DRŽAVNI UNIVERZITET U NOVOM PAZARU

DEPARTMAN BIOMEDICINSKE NAUKE

SMER BIOLOGIJA

OSNOVNE AKADEMSKE STUDIJE

Seminarski rad iz predmeta: Terenska nastava

„Крашка ерозија”

Tema:

Endemične i reliktne vrste Srbije

Profesor: dr. Milan Stanković, docent Student: Ajla Hasanović 009007/17

NOVI PAZAR 2021. GODINA

 SADRŽAJ

1. UVOD...............................................................................................................2
2. STROGO ZAŠTIĆENE I ZAŠTIĆENE DIVLJE VRSTE.........................4
2.1 Strogo zaštićene divlje vrst........................................................................4
2.2 Zaštićene divlje vrste.................................................................................5
3. BILJNI ENDEMI NA PODRUČJU SRBIJE...............................................6
3.1 Biljke koje su trajno nestale iz flore Srbije.............................................6
3.1.1 Kragujevački slez................................................................................6
3.1.2 Moravski vodeni orah.........................................................................7
3.2 Endemične vrste koje su ugrožene na području Srbije..........................7
3.2.1 Lokalni endemiti.................................................................................7
3.2.2 Stenoendemiti......................................................................................8
3.3 Balkanski endemiti i subendemiti u srpskoj flori...................................8
3.3.1 Pančićeva omorika (Picea omorika)......................................................9
3.4 „Naše" ramondije“..................................................................................10
4. RELIKTI I RELIKTNI AREAL.................................................................10
4.1 Taksonomski relikti.................................................................................11
4.2 Biogeografski relikti.................................................................................11
4.3 Podela relikata..........................................................................................11
4.3.1 Tercijarni relikti u flori Srbije.........................................................12
4.3.2 Glacijalni relikti u flori Srbije.........................................................12
4.3.3 Borealni relikti u flori Srbije...........................................................12
4.3.4 Kserotermni relikti u flori Srbije....................................................13
5. ŽIVOTINJSKI ENDEMI NA TERITORIJI SRBIJE..............................13
6. ZAKLJUČAK...............................................................................................14
7. LITERATURA..............................................................................................15
8. INTERNET ADRESE..................................................................................15
1. UVOD

Naša zemlja se karakteriše raznovrsnim prirodnim uslovima (klima, reljef, orografski

faktori, vodni resursi) i bogatstvom staništa, što je omogućilo opstanak velikog broja biljnih i
životinjskih vrsta različitog porekla, načina života i rasprostranjenja. U flori Srbije je do sada
determinisano 3662 taksona, što je svrstava u grupu Evropskih zemalja sa bogatim
florističkim diverzitetom. Svaka biljna vrsta zauzima na Zemlji jednu određenu oblast koja
predstavlja njen areal. Obzirom na veličinu areala razlikujemo: kosmopolitske vrste
(kosmopoliti) i endemske vrste (endemi). Endemizam je pojava ograničenog rasprostranjenja
organizama na određenoj, često maloj, teritoriji ili akvatoriji. Endemične mogu biti vrste
(najčešća upotreba termina) ili bilo koja druga taksonomska kategorija. Endemični takson
naziva se endemit (Janković, 1973). Sva područja koja se karakterišu velikom prisutnošću
endemičnih vrsta u odnosu na površinu staništa nazivamo centrima endemizma. Ako je
ograničenost areala jedne vrste nastala smanjivanjem jednog starijeg, šireg areala, onda je to
reliktni ili konzervativni endemizam, nasuprot tome ako je ograničenost areala posledica
mladosti vrste koja se tek širi na veću površinu onda je to progresivni endemizam. (1) -
Blečić, V., (1957): “Endemične i retke biljke u Srbiji”, Zaštita prirode, Beograd;
Najveći broj endemski vrsta u našoj zemlji nalazi se na visokim planinama:
Kopaonik, Tara, Šar planina, klisurama, kanjonima kao i brdskim regionima na jugu naše
zemlje. Takođe je prisutan i edafski endemizam, koji se odnosi na određene geološke podloge
kao što serpentin. Serpentinska staništa su prisutna na teritoriji Kosova i Metohije kao i
delovima Zapadne i centralne Srbije.
2. STROGO ZAŠTIĆENE I ZAŠTIĆENE DIVLJE VRSTE
2.1 Strogo zaštićene divlje vrst
Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka,
životinja i gljiva obuhvaćeno je 2633 divljih vrsta. Radi očuvanja biološke raznovrsnosti i
prirodnog genofonda, odnosno vrsta koje imaju poseban značaj za Republiku Srbiju sa
ekološkog, ekosistemskog, biogeografskog, naučnog, zdravstvenog, ekonomskog i drugog
aspekta, Pravilnikom su utvrđene i mere zaštite strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta i njihovih
staništa. Strogo zaštićene i zaštićene divlje vrste, koje se zajednički nazivaju zaštićene vrste,
određuju se na osnovu nacionalnih i međunarodnih crvenih lista ili crvenih knjiga, potvrđenih
međunarodnih ugovora, stručnih nalaza i/ili naučnih saznanja. (2) - Tatić, B., Kostić, G.,
(1996): “Naša prirodna dobra i potreba njihove zaštite”, CEA i ZUNS, Beograd;
U tabeli 1. ovog Pravilnika navedene su strogo zaštićene divlje vrste biljaka, životinja
i gljiva. To su vrste koje su iščezle sa teritorije Republike Srbije, vrste vraćene programima
reintrodukcije, krajnje ugrožene, ugrožene, reliktne, lokalno endemične, stenoendemične i
međunarodno značajne i zaštićene divlje vrste.

