκεί τις παραστάσεις του ο θίασος «Μένανδρος»)4669.
4662 Νέα Εφημερίς, 11/1/1885, 11, 4, 13/1/1885, 13, 3. Δημητριάδης, ό.π.

4663 Νέα Εφημερίς, 18/1/1885, 18, 3.
4664 Παλιγγενεσία, 25/2/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 21/2/1885, 52, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4665 Παλιγγενεσία, 16/3/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 15/3/1885, 74, 3, 16/3/1885, 75, 7. Δημητριάδης, ό.π.,
σ. 336-337.
4666 Παλιγγενεσία, 23/3/1885, 3, 26/3/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 23/3/1885, 82, 3-4, 24/3/1885, 83, 4.
4667 Παλιγγενεσία, 8/6/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 8/6/1885, 159, 2 και 4. Δημητριάδης, ό.π.
4668 Παλιγγενεσία, 17/9/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 12/9/1885, 255, 3, 15/9/1885, 258, 3 και 4, 16/9/1885,
259, 4. Δημητριάδης, ό.π.
4669 Παλιγγενεσία, 21/9/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 21/9/1885, 264, 4, 22/9/1885, 265, 3 και 4.
873
Στα «Ολύμπια» παριστάνει Ρωμαίο και Ιουλιέτα και Έμπορο της Βενετίας του
Shakespeare4670. Επιστρέφει από τον Νοέμβριο του 1885 στο θέατρο «Αθηνών», πάλι
με τον Έμπορο της Βενετίας, τον Ρισελιέ, τον Αμλέτο, τον Οθέλλο, και με τους
ηθοποιούς Δημ. Κοτοπούλη, Δ. Πίστη, Ιω. Δρακάκη, Ν. Παρασκευόπουλο, Χ.
Χρυσανθοπούλου, Ουρανία Γ. Μεράκη, Γ. Χρυσάφη, Σ. Κάππα, Κ. Βουρβουργιώτη,
Αμ. Πίστη, Ελ. Κοτοπούλη, Αικ. Δρακάκη κ.ά.4671.
Ακόμα παρουσιάζει το εξής ρεπερτόριο στο θέατρο «Ολύμπια»:
 Έπαυλις Πονταλέκ του Adolphe D’Ennery,
 Η κωμωδία των παρεξηγήσεων (The Comedy of Errors) του Shakespeare,
τετράπρακτο δράμα σε διασκευή του Διονύσιου Ταβουλάρη4673,
 Κρήτες και Βενετοί του Τιμολέοντα Αμπελά, τετράπρακτο δράμα,
 Η κόρη του παντοπώλου του Άγγ. Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία και
απαγγελία του ποιήματος Σημαία του Δ. Παπαρρηγόπουλου4674,
 Φρου-φρου (Froufrou) των Henri Meilhac και Ludovic Halévy, σε μετάφραση
Δ. Λάμπρου4676.
Παρουσιάζει το χειμώνα έως την 1η Δεκεμβρίου 1885 στο θέατρο «Αθηνών».
Για τη Σκύλλα του Σπ. Βασιλειάδη (26/3) «ο Λεκατσάς, εξόχως ευδοκιμών εν
τη διερμηνεία των ηρώων του Σαίξπηρ, και ιδίως του Άμλετ, ως και εν τη διατυπώσει
του χαρακτήρος του Ρισελιέ εν ομωνύμω δράματι του Μπούλβερ, το πρώτον προχθές
εν τω προσώπω του γέροντος πατρός της Σκύλλας, υπεδύσατο χαρακτήρα
δημιουργηθέντα υπό Έλληνος ποιητού εκ των νεωτέρων. Και κατά την γνώμην των
ειδότων μετά πολλής επιτυχίας ανεπαρέστησε τούτον, προ πάντων δ’ εν τη σκηνή της
εκριζώσεως της τριχός»4677. Σε όλα τα παραπάνω έργα, στα οποία διδάσκει ο Ν.
Λεκατσάς δέχεται θετικές κριτικές και καταχειροκροτείται. Οι θεατές του τον

4671 Νέα Εφημερίς, 3/11/1885, 307, 3 και 6.
4672 Ό.π., 16/11/1885, 320, 4. Δημητριάδης, ό.π., σ. 340-341.
4673 Νέα Εφημερίς, 17/11/1885, 321, 2. Δημητριάδης, ό.π.
4675 Νέα Εφημερίς, 23/11/1885, 327, 5 και 6. Δημητριάδης, ό.π.
4676 Νέα Εφημερίς, 23/11/1885, 327, 5, 24/11/1885, 328, 4. Δημητριάδης, ό.π., σ. 342-343.
4677 Παλιγγενεσία, 23/3/1885, 3, 26/3/1885, 4, Νέα Εφημερίς, 23/3/1885, 82, 3-4, 24/3/1885, 83, 4.
874
αποζητούν συνεχώς και του ζητούν να συνεχίσει να παίζει κλασικά έργα. Για αυτό
επαναλαμβάνει κάποια έργα, στα οποία γνωρίζει ότι επιτυγχάνει.
Από τον Ιανουάριο του 1886 και μετά βρίσκεται στην Ερμούπολη της Σύρου.
1886
Το 1886, αφού πρώτα πραγματοποιήσει περιοδεία στη Σύρο4678, παρουσιάζει
λίγα έργα στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα και στο θέατρο «Παράδεισος».
Παίζει πέντε φορές συνολικά εντός του 1886 τον Ρισελιέ (Richelieu) του Edward
Bulwer-Lytton, πεντάπρακτο δράμα, σε δική του μετάφραση. Το υπόλοιπο ρεπερτόριό
του είναι:
 Ο θείος Αντώνιος του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία4679,
 Χίος δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, πεντάπρακτο δράμα,
απαγγελία του ποιήματος Ο διάδοχος του Δημ. Κόκκου4680,
 Τα δύο μπαστούνια (Un tigre de Bengale) των Edouard Brisebarre και Michel
Marc, μονόπρακτη κωμωδία4681
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, με τον Ν. Λεκατσά ως Μάκβεθ και την
Αρτ. Ζάμπου ως λαίδη Μάκβεθ,
μουσική Σπ. Ξύνδα 4682.
Στις 9 Νοεμβρίου δίνει μια ευεργετική παράσταση υπέρ της οικογενείας της
Ιωάννας Γ. Νικηφόρου, η οποία αποβιώνει αυτό το έτος από οξεία τυφοειδή νόσο.
Ήταν Αθηναία ηθοποιός, σύζυγος του δημοφιλούς κωμικού και διασκευαστή
κωμωδιών Γεωργ. Νικηφόρου. Βρισκόταν στην ακμή της σταδιοδρομίας της. Ανήλθε
στη σκηνή προ εικοσαετίας, σε ρόλους συγκινητικούς και λυπητερούς. Είχε ιδιαίτερα
χαρίσματα εύηχης απαγγελίας και αισθηματικής τρυφερότητας στην έκφραση, όταν
διερμήνευε. Εμφανίσθηκε σε πολλά δράματα, όπως Αι δύο ορφαναί, Δαλιδά, Το
ένσαρκον άγαλμα, Ιωάννα των γελώτων και Ιωάννα των δακρύων κ.ά. Προς την
καλλιτέχνιδα επιτάφιο αποχαιρετισμό απηύθυνε ο Δημοσθένης Αλεξιάδης και ο
4678 Ακρόπολις, 4/1/1886, 1305, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 342-344.

4680 Νέα Εφημερίς, 30/11/1886, 334, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 348-349.
4682 Νέα Εφημερίς, 30/11/1886, 334, 4, 13/12/1886, 347, 4. Δημητριάδης, ό.π., σ. 350-351.
875
Νικόλαος Λάσκαρης, ως φοιτητής της νομικής τότε4683.
1887
Την Κυριακή 16 Αυγούστου 1887 σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ του
διευθυντή του θιάσου Λασάλ-Σαρλέ δίνει την α΄, γ΄ και ε΄ πράξη του Ρουί Βλας (Ruy
Blas) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιωάννη Ραπτάρχη στο
θέατρο «Ολύμπια»4684. Την Κυριακή 23 Αυγούστου 1887 τον επαναλαμβάνει σε μια
ευεργετική παράσταση υπέρ του Λεκατσά4685.
1888
Από το Σάββατο 9 Απριλίου έως την Κυριακή 25 Σεπτεμβρίου 1888 ο Ν.
Λεκατσάς δίνει μερικές διάσπαρτες παραστάσεις σε διάφορα θέατρα των Αθηνών,
κυρίως με έργα του Σαίξπηρ. Συγκεκριμένα παίζει:
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα με
Ν. Λεκατσά (Μάκβεθ), Αικ. Λεκατσά (λαίδη Μάκβεθ)4686,
μετάφραση Νικόλαου Λεκατσά με: Ν. Λεκατσά (Ρισελιέ), Αικ. Λεκατσά
(Ιουλία)4687,
τραγωδία, όπου πρωταγωνισθούν: Ν. Λεκατσάς (Οθέλλος), Αικ. Λεκατσά
(Δεισδαιμόνα), Δημ. Κοτοπούλης (Ιάγος),
 Ο ζηλότυπος σύζυγος, μονόπρακτη κωμωδία, με τον Κωστάκη Καλλίτση4688,
Σούτσα,
δράμα σε μετάφραση Δημήτριου Βικέλα4689,
 Άμλετ (Hamlet) του Shakespeare, όπου ερμηνεύουν οι: Ν. Λεκατσάς (Άμλετ),
Αικ. Λεκατσά (Οφηλία)4690,
4683 Νέα Εφημερίς, 17/10/1886, 290, 2.

4685 Παλιγγενεσία, 22/8/1887, 7007, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4686 Νέα Εφημερίς, 4/4/1888, 95, 3-4, 7/4/1888, 98, 3, 9/4/1888, 100, 3 και 4, 10/4/1888, 101, 3.
Δημητριάδης, ό.π., σ. 352-353.
4687 Νέα Εφημερίς, 29/4/1888, 120, 3 και 1/5/1888, 122, 3.
4688 Ό.π., 19/6/1888, 171, 3 και 4, 28/7/1888, 210, 4 και 7, 29/7/1888, 211, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4690 Νέα Εφημερίς, 24/9/1888, 268, 4, 26/9/1888, 270, 3. Δημητριάδης, ό.π.
876
 Έμπορος της Βενετίας (Merchant of Venice) του Shakespeare, πεντάπρακτη
τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα,
 Η δημοπρασία του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4691.
Διδάχθηκε (9 & 10/4) η τραγωδία Μάκβεθ του Σαίξπηρ. Το πρόσωπο της
λαίδης Μάκβεθ υποκρίθηκε η Αικ. Λεκατσά, γύρω από την οποία στράφηκε το
ενδιαφέρον του κοινού, το οποίο αποκόμισε εντύπωση καλή και ενθαρρυντική για το
μέλλον της ηθοποιού. Διέθετε ωραίο παράστημα, ευκρινή απαγγελία και έντονη όπου
έπρεπε, θάρρος και μετρημένες κινήσεις. Εκπαιδευμένη στο παρθεναγωγείο Χιλλ,
όπου είχε δώσει μερικές ερασιτεχνικές παραστάσεις, είχε πολλά καλλιτεχνικά
προσόντα και εκγυμνάσθηκε για το ρόλο της από το σύζυγό της, Ν. Λεκατσά4692.
Η παράσταση του Ρισελιέ του Edward Bulwer-Lytton (1, 18, 27 & 31/5) απέβη
μία από τις καλύτερες επιτυχίες του Ν. Λεκατσά, ο οποίος είχε καλά εννοήσει και
άριστα ερμήνευσε τον δαιμόνιο χαρακτήρα του πρωθυπουργού της Γαλλίας επί
Λουδοβίκου ΙΓ΄. Η Αικ. Λεκατσά, ως Ιουλία, ανταποκρίθηκε, όσο μπορούσε, και
έδειξε τα προσόντα της4693.
Πλήρες ήταν το θέατρο «Ευτέρπη» στην παράσταση του Οθέλλου του Σαίξπηρ
(28/7). Ο Ν. Λεκατσάς είχε διακριθεί στην υπόκρισή του στο πρόσωπο του Οθέλλου,
παρά την ξενίζουσα προφορά του. Η Αικ. Λεκατσά έδειξε τέχνη, ως Δεισδαιμόνα, το
ίδιο και ο Δημ. Κοτοπούλης ως Ιάγος, που απέδειξε ότι μπορούσε να αποδώσει
τέτοιους χαρακτήρες4694.
Στο θέατρο «Ευτέρπη» διδάχθηκε (24/9) ο Άμλετ του Σαίξπηρ. Ήταν γνωστό
ότι ο Λεκατσάς είχε εμβαθύνει στο χαρακτήρα και απέδιδε με πολλή τέχνη τον
δραματικό ήρωα. Ιδιαίτερα εκτιμήθηκε η εμφάνιση της Αικ. Λεκατσά ως Οφηλία που
εντυπωσίασε παρά το νεαρό της ηλικίας της4695.
1890
Ο θίασος του Νικόλαου Λεκατσά επανέρχεται στην Αθήνα μετά από
περιοδεία στον Πύργο, Μεσολόγγι και Ιθάκη4696 και αρχίζει τις παραστάσεις του στο
θέατρο «Ομόνοια» στις 13 Μαΐου με τον Έμπορο της Βενετίας του Σαίξπηρ και τη
μονόπρακτη ιταλική κωμωδία Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli. Μέλη ήταν: Ν.

4692 Νέα Εφημερίς, 4/4/1888, 95, 3-4, 7/4/1888, 98, 3, 9/4/1888, 100, 3 και 4, 10/4/1888, 101, 3.
4693 Ό.π., 18/5/1888, 139, 4, 19/5/1888, 140, 3.
4694 Ό.π., 19/6/1888, 171, 3 και 4, 28/7/1888, 210, 4 και 7, 29/7/1888, 211, 3.
4695 Ό.π., 24/9/1888, 268, 4, 26/9/1888, 270, 3.
4696
Δημητριάδης, ό.π., σ. 354.
877
Λεκατσάς, Αικ. Λεκατσά, Δ. Γεωργαντάς, Μ. Κωνσταντινοπούλου, Π.
Κωνσταντινόπουλος, Ελένη Χέλμη, Αθ. Περίδης, Π. Σιαπάτης, Γ. Χρυσάφης, Γ.
Πετρίδης, Δημ. Κοτοπούλης, Ελ. Κοτοπούλη, Ευτ. Βονασέρας, Ιω. Βονασέρας,
Λούη, Μ. Γαδ, Κ. Χέλμης, Ιω. Δρακάκης, Δημ. Καζούρης.
Ο Νικόλαος Λεκατσάς ήταν ηθοποιός που προτιμούσε να παρουσιάζει
κλασσικά έργα μεγάλης αξίας και απέφευγε τους νεοτερισμούς. Αναδείχθηκε επί
σειρά ετών σε έξοχο σαιξπηρικό ερμηνευτή. Στο ρόλο του Σάυλοκ δεν ακολούθησε
το παράδειγμα του σύγχρονού του ηθοποιού Ρόσση, ο οποίος ερμηνεύοντας αυτόν το
ρόλο έδινε μια κωμική χροιά. Αντίθετα ο Λεκατσάς προσέδιδε στο ρόλο κάτι το
τραγικό. Η σύζυγός του, Αικατερίνη Λεκατσά, που προ ολίγων μηνών είχε ανεβεί επί
σκηνής, έδωσε αρκετά δείγματα μελλοντικής επιτυχίας. Ως Πόρκια, κατά τη γνώμη
της εφημερίδας Ακρόπολις, δεν είχε ανταγωνίστρια. Κατά τη Νέα Εφημερίδα επέδειξε
εκλεκτή απαγγελία και απέριττη υπόκριση. Τα υπόλοιπα πρόσωπα δεν είχαν
μελετήσει ικανοποιητικά τους ρόλους τους και έπρεπε να περιορισθούν σε λιγότερες
παντομίμες. Ξεχώρισε ιδιαίτερα ο Δ. Γεωργαντάς. Στην κωμωδία που συνήθως
συνόδευε μια παράσταση προς μεγαλύτερη τέρψη των θεατών, έπαιξε καλά η Μέλπω
Κωνσταντινοπούλου, σε αντίθεση με το σύζυγό της4697. Στις 22, 23 και 24 Ιουνίου
1890 παρουσιάζει βραδιές με ποικίλο ρεπερτόριο στο θέατρο «Κήπος του
Ορφανίδου» μαζί με το θίασο της Αδελένας Περουκέτη ή Τσεκαρίνι.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριό του ήταν:
 Μιγάς ή Σωματεμπορία (The Octoroon, or, Life in Luisiana) του Dion
Boucicault, τετράπρακτο δράμα, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ν. Λεκατσάς, Μ.
Κωνσταντινοπούλου (Μιγάς), Π. Σιαπάτης (Ινδός), Αικατερίνη Λεκατσά
(Δώρα), Νάνι νάνι του Παύλου Καρρέρ, μονωδία από το εθνικό μελόδραμα
Μάρκος Βότσαρης και Η ανεψιά του θείου της του Παναγιώτη Ζάνου,
μετάφραση Νικόλαου Λεκατσά, με τους: Ν. Λεκατσά (Ρισελιέ), Αικ. Λεκατσά
(Ιουλία),
4697 Ακρόπολις, 10/5/1890, 2871, 2, 13/5/1890, 2874, 3, 14/5/1890, 2875, 2, Νέα Εφημερίς, 11/5/1890,
131, 4, 12/5/1890, 132, 4-5, 14/5/1890, 134, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 356-357.
878
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα,
όπου ερμηνεύουν οι: Ν. Λεκατσάς (Μάκβεθ), Αικ. Λεκατσά (λαίδη Μάκβεθ),
Γ. Χρυσάφης (Βάγκος), Γ. Πετρίδης (υιός του Βάγκου), Δ. Κοτοπούλης4700,
 Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon (ε΄
πράξη),
από τα ιταλικά του Κ. Γεωργαντόπουλου,
 Ο κουφιοκεφαλάκης του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία, όπου
συμμετέχουν και μέλη του Ελληνικού Μελοδραματικού Θιάσου4702,
 Ο Πολωνός Εβραίος και ο υπνωτιστής (ή Οι κώδωνες) (The Bells) του
Λεοπόλδου Δεβς, δράμα, με τον Ν. Λεκατσά ως δήμαρχο Μαθιού4703,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλέξ. Ι. Σταματιάδη4707,
D’Ennery, σε μετάφραση του Ανδρ. Καλύβα, όπου διδάσκουν οι: Ευτ.
Βονασέρας (Δον Καίσαρ), Μ. Κωνσταντινοπούλου (Μαριτάνα), Ελ. Χέλμη
(κόμησσα), Αθ. Περίδης (βασιλεύς), Ιω. Δρακάκης, Γ. Χρυσάφης (Δον
Ιωσήφ), Γ. Πετρίδης, Λούη, Μ. Γαδ, Κ. Χέλμης,
Εφημερίς, 17/5/1890, 137, 4, 19/5/1890, 139, 4. Δημητριάδης, ό.π. Ο Πούχνερ («Τα Απομνημονεύματα
του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή», σ. 140-141, σημ. 240) σημειώνει ότι ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής
είχε εντυπωσιασθεί από το παίξιμο του ηθοποιού με την αγγλική εκπαίδευση στο ρόλο του Ρισελιέ.
Εφημερίς, 19/5/1890, 139, 4. Δημητριάδης, ό.π.
7864, 3, Νέα Εφημερίς, 21/5/1890, 141, 7. Δημητριάδης, ό.π.
2900, 3. Δημητριάδης, ό.π..
4704 Νέα Εφημερίς, 24/5/1890, 144, 6.
4705 Ακρόπολις, 26/5/1890, 2900, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4706 Ακρόπολις, 26/5/1890, 2900, 3, Νέα Εφημερίς, 26/5/1890, 146, 7. Δημητριάδης, ό.π., σ. 358-359.
4707 Ακρόπολις, 29/5/1890, 2903, 2, Νέα Εφημερίς, 29/5/1890, 149, 7. Δημητριάδης, ό.π.
879
 Ο Κρομμύδας (Une tasse de thé), μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου
Βλάχου4708,
 Άμλετ (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία, όπου παρουσιάζονται οι: Ν.
Λεκατσάς (Άμλετ), Αικ. Λεκατσά (Οφηλία), Ελ. Χέλμη (Γερτρούδη), Γ.
Χρυσάφης (Κλαύδιος), Δημ. Κοτοπούλης (Λαέρτης), Ευτ. Βονασέρας, Π.
Κωνσταντινόπουλος, Γ. Πετρίδης4709.
Στις 15 και 16 Μαΐου ο θίασος παίζει το έργο Η μιγάς ή Η σωματεμπορία (The
Octoroon, or, Life in Luisiana) του Dion Boucicault, ένα δράμα πολύπλοκο,
περιπετειώδες και θεαματικό, που κινούσε από την αρχή μέχρι το τέλος το
ενδιαφέρον των θεατών. Έχει καλή πλοκή και ενδιαφέρουσες εικόνες. Άρεσε πολύ
στο κοινό. Ως μιγάς η Μ. Κωνσταντινοπούλου, ως Ινδός ο Π. Σιαπάτης και η Αικ.
Λεκατσά ως Δώρα, έδρεψαν δάφνες. Στην ίδια παράσταση η Μ. Κωνσταντινοπούλου
τραγούδησε τη μονωδία από τον Μάρκο Βότσαρη4710.
Ακολούθησε την επόμενη ημέρα (17/5) η μεγάλη επιτυχία του Λεκατσά ο
Ρισελιέ του Μπ. Λύττων. Ο μεγάλος ηθοποιός επισταμένως μελετούσε λίγα μόνο
δράματα, τα οποία δίδασκε μετά καλλιτεχνικής ευσυνειδησίας. Ο Λεκατσάς ερμήνευε
το ρόλο του πρωθυπουργού Ρισελιέ με απαράμιλλη τέχνη. Ακόμα και η ξενική
προφορά του, που συνήθως μείωνε την καλλιτεχνική του αξία, δεν παρατηρήθηκε σε
αυτή την εκτέλεση. Ήταν ως να είχε δημιουργηθεί ο ρόλος αυτός αποκλειστικά για
αυτόν, ώστε να δημιουργήσει έξοχο θρίαμβό του. Μόνο ο Λεκατσάς δικαιούτο να τον
υποδύεται, διότι τον κατέκτησε με τη μελέτη. Επί έτη ολόκληρα καταγινόταν στην
Αγγλία με τη σπουδή του δράματος του Λύττων. Όταν στην τέταρτη σκηνή στέλνει
την κατάρα της Ρώμης προς τον Μωπρά, το κοινό αναλύθηκε σε παταγώδη
χειροκροτήματα. Η Αικ. Λεκατσά ως Ιουλία και ο νεαρός Αθ. Περίδης ως Βαραδάς
επέτυχαν λαμπρά, καθώς και οι υποκριθέντες τον Μωπρά και τον καπουτσίνο Ιωσήφ,
των οποίων τα ονόματα δεν σώζονται4711.
Με θρησκευτική προσοχή παρακολούθησε το κατάμεστο θέατρο «Ομόνοια»
7870, 3, 31/5/1890, 7871, 3, Νέα Εφημερίς, 27/5/1890, 147, 6, 28/5/1890, 148, 2, 30/5/1890, 150, 4 και
6, 31/5/1890, 151, 6. Δημητριάδης, ό.π.
7870, 3, 31/5/1890, 7869, 3, Νέα Εφημερίς, 11/5/1890, 131, 4, 31/5/1890, 151, 6, 2/6/1890, 153, 6-7.
137, 4. Δημητριάδης, ό.π., σ. 356-357.
Εφημερίς, 17/5/1890, 137, 4, 19/5/1890, 139, 4. Δημητριάδης, ό.π.
880
το Σάββατο 19 Μαΐου τον ηθοποιό να υποδύεται τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ. Ειδικά
κατενθουσίασε τον κόσμο στη σκηνή του δείπνου. Ο Ν. Λεκατσάς απέδειξε και σε
αυτό το δράμα ότι κατείχε απαράμιλλη υποκριτική τέχνη και κατόρθωσε να
χρωματίσει τον αιμοβόρο χαρακτήρα του Μάκβεθ με τα ζωηρότερα χρώματα. Άρεσε
πολύ η Αικ. Λεκατσά στο ρόλο της λαίδης Μάκβεθ, ιδίως στη β΄ πράξη ως
υπνοβάτιδα. Όλα τα βλέμματα των θεατών ήταν προσηλωμένα σ’ αυτήν. Τα σκηνικά
κρίθηκαν ως μέτρια4712. Επαναλήφθηκε και για δεύτερη μέρα (20/5)4713.
Σε μια ποικίλη παράσταση (22/5), που δόθηκε με τη σύμπραξη του
μελοδραματικού θιάσου εκτός των διαφόρων ασμάτων, δυωδιών και χορωδιών
παρουσιάσθηκε και η πέμπτη πράξη των Δυο ορφανών των Ντ’ Εννερύ και
Κορμόν4714. Αυτό το έργο επαναλαμβάνεται πολλές φορές κατά τη διάρκεια της
τελευταίας δεκαετίας και πάντα το ρόλο της φοβερής και τρομερής μέγαιρας Φροσάρ
υποκρίνεται απαράμιλλα η Ελένη Κοτοπούλη, όπως διασώζουν οι εφημερίδες. Αυτή
ήταν η πρώτη που διέπλασε το χαρακτήρα αυτό.
Στις 23 Μαΐου διδάχθηκε από το θίασο του Λεκατσά νέο έργο, Ο Πολωνός
Εβραίος και ο υπνωτιστής (ή Οι κώδωνες) (The Bells) του Λεοπόλδου Δεβς. Το έργο
αυτό πραγματευόταν με επιστημονική δεινότητα το ζήτημα του υπνωτισμού, που
απασχολούσε τον Ευρωπαϊκό κόσμο. Θαύμαζε κανείς την έκτακτη επίνοια του
συγγραφέα, ο οποίος με τη δύναμη ενός ονείρου επέφερε τεχνηέντως την κάθαρση
του δράματος. Η διεύθυνση του θεάτρου έστησε νέα σκηνικά για την καλύτερη
διεξαγωγή του έργου. Ο Λεκατσάς είχε εμβαθύνει στο δύσκολο ρόλο του δημάρχου
Μαθιού, που είχε επίσης υποδυθεί ο Ίρβινγκ4715.
Στις 30 Μαΐου παίχθηκε ο Δον Καίσαρ του Βαζάν των P. Dumanoir και A.
D’Ennery. Το ρόλο του Δον Καίσαρος έπαιξε ο Ευτύχιος Βονασέρας, ο οποίος αν και
νέος ηθοποιός είχε μελετήσει τον ευτράπελο και τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του
κεντρικού ήρωα επί πολλά έτη. Ήταν το ντεμπούτο του νεαρού ηθοποιού σε ρόλο
πρωταγωνιστικό, που είχε ερμηνευθεί ήδη από τον Φρειδερίκο Λεμαίτρ και τον
Κοκλέν. Ο Ευτ. Βονασέρας ήταν προικισμένος με φυσικά και επίκτητα προτερήματα.
Στην αρχή της παράστασης είχε συγκινηθεί λόγω του πλήθους του κόσμου που είχε
συρρεύσει, αλλά στη συνέχεια συνήλθε και ανέπτυξε όλα τα καλλιτεχνικά του
881
προτερήματα. Δίπλα του η Μέλπω Κωνσταντινοπούλου ως Μαριτάνα. Όλοι οι
υπόλοιποι ηθοποιοί, όπως η Ελ. Χέλμη, η Λούη, ο Ιω. Δρακάκης, ο Γ. Πετρίδης, ο Μ.
Γαδ ήταν μελετημένοι και ταίριαζαν με τους ρόλους τους. Στο τέλος ο Θ. Πετσάλης
προσέφερε στον Νικόλαο Λεκατσά στεφάνι με λευκά άνθη, ενώ το πολυπληθές κοινό
χειροκροτούσε4716.
Η τελευταία παράσταση της θερινής περιόδου του Ν. Λεκατσά δόθηκε στις 31
Μαΐου. Υποδύθηκε τον Άμλετ του Σαίξπηρ, τον οποίο είχε επαναλάβει πολλές φορές
στο παρελθόν. Θεωρείται κατά την Ακρόπολιν, που ήταν ένθερμη θαυμάστρια του
Λεκατσά, ως ο μόνος Έλληνας ηθοποιός που υπήρξε καλύτερος από όλους στο
δύσκολο χαρακτήρα του Δανού βασιλόπαιδος. Ο Λεκατσάς καταχειροκροτήθηκε από
τον κόσμο για τις σκηνικές του κινήσεις και την όλη του έκφραση στην απόδοση του
ρόλου. Η Αικ. Λεκατσά υποκρίθηκε την παράφρονα Οφηλία με όλους τους κανόνες
της τέχνης και συγκίνησε. Άρεσαν ακόμα και έπαιξαν λαμπρά η Ελ. Χέλμη ως
Γερτρούδη, ο Γ. Χρυσάφης ως Κλαύδιος, ο Δημ. Κοτοπούλης ως Λαέρτης, καθώς και
ο Ευτ. Βονασέρας και ο Π. Κωνσταντινόπουλος4717.
Την Παρασκευή 22 Ιουνίου 1890 δόθηκε ποικίλη παράσταση με έργα, όπως
Τρικυμία εντός ποτηρίου ύδατος, Ρισελιέ (Richelieu) του Edward Bulwer-Lytton, δ΄
πράξη του Άμλετ (Hamlet) του Shakespeare στο θέατρο «Κήπος του Ορφανίδου», από
το θίασο της Αδελένας Περουκέτη ή Τσεκαρίνι και του Ν. Λεκατσά. Οι ηθοποιοί ήταν
οι: Αδ. Περουκέτη, Περουκέτης, Ν. Λεκατσάς, Γ. Χρυσάφης, Ευτ. Βονασέρας, Δημ.
Καζούρης, Δ. Πίστης, Ουρανία Καζούρη4718.
Το Σάββατο 23 Ιουνίου 1890 παρουσιάσθηκαν: η Τρικυμία εντός ποτηρίου
ύδατος, η δ΄ και ε΄ πράξη του Ρισελιέ του Μπ. Λύττων, η δ΄ πράξη του Άμλετ του
Σαίξπηρ, Οι καραβοτσακισμένοι, μονόπρακτη κωμωδία από τα γαλλικά σε διασκευή
Γ. Νικηφόρου4719, και την Κυριακή 24 Ιουνίου 1890 τρεις πράξεις από τον Έμπορο
της Βενετίας του Σαίξπηρ από τον Ν. Λεκατσά, γ΄ πράξη της Γαλάτειας του Σπ.
Βασιλειάδη από την ιταλίδα καλλιτέχνιδα Αδελένα Περουκέτη ή Τσεκαρίνι, Μαργαρώ
η Μενιδιάτισσα του Baxton, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Πέτρου
7870, 3, 31/5/1890, 7871, 3, Νέα Εφημερίς, 27/5/1890, 147, 6, 28/5/1890, 148, 2, 30/5/1890, 150, 4 και
6, 31/5/1890, 151, 6. Δημητριάδης, ό.π., σ. 358-359.
7870, 3, 31/5/1890, 7869, 3, Νέα Εφημερίς, 11/5/1890, 131, 4, 31/5/1890, 151, 6, 2/6/1890, 153, 6-7.
4 και 7. Δημητριάδης, ό.π., σ. 360-361.
882
Λαζαρίδη4720.
Διακόπτει τις παραστάσεις και δίνει άλλες δύο στο θέατρο «Ομόνοια» το
Σάββατο 6 και την Κυριακή 7 Οκτωβρίου 1890 με την κωμωδία Καραπατάκιας του
Ιωάννη Βαρβέρη, με τον Δημ. Καζούρη στον ομώνυμο ρόλο4721 και τον Οθέλλο
(Othello, the Moor of Venice) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία, με τον Ν.
Λεκατσά (Οθέλλο), Δημ. Κοτοπούλη (Ιάγο), Αικ. Λεκατσά (Δεισδαιμόνα)4722.
Μετά τις παραστάσεις που έδωσε στην Αθήνα, έφυγε για περιοδεία στην
Κωνσταντινούπολη4723.
1891
Από το Σάββατο 3 Αυγούστου (έως τις 10 Αυγούστου) ο παρευρισκόμενος
στην Αθήνα θίασος του Ν. Λεκατσά άρχισε παραστάσεις στον «Κήπον του
Ορφανίδου» με τη συνεργασία του πρώην ελληνικού μελοδραματικού θιάσου της
υψίφωνου Κοκκίνη, του βαθύφωνου Ιωαννίδη και του Μαντζάρα. Παρουσίασε τα ίδια
έργα που συνήθιζε κάθε χρόνο και είχε μεγάλη επιτυχία, όπως τον Έμπορο της
Βενετίας (Merchant of Venice) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Δημ. Βικέλα, τον Ρισελιέ (Richelieu) του Edward Bulwer-Lytton,
πεντάπρακτο δράμα, και άσματα από τα μέλη του μελοδραματικού θιάσου, όπως από
την Κυρά Φροσύνη4724 και το Μάρκο Μπότσαρη4725 του Παύλου Καρρέρ, τον Κουρέα
της Σεβίλλης4726, τον Υποψήφιο βουλευτή του Σπυρίδωνα Ξύνδα4727.
Πιο πριν, την Τρίτη 14 Μαΐου 1891 παρουσίασε στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών» σε συνεργασία με τον Ευάγγ. Παντόπουλο τον Ρισελιέ (Richelieu) και τον
Υδροπότη σύζυγο του Άγγελου Βλάχου, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή από τα
γερμανικά. Ο Λεκατσάς πέτυχε ως Ρισελιέ, όπως και τα άλλα μέλη του θιάσου. Στην
κωμωδία του Άγγ. Βλάχου ο Ευάγγ. Παντόπουλος ήταν αμίμητος Ζακυνθινός και το
κοινό γέλασε με τις ευφυολογίες του έργου4728. Την Πέμπτη 6 Ιουνίου 1891

4721 Ακρόπολις, 6/10/1890, 3031, 3.
4722 Ό.π., 7/10/1890, 3032, 3, Νέα Εφημερίς, 7/10/1890, 280, 6 και 7, 8/10/1890, 281, 8. Δημητριάδης,
ό.π.
4723 Δημητριάδης, ό.π., σ. 362.
και 8. Δημητριάδης, ό.π., σ. 378-379.
4725 Ακρόπολις, 8/8/1891, 3429, 3, Παλιγγενεσία, 8/8/1891, 8241, 3. Δημητριάδης, ό.π.
6/8/1891, 218, 6. Δημητριάδης, ό.π.
4727 Ακρόπολις, 10/8/1891, 3431, 3, 11/8/1891, 3432, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4728 Ακρόπολις, 7/5/1891, 3236, 3, 9/5/1891, 3238, 3, 11/5/1891, 3240, 3, 17/5/1891, 3246, 3, Νέα
Εφημερίς, 8/5/1891, 128, 5-6, 9/5/1891, 129, 514/5/1891, 134, 5 και 7, 16/5/1891, 136, 6.
883
παρουσίασε αποσπάσματα από τον Έμπορο της Βενετίας στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών»4729 και το Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου 1891 τον Καραπατάκια του Ιω. Βαρβέρη
στο θέατρο «Ομόνοια»4730.
1895
Ο θίασος άρχισε να δίνει παραστάσεις στο θέατρο «Ομόνοια» από την 1η
Ιουλίου 1895, με έργα από το συνηθισμένο του ρεπερτόριο. Ξεκίνησε με τη μεγάλη
του επιτυχία τον Έμπορο της Βενετίας του Σαίξπηρ4731 και τον Ρισελιέ του Μπ.
Λύττων, όπου στον ομώνυμο ρόλο θεωρήθηκε ο Ν. Λεκατσάς «δαιμόνιος, έξοχος,
μοναδικός, κατενθουσίασε, συνεκίνησε, εκράτει καθηλωμένους τους θεατάς δια να
σπουν την νεκρικήν σιγήν τα βροντώδη χειροκροτήματα υπό του συναρπαζομένου εκ
της τέχνης πλήθους»4732. Κατά τη Νέα Εφημερίδα, έκτακτη τέχνη και δεινότητα
έδειξε ο Λεκατσάς ως Ρισελιέ. Θαυμάσθηκε σε διάφορες στιγμές και φάσεις και
χειροκροτήθηκε για τη μύηση που πρόσφερε στα καλά δράματα. Ως Σάυλοκ στον
Έμπορο της Βενετίας προκάλεσε θαυμασμό, εμφανισθείς ανώτερος και από την προ
ετών υπόκρισή του στον ίδιο ρόλο. Το ίδιο και η Αικ. Λεκατσά, έδειξε καλλιτεχνικό
ταλέντο ως Πόρκια4733.
Συνέχισε με τα έργα:
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία, με την Ελένη
Λουλουδάκη (Μερόπη),
 Το φάντασμα ή Το όνειρον (The Bells) του Leopold Lewis, δράμα,
 Γαμβρός εις δημοπρασίαν του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4735,
 Ο αναπαραδιάδης του Γ. Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία4736,
4729 Παλιγγενεσία, 27/5/1891, 8178, 3, 5/6/1891, 8186, 3. Δημητριάδης, ό.π.

4730 Ακρόπολις, 28/9/1891, 3480, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 380-381.
4731 Ακρόπολις, 1/7/1895, 4809, 3, Παλιγγενεσία, 1/7/1895, 9547, 3-4, Νέα Εφημερίς, 27/6/1895, 178,
3-4, 30/6/1895, 181, 5, 1/7/1895, 182, 5 και 7, 3/7/1895, 184, 4. Δημητριάδης, ό.π., σ. 388-389.
4732 Ακρόπολις, 11/7/1895, 4818, 3.
4733 Νέα Εφημερίς, 3/7/1895, 184, 4, 11/7/1895, 192, 6.
και 8. Δημητριάδης, ό.π.
6 και 7. Δημητριάδης, ό.π.
Εφημερίς, 19/7/1895, 200, 4-5, 20/7/1895, 201, 5. Δημητριάδης, ό.π.
884
 Η ψυχρολουσία, μονόπρακτη κωμωδία4738,
 Ο λιθοξόος του Alexandre Dumas πατρός, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση
του Λάμπρου Ενυάλη, με τους Γ. Πετρίδη (Δε Γεβραί), Αικ. Λεκατσά
(Κλοτίλδη),
 Ρωμαίος και Ιουλία ή Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Romeo and Juliet) του
Shakespeare, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δημήτριου Βικέλα, όπου
παρουσιάζονται οι: Ευαγγ. Δαμάσκος (Ρωμαίος), Αικ. Λεκατσά (Ιουλιέττα),
Νικ. Λεκατσάς (φαρμακοπώλης), Φωτεινή Ζαχαροπούλου (τροφός) κ.ά.4740,
Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση, όπου έπαιξαν
οι: Ν. Λεκατσάς (λόρδος Χάρλεϋ), Γ. Πετρίδης (Υόλλακ, ιατρός), Αικ.
Λεκατσά, Π. Ρούσος, Γκιών, Ευαγγελία Ρούσου, Ν. Μπουλαχάκης,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Π. Τυπάλδου, όπου συμμετέχουν
οι: Γ. Πετρίδης (ρακοσυλλέκτης), Ευαγγ. Ρούσου (Μαρία Διδιέ), Ν.
Μπουλαχάκης (Ερρίκος), Αικ. Λεκατσά4742,
 Ο ψυχοπατέρας του Γρ. Ξενόπουλου, τρίπρακτο δράμα, όπου δίδαξαν οι: Ν.
Λεκατσάς (ψυχοπατέρας, Λεωνίδας Βένιερης), Ευάγγελος Δαμάσκος
(Παντελής Βάρλας), Αικ. Λεκατσά (Ουρανία Αγγελίδου)4743,
τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, με τον Γ. Πετρίδη στον ομώνυμο
ρόλο4744,
Εφημερίς, 23/7/1895, 204, 3 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165, Δημητριάδης, ό.π., σ. 392-393.
4 και 5. Δημητριάδης, ό.π.
4740 Νέα Εφημερίς, 28/7/1895, 209, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 57, σημ. 43, Δημητριάδης, ό.π.
4742 Ακρόπολις, 4/8/1895, 4842, 3, 5/8/1895, 4843, 3, 6/8/1895, 4844, 3, Νέα Εφημερίς, 5/8/1895, 217,
Εφημερίς, 2/7/1895, 183, 6, 8/8/1895, 220, 5, 9/8/1895, 221, 4-5, 11/8/1895, 223, 7, 12/8/1895, 224, 6.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165-166, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 29, Δημητριάδης, ό.π., σ. 396-397.
885
D’Ennery, στον «Κήπον του Ορφανίδου» ή «Ολύμπια», με τους Ν. Λεκατσά
(Δον Καίσαρ) και Αικ. Λεκατσά (Μαριτάνα) 4747,
ειδύλλιο,
 Τριανταφυλλιά και πεύκος του Π. Μελισσιώτη, έμμετρη αλληγορία,
Νικηφόρου, στο θερινό θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών», ευεργετική
παράσταση υπέρ των Δ. Βλάση και Π. Παπαστεφάνου4748,
 Χάμλετ (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία, στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών», όπου έπαιξαν οι: Αικ. Λεκατσά, Ν. Λεκατσάς (Άμλετ), Αικ.
Μουστάκα, Π. Σταματόπουλος, Π. Κωνσταντινόπουλος, Μιλιώτης, Π.
Λαλαούνης, Ε. Παντόπουλος4749,
 Ο Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière, πεντάπρακτη κωμωδία, με τον Θ.
Πεταλά4750,
 Ο τρίτος του Γρ. Ξενόπουλου, δράμα κοινωνικής υπόθεσης, όπου έπαιξαν οι:
Ν. Λεκατσάς (Άλκης), Αικ. Λεκατσά (Κάκια), Ευάγγ. Δαμάσκος (Κρίτων)4751,
 Η σειρήν του Ευαγγ. Ζήνωνος, δράμα κοινωνικής υπόθεσης4752.
Λόγω διαφωνιών με το διευθυντή της εταιρείας «Φοίνιξ», στην οποία ανήκε
το θέατρο «Ομόνοια», εκδιώχθηκε ο θίασος από εκεί και συνέχισε τις παραστάσεις
από τις 20 Ιουλίου στο θέατρο «Αθήναιον». Σημειώθηκε διαφωνία μεταξύ του Νικ.
Λεκατσά και του ενοικιαστή του θεάτρου «Ομόνοια», ο οποίος απαγόρευσε στο

4749 Ακρόπολις, 13/10/1895, 4912, 3, 14/10/1895, 4913, 3, 15/10/1895, 4914, 3, Παλιγγενεσία,
15/10/1895, 9650, 3, Νέα Εφημερίς, 14/10/1895, 287, 6, 15/10/1895, 288, 6. Δημητριάδης, ό.π.
4752 Ακρόπολις, 9/12/1895, 4969, 3, Νέα Εφημερίς, 9/12/1895, 343, 6, 10/12/1895, 344, 7. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 166, Δημητριάδης, ό.π., σ. 402-403.
886
θιασάρχη να παραστήσει, διότι το συμβόλαιό του θεωρήθηκε λυμένο και ο Λεκατσάς
έκπτωτος εάν το θέατρο δεν εισέπραττε κάθε βράδυ 350 δραχμές. Ο Λεκατσάς
ισχυρίστηκε ότι υπήρχε τέτοιος όρος, αλλά θα κατέβαλλε ο ίδιος το ποσό αυτό στο
θεατρώνη και παρακάλεσε να ανοίξει το θέατρο, πράγμα που δεν έγινε δεκτό4753.
Στην παράσταση της Μερόπης του Δημ. Βερναρδάκη (4/7) πρωταγωνίστησε η
Ελένη Λουλουδάκη και το έργο διεκπεραιώθηκε με επιτυχία4754.
Παίχθηκε Το φάντασμα ή Το όνειρον του Λεοπόλδου Λουίς (8/7), όπου
εμφανιζόταν ο Νικ. Λεκατσάς ως κυρ Μαθιού ο δήμαρχος. Η από της σκηνής εξέλιξη
του ονείρου καθιστούσε το έργο ενδιαφέρον και διδακτικότατο, όταν ο Μαθιού
τιμωρείται από τη συνείδησή του και όχι από την ανθρώπινη δικαιοσύνη4755.
Κατέθελξε ως Μάκβεθ ο Ν. Λεκατσάς (20/7) στο θέατρο «Αθήναιον». Η
επιτυχία της υπόδυσης του χαρακτήρα αυτού ήταν γνωστή. Η δεύτερη παράσταση
του Μάκβεθ (22/7) διδάχθηκε πολύ εύστοχα από τον Ν. Λεκατσά και τους
υπόλοιπους ηθοποιούς4756.
Το δράμα Λιθοξόος του Αλεξ. Δουμά πατρός (25/7) παίχθηκε από τον Γ.
Πετρίδη, ο οποίος τελευταία είχε συνενωθεί με τον θίασο. Στο πρόσωπο του Δε
Γεβραί ήταν θαυμάσιος. Κλοτίλδη ήταν η Αικ. Λεκατσά4757.
Ο Ρωμαίος και Ιουλία ή Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Romeo and Juliet) του
Shakespeare, σε μετάφραση Δημ. Βικέλα (27/7) διδάχθηκε και έλαμψε το
καλλιτεχνικό ταλέντο του Ευάγγ. Δαμάσκου που πρώτη φορά ανέβηκε στην σκηνή.
Διέθετε ωραίο παράστημα, καθαρή απαγγελία και αξιοζήλευτο θάρρος. Η Φωτεινή
Ζαχαροπούλου αναδείχτηκε σε μια θαυμάσια τροφό. Οι λόγιοι νέοι που ανέβηκαν για
πρώτη φορά στη σκηνή, Παπαντωνίου και Θεοδωρόπουλος, υποκρίθηκαν με θάρρος
και τους ανήκε η εύφημη μνεία4758.
Στις 8 Αυγούστου παρουσίασαν τη Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, όπου
ανέτειλε νέος δραματικός αστήρ, ο Αντώνιος Λουκιανός. Το όνομα αυτό ήταν
ψευδώνυμο. Ανήκε σε μια από τις κράτιστες αθηναϊκές οικογένειες. Είχε όλα τα
χαρίσματα ενός μεγάλου καλλιτέχνη, έξοχη απαγγελία, γλυκύτατη φωνή σε τόνους
και χρωματισμούς, αποδίδοντας πιστότατα όλη την αλήθεια της ζωής, εξαίρετη

4754 Νέα Εφημερίς, 5/7/1895, 186, 6.
4755 Ακρόπολις, 23/7/1895, 4830, 3.
4756 Νέα Εφημερίς, 20/7/1895, 201, 5, 23/7/1895, 204, 3.
4758 Νέα Εφημερίς, 28/7/1895, 209, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 57, σημ. 43, Δημητριάδης, ό.π.
887
έκφραση μορφής και άπειρη σκηνική χάρη. Aπό όλους τους ερασιτέχνες που
ανέβηκαν επί σκηνής ήταν η εντελέστερη και η πλέον καλλιτεχνική σκηνική
παρουσία. «Ήτο γνωστόν ποίας δυσχερείας περί την απαγγελίαν ως εκ της γλώσσης
και του ύφους παρουσίαζε εις πάντα ηθοποιόν η υπόκρισις ρόλου εκ της Μερόπης. Αι
προτάσεις και περίοδοι εξετυλίσσοντο ανά μέσον των στίχων εις μήκος ατελεύτητον,
άνευ διακοπής και πολλάκις η κυρία έννοια, το ρήμα ηκούγετο μετά την απαγγελίαν
πέντε όλων στίχων. Προστίθεται ακόμα η άκρα καθαρεύουσα. [Για τούτο] ο
Αντώνιος Λουκιανός κατήγαγε θρίαμβον»4759.
Η πρώτη (11/8) του δράματος Ο ψυχοπατέρας του Γρ. Ξενόπουλου, διευθυντή
τότε της εικονογραφημένης Εστίας και συγγραφέα και λογίου, συγκέντρωσε πολύ και
εκλεκτό κόσμο. Το έργο είχε σύγχρονη κοινωνική υπόθεση. Οι ηθοποιοί Νικόλαος
και Αικατερίνη Λεκατσά έπαιξαν πολύ καλά. Το ίδιο και ο Ευάγγ. Δαμάσκος. Οι
λοιποί ηθοποιοί θεωρήθηκαν επιμελέστατοι4760.
Στον Ρισελιέ (16/8), έργο όπου διέπρεπε ο Λεκατσάς, επιτυγχάνει και ο
ηθοποιός Μίμης Αμπελάς με τη χάρη και τη φυσικότητά του. Ο ηθοποιός θεωρήθηκε
ελπιδοφόρος για τη θεατρική σκηνή4761.
Ο Ν. Λεκατσάς στον Τρίτο του Γρ. Ξενόπουλου (3/12) κατανόησε σε βάθος
και διερμήνευσε το ρόλο του. Η Αικ. Λεκατσά υπήρξε συμπαθής και γλυκιά, όπως
πάντα. Ο Ευάγγ. Δαμάσκος καλός και με πολλές ελπίδες για το μέλλον. Το έργο
παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά ενώπιον εκλεκτού κοινού4762.
Ιδιαίτερη μνεία έγινε για τους νέους ηθοποιούς του θιάσου Λεκατσά, την
Ευαγγελία Ρούσου, με αναμφισβήτητο ταλέντο, και τον Ν. Μπουλαχάκη, άξιο κάθε
υποστήριξης, που ήταν μετρημένος πάντοτε επί σκηνής. Η Ευαγγελία Ρούσου
προερχόταν από γονείς ηθοποιούς που είχαν εργαστεί για την πρόοδο της ελληνικής
σκηνής. Είχε παίξει σε μικρές φάρσες και κωμωδίες ιταλικής προέλευσης, όχι καλής
ποιότητας και η πρώτη της εμφάνιση στο θίασο Λεκατσά δημιούργησε ελπιδοφόρα
4759 Ακρόπολις, 9/8/1895, 4847, 3, Γ.Β., «Εντυπώσεις εκ των θεάτρων: Αντώνιος Λουκιανός», εφ.
Ακρόπολις, 11/8/1895, 4849, 2.
4760 Ό.π., 11/8/1895, 4849, 3, 12/8/1895, 4850, 3, Νέα Εφημερίς, 2/7/1895, 183, 6, 8/8/1895, 220, 5,
9/8/1895, 221, 4-5, 11/8/1895, 223, 7, 12/8/1895, 224, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165-166, Σπάθης, «Το
νεοελληνικό θέατρο», σ. 29. Ο Πούχνερ («Ο γιατρός στην ελληνική δραματουργία», σ. 286 και «Ο
“ορθόδοξος” Νατουραλισμός στο νεοελληνικό θέατρο», σ. 98-99) αναφέρει ότι ο απαίσιος ρόλος του
Ψυχοπατέρα γράφηκε για ένα μεγάλο κωμικό, τον Ευάγγελο Παντόπουλο, αλλά τελικά στην πρεμιέρα
το ρόλο έπαιξε ο Νικόλαος Λεκατσάς. Δημητριάδης, ό.π., σ. 396-397.
4761 Νέα Εφημερίς, 18/8/1895, 230, 5.
4762 Ό.π., 2/12/1895, 336, 6, 4/12/1895, 338, 5. O Πούχνερ γράφει («Ο “ορθόδοξος” Νατουραλισμός
στο νεοελληνικό θέατρο», σ. 99) ότι το «ιψενικό» τρίγωνο στον Τρίτο (1895) στηρίζεται στις
δραματουργικές συμβάσεις των «έργων του σαλονιού» του γαλλικού βουλεβάρτου, παρά την τραγική
του έκβαση. Η κριτική του συμβατικού γάμου ανήκει στα «έργα με θέση» της γαλλικής σχολής.
888
εντύπωση4763.
1896-1897
Ο θίασος του Νικόλαου Λεκατσά δίνει συνολικά δεκατέσσερις παραστάσεις
με γνωστές του επιτυχίες και με έργα που έπαιζε για πρώτη φορά. Το 1896 το
ρεπερτόριο είναι:
τραγωδία, ευεργετική παράσταση υπέρ του Ν. Λεκατσά, όπου παίζουν οι: Ν.
Λεκατσάς (Οθέλλος), Αικ. Λεκατσά, Ευτ. Βονασέρας, Δημ. Κοτοπούλης,
Ελένη Κοτοπούλη4764,
δράμα σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», προς
τιμήν του Διαδόχου, προέδρου των Ολυμπιακών Αγώνων και της Διεθνούς
επιτροπής, με τους Ν. Λεκατσά, Αικ. Λεκατσά, Ευάγγ. Δαμάσκο4765,
μετάφραση Ν. Λεκατσά, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και στο θέατρο
«Πολυθέαμα», με τον Ν. Λεκατσά (Ρισελιέ) και την Αικ. Λεκατσά (Ιουλία δε
Μερτεμάν)4766,
τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, στο θέατρο «Ποικιλιών» ή «Βαριετέ»,
ευεργετική παράσταση υπέρ του θιασάρχη, με τους Νικ. Λεκατσά, Αικ.
Λεκατσά, Ευαγγ. Ρούσου, Κ. Νέζερ, Α. Νίκα4767,
Δημ. Βικέλα, ευεργετική παράσταση υπέρ της Αικ. Λεκατσά4768,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα, στο θέατρο
«Ποικιλιών» ή «Βαριετέ», ο θίασος του Ν. Λεκατσά σε σύμπραξη με τον
«Ευριπίδη» του Μιχ. Αρνιωτάκη, όπου διδάσκουν οι: Ν. Λεκατσάς (Κάρολος),
Μ. Αρνιωτάκης (Φραγκίσκος), Αικ. Λεκατσά (Αμαλία), Π. Λαζαρίδης
4763 Νέα Εφημερίς, 9/8/1895, 221, 4-5, 11/8/1895, 223, 5.

6, 13/3/1896, 73, 6-7. Δημητριάδης, ό.π., σ. 402-403.
4765 Ακρόπολις, 3/4/1896, 5084, 3, Παλιγγενεσία, 3/4/1896, 9819, 4. Δημητριάδης, ό.π.
4766 Ακρόπολις, 18/4/1896, 5098, 3, 19/4/1896, 5099, 3, Νέα Εφημερίς, 19/4/1896, 110, 5-6 και 7.
4768 Ακρόπολις, 2/12/1896, 5291, 3, 6/12/1896, 5295, 3, 7/12/1896, 5296, 3, Νέα Εφημερίς, 8/12/1896,
343, 7. Δημητριάδης, ό.π., σ. 404-405.
889
(Σούρτσιος)4769.
Το 1897 συνεχίζουν με το εξής ρεπερτόριο:
 Ριχάρδος ο Γ' (Richard III) του Shakespeare, τραγωδία, στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» και στο θέατρο «Πολυθέαμα», από το θίασο του Ν.
Λεκατσά με τη σύμπραξη του Μ. Αρνιωτάκη και της Ελένης Αρνιωτάκη4770,
 Ρισελιέ (Richelieu) του Edward Bulwer-Lytton, πεντάπρακτο δράμα,
 Η γυναίκα του μπαρμπέρη του Δημ. Αλεξόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία4771,
 Αθανάσιος Διάκος του Λέοντα Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία και άσματα από
τον μουσικό όμιλο «Μέλισσα», όπως Ο Κανάρης του Γ. Παράσχου, στο
θέατρο «Πολυθέαμα»4772,
δράμα, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με την Αικ. Λεκατσά (Ρωμαίο)
και την Ευαγγ. Ρούσου (Ιουλιέτα)4773.
1899
Το 1899 ο Νικόλαος Λεκατσάς έδωσε συνολικά δεκαεννέα παραστάσεις σε
διάφορα θέατρα, όπως στο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών», στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών», στο συνοικιακό των «Πευκακίων», στο θέατρο «Κηφισίας» και στο
«Αθήναιον». Τα έργα που έπαιξε ήταν γνωστές επιτυχίες του, όπως:
μετάφραση Νικόλαου Λεκατσά,
τραγωδία,
 Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secretaire et le cuisinier) των Eug. Scribe και Anne
12, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 58, σημ. 46, Δημητριάδης, ό.π.
350, 3.
4774 Ακρόπολις, 12/5/1899, 6170, 4, Εφημερίς, 13/5/1899, 130, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 406-407.
4775 Ακρόπολις, 15/5/1899, 6173, 4, Εφημερίς, 15/5/1899, 132, 3. Δημητριάδης, ό.π.
890
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, όπου παρουσιάσθηκαν οι: Ν.
Μέγκουλας (Μήτρος), Ιουλ. Βονασέρα (Στάθενα), Ιω. Δρακάκης (Χρόνης)4777,
 Η κυρία με τας καμελίας (La dame aux camélias) του Alexandre Dumas fils,
πεντάπρακτο δράμα, όπου έπαιξαν οι: Άρτ. Ζάμπου (Μαργαρίτα), Δ.
Αγγελάκης (Αρμάνδος)4781,
Καμπούρογλου με την Αρτ. Ζάμπου στον πρωταγωνιστικό ρόλο4782,
Ηλία Βεργόπουλου, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με το θίασο του Ν.
Λεκατσά και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, ευεργετική παράσταση υπέρ του
θιασάρχη και πρωταγωνιστή, με τους Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, Θ. Πεταλά,
Ν. Λεκατσά4783.
Ο θίασος του Αλέξανδρου Πίστη

Ο Αλέξανδρος Πίστης (1851-1885) ήταν ηθοποιός, θιασάρχης και θεατρικός
συγγραφέας4784. Το 1873 έπαιξε στο έργο του Τιμολέοντα Αμπελά Ιούνιος Βρούτος
με το Δημοσθ. Αλεξιάδη, τη Φιλομήλα Βονασέρα κ.ά. Το 1876, συνεργάζεται μαζί με
τον αδερφό του Δημοσθένη, με το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη, ενώ το
4779 Ακρόπολις, 28/5/1899, 6186, 3, Εφημερίς, 28/5/1899, 145, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4781 Παλιγγενεσία, 25/7/1899, 10965, 3. Δημητριάδης, Σαιξπηριστής, άρα περιττός, ό.π.
4782 Εφημερίς, 5/8/1899, 214, 3. Δημητριάδης, ό.π.
4783 Ακρόπολις, 15/12/1899, 6387, 4, Εφημερίς, 14/12/1899, 345, 3. Δημητριάδης, ό.π., σ. 408-411.
4784 «Πίστης Αλέξανδρος», Εγκυκλοπαίδεια του «Ηλίου», τόμ. 15ος, σ. 926.
891
1877, με το θίασο του Δ. Ταβουλάρη. Το 1881, σχηματίζει θίασο μαζί με τον αδερφό
του, Δημοσθένη4785.
Το 1882 δημοσιεύει τρεις μονόπρακτες κωμωδίες τη Δημοπρασία, το Άστε
ντούα ου και το Θ’ αυτοχειριασθώ. Η δημοπρασία γνωρίζει τρεις εκδόσεις, μία το
1882, μια δεύτερη το 1885 και μια τρίτη το 18874786. Το 1885, επίσης, δημοσιεύεται η
μονόπρακτη κωμωδία Η μύτη του αυθέντου μου. Οι κωμωδίες του Γιάντες,
Θ’αυτοχειριασθώ, Βέβαια βέβαια σημειώνουν επιτυχία στην εποχή τους. Το Βέβαια,
βέβαια είναι μετάφραση της γαλλικής μονόπρακτης κωμωδίας Pour tomber le rideau
από τον Αλέξανδρο Πίστη4787. Στην Αθήνα παίζεται από το 1887 και μετά, ενώ
εκδίδεται το 1901.
Το 1885 πεθαίνει από πνευμονία και η Νέα Εφημερίς4788 στον επικήδειό του,
τον αποκαλεί «ευφυή, ευπαίδευτον, εκ των καλλιτέρων ηθοποιών, ο οποίος διηύθυνε
πολλάκις, καί τοι νεώτατος θιάσους, ποιητήν απείρων κωμωδιών και διασκευαστήν
δραμάτων, μεταφραστήν φιλοπονώτατον...». Καταγόταν από την Άνδρο και υπήρξε
δημοφιλής στους απανταχού ομογενείς. Την κηδεία του παρακολούθησαν και
εκφώνησαν λόγους οι θιασάρχες Διον. Ταβουλάρης και Δημοσθ. Αλεξιάδης και
πλήθος λογίων και ηθοποιών σε ένδειξη πένθους για την απώλεια. Παρατηρήθηκε
μόνο η απουσία του Ν. Λεκατσά για την οποία η εφημερίδα δεν είχε εξήγηση και
θέλει να τη θεωρεί ως ακούσια αιτία4789. Ήταν γνωστή η ιδιόρρυθμη συμπεριφορά
του Ν. Λεκατσά στις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του γενικότερα.
1883-1884
Από τις 30 Νοεμβρίου 1883 έως τις 15 Ιανουαρίου 1884 ο θίασος «Πρόοδος»
του Αλέξανδρου Πίστη παρουσιάζει έργα στο θέατρο «Αθηνών» και «Ευτέρπη» παρά
τα Χαυτεία, ενώ παράλληλα το 1883 παίζει σε θέατρο του Πειραιά με θεατρώνη τον
Καμπανάκη4790. Ηθοποιοί που λαμβάνουν μέρος στο θίασό του είναι οι Αντώνιος
Τασσόγλους, Αμαλία Πίστη, Δημοσθένης Πίστης, Χρυσάνθη Ταμβακοπούλου, Ελένη
Αρνιωτάκη, Αλ. Πίστης, Γ. Χρυσάφης, Ελένη Χέλμη, Ν. Κυριακός, Ι. Ράμφος,
Ευάγγ. Παντόπουλος, Κ. Βρόντας, Εμ. Ελευθεριάδης, Αριάδνη Τασσόγλου κ.ά.4791.
Ξεκινούν με το έργο Άγγελος, τύραννος του Παταυΐου (Angelo) του Victor Hugo,
4785 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 47, Βάλσας, ό.π., σ. 476-477.
4788 Νέα Εφημερίς, 12/3/1885, 71, 3.
4789 Ό.π., 13/3/1885, 72, 2-3.
4790 Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 987-990.
4791 Παλιγγενεσία, 9/11/1883, 3.
892
τετράπρακτο δράμα, και τη μονόπρακτη κωμωδία Άστε ντούα ου του Αλέξανδρου
Πίστη4792.
Συνεχίζουν με τα εξής έργα:
 Δεσμίς ίων (Le bouquet de violettes) των Ph. Dumanoir και Adolphe D’Ennery,
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Νικ. Λάσκαρη4793,
 Υπό την τράπεζαν του Αλέξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4794,
 Μία μουσική συναυλία του Αλέξ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία4795,
 Ο Φυσέκης ο περιλάλητος ή Ο Φυσέκης (Cartouche) των A. D’Εnnery και F.
κωμικοδραματικό πεντάπρακτο μυθιστορηματικό δράμα,
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου4801.
Σε γενικές γραμμές η υπόκριση του Αντώνιου Τασσόγλου σε οποιοδήποτε
πρόσωπο αποδείχθηκε λαμπρότατη, άμεμπτη και απέδειξε ότι ήταν ηθοποιός με πολλή
δύναμη, διότι «εις την φωνήν, την στάσιν, το βλέμμα, τας κινήσεις του, υπήρχε εν
φυσικότητι η αρμονία, η έκφρασις, το γοργόν, το εκστατικόν και απλανές εν δέοντι
του βλέμματος και το μέχρι κεραίας μεμετρημένον». Ο Αλέξανδρος και ο Δημοσθένης
Πίστης θυμίζουν πολύ τους αδελφούς Ταβουλάρη και υπόσχονται πολλά για την
4792 Νέα Εφημερίς, 30/11/1883, 330, 2.

4793 Ό.π., 7/12/1883, 337, 3.
4794 Ό.π., 20/12/1883, 350, 3, 21/12/1883, 351, 3.
4795 Ό.π., 23/12/1883, 353, 2.
4796 Ό.π., 29/12/1883, 358, 2.
4798 Παλιγγενεσία, 7/1/1884, 5877, 4.
4799 Ό.π.
4800 Νέα Εφημερίς, 12/1/1884, 12, 2.
4801 Ό.π., 15/1/1884, 15, 3.
893
ελληνική σκηνή. Ο Ευάγγελος Παντόπουλος έπαιξε με λεπτότητα και επιτυχία το
μέρος του σε δευτερεύουσες κωμωδίες. Η Ελένη Χέλμη έχει κυρίως διακριθεί ως
κωμική ηθοποιός και δύσκολα την βλέπει κανείς να επιτυγχάνει σε τραγικούς
ρόλους4802.
Ο θίασος του Ευάγγελου Παντόπουλου

Ο Ευάγγελος Παντόπουλος (Αθήνα 1860-Αθήνα 1913) ήταν σημαντικός
ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και θιασάρχης. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην
Αθήνα. Καλλιτεχνική φύση, σπούδασε ζωγραφική στο Πολυτεχνείο και φωνητική
στο «Ωδείον», αλλά σύντομα τον κέρδισε το θέατρο. Αναφέρεται ότι για πρώτη φορά
ανέβηκε στο σανίδι το 1878 στη Χίο ή κατά άλλους, στο Αίγιο με το θίασο του
Δημήτριου Κοτοπούλη. Αναμφισβήτητο πάντως ήταν ότι είχε τεράστια απήχηση στο
κοινό και δημιούργησε, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, «σχολή» στους
κωμικούς ρόλους, εισάγοντας ένα φυσικότερο και αμεσότερο τρόπο παιξίματος.
Αρχικά συνεργάστηκε με τον Ταβουλάρη και αργότερα έγινε πρωταγωνιστής στο
θίασο του Δημοσθένη Αλεξιάδη στο θέατρο «Απόλλων», μέχρι να προβιβαστεί και ο
ίδιος σε θιασάρχη της «Ελληνικής Κωμωδίας»4803.
Ο Παντόπουλος πρωταγωνίστησε σε ορισμένες από τις μεγαλύτερες επιτυχίες
του ελληνικού θεάτρου της εποχής. Θεωρείται ότι ανοίγει στη θεατρική σκηνή το
δρόμο στο κωμειδύλλιο, στο οποίο άλλωστε διακρίνεται με σημαντικούς ρόλους και
με την επιτυχημένη παράσταση Οι μυλωνάδες (1888).
Συγγράφει και ο ίδιος επιτυχημένα έργα, σάτιρες, κωμωδίες (Δεν έσχισες τη
γάτα, Αι πανουργίαι των υπηρετών), κωμειδύλλια, με πιο γνωστό τη Νύφη της
Κούλουρης (1895), στο οποίο επιμελείται ο ίδιος τη μουσική και θεωρείται το
τελευταίο κωμειδύλλιο της εποχής αυτής. Μετά τον πόλεμο του 1897 δεν γράφονται
νέα κωμειδύλλια και η θεατρική παραγωγή θα φέρει την αστική κωμωδία4804.
Στο θέμα της υποκριτικής ο Ευάγγελος Παντόπουλος βαδίζει προς την
ψυχολογική ερμηνεία και το συγκρατημένο στόμφο. Κατά τον Χατζηπανταζή4805, ο
Παντόπουλος είναι ο σύνδεσμος μεταξύ της πρώιμης προσπάθειας του ζακυνθινού
κωμειδυλλίου (1875) και της όψιμης του αθηναϊκού (1889). Το ζακυνθινό
4802 Ακρόπολις, 30/11/1883, 607, 3.

4803 Πούχνερ, Η γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα, σ. 361, Έξαρχος, Έλληνες
ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 52-54.
4805 Ό.π., σ. 67 και σ. 74.
894
κωμειδύλλιο είναι επηρεασμένο από την ευρωπαϊκή αγροτική κωμωδία. Το αθηναϊκό
κωμειδύλλιο αρχίζει την ιστορία του το 1888, με την παρουσίαση της διασκευής της
ιταλικής κωμωδίας Οι μυλωνάδες, από τον Παντόπουλο και εξαιτίας της μεγάλης
εμπορικής επιτυχίας γίνεται αφορμή, να γραφεί Η τύχη της Μαρούλας.
Ο Παντόπουλος έφερε επί σκηνής την προσωπική παρατήρηση της εγχώριας
πραγματικότητας. Ανήκε στη νέα φουρνιά θιασαρχών μαζί με το Δημήτριο
Κοτοπούλη, Νικόλαο Καρδοβίλλη και Νικόλαο Ζάνο. Η παλιά φρουρά των
θιασαρχών, Διονύσιος Ταβουλάρης, Δημοσθένης Αλεξιάδης και Μιχαήλ
Αρνιωτάκης, με το ρεπερτόριο των ρομαντικών μυθιστορηματικών δραμάτων και της
καθαρευουσιάνικης έμμετρης ιστορικής τραγωδίας, λήγει, ως εποχή, με την
επικράτηση του κωμειδυλλίου. Η παλιά γενιά των ηθοποιών χαρακτηρίζεται στην
υποκριτική της από υπερβολές και εκζήτηση με μεγάλες αντιθέσεις, η νεότερη γενιά
έχει ως χαρακτηριστικό της, την «αφέλεια», τη φυσικότητα και την απλότητα του
ρεαλισμού4806.
1891
Ο Ευάγγελος Παντόπουλος δίνει επτά έκτακτες παραστάσεις στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» το χειμώνα του 1891, από τη Δευτέρα 25 Φεβρουαρίου έως την
Κυριακή 5 Μαΐου 1891. Μέλη του θιάσου ήταν οι Ε. Παντόπουλος, Π. Λαζαρίδης,
Άννα Λαζαρίδου, Δημ. Κοτοπούλης, Χαρ. Δημητρουλόπουλος, Σοφία
Δημητρουλοπούλου, Αν. Απέργης, Γ. Νικηφόρος, Ελένη Κοτοπούλη, Δ. Γεωργαντάς,
Μ. Κωνσταντινοπούλου, Χαρίκλεια Αθανασοπούλου, Ελένη Χέλμη, Ν. Ζάνος, Π.
Κωνσταντινόπουλος, Ελ. Ρούσου, Ευτύχ. Βονασέρας, Π. Ρούσος. Στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», ως παρένθεση στις παραστάσεις του ιταλικού μελοδραματικού
θιάσου, δίνονταν δύο φορές την εβδομάδα παραστάσεις του θιάσου του Ευάγγελου
Παντόπουλου. Κατά το θέρος αναγγέλλεται ότι ο Ευάγγ. Παντόπουλος θα
συνέπραττε με τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημοσθένη Αλεξιάδη στο
θέατρο «Ομόνοια»4807.
Τα έργα που παρουσίασε ήταν κυρίως κωμωδίες και μάλιστα μονόπρακτες
φτιάχνοντας μια ποικίλη βραδιά για τους θεατές. Τρεις μεγάλοι χοροί αναβλήθηκαν
εξαιτίας της πρώτης έκτακτης παράστασης του Παντόπουλου (25/2), ενώ όλες σχεδόν
οι θέσεις είχαν προπωληθεί. Ο Ευάγγελος Παντόπουλος απέδειξε ότι ήταν πολύ
λεπτός κωμικός παρόλα τα χονδροειδή μέρη, τα οποία αναγκαζόταν πολύ συχνά να
4806 Ό.π., σ. 86-87 και σ. 141-142. Ηρώ Κατσιώτη, «Ο Ευάγγελος Παντόπουλος», σ. 125-140.
4807 Νέα Εφημερίς, 7/3/1891, 66, 5.
895
υποκρίνεται. Το κοινό ενθουσιασμένο από την τέχνη του διέκοπτε τον ηθοποιό με
χειροκροτήματα, που τον συνόδευαν μέχρι την αποχώρησή του από την σκηνή. Ο
μονόλογος Το κουνούπι του Δ. Καλαποθάκη, που απήγγειλε ο Παντόπουλος πριν την
έναρξη της παράστασης, τελείωσε «εν μέσω παταγωδών χειροκροτημάτων»4808.
Η δεύτερη παράσταση δόθηκε στις 18 Μαρτίου. Παίχθηκε ο Υδροπότης
σύζυγος, μια γερμανική κωμωδία σε διασκευή του Άγγελου Βλάχου, που ήταν από
αρχής μέχρι τέλους φαιδρότατη, με τον Παντόπουλο επτανήσιο υπηρέτη. Επίσης
απήγγειλε ένα μονόλογο «επίτηδες ποιηθέντα για αυτόν υπό του ευθυμογράφου»
Χαρ. Άννινου Όποιος φυλάει τα ρούχα του έχει τα μισά, που ήταν γραμμένο με πνεύμα
και αναπαριστούσε με χάρη φαιδρές σκηνές του σύγχρονου αθηναϊκού βίου. Αυτά τα
δύο έργα παίζονται για πρώτη φορά. Ευχαρίστησαν το κοινό και χειροκροτήθηκαν
για τους εκφραστικούς διαλόγους. Ακόμα διδάχθηκε μια νέα κωμωδία του Léviathan
(Νικόλαου Λάσκαρη) Η ξενομανία, γραμμένη σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους
άμεμπτους και έρρυθμους, με πνεύμα χυμένο με αφθονία, με περρισή χάρη και
ευφυΐα στις σκηνές και στους στίχους, και το γνωστό πια Βέβαια, βέβαια του Αλέξ.
Πίστη, όπου ο Παντόπουλος μεταμορφωμένος σε ένα όχι και τόσο έξυπνο άτομο
έβρισκε το μάθημα της εργολαβίας δυσκολότερο από την άλγεβρα και την
τριγωνομετρία. Σημειώθηκε θρίαμβος του Ευάγγελου Παντόπουλου με αυτές τις
μονόπρακτες κωμωδίες. Το ίδιο καλά έπαιξαν και οι υπόλοιποι ηθοποιοί. Στα
διαλείμματα έπαιζε η ορχήστρα του ιταλικού μελοδράματος με μαέστρο τον Corrado
Ronzani. Την παράσταση είχαν τιμήσει και οι Βασιλείς4809.
Η τρίτη παράσταση, που δόθηκε την 1η Απριλίου, περιλάμβανε πάλι μια
διαλογή από κωμωδίες: την Κυρία Πολυξένη του Κ.Γ. Ξένου, μια κωμωδία με
ευγενείς χαρακτήρες, λεπτή και με δράση έξυπνη, την Πώληση της Αθηνάς του Ν.Ι.
Λάσκαρη, που διακρινόταν για τη θαυμάσια πλοκή της, το απέραντο του διαλόγου
και τον τεχνικότατο και ευφυέστατο σύνδεσμο των διαφόρων κωμικών σκηνών της,
το διάλογο Εις το χείλος της αβύσσου του Δημ. Κορορμηλά γραμμένο με πολλή χάρη
και ανώτερο άλλων έργων του. Επαναλήφθηκε ο Υδροπότης σύζυγος του Άγγ.
Βλάχου. Ήταν χαρακτηριστικό της θεατρομανίας των Αθηναίων, το ότι τα εισιτήρια
πωλήθηκαν στο διάστημα μιας ώρας. Η πριγκίπισσα Σοφία και οι βασιλόπαιδες
8101, 3, Νέα Εφημερίς, 7/2/1891, 38, 8, 14/1/1891, 45, 7, 24/2/1891, 55, 7, 25/2/1891, 56, 6,
27/2/1891, 58, 7.
4809 Ακρόπολις, 12/3/1891, 3183, 3, 15/3/1891, 3186, 3, 18/3/1891, 3189, 3, 19/3/1891, 3190, 3,
17/3/1891, 76, 5, 18/3/1891, 77, 6 και 7, 19/3/1891, 78, 7, περ. Εστία, αρ. 12, Ιαν.-Ιούν. 1891, σ. 192.
896
Μαρία και Νικόλαος παραβρέθηκαν στην παράσταση4810.
To Σάββατο 13 Απριλίου δόθηκε η τέταρτη βραδιά με νέες κωμωδίες: Οι
αφηρημένοι, διασκευή «εις τα καθ’ ημάς εκ του Κοτσεμπού παρά του Αγγέλου
Βλάχου», γεμάτη κωμικές σκηνές και απολαυστικές ευφυλογίες. Θεωρήθηκε ότι ήταν
μία συρραφή διαφόρων βεβιασμένων και απίστευτων επεισοδίων αφηρημάδας, που
χαρακτηρίσθηκε ως ένα πολύ σημαντικό έργο για το ελληνικό θέατρο. Επίσης
παρουσιάσθηκε Η εξ Άδου παραγγελία του Νικ. Λάσκαρη, που ήταν πρωτότυπη και
χαριέστατη κωμωδία. Πρωταγωνιστούσε ο Ευτύχιος Βονασέρας, νέος ηθοποιός
πλήρης μέλλοντος. Ακόμα παίχθηκε Η ζηλοτυπία του Γιάννη του Δ. Αλεξόπουλου,
που είχε παρασταθεί την προηγούμενη χρονιά επιτυχώς από το θέατρο
«Παράδεισος», αλλά ο συγγραφέας αποδείχθηκε άπειρος, δεσμευόταν με τις αρχαίες
προλήψεις περί καλαισθησίας του κοινού, δεν απέφευγε τα τετριμμένα λογοπαίγνια
και τις άκομψες σκηνές. Όμως το εύρημα του μύθου υπήρξε έξυπνο, αφού αφορούσε
υπηρέτη και κύριο, υπηρέτρια και κυρία, που αλληλοζηλεύονταν. Επαναλήφθηκε το
Βέβαια, βέβαια του Α. Πίστη και Ο καπνοδοχοκαθαριστής, «κωμωδία μεταφρασθείσα
εκ του γαλλικού υπό του Γ.Ν.Κ.» με το Γ. Νικηφόρο4811.
Για πέμπτη φορά δόθηκε μια έκτακτη ποικίλη παράσταση (28/4): μετά τον
Ακατάστατο, διασκευή από τα ιταλικά από τον Χρ. Αλεξιάδη με τον κωμικό Ν. Ζάνο,
παίχθηκε ο Γάμος ένεκα βροχής του Άγγελου Βλάχου, κωμωδία πρωτότυπη που
βραβεύθηκε στα Ολύμπια του 1870 και Ο θάνατος του Περικλέους, κωμωδία του Δημ.
Κορομηλά, που είχε πρωτοπαρουσιασθεί στα ανάκτορα, καθώς και το Ζητείται
υπηρέτης του Χ. Άννινου, το οποίο κρίθηκε ευνοϊκά, «πλήρες ευφυΐας πρωτοτύπου,
λογοπαιγνίων μη εξεζητημένων και πλοκής εντέχνου». Η κωμωδία του Κορομηλά
άρεσε πολύ, επίσης η κωμωδία του Άννινου, ως πιστή στην αναπαράστασή των «εις
τα καθ’ ημάς ήθη»4812.
Ο Ε. Παντόπουλος συνεργάσθηκε με τον Νικόλαο Λεκατσά και έδωσαν μια
σύνθετη παράσταση (14/5) με ρεπερτόριο που χαρακτήριζε καθαρά τον Παντόπουλο
και τον Λεκατσά, τον Υδροπότη σύζυγο του Άγγ. Βλάχου και τον Ρισελιέ του Μπ.
4810 Ακρόπολις, 24/3/1891, 3195, 3, 28/3/1891, 3199, 3, 31/3/1891, 3202, 3, 2/4/1891, 3204, 3,
Παλιγγενεσία, 30/3/1891, 8130, 3, 1/4/1891, 8131, 3, Νέα Εφημερίς, 25/3/1891, 84, 6, 30/3/1891, 89, 5,
8137, 3-4, 10/4/1891, 8139, 3, 13/4/1891, 8142, 3, Νέα Εφημερίς, 11/4/1891, 101, 7, 13/4/1891, 103, 8.
8153, 3, Νέα Εφημερίς, 24/4/1891, 114, 6, 28/4/1891, 118, 4 και 7, 30/4/1891, 120, 7, περ. Εστία, αρ.
18, Ιαν.-Ιούν. 1891, σ. 288. Σιδέρης, Ιστορία, σ.108.
897
Λύττων4813.
1895
Ο θίασος «Αθηνών» του Ευάγγελου Παντόπουλου και της Αθηνάς και του
Νικόλαου Καρδοβίλλη άρχισε να παρουσιάζει από την Πέμπτη 19 Ιανουαρίου 1895
στο θέατρο «Κωμωδιών» κυρίως κωμωδίες, κωμειδύλλια και επιθεωρήσεις. Τα
πρόσωπα του θιάσου ήταν: Ευάγγ. Παντόπουλος, Ν. Καρδοβίλλης, Γ. Νικηφόρος, Π.
Λαζαρίδης, Κ. Χέλμης, Αν. Απέργης, Γ. Χρυσάφης, Μιχαηλίδης, Κίτσος, Κάππας,
Δημ. Νικολάου, Κολυβίδης, Γεωργιάδης, Ελένη Χέλμη, Αθηνά Καρδοβίλλη,
Αδαμαντία Πομόνη, Μαρία Κτενά, Κατίνα Δημητρίου, Αλεξάνδρα Σταυρίδου.
Ξεκινούν με την κωμωδία μετ’ ασμάτων, σε μουσική Λ. Σπινέλλη, Ο γενικός
γραμματεύς του Ηλία Καπετανάκη4814.
Συνεχίζουν με τα εξής:
 Η Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία, με τον Γ.
Νικηφόρο (Ανατολίτη) και τον Ε. Παντόπουλο (αστυνόμο),
 Ο τηλέγραφος του Π. Αξιώτου και Οι λωποδύται από την Γκράν Βία, άσμα που
ερμήνευε η Άρτεμις Παντοπούλου στα γαλλικά4820,
 Η νίκη του Λεωνίδα του Χαράλαμπου Άννινου, τετράπρακτη κωμωδία4821,
4813 Ακρόπολις, 7/5/1891, 3236, 3, 9/5/1891, 3238, 3, 11/5/1891, 3240, 3, 17/5/1891, 3246, 3, Νέα
Εφημερίς, 8/5/1891, 128, 5-6, 9/5/1891, 129, 514/5/1891, 134, 5 και 7, 16/5/1891, 136, 6.
9387, 4, Νέα Εφημερίς, 16/1/1895, 16, 4, 18/1/1895, 18, 5, 19/1/1895, 19, 7, 21/1/1895, 21, 5.
Εφημερίς, 22/1/1895, 22, 7.
4817 Παλιγγενεσία, 23/1/1895, 9390, 4.
4818 Ό.π., 28/1/1895, 9395, 4, Νέα Εφημερίς, 27/1/1895, 27, 6.
Η Νέα Εφημερίς (28/1/1895, 28, 5) γράφει ότι παίχθηκαν Οι βρυκόλακες του Ερ. Ίψεν.
4820 Ακρόπολις, 1/2/1895, 4662, 3, Παλιγγενεσία, 1/2/1895, 9399, 4, Νέα Εφημερίς, 1/2/1895, 32, 6 και
8.
898
 Έπεσε του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, τρίπρακτη πολιτική επιθεώρηση σε
μουσική Λ. Σπινέλλη και Α. Σάιλερ, με την Αθηνά Καρδοβίλλη
(αντιπολίτευση), τον Ε. Παντόπουλο (Γιακουμή) και τον Αν. Απέργη
(Κελτίδη)4823,
 Το πράσινον φουστάνι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτο κωμειδύλλιο με
νέα άσματα του Λ. Σπινέλλη, Ι. Καίσαρη και Ι. Μπεκατώρου, με τους Ε.
Παντόπουλο (δάσκαλο), Κ. Χέλμη, Αθ. Καρδοβίλλη, Γρ. Τασσόγλου4826,
 Χάιδω η λυγερή του Π. Μελισσιώτη, δραματικό ειδύλλιο4827.
Το Σάββατο 25 Μαρτίου 1895 έπαιξαν Το ξημέρωμα του ΄21, τον Αθανάσιο
Διάκο του Λέοντα Μελά, πεντάπρακτη τραγωδία, τη μονόπρακτη κωμωδία Ζητείται
υπηρέτης του Χ. Άννινου, το άσμα Άρης Άρης και τον εθνικό ύμνο, σε μια ευεργετική
παράσταση υπέρ του Ι. Βότσαρη και Π. Χρυσοχόου4828.
Η Αθηνά Καρδοβίλλη σε όλα τα κωμειδύλλια «κατέθελξε δια της συμπαθούς,
γλυκυτάτης και αρμονικής φωνής της, τις κανονικές κινήσεις της, την αφελεστάτη και
πλήρους χάριτος υπόκρισίν της». Ως Ροζίνα στους Μυλωνάδες «υπερέβαλε πάσας τας
υποκριθείσας μέχρι τούδε τον ρόλον τούτον»4829. Το κωμειδύλλιο Ο καπετάν
Γιακουμής του Δημ. Κόκκου (21/1) απέκτησε ζωή με την Αθηνά Καρδοβίλλη και τη
γλυκιά φωνή της. Επίσης στη Λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ. Κόκκου (23/1)
καταγοήτευσε. Την ίδια επιτυχία σημείωσε και στην Τύχη της Μαρούλας του Δημ.
Κορομηλά4830.
Στις 23 Φεβρουαρίου ο θίασος δίδαξε την επιθεώρηση Έπεσε του Νικόλαου
12/2/1895, 43, 6, 23/2/1895, 54, 5 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 161: που αναφέρει ότι συμμετείχε ο Δημ.
Κοτοπούλης.
4824 Παλιγγενεσία, 28/2/1895, 9426, 4.
4825 Ό.π., 1/3/1895, 9427, 4.
5/3/1895, 64, 6, 8/3/1895, 67, 5, 9/3/1895, 68, 6 και 7.
4827 Νέα Εφημερίς, 20/3/1895, 79, 7.
4829 Παλιγγενεσία, 1/2/1895, 9399, 4, 19/2/1895, 9417, 4, Ακρόπολις, 24/1/1895, 4654, 3.
4830 Νέα Εφημερίς, 24/1/1895, 24, 5, 1/2/1895, 32, 6, 20/2/1895, 51, 5.
899
Κοτσελόπουλου, με μουσική Λ. Σπινέλλη και Α. Σάιλερ. Χαρακτηρίσθηκε ως
τρίπρακτη κοινωνικοπολιτική σάτιρα μετ’ ασμάτων. Απαιτούσε νέες ενδυμασίες και
πολυτελή σκηνικά, εκατόν πενήντα πρόσωπα. Κρίθηκε ότι διέθετε γοργές σκηνές,
που κρατούσαν αμείωτο το ενδιαφέρον και μουσική που είχε συλλεχθεί από διάφορα
μελοδράματα και κωμειδύλλια. Ήταν ένα έργο ευφυές, «πλήρες χαριτολογημάτων».
Εκτελέσθηκε με έκτακτη επιτυχία. Οι ηθοποιοί, ιδιαίτερα η Αθηνά Καρδοβίλλη, ο Ε.
Παντόπουλος και ο Αν. Απέργης, υπήρξαν αμίμητοι. Η δεύτερη παράσταση δόθηκε
με αυστηρή φρούρηση από αστυνομικούς, διότι υπήρχε η πληροφορία, ότι θα
αποδοκίμαζαν το έργο. Ακολούθησαν πέντε παραστάσεις του έργου έως τις αρχές
Μαρτίου4831.
Την 1η Μαρτίου ο θίασος έπαιξε την επιθεώρηση Αι υπαίθριοι Αθήναι των Ν.
Λάσκαρη και Ηλ. Καπετανάκη, με μουσική των Α. Σάιλερ και Ι.Ν. Αναργύρου. Είχαν
προστεθεί νέες σκηνές και άσματα. Χειροκροτήθηκαν ιδίως οι σκηνές της απεργίας
των αμαξηλατών, της πτώσης του Παρθενώνα, του εκλογικού κέντρου των
ανεξάρτητων. Άρεσε ο άγγλος περιηγητής «ο κόπτων δια ψαλίδος τα άκρα του
Παρθενώνος και συλλαμβανόμενος υπό αστυφύλακος». Συντέλεσε στην επιτυχία η
ερμηνεία του Ε. Παντόπουλου ως Σαγάνα. Η νέα μουσική του Ι.Ν. Αναργύρου και η
νυκτωδία επευφημήθηκαν ζωηρά και ζητήθηκαν πολλές φορές4832.
Στις 9 Μαρτίου παρουσίασαν Το πράσινον φουστάνι, νέο κωμειδύλλιο του
Δημ. Οικ. Καλαποθάκη. Η απεργία των φοιτητών το καθιστούσε επίκαιρο, επειδή
στην υπόθεση οι φοιτητές, τα άσματα και οι σερενάτες τους έπαιζαν τον καλύτερο
ρόλο4833.
Στις αρχές του Ιουνίου ο θίασος ενώθηκε με τον Ν. Ζάνο και τον Δ. Αλεξιάδη
σε έναν που απαρτιζόταν από τριάντα πρόσωπα, δώδεκα γυναίκες και δεκαοκτώ
άντρες. Εγκαταστάθηκαν στο θέατρο «Τσόχα», ενώ πιο πριν έπαιζαν στο θέατρο
«Πολυθέαμα» του Πειραιά4834. Τα χορικά των κωμειδυλλίων που θα ανέβαζαν
έψαλλε ένας δεκαεξαμελής χορός ερασιτεχνών, διευθυνόμενος από τον Λ. Σπινέλλη
και συντέλεσε στην πληρέστερη διεξαγωγή αυτών. Η εφημερίδα Παλιγγενεσία
25/2/1895, 56, 6, 2/3/1895, 61, 5. Λίλα Μαράκα, Ελληνική θεατρική επιθεώρηση (1894-1926), σ. 58-
59.
4832 Παλιγγενεσία, 6/3/1895, 9432, 3, 12/3/1895, 9438, 3. Λίλα Μαράκα, Ελληνική θεατρική
επιθεώρηση (1894-1926), σ. 55-58.
5/3/1895, 64, 6, 8/3/1895, 67, 5, 9/3/1895, 68, 6 και 7.
900
σημείωνε στην αναγγελία του θιάσου, ότι με το ζήλο, την επιμέλεια, τη σύμπνοια και
την αφοσίωση, θα μπορούσαν σταδιακά να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του
κοινού. Ο θίασος απέκτησε και νέο μέλος, τον Σπ. Παντόπουλο, δοκιμασμένο
ηθοποιό στο εξωτερικό επί μακρόν4835. Ξεκίνησαν το Σάββατο 3 Ιουνίου 1895 με την
κωμωδία Ο γενικός γραμματεύς του Ηλία Καπετανάκη4836.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο τους ήταν:
 Λίγο απ' όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, επιθεώρηση σε
μουσική Ιωσήφ Καίσαρη4837,
 Αγροτικός ιπποτισμός (Cavalleria rusticana) του Τζιοβάνι Βέργκα,
Δαμουλιάνου4838,
 Η στρίγγλα του Ν. Αντωνόπουλου, δράμα, όπου ερμηνεύουν οι: Ελ. Χέλμη
(στρίγγλα), Άρτεμις Κυπαρίσση-Παντοπούλου, Ιω. Σταματάκης, Αικ.
Μουστάκα, Βασιλεία Στεφάνου4840,
μουσική Ι. Καίσαρη4842,
 Στην ιτιά από κάτω του Δ. Καμπούρογλου, δραματικό ειδύλλιο4844,
 Το πρώτον πυρ του Μ. Λάμπρου, επιθεώρηση σε μουσική Ι. Καίσαρη και
στίχους Λ. Αστέρη με τους Ι. Παπαϊωάννου, Αδ. Πομόνη, Ευάγγ.
24/4/1895, 114, 5, 25/4/1895, 115, 4, 8/5/1895, 128, 6, 3/6/1895, 154, 6 και 8. Η Νέα Εφημερίς
(17/5/1895, 137, 5, 4/6/1895, 155, 6) αναφέρει ότι ο θίασος αποτελείται από οκτώ άντρες και δώδεκα
γυναίκες με τον Ν. Ζάνο, τον Δημ. Αλεξιάδη και τον Σπ. Παντόπουλο.
4837 Παλιγγενεσία, 4/6/1895, 9520, 2.
4838 Νέα Εφημερίς, 5/6/1895, 156, 6-7.
4840 Ακρόπολις, 8/6/1895, 4786, 3, Νέα Εφημερίς, 1/5/1895, 121, 5, 7/6/1895, 158, 4-5, 8/6/1895, 159,
7 και 8, 9/6/1895, 160, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156.
4843 Παλιγγενεσία, 14/6/1895, 9530, 3-4, Νέα Εφημερίς, 14/6/1895, 165, 5 και 7.
901
Παντόπουλο, Ν. Κουρή, Αικ. Μουστάκα, Ιω. Σταματάκη4845,
 Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο, με τη Βασιλεία
Στεφάνου (Γκόλφω) και τον Σπ. Παντόπουλο4847,
μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή Δημοσθ. Αλεξιάδη, με τον Σπ.
Παντόπουλο (γέρο τοκογλύφο Σαρατζά)4848,
 Η αλεπού του Παναγιώτη Ζάνου, τετράπρακτη κωμωδία4851,
 Ζητείται υπηρέτης του Χαράλαμπου Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία,
κωμειδύλλιο με 25 άσματα σε ενορχήστρωση Α. Σάιλερ4853,
 Πικ-νικ των Νικ. Ι Λάσκαρη και Γ.Κ. Πωπ, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική Ι.Ν. Αναργύρου και ενορχήστρωση Λ. Σπινέλλη, όπου έπαιζαν οι:
Ευάγγ. Παντόπουλος (Γεράσιμος Φαρμπαλάς), Ελ. Χέλμη (κυρία Φαρμπαλά),
Λόλα Χατζοπούλου (Κλεονίκη Φαρμπαλά), Ν. Ζάνος (Ουϊλλιαμ Μπόουντ),
Βασιλεία Στεφάνου (Τζένυ Μπόουντ), Γ. Τσίντος (Πιμενίδης), Γρ.
Τασσόγλους (Ιωάννης Αργυρός), Ι. Σταματάκης (Νικ Βερδελής), Κ.
Καβαλιώτου (Μαριάνθη Καλλίπου), Κ. Βασιλοπούλου (Ευανθία Καλλίπου).
Μ. Πομόνη (Νίνα), Αικ. Μουστάκα (Φιλή), Σπ. Παντόπουλος (Τζωρτζής)4854,
 Το όνειρον του Ιω. Πολέμη, μονόπρακτο σκηνικό ποίημα,
7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156, σημ. 14.
4848 Ακρόπολις, 1/7/1895, 4809, 3, Παλιγγενεσία, 1/7/1895, 9547, 3-4, Νέα Εφημερίς, 1/7/1895, 182, 7,
4/7/1895, 185, 5.
4849 Νέα Εφημερίς, 2/7/1895, 183, 7.
Εφημερίς, 2/6/1895, 153, 6, 30/6/1895, 181, 5, 13/7/1895, 194, 5, 14/7/1895, 195, 5-6 και 6-7,
15/7/1895, 196, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 184
902
 Ο κύριος Κρομμύδας, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγελου Βλάχου4855,
 Άνω - κάτω του Μ. Λάμπρου, επιθεώρηση σε στίχους Λ. Αστέρη και μουσική
Λ. Σπινέλλη, όπου διδάσκουν οι: Τερψ. Ράινεκ (Ιλισσός), Γρ. Τασσόγλους
(Ροδομάγκας), Ευάγγ. Παντόπουλος, Ν. Ζάνος (Τζενίδης, ήλιος και Άγγλος
αξιωματικός), Ιω. Βότσαρης (κουτσαβάκης), Ελένη Χέλμη, Ιω. Σταματάκης,
Καβαλιώτη, Βασιλοπούλου, Γ. Χατζοπούλου, Δημ. Αλεξιάδης,
4860
Γεωργόπουλος, Εμμ. Γαβαθιώτης, Γ. Τσίντος ,
μουσική Λ. Σπινέλλη και Ι.Ν. Αναργύρου, όπου παίζουν οι: Ευάγγ.
Παντόπουλος, Π. Κωνσταντινόπουλος, Αντ. Τασσόγλους, Γ. Τσίντος, Ιω.
Βότσαρης, Ιω. Σταματάκης, Ελένη Χέλμη, Καβαλιώτου, Τερψ. Ράινεκ4861,
 Η νύφη της Κούλουρης του Ε. Παντόπουλου, κωμειδύλλιο4862,
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ4863.
Θρίαμβο κατέκτησε η παράσταση της Στρίγγλας του Ν. Αντωνόπουλου (8/6).
Το έργο τιμά το ελληνικό ρεπερτόριο. Η Ελ. Χέλμη υποδύθηκε πλήρως τον
χαρακτήρα. Η κριτική απένειμε συγχαρητήρια στους ηθοποιούς Αικ. Μουστάκα,
Εφημερίς, 5/7/1895, 186, 5, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5, 21/7/1895, 202, 6 και 7,
23/7/1895, 204, 3.
6.
4857 Νέα Εφημερίς, 27/7/1895, 208, 6, 28/7/1895, 209, 4-5.
4-5, 19/8/1895, 231, 5, 20/8/1895, 232, 5, 22/8/1895, 234, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 161.
6.
6, 17/9/1895, 260, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 184
903
Άρτεμη Παντοπούλου, Ιω. Σταματάκη, αλλά και στον συγγραφέα4864.
Με επιτυχία αποδόθηκε το δραματικό ειδύλλιο του Δημ. Καμπούρογλου Στην
ιτιά από κάτω (16, 17 & 18/6). Όλοι οι ηθοποιοί υποδύθηκαν τους χαρακτήρες με
τέχνη. Ο συγγραφέας επευφημήθηκε4865.
Παρουσιάσθηκε το Πρώτον πυρ του Μ. Λάμπρου (19/6), με μουσική του Ι.
Καίσαρη και στίχους του Λ. Αστέρη. Η υπόθεση στρεφόταν γύρω από τα θεατρικά
πράγματα. Δεν είχε φιλολογικές αξιώσεις, γράφηκε για να περιληφθεί σε αυτό ωραία
μουσική. Μετείχαν όλα τα πρόσωπα του θιάσου. Η Νέα Εφημερίς αναφέρει ότι
κρίθηκε το έργο ευμενέστερα κατά τη δεύτερη παράσταση. Τα άσματα άρεσαν πολύ.
Διακρίθηκαν οι ηθοποιοί Ι. Παπαϊωάννου, Αδ. Πομόνη, Ευάγγ. Παντόπουλος, Ν.
Κουρής, Αικ. Μουστάκα και Ιω. Σταματάκης4866.
Η Γκόλφω, το δραματικό ειδύλλιο του Σπ. Περεσιάδη, συνάθροισε πολύ
κόσμο (22/6). Η υποδυθείσα την Γκόλφω, Βασιλεία Στεφάνου, υπήρξε απαράμιλλη
με τη γλυκιά και συμπαθητική φωνή της. Ο νέος Σπ. Παντόπουλος ήταν ανεκτίμητος
καλλιτέχνης, που μπορούσε να δράσει και σε δυσκολότερους ρόλους. Όλα τα μέλη
του θιάσου ήταν άξια συγχαρητηρίων4867.
Λίαν επιτυχώς παίχθηκε Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E. Cormon (1/7).
Όλοι υποκρίθηκαν καλά, αλλά ο Σπ. Παντόπουλος υπήρξε θαυμάσιος στο πρόσωπο
του γέροντα τοκογλύφου4868.
Στις 12 Ιουλίου παραστάθηκε Ο μπάρμπα Λινάρδος ή Το τέλος της Μαρούλας
του Δημ. Κόκκου και προσέλκυσε πολύ κόσμο. Ο Σπ. Παντόπουλος επέδειξε
λεπτότητα τέχνης άξιας πολλών επαίνων. Το κοινό έδειξε ζωηρό ενδιαφέρον για τον
καλλιτέχνη4869.
Στις 14 Ιουλίου δόθηκε για πρώτη φορά το Πικ-νικ των Νικ. Ι. Λάσκαρη και
Γ.Κ. Πωπ, με μουσική Ιω. Αναργύρου και ενορχήστρωση Λ. Σπινέλλη. Το έργο
διακρινόταν για την περίφημη πλοκή, τη διαρκή δράση, τις απρόοπτες και ζωηρές
4864 Ακρόπολις, 8/6/1895, 4786, 3, Νέα Εφημερίς, 1/5/1895, 121, 5, 7/6/1895, 158, 4-5, 8/6/1895, 159,
7 και 8, 9/6/1895, 160, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156.
4866 Παλιγγενεσία, 19/6/1895, 9535, 4, Νέα Εφημερίς, 3/10/1894, 276, 7, 19/6/1895, 170, 4 και 6. Λίλα
Μαράκα, Ελληνική θεατρική επιθεώρηση (1894-1926), σ. 59-60.
4867 Παλιγγενεσία, 22/6/1895, 9538, 3, Νέα Εφημερίς, 22/6/1895, 173, 7, 24/6/1895, 175, 5. Βάλσας,
Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 487.
4868 Ακρόπολις, 1/7/1895, 4809, 3, Παλιγγενεσία, 1/7/1895, 9547, 3-4, Νέα Εφημερίς, 1/7/1895, 182, 7,
4/7/1895, 185, 5.
904
σκηνές με τα είκοσι ένα άσματα, που ενείχαν πολλή γοργότητα και ύφος μουσικό,
από αυτό που άρεσε στο αθηναϊκό κοινό. Έπρεπε, όμως να κοπούν μερικές σκηνές
σόκιν και να γίνουν μερικές τροποποιήσεις γιατί το έργο περιείχε περιττά και
πληκτικά γεγονότα. Χαρακτηριζόταν από περιττή πολυλογία, αλλεπάλληλα
επεισόδια, αλλά ομοιόμορφα και κουραστικά. Ο Ε. Παντόπουλος ως Φαρμπαλάς
υπήρξε ο ήρωας της παράστασης, όπως πάντοτε, παρά τη μονότονη δυσκαμψία των
κάτω μερών του σώματός του. Συγγραφείς και μουσικοσυνθέτης επευφημήθηκαν4870.
Το όνειρον, μονόπρακτο σκηνικό ποίημα του Ιω. Πολέμη (21/7), άρεσε
αρκετά στο κοινό. Το έργο κρίθηκε ευνοϊκά για τους μελωδικούς του στίχους και την
υπόθεσή του. Χειροκροτήματα πυκνά απεδείκνυαν την επιτυχία του4871.
Ο Γρηγόριος Τασσόγλους στις εμφανίσεις του στο θίασο «Αθηνών»
διακρίθηκε σε όσα μέρη υποκρίθηκε. Επαινέθηκε και υποσχόταν πολλά για μια
επίζηλη θέση μεταξύ των πρώτων. Στο Πικ-νικ και στο Όνειρον χειροκροτήθηκε4872.
Στις 22 Ιουλίου η Αδαμαντία Πομόνη, κατά την παράσταση του Λίγο απ’ όλα
των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη,
θριάμβευσε. Το κοινό την κάλεσε να επαναλάβει διάφορα άσματα4873.
Στις 28 Ιουλίου παρουσιάσθηκε η Ψυχοκόρη του Hermann Smidt,
τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε διασκευή Ιωάννη Βότσαρη, ηθοποιού. Το κοινό
εξέφρασε την επιθυμία να ξαναπαρουσιαστεί, επειδή άρεσε πολύ. Όλοι οι ηθοποιοί
έπαιξαν πολύ ωραία τους ρόλους τους4874.
Η επιθεώρηση Άνω-κάτω του Μ. Λάμπρου (22/8) αποδοκιμάσθηκε, ώστε
κατά την πρώτη της παράσταση διακόπηκε και δεν παίχθηκε η τελευταία πράξη. Ο Ε.
Παντόπουλος κατέκρινε το κοινό, ότι δεν κατανοούσαν την ποιότητα του έργου. Ο
συγγραφέας ανέβασε στη σκηνή τον ανδριάντα του Καραϊσκάκη για να εμπαίξει και
διαπομπεύσει, ό,τι ιερό είχε να επιδείξει η νεότερη Ελλάδα. Έπεσε μαξιλάρωμα και
ακούστηκαν αποδοκιμαστικά σφυρίγματα. Η δεύτερη παράσταση δόθηκε υπό την
προστασία της αστυνομίας. Αλλά το θέατρο ήταν κυριολεκτικά άνω-κάτω. Έξω
αποδοκίμαζαν φοιτητές που δεν κατόρθωσαν να μπουν μέσα, έως ότου η αστυνομία
Εφημερίς, 2/6/1895, 153, 6, 30/6/1895, 181, 5, 13/7/1895, 194, 5, 14/7/1895, 195, 5-6 και 6-7,
15/7/1895, 196, 6.
Εφημερίς, 5/7/1895, 186, 5, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5, 21/7/1895, 202, 6 και 7,
23/7/1895, 204, 3.
4872 Νέα Εφημερίς, 28/7/1895, 209, 4-5.
4873 Ό.π., 22/7/1895, 203, 7, 23/7/1895, 204, 3.
4874 Ό.π., 28/7/1895, 209, 6, 29/7/1895, 210, 4, 30/7/1895, 211, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156.
905
συνέλαβε μερικούς από αυτούς. Εντός του θεάτρου είχαν τοποθετηθεί επαγγελματίες
κλακέρ και το έργο παραστάθηκε έως το τέλος, αλλά εν μέσω αποδοκιμασιών του
κοινού και ραβδισμών από τους κλακέρ προς τους ταραξίες. Το έργο κρίθηκε απαίσιο
και αηδέστατο από κάθε άποψη4875.
Στις 7 Σεπτεμβρίου, λόγω αυτής ακριβώς της παράστασης, δημοσιεύθηκε
στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως αστυνομική διάταξη περί των θεατρικών
παραστάσεων: α) Απαγορευόταν η χρήση από της σκηνής λέξεων, φράσεων, ιδεών,
υπαινιγμών, αντικειμένων δυναμένων να προκαλέσουν κοινό σκάνδαλο στα χρηστά
ήθη ή να ερεθίσουν τους ακροατές και να διαταράξουν τη δημόσια ασφάλεια και
τάξη, β) Απαγορεύονταν κινήσεις, σχήματα και τρόποι από τους ηθοποιούς, που
προσέβαλαν την αιδώ, γ) Απαγορευόταν ο σατιρισμός ορισμένων προσώπων και
ιδίως μεγάλων ανδρών ελλήνων ή ξένων, θρησκευτικών ή επιστημονικών ιδρυμάτων
και κρατών, δ) Η θεατρική παράσταση έργων που πρόσβαλε τα ήθη ή την αιδώ ή που
σατίριζε τα ανωτέρω απαγορευμένα πρόσωπα ή ιδρύματα ή κράτη ή που μπορούσε
να ερεθίσει τους ακροατές και να διαταράξει τη δημόσια τάξη και ασφάλεια στο
θέατρο, απαγορευόταν ή τη διέκοπτε η αστυνομία4876.
Η νύφη της Κούλουρης (16/9), το κωμειδύλλιο του Ευάγγ. Παντόπουλου, όπου
πρωταγωνίστησε ο ίδιος, είχε τέτοια επιτυχία, ώστε ο κόσμος εκδηλωνόταν συνέχεια
με επευφημίες4877.
1898
Ο κωμικός Ευάγγελος Παντόπουλος σχημάτισε θίασο και έδωσε δώδεκα
παραστάσεις από τις 15 Μαρτίου έως τις 16 Απριλίου 1898 στο θέατρο
«Πολυθέαμα». Το ρεπερτόριό του ήταν κυρίως κωμωδίες, επιθεωρήσεις και
κωμειδύλλια, αφού άλλωστε διέθετε πολύ καλή φωνή:
 Λίγο απ’ όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, επιθεώρηση σε
9598, 4, Νέα Εφημερίς, 10/8/1895, 222, 4-5, 19/8/1895, 231, 5, 20/8/1895, 232, 5, 22/8/1895, 234, 5.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 161, Λίλα Μαράκα, Ελληνική θεατρική επιθεώρηση (1894-1926), σ. 60-61.
4876 Ακρόπολις, 7/9/1895, 4876, 3.
4877 Ό.π., 16/9/1895, 4885, 3, Παλιγγενεσία, 16/9/1895, 9621, 3, Νέα Εφημερίς, 16/9/1895, 259, 6,
17/9/1895, 260, 5. Πούχνερ, «Η μορφή του Ρουμελιώτη στην ελληνική κωμωδία», σ. 193.
4878 Εφημερίς, 15/3/1898, 73, 3.
4879 Παλιγγενεσία, 19/3/1898, 10530, 3.
906
τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα, με τον Γ. Νικηφόρο
(Αγαθόπουλο),
 Η λιτανεία, ποίημα σε απαγγελία από την Ευαγγελία Ρούσου4883,
 Τα απρόοπτα του διαζυγίου των Β. Σαρδού και ντε Ναζάκ, τρίπρακτη κωμωδία
μετ’ ασμάτων4885,
κωμειδύλλιο σε ενορχήστρωση του Α. Σάιλερ4886.
Ο Ευάγγ. Παντόπουλος συνέπραξε με τον Ευτύχιο Βονασέρα και σχημάτισαν
θίασο που ονομαζόταν θίασος «Ελληνικής Κωμωδίας». Ξεκίνησαν τις παραστάσεις
τους το Σάββατο 23 Μαΐου 1898 έως τη χειμερινή περίοδο στο θέατρο «Τσόχα»
Αθηνών. Τα μέλη του θιάσου ήταν τα εξής: Ελ. Χέλμη, Σαπφώ Παπαϊωάννου, Τερψ.
Ράινεκ, Καίτη Βασιλοπούλου, Σοφ. Δημητρουλοπούλου, Φωτ. Βονασέρα, Ευτ.
Βονασέρας, Ευάγγ. Παντόπουλος, Γ. Νικηφόρος, Ηρ. Χαλκιόπουλος, Ιω. Βονασέρας,
Ι. Βότσαρης, Ι. Παπαϊωάννου, Χαρ. Δημητρουλόπουλος, Κ. Βονασέρας. Στις αρχές
Ιουλίου αποχώρησαν από το θίασο οι Ι. Παπαϊωάννου και Σ. Παπαϊωάννου.
Ξεκίνησαν με μια κωμωδία μετ’ ασμάτων, που παίχθηκε και στο θέατρο
«Πολυθέαμα» από τον Ευάγγ. Παντόπουλο, Τα απρόοπτα του διαζυγίου των Β.
Σαρδού και ντε Ναζάκ και το Βέβαια, βέβαια (Pour tomber le rideau), μονόπρακτη
κωμωδία σε διασκευή Αλέξανδρου Πίστη, Μετά την μάχην και Η ζωή, μονόλογοι που
4880 Εφημερίς, 21/3/1898, 79, 3.

4881 Ό.π., 22/3/1898, 80, 3, Παλιγγενεσία, 22/3/1898, 10533, 3.
4884 Εφημερίς, 4/4/1898, 93, 2.
4885 Ό.π., 9/4/1898, 97, 3, Παλιγγενεσία, 10/4/1898, 10550, 3, 11/4/1898, 10551, 3.
4886 Παλιγγενεσία, 16/4/1898, 10556, 3.
907
απαγγέλθηκαν από τον Ευτ. Βονασέρα4887.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριο αποτελείται από τα εξής έργα:
 Ο υιός της Κοραλίας (Le fils de Coralie) του Albert Delpit, τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου,
 Ζητείται υπηρέτης του Χαράλαμπου Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία4888,
διασκευή Ιω. Βότσαρη4889,
 Νιόβη (Niobée) του Harry Paulton, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Μιχαήλ
Ζώρα4891,
 Ο Γιάννης της Ελένης, κωμωδία σε διασκευή Ε. Παντόπουλου από τα
γαλλικά4893,
 Ο ηθοποιός Κην (Kean ou Désordre et génie) του Alexandre Dumas πατρός,
κωμωδία4896,
4887 Εφημερίς, 22/5/1898, 140, 3, 23/5/1898, 141, 2, Ακρόπολις, 18/5/1898, 5815, 4, 22/5/1898, 5819,
3, Παλιγγενεσία, 22/5/1898, 10592, 3, 23/5/1898, 10593, 2. Η παράσταση ήταν ευεργετική υπέρ της
Κουτσούφλιανης, που ήταν ένα χωριό στα σύνορα Θεσσαλίας και Ηπείρου. Μετά τον ατυχή πόλεμο
του 1897, το χωριό, κατά την οριοθέτηση των Μεγάλων Δυνάμεων, παραχωρήθηκε στην Τουρκία. Οι
Κουτσουφλιανιώτες πήραν την απόφαση από μόνοι τους και έκαψαν το χωριό τους, εγκαταστάθηκαν
γύρω από την Ιερή Μονή Λιμπόχοβου και ίδρυσαν τη Νέα Κουτσούφλιανη (σημερινή Παναγία του
νομού Τρικάλων).
4888 Εφημερίς, 24/5/1898, 142, 3, Παλιγγενεσία, 23/5/1898, 10593, 2, 23/5/1898, 10593, 2, 24/5/1898,
10594, 3. Ο Β. Πούχνερ (Ο Παλαμάς και το θέατρο, σ. 69) αναφέρει ότι ο Παλαμάς παρακολούθησε
την παράσταση αυτή.
4889 Εφημερίς, 26/5/1898, 144, 3, Παλιγγενεσία, 25/5/1898, 10595, 3, 26/5/1898, 10596, 3.
4890 Εφημερίς, 27/5/1898, 145, 3, Παλιγγενεσία, 23/5/1898, 10593, 2, 27/5/1898, 10597, 3, 28/5/1898,
10598, 3, Ακρόπολις, 28/5/1898, 5825, 4.
4891 Εφημερίς, 30/5/1898, 148, 2 και 3, 31/5/1898, 149, 3, Ακρόπολις, 28/5/1898, 5825, 4,
Παλιγγενεσία, 30/5/1898, 10600, 2.
908
 Οι ερωτευμένοι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο σε τέσσερις πράξεις4898,
 Η νίκη του Λεωνίδα του Χ. Άννινου, τετράπρακτη κωμωδία4899,
 Η τιμή (Die Ehre) του Hermann Sudermann, τετράπρακτο δράμα σε
μετάφραση Χαρ. Άννινου και διάλεξη για το συγγραφέα και το έργο από τον
Αρ. Κουρτίδη4900,
 Ο γελωτοποιός του βασιλέως του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, ιστορική
τρίπρακτη τραγωδία4902,
 Ο προικολάτρης του Π. Ζάνου, πεντάπρακτη κωμωδία4903,
 Η θεία του Καρόλου (The aunt of Charles) του Brandon Thomas, τρίπρακτη
κωμωδία4905,
 Φιφή του Λαζάρου Ακρίτα (ψευδώνυμο του Π. Δερβένη), τετράπρακτο
δράμα4906,
 Ο κύριος έπαρχος του Μ. Ορντονώ4907,
 Οι ανθρωποφάγοι και το ξύλον του Γολγοθά των Vood και Polker,
 Αλληλούια του Μ. Πράγα, δράμα σε μετάφραση Χ. Άννινου4909,
 Η λύρα του γέρω-Νικόλα του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο4910.
9/7/1898, 188, 2, 12/7/1898, 191, 3, 15/7/1898, 194, 3.
26/7/1898, 205, 2. Τον Προικολάτρη αναφέρει και ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 133).
1/8/1898, 211, 3.
4907 Εφημερίς, 25/8/1898, 235, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
5/9/1898, 246, 2.
909
Δύο θίασοι παρουσίασαν ταυτόχρονα τη Νιόβη του Χάρ. Πώλτον (30/5), ο
θίασος «Ελληνικής Κωμωδίας» και ο θίασος «Πρόοδος», στο θέατρο «Τσόχα» και
«Ομόνοια» αντίστοιχα. Τη Νιόβη υποδύθηκε η Τερψιχόρη Ράινεκ με επιτυχία, αλλά η
Αικ. Λεκατσά στο θέατρο «Ομόνοια» υπήρξε υπέρτερη. Το χαρακτήρα του Ντουν
ερμήνευσε ο Ευτ. Βονασέρας και του λόρδου Τόμκινς ο Ευάγγ. Παντόπουλος4911.
Ο θίασος Παντόπουλου-Βονασέρα θεωρήθηκε ότι είχε προσφέρει μια πολύ
καλή παράσταση (22/6) με την Τιμή του Σούντερμαν και με την εισαγωγή του
Αριστοτέλη Κουρτίδη. Το θέατρο ήταν πλήρες. Η μετάφραση του Χ. Άννινου ήταν
πολύ καλή. Η δεύτερη παράσταση (23/6) δεν είχε όσο κόσμο ήλπιζαν4912.
Στις 13 Ιουλίου παίχθηκε Ο γελωτοποιός του βασιλέως του Πολύβιου
Δημητρακόπουλου, ιστορική τρίπρακτη τραγωδία. Ο κόσμος ήταν πολύς. Ο Ευτ.
Βονασέρας έπαιξε το γελωτοποιό και ο Ευάγγ. Παντόπουλος το βασιλέα. Η επιτυχία
αυτού του έργου οφειλόταν στη λαμπρή υποκριτική ικανότητα του Ευτ. Βονασέρα. Ο
Παντόπουλος έκανε ό,τι ήταν δυνατό. Η Πιπίνα Βονασέρα υποδύθηκε το πρόσωπο
της Θεοδώρας καλά και ήταν άξια επαίνου. Πολύ δικαίως το κοινό χειροκρότησε
τους ηθοποιούς και το συγγραφέα, αφού το έργο του είχε αξία και στο μέλλον ο
συγγραφέας θα γινόταν καλύτερος4913.
Ο προικολάτρης του Π. Ζάνου (25/7) με τον Ε. Παντόπουλο δημοφιλή και
ευχάριστο κωμικό προκαλούσε χειροκροτήματα και γέλια. Το έργο έπρεπε να
απαλλαγεί από χυδαιολογίες και να είχε ταχύτερη λύση. Οι ηθοποιοί χρειάζονταν
περισσότερη μελέτη4914.
Οι βρυκόλακες του Ίψεν (31/7) ήταν μια προσωπική επιτυχία του Ευτ.
Βονασέρα ως Όσβαλντ. Ο Ε. Παντόπουλος στο πρόσωπο του προτεστάντη ιερέα
αποδείκνυε ότι έστεκε και στο δράμα με εντέλεια. Διέθετε απαγγελία, ήθος και
άψογες κινήσεις4915.
Η θεία του Καρόλου του Brandon Thomas (4/8) είχε παιχθεί στο Παρίσι και
είχε κάνει τριακόσιες πενήντα παραστάσεις. Στο Λονδίνο παρουσιαζόταν ως φάρσα

4911 Εφημερίς, 30/5/1898, 148, 2 και 3, 31/5/1898, 149, 3, Ακρόπολις, 28/5/1898, 5825, 4,
Παλιγγενεσία, 30/5/1898, 10600, 2.
9/7/1898, 188, 2, 12/7/1898, 191, 3, 15/7/1898, 194, 3. Αλτουβά, ό.π., σ. 134-135.
1/8/1898, 211, 3.
910
και ο υποδυόμενος τη θεία έκλινε προς την κλοουνίστικη υπόκριση. Κατά την
κριτική, η υπόκριση του Ε. Παντόπουλου είχε αυτό το πρότυπο. Ο συντάκτης της
κριτικής ήταν σαφώς υπέρ της γαλλικής υπόκρισης του έργου4916. Το έργο γνώρισε
πολλές επαναλήψεις στην Αθήνα.
Η Φιφή του Λαζάρου Ακρίτα (17/8) (ψευδώνυμο του Π. Δερβένη) δεν
υποστήριζε καμία ιδέα, αλλά ήταν ένα ηθογραφικό κοινωνικό επεισόδιο. Η διαγραφή
των χαρακτήρων ήταν ασθενής. Ο Ευτ. Βονασέρας ήταν «στενόχωρος». Ο
Παντόπουλος έδωσε ζωή. Η Σαπφώ Παπαϊωάννου και η Τερψιχόρη Ράινεκ υπήρξαν
άψογες4917.
Οι ανθρωποφάγοι και το ξύλον του Γολγοθά των Vood και Polker (5/9) ήταν
μια κωμωδία που είχε ως σκοπό να δείξει τη δύναμη του χριστιανισμού και το
θρίαμβο της αγγλικής υπομονής. Ήταν έργο θεαματικό και κωμικοτραγικό. Ο
Παντόπουλος ως Νιόνιος Μπουρμπουλήθρας υπήρξε κωμικότατος. Η κριτική έγραφε
ότι θα έπρεπε το έργο να μετονομασθεί σε «Σταυρωτήδες» και λόγω του Σταυρού και
του ρόλου, που έπαιζε, αλλά και για το «σταύρωμα», που υπέστησαν οι θεατές
καθόλη τη διάρκεια της παράστασης. Το έργο ήταν βραδυκίνητο αδικαιολόγητα,
προκάλεσε ειρωνικά σχόλια, γέλια και ακατάσχετη αγανάκτηση. Η κριτική το
θεώρησε ως το προστυχότερο εντόπιο σκηνικό εξάμβλωμα και ως απάτη αφού
διαφημίστηκε ως ξένο, ενώ ήταν εντόπιο κατασκεύασμα4918.
Στις 17 Σεπτεμβρίου διδάχτηκε το δράμα του Ιταλού Μ. Πράγα Αλληλούια, σε
μετάφραση του Χ. Άννινου. Αλληλούια ήταν το επώνυμο ενός βιομηχάνου, που είχε
και όλο το βάρος του έργου, ώστε οι άλλοι ηθοποιοί καταδικάζονταν σε παντομίμα.
Χρειαζόταν σκηνική επιδεξιότητα. Η υπόκριση του Ευτ. Βονασέρα, ως Φάρα, ήταν
πολύ επιτυχής και σε αυτόν έπεφτε η δράση του κεντρικού ήρωα. Η Σαπφώ
Παπαϊωάννου, ως Εύα, άρεσε4919.
1899
Την τελευταία εβδομάδα του Μαΐου 1899 εγκαταστάθηκε ο θίασος του
Ευάγγελου Παντόπουλου στο θέατρο «Τσόχα» του Πειραιά4920 και της Αθήνας, όπου
έπαιζε εναλλάξ. Διέθετε τα καλύτερα πρόσωπα από τον κόσμο των ηθοποιών. Η
5/9/1898, 246, 2.
911
παρουσία του Σπυρίδωνα Σφήκα αποτελούσε το κυριότερο εχέγγυο της επιτυχίας των
παραστάσεων, επειδή υπήρξε αληθινός αριστοτέχνης της σκηνής και ηθοποιός αξίας.
Άλλα μέλη του θιάσου ήταν οι Φιλ. Αργυροπούλου, Ευάγγ. Δαμάσκος, Ιω.
Βονασέρας, Ν. Μέγκουλας, Σαπφώ Παπαϊωάννου, Ιω. Σταματάκης, Χ.
Δημητρουλόπουλος, Γ. Χρυσάφης κ.ά.
Ξεκίνησαν με την Εύα του Ριχάρδου Φος, που παίχθηκε για πρώτη φορά στην
Ελλάδα. Το δράμα βασιζόταν στις περιπέτειες της ηρωίδας και την εκδίκησή της προς
τον άπιστο εραστή, την καταδίκη της, αλλά και τη δια χάριτος απόλυσή της, πριν
πεθάνει. Το έργο άρεσε στο κοινό. Η Σαπφώ Παπαϊωάννου εξέπληξε με την αφελή
και ζωηρή υπόκρισή της, τη γλυκιά και μελωδικότατη φωνή της. Ο θίασος ήταν
ευπρόσωπος και αποτελούσε το κέντρο της καλοκαιρινής τέρψης και ευθυμίας του
18994921.
Συνεχίζει με ένα ρεπερτόριο κωμωδιών, κωμειδύλλιων και λιγοστών
δραμάτων, όπως είναι:
 Οι Ραντζώ του Έρμαν Σαντριάν, δράμα σε μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα,
 Οι γαμβροί στο παζάρι, κωμωδία4922,
κωμωδία4923,
 Τρεις γυναίκες για ένα άνδρα του Alexandre Bisson, κωμωδία σε μετάφραση Δ.
Λάμπρου4928,
 Το όνειρον του Ιω. Πολέμη, μονόπρακτο σκηνικό ποίημα,
139, 3, 30/5/1899, 147, 3.
4922 Ακρόπολις, 22/5/1899, 6180, 3, Εφημερίς, 20/5/1899, 137, 3, 22/5/1899, 139, 3. Σιδέρης, Ιστορία,
σ. 171.
4927 Εφημερίς, 30/5/1899, 147, 3.
4928 Ακρόπολις, 3/6/1899, 6192, 3, Εφημερίς, 3/6/1899, 151, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
912
 Όλα τα ξέρω, δίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση από τα ιταλικά του Μ.
Ζώρα4929,
 Ο Φασουλής φιλόσοφος του Γ. Σουρή, μονόλογος,
 Πως έπαυσα να είμαι ζηλότυπος του Ευάγγ. Παντόπουλου, μονόλογος4931,
 Ο μικρός Περικλής ή Ο Περικλέτος του Μπερνάρ, κωμωδία4932,
 Η καραντίνα του Νικ. Λάσκαρη, τρίπρακτη κωμωδία4933,
 Σόδομα ή Η καταστροφή των Σοδόμων του Hermann Sudermann, κοινωνικό
δράμα4938,
 Μπεμπς του Brandon Thomas, κωμωδία4940,
 Η πατρική στέγη ή Μάγδα (Heimat) του Hermann Sudermann, τετράπρακτο

11/6/1899, 159, 3.
4932 Παλιγγενεσία, 15/6/1899,10925, 2, Εφημερίς, 15/6/1899, 163, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
3, 2/7/1899, 180, 3, 4/7/1899, 182, 3, 5/7/1899, 183, 3, 6/7/1899, 184, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
5/8/1899, 214, 3.
913
δράμα σε μετάφραση Μιλτιάδη Αθηναίου4942,
 Φαινόμενα και πράγματα του Μ. Ζώρα, κωμωδία4943,
 Ο ζηλότυπος σύζυγος, μονόπρακτη κωμωδία,
 Το ναυτόπουλο, άσμα4944,
 Οι άτιμοι (I disonesti) του Gerolamo Rovetta, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Χαρ. Άννινου4945,
μετάφραση Χαρ. Άννινου4946,
 Γυναίκα και γάτα του Ευάγγ. Παντόπουλου4947,
πεντάπρακτο δράμα4948.
Το Σάββατο 22 Μαΐου 1899 έδωσε την παράσταση του δράματος Οι Ραντζώ
του Έρμαν Σαντριάν, σε μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα, ένα έργο καινούργιο4949.
Στις 23 Μαΐου ο Ευάγγ. Παντόπουλος ήταν έξοχος ως θεία του Καρόλου, στην
ομώνυμη κωμωδία του Brandon Thomas και ο κόσμος ευθύμησε. Ανεξάντλητος ο
Παντόπουλος και ανεξάντλητη η σειρά και ο αριθμός των παραστάσεων αυτού του
έργου4950.
Στις 10 Ιουνίου το θέατρο με το Λίγο απ’ όλα, την επιθεώρηση των Μ.
Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, ήταν υπερπλήρες και ο θίασος επευφημήθηκε.
Ο καπετάν Γιακουμής του Δημ. Κόκκου (11/6) παρουσιάσθηκε με τον αμίμητο
Παντόπουλο ανεξάντλητο και δημοφιλή4951.
Ο μικρός Περικλής ή Ο Περικλέτος του Μπερνάρ (15/6) ήταν μια κωμωδία
σ. 172.
4945 Ακρόπολις, 11/9/1899, 6292, 4, Παλιγγενεσία, 11/9/1899, 11013, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 170.
4946 Εφημερίς, 17/9/1899, 257, 2.
4947 Ό.π., 13/10/1899, 283, 3.
4948 Ό.π., 19/10/1899, 289, 3.
σ. 171.
4950 Εφημερίς, 26/6/1899, 174, 3.
4951 Ό.π., 11/6/1899, 159, 3.
914
όπου άξιζε κανείς να δει τον Παντόπουλο4952.
Συνέχισαν με την Καραντίνα του Ν. Λάσκαρη (17/6), τρίπρακτη κωμωδία, της
οποίας η υπόθεση είναι: ο γιος της οικογένειας Ξυνούλη επιστρέφει από τη Βιέννη,
όπου σημειώθηκαν κρούσματα χολέρας. Η άφιξη αναγκάζει όλους τους ενοίκους του
σπιτιού να μείνουν σε καραντίνα για σαράντα μέρες λόγω του μικροβίου. Ο
συγγραφέας «αγωνιζόμενος να αποσπάση τον γέλωτα μετέπιπτε εις φάρσαν άτεχνον
και χονδροειδεστάτην. Το έργον δεν διέθετε τύπους κωμικούς, ούτε είχε άλλα
πλεονεκτήματα ζωηράς πλοκής». Η κωμωδία προκαλούσε σύγχυση στην εξέλιξη και
κούραζε με τις κωμικές σκηνές και τα λογοπαίγνια, με αντίκτυπο στο αποτέλεσμα της
τέρψης. Ο Παντόπουλος επέτεινε με το ταλέντο του την κωμικότητα του έργου, για
δικό του όφελος και όχι για την πλοκή του έργου, παρόλη την προσπάθειά του να
ορθοποδήσει το έργο. Οι ηθοποιοί υπήρξαν όλοι αμελέτητοι4953.
Δοκιμές γίνονταν για τα Σόδομα του Σούντερμαν. Η επιτυχία της Τιμής ήταν
εξαιρετική και ήλπιζαν σε μεγαλύτερη για τα Σόδομα. Παρουσιάσθηκε στις 6 Ιουλίου
και συγκράτησε το ενδιαφέρον. Η εκτέλεση ήταν αρκετά καλή. Αναδείχθηκε η Φ.
Αργυροπούλου σε άψογη ηθοποιό. Ο Σπ. Σφήκας ήταν επάξιος του Ευτ. Βονασέρα, οι
δε υπόλοιποι χρειάζονταν πολλή μελέτη ακόμα4954. Οι θίασοι παρουσίαζαν, όπως
καταλαβαίνουμε, μια κατάτμηση των καλλιτεχνικών τους δυνάμεων, εξαιτίας της
καθημερινής εναλλαγής των παρασταθέντων έργων και της ανύπαρκτης σταθερότητας
στη συμμετοχή και σύμπραξη των μελών, με αποτέλεσμα την αδυναμία συνοχής στην
καλλιτεχνική και δραματική εκτέλεση.
Η κωμωδία Μπεμπς του Brandon Thomas (4/8), συγγραφέα της Θείας του
Καρόλου, ήταν χοντροκομμένη φάρσα, χωρίς τη ζωηρότητα του προηγούμενου έργου
του. Οι τύποι του έργου θεωρήθηκαν πολύ αγγλικοί, ώστε οι θεατές το
παρακολούθησαν ψυχρά. Επίσης έπρεπε να αφαιρεθεί η βωμολοχία4955.
Το θερινό θέατρο «Τσόχα» μετασκευάστηκε σε χειμερινό για τη συνέχιση των
παραστάσεων έως τα τέλη του Οκτωβρίου. Ο θίασος αργότερα αναγγέλλει την
4952 Παλιγγενεσία, 15/6/1899,10925, 2, Εφημερίς, 15/6/1899, 163, 3, 16/6/1899, 164, 3. Σιδέρης,

4953 Γ.Κ. Πωπ, «Η καραντίνα του Ν. Λάσκαρη», εφ. Ακρόπολις, 18/7/1899, 6237, 2-3, Εφημερίς,
18/7/1899, 196, 3.
3, 2/7/1899, 180, 3, 4/7/1899, 182, 3, 5/7/1899, 183, 3, 6/7/1899, 184, 3, 8/7/1899, 186, 3. Σιδέρης,
5/8/1899, 214, 3.
915
αναχώρησή του για την Καλαμάτα4956.
1900
Ο θίασος του Ευάγγελου Παντόπουλου δίνει θερινές παραστάσεις στο θέατρο
«Τσόχα» Αθηνών και ελάχιστες στο θέατρο «Κηφισίας» του Χρ. Τζανίδου. Το θέατρο
«Τσόχα» διασκευάσθηκε, περιφράχθηκε και καλύφθηκε με τέντα για τις βροχερές
ημέρες. Κατά τα διαλείμματα έπαιζε και κινηματογράφος των αδελφών Ψυχούλη με
επίκαιρα γεγονότα, όπως τις μάχες των Άγγλων στο Τρανσβάαλ, την κηδεία του Φ.
Φωρ, τη δίκη του Ντρέυφους, σκηνές από τον αμερικανο-ισπανικό πόλεμο4957. Από
την Κυριακή 9 Απριλίου έως την Τετάρτη 14 Οκτωβρίου δόθηκαν παραστάσεις
κυρίως κωμωδιών, κωμειδύλλιων, δραματικών ειδυλλίων και σπάνια δραμάτων. Στο
θίασό του λάμβαναν μέρος τα μέλη: Ελένη Χέλμη, Φιλιππίδης, Π. Ρούσος, Αντ.
Νίκας, Ν. Μέγκουλας, Δ. Βενιέρης, Γ. Τσίντος, Γεωργόπουλος, Νικολαΐδης, Εμμ.
Γαβαθιώτης, Π. Τσουκάτος, Κ. Χέλμης, Γλαρούδης, Ευαγγ. Νίκα, Ελπινίκη Ρούσου,
Σαπφώ Τιβερίου, Αικ. Λεκατσά, Καίτη Βασιλοπούλου, Μαρ. Νικολαΐδου, Χριστίνα
Ρούσου, Άρτεμις Παντοπούλου4958 κ.ά.
Το ρεπερτόριο ποικιλμένο με νέα έργα ήταν:
διασκευή Ιω. Βότσαρη, απογευματινή παράσταση,
 Η νύφη της Κούλουρης του Ε. Παντόπουλου, κωμειδύλλιο, βραδινή
παράσταση4959,
4956 Εφημερίς, 24/9/1899, 264, 3, 23/10/1899, 293, 3.

