AFŞAR TİM UÇİN

Felsefe Sözlüğü

ISBN: 975-8295-11-X
© Bulut Yayınlan, 2004

Dizgi: Bulut Yayınları

Ofset Hazırlık: Bulut Yayınları
Birinci Baskı: BDS Yayınları, 1994
İkinci Baskı: İnsancıl Yayınlan, 1998
Genişletilmiş Üçüncü Baskı: Bulut Yayınları, 2000
Genişletilmiş Dördüncü Baskı: Bulut Yayınları, 2002
Genişletilmiş Beşinci Baskı: Bulut Yayınları, 2004

Baskı: Şefik Matbaası Tic. ve Adi Komandit Şti.

Marmara Sanayi Sitesi M Blok No: 291
İkitelli / İstanbul Tel: 0212 472 15 00 (2 hat)

B ulut Yayın Dağıtım Tic. ve San. Ltd. Şti.

Caferağa Mah. Safa Sokak No: 8 Kadıköy-İstanbul
Tel&Faks: (0 216) 330 59 24 - 414 21 75
E-Mail: bulutyayin@kablonet.com.tr&bulut@sistemd.com
bulutyayinlari@bulutyayin.com
www.bulutyayin.com
Afşar Timuçin

FELSEFE
•• •• W ••

SOZLUGU
 A
A. Mantıkta evrensel olumlu öner­
melerin simgesi. Örnek: “Bütün in­
sanlar ölümlüdür.”
A C I (yun. lype; lat. do lo r; fr.
douleur; alm. Schmerz; ing. pairi).
Eğilimlerin, gereksinimlerin, istek­
lerin karşılanamayışından gelen sı­
kıntı duygusu. Doğrudan doğruya
bedensel kaynaklı (baş ağrısı)
olabildiği gibi yalnızca ruhsal da ola­
bilen acı en belirgin duygu tiplerin-
dendir ve kaynağını yoksunluklar­
dan alır. Bedensel etkenlerden de
gelse (baş ağrısı), doğrudan doğru­
ya bedensel etkenlere dayanmasa
da ruhsallıkta oldukça baskındır,
her şeyden önce bilincin saydam­
lığını bozar, etkinliğini azaltır, dik­
kati büyük ölçüde dağıtır, giderek
bireyi bunaltıya ve boğuntuya dü­
şürür, böylece çevreye uyumsuz
kılar, hatta onun çevreye iyiden iyi­
ye yabancılaşması sonucunu geti­
rir. Bazıları, örneğin Schopenhau-
er, acıyı insan dünyasını geliştirici
bir etken saymışlar ve onu dünya­
yı kavramaktabaşlıca önder, tek yol
gösterici olarak almışlardır. Onlara
göre hazlar gerçekliğin görünüm­
lerini bozarlar ve bizi düşsel bir dün­
yaya götürerek gerçeklikten iyice
uzaklaştırırlar. Buna göre acımn ah­
laki bir değeri olduğu gibi belli bir
bilgi değeri de vardır. Hıristiyan fi­
lozofları hazzı mahkum ederken
acının arındırıcı niteliği üzerinde
durmuşlardır. Acı bazı ruhsal bo­
zukluklarda, özellikle melankolide
belirleyici bir rol oynar. “Ruhsal acı
melankolinin temel öğesidir. Melan­
kolide acıyı ortaya çıkarmak zor­
dur, çünkü acı olağan görünümlü
bir davranışın arkasına gizlenir, an­
cak hastanın intiharıyla ortaya çı­
kar” (R Léonardon). / A. Malraux:
“Kimseye yardımcı olmayan her acı
saçmadır.” / Maine de Biran: “Ru­
humuz hazdan çok acıyı kaldıra­
cak genişliktedir.” / J.-B. Gresset:
“Acı bir yüzyıl sürer, ölüm bir an.”
/ Lamartine: “Şu dünyada acı acı­
ya eklenir, -Gün günü izler, sıkıntı
sıkıntıyı.” /Hippokrates: “Aynı an­
daki iki acıdan güçlü olanı öbürü­
nü gölgeler.” / Publilius Syrus:
“Ruhun acısı bedenin acısından
a ğ ırd ır.” / S h ak esp e are : “Acı
ACICILIK
tükenmiş görünse de ölmüş değil­
dir.” “İnsan acısına gururu öğret­
meli.” / Voltaire: “Acı hemen he­
men ölüm kadar gereklidir.” / A.
de Musset: “Hiçbir şey büyük bir
acı kadar büyük kılmaz bizi.” / Ma­
rivaux: “Dünyada pekçok insan bu
yapıdadır, onlar dostlarını sevinçten
çok acıda çok severler. İyi olduğu­
nuzda sizi kutlamaları gönül okşa­
mak içindir, kötü olduğunuzda sizi
avutmaktan zevk duyarlar.” / G.S.
de Meilhan: “Üç çeşit insan az ko­
nuşur; bilginler, çok mutlular, çok
mutsuzlar; buna göre bilgi, acı ve
mutluluk sessizdir diyebiliriz.” / Ba­
udelaire: “Ey acı ey acı, zaman ya­
şam ı yiyor.”/ D escartes: “ Acılı
olduğumda ya da tehlikeyle karşı
karşıya olduğumda ya da önemli
işlerle uğraşıyor olduğumda derin
derin uyuduğum u ve büyük bir
açlıkla yemek yediğimi görüyorum.
Buna karşılık sevinçliysem yemi­
yorum ve uyum uyorum .” (Bk.
ACICILIK, MELANKOLİ)
ACICILIK (fr. dolorisme; fran-
sız eleştirmeni Paul Souday’in bul­
duğu terim). Acıyı düşünsel, ahla­
ki, estetik açıdan yücelten öğreti.
Bu öğretiye göre her çeşit acı, özel­
likle hastalıkların verdiği bedensel
acı insanı gerçeklik üzerine, baş­
kalarının dünyası üzerine bilinçlen­
dirir, hayvansal eğilimleri dizginler,
zekaya üstünlük kazandırır. Açıcı­
lığın önde gelen adlarından Julien
Treppe acının insan dünyasını zen­
ginleştirdiğini bildirir. Ona göre acı
çeken insan hayvansal yaşamın
dürtülerinden uzaklaşacak, ruhsal
bir yetkinliğe ulaşacak, bu da onun
özellikle sanat alanındaki yaratıcı
gücünü artıracaktır. (Bk. ACI, BO­
ĞUNTU, BUNALTI, MELANKO­
Lİ)
AÇIK (lat. clarus', fr. dairi, alm.
klar, ing. clear). Kolay anlaşılır
olan. A lgıya engel çıkarm ayan.
Kendini kolayca gösteren. Açık
olan şey kendini bilince olduğu gibi
sunar ve bir başka şeyle karış-
maksızın yani seçik olarak görünür.
Bir nesnenin açık ve seçik fikrine
ancak o nesneyi tam olarak belir­
gin bir biçimde ve öbür nesneler­
den ayrı olarak kavrayabildiğimiz-
de ulaşırız. Bir nesnenin açık fikri­
ne ancak o nesneyi kendi olarak
kavrayabildiğim izde varırız. Bir
nesnenin seçik fikrine varmak için,
o nesneyi öbür nesnelerden ayrı
kılan özellikleri kavramak gerekir.
Demek ki birinde yalıtık ya da ayrı
öbüründe karşılaştırmalı kavrayış
sözkonusudur. Açık ve seçik ayrı­
mını belirgin biçimde ilk koyan Des­
cartes olmuştur. Descartes’a göre
açık fikir dikkatli bir zihinde ortaya
çıkan, değeri gerçekliği tartışılm a­
yacak biçimde zihinde beliren fi­
kirdir. Descartes için fikirlerin açık
ya da seçik olması değil, açık ve
seçik olması önemlidir. Descartes
açık ve seçikle ilgili olarak şöyle
der: “Anladım ki düşünmek için va­
rolmak gerektiğini çok kesin ola­
rak görmesem, bu düşünüyorum
öyleyse varım’da doğruyu bildiği­
me beni güvendirecek hiçbir şey

yoktur. Böylece çok açık ve seçik
olarak anladığımız şeylerin tümüyle
doğru olduğunu genel bir kural gibi
alabileceğimi gördüm.” Buna göre
Descartes için “çok açık ve seçik
olarak tanıdığım ız bütün şeyler
doğrudur”. Doğruluk fikrin apaçık-
lığındadır. Descartes açık ve seçik
ayrımını şöyle koyar: “Dikkatli bir
zihne sunulmuş ve onda görünür
olmuş algıyı açık diye adlandırıyo-
rum(...). Seçik, tüm öbür algılar­
dan öylesine belirgin ve öylesine
ayrıdır ki ancak onu eksiksiz diye
belirleyen kişiye görünen şeyi ken­
dinde içerir.” Leibniz, Descartes’ın
“seçik”ini “açık” olarak belirleye­
cek, onun nesnesini tanıtmaya ye­
ten ve başka nesnelerden ayıran fi­
kir olduğunu düşünecek, “bir fi­
kir, şey’i tanıtmaya yetiyorsa açık-
tır(...), bir bitkiyle ilgili açık bir fik­
rim varsa onu öbür komşular ara­
sında belirleyeceğim, bu olmadı mı
fikir karanlıktır” diyecektir. / M.
Proust: “Herkes kendi fikirleri ka­
dar karışık olan fikirleri açık fikir
diye adlandırır.” / L. Guilloux:
“Dünya açık olmalı. Yürekler açık
olursa dünya da açık olur.” (Bk.
FİKİR, SEÇİK)
AÇIKLAMAK (yun. apodidomi;
lat. explicare', fr. expliquer, alm.
erklären', ing. to explairi). Bir şeyi
başkaları için anlaşılır kılmak. Bir
doğruyu ortaya koymak. Açıkla­
mak karanlık ya da bulanık bir şe­
yi karşımızdaki için kavranılır du­
ruma getirmektir. Bu da o şeyi ne­
densel ilişkileri içinde kavramaya
AÇINIM
çalışarak, iç ve dış ilişkileriyle, hatta
g elişim e v re le ri çe rç e v e sin d e
kavramaya çalışarak her yönüyle
ortaya koymak demektir. Bilgiye
varma iki yolla, sezgi yoluyla ve gi-
dimli düşünce yoluyla olur. Birin­
cisinde bütünsel bir kavrayış ve
hatta anlık bir kavrayış, İkincisinde
andan ana geçerek kavrayış söz-
konusudur. Açıklama yaparken yal­
nızca gidimli düşünceyi kullanırız.
Açıklama bir yargıdan bir yargıya
geçerek yapılır. (Bk. DÜŞÜNCE,
GİDİMLİ, SEZGİ, USAVURMA)
A Ç IN IM (lat. revelaiio', fr.
révélation', alm. Offenbarung-, ing.
révélation). Bir doğrunun dışlaşma­
sı. B ir şeyin o rtay a çıkm ası.
Tanrı’nın kendini açması ya da ta­
nıtması. Açınım yoluyla Tanrı ken­
disiyle ilgili bilginin bir bölümünü
insan için anlaşıl ır kılar, böylelikle in­
sana usun kendiliğinden kavrayama­
yacağı şeyleri tanıtmış olur. Ancak
Tanrı bilgisinin büyük bir bölümü
her zaman insana kapalı kalacaktır.
Demek ki açınıma karşın insan tan-
nsallıkla ilgili doğruların pek azını bi­
lebilmektedir. Açınım konusunda
özellikle XVIII. yüzyıldan sonra or­
taya çıkan tedirginlikler pekçok tar­
tışmayı birlikte getirmiştir. Mircea
Eliade bu tedirginliği şöyle belirler:
“Çağdaş insan kutsalın bazı dışlaş­
ma biçimleri karşısında belirli bir te­
dirginlik duyuyor. Kutsalın taşlarda
ve ağaçlarda dışlaşabilmesi bazı in­
sanlara benimsenmesi çok zor bir
şey gibi görünüyor.” (Bk. DIŞLAŞ­
MA, DİN, KUTSAL)
ADALET
A DA LET (yun. dikaiosyne\ lat.
justitia; fr. justice', alm. Gerechtig-
keit\ ing. justice). Bir toplumda
birey haklarını sağlama istemi. Hak­
kın egemen olması durumu. Ada­
let herkese hak ettiğinin verilmesi
dileği ve öngörüsü üzerine kurul­
muştur. Bu yüzden onu hukukun
amacı olarak görmek gerekir. Epi-
kuros şöyle der: “Doğaya uygun
adalet karşılıklı olarak insanların
birbirlerine zarar vermelerine en­
gel olmaya yöneltilmiş karşılıklı bir
yarar sözleşmesidir.” Filozofa gö­
re “Adalet hiçbir zaman kendinde
varolan herhangi bir şey değildir.
Ama insanların karşılıklı alışverişin­
de, her yerde, her zaman karşılıklı
olarak birbirine zarar vermemek
adına bir çeşit sözleşme vardır.”
Adalet toplumsal bir olgudur, top­
lumsal yüküm lülükler açısından
eşitlik ilkesine ya da hak eşitliği il­
kesine dayanır, hatta toplumsal dü­
zeyde haklar dengesine dayanır.
Eski toplumlar yaşamın temel kav­
ramlarını tanrısal açıklamalara gö­
türmüşlerdir. Örneğin Yunanlılar
Zeus’u adaletin simgesi olarak gö­
rüyorlardı. Köylü şair Hesiodos
şöyle diyordu: “Balıklar ve hayvan­
lar ve yırtıcı kuşlar birbirlerini yi­
yorlar. Ama Zeus insana adaleti ver­
di. Adaletin yeri Zeus’un tahtının
yanındadır.” Hesiodos durmadan
sevgili değiştiren tembel ve ahlak­
sız Z eus’u, tanrılar tanrısını, yok­
sulların koruyucusu olarak düşün­
müştür. Aristoteles’e göre adalet
duygusunun temelinde dostluk ya­
tar; sevdiğimiz kişiler haklarını el­
de etsin isteriz. M. Merleau-Ponty
şöyle der: “İnsan tek başına ada­
letli olamaz, tek başına adaletli ol­
duğu zaman adaletli olmaktan çı­
kar.” Adalet, bireysel yükümlülük­
ler açısından da dürüstlük ilkesine
dayanır, temelindeki ruhsal etken
elbette bireyin kendini koruma iç­
güdüsüdür. La R ochefoucauld
şöyle der: “İnsanların çoğunda ada­
let sevgisi adaletsizliğin acısını çek­
me korkusundan gelir.” Eşitlik ve
dürüstlük kavramlarına verilen de­
ğişik anlamlara göre adalet de de­
ğişik anlamlar alacaktır. Bazı yazar­
lar adalet kavramını toplumsal ya­
şamla ilgili tüm kavramların teme­
line yerleştirirler. Örneğin Diderot
“Tek bir erdem vardır, o da adalet­
tir” der. Adalet kavramı ahlakla
uzaktan yakından ilgili tüm kav­
ramlar gibi özgürlük sorununa gö­
türülerek tartışılır. Çünkü adaletin
temelinde, “adaletsizliğin acısını
çekme korkusu” biçiminde de olsa
bir başka biçimde de olsa özgürlük
istemi vardır. Ancak istem adaleti
sağlamaya yetmez, bunun için güç
gereklidir. Biaise Pascal “Güçsüz
iktidar adaletsizdir, adaletsiz güç
zorbadır” der. Genel olarak güçle
adaleti dengede tutm a eğilimi ağır
basar. Joubert şöyle diyor: “Güç­
süz adalet de adaletsiz güç de kor­
kunç şeydir.” Bazı yazarlar adaleti
daha bireysel bir temele, ahlakçılık
ya da iyilikçilik temeline oturtmak
ister. M auriac’ın bu konuda görü­
şü şudur: “Dünyada en korkunç
şey iyilikseverlikten ayrı düşmüş
adalettir.” H er ne olursa olsun,

adalette süreklilik kaçınılmaz bir
koşuldur, işte bu yüzden geç kal­
mış adalet adalet değildir. (Bk.
DENKSERLİK, HUKUK, YASA)
A D C IL IK (fr. nominalisme', alm.
Nominalismus; ing. nominalism).
T ü rlerin y aln ızca sözcüklerde
bulunduğunu bildiren öğreti. Genel
fikirlerin adlardan başka bir şey
olmadığını önü süren öğreti. Kav­
ramların varlığını yadsıyan, yalnız­
ca tek tek şeylere karşılık olarak
genel adların ya da işaretlerin bu­
lunduğunu bildiren öğreti. Bu öğ­
reti özellikle skolastik felsefeyle il­
gilidir. Buna göre genel fikirler ya
da kavramlar sözcüklerden başka
bir şey değillerdir. Türler ve cins­
ler gerçek varlıklar değil, usun
ürünleridirler. Daha Eskiçağ’da Ki­
nikler okulunun kurucusu Antist-
henes her İdea’nm bir gerçekliği ol­
duğunu bildiren Platon’a “Atı gö­
rüyorum ama at türünü görmüyo­
rum” diyerek karşı çıkmıştır. XII.
yüzyılda Roscelin yalnızca sözcük­
lerin gerçek olduğunu, tek gerçek­
liğin bireysel tözler olduğunu bil­
dirdi, böylece adcılığın kurucusu
oldu. XIV. yüzyılda Ockham’lı Wil­
liam evrenselleri usun üretimi ola­
rak gösterdi. Bunların gerçekliği bu­
lunmayan şeyler olduğunu söyle­
di. Adcılık, kavramın sözcükten ay­
rı bir gerçekliği olduğunu savunan
kavramcılıkla karşıtlaşır. (Bk. GER­
ÇEKÇİLİK, KAVRAMCILIK)
“AGAPE”
“ A F O R T IO R I” (lat. dey ). Da­
ha güçlü nedenin varlığını göstere­
rek daha güçsüz nedenin varlığını
doğrulamaya yarayan iki önermeli
usavurma. Bu usavurmaya göre
belli bir durum sözkonusuysa, ona
bağlı olarak daha az güçlü bir ne­
dene dayanan bir başka durum
haydi haydi sözkonusu olacaktır.
(“Çocukları çok sevdiğine göre,
kendi çocuklarını afortiori sever.”)
Bu tür usavurmalar ahlakta ve hu­
kukta niceliklere dayanarak dere­
celendirmeler yapmaya yarar. (“Ba­
basını dövdükten sonra komşusu­
nu a fortiori döver.”) Bu tür usa-
vurmayla, gündelik yaşamı ilgilen­
diren doğrular da ortaya koyulabi­
lir. (“Kamyonu sürdükten sonra bi­
sikleti a fortiori sürer.”)
“A G A PE” (yun. söz.) “Dostlar
sofrası” anlamına gelen bu terim,
hıristiyanlığın ilk zamanlarında din­
daşların bir araya geldiği sofrayı
anıştırır ve cinsel aşka karşılık iyi­
likçi aşkı belirler. Eros daha çok aş­
kın ezici ve baştan çıkarıcı yanını,
doğal ya da hayvansal yanını anla­
tır. Aşkta yalnızca Eros egemen ol­
saydı aşk alanı bir yırtıcılık alanı ola­
caktı. Agape, hayvani aşkı insani
aşkla yumuşatır, onu yırtıcılıktan
azçok arındırır, bir ölçüde evcilleş­
tirir. Tam yırtıcı ya da tam evcil
aşk insan için yıkımdır ya da en
azından başarısızlıktır. Her sağlıklı
aşkta bu iki etkinliğin dengelendi­
ği, gene de birinin zaman zaman
öbürüne baskın çıktığı düşünülür.
P. Bumey şöyle der: “İnsani aşkın
AGRAFİ
Ud kutbunu, genellikle birine Eros
öbürüne Agape adını vererek bir-
biriyle karşıtlaştırırlar. Eros arzu
aşkıdır, bağlayıcı ve bencildir. Aga­
pe iyiliğin adayıcı düzeyine kadar
yükselebilen iyilikçi biçimler orta­
ya koyar. Uygulamalı ahlak düze­
yinde sık sık çatışsalar da derinden
derine birlik oldukları gözden uzak
tutulmamalıdır.” (Bk. AŞK, EROS)
AGRA Fİ. Bk. YAZMAYİTİMİ.
AGREGA. Bk. KATIŞMAÇ.
A H LA K (yun. ethos', lat. ethos\
fr. m orale; alm. Moral', ing. mo­
ral). Bir dönemde benimsenen dav­
ranış kurallarının bütünü. Bu ku­
ra lla rı in cele y en bilgi alan ı.
Eylemlerimiz için genel kurallar
belirleyen bilgi alanı. Ahlak, davra­
nışlarımıza toplumsal bir geçerlilik
kazandırmak istediğimiz yerde baş­
lar. Böylece ahlak alanı mutlak ola­
rak, evrensel olarak geçerli olması
gereken kurallardan oluşmuştur.
Ahlak felsefenin bir dalıdır. Felse­
fenin ahlaka ağırl ık verdiği dönem­
ler toplumsal bunalım dönemleri­
dir. İlk filozoflar diye bilinen Yedi
Bilgeler Yunanistan’ın çok sorunlu
bir döneminin ahlakçıları oldular.
Daha sonra Sokrates gibi kimi fi­
lozoflar felsefelerinde ahlaka birinci
yeri verdiler. Descartes gibi kimi
filozoflar da ahlakla çok az ilgilen­
diler. Kuralkoyucu bir bilgi alanı
olarak ahlak bağlayıcı yanıyla her
zam an bireysel seçim lere engel
çıkarmış ve böylece kişisel düzeyde
çeşitli tepkiler uyandırmıştır. Dide­
rot bu tepkiyi “Ahlak da erdem de
başeğenler için gereklidir” sözleriy­
le ortaya koyar. Rimbaud “Ahlak
beynin zayıflığıdır” der. Ahlakı uy­
gulamalı ve kuramsal diye ayırmak
kuramsal ahlakı başka bir ad altın­
da toplamak yaygın bir eğilimdir.
Buna göre ahlakın yanında bir de
ahlakbilgisi (fr. éthique', alm. Et-
hik\ ing. ethics) olacaktır. Ancak
her alanda olduğu gibi bu alanda
da kuramı başlıbaşına bir bilgi ala­
nı oluşturacak biçimde uygulama­
dan ayrı tutmak pek de sağlıklı bir
tutum değildir. Kuramda da uygu­
lamada da başlıca sorun hangi dav­
ranışlarımızın iyi hangi davranışla­
rımızın kötü olduğu, buna göre iyi­
nin ve k ö tü n ü n ne o ld u ğ u
sorunudur. Demek ki ahlakta bü­
tün bilgilerimiz bir iyi-kötü karşıt­
lığı üzerine temellenmektedir. Bu
karşıtlık birey-toplum ikilemi için­
de çeşitlilenir ve değişik anlamlar
kazanır. Birey her zaman yüküm­
lenen durumundadır, yükümlene-
nin ahlakı (kişi ahlakı) çok zaman
ytikümleyenin ahlakına (toplum ah­
lakı) engel çıkarır. Bu karşıtlığı ah­
lakçılar bir denge düzeninde uzlaş­
tırmaya çalışırlar. Bu karşıtlık için­
de toplumsal ahlakın biçimsel ah­
lak olduğunu ve gerçek ahlakla il­
gisi bulunmadığını savunanlar var­
dır. Bergson bireyi yüküm leyen
toplum ahlakını kapalı ahlak diye
adlandırır, seçkin kişinin ahlakını da
açık ahlak diye belirler. Açık ahlak
bir öngörülükişi ahlakı olduğu gibi
b ir b ak ım a b ir k a h ra m a n lık

ahlakıdır. Göreneklerde, fikirlerde,
kurumlarda yerleşik olan ve kitle­
nin değerlerini karşılayan kapalı ah­
lak durallığıyla belirginken açık ah­
lak etkin ahlaktır. Birey-toplum kar­
şıtlığı içinde ahlak bir takım altbö-
lüm lere ayrılırken (aile ahlakı,
yurttaşlık ahlakı, meslek ahlakı),
toplumsal ayrışmalara göre de özel­
likler gösterir (yahudi ahlakı, bur­
juva ahlakı, faşist ahlaki). Bütün
bölümlemeler, ahlakın temel iki eği­
limi karşısında daha az belirleyici
kalır. Bu iki eğilim, bir bakıma kar­
şıt eğilimler olarak, değişik bakış
açılarına bağlıdır. Buna göre insan
davranışları iki ayrı açıdan, insanı
erince götürecek yollar açısından
0mutluluk ahlaki), insanı başka in­
sanlar karşısında yükümlü kılan zo­
runluluklar açısından (ödev ahla­
kı) ele alınır. Birey ve toplum mut­
lulukla ödev arasına kesin sınırlar
koyamayacağından bu ahlakları bir­
birinden bağımsız düşünmek yan­
lış olur. (Bk. ALIŞKI, GÖRENEK,
İYİ, KİŞİ, KÖTÜ, KURAL, MUT­
LULUK, ÖDEV, ÖZGÜRLÜK,
TOPLUM)
A H L A K Ç IL IK (fr. moralisme\
alm. Moralismus\ ing. moralism).
A hlak yasasını felsefenin temel
ilkesi olarak belirleyen öğreti. Ah­
lak kurallarına mutlak bir biçimde
uyulmasını öngören anlayış. Ahlak­
çılık her şeyden önce eğitim ala­
nında ahlaka öncelik tanıma eğili­
mi olarak ortaya çıkar. Bu eğilim
gerçekte toplumun bütün alanların­
da kendini duyurur; toplum ya­
AHLAKSIZCILIK
şamında ahlakın büyük bir yeri ol­
duğu, ahlak alanının toplumla ilgili
birçok sorunu çözmekte tek başı­
na yeterli olduğu görüşü bir ölçü­
de yaygındır. Buna göre ahlak baş-
lıbaşına bir bilgi alanı olarak değer­
lendirilir, böylece ona bütün bilgi
alanları karşısında belirgin bir iş­
levsellik yüklenir. Uygulamada ah­
lakçılık durmadan kötüye karşı iyi­
yi savunmakla ya da savunur gö­
rünmekle, başkalarını ahlak açısın­
dan eleştirmek ya da suçlamakla
belirgindir. Ahlakçılık çok zaman
ahlak zayıflıklarını örtmekte kulla­
nılan koruyucu bir örtüdür. (Bk.
AHLAK, AHLAKSIZCILIK)
A H L A K SIZ C IL IK (fr. immora-
lisme\ alm. Immoralismus; ing. im-
moralism). Ahlak kurallarına karşı
çıkma eğilimi. Ahlak kuramlarının
değerini yok sayan öğreti.¿Ahlak-
sızcılık, insan davranışlarının geçerli
kurallarla değil, bu kurallara karşıt
olan yeni değerlerle belirlenmesi ge­
rektiğini bildirir. İnsan davranışla­
rını düzenleyen ahlak birçok du­
rumda bağlayıcı ve kısıtlayıcı gö­
rünür. Buna karşılık, ahlaksızcılık
tam bir özgürlük ahlakı olarak an­
laşılmalıdır. Ahlaksızcılığın başlıca
savunucularından biri N ietzsc-
he’dir. Nietzsche’ye göre insan ah­
lak kurallarının karşısına çıkmalı,
bununla yaratıcılığım gerçekleştir-
melidir. Böylece Friedrich Nietzsc-
he ahlaka yaratıcılık kavramını ge­
tirmiş olur. Ona göre yaratıcı kişi
katı kişidir, ahlak kurallarım ve eski
değerlerini kırar. Nietzsche’ci an­
AHMAKLIK
layışta insan ahlak kurallarının dı­
şına çıkıp yeni ahlak değerlerine yö­
neldikten sonra da ahlak açısından
hep kuşkulu olm ak zorundadır.
“Tüm ahlak değerleri karşısında
kuşkuculuk yeni bir değerler tab­
losunun doğum belirtisidir” der
Nietzsche. Bu tutumuyla alışılmış
iyi ve kötü kavram larını sarsar,
“kötülük insanın en üstün güçle­
rinden biridir” der. İyi insan, ona
göre, ahlak kurallarına körü körü­
ne uyan insandır. İyi insanlar hiç­
bir zaman doğruyu ortaya koya­
mazlar, bu biçimde doğru olmak ru­
hun hastalanmasından başka bir şey
değildir. “İyilerin yaptığı kötülük
kötülüklerin en kötüsüdür.” Ahlak­
lılığın yerine içtenlikli olmayı koyan
bir kişiye sonsuz ve içtenlikli dav­
ranma hakkı veren André Gide de
ahlaksızadır. G ide’e göre insan
tüm özgürlüğü içinde kendini ya­
ratırken kendi davranış kurallarını
da birlikte getirecektir. “Hiçbir za­
man, artık ahlaklı olmamaya yani
artık kendi anlayışıma göre ahlaklı
olmaya karar verdiğim andaki ka­
dar ahlaklı duymadım kendimi” der
Gide. Gerçek ahlaklılık sürekli ola­
rak kendini aşmaya yönelik son­
suz bir özgürlük deneyi demektir.
Buna göre ahlaksızcılık kişiye son­
suz seçme hakkı tanıyan Özgürlükçü
bir ahlak anlayışıdır. Gide’de de ah­
laklılığı güvence altında tutan tek
güç içtenlikli oluştur. Gide, LaRoc-
hefoucauld’nun “Zayıf insanlar iç­
tenlikli olamazlar” formülünü dü­
şündürecek biçimde içtenlikle güç­
lülüğü birleştirmiştir. (Bk. AHLAK,
AHLAKÇILIK, İYİ, KÖTÜ, KU­
RAL, ÖZGÜRLÜK)
A H M A K LIK (lat. débilitas; fr.
débilité', alm. Kraftlosigkeit', ing.
d e b ility ). K av ram a e k sik liğ i.
Düşünme yetisinde kalıcı yeter­
sizlik. Ahmaklık zeka zayıflığının
koşulladığı aşırı beceriksizlikten
kaynaklanır ve toplumsal uyum­
suzlukla belirgindir. Bir ahmağın zi­
hin yaşı 7 ile 10 arasındadır, zeka
ortalaması da 0.40 ile 0.85 arasın­
da değişir. Bunu göreli bir durum
olarak belirlemek ve bir ahmağın
7-10 yaşlarındaki bir çocuğun zi­
hinsel yeteneklerine ve davranış
özelliklerine sahip olabileceğini bil­
mek gerekir. Eğitici çalışmalarla ah­
maklar 15 yaş düzeyine ulaştırılabi­
lirler. Bundan sonra onlara yeni bil­
giler kazandırılabilse de kavrayışları
gelişmez. Ahmaklık bebeklerde bi­
rinci yaşın gelişimini ortaya koyan
gülümseme, konuşma, tutma gibi
belirtilerin eksikliğiyle kendini
göstermeye başlar. Ahmaklığın baş­
lıca göstergeleri soyutlamada, eleş­
tirmede, merakta eksikliktir. Buna
karşılık ahmakların belleği \;ok za­
man zengindir. Ahmaklıkta zeka ek­
sikliğinin verdiği aşağılıkduygusu,
buna bağlı olarak çeşitli suçluluk
duyguları baskındır. Bu duyguların
da katılmasıyla toplumsal yaşama
uyumsuzluk bazen aşırı ve yıkıcı
ölçülere varabilir, kişi çeşitli suç iş­
leme eğilimlerini taşır duruma ge­
lebilir. Hırsızlık, kırıcılık, sapıklık,
fahişelik ahmaklarda çok görülür.
B ellek güçlülüğünün kışkırttığı

övünme uydurmacılığı ya da söz­
de aşırı bilgililik ahmaklıkta sık gö­
rülen durumlardır. (Bk. ALIKLIK,
APTALLIK)
A İL E (lat.fam ilia; fr. fam ille\
alm. Fam ilie; ing. family). Karı,
koca ve çocukların oluşturduğu
toplumsal topluluk. Belli bir fikir
çe rç e v e sird e b ir araya gelm iş
kişiler topluluğu. Aynı soydan ge­
lenlerin oluşturduğu toplumsal top­
luluğa aile denildiği gibi bir ereğe
göre bir araya gelmiş insanlar top­
luluğuna da aile denilir. Ortak nite­
likler gösteren varlıkların ya da nes­
nelerin oluşturduğu topluluk da a-
iledir (maymun ailesi, sözcük aile­
si, dil ailesi). Karı ve kocadan olu­
şan, çocukları ve yakın soydaşları
da içerebilen aile en küçük toplum­
sal birimdir. Ailenin oluşabilmesi için
çocukların gerekli olduğu, karıko-
canın bir aile değil ancak bir karı­
şım ya da katışmaç oluşturduğu
görüşü de yaygındır. Aile kavramı
en eski zamanlardan beri birçok de­
ğişiklik geçirmiştir. Roma’da tek ki­
şiye bağlı olan ve aynı çatı altında
yaşayan köleler ve hizmetçiler top­
luluğu aile (familia) diye adlandı­
rılırdı. Ailenin kökeni elbet çok da­
ha eskidir. Aileyle ilgili ilk köklü gö­
rüşler Eskiçağ’da ortaya koyul­
muştur. İlk filozoflar diye belirle­
diğimiz Yedi Bilgeler’in özdeyişle­
rinde aile kurumunun ahlaki temel­
lerini açıklayan görüşlerle karşıla­
şırız. Kleobulos şöyle der: “Baş­
kasının yanında ne didiş karınla ne
okşa karını; birinci tutum en kötü
AİLE
tutumdur, ikinci tutum çılgınca bir
tutkuya yol açabilir.” Bir de şöyle
der: “Kendi durumundaki bir ka­
dınla evlen; zengin kadın alırsan
efendilerin olur yakınların olmaz.”
Solon şu öğüdü verir: “Yakınlarına
karşı yumuşak ol.” Khilon şunu
önerir: “Evini iyi yönet.” Thales
“Seni bugüne getirenlerin gönlünü
almakta eksik kalma” der. Bir de
şöyle söyler: “Anana babana gös­
tereceğin iyilikleri yaşlılığında ço­
cuklarından bekle.” Periandros da
“Yakınlarına yaraşır ol” diye öğüt­
ler. Atomcu filozof Demokritos’un
aileyle ilgili belirlemelerinden biri
şudur: “Kendi kendinin efendisi
olan baba çocuğuna en güzel ör­
nek olur.” Doğal bir kurum olarak
gördüğü toplumu insanın varlığını
sürdürebilmesi ve mutlu olabilme­
si için zorunlu sayan Aristoteles,
en küçük ve en temel toplumsal bi­
rim olarak aileyi belirliyordu. Aile
denilen ilksel toplumsal birliği in­
san türüne varlığını sürdürme ola­
nağı sağlayan tek kurum olarak gö­
rüyordu. Aristoteles’e karşıt ola­
rak, öğretmeni Platon, aile birimini
dağıtarak tüm toplumsal gücü dev­
letin elinde toplamak istemiş, her­
kesin kardeşliğini öneren ve kadın­
ların ortaklığını getiren bir kurgu­
sal düzen tasarlamıştır. Buna göre
bebekler doğar doğmaz devletin eli­
ne bırakılacaktır, yetişecek olanla­
rın yetişmişlerle bağlan böylece ko­
parılmış olacaktır. Platon aile ku-
rumuna ters bakan ilk ve son filo­
zof değildir. Örneğin Diogenes La-
ertios, Sinoplu Diogenes’le ilgili
AİLE
olarak şunları söyler: “Kadınlar
topluluğu kurulsun istiyor, evliliğin
değerini yadsıyor, herkesin kendi
isteğine ve eğilimine göre özgürce
birleşmesini öngörüyordu. Bu ne­
denle bir çocuklar topluluğu kurul­
masını diliyordu.” André Gide şöyle
der: “Aileler, tiksiniyorum sizden!
Kapalı ocaklar, kapaİı kapılar, mut­
luluğun kıskanç edinimleri.” Aile
kurumu, zorunlu olsun olmasın,
her zaman güçlükleriyle dikkati çek­
miştir. Tolstoy şunları söyler: “Bü­
tün mutlu aileler benzeşirler; her
mutlu aile kendine göre mutsuz­
dur.” Tarih boyunca çeşitli üretim
biçimlerine bağlı olarak da çeşitli a-
ile biçimleri ortaya çıktı. Evlilik ve
kan bağıyla kurulan aile, her çağ­
da, her çağın değişik evrelerinde de­
ğişik özellikler gösterdi. Ananın a-
ile bireyleri üzerinde egemen oldu­
ğu anaerkil (fr. matriarcal', alm.
matriarchalisch', ing. matriarchal)
aile birbirine pek benzemeyen çok
değişik biçimler göstermiştir. Bu a-
ilede genellikle kadının soyundan
gelen bireyler akraba sayılıyordu.
İnsanlık anaerkil aile döneminden
babaerkil ya da ataerkil (fr. patri­
arcal ; alm. patriarchalisch\ ing.
patriarchal) aile dönemine girdi, bu
dönem uzun yüzyıllar boyu sürdü.
Babanın aile bireyleri üzerinde ke­
sin olarak söz sahibi olduğu bu aile
Asya’da son zamanlara kadar var­
lığını sürdürmüştür. Babaerkil aile­
de tüm bireyler babanın bağlı bu­
lunduğu totemi tanır. Babaerkil aile
tektanrıcı dinlerde de geçerli ol­
muştur. Bugün bu aile yerini baba,
ana ve çocuklardan oluşan ve ana
ile babanın aynı ölçüde söz sahibi
olduğu, hatta çocuklarının da ye­
tişkinlikleri ölçüsünde yönetime ka­
tıldıkları modem demokratik aile­
ye bırakmıştır. Tarih boyunca aile,
akrabalık ilişkileri ve eşlerin sayısı
açısından da değişiklikler göster­
miştir. Her ailenin yapısına göre de­
ğişik akrabalık ilişkileri ya da anla­
yışları ortaya çıkmıştır. Morgan bu
konuda şöyle der: “Aile etkin öğe­
dir; o hiçbir zaman dural olmamış­
tır, o alt bir biçimden daha üst biçi­
me geçmiştir, bu da toplumun bir
alt düzeyden daha yüksek bir dü­
zeye doğru gelişmesine bağlı ol­
muştur. Buna karşılık akrabalık dü­
zenleri edilgindir, ailenin zaman akı­
şı içinde gösterdiği ilerlemeleri ak­
rabalık düzenleri ancak uzun ara­
lıklarla gösterirler ve aile kökel bir
dönüşüm geçirirken onlar herhan­
gi bir değişime uğramazlar.” Tarih
boyunca tekeşli ve çokeşli aile bi­
çimleri görülmüştür. Tekeşlilik ve
çokeşlilik bir toplumda büyük öl­
çüde kadın-erkek oranıyla ilişkili­
dir. M ezopotam ya’da süm er uy­
garlığı döneminde tekeşli aile dü­
zeni baskınken, babil ve asur dö­
neminde çokeşliliğe, daha doğrusu
çokkanlılığa geçilmiştir. Tekeşli (fr.
monogame', alm. monogam', ing.
monogamous) aile bir kadının an­
cak bir kocaya, bir erkeğin de an­
cak bir karıya sahip olabildiği aile­
dir. Bir erkeğin birçok karısı varsa,
böylece oluşan aile çokkarılı (fr.
polygame', alm . polygam ', ing.
polygam ous) ailedir. Ç okkocalı