Fauna Broj vrsta

Mammalia - sisari 51
Aves - ptice 307
Reptilia – gmizavci 18
Amphibia – vodozemci 18
Pisces – ribe i (paklare) 38 (4)
Beskičmenjaci 610
- Arachnida – paukolike životinje 73
- Branchiopoda – klasa rakova 4
- Chilopoda – stonoge 2
- Diplopoda – stonoge 27
- Entognatha – 25
- Insecta – insekti 378
- Malacostraca – visi rakovi 35
- Bivalvia – školjke 1
- Gastropoda – puževi 60
- Annelidae – prstenaste gliste 5
Fauna 1042
-Fungi – gljive 38
- Lishenes – lišajevi 37
Gljive i lišajevi 75
- Ryophyta – mahovine 50 (27+23 vrste roda Sphagnum
- Pteridophyta – papratnjače 22
- Spermatophyta – semenjače 569
Biljke 641
- Charophyta – hare 15
- Rhodophyta – crvene alge 10
Alge 25
UKUPNO 1783
Tabela1. Broj strogo zaštićenih divljih vrsta po grupama
(Zaštićene divlje vrste – Zavod za zaštitu prirode Srbije (zzps.rs)).
 Zaštita ovih vrsta se sprovodi zabranom korišćenja, uništavanja i preduzimanja svih
aktivnosti kojima se mogu ugroziti kako same divlje vrste tako i njihova staništa, kao i
preduzimanjem mera i aktivnosti na upravljanju populacijama.
Međutim, strogo zaštićene divlje vrste se na osnovu dozvole ministarstva nadležnog
za poslove zaštite prirode mogu koristiti za istraživanja i obrazovanja, ponovnog naseljavanja
(repopulacije), reintrodukcije, ponovnog unošenja i uzgoja u in-situ i ex-situ uslovima; radi
sprečavanja ozbiljnih šteta na usevima, stoci, šumama, ribnjacima, vodi i drugim oblicima
svojine; u cilju zaštite javnog zdravlja i javne bezbednosti, a pod strogo kontrolisanim
uslovima i u ograničenom obimu, dozvoljava se i uzimanje ili zadržavanje određenih jedinki
u ograničenim količinama.

2.2 Zaštićene divlje vrste

U Prilogu II Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih
vrsta biljaka, životinja i gljiva navedene su zaštićene divlje vrste koje u prirodi trenutno nisu
ugrožene u meri da im preti opasnost da nestanu ili postanu kritično ugrožene. To su ranjive,
endemične, indikatorske, ključne i kišobran vrste, reliktne, međunarodno značajne i zaštićene
divlje vrste, kao i vrste koje nisu ugrožene ali se zbog njihovog izgleda mogu lako zameniti
sa strogo zaštićenim vrstama. Među ovim vrstama su i divlje vrste od ekonomskog značaja
koje se mogu sakupljati na osnovu dozvole koju izdaje Ministarstvo nadležno za poslove
zaštite životne sredine, a koje bi nekontrolisanom eksploatacijom ili uništavanjem staništa
mogle biti ugrožene. (3) - Janković, M., (1973): “Endemiti/Endemizam. U: Enciklopedijski
leksikon Mozaik znanja — Biologija”, Interpres, Beograd;

Fauna Broj vrsta

Mammalia – sisari 30
Aves - ptice 35
Reptilia – gmizavci 2
Amphibia – vodozemci 3
Pisces – ribe i (paklare) 29
Beskičmenjaci 154
- Arachnida – paukolike životinje 4
- Insecta – insekti 144
- Gastropoda – puževi 3
- Annelidae – prstenaste gliste 3
Fauna 253
-Fungi – gljive 26
- Lishenes – lišajevi 11 (3+8 vrsta iz roda Usnea
Gljive i lišajevi 37
- Ryophyta – mahovine 10
- Pteridophyta – papratnjače 8
- Spermatophyta – semenjače 552
Biljke 570
UKUPNO 860
Tabela2. Broj zaštićenih divljih vrsta po grupama
(Zaštićene divlje vrste – Zavod za zaštitu prirode Srbije (zzps.rs)).