4957 Ό.π., 7/4/1900, 96, 3, 22/4/1900, 110, 2, 28/4/1900, 116, 3.
4958 Εστία, 22/4/1900, 52, 2, 23/4/1900, 53, 4.
4959 Εφημερίς, 7/4/1900, 96, 3, 9-10/4/1900, 98, 3, Εστία, 7/4/1900, 38, 2, 11/4/1900, 41, 2.
4960 Εφημερίς, 13/4/1900, 101, 3, Εστία, 13/4/1900, 43, 2.
4961 Εφημερίς, 14/4/1900, 102, 3, Εστία, 14/4/1900, 44, 2, 15/4/1900, 45, 2.
4962 Εφημερίς, 20/4/1900, 108, 3, 22/4/1900, 110, 2, Εστία, 22/4/1900, 52, 2.
4963 Εστία, 23/4/1900, 53, 2.
916
 Το σπαρτολείβαδον του Φρ. Σουλιέ, δράμα σε επτά πράξεις και οκτώ εικόνες
σε μετάφραση Ανδρ. Νίκα4964,
 Ο σιδηροδρομικός επιθεωρητής του Alexandre Bisson, τρίπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση Γ. Στρατήγη4965,
 Ο χωρικός ή Οι χωρικοί του Victorien Sardou, δράμα σε μετάφραση Χαρ.
Άννινου4966,
 Ο θείος της Καρόλας, μονόπρακτη κωμωδία μεταφρασθείσα από τα γερμανικά,
 Ο τηλέγραφος του Π. Αξιώτου, απαγγελία από την Άρτεμη Παντοπούλου,
 Στα ξένα, μονωδία,
 Ακταίων ο βρεφοκτόνος του Césare Vitaliani, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση από τα ιταλικά του Γεωργίου Κ. Σφήκα, σε ευεργετική παράσταση
υπέρ του οικονομικού συσσιτίου4967,
 (Οι φίλοι μας) ή Ποιούς βάζουμε στα σπίτια μας (Nos intimes) του Victorien
Sardou, κωμωδία,
 Θηρεσία Μωρασαί του Λεζάντρ, κοινωνικό δράμα4970,
 Με υποχρέωσες, φίλε μου! του Βλάσκιν, κωμωδία από τα ρωσικά σε
μετάφραση Μ.ρ.σλ.,
4964 Εφημερίς, 4/5/1900, 122, 3, Εστία, 22/4/1900, 52, 2, 23/4/1900, 53, 4, 30/4/1900, 60, 2, 3/5/1900,
63, 2, 4/5/1900, 64, 2.
4965 Εφημερίς, 9/5/1900, 127, 3, 10/5/1900, 128, 3, 12/5/1900, 130, 3, 13/5/1900, 131, 3, Εστία,
8/5/1900, 68, 2, 10/5/1900, 70, 2, 11/5/1900, 71, 2, 13/5/1900, 73, 2, 14/5/1900, 74, 1. Σιδέρης,
4966 Εφημερίς, 20/5/1900, 138, 2, Εστία, 17/5/1900, 77, 2, 20/5/1900, 80, 2, 21/5/1900, 81, 2. Σιδέρης,
4967 Εφημερίς, 19/5/1900, 137, 2, 23/5/1900, 141, 3, Εστία, 19/5/1900, 79, 2, 22/5/1900, 82, 2,
23/5/1900, 83, 2, 24/5/1900, 84, 2.
4968 Εφημερίς, 28/5/1900, 147, 3, Εστία, 28/5/1900, 88, 2, 29/5/1900, 89, 2.
4969 Εφημερίς, 8/6/1900, 157, 2, Εστία, 8/6/1900, 99, 2, 9/6/1900, 100, 2.
4970 Εφημερίς, 13/6/1900, 162, 3, Εστία, 11/6/1900, 102, 2, 13/6/1900, 104, 2, 14/6/1900, 105, 2.
4971 Εφημερίς, 21/6/1900, 170, 2, Εστία, 21/6/1900, 112, 2, 22/6/1900, 113, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
114.
917
 Οι νευρικοί των Victorien Sardou και Th. Barrière, κωμωδία4973,
 Τρεις γυναίκες δι’ ένα άνδρα του Alexandre Bisson, κωμωδία σε μετάφραση Δ.
Λάμπρου4974,
 Φαινόμενα και πράγματα του Μιχαήλ Ζώρα, κωμωδία4976,
 Ο χείμαρρος του Μωρίς Ντονναί, τετράπρακτο ρεαλιστικό δράμα4977,
 Λίγο απ’ όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, επιθεώρηση σε τρία
 Η ανάστασις του Λαζάρου του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, κωμωδία4980,
 Ο καπετάν Πελεκάνης (ή Δάνεισέ μου την γυναίκα σου) του Δεβαλιέ, δίπρακτη
κωμωδία από τα γαλλικά4982,
 Οι χωροφύλακες, ιταλική μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Χαρ.
Άννινου4983,
4972 Εφημερίς, 22/6/1900, 171, 3, Εστία, 22/6/1900, 113, 2, 24/6/1900, 115, 2.

4973 Εφημερίς, 28/6/1900, 177, 3, Εστία, 20/6/1900, 111, 2, 25/6/1900, 116, 2, 26/6/1900, 117, 2,
4974 Εστία, 4/7/1900, 125, 2, 5/7/1900, 126, 2.
4975 Ό.π., 8/7/1900, 129, 2, 9/7/1900, 130, 2.
4976 Ό.π., 3/7/1900, 134, 2.
4977 Εφημερίς, 15/7/1900, 194, 2, 16/7/1900, 195, 2, Εστία, 23/6/1900, 114, 2, 25/6/1900, 116, 2,
4978 Εφημερίς, 21/7/1900, 200, 2, Εστία, 21/7/1900, 142, 2, 22/7/1900, 143, 2.
4979 Εφημερίς, 25/7/1900, 204, 2, 26/7/1900, 205, 2, Εστία, 25/7/1900, 146, 2.
4980 Εφημερίς, 27/7/1900, 206, 3, 28/7/1900, 207, 2, Εστία, 21/6/1900, 112, 4, 22/7/1900, 143, 4,
25/7/1900, 146, 2 και 3, 27/7/1900, 148, 2, 28/7/1900, 149, 2, 29/7/1900, 150, 1. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
172.
4981 Εστία, 30/7/1900, 151, 2.
4984 Εφημερίς, 15/8/1900, 225, 3, Εστία, 15/8/1900, 167, 2, 16/8/1900, 168, 2.
918
 Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία4985,
 Πεθερά και νύφη του Π. Ζάνου, τρίπρακτη κωμωδία4986,
 Ο Μοντεχρήστος (Le comte de Monte-Cristo) του Alexandre Dumas πατρός,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Π. Μοράκη4987,
 Η καραντίνα του Νικόλαου Λάσκαρη, τρίπρακτη κωμωδία4988,
 Ανδρεΐνη του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Χαρ.
Άννινου4989,
Ζώρα4990,
 Το λαθρεμπόριον του Ευάγγελου. Παντόπουλου, τρίπρακτη κωμωδία4991.
Η Ελένη Χέλμη έπαιζε με το θίασο Ευάγγ. Παντόπουλου και η εμφάνισή της
προκαλούσε γέλιο και ευθυμία. Στον Αγαθόπουλο του Μολιέρου (14/4) επανέφερε στη
μνήμη όλες τις παλαιές της επιτυχίες και τις αμέτρητες βραδιές, που πρόσφερε
γέλιο4992.
Το σπαρτολείβαδον του Φρ. Σουλιέ, δράμα σε επτά πράξεις και οκτώ εικόνες
σε μετάφραση Ανδρ. Νίκα (4/5) είχε πλοκή περιπετειώδη, που συγκρατούσε το
ενδιαφέρον και αυτό αύξανε με την εκτύλιξη των σκηνών. Οι ηθοποιοί έπαιξαν όλοι
καλά το μέρος τους. Κατενθουσίασε η Ευαγγ. Νίκα ως ηρωίδα του δράματος, ο δε
Ευάγγ. Παντόπουλος ήταν αμίμητος. Το έργο καταχειροκροτήθηκε4993. Γνώρισε
αρκετές επαναλήψεις.
Στο έργο Ο σιδηροδρομικός επιθεωρητής του Αλ. Μπισσόν (13/5) ο Ευάγγ.
Παντόπουλος βρήκε το ρόλο του. Η κωμωδία ήταν γεμάτη απιθανότητες, που στη
Γαλλία θεωρήθηκαν κωμικά επεισόδια, αλλά οι μεμψίμοιροι Νεοέλληνες δεν
μπορούσαν να εννοήσουν ότι «φάρσα χωρίς απιθανότητες δεν στέκει». Η κωμωδία
καταγράφηκε ως μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του κωμικού. Οι θεατές γέλασαν
4985 Εστία, 16/8/1900, 168, 3, 17/8/1900, 169, 2, 18/8/1900, 170, 2.

4986 Εφημερίς, 22/8/1900, 232, 2, Εστία, 12/8/1900, 164, 2, 20/8/1900, 172, 2, 22/8/1900, 174, 2,
4987 Εστία, 29/8/1900, 181, 2, 30/8/1900, 182, 2.
4988 Εφημερίς, 5/9/1900, 246, 3, 6/9/1900, 247, 2, Εστία, 10/6/1900, 101, 2, 4/9/1900, 187, 2,
5/9/1900, 188, 4.
4989 Εφημερίς, 6/9/1900, 247, 2, Εστία, 20/8/1900, 172, 2, 28/8/1900, 180, 2, 29/8/1900, 181, 2,
31/8/1900, 183, 2, 1/9/1900, 184, 2, 4/9/1900, 187, 1 και 2, 6/9/1900, 189, 2, 7/9/1900, 190, 2.
4990 Εφημερίς, 23/9/1900, 264, 2, Εστία, 23/9/1900, 206, 2.
4991 Εφημερίς, 29/9/1900, 270, 3, Εστία, 15/5/1900, 75, 4, 23/8/1900, 175, 4, 22/9/1900, 205, 2,
29/9/1900, 212, 2, 30/9/1900, 213, 4.
4992 Εστία, 15/4/1900, 45, 2.
4993 Ό.π., 30/4/1900, 60, 2, 3/5/1900, 63, 2, 4/5/1900, 64, 2, 5/5/1900, 65, 2, 7/5/1900, 67, 2, 8/5/1900,
68, 1-2.
919
με την καρδιά τους και χειροκρότησαν. Ο Παντόπουλος και η Ελ. Χέλμη συντέλεσαν
στην επιτυχία. Ο Αντ. Νίκας ήταν λίγο «παπατρέχας», η Ε. Νίκα δεν μπορούσε να
κινηθεί με την τεράστια περούκα. Η μετάφραση του Γ. Στρατήγη ήθελε διόρθωμα.
Την κριτική της εφημερίδας Εστία υπέγραφε ο Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρης)4994.
Γεμάτο ήταν το θέατρο στους Χωρικούς του Σαρντού (20/5), που παίχθηκαν με
πολλή επιτυχία από όλα τα πρόσωπα. Το έργο άρεσε4995.
Το θέατρο «Τσόχα» προσέλκυε τον περισσότερο κόσμο. Είχε το προσόν, ότι
εντός δύο εβδομάδων ανέβασε επί της σκηνής τρία νέα έργα (Το Σπαρτολείβαδον, τον
Σιδηροδρομικό επιθεωρητή και τους Χωρικούς). Τα έργα αυτά είχαν κινήσει το
ενδιαφέρον του κοινού.
Πλημμυρισμένο από κόσμο ήταν το θέατρο για την παράσταση της Νύφης της
Κούλουρης του Ε. Παντόπουλου (26/5). Ξεκαρδιστικοί ήταν ο θιασάρχης ως
Ζουλαχμάκης και η Ελένη Χέλμη ως Παγώνα. Η παράσταση ήταν πανηγυρική για την
είσοδο των Άγγλων στην Πραιτώρια (πόλεμος των Μπόερς) και όλοι εκδηλώθηκαν με
ενθουσιώδη χειροκροτήματα υπέρ των Άγγλων κατά τον ύμνο της βασίλισσας
Βικτώριας4996.
Η κωμωδία Οι φίλοι μας του Σαρντού (1/6) παραστάθηκε για πρώτη φορά και
άρεσε. Οι ηθοποιοί έπαιξαν πολύ καλά. Ο Παντόπουλος ήταν αμίμητος. Το ίδιο καλοί
ήταν και οι υπόλοιποι ηθοποιοί. Γενικά είχε επιτύχει4997.
Διδάχθηκε για πρώτη φορά, η Θηρεσία Μωρασαί, κοινωνικό δράμα του
Λεζάντρ (13/6). Το θέατρο ήταν γεμάτο κόσμο. Όλα τα πρωτεύοντα πρόσωπα έπαιξαν
καλά, αλλά το έργο δεν άρεσε πολύ. Καλύτερη εμφάνιση έκανε η Ευαγγ. Νίκα ως
Θηρεσία. Η κριτική της Εστίας ανέφερε, ότι είχε πιάσει ψύχωση τους θιάσους και
μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού, παρουσίαζαν τραγικά δράματα, για να δείξουν το
καλλιτεχνικό τους ταλέντο σε δραματικά έργα4998.
Το Με υποχρέωσες, φίλε μου! του Βλάσκιν (21/6), κωμωδία εκ του ρωσικού σε
μετάφραση του Μ.ρ.σλ. παραστάθηκε για πρώτη φορά με αρκετή επιτυχία4999.
Οι νευρικοί των Sardou και Barrière (27/6) δεν είχαν πολλή επιτυχία, παρόλο
ότι ο Παντόπουλος και η Χέλμη έπαιξαν όσο μπορούσαν ακριβέστερα, όπως και οι
άλλοι ηθοποιοί. Οι νευρικοί τύποι της κωμωδίας ήταν τετριμμένοι. Διδάχθηκε, όμως,
4994 Εφημερίς, 14/5/1900, 132, 2, Εστία, 14/5/1900, 74, 1 και 2, 15/5/1900, 75, 2.
4995 Εστία, 21/5/1900, 81, 2.
4996 Ό.π., 26/5/1900, 86, 2, 27/5/1900, 87, 2.
4997 Ό.π., 2/6/1900, 93, 2.
4998 Ό.π., 14/6/1900, 105, 2.
4999 Ό.π., 22/6/1900, 113, 2.
920
τρεις φορές, επειδή ο κόσμος ήθελε να δει την παράξενη κωμωδία και τον θιασάρχη
στον πρωταγωνιστικό ρόλο5000.
Στην Τιμή του Σούντερμαν (5/7) μετά τον προσωπικό θρίαμβο του Ευτ.
Βονασέρα στο ρόλο του Ροβέρτου, ο Ν. Μέγκουλας που τον ερμήνευσε αυτήν την
φορά, έπαιξε καλά, αντάξια του πρώτου διδάξαντος, ώστε η εκτέλεση του έργου
υπήρξε αρκετά επιτυχής5001.
Γέμισε με κόσμο το θέατρο «Τσόχα» στην παράσταση Οι ανθρωποφάγοι και
το ξύλον του Γολγοθά των Vood και Polker (8/7) για να απολαύσει τον κωμικό
Παντόπουλο με τα αστεία του5002.
Παίχθηκε στις 15 Ιουλίου Ο χείμαρρος του Μωρίς Ντονναί, ρεαλιστικό δράμα.
Το έργο ενώ χαρακτηρίστηκε φιλολογικά άριστο, θεωρήθηκε ακατάλληλο για τη
σκηνή και σημείωσε αποτυχία. Η Ευαγγ. Νίκα ως σύζυγος υπήρξε πολύ καλή στο
ρόλο της, εξόχως τραγική, αν και είχε παρεξηγήσει τη φαινομενική απάθεια, που
ήθελε από αυτήν ο συγγραφέας, όταν ομολογούσε το έγκλημά της. Ο Δ. Βενιέρης ως
σύζυγος ήταν πολύ μελετημένος και μετρημένος στις κινήσεις του. Ως αββάς ο Ευάγγ.
Παντόπουλος ήταν τέλειος. Ο Ν. Μέγκουλας, ο Αντ. Νίκας και η Λόλα Δράκου
έπαιξαν πολύ καλά και άρεσαν. Το έργο όμως φάνηκε ότι δεν ευχαρίστησε, όπως
αναμενόταν5003.
Παρατηρείται επιφυλακτικότητα από την πλευρά της κριτικής του Τύπου και
από το κοινό, για τα θέματα των έργων, που βασίζονται σε ρεαλιστικές καταστάσεις,
περιγραφές και απεικονίσεις. Ο ρεαλισμός προβλημάτιζε. Τρόμαζε η αντιμετώπισή
του. Ήταν προτιμότερη η απόρριψή του. Το κοινό ήταν άγουρο και ανώριμο για
ριζικές ανατρεπτικές απόψεις. Οι παραδοσιακές συντηρητικές αρχές της προ-αστικής
κοινωνίας ήταν ακόμα έντονες. Οι ανατροπές θα συμβούν με την πρόοδο της
εξελισσόμενης αστικής νεοελληνικής κοινωνίας. Οι μεταβολές στην αστική ζωή του
Νεοέλληνα στην πρωτεύουσα θα διέλθουν από τις φάσεις της έκπληξης (σοκ) και της
απόρριψης αρχικά, για να μπορέσουν σταδιακά να λειτουργήσουν, αφομοιούμενες
βαθμηδόν στην ψυχολογική αποδοχή, το εσωτερικό ξύπνημα και την εκκίνηση της
σκέψης προς νέες κατευθύνσεις, που θα βοηθούσαν στην έξοδο από τις
συμβατικότητες και τις αδιέξοδες καταστάσεις.
Στην επιθεώρηση Λίγο απ’ όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη
5000 Ό.π., 28/6/1900, 119, 2, 29/6/1900, 120, 2.

5001 Ό.π., 6/7/1900, 127, 2.
5002 Ό.π., 9/7/1900, 130, 2.
5003 Εφημερίς, 16/7/1900, 195, 2, Εστία, 16/7/1900, 137, 2.
921
(21/7) η παράσταση ήταν αληθινό γλέντι. Ο Ε. Παντόπουλος και η Ελ. Χέλμη
γοήτευσαν. Επίσης, ο μικρός Κ. Χέλμης ήταν πολύ καλός ως εφημεριδοπώλης και ως
λωποδυτάκος. Ο Γ. Τσίντος ήταν υπερτέλειος. Η Άρτ. Παντοπούλου υπήρξε πεταχτή.
Οι Ν. Μέγκουλας, Αντ. Νίκας και Φιλιππίδης έπαιξαν αρκετά καλά5004.
Ο Ευάγγελος Παντόπουλος στην πρώτη παράσταση (27/7) της κωμωδίας του
Πολ. Δημητρακόπουλου Η ανάστασις του Λαζάρου με τον Ν. Μέγκουλα, τον Γ.
Τσίντο και την Ελένη Χέλμη, άρεσε πολύ και χειροκροτήθηκε, κατά την Εφημερίδα.
Κατά τον Δ.Π. Ταγκόπουλο της εφημερίδας Εστία, το έργο δεν καταχωρήθηκε στις
σκηνικές επιτυχίες. Η διδασκαλία πέτυχε αρκετά και ο κόσμος, που πήγαινε στο
θέατρο για να γελάσει, ευχαριστήθηκε5005.
Στις Δύο ορφανές των Α. D’Ennery και E. Cormon (30/7) η Ελένη Χέλμη
έπαιξε τη γριά Φροσάρ5006.
Πολύς κόσμος παρευρέθηκε στην παράσταση της Τόσκας του Β. Σαρντού
(15/8) με την Ευαγγ. Νίκα στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο ρόλος ήταν ανώτερος των
δραματικών δυνάμεών της και της πείρας της. Αλλού ήταν υπερβολική και αλλού
κατώτερη του ύψους του δράματος. Εν τούτοις, το κοινό δεν ενοχλήθηκε και την
χειροκρότησε. Θα έπρεπε, διατεινόταν η θεατρική κριτική, να παραμείνει στον κόσμο
των δυνατοτήτων της, όπου ήταν από τις πρώτες και να μην προσπαθήσει να εισέλθει
σε δραματικά έργα, όπου απέτυχαν τόσες άλλες ηθοποιοί πριν από αυτήν. Στη
μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή του Γ. Νικηφόρου, Θανάσης και Αργυρώ, ήταν
χαριτωμένοι ο Παντόπουλος και η Χέλμη5007.
Ο Γ. Νικηφόρος εμφανίσθηκε στη Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου (17/8),
όπου έπαιξε τον Ανατολίτη. Στο ρόλο αυτό ήταν απαράμιλλος. Γέμισε το θέατρο με
θαυμαστές του παλαίμαχου ηθοποιού. Είχε διαπλάσει το ρόλο πρώτος, κατά τα έτη
της σκηνικής παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη. Έκτοτε θριάμβευε, όπου και
αν τον έπαιζε5008.
Παρουσιάσθηκε η κωμωδία Πεθερά και νύφη του Ν. Ζάνου στις 22
Αυγούστου. Η εκτέλεση ήταν καλή. Οι Ε. Παντόπουλος, Ελ. Χέλμη και Σαπφώ
Τιβερίου διασκέδασαν το ακροατήριο και καταχειροκροτήθηκαν. Επίσης η Ευαγγ.
Νίκα ως νύφη ήταν πολύ καλή. Το έργο χρειαζόταν περικοπές σκηνών και
5004 Εστία, 22/7/1900, 143, 2.

5005 Εφημερίς, 28/7/1900, 207, 2, Εστία, 28/7/1900, 149, 2.
5006 Εστία, 30/7/1900, 151, 2.
5007 Ό.π., 16/8/1900, 168, 3.
5008 Ό.π., 18/8/1900, 170, 2.
922
φυσικότερο διάλογο. Το ιαμβικό μέτρο δεν ήταν κατάλληλο για τις κωμωδίες, η δε
μονοκόμματη απαγγελία των ιάμβων ήταν ψυχρή και ήθελε μεγάλη προσπάθεια
απόδοσης, κατά τον Δον Κιχώτη (Δημ. Ταγκόπουλο) της εφημερίδας Εστίας5009.
Η Ανδρεΐνη του Victorien Sardou για πρώτη φορά παίχθηκε στις 6
Σεπτεμβρίου με την Ευαγγελία Νίκα στον ομώνυμο ρόλο και τη Σαπφώ Τιβερίου.
Άρεσε αρκετά το έργο και υπήρξε σύσταση να κοπούν κάποια επεισόδια χωρίς να
μειωθεί η αξία του. Το δράμα θεωρήθηκε ηθικότατο και ο Τύπος συμβούλευε τις
οικογένειες να το παρακολουθήσουν. Εξαίρετη ήταν η υπόκριση της Ευαγγ. Νίκα για
την οποία γραφόταν, από τον κριτικό Γιαν. της Εφημερίδος, ότι θα καταλάμβανε
πρωτεύουσα θέση ανάμεσα στις ηθοποιούς της ελληνικής σκηνής5010. Κατά τον Α.Ω.
της εφημερίδας Εστίας, η Ανδρεΐνη ήταν το αντίθετο των προβληματικών γυναικών,
όπως φαίνονταν την εποχή εκείνη, της Νόρας ή της Πριγκίπισσας της Βαγδάτης, που
«ξέφευγαν» από τα κοινώς αποδεκτά, από το θεσπισμένο κώδικα της σωστής
κοινωνικής «κομφορμιστικής» συμπεριφοράς. Η Ανδρεΐνη ήταν ο θρίαμβος της ηθικής
και ενάρετης συζύγου και ήταν ένα ωραίο διδακτικό κοινωνικό έργο. Μέχρι τις 16
Σεπτεμβρίου παίχθηκε επτά φορές5011.
Το θέατρο είχε κατακλυσθεί από κόσμο, αλλά το έργο δεν ανταποκρίθηκε στις
απαιτήσεις του κοινού και υστέρησε της διαφήμισής του. Ήταν η παράσταση της νέας
κωμωδίας του Ευάγγ. Παντόπουλου Το λαθρεμπόριον (29/9). Το κοινό έδειξε εξ αρχής
αδημονία για το κατασκεύασμα και ακούστηκαν ψίθυροι αποδοκιμασίας, που
οδήγησαν σε αποχώρηση ορισμένων θεατών πριν από το τέλος. Οι ηθοποιοί
κατέβαλαν προσπάθειες να το υποστηρίξουν, αλλά το έργο δεν είχε πλοκή και τα
αστεία ήταν τετριμμένα και ανούσια. Στο τέλος μάλιστα ακολουθεί χονδροειδής και
ανήθικη αισχρολογία. Ο κριτικογράφος Γιαν. της Εφημερίδος ωθούσε τον
Παντόπουλο να εγκαταλείψει τις συγγραφικές δάφνες και να αρκεστεί στις
υποκριτικές5012. Κατά τον Κ. της εφημερίδας Εστία, το Λαθρεμπόριον του Ε.
Παντόπουλου παρουσιάσθηκε με πρώτης τάξεως σκηνικά και ενδυμασίες. Ο θίασος,
τιμώντας το θιασάρχη, μελέτησε και έπαιξε καλά, όπως σπάνια παίζουν ηθοποιοί στην
πρώτη παράσταση. Η Ελ. Χέλμη υπήρξε απαράμιλλη, μόνο που έπρεπε να περικοπούν
από το ρόλο της οι υπερβολικές ύβρεις. Ο Π. Ρούσος και η Σαπφώ Τιβερίου έπαιξαν
πολύ καλά. Ο Παντόπουλος είχε τους οπαδούς του και τις αμείωτες κατακτήσεις του.
5009 Ό.π., 23/8/1900, 175, 2.

5010 Εφημερίς, 8/9/1900, 249, 2.
5011 Εστία, 4/9/1900, 187, 1, 7/9/1900, 190, 2, 8/9/1900, 191, 2, 17/9/1900, 200, 2.
5012 Εφημερίς, 30/9/1900, 271, 2.
923
Το έργο δεν άρεσε στους κριτικογράφους και η άποψη αυτή διατυπώθηκε με τη
χαρακτηριστική φράση «ο ηθοποιός Παντόπουλος έσωσε χθες το βράδυ τον
συγγραφέα Παντόπουλο»5013.
Όσα νέα έργα είχαν ετοιμάσει για τη θερινή θεατρική περίοδο οι διάφοροι
θίασοι είχαν εξαντληθεί και θα συνέχιζαν με παραστάσεις παλαιότερων έργων. Αυτός
ήταν και ένας λόγος, που μειώθηκε αισθητά, κατά τον Τύπο της εποχής, η θεατρική
κίνηση5014.
Η πρωταγωνίστρια του θιάσου Ε. Παντόπουλου, Ευαγγελία Νίκα, καθ’ όλη τη
θερινή περίοδο διέπλασε ποικιλία γυναικείων χαρακτήρων και το κοινό την
παρακολουθούσε από έργο σε έργο. Η θεατρική περίοδος του φθινοπώρου του 1900
έκλεισε με το θρίαμβο της Ευαγγελίας Νίκα στην Ανδρεΐνη του Victorien Sardou. Για
τη νεαρότατη ηθοποιό αποτελούσε μια περιφανή επιτυχία η ενσάρκωση της ηρωίδας
του Σαρντού. Δεκατεσσάρων ετών άρχισε να εμφανίζεται στη σκηνή και έκτοτε
κατέκτησε τη συμπάθεια του κοινού για τη χάρη και τη νοημοσύνη της. Εντός μιας
πενταετίας η Ευαγγ. Νίκα έγινε μία από τις καλύτερες ηθοποιούς που είχε το ελληνικό
θέατρο και κατέδειξε ότι θα γίνει πρώτης γραμμής. Μικρή έπαιξε στο θέατρο στους
Πειρατές την εξαετή Εύα Μοράλες. Αργότερα αφού εμφανίσθηκε σε παρόμοιους
ρόλους με της Εύας, υποκρίθηκε την Παρασκευοπούλου στην επιθεώρηση Λίγο απ’
όλα. Η επιτυχία της τότε δεσποινίδας Ρούσου ήταν καταπληκτική. Μιμόταν την
καλλιτέχνιδα με πολλή τέχνη. Η μίμηση έκανε την Παρασκευοπούλου να την
προσλάβει στο θίασό της. Με τη συμβουλή του Δημ. Κορομηλά, ο Ν. Λάσκαρης
εμπιστεύτηκε στη μικρή Ρούσου την κωμωδία, που μόλις είχε γράψει με τίτλο Η
παληόγλωσσα και η ηθοποιός τής εμφύσησε ζωή, τόσο που δεν επέτρεψε ο
συγγραφέας σε άλλη υποκρίτρια να παίξει τον ρόλο. Η Ρούσου παντρεύτηκε τον Αντ.
Νίκα και αναχώρησαν για το εξωτερικό, όπου επί τρία με τέσσερα χρόνια έπαιξαν σε
διάφορους θιάσους. Ερχόμενη στην Αθήνα παρουσιάσθηκε με το θίασο
Παντόπουλου, όπου κατά γενική ομολογία διακρίθηκε στους ρόλους της Βαλεντίνης
Λαμπέρ στο Χείμαρρο, της Εύας στο Nos intimes κ.ά. Νεαρή, με ωραία μορφή και
επιμελής, διέθετε αγάπη για το θέατρο. Την κριτική αυτή για την πρωταγωνίστρια
υπογράφει ο Γιαν. της Εφημερίδος και ο Ν. Λάσκαρης της εφημερίδας Εστία. Η
εφημερίδα Εστία παρακολουθεί το δρόμο της, την επικρίνει όπου νομίζει ότι
χρειάζεται για να τη συμβουλεύσει, όπως στην ελλιπή απόδοση της Τόσκας. Ο Ν.
5013 Εστία, 8/10/1900, 221, 4.

5014 Εφημερίς, 9/9/1900, 250, 2.
924
Λάσκαρης παραινεί την ηθοποιό να δώσει σημασία στις φιλικές παρατηρήσεις, παρά
στη φθηνή ρεκλάμα του Τύπου, για να βαδίσει στον ασφαλή δρόμο του μέλλοντος5015.
Πριν τριάντα πέντε χρόνια και σε εποχή, που το θέατρο πάλευε κατά της
ανυπαρξίας, σε ηλικία δεκατριών ετών, η Ελένη Ξαβερίου-Χέλμη ανέβηκε στη σκηνή,
ως Σοφία στον Clavigo του Γκαίτε, καθοδηγούμενη από τον Αντ. Βαρβέρη. Η Ελένη
Ξαβερίου παντρεύτηκε τον ηθοποιό Εμμ. Χέλμη και δεν κάμφθηκε από τις πατρικές
απειλές κατά του θεατρικού βίου και αφιερώθηκε στη δραματική τέχνη, σε
καλλιτεχνικό βίο αγώνων, μόχθου και απογοητεύσεων. Έγινε η απαράμιλλη
δημιουργός αναρίθμητων ρόλων και γνώρισε επιτυχίες, δεν θαμπώθηκε και συνέχισε
πάντοτε εργαζόμενη και διαπλάττοντας νέους χαρακτήρες. Πολλοί λίγοι Έλληνες από
το κοινό της εποχής δεν την είχαν δει επί σκηνής να διδάσκει5016.
Ο Ευάγγελος Παντόπουλος περί τα μέσα Οκτωβρίου αναχωρεί για την
Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια και διεξάγονται συζητήσεις με το θίασο του
Δημ. Αλεξιάδη να συνεχίσει τις παραστάσεις του από το θέατρο «Νεάπολις» στο
θέατρο «Τσόχα» με τα πολλά νέα έργα που διέθετε5017.
Ο θίασος του Δημ. Κοτοπούλη

Ο Δημήτριος Κοτοπούλης (1848-1919) ήταν γενάρχης οικογένειας ηθοποιών,
υποκριτής και θιασάρχης. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Εμφανίσθηκε στη
σκηνή, αρχικά ως ερασιτέχνης, σημείωσε μεγάλες επιτυχίες και διέπρεψε σε πολλούς
ρόλους. Σύζυγός του ήταν η Ελένη Συλιβάκου, που πείσθηκε από τον Δ. Ταβουλάρη
να ακολουθήσει το επάγγελμα της ηθοποιού, παίζοντας κυρίως σε κωμικούς ρόλους.
Ο Δημ. Κοτοπούλης εμφανίζεται ως ηθοποιός στο θίασο του Δημοσθένη
Αλεξιάδη στην Ευφροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη (1876), στο ρόλο του συζύγου στη
Σωσάννα Ίμβερτ των E. Brisebarre και E. Nus με το θίασο «Αριστοφάνης» του Γ.
Νικηφόρου (1876), ως Βερτράν στο Μαρία Ιωάννα των Ντ’Εννερύ και Μαγιόν
(1876)5018, ως αστυνόμος στη Βαβυλωνία του Δημ. Βυζάντιου (1876)5019, ως
Φερδινάνδος στη Λουίζα Μίλλερ του Φρ. Σίλλερ5020, ως ναύτης Βερτράμ στο ομώνυμο
έργο του Μπουσαρδύ5021, στον Ερνάνη του Βίκτωρα Ουγκώ (1877)5022, ως Αγρικόλας
5015 Εφημερίς, 27/9/1900, 268, 2, 28/9/1900, 269, 2, Εστία, 27/9/1900, 210, 1.

5016 Εστία, 26/8/1900, 178, 2.
5017 Εφημερίς, 6/10/1900, 277, 2, Εστία, 8/10/1900, 221, 4.
5018 Παλιγγενεσία, 22/12/1876, 3683, 2.
5019 Ό.π., 27/12/1876, 3686, 2, 28/12/1876, 3687, 3.
5020 Ό.π., 28/12/1876, 3687, 3.
5021 Ό.π., 13/1/1877, 3700, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 141, σημ. 50.
925
στον Περιπλανώμενο Ιουδαίο του Ευγ. Σύη (1878)5023 και σε σημαντικό ρόλο στον
Γαλιλαίο Γαλιλέη του Gaetano Montecini (1880)5024 κ.ά. Είναι ηθοποιός που παίζει
κυρίως ρόλους ζεν πρεμιέ. Υπήρξε ασύγκριτος στο ρόλο του Μήτρου στον Αγαπητικό
της βοσκοπούλας, ως δον Κιχώτης, ως αυτοκράτορας Κωνσταντίνος στη Φαύστα.
Ήταν, κατά τον Βάλσα, ειδικευμένος στους ευγενείς και μεγαλοπρεπείς ρόλους. Ιδρύει
το 1891 θίασο με την ονομασία «Πρόοδος», που θα εμφανίζεται συχνά έκτοτε στα
θεατρικά χρονικά και ειδικά στην Αθήνα. Έχει γράψει και δράματα, όπως Οι
γενίτσαροι, που παίχθηκαν πολλές φορές στο παριλίσιο θέατρο «Παράδεισος»5025.
1877
Ο Δημήτριος Κοτοπούλης σε συνεργασία με τον Γεώργιο Πετρίδη δίνουν
ελάχιστες παραστάσεις στο θέατρο «Παρά τα Χαυτεία» την άνοιξη του 1877. Τα έργα
που παρουσιάζουν είναι τα εξής:
 Οι δύο κωφοί ή Οι κωφοί, μονόπρακτη κωμωδία5026,
 Ερνάνης (Hernani) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.
Ραπτάρχη,
 Μία ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία, ευεργετική παράσταση υπέρ
ανεγέρσης μνημείου του Αθανάσιου Διάκου5028.
1880
Ελάχιστες όμως παραστάσεις δίνει ο διευθυνόμενος θίασος από τον Δημήτριο
Κοτοπούλη κατά τα τέλη Αυγούστου του 1880 στο θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι».
Συγκεκριμένα παρουσιάζει την Τρίτη 26 Αυγούστου 1880, την Κόρη του ραβίνου,
τετράπρακτο ιταλικό δράμα, και Τα βάσανα του Βασιλάκη, μονόπρακτη ιταλική
κωμωδία5029, την Τετάρτη 27 Αυγούστου 1880 τη Σαμία την ορφανή του Αλέξανδρου
Σταματιάδη, τρίπρακτο δράμα και τη μονόπρακτη ιταλική κωμωδία Μία
5022 Παλιγγενεσία, 2/4/1877, 3767, 4.

5023 Ό.π., 25/7/1878, 4178, 4, 29/7/1878, 4182, 2-3.
5024 Ό.π., 24/5/1880, 4750, 2, 17/5/1880, 4744, 3, 22/5/1880, 4748, 3, 27/5/1880, 4752, 2. Σιδέρης,
5026 Εφημερίς, 28/3/1877, 87, 4.
5027 Ό.π., 29/3/1877, 88, 3.
5029 Παλιγγενεσία, 26/8/1880, 4830, 3.
926
ψυχρολουσία5030, και την Παρασκευή 29 Αυγούστου 1880 τις μονόπρακτες κωμωδίες
Γαμβρός δια της βίας, Προσκαλώ τον ναύαρχον του Eugène Labiche, σε μετάφραση
Κλ. Ραγκαβή και το Χορό μετημφιεσμένων του Αλέξ. Μωραϊτίδη5031.
1883
Το 1883, σχηματίζει μαζί με τον Γεώργιο Νικηφόρο ένα βραχύβιο θίασο που
τον επονομάζουν «Ευριπίδη». Παίζουν στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα, το
οποίο ενοικίασαν από τον Α. Τσόχα, και στο θέατρο «Ολύμπια» για μία παράσταση.
Οι ηθοποιοί που συμμετέχουν στο θίασό τους είναι οι: Αμαλία Πίστη, Γ. Νικηφόρος,
Δ. Κοτοπούλης, Α. Πίστης, Π. Ρούσος, Θ. Ποφάντης κ.ά.
Το πρώτο έργο που παρουσιάζουν το Σάββατο 22 Ιανουαρίου και την Κυριακή
23 Ιανουαρίου 1883 είναι η Γαβριέλα δε Βελέιλ του Αλέξανδρου Δουμά πατρός και τη
μονόπρακτη κωμωδία Θ’αυτοχειριασθώ του Αλέξανδρου Πίστη. Η διεξαγωγή της
παράστασης ήταν επιτυχής και διακρίθηκε η Αμαλία Πίστη ως Γαβριέλα, που την
υποκρίθηκε με χάρη και αφέλεια. Επίσης, επέτυχε στην ερμηνεία του ο Αλέξανδρος
Πίστης ως ιππότης Δ’Ωβινύ, όπως και ως συγγραφέας της μονόπρακτης κωμωδίας,
που ήταν γραμμένη με κωμικότητα5032. Την Τετάρτη 2 Φεβρουαρίου 1883
παρουσιάζουν την παρωδία του Οθέλλου του Σαίξπηρ, το έργο Καρά Οθέλλος των Γ.
Νικηφόρου και Α. Πίστη5033, όπου πρωταγωνισθούν οι θιασάρχες. Την Πέμπτη 10
Φεβρουαρίου 1883 το συγκινητικότατο και μεγαλοπρεπές δράμα Άτυς, ο Λυδός
βασιλόπαις του Αντ. Ιω. Αντωνιάδη5034 και τέλος, την Παρασκευή 25 Μαρτίου 1883
τη Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία και μία κωμωδία, στο θέατρο
«Ολύμπια»5035.
1888
Ο ελληνικός θίασος κωμωδιών με τον τίτλο «Αριστοφάνης», στον οποίο
συμμετέχουν οι ηθοποιοί Δημ. Κοτοπούλης, Γ. Χρυσάφης, Χαρ. Δημητρουλόπουλος,
Ν. Ζάνος, Ηρ. Χαλκιόπουλος κ.ά. άρχισε παραστάσεις με τον Αγαθόπουλο τον
Ξηροχωρίτη (Monsieur de Pourceaugnac) του Μολιέρου, τρίπρακτη κωμωδία σε
διασκευή Παντελή Σούτσα με τον Ηρ. Χαλκιόπουλο στον ομώνυμο ρόλο, και τη
μονόπρακτη κωμωδία Η τύχη ενός ποιητού στο θέατρο «Ορφεύς» της πλατείας
5030 Ό.π., 27/8/1880, 4831, 3.

5031 Ό.π., 29/8/1880, 4833, 3.
5032 Ό.π., 22/1/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 22/1/1883, 22, 2, 25/1/1883, 24, 4.
5033 Νέα Εφημερίς, 2/2/1883, 32, 3.
5034 Παλιγγενεσία, 2/2/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 3/2/1883, 33, 2, 9/2/1883, 39, 1.
927
Ομονοίας, την Τετάρτη 3 Αυγούστου του 18885036. Την Πέμπτη 4 Αυγούστου 1888
έπαιξαν διάφορες κωμωδίες5037 και την Κυριακή 7 Αυγούστου 1888 τον Αμαξηλάτη
των Άλπεων (Jean le cocher) του Joseph Bouchardy, πεντάπρακτο δράμα και τη
μονόπρακτη ιταλική κωμωδία μετ’ ασμάτων Νηστικός χωρίς λεπτό, σε διασκευή
Γεωργίου Νικηφόρου5038.
Ο Δημήτριος Κοτοπούλης μετά από αυτόν το βραχύβιο θίασο δίνει ακόμα δύο
παραστάσεις την Τρίτη 16 Αυγούστου 1888 με τα Μούτρα για την κυρά του Δ.Ι.
Ζησιμά και παίγνια εκ της φυσικής πειραματικής από τον de Maredic, στο θέατρο
«Ευτέρπη», μαζί με τη σύζυγό του, Ελένη Κοτοπούλη5039 και την Τετάρτη 17
Αυγούστου 1888 τους Άρχοντες του Ολύμπου, δράμα και τη μονόπρακτη κωμωδία
Φλύαρος φιλόσοφος του Molière5040.
Ο Δημήτριος Κοτοπούλης μαζί με τον Γεώργιο Χρυσάφη ιδρύει το 1891 το
θίασο «Πρόοδος» με την ευκαιρία της διδασκαλίας του κωμειδυλλίου Το βιολί του
μυλωνά, του οποίου τη μουσική έγραψε ο Λουδ. Σπινέλλης.
1892
Ο θίασος «Πρόοδος» του Δημήτριου Κοτοπούλη και της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου μετά από παραστάσεις που έδωσε όλο το 18925041 διαλύθηκε στο
τέλος Νοεμβρίου, με την πρωταγωνίστρια να πηγαίνει στη Ζάκυνθο και τον Δημ.
Κοτοπούλη να παραμένει στην Αθήνα και να δίνει λίγες παραστάσεις στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Άρχισε ή μάλλον συνέχισε στις 11 και 13
Δεκεμβρίου με τη Λουίζα Μίλλερ ή Ραδιουργία και Έρως (Kabale und Liebe) του
Friedrich Schiller και με πρωταγωνίστρια τη νεαρή Αγάθη Γεωργίου. Η ηθοποιός
έπαιζε μέχρι τότε απλούστερους ρόλους στο θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και
Δημ. Κοτοπούλη. Η παράσταση έκρινε την τέχνη της. Το μέρος της Λουίζας Μίλλερ
αποδόθηκε από τη νέα ηθοποιό με πολλή πρωτοτυπία και χάρη. Τα φυσικά χαρίσματά
της προσείλκυσαν το ενδιαφέρον του πολυπληθούς κοινού, που με ευμένεια
παρακολούθησε την παράσταση και θεώρησε ευέλπιδα τη νεαρή πρωταγωνίστρια5042.
5036 Νέα Εφημερίς, 3/8/1888, 216, 3 και 4.

5037 Ό.π., 4/8/1888, 217, 7.
5038 Ό.π., 7/8/1888, 220, 3.
5039 Ό.π., 16/8/1888, 229, 2-3, 18/8/1888, 231, 3.
5040 Ό.π., 17/8/1888, 230, 6.
5041 Οι παραστάσεις αυτές αναφέρονται στο υποκεφάλαιο «Ο θίασος της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου».
346, 3, 13/12/1892, 348, 3, 15/12/1892, 350, 3.
928
1894
Ο Δημήτριος Κοτοπούλης με το θίασο «Πρόοδος», που εμφανίζεται συχνά
στα θεατρικά χρονικά έως το τέλος της δεκαετίας, εγκαταστάθηκε στο θέατρο
«Παράδεισος» για τη θερινή περίοδο. Ακόμα παίζει το χειμώνα στο θέατρο
«Κωμωδιών», στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», στο θέατρο «Ποικιλιών» ή
«Βαριετέ», «Παράδεισος» και «Ομόνοια». Ηθοποιοί του θιάσου είναι οι Όλγα
Δαμασκηνού, Ελένη Κοτοπούλη, Αριάδνη Νίκα, Βασιλεία Στεφάνου, Τερψιχόρη
Ράινεκ, Αδαμαντία Πομόνη, Μαρία Κτενά, Ευφροσύνη Δρόσου, Σαπφώ Νικολαΐδου,
Ελένη Γεωργοπούλου, Δ. Κοτοπούλης, Γ. Νικηφόρος, Β. Πετροζίνης, Κ. Βεντούρας,
Κ. Χέλμης, Φιλιππίδης, Α. Απέργης, Α. Γεωργόπουλος, Ι. Επιτροπάκης, Α. Βλάκης
κ.ά.5043
Αρχίζει την Πέμπτη 10 Μαρτίου 1894 με την τέταρτη πράξη του πεντάπρακτου
δράματος Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon, σε
μετάφραση Δ. Λάμπρου, με την Ελ. Κοτοπούλη ως Φροσάρ, τη μονόπρακτη κωμωδία
Μαργαρώ η Μενιδιάτισσα του Baxton, σε μετάφραση Πέτρου Λαζαρίδη, και την Τιμή
της κόρης5044. Συνεχίζει μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου 1894 με το εξής ρεπερτόριο:
 Τα μπεμπέ του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία,
 Οι μυλωνάδες, κωμειδύλλιο,
 Ο ποιητής και ο δικηγόρος του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη
κωμωδία, σε ευεργετική παράσταση υπέρ του Α. Απέργη5046,
 Αι νυκτεριναί συνεντεύξεις του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία, σε
ευεργετική παράσταση υπέρ του «Συνδέσμου Τυπογράφων»5047,
5043 Νέα Εφημερίς, 18/5/1894, 138, 4 αναφέρει ότι θα συμπράξει και η Αικατερίνη Βερώνη, αλλά
αυτό δεν πραγματοποιείται, 20/5/1894, 140, 4: ανέλαβαν το θέατρο «Παράδεισος» οι επιχειρηματίες
Δημ. Χαρμούσης και Νικ. Απέργης και το ενοικίασαν στο θίασο «Πρόοδος», 27/5/1894, 147, 6,
29/5/1894, 148, 7, 30/5/1894, 150, 2-3-4, 2/6/1894, 153, 7-8.
5044 Παλιγγενεσία, 10/3/1894, 9080, 4.
5045 Ό.π., 13/3/1894, 9083, 4.
9102, 3, Νέα Εφημερίς, 26/3/1894, 85, 6-7, 30/3/1894, 89, 4-5, 31/3/1894, 90, 5, 2/4/1894, 92, 6 και 7,
4/4/1894, 94, 4, 8/4/1894, 98, 7.
929
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση του Δημ.
Κοτοπούλη5048,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση του Δ. Μονδίνου και σε μουσική Λ.
 Η κοινωνία του Δ. Δεστούνη,
D’Ennery5052,
μουσική Α. Σάιλερ,
 Η βεγγέρα του Ηλία Καπετανάκη, μονόπρακτη κωμωδία5053,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα και Η Χριστίνα και ο
γέρος, δυωδία από τον Υποψηφίο βουλευτή του Σπ. Ξύνδα5055,
 Η κυρά Ντομάτα του August von Kotzebue, τετράπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων5056,
9102, 4, Νέα Εφημερίς, 2/4/1894, 92, 6, 3/4/1894, 93, 6.
122, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 35.
5049 Νέα Εφημερίς, 6/5/1894, 126, 7.
5050 Ακρόπολις, 23/5/1894, 4401, 3, Νέα Εφημερίς, 19/5/1894, 139, 6. Ο Σιδέρης γράφει ότι παίχθηκε
στις 7 Ιουνίου (Ιστορία, σ. 164).
Εφημερίς, 29/5/1894, 149, 7, 30/5/1894, 150, 2-3-4.
5052 Νέα Εφημερίς, 30/5/1894, 150, 2-3-4.
και 7.
και 7.
930
 Ο υιός του τυφλού, δράμα,
μονόπρακτη γαλλική κωμωδία σε διασκευή Παντελή Σούτσα5058,
 Η ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
 Οι σφουγγαράδες του Ν. Κοτσελόπουλου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική
του Σπ. Καίσαρη με άσματα από την ισπανική επιθεώρηση Γκραν Βία5060,
 Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία, σε ευεργετική
παράσταση υπέρ της Μαριγώς Στάμπου (κόρης του Δ. Βυζαντίου)5061,
 Ο Προμηθεύς εν Ολύμπω του Ιω. Καλοστύπη, τραγωδία5063,
 Χορός μετημφιεσμένων του Αλεξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Απόστολος ο καπνοπώλης5066,
 Αγροικογιάννης του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία,
6 και 7.
5058 Ακρόπολις, , 18/6/1894, 4427, 3, Παλιγγενεσία, 18/6/1894, 9175, 4, 19/6/1894, 9176, 4.
7, 18/6/1894, 169, 6, 25/6/1894, 176, 6 και 7, 26/6/1894, 177, 5, 30/6/1894, 181, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
6-7, 25/6/1894, 176, 5, 27/6/1894, 178, 4 και 7.
9/7/1894, 190, 6 και 7.
5063 Άστυ, 30/7/1894, Νέα Εφημερίς, 28/5/1894, 148, 7, 21/7/1894, 202, 7, 26/7/1894, 207, 5,
27/7/1894, 208, 5-6, 27/7/1894, 208, 6, 28/7/1894, 209, 6-7, 29/7/1894, 210, 7, 30/7/1894, 211, 7.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 91, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 106.
Εφημερίς, 30/5/1894, 151, 6, 28/7/1894, 209, 6-7, 7/8/1894, 219, 4, 10/8/1894, 222, 6, 10/8/1894, 222,
6, 11/8/1894, 223, 5 και 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 155.
931
 Φώτος και Φρόσω του Μιχ. Δασκαλάκη, δράμα5069,
 Το παρθεναγωγείον του Ι. Δεληκατερίνη, κωμειδύλλιο σε μουσική Α.
Σάιλερ5070,
 Εις αναζήτησιν δραματικού συγγραφέως του Π. Αξιώτη, μονόπρακτη
κωμωδία5071,
 Το ζαχαροκάλαμον του Μάξιμου Χαρίση, κωμειδύλλιο5073,
 Ο ψυχογιός του Καραϊσκάκη του Ν. Αντωνόπουλου, τετράπρακτο δράμα5076.
Κατά την ευεργετική παράσταση υπέρ του Αν. Απέργη παραστάθηκαν στις 2
Απριλίου Οι μυλωνάδες στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», ενώπιον πλήθους
κόσμου και αποτέλεσε επιτυχία. Μπάρμπα-Γιώργης ήταν ο Κ. Χέλμης. Επίσης,
παρουσιάστηκε Ο ποιητής και ο δικηγόρος του Νικόλαου Κοτσελόπουλου με πολλή
επιτυχία5077. Στις 9 Απριλίου επαναλαμβάνεται στο θέατρο «Ποικιλιών»5078.

31/8/1894, 243, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 160, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27.
Εφημερίς, 20/8/1894, 232, 5-6.
9282, 4, Νέα Εφημερίς, 3/10/1894, 276, 7, 4/10/1894, 277, 7, 5/10/1894, 278, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
5071 Νέα Εφημερίς, 17/6/1894, 168, 6-7, 15/10/1894, 288, 6.
5073 Παλιγγενεσία, 25/10/1894, 9304, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9, Χατζηπανταζής, Το
5074 Νέα Εφημερίς, 9/11/1894, 313, 6, 15/11/1894, 319, 6, 16/11/1894, 320, 6-7 και 8, 17/11/1894,
321, 8, 18/11/1894, 322, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164.
5075 Νέα Εφημερίς, 19/11/1894, 323, 8.
5076 Ό.π., 15/12/1894, 249, 7, 16/12/1894, 350, 7, 17/12/1894, 351, 8, 18/12/1894, 352, 8.
9102, 3, Νέα Εφημερίς, 26/3/1894, 85, 6-7, 30/3/1894, 89, 4-5, 31/3/1894, 90, 5, 2/4/1894, 92, 6 και 7,
4/4/1894, 94, 4, 8/4/1894, 98, 7.
932
Στις 29 Απριλίου διδάχτηκε από τον Δημήτριο Κοτοπούλη και σε δική του
μετάφραση ο Άμλετ του Σαίξπηρ. Ο Κοτοπούλης μεταχειρίσθηκε γλώσσα
προσφορότερη για τη σκηνική ανάγκη. Υποδύθηκε τον Άμλετ με δραματική δύναμη
και εξαιρετικό ζήλο. Το κοινό εξέφρασε τον αμερόληπτο έπαινο του5079.
Ο θίασος «Πρόοδος» νοίκιασε το θέατρο «Παράδεισος» για τη θερινή περίοδο
του 1894.
Ο Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don César de Bazan) των P. Dumanoir και A.
D’Ennery (30 & 31/5) ήταν επιτυχία του Δ. Κοτοπούλη. Η Αριάδνη Νίκα είχε
υποδυθεί το πρόσωπο της Μαριτάνας καλά. Ο Γ. Νικηφόρος, ως κόμης Μοντεφιόρε,
ήταν πολύ καλός5080.
Απειράριθμοι οι θεατές, που παρακολούθησαν την παράσταση των έργων Ο
μύλος της έριδος του Νικόλαου Λάσκαρη και Η βεγγέρα του Ηλία Καπετανάκη (1/6).
Όλοι ήταν θαυμάσιοι5081.
Λίγοι ήταν οι θεατές, που παρακολούθησαν το νέο δράμα του Δ. Δεστούνη Η
κοινωνία (6/6). Το έργο περιστρεφόταν γύρω από την τύχη των θυμάτων κοινωνικών
συνθηκών. Οι σκηνές χειροκροτήθηκαν. Έπαιξαν καλά οι Δ. Κοτοπούλης και Κ.
Χέλμης. Αρκετά καλά τα άλλα μέλη5082.
Η κυρά Ντομάτα, αστειότατη κωμωδία του Κοτσεμπού (9/6), με οκτώ άσματα,
δόθηκε για πρώτη φορά από αυτόν το θίασο και προκάλεσε χαλάρωση από τα γέλια
και απόλαυση5083.
Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας του Δημ. Κορομηλά συγκέντρωσε πολύ κόσμο
(11/6). Ο Δ. Κοτοπούλης ήταν φυσικότατος ως Μήτρος. Η Βασιλεία Στεφάνου ως
κυρά Γιάννενα έπαιξε ωραιότατα. Όλοι οι ηθοποιοί επέτυχαν. Η νεαρή ηθοποιός
υποσχόταν ένα ευρύ μέλλον στην ελληνική σκηνή. Κατέδειξε ότι μπορούσε να
πρωταγωνιστήσει σε δραματικό έργο που απαιτούσε δύναμη και έξαρση. Διέθετε
επιβλητική στάση του σώματος και μελωδική χροιά φωνής5084. Σημείωσε επίσης
122, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 52, σημ. 35.
Εφημερίς, 31/5/1894, 151, 6 και 7, 1/6/1894, 152, 6-7.
3/6/1894, 154, 7.
6/6/1894, 157, 7, 7/6/1894, 158, 7.
και 7.
6 και 7, 13/6/1894, 164, 4, 14/6/1894, 165, 6-7.
933
επιτυχία στην παράσταση (20/6) με την Τερψιχόρη Ράινεκ στο ρόλο της
Κρουστάλως. Η φυσικότητα των κινήσεων, το γλυκύ και εύστροφο της φωνής, το
σωματικό παράστημα ήταν σκηνικά χαρίσματα της ηθοποιού. Αξιοζήλευτη ήταν η
πρόοδος της πρωταγωνίστριας, που οφειλόταν στην επιμέλειά της. Την κριτική
υπογράφει ο Β.5085. Η Σαπφώ Νικολαΐδου αναδείχτηκε το 1894 στο θίασο «Πρόοδος»
μεταξύ των νεαρών ηθοποιών, που θεωρούνταν ανατέλλοντα αστέρια της σκηνής με
μέλλον ελπιδοφόρο. Για την ανάδειξή της δεν στερείται προσόντων. Στην παράσταση
του Αγαπητικού της βοσκοπούλας (2/7) υποκρίθηκε την Κρουστάλλω και έδειξε τα
προτερήματα της τέχνης της5086.
Τον Άμλετ του Σαίξπηρ είχε συνηθίσει να βλέπει το θεατρόφιλο κοινό από τον
Δ. Ταβουλάρη. Δέχθηκε, όμως, με ευμένεια και τον Άμλετ σε ερμηνεία του Δημ.
Κοτοπούλη (22/6) και χειροκρότησε θερμότατα σε πολλά μέρη. Καλή υπήρξε ως
Οφηλία η νεαρή Βασιλεία Στεφάνου. Και τα υπόλοιπα πρόσωπα έπαιξαν καλά5087.
Ενώπιον πυκνού ακροατηρίου παραστάθηκε το Σάββατο 25 Ιουνίου το νέο
κωμειδύλλιο του Νικόλαου Κοτσελόπουλου Οι σφουγγαράδες. Θεωρήθηκε από την
Ακρόπολιν ως «έν ανούσιον και άσκοπον σύμφυρμα σκηνών με άσματα κακότεχνα,
εφηρμοσμένα επί της δημοτικοτάτης μουσικής της Γκραν Βία». Κατά τη Νέα
Εφημερίδα, παραστάθηκε πολύ εύστοχα. Ο κόσμος, που το παρακολούθησε, ήταν
πολύς. Περιείχε άσματα σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη και από την Γκραν Βία, όπως τη
βαρκαρόλα, που άρεσε πολύ και επαναλήφθηκε πολλές φορές, καθώς και άλλα
τραγούδια. Όλο το έργο έγινε γενικά δεκτό καλοπροαίρετα5088.
Στις 9 και 10 Ιουλίου δόθηκαν οι παραστάσεις της κωμωδίας του Ηλία
Καπετανάκη Ο γενικός γραμματεύς, που είχε γίνει η θεατρική απόλαυση του 1893. Η
εκτέλεση αποδείχθηκε τέλεια. Όλοι ήταν στο ρόλο τους. Γενικός γραμματεύς ήταν ο
ηθοποιός Αν. Απέργης, που απέδειξε προσόντα φυσικής υπόκρισης. Δικαίως οι
θεατές τον χειροκρότησαν5089.
Στις 28 Ιουλίου παίχθηκε Ο Προμηθεύς εν Ολύμπω του Ιω. Καλοστύπη, που
5085 Νέα Εφημερίς, 23/6/1894, 174, 7.

7/7/1894, 188, 7.
7, 25/6/1894, 176, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 50 και σημ. 35.
7, 18/6/1894, 169, 6, 25/6/1894, 176, 6 και 7, 26/6/1894, 177, 5, 30/6/1894, 181, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
154, σημ. 9.
9196, 4, 10/7/1894, 9197, 4, 11/7/1894, 9198, 4, Νέα Εφημερίς, 9/7/1894, 190, 6 και 7, 10/7/1894, 191,
5-6 και 7, 13/7/1894, 194, 5.
934
επέτυχε πληρέστατα. Η προσέλευση του κόσμου ήταν μεγάλη. Το έργο κατέλαβε τη
θέση του στον νεοελληνικό Παρνασσό. Ο θίασος είχε φροντίσει να ανεβάσει το έργο
με σπάνια για θερινό θέατρο σκηνική μεγαλοπρέπεια, μηχανισμούς, πυροτεχνήματα
και μουσική. Πρέπει να ήταν ιδιαίτερα μεγαλοπρεπές, διότι παρουσιάζονταν επί
σκηνής τριάντα πρόσωπα, ολόκληρη η μυθολογία, χορός Μουσών, Ναϊάδων και
Ωκεανίδων. Ο Δημ. Κοτοπούλης ήταν αμίμητος. Η Βασιλεία Στεφάνου ως Ιώ
καταδείχθηκε άριστη ηθοποιός5090.
Την Τετάρτη 10 Αυγούστου διδάχθηκε η Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη, που
συνοδευόταν από περιγραφή από την Παλιγγενεσία: «γλώσσα του βουνού εις στίχους
δεκαπεντασυλλάβους ανομοιοκαταλήκτους, διηνθιζομένη υπό ποιητικάς εικόνας
απαραμίλλου κάλλους και εξάρσεως ανεφίκτου, σχεδόν φαντασμαγορικάς,
συγκρούσεις τεχνικωτάτας και συναρπαστικάς παντοίων αισθημάτων, ενδιαφερούσης
υποθέσεως, τέχνη σκηνική όχι κοινή, με ελληνικούς χορούς και άσματα του
Λυκούργου Τζανέα, εντέχνως συνηρμοσμένα εν τελείως εξυφαινομένη πλοκή
δραματικού έργου μετ’ εξάρσεως παθών και συγκρατούντος ενδιαφέροντος». Η
συρροή του κόσμου ήταν μεγάλη. Το έργο ήταν άριστο, κατά τη Νέα Εφημερίδα.
Πολλοί από τους θεατές συγκινήθηκαν μέχρι δακρύων. Η ηρωίδα του έργου
ερμηνεύθηκε άριστα από τη Βασιλεία Στεφάνου. Οριστικώς αναδείχθηκε σε ηθοποιό
πρώτης γραμμής η Βασιλεία Στεφάνου με την Γκόλφω. Η ευδοκίμησή της ήταν
φανερή. Το ίδιο άριστα έπαιξε και ο Θ. Πεταλάς ως Τάσος και ο Γ. Νικηφόρος ως
Γιάννος. Έξοχος ο Ι. Σταϊκόπουλος, κάπως υπερβολικός ο Π. Σταματόπουλος5091.
Περί τα τέλη Αυγούστου παρουσιάσθηκε η πρώτη αθηναϊκή επιθεώρηση Λίγο
απ’ όλα των Μ. Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη. Χωρίς
φιλολογικές αξιώσεις, περιείχε μόνο διάφορες κωμικές σκηνές και ήταν έργο αρκετά
εύθυμο και διασκεδαστικό. Το τραγούδι των παιδιών της «Μαργαρώς» υπήρξε τόσο
δημοφιλές, ώστε είχε γίνει, κατά τα γραφόμενα των εφημερίδων, δημοτικό. Γύρω στα
μέσα του Οκτωβρίου το έργο ανανεώθηκε και προστέθηκαν νέες σκηνές. Σκηνές,
7, 21/7/1894, 202, 7, 26/7/1894, 207, 5, 27/7/1894, 208, 5-6, 27/7/1894, 208, 6, 28/7/1894, 209, 6-7,
29/7/1894, 210, 7, 30/7/1894, 211, 7, Άστυ, 30/7/1894, περ. Εστία, αρ. 21, 14/8/1894, σ. 336. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 91, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 106.
Εφημερίς, 30/5/1894, 151, 6, 28/7/1894, 209, 6-7, 7/8/1894, 219, 4, 10/8/1894, 222, 6, 10/8/1894, 222,
6, 11/8/1894, 223, 5 και 6, 14/8/1894, 226, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 155, Ηρώ Κατσιώτη, «Η «τύχη»
της Γκόλφως», σ. 191-196.
935
όπως το θεατρικό σκάνδαλο και ο υπόγειος σιδηρόδρομος άρεσαν υπερβολικά5092. Το
Λίγο απ’ όλα των Μ. Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη (30/8) ήταν επιθεώρηση, όπου
σατιρίζονταν με μεγάλη χάρη και εξυπνάδα τα αθηναϊκά γεγονότα της εποχής,
φαινομενικά όλως ασύνδετα μεταξύ τους. Η εκτέλεση από όλους τους ηθοποιούς
ήταν εξαίρετη. Διακρίθηκαν οι Δ. Κοτοπούλης, Ελ. Κοτοπούλη, Β. Στεφάνου, Αδ.
Πομόνη, Γ. Νικηφόρος5093. Είχε τόση μεγάλη επιτυχία, ώστε έκανε είκοσι πέντε
παραστάσεις μέσα σε ένα μήνα, που είναι σπάνιο φαινόμενο5094.
Ο τσιφούτης και η καμαριέρα του Ανδρ. Νικολάρα, μελοδραμάτιο, που
ακολούθησε την παράσταση (15/8) του Αγαπητικού της βοσκοπούλας, ήταν ένα
σκηνικό «αναψυκτικό» (διάλειμμα), μετά από τόσα δράματα5095.
Από τις αρχές Σεπτεμβρίου μετακόμισαν στο θέατρο «Ομόνοια». Στις 19
Σεπτεμβρίου παρουσιάστηκε ο Φώτος και Φρόσω του Μ. Δασκαλάκη, «εκληφθέν εκ
του ομωνύμου μυθιστορήματος του Γ. Ζαλοκώστα και διασκευασθέν με μεγάλην
πρωτοτυπίαν και έμπνευσιν». Ήταν γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο, ρέοντα
και αβίαστο, που εξέφραζε ωραίες ιδέες, πλήρης ποιήσεως. Παρόλο που το έργο ήταν
δράμα, ο θίασος το είχε μεταστρέψει σε κωμωδία. Ο ποιητής δεν είχε άδικο
παραπονούμενος ότι του το κατέστρεψαν. Δεν είχαν κάνει μελέτη, αλλά προμελέτη.
Δεν είχε γίνει ούτε μία δοκιμή πλήρης. Το έργο, όμως, δεν ήταν κατώτερο άλλων, που
παίχθηκαν και επαναλήφθηκαν5096.
Ο θίασος «Πρόοδος» από την 1η Οκτωβρίου μετακόμισε στο θέατρο
«Ποικιλιών» ή «Βαριετέ». Στις 4 Οκτωβρίου δίδαξαν το Παρθεναγωγείον,
κωμειδύλλιο του Ι. Δεληκατερίνη, με μουσική Α. Σάιλερ. Θεωρήθηκε ως «πλήρες
ζωντανών και ευφυεστάτων σκηνών, με έντεχνον πλοκήν, γοργότητα δράσεως,
περισσήν χάριν, τερπνότατον, απολαυστικώτατον, ξεκαρδιστικώτατον», ενώ κόπηκαν
μερικές σκηνές, επειδή θεωρήθηκαν ελευθέριες. Η μουσική του κατευχαρίστησε,
ιδίως το άσμα της γυμναστικής, που έψαλλαν μαθήτριες και ο βαρύτονος Φιλιππίδης.
31/8/1894, 243, 5-6, Ακρόπολις από 9/8/1894, Εφημερίς, 31/8/1894. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 160, Σπάθης,
«Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27.
31/8/1894, 243, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 160, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27,
Χατζηπανταζής/Μαράκα Λίλα, Η αθηναϊκή επιθεώρηση, τόμ. Α2, σ. 5-46, Μαράκα Λίλα, «Η θεατρική
επιθεώρηση», σ. 151-153.
5094 Νέα Εφημερίς, 11/10/1894, 284, 7.
243, 5-6.
Εφημερίς, 20/8/1894, 232, 5-6.
936
Το έργο, όμως, ξεσήκωσε τις επικρίσεις της κριτικής, ως αντιτιθέμενο στη δημόσια
ηθική και συνιστούσαν προσοχή στην επιλογή των έργων και σεβασμό στην
ανεκτικότητα του κοινού5097.
Η θερινή περίοδος έκλεισε με τη θεατρική κριτική να έχει επικεντρωθεί στους
κανόνες δεοντολογίας που έπρεπε να τηρούνται, όπως περισσότερη καλαισθησία από
τους θιασάρχες στην επιλογή των έργων και μεγαλύτερη εκτίμηση της αντίληψης και
της φιλοκαλίας του κοινού. Επίσης, περισσότερη ομόνοια στα παρασκήνια και μια
καλή αποδοχή των συμβουλών προς εκείνο ή το άλλο ζήτημα. Αλλιώς θα υπήρχαν
πολλές παρόμοιες θερινές αποτυχημένες θεατρικές περίοδοι, που θα ανέστειλλαν την
πρόοδο της νεοελληνικής σκηνής.
Στο θέατρο «Ποικιλιών», ο θίασος «Πρόοδος» μετά το Παρθεναγωγείον του
Ιω. Δεληκατερίνη, έπαιξε για πρώτη φορά τη μονόπρακτη κωμωδία του Π. Αξιώτη
Εις αναζήτησιν δραματικού συγγραφέως (13/10). Ο Π. Λαζαρίδης, ως κύριος
Πάμφιλος ήταν έξοχος, όπως και οι άλλοι ηθοποιοί. Ο Π. Αξιώτης, εκτός από
συγγραφέας ήταν και μεταφραστής ρωσικής λογοτεχνίας5098.
Στην παράσταση του Καπετάν Γιακουμή του Δημ. Κόκκου (22/10) του θιάσου
«Πρόοδος» έγινε η εμφάνιση του Ευάγγ. Παντόπουλου στον πρωταγωνιστικό ρόλο, ο
οποίος συνέπραξε με το θίασο «Πρόοδος», αφού έπαιζε ολόκληρο το καλοκαίρι με το
θίασο «Μένανδρος»5099.
Στις 16 και 17 Νοεμβρίου 1894 δόθηκε η παράσταση του νέου έργου του Χ.
Άννινου Η νίκη του Λεωνίδα, που κρίθηκε ως άριστο έργο, προορισμένο να
επικρατήσει5100.
Στις 19 Νοεμβρίου 1894 αναγγέλλεται ότι στην παράσταση των Ληστών του
Σίλλερ και του Μύλου της έριδος του Ν. Λάσκαρη στο θέατρο «Ποικιλιών» η νεαρά
Μαρίκα Κοτοπούλη θα απαγγείλει το μονόλογο του Αχ. Παράσχου Μητρός
επάνοδος5101.
Στις 17 Δεκεμβρίου δόθηκε από το θίασο «Πρόοδος» στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», η παράσταση του δράματος του Ν. Αντωνόπουλου Ο ψυχογιός
9282, 4, Νέα Εφημερίς, 3/10/1894, 276, 7, 4/10/1894, 277, 7, 5/10/1894, 278, 5-6. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
154, σημ. 9.
5098 Νέα Εφημερίς, 17/6/1894, 168, 6-7, 15/10/1894, 288, 6, 16/10/1894, 289, 7.
5100 Νέα Εφημερίς, 9/11/1894, 313, 6, 15/11/1894, 319, 6, 16/11/1894, 320, 6-7 και 8, 17/11/1894,
321, 8, 18/11/1894, 322, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 164.
5101 Νέα Εφημερίς, 19/11/1894, 323, 8.
937
του Καραϊσκάκη. Το έργο απευθυνόταν σε εκείνους από το θεατρόφιλο κοινό που
ήθελαν να παρακολουθούν παρελθούσες σελίδες του εθνικού βίου5102.
1895
Ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη ήρθε από το Βόλο5103 και ξεκίνησε
περί τα τέλη του Μαΐου 1895 στο νεόδμητο θέατρο «Αθήναιον». Απαρτιζόταν από τα
εξής μέλη: Μ. Κωνσταντινοπούλου, Ελ. Κοτοπούλη, Ελπινίκη Ρούσου, Τερψ. Ράινεκ,
Αριάδνη Νίκα, Άννα Αντωνιάδου, Μαρ. Νικηφόρου, Αντιόπη Κοτοπούλη, Ευδοξία
Σταματοπούλου, Σαπφώ Παπαϊωάννου, Μαρίκα Νικηφόρου, Κατίνα Βουσίου,
Ευφροσύνη Δρόσου, Ευαγγελία Ρούσου και δώδεκα κυρίες ως χορό του θιάσου,
καθώς και τους: Γ. Νικηφόρο, Π. Κωνσταντινόπουλο, Π. Λαζαρίδη, Δ. Κοτοπούλη,
Α. Απέργη, Γ. Χρυσάφη, Π. Σταματόπουλο, Κ. Βεντούρα, Ν. Πεζοδρόμο, Π. Ρούσο,
Κ. Χέλμη, Λ. Σκορδίλη, Δ. Κανδηλιώτη, Δ. Γαϊτανάκη, Π. Πανταζή, Ι. Παπαϊωάννου,
Γ. Φραγκιά, Ν. Πασάλη, Κ. Ιωαννίδη, Γερ. Ολυμπίδη (οξύφωνο), Σ. Κυριακίδη
(βαρύτονο) και χορό δεκαέξι ανδρών5104.
Την Κυριακή 14 Μαΐου 1895 εγκαινιάσθηκε το θέατρο «Αθήναιον» της οδού
Πατησίων, που ανήκε στους Χαραμή και Πρίντεζη. Έλαβε αυτό το όνομα ύστερα από
διαγωνισμό. Το θέατρο εγκωμιάσθηκε ιδιαίτερα ως «ευρύχωρον, ευάερον, λαμπρώς
φωτιζόμενον με το καφενείον και τον λαμπρόν χώρον του Μουσείου. Κατέστη το
κέντρον των φίλων της ελληνικής σκηνής»5105.
Άρχισε ο θίασος τις παραστάσεις το Σάββατο 27 Μαΐου 1895 με την Οδό
Κουκουβάουναις του Π. Αξιώτη, μονόπρακτη κωμωδία, και την Καβαλλερία
Ρουστικάνα (Cavalleria rusticana) του Τζιοβάνι Βέργκα, δίπρακτο δράμα σε
μετάφραση Δ. Κωνσταντινίδη. Τη δυωδία από τον Υποψήφιο βουλευτή του Σπ.
Ξύνδα, Χριστίνα, τραγούδησαν η Αντιόπη Κοτοπούλη και ο Σ. Κυριακίδης. Ο θίασος
ήταν τέλειος και οι εντυπώσεις, που δημιουργήθηκαν άριστες5106.
Συνεχίζουν έως τις 17 Οκτωβρίου 1895 με τα εξής έργα:
μουσική Ιωσήφ Καίσαρη,
5102 Ό.π., 15/12/1894, 249, 7, 16/12/1894, 350, 7, 17/12/1894, 351, 8, 18/12/1894, 352, 8.
5103 Παλιγγενεσία, 4/4/1895, 9559, 4.
5104 Ό.π., 1/5/1895, 9486, 4, 20/5/1895, 9505, 4.
9500, 3, 8/6/1895, 9524, 3.
24/4/1895, 114, 5, 18/5/1895, 138, 6-7, 26/5/1895, 146, 5, 27/5/1895, 147, 6, 28/5/1895, 148, 7,
31/5/1895, 151, 5. Η Νέα Εφημερίς (15/5/1895, 135, 5) αναφέρει ότι θα παίξει σε αυτόν τον θίασο και
η Αντιόπη Κοτοπούλη, κόρη του Δημ. Κοτοπούλη. Βλ. και Σιδέρης, Ιστορία, σ. 110.
938
 Υπό εχεμύθειαν του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτη κωμωδία5107,
μετάφραση Ιω. Καρατζά, Χριστίνα, δυωδία, και Οι λωποδύται εκ της Γκραν
Βία5108,
μουσική Α. Σάιλερ5112,
 Η πεθερά του Κωνστ. Γιολδάση, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική Ισίδωρου
Κολιάτσου5113,
 Γαμβρός εκ της αλλοδαπής των Νικ. Ι. Λάσκαρη και Μ. Γιαννουκάκη,
τρίπρακτη κωμωδία5114,
 Πα ντε κατρ του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, κωμειδύλλιο5116,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου5118.
152, 6.
5109 Παλιγγενεσία, 2/6/1895, 9518, 4.
5110 Ό.π., 3/6/1895, 9519, 4, Νέα Εφημερίς, 3/6/1895, 154, 6, 4/6/1895, 155, 6.
7/6/1895, 158, 4-5.
Εφημερίς, 5/6/1894, 256, 6, 26/5/1895, 146, 5, 7/6/1895, 158, 4-5, 9/6/1895, 160, 7, 10/6/1895, 161, 6,
11/6/1895, 162, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9, Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 184.
5, 14/6/1895, 165, 5, 18/6/1895, 169, 6. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165.
6, 14/6/1895, 165, 5, 21/6/1895, 172, 5, 25/6/1895, 176, 7, 26/6/1895, 177, 3-4, 27/6/1895, 178, 3-4 και
6, 28/6/1895, 179, 7, 29/6/1895, 180, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9, Χατζηπανταζής, Το
939
Στο θέατρο «Ομόνοια»5119 παίζουν τα εξής έργα:
 Μαρκέλλα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, τετράπρακτη τραγωδία5120,
 Δον Κιχώτης (Don Quichotte) του M. Cervantes, δράμα σε μετάφραση
Ιδομενέως Στρατηγόπουλου και μουσική Ιωσήφ Καίσαρη5121,
 Η Μανιατοπούλα του Βασιλείου Τζωρτζάκη, δραματικό ειδύλλιο5122,
 Καλαματιανή του Π. Μελισσιώτη, δραματικό ειδύλλιο5123,
 Το παρθεναγωγείον του Ι. Δεληκατερίνη, κωμειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ
και Ομπρέλλες από την Γκραν Βία, άσμα5126,
 Το συνοικέσιον του Αριστείδη Ν. Κυριακού, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε
μουσική Μαρίκας Γ. Βλαχάκη5127,
D’Ennery5128,
 Οι σταυροφόροι του August Kotzebue, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Σπ.
5119 Νέα Εφημερίς, 15/7/1895, 196, 6.

Νέα Εφημερίς, 30/6/1895, 181, 5, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5, 20/7/1895, 201, 5,
201, 4, 23/7/1895, 204, 3, 27/7/1895, 208, 6, 28/7/1895, 209, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9,
5122 Παλιγγενεσία, 6/8/1895, 9581, 3-4, Νέα Εφημερίς, 13/7/1895, 194, 5, 5/8/1895, 217, 5 και 6,
9587, 4, Νέα Εφημερίς, 11/8/1895, 223, 5, 12/8/1895, 224, 5 και 7, 13/8/1895, 225, 5-6. Σιδέρης,
5, 30/8/1895, 242, 6.
940
Λάμπρου5130,
 Αμλέτος (Hamlet) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση Δημ.
5131
Κοτοπούλη ,
 Από της γης εις τον ουρανόν του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, κωμωδία σε
μουσική Ιωσήφ Καίσαρη5132.
Στις 30 Μαΐου έπαιξαν την επιθεώρηση Λίγο απ' όλα του Μ. Λάμπρου, σε
μουσική Ιωσήφ Καίσαρη. «Η επανάληψις υπό του θιάσου Κοτοπούλη επέτυχε.
Ωραιοτάτη η Τερψ. Ράινεκ ως δημαρχίνα, το μέρος της εξήρθη και έπαιξε κάλλιστα.
Η Αντιόπη Κοτοπούλη λίαν καλή ως παραμάνα Μαργαρώ, άδει με χάριν και
αίσθημα. Η Σ. Παπαϊωάννου αρίστη ως μοδιστρούλα, λίαν καλή ως Φαύστα η Ελπ.
Ρούσου. Καλός ο βαρύτονος Κυριακίδης και ο οξύφωνος Ολυμπίδης». Η μονόπρακτη
κωμωδία Υπό εχεμύθειαν του Νικόλαου Λάσκαρη άρεσε5133.
Οι σφουγγαράδες του Ν. Κοτσελόπουλου (3/6) γοήτευσαν. Ο Γ. Νικηφόρος,
Αν. Απέργης, Π. Λαζαρίδης, η Αντιόπη Κοτοπούλη, η Ελένη Κοτοπούλη και οι
υπόλοιποι έπαιξαν καταχειροκροτούμενοι5134.
Στις 10 Ιουνίου πρωτοπαίχθηκε Η πεθερά του Κ. Γιολδάση, με μουσική Ι.
Κολιάτσου. Είχε άριστη, λαμπρή και έντεχνη πλοκή, κωμικές σκηνές, ρέουσα
γλώσσα και χαριτωμένα τραγούδια. Προκάλεσε το γέλιο και την ευθυμία του κοινού.
Το έργο θεωρήθηκε ως παράφραση-διασκευή ενός γαλλικού έργου, ενώ ο
συγγραφέας του διατεινόταν ότι ήταν πρωτότυπο. Υπάρχει μια μεγάλη
αλληλογραφία-διαφωνία στις εφημερίδες. Τα άσματα άρεσαν υπερβολικά και
ζητήθηκαν δις και τρις, ιδίως η τετραωδία των γρεναδιέρων. Η μουσική του Ισίδωρου
Κολιάτσου ήταν γλυκιά, περιπαθής, γαργαλιστική, λαμπρή, εκδόθηκε και πουλιόταν
στα καταστήματα Ντίμβορτ και Καβάδη. Απαράμιλλη η Ελ. Κοτοπούλη ως πεθερά, η
Μ. Κωνσταντινοπούλου ως σύζυγος γλυκιά και, ως συνήθως, χαριτωμένη στο άσμα.
Η Αντιόπη Κοτοπούλη ήταν στην υπόκριση και το άσμα λαμπρή, ο Δημ. Κοτοπούλης
αμίμητος ως Αλέξανδρος Πολυανθούσης, ο Π. Λαζαρίδης κάλλιστος και ο νεαρός
Παπαϊωάννου αποδείχτηκε ανώτερος εαυτού. Διακρινόταν ακόμα ο Π.
Σταματόπουλος, ο οποίος υποκρίθηκε με θαυμάσια χάρη και απαράμιλλη τέχνη. Η
παράσταση δόθηκε στο υπερπλήρες θέατρο «Αθήναιον». Προστέθηκαν νέα άσματα
941
περί τις αρχές του Ιουλίου5135.
Στις 27 Ιουνίου παρουσίασαν το κωμειδύλλιο Πα ντε κατρ του Δημ. Οικ.
Καλαποθάκη, που διαφημιζόταν ότι: «περιέχει σκηνάς γελώτων, ασμάτων, χορών,
χορωδιών, τουαλεττών, απρέ-μιντί, μπαλ κοστουμέ, αναπαριστώντων την δράσιν της
αθηναϊκής ζωής». Για την κατασκευή πολυτελών ενδυμασιών και σκηνικών
καταβλήθηκαν δαπάνες. Τα άσματα είχαν ληφθεί από ευρωπαϊκά κωμειδύλλια και
θεωρήθηκαν άριστης εκλογής. Η παράσταση είχε πολύ κόσμο. Η Μ.
Κωνσταντινοπούλου ήταν αμίμητη. Έξοχες η Ελ. Κοτοπούλη και η Αντιόπη
Κοτοπούλη. Όλοι οι υπόλοιποι ήταν σχετικά καλοί επίσης. Η δράση ήταν γοργή. Τα
άσματα που τραγούδησαν κυρίως η Μ. Κωνσταντινοπούλου και η Αντιόπη
Κοτοπούλη με τις ωραίες φωνές τους ήταν γλυκά. Δίκαιος έπαινος οφειλόταν στον Δ.
Κοτοπούλη και τους υπόλοιπους ηθοποιούς για την ευπρέπεια της παράστασης. Περί
τα μέσα του Αυγούστου προστέθηκαν νέα άσματα, χοροί και κωμικές σκηνές5136.
Στις 16 Ιουλίου παραστάθηκε το δράμα Αι δύο ορφαναί (Les deux orphelines)
των A. D’Ennery και E. Cormon. Η Τερψιχόρη Ράινεκ στο πρόσωπο της τυφλής
Λουίζας σημείωσε τέλεια υπόκριση. Η ηθοποιός έβαινε τελειοποιούμενη και ήταν
άξια επαίνων5137.
Από τις 19 Ιουλίου μεταφέρθηκαν στο θέατρο «Ομόνοια»5138. Η πρώτη
παράσταση ήταν η Μαρκέλλα του Π. Δημητρακόπουλου, «μία τραγωδία μετά πολλής
δυνάμεως γραμμένη, έργον εντελές με πλοκήν και δράσιν. Ουδείς ανέμενε τόσην
δύναμιν πάθους, τόσην αφθονίαν θετικών στοιχείων εγκατεστημένων από την αρχήν
μέχρι το τέλος του έργου και τόσον πλούτον ιδεών και αποφθεγμάτων. Η γλώσσα ήτο
αληθώς ελληνική, σαφής, κυριολεκτική, μεγαλοπρεπής, αφαιρουμένων των
καταλήξεων εις -ας του δευτέρου προσώπου του αορίστου πρώτου, των εις -ον της
προστακτικής του αυτού χρόνου και των δοτικών. Η αφετηρία του μύθου υπήρξε
εξόχως τραγική. Η ανάπτυξις των παθών, η αντίθεσις αυτών και η διαπάλη των
χαρακτήρων των δρώντων προσώπων αδιασπάστως κρατούσαν υπό το κράτος, ότε
μεν του τρόμου, ότε δε του οίκτου. Ο διάλογος ήτο έξοχος, αντάξιος μεγάλου
τραγικού, αι ιδέαι, αι παρομοιώσεις, πλήρεις λυρισμού αληθούς, και αι εικόνες,
Εφημερίς, 5/6/1894, 256, 6, 26/5/1895, 146, 5, 7/6/1895, 158, 4-5, 9/6/1895, 160, 7, 10/6/1895, 161, 6,
11/6/1895, 162, 5, 13/6/1895, 164, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9.
7, 29/6/1895, 180, 7, 22/7/1895, 203, 6.
5138 Νέα Εφημερίς, 15/7/1895, 196, 6.
942
ζωνταναί, ως χείμαρρος έρρεαν εκ του στόματος εκάστου προσώπου, η λύσις φυσική
και η μόνη. Η τετάρτη πράξις [όμως] εχώλαινε με τον μεγάλον και κουραστικόν
διάλογον. H εκτέλεσις του έργου υπήρξε καλή, αλλά ουχί ανάλογος προς το έργον. Ο
Δημ. Κοτοπούλης (Φάβιος), μορφωθείς ήδη εις κάλλιστον ηθοποιόν, πεπροικισμένος
υπό καθαράς και ευήχου φωνής, δεν ήτο δυνατόν να υποδύεται το πρόσωπον
δεκαοκταετούς νεανίσκου. [Εκτός τούτου θεωρήθηκε] αμελέτητος, μη αποστηθίζων
απροσκόπτως το μέρος του. Η Μ. Κωνσταντινοπούλου κατέβαλε πάσαν αυτής
φιλότιμον ενέργειαν, ίνα φανή ανταξία του θαυμαστού προσώπου της Μαρκέλλας.
Ατυχώς, αν και εκοσμείτο υπό πολλών προσόντων καλής ηθοποιού, αισθήματος
ήθους και ζέσεως, έλλειπε αυτής το κυριώτατον όργανον δια τοιαύτα εξόχου
τραγικότητος πρόσωπα, η φωνή. Η φωνή της είχε μεν timbre καλόν, αλλά δεν είχε
κλίμακα, χρωματισμούς, ώστε έκαστον πάθος, εκάστη έξαρσις να εκφέρεται δια του
αναλόγου χρωματισμού της φωνής. Η νεαρά κόρη Τερψ. Ράινεκ, αξιόλογα υπεδύθη
την αγαθήν, αγνήν και τρυφεράν Αυρηλίαν. Η ηλικία της, το ήθος της και η φωνή της
κάλλιστα συνέβαλαν προς τούτο»5139.
Ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες, σε μετάφραση και διασκευή Ιδομενέως
Στρατηγόπουλου (27/7), ήταν μια λαμπρή παράσταση. Ο μεταφραστής επέτυχε.
Έπαινοι οφείλονταν στον Δημήτριο Κοτοπούλη και το θίασό του, που κατανόησαν το
αθάνατο έργο και το δίδαξαν πολύ καλά. Ο Κοτοπούλης μπορούσε να
υπερηφανεύεται ότι δημιούργησε με καλλιτεχνική δύναμη το ρόλο του Δον Κιχώτη.
Επιτυχής στην υπόκριση ήταν ο δοκιμότατος Π. Σταματόπουλος και άξιος
ενθάρρυνσης ως Σάντσο. Φαιδρότητα και ευχαρίστηση επικράτησε στις επόμενες
παραστάσεις του Δον Κιχώτη. Το δίδυμο Δ. Κοτοπούλης (Δον Κιχώτης) και Π.
Σταματόπουλος (Σάντσο) ήταν απόλαυση και μοναδικό στην υποκριτική του. Η
ισπανική μουσική και τα τραγούδια είχαν αρχίσει να γίνονται δημοφιλή και να
τραγουδιούνται στις αθηναϊκές συνοικίες5140. Ο Δον Κιχώτης γνώρισε πολλές
παραστάσεις.
Παρουσίασαν για πρώτη φορά τη Μανιατοπούλα του Βασίλειου Τζωρτζάκη
(8/8). Αποτυπώνονταν τα ήθη της Μάνης, η αφοσίωση στην πατρίδα, προ της οποίας
δεν λαμβάνονταν υπόψη τα συμφέροντα. «Είχε καλλίστην γλώσσαν, αρκετήν
Νέα Εφημερίς, 30/6/1895, 181, 5, 18/7/1895, 199, 5-6, 19/7/1895, 200, 4-5, 20/7/1895, 201, 5,
201, 4, 23/7/1895, 204, 3, 27/7/1895, 208, 6, 28/7/1895, 209, 4-5, 30/7/1895, 211, 4-5, 4/8/1895, 216,
5, 10/8/1895, 222, 4-5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 154, σημ. 9.
943
σκηνικήν οικονομίαν, πατριωτικάς σκηνάς. Επαίχθη λίαν επιτυχώς, ιδίως εκ της Μ.
Κωνσταντινοπούλου και της Κατίνας Βουσίου, η οποία είχε διαυγεστάτην φωνήν,
σκηνικόν κάλλος, αρκετόν θάρρος, μετρημένας κινήσεις, ωραίον παράστημα,
λαμπρήν απαγγελίαν. Ηδύνατο να αποτελέση μίαν εκ των καλλίστων ηθοποιών της
ελληνικής σκηνής. Υπεκρίθη μετά αφελείας, ιδίως εις την σκηνήν, όπου στέλνεται να
φονεύση τον εραστή της, όπου και εκίνησε τον θαυμασμόν του κοινού». Οι
διδάξαντες ηθοποιοί ήταν τέλειοι, γενναιόφρονες και πατριώτες5141.
Έπαιξαν επίσης την Καλαματιανή του Π. Μελισσιώτη (12/8), μια λαμπρή
ηθογραφία, που αποδείκνυε ότι ο ποιητής ήταν τέλειος γνώστης των μεσσηνιακών
ηθών και εθίμων. «Ήρεσε, παρ’ όλην την παρατηρούμενην χαλαρότητα εις την
δευτέραν σκηνήν. Εκ των τριών πράξεων η πρώτη ήτο φυσική, περιέχουσα σκηνάς
αβιάστους και ειλημμένας εκ της καθημερινής ζωής, η δευτέρα υστερούσεν ολίγον
της πρώτης, ενώ η τρίτη ήτο πρωτότυπος, πουθενά αλλού απαντούσα, κρατούσε
αμείωτον το ενδιαφέρον και την προσοχήν των θεατών. Η γλώσσα ήτο λίαν επιτυχής,
φυσικότης απαράμιλλος διέπνεε το έργον και μεγάλη δύναμις εις την διατύπωσιν των
χαρακτήρων. Η εκτέλεσις υπήρξε καλή, όλοι ερμήνευσαν ανεκτά τα μέρη των».
Δόθηκε με επιτυχία. Όλες οι τάξεις του λαού ήταν στο θέατρο και χειροκροτούσαν
και επευφημούσαν. Όλοι οι ηθοποιοί συντέλεσαν στην επιτυχημένη έκβαση, ιδίως η
Μ. Κωνσταντινοπούλου. Ο Δ. Γεωργαντάς αναδείχθηκε αξιόλογος5142.
Παραστάθηκε Το παρθεναγωγείον του Ι. Δεληκατερίνη (30/8), περσινή
επιτυχία, αλλά με προσθήκη νέων ασμάτων και μιας προεισαγωγής του μουσουργού
Α. Σάιλερ. Είχε σφριγηλότατη υπόθεση και μουσική με σπαρταριστή φαιδρότητα5143.
Δόθηκε Το συνοικέσιον του Αριστείδη Ν. Κυριακού (2/9), σε μουσική της
Μαρίκας Γ. Βλαχάκη. Η μουσική ήταν εύθυμη, χαριέστατη, παθητικότατη. Η
Αντιόπη Κοτοπούλη ήταν άξια συγχαρητηρίων για την εκτέλεση των ασμάτων. Η
παράσταση επέτυχε και το κοινό ενθουσιάστηκε. Όλος ο θίασος είχε μελετήσει το
έργο5144.
Στο έργο Πίστις, ελπίς και έλεος (Foi, espérance et charité) του Joseph
9587, 4, Νέα Εφημερίς, 11/8/1895, 223, 5, 12/8/1895, 224, 5 και 7, 13/8/1895, 225, 5-6, 15/8/1895,
5, 30/8/1895, 242, 6.
5144 Νέα Εφημερίς, 29/8/1895, 241, 5-6, 1/9/1895, 244, 5, 2/9/1895, 245, 7, 4/9/1895, 247, 6-7.
944
Bernard Rosier (15/9) διακρίθηκε ο Ι. Παπαϊωάννου (Ραούλ) για τη γλυκιά και
αρμονική φωνή, τις μετρημένες κινήσεις, την αφελή και ανεπιτήδευτη υπόκριση, το
ικανό θάρρος, όλα τα προσόντα τα αναγκαία για τη διαμόρφωση και ευπρόσωπη
παρουσίαση του ηθοποιού επί σκηνής, ώστε όντας επιμελής και φιλόδοξος, μπορούσε
να καταλάβει θέση διακεκριμένη μεταξύ των ελλήνων ηθοποιών5145.
Ο Λ. Σκορδίλης στον Αγαπητικό της βοσκοπούλας του Δημ. Κορομηλά
θεωρήθηκε «κεκτημένος πολλών προσόντων, όπως θάρρος επί σκηνής, καλλίστην
απαγγελίαν, πολλήν φυσικότητα».
Ο θίασος «Πρόοδος», περί τα τέλη Αυγούστου, γιόρτασε την συμπλήρωση
από την σύστασή του, πεντακοσίων παραστάσεων έργων ποικίλων και ελληνικών. Ο
θίασος έφυγε περί τα μέσα του Οκτωβρίου 1895 για την Πάτρα5146.
1896
Το 1896, έγινε μια προσπάθεια ενώσεως μεγάλων ηθοποιών σε θίασο υπό την
ονομασία «Ολυμπιακός θίασος», στον οποίο μετείχαν ο Μ. Αρνιωτάκης, ο Δημ.
Κοτοπούλης, ο Θ. Πεταλάς, ο Π. Τσούκας, ο Κ. Χέλμης, ο Αν. Απέργης, ο Π.
Λαζαρίδης και είκοσι κυρίες. Η προσπάθεια αυτή δεν ευδοκίμησε και ο θίασος αφού
έδωσε επτά παραστάσεις, μετά διαλύθηκε. Τα έργα που παρουσίασε ήταν: την
Κυριακή 18 Φεβρουαρίου, Αιμιλία Γαλόττι (Emilia Galotti) του Efraim Lessing,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση του πρίγκιπα διαδόχου της Σαξωνίας-Μάινιγγεν,
Βερνάρδου, όπου κάθε ηθοποιός ήταν στο ρόλο του. Προσήλθε πολύς κόσμος5147. Την
Τρίτη 20 Φεβρουαρίου 1896, Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας του Δημήτριου
Κορομηλά, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο5148. Την Πέμπτη 22 Φεβρουαρίου 1896,
Ταρτούφος (Le Tartuffe) του Molière, πεντάπρακτη κωμωδία, μια προσωπική επιτυχία
του Μ. Αρνιωτάκη στον ομώνυμο ρόλο5149. Την Παρασκευή 23 Φεβρουαρίου 1896,
Οι σφουγγαράδες του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική
Ι. Καίσαρη με τον Κ. Χέλμη ως Γιοσιφά5150. Την Κυριακή 25 Φεβρουαρίου 1896, Ο
μύλος της έριδος του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική Α.
Σάιλερ, Ζητείται υπηρέτης του Χαράλαμπου Άννινου, μονόπρακτη κωμωδία, και Αι

Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα, σ. 352.
5147 Νέα Εφημερίς, 18/2/1896, 49, 7, 19/2/1896, 50, 5.
5148 Ό.π., 20/2/1896, 51, 7.
5149 Ό.π., 22/2/1896, 53, 7.
5150 Ό.π., 23/2/1896, 54, 7.
945
ομβρέλλαι εκ της Γκραν Βία, άσμα5151. Την Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου 1896, Αι δύο
ορφαναί (Les deux orphelines) των A. D’Ennery και E. Cormon, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Δ. Λάμπρου με την Ελένη Κοτοπούλη ως Φροσάρ5152. Το Σάββατο 9
Μαρτίου 1896, Λίγο απ’ όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη,
επιθεώρηση σε μουσική Ιωσήφ Καίσαρη5153.
Ο «Ολυμπιακός θίασος» διαλύθηκε σύντομα και ο Δημήτριος Κοτοπούλης με
τον θίασο του «Πρόοδος» έδωσαν λίγες παραστάσεις στο θέατρο «Πολυθέαμα»
(πρώην «Κωμωδιών») και στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Στο θίασό του
προστέθηκαν η Άρτεμις Ζάμπου και ο Γεώργιος Νικηφόρος5154. Έξι παραστάσεις
παρουσίασαν στα παραπάνω αναφερόμενα θέατρα πριν φύγουν για περιοδεία στη
Σύρο5155. Το ρεπερτόριο αυτό είναι: την Κυριακή 24 Μαρτίου 1896 τη πεντάπρακτη
τραγωδία Αθανάσιος Διάκος του Λεόντος Μελά, σε απογευματινή παράσταση στο
θέατρο «Παράδεισος» και το πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο Ο αγαπητικός της
βοσκοπούλας του Δημήτριου Κορομηλά, σε βραδινή παράσταση στο θέατρο
«Πολυθέαμα»-πρώην «Κωμωδιών»5156. Τη Δευτέρα 25 Μαρτίου 1896 παρουσίασαν
πάλι τον Αγαπητικό της βοσκοπούλας στο θέατρο «Παράδεισος» σε απογευματινή
παράσταση και το τρίπρακτο δράμα Η άλωσις της Τριπόλεως του Ιω. Μαυρομιχάλη
και Η Ηπειροθεσσαλία του Ι. Καίσαρη, στο θέατρο «Πολυθέαμα» σε βραδινή
παράσταση5157. Την Παρασκευή 29 Μαρτίου 1896, το δραματικό ειδύλλιο Χάιδω η
λυγερή του Παναγ. Μελισσιώτη5158 και το Σάββατο 30 Μαρτίου 1896, τον
Αρχοντοχωριάτη (Le bourgeois gentilhomme) του Molière, τρίπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα στο θέατρο «Πολυθέαμα»5159.
Την Τετάρτη 3 Απριλίου 1896 παρουσίασε ο θίασος «Πρόοδος» την τραγωδία
Αίας ο μαστιγοφόρος του Σοφοκλή, σε μετάφραση Αριστ. Κηρύκου στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», με την εξής διανομή: Δημ. Κοτοπούλης (Αίας), Άρτεμις Ζάμπου
(Τέκμησσα), Θεοδόσιος Πεταλάς (Τεύκρος), Αριάδνη Νίκα (Αθηνά). Από μουσική
και μετάφραση το έργο είχε επιτύχει, έπρεπε όμως να αντικατασταθούν κάποια
5151 Ό.π., 25/2/1896, 56, 7.

5152 Ό.π., 25/2/1896, 56, 7.
5153 Ό.π., 9/3/1896, 69, 6.
5154 Ό.π., 23/3/1896, 83, 6.
5155 Ό.π., 15/4/1896, 106, 3. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην Ερμούπολη της Σύρου, σ. 905-
908.
5156 Νέα Εφημερίς, 20/3/1896, 80, 5, 23/3/1896, 83, 6, 24/3/1896, 84, 4-5 και 6.
5158 Νέα Εφημερίς, 29/3/1896, 89, 6.
5159 Ό.π., 30/3/1896, 90, 6.
946
πρόσωπα, ανέφερε η κριτική5160. Το έργο επαναλήφθηκε τη Δευτέρα 8 Απριλίου
18965161.
Ο θίασος «Πρόοδος», επιστρέφει από τη σύντομη διαμονή του στη Σύρο5162
και παρουσιάζει έργα από τις 19 Μαΐου στο θέατρο «Παράδεισος». Αρχίζει με μια
«ανθοδέσμη» κωμωδιών5163. Μέλη του θιάσου του είναι: Αντιόπη Κοτοπούλη, Γ.
Νικηφόρος, Ελένη Κοτοπούλη, Π. Λαζαρίδης, Αν. Απέργης, Θ. Πεταλάς, Π.
Σταματόπουλος, Ευάγγελος Δαμάσκος, Βασιλεία Στεφάνου, Αριάδνη Νίκα, Φρόσω
Πανταζή, Κατίνα Βουσίου, Κ. Χέλμης, Μ. Κωνσταντινοπούλου, Π.
Κωνσταντινόπουλος κ.ά.
Συνεχίζει με τα έργα:
 Ο ακούσιος ιατρός (Le docteur malgré lui) του Molière, τρίπρακτη
κωμωδία5166,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα, Χριστίνα και
Γερογιάννης, δυωδία από τον Υποψήφιο βουλευτή του Σπ. Ξύνδα5169,
 Δον Κιχώτης (Don Quichotte) του M. Cervantes, δράμα σε μετάφραση
Ιδομενέως Στρατηγόπουλου και μουσική Σπ. Καίσαρη5170,
5160 Ό.π., 27/2/1896, 58, 7, 21/4/1896, 81, 5, 3/4/1896, 94, 5.

5/4/1896, 96, 6-7, 6/4/1896, 97, 5, 8/4/1896, 99, 6.
5162 Δήμου, ό.π.
151, 7.
5165 Νέα Εφημερίς, 3/6/1896, 155, 7.
5166 Παλιγγενεσία, 4/6/1896, 9881, 4.
5167 Ό.π., 6/6/1896, 9883, 4, Νέα Εφημερίς, 6/6/1896, 158, 6.
5170 Παλιγγενεσία, 9/6/1896, 9886, 3.
947
ειδύλλιο,
 Τα ανόμοια του Μιχαήλ Ζώρα, τετράπρακτο δράμα5175,
 Το εγγονάκι των Χρ. Παπαζαφειροπούλου και Π. Σεΐτα, τρίπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση από τα γαλλικά5176,
 Πα ντε κατρ του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, κωμειδύλλιο5177,
 Η Έλλη του Ν. Αντωνόπουλου, δράμα5181,
 Ο πλακιώτικος γάμος του Ι. Λάιου, κωμειδύλλιο σε μουσική Χρ.
Στρουμπούλη5182,
5171 Ό.π., 11/6/1896, 9888, 3, Νέα Εφημερίς, 11/6/1896, 163, 7.

5172 Νέα Εφημερίς, 13/6/1896, 165, 7.
175, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168, Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 27.
9901, 4, Νέα Εφημερίς, 25/6/1896, 175-177, 7.
5 και 7.
6.
5182 Παλιγγενεσία, 4/7/1896, 9910, 4, Νέα Εφημερίς, 4/7/1896, 186, 5. Χατζηπανταζής, Το
948
 Οι σταυροφόροι του August Kotzebue, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Σπ.
Λάμπρου5185,
D’Ennery5186,
 Η καταστροφή των Γενιτσάρων, σε διασκευή Δημ. Κοτοπούλη5187,
 Ο διαβάτης (Le passant) του François Coppée, μονόπρακτο δράμα5190,
 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ των Ν. Fournier και A. Meyer, τρίπρακτο δράμα με
 Το Αρκάδιον ή Η ανατίναξις της μονής Αρκαδίου του Γ. Ανδρικόπουλου,
δράμα σε σκηνογραφία Σπ. Παπαδάτου,
 Η ολονυχτία της Κρήτης, μελόδραμα με μουσική Σπ. Καίσαρη σε στίχους
Γεωργ. Παράσχου και χορό είκοσι έξι ερασιτεχνών5193,
κωμωδία,
7.
7.
6.
3/8/1896, 216, 6.
Εφημερίς, 11/8/1896, 224, 7.
6.
949
 Η χειραφέτησις των γυναικών, πολύπρακτη κωμωδία5195,
 Κρυφές αγάπες των Κεπενέ και Λ. Σπινέλλη, δραματικό ειδύλλιο5196,
 Εδώ κ’εκεί του Π. Γιάνναρου, επιθεώρηση5198,
Κοτοπούλη5201,
 Το όνειρον του Ιω. Πολέμη, μονόπρακτο σκηνικό ποίημα5203,
Κολιάτσου,
Αλεξιάδη,
 Η κατάρα της τούρκας του Π. Συνοδινού, τραγωδία με μουσική των χορών της
Μαρίκας Βλαχάκη5206.
Στο θέατρο «Παράδεισος» με επιτυχία για πρώτη φορά τη θερινή περίοδο του
7.
6.
1/9/1896, 245, 6.
7.
9992, 4.
277, 6.
5205 Παλιγγενεσία, 13/10/1896, 10011, 3.
950
1896, παίχθηκαν οι Σφουγγαράδες του Ν. Κοτσελόπουλου, με την Αντιόπη
Κοτοπούλη, Γ. Νικηφόρο, Ελένη Κοτοπούλη, Π. Λαζαρίδη, Αν. Απέργη, Θ. Πεταλά.
Όλοι ήταν καλοί στους ρόλους τους5207.
Το δραματικό ειδύλλιο Η σκλάβα του Σπ. Περεσιάδη (7/6) συγκίνησε το
κοινό5208.
Το έργο Τα ανόμοια του Μ. Ζώρα (18 & 19/6) κρίθηκε από το κοινό ότι είχε
μεγάλη επιτυχία5209.
Στις 28 Ιουνίου εμφανίστηκε πάλι ο δημοφιλής Δον Κιχώτης (Don Quichotte)
του Θερβάντες, δράμα σε μετάφραση Ιδ. Στρατηγόπουλου και μουσική Σπ. Καίσαρη.
Ο ομώνυμος ρόλος ήταν προσωπική επιτυχία του Δ. Κοτοπούλη. Ο Π.
Σταματόπουλος παρουσίασε καλά τον Σάντσο5210.
Έπαιξαν τον Πλακιώτικο γάμο του Ι. Λάιου (4/7), ενός φοιτητή της Νομικής.
Μια οικογένεια πλακιώτικη που κατηγορείται για μια υπόθεση, αθωώνεται, ενώ οι
βαθύπλουτοι κατήγοροι, εκτιμώντας την αθωότητα, αμείβουν τη μοναδική κόρη του
γέροντος, Θαλιώ, και έτσι πραγματοποιείται ο πλακιώτικος γάμος. «Ο συγγραφεύς,
όμως, ήτο θύμα των ηθοποιών, οίτινες αντί να τον συμβουλεύσουν να τραπή εις άλλον
επάγγελμα τον άφησαν έρμαιο της ιδέας, ότι μπορεί να γίνει συγγραφεύς»5211.
Πέντε φορές είχε ανεβασθεί στο θέατρο «Παράδεισος» Το εγγονάκι, η
τρίπρακτη κωμωδία, σε μετάφραση από τα γαλλικά του Χρ. Παπαζαφειρόπουλου και
του Π. Σεΐτα. Το έργο και η παράσταση είχαν επιτυχία5212.
Παίχθηκε Η καταστροφή των Γενιτσάρων, δράμα σε διασκευή Δημ.
Κοτοπούλη (20/7). Διακρίθηκαν η Αριάδνη Νίκα, ο Θ. Πεταλάς και ο Π.
Στις αρχές Αυγούστου παρουσιάσθηκε η Ψυχοκόρη του Hermann Smidt (3/8),
τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε διασκευή Ιωάννη Βότσαρη, έργο «παραφρασθέν
εκ του γερμανικού». Διακρίθηκε η Βασιλεία Στεφάνου, η οποία με πολλή αφέλεια,
χάρη, πάθος και γλυκύτητα υποκρίθηκε την Ψυχοκόρη. Ωραία με την ξανθιά κόμη
της, τη χωρική της ενδυμασία, γινόταν ωραιότερη στις στιγμές του πάθους της και

5211 Παλιγγενεσία, 3/7/1896, 9909, 3.
5212 Ό.π., 10/7/1896, 9916, 3, Νέα Εφημερίς, 10/7/1896, 192, 6 και 7.
6, 26/7/1896, 208, 5.
951
των ερωτικών της διαχύσεων. Η Κατίνα Βουσίου ως Φώτω έπαιξε άριστα το μέρος
της και κίνησε το θαυμασμό του κοινού με τη λαμπρή απαγγελία της, το επιβλητικό
της παράστημα, τις μετρημένες κινήσεις. Διέπρεπε και στο άσμα και εάν
εκπαιδευόταν καταλλήλως θα μπορούσε να καταστεί μια από τις πρώτες ηθοποιούς
της ελληνικής σκηνής5214. Στις 9 Αυγούστου 1896 δύο θίασοι ο «Δραματικός Θίασος
Αθηνών» της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου και ο θίασος «Πρόοδος» έπαιξαν
ταυτόχρονα την Ψυχοκόρη5215.
Την Τετάρτη 7 Αυγούστου παίχθηκε Ο αργυροκρύπτης και τα θέλγητρά του του
Νικόλαου Λάσκαρη. Η Παλιγγενεσία έγραψε ότι το έργο αυτό ήταν «μονόπρακτη
κωμωδία ή ρυθμοκωμωδία γελοιωδεστάτη μετά χοροπηδήσεων υπό ποιητού,
εφευρέτου μηχανών και λέξεων, συνταχθείσα εις δώδεκα μόνον ώρες». Τελικά
αποδοκιμάσθηκε και «μαξιλαρώθηκε» από το κοινό ακριβώς διότι οι λέξεις και οι
φράσεις ήταν με σπουδή συνθεμένες από το συγγραφέα5216.
Την Κυριακή 11 Αυγούστου δόθηκε Το Αρκάδιον του Γ. Ανδρικόπουλου, σε
σκηνογραφία Σπ. Παπαδάτου, εντυπωσιακή, όπως φαίνεται, αφού η εφημερίδα
Ακρόπολις επισήμανε ότι διέθεταν «όλως νέα σκηνικά και μηχανήματα προς
ανατίναξιν της Μονής του Αρκαδίου»5217.
Ο θίασος μεταφέρθηκε από τις 5 Σεπτεμβρίου στο θέατρο «Ομόνοια». Στο
πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου η Βασιλεία Στεφάνου και ο Θ. Πεταλάς έφυγαν για
την Καλαμάτα5218. Ο θίασος «Πρόοδος» ολόκληρο το 1897 βρισκόταν στην Σύρο5219.
1898
Ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη έδωσε τον Ιανουάριο πέντε
παραστάσεις στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και από τα τέλη Μαΐου
εγκαθίσταται στο θέατρο «Ομόνοια». Η σύνθεση είναι: Αικ. Βερώνη, Ελ.
Κοτοπούλη, Αικ. Λεκατσά, Π. Λαζαρίδης, Δημ. Καζούρης, Αν. Απέργης, Ολυμπία
Λαλαούνη, Γ. Τσίντος, Ε. Κουμαριώτης, Κ. Βεντούρας, Λόλα Δράκου, Αντιόπη
Κοτοπούλη.
3/8/1896, 216, 6, 6/8/1896, 212, 5.
5217 Ακρόπολις, 11/8/1896, 5179, 3.
5218 Παλιγγενεσία, 9/10/1896, 10007, 3.
5219 Νέα Εφημερίς, 24/1/1897, 24, 3. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην Ερμούπολη της Σύρου,
σ. 914-917.
952
Τα πέντε έργα που παρουσίασε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» τον μήνα
Ιανουάριο και ήταν όλα ευεργετικές παραστάσεις υπέρ ηθοποιών και συλλόγων,
είναι:
 Λιάσκος και Μάρθα, τετράπρακτο βουκολικό δράμα, ευεργετική παράσταση
υπέρ του Π. Παπαστεφάνου με την Αικ. Λεκατσά5220,
Ι. Καίσαρη, ευεργετική παράσταση υπέρ του Αν. Απέργη, με τον
ευεργετούμενο ως Νιαούτσα5221,
ειδύλλιο σε μουσική Διον. Λαυράγκα, ευεργετική παράσταση υπέρ του Αν.
Νίκα5222,
 Δια το στέμμα του François Coppée, δράμα σε μετάφραση Ι. Καμπούρογλου
και Ενθυμού ενθυμού, άσμα, ευεργετική παράσαση υπέρ του Εδμόνδου
Φυρστ5223,
 Η πατρίς του Ι.Δ. Νικολάρα, τρίπρακτο δράμα, ευεργετική παράσταση υπέρ
της εταιρείας «Ελληνισμός»5224.
Από τις 30 Μαΐου έως τον Οκτώβριο 1898 έδωσε πολλές παραστάσεις με τα
έργα:
 Νιόβη (Niobée) του Harry Paulton, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Γ.
Φακίρη και σε μουσική διεύθυνση Γ. Γαϊδεμβέργερ5225,
κωμειδύλλιο σε ενορχήστρωση Α. Σάιλερ5226,

5221 Ακρόπολις, 13/1/1898, 5693, 3, Παλιγγενεσία, 14/1/1898, 10467, 3, 15/1/1898, 10468, 3.
5222 Ακρόπολις, 16/1/1898, 5696, 3, 17/1/1898, 5697, 4.
5223 Ακρόπολις, 18/1/1898, 5698, 4.
5224 Ό.π., 20/1/1898, 5700, 3, 21/1/1898, 5701, 4, Παλιγγενεσία, 20/1/1898, 10473, 3, 21/1/1898,
10474, 3, Νέα Εφημερίς, 22/6/1895, 173, 6, Εφημερίς, 21/1/1898, 20, 3.
5225 Ακρόπολις, 27/5/1898, 5824, 3, 31/5/1898, 5828, 3, Παλιγγενεσία, 28/5/1898, 10598, 3: ο θίασος
αποτελείται από 30 άτομα, από τα οποία 12 είναι γυναίκες και μαζί τους βρίσκεται ο κωμικός ηθοποιός
Δημήτριος Καζούρης, 30/5/1898, 10600, 2, Εφημερίς, 27/5/1898, 145, 3, 30/5/1898, 148, 2, 31/5/1898,
3/6/1898, 152, 3.
953
D’Ennery5228,
μονόπρακτη κωμωδία σε μουσική Λ. Σπινέλλη5229,
 Αι μετανοούσαι του Μαλφεγιέ, δράμα σε μετάφραση Δ. Λάμπρου5232,
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, στη μνήμη του αποβιώσαντος
συγγραφέως5233,
 Το βοϊδολείβαδον των Alfred Délacour και Alfred Hennequin, κωμωδία σε
μετάφραση Μιχ. Λάμπρου5236,
 Ο βουλευτής της Αιδηψού του Alexandre Bisson, δράμα σε μετάφραση Γ.
Τσοκόπουλου5237,
 Ο θάνατος του Περικλέους του Δημ. Κορομηλά, μονόπρακτη κωμωδία,
 Ο μύλος της έριδος του Ν. Λάσκαρη, μονόπρακτο κωμειδύλλιο σε μουσική Α.
6/6/1898, 155, 3.
10608, 3, Εφημερίς, 7/6/1898, 156, 3.
9/6/1898, 158, 3.
13/6/1898, 162, 3, 16/6/1898, 165, 3.
9/6/1898, 158, 3, 15/6/1898, 164, 3, 16/6/1898, 165, 2 και 3, 17/6/1898, 166, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
165, σημ. 5.
5236 Ακρόπολις, 23/6/1898, 5851, 3, Εφημερίς, 23/6/1898, 172, 3. Ο Σιδέρης (Ιστορία, σ. 170) γράφει
ότι παίχθηκε στις 25 Ιουνίου.
26/6/1898, 175, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 170: ο πρωτότυπος τίτλος ήταν Ο βουλευτής Μπομπινιάκ, ο
Τσοκόπουλος στη διασκευή του το ονόμασε Ο βουλευτής της Αιδηψού.
954
Σάιλερ,
 Το σκάνδαλον του δήμου Βουπρασίων του Ν. Λάσκαρη, μονόπρακτη
κωμωδία5239,
 Οι Φουρσαμπώ (Les Fourchambault) του Émile Augier, κωμωδία ηθών σε
μετάφραση Διον. Λάμπρου5240,
 Ιουλία του Μ. Λιδωρίκη, τετράπρακτο κοινωνικό δράμα5243,
 Ο γενικός γραμματεύς του Ηλία Καπετανάκη, κωμωδία μετ’ ασμάτων5245,
 Η μικρούλα του Ιω. Δεληκατερίνη, τρίπρακτο δράμα5247,
 Η πριγκίπισσα της Βαγδάτης του Alexandre Dumas υιού, δράμα σε μετάφραση
Κ. Μεταξά Βοσπορίτου5251,
5240 Ακρόπολις, 2/7/1898, 5860, 3-4, 3/7/1898, 5861, 3, Εφημερίς, 2/7/1898, 181, 3. Σιδέρης, Ιστορία,
σ. 170.
8/7/1898, 187, 2, 9/7/1898, 188, 2.
5242 Παλιγγενεσία, 13/7/1898, 10644, 3. Η Εφημερίς (13/7/1898, 192, 2) αναφέρει ότι παίχθηκε το
έργο Νηστεία και προσευχή του Γάλλου συγγραφέα Πουλέ.
Εφημερίς, 30/7/1898, 209, 2, 31/7/1898, 210, 2.
955
 Ανδρόκλεια του Αιμ. Λόρενς, δράμα5252,
 Χάιδω η λυγερή του Π. Μελισσιώτη, δραματικό ειδύλλιο, παράσταση χάρη της
ονομαστικής εορτής του συγγραφέα5254,
 Για την τιμή του Χ. Χρηστοβασίλη, δράμα5256,
 Διατί ενικήθημεν; του Π. Λαζαρίδη, δράμα5260,
 Η αιωνία γυναίκα του Π. Δημητρακόπουλου5263, δράμα,
Ηλία Βεργόπουλου5264,
D’Ennery και F. Dugué, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αλεξάνδρου
Λεονάρδου, ευεργετική παράσταση υπέρ της Ελένης Τασσόγλου, του Γρ.
5252 Εφημερίς, 10/8/1898, 220, 3.

5256 Εφημερίς, 18/8/1898, 228, 3, 19/8/1898, 229, 2.
5258 Εφημερίς, 25/8/1898, 235, 3.
5261 Εφημερίς, 1/9/1898, 242, 2.
956
Τασσόγλου και του Α. Σκορδίλη5265,
δράμα σε μετάφραση του Δημοσθ. Πίστη, ευεργετική παράσταση υπέρ της
Αικ. Βερώνη5268,
 Η Καλαματιανή του Π. Μελισσιώτη, δραματικό ειδύλλιο5269,
 Δον Κιχώτης (Don Quichotte) του M. Cervantes, δράμα σε μετάφραση Ιδ.
Στρατηγόπουλου και μουσική Σπ. Καίσαρη, ευεργετική παράσταση υπέρ της
Αντιόπης Κοτοπούλη5270,
Κοτοπούλη5271.
Άρχισαν τις παραστάσεις στο θέατρο «Ομόνοια» με τη Νιόβη του Χ. Πόλτων,
ταυτόχρονα με τον θίασο Παντόπουλου-Βονασέρα στο θέατρο «Τσόχα». Περίφημη
ήταν η Αικατερίνη Λεκατσά, ως Νιόβη, ο Π. Λαζαρίδης ως λόρδος Τόμκινς και ο Γ.
Τσίντος ως Ντουν5272.
Στις 9 Ιουνίου παραστάθηκε το τετράπρακτο δράμα, Αι μετανοούσαι του
Μαλφεγιέ, σε μετάφραση Δ. Π. Λάμπρου. Δύο μητέρες κακού παρελθόντος
θυσιάζονται για τα τέκνα τους. «Αλλά οποία ήτο η τέχνη εν τη πλοκή του μύθου,
οποία η δύναμις εν τοις διαλόγοις, οποίαι αλήθειαι διαπνέουσι το όλον έργον!». Επτά
πρόσωπα είχε το έργο που αντιπροσώπευαν επτά διαφορετικούς χαρακτήρες. Τον
κόμητα Ραβεγκέν (Γ. Τσίντος), τον απότομο τούτο ρώσσο ευπατρίδη, «όστις εζήτει
παρηγορίαν εις την μέθην, όπως λησμονήση τον εξευτελισμόν εις ον τον υπέβαλλεν η
σύζυγός του δια των χρημάτων της». Τον υπερήφανο, όσο και αγαθό χαρακτήρα της
κόμησσας Ιωάννας Ραβεγκέν (Αικ. Λεκατσά), την αφελή και αγνή κόρη της Κεκιλία
(Λόλα Δράκου), τον ευγενή και γενναίο Ρεζύ κόμητα δε Πλουγασιέλ (Ε. Δαμάσκο),
5268 Παλιγγενεσία, 15/9/1898, 10708, 3, 16/9/1898, 10709, 4, Ακρόπολις, 15/9/1898, 5935, 4,
16/9/1898, 5936, 4, Εφημερίς, 14/9/1898, 255, 3, 15/9/1898, 256, 3, 16/9/1898, 257, 3.
5270 Εφημερίς, 25/9/1898, 266, 2.
5271 Παλιγγενεσία, 6/10/1898, 10729, 3.
30/5/1898, 10600, 2, Εφημερίς, 27/5/1898, 145, 3, 30/5/1898, 148, 2, 31/5/1898, 149, 3. Σιδέρης,
957
τον ειλικρινή βαρώνο Σμολώφ (Γρ. Τασσόγλου), τον γιο τους, τέλος, ψευδομαρκήσιο
Αρθούρο (Δημ. Κοτοπούλη), τον φιλότιμο νέο, «όστις, ενώ εφαίνετο, ότι εγεννήθη
ίνα πράξη το κακόν, απέκτησε τας συμπαθείας των θεατών δια της ομολογίας της
αληθείας και της αναγνωρίσεως της μητρός. Τελεία υπόκρισις. Όλοι οι φιλότιμοι
ηθοποιοί ερμήνευσαν άριστα τα μέρη τους, διότι πάντες ήσαν εις τον ρόλον των».
Διακρίθηκαν προπάντων οι Δ. Κοτοπούλης, Γ. Τσίντος, Ε. Δαμάσκος5273.
Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά παρουσιάσθηκε στις 13 Ιουνίου και
αξίζει να σημειωθεί ότι ο Αναστ. Απέργης, ως μπάρμπα Λινάρδος, και η Ολυμπία
Λαλαούνη ως Μαρούλα διέπλασαν όλως νέους χαρακτήρες5274.
Στις 14 Ιουνίου δόθηκε – κατά αναφορά στον Τύπο – η 150ή παράσταση της
επιθεώρησης Λίγο απ' όλα των Μιχαήλ Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη, σε μουσική
Ιωσήφ Καίσαρη. «Υπερήρεσε με τας νέας σκηνάς, ιδίως το συνέδριον του Αγρινίου,
εν ω διεκρίθη η Λ. Δράκου, οι αθηναϊκοί έρωτες (Ολ. Λαλαούνη και Ευαγγ.
Δαμάσκος), η σκηνή του φιστικοπώλου με τας μοδίστρας. Προσετέθησαν νέα
άσματα, δις εζητήθη «το ωραίον ναυτικόν» με την Ολ. Λαλαούνη και η βαρκαρόλα
εκ των παλαιών υπό της Αντιόπης Κοτοπούλη». Ο Π. Λαζαρίδης ως Αγροικογιάννης
πάντα αμίμητος, εξαίρετος δε ως Φαυστίνα ο Γρ. Τασσόγλους5275.
Στα μέσα του Ιουνίου (16/6) παίχθηκαν Τα μαλλιά κουβάρια του Ν. Λάσκαρη,
μια κωμωδία με «έξυπνα, αβίαστα και άφθονα λογοπαίγνια, παρεξηγήσεις φυσικάς,
σπαρταριστήν και τεχνικωτάτην πλοκήν. Ολίγα πρόσωπα, αλλά τα πάντα δρώσι,
πρωταγωνιστούσιν. Εξεφράζοντο δια μακρών εν τοις διαλόγοις και επέμεναν λίαν εις
τας λεπτομερείας. Ήτο το κάλλιστον των μέχρι τούδε γραφέντων ελληνικών
θεατρικών έργων. Διεπνέετο δε απ' αρχής μέχρι τέλους υπό λεπτής χαριτολογίας, ήτις
μόνον εις τα αθάνατα έργα του Λαμπίς παρετηρείτο». Παρουσιάσθηκε με μεγάλη
συρροή κόσμου, που γέλασε πολύ. Διακρίθηκαν η Ολ. Λαλαούνη (Ευφροσύνη), η
οποία μόνη στη σκηνή, της έδινε ζωή, η Ελ. Κοτοπούλη (πεθερά), για την οποία
νόμιζε κανείς ότι γεννήθηκε για τέτοιους ρόλους, ο Δ. Κοτοπούλης (Κουτουμπής), ο
οποίος διακρινόταν στα τραγικά μέρη, αλλά δεν υπολειπόταν και στα «brillante». Ο
Γ. Τσίντος (Κρακαλός), ο Ε. Δαμάσκος (Φουρούσης), Ιωαννίδης (Λουλάς) και ο Γρ.
Τασσόγλους (Γιακουμής) πολύ ωραία και φυσικά εκτέλεσαν τα μέρη τους. Η
13/6/1898, 162, 3, 16/6/1898, 165, 3.
Εφημερίς, 14/6/1898, 163, 3.
958
Κοτοπούλη και η Λαλαούνη κράτησαν όλο το βάρος του έργου και αντεπεξήλθαν5276.
Τα Μαλλιά κουβάρια γνώρισαν πολλές παραστάσεις.
Περί τα τέλη του Ιουνίου (26/6) παρουσιάσθηκε Ο βουλευτής της Αιδηψού του
Αλ. Μπισσόν σε άριστη μετάφραση του Γ. Τσοκόπουλου. Αλλά το έργο δεν είχε
μεγάλη επιτυχία, διότι τα ήθη μας κοινωνικά και πολιτικά δεν έμοιαζαν με αυτά των
Γάλλων. «Δεν υπάρχουν κόμητες στην Ελλάδα, ούτε δημοκρατικό κόμμα»5277.
Από τις αρχές του Ιουλίου εμφανίζονταν και στο θέατρο «Κηφισίας» δύο
φορές την εβδομάδα5278.
Για πρώτη φορά παραστάθηκε η Ιουλία του Μιλτ. Λιδωρίκη (16/7), ένα
κοινωνικό δράμα σε τέσσερις πράξεις. Η Ιουλία επιστρέφει από το Παρίσι
ερωτευμένη με ένα προικοθήρα, που εξέθεσε μια ζωντοχήρα. Τελικά η νεαρή αυτή
πείθει τον αγαπημένο της να παντρευτεί την εκτεθειμένη ζωντοχήρα και απέρχεται
στο εξωτερικό για να ξεχάσει τη δυσάρεστη ιστορία της. Ο συγγραφέας έλεγε στο
έργο του πράγματα «καινοφανή ή δυσκολοχώνευτα». Αναγκαζόταν να αφαιρεί πολύ
«εκ της δράσεως υποβάλλων τους ήρωάς του εις αφηγήσεις πραγμάτων, τα οποία
δεκάκις έπρεπε ν' ακούση τις δια να ενθυμηθή». Παρόλα αυτά είχε γλώσσα αρκετά
ομαλή. Ο σκηνικός διάκοσμος υπήρξε ανώτερος πάσης προσδοκίας. Η υπόκριση ήταν
στο σύνολο καλή. Εξαιρετική η Αικ. Βερώνη (Ιουλία), «ήτις μόνον εις μίαν πράξιν
εξήλθεν επικινδύνως του ρόλου της», καλοί και ο Δημ. Κοτοπούλης, η Λόλα Δράκου
και ο Ευάγγ. Δαμάσκος, κατά την Ακρόπολιν και τον Γ. Πωπ. Κατά τον Δείνα (Γ.
Τσοκόπουλο) της Εφημερίδος, το έργο ήταν αποτυχία και δεν είχε καμία πρωτοτυπία.
Το πλείστο των κριτικών το αγνόησε, το ίδιο και την παράσταση. Ο Γ. Τσοκόπουλος
διατύπωσε την άποψη ότι τέτοιες παραστάσεις ήταν αναγκαίες, αφού έτσι
διακοπτόταν η μονότονη εμφάνιση δραματικών αριστουργημάτων, που καταντούσε
ανιαρή. Ένα άσχημο έργο αναδείκνυε τις καλλονές των αριστουργημάτων, γιατί
αμέσως άρχιζε η διαδικασία της σύγκρισης, που ωθούσε σε κίνηση και πρόοδο, και
θα αναδείκνυε και τις κακές σκηνές, οι οποίες θα μπορούσαν να δεχθούν ίσως
βελτίωση από τον ποιητή τους. Η κρίση δεν πρέπει να είναι τελεσίδικη, αναφέρει ο
κριτικογράφος, δεν πρέπει να αποθαρρύνει, πρέπει να έχει χαρακτήρα
συμβουλευτικό, ιδιαίτερα όταν χωρούν βελτιώσεις, είτε είναι έργο αυτό, είτε

17/6/1898, 10618, 4, Εφημερίς, 9/6/1898, 158, 3, 15/6/1898, 164, 3, 16/6/1898, 165, 2 και 3, 17/6/1898,
166, 3, 20/6/1898, 167, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 165, σημ. 5.
27/6/1898, 10628, 2, Εφημερίς, 25/6/1898, 174, 2, 26/6/1898, 175, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 170.
5278 Ακρόπολις, 2/7/1898, 5860, 3-4.
959
παράσταση5279.
Επίσης πρωτοπαρουσιάσθηκε Η μικρούλα του Ι. Δεληκατερίνη (30/7), ένα
δράμα τρίπρακτο. Θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ρεαλιστικό, αφού
ασχολείται με τον έρωτα μεταξύ δυο αδελφών, οι οποίοι δεν το γνωρίζουν και τελικά
αποφεύγεται η μεταξύ τους ερωτική σχέση επειδή εκ φύσεως δεν ήταν δυνατό να
πραγματοποιηθεί. Ο συγγραφέας αγνοεί ή δεν λαμβάνει υπόψη τους Βρυκόλακες του
Ερ. Ίψεν, που είχαν προ ετών παρασταθεί από τη σκηνή, την έλξη του Οσβάλδου και
της ετεροθαλούς αδελφής του Ρεγγίνας5280.
Η Αικατερίνη Βερώνη συνέπραξε με το θίασο «Πρόοδος» του Δημ.
Κοτοπούλη, έπαιξε σε έργα στα οποία συνάρπαζε και συγκινούσε και ήταν
προσωπικές της επιτυχίες, όπως Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, Διονυσία του Αλ.
Δουμά υιού, Αρχισιδηρουργός του Georges Ohnet, Αδριανή Λεκουβρέρ των E. Scribe
και E. Legouvé, Κυρία με τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού κ.ά5281.
Ο θίασος της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου

Η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου γεννήθηκε το 1865 και ήταν κόρη της
οικογένειας Σκορδίλη. Εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στο θέατρο με το επίθετο
Ξανθοπούλου, που ανήκε στην οικογένεια της μητέρας της, το 1876 με το θίασο
«Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη. Παντρεύτηκε τον ηθοποιό Νικόλαο
Παρασκευόπουλο (1854-1931). Η εμφάνιση της μετέπειτα μεγάλης βεντέτας
Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου στην Αθήνα για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε με το
θίασο «Μένανδρος» το 1883. Συνεργάσθηκε επίσης με τον Νικόλαο Λεκατσά, Δημ.
Κοτοπούλη, Δημοσθένη Αλεξιάδη και Ευάγγ. Παντόπουλο. Υπήρξε πρωταγωνίστρια
με πλούσια εσωτερικά και εξωτερικά προσόντα και με φλογερή ιδιοσυγκρασία. Η
ζωή της έχει εμπνεύσει τον λογοτέχνη Μάνο Ελευθερίου στο μυθιστορηματικό του
έργο (κρατικό βραβείο μυθιστορήματος, 2005) Ο καιρός των χρυσανθέμων.
Σχημάτισε δικό της θίασο και έπαιξε στην Αθήνα κατά την τελευταία δεκαετία του
19ου αιώνα με ανταγωνίστρια την επίσης πρωτοεμφανιζόμενη αυτήν την εποχή,
Αικατερίνη Βερώνη. Σε μια σύγκριση μεταξύ τους μπορεί, σύμφωνα με τον Τύπο της
εποχής, να ειπωθεί ότι η Αικ. Βερώνη υπήρξε ανώτερη στο λεγόμενο familier ύφος
5279 Ό.π., 16/7/1898, 5874, 4, 17/7/1898, 5875, 3, Γ.Κ. Πωπ, «Ιουλία», εφημ. Ακρόπολις, 18/7/1898,
5876, 4, Παλιγγενεσία, 16/7/1898, 10647, 4, Εφημερίς, 26/6/1898, 175, 2, 16/7/1898, 195, 2, 18/7/1898,
5280 Ακρόπολις, 30/7/1898, 5888, 4, 31/7/1898, 5889, 2-3, Παλιγγενεσία, 29/7/1898, 10660, 3,
30/7/1898, 10661, 3, Εφημερίς, 30/7/1898, 209, 2, 31/7/1898, 210, 2.
960
και στα οικογενειακά δράματα, ενώ η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου υπερτερούσε στις
τραγωδίες5282.
Η Παρασκευοπούλου «ως σκηνική παρουσία ξεχώριζε για το πάθος στην
υπόκρισή της, την πλαστικότητα του σώματος και των κινήσεων, την
εκφραστικότητα των ματιών. Αποκορύφωμα της τέχνης της θεωρούταν η εκτέλεση
των σκηνών θανάτου, που ερμήνευε με φυσικότητα και πρωτοτυπία. Αρνητικά
στοιχεία στην υποκριτική της αποτελούσαν η συχνή χρήση υπερβολών και η
ιδιόρρυθμη απαγγελία της. Η υποκριτική της τέχνη βασιζόταν εν πολλοίς στον
αυτοσχεδιασμό και στο καλλιτεχνικό της ένστικτο. Η διάπλαση των ρόλων που
ερμήνευε η Παρασκευοπούλου γινόταν όχι βάσει κάποιας τεχνικής αλλά σύμφωνα με
την προσωπική της αντίληψη. Η προσφορά της στο ελληνικό θέατρο υπήρξε
αναμφισβήτητη. Συνέβαλε ενεργά στην ανάπτυξή του καθώς εισήγαγε νέα δεδομένα
στην εγχώρια υποκριτική, εμπλούτισε το δραματολόγιο των ελληνικών θιάσων με
ευρωπαϊκά και ελληνικά δράματα, πρόβαλε το έργο Ελλήνων δραματογράφων,
ανέδειξε νέους ηθοποιούς (Τ. Ράινεκ, Ν. Πεζοδρόμο, Α. Νίκα, Ν. Μέγκουλα),
οραματίσθηκε τη δημιουργία εθνικού θεάτρου»5283.
1892
Η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου φθάνει αρχές του 1892 στην Αθήνα ύστερα
από περιοδεία στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο5284. Συνεργάζεται με το θίασο
«Πρόοδος» του Δημήτριου Κοτοπούλη και δίνει σειρά παραστάσεων στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών» και στα θέατρα «Κωμωδιών», «Παράδεισος» και «Κήπος του
Ορφανίδου» ή «Ολύμπια». Παρέμεινε στην Αθήνα έως το τέλος Νοεμβρίου 1892
δίνοντας πολλές παραστάσεις. Κατά τη διάρκεια της προηγούμενης παραμονής της
στην Αίγυπτο μεταμορφώθηκε σε εξαιρετική καλλιτέχνιδα με μοναδικές στιγμές
επιτυχίας επί της σκηνής, κατά την κριτική του Τύπου. Ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ.
Κοτοπούλη με πρωταγωνίστρια την Παρασκευοπούλου υποσχόταν νέα έργα δοκίμων
Ελλήνων δραματοποιών, με τα οποία θα αναβίωνε αυτοτελώς το νεοελληνικό θέατρο
για να καταστεί πολύτιμη η συμβολή του στην ελληνική κοινωνική ανάπτυξη. Η
Εφημερίς αναφέρει τα μέλη του θιάσου: Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, Πιπίνα
Βονασέρα, Ελένη Κοτοπούλη, Άρτεμις Ζάμπου, Όλγα Δαμασκηνού, Μαρ.
5282 Βλ. Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 487, Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις
ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 58-60, Αικ. Δεμέστιχα, Η θεατρική ζωή στην Αθήνα και στον Πειραιά (1890-1899),
τελική μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών, 1997, σ. 131-132.
5283 Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του βεντετισμού τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 246-247.
5284 Νέα Εφημερίς, 30/12/1891, 364, 8.
961
Δημητρακοπούλου, Χ. Γούτη, Δ. Κοτοπούλης, Γ. Χρυσάφης, Ευτ. Βονασέρας, Ιω.
Βονασέρας, Π. Σιαπάτης, Δ. Γεωργιάδης, Β. Αργυρόπουλος, Ι. Επιτροπάκης, Σ.
Δημητρακοπούλου, Β.Θ.Β., Ι. Ανδρουλιδάκης κ.ά.5285.
Το ρεπερτόριο των εκατόν τριάντα τεσσάρων παραστάσεων, όπου συμμετείχε
από την Τρίτη 24 Μαρτίου έως το τέλος Νοεμβρίου 1892 είναι το εξής:
 Μήδεια του Césare della Valle, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση του Ιω.
 Η τραγωδία του Κωνσταντή του Νικ. Ι. Λάσκαρη, δίπρακτη κωμωδία,
 Το κουνούπι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, μονόλογος,
 Τρεις εκδόσεις μίας επιστολής, μονόπρακτη ελληνική κωμωδία5290,
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, τραγωδία σε μετάφραση Δημ. Βικέλα5292,
 Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα,
 Η δημοπρασία του Α. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία5293,
D’Ennery5294,
5285 Εφημερίς, 15/3/1892, 75, 3, 3/4/1892, 93, 4.