(fr. polyandre', alm. polyandrisch\
ing. polyandrous) ailede bir kadı­
nın birçok kocası vardır. / G. Mar-
cel: “Gerçekten sağlam her aile belli
bir davranış biçimi ortaya koyar,
bu davranış biçimi olmadığı zaman
tüm gizli dayanaklarını zamanla yi­
tirme tehlikesi gösterecektir.” / Ch.
Baudelaire: “Ulusların da aileler gi­
bi kendilerine karşın büyük adam­
ları vardır.” / V. Hugo: “Onuru kal­
madığı zaman aile yoktur.” / G.
Bemanos: “Aileler beni korkutur.”
(Bk. TOPLULUK, TOPLUM)
“ A K A D EM İA ” (yun. söz.) Pla-
ton’un M.Ö. 387’de Atina yakın­
larında bulunan Akademos bahçe­
sinde kurmuş olduğu felsefe oku­
lu. Bu okul önemini M.Ö. 1. yüz­
yıla kadar korudu ve değişik biçim­
ler altında M.S. 529’a kadar sür­
dü. Akademia gerçek etkinliğini ku­
rucusunun ölümüyle (M.Ö. 347)
yitirmişti. Speussippos, Ksenokra-
tes, Krates gibi adlar Platon’un fel­
sefesine pek bir şey katamadılar.
Arkesilaos’la okulun Yeni Akade­
mia diye bilinen ikinci dönemi baş­
ladı. Arkesilaos doğruyu bilmenin
olanaksız olduğunu söyleyerek Pla-
ton’cu anlayışa taban tabana karşıt
bir görüş ortaya koydu. Bugün Aka-
demia’dan gelen “akademi” terimi
bilim ve sanat topluluklarını belir­
tir.
AKATALEPSİA. Bk. KAVRANI-
LAMAZLIK.
ALAN
AKHİLLEUS KAN ITI Yunan fi­
lozofu Elea’lı Zenon’un varlığın bir­
liğini, devinimin olanaksızlığını gös­
termek için ileri sürdüğü kanıtlar­
dan biri. Bu kanıt en hızlının en ya­
vaşa hiçbir zaman ulaşamayacağı­
nı gösterir. Çünkü en hızlı önce en
yavaşın yola çıktığı noktaya ulaş­
malıdır. Ama en yavaş o zamana
kadar belli bir yol alacak, bu böy-
lece sürüp gidecektir. Akhilleus da
kendisinden az önce yola çıkmış
olan kaplumbağaya hiçbir zaman
ulaşamayacaktır. (Bk.ELEA OKU­
LU)
A K SİY O LO Jİ. Bk. DEĞERÖĞ-
RETİSÎ.
AKSİYOM . Bk. BELİT.
AKSİYON. Bk. EYLEM.
A K TİV İTE. Bk. ETKİNLİK.
ALAN (yun. genos\ lat. campus\
fr. champ; alm. Feld\ ing. fıeld).
Nesnelerin belli bir düzende yer­
leştiği ortam. Düz ve açık ortam.
Bazı etkinlikler için belirlenmiş ya
da düzenlenmiş sınırlı ortam. Alan,
belli bir nesnel bütünlük ortaya ko-
yabilen, böylece herhangi bir araş­
tırmanın konusu olabilen bir düşün­
sel etkinlikler ortamıdır. Düşünce
alanı: Zihin etkinliğinin belli bir
düzende kendini ortaya koyuşuyla
belirgin düşünce düzeni. Düşünce­
nin öznel ya da nesnel etkinlikleri
kişinin bilinç yapısına ya da an’lık
ilgisine uygun olarak ya daha çok
ALAY
bölük pörçük, dağınık, düzensiz
olurlar ya da daha çok belli bir bü­
tünlük oluşturacak biçimde düzenli
ve derli toplu olurlar. Birinci du­
rumda düşünce herhangi bir alan
oluşturmaz, böyle bir durumda bi­
lincin anlık etkin nesneleri biri öbü­
ründen kopuk olan apayrı yapılar
oluşturacak biçimde parçalanmış­
tır. İkinci durum da düşünce bir
alan oluşturur. Bu durumda en azın­
dan bir genellemeyi sağlayabilecek
hatta bir bilimsel açıklamayı olası
kılabilecek belli bir tutarlılık sözko-
nusudur. Bilinç alanı: Bilinçdışı ol­
gularına karşıt olarak bilinçte ken­
dini gösteren olgular bilinç alanını
oluştururlar. Bu olgular ya bilinçte
o anda kendilerini göstermektedir­
ler, bunlar bu durumda etkin bi­
linç alanı'm oluştururlar (bir kişi­
nin adını ya da herhangi bir olayı
anımsamamızda olduğu gibi) ya da
bilinçte istemimizle kendilerini gös­
termeye hazır olurlar, bunlar bu du­
rum da da edilgin bilinç alanı'm
oluştururlar (annemizin adını o an
düşünmüyor olmamızda olduğu gi­
bi). [Bk. BİLİNÇ]
ALAY (yun. eironeia; lat. ironia\
fr. ironie', alm. Ironie\ ing. irony).
Söylenilmesi gerekene ters düşeni
söyleyerek karşısındakini bilgi açı­
sından güç durum da bırakm ak.
Alay, tartışm ada karşısındakinin
bilgisizliğini ortaya koyabilmek için
bilgisiz görünmeye dayanır. Bilgi­
sizliği kullanarak bilgiye yönelme
ya da yöneltme yöntemi olan alay
bir hafife alma ya da aşağılama du­
rum undan çok bir sorgulayarak
doğrulara ulaşma tutumunu belirler.
Alay Sokrates’in iki evreli tartışma
yönteminin birinci evresidir. Tar­
tışmalarına alayla başlayan Sokra-
tes gerçekte tartışmacısına yüklen­
miyor, ondaki doğru bilgileri orta­
ya çıkarmaya yönelmeden önce on­
daki yanlış bilgileri giderebilmek için
olumsuzu kullanarak düzenli bir
sorgulama uyguluyordu. Amaç bi­
rinin yanlışını kendine buldurmaktı
ve sorgulama sonunda tartışmacı
bilgisizliğini onaylamak zorunda
kalıyordu. Bilgide güvenin yanlışlı­
ğım baştan benimseyen ve “tek bil­
diğim, hiçbir şey bilmediğimdir” di­
yen Sokrates, alay evresini izleyen
evrede, doğurtma evresinde tartış­
macıyı gene sorularla doğru bilgi­
ye yöneltmeye çalışıyordu. Alayda
yanlış bilgi tepeden tırnağa yıkılı­
yor, doğurtmada bu yıkılanın yeri­
ne doğru bilgi koyuluyordu. Thon-
nard, S okrates’in alayını şöyle
açıklar: “Sokrates önce zihni yan­
lış bilgilerden arındırmaya yönelir,
bunun için konuşmacıyı kendi ken­
disiyle çelişmeye iter. Kendisinin de
bilgisiz olduğunu söylemektedir,
bilgi almak istiyor gibidir, konuş­
macısına açık açık bilmiyorum de­
dirtebilmek için onu güç durumda
bırakır.” / L. Brunschvicg: “Her
şey Sokrates’in kendisiyle ilgili bil­
giden de bir alay konusu çıkarma­
mıza yardımcı olur. Onunla ilgili ola­
rak iyice bildiğimiz tek şey, hiçbir
şey bilmediğimizdir.” / 3. Renard:
“Alay insanlığın utancıdır.” / G.
Sand: “Zihnin konumlan arasında

en az zekice olanı alaydır.” / A.
France: “Alay erdemin neşesi ve
sevincidir.” (Bk. DOĞURTMA,
YÖNTEM)
ALEGORİ. Bk. BİÇİMSİMGE.
ALEKSİ. Bk. OKUMAYİTİMİ.
ALGI (lat. perceptio-, fr. percepti-
on; alm. Perzeption\ ing. percepti-
on). Duyu organları aracılığıyla
nesnelerin sunumuna ulaşmamızı
sağ lay an zih in işlev i. B ireyin
duyumlarını gerçekliğin bilgisine
ulaşma yolunda etkin kılmasıyla
ilgili zihin işlevi. Algı hem felsefe­
nin hem ruhbilimin temel kavram­
ları arasında yer alır, felsefede baş­
lıca araştırma konularından birini
oluşturur. Felsefede algı sorunu
tam anlam ında XVII. yüzyıldan
sonra konu edilmiştir. Descartes’çı
bilgi kuram ında algı zihnin tüm
edimlerine karşılıktır; fikirlerin bil­
gisine ulaşmak algılamakla eşan­
lamlıdır. Buna göre bizde iki çeşit
düşünce vardır: algı ve istem. Al­
gıyı hem bilinçten hem de kendin­
den sonraki süreçten, nesnenin var­
lığını onaylama süreci olan üstal-
g ı’dan ilk ayıran Leibniz olmuştur:
“Bir çokluğu bir birlikte ya da basit
tözde saran ve sunan geçici durum
algı diye adlandırılan şeyden baş­
kası değildir, onu üstalgıdan ve bi­
linçten ayırmak gerekir.” Bu arada
Leibniz karanlık algılar ya da kü­
çük algılar belirlem esiyle bilin­
çaltının tanıtlam asına doğru bir
adım atmıştır. Hamilton, Spencer,
ALGI
Bergson gibi çağdaşlar algıyı dış
gerçekliğin doğrudan doğruya bi­
linci olarak alırlar. Ancak algıyı bi­
linçten de, üstalgıdan da, duyu iz­
lenimleri alma ya da dış dünya nes­
nelerini sezme işlevinden de ayır­
mak gerekir. Nesneler duyularla al­
gılanır, ancak algı duyudan daha
çok bir şeydir. Algı, insanın dış dün­
ya ve iç dünya olgularının bilincine
varmasını sağlamak yolunda zihne
ilk gereçlerini ya da ilk içeriklerini
kazandırır. Bu ilk gereçler ya da ilk
içerikler imge düzeyine yükselme­
ye yani bilinçte bilginin ilk taslakla­
rı olarak belirginleşmeye hazır su­
numlardır. Buna göre onu imgenin
temel gereci olarak görebiliriz. G.
Bachelard şöyle der: “İmgelem her
zaman imgeler oluşturma yetisi ola­
rak düşünülmüştür. Oysa o daha
çok algının sağladığı imgeleri boz­
ma yetisidir, daha çok bizi ilk im­
gelerden kurtarma, imgeleri değiş­
tirme yetisidir.” N. L. Munn algıyı
şöyle belirler: “Algı ayırtetmeyi, ay-
rımlaştırmayı, gözlemlemeyi dü­
şündüren bir süreçtir. Genellikle bu
terim kendi üzerimize ve dünya
üzerine bilincimizin temelinde bu­
lunan azçok karmaşık süreçlerle,
alıcı ve sinirsel süreçlerle ilgili ola­
rak kullanılır.” Demek ki algıyla el­
de edilen veri ham veridir, henüz
düşünceyle ve dolayısıyla dille ilgi­
li değildir. Bu veri ancak bir sonra­
ki süreçten, üstalgı sürecinden ge­
çerek düşünceye ulaşacak ya da
düşünceye dönüşecek ve böylece
dilsel anlatımda bir yeri olacaktır.
Algının düşünce açısından ve dil
ALGICILIK
açısından yetkinleşm em işliğini
fransız romancısı N. Sarraute bize
şöyle duyurur: “Göz açıp kapaya­
na kadar algılananı açıklayabilecek
bir dil henüz bulunamadı.” Algıla­
dığımız şeyin doğruluğuna ya da
algının eşyaya uygunluğuna gelin­
ce, bizim için başka türlü algılama
olasılığı bulunmadığı sürece bu so­
runu ilgi alanımızın dışında tutma­
mız gerekir. M aurice M erleau-
Ponty şöyle der: “Dünyayı doğru
olarak algılayıp algılamadığımızı dü­
şünmek değil, tersine algıladığımız
şeyin dünya olduğunu söylemek
gerekir.” (Bk. BİLİNÇ, DİL, DU­
YU, DUYUM, İSTEM, ÜSTALGI)
A L G IC IL IK (fr. perceptionnis­
me', alm. Perzeptionnismus', ing.
perceptionism). Zihnin algı edimiyle
dış dünyanın doğru bilgisine doğ­
rudan doğruya ulaştığını bildiren
öğreti. Algıcılık bir anlamda sezgi­
ciliktir, bir anlamda gerçekçiliktir.
Sezgiciliktir, çünkü algı zihnin bir
anlık alırlığına karşılıktır. Gerçek­
çiliktir, çünkü bir başka edime ge­
reksinim göstermeden dış dünya
gerçekliğini zihinde görünür sayar.
Bu durumda zihinle gerçeklik ara­
sında herhangi bir aracı yoktur, ikisi
arasında tam bir dolaysızlık vardır.
Algıcılık bilgiyi zihnin çeşitli işlem­
lerinden elde edilmiş sayan görüş­
lerin karşıtıdır. Bilgi edinme işinde
zihnin herhangi bir katılımını ön­
gören görüşler bu katılıma verdik­
leri ağırlık ölçüsünde algıcılığa uzak
düşerler. (Bk. ALGİ, GERÇEKÇİ­
LİK, SEZGİCİLİK)
A L IK L IK (lat. im becillus\ fr.
imbecilite', alm. Geistesschwäche',
ing. imbecility). Kavrama eksikli­
ği. Alıklık zekanın oldukça geri ol­
ması durumudur, zeka geriliğinde
orta bir yer oluşturur, aptallıkla ah­
maklık arasında yer alır. Alıkların
belirgin özelliği yazı dilini anlama­
malarıdır. Konuşmayı belli bir öl­
çüde, yarım cümlelerle de olsa sür­
dürebilen alıklar yazı yazamazlar.
Bir alığın zihin yaşı 2-7 arasında­
dır, bu genişlik alıklığı ikiye ayır­
mamızı gerektirir: eğitilebilir alıklık
ve eğitilemez alıklık. Tüm alıklar
belli bir dikkati gösterebilecek ye­
tenektedirler, ne var ki dikkat kay­
gan ve bozulmaya hazır bir dikkat­
tir. Alıkların bellekleri zengindir ama
işlemediği için hantaldır, buna kar­
şılık düşünceleri zayıftır, ayrıştırma
ve bileştirmeler yapamazlar. Alık­
ların duygusal yaşamları oldukça
karmaşıktır. Yok yere güldükleri,
yok yere ağladıkları görülür. Ken­
dileriyle ilgilenen kişilere tutarsız
davrandıkları çok olur. Bazen bir
kişiye aşırı bağlanırlar, yüzleri ge­
nellikle aşırı anlatımlıdır. Çok za­
man yumuşak başlıdırlar. Saldırgan,
hatta aşırı saldırgan olanları da var­
dır. Bazıları yangın çıkarmaya, kı­
rıp dökmeye eğilimlidir, bazıları ah­
lak düşkünü olur. Kendi başlarına
yaşayamazlar, korunmaları gerekir.
(Bk. AHMAKLIK, APTALLIK)
A L IR L IK (fr. receptivite; alm.
Rezeptivität; ing. receptivity). Bir
dış etkiyi alabilme yatkınlığı. Alır­
lık tam edilginliktir, bu edilginlik

içinde dış dünyadan uyanlar alabil­
me yetisidir. Kant’da alırlık nesne­
lerin uyanlarından deneysel bilgi­
nin ilk gereçleri olan sunumları el­
de etme durumunu karşılar. Kant’a
göre sunumlar alma yetisi (sunum­
larla ilgili alırlık) bir nesneyi sunum­
lar aracılığıyla tanıma yetisinin (kav­
ramların kendiliğindenliği) karşıtı­
dır. Kant şöyle der: “Sunumların
çeşitli öğeleri tümüyle duyulur olan
yani alırlıktan başka bir şey olma­
yan bir sezgide verilmiş olabilirler;
buna karşılık bu sezginin biçimi su­
numlar alma yetimizde a priori ka­
labilir, gene de bu biçim öznenin
etkilenme biçiminden başka bir şey
değildir.” (Bk. SUNUM)
A L IŞK A N L IK (lat. habitudo\ fr.
habitude; alm. Gewohnheit; ing.
habit). Yinelenen edimlerle belli bir
yatkınlık ve belli bir davranış biçi­
mi kazanma durumu. Alışkanlık
yavaş yavaş sağladığı uyum kolay­
lıklarıyla insanı dünyayla uyarlı iliş­
kiler içine koyarken onu edilginleş-
me tehlikesiyle karşı karşıya bıra­
kır. “Alışkanlık daha önce yapılan
bir eylemi daha önce yapılmış ol­
duğu için yeniden yapma eğilimi­
dir” diyen Camille Melinand alış­
kanlıkta kolaylık, çabukluk ve gü­
ven olmak üzere üç koşul belirler
ve şöyle der: “Başlangıçta artan bir
kolaylıkla davranılır; önce dikkat
için çaba göstermek gerekir, sonra
buna gerek kalmaz, eylem hiçbir
engele uğramadan gerçekleşir; ken­
di başına yapılır. Aynı zamanda
çabukluk kazanılır. Devinim başta
ALIŞKANLIK
yavaştır, sakınıktır, özenlidir, son­
ra kendiliğindenleşir. Piyanisti dü­
şünelim! Sonunda o güvenli bir bi­
çimde, şaşmaz bir biçimde alışkan­
lık kazanır.” Alışkanlık koyuldukça
sözkonusu eylem istemdışı olma­
ya başlar, artık onu gerçekleştirmek
için istemek gerekmez. “Günay­
dın” diyene hiçbir karar oluşturma
gereği duymadan “günaydın” de­
riz. H enri D elacroix şöyle der:
“Alışkanlık, öncesel düzenekler te­
meli üzerinde, doğa ve yatkınlıklar
temeli üzerinde iş görür. O, yaşa­
mın büyük çıkarlarıyla korunur ve
yönlendirilir. Bu görünüşte meka­
nik ve kör güç, öznenin tüm duy­
gusal ve düşünsel eğilimlerine iş­
ler.” Alışkanlıklann bedensel uyum­
la ilgili olanına biyolojik alışkan­
lık, düşünsel ve duygusal uyumla
ilgili olanına ruhsal alışkanlık di­
yoruz. Bir sarhoşun gece evinin yo­
lunu aramadan bulması biyolojik
alışkanlıkla, bir öğrencinin her ak­
şam eski derslerine göz atmadan
yatağa girmemesi ruhsal alışkan­
lıkla ilgilidir. Özdeş ya da benzer
etkenler, eşit ya da hatta değişik
aralıklarla varlığımızı tuta tuta bizi
belli bir yatkınlığı kazanmaya, belli
bir davranış biçimini edinmeye yö­
neltirler, alışkanlık böylece oluşur.
Alışkanlık, yinelemelerin etkisiyle
belli bir uyum düzeyine ulaşmak ve
orada kalmak demektir. Alışkanlık­
lar oldukları gibi de kalabilirler, yer­
lerini daha gelişmiş alışkanlıklara da
bırakabilirler. Çok kötü yüzen biri­
ne iyi yüzme alışkanlığı kazandırı­
labilir. En kolayı yüzme bilmeyen
ALIŞKI
kişiyi yüzücü olarak yetiştirmek­
tir; alışkanlıkları bırakmak alışkan­
lıklar edinmekten zordur. Ustalaş­
manın temelinde de biyolojik ve
ruhsal alışkanlıklar yatar. Keman
çalışan kişi hep daha yetkin davra­
nışları daha az yetkin davranışların
yerine koymaktadır. Alışkanlıkları
atmanın zorluğu bizi onların yerine
yenilerini koymak zorunda bıraka­
bilir (sigarayı bırakan kişinin badem
şekeri yemesi gibi). Alışkanlıklar
yaşamımızda önemli bir yer tutar.
Aziz Augustinus şöyle der: “Alış­
kanlık ikinci doğadır.” Mark Twa­
in alışkanlıklardan yavaş yavaş kur­
tulmayı önerir: “Bir alışkanlıktan
kurtulmak onu pencereden fırlat­
makla olmaz, onu basamak basa­
mak aşağıya indirmek gerekir.” Wil­
liam James alışkanlığı toplumsal
yaşamın dayanağı sayar: “A lış­
kanlık toplumun en büyük daya­
nağıdır, onun en değerli koruyucu
etkenidir.” Bazıları alışkanlığın da­
ha çok kötü eğilimlerle ilgili oldu­
ğunu benimser. Oscar Wilde şöyle
der: “İnsan en kötü alışkanlıklarını
bile acımadan bırakamaz, belki en
çok acıyarak bıraktıkları en kötü
alışkanlıklarıdır.” (Bk. EĞİTİM)
A L IŞK I (lat. consuetudo'dan es­
ki fr. costume, coustume; fr. cou­
tume; aim. Brauch', ing. custom).
Halkların davranış özellikleri. Birey­
sel kalıp davranışlara alışkanlık, top-
lumsal kalıp davranışlara alışkı di­
yoruz. Alışkılar göreneklerle ve sa-
nat-zanaat ürünleriyle birlikte tarih­
sel boyut içinde geleneği oluşturur­
lar. Alışkılar ve görenekler sözko-
nusu ürünlere katılırlar, onları ko-
şullarlar, bir bakıma onları yaratır­
lar, onları da içine alan gelenekler
bütünü içinde halkların davranış
özelliklerini belirlerler; ülkelerde ya
da bölgelerde, toplumlarda ya da
toplum katlarında görülen davra­
nış özelliklerine karşılık olurlar. Alış­
kılar, toplumsal alışkanlıklar olmak­
la, insanların hep birlikte neden böy­
le yaptıklarını ve neden öyle yap­
madıklarını açıklarlar. Onlar bir an­
lam da halkın duygu ve düşünce
dünyasıyla ilgili doğrulardır. Buna
göre alışkılar araştırması toplum­
sal değerler ayrıştırması olmakla
budunbilimin, budunbilgisinin ve
halkbilimin kökeninde yer alacak­
tır. Alışkı toplumsal kalıp davranış­
ların hem kendisi hem etkin nede­
nidir. O gerçekte her türlü toplum­
sal davranışın ilk belirleyenidir. Yal­
nız yapıtlara, sanat-zanaat ürünle­
rine değil, göreneklere de içeriğini
hatta biçimini kazandırır. David Hu-
me alışkıyı “insan yaşamının en bü­
yük yol göstericisi” sayar. Augus-
tinus’çu Pascal şöyle der: “Alışkı
ikinci bir doğadır, birincisini yıkar.”
Bazı yazarlar alışkılarda alışkanlı­
ğın tehlikelerine benzer tehlikeler
bulurlar. Voltaire şöyle der: “İnsan­
lar masum nedenlerle saçmasapan
alışkılara sahip olurlar.” Ona göre
alışkı insan yaşamının en belirleyi­
ci yanını ortaya koyar: “Alışkı im­
paratorluğu doğa imparatorluğun­
dan daha büyüktür. Görenekleri içi­
ne alır, evrenin alanına çeşitliliği ya­
yar. Doğa onda birliği ortaya ko­

yar. Alışkı her yerde az sayıda de­
ğişmez ilke belirler, buna göre te­
mel her yerde aynıdır ve kültür de­
ğişik m eyvalar verir.” P ascal’ın
çağdaşı Etienne de laBoetie alışkı­
nın tehlikesini çok açık bir özde­
yişle duyurur, “Köleliğin ilk nedeni
alışkıdır” der. Kısacası, alışkı top­
lumsal yaşamın özüdür, ruhbilim-
sel kökenidir, ayrıca kültürün te­
melindeki ilkeler bütünüdür; ya­
şamda etkin otarak vardır, ancak
ağırlığını her an duyurmaz. Alain
şöyle der: “Alışkı ruhu sıkmaz. Ne­
den? Çünkü onay istemez.” Alışkı
kişilerin davranışlarında dışlaşırken
çeşitlilenir ve öznel özellikler kaza­
nır, sanatta da özel özelliklere bü­
rünür. Yaşam biçimlerinin değişme­
siyle alışkı lar dönüşüme uğrarlar ya
da yerlerini başka alışkılara bıraka­
rak dağılırlar. (Bk. GELENEK, GÖ­
RENEK)
ALTAKOYM A (fr. subsomptiorr,
alm. Subsumtion; ing. subsumpti-
on). Bir kavram altında toplama.
Bireyi türe, türü cinse bağlama ya
da özel bir durumu bir yasaya bağ­
lama.
ALTASIRALAM A (fr. subordi-
nation; alm. Unterordnung', ing.
subordination). Türün cinse, bir
kavramın daha geniş kapsamlı bir
kavrama bağlanması.
A LTBİLİNÇ. Bk. BİLİNÇALTI.
A LT IK (fr. subalteme; alm. su-
baltem; ing. subaltem). Konusu ve
AMAÇ
yüklemi aynı olan biri tümel olum­
lu biri tikel olumlu ya da biri tümel
olumsuz biri tikel olumsuz iki öner­
menin karşılıklı durumu. “Tüm ke­
diler etoburdur”. “Bazı kediler eto­
burdur” / “Hiçbir kuş dört ayaklı
değildir”. “Bazı kuşlar dört ayaklı
değildirler”.
A LTK ARŞIT (fr. subcontraire;
alm. subkontrâr; ing. subcontrary).
Konusu ve yüklemi aynı olan biri
tikel olumlu öbürü tikel olumsuz iki
önermenin karşılıklı durumu: “Ba­
zı madenler katıdır”, “Bazı maden­
ler katı değildir”.
ALTYAPI (fr. infrastructure’, alm.
Infrastruktur, ing. infrastructure).
Düşünce etkinliklerini belirleyen
üstyapı alanına karşılık iktisadi et­
kinlikler alanı. Bu kavram özellikle
Marx’çı düşünceyle ilgilidir ve üre­
tim ilişkilerinin bütününü kapsar.
Üstyapı ve altyapı biri maddesel
dünyanın yansısı öbürü onunla il­
gili etkinliklerin tümü olmakla in­
san yaşamının iki ayrı yüzünü oluş­
turur. İktisadi olaylar yaşamı belir­
leyen olaylar olarak değerlendirilir­
ken düşünce dünyası yaşamı dö­
nüştürebilen bir güç olarak düşü­
nülür. Buna göre her iki alan bir
bütünün iki ayrı görünümü olmak­
la ortak bir etkileşim alanı oluştu­
rur. (Bk. ÜSTYAPI)
A M AÇ (fr. but", alm. Ziel\ ing.
target). Ulaşmak üzere öngörül­
müş olan. Goethe şöyle der: “Bir
gün bizi bir amaca ulaştıracak olan
AMNEZİ
adımlar atmak yetmez, her adım ay­
nı zamanda bizi ileriye yönelten bir
amaç olmalıdır.” İnsan her durum­
da am açlan olan bir varlık olarak
düşünülür; onun dünüyle ve bugü­
nüyle koşullanmış bir yarım var­
dır. O bu amaçlara ulaşmak için her
zaman bir takım araçlar kullanacak­
tır. Amaçların insana yaraşır oluşu
araçların niteliğiyle belirgindir; yük­
sek amaçlara kötü araçlarla ulaşa­
nlayız. Önemli olan amacın araç­
larla, araçların amaçla uyumlu ol­
masıdır. Charles de Gaulle şöyle
der: “Am açla araçlar arasındaki
uyum bozuldu mu dehanın bileşim­
leri boş olur.” İnsan amaçlarını ger­
çekleştirirken tüm maddi ve ma­
nevi güçlerini ortaya koyar ve amaç
genelde yaşamın anlamı durumu­
na gelir. Amaç sorununu ruhsal dü­
zeyde en geniş çerçevede Adler in­
celedi. İnsanın bilgisi adlı kitabın­
da Adler uyum sorununun sıkı sı­
kıya bir amaca yönelmeyle belir­
gin olduğunu savundu. Ona göre
amaçsız bir ruhsal yaşam sözko-
nusu değildi: “İnsan ruhunun ya­
şamı bir amaçla belirlenmiştir. Hiç­
bir insan önündeki bir amaçla be­
lirlenmedikçe, koşullanmadıkça, sı­
nırlanmadıkça, yönlendirilmedikçe
düşünemez, sezemez, isteyemez,
hatta düşleyemez.” Demek ki her
insanın zorunlu olarak bir amacı
vardır. Bir insanın eylemlerini ya da
kim olduğunu kavrayabilmek için
onun amacını ortaya koyabilmek
gerekir. “Örneğin bir dolaba tırma­
nan bir çocuk gördüğümüzde bu
çabanın nedenini anlayamayız. Do­
labın üstüne bir bebek konulmuş
olduğunu anladığımız anda eylemin
amacı belirlenmiş olur, böylesi bir
devinim açıklık kazanır. Genel ola­
rak amacı anlaşıldığında bir insanı
anlamak çok kolaydır” (Herta Org-
ler). Buna göre her insan bir ama­
ca yönelerek aşağıdan yukarıya
doğru atılımlar yapar, A dler’in de­
yişiyle “alt düzeydeki bir durum­
dan üst düzeydeki bir duruma ge­
çer”. İnsan eyleminin amaçlarını in­
celemeye yönelen araştırma yön­
temi amaçsalyöntem, insan eylem­
lerinin nedenlerini ortaya koymaya
yarayan araştırma yöntemi de ne­
densel yöntem diye adlandırılır. (Bk.
EREK)
AM NEZİ. Bk. BELLEKYİTİMİ.
AM PİRİZM . Bk. DENEYCİLİK.
AN (yun. nyn\ lat. instantia; fr.
instant, moment', alm. Augenblick,
Moment', ing. instant, moment). En
kısa süre. An boyutsuz bir belirle­
nimde kendini duyurur, buna göre
uzunluğu olmayan bir parça, hatta
bir nokta olarak, bölünmez bir bü­
tün olarak sezilir.An, zamanın en
küçük parçası olarak düşünülebilir.
(BkZAMAN)
ANA ERK İL. Bk. AİLE.
ANALİZ. Bk. AYRIŞTIRMA.
A N A LO Jİ. Bk. BENZEŞİM.
ANARŞİ. Bk. KARGAŞA.

ANI (fr. souvenir; alm. Erinne-
rtmg', ing. remembrence). Bellekte
b ir yaşam d e n e y in d e n kalan
izlenim. Bellekte saklanılan izlenim­
ler, imgeler, fikirler. Geçmiş deney­
lerden bizde kalan ve zihinde yeni­
den kendini gösteren ya da göste­
rebilecek her şey anıdır. Herhangi
bir anının bilinç alanına çıkması çok
zaman bir çağrıştırıcı etkiyle olur:
karşıdan gelen kırmızı pantalonlu
çocuk bana yeğenimi anımsatır. Bu
da bize anının bağımsız bir olgu
değil şim di’nin koşullarına göre
hep yeniden kurulan bir bilinç öğesi
olduğunu gösterir. Bu yüzden anılar
hiç de güvenilir nesneler değillerdir,
onlar bilinç koşullarım ıza göre
sürekli değişim gösterirler. Berg­
son felsefesinde arı anı (fr. sou­
venir pur) bilinç dışında süren geç­
miştir. Bergson şöyle der: “İmge­
de etkinleşmiş anı arı anıdan derin­
den derine ayrılır.” / Euripides:
“Geçmiş sıkıntıların anısı güzeldir.”
/ Saint-Marc Girardin: “Halklar da
tek tek kişiler gibi tutkularıyla,
anılarıyla, aynı zamanda çıkarlarıyla
devinime geçerler.” / Victor Hugo:
“Gölgede uyuyan sensin, ey kutsal
anı!” “Pişmanlıklara komşu, anı
gibi.” / Charles de Montalambert:
“ Ş im dinin bilinci utanç verici
o ld u ğ u zam an g eçm işin anısı
yalnızca tedirginlik verir.” (Bk.
BELLEK)
ANIM SAM A (yun. anamnesis',
lat. reminiscentia; fr. réminiscen­
ce', alm. Anamnese', ing. reminis-
cense). Anıların zihinde kendini
ANLAMBİLİM
göstermesi. Anımsama Platon’cu
bilgi kuramının temel kavramların-
dandır. Platon’a göre bizim ortaya
koyduğumuz doğru bilgiler eski bil­
gilerimizin ya da doğuştan bilgile­
rim izin anım sanm asına dayanır.
Düşünülür dünyada gerçek gerçek­
liklerin, İdea’larm bilgisine ulaşan
ruh, bu dünyada yani duyulur dün­
yada bir bedene girdikten sonra
sözkonusu öncesel bilgilerini anım­
sar ya da anımsayarak dışlaştırır.
Bu arada duyulur dünyanın bu
İdea’lara göre kurulmuş nesneleri
de bir ölçüde anımsatıcı bir etkinli­
ğe sahiptir. (Bk. ÜLKÜCÜLÜK)
ANİM İZM . Bk. CANLICILIK.
A N LA M BİLİM (fr. sémantique;
alm. Sem antik; ing. semantics).
Dilbilimin sözcük anlamlarıyla ilgi­
li bölümü. Anlambilim özellikle söz­
cüklerin çeşitli anlamlar kazanışıy­
la ilgili tarihsel araştırmadır. Anlam­
bilim biçimsel araştırmaya yönel­
mez, ses düzenini de araştırmaz,
yalnızca anlamı ve anlamın tarihsel
gelişimini ele alır. Anlam bilim i
1883’de kuran M. Bréal onu bir
anlamlar araştırması olarak düşün­
müştür, sözcüğün tarihsel boyut
içinde oluşmuş değişik anlamları­
nın kanşlaştınlmasıyla ilgili bir araş­
tırm a olarak belirlem iştir. Daha
sonra Ferdinand de Saussure bu
bilimi eşzamanlı anlambilim ve ay-
nzamanlı anlambilim olmak üze­
re ikiye ayırmış, birinciye bir dizge
ya da bir yapı içinde bir sözcüğün
anlamım araştırma işini yüklerken,
 ANLATIM
İkinciye bir sözcüğün tarihsel an­
lamlarını evrim çizgisi boyunca in­
celeme yükümlülüğünü vermiştir.
Yapısalcı anlambilim, eşzamanlı an-
lambilim kavrayışından doğmuştur.
(Bk. DİL, DİLBİLİM)
ANLATIM (lat. expressio\ fr. exp­
ression; aim. Ausdruck', ing. expres­
sion). Düşünceleri ve duyguları
sözle ya da davranışla dışa vurma
eylemi ve bu eylemle ilgili kişisel
özellikler toplamı. Anlatım, düşün­
celeri ve duygulan başklarma ulaş­
tırma aracıdır. Buna göre genel ola­
rak bir kişinin, özel olarak bir sanat
yapıtının dışlaştırma biçimlerini kar­
şılar. Hegel anlatım konusunu Ru­
hun olgubilimi'nde geniş olarak ele
alır. Anlatım, bedenin ortaya koy­
duğu işaretlerle gerçekleşir. İşaret
bir içsel özelliği ya da içsel etkinliği
dışlaştıran şeydir. Anlatım bedende
ya da organda dışlaşır. Hegel dışla
için ilişkisini ele alırken şöyle der:
“Yalnızca organ olarak bu dış içi gö­
rünür kılar ve ondan başkası için
bir varlık yaratır, çünkü organda
kendini gösteren iç tam anlamında
etkinliktir.” Hegel’e göre “Dil ve iş
bireyin artık kendini kendinde ko­
ruyamadığı ve kendine kendinde sa­
hip olamadığı dışlaşmalardır.” Buna
göre organ içle dış arasında bir orta
terim gibi düşünülebilir. Birey ken­
dini iki biçimde dışa açar. Biri bede­
niyle, öbürü yazgısıyla yani dünya­
da yapıp ettikleriyle yani yapıtlany-
la. “Aynı zamanda içe dönmüş olan
bu orta terim dışlaşma olarak belir­
24 lendiğine göre, onun varlığı işlemin
doğrudan doğruya organıyla sınır­
lanmış değildir; bu orta terim aynı
zamanda yüzün ve genel görünü­
mün devinimidir, biçimidir, doğru­
dan doğruya etkinlik ortaya koyma­
yan devinim ve biçimidir.” Hegel iç’i
görünür olan görünmez diye tanım­
lar. (Bk. DİL, DİLBİLİM, SANAT)
ANLAYIŞ (fr. m entalité; alm.
Mentalität, Geistesrichtung', ing.
mentality). Bir bireyin düşüncele­
rini ve davranışlarını belirleyen
inanç öğeleri toplamı. Bireyin orta­
ya koyduğu düşünceler ve davra­
nışlar, kaynağı elbette toplumda
olan bir takım inançlarla, görüşlerle
ya da önyargılarla koşullanmıştır.
Bu yüzden anlayışlar bireysel özel­
likler gösterseler de gerçekte toplu­
mun, hatta toplumda bir kesimin,
örneğin bir sınıfın ya da bir meslek
topluluğunun özelliklerini yansıtır­
lar. Yalnız bireylerin değil, topluluk­
ların da anlayışından sözedilebilir.
İlkel in san ın a n la y ışı uygar
insanınkinden oldukça ayrıdır.
İlkellerde bizim düşüncemize temel
olan özdeşlik ilkesi yoktur. Lucien
Lévy-Bruhl bu konuda şunları
sö y ler: “ İlk el a n la y ışın o rtak
sunumlarında, bizim için anlaşılır
olm ayan bir biçim de nesneler,
varlıklar, olgular hem kendileri hem
k e n d ile rin d e n b aşk a b ir şey
olabilirler.” (Bk. İNANÇ, KAVRA­
YIŞ)
A N LIK (fr. entendement, intel­
lect', alm. Verstand, Intellekt', ing.
understanding, intellect). Anlama