Zaštita zaštićenih divljih vrsta sprovodi slično kao i zaštita strogo zaštićenih divljih
vrsta. Razlika je u tome što postoji mogućnost ograničenog korišćenja određenih divljih vrsta
u cilju njihove prerade, trgovine, prekograničnog prometa, kao i plantažnog i farmerskog
uzgoja.
3. BILJNI ENDEMI NA PODRUČJU SRBIJE

Carstvo biljaka (Plantae-i) ,,poseduje’’ nekih 350 000 – 400 000 različitih biljnih
organizama, dok su neka detaljnija populaciono-demografska istraživanja pobrojala oko 500
000 viših biljaka (kormofita, ili još pravilnije, kormobionata), a 50 000 vrsta algi. I pored
ovih, zadovoljavajuće, visokih vrednosti, na endeme otpada znatno manji procenat, i što je
još važnije, a i za zabrinutost, isti, i dalje opada i ne pokazuje tendenciju skorijeg oporavka i
brojnog boljitka. (4) - Josifović, M., (1970-1978): “Flora SR Srbije”, SANU. Beograd;
To je i bio, osnovni, razlog za analizu problematike vezane za nacionalnu endemičnu
floru, kasnije, i faunu, jer se jedino shvatanjem uzroka koji doprinose iščezavanju endemita,
može predvideti njihova dalja budućnost i ona unaprediti, ili, ako ništa drugo, onda bar
zadržati trenutnu brojnost koju bu proglasili za ,,pozitivnu’’ nulu. To ćemo postići detaljnim
objašnjavanjem samo nekim od mnogobrojnih recentnih biljaka sa područja Srbije, dok će ih
biti navedeno više od 49. Na žalost, od ovoga broja moramo da oduzmemo 5 vrsta koje su,
već, trajno i nepovratno nestale sa naših prostora, a kojima započinjemo obrađivanje teme.

3.1 Biljke koje su trajno nestale iz flore Srbije

Kod nas su do sada upisane u „Crnu knjigu flore Srbije” pet vrste biljaka
(Kragujevački slez, Vranjanski slez, Moravski vodeni orašak, Pančićev grahor i
Pančićeva udovčica) koje više necemo videti ni mi, a ni sledeće generacije koje dolaze. Kao
glavi razlog izumiranjaistih je naravno čovek, koji svojim nemarom i svojom bahatošću
uništava i zagađuje prirodu. Čovek pokušava da „gospodari prirodom” umesto da se sjedini
sa njom i da pokuša koliko može da pomogne da se očuvaju naša prirodna bogatstva.
Razlozi za izumiranje bilja su:
- uništavanje staništa
- stvaranje novih poljoprivrednih površina
- introdukcija stranim vrstama
- zagađivanje
- uništavanje komunikacije među vrstama
- prekomerna eksploatacija
- klimatski poremećaji

3.1.1 Kragujevački slez

Kragujevački slez (Althaea kragujevacensis Pančić), kako
mu ime samo govori, živeo je samo u okolini Kragujevca, i
kao takav, smatrao se za lokalnog endemita Šumadije. Iz
naziva se vidi i njegov opisivač, Josif Pančić. Ono što je
simbolično u vezi sa ovom vrstom je to što Crna knjiga flore
Srbije ne postoji, zato je stavljena pod navodnicima. Ovakvo
izdanje se priprema na svetskom nivou. To ne znači da za
domaću verziju ovog izdanja nema materijala, naprotiv, da sa
smrću našeg najpoznatijeg botaničara, ova biljka više ne biva
nalažena. Kao verovatan uzrok nestanka Pančićevog sleza,
navodi se širenje urbanog (gradskog) područja. Ovaj slez je
hemikriptofita (H), srednjoevropskog / zapadnomezijskog /
centralnošumadijskog flornog elementa
Slika1. Kragujevački slez
(OBD Vezba 10.pdf).
3.1.2 Moravski vodeni orah
Moravski vodeni orah (Trapa annosa Janković), bio je
endemit Pomoravlja, opet, kao što mu naziv veli. Inače,
po životnoj formi, radi se o hidrofiti, a florni element je
srednjoevropski / pomoravski. Kako je vrsta bila
stenovalentna po potrebi ka vodi, nestala je usled
isušivanja moravskih mrtvaja i rukavaca. (5) - Stevanović,
V., (1999): “Crvena knjiga flore Srbije. 1, Iščezli i krajnje
ugroženi taksoni”, Ministarstvo za životnu sredinu
Republike Srbije, Biološki fakultet Univerziteta u
Beogradu, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd
Slika2. Moravski vodeni orah
Morаvski vodeni orаšak — Bionet Škola (bionet-skola.com)