Παλιγγενεσία, 20/3/1892, 8432, 3, 24/3/1892, 8435, 3.
5287 Εφημερίς, 26/3/1892, 86, 3.
5288 Ακρόπολις, 27/3/1892, 3659, 3, Εφημερίς, 27/3/1892, 87, 3, 28/3/1892, 88, 3, 29/3/1892, 89, 3.
5289 Εφημερίς, 5/4/1892, 96, 2.
5290 Ακρόπολις, 5/4/1892, 3668, 3, 9/4/1892, 3671, 3, Παλιγγενεσία, 8/4/1892, 8447, 3, για την
κωμωδία του Λάσκαρη βλ. Εφημερίς, 11/1/1892, 11, 3, 26/1/1892, 26, 3, 8/4/1892, 99, 3, 9/4/1892,
100, 3, 10/4/1892, 101, 3.
5292 Εφημερίς, 11/4/1892, 102, 3, 12/4/1892, 103, 3.
5294 Εφημερίς, 18/4/1892, 109, 3.
962
 Χριστίνα Αναγνωστοπούλου του Ι. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία5298,
 Η ωραία Θεοδώρα ή Ο δήμιος της Ενετίας (La Vénitienne) του A. Bourgeois,
 Σάρα και Κάρολος ή Παράπτωμα τιμωρούμενον δια παραπτώματος ή Η
εκπεσούσα γυνή (La colpa vendica la colpa) του Paolo Giacometti,
πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα5301,
 Η κατάρα της μάνας του Αντ. Ι. Αντωνιάδη, τετράπρακτη τραγωδία,
 Η κόρη του συντάγματος (La fille du régiment) των Laiveu και Brunswich,
5296 Εφημερίς, 11/5/1892, 132, 2-3.

137, 2.
6/6/1892, 158, 3.
11/6/1892, 163, 3.
5301 Ακρόπολις, 11/6/1892, 3731, 3, Παλιγγενεσία, 11/6/1892, ό.π., Εφημερίς, 11/6/1892, 163, 3,
12/6/1892, 164, 3.
5302 Ακρόπολις, 12/6/1892, 3732, 3, 13/6/1892, 3733, 3, 14/6/1892, 3734, 3, 15/6/1892, 3735, 3,
5303 Ακρόπολις, 22/6/1892, 3743, 3. Η Εφημερίς (23/6/1892, 175, 3) αναφέρει ότι είχε
προγραμματισθεί να παιχθεί η Δαλιδά του Φεγιέ και ότι αναβλήθηκε λόγω ασθενείας της Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου.
8515, 3, Εφημερίς, 25/6/1892, 177, 3.
963
κωμειδύλλιο σε μετάφραση Διονύσιου Λάμπρου5305,
 Οι καραβοτσακισμένοι, μονόπρακτη κωμωδία από τά γαλλικά συντομευθείσα
και σε διασκευή Γ. Νικηφόρου5306,
 Το βιολί του μυλωνά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο σε διασκευή από το ιταλικό του
Δημ. Κοτοπούλη και σε μουσική Λ. Σπινέλλη5307,
 Η λύσις του προβλήματος του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη
κωμωδία μετ’ ασμάτων5308,
 Φρανσιγιόν (Francillion) του Alexandre Dumas υιού, τρίπρακτο δράμα,
 Η χήρα με τας καμελίας (La veuve au camélia) των P. Siraudin, L. Thiboust και
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Μονδίνου και σε μουσική Λ.
 Άγγελος, τύραννος του Παταυΐου (Angelo) του Victor Hugo, τετράπρακτο
8516, 3, Εφημερίς, 27/6/1892, 179, 3.
8519, 3, Εφημερίς, 1/7/1892, 183, 3, 2/7/1892, 184, 3, 3/7/1892, 185, 3.
5307 Εφημερίς, 3/7/1892, 185, 3, 4/7/1892, 186, 3, 5/7/1892, 187, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 152, σημ. 7,
8529, 3, 15/7/1892, 8531, 3-4, Εφημερίς, 13/7/1892, 195, 2, 14/7/1892, 196, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
110.
23/7/1892, 205, 2, 25/7/1892, 207, 3, 26/7/1892, 208, 3.
4/8/1892, 217, 3, 5/8/1892, 218, 3, 6/8/1892, 219, 3.
5312 Ακρόπολις, 9/8/1892, 3790, 3, Εφημερίς, 9/8/1892, 222, 3. Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ.
181.
14/8/1892, 227, 3.
964
δράμα5314,
 Το καναρίνι του Ανδρ. Νικολάρα, μονόπρακτη κωμωδία μετ’ ασμάτων5315,
 Έρωτος θρίαμβος του Giuseppe Giacosa, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Αγησ. Γιαννόπουλου,
 Το ποντίκι του Π. Αξιώτη, μονόπρακτη κωμωδία5316,
 Δεν έχει τα προσόντα του Γεωργ. Σουρή, μονόπρακτη κωμωδία5317,
 Η εικών της παρθένου (Παναγίας) ή Το τέλος του εξόχου πνεύματος του Paolo
Giacometti, τρίπρακτο δράμα,
 Θ’αυτοχειριασθώ του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία5318,
Βικέλα5319,
 Χίος δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Το άσμα του ιππότου, δυωδία από Μαντζάρα και Φιλιππίδη5320,
Ενυάλη5323,
 Αγροικογιάννης του Α. Ρ. Ραγκαβή, μονόπρακτη κωμωδία5324,
 Ερνάνης (Hernani) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Ιω.

21/8/1892, 234, 3.
260, 2.
21/9/1892, 265, 3, 22/9/1892, 266, 2-3, 23/9/1892, 267, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 142, σημ. 50.
5324 Ακρόπολις, 17/10/1892, 3847, 3, Παλιγγενεσία, 17/10/1892, 8612, 3, Εφημερίς, 17/10/1892, 291,
3, 18/10/1892, 292, 3, 19/10/1892, 293, 3.
965
Ραπτάρχη5325,
 Η τρίχα του Ιω. Δεληκατερίνη, κωμικός μονόλογος από τον Ιω. Βονασέρα,
 Η χάρις του βασιλέως, μονόλογος από την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου5327.
Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου ξεκίνησε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» με
μία μεγάλη της επιτυχία, το ρόλο της Μαργαρίτας Γκωτιέ, της κλασικής ηρωίδας του
Αλέξανδρου Δουμά υιού στο δράμα Η κυρία με τας καμελίας (24/3)5328. Στην οδό
Σταδίου είχαν αναρτηθεί μερικές φωτογραφίες της, που την παρουσίαζαν σε
συγκεκριμένες ψυχολογικές στιγμές από διάφορα δράματα. Ο Ευτ. Βονασέρας ως
Αρμάνδος διακρίθηκε για τη ζωηρότητα της απαγγελίας του και το τέλειο της
περιβολής του. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί απλώς ευαρέστησαν στους ρόλους, που
ερμήνευαν5329. Για την υπόκριση της Παρασκευοπούλου ως Μαργαρίτα Γκωτιέ οι
γνώμες των κριτικών δεν συμφωνούν. Κάποιοι την κρίνουν ως έξοχη ερμηνεύτρια και
άλλοι την κρίνουν αυστηρά, δηλώνοντας, ότι είναι απαιτητικοί, επειδή επιζητούν από
αυτήν περισσότερα, γνωρίζοντας την υψηλή στάθμη της τέχνης της5330. Κατά την
Εφημερίδα, θρίαμβο σημείωσε η πρωταγωνίστρια στο ρόλο αυτό με τον Ευτ.
Βονασέρα σχετικά καλό ως Αρμάνδο, όπως και με τον Δ. Κοτοπούλη ως πατέρα. Η
Παρασκευοπούλου ως Μαργαρίτα επέδειξε χάρη, έκφραση, κάλλος απαγγελίας, αλλά
και τονισμών, εκτός από κάποιους υπερβολικούς στην επιτήδευσή τους. Στο σύνολο η
παράσταση εκτιμήθηκε και χειροκροτήθηκε. Γίνεται αναφορά επίσης στη μετάφραση
του Τρ. Ευαγγελίδη ως κακότεχνη. Η δεύτερη παράσταση της Κυρίας με τας καμελίας
(28/3) υπήρξε ανώτερη της πρώτης και απέσπασε δάκρυα. Καλύτερος ήταν ο Ευτ.
Βονασέρας και έδειξε την τέχνη του. Ο κριτικός τον συμβουλεύει για περισσότερη
μελέτη ώστε να επιτύχει την αναμφίβολη μελλοντική διάκριση. Επίσης, επικρίνει
«τον άνευ λόγου γέλωτα» του κοινού σε στιγμές, που ήταν παράτυπες5331.
Ο Κωστής Παλαμάς γράφοντας άρθρο για την Ε. Παρασκευοπούλου στο

5327 Εφημερίς, 26/11/1892, 331, 3, 28/11/1892, 333, 3.
5328 Πούχνερ, «Γαλάτεια και Τρισεύγενη», σ. 433-434.
5329 Ακρόπολις, 24/3/1892, 3656, 3, Εφημερίς, 23/3/1892, 83, 3, 24/3/1892, 84, 3, Παλιγγενεσία,
20/3/1892, 8432, 3, 24/3/1892, 8435, 3.
5330 Εφημερίς, 23/3/1892, 83, 3, 17/5/1892, 138, 2, 19/5/1892, 140, 2, 24/10/1892, 298, 2.
5331 Ό.π., 25/3/1892, 85, 3, 31/3/1892, 91, 3. Βλ. για τον ρόλο της Μαργαρίτας Γκωτιέ και Αλεξία
Αλτουβά, ό.π., σ. 283-286.
966
περιοδικό Εστία, πίστευε ότι το όνομά της ευαγγελιζόταν την αναγέννηση του
ελληνικού θεάτρου. Την είχε παρακολουθήσει στο ρόλο της Μαργαρίτας και της
Μήδειας και λυπόταν που η καλλιτέχνις δεν διερμήνευε πρωτότυπες εμπνεύσεις
Ελλήνων δραματογράφων, αλλά αντίθετα ξένες δημιουργίες. Υποδύθηκε δύο τύπους
διαφορετικούς, αυτόν της Μαργαρίτας Γκωτιέ και αυτόν της Μήδειας. Ο πρώτος
«αναφερόμενος εις ήθη νεώτερα, σύγχρονα σχεδόν, ανθρωπότερα, αισθητότερα,
εφαίνετο εγγύτερος της εποχής των, πραγματικότερος, και κατ’ ακολουθίαν
ευκολότερος προς διερμηνείαν. Ενώ ο δεύτερος παρίστατο πολύ δυσχερέστερος προς
τούτο, τύπος της αρχαίας τραγωδίας, αιρόμενος υπέρ το αισθητόν και το σύνηθες,
πλαστικώς ακίνητος εν τω φρικώδει και τω υψηλώ της σκυθρωπού και πόσει
θυμουμένης Μήδειας, ήτις σοφή πέφυκε και κακών πολλών ίδρις, κατ’ Ευριπίδην και
χάνεται εις τα βάθη των μυθολογικών αιώνων». Όμως αν και είχε δημιουργηθεί αυτή
η εικόνα, συνέβαινε το αντίθετο. Η ηθοποιός δυσκολευόταν περισσότερο στον πρώτο
ρόλο, από ό,τι στο δεύτερο. Κατά τον Παλαμά, η παρισινή Μαργαρίτα υπήρξε
περίπλοκη, πολυσύνθετη, ανώμαλη, σκοτεινή, ρομαντική και αερώδης, όσον δεν ήταν
η απλή, σαφής, κλασική και «ως εκ συμπαγούς τινος ουσίας διαπεπλασμένη,
ερωτόπληκτος ομού και θηριώδης και τρισάθλια μάγισσα της Κολχίδος». Ενώ, το
πρώτο έργο ήταν έργο μεγάλου δραματουργού (του Αλέξανδρου Δουμά υιού), το
δεύτερο ήσσονος (του Césare della Valle). Όμως, ο χαρακτήρας της Μήδειας υπήρξε
τύπος που ενέπνεε περισσότερο τον αληθή καλλιτέχνη, γιατί στηριζόταν στον παλαιό
μύθο. Γι’ αυτό άλλωστε κατά τη γνώμη του, η Ε. Παρασκευοπούλου υποκρίθηκε
εντελέστερα τη Μήδεια, από ό,τι την Μαργαρίτα5332.
Ο Α.Ν. Πετσάλης έγραψε κριτική στην Ακρόπολιν για την Κυρία με τας
καμελίας του Αλ. Δουμά υιού. Υποστήριξε ότι ήταν η πρώτη φορά, που παιζόταν
αυτό το έργο στην Αθήνα. Δεν είχε παρακολουθήσει προφανώς την ερμηνεία του
έργου από το γαλλικό δραματικό θίασο της Théo de Bolcheim δυο μήνες πριν στο
ίδιο θέατρο. Δεν είχε, πάντως, ξαναδεί μία τόσο υποφερτή Μαργαρίτα, η οποία ήταν
ο τύπος της γυναίκας που εξωτερικώς εμφανιζόταν φιλήδονη, αδιάφορη στις
κοινωνικές απαιτήσεις και στα τρυφερά αισθήματα, αλλά εσωτερικά ήταν τίμια,
επιθυμούσε τον έρωτα, τη διέκρινε η αυταπάρνηση. Αυτές οι δυο υποστάσεις της
Μαργαρίτας δεν ερμηνεύθηκαν τέλεια από την Ε. Παρασκευοπούλου, διότι ούτε
φιλάρεσκη αρκετά ήταν, ούτε εκδήλωνε το πάθος της αρκούντως. Για την πρώτη
5332 Κωστής Παλαμάς, «Βιβλία και συγγραφείς, Θεατρικαί εντυπώσεις», στο περ. Εστία, αρ. 14,
5/4/1892, σ. 213-215.
967
έλλειψη δεν έφταιγε η ίδια, επειδή χρειαζόταν βαθιά γνώση και πείρα τέτοιων έξεων,
που μόνο στη Γαλλία μπορούσε να αποκτήσει κανείς. Για τη δεύτερη όμως ήταν
υπαίτια, διότι κάθε γυναίκα είναι ικανή να εκδηλώσει τέτοια αισθήματα. Η φωνή της
ακόμα θεωρήθηκε μονότονη και ο χρωματισμός της όχι ο απαιτούμενος. Συγκίνησε
μόνο για τα παθήματά της και όχι για το πάθος της. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί δεν
ικανοποίησαν, διότι οι περισσότεροι δεν γνώριζαν πώς να στέκονται, να περπατούν,
να προσέρχονται στη σκηνή και η απαγγελία τους ομοίαζε με αυτήν των μαθητών του
ελληνικού σχολείου5333.
Η Παρασκευοπούλου ερμηνεύει τη Μήδεια στην πεντάπρακτη ομώνυμη
τραγωδία του Césare della Valle (26/3), της οποίας η υπόθεση είναι παρμένη από τον
γνωστό αρχαίο ελληνικό μύθο. Η Μήδεια ήταν ρόλος για την Παρασκευοπούλου
«περισσότερον εις το στοιχείον της». Η ουσία ήταν να παραστεί στη σκηνή σαν
ύαινα, θηρίο που σκόρπιζε όλεθρο, θύτης των τέκνων της αλλά και θύμα της μοίρας.
Και αυτό το κατόρθωσε η πρωταγωνίστρια. Η μετάφραση του Ιω. Ζαμπέλιου ήταν
αρκετά μέτρια5334.
Στις 9 Απριλίου ανεβάστηκε Η τραγωδία του Κωνσταντή του Νικ. Ι. Λάσκαρη,
δίπρακτη κωμωδία, με ευφυολογίες και λογοπαίγνια, που σημείωσαν επιτυχία. Το
μονόλογο Το κουνούπι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη απήγγειλε ο Ευτ. Βονασέρας με
πολλή τέχνη και λεπτότητα5335.
Στο θέατρο «Κωμωδιών» η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου παρουσιάζει τον
Μάκβεθ του Σαίξπηρ (11/4), στην ωραία μετάφραση του Δημήτριου Βικέλα. Η
διεξαγωγή της παράστασης έγινε αρκετά καλά. Η πρωταγωνίστρια ως λαίδη Μάκβεθ
εξέφραζε όλον τον υπερφυή χαρακτήρα της και σε ορισμένες σκηνές ήταν
απαράμιλλη. Ο Δημήτριος Κοτοπούλης υποκρίθηκε καλά, καθώς και οι υπόλοιποι
του θιάσου5336.
Παρά την μεγάλη διάρκεια μερικών σκηνών η Παρασκευοπούλου και ο
Κοτοπούλης ανέβασαν σε καλλιτεχνικό ύψος τη Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη
(12/4). Η θιασάρχης έδειξε όλη της την τέχνη και αναφάνηκε μοναδική καλλιτέχνης.
Στη στάση του αγάλματος ήταν καταπληκτική και ήταν ωραίο να τη δει κανείς5337. Ο
5333 Ακρόπολις, 18/5/1892, 3709, 3.

5334 Εφημερίς, 27/3/1892, 87, 3, 28/3/1892, 88, 3. Για τον ρόλο της ως Μήδεια βλ. επίσης Αλεξία
Αλτουβά, ό.π., σ. 286-287.
11/1/1892, 11, 3, 26/1/1892, 26, 3, 8/4/1892, 99, 3, 9/4/1892, 100, 3, 10/4/1892, 101, 3.
5336 Εφημερίς, 11/4/1892, 102, 3, 12/4/1892, 103, 3.
5337 Ό.π., 17/4/1892, 108, 3. Πούχνερ, «Γαλάτεια και Τρισεύγενη», σ. 414-415.
968
Ολιέγ ή Ολ.έγ. σκιαγραφεί την ηθοποιό μετά την παράσταση του έργου Γαλάτεια του
Σπ. Βασιλειάδη. Εντυπωσιάσθηκε ο αρθρογράφος από τη μεταβολή της παρθενικής
Γαλάτειας σε μέγαιρα. Το παίξιμό της θύμιζε Σάρα Μπερνάρ. Η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου έδινε ψυχή, νεύρα, σάρκα και αίμα σε όλους τους χαρακτήρες που
ερμήνευε, είτε παρουσίαζε πρωτεύοντες είτε δευτερεύοντες συγγραφείς. Την
περιγράφει, όπως την είδε στο καμαρίνι της, όχι όμορφη κατά την κυριολεκτική
έννοια της λέξης, αλλά κατέχουσα μυστηριώδη χάρη, μεσαίου αναστήματος, λεπτή.
Το καμαρίνι της ήταν πενιχρό, διότι ο θεατρώνης δεν φρόντιζε για τις ανάγκες της
ηθοποιού. Ήταν κόρη φτωχού λειτουργού, που παρακολουθούσε τους θιάσους
εργαζόμενος στο θέατρο. Η ηθοποιός είχε επαφή με το θέατρο και τη ζωή του από
νεαρή ηλικία. Είχε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη και μόνη της έμαθε γραφή και
ανάγνωση, μόνη της άρχισε να εμβαθύνει στα δραματικά έργα και τους χαρακτήρες.
Δεν είχε δει τη Σάρα Μπερνάρ. Γεννήθηκε αληθινή καλλιτέχνιδα, με μεγάλη
αντίληψη και καλαισθησία, ικανότητες που διαμόρφωσαν την τραγική τέχνη της. Είχε
ζήσει τους πλανόδιους ελληνικούς θεατρικούς θιάσους, που ανέβαζαν έργα με «ό,τι
είχαν και με ό,τι δεν είχαν». Δεν μιμήθηκε κανέναν, ακολούθησε δικό της τρόπο και
δρόμο. Ο αρθρογράφος μεταφέρει τα παράπονα και την αγωνία της ηθοποιού για τους
κόπους που κατέβαλλε για τη σκηνή, την τέχνη της και τον βιοπορισμό της. Το
δημόσιο δυστυχώς δεν ενδιαφερόταν. Η κυβέρνηση δεν μπορούσε να αντιληφθεί τη
σημασία μιας μεγάλης ηθοποιού για το θέατρο. Όμως εκείνη συνέχιζε να εργάζεται
και να αγωνίζεται για την τέχνη της. Τελειώνοντας το άρθρο ο Ολιέγ γράφει και μας
κάνει και εμάς να αναλογιστούμε: «Έφυγα [από το θέατρο] και εις την κεφαλήν μου
περιεστρέφοντο τόσαι αι αναμνήσεις του παλαιού θεάτρου, ένθα ράπται, ξυλουργοί,
τυπογράφοι μετεσχηματίζοντο εις ηθοποιούς, και εσυλλογιζόμην, πως μέσα από
αυτόν τον κόσμον του ελληνικού θεάτρου, ηδυνήθη να εξέλθη μία αρτία
καλλιτέχνις»5338. Ο Ευτ. Βονασέρας ως Πυγμαλίων αποτεινόμενος προς το ψυχρό
άγαλμα εφάνη ανώτερος εαυτού, συνέχισε ο αρθρογράφος5339.
Ο Δημ. Κοτοπούλης επιμελήθηκε, για το θέατρο «Κωμωδιών», τη διασκευή
«εκ του ιταλικού στα καθ’ ημάς ήθη και έθιμα» και σε μουσική Λ. Σπινέλλη του
κωμειδυλλίου Το βιολί του μυλωνά (21 & 22/4). Τους στίχους φιλοτέχνησε ο Δ.
Κοτοπούλης. Η μουσική του Λ. Σπινέλλη ήταν πρωτότυπη με επίδραση όχι της
ιταλικής μουσικής, αλλά της ανατολίτικης σε συνδυασμό με γαλλική μουσική. Ο Λ.
5338 Ό.π., 6/6/1892, 158, 1. Βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 287.

5339 Εφημερίς, 13/4/1892, 104, 3.
969
Σπινέλλης, κατά την κριτική, παρενέβαλε συμφωνίες έντεχνες και μελωδικές,
προδίδοντας τη μουσική ιδιοφυΐα του. Η εκτέλεση ήταν επιτυχημένη. Η Όλγα
Δαμασκηνού έτερψε με τη γλυκιά φωνή της. Το ίδιο απέδωσε με τις τρίλιες της
φωνής της η Άρτ. Ζάμπου. Ο Γ. Χρυσάφης και ο Δημ. Κοτοπούλης στάθηκαν
αντάξιοι των προσδοκιών. Ο χορός ήταν απαράμιλλος και η κριτική απηύθυνε
συγχαρητήρια στον Λουδ. Σπινέλλη5340.
Σε αντίθεση με την άγρια και εκδικητική Μήδεια, που προκαλούσε τη φρίκη
για το φοβερό έρωτά της, η Ε. Παρασκευοπούλου ερμήνευσε επίσης τη λεπτή και
ευαίσθητη αστή Δέσποινα της Λυών του Edward Bulwer-Lytton (14/5) την τόσο
αιθέρια που θυσιάζει τη θέση της για χάρη της αγάπης ενός απλού χωρικού. Η
καλλιτέχνης μπορούσε να υποκρίνεται διαφορετικούς χαρακτήρες με μεγάλη
δεξιότητα. Ο κριτικός του θεάτρου της Εφημερίδος, με το ψευδώνυμο Θέσπις,
ανέφερε ότι κάτι έλειπε από την υποκριτική της, που μπορεί να οφειλόταν στη φωνή
της, φωνή βραχνή και βαθιά, όχι η φυσική της. Μπορεί να ταίριαζε στη Μαργαρίτα
Γκωτιέ της Κυρίας με τας καμελίας, αλλά όχι στην Παυλίνα. Άλλη παρατήρηση για τη
συγκεκριμένη ερμηνεία είναι ότι χαλαρωμένη και ψύχραιμη έβγαζε τα γάντια της
(«τα χειρόκτια») και καθυστερεί σε μια στιγμή όπου θα έπρεπε να τραπεί σε φυγή. Ο
Δ. Κοτοπούλης ως Κλαύδιος ήταν πολύ καλός. Η μετάφραση του Μ. Δαμιράλη
υπήρξε αρκούντως επιτυχής. Ο μεταφραστής κατίσχυσε σε όλες τις δυσκολίες της
ελληνικής απόδοσης5341.
Στο Ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi (17/5), πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Χαράλαμπου Άννινου, όπου πρωταγωνιστεί η Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου, η μετάφραση δεν κρίνεται θετικά5342.
Λίγος κόσμος παρακολούθησε την παράσταση της Χριστίνας
Αναγνωστοπούλου του Ι. Ζαμπέλιου. Ο σκηνικός διάκοσμος εν γένει και οι υποκριτές,
εκτός της Παρασκευοπούλου και του Κοτοπούλη, υπήρξαν ανεπαρκείς. Το έργο
ήταν, κατά την κριτική, «ναυάγιο» κυρίως λόγω της αρχαΐζουσας γλώσσας του. Η
Παρασκευοπούλου, όμως, κατόρθωσε με τις κινήσεις, τις στάσεις του σώματος και
τις εκφράσεις της να δείξει τα μεγάλα εθνικά συναισθήματα της ηρωίδας και τα
5340 Ακρόπολις, 22/4/1892, 3684, 3, 25/4/1892, 3687, 3, Εφημερίς, 13/4/1892, 104, 3, 17/4/1892, 108,
3, 19/4/1892, 110, 3, 21/4/1892, 112, 3, 22/4/1892, 113, 3, περ. Εστία, αρ. 28, 12/7/1892, σ. 2.
136, 3, 16/5/1892, 137, 2. Βλ. επίσης Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 287-288.
5342 Εφημερίς, 18/5/1892, 139, 3.
970
γυναικεία μητρικά αισθήματα προστασίας προς τα οικογενειακά μέλη5343.
Ο θίασος μεταφέρεται στο παριλίσιο θέατρο «Παράδεισος» για το θέρος5344.
Στη Μήδεια του δε Λαβάλ (31/5) η Παρασκευοπούλου επέδειξε την
καλλιτεχνία της και η εντύπωση, που προκάλεσε από την εμφάνισή της, στην ευρεία
σκηνή του θεάτρου, δεν μειώθηκε5345.
Στο Ένσαρκον άγαλμα του L. Cicconi (2/6) η πρωταγωνίστρια γοήτευσε και
εξανθρώπισε το στυγνό δράμα. Η ηθοποιός χαρακτηρίζεται «δαιμόνια». Τα φωνητικά
μέσα της ήταν τελειότερα και υπήρχε αλληλοβοήθεια μεταξύ των συνεργατών της. Ο
Δ. Κοτοπούλης ολοένα αναδεικνυόταν έξοχος καλλιτέχνης, χάρη στην ενδελεχή
μελέτη του. Ο νέος ηθοποιός Ν. Κουρής έδειχνε σκηνικά πλεονεκτήματα. Ο σκηνικός
διάκοσμος ήταν τελειότερος άλλων παραστάσεων5346.
Στην παράσταση της Γαλάτειας του Σπ. Βασιλειάδη (4/6) το θέατρο
«Παράδεισος» με την ευρεία πλατεία και σκηνή είχε κατακλυσθεί από κόσμο. Η
καλλιτέχνης ήταν αμίμητη, έξοχη στον ομώνυμο ρόλο. Ως άγαλμα υπήρξε περίφημη.
Ειδικά ο Δημ. Κοτοπούλης αναδείχθηκε υπέρτερος εαυτού με τη γλυκιά και
μελωδική φωνή του, με το αληθινό πάθος σύμφωνα με το οποίο υποκρίθηκε το
χαρακτήρα του Ρένου. Τέλειος και έξοχος ο Σπ. Σφήκας στο ρόλο του Πυγμαλίωνα.
Η γλώσσα παρόλο ότι ήταν αρχαΐζουσα κυλούσε ως «εύμολπον»5347 άκουσμα5348.
Η Δαλιδά του Οκτάβ Φεγιέ (10/6) ήταν αφορμή για να θαυμαστεί και πάλι η
μοναδική καλλιτέχνιδα Ε. Παρασκευοπούλου. Ανέπτυξε τον ισχυρό χαρακτήρα της
ακόλαστης γυναίκας, που κατέστρεψε ευγενείς υπάρξεις. Στις δραματικές σκηνές,
όπου ενέπαιζε και κατέστρεφε τα θύματά της, έπαιξε με έξοχη τέχνη. Ο Δημ.
Κοτοπούλης είχε διαμορφωθεί σε καλό ηθοποιό5349.
Το έργο του Τζιακομέττι Σάρα και Κάρολος (11/6) είχε αξιολογηθεί ως
οικογενειακό δράμα, με απίθανες συμπτώσεις και αλλόκοτη ηθική. Η εκτέλεση,
όμως, της Παρασκευοπούλου ήταν τέλεια, έδινε ψυχή και κίνηση στη σκηνική δράση.
Ο Σπ. Σφήκας, ως Εδουάρδος, καλός, η Άρτεμις Ζάμπου χαριτωμένη, η Ελ.

5344 Εφημερίς, 24/5/1892, 145, 3.
31/5/1892, 152, 3, 1/6/1892, 153, 2. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 291-292.
5346 Ακρόπολις, 3/6/1892, 3724, 3, Παλιγγενεσία, 2/6/1892, 8494, 3, Εφημερίς, 2/6/1892, 2, 3/6/1892,
155. 3.
5347 Εύμολπον από το μέλπω, που σημαίνει τραγουδώ.
3/6/1892, 155, 3, 4/6/1892, 156, 3, 5/6/1892, 157, 2, 6/6/1892, 158, 1.
11/6/1892, 163, 3.
971
Κοτοπούλη ως μητέρα εξέπληξε με την τέχνη της, αξιόλογος ο Γ. Χρυσάφης. Το
σύνολο της σκηνικής δράσης ήταν αρμονικό. Ο θίασος πρόοδευε5350.
Η διδασκαλία του Αρχισιδηρουργού του Georges Ohnet (13/6) επέτυχε στο
σύνολό της. Ο Σπ. Σφήκας, ως αρχισιδηρουργός, διέπρεψε και καθημερινά
βελτιωνόταν στην υπόκριση. Η θιασάρχης, κατά την κριτική, έπρεπε να μελετήσει και
να εστιάσει στην ιδιορρυθμία και υπερηφάνεια του χαρακτήρα της Κλαίρης, έτσι θα
την ερμήνευε καλύτερα. Η ενδελεχής μελέτη ήταν επιβεβλημένη εξαιτίας και της
συνεχούς αλλαγής των έργων και των χαρακτήρων. Αυτή η εναλλαγή ήταν φοβερά
δύσκολη για τους Έλληνες ηθοποιούς. Η μελέτη και η εκγύμνασή τους έπρεπε να
ήταν περισσότερες και βαθύτερες για να αγγίζουν το ψυχολογικό υπόβαθρο ώστε
αυτό να γινόταν δεύτερη φύση. Οι Ευρωπαίοι ηθοποιοί έπαιζαν λιγότερα έργα,
ανέβαζαν επί σκηνής πέντε ή έξι το πολύ. Το θέατρο στον Αρχισιδηρουργό ήταν
πλήρες και ο θίασος πιο καταρτισμένος, διότι έπαιζε γύρω από μια μεγάλη ηθοποιό
και αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη συνεχή βελτίωση και των άλλων μελών του
θιάσου5351. Στη δεύτερη παράσταση (14/6) η Παρασκευοπούλου είχε λάβει υπόψη της
τις παρατηρήσεις, κατά τον κριτικογράφο, και έδειξε βελτίωση. Επίσης η Άρτεμις
Ζάμπου είχε βελτιωθεί, αλλά της γίνονταν συστάσεις να αποφεύγει να μιμείται τη
φωνή της Παρασκευοπούλου. Ο Σ. Σφήκας άριστος. Η Ελένη Κοτοπούλη υπήρξε
ακατάλληλη για το πρόσωπο της ηλικιωμένης μαρκησίας5352.
Πλήθος κόσμου στη νέα παράσταση της Κυρίας με τας καμελίας του Αλ.
Δουμά υιού (17/6). Ποτέ άλλοτε το θέαμα και η πρωταγωνίστρια δεν είχαν τόση
μεγάλη επίδραση στο κοινό. Στον Σπ. Σφήκα γινόταν σύσταση να μελετήσει
καλύτερα, αφού είχε τα προσόντα, για να επιβάλει την αξία του5353.
Καταμαγεμένο απήλθε (2/7) το κοινό από την παράσταση, όπου η
Παρασκευοπούλου υποδύθηκε δύο διαφορετικά πρόσωπα, δύο ανόμοιους τύπους, τη
Σκύλλα από μία πράξη του δράματος του Σπ. Βασιλειάδη και μία απλή χωρική
σύγχρονη Ελληνίδα από την Κατάρα της μάνας του Αντ. Αντωνιάδη. Στη Σκύλλα
απέδωσε το ακατάσχετο πάθος της βασίλισσας και στο άλλο την Ελληνίδα αγρότισσα
12/6/1892, 164, 3.
5351 Ακρόπολις, 12/6/1892, 3732, 3, 13/6/1892, 3733, 3, 14/6/1892, 3734, 3, 15/6/1892, 3735, 3,
5352 Ακρόπολις, 12/6/1892, 3732, 3, 13/6/1892, 3733, 3, 14/6/1892, 3734, 3, 15/6/1892, 3735, 3,
Παλιγγενεσία, 15/6/1892, 8505, 3, Εφημερίς, 14/6/1892, 166, 3, 15/6/1892, 167, 2. Αλεξία Αλτουβά,
ό.π., σ. 293-294.
17/6/1892, 169, 3, 18/6/1892, 170, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 142, σημ. 50.
972
της εποχής, που επίσης παθιάζεται, πραγματική χωρική κατά το ένδυμα και τις
κινήσεις, όσο και τη λαλιά. Το κοινό κατελήφθη από πρωτοφανή ενθουσιασμό για
την ιδιοφυΐα της καλλιτέχνιδας. Στη γαλλική μονόπρακτη κωμωδία της παράστασης
σε διασκευή του Γ. Νικηφόρου, Οι καραβοτσακισμένοι, ο Γ. Χρυσάφης
πραγματοποίησε έναν απαράμιλλο τύπο, τον οποίο υποδύθηκε με τέχνη και
λεπτότητα5354.
Στην εκτέλεση του δράματος του V. Hugo Λουκρητία Βοργία (8/7) η
πρωταγωνίστρια ήταν θαυμάσια στις μεταπτώσεις του δραματικού χαρακτήρα ως
παθιασμένη γυναίκα, αγέρωχη ηγεμονίδα, υποκριτική, προσβεβλημένη και άγρια
εκδικούμενη, προκαλώντας φρίκη. Ο Δ. Κοτοπούλης ανακηρύχθηκε ο πρώτος, κατά
την κριτική, μεταξύ των σκηνικών καλλιτεχνών. Ήταν απαράμιλλος ως Δον
Αλφόνσος δουξ της Φερράρας. Απέδωσε με τέχνη το ηγεμονικό ήθος και την
αξιοπρέπεια του άνδρα που έχει προσβληθεί. Ο Σπ. Σφήκας άρεσε, παρά το ελεγειακό
μέρος του, όπου χρειαζόταν λεπτότητα τέχνης5355.
Στη Φρανσιγιόν του Αλ. Δουμά υιού (18/7) η πρωταγωνίστρια άρεσε, ιδίως
στη β΄ πράξη, όπου η σύζυγος διηγείται στον άντρα της πώς τον παρακολούθησε και
πώς τον εκδικήθηκε, παίρνοντας έναν τυχαίο νεανία για εραστή της, ενώ στη γ΄
πράξη αρνείται αυτή την πράξη της. Η Ε. Παρασκευοπούλου υπήρξε απαράμιλλη με
την τέχνη και τη φυσικότητά της και κατασυγκίνησε τους θεατές. Διέπλασε αυτόν τον
χαρακτήρα τόσο επιτυχώς, όσο οι γαλλίδες συνάδελφοί της. Ο διάκοσμος ήταν
πλούσιος και οι υπόλοιποι ηθοποιοί ανεπανάληπτοι. Ο Δ. Κοτοπούλης ήταν
υπέρτερος εαυτού ως Λουκιανός και ερμήνευσε με λεπτότητα έκφρασης και
απέριττες κινήσεις5356.
Η επιτυχία του δράματος των A. D’Ennery και E. Cormon Αι δύο ορφαναί
(Les deux orphelines) (24 & 25/7) οφειλόταν αποκλειστικά στην Ελένη Κοτοπούλη,
για το πρόσωπο της γριάς Φροσάρ, όπου επιδείκνυε ταλέντο τέλειας ηθοποιού. Το
κοινό έμεινε έκπληκτο από τη μεταμόρφωσή της σε απεχθή γριά5357.
8519, 3, Εφημερίς, 1/7/1892, 183, 3, 2/7/1892, 184, 3, 3/7/1892, 185, 3. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 294.
5355 Ακρόπολις, 8/7/1892, 3759, 3, Παλιγγενεσία, 8/7/1892, 8525, 3-4, Εφημερίς, 8/7/1892, 190, 2,
9/7/1892, 191, 3. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 294.
8533, 4, 18/7/1892, 8534, 4, Εφημερίς, 4/7/1892, 186, 3, 17/7/1892, 199, 3, 18/7/1892, 200, 3,
19/7/1892, 201, 3, 20/7/1892, 202, 3. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 293.
23/7/1892, 205, 2, 25/7/1892, 207, 3, 26/7/1892, 208, 3.
973
Στη χορεία των τραγικών ηρωίδων που ενσάρκωσε η Παρασκευοπούλου
προστίθεται και η Μερόπη, του ομώνυμου έργου του Δημήτριου Βερναρδάκη (20/8).
Το πρόσωπο της Μερόπης είναι γνήσιος ελληνικός τύπος με αρχαιοπρεπή διάπλαση.
Μελέτησε αυτό το πρόσωπο με τη βοήθεια του συγγραφέα και τον διέπλασε όπως ο
Δ. Βερναρδάκης ακριβώς ήθελε. Παρουσιάσθηκε εν μέσω ενθουσιασμού και
χειροκροτημάτων. Το έργο του Βερναρδάκη, κατά τον συντάκτη της κριτικής, δεν
είχε καλύτερους ερμηνευτές από την Ε. Παρασκευοπούλου και τον Δημ. Κοτοπούλη.
Τέτοια παράσταση, συνεχίζει το αρθρίδιο, έπειθε ότι το όνειρο για εθνικό θέατρο
ζούσε και ήκμαζε. Το δράμα ήταν ελληνικότατο και το ίδιο οι πρωταγωνιστές, οι
οποίοι εργάζονταν για την ανύψωση της ελληνικής θεατρικής σκηνής. Η
πρωταγωνίστρια θαυμάσθηκε για την τεχνική της, με υπόδειξη σε πολλά σημεία του
ιδίου του συγγραφέα, και έφτασε, με την απαγγελία των στίχων και την κάθε κίνησή
της, την τελειότητα στην υπόκρισή της. Ο Κοτοπούλης ήταν ευπαίδευτος,
γλωσσομαθής, εντελώς καλλιτεχνική φύση και βαθύς γνώστης της σκηνικής τέχνης.
Κατά την Εφημερίδα, επικράτησε θαυμασμός για την εκτέλεση, αφού και τα άλλα
μέλη της, όπως η Ελένη Κοτοπούλη, ως Ευρυμέδη, υπήρξαν άψογα5358.
Δίδαξε για πρώτη φορά το έργο Έρωτος θρίαμβος του Giuseppe Giacosa στις
22 και 23 Αυγούστου. Η ανώνυμη μετάφραση ήταν «καλλίστη με γλαφυράς φράσεις
και το αρμόζον τω έργω ύφος, ούτε σχολαστικόν, ούτε χυδαίον». Η εκτέλεση υπήρξε
καλή, αλλά ο κριτικός της Ακροπόλεως Α.Ν. Πετσάλης συνιστούσε στην Ε.
Παρασκευοπούλου να είναι πιο απλή στον οικογενειακό διάλογο και να κρατά το
τραγικό ύφος για τις τραγικές σκηνές μόνο. Ο Δημ. Κοτοπούλης έπαιξε με
φυσικότητα το πρόσωπο του Ούγου. Κατά την Εφημερίδα, η παράσταση ήταν
λαμπρή. Ο διάκοσμος ήταν επιτυχής, όπως και οι ενδυμασίες των ηθοποιών. Ο
Κοτοπούλης κατέβαλε προσπάθεια υπέρ της πληρέστερης εκτέλεσης και δεν εφείσθη
κόστους. Η Ε. Παρασκευοπούλου γενικώς διέπρεπε στους δραματικούς χαρακτήρες
και προσέθεσε έναν ακόμα με το δράμα αυτό στο ρεπερτόριό της, σημειώνει η
Εφημερίς5359.
Ο Ιωάννης Δρακάκης αποχώρησε από το θίασο γύρω στα μέσα του
21/8/1892, 234, 3. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 294-295, της ίδιας, «Η συμβολή του Δημητρίου
Βερναρδάκη στην ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ. 152-153.
22/8/1892, 235, 3, 23/8/1892, 263, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163, Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 294.
974
Αυγούστου και άρχισε να παίζει στο θέατρο «Μουνυχίας» Πειραιά5360.
Ο θίασος «Πρόοδος» μεταφέρθηκε στο θέατρο «Κήπος του Ορφανίδου» ή
«Ολύμπια» στις 26 Αυγούστου, όπου ο θίασος συνέχισε τις παραστάσεις με το δράμα
Άγγελος, τύραννος του Παταυίου (Angelo) του Victor Hugo (26/8), που είχε
παρουσιάσει ξανά από το θέατρο «Παράδεισος» στις 16 Αυγούστου. Η θιασάρχης ως
Θίσβη ενθουσίασε το κοινό. Πολύ καλή η Άρτ. Ζάμπου, ως Αικατερίνη της
Βραγάντζας, και ο Δ. Κοτοπούλης τέλειος ως Άγγελος5361.
Τερπνή υπήρξε η εσπερίδα στο θέατρο «Ολύμπια» όπου παρουσιάσθηκαν
(28/8) τρεις μονόπρακτες κωμωδίες. Το κοινό καταχειροκρότησε την
Παρασκευοπούλου στη Σύζυγο του Λουλουδάκη των Lambert Thiboust και Th.
Barrière, σε διασκευή του Άγγ. Βλάχου. Η υποκριτική της ήταν χαριτωμένη και
ζωηρή, μια εικόνα διαφορετική από τους συνήθεις δραματικούς ρόλους5362.
Στην παράσταση του δράματος των P. Dumanoir και A. D’Ennery Δον Καίσαρ
του Βαζάν (Don César de Bazan) ο Δ. Κοτοπούλης κατέγραφε επιτυχία. Η Εφημερίς,
όμως, αναρωτιόταν, γιατί κατατριβόταν με το ρόλο της Μαριτάνας η πρωταγωνίστρια
Παρασκευοπούλου, εφόσον ο ρόλος ήταν κατώτερος της τέχνης της5363.
Το παλαιό δράμα του Paolo Giacometti Η εικών της Παρθένου (Παναγίας) ή
Το τέλος του εξόχου πνεύματος, που παραστάθηκε (10/9) δεν άρεσε στο κοινό, παρόλο
ότι ο Δ. Κοτοπούλης έπαιξε λαμπρά το μέρος του, όπως και ο Ν. Κουρής. Η Αριάδνη
Νίκα υποδύθηκε ευσυνείδητα το ρόλο της Ελένης5364.
Στις 13 Σεπτεμβρίου παραστάθηκε Ο βασιλεύς Ληρ (King Lear) του
Shakespeare σε μετάφραση Δ. Βικέλα. Στον ομώνυμο ρόλο εμφανίστηκε ο Γ.
Πετρίδης. Ο κόσμος τον χειροκρότησε θερμά, αναγνωρίζοντας ότι κρατούσε επί των
ώμων του όλο το βάρος της τραγωδίας. Η ανεπάρκεια των άλλων προσώπων ήταν
καταφανής, πλην του Δ. Κοτοπούλη, που έκανε ό,τι μπορούσε ως Κεντ. Ο θίασος
έδωσε στη θερινή περίοδο ζωή και κίνηση. Αποπειράθηκε στο τέλος της σεζόν να
παρουσιάσει Σαίξπηρ και μόνο για αυτό το εγχείρημα έπρεπε να επαινεθεί5365.
Στην παράσταση της τραγωδίας Χίος δούλη του Αλέξανδρου Σταματιάδη, η
εκτέλεση ήταν αδέξια σκηνοποιημένη, αλλά η Παρασκευοπούλου ως Μαρία
5360 Ακρόπολις, 13/8/1892, 3794, 3. Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 1039.
5361 Εφημερίς, 26/8/1892, 239, 3, 27/8/1892, 240, 3.
5362 Ό.π., 28/8/1892, 241, 3, 29/8/1892, 242, 3.
5363 Ό.π., 6/9/1892, 250, 3, 7/9/1892, 251, 3.
975
προσέδωσε δραματική κίνηση. Έκτακτα επέτυχε και ο Γ. Πετρίδης ως πατέρας της
Μαρίας. Απαράμιλλος ο Δ. Κοτοπούλης στην απαγγελία των στίχων του Σταματιάδη
με τέχνη και πάθος5366.
Διεξήχθη με επιτυχία η παράσταση της Αδριανής Λεκουβρέρ των Σκριμπ και
Λεγκουβέ (21/9). Έδειξαν μεγάλη μέριμνα για το σκηνικό διάκοσμο και τις
ενδυμασίες οι θιασάρχες. Από τα μέλη του θιάσου ο Γ. Πετρίδης ήταν ο μόνος που
διακρίθηκε. Η Ε. Παρασκευοπούλου, κατά την Εφημερίδα, χρειαζόταν περισσότερη
προσπάθεια για τη διερμηνεία του προσώπου της Αδριανής. Ο συντάκτης της
κριτικής ανέμενε τη δεύτερη παράσταση για να κρίνει εκτενέστερα. Ο ρόλος
απαιτούσε περισσότερο αίσθημα5367. Η κριτική επανήλθε μετά τη δεύτερη παράσταση
(22/9, την επόμενη ημέρα της πρώτης) και δήλωσε ότι η Παρασκευοπούλου έπαιξε
θαυμάσια και επέδειξε την έξοχη δραματική τέχνη της. Ζωηρότερος υπήρξε ο Δ.
Κοτοπούλης, ως κόμης του Σαξ, και από τον οποίο το κοινό απαιτούσε πάντοτε
ερμηνεία πρωτεύοντα καλλιτέχνη. Ο Γ. Πετρίδης ήταν λαμπρός ως Μισονέ. Ο Ν.
Κουρής, ως αββάς, τελειότερος από την πρώτη παράσταση και κάθε ημέρα
συμπαθέστερος στο κοινό, παρέχοντας την εγγύηση ότι θα αποτελέσει παράγοντα της
αναγεννώμενης ελληνικής σκηνής5368. Στις 24 Σεπτεμβρίου δόθηκε εκ νέου το έργο
και η κριτική ήταν μια έκρηξη ενθουσιασμού και θαυμασμού για την
πρωταγωνίστρια, η οποία έδειξε όλη την ιδιοφυΐα της τέχνης της, αφού μόνο προ
είκοσι ημερών δεν γνώριζε ακόμα το δράμα και όμως μπόρεσε εντός συντόμου
χρόνου να ερμηνεύσει το πρόσωπο. Μαζί με την πρωταγωνίστρια και οι άλλοι
ηθοποιοί αποδείχθηκαν αγνώριστοι και βελτιωμένοι5369.
Ο κριτικός της Ακροπόλεως Α.Ν. Πετσάλης γράφει ότι «το έργο τούτο μετά
πολλής τέχνης συνετάχθη. Τόσον επιτηδείως κινούνται τα ελατήρια, μετά τόσης
ταχύτητος γεννώνται τα επεισόδια, ώστε το πλήθος παραδεδομένον όλον εις την
περιέργειαν δεν πρόσεχε την αξίαν των δρώντων προσώπων. Εις το δράμα ούτε μία
φράσις ούτε ένας λόγος ήτο περιττός ή άχρηστος. Η λύσις εξ αρχής είχε
παρασκευασθή και προσεκτικός τις παρατηρητής μπορούσε να την μαντέψη». Η Ε.
Παρασκευοπούλου υποκρίθηκε κάλλιστα και με επιτυχία το πρόσωπο της Αδριανής.
Βεβαίως χώλαινε ακόμα στο ύφος, το λεγόμενο από τους Γάλλους, familier. Ήταν
260, 2.
5367 Εφημερίς, 22/9/1892, 266, 2-3.
5368 Ό.π., 23/9/1892, 267, 3.
5369 Ό.π., 25/9/1892, 269, 3, 26/9/1892, 270, 3.
976
δειλή και αβέβαιη στις κινήσεις της και μονότονη, όπου το πάθος δεν ήταν σφοδρό ή
άγριο. Αλλά υπήρξε έκτακτη ως προς την ευκινησία της φυσιογνωμίας της και τη
θαυμαστή λαμπρότητα και έκφραση των οφθαλμών της5370.
Το έργο παίχθηκε παράλληλα από το θίασο «Ευριπίδης» του Μιχ. Αρνιωτάκη,
στο θέατρο «Κωμωδιών», με την ανταγωνίστρια της Ε. Παρασκευοπούλου, την Αικ.
Βερώνη στο ρόλο της Αδριανής. Η Αικ. Βερώνη υψηλή και λεπτή στο σώμα,
ευκίνητη και ευθυτενής έκανε από την αρχή καλή εντύπωση. Μαύροι οφθαλμοί και
λευκοί οδόντες προσέλκυαν την προσοχή του κοινού προς αυτήν, ενώ διέθετε καθαρή
και ηχηρή φωνή. Με τέτοια φυσικά προτερήματα προικισμένη, κατείχε τα κυριότερα
προσόντα, τα οποία μπορούσαν να την αναδείξουν σε αριστοτέχνη. Αν και η φωνή
υπερείχε κατά την καθαρότητα και το ηχηρό της ομότεχνής της Παρασκευοπούλου,
δεν είχε ούτε το πάθος, ούτε τους τόνους, ούτε τους ποικίλους χρωματισμούς εκείνης.
Η φωνή της περιοριζόταν σε μια ορισμένη κλίμακα, δεν μπορούσε να την χρωματίσει
επιτυχώς. Η Παρασκευοπούλου έκανε χρήση των πλεονεκτημάτων της φωνής της
μόνο στις στιγμές της παραφοράς. Η Βερώνη ήταν πάντα ανώτερη στο familier ύφος,
ενώ η Παρασκευοπούλου διακρινόταν στο τραγικό. Όπου το πάθος υπερτερούσε στην
Αδριανή, η Παρασκευοπούλου ανυψωνόταν σε αληθή τραγωδό, ενώ όπου ήταν
αναγκαία μια ήρεμη και φυσική συνδιάλεξη η Βερώνη ήταν άμεμπτη. Για αυτό, η
Βερώνη θεωρήθηκε ψυχρή σχεδόν στον ερωτικό διάλογο της Αδριανής με τον κόμη
της Σαξωνίας, ενώ η Παρασκευοπούλου ήταν γεμάτη πάθος και ζωή. Αντίθετα η
Παρασκευοπούλου καταντούσε μελοδραματική στο σαλόνι της δούκισσας, ενώ η
ανταγωνίστριά της, αληθινή γυναίκα και δειλή, ανύποπτη φιλοξενούμενη σε
αριστοκρατική αίθουσα. Αντίθετα καλύτερα εννόησε η Παρασκευοπούλου τη σκηνή,
όπου η Αδριανή διάβαζε την επιστολή του κόμητος και έμενε μελαγχολική και
παραπονούμενη επί σκηνής, ενώ η Βερώνη έμπαινε στη σκηνή με παραφορά και
έσχιζε το γράμμα. Η πρώτη είχε καταλάβει καλύτερα τον χαρακτήρα της αληθινής
ιστορικά Αδριανής. Η σκηνή της φυγάδευσης της δούκισσας ήταν αληθέστερη στη
Βερώνη, από ό,τι στην Παρασκευοπούλου, που έπρεπε να ήταν περισσότερο
παθιασμένη. Η σκηνή του θανάτου της Αδριανής παιζόταν υπερβολικά και από τις
δύο ηθοποιούς, είτε υπερβολικά ήρεμα είτε πολύ παράφορα. Ο κριτικός της
Ακροπόλεως Α.Ν. Πετσάλης κατέληγε, ότι η Βερώνη είχε όλα τα πλεονεκτήματα μιας
comédienne, ενώ η Παρασκευοπούλου μιας tragédienne. Η μετάφραση του έργου για
5370 Ακρόπολις, 7/10/1892, 3837, 3.
977
λογαριασμό της Αικ. Βερώνη κρίθηκε ως «αισχρά, μολύνουσα τα ώτα δια
μεταφραστικών παρανοήσεων και αμαθειών». Οι ενδυμασίες δεν ταίριαζαν στην
εποχή της Αντιβασιλείας, αλλά στην εποχή του Γκολντόνι. Το συμπέρασμα του
κριτικού ήταν ότι στο σύνολό του το έργο παρουσιάσθηκε ασυγκρίτως καλύτερα στο
θέατρο «Ορφανίδου» από το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου5371.
Ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
μετακινείται από τις 19 Οκτωβρίου 1892 στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και από
τις 8 Νοεμβρίου 1892 στο θέατρο «Κωμωδιών» και πάλι.
Στο θέατρο «Κωμωδιών» έδωσαν εκ νέου την παράσταση της Κυρίας με τας
καμελίας του Αλ. Δουμά υιού (8/11) με τον Ευτύχιο Βονασέρα ως Αρμάνδο, ο οποίος
έπαιξε πολύ καλά, και οι άλλοι ηθοποιοί συμπλήρωναν την παράσταση δίνοντας ζωή
στη σκηνή μαζί με την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Η Ελληνίδα καλλιτέχνης
ψυχολόγησε τις εκστάσεις του έρωτα, τον πόνο του αποχωρισμού, τη νόσο της ψυχής
και του σώματος. Από την προσέγγιση της ψυχολογικής πραγματικότητας της
ηρωίδας του Δουμά, άντλησε η πρωταγωνίστρια την καλλιτεχνική αλήθεια και
ερμήνευσε. Επί σκηνής, η Παρασκευοπούλου με κάθε κίνησή της, κάθε έκφραση του
προσώπου εκδήλωνε την καλλιτεχνική της ερμηνεία. Την κριτική της Εφημερίδος
υπογράφει ο Ολιέγ5372.
Τον Νοέμβριο του 1892 γίνεται γνωστό ότι έχει προβλήματα στην υγεία
της5373. Παρόλα αυτά παρουσιάζει την Δόνα Σόλα στον Ερνάνη του Ουγκώ (19/11).
Το έργο είχε πολλά χρόνια να παρασταθεί στην Αθήνα. Η μετάφραση του Ιω.
Ραπτάρχη θεωρήθηκε ατελής. Οι ηθοποιοί δεν είχαν μελετήσει το δράμα και το μέρος
τους, και οι δοκιμές πρέπει να ήταν λίγες. Η δεύτερη παράσταση (21/11) ήταν σαφώς
καλύτερη. Ο Δ. Κοτοπούλης, ως Ερνάνης, σαν αληθινός Ισπανός, έδειξε περιπάθεια
και ζωηρότητα. Ο Π. Τσούκας φάνηκε εξαιρετικός ως Κάρολος Ε΄ και ο Γ.
Χρυσάφης έδειξε αληθινή τέχνη στον Σύλβα. Η Παρασκευοπούλου, παρόλο ότι ο
υποβολέας φάνηκε άπειρος, κατόρθωσε να συγκαλύψει σκηνικές ατέλειες. Στο ρόλο
αυτό έδειξε όλη τη δραματική της τέχνη. Χειροκροτήματα ξέσπασαν στο τέλος, που
αποδείκνυαν ότι το έργο μπορούσε να παιχθεί και σε άλλες παραστάσεις5374.
5371 Ό.π., 13/10/1892, 3843, 3. Βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 296-299.

8/11/1892, 313, 3, 9/11/1892, 314, 3, Ολιέγ, «Παρασκευοπούλου-Μαργαρίτα Γκωτιέ», στην
Εφημερίδα, 10/11/1892, 315, 2. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 299.
5373 Εφημερίς, 5/11/1892, 310, 3.
978
Η Παρασκευοπούλου οφείλει τον καλλιτεχνικό της θρίαμβο στην εκτίμηση
που τρέφει προς αυτήν η δημόσια κρίση. Πολλοί καλλιτέχνες οφείλουν τη φήμη τους
στη διαφήμιση που τους γίνεται από τον έντυπο Τύπο, για την πρωταγωνίστρια όμως
αυτή, ο Τύπος τήρησε «επίμεμπτον σιγήν», εκτός δύο ή τριών εντύπων που
κατανόησαν την ιδιοφυΐα της. Δεν σπούδασε την τέχνη της σε δραματικές σχολές,
είχε φυσικό δραματικό ταλέντο. Στο πρόσωπό της αποτύπωνε τα λεπτότερα και
υψηλότερα συναισθήματα και πάθη. Αφιέρωσε τον εαυτό της και τη ζωή της στη
σκηνή και στην υπηρεσία της. Ο ελληνικός Τύπος και ο Ελληνισμός του εξωτερικού
εμφορούνταν από τα ευγενέστερα αισθήματα προς την ελληνική σκηνή, τη
νεοελληνική δραματογραφία και την πρωταγωνίστρια αυτή. Όλοι όφειλαν να
ενθαρρύνουν την ηθοποιό και όλους εκείνους τους υποκριτές που αναδείκνυαν το
ελληνικό δράμα, τελειώνει το άρθρο της Εφημερίδος για τη θιασάρχη και
πρωταγωνίστρια5375.
Ο θίασος της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου αναχώρησε προς το τέλος του
Νοεμβρίου 1892 για να δώσει παραστάσεις στο θέατρο «Φώσκολος» της
Ζακύνθου5376. Ο Δημ. Κοτοπούλης συνέχισε τις παραστάσεις χωρίς την
Παρασκευοπούλου με το θίασο «Πρόοδος» στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Ο
θίασος διασπάστηκε. Η θεατρική δράση του, καθόλη την περίοδο του 1892, γέννησε
ελπίδες για τη δημιουργία του εθνικού θεάτρου. Στη Ζάκυνθο που ήταν γνωστή για
τη θεατρόφιλη και τη μουσόφιλη διάθεσή της, ο θίασος ενωμένος θα έβαινε
τελειοποιούμενος. Η διάσπασή του, όμως, δεν ωφελούσε. Το πρώτο στοιχείο για
καταρτισμό επαρκούς θιάσου και με διάθεση προόδου ήταν και είναι η μονιμότητα
των μελών στην απαρτία του θιάσου. Οι καλύτερα διδασκόμενοι είναι οι μόνιμοι
ηθοποιοί και όχι αυτοί που άτακτα προσκολλούνταν πότε στον ένα και πότε στον
άλλο θίασο5377.
1893
Ο υπό την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου δραματικός θίασος «Πρόοδος»,
μετονομασθείς σε θίασο «Αισχύλος» έφθασε από τη Σύρο στην Αθήνα για τη θερινή
περίοδο5378. Εγκαταστάθηκε στο θέατρο «Παράδεισος» με διευθυντή του θιάσου τον
Γ. Πετρίδη, ενώ περιλάμβανε τα εξής μέλη: Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, Άννα
5375 Εφημερίς, 22/7/1892, 204, 3.

5376 Ό.π., 20/11/1892, 325, 3, 1/12/1892, 336, 3, περ. Εστία, αρ. 48, 29/11/1892, σ. 352.
5377 Εφημερίς, 1/12/1892, 336, 3, 3/12/1892, 338, 3.
7, 25/5/1893, 145, 6, περ. Εστία, αρ. 21, 23/5/1893, σ. 2. Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην
Ερμούπολη της Σύρου, σ. 896-900.
979
Λαζαρίδου, Φ. Δημητρουλοπούλου, Σ. Δημητρουλοπούλου, Τερψιχόρη Ράινεκ,
Αγάθη Γεωργίου, Δ. Σταϊκοπούλου, Γ. Πετρίδη, Γ. Χρυσάφη, Ιω. Βονασέρα, Ευτ.
Βονασέρα, Ν. Πεζοδρόμο, Ι. Επιτροπάκη κ.ά.5379.
Ξεκινάει τις παραστάσεις στις 29 και 30 Μαΐου 1893 με τη Φρου-φρου
(Froufrou) των Henri Meilhac και Ludovic Halévy, όπου η Παρασκευοπούλου
υποκρίθηκε τον αληθινά δυσχερή χαρακτήρα της ιδιότροπης παρισινής Φρου-φρου με
υπέροχη τελειότητα. «Γλυκεία και τρυφερά εις τας σκηνάς του αφρόντιδος βίου,
φοβερά εν τη εκρήξει της ζηλοτυπίας, όταν φθονεί και υποπτεύεται την αφοσιωμένην
αδελφήν της, αμίμητος εν τη κατανυκτική σκηνή της μετανοίας και του θανάτου. Αι
αμφιέσεις της ήσαν πολυτιμόταται, εις εκάστην πράξιν [χρησιμοποιούσε] νέαν
ενδυμασίαν, αψόγου πολυτελείας και πρωτοφανούς πλούτου». Ξεχώρισε η μικρή
εύελπις ηθοποιός Τερψιχόρη Ράινεκ για τη φυσικότητα της υπόκρισής της. Η
πρωταγωνίστρια επευφημήθηκε ζωηρότατα. Η υπόκριση των άλλων μελών ήταν
καλή. Η μετάφραση «αθλία ούσα, δεν απέδιδε την αβράν χάριν και κομψότητα του
πρωτοτύπου. Όλαι αι πλήρεις ζωής και δυνάμεως φράσεις, τας οποίας είχον ακούσει
μετά τόσης συγκινήσεως και απολαύσεως από το στόμα της Σ. Βερνάρ, εις το στόμα
της Παρασκευοπούλου ήσαν ψυχραί και άτονοι»5380. Πραγματοποιήθηκε ταυτόχρονη
παράσταση του ίδιου έργου από το θίασο «Μένανδρος» και την Αικατερίνη Βερώνη.
Οι λόγοι βέβαια ήταν σαφώς ανταγωνιστικοί και σκόπευαν στη διατήρηση και τον
έλεγχο των εκατέρωθεν θαυμαστών των πρωταγωνιστριών5381.
Το ρεπερτόριό της ήταν:
 Οδέττη (Odette) του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα5382,
5379 Ακρόπολις, 26/5/1893, 4062, 3, Παλιγγενεσία, 26/5/1893, 8799-8800, 3, Νέα Εφημερίς, 26/5/1893,
146, 5-6.
5380 Ακρόπολις, 30/5/1893, 4066, 3, Παλιγγενεσία, 29/5/1893, 31/5/1893, 8804, 3, Νέα Εφημερίς,
28/5/1893, 148, 4, 29/5/1893, 149, 6 και 7, 30/5/1893, 150, 7, περ. Εστία, αρ. 22, 30/5/1893, σ. 352.
5381 Για τις παράλληλες παραστάσεις του 1893 στην Αθήνα από την Αικατερίνη Βερώνη και την
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 180-196 και 308-332.
8806, 4, 3/6/1893, 8807, 3, 4/6/1893, 8808, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1893, 152, 7, 3/6/1893, 154, 5 και 6-
7, 4/6/1893, 155, 5.
5383 Νέα Εφημερίς, 5/6/1893, 156, 5 και 6, 7/6/1893, 158, 7.
8/6/1893, 159, 4 και 6, 10/6/1893, 161, 6.
980
 Το ένσαρκον άγαλμα του Luigi Cicconi, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
 Φρανσιγιόν (Francillion) του Alexandre Dumas υιού, τρίπρακτο δράμα,
 Μεταξύ μας των Ν. Λάσκαρη και Μ. Γιαννουκάκη, μονόπρακτη κωμωδία5387,
 Η καλλιτέχνις και ο δραματουργός του Κωνσταντίνου Πέρβελη, δράμα5388,
 Η τρίχα του Ι. Δεληκατερίνη, κωμικός μονόλογος5389,
 Φρύνη του Riccardo Castelvecchio, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Γεωργίου Ι. Δουρούτη5390,
Délacour, μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Δ. Αλεξιάδη και Π.
 Σιμόνη (Mariage blanc) του Jules Lemaître, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση
Μ. Γιαννουκάκη5392,
 Το λευκόν δράμα των Ι. Δεληκατερίνη και Μ. Αθηναίου, δράμα,
και 8, 11/6/1893, 162, 4.
8816, 3, 15/6/1893, 8817, 3, 16/6/1893, 8818, 4, 17/6/1893, 8819, 4, Νέα Εφημερίς, 15/6/1893, 166, 7,
17/6/1893, 168, 7, 18/6/1893, 169, 5.
5389 Νέα Εφημερίς, 20/6/1893, 171, 5 και 7, 22/6/1893, 173, 5.
8817, 3, Νέα Εφημερίς, 11/6/1893, 162, 4, 15/6/1893, 166, 4, 19/6/1893, 170, 6-7, 22/6/1893, 173, 5,
23/6/1893, 174, 6 και 8, 24/6/1893, 175, 4, 25/6/1893, 176, 3-4.
5 και 6, 28/6/1893, 179, 3-4.
3/7/1893, 184, 4-5 και 7, περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 76-77 (κριτική από τον Γρ. Ξενόπουλο).
6/7/1893, 187, 3 και 6.
981
 Φαιδώρα του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Ηλία
Βικέλα5398,
 Ο τραγουδιστής του Ιω. Πολέμη, δραματικό ειδύλλιο,
 Ο λυχνοστάτης του Ι. Δεληκατερίνη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Η ζωή, μονόλογος,
 Η βλαχοπούλα, μονόλογος5400,
 Ακτίς εν σκότει του Δημ. Κορομηλά, δράμα5401.
Από την Τετάρτη 18 Αυγούστου 1893 μετακομίζει στο θέατρο
«Ολύμπια» ή «Κήπος του Ορφανίδου», ενώ διακόπτει τη συνεργασία της με τον
Γεώργιο Πετρίδη και συμπράττει πλέον με το θίασο «Πρόοδος» του Δημ.
Κοτοπούλη5402. Τα νέα έργα που παρουσιάζει είναι:
5394 Ακρόπολις, 1/7/1893, 4098, 3, 2/7/1893, 4099, 3, 5/7/1893, 4102, 3, 8/7/1893, 4105, 3,
5, 29/6/1893, 180, 4, 7/7/1893, 188, 4, 8/7/1893, 189, 7, 10/7/1893, 191, 4, περ. Εστία, αρ. 28,
11/7/1893, σ. 2.
12/7/1893, 193, 4.
8847, 4, 18/7/1893, 8848, 4, Νέα Εφημερίς, 16/7/1893, 197, 6, 17/7/1893, 198, 4-5 και 6.
Εφημερίς, 20/7/1893, 201, 6.
8855, 4, Νέα Εφημερίς, 24/7/1893, 205, 4 και 7, περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 80.
6.
5400 Παλιγγενεσία, 25/7/1893, 8855, 4, 30/7/1893, 8860, 4, 31/7/1893, 8861, 4, 1/8/1893, 8862, 4, Νέα
Εφημερίς, 10/7/1893, 191, 3, 30/7/1893, 211, 4, 31/7/1893, 212, 7, 1/8/1893, 213, 5, περ. Εστία, αρ. 32,
8/8/1893, σ. 95-96.
17/7/1893, 198, 4-5, 24/7/1893, 205, 4, 3/8/1893, 215, 4.
5, 18/8/1893, 230, 7.
982
μετάφραση Ηλία Βεργοπούλου5404.
 Η λύσις του προβλήματος του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία μετ’
ασμάτων5405,
 Τα οικογενειακά γελοία, δίπρακτη κωμωδία ενός αξιωματικού του στρατού,
 Η μονομαχία δύο δειλών, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
 Η χάρις του βασιλιά του Δημ. Κόκκου, ποίημα5406,
 Μάκβεθ (Macbeth) του Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία5407,
 Πριγκίπισσα Σεβερίνη του Alexandre Dumas υιού, δράμα σε μετάφραση Διον.
Σταυρόπουλου5408,
D’Ennery,
Γεωργίου Ι. Δουρούτη (γ΄ πράξη),
Αλεξιάδη,
μονόπρακτη κωμωδία σε μετάφραση του Δ. Μονδίνου και σε μουσική Λ.
 Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα5411.
Στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών» της οδού Σταδίου ο θίασος «Πρόοδος»
της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και του Δημ. Κοτοπούλη ξεκινάει με την μετέπειτα

5404 Παλιγγενεσία, 24/8/1893, 8887, 4.
5405 Ό.π., 29/8/1893, 8890, 4, 30/8/1893, 8891, 4, Νέα Εφημερίς, 29/8/1893, 241, 7.
8891, 4, Παλιγγενεσία, 29/8/1893, 8890, 4. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 163.
21/7/1893, 202, 5, 8/9/1893, 251, 5, 9/9/1893, 252, 7.
5411 Ακρόπολις, 23/9/1893, 4181, 3, Παλιγγενεσία, 21/9/1893, 8913, 4, 22/9/1893, 8914, 3-4, Νέα
Εφημερίς, 12/8/1893, 224, 4, 17/9/1893, 260, 5, 22/9/1893, 265, 5 και 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 88-91,
Σπάθης, «Το νεοελληνικό θέατρο», σ. 21-22.
983
πολυπαιγμένη Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη στις 3 Οκτωβρίου 18935412 και από την
1 Νοεμβρίου εμφανίζονται έως το τέλος του χρόνου στο θέατρο «Κωμωδιών» και στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Τα καινούργια έργα, που παίζουν είναι:
 Η Μάρω και το αρνάκι της του Δημ. Κόκκου, ποίημα που απαγγέλθηκε από
την Βασιλεία Στεφάνου,
 Δυωδία από τον Γέρω-Ξούρη με την Αδαμαντία Πομόνη5413,
Th. Barrière, μονόπρακτη κωμωδία σε διασκευή Άγγ. Βλάχου και σκηνές μετ’
ασμάτων από τον Κύκλωπα του Ευριπίδη, ευεργετική παράσταση υπέρ του
«Συλλόγου των Φιλοτέχνων»5418,
 Μαρία Δοξαπατρή του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα5420,
 Σκηνές της Φαύστας του Δημ. Βερναρδάκη και της Σκύλλας του Σπ.
Βασιλειάδη,
 Σουλιώτισσες του Κ.Γ. Ξένου, ποίημα σε απαγγελία του Γ. Χρυσάφη,
4/10/1893, 277, 4.
293, 7.
2/11/1893, 8954, 3, Νέα Εφημερίς, 30/10/1893, 303, 7, 1/11/1893, 305, 4, 3/11/1893, 307, 7,
4/11/1893, 308, 6.
5419 Παλιγγενεσία, 2/11/1893, 8954, 3.
5420 Νέα Εφημερίς, 5/11/1893, 309, 5-6.
984
 Ο Ελεάζαρος του Μαστροκίνη, ευεργετική παράσταση υπέρ του «Αρχαϊκού
Φοιτητικού Συλλόγου»5421,
 Τα τέκνα του Δοξαπατρή του Σοφοκλή Καρύδη, πεντάπρακτο δράμα5422,
 Το όνειρον του Κωνσταντίνου Πέρβελη, πεντάπρακτο δράμα5423,
 Οι ζηλιάρηδες του Ν. Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία5424,
 Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτη τραγωδία,
 Η ερωτική απόπειρα του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία με την Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου και το χορό του «Αρχαϊκού Φοιτητικού Συλλόγου»5425.
Η παράσταση της πρωτοπαρουσιαζόμενης Οδέττης του Β. Σαρντού (3/6)
χαρακτηριζόταν από «θέλγουσαν αρμονίαν εν τω συνόλω των κινήσεων, των
ενδυμάτων, της στάσεως των ηθοποιών επί της σκηνής». Η Παρασκευοπούλου
επέδειξε όλη τη δύναμή της. Η μεταξύ των συζύγων πάλη, όταν της ζητούν να
απαρνηθεί το παιδί της και το όνομά της, υπήρξε καλλιτεχνική απόλαυση σπανιότατη
για την Αθήνα. Και στο τέλος, όταν την φέρνουν ημιθανή και αδυνατεί να προφέρει
την τελευταία λέξη στοργής προς το τέκνο της, η ηθοποιία φθάνει στο άκρο της
φυσικότητας. Ο κόσμος που παρακολούθησε την παράσταση, δεν ήταν πολύς. Αλλά η
επιτυχία του έργου ήταν προσωπικός θρίαμβος της πρωταγωνίστριας. Καλά
υποκρίθηκαν όλα τα μέλη του θιάσου5426.
Στην τραγωδία Μήδεια του ντε Λαβάλ (5/6) η Παρασκευοπούλου σημείωνε
πάντοτε επιτυχία5427. Ήταν ένα αγαπημένο έργο του ρεπερτορίου της.
Ένα άλλο δράμα συνηθισμένο στο ρεπερτόριο της Παρασκευοπούλου ήταν Η
κυρία με τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού (8/6), όπου θριάμβευε η πρωταγωνίστρια.
Στην παράσταση αυτή διακρίθηκαν και οι Γ. Πετρίδης, ως πατέρας, και ο Ευτ.
Βονασέρας, ως Αρμάνδος. Άρεσαν επίσης η Άννα Λαζαρίδου και η Τερψιχόρη
Ράινεκ, που έπαιξε με πολλή χάρη και θάρρος. Η μετάφραση ήταν του Τρύφωνος
Ευαγγελίδη και χαρακτηρίσθηκε ατυχής και άστοχη. Η σκηνογραφία σε κάποια μέρη
Εφημερίς, 5/11/1893, 309, 5-6.
5422 Παλιγγενεσία, 9/11/1893, 8961, 4, Νέα Εφημερίς, 9/11/1893, 313, 5 και 8. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 54,
σημ. 40.
5424 Νέα Εφημερίς, 13/12/1893, 347, 4.
5425 Ακρόπολις, 16/12/1893, 4267, 3, Παλιγγενεσία, 22/12/1893, 9004, 3-4, Νέα Εφημερίς, 15/12/1893,
349, 7, 22/12/1893, 356, 6.
8806, 4, 3/6/1893, 8807, 3, 4/6/1893, 8808, 3, Νέα Εφημερίς, 1/6/1893, 152, 7, 3/6/1893, 154, 5 και 6-
7, 4/6/1893, 155, 5.
5427 Νέα Εφημερίς, 5/6/1893, 156, 5 και 6, 7/6/1893, 158, 7.
985
κρίθηκε ελλιπής5428.
Άλλη επιτυχία της πρωταγωνίστριας ήταν το Ένσαρκον άγαλμα του Cicconi
(9/6) και δικαίωσε τη φήμη της. Επιτυχία σημείωσε και ο Ευτ. Βονασέρας, ως
Σανταρρόζας. Επίσης οι Γ. Πετρίδης και Ιω. Βονασέρας5429.
Η παράσταση στις 11 και 12 Ιουνίου της Αδριανής Λεκουβρέρ των Σκριμπ και
Λεγκουβέ στο σύνολο επέτυχε, αλλά η Ε. Παρασκευοπούλου στις τέσσερις πρώτες
πράξεις ήταν κατώτερη του δραματικού της ταλέντου και δεν έκανε την
προσδωκόμενη εντύπωση. Μόνο η τελευταία πράξη την έσωσε. Στη σκηνή της
αλλοφροσύνης και του θανάτου αναδείχθηκε έξοχη τραγωδός. Ο Γ. Πετρίδης ως
Μισονέ θελκτικότατος, συγκράτησε αμέριστη την προσοχή του κοινού καθόλη την
εκτύλιξη του δράματος. Ο Ευτ. Βονασέρας ήταν υπέροχος ως Μαυρίκιος του Σαξ, ενώ
η Άννα Λαζαρίδου και η Τερψιχόρη Ράινεκ υποκρίθηκαν καλά5430.
Στη Φρανσιγιόν του Αλ. Δουμά υιού (13/6) η Παρασκευοπούλου ήταν πολύ
καλή, αλλά η μετάφραση πολύ κακή. Η κωμωδία Μεταξύ μας των Ν. Λάσκαρη και Μ.
Γιαννουκάκη απέσπασε γέλιο με τα λογοπαίγνια και τις κωμικές σκηνές5431.
To καινούργιο έργο Η καλλιτέχνις και ο δραματουργός του Κ. Πέρβελη (17/6)
χαρακτηρίστηκε ως «αδιάλειπτη πεζολογία, μία συρραφή ανούσιων σκηνών, μία
τραγική παντομίμα άνευ αρχής και τέλους»5432.
Το έργο Φρύνη του Riccardo Castelvecchio, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Γεωργίου Ι. Δουρούτη ανεβάζεται από την Παρασκευοπούλου και το
θίασο «Αισχύλος» στο θέατρο «Παράδεισος» (23/6). Το δράμα έχει θαυμάσιες
σκηνές και γοητεύει το κοινό. Η διάπλαση του χαρακτήρα της Φρύνης θεωρείται
δυσχερής. Η Παρασκευοπούλου ενθαρρυμένη από την απόδοση των άλλων αρχαίων
δραματικών χαρακτήρων, όπως της Μήδειας, της Γαλάτειας, της Μερόπης, μελετά τη
Φρύνη με προσοχή. Το δράμα εξελίσσεται στην Αθήνα και Ελευσίνα, με ωραίες
σκηνές στον Κεραμεικό, το ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, στην Πνύκα και στον
8/6/1893, 159, 4 και 6, 10/6/1893, 161, 6.
και 8, 11/6/1893, 162, 4.
5430 Ακρόπολις, 11/6/1893, 4078, 3, 12/6/1893, 4079, 3, 13/6/1893, 4080, 3, 14/6/1893, 4081, 3,
Παλιγγενεσία, 11/6/1893, 8814, 3, 12/6/1893, 8815, 3, Νέα Εφημερίς, 12/6/1893, 163, 5 και 7,
14/6/1893, 165, 5.
8816, 3, 15/6/1893, 8817, 3, 16/6/1893, 8818, 4, 17/6/1893, 8819, 4, Νέα Εφημερίς, 15/6/1893, 166, 7,
17/6/1893, 168, 7, 18/6/1893, 169, 5.
986
Άρειο Πάγο. Γίνεται μια νέα επιτυχία της πρωταγωνίστριας. Κατά την Ακρόπολιν και
την Παλιγγενεσία η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου ερμήνευσε διαφορετικά τη Φρύνη
πεισθείσα στις συμβουλές. Δεν έμεινε πιστή στο πνεύμα του συγγραφέα, που έδινε
στο πρόσωπο τραγική χροιά, αλλά στα δεδομένα της ιστορίας, που παρίστανε τη
Φρύνη ως γυναίκα με χάρη και γοητεία, η οποία σαγήνευε τους πάντες. Ήταν λοιπόν
περιπαθής, γοητευτική, πλήρης χάριτος. Θαυμάσθηκε το σκηνικό της κάλλος και η
αρχαιοπρεπής κόμμωσή της. Επίσης η Τερψιχόρη Ράινεκ έπαιξε τη δούλα Καλλιξένη
απαράμιλλα. Διέθετε γλυκιά μορφή, μελωδική φωνή, φυσικότητα, προσόντα ικανά
για να προοδεύσει. Το έργο ήταν θεαματικό, αλλά το θέατρο δεν διέθετε τα μέσα για
να ανταποκριθεί σε μια ευπρόσωπη αναπαράσταση του αρχαίου βίου. Κατά τη Νέα
Εφημερίδα η μετάφραση του έργου ήταν πολύ καλή. Η Παρασκευοπούλου και ο Ευτ.
Βονασέρας, ως Υπερείδης, επέτυχαν εξαίρετα. Ωραία ήταν και τα σκηνικά. Η
Παρασκευοπούλου, κατά δήλωση του κριτικογράφου με το ψευδώνυμο Κλέοβις,
πετύχαινε στα έργα που προέρχονταν από θέματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Με
τον τρόπο αυτό επέβαλλε δράματα μέτρια και τα καθιστούσε δημοφιλή και άξια
θαυμασμού. Στην εκτέλεση, ο Ευτ. Βονασέρας ως Υπερείδης υποκρίθηκε με δύναμη
και πάθος και σε μερικές σκηνές υπήρξε τέλειος. Ο Βονασέρας έκανε άλματα στο
καλλιτεχνικό στάδιο. Ο Ν. Πεζοδρόμος ως Πραξιτέλης εμφανίσθηκε με πολλή
έξαρση. Ο Γ. Πετρίδης ως ιεροφάντης του ιερού της Δήμητρας ήταν άριστος. Οι
άλλοι ηθοποιοί κίνησαν τη γενική επιδοκιμασία. Ο θίασος κατέβαλε κόπους και
χρήμα. Οι αμφιέσεις ήταν πολυτελείς. Υπήρξε μια μεγάλη επιτυχία η Φρύνη για το
θίασο «Αισχύλος» και τους θιασάρχες. Κατά τον Δ.Ι.Κ.[αλογερόπουλο] το δράμα
αναβίωσε στην Αθήνα χάρη στην υπόκριση της Παρασκευοπούλου. Στην Ευρώπη δεν
είχε επιτυχία. Η πρωταγωνίστρια παρέστησε στη σταδιοδρομία της δύο τύπους
εταίρας. Τη σύγχρονη γαλλίδα στην Κυρία με τας καμελίας και την αρχαία ελληνίδα
στη Φρύνη5433.
Παίχθηκε ακόμα η Δαλιδά του Οκτάβ Φεγιέ (26/6), σε εξαίρετη μετάφραση
του Ιω. Καμπούρογλου, με άριστη υπόκριση της Ε. Παρασκευοπούλου. Στην επιτυχία
συνέβαλαν ο Ευτ. Βονασέρας ως Ροσβάιν, και ο Γ. Πετρίδης ως Καρνιόλης5434.
Ανεβάσθηκε επίσης η Σιμόνη (Mariage blanc) του Ιουλίου Λεμαίτρ (3 & 4/7),
8817, 3, Νέα Εφημερίς, 11/6/1893, 162, 4, 15/6/1893, 166, 4, 19/6/1893, 170, 6-7, 22/6/1893, 173, 5,
23/6/1893, 174, 6 και 8, 24/6/1893, 175, 4, 25/6/1893, 176, 3-4, 28/6/1893, 179, 5 και 6.
5 και 6, 28/6/1893, 179, 3-4.
987
ένα δράμα «ιδιόρρυθμον εν τη τρυφερότητι και τη χάριτί του». Κατά τον Γρηγόριο
Ξενόπουλο, η λεπτότητα αυτού του δράματος στηριζόταν σε απιθανότητες και
αυθαιρεσίες. Διδάχθηκε «μετά τελειότητος εν τω συνόλω» και αποτέλεσε απόλαυση
για το κοινό. Ως Σιμόνη η Ε. Παρασκευοπούλου είχε συγκρότηση και φυσικότητα
στην υπόκριση, την οποία μάταια θα αναζητούσαμε σε άλλους ρόλους της
καλλιτέχνιδας. Κατά τον Γρ. Ξενόπουλο «τον χαρακτήρα της ασθενούς κόρης (της
Σιμόνης), του ωχρού και καχεκτικού, αλλ’ ευώδους ανθυλλίου, της μικράς αγαθής και
χαϊδευμένης, μακράν των ομηλίκων της ανατραφείσης υπό την μητρικήν
φιλόστοργον επίβλεψιν, αγνοούσης τα πάντα και εξ ανατροφής και εξ οργανισμού
παθολογικώς αναπτυσσομένου, με το φυλετικόν ένστικτον κοιμώμενον παρά την
ηλικίαν της και μόλις-μόλις την τελευταίαν στιγμήν- υπό το φίλημα του συζύγου της
ημιαφυπνιζόμενον. Κόρης έν μόνον γνωριζούσης, ότι θα αποθάνη εντός ολίγου και
ένα μόνον πόθον, παιδικόν πόθον διατρεφούσης, να υπανδρευθή, να αισθανθή την
συζυγικήν ευτυχίαν πριν αποθάνη, όπως έβλεπε και τας φίλας της ευτυχείς ... τον
χαρακτήρα τούτον η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου απέδωκε μετ’ εκπληκτικής αληθώς
εντελείας ... Εις το βάδισμα, εις την φωνήν, εις τα κινήματα, παντού, ως Σιμόνη, η
Παρασκευοπούλου ήταν μία και η αυτή, απ’ αρχής μέχρι τέλους, άνευ στιγμής λήθης
και αντιφάσεως ... Ο ρόλος της Σιμόνης ήρμοζεν εκ φύσεως εις την καλλιτέχνιδα ...
Έξαφνα η φωνή της, η τόσον αρεσκομένη εις τόνους χαμηλούς και σεσυρμένους ως
παιδίου μαμμοθρέπτου, εν ω εις άλλα δράματα ακουομένη ούτω προξενούσε φρίκη,
εις την Σιμόνην ήρμοζε θαυμασίως και παρείχε την εντύπωσιν υποκριτικής τέχνης
ανυπερβλήτου ... Το σώμα της το μικκύλον και χαρίεν ήταν τόσον κατάλληλον, όπως
μάλιστα το μετεσχημάτιζε, δια την μικράν, την χαϊδευμένην και ασθενή Σιμόνην». Ο
Γρ. Ξενόπουλος πάλι στο άρθρο του στο περιοδικό Εστία εξήρε δυο σκηνές από την
έξοχη υπόκριση της Παρασκευοπούλου, τη σκηνή της αφελούς παιδικής χαράς της
Σιμόνης, «όταν εν τη β΄ πράξει ο Τιέβρ την ζητά εις γάμον και την στιγμήν του
θανάτου της του κεραυνοβόλου, εκ των καλλιτεχνικωτέρων θανάτων, τους οποίους
είχε υποκριθεί η καλλιτέχνις». Λαμπρός ο Ευτ. Βονασέρας ως δε Τιέβρ, ο Γ.
Πετρίδης ως ιατρός, εφάμιλλος του Βονασέρα στη φυσικότητα, τέλεια η Αικατερίνη
Παπαϊωνάννου ως κυρία Ωμπέρ. Μόνον η Μάρθα, δύσκολο πρόσωπο, απαιτούσε
ίσως τραγική δύναμη ανώτερη από όση διέθετε η Άννα Λαζαρίδου. Εξαιρετική η
μετάφραση του Μ. Γιαννουκάκη. Τόσο ωραία και φυσική ομιλουμένη γλώσσα δεν
ακουγόταν συνήθως από σκηνής, όπου τα αισθήματα και τα πάθη συγκαλύπτονταν
από τα σάβανα της υπερκαθαρεύουσας, την οποίαν αγαπούσαν, αλλά δεν
988
μεταχειρίζονταν με δεξιότητα και προπάντων χωρίς χονδρά λάθη οι μεταφραστές5435.
Κατά τον κριτικό με το ψευδώνυμο Βέλος της Νέας Εφημερίδος, έπαινος ανήκε σε
όλους τους ηθοποιούς, όχι μόνο διότι ο δραματουργός εισήγαγε τα πρόσωπα ως
πρωταγωνιστούντα, αλλά και για τη μελέτη τους και τη διείσδυσή τους στους
χαρακτήρες. Η Παρασκευοπούλου, ως Σιμόνη, συγκίνησε μέχρι δακρύων. Η Άννα
Λαζαρίδου ξεσήκωσε αισθήματα μίσους, ως αδελφή της Σιμόνης. Οι δύο αυτές
ηθοποιοί αποτελούσαν ένα αρμονικό δίδυμο. Η υποκριτική της μίας συμπλήρωνε την
άλλη και αντίστροφα. Έξοχη υπόκριση ανέδειξαν οι Γ. Πετρίδης (ιατρός Δολιβέ) και
Ευτ. Βονασέρας (Ιάκωβος δε Τιέβρ)5436.
Παίχθηκε για πρώτη φορά ακόμα το Λευκόν δράμα των Ι. Δεληκατερίνη και
Μ. Αθηναίου (8/7), το πρώτο ελληνικό κοινωνικό δράμα που γράφηκε επί τη βάσει
του γνωστού δράματος του Παρθενώνα, της διπλής αυτοκτονίας της Μαίρης Βέμπερ
και του Μιχαήλ. Η Ε. Παρασκευοπούλου εμφανίστηκε στο ρόλο της Μαίρης και ο
Ευτ. Βονασέρας σε αυτόν του Μιχαήλ. Ο συγγραφέας είχε αλλάξει τα πραγματικά
ονόματα, τη Μαίρη μετονόμασε Κλαίρη και τον Μιχαήλ, Ανδρέα. Δεν κρίθηκε όμως
ευνοϊκά. Θεωρήθηκε ως μία κοινοτυπία άνευ πλοκής και δράσεως, με χαλαρά μέρη,
άτεχνα, άνευ ενδιαφέροντος. Στα τραγικά μέρη αντί να συγκινήσει προκαλούσε τα
γέλια των θεατών5437.
Ενθουσιασμός επικράτησε στην παράσταση της Γαλάτειας του Σπ.
Βασιλειάδη (11/7), της μεγάλης επιτυχίας της Παρασκευοπούλου και από
προηγούμενες χρονιές στον ομώνυμο ρόλο. Εξαιρετικός υπήρξε ο Ν. Πεζοδρόμος ως
Ρένος5438.
Δόθηκε πρώτη παράσταση (17/7) και δεύτερη (18/7) της Φαιδώρας του Β.
Σαρντού, όπου η Παρασκευοπούλου έδειξε ιδιάζουσα καλλιτεχνική εντέλεια5439. Το
έργο παιζόταν στις 18 Ιουλίου και από την Αικ. Βερώνη και το θίασο «Μένανδρος»
στο θέατρο «Ομόνοια». Η τακτική αυτή ήταν συνήθης μεταξύ των δύο
5435 Περ. Εστία, αρ. 28, 11/7/1893, σ. 31 και Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Θεατρικαί Εντυπώσεις:
Σιμόνη», περ. Εστία, αρ. 31, 1/8/1893, σ. 76-77.
5436 Νέα Εφημερίς, 6/7/1893, 187, 5.
5437 Ακρόπολις, 1/7/1893, 4098, 3, 2/7/1893, 4099, 3, 5/7/1893, 4102, 3, 8/7/1893, 4105, 3,
5, 29/6/1893, 180, 4, 7/7/1893, 188, 4, 8/7/1893, 189, 7, 10/7/1893, 191, 4, περ. Εστία, αρ. 28,
11/7/1893, σ. 2.
12/7/1893, 193, 4.
8847, 4, 18/7/1893, 8848, 4, Νέα Εφημερίς, 16/7/1893, 197, 6, 17/7/1893, 198, 4-5 και 6, 23/7/1893,
204, 4.
989
πρωταγωνιστριών για το λόγο της συγκράτησης εκατέρωθεν των θαυμαστών της
καλλιτεχνίας τους.
Στις 31 Ιουλίου διδάχθηκε Ο τραγουδιστής του Ιωάννη Πολέμη, ένα έργο
«τέλειον σχεδόν εις το είδος του, έργον με καλήν σύλληψιν και γλαφυρούς στίχους,
πλήρες ποιητικής αληθείας, που μετέδιδε από της σκηνής όλην εκείνην την
εντύπωσιν, την οποίαν προξενούσεν η ανάγνωσις ωραίου λυρικού ποιήματος», κατά
την Παλιγγενεσία. Το περιοδικό Εστία συνιστούσε «κατά την διδασκαλίαν των
τοιούτων έργων εν τη υποκρίσει και τη απαγγελία, να μην επιζητείται η αυστηρά
εκείνη φυσικότης ... και να μην λείπη η γλυκύτης και η χάρις, την οποίαν ενείχεν η
ποιητικωτάτη υπόθεσις και οι στίχοι του Πολέμη. Αι ύβρεις, οι θάνατοι, αι συμφοραί,
να μην φαίνωνται πραγματικά, πεζά, επί της σκηνής, αλλ’ εξιδανικευμένα, ποιητικά,
ως απαιτούσεν η φύσις και η ουσία του δραματίου. Η απαγγελία να είναι λυρικωτέρα,
παιγνιωδεστέρα, μαλακωτέρα». Η Νέα Εφημερίς αναφέρει ότι η παράσταση του
δραματικού αυτού ειδυλλίου στέφθηκε με επιτυχία. Όλα τα πρόσωπα υποκρίθηκαν τα
μέρη τους εξαιρετικά. Ο θίασος αποδείχθηκε ότι με τον κόπο και τη μελέτη για νέα
έργα, που κατέβαλε, προσέλκυε κάθε φορά πολύ κόσμο, που ενδιαφερόταν για τις
παραστάσεις του5440.
Την επομένη (1/8) παρουσιάστηκε Η ακτίς εν σκότει του Δημ. Κορομηλά. Το
περιοδικό Εστία δικαιολόγησε τις ελλείψεις του έργου, επειδή ο Δημ. Κορομηλάς
ήταν μόλις 23 ετών όταν το συνέγραψε. Διέθετε όμως και κάποια προτερήματα, όπως
φυσικότητα, σκηνική οικονομία, κοινωνικό σκοπό, ενδιαφέρον θέμα, ζωηρό διάλογο.
Εκτελέσθηκε άψογα5441.
Η Ε. Παρασκευοπούλου από τον «Παράδεισο» συνέχισε τις παραστάσεις της
στο θέατρο «Ολύμπια» και άρχισε στις 18 Αυγούστου με τη Μήδεια, όπου
πρωταγωνιστούσε με έξοχη τέχνη5442.
Στις 24 και 25 Αυγούστου διδάχθηκε το Διαζύγιον (Divorçons) του Victorien
Sardou, ένα κωμικό προϊόν γαλατικής ευφυΐας, ένα από τα ωραιότερα έργα του
συγγραφέα, που άρεσε πριν από μερικά έτη, όταν παραστάθηκε από γαλλικό
δραματικό θίασο. Χαρακτηρίστηκε ως «σόκιν», ασυμβίβαστο προς τα ήθη μας,
5440 Παλιγγενεσία, 25/7/1893, 8855, 4, 30/7/1893, 8860, 4, 31/7/1893, 8861, 4, 1/8/1893, 8862, 4, Νέα
Εφημερίς, 10/7/1893, 191, 3, 30/7/1893, 211, 4, 31/7/1893, 212, 7, 1/8/1893, 213, 5, περ. Εστία, αρ. 32,
8/8/1893, σ. 95-96.
17/7/1893, 198, 4-5, 24/7/1893, 205, 4, 3/8/1893, 215, 4.
5 και 7.
990
περιείχε πλείστες σπινθηρίζουσες ευφυολογίες, γοργή πλοκή και αβίαστη, σκηνές που
αποσπούσαν το γέλιο των θεατών. Μία ατέλεια της παράστασης ήταν η ανεπαρκής
μελέτη των δευτερευόντων προσώπων. Η εφημερίδα Ακρόπολις συμβούλευε «να
δοθή πολλάκις και να το δουν, ως μάθημα συγγραφής έργου οι κωμειδυλλιογράφοι».
Η παράσταση στέφθηκε από λαμπρή επιτυχία. Κατά τη Νέα Εφημερίδα, το έργο δεν
κρίθηκε ταυτόσημο με τα ελληνικά ήθη και θεωρήθηκε απίθανο στην έκβασή του.
Κρίθηκε ότι δεν έπρεπε νέοι και «κοράσια» να παρακολουθούν έργα με τέτοια
κοινωνικά θέματα, και στο θεατρικό πρόγραμμα έπρεπε να αναφέρεται ως
ακατάλληλο5443.
Με ζηλευτή επιτυχία και με τη σύμπραξη του θιάσου «Πρόοδος» και του
θιασάρχη Δημ. Κοτοπούλη παρουσιάστηκε (9/9) η Πριγκίπισσα Σεβερίνη του
Alexandre Dumas υιού. Διακρίθηκαν η Ε. Παρασκευοπούλου και ο Δ. Κοτοπούλης.
Θα μπορούσε όμως η πρωταγωνίστρια να έδειχνε μεγαλύτερη φροντίδα για την όλη
διάταξη του δράματος και διδασκαλία για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του κοινού.
Η μετάφραση ήταν έργο πρωτόπειρου μεταφραστή, του Διον. Σταυρόπουλου.
Παρείχε δυσκολίες στην εξεύρεση κατάλληλων λέξεων για την ερμηνεία στην
ελληνική γλώσσα5444.
Στις 22 Σεπτεμβρίου παρουσιάσθηκε η Φαύστα του Δ. Βερναρδάκη από την
Ε. Παρασκευοπούλου. Οι παραστάσεις των δύο θιάσων, της
Ευαγγ.Παρασκευοπούλου και του «Μενάνδρου» και των πρωταγωνιστριών, της Ε.
Παρασκευοπούλου και της Αικ. Βερώνη στα θέατρα «Ολύμπια» και «Ομόνοια»
αντίστοιχα, έγιναν ταυτόχρονα. Ο κριτικός που υπογράφει με το στοιχείο Α. στη Νέα
Εφημερίδα αναφέρει ότι η τραγωδία για τη διδασκαλία της απαιτούσε υποκριτές
μεγάλης δραματικής δύναμης και ότι με αυτόν τον τρόπο δικαιολογήθηκε η
ταυτόχρονη παρουσίαση, ως ευγενής καλλιτεχνική άμιλλα. Η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου φάνηκε ότι χώλαινε στην απαγγελία, σε σχέση με την Αικ.
Βερώνη, που απέδιδε με ευκρίνεια το νόημα του στίχου. Αλλά κατά την τραγική
έκφραση και τη διάπλαση του χαρακτήρα και του ύφους διέπρεψε η
Παρασκευοπούλου και δίκαια επευφημήθηκε. Όσον αφορά τον Μέγα Κωνσταντίνο
ήταν αποδεκτό από όλους ότι ο Δ. Ταβουλάρης είχε διαπρέψει και υπερείχε στην
απόδοση της απαγγελίας και των μετρημένων κινήσεων. Τα υπόλοιπα πρόσωπα
8889, 4, Νέα Εφημερίς, 24/8/1893, 236, 5, 25/8/1893, 237, 6, 27/8/1893, 239, 5.
21/7/1893, 202, 5, 8/9/1893, 251, 5, 9/9/1893, 252, 7.
991
στάθηκαν εφάμιλλα, αν και η ηθοποιός Παπαϊωάννου φάνηκε να έχει κατανοήσει το
πρόσωπο της Ελένης καλύτερα5445.
Ο θίασος διέκοψε τις παραστάσεις στα «Ολύμπια» για να αναπαυθεί η
Παρασκευοπούλου. Ο Δ. Κοτοπούλης νοίκιασε το θέατρο «Ποικιλιών» ή «Βαριετέ»
για να συνεχίσουν. Το θέατρο βρισκόταν επί της οδού Σταδίου, κοντά στην οικία
Χαντζοπούλου. Άρχισαν στις 3 Οκτωβρίου με τη Φαύστα στο θέατρο «Ποικιλιών».
Για την παράσταση της Φαύστας από τους δύο θιάσους με τις πρωταγωνίστριες
Βερώνη και Παρασκευοπούλου αναφέρουμε από τον κριτικογράφο
Δ.Ι.Κ.[αλογερόπουλο] ότι στην «Ομόνοια» το έργο κατανοήθηκε πλήρως και
χειροκροτήθηκε ο ποιητής. Η Βερώνη έριξε όλο το βάρος της ερμηνείας της στην
απαγγελία. Η Παρασκευοπούλου απέδωσε με δύναμη και πάθος τον δυσχερή
ιστορικό χαρακτήρα. Οι θεατές αισθάνθηκαν το έργο παλλόμενο από την
Παρασκευοπούλου και συγκλονίσθηκαν. Από τις δύο διδασκαλίες η
Παρασκευοπούλου δεν «φυλακίσθηκε» στην απαγγελία, αλλά «παρασύρθηκε» από
τη δράση και από την ορμή του πάθους της. Μερικές εφημερίδες κράτησαν
μεροληπτική στάση υπέρ της Αικ. Βερώνη, το κοινό φανατίσθηκε και ήθελε να δείξει
την επιδοκιμασία του. Κατά τον κριτικό Δ.Ι.Κ. η τέχνη της Ε. Παρασκευοπούλου δεν
επιδεχόταν συγκρίσεις. Δεν άσκησε μαθητική διδασκαλία, αλλά αφέθηκε στην τέχνη
της. Ο κόσμος βαθμηδόν έδειξε την επιδοκιμασία του και την ακλόνητη για την τέχνη
της πεποίθησή του. Η Παρασκευοπούλου δεν έλαβε υπόψη της τη φιλολογική αξία
του έργου για να προβεί σε αποστήθιση, αλλά εστιάσθηκε στη σκηνική δράση και
στην εμβάθυνση του χαρακτήρα. Μνεία έγινε δίκαιη και για τον δόκιμο ηθοποιό, Ν.
Πεζοδρόμο, ως Κρίσπο, για την έξοχη υπόκρισή του. Η σταδιοδρομία του φαινόταν
ευρεία για το μέλλον5446.
Σε μία ευεργετική παράσταση υπέρ της μεγάλης καλλιτέχνιδας, Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, στις 15 Οκτωβρίου παίχθηκε η Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη και
η Μήδεια του ντε Λαβάλ. Ο Γορύλλας, συγγραφέας ενός άρθρου στην εφημερίδα
Ακρόπολις, την περιέγραφε ότι ήταν: «μελαγχροινή, περιπαθής, ωχρά, με στιλπνόν
και αλαβάστρινον δέρμα, με κόμην αντιγεγραμμένην από αρχαία αγγεία και με
πτυχώσεις της εσθήτος, ας εάν έβλεπεν ο Φειδίας θα αντέγραφε πιστώς άνευ τινός
παραλλαγής επί των μετόπων του Παρθενώνος ... επιβλητική, εγνώριζε τας κινήσεις,
5445 Νέα Εφημερίς, 28/9/1893, 271, 6, 2/10/1893, 275, 7. Αλεξία Αλτουβά, «Η συμβολή του
Δημητρίου Βερναρδάκη στην ανάδειξη των πρωταγωνιστριών του 19ου αιώνα», σ. 153-155.
5446 Νέα Εφημερίς, 1/10/1893, 274, 5, 2/10/1893, 275, 7, 5/10/1893, 278, 5.
992
αίτινες κάμνουσιν αίσθησιν, είχε συνείδησιν του σώματός της, της διαθέσεως των
μελών, της στροφής και της κάμψεως εκάστου μέρους και επαναλάμβανεν
επανειλημμένως και στερεοτύπως μερικάς γραφικάς στάσεις. Η φωνή της ήτο εύηχος,
στρογγυλή, γλυκεία, παχεία, βαθεία και σθεναρά και μετέβαλλε κατά το δοκούν τον
χρωματισμόν της. Ηκολούθει την παλαιάν σχολήν της απαγγελίας και εξέφερε τους
στίχους και τας προτάσεις κατά μονότονον τρόπον, αναβαίνουσα και καταβαίνουσα
όλην την κλίμακα των φωνών και παρασυρομένη υπό της ορμής και της φοράς του
πάθους, κατεκρήμνιζε τας περιόδους, κατασυνέτριβε τας λέξεις, εθρυμμάτιζε τας
εννοίας και ως χείμαρρος εφέρετο ακατασχέτως και τυφλώς προς το άπειρον. Η φύσις
την εδώρισε με λαμπρόν όργανον εν τούτοις. Εάν δεν επετηδεύετο τόσον, εάν ήτο
αφελεστέρα, εάν δεν επρόφερεν όλα τα i ως u γαλλικόν και το ο ως οι άγγλοι και οι
γερμανοί με βαθύν και στρογγυλόν ήχον, θα ήτο πολύ φυσικωτέρα». Κατά την
κριτική, ο υποκριτής έπρεπε να υποκρίνεται με φυσικότητα, να μην φαίνεται ότι
υποκρίνεται, αντίθετα να δίνει την εντύπωση ανθρώπου που δεν επιτηδεύεται. Με την
Παρασκευοπούλου συνέβαινε το αντίθετο. Έβλεπε κανείς σε αυτήν τη διηνεκή
έντεχνη μίμηση. Υποκρινόταν τον υποκριτή. «Εις τας κινήσεις, εις τον χρωματισμόν
της φωνής, εις τας παραφοράς και εις τας εκδηλώσεις εν γένει του πάθους ήτο λίαν
υπερβολική. Εκείνοι οι οδόντες, ους λυσσωδώς επεδείκνυε τόσον συχνά, οι δάκτυλοι,
ους συσπούσε ως γελούσε, ωσεί ήθελε να ξεσχίση τινά, οι υπερβολικοί μορφασμοί
του προσώπου, πάντα ταύτα θα συνεκίνουν και θα ήρεσκον εις το κοινόν της εποχής
του Σαίξπηρ και του Ραβελαί ή εις τους συγχρόνους του Αριόστο και του
Καλδερόν»5447.
Επειδή κατηγορήθηκε ότι στο πρόσωπο της Φαύστας υποκρίνεται τη Μήδεια,
η πρωταγωνίστρια επέλεξε για την ευεργετική της παράσταση να παρουσιάσει
τέσσερις πράξεις της Φαύστας, την γ΄ πράξη της Μήδειας και τη βλαχοπούλα από το
δράμα του Αντ. Αντωνιάδη Η κατάρα της μάνας, για να δείξει τις άδικες επικρίσεις
που δέχθηκε από μερικούς κριτικούς.
Με τις ευεργετικές της παραστάσεις παρέχει βοήθεια σε συναδέλφους της και
υλικά μέσα σε πολλά σωματεία και συλλόγους. Η ανταπόκριση του κοινού προς το
σκηνικό κάλεσμα της ηθοποιού ήταν μεγάλη και έδειχνε την υπόληψη και αγάπη που
έτρεφαν για αυτήν.
Ο Θεόδωρος Βελλιανίτης δημοσίευσε το 1893 ένα πόνημά του επί της
5447 Ακρόπολις, 17/10/1893, 4206, 2-3.
993
καλλιτεχνικής ηθογραφίας και προσωπογραφίας της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου.
Περιλάμβανε και φωτογραφίες της επί της σκηνής5448.
1894
Η Ευαγγ. Παρασκευπούλου έπαιζε στις αρχές του 1894, κατά τους μήνες
Ιανουάριο-Φεβρούαριο στο θέατρο «Ποικιλιών». Συνέπραξαν οι Δημ. Αλεξιάδης και
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου για ορισμένες παραστάσεις στην Αθήνα και κατέβαιναν
και στον Πειραιά5449. Μετά συνεργάσθηκε από τα τέλη Μαΐου έως τα τέλη Ιουλίου,
με το θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και τον Ευάγγ. Παντόπουλο.
Αποχώρησε από το θίασο «Μένανδρος» και ίδρυσε δικό της με την επονομασία
«Εθνικός Θίασος», στον οποίο προσχώρησε αυτός του Μιχ. Αρνιωτάκη.
Εγκαταστάθηκε στο θέατρο «Ολύμπια» ή «Κήπος του Ορφανίδου» και ξεκίνησε από
τις 30 Ιουλίου με τη Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη5450. Η Παλιγγενεσία σε μια κριτική
της έγραφε ότι το θέατρο «Ολύμπια» ή «Κήπος του Ορφανίδου» έπρεπε να γίνει το
εντευκτήριο όλου του καλού και ανεπτυγμένου κόσμου, να υποστηριχθεί από όλους
τους αντιλαμβάνοντες τον προορισμό του θεάτρου. Συγκέντρωνε τις ελπίδες για
μελλοντική ανύψωση του εθνικού θεάτρου. Η Ε. Παρασκευπούλου ήταν μαγνήτης
που συγκρατούσε και τον πιο αδιάφορο5451.
Στο θέατρο «Ποικιλιών» ανέβασε τα έργα:
ειδύλλιο5452,
 Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα,
 Αποσπάσματα από έργα: Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη και Θεοδώρα του Κλ.
Ραγκαβή (Έρως και ψυχή) κατά τη διάρκεια συναυλίας της Σοφίας Δ. Μόσχου
στην αίθουσα του «Συλλόγου των Φιλομούσων»5454,
D’Ennery, δράμα με τον Δημ. Κοτοπούλη (Δον Καίσαρ),
5448 Θεόδωρος Α. Βελλιανίτης, «Ευαγγελία Παρασκευοπούλου», περ. Εστία, αρ. 38, 19/9/1893, σ.
184-188 (βλ. για αυτή την πληροφορία επίσης, Νέα Εφημερίς, 15/10/1893, 288, 3).
5449 Νέα Εφημερίς, 24/2/1894, 55, 6.
5451 Παλιγγενεσία, 3/8/1894, 9220, 4, 15/8/1894, 9230, 4.
6/1/1894, 6, 5 και 7.
9021, 4, Νέα Εφημερίς,7/1/1894, 7, 4, 9/1/1894, 9, 7.
5454 Παλιγγενεσία, 13/1/1894, 9025, 3.
994
 Η χάρις του βασιλιά του Δημ. Κόκκου, ποίημα σε απαγγελία από την Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ της Αριάδνης Νίκα5455,
 Χορός των μετημφιεσμένων του Αλεξ. Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία,
 Γιάντες, γιάντες του Αλ. Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία,
Πέτρου Λαζαρίδη, ευεργετική παράσταση υπέρ του Αν. Απέργη και της
Άννας Λαζαρίδου5456,
 Καίσαρ και Μαρία του Μάξιμου Χαρίση, τρίπρακτη τραγωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ του Δημ. Κοτοπούλη5457.
Η Παρασκευοπούλου στο δραματικό ειδύλλιο Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα του
Παναγ. Μελισσιώτη (6/1) διέπλασε το χαρακτήρα με νέο τρόπο5458.
Διδάχθηκε το δράμα των P. Dumanoir και A. D’Ennery Δον Καίσαρ του Βαζάν
(Don César de Bazan) (22/1), τον οποίο υποκρίθηκε λίαν επιτυχώς ο Δημ.
Κοτοπούλης. Πολύ τεχνικά απήγγειλε το ποίημα του Δ. Κόκκου Η χάρις του βασιλιά
η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου5459.
Τη Σαρακοστή έδωσε παραστάσεις στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» με το
θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη και ανέβασαν νέα έργα5460. Έπαιξε εκεί την Φαιδώρα
του Β. Σαρντού και τον Αρχισιδηρουργό με τον Ευτ. Βονασέρα5461.
Παρουσιάσθηκε επίσης η Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου στο θέατρο
«Ποικιλιών» (25/3). Η Παρασκευοπούλου για άλλη μια φορά ενθουσίασε το κοινό
της. Ο λυχνοστάτης, μονόλογος του Ιω. Δεληκατερίνη, άρεσε πολύ5462.
Στη Φαιδώρα του Β. Σαρντού συνάθροισε η ευεργετική παράσταση της
πρωταγωνίστριας πλήθος θεατρόφιλου κοινού. Η Παρασκευοπούλου εξέπληξε με τη
θερμή και περιπαθή απαγγελία και υπόκριση. Εξαιρετική φάνηκε και στις
λεπτομέρειες. Ο ζήλος και η μελέτη που είχε καταβάλει ανταποκρινόταν στην
7, 25/1/1894, 25, 6.
5457 Ακρόπολις, 1/2/1894, 4313, 3, Νέα Εφημερίς, 2/2/1894, 33, 5. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 64.
6/1/1894, 6, 5 και 7.
7, 25/1/1894, 25, 6.
5460 Νέα Εφημερίς, 24/2/1894, 55, 6. Βλ. το θίασο του Δημ. Αλεξιάδη για το έτος 1894.
5461 Ό.π., 19/3/1894, 78, 5, 27/3/1894, 86, 6.
5462 Ό.π., 26/3/1894, 25, 6-7, 27/3/1894, 86, 6.
995
εκτίμηση του κοινού5463.
Στη συνέχεια συμπράττει κατά τη θερινή περίοδο του 1894 με τον θίασο
«Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη και τον Ε. Παντόπουλο στο θέατρο «Τσόχα»
και αρχίζουν με τη Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, το Ένσαρκον άγαλμα του
Τσικόννι, την Κυρία με τας καμελίας, με τον Εδμ. Φυρστ ως Αρμάνδο5464.
Στο θέατρο «Ολύμπια» ή «Κήπος του Ορφανίδου», που ανακαινίσθηκε,
συμπράττουν ο Ευτ. Βονασέρας και η Τερψιχόρη Ράινεκ. Το ρεπερτόριο ήταν:
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα, όπου
πρωταγωνισθούν οι: Ευαγγ. Παρασκευοπούλου (Γαλάτεια), Β. Αργυρόπουλος
(Ρένος), Ευτ. Βονασέρας (Πυγμαλίων)5465,
 Η χάρις του βασιλιά του Δημ. Κόκκου, ποίημα5467,
Ζαμπέλιου, όπου πρωταγωνισθούν οι: Ε. Παρασκευοπούλου (Μήδεια), Ευτ.
Βονασέρας (Ιάσων),
 Η ζωή, μονόλογος από τα γαλλικά, σε απόδοση του Ευτ. Βονασέρα5468,
 Μαρία η Στρομπονιώτισσα του Ν. Αντωνόπουλου, πεντάπρακτο δράμα, όπου
ερμηνεύουν οι: Ευαγγ. Παρασκευοπούλου (Μαρία), Πιπίνα Βονασέρα
(μήτηρ), Ευτ. Βονασέρας (Γιάννος), Β. Αργυρόπουλος (Μουράτ), Κωνστ.
Βονασέρας (κλέφτης Γιώργος)5469,
δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου, με τους Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
(Κλαίρη), Ευτ. Βονασέρα (Φίλιππο)5470,
5463 Ό.π., 8/4/1894, 98, 7, 9/4/1894, 99, 6.

5464 Βλ. θίασος «Μένανδρος» για το έτος 1894.
3/8/1894, 215, 7.
4/8/1894, 216, 5-6.
156, σημ. 14.
5-6, 16/8/1894, 228, 5.
996
 Η κυρία με τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού5471, δράμα σε μετάφραση Τρ.
Ευαγγελίδη,
διδάσκουν οι: Ε. Παρασκευοπούλου (Καλλιόπη), Ευτ. Βονασέρας
(Νίκανδρος), Μιχ. Αρνιωτάκης (Ταρτούφος)5472,
 Μία γυνή του Δημ. Κόκκου, τρίπρακτο δράμα, όπου παίζουν οι: Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου (Μαρία), Ευτ. Βονασέρας (Φωκίων), Β. Αργυρόπουλος
(Θωμάς), Ιω. Δρακάκης5474,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα με τον Μιχ.
Αρνιωτάκη (Φραγκίσκο)5475,
 Φαιδώρα του Victorien Sardou, δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου5476,
 Ο μαύρος πειρατής ή Ο αλιεύς της Βενετίας του Αριστοφ. Γιατράκου,
πεντάπρακτο δράμα σε μουσική Α. Σάιλερ και Λ. Σπινέλλη,
συμπρωταγωνισθούν οι: Ευτ. Βονασέρας (μαύρος πειρατής), Ευάγγ.
Παρασκευοπούλου (Λευκή)5477,
 Φρανσιγιόν (Francillion) του Alexandre Dumas υιού, τρίπρακτο δράμα5478,
D’Ennery,
 Θ’ αυτοχειριασθώ του Αλέξανδρου Πίστη, μονόπρακτη κωμωδία με τους Π.
Τσούκα και Σοφία Τσούκα5479,
 Σιμόνη (Mariage blanc) του Ιουλίου Λεμαίτρ, τρίπρακτο δράμα σε
μετάφραση Μ. Γιαννουκάκη, ευεργετική παράσταση υπέρ του Ευτ.