yetisi. Skolastik felsefenin intel-
lectus terimiyle karşıladığı bu kav­
ram modem felsefede ayrı dillerde
ayrı karşılıklar bulmuştur. Leibniz
şöyle der: “Anlık, Latinlerin irıtel-
lectus dediği şeye karşılıktır.” Aris-
toteles’de örtülü olarak, onun bilgi
kuramını temel alan skolastik dü­
şüncede açık olarak etkin anlık
(lat. intellectus agens) ve edilgin
anlık (lat. intellectus patiens) ay­
rımı vardır. Edilgin anlık zihnin alı­
cı yanını, duyu verileri alabilme gü­
cünü karşılarken, etkin anlık zih­
nin bu somut deneysel verilere gö­
re fikirler oluşturabilme gücünü
karşılar. Etkin anlık duyumdan ge­
len imgeleri ayrıştırır, fikirler oluş­
turur, türleri belirler. Abelardus an­
lıkla ilgili araştırmayı, anlığımızda
yansıdığı biçim inde evrenseller
araştırması olarak anlar. Descartes
için anlık, isteme karşıt olarak, ge­
nel sunumların alanıdır, duyulara
karşıt olarak da genel fikirler orta­
ya koymak ve bu fikirler üzerine
usavurm alar yapmakla sınırlıdır.
“Tüm düşünce biçimlerimiz iki ge­
nel biçime götürülebilir, bunlardan
biri anlıkla kavramaya, öbürü is­
temle belirlemeye dayanır.” Buna
göre anlık fikirlere yönelir, fikirler
sınırlı olduğuna göre onun işi de
sınırlıdır. Anlık, fikirleri aydınlık ola­
rak belirlemekle yükümlüdür. Oy­
sa istem sonsuzdur. “Bende çok bü­
yük olduğunu gördüğüm, ondan
daha geniş ve daha uzamlı hiçbir
şeyin fikrini kavramadığım istem
var yalnızca; öyle ki Tanrı’nın im­
gesini ve benzerliğini taşıdığımı ba­
ANLIK
na tanıtan özellik odur.” Buna göre
Descartes’da anlık anlama yetisi­
ni, istemse yargıda bulunma yeti­
sini karşılar. Bizi eyleme yönelten
istemimizdir. Spinoza’da anlık doğ­
ru kavrama yetisi olarak belirlenir,
tartışma yetisi olan ustan ayrı ele
alınır. Malebranche’da anlık edil-
gindir, zihnin çeşitli fikirleri alma­
sıyla ilgilidir. Malebranche şöyle
der: “İnsan zihni maddesel ya da
uzamlı olmadığından doğal olarak
basit, bölünemez, herhangi parça­
ların birleşmesiyle oluşmuş olma­
yan bir tözdür; bununla birlikte on­
da anlık ve istem diye iki yeti ayır­
mak alışkanlık olmuştur. (...) Mad­
de ya da uzam kendinde iki özelliği
ya da iki yetiyi barındırır. Birinci
yeti değişik biçimler alma yetisidir,
İkincisi devinme yetisidir. Bunun gi­
bi insan zihni de iki yetiyi barındı­
rır; birincisi anlıktır, birçok fikir’i
almayetisidiryani birçok şeyi edin­
me yetisidir; İkincisi istemdir, bir­
çok eğilimi alma yetisidir ya da de­
ğişik şeyler isteme yetisidir.” Ger­
çekçilikte uç noktaya ulaşan Loc-
ke için “anlıkta daha önce duyum­
larda bulunmayan hiçbir şey yok­
tur”. Leibniz de anlığı kavrama ye­
tisi olarak anlar: “Kavramagücü bi­
zim anlık diye adlandırdığımız şey­
dir. önce fikirlerin algısı, sonra işa­
retlerin anlamlarının algısı, daha
sonra da fikirlerimizden bazıları ara­
sında bulunan uyarlılıkların ve uyar­
sızlıkların algısı vardır.” Kant’da an­
lık bir yargılama yetisi olarak alır­
lıkla yani duyarlılıkla karşıtlaşır.
“Anlık genel anlamda bilgiler yeti­
ANSİKLOPEDİ
sidir” der Kant. Ona göre anlık de­
neyin verilerini kategoriler aracılı­
ğıyla bilgiye dönüştürür: 1. “Tüm
anlığın bilgisi, en azından insan an­
lığının bilgisi kavramlara dayalı bir
bilgidir, sezgisel bilgi değil gidimli
bilgidir.” 2. “Anlığın tüm edimleri­
ni yargılara indirgeyebildiğimize
göre, anlık genel olarak bir yargı­
lama yetisi diye düşünülebilir.” 3.
“Sezgi duyularla ilgilidir. Düşün­
mek sunumları bilinçle birleştirmek­
tir. (...) Sunumların bir bilinçte bir­
leştirilmesi yargıdır. Öyleyse dü­
şünmek yargılamaktır.” Schopen­
hauer sezgisel sunumları yeter ne­
den ilkesine bağlı olarak birleştir­
me yükümlülüğünü anlığa verir, bu­
na karşılık usu soyut kavramlar
oluşturma, bu kavramları yargılar­
da biraraya getirme yetisi olarak an­
lar. (Bk. DÜŞÜNCE, İZLENİM,
SEZGİ, SUNUM, US, YARGI)
A N S İK L O P E D İ (fr. e n c y c ­
lopédie; alm. Enzyklopädie', ing.
encyclopedia). Bir bilimin, bir sa­
natın, bir bilgi alanının tüm bilgile­
rini bir dizge içinde bir araya geti­
ren yapıt. Yunancada enkyklios pa-
ideia bütünsel öğretim anlamına ge­
lirdi. Sonraları ansiklopedi bütün­
sel bilgiyi belli bir dizge içinde ve­
ren kitapların sıfatı oldu. Fransa’da
1745’de Diderot’nun Descartes’çı
bir anlayışla (ayrıştırıcı ve eleştiri­
ci bakış, yöntemli olma kaygısı) ha­
zırlamaya başladığı Dictionnaire
raisonné des sciences, des arts et
des métiers (Ussal açıdan düzen­
lenmiş bilimler, sanatlar ve meslek­
ler sözlüğü) adlı ünlü yapıt da kı­
saca Ansiklopedi diye anılır. Bu an­
siklopedi İngiliz Chambers’m Cyc-
lopaedia adlı yapıtının fransızcaya
çevrilmesi düşüncesinden doğmuş­
tur. D enis D id e ro t ark ad aşı
d ’A lem bert’in yardımıyla baştan
sona özgün bir yapıt ortaya çıkar­
dı. Devrimci düşüncelerin ustaca
öne çıkarıldığı bu yapıt 1751’den
sonra yayımlanmaya başladı ve ku­
rulu düzenin çeşitli baskılarına uğ­
radı. Bu yapıta emeği geçenler ara­
sında Voltaire, Montesquieu, Ro­
usseau, H e lv é tiu s, C o n d illac ,
d ’Holbach da vardır. Ansiklopedi
bir bakıma tümüyle Diderot’nun ya­
pıtıdır. A n siklo p ed ik bilgi tüm
bilim leri ya da bilgi alanlarını
içermeye yönelik bir bilgilenme
çabası içinde elde edilebilen bilgidir.
Bu tür bir bilgi b ilin ç te öbür
bilgilerle tutarlı ya da dizgesel bir
bütün oluşturm aksızın bellekte
yalıtık bir biçimde yer alır ve böyle
o lm ak la d ü şü n ce a ç ısın d a n
verimsizliğiyle belirgindir. Başta
Rabelais olm ak üzere rönesans
aydınlan büyük bir bilgi açlığı içinde
ansiklopedik bilgiye yakın oldular.
D aha sonra M ontaigne bilgide
niceliğin değil niteliğin önem li
olduğunu bildirdi. (Bk. AYDIN-
LANMACILIK)
ANTİNOM İ. Bk. ÇATIŞKI.
A N TR O PO M O R FİZM . Bk. İN-
SANBİÇİMCİLİK.
A PA Ç IK LIK ( lat. evidentia; fr.

évidence', alm. Evidenz; ing. evi-
dence). Bir doğrunun zihinde bir
anda görünmesi. Apaçıklık bir fik­
rin zihinde tam belirgin bir biçim­
de, doğruluğu tartışılmayacak bir
biçim de kendini gösterm esidir.
Apaçık doğrular anlatımlarını apa­
çık önermelerde bulurlar. Apaçık­
lık sözkonusu olduğu yerde gidimli
düşünceden çok sezgisel düşünce­
ye dayanan dolaysız bir aç/nım söz-
konusudur. Bu dolaysızlık herhan­
gi bir önermenin doğruluğunu tar­
tışmasız onaylamamızı sağlar. An­
cak bizim bir önermeyi apaçık di­
ye belirlememiz yetmez, o önerme­
nin başkalarına da apaçık görün­
mesi gerekir. A lışkanlıkların ve
duyguların etkisiyle her zaman bir
önyargıyı apaçık bir önerme ola­
rak belirleyebiliriz. Sezginin bizi ya­
nıltmasıdır bu da. Apaçıklık fikri ge­
çek anlamda ilk olarak Descartes
felsefesinde anlatımını buldu. Des-
cartes’a göre apaçıklık bir fikrin
doğruluğunun ölçütü ya da kanıtı­
dır. Leibniz’e göre apaçıklık daha
çok fikirler arasındaki ilişkilerin ni­
teliğiyle ilgili oldu. Buffon şöyle der:
“Soyut bilimlerde tanımdan tanıma
geçilir, somut bilimlerde gözlemden
gözleme geçilir. Birincilerde apaçık­
lığa, İkincilerde kesinliğe ulaşırız.”
(Bk. AÇIK, SEÇİK)
“ A P O S T E R İO R İ” Bk. SON­
SAL.
“A P R İO R İ” Bk. ÖNSEL.
A P T A L L IK (fr. idiotie', alm.
ARACILIK
Blödsinnigkeit', ing. idiocy). Zeka
geriliğinin en ileri derecesi. Aptal­
ların zihin yaşı 3 dolaylarındadır.
Aptallar ya hiç konuşmazlar ya da
çok ilkel bir biçimde bazı şeyler söy­
lerler. Sık sık yüzlerini buruşturur­
lar, kendilerini koruyamazlar, ken­
dilerine bakamazlar, bu yüzden sü­
rekli bakım ve gözetim gerektirir­
ler. Aptallık ciddi bedensel eksik­
liklerden kaynaklanır. Boy kısalığı,
kafatası biçimsizliği belirgindir. Yüz
genellikle bakışımsızdır, hayvani bir
görünüm ortaya koyar. Gözlerde,
kulaklarda, dişlerde anormallikler
görülür. Aptallar devinim zorluğu
çekerler, yarı açık ağızlarından sal­
ya akıtırlar, çok zaman çatal bıçak
tutmayı beceremezler, yemek yer­
ken ortalığı kirletirler, utanma duy­
gusu duymazlar ve mastürbasyon
tutkusu gösterirler, zaman zaman
karşı cinsten kişilere saldırırlar. Ge­
ne de onları bir ölçüde düzene ve
temizliğe alıştırmak olasıdır. (Bk.
AHMAKLIK, ALIKLIK)
A R A C IL IK (lat. mediatio', fr.
médiation', alm. Vermittlung-, ing.
m édiation). İki terim arasında
uyum sağlama ya da ilişki kurma
durumu. Aracılık genel olarak bir
olgunun iki olgu arasında yer alma­
sı ve bir dönüşümde geçiş evresini
oluşturmasıdır. Aracılık kavramı
Hegel’ci felsefede savla bileşim ara­
sında yer alan ara evreyi, karşısavı
belirler. H e g el’e göre aracılık
özneyle nesne, sonluyla sonsuz, za­
manla ölümsüzlük arasındaki iliş­
kidir. Hegel şöyle der: “Aracılık ken-
 ARAÇÇILIK
di için olan ben’in bir anıdır, tam
tamına olumsuzlamadır.” M arx’çi
felsefede aracılık bir etkin-lik ya da
oluşum anlamı kazanır, buna göre
örneğin insanla dünya arasında ara­
cılık emekle sağlanmaktadır. (Bk.
BİLEŞİM, KARŞISAV, SAV)
A R A Ç Ç IL IK (fr. instrumentalis­
m e; alm. Instrumentalismus\ ing.
instrumentalisme). Amerikalı prag­
macı John Dewey’nin her kuramı
eylem ve deney için bir araç sayan
ö ğ re tisi. D e w e y ’e göre insan
düşüncesi etkindir, dünyada yara­
tıcı bir rol oynar. Her bilgi gelece­
ğe dönük bir bakış açısıdır. Tüm
kuramlar ancak eylem için önemli­
dir ve ancak eylemde geçerli olu­
şuyla değer kazanır. Bu düşünce­
de her zaman “bu yararlı mıdır?”
ya da “bunun yararı nedir?” soru­
su sorulacaktır. Araççıl ık bir tür de­
neyciliktir. (Bk. DENEYCİLİK,
PRAGMACILIK)
A R A N E D EN C İL İK (fr. Nocca-
sionalisme', alm. Okkasionalismus;
ing. occasionalism). Dünyada ger­
çek nedenlerin değil de gerçek ne­
denlere bağlı ikincil nedenlerin et­
kin olduğunu öne süren öğreti. Kö­
kü skolastiğe dayanan araneden
kavramı kendisi gerçek neden ol­
mamakla birlikte gerçek nedenin et­
kisiyle herhangi bir olayın gerçek­
leşmesini sağlayan nedeni karşılar.
Aranedencilik dünyada yalnızca
aranedenlerin bulunduğunu, gerçek
nedenlerin ya da etkin nedenlerin
28 bulunmadığını ileri sürer. Araneden-
ciliğin başlıca savunucusu Nicolas
de M alebranche’dır. B una göre
Tanrı tek gerçek nedendir. Tan­
rı’dan başka etkin neden yoktur.
“Tüm yaratıklar Tanrı’ya dolaysız
bir bağla bağlanmışlardır.” Nesne­
ler ya da yaratıklar dünyasında yal­
nızca aranedenler vardır. Her şe­
yin, bu arada eylemlerimizin nede­
ni olan Tanrı herbiri bir araneden
başka bir şey olmayan doğal ne­
denlerle kendi gücünü açmlamak-
tadır. Demek ki dünyanın gerçekli­
ği Tanrı’da içerilmiştir, insan her
şeyin bilgisine Tanrı’da ulaşabilir.
Malebranche şöyle der: “Yaratılmış
varlıkların fikirleri olmasaydı, Tanrı
hiçbir şeyi yaratamayacaktı. Öyley­
se fikirler Tanrı ’dadır.” “Tek bir et­
kin neden vardır, çünkü tek bir Tan­
rı vardır, tüm doğal nedenler ger­
çek olmayan nedenlerdir, onlar yal­
nızca aranedenlerdir, doğayı yara­
tanın şu ya da bu raslantıda şöyle
ya da böyle davranmasını belirler.”
(Bk. NEDEN, TANRI)
A RDIL (fr. conséquent; aim. Kon­
sequent', ing. consequent). Neden­
sel açıklamalarda ikinci öge, nede­
ne bağlı olan sonuç. İki önermeli
mantıksal çıkarımda ikinci öner­
me, önceli izleyen sonuç önermesi.
(Bk. ÖNCEL)
A R I (lat. purus; fr. pur; aim. rein\
ing. pure). Katışıksız olan. Kendin­
de yabancı bir şey barındırmayan.
Arı, felsefede değişik anlamlarda
kullanılmıştır. Descartes’da duyu­
larla ilgili olmayan bilgi arı bilgiydi.

Kant, deneyle ilgisi bulunmayanı,
a priori’yle eşanlamlı olarak, arı
ya da salt diye belirledi. Kant şöyle
der: “İçinde duyumlarla ilgili her­
hangi bir şey bulunmayan tüm su­
numları aşkın anlamda arı diye ad­
landırıyorum.” Art sanat: Estetik
kaygılardan giderek yalnızca biçim­
sel uyum a, biçim sel yetkinliğe
önem veren, içeriği ikinci planda
önemseyen sanat anlayışı. (Bk. US,
USÇULUK)
ARINM A (yun. katharsis\ fr. cat-
harsis; alm. Katharsis', ing. kathar-
sis). Ruhun tutkularından arınma­
sı. Aristoteles’de, sanat yoluyla in­
sanda acıma ve korku duyguları
uyandırarak ruhu tutkulardan te­
mizleme yöntemi. Ruhbilimde, bas-
tınlmışlığıyla ruhsal karışıklıklara
yol açan anıları ve fikirleri bilinçte
yeniden canlandırmaya, böylece
onların kötü etkilerini silmeye da­
yanan ruhsa) ayrıştırma yöntemi.
A rındırm a yöntem ini 1880’den
sonra Breuer ve Freud uyguladı.
Bu uygulamalarda Freud ruhsal ay­
rıştırma ya da ruhayrıştırması yön­
teminin temellerini atmış oldu. (Bk.
ESTETİK, RUHAYRIŞTIRMASI)
A R T IK D E Ğ E R (fr. plus-value;
alm. Mehrwert; ing. surplus value).
Üretilen malların değeriyle üretim
için ödenilen işgücü değeri arasın­
daki fark. A rtıkdeğer, özellikle
M arx’çı felsefeyle ilgili bir terim­
dir. Değer kavramıyla işgücü kav­
ramını birleştiren Marx işgücünü
bir meta sayarken işçi sınıfını tüm
ARTIKDEĞER
değerleri yaratan sınıf olarak belir­
ler. Ona göre değer sermayeci top­
lumda işgücü niteliğinin artmasın­
dan başka bir şey değildir. İşçi üret­
tiği değere sahip olamaz. Buna sa­
hip olanlar hammaddeye, paraya,
araç ve makinalara sahip olanlar­
dır, işçinin işgücünü satın alabilen­
lerdir. İşgücü kendi bedelinden da­
ha çok değer üretir, çünkü işgücü
gerçekleştiği zamandan daha uzun
süre kullanılır. Bunu M arx’in ver­
diği bir örneğe göre şöyle açıkla­
yabiliriz: Bir işçi, işgücünü sağla­
mak için günde altı saatte üç şilin-
lik iş çıkarabiliyorsa, sağladığı iş-
gücüyle günde on iki saat da çalı­
şabilir. Bu ikinci altı saat artıkiştir
ve artıkdeğere karşılıktır. “İplik iş­
çisi günde altı saatlik çalışmayla pa­
muğa kendi ücretinin tam karşılığı
olan üç şilinlik bir değer ekliyorsa,
bundan böyle pamuğa on iki ^aatte
altı şilinlik bir değer ekleyecektir.”
Artıkdeğerin oluşması demek, iş­
çinin ürettiği şeylerden pek az pay
alması, büyük payı sermayeciye ve
onun yardımcısı olan toprak sahi­
bine bırakması demektir. Yeni bu­
luşlar üretimin artırılması için ko­
laylıklar sağlarken üründen işçiye
düşen pay pek artmadığı gibi çe­
şitli koşullarda azalabilir de. Artık-
değer oluşmasıyla zenginlik bir ke­
simin elinde toplanmakta, tüketile-
meyecek kadar çok ürün birikir­
ken kitleler daha da yoksullaşmak­
tadır. Bu da işçinin yaşamını saç­
ma ve değersiz kılmakta, işçiyi ya­
bancılaşm aya itm ektedir. (Bk.
SERMAYE, YABANCILAŞMA)
ARZU
ARZU (fr. désir, alm. Begehrung,
Begehren; ing. désiré). Herhangi bir
şeyi elde etme isteği. Arzu gerçek
ya da düşsel bir amaca yönelimdir.
Bu yönelim bilinçli bir yönelim ol­
duğu gibi kendiliğinden bir yönelim
de olabilir. Eğilimlerden beslenen
arzu çok zaman istemle karşıtlaşır,
bundan ötürü özgürlükle çelişen bir
güç olarak düşünülür. Flaubert’in
Madam Bovary’yle ilgili şu cümle­
si arzuların özgürlüğü nereye ka­
dar kısıtlayabildiğim gösterir: “Hüc­
resinde dönüp duran mahkum gibi
arzularında dönüp duruyordu.” Ar­
zuların karşılanması her zaman tam
bir doyum yaratmadığından ya da
yeni arzuları kışkırttığından arzu
çok zaman bir aşırılık kaynağı ola­
rak düşünülür ve arzunun aşırı bi­
çimleri ahlak açısından mahkum
edilir. Arzular karşılandıklarında bir
boşluk duygusu yaratırlar. G. Thi-
bon şöyle der: “Arzularımızın kar­
şılanması onların boş olduğunu or­
taya çıkarır.” O. Wilde’m görüşü
biraz daha katıdır: “Yaşamda iki tra­
jedi vardır, biri arzuları karşılama­
makla, öbürü de karşılamakla ilgi­
lidir.” Rousseau arzuları güçsüzlü­
ğün kaynağı olarak görür: “İnsa­
nın güçsüzlüğü nereden geliyor?
Gücüyle arzuları arasındaki eşitsiz­
likten. Bizi güçsüz kılan tutkuları­
m ızda, çünkü onları karşılayabil­
mek için doğanın bize verdiğinden
daha büyük bir güç gerekirdi.” /
C. Mélinand: “Duygusal yaşamın
incelenmesi doğal olarak arzunun
incelenmesiyle başlar. Çünkü tüm
heyecanlar ve tüm duygular arzu­
nun tarihinin bölümlerinden başka
bir şey değildir. Arzu diyoruz, eği­
lim ya da yönelim demiyoruz. Eği­
lim sözcüğü bulanık bir sözcüktür
ve çok zaman boştur”. “Bir arzu
duyduğumuzda apaçık bir biçimde
iki durum kendini gösterir; ya arzu
gerçek bir eyleme dönüşür, bunun
için engelin kaldırılm ış olm ası
yeterlidir. O zam an deyim y e­
rindeyse arzunun tarihi bitmiştir;
bundan eylem, haz, çeşitli sevinçli
heyecanlar, belki de bir tutku do­
ğar. Ya da arzu gerçekleşemez, en­
gel varlığını sürdürür. O zaman ar­
zu giderilmiş olmaz, bastırılmış
olur.” / G. Bachelard: “İnsan ge­
reksinimin bir yaratısı değil arzu­
nun bir yaratısıdır.” / S. Dali: “Ru­
hun kültürü arzunun kültürüyle öz­
deşleşecek.” / M. Proust: “Arzu
her şeyi çiçeklendirir, elde ediş her
şeyi soldurur.” / J. Bertaut: “Elde
edilmiş iyilik iyilik değildir - Umut
öldü mü arzu da ölüverir.” / A.
Chénier: “En büyük arzular en bü­
yük güçlerden doğar.” / J. Miche-
let: “Tanrı’nın arzularımıza koydu­
ğu sınırdan sıkıntı duyuyorum. Her
kapının önünde durduruluyoruz,
eşikten içeriye adımımızı atmadan.
Her yerde bireysel varoluşların gi-
rilmezliğiyle karşılaşıyoruz. Doku­
nuyoruz ama giremiyoruz.” (Bk.
İSTEM, ÖZGÜRLÜK)
A ŞAĞILIKDUYGUSU (fr. sen­
timent d ’infériorité', alm. Minder­
wertigkeitsgefühl, ing. inferiority
complex). Kendini küçük görme
duygusu. Bu duygu bazen herhan­

gi bir eksiklik (yoksulluk, boy kı­
salığı) ya da sakatlıktan (kekeme­
lik, topallık) gelir, bazen de görü­
nür herhangi bir nedeni yoktur. Me­
lankolide, erken bunamada, çeşitli
ruhsal takılmalarda bu duygu özel­
likle ortaya çıkar. Gerçekte aşağı-
hkduygusu belli bir ölçüde her in­
sanda vardır diye düşünülür. O belli
ölçü aşıldığı zaman hastalıklı görü­
nümler ortaya çıkar. Bu duygunun
ileri biçimlerinde aşırı kötümserlik
ve çekingenlik kendini gösterir, ki­
şi giderek hiçbir sorununu çözemez
ve hiçbir kişiyle sağlıklı ilişki kura­
maz olur, kendine güveni iyice azal­
dığı için bütün iyilikleri raslantılar-
dan bekler. Aşağılıkduygusu zaman
zaman aşırı ve saçma biçimlerde
dengelenir. Aşağılıkduygusu terimi­
ni ilk olarak Adler kullandı ve onun
her insanda bulunduğunu bildirdi.
"İnsan olmak kendini aşağı duy­
maktır” diyen A dler’e göre bu duy­
gunun temelinde çocuğun büyük­
leri karşısında ve insanın doğa kar­
şısında güçsüzlüğü yatıyordu. Bu­
na göre olağan aşağılıkduygusu
gerçekte insanı güçlü kılacak ya da
kılm ası gereken bir duyguydu,
onun sorunlarını çözmesinde ko­
laylıklar sağlayacaktı. Bu duygunun
aşağılık karmaşığı diye adlandırıl­
ması gereken olağandışı biçimleri
kişiyi her zaman engelleyecek ve
güçsüz kılacaktı. Aşağılık karma­
şığı Adler’e göre “Kişinin yaşam
sorunlarını çözmekte yetersiz oldu­
ğuna inanışı”dır ve üç kaynaktan
beslenir: organik yetersizlikten,
şımarıklıktan, özensizlikten. İnsan
AŞAĞILIKDUYGUSU
doğal koşullarda aşağılık duygusu­
nu aşmak için kendine göre top­
lumsal tutumlar alır. Sanat öğreti­
mi yapan okullarda öğrencilerin
yüzde yetmiş beşinde göz bozuk­
luğu saptanmış olması bir organik
yetersizliğin her zaman aşağılık kar­
maşığı oluşturmayacağını, tersine
bir gelişime itki olabileceğini gös­
termektedir. “Birçok şairde ve bir­
çok ressamda göz bozukluğu ol­
duğu gibi büyük müzikçilerde ge­
nellikle işitme duyusu bozuktur”
(H. Orgler). Kişide bir organik ek­
siklik olabilir ya da kişi öyleymiş
gibi bir duyguya kapılabilir: her iki
durumun ruhsal gelişim üzerinde­
ki etkisi aynıdır. Adler çocukları şı-
m artm anın da aşağılıkduygusu
oluşturduğunu gösterdi. Ona göre
insanların çoğu çocuklarını şımar­
tır ama bunun böyle olduğunu dü­
şünmez. Şımartılmış bir çocukta
toplumsallık duygusu gelişmez,
onun yerini bencillik alır. Anne çok
zaman çocuğunu dünyaya alıştır­
mak görevini yerine getirmez, ço­
cuğunu şımartarak kendini ondan
kurtarır, böyle yapmakla onu top-
lumdışı bir duruma getirir. Ailenin
tek çocuğu ya da birinci çocuğu
en çok şımartılır; tüm aile gözlerini
ona dikmiştir. Şımartılan çocuğun
geç yürüdüğü ve geç konuştuğu bi­
linir. Şımartılan kişi hep almaya ça­
lışır ama vermeyi hiç düşünmez,
her zaman ilgi odağı olmak ister.
Bununla birlikte yaşam karşısında­
ki acemiliği onu aşağılıkduygusu-
na iter. Sevilmeyen ya da özensiz
büyütülen ya da yoksunluklar içirt-
AŞIR1ANIMSAMA
de yetiştirilen çocuklarda da bu
duygu hastalıklı bir biçimde gelişe­
cektir. A dler’e göre pek çok kişi
kendisinde aşağılıkduygusu olma­
sından yakınır ve genellikle bundan
ailesini ya da koşullan sorumlu tu­
tar. (Bk. BENCİLLİK, DENGELE­
ME, YÜKSEKLİKDUYGUSU)
A Ş IR IA N IM SA M A (1fr.hyper-
mnesie; alm. Hypermnesie\ing. hy-
permnaesia). Anımsama yetisinin
aşırı güçlenmesi. Aşırıanımsama
anıların, hatta çoktan silinip gitme­
si gereken anıların bellekte tüm
canlılığını koruyarak bilinç alanın­
da kendini göstermesidir. Aşırıa-
nımsamada anılar çok zaman takıntı
yaratıcı ve usandırıcı olurlar. Ma­
nide ve sarada bu tür anımsamaya
sık raslanılır. (Bk.MANİ)
A ŞIR ID U Y A R LILIK (ü.hyper-
esthesie; alm. Hyperästhesie; ing.
hyperaestesia). Duyarlılığın aşırı
artması. Aşınduyarlılık olağan ölçü­
leri çok aşan bir duygusal gerilimle
ve buna bağlı olarak davranışlarda
olağandışı bir etkinlikle kendini gös­
terir. Aşırıduyarlılığın çılgınlık bu­
nalımına dönüştüğü sık görülür.
AŞK (fr. amour\ alm. Liebe', ing.
love). Bir kişiye ya da bir nesneye
tutkuyla yönelme. Aşk sevginin tut­
kulu biçimidir. Filozoflar aşka çe­
şitli yorumlar getirirken aşk çeşit­
leri de belirlemişlerdir: evlat aşkı,
aile aşkı, yurt aşkı, görev aşkı,
meslek aşkı, cinsel aşk vb. Bunlar
arasında sevgi duygusundan belir­
gin biçimde ayrılarak özgülleşen
yalnızca cinsel aşktır. Tüm biçim­
leriyle ve tüm ölçüleriyle cinsel aş­
kı yalnızca aşk diye belirlemek alış­
kanlık olmuştur. Cinsel aşk ya da
yalnızca aşk düşünenlerin olumlu
olumsuz yargılarına uğrarken öbür
aşklardan daha güçlü olduğunu be­
nimsetir. Filozoflar aşkta biri yırtı­
cı ya da yıkıcı (Eros), öbürü seve­
cen ya da yapıcı (Agape) olmak
üzere iki karşıt ilke belirlerler. Her
aşk bu iki ucun dengesinde olumlu
anlamını kazanır, sağlıksız aşk uç­
lardan birinin ağır basmasıyla ken­
dini gösterecektir. Çılgınlıkta az da
olsa bir ussallık, aşkta az da olsa
bir çılgınlık olacaktır. A gape’nin
E ros’a sığınm ası, E ros’un A ga­
pe’ye baskın olması doğal görünür.
Aşk insansallaştırılmış cinselliktir,
bir doğal ortam olduğu kadar bir
kültür ortamıdır. Aşkın kökeninde­
ki duygu eksiksiz adanmışlık duy­
gusudur. Bu adanmışlık ne iyiliktir
ne özveridir, yalnızca kendini kar­
şılıksız bırakıştır. Aşkın dışında mut­
lak adanmışlık yoktur. İnsan yal­
nızca aşkta kendini sürüklenmeye
bırakır. Buna göre aşk sonuçlanna
göre tasarlanamayan, sonuçları göz
önünde tutularak gerçekleştirileme­
yen şeydir. Aşkı göze alanlar bilin­
mez sonuçları da göz önüne almış­
lardır. Öte yandan aşkta aşağılan­
maya kadar varan bir katlanma eği­
limi kendini gösterir. Aşkta her za­
man bir kendini ortadan silme ve
sevgiliyi yüceltme eğilimi vardır.
Aşık kendini küçültür ya da en
azından küçültmeyi göze alır. Buna
göre aşktaki kölelik gönüllü köle­
liktir. Bir kültür ortamı olan aşk an­
cak değerlerle ayakta durabilir, çün­
kü o bir değerler diyalektiği üzeri­
ne kurulmuştur. Buna göre aşk bir
yaratıcılık ortamıdır, yaratma ve ya­
ratılma ortamıdır. Başkasının varlı­
ğı, her şeyden önce de başkasının
bedeni benim için bir kültür nesne­
sidir. “K ültür nesnelerinin ilki,
öbürlerinin ondan ötürü varolduğu
ilk kültür nesnesi bir davranış taşı­
yıcısı olarak başkasının bedenidir”
der Merleau-Ponty. Başkasının be­
deni bir davranışlar yumağı olarak
benim için bir anlamlar bütünüdür.
Aşk bir buluşma alanı olduğu ka­
dar bir başarısızlık alanıdır. Özne-
lerarası arı iletişim yoktur, aşkta da
yoktur. Beden saydam değildir, be­
denin dili de yüzde yüz saydam de­
ğildir. Bu yüzden aşkta Sisyphos’u
düşündüren bir şeyler vardır. Her
ne olursa olsun aşk bir aşma alanı­
dır, çok zaman ölçüleri olmayan öz­
gün bir yaratma alanıdır. Aşkta in­
san insanı yaratır diyebiliriz. Bazı
düşünürler aşkın önemini abartır­
lar. A. de M usset “Aşk her şeydir”
der. Dante aşkın güneşi ve öbür yıl­
dızları devindirdiğini söyler. Bazı­
ları aşkta ölçüsüzlüğü bir kaçınıl­
mazlık olarak görürler. Aziz Augus­
tinus’a göre “Aşkın ölçüsü ölçü­
süz sevmektir”. Bazılarının gözün­
de aşk bir acı kaynağıdır, aşkta her
şey açılıdır ve mutlu aşk olası de­
ğildir. Aşkı önem sem eyenler de
vardır, kimilerine göre aşk işsizle­
rin işidir. Bazıları ona kuşkuyla yö­
nelir. La Rochefoucauld “Aşk bir­
çok sonucuyla ele alındığında dost­
luktan çok kini andırır” der. Bazıla­
rı da onu bir bilinmezlikler alanı ola­
rak değerlendirir. Petrarca bu bi­
linmezliği şöyle dile getirir: “Bu aşk
değilse benim duyduğum nedir?
Aşksa, Tanrı adına, aşk ne olabi­
lir? İyiyse, etkisi neden böyle katı
ve öldürücü? Kötüyse, neden bu
sarsıntılar pek tatlı geliyor?” Bazı­
ları kadın ruhsallığıyla erkek ruh-
sallığının aşkta değişik, hatta kar­
şıt tutumlar ortaya koyacak biçim­
de ayrı yapılarda olduğunu benim­
ser. XII. yüzyılın ikinci yarısında
yazılmış olan bir destan ya da ro­
manda Aucassin ile Nicolette’de şu
satırları okuyoruz: “Erkeğin kadını
sevdiği gibi sevemez kadın erke­
ği. Çünkü kadının aşkı gözünde-
dir, m em esinin ucundadır,ayak
parmağının ucundadır; erkeğin aş­
kı gönlünün en derinlerine dikilmiş­
tir, oradan çıkamaz da.” Bunun ya­
nında aşkı sağlıklı insana yakıştıra-
mayanlar vardır: XIII. yüzyıl şair­
lerinden biri aşkı “düşüncelerin has­
talanması” olarak niteler. Bazıları­
na göre aşk tek yönlüdür, iki kişi­
den biri hep daha az sever. XVI.
yüzyıl fransız şairlerinden A. He-
roöt şöyle der: “Bayanlar, size ke­
sin söylüyorum - Gerçek aşkın kar­
şılıklı olduğu - Ne görülmüş ne de
görülecektir.” Kimileri aşkı tutkuyla
gelen bilinç bulanıklığı gibi düşü­
nürler. Platon “Aşkın gözü kördür”
der. Bir çin atasözü şöyle der: “Aşk
tümüyle gözdür ama hiçbir şey gör­
mez.” Genellikle aşk gizlenemeye­
cek kadar güçlü bir tutku olarak
 AŞKIN
belirlenir, eski bir yunan atasözü de
sarhoşluğun ve aşkın gizlenemeye­
ceğini bildirir. Lope de Vega “Aşık­
ların nabzı gözlerinde atar” der.
Ovidius aynı görüşte değildir. “En
örtülü ateş en sıcak ateştir” diye
düşünür. Bir yunan atasözü de aş­
kın çıplak ama maskeli olduğunu
bildirir. Gizlilik gereklidir, çünkü
“A şk çıp lak laştık ça soğur” (J.
Owen). Kimileri aşkı bir çekişme
alanı olarak görürler, latin şairi Ho-
ratius aşkta savaşın ve barışın kö­
tü olduğunu bildirir. / Stendhal:
“Aşk kendi ürettiği parayı ödeyen
tek tutkudur.” /C . C. Colton: “Aşk
efendisince dövülmeyi başkasınca
sevilmeye yeğ tutan uzanmış bir
köpektir.” / Florian: “Dünya kuru­
lalı beri hiçbir kadın hiçbir erkeği
seni seviyorum dedi diye boğaz­
lam ış değ ild ir.” / A. de Saint-
Exupéry: “Beni sevmenin nedenle­
rini söyleyem eyeceğim . Çünkü
böyle nedenlerin yok. Sevmenin ne­
deni aşktır.” / P. B. Shelley: “Aşk
için, güzellik için, mutluluk için -
Ne ölüm vardır ne değişim .” /
Spinoza: “A şk bir dış nedenin fik­
riyle bir arada bulunan sevinçtir.” /
Lord Byron: “İlk tutkusunda kadın
sevgilisini sever, öbür tutkularında
tek sevdiği aşktır.” / Veıgilius: “Aşk
h er şey in ü ste sin d e n g e lir.” /
Baudelaire: “Ben diyorum ki aşkın
tek ve yüce şehveti kötülük yapma
kesinliğinde yatar. Kadın da erkek
de k ö tü lü k te tüm şeh v e tin
bulunduğunu doğuştan bilirler.” /
M. Duras: “Dünyada hiçbir aşk
34 aşkın yerini tutamaz.” (Bk. AGA-
PE, EROS, KISKANÇLIK)
A ŞKIN (fr. transcendant, alm.
trarıszendent\ ing. transcenderıt).
Belli bir düzeyin üstüne geçen. Aş­
kın, bir yücelik ya da bir üstünlük
durumunu belirler, bunun dışında
olası deneyin düzeyini aşan anla­
mına gelir. Aşkın, her zaman, in­
san gücünü aşan bir şeyleri duyu­
rur. Aşkın bir Tanrı düşünmek, ya­
ratıcı olan, yaratısıyla özdeşleşme­
miş olan, yaratısından ayrı olan bir
Tanrı düşünmektir. Buna göre aş­
kın Tanrı kavrayışı, tektanrıcı din­
lerin temel kavrayışı olarak, hep-
tanrıcılıkta olduğunun tersine, ya­
ratısıyla ilişkili olmakla birlikte ona
karışmamış Tanrı kavrayışıdır. (Bk.
HEPTANRICILIK, İÇKİN, TEK-
TANRICILIK)
A ŞK IN C ILIK (fr. transcenderı-
talisme\ alm. Transzendentalismus;
ing. transcendentalism). Zihinde
deneyi belirleyen öznel biçimlerin
ve kavramların varlığını benimse­
yen öğretilerin tümü. Em erson’un
öncülük ettiği aşkıncılık yandaşlan
tüm deneylerin bizi aşkın alana ulaş­
tırdığım öne sürerler. Buna göre “her
deney, ne kadar küçük olursa ol­
sun, bizi bize evreni açıklayan aş­
kın alana ulaştırabilir”. Emerson bi­
reysel bilinci inançlann ve dogma-
lann, kutsal kitaplann ve kiliselerin
üstünde tutarak, ruhu manevi ya­
pıta sahip en yüce yargı organı ola­
rak belirler. Ona göre Tanrı’yı ve
Doğa’yı geleneklerin gözüyle gör­
mekten kaçınmak, onlarla yüzyü-