3.2 Endemične vrste koje su ugrožene na području Srbije

Za razliku od biljaka koje su upisane u „Crnu knjigu flore Srbije” za ove vrste koje
ćemo opisati još uvek ima nade da izbegnu istoriju prethodnih biljaka, tj ako se čovek malo
okrene ka prirodi može da se zaustavi izumiranje endemita.
Endemiti se mogu podeliti na osnovu veličine areala na:
1. Lokalne endemite – ograničeni samo na nekoliko hektara;
2. Stenoendemite – taksoni čije je rasprostranjenje ograničeno na veoma male prostore;
3. Subendemite – ograničeni na nekoliko susednih geografskih celina;
4. Pseudoendemite

3.2.1 Lokalni endemiti

Lokalni endemiti predstavljaju vrste čije je rasprostranjenje ograničeno na teritoriji
Srbije i veoma su značajni za očuvanje genofonda i biodiverziteta. U Srbiji postoji 59
determinisanih lokalnih endemita. Ima i onih čiji areali zahvataju delove teritorije Crne Gore
ili se nalaze na granici sa susednim zemljama. U lokalnog endemita svrstavamo biljku
rascepani kukurek (Helleborus multifidus Vis. subsp. serbicus), koja raste na serpentinitima
zapadne Srbije. Atribut, lokalni endemit, u većini slučajeva, kazuje o reliktu tercijerne
starosti, što, još više, naglašava biološki značaj u globalnoj prevenciji biodiverziteta i
genofonda. Tu su još i, na Tari: pčelija trava (Stachys anisochila), Niketić - Nikolićeva
kandilka (Aquilegia grata F. Maly ex Zimmeter subsp. Nikolicii), jugoslovenski zvončić
(Edrianthus jugoslavicus), golocvetna mlečika (Euphorbia glabriflora), cvakija (Halacsya
sendtneri), monaški pupavac (Silene monachorum Vis. et Pančić); (1) - Blečić, V., (1957):
“Endemične i retke biljke u Srbiji”, Zaštita prirode, Beograd;

Slika3. Helleborus multifidus subsp. serbicus Slika4. југословенски звончић (Edraianthus jugoslavicus)
 (Helleborus multifidus - Vis. (europa.eu)). (Šojcerov zvončić — Bionet Škola (bionet-skola.com)).

3.2.2 Stenoendemiti
U stenoendemite, ubrajamo sledeće biljne vrste: Paeonia officinalis L. Subsp. banatica
(Rochel) Soó (sl.5), može se naći u Deliblatskoj peščari, Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević
(sl. 2.9.), koja se nalazi na pl. Rtanj, a za njih je karakteristično da se nalaze, naravno, na
teritoriji Srbije, ali samo na jednom do dva, njena, lokaliteta (zato ih ima manje). Sada su
diskutabilna 2 endema, zbog njihove administrativne pripadnosti, ali mi ćemo ih navesti, jer
smatramo da je bolje nešto pomenuti, nego zaobići. Radi se o dvema biljkama sa Šar planine,
Derflerov petoprst (Potentilla doerfleri Wettst) i Crocus scardicus Košanin, prilikom čega
druga od njih, raste na 2 ,,tačke’’ Šare.

Slika5. Paeonia officinalis L. Subsp. banatica (Rochel) Soó

(TERRA Alapítvány - Paeonia officinalis L. - Bánáti bazsarózsa).

3.3 Balkanski endemiti i subendemiti u srpskoj flori

Ovaj podnaslov proistekao je iz nostalgije nekadašnjih vremena, kada nam
je ,,pripadao’’, daleko, veći broj endemičnih biljaka, a sada možemo samo da ih se sećamo.
I tako, u balkanske subendemite spadaju stenovita zvonca (Edraianthus graminifolius
A. DC.), petoprsnice (Potentilla apennina Ten.), a obe su balkansko-apeninski subendemiti, a
mnogi im pridaju i muniku (Pinus heldreichii Christ.) koja je balkansko-apeninski endemo-
relikt. Da pomenemo i neke balkanske endeme, kao što je balkanska forzicija, zanovet ili
tilovina, hrvatska sibireja, kitajbelova kandilica, po nekima, molika pa i divlji kesten.
(7) - Janković, M., (1971): “Fitoekologija sa elemetima fitocenologije i pregled vegetacije na
Zemlji”; Naučna knjiga, Beograd;