6.
5 και 6, 20/8/1894, 232, 5-6.
20/8/1894, 232, 5-6, 21/8/1894, 233, 7.
5476 Παλιγγενεσία, 29/8/1894, 9246, 4.
1/9/1894, 244, 4 και 6, 2/9/1894, 245, 4.
5.
997
 Οι δύο λοχίαι (Les deux sergents) των Th. Baudouin Daubigny και Α.
Maillard, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Παρμενίδη,
Πέτρου Λαζαρίδη, ευεργετική παράσταση υπέρ του Ιω. Δρακάκη5481,
Χρήστου Αλεξιάδη με τον Ιω. Βονασέρα (Ζακ Σεπάρ)5482,
 Η κατάρα της μάνας του Αντ. Αντωνιάδη, ευεργετική παράσταση υπέρ της
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου5483.
Με τη Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη (30/7) πραγματοποίησε την έναρξη των
παραστάσεων ο θίασος της Ευαγγ. Παρασκευπούλου. Δεν επρόκειτο για μεγάλη
επιτυχία στην εκτέλεση, αλλά όλοι οι ηθοποιοί έπαιξαν εξ ίσου καλά. Ο Β.
Αργυρόπουλος ως Ρένος ήταν τέλειος και ο Ευτ. Βονασέρας ως Πυγμαλίων
περιπαθής. Η προσέλευση του κόσμου προοιώνιζε την υποστήριξή του στο θίασο5484.
Η Λουκρητία Βοργία του Β. Ουγκώ (2/8) παίχθηκε άμεμπτα από τη θιασάρχη.
Οι υπόλοιποι ηθοποιοί δεν υστέρησαν5485.
Την Τετάρτη 11 Αυγούστου διδάχτηκε η Μαρία η Στρομπονιάτισσα του Ν.
Αντωνόπουλου, που ήταν μια διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του ίδιου.
Είχε ελληνική υπόθεση, που αφορούσε τους χρόνους της δουλείας. Από τον Τύπο
επαινέθηκαν οι εξελισσόμενες σκηνές του βίου στην Εύβοια με τα τουρκικά χαρέμια,
που αναπαριστούσαν ζωντανή την ηθογραφία της εποχής. Ήταν γραμμένο με όλους
τους κανόνες της δραματικής τέχνης και της σκηνικής οικονομίας. Η Ε.
Παρασκευοπούλου, που υποδυόταν την ελληνίδα χωρική, είχε μελετήσει με πολλή
ευσυνειδησία τον ρόλο. Το έργο είχε σκηνές συγκινητικές και οι ηθοποιοί έπαιξαν
καλά5486.
Στην παράσταση του Αρχισιδηρουργού του Γ. Ονέ (14/8), η Ευαγγ.
Εφημερίς, 17/9/1894, 260, 7, 18/9/1894, 261, 7.
5481 Ακρόπολις, 20/9/1894, 4521, 3.
24/9/1894, 267, 8.
5483 Παλιγγενεσία, 25/9/1894, 9273, 4.
5484 Ό.π., 30/7/1894, 9216, 4, Ακρόπολις, 30/7/1894, 4469, 3, Νέα Εφημερίς, 2/8/1894, 214, 7.
3/8/1894, 215, 7.
156, σημ. 14.
998
Παρασκευοπούλου και ο Ευτ. Βονασέρας διέπρεψαν και χειροκροτήθηκαν με
ενθουσιασμό5487.
Το τρίπρακτο δράμα Μία γυνή του Δημ. Κόκκου παίχθηκε στις 20 Αυγούστου
1894. Το έργο ήταν κοινωνικό. Η Παρασκευοπούλου ήταν έξοχη, όπως πάντα, και ο
Ευτ. Βονασέρας έδειξε ότι δεν υστερούσε από έναν Ευρωπαίο ηθοποιό. Η Ελένη
Αρνιωτάκη θαυμάσια, ο Β. Αργυρόπουλος, ο Ιω. Δρακάκης και ο Κ. Βονασέρας
υπήρξαν πολύ καλοί5488.
Ο Ταρτούφος του Μολιέρου (26/8) διδάχθηκε με τον Μ. Αρνιωτάκη στον
ομώνυμο ρόλο. Ήταν προσωπική του επιτυχία5489.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου παρουσιάσθηκε Ο μαύρος πειρατής ή Ο αλιεύς της
Βενετίας του Αριστοφ. Γιατράκου, με μουσική Α. Σάιλερ και Λ. Σπινέλλη.
Χαρακτηρίστηκε θεαματικό, με λαμπρή σκηνική οικονομία, κατά την εφημερίδα
Ακρόπολιν, ενώ κατά τη Νέα Εφημερίδα παρατηρήθηκαν χάσματα στο έργο, και το
θεαματικό μέρος υπήρχε σε μεγάλη δόση, τόσο ώστε καταντούσε ανιαρό. Κατά την
Παλιγγενεσία, «εγράφη παρ’ ανδρός γνώστου της σκηνής και ουχί παρά νέου
συγγραφέως πρώτην φοράν αποπειρωμένου την συγγραφήν έργου. Περιείχε λίαν
επιτυχή άσματα, άτινα εψάλλοντο επιτυχώς»5490.
Στις 2 Οκτωβρίου δίδαξαν τη Μοναχή της Ευγενίας Ζωγράφου, στο θέατρο
«Ποικιλιών». Το περίεργο αυτής της παράστασης ήταν ότι το δράμα της βυζαντινής
εποχής είχε συγγραφέα μία γυναίκα. Κρίθηκε ευνοϊκά και τονίσθηκε, ότι είχε πολλά
δραματικά χαρίσματα, συγκεκριμένους χαρακτήρες και άριστο λεκτικό ύφος. Η
υπόθεση εκτυλισσόταν την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη και παρουσιαζόταν
με μεγάλη ιστορική ακριβεία. Η Παρασκευοπούλου και οι άλλοι ηθοποιοί έπαιξαν
εύστοχα. Το δράμα άρεσε και χειροκροτήθηκε. Στις 4 Οκτωβρίου επαναλήφθηκε στο
θέατρο «Συγγρού» ή αλλιώς στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»5491.
Η Παρασκευοπούλου είχε δραστηριοποιηθεί τρία χρόνια στην ελληνική σκηνή
ως πρωταγωνίστρια. Η δράση της ήταν πολύ επιτυχημένη, αλλά πρέπει να σημειωθεί
5-6, 16/8/1894, 228, 5.
20/8/1894, 232, 5-6, 21/8/1894, 233, 7, 23/8/1894, 235, 6.
5489 Παλιγγενεσία, 26/8/1894, 9243, 4, Νέα Εφημερίς, 26/8/1894, 238, 5 και 6-7.
και 6.
3, 2/10/1894, 275, 6, 3/10/1894, 276, 7, 4/10/1894, 277, 7. Περισσότερα για την περίοδο του 1894 που
έμεινε στην Αθήνα και παρουσίαζε έργα η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ.
332-342.
999
ότι ο θίασός της και η ίδια επαναλάμβαναν γνωστές επιτυχίες τους, τουλάχιστον κατά
το θέρος και το χειμώνα του 1894.
Ο θίασος έφυγε για το Βόλο και τη Χαλκίδα5492.
1896
Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου επέστρεψε στην Αθήνα από την περιοδεία της
στην Κωνσταντινούπολη5493 και Ρωσία και κατάρτισε θίασο. Μέλη του ήταν οι:
Πιπίνα Βονασέρα, Ελπινίκη Ρούσου, Αγάθη Καρακατσάνη, Ιουλία Πολιτάκη,
Τερψιχόρη Ράινεκ, Ευαγγελία Ρούσου, Ευτ. Βονασέρας, Σπ. Σφήκας, Ν. Πεζοδρόμος,
Γ. Χρυσάφης, Π. Ρούσος, Α. Νίκας, Α. Γεωργακόπουλος. Αρχικά ο θίασος αυτός
έπαιξε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»5494. Ξεκίνησαν το Σάββατο 2 Μαρτίου με
την Τόσκα (La Tosca) του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Ηλία
Βεργόπουλου. Η Παρασκευοπούλου ως Τόσκα φάνηκε σε όλα αντάξια των
προσδοκιών του κοινού. Έδειξε τη μετριοφροσύνη της ως αοιδός, την εμπάθειά της
ως ερωμένη, την πίστη της στη θρησκεία, ακριβώς όπως ήθελε το πρόσωπο ο
Σαρντού. Επευφημήθηκε και χειροκροτήθηκε5495. Ξαναπαίζεται την Κυριακή 3
Μαρτίου μαζί με τη μονόπρακτη ιταλική κωμωδία, Ο κρυψώνας, σε μετάφραση Ι.
Δαμουλιάνου5496.
Συνεχίζει με το ρεπερτόριο5497:
 Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, όπου παίζουν οι: Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου (Φαύστα), Ν. Πεζοδρόμος (Μέγας Κωνσταντίνος), Α.
Γεωργακόπουλος (Αβλάβιος), Γρ. Τασσόγλους (Ουάλλεντας), Α. Νίκας
(Κρίσπος), Ελπ. Ρούσου (Ελένη)5499,
πεντάπρακτο δράμα, με τους Ευαγγ. Παρασκευοπούλου (Μαργαρίτα Γκωτιέ),
5492 Νέα Εφημερίς, 9/11/1894, 313, 6, περ. Εστία, αρ. 27, 6/11/1894, σ. 432.
51, 7, 25/2/1896, 56, 6.
3/3/1896, 63, 6.
5496 Παλιγγενεσία, 3/3/1896, 9789, 4.
5497 Περισσότερα για το ρεπερτόριο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου καθ’ όλο το 1896 βλ. Αλεξία
Αλτουβά, ό.π., σ. 353-364.
5498 Παλιγγενεσία, 5/3/1896, 9791, 3.
5499 Ό.π., 10/3/1896, 9796, 3, Νέα Εφημερίς, 9/3/1896, 69, 6, 10/3/1896, 70, 6-7.
1000
Ν. Πεζοδρόμο (Αρμάνδο)5500,
δράμα σε μετάφραση Διονύσιου Λάμπρου με την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
(Γιλβέρτη)5501,
 Η σκλάβα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο με την
Ευαγγ. Παρασκευοπούλου στον ομώνυμο ρόλο5502,
Ζαμπέλιου, ευεργετική παράσταση υπέρ των ανταποκριτών των ξένων
εφημερίδων5503,
 Χριστίνα του Ι. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα, προς τιμήν των
Ολυμπιονικών5505,
 Φαίδρα (Phèdre) του Jean-Baptiste Racine, πεντάπρακτη τραγωδία σε
μετάφραση Σταύρου Ι. Βουτυρά, με τους Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, Π.
Τσούκα, Ν. Πεζοδρόμο, Αντώνιο Νίκα5506,
 Οι αφανείς κακούργοι του Θεμιστοκλή Σολωμού, κοινωνικό δράμα,
 Το μυθιστόρημα και το γουρουνόπουλο, μονόπρακτη κωμωδία5507.
Εξαιρετική επιτυχία σημείωσε η παράσταση (9/3) της Φαύστας του Δημ.
Βερναρδάκη. Η Παρασκευοπούλου ήταν, όπως πάντα, πολύ άξια καλλιτέχνης. Από
τους υπόλοιπους ηθοποιούς διακρίθηκαν ο Ν. Πεζοδρόμος (Μέγας Κωνσταντίνος), ο
Α. Γεωργακόπουλος (Αβλάβιος), ο Α. Νίκας (Κρίσπος). Η Ελπ. Ρούσου, ως Ελένη,
υποκρίθηκε ωραιότατα5508.
Αληθινή τέρψη ήταν η παράσταση (10/3) της Κυρίας με τας καμελίας του Αλ.
Δουμά υιού, με την Ε. Παρασκευοπούλου και τον Ν. Πεζοδρόμο. Ο κόσμος ήταν
5502 Νέα Εφημερίς, 17/3/1896, 77, 6.
4-5 και 6, Εστία, 28/3/1896 (Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 112).
5504 Παλιγγενεσία, 29/3/1896, 9814, 3.
5505 Ό.π., 1/4/1896, 9817, 3, Νέα Εφημερίς, 1/4/1896, 92, 6.
Εφημερίς, 9/4/1896, 100, 5, 11/4/1896, 102, 4, 13/4/1896, 104, 6 και 7, 14/4/1896, 105, 6. Σιδέρης,
Ιστορία, σ. 28, σημ. 33, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 118.
7, 7/5/1896, 128, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168.
1001
απειροπληθής5509.
Στις 24 Μαρτίου έδωσε τη Μήδεια του Césare della Valle «προς τιμήν των
παρεπιδημούντων εν Αθήναις ανταποκριτών των ξένων εφημερίδων. Διεξήχθη μετά
σχετικής επιτυχίας. Δεν ήσαν φυσικαί αι χειρονομίαι της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου,
αλλά όμοιαι με ιταλίδος πριμαντόνας, η φωνή της ήσαν ορυγμοί, οίτινες κατέσχιζον
τα ώτα»5510.
Η Φαίδρα (Phèdre) του Ρακίνα, σε μετάφραση Σταύρου Ι. Βουτυρά,
διευθυντή του Νεολόγου της Κωνσταντινουπόλεως, απέσπασε παρατεταμένα
χειροκροτήματα. Όλοι οι ηθοποιοί Π. Τσούκας, Ν. Πεζοδρόμος και Αντώνιος Νίκας
άρεσαν. Η θιασάρχης επέδειξε τη δραματική της τέχνη και είχε προετοιμασθεί
εντελώς5511.
Στις 2 Μαΐου παίχθηκαν Οι αφανείς κακούργοι του Θεμ. Σολωμού. Ο
συγγραφέας ήταν πρόξενος στη Ρουμανία, όπου ίδρυσε ερασιτεχνικό δραματικό
θίασο προς διδασκαλία πατριωτικών έργων, υποστήριξε την επανάσταση της Κρήτης,
εγκατέλειψε εμπόριο και συμφέροντα και μαχόμενος με το γράψιμο προσπάθησε να
αναιρέσει τις συκοφαντίες κατά της Ελλάδας. Υπήρξε ένα λαμπρό παράδειγμα
ομογενούς. Το έργο είχε ορισμένες ατέλειες, όπως «το αρχαΐζον των γλωσσικών
τύπων, το μήκος του διαλόγου και της αναπτύξεως του μύθου». Εντούτοις κράτησε
αδιάπτωτο το ενδιαφέρον. Η εκτέλεση ήταν μέτρια. Ο διάκοσμος ήταν πλούσιος.
Εξαιρετική η Ε. Παρασκευοπούλου, «ήτις διατηρούσε πάντοτε ακμαία και θαυμαστή
την κατά τας εξάρσεις υποκριτικήν αυτής δεινότητα». Ο Ε. Παντόπουλος άριστα
ερμήνευσε το ωραίο πρόσωπο του υπηρέτη Ιάκωβου. Η δεύτερη παράσταση
αναμενόταν ότι θα ήταν περισσότερο επιμελής στην υποκριτική διδασκαλία των
υπόλοιπων ηθοποιών5512.
Μετά το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» ο θίασος της Ευαγγελίας
Παρασκευοπούλου συνενώθηκε με αυτόν του Δημοσθ. Αλεξιάδη και ερμήνευσε έργα
στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών», όπως τα εξής:
 Πριγκίπισσα Σεβερίνη του Alexandre Dumas υιού, δράμα σε μετάφραση Διον.
4-5 και 6.
Εφημερίς, 9/4/1896, 100, 5, 11/4/1896, 102, 4, 13/4/1896, 104, 6 και 7, 14/4/1896, 105, 6.
111, 3, 2/5/1896, 123, 7, 7/5/1896, 128, 7.
1002
Σταυρόπουλου5513,
 Απατεών σύζυγος ή Ο απατών την σύζυγόν του του Eugène Scribe, τρίπρακτη
κωμωδία,
 Τα μπεμπέ του Νικόλαου Κοτσελόπουλου, μονόπρακτη κωμωδία5514,
εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Κ. Σφήκα 5520,
 Λουκρητία Βοργία (Lucrèce Borgia) του Victor Hugo, τρίπρακτο δράμα, Η
ολονυχτία της Κρήτης, μελοδραμάτιο με μουσική Σπ. Καίσαρη σε στίχους του
Γεωργ. Παράσχου και το άσμα του Γεροδήμου από το μελόδραμα Μάρκος
Βότσαρης από τον υψίφωνο Στυλ. Μίνωα, ευεργετική παράσταση υπέρ των
Κρητών με την πρωτοβουλία του «Μουσικού Συλλόγου Αθηνών»5521,
12/5/1896, 133, 5, 14/5/1896, 135, 6 και 7, 26/5/1896, 147, 6: ο θίασος απαρτιζόταν από δώδεκα
άνδρες και εννέα γυναίκες με σημαντικότερους τους Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, Ελένη Χέλμη,
Δημοσθένη Αλεξιάδη, Π. Τσούκα κ.ά., 27/5/1896, 148, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168.
5514 Παλιγγενεσία, 29/5/1896, 9875, 4, Νέα Εφημερίς, 29/5/1896, 150, 6 και 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
168.
5515 Παλιγγενεσία, 30/5/1896, 9876, 3-4, Νέα Εφημερίς, 30/5/1896, 151, 6 και 7.
154, 4.
5518 Παλιγγενεσία, 4/6/1896, 9881, 4.
και 7.
5520 Νέα Εφημερίς, 8/6/1896, 160, 7.
23/6/1896, 175, 7, 26/6/1896, 178, 6.
1003
 Τατιανή του Τηλέμαχου Καράκαλου, πεντάπρακτη τραγωδία5524,
Λεονάρδου και Άρης Άρης, με τη χορωδία του Μουσικού Συλλόγου
«Μέλισσα»5525,
 Η επάνοδος ηθοποιών του Αντωνίου Νίκα, μονόπρακτη κωμωδία από τα
γαλλικά5526,
από τα ιταλικά του Κ. Γεωργαντόπουλου,
έμμετρη μετάφραση Ι. Φραγκιά, με τον Αν. Νίκα στους ομώνυμους
μολιερικούς ρόλους5531,
5.
9/8/1896, 222, 6.
6, 29/8/1896, 242, 6.
5530 Παλιγγενεσία, 30/8/1896, 9967, 4.
7/9/1896, 251, 6.
1004
 Η διαθήκη του Alexandre Bisson, τρίπρακτη κωμωδία5532,
 Φρανσιγιόν (Francillion) του Alexandre Dumas υιού, τρίπρακτο δράμα5533,
 Ο πολιτικός θάνατος του P. Giacometti, δράμα σε πέντε πράξεις και Χορός
μετημφιεσμένων του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, μονόπρακτη κωμωδία, σε
συνεργασία με τον θίασο «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη, ο Μ.
Αρνιωτάκης στην τραγωδία και η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου στην
κωμωδία5535,
 Η δούκισσα των Αθηνών του Κλέωνα Ραγκαβή, τραγωδία5536,
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή Παντελή Σούτσα, ευεργετική παράσταση
υπέρ της Αριάδνης Βαλεριάνη και του Α. Γεωργακόπουλου5537.
Την Κυριακή 26 Μαΐου 1896 μεταφέρθηκαν στο θέατρο «Ποικιλιών» ή
«Βαριετέ», μόνιμα για το θέρος, αφού ίδρυσε το «Δραματικό Θίασο Αθηνών», ο
οποίος είχε διευθυντή τον Δ. Αλεξιάδη. Ξεκίνησαν με τη Πριγκίπισσα Σεβερίνη του
Αλ. Δουμά υιού. Ο συγγραφέας είχε «συσσωματώσει εις το πρόσωπον τούτον κάθε τι
το γλυκύτερον, ωραιότερον, ευγενέστερον, ιδανικώτερον της γυναικείας ψυχής.
Εξελισσόταν από αρχής μέχρι τέλους μετά θαυμασίας αριστοτεχνικής δυνάμεως και
δια μέσου των περιπετειών της δράσεως και της γοργής εκτυλίξεως διαφόρων
χαρακτήρων η Σεβερίνη έλαμπε ευγενής, υψηλή, μαρτυρική, πλήρης αυταπαρνήσεως
και συζυγικής αφοσιώσεως. Ο θίασος αποτελείτο εξ ηθοποιών δεδοκιμασμένης αξίας
και κατεχόντων κορυφαίαν θέσιν εις την ελληνικήν σκηνήν». Η Παρασκευοπούλου
πέτυχε στη διδασκαλία και οι λοιποί ηθοποιοί ιδιαίτερα η Ελένη Χέλμη έπαιξαν
καλά. Γενικά οι εντυπώσεις από το θίασο υπήρξαν άριστες5538.
Και στην Τόσκα του Β. Σαρντού (28/5) αναδείχθηκαν τα πλεονεκτήματα της
δραματικής τέχνης της Παρασκευοπούλου, παρόλο ότι πολλά μέλη του θιάσου δεν
8/9/1896, 252, 6.
5534 Νέα Εφημερίς, 5/10/1896, 279, 5 και 6.
5535 Ό.π., 8/10/1896, 282, 5.
5536 Ό.π., 20/2/1896, 51, 7, 10/4/1896, 101, 6, 19/6/1896, 171, 7, 27/10/1896, 301, 5-6, 28/10/1896,
302, 6, 31/10/1896, 305, 2-3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 64.
5537 Νέα Εφημερίς, 23/11/1896, 328, 6.
12/5/1896, 133, 5, 14/5/1896, 135, 6 και 7, 26/5/1896, 147, 6, 27/5/1896, 148, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ.
168.
1005
ταίριαζαν στο ρόλο τους5539. Στην Τόσκα, που ξαναδόθηκε στις 3 Αυγούστου
ξεχώρισε ο Ν. Πεζοδρόμος ως Σκαρπίας. Θεωρήθηκε απαράμιλλος ως προς το ύφος,
τη χάρη στις κινήσεις και κατά τις διάφορες μεταπτώσεις των αισθημάτων5540. Στις 10
Σεπτεμβρίου ξαναπαρουσίασαν την Τόσκα του Β. Σαρδού, όπου η Ε.
Παρασκευοπούλου υπήρξε «γλυκεία, περιπαθής και αγρία, όταν φονεύει τον Σκαρπία
δια να σώσει τον εραστή της, κινήσουσα τον θαυμασμόν και τας επευφημίας του
κοινού»5541. Όπως βλέπουμε στον κατάλογο των παραστάσεων το έργο
παρουσιάσθηκε πολλές φορές.
Την 1 Ιουνίου έπαιξαν τη Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού με πρωταγωνίστρια τη
Μ. Κωνσταντινοπούλου, η οποία στάθηκε ανώτερη κάθε προσδοκίας με μετρημένες
κινήσεις, γλυκιά φωνή, ωραίο παράστημα, φυσική και αβίαστη υπόκριση.
Πρωταγωνίστησε σχεδόν ταυτόχρονα με την Αικ. Βερώνη, που έπαιξε το ίδιο έργο
μια μέρα νωρίτερα από την Μ. Κωνσταντινοπούλου, στην ίδια μετάφραση του Μ.
Ζώρα και σημείωσε επιτυχία5542.
Την Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη (9/6) υποκρίθηκε με μεγάλη επιτυχία η
θιασάρχης και χειροκροτήθηκε ζωηρότατα5543.
Στα μέσα του Ιουνίου (12/6) παρουσίασαν τη Γυναίκα του Πολύβιου
Δημητρακόπουλου, όπου ο Π. Ρούσος ως ιατρός Φωκάς έπαιξε με μοναδική τέχνη
«κατορθώσας να διερμηνεύση άριστα τον δύσκολον αυτόν χαρακτήρα». Η
Τερψιχόρη Ράινεκ υποκρίθηκε το ρόλο της με αφέλεια, που τον καθιστούσε
μαγευτικό και απολαυστικό. Το έργο ήταν «διδακτικόν, δραματικόν και χαρίεν».
Παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά και κρίθηκε ως ένα εκ των ωραίων έργων της
θεατρικής σκηνής. Παρέστη πολύς κόσμος. Ο κριτικός Θέσπις, όμως, της Νέας
Εφημερίδος επέκρινε το έργο5544.
Η Εσμέ η Τουρκοπούλα του Σπ. Περεσιάδη, δραματικό ειδύλλιο, παραστάθηκε
(23 & 24/6) και άφησε άριστες εντυπώσεις. Η δεύτερη παράσταση γοήτευσε και ο
θεατής αισθανόταν την πρόοδο του ποιητή. Η Παρασκευοπούλου υπήρξε αμίμητη ως
Εφημερίς, 9/9/1896, 253, 5, 10/9/1896, 254, 5, 11/9/1896, 255, 6.
154, 4.
163, 6, 12/6/1896, 164, 6 και 7, 13/6/1896, 165, 5, 19/6/1896, 171, 7. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 168.
1006
Εσμέ και όλοι οι ηθοποιοί διέπρεψαν στους ρόλους τους5545. Στις 13 Ιουλίου δόθηκε
παράσταση προς τιμήν των Κρητών με το έργο αυτό. Όταν η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου εμφανίσθηκε στην τελευταία πράξη ντυμένη ελληνικά και
ομολογεί ότι αποσκίρτησε από τον ισλαμισμό, ασπασθείσα το χριστιανισμό χάρη του
έρωτά της προς τον Δρόσο οι ογδόντα Κρήτες πρόσφυγες ξέσπασαν σε ζωτοκραυγές
και έκλαιγαν. Κορυφώθηκε ο ενθουσιασμός, όταν εμφανίσθηκε η ελληνική σημαία
και η ορχήστρα ανέκρουσε τον εθνικό ύμνο. Στο θέατρο έγινε πανδαιμόνιο. Δεν ήταν
συγκίνηση ή ενθουσιασμός, ήταν κάτι το ιερό. Οι Κρήτες ήθελαν να ανέβουν επί
σκηνής. Έπεσε η αυλαία και μετά εμφανίσθηκε η Ε. Παρασκευοπούλου επί σκηνής
με τη σημαία και ανακράζοντας «Ζήτω η Ελλάς, ζήτω η Κρήτη!». Ο θίασος είχε
αφήσει ελεύθερη την είσοδο στους Κρήτες πρόσφυγες5546.
Δόθηκε η Τατιανή του Τηλέμαχου Καράκαλου (10/7), δράμα βυζαντινής
υπόθεσης που άρεσε στην επιτροπή του Λασσάνειου διαγωνισμού του 18965547, αλλά
δεν ικανοποίησε το κοινό. Λίγοι συγγραφείς, μόνο ο Δημ. Βερναρδάκης πετύχαιναν
στη συγγραφή ιστορικών έργων, κατά τον Τύπο. Ο Καράκαλος ήταν νέος, άπειρος
στα πράγματα του θεάτρου. Η υπόθεση ήταν ακατάλληλη, βδελυρή, διότι παρουσίαζε
την αυτοκράτειρα Ζωή ως ακόλαστη, η οποία παραφέρεται για τον κορεσμό
σαρκικών παθών και εποφθαλμιούσε το σύζυγο της ευσεβούς Τατιανής. Το δράμα
δεν είχε πλοκή και δράση, η λύση δεν ήταν φυσική και δεν ικανοποιούσε. Η γλώσσα
ήταν καλή και αρμόδια για τέτοιο έργο. Άριστα υποκρίθηκαν οι ηθοποιοί, ειδικά η
Τερψ. Ράινεκ ως Θεοδώρα και η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου ως Τατιανή. Γενικά η
παράσταση κρίθηκε με ευμένεια, κατά τη Νέα Εφημερίδα5548.
Στις 19 Ιουλίου η θιασάρχης υπερέβη κάθε προσδοκία στην εμφάνισή της στη
Μήδεια του ντε Λαβάλ5549.
Στις 9 Αυγούστου δύο θίασοι είχαν ταυτόχρονες παραστάσεις του δραματικού
ειδυλλίου Η ψυχοκόρη του Hermann Smidt, σε διασκευή του ηθοποιού Ιω. Βότσαρη,
στα θέατρα «Παράδεισος» και «Ποικιλιών» όπου βρίσκονταν αντίστοιχα οι θίασοι
«Πρόοδος» και «Δραματικός Θίασος Αθηνών». Η Ελπινίκη Ρούσου επέδειξε το
23/6/1896, 175, 7, 26/6/1896, 178, 6.
6.
5548 Νέα Εφημερίς, 6/7/1896, 188, 7, 10/7/1896, 192, 5, 11/7/1896, 193, 5, Ακρόπολις, 6/7/1896, 5173,
3, 10/7/1896, 5177, 3, Παλιγγενεσία, 10/7/1896, 9916, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 92.
5549 Νέα Εφημερίς, 20/7/1896, 202, 5.
1007
καλλιτεχνικό της ταλέντο. Όλοι οι ηθοποιοί ήταν αμίμητοι, ο Ν. Πεζοδρόμος ως
Βάσος και ο Αντ. Νίκας ως Λάμπρος. Εξέπληξε ο Ν. Μέγκουλας υποδυθείς τον
ληστή Κρικέλλα, όπως και η Τερψιχόρη Ράινεκ. Στο β΄ μέρος της τέταρτης
παράστασης του δραματικού ειδυλλίου (16/8) εμφανίσθηκε η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου στη διλογία του δράματος του Αντ. Αντωνιάδη Η κατάρα της
μάνας, στο Βασιλική και Καλπούζος, υποδυθείσα με επιτυχία τη Βασιλική5550.
Ο Δημ. Αλεξιάδης αναχώρησε περί τα τέλη Αυγούστου για την Αλεξάνδρεια
και μαζί του ήταν η Μελπομένη και ο Π. Κωνσταντινόπουλος5551.
Η Παρασκευοπούλου συνέχισε μόνη της στο θέατρο «Ποικιλιών» με την Εσμέ
την Τουρκοπούλα του Σπ. Περεσιάδη (18/8) και τη Φρύνη του Καστελβέκιο (20/8),
την οποία παρουσίασε με τέχνη. Άρεσαν πολύ ο Ν. Πεζοδρόμος ως Πραξιτέλης και η
Τερψιχόρη Ράινεκ και η Ελπινίκη Ρούσου. Ο Αντ. Νίκας άρεσε ως Υπερείδης, αλλά
και σε άλλους ρόλους ως κωμικός, προκαλώντας τα γέλια με τις κινήσεις του5552. Στις
14 Σεπτεμβρίου ξαναέπαιξαν τη Φρύνη του Καστελβέκιο. Χαρακτηρίσθηκε ως
έκτακτη και πρωτοφανής στα θεατρικά χρονικά παράσταση. Η Ε. Παρασκευοπούλου
υπήρξε αμίμητη υποδυόμενη τη Φρύνη. Εισέδυσε στο πνεύμα του συγγραφέα, στα
ήθη και έθιμα της εποχής και της κοινωνικής τάξης, στην οποία ανήκε η Φρύνη,
επίτευγμα, που μόνο μια ελληνίδα καλλιτέχνης μπορούσε να εννοήσει και να διδάξει.
Με απαράμιλλη τελειότητα υποδύθηκε ο Αντ. Νίκας το ρήτορα Υπερείδη όπως
περιβλήθηκε τη χλαμύδα της εποχής5553.
Αξέχαστη έμεινε, κατά την κριτική, η παράσταση του δράματος του Ζωρζ Ονέ
Ο αρχισιδηρουργός (27/8), σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου. Ποτέ δεν είχε
συγκεντρωθεί τόσος κόσμος για να θαυμάσει την Παρασκευοπούλου και τα μέλη του
θιάσου της τον Ν. Πεζοδρόμο, τον Αντ. Νίκα και τον Ν. Μέγκουλα5554.
Στη Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη (29/8) πλήθος κόσμου παρευρέθηκε. Η
επιτυχία ήταν άριστη και συνέτειναν οι ηθοποιοί Ν. Πεζοδρόμος (Ρένος) και Ν.
Μέγκουλας (Πυγμαλίων). Υποκρίθηκαν τέλεια και οι δύο και συγκίνησαν τους
θεατές5555.
5550 Ό.π., 12/8/1896, 225, 5, 16/8/1896, 229, 6.

5551 Ό.π., 19/8/1896, 232, 5.
6, 21/8/1896, 234, 5, 23/8/1896, 236, 6.
6, 29/8/1896, 242, 6.
6, 1/9/1896, 245, 6.
1008
Ο Αντώνιος Νίκας αναδείχθηκε απαράμιλλος Σωσίας στην παράσταση του
Αμφιτρύωνος του Μολιέρου (6/9). Ο Ν. Πεζοδρόμος και οι λοιποί υποδύθηκαν άρτια
τα μέρη τους5556.
Στη Διαθήκη του Μπισσόν (8/9) η εκτέλεση υπήρξε οικτρή, διότι όλοι ήταν
αμελέτητοι, ιδίως ο Εμ. Γαβαθιώτης και η Α. Φουρλάι, που απήγγειλε κάκιστα.
Εξαίρεση αποτελούσαν ο Α. Γεωργακόπουλος (Λάμπρος), που ήταν φιλότιμος,
μορφωμένος, ευπρόσωπος επί της σκηνής, κομψά πάντοτε ντυμένος, υποδύθηκε
επιδέξια το ρόλο του, όπως και ο Αντ. Νίκας και ο Ν. Μέγκουλας. Η μετάφραση
κρίθηκε «ελεεινή» και συνέβαλε ώστε η αποτυχία να είναι μεγαλύτερη. Από την άλλη
μεριά, ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη δεν χρησιμοποιούσε υποβολέα στα έργα
που παίζονταν στο θέατρο «Τσόχα». Συχνά ο υποβολέας στα ελληνικά θέατρα
ακουγόταν περισσότερο από τους ηθοποιούς5557.
Στο χειμερινό θέατρο «Ποικιλιών» παίχθηκε η Φρανσιγιόν του Αλ. Δουμά
υιού (15/9), που ήταν παλαιότερη επιτυχία της Παρασκευοπούλου. Όλος ο θίασος
υποκρίθηκε καλά5558.
Οι Αθηναίοι εκτιμούσαν ιδιαίτερα την καλλιτεχνική υπόκριση της
Παρασκευοπούλου, η οποία υποδυόταν διαφορετικούς χαρακτήρες από τη μία μέρα
στην άλλη, όπως την Εσμέ (22/9) και τη Φρου-φρου (23/9). Αυτό τους έκανε να
προσέρχονται με προθυμία για να υποστηρίξουν την καλλιτέχνιδα5559.
Πραγματικά η συνήθεια των θιάσων να παρουσιάζουν διαφορετικά έργα,
σχεδόν κάθε μέρα, ήταν και είναι άξια προσοχής και προκαλεί θαυμασμό, αυτή και
μόνη η προσπάθεια της συνεχούς εναλλαγής των έργων και των ρόλων. Ακόμα
περίεργη ήταν και αυτή η μετάπτωση από το δράμα στην κωμωδία κατά την ίδια
παράσταση, έστω και αν οι ηθοποιοί ήταν διαφορετικοί για το δράμα και για την
κωμωδία. Ελάχιστοι απέδιδαν βέβαια τους ρόλους και των δύο ειδών.
Παίχθηκε η Μήδεια του ντε Λαβάλ (5/10) στο α΄ μέρος με την
Παρασκευοπούλου που σημείωσε τέτοια επιτυχία ώστε να νομίζει ο θεατής ότι
έμπροσθέν του βρισκόταν η ίδια η Μήδεια και στο β΄ μέρος Οι πετεινόμυαλοι, όπου ο
δημοφιλής Αντώνιος Νίκας πετύχαινε πάντα5560.
7/9/1896, 251, 6.
8/9/1896, 252, 6.
5558 Νέα Εφημερίς, 19/9/1896, 263, 5.
5559 Ό.π., 23/9/1896, 267, 6.
5560 Ό.π., 5/10/1896, 279, 5 και 6.
1009
Στις 8 Οκτωβρίου διδάχθηκε σε συνεργασία με το θίασο του Μ. Αρνιωτάκη
και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου στο θέατρο «Ποικιλιών» Ο πολιτικός θάνατος του
P. Giacometti και ο Χορός μετημφιεσμένων του Αλ. Μωραϊτίδη. Δίκαια το κοινό
χειροκρότησε και τους δύο θιάσους και τους θιασάρχες5561.
Στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» παίχθηκε στις 27 Οκτωβρίου η Δούκισσα
των Αθηνών του Κλ. Ραγκαβή. Ο θίασος κατέβαλε κόπους και μόχθους για τη
διεξαγωγή του έργου. Ο ιματισμός ήταν θαυμάσιος. Ο θεατής μεταφερόταν σε άλλους
κόσμους παρελθουσών εποχών και απολάμβανε την εναλλαγή των σκηνών. Το δράμα
άφησε άριστες εντυπώσεις. Ο κόσμος ήταν πυκνός και εκλεκτός και απορούσε
δικαίως μετά την παράσταση γιατί ο Τύπος είχε καταφερθεί εναντίον του έργου.
Ήταν μια ιστορική φάση του Ελληνισμού, που θα έπρεπε και οι μαθητές των
σχολείων να έβλεπαν για να αποκτήσουν μία αντίληψη για τη Φραγκοκρατία στην
Ελλάδα, να θαυμάσουν ένα μεγαλοπρεπές θέαμα, όσοι κατείχαν στοιχειώδη
καλαισθησία, και να λάβουν γνώση για άπειρες λεπτομέρειες της ζωής της εποχής. Η
παράσταση πράγματι είχε κάποιες ελλείψεις, επισήμαινε ο κριτικογράφος, αλλά ο
θίασος μπορούσε να τις διορθώσει λαμβάνοντας υπόψη τις κριτικές εισηγήσεις και
βέβαια πάντα σε συνεννόηση με το συγγραφέα. Ήταν καιρός να αλλάξει τα θεατρικά
ήθη του το κοινό και να αποδεχθεί τα σοβαρά και τα δραματικά έργα. Η δούκισσα
των Αθηνών ήταν έργο ιστορικής εθνικής σημασίας. Ο υπογράφων Αλέξανδρος
Φιλαδελφεύς θαύμασε την ερμηνεία του Ν. Πεζοδρόμου ως Λάσκαρη, ενώ για την
Παρασκευοπούλου σημείωσε ότι ο ρόλος και η υπόκριση της δούκισσας δεν ήταν
μέσα στις τόσες άφθονες προηγηθείσες επιτυχημένες ερμηνείες της5562.
Από άρθρο της Νέας Εφημερίδος με υπογραφή Είς φιλαλήθης και τίτλο «Από
τον κόσμον των θεάτρων»5563 πληροφορούμαστε ότι το αθηναϊκό κοινό δεν
προσερχόταν στο θέατρο τόσο συχνά, όσο παλαιότερα, ούτε ακόμα και για να
παρακολουθήσει τις παραστάσεις των δύο πρωταγωνιστριών (Παρασκευοπούλου και
Βερώνη). Ο αρθρογράφος δικαιολογούσε το κοινό ότι είχε χορτάσει από τα διάφορα
δράματα, που παρουσιάσθηκαν δέκα και περισσότερο φορές, είχαν γνωρίσει τις
σκηνικές κινήσεις και είχαν μάθει όλο το δράμα. Επιτέλους έπρεπε να παρέλθει
κάποιος χρόνος για να ξαναδούν τις πρωταγωνίστριες στην Αδριανή Λεκουβρέρ και
στην Κυρία με τας καμελίας. Κατά το καλοκαίρι του 1896 η θεατρική κίνηση ήταν
5561 Ό.π., 8/10/1896, 282, 5.

5562 Ό.π., 27/10/1896, 301, 5-6, 28/10/1896, 307, 6, 29/10/1896, 303, 5, 1/11/1896, 306, 5-6,
5/11/1896, 310, 5.
5563 Ό.π., 27/6/1896, 179, 6.
1010
μεγαλύτερη για την κωμωδία και το κωμειδύλλιο παρά για το δράμα. Το αθηναϊκό
κοινό είχε δείξει ότι ο ηθοποιός Παντόπουλος του έλειπε, όταν δεν εμφανιζόταν τα
καλοκαίρια στην Αθήνα. Η Αικ. Βερώνη το καλοκαίρι ευτύχησε να παρουσιάσει την
Αντιόπη. Το έργο είχε τη δύναμη να θέλξει και να τραβήξει κόσμο στο θέατρο. Η
Παρασκευοπούλου εξέφρασε το παράπονό της ότι θα έφευγε για τη Ρουμανία, επειδή
δεν αντιμετώπισε τον αναμενόμενο ενθουσιασμό από το κοινό της, όπως παλαιότερα.
Οι Αθηναίοι έδειξαν απάθεια απέναντί της. Πολλοί ηθοποιοί και θίασοι ετοιμάζονταν
να αναχωρήσουν, διότι δεν δούλευαν αρκετά. Εξαίρεση αποτελούσε ο θίασος του
Δημ. Κοτοπούλη, είτε λόγω του δροσερού θεάτρου «Παράδεισος», είτε λόγω των
κωμειδυλλίων. Ο Διον. Ταβουλάρης βρισκόταν στον Πειραιά και είχε πολύ κόσμο,
όπως προσείλκυε άλλοτε στην Αθήνα5564. Ο ελληνικός Τύπος5565 εξάλλου έψεγε τους
θιάσους ότι δεν ανέβασαν νέο έργο. Τη μεγαλύτερη θεατρική κίνηση εμφάνιζαν οι
«Φασουλήδες». Τα θέατρα δεν είχαν εισπράξεις.
Καθώς τελειώνει η θερινή θεατρική περίοδος του 1896 διαβάζουμε ότι αν
εξαιρέσεις μία Αντιόπη, μία Εσμέ, δράματα που εκτιμήθηκαν ανάλογα, τίποτα άλλο
δεν τράβηξε την προσοχή του κοινού. Τα εθνικά θέματα βεβαίως απασχολούσαν τους
Έλληνες και ιδίως τα θέματα της Κρήτης. Το κοινό αισθανόταν ότι τα γραφέντα
θεατρικά έργα δεν άξιζαν την υποστήριξή του. Κατά τον χειμώνα το θέατρο έμεινε
σχεδόν αδρανές με λίγα σημεία ζωής. Μειώθηκε ο ελάχιστος κόσμος που σύχναζε,
γίνονταν πιο αραιές και οι παραστάσεις. Τα έργα που διδάσκονταν ήταν ξένα ή
παλαιά, ενώ οι σπουδαιότεροι θίασοι απουσίαζαν σε άλλες πόλεις. Ο Ταβουλάρης,
π.χ., θα εμφανιζόταν στην Πάτρα5566.
1897
Ο θίασος «Αθηνών» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου ξεκινάει να δίνει
παραστάσεις από τις 19 Οκτωβρίου στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»5567. Πριν από
την Αθήνα, βρισκόταν στην Θεσσαλονίκη5568 και στο Βόλο5569. Τα μέλη του θιάσου
της ήταν οι: Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, Γεώργιος Βερρής, Ν. Πεζοδρόμος, Κ.
Χέλμης, Ελένη Χέλμη, Γαϊτανοπούλου, Α. Βαρβαρρήγα, Χαϊλάζη, Δ. Γεωργιάδης
5564 Κατερίνα Μπρεντάνου, Η θεατρική ζωή του Πειραιά, σ. 1055-1058.

5565 Ό.π., 29/6/1896, 181, 6, 31/7/1896, 213, 6.
5566 Ό.π., 16/9/1896, 260, 6. Ευανθία Ε. Στιβανάκη, Θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην
Πάτρα, σ. 353-354.
5567 Για τις παραστάσεις της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου τον χειμώνα του 1897 στην Αθήνα βλ.
Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 364-367.
5568 Νέα Εφημερίς, 5/1/1897, 5, 3. Ο Κώστας Τομανάς στη μονογραφία του για τη Θεσσαλονίκη (Το
θέατρο στην παλιά Θεσσαλονίκη) δεν αναφέρει ότι εμφανίσθηκε η Παρασκευοπούλου.
5569 Νέα Εφημερίς, 7/2/1897, 38, 3.
1011
κ.ά.
Αρχίζει με τη μεγάλη της επιτυχία Η κυρία με τας καμελίας (La dame aux
camélias) του Alexandre Dumas υιού, με τη θιασάρχη στο ρόλο της Μαργαρίτας
Γκωτιέ και τον Γεώργιο Βερρή που εμφανιζόταν για πρώτη φορά στο θέατρο ως
Αρμάνδο5570.
Ζαμπέλιου,
 Το ποντίκι του Π. Αξιώτη, μονόπρακτη κωμωδία5573,
 Λίνδα των Ντ’Εννερύ και Λεμποάν, δράμα5579.
Στις 22 Οκτωβρίου παρουσίασε την Τόσκα του V. Sardou. Η κριτική της
19/10/1897, 292, 3, 21/10/1897, 294, 3.
Εφημερίς, 20/10/1897, 293, 3.
295, 3.
298, 3.
Εφημερίς, 30/10/1897, 303, 3.
315, 3.
5578 Παλιγγενεσία, 16/11/1897, 10409, 3.
Εφημερίς, 22/11/1897, 326, 3.
1012
Παλιγγενεσίας δεν ήταν τόσο ευνοϊκή. Η εφημερίδα ισχυριζόταν ότι η Ε.
Παρασκευπούλου είχε παρερμηνεύσει την Τόσκα, την υπέλαβε παιδικώς ελαφριά,
αλλά στις στιγμές της υπέρτατης αγωνίας της στη δεύτερη και τρίτη πράξη
αναδείχθηκε έξοχη ερμηνεύτρια του Σαρντού. Ο Ν. Πεζοδρόμος ως Σκαρπίας
βρισκόταν στο ρόλο του, αν και ο τρόπος του θανάτου του υπήρξε ανεπιτυχής. Κατά
την Νέα Εφημερίδα είναι περιττή κάθε κρίση, γιατί ήταν γνωστή η επιτυχία της
ηθοποιού στην υπόκριση της Φλώριας Τόσκα. Ο Πεζοδρόμος, ως Σκαρπίας, τέλεια
διέπλασε τον χαρακτήρα5580.
Η Παρασκευοπούλου παρουσίασε μια σειρά από γνωστές, παλαιότερες
παραστάσεις έργων, που ήταν οι μεγάλες της επιτυχίες. Έτσι ακολούθησε η Μήδεια
(25/10) και η Φρύνη (30/10). Στο τελευταίο ο Γ. Βερρής ως Πραξιτέλης και ο Ν.
Πεζοδρόμος ως Υπερείδης θαυμάσθηκαν5581.
Το δράμα Φρου-φρου των Henri Meilhac και Ludovic Halévy (5/11)
απέσπασε χειροκροτήματα. Πολύ καλή εμφάνιση δίπλα στην πρωταγωνίστρια
πραγματοποίησε ο Ν. Πεζοδρόμος5582.
Στη Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη (11/11) οι δύο συμπρωταγωνιστές της
Παρασκευοπούλου, Ν. Πεζοδρόμος και Γ. Βερρής, έδειξαν την καλλιτεχνική τους
αξία, υποδυόμενοι τον Ρένο και τον Πυγμαλίωνα αντίστοιχα5583.
Το χειμώνα του 1897 φαίνεται ότι οι παραστάσεις της Παρασκευοπούλου δεν
έχουν σημαντική προσέλευση του αθηναϊκού κοινού, παρόλες τις προτροπές του
Τύπου για υποστήριξή της, αφού μοχθεί πολύ για το ελληνικό θέατρο και την
ανύψωσή του. Το θέατρο είναι το βαρόμετρο της διανοητικής κατάστασης ενός λαού
και αποβαίνει ένα σχολείο για την ανόρθωση του ηθικού του και του ψυχολογικού
του κόσμου. Ο κόσμος πρέπει να την συντρέξει στο έργο της, προτρέπει ο Χρ.
Βαρλέντης της Νέας Εφημερίδος, δείχνοντάς της την αγάπη του και την εκτίμησή του
στην τέχνη της5584.
Η Παρασκευοπούλου διαπρέπει στην Αδριανή Λεκουβρέρ (16 & 18/11) και
στην Μήδεια (20/11). Στις 22 Νοεμβρίου διδάχθηκε η Λίνδα των Ντ’ Εννερύ και
295, 3.
Εφημερίς, 30/10/1897, 303, 3.
315, 3.
5584 Νέα Εφημερίς, 11/11/1897, 315, 3-4.
1013
Λεμποάν. Η Ε. Παρασκευοπούλου ως Λίνδα υπήρξε τέλεια στη β΄ πράξη κατά την
ανάγνωση της επιστολής και τη συνάντησή της με τον εραστή της στον κοιτώνα,
καθώς και στην γ΄ πράξη στη συνάντηση με τον πατέρα της και στις στιγμές της
παραφροσύνης της. Το έργο δεν είχε εμφανισθεί ξανά. Η πρωταγωνίστρια πέτυχε
στην υπόκρισή της. Όλος ο θίασος υποδύθηκε θαυμάσια. Ο κόσμος υπήρξε πολύς5585.
Ο θίασος μετά την τελευταία παράσταση της Λίνδας στις 19 Δεκεμβρίου
απέρχεται για την Κεφαλλονιά, ιδιαίτερη πατρίδα της πρωταγωνίστριας5586.
1898
Για δύο μήνες (Σεπτέμβριο και Οκτώβριο) του 1898 παρουσίασε τις γνωστές
προσωπικές επιτυχίες της στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών»5587, όπως:
 Φαιδώρα του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση Ηλία
Ηλία Βεργόπουλου, με την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου (Τόσκα) και τον Ν.
Πεζοδρόμο (Σκαρπία)5589,
 Η σκλάβα του Σπυρ. Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο 5593,
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, με τον Ν. Μέγκουλα ως
αγαπητικό5594.
Εφημερίς, 22/11/1897, 326, 3.
5586 Νέα Εφημερίς, 19/12/1897, 353, 3. Ευαγγελάτος, Ιστορία του θεάτρου εν Κεφαλληνίą, σ. 211.
5587 Βλ. και Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 368-371.
5592 Παλιγγενεσία, 25/9/1898, 10718, 3.
1014
1899
Μετά από περιοδεία στην Τραπεζούντα, Ρουμανία, Χίο και Σμύρνη5595, από
την Πέμπτη 11 Νοεμβρίου έως το τέλος Δεκεμβρίου του 1899 ο θίασος της
Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου εμφανίσθηκε με τις γνωστές της επιτυχίες και
καινούργια έργα στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών».
Το ρεπερτόριό της ήταν:
 Φαύστα του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα5597,
δράμα σε μετάφραση Διονύσιου Λάμπρου5599,
Ζώρα5601,
δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου, με την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
και τον Σπ. Σφήκα ως Φίλιππο5602,
 Οδέττη (Odette) του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα5603,
 Εσμέ η Τουρκοπούλα του Σπ. Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο σε
μουσική Διον. Λαυράγκα5604,
 Το ένσαρκον άγαλμα ή Σοφία Κέλλερ του Luigi Cicconi, πεντάπρακτο δράμα
σε μετάφραση Χαράλαμπου Άννινου5605,
5595 Βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 371-373.

5597 Εφημερίς, 12/11/1899, 313, 3.
5599 Εφημερίς, 16/11/1899, 317, 3, 17/11/1899, 318, 3.
5600 Ακρόπολις, 22/11/1899, 6364, 3.
5601 Εφημερίς, 24/11/1899, 325, 3.
5602 Ό.π., 2/12/1899, 333, 3.
5603 Ό.π., 4/12/1899, 335, 2, 5/12/1899, 336, 3.
5604 Ό.π., 5/12/1899, 336, 3.
5605 Ό.π., 12/12/1899, 343, 3.
1015
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, προς τιμήν του πρίγκιπος
Γεωργίου, ύπατου αρμοστή της Κρήτης5607,
 Οι νεράιδες του Σπ. Περεσιάδη, δραματικό ειδύλλιο, στο «Δημοτικόν
Θέατρον Αθηνών», από το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου σε σύμπραξη
με τον ερασιτεχνικό φοιτητικό θίασο5608.
1900
Το 1900 κατά τους μήνες Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου έπαιξε στο θέατρο
«Ποικιλιών» ή «Βαριετέ» τα εξής έργα:
 Χριστίνα του Ιω. Ζαμπέλιου, πεντάπρακτο δράμα5609,
 Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία, ευεργετική
παράσταση υπέρ του Γρ. Τασσόγλου και Παπαστεφάνου5611,
Ζαμπέλιου, ευεργετική παράσταση υπέρ της πρωταγωνίστριας, που ερμήνευσε
τον πρωταγωνιστικό ρόλο5612.
Γεωργίου Ι. Δουρούτη, Ζητείται υπηρέτης του Χαράλαμπου Άννινου,
μονόπρακτη κωμωδία, άσματα από ερασιτέχνες από την Κεφαλλονιά και
μονωδία του Ξύνδα από τον υψίφωνο Λάσκαρη, φιλανθρωπική παράσταση5613,
 Οι νεράιδες του Σπ. Περεσιάδη, δραματικό ειδύλλιο5614.
Το Σάββατο 22 Απριλίου 1900 δόθηκε η παράσταση του Άμλετ του Σαίξπηρ,
στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου στο ρόλο
του Άμλετ και την Αικ. Λεκατσά ως Οφηλία. Οι ενδυμασίες ήταν μεγαλοπρεπείς. Η
μελέτη της Παρασκευοπούλου είχε διαρκέσει τρία χρόνια. Η παράσταση αυτή ήταν
αποτυχία, κατά τον Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρη) της εφημερίδας Εστία, όπως αποτυχία
5606 Ό.π., 19/12/1899, 350, 3.

354, 3.
5609 Εφημερίς, 9/1/1900, 8, 3.
5610 Ό.π., 13/1/1900, 12, 3.
5611 Εστία, 27/1/1900, 322, 4.
5612 Ό.π., 27/1/1900, 322, 4.
5613 Εφημερίς, 11/2/1900, 41, 3, 16/2/1900, 46, 3, Εστία, 11/2/1900, 344, 3.
5614 Εφημερίς, 26/2/1900, 55, 2.
1016
θεωρεί και την εμφάνιση της Σάρας Μπερνάρ στον ίδιο ρόλο. Με ειρωνεία ο
κριτικογράφος ανέφερε ότι συμβοηθός σε αυτήν την αποτυχία ήταν και η
«απαρεμφατώδης» μετάφραση του Ιω. Περβάνογλου. Συμπαραστάτες ακόμα οι
μηχανικοί του θεάτρου, που τρέλαναν την Παρασκευοπούλου με τα παράκαιρα
ανεβοκατεβάσματα σκηνογραφιών. Ευχόταν να διορθώσουν τις αδεξιότητές τους οι
μηχανικοί. Η Ελληνίδα ηθοποιός, παρότι κόπιασε στη ρηξικέλευθη απόφασή της να
ερμηνεύσει τον Άμλετ, απέδειξε ότι δεν γίνεται να υπάρξει Άμλετ γένους
θηλυκού5615. Κατά τις κριτικές της εποχής, η Παρασκευοπούλου ήταν
λεπτοκαμωμένη, για αυτό έβαλε διπλά ενδύματα για να μεγαλώσει η θωριά της. Είχε
εκφραστικό πρόσωπο, θαυμάσια φωνή και εντυπωσιακό σκηνικό κάλλος. Έπαιζε με
το ένστικτο, ρομαντικά με πλατιές κινήσεις και συναισθηματικές εξάρσεις5616. Η
δεύτερη παράσταση του Άμλετ δόθηκε στις 7 Μαΐου. Είχε αναγγελθεί ότι θα δοθεί
νωρίτερα, αλλά λόγω των δυσμενών κριτικών καθυστέρησε. Η Παρασκευοπούλου,
ανεξάρτητα της τύχης του Άμλετ, ήταν άξια τραγωδός, που χρειαζόταν υποστήριξη
εξαιτίας των πολλών επιτυχιών της και την εν γένει προσφορά της στην ελληνική
σκηνή, έγραφε η εφημερίδα Εστία5617.
Η πρωταγωνίστρια κατάρτισε θίασο για θερινές παραστάσεις στο θέατρο
«Αθήναιον», που ανακαινίσθηκε. Συνέπραττε ο δόκιμος ηθοποιός Θ. Ποφάντης.
Άρχισαν με το δράμα των Σκριμπ και Σηρόβ Η τσαρίνα και ο μέγας Πέτρος (3/6), το
οποίο στέφθηκε με επιτυχία. Επιτυχή εμφάνιση έκανε ο Θ. Ποφάντης στον
Αρχισιδηρουργό του Ζωρζ Ονέ5618.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριό της ήταν γνωστό από προσωπικές της επιτυχίες:
5615 Ό.π., 23/4/1900, 53, 1.

5616 Εστία, 5/4/1900, 36, 3, 15/4/1900, 45, 2, 21/4/1900, 51, 2, 22/4/1900, 52, 2, 23/4/1900, 53, 1,
27/4/1900, 57, 1, Ακρόπολις, 23/4/1900, 510, 3 (κριτική του Άγγελου Δόξα). Δημήτρης Σπάθης,
«Ευαγγελία Παρασκευοπούλου», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, 1990, τόμ. 8ος, σ.
169-170, Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το θέατρο, σ. 78 (την είχε δει την παράσταση ο Κωστής Παλαμάς).
Βλ. επίσης Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 374-377, Αικατερίνη Π. Δεμέστιχα, Η ερμηνεία του Άμλετ από
μεγάλους Έλληνες ηθοποιούς (1866-1940), ό.π., σ. 255.
5617 Εστία, 7/5/1900, 67, 2.
5618 Ό.π., 28/5/1900, 88, 2, 3/6/1900, 94, 3, 4/6/1900, 95, 2, 6/6/1900, 97, 2, 16/6/1900, 107, 2.
5619 Εφημερίς, 7/6/1900, 156, 2, Εστία, 7/6/1900, 98, 2.
5620 Εφημερίς, 10/6/1900, 159, 2, Εστία, 10/6/1900, 101, 2.
1017
 Γκόλφω του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο5622,
 Οδέττη (Odette) του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα,
 Η σκλάβα του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο5629,
 Μερόπη του Δημήτριου Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία5631,
D’Ennery5632,
5621 Εφημερίς, 11/6/1900, 160, 2, Εστία, 11/6/1900, 102, 2.

5622 Εφημερίς, 13/6/1900, 162, 3. Η Εστία (13/6/1900, 104, 2) αναφέρει ότι παίχθηκε Η ψυχοκόρη.
5623 Εφημερίς, 15/6/1900, 164, 2, Εστία, 15/6/1900, 106, 2, 16/6/1900, 107, 2.
5625 Εφημερίς, 18/6/1900, 167, 2, Εστία, 18/6/1900, 109, 2.
5626 Εφημερίς, 22/6/1900, 171, 3, Εστία, 22/6/1900, 113, 2.
5627 Εστία, 23/6/1900, 114, 2.
5628 Ό.π., 24/6/1900, 115, 2.
5629 Εφημερίς, 25/6/1900, 174, 2, Εστία, 25/6/1900, 116, 2.
5630 Εφημερίς, 27/6/1900, 176, 2, Εστία, 27/6/1900, 118, 2.
5631 Εφημερίς, 30/6/1900, 179, 2, Εστία, 30/6/1900, 121, 2.
5632 Εφημερίς, 1/7/1900, 180, 3, Εστία, 1/7/1900, 122, 2.
5633 Εστία, 7/7/1900, 128, 2, 8/7/1900, 129, 2.
1018
Βεργόπουλου5635.
Ο θίασος της μεγάλης Ελληνίδας πρωταγωνίστριας μετά την Αθήνα βρέθηκε
στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο, ενώ θα περνούσε και από τον Βόλο5636.
Στο κλείσιμο του αιώνα η Παρασκευοπούλου παρέμενε μια μεγάλη και
σημαντική προσωπικότητα του ελληνικού θεάτρου, που είχε την ευχέρεια να
ενοικιάζει το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», να ανεβάζει έργα της ελληνικής
δραματουργίας σε πρώτη σκηνική παρουσίαση, να προσελκύει κοινό και επισήμους
στις παραστάσεις της και να αποσπά επαίνους, αφιερώματα και εγκώμια από τον
Τύπο. Οι ερμηνείες της παρέμεναν αξέχαστες και αξεπέραστες και κατά γενική
ομολογία η ίδια αποτελούσε φαινόμενο της Τέχνης, προνομιούχος φύση, δώρο της
φύσεως, σύμφωνα με ορισμένους χαρακτηρισμούς που της είχαν αποδοθεί κατά
καιρούς5637.
Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη

Η Αικατερίνη Βερώνη (Κωνσταντινούπολη 1867-1955) πρωτοεμφανίσθηκε
στο θέατρο σε ηλικία 12 ετών (το 1879). Συνεργάσθηκε στην Κωνσταντινούπολη το
1883 με το θίασο του Νικόλαου Λεκατσά, που υπήρξε μέντοράς της και στην Αθήνα
το 1885 με το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη. Νυμφεύθηκε τον ηθοποιό Γεώργιο
Γεννάδη. Αποσύρθηκε το 1920 και εμφανίσθηκε παντού, όπου υπήρχε Ελληνισμός.
Το 1893, τυπώνεται μια βιογραφική σκιαγραφία της Αικατερίνης Βερώνη,
από άγνωστο συγγραφέα με το ψευδώνυμο «Αλκυών». Από αυτή τη μελέτη γίνεται
γνωστή η καλλιτεχνική δράση της μεγάλης ηθοποιού από την εκπαίδευσή της στην
Κωνσταντινούπολη μέχρι τους τελευταίους θριάμβους των ημερών εκείνων της
συγγραφής. Έδρεψε δάφνες πάντοτε σε διάφορες πόλεις που εμφανίσθηκε. Διέθετε
ευγενικό χαρακτήρα και ψυχική μεγαλοπρέπεια, μορφή γοητευτική, σωστή κοινωνική
συμπεριφορά, ευγένεια καρδιάς, όπως αναφέρει ο «Αλκυών». Η βιβλιοκρισία αυτής
της σκιαγραφίας υπογράφεται με τα στοιχεία «Σαπφώ» της Νέας Εφημερίδος5638.
5634 Εφημερίς, 9/7/1900, 188, 2, Εστία, 9/7/1900, 130, 2.

5635 Εφημερίς, 13/7/1900, 192, 3, Εστία, 12/7/1900, 133, 2, 13/7/1900, 134, 2.
5636 Εστία, 27/12/1900, 300, 4.
5638 Νέα Εφημερίς, 3/10/1893, 276, 7. Βάλσας, Το νεοελληνικό θέατρο, σ. 487, Έξαρχος, Έλληνες
ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 89-91.
1019
Η Αικατερίνη Βερώνη «καταπιάστηκε με όλα τα θεατρικά είδη (δράμα,
κωμωδία, κωμειδύλλιο, δραματικό ειδύλλιο) και ερμήνευσε μια ευρεία γκάμα ρόλων
του κλασικού, σύγχρονου, ελληνικού και διεθνούς ρεπερτορίου... Η καλλιτεχνική
φυσιογνωμία της χαρακτηριζόταν από ευγένεια ύφους, σεμνότητα, μετριοπάθεια και
αποφυγή εξάρσεων. Η υποκριτική της βασιζόταν κυρίως στην τεχνική, παρά στο
συναίσθημα και ως δυνατά σημεία της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας της προβάλλονταν, η
φυσική, η επιμελημένη και η με πολλή χάρη και κομψότητα μιμική κίνησή της, η
σκηνική της δράση που δεν χαρακτηριζόταν από υπερβολές, η απαγγελία της με τη
μελωδική, εύηχη ή αργυρόηχη φωνή, οι τραγουδιστικές ικανότητές της, η εσωτερική
ένταση στην ερμηνεία της και η μετρημένη εξωτερίκευση των συναισθημάτων της, το
μεγαλοπρεπές ανάστημα, η σε βάθος μελέτη του χαρακτήρα που αναλάμβανε να
υποδυθεί»5639.
1896
Η ηθοποιός Αικατερίνη Βερώνη με το θίασο, που σχημάτισε, άρχισε
παραστάσεις στο νέο «Βαριετέ», λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων. Μαζί της είναι ο
Ευτ. Βονασέρας, η Σμαράγδα Βερώνη, ο Γ. Πετρίδης, η Πιπίνα Βονασέρα, ο Ν.
Κουρής, ο Ν. Κόκκος, ο Δ. Βερώνης, ο Περ. Χριστοφορίδης, ο Εμ. Λοράνδος, ο Ι.
Επιτροπάκης, ο Φιλιππίδης, η Όλγα Δαμασκηνού κ.ά. Αρχίζει την Κυριακή 24
Μαρτίου 1896 με τη Διονυσία (Denise) του Alexandre Dumas υιού, τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα5640.
Συνεχίζει με ένα εξαιρετικό ρεπερτόριο, που αναδεικνύει το ταλέντο της,
όπως:
Κ. Μεταξά Βοσπορίτου5643,
5639 Αλεξία Αλτουβά, Το φαινόμενο του γυναικείου βεντετισμού το 19ο αιώνα στην Ελλάδα, σ. 137-
142.
5640 Ακρόπολις, 24/3/1896, 5073, 3, Νέα Εφημερίς, 24/3/1896, 84, 4-5 και 6. Η Παλιγγενεσία
(25/3/1896, 9810, 3) ανέφερε ότι η παράσταση αναβλήθηκε διότι «το πλοίον το φέρον την Αικ.
Βερώνη δεν κατέπλευσε εις τον Πειραιά».
5641 Παλιγγενεσία, 28/3/1896, 9813, 3.
5642 Ό.π.
5643 Νέα Εφημερίς, 28/3/1896, 88, 7.
1020
 Φαιδώρα του Victorien Sardou, δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου5647,
Για πρώτη φορά στην ελληνική σκηνή παίχθηκε το δράμα του Αλ. Δουμά υιού
Η πριγκίπισσα της Βαγδάτης (28/3) από τον θίασο της Αικ. Βερώνη. Ήταν έργο
δραματικών σκηνών και υψηλής έμπνευσης5649. Συνεχίζει με τον Αρχισιδηρουργό του
Ονέ (31/3)5650.
Αριστοτέχνης υπήρξε η Βερώνη στην Κυρία με τας καμελίας, με Αρμάνδο τον
Ευτ. Βονασέρα (2/4), ο οποίος ήταν έξοχος και επάξιος του ρόλου αυτού που είχε
βαθιά κατανοήσει. Η παράσταση ήταν απολαυστική5651.
Στις 3 Απριλίου παρουσίασαν τη Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη, που
«εξετελέσθη αμέμπτως, όλοι υπεκρίθησαν ανεκτώς τα μέρη των». Η Βερώνη ήταν
καλή, αλλά ο υποκριθείς τον Κρίσπο δεν βρισκόταν στο στοιχείο του ή είχε
παρανοήσει το ρόλο του5652.
Ο θίασος αποχώρησε περί τα μέσα Απριλίου για την Πάτρα5653. Επέστρεψε
στα μέσα Μαΐου και συνέστησε νέο θίασο πολυπρόσωπο και σε άριστη σύνθεση που
εγκαταστάθηκε στο θέατρο «Τσόχα»5654.
Στις 16 Μαΐου στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» παρουσιάσθηκε η Σαπφώ
6.
3/4/1896, 94, 6.
5/4/1896, 96, 6-7.
5648 Ακρόπολις, 7/4/1896, 5088, 3, Παλιγγενεσία, 7/4/1896, 9823, 3, Νέα Εφημερίς, 7/4/1896, 98, 5-6.
5649 Νέα Εφημερίς, 28/3/1896, 88, 7, 30/5/1896, 151, 6.
6.
3/4/1896, 94, 6.
5/4/1896, 96, 6-7. Βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 221-222.
1021
του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, με πλήρη επιτυχία και ενθουσιασμό για την υποκριτική
της Αικ. Βερώνη5655.
Στο θέατρο «Τσόχα» έκανε έναρξη των παραστάσεων η πρωταγωνίστρια, στις
30 Μαΐου, με το δράμα του Αλ. Δουμά υιού, Η πριγκίπισσα της Βαγδάτης5656.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριό της είναι:
 Σαπφώ του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτο δράμα σε μουσική Σπ.
Καίσαρη,
 Η ερωτική απόπειρα του Παναγ. Ζάνου, μονόπρακτη κωμωδία, στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», ευεργετική παράσταση υπέρ της εταιρείας
«Ελληνισμός»5657,
 Αντιόπη του Δημ. Βερναρδάκη, πεντάπρακτο δράμα, όπου πρωταγωνισθούν
οι: Αικ. Βερώνη (Αντιόπη), Ευτ. Βονασέρας (Αμφίων), Ν. Κόκκος (Ζήθος),
Ν. Κουρής (Ωρδίων), Περ. Χριστοφορίδης (Λύκος), Πιπίνα Βονασέρα
(Δίρκη) και χορός είκοσι γυναικών5661,
μουσική Ι. Καίσαρη και άσματα από την Γκραν Βία5662,
5655 Νέα Εφημερίς, 17/5/1896, 138, 7.

5656 Ακρόπολις, 31/5/1896, 5139, 3, Παλιγγενεσία, 28/5/1896, 9874, 3, 30/5/1896, 9876, 3-4, Νέα
Εφημερίς, 12/5/1896, 133, 5, 14/5/1896, 135, 7, 30/5/1896, 151, 6.
9860, 4, 16/5/1896, 9861, 3, Νέα Εφημερίς, 17/5/1896, 138, 7.
5658 Παλιγγενεσία, 4/6/1896, 9881, 4.
5659 Ό.π., 5/6/1896, 9882, 3, Νέα Εφημερίς, 5/6/1896, 157, 7, 6/6/1896, 158, 6.
9892, 3, 16/6/1896, 9893, 4, 17/6/1896, 9894, 2-3, 18/6/1896, 9895, 2-3, 20/6/1896, 9897, 2-3, Νέα
Εφημερίς, 4/4/1896, 95, 5-6, 8/6/1896, 160, 5, 9/6/1896, 161, 7, 15/6/1896, 167, 6, 16/6/1896, 168, 6.
Σιδέρης, Ιστορία, σ. 76, Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 118-119.
5662 Παλιγγενεσία, 25/6/1896, 9901, 4, 27/6/1896, 9903, 3, Νέα Εφημερίς, 25/6/1896, 175-177, 7.
7.
1022
 Ρήνα η Καρπενησιώτισσα του Γεωργ. Κ. Ασπρέα, δράμα επαινεθέν στον
Ρετσίνειο ποιητικό διαγωνισμό του 18955666.
Ακολουθεί η Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού (31/5 & 1/6), όπου έπαιξε πολύ
καλά η Βερώνη, με συμπρωταγωνιστή τον Ευτ. Βονασέρα5667.
Από τις 14 Ιουνίου άρχισαν να παίζουν την Αντιόπη του Δημ. Βερναρδάκη,
που γνώρισε πολλές επαναλήψεις. Η πρώτη παράσταση συγκέντρωσε επίλεκτο
πλήθος ανθρώπων των γραμμάτων. Στις γενικές καλές εντυπώσεις ήταν το κάλλος
της γλώσσας, τα πολυτελή σκηνικά, η δέση και η λύση που ήταν σύμφωνες με τους
κανόνες της δραματικής τέχνης. Η εκτέλεση κρίθηκε με ευμένεια. Οι σκηνογραφίες
κατασκευάστηκαν από τον Χρ. Παναγόπουλο, με μουσική του διθυράμβου της γ΄
πράξης και του ύμνου της γ΄ πράξης προς το Διόνυσο του Λ. Σπινέλλη. Ο
χοροδιδάσκαλος των Βακχών ήταν ο Π. Βαλάσσης. Έπαιξαν οι: Αικ. Βερώνη
(Αντιόπη), Ευτ. Βονασέρας (Αμφίων), Ν. Κόκκος (Ζήθος), Ν. Κουρής (Ωρδίων),
Περ. Χριστοφορίδης (Λύκος), Πιπίνα Βονασέρα (Δίρκη) και χορός είκοσι γυναικών.
Η εκτέλεση ήταν «άψογη εκ του φιλοτιμηθέντος και καταβάλλοντος πολλάς
προσπαθείας θιάσου. Ήρεσε το έργον, ως γεγραμμένον κατά τους κανόνας της
δραματικής τέχνης και περιείχε σκηνάς εξάρσεως και ποιητικού κάλλους, γλώσσαν
αρίστην, πλοκήν έντεχνον και φυσικήν». Εισήγαγε και μια πρωτοτυπία, το χορό και
τη μουσική. Υστερούσε στην έλλειψη δραματικού ενδιαφέροντος και οι
επαναλαμβανόμενες αφηγήσεις γνωστών γεγονότων κούραζαν το κοινό. Αυτά όμως
κάλυπτε η αρμονία και η περίτεχνη δέση και λύση του έργου. Έχρηζε μνείας η
μουσική του Λ. Σπινέλλη, που ήταν αρχαιοπρεπής. Η προσευχή προς τον Διόνυσο και
τα άσματα των Βακχών ήταν αρμονικά, κατάλληλα προσαρμοσμένα στο έργο. Ο
σκηνικός διάκοσμος ήταν πλούσιος και οι σκηνογραφίες παρίσταναν πρωτοφανές
7.
5665 Παλιγγενεσία, 1/7/1896, 9907, 2.
6, 14/7/1895, 195, 5-6, 2/7/1896, 184, 7, 11/7/1896, 193, 5. Κυριακή Πετράκου, Οι θεατρικοί
διαγωνισμοί, σ. 381-383.
5667 Παλιγγενεσία, 31/5/1896, 9877, 4.
1023
θέαμα, αναπαριστώντας την πραγματική εικόνα του αρχαίου κόσμου. Η εκτέλεση
υπήρξε καλή. Η Αικ. Βερώνη κρίθηκε ανώτερη του εαυτού της. Μέχρι τις δυο τα
μεσάνυχτα είχε καρφώσει στα καθίσματα του θεάτρου όλον τον κόσμο, του οποίου το
ενδιαφέρον είχε φθάσει στο κατακόρυφο. Ιδίως η σκηνή όπου η Αντιόπη ζητούσε από
τον Αμφίωνα να την αναγνωρίσει ως μητέρα του, καθώς και η τελευταία πράξη ήταν
απαράμιλλες. Η διήγηση του βουκόλου, πώς έδεσε ο Ζήθος στα κέρατα του ταύρου
τη Δίρκη, υπήρξε παραστατική. Πολλοί θεώρησαν το έργο αυτό ανώτερο της
Φαύστας5668.
Στις 11 Ιουλίου εμφανίσθηκε η ηθοποιός στη Ρήνα την Καρπενησιώτισσα του
Γεωργ. Κ. Ασπρέα. Το έργο έκανε δύο παραστάσεις. Δεν άρεσε όμως ιδιαίτερα.
«Υπήρξεν όπως και όλα τα άλλα του είδους του θεαματικόν, πατριωτικόν, βεγγαλικά,
μάχαι... ηρωισμοί». Το μόνο προσόν του ήταν η γλώσσα, μία καλή δημοτική, αλλά
έχει χαλαρή δράση και ελάχιστη φυσικότητα. Η Βερώνη «δεν ημπόρεσεν να αποφύγη
την γελοιοποίησιν. Η αξία της δεν επιτρέπεται να κατέρχηται τόσον χαμηλά»5669.
Η Βερώνη έκλεισε τις παραστάσεις της στο θέατρο «Τσόχα» με την Φαιδώρα
του Β. Σαρντού (16 & 17/7), στην οποία δικαίωσε τη φήμη της. Καλά έπαιξαν και οι
υπόλοιποι ηθοποιοί του θιάσου. Η βραδιά ήταν επάξια της φήμης της απερχόμενης
ηθοποιού και του καλού της θιάσου5670.
Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη αναχώρησε για τη Σμύρνη γύρω στα μέσα
του Ιουλίου του 18965671.
1900
Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη επανεμφανίζεται στην Αθήνα, στο θέατρο
«Βαριετέ» (θερινό και χειμερινό) από το Σάββατο 26 Αυγούστου έως το Σάββατο 30
Δεκεμβρίου του 1900. Επανήλθε στην Αθήνα από την Πάτρα5672 και έδινε
παραστάσεις τρεις φορές την εβδομάδα εναλλάξ με τον ελληνικό μελοδραματικό
9892, 3, 16/6/1896, 9893, 4, 17/6/1896, 9894, 2-3, 18/6/1896, 9895, 2-3, 20/6/1896, 9897, 2-3, Νέα
Εφημερίς, 4/4/1896, 95, 5-6, 8/6/1896, 160, 5, 9/6/1896, 161, 7, 15/6/1896, 167, 6, 16/6/1896, 168, 6.
Νεολόγος, 26/6/1896, Εστία, 16/6/1896 και 17/6/1896 (Σιδέρης, Ιστορία, σ. 76, Σιδέρης, Το αρχαίο
θέατρο, σ. 118-119).
6, 14/7/1895, 195, 5-6, 2/7/1896, 184, 7, 11/7/1896, 193, 5, Σκρίπ, 12/7/1896 (Κυριακή Πετράκου, Οι
θεατρικοί διαγωνισμοί, σ. 383).
9923, 4, Νέα Εφημερίς, 17/7/1896, 199, 7, 18/7/1896, 200, 4.
5671 Ακρόπολις, 16/6/1896, 5155, 3. Βλ. Αλεξία Αλτουβά, ό.π., σ. 222-225.
1024
θίασο5673. Το χειμερινό «Βαριετέ» ανακαινίσθηκε με νέα διαίρεση θεωρείων,
αντικατάσταση καθισμάτων, νέες σκηνογραφίες και άπλετο φωτισμό5674. Τα μέλη του
θιάσου της ήταν ονομαστά: Γ. Γεννάδης, Ν. Πεζοδρόμος, Πάνος Παντόπουλος,
Σμαράγδα Βερώνη, Δ. Καζούρης, Δ. Βερώνης, Ευάγγ. Δαμάσκος, Ι. Επιτροπάκης, Γ.
Πετρίδης, Αγάθη Γεωργίου, Ελ. Λοράνδου, Εμμ. Λοράνδος, Άννα Αλεξίου, Γ.
Νικηφόρος, Δέσποινα Μαυρομιχάλη και ο μανδολινιστής Πετρόπουλος κ.ά. Αρχίζει
με τη Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη με την Αικ. Βερώνη (Φαύστα) και τον Ν.
Πεζοδρόμο (Κωνσταντίνο). Οι Αθηναίοι, δήλωνε η Εφημερίς, με χαρά την
ξανάβλεπαν και ήταν έτοιμοι να την υποστηρίξουν, παρόλο που είχε επαναλάβει αυτό
το έργο πολλές φορές έως τότε. Υπήρξε υπέροχη με τη μεταλλική φωνή της, τις
μετρημένες κινήσεις της και τις διαρκείς δραματικές μεταπτώσεις. Ο Ν. Πεζοδρόμος
(Κωνσταντίνος) απέδειξε τα σκηνικά του πλεονεκτήματα στο χαρακτήρα που
υποδύθηκε5675.
Συνέχισε με το εξής ρεπερτόριο:
 Αρχισιδηρουργός (Le maître de forges) του Georges Ohnet, τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου, με τον Γ. Γεννάδη (Φίλιππο) και
την Αικ. Βερώνη (Κλαίρη)5676.
 Η πατρική στέγη ή Μάγδα (Heimat) του Hermann Sudermann, τετράπρακτο
δράμα σε μετάφραση Μιλτ. Αθηναίου5677,
Κ. Μεταξά Βοσπορίτου, όπου ερμήνευαν οι: Αικ. Βερώνη (Λεοντία), Γ.
Γεννάδης (Ιωάννης δε Χόυν), Πάνος Παντόπουλος (υιός)5679,
Ηλία Βεργόπουλου, όπου έπαιξαν οι: Αικ. Βερώνη (Τόσκα), Ν. Πεζοδρόμος
(Σκαρπίας), Γ. Γεννάδης (Μάριος)5680,
5673 Εστία, 27/7/1900, 140, 2, 30/7/1900, 151, 2, 19/8/1900, 171, 2.

5674 Εφημερίς, 30/9/1900, 272, 2.
5675 Ό.π., 26/8/1900, 236, 2, 27/8/1900, 237, 3, Εστία, 24/8/1900, 176, 2, 25/8/1900, 177, 1 και 2,
26/8/1900, 178, 2, 27/8/1900, 179, 2.
5676 Εφημερίς, 27/8/1900, 237, 3, Εστία, 25/8/1900, 177, 2, 27/8/1900, 179, 2, 28/8/1900, 180, 2.
5677 Εφημερίς, 29/8/1900, 239, 2, Εστία, 29/8/1900, 181, 2.
5678 Εφημερίς, 31/8/1900, 241, 3, 1/9/1900, 242, 2, Εστία, 31/8/1900, 183, 2.
5679 Εφημερίς, 2/9/1900, 243, 2, Εστία, 2/9/1900, 185, 2, 3/9/1900, 186, 2.
5680 Εφημερίς, 3/9/1900, 244, 3, Εστία, 3/9/1900, 186, 2, 4/9/1900, 187, 2.
1025
μετάφραση Μ. Γιαννουκάκη με τον Γ. Γεννάδη ως Όσβαλντ5681,
 Η ξένη (L’étrangère) του Alexandre Dumas υιού, πεντάπρακτο δράμα σε
μετάφραση Γ. Τσοκόπουλου, όπου δίδαξαν οι: Σμαράγδα Βερώνη (ξένη), Δ.
Καζούρης (ιατρός), Ν. Πεζοδρόμος (δουξ), Αικ. Βερώνη, Γ. Γεννάδης5682,
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, όπου πρωταγωνίστησαν οι: Αικ.
Βερώνη (κυρά Στάθενα), Σμαράγδα Βερώνη (Κρουστάλλω), Δ. Βερώνης
(μπάρμπα Χρόνης), Ν. Πεζοδρόμος (Μήτρος), Γ. Γεννάδης (Λιάκος)5683,
πεντάπρακτο δράμα, με την Αικ. Βερώνη (Μαργαρίτα Γκωτιέ) και τον Γ.
Γεννάδη (Αρμάνδο)5684,
 Μαλλιά κουβάρια του Νικόλαου Λάσκαρη, τρίπρακτη κωμωδία, όπου
πρωταγωνιστές ήταν οι: Γ. Γεννάδης (Κουντουπής), Σμαράγδα Βερώνη (κυρία
Κουντουπή), Ε. Δαμάσκος (Φουρούσης)5685,
 Η εκπεσούσα γυνή ή Σάρα και Κάρολος (La colpa vendica la colpa) του Paolo
Giacometti, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα5686,
δράμα σε μετάφραση Διονύσιου Λάμπρου με την Αικ. Βερώνη (Φρου-φρου)
και τον Γ. Γεννάδη (πατέρα της Φρου-φρου)5687,
 Ο Ερνάνης (Hernani) του Victor Hugo, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση
Γεωργίου Παράσχου5688,
 Γκόλφω του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο με την
θιασάρχη στον πρωταγωνιστικό ρόλο5689,
 Οι ηθοποιοί του αυτοκράτορος Ναπολέοντος του Καρόλου Βάτεμβουργ,
τετράπρακτο δράμα σε μετάφραση από τα γερμανικά του Σπ. Μαρκέλλου,
όπου δίδαξαν οι: Αικ. Βερώνη (Μανών Βαλλιέρ), Γ. Γεννάδης (Ουρβάνος
5681 Εφημερίς, 5/9/1900, 246, 3, Εστία, 5/9/1900, 188, 4, 6/9/1900, 189, 2.

5682 Εφημερίς, 7/9/1900, 248, 2, Εστία, 7/9/1900, 190, 2, 8/9/1900, 191, 2.
5683 Εφημερίς, 9/9/1900, 250, 2, 10/9/1900, 251, 3, Εστία, 9/9/1900, 192, 2, 10/9/1900, 193, 2.
5684 Εφημερίς, 10/9/1900, 251, 3, Εστία, 10/9/1900, 193, 2, 11/9/1900, 194, 2.
5685 Εφημερίς, 13/9/1900, 254, 2, Εστία, 13/9/1900, 196, 2.
5686 Εφημερίς, 14/9/1900, 255, 3, Εστία, 14/9/1900, 197, 2, 15/9/1900, 198, 2.
5687 Εφημερίς, 17/9/1900, 258, 3, Εστία, 17/9/1900, 200, 2, 18/9/1900, 201, 2.
5688 Εστία, 18/9/1900, 201, 2.
5689 Ό.π., 19/9/1900, 202, 2.
1026
Σανσνόμ), Δ. Βερώνης (Γάσπαρ Διδιέ), Ν. Πεζοδρόμος (Μαυρίκιος
Μπερνάρ), Ι. Επιτροπάκης (στρατάρχης Κωλαιγκούρ)5690,
μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα, όπου συμπρωταγωνίστησαν οι: Αικ. Βερώνη
(Διονυσία), Γ. Πετρίδης (Βρισώ), Γ. Γεννάδης (Ανδρέας Βαρδάν), Σμαράγδα
Βερώνη (Μάρθα), Αγάθη Γεωργίου (κυρία Ταζέτ)5691,
δράμα σε μετάφραση Δημοσθ. Πίστη, όπου ερμηνευτές ήταν οι: Αικ. Βερώνη
(Αδριανή), Γ. Πετρίδης (Μισσονέ), Γ. Γεννάδης (Μαυρίκιος, κόμης της
Σαξωνίας), Ελ. Λοράνδου (μαρκησία Μπουγιών), Αγάθη Γεωργίου (ηθοποιός
της Γαλλικής κωμωδίας), Εμμ. Λοράνδος (αββάς)5692,
σε επτά πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Π. Τυπάλδου, με τον Γ. Πετρίδη
(ρακοσυλλέκτη)5694,
 Αρτεμισία του Τιμολέοντα Αμπελά, τετράπρακτο δράμα, όπου εμφανίσθηκαν
οι: Αικ. Βερώνη (Αρτεμισία), Γ. Γεννάδης (Δάρδανος), Γ. Πετρίδης
(Ευμένιος), Αγάθη Γεωργίου (Άδδα)5695,
 Σαπφώ του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τρίπρακτη τραγωδία σε μουσική Σπ.
Καίσαρη, δίδαξαν οι: Αικ. Βερώνη (Σαπφώ), Γ. Γεννάδης (Φάων), Ν.
Πεζοδρόμος (Αλκαίος), Σμαράγδα Βερώνη (Έλλη), Άννα Αλεξίου
(Μυρτώ)5697,
5690 Εφημερίς, 21/9/1900, 262, 2, 22/9/1900, 263, 2, Εστία, 16/9/1900, 199, 4, 20/9/1900, 203, 1 και 2,
21/9/1900, 204, 2 και 4, 22/9/1900, 205, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 173.
5691 Εφημερίς, 26/9/1900, 267, 2, 27/9/1900, 268, 2, Εστία, 25/9/1900, 208, 2, 26/9/1900, 209, 2,
27/9/1900, 210, 2.
5692 Εφημερίς, 28/9/1900, 269, 2, Εστία, 28/9/1900, 211, 2, 29/9/1900, 212, 2.
5693 Εφημερίς, 8/10/1900, 279, 2, Εστία, 8/10/1900, 221, 2.
5694 Εφημερίς, 10/10/1900, 281, 2, Εστία, 10/10/1900, 223, 2.
5695 Εφημερίς, 11/10/1900, 282, 2, 12/10/1900, 283, 2, 13/10/1900, 284, 2, Εστία, 26/9/1900, 209, 2,
4/10/1900, 217, 2, 6/10/1900, 219, 3, 11/10/1900, 224, 2, 12/10/1900, 225, 2, 13/10/1900, 226, 2.
5696 Εφημερίς, 18/10/1900, 289, 2, 19/10/1900, 290, 2, Εστία, 25/9/1900, 208, 4, 19/10/1900, 232, 2.
5697 Εφημερίς, 18/10/1900, 289, 2, 19/10/1900, 290, 2, 20/10/1900, 291, 2, 21/10/1900, 292, 2,
22/10/1900, 293, 3, Εστία, 5/10/1900, 218, 2, 19/10/1900, 232, 4, 21/10/1900, 234, 2, 22/10/1900, 235,
2.
1027
 Ο ένοχος του Ριχάρδου Φος, δράμα σε μετάφραση Σπ. Μαρκέλλου, που
παρουσίασαν οι: Αικ. Βερώνη (Ιουλία), Γ. Πετρίδης (Θωμάς Λερ, πατέρας),
Γ. Γεννάδης (Κάρολος, υιός), Ι. Επιτροπάκης (εισαγγελεύς), Ν. Πεζοδρόμος
(Κράμερ), Άννα Αλεξίου (Μάρθα), Δ. Βερώνης5699,
Shakespeare, πεντάπρακτη τραγωδία με τους εξής ηθοποιούς: Αγ. Γεωργίου
(Δεισδαιμόνα), Ν. Πεζοδρόμο (Οθέλλο), Γ. Πετρίδη (Ιάγο), Γ. Γεννάδη
(Κάσσιο)5700,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημήτριου Κορομηλά, πεντάπρακτο κωμειδύλλιο,
με τον Γ. Νικηφόρο (μπάρμπα Λινάρδο) και την Αγ. Γεωργίου (Μαρούλα)5701,
δράμα5702,
Βικέλα με τον Γ. Πετρίδη (Ληρ)5704,
 Γαλάτεια του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα με τους Αικ.
Βερώνη (Γαλάτεια), Γ. Γεννάδη (Πυγμαλίωνα), Ν. Πεζοδρόμο (Ρένο)5705,
 Νόρμα του Carlo Dormeville, πεντάπρακτη τραγωδία σε μετάφραση Μιχαήλ
Ζώρα5706,
 Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου, τρίπρακτη κωμωδία με τον Γ. Νικηφόρο
(Ανατολίτη) και τον Δ. Βερώνη (αστυνόμο)5708.
5698 Εφημερίς, 2/11/1900, 304, 2, Εστία, 2/11/1900, 246, 2.

5699 Εφημερίς, 25/10/1900, 296, 3, 3/11/1900, 305, 2, 4/11/1900, 306, 2, Εστία, 6/10/1900, 219, 4,
5700 Εφημερίς, 12/11/1900, 314, 2, 13/11/1900, 315, 2, Εστία, 12/11/1900, 256, 2, 13/11/1900, 257, 2.
5701 Εφημερίς, 13/11/1900, 315, 2, 14/11/1900, 316, 3, Εστία, 13/11/1900, 257, 2, 14/11/1900, 258, 2.
5702 Εφημερίς, 16/11/1900, 318, 2, Εστία, 15/11/1900, 259, 2, 16/11/1900, 260, 2.
5703 Εφημερίς, 20/11/1900, 322, 2, 21/11/1900, 323, 2, Εστία, 21/11/1900, 265, 3.
5704 Εφημερίς, 21/11/1900, 323, 3, 23/11/1900, 325, 2, Εστία, 22/11/1900, 266, 2, 23/11/1900, 267, 2
και 4, 24/11/1900, 268, 2.
5705 Εφημερίς, 30/11/1900, 332, 2, Εστία, 30/11/1900, 274, 2.
5706 Εφημερίς, 15/12/1900, 347, 2, 16/12/1900, 348, 2, 17/12/1900, 349, 2, Εστία, 1/12/1900, 275, 4,
15/12/1900, 289, 2, 16/12/1900, 290, 2, 17/12/1900, 291, 2.
5707 Εφημερίς, 23/12/1900, 355, 3, Εστία, 22/12/1900, 296, 2, 23/12/1900, 297, 2.
1028
Στον Αρχισιδηρουργό του Ζωρζ Ονέ (27/8) ο Γ. Γεννάδης συντέλεσε στην
επιτυχία της παράστασης και ήταν ευκαιρία να δείξει την καλλιτεχνία του. Από την
αρχή ο ηθοποιός είχε αυτοπεποίθηση στη σκηνή και η εντύπωση ενισχύθηκε κατά την
παράσταση αυτή. Η Αικ. Βερώνη ήταν στην ερμηνεία της Κλαίρης θαυμάσια5709.
Στη Φαιδώρα (31/8) η πρωταγωνίστρια επί τρεις ώρες κράτησε το ενδιαφέρον
του κοινού, παρόλο ότι το έργο είχε επαναληφθεί πολλές φορές5710.
Στην Πριγκίπισσα της Βαγδάτης (2/9) η ηθοποιός θριαμβεύει. Το έργο δεν
άρεσε, θεωρήθηκε παράξενο, βασιζόμενο σε μη λογικές καταστάσεις. Ο ρόλος ήταν
βέβαια δύσκολος και σε κάποιες σκηνές η Αικ. Βερώνη έπαιξε αληθινά καλά. Ο Γ.
Γεννάδης διακρίθηκε για την τρυφερότητα που επέδειξε ως σύζυγος και ο μικρός
δεκαετής Πάνος Παντόπουλος καταγοήτευσε τον κόσμο5711.
Η Τόσκα του Σαρντού (3/9) ερμηνεύθηκε πολύ καλά από το θίασο, ο Γ.
Γεννάδης ήταν άμεμπτος. Ο Ν. Πεζοδρόμος θαυμάσθηκε στον άχαρο ρόλο του
Σκαρπία. Η Τόσκα, όμως, δεν ήταν για την ιδιοσυγκρασία της Βερώνη, ιδίως στα
δραματικά μέρη, ενώ στα λεγόμενα ελαφρά – αν είναι δόκιμη η λέξη – έπαιζε
απαράμιλλα καλά. Την κριτική υπέγραφε ο Κ. της εφημερίδας Εστία5712.
Η παράσταση του δράματος Οι βρυκόλακες του Ερ. Ίψεν (5/9) με τον Γ.
Γεννάδη ως Όσβαλντ ήταν αποτυχία για το συμπαθή ηθοποιό. Η σύγκριση με την
υπόκριση του Ευτ. Βονασέρα, του πρώτου διδάξαντα το ρόλο, ήταν τελείως αρνητική
για τον Γεννάδη, ακόμα και από τους λίγους θεατές, που μπόρεσαν να
παρακολουθήσουν το έργο και να αντιληφθούν. Το πλείστο του κοινού δεν ήταν σε
θέση να κατανοήσει το ιψενικό έργο, όταν είχε εκπαιδευθεί στα νοήματα της
Μαρούλας και του Καπετάν Γιακουμή. Το κοινό είχε ανάγκη παιδείας σχετικής με το
ρεαλισμό για να προσλάβει τις νέες απόψεις. Η κριτική, βεβαίως, επαινούσε την
απόδοση της τελευταίας σκηνής και την υπόκριση του Γ. Γεννάδη σε αυτήν τη σκηνή,
ως ανώτερη του Βονασέρα και επιπλέον ανέφερε ότι ο τελευταίος είχε επί σκηνής ως
κυρία Άλβινγκ την ίδια του την μητέρα (Πιπίνα Βονασέρα) και ως εκ τούτου η
υποστήριξη μεταξύ των δύο ηθοποιών ήταν άλλης, υπέρτερης φύσης. Ο Κ. της Εστίας
καλούσε την Αικ. Βερώνη να παίξει εκείνη το ρόλο της κυρίας Άλβινγκ, όπως είχε
5708 Εφημερίς, 24/12/1900, 356, 2.

5709 Εστία, 28/8/1900, 180, 2.
5710 Εφημερίς, 31/8/1900, 241, 3, 1/9/1900, 242, 2.
5711 Ό.π., 6/9/1900, 247, 2, Εστία, 3/9/1900, 186, 2.
5712 Εστία, 4/9/1900, 187, 2.
1029
κάνει επανειλημμένα στην Κωνσταντινούπολη5713, με την ελπίδα βελτίωσης της
εκτέλεσης από την αλληλοϋποστήριξη στην υπόκριση μεταξύ του ζεύγους Βερώνη-
Γεννάδη5714.
Η ξένη του Αλ. Δουμά υιού (7/9) είχε υπόθεση σχετική με το θέμα των γάμων
εκ συμφέροντος, που καταλήγουν άσχημα. Η εκτέλεση ήταν άψογη. Όλος ο θίασος
παρουσιάσθηκε με καλή διάθεση. Η Σμαράγδα Βερώνη ως ξένη είχε στιγμές
αληθινής έμπνευσης. Ο Δ. Καζούρης και ο Ν. Πεζοδρόμος ήταν πολύ καλοί. Η Αικ.
Βερώνη και ο Γ. Γεννάδης ήταν στο στοιχείο τους. Ο Γ. Γεννάδης ήταν ο μόνος
Έλληνας ηθοποιός, που γνώριζε να «στέκεται» επί της σκηνής, κατά τον Δον Κιχώτη
(Δημήτριο Ταγκόπουλο) της εφημερίδας Εστία5715.
Στις 9 Σεπτεμβρίου ο θίασος αυτός έπαιξε τον Αγαπητικό της βοσκοπούλας του
Δημ. Κορομηλά στο θερινό θέατρο «Βαριετέ». Η Αικ. Βερώνη ως κυρά Στάθενα
κατενθουσίασε, το ίδιο και ο Ν. Πεζοδρόμος ως Μήτρος. Πολύ καλοί ήταν ο Γ.
Γεννάδης και ο Δ. Βερώνης. Η Σμαράγδα Βερώνη ήταν η πεταχτή και χαριτωμένη
Κρουστάλλω. Το κοινό έμεινε ευχαριστημένο. Η θιασάρχης, παρά την παλαιότητα
των έργων, ανέβαζε αυτά με πολλή επιμέλεια, όπως έγραφε ο Γιαν. της Εφημερίδος,
και με τελειότητα, σαν να ήταν παράσταση νέου έργου. Είχε παρατηρηθεί για άλλους
θιάσους, ότι δεν έδιναν την πρέπουσα προσοχή στα παλαιά έργα και παρουσίαζαν
ατημέλητες παραστάσεις5716.
Η εκπεσούσα γυνή ή Σάρα και Κάρολος (La colpa vendica la colpa) του Paolo
Giacometti παίχθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου. Το έργο χαρακτηρίσθηκε παλαιοντολογία
και η μετάφραση του Γεωργίου Σφήκα φρικαλέα. Ο κριτικός Κ. της εφημερίδας
Εστία επέκρινε τους ηθοποιούς για τη γλώσσα, διότι μείωνε την όλη προσπάθεια5717.
Το τετράπρακτο δράμα Οι ηθοποιοί του αυτοκράτορος Ναπολέοντος του
Καρόλου Βάτεμβουργ δόθηκε στις 21 Σεπτεμβρίου. Ο Δ. Βερώνης αποδείχθηκε ο
μόνος κατάλληλος για το ρόλο του Γκασπάρ Διδιέ, διευθυντή της Γαλλικής
Κωμωδίας. Ο Ν. Πεζοδρόμος ήταν ο Μαυρίκιος Μπερνάρ και ήταν πολύ καλός.
Πρωταγωνίστρια ήταν η Αικ. Βερώνη ως Μανών Βαλλιέρ και ο Γ. Γεννάδης ως
Ουρβάνος Σανσνόμ. Τα σκηνικά ήταν πολύ ωραία. Η Βερώνη κατανόησε το ρόλο της

5714 Εστία, 6/9/1900, 189, 2.
5715 Ό.π., 8/9/1900, 191, 2.
5716 Εφημερίς, 10/9/1900, 251, 3, Εστία, 10/9/1900, 193, 2.
5717 Εστία, 15/9/1900, 198, 4.
1030
και ερμήνευσε πολύ καλά. Ο Γ. Γεννάδης βρήκε στον Ουρβάνο τον χαρακτήρα που
μπόρεσε να αναπτύξει και παρουσίασε ένα φυσικότατο αισθηματία καλλιτέχνη5718.
Η Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού (26/9) παρουσιάσθηκε άψογα. Συμπαθητική η
Σμαράγδα Βερώνη, ως Μάρθα, καταχειροκροτήθηκε. Η Διονυσία ήταν μια
θριαμβευτική επιτυχία του θιάσου. Η νεαρή Αγάθη Γεωργίου παρείχε ελπίδες για το
μέλλον και για την ίδια και για την ανάπτυξη του ελληνικού θέατρου. Την κριτική της
Εστίας υπογράφει ο Δ.Τ.[αγκόπουλος]5719.
Στην Αδριανή Λεκουβρέρ (Adrienne Lecouvreur) των E. Scribe και E. Legouvé
(28/9) το θέατρο ήταν γεμάτο και το κοινό χειροκρότησε την εκτέλεση. Οι ηθοποιοί
ερμήνευσαν τέλεια τους χαρακτήρες. Το ρόλο αυτό είχε υποκριθεί πάλι πριν από
οκτώ χρόνια η Βερώνη στην Αθήνα. Η εμφάνιση αυτή είχε μείνει ανεξίτηλη στη
μνήμη των θεατών. Έτσι παρουσιάσθηκε πάλι στις 28 Σεπτεμβρίου. Ο Γ. Γεννάδης
και ο Γ. Πετρίδης ήταν τέλειοι. Η Ελ. Λοράνδου και η Αγάθη Γεωργίου υπήρξαν
πολύ καλές, κατά τον Δ.Τ.[αγκόπουλο] της εφημερίδας Εστία5720.
Κατάμεστο ήταν το θερινό θέατρο «Βαριετέ» για το έργο του Τιμ. Αμπελά
Αρτεμισία (12/10) με την Αικ. Βερώνη στον ομώνυμο ρόλο. Το έργο αποδείχθηκε
άξιο του βραβείου. Η Βερώνη έδειξε έκτακτη δραματική δύναμη και διακρίθηκε.
Έδωσε ζωή και δύναμη στο έργο και συνάρπαζε. Διέπλασε το ρόλο ιδανικά,
ερμηνεύοντας τη βασίλισσα και τη γυναίκα. Ο Δάρδανος ήταν ρόλος φτιαγμένος για
τον Γ. Γεννάδη, που παρουσίασε το χαρακτήρα και την εικόνα του πτωχού γλύπτη με
τέχνη και πολύ αίσθημα. Ο Γ. Πετρίδης ήταν εξαίρετος και η Αγάθη Γεωργίου άρεσε
πολύ. Η επιτυχία του θιάσου ήταν πλήρης και προκάλεσε χειροκροτήματα. Το έργο
συγκράτησε την προσοχή του κοινού σε όλη την εξέλιξη.
Ο θίασος στις 14 Οκτωβρίου εγκαθίσταται στο χειμερινό θέατρο «Βαριετέ»
και ξεκινάει τις παραστάσεις του με το νέο αυτό δράμα του Τιμ. Αμπελά5721.
Στις 18 Οκτωβρίου παραστάθηκε η Τιμή του Σούντερμαν, με Ροβέρτο τον Γ.
Γεννάδη. Είχε αναγγελθεί ότι η παράσταση θα ήταν τέλεια και ότι όλος ο θίασος
έπαιζε θαυμάσια. Πράγματι ο θίασος σημείωσε έκτακτη επιτυχία και τον
παρακολούθησε εκλεκτός κόσμος5722.
5718 Ό.π., 22/9/1900, 205, 2, 23/9/1900, 206, 2.

5719 Ό.π., 27/9/1900, 210, 2.
5720 Εφημερίς, 2/10/1900, 273, 2, Εστία, 29/9/1900, 212, 2.
5721 Εφημερίς, 13/10/1900, 284, 2, 14/10/1900, 285, 3, 17/10/1900, 288, 2, Εστία, 13/10/1900, 226, 2,
14/10/1900, 227, 2, 15/10/1900, 228, 2, 16/10/1900, 229, 2.
5722 Εφημερίς, 18/10/1900, 289, 2, 25/10/1900, 296, 3.
1031
Το θέατρο ήταν κατάμεστο για την παράσταση του έργου Σαπφώ του Δημ.
Οικ. Καλαποθάκη (21/10). Ο κόσμος εκδήλωνε συνεχώς την επιδοκιμασία και τη
συγκίνησή του, που του προκάλεσε η εκτέλεση του δράματος. Το έργο ήταν γνωστό
ως επιτυχημένο και διαπνεόμενο από δραματική πνοή. Η θρηνωδία, όμως, της
τελευταίας πράξης έπρεπε να περικοπεί. Η επιτυχία εξασφαλίστηκε χάρη στην
επιμελή εργασία των εμφανιζόμενων ηθοποιών. Η διδασκαλία υπήρξε άψογη. Η Αικ.
Βερώνη υπήρξε ανώτερη εαυτής και συγκίνησε και τους πιο απαθείς από τους θεατές.
Ο Γ. Γεννάδης ως Φάων δεν υστέρησε σε καλλιτεχνικότητα5723. Οι παρατηρήσεις,
που έγιναν από τους κριτικούς των εφημερίδων, ήταν κυρίως επί της δομής του
έργου, που στην εκτέλεσή του φανερώνονταν όλα τα υπερβολικά στοιχεία, τα κενά
και τα χάσματα. Η κριτική στο επίπεδο της υποκριτικής σχολίαζε και εκφραζόταν με
επίθετα, όπως «θαυμάσια», «τέλεια», «αμίμητα» ή «υπερβολικά», «αφύσικα» και
«αμελέτητα». Σε κάθε περίπτωση σκοπός της κριτικής ήταν η ενθάρρυνση των
δραματουργών και των ηθοποιών για τον εμπλουτισμό του νεοελληνικού
δραματολογίου αφ’ ενός, αλλά και του ρεπερτορίου αφ’ ετέρου.
Πρωτοφανή επιτυχία κατέγραψε η παράσταση του δράματος κοινωνικής
υπόθεσης του Ριχ. Φος Ο ένοχος (3/11). Όλοι οι ηθοποιοί έπαιξαν τέλεια. Ο Γ.
Πετρίδης ενθουσίασε ως πατέρας και ως αριθμός 37, ήταν φυσικότατος με τεχνικές
μεταπτώσεις, με εξάρσεις, σωστούς τονισμούς και χρωματισμούς. Ο Ν. Πεζοδρόμος
ως πραγματικός ένοχος δεν υστέρησε στην υπόκριση. Τέλεια υπόκριση της Αικ.
Βερώνη, του Γ. Γεννάδη, της Άννας Αλεξίου και του Δ. Βερώνη. Ήταν έργο
διδακτικό και ο Τύπος ωθούσε το κοινό να το υποστηρίξει. Ήταν μια καλλιτεχνική
διδασκαλία. Ο κόσμος παρακολούθησε με συγκίνηση την εξέλιξη της κοινωνικής
ιστορίας. Όλοι ήταν στο ρόλο τους. Το δράμα παρουσίαζε μια μορφή της
πλανηθείσας δικαιοσύνης, που ζητούσε να επανορθώσει την αδικία και τις επιπτώσεις
της ετυμηγορίας5724. Ο ένοχος γνώρισε αρκετές επαναλήψεις και έγινε δημοφιλής.
Από τον θίασο Βερώνη παίχθηκε για πρώτη φορά ο Οθέλλος του Σαίξπηρ
(12/11). Όλοι εμφανίσθηκαν πολύ καλοί. Η Αγ. Γεωργίου (Δεισδαιμόνα), ο Ν.
Πεζοδρόμος (Οθέλλος), ο Γ. Πετρίδης (Ιάγος), ο Γ. Γεννάδης (Κάσσιος)
καταχειροκροτήθηκαν από τους θεατές5725.
5723 Ό.π., 22/10/1900, 293, 3, 23/10/1900, 294, 3, 20/11/1900, 322, 2, Εστία, 21/10/1900, 234, 2,
22/10/1900, 235, 2, 23/10/1900, 236, 2.
5724 Εφημερίς, 4/11/1900, 306, 2, 6/11/1900, 308, 3, Εστία, 4/11/900, 248, 2, 5/11/1900, 249, 2.
5725 Εφημερίς, 12/11/1900, 314, 2, 13/11/1900, 315, 2, Εστία, 13/11/1900, 257, 2.
1032
Ο Γ. Πετρίδης εμφανίστηκε στον Βασιλέα Ληρ του Σαίξπηρ (23 & 24/11),
στον πρωταγωνιστικό ρόλο, που ήταν προσωπική του επιτυχία. Μελετούσε από
χρόνια το χαρακτήρα και κατόρθωσε βοηθούμενος από το σύνολο των ηθοποιών να
πλησιάσει προς την τελειότητα5726.
Στην παράσταση της Γαλάτειας του Σπ. Βασιλειάδη (30/11) η Αικ. Βερώνη
ήταν εξαίσια, όπως και οι δύο πρώτοι του θιάσου, ο Γ. Γεννάδης περιπαθής ως
Πυγμαλίων και ο Ν. Πεζοδρόμος ορμητικός ως Ρένος. Οι σκηνές του δράματος
αποδόθηκαν πολύ καλά και χειροκροτήθηκαν5727.
Διδάχθηκε, επίσης, για πρώτη φορά η Νόρμα του Carlo Dormeville (16/12), σε
μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα. Στον ομώνυμο ρόλο παρουσιάσθηκε η Αικ. Βερώνη, που
την υποδύθηκε με μεγάλη τέχνη και επιτυχία5728.
Η μεγάλη πρωταγωνίστρια μετά την Αθήνα περιόδευσε στη Σύρο5729.
Σε άρθρο της εφημερίδας Εστία γραμμένο από τον Ν. Λάσκαρη, διαβάζουμε
τις απόψεις του για τις δύο καλλιτέχνιδες (Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και Αικ.
Βερώνη). Κατά τον Λάσκαρη, την περίοδο εκείνη υπήρχαν και άλλες ηθοποιοί, που
μπορούσαν να συγκριθούν με την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και την Αικ. Βερώνη,
όπως ήταν η Πιπίνα Βονασέρα και η Ελένη Χέλμη, οι οποίες όμως δεν διέθεταν τη
σχετική διαφήμιση. Η βασιλεία της Παρασκευοπούλου στη σκηνή αμφισβητήθηκε με
την εμφάνιση της Βερώνη σε έργα, όπου η Παρασκευοπούλου είχε δρέψει δάφνες,
όπως π.χ. η Αδριανή Λεκουβρέρ, η Φαιδώρα και η Μερόπη. Κατά τον κριτικό Νικόλαο
Λάσκαρη, η Βερώνη βαθμηδόν κρίθηκε ανώτερη της Παρασκευοπούλου στην τέχνη
της και η Παρασκευοπούλου αισθάνθηκε τον κίνδυνο να εκτοπισθεί και να εδραιωθεί
η Βερώνη. Με τη μεταξύ τους διαπάλη κατόρθωσαν να υψώσουν κάθε μία το γόητρό
της, αλλά κυρίως το γόητρο του ελληνικού θεάτρου. Περιήλθαν ολόκληρη την
Ανατολή διδάσκοντας και διδασκόμενες. Η μεν Παρασκευοπούλου εξασκήθηκε στην
εκφορά του λόγου της και η Βερώνη με σπουδές στο Παρίσι βελτίωσε τις ελλείψεις
της, ώστε να τελειοποιηθεί σε τραγωδό. Η κριτική αυτή του Ν. Λάσκαρη γίνεται λίγες
μέρες πριν τη νέα άφιξη της Βερώνη, στην Αθήνα, για παραστάσεις. Είχε παντρευθεί
τον Γ. Γεννάδη, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, διπλωματούχο της νομικής και
κάτοχο ξένων γλωσσών, για τον οποίο πληροφορούμαστε, ότι καταπάτησε τις
οικογενειακές προλήψεις και αφιερώθηκε στο θέατρο, που αγαπούσε από τη νεανική
5726 Εφημερίς, 23/11/1900, 325, 2, Εστία, 22/11/1900, 266, 2.

5727 Εστία, 1/12/1900, 275, 2.
5728 Εφημερίς, 15/12/1900, 247, 2, 17/12/1900, 349, 2 και 3, 17/12/1900, 291, 2.
5729 Εστία, 27/12/1900, 300, 4.
1033
του ηλικία. Στη σκηνή ανέβηκε στην αρχή της καριέρας του με το ψευδώνυμο Βερής.
Το επάγγελμα του ηθοποιού δεν ήταν για τον Γεννάδη βιοποριστικό. Ο ηθοποιός
έφερε όλα τα στοιχεία και προσόντα για πρόοδο στη θεατρική καλλιτεχνία5730.
Ο Ν. Πεζοδρόμος εργάσθηκε αθόρυβα υπέρ της δραματικής τέχνης. Το όνομά
του είχε ελάχιστα «φιγουράρει» στα θεατρικά προγράμματα. Αλλά ήταν
αναμφισβήτητο ότι δεν υστερούσε καθόλου των άλλων πρωταγωνιστούντων
ηθοποιών. Ήταν γεννημένος για τη σκηνή, με σώμα και χαρακτηριστικά τέλειου
υποκριτή και εργάσθηκε ακατάπαυστα μελετώντας5731.
Ο θίασος της Ελένης και Κομνηνού Λουλουδάκη

Ο Κομνηνός Λουλουδάκης ήταν ηθοποιός, θιασάρχης και θεατρικός
συγγραφέας από τη Σύρο. Το 1879 τυπώθηκε στην πατρίδα του το πρώτο του
θεατρικό έργο Ιωάννα Δελφούρη, ενώ το 1895 παίχθηκε στο θέατρο «Παράδεισος» το
επίσης δικό του κωμειδύλλιο Λήσταρχος και δάσκαλος. Ο θίασός του εκτός από την
Αθήνα, έκανε συχνά εμφανίσεις στη Σύρο με το Δεν έχει τα προσόντα και Αι
βουλευτικαί εκλογαί του Γ. Σουρή, την επιθεώρηση Λίγο απ’ όλα των Μ. Λάμπρου και
Λ. Αστέρη, Το κοκκαλάκι της νυχτερίδος του Ν. Λάσκαρη, τον Αγαπητικό της
βοσκοπούλας του Δημ. Κορομηλά, τη μονόπρακτη κωμωδία Βέβαια, βέβαια του Αλ.
Πίστη κ.ά.
Η Ελένη Λουλουδάκη ήταν σύζυγος του Κομνηνού Λουλουδάκη και μόνιμο
στέλεχος του θιάσου του. Μαζί του έπαιξε τη Σωσάννα Ίμβερτ των Brisebarre και
Nus, τη Ζαμπέτα στο κωμειδύλλιο Ο μπαρμπέρης, τη Δημαρχία στην επιθεώρηση
Λίγο απ’ όλα. Αναφέρεται και ως ερμηνεύτρια της Μερόπης του Δημ. Βερναρδάκη
(το 1895 με το θίασο του Νικόλαου Λεκατσά). Έγραψε επίσης τη μονόπρακτη
κωμωδία Η χειραφεσία της γυναικός5732.
1892
Το 1892 ένας νέος θίασος με τον τίτλο «Απόλλων» εμφανίσθηκε στο θέατρο
«Κωμωδιών». Στο πρόγραμμα αναφερόταν, ως εξέχον πρόσωπο, η Ελένη
Λουλουδάκη, που αρχίζει το Σάββατο 5 Δεκεμβρίου με την Μερόπη του Δημ.
Βερναρδάκη, πεντάπρακτη τραγωδία5733, την Κυριακή 6 Δεκεμβρίου με τη Γαλάτεια
5730 Ό.π., 25/8/1900, 177, 1.

5731 Ό.π., 27/12/1900, 300, 4.
5732 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 72-73.
1034
του Σπ. Βασιλειάδη, τετράπρακτο δράμα5734, την Τρίτη 8 Δεκεμβρίου παρουσιάζει
πανηγυρική παράσταση με άσματα, τρεις κωμωδίες και ένα μονόλογο από την
Παραμονή της Ελληνικής Επαναστάσεως του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή με τον Γρ.
Σταυρόπουλο και την πατινάδα του μπάρμπα Γεώργη του Μυλωνά από τον Γ.
Νικηφόρο5735 και τέλος, την Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου με τη Σωσάννα Ίμβερτ (Suzanne)
των E. Brisebarre και E. Nus, δράμα σε πέντε πράξεις με πρόλογο σε μετάφραση Δ.
Ταβουλάρη και τη μονόπρακτη κωμωδία Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le
cuisinier) των E. Scribe και Anne H.J. Melesville5736.
1894
Τον Σεπτέμβριο έδωσε ο θίασος Λουλουδάκη τρεις παραστάσεις στο θέατρο
«Παράδεισος». Η πρώτη περιείχε πέντε κωμωδίες και ήταν ευεργετική παράσταση
υπέρ του ταμία του θιάσου5737. Την Κυριακή 11 Σεπτεμβρίου δίδαξε την Έκθετο του
ορφανοτροφείου της Αγίας Μαρίας (ή Μαρίνης) του Paolo Giacometti, τρίπρακτο
δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Κ. Σφήκα και τον Μάγειρο γραμματέα (Le secrétaire
et le cuisinier) των E. Scribe και Anne H.J. Melesville5738 και την Κυριακή 18
Σεπτεμβρίου τους Ευφυείς υπηρέτες με τον Β. Πετροζίνη5739.
1898
Κατά το θέρος του 1898 ο θίασος του Κομνηνού Λουλουδάκη δίνει περίπου
σαράντα παραστάσεις στο θέατρο «Αθήναιον». Στις 20 Ιουνίου συμπράττει με το
θίασο του Μ. Αρνιωτάκη για ελάχιστες παραστάσεις. Αρχίζει την Πέμπτη 4 Ιουνίου
με τη Σκλάβα του Σπυρ. Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο5740 και
συνεχίζει με κωμειδύλλια, δραματικά ειδύλλια, κωμωδίες και επιθεωρήσεις, όπως:
 Επί του ατμοπλοίου του Κομνηνού Λουλουδάκη, δίπρακτο κωμειδύλλιο,
 Ο εν Κρήτη πληγωμένος εθελοντής, ποίημα5741,

343, 3.
5736 Παλιγγενεσία, 10/12/1892, 8658, 4.
5737 Ό.π., 10/9/1894, 9258, 3, Νέα Εφημερίς, 10/9/1894, 253, 7.
6.
1035
 Τα φρικώδη κακουργήματα της Μαργαρίτας, βασιλίσσης της Γαλλίας (La tour
de Nesle) του Alexandre Dumas πατρός, πεντάπρακτο δράμα5745,
 Χρυσαυγή του Λάμπη Ιωάννου, δραματικό ειδύλλιο με την Ελ. Αρνιωτάκη, Κ.
Λουλουδάκη, Σ. Μπίνη, Μ. Αρνιωτάκη5747,
 Η χειραφεσία της γυναικός της Ελένης Κ. Λουλουδάκη, μονόπρακτη
κωμωδία5748,
 Αδελφοποιτοί του Γ. Μαντούνη, δραματικό ειδύλλιο5755,
 Η Σκύλλα και ο Μίνως, ο βασιλεύς της Κρήτης του Σπ. Βασιλειάδη, τρίπρακτο
δράμα5756,

5746 Παλιγγενεσία, 17/6/1898, 10618, 4.
1036
Ενυάλη5757,
 Ακταίων ο βρεφοκτόνος του Césare Vitaliani, μονόπρακτη κωμωδία σε
μετάφραση από τα ιταλικά του Γεωργίου Κ. Σφήκα5759,
H.J. Melesville, μονόπρακτη κωμωδία5760.
Ο θίασος του Κωνσταντίνου Σ. Πέρβελη

Ο Κωνσταντίνος Πέρβελης υπήρξε ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας. Ο
Χατζηπανταζής αναφέρει ότι στην παράσταση του 1890 της Γιαννούλας του
Πέρβελη, που ήταν έργο με κλέφτικη υπόθεση και μπορεί να θεωρηθεί από τους
προδρόμους του δραματικού ειδυλλίου, ο Παν. Μελισσιώτης χόρεψε για πρώτη φορά
στη σκηνή και τραγούδησε με το μπουζούκι του5761. Η Γιαννούλα η εύμορφη (1890)
ήταν μια ηθικότατη, άδολη και αγνή βλαχοπούλα. Το έργο παρουσίασε ο θίασος
«Μένανδρος» στο θέατρο «Ομόνοια». Οι σκηνές της κλεφτουριάς ήταν γραφικές και
τόνιζαν τον ελληνικό χαρακτήρα του έργου. Ο Κ.Σ. Πέρβελης είναι γνωστός την
εποχή αυτή από μυθιστορήματα και από άλλα έργα του. Ο ποιητής παρέστησε τους
ήρωές του ζωντανούς στη σκηνή προ πάντων χάρη στη γλώσσα του5762.
Άλλα έργα του είναι: Ο δραματουργός, Εραστής αδελφός, Το όνειρον,
τραγωδίες. Ο δραματουργός είναι δράμα, που παραστάθηκε από το θίασο «Αισχύλος»
του Γ. Πετρίδη και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου στο θέατρο «Παράδεισος», το
18935763. Το όνειρον, η πεντάπρακτη αυτή τραγωδία παρουσιάζεται από το θίασο
«Πρόοδος» του Δ. Κοτοπούλη στο θέατρο «Κωμωδιών», το 18935764.
5757 Ακρόπολις, 31/7/1898, 5889, 4.

5758 Εφημερίς, 1/8/1898, 211, 3.
5761 Χατζηπανταζής, Το κωμειδύλλιο, σ. 274, σημ. 29.
5762 Νέα Εφημερίς, 12/8/1890, 224, 7, 27/7/1890, 208, 4, 28/7/1890, 209, 5-6.
5763 Ό.π., 18/6/1893, 169, 5, Ακρόπολις, 18/6/1893, 4085, 3.
5764 Νέα Εφημερίς, 11/11/1893, 315, 7.
1037
1893
Ο θίασος του Κωνσταντίνου Σ. Πέρβελη παρουσίασε στο θέατρο «Ποικιλιών»
στις 30 Οκτωβρίου 1893 τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ, με την Άρτεμη Ζάμπου ως λαίδη
Μάκβεθ. Ο Πέρβελης δικαίωσε τη φήμη του ως δοκιμότατου σαιξπηρικού
ερμηνευτή. Είχε διδάξει και με το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου πολλές φορές
σε περιοδείες ανά τον Ελληνισμό με επιτυχία. Έτσι οι Αθηναίοι βρήκαν στο πρόσωπό
του ένα κάλλιστο ηθοποιό. Η μαθήτριά του, Άρτεμις Ζάμπου, υποκρίθηκε με επιτυχία
τη λαίδη Μάκβεθ.
Ο θίασος δοκιμάσθηκε και στο δράμα Το ένσαρκον άγαλμα του Luigi Cicconi
με επιτυχία. Με αυτόν τον τρόπο απέδειξαν την τέχνη τους και στη σαιξπηρική
τραγωδία και στο οικογενειακό δράμα5765.
Ο θίασος του Γεωργίου Πετρίδη

Ο θιασάρχης και ηθοποιός Γ. Πετρίδης (1849-1907) πρωταγωνιστούσε κυρίως
σε πατρικούς ρόλους, π.χ. του Ντουβάλ (Κυρία με τας καμελίας) ή του γέρω-Μαρτέν
(Ρακοσυλλέκτης). Αγαπούσε ιδιαίτερα το ρόλο του Βασιλέα Ληρ, τον οποίον μόνο
αυτός έπαιζε από όλους τους Έλληνες ηθοποιούς. Πρωτοεμφανίζεται στο θέατρο με
το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη το 1868 στο έργο του Auguste Bourgeois Ο δήμιος
της Ενετίας και στο ρόλο του Βρούτου στον Ιούλιο Καίσαρα του Σαίξπηρ5766.
1895
Ο θίασος του Γεωργίου Πετρίδη και της Σοφίας Νέρη άρχισε παραστάσεις,
στις 31 Αυγούστου, στο θέατρο «Παράδεισος» με τη Μήδεια του Césare della Valle
και τη μονόπρακτη κωμωδία Ο μάγειρος γραμματεύς (Le secrétaire et le cuisinier) των
E. Scribe και Anne H.J. Melesville. Στη Μήδεια η τραγωδός Σοφία Νέρη διέπρεπε5767.
Είχε προηγηθεί την Πέμπτη 17 Αυγούστου Ο γέρω-Μαρτέν των E. Grangé και E.
Cormon, τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Γεωργίου Σφήκα και σε διασκευή
Δημοσθένη Αλεξιάδη στο θέατρο «Αθήναιον» με τον Γ. Πετρίδη και τον Π. Τσούκα.
Στις 2 Σεπτεμβρίου δόθηκε Ο βασιλεύς Ληρ (King Lear) του Shakespeare,
όπου ο Γ. Πετρίδης κατέγραφε προσωπική επιτυχία στον ομώνυμο ρόλο, και
μπορούσε να συγκριθεί με Ευρωπαίους καλλιτέχνες5768. Τον επανέλαβε την Κυριακή
5765 Ό.π., 4/11/1893, 308, 6-7.

6, 1/9/1895, 244, 5.
και 7.
1038
3 Σεπτεμβρίου5769. Ακόμα παρουσίασε το εξής ρεπερτόριο:
 Τα νόθα του Ευάγγ. Διαμαντόπουλου, δράμα, μαζί με τον Κ. Νέζερ5772,
 Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη, πεντάπρακτο δραματικό ειδύλλιο,
 Σκλάβα του Σπυρ. Περεσιάδη, τετράπρακτο δραματικό ειδύλλιο5774.
1899
Ο θίασος των Γεωργίου Πετρίδη, Κομνηνού Λουλουδάκη και Γεωργίου
Νικηφόρου εγκαινίασε το συνοικιακό θέατρο «Νεάπολις» επί της οδού
5775
Ιπποκράτους . Μετά τον αγιασμό μίλησαν ο Χαράλαμπος Άννινος και ο Ιωάννης
Πολέμης, έψαλε ένας χορός ερασιτεχνών, προσφέρθηκαν αναψυκτικά, κάηκαν
πυροτεχνήματα, ενώ το βράδυ παρατέθηκε πλούσιο γεύμα στους δημοσιογράφους.
Χαρακτηρίσθηκε ως «έν των ευπρεπεστέρων θερινών θεάτρων, καθαρόν και
ελκυστικόν». Ο θίασος περιλάμβανε δώδεκα άντρες και έξι γυναίκες, τους εξής:
Ολυμπία Λαλαούνη, Φωτεινή Βονασέρα «παίζουσα ρόλους ερωμένης», Χαρίκλεια
Γούτη «ερμηνεύουσα ρόλους γραιών», Δέσποινα Κλημανιώτη, εμφανιζόμενη κυρίως
ως υπηρέτρια, Δέσποινα Πετρίδου, Γεώργιο Πετρίδη, Αικ. Λεκατσά, Γρ.
Σταυρόπουλο, Π. Λαζαρίδη, Αν. Απέργη, Ι. Βονασέρα, Ι. Παπαϊωάννου, Κομνηνό
Λουλουδάκη, Ελένη Λουλουδάκη, Σαραμαντή, Π. Λαλαούνη, Β. Κλημανιώτη, Δ.
Γλαρούδη κ.ά. και με γραμματέα, τον Λογγίνο.
Πρωταγωνίστρια ήταν η Ολυμπία Λαλαούνη, μορφωμένη ηθοποιός, πρώην
δασκάλα, μικροκαμωμένη, λεπτή, με συμπαθή φυσιογνωμία, επιτύγχανε κυρίως
στους κοινωνικούς ρόλους, τύπος οικοδέσποινας αρκετά χαριτωμένος, καλή

5770 Νέα Εφημερίς, 4/9/1895, 247, 7.
7/9/1895, 250, 6.
5775 Για τις παραστάσεις αυτού του θεάτρου το 1899 βλ. επίσης Ιωάννα Παπαγεωργίου, «Η
καθιέρωση της βουλεβαρδιέρικης κωμωδίας στην αθηναϊκή σκηνή και ο ρόλος του θεάτρου
Νεαπόλεως, 1899-1902», σ. 251-264.
1039
τραγουδίστρια. Μελετούσε πολύ και είχε οξεία αντίληψη, ώστε μπορούσε να λάβει
μέρος σε μια παράσταση ύστερα από μελέτη λίγων ωρών.
Ο Γρ. Σταυρόπουλος, παλαιός υποκριτής, συνήθιζε να ερμηνεύει κυρίως
ρόλους τυραννικούς, των βασιλέων. Ο Π. Λαζαρίδης υπήρξε κωμικός στα γεροντικά
μέρη. Ο Αν. Απέργης ξεχώριζε ως ο υψηλότερος και ευτραφέστερος των Ελλήνων
ηθοποιών, κυρίως όμως ήταν κωμικός. «Είς από τους ολίγους Έλληνας υποκριτάς,
οίτινες εμμένουν εις τους ρόλους «μπριλάντι», τους ευτράπελους ήτο ο Ιω.
Βονασέρας». Διακρινόταν στον Φαντασιοκόπο και ως Ζακ Σεπάρ στους Ιππότες της
ομίχλης. Ο Ιω. Παπαϊωάννου ξεχώριζε υποκρινόμενος ρόλους μη ευφυών ανθρώπων
και σε κωμειδύλλια. Ο Σαραμαντής υπήρξε ερασιτέχνης, ενώ ο Π. Λαλαούνης ένας
δραστήριος, ενεργητικός, φίλεργος υποκριτής διακρινόμενος σε ρόλους και τραγικούς
και κωμικούς, ιδίως σε αυτόν του Λαέρτη στον Άμλετ5776.
Το θέατρο «Νεάπολις» ήταν το θέατρο των συνοικιών και οι κάτοικοι
προσέρχονταν στο θέατρο κάθε εσπέρα για να ψυχαγωγηθούν, ιδιαίτερα όταν
παρουσίαζε κωμωδίες και μάλιστη ήδη γνωστές επιτυχίες των πρωταγωνιστών, όπως
Η νίκη του Λεωνίδα του Χ. Άννινου με τον ικανότατο Γ. Πετρίδη. Παρουσίαζαν
επίσης κάποια δράματα με απήχηση στο κοινό.
Ξεκινούν το Σάββατο 1 Μαΐου με την Μικρούλα του Ιω. Δεληκατερίνη και τον
Γ. Πετρίδη ως ιατρό5777 και την Κυριακή 9 Μαΐου με μια πανηγυρική επίσημη
παράσταση έναρξης5778. Συνεχίζουν με κωμωδίες, κωμειδύλλια, δράματα και
δραματικά ειδύλλια, όπως είναι τα εξής:
κωμωδία μετ’ ασμάτων σε διασκευή του Παντελή Σούτσα5779,
 Η τρελλή ή Είναι τρελλή (Elle est folle) των Anne H.J. Melesville και Th.
Baudouin Daubingy, δίπρακτο δράμα σε μετάφραση του Ισ. Σκυλίτση,
5776 Παλιγγενεσία, 9/5/1899, 10878, 3, Μποέμ, «Η ελληνική σκηνή. Τα θέατρα μας. Το θέατρον
Νεαπόλεως», εφ. Ακρόπολις, 18/7/1899, 6237, 2-3.
5777 Ακρόπολις, 1/5/1899, 6159, 3.
5778 Εφημερίς, 3/4/1899, 91, 3, 9/5/1899, 126, 3.
5779 Ακρόπολις, 12/5/1899, 6170, 4.
1040
τρίπρακτο δράμα σε μετάφραση Χρήστου Παρμενίδη5783,
διασκευή Ιω. Βότσαρη,
 Απατεών και βρεφοκτόνος, κωμωδία5787,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο,
 Ο διαβάτης του Φρ. Κοππέ, διλογία5788,
Κολιάτσου5792,
μονόπρακτη κωμωδία σε μουσική Λ. Σπινέλλη,
5782 Παλιγγενεσία, 16/5/1899, 10885, 3.