ze gelmeye çalışmak doğrudur. Bu­
na göre yaşamın amacı ruhu tüm
tensel ve bencil takıntılarından
k u rtarara k T a n rı’ya yönelm ek
olmalıdır.
A ŞK IN L IK (fr. transcendance;
aim. Transzendenr, ing. transcen­
dence). Aşkın olanın özyapısı. Aş-
kınlık öğretisi, yaratan Tann’yla ya­
ratılmış evren ilişkisini, Leibniz’in
bir benzetişiyle, bir makina icat eden
adamın makinasıyla ilişkisi gibi gö­
rür. Tanrı’yı evrende içkin canlı ve
canlandırıcı bir ilke olarak düşün­
mez. Böylece aşkınlık, bir başka
şeyle özdeşleşme anlamına gelen iç-
kinliğin karşıtı olur. Aşkınlığı sko­
lastikler tüm kategorilerin dışma ya
da üstüne çıkma olarak anlarlar.
Kant aşkınlığı tüm olası deneyin üs­
tüne çıkma olarak görür ve şöyle
belirler: “Uygulaması olası deneyin
sınırlan içinde kalan ilkeleri içkin di­
ye, bu sınırları aşabilenleri de aş­
kın diye adlandınyorum.” Varoluş­
çular aşkınlık kavramına değişik
yorumlar getirdiler. Örneğin Jas­
pers için aşkınlık bilinç düzeyini
aşan M utlak’ı, sınırlılığa, eksiklili-
ğe, göreliliğe karşıt olan şeyi, tüm
biçimlerin dışında olan şeyi anlatır.
Heidegger için aşkınlık öznenin özü­
nü belirler, “öznelliğin temel yapı­
s ıd ır. (Bk. İÇKÎNLİK)
AŞKIN SAL (fr. transcendental',
aim. transzendental', ing. transcen­
dental). Duyulur olanın dışında
olan, tam tamına ussal olan. Sko­
lastiklerde aşkınsal, Aristoteles’in
AŞK1NSAL
kategorilerini aştığı düşünülen, bir
cins oluşturmaksızm tüm varlıkla­
ra uyan kavramlardır (varlık, iyi,
güzel, doğru vb). Skolastiklerde
aşkın ilişki kavramı da raslantısal
olmayan, köklü, temelli, kurucu
olan ilişkidir, kopyanın modelle olan
ilişkisi gibi bir ilişkidir, insanın Tan-
rı’yla olan ilişkisini ortaya koyar.
Aşkınsal kavramı Kant’da daha öz­
nel bir yorum kazanır, deneysele
karşıt olarak a priori bir koşulu,
çeşitli deneyleri bileştiren etkinlik
ilkesini ortaya koyar. Kant şöyle
der: “Tüm nesnelerle genel bir bi­
çimde ilgili olanı değil de, bizim nes­
nelerle ilgili a priori kavramlanmı-
zı aşkınlık diye adlandınyorum. Bu
türden bir kavramlar dizgesi aşkın-
sal felsefe olarak adlandırılabilir.”
K ant’da aşkınsal estetik duyarlılı-
ğm apriori biçimlerini inceler: “Du­
yarlılığın tüm a priori ilkelerini aş-
kınsal estetik diye adlandınyorum.”
Buna karşılık aşkınsal mantık “tü­
müyle a priori nesneleri düşünme­
mize yarayan” an anlığı anlatır. Aş-
kınsal mantık aşkınsal aynştırma ve
aşkınsal diyalektik olmak üzere iki­
ye ayrılır. Aşkınsal ayrıştırma, “a
priori bilgimizin an anlıkla ilgili öğe­
lerine ayrılması”dır; aşkınsal diya­
lektik, zihnimizin usavurmalarla
tüm olası deneyin sınırlarım aşma­
sından gelen yanlışların düzeltilme-
sidir. Aşkınsal yöntembilim, salt
usun basit kavramlarına dayanarak
T anrı’nın varlığını gösterm eye
yönelir. (Bk. US, USÇULUK)
AŞMA
AŞM A (fr. dépassement', alm. A-
ufheben; ing. overtaking). Üstüne
çıkma ya da ötesine geçme. Aşma,
kaygan içerikli bir kavramdır. He­
gel felsefesinde aşma savı hem ko­
rumak hem yadsımak anlamına ge­
lir, bileşimini sağlayan devinimi or­
taya koyar. Nietzsche’de aşma in­
sanın Üstinsan’a ulaşmak için kendi
üstüne ve başkaları üstüne çıkma­
sını karşılar. “Kendi kendini geride
bırak” der Nietzsche. Bu düşün­
cede insan “aşılması gereken bir
şey”dir. Umut, aşma gücünde, yet­
kinleşme isteminde kendini göste­
rir. “Yetkinlik bizi umutlanmaya ça­
ğırır.” (Bk. İNSAN, ÜSTÜNİN-
SAN)
ATAERKİL. Bk. AİLE.
ATOM (fr. atome; alm. Atom; ing.
atom). Bölünmez olan en küçük
parça. Leukippos, D em okritos,
Epikuros, Lucretius gibi eskiçağ
atomcuları atomu maddenin bölü­
nemez olan temel öğesi sayarlar.
Atomculuğu bir öğreti olarak ge­
liştiren Demokritos ve Epikuros
atomları boşlukta devinen öğeler
olarak düşünürler. Demokritos’a
göre atomların büyüklüğü ve biçi­
mi, Epikuros’a göre ayrıca ağırlığı
vardır. D em okritos’un atom ları
ruhsal atomlardır, Epikuros’unkiler
m ad d ese ld ir. Bu çe rçe v ed e
Epikuros düşünce tarihinin gerçek
anlamda ilk maddeci filozofu olarak
düşünülebilir. Çağdaş atom kavra­
yışı elbette çok değişiktir, buna göre
atom bir basit maddenin kimyasal
tepkim elerde bozulm adan kalan
öğesidir. Çağdaş atom fiziğinde bir
atom protonlarla nötronların oluş­
turduğu bir çekirdekle onun çev­
resindeki elektronları içeren bir diz­
gedir. (Bk. DİYALEKTİK, FELSE­
FE)
A TO M C U LU K (fr. atomisme;
alm. Atom istik; ing. atom ism ).
Maddenin atomlardan oluştuğunu
benimseyen felsefi öğreti. Atom­
culuk maddi gerçekliği atomlara in­
dirger. Demokritos ve Epikuros gi­
bi eskiçağ atomcuları mekanikçi
atomcu diye bilinirler. Onlar mad­
di dünyanın oluşumunu atom top­
luluklarının mekanik bir biçimde bir
araya gelişiyle ve devinimiyle açık­
lamışlardır. Onlara göre şeylerin ay­
rışmasıyla atomlar açığa çıkmak­
tadır ve ölüm tam olarak bir ayrış­
ma olayıdır. Atom culuk m odem
zamanlarda Gassendi ve Böyle gi­
bi adlarla canlanmış ve birçok tar­
tışmayı getirmiştir. Leibniz, Des-
cartes’ın mekanikçi anlayışına karşı
atomcu metafizik diye nitelendiri­
len monadcılık öğretisini geliştir­
miştir. Bugün atom felsefeden çok
bilimleri ilgilendirdiği için felsefi an­
lamda atomculuğun tarihe karıştı­
ğını söyleyebiliriz. Günümüz fizi­
ğinde atomculuk eski atomculuğun
ussal varsayımlarını çok aşan bir
deneysel araştırma alanıdır. Bugün­
kü küçükfızikçilerin atomu, felse­
fecilerin atomu gibi basit bir yapı
ortaya koymaz, tersine son derece
karmaşık bir gerçekliği ortaya ko­
yar. Bugünün atomculuğu enerji

alışverişini gösteren bir dizi denk­
lemle açıklanır. (Bk. DİYALEKTİK,
ELEA OKULU, İONİA OKULU,
FELSEFE)
AYDIN (fr. intellectuel', alm. In­
tellektueller-, ing. intellectual).
Kültürlü ve ileri görüşlü kimse. Ay­
dın kişi, işi ya da eğilimleri gereği
düşünce konularıyla, buna bağlı
olarak toplum sorunlarıyla ilgilenen
insandır. Aydın kavramını kültürlü
kavramından ayırmak olası değil­
dir. Gene de insanın neye göre ve
hangi noktada aydın olacağı belli
olmadığından bu kavram oldukça
bulanık bir kavramdır. / P. D. La
Rochelle: “Gerçek bir aydın her za­
man bir partizandır, ama her za­
man sürgünde bir partizandır; her
zaman inanç adamıdır ama her za­
man sapkındır.” /A . Malraux: “Ay­
dınlar kadınlara benzerler, askerler
onlara düş gördürür.” / Sartre: “Be­
nim için bir aydın, siyasal ve top­
lumsal bir birliğe uyan, gene de o
birliği yadsımaktan geri durmayan
kimsedir.” / L.-R Fargue: “Sanatçı
aydını içerir. Bunun karşıtı kırk yıl­
da bir doğrudur.” (Bk. BİLİNÇ,
KÜLTÜR)
AYD INLAN M ACILIK (fr. phi­
losophie des lumières-, alm. Auf­
klärung-, ing. enlightment). XVIII.
yüzyılın özellikle ikinci yarısında ge­
lenekçi ve dinci anlayışa karşı iler-
lemeciliği, katı usçuluğa karşı duy­
gularla dengelenen araştırıcı usçu­
luğu savunanların düşüncesi. Ay-
dmlanmacılık XVII. yüzyılın bilim­
AYDINLANMACILIK
selliğe yönelik katı usçuluğuna,
özellikle bu usçuluğun gittikçe yoz­
laşan biçimlerine tepki olarak orta­
ya çıkmıştır. XVII. yüzyıl bir kla­
sik değerler çağı olmuştu. Klasik­
lik denilen ortak beğeni, eski yazı­
ların örnek alınması kaygısıyla or­
taya çıkmış, sanatta bir doğallık tut­
kusu, bir ahlakçılık inancı, bir ev­
rensele ulaşma dileği olarak belir­
mişti. Yüzyılın bu ortak eğilimi her
şeyden önce D escartes’ın usçu­
luğuna dayanıyordu. K lasiklik
XVIII. yüzyıla biraz kala dağılma­
ya başladı. Aydınlanma bu dağılı­
şın ardından geldi ve araştırmaya,
ayrıştırm aya, sorgulam aya, tar­
tışmaya dayalı yepyeni bir bakış
açısı olarak ortaya çıktı. Bu yeni dü­
şünce usçuluğu yadsımıyor, onun
kuru ve verimsiz üretimlerini yad­
sıyor, insanın derinlerine inmeye,
toplum sal sorunları tartılm ay a
önem veriyordu. Aydınlanmacılık
özellikle Fransa’da ve Alm anya’da
ortaya çıktı. Alman aydınlanmacı-
lığı fransız aydınlanmacılığı kadar
etkili olmadı. Alman aydınlanmacı-
lığının en önemli adı belki de tam
tamına aydınlanmacı sayamayaca­
ğımız Kant’dır. Kant eleştirici ba­
kış açısıyla aydınlanma düşüncesi­
ne büyük ölçüde yaklaşıyordu.
Şöyle diyordu: “Çağımız tam anla­
mında bir eleştiri çağıdır, hiçbir şey
kaçamaz eleştiriden. Din kutsallık
adına, yasama da hükümranlık adı­
na boş yere eleştiriden kaçıyor.” Ay­
dınlanma düşüncesi siyasal düzeyde
XVIII. yüzyılın mutlakyönetimle
ayakta duran uzlaştırm acı bakış
AYDINLANMACILIK
açısına tepki olmuştur. XVI. yüz­
yılda güçlenen XVII. yüzyılda tam
anlamında yerleşen ve içten içe sar­
sılmaya başlayan mutlakyönetim
yükselen burjuva sınıfının dünya
ahlakına da, eski soylu sınıfının
soyluluk ahlakına da, din adamla­
rının temsil ettiği hıristiyan ahlakı­
na da aynı yeri vermiştir. Çatışkılı
sınıfların zorla bir bütünde bir ara­
ya getirilmesidir bu. Mutlakyöne-
timin baskısıyla oluşturulan bu ya­
pay bütünlük mutlakyönetimin sar­
sılmasıyla dağılmaya başladı. Fran­
sa’da Diderot, d ’Alembert, Rous-
seau, Voltaire gibi düşünürlerin ça­
balarıyla köklü bir bakış açısı ola­
rak gelişen aydınlanma, doğaüstün­
den doğaya dönüşü, bağımlayıcı
dinsellikten doğal dine geçişi öne­
rirken Fransız Devrimi’ni hazırla­
dı, toplumu hükümdarın istemiyle
düzenlenen buyurucu yönetim bi­
çim inden kurtarıp yasa düzenini
egemen kılmak istedi. Buna göre
Aydınlanmacılık köklü bir felsefe
devinimi olmaktan çok toplumsal
sorunları bireysel özgürlük çerçe­
vesinde tartışan bir düşünce etkin­
liği oldu. Aydınlanmacılar felsefeyi
köklü ve bütüncü bir dizge olarak
görmediler, yazıları felsefeden çok
edebiyata yakın oldu. Evrim fikrin­
den hemen tümüyle yoksun olan,
her şeyin ileri düzeyde yeniden ör-
gütlenebileceğine inanan aydınlan­
ma düşünürleri yalınkat bilgi anla­
yışlarıyla, bulanık ve yazgıcı tarih
görüşleriyle, bireyci bakışlarıyla,
usçu olmaya çalışırken sık sık duy-
guculuğa düşüşleriyle dikkati çe­
kerler. Onlarla düşünce dünyası ilk
olarak kesin siyasal bir yükümlen­
me içine girmiştir, böylece siyaset
bilimi felsefenin kanatları altından
kurtulmuş, yaşama tam bir yetki
ile katılmıştır. Ayrıca bu düşünce
yükselen burjuva sınıfının çıkarla­
rını belirlerken ondaki açmazları da
görmüş, onu temellendirirken bir
bakıma onunla karşıtlaşmıştır. Bu
çerçevede aydınlanma düşüncesi­
ni çok belirgin kuralları olan birya-
pılı bir düşünce olarak görmek yan­
lış olur. Onların temel çıkış noktası
bellidir: “Aydınlıklar felsefesi, bü­
tünü içinde, insanların yaşam ko­
şullarının iyileştirilmesiyle ilgilendi.
Onun başlıca amacı bireylerin mut­
luluğunu alabildiğine sağlamaktı. Bi­
limler ve teknikler değerlidirler, çün­
kü onlar bu amaca ulaşmanın en
güvenli yolları olarak görünürler.
Ansiklopedi’nin tasarısı bu konu­
da hiçbir kuşku bırakmaz, insan tü­
rünün gelişimi sıkı sıkıya bilgilerin
ve tekniklerin gelişimine bağlı ola­
caktır, bilgiler onun evrendeki ye­
rini iyice kavramasını sağlayacak­
tır, teknikler onun maddi dünya
üzerinde kaçınılmaz üstünlüğünü
sağlayacaktır. Bu çerçevede insan
kendini çevreleyen ortam üzerinde
büyük bir etki gücü kazandığı öl­
çüde varlığını gerçekleştirecektir”
(Guy Palayret). Bu durum Rous-
seau ’da öbür aydınlanm acıların
tersine bilimler ve sanatlar karşı­
sında belli bir kuşkucu tutumunu
getirir. Rousseau Bilimler ve sa­
natlar üzerine söylev'in başlarında
şöyle diyordu: “Toplumlar, düşü­

nün bir kere, tehlikeli bir silahı ço­
cuğunun elinden alan anne gibi, do­
ğa sizi bilimden korumak istedi.”
Gene de Rousseau bilimin kendi­
siyle değil onun doğayı değiştirme
yolunda uygulanışıyla sorunlu gi­
bidir. Bilimi akıllıca kullanmak onun
kötü sonuçlar yaratmasını engelle­
yecektir. R ousseau bir yazısında
şöyle der: “Bilimin kendinde çok iyi
olduğu apaçıktır; tersini söyleyebil­
mek için sağduyuyu elden bırak­
mış olmak gerekir.” Filozofun bili­
mi mahkum etmesi özellikle bilimin
yaşamdaki sakıncalı sonuçlarıyla il­
gilidir. Bilimin bozucu gücü karşı­
sında Rousseau kurtarıcı bir bilgi­
sizliği yüceltir gibidir. Bu çerçeve­
de Romalıları, Spartalılan, Iskitleri
över. Tedirginliğin kaynağı şurada­
dır: insanların çoğu bilgiyi iyiye kul­
lanma eğiliminde değildir. Öyleyse
bir bilgi ve erdem karşıtlığından söz
edebiliriz. Burada usun sağladığı dı-
şadönük kaba bilgiyle bize erdemli
davranışın temelini sağlayan gönül
bilgisi arasına bir ayrım koymak
gerekir. İnsanı ödevlerine bağlayan
ve ona erdemli olmayı sağlayan bu
ikinci bilgidir. Rousseau’nun kor­
kusu bilginin kötüye kullanılması ya
da basitçe kötü kullanılması kor­
kusudur. “Aydınlanma düşüncesi
bilginin gelişimiyle ahlaki iyileşme
arasında bir bağ kurar. Rousseau
buna katılmaz ve yararlılığını yad­
sımak için değil, yalnızca ahlaki de­
ğerini yoksam ak için bilime bir
eleştiri yöneltir” (Guy Palayret).
AYRIKLIK
(Bk. ANSİKLOPEDİ, DENEYCİ­
LİK, KLASİKLİK, ÖZGÜRLÜK,
USÇULUK)
AYIKLANMA (fr. selection', alm.
Selektion', ing. selection). Çeşitli
varlıklar arasında istemli ya da ken­
diliğinden seçilme. Ayıklanma daha
çok aynı türün bireyleri arasında
olur. Ayıklanmada kalıcı olanlar ya
tam anlam ında üstün bir değer
gösterenler ya da herhangi bir
b ak ım d an ö b ü r b ire y le rd e n
ayrılanlardır. Ayıklanm a olgusu
yaşama en uygun varlıkların ya da
g üçlü b ire y le rin y a şa m la rın ı
sürdürm elerini sağlar. D arw in
ayıklanma ya da doğal ayıklanma
olgusunu bir yaşam savaşı olarak
belirler. B u sav a şta b irb iriy le
çekişen güçsüzleri yok olacak
güçlüleri kalacaktır.
A Y RIK LIK (fr. disjonction?alm.
Disjunktion', ing. d is ju n c tio n ).
Önermelerin “ya da” ile bağlanma­
sı durumu. “Ya da” bağlacı, öner­
meleri birbirine bağlarken, bu öner­
melerde bulunan öğeleri birbirinden
ayırır. Ayrıklık, birbirinden madde
sel olarak ayrılanlarm yanyana ge­
tirilmesiyle oluşur. Ayrık önerme­
ler çok zaman ayrı birer seçenek
ortaya koyarlar. “Sezar’ı öldüren­
ler ya canidirler ya da özgürlüğün
savunucusudurlar; onlar cani de­
ğildirler; öyleyse onlar özgürlüğün
savunucusudurlar.” Ayrıklık ikile­
min bir başka anlatımıdır.
(Bk. İKİLEM)
 AYRIM
AYRIM (fr. différence', alm. D'ıf-
ferenz\ ing. différence). Aralarında
bir ya da birkaç bakımdan özdeş­
lik bulunan şeylerin bir ya da bir­
kaç bakımdan ayrı özellikleri bulu­
nuşu. Ayrım genellikle aynı cinse
bağlanan türler arasındaki ayrılık­
larla ilgilidir.
AYRIŞTIRM A (fr. analyse-, alm.
Analyse; ing. analysis). Bir bütü­
nü öğelerine ayırma. Ayrıştırma bi­
limsel yöntem ler bütününün bir
parçasıdır. Bilimsel araştırmanın te­
mel çabalarından biri, bütünün par­
çalarla ve parçaların bütünle ilişki­
sini görebilmek için bir bütünde
parçalan ayn ayn saptayabilmek ça­
basıdır. Ayrıştırma bütünden par­
çalara gidişle belirgindir ve parça­
lardan bütüne gidişi belirleyen bi­
leşimle karşıtlaşır, ilkeden sonuca
40
doğru ilerleyen düşünce olmak-
latümdengelimle özdeşleşir. Des-
cartes’ın Yöntem üzerine konuş­
m a’da verdiği dört yöntem kura­
lından İkincisi ayrıştırmay la ilgili­
dir: “İkinci kural: inceleyeceğim
güçlüklerden herbirini olabildiğin­
ce parçalara ayırmak ve onları en
iyi çözümlenebilecek duruma ge­
tirmek.” En genel anlamda ayrış­
tırma bir bütünle ilgili özellikleri
parçalanndan giderek kavramaktır,
bu anlamıyla çözümleme dediğimiz
işlem le özdeşleşir. A yrıştırm ak
usavurma tümdengelimin bir baş­
ka adıdır, belli temel önermelerin
ya da ilkelerin içerdiği özellikleri
dışlaştırmaya yönelik usavurmadır;
tasım yöntemleri bu tür usavurma-
ya karşılıktır. (Bk. BİLEŞİM, TA­
SIM, TÜMDENGELİM, TÜME­
VARIM, YÖNTEM)
BABAERKİL. Bk. AİLE.
BAĞIN TI (lat. relatio', fr. relati-
on\ alm. Beziehung, Relatiorı\ ing.
relatiori). Bir nesneyi bir başka nes­
neye bağlayan ilişki. Çok z^.ııan
“ilişki”yle aynı anlamda kullanılır,
onun felsefedeki karşılığı sayılabi­
lir. Bağıntılı nesneler aynı düşünce
edimiyle tek bir nesne gibi sezilir­
ler. Aristoteles’de bağıntı bir kate­
goridir. Aristoteles bağıntıyı şöyle
tanımlar: “Bağıntı bir yandan çiftin
yarımla, üçlünün üçte birle, genel
olarak da bir çokluğun askatlarıyla
ve aşırının yanlışla ilişkisine denir;
öte yandan ısıtabilenle ısıtılabiien,
kesebilenle kesilebilen, genel ola­
rak da etkin olanla edilgin olan ara­
sındaki ilişkiye denir. Bağıntı aynı
zamanda ölçülenin ölçüyle, tanına­
bilenin bilgiyle, duyulurun duyum­
la olan ilişkisidir.” Kant’da bağıntı
kategori topluluklarından (nicelik
kavramları, nitelik kavramları, ba­
ğıntı kavramları, kiplik kavramla­
rı) biridir ve “töz ve raslantı”, “ne­
densellik ve bağımlılık” (neden ve
sonuç), “ortaklık” (etkin’le edil­
gin’in karşılıklı edimi) ilişkilerini
içerir. Bağıntı m antığı, yüklem
mantığına karşıt olarak, karmaşık
önermelerin mantığıdır. Yüklem
mantığında “dır” koşacıyla iki kav­
ram arasındaki ilişki ortaya konu­
lur, bağıntı mantığında ilişki daha
karmaşıktır. “Ahmet küçüktür” de­
diğimde yalın bir yüklem cümlesi
ortaya koyarken, “A hm et M eh­
met’in babasıdır” ya da “Masa san­
dalyenin yanındadır” dediğimde da­
ha karmaşık önermeler ortaya ko­
yarım. Klasik tasım yöntemleri ba­
ğıntı önermelerinin kullanımına uy­
gun değildir. Paul Foulquié’nin ver­
diği şu örnek bunu pek güzel orta­
ya koyar: “İki dördün yarısıdır -
Dört de sekizin yarısıdır - Öyleyse
iki sekizin yarısıdır.”
(Bk. İLİŞKİ, YÜKLEM)
BAĞLAM (lat. contextus; fr. con­
texte', aim. Kontext; ing. context).
Bir metnin ortaya koyduğu fikirler
düzeni. B ir olguyu b elirley e n
koşullar toplamı. Her düşünsel ya­
pı, birbirine bağlı fikirlerin ortaya
koyduğu bir bütündür, yapının te­
BAĞLAŞIM
mel anlamı bu zincirleme fikirler
arasında kendini duyurur. Daha ge­
nel anlamda bağlam belli bir olgu­
yu oluşturan koşullar bütünüdür.
BAĞLAŞIM (lat. coordinatio; fr.
coordination', alm. Koordination\
ing. coordination). Bir araya gelme
durumu. Bir sınıflamada aynı sıra­
yı alan kavram ların ilişkisi. Bir
bütünde parçaların bir amaca göre
oluşturulmuş uyumlu düzeni.
B A R IŞ Ç IL IK (fr. perspectivis­
m e ; alm. Perspektivismus', ing.
perspectivism). Nietzsche öğreti­
sinde bilgimizin gereksinimlerimi­
ze göre oluştuğunu ve bu yüzden
derin kişisel gerçekleri unutturdu­
ğunu öne süren bakış açısı.
B A K IŞ IM L IL IK (lat. symetria;
fr. symétrie', alm. Symetrie; ing.
symmetry). Yalnızca bir yerinden
ikiye katlandığında bütün noktalan
çakışan bir geometrik biçimin ya
da üst üste konulduğunda tüm nok­
taları üst üste gelen iki geometrik
biçimin karşılıklı durumu. Bir ya­
pıda ya da bir şiirde belli bir öğenin
ya da benzer öğelerin yinelenmesi
durumu.
B A R BA RLIK (lat. barbaries', fr.
barbarie', alm. Barbarei, Barbaris-
mus\ ing. barbar'ısm). Uygarlık
yoksunluğu ya da eksikliği. Eski-
çağ’da Yunanlılar öbür toplumları
barbar sayarlardı, hatta Atmalılar
öbür yunan kentlerinin insanlarını
azçok barbar görürlerdi. Romalılar
Rom a’yı ve yunan-latin kültürünü
dıştan tehdit eden toplumlara bar­
bar diyorlardı, bu toplumlarm ba­
şında da Germenler ve Franklar ge­
liyordu. Daha sonra hıristiyanlar hı-
ristiyan olmayanlara barbar dedi­
ler. Barbarlık belli bir topluma öz­
gü olmaktan çok her toplumda uy­
garlığı önemsemeyen insanlarla ya
da topluluklarla ilgili olabilir ve her
barbar suçlamasında bir uygar ol­
m a savı gizlidir. Toptan barbarlık
en eski zamanların işiydi, en eski
zamanlarda bazı toplumlar bir bü­
tün olarak uygarlık dışı bir yaşam
sürdürebiliyorlardı. B unlar daha
çok toprakla ilişkisi zayıf olan gö­
çebe toplumlardı. Çağımızda büyük
ölçüde iktisadi nedenlerden kay­
naklanan bir takım toplumsal sap­
lantılardan giderek başka toplum-
ları ezmeyi ve yoketmeyi amaçla­
yan görüş ve anlayışları da (Nazi­
lik gibi) barbar diye nitelendirmek
doğru olur. / A. France: “İnsanla­
rın uygarlık dediği şey görenekle­
rin şimdiki durumudur, barbarlık
dediği de eski durumlardır.” / “A.
Malraux: “Avrupa’da dikkatle dü­
zenlenmiş bir barbarlık görüyorum;
burada uygarlık fikriyle düzen fik­
ri her gün birbirine karışıyor.” / Vol­
taire: “Bu zavallı genç adamın (Barre
şövalyesi) Sokrates’e yaraşır bir
yüreklilikte öldüğünü söylüyorlar.
Elbette Sokrates ondan daha az öv­
güye değer; çünkü baldıran tasını
sessiz sessiz başına dikmek yetmiş
yaşında biri için büyük bir iş değil­
dir, ama yirmi bir yaşında korkunç
işkenceler altında ölmek elbet bü­

yük bir yüreklilik ister. Gece gün­
düz bu barbarlığı düşünüyorum. İn­
san genellikle pek adi bir hayvan­
dır, türünden birini yemelerini ses­
siz sessiz izler, bunlardan hoşnut
görünür, yeter ki onu yemesinler;
bu kasaplıklara merakın verdiği bir
zevkle bakar halk.”
(Bk. İNSAN, ÖZGÜRLÜK, TOP­
LUM)
BARIŞ (lat. pax; fr. paix; aim.
Frieden; ing. peace). Bireyler, top­
luluklar ve toplumlar arasında uz­
laşma durumu. Filozoflar barış ko­
nusunda değişik yorumlar getirdi­
ler. Platon toplumsal barışın kay­
nağını bireyin iç derinliğinde görü­
yordu, bir toplumun barış içinde ol­
ması da iktisadi düzene dayalı iç
dinginlikle ilgiliydi. Yoksulluk, or­
dunun çok güçlenmesi ya da güç­
süz düşmesi toplumları savaş teh­
likesiyle yüzyüze getirmekteydi.
Eskiçağ’dan bu yana insanlığın ge­
çirdiği deneyler barışın dengeli top­
lumsal güçlülüğe bağlı olduğunu
gösterm iştir. Güçlü toplum ların
güçsüz toplumları ezmesi hiç ya-
dırganmamıştır. Bazıları savaşı in­
sanlık için kaçınılmaz sayarken ba­
rışı pekönemsememişlerdir. Herak-
leitos savaşı doğal ya da evrensel
bir zorunluluk olarak belirlemiştir.
“Savaş her şeyin anasıdır” diyerek
barışı durgunlukla hatta ölümle öz­
deşleştirirken savaşı bir yaşam il­
kesi saymıştır. Hegel de öncü bil­
diği Herakleitos gibi savaşı zorun­
lu görür: bireylerin üstünde devle­
tin bulunması bir toplumda düzeni
BARIŞ
güvence altında tutarken, devletle­
rin üstünde devlet bulunmaması
uluslararası anlaşmazlıkları zorun­
lu kılmaktadır. Hegel hiçbir zaman
“devletler topluluğu” fikrine yanaş­
mamıştır. Ona göre sürekli barış ol­
maz ve savaş kaçınılmaz bir şey­
dir. Ayrıca Hegel güçlü devlet güç­
süz devlet ayrımını da bir kaçınıl­
mazlık olarak belirler. Tarihin her
döneminde üstün devletler olmuş­
tur, bunlar güçlerini öbürlerine be-
nimsetmişlerdir, zafer onların gö­
revidir. Benzer bir görüşe Friedrich
N ietzsche’de raslarız. Kötülüğü
“insanın en büyük gücü” sayan Ni­
etzsche, savaşı bir zorunluluk ola­
rak görür. Hegel’den daha ileriye
giderek onu bir gereklilik diye be­
lirler, savaş yaratıcı, yenileyici, arı­
tıcıdır. Bu yüzden barış onun gö­
zünde savaşa geçiş yeri olarak
önemlidir: “Barışı yeni savaşların
aracı olarak sevm elisiniz. Uzun
sürmüş barıştan çok kısa barışı is­
temelisiniz.”. Birçok düşünür sava­
şı bir kaçınılmazlık sayarken barışı
bir durak diye değerlendirir. Örne­
ğin J. Giraudoux barışı “iki savaş
arasındaki kesinti” olarak tanımlar.
Sürekli barışı tasarlayanlar da var­
dır. Kant Sürekli barış tasarısı'nda
yetkin barışın koşullarını araştırır
ve bu yolda yetkin bir siyasal ku­
rumun oluşturulmasını öngörür, bu
durum devletlerin ilişkilerini düzen­
leyecek bir kurum olacaktır. Böy-
lesi bir bağlaşma bireyleri dünya
yurttaşı kılacaktır. K ant devlet
adamlarının yalnızca kendi ülkele­
rini değil tüm ülkeleri düşündüğü
BASİT
bir evrensel uzlaşma düzeni tasar­
lar. / Herodotos: “Kimse savaşı ba­
rışa yeğleyecek kadar duygusuz de­
ğildir: barış zamanında oğullar ba­
balarını gömerler, savaş zamanın­
da babalar oğullarını gömerler.” /
B. Franklin: “Hiçbir zaman iyi sa­
vaş ve kötü barış olmadı.” / Victor
Hugo: “Savaş insanların savaşıdır,
barış fikirlerin savaşıdır.” / G. Cle-
m encau: “ Savaş yapm ak barış
yapmaktan daha kolaydır.” / P. Va-
illant-Couturier: “Zeka barışı savu­
nur. Zeka savaştan korkar.” (Bk.
SAVAŞ)
BASİT (lat. simplex', fr. simple',
aim. einfach', ing. simple). Bileşik
olmayan. Ayrı özellikte şeyler ba­
rındırmayan. Basit olan öğeleri ol­
mayandır, bunun için öğelerine ay-
rılamayandır. Değişik parçalardan
oluşm uş şeyler basit olamazlar.
Felsefede basitle köklü bir biçimde
ilk olarak Descartes ilgilendi. Des-
cartes’çı yöntemin özü bilgide ba­
siti yakalamaktır. Basit olan, açık
ve seçik bir biçimde kendini göste­
rendir. Descartes Usun yönetimi
için kurallar'da basiti hem bir amaç
olarak hem bir çıkış noktası olarak
koyar. V. kuralda şöyle der: “Bü­
tün yöntem, bazı doğruları bulabil­
mek için zihnin bakışının kendileri­
ne doğru çevrilmesi gereken nes­
nelerin konumundadır. Eğer kar­
maşık ve karanlık önermeleri de­
rece derece en basit önermelere in­
dirgiyorsak ve daha sonra tümü­
nün en basit sezgilerinden kalka­
rak aynı derecelerde kendimizi bü­
tün öbür önermelerin bilgisine ka­
dar yükseltmeyi deniyorsak yön­
temi tam olarak bulmuşuz demek­
tir.” VI. kuralda da şöyle der: “En
basit şeyleri en karmaşık şeylerden
ayırmak ve bu incelemeyi yöntemli
olarak sürdürebilmek için doğru­
dan doğruya birbirinden kalkarak
çıkardığımız belli doğruların bulun­
duğu her terim dizisinde hangi te­
rimin en basit olduğunu belirlemek
ve öbürlerinin az ya da çok ya da
eşit olarak ondan ne kadar uzakta
olduğunu görmek gerekir.” Basit,
Leibniz felsefesinde monadın nite­
liği olur: “Monad basit bir tözden
başka bir şey değildir, basit, yani
parçaları olmayan.” (Bk. MONAD,
YÖNTEM)
BASTIRMA (fr. refoulement\ alm.
Verdrängung', ing. repression). Bas­
kı altına alma. Etkisini azaltma. Bir
savunma düzeneği olan bastırma bir
duygunun, bir eğilimin, bir anının
bilinç dışına atılmasıdır. Terimi ilk
olarak S. Freud kullanmıştır, ona gö­
re “bastırma kuramı, ruhayrıştırma-
sı denilen yapının temel direğidir”.
Bastırmayı yaratan koşullar olanla
olması gereken arasındaki karşıtlık­
ta ortaya çıkar. Olduğumuzla olmak
istediğimiz arasında her zaman bir
uyuşmazlık, bir uzaklık vardır. Dış
etkilerle kendimizi baskı altına alı­
rız, bastırdığımız her şey gündelik
yaşamda düşler biçiminde, eksikli
edimler biçiminde (tren kaçırmak,
tabak kırmak), sinirlilikler ve takıl­
malar gibi hastalıklı durumlar biçi­
minde dışlaşır. Düşleri inceleyen