Slika6. divlji kesten (Aesculus hyppocastanum L) Slika7. Bosanska perunika (Iris reichenbachii)
 (Divlji kesten - Rulek). (Image - Iris reichenbachii | BioLib.cz).
Od balkanskih endema u flori Srbije, da pomenemo još i naredne vrste: Achillea
serbica Nyman, divlji kesten (Aesculus hyppocastanum L)., bosanska perunika (Iris
reichenbachii Heuffel), Stachys anisochila Vis. & Pančić iz fam. Lamiaceae. Tu su i
pančićija, Pančićev vijuk, bedrenica, kopaonička čuvarkuća, runolist...
To nije sve. Samo na Drini, mogu se naći: žalosni stupnik, halacija, paštrićka
obloglavka, derventanski različak ili prijatna kandilka, pa i bosanska divizma. Neki autori u
ovu grupu ubrajaju i četinare, moliku i muniku, mada drugi to negiraju.
Eto, naveli smo najznačajnije endemske vrste kod nas, ali važno je napomenuti da, u
okviru njih, postoji prebrojivo mnogo varijeteta, i da koliko god izgleda da je Srbija ,,slaba’’
u njihovom pogledu, to nije tačno.
Evo da ne ostanemo dužni pa da vam ne napomenemo još neke retke, ugrožene i
zaštićene biljne vrste u Srbiji. A to su: tisa (Taxus baccata), stepski božur (Paeonia
tenuifollia), gorocvet (Adonis vernalis), karnivorna rosulja (Drosera rotundifolia), velika sasa
(Pulsatilla grandis), žuta lincura (Gentiana lutea), gospina papučica (Cypripedium calceolus),
bela, šumska breberina (Anemone nemarosa), beli lokvanj (Niphaea alba), žuti lokvanj, zlatni
ljiljan (Lilium martagon), kovilje (Stipea pennata), kockavica degenova (Fritillaria gracilis),
jagorčevina, veprina, bor krivulj, divlja foja, stepski lužnjak, divlji karanfil, šumska sasa, ....
Takođe, iščezle su i đerdapska lala i niška žutilovka. (8) - Šilić, Č., (1990): "Atlas drveća i
grmlja", Svjetlost, Sarajevo

3.3.1 Pančićeva omorika (Picea omorika)

Pančićevu omoriku (Picea omorika) je, možda, bilo pravilnije navesti negde
na ,,sredini’’ liste floralnih endemita, jer ona nije striktni lokalni endemit, već balkanski.
Kako je ,,srpska omorika’’ jedna od prvih biljaka (šta više, jedna od prvih organizama), na
srpskoj zemlji za koju je utvrđeno da je endemska i samim time, bogate istorije.
 Slika8. Pančićeva omorika, slika vrste i plod (šišarke)
("Živi fosil" svetske flore: Da li će Pančićeva omorika preživeti klimatske promene? -
National Geographic Srbija).

Nastanjuje i strme krečnjačke litice, pa i požarišta, gde se introdukuje, upravo zbog

zanimljivosti i dekorativnog izgleda. Gradi mešovite šumske zajednice sa smrčom, jelom,
bukvom, belim i crnim borom, i dr. lišćarskim vrstama. Samo na Tari je evidentirano 22
lokaliteta sa omorikom. (8) - Gajic, M., Vilotic, D., Karadzic, D., MIhajlovic, Lj., Isajev V.,
(1994): “Panciceva omorika na podrucju nacionalnog parka Tara”, Šumarstvo, Bajina Bašta;
Delovi areala ,,Josifove’’ omorike, koji imaju kontinualni karakter na planini Tari,
poslednjih 40 god. izdvojeni su i proglašeni kao strogi rezervati prirode, a punktovi gde se
javljaju pojedinačna stabla, ili manje grupe stabla omorike, zaštićeni su kao spomenici
kulture, i zabranjeni za seču prema Zakonu o šumama (Sl. Gl. RS br. 46/91). Takođe, već, 10
god. ,,uživa’’ i status zaštićene prirodne retkosti naše flore, prema Uredbi o zaštiti prirodnih
vrednosti (Sl. Gl. RS br. 50/93). O njoj su napisani brojni naučni radovi, i održani
mnogobrojni skupovi i simpozijumi, nakon čega, danas, postoji oko 600 naučnih radova i
bibliografskih jedinica u kojima je proučavana. Ponovo, Pančićeva omorika je jedini
balkanski endem u srpskoj dendroflori.

3.4 „Naše" ramondije“

Na prostorima Srbije niču dve vrste ramonda, Natalijina (Ramonda nathaleae), i
srpska (Ramonda serbica), pri čemu se one, najčešće, navode kao tercijerni endemorelikti. Mi
ćemo, najviše, objasniti prvu od njih, jer joj je druga skoro identična, pa je nepotrebno
posebno ih opisivati. Iz istog razloga je potrebno zavidno iskustvo u njihovom razlikovanju.
 Slika9. Natalijina ramonda, (Ramonda nathaleae) Slika10. Srpska ramonda (Ramonda serbica)
(Natalijina ramonda - Serbia.com). (Ramonda Serbica | Oro Seeds).