5784 Ακρόπολις, 20/5/1899, 6178, 3.
5785 Ό.π., 21/5/1899, 6179, 3, 22/5/1899, 10901, 3, Εφημερίς, 21/5/1899, 138, 3.
5788 Παλιγγενεσία, 26/5/1899, 10905, 3, 27/5/1899, 10906, 3, Ακρόπολις, 27/5/1899, 6185, 3,
Εφημερίς, 26/5/1899, 143, 3, 27/5/1899, 144, 3.
5789 Ακρόπολις, 28/5/1899, 6186, 3.
5790 Παλιγγενεσία, 30/5/1899, 10909, 3.
5791 Ακρόπολις, 1/6/1899, 6190, 4.
5792 Ό.π., 3/6/1899, 6192, 3.
5793 Ό.π., 4/6/1899, 6193, 3, Παλιγγενεσία, 5/6/1899, 10915, 3, Εφημερίς, 4/6/1899, 152, 3.
1041
 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Don César de Bazan) των Ph. Dumanoir και A.
D’Ennery5795,
μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου5797,
 Η τρίχα του Ι. Δεληκατερίνη, κωμικός μονόλογος5798,
κωμωδία5799,
κωμειδυλλιακή κωμωδία, σε μετάφραση Δ. Ταβουλάρη5800,
 Πόλεμος εν ειρήνη του Μόζερ, πεντάπρακτη κωμωδία σε διασκευή από τα
γερμανικά5802,
5799 Παλιγγενεσία, 19/6/1899, 10929, 3.
25/6/1899, 173, 3, 26/6/1899, 174, 3.
30/6/1899, 178, 3.
5806 Εφημερίς, 8/7/1899, 186, 3.
1042
 Τα τριανταφυλλιά δόμινα των Al. Hennequin και Al. Délacour, τρίπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Χρήστου Αλεξιάδη5807,
κωμειδύλλιο,
μετάφραση Μ. Γιαννουκάκη, όπου παίζουν οι: Ιωαν. Βονασέρας (Χέλμερ),
Ολ. Λαλαούνη (Νόρα), Γ. Πετρίδης (ιατρός Ρανκ), Φωτ. Βονασέρα (κυρία
Λίντ), Γρ. Σταυρόπουλος (Κρόγσταδ, υπάλληλος τραπέζης)5810,
 Έξω φρενών των Ι. Δεληκατερίνη και Α. Κυριακού, πολύπρακτη κωμωδία5812,
 Υπό εχεμύθειαν του Ν. Λάσκαρη, μονόπρακτη κωμωδία,
Βικέλα5815,
11/7/1899, 189, 3.
5811 Ακρόπολις, 27/7/1899, 6246, 3.
5812 Ό.π., 29/7/1899, 6248, 4, Παλιγγενεσία, 28/7/1899, 10968, 3, Εφημερίς, 25/7/1899, 203, 3,
1043
 Τα απρόοπτα του τηλεφώνου (Le premier mari de France) του Αλβίνου
Βάλαμπρεγκ, τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή από τα γαλλικά του Γ.Ν.
Διαμαντή5818,
 Το ριπίδιον (Il ventaglio) του Carlo Goldoni, τρίπρακτη κωμωδία5822,
 Η κλεφτοπούλα της Ευγενίας Ζωγράφου, δράμα5823,
 Ο αρχιληστής του Κ. Μιχαλόπουλου, δραματικό ειδύλλιο σε μουσική
Φλωρεντίας Αρσένη5824.
Στα Μαλλιά κουβάρια του Νικόλαου Λάσκαρη (16/6) όλος ο θίασος
υποκρινόταν με τελειότητα και η Ολυμπία Λαλαούνη διακρινόταν5825.
Έξοχη βραδιά στις 17 Ιουνίου με το τρίπρακτο δράμα του Ιω. Δεληκατερίνη Η
μικρούλα, το μονόλογο Η τρίχα του ιδίου και τη δυωδία Ενθυμού, ενθυμού5826.
Ο πόλεμος εν ειρήνη του Μόζερ (25/6) παρουσιάσθηκε με επιτυχία, ιδιαίτερα
από τις Αικ. Λεκατσά και Ολ. Λαλαούνη. Επίσης καταχειροκροτήθηκαν οι Γρ.
Σταυρόπουλος, Ιω. Βονασέρας, Ιω. Παπαϊωάννου και Αν. Απέργης. Ο διάκοσμος και
οι ενδυμασίες ήταν πλούσιες και καινούργιες5827.
Ο θίασος μετά από πολλές δοκιμές και ψυχολογικές μελέτες ανέβασε στις 20
Ιουλίου τη Νόρα ή Το σπίτι της κούκλας του Ερ. Ίψεν. Στον ομώνυμο ρόλο η Ολ.
17/8/1899, 226. 3, 18/8/1899, 227, 3.
28/8/1899, 237, 3.
5824 Ακρόπολις, 25/9/1899, 6306, 4, Παλιγγενεσία, 25/9/1899, 11027, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 156, σημ.
14.
25/6/1899, 173, 3, 26/6/1899, 174, 3.
1044
Λαλαούνη και ο Ιω. Βονασέρας ως Χέλμερ5828.
Οι κριτικοί των εφημερίδων, το πλείστον δημοσιογράφοι, έπρεπε να είναι
προσεκτικότεροι και πιο επιφυλακτικοί στους ενθουσιασμούς τους ή στις απορρίψεις
τους για τα νέα έργα, που θα παίζονταν για πρώτη φορά. Έτσι θα ήταν και το κοινό
πιο κατατοπισμένο και θα ενθουσιαζόταν λιγότερο με τις ελληνικές φάρσες – έστω
και αν αυτές σκόπευαν στον βαθύ πατριωτισμό και στην εύνοια υπέρ του εθνικού
θεάτρου –. Με αυτόν τον τρόπο οι θεατές θα ανέπτυσσαν σωστότερη κρίση σιγά σιγά,
με διδασκαλίες σοβαρών έργων, που πήγαζαν από τους προβληματισμούς της εποχής,
τα θέματα του πολιτικο-κοινωνικού περιβάλλοντος και τους θεσμούς της
αστικοποίησης της κοινωνίας. Η κίνηση για το νεότερο δράμα είχε αρχίσει με τον Αλ.
Δουμά υιό και βρήκε την υπέρτατη έκφρασή της στον Ίψεν. Οι συγγραφείς, οι θίασοι
και οι δημοσιογράφοι των εφημερίδων όφειλαν να ενημερώνουν και να ασκούν
κριτική ώστε να αναπτύσσεται η κρίση και η σκέψη του αθηναϊκού κοινού και όχι να
υπολογίζουν στην υποβολή απόψεων και στην ανατολίτικη ανεκτικότητά του. Ένας
Σούντερμαν και ένας Ίψεν έπρεπε να έχουν την πρέπουσα ανάλυση από τους
κριτικούς ώστε να υπάρξει και η κατάλληλη πρόσληψη από το κοινό.
Οι πειραταί της Σαβάνης (Les pirates de la Savane) των A. Bourgeois, A.
D’Ennery και F. Dugué παραστάθηκε στις 25 Ιουλίου. Το θέατρο «Νεάπολις» ήταν το
κέντρο συγκέντρωσης των θεατρόφιλων για το καλοκαίρι του 1899. Ο διδακτικός
σκοπός του έργου ήταν ο θρίαμβος της αρετής και η καταδίκη της κακίας. Ο τίμιος
τύπος Σεπάρ ήταν ένας δύσκολος χαρακτήρας, που με περισσή επιτυχία απέδωσε ο
Ιω. Βονασέρας. Επίσης με ίση ικανότητα απέδωσαν τα πρόσωπα οι Γρ.
Σταυρόπουλος, Αν. Απέργης, Π. Λαζαρίδης και Ολυμπία Λαλαούνη. Γενικά ο θίασος
ερμήνευσε το έργο και χάρισε ώρες εξαιρετικής απόλαυσης. Την κριτική αυτή της
Εφημερίδος υπέγραφε Ο τακτικός θεατής5829.
Παρουσίασαν ακόμα την κωμωδία Έξω φρενών των Ι. Δεληκατερίνη και Α.
Κυριακού (30/7) και ήταν αποτυχία. Η σύζυγος ενός συνταγματάρχη βάφει μαύρο
έναν υπηρέτη της σύμφωνα με τη μόδα. Ο υπηρέτης αυτός παρεξηγεί μία κατάσταση
και πιστεύει ότι ο μελλοντικός γαμπρός του συνταγματάρχη και ο κουμπάρος
19/7/1899, 197, 2, 20/7/1899, 198, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171. Ο Παπανδρέου (Ο Ίψεν στην Ελλάδα, σ.
37-40) αναφέρει ότι ο Δ.Π. Ταγκόπουλος, αρχισυντάκτης της εφημερίδας Εστία γράφει πέντε κείμενα
μέσα σε δέκα ημέρες όπου υπερασπίζεται τον Ίψεν ως δραματουργό και αντικρούει τους πολέμιούς
του Έλληνες κριτικούς, Πολύβιο Δημητρακόπουλο του Νεολόγου και Γεώργιο Τσοκόπουλο του
Εμπρός.
5829 Εφημερίς, 27/7/1899, 205, 2.
1045
απήγαγαν δύο καλεσμένες. Το διαδίδει, ακολουθούν κωμικά επεισόδια, αλλά στο
τέλος η παρεξήγηση λύνεται. Το έργο χαρακτηρίσθηκε ως «μονότονον, με διαλόγους
ουχί ζωηρούς, αλλά με επεισόδια βαίνοντα ομαλά προς την λύσιν, τύπους κωμικούς
και ελληνικούς», κατά την Ακρόπολιν. Κατά την Εφημερίδα το κοινό είχε συρρεύσει,
αλλά άρχισε γρήγορα να απογοητεύεται. Περίμενε κωμωδία παρεξηγήσεων και
βρέθηκε προ βεβιασμένων και ψυχρών σκηνών, που δεν είχαν στήριγμα στον
πνευματώδη και γοργό διάλογο. Οι διαθέσεις του κοινού φάνηκαν εξαρχής. Και οι
δεξιότατοι των ηθοποιών δεν μπορούσαν να σώσουν το έργο. Την κριτική υπέγραφε Ο
δείνα (Γ. Τσοκόπουλος)5830.
Στις 18 Αυγούστου παίχθηκε η κωμωδία εκ του γαλλικού Τα απρόοπτα του
τηλεφώνου (Le premier mari de France) του Αλβίνου Βάλαμπεργκ μέσα σε
πανδαιμόνιο ευθυμίας. Η μετάφραση του Γ. Διαμαντή ήταν εξαιρετική5831.
Για πρώτη φορά παρουσιάσθηκε από αυτόν το θίασο ο Γενικός Γραμματεύς
του Ηλία Καπετανάκη (25/8), τον οποίον υποκρίθηκαν απαράμιλλα ο Αν. Απέργης
και η Ολ. Λαλαούνη (Θεώνη)5832.
Στις 18 Σεπτεμβρίου δόθηκε η παράσταση της Κλεφτοπούλας της Ευγενίας
Ζωγράφου. Το έργο θεωρήθηκε αποτυχία και το χειροκρότημα που εισέπραξε,
οφειλόταν, κατά τον κριτικό Ο περίεργος (Τίμος Μωραϊτίνης), σε σκέτη
αβροφροσύνη5833.
1900
Η «Ελληνική Δραματική Εταιρεία» άρχισε παραστάσεις στο θερινό «Βαριετέ»
στις 20 Μαΐου 1900 και τα μέλη ήταν: Ολυμπία Λαλαούνη, Άννα Αλεξίου, Λόλα
Δράκου, Ευφροσύνη Πανταζή, Δέσποινα Μαυρομιχάλη, Σοφία Γιορλάνου, Δέσποινα
Κλημανιώτου, Μαρία Χέλμη, Ασπασία Καντιώτη, Γ. Πετρίδης, Ευάγγ. Δαμάσκος, Κ.
Χέλμης, Εμμ. Καντιώτης, Ιωανν. Παπαϊωάννου, Αλέξανδρος Γεωργόπουλος, Παν.
Λαλαούνης, Δημοσθένης Αλεξίου, Χαράλαμπος Δημητρουλόπουλος, Εμμ.
Λαλαούνης, Παν. Πανταζής, Λεων. Σκορδίλης, Νικ. Κίτσος, Νικ. Παραπαντόπουλος,
Λογγίνος Παξινόπουλος κ.ά. Ο Γ. Πετρίδης ήταν ο διευθυντής της σκηνής.
Οι περίπου τριάντα παραστάσεις τους ξεκίνησαν με Το διαζύγιον (Divorçons)
του Victorien Sardou, τρίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση Ηλία Βεργοπούλου και τη
5830 Γ.Κ. Πωπ, «Έξω φρενών. Κωμωδία εις πράξεις τρεις υπό των κ.κ. Ι. Δεληκατερίνη και Α.
Κυριακού. Θέατρον Νεαπόλεως», εφ. Ακρόπολις, 30/7/1899, 6249, 4, Εφημερίς, 30/7/1899, 208, 3,
31/7/1899, 209, 3.
5833 Εφημερίς, 19/9/1899, 259, 3.
1046
δυωδία Ενθυμού, ενθυμού. Ο θίασος χαρακτηρίσθηκε καλός στην κατάρτιση και στην
εκτέλεση. Ο διάκοσμος ήταν πρωτοφανής για το ελληνικό θέατρο (είχαν αγοράσει τις
σκηνογραφίες της Ελεονώρας Ντούζε, που είχε παρουσιασθεί στην αρχή του χρόνου
στην Αθήνα). Ο κόσμος που παρακολούθησε την κωμωδία ήταν αρκετός. Το έργο
ήταν επιτυχία της Παρασκευοπούλου, αλλά και της Ολ. Λαλαούνη της παρελθούσας
περιόδου. Ο ρόλος ήταν «κομμένος» για αυτήν. Τελειότερη Κυπριανή από τη
Λαλαούνη, ο Σαρντού δεν μπορούσε να φαντασθεί. Ο Ευάγγ. Δαμάσκος σημείωνε
πρόοδο συνεχώς και το ίδιο και ο νεαρός ηθοποιός Δημοσθένης Αλεξίου. Ο
κριτικογράφος Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρης) της εφημερίδας Εστία συστήνει στον Ιω.
Παπαϊωάννου περισσότερη ισορροπία στην υπόκρισή του, όταν ήθελε να φανεί
κωμικότερος. Η διακόσμηση ήταν πολύ πλούσια και άξιζε να περάσουν όλοι από το
θέατρο «Βαριετέ»5834.
Το «Βαριετέ» υπερτερούσε των άλλων θεάτρων και σκηνών στον πλούσιο
διάκοσμο. Ο θίασος που έπαιζε εκεί ήταν ισάξιος σε πρόσωπα με αυτόν του
Παντόπουλου, που δίδασκε ταυτόχρονα στην Αθήνα. Στο «Βαριετέ» ήταν η πρώτη
φορά που εισήγαγε θίασος στην ελληνική σκηνή κλειστή και επιπλωμένη αίθουσα. Οι
ενδυμασίες τους ήταν πολυτελείς, όταν το απαιτούσε το έργο. Τα μέλη ήταν
δοκιμασμένοι ηθοποιοί με δραματικές ικανότητες. Ο Γ. Πετρίδης ήταν παλαίμαχος
ηθοποιός, διακρινόμενος σε λεπτούς χαρακτήρες. Το ίδιο και ο Ευάγγ. Δαμάσκος. Η
Ολ. Λαλαούνη ήταν αμίμητη ηθοποιός. Τα μέλη που αποτελούσαν την «Ελληνική
Δραματική Εταιρεία» κατήρτισαν τέλειο θίασο με τις σκηνογραφίες της Ελεονώρας
Ντούζε. Ο θίασος εξέλεξε τα καλύτερα έργα, παλαιά και νέα5835.
Συνέχισαν με το εξής ρεπερτόριο:
Ζώρα5836,
 Η τζιτζίκα (La cigale) των Henri Meilhac και Ludovic Halévy, τρίπρακτη
κωμωδία σε μετάφραση Γ.Ν. Διαμαντή5837,
 Το κοκκαλάκι της νυχτερίδος του Νικόλαου Λάσκαρη, μονόπρακτη κωμωδία,
5834 Ό.π., 13/5/1900, 131, 3, 19/5/1900, 137, 2, 20/5/1900, 138, 2, 21/5/1900, 139, 2, Εστία, 7/4/1900,
38, 2, 15/4/1900, 45, 2, 22/4/1900, 52, 2, 26/4/1900, 56, 2, 15/5/1900, 75, 2, 19/5/1900, 79, 2,
20/5/1900, 80, 2, 21/5/1900, 81, 2, 22/5/1900, 82, 2.
5835 Εστία, 26/4/1900, 56, 2.
5836 Εφημερίς, 19/5/1900, 137, 2, 20/5/1900, 138, 2, Εστία, 21/5/1900, 81, 2.
5837 Εφημερίς, 23/5/1900, 141, 3, Εστία, 12/5/1900, 72, 2, 15/5/1900, 75, 2, 23/5/1900, 83, 2,
24/5/1900, 84, 2.
1047
 Τα απρόοπτα του τηλεφώνου (Le premier mari de France) του Αλβίνου
Βάλαμπεργκ, τρίπρακτη κωμωδία σε διασκευή από τα γαλλικά του Γ.Ν.
Διαμαντή5839,
 Οι έρωτες της Κλεοπάτρας των Marc Michel και Alfred Délacour, κωμωδία,
και η δυωδία Περικόλ5840,
 Δάνεισέ μου την γυναίκα σου του Δεβαλιέ, δίπρακτη κωμωδία5841,
 Δικαίωμα ο έρως; του Max Nordau, σύγχρονο κοινωνικό δράμα σε μετάφραση
Μιχαήλ Ζώρα5842,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημήτριου Κορομηλά, πεντάπρακτο
5844
κωμειδύλλιο ,
Αλεξιάδη,
δραματικό ειδύλλιο σε μουσική Α. Σάιλερ, όπου πρωταγωνιστούσαν οι:
Βασιλεία Στεφάνου (κυρά Γιάννενα), Ν. Πεζοδρόμος (Μήτρος), Ολυμπία
Λαλαούνη (Κρυστάλλω), Κ. Χέλμης (Χρόνης), Ευάγγ. Δαμάσκος (Λιάκος),
Ιουλία Πολιτάκη (κυρά Στάθενα)5847.
Η πρώτη της Τζιτζίκας (La cigale) των Henri Meilhac και Ludovic Halévy,
τρίπρακτης κωμωδίας σε μετάφραση Γ.Ν. Διαμαντή, δόθηκε στις 23 Μαΐου. Η
κωμωδία ήταν ευφυής και τεχνικότατη, η μετάφραση, όμως, είχε γίνει με βία και
σπουδή. Για την υπόκριση, ο κριτικός Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρης) της εφημερίδας
5838 Εφημερίς, 25/5/1900, 144, 3, Εστία, 25/5/1900, 85, 2, 27/5/1900, 87, 2..
5839 Εφημερίς, 26/5/1900, 145, 2, Εστία, 26/5/1900, 86, 2, 27/5/1900, 87, 2.
5840 Εφημερίς, 27/5/1900, 146, 3, 28/5/1900, 147, 3, Εστία, 27/5/1900, 87, 2, 28/5/1900, 88, 2.
5841 Εφημερίς, 3/6/1900, 152, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
5842 Εφημερίς, 3/6/1900, 152, 3, 5/6/1900, 154, 2, 7/6/1900, 156, 2, 8/6/1900, 157, 2, 9/6/1900, 158, 1,
Εστία, 28/5/1900, 88, 2, 5/6/1900, 96, 2, 8/6/1900, 99, 2, 9/6/1900, 100, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
5843 Εφημερίς, 17/6/1900, 165, 2, Εστία, 17/6/1900, 108, 2.
5844 Εφημερίς, 18/6/1900, 167, 2, Εστία, 18/6/1900, 109, 2, 19/6/1900, 110, 3.
5845 Εφημερίς, 21/6/1900, 170, 2, Εστία, 21/6/1900, 112, 2, 22/6/1900, 113, 2.
5846 Εφημερίς, 22/6/1900, 171, 3, Εστία, 22/6/1900, 113, 2, 23/6/1900, 114, 2.
5847 Εφημερίς, 24/6/1900, 173, 3, Εστία, 24/6/1900, 115, 2, 25/6/1900, 116, 2, 26/6/1900, 117, 4.
1048
Εστία, ανέφερε χαρακτηριστικά, ότι το έργο είχε ανεβασθεί «άγουρο». Δεν είχε
κατανοηθεί από τους ηθοποιούς. Για την πρωταγωνίστρια, Ολυμπία Λαλαούνη
ανέφερε ότι είχε συλλάβει λανθασμένα τον χαρακτήρα της Τζιτζίκας. Το έργο δεν
μπορούσε να συγκαταλεγεί στις επιτυχίες του θιάσου5848.
Το κοκκαλάκι της νυχτερίδος του Ν. Λάσκαρη παίχθηκε για πρώτη φορά, στις
25 Μαΐου ως δεύτερο έργο μετά τα Μαλλιά κουβάρια και αδικήθηκε. Φάνηκε σαν να
ήταν η τέταρτη πράξη της προηγηθείσας τρίπρακτης. Ο τρόπος του σκέπτεσθαι ήταν ο
ίδιος, αφού επρόκειτο για τον ίδιο συγγραφέα και η μονόπρακτη κωμωδία τέθηκε σε
θέση μειονεκτική προς την τρίπρακτη. Ο Λάσκαρης ήταν από τους πιο παραγωγικούς
συγγραφείς και αφιέρωσε το βίο του εργαζόμενος για την ελληνική σκηνή, κατά τον
κριτικό Ο σημειωμένος της Εστίας. Η δεύτερη παράσταση (26/5) έγινε μαζί με άλλη,
ξένη όμως, τρίπρακτη κωμωδία, για την προβολή της ελληνικής μονόπρακτης5849.
Η Ολυμπία Λαλαούνη στους Έρωτες της Κλεοπάτρας των Marc Michel και
Alfred Délacour (27/5) ήταν θαυμάσια στον πρωταγωνιστικό ρόλο, όπως ο Ευάγγ.
Δαμάσκος, ο Ιω. Παπαϊωάννου και τα υπόλοιπα μέλη του θιάσου5850.
Το Δικαίωμα ο έρως; του Max Nordau (8/6), σε μετάφραση Μιχαήλ Ζώρα,
παίχθηκε ενώπιον πλήθους κόσμου. Τα συμπρωταγωνιστούντα πρόσωπα Γ. Πετρίδης,
Ευάγγ. Δαμάσκος, Ολ. Λαλαούνη ανέλαβαν όλο το βάρος και τη δύναμη του έργου. Ο
Γ. Πετρίδης και ο Ευάγγ. Δαμάσκος έδειξαν ταλέντο ευρωπαίων ηθοποιών. Το
κοινωνικό αυτό δράμα άξιζε να το δει κανείς μόνο για την υπόκριση του Ευάγγ.
Δαμάσκου, παρόλο ότι επρόκειτο για αντιπαθητικό ρόλο. Όλοι γενικά έπαιξαν
θαυμάσια. Ο σκηνικός διάκοσμος και οι ενδυμασίες ήταν καινοφανείς για την
ελληνική σκηνή. Οι θεατές έφυγαν με καλές εντυπώσεις και το έργο
Στο «Βαριετέ» παρουσιάσθηκε με επιτυχία η Νόρα ή Το σπίτι της κούκλας του
Ερ. Ίψεν (17/6), με την Ολυμπία Λαλαούνη, που ήταν στο ρόλο της, και τον Ευάγγελο
Δαμάσκο, που ήταν η πρώτη φορά, που εμφανιζόταν στο έργο. Δεν υπάρχει κανένα
άλλο σχόλιο στον Τύπο για αυτήν την παράσταση, σε αντίθεση με το ενθουσιώδες
ύφος με το οποίο προαναγγέλθηκε η Τύχη της Μαρούλας (18/6) με τον Κων. Χέλμη ως
5848 Εστία, 24/5/1900, 84, 2, 25/5/1900, 85, 2.

5849 Ό.π., 28/5/1900, 88, 2.
5850 Ό.π.
5851 Ό.π., 10/6/1900, 101, 2, 15/6/1900, 106, 2, 20/6/1900, 111, 2, Εφημερίς, 8/6/1900, 157, 3,
9/6/1900, 158, 3, 11/6/1900, 160, 2.
1049
μπάρμπα Λινάρδο και την Ολ. Λαλαούνη ως Μαρούλα5852.
Ο θίασος του Γ. Πετρίδη ενισχύθηκε με τη συμμετοχή επτά νέων προσώπων
μεταξύ των οποίων ήταν η Βασιλεία Στεφάνου, η Ουρανία Καζούρη και ο Νικόλαος
Πεζοδρόμος. Οι ηθοποιοί ήταν απελπισμένοι από τη θεατρική κίνηση του πρώτου
εξαμήνου του 1900. Οι Αθηναίοι κινδύνευαν να μείνουν δίχως θέατρο. Δύο μόνο
θέατρα έδειχναν ότι εργάζονταν καλά5853.
Στον Αγαπητικό της βοσκοπούλας του Δημ. Κορομηλά (24/6), το ρόλο της
κυράς–Στάθενας έπαιξε η Ιουλία Πολιτάκη (πρώην Βονασέρα) και
καταχειροκροτήθηκε5854.
Κατά την Εστία, η Ολυμπία Λαλαούνη ήταν άξια κάθε υποστηρίξεως. Υπήρξε
σεμνή, μετριόφρων και επιμελής. Διέθετε εργατικότητα και ταλέντο. Διέπλασε
πολλούς ρόλους με ευσυνειδησία και ακούραστη μελέτη. Έπαιξε σε δράματα και
κωμωδίες. Σε όλα τα νεότερα έργα, που πρωταγωνίστησε, παρουσίασε τους ρόλους
της με επιμέλεια. Στο ρόλο της Νιόβης στο ομώνυμο έργο του Πώλτον, στο Διαζύγιον
του Σαρντού, στα Μαλλιά κουβάρια του Λάσκαρη, στην Νόρα του Ίψεν
καταχειροκροτήθηκε και κατέκτησε την εκτίμηση των θεατρόφιλων. Δεν περιφρόνησε
ποτέ τις συμβουλές της θεατρικής κριτικής και προσπάθησε πάντα για τη βελτίωσή
της. Έτσι κατέλαβε τη θέση της καλύτερης και συμπαθέστερης «κωμεντιέν» του
θεάτρου5855.
Ο θίασος «Αβέρωφ» της Σοφίας Νέρη

Η Σοφία Νέρη πρωτοεμφανίστηκε το 1874 στο θέατρο στην Αιμιλία Γκαλόττι
του Λέσσινγκ με το θίασο του Παντελή Σούτσα. Αργότερα συμμετείχε στο θίασο
«Αβέρωφ». Αναφέρεται και σαν ερμηνεύτρια της Μήδειας του Ευριπίδη, το 1901, με
το δικό της θίασο «Αριστοφάνης»5856.
1896
Στο θέατρο «Ζάππειον» (πρώην «Άντρον των νυμφών») σχηματίσθηκε ο
θίασος «Αβέρωφ» υπό τη διεύθυνση του Μιχ. Αρνιωτάκη και με πρωταγωνίστρια τη
Σοφία Νέρη για τους Ολυμπιακούς αγώνες. Συμπληρώθηκε από τον ερασιτέχνη
ηθοποιό Δημ. Γεωργιάδη, που ήταν γνωστός για την επιτυχία του σε πρόσωπα
5852 Εφημερίς, 18/6/1900, 167, 2.

5853 Ό.π., 23/6/1900, 172, 2, 25/6/1900, 174, 2.
5854 Εστία, 25/6/1900, 116, 1-2, 26/6/1900, 117, 4.
5855 Ό.π., 20/3/1900, 20, 1, 25/8/1900, 177, 2.
1050
εθνικών δραμάτων. Μέλη του θιάσου ήταν ακόμα οι εξής: Όλγα Δαμασκηνού, Ελένη
Αρνιωτάκη, Κική Αρνιωτάκη, Ζωή Δρακάκη, Χρυσούλα Μηλιώτη, Μαρίκα
Κριναίου, Αικατερίνη Βουσίου, Ροζαλία Αρνιωτάκη, Φαιναρέτη Ορβανού, Ολυμπία
Λαλαούνη, Μιχαήλ Αρνιωτάκης, Κ. Νέζερ, Π. Σταϊρομμάτης, Ν. Αρνιωτάκης, Χρ.
Νικολάου, Εμμ. Λαλαούνης, Α. Δαμασκηνός, Μ. Γιαννετάκης και εικοσαμελής χορός
ερασιτεχνών5857. Το παλαιό θέατρο κατεδαφίσθηκε και ανεγέρθηκε νέο, περίκομψο,
καλλιτεχνικό, το οποίο εμπλουτίσθηκε με ωραιότατες σκηνογραφίες. Ο κήπος
ευπρεπίσθηκε και φυτεύθηκε και ανοικοδομήθηκε λαμπρό καφενείο5858.
Την Δευτέρα 25 Μαρτίου δόθηκε ο Αθανάσιος Διάκος του Λέοντα Μελά,
πεντάπρακτη τραγωδία5859 και την Παρασκευή 12 Απριλίου η Μαρκέλλα του
Πολύβιου Δημητρακόπουλου, τετράπρακτη τραγωδία, με τη Σοφία Νέρη (Μαρκέλλα),
Κική Αρνιωτάκη (Αυρηλία) και τον Κ. Νέζερ (Φάβιο)5860.
Ο θίασος «Αναγέννησις» της Αρτέμιδος Ζάμπου

Η Άρτεμις Ζάμπου ήταν ηθοποιός με «σπουδαίο τάλαντο», όπως σημειώνει ο
ιστορικός του θεάτρου Γιάννης Σιδέρης5861, και «τραγωδός, άγρια Μήδεια και
θαυμαστή Μερόπη», κατά τον Βάλσα5862. Ξεκίνησε την καριέρα της το 1884 σε
περιοδεύοντα θίασο, που οργάνωσε ο Ν. Καρδοβίλλης. Ερμήνευσε ρόλους στα έργα:
Κυψελίδαι του Δημ. Βερναρδάκη (1891), Αρχισιδηρουργός του Ζωρζ Ονέ (1892),
Σκλάβα του Σπ. Περεσιάδη, Εξιλασμός της Ευγ. Ζωγράφου κ.ά.5863.
1896
Ο θίασος ονομάσθηκε «Αναγέννησις» από την πρωταγωνίστρια Άρτεμη
Ζάμπου. Μαζί της συνέπραξαν δοκιμασμένοι ηθοποιοί, όπως οι Ελένη Χέλμη,
Κατίνα Βουσίου, Θ. Ποφάντης, Π. Τσούκας, Γ. Χρυσάφης, Δ. Αγγελάκης, Β.
Χέλμης, Μπίνης, Π. Σταματόπουλος. Άρχισαν τις παραστάσεις την Κυριακή 11
Αυγούστου με το τρίπρακτο δράμα Παγκάστη του Δημ. Κορομηλά και τη
μονόπρακτη κωμωδία Μουσική εσπερίς στο θέατρο «Ομόνοια». Στην κωμωδία
78, 6.
5858 Παλιγγενεσία, 8/3/1896, 9794, 3, 16/3/1896, 9802, 4, 18/3/1896, 9804, 3.
5859 Ό.π., 25/3/1896, 9810, 3, Νέα Εφημερίς, 20/2/1896, 51, 7, 12/3/1896, 72, 7, 18/3/1896, 78, 6.
5860 Παλιγγενεσία, 9/4/1896, 9825, 4.
1051
διακρίθηκε ο Π. Σταματόπουλος, ενώ στην τραγωδία πρωταγωνίστησε η Άρτεμις
Ζάμπου5864. Έδωσαν παραστάσεις με τα εξής έργα:
D’Ennery5870,
 Λουκρητία Βοργία του Βίκτωρος Ουγκώ, τρίπρακτο δράμα5872,
 Η τύχη της Μαρούλας του Δημ. Κορομηλά, τρίπρακτο κωμειδύλλιο 5873,
Thiboust, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Δημοσθ. Αλεξιάδη και Πιπίνας
Βονασέρα5874.
5179, 3, Νέα Εφημερίς, 9/8/1896, 222, 6, 11/8/1896, 224, 5 και 7, 12/8/1896, 225, 5.
6.
6.
7.
6.
5871 Παλιγγενεσία, 28/8/1896, 9965, 4.
5872 Ό.π., 29/8/1896, 9966, 3.
5873 Ακρόπολις, 31/8/1896, 5199, 3, Παλιγγενεσία, 31/8/1896, 9968.
5874 Ακρόπολις, 1/9/1896, 5200, 3, Νέα Εφημερίς, 1/9/1896, 245, 6. Η Παλιγγενεσία (1/9/1896, 9969,
3) έγραφε ότι παίχθηκαν οι Αρματωλοί και κλέπται του Χριστόφορου Σαμαρτζίδη, δίπρακτο δράμα
επηρεασμένο από το ποίημα του Γ. Ζαλοκώστα αντί Ο διάβολος ή Ο κόμης του Αγίου Γερμανού των
Δελακούρ και Τιμπούστ.
1052
Ο θίασος «Σοφοκλής» του Γ. Σφήκα και του Β. Αργυρόπουλου
Ο Γεώργιος Σφήκας (1846–1921) ήταν περισσότερο γνωστός ως μεταφραστής
και διασκευαστής θεατρικών έργων, που πλούτισε το ρεπερτόριο των ελληνικών
θιάσων της εποχής του και λιγότερο ως ηθοποιός.
Ο Β. Αργυρόπουλος πήρε μέρος σε περιοδεία με την Πιπίνα Βονασέρα το
1887-1888 και το 1895 μαζί με την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου. Έπαιξε τον κυρ
Θανασούλα στην Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη και άλλους ρόλους5875.
1898
Στο θέατρο «Βαριετέ ή Ποικιλιών» εμφανίστηκε για λίγες παραστάσεις, τον
Αύγουστο, ο θίασος «Σοφοκλής» των Γ. Σφήκα και Β. Αργυρόπουλου με την Φιλία
Αργυροπούλου ως τραγωδό. Στην έναρξη των παραστάσεων ο κόσμος ήταν
ελάχιστος, ίσως λόγω δυσπιστίας προς το νέο σχήμα. Το Σάββατο 1 Αυγούστου
παίχθηκε η δίπρακτη κωμωδία σε μετάφραση από τα ιταλικά του Μ. Ζώρα Όλα τα
ξέρω. Το έργο ήταν έξυπνο. Το θέμα βασιζόταν στην άποψη ότι δεν υπάρχει
άνθρωπος χωρίς ηθική κηλίδα, την οποία επιμελώς έκρυβε. Αν του αντέτεινες τη
φράση «Όλα τα ξέρω», θα τον έβλεπες να ταράζεται. Οι ηθοποιοί ήταν υποφερτοί. Η
Φιλία Αργυροπούλου έδειξε ότι πρόκειται για καλή ηθοποιό και άρεσε πολύ. Η
μονόπρακτη κωμωδία, που ακολούθησε, ήταν ο Χορός μετημφιεσμένων του Αλεξ.
Μωραϊτίδη, ενώ τραγουδήθηκαν και άσματα από ορχήστρα διευθυνόμενη από τον Χρ.
Στρουμπούλη5876. Ξαναπαίχθηκε αυτή η δίπρακτη κωμωδία, την επόμενη ημέρα (2/8),
μαζί με τη μονόπρακτη κωμωδία Μια ερωτική απόπειρα του Παναγ. Ζάνου, που
θεωρήθηκε χονδροειδέστατη. Το αρθρίδιο ευχόταν να πλαισιωθεί ο νέος θίασος με πιο
δοκιμασμένους ηθοποιούς5877. Η τρίτη παράσταση πήγε πιο καλά από τις δύο πρώτες
και έλειψαν οι ατέλειες τους5878. Την Κυριακή 9 και την Δευτέρα 10 Αυγούστου 1898
παρουσιάσθηκε η Τόσκα (La Tosca) του Victorien Sardou, τετράπρακτο δράμα σε
μετάφραση Ηλία Βεργόπουλου με τον Β. Αργυρόπουλο, ως Σκαρπία, και την Φ.
Αργυροπούλου, ως Τόσκα5879.
5875 Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί, «Αναζητώντας τις ρίζες», τόμ. Α΄, σ. 38 και σ. 216.
5876 Παλιγγενεσία, 1/8/1898, 10663, 3, Εφημερίς, 1/8/1898, 211, 3, 2/8/1898, 212, 2: συμπληρώθηκε ο
θίασος «Σοφοκλής» από την Άρτ. Ζάμπου και τον Π. Τσούκα. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 171.
5877 Εφημερίς, 2/8/1898, 212, 3, 3/8/1898, 213, 2.
5878 Ό.π., 3/8/1898, 213, 2.
10672, 3, Εφημερίς, 9/8/1898, 219, 3, 10/8/1898, 220, 3.
1053
Ο θίασος του Θεοδοσίου Πεταλά
Ο Θεοδόσιος Πεταλάς υπήρξε ονομαστός ζεν-πρεμιέ την εποχή 1880-1910.
Υπήρξε στέλεχος παραστάσεων κωμειδυλλίων, επιθεωρήσεων και οπερέτας.
Ξεκίνησε την καριέρα του παίζοντας στην τραγωδία Αίας του Σοφοκλή, το 1878, στο
θέατρο «Αι Μούσαι» με την Αικ. Δρακοπούλου και τον Γ. Σουρή. Δίδαξε ακόμα τον
Οθέλλο του Σαίξπηρ, τους Κυψελίδας του Δημ. Βερναρδάκη, τον Λέοντα Φωκά του
Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, τη Χάιδω τη λυγερή και τη Θυμιούλα τη Γαλαξιδιώτισσα του
Π. Μελισσιώτη, τον αστυνόμο στο Λίγο απ’ όλα, τον Φουρτούνη στον Πνευματισμό
του Ν. Λάσκαρη κ.ά. Υπήρξε ακόμα δάσκαλος της υποκριτικής5880.
1899
Ο θίασος του Θεοδοσίου Πεταλά εγκαταστάθηκε στο θέατρο «Αθήναιον», ένα
γνωστό συνοικιακό θέατρο καινούργιο, ανοικτό, δροσερό κατά τις θερινές νύκτες και
ευάερο. Στο θίασο αυτό λάμβαναν μέρος οι: Άρτεμις Ζάμπου, Ν. Μέγκουλας, Β.
Χαϊλάζη, Ιω. Παπαδοπούλου, Αν. Απέργης, Ι. Δρακάκης, Κ. Βονασέρας, Ιουλία
Βονασέρα, Ροζαλία Αρνιωτάκη, Γρ. Τασσόγλους, κ.ά. Δίδαξαν εκτός από την Έλλη
του Ν. Αντωνόπουλου, πολλές παλαιές επιτυχίες. Η εφημερίδα Ακρόπολις μεμφόταν
τους ηθοποιούς, διότι δεν είχαν διάθεση να μελετήσουν νέα έργα. Πρωταγωνίστρια
του θιάσου ήταν η Άρτ. Ζάμπου5881.
Ξεκίνησαν την Κυριακή 16 Μαΐου με τα Μαλλιά κουβάρια του Νικόλαου
Λάσκαρη, τρίπρακτη κωμωδία5882. Συνεχίζουν με τα εξής έργα:
Γ.Ν.Κ.5886,
5881 Μποέμ, «Η ελληνική σκηνή. Το θέατρον Αθήναιον (Ανά τας συνοικίας)», εφ. Ακρόπολις,
19/7/1899, 6238, 2-3.
5882 Παλιγγενεσία, 16/5/1899, 10885, 3.
5883 Ό.π., 18/5/1899, 10887, 3.
5884 Ό.π., 22/5/1899, 10901, 3.
5886 Ακρόπολις, 27/5/1899, 6185, 3.
1054
δράμα5892,
 Οι λησταί (Die Räuber) του Fr. Schiller, εξάπρακτο δράμα σε μετάφραση Αχ.
Παράσχου5894,
 Έλλη του Ν. Αντωνοπούλου, δράμα5898,
 Ενοικιάζεται των Ν. Λάσκαρη και Π. Δημητρακοπούλου, μονόπρακτη
5887 Ό.π., 28/5/1899, 6186, 3.

5888 Παλιγγενεσία, 1/6/1899, 10911, 3.
5894 Παλιγγενεσία, 20/6/1899, 10930, 3.
5895 Ό.π., 21/6/1899, 10931, 3.
5897 Ακρόπολις, 25/6/1899, 6214, 3.
5898 Εφημερίς, 26/6/1899, 174, 3.
5900 Ακρόπολις, 10/7/1899, 6229, 3.
1055
κωμωδία5901,
 Νύμφη και φοράδα του A. Cavalli, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία,
τραγωδία σε μετάφραση Δ. Βικέλα5906,
1900
Το καλοκαίρι του 1900 ο Θεοδόσιος Πεταλάς συνεργάζεται με τον Εμμανουήλ
Λοράνδο και έδωσε είκοσι παραστάσεις στο θέατρο «Ομόνοια». Το θέατρο είχε
ανακαινισθεί, ο φωτισμός είχε συμπληρωθεί και οι σκηνογραφίες είχαν ανανεωθεί. Ο
Εμμανουήλ Λοράνδος εμφανίστηκε ως ηθοποιός στις αρχές του 1880 και ήταν ο
συγγραφέας του μονόπρακτου δραματίου Η Ελλάς και η αυτονομία της Κρήτης
(1898)5910.
Ξεκίνησε ο θίασος την Κυριακή 28 Μαΐου, με ένα έργο σύγχρονο κοινωνικό,
Οι κακοί ποιμένες ή τα δικαιώματα του εργάτου και η απεργία του Οκταβίου Μιρμπώ.
5901 Ό.π., 18/7/1899, 6237, 4, Παλιγγενεσία, 18/7/1899, 10958, 3.

5904 Παλιγγενεσία, 24/7/1899, 10964, 3.
5905 Ακρόπολις, 27/7/1899, 6246, 3.
5906 Ό.π., 31/7/1899, 6250, 3.
5907 Ό.π., 6/8/1899, 6256, 4, Παλιγγενεσία, 6/8/1899, 10977, 3.
5910 Πατρίς της Κρήτης, 8/8/2011.
1056
Ο θίασος τολμά να κάνει έναρξη των παραστάσεων με παρουσίαση ενός έργου
σχετικού με εργατικά ζητήματα, σχέσεων με τους εργοδότες και τις απεργιακές
εργατικές κινητοποιήσεις. Είναι από τα πρώτα έργα με τέτοιο θέμα, που εμφανίζονται
στην ελληνική σκηνή, αν όχι το πρώτο. Το έργο ήταν της ρεαλιστικής σχολής και ο
συγγραφέας ήταν ζωγράφος σκηνών του ρεαλιστικού βίου, σκηνών αντίθετων μεταξύ
τους, που μπορούσαν να έχουν διαφορετικά αίτια παραγωγής. Το συμπέρασμα των
ρεαλιστικών έργων αφηνόταν πάντοτε στο θεατή και στην ικανότητά του να το
αποκωδικοποιήσει. Κατά τον κριτικό της Εστίας, Λεβιάθαν (Νικόλαο Λάσκαρη), το
έργο δεν είχε καμία αξία, διότι δεν υπήρχε εργατικό ζήτημα στην Ελλάδα τότε και το
έργο θα περνούσε απαρατήρητο. Έκανε δε παραινέσεις στους θιασάρχες, να
προσέχουν τα έργα και τα θέματα που παρουσίαζαν. Ο θίασος κατέβαλε προσπάθειες
για αξιοπρεπή παράσταση. Οι δύο θιασάρχες ήταν μελετημένοι και έδωσαν ζωή στο
δράμα. Ο Γ. Χρυσάφης και ο Πουλόπουλος είχαν κάνει προόδους. Γνώρισε δύο
επαναλήψεις στις 30 και 31 Μαΐου του 19005911. Η κριτική βεβαίως της Εστίας ήταν
απόλυτη σύμφωνα με τις συντηρητικές της απόψεις και το ύφος της. Έδειχνε ένα
τρόπο προσπάθειας αποτροπής ανάμειξης σε κοινωνικά προβλήματα που υπήρχαν
στην Ευρώπη και γρήγορα, όμως, θα έρχονταν και στην Ελλάδα.
Το υπόλοιπο ρεπερτόριό τους είναι:
 Γυαλιά καρφιά, φάρσα σε μετάφραση Κωνστ. Κοκόλη από τα ρωσικά5912,
 Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας του Δημήτριου Κορομηλά με τον Γ. Νικηφόρο
ως Χρόνη5913,
 Υπερηφάνεια και έρως ή Η δέσποινα της Λυών ή Έρως και έπαρσις του Edward
Bulwer-Lytton, πεντάπρακτο δράμα σε μετάφραση Μ.Ν. Δαμιράλη,
 Το ταξείδι του Μπράμπτον του Max Nordau, κωμωδία5915,
μετάφραση Δ. Λάμπρου5916,
 Οι κατ’ ανάγκην σύζυγοι του Παύλου Ερβιέ, δράμα σε μετάφραση Μ.
5911 Εφημερίς, 6/5/1900, 124, 3, 26/5/1900, 145, 2, 28/5/1900, 147, 3, Εστία, 8/5/1900, 68, 1-2,
9/5/1900, 69, 2, 19/5/1900, 79, 2, 20/5/1900, 80, 2, 24/5/1900, 84, 2, 27/5/1900, 87, 2, 28/5/1900, 88,
2, 29/5/1900, 89, 2.
5912 Εστία, 1/6/1900, 92, 2, 3/6/1900, 94, 3. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
5913 Εφημερίς, 6/6/1900, 155, 2, Εστία, 6/6/1900, 97, 2.
5914 Εφημερίς, 8/6/1900, 157, 2, Εστία, 8/6/1900, 99, 2, 9/6/1900, 100, 2.
5915 Εφημερίς, 9/6/1900, 158, 3, Εστία, 9/6/1900, 100, 2, 10/6/1900, 101, 2. Σιδέρης, Ιστορία, σ. 172.
5916 Εφημερίς, 14/6/1900, 163, 2, Εστία, 14/6/1900, 105, 2.
1057
Γιαννουκάκη5917,
 Η τυχοδιώκτρια του Ωζιέ, δράμα σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου5918,
 Η μάγισσα Ραχήλ του Ι. Λαΐου, δραματικό ειδύλλιο5919,
Καμπούρογλου με τον Εμμ. Λοράνδο (Ροσβάιν)5920,
Ζαμπέλιου, με τον Εμμ. Λοράνδο (Ιάσων) και την Ελ. Λοράνδου (Μήδεια)5921.
Τα Γυαλιά καρφιά ήταν ρωσική κωμωδία σε μετάφραση Κωνστ. Κοκόλη (3/6).
Η παράσταση διεξήχθη με αδιάπτωτη ευθυμία και γέλια. Ο Εμμ. Λοράνδος και ο Θ.
Πεταλάς ήταν πολύ καλοί, όπως πάντοτε. Ευπαρουσίαστος και μελετημένος ο νεαρός
ηθοποιός Πουλόπουλος. Η νεαρή υποκρίτρια Θεοδώρου, πρώτη φορά εμφανιζόμενη,
εξέπληξε. Η Ελ. Λοράνδου ήταν η ηρωίδα της βραδιάς, χειροκροτηθείσα πολλές
φορές, κατά τον Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρη)5922.
Η μάγισσα Ραχήλ παίχθηκε στις 22 Ιουνίου για πρώτη φορά και ήταν
δραματικό ειδύλλιο του Ι. Λαΐου, βασιζόμενο στην ιδέα της πατρίδας και της
θρησκείας. Η υπόκριση των ηθοποιών ήταν καλή και διέπρεψε η Θεοδώρου. Η Ελ.
Λοράνδου, ο Πουλόπουλος και ο Ιω. Σταματάκης χειροκροτήθηκαν5923.
Τη Δαλιδά του Οκτάβ Φεγιέ (24/6) έπαιξε ο θίασος με τον Εμμ. Λοράνδο σε
θαυμάσια υπόκριση5924. Το ίδιο έργο παρουσιάσθηκε σχεδόν ταυτόχρονα από το
θέατρο «Νεάπολις» με την Ουρανία Καζούρη στον ομώνυμο ρόλο, πρακτική που ήταν
συνήθης στους ελληνικούς θιάσους.
Στη Μήδεια του Césare della Valle (25/6) η Ελ. Λοράνδου υποκρίθηκε τον
πρωταγωνιστικό ρόλο και δύσκολο αυτό χαρακτήρα τέλεια. Ο Εμμ. Λοράνδος ήταν
πολύ καλός ως Ιάσων5925.
Παίχθηκε ακόμα στις 22 Οκτωβρίου το δράμα του Ρουμάνου συγγραφέα,
Βακαλβάση, Νεκρός χωρίς κερί, με τον Εμ. Λοράνδο και τη σύμπραξη εκλεκτών
5919 Εφημερίς, 22/6/1900, 171, 3, Εστία, 20/6/1900, 111, 2, 21/6/1900, 112, 2, 22/6/1900, 113, 2,
5920 Εφημερίς, 24/6/1900, 173, 3, Εστία, 24/6/1900, 115, 2, 25/6/1900, 116, 2.
5921 Εστία, 25/6/1900, 116, 2, 26/6/1900, 117, 4.
5922 Ό.π., 4/6/1900, 95, 2.
5923 Ό.π., 23/6/1900, 114, 3-4.
5924 Ό.π., 25/6/1900, 116, 2.
5925 Ό.π., 26/6/1900, 117, 4.
1058
ηθοποιών στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» σε έκτακτη παράσταση5926.
Αι Νεφέλαι του Αριστοφάνη

Στις 26 Οκτωβρίου 1900 παραστάθηκε η πολυσυζητημένη κωμωδία του
Αριστοφάνη Νεφέλαι, σε μετάφραση και διαίρεση σε πράξεις του Γεωργίου Σουρή,
σε διαρρύθμιση της σκηνής, κατά τα υποδείγματα των αρχαίων, του Νικόλαου
Πολίτη, με σκηνογραφία των Ζολύ και Λαγκαδά και με ορχήστρα διευθυνόμενη από
τον Δ. Λαυράγκα, στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», από το σύλλογο της
«Μουσικής Εταιρείας Αθηνών». Οι ρόλοι κατανεμήθηκαν σε επαγγελματίες
ηθοποιούς ως εξής: Ν. Ζάνος (Στρεψιάδης), Ν. Μέγκουλας (Σωκράτης), Γρ.
Τασσόγλους (Φειδιππίδης), Δ. Αγγελάκης (Δίκαιος λόγος και μαθητής του Σωκράτη),
Ευάγγ. Δαμάσκος (Άδικος λόγος), Π. Λαλαούνης (Α΄ κορυφαίος του χορού των
Νεφελών), Ι. Βενιέρης (Β΄ κορυφαίος), Π. Λαζαρίδης (Αμυνίας και μαθητής του
Σωκράτη), Λ. Σκορδίλης (Πασίας), Σπ. Χέλμης (Ξανθίας), Σπ. Κάππας (Χαιρεφών).
Πραγματοποιήθηκε γενική δοκιμή της κωμωδίας στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών» στις 25 Οκτωβρίου. Η επιτυχία είχε εξασφαλισθεί. Ο Ν. Ζάνος φάνηκε
μοναδικός Στρεψιάδης. Ο Γρ. Τασσόγλους υπήρξε πολύ καλός Φειδιππίδης. Οι
κωμικές σκηνές ήταν άπειρες. Η σκηνή του Δίκαιου και Άδικου λόγου παίχθηκε πολύ
καλά από τον Ευάγγ. Δαμάσκο και Δ. Αγγελάκη. Οι ηθοποιοί απήγγειλαν άπταιστα
με την υπόκρουση της μουσικής, που ήταν αιθέρια και μελωδική. Η ορχήστρα έπαιζε
από τα παρασκήνια. Η διδασκαλία στη νεοελληνική γλώσσα κατέστησε την κωμωδία
εύληπτη. Από όλους θαυμάσθηκε η αναγεννημένη επί σκηνής θαυμασιότερη εποχή
της αρχαίας Αθήνας. Για την κατανόηση πολλών ηθών και των πολιτικών και των
κοινωνικών συστημάτων, οι εφημερίδες αφιέρωσαν αναλύσεις της κωμωδίας και της
υπόθεσής της στις σελίδες τους. Η γενική δοκιμή έγινε από τον Ν. Πολίτη με την
παρουσία του Γ. Σουρή, ο οποίος επενέβαινε σε κάθε παραφωνία ή διαστρέβλωση
στίχων5927.
Η εκτέλεση στις 26 Οκτωβρίου 1900 υπερέβη τις προσδοκίες. Η αρχαία
κωμωδία προσαρμόσθηκε στη σκηνή του θεάτρου και η κίνηση των ηθοποιών ήταν
ποικίλη και ευχάριστη έκπληξη. Η υπόθεση της κωμωδίας του Αριστοφάνη δεν ήταν
απαρχαιωμένη αλλά αντίθετα ευφυής και νεοτεριστική. Το θέατρο ήταν υπερπλήρες.
Κατά την Εφημερίδα, η υπόκριση δεν ήταν άψογη, αλλά ο Ν. Ζάνος προσέγγισε τον
5926 Ό.π., 22/10/1900, 235, 2.

5927 Ό.π., 25/10/1900, 238, 4, 26/10/1900, 239, 1-2.
1059
χαρακτήρα του Στρεψιάδη. Ο Ν. Μέγκουλας (Σωκράτης) παραμόρφωσε το πρόσωπο
του φιλόσοφου. Ο Δ. Αγγελάκης (Δίκαιος λόγος) έδωσε υπερβολικό βάρος και
επισημότητα στην απαγγελία του. Ο Ευάγγ. Δαμάσκος ως Άδικος λόγος υπήρξε πιο
ικανός κατά την απαγγελία και το ήθος. Οι βωμολοχίες ακούστηκαν χονδροειδείς για
την εποχή και για αυτό το λόγο, ο κριτικογράφος ανέφερε ότι ήταν δικαιολογημένη η
απαγόρευση της παρουσίας των γυναικών ως ακροατριών και θεατριών. Οι
βωμολοχίες και το γέλιο και για το ανδρικό κοινό πήγαζε περισσότερο από την
έκπληξη παρά την ευθυμία. Τα σχόλια του κοινού, που δημοσιεύθηκαν στο σύγχρονο
Τύπο, έδειξαν ότι ο Νεοέλληνας απείχε πολύ από την αισθητική του αρχαίου
προγόνου του και τη φιλοσοφία, που κυριαρχούσε στο βίο του. Η μετάφραση ήταν
τέλεια. Οι τιμές των εισιτηρίων για τις Νεφέλες κατά τη δεύτερη και τρίτη παράσταση
μειώθηκαν για να κατορθώσουν να το δουν όσο γινόταν περισσότεροι θεατές, κατά
την Εφημερίδα5928.
Η Εστία συμβούλευε και παρότρυνε όλους τους Αθηναίους να μη χάσουν την
ευκαιρία να δουν την αρχαία κωμωδία ώστε να θαυμάσουν τον αρχαίο ποιητή, αλλά
και τον Νεοέλληνα μεταφραστή και να επικοινωνήσουν με τη «γυμνή αλήθεια,
μαινομένη επί σκηνής, ασχημονούσα, κατασπαράσσουσα, βωμολοχούσα» και που
μεταχειριζόταν όλα τα όπλα στον αγώνα της κατά της πολιτικής και της κοινωνικής
διαφθοράς. Αυτή ήταν μια ηθοπλαστική σημασία της παράστασης των Νεφελών.
Φυσικότερο Στρεψιάδη από τον Ν. Ζάνο δεν μπορούσε να φαντασθεί κανείς. Ο Ν.
Μέγκουλας ήταν πολύ καλός Σωκράτης. Ο Δαμάσκος και ο Αγγελάκης (Άδικος και
Δίκαιος λόγος αντίστοιχα) ήταν εφάμιλλοι ο ένας του άλλου. Ο Γρ. Τασσόγλους ως
Φειδιππίδης ήταν θαυμάσιος, όπως και ο Π. Λαζαρίδης ως Αμυνίας.
Διασκεδαστικότατος υπήρξε ο Γ. Σουρής όταν βγήκε για να ευχαριστήσει τον κόσμο.
Έπαινοι οφείλονταν στον Ζολύ και τον Λαγκαδά για τη σχεδίαση και εκτέλεση των
σκηνογραφιών και ενδυμασιών5929.
Οι Νεφέλες ξαναπαίχθηκαν την Παρασκευή 27 Οκτωβρίου, το Σάββατο 28
Οκτωβρίου, την Κυριακή 29 Οκτωβρίου5930, με μειωμένο εισιτήριο, την Κυριακή 5
Νοεμβρίου5931, την Πέμπτη 16 Νοεμβρίου, σε μια ευεργετική παράσταση υπέρ των
5928 Εφημερίς, 26/10/1900, 297, 3, 27/10/1900, 298, 3, 28/10/1900, 299, 2, 31/10/1900, 302, 2.
5929 Εστία, 27/10/1900, 240, 1 και 2.
5930 Εφημερίς, 27/10/1900, ό.π., 28/10/1900, ό.π., 29/10/1900, 300, 2 και 3, 31/10/1900, ό.π., Εστία,
27/10/1900, ό.π., 2, 28/10/1900, 241, 2, 29/10/1900, 242, 2.
5931 Εφημερίς, 5/11/1900, 307, 2, Εστία, 3/11/1900, 274, 4.
1060
ηθοποιών5932, την Πέμπτη 30 Νοεμβρίου5933 και τέλος την Πέμπτη 7 Δεκεμβρίου5934.
Οι ηθοποιοί Γρ. Τασσόγλους και Δ. Αγγελάκης απεχώρησαν για την έναρξη των
μαθημάτων της Βασιλικής Δραματικής Σχολής και τον Δίκαιο λόγο έπαιξε ο Εμ.
Λοράνδος και τον Φειδιππίδη ο Κ. Χέλμης. Το έργο θα περιόδευε στη Σύρο5935, στην
Πάτρα5936 και στην Αίγυπτο5937.
Ελληνικός Μελοδραματικός Θίασος

Το ελληνικό μελόδραμα διακρίνεται σε τρεις περιόδους: το α΄ ελληνικό
μελόδραμα από το 1887 έως το 1888, οπότε με τις προσπάθειες του Ναπ. Λαμπελέτ
και του βαθύφωνου Αντ. Λάνδη ανέβασαν τον Υποψήφιο Βουλευτή του Σπ. Ξύνδα
στις 14 Μαρτίου του 1888 στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα. Το β΄ ελληνικό
μελόδραμα από το 1889 έως το 1890, με χρηματοδότη και εμψυχωτή τον Ιω.
Καραγιάννη κατάφερε να ανεβάσει κάποιες παραστάσεις, αλλά διαλύθηκε σύντομα.
Ο Διον. Λαυράγκας συνέδεσε το όνομά του με το επονομαζόμενο γ΄ ελληνικό
μελόδραμα (από το 1898) και έδωσε τα πρώτα μαθήματα στο θίασο.
Μουσικοδιδάσκαλος εκ των ολίγων, σπούδασε στο κονσέρ βατουάρ του Παρισιού με
δάσκαλο τον Λέο Ντελίμπ. Διετέλεσε διευθυντής της ορχήστρας της Φιλαρμονικής.
Έγραψε τη μουσική του Πένταθλου και του Κρητικού Ύμνου, δύο ποιημάτων του Ιω.
Πολέμη. Με ενθουσιασμό δούλευε με κάθε μαθητή πολλές ώρες με ανεξάντλητη
υπομονή. Διευθυντής της ορχήστρας, συνόδευε με την μπαγκέτα του και τις ρυθμικές
κινήσεις του σώματός του5938.
Ο Λουδοβίκος Σπινέλλης ανέλαβε, μετά τον Δ. Λαυράγκα, τη διδασκαλία.
Ασχολήθηκε και με τη σύνθεση της μουσικής σε κωμειδύλλια, επιθεωρήσεις,
κωμωδίες και τραγωδίες. Με πολλές αναζητήσεις γυναικών τραγουδιστριών
συμπληρώθηκε με δώδεκα γυναίκες και εικοσιδύο άντρες το κόρο του θιάσου, το
οποίο γυμνάσθηκε πολύ για να τελειοποιηθεί, με δασκάλους τον Διον. Λαυράγκα και
τον Λουδ. Σπινέλλη. Για χάρη της ιστορικότητας αναφέρουμε τους άντρες και τις
5932 Εφημερίς, 15/11/1900, 317, 2, 16/11/1900, 318, 2, Εστία, 14/11/1900, 258, 4, 16/11/1900, 260, 2.
5933 Εφημερίς, 30/11/1900, 332, 2, Εστία, 1/12/1900, 275, 4.
5934 Εφημερίς, 7/12/1900, 339, 3, Εστία, 7/12/1900, 281, 2, 12/12/1900, 286, 2.
5935 Ενώ είχε αναγγελθεί ότι θα παρίσταναν το έργο και στη Σύρο τελικά ματαιώθηκε η παράσταση
(Δήμου, Η θεατρική ζωή και κίνηση στην Ερμούπολη της Σύρου, σ. 924).
5937 Εστία, 3/11/1900, 274, 4. Βλ. επίσης Σιδέρης, Το αρχαίο θέατρο, σ. 164-169.
5938 Ό.π., 13/4/1900, 43, 1. Γιώργος Ε. Ραυτόπουλος, Διονύσης Λαυράγκας 1860-1941: Ένας
ιδεολόγος της μουσικής μας ζωής, Αθήνα, Μουσική Εταιρεία «Λαυράγκας», Εκδόσεις Κώδικας, 1993,
447 σελ.
1061
γυναίκες τραγουδιστές: Ο Γ. Χατζηλουκάς, με καλή φωνή, που καλλιέργησε μόνος
του από πολύ νέος και εξέφραζε αίσθημα. Ο Κ. Βεκιαρέλης, βαρύτονος, που
τραγουδούσε σε συναυλίες και ήταν συνηθισμένος να βρίσκεται επί σκηνής. Διέθετε
φωνή καθαρή και θωπευτική. Ο Μ. Βλαχόπουλος, βαθύφωνος, έλεγχε την ισχυρή
φωνή του με τέχνη. Υπήρχαν δύο ακόμα βαρύτονοι, ο Κυπαρίσσης και ο Κροντηράς.
Αυτοί ήταν οι πρωταγωνιστές. Γυναίκα υψίφωνο είχαν την Ιταλίδα, Λίνδα Μόντι, που
ήξερε ελληνικά. Επί μακρόν είχε εμφανισθεί στην Ελλάδα σε μελοδράματα και σε
οπερέτες. Είχε φωνή καθαρή, δυνατή, ακοπίαστη, χωρίς όμως χρωματισμό
αισθήματος. Η άλλη πρωταγωνίστρια ήταν η ανθυψίφωνος (μετζοσοπράνο) Μαρία
Τοντολίνι, που διάβαζε την ελληνική γλώσσα με λατινικούς χαρακτήρες. Διευθυντής
της ορχήστρας του θεάτρου ήταν ο Λ. Σπινέλλης. Ο Γεράκης ήταν η ψυχή του
θιάσου, πολυτεχνίτης, λιμπρετίστας, διευθυντής, σκηνογράφος λόγω ζωγραφικής,
γλωσσομαθής, μουσικός, συγγραφέας, μεταφραστής λιμπρέτων και μελοδραμάτων.
Τα λιμπρέτα απαιτούσαν «μέτρο» στη μετάφραση για να ταιριάζουν οι τόνοι. Την
παρουσίαση αυτή των τραγουδιστών και των συντελεστών του Ελληνικού
Μελοδραματικού Θιάσου υπογράφει ο Σαμπρόλ (Ανδρέας Χρύσανθης) της
εφημερίδας Εστία5939.
Η Εταιρεία των Εορτών, κατά πληροφορία της Εστίας, αποφάσισε την
οικονομική ενίσχυση για τη σύσταση Ελληνικού Μελοδραματικού Θιάσου. Ο θίασος
εργαζόταν με επιμέλεια. Η αρχή θα γινόταν το 1900 στο «Δημοτικόν Θέατρον
Αθηνών» με την Μποέμ του Πουτσίνι. Από φιλολογική πλευρά είναι μια ιστορία
έρωτα βασισμένη στον μποέμικο βίο –Scènes de la vie de bohème του Henri Murger–,
σε λιμπρέτο του Γκιουζέπε Τζακόζα και Λουίτζι Ίλικα. Η πρεμιέρα είχε δοθεί στο
Τορίνο τον Φεβρουάριο του 18965940. Η παράσταση της Μποέμ ήταν ένδειξη ότι η
καλλιτεχνική ελληνική ζωή παρακολουθούσε στενά το θεατρικό γίγνεσθαι και στο
μελοδραματικό τομέα, παρόλο που ήταν ακόμα στις αρχές του. Μετά την Μποέμ θα
ερμήνευαν το μελόδραμα Οι δύο αδερφοί του Δ. Λαυράγκα και Ο υποψήφιος
βουλευτής του Σπ. Ξύνδα. Το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» παραχωρήθηκε δωρεάν
στον Ελληνικό Μελοδραματικό Θίασο. Η μουσική και οι μελωδίες ήταν αντήχηση
δημοτικών ήχων με τέλεια ενορχήστρωση. Το δημώδες άσμα Η κακιά γυναίκα
5939 Εστία, 6/4/1900, 37, 4.

5940 Ό.π., 1/3/1900, 1, 3, 2/3/1900, 2, 3.
1062
ενέπνευσε τον Δ. Λαυράγκα για το λιμπρέτο του μελοδράματος Οι δύο αδερφοί, όπως
αναφέρει ο Ν. Λάσκαρης στην Εστία5941.
Το καλοκαίρι του 1900 αναγγέλθηκε ότι ο Ελληνικός Μελοδραματικός
Θίασος θα έδινε παραστάσεις τρεις φορές την εβδομάδα, μία στο θέατρο «Βαριετέ»,
μία στο θέατρο «Τσόχα» και μία στο θέατρο του Φαλήρου. Τελικά καθόλο το 1900
τα θέατρα που χρησιμοποίησαν ήταν το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», το
«Βαριετέ» και το θέατρο «Ομόνοια». Θα εμφανιζόταν και μια ελληνίδα αοιδός με το
ψευδώνυμο Μαίρη Ηγησώ στη Φαβορίτα. Επρόκειτο για κόρη γνωστού στρατιωτικού
μουσικού, όπως ανέφερε η Εστία. Αποχώρησε όμως σύντομα λόγω των οικονομικών
δυσχερειών του θιάσου. Ήταν ζήτημα αν μπορούσε ο θίασος να συντηρηθεί μέχρι τον
χειμώνα. Εντούτοις συνέχισε το καλοκαίρι τις παραστάσεις, αφού πρώτα οι
διευθυντές και οι καλλιτέχνες του ελληνικού μελοδράματος διαμαρτυρήθηκαν για τα
γραφόμενα στον Τύπο, ότι είχε ενσκήψει μεταξύ τους διχόνοια, γεγονός που
κατήγγειλαν ως ψέμα, και επιπλέον σημείωναν ότι εργάζονταν αφιλοκερδώς για τη
σύσταση του ελληνικού μελοδράματος. Θα έπαιζαν ακόμα Ριγκολέτο, Φάουστ,
Τραβιάτα, Υπνοβάτιδα, Λουτσία ντε Λαμερμούρ. Οι παραστάσεις αυτές θα
αποδείκνυαν ότι μπορούσε να υπάρξει ελληνικό μελόδραμα αν υποστηριζόταν και αν
όλοι εργάζονταν υπέρ αυτού. Ο θίασος ανασυστάται το Νοέμβριο του 1900 και
άρχισε τη νέα του περίοδο. Χρειάζονταν βεβαίως χρήματα για να προχωρήσουν και
τα μέλη έπρεπε να έχουν αδερφική σύμπνοια και τη συμπάθεια του κοινού. Ο θίασος
είχε Έλληνες ως επί το πλείστον για μέλη. Αυτός ήταν ένας πρόλογος της ιστορίας
του θιάσου του Ελληνικού Μελοδράματος, που με τόσες δυσκολίες, αλλά και θέληση
εργάσθηκε για την ανάπτυξη του. Τελευταία παράσταση για το 1900 ήταν Οι
παλιάτσοι του Λεονκαβάλο, σε μετάφραση του λιμπρέτου στα ελληνικά, από τον Π.
Αραβαντινό σε ελεύθερη επιτυχή παράφραση, με Έλληνες συντελεστές ως επί το
πλείστον5942.
5941 Ό.π., 18/4/1900, 48, 2, 19/4/1900, 49, 1-2, 20/4/1900, 50, 2, 21/4/1900, 51, 1, 22/4/1900, 52, 2,
24/4/1900, 54, 2.
5942 Ό.π., 7/5/1900, 67, 2, 10/5/1900, 70, 2, 11/5/1900, 71, 3, 13/7/1900, 134, 4, 24/8/1900, 176, 2,
7/9/1900, 190, 4, 18/9/1900, 201, 4, 19/9/1900, 202, 3, 4/10/1900, 217, 4, 6/11/1900, 250, 4,
28/12/1900, 301, 2.
1063
«Βασιλικό Θέατρο»
Με ανακοίνωση στον Τύπο, στην Εφημερίδα του 1900, ο βασιλεύς Γεώργιος ο
Α΄ σε δηλώσεις του προς το διευθυντή της «Βασιλικής Δραματικής Σχολής» και
γραμματέα του «Βασιλικού Θεάτρου», Στέφ. Στεφάνου, ανέφερε την ανάγκη
μόρφωσης και προετοιμασίας νέων ηθοποιών για την πρόοδο του ελληνικού θεάτρου.
Το θέατρο ήταν βωμός καλλιτεχνικός, όπου ανέρχονταν οι προνομιούχες φύσεις. Ο
ηθοποιός έπρεπε να έχει την εκτίμηση, όμοια με αυτήν που απολάμβανε ο ζωγράφος,
ο ποιητής και ο μουσικός. Οι βάσεις της σχολής έπρεπε να ήταν ασφαλείς και
ορθές5943. Η κοινωνία έπρεπε να απαλλαγεί από προλήψεις, να ανεβάσει το
καλλιτεχνικό της επίπεδο και να μάθει να σέβεται τους καλλιτέχνες και το έργο τους.
Ο Άγγελος Βλάχος, διευθυντής του «Βασιλικού Θεάτρου», προετοιμάζοντας
το δραματολόγιό του, μετέφρασε τον Οθέλλο, τον Άμλετ, τον Μάκβεθ και τον Βασιλέα
Ληρ του Σαίξπηρ. Ετοίμαζε τη μετάφραση του Δον Κάρλος του Φρ. Σίλλερ, ενώ
τελείωνε τον Δον Καίσαρα του Βαζάν. Ανέγνωσε επίσης, κατά τη χειμερινή περίοδο
του «Παρνασσού» τη μετάφρασή του, της Μήδειας του Λεγκουβέ, που παίχθηκε για
πρώτη φορά σε ιταλική μετάφραση από την Αδελαΐδα Ριστόρι, όταν την απέρριψε η
Γαλλίδα ηθοποιός Ραχήλ, για την οποία και γράφηκε5944.
Ο Άγγελος Βλάχος, πληροφόρησε μέσω του Τύπου ότι θα δημιουργηθεί
σχολή απαγγελίας για το θίασο που θα καταρτισθεί για τις παραστάσεις στο θέατρο.
Δεκτοί θα γίνονταν απόφοιτοι του «Ωδείου Αθηνών» και νέοι επιδεκτικοί
μορφώσεως. Συμβούλιο θα αποφάσιζε για τα έργα προς παράσταση από τα
πρωτότυπα και από τις μεταφράσεις5945.
Δημοσιεύθηκαν τα ονόματα των υποψηφίων μαθητών της δραματικής σχολής
σε άρθρο του Δ.Τ.[αγκόπουλου] στην Εστία5946. Άρθρο με τίτλο «Η βασιλική
δραματική σχολή, σκέψεις ενός αναρμόδιου» δημοσίευσε η Εστία, με υπογραφή Γ.Β.
Τσοκόπουλου. Περιέγραφε τις συζητήσεις που ανέκυψαν μεταξύ όσων
ενδιαφέρονταν για το θέατρο, όσον αφορά στη δραματική σχολή του θεάτρου και
στον τίτλο «βασιλική» ή «εθνική». Ο μεν πρώτος όρος, καίτοι στενότερος σε έννοια,
σήμαινε την τάξη, την ακρίβεια και την ευθύνη και έπρεπε να επιβληθεί του δεύτερου
όρου, που σήμαινε πιθανόν ακαταστασία, ανευθυνότητα και ασυνταξία. Χαρακτήριζε
5943 Εφημερίς, 25/6/1900, 174, 1.

5944 Ό.π., 19/10/1900, 290, 2, Εστία, 17/10/1900, 230, 4. Μ. Λιδωρίκης, «Ο Άγγελος Βλάχος και το
“Βασιλικόν Θέατρον”», περ. Νέα Εστία, τόμ. ΜΣΤ΄, αρ. 539, Χριστούγεννα 1949, σ. 64.
5945 Εφημερίς, 15/4/1900, 103, 3.
5946 Εστία, 28/6/1900, 119, 2.
1064
ο αρθρογράφος τον βασιλέα Γεώργιο άνθρωπο πνευματικής αντίληψης και υψηλής
καλαισθησίας, που μαζί με τον φιλόπονο γραμματέα του θεάτρου, Στ. Στεφάνου, θα
λάμβαναν μέτρα για τέλεια και ειλικρινή μέριμνα περί τα θεατρικά πράγματα, με τον
καταρτισμό θιάσου νέων, αλλά και παλαιότερων δοκιμότερων ηθοποιών, μέχρι να
μορφωθούν οι νεότεροι καταλληλότερα και επαρκέστερα, για να διαδεχθούν τους
παλαιότερους. Και αυτή ήταν μια διαδικασία αργή, αλλά σταθερή και ασφαλής για
ένα θέατρο υψηλό, τακτικό και διδακτικό, όπως το ανέμενε ο Γεώργιος και το
έθνος5947.
Το 1900 καταρτίσθηκε εξεταστική επιτροπή για τη δοκιμασία των υποψηφίων
για τη φοίτησή τους στη δραματική σχολή. Τα μέλη που ανακοίνωσε ο βασιλεύς ήταν
ο Δημ. Βικέλας, ο καθηγητής της φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Σπ.
Σακελλαρόπουλος, ο καθηγητής της δραματολογίας στη σχολή Αρ. Κουρτίδης, ο
καθηγητής της απαγγελίας και της μιμικής Θ. Οικονόμου και ο διευθυντής της
σχολής Στ. Στεφάνου. Από αναφορές της Εστίας και δευτερογενών πηγών έχουμε
επίσης τις εξής πληροφορίες: Ο Θωμάς Οικονόμου σπούδασε υποκριτική στη
δραματική σχολή της Βιέννης και εμφανίσθηκε για μία δεκαετία σε πολλές σκηνές
του γερμανικού θεάτρου. Υπηρέτησε και στο θέατρο του Μάινιγγεν, όταν διευθυντής
ήταν ο Παύλος Λίνδαου, διευθυντής του γερμανικού θεάτρου στη Βιέννη, ο οποίος
συνέστησε και τον Θ. Οικονόμου για τη θέση αυτήν5948.
Το «Βασιλικό Θέατρο» δεν άργησε να περατωθεί, ώστε να αρχίσει τις
παραστάσεις κατά την προσεχή άνοιξη του 1901. Τον κανονισμό του θεάτρου
συνέταξε ο ίδιος ο βασιλεύς ιδιοχείρως, όπου υπήρχε και η διάταξη, όπως ίσχυε σε
όλα τα θέατρα του κόσμου, ότι δεν θα επιτραπεί στον εκάστοτε διευθυντή έως τον
τελευταίο υπάλληλο να ανεβάσει στη σκηνή δικό του έργο πρωτότυπο ή
μεταφρασμένο, για λόγους μεγαλύτερης αμεροληψίας στην κρίση των διαφόρων
έργων και ότι θα προτιμούν τα ελληνικά έργα. Το θέατρο θα ονομαζόταν δραματικό
και λυρικό. Για τις υπηρεσίες του θεάτρου θα ενοικιαζόταν οικία στην ανατολική
γωνία του θεάτρου. Τις πληροφορίες αυτές παραθέτει ο Λεβιάθαν (Ν. Λάσκαρης)
στην εφημερίδα Εστία5949.
5947 Ό.π., 29/6/1900, 120, 1.

5948 Ό.π., 29/6/1900, 3. Α.Μ. Ανδρεάδης, Το Βασιλικόν Θέατρον (1901-1908), Εν Αθήναις, Εκδ. Δ.
Τζάκα, Στ. Δελαγραμμάτικα & Σία, 1933, σ. 39-49, Γιάννης Σιδέρης, «Θωμάς Οικονόμου», περ. Νέα
Εστία, αρ. 788 και 789, 1/5/1960 και 15/5/1960, σ. 593-596 και σ. 651-657, Αντώνης Γλυτζουρής, «Η
δημιουργία θέσης σκηνοθέτη στο Βασιλικό», Μνήμων 18 (1996), σ. 61-88, του ίδιου, Η σκηνοθετική
τέχνη στην Ελλάδα, σ. 37-48 και σ. 57-66.
5949 Εστία, 9/5/1900, 69, 4.
1065
Η λειτουργία του «Βασιλικού Θεάτρου» θα γινόταν με παραστάσεις από τους
απόφοιτους της δραματικής σχολής μετά την τριετή φοίτησή τους και εν τω μεταξύ
θα δίνονταν από αυτούς και δοκιμαστικές παραστάσεις στο θέατρο. Οπότε η
λειτουργία του θεάτρου αναβαλλόταν για μία τριετία. Η απόφαση αυτή δημιούργησε
παράπονα στους κύκλους των ηθοποιών και των θιάσων, που επί μακρόν ανέμεναν
την ίδρυση του «Βασιλικού Θεάτρου». Η διάλυση των ονείρων τους για παραστάσεις
σε αυτό το θέατρο ήταν πλήγμα στην ψυχολογία τους, ότι δεν τους θεωρούσαν άξιους
για να προσληφθούν στις υπηρεσίες του θεάτρου μετά τους πολυετείς κόπους τους.
Υπήρχαν βέβαια και κάποιοι που η φιλοδοξία τους δεν ήταν ικανή για το επίπεδο του
κανονισμού του αναμενόμενου εθνικού θεάτρου και ίσως αυτοί να προκάλεσαν
κάποιες επικρίσεις κακόβουλες, βρισκόμενοι εν αδυναμία. Πάντως οι φίλοι του
θεάτρου ακόμα και με αυτήν την εξέγερση των πνευμάτων για κάποιες αδικίες,
διέβλεπαν ενότητα εργασίας και αύξηση της επιμέλειας για τη μόρφωση τέλειων
ηθοποιών της δραματικής σχολής. Στη συνέχεια η απόφαση αυτή άλλαξε μετά τη
δυσαρέσκεια που προκάλεσε και αποφασίσθηκε πλην των αποφοίτων της δραματικής
σχολής να προσληφθούν και έξι έως οκτώ εκ των πρωτευόντων ηθοποιών αμφοτέρων
των φύλων. Αυτοί όλοι θα αποτελούσαν το νέο επίσημο θίασο5950.
5950 Ό.π., 24/6/1900, 115, 3, 25/6/1900, 116, 1-2.
1066
4Δ. Ανακεφαλαίωση-Συμπέρασμα
Στη χρονική περίοδο των τριάντα έξι χρόνων 1864 έως 1900 εμφανίζονται
ερασιτεχνικοί και επαγγελματικοί θίασοι παράλληλα. Από τους ερασιτεχνικούς ο
σπουδαιότερος για το γνωστικό και μορφωτικό του επίπεδο πρέπει να θεωρηθεί ο
θίασος των φοιτητών λόγω του ζήλου που επέδειξε στην εκτέλεση των επιλεγόμενων
έργων επί σκηνής. Η επιλογή περιλάμβανε ιστορικά και πατριωτικά έργα, αρχαίες
τραγωδίες και κωμωδίες του Αριστοφάνη, αλλά και νεοελληνικές κωμωδίες, που
αποτελούσαν ελληνικές ηθογραφίες, όπως και μονόπρακτες κωμωδίες για το κλείσιμο
της θεατρικής βραδιάς, οι οποίες προσέφεραν μια πνοή αναψυχής. Η διδασκαλία των
έργων σκοπό είχε να συμβάλλει στην ηθική ανάπτυξη και στη διάπλαση της
ελληνικής κοινωνίας παρουσιάζοντας έργα με ηθικό και διδακτικό περιεχόμενο, που
θα ενδυνάμωναν τις παραδοσιακές ηθικές αξίες και τις αρχές του Νεοέλληνα, όπως
αυτές παραδόθηκαν από την αρχαιότητα έως τις μέρες τους. Η προσπάθεια
επαινέθηκε από τους κριτικούς, οι οποίοι παρείχαν συμβουλές για τη βελτίωση της
ερασιτεχνικής εκτέλεσης ως προς την υπόκριση και την εκφορά του λόγου. Τις
παραστάσεις συνέδραμαν και επαγγελματίες ηθοποιοί είτε ως δάσκαλοι είτε ως
υποκριτές. Υποστηρικτές υπήρξαν για αυτήν την προσπάθεια οι πανεπιστημιακοί
καθηγητές. Οι παραστάσεις είχαν πανηγυρικό χαρακτήρα για διάφορες επετείους,
αλλά είχαν και ευεργετικό χαρακτήρα υπέρ εθνικών, κοινωνικών και
πανεπιστημιακών σκοπών. Το ευρύ ελληνικό κοινό δεν έδειξε πάντα την απαιτούμενη
προθυμία για τις παραστάσεις αυτές, παρά το γεγονός ότι ο Τύπος προέτρεπε προς
την υποστήριξη του ελληνικού θεάτρου είτε ερασιτεχνικού είτε επαγγελματικού.
Δίνονταν επίσης ευεργετικές βραδιές με διάφορα έργα υπέρ ορισμένων ατόμων που
χρειάζονταν οικονομική υποστήριξη ως φιλανθρωπική πράξη.
Το 1873 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του «Μουσικού και Δραματικού
Συλλόγου» και το 1881 ιδρύεται ο «Εθνικός Δραματικός Σύλλογος». Ο «Μουσικός
και Δραματικός Σύλλογος» θεωρήθηκε η πρώτη σχολή υποκριτικής για απόφοιτους
σχολείων, φοιτητές και τελειόφοιτους του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο «Εθνικός
Δραματικός Σύλλογος» επέλεγε κυρίως ιστορικά, πατριωτικά και αντιτυραννικά
δράματα και ελληνικές κωμωδίες. Στο τέλος της παράστασης γινόταν απαγγελία
ελληνικών ποιημάτων, πατριωτικών και ηρωικών, με στόχο την επικράτηση και
διάδοση στους πανεπιστημιακούς κύκλους φιλελεύθερων ιδεών, αλλά και την επαφή
με την εθνική ελληνική ποίηση, με απώτερο σκοπό την ίδρυση εθνικού θεάτρου και
1067
δραματολογίου. Συνηθιζόταν να προλογίζει την παράσταση ένας πανεπιστημιακός
καθηγητής ή κάποιος από τους ανθρώπους του πνεύματος, με θέμα επί του
παριστανόμενου έργου, την ελληνική ιστορία, και με σκοπό την ωφέλεια για το
εθνικό φρόνημα, που θα απέρρεε από αυτές τις παραστάσεις. Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης
υπήρξε καθηγητής και διευθυντής του «Εθνικού Δραματικού Συλλόγου» και
επαινέθηκε για τους υπέρ της ελληνικής σκηνής μόχθους του. Ορισμένοι από τους
ερασιτέχνες ηθοποιούς-φοιτητές έδειχναν στοιχεία καλής ηθοποιίας, που η κριτική
διέκρινε και επαινούσε. Ζωή, βεβαίως, και ανέλιξη στην εκτέλεση των έργων έδιναν
οι επαγγελματίες ηθοποιοί, που για αυτό ακριβώς τον λόγο συμμετείχαν.
Ο «Αρχαϊκός Φοιτητικός Σύλλογος» ιδρύθηκε το 1890 με πρωτοβουλία του
Χρ. Ηλιόπουλου, και στεγάστηκε σε αίθουσα της «Εταιρείας Φίλων του Λαού». Είχε
σκοπό την επικράτηση παραστάσεων αρχαίων τραγωδιών και κωμωδιών στην αρχαία
γλώσσα κατά προτροπή του Γ. Μιστριώτη. Βάση της ιδέας ήταν ότι το αρχαίο δράμα,
αν παρουσιαζόταν με επιμέλεια και μελέτη, θα είχε την επιδιωκόμενη πρόσληψη από
το κοινό, όταν και αυτό θα ήταν κατάλληλα εκπαιδευμένο. Ήταν μία σοβαρή
προσπάθεια επέμβασης στην ανάπτυξη της πνευματικής καλλιέργειας του φοιτητικού
κόσμου και των αποφοίτων και της αναβίωσης – τουλάχιστον σε κάποιους
πνευματικούς κύκλους – της αρχαίας γλώσσας ως πηγής άντλησης και αναπόφευκτης
εξέλιξης της νεότερης. Οι παραστάσεις δίνονταν ως καλλιτεχνικές εσπερίδες, αλλά
και ως ευεργετικές ορισμένων σκοπών. Συνηθιζόταν, εκτός από το αρχαίο δράμα, να
παίζονται κομμάτια από σαιξπηρικά δράματα με επαγγελματίες ηθοποιούς, αλλά και
μουσικά κομμάτια με τη σύμπραξη του Ελληνικού Μελοδραματικού Θιάσου.
Το Τμήμα Καλών Τεχνών του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» ιδρύεται
το 1886, με σκοπό τη δημιουργία σχολής υποκριτικής για νέους μαθητές, που
επιθυμούσαν να ασχοληθούν με το θέατρο. Απώτερος στόχος ήταν και η
ανοικοδόμηση θεατρικής αίθουσας. Δάσκαλος υποκριτικής ήταν ο Νικόλαος
Λεκατσάς και υπήρχαν και άλλοι δάσκαλοι των γραμμάτων. Σκόπευαν στην εκτέλεση
θεατρικών εσπερίδων για τη διεύρυνση της αντίληψης των μαθητών της σχολής αλλά
και του κοινού, με σκοπό την ανύψωση του εθνικού θεάτρου.
Οι μαθητικές παραστάσεις ήταν ερασιτεχνικές παραστάσεις των σχολείων της
μέσης εκπαίδευσης, όπως το Αρσάκειο, τα ιδιωτικά παρθεναγωγεία και τα δημόσια
Γυμνάσια. Διδάσκονταν έργα εθνικού και ηθικού περιεχομένου για την τροφοδότηση
της μαθητικής σκέψης, την ανάπτυξη της καλαισθησίας και τη διαμόρφωση των
ηθών. Παρουσιάζονταν ακόμα σαιξπηρικά έργα και κωμωδίες του Μολιέρου στη
1068
γαλλική γλώσσα, κυρίως από τα ιδιωτικά σχολεία, όπως και ξένες κωμωδίες στην
πρωτότυπη γλώσσα, ως απόδειξη της εκπαίδευσης επί των ευρωπαϊκών γλωσσών,
που αποτελούσε υψηλό δείγμα μόρφωσης για τους κατόχους, αλλά και ένδειξη της
αδιάσπαστης επαφής και της επικοινωνίας των Ελλήνων με το ευρωπαϊκό πνεύμα και
τη θέση των Νεοελλήνων παίδων σε αυτό. Οι παραστάσεις ήταν μερικές φορές
ευεργετικές και φιλανθρωπικές υπέρ διαφόρων σκοπών, σχολικών, κοινωνικών και
κυρίως εθνικών.
Ερασιτεχνικές παραστάσεις στα ανάκτορα δίνονταν για λόγους διασκέδασης,
κωμωδίες κυρίως ξένες (γαλλικές), αλλά και του Δημήτριου Κορομηλά, όπως Ο μίτος
της Αριάδνης, Ο θάνατος του Περικλέους κ.ά. Στα διαλείμματα παίζονταν διάφορα
μουσικά κομμάτια. Λάμβαναν μέρος κυρίες και κύριοι από την κοσμική ζωή της
πρωτεύουσας. Συνήθως ακολουθούσε χορός.
Ερασιτεχνικές παραστάσεις φιλοτέχνων για φιλανθρωπικούς σκοπούς
δόθηκαν αρκετές, όπως για την ενίσχυση απόρων οικογενειών, αναξιοπαθούντων
προσφύγων, υπέρ θυμάτων διαφόρων πληγεισών περιοχών του Ελληνισμού, στον
ελλαδικό αλλά και το χώρο της διασποράς, από φυσικές καταστροφές ή ατυχήματα.
Παίζονταν για λόγους ψυχολογικούς και αναψυχής κωμωδίες κυρίως αλλά και
γίνονταν απαγγελίες ποιημάτων, όπως και εκτέλεση μουσικών εμβατηρίων και
κομματιών. Οι παραστάσεις αυτές, επειδή είχαν και το χαρακτήρα της κοσμικής και
κοινωνικής συνάντησης και συναναστροφής αλλά και της κοινωνικής επίδειξης,
συγκέντρωναν κόσμο και πρέπει να απέφεραν έσοδα.
Ερασιτεχνικές παραστάσεις φιλότεχνων και φιλόμουσων σε οικίες γίνονταν
με ερασιτέχνες κοσμικούς Αθηναίους από μέλη των γνωστών οικογενειών της
ανώτερης τάξης της κοινωνίας. Οι φιλολογικές και θεατρικές εσπερίδες, όπως αυτές
που διοργάνωνε η Ελένη Βλάχου στο σπίτι της, είχαν στόχο να είναι το μέσο της
συνάντησης ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης για συζήτηση, ανάγνωση
έργων, παρουσίαση ορισμένων σκηνών των έργων, απαγγελίες ποιημάτων, ανάγνωση
λογοτεχνημάτων. Οι δραστηριότητες αυτές είχαν τον χαρακτήρα της επικοινωνίας
μεταξύ των παρευρισκόμενων, της ανταλλαγής απόψεων, αλλά και της γνωριμίας με
τη νέα φιλολογική και θεατρική παραγωγή και την αναγνώριση ή μη της αξίας της.
Ήταν ένας τρόπος γνωριμίας και επικοινωνίας των λογίων και του έργου τους.
Για τα εγκαίνια της έκθεσης ελληνικών προϊόντων στο Ζάππειο, τον
Οκτώβριο του 1888 (Δ΄ Ολύμπια), έγινε διδασκαλία αρχαίων και νέων δραμάτων και
δραματικός διαγωνισμός. Επίσης εκτελέσθηκαν πρωτότυπα ελληνικά
1069
μουσουργήματα. Βραβείο στον ποιητικό διαγωνισμό πήρε Η δούκισσα των Αθηνών
του Κλ. Ραγκαβή και έπαινο η Ευρυμέδη του Δημ. Κορομηλά. Παραστάθηκε η
Αντιγόνη του Σοφοκλή από ερασιτέχνες και τα έσοδα προορίζονταν για την ίδρυση
εθνικού θεάτρου. Δόθηκε και η επαινεθείσα Ευρυμέδη αλλά στις 19 Απριλίου του
1889. Η αρχαία τραγωδία με τα υψηλά νοήματά της και το νέο δράμα με θέμα την
ιστορία της αρχαίας Αθήνας (416 π.Χ.) και τις πολιτικές μερίδες δένουν στην
πρωτοφανή προσπάθεια αναβίωσης του αρχαίου πνεύματος και της σύνδεσής του με
τη διαχρονικότητα της ελληνικής ιστορίας. Υπακοή στους άγραφους νόμους στην
τραγωδία και στο νέο δράμα, αποφυγή του πολιτικού τύπου του Υπέρβολου (Ιππής
Αριστοφάνους), του «μοχθηρού πολίτου» και «ωστρακισμένου δια πονηρίαν και
αισχύνην της πόλεως» (Θουκυδίδης), με άλλα λόγια, την απομόνωση του πολιτικού
ανδρός, που θα οδηγούσε την πόλη σε περιπέτειες.
Για τους γάμους του διαδόχου Κωνσταντίνου παρουσιάσθηκε στις 19
Οκτωβρίου του 1889 από ερασιτέχνες η τραγωδία Πέρσαι του Αισχύλου, το
αντιπολεμικό δράμα που πραγματευόταν ένα ιστορικό γεγονός.
Με τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους εμφανίσθηκαν οι πρώτοι θίασοι
μπουλουκιών, ως πηγή διασκέδασης για τους κατοίκους στους τόπους μετακίνησής
τους. Γύρω στο 1860, η εμφάνιση αυτή θα εξελιχθεί σε επαγγελματικούς θιάσους.
Από τη δεκαετία του 1860 και μετά εμφανίσθηκαν οι πρώτοι επαγγελματίες
ηθοποιοί, όπως ο Δ. Ταβουλάρης, ο Π. Σούτσας, η Πιπίνα Βονασέρα, ο Δημοσθένης
Αλεξιάδης, η Σοφία Πανά-Ταβουλάρη, η Ελένη Χέλμη, ο Γεώργιος Νικηφόρος, ο
Μιχαήλ Αρνιωτάκης κ.ά. Ορόσημο για αυτήν την αναζωπύρωση της θεατρικής
δραστηριότητας μπορεί να θεωρηθεί η εμφάνιση της Αδελαΐδας Ριστόρι το 1865 στην
Αθήνα. Η πρώτη «σχολή» της ελληνικής υποκριτικής θεωρείται «ρομαντική» και
χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακές πόζες, ρητορικό στόμφο, εκφραστικές στάσεις και
κινήσεις. Έχει ως πρότυπό της την ιταλική όπερα, που εμφανιζόταν στην Αθήνα
μέχρι τότε. Οι ηθοποιοί με τις περιοδείες τους στη διασπορά έρχονται σε επαφή με
ξένους υποκριτές και βελτιώνουν την τεχνική τους.
Μαζί με τα πρώτα βήματα της υποκριτικής τέχνης, εμφανίζεται δειλά δειλά
και η θεατρική κριτική, η οποία στηρίζει το εγχώριο ρεπερτόριο με την ελληνική
θεματολογία αντιστικτικά προς το ξένο μελόδραμα και το ξένο δραματολόγιο. Η
ουσιαστική ανανέωση έρχεται από το δραματολόγιο. Οι ποιητικοί και δραματικοί
διαγωνισμοί τροφοδοτούν το δραματολόγιο, με νέες πατριωτικές και ιστορικές
τραγωδίες, με αρχαίο, βυζαντινό ή επαναστατικό (του ΄21) θέμα, αλλά οι αυξημένες
1070
ανάγκες του ρεπερτορίου των επαγγελματικών θιάσων οδηγεί σε πολλές μεταφράσεις
του λεγόμενου «μυθιστορηματικού περιπετειώδους δράματος» και του
«καλοφτιαγμένου έργου» της γαλλικής σχολής. Ανάμεσα σε αυτά τα έργα
βρίσκονται: Ο διάβολος ή Ο κόμης του Αγίου Γερμανού, Ο γέρω-Μαρτέν, Ο
ρακοσυλλέκτης των Παρισίων, Αι δύο ορφαναί, Πίστις, ελπίς και έλεος, Ο αμαξηλάτης
των Άλπεων, Η κυρία με τας καμελίας κ.ά. Στην εγχώρια παραγωγή το έργο που ανήκε
σε αυτή τη σχολή είναι η Σαμία η ορφανή του Αλεξ. Σταματιάδη κ.ά. Ήδη είδαμε στο
3ο κεφάλαιο, ότι περίπου διακόσιοι πενήντα Έλληνες θεατρικοί συγγραφείς
δραστηριοποιούνται στην Αθήνα, ανανεώνοντας διαρκώς το ρεπερτόριο των
Ελλήνων ηθοποιών. Ωστόσο και η δημιουργία θερινών θεάτρων από το 1870 στον
Ιλισό, στο Ζάππειο, στην Ομόνοια, επηρεάζει τη θεατρική κίνηση, η οποία διαρκώς
αυξάνεται, ειδικά από το 1880 και μετά. Η κριτική των εφημερίδων υποστηρίζει τις
προτιμήσεις του ελληνικού θεάτρου, δίνει συμβουλές για βελτίωση της υποκριτικής,
κατακρίνει την ιταλική όπερα, το ξενόφερτο θέατρο και τον Καραγκιόζη. Ειδικά τα
υπαίθρια θέατρα προσελκύουν ένα νέο, πιο λαϊκό κοινό. Δίπλα στους θιάσους
«ποικιλιών», όπως σχοινοβάτες, ταχυδακτυλουργοί, παντομίμα, γίνονται σοβαρές
προσπάθειες θεάτρου πρόζας με ελληνική θεματολογία. Το ίδιο συμβαίνει και στα
νεοκτισμένα κλασικιστικά θεατρικά κτίρια «ιταλικού τύπου», των οποίων το
πρόγραμμα δεν μοιάζει με το σημερινό θεατρικό πρόγραμμα, αλλά και αυτό
«ποικίλλει».
Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης σε επιστολή του προς τη Νέα Εφημερίδα5951,
μεμφόταν την απραξία και αδιαφορία της Κυβερνήσεως για τη μη ύπαρξη εθνικού
θεάτρου και δραματολογίου: «Ως ηθοποιοί δεν διεβιώσαμεν μέχρι σήμερον, μόνοι και
απροστάτευτοι, άνευ κέντρου, άνευ ενότητος, άνευ μονίμου στέγης, άνευ της
ελαχίστης κυβερνητικής προστασίας, αυτόβουλοι και αυτοδίδακτοι; Μόνοι δεν
εμεριμνήσαμεν υπέρ των όλων από της ενοικιάσεως θεάτρων μέχρι της ευρέσεως
ενός κλιντήρος; Από των σκηνογραφημάτων μέχρι του χρωματισμού μιας
περικεφαλαίας; Από της μεταφράσεως δραμάτων μέχρι της αντιγραφής μερών,
εκγυμνάζοντες και γυμναζόμενοι, από πόλεως εις πόλιν, δαπανώντες εξ ιδίων,
δανειζόμενοι αείποτε, ενεχυριάζοντες συχνότατα κόσμημα τι πολύτιμον ή
οικογενειακήν τινά προσφιλή ημών ανάμνησιν προς πληρωμήν εσπερινών εξόδων
παραστάσεως, προς εξοικονόμησιν ναύλων συντηρήσεως και διατροφής ημών τε και
5951 Νέα Εφημερίς, 29/6/1888, 181, 4-5.
1071
των συναδέλφων μας....; Επαινούμενοι και υβριζόμενοι αλληλοδιαδόχως.
Χειροκροτούμενοι και προπηλακιζόμενοι συγχρόνως». Κανένας ηθοποιός της Δύσης
δεν εργάσθηκε όπως εργάζονται οι Έλληνες ηθοποιοί. Χωρίς μόνιμη θεατρική στέγη
(το «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» δόθηκε σε ξένο θίασο κατά τον πρώτο χρόνο
λειτουργίας του) και χωρίς κάποια επιδότηση από το κράτος. Κατηγορούσαν τους
ηθοποιούς ότι ήταν στρεβλωτές της δραματικής τέχνης και ότι δεν είχαν
δραματολόγιο. Δεν αντιλέγει ο Δημοσθένης Αλεξιάδης σε αυτό, αλλά ό,τι συνέβαινε
αυτήν την περίοδο στο ελληνικό θέατρο οφειλόταν στην ανάγκη των ηθοποιών για
επιβίωση. Όσο το επάγγελμα του ηθοποιού δεν αναγνωριζόταν επισήμως από την
ελληνική κυβέρνηση, όσο δεν συντάσσονταν και δεν συμπτύσσονταν οι ηθοποιοί σε
ένα θίασο με μόνιμη «φωλιά» στην πρωτεύουσα του Κράτους, δεν έπρεπε να
απαιτείται από τους υποκριτές, μορφωθέντες μόνο από την ελληνική ιδιοφυΐα και
αυτοδίδακτοι ως επί το πλείστον, να πράξουν υπέρ της ελληνικής σκηνής εκείνο που
όφειλε προ πολλού να πράξει η ελληνική πολιτεία. Δεν είχαν την κρατική αρωγή οι
Έλληνες ηθοποιοί, και αυτό ίσχυε αφού ελάχιστες φορές στον Τύπο της εποχής
βρίσκουμε πληροφορία ότι επιχορηγήθηκαν ελληνικοί θίασοι, σε αντίθεση με τους
ξένους που έπαιρναν τη μερίδα του λέοντος. Πρέπει επίσης να τονισθεί ότι αν δεν
υπήρχαν αυτοί οι αυτοδίδακτοι ηθοποιοί και οι ελληνικοί θίασοι τους δεν θα υπήρχε
ελληνικό εθνικό θέατρο ούτε επικοινωνία με την Ευρώπη και τις ιδέες που
διακινούνταν.
Ο Δημ. Φ. Βολωνίνης, ένας εκ του κοινού των ελληνικών θεάτρων, σε γράμμα
του προς την Νέα Εφημερίδα5952, μας δίνει μια πλήρη εικόνα του εθνικού θεάτρου,
όπως έχει διαμορφωθεί έως τότε: «... το θέατρον καλώς διευθυνόμενον καθίσταται
εθνικόν της κοινωνίας εκπαιδευτήριον, μείζονας επιφέρον καρπούς ή τα διάφορα
διδασκαλεία, καθόσον εις ταύτα φοιτώσιν ανήλικοι παίδες, εις εκείνο δε
μεμορφωμένοι ήδη νόες... . ... πλείστας ωφελείας δύναται να αποφέρη η σκηνή παρ’
ημίν. Το δράμα παρίστησι την κοινωνίαν, οποία τις ώφειλεν είναι, στηλιτεύον την
κακίαν και εξαίρον την αρετήν, ο δε του δράματος ακροώμενος λαός διαπλάσσει ως
υπό εκμαγείον επί τω βελτίω τον χαρακτήρα αυτού. ... Η επιμελής των
παριστανομένων υποθέσεων εκλογή και επιτυχής εκτέλεσις αυτών παρά των
ηθοποιών, είναι δύο κυριωδέστατα συστατικά της επ’ ωφελεία του έθνους παραγωγής
του θεάτρου. Μετ’ εθνικής υπερηφανείας βλέπομεν αναβιβαζόμενα επί του θεάτρου
5952 Ό.π., 10/6/1889, 161, 7.
1072
μας ενίοτε, δράματα ελληνικής υποθέσεως κοσμούντα την νεωτέραν φιλολογίαν μας
και υποκαίοντα τον ευγενή προς τας τοιαύτας συγγραφάς ζήλον των συγχρόνων.
Μετ’ ευχαριστήσεως ωσαύτως βλέπομεν αναβιβαζόμενα δράματα ως και κωμωδίας
ξένων συγγραφέων, τα οποία μας παρέχουσι ωφελείας σημαντικωτάτας. Αλλά μεταξύ
τούτων και τινά δράματα λίαν ακαταλήλλως αναβιβαζόμενα προξενούσι την γενικήν
απαρέσκειαν του κοινού. Όθεν ας επιστήσωσι την προσοχήν των οι αναλαβόντες τα
σοβαρά καθήκοντα της διευθύνσεως του θέατρου επί της εκλογής των
παριστανομένων δραμάτων και κωμωδιών, μη αναβιβάζοντες επί σκηνής ή όσα
επαγγέλλονται την ανύψωσιν του ελληνικού φρονήματος και την μόρφωσιν των καθ’
ημάς ηθών. Ως αρίστους ηθοποιούς εις την εποχήν ημών διακρίνομεν τους αδελφούς
Διον. και Σπ. Ταβουλάρη, και τον Δημ. Αλεξιάδη. ... κατώρθωσαν καταβάλλοντες
υπερανθρώπους προσπαθείας και ατρύτους κόπους, συστήσαντες εκ του μη όντος
ελληνικήν σκηνήν και ήτις αναμφιβόλως θα βαίνη ακαταπαύστως εις την πρόοδον ... .
.... Ευχόμεθα δε εν τέλει ίνα η ελληνική κυβέρνησις και οι εύποροι ομογενείς
συνδράμωσιν, όσον δύνανται, την ελληνικήν σκηνήν...».
Οι κριτικοί των εφημερίδων συμφωνούσαν ότι οι θιασάρχες δεν επέλεγαν
έργα που θα προσέφεραν ηθική ανάταση και πρόοδο στις ελληνικές παραστάσεις.
Υποστήριζαν ότι έπρεπε μία ειδική επιτροπή με γνώσεις επί του ρεπερτορίου και των
προτιμήσεων του κοινού να διαλέγει τα θεατρικά έργα, που θα παρουσιάζονταν, αλλά
αυτό δεν πραγματοποιήθηκε σχεδόν ποτέ.
α) Θίασοι και ρεπερτόριο, διαχωρισμός των έργων σε ξένα και ελληνικά

Η ανάλυση που θα ακολουθήσει βασίζεται στα δεδομένα του καταλόγου των
παραστάσεων των θιάσων για την περίοδο 1864-1900, αλλά και στους εξ αυτού
αναλυτικούς πίνακες των παρασταθέντων έργων των θιάσων. Σκοπός είναι η εξαγωγή
συμπερασμάτων, όπως αυτά θα αναφερθούν στη συνέχεια. Ο διαχωρισμός σε ξένο
και ελληνικό δραματολόγιο γίνεται για να αποδειχθεί ο ισχυρισμός που επικρατούσε,
ότι οι θίασοι προτιμούσαν να παίζουν ξένο ρεπερτόριο. Δόθηκαν πολλές ερμηνείες,
ότι π.χ. οι Έλληνες συγγραφείς δεν τους εμπιστεύονταν τα έργα τους, τα οποία
ομολογουμένως έχουμε εξακριβώσει ότι ήταν πολλά, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης
στις υποκριτικές ικανότητες, αλλά και στις σκηνικές δυνατότητες των θιάσων.
Οπωσδήποτε πρέπει να εμφιλοχωρούσε το οικονομικό συμφέρον εκατέρωθεν. Βέβαια
τις μεταφράσεις πλήρωναν οι θίασοι μόνοι τους. Παρά ταύτα βλέπουμε ότι υπήρχαν
δραματουργοί που πρόσφεραν τα έργα τους για σκηνική παρουσίαση, διότι αυτή είναι
1073
και η αποστολή του θεατρικού έργου. Ιδιαίτερα οι κωμωδιογράφοι αφιερώθηκαν σε
συγγραφή κωμωδιών, αλλά και παραγωγή κωμειδυλλίων με τη συνεργασία δόκιμων
μουσικοσυνθετών.
Ο πρώτος θίασος της εποχής, που μελετάμε, είναι αυτός του Σωτήριου
Καρτέσιου ή Κουρτέση. Τη χρονική περίοδο 1864 και 1868-1869 εμφανίσθηκε στο
θέατρο «Αθηνών» ο θίασος του Σωτήριου Καρτέσιου και τα έργα που
παρουσιάσθηκαν ήταν, κυρίως, νεοελληνικά δράματα εθνικού και πατριωτικού
περιεχομένου. Επίσης, διδάχθηκαν μονόπρακτες κωμωδίες για συμπλήρωση της
βραδιάς αναψυχής, αλλά και διδακτικές κωμωδίες του Μολιέρου. Η υπόκριση ήταν
υπερβολική, ρομαντική και μελοδραματική και δεν ικανοποιούσε τους γράφοντες
θεατρική κριτική. Η εποχή επιζητούσε έργα πατριωτικού και ηθικού περιεχομένου.
Τα πατριωτικά αυτά αισθήματα ήταν τα ζητούμενα για την ανάπτυξη του εθνικού
νεοελληνικού φρονήματος και η ηθική διδαχή σήμαινε τη συγκράτηση της σκέψης σε
συντηρητικές αρχές και αξίες.
Α/Α Δράματα Ελληνικά Α/Α Κωμωδίες Πολύπρακτες Ελληνικές

(Ε) ή Ξένα (Π) ή (Ε) ή
(Ξ) Μονόπρακτες Ξένες (Ξ)
(Μ)
1 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 1 Λοχίας Παλαύρας (Μ) (Ξ)
(Μελάς)
2 Έξοδος του (Ε) 2 Γάτα και σκύλα (Μ) (Ξ)
Μεσολογγίου (Καΐρη)
3 Μανιώδης (Ξ) 3 Γάμος του (Μ) (Ξ)
(Feretti) Μουντζούρη
(Μολιέρος)
4 Άλωσις των Ψαρών (Ε) 4 Δύο αγάλματα (Μ) (Ξ)
(Αλκαίος) (Brisebarre &
Marc)
5 Δύο λοχίαι (Ξ) 5 Καμπανέλλος (Μ) (Ξ)
(Baudouin Daubigny &
Maillard)
6 Σκεντέρμπεης (Ε) 6 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
7 Χίος δούλη (Ε) 7 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Σταματιάδης) (Κοτσεμπού)
1074
Α/Α Δράματα Ελληνικά Α/Α Κωμωδίες Πολύπρακτες Ελληνικές
(Ε) ή Ξένα (Π) ή (Ε) ή
(Ξ) Μονόπρακτες Ξένες (Ξ)
(Μ)
8 Γεώργιος Καραϊσκάκης (Ε)
(Ζαμπέλιος)
9 Κυρά Φροσύνη (Ε)
(Βαλαωρίτης)
10 Ρήγας Φεραίος (Ε)
Πίνακας 1: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου Σ. Καρτέσιου κατά το 1864.
Το 1864, από τις 8 Ιανουαρίου έως τις 27 Ιουλίου ο θίασος του Καρτέσιου
πραγματοποίησε περίπου είκοσι παραστάσεις στο θέατρο «Αθηνών», με δέκα
δράματα και επτά μονόπρακτες ξένες κωμωδίες. Από τα δράματα τα δύο μόνο ήταν
ξένα και τα υπόλοιπα οκτώ ήταν ελληνικά, ιστορικού, πατριωτικού και ηρωικού
περιεχομένου. Οι μονόπρακτες κωμωδίες ήταν οι περισσότερες αγνώστων
συγγραφέων με τη διευκρίνιση στις ανακοινώσεις του θιάσου, ότι μεταφράσθηκαν
και διασκευάσθηκαν «εκ του ιταλικού». Μεταφραστές αναφέρονται ο Ιω.
Κούγκουλης και ο Χρ. Παρμενίδης.
Το 1868 ο θίασος έδωσε από τις 7 έως τις 14 Απριλίου δύο παραστάσεις με
μια ηρωική ελληνική τραγωδία (Ρήγας Φεραίος του Ιω. Ζαμπέλιου) και δύο
ελληνικές κωμωδίες (Ο υποψήφιος βουλευτής και οι τραμπούκοι και Ο Καρπάθιος του
Σωτ. Καρτέσιου).
Το 1869, δίνει διάφορες παραστάσεις στην οικία του Αναστάσιου Ρομπότζη
με κωμωδίες και δράματα, των οποίων οι τίτλοι δεν αναφέρονται, πλην του ρωσικού
δράματος Ο θάνατος του ήρωος πρίγκηπος Ποτέμκιν.
Ο θίασος του Παντελή Σούτσα εμφανίσθηκε πολλές φορές στην Αθήνα και
πραγματοποίησε περιοδείες σε ολόκληρη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Ο θίασος
κατά την περίοδο 1864-1873 έπαιξε στο θέατρο «Αθηνών» κωμωδίες ηθών και
χαρακτήρων, μονόπρακτες και πολύπρακτες, ελληνικές και ξένες, δράματα
αντιτυραννικού περιεχομένου και μυθιστορηματικά δράματα. Παρουσίασε για πρώτη
φορά τη Μαρία Δοξαπατρή και τη Μερόπη του Δημ. Βερναρδάκη με την Πιπίνα
Βονασέρα ως πρωταγωνίστρια, αλλά και έργα του Σαίξπηρ και του Β. Ουγκώ. Η
1075
θεατρική κριτική θεωρούσε ότι ο θίασος άξιζε υποστήριξης και ενθάρρυνσης από το
κοινό. Η Πιπίνα Βονασέρα αναγνωριζόταν ως θαυμάσια τραγωδός.
Α/Α Δράματα Ελλ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύπ/κτες Ελλ/κές ή

ή Ξένα ή Μονό/κτες Ξένες
1 Μοσχομάγκα των (Ξ) 1 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
Παρισίων (Bayard &
Vanderburch)
2 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 2 Δόντι μιας μαρκησίας (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard)
3 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Κοτσεμπού)
4 Κωδωνίσκος (Μ) (Ξ)
5 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
(Cameroni)
Πίνακας 2: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου του Παντελή Σούτσα κατά το 1864.
Το 1864, ο θίασος του Παντελή Σούτσα πραγματοποίησε, εννέα παραστάσεις

ξένων έργων, από τις 6 Σεπτεμβρίου έως τις 26 Οκτωβρίου. Πρωτοστάτησε η
Locandiera του Goldoni σε τέσσερις παραστάσεις με την Πιπίνα Βονασέρα.
Παίχθηκαν δύο ξένα δράματα και πέντε ξένες κωμωδίες (πίνακας 2). Μεταφραστές
ήταν ο Ιωάννης Καρατζάς, Χρήστος Παρμενίδης και Γεώργιος Σφήκας.
Α/Α Δράματα Ελλ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύπρ. ή Ελλ/κές ή

ή Ξένα Μονόπρ. Ξένες
1 Ορέστης (Αλφιέρι) (Ξ) 1 Προσκαλώ τον ναύαρχο (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
2 Κασσιανή και Ακύλας (Ε) 2 Σημειωματάριον (Μ) (Ξ)
(Σταματιάδης) (Μυργέρος)
3 Μελλόνυμφοι της (Ξ) 3 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
Καλαβρίας
4 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 4 Τίγρις της Βεγγάλης (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Brisebarre & Marc)
5 Νικήρατος (Καΐρη) (Ε) 5 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
6 Λουίζα Μίλλερ (Σίλλερ) (Ξ) 6 Ευνοουμένη άρκτος (Μ) (Ξ)
7 Απαίτησις ζηλοτυπίας (Μ) (Ξ)
(Nuitter & Désarbres)
1076
Το 1865 ο θίασος του Παντελή Σούτσα έδωσε δεκατρείς παραστάσεις από τις
10 Οκτωβρίου έως τις 30 Δεκεμβρίου, από τις οποίες και οι επτά κωμωδίες ήταν
ξένες και από τα έξι δράματα τρία ήταν ελληνικά και τρία ξένα. Η Μαρία Δοξαπατρή
πραγματοποίησε τέσσερις παραστάσεις εντός του 1865 και δεξαέξι καθόλο το 1865-
1866, ο Ορέστης του Αλφιέρι δύο και η Locandiera του Goldoni πάλι δύο.
Μεταφραστές ήταν οι Σπυρίδωνας Βασιλειάδης, Κλέωνας Ραγκαβής, Ι. Ηπειρώτης
Γιαννόπουλος, Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός (πίνακας 3).
Α/Α Δράματα Ελλ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύπ/τες ή Ελλ/κές ή

ή Ξένα Μονό/κτες Ξένες
1 Οδοιπόρος (Σούτσος) (Ε) 1 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Καπανδρίτι (Grangé &
Thiboust)
2 Αριστόδημος (Monti) (Ξ) 2 Γάμος άνευ νύμφης (Μ) (Ε)
(Αλ. Ρίζος Ραγκαβής)
3 Νύμφη της Μεσσήνης (Ξ) 3 Κόρη παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Σίλλερ) (Βλάχος)
4 Μαρία Δόξαπατρή (Ε) 4 Ακούσιος ιατρός (Π) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Μολιέρος)
5 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 5 Απαίτησις ζηλοτυπίας (Μ) (Ξ)
6 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 6 Έρως μιας ώρας (Μ) (Ξ)
7 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 7 Τίγρις της Βεγγάλης (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ) (Brisebarre & Marc)
8 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 8 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
9 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 9 Αφηρημένοι (Μ) (Ξ)
(Kotzebue)
Από 5 Ιανουαρίου έως 16 Οκτωβρίου 1866 ο θίασος του Παντελή Σούτσα

έδωσε δώδεκα παραστάσεις με εννέα δράματα, εκ των οποίων τέσσερα ελληνικά και
εννέα κωμωδίες, από τις οποίες δύο ήταν μονόπρακτες ελληνικές. Τα ονόματα των
Ιωάννη Περβάνογλου και Θεμιστοκλή Ελευθεριάδη προστίθενται στους μεταφραστές
(πίνακας 4).
Το 1867-1868 ο Σούτσας έπαιξε στο θίασο «Σοφοκλής» του Σοφοκλή
Καρύδη. Το 1869 συνέπραξε με το θίασο Ταβουλάρη-Αρνιωτάκη, το 1870 με το
1077
θίασο «Μένανδρος» και το 1871, 1872 και 1873 με τον Μ. Αρνιωτάκη. Το 1875
πεθαίνει στην Πάτρα.
Ο θίασος «Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη, κατά τη χρονική περίοδο
1867-1868, ανέβασε στο θέατρο «Αθηνών» με τη συμμετοχή γνωστών και αξιόλογων
ηθοποιών, όπως ήταν ο Παντελής Σούτσας, η Σοφία και ο Διονύσιος Ταβουλάρης, ο
Γεώργιος και η Ιωάννα Νικηφόρου κ.ά., μονόπρακτες και πολύπρακτες κωμωδίες του
ίδιου του θιασάρχη αλλά και ευρωπαϊκές. Παρουσίασε Σαίξπηρ με τον Ιούλιο
Καίσαρα, την πρώτη του γνωστή παράσταση, κωμωδίες Μολιέρου, μυθιστορηματικά
δράματα, Ο μανιώδης του Feretti, τα οποία είχαν μεγάλη απήχηση στο κοινό,
ρεαλιστικά δράματα, όπως Η κυρία με τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού – πρώτη
ελληνική παράσταση με την Σοφία και τον Διονύσιο Ταβουλάρη στους ρόλους της
Μαργαρίτας και του Αρμάνδου αντίστοιχα –, ιστορικά δράματα, όπως Κοριολάνος
του Γιαννούκου Μαυρομιχάλη – από την ρωμαϊκή ιστορία, πρώτη παράσταση του
έργου, με τον Παντελή Σούτσα –, αριστοφανικές κωμωδίες και άλλα ποικίλα έργα.
Α/Α Δράματα Ελλ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύπ/κτες ή Ελλ/κές ή

1 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 1 Κούτρας (Καρύδης) (Μ) (Ε)
2 Ιούλιος Καίσαρ (Ξ) 2 Μικρομέγας (Καρύδης) (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ)
3 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ) 3 Άγραφος κωμωδία (Μ) (Ε)
(Καρύδης)
4 Αιμιλία Γκαλόττι (Ξ) 4 Μαγνητιζομένη (Μ) (Ξ)
(Λέσσινγκ) (Labiche & Battu)
5 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 5 Κοινωνία των Αθηνών (Π) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Καρύδης)
6 Μανιώδης (Feretti) (Ξ) 6 Μη μου άπτου (Μ) (Ε)
(Καρύδης)
7 Κορολιάνος (Ε) 7 Γεροδιάβολος και η (Μ) (Ε)
(Μαυρομιχάλης) γενιά του (Καρύδης)
8 Αντιγόνη (Σοφοκλής) (Ε) 8 Παραμονή (Μ) (Ε)
Πρωτοχρονιάς
(Καρύδης)
9 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 9 Το επανωφόριον μου (Μ) (Ξ)
10 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 10 Πλαστός φούρναρης (Μ) (Ξ)
1078
Α/Α Δράματα Ελλ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύπ/κτες ή Ελλ/κές ή
11 Κηλίς αίματος (Μaillan (Ξ) 11 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
& Boulé) (Μολιέρος)
12 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 12 Τρεις εκδόσεις μιας (Μ) (Ε)
(Ουγκώ) επιστολής
13 Άλωσις της (Ε) 13 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
Κωνστινουπόλεως (Μολιέρος)
14 Καλλέργαι (Βασιλειάδης) (Ε) 14 Θύρα και ερμάριον (Μ) (Ξ)
15 Μερόπη (Βολταίρος) (Ξ) 15 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
16 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 16 Πλούτος (Π) (Ε)
(Αριστοφάνης)
Πίνακας 5: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη κατά το 1867-1868.
Ο θίασος «Σοφοκλής» του Σοφοκλή Καρύδη, όπως συμπεραίνουμε και από

τον πίνακα 5, έδωσε τριάντα περίπου παραστάσεις από τα μέσα του Δεκεμβρίου 1867
έως το Πάσχα 1868, όπου παρουσιάσθηκαν δεκάεξι δράματα, εκ των οποίων τέσσερα
ελληνικά και δεκαέξι κωμωδίες, από τις οποίες εννέα ήταν ελληνικές και μάλιστα ως
επί το πλείστον του ίδιου του θιασάρχη. Μεταφραστές που παρουσιάζονται και
συμπληρώνουν τους προηγούμενους αναφερθέντες ήταν οι Αχιλλέας και Γεώργιος
Παράσχος, Ιωάννης Ραπτάρχης, Δ. Μονδίνος, Κωνσταντίνος Οικονόμου εξ
Οικονόμων, Δ.Ι. Λάκων, Ιω. Ζαμπέλιος.
Η θεατρική κριτική στηλίτευε πολλές απρόσεκτες και άνευ μελέτης
εκτελέσεις έργων. Κατέκρινε την υπερβολική χρήση υποβολέα και συμβούλευε να
γίνεται η υπόκριση με βάση το πνεύμα του συγγραφέα και το νόημα του έργου. Το
θέαμα ήταν κατά την κριτική κατώτερο των προσδοκιών του κοινού. Στην κριτική
κατά του θιάσου του Σοφοκλή Καρύδη πρέπει να ληφθεί υπόψη η παράμετρος της
προσωπικής εμπάθειας εναντίον του, καθόσον ο θιασάρχης και συγγραφέας ήταν
ανταγωνιστής ιδιοκτήτης και διευθυντής της εφημερίδας Φως. Σήμερα, ανεξάρτητα
από την ποιότητα της παράστασης και της εκτέλεσης των έργων, όπως μας
μαρτυρούνται, σημειώνουμε ένα μεγάλο αριθμό ποικίλων έργων για ένα σχετικά
μικρό χρονικό διάστημα, γεγονός που μας εκπλήσσει αλλά και δημιουργεί τη
συνηθισμένη απορία βέβαια για το αν ήταν στοιχειωδώς εφικτό να μελετώνται σε
βάθος τόσα έργα, ώστε να ήταν δυνατή η παρουσίασή τους. Καταλήγουμε ότι ο
1079
μεγάλος αριθμός και η ποικιλία των έργων οφειλόταν στη διάθεση πρόκλησης
εντυπωσιασμού του κοινού, το οποίο επιδοκίμαζε τις προσπάθειες. Εντυπωσιακός
ήταν ο αριθμός των κωμωδιών, που ο Καρύδης έγραψε και παρουσίασε το 1867.
Ο θίασος του Διονυσίου Ταβουλάρη εμφανίστηκε το 1867 στο θέατρο

«Αθηνών» ή Μπούκουρα.
Α/Α Δράματα Ελλ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύ/τες ή Ελλ/κές ή

1 Νεκρά ζώση (Ξ) 1 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(Giacometti)
2 Τριακονταετής ζωή ενός (Ξ) 2 Βίαιος γάμος (Μολιέρος) (Μ) (Ξ)
χαρτοπαίκτου (Ducange
& Dinaux)
3 Ρασμόνδα (Καίρνερ) (Ξ) 3 Πεινασμένος ποιητής (Μ) (Ξ)
4 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 4 Τρεις αντερασταί (Μ) (Ξ)
5 Ημέραι αίματος (Dumas (Ξ) 5 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
πατήρ & Maquet) (Μολιέρος)
6 Σταυροφόρος και (Ξ)
Θηρεσία
7 Λουκρητία Βοργία (Ξ)
(Ουγκώ)
8 Μήδεια (della Valle) (Ξ)
9 Ταφέντες ζώντες (Ξ)
10 Αιματηρά κηλίς (Maillan (Ξ)
& Boulé)
11 Αρματωλοί και κλέπται (Ε)
(Σαμαρτζίδης)
12 Είς απόγονος του (Ε)
Τιμολέοντος (Ζωηρός)
Πίνακας 6: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου του Δ. Ταβουλάρη κατά το 1867.
Ο θίασος Ταβουλάρη παρουσίασε το 1867 (από 22 Απριλίου έως 13 Ιουνίου)

σε δεκατέσσερις παραστάσεις, δώδεκα δράματα εκ των οποίων δύο ελληνικά και
δέκα ξένα. Ακόμα πέντε κωμωδίες, από τις οποίες δύο ήταν μολιερικές και μία
ελληνική πολύπρακτη (Βαβυλωνία του Δημ. Κ. Βυζάντιου). Στους μεταφραστές
προστίθεται ο Αλέξανδρος Σταματιάδης (πίνακας 6).
1080
Το 1869 ο θίασος Ταβουλάρη σε σύμπραξη με τον Μ. Αρνιωτάκη και Π.
Σούτσα πραγματοποιεί τρεις παραστάσεις με τρεις μονόπρακτες ξένες κωμωδίες σε
μετάφραση Άγγ. Βλάχου και Σπ. Βασιλειάδη και με το δράμα Clavigo του Goethe.
Το 1870 με τη συμμετοχή του Παντελή Σούτσα ο θίασος μετονομάσθηκε
«Μένανδρος», ονομασία που κράτησε μέχρι το τέλος.

1 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 1 Εραστής της σελήνης (Μ) (Ξ)
(Paul de Kock)
2 Μοσχομάγκα των (Ξ) 2 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
Vanderburch)
3 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 3 Αφηρημένοι (Kotzebue) (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης)
4 Κλαβίγιος (Γκαίτε) (Ξ) 4 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Βλάχος)
5 Φραγκίσκη εξ Αριμίνου (Ξ) 5 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
(Pellico)
6 Μυστηριώδης δήμιος της (Ξ) 6 Τίγρις της Βεγγάλης (Μ) (Ξ)
Ενετίας (Bourgeois) (Brisebarre & Marc)
7 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 7 Ακούσιος ιατρός (Π) (Ξ)
Daubigny & Maillard) (Μολιέρος)
8 Οθέλλος (Ξ) 8 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ) (Κοτσεμπού)
9 Τριακονταετής βίος ενός (Ξ) 9 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
χαρτοπαίκτου (Μολιέρος)
(Ducange & Dinaux)
10 Νύμφη της Μεσσήνης (Ξ) 10 Σύνθημα είναι το (Μ) (Ξ)
(Σίλλερ) ροχαλητό
(Grangé & Thiboust)
11 Τελευταίος κόμης των (Ε) 11 Κυρ Κρομμύδας (Nuitter (Μ) (Ξ)
Σαλώνων (Σπ. Λάμπρος) & Désarbres) (διασκ.
Βλάχος)
12 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 12 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(Ουγκώ) (Labiche & Martin)
13 Λεωνίδας εν (Ξ) 13 Καράμπελος (Π) (Ε)
Θερμοπύλαις (Pichat) (Νικολόπουλος)
1081
14 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 14 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
(Séjour)
15 Αιματηρά κηλίς (Maillan (Ξ) 15 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
& Boulé)
16 Μανιώδης (Feretti) (Ξ) 16 Γαμβρού πολιορκία (Π) (Ε)
(Βλάχος)
17 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 17 Ερωτευμένοι μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Καλύβας)
18 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 18 Σύζυγος του Λουλουδάκη (Μ) (Ξ)
(Thiboust & Barrière)
19 Άλωσις της Τριπόλεως (Ε) 19 Δικηγόρος του διαβόλου (Μ) (Ξ)
(Μαυρομιχάλη)
20 Τριάκοντα (Αλ. (Ε) 20 Ανδρογυναικομαχία (Π) (Ε)
Ραγκαβής) (Ζάνος)
21 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 21 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
21 Του Κουτρούλη ο γάμος (Μ) (Ε)
(Ραγκαβή Αλ. Ρ.)
23 Μη δίδεις θάρρος εις τας (Μ) (Ξ)
υπηρετρίας (Λαμπίς)
24 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
(Παπαρρηγόπουλος)
25 Μια κλωτσιά εις τα (Μ) (Ξ)
σκοτεινά
26 Ριπίδιον (Goldoni) (Π) (Ξ)
Πίνακας 7: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Μένανδρος» και Π. Σούτσα κατά το 1870-1872.
Διακρίνουμε ότι το ρεπερτόριο του θιάσου (πίνακας 7) περιλάμβανε δράματα,

πολύπρακτες και μονόπρακτες κωμωδίες, σαιξπηρικά έργα, μολιερικές κωμωδίες,
κωμωδίες του Γκολντόνι και πολλά μυθιστορηματικά δράματα. Από τις 3 Οκτωβρίου
έως τις 31 Δεκεμβρίου του 1870, από τις 5 Ιανουαρίου έως τις 30 Δεκεμβρίου του
1871 και από τις 20 Ιανουαρίου έως τις 26 Φεβρουαρίου 1872, πραγματοποίηθηκαν
πενήντα περίπου παραστάσεις με είκοσι ένα δράματα εκ των οποίων έξι ελληνικά
ιστορικά και δεκαπέντε ξένα και με είκοσι έξι κωμωδίες, από τις οποίες επτά
ελληνικές και δεκαεννέα ξένες. Οι κωμωδίες Σύζυγος του Λουλουδάκη, Κυρ
Κρομμύδας και Προς το θεαθήναι ήταν διασκευές του Άγγελου Βλάχου. Προστίθεται
στους μεταφραστές ο Δημ. Βικέλας με τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ.
1082
Η χρονιά 1870-1871 θεωρήθηκε επιτυχημένη και επανήλθε το 1871-1872. Ο
ελληνικός, όμως, θίασος «Μένανδρος» δεν προτιμήθηκε από το κοινό, εξαιτίας του
γαλλικού θιάσου, με τον οποίο έδινε εναλλάξ παραστάσεις. Το ρεπερτόριο του
ελληνικού θιάσου περιλάμβανε αξιόλογα έργα σε ευρύ φάσμα, από δράματα και
πολύπρακτες κωμωδίες έως μονόπρακτες, από κλασικούς συγγραφείς μέχρι
σύγχρονους ξένους και Έλληνες. Συνέπραξε ακόμα ο Δ. Ταβουλάρης με το γαλλικό
θίασο των vaudeville. Το ελληνικό έργο που ξεχώρισε, ήταν η Γαλάτεια του Σπ.
Βασιλειάδη, που διδάχθηκε για πρώτη φορά σε τέσσερις παραστάσεις, με τη Σοφία
Ταβουλάρη στον ομώνυμο ρόλο, τον Παντελή Σούτσα ως Ρένο και τον Δ. Ταβουλάρη
ως Πυγμαλίωνα. Στον Οθέλλο του Σαίξπηρ ο Αντ. Τασσόγλους ως Ιάγος διακρίθηκε.
Το 1875 και 1876 ο θίασος «Μένανδρος» δίνει συνολικά τρεις παραστάσεις
με δύο μυθιστορηματικά δράματα και ελληνικές και ξένες κωμωδίες (Σωσάννα
Ίμβερτ των E. Brisebarre και E. Nus, Ο εξόριστος εις Σιβηρίαν, δράματα και Ένας
εραστής μεσ’ στο πηγάδι ή Μία ψυχρολουσία, μονόπρακτη ιταλική κωμωδία).

1 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 1 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
(Fournier & Meyer)
2 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 2 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
(Cicconi)
3 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 3 Αφηρημένοι (Kotzebue) (Μ) (Ξ)
(Giacometti)
4 Επαίτις (D’Ennery, (Ξ) 4 Ερωτική πλεκτάνη (Μ) (Ξ)
Masson & Bourgeois) (Bisson)
5 Διάβολος (Délacour & (Ξ) 5 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
Thiboust) (Siraudin, Τhiboust &
Délacour)
6 Μοσχομάγκα των (Ξ) 6 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & (Μολιέρος)
Vanderburch)
7 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 7 Μη δίδεις θάρρος εις τας (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) υπηρετρίας (Λαμπίς)
8 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ) 8 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
& D’Ennery) Thiboust)
9 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 9 Δόκιμος ηθοποιός (Μ) (Ξ)
(Rosier)
1083
10 Χαρτοπαίκτης (Ξ) 10 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ducange & Dinaux) (Ζάνος)
11 Μερόπη (Ε) 11 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Βερναρδάκης) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
12 Βασιλεύς ευθυμεί (Ξ) 12 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ) (Scribe & Melesville)
13 Ιωάννα Γρέυ (Brot & (Ξ) 13 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
Nus) (κωμειδύλλιο)
14 Δύο λοχίαι (Ξ) 14 Σύζυγος του Λουλουδάκη (Μ) (Ξ)
(Baudouin Daubigny & (Thiboust & Barrière)
Maillard)
15 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 15 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ)
16 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 16 Τόμπολα (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus)
17 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 17 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
de Terrail) (Cameroni)
18 Μαριών Δελόρμ (Ουγκώ) (Ξ) 18 Κώδων του (Μ) (Ξ)
φαρμακοποιού
19 Μελλόνυμφοι της (Ξ) 19 Κλαίουσαι γυναίκες (Μ) (Ξ)
Καλαβρίας (Thiboust)
20 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 20 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Βλάχος)
21 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 21 Δεν ηξεύρω τίποτε (Μ) (Ξ)
22 Λεωνίδας εν (Ξ) 22 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
Θερμοπύλαις (Pichat)
23 Ναύτης Βερτράμ (Ξ) 23 Ζηλότυπος σύζυγος (Μ) (Ξ)
(Bouchardy)
24 Νύμφη της Μεσσήνης (Ξ) 24 Πανουργίαι του Σκαπίνου (Π) (Ξ)
(Σίλλερ) (Μολιέρος)
25 Ματθίλδη (Pyat και Sue) (Ξ) 25 Εραστής της Σελήνης (Μ) (Ξ)
(Paul de Kock)
26 Χίος δούλη (Ε) 26 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Σταματιάδης) (Λαμπίς)
27 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 27 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
1084
28 Μαρία Τυδορίς (Ξ) 28 Κυρ Κρομμύδας (Nuitter (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ) & Désarbres) (διασκ.
Βλάχος)
29 Ευφροσύνη (Ε) 29 Σημειωματάριον (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Μυργέρος)
30 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 30 Κύριος επτά (Μ) (Ξ)
31 Ευγενείς και λαός (Ξ) 31 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
(Bellagabi)
32 Κρήτες και Βενετοί (Ε) 32 Δικηγορικά γελοία (Μ) (Ξ)
(Αμπελάς)
33 Μάρκος Βότσαρης (Ξ) 33 Αγροκήπιον (Κοτσεμπού) (Μ) (Ξ)
(Αντωνιάδης)
34 Αιμιλία Γκαλόττι (Ξ) 34 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
(Λέσσινγκ)
35 Σαμία η ορφανή (Ε) 35 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
(Σταματιάδης) νύμφη (Νικολάρας)
36 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ) 36 Μαγνητιζομένη (Λαμπίς) (Μ) (Ξ)
37 Γάμος του Μουντζούρη (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
Πίνακας 8: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου Ταβουλάρη-Αλεξιάδη κατά το 1877.
Το 1877 από τις 4 Ιουνίου έως τις 14 Σεπτεμβρίου ο θίασος του Δ. Ταβουλάρη
συνενώθηκε με αυτόν του Δημοσθ. Αλεξιάδη και παρουσίασαν ποικίλο δραματολόγιο
στο θερινό θέατρο «Απόλλων» (πίνακας 8). Το ρεπερτόριο περιείχε ελληνικά και
ξένα ρομαντικά δράματα, μυθιστορηματικά, νεοκλασικές τραγωδίες, μονόπρακτες
και πολύπρακτες κωμωδίες, έργα του Μολιέρου και του Γκολντόνι. Γενικά δόθηκαν
εξήντα έξι παραστάσεις με τριάντα έξι δράματα, εκ των οποίων επτά ελληνικά και
είκοσι εννέα ξένα και τριάντα επτά κωμωδίες, από τις οποίες τέσσερις ελληνικές και
τριάντα τρεις ξένες. Μεταφραστές των έργων που δίδαξαν ήταν και ηθοποιοί του
θιάσου, όπως ο Διονύσιος Ταβουλάρης, ο Δημοσθένης Αλεξιάδης και η Πιπίνα
Βονασέρα. Τα μέλη του θιάσου ήταν παλαιοί και έμπειροι ηθοποιοί, αν και
αυτοδίδακτοι. Οι παραστάσεις τους είλκυσαν πολύ κόσμο, που έδειξε την εκτίμησή
του στην ελληνική σκηνή. Οι γυναίκες-ηθοποιοί παρουσίαζαν πρόοδο. Οι ενδυμασίες
σταδιακά άρχιζαν να φροντίζονται. Η θεατρική κριτική συνιστούσε στους ηθοποιούς
1085
να μελετούν και να εμβαθύνουν περισσότερο στο έργο. Οι συμβουλές επί της
ψυχολογικής ανάλυσης των δραματικών προσώπων, όπως τα ήθελαν οι συγγραφείς
τους, άρχισαν να γίνονται εντονότερες. Η ηθική, η πολιτική και η εθνικοπατριωτική
διδαχή από τα παιζόμενα έργα εξακολουθούσε να ενδιαφέρει και σημειωνόταν στην
εκάστοτε θεατρική κριτική. Δειλά, αλλά και σε τακτικές αναφορές γινόταν λόγος για
τις σκηνογραφίες και τους εκτελεστές.