Freud, onları doyurulmamış eğilim­
ler için doyum kaynağı olarak gös-
lermiştir. Bu doyum, bastınlmış eği-
fcnlerin simgesel doyumudur. Bu
simgesel doyum da bastırılmış eği­
limlerin simgesel anlatımından baş­
ka bir şey değildir. Demek ki engel­
lenmiş eğilimlerimizle oluşan bastır­
ma bir çeşit sansürdür, kendi ken­
dinize uyguladığımız sansürdür, an­
cak düşte de sansür vardır, her şey
simgesel bir dille anlatılır, açık açık
anlatılmaz. Öte yandan bastırma
bastırılanın etkisini gidermez; daha
çok unutma biçiminde kendini gös­
teren bastırmaya karşılık bazen ger­
çeklikte karşılığı olmayan anılar üre-
tûir. Bastırılanlar bilince dönme eği­
limindedir, bu eğilim genellikle
lapsus'1larla kendini gösterir. Fre-
ud’a göre tüm sinirlilikler bastırma­
lardan kaynaklanır. Hastalığın iyileş­
tirilmesi için bilinçaltı eğilimlerin ru-
haynştırması yoluyla açığa çıkarıl­
ması gerekir. Gün ışığına çıkarılan
eğilimler yokolup gitmeye m ah­
kumdur. Büyük ölçüde ya da tü­
müyle toplumsal yasaklardan gelen
bastırmalar en çok cinsel konularda
kendini gösterir. Konu ne olursa ol­
sun, bilinç altına itilmiş eğilimlerin
bilinç alanına getirilmesi ruhsal bas­
kıyı giderecek ve bastırma ortadan
kalkacaktır. Ancak bu açığa çıkar­
manın anndıncı bir etkisi olabilmesi
için kişinin durumunu değerlendi­
rebilecek bir bilince kavuşturulma­
sı gerekir. Freud daha sonra bastır­
ma kuramını yüceltme kuramıyla yu­
muşatmıştır. Melinand bastırmayla
ilgili olarak şunları söyler: “Bir arzu
BAŞKALDIRMA
duyduğumuz zaman hiç kuşkusuz
iki durum kendini gösterir: ya arzu
gerçek bir eyleme dönüşür, bunun
için engelin ortadan kalkması yeter-
lidir; o zaman gerçek anlamda ar­
zunun tarihi bitmiş demektir: O za­
man ortaya çıkan eylemdir, hazdır,
çeşitli sevinç dolu heyecanlardır, bel­
ki de bir tutkudur. Ya da arzu ger­
çekleşmez, o zaman engel varlığını
sürdürmektedir. O zaman arzu or­
tadan kaldırılmış olmaz, sıkıştırılmış
olur; örtülü durumda kalır, çözülme
anını bekler. Bu bilinçalü süre içinde
arzunun gözlemleyeni şaşırtacak
olan, kişinin kendisinin de anlaya­
mayacağı, bu arada uzaktan uzağa
gizil gücün varlığım da tehlikeye dü­
şürebilecek nitelikte çeşitli sonuçla­
rı ortaya çıkabilir. Arzunun bu an­
lamda gerilmiş bir yay gibi varlığını
sürdürüşüyle bastırma denilen du­
rum ortaya çıkar.” (Bk. BİLİNÇDI-
ŞI, LAPSUS, RUHAYRIŞTlkMA-
SI, SAVUNMA DÜZENEKLERİ,
YÜCELTME)
B A ŞK A LD IR M A (fr. révolte;
alm. Révolté, Empörung; ing. re­
voit). Yetkeye karşı çıkış. Siyasal
anlamda başkaldırma yetkeyi gider­
me ve bazen de kurulu toplumsal
düzeni değiştirme çıkışı anlamına
gelir. Devrimi başkaldırmadan ayı­
ran, devrimin bilimsel olarak ön­
ceden tasarlanması ve bir sınıfın
temsilcilerince gerçekleştirilmesidir.
Buna karşılık başkaldırma kendili­
ğinden bir devinimdir, çok zaman
ereksiz bir karşı gelişi anlatır, ba­
zen sınıfsal bir girişimdir, bazen bir 4 5
BAŞKASI
gençlik tepkisidir, çok zaman amaç
için her türlü aracı yasal sayan öf­
keli bir tutumdur. Ulusal düzeyde
başkaldırma genellikle bir zincirle­
ri kırma yönelimidir. Napolöon şöy­
le der: “Her tutsak edilmiş halka bir
başkaldırma gerekir.” Camus’nün
düşünce dünyasında başkaldırma,
aydın insanın varolan düzende ye­
ni olanaklar aramasıdır ve insanın
varoluşsal eksiklik duygusundan
kaynaklanır. İnsan başeğen değil
arayan bir varlık olmalıdır, yaşamın
saçmalığı böyle aşılabilir. Birey
“dünyada olma” yazgısının boğu­
cu engellerini ancak başkaldırmayla
giderebilir. “Bilinç başkaldırmayla
gün ışığına çıkar” der Camus. Bu
da insanın gerçek etkinliğinin baş­
kaldırmada kendini göstermesidir.
“Nedir başkaldıran insan? Başkal-
dıran insan hayır diyen insandır.
Yadsımasına yadsır ama vazgeç­
mez. Ama o aynı zamanda daha ilk
çıkışında evet diyen insandır. Tüm
yaşamı boyunca buyruklar almış
bir köle birdenbire yeni bir buyru­
ğu uyulmaz bir buyruk olarak gö­
rüverir.” Camus hıristiyan dinini de
başkaldırm aya karşıt bir adanış
inancı olduğu için adaletsiz sayar:
“Hıristiyanlık özünde bir adaletsiz­
lik öğretisidir (bu onun çelişkili bü­
yüklüğüdür). M asum un adanışı
üzerine ve bu adanışın benimsen­
mesi üzerine kurulmuştur. Buna
karşılık adalet başkaldırma olma­
dan gerçekleşmez.” Camus başkal­
dırmayı bir düzenleyici olarak dü­
şünür, ona kargaşacı bir anlam
yüklemez: “Bizim gündelik dene­
yimimizde başkaldırma ‘cogito’nun
düşünce düzeninde oynadığı rolü
oynar; o ilk apaçaklıktır. Ama bu
apaçıklık bireyi yalnızlığından çıka­
rır. O tüm insanlar üzerinde ilk de­
ğeri kuran ortak bir bağdır. Baş-
kaldınyorum, öyleyse varız.” Baş­
kaldırma Nietzsche felsefesinde de
insanın kendisini aşmasıyla ilgili bir
karşı çıkma olgusuydu. Nietzsche
“Başkaldırma kölenin soyluluğu­
dur” der. (Bk. DEVRİM)
BAŞKASI (fr. autrui; alm. an-
dere; ing. other). Ben’den ayrı olan
nesnelerin ya da öznelerin ben’e
karşı durumu. Başkası, ben’in zo­
runlu karşıtıdır, öznellik açısından
insanın dünyayla ilişkisinde kendi­
ni gösteren karşı kutuptur. Öznel­
liğin merkezi olan ben’in karşısın­
da başkasının varoluşu sorunu va­
roluşçu felsefenin temel sorunla­
rındandır. Sorunun özünde öznel­
liğimizin başkalarına nasıl açılaca­
ğı, öznel bilgimizin başkalarına na­
sıl iletileceği konusu vardır. Jean
Wahl’in belirlediği gibi, “Onu doğ­
rudan doğruya iletemeyiz, onu an­
cak dolambaçlı yollardan, bir çeşit
örtülülükle iletebiliriz.” Hiçbir du­
rumumuz, hiçbir davranışımız say­
dam değildir. “Ruh dolaylı olarak
açınabilir, çünkü dışla ilgili hiçbir
şey içi tümüyle açınlayamaz. Her
zaman geriye gizli bir şey kalacak­
tır.” Kierkegaard Tanrı’nm da in­
sanlara kendini doğrudan doğruya
açınlamadığını bildirir. İletişim ek­
sikliği sorunu böylece yanlışanla-
m a so ru n u n a d ay an ır. S ören

Kierkegaard’a göre Tanrı’yla insan
arasında iletişim eksikliğinden ge­
len uçsuz bucaksız bir yanlışanla-
m a vardır. İletişimsizlik tüm varo-
hış filozoflarında aynı kesinlikte de­
ğildir. Jaspers doğrudan doğruya
iletişimi olası görür, bunun için so­
runa kavgalı aşk kavrayışını ekler.
Aşk bir iletişim alanıdır, bu alanda
öznellik çatışkı içinde iletilir. Her bi­
rey sevdiğini yenmek, altetmek is­
ter, bunun için onunla kavgaya gi­
rer. Ruhlar kavgada birbirlerini ya­
ratırlar. “Başkası hiçliktir” ya da
“başkası cehennemdir” diyen Jean-
Paul Sartre başkasını ben’in bir
bağlılaşığı olarak alır: “Kendim üze­
rine herhangi bir doğru elde ede­
bilmem için başkasından geçmem
gerekir. Başkası varoluşum için ka­
çınılmazdır, kendim üzerine sahip
olduğum bilgide de.” Sartre da aşk­
tan söz eder, ancak iletişimi her za­
man eksikli bir olgu olarak görür.
Ona göre her şeyden önce bir be­
denimin olması dış dünyayla ilişki­
mi olası kılar. Başkasıyla ilişki en
yetkin biçimde başkasının bakı­
şıy la , bu bakışın bize verdiği utan­
ma duygusuyla kurulur. Başkası­
nın bakışı bizi nesneye indirgeme­
ye çalışır. Biz de başkasının bakışı
karşısında nesneye indirgenmeme-
ye bakarız. Merleau-Ponty de baş­
kasını ben olmanın ve toplumsallı­
ğın zorunlu koşulu olarak belirler:
“Kültür nesnesinde, bir ortaklık ör­
tüsü altında, başkasının yakın var­
lığını duyarım.” Başkasının bedeni
“bir davranış taşıyıcısı” olarak kül­
tür nesnelerinin başında gelir. Baş­
BAŞKASI
kası benim karşımda sorunlu bir
varlık olarak yer alır ve nesnel dü­
şünce için bir güçlük ortaya koyar.
O benim için hem bir kendinde şey
hem bir kendi için şeydir: “Başka­
sının davranışı, hatta başkasının sö­
zü başkası değildir. Başkasının ke­
deri ve öfkesi onun için ve benim
için tam tamına aynı anlamı içer­
m ez.” M erleau-Ponty şöyle der:
“İnsan genellikle bedenini göster­
mez, bunu yaptığında bazen kor­
kuyla bazen de çekici olma eğilimi
içinde yapar. Sanır ki bedeninde ge­
zinen yabancının bakışı onu ken­
dinden çıkaracaktır ya da tersine
bedeninin sergilenmesi başkası’m
savunmasız biçimde ona bıraka­
caktır, o zaman da başkası köleliğe
indirgenmiş olacaktır. Utanç ve
utançsızlık, köleninkiyle efendinin-
kine benzeyen bir ben ve başkası
diyalektiğinde yer alır böylece; bir
bedenim olmakla başkasının bakışı
altında nesneye indirgenebilirim ve
onun gözünde kişi sayılmayabilirim
ya da tersine onun efendisi olabili­
rim ve bu defa ben ona bakabili­
rim, ancak bu efendilik bir açmaz­
dan başka bir şey değildir, çünkü
değerim başkasının arzusuyla an­
laşıldığında başkası benim kendi­
siyle tanınmayı istediğim kişi de­
ğildir artık, büyülenmiş bir varlık­
tır, özgürlüksüzdür, böyle olmakla
benim değerimi bilebilecek gibi de­
ğildir. Bir bedenim olduğunu söy­
lemem, bir nesne olarak görülebi­
leceğimi ve bir özne olarak görül­
meye çalıştığımı, başkasının benim
efendim ya da kölem olabileceğini 4 7
 BEDEN
söylem em dir, öyle ki utanç ve
utançsızlık bilinçlerin çoğunluğunun
diyalektiğini açıklar ve metafizik bir
anlam taşır.” Buna göre benim be­
denim ve başkasının bedeni bir ol­
gunun tersi ve yüzü gibidirler. Böy­
lece “başkası” bu durumda “insan
eyleminin bir merkezi” olacaktır. Dil
özel olarak başkasının algılanma­
sında çok büyük etkendir, başka­
sıyla aramda bir orta yer oluşturur
ya da “benim düşüncemle onun dü­
şüncesi tek bir doku oluşturur”.
(Bk. BEDEN, VAROLUŞÇULUK)
BEDEN (yun. soma; lat. corpus;
fr. corps; alm. Körper; ing. body).
Canlı varlıkların maddesel yanı.
İnsanın cisim sel yapısı. İnsan
ruhsallığına karşıt olarak insan
organizm ası. Birçok dilde “ be-
den”le “cisim” eşanlamlıdır, bu dil­
lerde canlı bir varlığın, özellikle in­
sanın cisimsel yapısıyla canlı ya da
cansız organik bir bütünlüğün mad­
desel yapısı aynı kavramda topla­
nır. Düşünce tarihi boyunca düşü­
nürler insan bedenini herhangi bir
“beden” ya da “cisim”den ayıra­
rak yüceltmişlerdir. Dinci bakış açı­
ları insan bedenini Tanrı’mn değerli
yaratısı olarak yüceltirken onu yü­
ce tanrısal değerler yanında ikinci
plana iterler. İnsanı bir beden-ruh
bütünü sayan hıristiyan düşüncesi
bedenin hazza yönelik etkinlikleri­
ni mahkum eder, cinsel hazzı hor
görür, cinsel ilişkiyi bir üreme ara­
cı olarak değerlendirir. Aziz Augus­
tinus aşkın temelinde varsaydığı iğ­
48 rençliği şöyle belirtmeye çalışır:
“Inter fecet et urinam nascimur"
(Bokla sidik arasında doğduk). Aziz
Tommaso kadın ve erkek ilişkisi dı­
şında tüm cinsel etkinliği, evlilik dı­
şında da tüm kadın ve erkek ilişki­
sini, evlilikte cinsel hazzı mahkum
eder. Descartes insanı bir bedenruh
bütünü sayan görüşe karşı çıkarak
bu iki tözü birbirinden ayırır, bunla­
rın kozalaksı bezde birbirine kavuş­
tuğunu öne sürer. Çağdaş varoluş­
çu felsefeler çağdaş ruhbilimsel
gelişmelerin de etkisi altında, insan
bedenini davranışla dışlaşan anlam­
ların alanı olarak görürler, başka-
sj’nı ya da başkasının beni’ni bana
ileten bir belirtici olarak değerlen­
dirirler. İnsan bedeniyle ilgili en ay­
rıntılı araştırmaları Maurice Merle-
au -P o n ty ’de buluruz. M aurice
M erleau-Ponty Algının olgubili-
»j/’nde “Bedenim uzamda yanya-
na gelmiş organların bir toplamı de­
ğildir benim için” der. “Bedenim be­
ni dünyaya açan ve ba-na durum
aldıran şeydir.” Maurice Merleau-
Ponty insan bedenini eşyadan ayı­
rır: “Ben hiçbir zaman tümüyle
dünyada bir şey olmam, eşya ola­
rak varoluşun dolgunluğu eksiktir
her zaman bende, benim kendi tö­
züm benden içsellikle kaçar ve her
zaman bazı eğilimler kendini gös­
terir. Bedensel varoluş ‘duyu or­
ganları’ taşıyan bir şey olmakla hiç­
bir zaman kendinde dinginliğe ula­
şamaz, o her zaman etkin bir hiçlikle
çalıştırılmış durumdadır, sürekli ola­
rak bana yaşam önerisinde bulunur
ve doğal zaman her geçen saniye­
de hiç durmadan gerçek olayın boş

biçimini çizer.”
(Bk. BAŞKASI)
BEĞENİ (lat. gustus\ fr. goût; alm.
Geschmack; ing. tas te). Herhangi
bir açıdan estetik nesneyi belirle-
yebilme gücü. Herhangi bir nesne­
yi estetik açıdan çekici ya da itici
bulma yatkınlığı. Beğeninin kayna­
ğı duyarlılıkta, duyu verilerinin sağ­
ladığı hazdadır. Her beğeni birçok
güzel deneyimle elde edilmiştir, gü­
cü bu deneylerin sağlıklılığından ge­
lir. Diderot şöyle der: “Büyük bir
beğeni büyük bir duyuşu, uzun bir
deneyi, onurlu ve duyarlı bir ruhu,
yüksek bir düşünselliği, biraz ka­
ramsar bir kişilik yapısını, nitelikli
organları gerektirir.” Chateaubriand
beğeniye daha gizemli bir anlam ve­
rir. “Beğeni dehanın sağduyusu­
dur” der. İnsanın bir beğeniye sa­
hip olması herhangi bir nesne kar­
şısında estetik yargılar ortaya ko­
yabilme gücüne ulaşmış olması de­
mektir. Yetkin bir beğeni uzun de­
neylerle elde edildiğine göre, en yet­
kin beğeni sanatçının beğenisi di­
yebilir miyiz? Flaubert şöyle der:
“Sanatımda deneylerim arttıkça bu
sanat benim için bir işkence olu­
yor; imgelem değişmeden kalıyor
ve beğeni büyüyor. Mutsuzluğun
kaynağı bu. Sanırım pekaz insan
edebiyattan benim kadar acı çeke­
cektir.” Beğeninin kökeni duyarlı­
lıkta da olsa, onu besleyen ve güç­
lü kılan, ona özelliklerini ya da ki­
şiliğini kazandıran duygu-düşünce
etkinliğidir. Duyumsaldan duygu­
sala, duygusaldan düşünsele uza­
BELİRLENİMCİLİK
nan çizgide beğeni estetik yargıları
belirleyici bir güç olarak ortaya çı­
kar, bu yüzden estetik yargılara be­
ğeni yargıları adını da verebiliriz.
Vauvenargues “Beğeni duyguyla il­
gili şeyleri doğru yargılama yatkın­
lığıdır” diyerek sorunu duygusalda
sınırlar, d ’Alembert deha ve beğe­
ni ayrımı yaparak dehayı “yaratıcı
duygu”, beğeniyi de “yargılayıcı
duygu” olarak belirler. Beğeni her­
hangi bir yatkınlık olmaktan çok bir
yetidir, ancak özellikleri kişiye gö­
re değişen bir yetidir. Diderot be­
ğeniye ahlaki bir anlam da verir, ona
göre “Beğeni güzellikler yaratmak­
tan çok yanlışları ortadan kaldırır.”
Şu formül her zaman geçerli gibi­
dir: "De geustibus et coloribus non
disputandum ” (Beğeniler ve renk­
ler tartışılm az). (Bk. ESTETİK,
YARATMA)
BEHAVIOR’CULUK. Bk. DAV­
RANIŞÇILIK.
BELİRLEME (lat. determinatio',
fr. détermination', alm. Bestimmen,
Bestimmung', ing. détermination).
Belirgin kılma. Bir şeyin doğasını
ve anlamını ortaya koyma. Herhan­
gi bir açıdan bir çözüme ulaşma.
K uşku evresinden sonra gelen
çözüm.
BELİRLENİMCİLİK (fr. déter­
minisme', alm. Determinismus; ing.
determinism). Her olgunun bir ne­
dene bağlı olduğunu, aynı nedenle­
rin aynı sonuçları doğurduğunu ile­
ri süren ilke ya da öğreti. Belirle­ 49
BELİRLENİMCİLİK
nimcilik olguların değişmez bir dü­
zende gerçekleştiği fikrine dayanır.
Bu düzen elbette olgular arasındaki
ilişkileri hiçbir boşluk bırakmayacak
biçimde belirleyen bir düzen olmalı­
dır. Doğa olaylarının gözlemlenme­
si bu fikri doğrular gibidir: su belli
koşullarda yüz derecede kaynar,
elimden bıraktığım herhangi bir nes­
ne yere düşer. Bilimsel buluşların
kesinliği, bir başka deyişle bilimsel
çalışmalarla bazı şaşmaz yasaların
ortaya konuluşu belirlenimci düşün­
ceye gerekçeler sağlamıştır. Belirle­
nimci görüş olgular arasındaki şaş­
maz ilişkilerin varlığını benimserken
bu şaşmazlığın ya doğadan geldiği­
ni ya da insan zihninin yapısına bağlı
olduğunu bildirecektir. Buna göre
gerçekçi bakış açısının belirlenimci­
lik kavrayışı ülkücü bakış açısımn-
kinden elbette değişik olacaktır. Ül­
kücü bakış açısının temelinde çok
zaman dinci görüş yer alır. Aziz Au­
gustinus’a göre, başımızdan bir kıl
düşse bunda Tanrı’nın parmağı var­
dır. Belirlenimci bakış açısı sözko­
nusu şaşmazlığı daha çok doğal te­
mele, evrensel düzenin özelliklerine
bağlamak eğilimindedir. Belirlenim­
ciliğin kökleri Platon’a, Aristote­
les’e, hatta daha önceye uzanır. Ev­
renin Thales’de Su’dan, Anaksi-
m andros’da Sonsuz’dan, Anaksi-
m enes’de Hava’dan gelişi, Herak-
leitos’da Logos'\m tüm oluşumu dü-
zenleyişi, Platon’da Demiurgos'm
yaratıcı ya da düzenleyici ilke ola­
rak evreni kuruşu, Aristoteles’de ev­
renin İlk Devindirici’yle başlayan
kuruluş düzeni, Stoa’cılarda evre­
ne kesin ussal düzenini veren Lo­
gos belirlenimci bakış açısıyla ilgili­
dir. Stoa’cı Marcus Aurelius’da be­
lirlenimci düşüncenin azçok kesin
bir biçimde formüllendiği görülür:
filozof, olaylar arasında zincirleme
bir bağlantı varsayar. Yeniçağ’la
başlayan mekanikçi düşünce de ken­
diliğinden belirlenimciliğe bağlanır:
mekanik ilişkilerin kesinliği evrende
her zaman şaşmaz bir düzenin va­
rolduğunu düşündürmüştür. Des-
cartes’da Tanrı katı bir mutlak öz­
gürlük alanıdır, kendinde tanrısal bir
şeyler bulunduran ve özgür seçiş’e
sahip olan insan ruhu da belli bir öl­
çüde özgürdür, madde dünyasıysa
tam anlamında bir belirlenim düzeni
ortaya koyar. Madde-ruh karşıtlığın­
da, belirlenmişlik-özgürlük karşıtlı­
ğı ortaya çıkar. Evrende her yerde
görülen bu çelişkili durum ancak
Tanrı katında ortadan kalkacaktır. Bu
çelişkiyi Spinoza kökten siler. Belir­
lenimcilik belki de en katı anlatımını
Spinoza’da bulur. Tanrı’da yetkin,
sonsuz, tek, zorunlu, basit, devi-
nimsiz, ölümsüz, bağımsız olma ni­
teliklerini gören Spinoza heptanncı
bir varlık kavrayışı geliştirerek ve
böylece tektanncı din kavrayışına
kökten karşı çıkarak tüm varlıkta ke­
sin bir belirlenim düzeni bulundu­
ğunu göstermeye çalışır. Ruhla be­
den arasında, ona göre, anlatımını
Tanrı’da bulan karşılıklı bir bağım­
lılık vardır, böylece ruh ve beden de­
nilen biçimler ya da nitelikler bizim
Dünya’mıza özgü ayrı ve bütünsel
tözler olmakla birlikte tek bir tözün,
tanrısal tözün iki ayrı biçimi, iki ayrı

açmımı olurlar. Böylece düşüncele­
rimiz, bedensel edimlerimiz ve top­
lumsal eylemlerimiz genel bir düze­
ne, ölçülü biçili bir düzene tam ola­
rak uyarlar. Bu yüzden yaşadığımız
dünyada özgürlük diye bir şey yok­
tur. İnsanoğlu akışı yasalarla kesin
belirlenmiş bir evrende yaşamakta,
onun gereklerine uymaktadır. Leib-
niz evreni bir belirlenimler düzeni
olarak tanımlarken bu düzenin ya­
ratıcısı Tann’yı ve bu düzende Tan-
n ’dan sonra en üst basamakta yer
alan insanı özgür sayar. Her şeyin
hem örneği hem yaratıcısı olan, ön-
cesel uyum’un da kurucusu olan,
kendinde sonsuz sayıda evren ola­
sılığı bulunan Tanrı olası dünyaların
en güzeli olan dünyamızı yaratırken,
usun ilkelerine sahip olan ve böyle­
ce tanrısallığın bilincine ulaşabilen
özgür insanı da yaratmıştır. Leib-
niz’de evrenin belirlenmiş düzeni in­
sanın özgürlüğüyle karşıtlaşmaz.
Kant felsefesi de temelde Leibniz ve
Spinoza felsefeleri gibi bir belirle­
nim felsefesidir. Kant, Spinoza gibi
düşünmez, evreni tek olası evren
olarak görmez, Leibniz gibi düşü­
nür, evreni bir belirlenim alanı gör­
mekle birlikte olası bir temele da­
yandırır. Ne olursa olsun evrende
kesin bir bel irlenim düzeni bulan her
düşünce insan ruhsallığını ve hatta
tüm ahlak alanını ve tüm insan ya­
şamını belirlenimcilik çerçevesinde
koşullanmış görme eğiliminde ola­
caktır. Claude Bemard bilim kavra­
yışını belirlenimcilik kavrayışıyla öz­
deşleştirerek şöyle der:
BELİRLENİMCİLİK
“Bilimde yani belirlenimcilikte şey­
lerin mutlak ve zorunlu ilişkisine tüm
olgularda olduğu gibi canlı varlık­
larla ilgili olgularda da inanmak ge­
rekir.” Ona göre evrende tam bir be­
lirlenim vardır: “Şunu deneysel bir
belit olarak benimsemek gerekir: ka­
ba cisimlerde olduğu gibi canlı var­
lıklarda da her olgunun varoluş ko­
şullan mutlak bir biçimde belirlen­
miştir. Bir başka deyişle bir olgu­
nun koşulu bir defa bilindi ve yeri­
ne getirildi mi bu olgu deneycinin
istemine göre her zaman ve zorun­
lu olarak gerçekleşebilecektir.” Cla­
ude Bemard belirlenim düzenini or­
taya koyma yolunda istatistik yön­
temlere karşı çıkar: “İstatistik an­
cak sanıya dayalı bilimler yaratabi­
lir, o hiçbir zaman etkin ve deneysel
bilimler, yani belirlenmiş yasalara gö­
re olgulan düzenleyen bilimler orta­
ya koyamayacaktır.” Bu kesin be­
lirlenimci görüş çağdaş fizikte, Özel­
likle çağdaş küçükfizikte pek de ge­
çerli değildir. Gaston Bachelard be­
lirlenimciliği zihnin deney dünyası
üzerinde tümleyici tutumu olarak
görür, ona göre küçükfizikte şaş­
maz bir biçimde gösterebileceğimiz
olgular yoktur. Louis de Broglie bu
konuda şunlan söyler: “Kuanta fizi­
ği kendi alanı olan çok küçük çerçe­
veli olgular arasında gözlemlenebi­
lir olgularla ilgili belirlenimciliği yani
yetkin öngörüyü bulabilecek yapı­
da değildir.” (Bk. BİLİM, GERÇEK­
ÇİLİK, MEKANİKÇİLİK NEDEN,
NEDENSELLİK, OLGU, TANRI,
ÜLKÜCÜLÜK, YASA)
BELİRLENMEZCİLİK
B E L İR L E N M E Z C İL İK (fr.
indéterminisme; aim. Indeterminis­
mus; ing. indeterminism). Tann’da
ve insanda özgür seçişin varlığını
benimseyen, olgular düzeninde şaş­
maz ilişkilerin varlığını yadsıyan öğ­
reti. Belirlenmezcilik, belirlenimci­
liğin karşıtı olarak, insan isteminin
özgür olduğunu, insanın kendi se­
çimlerini kendi dileklerine, kendi
öngörülerine göre yapabileceğini
savunur. Belirlenmezci görüş, do­
ğadaki akışı nedensellik ilişkisi için­
de görmeyen yani onları belli ya­
saların güdümüne bağlamayan bir
bakış açısı olarak özgürlükçülüğe
bağlanır. Atom biliminde belirlen­
mezci anlayış tek bir elektronun de­
vinimini belirlemenin olanaksız ol­
duğunu, ancak elektron demetleri­
nin devinimlerini belirleme olana­
ğının bulunduğunu benimser. Bu
çerçevede öngörü tek bir öge üze­
rinde değil, bir öğeler topluluğu
üzerinde olasıdır. (Bk. BELİRLE­
M E, BELİRLENİM CİLİK, NE­
DENSELLİK)
BELİRLEYİCİ (fr. caractéristi­
que; aim. Charakteristik; ing. cha­
racteristic). Fikirleri ve ilişkileri be­
lirtenlerle ya da harflerle gösterme
sanatı. Bu fikir Leibniz felsefesin­
de büyük bir önem kazanmıştır.
Descartes’çı bir anlayışla Leibniz
varolan her şeyi a priori olarak
açıklayabilecek olan matematik tü­
ründen bir bilim tasarlar; öyle bir
şey olabilmeli ki insan zihni tüm so­
runları m atematikte olduğu gibi
apaçık çözebilmeli. Burada Leib-
n iz ’in D escartes’daki apaçıklık
kavrayışını benimsediğini görürüz.
Belirleyici ya da evrensel belirleyi­
ci Leibniz’de her kapıyı açacak bir
açkı gibidir. Usavurmaların yerine
matematik hesabı koyan Leibniz
simgesel bir dil, bir belirtenler dili
oluşturmaya yönelir. Belirtenleri
kullanmanın bir kolaylığı vardır; on­
ları kullanırken anlamlarını düşün­
memiz gerekmez. Simgelerin oluş­
turduğu bu genel bilim kurulduğu
zaman tartışma diye bir şey kal­
mayacak, tartışmanın yerini hesap­
laşma alacaktır. Leibniz’in bu dü­
şü kolay gerçekleşebilecek bir düş
değildi. (Bk. DİL, SİMGE, YÖN­
TEM)
BELİRLİ (fr. déterminé, défini;
alm. bestimmt; ing. determinate,
defiınite). Herhangi bir açıdan bir
çözüme ulaşmış olan. Nedenselli­
ğin kesin etkisinde bulunan. Başka
şeyle karışmayacak biçimde orta­
ya çıkmış olan. Belirsiz’in karşıtı.
(Bk. BELİRLENİM CİLİK, BE­
LİRSİZ)
B E L İR SİZ (fr. in d éterm in é ,
indéfini; alm. unbestimmt; ing.
indefinite). Herhangi bir açıdan bir
çözüme ulaşmış olmayan. Neden­
selliğin etkisinde bulunmayan. Bir
başka şeyle karışabilen. Belirli’nin
karşıtı. (Bk. BELİRLİ)
BELİRTİ (lat. signum; fr. signe;
alm. Zeichen; ing. sign). Herhangi
bir şeyi tanımamızı sağlayan nes­
ne. Belirti, düşünülen ya da isteni­

len bir şeyi tanıtıcı maddi, biçimsel
ya da işitsel nesnedir. Göz önünde
bulunmayan ya da algılanması olası
olmayan bir şeyi anımsatan her şey
belirtidir. Condillac belirtileri ikiye
ayırır: doğal belirtiler doğa yasala­
rına bağlıdır, doğal koşulların orta­
ya koyduğu ya da doğal düzende
ortaya çıkan, doğal bir olayı ya da
oluşum u gö steren b elirtilerd ir
(duman ateşin belirtisidir); yapay
belirtiler istemli olarak ya da an­
laşmalı olarak koyulmuştur (mü­
zik belirtileri, cebir belirtileri). Her
belirti herhangi bir şeyi, durumu ya
da ilişkiyi görmeye ya da tanımaya
yarar.
B E L İR T İB İL İM (fr. sémiologie
ya da séméiologie, bazen sémioti-
que\ alm. Sémiologie, ing. semio-
logy). Toplumsal yaşamda belirti­
lerin ya da göstergelerin gelişimini
ve etkisini inceleyen bilim. Belirti-
bilim çok geniş çerçeveli bir bilim­
dir, hekimlikte özel bir yer tutar.
Hekimlikte belirtibilim hastalıkların
belirtileriyle ilgili araştırmaları içe­
rir. Kültür düzeyinde bu bilim top­
lumsal ruhbilimin bir bölümünü
oluşturur ve dilbilimci Ferdinand de
Saussure’ün tanımıyla “toplumsal
yaşamdaki belirtilerin yaşamını in­
celer”. Belirtibilim toplumsal yaşa­
mın pekçok alanında geçerli duru­
ma gelmiştir: denizyolu, karayolu,
havayolu, demiryolu taşımacılığıyla
ilgili belirtibilim araştırmaları gün
geçtikçe gelişmektedir. Toplumsal,
siyasal, iktisadi alanlarda belirtibi­
lim önemli bir yer tutarken dilbi­
BELLEK
limle ilgili (biçim, yapı vb) belirti­
bilim büyük bir yaygınlık kazan­
maktadır. Saussure şöyle der: “O
(belirtibilim) belirtilerin ne anlama
geldiğini, onlara hangi yasaların
egemen olduğunu öğretecektir.(...)
Dilbilim bu genel bilimin yalnızca
bir parçasıdır, belirtibilimin ortaya
koyacağı yasalar dilbilime de uyar­
lanır olacaktır ve dilbilim böylece
insan olgularının bütününde çok iyi
tanımlanmış bir alana bağlanacak­
tır.” (Bk. DİL, DİLBİLİM)
B ELİT (lat. axioma-, fr. axiome;
aim. Axiom', ing. axiom). Apaçık
olan, doğruluğu herhangi bir gös­
term eyi gerektirm eyen önerme.
Genel olarak tartışma dışı tutulan
temel önermelere de belit denir, bu
durumda belitin anlamı konutunki-
ne yaklaştırılmış olur. (Bk. KO­
NUT)
BELLEK (lat. memoria', fr. mémo­
ire', aim. Gedächtnis, Erinnerung’,
ing. memory). Bilgileri ya da anılan
saklama yetisi. Bellek geçmişimiz­
dir, geçmişimizle ilgilerimizin sürdü­
rülmesiyle belirgindir. O yalnızca bir
saklayıcı değil, aynı zamanda bir
ammsayıcıdır. Bergson geçmişin su-
numsuz anımsanışıyla (alışkanlık
belleği) geçm işin geçmiş olarak
anımsanışım (anı belleği) birbirin­
den ayırır. Duygu belleği daha ön­
ce yaşanmış olan duyguların yeni­
den ortaya çıkmasıyla belirgindir. İl­
kel yaşamsal düzeyde bellek insan­
da ve hayvanda ortaktır, alışkanlı­
ğın yasalarıyla belirlenmiştir, ilkel du-
BELLEK
yumun ve devinimin anılarıyla ilgi­
lidir. Bu anılar belli bir tarihsel dü­
zende sıralanmış değildir. Henri
Delacroix birbirine sıkı sıkıya bağlı
iki kavramı, “alışkanlıkla “bellek”i
birbirinden ayırırken şöyle der: “Bel­
lek her şeyden önce sürerliktir, sak­
lamadır, direngenliktir. Gerçekten
her türlü direngenliği alışkanlık diye
adlandınyorsak, bellek alışkanlıktır.
Ancak alışkanlık özel türde bir di­
rengenliktir, bellek alışkanlıktan da­
ha başka bir şey olmalıdır. Alışkan­
lık bir işlem kuralım, bir eylem biçi­
mini kurmaktır, elde etmektir. Onun
zekayla yakınlığı bir noktada kendi­
ni gösterir. Ayrım alışkanlığın ken­
dine yetmesinde ve kendine yönel-
memesindedir. Alışkanlık yayılmaz,
mantıksal bir evrende kendini açık-
lam az.(...) Alışkanlıkta olgu, ne
olursa olsun, kendi özel yaşamını,
kendi kişisel ruhunu uygulamalı kul­
lanımın yararına yitirir. Bir teknik
kuran alışkanlık, zihinsel bir maki­
ne, bir yapabilm e aracı oluştu­
ru r^ ...) B ellek zamanın bilinci­
dir^. ..) Bellek tümüyle zamanın dü­
zenine yönelir. O, zamana göre dü­
şüncedir.” Paul Guillaume bu ko­
nuda şöyle düşünür: “Yaşamı tü­
müyle içgüdülerin belirleyiciliğinde
bulunan bir varlık varolabilseydi, bu
varlık mutlak bir biçimde organik
ya da dış kaynaklı şimdiki uyaran-
lar'a bağımlı olacaktı. O şimdi'â&
yaşayacaktı. Birçok defa aynı du­
rumla karşı karşıya kaldığında aynı
biçimde davranacaktı. Bellekle do­
nanmış bir varlıkta, bireysel geçmi­
şin şu ya da bu biçimde varlığını sür­
dürdüğü bir varlıkta içgüdülerin
sağladığı uyuma yeni bir uyum ka­
tılacaktır. Bu uyum kalıtsal değil edi­
nilmiş, özgül değil bireysel, katı de­
ğil bükülgen bir uyumdur.(...) Bel­
lek olmasaydı gerçek anlamda ruh­
sal yaşam olmayacaktı: ne alışkan­
lıklar olacaktı ne de bilgiler olacak­
tı.” Norman L. Munn da bellekle il­
gili şunları söyler: “Bellek olmasay­
dı en azından biyolojik anlamda öğ­
renme diye bir şey olmayacaktı. Yi­
nelenen her durumda tepki her za­
man tam tamına benzer olacaktı. Bir
başka deyişle, her yeni denemede
organizma ilk defa davrandığı gibi
davranacaktı.” Bilinçaltı düzeyinde
bellek düşlerle ve çılgınlıklarla ilgili
bellektir ve bilinçaltının yasalarıyla
koşullanmıştır, kişisel olmakla bir­
likte tarihsel düzenden yoksundur.
Toplumsal düzeyde bellek tam ola­
rak yere ve zamana uyarlanmayla
beliıgindir. Ussalllık ve tarihsellik bu
düzeyde kesin belirleyicidir. Bellek
insanda duygusal-düşünsel yaşamın
temelini oluşturur, onsuz insan ya­
şamı olası değildir. Alışkanlıklar, us­
talıklar, beceriler onunla elde edilir,
bilgi onunla olasıdır. İyi bir belleği
olmak iyi düşünebilmenin başlıca
koşuludur. Eğitimbilimin temel so­
runlarından biri yetkin bir belleğin
nasıl sağlanabileceği sorunudur.
“Bellek eğitimi” sorunu eğitimbilim-
de önemli bir yer tutar. Bilgilerimi­
zin ya da anılarımızın belli bir dü­
zende yerleştiği ve bilince çıkmak
üzere beklediği bu yeti zamanla ka­
zanılır. Bellek ilk üç yaşta bulanıktır,
bu dönemde geçmişle şimdiyi, ger­
 çekle düşseli ayırma olanağı yoktur:
çocuk gördüğü düşü gerçeklik gibi
algılar. Erişkinlik döneminde man­
tık kurallarının gelişip yerleşmesi
toplumsal çerçeveli güçlü bir belle­
ğin kurulmasına yol açar. Ancak bel­
leğin yetkinliği her şeyden önce si­
nir sisteminin sağlıklılığına bağlıdır.
Her kişinin belleği o kişinin çabala­
rına, eğilimlerine, seçimlerine, ya­
şayış biçimine göre biçimlenir, kişi­
lik ayrımlarının kökeninde bu biçim­
leniş vardır. Gerçekte bellek ruhsal-
lığımızm bir yüzüdür, onu bütünden
ayrı düşünmek doğru olmaz: bellek
öbür yetiler gibi bir yetidir, onlarla
bir bütün oluşturur. Bellek bilgileri
ve anıları saklama yetisi olduğu öl­
çüde bir unutma yetisidir. Bellek ge­
reksiz yüklerini sezdirmeden atar.
Gelişigüzel doldurulan bellek sağlıklı
bir bellek olmayacaktır: en iyi bel­
lek az ve öz bilgiyle donanmış bel­
lektir. Aşırı doldurulmuş bellek dü­
şünceyi iyiden iyiye zora sokar.
Chateaubriand bu yüzden “Bellek
çok zaman aptallığın niteliğidir” der.
Öyleyse belleğin sağlıklılığını güven­
ce altında tutan etkenlerden biri de
unutuştur. İyi bir bellek gereksiz bil­
gileri, eskimiş, artık kullanılmaz
olmuş bilgileri ya da “bir önceki”
bilgileri kendinden siler. Ancak unu-
tuş her zaman istenilen bir şey ola­
maz: bellek bazen silinm em esi
gereken bilgileri de siliverir. Bu yüz­
den belleğin eksikli bir yeti olduğu
düşünülmüştür. Bir çin atasözü “En
solgun mürekkep en güçlü bellekten
daha iyidir” der. Doğru yargılar
gü çlü b ir b elleğ i gerektirir.
Yaıgılama yetisi bir karşılaştırma ye­
tisidir, bir bağlama ve ayırma yeti­
sidir, onun gereci bellekteki şeyler­
dir. Böylece bir bellek-yaıgı ortaklı­
ğı yanında bir bellek-yargı karşıtlığı
ortaya konulur. Ölçüsüz ve düzen­
siz geliştirilmiş bir bellek yaıgıyı zor­
da bırakacaktır. Charles de Saint-
Evermond bu sıkıntıyı şöyle dile ge­
tirir: “Yaşam her çeşitten kitaplar
okuyabilmek ve belleğini yargının
zararına pekçok şeyle doldurmak
için çok kısa.” Bu konuda La Roc­
hefoucauld insanlara genel bir eleş­
tiri yöneltir. “Herkes belleğinden ya­
kınıyor, kimse yargıgücünden ya­
kınmıyor” der. Belleğin gücünü or­
taya koymak için yöntemler gelişti­
rilmiştir: bellek testleri bu amaçla
kullanılan düzenli sınamalardır. Bun­
ların en çok kullanılanları görseldir,
sözcüklere ya da geometrik biçim­
lerle oluşturulmuştur, f' Charles Qic-
kens: “Her insan belleği acılarla ve
karışıklıklarla doludur.” / Charles
Péguy: “Bellek ve alışkanlık ölümün
öncüsüdür.” / Corneille: “Yalan söy­
ledikten sonra iyi bir bellek gerekir.”
/ Montaigne: “Belleğine güvenme­
yen yalan işine bulaşmamalı diye bo­
şuna dememişler.” / Etienne Pas-
quier: “Tüm ciddi yalancılar foya­
ları ortaya çıkmasın diye iyi bir bel­
leğe sahip olmalılar.” / George Sand:
“Yazın, dehanız varken, belleğiniz
değil de Tanrı size yazdırırken.” /
Paul Valéry: “Yaşamımız gezginse
belleğimiz yerleşiktir.” / Alfred Jarry:
“Unutuş belleğin kaçınılmaz koşu­
ludur.” (Bk. ALIŞKANLIK, ANI,
B ELLEK Y İTİM İ, D Ü ŞÜ N C E,
BELLEKYİTİMt
EĞİTİM, UNUTUŞ, YARGI)
B E L L E K Y İT İM İ (fr. amnésie;
aim. Amnesie; ing. amnesia). Bel­
lek zayıflığıyla belirgin anımsama
güçlüğü. Bellekyitimi tüm bellekle
ilgili olduğu zaman bütünsel, belli
bir anılar sınıfıyla (özel adlar, ta­
rihler, duyumlar vb) ilgili olduğu
zaman parçalı olarak nitelendirilir.
Bellekyitimi hem bir anımsama güç­
lüğü hem bir antlaştırma güçlüğü
ortaya koyar. Beyin zedelenmesi,
beyin sarsıntısı, ruhsal bozukluk­
lar, sara, histeri, şizofreni, genel
felç, bunama gibi etkenler bellek-
yitimine yol açabilir. Beyin sarsın­
tısında ortaya çıkan bellekyitimi bir
karşısarsıntıyla ortadan kalkabilir.
Bellekyitiminin giderilmesinde anı­
ları çağrıştırmaya dayanan ruhay-
rıştırması etkili olabilir. Bellekyiti­
mi büyük çeşitlilik gösterir. Bazen
anılar oluşur ve silinir, bazen eski
anılar silinip yenileri kalır. Bellekyi-
timini J. Delay üçe ayırır: dille il­
gili olan bellekyitimi (fr. aphasie),
davranışla ilgili olan bellekyitimi
(fr. apraxie), algıyla ilgili olan bel­
lekyitimi (fr. agnosie). Sözyitimi di­
yebileceğimiz birinci türde iki ayrı
biçimle karşılaşırız. Birinde hasta
konuşur, konuşması boşluklar gös­
terir, çok zaman söylenilenleri an­
layamaz, yazılı dil duyumunu iyice
yitirmiştir (Wernicke biçimi). Öbü­
ründe kişi tam tamına susuktur, tek
söz söyleyemez, yazarak da anla­
tamaz (Broca biçimi). Davranış -
yitimi diyebileceğimiz ikinci türde
kişi en basit davranışları bile ger­
çekleştiremez, tüm istemli davra­
nışlar onun için olası olmaktan çık­
mıştır. Tanımayitimi diyebileceği­
miz üçüncü türde kişi gündelik nes­
nelerin ne olduğunu unutmuştur,
örneğin kendisine gösterilen para­
nın ne olduğunu bilemez, ancak
onun niteliklerini sayabilir: yuvar­
lak, parlak, d ü z ... Tren, vapur,
otomobil seslerini öbür gürültüler­
den ayıramaz. (Bk. BELLEK)
BEN (lat. ego; fr. moi; alm. Ich;
ing. me, myself). Bireyselliğin te­
meli olan düşünen özne. Ben, bil­
ginin hem öznesi hem de bir nes­
nesidir. Descartes ben’i felsefesi­
nin çıkış noktasına, en temele yer­
leştirmişti. Ruhbilimin kurucuları
olarak bilinen İngiliz filozofları Da-
vid Hume ve John-Stuart Mili ben’i
belirgin ruh durumlarının birbirini
izleyişi olarak tanım lıyorlardı.
Kant’a göre ben, düşünüyorum iliş­
kisi içinde sunumları biraraya geti­
ren ya da bütünleştiren bir işlevdir.
B ergson ben kavram ını zam an
kavramıyla özdeşleştirdi. Ona gö­
re zaman ben’dir, ben sezdiğim sü­
renin kendisiyimdir, bende süre
kendini sezmektedir. Ruhbilimsel
açıdan ben’i ruhsal aygıtın yapısın­
da yer alan güdü topluluklarının
oluşturduğu bütün olarak tanımla­
yabiliriz. Bu bütün, birbirinden ay­
rılmaz üç yapıyı, duygusallık, dü­
şünsellik ve istemi içerir. Ben, her
şeyden önce organizmanın gerçek­
liğe uyum sağlayabilmesi için ge­
rekli doğrulama ve denetim alanı­
dır. Buna göre ben, kendi kendisi­