Natalijana ramondija, a i ostale su Gesneriaceae. Višegodišnja je biljka, niske visine –

do 8 cm. Listovi se razvijaju odmah iznad podloge, formirajući rozetu od do 30 listova dugih
3 – 5 cm. Oni su jajasti, zelenih lica sa finim dlačicama, a smeđih naličija dugih dlačica.
Cvetovi su ružičasti, sa čašicama izgrađenim od 4 – 5 režnja. Krunica je do 4 cm, i
četvoročlana. U sredini su žutonarandžasti jastučići. Ima 4 – 5 prašnika, žute boje. Fekunditet
joj čine smeđe čaure. Cvetanje je u aprilu i maju. Sve su dekorativne, i kako predstavljaju
ogromno cvetno bogatstvo naše zemlje.
Nalaze se u dubokim klisurama, na zaklonjenim i zasenčenim, strmim krečnjačkim
stenama Srbije, ali i Makedonije. (9) - Jovanović-Dinjić, R., (1952): “Fitocenoze ramondija u
Srbiji”, Godišnjak Biološkog instituta u Sarajevu; Sarajevo

4. RELIKTI I RELIKTNI AREAL

Reliktna vrsta je ostatak iz prošlosti nekada široko rasprostranjenog taksona. Često

su relikti istovremeno i endemiti – endemorelikti ili paleoendemiti. Reliktna vrsta je, po
pravilu, zadržala svoje ranije ekološke osobine i nije uspela da se prilagodi novonastalim
uslovima, te je zbog toga često potisnuta od savremenijih i konkurentnijih vrsta.
Lomolino je 2006. godine dao podelu relikta na: taksonomske i biogeografske relikte.
Obe kategorije relikata se u nekim slučajevima poklapaju, odnosno određene vrste su
istovremeno i taksonomski i biogeografski relikti, kao što je to slučaj sa vrstom Ginkgo
biloba. Ove vrste se često označavaju kao „živi fosili“, a njihov fenotip jako liči na predačke
forme. (10) - Gajić, M., (1980): “Reliktne vrste u flori Srbije”, Glasnik Prirodnjačkog
muzeja, Beograd;
4.1 Taksonomski relikti
Taksonomski relikti su jedan ili nekoliko
taksona preostalih iz nekada veoma brojne
taksonomske asembleje.Na primer, Ginkgo
biloba je jedini predstavnik nekada veoma
bogatog reda Ginkgoales.

Slika10. Ginkgo biloba

(GINKGO BILOBA MARIKEN-GINKO 501 - Rasadnik EGZOTIKA).

4.2 Biogeografski relikti

Biogeografski relikti su ostaci nekada
široko rasprostranjenog taksona, koji je
danas usko rasprostranjen. Na primer,
Pančićeva omorika (Picea omorika) je
nekada bila široko rasprostranjena, a danas
je poznata samo iz zapadne Srbije i istočne
Bosne.

Slika11. Pančićeva omorika (Picea omorika)

(Pančićeva omorika - Prodaja i proizvodnja sadnica (botanicar.com)).

4.3 Podela relikata

Prema Matvejevu po postanku relikti mogu da budu: refugijalni, disharmonični i
autogenetski.
- Refugijalni relikti se razvijaju u refugijumima gde se ekološki uslovi nisu menjali u
dužem vremenskom periodu. Takva staništa su zastupljena u klisurama i kanjonima.
- Disharmonični relikti su relikti koji se nisu u potpunosti prilagodili sadašnjim
uslovima spoljašnje sredine. Ove vrste imaju disharmonične areale i razvijaju se na staništima
kojima mogu da se prilagode. Disharmoničan tip areala ima kokos.
- Autogenetski relikti ne zavise od uslova spoljašnje sredine, već je njihovo poreklo
genetski uslovljeno. Autogenetski relikti su evolutivno različite starosti i uglavnom su široko
rasprostranjeni.
Matvejev razlikuje autohtone i alohtone relikte.
- Autohtoni relikti su oni koji naseljavaju isto područje na kojem su nastali;
- Alohtoni relikti su oni koji su sada rasprostranjeni na području na kojem nisu
nastali. (11) - Janković, M., (1986): “Fitoekologija”, Univerzitet u Beogradu, Beograd;
 Prema starosti, odnosno geološkom periodu u kome su nastali, relikti mogu biti:
1) tercijerni, 2) glacijalni, 3) borealni, 4) kserotermni, 5) stepski.

4.3.1 Tercijarni relikti u flori Srbije

Tercijarni relikti u flori Srbije su pretežno
šumske biljke, koje su rasprostranjene u
klisurama i kanjonima.
Osim prikazane vrste u tercijarne relikte
spadaju: orah (juglans regia), božikovina (Ilex
aquifolium), mečja leska (Corylus colurna),
šimšir (Buxus sempervirens),jorgovan (Syringa
vulgaris i druge). (12) - Košanin, N., (1923):
“Život tercijernih biljaka u današnjoj flori”,
Glas. Srp. Kralj. Akad, Beograd;

Slika12. Klokočika (staphylea pinnata)

(Staphylea pinnata L. | Plants of the World Online | Kew Science).