1 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 1 Ταρτούφος (Π) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) (Μολιέρος)
2 Κλαβίγιος (Γκαίτε) (Ξ) 2 Άλλα μελετά το βόδι και (Μ) (Ξ)
άλλα ο ζευγάς του κάνει
3 Ευλαλία Ποντουά (Ξ) 3 Περιπέτειαι της (Μ) (Ξ)
εργολαβίας (Consigli)
4 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 4 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(Rosier) (Labiche & Martin)
5 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 5 Άλλη αντ’ άλλης (Μ) (Ξ)
(Séjour)
6 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 6 Γάτα και σκύλος (Μ) (Ξ)
(Λέσσινγκ)
7 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 7 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) Λουλουδάκη (Thiboust
& Barrière)
8 Σκύλλα (Βασιλειάδης) (Ε) 8 Ένας ηθοποιός (Μ) (Ξ)
κοντόφθαλμος
9 Μαρία Στούαρτ (Σίλλερ) (Ξ) 9 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
(Siraudin, Τhiboust &
Délacour)
10 Μερόπη (Ε) 10 Έρως μιας ώρας (Μ) (Ξ)
11 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 11 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus)
12 Αδιάφοροι (Ξ) 12 Γρήγορα, γρήγορα (Μ) (Ξ)
(Gaspar)
13 Μοσχομάγκα των (Ξ) 13 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & γάμου (Λαμπίς)
Vanderburch)
1086
14 Είναι τρελλή (Ξ) 14 Κρυψών (Μ) (Ξ)
(Melesville & Baudouin
Daubingy)
15 Ρήγας Φεραίος (Ε) 15 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Ζαμπέλιος) τας υπηρετρίας
(Λαμπίς)
16 Ευγενείς της Βερώνης (Ξ) 16 Κληρονόμοι (Duval) (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ)
17 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 17 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
18 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 18 Δόκιμος ηθοποιός (Μ) (Ξ)
19 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 19 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
Thiboust)
20 Μυστηριώδης δήμιος (Ξ) 20 Μη δοκιμάζης την (Μ) (Ξ)
της Βενετίας (Bourgeois) γυναίκα μου
21 Πετραλείφας (Ε) 21 Προσκαλώ τον (Μ) (Ξ)
(Μαργαρίτης) ναύαρχον (Λαμπίς)
22 Συνωμοσία του Φιέσκο (Ξ) 22 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
εν Γενούη (Σίλλερ)
23 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 23 Επανωφόριον (Μ) (Ξ)
24 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 24 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
(διασκ. Βλάχος)
25 Τρεις σωματοφύλακες (Ξ)
(Dumas πατήρ και
Maquet)
Πίνακας 9: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Μένανδρος» κατά το 1877.
Ο συνενωμένος θίασος διαλύεται στις 14 Σεπτεμβρίου 1877 και εκείνος του

Δ. Ταβουλάρη αλλάζει θέατρο, από το θέατρο «Απόλλων» πηγαίνει στο θέατρο
«Ευτέρπη» παρά τα Χαυτεία. Δημιουργήθηκε πολυπληθής θίασος από υποκριτές,
όπως Ελένη και Εμμανουήλ Χέλμης, Μιχαήλ και Ελένη Αρνιωτάκη, Πέτρος
Λαζαρίδης, Γεώργιος Πετρίδης κ.ά. Αρχίζουν με έργα ποικίλα ελληνικά και ξένα, τα
οποία ήταν επιτυχίες, και έργα γνωστά από το ρεπερτόριο των μελών. Το 1877-1878
άρχισαν να παίζονται και κωμωδίες με άσματα και μουσική και ξεκίνησαν να
γίνονται αναφορές και σε μουσουργούς. Στον Γέρω-δεκανέα των Ad. D’Ennery και
1087
Ph. Dumanoir ο Δ. Ταβουλάρης έδειξε μιμητική ικανότητα. Ο Αντ. Τασσόγλους
διακρινόταν ως δυνατός καλλιτέχνης. Ο Μ. Αρνιωτάκης ήταν σχεδόν πάντοτε
εντελής, η Ελ. Χέλμη αξιόλογη, ο Σπ. Ταβουλάρης κωμικότατος, η Πολυξένη Σούτσα
ξεχώριζε, η Σοφία Ταβουλάρη συγκινητική, συμπαθητική και εκφραστική. Ο θίασος
βαθμηδόν σημείωνε επιτυχίες, ένδειξη προόδου των ηθοποιών, αλλά και της
απαίτησης του κοινού για έργα ανάλογα προς τα ήθη της εποχής. Τα πατριωτικά
ελληνικά έργα συγκινούσαν πάντα και ιδιαίτερα αυτά των Ελλήνων μαρτύρων της
ελευθερίας, όπως η υπόκριση του Μ. Αρνιωτάκη στον Ρήγα Φεραίο του Ιω.
Ζαμπέλιου, για παράδειγμα.
Ο θίασος Ταβουλάρη με την ίδια σύνθεση μετακινήθηκε στο χειμερινό θέατρο
«Αθηνών» (Μπούκουρα) από 4 Δεκεμβρίου 1877 έως 7 Μαΐου 1878. Παρουσίασαν
Οθέλλο του Σαίξπηρ, σε μετάφραση Δημ. Βικέλα, με τους Δ. Ταβουλάρη (Οθέλλο),
Μ. Αρνιωτάκη (Ιάγο) και Σοφία Ταβουλάρη (Δεισδαιμόνα). Συνέχισαν με
νεοκλασικές τραγωδίες, πολύπρακτες και μονόπρακτες κωμωδίες, μυθιστορηματικά
δράματα και σε δύο συνεχείς εσπέρες ακόμα (με τους Τρεις σωματοφύλακες του
Δουμά πατρός και Μακέ). Για το ρεπερτόριο του θιάσου Ταβουλάρη, το 1877,
παρατηρούμε ότι το πλείστον ήταν ξένο δραματολόγιο, ιδιαίτερα οι μονόπρακτες και
πολύπρακτες κωμωδίες. Περίπου ίσο σε αριθμό το ρεπερτόριο σε δράματα (είκοσι
πέντε) και κωμωδίες (είκοσι τέσσερα), εκ των οποίων έξι ελληνικά δράματα και
δεκαεννέα ξένα, αλλά σε σύνολο είκοσι τεσσάρων κωμωδιών είτε μονόπρακτων σαν
συμπλήρωμα της βραδιάς, είτε πολύπρακτων δεν βρέθηκε καμιά ελληνική. Απορία
βεβαίως γεννάται για το μελετητή, πού είχαν βρεθεί όλες αυτές οι ξένες και πολλές
αγνώστων συγγραφέων κωμωδίες και ποιά ήταν η αξία τους, πλην ολίγων ίσως
εξαιρέσεων. Οι επαναλήψεις των έργων ήταν σπάνιες για την περίοδο αυτή (1877).
Πολλά έργα ήταν διασκευές στα ελληνικά «καθ’ ημάς ήθη», που εύκολα
διακρίνονταν και από την αλλοίωση των τίτλων τους. Στον Οθέλλο του Σαίξπηρ
(4/12/1877) ο Διον. Ταβουλάρης παρουσίασε έναν έντεχνο Οθέλλο με χρωματισμό σε
κάθε λέξη και κίνηση. Ο Μ. Αρνιωτάκης ήταν «ψυχρός» Ιάγος. Η Σοφία Ταβουλάρη
ήρεμη και αγνή Δεισδαιμόνα. Η μετάφραση του Δημ. Βικέλα είχε φιλολογική αξία
και αποτελούσε έργο κατάλληλο και για ανάγνωση. Ο Διονύσιος Ταβουλάρης
παρουσίασε έναν καλό Αμλέτο (10/12/1877). Οι ηθοποιοί παρείχαν δείγματα
βαθμιαίας τελειοποίησης με κριτήριο τη φυσικότητα. Ο Μ. Αρνιωτάκης ως
Φραγκίσκος στους Ληστές του Σίλλερ (26/12/1877) δημιούργησε μια προσωπική
επιτυχία, που επαναλάμβανε συχνά έκτοτε. Ο Γ. Νικηφόρος ως Αγαθόπουλος
1088
(17/4/1877) στο ομώνυμο έργο του Μολιέρου ήταν κωμικότατος και προκαλούσε τον
γέλωτα (πίνακας 9).

1 Τρεις σωματοφύλακες (Ξ) 1 Δόκιμος ηθοποιός (Μ) (Ξ)
(Dumas πατήρ και
Maquet)
2 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 2 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μελάς ή Αντωνιάδης) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
3 Ροκαμβόλ (Ξ) 3 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Bourgeois & de Terrail)
4 Σκεντέρμπεης (Ε) 4 Σύζυγος του μισέ Τζανή (Μ) (Ε)
(Αντωνιάδης) (Κορομηλάς)
5 Μαριάννα Δυβάλ (Ξ) 5 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Bourgeois) (Μολιέρος)
6 Παραμονή της Ελληνικής (Ε) 6 Φρόνιμος σύζυγος (Π) (Ξ)
Επαναστάσεως (Goldoni)
(Αλ. Ρ. Ραγκαβής)
7 Ρήγας Φεραίος (Ε) 7 Μία όρνιθα (Μ) (Ξ)
(Ζαμπέλιος) παραγεμιστή
8 Ματθίλδη (Ξ) 8 Ένας που ό,τι δει το (Μ) (Ξ)
(Pyat και Sue) πιάνει
9 Πειρασμός των (Ξ) 9 Περί όνου σκιάς δίκη (Π) (Ε)
χρημάτων (Ξένος)
10 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 10 Ερωτευμένοι (Π) (Ξ)
(Cicconi) (Goldoni)
11 Πενία και ευγένεια (Ξ) 11 Όχι, όχι ευχαριστώ (Μ) (Ε)
(Kotzebue) (Γεωργαντόπουλος)
12 Είναι τρελλή (Ξ) 12 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Melesville & Baudouin τας υπηρετρίας
Daubingy) (Λαμπίς)
13 Νέρων (Ξ) 13 Κύων και γαλή (Μ) (Ξ)
(Κόσσα)
14 Υποτιθεμένη παιδοκτόνος (Ξ) 14 Εξοχική οικία ή (Μ) (Ξ)
Αγροκήπιον
1089
15 Μοσχομάγκα των (Ξ) 15 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
Παρισίων γάμου (Λαμπίς)
(Bayard & Vanderburch)
16 Δαλιδά (Ξ) 16 Τρέλλαι της νεότητος (Π) (Ξ)
(Φεγιέ)
17 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 17 Φόδρα του καπέλλου (Μ) (Ξ)
(Giacometti) μου
18 Ιωάννα των δακρύων, (Ξ) 18 Μύτη του αυθέντου μου (Μ) (Ε)
Ιωάννα των γελώτων (Νικηφόρος)
(Dumanoir & Keraniou)
19 Παγκάστη (Κορομηλάς) (Ε) 19 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
20 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 20 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
21 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 21 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
22 Παράφρονες (Ξ) 22 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Castelvecchio) (Ραγκαβής)
23 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 23 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
24 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 24 Τρεις εκδόσεις μίας (Μ) (Ε)
Daubigny & Maillard) επιστολής
25 Σκύλλα (Ε) 25 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
(Βασιλειάδης)
26 Κλαβίγιος (Ξ) 26 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Γκαίτε) (Μολιέρος)
27 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 27 Νηστικός χωρίς παρά (Μ) (Ξ)
28 Λουίζα Μίλλερ (Ξ) 28 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
(Σίλλερ) (Nuitter & Désarbres)
29 Κυρά Ντομάτα (Π) (Ξ)
(Kotzebue)
30 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Λουλουδάκη (Thiboust
& Barrière)
31 Ενοχλητικός (Goldoni) (Π) (Ξ)
32 Φιάκας (Μισιτζής) (Π) (Ε)
33 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
1090
34 Ερωτευμένοι (Π) (Ε)
μυλωνάδες (Καλύβας)
35 Έρως μιας ώρας (Μ) (Ξ)
37 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
38 Αδαμάντινον (Μ) (Ξ)
περιδέραιον
39 Μία ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
40 Άλλη αντ’ άλλης (Μ) (Ξ)
41 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
42 Μουντζούρης (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
43 Αφηρημένοι (Κotzebue) (Μ) (Ξ)
44 Ραμπαγάς (Σαρντού) (Π) (Ξ)
45 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
46 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Μωραϊτίδης)
47 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Scribe & Melesville)
48 Ψάθινον καπέλον (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
49 Γεροντοπαλλήκαρα (Π) (Ξ)
(Σαρντού)
50 Εραστής της Σελήνης (Μ) (Ξ)
(Paul de Kock)
51 Αγράμματος (Π) (Ε)
δημοσιογράφος
(Μαργαρίτης)
52 Ραμπαγαδίσκος (Μ) (Ε)
(Κορομηλάς)
53 Δεν είναι τίποτε (Μ) (Ξ)
54 Συνήθεα συνήθη (Μ) (Ξ)
55 Δεν ηξεύρω τίποτε (Μ) (Ξ)
56 Γάμος εξ αφαιρέσεως (Μ) (Ξ)
1091
Το 1878 ο θίασος «Μένανδρος» παρουσίασε ρεπερτόριο με είκοσι οκτώ
δράματα. Από αυτά ήταν εννέα ελληνικά και δεκαεννέα ξένα. Ακόμα δίδαξε πενήντα
έξι κωμωδίες εκ των οποίων δεκατρείς ελληνικές. Οι υπόλοιπες σαράντα τρεις
κωμωδίες ήταν ξένες. Τα ελληνικά δράματα ήταν ιστορικά και αρχαιόθεμα (πίνακας
10). Οι ελληνικές κωμωδίες ήταν βασισμένες σε κωμικούς χαρακτήρες. Ο θίασος
δεχόταν επαίνους για την τάξη και την ακρίβεια στις παραστάσεις του και για τη
φιλότιμη προσπάθεια, που επεδείκνυε. Η θεατρική κριτική σημείωνε ελλείψεις και
συμβούλευε βελτιώσεις στην υπόκριση, αλλά γενικά ανέφερε ότι ο θίασος
εγκατέλειπε την παλαιά τετριμμένη στομφώδη υποκριτική και εισερχόταν σε νεότερο
και φυσικότερο στάδιο δραματικής τέχνης.

1 Μάξβελ (Barbier) (Ξ) 1 Εξ Ινδιών συγγενής (Μ) (Ξ)
2 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 2 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) (Labiche & Martin)
3 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) (Ξ) Δυο ντροπαλοί (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus)
4 Λάζαρος ο βοσκός (Ξ) 4 Α! Οι εξάδελφοι! (Μ) (Ε)
(Bouchardy) (Δροσίνης)
5 Αδιάφοροι (Ξ) 5 Γεροντοπαλλήκαρα (Μ) (Ξ)
(Gaspar) (Σαρντού)
6 Είναι τρελλή (Ξ) 6 Δύο φωτογραφίαι (Μ) (Ξ)
Daubingy)
7 Ροκαμβόλ (Ξ) 7 Ερωτευμένοι (Π) (Ξ)
(Bourgeois & de Terrail) (Goldoni)
8 Γαλάτεια (Ε) 8 Είναι πολύ αργά (Μ) (Ξ)
9 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 9 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
(Giacometti)
10 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 10 Ροχαλητό (Μ) (Ξ)
11 Μυστηριώδης δήμιος της (Ξ) 11 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
Βενετίας (Bourgeois)
12 Σχοινοβάτης (Ξ) 12 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
1092
13 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 13 Αφηρημένοι (Kotzebue) (Μ) (Ξ)
(Séjour)
14 Κόμης του Αγ. Γερμανού (Ξ) 14 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Délacour & Thiboust) (Μολιέρος)
15 Βραζιλιανή (Meurice) (Ξ) 15 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
16 Οθέλλος (Ξ) 16 Αληθινός ψεύτης (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Γ. Νικηφόρος)
17 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 17 Μη δίδετε θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Rosier) τας υπηρετρίας
(Λαμπίς)
18 Απολωλότα πρόβατα (Ξ) 18 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Cicconi)
19 Άποροι πολυτελείς (Ξ) 19 Κλαίουσαι γυναίκες (Μ) (Ξ)
(Augier) (Thiboust)
20 Βερτράμ ο ναύτης (Ξ) 20 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Bouchardy) Λουλουδάκη
21 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 21 Μουντζούρης (Μ) (Ξ)
(Cicconi) (Μολιέρος)
22 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 22 Ερωτική παγίς (Μ) (Ξ)
23 Σαμψών και Δαλιδά (Ε) 23 Σκύλα και γάτα (Μ) (Ξ)
(Βερσής)
24 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 24 Έφαγες βλίτα (Μ) (Ε)
& Cormon) (Κορομηλάς)
25 Αρχαίος δεκανεύς (Ξ) 25 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
26 Απαγχονισθείς (Misson (Ξ) 26 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
& Bourgeois) (Κοτσεμπού)
27 Ακτίς εν σκότει (Ε) 27 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Κορομηλάς) (Scribe & Melesville)
28 Νέρων ο Κορίνθιος (Ε) 28 Κύριος πετεινός (Μ) (Ε)
(Ρηγόπουλος) (Κορομηλάς)
29 Κοινωνικός θάνατος (Ξ) 29 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
(Giacometti) (Nuitter & Désarbres)
1093
30 Σκύλλα (Ε) 30 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Βασιλειάδης) (Μολιέρος)
31 Μοσχομάγκα των (Ξ) 31 Που κυνηγά πολλούς (Μ) (Ε)
Παρισίων (Bayard & λαγούς κανέναν δεν
Vanderburch) πιάνει
Το 1879, από 2 Ιουνίου έως 4 Σεπτεμβρίου, ο θίασος «Μένανδρος» έπαιξε στο

θερινό θέατρο «Απόλλων» και πραγματοποίησε πενήντα παραστάσεις με πέντε
ελληνικά δράματα και είκοσι έξι ξένα. Από τις μονόπρακτες και πολύπρακτες
κωμωδίες σε σύνολο τριάντα μία, οι ελληνικές μονόπρακτες ήταν έξι, οι υπόλοιπες
ήταν ξένες. Παρουσιάσθηκαν κοινωνικά, σαιξπηρικά και μυθιστορηματικά δράματα,
πολύπρακτες και μονόπρακτες κωμωδίες, μολιερικές και ξένες από το γαλλικό και
ιταλικό δραματολόγιο σε μεταφράσεις Ελλήνων μεταφραστών και διασκευαστών,
όπως τον Άγγελο Βλάχο και τον Παντελή Σούτσα.
Οι μεταφραστές λόγιοι, δημοσιογράφοι, συγγραφείς, νομικοί και
πανεπιστημιακοί δημιούργησαν και προσέφεραν με τη μεταφραστική παραγωγή τους
ένα μεγάλο σε όγκο για τη νεοελληνική φιλολογία έργο. Ο εμπλουτισμός αυτός της
φιλολογικής νεοελληνικής βιβλιοθήκης ήταν μια σημαντικότατη προσφορά, όχι μόνο
για τη σκηνική τέχνη, αλλά και για την αναγνωστική ενασχόληση, τη μελέτη και την
ενημέρωση των Νεοελλήνων. Στους μεταφραστές εκτός από τους ήδη αναφερθέντες
προστίθενται και ο Αλ. Λεονάρδος και ο Χαρ. Άννινος.
Από τη θεατρική κριτική για την υπόκριση του Άμλετ (19/6/1879) ο Δ.
Ταβουλάρης θεωρήθηκε ταιριαστός φυσιογνωμικά σε αντίθεση με τον Παντελή
Σούτσα, με ύφος ρομαντικό και μελαγχολικό. Η κριτική άρχισε να προσέχει
περισσότερο τις σκηνογραφίες και τις ενδυμασίες και συμβούλευε να είναι πιο πιστές
στην εποχή, ωθούσε δε τους θιάσους να προσέχουν τις λεπτομέρειες. Στη Δαλιδά του
Φεγιέ ο θίασος είχε επιτυχία και ο κόσμος είχε συρρεύσει. Οι επαναλήψεις των έργων
αυτήν τη χρονική περίοδο ήταν σχεδόν ανύπαρκτες.
1094
1 Πτωχοί των Παρισίων (Ξ) 1 Αλάνθαστον ιατρικόν (Μ) (Ξ)
(Nus & Brisebarre)
2 Παιδοκλέπτρια (Grangé (Ξ) 2 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
& Thiboust)
3 Ανδρέας Γεράρδος (Ξ) 3 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Séjour) (Κοτσεμπού)
4 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 4 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
& Baudouin Daubingy) (Μολιέρος)
5 Αλκιβιάδης (Καβαλόττι) (Ξ) 5 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
6 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 6 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
de Terrail) (Ζάνος)
7 Σκεντέρμπεης (Ε) 7 Αγροικογιάννης (Αλ. Ρ. (Μ) (Ε)
(Αντωνιάδης) Ραγκαβής)
8 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 8 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
9 Κυρά Φροσύνη (Ε) 9 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
10 Λεωνίδας εν (Ξ) 10 Πομφόλυξ (Bersezio) (Π) (Ξ)
11 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 11 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Bourgeois) Νικηφόρος)
12 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 12 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery &
Dugué)
13 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 13 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Séjour) (Cavalli)
14 Αιματηρά κηλίς (Maillan (Ξ) 14 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
& Boulé) τας υπηρετρίας
(Λαμπίς)
15 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 15 Ύδωρ της λήθης (Μ) (Ε)
16 Άμλετ (Ξ) 16 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ)
17 Μανιώδης (Ξ) 17 Φιάκας (Π) (Ε)
(Feretti) (Μισιτζής)
18 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 18 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
1095
19 Ιωάννα των δακρύων, (Ξ) 19 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
Ιωάννα των γελώτων
20 Ανακρέων (Ε) 20 Νηστεία και (Μ) (Ξ)
(Κορομηλάς) αναπαραδιά
21 Κατάσκοποι (Moinnaux (Ξ) 21 Τίγρις της Βεγγάλης (Μ) (Ξ)
& Parfait) (Brisebarre & Marc)
22 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 22 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
23 Λάζαρος ο βοσκός (Ξ) 23 Που κυνηγά πολλούς (Μ) (Ε)
(Bouchardy) λαγούς, κανένα δεν
πιάνει
24 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 24 Πατατράκας ο (Μ) (Ε)
(Lytton) νεόγαμβρος (Σουρής)
25 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 25 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
Το 1880, στο χρονικό διάστημα από 5 Ιουνίου έως 14 Σεπτεμβρίου, ο θίασος

«Μένανδρος» σε πενήντα έξι παραστάσεις στο θέατρο «Ορφεύς» επί είκοσι πέντε
δραμάτων, τα τέσσερα ήταν ελληνικά, τα υπόλοιπα είκοσι ένα ήταν ξένα. Επί των
είκοσι έξι κωμωδιών, κάποιες του Μολιέρου και του Γκολντόνι, παίχθηκαν οκτώ
ελληνικές και οι λοιπές δεκαεπτά ξένες. Μεταφραστές που συμπληρώνουν τον
κατάλογο ήταν οι Ν.Μ. Στεφάνου, Ισ. Σκυλίτσης, Γ.Ν.Κ., Κ. Βάμβας, Γεώργ.
Δουρούτης, Β. Παπαγεωργακόπουλος, Ιω. Καμπούρογλου, Μ. Δαμιράλης.
Διασκευαστές ήταν οι Σπ. Ταβουλάρης (Πομφόλυξ), Γ. Νικηφόρος (Πετεινόμυαλοι),
Παντ. Σούτσας (Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης) και Ανδρέας Καλύβας (Μυλωνάδες).
Σε γενικές γραμμές από τα παρουσιαζόμενα έργα υπερτερούν τα ξένα δράματα και οι
ξένες κωμωδίες (πίνακας 12).
1096
1 Φραγκίσκη εξ Αριμίνου (Ξ) 1 Χαζός (Μ) (Ξ)
(Pellico)
2 Κόμησσα της Νοβάιλ (Ξ) 2 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
3 Ταχυδακτυλουργός (Ξ) 3 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Brésil & D’Ennery) (Αλ. Ρ. Ραγκαβής)
4 Βάσανος γυναικός (Ξ) 4 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Girardin & Dumas υιός) (Κοτσεμπού)
5 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 5 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Séjour) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
6 Μέλας πύργος (Ξ) 6 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
7 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 7 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
& Cormon) (Μολιέρος)
8 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 8 Ταρτούφος (Π) (Ξ)
(Rosier) (Μολιέρος)
9 Ροκαμβόλ (Ξ) 9 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Bourgeois & de Terrail)
10 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 10 Αποχαιρετισμός του (Μ) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & στρατιώτου
Dugué) (Σουρής)
11 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 11 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(Bourgeois)
12 Εξαγνισθείσα μήτηρ ή (Ξ) 12 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
Σωσάννα Ίμβερτ (Cavalli)
(Brisebarre & Nus)
13 Πατρίς (Σαρντού) (Ξ) 13 Μυλωνάς και Μυλιωνάς (Μ) (Ξ)
14 Είναι τρελλή (Ξ) 14 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
Daubingy)
15 Ορφανά της Ενετίας (Ξ) 15 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Garand)
16 Αποτελέσματα της μέθης (Ξ) 16 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(Maillan & D’Ennery)
17 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 17 Ξενοδόχος (Π) (Ξ)
(Lytton) (Goldoni)
1097
18 Τριακονταετής ζωή ενός (Ξ) 18 Επάνοδος (Μ) (Ε)
χαρτοπαίκτου (Ducange (Σουρής)
& Dinaux)
19 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 19 Δεν ηξεύρω τίποτε (Μ) (Ξ)
20 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 20 Πανουργίαι του (Π) (Ξ)
Σκαπίνου (Μολιέρος)
21 Μεσσαλίνα (Κόσσα) (Ξ) 21 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Thiboust)
22 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 22 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) (Μολιέρος)
23 Γαλάτεια (Ε) 23 Φύρδην μίγδην (Μ) (Ξ)
24 Διάβολος (Délacour & (Ξ) 24 Καμελιοφόρος κυρία ή (Μ) (Ξ)
Thiboust) Χήρα των καμελιών
(Thiboust, Siraudin,
Délacour)
25 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 25 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard) (Λαμπίς)
26 Τριάκοντα (Αλ. Ρ. (Ε) 26 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
Ραγκαβής) (Πίστης)
27 Μοσχομάγκα Παρισίων (Ξ) 27 Φρόνιμος σύζυγος (Π) (Ξ)
(Bayard & Vanderburch) (Goldoni)
28 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 28 Έχασα το σπίτι μου (Μ) (Ξ)
(διασκ. Νικηφόρος)
29 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 29 Είς κύων αντεραστής (Μ) (Ε)
30 Σαμψών και Δαλιδά (Ε)
(Βερσής)
31 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ)
32 Λεωνίδας εν (Ξ)
33 Λιθοξόος (Dumas (Ξ)
πατήρ)
34 Φυγάδες (Bourgeois & (Ξ)
D’Ennery)
1098
35 Κλαβίγιος (Γκαίτε) (Ξ)
Στο διάστημα από 30 Μαΐου έως 5 Σεπτεμβρίου 1881 και σε σύνολο εξήντα
επτά παραστάσεων διδάχθηκαν τριάντα έξι δράματα και είκοσι εννέα κωμωδίες. Από
τα έργα αυτά πέντε ήταν ελληνικά δράματα και έξι μονόπρακτες κωμωδίες και η
πολύπρακτη Βαβυλωνία του Δ.Κ. Βυζάντιου (επτά). Μεταφραστές των ξένων έργων
εμφανίζονται οι: Ανδρέας Καλύβας, Γ. Ξανθόπουλος, Α. Σκαλίδης, Δ. Λάμπρος, Μ.
Ζώρας, Δ. Μονδίνος, Χρ. Παρμενίδης και Λ. Ενυάλης. Οι επιτυχημένες μεταφράσεις
εμφανίζονταν καθ’ όλη την περίοδο, που εξετάζουμε. Η φιλολογική κριτική τις
επαινούσε ή κατέκρινε όσες θεωρούσε πρόχειρες ή καταδίκαζε, όσες δεν μπορούσαν
να βελτιωθούν. Ο θίασος «Μένανδρος» εμφανίσθηκε στο θέατρο «Ολύμπια» και
συνεργάσθηκε σε μερικές παραστάσεις με τον Νικόλαο Λεκατσά κατά το 1881. Η
θεατρική κριτική θεώρησε ως κακή επιλογή κάποια έργα πολύ παλαιά, επειδή
στερούνταν ενδιαφέροντος, σε αντίθεση με τις κωμωδίες του Μολιέρου, που ήταν
πάντα επίκαιρες και διδακτικές. Παρατηρούνται έργα με νατουραλιστικά στοιχεία,
όπως μέθη και χαρτοπαιξία. Στις παραστάσεις (2 και 9 Σεπτεμβρίου 1881) έγινε
λόγος από τη θεατρική κριτική για την επιτυχημένη σκηνογραφία και τους
φωτισμούς. Οι κριτικοί έδιναν με αυτόν τον τρόπο προσοχή και σε
συμπληρωματικούς παράγοντες της παράστασης.

1 Είναι τρελλή (Ξ) 1 Ψάθινον καπέλλον (Π) (Ξ)
(Melesville & Baudouin (Λαμπίς)
Daubingy)
2 Άμλετ (Ξ) 2 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Πίστης)
3 Περιπέτειαι απόρου νέου (Ξ) 3 Ταρτούφος (Π) (Ξ)
(Φεγιέ) (Μολιέρος)
4 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 4 Καρά Οθέλλος (Π) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Νικηφόρος & Πίστης)
Dugué)
1099
5 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 5 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Giacometti) (Μολιέρος)
6 Πολιτικός θάνατος (Ξ) 6 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Giacometti) (Λαμπίς)
7 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 7 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
& Cormon)
8 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 8 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
(Séjour) (Μολιέρος)
9 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 9 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(Lytton)
10 Έρως άνευ σεβασμού (Ξ) 10 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
11 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 11 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Μαυρομιχάλης)
12 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 12 Νύμφη και φοράδα (M) (Ξ)
(Ουγκώ) (Cavalli)
13 Μοσχομάγκα των (Ξ) 13 Κλαίουσαι γυναίκες (M) (Ξ)
Παρισίων (Thiboust)
(Bayard &
Vanderburch)
14 Νύμφη της Αβύδου (Ξ) 14 Βίαιος γάμος (M) (Ξ)
(Byron) (Μολιέρος)
15 Αδιάφοροι (Gaspar) (Ξ) 15 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
16 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 16 Ύδωρ της λήθης (M) (Ε)
(Βερν) (διασκ. (Κορομηλάς)
D’Ennery)
17 Πειρατής των Ινδιών (Ξ) 17 Κομψευόμεναι (M) (Ξ)
(Μολιέρος)
18 Αρματωλοί και κλέπται (Ε) 18 Ζηλοτυπία ή Γάμος του (M) (Ξ)
(Σαμαρτζίδης) Μουντζούρη
(Μολιέρος)
19 Μίσος (Σαρντού) (Ξ) 19 Αγροκήπιον (M) (Ξ)
20 Τρεις σωματοφύλακες (Ξ) 20 Χήρα των καμελιών (M) (Ξ)
(Δουμάς πατήρ & Μακέ) (Siraudin, Thiboust &
Délacour)
1100
21 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 21 Κρυψώνας (M) (Ξ)
22 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 22 Καπνοδοχοκαθαριστής (M) (Ξ)
(Rosier)
23 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 23 Κυρά Ντομάτα (Π) (Ξ)
(Kotzebue)
24 Φύρδην μίγδην (M) (Ξ)
26 Όμοιος τον όμοιον (M) (Ξ)
Το καλοκαίρι του 1883, ο θίασος Ταβουλάρη παρουσιάσθηκε στο θέατρο

«Παράδεισος». Από 12 Ιουνίου έως 25 Σεπτεμβρίου 1883, δόθηκαν εξήντα μία
παραστάσεις, με είκοσι τρία δράματα, από τα οποία τέσσερα ελληνικά και τα λοιπά
δεκαεννέα ξένα. Επίσης διδάχθηκαν είκοσι έξι κωμωδίες, από τις οποίες έξι ελληνικές
και είκοσι ξένες. Τα έργα ήταν γνωστές μεταφράσεις των Ελλήνων λογίων, στους
οποίους προστέθηκαν ο Αλ. Δημητριάδης και ο Κ. Βαμβακάς. Διασκευαστές
εμφανίσθηκαν ο Γ. Νικηφόρος στο Όμοιος τον όμοιον, εκ του ιταλικού και ο Σπ.
Μονδίνος στη Νύμφη της Αβύδου του λόρδου Byron. Στο θίασο συμμετείχε η
μετέπειτα μεγάλη πρωταγωνίστρια Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Το ρεπερτόριο
ήταν ποικίλο. Στους πρωταγωνιστές Διονύσιο και Σοφία Ταβουλάρη οφείλονταν
πολλές επιτυχημένες εκτελέσεις. Επίσης, η αλλαγή των σκηνογραφιών και οι
επιμελημένες ενδυμασίες στις παραστάσεις βοήθησαν πολύ στην θεαματική
εντύπωση των παριστανόμενων έργων. Το κοινό συνέρρεε στις παραστάσεις ακόμα
και στα σαιξπηρικά έργα, παρόλο που δεν προσφέρονταν ως θέαμα για τα θερινά
θέατρα της εποχής, κατά την κριτική του Τύπου. Το κοινό συγκεντρωνόταν
περισσότερο στα «ελαφρά» δράματα, και ιδιαίτερα στις πολύπρακτες κωμωδίες, αλλά
και στα μυθιστορηματικά δράματα, γνωστά και από τις αναγνωστικές συνήθειες των
Αθηναίων.
1101
1 Πατρίς (Ξ) 1 Αριθμός 13 (Π) (Ξ)
(Σαρντού) (Bisson)
2 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 2 Έχασα το σπίτι μου (Μ) (Ξ)
(Lytton) (διασκ. Νικηφόρος)
3 Απολωλότα πρόβατα (Ξ) 3 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Μωραϊτίδης)
4 Περιπέτειαι απόρου νέου (Ξ) 4 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(Φεγιέ)
5 Ιωάννα των δακρύων, (Ξ) 5 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
Ιωάννα των γελώτων
6 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 6 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Βερν) (διασκ.
D’Ennery)
7 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 7 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
& Baudouin Daubingy) (Cavalli)
8 Αδιάφοροι (Gaspar) (Ξ) 8 Φιάκας (Μισιτζής) (Π) (Ε)
9 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 9 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
de Terrail) (Μολιέρος)
10 Άποροι πολυτελείς (Ξ) 10 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
(Augier)
11 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 11 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
(Bourgeois)
12 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 12 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & Ξηροχωρίτης
Dugué) (Μολιέρος)
13 Μάξβελ (Barbier) (Ξ) 13 Πομφόλυξ (Bersezio) (Π) (Ξ)
14 Έκθετος του (Ξ) 14 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
ορφανοτροφείου της Αγ. Νικηφόρος)
Μαρίνης
(Giacometti)
15 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 15 Ερωτική πλεκτάνη (Μ) (Ξ)
& Cormon) (Bisson)
16 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 16 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Brisebarre & Nus)
17 Τρεις σωματοφύλακες (Ξ) 17 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(Δουμάς πατήρ & Μακέ)
1102
18 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 18 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Rosier) (Λαμπίς)
19 Γαλάτεια (Ε) 19 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Βασιλειάδης) (Πίστης)
20 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 20 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
(Séjour)
21 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 21 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(Labiche & Martin)
22 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 22 Δεκανεύς και η (Μ) (Ξ)
(Μαυρομιχάλης) πατριώτισσά του
23 Ορφανή της Σάμου ή (Ε) 23 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
Σαμία η ορφανή
(Σταματιάδης)
24 Κόμης Μοντεχρήστος (Ξ) 24 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Δουμάς πατήρ) (Ζάνος)
25 Τριακονταετής ζωή ενός (Ξ) 25 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
χαρτοπαίκτου (Μολιέρος)
(Ducange & Dinaux)
26 Αριστοκρατία και λαός (Ξ) 26 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Bellagabi) Λουλουδάκη
27 Φυγάδες (Ξ) 27 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Bourgeois & D’Ennery) (Κοτσεμπού)
28 Πειρατής των Ινδιών (Ξ) 28 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
29 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 29 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
(Giacometti) νύμφη
(Νικολάρας)
30 Νέρων (Κόσσα) (Ξ) 30 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Καπανδρίτι
(διασκ. Σούτσας)
31 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 31 Γάμος άνευ νύμφης (Μ) (Ε)
(D’Ennery & Dumanoir) (Αλ. Ρ. Ραγκαβής)
32 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 32 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
1103
33 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
34 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
τας υπηρετρίας
(Λαμπίς)
35 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Cameroni)
37 Καμελιοφόρος χήρα (Μ) (Ξ)
(Siraudin, Thiboust &
Délacour)
38 Και πως δεν μούσκασες (Μ) (Ε)
(Στ. Στεφάνου)
40 Αγροικογιάννης (Αλ. Ρ. (Μ) (Ε)
Ραγκαβής)
41 Κλαίουσαι γυναίκες (Μ) (Ξ)
(Thiboust)
42 Σκύλος αντεραστής (Μ) (Ε)
43 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Βλάχος)
44 Που κυνηγά πολλούς (Μ) (Ε)
λαγούς, κανέναν δεν
πιάνει
Ο θίασος «Μένανδρος» από 2 Ιουνίου έως 15 Σεπτεμβρίου 1884

πραγματοποίησε εβδομήντα πέντε παραστάσεις στο θέατρο «Ολύμπια». Το
ρεπερτόριο περιλάμβανε τριάντα δύο δράματα και σαράντα τέσσερις κωμωδίες. Από
τα δράματα μόνο τρία ήταν ελληνικά και από τις κωμωδίες δεκατέσσερις. Τα λοιπά
είκοσι εννέα δράματα και τριάντα κωμωδίες ήταν ξένα (πίνακας 15). Προκύπτει η
παρατήρηση ότι οι συγγραφείς, βλέποντας το ενδιαφέρον του κοινού για την κωμωδία
ως μέσο χαλάρωσης και ευθυμίας, ασχολήθηκαν με το είδος, αρχίζοντας
συστηματική παραγωγή, που παρουσίαζαν με τη σειρά τους οι θίασοι. Από τις ξένες
1104
κωμωδίες άξιες μνείας πάντα ήταν οι μολιερικές και από τα ξένα δράματα
παρατηρούμε την επανάληψη έργων από προηγούμενα έτη. Νέοι μεταφραστές των
ξένων έργων ήταν ο Π. Μοράκης και ο Α. Λύσιος. Πολλά από τα ξένα δράματα και
κωμωδίες κάνουν περισσότερες της μίας παραστάσεις.
Η θεατρική κριτική του Τύπου έκανε συστάσεις στους θιάσους να
διευθετήσουν τις κινήσεις τους με τρόπο, ώστε να υπάρχει εναλλαγή της παρουσίας
θιάσων στην Αθήνα, αφού κατά περίεργο τρόπο ή όλοι μαζί έφευγαν ή όλοι μαζί
έρχονταν. Τα αποτελέσματα αυτής της τακτικής ήταν να μένει η Αθήνα πολύ καιρό
χωρίς ελληνικό θέατρο. Όταν πάλι παίζουν όλοι μαζί οι θίασοι, τότε παραπονιούνται
για έλλειψη συμμετοχής του κόσμου.
Στον Τύπο αναφέρονται οι συνεργάτες του θιάσου «Μένανδρος», όπως ο
κομμωτής Σ. Φουρλάυ, ο σκηνογράφος Ζολύ, ο αρχιμηχανικός Βαπτ. Μπατίστα, που
είναι απαραίτητοι. Οι συντάκτες της θεατρικής κριτικής επαινούσαν τη φυσική
υπόκριση των μελών του θιάσου και τη σωστή απόδοση των χαρακτήρων. Επίσης
τόνιζαν την κωμικότητα των ηθοποιών Γ. Νικηφόρου, Σπ. Ταβουλάρη και Ν. Ζάνου.
Η επανειλημμένη παρουσίαση των ίδιων έργων και η απόδοση των ίδιων προσώπων
τα είχαν καταστήσει οικεία στα μέλη του θιάσου, που σχεδόν είχαν αποκτήσει
ειδικότητα. Τα μυθιστορηματικά δράματα, γνωστά στο κοινό από τις αναγνώσεις των
μυθιστορημάτων, άλλοτε άρεσαν και άλλοτε κρίθηκαν ως απρόσφορα για τη σκηνή
και υποδεέστερα των πρωτοτύπων.

1 Δύο κλειθροποιοί (Pyat) (Ξ) 1 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
2 Απόκρυφα της Ιεράς (Ξ) 2 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
Εξετάσεως (Cavalli)
3 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 3 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(Βερν) (Labiche & Martin)
(διασκ. D’Ennery) (διασκ. Βλάχος)
4 Μοσχομάγκα των (Ξ) 4 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
Παρισίων
5 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 5 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Παρισίων Καπανδρίτι (Grangé &
(Pyat) Thiboust)
1105
6 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 6 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
& Cormon) (Λαμπίς)
7 Χειρώναξ (Ξ) 7 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Pyat) (Σουρής)
8 Ιερεύς (Ξ) 8 (Ερωτευμένοι) (Π) (Ε)
(Buet) Μυλωνάδες
(διασκ. Καλύβας)
9 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 9 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
de Terrail) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
10 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 10 Χορός των (Μ) (Ε)
& Baudouin Daubingy) μετημφιεσμένων
11 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 11 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Μαυρομιχάλης) (διασκ. Νικηφόρος)
12 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 12 Σκύλος αντεραστής (Μ) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Μαργαρίτης)
Dugué)
13 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 13 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
(Κοππέ)
14 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 14 Ζηλοτυπία ή Γάμος του (Μ) (Ξ)
(Lytton) Μουντζούρη
(Μολιέρος)
15 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 15 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
16 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 16 Θα την κατακτήσω (Μ) (Ξ)
(Legouvé & Scribe)
17 Φυγάδες (Bourgeois & (Ξ)
D’Ennery)
20 Οθέλλος (Ξ)
(Σαίξπηρ)
21 Λάζαρος ο βοσκός (Ξ)
(Bouchardy)
22 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε)
1106
23 Γέρω-δεκανεύς (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir)
24 Μάξβελ (Barbier) (Ξ)
Ο θίασος «Μένανδρος» πραγματοποίησε, κατά την περίοδο από 9 Ιουνίου έως

14 Σεπτεμβρίου 1885 στο θέατρο «Ολύμπια» τριάντα επτά παραστάσεις με είκοσι
τέσσερα δράματα και δεκαέξι κωμωδίες. Από τα δράματα τρία ήταν ελληνικά και
είκοσι ένα ξένα. Από τις κωμωδίες τέσσερις ήταν ελληνικές και δώδεκα ξένες
(πίνακας 16). Από τα ελληνικά δράματα η Γαλάτεια του Σπ. Βασιλειάδη ανήκε κάθε
χρόνο στο ρεπερτόριο του θιάσου, όπως και Η άλωσις της Τριπολιτσάς του Ιω.
Μαυρομιχάλη. Ο αριθμός των ελληνικών έργων ήταν περιορισμένος και έτσι
δικαιωνόταν η άποψη του Τύπου, ότι το ελληνικό ρεπερτόριο εξακολουθούσε να
είναι φτωχό. Νέοι μεταφραστές εμφανίζονται, όπως ο Νικόλαος Λάσκαρης και ο
Παναγιώτης Τυπάλδος. Ο Τύπος ενημέρωνε το κοινό για τα θεατρικά τεκταινόμενα
και ωθούσε σε παρακολούθηση του ελληνικού θεάτρου και στην υποστήριξή του. Οι
ηθοποιοί του θιάσου «Μένανδρος» κρίνονταν για την υπόκρισή τους, τη μελέτη των
ρόλων τους, την απόδοση του λόγου και των κινήσεών τους. Επαινούνταν για την
ανανεωμένη σκηνική διασκευή και τον καινούργιο ιματισμό. Τα παιζόμενα έργα
κρίνονταν εάν ήταν άξια στο φιλολογικό ή το σκηνικό επίπεδό τους. Ο Διονύσιος και
η Σοφία Ταβουλάρη έδειχναν την καλλιτεχνική τους αξία. Οι Σπ. Ταβουλάρης και Π.
Λαζαρίδης αναδεικνύονταν σε σπουδαίους κωμικούς. Ο Γ. Πετρίδης δεχόταν
επαίνους από τους κριτικούς για τις εμφανίσεις του. Παρατηρήθηκε το γεγονός να
διδάσκεται το ίδιο έργο ταυτόχρονα από δύο θιάσους.

1 Κλαβίγιος (Ξ) 1 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
(Γκαίτε) (Μολιέρος)
2 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 2 Σκύλος αντεραστής (Μ) (Ε)
(Μαυρομιχάλης) (Μαργαρίτης)
3 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 3 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Ζάνος)
1107
4 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 4 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
5 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 5 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Λέσσινγκ)
6 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 6 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
7 Λεωνίδας εν (Ξ) 7 Ερωτική παγίς (Μ) (Ξ)
8 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 8 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
Παρισίων
(Pyat)
9 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 9 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Séjour)
10 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 10 Πομφόλυξ (Bersezio) (Π) (Ξ)
(Lytton)
11 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 11 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
& Baudouin Daubingy) νύμφη (Νικολάρας)
12 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 12 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & Μενιδιάτισσα (Baxton)
Dugué)
13 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 13 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
Cormon) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
14 Ιούλιος Καίσαρ (Ξ) 14 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ)
15 Μήδεια (Ξ) 15 Δύο δόμινα (Μ) (Ε)
(della Valle) (Μωραϊτίδης)
16 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 16 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Βερν) (διασκ. Νικηφόρος)
D’Ennery)
17 Μοσχομάγκα των (Ξ) 17 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & (Μολιέρος)
Vanderburch)
18 Πτωχοί των Παρισίων (Ξ) 18 Ένα ποτήρι κρύο νερό (Μ) (Ξ)
(Nus & Brisebarre)
19 Σαμψών και Δαλιδά (Ε) 19 Καναρίνι (Νικολάρας) (Μ) (Ε)
(Βερσής)
1108
20 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 20 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
21 Ιωάννα των δακρύων, (Ξ) 21 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
Ιωάννα των γελώτων (Labiche & Martin)
(Dumanoir & Keraniou) (διασκ. Βλάχος)
22 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 22 Φρόνιμος σύζυγος (Π) (Ξ)
de Terrail) (Goldoni)
23 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 23 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
24 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 24 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
& Cormon)
25 Κατά Πέτρον και (Ξ) 25 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
Λουίζαν (Cormon & D’
Εnnery)
26 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 26 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
πατήρ) (Βλάχος)
27 Πρόκρις (Ε) 27 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Πολέμης) (διασκ. Νικηφόρος)
(δραμ. ειδύλλιο)
28 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 28 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
(Rosier) (Cameroni)
29 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 29 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
30 Αδιάφοροι (Gaspar) (Ξ) 30 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Λουλουδάκη
31 Τρεις σωματοφύλακες (Ξ) 31 Μη δίδεις θάρρος ‘ς τα (Μ) (Ξ)
(Δουμάς πατήρ & Μακέ) δουλικά
(Λαμπίς)
32 Ανδρομέδα και Περσεύς (Π) (Ε)
(Ζάνος)
33 Περιφέρεια (Σουρής) (Μ) (Ε)
34 Σωκράτης και η σύζυγός (Μ) (Ξ)
του
(de Banville)
35 Πείσματα γυναικών (Μ) (Ξ)
1109
36 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
38 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
39 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Cavalli)
λαγούς κανέναν δεν
πιάνει
41 Ζηλοτυπία ή Γάμος του (Μ) (Ξ)
Μουντζούρη
(Μολιέρος)
Το καλοκαίρι από 7 Ιουνίου έως 21 Σεπτεμβρίου 1886 ο θίασος «Μένανδρος»

έδωσε πενήντα οκτώ παραστάσεις στο θέατρο «Ολύμπια» με τριάντα ένα δράματα,
από τα οποία έξι ελληνικά και σαράντα μία κωμωδίες, με δώδεκα ελληνικές (πίνακας
17). Νέοι μεταφραστές εμφανίστηκαν ο Π. Λαζαρίδης και ο Στ. Στεφάνου. Άρχισε να
διαφαίνεται μικρή αύξηση του αριθμού των παρουσιαζόμενων ελληνικών έργων. Το
κοινό έδειχνε την αγάπη του προς τους θιασάρχες και τα μέλη του θιάσου, που
ακατάπαυστα εργάζονταν για την πρόοδο του ελληνικού θεάτρου. Οι γυναίκες
ηθοποιοί του θιάσου, μετά την πρωταγωνίστρια Σοφία Ταβουλάρη που είχε
αναδειχθεί σε τραγωδό, όλες ήταν στο στοιχείο τους επί της σκηνής, όπως μας
πληροφορεί ο Τύπος. Έτσι η Αικ. Δρακάκη και η Άννα Λαζαρίδου διακρίθηκαν η
πρώτη στο δράμα και στην κωμωδία και η δεύτερη σε ρόλους συγκινητικούς. Η
Ελένη Κοτοπούλη είχε αποκτήσει ειδικότητα για κάποιους ρόλους και αναδεικνυόταν
σε δραματική ηθοποιό περιωπής. Η Ελένη Χέλμη έκανε καλές εμφανίσεις πάντα. Οι
άνδρες ηθοποιοί, εκτός από τις επιτυχίες που κατέγραφε ο Δ. Ταβουλάρης ως
δραματικός υποκριτής, διακρίνονταν σε χαρακτηριστικούς ρόλους, όπως ο Σπ.
Ταβουλάρης ως κωμικός υποκριτής και ο Γ. Πετρίδης ως καλός δραματικός
ηθοποιός. Ο Π. Λαζαρίδης έκανε καλές εμφανίσεις στις μολιερικές κωμωδίες και
στους Μυλωνάδες. Από τις κωμωδίες η Βαβυλωνία δεν κούραζε ποτέ το κοινό και ο
1110
Αντ. Τασσόγλους σημείωνε ειδικότητα υπόκρισης στο ρόλο του Ανατολίτη. Η
πρόσκληση από τους θεατές των Ελλήνων συγγραφέων επί σκηνής, μετά το τέλος της
παράστασης, είχε τη σημασία της αναγνώρισης για το έργο τους και την αξία τους,
αλλά και την ώθηση για συνέχιση της παραγωγής και της προόδου της
δραματουργίας.

1 Υιός και υιός (Ξ) 1 Δίδυμοι (Σαίξπηρ) (Π) (Ξ)
(Bourgeois & D’Ennery)
2 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 2 Μίδας και ο κουρεύς (Π) (Ε)
(Cicconi) του
(Λάσκαρης)
3 Πενθερά (Ξ) 3 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’
Εnnery)
4 Φυσέκης (D’Ennery & (Ξ) 4 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
5 Οδυσσεύς Ανδρούτσος (Ε) 5 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Αντωνιάδης) Λουλουδάκη
6 Θεσμοί του Λυκούργου (Ε) 6 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Σούτσας) (Κοτσεμπού)
7 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 7 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
Dugué)
8 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 8 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Βερν) (Πίστης)
(διασκ. D’Ennery)
9 Βασιλεύς διασκεδάζει (Ξ) 9 Ερωτική παγίς (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ)
10 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 10 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
11 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 11 Υπό την τράπεζαν (Μ) (Ε)
(Μαυρομιχάλης) (Πίστης)
12 Ροκαμβόλ (Ξ) 12 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
(Bourgeois & de Terrail) (Πίστης)
1111
13 Αμλέτος (Ξ) 13 Βαβυλωνία (Π) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Βυζάντιος)
14 Δεσμίς ίων (Dumanoir & (Ξ) 14 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
D’Ennery) (Πίστης)
15 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 15 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
16 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 16 Καναρίνι (Νικολάρας) (Μ) (Ε)
& Baudouin Daubingy)
17 Μοσχομάγκα των (Ξ) 17 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
Παρισίων (Bayard & (διασκ. Καλύβας)
Vanderburch)
18 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 18 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
19 Στραγγαλισταί των (Ξ) 19 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
Ινδιών (Garand) (Πίστης)
20 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 20 Ταξείδι του Ανανία (Π) (Ξ)
(Séjour)
21 Δασοφύλακες (Δουμάς (Ξ) 21 Δύο γάμοι και χορός (Μ) (Ε)
πατήρ) επάνω στο ταψί
(Γέροντας)
22 Σελήνη του μέλιτος (Ξ) 22 Δεκανεύς και η (Μ) (Ξ)
(Καβαλόττι) πατριώτισσά του
23 Φυγάδες (Bourgeois & (Ξ) 23 Βέβαια, βέβαια (Μ) (Ξ)
D’Ennery) (διασκ. Πίστης)
24 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 24 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus)
25 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 25 Κακό συναπάντημα (Μ) (Ε)
(Κοππέ) (Λάσκαρης)
26 Ενδυμίων και Σελήνη (Ε) 26 Ανδρομέδα και Περσεύς (Π) (Ε)
(Αποστολόπουλος) (Ζάνος)
27 Έπαυλις Πονταλέκ (Ξ) 27 Νυκτερινή συνάντησις (Μ) (Ξ)
(D’Ennery & Duguè)
28 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
Νικηφόρος)
1112
Ο θίασος «Μένανδρος» έδωσε στο θέατρο «Παράδεισος» από 6 Ιουνίου έως 6
Σεπτεμβρίου 1887, πενήντα τρεις παραστάσεις με είκοσι επτά δράματα και είκοσι
οκτώ κωμωδίες. Παρουσίασε πέντε ελληνικά δράματα και είκοσι δύο ξένα. Από τις
κωμωδίες σχεδόν το μισό ρεπερτόριο ήταν ξένο (δεκαπέντε) και το υπόλοιπο
ελληνικό (δεκατρία). Οι Έλληνες κωμωδιογράφοι Αλ. Πίστης, Π. Ζάνος, Ανδρ.
Νικολάρας και Ν. Λάσκαρης εμπλούτιζαν το δραματολόγιο, από όπου αντλούσαν
έργα οι θίασοι. Στους μεταφραστές προστέθηκαν οι Γ. Βαλαβάνης, Π.Β. Παπαδάκης
(υπάλληλος του Υπουργείου Εξωτερικών), Γ. Μαγγιώρος, Ευάγγ. Ζαλοκώστας και
Δημοσθένης Πίστης.
Το 1887, ο θίασος απαρτιζόταν από πολλούς ηθοποιούς, από τους οποίους
αρκετοί αποδείχθηκαν αξιόλογοι στη δραματική σταδιοδρομία τους και έγιναν πολύ
αγαπητοί στο αθηναϊκό κοινό. Το ρεπερτόριο ήταν ποικίλο σε δράματα και κωμωδίες.
Τα περισσότερα ήταν γνωστά έργα από παλαιότερα έτη που συμπληρώθηκαν με την
προσθήκη κάποιων νέων, όπως Οι δίδυμοι του Σαίξπηρ, εξελληνισμένη κωμωδία από
τον Δ. Ταβουλάρη στα «καθ’ ημάς». Ο Ευάγγ. Παντόπουλος και ο Σπ. Ταβουλάρης
έκαναν εξαιρετική εμφάνιση. Η θεατρική κριτική άρχισε να προσέχει την υπόκριση
της Μέλπ. Κωνσταντινοπούλου και να αποφαίνεται υπέρ αυτής για τη σκηνική χάρη
της. Έδειξε επίσης ενδιαφέρον για την τέχνη των ηθοποιών Αμαλίας Πίστη και
Πολυξένης Σούτσα. Ο Άμλετ ή Αμλέτος του Σαίξπηρ με πρωταγωνιστή τον Δ.
Ταβουλάρη ήταν έργο που δεν έλειπε από το ρεπερτόριο του θιασάρχη σε κάθε
θεατρική περίοδο, λόγω της προσωπικής του επιτυχίας. Στο ρεπερτόριο σημειωνόταν
η παρουσίαση του Φυσέκη (Cartouche) των A. D’Ennery και F. Dugué με
πρωταγωνιστή τον Σπ. Ταβουλάρη, έργο που γνώρισε αρκετές επαναλήψεις. Τα έργα
του θιάσου «Μένανδρος» θεωρήθηκαν ότι περιέγραφαν ανθρώπινα αισθήματα με
υψηλό φρόνημα και πρόσφεραν ανακουφιστική ψυχαγωγία και ηθική διδαχή.

1 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 1 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Κοππέ)
2 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 2 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Πίστης)
Dugué)
3 Γαλάτεια (Ε) 3 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(Βασιλειάδης) (διασκ. Νικηφόρος)
1113
4 Είναι τρελλή (Ξ) 4 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Melesville & Baudouin Λουλουδάκη
Daubingy) (Thiboust & Barrière)
5 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 5 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Βερν) (Cavalli)
6 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 6 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
(Μαυρομιχάλης) (Πίστης)
7 Δύο λοχίαι (Ξ) 7 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Baudouin Daubigny &
Maillard)
8 Λησταί (Ξ) 8 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Σίλλερ) (Βλάχος)
9 Λάζαρος ο βοσκός (Ξ) 9 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Bouchardy) (Μολιέρος)
10 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 10 Υπό την τράπεζαν (Μ) (Ε)
(Bourgeois) (Πίστης)
11 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 11 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus)
12 Δεσμίς ίων (Ξ) 12 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Πίστης)
13 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 13 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Rosier) (Κοτσεμπού)
14 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 14 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
15 Πενθερά (Ξ) 15 Βαβυλωνία (Π) (Ε)
(Dumanoir & D’ (Βυζάντιος)
Εnnery)
16 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 16 Γιάντες (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Πίστης)
17 Τυφλός (Ξ) 17 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Bourgeois & D’Ennery) (Ζάνος)
18 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 18 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
19 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 19 Άστε ντούα ου (Μ) (Ε)
1114
(Séjour) (Πίστης)
20 Τριακονταετής ζωή ενός (Ξ) 20 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
χαρτοπαίκτου (διασκ. Νικηφόρος)
(Ducange & Dinaux)
21 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 21 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
Cormon) (Μολιέρος)
22 Αμλέτος (Σαίξπηρ) (Ξ) 22 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
23 Φυσέκης (D’Ennery & (Ξ) 23 Φρόνιμος σύζυγος (Π) (Ξ)
Dugué) (Goldoni)
24 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 24 Δίδυμοι (Σαίξπηρ) (Π) (Ξ)
de Terrail)
25 Έκθετος του (Ξ) 25 Καμελιοφόρος χήρα (Μ) (Ξ)
ορφανοτροφείου της Αγ. (Siraudin, Thiboust &
Μαρίνης Délacour)
(Giacometti)
26 Στραγγαλισταί των (Ξ) 26 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Ινδιών (Garand) Καπανδρίτι (Grangé &
Thiboust)
27 Φυγάδες (Ξ) 27 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
28 Ιωάννα των δακρύων, (Ξ) 28 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
Ιωάννα των γελώτων (Cameroni)
29 Μερόπη (Ε) 29 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
30 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 30 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
31 Πατρίς (Σαρντού) (Ξ) 31 Καναρίνι (Νικολάρας) (Μ) (Ε)
32 Κρίσπος (Ε) 32 Ζηλοτυπία ή Γάμος του (Μ) (Ξ)
(Αντωνιάδης) Μουντζούρη
(Μολιέρος)
33 Απολωλότα πρόβατα (Ξ) 33 Περιφέρεια (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Σουρής)
34 Άποροι πολυτελείς (Ξ) 34 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Ωζιέ & Φούσκε) (Ραγκαβής)
35 Άλωσις της (Ε) 35 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
Κωνστινουπόλεως (Λαμπίς)
1115
(Καλαποθάκης)
36 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 36 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Pyat) (Nuitter & Désarbres)
37 Νέρων (Κόσσα) (Ξ) 37 Ερωτική παγίς (Μ) (Ξ)
(Ζάνος)
39 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Σουρής)
40 Όχι, όχι ευχαριστώ (Μ) (Ε)
(Γεωργαντόπουλος)
41 Πομφόλυξ (Π) (Ξ)
(Bersezio)
42 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
43 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
44 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
45 Περιηγητής Άχολος (Π) (Ε)
46 Μουσική συναυλία (Μ) (Ε)
(Πίστης)
λαγούς κανέναν δεν
πιάνει
48 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
49 Προς το θεαθήναι (Μ) (Ξ)
(Labiche & Martin)
50 Δεκανεύς και η (Μ) (Ξ)
πατριώτισσά του
51 Καρβουνιάρηδες (Μ) (Ξ)
(Gille)
52 Φλύαρος φιλόσοφος (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
53 Γάμος άνευ νύμφης (Μ) (Ε)
54 Δεν έσχισες την γάτα (Μ) (Ε)
1116
(Παντόπουλος)
55 Πανουργίαι των (Μ) (Ε)
υπηρετών
56 Γυναίκα του μπαρμπέρη (Μ) (Ε)
(Αλεξόπουλος)
57 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
νύμφη (Νικολάρας)
Ο θίασος των αδελφών Ταβουλάρη το 1888 από 16 Ιουνίου έως 27

Δεκεμβρίου πραγματοποίησε κατά το καλοκαίρι στο θέατρο «Ομόνοια» και κατά το
χειμώνα στο θέατρο «Αθηνών» συνολικά εκατόν οκτώ παραστάσεις. Παρουσίασε
τριάντα επτά δράματα και πενήντα επτά κωμωδίες. Από τα έργα αυτά πέντε ήταν
ελληνικά δράματα και είκοσι έξι ελληνικές κωμωδίες. Τα ξένα δράματα ήταν τριάντα
δύο και οι κωμωδίες τριάντα μία (πίνακας 19). Ακόμα η ελληνική παρουσία στο
ρεπερτόριο είναι πολύ μικρή με εξαίρεση το είδος της κωμωδίας. Οι ελληνικές
κωμωδίες ήταν όλες μονόπρακτες του Ευάγγελου Παντόπουλου, του Αλέξανδρου
Πίστη, του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, του Παναγιώτη Ζάνου, του Δημοσθένη
Αλεξόπουλου, του Ανδρέα Νικολάρα.
Ο θιασάρχης Δ. Ταβουλάρης καθιέρωσε επιτροπή λογίων για συμβουλές επί
του ρεπερτορίου με σκοπό τη βελτίωση της συμβολής του θιάσου στην ανύψωση της
ελληνικής σκηνής, αλλά και της καλαισθησίας του αθηναϊκού κοινού. Η συμμετοχή
του κωμικού Ευάγγ. Παντόπουλου και η επιτυχία του στους Μυλωνάδες συντέλεσε
στην αθρόα προσέλευση του κόσμου. Η μουσική εκτέλεση και η διδασκαλία των
μουσικών έγιναν αντικείμενο προσοχής από τους κριτικογράφους, ώστε οι αναφορές
για την ποιότητά τους ήταν πλέον συχνές, ιδιαίτερα για τις κωμωδίες μετ’ ασμάτων.
Αντικείμενα κριτικής ήταν και τα θέατρα και οι πολυτελείς ανανεώσεις και οι
επιδιορθώσεις τους. Η Χαρίκλεια Αθανασοπούλου εντυπωσίασε από τις πρώτες
εμφανίσεις της το κοινό και τους κριτικούς με τη φωνή και το παράστημά της. Το
κοινό επιζητούσε μουσική και τραγούδια στις κωμωδίες, συγκίνηση από τα «ελαφρά»
κοινωνικά δράματα και ηθικά διδάγματα. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος εμφανίσθηκε ως
εξαίρετος ηθοποιός αλλά και ως καλός κωμωδιογράφος (Δεν έσχισες την γάτα, Αι
1117
πανουργίαι των υπηρετών). Όταν ο σκηνικός διάκοσμος και οι ενδυμασίες δεν
ικανοποιούσαν, οι κριτικοί του θεατρικού χώρου κατέκριναν την παράσταση και το
θίασο, που δεν μερίμνησε σχετικά.

1 Δαλιδά (Ξ) 1 Δύο ντροπαλοί (Μ) (Ξ)
(Φεγιέ)
2 Άπορος ευγενής (Ξ) 2 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Dumanoir & Lafargue)
3 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 3 Ενός λεπτού αργοπορία (Μ) (Ξ)
(Giacometti)
4 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 4 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
πατήρ) Λουλουδάκη (Thiboust
& Barrière) (διασκ.
Βλάχος)
5 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 5 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
& Cormon)
6 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 6 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Λέσσινγκ) (διασκ. Καλύβας)
(κωμειδύλλιο)
7 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 7 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Bourgeois) (Cavalli)
8 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 8 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Βλάχος)
Dugué)
9 Υιός της Κοραλίας (Ξ) 9 Δοκιμάζετε την γυναίκα (Μ) (Ξ)
(Delpit) μου
10 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 10 Υπό την τράπεζαν (Μ) (Ε)
(Rosier) (Πίστης)
11 Γέρω-Μαρτέν (Ξ) 11 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Grangé & Cormon) (διασκ. Νικηφόρος)
12 Μήδεια (Ξ) 12 Αριθμός 13 (Π (Ξ)
(della Valle) (Bisson)
13 Περιπέτειαι απόρου νέου (Ξ) 13 Δύο δόμινα (Μ) (Ε)
(Φεγιέ) (Μωραϊτίδης)
1118
14 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 14 Ριπίδιον (Π) (Ξ)
(Βερν) (Goldoni)
15 Λάζαρος ο βοσκός (Ξ) 15 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Bouchardy) (Πίστης)
16 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 16 Ζηλοτυπία του Γιάννη (Μ) (Ε)
(Lytton) (Αλεξόπουλος)
17 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 17 Φρόνιμος σύζυγος (Π) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) (Goldoni)
18 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 18 Δεν έσχισες την γάτα (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Παντόπουλος)
19 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 19 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
de Terrail) (Πίστης)
20 Στραγγαλισταί των (Ξ) 20 Δίδυμοι (Σαίξπηρ) (Π) (Ξ)
Ινδιών (Garand)
21 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 21 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Cicconi)
22 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 22 Με την συμφωνίαν να (Μ) (Ξ)
& Baudouin Daubingy) ροχαλίζεις ή Ροχαλητό
23 Αδιάφοροι (Gaspar) 23 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
24 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 24 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard) (Scribe & Melesville)
25 Πατρίς (Σαρντού) (Ξ) 25 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
26 Νέρων (Κόσσα) (Ξ) 26 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Ραγκαβής)
27 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 27 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Κοππέ) (Λαμπίς)
28 Μάξβελ (Ξ) 28 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
(Barbier)
29 Φυγάδες (Ξ) 29 Πομφόλυξ (Π) (Ξ)
(Bourgeois & D’Ennery) (Bersezio)
30 Αμλέτος (Σαίξπηρ) (Ξ) 30 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
1119
31 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 31 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Séjour)
32 Ιωάννα των δακρύων, (Ξ) 32 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
Ιωάννα των γελώτων Νικηφόρος)
33 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ) 33 Μουσική συναυλία (Μ) (Ε)
(Πίστης)
34 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (E) 34 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(Labiche & Martin)
35 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 35 Προς αποχαιρετισμόν (Μ) (Ε)
Παρισίων (Στεφάνου)
(Pyat)
36 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
(Ζάνος)
38 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
39 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
(Μολιέρος)
42 Καμελιοφόρος χήρα (Μ) (Ξ)
(Siraudin, Thiboust,
Délacour)
43 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
44 Δημάρχου εκλογή (Π) (Ε)
(Ζάνος)
45 Πετεινός (Μ) (Ε)
46 Θάνατος του (Μ) (Ε)
Περικλέους
47 Κακή ώρα (Μ) (Ε)
1120
48 Ύδωρ της λήθης (Μ) (Ε)
49 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
50 Άστε ντούα ου (Μ) (Ε)
(Πίστης)
πιάνει
52 Κακό συναπάντημα (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
54 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
(Πίστης)
55 Καναρίνι (Νικολάρας) (Μ) (Ε)
56 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
57 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
58 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Κορομηλάς) (κωμειδ.)
59 Λύσις του ανατολικού (Π) (Ε)
ζητήματος (Κόκκος)
(κωμειδ.)
60 Κουλούρης (Grangé & (Μ) (Ξ)
Thiboust)
61 Θα την κατακτήσω (Μ) (Ξ)
(Legouvé)
62 Σωκράτης και η σύζυγός (Μ) (Ξ)
του (de Banville)
Το 1889 από 3 Ιουνίου έως 22 Οκτωβρίου σημειώθηκαν εκατόν δεκαεπτά

παραστάσεις με τριάντα πέντε δράματα και εξήντα δύο κωμωδίες. Ελληνικό δράμα
ήταν ένα, όλα τα υπόλοιπα ήταν ξένα. Παίχθηκαν είκοσι έξι ελληνικές κωμωδίες,
μεταξύ των οποίων τρία κωμειδύλλια και τριάντα έξι ξένες κωμωδίες (πίνακας 20).
Μεταφραστές του ξένου δράματος αριθμούνται ακόμα οι Ηλίας Βεργόπουλος,
Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος και ο πρίγκιπας Βερνάρδος του Σαξ-Μάινιγγεν. Ο
1121
Ευάγγ. Παντόπουλος προσέθεσε τραγούδια και μουσική σε κωμωδίες, όπως στη
διασκευή του Γ. Νικηφόρου Όμοιος τον όμοιον.
Το θέατρο «Ομόνοια» είχε μικρή σκηνή και δεν ήταν κατάλληλο για την
εκτέλεση ορισμένων έργων. Παραταύτα ο θίασος έδειχνε τάξη και επιμέλεια. Η
ορχήστρα του θεάτρου είχε καλούς μουσικούς και έπαιζε εκλεκτά μουσικά τεμάχια.
Ο Ευάγγ. Παντόπουλος ήταν ο ηθοποιός που κατά την παράσταση, ιδιαίτερα στα
κωμειδύλλια, αυτοσχεδίαζε ως φύσει κωμικός. Μαζί του «έδεναν» η Αμαλία Πίστη
και η Άννα Λαζαρίδου. Το ζεύγος Ταβουλάρη σημείωνε επιτυχίες και τα δράματα με
τις «ωραίες» ιδέες χειροκροτιούνταν. Ο Διονύσιος Ταβουλάρης είχε μεγάλο εύρος
ρόλων στο ρεπερτόριό του, που ως επί το πλείστον έφερνε εις πέρας αίσια και
έντεχνα. Ο Γ. Πετρίδης, από τα μέλη του θιάσου, έδειχνε μετρημένη και σώφρονα
δραματική υπόκριση και συντελούσε στη διεξαγωγή των έργων. Στον Βασιλέα Ληρ
κατέγραψε στη θεατρική σταδιοδρομία του μεγάλη επιτυχία, που του προσέδωσε
ειδικότητα. Η τύχη της Μαρούλας, το κωμειδύλλιο του Δημ. Κορομηλά έφερε την
επανάσταση στην ελληνική σκηνή, με το είδος του, αλλά ανάγκασε και τους
ηθοποιούς να δείξουν τα φωνητικά τους προσόντα στο τραγούδι. Ο κόσμος
ενθουσιάσθηκε με το έργο και το υποστήριξε. Με τα κωμειδύλλια άρχισαν να
αναφέρονται και οι μουσουργοί και οι μουσικοί διευθυντές της ορχήστρας, όπως οι
Α. Σάιλερ, Λ. Σπινέλλης κ.ά.

1 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 1 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Κοππέ) Πίστης)
2 Ποιμενίς του Ιβσύ (Ξ) 2 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Thiboust και Grangé) (Πίστης)
3 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 3 Δίδυμοι (Σαίξπηρ) (Π) (Ξ)
Cormon)
4 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 4 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & Ξηροχωρίτης
5 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 5 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
Μενιδιάτισσα
(Baxton)
6 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 6 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Giacometti)
1122
7 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 7 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
(Λέσσινγκ)
8 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 8 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
& Cormon) (Cavalli)
9 Είναι τρελλή (Ξ) 9 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(Melesville & Baudouin (διασκ. Νικηφόρος)
Daubingy)
10 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 10 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
(Séjour)
11 Μιχαήλ Στρογγώφ (Βερν, (Ξ) 11 Πομφόλυξ (Bersezio) (Μ) (Ξ)
διασκ. D’Ennery)
12 Στραγγαλισταί των (Ξ) 12 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
Ινδιών (Garand) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
13 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 13 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Rosier)
14 Λάζαρος ο βοσκός (Ξ) 14 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Bouchardy)
15 Πατρίς (Σαρντού) (Ξ) 15 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
16 Ζουάβοι (Αρνώλδ) (Ξ) 16 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Βλάχος)
17 Δύο λοχίαι (Ξ) 17 Βιδάνιον (Labiche & (Π) (Ξ)
(Baudouin Daubigny & Délacour)
Maillard)
18 Αικατερίνη Χόβαρτ (Ξ) 18 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
(Δουμάς πατήρ) (Πίστης)
19 Μετά πέντε έτη ή Κατά (Ξ) 19 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
Πέτρον και Λουίζαν
(Cormon & D’ Εnnery)
20 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ) 20 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
de Terrail) (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
21 Αμλέτος (Σαίξπηρ) (Ξ) 21 Προς το θεαθήναι (Μ) (Ξ)
(Labiche & Martin)
1123
22 Μήδεια (Ξ) 22 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
(della Valle) (Πίστης)
23 Μυστηριώδης δήμιος της (Ξ) 23 Καναρίνι (Μ) (Ε)
Ενετίας (Bourgeois) (Νικολάρας)
24 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 24 Του Κουτρούλη ο γάμος (Μ) (Ε)
(Brisebarre & Nus) (Ραγκαβής)
25 Γιαννούλα η πεντάμορφη (Ε) 25 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Πέρβελης) (Μολιέρος)
26 Βασιλεύς Ληρ (Ξ) 26 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Σουρής)
27 Γέρω-δεκανεύς (Ξ) 27 Κόκκινα πανταλόνια ή (Μ) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) Κόκκινον πανταλόνιον
28 Γαλάτεια (Ε) 28 Μη δίδεις θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Βασιλειάδης) τας υπηρετρίας
(Λαμπίς)
29 Αιματηρά κηλίς 29 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
(Maillan & Boulé) (Nuitter & Désarbres)
30 Αδιάφοροι (Ξ) 30 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Gaspar)
31 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 31 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Μωραϊτίδης)
32 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 32 Φρόνιμος σύζυγος (Π) (Ξ)
(Μαυρομιχάλης) (Goldoni)
33 Κλαβίγιος (Ξ) 33 Προικοθήρας (Μ) (Ε)
(Γκαίτε) (Νικολάρας)
34 Άλωσις της (Ε) 34 Γαμβρός ο θησαυρός (Μ) (Ξ)
Κωνσταντινουπόλεως
35 Φυσέκης (Ξ) 35 Ένα ποτήρι νερό κρύο (Μ) (Ξ)
(D’Ennery & Dugué)
36 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 36 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ)
(Ζάνος)
38 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
1124
41 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
43 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
(Κόκκος) (κωμειδ.)
λαγούς, κανένα δεν
πιάνει
47 Με την συμφωνίαν να (Μ) (Ξ)
ροχαλίζεις ή Ροχαλητό
48 Γάμος της Ζαμπέτας (Π) (Ε)
(Ζάνος) (κωμειδ.)
49 Δημάρχου εκλογή (Π) (Ε)
(Ζάνος)
Το 1890 από 3 Ιουνίου έως 4 Οκτωβρίου ο θίασος πραγματοποίησε περίπου

εκατό παραστάσεις, με τριάντα έξι δράματα και σαράντα εννέα κωμωδίες. Από τα
έργα αυτά ελληνικά ήταν τέσσερα δράματα και δεκαεννέα κωμωδίες. Τα ξένα ήταν
τριάντα δύο δράματα και τριάντα κωμωδίες. Προστίθεται ένας μεταφραστής στον
κατάλογο, ο Α.Β. Παπαγεωργακόπουλος. Παρατηρούμε ότι παίζονται περισσότερες
κωμωδίες από δράματα.
Αρκετές εφημερίδες το 1890 πίστευαν ότι οι ηθοποιοί του θιάσου
«Μένανδρος» δεν ήταν καινοτόμοι και ότι δεν παρουσίαζαν τίποτα καινούργιο.
Επίσης τους επέκριναν ότι μελετούσαν ελάχιστα, χρησιμοποιούσαν συχνά τους
υποβολείς, γεγονός που προκαλούσε τη δυσφορία των κριτικών. Αυτή όμως η
1125
πρακτική οφειλόταν κυρίως στη συχνότητα των παραστάσεων και στη γοργή
εναλλαγή των παρουσιαζόμενων έργων, που δεν τους επέτρεπε να προετοιμάζονται
όπως έπρεπε. Μια επίσης προσεκτική ματιά στο ετήσιο ρεπερτόριό τους μας δείχνει
ότι κάθε χρόνο το συμπλήρωναν με νέα έργα είτε του συρμού είτε κλασικά. Ο
σκηνικός διάκοσμος, οι ενδυμασίες και η μουσική υπόκρουση δεν προσέχονταν
ιδιαίτερα και δεν είχαν σχέση με το όλο κλίμα του έργου.
Ενώ στα πρώτα βήματά της η ελληνική σκηνή γνώριζε τριών ειδών
κοστούμια, τη χλαμύδα, τη φουστανέλα και το ντόμινο, από το 1860 και μετά, οι
ηθοποιοί είτε δανείζονταν από τα αποθέματα και τα κατάλοιπα των ξένων θιάσων
είτε εξασφάλιζαν, όπως ο Ταβουλάρης, δικό τους πλούσιο βεστιάριο. Όμως και στο
σύνολο της ευρωπαϊκής σκηνής, δεν υπήρχε ακόμα η αντίληψη για την ιστορική
πιστότητα στη σκηνογραφία και το θεατρικό κοστούμι.
Ο θίασος «Μένανδρος», που παρουσιάζει σταθερή πορεία από τη στιγμή που
ιδρύεται, αντιμετωπίζει διάφορες δυσκολίες (όπως την πυρκαγιά στη Σμύρνη και την
καταστροφή της γκαρνταρόμπας και των σκηνικών), έλλειψη χρημάτων και την
αδιαφορία του κράτους. Πάντα όμως παρουσιάζει ποικιλία στο ρεπερτόριό του και το
πιο αξιόλογο, ένα σημαντικό πρωταγωνιστή τον Διονύσιο Ταβουλάρη, ο οποίος με τη
συνεργασία του αδερφού του Σπ. Ταβουλάρη, αφήνουν το στίγμα τους στη θεατρική
σκηνή, ο πρώτος στην τραγωδία και ο δεύτερος στην κωμωδία. Κάνουν συνεχείς
περιοδείες και κάθε χρόνο σχεδόν – ειδικά από το 1880 και μετά – εμφανίζονται στην
Αθήνα. Η σύνθεση αυτού του θιάσου δεν είναι σταθερή, εκτός από την παρουσία της
συζύγου του Διονύσιου Ταβουλάρη, Σοφίας [Πανά]. Ο Δ. Ταβουλάρης υποκρίνεται
έως τις αρχές του 20ού αιώνα και έχει τη μακροβιότερη παρουσία στο θέατρο.
Ο Τύπος γενικά ζητούσε εμφάνιση νέων έργων. Το κοινό είχε κουραστεί από
την επανάληψη του ίδιου ρεπερτορίου, έδειχνε, όμως, ενδιαφέρον για το θίασο και
τους κόπους του. Ο Τύπος καταφερόταν εναντίον ορισμένων έργων ότι δεν είχαν
κάθαρση και ότι ήταν ανήθικα και ακατάλληλα. Με ανησυχία αναφέρονται οι
κριτικογράφοι στους Μυλωνάδες, υποστηρίζοντας ότι είχαν προστεθεί αθυροστομίες
και βωμολοχίες και συμβούλευαν για επαναφορά στην πρώτη εκδοχή του
κωμειδυλλίου, όπως είχε διασκευασθεί από τον Παντελή Σούτσα. Η θεατρική κριτική
επέκρινε κάποια χαλάρωση που έδειχνε ο θίασος και καταδίκαζε την υπόκριση ακόμα
και του Δ. Ταβουλάρη ως ατυχή στον Οθέλλο ή ως αμελέτητη της Σοφίας Ταβουλάρη
στην Αιμιλία Γκαλόττι ή του Γρ. Σταυρόπουλου ως Ιάγου. Δεν άρεσε και ο Ευάγγ.
Παντόπουλος σε δραματικό ρόλο στη Γιαννούλα την πεντάμορφη του Κ. Σ. Πέρβελη.
1126
Η θεατρική κριτική σχολίαζε αρνητικά την υπόκριση του Σπ. Ταβουλάρη στον
Ταρτούφο και επαινούσε τον Μ. Αρνιωτάκη, με επιχειρήματα και για τους δύο
δικαιολογώντας τις θέσεις της. Η διαμαρτυρία των κριτικογράφων για τους υποβολείς
ήταν έντονη. Παρατηρήθηκε βέβαια ασυμφωνία στις θεατρικές κριτικές απόψεις,
κάποιες μπορεί να ήταν αντιφατικές και να πλησίαζαν προς την εμπάθεια. Ο μπάρμπα
Λινάρδος ή Το τέλος της Μαρούλας του Δημ. Κόκκου υπήρξε μία επιτυχής εκτέλεση
του έργου, αλλά τα μέλη του θιάσου δέχθηκαν παρατηρήσεις για την ερμηνεία τους.
Το κοινό, όμως, είχε διαφορετική άποψη και αθρόο συνέρεε. Διακρίνουμε λοιπόν και
ασυμφωνία των απόψεων των κριτικογράφων και της κοινής γνώμης.

1 Αγαπητικός της (Ε) 1 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
βοσκοπούλας (Μολιέρος)
2 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 2 Αργυρώ και Θανάσης (Μ) (Ξ)
(Κοππέ) (διασκ. Νικηφόρος)
3 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 3 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
Dugué)
4 Δανισέφ (Δουμάς υιός) (Ξ) 4 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
5 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 5 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
6 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
8 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)

9 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης) (κωμειδ.)
10 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Άννινος)
11 Κρυψώνα (Μ) (Ξ)
1127
Στο διάστημα από 31 Μαΐου έως 4 Ιουλίου 1892, ο θίασος πραγματοποίησε
είκοσι τέσσερις παραστάσεις με πέντε δράματα και ένδεκα κωμωδίες, εκ των οποίων
ένα ελληνικό δραματικό ειδύλλιο του Δημ. Κορομηλά (Ο αγαπητικός της
βοσκοπούλας) και επτά ελληνικές κωμωδίες και κωμειδύλλια. Η θεατρική κριτική
όσο αφορά το δραματικό ειδύλλιο του Δημ. Κορομηλά διχάστηκε με αρνητικά και
θετικά σχόλια, αλλά η κοινή γνώμη έδειξε την αντίθεσή της με τη συρροή στο θέατρο
και την αγάπη της για το θίασο και το συγγραφέα.

1 Φρου-φρου (Ξ) 1 Ταρτούφος (Π) (Ξ)
(Meilhac & Halévy) (Μολιέρος)
2 Αμλέτος (Ξ) 2 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
3 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 3 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Βερν) (κωμειδ.)
4 Αγαπητικός της (Ε) 4 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
βοσκοπούλας (Λάσκαρης)
5 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 5 Κωμειδύλλιον (Π) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Λάσκαρης)
Dugué) (κωμειδ.)
6 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 6 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(Scribe & Legouvé) (διασκ. Γ. Νικηφόρος)
7 Οθέλλος (Ξ) 7 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Ζάνος)
8 Σαπφώ (Ε) 8 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Καλαποθάκης) (Σουρής)
9 Δύο ορφαναί (Ξ) 9 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(D’Ennery & Cormon) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
10 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 10 Προικοθήραι (Π) (Ε)
(Bourgeois) (Καλαποθάκης)
(κωμειδ.)
1128
11 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 11 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Κοππέ) (Cavalli)
12 Κυρία με τα καμελίας (Ξ) 12 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
(Δουμάς υιός) (Μολιέρος)
13 Αρχισιδηρουργός (Ξ) 13 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Ζ. Ονέ) (Μωραϊτίδης)
14 Συνωμοσία του Φιέσκου (Ξ) 14 Ποιητής και δικηγόρος (Μ) (Ε)
εν Γενούη (Κοτσελόπουλος)
(Σίλλερ)
15 Φαιδώρα (Σαρντού) (Ξ) 15 Αγάπη της Λουλούκας (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
16 Μυζότ (Γκυ ντε (Ξ) 16 Πανηγύρι του χωριού (Π) (Ε)
Μωπασσάν & Νορμάν) (Κυριακού) (κωμειδ.)
17 Πατρίς (Σαρντού) (Ξ) 17 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
18 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 18 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Rosier) Μενιδιάτισσα (Baxton)
19 Λαυρεντία (Tarbé des (Ξ)
Sablons & D’Ennery)
20 Νέρων (Κόσσα) (Ξ)
21 Μήδεια (Legouvé & (Ξ)
della Valle)
22 Δέσποινα της Λυών (Ξ)
(Lytton)
23 Γέρω-δεκανεύς (Ξ)
24 Ροκαμβόλ (Bourgeois & (Ξ)
de Terrail)
25 Ξένη (Δουμάς υιός) (Ξ)
26 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ)
27 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ)
(Séjour)
28 Άλωσις της (Ε)
29 Άλωσις της Τριπόλεως (Ε)
1129
30 Λουίζα Μίλλερ (Σίλλερ) (Ξ)
31 Φαύστα (Βερναρδάκης) (Ε)
32 Διονυσία (Δουμάς υιός) (Ξ)
Πίνακας 23: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Μένανδρος» με τη σύμπραξη της Αικατερίνης
Βερώνη κατά το 1893.
Στο διάστημα από 3 Ιουνίου έως 12 Οκτωβρίου 1893 ο θίασος «Μένανδρος»

με τη σύμπραξη της Αικατερίνης Βερώνη έδωσε εκατόν είκοσι δύο παραστάσεις,
τριάντα δύο δραμάτων και δεκαοκτώ κωμωδιών. Από τα τριάντα δύο δράματα πέντε
ήταν ελληνικά. Τα υπόλοιπα είκοσι επτά ήταν έργα ξένου δραματολογίου. Από τις
δεκαοκτώ κωμωδίες, ένδεκα ήταν ελληνικές μεταξύ των οποίων επτά κωμειδύλλια.
Οι λοιπές επτά κωμωδίες ήταν ξένες (πίνακας 23). Το ξένο ρεπερτόριο υπερτερούσε
στα δράματα και το ελληνικό στις κωμωδίες, κυρίως στα κωμειδύλλια, που έκαναν
και πολλές παραστάσεις, όπως και τα δραματικά ειδύλλια. Επίσης από τα ελληνικά
δράματα η Φαύστα του Βερναρδάκη πραγματοποίησε αρκετές παραστάσεις και
θεωρήθηκε προσωπική επιτυχία της Αικ. Βερώνη αλλά και του Διον. Ταβουλάρη.
Αναφέρονται νέοι μεταφραστές του ξένου δραματολογίου, όπως οι Τρύφων
Ευαγγελίδης, Κωνσταντίνος Γιολδάσης και Γεώργιος Τσοκόπουλος. Μουσική για τα
κωμειδύλλια έγραψαν οι Ανδρέας Σάιλερ και Λουδοβίκος Σπινέλλης.
Ο θίασος έδειξε αρμονική σύνθεση και δίδαξε με τέχνη το ρεπερτόριό του. Το
κοινό ανταποκρίθηκε με θέρμη και συμπάθεια στον καταρτισμό του θιάσου και την
παρουσία της Αικ. Βερώνη. Η εμφάνισή της ωθούσε όλα τα μέλη να παρουσιάζουν
την καλύτερη δυνατή υποκριτική τους ικανότητα. Η κριτική ζητούσε σοβαρή
διδασκαλία και επαινούσε τις παραστάσεις του θιάσου «Μένανδρος» από ενδιαφέρον
για τη σωστή διαπαιδαγώγηση του κοινού στην αληθινή καλλιτεχνία, για την
επίτευξη του σκοπού της δημιουργίας εθνικού θεάτρου και για την αρμονική ταύτιση
της θεατρικής διδασκαλίας και της πρόσληψης του κοινού. Από τη θεατρική κριτική
δινόταν έμφαση στη δραματική απόδοση των χαρακτήρων από την Αικ. Βερώνη. Ο
Διον. Ταβουλάρης εκθειάστηκε και στον Αμλέτο και στον Οθέλλο. Δύο καλλιτέχνες
άρεσαν στο κοινό της Αθήνας στα κωμειδύλλια για την εύθυμη υπόκρισή τους και τις
φωνητικές τους ικανότητες, ο Ν. Ζάνος και η Χαρ. Ταβουλάρη. Ο Ν. Ζάνος απέδειξε
στη Διονυσία του Αλ. Δουμά υιού, ότι ήταν και ένας καλός δραματικός ηθοποιός,
ώστε η θεατρική κριτική τον ξεχώριζε. Η Αικ. Βερώνη, όπως διατυπωνόταν από
1130
όλους τους κριτικογράφους, επιτύγχανε σε οικογενειακά δράματα, ενώ η Ευαγγ.
Παρασκευοπούλου, που έπαιζε παράλληλα στην Αθήνα την ίδια εποχή, ήταν η κατ’
εξοχήν τραγική ερμηνεύτρια. Παρά τα όποια σχόλια των κριτικών για τα
κωμειδύλλια, το κοινό αρεσκόταν στην ευφυολογία τους, τα άσματα και τη μουσική
τους, όπως έδειχνε η προσέλευση των θεατών και η επιτυχία που σημείωναν. Ο
ημερήσιος και περιοδικός Τύπος παρουσίαζε υπέρ ενός ή μιας ηθοποιού μεροληψία,
με αποτέλεσμα τον επηρεασμό της κοινής γνώμης και τη δημιουργία κύκλου
φανατισμένων οπαδών προς τον έναν ή άλλον ηθοποιό, που οπωσδήποτε
λειτουργούσε ως αναστολή της κρίσης και της σκέψης. Ο φανατισμός, εκτός από την
βιαιότητα, που κατασταλάζει στην ψυχή, επηρεάζει και περιορίζει το πνεύμα.

1 Φαύστα (Βερναρδάκης) (Ε) 1 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
2 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 2 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Άννινος)
3 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 3 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Δουμάς υιός) Μενιδιάτισσα (Baxton)
4 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 4 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Βερν) (διασκ. Πίστης)
D’Ennery)
5 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 5 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Bourgeois, D’Ennery & (Πίστης)
Dugué)
6 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 6 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
(Scribe & Legouvé) (Κόκκος) (κωμειδ.)
7 Άλωσις της Τριπόλεως (Ε) 7 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
8 Αμλέτος (Σαίξπηρ) (Ξ) 8 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
9 Κόρη της Λήμνου (Ε) 9 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
(Προβελέγγιος) (Κόκκος) (κωμειδ.)
10 Νέρων (Κόσσα) (Ξ) 10 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
11 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 11 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
12 Βασίλειος ο (Ε) 12 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Βουλγαροκτόνος Λουλουδάκη (Thiboust
(Στρατήγης) & Barrière)
1131
13 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 13 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
(Séjour)
14 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ) 14 Πράσινο φουστάνι (Π) (Ε)
(Κοππέ) (Καλαποθάκης)
(κωμειδ.)
15 Λάμπρος Τζαβέλλας (Ε) 15 Επί του καταστρώματος (Π) (Ε)
(Δελλαπόρτας) (Στεφάνου)
(κωμειδ.)
16 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 16 Βιδάνιον (Π) (Ξ)
(Labiche & Délacour)
17 Δύο ορφαναί (Ξ) 17 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(D’Ennery & Cormon) (Μωραϊτίδης)
18 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 18 Γυναίκα του μπαρμπέρη (Μ) (Ε)
19 Νεράιδα του κάστρου (Ε) 19 Πολύ αργά (Μ) (Ξ)
(Δημ. Καμπούρογλου)
20 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 20 Ανανίας εις δεύτερον (Π) (Ε)
& Baudouin Daubingy) γάμον
(κωμειδ.)
(Cavalli)
22 Δίδυμοι (Σαίξπηρ) (Π) (Ξ)
23 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
25 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
26 Αλεπού (Ζάνος) (Π) (Ε)
27 Γενικός γραμματεύς (Μ) (Ε)
(Καπετανάκης)
28 Τράτα του καπετάν (Π) (Ε)
Κωνσταντή (Λάιος)
(κωμειδ.)
(Πίστης)
1132
30 Αι υπαίθριοι Αθήναι (Π) (Ε)
(Λάσκαρης &
Καπετανάκης)
(επιθεώρηση)
31 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος (Π) (Ε)
& Αστέρης)
Πίνακας 24: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Μένανδρος» με τη σύμπραξη του Ευάγγ.
Παντόπουλου και της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου κατά τη θερινή περίοδο του 1894.
Ο θίασος «Μένανδρος» με τη σύμπραξη του Ευάγγ. Παντόπουλου και της

Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου – πρωταγωνίστριας μέχρι τα μέσα Ιουλίου – έδωσε
στο διάστημα από 28 Μαΐου έως 27 Σεπτεμβρίου 1894, εκατόν επτά παραστάσεις.
Παρουσίασαν είκοσι δράματα και τριάντα δύο κωμωδίες. Από τα δράματα επτά ήταν
ελληνικά και δεκατρία ξένα. Από τις τριάντα δύο κωμωδίες, είκοσι ήταν ελληνικές εκ
των οποίων δύο επιθεωρήσεις και οκτώ κωμειδύλλια. Οι λοιπές δώδεκα ήταν ξένες
(πίνακας 24). Τα κωμειδύλλια και οι κωμωδίες μετ’ ασμάτων είχαν μουσική σύνθεση
από τους Ανδρέα Σάιλερ, Ιωσήφ και Σπυρίδωνα Καίσαρη και Λουδοβίκο Σπινέλλη.
Στη Νεράιδα του κάστρου του Δημ. Γρ. Καμπούρογλου ήταν η πρώτη φορά που
γινόταν ονομαστική αναφορά στον εκτελεστή των σκηνογραφιών τον Ιωάννη
Πουλάκο. Αναφέρουμε, για μία ακόμα φορά, ότι το ρεπερτόριο σε ελληνικά δράματα
ήταν φτωχό σε αντίθεση προς τις κωμωδίες, επιθεωρήσεις και κωμειδύλλια.
Τα κωμειδύλλια, με πρωταγωνιστή τον Ευάγγ. Παντόπουλο, αλλά και άλλους
ηθοποιούς, όπως τη Χαρ. Ταβουλάρη και τον Π. Σταματόπουλο, είχαν απήχηση
στους Αθηναίους, που προσέρχονταν για να απολαύσουν κάποιες στιγμές χαλάρωσης.
Η τραγωδός Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, στο σύντομο χρονικό διάστημα που
συνέπραξε με το θίασο «Μένανδρος», παρουσίασε όλες τις γνωστές επιτυχίες της.
Μαζί της ως Αρμάνδος στην Κυρία με τας καμελίας του Αλ. Δουμά υιού ο Εδμόνδος
Φυρστ, ηθοποιός πολλά υποσχόμενος για το μέλλον της ελληνικής σκηνής. Η
Αικατερίνη Μουστάκα, πρώην Δρακάκη, διακρίθηκε στο κωμειδύλλιο Το πράσινον
φουστάνι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη για τη διάπλαση του τύπου της αφελούς
Σαντορινιάς. Η Μουστάκα είχε επιδείξει επιμέλεια και σε ελαφρούς αλλά και σε
1133
σοβαρούς ρόλους, όπως στην αντικατάσταση της Παρασκευοπούλου στο πρόσωπο
της Δεισδαιμόνας, στην παράσταση του Οθέλλου του Σαίξπηρ. Ξαναπαρουσίαζαν οι
θιασάρχες αδελφοί Ταβουλάρη τις παλιές επιτυχίες τους, όπως Σαίξπηρ, Μολιέρο,
νεότερη γαλλική δραματουργία.

1 Αγαπητικός της (Ε) 1 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
βοσκοπούλας (Καπετανάκης)
2 Ιππόται της ομίχλης (Ξ) 2 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(D’Ennery) (κωμειδ.)
3 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ) 3 Αι υπαίθριοι Αθήναι (Π) (Ε)
(Λάσκαρης &
4 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 4 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
5 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 5 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
6 Βρυκόλακες (Ίψεν) (Ξ) 6 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
7 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 7 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
πατήρ) (Λάσκαρης) (κωμειδ.)
8 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 8 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Βλάχος)
9 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 9 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
10 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 10 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
(Βερν) (διασκ. (διασκ. Νικηφόρος)
D’Ennery)
11 Γιάννος και Φλώρα (Ε)
(Συνοδινός) (δραμ.
ειδύλ.)
12 Ματθίλδη (Pyat και Sue) (Ξ)
1134
13 Μοσχομάγκα των (Ξ)
Vanderburch)
15 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ)
Dugué)
16 Μέγας Γαλεότος (Ξ)
(Ετσεγαράυ)
Πίνακας 25: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Μένανδρος» σε σύμπραξη με τον Ευάγγ.
Παντόπουλο και τον Μ. Αρνιωτάκη κατά την χειμερινή περίοδο του 1894.
Από 3 Οκτωβρίου έως 30 Δεκεμβρίου 1894 ο θίασος «Μένανδρος» σε

σύμπραξη με τον Ευάγγ. Παντόπουλο και τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη πραγματοποίησαν
στο θέατρο «Κωμωδιών» τριάντα τρεις παραστάσεις, με δεκαέξι δράματα και δέκα
κωμωδίες. Από τα δράματα τρία ήταν ελληνικά (δύο δραματικά ειδύλλια και ένα
ιστορικό) και τα λοιπά δεκατρία δράματα ήταν ξένα, από τα οποία τρία σαιξπηρικά.
Από τις δέκα κωμωδίες, επτά ήταν ελληνικές, με τρία κωμειδύλλια και μία
επιθεώρηση (πίνακας 25). Σημαντικότερη παράσταση στο ρεπερτόριο αυτό ήταν η
εκτέλεση του έργου του Ίψεν Βρυκόλακες, μια παραστάση που είχε λαμπρή
διεξαγωγή για την εποχή με πρωταγωνιστή τον Ευτύχιο Βονασέρα. Είχε προηγηθεί
διάλεξη του Γρ. Ξενόπουλου για το συγγραφέα και τη δραματουργία του. Η
μετάφραση ήταν δοκιμότατη και φιλοτεχνημένη από τον Μ. Γιαννουκάκη.
Α/Α Δράματα Ελληνικά (Ε) ή Ξένα (Ξ)

1 Κράτος του ζόφου (Τολστόι) (Ξ)
2 Μέγας Γαλεότος (Ετσεγαράυ) (Ξ)
3 Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα (Μελισσιώτης) (Ε)
(δραματικό ειδύλλιο)
4 Φαιδώρα (Σαρντού) (Ξ)
5 Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις (Pichat) (Ξ)
Πίνακας 26: Τα παρασταθέντα δράματα του θιάσου «Μένανδρος» κατά το 1895
στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»
Σημαντική παράσταση ήταν η εκτέλεση του δράματος του Λ. Τολστόι Το

κράτος του ζόφου, σε τέλεια μετάφραση από τα ρωσικά, του Αγαθοκλή
1135
Κωνσταντινίδη. Η αναγγελία παρότρυνε το αθηναϊκό κοινό για παρακολούθηση του
έργου και τόνιζε ότι ήταν ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Πέρασε, όμως, απαρατήρητο, πιθανώς επειδή η αθηναϊκή κοινωνία δεν ήταν έτοιμη
ακόμα να δεχτεί νεοτεριστικές απόψεις. Κατά τον ίδιο τρόπο, επιφυλακτικά, είχε
αντιμετωπιστεί και το ιψενικό έργο Βρυκόλακες. Στο διάστημα από 6 Ιανουαρίου έως
24 Μαρτίου 1895, ο θίασος εκτέλεσε οκτώ παραστάσεις, με πέντε δράματα. Τα
τέσσερα ήταν ξένα δράματα και ένα ελληνικό δραματικό ειδύλλιο. Η Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου απέδειξε ότι είχε, εκτός από κωμικά, και δραματικά προσόντα.
Στον Δ. Ταβουλάρη οφείλει το νεοελληνικό θέατρο της εποχής τη διδασκαλία
κλασικών έργων, αλλά και νεότερων του ξένου ρεπερτορίου και νεοτεριστικών από
τις βόρειες λογοτεχνίες5953. Η πρώτη αυτή επικοινωνία ήταν ένα σημαντικότατο βήμα
για την καλλιέργεια της πρόσληψης αυτής της δραματουργίας, που χρειαζόταν επαφή
και ενημέρωση για την κατανόησή της. Η κριτική του θεάτρου δεν υποστήριξε τα
έργα των βόρειων λογοτεχνιών αρχικά και οι θίασοι πρόβαλαν τα μυθιστορηματικά
στοιχεία τους, ώστε ο βαθύτερος προβληματισμός και η κοινωνική σημασία τους θα
προσεγγιζόταν μελλοντικά.

1 Άλωσις της Τριπολιτσάς (Ε) 1 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος (Π) (Ε)
(Μαυρομιχάλης) & Αστέρης)
2 Παραμονή της Ελληνικής (Ε) 2 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
Επαναστάσεως (Πίστης)
(Ραγκαβής)
Ο θίασος «Μένανδρος» είχε μακρόχρονη παρουσία στην ελληνική σκηνή,

ίσως την πιο μακρά όλων των θιάσων, παλεύοντας προς όλες τις οικονομικές
αντιξοότητες, για βιοπορισμό και επιβίωση αλλά και τις επαγγελματικές αντιζηλίες.
Το 1896, ήταν η χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων και βλέπουμε ότι το ρεπερτόριο
5953 Ο όρος «βόρειες λογοτεχνίες» οφείλεται στον Βάλτερ Πούχνερ («Οι βόρειες λογοτεχνίες και το
νεοελληνικό θέατρο», σ. 311-354).
1136
ήταν το γνωστό, χωρίς τίποτα νέο, όπως συνέβαινε και με τους υπόλοιπους θιάσους,
που παρουσίασαν έργα κατά την ίδια χρονική περίοδο. Ο θίασος «Μένανδρος» έδωσε
έξι παραστάσεις διάσπαρτες από 25 Μαρτίου έως 6 Απριλίου 1896, με τέσσερα
δράματα, δύο ελληνικά και δύο ξένα, όπως και δύο κωμωδίες ελληνικές, από τις
οποίες η μία ήταν επιθεώρηση. Διαπιστώνουμε μια βραχύχρονη εμφάνιση του θιάσου
κατά τη χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων.

1 Αμλέτος (Σαίξπηρ) (Ξ) 1 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Άννινος)
2 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 2 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
3 Μιχαήλ Στρογγώφ (Ξ) 3 Πως γίνονται τα (Μ) (Ε)
(Βερν) (διασκ. γεροντοκόριτσα
D’Ennery) (μονόλογος)
4 Εσμέ η Τουρκοπούλα (Ε) 4 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Περεσιάδης)
(δραμ. ειδ.)
5 Μαργαρίτες στην Αθήνα (Ξ) 5 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(Λαμπίς) (Καπετανάκης)
6 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 6 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Rosier) (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
7 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 7 Αλυσίδα (Scribe & (Π) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & Legouvé)
Dugué)
8 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 8 Επί του καταστρώματος (Π) (Ε)
& Cormon) (Στεφάνου) (κωμειδ.)
9 Δια το στέμμα (Κοππέ) (Ξ) 9 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
10 Σεβέρος Τορέλλης (Ξ)
(Κοππέ)
Στο διάστημα από 23 Οκτωβρίου έως 28 Δεκεμβρίου 1897, μετά την ήττα του
πολέμου του 1897, ο «Μένανδρος» εκτέλεσε είκοσι παραστάσεις με δέκα δράματα
και εννέα κωμωδίες. Από τα δράματα όλα ήταν ξένου δραματολογίου, από τα οποία
δύο Σαιξπηρικά και τα λοιπά της νεότερης γαλλικής δραματουργίας και ένα μόνο
ελληνικό δραματικό ειδύλλιο του Σπ. Περεσιάδη. Από τις κωμωδίες, επτά ήταν
1137
ελληνικές (τρία κωμειδύλλια) και δύο ξένες (πίνακας 28). Μεταφραστής εμφανίστηκε
ο Αντώνιος Νίκας.

1 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 1 Αλυσίδα (Π) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & (Scribe & Legouvé)
Dugué)
2 Δύο ορφαναί (Ξ)
(D’Ennery & Cormon)
3 Οθέλλος (Ξ)
(Σαίξπηρ)
4 Δομίγκος ο Κρεολός (Ξ)
Ο θίασος είχε μικρή παρουσία έξι παραστάσεων κατά το έτος 1898 και αυτή
τη χρονιά τελειώνει και την εμφάνισή του στην εξεταζόμενη περίοδο των τριάντα έξι
χρόνων. Από 3 έως 16 Ιανουαρίου 1898 παρουσίασε τέσσερα ξένα δράματα και μία
ξένη κωμωδία (πίνακας 29). Μεταφραστής του Οθέλλου εμφανίστηκε ο Ν.
Κοντόπουλος.
Η παρουσία του θιάσου του Δ. Ταβουλάρη στην Αθήνα είχε αρχίσει το 1867.
Ο αδερφός του Σπυρίδων πρωτοεμφανίσθηκε το 1868 με το θίασο «Σοφοκλής» του
Σοφοκλή Καρύδη. Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου πρωτοπαρουσιάζεται με το θίασο το
1883, ο Ευάγγ. Παντόπουλος το 1886, η Αικ. Βερώνη και τα αδέρφια της, Σμαράγδα
και Δημήτριος το 1893. Οι ηθοποιοί που στήριζαν τον θίασο Ταβουλάρη (από την
αρχή ως θίασο Ταβουλάρη και μετέπειτα ως θίασο «Μένανδρος») με όλες τις
γνωστές ανακατατάξεις και μεταπηδήσεις που γίνονταν από θίασο σε θίασο και
αναφέρονταν για τη συμμετοχή τους στην ιστορία του θιάσου και του θεάτρου με τις
θετικές ή αρνητικές κριτικές που δέχθηκαν, ήταν οι: Διον. Ταβουλάρης, Σοφία
Ταβουλάρη, Γεώργιος Νικηφόρος, Ιωάννα Νικηφόρου, Πολυξένη Σούτσα, Ελένη
Σμυρναίου-Αρνιωτάκη, Ανδρέας Νικολάρας, Βασ. Ανδρονόπουλος, Αντ. Βαρβέρης,
Γ. Πετρίδης, Ν. Καρδοβίλλης, Σπ. Ταβουλάρης, Δημ. Κοτοπούλης, Ελένη
Κοτοπούλη, Π. Λαζαρίδης, Αντ. Τασσόγλους, Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, Άννα
Λαζαρίδου, Σπ. Σφήκας, Ν. Ζάνος, Γρ. Σταυρόπουλος, Παντ. Ρούσος, Ελένη Χέλμη,
Ευάγγ. Παντόπουλος, Μαρία Πετρίδου, Δημοσθένης Πίστης, Αμαλία Πίστη, Π.
1138
Κωνσταντινόπουλος, Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, Αλεξ. Πίστης, Ν.
Πεζοδρόμος, Χαρίκλεια Αθανασοπούλου-Ταβουλάρη, Άρτεμις Ζάμπου, Εδμόνδος
Φυρστ, Ελένη Ταβουλάρη-Φυρστ, Αθαν. Περίδης, Αικατερίνη Βερώνη, Σμαράγδα
Βερώνη, Δημήτριος Βερώνης, Παν. Σταματόπουλος, Αικατερίνη Δρακάκη-
Μουστάκα. Η αναφορά τους κρίνεται απαραίτητη για τη συνολική τους προσφορά
στο θέατρο της νεότερης Ελλάδας, αλλά και τη δύσκολη ζωή τους.
Ο Βασίλειος Ανδρονόπουλος (1838;–1892) καταγόταν από το Αίγιο και

υπήρξε ένας από τους πρώτους ηθοποιούς του νεοελληνικού θεάτρου. Το πραγματικό
του όνομα ήταν Καλλιμαχόπουλος. Τη δεκαετία του 1850 εμφανίσθηκε για πρώτη
φορά στη σκηνή της Αθήνας και το 1858, σε ηλικία 21 ετών, στην
Κωνσταντινούπολη. Από εκεί πήγε στο Γαλάζι της Ρουμανίας, όπου μετά από
επιτυχίες, δημιουργεί δικό του θίασο και αρχίζει περιοδείες. Δίνει παραστάσεις όπου
υπάρχει Ελληνισμός. Έφθασε μέχρι το Λονδίνο και το Μάντσεστερ. Ο Διονύσιος
Ταβουλάρης συνεργάζεται με το θίασο στην Κωνσταντινούπολη στα πρώτα βήματά
του. Ο Ανδρονόπουλος πέθανε στην Καβάλα το 1892, όπου είχε μεταβεί για
παραστάσεις. Γνωστός σε όλο τον Ελληνισμό, ελεύθερο και υπόδουλο, είχε
συμπάθειες στην Τουρκία και στην Αίγυπτο, από όπου είχε διέλθει διδάσκοντας
εκλεκτά δραματικά έργα.

1871 - 1872
1 Σαούλ (Ξ)
(Αλφιέρι)
2 Ερνάνης (Ξ)
(Ουγκώ)
3 Μάκβεθ (Ξ)
(Σαίξπηρ)
1882
4 Αριστόδημος (Μόντι) (Ξ) 1 Με την συμφωνίαν να (Μ) (Ξ)
ροχαλίζεις (Grangé &
Thiboust)
5 Σαούλ (Αλφιέρι) (Ξ) 2 Δάκρυα των γυναικών (Μ) (Ξ)
(Thiboust)
6 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ)
1139
7 Κασσιανή και Ακύλας (Ε)
1887 (5/3 έως 28/3)
8 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 3 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Πίστης)
9 Διάβολος του Αγίου (Ξ) 4 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
Γερμανού (Délacour & (Cavalli)
Thiboust)
10 Δύο λοχίαι (Daubigny & (Ξ) 5 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
Maillard)
11 Ρήγας Φεραίος (Ε) 6 Απηλπισμένος (Μ) (Ε)
(Ζαμπέλιος) δικηγόρος (Αρνιώτης)
12 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 7 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
13 Νικήρατος ή Έξοδος του (Ε)
Μεσολογγίου (Καΐρη)
Πίνακας 30: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου του Βασιλείου Ανδρονόπουλου
κατά τα έτη 1871, 1872, 1882, 1887.
Στην Αθήνα εμφανίστηκε για λίγες παραστάσεις τα έτη 1871, 1872, 1882 και
1887 και παρουσίασε τέσσερα ελληνικά δράματα και τέσσερις ελληνικές κωμωδίες,
καθώς και εννέα ξένα δράματα και τρεις ξένες κωμωδίες. Αναγνωρίζεται μια
προσπάθεια προβολής του ελληνικού δραματολογίου, χωρίς να ξεχνά και μερικές από
τις πιο γνωστές και δύσκολες στην υπόκριση ξένες τραγωδίες (πίνακας 30).
Ο Αντώνιος Βαρβέρης, πρώην φοιτητής της ιατρικής και «διδάσκαλος

καλλιγραφίας» στο επάγγελμα, υπήρξε από τους πρώτους σκηνοθέτες και θιασάρχες
του ελληνικού θεάτρου, όπως και ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης. Ξεκίνησε με ερασιτέχνες ως
μέλη του θιάσου του και κατόπιν επεκτάθηκε και σε επαγγελματίες.

1871
1 Λησταί (Ξ)
(Σίλλερ)
1140
1872-1873
2 Παραμονή της Ελληνικής (Ε) 1 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
Επαναστάσεως
(Ραγκαβής)
3 Σαούλ (Αλφιέρι) (Ξ) 2 Λοχίας Παλαύρας (Μ) (Ξ)
4 Τιμολέων (Ζαμπέλιος) (Ε) 3 Το πως θα τελειώση (Μ) (Ξ)
5 Πύργος του Νελ (Δουμάς (Ξ)
πατήρ)
6 Κωνσταντίνος (Ε)
Παλαιολόγος
1876
7 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 4 Δεν ηξεύρει γράμματα (Μ) (Ξ)
(Grandjean) (μτφρ.
Βλάχος)
Κωνστ/πόλεως
1877
9 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 5 Εραστής της Σελήνης (M) (Ξ)
(Paul de Kock)
10 Οιδίπους τύραννος (Ε) 6 Γάμος άνευ νύμφης (M) (Ε)
(Σοφοκλής) (Ραγκαβής)
11 Κρίσπος (Αντωνιάδης) (Ε) 7 Πως θα τελειώση (M) (Ξ)
12 Άλωσις της (Ε) 8 Καταναγκαστικός γάμος (M) (Ξ)
Κωνσταντινουπόλεως (Μολιέρος)
13 Χίος δούλη (Ε) 9 Κηδεία και Χορός (M) (Ξ)
(Σταματιάδης) (Cameroni)
14 Αντιγόνη (Σοφοκλή) (Ε) 10 Κόρη του παντοπώλου (M) (Ε)
(Βλάχος)
15 Σαούλ (Αλφιέρι) (Ξ) 11 Δικηγορικά γελοία (M) (Ξ)
16 Πύργος του Νελ (Δουμάς (Ξ) 12 Τρεις εκδόσεις μιας (M) (Ε)
πατήρ) επιστολής
17 Κύκλωψ (Ευριπίδης) (Ε) 13 Αγροκήπιον (M) (Ξ)
18 Κατάρα της μάνας (Ε) 14 Εχθροί των γυναικών (M) (Ξ)
1141
1878
20 Αίας ο μαστιγοφόρος (Ε) 15 Γάμος άνευ νύμφης (M) (Ε)
(Σοφοκλής) (Ραγκαβής)
21 Οιδίπους τύραννος (Ε) 16 Έρως και τρουμπέτα (Μ) (Ξ)
(Σοφοκλής)
1879
22 Ηρακλής μαινόμενος (Ε) 17 Κύων αντεραστής (M) (Ε)
(Ευριπίδης) (Μαργαρίτης)
23 Άλωσις της (Ε) 18 Κουλούρας από το (Μ) (Ξ)
Κωνσταντινουπόλεως Καπανδρίτι (Grangé &
(Ζαμπέλιος) Thiboust) (διασκ.
Σούτσας)
1882
24 Αίας ο μαστιγοφόρος (Ε) 19 Αραμπής (Σουρής) (M) (Ε)
(Σοφοκλής)
1886
27 Οιδίπους τύραννος (Ε)
(Σοφοκλής)
1889
28 Σαούλ (Αλφιέρι) (Ξ)
29 Κύκλωψ (Ευριπίδης) (Ε)
Πίνακας 31: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου του Αντώνιου Βαρβέρη
καθ’ όλα τα έτη παρουσίας του.
Το 1871-1873 ο θίασος Αντ. Βαρβέρη παρουσίασε έξι δράματα και τρεις

κωμωδίες. Από τα έξι δραματικά έργα που δίδαξε, τα τρία ήταν ελληνικά αλλά οι
τρεις μονόπρακτες κωμωδίες ήταν ξένες. Στόχος του Βαρβέρη ήταν να κεντρίσει το
πατριωτικό φρόνημα και να συμπράξει στην αναβίωση του ελληνικού θεάτρου.
1142
Το 1876 παρατηρούμε εμφάνιση με τη συνεργασία της Πολυξένης Σούτσα.
Στο ρεπερτόριο αναφέρονται δύο ελληνικά δράματα, ένα αρχαιόθεμο και ένα
ιστορικό, καθώς και μια ξένη γαλλική κωμωδία.
Το 1877, ο θίασος του Αντώνιου Βαρβέρη σε διάσπαρτες εμφανίσεις του
παρουσίασε ένδεκα δράματα και δέκα κωμωδίες. Ελληνικά δράματα ήταν οκτώ, εκ
των οποίων τρεις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Από τις κωμωδίες τρεις ήταν
μονόπρακτες ελληνικές. Ο Βαρβέρης έδινε έμφαση στο ελληνικό δραματολόγιο και
μάλιστα στο αρχαίο ελληνικό, ενώ προτιμούσε τις ξένες κωμωδίες. Η επιλογή του
ρεπερτορίου βασιζόταν στα μέλη του θιάσου και τις ικανότητές τους, αλλά και στις
προτιμήσεις του κοινού τους, όπως και στον σκοπό της διδασκαλίας, που στην
περίπτωση Αντ. Βαρβέρη ήταν η ανάπτυξη της αγάπης του κοινού προς το εθνικό
θέατρο.
Κατά τα έτη 1878, 1879, 1882, 1886, 1889 παρουσιάζει συνεχώς αρχαίες
τραγωδίες και τα ιστορικά δράματα Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως του Ιω.
Ζαμπέλιου και Ρήγας Φεραίος του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη. Ακόμα προτιμά κωμωδίες
του Γ. Σουρή. Η προτίμησή του στο ελληνικό ρεπερτόριο είναι εμφανής.
Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης (1836-1916) ήταν από τους πρωτοπόρους της

ελληνικής σκηνής. Φρονούσε ότι η δημιουργία «εθνικού θεάτρου» έπρεπε να
στηρίζεται στην αναζήτηση των ελληνικών θεμάτων. Αν και αυτοδίδακτος,
παρουσίασε εντυπωσιακή επίδοση σε διάφορους ρόλους. Ο Αλεξιάδης ήταν
περισσότερο ρολίστας, ένας αξιαγάπητος και σοβαρός άνθρωπος, εργατικός και
επιμελής, πιο συγκρατημένος από τον Ταβουλάρη, τον ηφαιστειακό. Η ξακουστή
ηθοποιός Πιπίνα Βονασέρα στέκεται δίπλα του βοηθός στην προσωπική του ζωή και
στο θέατρο. Παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1864 και το 1874 με
δικό του θίασο. Από το 1882 ο θίασός του αποκαλείται «Πανελλήνιος Δραματικός»,
με μόνη εξαίρεση τα έτη 1895- 1896 όταν ονομάζεται «Δραματικός Θίασος Αθηνών»
και πρωταγωνισθούν σε αυτόν η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου και η Μέλπω
Κωνσταντινοπούλου.

1 Διάβολος (Ξ) 1 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
(Délacour & Thiboust)
1143
2 Μήδεια (Ξ) 2 Σημειωματάριον του κ. (Μ) (Ξ)
(della Valle) Παντιά
(Μυργέρος)
3 Λουίζα Μίλλερ (Ξ) 3 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
(Σίλλερ) (Siraudin, Thiboust &
Délacour)
4 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 4 Τύχη ενός ποιητού (Μ) (Ξ)
(Λέσσινγκ)
Πίνακας 32: Τα παρασταθέντα έργα του θιάσου «Ελληνικής Δραματικής Εταιρείας» των Μ.
Αρνιωτάκη και Δημ. Αλεξιάδη κατά το 1874.
Μέσα σε πέντε παραστάσεις από 11 έως 25 Νοεμβρίου 1874 η «Ελληνική

Δραματική Εταιρεία» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη και του Δημοσθένη Αλεξιάδη
παρουσίασε τέσσερα ξένα δράματα και τέσσερις ξένες μονόπρακτες κωμωδίες
(πίνακας 32).

1 Σαπφώ (Marenco) (Ξ) 1 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
2 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 2 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Fournier & Meyer) (Μολιέρος)
3 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 3 Πλαστός φούρναρης (Μ) (Ξ)
(Rosier)
4 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ) 4 Μύτη του αυθέντου μου (Μ) (Ε)
& D’Ennery) (Νικηφόρος)
5 Ροβέρτος ο αρχιληστής (Ξ) 5 Τύχη ενός ποιητού (Μ) (Ξ)
(Λαμαρτελιέρ)
6 Ευγενείς και Λαός (Ξ) 6 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Bellagabi) (Ζάνος)
7 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 7 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
8 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 8 Κύριος επτά (Μ) (Ξ)
9 Λεωνίδας εν (Ξ) 9 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
Θερμοπύλαις (Scribe και Melesville)
(Pichat)
1144
10 Ιωάννα Γρέυ (Ξ) 10 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Brot & Nus) (διασκ. Νικηφόρος)
11 Μαρία Τυδώρ (Ουγκώ) (Ξ) 11 Αμοιβαίως υπηρέται (Μ) (Ε)
(Ηλιάδης)
12 Ρουί Βλας (Ουγκώ) (Ξ) 12 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
13 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 13 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
14 Ευφροσύνη (Ε) 14 Ζυθοποιός της (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) Πρεστώνης
15 Ερωτευμένοι (Π) (Ε)
μυλωνάδες (διασκ.
Καλύβας)
(Βλάχος)
Πίνακας 33: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Δημοσθ. Αλεξιάδη κατά το 1876.
Το 1876 από 22 Φεβρουαρίου έως 27 Μαρτίου, ο θίασος του Δημοσθ.

Αλεξιάδη εκτέλεσε είκοσι δύο παραστάσεις και εμφανίστηκαν δεκατέσσερα δράματα
και δεκαέξι κωμωδίες. Από τα δράματα, ένα ήταν ελληνικό και τα υπόλοιπα δεκατρία
ξένα. Από τις κωμωδίες, επτά ήταν ελληνικές και εννέα ξένες (πίνακας 33). Οι
κωμωδίες υπερτερούν στο ρεπερτόριο του Αλεξιάδη. Νέοι μεταφραστές ήταν ο
Φωκίων Βουτσινάς και ο Ιωάννης Ραπτάρχης. Εμφανίζονται ως μεταφραστές και ο
ίδιος ο θιασάρχης Δημ. Αλεξιάδης και η πρωταγωνίστριά του Πιπίνα Βονασέρα.
Τα μέλη του θιάσου επαινούνταν για τις ερμηνείες τους, όπως η Πιπίνα
Βονασέρα σε δραματικούς ρόλους, η Ελένη Χέλμη για κωμικά αλλά και δραματικά
πρόσωπα. Η Φιλομήλα Βονασέρα αναδεικνυόταν σε ερωτικούς ρόλους και ο Δημ.
Αλεξιάδης ήταν καλύτερος στα οικογενειακά δράματα με πιο φυσική ερμηνεία από
την προσποιητή τραγική. Ο Νικόλαος Καρδοβίλλης ήταν εκφραστικός υποκριτής με
προσόντα καλού ηθοποιού. Στις αλλαγές των σκηνικών χρησιμοποιούσαν μηχανισμό,
που διευκόλυνε την εργασία και την τάξη, όπως παρατηρούσε ο Τύπος.

1 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 1 Ζηλοτυπίαι (Μ) (Ξ)
(Fournier & Meyer)
1145
2 Μαριάννα Δουβάλ (Ξ) 2 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Bourgeois) (Cavalli)
3 Νόρμα (Ξ) 3 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
(Dormenville) (Μολιέρος)
4 Κωδωνοκρούστης (Ξ) 4 Δεκανεύς και η (Μ) (Ξ)
(Bouchardy) πατριώτισσά του
5 Περιπλανώμενος (Ξ) 5 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
Ιουδαίος (Σύη) (Παπαρρηγόπουλος)
6 Ηθοποιός Κην (Δουμάς (Ξ) 6 Αλώπηξ κολοβή (Μ) (Ε)
πατήρ) (Κορομηλάς)
7 Ναύτης Βερτράμ (Ξ) 7 Τραγωδία και μουσική (Μ) (Ξ)
(Bouchardy)
8 Ανθοπώλις της (Ξ) 8 Αμοιβαίως υπηρέται (Μ) (Ε)
Φλωρεντίας (Ηλιάδης)
9 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 9 Ζηλότυπος σύζυγος (Μ) (Ξ)
(Rosier)
10 Μαρία Στούαρτ (Σίλλερ) (Ξ) 10 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
Thiboust)
11 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 11 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) νύμφη (Νικολάρας)
12 Μαρία Τυδώρ (Ουγκώ) (Ξ) 12 Η εν σκότει συνέντευξις (Μ) (Ξ)
13 Λουκία Διδιέ (Ξ) 13 Αφηρημένοι (Μ) (Ξ)
14 Νόθος (Ξ) 14 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
15 Φρίδα η ορφανή (Ξ) 15 Χίμαιρα (Βασιλειάδης) (Μ) (Ε)
16 Ρουί Βλας (Ουγκώ) (Ξ) 16 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
Délacour)
17 Διάβολος (Délacour & (Ξ) 17 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
Thiboust)
18 Επαίτις (D’Ennery, (Ξ) 18 Τυφλόμυγα (Μ) (Ε)
Masson & Bourgeois) (Νικολάρας)
19 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 19 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Λέσσινγκ) (Scribe & Melesville)
20 Κυρά Φροσύνη (Ε) 20 Δικηγόρος και ηθοποιοί (Μ) (Ξ)
1146
21 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 21 Ερωτική πλεκτάνη (Μ) (Ξ)
Cormon) (Bisson)
22 Αδελφός και αδελφή (Ξ) 22 Σκύλος αντεραστής (Μ) (Ε)
(Mery & Lopez) (Μαργαρίτης)
23 Χαίρε Μαρία (D’Ennery (Ξ) 23 Κόραι του πολιτισμού (Μ) (Ε)
& Lafitte) (Λαζαρίδης)
24 Άθλιοι (Ουγκώ) (Ξ) 24 Περί όνου σκιάς δίκη (Π) (Ε)
(Ξένος)
25 Επίσκεψις ηγεμόνος εις (Ξ) 25 Μονά ή ζυγά (Μ) (Ξ)
τας φυλακάς (Φριδ)
26 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 26 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard) Musset)
28 Άπιστος (Αντωνιάδης) (Π) (Ε)
29 Πεινασμένος και χωρίς (Μ) (Ξ)
λεπτά
Πίνακας 34: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Δημοσθ. Αλεξιάδη κατά τις παραστάσεις
του 1878.
Ο θίασος Αλεξιάδη για το 1878 από 12 Μαρτίου έως 1 Δεκεμβρίου

πραγματοποίησε εξήντα παραστάσεις με είκοσι έξι δράματα (είκοσι πέντε ξένα και
ένα ελληνικό, την Κυρά Φροσύνη του Δημ. Βερναρδάκη) και είκοσι εννέα κωμωδίες
(δεκαοκτώ ξένες και ένδεκα ελληνικές) (πίνακας 34). Γενικά υπερτερεί η ξένη
δραματουργία. Μεταφραστές ήταν ο Α. Σκαλίδης, Θ.Γ., Μ. Ζώρας, Γ.Π. Κόντης, Γ.Λ.
Ξανθόπουλος. Ο θίασος εμφάνισε κάποια νέα έργα, αλλά και παλαιότερα σε νεότερες
μεταφράσεις. Επέδειξε καλαισθησία στην ανανέωση του θεάτρου «Αι Μούσαι».
Αρκετά από τα παρουσιαζόμενα έργα συνέπιπταν με τα έργα του ρεπερτορίου του
θιάσου «Μένανδρος». Το κοινό επιζητούσε δράματα με περιπέτειες και συγκίνηση
και κωμωδίες για ευθυμία, χωρίς πολλές βωμολοχίες και υπερβολικά λογοπαίγνια. Οι
πρωταγωνίστριες του θιάσου αναδείχτηκαν άριστες στην τέχνη τους. Διακρίνεται από
τη θεατρική κριτική ο κωμικός ηθοποιός Γεώργιος Νικηφόρος. Ο Δημοσθ. Αλεξιάδης
έδειχνε επιμέλεια για τα έργα και τις παραστάσεις, τη σκηνική δοκιμασία και τη
διδασκαλία των έργων. Για την παράσταση της Αιμιλίας Γαλόττι του Λέσσιγνκ
συνέπραξε ο Μ. Αρνιωτάκης (6/7/1878). Οι μουσικοσυνθέτες και διδάσκαλοι για τις
μουσικές κωμωδίες ήταν ο Ανδρέας Σάιλερ, ο Ιωσήφ Καίσαρης κ.ά.
1147
1 Ροβέρτος ο αρχιληστής (Ξ) 1 Τσαλαβούτας (Μ) (Ε)
(Λαμαρτελιέρ) (Δροσίνης)
2 Γαλιλαίος Γαλιλέη (Ξ) 2 Πεινασμένος (Μ) (Ξ)
(Montecini)
3 Γάσπαρος ο αλιεύς (Ξ) 3 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
(Bouchardy) Thiboust)
4 Ιωάννα Γρέυ (Brot & (Ξ) 4 Σημειωματάριον του (Μ) (Ξ)
Nus) σινιόρ Παντιά
(Μυργέρος)
5 Μαρία Στούαρτ (Σίλλερ) (Ξ) 5 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Cavalli)
6 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 6 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Fournier & Meyer)
7 Κιθαρωδός Αιμιλία (Ξ) 7 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Cassone) (Μολιέρος)
8 Γέρω Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 8 Μαγνητιζομένη (Μ) (Ξ)
Cormon) (Λαμπίς)
9 Ιούνιος Βρούτος (Ε) 9 Δεν ηξεύρω τίποτε (Μ) (Ξ)
(Φραγκιάς)
10 Επαίτις (D’Ennery, (Ξ) 10 Κρεμασμένος σύζυγος (Μ) (Ε)
Masson & Bourgeois) (Στρατήγης)
11 Ορφανά της Ενετίας (Ξ) 11 Δεκανεύς και η (Μ) (Ξ)
(Garand) πατριώτισσά του
12 Αδελφός και αδελφή (Ξ) 12 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
(Mery & Lopez) (Παπαρρηγόπουλος)
13 Μαριάννα Δουβάλ (Ξ) 13 Αλλ’ αντ’ άλλων (Μ) (Ε)
(Bourgeois) (Σουρής)
14 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 14 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
& Cormon) Λουλουδάκη (Thiboust
& Barrière)
15 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 15 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Brisebarre & Nus) (Μωραϊτίδης)
16 Ευφροσύνη (Ε) 16 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (διασκ. Νικηφόρος)
17 Ελισάβετ, βασίλισσα της (Ξ) 17 Όχι, όχι ευχαριστώ (Μ) (Ε)
Αγγλίας (Γεωργαντόπουλος)
(Giacometti)
1148
18 Διάβολος (Délacour & (Ξ) 18 Μύτη του αυθέντου μου (Μ) (Ε)
Thiboust) (Νικηφόρος)
19 Ρήγας Φεραίος (Ε) 19 Έχει το χέρ’ ολίγον (Μ) (Ξ)
20 Αμοιβή των δακρύων (Ξ) 20 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Castelvecchio) (Μολιέρος)
21 Ρασμόνδα (Καίρνερ) (Ξ) 21 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
22 Λεωνίδας εν (Ξ) 22 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
Θερμοπύλαις (Pichat) (Cameroni)
23 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 23 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & (Scribe & Melesville)
Dugué)
24 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 24 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) Musset)
26 Χαίρε Μαρία (D’Ennery (Ξ)
& Lafitte)
Vanderburch)
29 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ)
(Rosier)
30 Κόρη του Τιντορέτο (Ξ)
(Dugué & Jaime)
31 Ανδρόνικος (Ξένος) (Ε)
33 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ)
& D’Ennery)
34 Διάσημος δίκη (Ξ)
(D’Ennery)
35 Δύο δήμιοι (Nus & Brot) (Ξ)
36 Κοριολάνος (Ε)
1149
(Lytton)
Πίνακας 35: Τα παρουσιαζόμενα έργα από το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη κατά τις παραστάσεις
του 1880.
Ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη στο διάστημα από 8 Μαΐου έως 14

Σεπτεμβρίου 1880 υλοποίησε εξήντα τέσσερις παραστάσεις με τριάντα επτά δράματα
και είκοσι τέσσερις κωμωδίες. Από τα δράματα, έξι ήταν ελληνικά και τα λοιπά
τριάντα ένα ξένα. Από τις είκοσι τέσσερις κωμωδίες, οκτώ ήταν ελληνικές και οι
λοιπές δεκαέξι ήταν ξένες, μεταξύ των οποίων και τρία μολιερικά έργα. Νέοι
μεταφραστές ήταν οι Διονύσιος Λάμπρος, Επαμεινώνδας Σχινάς, Μιλτ. Λάντς,
Παναγιώτης Τυπάλδος.
Ο θίασος αναγνωριζόταν ότι προσέφερε στην πρόοδο του ελληνικού θεάτρου
και με τα πρωτότυπα ελληνικά έργα, αλλά και με τα μεταφρασμένα ή διασκευασμένα
ξένα. Η κριτική για την υπόκριση πρόσεχε την ψυχολογική εμβάθυνση του ηθοποιού
στο χαρακτήρα των δρώντων προσώπων και επαινούσε κάθε τέτοια ερμηνεία. Η
Πιπίνα Βονασέρα στα δράματα Ελισάβετ, βασίλισσα της Αγγλίας (Elisabetta, regina d’
Inghliterra) του Paolo Giacometti και στο πρόσωπο της Ελεονώρας στη Ρασμόνδα
του Θ. Καίρνερ κατέγραψε μεγάλη επιτυχία με την εντέλεια της τέχνης της. Το ίδιο
εντελής εμφανιζόταν και ο Δημοσθ. Αλεξιάδης, στους περισσότερους ρόλους, ιδίως
ως Οθέλλος στο ομώνυμο έργο του Σαίξπηρ και στη Ρασμόνδα ως Ερρίκος. Ο
Νικόλαος Ζάνος αναγνωριζόταν ως κωμικός και ο Δημήτριος Κοτοπούλης ως
μελετημένος και συγκρατημένος υποκριτής. Η Φιλομήλα Βονασέρα ήταν πολύ
συμπαθητική στο κοινό, η κριτική την έψεγε μόνο για τον «κλαψιάρικο» τόνο της
φωνής της. Η Ελένη Κοτοπούλη σημείωνε ειδικότητα στην υπόκριση της γριάς
Φροσάρ στις Δύο ορφανές των A. D’Ennery και E. Cormon.