nin bilincinde olan kişilik yapısına
karşılıktır. Bu yapı öznenin kendi
bilincine varmasıyla oluşmaya baş­
lar. Ben’in gelişimi oldukça uzun
bir evrede gerçekleşir. Kişisel bü­
tünlük bilinci dünyayı tanımakla
oluşacaktır. Üç aylık bebek dış
dünyayı tanımak için ellerini kulla­
nır. B en’le başkası arasında ilk ay­
ran böylece oluşur. İkinci yılda be­
bek ayna karşısında kendini göz­
lemler ama gördüğünü kendisi ola­
rak algılamaz. “Ben” demeye daha
sonra başlayacaktır, bu kullanım
zaten kişilik oluşumunun ilk ger­
çek adımıdır. Birey kişilik gelişimi
içinde kendini ilkin yargılar vere­
bilme yeteneği olan ussal bir varlık
olarak kurar. O böylece kendi dün­
yasının kurucusu rolünü yüklenir,
duygulan, inançlan, fikirleri olan bir
varlık olarak ortak dünyaya bağla­
nır. Bu çaba içinde kurulup yetkin­
leşen kişilik kendi özelliklerini oluş­
turacak, kendine göre duyma, dav­
ranma, isteme biçimleri kuracak­
tır. Böylece ortaya çıkan ben, bi­
linçte başkası dediğimiz şeyle iliş­
kisi olmayan ve doğrudan doğru­
ya başkasından kaynaklanmayan
şeylerin tüm ünü karşılar, ayrıca
hem bilinçaltıyla (id) hem üstbenle
(ülküsel ben) karşıtlaşır, böylece
toplumsal gereklerle kişisel dilek­
ler arasında bir denge oluşturur. /
Epiktotes: “Dıştaki şeyler bana bağ­
lı değildir, istemim bana bağlıdır.
İyiyi ve kötüyü nerede aramalıyım?
Kendimde, benim olanda.” / J.-J.
Rousseau: “Güçlü toplumsal ku­
rumlar insanın doğasını bozmayı iyi
BEN
bilen kurumlardır, onun mutlak va­
roluşunu atıp yerine göreli bir va­
roluş vermeyi, ben’i ortak birliğe
götürmeyi iyi bilen kurumlardır: öy­
le ki her birey bundan böyle kendi­
ni bir saymasın, birliğin bir parçası
saysın, ancak bütünün içinde du­
yarlı olsun.” / Cl. Bernard: “Bir çağ­
daş şair sanatın kişilikli ve bilimin
kişilikdışı olması duygusunu şu söz­
cüklerle belirledi: sanat bendir, bi­
lim bizdir.” / Bergson: “Değişme­
yen ben sürmez, kendi kendine öz­
deş kalan bir ruhsal durum kendini
özleyen bir başka duruma yol aç­
madığı zaman sürm ez.” / Albert
Einstein: “Bir adamın gerçek değe­
ri hangi ölçüde ve hangi anlamda
B en’den kurtulmayı başarmış ol­
masıyla belirlenir.’VA. Gide: “Çe­
şitlilikte algıladığım şey her zaman
ben’dir.” / Pascal: “Ben tiksindiri­
cidir.” / A. Gide: ‘“ Ben tiksindiri­
cidir’ deyin. Benimki tiksindirici
değil.” / P. Reverdy: “Ben tiksindi­
ricidir. Benzerini kendi gibi sevmek
her şeydir.” / Claude Lévi-Strauss:
“Ben yalnızca tiksindirici değildir:
onun biz’le hiç arasında yeri de
yoktur.” / P. Valéry: “Ben tiksindi­
ricidir. .. ama bu başkalarının be-
niyle ilgilidir.” / P. Nicole: “Belagati
kimsenin bilmeyeceği kadar iyi bi­
len Pascal hıristiyan sofuluğunun
insan ben’ini hiçleştirdiğini, dindışı
insanlığınsa onu gizlediğini ya da
ortadan kaldırdığını hep söylerdi.”
/ Marie de France: “Ayırmak iste­
seler / Fındık ağacı hemen ölür /
Hemen hanımeli de / Güzel dost biz
de böyleyiz,/ Ne sen bensiz ne ben
BENCİLİK
sensiz.” / Chateaubriand: “Ölüm­
süzce kendimden sözediyorum.” /
Stendhal: “Koca Tanrı, ben niye
b e n ’im ?” / M allarm é: “ E vet,
kendim için, kendim için çiçek açı­
yorum, çöl!” / P. Claudel: “Benden
d ah a çok b en o lan biri olm alı
bende.” (Bk. DUYGU, DÜŞÜN­
CE, RUH)
B E N C İL İK (fr. égotisme). Ken­
dini göstermek, kendinden sözet­
mek eğilimi. Bu eğilim kendini aşı­
rı ölçülerde önemsemeye dayanır.
Paul Foulquié bu kavramı şöyle ta­
nımlar: “Bazen anormal ve sapıkça
olanı da dışa atmaksızm kişisel ve
özgür olarak sahip olunanı istemek­
le aşırı bir biçimde uğraşma.” Bu
kavramı ortaya atan Stendhal ol­
muştur. Bencilik, bencillik değildir.
Bencillikte daha çok kendinin kıl­
mak istemi baskındır, oysa benci­
lik Narkissos’çu eğilimin bir biçi­
mi, bir yansısıdır, kendi ben’ini özel­
likle düşünmeyi ve araştırmayı, onu
tutkulu bir biçim de sevmeyi ve
özenle sergilemeyi anlatır, buna gö­
re daha çok sanatla ya da sanatçıy­
la ilgilidir. Bencilikte kendi kendisi­
ne tapınmaya benzer bir ben sev­
gisi baskındır. Benciliği estetik açı­
dan inceleyen Lalo şöyle der: “Nar-
kissos ancak kendisiyle ilgilenir.
Dindışı bir şehvet için değil, bir gü­
zele tapınma için ilgilenir. (...) Bir
Narkissos, çıplaklığı içinde kendi
kendisini gözlemekle kalmaz, onu
bir topluluk da gözlesin ister, o bir
sergilemecidir.” Charles Lalo da
Montaigne’i bir benci olarak ele alır:
“Montaigne sergilemeci benciliğin
estetikteki örneğini ortaya koyar.
O, kendi ben’inin gönüllü mahpu­
sudur, tutsaklığından mutludur. Ge­
ne de bu ‘içekapanık’ örnek kendi
kendine yetebilir mi, arı kalabilir
mi?” Lalo’ya göre Montaigne bu
hapisaneden çeşitli yönlere doğru
kaçmak istemiş, başaramamıştır.
V aliry’nin şu dizeleri bencilik için
son derece belirleyicidir: “Ama ben,
sevilmiş Narkissos / Yalnız kendi
özüyle ilgili ben / Başkaları benim
için giz dolu bir yürekti / Başkaları
yokluktur yalnızca / Seviyorum, se­
viyorum .. . Ve bir insan kimi seve­
bilir / Kendinden başka.” Terimin
estetik anlamı daha çok kendini öne
sürmekte sınırlanırken ahlaki anla­
mı özellikle kendini kurallara uyma
ve eksiksiz davranma konusunda
yetkinleştirme olarak belirir. (Bk.
NARKİSSOS’ÇULUK)
B EN C İLLİK (fr. egoisme; alm.
Egoısmus; ing. egoism). Kendi ya­
rarını her şeyden üstün tutma. Tüm
bilgi öğelerini ve onların bağlantı­
larını ben’e indirgeyen görüş. Bu
görüş, başkalarının varlığını yanıl­
sama sayan aşın ülkücü bir öğreti­
ye götürülebilir. Bu metafizik bu­
gün geçersizdir. Ruhbilimle ya da
genel insanlık durumuyla ilgili ola­
rak bencillik kendini ve kendi ya­
rarlarını her şeyden üstün tutma
eğilimidir. Bencilliği insan olmanın
zorunlu koşulu sayanlar vardır. Bla-
ise Cendrars şöyle der: “Bencilli­
ğin desteği olmasa insan dediğimiz
hayvan gelişemeyecekti.” Bir ingi­

liz atasözü de şöyle söyler: “Her­
kes kendine. Tanrı herkese.” Mar­
cel P roust’un “İnsan m utsuz ol­
duğu zaman ahlaklı olur” sözü de
bize bencilliğin özelliklerini duyur­
m ak bakımından önemlidir. An­
cak düşünürler genellikle bencilli­
ği mahkum etmişlerdir. Publilius
Syrus’un bu konudaki tutumu ke­
sindir: “Yalnız kendi-için iyi olanı
kötü diye nitelendirmek gerekir.”
Voltaire de aynı kesinliktedir: “Ken­
dine yaramak hiçbir şeye yarama-
maktır.” En içtenlikli alan olan aşk
alanını bile bir bencillik alanı sayan­
lar varken (Madame de Staöl: “Aşk
ikili bir bencilliktir”), bencilliği in­
sanın doğal bir özelliği gibi görmek
eğilimi ağır bassa da yalnızca ken­
dini düşünmenin getirdiği yıkımlar
giderek daha da bilinçlenen insanın
bu yönde kendi kendisiyle daha ke­
sin bir biçimde hesaplaşmasını zo­
runlu kılacaktır. / Çin atasözü:
“Bencil insan imparatorluğa bir ya­
rarı olsun diye saçından bir kıl ko­
parttırır mıydı, koparttırmazdı.” /
Arap atasözü: “Yalnız yiyen yalnız
boğulur.” / Simon Weil: “İnsan ben­
cil olm ak isterd i am a olam az.
Sefaletin en çarpıcı özelliği ve
büyüklüğünün kaynağı buradadır.”
/ Chamfort: “Biri çok kişisel bir
adam için şöyle diyordu: iki yumur­
ta pişirebilmek için evinizi yakar.”
/ Adolphe de Custine: “Bencillik
sevmeyi bilmez derler, bence ben­
cillik kendini sevdirmeyi bilmez.” /
Dostoyevski: “Soyut insan sevgisi
her zaman bencillikten kaynakla­
nır.” (Bk. BEN)
BENİÇİNCİLİK
B E N İÇ İN C İL İK (fr. égocent­
rism e,; alm. Egozentrism us\ ing.
egocentrism ). H er şeyi kendine
bağlama, kendini evrenin merkezi
sayma eğilimi. Piaget beniçinciliği
çocuk özyapısının gelişiminde nor­
mal bir evre olarak belirledi ve “ço­
cukta ben’in dış dünya karşısında­
ki karmaşıklığı” olarak tanımladı.
Dört-altı yaş arasını yani ikinci ço­
cukluk diye adlandırılan dönemi
karşılayan bu evre ilk yaşların ben­
cilliğiyle erişkinliğin nesnel bakışa
dayalı toplumsallığı arasında bir ge­
çiş yeridir, kişisel gerçeklikle nes­
nel gerçekliği birbirinden ayırama-
manın sorunlarıyla belirgindir. Bu
evrede çocuk düşünelerini başka­
sına açmak istemeyecek, başkala­
rının arasına karışmaktan kaçına­
caktır. Piaget şöyle der: “Beniçin­
cilik duygusu basit bir bencillik bi­
çimi de gösterebilir, hastalıklı ve
tehlikeli de olabilir. Hastalıklı biçim­
lerinde kendini beğenmişlik, güven­
sizlik, kırıcılık ortaya çıkabilir. Ze­
ka geriliklerinde de beniçinci eği­
limler sözkonusudur ve özellikle
uydurmacılıkla birlikte görülür. His­
terilerde beniçinci duyguların kö­
keninde çevrenin dikkatini çekme
ve acıma duygularını kamçılama
eğilimi yatar. Büyüklük duygusu
çok zaman beniçinci duygularla ge­
lişir. “Düşüncelerini başkasma ulaş­
tırma ve başkalarının düşünceleri­
ne uyarlanma gereksinimi duyma­
yan” (Piaget) çocuk beniçinciliğini
hastalıklı beniçincilikle karıştırma­
mak gerekir. (Bk. BENCİLLİK)
BENOLMAYAN
BENOLM AY AN (fr. non-mov,
alm . N icht-Ich', ing. non-ego).
Ben’le yani özneyle karşıtlaşan ya
da ondan ayrılan. Benolmayan tüm
nesneleri karşılar. Bu kavram, mut­
lak ülkücülük olarak belirleyebile­
ceğimiz Fichte felsefesinde önem­
li bir yer tutar. Kant’ın çömezi olan
ve eleştirili felsefenin teknik terim­
leriyle konuşan Fichte’nin heptan-
rıcı felsefesinde “ben” temel belir­
leyicidir, başlıca gerçekliktir, düşün­
cenin yüce ilkesidir, sonsuzdur.
Fichte ben’in “kendisini doğrula­
yarak ortaya koyduğunu” bildirir,
ona göre “Her şey kendini ortaya
koyan m utlak ve sonsuz b en ’le
başlar” . Ben, benolmayanla yani
ben’den bağımsız olan evrenle sı­
nırlandırılmıştır, bir başka deyişle
o bir karşısav olarak karşısında be-
nolmayanı bulur. Dış dünya ben için
bir engel yaratır. Buna göre benol­
mayan özgür ben’in bilinçdışı et­
kinliğinin bir ürünüdür. Ben ve be­
nolmayan bilinçte biraraya gelirler
ve bileşime kavuşurlar. (Bk. BEN)
B E N Ö Z G E C İL İK (fr. egoaltru-
isme\ alm . E goaltruism us\ ing.
egoaltruism). Auguste Comte’un
“başkası için yaşamak” formülüne
dayanan özgeci anlayışını tümleye-
rek ben’in yararını başkasının ya­
rarına bağlayan Spencer’ci görüş.
(Bk. ÖZGECİLİK)
B E N Z E R L İK (fr. ressemblance;
alm. Aehnlichkeit, Gleichheit\ ing.
resemblance). Niteliksel açıdan öz­
deş olmamakla birlikte ortak öğe­
leri olan iki ya da daha çok nesne­
nin karşılıklı durumu. Benzerlikya-
sası, zihinsel çağrışım kuramında
sunumların ortak özellikli başka su­
numları çağrıştırma eğilimi.
BENZEŞİM (lat. analogia\ ir. ana-
logie\ alm. A nalogie; ing. ana-
logy). Benzerlik ya da oranlılık iliş­
kisi. Benzeşim terimi her zaman
matematik oranlarla, karşılıklı iliş­
kilerle ve benzerliklerle ilgilidir.
Benzeşim hem iki ya da daha çok
ikili çift terimi ikişer ikişer birleşti­
ren ilişkinin özdeşliğidir (1/2; 3/6;
5/10; 70/140), hem aynı konumda
olan nesnelerin durumudur (baş’la
önder’in benzerliği), hem benzer
organların karşılıklı durumudur (kol
ve kanat benzerliği). Benzeşim y o ­
luyla usavurma, bilinen terimler­
den benzetme yoluyla bilinmeyen
terimi çıkarma: 3/4 ve 6 ’nm, oran­
lar gözönünde tutulduğunda dör­
düncü terim olan 8’i buldurması (3/
4; 6/8); bir şeyin durumundan ben­
zerlik yoluyla bir başka şeyin du­
rumunu çıkarma: Ayşe güzeldir /
Ayşe Adana’lıdır / Öyleyse Ada­
n a’lılar güzeldir / Fatma Adana’İl­
dir / Fatma da güzeldir. (Görüldü­
ğü gibi burada bir tümevarımı bir
tümdenglim izlemektedir.) Deney­
sel benzeşim, K ant’da bağıntı ka­
tegorisiyle ilgili olarak an anlığın a
priori ilkeleri. (Kant: “Varoluşları
açısından tüm olgular, zamanda,
karşılıklı ilişkilerini belirleyen kural­
lara özel olarak uyarlar.” “Deney
algılar arasındaki zorunlu bir ilişki­
nin sunumuyla olasıdır.”) Bu ben-

zeşimler üç tanedir: tözün sürerli­
ği, doğada değişmez ardarda geliş
yasalarının bulunuşu, zamanın her
anında tüm tözler arasında karşı­
lıklı evrensel tepki ilkesi.
B E ŞİN C İÖ Z (fr. quintessence;
aim. Quintessenz; ing. quintes­
sence). Empedokles’in dört özüne
ya da ilkesine (toprak, su, hava,
ateş) Aristoteles ve skolastiklerce
eklenen beşincisi. Aristoteles ve
skolastikler göğün cisimsel tözden
daha başka bir tözü olması gerek­
tiği düşüncesiyle göğü kuran bir
başka töz olarak beşinciözü (quin­
ta essentia) tasarladılar. Beşinciöz
“onların tümünden daha kutsal ve
onları önceleyen” (Aristoteles) bir
özdür.
B IR A K IL M IŞL IK (fr. derelicti­
on; aim. Geworfenheit; ing. dere­
liction). İnsanın dışlanmışlık duru­
mu. Bırakılmışlık duygusu, dinsel
çerçevede, kökel ayrılıktan gelen
yani Tanrı’dan uzak kalışla belir­
gin yalnızlık duygusudur. Bu duy­
guyu en açık biçimde ilk tanımla­
yan Pascal şöyle diyordu: “Beni
dünyaya kimin bıraktığını, ayrıca
dünyanın ne olduğunu, benim ne
olduğum u bilmiyorum. Her şey
üzerine korkunç bir bilgisizlik için­
deyim.” Koskoca evrenin içinde bir
noktadan başka bir şey olmayan bu
dünyada insan ne olabilir? O “hiç­
likle bütünlük arasında bir orta
yer”dir. Dünyaya bırakılmış, kendi
cılız güçlerinden başka bir dayana­
ğı bulunmayan, yardımsız, destek­
BİÇİM
siz, ışıksız insan fikri, başta Hei-
degger olmak üzere, değişik biçim­
lerde, hem en h er v aro lu şç u d a
önemli bir yer tutar. Bırakılmış in­
san, ölümden başka çıkış yolu gös­
termeyen bu dünyada, kendi yaşa­
mını kurmak, bir özgürlük deneyi
içinde kendini aşa aşa varolmak du­
rumundadır. O hiçbir zaman bir üst-
gücün yardımını ve ışığını umma­
yacaktır. / Pascal: “Yaşamımın şim­
diki ve sonraki sonsuzlukta soğu­
rulmuş kısacık süresini, doldurdu­
ğum küçücük yeri düşündüğüm
zaman, ayrıca kendimi hiç bilme­
diğim ve beni hiç bilmeyen uzam­
ların uçsuz bucaksız sonsuzluğu­
na batmış gördüğüm zaman kor­
kuya kapılıyorum, neden orada
değil de buradayım diye şaşkınlığa
düşüyorum, çünkü orada olmam­
dan çok burada olmamın, başka za­
manda olmamdan çok şimdide ol­
mamın hiçbir nedeni yok.” / J.-P.
Sartre: “Varlığın ussal dayanağı
yoktur, varlık nedensiz ve zorun-
luluksuzdur, varlığın tanımı bile
onun kökel olumsallığını bize gös­
terir.” / Albert Camus: “Bırakılmış
olduğum bu dünya bana öylesine
yabancı ki, bende varolduğunu
sandığım o sıcak içtenliği ağır ağır
yakıyor.” (Bk. İNSAN, VAROLUŞ­
ÇULUK)
BİÇ İM (yun. eidos, morphe\ lat.
forma', fr. forme\ alm. Form', ing.
form). Bir şeyin dış görünüşü. Da­
ha dar anlamda biçim, maddeye
karşıt olarak tözsel ilkedir. Biçim
bir şeyin düzeniyle, kuruluşuyla, iş­
BİÇİM
leyişiyle de ilgili olabilir (görüşme
biçimi, yönetim biçimi, iyileştirme
biçimi). Biçim, estetiğin temel ko-
nularındandır, buna göre bir yapıt­
ta tüm gereci ya da içeriği kucak­
layan, bütünlüğe kavuşturan, ona
üst düzeyde anlaşılırlık kazandıran,
onu özgül özelliklerle donatan, böy­
lece onun sanat değerini sağlayan
yapı özelliklerinin tümünü karşılar.
Felsefe tarihi boyunca değişik an­
lamlar almış olan biçim, en çok
Aristoteles’de ve skolastik felsefe­
de yer tutar. Aristoteles’e göre bi­
çim ya da biçimsel neden madde­
den ayrılır. Madde gücüllüktür, bi-
çimedimliliktir. Madde değişen ya
da değişime yatkın olan şeydir, “du­
yulur tözlerin tümü maddeye sa­
hiptir”. Biçim yetkinliktir, değişimin
ilkesidir, değiştiren şeydir. Ruh canlı
bedenin biçimidir. Skolastik felse­
fede tözsel biçim varlıkbilimsel il­
kedir, onunla belirsiz madde yani
basit gücüllük edimlileşir, herhan­
gi bir şey durumuna gelir: tözsel
biçimi aynı türün bireylerine özgü
ortak doğa diye anlamak gerekir;
buna karşılık raslantısal biçim va­
rolan şeyi biçimlemekle birlikte
onun doğasını belirlemez. (Aziz
Tommaso: “Tözsel bir biçim ras-
lantısal bir biçimden raslantısal bir
biçimin hiçbir biçimde varlık sağ-
layamayışıyla, ancak bir varlık kipi
sağlayışıyla ayrılır. Tözsel biçimse
m utlak o larak varlığı sağlar.”)
K ant’da duyarlılığın a priori bi­
çimleri düşüncenin maddeye bağ­
ladığı yasalardır. Kant felsefesinde
madde deneyden gelenle ilgilidir, bi­
çimse düşünsel işlevlerin yapılarını
belirler. Buna göre duyarlılığın a
priori biçimleri iç duyumun biçimi
olan zaman ve dış duyumun biçimi
olan uzaydır. Anlığın biçimleri ka­
tegoriler, usun biçimleri de fikirler­
dir. Biçim kuramı (alm. Gestaltt-
heorie), bir olgunun birbirinden ay­
rılabilir öğelerin toplamı olmadığı­
nı, özerk yani iç bütünlüğü olan bir
yapı ortaya koyduğunu, buna göre
her öğenin bütüne bağımlı bulun­
duğunu, hiçbir öğenin bütün kar­
şısında öncelik taşımadığını ileri sü­
ren felsefe kuramıdır. Biçim ruh­
bilimi, ilksel ruhsal olayların bir bü­
tüne bağlı olduğunu, anlamlarını bu
bütünden aldığını ileri süren ruhbi-
limsel öğretidir. Bu öğretiye göre
bedenin sağlıklı işleyişi tüm organ­
ların ayrı ayrı sağlıklı oluşuna bağ­
lıdır, örneğin böbreklerin hasta bir
bedende işleyişiyle sağlıklı bir be­
dende işleyişi arasında büyük bir
ayrım vardır. Öte yandan bir orga­
na bir işlevi ulayıp çıkmak da doğ­
ru olmaz, gerçekte organlar bütün­
sel bir işlevi ortaklaşa sürdürürler.
Örneğin beynin bir bölümüne bel­
lek yetisini, bir başka bölümüne
duygusallığı kesin biçimde bağla­
mak doğru değildir. Bu tür yakış­
tırmaların yanlışlığı organlardan bi­
rinin sakatlanmasıyla ona bağlanan
işlevselliğin ortadan kalkmaması
gerçeğinde belirir. Merleau-Ponty
bu görüşü felsefeye uygular ve bir
nesneyi önce bütün olarak algıla­
dığımızı, ayrıntılarını daha sonra bi­
rer birer görebildiğimizi bildirir. /
A. Malraux: “Tüm yaratma, özün-

de, gücül durumdaki bir biçimin öy­
künülmüş bir biçimle savaşımıdır.”
“Nedir sanat? Biçimlerin üsluba dö­
nüştüğü şeydir.” / P. Leautaud: “Bi­
çim genellikle biçim bozan bir dü­
zenlemedir.” / E. Ionesco: “Ortaya
konulmuş bir anlatım biçimi aynı
zamanda bir baskı biçimidir.” / M.
de Guerin: “Biçim özün mutlulu­
ğudur.” / P. de Ronsard: “Öz dura­
lar, biçim yokolur.” / H. Focillon:
“Belirti gösterir, biçim kendini gös­
terir.” /A . Suares: “Üslup kendin­
de hiçbir şey değildir, ama biçim
gerçek varlığın biçimleşmesidir. Bi­
çimin ve düzenin olmadığı yerde
hiçbir şey yoktur. Ölüm bir düze­
nin çözülm esidir.” / Baudelaire:
“Her yaratılmış biçim, insanın
yarattığı biçim de ölümsüzdür.
Çünkü biçim özden bağımsızdır, bi­
çimi kuran moleküller değildir.” /
Sainte Beuve: “Sanatı bir ‘biçim’
sorununa indirgemek onu ölçüsüz
daraltmak ve küçültmektir.” / G.
Flaubert: “Belki de biçim duyuların
bir yanılmasıdır, töz de düşünce­
nin bir imgesidir.” / P. Louys: “Bi­
çimleri parçalamamalı, onlar yal­
nızca görünmezi saklıyor.” / Elie
Faure: “Bir Tanrı, bir biçim olduğu
anda Tanrı olur. Doğru. Ancak bi­
çim olduğu anda ölmeye başladığı
da d o ğ ru .” (Bk. BİÇİM CİLİK,
MADDE, ÖZ)
B İÇ İM B İL İM (fr. morphologie\
alm. Morphologie\ ing. morpho-
logy). Varlıkların yapılarını ve geli­
şimlerini ele alan kuram. Biçimbi-
lim biyolojide hayvan ve bitki tür­
BİÇİMCİLİK
lerinin belirgin özelliklerini inceler,
dilbilimde sözsel biçimlerle ilgili
araştırmaya karşılıktır. Ruhbilimde
biçim araştırması bireylerin ırkla,
cinsle, yaşla değişiklikler gösteren
fiziksel görünümlerine yöneliktir.
Buradan giderek belli toplumsal
topluluklarda erişkin bireyleri bazı
biçimsel tiplere ayırmak eğilimi or­
taya çıkmıştır (iri yapılılar, inceler,
güçlüler, küçükler vb). Herbir tipe
ayrı bir kişilik yapısı ulanır. Örne­
ğin iri ve yuvarlak tipler dışa dö­
nük, ince uzun tipler içe dönük ola­
rak belirlenir. (Bk. BİÇİM, MİZAÇ)
B İÇ İM C İL İK (fr. formalisme;
alm. Formalismus', ing. form a-
lism). Biçime büyük önem veren,
buna göre doğruların biçimsel ol­
duğunu bildiren, tüm açıklamala­
rın mantıksal yani soyut olarak ya­
pılmasını öngören öğreti. Biçimci
öğreti doğruların uzlaşmalı belir­
tenler üzerine ya da simgesel ta­
nımlamalar üzerine kurulmuş oldu­
ğunu bildirir. Biçimcilik bu yanıyla
formüllere indirgeme eğilimidir. Bi­
çimci bakış açısının başlıca özelliği
maddesel öğeyi bir yana atması, bil­
gide maddesel verileri değerlendir­
mekten kaçınarak toparlayıcı say­
dığı soyut açıklamalara yönelmesi­
dir. Böyle bir bakış felsefede so-
yutlamacı simgeciliğe açılırken sa­
nat kuramında sanat için sanat il­
kesine, sanat eleştirisinde de mad­
desel yapının dış yüzünü ya da ku­
ruluş biçimini konu edinen yapısalcı
tutuma açılacaktır. Biçimci bakış
açısı, sanat yapıtını ayrıştırırken 63
BİÇİMSİMGE
toplumsal-tarihsel özelliklere ve
ruhsal özelliklere yönelmeyi öngö­
ren klasik eleştiri anlayışından ayrı
bir yol tutar, hatta onunla karşıtla­
şır. Çünkü biçimci görüşe göre bir
sanat yapıtını sanat yapıtı yapan şey
onun oluşumuyla ilgili dışsal kural­
lardır, yapısal özelliklerdir; bir baş­
ka deyişle sanat yapıtı anlattığı şeyle
değil anlatış biçimiyle sanat yapıtı­
dır, onu araştırırken nesnel yanını
konu etmek boşunadır. Biçimcilik
genel olarak biçime ağırlık veren
görüşlerin adı olduğu gibi, istemin
ortaya koyduğu eylem ilkesini öz
açısından değil de biçim açısından
ele alan ahlak görüşlerinin de genel
adıdır. Biçim cilik denince ilkin
K ant’ın buyurucu ahlak anlayışı
akla gelir. Buna göre bir edimin ah­
laki değeri onun içeriğine yani ya­
pılışına bağlı olmaz. Sonuçlannada
bağlı olmaz,yalnızca biçimine yani
eğilimine bağlı olur. Bu da insana
ahlak kuralına tam saygılı olmayı
önermektir. (Bk. BİÇİM, ESTE­
TİK)
B İÇ İM S İM G E (lat. allegoria;
fr. allegorie', alm. Allegorie; ing.
allegory). Bir fikri anlatabilmek için
kullanılan biçimsel simge. Böylesi
bir simgeyle kurulmuş yapıt. Biçim-
simge bir fikri somuta götürerek
açıklamayı sağlar. Bu somutlama-
da herhangi bir nesne, herhangi bir
canlı varlık temel alınır. Bu somut
simgeleştirme bütün bir yanıtı kap­
sar, öyle ki “simgeleştirenin tüm
öğeleri dizgesel bir düzeyde sim-
geleştirilenin herbir öğesine teker
teker uyar” (Lalande). Biçimsim-
geyle simge arasında bir değer ay­
rımı var gibidir. Çok zaman biçim-
simge kolaycı ve kabasaba bir an­
latımı getirir, bu yüzden genellikle
küçültücü anlamda kullanılır, buna
karşılık simge canlılığı, etkinliği,
güçlülüğü belirler. Bazı yazarlar bi-
çimsimgeyi anlatımcı, simgeyi yan­
sıtıcı bulurlar. Alain şöyle der: “Yon­
tu biçimsimgeseldir, oysa resim do­
ğal olarak simgeseldir. Simge duy­
guyla, biçimsimge düşünceyle il­
gilidir.” (Bk. SİMGE)
BİLEŞİM (fr. synthèse; alm. Synt­
hèse; ing. synthesis). Bir bütünün
öğelerini bir araya getirme. Fikir­
leri açık ve seçik bir bütünde top­
lama. Basitten bileşiğe doğru iler­
leme. En basit kavram ve önerme­
lere ulaşma. Bir kesin önermeden
daha başka kesin önermelere iler­
leme. Bileşim ayrıştırmanın karşı­
tıdır; ayrıştırma tümdengelimi, bi­
leşim tümevarımı belirler. Bileşim,
bütüne yöneliş olmakla, bir bilinen­
den daha üst düzeydeki bir bilgiye,
bir bilinmeyene ilerleme olarak da
düşünülebilir. Descartes, yöntemini
açıklarken, düşüncesini “en basit
ve tanınması en kolay verilerden
yavaş yavaş, derece derece en bi­
leşik bilgilere yükseltmek” istedi­
ğini söyler. Leibniz bileşimi doğru­
lara ulaşma yöntemi olarak belir­
ler: “Bileşim yoluyla, basitten kar­
maşığa yönelerek, çok zaman çok
büyük doğrulara ulaşılır.” Kant,
onu çeşitli sunumların bir bütünde
bir araya getirilmesi olarak görür:

“En genel anlamında bileşimden çe­
şitli sunumları birbirine bağlamayı
ve onların çeşitliliğini tek bir bilgi
biçimi altında kavramayı anlıyo­
rum.” Hegel için bileşim diyalektik
usavurmanın üçüncü evresidir, sa­
vın ve karşısavın aşılmasıdır. A pri­
ori bileşimselyargı Kant’da deney­
den gelmeyen yargıdır: “YaB yük­
lemi A öznesine bu kavramda da­
ha önce gizli bir biçimde içerilmiş
bir şey olarak bağlıdır ya da B tü­
müyle A kavramının dışındadır. Bi­
rincisine ayrıştırmah yargı, İkinci­
sine bilimsel yargı diyorum.” (Bk.
AYRIŞTIRM A, DİYALEKTİK,
KARŞISAV, SAV)
B İL G E L İK (yun. sophia; ir. sa-
gesse; alm. Weisheit', ing. wisdom).
Eskiçağ’da felsefe, daha sonra er­
dem. Bilgelik felsefenin en eski adı­
dır, insanla ve evrenle ilgili tüm bil­
gileri kapsar, bilimle eşanlamlıdır.
Dünyanın nereden gelip nereye git­
tiği, tanrısallığın gerçekliği ve dün­
yayla ilişkileri, dünyada insanın ye­
ri, bir toplumsal varlık olarak insa­
nın davranışlarını nasıl ve neye gö­
re düzenlemesi gerektiği bilgeliğin
başlıva sorunları olmuştur. XVII.
yüzyıldan sonra bilgelik terimi özel
olarak ahlakla ilgili bir anlam ka­
zanmaya başlamış, erdemle eşan­
lamlı duruma gelmiştir. Buna göre
bilge, davranışlarını usun ışığında
düzenleyen kişidir, hoşgörülü ve
uzlaşmalı kişidir, dinginliğe kavuş­
muştur, başkalarına da dinginliğin
değerini duyurur. Bilgeliğe en bü­
yük eğilim Stoa felsefesinde görü­
BİLGELİK
lür. Stoa’cılar için bilgelik acıdan
ve sıkıntıdan uzaklaşmayla, doğa­
ya uygun yaşamayla, doğal-ussal
bir varlık olarak topluma yerleş­
meyle, örnek insan olmayla belir­
gindir. Dış etkenler karşısında güç­
lü kalmak, kötülükleri anlayışla, iyi­
likleri ağırbaşlılıkla karşılamak, fe­
laketler karşısında soğukkanlı ola­
bilmek bilgeliğin temel ilkeleridir. Bu
da her zaman tutkulara söz geçire­
bilmekle olasıdır. Bilgelik tutkulara
karşı ussallığı savunurken bilmez­
liği sürekli olarak bilgiyle aşma zo­
runluluğunu getirir. Bilgelik birey­
sel düzeyde güçlü olmanın koşulu­
dur. Eski A hid’de bilgeliğin gücü
biraz da abartılarak şöyle anlatılmış­
tır: “Bilgelik bilgeye bir kentte bir
araya gelmiş on savaş önderinin
gücünden daha büyük bir güç ve­
rir.” La Rochefoucauld bilgeliği
toplumsal çerçevede ele alır ve “Tek
başına bilge olmak istemek büyük
bir çılgınlıktır” der, ancak bir baş­
ka özdeyişte onu bireyin içtepileri-
ne kadar götürür: “Deliliğin dışın­
da yaşayan kişi sanıldığı kadar bil­
ge değildir.” Montaigne bilgeliği so­
nuçlan bakımından ele alır, ona gö­
re “Bilgeliğin en sağlam belirtisi
sağlam bir mutluluktur.” Boileau
bilgeliğin bir amaç değil bir sonuç
olduğunu duyurur: “En bilge kişi
bilge olmayı düşünmeyen kişidir.”
Voltaire dünyanın bilgeliğe doğru
yavaş yavaş ilerlediğine inanır. J.-
J. R ousseau bilgece etkinlikleri
yaşlılara uygun görür: “Gençlik bil­
geliği inceleme zamanıdır, yaşlılık
bilgeliği uygulama zamanıdır.” Ba­
BİLGİ
ron d ’Holbach düşüncesinde bil­
geliğe ayrı bir yer vermez ve onu
insana yararlı şeyler arasında sa­
yar: “Doğru, bilgelik, us, erdem,
doğa insan türüne yararlı olanı be­
lirlemekte eşdeğer terimlerdir.” Ya­
zarların bilgelikle ilgili görüşleri çok
değişik hatta birbiriyle çelişkili olsa
da, onların ortak olarak duyurduk­
ları tek şey vardır, o da bilgeliğin
kişilik düzeyinde bir yetkinleşme
olduğudur. / J.-J. Rousseau: “İs­
kender olmasaydım, diyor bu fa­
tih, Diogenes olmak isterdim. Fi­
lozof da şöyle diyebilirdi: şu oldu­
ğum şey olmasaydım İskender ol­
mak isterdim. Ben bundan kuşku­
luyum; bir bilgenin bir fatih olmayı
istemesinden çok bir fatih bir bilge
olmak isteyecektir. Bilgeden başka
hangi insan şu dünyada kahraman
olmak istemez?” / Chamfort: “Bil­
geden çok deli var, bilgede bile bil­
gelikten çok delilik var.” / A. Gide:
“Bilgelik usta değil aşktadır.” /
Senancourt: “Kendi kendine yeten
ve kendi bilgeliğinden beslenen in­
sanlardan sözedilir; ölümsüzlük ön­
lerinde olsaydı, onlara hayran ola­
cak, onlara özenecektim; önle­
rinde ölümsüzlük olmadığına göre
onları anlayamıyorum.” / M. Yo-
urcenar: “Artık tek bir bilgelik yok­
tur, tüm bilgelikler dünyaya gerek­
lidir, onların birbiri yerine geçmesi
kötü değildir.” (Bk. AHLAK, ER­
DEM, FELSEFE)
B İL G İ (yun. episteme\ fr. con-
naissance\ alm. Erkenntnis, Kerınt-
nis\ ing. knowledge). Nesneyi zi­
hinde var kılan düşünce edimi. Bu
edimle zihinde var kılınan nesne.
Edim olarak alındığında bilgi her­
hangi bir şeyi düşünceyle sezmek
anlamına gelir, bu seziş duyu or­
ganlarının aracılığıyla olduğu gibi
onlann aracılığı olmadan da olabi­
lir. Bilgilerimizi gerçek dünyadaki
gerçekliklerin yansıları olarak be­
lirleyen Platon bilgi edinmeyi anım­
sama olarak görüyor, dış dünya
gözleminin anımsamaya kolaylık
sağladığına inanıyordu. Felsefe ta­
rihi boyunca bilgi konusunda iki
karşıt görüş ortaya kondu: Platon
ve öbür ülkücüler doğuştan bilgi­
lerin varlığını savundular. Aristo­
teles ve öbür gerçekçilerse bilginin
tümüyle dünya deneyleriyle, duyu
organları aracılığıyla yani sonradan
elde edildiğini savundular. Bu nok­
tada görüşümüz ne olursa olsun,
bilgi gerçeklikte karşılığı olan ya da
tasarımsal olan bir şeyin kavramı
ya da fikridir. Bilgi sorunu felsefe­
nin en eski sorunudur, bir özne-
nesne karşıtlığı içinde belirir ve bu
karşıtlık içinde çözümünü arar. Her
felsefe okulu bilgi sorununu ülkü-
cü-gerçekçi ayrımı tem el olmak
üzere kendine göre çözmeye çalış­
mıştır, özne-nesne ilişkisine verdi­
ği anlama göre belirlemiştir. Bunun
yanında bilginin ne ölçüde olası ol­
duğu, uzanımının ne olduğu, buna
göre neyi nereye kadar bilebilece­
ğimiz sorunu da felsefenin temel
sorunlarındandır. Bilginin ruhbilim-
sel kaynağı elbette insanın dünya
karşısındaki merakıdır, ancak ger­
çek anlamda bilgiyi yaratan ve ge-

Eştiren şey insanın dünyayı daha
kullanılır kılma istemi ve buna gö-
k insan yaşamının çeşitlilenmesi,
giderek karmaşıklaşmasıdır. İnsa­
noğlu her zaman bir şeyler öğren-
n e k istemiştir, ancak tarih içinde
jaşam ın işbölümüyle çokyapılı bir
gürünüm kazanması öğrenilecek
şeyleri çoğaltmıştır, öğrenmeyi ya­
ş a n için, yaşamı geliştirebilmek için
zorunlu kılmıştır. Ülkücülük-gerek-
çilik sorunu da, daha genel düzey­
de bilgilerimiz önceliğini ustan mı
deneyden mi alır sorunu da, bir baş­
ka deyişle öznenin mi nesnenin mi
öncelikli öge olduğu sorunu da in­
sanlığın ve dolayısıyla bilginin geli­
şimi içinde karmaşıklaşmıştır. Bilgi
edinme serüveni her çağda güç bir
sorun ortaya koymuştur, güçlük­
lerle ve tehlikelerle dolu bir serü­
ven olmuştur. Vergilius’a “şeylerin
nedenlerine inebilene ne mutlu” de­
dirten budur. Bilgi edinme işinin za­
manla geliştiği, kolaylaştığı, yaygın­
laştığı doğrudur. Bu değişim her
şeyden önce bilgi edinmeyi kolay­
laştıran araçların bulunmasıyla sağ­
lanmıştır. E. Renan şöyle der: “En
sıradan öğrenci bile Arkhimedes’in
yaşamını adamış olduğu doğruları
biliyor.” Her şey bir yana, bilgi her
çağda önemsenmiş, hatta dünya­
nın gerçek kurtarıcısı olarak düşü­
nülmüştür, özellikle güçlü bir ah­
lak için sağlam bir bilgi temeli ön­
görenler çok olmuştur. Bu yönde
Sokrates, ülkücü bir anlayış için­
de, “Kendi kendini tam” diyerek in­
sana ben araştırmasını önermiştir.
Ancak bilginin önemini aşınya gö­
BİLGİ
türm ek istem eyenler de çoktur.
Platon çok şey öğrenmenin bilge­
lik için yeterli olmadığını bildirerek
şöyle diyordu: “İnsanlar çok şey
öğrendikleri zaman bilge oldukla­
rına inanacaklar, ama onlar büyük
bir çoğunlukla bilgisiz olacaklar,
yaşam ilişkilerinde dayanılmaz
kalp bilgeler olacaklar.” Goethe’nin
Faust’u şöyle diyordu: “Felsefeyi
inceledim, hukuku ve hekimliği de.
Hatta, yazık, dişimi tırnağıma ta­
kıp baştan sona dinbilimi de. İşte,
zavallı ben, tüm bilimimle, eskisi
kadar bilge değilim.” Bilgi yaşam
için her şey olmasa bile yaşamı de­
ğiştiren en büyük güç olarak dü­
şünülmelidir. / H.-F. Amiel: “Oldu­
ğunu sandığın şeyi söyle, sana ol­
madığın şeyi söyleyeyim.” / P.
Claudel: “Bana hiçbir şey Sokra-
te s’in şu özdeyişi kadar boş gö­
rünmüyor: kendi kendini tanı. En
doğru tanıma aracı kendi kendini
unut olabilirdi.” /A . Maurois: “Baş­
kalarını kendimiz gibi bilirsek, on­
ların en kınanılası eylemleri bize ba­
ğışlanası görünür.” / Roger Bacon:
“Öğrenen insan inanmalıdır, bilen
insan incelem elidir.” / Bossuet:
“Sevgiye yönelmeyen, kendi ken­
dini kandıran kısır bilgi yok olsun.”
/ Maine de Biran: “Bilgi zorunlu
olarak karşısavla oluşur, insan için
her şey karşısavdır, insan kendin­
de de ilkel ve giderilmez bir karşı-
savdır, dünyayla böylece bir bütün
oluşturur.” (Bk. AYDIN, BİLGİA-
R A Ş T IR M A SI, B İL G İB İL İM ,
BİLGİKURAMI)
BİLGİARAŞTIRMASI
B İL G İA R A Ş T IR M A S I (fr.
gnoseologie; alm. Gnoseologie-,
ing. gnosiology). Dünyayla ilgili tu­
tarlı bir yoruma ulaşabilmek için
kavramları belli bir dizge içinde ay­
rıştırmaya dayanan bilgi alanı. Bi­
limlerde kavramları, ilkeleri, yön­
temleri, tanımları tartışmaya daya­
nan bilgi alanı. Bilgiaraştırması bil-
gibilime karşıt olarak ve bilgikura-
mına yakın bir anlamda, tanıma ye­
tisiyle ilgili edimlerin ayrıştırması­
na da yönelir. Bu anlamda Kant’ın
tanıma yetilerimizin a priori ayrış­
tırmasıyla ilgili çalışmasını anımsa­
tır. Bilgibilim, bilgikuramı ve bilgi-
araştırması aralarına kesin sınırlar
konulam ayacak üç alandır. (Bk.
BİLGİKURAMI, BİLGİBİLİM)
B İL G İB İL İM (fr. epistemologie-,
alm. Wissenschaftslehre\ ing. epis-
temology). Bilimler felsefesini bi­
limsel yöntem araştırması çerçeve­
sinde değil de ilkelerin belirlenmesi
çerçevesinde ele alan inceleme ala­
nı. Bilgibilim, bilimsel araştırmalar­
da ortaya konulmuş olan felsefi so­
runları tartışır. Bu yüzden bilgibi­
lim kavramıyla bilgiaraştırması kav­
ramını özdeşleştirm e eğiliminde
olan düşünürler vardır. Bilgibilim,
temelde, bilimsel bilginin eleştirili
bir biçimde incelenmesini ve böy­
lece nesnel değerlerinin ortaya ko­
nulmasını amaçlar. Bilgibilimi ken­
dine çok yakın duran yöntembilimle
de karıştırmamak gerekir. Yöntem-
bilim, mantığın bir bölümü olarak
bilimsel araştırma yöntemi erini in­
celer. Bilgibilim, buna karşılık, bi­
limsel çalışmalarda ortaya konul­
muş olan ilkelerle, varsayımlarla,
sonuçlarla ilgili eleştirel bir araştır­
madır, bu şeylerin mantıksal teme­
lini belirlemek, nesnel değerini or­
taya koymak amacını güder. Bilgi­
bilim kavramım sık sık karıştırıldı­
ğı bir kavramdan, bilgikuramı kav­
ramından da ayırmak gerekir. Bil­
gibilim bilimsel bilginin ne olup ne
olamayacağını ortaya koyarken, bil-
gikuramı yalnızca bilgi edinme işin­
de özneyle nesnenin yani bilgiye
ulaşanla bilgisine ulaşılanın karşı­
lıklı konumunu ve ilişkilerini ele alır.
Bilgibilimle bilgikuramını özdeşleş­
tirme eğilimine daha çok İngiliz ve
amerikan düşünce dünyasında Taş­
lanmaktadır. (Bk. BİLGİ, BİLGİ-
KURAMI, BİLGİARAŞTIRMASI,
YÖNTEMBİLİM)
B İL G İC İL İK (lat. sophisma; fr.
sophism e; alm. Sophisma-, ing.
sophism). Doğru düzenlenmiş çı­
karımlarla yanlış bilgilerden yanlış
sonuçlara ulaşma ustalığı. Bu tu­
tum başkalarına, bazen de kendi­
ne, görünüşte doğru olan yanlış bil­
gileri doğru diye benimsetmek eği­
liminden doğar. Doğru bilgiye var­
mak doğrulardan doğru çıkarımlar
yapmakla olasıdır. Çıkış noktaları­
nın yani öncüllerin yanlışlığını giz­
leyerek doğru bir mantık yolu izle­
mekle yanlış bilgiler elde etmek ve
bu bilgileri doğru diye benimset­
meye çalışmak yunan düşüncesin­
de sofistlerin eğilimiydi. Sofistler
olumsuz kuşkuculuk diye belirle­
yebileceğimiz bir tutum içinde, in­

sanlara doğru bilgiye hiçbir zaman
alaşılamayacağmı, hatta doğru bil-
p diye bir şeyin olamayacağım bil­
iliyorlardı. Mutlak doğru bilgi ola­
mayacağına göre, bize doğru gö-
ıüneni doğru diye benimseyebilir­
dik. Protagoras şöyle diyordu: “İn­
san her şeyin ölçüsüdür, varolan­
ların varolduklarının da, varolma­
yanların varolm adıklarının da.”
Gorgias da şu görüşteydi: “Bir şey
yoktur, olsa da bilemezdik, bilsek
de başkalarına bildiremezdik.” Bil­
gicilik ve onun dayanağı olumsuz
kuşkuculuk sofistlerden sonra da
kullanıldı. Sokrates’çi okulların fi­
lozofları da bu yönde görüşler or­
taya koydular. Bilgicilik en kötü
inandırıcılık yöntemi olarak her za­
man kullanılmıştır. (Bk. SOFİST)
B İL G İK U R A M I (fr. théorie de
connaissance; alm. Erkenntnis-
theorie\ ing. kenlore). Bilgi edin­
me olgusunu özneyle nesnenin ya­
ni bilgiye varanla bilgisine varıla­
nın karşılıklı ilişkisi içinde ele alan
inceleme alanı. Bilgikuramı, bilgi­
nin oluşum kurallarım incelemekle
felsefenin temelini oluşturur. Buna
göre her felsefe çeşidi yönleriyle
ancak bilgi kuramının ışığında doğ­
ru olarak kavranılabilir ya da bir fel­
sefeyi doğru olarak anlamak her
şeyden önce onun içerdiği ya da
dayandığı bilgi kuramını doğru ola­
rak kavramakla olasıdır. Bilgikura-
mı felsefeye temel özelliklerini ka­
zandırır: bir felsefe bilgi kuramına
göre gerçekçi, usçu, sezgici, ara-
nedenci, varoluşçu vb. olur. Öy­
BİLGİKURAMI
leyse bu bilgi alanı bir felsefenin
canı ya da bilincidir. Bir bilgikura-
mı ne kadar aydınlık, ne kadar tu­
tarlı olursa, onun eti kemiği duru­
munda olan felsefe o ölçüde bü­
tünlüklü, anlaşılır, köklü ve ussal
olacaktır. Felsefede bilgi sorunları
tüm öbür sorunları önceler ve ay­
dınlatır. Sorun her şeyden önce bil­
ginin hangi koşullarda oluştuğu, bu
oluşumda özneyle nesnenin karşı­
lıklı konumunun ne olduğu, özel
olarak bilgi edinme işinde öznenin
mi yoksa nesnenin mi daha etkin
olduğu sorunudur. Bilgikuramında
nesneye verilen ağırlık gerçekçi ba­
kışı, özneye verilen ağırlık ülkücü
bakışı öne çıkarsa da, özne ve nes­
ne dengesi ya da özneyle nesne­
den birinin öbürünü kesin olarak
gerekli kılması mutlak ülkücülükle
mutlak gerçekçiliği olanaksız kılar.
Bir başka deyişle, bilgi edinmede
özneyi yoksarcasm a nesneye ve
nesneyi yoksarcasma özneye ağır­
lık vermek olasılığı yoktur. Önemli
olan, bilginin hangi koşullarda oluş­
tuğunu belirlerken öznenin mi yok­
sa nesnenin mi daha baskın ya da
daha etkin olduğunu göstermektir.
Öbür türlüsü kutuplardan birini or­
tadan kaldıracağından bilginin var­
lığını tehlikeye düşürecektir. Bilgi-
kuramı felsefe için belirleyici bilgi
alanı olmakla, bir felsefe içinde çe­
şitli bölümler arasında birliği güven­
ce altına alan tek ölçüttür. Örneğin
bir felsefede devlet anlayışıyla es­
tetik anlayışının uyuşması ya da da­
ha doğrusu bir bütüne katılırcası-
na doğal bir biçimde yanyana gel­ 6 9
BİLGİKURAMI
mesi böyle bir ölçütün sağladığı tu­
tarlılıkla olacaktır. Bir felsefede bil-
gikuramı ayrıca açıklanmış da ol­
sa, bütüne azçok örtülü bir biçim­
de ve elbette sonradan ortaya çı­
karılıp apaçık gösterilecek bir bi­
çimde dağılmış da olsa temel belir­
leyici öge olarak açıklığı, tutarlılığı
sağlar. Bilgikuramı bu yüzden yüz­
yıllar boyunca felsefenin temelini
kurarken, “bilgikuramı” terimi an­
cak XIX. yüzyıldan sonra kullanıl­
mıştır. Bu arada birçok filozofun
gözünde felsefenin can damarı olan
bilgikuramı bazı filozoflarca pek
önemsenmemiştir, bazıları onu da­
ha çok kurgusal bir üretim alanı
olarak değerlendirmişlerdir. Bilgi-
kuramma bu ikinci açıdan bakan­
lar felsefeyi bir dizge olmaktan çok
özgür bir araştırma alanı, özgür bir
arayış ortamı olarak belirleyen dü­
şünürlerdir. Bu noktada filozof ve
düşünür ayrılığının ortaya çıkması
doğaldır. Çünkü bilgikuram ıyla
doğrulanmamış bir felsefe bütün­
lükten ve tutarlılıktan, dolayısıyla
anlaşılırlıktan biraz uzak olacaktır.
Bu yüzden bilgikuramı en eski za­
manlardan beri gerçek anlamında
filozofların başlıca kaygısı olmuş­
tur. Descartes’dan önceki filozof­
lar fikirle gerçeklik ilişkisini araş­
tırmaya büyük önem vermişler, bu
arada araştırmalarını ya fikre ya
gerçekliğe ağırlık vererek bitirmiş­
lerdir. Örneğin Platon bilgi nesne­
sinin insan zihninde öncesel olarak
bulunduğunu benimserken, Aristo­
teles başlangıçtaki zihni boş bir düz­
lem saymıştır. Platon’a göre bilgi
edinmenin tek yolu zihnin kendi
üzerine kapanması ve gerçekliğin
daha önce edinilmiş kopyalarını bi­
rer birer ortaya oymaya çalışması­
dır. Aristoteles böyle bir tutuma ya­
naşmaz, ona göre bilginin kaynağı
bizim dışımızda bulunan ve bizi sa­
ran somut gerçekliktir, bu gerçek­
liğin bilgiye temel olacak verileri bi­
ze duyu organlarıyla ulaşır. Bu aşı­
rı iki bakış açısının daha sonra da
sürdüğü görülür. Örneğin XVII.
yüzyılın ünlü gerçekçi filozofu Loc-
ke “Zihinde hiçbir şey yoktur ki da­
ha önce duyularda bulunmuş ol­
masın” der. Bu görüş deneyciliğin
sloganı omuştur. Leibniz, Locke’la
arasındaki ayrılığı ortaya koyarken
şöyle der: “Deneme yazarı her ne
kadar benim de alkışladığım nice
güzel şey söylüyor olsa da dizge­
lerimiz birbirinden çok ayrı. Onunki
daha çok Aristoteles’le ilgili, benim­
ki Platon’la, her ikimiz de bu iki
eski filozofun öğretisine birçok ba­
kımdan uzak düşüyor olsak da.”
Descartes’ın yepyeni felsefesi de
bilgikuramı açısından özgün görüş­
ler getirmiştir. Descartes her şey­
den önce öncesel bilgilerin ya da
doğuştan bilgilerin (fikirlerin) var­
lığına inanan bir ülkücüdür. Bununla
birlikte bilgide dış dünya deneyine
de ağırlık verir. Ona göre bilgimi­
zin temelini oluşturan fikirler an­
lıkta doğuştan bulunan fikirlerdir,
ancak bunun dışında bizim bazıları
duyumdan (edinilmiş), bazıları im­
gelemden (yapay) fikirlerimiz de
vardır. Descartes’da bu iç ve dış
dengesi kurulduktan epeyce sonra

bile İngiliz deneycileri dış dünyaya
bilgide tam anlamında öncelik ta­
nımışlardır, bu da XVIII. yüzyılda
Hume’la birlikte deneyciliği kuşku­
culuğa götüren gelişmelere yol aç­
mıştır. Deneycilerin bilginin temel­
lerini tartışmaya varan kuşkuculu­
ğunu Kant bilgide deneyciliğe bü­
yük yer vermekle birlikte bilgiye ev­
rensel zorunluluğu getirerek aşmış­
tır. Kant şöyle der: “Bilgi gerçekte
iki öğeyi gerektirir: genel olarak bir
nesnenin düşünüldüğü kavram ı
(kategori) ve bir nesnenin verildiği
sezgiyi. Kavramı karşılayan belli bir
sezgi olmasaydı, bu kavram biçimi
açısından bir düşünce olacaktı ama
onun herhangi bir nesnesi olmaya­
caktı, ayrıca herhangi bir şeyin bil­
gisi onunla olası olmayacaktı.” Al­
man ülkücülüğünü doruk noktası­
na kadar çıkarmış olan Hegel ger­
çekçi felsefenin en eski ve en te­
mel ilkesi olan “Zihinde hiçbir şey
yoktur ki duyulardan gelmiş olma­
sın” ilkesini yadsımadan onun kar­
şıtı olan ilkeyi “Duyularda hiçbir
şey yoktur ki zihinden gelmiş ol­
masın” ilkesini de doğru sayar ve
şöyle der: “Genel olarak elbette
yanlış bir biçimde Aristoteles’e mal
edilen eski bir ilke vardır, bu ilke
A ristoteles felsefesinin temelini
oluşturan bir ilke gibi alınmaktadır:
‘N ihil est intellectu quod non pri-
us fu erit in sen su '. Kurgusal felse­
fe bu ilkeyi kulak ardı etmemeli,
ayrıca şu karşıt ilkeyi de benimse­
melidir: 'Nihil est in sensu quod non
fuerit in intellectu’.” Hegel ülkü­
cülükle ilgili olarak şunları söyler:
BİLGİN
“Felsefede ülkücülük sonlunun ger­
çek varlık olarak tanınmasına da­
yanır. Her felsefe özünde ülkücü­
lüktür ya da en azından ilke olarak
ülkücülüğe sahiptir.” Son büyük
dizgeci filozof olan Hegel’den son­
ra felsefede dizge fikri zayıflarken
hatta tümüyle bırakılırken bilgiku-
ramı da başlıca felsefi araştırma ala­
nı olmaktan uzaklaşmış görünmek­
tedir. Ancak bu uzaklaşmayı belki
de çağdaş felsefenin bir başarısı
olarak görm em ek gerekir. (Bk.
BİLGİBİLİM, BİLGİ ARA ŞTIR-
MASI, FELSEFE)
B İLG İN ( fr. savanf, alm. Ge-
lehrte; ing. learned man). Bir ya
da birkaç bilimde derinleşmiş kişi.
Bilgin terimi bilimlerin uzmanlık
alanlarına dönüştüğü bu çağda gi­
derek daha az kullanılmaktadır. Bu
terim genellikle çok bilen, derin
araştırmalar içinde olan, kendifli bi­
limsel çalışmaya adamış bulunan
anlamında kullanılır. Bu yüzden bil­
gin kişi olağanüstü düzeyde bilgili
bir kişi olarak düşünülmüştür, en
azından onda dehayı düşündüren
bir şeyler vardır. “Çılgınlığın birin­
ci basamağı bilgin olduğuna inan­
maktır” diyen İspanyol atasözü bu
ayrıcalığı olumsuz anlamda duyu­
rur. Her ne olursa olsun bu terimin
içeriği çok belirgin değildir, “bilim
adamı”nın belirginliği yamnda “bil-
gin”in kayganlığı büyük güçlük or­
taya koyar. Gene de bilgin bilim
adamından daha yetkin bir kişiliği,
bilgiler arasında bağlantılar kura ku­
ra yetkin bir bilme gücüne ulaşmış,
BİLİM
hatta bilgi’nin alanını buluşlara ka­
dar açılan bir yaratıcılık alanı kıl­
mış bir kişiliği duyurur. “Bilgin”le
“bilge” arasına da bir ayrım koy­
mak gerekir: bilgin daha çok bilim­
le, bilge daha çok ahlak ve metafi­
zikle ilgili gibidir; ayrıca bilgin, bil­
geden daha dar bir alanın insanı ol­
makla ayrılır: bilgin bilge kadar her
şeyi bilen olmasa da bilim adamı
kadar dar çerçevede sınırlı değil­
dir. /J.-J. Rousseau: “Bilginlerimiz­
den kendini dinletmek zevkini kal­
dırın, bilmek onlar için bir anlama
gelmeyecektir.” / Claude de Sa-
int-Martin: “Bilginler, biliminizi unu­
tun, onlar sizin gözünüzü bağlıyor.”
/ Saint-Simon: “Bilginler sanayici
sınıfına büyük hizmetler veriyor­
lar, ama onlardan daha büyük hiz­
metler sağlıyorlar, onlardan yaşam­
larını sağlıyorlar.” / A. Carrel: “Bil­
ginlerin kavrayışını artırmanın en
iyi yolu onların sayısını azaltmak­
tır.” / Cl. Lévi-Strauss: “Bilgin doğ­
ru yanıtları hazırlayan insan değil­
dir, doğru soruları soran insandır.”
/ Molière: “Ben size kefilim bunda
/A hm ak bir bilgin ahmak bir cahil­
den daha ahmaktır.” (Bk. BİLGE­
LİK)
B İL İM (y u n . ep istem e ; lat.
scientia; fr. science', alm. Wissen,
Wissenschaft, ing. science). Olgu­
ların yasalarına ulaşmak için konul­
muş bir düzenli bilgiler ve yöntem­
ler toplamı. Her bilim bir olgular
araştırmasıdır; bir konu ve bütü­
nüyle bu konuyu uyarlı araştırma
yöntemlerinden oluşur. En genel
anlamında bilim belli bir alanda ya
da belli bir konuda ortaya konul­
muş dizgesel bilgiler toplamıdır. Bu
yüzden Henri Poincare bilim ada­
mım bir düzenleyici olarak düşün­
müş ve şöyle demiştir: “Bir ev na­
sıl taşlarla yapılırsa bilim de olgu­
larla yapılır. Ancak olguları yığmak
bilimi sağlamaz, taşları yığmakla
nasıl ev yapılamazsa.” Eski zaman­
larda bilim felsefeyle ya da metafi­
zikle özdeşti, her türlü kuramsal bil­
gi bilim diye anılırdı. Deneye daya­
lı bilimlerin özel olarak ikincil bir
yeri vardı. Bilimlerin deneye yasla­
narak felsefeden ayrı özerk bilgi
alanları olmaya başladığı Yeniçağ
başlarından sonra bilim felsefeyle
özdeş olmaktan çıktı. Daha XVII.
yüzyılda Descartes skolastik felse­
feye yönelik eleştirici bakış açısı
içinde bir bilim sınıflaması yapmıştı:
onun “bilim ağacı”nın kökleri me­
tafizik, gövdesi fizik, dalları da ma­
tematik, hekimlik ve ahlaktı. Bu­
nun çok uyarlı bir bilim sınıflaması
olmadığı kesindir, ama bu sınıfla­
mada ortaçağ düşüncesinin ya da
skolastik felsefenin katı metafizik­
çi bakışına ters düşen bir anlayış
egemendir. Ortaçağ’m ikinci yarı­
sında bilimsellik tasım yöntemleriy­
le tümdengelimler yapmakla sınır­
lanıyordu ve o dönemde gökbilgi-
si, elfalı, cincilik, büyücülük gibi
etkinliklerde bilim sayılıyordu. Bu­
günkü bilimsel kavrayış yavaş ya­
vaş Yeniçağ’ın eşiğinde ya da Rö­
nesans döneminde oluşmaya yüz-
tuttu, bu oluşum her şeyden önce
düşüncenin temeline kuşkucu ba­

kışı koyarak gerçekleştirildi. Bir
Montaigne eski olumsuz kuşkucu­
lardan, örneğin bir Pyrrhon’dan,
yani bilginin evrensel geçerliliğine
inanmayan kuşkuculardan etkilen­
mekle birlikte olumlu kuşkuculu­
ğun yani doğru bilgiye varabilme
yolunda kuşkuyu temel almaya da­
yanan bakış biçiminin kurucuların­
dan biri oldu. XVII. yüzyılda bi­
limsel bakış açısı Descartes kadar
Francis Bacon’ın düşünce dünya­
sında kendini gösterdi. Bacon do­
ğaya egemen olm ak adına doğa
olaylarını incelemek ve bu yolda de­
neyler yapmak gereğini bildiriyor,
doğaya egemen olmanın yolu do­
ğayı tanımaktan geçer diye düşü­
nüyordu. Bunun için önyargısızlık
ya da kuşkuculuk gerekliydi. Ba-
con’a göre kesinliklerden değil kuş­
kulardan yola çıkmak gerekliydi,
kesinliklere ancak kuşkulardan gi­
dilebilirdi. Bacon şöyle diyordu:
“Düşüncede kesinlikten yola çıkı­
lırsa ve belli bir süre kuşkuya sa­
bırla katlanılırsa kesinliğe ulaşılır.”
Bacon Novum Organum’da. şöyle
der: “Doğanın kölesi ve yorumcu­
su olan insan ancak bu doğanın ya­
salarıyla ilgili deneysel ve ussal bu­
luşları ölçüsünde eylemde bulunur
ve anlar.(...) İnsanın bilimi güçlü­
lüğünün ölçüsüdür, çünkü nedeni
bilmemek sonucu yaratmamak de­
mektir. Doğayı ancak doğaya ba-
şeğerek ele geçirebiliriz. Kurgusal
düşüncede neden adını taşıyan şey
uygulamada kural olur”. Bu bilim­
ci bakış deneyi birinci planda önem­
serken gerçekte deneyle usun bir­
BİLİM
liğini öngörür: “Bilimleri incelemek­
te birbirine karışan filozoflar, de­
neyciler ve dogmacılar olmak üze­
re iki sınıfa ayrılırlar. Karıncaya
benzeyen deneyci yiyecekleri yığ­
makla, sonra da onları tüketmekle
yetinir. Dogmacı örümcek gibidir,
maddesini kendi varlığından çıkar­
dığı ağlarını örer. Arı ortada yer alır,
hammaddeyi tarlalarda ve bahçe­
lerde çiçeklerden toplar, sonra ken­
dine özgü bir sanatla işler ve sindi­
rir. Gerçek felsefe de buna benzer
şeyler yapar, o yalnızca ve özellik­
le insan ruhunun doğal güçleri üze­
rine temellenmez ve doğal tarihten
elde ettiği maddeyi iki üç kaynakta
bulduğu biçimiyle belleğe bırakıp
çıkmaz, onu işledikten ve sindir­
dikten sonra doğaya koyar. Böyle­
ce bizim en büyük dayanağımız,
her şeyi ummak zorunda olduğu­
muz dayanak, deneysel yetiyle us­
sal yeti arasındaki sıkı işbirliğidir.”
Bu çok önemli bakış açısını Bacon
bilimler sınıflamasıyla tamamlar.
Onun bugününün bilim koşulları­
na çok uymayan sınıflamasında en
önemli özellik bilimsel bilgiye ta­
rihsel boyutun eklenmesidir. Bacon
bilim alanını üç büyük parçaya bö­
ler: tarih, felsefe ve şiir. Bellek bili­
mi olan tarih, doğal tarih ve uygar­
lık tarihi olmak üzere ikiye ayrılır.
Doğal tarih doğa olaylarının tarihi­
dir, uygarlık tarihi de insanlığın ta­
rihidir. Bacon bu üç parçadan en
çok felsefeyi önemser ve onu üç
dala ayırır: dinbilim, doğabilim, in­
san bilimi. Dinbilim kendi içinde bö­
lünmez. Fizik adım verebileceğimiz 73
BİLİM
doğabilim kuramsal ve işlevsel ol­
mak üzere ikiye ayrılır. Kuramsal
ya da kurgusal fizik Aristoteles’in
dört nedenini araştırır, işlevsel fi­
zik dünyanın olgularına yönelir. Ku­
ramsal fizik de özel fizik ve meta­
fizik olmak üzere ikiye ayrılır. Özel
fizik maddesel nedeni ve etkin ne­
deni, metafizik sonuçsal nedeni ve
biçimsel nedeni ele alır. Bacon in­
san bilimini bireysel ve toplumsal
olmak üzere iki ayrı alana böler. Bi­
reyselde hekimlik, mantık ve ah­
lak, toplumsalda yönetim sanatı ve
insan ilişkileri vardır. Bilimin meta­
fizikten uzaklaştığı ve yarargözetir
bilgide sınırlandığı bir çağın başlan­
gıç noktasında Bacon bir bilim ay­
dınlatıcısı olarak görünür. Bilimsel
düşüncenin hızla geliştiği modern
zamanlarda başka bilim sınıflama­
larıyla da karşılaşırız. Bunlardan en
önemlisi elbette olumcu filozof
Auguste Com te’unkidir. Auguste
Comte bilimleri matematik, gökbi­
lim, fizik, kimya, fizyoloji ve top­
lumsal fizik (toplumbilim) ola­
rak sınıflar ve onları konularına gö­
re somut bilimler ve soyut bilimler
diye de ayırır. Comte şöyle der:
“Bacon’dan beri tüm yetkin kafa­
lar ancak gözlemlenen olgulara da­
yanan bilgilerin gerçek bilgi olabi­
leceğini söyler.” Comte, yeni bilim­
sel kavrayışta “nasıl” sorusunun
geçerli olduğunu, “niçin” sorusu­
nu soran bilimsel düşüncenin geç­
mişte kaldığını bildirir. Eskinin mut­
lakçı bilimsel bakış açısına karşılık
yeni bilimsel düşünce yalnızca gö­
reli bilgiyi amaçlamaktadır. Daha
sonra Spencer bilimleri soyut bi­
limler (mantık, matematik), soyut-
somut bilimler (fizik, kimya), so­
mut bilimler (biyoloji, toplumbilim)
olmak üzere ayıracaktır. Ancak bi­
limlerin sayıca büyük artış göster­
diği yüzyılımızda herhangi bir bi­
lim sınıflaması yapmaya kalkmak
olanaksızı denemek olacaktır. Bu
yüzden ille bir sınıflama gerekiyor­
sa bilimleri doğa bilimleri ve insan
bilimleri olmak üzere ikiye ayırmak
en doğrusudur. Marx böyle bir sı­
nıflamadan yana çıkıyor ve şöyle
diyordu: “Bir tek bilim tanıyoruz,
o da tarih bilimidir. Tarihin iki yü­
zü vardır, o da doğanın tarihi ve
insanın tarihi olmak üzere ikiye bö­
lünebilir. Bununla birlikte bu iki yan
birbirinden ayrılabilir yanlar değil­
dir. İnsan varoldukça doğanın tari­
hi ve insanlann tarihi birbirine ba­
ğımlı olacaktır.” M arx’in bu görü­
şü bize tarih bilincinin yetkin bi­
çimde geliştiği XIX. yüzyılda ta­
rihsel bakış açısının önemini, ayrı­
ca bilgiye bütünsel bakışın yararını
duyurur, öte yandan elbet bugün
tek bir bilimin varlığından sözetmek
olası değildir, daha çok bir bilimler
bütününden sözetmek olasıdır. Ta­
rihsel bakış zorunludur: çağdaş bi­
limsel kavrayış, özellikle insan bi­
limleri düzeyinde bir olguyu açık­
lamak isterken, onu geçmişine gö­
türmeyi, onu gelişim aşamalarına
göre anlamayı öngörür. Bugün için
bilim düşüncesi, belli bir alanda ya
da belli bir konu çevresinde olayla­
rın ölçülebilir ilişkilerini onların ta­
rihsel dönüşüm aşamalarından gi­