4.3.2 Glacijalni relikti u flori Srbije

Glacijalni relikti u flori Srbije su pretežno
visokoplaninske biljke, koje su rasprostranjene
na nadmorskim visinama preko 1500 m.
Osim prikazane, u glacijalne relikte spadaju:
mrežasta vrba (Salix reticulate), zeljasta vrba
(Salix herbacea), veliki broj vrsta roda
Kamenika (Saxifraga), kameni šaš (Carex
rupestris) i druge.

Slika13. Fresinica (Dryas octopetala)

(Mountain avens (Dryas octopetala) - Stock Image - C001/5819 - Science Photo Library)

4.3.3 Borealni relikti u flori Srbije

Borealni relikti u flori Srbije predstavljaju
ostatak flore četinarskih šuma i tresetišta iz
perioda glacijacije i perioda interglacijacije,
kada su ove vrste imale svoje maksimalno
rasprostranjenje prema južnoj Evropi.
Osim prikazane, u borealne relikte spadaju:
Oštropelutka (Goodyera repens) i Gospina
papučica (Cypripedium calceolus).

Slika14. Srčani trolist (listera cordata)

(CalPhotos: Listera cordata; Heart-leaved Twayblade (berkeley.edu)).
4.3.4 Kserotermni relikti u flori Srbije
Kserotermni relikti u flori Srbije predstavljaju
ostatak stepske flore koja je za vreme
relativno toplog i suvog interglacijalnog
perioda, označenog kao kseroterm, dospela na
područje Panonske nizije i istočne Srbije.
Osim prikazane vrste, u borealne relikte
spadaju: Stepski badem (Prunus tenella),
lukovica (Sternbergia colchiciflora), divlji
zumbul (Hyacinthella leucophaea) i druge.
Slika15. Gorocvet (Adonis vernalis)
(Adonis Vernalis Yellow Image & Photo (Free Trial) | Bigstock (bigstockphoto.com)).

5. ŽIVOTINJSKI ENDEMI NA TERITORIJI SRBIJE

Njih nema mnogo, ali tamo gde se javljaju, zastupljene su sa po nekoliko različitih
endemskih vrsta. Samo u Drini, i njenim pritokama, mogu se upecati svetlica (nastanjuje
gornji tok kod Srbinja), i njena ,,suprotnost’’, crnka (Zasavica, ostatak starok toka Drine kod
Mačvanske Mitrovice. Na strmim krševima Gaminske reke u Podrinju, može se naći retka
ptica Srbije, puzgavac, koga je otkrio Pančić. Zglavkari i insekti, i nisu više retkost, pa se,
tako, pronalaze jedna vrsta pseudoskorpija tercijerne starosti, (Chithonius pancici), nađena u
jednoj pećini Perućca, i nekoliko vrsta stonoga, takođe, nađenih u pećinama, ali Podrinja, od
kojih su 4 tipa, takođe, tercijerni relikti. Nove, uglavnom, pećinske životinjske vrste, se i
danas pronalaze, kao što je to slučaj sa pećinskom bubicom. Otkrivene su dve, nove, vrste
paukova, i nekoliko pseudoskorpija. U Bogovinskoj pećini, dijagnostifikovano je sledeće: 2
vrste pseudoskorpija, 2 vrste mokrica (,,račića’’), jedna vrsta slatkovodnog slepog i sitnog
puža, i, još, mnogo toga, a istraživanja se nastavljaju i dalje, pri čemu raste broj životinjskih
endema kod nas, što je paradoksalno, pošto se radi, o ugroženoj fauni. Neki autori navode i
čovečju ribicu kao srpskog paleoendema, mada ne pominju gde je to, kod nas, pronađena.
Navode i ohridsku pastrmku, i dr.
 Slika16. Crni daždevnjak Slika17. Stepski soko (Falcocherrug)
(Даждевњак - Wikiwand). (Stepski soko - Falco cherrug (zanimljiv.org)).

Još neke retke, ugrožene i zaštićene životinje kod nas su: apolonov leptir, lastin repak,
prdavac (Crex crex), lipljan, stepski soko (Falcocherrug), crni daždevnjak, veliki tetreb
(Tetrao ugogallus), patka njorka (Aythya nyroca), beloglavi sup (Gyps fulvus), orao krstaš
(Aquila heliaca), vidra, belonokta vetruška (Falco naumanni), slepi miševi, velika droplja
(Otis tarda), šareni tvor, sove, bubamare, .... Takođe, izumrli su: mala droplja, tetreb ružavac,
bela kanja, orao bradan i Leptidea morsel.