1 Διάσημος δίκη (Ξ) 1 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
(D’Ennery) Νικηφόρος)
2 Δύο δήμιοι (Nus & Brot) (Ξ) 2 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
3 Επαίτις (D’Ennery, (Ξ) 3 Αμοιβαίως υπηρέται (Μ) (Ε)
Masson & Bourgeois) (Ηλιάδης)
1150
4 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 4 Κλαίουσαι γυναίκες (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Pyat) (Thiboust)
5 Πύργος του Νελ (Δουμάς (Ξ) 5 Μύτη του αυθέντου μου (Μ) (Ε)
πατήρ) (Νικηφόρος)
6 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 6 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Fournier & Meyer) (Μολιέρος)
7 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 7 Δύο μπαστούνια (Μ) (Ξ)
(Giacometti) (Brisebarre & Marc)
8 Γέρω Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 8 Κακή ώρα (Μ) (Ε)
Cormon) (Κορομηλάς)
9 Ταχυδακτυλουργός (Ξ) 9 Ερωτευμένοι (Π) (Ε)
(Brésil & D’Ennery) μυλωνάδες (διασκ.
Καλύβας)
10 Κόρη του Τιντορέτο (Ξ) 10 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
(Dugué & Jaime) γάμου (Λαμπίς)
11 Ευφροσύνη (Ε) 11 Μήλον της έριδος (Π) (Ε)
(Βερναρδάκης) (Νικολάρας)
12 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 12 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
13 Έκθετος του (Ξ) 13 Φωνογράφοι (Ξένος) (Μ) (Ε)
ορφανοτροφείου
(Giacometti)
14 Ελισάβετ, βασίλισσα της (Ξ) 14 Πλατωνικοί (Μ) (Ε)
Αγγλίας (Giacometti) (Στρατήγης)
15 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 15 Αφηρημένοι (Μ) (Ξ)
(Rosier) (Κοτσεμπού)
16 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 16 Δια πονηρίας δήμαρχος (Μ) (Ξ)
πατήρ)
17 Ορφανά της Ενετίας (Ξ) 17 Φίλημα (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Garand) Δρακάκης)
18 Κιθαρωδός και (Ξ) 18 Κηδεία και Χορός (Μ) (Ξ)
σωματέμπορος (Cassone) (Cameroni)
19 Β(ο)υργράβοι (Ουγκώ) (Ξ) 19 Χορός Μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
20 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ)
(Brisebarre & Nus)
Πίνακας 36: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Πανελλήνιου Δραματικού Θιάσου»
του Δημοσθ. Αλεξιάδη κατά τις παραστάσεις του 1882.
1151
Το 1882 από 16 Ιουνίου έως 21 Σεπτεμβρίου, ο «Πανελλήνιος Δραματικός
Θίασος» του Αλεξιάδη πραγματοποίησε τριάντα τρεις παραστάσεις με είκοσι
δράματα, από τα οποία ένα ελληνικό και δεκαεννέα ξένα, και δεκαεννέα κωμωδίες
(εννέα ελληνικές και δέκα ξένες) (πίνακας 36). Ο θίασος τη χρονιά αυτή μοιράζεται
το θέατρο «Απόλλων» με το θίασο «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου. Ανταγωνιστές
τους είχαν γαλλικό και ιταλικό θίασο, αλλά το κοινό τιμούσε τις παραστάσεις του
ελληνικού θεάτρου, που μοχθούσε για την πρόοδό του, χωρίς τη συνδρομή της
πολιτείας, αλλά μόνο με τη συνδρομή του εισιτηρίου του κοινού. Η προσπάθεια των
θιάσων να καταστήσουν τα λίγα παριστανόμενα ελληνικά έργα γνωστά στο κοινό
ήταν άξια επαίνου. Ιδιαίτερα οι θεατές ευαρεστούνταν στις ελληνικές κωμωδίες που
παίζονταν στο τέλος της βραδιάς. Οι ηθοποιοί Δημ. Αλεξιάδης, Πιπίνα Βονασέρα, Θ.
Πεταλάς, Γ. Τσίντος και Ελ. Βούλγαρης αποσπούσαν επιδοκιμασίες.

1 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 1 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
Παρισίων (Pyat) (Μολιέρος)
2 Μάρθα και Μαρία (Ξ) 2 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
(D’Ennery & Masson) Νικηφόρος)
3 Υιός της Κοραλίας (Ξ) 3 Ψάθινον καπέλον (Π) (Ξ)
(Delpit) (Λαμπίς)
4 Γαβριέλα δε Βελέιλ (Ξ) 4 Άστε ντούα ου (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Δουμάς πατήρ)
5 Βεατρίκη (Legouvé) (Ξ) 5 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
Μενιδιάτισσα (Baxton)
6 Ματθίλδη (Pyat και Sue) (Ξ) 6 Μήλον της έριδος (Π) (Ε)
(Ζάνος)
7 Διάσημος δίκη (Ξ) 7 Αφηρημένοι (Μ) (Ξ)
(D’Ennery) (Κοτσεμπού)
8 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 8 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
πατήρ) (Μολιέρος)
9 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 9 Φωνογράφοι (Ξένος) (Μ) (Ε)
10 Φροσύνη και αι δεκαέξ (Ε) 10 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
παρθένοι (Φαραντάτος) (Cavalli)
11 Μοσχομάγκα των (Ξ) 11 Μνηστήρες της (Π) (Ε)
Παρισίων (Bayard & Πηνελόπης (Ζάνος)
Vanderburch)
1152
12 Δημοδιδάσκαλος (Μερίς) (Ξ) 12 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
13 Δολοφονία του Φουαλδές (Ξ) 13 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
14 Μαριάννα Δουβάλ (Ξ)
(Bourgeois)
15 Κοριολάνος (Ε)
16 Μηδενισταί της Ρωσίας (Ε)
(Πίστης)
17 Αθανάσιος Διάκος (Ε)
(Μελάς)
18 Κόρη των (Ξ)
ρακοσυλλεκτών
(Bourgeois & Dugué)
19 Ηρωίς Μπουμπουλίνα (Ε)
20 Απαγχόνισις του (Ε)
πατριάρχου Γρηγορίου
του Ε΄
Από 3 Ιουνίου έως 1 Σεπτεμβρίου 1883, ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος»

του Δημοσθ. Αλεξιάδη εκτέλεσε τριάντα δύο παραστάσεις. Παίχθηκαν είκοσι
δράματα και δεκατρείς κωμωδίες, από τα οποία έξι ελληνικά δράματα και πέντε
ελληνικές κωμωδίες. Τα λοιπά ξένα ήταν δεκατέσσερις τραγωδίες και οκτώ κωμωδίες.
Νέος μεταφραστής εμφανίστηκε ο Χρήστος Αλεξιάδης, γιός του θιασάρχη. Στα έργα
Ρακοσυλλέκτης των Παρισίων, Γέρω-Μαρτέν και Ιωσίας ο ακτοφύλαξ ο
πρωταγωνιστής Δημοσθένης Αλεξιάδης κατέγραφε προσωπική επιτυχία. Διάκριση
επέτυχε ο Γ. Τσίντος ως κυρά Μοσχού στην Κόρη των ρακοσυλλεκτών των Bourgeois
και Dugué. Ο θίασος με τα πρωτότυπα ελληνικά έργα που ανέβαζε, συντελούσε στην
υποστήριξη της νεοελληνικής φιλολογίας και του νεοελληνικού δραματολογίου. Ο
κόσμος ανταποκρίθηκε στις παραστάσεις των ελληνικών δραμάτων, αλλά κυρίως των
ελληνικών κωμωδιών.
1153
1 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 1 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
Παρισίων (Ζάνος)
(Pyat)
2 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 2 Φαντασιοκόπος (Μ) (Ξ)
(Dumersan & (de Musset)
Delaroche)
3 Άγγελος, τύραννος του (Ξ) 3 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
Παταυίου Μενιδιάτισσα
(Ουγκώ) (Baxton)
4 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 4 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
(Fournier & Meyer) (Siraudin, Thiboust &
Délacour)
5 Δράμα εν οικογενεία (Ξ) 5 Όρνιθα παραγεμιστή (Μ) (Ξ)
(Barbier & Carre)
6 Επαίτις (D’Ennery, (Ξ) 6 Αναπαραδιάδης (Μ) (Ε)
Masson & Bourgeois) (Σουρής)
7 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 7 Δον Κιχώτος (Μ) (Ξ)
Cormon)
8 Περιπέτειαι απόρου νέου (Ξ) 8 Πράσινον και το (Μ) (Ξ)
(Φεγιέ) κόκκινον
9 Φυγάδες (Bourgeois & (Ξ) 9 Νηστικός χωρίς λεπτό (Μ) (Ξ)
D’Ennery) (διασκ. Νικηφόρος)
10 Αλκάδης της Θαλαμέας (Ξ) 10 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Καλντερόν) (Κοτσεμπού)
Πίνακας 38: Τα παρουσιαζόμενα δράματα και κωμωδίες του «Πανελλήνιου Δραματικού Θιάσου»
Το 1884 δόθηκαν δεκαεπτά παραστάσεις (26/1–5/2 και 27/7–14/9) με δέκα

ξένα δράματα και δέκα κωμωδίες, εκ των οποίων δύο ήταν ελληνικές και οκτώ ξένες
(πίνακας 38). Στα ξένα δράματα υπήρχαν και έργα κοινωνικού περιεχομένου. Νέοι
μεταφραστές ήταν ο Κλεάνθης Τριανταφύλλου και η Αιμιλία Κτενά-Λεοντιάς. Στο
Γουλιέλμο τον αχθοφόρο των Th. Dumersan και Delaroche, όπως και στον Άγγελο,
τύραννο του Παταυίου του Victor Hugo, ο Δημ. Αλεξιάδης θριάμβευσε και για αυτό
τον λόγο οι παραστάσεις των δύο αυτών έργων ήταν πολλές. Τα ιστορικά ξένα έργα,
όπως τα γαλλικά, που δόξαζαν το ιστορικό μεγαλείο της Γαλλίας, λειτουργούσαν και
ως μέσο εξύψωσης του ελληνικού φρονήματος για το μεγαλείο της ελληνικής
ιστορίας από την αρχαιότητα έως την εποχή τους. Συν τω χρόνω, διαφαίνεται από τη
1154
διάθεση της θεατρικής κριτικής, ένας σεβασμός προς το θιασάρχη, το θίασό του και
τις προσπάθειές του που παρατηρούνταν και στο κοινό του. Η παράσταση του έργου
Αλκάδης της Θαλαμέας του Καλντερόν, σε μετάφραση Ιω. Καμπούρογλου, υπήρξε
ένα ιστορικό, θεατρικό και φιλολογικό γεγονός. Όλοι οι ηθοποιοί έκαναν ωραίες
εμφανίσεις, η δε μετάφραση ήταν τερπνή φιλολογική ανάγνωση, εκτός από σκηνική.

1 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 1 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Dumersan & Νικηφόρος)
Delaroche)
2 Β(ο)υργράβοι (Ουγκώ) (Ξ) 2 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
3 Γέρω-Μαρτέν (Ξ) 3 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
(Grangé & Cormon) νύμφη
4 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 4 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
(Bourgeois) (Παπαρρηγόπουλος)
5 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 5 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Fournier & Meyer) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
6 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 6 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
Παρισίων (Pyat) (Ζάνος)
7 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 7 Ερωτευμένοι (Π) (Ε)
& Cormon) μυλωνάδες (διασκ.
Καλύβας)
8 Χειρώναξ (Pyat) (Ξ) 8 Δικηγόρος και ηθοποιοί (Μ) (Ξ)
9 Διάσημος δίκη (Ξ) 9 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(D’Ennery) (Μολιέρος)
10 Δύο δήμιοι (Nus & Brot) (Ξ) 10 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Cavalli)
11 Άρτεμις ή έγκλημα εν (Ξ) 11 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
υπνοβασία
(D’Ennery & Brésil)
12 Κυρά Φροσύνη (Ε) 12 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
13 Επαίτις (D’Ennery, (Ξ) 13 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
Masson & Bourgeois)
1155
14 Παρισινόν μυθιστόρημα (Ξ) 14 Μία νύκτα αποκριάτικη (Μ) (Ε)
(Φεγιέ) (Νικολάρας)
15 Μάρθα και Μαρία (Ξ) 15 Βαβυλωνία (Π) (Ε)
(D’Ennery & Masson) (Βυζάντιος)
16 Ελισάβετ, βασίλισσα της (Ξ) 16 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
Αγγλίας (διασκ. Νικηφόρος)
(Giacometti)
17 Κόρη των (Ξ) 17 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
ρακοσυλλεκτών Μενιδιάτισσα (Baxton)
18 Λουκίλλη (Barbier & (Ξ) 18 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
Thiboust) (Λαμπίς)
19 Ιωάννα Γρέυ (Brot & (Ξ) 19 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
Nus) (Πίστης)
20 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 20 Λοχίας Παλαύρας (Μ) (Ξ)
(Giacometti) (διασκ. Κούγκουλης)
21 Κοινωνικαί πληγαί (Ε) 21 Ένας εραστής εις το (Μ) (Ξ)
(Αρνιωτάκης) πηγάδι
22 Ρήγας Φεραίος (Ε) 22 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
23 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 23 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
24 Περιπλανώμενος (Ξ) 24 Παρίσιοι εν Αθήναις (Μ) (Ε)
Ιουδαίος (Σύη) (Νικολάρας)
25 Μάρκος Βότσαρης (Ε) 25 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
(Αλκαίος) (Siraudin, Thiboust &
Délacour)
26 Δύο λοχίαι (Ξ) 26 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Baudouin Daubigny & Λουλουδάκη (Thiboust
Maillard) & Barrière) (διασκ.
Βλάχος)
27 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 27 Σκύλος και γάτα (Μ) (Ξ)
28 Άλωσις της (Ε) 28 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
29 Σκύλλα (Ε)
1156
(Μελάς)
31 Παραμονή της Ελληνικής (Ε)
(Ραγκαβής)
Το 1885 από 8 Ιουνίου έως 19 Σεπτεμβρίου έγιναν από τον «Πανελλήνιο

Δραματικό Θίασο» του Δημοσθ. Αλεξιάδη σαράντα επτά παραστάσεις, με τριάντα
ένα δράματα και είκοσι οκτώ κωμωδίες. Από αυτά τα έργα εννέα ήταν ελληνικά
δράματα και είκοσι δύο ξένα, καθώς και δέκα ελληνικές κωμωδίες και δεκαοκτώ
ξένες. Από τα ελληνικά δράματα ένα ήταν κοινωνικού θέματος (Αι κοινωνικαί πληγαί
του Μ. Αρνιωτάκη), οι δε ελληνικές κωμωδίες ήταν ηθογραφίες και σάτιρες των
«κακώς κειμένων» της κοινωνίας και της πολιτικής. Γενικά, ο αριθμός των ελληνικών
έργων υστερούσε των ξένων. Μεταφραστές προστέθηκαν ο ηθοποιός Δημήτριος
Κοτοπούλης, ο Ν. Κοκκόλης, ο Ν. Βογιατζής. Επιτομή του μυθιστορήματος του Ευγ.
Σύη, Ο περιπλανώμενος Ιουδαίος, είχε διασκευάσει ο Δημοσθ. Αλεξιάδης.
Ο θίασος εμφάνισε κάποια νέα ξένα έργα και περιέλαβε μερικά κοινωνικά,
μέσα στα οποία και το δράμα του Μ. Αρνιωτάκη Αι κοινωνικαί πληγαί, όπου
αναδεικνύονταν οι κοινωνικές συνέπειες από τη δικαστική προσωποκράτηση. Τα
μέλη του θιάσου επαινούνταν ότι βελτιώνονταν και ενδιαφέρονταν για την πρόοδό
τους και την ελληνική σκηνή, όπως ο Ευτύχιος Βονασέρας και ο Θεοδόσιος Πεταλάς.
Πρώτη εμφάνιση πραγματοποίησε στην Αθήνα η Αικατερίνη Βερώνη με το θίασο
στα δράματα Ρακοσυλλέκτης των Παρισίων και Χειρώναξ του Pyat, με επιτυχία.

1 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 1 Οι υπηρέται αφεντικά (Μ) (Ξ)
Παρισίων και πάλιν υπηρέται
(Pyat)
2 Δόξα και δάκρυα ή (Ξ) 2 Καρβουνιάρηδες (Μ) (Ξ)
Θέατρον εν θεάτρω (Gille)
(Castelvecchio)
1157
3 Άρτεμις ή Έγκλημα εν (Ξ) 3 Πυρπολητής μιας κυρίας (Μ) (Ξ)
υπνοβασία
4 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 4 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
5 Ρήγας Φεραίος (Ε) 5 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Ζαμπέλιος) (Πίστης)
6 Κυρά Φροσύνη (Ε)
7 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ)
(Dumersan &
Delaroche)
Ο θίασος έδωσε επτά παραστάσεις στο θέατρο «Αθηνών» κατά το 1886 από 8
έως 30 Μαρτίου. Παίχθηκαν επτά δράματα, τρία ελληνικά και τέσσερα ξένα, όπως
και πέντε κωμωδίες, δύο ελληνικές και τρεις ξένες.

1 Άρτεμις ή Έγκλημα εν (Ξ) 1 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
υπνοβασία (D’Ennery &
Brésil)
2 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 2 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Dumersan & Πίστης)
Delaroche)
3 Ρακοσυλλέκται και η (Ξ) 3 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
κυρά Μοσχού (Bourgeois Ξηροχωρίτης
& Dugué) (Μολιέρος)
4 Διάσημος δίκη (Ξ) 4 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
(D’Ennery) (Παπαρρηγόπουλος)
5 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 5 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
Παρισίων (διασκ. Καλύβας)
(Pyat)
6 Χειρώναξ (Ξ) 6 Κρυψώνα (Μ) (Ξ)
(Pyat)
1158
7 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 7 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Giacometti) (Πίστης)
8 Επίορκος (Ξ) 8 Οι δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
9 Γαλιλαίος και η Ιερά (Ξ)
Εξέτασις (Montecini)
10 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ)
(Fournier & Meyer)
12 Βασιλεύς διασκεδάζει (Ξ)
(Ουγκώ)
Στο διάστημα από 24 Μαΐου έως 15 Ιουλίου 1887 ο «Πανελλήνιος

Δραματικός Θίασος» του Δημ. Αλεξιάδη έκανε δεκατέσσερις παραστάσεις.
Παρουσίασε δώδεκα ξένα δράματα και οκτώ κωμωδίες, από τις οποίες τέσσερις
ελληνικές και τέσσερις ξένες. Στις ελληνικές περιλαμβάνεται η κωμωδία μετ’
ασμάτων ή το κωμειδύλλιο Οι μυλωνάδες και στις ξένες η πολύπρακτη μολιερική
κωμωδία Αγαθόπουλος ο Ξηροχωρίτης.
Το 1887 εμφανίσθηκε με το θίασο η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και απέδειξε
τα δραματικά της προσόντα στα δράματα Σάρα και Κάρολος του P. Giacometti, αλλά
κυρίως στην Επίορκο, δράμα από τα γαλλικά σε μετάφραση Μ. Ζώρα. Στο έργο Οι
ρακοσυλλέκται και η κυρά Μοσχού των A. Bourgeois και F. Dugué διέπρεψε ο Γ.
Τσίντος ως κυρά Μοσχού. Ήταν επιτυχία και Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων με τον
Δημοσθ. Αλεξιάδη. Το κοινό συγκεντρωνόταν πολύ στις παραστάσεις, η
Παρασκευοπούλου αποκτούσε προσωπικό κοινό όπως και τα άλλα
πρωταγωνιστούντα μέλη του θιάσου.

1 Μαρμάριναι κόραι (Ξ) 1 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Barrière & Thiboust) (Μωραϊτίδης)
2 Επαίτις (Ξ) 2 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(D’Ennery, Masson &
Bourgeois)
1159
3 Άρτεμις ή Έγκλημα εν (Ξ) 3 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
υπνοβασία (διασκ. Νικηφόρος)
4 Έργα του σατανά (Ξ) 4 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Boulé & Brésil) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
5 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 5 Αλάνθαστον ιατρικόν (Μ) (Ξ)
(Fournier & Meyer)
6 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 6 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
(Dumersan & (Παπαρρηγόπουλος)
Delaroche)
7 Δύο ορφαναί (Ξ) 7 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(D’Ennery & Cormon) (Πίστης)
8 Μερόπη (Ε) 8 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
9 Σταυροφόροι (Ξ) 9 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Kotzebue) (διασκ. Νικηφόρος)
10 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 10 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Rosier) (Ζάνος)
11 Ρακοσυλλέκται και η (Ξ) 11 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
κυρά Μοσχού νύμφη (Νικολάρας)
12 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 12 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Séjour) (Scribe & Melesville)
13 Δόξα και δάκρυα ή (Ξ) 13 Καρβουνιάρηδες (Gille) (Μ) (Ξ)
Θέατρον εν θεάτρω
(Castelvecchio)
14 Γέρω-Μαρτέν (Ξ) 14 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Grangé & Cormon) (Μολιέρος)
15 Ιππόται της ομίχλης (Ξ) 15 Καναρίνι (Μ) (Ε)
(D’Ennery) (Νικολάρας)
16 Διάσημος δίκη (Ξ) 16 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(D’Ennery) (διασκ. Νικηφόρος)
17 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 17 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
Παρισίων (Πίστης)
(Pyat)
1160
18 Κυρά Φροσύνη (Ε) 18 Πλαστός φούρναρης (Μ) (Ξ)
19 Λεϊλά (Καλαποθάκης) (Ε) 19 Φίλημα (διασκ. (Μ) (Ξ)
Δρακάκης)
20 Δράμα εν οικογενεία (Ξ) 20 Μνηστήρες της (Π) (Ε)
(Barbier & Carre) Πηνελόπης
(Ζάνος)
21 Κρήτες και Βενετοί (Ε) 21 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Αμπελάς) (Βλάχος)
22 Γαλιλαίος Γαλιλέη (Ξ) 22 Αλώπηξ κολοβή (Μ) (Ε)
(Montecini) (Κορομηλάς)
23 Μοσχομάγκα των (Ξ) 23 Λέων παράνυμφος (Μ) (Ε)
Παρισίων (Κορομηλάς)
24 Συνοικέσιον της (Ξ) 24 Αθώα περιστερά (Μ) (Ε)
Ολυμπίας (Augier) (Κορομηλάς)
25 Ιωάννα Γρέυ (Ξ) 25 Συζύγου περιπέτειαι (Μ) (Ξ)
(Brot & Nus) (Μολιέρος)
26 Γάσπαρος ο (Ξ) 26 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
σουμαδοπώλης
(D’Ennery & Bourgeois)
(Ουγκώ)
28 Παιδοκλέπτρια (Grangé (Ξ)
& Thiboust)
29 Διάβολος (Délacour & (Ξ)
Thiboust)
30 Φουαλδές (Ξ)
31 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery)
Πίνακας 42: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Πανελληνίου Δραματικού Θιάσου»
Ο θίασος του Αλεξιάδη πραγματοποίησε πενήντα τέσσερις παραστάσεις από 3

Ιουνίου έως τις αρχές Σεπτεμβρίου του 1889. Παίχθηκαν τριάντα ένα δράματα
(τέσσερα ελληνικά και είκοσι επτά ξένα). Επίσης είκοσι έξι κωμωδίες (δεκατρείς
ελληνικές και δεκατρείς ξένες). Εκτός από τις διασκευές από ξένες κωμωδίες στα
1161
«καθ’ ημάς» από τον Γ. Νικηφόρο και ο Ιω. Δρακάκης (ηθοποιός) διασκεύασε από
ξένη ανώνυμη κωμωδία Το φίλημα.
Οι ηθοποιοί που συμμετείχαν στο θίασο Αλεξιάδη, ήταν αξιόλογοι και
καταρτισμένοι, ήταν πρόσωπα που τα συναντάμε εφεξής μέχρι το 1900 να στηρίζουν
και να διαμορφώνουν την ελληνική σκηνή. Ο Γ. Νικηφόρος, κωμικός, δεχόταν
επαίνους από τον Τύπο και ερμήνευε μολιερικούς χαρακτήρες κατά την περίοδο του
1889 αλλά και χαρακτήρες της νεότερης κωμωδίας. Η Ελ. Κοτοπούλη υπήρξε
πάντοτε αμίμητη και ιδιαίτερα σε ρόλους δύσμορφους, όπως η γριά Φροσάρ ή η
Βαγκάλ, τρομερή σύζυγος στον Φουαλδές. Η Πιπίνα Βονασέρα, πρωταγωνίστρια του
θιάσου, ήταν δυνατή στους τραγικούς ρόλους. Η Ουρανία Καζούρη αναδεικνυόταν
κωμική, αλλά και δραματική ηθοποιός, και διέθετε φωνητικά προσόντα για την
απόδοση των ασμάτων στις κωμωδίες. Ο Γ. Τσίντος πολύ καλός δραματικός
ηθοποιός στήριζε τον θίασο. Το κοινό τιμούσε τις παραστάσεις και εκτιμούσε τα μέλη
του θιάσου. Ενθουσιαζόταν με τα πατριωτικά δράματα, ιδιαίτερα επί θεμάτων
επίκαιρων, όπως αυτά της Κρήτης και των αγώνων της για ελευθερία. Επιζητούσε,
όμως, το θεατρόφιλο κοινό και το σκηνικό θέαμα στα περιπετειώδη έργα, αλλά και τη
συγκίνηση και το γέλιο στις εύθυμες κωμωδίες, ιδίως όσες σατίριζαν τα ελληνικά
πολιτικά και κοινωνικά «κακώς κείμενα».

1 Γέρω ναύαρχος (Ξ) 1 Υπό δοκιμασίαν (Μ) (Ξ)
(Chiossone)
2 Διάσημος δίκη (Ξ) 2 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(D’Ennery) (διασκ. Νικηφόρος)
3 Γιάννης ο ταχυδρόμος (Ξ) 3 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Boucicault & Nus) (Μωραϊτίδης)
4 Μοσχομάγκα των (Ξ) 4 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
Παρισίων (Άννινος)
5 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 5 Βέβαια, βέβαια (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) (διασκ. Πίστης)
6 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 6 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Fournier & Meyer) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
1162
7 Ρακοσυλλέκται και η (Ξ) 7 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
κυρά Μοσχού (Bourgeois
& Dugué)
8 Άρτεμις ή Έγκλημα εν (Ξ) 8 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
υπνοβασία (D’Ennery & (Κόκκος) (κωμειδ.)
Brésil)
9 Μουγγός (Brueys) (Ξ) 9 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
10 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 10 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
Cormon)
11 Γάσπαρος ο (Ξ) 11 Υδροπότης σύζυγος (Μ) (Ε)
σουμαδοπώλης (Βλάχος)
12 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 12 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Dumersan & (Ραγκαβής)
Delaroche)
13 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 13 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Rosier)
14 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 14 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
& Cormon) Μενιδιάτισσα (Baxton)
15 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 15 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Brisebarre & Nus) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
16 Μαρμάριναι κόραι (Ξ) 16 Συζύγου εκλογή (Μ) (Ε)
(Barrière & Thiboust) (Παπαρρηγόπουλος)
17 Χωρικός Σαμπλού (Ξ) 17 Στολή του στρατάρχου (Μ) (Ξ)
(Bourgeois & D’Ennery) Βελικτώνος (Kotzebue)
18 Ιωάννης Βωδρύ (Ξ) 18 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Βακερύ) (Πίστης)
19 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 19 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
Παρισίων (Pyat)
20 Κιθαρωδός Αιμιλία (Ξ) 20 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Cassone) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
21 Γαλιλαίος και η Ιερά (Ξ) 21 Εκλογικά χάλια (Μ) (Ε)
Εξέτασις (Montecini) (Λαζαρίδης)
22 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 22 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Lytton) (Ζάνος)
1163
23 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 23 Σκύλος αντεραστής (Μ) (Ε)
πατήρ) (Μαργαρίτης)
24 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 24 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
25 Μαρία Ιωάννα (Ξ) 25 Ακατάστατος (Μ) (Ξ)
(Maillan & D’Ennery) (διασκ. Χρ. Αλεξιάδη)
26 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
27 Γυναίκα του μπαρμπέρη (Π) (Ε)
29 Όλοι τρελλοί (Μ) (Ξ)
30 Μνηστήρες της (Π) (Ε)
Πηνελόπης (Ζάνος)
31 Δάνεισέ μου το (Μ) (Ξ)
δωμάτιόν σου
32 Δικηγόρος και ηθοποιοί (Μ) (Ξ)
33 Αλογογιατρός (Μ) (Ξ)
(Cameroni)
36 Μαγνητιζομένη (Μ) (Ξ)
(Labiche & Battu)
Πίνακας 43: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Πανελλήνιου Δραματικού Θιάσου» του Δημοσθ.
Αλεξιάδη κατά τις παραστάσεις του 1891.
Ο «Πανελλήνιος Δραματικός Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη

πραγματοποίησε από 25 Μαΐου έως 16 Οκτωβρίου 1891, εκατόν δεκαπέντε
παραστάσεις. Έπαιξε είκοσι πέντε δράματα, όλα ξένα, τα γνωστά κοινωνικά και
περιπετειώδη οικογενειακά λεγόμενα. Από τις τριάντα έξι κωμωδίες, δεκαοκτώ ήταν
ελληνικές, εκ των οποίων τέσσερα κωμειδύλλια και δεκαοκτώ ξένες. Οι ελληνικές
κωμωδίες καταλαμβάνουν συνεχώς έδαφος στο ρεπερτόριο του θιάσου Αλεξιάδη.
Δικαιολογημένη ήταν η θεατρική κριτική να παραπονείται ότι οι Έλληνες δραματικοί
συγγραφείς παραγκωνίζονταν. Νέος μεταφραστής ήταν ο Δ. Αραβαντινός.
Ο θίασος συνέπραξε με τον Ευάγγ. Παντόπουλο και τον Π. Λαζαρίδη για το
καλοκαίρι του 1891. Παρουσίασαν πολλά κωμειδύλλια με επιτυχία. Ο Ε.
Παντόπουλος πρωταγωνίστησε και σε διασκευή μετ’ ασμάτων της κωμωδίας του
1164
Μολιέρου Αρχοντοχωριάτης. Ο Αντ. Τασσόγλους διακρινόταν ως κωμικός στη
Βαβυλωνία. Δόκιμοι ηθοποιοί για τα κωμειδύλλια ήταν η Μ. Κωνσταντινοπούλου με
τη γλυκιά φωνή της και εκτός από τον Παντόπουλο και τον Λαζαρίδη, οι Ν. Ζάνος
και Π. Ρούσος. Συμπαθέστατοι ήταν η Άρτεμις Ζάμπου και ο Δημ. Κοτοπούλης με το
ωραίο τραγούδι του. Μεγάλη συμπαράσταση και εκτίμηση του κοινού απόλαυσαν οι
υποκριτές, παρόλο ότι τα ελληνικά έργα ήταν σχετικά λίγα, πλην των κωμωδιών και
των κωμειδύλλιων. Η θεατρική κριτική πάντως επέκρινε τις παιζόμενες κωμωδίες ως
ανούσια ευφυολογήματα και προέτρεπε σε παραστάσεις δραμάτων.

1 Διονυσία (Δουμάς υιός) (Ξ) 1 Γάμος δια φόλας (Μ) (Ε)
(Κόκκος)
2 Οικογενειακή τιμή (Ξ) 2 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Μπατού & Δεβίν) (Άννινος)
3 Μοσχομάγκα των (Ξ) 3 Υδροπότης σύζυγος (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & (διασκ. Βλάχος)
Vanderburch)
4 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 4 Φασουλής φιλόσοφος (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Σουρής)
5 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 5 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
6 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ) 6 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
& D’Ennery) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
7 Βαρβιτοποιός της (Ξ) 7 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
Κρεμώνης (Κοππέ)
8 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 8 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
9 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 9 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Fournier & Meyer) Λουλουδάκη (Thiboust
Βλάχος)
10 Ρήγας Φεραίος (Ε) 10 Καρβουνιάρηδες (Gille) (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
1165
12 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
14 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
15 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Πίστης)
17 Ο εξ Ινδιών θείος (Μ) (Ξ)
18 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
Musset)
19 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
20 Έρως μιας ώρας (Μ) (Ξ)
22 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
23 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
24 Ακατάστατος (διασκ. (Μ) (Ξ)
Χρ. Αλεξιάδης)
25 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
26 Περί όνου σκιάς δίκη (Π) (Ε)
(Ξένος)
27 Σημειωματάριον του (Μ) (Ξ)
σινιόρ Παντιά
(Μυργέρος)
28 Κυρ Κρομμύδας (διασκ. (Μ) (Ξ)
Βλάχος)
29 Στολή του στρατάρχου (Μ) (Ξ)
Βελικτώνος (Kotzebue)
30 Τριανταφυλλιά δόμινα (Π) (Ξ)
(Hennequin &
Délacour)
Πίνακας 44: Τα παρουσιαζόμενα έργα από τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο» του Δημ.
Αλεξιάδη κατά το χειμώνα του 1892.
1166
Ο θίασος Αλεξιάδη πραγματοποίησε σαράντα παραστάσεις, από 2 Ιανουαρίου
έως 28 Μαρτίου 1892, με δέκα δράματα και τριάντα κωμωδίες. Από τα δράματα τα
ελληνικά ήταν δύο και τα ξένα οκτώ. Από τις κωμωδίες, δεκατέσσερις ήταν
ελληνικές, από τις οποίες πέντε κωμειδύλλια, και δεκαέξι ξένες. Με το θίασο
Αλεξιάδη συνεργάστηκαν το χειμώνα του 1892, στο θέατρο «Κωμωδιών», οι ηθοποιοί
Ν. Λεκατσάς και Ευάγγ. Παντόπουλος. Ο Ν. Λεκατσάς διέπρεπε στα σαιξπηρικά
δραματικά πρόσωπα, ο Δημοσθ. Αλεξιάδης στα ρομαντικά πρόσωπα του γαλλικού και
του ιταλικού δραματολογίου και ο Ε. Παντόπουλος στους κωμικούς χαρακτήρες και
μάλιστα στους ελληνικούς νησιώτικους. Ο θίασος και οι πρωταγωνιστές, όπως
φαίνεται από την αρθρογραφία, συμμερίζονταν την άποψη ότι το θέατρο ήταν τέχνη
που προερχόταν και ανήκε στον κόσμο όλο, και ως εκ τούτου, έπρεπε να
παρουσιάζονται και εθνικά έργα, αλλά και ξένα, κυρίως αυτά που κυκλοφορούσαν
στη σκηνή της Εσπερίας, και προκαλούσαν αίσθηση με τη φιλολογική αξία τους, αλλά
και τα ιδεολογικά μηνύματά τους. Η κριτική επιζητούσε και ελληνικό και ξένο
ρεπερτόριο από το θίασο. Αναμενόταν λόγω της άξιας σύνθεσής του, να έχει λαμπρή
σταδιοδρομία και στο δράμα και στην κωμωδία ή στο κωμειδύλλιο. Συνιστούσε δε η
κριτική του θεάτρου να προτιμώνται μικρές κωμωδίες και δραμάτια, που δεν ήθελαν,
όπως τα μεγάλα δράματα ή κωμωδίες, σοβαρότερη και μακρόχρονη προπαρασκευή
και δραματική τέχνη. Ο χρόνος ήταν πολύ μικρός μεταξύ των παραστάσεων για
ενδελεχή μελέτη των χαρακτήρων αλλά και για τη σκηνογραφική προετοιμασία. Ο
Τύπος δεν περιοριζόταν μόνο στην κριτική των παραστάσεων, αλλά προέβαινε και σε
συστάσεις προς το κοινό για καλύτερη συμπεριφορά στη διάρκεια της παράστασης,
ως δείγμα σεβασμού προς τους ηθοποιούς αλλά και τους υπόλοιπους θεατές.

1 Ιακωβίται (Κοππέ) (Ξ) 1 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
2 Καλλιτέχνης (Ε) 2 Αλεπού (Ζάνος) (Π) (Ε)
(Δημητρόπουλος)
3 Διονυσία (Ξ) 3 Μυλωνάδες (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (κωμειδ.)
4 Άρτεμις ή Έγκλημα εν (Ξ) 4 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
υπνοβασία (D’Ennery & Πίστης)
Brésil)
1167
5 Λέων Φωκάς, ο υιός του (Ε) 5 Ακατάστατος (διασκ. (Μ) (Ξ)
βασιλέως Χρ. Αλεξιάδης)
6 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 6 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
Cormon) (Άννινος)
7 Ρακοσυλλέκται και η (Ξ) 7 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
κυρά Μοσχού (Bourgeois Νικηφόρος)
& Dugué)
8 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 8 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Fournier & Meyer) (Πίστης)
9 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 9 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Dumersan & (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
Delaroche)
10 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 10 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
Daubigny & Maillard) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
11 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 11 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
(Λέσσιγνκ) (Κόκκος) (κωμειδ.)
12 Μοσχομάγκα των (Ξ) 12 Τριανταφυλλιά δόμινα (Π) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & (Hennequin &
Vanderburch) Délacour)
13 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 13 Δίκη του Μυριανθούση (Π) (Ξ)
Παρισίων (Pyat) (διασκ. Χρ. Αλεξιάδης)
14 Ιππόται της ομίχλης (Ξ) 14 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
(D’Ennery)
15 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 15 Υπηρέται (Grangé & (Π) (Ξ)
Deslaudes)
16 Διάσημος δίκη (Ξ) 16 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(D’Ennery)
17 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 17 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
18 Γάσπαρος ο (Ξ) 18 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
σουμαδοπώλης
19 Γαλιλαίος και η Ιερά (Ξ) 19 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
Εξέτασις (Μωραϊτίδης)
(Montecini)
1168
20 Χάιδω η λυγερή (Ε) 20 Υδροπότης σύζυγος (Μ) (Ξ)
(Μελισσιώτης) (διασκ. Βλάχος)
(δραμ. ειδ.)
21 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 21 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
22 Δικηγόρος με τους (Μ) (Ε)
ηθοποιούς της
Ομονοίας
25 Φιάκας (Μισιτζή) (Μ) (Ε)
26 Γάμος δια φόλας (Μ) (Ε)
(Κόκκος)
27 Τρία καπέλλα (Π) (Ξ)
(Λαμπίς)
28 Πράσινο φουστάνι (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
29 Πνευματισμός (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
(Βλάχος)
31 Εξετάσεις της Αρτέμιδος (Μ) (Ξ)
(Cameroni)
33 Νύφη του χωριού (Π) (Ε)
(Cavalli)
35 Οικογένεια (Π) (Ε)
Παραδαρμένου
(Άννινος) (κωμειδ.)
36 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
37 Ερωτική πλεκτάνη (Μ) (Ξ)
(Bisson)
1169
40 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
Thiboust)
41 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Thiboust)
του Δημοσθ. Αλεξιάδη κατά το καλοκαίρι του 1892.
Ο θίασος έπαιξε για μεγάλο χρονικό διάστημα από 21 Μαΐου έως 15

Οκτωβρίου 1892. Πραγματοποίησε εκατόν τριάντα τρεις παραστάσεις με σαράντα δύο
κωμωδίες και κωμειδύλλια και είκοσι ένα δράματα. Από τα δράματα, τα τρία ήταν
ελληνικά, μεταξύ των οποίων ένα δραματικό ειδύλλιο η Χάιδω η λυγερή του Παν.
Μελισσιώτη, τα υπόλοιπα δεκαοκτώ ήταν ξένα. Από τις κωμωδίες, είκοσι δύο ήταν
ελληνικές με οκτώ κωμειδύλλια. Οι υπόλοιπες είκοσι από τις σαράντα δύο ήταν ξένες.
Πολλές παραστάσεις έκαναν τα ελληνικά κωμειδύλλια και το δραματικό ειδύλλιο, που
γέμισαν το χρόνο της πεντάμηνης παραμονής του θιάσου στην Αθήνα. Η επιτυχία
οφειλόταν στον Ευάγγ. Παντόπουλο και τους ηθοποιούς που εμφανίζονταν μαζί του,
όπως και στους μουσικούς και στη μουσική εκτέλεση. Ο Δημοσθ. Αλεξιάδης είχε το
δικό του κοινό, αρεσκόμενο σε δράματα ρομαντικά και κάποια ρεαλιστικά, όπως
άρχιζαν να διαφαίνονται στις παραστάσεις με έργα κυρίως του Αλ. Δουμά υιού. Το
κοινό επιδοκίμαζε τους ηθοποιούς στη ερμηνεία των χαρακτήρων. Τρεις κωμικούς
είχε ο θίασος, που κατέγραφαν σε γενικές γραμμές επιτυχία και πρωταγωνιστούσαν
στα έργα, τον Ευάγγελο Παντόπουλο, τον Πέτρο Λαζαρίδη και τον Γεώργιο
Νικηφόρο. Οι συντάκτες της κριτικής του Τύπου αποδοκίμαζαν τις όποιες υπερβολές
στην υποκριτική τους δεινότητα και συμβούλευαν για φυσικότερα εκφραστικά μέσα.
Σημειωτέα η προσωπική επιτυχία της Αικ. Μουστάκα (πρώην Δρακάκη) στο
Πράσινον φουστάνι του Δημ. Οικ. Καλαποθάκη, ενώ ο Ευάγγ. Παντόπουλος
κατακρίθηκε για την κωμική ερμηνεία του ως γρια Φροσάρ στις Δύο ορφανές. Επίσης,
1170
κάποια κωμειδύλλια εισέπραξαν αρνητικές κριτικές με τον ισχυρισμό ότι, αν τους
αφαιρούσαν τη μουσική και τα άσματα, δεν θα «έστεκαν» στη σκηνή ως κωμωδίες.

1 Χάιδω η λυγερή (Ε) 1 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Μελισσιώτης) (Ραγκαβής)
(δραμ. ειδ.)
2 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 2 Λύσις του προβλήματος (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Κοτσελόπουλος)
3 Αρχισιδηρουργός (Ονέ) (Ξ) 3 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
4 Φρου-φρου (Meilhac & (Ξ) 4 Μπεμπέ (Μ) (Ε)
Halévy) (Κοτσελόπουλος)
5 Μοσχομάγκα των (Ξ) 5 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
Παρισίων (Bayard & (Σουρής)
Vanderburch)
6 Διονυσία (Δουμάς υιός) (Ξ) 6 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
7 Σαπφώ (Καλαποθάκης) (Ε)
8 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε)
Πίνακας 46: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Πανελλήνιου Δραματικού Θιάσου» του Δημ.
Αλεξιάδη σε σύμπραξη με τον Ευάγγ. Παντόπουλο, την Αικ. Βερώνη και τον Δημ. Κοτοπούλη
κατά το χειμώνα του 1893.
Το 1893 ο θίασος με τη συνεργασία του Ευάγγ. Παντόπουλου, της Αικ.

Βερώνη και του Δημ. Κοτοπούλη εκτέλεσε δεκαπέντε παραστάσεις (21 Φεβρουαρίου
με 31 Μαρτίου) με οκτώ δράματα, από τα οποία τρία ελληνικά και πέντε ξένου
γαλλικού ρεπερτορίου, ρεαλιστικά και μυθιστορηματικά δράματα. Επίσης έξι
κωμωδίες όλες ελληνικές. Συμπρωταγωνιστές στα δράματα ήταν η Αικ. Βερώνη και ο
Δημ. Κοτοπούλης, που έλαβαν καλές κριτικές εν γένει, αλλά και κάποιες αρνητικές,
όταν ο ρόλος δεν ταίριαζε στον Κοτοπούλη στην ηλικία και στο σωματότυπο, αλλά
και στην επάρκεια των δραματικών προσόντων της Αικ. Βερώνη.

1 Κόμησσα Σάρα (Ονέ) (Ξ) 1 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (E)
(Κόκκος)
(κωμειδ.)
1171
2 Αρχισιδηρουργός (Ονέ) (Ξ) 2 Τρία καπέλλα (Λαμπίς) (Π) (Ξ)
3 Χάιδω η λυγερή (E) 3 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μελισσιώτης) (Μολιέρος)
(δραμ. ειδ.)
4 Θυμιούλα η (E) 4 Καπετάν Γιακουμής (Π) (E)
Γαλαξιδιώτισσα (Κόκκος) (κωμειδ.)
(Μελισσιώτης)
(δραμ. ειδ.)
5 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 5 Τύχη της Μαρούλας (Π) (E)
(Dumersan & (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
Delaroche)
6 Γαβριέλλα ή Η αδερφή (Ξ) 6 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (E)
του τυφλού (Κόκκος) (κωμειδ.)
7 Μαργαρίτα (Περεσιάδης) (E) 7 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (E)
(Άννινος)
8 Μέθοδος του (E) 8 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
πορτοφολιού Ξηροχωρίτης
(Κωνσταντινίδης) (Μολιέρος)
9 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 9 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
10 Κυρά Φροσύνη (E) 10 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (E)
(Βερναρδάκης) (Πίστης)
(Baxton)
12 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (E)
13 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (E)
14 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (E)
15 Νύφη του χωριού (Π) (E)
16 Αλεπού (Ζάνος) (Π) (E)
17 Τριανταφυλλιά δόμινα (Π) (Ξ)
(Hennequin &
Délacour)
1172
19 Γέρω-Ξούρης (Π) (E)
(Κοτσελόπουλος)
(κωμειδ.)
20 Επί του καταστρώματος (Π) (E)
(Στεφάνου) (κωμειδ.)
21 Δύο προεστοί (Ζάνος) (Π) (E)
(κωμειδ.)
Βλάχος)
23 Πείσματα γυναικών (Μ) (Ξ)
24 Γενικός γραμματεύς (Π) (E)
(Καπετανάκη)
25 Οικογένεια (Π) (E)
Παραδαρμένου
(Άννινος) (κωμειδ.)
26 Έπαυσα να είμαι (Μ) (E)
ζηλότυπος
27 Πανδρολογήματα (Π) (Ξ)
(Γκόγκολ)
28 Φίλημα (διασκ. Ιω. (Μ) (Ξ)
Δρακάκης)
Αλεξιάδη κατά τις καλοκαιρινές παραστάσεις του 1893.
Ο θίασος Αλεξιάδη, Παντόπουλου και Καρδοβίλλη υλοποίησε εκατόν τριάντα

τρεις παραστάσεις στο πεντάμηνο από 29 Μαΐου έως 9 Οκτωβρίου 1893. Παρουσίασε
δέκα δράματα, πέντε ελληνικά και πέντε ξένα. Κωμωδίες παρουσιάσθηκαν είκοσι
οκτώ, δεκαεπτά ελληνικές (δέκα ελληνικά κωμειδύλλια και επτά κωμωδίες). Οι λοιπές
ένδεκα ήταν ξένες. Το δίδυμο Ευάγγ. Παντόπουλου και Μ. Κωνσταντινοπούλου
έδωσε ζωή στα κωμειδύλλια και στις κωμωδίες μετ’ ασμάτων. Η Μ.
Κωνσταντινοπούλου ανέδειξε και δραματικά προσόντα. Η σύνθεση του θιάσου ήταν
ευπρόσωπη και εντελής, ικανή για όλα τα είδη του δράματος.
1173
1 Αγαπητικός της (Ε) 1 Λίγο απ’ όλα (Π) (Ε)
βοσκοπούλας (Λάμπρος, Αστέρης)
(Κορομηλάς) (επιθεώρηση)
(δραμ. ειδ.)
2 Άλωσις της (Ε) 2 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
Κωνσταντινουπόλεως (Κοτσελόπουλος)
(Ζαμπέλιος) (κωμειδ.)
3 Θυμιούλα η Γαλαξιδιώτισσα (Ε) 3 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
(Μελισσιώτης) (Λάσκαρης)
(δραμ. ειδ.) (κωμειδ.)
4 Οδυσσεύς Ανδρούτσος (Ε) 4 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Αντωνιάδης) (Πίστης)
5 Αμλέτος (Σαίξπηρ) (Ξ) 5 Φιάκας (Μισιτζής) (Π) (Ε)
6 Ρήγας Φεραίος (Ε) 6 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
7 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 7 Άνθρωπος (Σουρής) (Μ) (Ε)
(Μελάς)
8 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
Αλεξιάδη κατά τις χειμερινές παραστάσεις του 1895.
Ο θίασος έδωσε δεκατέσσερις παραστάσεις από 18 Φεβρουαρίου έως 25

Μαρτίου 1895 με επτά δράματα, έξι ελληνικά και ένα σαιξπηρικό. Τα έξι ελληνικά
ήταν δύο δραματικά ειδύλλια και τέσσερα ιστορικά δράματα. Επίσης οκτώ κωμωδίες
από τις οποίες δύο ήταν ξένου δραματολογίου και έξι ελληνικές (μία επιθεώρηση, δύο
κωμειδύλλια και τρεις κωμωδίες). Στο δραματικό ειδύλλιο διακρίθηκε ως Θυμιούλα η
Γαλαξιδιώτισσα η Ελένη Ταβουλάρη-Φυρστ ως κάτοχος καλλιτεχνικών προσόντων.
Ο Δημοσθένης Αλεξιάδης κατά το καλοκαίρι του 1895 συνεργάσθηκε με το θίασο του
Ευάγγ. Παντόπουλου και τον Ν. Ζάνο.
Α/Α Δράματα Ελ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύ/τες ή Ελλ/κές ή

ή Μονό/κτες Ξένες
Ξένα
1 Γαμβρός του κ. Πουατιέ (Ξ) 1 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Ωζιέ & Σανδώ) (Μολιέρος)
2 Φαύστα (Βερναρδάκης) (Ε) 2 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
1174
Α/Α Δράματα Ελ/κά Α/Α Κωμωδίες Πολύ/τες ή Ελλ/κές ή
ή Μονό/κτες Ξένες
Ξένα
3 Αγαπητικός της (Ε) 3 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
βοσκοπούλας (Κορομηλάς) (Μολιέρος)
(δραμ. ειδ.)
4 Τιμή και ύβρις (Ξ) 4 Η εν τω σκότει (Μ) (Ξ)
συνέντευξις
5 Αρχισιδηρουργός (Ξ) 5 Κίτρινα χειρόκτια (Μ) (Ε)
(Ονέ) (Ζώρας)
6 Θυμιούλα η (Ε)
Γαλαξιδιώτισσα
(Μελισσιώτης) (δραμ. ειδ.)
(Fournier & Meyer)
8 Καλαματιανή (Ε)
(Μελισσιώτης) (δραμ. ειδ.)
Πίνακας 49: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Πανελλήνιου Δραματικού Θιάσου» κατά τον χειμώνα
του 1898.
Το 1898 από 7 Νοεμβρίου έως 26 Δεκεμβρίου ο «Πανελλήνιος Δραματικός

Θίασος» του Δημοσθ. Αλεξιάδη έδωσε δώδεκα παραστάσεις με οκτώ δράματα και
πέντε κωμωδίες, οι οποίες ήταν όλες ξένου δραματολογίου εκτός μίας ελληνικής. Τα
δράματα ήταν τέσσερα ελληνικά (τρία δραματικά ειδύλλια και μία ιστορική
τραγωδία) και τα τέσσερα υπόλοιπα ήταν ξένα. Η Μελπ. Κωνσταντινοπούλου και ο
Ν. Πεζοδρόμος πρωταγωνίστησαν με τέχνη στη Φαύστα του Δημ. Βερναρδάκη. Νέος
μεταφραστής αναφέρθηκε ο έχων τα αρχικά στοιχεία Θ.Γ.

1 Αδριανή και Μάγδα (Ξ) 1 Οι φίλοι μας (Σαρντού) (Π) (Ξ)
(Φος)
2 Ανθοπώλις της (Ξ) 2 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
Φλωρεντίας Νικηφόρος)
3 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 3 Αριθμός 14 (Ζώρας) (Μ) (Ε)
(Dumersan &
Delaroche)
4 Μέγας Γαλεότος (Ξ) 4 Κίτρινα γάντια ή (Μ) (Ε)
(Ετσεγαράυ) χειρόκτια
(Ζώρας)
1175
5 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 5 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
6 Ιππόται της ομίχλης (Ξ) 6 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(D’Ennery) (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
7 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 7 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
& Cormon) Musset)
8 Αγαπητικός της (Ε) 8 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
βοσκοπούλας (Κόκκος) (κωμειδ.)
(δραμ. ειδ.)
9 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 9 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
(Cicconi) (Λάσκαρης)
10 Οι άτιμοι (Ξ) 10 Ελενίτσα της οδού (Μ) (Ε)
(Rovetta) Αγχέσμου
(Λάσκαρης)
11 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 11 Τελευταία σολδία (Μ) (Ξ)
(Δουμάς υιός)
12 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 12 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Séjour)
13 Ο διαβάτης (Ξ) 13 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Κοππέ) (κωμειδ.)
14 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 14 Κύριος Επιθεωρητής (Π) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Γκόγκολ)
15 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 15 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Lytton) (Άννινος)
16 Μοσχομάγκα των (Ξ) 16 Διαζύγιον (Σαρντού) (Π) (Ξ)
Παρισίων
17 Αρχισιδηρουργός (Ονέ) (Ξ) 17 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
Délacour)
18 Ψυχοκόρη (Ξ) 18 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Smidt) (Άννινος)
(δραμ. ειδ.)
19 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 19 Ενοικιάζεται (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Λάσκαρης &
Δημητρακόπουλος)
1176
20 Μία παρτίδα σκάκι (Ξ) 20 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
(Giacosa)
21 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ) 21 Μπάρμπα-Λινάρδος (Π) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
22 Θεμιστοκλής (Ε) 22 Έρωτες της Κλεοπάτρας (Μ) (Ξ)
(Καλοστύπης) (Μισέλ & Δελακούρ)
23 Μικρούλα (Ε) 23 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Δεληκατερίνης) (Ζάνος)
24 Βρυκόλακες (Ίψεν) (Ξ) 24 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
25 Νόρα (Ίψεν) (Ξ) 25 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
26 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 26 Κατεργαριά του (Π) (Ξ)
(Bourgeois, D’Ennery & Περικλέους (Bisson)
Dugué)
27 Καλλιτέχνης (Ε) 27 Κοκκαλάκι της (Μ) (Ε)
(Δημητρόπουλος) νυχτερίδος (Λάσκαρης)
28 Αριστομένης (Τζανέ) (Ε) 28 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
29 Όνειρον (Μωραϊτίνης) (Ε) 29 Σιδηροδρομικός (Π) (Ξ)
επιθεωρητής (Bisson)
30 Λυχνοστάτης (Μ) (Ε)
(Δεληκατερίνης)
31 Προς το θεαθήναι (Π) (Ξ)
(Labiche & Martin)
32 Δάνεισέ μου την (Μ) (Ξ)
γυναίκα σου (Δεβαλιέ)
33 Τρίχα (Δεληκατερίνης) (Μ) (Ε)
34 Τι θα του κάμω; (Μ) (Ξ)
(Ντανκόερ)
35 Ταξείδι (Γιάνναρος) (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
36 Στάχτη στα μάτια (Μ) (Ξ)
(Labiche & Martin)
37 Σκάνδαλον εν τω (Μ) (Ε)
θεάτρω Νεαπόλεως
1177
38 Μπεμπές (Ναζάκ & (Π) (Ξ)
Ενεκέν)
39 Άνθρωπος (Σουρής) (Μ) (Ε)
40 Ζωή (μονόλογος εκ του (Μ) (Ξ)
γαλλικού)
Αλεξιάδη κατά το 1900.
Ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη έδωσε εκατόν είκοσι επτά παραστάσεις

(25/5-29/10/1900) με είκοσι εννέα δράματα και σαράντα κωμωδίες. Από τα είκοσι
εννέα δράματα, τα επτά ήταν ελληνικά και τα λοιπά είκοσι δύο ήταν ξένα κυρίως
γαλλικού νεότερου δραματολογίου. Από τις σαράντα κωμωδίες, οι δεκαεννέα ήταν
ελληνικές και οι υπόλοιπες είκοσι μία ξένες. Στις κωμωδίες πρωταγωνίστησε κυρίως
ο Ν. Ζάνος δημιουργώντας τύπους που έμειναν στην ιστορία του νεοελληνικού
θεάτρου, δεν αμφισβητήθηκαν και έτσι πήρε ο ίδιος τον τίτλο του «capo-comico». Ο
Δημοσθ. Αλεξιάδης ήταν πλέον σε μεγάλη ηλικία και παρακολουθούσε τις
παραστάσεις από τα παρασκήνια. Οι ηθοποιοί με φιλοτιμία στήριζαν το θίασο και
εκτελούσαν τις παραστάσεις, αν και πολλές φορές κατακρίθηκαν και αυτοί και οι
υποκριτές των άλλων θιάσων, ότι δεν μελετούσαν όσο έπρεπε. Σε αυτήν την
περίπτωση βέβαια πρέπει να ξαναθυμίσουμε ότι ο χρόνος μεταξύ των παραστάσεων
ήταν πολύ λίγος για ουσιαστική μελέτη και εμβάθυνση.
Ο θίασος του Δημοσθ. Αλεξιάδη από το 1874 στηρίχθηκε στους ηθοποιούς,
που θα αναφέρουμε για να μείνουν στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου και είναι:
Αντ. Βαρβέρης, Μ. Αρνιωτάκης, Γ. Τσίντος, Πέτρος Λαζαρίδης, Ν. Καρδοβίλλης,
Αλεξ. Πίστης, Πιπίνα Βονασέρα, Φιλομήλα Βονασέρα, Ελένη Αρνιωτάκη, Γ.
Νικηφόρος, Ν. Ζάνος, Ιω. Νικηφόρου, Αικατερίνη Μουστάκα (Δρακάκη), Ελένη
Χέλμη, Δημ. Κοτοπούλης, Ελένη Κοτοπούλη, Γ. Χρυσάφης, Θεοδόσιος Πεταλάς,
Ευάγγ. Παντόπουλος, Άννα Λαζαρίδου, Ηρ. Χαλκιόπουλος, Ιω. Βονασέρας, Π.
Κωνσταντινόπουλος, Αικατερίνη Βερώνη, Ουρανία Καζούρη, Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου, Εμ. Λοράνδος, Κωνστ. Χέλμης, Επαμ. Χέλμης, Αντ.
Τασσόγλους, Ευτ. Βονασέρας, Κομν. Λουλουδάκης, Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου, Άρτεμις Ζάμπου, Ελπινίκη Ρούσου, Ν. Λεκατσάς, Ν. Κουρής,
Γρ. Σταυρόπουλος, Σαπφώ Παπαϊωάννου, Αθηνά Καρδοβίλλη, Βασιλεία Στεφάνου,
Ελ. Νικηφόρου, Αδαμαντία Πομόνη, Εδμ. Φυρστ, Αθ. Περίδης, Φιλιππίδης, Ελένη
1178
Ταβουλάρη-Φυρστ, Ν. Πεζοδρόμος, Τερψ. Ράινεκ, Φωτεινή Βονασέρα, Ελ.
Τασσόγλου, Κ. Βονασέρας, Δ. Αγγελάκης, Ολυμπία Λαλαούνη, Ιω. Παπαϊωάννου, Λ.
Σκορδίλης.
Ο Δ. Αλεξιάδης πρωτοεμφανίστηκε στην ελληνική σκηνή των Αθηνών στο
θίασο του Παντ. Σούτσα το 1864. Το 1874 κατήρτισε μαζί με τον Μ. Αρνιωτάκη την
«Ελληνική Δραματική Εταιρεία» και το 1882 τον «Πανελλήνιο Δραματικό Θίασο». Ο
θίασος λειτούργησε μόνος του, αλλά και σε συνεργασία με άλλους θιάσους και
πρωταγωνιστές.
Ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη μαζί με το θίασο «Μένανδρος» υπήρξαν
οι μακροβιότεροι θίασοι στην αθηναϊκή σκηνή, με ποικίλο και ευρύ ρεπερτόριο, στο
οποίο όμως το ελληνικό δραματολόγιο ήταν περιορισμένο σε σχέση με το ξένο.
Ο θίασος που απαρτιζόταν από την οικογένεια Βονασέρα, συνεργαζόταν και

με άλλους ηθοποιούς, όπως τον Δημήτριο και την Ελένη Κοτοπούλη, τον Ιωάννη και
την Αικατερίνη Δρακάκη, τον Θ. Ποφάντη (σύζυγο της Φιλομήλας Βονασέρα). Η
αξία της Πιπίνας Βονασέρα ήταν εγγύηση για την επιτυχία του εγχειρήματος, όπως
και η επιμέλεια και το πάθος για τη θεατρική τέχνη των άλλων μελών της οικογένειάς
της καθώς και αυτών που συνεργάζονταν μαζί της. Το ρεπερτόριο ήταν μικρό αλλά
φιλοκαλές και οι παραστάσεις μόνο πέντε.

1 Δόξα και δάκρυα (Ξ) 1 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Castelvecchio) (Scribe & Melesville)
2 Γουλιέλμος ο αχθοφόρος (Ξ) 2 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
(Dumersan & (διασκ. Νικηφόρος)
Delaroche)
3 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 3 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Ραγκαβής)
4 Τιμή εν τω εγκλήματι (Ξ)
(Maillan)
(D’Ennery και
Dumanoir)
6 Αμαξηλάτης των Άλπεων (Ξ)
(Bouchardy)
Πίνακας 51: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου της Πιπίνας Βονασέρα κατά το 1888.
1179
Ο θίασος της Πιπίνας Βονασέρα έπαιξε από 23 έως 29 Αυγούστου 1888, στο
θέατρο «Ευτέρπη» στην Ομόνοια έξι ξένα δράματα, γνωστά και από τις παραστάσεις
με το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη, στα οποία η Βονασέρα ως δραματική ηθοποιός
ήταν εντελής. Στις τρεις κωμωδίες, η μία ήταν διασκευή ξένης ανώνυμης από τον Γ.
Νικηφόρο και μία ελληνική του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή.

1 Βρυκόλακες (Ίψεν) (Ξ) 1 Τρίχα (Δεληκατερίνης) (Μ) (Ε)
2 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 2 Άνθρωπος (Σουρής) (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (μονόλογος)
3 Ευρυμέδη (Κορομηλάς) (Ε) 3 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
4 Νόθα (Διαμαντόπουλος) (Ε) 4 Από της γης εις τον (Π) (Ε)
ουρανόν
(Δημητρακόπουλος)
(δραμ. ειδ.)
Πίνακας 52: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Ευτύχιου Βονασέρα κατά το 1895.
Στον θίασο του Ευτύχιου Βονασέρα συμμετείχε το ζεύγος

Κωνσταντινοπούλου. Από 21 Οκτωβρίου έως 23 Δεκεμβρίου 1895 υλοποίησαν οκτώ
παραστάσεις στο θέατρο «Βαριετέ» και στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με πέντε
δράματα και τέσσερις κωμωδίες. Από τα πέντε δράματα, τρία ήταν ελληνικά, ένα
αρχαιόθεμο, ένα κοινωνικό και ένα δραματικό ειδύλλιο, τα λοιπά ήταν δύο ξένα, η
περίφημη επιτυχία του Ευτ. Βονασέρα Βρυκόλακες του Ίψεν και ο Δον Καίσαρ του
Βαζάν των P. Dumanoir και A. D’Ennery από το νεότερο γαλλικό δραματολόγιο. Από
τις κωμωδίες τρεις ήταν ελληνικές και μία ξένη. Στο ρεπερτόριο του Ευτ. Βονασέρα
υπερτερούσε το ελληνικό στοιχείο.
1180
1 Αρχισιδηρουργός (Ονέ) (Ξ) 1 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
2 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ) 2 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Ζάνος)
3 Ιππόται της ομίχλης (Ξ)
(D’Ennery)
4 Βρυκόλακες (Ίψεν) (Ξ)
5 Ηθοποιός Κην (Δουμάς (Ξ)
πατήρ)
6 Αγαπητικός της (Ε)
βοσκοπούλας
(δραμ. ειδ.)
7 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ)
πατήρ)
Πίνακας 53: Τα παρουσιαζόμενα έργα του ελληνικού δραματικού θιάσου των αδελφών Βονασέρα
κατά το 1897 στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και στο θέατρο «Πολυθέαμα».
Στον ελληνικό δραματικό θίασο των αδελφών Ευτύχιου και Ιωάννη Βονασέρα
συμμετείχαν οι ηθοποιοί Αν. Απέργης, Εδμ. Φυρστ, Γρ. Σταυρόπουλος, Ελένη
Χέλμη, Ν. Κουρής, Π. Ρούσος, Γ. Πετρίδης, Ευάγγ. Δαμάσκος, Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου, Ευαγγ. Ρούσου, υποκριτές που είχαν διακριθεί στην ελληνική
σκηνή. Από 5 Οκτωβρίου έως 26 Δεκεμβρίου 1897 έδωσαν δέκα παραστάσεις στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με επτά δράματα, ένα ελληνικό δραματικό ειδύλλιο
και έξι ξένα. Επίσης δύο κωμωδίες, μία ελληνική και μία ξένη. Ο Ιωάννης Βότσαρης
αναφέρθηκε ως νέος μεταφραστής και διασκευαστής της Ψυχοκόρης του Smidt.
Ρεαλισμός και ρομαντισμός διακρίνονται στα έργα.
Αυτή ήταν η προσπάθεια συγκρότησης θιάσου από τα μέλη της οικογένειας
Βονασέρα, που δεν είχε το αναμενόμενο μακροχρόνιο αποτέλεσμα στην επίτευξή της.
Τα μέλη, όμως, η μητέρα, η θυγατέρα και οι γιοι αποτέλεσαν αξιόλογα στελέχη στη
συγκρότηση άλλων θιάσων με πολλές αναφορές, το πλείστον ενθουσιώδεις, από τους
θεατρικούς κριτικούς. Η Πιπίνα Βονασέρα και η οικογένειά της ήταν βασικά στελέχη
του θιάσου Δημοσθένη Αλεξιάδη (του «Πανελληνίου Δραματικού Θιάσου») από την
αρχή της σύστασής του έως την αποχώρησή τους. Στην ιστορία του θεάτρου θα
κατέχει τη θέση της εξαίρετης τραγωδού και οι γιοι της αυτήν των βασικών
πρωταγωνιστών. Τα ξένα έργα που παρουσίασαν ήταν από το ρομαντικό αλλά και το
1181
ρεαλιστικό δραματολόγιο. Στην ιστορία του θεάτρου, πάλι, ο Ευτύχιος Βονασέρας θα
καταγραφεί ως ο πρώτος διδάξας το ρόλο του Όσβαλντ στους Βρυκόλακες του Ίψεν.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης ήταν από τους πιο παλαιούς ηθοποιούς της περιόδου,
αφού εμφανίσθηκε στην ελληνική σκηνή από το 1869. Σημείωσε επιτυχίες
προσωπικές, ως Φραγκίσκος στους Ληστές του Σίλλερ, ως Οθέλλος και Ιάγος στον
Οθέλλο του Σαίξπηρ, ως Ταρτούφος στο ομώνυμο έργο του Μολιέρου, ως Ορράδος
στον Πολιτικό θάνατο του Giacometti. Αρχικά ο Αρνιωτάκης ιδρύει ένα θίασο το
1874 με τον Δημοσθένη Αλεξιάδη5954 και το 1875 με τη σύμπραξη του Αντωνίου
Βαρβέρη και παρουσιάζει ποικίλα έργα στο θέατρο «Αθηνών». Ο θίασός του το 1875
αποτελείται από τρεις γυναίκες και ένδεκα άντρες. Συμμετέχουν και ο Γεώργιος
Σουρής, καθώς και φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 1 Τρεις εκδόσεις μιας (Μ) (Ξ)
(Rosier) επιστολής
2 Άλωσις της (Ε) 2 Χαρτοπαίκτης (Μ) (Ξ)
3 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ)
4 Σαούλ (Αλφιέρι) (Ξ)
Πίνακας 54: Τα παρουσιαζόμενα έργα από το θίασο των Μ. Αρνιωτάκη και Αντ. Βαρβέρη,
σε σύμπραξη με τους φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά το 1875.
Ο θίασος έδωσε πέντε παραστάσεις (20/1 έως 14/2/1875) με τέσσερα δράματα

και δύο κωμωδίες, όλες ξένες εκτός από μια ελληνική ιστορική τραγωδία του
Ζαμπέλιου.
Το καλοκαίρι του 1876 συγκροτείται στην Αθήνα ο θίασος «Ευριπίδης» με
διευθυντή τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη. Συμμετέχουν ως μέλη οι Αντώνιος Βαρβέρης, Ι.
Σπυρόπουλος, Δ. Κοτοπούλης, Ν. Ζάνος, Π. Γεωργόπουλος, Ι. Βαρβέρης, Π.
Λαζαρίδης, Γ. Σουρής, Σμαράγδα Ζάμπου, Ελένη Αρνιωτάκη, Αικατερίνη
Δημητρίου, Μαριγώ Εμμανουήλ, Εστέλλα Συλιβάκου, Ελένη Κοτοπούλη, Χαρίκλεια
Ιωάννου. Το αθηναϊκό κοινό τιμά με την παρουσία του τις παραστάσεις.
5954 Βλ. στο υποκεφάλαιο «Ο θίασος του Δημοσθένη Αλεξιάδη».
1182
1 Σαμία η ορφανή (Ε) 1 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Σταματιάδης) (Βλάχος)
2 Ρήγας Φεραίος (Ε) 2 Ροχαλητό (Μ) (Ξ)
(Ζαμπέλιος) (Grangé & Thiboust)
3 Λησταί (Ξ) 3 Γκουβερνάντα (Μ) (Ε)
(Σίλλερ) (Μωραϊτίδης)
4 Χαρτοπαίκται (Ducange (Ξ) 4 Ακούσιος ιατρός (Π) (Ξ)
& Dinaux) (Μολιέρος)
5 Άλωσις (Ε) 5 Μη δίδετε θάρρος εις (Μ) (Ξ)
Κωνσταντινουπόλεως τας υπηρετρίας
(Ζαμπέλιος) (Λαμπίς)
6 Οιδίπους τύραννος (Ε) 6 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Σοφοκλής) (Κοτσεμπού)
7 Χριστίνα (Ε) 7 Που κυνηγά πολλούς (Μ) (Ε)
(Ζαμπέλιος) λαγούς, κανένα δεν
πιάνει
8 Μερόπη (Ε) 8 Εραστής της σελήνης (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Paul de Kock)
9 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 9 Στηλίτης (Μ) (Ε)
(Ουγκώ) (Φραντζής)
10 Παραμονή της Ελληνικής (Ε) 10 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
11 Μήδεια (Ξ) 11 Λέων παράνυμφος (Μ) (Ε)
(della Valle) (Κορομηλάς)
12 Αντιγόνη (Σοφοκλής) (Ε) 12 Κλαίουσαι γυναίκες (Μ) (Ξ)
(Thiboust)
13 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 13 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Μελάς) (Ραγκαβής)
14 Βουλγαρίς (Βουργέντης) (Ε)
Πίνακας 55: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη με τη
σύμπραξη του Αντ. Βαρβέρη κατά το 1876.
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μιχαήλ Αρνιωτάκη με τη σύμπραξη του Αντωνίου

Βαρβέρη πραγματοποίησε είκοσι έξι παραστάσεις από 2 Ιουλίου έως 18 Σεπτεμβρίου
1876, στο θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι», με δεκατέσσερα δράματα και δεκατρείς
κωμωδίες. Από τα δεκατέσσερα δράματα, τα δέκα ήταν ελληνικά, από τα οποία δύο
1183
αρχαίες ελληνικές τραγωδίες με πρωταγωνιστή τον Αντώνιο Βαρβέρη. Τα υπόλοιπα
τέσσερα ήταν ξένα. Υπερτερούν στο ρεπερτόριο τα ελληνικά δράματα. Από τις
δεκατρείς κωμωδίες, έξι ήταν ελληνικές και επτά ξένες. Αναφέρονται ως μεταφραστές
ο Αλέξ. Σταματιάδης και ο Ν. Κοντόπουλος για τη νεοελληνική απόδοση της αρχαίας
τραγωδίας Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή.

1 Νύμφη της Μεσσήνης (Ξ) 1 Αγροκήπιον (Μ) (Ξ)
(Σίλλερ) (Κοτσεμπού)
2 Ματθίλδη (Pyat και Sue) (Ξ) 2 Πετεινός (Κορομηλάς) (Μ) (Ε)
3 Καλλέργαι (Βασιλειάδης) (Ε) 3 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
4 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 4 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) νύμφη (Νικολάρας)
5 Σκύλλα (Βασιλειάδης) (Ε) 5 Κομψευόμεναι (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
6 Ρήγας Φεραίος (Ε) 6 Γάμος άνευ νύμφης (Μ) (Ε)
(Ζαμπέλιος) (Ραγκαβής)
7 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 7 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
8 Παραμονή της Ελληνικής (Ε) 8 Σύζυγος του μισέ Τζανή (Μ) (Ε)
Επαναστάσεως (Κορομηλάς)
9 Κατάρα της μάνας (Ε) 9 Χρυσούν ανδράποδον (Μ) (Ε)
(Αντωνιάδης) (Κορομηλάς)
10 Καταστροφή των Ψαρών (Ε)
Πίνακας 56: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη κατά το 1877.
Ο θίασος «Ευριπίδης» με μέλη του θιάσου «Αριστοφάνης» του Γεωργίου

Νικηφόρου υλοποίησε από 3 Μαρτίου έως 16 Απριλίου 1877 δώδεκα παραστάσεις
στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα. Παίχθηκαν δέκα τραγωδίες, από τις οποίες
έξι ελληνικές ιστορικές και τέσσερις ξένες. Επίσης, εννέα κωμωδίες, πέντε ελληνικές
και τέσσερις ξένες. Είναι σαφής η προτίμηση του θιάσου για την προβολή του
ελληνικού ρεπερτορίου.
1184
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης κατείχε τη δραματική τέχνη, αλλά είχε και την
ικανότητα της προετοιμασίας και της διδασκαλίας για καλή και ευχάριστη
παράσταση. Στους Ληστές του Σίλλερ απέδειξε στο πρόσωπο του Φραγκίσκου τα
δραματικά του προσόντα. Βέβαια, η κριτική σχολίασε και επέκρινε το θίασο, όταν
έδειχνε πρόχειρος και αμελέτητος, όπως στην κωμωδία του Δημ. Κορομηλά Το
χρυσούν ανδράποδον. Η αισθητική και η καλλιτεχνική ζημία από τέτοιες αφρόντιστες
παραστάσεις ήταν μεγάλη.

1 Αικατερίνη Χόβαρτ (Δουμάς (Ξ) 1 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
πατήρ) (Πίστης)
2 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 2 Δεκανεύς και η (Μ) (Ξ)
3 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 3 Όμοιος τον όμοιον (διασκ. (Μ) (Ξ)
Νικηφόρος)
4 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 4 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
Cormon) (Μωραϊτίδης)
5 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 5 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
6 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 6 Δικηγόρος του διαβόλου (Μ) (Ξ)
(Rosier)
7 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
Délacour)
Ο θίασος πραγματοποίησε το 1883 (11 Ιουνίου έως 9 Ιουλίου) στο θέατρο

«Απόλλων» εννέα παραστάσεις με έξι δράματα (πέντε ξένα και ένα ελληνικό) και
επτά κωμωδίες (τρεις ελληνικές και τέσσερις ξένες). Στους Ληστές του Σίλλερ και
στον Οθέλλο του Σαίξπηρ πρωταγωνιστούσε ο θιασάρχης, ενώ ο Δημ. Κοτοπούλης
στο Πίστις, ελπίς και έλεος του Rosier.

1 Πολιτικός θάνατος (Ξ) 1 Αγροκήπιον (M) (Ξ)
(Giacometti) (Κοτσεμπού)
2 Ματθίλδη (Pyat και Sue) (Ξ) 2 Γιάντες (Πίστης) (M) (Ε)
3 Χρήματα (Lytton) (Ξ) 3 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
1185
4 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 4 Όμοιος τον όμοιον (M) (Ξ)
5 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 5 Θ’ αυτοχειριασθώ (M) (Ε)
(Πίστης)
6 Μοσχομάγκα των (Ξ) 6 Αγροικογιάννης (M) (Ε)
Παρισίων (Bayard & (Ραγκαβής)
Vanderburch)
(Μολιέρος)
Πίνακας 58: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη κατά το 1887-
1888.
Το 1887-1888 (26 Δεκεμβρίου έως 26 Φεβρουαρίου) ο θίασος έδωσε εννέα

παραστάσεις, στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα, με έξι ξένα δράματα και επτά
κωμωδίες (τέσσερις ελληνικές και τρεις ξένες). Περιλαμβάνεται και η κωμωδία μετ’
ασμάτων Οι μυλωνάδες στο ελληνικό ρεπερτόριο. Οι ελληνικές κωμωδίες έχουν
καταλάβει σταθερά τη θέση τους στο ρεπερτόριο των ελληνικών θιάσων. Νέο όνομα
καταγράφηκε στους μεταφραστές, αυτό του Λουκά Νικολαΐδη.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης είχε τις προσωπικές του επιτυχίες και ως εκ τούτου είχε
και το αφοσιωμένο κοινό του. Η δημοτικότητα των κωμωδιών είχε ως συνέπεια την
αθρόα προσέλευση του κόσμου και την επιτυχία των παραστάσεων. Ο Δ.
Κοτοπούλης, ο Ν. Ζάνος και ο Π. Λαζαρίδης επιδοκιμάζονταν και ευχαριστούσαν το
κοινό, προσφέροντάς τους την επιθυμητή χαλάρωση με τα γνωστά άσματα.

1 Πολιτικός θάνατος (Ξ) 1 Κουφιοκεφαλάκης (Μ) (Ε)
(Giacometti) (Κοτσελόπουλος)
2 Ματθίλδη (Ξ) 2 Ταρτούφος (Π) (Ξ)
(Pyat και Sue) (Μολιέρος)
3 Γυνή εις δεύτερον γάμον (Ξ) 3 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(Giacometti) (διασκ. Νικηφόρος)
4 Ιωσήφ ο Βάλσαμος ή (Ξ) 4 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
Καλλιόστρος (Βλάχος)
5 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 5 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
Musset)
1186
6 Καρλότα και Βέρθερος (Ξ) 6 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Souvestre και (Scribe & Melesville)
Bourgeois)
(Πίστης)
8 Ιππόται της ομίχλης (Ξ) 8 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(D’Ennery) (Μολιέρος)
9 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 9 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
Cormon) Thiboust)
10 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 10 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
& Cormon) (διασκ. Νικηφόρος)
11 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 11 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) Πίστης)
12 Μοσχομάγκα των (Ξ) 12 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
Vanderburch)
13 Τιμή εν τω εγκλήματι (Ξ) 13 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Maillan) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
14 Κοζάκοι (Ξ) 14 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Cavalli)
15 Αμαξηλάτης των Άλπεων (Ξ) 15 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
(Bouchardy) (διασκ. Νικηφόρος)
16 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ) 16 Αφηρημένοι (Μ) (Ξ)
17 Ληστής και φιλόσοφος (Ξ) 17 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Pyat) Μενιδιάτισσα
(Baxton)
18 Είναι τρελλή (Ξ) 18 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
Daubingy)
19 Παράφρονες (Ξ) 19 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Castelvecchio) (Ραγκαβής)
20 Λαγιαρνί (Ε) 20 Έρωτες εν μαγειρείω (Μ) (Ε)
(Παπαλεξανδρής) (Αλεξόπουλος)
(δραμ. ειδ.)
1187
22 Καραπατάκιας (Π) (Ε)
(Βαρβέρης)
23 Ζηλοτυπία του Γιάννη (Μ) (Ε)
24 Επίλογος της Μαρούλας (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
Πίνακας 59: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη κατά τις
παραστάσεις του 1890.
Από 11 Μαρτίου έως 30 Σεπτεμβρίου 1890, ο θίασος «Ευριπίδης»

πραγματοποίησε πενήντα πέντε παραστάσεις με είκοσι δράματα και είκοσι τέσσερις
κωμωδίες. Από τα δράματα τα δεκαννέα ήταν ξένα και ένα ελληνικό δραματικό
ειδύλλιο, ενώ από τις κωμωδίες, εννέα ήταν ελληνικές και οι υπόλοιπες δεκαπέντε
ξένες.
Ο θιασάρχης το 1890 προβαίνει σε μερικούς νεοτερισμούς, όπως στην
ανακαίνιση του θεάτρου «Παράδεισος», στη συνεργασία με εταιρία των μεταφορών,
ώστε άμαξες να μεταφέρουν το κοινό μετά το τέλος της παράστασης, και στη χρήση
ωδικού θιάσου αποφοίτων, που τραγουδούσε στα διαλείμματα και κατά τη διάρκεια
της παράστασης των κωμειδυλλίων ή των κωμωδιών μετ’ ασμάτων.
Ο Αρνιωτάκης θεωρήθηκε από την κριτική επιμελής ηθοποιός, που μελετούσε
σε βάθος τους χαρακτήρες και με αυτόν τον τρόπο εντυπωσίαζε στα έργα Οι λησταί
του Σίλλερ και Ο πολιτικός θάνατος του Giacometti ως Ορράδος. Στον Ταρτούφο του
Μολιέρου ο Αρνιωτάκης, κατά την κριτική, δεν πέτυχε επειδή παρουσίασε έναν
«αγύρτικο» Ταρτούφο. Η Ελένη Αρνιωτάκη χαρακτηριζόταν ως κόσμια και αβίαστη
ηθοποιός.
Οι καλές μεταφράσεις των ξένων έργων επαινούνταν από την κριτική για την
προσφορά τους στη λογοτεχνική και θεατρική ελληνική ιστορία. Η κριτική
επικροτούσε ακόμα την προσφορά στην επικοινωνία του συγγραφέα και του έργου
του με το ελληνικό κοινό. Η περιπέτεια, η συγκίνηση και οι πατριωτικές ιδέες ήταν τα
στοιχεία που ζητούσε το κοινό, και αυτά τα προσέφεραν τα ξένα δράματα, αλλά και
τα ελληνικά. Το ενδιαφέρον του κοινού προς το ξένο δραματολόγιο ήταν μεγάλο. Σε
αυτήν την τάση, εκτός από την περιέργεια, πρέπει να λειτούργησε και η ψυχολογία
της ευαρέσκειας προς το καινούργιο, προς το ξένο, προς το άγνωστο και η
επικοινωνία και η γνωριμία μαζί του. Τα δράματα του ξένου ρεπερτορίου ήταν
1188
ρομαντικά και ρεαλιστικά. Το ενδιαφέρον των αναγνωστών και των θεατών για το
ρεαλιστικό δράμα μεγάλωνε μαζί με την εξέλιξη της αστικοποίησης της ελληνικής
ζωής και τις συνέπειες και τα προβλήματα που προέκυπταν.

1 Κυψελίδαι (Ε) 1 Πνευματισμός (Μ) (Ε)
(Βερναρδάκης) (Λάσκαρης)
2 Λεωνίδας εν (Ξ) 2 Γυναίκα του μπαρμπέρη (Μ) (Ε)
Θερμοπύλαις (Αλεξόπουλος)
(Pichat)
3 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 3 Ένας σκύλος (Μ) (Ε)
αντεραστής
4 Άλωσις της (Ε) 4 Παρίσιοι εν Αθήναις (Μ) (Ε)
Κωνστ/πόλεως (Νικολάρας)
5 Άτυς ο Λυδός (Ε) 5 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
6 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ)
& Cormon)
7 Λέων Φωκάς (Ε)
Πίνακας 60: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Εθνικού Δραματικού Θιάσου» του Μιχαήλ
Αρνιωτάκη κατά το τέλος του 1891.
Το 1891 η σύμπραξη Μ. Αρνιωτάκη με άλλους ηθοποιούς, σκοπό είχε την

επίτευξη «εθνικού δραματικού θιάσου» για την καλλιέργεια του εθνικού θεάτρου.
Επιλέχθηκαν ελληνικά έργα κυρίως ιστορικού περιεχομένου. Από τα επτά δράματα,
τα τέσσερα ήταν ελληνικά και τρία ξένα. Επίσης πέντε κωμωδίες, μια μολιερική και
τέσσερις ελληνικές.

1 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 1 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Scribe & Legouvé) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
2 Μερόπη (Ε) 2 Αργυρώ και Θανάσης (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκη) (διασκ. Νικηφόρος)
1189
3 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 3 Φαντασιοκόπος (Μ) (Ξ)
(Lytton) (de Musset)
4 Γαλάτεια (Ε)
5 Μαρία Δοξαπατρή (Ε)
6 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ)
(Cicconi)
7 Διονυσία (Ξ)
8 Κυρία με τας καμελίας (Ξ)
(Ουγκώ)
10 Είναι τρελλή (Ξ)
Daubingy)
11 Χάιδω η λυγερή (Ε)
(Μελισσιώτης) (δραμ.
ειδ.)
12 Κυψελίδαι (Ε)
13 Πολιτικός θάνατος (Ξ)
(Giacometti)
Πίνακας 61: Οι παραστάσεις του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη με τη σύμπραξη της
Αικατερίνης Βερώνη κατά το 1892.
Με την Βερώνη ο θίασος «Ευριπίδης» έδωσε είκοσι παραστάσεις, δεκατρία

δράματα και τρεις κωμωδίες, από 10 Οκτωβρίου έως 28 Δεκεμβρίου 1892. Από τα
δράματα πέντε ήταν ελληνικά και οκτώ ξένα. Από τις κωμωδίες, το ένα ήταν ελληνικό
κωμειδύλλιο και δύο ξένες κωμωδίες.
Ο θίασος «Ευριπίδης» με την Βερώνη προσέλκυσε κόσμο στις παραστάσεις
του στο θέατρο «Κωμωδιών». Η πρωταγωνίστρια είχε τις προσωπικές της επιτυχίες
και το δικό της κοινό. Η θεατρική κριτική θεωρούσε την Βερώνη όχι επαρκή
δραματική ηθοποιό και την συμβούλευε να εγκαταλείψει τα δράματα, στα οποία
διέπρεπε η Παρασκευοπούλου ως τραγωδός και να ασχοληθεί με τα οικογενειακά
δράματα. Η Βερώνη, κατέληγαν οι συντάκτες της κριτικής, απέδιδε το πρόσωπο και
1190
τις συγκινήσεις του με την απαγγελία και το χρωματισμό της φωνής, χωρίς να δρα,
ενώ η Παρασκευοπούλου εμβάθυνε στο χαρακτήρα και τον ερμήνευε. Η Βερώνη
δέχτηκε και επαινετικά σχόλια από την κριτική, όπως για την Κυρία με τας καμελίας,
καθώς και η Σμαράγδα Βερώνη, η αδερφή της. Οι ηθοποιοί δέχονταν συμβουλές για
περισσότερη προσπάθεια σε φυσικές φωνητικές και σωματικές υποκρίσεις. Στα τέλη
Οκτωβρίου ο θίασος μετακινήθηκε στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών». Ο
ανταγωνισμός μεταξύ των πρωταγωνιστριών είχε και την οικονομική επίπτωσή του
επί του θιάσου, ώστε να αναγκάσει τον Αρνιωτάκη να μειώσει το εισιτήριο.

1 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 1 Aργυρώ και Θανάσης (Μ) (Ξ)
2 Μοσχομάγκα των (Ξ) 2 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
Παρισίων (Bayard & (Ζάνος)
Vanderburch)
3 Πολιτικός θάνατος (Ξ) 3 Βεγγέρα (Καπετανάκης) (Μ) (Ε)
(Giacometti)
4 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 4 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
5 Ποιητής και δικηγόρος (Μ) (Ε)
Πίνακας 62: Οι παραστάσεις του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη κατά το 1894.
Ο θίασος Αρνιωτάκη πραγματοποίησε από 15 Μαρτίου έως 26 Απριλίου 1894,

δέκα παραστάσεις, με τέσσερα ξένα δράματα και έξι κωμωδίες (τέσσερις ελληνικές
και δύο ξένες). Στη Βεγγέρα του Ηλία Καπετανάκη οι ηθοποιοί Π. Λαζαρίδης, Κ.
Χέλμης και Ελ. Κοτοπούλη σημείωσαν λαμπρή εμφάνιση.

1 Είναι τρελλή (Ξ) 1 Μπεμπέ (Μ) (Ε)
(Melesville & Baudouin (Κοτσελόπουλος)
Daubingy)
2 Αντιγόνη (Ε) 2 Γιάντες (Μ) (Ε)
(Σοφοκλής) (Πίστης)
1191
3 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 3 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Μελάς) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
4 Νάσω και Μήτσος (Ε) 4 Ακταίων ο βρεφοκτόνος (Μ) (Ξ)
(Οικονόμος) (Vitalliani)
5 Τριανταφυλλιά και (Ε) 5 Λήσταρχος και (Π) (Ε)
πεύκος δάσκαλος
(Μελισσιώτης) (Λουλουδάκης)
(έμμετρη αλληγορία) (κωμειδ.)
6 Σκλάβα (Περεσιάδης) (Ε) 6 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Ραγκαβής)
7 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 7 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
8 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε) 8 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.) Μενιδιάτισσα
(Baxton)
9 Διάβολος (Ξ) 9 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
(Délacour & Thiboust) Πίστης)
10 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 10 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
11 Αρματωλοί και κλέπται (Ε) 11 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Σαμαρτζίδης) Λουλουδάκη
12 Λησταί (Ξ) 12 Ταρτούφος (Π) (Ξ)
(Σίλλερ) (Μολιέρος)
13 Εξιλασμός (Ε)
(Ζωγράφου)
14 Παιδοκλέπτρια (Ξ)
15 Λουκία Διδιέ (Ξ)
16 Κατάρα της μάνας (Ε)
17 Δήμιος της Ενετίας (Ξ)
(Bourgeois)
18 Αθηναΐς ή Βυζάντιον (Ε)
(Καλοστύπης)
1192
19 Γέρω-Θάνος (Ε)
(Οικονόμος)
(δραμ. ειδ.)
20 Μέγας Κωνσταντίνος (Ε)
21 Μαρκέλλα (Ε)
22 Νόθα (Διαμαντόπουλος) (Ε)
24 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ)
(Λέσσινγκ)
25 Μέθοδος του (Ε)
πορτοφολιού
(Κωνσταντινίδης)
Καθ’ όλο το έτος 1895 και αφού συνεργάσθηκε με το θίασο «Μένανδρος» στο
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» για την παράσταση (6/1/1895) του έργου Το κράτος
του ζόφου του Λ. Τολστόι, σε μετάφραση του δοκιμότατου Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη,
ο θίασος Αρνιωτάκη συνέχισε τις παραστάσεις σε διάφορα θέατρα. Από 10
Φεβρουαρίου έως 30 Δεκεμβρίου 1895 πραγματοποίησε ενενήντα οκτώ παραστάσεις,
συνεργαζόμενος με πολλούς ηθοποιούς παλαιούς και νέους. Διακρίθηκαν και
επαινέθηκαν οι γυναίκες ηθοποιοί Άρτεμις Ζάμπου και Σοφία Νέρη και από τους
άντρες πρωταγωνιστές ο Θεοδόσιος Πεταλάς, που υποστήριξε τις προαναφερόμενες
πρωταγωνίστριες στα δράματα Σκλάβα, Γαλάτεια, Γκόλφω, Εξιλασμός, Μαρκέλλα,
Μήδεια και Αθηναΐς.
Η περίοδος αυτή ήταν γόνιμη με αυτήν τη θεατρική κίνηση για το ελληνικό
θέατρο και το ελληνικό δράμα και την κωμωδία. Παρόλες τις αντιξοότητες, που
οπωσδήποτε ο θίασος αντιμετώπισε, διεκπεραίωσε ένα μεγάλο ελληνικό ρεπερτόριο
τιμώντας τους Έλληνες δραματογράφους και κωμωδιογράφους και καθιστώντας το
έργο τους γνωστό κατά τη σκηνική εκτέλεση. Πρέπει να σημειώσουμε και την
παρουσίαση της τραγωδίας Αντιγόνη του Σοφοκλή και να αναγνωρίσουμε, ότι ήταν
ένα τολμηρό εγχείρημα για κλειστό θέατρο, αλλά και μία σοβαρή προσπάθεια
επαναφοράς στο προσκήνιο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Επίσης παρουσίασε
1193
κοινωνικά ελληνικά έργα και δραματικά ειδύλλια από τις συνήθειες της ζωής της
ελληνικής επαρχίας, αλλά και ιστορικά έργα από ολόκληρο το φάσμα της ελληνικής
θεματολογίας. Παρουσίασε είκοσι πέντε δράματα και δώδεκα κωμωδίες, δεκαεπτά
ελληνικά δράματα και οκτώ ξένου δραματολογίου κλασικής και νεότερης παραγωγής.
Επίσης, πέντε ελληνικές κωμωδίες και επτά ξένες. Οι βραδιές των παραστάσεων
συμπληρώνονταν με ομιλίες, απαγγελίες ποιημάτων και εκτελέσεις μουσικών
κομματιών και ασμάτων από αοιδούς του ελληνικού μελοδράματος.

1 Άλωσις της (Ε) 1 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Giacometti)
3 Αντιγόνη (Ε)
(Σοφοκλής)
4 Αλέξανδρος Υψηλάντης (Ε)
Πίνακας 64: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη
κατά τις παραστάσεις του 1896.
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Μ. Αρνιωτάκη στις 15 Μαρτίου 1896 και από τις 6
Οκτωβρίου έως 15 Δεκεμβρίου 1896 έδωσε παραστάσεις σε διάφορα θέατρα.
Πραγματοποίησε 5 παραστάσεις, με 5 δράματα, τρία ελληνικά και δύο ξένα και μία
μολιερική κωμωδία.

1 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 1 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Giacometti)
2 Λησταί (Ξ) 2 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
(Σίλλερ) (Πίστης)
3 Γαλάτεια (Ε) 3 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Βασιλειάδης) (Ζάνος)
4 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ)
Cormon)
1194
(Rosier)
(Brisebarre & Nus)
(Bourgeois)
8 Παιδοκλέπτρια (Grangé (Ξ)
& Thiboust)
9 Διάβολος (Délacour & (Ξ)
Thiboust)
10 Φρου-φρου (Meilhac & (Ξ)
Halévy)
Vanderburch)
κατά τις παραστάσεις του 1898.
Ο θίασος «Ευριπίδης» από 21 Αυγούστου έως 26 Οκτωβρίου 1898 έδωσε

παραστάσεις στο θέατρο «Αθήναιον». Πραγματοποίησε είκοσι τέσσερις παραστάσεις,
με ένδεκα δράματα, ένα ελληνικό, τη Γαλάτεια και δέκα ξένα, σχεδόν όλα από το
γαλλικό δραματολόγιο πλην ενός ιταλικού του Giacometti και των Ληστών του
Σίλλερ, έργα προσωπικής επιτυχίας του θιασάρχη. Επίσης τρεις κωμωδίες, δύο
ελληνικές και μία μολιερική. Τα κοινωνικά και μυθιστορηματικά δράματα κινούσαν
το ενδιαφέρον του αθηναϊκού κοινού με τα προβλήματα που ανέπτυσσαν και τις
περιπέτειες, στις οποίες μπλέκονταν οι ήρωες.

1 Πολιτικός θάνατος (Ξ) 1 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
(Giacometti)
2 Ρισελιέ (Lytton) (Ξ) 2 Μαργαρώ η (M) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
1195
4 Μοσχομάγκα των (Ξ) 4 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
Παρισίων (Κόκκος)
(Bayard & Vanderburch) (κωμειδ.)
5 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 5 Τρίχα (Δεληκατερίνης) (Μ) (Ε)
Cormon)
6 Χάιδω η λυγερή (Ε) 6 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μελισσιώτης) Ξηροχωρίτης
(δραμ. ειδ.) (Μολιέρος)
7 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ) 7 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
8 Θυμιούλα η (Ε) 8 Είς λακές διακεκριμένος (Π) (Ε)
Γαλαξιδιώτισσα (Δασκαλάκης)
(δραμ. ειδ.)
9 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 9 Διαζύγιον (Σαρντού) (Π) (Ξ)
10 Νόρα (Ίψεν) (Ξ)
11 Ρόδον απ’ αγκάθι (Ε)
(Βότσαρης)
σε διάφορα θέατρα κατά το 1899.
Ο θίασος κατά το 1899 βρισκόταν στην Αθήνα για παραστάσεις στις 30

Ιανουαρίου, από 14 Μαΐου έως 27 Ιουνίου και από 20 Οκτωβρίου έως 28 Οκτωβρίου.
Παρουσίασε το ρεπερτόριό του στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», στο θέατρο
«Φαρέα» στο Θησείο και στο θέατρο «Βαριετέ».
Το δράμα Νόρα του Ίψεν δεν εντυπωσίασε το κοινό. Τα μηνύματα του
δραματουργού ήταν πολύ προωθημένα για τη σύγχρονη ελληνική σκέψη. Οι
αναγνώστες και οι θεατές χρειάζονταν ενημέρωση και επεξήγηση για τα
νατουραλιστικά θέματα και τα προβλήματα, που δημιουργούσαν οι συμβατικότητες
των αρχών, αξιών και θεσμών, που κυριαρχούσαν στην αστικοποιημένη ζωή της
κοινωνίας και περιόριζαν την ελευθερία του ανθρώπου. Ιδιαίτερα η αντιμετώπιση της
γυναίκας από την κοινωνία ήταν καθορισμένη από προλήψεις, που δυσκόλευαν τη
ζωή της και την κρατούσαν σε αιχμαλωσία. Η Νόρα που θα σπάσει τα δεσμά της
ήταν για την ελληνική κοινωνία και για όλο τον κόσμο μια δυσάρεστη έκπληξη. Η
Ολυμπία Λαλαούνη ήταν η Νόρα της παράστασης στις 22 Οκτωβρίου 1899 και η
πρώτη διδάξασα. Ο Ιω. Βότσαρης υπήρξε ηθοποιός και μεταφραστής, αλλά και
1196
συγγραφέας (Ρόδον απ’ αγκάθι). Το 1899 έγιναν τριάντα δύο παραστάσεις σε
διάφορα θέατρα με ένδεκα δράματα (τέσσερα ελληνικά και επτά ξένα) και με εννέα
κωμωδίες (πέντε ελληνικές και τέσσερις ξένες).

1 Νεράιδες (Ε) 1 Διατί ενικήθημεν; (Μ) (Ε)
(Περεσιάδης) (Λαζαρίδης)
(δραμ. ειδ.)
2 Αγαπητικός της (Ε) 2 Φαινόμενα και (Π) (Ε)
βοσκοπούλας πράγματα (Ζώρας)
(δραμ. ειδ.)
3 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 3 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
Musset)
4 Ψυχοκόρη (Ξ)
(Smidt) (δραμ. ειδ.)
5 Δύο ορφαναί (Ξ)
(D’Ennery & Cormon)
(Cicconi)
7 Εσμέ η Τουρκοπούλα (Ε)
(δραμ. ειδ.)
8 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
10 Μέγας Γαλεότος (Ξ)
(Ετσεγαράυ)
11 Τόσκα (Σαρντού) (Ξ)
Πίνακας 67: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» σε σύμπραξη
με τον Θεοδόσιο Πεταλά στο θέατρο «Ομόνοια» κατά το 1899.
Ο θίασος του Αρνιωτάκη συνέπραξε κατά το 1899 (από 27 Αυγούστου έως 3

Οκτωβρίου) με τον Θεοδόσιο Πεταλά στο θέατρο «Ομόνοια» και έδωσε είκοσι έξι
παραστάσεις με ένδεκα δράματα (πέντε ελληνικά και έξι ξένα) και τρεις κωμωδίες
(δύο ελληνικές και μία ξένη).
Ο Θεοδόσιος Πεταλάς υπήρξε ένας συνεχώς ανερχόμενος δραματικός
ηθοποιός με πολλά προσόντα και επιδείκνυε επιμέλεια. Στο θίασο και στο σχήμα
1197
αυτό εμφανίσθηκε η Ουρανία Καζούρη ως Φαύστα με λαμπρή επίδοση και ο νεαρός
ηθοποιός Δ. Αγγελάκης, που επιφύλασσε μελλοντικές επιτυχίες για το ελληνικό
θέατρο, αφού διακρίθηκε σε ρόλους, στον Άμλετ, στο Ρωμαίο και Ιουλιέτα κ.ά.
Ο Μιχαήλ Αρνιωτάκης συνεργαζόταν με όλους τους θιάσους. Ήταν ο
θιασάρχης που παρουσίασε στο ρεπερτόριό του όλη την γκάμα του δραματολογίου
και στο τέλος της περιόδου, που αναφερόμαστε ανέβασε ξένα ρεαλιστικά δράματα
αλλά και προέβαλε και το νεότερο ελληνικό δραματολόγιο. Συνεργάσθηκε με
διακεκριμένους ηθοποιούς, που στήριξαν τις φροντισμένες παραστάσεις του, όπως
ήταν οι: Ελένη Αρνιωτάκη, Κική Αρνιωτάκη και Ροζαλία Αρνιωτάκη (μέλη της
οικογενείας του), Δημήτριος και Ελένη Κοτοπούλη, Νικόλαος Ζάνος, Πέτρος
Λαζαρίδης, Άννα Λαζαρίδου, Γεώργιος Νικηφόρος και Ιωάννα Νικηφόρου, Γεώργιος
Πετρίδης, Αντώνιος Τασσόγλους, Αμαλία Πίστη, Δημοσθένης Πίστης, Ελένη Χέλμη,
Ιωάννης Βονασέρας, Κωνσταντίνος Βονασέρας, Ιουλία Βονασέρα, Νικόλαος
Λεκατσάς, Αικατερίνη Λεκατσά, Θεοδόσιος Πεταλάς, Νικόλαος Κόκκος, Αριάδνη
Νίκα, Τερψιχόρη Ράινεκ, Κομνηνός και Ελένη Λουλουδάκη, Σοφία Νέρη, Ουρανία
Καζούρη, Άρτεμις Ζάμπου, Ιωάννης Βότσαρης, Ευάγγελος Δαμάσκος, Γεώργιος
Τιβέριος, Δ. Αγγελάκης κ.ά. Οι ηθοποιοί που αναφέρθηκαν ήταν αυτοί που κατ’
επανάληψη θα αναφερθούν στις συνθέσεις των θιάσων.
Ο Γεώργιος Νικηφόρος (1840-1902) ήταν κωμικός ηθοποιός, θιασάρχης,

συγγραφέας και διασκευαστής κωμωδιών. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στο θέατρο
στη γενέτειρά του, την Κωνσταντινούπολη με τον Δ. Ταβουλάρη και τον Β.
Ανδρονόπουλο, το 1858. Το 1859-1861 έπαιζε γυναικεία πρόσωπα. Το ταλέντο του
αναδείχθηκε όταν άρχισε να υποδύεται ανδρικούς ρόλους και μάλιστα μολιερικούς
τύπους. Ξεχώρισε για τις ερμηνείες του σε έργα του Μολιέρου, στον Φιάκα του Δημ.
Μισιτζή, στον Ανατολίτη στη Βαβυλωνία του Δημ. Βυζάντιου και σε διάφορα έργα
του Γκολντόνι. Έπαιζε με διάφορους θιάσους αλλά σχημάτισε και δικό του θίασο, τον
«Αριστοφάνη».
1198
1 Μοσχομάγκα των (Ξ) 1 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
Παρισίων (διασκ. Νικηφόρος)
2 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 2 Τύχη ενός ποιητού (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ)
3 Διάβολος (Délacour & (Ξ) 3 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
Thiboust) (Ζάνος)
4 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 4 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus) (Cameroni)
5 Τρελλοί ή Παράφρονες (Ξ) 5 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Castelvecchio) (Μολιέρος)
6 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ) 6 Νύμφη των Απόκρεω (Μ) (Ξ)
& D’Ennery)
7 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 7 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard) (Μολιέρος)
8 Λουίζα Μίλλερ (Σίλλερ) (Ξ) 8 Μη δίδετε θάρρος εις (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
9 Ξενοδόχος (Π) (Ξ)
(Goldoni)
10 Πλαστός φούρναρης (Μ) (Ξ)
(Βλάχος)
12 Εν τω σκότει (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
15 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
16 Γεροντοκόριτσον (Μ) (Ξ)
(Λαμπίς)
νύφη
1199
18 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
Thiboust)
19 Μήλον της έριδος (Μ) (Ε)
21 Ωροδείκτης (Μ) (Ε)
22 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
23 Τυφλόμυγα (Μ) (Ε)
24 Ακούσιος ιατρός (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
(Ραγκαβής)
26 Ερωτική πλεκτάνη (Μ) (Ξ)
(Bisson)
πιάνει
28 Δύο μπαστούνια (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Marc)
29 Βαβυλωνία (Π) (Ε)
(Βυζάντιος)
31 Αποδείξεις (Μ) (Ε)
32 Ύδωρ της λήθης (Μ) (Ε)
33 Χρυσούν ανδράποδον (Μ) (Ε)
34 Δικηγόρου ατυχία (Μ) (Ε)
35 Εξώδικος απόφασις (Μ) (Ε)
36 Έφαγες βλίτα (Μ) (Ε)
1200
37 Ραμπαγαδίσκος (Μ) (Ε)
Πίνακας 68: Τα παρουσιαζόμενα δράματα και κωμωδίες του θιάσου «Αριστοφάνης»
του Γεωργίου Νικηφόρου κατά το 1876.
Ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου έπαιξε το καλοκαίρι (από 18

Ιουνίου έως τέλη Αυγούστου 1876) στο θέατρο «Απόλλων» και το χειμώνα (από 2
Νοεμβρίου έως 31 Δεκεμβρίου 1876) στο θέατρο «Παρά τα Χαυτεία». Υλοποίησε
τριάντα οκτώ παραστάσεις με οκτώ ξένα δράματα και τριάντα επτά κωμωδίες, από τις
οποίες δεκαοκτώ ήταν ελληνικές και οι λοιπές δεκαεννέα ξένες.

1 Ναύτης Βερτράμ (Ξ) 1 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(Bouchardy)
2 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 2 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard) (Scribe & Melesville)
3 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 3 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
4 Κασσιανή και Ακύλας (Ε) 4 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
5 Μάρκος Βότσαρης (Ε) 5 Περί όνου σκιάς δίκη (Π) (Ε)
(Αντωνιάδης) (Ξένος)
6 Μήδεια (Αλφιέρι) (Ξ) 6 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
7 Χαρτοπαίκται (Ducange (Ξ) 7 Ροχαλητό (Grangé & (Μ) (Ξ)
& Dinaux) Thiboust)
8 Διάβολος (Délacour & (Ξ) 8 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
Thiboust) (Μωραϊτίδης)
9 Κυρά Φροσύνη (Ε) 9 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Βαλαωρίτης) (διάλογος) (Ζάνος)
10 Μοσχομάγκα των (Ξ) 10 Τύχη ενός ποιητού (Μ) (Ξ)
Vanderburch)
11 Περιπλανώμενος (Ξ) 11 Σύζυγος του μισέ Τζανή (Μ) (Ε)
Ιουδαίος (Σύη) (Κορομηλάς)
12 Εραστής της σελήνης (Μ) (Ξ)
(Paul de Kock)
1201
(Μολιέρος)
14 Ξενοδόχος (Goldoni) (Π) (Ξ)
του Γεωργίου Νικηφόρου κατά το 1877.
Ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου από 1 Ιανουαρίου έως 11 Ιουλίου

1877, έδωσε σε διάφορα θέατρα (θέατρο «Παρά τα Χαυτεία», θέατρο «Αθηνών»
Μπούκουρα, θέατρο «Ιλισίδες Μούσαι», θέατρο «Άντρον των Νυμφών»), είκοσι τρεις
παραστάσεις, με ένδεκα δράματα και δεκατέσσερις κωμωδίες. Από τα δράματα τα
τρία ήταν ελληνικά και τα λοιπά οκτώ ξένα. Από τις κωμωδίες, έξι ήταν ελληνικές
(μεταξύ των οποίων και η κωμωδία μετ’ ασμάτων Οι Μυλωνάδες) και οκτώ ξένες.
Προστίθεται νέος μεταφραστής ο Αλέξανδρος Σκαλίδης.

2 Κυρά Ντομάτα (Μ) (Ξ)
3 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
Πίνακας 70: Οι παρουσιαζόμενες κωμωδίες του θιάσου «Αριστοφάνης» του Γ.Νικηφόρου
κατά το 1878.
Στο διάστημα 16 έως 23 Απριλίου 1878 στο θέατρο «Αθηνών» και στο θέατρο
«Άντρον των Νυμφών» υλοποίησε ο θίασος του Νικηφόρου τρεις παραστάσεις με
τρεις ελληνικές κωμωδίες και δύο ξένες.
1202
(Μολιέρος)
2 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
(Μολιέρος)
(Μολιέρος)
6 Νηστικός χωρίς λεπτό (Μ) (Ξ)
(διασκ. Νικηφόρου)
7 Ένας σκύλος (Μ) (Ε)
αντεραστής
8 Ένα κρύο λουτρό (Μ) (Ξ)
9 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(Ραγκαβής)
Πίνακας 71: Οι παρουσιαζόμενες κωμωδίες του θιάσου «Αριστοφάνης» του Γ. Νικηφόρου
κατά το 1882 στο θέατρο «Απόλλων».
Ο θίασος «Αριστοφάνης» με τη συμμετοχή της Έμμας Μαράτση

πραγματοποίησε δέκα παραστάσεις στο χρονικό διάστημα 11 Ιουλίου έως 10
Αυγούστου 1882, με δέκα κωμωδίες, από τις οποίες δύο ήταν ελληνικές και οι
υπόλοιπες οκτώ ξένες. Δεν παίχθηκε δράμα.
Το 1889 οι ηθοποιοί που συμμετείχαν στο θίασο «Αριστοφάνης» σημείωσαν
επιτυχία, ιδιαίτερα στις κωμωδίες, με την ευθυμία που προκαλούσαν. Στις κωμωδίες
μετ’ ασμάτων έτερπαν με τις φωνητικές ικανότητές τους στο τραγούδι και με την
τέχνη τους στην κωμική υπόκριση. Ο Γ. Νικηφόρος διακρίθηκε και στους μολιερικούς
ρόλους, αλλά και στις ελληνικές κωμωδίες κοινωνικών θεμάτων.
1203
1 Μοσχομάγκα των (Ξ) 1 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
Παρισίων Ξηροχωρίτης
(Bayard & Vanderburch) (Μολιέρος)
2 Τρελλοί ή Παράφρονες (Ξ) 2 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Castelvecchio) (διασκ. Νικηφόρος)
3 Κρίσπος (Ε) 3 Βίαιος γάμος (Μ) (Ξ)
(Αντωνιάδης) (Μολιέρος)
4 Διάβολος (Ξ) 4 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Délacour & Thiboust) (Ζάνος)
5 Αποτελέσματα της μέθης (Ξ) 5 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
ή Μαρία Ιωάννα (Scribe & Melesville)
(Maillan & D’Ennery)
6 Αρματωλοί και κλέπται (Ε) 6 Φιάκας (Π (Ε)
(Σαμαρτζίδης) (Μισιτζής)
7 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 7 Νηστικός χωρίς λεπτό (Μ) (Ξ)
πατήρ) (διασκ. Νικηφόρος)
8 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 8 Ζηλότυπος σύζυγος (Μ) (Ξ)
(Μελάς)
(Baxton)
Καπανδρίτι
(διασκ. Σούτσας)
12 Κυρά Ντομάτα (Μ) (Ξ)
13 Καρβουνιάρηδες (Μ) (Ξ)
(Gille)
(Μολιέρος)
(Μολιέρος)
17 Φουρτούνας (Μ) (Ξ)
1204
νύμφη
19 Εν τω σκότει (Μ) (Ξ)
20 Μαγεμένος δείπνος (Μ) (Ξ)
(Πίστης)
23 Κόκκινον πανταλόνιον (Μ) (Ξ)
24 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Πίστης)
(Σουρής)
26 Τύχη ενός ποιητού (Μ) (Ξ)
28 Μετά την επιστροφήν (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
30 Άψε σβήσε (Μ) (Ξ)
(Βλάχος)
33 Ψηφοφόρος (Π) (Ε)
(Λαμπρόπουλος)
του Γ. Νικηφόρου με τη σύμπραξη της Αθηνάς και του Νικόλαου Καρδοβίλλη κατά το 1889.
Ο θίασος «Αριστοφάνης» του Γεωργίου Νικηφόρου με τη σύμπραξη της

Αθηνάς και του Νικόλαου Καρδοβίλλη έδωσε από 12 Αυγούστου έως 30
Σεπτεμβρίου 1889 στο θεάτρο «Ευτέρπη» είκοσι πέντε παραστάσεις με οκτώ
δράματα, από τα οποία τρία ελληνικά ιστορικά και πέντε ξένα. Επίσης, τριάντα τρεις
κωμωδίες, από τις οποίες δεκατρείς ελληνικές και είκοσι ξένες. Το ρεπερτόριο του
θιάσου έκλινε σαφώς υπέρ των κωμωδιών, ενώ και το ελληνικό ιστορικό δράμα ήταν
πρώτο στις προτιμήσεις των θιάσων γενικώς.
1205
Ο θίασος «Αριστοφάνης» ξεκίνησε τις παραστάσεις το 1876 στην Αθήνα.
Στελέχη του θιάσου ήταν ηθοποιοί που θεωρούνταν αξιόλογοι και είναι οι ίδιοι που
συμμετείχαν στη διαμόρφωση της θεατρικής ιστορίας της νεότερης Ελλάδας. Οι
ηθοποιοί αυτοί, πρέπει να αναφερθεί, δημιουργούσαν μετακινούμενοι από τον έναν
στον άλλον θίασο τη σύνθεση των θεατρικών σχημάτων της εποχής, απέδιδαν
χαρακτηριστικούς ρόλους, ανέδειξαν θιάσους και συντέλεσαν στην προώθηση του
νεοελληνικού θεάτρου. Στο θίασο του Γ. Νικηφόρου διακρίθηκε και ο Ν. Ζάνος ως
κωμικός. Οι Δ. Κοτοπούλης, Γ. Πετρίδης και Ν. Καρδοβίλλης, που συμμετείχαν
επίσης, ήταν επιτυχημένοι δραματικοί ηθοποιοί. Πολλοί δημιούργησαν, κατά
καιρούς, δικούς τους θιάσους. Η επιτυχία δεν ήταν εξασφαλισμένη, η στέγη δεν ήταν
μόνιμη, οι περιοδείες ήταν απαραίτητες, η σύσταση των θιάσων ήταν διαφορετική
κάθε φορά. Η έλλειψη σταθερής συγκρότησης ήταν μειονεκτικός παράγοντας για το
«δέσιμο» της σκηνικής ομάδας και επιπλέον εμφιλοχωρούσαν οι ανταγωνισμοί και οι
έριδες. Σημαντικός αρνητικός παράγοντας για την επιτυχία ήταν η καθημερινή
αλλαγή των έργων του ρεπερτορίου, διαδικασία αναπόφευκτη λόγω του μικρού
αριθμού των θεατών που παρακολουθούσαν θεατρικές παραστάσεις. Για αυτό και οι
επαναλήψεις των έργων, κατά τη διάρκεια της θεατρικής περιόδου, κρίνοντας από τον
κατάλογο των θεατρικών παραστάσεων (βλ. παράρτημα) δεν ήταν πολλές, παρά μόνο
σε ορισμένα έργα, όπως τα κωμειδύλλια, που είχαν σταθερό κοινό.
Ένας σημαντικός ηθοποιός της εποχής αυτής είναι ο Νικόλαος Λεκατσάς

(1847-1913), που διακρίνεται κυρίως σε σαιξπηρικά έργα και στο ρόλο του Ρισελιέ
στο ομώνυμο έργο του Μπούλβερ-Λύττων. Με τη ρεαλιστική ερμηνεία του κλόνισε
το ρομαντικό μοντέλο υπόκρισης. Από τη γενική μελέτη της θεατρικής του ζωής στην
Ελλάδα, φαίνεται ότι ο Λεκατσάς δεν αντιμετωπίστηκε με την πρέπουσα αξιολόγηση
και εκτίμηση για το τι θα μπορούσε να προσφέρει στην ιστορία του θεάτρου.
Αργότερα η κριτική τον κατέκρινε και η πολιτεία τον αγνόησε.
1206
1 Ρισελιέ (Lytton) (Ξ) 1 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
2 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 2 Κακή ώρα (Μ) (Ε)
3 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 3 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
4 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 4 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Lytton)
5 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 5 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Σαίξπηρ)
6 Βάσανος γυναικός (Ξ) 6 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Girandin & Dumas
υιός)
7 Σωσάννα Ίμβερτ (Ξ) 7 Νύφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Nus) (Cavalli)
8 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ) 8 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
& D’Ennery)
9 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 9 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
10 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ)
(Cicconi)
(Rosier)
15 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ)
Πίνακας 73: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Νικόλαου Λεκατσά κατά το 1882.
Στο θίασο του Νικόλαου Λεκατσά συμμετείχαν οι Γ. Νικηφόρος και Ιω.

Νικηφόρου, Ν. Ζάνος, Π. Λαζαρίδης κ.ά., που κάλυπταν κωμικούς και δραματικούς
ρόλους. Πρωταγωνιστής στα σαιξπηρικά δράματα ήταν ο Ν. Λεκατσάς. Σε
διάσπαρτες εμφανίσεις του θιάσου το 1882 από 17 Φεβρουαρίου έως 29 Δεκεμβρίου,
1207
στο θέατρο «Ολύμπια» και στο θέατρο «Αθηνών», πραγματοποιήθηκαν τριάντα
παραστάσεις, με δεκαπέντε δράματα όλα ξένα και εννέα κωμωδίες, από τις οποίες
δύο ήταν ελληνικές και οι επτά ξένες.
Ο Νικόλαος Λεκατσάς διέθετε τους δικούς του θαυμαστές, που του ζητούσαν
να συνεχίσει να εμφανίζει κλασικά έργα. Οι επιτυχίες του στα σαιξπηρικά έργα τού
παρείχαν την ευχέρεια για επαναλήψεις των έργων αυτών στο ρεπερτόριό του.

1 Ρισελιέ (Lytton) (Ξ) 1 Δύο μπαστούνια (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Marc)
2 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 2 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
3 Μία νυξ εν Φλωρεντία (Ξ) 3 Υπό την τράπεζαν (Μ) (Ε)
4 Μαρία Δοξαπατρή (Ε) 4 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Nuitter & Désarbres)
(Πίστης)
6 Λαγαρδέας ή Συνωμοσία (Ξ) 6 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(D’Ennery) (Μωραϊτίδης)
7 Σκύλλα (Βασιλειάδης) (Ε) 7 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
(Πίστης)
8 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 8 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Βλάχος)
9 Κορσικανοί αδελφοί (Ξ) 9 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Δουμάς πατήρ) Μενιδιάτισσα (Baxton)
10 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ) 10 Παρίσιοι εν Αθήναις (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Νικολάρας)
11 Έπαυλις Πονταλέκ (Ξ) 11 Κωμωδία των (Π) (Ξ)
(D’Ennery) παρεξηγήσεων
(Σαίξπηρ)
12 Φρου-φρου (Meilhac & (Ξ)
Halévy)
13 Κρήτες και Βενετοί (Ε)
(Αμπελάς)
Πίνακας 74: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Ν. Λεκατσά κατά τα έτη 1884-1885.
1208
Η παράσταση του 1884 ήταν μόνον μία (30 Δεκεμβρίου) με ξένα έργα τον
Ρισελιέ και την κωμωδία Δύο μπαστούνια. Το 1885, από 6 Ιανουαρίου έως 1
Δεκεμβρίου, ο θίασος έκανε είκοσι πέντε διάσπαρτες παραστάσεις όλο το έτος στα
θέατρα «Αθηνών», «Ολύμπια» και «Παράδεισος». Συνεργάστηκαν ηθοποιοί κωμικοί
και δραματικοί για να εκτελέσουν το ποικίλο ρεπερτόριο, που περιλάμβανε δεκατρία
δράματα και ένδεκα κωμωδίες. Τρία δράματα ήταν ελληνικά, τα υπόλοιπα δέκα ήταν
ξένα. Από τις ένδεκα κωμωδίες, οι επτά ήταν ελληνικές και οι τέσσερις ξένες. Στις
παραστάσεις συνηθιζόταν η απαγγελία ποιημάτων, κυρίως ηρωικού και πατριωτικού
περιεχομένου, για την ανύψωση του εθνικού φρονήματος, αλλά και κάποια ποιήματα
υπέρ της βασιλείας.

1 Ρισελιέ (Lytton) (Ξ) 1 Θείος Αντώνιος (Μ) (Ε)
2 Χίος δούλη (Ε) 2 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Thiboust) (διασκ.
Σούτσας)
3 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 3 Δύο μπαστούνια (Μ) (Ξ)
(Brisebarre & Marc)
4 Φίλημα (διασκ. (Μ) (Ξ)
Δρακάκης)
Ο Νικόλαος Λεκατσάς υλοποίησε δύο παραστάσεις το Μάιο και πέντε τον

Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1886 στα θέατρα «Αθηνών» και «Παράδεισος».
Έπαιξαν τρία δράματα, ένα ελληνικό ιστορικό και δύο ξένα, και τέσσερις κωμωδίες,
μία ελληνική και τρεις ξένες. Η ηθοποιός που υποστήριξε την παράσταση του
Μάκβεθ του Σαίξπηρ, ως λαίδη Μάκβεθ, ήταν η Άρτεμις Ζάμπου, μια ηθοποιός με
αξιόλογη σταδιοδρομία στην ελληνική σκηνή.
Το 1887 πραγματοποιήθηκαν δύο ευεργετικές παραστάσεις, στις 16 και 23
Αυγούστου, στο θέατρο «Ολύμπια», με τον Ρουί Βλας του Β. Ουγκώ, όπου
πρωταγωνιστούσε ο Ν. Λεκατσάς.
1209
1 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 1 Μύτη του αυθέντου μου (Μ) (Ε)
(Νικηφόρος)
2 Ρισελιέ (Lytton) (Ξ) 2 Ζηλότυπος σύζυγος (Μ) (Ξ)
3 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 3 Κουλούρης από το (Μ) (Ξ)
Thiboust) (διασκ.
Σούτσας)
4 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ) 4 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ)
6 Έμπορος της Βενετίας (Ξ)
(Σαίξπηρ)
Από 9 Απριλίου έως 25 Σεπτεμβρίου 1888 δόθηκαν από τον Ν. Λεκατσά ένδεκα
παραστάσεις σε διάφορα θέατρα, με έργα του Σαίξπηρ κυρίως και του Bulwer-Lytton,
στα οποία συμπρωταγωνίστρια ήταν η σύζυγός του Αικατερίνη Λεκατσά, που έκανε
για πρώτη φορά την εμφάνισή της στο επαγγελματικό θέατρο, σε διδασκαλία του
θιασάρχη. Η υπόκρισή της ήταν πολλά υποσχόμενη για τη μελλοντική της
σταδιοδρομία. Ως Ιάγος στον Οθέλλο εμφανίστηκε ο Δημ. Κοτοπούλης, τον οποίο η
κριτική επαίνεσε για την υποκριτική του δεινότητα.
Το 1888 παρουσιάσθηκαν έξι δράματα, πέντε σαιξπηρικά και ένα του Bulwer-
Lytton, όπως και τέσσερις κωμωδίες, δύο ελληνικές και δύο ξένες. Αξίζει να σημειωθεί
ότι συχνά οι μεταφράσεις των τίτλων των κωμωδιών ήταν ακαλαίσθητα
εξελληνισμένες, για να προσαρμόζονται κατά το δυνατόν στα σύγχρονα ελληνικά
πράγματα, με αποτέλεσμα να φθάνουν σε μετονομασίες υπερβολής και κακής
αισθητικής, π.χ. Κουλούρης από το Καπανδρίτι, Μαργαρώ η Μενιδιάτισσα, Κυρ
Κρομμύδας κ.ά.

1 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 1 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ) (Cavalli)
2 Μιγάς ή Σωματεμπορία (Ξ) 2 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Boucicault) (Ζάνος)
1210
3 Ρισελιέ (Ξ) 3 Γιάντες (Μ) (Ε)
(Lytton) (Πίστης)
4 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 4 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
5 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 5 Κουφιοκεφαλάκης (Μ) (Ε)
& Cormon) (Κοτσελόπουλος)
6 Πολωνός Εβραίος και ο (Ξ) 6 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
υπνωτιστής (Δεβς) Musset)
7 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 7 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Rosier) (Μωραϊτίδης)
8 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 8 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) (Μολιέρος)
9 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 9 Τρεις γαμβροί και μία (Μ) (Ε)
10 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 10 Κυρ Κρομμύδας (Μ) (Ξ)
(Βαρβέρης)
Ο θίασός του έδωσε διάσπαρτες δεκαοκτώ παραστάσεις, από 13 Μαΐου έως 7

Οκτωβρίου 1890 στο θέατρο «Ομόνοια», με δέκα δράματα, όλα ξένα, και ένδεκα
κωμωδίες, επτά ελληνικές και τέσσερις ξένες. Στις ελληνικές κωμωδίες εμφανιζόταν ο
Δημήτριος Καζούρης. Σε δύο ξένα δράματα κεντρικό θέμα ήταν τα κοινωνικά
προβλήματα που αφορούσαν την εποχή, όπως ο υπνωτισμός και η σωματεμπορία, που
προκαλούσαν ανησυχίες για τις κοινωνικές επιπτώσεις που θα είχαν. Ο Ν. Λεκατσάς
απέδιδε τον Σάυλoκ στον Έμπορο της Βενετίας με τραγικό ύφος. Ο ηθοποιός ήταν
σαιξπηρικός ερμηνευτής και μελετούσε με καλλιτεχνική ευσυνειδησία όσα δράματα
παρίστανε από τη νεότερη φιλολογία. Οι ηθοποιοί του θιάσου του ήταν μελετημένοι
κατά τη διδασκαλία του θιασάρχη. Στον Ευτ. Βονασέρα ανέθεσε τον πρωταγωνιστικό
ρόλο, στον Δον Καίσαρα του Βαζάν (30/5), ο οποίος απέδωσε μετά από σοβαρή
μελέτη τον ευτράπελο και τυχοδιωκτικό χαρακτήρα και επέδειξε τα καλλιτεχνικά του
προτερήματα.
Σε σύμπραξη με το θίασο της Αδελένας Περουκέτη ή Τσεκαρίνι, στο θέατρο
«Άντρον των Νυμφών», από 9 έως 24 Ιουνίου 1890, έδωσε έξι παραστάσεις με
1211
αποσπάσματα έργων κυρίως σαιξπηρικών, καθώς και του Ρισελιέ του Μπούλβερ-
Λύττων και της Γαλάτειας του Σπ. Βασιλειάδη.

1 Ρισελιέ (Ξ) 1 Υδροπότης σύζυγος (Μ) (Ξ)
(Lytton) (διασκ. Βλάχος)
3 Τρεις δεκανείς (Μ) (Ξ)
(διασκ. Κούγκουλης)
4 Μύτη του αυθέντου μου (Μ) (Ε)
(Νικηφόρος)
(Βαρβέρης)
Από 14 Μαΐου έως 28 Σεπτεμβρίου 1891 δόθηκαν από το θίασο του Ν.

Λεκατσά έξι παραστάσεις διάσπαρτες στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και στον
«Κήπο του Ορφανίδου», με έμφαση στις ελληνικές κωμωδίες και στα έργα που
υπήρξαν επιτυχίες του θιασάρχη (Ρισελιέ και Έμπορος της Βενετίας). Ο Ευάγγ.
Παντόπουλος συνεργάστηκε με επιτυχία, στις 14 Μαΐου 1891, στην ερμηνεία της
διασκευασμένης κωμωδίας του Άγγ. Βλάχου Ο υδροπότης σύζυγος. Εμφανίσθηκαν
ακόμα αοιδοί, μέλη του Ελληνικού Μελοδραματικού Θιάσου σε άριες, βαρκαρόλες,
μονωδίες κ.ά.

1 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 1 Γαμβρός εις (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) δημοπρασίαν
(Πίστης)
2 Μερόπη (Ε) 2 Αναπαραδιάδης (Μ) (Ε)
(Βερναρδάκης) (Σουρής)
3 Ρισελιέ (Ξ) 3 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Lytton) (Σουρής)
4 Φάντασμα (Όνειρον) (Ξ) 4 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
(Lewis)
1212
5 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 5 Όχι, όχι ευχαριστώ (Μ) (Ε)
6 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 6 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
πατήρ) (Βλάχος)
7 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ) 7 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ) (διασκ. Νικηφόρος)
8 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 8 Φίλημα (διασκ. (Μ) (Ξ)
& Baudouin Daubingy) Δρακάκης)
9 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 9 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
10 Ψυχοπατέρας (Ε) 10 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Ξενόπουλος)
12 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ)
Cormon)
(Cicconi)
(δραμ. ειδ.)
16 Τριανταφυλλιά και (Ε)
πεύκος (Μελισσιώτης)
(έμμετρη αλληγορία)
18 Σειρήν (Ζήνωνας) (Ε)
19 Τρίτος (Ξενόπουλος) (Ε)
Ο θίασος του Ν. Λεκατσά κατέγραψε πενήντα παραστάσεις, από 1 Ιουλίου έως

9 Δεκεμβρίου 1895, σε διάφορα θέατρα, με δεκαεννέα δράματα και δέκα κωμωδίες.
Από τα δράματα, έξι ήταν ελληνικά και δεκατρία ξένα. Από τις κωμωδίες, έξι ήταν
ελληνικές και τέσσερις ξένες. Ο Ν. Λεκατσάς με τη σύζυγό του Αικατερίνη
γοήτευσαν το αθηναϊκό κοινό στις σαιξπηρικές τραγωδίες αλλά και στην προσωπική
επιτυχία του θιασάρχη και πρωταγωνιστή στον Ρισελιέ του Λύττων. Στον Ν. Λεκατσά
1213
όφειλε η ελληνική σκηνή την εκτέλεση των έργων του Γρ. Ξενόπουλου με σύγχρονη
κοινωνική υπόθεση (Ψυχοπατέρας και Τρίτος). Στο θίασο εμφανίσθηκαν και
υποστήριξαν τις εκτελέσεις των έργων, η Ελένη Λουλουδάκη (Μερόπη) με επιτυχία, ο
Γ. Πετρίδης (Λιθοξόος, Ρακοσυλλέκτης). Επίσης, οι Ευάγγ. Δαμάσκος, Αντ.
Λουκιανός, Μίμης Αμπελάς, οι οποίοι ήταν νέοι ελπιδοφόροι ηθοποιοί. Στον
Ταρτούφο του Μολιέρου συνέπραξαν ο Μ. Αρνιωτάκης και ο Θεοδόσιος Πεταλάς.

2 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ)
(Σαίξπηρ)
3 Ρισελιέ (Lytton) (Ξ)
4 Έμπορος της Βενετίας (Ξ)
(Σαίξπηρ)
5 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ)
Πίνακας 80: Τα παρουσιαζόμενα δράματα του θιάσου του Νικόλαου Λεκατσά κατά το 1896.
Στο διάστημα 13 Μαρτίου έως 22 Δεκεμβρίου 1896 ο θίασος Λεκατσά

εκτέλεσε εννέα παραστάσεις σε διάφορα θέατρα, με έξι ξένα δράματα (Σαίξπηρ,
Σίλλερ και Bulwer-Lytton). Όλα ήταν προσωπικές επιτυχίες του Ν. Λεκατσά, τον
οποίο παρακολουθούσε ένα αφοσιωμένο κοινό. Συνεργάτες και συμπρωταγωνιστές
είχε τους Δημήτριο και Ελένη Κοτοπούλη, Αικ. Λεκατσά, Ευτ. Βονασέρα, Ευάγγ.
Δαμάσκο, Π. Λαζαρίδη. Στο έργο Οι λησταί συνέπραξε με τον Μ. Αρνιωτάκη, ο
οποίος ερμήνευσε τον Φραγκίσκο.

1 Ριχάρδος ο Γ΄ (Ξ) 1 Γυναίκα του μπαρμπέρη (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Αλεξόπουλος)
2 Ρισελιέ (Ξ)
(Lytton)
(Μελάς)
4 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ)
(Σαίξπηρ)
1214
Το 1897, καθόλο το έτος (12 Ιανουαρίου έως 16 Δεκεμβρίου) μετά την
απαγόρευση των παραστάσεων λόγω του πολέμου, ο θίασος του Ν. Λεκατσά έδωσε
πέντε διάσπαρτες παραστάσεις σε διάφορα θέατρα, με τέσσερα δράματα, από τα οποία
το ένα ελληνικό, και μια ελληνική κωμωδία. Είχε συνεργασία με τον Μ. Αρνιωτάκη
στην εκτέλεση των έργων Αθανάσιος Διάκος και Ριχάρδος ο Γ΄. Στον Ρωμαίο και
Ιουλιέτα η Αικ. Λεκατσά εμφανίστηκε ως Ρωμαίος και η Ευαγγ. Ρούσου ως Ιουλιέτα.

1 Ρισελιέ (Ξ) 1 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Lytton) (Πίστης)
3 Αγαπητικός της (Ε) 3 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
βοσκοπούλας (Melesville & Scribe)
(δραμ. ειδ.)
4 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε) 4 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(δραμ. ειδ.) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
& Cormon)
7 Δαλιδά (Feuillet) (Ξ)
8 Τόσκα (Sardou) (Ξ)
Σε δεκαέξι διάσπαρτες παραστάσεις σε διάφορα θέατρα ο θίασος παρουσίασε

οκτώ δράματα και τέσσερις κωμωδίες, από τις οποίες μόνο μία ήταν ελληνική. Τα
ξένα δράματα ήταν έξι και δύο ελληνικά δραματικά ειδύλλια. Σε συνεργασία με την
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου ο θιασάρχης πρωταγωνίστησε στην Τόσκα του
Σαρντού. Μαζί τους ο Θεοδόσιος Πεταλάς. Το δίδυμο Δ. Αγγελάκης-Άρτεμις Ζάμπου
στην Κυρία με τας καμελίας και στην Δαλιδά ήταν επιτυχημένο και ήταν οι υποκριτές
ελπιδοφόροι.
Ο Ν. Λεκατσάς ήταν ο κατ’ εξοχήν σαιξπηριστής ηθοποιός του ελληνικού
θεάτρου. Ήταν ο υποκριτής που σήμανε την αρχή της ρεαλιστικής ηθοποιίας. Ως
1215
θιασάρχης εμφανίστηκε το 1882 και έκτοτε παρά τις επαγγελματικές αντιξοότητες και
τις αντιζηλίες που αντιμετώπισε συνέχισε να δίνει το παρόν στην Αθήνα έως το 1899,
όπως σημειώνει ο Αντρέας Δημητριάδης στη διδακτορική του διατριβή.
Οι ηθοποιοί που υποστήριξαν τον θίασο του Λεκατσά ήταν οι Γεώργιος και
Ιωάννα Νικηφόρου, Νικόλαος Ζάνος, Πέτρος Λαζαρίδης, Θ. Ποφάντης, Δημήτριος
και Ελένη Κοτοπούλη, Ιωάννης Δρακάκης, Αικατερίνη Δρακάκη, Νικόλαος
Καρδοβίλλης, Άννα Λαζαρίδου, Νικόλαος Παρασκευόπουλος, Δημοσθένης Πίστης,
Αμαλία Πίστη, Μαρία Πετρίδου, Άρτεμις Ζάμπου, Αικατερίνη Λεκατσά, Μελπομένη
Κωνσταντινοπούλου, Ελένη Χέλμη, Γεώργιος Πετρίδης, Αθανάσιος Περίδης,
Ευτύχιος Βονασέρας, Ιωάννης Βονασέρας, Μιχαήλ Αρνιωτάκης, Θεοδόσιος Πεταλάς,
Ευαγγελία Ρούσου, Ευάγγελος Δαμάσκος, Αριάδνη Νίκα, Νικόλαος Μέγκουλας,
Ιουλία Βονασέρα, Δ. Αγγελάκης, Αντώνιος Λουκιανός. Το ρεπερτόριό του
περιλάμβανε μικρό ποσοστό ελληνικής δραματουργίας.
Ο Αλέξανδρος Πίστης (1851-1885) υπήρξε ηθοποιός, μεταφραστής και

θεατρικός συγγραφέας. Οι κωμωδίες του παίζονταν από τους ελληνικούς θιάσους και
σημείωναν επιτυχία. Υπήρξε συνεργάτης με τους θιάσους του Δημ. Αλεξιάδη, του Μ.
Αρνιωτάκη και των αδελφών Ταβουλάρη. Μαζί με τον αδερφό του Δημοσθένη,
προσομοιάζονται με τους αδελφούς Ταβουλάρη, εργαζόμενοι για το ελληνικό θέατρο.
Στο θίασό του έπαιξε ο δημοφιλέστατος Ευάγγελος Παντόπουλος και ο Αντώνιος
Τασσόγλους, ηθοποιός που κρινόταν πάντα ως άμεμπτος και μετρημένος.

1 Άγγελος, τύραννος του (Ξ) 1 Άστε ντούα ου (Μ) (Ε)
Παταυίου (Πίστης)
(Ουγκώ)
2 Δεσμίς ίων (Ξ) 2 Υπό την τράπεζαν (Μ) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Πίστης)
3 Λησταί (Ξ) 3 Μουσική συναυλία (Μ) (Ε)
(Σίλλερ) (Πίστης)
4 Φυσέκης (D’Ennery & (Ξ) 4 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
Dugué) (Πίστης)
5 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 5 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
Délacour)
1216
6 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ) 6 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
7 Μανιώδης (Feretti) (Ξ)
Πίνακας 83: Τα παρουσιαζόμενα δράματα και κωμωδίες του θιάσου του Αλέξανδρου Πίστη κατά
το 1883-1884.
Ο θίασος «Πρόοδος» του Αλέξανδρου Πίστη από 30 Νοεμβρίου έως 29

Δεκεμβρίου 1883 και κατά το πρώτο δεκαπενθήμερο του 1884 έδωσε δέκα
παραστάσεις και παρουσίασε επτά δράματα, ένα ελληνικό και έξι ξένα, και έξι
κωμωδίες, από τις οποίες τέσσερις ελληνικές γνωστές δικές του και δύο ξένες.
Μεταφραστές ήταν ο Νικόλαος Λάσκαρης και ο Δημοσθένης Πίστης. Παίζει στο
θέατρο «Ευτέρπη» παρά τα Χαυτεία και στο θέατρο «Αθηνών» του Μπούκουρα.
Ο Ευάγγελος Παντόπουλος (Αθήνα 1860-Αθήνα 1913) ήταν σημαντικός

ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και θιασάρχης. Πρωταγωνιστεί σε ορισμένες από τις
μεγαλύτερες επιτυχίες του ελληνικού θεάτρου της εποχής. Στη θεατρική σκηνή
ανοίγει το δρόμο προς το κωμειδύλλιο, στο οποίο άλλωστε διακρίνεται σε
σημαντικούς ρόλους. Ο Παντόπουλος βαδίζει προς την ψυχολογική ερμηνεία και το
συγκρατημένο στόμφο.

2 Κουνούπι (Μ) (Ε)
(μονόλογος)
3 Υδροπότης σύζυγος (Μ) (Ξ)
4 Όποιος φυλάει τα ρούχα (Μ) (Ε)
του έχει τα μισά
(Άννινος)
Πίστης)
1217
6 Ξενομανία (Λεβιάθαν, (Μ) (Ε)
Λάσκαρης)
7 Κυρία Πολυξένη (Μ) (Ε)
(Ξένος)
8 Πώλησις της Αθηνάς (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
9 Εις το χείλος της (Μ) (Ε)
αβύσσου (Κορομηλάς)
10 Αφηρημένοι (Μ) (Ξ)
11 Εξ Άδου παραγγελία (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
13 Ζηλοτυπία του Γιάννη (Μ) (Ε)
(Άννινος)
15 Γάμος ένεκα βροχής (Μ) (Ξ)
16 Θάνατος του (Μ) (Ε)
Περικλέους
Αλεξιάδης)
18 Πείσματα των γυναικών (Μ) (Ξ)
(Σουρής)
Πίνακας 84: Οι παρουσιαζόμενες κωμωδίες του θιάσου του Ευάγγελου Παντόπουλου κατά το
1891.
Ο θίασος του Ευάγγελου Παντόπουλου από 25 Φεβρουαρίου έως 5 Μαΐου

1891 εκτέλεσε επτά παραστάσεις στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», με είκοσι
κωμωδίες, από τις οποίες δεκατρείς ήταν ελληνικές και επτά ξένες, που ήταν
διασκευασμένες σύμφωνα με την ελληνική πραγματικότητα. Ο Παντόπουλος ανέδειξε
1218
στις παραστάσεις όλη τη λεπτότητα της κωμικής τέχνης του, μακριά από τα
χονδροειδή αστεία που αναγκαζόταν άλλες φορές να αποδίδει.

1 Χάιδω η λυγερή (Ε) 1 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
(Μελισσιώτης) (Κόκκος)
2 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 2 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(Μελάς) (Καπετανάκης)
(κωμειδ.)
3 Επί του καταστρώματος (Π) (Ε)
5 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος, (Π) (Ε)
Αστέρης) (επιθεώρ.)
(κωμειδ.)
8 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Άννινος)
9 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
10 Έπεσε (Π) (Ε)
(επιθεώρ.)
(Μολιέρος)
12 Υπαίθριοι Αθήναι (Π) (Ε)
(Λάσκαρης,
(επιθεώρ.)
13 Πράσινον φουστάνι (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
1219
14 Τηλέγραφος (Μ) (Ε)
(Αξιώτης)
15 Γεύμα (μονόλογος) (Μ) (Ε)
Πίστης)
(Άννινος)
Πίνακας 85: Τα παρουσιαζόμενα έργα από το θίασο «Αθηνών» του Ευάγγ. Παντόπουλου και του
Νικόλαου και της Αθηνάς Καρδοβίλλη στο θέατρο «Κωμωδιών» κατά τις αρχές του 1895.
Ο θίασος «Αθηνών» του Ευάγγ. Παντόπουλου και της Αθηνάς και του
Νικόλαου Καρδοβίλλη πραγματοποίησε από 19 Ιανουαρίου έως 9 Απριλίου 1895
σαράντα δύο παραστάσεις με δύο ελληνικά δράματα και δεκαεπτά κωμωδίες,
κωμειδύλλια και επιθεωρήσεις, όλα έργα ελληνικά πλην δύο, μιας μολιερικής
κωμωδίας και μιας διασκευής του Αλ. Πίστη. Είναι ο πρώτος θίασος με περίπου
αμιγές ελληνικό ρεπερτόριο με τα κωμειδύλλια και τις επιθεωρήσεις, που προσέλκυαν
πολύ κόσμο, επειδή περιέγραφαν την ελληνική επικαιρότητα και ευχαριστούσαν το
κοινό με τις στιγμές διασκέδασης και εκτόνωσης, που προσέφεραν. Οι βραδιές
έκλειναν με απαγγελίες ποιημάτων και εκτελέσεις ασμάτων. Η Αθηνά Καρδοβίλλη
συμπλήρωνε την εμφάνιση και το κέφι, που προσέφερε ο δημοφιλής Παντόπουλος,
και κατέθελγε.

1 Αγροτικός ιπποτισμός (Ξ) 1 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(Verga) (Καπετανάκης)
(κωμειδ.)
2 Στρίγγλα (Ε) 2 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος, (Π) (Ε)
(Αντωνόπουλος) Αστέρης)
(δραμ. ειδ.) (επιθεώρ.)
3 Στην ιτιά από κάτω (Δ. (Ε) 3 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Καμπούρογλου) Πίστης)
(δραμ. ειδ.)
4 Γκόλφω (Ε) 4 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
1220
5 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 5 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
Cormon) (Κόκκος) (κωμειδ.)
6 Μοσχομάγκα των (Ξ) 6 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
Παρισίων (Bayard & (Κόκκος) (κωμειδ.)
Vanderburch)
7 Όνειρον (Πολέμης) (Ε) 7 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
8 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ) 8 Πρώτον πυρ (Λάμπρος, (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) Αστέρης) (επιθεώρ.)
9 Αγαπητικός της (Ε) 9 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
(Άννινος)
14 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (Ε)
(Πίστης)
(Κόκκος)
(κωμειδ.)
16 Πικ νικ (Π) (Ε)
(Λάσκαρης, Πωπ)
(κωμειδ.)
18 Νίκη του Λεωνίδα (Μ) (Ε)
(Άννινος)
(Μολιέρος)
1221
(Μολιέρος)
21 Άνω κάτω (Π) (Ε)
(Λάμπρος, Αστέρης)
(επιθεώρ.)
22 Υπαίθριοι Αθήναι (Π) (Ε)
(Λάσκαρης,
(επιθεώρ.)
23 Νύφη της Κούλουρης (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
(Cavalli)
25 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Πίστης)
Πίνακας 86: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Αθηνών» των Ε. Παντόπουλου, Δ. Αλεξιάδη
και Ν. Ζάνου κατά τη θερινή περίοδο του 1895.
Ο θίασος «Αθηνών» των Ε. Παντόπουλου, Δ. Αλεξιάδη και Ν. Ζάνου από 3

Ιουνίου έως 14 Οκτωβρίου 1895 έδωσε στο θέατρο «Τσόχα» εκατόν είκοσι δύο
παραστάσεις με ποικίλο ρεπερτόριο κωμειδυλλίων, επιθεωρήσεων, δραματικών
ειδυλλίων, κοινωνικών και μυθιστορηματικών δραμάτων. Έπαιξε εννέα δράματα, από
τα οποία τα πέντε ήταν ελληνικά και τα τέσσερα ξένα. Επίσης, είκοσι πέντε
κωμωδίες, από τις οποίες δεκαεννέα ελληνικές (τέσσερις επιθεωρήσεις και δέκα
κωμειδύλλια) και έξι ξένες κωμωδίες. Τα ελληνικά θεατρικά έργα υπερτερούσαν στο
ρεπερτόριο και οι προσδοκίες του κοινού ικανοποιήθηκαν. Εκτός από τους γνωστούς
για την προσφορά τους θιασάρχες, οι ηθοποιοί του θιάσου που ξεχώρισαν με τις
ερμηνείες τους ήταν η Ελένη Χέλμη, στο πρωτότυπο έργο Στρίγγλα του Ν.
Αντωνόπουλου στον ομώνυμο ρόλο και ο Αντ. Τασσόγλους για τη μελετημένη
απόδοση στους χαρακτήρες. Από τους νεότερους υποκριτές ο Σπ. Παντόπουλος είχε
δυναμική παρουσία στην εκτέλεση διαφόρων ρόλων, όπως και η Βασιλεία Στεφάνου,
που ήταν ανερχόμενη δραματική ηθοποιός (Γκόλφω).
1222
1 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ) 1 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Κόκκος) (κωμειδ.)
4 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Άννινος)
(Μολιέρος)
Πίστης)
(κωμειδ.)
8 Απρόοπτα διαζυγίου (Π) (Ξ)
(Σαρντού & Ναζάκ)
Πίνακας 87: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Ευάγγελου Παντόπουλου
στο θέατρο «Πολυθέαμα» κατά το χειμώνα του 1898.
Σε δώδεκα παραστάσεις έπαιξε ο θίασος Παντόπουλου το χειμώνα του 1898

στο θέατρο «Πολυθέαμα» ένα ξένο δραματικό ειδύλλιο και εννέα κωμωδίες (έξι
ελληνικές και τρεις ξένες). Από τις έξι ελληνικές, τέσσερις ήταν κωμειδύλλια, μία
επιθεώρηση και μία ελληνική μονόπρακτη κωμωδία. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος ήταν ο
ηθοποιός που με την κωμικότητά του και τις φωνητικές του ικανότητες ήταν στο
στοιχείο του όταν παρουσίαζε κωμειδύλλια και επιθεωρήσεις, ή κωμωδίες με άσματα,
και έχαιρε μεγάλης δημοτικότητας.
1223
1 Μετά την μάχην (Ε) 1 Απρόοπτα του διαζυγίου (Π) (Ξ)
(μονόλογος) (Σαρντού & Ναζάκ)
2 Ζωή (μονόλογος) (Ε) 2 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
3 Υιός της Κοραλίας (Ξ) 3 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Delpit) (Άννινος)
4 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ) 4 Νύφη της Κούλουρης (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Παντόπουλος)
(κωμειδ.)
5 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 5 Νιόβη (Paulton) (Π) (Ξ)
& Cormon)
6 Ηθοποιός Κην (Δουμάς (Ξ) 6 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
πατήρ) (Κόκκος) (κωμειδ.)
7 Τιμή (Sudermann) (Ξ) 7 Γιάννης της Ελένης (Π) (Ξ)
(διασκ. Παντόπουλος)
8 Εσμέ η Τουρκοπούλα (Ε) 8 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Περεσιάδης) (Κόκκος) (κωμειδ.)
(δραμ. ειδ.)
9 Γελωτοποιός του (Ε) 9 Ενοικιάζεται (Μ) (Ε)
βασιλέως (Λάσκαρης,
(Δημητρακόπουλος) Δημητρακόπουλος)
10 Βρυκόλακες (Ίψεν) (Ξ) 10 Επί του καταστρώματος (Π) (Ε)
11 Φιφή (Ακρίτας) (Ε) 11 Ερωτευμένοι (Π) (Ε)
μυλωνάδες (Καλύβας)
(κωμειδ.)
12 Αλληλούια (Μ. Πράγα) (Ξ) 12 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Άννινος)
13 Προικολάτρης (Ζάνος) (Π) (Ε)
14 Θεία του Καρόλου (Π) (Ξ)
(Thomas Brandon)
15 Κύριος έπαρχος (Π) (Ξ)
(Ορντονώ)
16 Ανθρωποφάγοι και το (Π) (Ξ)
ξύλον του Γολγοθά
(Vood & Polker)
Πίνακας 88: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ελληνικής κωμωδίας» των Ε. Παντόπουλου
και Ευτ. Βονασέρα στο θέατρο «Τσόχα» κατά τη θερινή περίοδο του 1898.
1224
Ο θίασος «Ελληνικής κωμωδίας» του Ευάγγ. Παντόπουλου και του Ευτ.
Βονασέρα από 23 Μαΐου έως 31 Οκτωβρίου 1898 στο θέατρο «Τσόχα»
πραγματοποίησε εκατόν είκοσι παραστάσεις, με δώδεκα δράματα και δεκαέξι
κωμωδίες. Από τα δράματα τα επτά ήταν ξένου δραματολογίου, μεταξύ των οποίων
νεοτεριστικά δράματα (π.χ. Βρυκόλακες, Τιμή), και πέντε ελληνικά, εκ των οποίων δύο
μονολόγους. Από τις κωμωδίες εννέα ήταν ελληνικές και επτά ξένες.
Στα δράματα πρωταγωνιστούσε ο Ευτ. Βονασέρας και στους κωμικούς ρόλους
ο Παντόπουλος, ο οποίος βέβαια έκανε εμφανίσεις και σε ελαφρούς δραματικούς
ρόλους με επιτυχία. Νέα πρόσωπα ηθοποιών έκαναν επιτυχημένες αποδόσεις
χαρακτήρων, όπως η Τερψιχόρη Ράινεκ στη Νιόβη του Πώλτον, που με τόλμη – και
αυτή είναι μια αξιοσημείωτη αναφορά – εμφανίσθηκε παράλληλα με την Αικ. Βερώνη
στον ίδιο ρόλο θαρραλέα αψηφώντας τη σύγκριση που θα γινόταν μεταξύ τους.
Επίσης, είχε καλή ερμηνεία η Σαπφώ Παπαϊωάννου ως Εσμέ στο ομώνυμο δραματικό
ειδύλλιο του Σπ. Περεσιάδη. Ο Ευάγγ. Παντόπουλος κατέγραψε επιτυχία ως θεία του
Καρόλου και έκανε πολλές παραστάσεις. Ακόμα Η τιμή του Σούντερμαν
επαναλήφθηκε πολλές φορές. Τα νεοτεριστικά έργα άρχιζαν να γίνονται ενδιαφέροντα
για το αθηναϊκό κοινό. Έτσι ο Ευτ. Βονασέρας στην Τιμή και στους Βρυκόλακες
σημείωσε προσωπική επιτυχία.

1 Εύα (Ξ) 1 Θεία του Καρόλου (Π) (Ξ)
(Φος) (Brandon Thomas)
2 Ραντζώ (Ξ) 2 Γαμβροί στο παζάρι (Μ) (Ξ)
(Σαντριάν)
3 Όνειρον (Ε) 3 Αριθμός 13 (Π) (Ξ)
(Πολέμης) (Bisson)
4 Σόδομα (Ξ) 4 Βέβαια, βέβαια (Μ) (Ξ)
(Sudermann) (διασκ. Πίστης)
5 Μάγδα ή Πατρική στέγη (Ξ) 5 Καπετάν Γιακουμής (Π) (Ε)
(Sudermann) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
6 Άτιμοι (Rovetta) (Ξ) 6 Ερωτευμένοι (Π) (Ε)
μυλωνάδες
(διασκ. Καλύβας)
(κωμειδ.)
1225
7 Τιμή (Sudermann) (Ξ) 7 Τρεις γυναίκες για έναν (Μ) (Ξ)
άνδρα (Bisson)
8 Ψυχοκόρη (Ξ) 8 Όλα τα ξέρω (μτφ. (Μ) (Ξ)
(Smidt) Ζώρας)
(δραμ. ειδ.)
9 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 9 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος, (Π) (Ε)
(Rosier) Αστέρης) (επιθεώρ.)
(Άννινος)
11 Φασουλής Φιλόσοφος (Μ) (Ε)
(Σουρής)
12 Πως έπαυσα να είμαι (Μ) (Ε)
ζηλότυπος
13 Περικλέτος (Μπερνάρ) (Μ) (Ξ)
14 Καραντίνα (Λάσκαρης) (Π) (Ε)
(Κόκκος)
(κωμειδ.)
16 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
(κωμειδ.)
19 Μπεμπς (Thomas (Π) (Ξ)
Brandon)
(Vood & Polker)
21 Κύριος Έπαρχος (Μ) (Ξ)
(Ορντονώ)
22 Φαινόμενα και (Π) (Ε)
πράγματα
(Ζώρας)
1226
(Ζάνος)
24 Ζηλότυπος σύζυγος (Μ) (Ξ)
26 Γυναίκα και γάτα (Μ) (Ε)
Πίνακας 89: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Ευάγγ. Παντόπουλου στο θέατρο «Τσόχα»
κατά τη θερινή περίοδο του 1899.
Ο θίασος του Ευάγγ. Παντόπουλου στις 23 Μαρτίου και από 21 Μαΐου έως 26
Οκτωβρίου 1899 στο θέατρο «Τσόχα» υλοποίησε εκατόν είκοσι επτά παραστάσεις με
εννέα δράματα, ένα ελληνικό και οκτώ ξένα. Επίσης, είκοσι έξι κωμωδίες από τις
οποίες δεκατέσσερις ελληνικές (έξι κωμειδύλλια, μια επιθεώρηση και επτά
μονόπρακτες και πολύπρακτες κωμωδίες) και δώδεκα ξένες κωμωδίες. Νέοι
μεταφραστές εμφανίστηκαν οι Σπυρίδωνας Μαρκέλλος και Μιλτιάδης Αθηναίος. Νέοι
ηθοποιοί, όπως η Φιλία Αργυροπούλου (Μάγδα) και η Σαπφώ Παπαϊωάννου (Εύα)
αποτέλεσαν ευχάριστη έκπληξη για το κοινό και τη θεατρική κριτική, όπως και οι
ηθοποιοί Ν. Μέγκουλας, Σπ. Σφήκας, που στάθηκαν επάξιοι του Ευτ. Βονασέρα.
Ήταν ένας θίασος ευθυμίας και τέρψης για το κοινό, που ευχαρίστως προσερχόταν. Ο
Ευάγγ. Παντόπουλος επαινιόταν από τη θεατρική κριτική, αλλά τις φορές που
υπερέβαλλε σε κωμικότητα αδικούσε και τον εαυτό του και το έργο και
αποδοκιμαζόταν από τους κριτικογράφους.

1 Ψυχοκόρη (Ξ) 1 Νύφη της Κούλουρης (Π) (Ε)
(Smidt) (Παντόπουλος)
(διασκ. Βότσαρης)
2 Σπαρτολείβαδον (Ξ) 2 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(Σουλιέ) (Καπετανάκης)
(κωμειδ.)
3 Χωρικοί (Ξ) 3 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Σαρντού) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
1227
4 Θηρεσία Μωρασαί (Ξ) 4 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Λεζαίτρ) (Άννινος)
5 Τιμή (Sudermann) (Ξ) 5 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
6 Χείμαρρος (Ντοναί) (Ξ) 6 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
7 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 7 Θεία του Καρόλου (Π) (Ξ)
& Cormon) (Brandon Thomas)
8 Τόσκα (Σαρντού) (Ξ) 8 Σιδηροδρομικός (Π) (Ξ)
επιθεωρητής (Βisson)
9 Μοντεχρήστος (Δουμάς (Ξ) 9 Θείος της Καρόλας (Π) (Ξ)
πατήρ)
10 Ανδρεΐνη (Σαρντού) (Ξ) 10 Τηλέγραφος (Αξιώτης) (Μ) (Ε)
11 Ακταίων ο βρεφοκτόνος (Μ) (Ξ)
(Vitaliani)
13 Οι φίλοι μας (Σαρντού) (Π) (Ξ)
14 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
(Λάσκαρης)
15 Είμαι πολύ ντροπαλός (Μ) (Ε)
16 Με υποχρέωσες, φίλε (Μ) (Ξ)
μου! (Βλάσκιν)
Thiboust)
(Cavalli)
19 Νευρικοί (Σαρντού) (Π) (Ξ)
20 Τρεις γυναίκες δι’ έναν (Π) (Ξ)
άνδρα (Bisson)
(Vood & Polker)
22 Φαινόμενα και (Π) (Ε)
πράγματα (Ζώρας)
1228
24 Ανάστασις του Λαζάρου (Π) (Ε)
25 Καπετάν Πελεκάνης (Π) (Ξ)
(Δεβαλιέ)
26 Χωροφύλακες (Μ) (Ξ)
27 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
29 Πεθερά και νύφη (Π) (Ε)
(Ζάνος)
30 Καραντίνα (Λάσκαρης) (Π) (Ε)
31 Νιόβη (Πώλτον) (Π) (Ξ)
32 Μέσα στην θάλασσα (Μ) (Ξ)
33 Λαθρεμπόριον (Π) (Ε)
34 Έρωτες της Κλεοπάτρας (Π) (Ξ)
(Μισέλ και Δελακούρ)
35 Κοκκαλάκι της (Μ) (Ε)
νυχτερίδος (Λάσκαρης)
Πίνακας 90: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Ευάγγ. Παντόπουλου κατά το 1900.
Ο θίασος του Ευάγγ. Παντόπουλου από 9 Απριλίου έως 14 Οκτωβρίου 1900,

έδωσε εκατόν σαράντα οκτώ παραστάσεις, με δέκα δράματα ξένου δραματολογίου και
τριάντα πέντε κωμωδίες. Από τις κωμωδίες, οι δεκαέξι ήταν ελληνικές και οι
δεκαεννέα ξένες. Το 1900 βλέπουμε, ότι ο θίασος Παντόπουλου παρουσίασε ίσο
σχεδόν αριθμό κωμωδιών μεταξύ ελληνικών και ξένων, όμως τα δράματα ήταν
ολοκληρωτικά ξένα. Στο είδος του δράματος πρέπει να τονισθεί και η παρουσία
ρεαλιστικού δράματος, παρόλη την επιφυλακτική αποδοχή του ελληνικού κοινού και
της θεατρικής κριτικής, που προέτρεπε για έργα με ηθική διδαχή και αποφυγή
δραμάτων, όπου οι ήρωες διέφευγαν των θεσμών και των αξιών της κοινωνικής
συντηρητικής άποψης. Οι μεταφραστές που προστέθηκαν ήταν οι Ανδρέας Νίκας,
Διονύσιος Λάμπρου, Π. Μοράκης, Μ.ρ.σλ., Γεώργιος Στρατήγης. Ο Παντόπουλος και
η Ελένη Χέλμη αποτελούσαν ένα αρμονικό δίδυμο στην εκτέλεση των ρόλων τους. Η
Ευαγγελία Νίκα, νεαρότατη ηθοποιός, ενθουσίασε το κοινό στη δραματική διερμηνεία
1229
της, ακόμα και όταν δέχτηκε αρνητικές κριτικές για την υπόκρισή της στην Τόσκα. Ο
κόσμος που συνέρρεε στο θέατρο για να παρακολουθήσει τις κωμωδίες ήταν πολύς.
Οι ηθοποιοί που υποστήριξαν τις παραστάσεις του θιάσου Παντόπουλου από την
πρώτη του εμφάνιση, το 1891, το 1895, 1898, 1899, 1900 και αξίζουν να σημειωθούν
για την προσφορά τους στο θίασο και στην ιστορία του θεάτρου, ήταν, εκτός από τον
Ευάγγελο Παντόπουλο και τους εκάστοτε συνθιασάρχες Αθηνά και Νικόλαο
Καρδοβίλλη, Δημοσθένη Αλεξιάδη, Νικόλαο Ζάνο, Ευτύχιο Βόνασερα, οι: Πέτρος
Λαζαρίδης, Άννα Λαζαρίδου, Δημήτριος και Ελένη Κοτοπούλη, Γεώργιος
Νικηφόρος, Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, Π. Κωνσταντινόπουλος, Ελένη Χέλμη,
Βασιλεία Στεφάνου, Σπυρίδωνας Παντόπουλος, Γεώργιος Τσίντος, Τερψιχόρη Ράινεκ,
Σαπφώ Παπαϊωάννου, Φωτεινή Βονασέρα, Ιωάννης Βότσαρης, Ηρακλής
Χαλκιόπουλος, Κωνσταντίνος Βονασέρας, Φιλία Αργυροπούλου, Νικόλαος
Μέγκουλας, Ιωάννης Βονασέρας, Αντώνιος Νίκας, Ευαγγελία Νίκα, Άρτεμις
Παντοπούλου, Σαπφώ Παπαϊωάννου, Σπυρίδωνας Σφήκας.
Ο Δημήτριος Κοτοπούλης (1848-1919) ήταν γενάρχης οικογένειας

ηθοποιών, υποκριτής και θιασάρχης. Ήταν σημαντικός ηθοποιός, που έπαιζε κυρίως
ρόλους ζεν πρεμιέ. Ίδρυσε το 1891 θίασο με την επονομασία «Πρόοδος», που
εμφανίζεται συχνά έκτοτε στα θεατρικά χρονικά και ειδικά στην Αθήνα. Εκτός από
ηθοποιός και θιασάρχης, υπήρξε και μεταφραστής και δραματογράφος.

1 Λεωνίδας εν (Ξ) 1 Δύο κωφοί (Μ) (Ξ)
Θερμοπύλαις
(Pichat)
2 Σαμία η ορφανή (Ε) 2 Ζηλοτυπία ή Γάμος του (Μ) (Ξ)
(Σταματιάδης) Μουντζούρη
(Μολιέρος)
3 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ) 3 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
Πίνακας 91: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου των Δημ. Κοτοπούλη και Γ. Πετρίδη
στο θέατρο «Παρά τα Χαυτεία» κατά το 1877.
Ο Δημ. Κοτοπούλης συνεργάσθηκε με τον Γεώργιο Πετρίδη από 28 Μαρτίου

έως 3 Απριλίου 1877 και σχημάτισαν ένα βραχύβιο θίασο, που ερμήνευσε στο θέατρο
1230
«Παρά τα Χαυτεία» μέσα σε τρεις παραστάσεις, τρία δράματα (δύο ξένα και ένα
ελληνικό) και τρεις ξένες κωμωδίες.

1 Κόρη του ραβίνου (Ξ) 1 Βάσανα του Βασιλάκη (Μ) (Ξ)
2 Σαμία η ορφανή (Ε) 2 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
3 Γαμβρός δια της βίας (Μ) (Ξ)
4 Προσκαλώ τον (Μ) (Ξ)
ναύαρχον (Λαμπίς)
Πίνακας 92: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Δημήτριου Κοτοπούλη κατά το 1880.
Ο θίασος του Δ. Κοτοπούλη δίνει από 26 έως 29 Αυγούστου 1880, στο θέατρο
«Ιλισίδες Μούσαι», τρεις παραστάσεις με δύο δράματα, το ένα ελληνικό και το
δεύτερο ξένο, και πέντε κωμωδίες, τέσσερις ξένες και μία ελληνική, όλες
μονόπρακτες. Τα έργα του ξένου δραματολογίου υπερτερούν στο νεοσύστατο
ρεπερτόριο του θιάσου.

1 Γαβριέλα δε Δελέιλ (Ξ) 1 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
2 Άτυς, ο Λυδός (Ε) 2 Καρά Οθέλλος (Π) (Ε)
βασιλόπαις (Πίστης, Νικηφόρος)
3 Χριστίνα (Ε)
Πίνακας 93: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Ευριπίδης» των Γ. Νικηφόρου και
Δημ. Κοτοπούλη κατά το 1883.
Ο θίασος «Ευριπίδης» του Γ. Νικηφόρου και Δ. Κοτοπούλη από 22

Ιανουαρίου έως 25 Μαρτίου 1883, παρουσίασαν στα θέατρα «Αθηνών» και
«Ολύμπια» πέντε παραστάσεις, με τρία δράματα (δύο ελληνικά και ένα ξένο) και δύο
ελληνικές κωμωδίες. Τα ελληνικά έργα κέρδιζαν έδαφος στο ρεπερτόριο του θιάσου.
1231
1 Αμαξηλάτης των Άλπεων (Ξ) 1 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Bouchardy) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
2 Άρχοντες του Ολύμπου (Ξ) 2 Τύχη ενός ποιητού (Μ) (Ξ)
3 Νηστικός χωρίς λεπτό (Μ) (Ξ)
4 Μούτρα για την κυρά (Μ) (Ε)
(Ζησιμάς)
5 Φλύαρος φιλόσοφος (Μ) (Ξ)
(Μολιέρος)
Πίνακας 94: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Αριστοφάνης» και του θιάσου του Δημ.
Κοτοπούλη κατά το 1888.
Το 1888 εμφανίζεται σε τρεις παραστάσεις από 3 έως 7 Αυγούστου, ένας

θίασος επονομαζόμενος «Αριστοφάνης», όπου συμμετείχε ο Δ. Κοτοπούλης, στο
θέατρο «Ορφεύς» της πλατείας Ομονοίας. Παρατηρείται ανάγκη επίτευξης θιάσων,
αλλά από ό,τι κρίνουμε από τους τίτλους τους, η υπόθεση περνά από μια διαδικασία
χαλαρής και αδέσμευτης συνύπαρξης των μελών, που εύκολα διαλυόταν, μέχρις ότου
να παγιωθεί, τουλάχιστον ως τίτλος, από κάποιο μακροβιότερο σχήμα σε σύνθεση και
σκηνική παρουσία. Κατά τις 16 και 17 Αυγούστου 1888, ο θίασος του Δ. Κοτοπούλη
υλοποιεί δύο παραστάσεις. Στο σύνολο των πέντε παραστάσεων του Αυγούστου 1888
παίχθηκαν δύο ξένα δράματα και πέντε κωμωδίες, από τις οποίες μία ήταν ελληνική.
Ο Δημ. Κοτοπούλης συστήνει το 1891 το θίασο «Πρόοδος», που εμφανίζεται
το 1892 στην Αθήνα με πρωταγωνίστρια την Ευαγγ. Παρασκευοπούλου. Ο Δημ.
Κοτοπούλης και η σύζυγός του Ελένη Συλιβάκου-Κοτοπούλη ήταν ηθοποιοί με μακρά
παρουσία στην ελληνική σκηνή και υπήρξαν βασικά στελέχη πολλών θιάσων. Προς το
τέλος Νοεμβρίου 1892 η πρωταγωνίστρια Ευαγγελία Παρασκευοπούλου αποχωρεί.
Τότε ο θίασος του Κοτοπούλη δίνει μόνος του τέσσερις παραστάσεις (11 με 30
Δεκεμβρίου 1892), στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» και στο θέατρο «Κωμωδιών»:

1 Λουίζα Μίλλερ (Σίλλερ) (Ξ) 1 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
2 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 2 Γιάντες (Μ) (Ε)
(Μελάς) (Πίστης)
1232
Πίνακας 95: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη
κατά τον Δεκέμβριο του 1892.
Έτσι, ο θίασος «Πρόοδος» ολοκλήρωσε μόνος του χωρίς την

Παρασκευοπούλου την σεζόν του 1892 και δίδαξε τρία δράματα, ένα ξένο και δύο
ελληνικά και δύο κωμωδίες, μια ελληνική και μια ξένη. Οι παραστάσεις του
Κοτοπούλη και της Παρασκευοπούλου του 1892 έχουν καταγραφεί στη μερίδα της
πρωταγωνίστριας.

1 Δύο ορφαναί (Ξ) 1 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(D’Ennery & Cormon) Μενιδιάτισσα
(Baxton)
2 Αμαξηλάτης των Άλπεων (Ξ) 2 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (E)
(Bouchardy) (Βλάχος)
3 Αμλέτος (Ξ) 3 Μπεμπέ (Μ) (E)
(Σαίξπηρ) (Κοτσελόπουλος)
4 Κοινωνία (E) 4 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (E)
(Δεστούνης) (Άννινος)
5 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 5 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) (διασκ. Νικηφόρος)
6 Αγαπητικός της (E) 6 Μυλωνάδες (Π) (E)
βοσκοπούλας (κωμειδ.)
(δραμ. ειδ.)
7 Υιός του τυφλού (Ξ) 7 Ποιητής και δικηγόρος (Μ) (E)
8 Προμηθεύς εν Ολύμπω (E) 8 Νυκτεριναί συνεντεύξεις (Μ) (E)
(Καλοστύπης) (Πίστης)
9 Γκόλφω (Περεσιάδης) (E) 9 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.) γάμου (Λαμπίς)
10 Μοσχομάγκα των (Ξ) 10 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & Νικηφόρος)
Vanderburch)
1233
11 Φώτος και Φρόσω (E) 11 Τύχη της Μαρούλας (Π) (E)
(Δασκαλάκης) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
12 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 12 Μύλος της έριδος (Μ) (E)
(Λάσκαρης)
13 Ψυχογιός του (E) 13 Βεγγέρα (Καπετανάκη) (Μ) (E)
Καραϊσκάκη
(Αντωνόπουλος)
(Μολιέρος)
(Μολιέρος)
16 Κυρά Ντομάτα (Π) (Ξ)
17 Ροχαλητό (Μ) (Ξ)
20 Σφουγγαράδες (Π) (E)
(κωμειδ.)
21 Βαβυλωνία (Π) (E)
22 Γενικός γραμματεύς (Π) (E)
(κωμειδ.)
23 Αλεπού (Ζάνος) (Π) (E)
24 Ακατάστατος (Μ) (Ξ)
(διασκ. Χρ. Αλεξιάδης)
25 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (E)
26 Απόστολος ο (Μ) (Ξ)
καπνοπώλης
1234
27 Αγροικογιάννης (Μ) (E)
(Ραγκαβής)
29 Κηδεία και χορός (M) (Ξ)
(Cameroni)
30 Λίγο απ’ όλα (Π) (E)
(Λάμπρος, Αστέρης)
(επιθεώρ.)
31 Παρθεναγωγείον (Π) (Ξ)
(Δεληκατερίνης)
(κωμειδ.)
32 Εις αναζήτησιν (Μ) (E)
δραματικού συγγραφέως
(Αξιώτης)
33 Καπετάν Γιακουμής (Π) (E)
34 Μυστήριον (Χέλμης) (Μ) (E)
35 Χήρα (μονόλογος) (Μ) (E)
36 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (E)
(Άννινος)
Πίνακας 96: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη κατά το 1894.
Από 10 Μαρτίου έως 17 Δεκεμβρίου 1894, ο θίασος «Πρόοδος» υλοποίησε

εκατόν σαράντα οκτώ παραστάσεις, με δεκατρία δράματα και τριάντα έξι κωμωδίες.
Από τα δεκατρία δράματα, τα έξι ήταν ελληνικά (μεταξύ των οποίων δύο ελληνικά
δραματικά ειδύλλια) και τα επτά ξένα. Από τις τριάντα έξι κωμωδίες, είκοσι ένα ήταν
ελληνικά έργα (έξι κωμειδύλλια, μία επιθεώρηση και δεκατέσσερις ελληνικές
κωμωδίες), οι λοιπές δεκαπέντε κωμωδίες ήταν ξένες.
Στον Άμλετ, που μετέφρασε και ερμήνευσε ο ίδιος ο Κοτοπούλης, ο θιασάρχης
έδειξε δραματική δύναμη και το κοινό, όπως αναφέρθηκε στον Τύπο, ανταποκρίθηκε
στην υπόκριση με ευμένεια, παρόλο ότι είχε συνηθίσει στον Άμλετ του Δ.
Ταβουλάρη. Πολύ καλή εμφάνιση πραγματοποίησε και η Βασιλεία Στεφάνου ως
Οφηλία, αλλά και στους ρόλους της στα δραματικά ειδύλλια. Ο Αν. Απέργης υπήρξε
φυσικότατος στο Γενικό γραμματέα του Ηλία Καπετανάκη, η Ελένη Κοτοπούλη
1235
απαράμιλλη γριά Φροσάρ και στα κωμειδύλλια ξεχώρισαν οι Γ. Νικηφόρος, Αρ. Νίκα
και Τερψ. Ράινεκ.
Το δράμα Φώτος και Φρόσω του Δασκαλάκη ήταν εμπνευσμένο από το
ομώνυμο ποίημα του Γεώργιου Ζαλοκώστα, αλλά η παράσταση δεν είχε κατάλληλα
προετοιμαστεί από τους ηθοποιούς, δεν είχε γίνει ούτε μία πλήρης δοκιμή. Η
ταχύτητα, με την οποία άλλαζαν έργα, είχε αρνητικό αντίκτυπο στην εκτέλεση. Στην
παράσταση (22 Οκτωβρίου 1894) του Καπετάν Γιακουμή του Δημ. Κόκκου
πρωταγωνίστησε ο Ευάγγ. Παντόπουλος, εξαιρετικός όπως πάντοτε. Η τελευταία
παράσταση του Ψυχογιού του Καραϊσκάκη του Ν. Αντωνοπούλου από το θίασο
«Πρόοδος» παίχθηκε για το κοινό που ήθελε να παρακολουθεί σελίδες δόξας και
θυσίας από την πρόσφατη εποχή της Επανάστασης του 1821.

1 Καβαλλερία Ρουστικάνα (Ξ) 1 Οδός Κουκουβάουναις (Μ) (Ε)
(Βέργκα) (Αξιώτης)
2 Αγαπητικός της (Ε) 2 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος, (Π) (Ε)
βοσκοπούλας Αστέρης) (επιθεώρ.)
(δραμ. ειδ.)
3 Χάιδω η λυγερή (Ε) 3 Υπό εχεμύθειαν (Μ) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
4 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 4 Ερωτευμένοι (Goldoni) (Π) (Ξ)
& Cormon)
5 Μαρκέλλα (Ε) 5 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Δημητρακόπουλος) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
6 Δον Κιχώτης (Ξ) 6 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
(Θερβάντες) (Κοτσελόπουλος)
(κωμειδ.)
7 Μανιατοπούλα (Ε) 7 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Τζωρτζάκης) (Άννινος)
(δραμ. ειδ.)
8 Καλαματιανή (Ε) 8 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
1236
9 Οθέλλος (Σαίξπηρ) (Ξ) 9 Πεθερά (Γιολδάσης) (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
10 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 10 Γαμβρός εκ της (Π) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) αλλοδαπής
(Λάσκαρης &
Γιαννουκάκης)
11 Αμαξηλάτης των Άλπεων (Ξ) 11 Πα ντε κατρ (Π) (Ε)
(Bouchardy) (Καλαποθάκης)
(κωμειδ.)
12 Σταυροφόροι (Ξ) 12 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Κοτσεμπού) (Άννινος)
13 Άμλετ (Σαίξπηρ) (Ξ) 13 Παρθεναγωγείον (Π) (Ε)
(Δεληκατερίνη)
(κωμειδ.)
14 Συνοικέσιον (Κυριακός) (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
(Ζάνος)
17 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
γάμου (Λαμπίς)
18 Από της γης εις τον (Π) (Ε)
ουρανόν
Πίνακας 97: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη κατά το 1895.
Ο θίασος «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη γιόρτασε στα τέλη Αυγούστου

1895 τη συμπλήρωση από την ίδρυσή του, πεντακοσίων παραστάσεων ελληνικού και
ξένου ρεπερτορίου. Ο θίασος θεωρήθηκε τέλειος και άφησε άριστες εντυπώσεις με
την ευπρέπεια των εμφανίσεών του.
Από 27 Μαΐου έως 17 Οκτωβρίου 1895 πραγματοποίησε εκατόν ένδεκα
παραστάσεις, με δεκατρία δράματα και δεκαοκτώ κωμωδίες. Από τα δεκατρία
δράματα, τα πέντε ήταν ελληνικά (από τα οποία τα τέσσερα ήταν δραματικά ειδύλλια)
και τα οκτώ ήταν ξένα. Από τις δεκαοκτώ κωμωδίες, οι δεκαπέντε ήταν ελληνικές
(από τις οποίες έξι κωμειδύλλια και μία επιθεώρηση) και οι τρεις ήταν ξένες, μεταξύ
1237
των οποίων και η κωμωδία του Γκολντόνι Οι ερωτευμένοι, που εμφανίσθηκε στη
σκηνή μετά από απουσία αρκετών ετών. Τα ξένα δράματα ήταν ρεαλιστικού και
ρομαντικού ύφους και τα ελληνικά δραματικά ειδύλλια αντλούσαν θέματα από την
αγροτική ελληνική ζωή. Τα κωμειδύλλια υποστηρίχθηκαν από τον Γ. Νικηφόρο, Αν.
Απέργη, Μ. Κωνσταντινοπούλου, Αντιόπη Κοτοπούλη, Ελένη Κοτοπούλη, Π.
Σταματόπουλο. Επί το πλείστον δέχτηκαν καλές κριτικές για την απόδοση και τις
φωνητικές τους ικανότητες. Στο τέλος των παραστάσεων εξακολούθησε και αυτός ο
θίασος τη συνήθεια της εκτέλεσης ασμάτων από ελληνικά ή ξένα μελοδράματα
(μονωδίες-δυωδίες), όπου το δίδυμο Αντιόπης Κοτοπούλη και Σ. Κυριακίδη
θαυμάσθηκε. Η παράσταση του κλασικού έργου του Θερβάντες Δον Κιχώτης, σε
διασκευή του Ιδομενέως Στρατηγόπουλου καταγράφηκε στην ιστορία του
νεοελληνικού θεάτρου. Η εκτέλεση και η διασκευή επαινέθηκαν από την κριτική. Το
δίδυμο Δ. Κοτοπούλη-Π. Σταματόπουλου (Δον Κιχώτης και Σάντσο αντίστοιχα)
ανταποκρίθηκε στους χαρακτήρες και ήταν απολαυστικό. Κατά το 1895 παίχθηκε 18
φορές. Αξιοσημείωτη είναι και η αναφορά σε γυναίκα μουσουργό, την Μαρίκα
Βλαχάκη (στο κωμειδύλλιο Το συνοικέσιον του Αριστ. Κυριακού). Το ελληνικό
κωμικό ρεπερτόριο έχει αυξηθεί στις προτιμήσεις του θιάσου, λόγω της αποδοχής που
είχε από το κοινό αλλά και την ευκολία και ευχέρεια σε αυτό το είδος των Ελλήνων
ηθοποιών.

1 Αιμιλία Γαλόττι (Ξ) 1 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Lessing)
2 Αγαπητικός της (Ε) 2 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
βοσκοπούλας (Κοτσελόπουλος)
(δραμ. ειδ.)
3 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 3 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
& Cormon) (Λάσκαρης) (κωμειδ.)
(Άννινος)
Πίνακας 98: Τα παρουσιαζόμενα έργα του «Ολυμπιακού θιάσου» κατά το 1896.
1238
Ο «Ολυμπιακός Θίασος» που προήλθε από τη σύμπραξη των θιασαρχών Μ.
Αρνιωτάκη και Δημ. Κοτοπούλη με τη στελέχωση γνωστών ηθοποιών, όπως τους Θ.
Πεταλά, Π. Τσούκα, Κ. Χέλμη, Αν. Απέργη, Π. Λαζαρίδη και είκοσι κυριών, με
σκοπό να δώσει παραστάσεις στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων,
πραγματοποίησε από 18 Φεβρουαρίου έως 9 Μαρτίου 1896, στο θέατρο
«Πολυθέαμα», μόλις επτά παραστάσεις, με τρία δράματα και πέντε κωμωδίες. Από τα
τρία δράματα, δύο ήταν ξένα και ένα ελληνικό δραματικό ειδύλλιο. Από τις κωμωδίες
τέσσερις ήταν ελληνικές (ανάμεσα στις οποίες δύο κωμειδύλλια και μία επιθεώρηση)
και μια μολιερική.

(δραμ. ειδ.)
2 Αθανάσιος Διάκος (Ε) 2 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Μελάς) (κωμειδ.)
3 Άλωσις της Τριπόλεως (Ε) 3 Ακούσιος ιατρός (Μ) (Ξ)
(Μαυρομιχάλης) (Μολιέρος)
4 Χάιδω η λυγερή (Ε) 4 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
(Μελισσιώτης) (Κοτσελόπουλος)
5 Αίας ο μαστιγοφόρος (Ε) 5 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος, (Π) (Ε)
(Σοφοκλής) Αστέρης) (επιθεώρ.)
6 Σκλάβα (Περεσιάδης) (Ε) 6 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
7 Δον Κιχώτης (Ξ) 7 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Θερβάντες) Μενιδιάτισσα (Baxton)
8 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε) 8 Εγγονάκι (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Παπαζαφειρόπουλος,
Σεΐτας)
9 Ανόμοια (Ζώρας) (Ε) 9 Πα ντε κατρ (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
10 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 10 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
& Cormon) (Άννινος)
1239
11 Θυμιούλα η (Ε) 11 Πλακιώτικος γάμος (Π) (Ε)
Γαλαξιδιώτισσα (Λάιος) (κωμειδ.)
(δραμ. ειδ.)
12 Έλλη (Ε) 12 Βαβυλωνία (Π) (Ε)
(Αντωνόπουλος) (Βυζάντιος)
13 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 13 Αργυροκρύπτης και τα (Μ) (Ε)
θέλγητρά του
(Λάσκαρης)
14 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ) 14 Ενοικιάζεται (Μ) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Λάσκαρης &
Δημητρακόπουλος)
15 Σταυροφόροι (Ξ) 15 Χειραφέτησις των (Π) (Ε)
(Κοτσεμπού) γυναικών
16 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 16 Εδώ κ’ εκεί (Π) (Ε)
(D’Ennery & Dumanoir) (Γιάνναρος) (επιθεώρ.)
17 Καταστροφή των (Ε) 17 Ενοικιάζεται, δεν (Μ) (Ε)
Γενιτσάρων ενοικιάζεται
(Κοτοπούλης) (Γιαννουκάκης)
18 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 18 Πεθερά (Γιολδάσης) (Π) (Ε)
(Rosier) (κωμειδ.)
19 Διαβάτης (Κοππέ) (Ξ) 19 Ακατάστατος (διασκ. (Μ) (Ξ)
20 Ιωσίας ο ακτοφύλαξ (Ξ) 20 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Fournier & Meyer) (Ζάνος)
21 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ)
22 Αρκάδιον (Ε)
(Ανδρικόπουλος)
23 Κρυφές αγάπες (Κεπενέ) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
(Cicconi)
1240
29 Όνειρον (Πολέμης) (Ε)
30 Κατάρα της Τούρκας (Ε)
(Συνοδινός)
κατά το 1896.
Ο θίασος «Πρόοδος» από 24 Μαρτίου έως 12 Νοεμβρίου 1896 έκανε εκατόν

είκοσι επτά παραστάσεις, σε διάφορα θέατρα, με τριάντα δράματα (δεκαέξι ελληνικά
και δεκατέσσερα ξένα) και είκοσι κωμωδίες, από τις οποίες δεκαπέντε ελληνικές (με
πέντε κωμειδύλλια και δύο επιθεωρήσεις). Οι λοιπές πέντε ήταν ξένες κωμωδίες. Νέος
μεταφραστής εμφανίστηκε ο Αριστ. Κηρύκος. Από τα δεκαέξι ελληνικά δράματα, τα
έξι ήταν δραματικά ειδύλλια, μία αρχαία τραγωδία του Σοφοκλή, έξι ιστορικά και τρία
κοινωνικά.

1 Λιάσκος και Μάρθα (Ε) 1 Επί του καταστρώματος (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Στεφάνου) (κωμειδ.)
2 Εσμέ η Τουρκοπούλα (Ε) 2 Νιόβη (Paulton) (Π) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
3 Δια το στέμμα (Κοππέ) (Ξ) 3 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
(Κόκκος)
(κωμειδ.)
4 Πατρίς (Νικολάρα) (Ε) 4 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
5 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 5 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
(D’Ennery & Dumanoir) γάμου (Λαμπίς)
6 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 6 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος, (Π) (Ε)
& Cormon) Αστέρης) (επιθεώρ.)
7 Μετανοούσαι (Ξ) 7 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Μαλφεγιέ) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
8 Αγαπητικός της (Ε) 8 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
βοσκοπούλας (Λάσκαρης)
(δραμ. ειδ.)
1241
9 Βουλευτής της Αιδηψού (Ξ) 9 Βοϊδολείβαδον (Π) (Ξ)
(Bisson) (Délacour &
Hennequin)
10 Φαύστα (Βερναρδάκης) (Ε) 10 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
11 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 11 Θάνατος του (Μ) (Ε)
(Cicconi) Περικλέους
12 Ιουλία (Ε) 12 Μύλος της έριδος (Μ) (Ε)
(Λιδωρίκης) (Λάσκαρης)
(κωμειδ.)
13 Διονυσία (Δουμάς υιός) (Ξ) 13 Σκάνδαλον του δήμου (Μ) (Ε)
Βουπρασίων
(Λάσκαρης)
14 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 14 Φουρσαμπώ (Ωζιέ) (Π) (Ξ)
15 Μικρούλα (Ε) 15 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(Δεληκατερίνης) (Καπετανάκης)
(κωμειδ.)
16 Αρχισιδηρουργός (Ονέ) (Ξ) 16 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
17 Πριγκίπισσα της (Ξ) 17 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
Βαγδάτης (Δουμάς υιός) Μενιδιάτισσα (Baxton)
18 Ανδρόκλεια (Λόρενς) (Ξ) 18 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Άννινος)
19 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 19 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Rosier) (Κόκκος) (κωμειδ.)
20 Χάιδω η λυγερή (Ε) 20 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
22 Για την τιμή (Ε)
(Χρηστοβασίλης)
(Λύττων)
24 Ψυχοκόρη (Ξ)
(Smidt)
1242
25 Διατί ενικήθημεν; (Ε)
(Λαζαρίδης)
26 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ)
(Séjour)
28 Αιώνια γυναίκα (Ε)
Dugué)
31 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ)
(Scribe & Legouvé)
32 Καλαματιανή (Ε)
(δραμ. ειδ.)
33 Δον Κιχώτης (Ξ)
(Θερβάντες)
κατά το 1898.
Ο θίασος «Πρόοδος» έδωσε στο διάστημα από 14 Ιανουαρίου έως 6

Οκτωβρίου 1898, με ένα διάλειμμα ενδιάμεσα, εκατόν είκοσι μία παραστάσεις, με
τριάντα τέσσερα δράματα και είκοσι κωμωδίες. Τα ελληνικά δράματα ήταν δώδεκα
και τα λοιπά είκοσι δύο ξένα ποικίλου δραματολογίου. Οι ελληνικές κωμωδίες ήταν
δεκατέσσερις, μεταξύ των οποίων μία επιθεώρηση και επτά κωμειδύλλια. Οι
υπόλοιπες έξι κωμωδίες ήταν ξένες.
Το 1898 ήταν η τελευταία χρονιά παρουσίας του θιάσου «Πρόοδος» του Δ.
Κοτοπούλη στην Αθήνα. Ο Δημήτριος Κοτοπούλη εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην
σκηνή το 1876 με τον θίασο «Ευριπίδη» του Μ. Αρνιωτάκη. Το 1891 δημιούργησε το
θίασο «Πρόοδο». Τα μέλη της οικογένειάς του, η σύζυγος του Ελένη και οι κόρες του
υπηρέτησαν το θέατρο και συντέλεσαν στην πρόοδο της ελληνικής θεατρικής σκηνής.
Η Μαρίκα Κοτοπούλη εμφανίσθηκε στο θίασο «Πρόοδος» σε πολύ μικρή ηλικία.
Όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τον κατάλογο των παραστάσεων του
παραρτήματος, η Μαρίκα Κοτοπούλη απήγγειλλε ποιήματα από μικρή ηλικία, αλλά
1243
και εμφανίσθηκε σε μικρούς ρόλους π.χ. στον Προμηθέα εν Ολύμπω ως Έρως και ως
μαθήτρια στο κωμειδύλλιο Το παρθεναγωγείον το 1894 και 1895 αντίστοιχα.
Ο Δ. Κοτοπούλης και η Ελένη Συλιβάκου-Κοτοπούλη συνεργάσθηκαν και με
τους άλλους θιάσους και τα ονόματά τους εμφανίζονται να στελεχώνουν την εκτέλεση
των παραστάσεων. Ο θίασος «Πρόοδος» είχε μέλη του αξιόλογα στελέχη, όπως οι
Αλέξανδρος Πίστης, Παντελής Ρούσος, Θ. Ποφάντης, Όλγα Δαμασκηνού, Αριάδνη
Νίκα, Βασιλεία Στεφάνου, Τερψιχόρη Ράινεκ, Γεώργιος Νικηφόρος, Β. Πετροζίνης,
Φιλιππίδης, Αναστάσιος Απέργης, Ι. Επιτροπάκης, Κωνσταντίνος Χέλμης, Λ.
Σκορδίλης, Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου, Ελπινίκη Ρούσου, Αντιόπη Κοτοπούλη,
Σαπφώ Παπαϊωάννου, Π. Κωνσταντινόπουλος, Πέτρος Λαζαρίδης, Γεώργιος
Χρυσάφης, Π. Σταματόπουλος, Νικόλαος Πεζοδρόμος, Ι. Παπαϊωάννου, Κατίνα
Βουσίου, Άρτεμις Ζάμπου, Μιχαήλ Αρνιωτάκης, Νικόλαος Λεκατσάς, Θεοδόσιος
Πεταλάς, Π. Τσούκας, Ευάγγελος Δαμάσκος, Λόλα Δράκου, Αικατερίνη Βερώνη,
Ολυμπία Λαλαούνη, Γ. Τσίντος, Ευαγγελία Παρασκευοπούλου.
Η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου (1865-1939) σημείωσε ουσιαστικά την

ολοκληρωτική παρουσία της στην αθηναϊκή σκηνή το 1892, όταν παρέμεινε σχεδόν
όλο το χρόνο στο ελληνικό θεατρικό προσκήνιο. Ήταν η χρονιά που οι Αθηναίοι την
παρακολούθησαν και την έζησαν. Η συμβολή της στην εδραίωση του εθνικού
ελληνικού θεάτρου αναγνωρίζεται ως καθοριστική, όπως και η συμβολή της με τη
δραματική της διδασκαλία στη θεατρική ενημέρωση.

1 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 1 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Ζάνος)
2 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 2 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Βλάχος)
3 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 3 Τραγωδία του (Μ) (Ε)
(Ουγκώ) Κωνσταντή (Λάσκαρης)
4 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ) 4 Κουνούπι (Μ) (Ε)
5 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 5 Τρεις εκδόσεις μιας (Μ) (Ε)
επιστολής
1244
6 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 6 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) Λουλουδάκη (Thiboust
& Barrière)
7 Κατάρα της μάνας (Ε) 7 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
8 Παράφρονες ή Τρελοί (Ξ) 8 Βιολί του μυλωνά (Π) (Ε)
(Castelvecchio) (Κοτοπούλης)
(κωμειδ.)
9 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 9 Μουσική συναυλία (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Πίστης)
(Lytton)
11 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε)
Πίνακας 101: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
κατά το χειμώνα του 1892.
Ο θίασος της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου συμπράττοντας με το θίασο

«Πρόοδος» από 24 Μαρτίου έως 21 Μαΐου 1892 υλοποίησε στο θέατρο «Κωμωδιών»
είκοσι τρεις παραστάσεις. Παίχθηκαν ένδεκα δράματα, από τα οποία τρία ελληνικά
και οκτώ ξένα ποικίλου δραματολογίου. Επίσης, εννέα κωμωδίες, οκτώ ελληνικές και
μία ξένη, που και αυτή βέβαια Η σύζυγος του Λουλουδάκη ήταν διασκευή του Άγγ.
Βλάχου από το Un mari dans le coton των Lambert Thiboust και Th. Barrière, από
όπου και ο εξελληνισμένος τίτλος. Συγκαταλέγεται μάλιστα στα ελληνικά και το
κωμειδύλλιο Το βιολί του μυλωνά, σε διασκευή Δ. Κοτοπούλη και μουσική Λ.
Σπινέλλη. Οι λοιπές κωμωδίες ήταν το γνωστό ρεπερτόριο από τον Πίστη, Ζάνο,
Βλάχο και Λάσκαρη. Συμπρωταγωνιστές της Παρασκευοπούλου ήταν οι Δ.
Κοτοπούλης, Ευτ. Βονασέρας, Ιω. Βονασέρας και ο Ν. Κουρής.

1 Μήδεια (Ξ) 1 Πετεινόμυαλοι (Μ) (Ξ)
(della Valle) (διασκ. Νικηφόρος)
2 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 2 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Cicconi) (Cavalli)
3 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 3 Κόρη του συντάγματος (Π) (Ξ)
(Laiveu & Brunswich)
1245
4 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 4 Καραβοτσακισμένοι (Μ) (Ξ)
(Bourgeois) (διασκ. Νικηφόρος)
5 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 5 Βιολί του μυλωνά (Π) (Ε)
(Κοτοπούλης)
(κωμειδ.)
6 Σάρα και Κάρολος (Ξ) 6 Κηδεία και χορός (Μ) (Ξ)
(Giacometti) (Cameroni)
7 Αρχισιδηρουργός (Ξ) 7 Λύσις του προβλήματος (Μ) (Ε)
(Ονέ) (Κοτσελόπουλος)
8 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 8 Τρεις εκδόσεις μιας (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) επιστολής
9 Κατάρα της μάνας (Ε) 9 Μπεμπέ (Μ) (Ε)
(Αντωνιάδης) (Κοτσελόπουλος)
10 Σκύλλα (Ε) 10 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Βασιλειάδης) Μενιδιάτισσα (Baxton)
11 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 11 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Ουγκώ) (Scribe & Melesville)
12 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 12 Χήρα με τας καμελίας (Μ) (Ξ)
Délacour)
13 Φρανσιγιόν (Ξ) 13 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
(Δουμάς υιός) γάμου
(Λαμπίς)
14 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 14 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
& Cormon) (Ζάνος)
15 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 15 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Lytton) (Μωραϊτίδης)
16 Άγγελος, τύραννος του (Ξ) 16 Καναρίνι (Νικολάρας) (Μ) (Ε)
Παταυίου (Ουγκώ)
17 Μερόπη (Ε) 17 Ποντίκι (Μ) (Ε)
(Βερναρδάκης) (Αξιώτης)
18 Έρωτος θρίαμβος (Ξ) 18 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
(Giacosa) Λουλουδάκη
19 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 19 Ψυχρολουσία (Μ) (Ξ)
1246
20 Εικών της Παρθένου (Ξ) 20 Δημοπρασία (Μ) (Ε)
(Giacometti) (Πίστης)
21 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ) 21 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Σουρής)
22 Χίος δούλη (Ε) 22 Ανεψιά του θείου της (Μ) (Ε)
(Σταματιάδης) (Ζάνος)
23 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 23 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Scribe & Legouvé) (Πίστης)
24 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 24 Φίλημα (διασκευή (Π) (Ε)
πατήρ) Δρακάκης)
25 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ) 25 Όμοιος τον όμοιον (Μ) (Ξ)
26 Δεσμίς ίων (Ξ) 26 Κλωτσιά (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) ουρανοκατέβατη
27 Χάρις του βασιλιά (Ε) 27 Αγροικογιάννης (Μ) (Ε)
(μονόλογος) (Ραγκαβής)
28 Τρίχα (Δεληκατερίνης) (Μ) (Ε)
(κωμ. μονόλογος)
29 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
κατά τη θερινή σεζόν του 1892.
Η Παρασκευοπούλου συνέχισε συμπράττοντας με το θίασο «Πρόοδος» του

Δημ. Κοτοπούλη ως πρωταγωνίστρια και συνθιασάρχης από 31 Μαΐου έως 27
Νοεμβρίου 1892, σε διάφορα θέατρα («Παράδεισος», «Κήπος του Ορφανίδου» και
«Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών»).
Ο θίασος μέσα στο παραπάνω διάστημα έδωσε εκατόν δεκατέσσερις
παραστάσεις με είκοσι επτά δράματα και είκοσι εννέα κωμωδίες. Τα ελληνικά
δράματα ήταν επτά και τα υπόλοιπα είκοσι ήταν ξένα. Από τις κωμωδίες, δεκαπέντε
ήταν ελληνικές και δεκατέσσερις ξένες. Ο θίασος αρκέστηκε σε ελαφρές κωμωδίες
και κωμειδύλλια. Η τακτική της παρουσίασης των ιστορικών ελληνικών δραμάτων
εξακολούθησε και με αυτόν το θίασο. Νέοι μεταφραστές προστίθενται ο Δημοσθένης
Πίστης, ο Αγησίλαος Γιαννόπουλος και ο Ηλίας Βεργόπουλος.
Ο θίασος παρουσίασε ποικίλο ρεπερτόριο. Δέχθηκε κριτικές, που αναδείκνυαν
την ποιότητα των παραστάσεων και την ευνοϊκή άποψη και επιδοκιμασία προς αυτές
αλλά και τις συμβουλές για βελτιώσεις και παραινέσεις προς αποφυγή υπερβολών
1247
στην απόδοση των χαρακτήρων και γενικά στην εκτέλεση των έργων. Η κριτική έκανε
πολλές παρατηρήσεις και σε λεπτομέρειες και στο σκηνικό διάκοσμο και στις
ενδυμασίες. Εκτός από τους δύο θιασάρχες (Παρασκευοπούλου και Κοτοπούλη),
γνωστούς και δημοφιλείς στο κοινό για τη λεπτότητα της δραματικής τους τέχνης, και
οι συμπρωταγωνιστές του θιάσου δέχονταν επαίνους, αλλά και επικρίσεις για την
υποκριτική τους, όπως οι Ευτύχιος και Ιωάννης Βονασέρας, η Άρτεμις Ζάμπου, ο
Γεώργιος Χρυσάφης, ο Νικόλαος Κουρής, ο Σπυρίδωνας Σφήκας. Ήταν γεγονός ότι
το υψηλό επίπεδο της πρωταγωνίστριας και η επιμελημένη παράσταση από τον Δ.
Κοτοπούλη ωθούσαν τους ηθοποιούς σε υψηλότερη απόδοση.

1 Φρου-φρου (Meilhac & (Ξ) 1 Τρίχα (Δεληκατερίνης) (Μ) (Ε)
Halévy) (κωμ. μονόλογος)
2 Οδέττη (Σαρντού) (Ξ) 2 Μεταξύ μας (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης &
Γιαννουκάκης)
3 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 3 Χήρα των καμελιών (Μ) (Ξ)
Délacour)
4 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 4 Λυχνοστάτης (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Δεληκατερίνης)
5 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 5 Διαζύγιον (Σαρντού) (Π) (Ξ)
(Cicconi)
6 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 6 Λύσις του προβλήματος (Μ) (Ε)
(Scribe & Legouvé) (Κοτσελόπουλος)
7 Φρανσιγιόν (Δουμάς (Ξ) 7 Οικογενειακά γελοία (Π) (Ε)
υιός)
8 Καλλιτέχνις και ο (Ε) 8 Μονομαχία δύο δειλών (Μ) (Ξ)
δραματουργός
(Πέρβελης)
9 Φρύνη (Καστελβέκιο) (Ξ) 9 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Σουρής)
10 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 10 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
γάμου
(Λαμπίς)
11 Σιμόνη (Λεμαίτρ) (Ξ) 11 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Ζάνος)
1248
12 Δεσμίς ίων (Dumanoir & (Ξ) 12 Ακατάστατος (διασκ. (Μ) (Ξ)
D’Ennery) Χρ. Αλεξιάδης)
13 Λευκόν δράμα (Ε) 13 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Δεληκατερίνης & (Κόκκος) (κωμειδ.)
Αθήναιος)
14 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 14 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
15 Φαιδώρα (Σαρντού) (Ξ) 15 Εξηνταβελώνης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
16 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 16 Φαντασιοκόπος (Μ) (Ξ)
(de Musset)
17 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ) 17 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Βλάχος)
18 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 18 Ζηλιάρηδες (Μ) (Ε)
Cormon) (Κοτσελόπουλος)
19 Τραγουδιστής (Ε)
(Πολέμης)
20 Ακτίς εν σκότει (Ε)
21 Αρχισιδηρουργός (Ονέ) (Ξ)
22 Μάκβεθ (Σαίξπηρ) (Ξ)
23 Πριγκίπισσα Σεβερίνη (Ξ)
& Cormon)
29 Σκύλλα (Βασιλειάδης) (Ε)
30 Κύκλωψ (Ευριπίδης) (Ε)
(απόσπασμα)
1249
32 Μαρία Δοξαπατρή (Ε)
33 Τέκνα του Δοξαπατρή (Ε)
(Καρύδης)
34 Όνειρον (Πέρβελης) (Ε)
35 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε)
Πίνακας 103: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου κατά το 1893.
Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου ολόκληρο το έτος 1893 με τη συνεργασία του

θιάσου «Αισχύλος» του Γ. Πετρίδη και αργότερα (από 28 Αυγούστου 1893 και μετά)
με το θίασο «Πρόοδος» του Δημ. Κοτοπούλη πραγματοποίησε σε διάφορα θέατρα
εκατόν δεκαεπτά παραστάσεις με τριάντα πέντε δράματα και δεκαοκτώ κωμωδίες. Τα
ελληνικά δράματα ήταν δεκατέσσερα και τα ξένα είκοσι ένα. Οι ελληνικές κωμωδίες
ήταν εννέα και οι ξένες εννέα. Συμπρωταγωνιστές ηθοποιοί ήταν οι Ευτύχιος
Βονασέρας, Ιωάννης Βονασέρας, Γεώργιος Πετρίδης, Γεώργιος Χρυσάφης, Νικόλαος
Κουρής, Δημήτριος Κοτοπούλης και στις κωμωδίες εμφανίστηκαν οι Νικόλαος Ζάνος
και Μελπομένη Κωνσταντινοπούλου. Νέος μεταφραστής, που προστέθηκε στον
κατάλογο, είναι ο Διονύσιος Σταυρόπουλος. Η τραγωδός παρουσίασε σε αυτήν τη
μακρά περίοδο των παραστάσεων, τους τραγικούς γυναικείους τύπους που υπήρξαν
επιτυχία της και είχε το προσωπικό της κοινό, από το οποίο θαυμάστηκε.

1 Θυμιούλα η (Ε) 1 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
Γαλαξιδιώτισσα (Ζάνος)
(δραμ. ειδ.)
2 Φαύστα (Ε) 2 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (Cavalli)
3 Γαλάτεια (Ε) 3 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Βασιλειάδης) (Μωραϊτίδης)
4 Θεοδώρα (Ε) 4 Γιάντες (Μ) (Ε)
(Ραγκαβής) (Πίστης)
5 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 5 Μαργαρώ η (Μ) (Ξ)
(Dumanoir & D’Ennery) Μενιδιάτισσα (Baxton)
1250
6 Καίσαρ και Μαρία (Ε) 6 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Χαρίσης)
7 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 7 Θ’ αυτοχειριασθώ (Μ) (Ε)
(Ουγκώ) (Πίστης)
8 Σκύλλα (Βασιλειάδης) (Ε)
10 Μαρία η (Ε)
Στρομπονιώτισσα
(Αντωνόπουλος)
13 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ)
14 Μια γυνή (Κόκκος) (Ε)
17 Μαύρος πειρατής (Ε)
(Γιατράκος)
18 Φρανσιγιόν (Δουμάς (Ξ)
υιός)
19 Σιμόνη (Λεμαίτρ) (Ξ)
20 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ)
21 Ιππόται της ομίχλης (Ξ)
(D’Ennery)
23 Μοναχή (Ζωγράφου) (Ε)
Πίνακας 104: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου κατά το 1894.
Ο «Εθνικός Θίασος» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου, πραγματοποίησε καθόλο

το 1894, από 6 Ιανουαρίου έως 21 Οκτωβρίου, σαράντα έξι παραστάσεις με είκοσι
τρία δράματα και επτά κωμωδίες. Από τα δράματα τα ένδεκα ήταν ελληνικά και τα
δώδεκα ξένου δραματολογίου. Από τις κωμωδίες, τέσσερις ήταν ελληνικές και τρεις
ξένες. Συμπρωταγωνιστές της για την περίοδο αυτήν ήταν οι Ευτ. Βονασέρας, Β.
Αργυρόπουλος, Μ. Αρνιωτάκης και Δημ. Κοτοπούλης.
1251
1 Τόσκα (Ξ) 1 Κρυψώνας (Μ) (Ξ)
(Σαρντού)
2 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 2 Μυθιστόρημα και (Μ) (Ξ)
(Scribe & Legouvé) γουρουνόπουλο
3 Φαύστα (Βερναρδάκης) (Ε) 3 Απατεών σύζυγος (Π) (Ξ)
(Scribe)
4 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 4 Μπεμπέ (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Κοτσελόπουλος)
5 Φρου-φρου (Meilhac & (Ξ) 5 Σύζυγος του (Μ) (Ξ)
Halévy) Λουλουδάκη (Thiboust
Βλάχος)
6 Σκλάβα (Περεσιάδης) (Ε) 6 Λύσις του προβλήματος (Μ) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Κοτσελόπουλος)
7 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 7 Επάνοδος των (Μ) (Ξ)
ηθοποιών (διασκ.
Νίκας)
8 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 8 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
9 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 9 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
Musset)
10 Φαίδρα (Ρακίνα) (Ξ) 10 Βέβαια, βέβαια (διασκ. (Μ) (Ξ)
Πίστης)
11 Αφανείς κακούργοι (Ε) 11 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Θεμιστ. Σολωμός) Ξηροχωρίτης
(Μολιέρος)
12 Πριγκίπισσα Σεβερίνη (Ξ) 12 Αμφιτρύων (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
13 Φρύνη (Καστελβέκιο) (Ξ) 13 Διαθήκη (Bisson) (Π) (Ξ)
14 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 14 Παληόγλωσσα (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
15 Διονυσία (Δουμάς υιός) (Ξ) 15 Πετεινόμυαλοι (διασκ. (Μ) (Ξ)
Νικηφόρος)
16 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 16 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Μωραϊτίδης)
17 Γκόλφω (Ε) 17 Λίγο απ’ όλα (Π) (Ε)
(Περεσιάδης) (Λάμπρος & Αστέρης)
(δραμ. ειδ.) (επιθεώρ.)
1252
18 Μαρία Ιωάννα (Maillan (Ξ) 18 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
& D’Ennery) (Μολιέρος)
19 Λουκρητία Βοργία (Ξ) 19 Τρίχα (Δεληκατερίνης) (Μ) (Ε)
(Ουγκώ) (μονόλογος)
20 Γυναίκα (Ε)
(δραμ. ειδ.)
22 Τατιανή (Καράκαλος) (Ε)
(Λύττων)
25 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ)
28 Φρανσιγιόν (Δουμάς (Ξ)
υιός)
(Giacometti)
30 Δούκισσα των Αθηνών (Ε)
(Κλ. Ραγκαβής)
Πίνακας 105: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Αθηνών» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
κατά το 1896.
Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου ως θιασάρχης του θιάσου «Αθηνών» και του

«Δραματικού Θιάσου Αθηνών» με τη σύμπραξη του Δημοσθ. Αλεξιάδη, στο θέατρο
«Ποικιλιών» και στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών», κατά το 1896 έδωσε εκατόν
σαράντα έξι παραστάσεις με τριάντα δράματα και δεκαεννέα κωμωδίες. Από τα
δράματα, τα ένδεκα ήταν ελληνικά εκ των οποίων τρία δραματικά ειδύλλια, όπου η
πρωταγωνίστρια ενθουσίασε το κοινό, που αρεσκόταν σε αυτό το θεατρικό είδος. Τα
ξένα δράματα που συμπλήρωναν το ρεπερτόριο ήταν δεκαεννέα. Από τις κωμωδίες
επτά ήταν ελληνικές και δώδεκα ξένες. Η προτίμηση του θιάσου έκλινε σαφώς υπέρ
του ξένου δραματολογίου, διότι εκεί η πρωταγωνίστρια έβρισκε πεδίο ανάπτυξης της
τέχνης της και ικανοποιούσε την εκτίμηση του προσερχόμενου κοινού της. Στα ξένα
1253
δράματα Μήδεια, Τόσκα, Κυρία με τας καμελίας, Φρου-φρου, Αδριανή Λεκουβρέρ και
σε τόσα άλλα δράματα ελληνικά, όπως Φαύστα, Σκλάβα, Εσμέ, Γαλάτεια, Χριστίνα,
διήγειρε τον ενθουσιασμό της κριτικής, αλλά και του κοινού της. Συμπρωταγωνιστές
της ήταν οι Νικόλαος Πεζοδρόμος, Αντώνιος Νίκας, Νικόλαος Μέγκουλας, Π.
Τσούκας, Κωνσταντίνος Πέρβελης. Νέοι μεταφραστές αναφέρθηκαν οι Σταύρος
Βουτυράς και Αντ. Νίκας, ο οποίος ήταν επίσης ηθοποιός και διασκευαστής ξένων
έργων.

1 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 1 Δημοπρασία (Πίστης) (Μ) (Ε)
2 Θυμιούλα η (Ε) 2 Δικηγορικά γελοία (Μ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
3 Τόσκα (Σαρντού) (Ξ) 3 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
(Βλάχος)
4 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 4 Ποντίκι (Αξιώτης) (Μ) (Ε)
5 Φρύνη (Καστελβέκιο) (Ξ)
6 Φρου- φρου (Meilhac & (Ξ)
Halévy)
(Scribe & Legouvé)
9 Λίνδα (D’Ennery & (Ξ)
Leboin)
11 Μια ζωντανή παλλικαριά (Ε)
(Δασκαλάκης)
Πίνακας 106: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Αθηνών» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
κατά το 1897.
Ο θίασος «Αθηνών» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου από 19 Οκτωβρίου έως 19

Δεκεμβρίου 1897 στο «Δημοτικόν Θέατρον Αθηνών» εκτέλεσε είκοσι δύο
παραστάσεις με ένδεκα δράματα και τέσσερις κωμωδίες. Από τα ένδεκα δράματα, τα
τέσσερα ήταν ελληνικά και τα λοιπά επτά προέρχονταν από ξένο δραματολόγιο. Από
1254
τις τέσσερις κωμωδίες, οι τρεις ήταν ελληνικές και μία ξένη. Συμπρωταγωνιστές της
Παρασκευοπούλου, κατά την περίοδο αυτή, ήταν ο Νικόλαος Πεζοδρόμος και ο
Γεώργιος Βερρής, νέος ηθοποιός, που εμφανίσθηκε ως Κρίσπος, Αρμάνδος,
Πυγμαλίων. Και οι δύο πρωταγωνιστές στάθηκαν επάξια δίπλα στην πρωταγωνίστρια.
Η θεατρική κίνηση του χειμώνα του 1897 ως προς την προσέλευση του αθηναϊκού
κοινού ήταν ανεπαρκής, σημείο δείγματος της βαριάς ατμόσφαιρας που επικράτησε με
τα πολεμικά γεγονότα. Παρόλες τις προτροπές του Τύπου για υποστήριξη της
θεατρικής σκηνής και της προσπάθειας των θιάσων και των ηθοποιών, που είχαν
πληγεί από την ανεργία, η ψυχολογική κατάσταση του κοινού ήταν βεβαρημένη για να
ανταποκριθεί.

1 Φαιδώρα (Σαρντού) (Ξ) 1 Μάγειρος γραμματεύς (M) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
6 Σκλάβα (Περεσιάδης) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
(δραμ. ειδ.)
Πίνακας 107: Τα παρουσιαζόμενα έργα από το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου
στο θέατρο «Ποικιλιών» ή «Βαριετέ» κατά το 1898.
Ο θίασος της Παρασκευοπούλου, σε διάστημα δύο μηνών (από 2 Σεπτεμβρίου

έως 30 Οκτωβρίου 1898), έδωσε οκτώ παραστάσεις με επτά δράματα και μία
κωμωδία ξένη. Από τα επτά δράματα, τα τρία ήταν ελληνικά και μάλιστα δραματικά
ειδύλλια. Τα λοιπά τέσσερα ήταν οι γνωστές επιτυχίες της του ξένου ρεπερτορίου.
Ήταν δράματα, των οποίων το σκηνικό βάρος έπεφτε στο κεντρικό γυναικείο
πρόσωπο, όπου η τραγωδός μπορούσε να επιδείξει τα δραματικά της προσόντα.
1255
Συμπρωταγωνιστής της για το διάστημα του 1898 ήταν ο Νικόλαος Μέγκουλας. Όλοι
οι ηθοποιοί που υποστήριζαν τις παραστάσεις είχαν να αποκομίσουν οφέλη
καλλιτεχνικά από την παρουσία τους δίπλα σε μια τραγωδό περιωπής, αφού έπρεπε να
συντονίσουν την υποκριτική τους σύμφωνα με αυτήν.

1 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 1 Νιόβη (Paulton) (Π) (Ξ)
Halévy)
7 Οδέττη (Σαρντού) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
(Cicconi)
(δραμ. ειδ.)
12 Νεράιδες (Περεσιάδης) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
στο θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών» κατά το 1899.
Ο θίασος αυτός από 11 Νοεμβρίου έως 23 Δεκεμβρίου 1899 εκτέλεσε στο

θέατρο «Βαριετέ» ή «Ποικιλιών» είκοσι παραστάσεις με δώδεκα δράματα και μία
κωμωδία (τη Νιόβη του Harry Paulton). Από τα δώδεκα δράματα, τα πέντε ήταν
ελληνικά, δύο γνωστές επιτυχίες της Ε. Παρασκευοπούλου, Φαύστα και Μερόπη του
Δημ. Βερναρδάκη και τρία ελληνικά δραματικά ειδύλλια. Βέβαια, το ξένο
δραματολόγιο υπερτερούσε στις προτιμήσεις της ηθοποιού, όπως δείχνουν τα επτά
έργα του ρεπερτορίου της.
1256
1 Χριστίνα (Ζαμπέλιος) (Ε) 1 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Άννινος)
2 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 2 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
& Cormon) (Scribe & Melesville)
3 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 3 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
6 Νεράιδες (Περεσιάδης) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
8 Τσαρίνα και ο μέγας (Ξ)
Πέτρος (Σκριμπ &
Σηρόβ)
(δραμ. ειδ.)
13 Οδέττη (Σαρντού) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
(δραμ. ειδ.)
Dugué)
σε διάφορα θέατρα κατά το 1900.
1257
Η Ευαγγ. Παρασκευοπούλου από 9 Ιανουαρίου έως 13 Ιουλίου 1900,
υλοποίησε τριάντα τέσσερις παραστάσεις. Στο ρεπερτόριό της περιλαμβανόταν και η
φιλόδοξη ερμηνεία της στον ομώνυμο ρόλο του Άμλετ του Σαίξπηρ, που θεωρήθηκε
όμως από τη θεατρική κριτική ως αποτυχία. Οφηλία ήταν η Αικατερίνη Λεκατσά. Το
ρεπερτόριό της, κατά τα άλλα, συμπεριλάμβανε τις γνωστές επιλογές της, με είκοσι
δράματα και τρεις κωμωδίες. Ελληνική κωμωδία ήταν το Ζητείται υπηρέτης του
Άννινου και οι άλλες δύο ήταν ξένες. Από τα είκοσι δράματα, τα οκτώ ήταν
ελληνικά. Τα υπόλοιπα δώδεκα ήταν ξένα. Συμπρωταγωνιστής της ήταν ο Θ.
Ποφάντης με επιτυχή εμφάνιση.
Η Παρασκευοπούλου εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην αθηναϊκή σκηνή, με
τον θίασο «Μένανδρος» των αδελφών Ταβουλάρη το 1883 και ήταν σαφώς η
μεγαλύτερη τραγωδός της ελληνικής σκηνής με πλήθος επιτυχίες και πάθος για τη
θεατρική σκηνή. Το ελληνικό θέατρο και η ιστορία του θεάτρου της νεότερης
Ελλάδας τής οφείλει μνεία και αναγνώριση για την όλη προσπάθειά της για την
ανύψωση του θεάτρου και τη βελτίωση της αισθητικής του θεατρικού κοινού. Η
κριτική την επαίνεσε αλλά δεν δίστασε να της επισύρει και επικρίσεις, όπου
θεωρούσε ότι ήταν ανεπαρκής και ακόμα τη σύγκρινε με την αντίπαλο της στη
σκηνή, Αικατερίνη Βερώνη. Η Παρασκευοπούλου έδειξε ότι λάμβανε υπόψη της τις
συμβουλές της κριτικής, παρόλο που πολλές φορές παραπονέθηκε για τη μη
υποστήριξη και την άδικη αντιμετώπιση.
Οι ηθοποιοί που στελέχωσαν το θίασο της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και
υποστήριζαν την πρωταγωνίστρια ήταν, από το 1892 έως το 1900, οι Δημήτριος
Κοτοπούλης, Ελένη Κοτοπούλη, Άρτεμις Ζάμπου, Ευτύχιος Βονασέρας, Ιωάννης
Βονασέρας, Όλγα Δαμασκηνού, Γεώργιος Χρυσάφης, Άννα Λαζαρίδου, Φωτεινή
Δημητρουλοπούλου, Τερψιχόρη Ράινεκ, Αγάθη Γεωργίου, Γεώργιος Πετρίδης,
Νικόλαος Πεζοδρόμος, Ι. Επιτροπάκης, Β. Αργυρόπουλος, Κωνσταντίνος
Βονασέρας, Μιχαήλ Αρνιωτάκης, Ελένη Αρνιωτάκη, Ιωάννης Δρακάκης, Πιπίνα
Βονασέρα, Ελπινίκη Ρούσου, Ευαγγελία Ρούσου, Ιουλία Πολιτάκη, Σπυρίδωνας
Σφήκας, Αντώνιος Νίκας, Α. Γεωργακόπουλος, Κωνσταντίνος Πέρβελης, Α.
Φουρλάυ, Π. Τσούκας, Γεώργιος Βερρής, Κωνσταντίνος Χέλμης, Ελένη Χέλμη.
Οι δυο μεγάλες ανταγωνίστριες αυτής της δεκαετίας, η Ευαγγελία
Παρασκευοπούλου και Αικατερίνη Βερώνη βρέθηκαν την ίδια εποχή στην Αθήνα και
συναγωνίσθηκαν στα ίδια έργα. Η καθεμία είχε τους δικούς της θαυμαστές και
υπερασπιστές. Το συμπέρασμα της θεατρικής σύγκρισης ήταν ότι η Βερώνη υπήρξε
1258
ανώτερη στο λεγόμενο familier ύφος και στα οικογενειακά δράματα, ενώ η
Παρασκευοπούλου υπερτερούσε στις τραγωδίες. Επικρατέστερη στις προτιμήσεις
των κριτικών ήταν μάλλον η τελευταία, διότι άρεσε και σε κωμωδίες, και σε
δραματικούς και τραγικούς αλλά και ευαίσθητους ρόλους, όπως αυτών π.χ. της
Μήδειας και της Δέσποινας της Λυών. Η Βερώνη είχε όλα τα πλεονεκτήματα μιας
«comédienne», ενώ η Παρασκευοπούλου μιας «tragédienne».

1 Διονυσία (Ξ) 1 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Ζάνος)
2 Αδριανή Λεκουβρέρ (Ξ) 2 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Scribe & Legouvé) (Κόκκος)
(κωμειδ.)
3 Φρου- φρου (Ξ) 3 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
(Meilhac & Halévy) (Κοτσελόπουλος)
(κωμειδ.)
4 Πριγκίπισσα της (Ξ) 4 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
Βαγδάτης (Άννινος)
5 Κυρία με τας καμελίας (Ξ) 5 Δεν έχει τα προσόντα (Μ) (Ε)
(Δουμάς υιός) (Σουρής)
6 Φαύστα (Ε) 6 Βέβαια, βέβαια (Μ) (Ξ)
(Βερναρδάκης) (διασκ. Πίστης)
7 Φαιδώρα (Ξ) 7 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Σαρντού) (Cavalli)
8 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 8 Μπεμπέ (Μ) (Ε)
(Cicconi) (Κοτσελόπουλος)
(δραμ. ειδ.)
11 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ)
12 Αντιόπη (Βερναρδάκης) (Ε)
(Fournier & Meyer)
1259
14 Ρήνα η (Ε)
Καρπενησιώτισσα
(Ασπρέας)
Πίνακας 110: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου της Αικατερίνης Βερώνη κατά το 1896.
Ο θίασος της Αικ. Βερώνη, που σχηματίστηκε το 1896 από 24 Μαρτίου έως
17 Ιουλίου, σε συνεργασία με τον Γεώργιο Πετρίδη και τον Ευτύχιο Βονασέρα,
έδωσε πενήντα τρεις παραστάσεις με δεκαπέντε δράματα και οκτώ κωμωδίες. Πέντε
ήταν τα ελληνικά δράματα και τα λοιπά δέκα ήταν ξένα κυρίως γαλλικού νεότερου
δραματολογίου ρεαλιστικού τύπου. Επίσης από τις οκτώ κωμωδίες, έξι ήταν
ελληνικές και δύο ξένες. Νέος μεταφραστής προστίθεται ο Κ. Μεταξάς Βοσπορίτης.
Από τις σπάνιες φορές που η κριτική έδωσε πληροφορίες για τα σκηνικά μέσα ήταν
για την παράσταση της Αντιόπης του Βερναρδάκη και θεώρησε επιτυχημένες τις
σκηνογραφίες του Χρ. Παναγόπουλου με τη θεαματική αναπαράσταση της εικόνας
του αρχαίου κόσμου. Τη μουσική του Λ. Σπινέλλη χαρακτήρισε η θεατρική κριτική
ως αρμονική και αρχαιοπρεπή. Αναφορά έγινε επίσης στο όνομα του
χοροδιδασκάλου Π. Βαλάση. Η Αικ. Βερώνη ήταν αριστοτέχνης στα δραματικά της
προσόντα και ο Ευτ. Βονασέρας υπήρξε επάξιος των χαρακτήρων που διερμήνευσε.

1 Φαύστα (Ε) 1 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
(Βερναρδάκης) (Λάσκαρης)
2 Αρχισιδηρουργός (Ξ) 2 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Ονέ) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
3 Πατρική στέγη ή Μάγδα (Ξ) 3 Βαβυλωνία (Βυζάντιος) (Π) (Ε)
(Sudermann)
4 Πριγκίπισσα της (Ξ) 4 Μπεμπέ (Μ) (Ε)
Βαγδάτης (Δουμάς υιός) (Κοτσελόπουλος)
6 Βρυκόλακες (Ίψεν) (Ξ)
7 Ξένη (Ξ)
1260
(δραμ. ειδ.)
10 Σάρα και Κάρολος (Ξ)
(Giacometti)
Halévy)
12 Ερνάνης (Ουγκώ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
14 Ηθοποιοί του (Ξ)
αυτοκράτορος
Ναπολέοντος
(Βάτεμβουργ)
15 Διονυσία (Δουμάς υιός) (Ξ)
(Scribe & Legouvé)
(Cicconi)
19 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ)
20 Αρτεμισία (Αμπελάς) (Ε)
21 Τιμή (Sudermann) (Ξ)
(Ουγκώ)
24 Ένοχος (Φος) (Ξ)
(Bourgeois)
27 Άρτεμις ή έγκλημα εν (Ξ)
υπνοβασία (D’Ennery &
Brésil)
1261
28 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ)
31 Νόρμα (Dormenville) (Ξ)
(Rosier)
(μονόλογος της
Οφηλίας)
Πίνακας 111: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου της Αικατερίνης Βερώνη
στο θέατρο «Βαριετέ» κατά το 1900.
Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη, στο διάστημα από 26 Αυγούστου έως 30

Δεκεμβρίου 1900, πραγματοποίησε ογδόντα έξι παραστάσεις στο θέατρο «Βαριετέ»,
με τριάντα τρία δράματα και τέσσερις ελληνικές κωμωδίες και κωμειδύλλια. Από τα
δράματα, τα επτά ήταν ελληνικά και τα είκοσι έξι ξένα νεοκλασικού, ρομαντικού και
κυρίως ρεαλιστικού τύπου.
Η κριτική ήταν ευμενής προς την Αικ. Βερώνη και τον Γεώργιο Γεννάδη,
αλλά και τους υπόλοιπους συντελεστές των παραστάσεων, στους οποίους
συγκαταλέγονταν άξιοι μνείας ηθοποιοί, όπως οι Ευτύχιος Βονασέρας, Γεώργιος
Πετρίδης, Σμαράγδα Βερώνη, Δημήτριος Βερώνης, Πιπίνα Βονασέρα, Νικόλαος
Κόκκος, Νικόλαος Κουρής, Εμμανουήλ και Ελ. Λοράνδου, Ιωάννης Επιτροπάκης,
Νικόλαος Πεζοδρόμος, Ευάγγελος Δαμάσκος, Γεώργιος Νικηφόρος. Στο ρεπερτόριο
του θιάσου υπερτερεί το δραματικό είδος. Η Αικ. Βερώνη, εκτός από τους θιάσους
που σχημάτισε το 1896 και το 1900, χρημάτισε ως πρωταγωνίστρια σε άλλους
θιάσους, όπως έχουμε ήδη αναφέρει.
1262
Ο Κομνηνός Λουλουδάκης ήταν ηθοποιός, θιασάρχης και θεατρικός
συγγραφέας από τη Σύρο. Ο θίασός του, εκτός από την Αθήνα, έκανε συχνά
εμφανίσεις στη Σύρο.

1 Μερόπη (Βερναρδάκης) (Ε) 1 Μάγειρος Γραμματεύς (Μ) (Ξ)
3 Παραμονή της Ελληνικής (Ε)
(Ραγκαβής)
(Brisebarre & Nus)
Πίνακας 112: Τα παρουσιαζόμενα έργα του βραχύβιου θιάσου «Απόλλων»
του Κομνηνού και της Ελένης Λουλουδάκη στο θέατρο «Κωμωδιών» κατά το χειμώνα του 1892.
Ο θίασος «Απόλλων» του Κομνηνού και της Ελένης Λουλουδάκη είχε ως

μέλη τον Γεώργιο Νικηφόρο, τον Γρηγόριο Σταυρόπουλο, τον Πέτρο Λαζαρίδη.
Έδωσε από 5 έως 10 Δεκεμβρίου 1892 στο θέατρο «Κωμωδιών» τέσσερις
παραστάσεις με τέσσερα δράματα, ένα ξένο και τρία ελληνικά, όπως και μια ξένη
μονόπρακτη κωμωδία. Η διάσπαση των ηθοποιών σε πολλούς μικρούς θιάσους
αποδεικνυόταν χωρίς μέλλον και επιβεβαίωνε την ανάγκη μονιμότητας σε μια στέγη
και σε ένα θίασο.

1 Έκθετος του (Ξ) 1 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
ορφανοτροφείου της (Scribe & Melesville)
Αγίας Μαρίας ή Μαρίνης
(Giacometti)
Πίνακας 113: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Κομνηνού Λουλουδάκη στο θέατρο
«Παράδεισος» κατά το 1894.
Ο θίασος του Κομνηνού Λουλουδάκη στο διάστημα από 10 έως 18

Σεπτεμβρίου 1894 έδωσε στο θέατρο «Παράδεισος» τρεις παραστάσεις με τα
παραπάνω έργα ξένου δραματολογίου.
1263
1 Σκλάβα (Περεσιάδης) (Ε) 1 Επί του ατμοπλοίου (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Λουλουδάκη)
(κωμειδ.)
2 Φρικώδη κακουργήματα (Ξ) 2 Ερωτική απόπειρα (Μ) (Ε)
της Μαργαρίτας, (Ζάνος)
βασιλίσσης της Γαλλίας
(Δουμάς πατήρ)
3 Χρυσαυγή (Ε) 3 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(Λάμπης Ιωάννου) (Κόκκος)
4 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 4 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
5 Χάιδω η λυγερή (Ε) 5 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
(Μελισσιώτης) (κωμειδ.)
(δραμ. ειδ.)
6 Θυμιούλα η (Ε) 6 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
Γαλαξιδιώτισσα (Μολιέρος)
(δραμ. ειδ.)
7 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 7 Χειραφεσία της (Μ) (Ε)
γυναικός (Ελ.
Λουλουδάκη)
8 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε) 8 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
9 Αδελφοποιτοί (Ε) 9 Καρβουνιάρηδες (Gille) (Μ) (Ξ)
(Μαντούνης)
(δραμ. ειδ.)
10 Σκύλλα (Βασιλειάδης) (Ε) 10 Ακταίων ο βρεφοκτόνος (Μ) (Ξ)
(Vitaliani)
11 Λιθοξόος (Δουμάς (Ξ) 11 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
πατήρ) (Scribe & Melesville)
Πίνακας 114: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Κομνηνού Λουλουδάκη
στο θέατρο «Αθήναιον» κατά το καλοκαίρι του 1898.
1264
Ο θίασος του Κομνηνού Λουλουδάκη από 4 Ιουνίου έως 16 Αυγούστου 1898
έδωσε στο θέατρο «Αθήναιον» σαράντα δύο παραστάσεις. Αυτή ήταν η πιο
μακρόχρονη περίοδος, που εμφανίσθηκε στην Αθήνα ως θίασος. Συνεργάσθηκε με
πολλούς ηθοποιούς, όπως τους Μιχαήλ και Ελένη Αρνιωτάκη και την Ουρανία
Καζούρη (Γαλάτεια). Παίχθηκαν δώδεκα δράματα και ένδεκα κωμωδίες. Από τα
δράματα τα οκτώ ήταν ελληνικά, μεταξύ των οποίων έξι δραματικά ειδύλλια, και
τέσσερα ξένα δράματα. Από το είδος των κωμωδιών έξι ήταν ελληνικά έργα, από τα
οποία τέσσερα κωμειδύλλια και δύο μονόπρακτες κωμωδίες και τα λοιπά πέντε έργα
ήταν από την ξένη κωμωδιογραφία. Το ζεύγος Κομνηνού και Ελένης Λουλουδάκη
συνέπραττε και με άλλους θιάσους υποστηρίζοντας την πρόοδο της ελληνικής
σκηνής.
Ο Κωνσταντίνος Σ. Πέρβελης ήταν ηθοποιός και συγγραφέας, που έγραψε

μυθιστορήματα, τραγωδίες, δράματα και δραματικά ειδύλλια. Έργα του παίχθηκαν
από τους συναδέλφούς του ηθοποιούς στο θέατρο. Ο θίασος «Μένανδρος» την
Γιαννούλα (1890), ο θίασος «Αισχύλος» της Ευαγγ. Παρασκευοπούλου και Γ.
Πετρίδη τον Δραματουργό (1893) και ο θίασος «Πρόοδος» του Δ. Κοτοπούλη Το
όνειρον (1893). Το 1893 κατήρτισε θίασο και έδωσε δύο παραστάσεις στην Αθήνα
στο θέατρο «Ποικιλιών» με την τραγωδία Μάκβεθ του Σαίξπηρ και Το ένσαρκον
άγαλμα του Cicconi. Πρωταγωνίστρια ήταν η μαθήτρια του, Άρτεμις Ζάμπου.
Ο Γεώργιος Πετρίδης (1849-1907) πρωτοεμφανίσθηκε στη σκηνή το 1868

με το θίασο του Δημοσθ. Αλεξιάδη και συγκρότησε δικό του θίασο το 1893 με την
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, και το 1895 με
πρωταγωνίστρια την τραγωδό Σοφία Νέρη.

1 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 1 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
Cormon) (Scribe & Melesville)
2 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 2 Αγαθόπουλος ο (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
3 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ) 3 Αργυρώ και Θανάσης (Μ) (Ξ)
1265
4 Ένσαρκον άγαλμα (Ξ) 4 Υιός του κ. προέδρου (Π) (Ε)
(Cicconi) (Π. Βασιλειάδης)
5 Νόθα (Διαμαντόπουλος) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
(δραμ. ειδ.)
Πίνακας 115: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Γεωργίου Πετρίδη και της Σοφίας Νέρη
κατά το 1895.
Ο θίασος του Γεωργίου Πετρίδη και της Σοφίας Νέρη από 17 Αυγούστου έως
9 Νοεμβρίου 1895 έδωσε δεκατρείς παραστάσεις, σε διάφορα θέατρα, με επτά
δράματα και τέσσερις κωμωδίες. Από τα δράματα, τα τρία ήταν ελληνικά (δύο
δραματικά ειδύλλια και ένα δράμα ρεαλιστικού τύπου), τα λοιπά τέσσερα ήταν ξένου
δραματολογίου. Από τις κωμωδίες, η μία ήταν ελληνική και οι υπόλοιπες τρεις ξένες.

1 Μικρούλα (Ε) 1 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Δεληκατερίνης) (Μολιέρος)
2 Είναι τρελλή (Melesville (Ξ) 2 Μυλωνάδες (Π) (Ε)
& Baudouin Daubingy) (κωμειδ.)
3 Σκλάβα (Περεσιάδης) (Ε) 3 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.) (Scribe & Melesville)
4 Δύο λοχίαι (Baudouin (Ξ) 4 Απατεών και (Μ) (Ξ)
Daubigny & Maillard) βρεφοκτόνος
5 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 5 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Rosier) (Κορομηλάς)
(κωμειδ.)
6 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε) 6 Διαβάτης (Coppée) (Π) (Ξ)
(δραμ. ειδ.) (διλογία)
7 Γέρω-Μαρτέν (Grangé & (Ξ) 7 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
Cormon) (Λάσκαρης)
8 Ψυχοκόρη (Smidt) (Ξ) 8 Συνέπειαι του πρώτου (Μ) (Ξ)
γάμου (Λαμπίς)
9 Δύο ορφαναί (D’Ennery (Ξ) 9 Φαντασιοκόπος (de (Μ) (Ξ)
& Cormon) Musset)
1266
10 Αγαπητικός της (Ε) 10 Σφουγγαράδες (Π) (Ε)
βοσκοπούλας (Κοτσελόπουλος)
(δραμ. ειδ.)
11 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 11 Νίκη του Λεωνίδα (Π) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Άννινος)
12 Τόσκα (Σαρντού) (Ξ) 12 Διαζύγιον (Σαρντού) (Π) (Ξ)
13 Ιππόται της ομίχλης (Ξ) 13 Θεία του Καρόλου (Π) (Ξ)
(D’Ennery) (Brandon Thomas)
14 Μοσχομάγκα των (Ξ) 14 Αριθμός 13 (Bisson) (Π) (Ξ)
Vanderburch)
15 Πειραταί της Σαβάνης (Ξ) 15 Πόλεμος εν ειρήνη (Π) (Ξ)
(Bourgeois & D’Ennery) (Μόζερ)
16 Νόρα (Ίψεν) (Ξ) 16 Λίγο απ’ όλα (Λάμπρος (Π) (Ε)
& Αστέρης) (επιθεώρ.)
17 Ρακοσυλλέκτης των (Ξ) 17 Κόρη του παντοπώλου (Μ) (Ε)
Παρισίων (Pyat) (Βλάχος)
18 Βασιλεύς Ληρ (Σαίξπηρ) (Ξ) 18 Χορός μετημφιεσμένων (Μ) (Ε)
19 Κλεφτοπούλα (Ε) 19 Τριανταφυλλιά δόμινα (Π) (Ξ)
(Ζωγράφου) (Hennequin &
Délacour)
20 Αρχιληστής (Ε) 20 Μπάρμπα Λινάρδος (Π) (Ε)
(Μιχαλόπουλος) (Κόκκος)
21 Έξω φρενών (Π) (Ε)
(Δεληκατερίνης &
Κυριακός)
22 Υπό εχεμύθειαν (Μ) (Ε)
(Λάσκαρης)
25 Αμφιτρύων (Π) (Ξ)
(Μολιέρος)
1267
(Μολιέρος)
27 Απρόοπτα του (Π) (Ξ)
τηλεφώνου
(Βάλαμπεργκ)
(Άννινος)
30 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
32 Γυναίκα του μπαρμπέρη (Μ) (Ε)
34 Πεθερά (Γιολδάσης) (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
Πίνακας 116: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου των Γ. Πετρίδη, Κομν. Λουλουδάκη και Γ.
Νικηφόρου στο θέατρο «Νεάπολις» κατά το 1899.
Ο θίασος των Γεώργιου Πετρίδη, Κομνηνού Λουλουδάκη και Γεώργιου

Νικηφόρου σε ένα αρκετά μεγάλο διάστημα, από 1 Μαΐου έως 7 Οκτωβρίου 1899
πραγματοποίησε στο συνοικιακό θέατρο «Νεάπολις» εκατόν τριάντα δύο
παραστάσεις. Το ρεπερτόριο απαρτιζόταν από είκοσι δράματα και τριάντα τέσσερις
κωμωδίες. Τα έξι από τα είκοσι δράματα ήταν ελληνικά και τα δεκατέσσερα ξένα.
Από τις κωμωδίες, δεκαεπτά ήταν ελληνικές και δεκαεπτά ξένες. Ένας νέος
μεταφραστής καταγράφεται ο Γ.Ν. Διαμαντής.
Οι τρεις θιασάρχες και οι συνεργάτες τους κάλυπταν το ποικίλο ρεπερτόριό
τους. Ο Γ. Πετρίδης ήταν δραματικός ηθοποιός με κλίση σε ρόλους συγκινητικούς
δραματικών ηλικιωμένων ατόμων που πολεμούσαν για τις αρχές τους και την τιμή
τους. Ο Γ. Νικηφόρος ήταν ηθοποιός που κάλυπτε ρόλους κωμικούς και ο Κομνηνός
Λουλουδάκης εμφανιζόταν και στο δράμα και στα κωμειδύλλια εξίσου καλά. Μαζί
τους οι Γρ. Σταυρόπουλος, Ιω. Βονασέρας, Αν. Απέργης, Ιω. Παπαϊωάννου που ήταν
1268
δοκιμασμένοι ηθοποιοί. Η πρωταγωνίστρια Ολυμπία Λαλαούνη πετύχαινε σε ρόλους
κοινωνικούς και διέθετε καλή φωνή. Η κριτική άλλοτε τους επαινούσε, άλλοτε τους
παρατηρούσε για υπερβολές ή έλλειψη κατανόησης του χαρακτήρα στην ερμηνεία
των προσώπων. Η Νόρα του Ίψεν, συγκεκριμένα, πέρασε σχεδόν απαρατήρητη από
τη θεατρική κριτική. Τους λόγους πρέπει να τους αναζητήσουμε στην αμηχανία που
επικράτησε στους λόγιους κύκλους, για το πώς έπρεπε να παρουσιασθεί ο
συγγραφέας Ίψεν και τα μηνύματά του, που μόνο κάποιοι με φιλελεύθερο και
προοδευτικό πνεύμα ανέλυσαν και βοήθησαν στην πρόσληψή του. Κατά τα άλλα η
κριτική και το κοινό αναζητούσε ακόμα τον ηθικό σκοπό στα παιζόμενα έργα, το
θρίαμβο της αρετής και την καταδίκη της κακίας. Το θέατρο «Νεάπολις» ήταν το
κέντρο της θεατρικής ενημέρωσης για το συνοικιακό κοινό της θεατρικής περιόδου
του θέρους του 1899 και υπήρξε αξιόλογο κέντρο από τον όγκο του ρεπερτορίου που
βλέπουμε και για το πεντάμηνο που λειτούργησε.

1 Δικαίωμα ο έρως; (Ξ) 1 Διαζύγιον (Π) (Ξ)
(Nordau) (Σαρντού)
2 Νόρα (Ξ) 2 Νιόβη (Π) (Ξ)
(Ίψεν) (Paulton)
3 Αγαπητικός της (Ε) 3 Τζιτζίκα (Π) (Ξ)
βοσκοπούλας (Meilhac & Halévy)
(δραμ. ειδ.)
4 Κοκκαλάκι της (Μ) (Ε)
νυχτερίδος (Λάσκαρης)
5 Απρόοπτα του (Π) (Ξ)
τηλεφώνου
(Βάλαμπεργκ)
6 Έρωτες της Κλεοπάτρας (Π) (Ξ)
(Μισέλ & Δελακούρ)
7 Δάνεισέ μου την (Π) (Ξ)
γυναίκα σου (Δεβαλιέ)
1269
(Cavalli)
12 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
(Λάσκαρης)
Πίνακας 117: Τα παρουσιαζόμενα έργα της «Ελληνικής Δραματικής Εταιρείας» του Γ. Πετρίδη
στο θέατρο «Βαριετέ» κατά το 1900.
«Ελληνική Δραματική Εταιρεία» ονόμασε ο Γεώργιος Πετρίδης θίασο, του

οποίου ήταν διευθυντής. Ο θίασος πραγματοποίησε είκοσι εννέα παραστάσεις από 20
Μαΐου έως 24 Ιουνίου 1900 στο θέατρο «Βαριετέ» με τρία δράματα (ένα ελληνικό
δραματικό ειδύλλιο και δύο ξένα από το ρεαλιστικό δραματολόγιο). Επίσης, ο θίασος
έπαιξε δώδεκα κωμωδίες, με δύο κωμειδύλλια και δύο ελληνικές μονόπρακτες και
πολύπρακτες και οι λοιπές οκτώ ξένες. Κάποιες βραδιές συμπληρώνονταν με
προβολές κινηματογράφου, κυρίως με επίκαιρα γεγονότα, πολεμικά και κοινωνικά,
παγκόσμιου ενδιαφέροντος.
Ο θιασάρχης Γ. Πετρίδης υπήρξε δραματικός ηθοποιός, που κατέγραψε ως
προσωπική επιτυχία τον Βασιλέα Ληρ του Σαίξπηρ και τον οποίο ανελλιπώς
παρουσίαζε. Καθόλη την περίοδο που εξετάζουμε στήριξε με την παρουσία του την
εκτέλεση των έργων που παρουσίαζαν οι θίασοι με τους οποίους συνεργάσθηκε.
Οι ηθοποιοί που ενίσχυσαν το θίασο του Γ. Πετρίδη ήταν οι Ολυμπία
Λαλαούνη, Ευάγγελος Δαμάσκος, Κωνσταντίνος Χέλμης, Ιωάννης Παπαϊωάννου,
Γρηγόριος Σταυρόπουλος, Αικατερίνη Λεκατσά, Ιωάννης Βονασέρας, Αναστάσιος
Απέργης, Παναγιώτης Λαλαούνης, Εμμανουήλ Λαλαούνης, Βασιλεία Στεφάνου,
Νικόλαος Πεζοδρόμος, Ουρανία Καζούρη. Η Ολυμπία Λαλαούνη έχαιρε εκτίμησης
και υποστήριξης από το κοινό της. Έπαιξε σε δράματα και σε κωμωδίες.
Ανταποκρίθηκε στις συμβουλές της κριτικής του θεάτρου και απέκτησε τη φήμη της
καλύτερης «comédienne» του ελληνικού θεάτρου.
Η Σοφία Νέρη σχημάτισε θίασο με τον Μιχαήλ Αρνιωτάκη και την

οικογένειά του, όπου συμμετείχαν και οι ηθοποιοί Ζωή Δρακάκη, Ολυμπία
Λαλαούνη, Κωνσταντίνος Νέζερ, Εμμανουήλ Λαλαούνης και εικοσαμελής χορός
ερασιτεχνών. Έδωσαν δύο παραστάσεις στο θέατρο «Ζάππειον» (πρώην «Άντρον των
1270
Νυμφών») στις 25 Μαρτίου και 12 Απριλίου 1896, με τις τραγωδίες Αθανάσιος
Διάκος του Λέοντα Μελά και την Μαρκέλλα του Πολύβιου Δημητρακόπουλου,
αντίστοιχα. Η τραγωδός συνεργάσθηκε και με άλλους θιάσους κατά τη σταδιοδρομία
της.
Η Άρτεμις Ζάμπου ήταν ηθοποιός με «σπουδαίον τάλαντον». Ξεκίνησε την

καριέρα της το 1884 σε περιοδεύοντα θίασο που οργάνωσε ο Ν. Καρδοβίλλης.
Ερμήνευσε ρόλους στο έργο Κυψελίδαι του Δημ. Βερναρδάκη (1891), στον
Αρχισιδηρουργό του Ζωρζ Ονέ (1892), στη Σκλάβα του Σπ. Περεσιάδη, στον
Εξιλασμό της Ευγενίας Ζωγράφου κ.ά.

1 Παγκάστη (Κορομηλάς) (Ε) 1 Μουσική εσπερίς (Μ) (Ξ)
2 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 2 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Άννινος)
3 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ) 3 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
4 Γκόλφω (Περεσιάδης) (Ε) 4 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
(δραμ. ειδ.) (Κόκκος) (κωμειδ.)
5 Δον Καίσαρ του Βαζάν (Ξ) 5 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(Dumanoir & D’Ennery) (Κορομηλάς) (κωμειδ.)
(Ουγκώ)
8 Διάβολος ή Ο κόμης του (Ξ)
Αγίου Γερμανού
(Délacour & Thiboust)
Πίνακας 118: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Αναγέννησις» της Αρτέμιδος Ζάμπου
στο θέατρο «Ομόνοια» κατά το 1896.
Ο θίασος «Αναγέννησις» της Αρτέμιδος Ζάμπου έδωσε από 11 Αυγούστου

έως 1 Σεπτεμβρίου 1896 δεκαεπτά παραστάσεις με οκτώ δράματα και πέντε
κωμωδίες. Τα τρία δράματα ήταν ελληνικά και τα υπόλοιπα πέντε ξένα. Από το είδος
της κωμωδίας τα τέσσερα ήταν ελληνικά έργα (τρία κωμειδύλλια και μία μονόπρακτη
κωμωδία) και μία ξένη. Πρωταγωνιστής στις κωμωδίες ήταν ο Π. Σταματόπουλος,
όπως και στα δραματικά ειδύλλια, μαζί με τον Κ. Χέλμη. Στις τραγωδίες
1271
πρωταγωνιστούσε η θιασάρχης Άρτεμις Ζάμπου. Η πρωταγωνίστρια συμμετείχε και
ως στέλεχος στους υπόλοιπους θιάσους της εποχής.

1 Τόσκα (Σαρντού) (Ξ) 1 Όλα τα ξέρω (Μ) (Ξ)
(Ζάνος)
Πίνακας 119: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου «Σοφοκλής» των Γ. Σφήκα και
Β. Αργυρόπουλου στο θέατρο «Βαριετέ» κατά το 1898.
Ο θίασος «Σοφοκλής» των Γ. Σφήκα και Β. Αργυρόπουλου, με

πρωταγωνίστρια την Φιλία Αργυροπούλου, σχηματίστηκε το 1898, αλλά υπήρξε
βραχύβιος. Ο Γεώργιος Σφήκας (1846-1921) ήταν περισσότερο γνωστός ως
μεταφραστής και διασκευαστής θεατρικών έργων και λιγότερο ως ηθοποιός. Ο Β.
Αργυρόπουλος πήρε μέρος σε περιοδεία με την Πιπίνα Βονασέρα το 1887-1888 και
το 1895 μαζί με την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Έπαιξε τον κυρ Θανασούλα στην
Γκόλφω του Σπ. Περεσιάδη. Ο θίασος «Σοφοκλής» πραγματοποίησε πέντε
παραστάσεις από 1 έως 10 Αυγούστου 1898 στο θέατρο «Βαριετέ ή Ποικιλιών» με
ένα ξένο δράμα ρεαλιστικού τύπου και τρεις κωμωδίες, δύο ελληνικές και μία ξένη.
Στην Τόσκα του Σαρντού πρωταγωνίσθησαν η Φιλία Αργυροπούλου (Τόσκα) και ο Β.
Αργυρόπουλος (Σκαρπίας).
Ο Θεοδόσιος Πεταλάς ξεκίνησε την καριέρα του παίζοντας στην αρχαία

ελληνική τραγωδία Αίας του Σοφοκλή το 1878 στο θέατρο «Αι Μούσαι» με την
Αικατερίνη Δρακοπούλου και τον Γεώργιο Σουρή. Δίδαξε ακόμα στα έργα Οθέλλος
του Σαίξπηρ, Κυψελίδαι του Δημ. Βερναρδάκη, Λέων Φωκάς του Δημ. Οικ.
Καλαποθάκη. Εμφανίστηκε ως ζεν πρεμιέ στη Χάιδω τη λυγερή και στη Θυμιούλα τη
Γαλαξιδιώτισσα του Π. Μελισσιώτη, ερμήνευσε τον αστυνόμο στο Λίγο απ’ όλα, τον
Φουρτούνη στον Πνευματισμό του Ν. Λάσκαρη κ.ά. Υπήρξε ακόμα δάσκαλος της
υποκριτικής.
1272
1 Ρωμαίος και Ιουλιέτα (Ξ) 1 Μαλλιά κουβάρια (Π) (Ε)
(Σαίξπηρ) (Λάσκαρης)
2 Γαλάτεια (Βασιλειάδης) (Ε) 2 Γενικός γραμματεύς (Π) (Ε)
3 Μήδεια (della Valle) (Ξ) 3 Τύχη της Μαρούλας (Π) (Ε)
(κωμειδ.)
4 Γκόλφω (Ε) 4 Καπνοδοχοκαθαριστής (Μ) (Ξ)
(δραμ. ειδ.)
5 Σκλάβα (Ε) 5 Αρχοντοχωριάτης (Π) (Ξ)
(Περεσιάδης) (Μολιέρος)
(δραμ. ειδ.)
6 Πίστις, ελπίς και έλεος (Ξ) 6 Γιάντες (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Rosier)
7 Δήμιος της Ενετίας (Ξ) 7 Άστε ντούα ου (Πίστης) (Μ) (Ε)
(Bourgeois)
8 Βελέιλ, ο υιός της νυκτός (Ξ) 8 Ταρτούφος (Μολιέρος) (Π) (Ξ)
(Séjour)
9 Λησταί (Σίλλερ) (Ξ) 9 Ενοικιάζεται (Λάσκαρης (Μ) (Ε)
& Δημητρακόπουλος)
10 Εσμέ η Τουρκοπούλα (Ε) 10 Μυλωνάδες (κωμειδ.) (Π) (Ε)
(Περεσιάδης) (δραμ. ειδ.)
11 Έλλη (Αντωνόπουλος) (Ε) 11 Νύμφη και φοράδα (Μ) (Ξ)
(Cavalli)
12 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 12 Ζητείται υπηρέτης (Μ) (Ε)
(Lytton) (Άννινος)
13 Έμπορος της Βενετίας (Ξ) 13 Μάγειρος γραμματεύς (Μ) (Ξ)
(Σαίξπηρ) (Scribe & Melesville)
14 Δύο ορφαναί (D’Ennery & (Ξ) 14 Λύρα του γέρω-Νικόλα (Π) (Ε)
Cormon) (Κόκκος) (κωμειδ.)
15 Μοσχομάγκα των (Ξ) 15 Θανάσης και Αργυρώ (Μ) (Ξ)
Παρισίων (Bayard & (διασκ. Νικηφόρος)
Vanderburch)
Πίνακας 120: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Θεοδοσίου Πεταλά στο θέατρο
«Αθήναιον» κατά το 1899.
Ο θίασος του Θεοδοσίου Πεταλά από 16 Μαΐου έως 8 Αυγούστου 1899

υλοποίησε στο θέατρο «Αθήναιον» σαράντα επτά παραστάσεις με δεκαέξι δράματα
1273
και δεκαπέντε κωμωδίες. Τα ελληνικά δράματα ήταν έξι και δέκα τα ξένα και οι
ελληνικές κωμωδίες ήταν εννέα και έξι ξένες. Υπερτερούσαν σε αριθμό οι ελληνικές
κωμωδίες, όπως βλέπουμε στον πίνακα 121, λόγω των απαιτήσεων του κοινού, που
θεωρούσε πιο οικεία τη θεματολογία των ελληνικών κωμωδιών και πιο κοντά στη
βιωματική καθημερινότητα του. Πρωταγωνίστρια ήταν η Άρτεμις Ζάμπου με
συμπρωταγωνιστή τον Δ. Αγγελάκη. Ο Θεοδόσιος Πεταλάς ήταν ηθοποιός ευρείας
γκάμας. Ο Γρηγόριος Τασσόγλους και η Ροζαλία Αρνιωτάκη κάλυψαν τους τύπους
των κωμειδυλλίων. Ο Θ. Πεταλάς συνεργάσθηκε και με άλλους θιάσους στη
σταδιοδρομία του.

1 Κακοί ποιμένες (Ξ) 1 Γυαλιά καρφιά (Π) (Ξ)
(Μιρμπώ) (ρωσικό)
2 Αγαπητικός της (Ε) 2 Επιδημία της τρέλλας (Μ) (Ε)
βοσκοπούλας (Πίστης)
(δραμ. ειδ.)
3 Δέσποινα της Λυών (Ξ) 3 Ταξείδι του Μπράμπτον (Π) (Ξ)
(Lytton) (Nordau)
4 Γαλιλαίος Γαλιλέη (Ξ)
(Montecini)
5 Κατ’ ανάγκην σύζυγοι (Ξ)
(Ερβιέ)
6 Τυχοδιώκτρια (Ωζιέ) (Ξ)
7 Μάγισσα Ραχήλ (Λάιος) (Ε)
(δραμ. ειδ.)
8 Δαλιδά (Φεγιέ) (Ξ)
Πίνακας 121: Τα παρουσιαζόμενα έργα του θιάσου του Θεοδ. Πεταλά και
του Εμμανουήλ Λοράνδου στο θέατρο «Ομόνοια» κατά το 1900.
Ο θίασος του Θεοδόσιου Πεταλά σε συνεργασία με τον Εμμανουήλ Λοράνδο

έδωσε στο θέατρο «Ομόνοια» από 28 Μαΐου έως 25 Ιουνίου 1900 είκοσι μία
παραστάσεις με εννέα δράματα και τρεις κωμωδίες. Τα ελληνικά δράματα ήταν δύο
δραματικά ειδύλλια και τα ξένα επτά, ενώ δόθηκαν και μία ελληνική κωμωδία και
δύο ξένες.
1274
Ο Εμμανουήλ Λοράνδος ήταν ηθοποιός και θιασάρχης μαζί με τη σύζυγό του,
Ελ. Λοράνδου. Μαζί με τον Θεοδ. Πεταλά ανέβασαν τους Κακούς ποιμένες του
Οκτάβ Μιρμπώ, ένα σύγχρονο κοινωνικό έργο για τη διαπάλη των εργατικών
σχέσεων. Μεταφραστής νέος για τη ρωσική εργογραφία εμφ

28138

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

28138

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΖΩΗ

ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ Α΄

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

1Α. Πολιτική κατάσταση

1 Βουρνάς, Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας, Α΄, σ. 428.

Κυβερνήσεις-πρωθυπουργοί-χαρακτηριστικά κάθε περιόδου

26 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 309-311, Βουρνάς, ό.π., σ. 449-450, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και

29 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 264-268, Βουρνάς, ό.π., σ. 438-445, Ιάκωβος Μανιουδάκης, Νεώτερος

34 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 285.

41 Βουρνάς, ό.π., σ. 463-477.

Ξένο ομογενειακό κεφάλαιο-επενδύσεις

46 Νέα Εφημερίς, 22/10/1895, 295, 2.

47 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 217.

55 Μαρκεζίνης, ό.π., σ. 127, σ. 166, σ. 179, σ. 222-223, Φεσσά, ό.π., σ. 240-245.

65 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 393.

69 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 282.

73 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 417.

76 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 257 και σ. 416-417.

Γυναίκα και χειραφέτηση

79 Γιαννιτσιώτης, ό.π., σ. 198-202.

93 Ό.π., σ. 172, σημ. 133.

95 Νέα Εφημερίς, 11/10/1887, 284, 1.

101 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 263.

104 Φίλιας, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, σ. 52-57.

106 Βαρίκα, ό.π., σ. 88.

109 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 67-191.

114 Ματούλα Σκαλτσά, ό.π., σ. 295.

119 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 256-257.

121 Ό.π., σ. 487.

123 Δημαράς, ό.π., σ. 488-489.

124 Ό.π., σ. 489-491.

Γλωσσικό ζήτημα-Μεγάλη Ιδέα

125 Αικισμός σημαίνει κάκωσις.

Πολιτιστικοί σύλλογοι (θεατρική ερασιτεχνία)

140 Ό.π., σ. 270.

155 Παλιγγενεσία, 9/5/1883, 3, 12/5/1883, 3, 18/11/1883, 3, Νέα Εφημερίς, 15/11/1883, 315, 2,

Τύπος (Εφημερίδες-Περιοδικά-Λογοτεχνικά ημερολόγια)

162 Ό.π., 28/9/1890, 271, 6, 19/11/1890, 323, 6.

167 Εφημερίς, 14/8/1878, 226, 1-2, 17/8/1878, 229, 3-4.

173 Εστία, 17/1/1906, 4.

Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία

177 Ό.π., 8/12/1896, 343, 6.

179 Ό.π., σ. 123.

187 Παπακώστας, ό.π., σ. 131.

192 Παπακώστας, ό.π., σ. 134-142.

195 Ό.π., σ. 60.

211 Ό.π., σ. 160.

216 Ό.π., σ. 234.

α) Ανάγνωση πρωτότυπων θεατρικών έργων σε διάφορους συλλόγους.

222 Παλιγγενεσία, 21/12/1870, 2083, 4.

234 Νέα Εφημερίς, 17/4/1887, 107, 3.

β) Ανάγνωση μεταφράσεων ξένων έργων ή αρχαίων δραμάτων.

243 Ό.π., 27/4/1895, 117, 5.

251 Εφημερίς, 21/10/1878, 294, 2.

γ) Αναλύσεις θεατρικών έργων.

259 Νέα Εφημερίς, 21/11/1890, 325, 5.

265 Παλιγγενεσία, 5/11/1870, 2050, 3.

δ) Ομιλίες σχετικές με θεατρικά ζητήματα.

273 Εφημερίς, 1/1/1878, 1, 3.

280 Παλιγγενεσία, 24/12/1870, 2086, 4.

292 Ό.π., 10/11/1873, 2810, 4.

305 Πρωία, 7/2/1880, 334, 3.

320 Νέα Εφημερίς, 28/7/1893, 209, 7.

α) Βιογραφίες ή βιογραφικά σημειώματα για τους θεατρικούς συγγραφείς και για