6. ZAKLJUČAK

Biologija i njene primenjene grane, naučile su nas mnogo o bogatstvu vrsta, tačnije, o
biodiverzitetu, i njegovom značaju za ekosisteme svake države. Ipak, biološka raznovrsnost u
pogledu vrsta, nije u podjednakom stepenu razvijena na celoj Zemlji, i, nikako, nije
homogena, bar ne za sve vrste na planeti. Republika Srbija je jedna od vodećih zemalja Sveta
po brojnosti različitih vrsta, a i zemlja sa zavidnim brojem endemičnih vrsta kojima se ne
mogu pohvaliti neke druge. Ovo je, svakako, osvežavajući podatak, ali kako sve što je lepo i
kratko traje, tako Srbija, postepeno, osiromašuje po pitanju biološki endemskih vrsta, a to je
uočljiv trend i u ostalim državama.
Kao mali doprinos rešavanju ovog problema, služi ovaj rad, i ako bar iole probudi
ekološku svest u onoga što ga čita, autor će smatrati da je njegov cilj realizovan.
Zadovoljstvo koje sledi iz, pomenute, realizacije je veliko, jer poduhvat kojim se ukazuje na
kauzalno-konsekventne (uzročno-posledične) faktore koji narušavaju srpski endemizam, nije
nimalo jednostavan i naivan. Naprotiv, problematika je izuzetno složena, što je logično,
uzimajući u obzir, samo, vreme koje je proteklo od definisanja nekih vrsta kao endemita, pa
do njihovog iščezavanja sa teritorije Srbije, a samim tim, i Zemlje, a koje se meri decenijama
i vekovima. Kako je narušavanje naše autohtone prirode teklo postepeno, ali progresivno,
tako ni oporavak iste nije moguć u kraćem vremenskom roku. Ne treba zaboraviti ni druge
štetne nokse koje su doprinele bržem nestajanju endema kod nas, kao i kod drugih naroda (u
prvom planu se misli na čoveka kao antropogenog činioca koji ima više afiniteta ka
narušavanju prirode, nego ka njenom očuvanju, pa čak i kada misli da joj pomaže i da je
štiti).
Najpre smo opisali endemičnu floru, a zatim i, fauna Srbije, a većina poglavlja je
propraćena fotografijama vrsta koje opisujemo.

7. LITERATURA

1. Blečić, V., (1957): “Endemične i retke biljke u Srbiji”, Zaštita prirode, Beograd;
2. Tatić, B., Kostić, G.,(1996): “Naša prirodna dobra i potreba njihove zaštite”, CEA i
ZUNS, Beograd;
3. Janković, M., (1973): “Endemiti/Endemizam. U: Enciklopedijski leksikon Mozaik
znanja — Biologija”, Interpres, Beograd;
4. Josifović, M., (1970-1978): “Flora SR Srbije”, SANU. Beograd;
5. Stevanović, V., (1999): “Crvena knjiga flore Srbije. 1, Iščezli i krajnje ugroženi taksoni”,
Ministarstvo za životnu sredinu Republike Srbije, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu,
Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd
6. Janković, M., (1971): “Fitoekologija sa elemetima fitocenologije i pregled vegetacije na
Zemlji”; Naučna knjiga, Beograd;
7. Šilić, Č., (1990): "Atlas drveća i grmlja", Svjetlost, Sarajevo
8. Gajic, M., Vilotic, D., Karadzic, D., MIhajlovic, Lj., Isajev V., (1994): “Panciceva
omorika na podrucju nacionalnog parka Tara”, Šumarstvo, Bajina Bašta;
9. Jovanović-Dinjić, R., (1952): “Fitocenoze ramondija u Srbiji”, Godišnjak Biološkog
instituta u Sarajevu; Sarajevo
10. Gajić, M., (1980): “Reliktne vrste u flori Srbije”, Glasnik Prirodnjačkog muzeja,
Beograd;
11. Janković, M., (1986): “Fitoekologija”, Univerzitet u Beogradu, Beograd;
12. Košanin, N., (1923): “Život tercijernih biljaka u današnjoj flori”, Glas. Srp. Kralj. Akad,
Beograd;
13. Stanković, S., (1979): “Ekologija životinja”, Univerzitet u Beogradu, Beograd.

8. INTERNET ADRESE

1. Zaštićene divlje vrste – Zavod za zaštitu prirode Srbije (zzps.rs)

2. Dobro došli na sajt jednog profesora biologije (biologija.rs)
3. Endemične i reliktne vrste | KATUN ROADS
4. NOĆ ISTRAŽIVAČA 2020 - Niš (nocistrazivaca.rs)
5. Microsoft Word - Kompletan_Zbornik 2000 (sfses.com)
6. Slide 1 (ni.ac.rs)
7. EKOLOGIJA (bg.ac.rs)
8. BIOLOGIJA - Endemske vrste u Srbiji (planeta.rs)
9. Ovi oblici života postoje SAMO U SRBIJI
10. Flora i fauna - Prirodno-geografske celine Srbije (weebly.com)
11. Zivotinjski svet Srbije (discoverserbia.org)