derek kavramaya çalışan düşünce­
dir. Ayrıca yüzyıllardır felsefenin te­
mel konusunu oluşturan usçuluk ve
deneycilik karşıtlığı da yeni bilim­
sel düşüncede enaza indirgenmiş­
tir. Bu konuda Gaston Bachelard
şöyle der: “Bilimsel felsefe için ne
mutlak gerçekçilik ne mutlak us­
çuluk vardır.” Gerçekçilik ve us­
çuluk birbirini tümleyen iki öge ola­
bilir ancak: “Bilimsel eylem üzeri­
ne düşünüldüğünde, gerçekçilikle
usçuluğun aralıksız bilgi alışverişin­
de olduğu görülür. Bilimsel kanıtı
oluşturmakta ne biri ne öbürü tek
başına yeterlidir.” Yeni bilimsel dü­
şüncede usun denetlediği deney ve
deneyin doğruladığı us bilimsel dü­
şüncenin temelini oluşturacaktır./
Henri Poincaré: “Ahlaki doğru’dan
k o rk m am a m ız g erek iy o rsa,
bilim sel d oğru’dan haydi haydi
korkm am am ız gerekir. Bilimsel
doğru her şeyden önce ahlakla
karşıtlık içinde olamaz. Ahlakın ve
bilimin kendilerine özgü alanları
v a rd ır, b u n la r b irb irle rin e
karışmazlar. (..) Ahlak dışı bilim
olmadığı gibi bilimsel ahlak diye bir
şey de yoktur.” /Descartes: “Bilim
kadın gibidir: utanmayı biliyorsa
kocasının yanında kalır, o zaman
onu yüceltirler. Kendini herkese
verdiği zaman küçülür.” “Bilimler
şimdi maskeli dürümdalar; onlar
m ask elerin i k ald ırd ığ ın d a tüm
g ü z e llik le riy le g ö rü n e cek ler.
Bilimler dizisini bir bütün olarak
gören birine onları akılda tutmak
sayılar dizisini akılda tutmaktan
daha güç görünmeyecektir.”(Bk.
BİLİNÇ
BİLGİ, BİLGİN, DİYALEKTİK,
FELSEFE, SINIFLAMA, YÖN­
TEM)
B İL İM C İL İK (fr. scientism e;
alm. Scientismus; ing. scientism).
Bilimin her sorunu çözebileceği fik­
rine dayanan ve bilimsel bilgi dı­
şında her türlü bilgiyi yadsıyan öğ­
reti. Bu öğreti bilimlerin büyük bir
gelişim gösterdiği XIX. yüzyılda
olumculukla gelen bilim inancının
aşırı bir anlatımıdır. Tüm bilgileri
bilimsel bilgi olarak belirlemeye ça­
lışan bilimcilik, bilimin tüm düşün­
sel gereksinimleri karşılamaya ye­
terli olduğunu, bilimin dışında dü­
şünce konuları aramanın boşuna ol­
duğunu bildirir. Olumculuğun bir
meyvesi olarak XIX. yüzyıl sonla­
rında gelişen bilimcilik bir bakıma
bilinemezciliğin karşısavı gibidir, bi­
limin her türlü bilinemezi çözece­
ğine, Tanrı adı altında birleştirilen
bilinemeyenler toplamının giderek
azalacağına inanır. (Bk. BİLİNE­
MEZCİLİK)
B İL İN Ç (lat. con scien tia \ fr.
conscierıce\alm. Selbstbewusstse­
in; ing. consciousness). Ben’in ken­
di durumları ve kendi edimleri üze­
rine sahip olduğu azçok aydınlık
bilgi. Bir öznenin kendi üzerine sa­
hip olduğu doğrudan doğruya bil­
gi. Bilinç kavramını bilgi kavramıyla
özdeşleştirdiğimiz olur, bilinçlilik
bilgililiğin bir sonucudur. Özellikle
konuşurken yaptığımız bu özdeş­
leştirme bilincin bilgiden başka bir
dayanağı olamayacağını ortaya ko­
BİLİNÇ
yar. “Görevlerini biliyor” yerine
“görevlerinin bilincinde” deyişimiz
buna örnektir. “Yapılanların bilin­
cindeyim” yerine “yapılanları bili­
yorum” deyişimiz de buna örnek­
tir. Bilgiyle bilinci birbirinden ayı­
ran, bilincin her durumda doğru­
dan doğruya bilgi olmasıdır, dolaylı
bilgi olmamasıdır. Bilinç denilince
özellikle bir bütün oluşturan bilgiler
to p la m ın ı d ü şü n ü rü z . H enri
D elacroix bilinci şöyle tanıtlar:
“Bilinç iki bağlaşık terimi, Dünya’yı
ve B en’i birleştirir ve karşıtlaştırır.
O bu iki terimin karşıtlığında onları
belirleyen düşüncenin birliğidir. O
her şeyden önce belli bir öznenin
kendinde görünüşüdür. Daha derin
anlamda o bir tarih ve bir yapıttır,
bir yazgı ve bir serüvendir. Evrenin
bilinci özel öznenin bilincini sarar.
Özne kendini ancak evreni algı­
larken algılar. H er zaman onun
k en d in i alg ılay ışı b ir evrenin
bağrında olur. O ancak evrende
ev ren le k en d isid ir. H er bilinç
evrenin merkezli ve parçasıdır. Tüm
varoluşların koşulu olan bilinç
v aro lu şların b irliğ in i, şeylerin
evrenini ve bilinçlerin evrenini
gerektirir. Bilincin olduğu her yerde
bir etkinlik sözkonusudur. Bilinç bir
yansı, bir ayna olmaktan çok ötede
etkindir ve üretkendir. Her bilinç bir
çatışkının belirtisi ve ürünüdür,
içteki bir çatışkının ya da dıştaki bir
çatışkının. Bilincin etkinliği biyolojik
ve toplumsal ortama uyuşu aşar.
Tüm insani ve toplumsal şeylerin
k u ru c u su o la n z ih in se l edim
çevreye verilen yanıtların, hatta
doğru ve iyi te m e lle n d irilm iş
yanıtların basit bir oyunundan daha
zengin bir etkinliği gerektirir.” Bilinç
iki ayrı görünüm ortaya koyar. Buna
göre kendiliğinden bilinçle düşü­
nülmüş bilinci birbirinden ayırmak
gerekmektedir. Kendiliğinden bi­
linç, kişinin kendi yaşamından ya
da kendi varlığından aldığı bütün­
sel ve dolaysız bilinçtir, deyim ye­
rindeyse öznenin kendi kendinde
basit görünümüdür. Düşünülmüş
bilinç, öznenin kendi üstüne dön­
mesiyle, kendim bir nesne olarak
belirleyip kendi üstüne kapanma­
sıyla, kendine ussal ve ayrıştırıcı
bir tutum içinde yönelmesiyle elde
ettiği bilinçtir. Çalışmaya dalmış bir
kişi yağmurun başladığına dikkat
etmese de yağmuru duyar. Acık­
manın, susamanın, havasız kalma­
nın bilinci kendiliğinden bilinçtir. İn­
san düştüğü belli bir ruh durumu­
nu kavramak üzere dikkatini kendi
üzerinde toplayabilir, kendine çö­
zümleyici bir biçimde yönelebilir,
bu durumda da bilinç düşünülmüş
bilinçtir. Felsefe tarihi boyunca bir­
çok filozof bilinç sorununa değişik
açıklamalar getirmiştir. Klasik fel­
sefe özneyi kendi üzerinde tam
güçlü sayıyordu, çağdaş felsefe öz­
nenin bu yetkinliğini kuşkuyla kar­
şılamıştır. Tam güçlülüğün olama­
yacağını ilk görenlerden biri Ni-
etzsche’dir. Nietzsche öznenin iz­
lediği yollar konusunda şu ya da
bu nedenle kör ya da yarı kör ola­
bileceğini, görmez davranabilece­
ğini göstermişti. Freud bilincin tüm
zihin etkinliklerine karşılık olmadı­

ğım bilinçdışı’m ortaya atarak gös­
terdi. Bu tür bakışlar klasik felse­
feye yabancıdır. Aristoteles için bi­
linç insanın tüm etkinliklerine yani
düşünsel ve duygusal tüm ruh olu­
şumlarına karşılıktır. Stoa’cılar bi­
linci insanın kendi ruhundan aldı­
ğı dolaysız sezgi olarak görmüş­
lerdir. Descartes’ın gözünde bilinç
ruhun özüdür, düşüncenin kendi­
sidir. Leibniz’e göre bilinç tözün
gerçek doğasını ve ruhun özünü
bilmemize olanak veren sezgidir.
Hum e’da bilinç kendimizde sezgi­
sine ulaştığımız seçik olgular çok­
luğudur. Bilinci hem kendinin hem
başka şeylerin doğrudan doğruya
bilgisi olarak gören filozofların ba­
şında K ant ve H am ilton gelir.
Kant’a göre bilinç öncesel biçime
uyarlı bir iç duyumdur, hiçbir za­
man varlığın kendisine ulaşamaz.
K ant’da tüm sunumlar tek bir bi­
linçte bir araya gelir. Bu olmadan
herhangi bir şey ne düşünülebilir
ne tanınabilir. Kant şöyle der: “Bi­
lincin biçimsel birliği her bilginin
nesnel koşuludur. Ona gereksinme
duyuşum herhangi bir nesneyi ta­
nımak için değildir yalnızca, ama
hiçbir sezgi bu koşul olmadan be­
nim için bir nesne durumuna gele­
mez. Bu bileşim olmadığı zaman çe­
şitlilik tek bir bilinçte toplanama­
yacaktır.” Hamilton’un görüşü da­
ha değişiktir: bilinç bir özne-nesne
ilişkisi ortaya koyduğuna göre, bu
iki terim de birbirine bağımlı oldu­
ğuna göre tüm bilgiler göreli ola­
caktır, buna göre varlığa ulaşmak
bizim için olanaksızdır. Hamilton bi­
BİLİNÇ
lincin tanımlanmasına da karşıdır.
Şöyle der: “Bilinç tanımlanamaz. Bi­
lincin ne olduğunu biz de tam ola­
rak bilemeyiz. Kendi açıkça sezişi­
mizin tanımını da başkalarına bula­
nıklığa düşmeden veremeyiz. Bu­
nun nedeni basittir: bilinç her bilgi­
nin kökeninde vardır.” M arx’çı dü­
şüncede bilinç, nesnel dünyanın,
gerçeklikler dünyasının bilincidir,
ayrıca bu bilinç dünyadan edinil­
miş bir şey olmakla dünyayı dö­
nüştürecek bir güç taşır. Bu anla­
yışta bilinç her şeyden önce sınıf
bilinci olarak ortaya çıkar. (Marx-
Engels: “Bilinç yaşamı belirlemez,
yaşam bilinci belirler.” Marx: “Ya­
şamı belirleyen bilinç değildir, bi­
linci belirleyen yaşamdır. Birinci
durumda yaşayan bireyden yola çı­
kar gibi bilinçten yola çıkılır, ikinci
durumda gerçek yaşayan bireyler­
den yola çıkılır ve bilinç onların bi­
linci olarak alınır.” Marx: “Bilinci
yeniden düzenlemeli demek dün­
yayı bilinçli kılmak demektir, dün­
yayı kendisiyle ilgili düşlerinden
kurtarmak demektir.”) Husserl “bi­
linç herhangi bir şeyin bilincidir”
derken içeriksiz bilinç olamayaca­
ğını bildirir, böylece gerçekçi bir tu­
tum alır. Ona göre bilinç, bilincine
varılan nesne ile bilince varan öz­
nenin somut ve indirgenemez iliş­
kisinde kendini gösterir. Bilinç on­
da yönelgenlikle belirgindir yani öz­
nenin kendi dışına etkin yönelimiyle
belirgindir. Bu yüzden her bilinç
herhangi bir nesnenin bilinci oldu­
ğu gibi her nesne de bilinç için nes­
nedir. En azından yöntem konu­
BİLİNÇ
sunda Husserl’i izlemiş olan Mer­
leau-Ponty eşyayla bilinci kesin ola­
rak birbirinden ayırır ve şöyle der:
“Varolan her şey şey olarak ya da
bilinç olarak vardır, bir orta yer söz-
konusu değildir.” Bütün bu bakış
açılarının bize kendi yönlerinden du­
yurduğuna göre, bilinç herhangi bir
parçalılığın değil, neredeyse bütün
bir evreni kucaklayacak bütünsel­
liğin özümlenmiş, tartışılmıyş, can­
lı, üretken bilgisidir. Bu bilgi bütün
bir geçmişe döner, bütün bir gele­
ceğe açılır, onu dural bir bir biçim­
de bugünle sınırlamak yanlış olur.
Bu bağlamda tarih bilinci, gerçek
bilinç, olası bilinç kavramlarıyla kar­
şılaşırız. Tarih bilinci, insanın ta­
rihsel bir varlık olduğunu bilmesiy­
le, varlığını belirleyen tarihselliğin
bilgisine ulaşmış olmasıyla belirgin­
dir. Tarih bilinci modem insanın bir
özelliğidir, çünkü tarihsellik fikri­
nin en çok iki yüzyıllık bir geçmi­
şi vardır. Mircea Eliade şöyle der:
“İlkel toplumları da tarih oluştur­
muştur, azçok kaba bir biçimde de
olsa. Ama onları modem toplum-
lardan iyice ayıran tarih bilincinin
yokluğudur.” Gerçek bilinç nesnel
dünyanın varolan yapısıyla ilgili bi­
linçtir, bu bilinç şimdiye yönelik ol­
duğu gibi geçmişe de yöneliktir.
Olası bilinç, geleceğe dönük, ge­
leceği öngören ya da tasarlayan bi­
linçtir. Toplumsal bilinç bir toplu­
mun ortak bilincidir. Kişisel ya da
bireysel bilinci ayrı bilinç diye be­
lirlerken toplumsal bilince ortak bi­
linç adını verebiliriz. Toplumsal bi­
linç kişinin kendi bilincinde sezgi­
sine vardığı ve giderek ortaya koy­
duğu çabaya göre bilgisine ulaştığı
bilinçtir. Toplumsal bilinçle birey­
sel bilinç arasında indirgenemez ça­
tışkılar vardır. Yetkin bireyler bu ça­
tışkıları çok iyi değerlendiren ve
ilerlemenin koşullarını onlarla ilgili
sorunların tartışmasından giderek
ortaya koyan bireylerdir. Buna gö­
re toplumsal bilinç toplumun tüm
üyelerinde aynı ölçüde aydınlık ol­
mayacaktır. N ovicow ’a göre an­
cak yetkin kafalar toplumsal bilinç
üzerinde etkili olma şansına sahip­
tirler. Novicow, Toplumsal bilinç
ve toplumsal istem adlı kitabında
seçkin aydın tipini devletle ya da
yönetimle özdeşleştirmemek ge­
rektiğini bildirir. Ona göre güçlü bir
beyin’in “en önemli işi toplumsal
katışmacın düşüncelerini ve duy­
gularını geliştirmektir. Bu beyin belli
bir ölçüde toplumsal devinimlerde
etkili olabilir, buna karşılık yöneti­
me katılan kişiler düşünceleri ve
duyguları geliştiren kişiler olamaz­
lar”. / Mme. Roland: “Bana zulme­
denler güçleriyle ne kadar barışık­
sa, ben bilincimle enaz o kadar ba­
rışığım.” /A . de Vigny: “Bilinç hak­
sız olamaz.” / A. Rodin: “Tüm çiz­
giler anlatımcı olmalı, yani bir bi­
lincin açınımı için yararlı olmalı.” /
E. Durkheim: “Belli bir toplumda
üyelerin ortalamasında ortak olan
inançlar ve duygular kendine özgü
yaşamı olan belli bir dizgeyi oluş­
turur; bunu ortak bilinç ya da or­
taklaşa bilinç olarak adlandırabili­
riz.” / Valéry: “Bir ahmaklığın bi­
linci nedir bilemem, ama akıllı bir

adamın bilinci ahmaklıklarla dolu­
dur, bunu biliyorum .” / Celine:
“Dünyanın karmaşasında bilinç kü­
çücük bir ışıktan başka bir şey de­
ğildir, çok değerli ama kırılgan bir
ışık.” / A. Jarry: “Bilincimize da­
nışmaya gidiyoruz. Bilincimiz ora­
da, bu çantanın içinde, örümcek
ağlarıyla örtülü. Görülüyor ki o çok
zaman işimize yaramıyor.” / Mon­
taigne: “Bilinçlerini kargaşaya atı­
yorlar ve görünüşü çok sağlam tu­
tuyorlar.” “Bilincim kendi kendine
yetiyor, bir meleğin ya da bir atın
bilinci olarak değil, bir insanın bi­
linci olarak yetiyor.” / Yevtuşenko:
“Bilincin acılan tehlikeli şeylerdir.
Bilinci kökünden sökelim, acı fa­
lan kalmasın.” / H. Michaux: “Genç
bilinçlerin tüyleri sert, uçuşları gü­
rültülüdür.” / G. Bataille: “Yanılgı­
sız bilinç bulanık bilinçtir.” (Bk. BİL­
Gİ, BİLİNÇALTI, BİLİNÇDIŞI)
B İLİN ÇA LTI (fr. subconscience',
aim. Unterbewusstsein; ing. sub-
consciousness). Bilinçten hemen tü­
müyle kaçan, ancak düşünsel bir
etkiyle bilinçli kılınabilen ruhsal sü­
reçlerin alanı. Bilinçaltı kabaca, bu­
lanık bilinç olarak da tanımlanabi­
lir. Bilinçaltında bulunanlar bir ba­
kıma unutulmuş olanlardır, ancak
onlar insanın bilinçli edimleri üze­
rinde her zaman etkili olabilmekte­
dir. Bilinçaltı çok zaman bilinçdışı-
nın eşanlamlısı olarak kullanılır. Bazı
yazarlar bilinçdışmı tümüyle itilmiş,
BİLİNÇ ÇÖZÜMLEMESİ
bastırılmış süreçlerin alanı sayarak
bilinçaltına ortada bir yer verirler.
Bilinçaltı terimini hiç kullanmamış,
bilinçaltına karşılık olmak üzere bi-
linçöncesi terimini yeğlemiş olan
Freud da bunlardandır. Bilinçdışı
özellikle bilincine varılamayacak ol­
gularla ilgili görülürken bilinçaltı ol-
gulan bilince çıkmak için etki bek­
leyen olgular olarak düşünülebilir.
Freud her zaman bilinçdışmı ruh­
sal yaşamın merkezi sayarken is­
temle ya da kendiliğinden bilinç eşi­
ğini aşabilecek olgulan bilinçönce-
sine bağlam ıştır. (Bk. BİLİNÇ,
BİLİNÇDIŞI)
BİLİN Ç Ç Ö Z Ü M L E M E Sİ (fr.
casuistique', alm. Casuistik; ing.
casuistry). Ahlak kurallarının özel
durumlara uygulanmasından gelen
vicdan sorunlarını inceleyen bilgi
alanı. Bilinççözümlemecileri genel­
likle dinbilimci olduklarından daha
çok ahlakın dinle ilgisini ele alırlar.
Bu ele alışta genellikle ince mantık
oyunlarından giderek ahlak edim­
lerini kitabına uydurma çabası ya­
tar. Bu yüzden ahlak kurallarının
uygulamada karşılaşılan özel tartış­
malı durumlannı ele alan nesnel bi-
linççözümlemesîyle bu kuralları is­
tediği yere çekebilen öznel bilinç-
çôzümlemesi’xà birbirinden ayırmak
gerekir. Bilinççözümlemesiyle da­
ha çok XVI. ve XVII. yüzyılda ciz-
vit papazları uğraştılar. (Bk. AH­
LAK, AHLAKÇILIK)
BİLİNÇDIŞI
B İL İN Ç D IŞ I (fr. inconscienf,
alm. Unbewusst', ing. unconscious).
Bilinçten tümüyle kaçan, bilinicine
varılamayan şeylerin alanı. En ge­
nel anlamda bilinçdışı bilinç taşıma­
yan varlıklar alanım karşılar. Bir gür­
gen ağacının, bir balığın yaşamı tü­
müyle bilinçdışıdır. Bilinçdışınm ala­
nı kişisel bilgiden tümüyle uzak ka­
lan sinirsel süreçlerin alanıdır. Bu
sinirsel süreçlerin başında organik
işleyişler, tepkimeler, kendi kendi­
ne edimler gelir. Sözkonusu süreç­
ler bilince kapalıdır, bununla birlik­
te sonuçlan bilince kapalı değildir.
Bilinçdışı olgularını o an bilincine
varılamasa da başka bir zaman bi­
lincine vanlabilecek bilinçaltı olgu­
larından ayırmak gerekir. Bilinçdışı
Freud’da özel bir anlam kazanır.
Freud bilinçdışını ruhsallığın ger­
çek alanı olarak, ruhsallığın mer­
kezi olarak görür, ona göre tüm dü­
şünceler, eylemler, sunumlar bilinç-
dışınca yönetilir. Freud bilinçdışını
bizim davranışlarımızı derinden et­
kileyen ama bilincine varılamamış
olan dinamik süreçler olarak anlar.
Bu süreçler direncin ortadan çekil­
mesiyle bilinçli duruma gelebilirler.
Bunların bilinçli duruma gelebilmesi
için düş gibi, ruhayrıştırması gibi
durumların gerçekleşmesi gerek­
mektedir. “Düşün yorumu bilinç-
dışının bilgisine açılan en sağlam
yoldur” der Freud. Ona göre “Ru-
hayrıştırmasıyla iyileştirme çabası
tüm hastalıklı bilinçdışını bilince
döndürmek formülüyle özetlenebi­
lir.” Freud bilinçdışını iki ayrı açı­
dan ele alır: “İki çeşit bilinçdışı var­
dır: örtülü olan ama bilince çıkabi­
lir durumda bulunan ruhsal olgu­
lar, bir de bastırılmış olan, bastırıl­
mış ve kendine bırakılmış olmakla
bilince çıkabilecek durumda bulun­
mayan ruhsal olgular. Örtülü ruh­
sal olgular bilinçöncesi olgulandır.
Biz bilinçdışı terimini yalnızca bas­
tırılmış ruhsal olgular için kullanı­
yoruz.” Jung bilinçdışı kavramını
genişleterek toplumsal bilinçdışı de­
yimini ortaya atmıştır. Buna göre
bireyde bilinçdışı atalann özellikle­
riyle koşullanmıştır. Toplumsal bi­
linçdışı ilkörnek’le eşanlamlıdır.
“Belli bir bakış açısına göre bilinç-
dışının çocuklukla ilgili eğilimleri en
çok sözü edilen eğilimler olsa da
bilinçdışını onlara göre tanımlamak
ve yargılamak yanılgıya düşmek
olacaktır. Bilinçdışı yalnızca bastı­
rılmış öğelerden oluşmaz, bilinç
eşiğine ulaşmamış tüm ruhsal öğe­
lerden de oluşur” diyen Jung’a göre
“ ...bilinçdışı yalnızca kişisel öğe­
leri içermez, kişisel olmayan öğe­
leri de yani ortak öğeleri de kalıt­
sal kategoriler ya da ilkörnekler
olarak içerir”. Bu yüzden, bilinçdı-
şının ortak içerikleri olduğunu, bu
içeriklerin derinlerde bulunduğunu
bir varsayım olarak ortaya atmış
olduğunu anlatan Jung bir ortak bi­
linçdışı ’ndan sözedilebileceğini
söyler: “Birey yalnızca özel ve ya­
ktık bir varlık olmadığı, aynı zaman­
da toplumsal bir varlık olduğu gi­
bi, insan ruhu da yalnızca yalıtık
ve bireysel bir olgu değil, aynı za­
manda ortak bir olgudur. Bazı top­
lumsal işlevler ayrı ayrı bireylerin

çıkarlarıyla uyumsuzluk içinde bu­
lunduğu gibi insan ruhu da ortak
yaşam açısından bakıldığında bire­
yin gereksinimleriyle karşıtlaşan ba­
zı işlevler ya da eğilimler ortaya ko­
yar. Çünkü her insan onu çok de­
ğişik zihinsel işlevlere uyarlı kılan,
d d e edilişi ve gelişimi varoluşsal
kökenli olmayan çok ayrımlaşmış
bir kafayla doğar. İnsanların kafa­
ları belli bir sürece göre ayrımlaş­
tıkça onların ayrımlaşmaları ortak
ve evrensel olmaktadır. Bu durum
örneğin birbirinden çok uzak ırkla­
r a ve halkların bilinçdışında orta­
ya çıkan ilginç benzerliği açıklar, bu
benzerlik yerli m itos’larla ilgili te­
maların ve biçimlerin olağanüstü
uyumunda açıklığa kavuşur. Birey­
lerin evrensel benzerliği tüm birey­
lerde özdeş olan belli bir ruhsal iş­
levin varlığını benimsemeye yönel­
tir bizi. Bu işlevi biz ortak ruhsal-
b k diye adlandırıyoruz.” Düşünce
tarihinde bilinçdışıyla ilgili ilk belir­
leme Leibniz’de ortaya çıkar. Filo­
zof, üstalgılara karşılık olarak kü­
çük algılar’dan sözeder, bilinçaltı­
nı ya da bilinçdışını böylece çok ka­
rışık ve çok zayıf ruh durumları
toplamı olarak görür. Daha sonra
E. Hartmann bilinçdışını evrensel
v r sonsuz bir töz olarak tanımla­
mıştır. Ona göre bilinçdışı bir ken­
dinde şeydir, fikirlerin yönetimin­
de bir istemdir. Bu etkin ve düşün­
sel temel ilke maddede, düşünce­
de, yaşam da açıklanır, bireyler
onun görünümünden başka bir şey
değildir. Ruhsal yaşamın da orga­
nik yaşamın da temelinde bilinçdışı
BİLİNEMEZCİLİK
bulunur, bilinçdışında mantıksal dü­
şünce ve mantıkdışı istem birlikte
bulunur. Bizim için bilinçdışı olan
şey, kendinde üstbilinç’ûr. E. Hart­
mann şöyle der: “Bilinçdışının bi­
reysel görünen edimleri gerçekte
özdeş bir bilinçdışının açılımları­
dır. ”E. Hartmann böylece Scho-
penhauer’in kötümser bakışını bir
başka açıdan geliştirmiş olur./ Fre-
ud: “Ruhbilimde bilinçdışı sorunu
ruhbilimsel bir sorun olmaktan çok
ruhbilimin kendi sorunudur.(...)
Ruhsal yaşamı iyi anlayabilmek için
bilince daha az önem vermek kaçı­
nılmaz oluyor. Bilinçdışında tüm
ruhsal yaşamın temelini bulabiliriz.
Bilinçdışı daha küçük bir daire olan
bilinci içerecek büyük bir dairedir
diyebiliriz. Bilinçdışı hazırlığın dı­
şında bilinç olgusu yoktur. Oysa
bilinçdışı bilinç alanından uzak ola­
bilir. Bununla birlikte ruhsal bir de­
ğer taşıyabilir. Bilinçdışı ruhsalın
kendisidir. Onun temel gerçekliği­
dir. Dış dünya gerçekliği gibi onun
içsel doğası da bize kapalıdır. Bi­
linç bize onunla ilgili eksikli bilgiler
verir, duyu organlarımızın dış dün­
yayla ilgili bilgiler vermesi gibi.”
(Bk. BİLİNÇ,BİLİNÇALTI)
B İL İN E M E Z C İL İK (fr. agnosti-
cisme; alm. Agnostizismus: ing.
agnosticism). Mutlak bilgiye yani
deney alanını aşanın bilgisine ula­
şılamayacağını öne süren öğreti. Bi­
linemezcilik insan zihninin mutlak
bilgiye uluşma yeteneğinde olma­
dığını, eşyanın doğası üzerine doğ­
ru bilgi ortaya koyamayacağını bil-
 BİLİNEMEZCİLİK
dirir. Her türlü metafiziğe karşı eleş­
tirici bir tutum olarak beliren bu öğ­
reti, deney dünyasının dışında bir
başka varlık alanını varsayarken in­
sanın bu alanın bilgisini edineme-
yeceğini benimser. Bilinemezciliği
madde dünyasının, duyulur dünya­
nın dışında herhangi bir varlık ala­
nını yoksayan maddeci anlayışla ka­
rıştırm am ak gerekir. Felsefesini
eleştirici bir tutumla temellendiren
Kant, her iki varlık alanım birbirin­
den ayırarak deney alanını olgular
alanı, deneyi aşan alanı da kendin­
de şeylerin alanı (Noumerıon) ola­
rak belirledi. Böylece bir tür Pla-
ton’cu tutumuyla varlığı ikiye ayı­
ran filozof,düşünülürün alanını bil­
gisine varılamaz şeylerin alanı ola­
rak gösterdi. K ant’a göre kendin­
de şeylerin alanı zihnimizden ba­
ğımsız olarak vardır, bu alan bili­
nemez olan alandır, usla kavrana­
bilir ya da varlığı onaylanabilir ol­
makla birlikte algınamaz olan alan­
dır, gene de düşünülmesi, incelen­
mesi gereken alandır. Bu görüşüy­
le Kant bilinemezci anlayışı belir­
gin bir biçimde temellendiren ilk fi­
lozof olmuştur. Bazı yazarlara gö­
re Auguste Comte’un olumculuğu-
nu da genel anlamda bilinmezcilik
olarak belirlemek doğru olur, çün­
kü filozof mutlak bilginin varlığını
yoksarken bilinemez gerçeklerin
alanı olarak ayrı bir alan belirlemiş­
tir. “Mutlak bir kural vardır, o da
mutlak hiçbir şeyin olmadığıdır” di­
yen Auguste Com te’la ilgili bu gö­
rüş elbette tartışma götürür. Bili­
82
nemezciliği en genel anlamda ılımlı
bir kuşkuculuk saymak doğru olur.
Bu yüzden bu öğreti metafiziğe du­
yulan güvensizliğin anlamı olarak
felsefe adamından çok bilimciyi il­
gilendirir gibidir. Bilinemezcilik ger­
çekte M.S.II. yüzyıla doğru orta­
ya çıkan, IV. yüzyıl sonlarında Aziz
Augustinus’la gelişen, kutsal yaşa­
mın da doğanın da tüm gizlerini bi­
linebilir olarak belirleyen, hatta on­
ların bütünsel bilgilerine sezgiyle
ulaşılabileceğini bildiren çok atılgan
bir öğretinin, hıristiyan bilinircili-
ğinin bir eleştirisi olarak belirirken
her türlü dogmacı tutum larla da
karşılaşır. İlkin 1869’daHuxley’nin
belirginleştirdiği bu kavram kurgu­
sal düşünceyle deneysel düşünce
araşma koyduğu ayrımla bilimi kur­
gudan ayırmada belirleyici bir an­
lam taşır. Ne var ki her anlamda
olumlu bir bakış açısını yansıtır gi­
bi olan bilinemezcilik gerçekte bir
temel çelişkiyi de kendinde taşır,
böylece kuşkuculuk niteliğini ka­
zanır. Çelişki bilinemezciliğin genel­
likle metafizik alanı bilgisine ulaşı­
lamaz bir alan olarak belirlerken ge­
ne de bu alanı düşünebilir bir alan
saymasında, özellikle metafizikçi bir
tutumla ahlak kurallarını temellen-
dirmeye yönelebilmesindedir. Bu
çelişki elbette daha temel bir çeliş­
kiden, somut düşünceye dayanan
bilimci kavrayışıyla dincilikten kay­
naklanan aşkın dünya kavrayışını
bağdaştırmaya çalışma eğiliminden
gelmektedir. (Bk. BİLİNİRCİLİK)

BİLİNİRCİLİK (fr. gnosticisme;
alm. G nostizism us: ing. gnosti-
cism). Tanrısal gerçekliğin doğala-
şarak kendini açınlamış olduğunu,
tanrı bilgisine ulaşmanın öngörülü
kişilerin sezgisiyle gerçekleşebile­
ceğini ileri süren öğreti. Bilinircilik
hıristiyan inancının geliştiği II. yüz­
yıldan sonra ortaya çıkmıştır. Bu
öğreti her şeyden önce en üst dü­
zeyde bilginin uluşılabilir olduğunu
bildirmekle tam anlamında dogma­
cıdır. Bu mutlakçı kavrayış bilgiye
ulaşma yöntemi olarak sezgisel
yöntemi öngörüyordu: mutlak bil­
giye bir anlık bir aydınlanmaya kar­
şılık olan ve insana büyük bir haz
veren sezgiyle ulaşılabilir. En yü­
cenin bilgisini amaçlayan bilinirci­
lik doğal olarak madde dünyası kar­
şısında ilgisiz, hatta aşağılayıcı bir
tutum alır, madde özü gereği kötü­
dür. M addenin kötülenmesi insan
bedeninin aşağılanması sonucunu
da getirir. Bu da kendiliğinden çile­
r i yaşamı ortaya çıkarır. Bilinircilik
tanrı bilgisine yönelmeyi öngören
ama onun her yönüyle ulaşılabilir
olmadığını da bildiren hıristiyan
inancı içinde ilk büyük sapkınlık ola­
rak değerlendirildi. Hıristiyanlığın
gelişim döneminde Avrupa ve As­
y a ’da yaygın olan bilinircilik çok
değişik yorumlar kazanmıştı. Bu gi­
zemci ve çileci öğretiden bugüne
pek bir şey kalmamıştır. (Bk. Bİ­
LİNEMEZCİLİK)
BİREY (lat. individiuus\ fr. indi-
vidu; alm. Individuum, Einzelding.
Einzelwesen; ing. individual). Bir
BİREY
sınıfın indirgenem ez öğesi. Tek
olan. Bir türün üyesi. Kendi varo­
luşuna sahip somut varlık. Toplum­
daki tek kişi. Birey bilinçliliğin te­
meli olan bütünsel somut insan var­
lığıdır. Onun başlıca özelliği, varlı­
ğı zedelenmeden ya da yokedilme-
den parçalanamaz olmasıdır. Bir bi­
rey katıldığı topluluğun öbür üye­
lerine benzer. Bununla birlikte kendi
özellikleriyle, özel özlükleriyle on­
lardan ayrılır. Onun bu özellikleri
yarattığı sanat yapıtının temel özel­
liklerini oluşturur. Bazı yazarlar, bir
türün üyesi olarak tek insan' ı ken­
dine özgü tek insan'dan ayırmak
için bir birey ve kişi karşıtlığı ko­
yarlar. Buna göre kişi herhangi bir
birey değil, kendi özelliklerini taşı­
makla öbür kişilerden ayrılan hatta
öbür kişilerle azçok karşıtlaşan bir
değerler toplamıdır. Tarihten bu ya­
na her toplum bireye kendine gÇre
bir anlam vermiştir. Bireyselliğin en
kaba anlamda toplumsallıkla koşul­
lanmış olduğu köleci Eskiçağ’da,
özellikle ilk uygarlık döneminde bi­
rey bir üst sınıf üyesi değilse bir
üretm e ve sav a şm a a ra c ıy d ı.
Özgür birey fikrinin ilk biçimlerine
Stoa felsefesinde ulaşılmıştır. Or-
taçağ’da serflik düzeni içinde, bi­
rey senyöre, krala ve kiliseye sıkı
sıkıya bağımlı oldu. Özgür birey
kavramı Rönesans’la ortaya çıkan
ve Yeniçağ boyunca gelişen yeni
değerlerin bir ürünüdür. Özgür
birey bir topluma sıkı sıkıya ya da
körü körüne bağlı birey değildir,
topluma kendi yetenekleri ve yat­
kınlıkları ölçüsünde kendi isteğiyle
BİREYCİLİK
katılır, hakları ödevleriyle, ödevleri
haklarıyla belirgindir. Buna göre ça­
ğımızda bireylerarası ilişki dıştan
düzenlenmiş bir ilişki değil, bireyin
etkin gücünü gerektiren bir ilişki­
dir. Simone de Beauvoir şöyle der:
“İki birey arasındaki uyum hiçbir
zam an verilmiş bir şey değildir,
onun aralıksız kurulm ası gere-
kir.”(Bk. BİLİNÇ, BİREYCİLİK,
İNSAN, KİŞİ, TOPLUM)
B İR E Y C İL İK (fr. individualisme\
aim. individual is mus', ing. indivi­
dualism). Bireyi kendi amaçlarını
kendinde toplayan toplumsal bir
varlık olarak değerlendirme eğili­
mi. Bu eğilim bireysel olana top­
lumsal olan karşısında öncelik ve­
rir ve bireyseli tek belirleyici ola­
rak görür. Böylece gerçekliğin en
yetkin biçimi ve en yüksek insani
değer olarak belirlenen bireysel öge
toplumsal yaşamın vazgeçilmez öl­
çütü niteliğini kazanır. Bireycilik av-
rupa tarihinde bütünleştirici mut-
lakyönetim düzenine karşı özgür­
lükçü buıjuva ülküsünün temel dün­
ya görüşü olarak belirmiştir. Kişiyi
kendi sınıfının, kendi toplumunun
oluşturduğu bütünde eritmeye kal­
kan tutucu siyasal eğilimlerin çö­
zülüşüyle ortaya çıkan bu bakış a-
çısı zamanla insanoğlunu en geniş
özgürlüklere kavuşturm a inancı
olarak siyasal boyutlar kazanmış­
tır. 1789 Fransız Devrimi ’nin ve
onun amaçlarını dile getiren İnsan
H aklan Bildirisi’nin temelinde bu
inanç vardır. İktisadi açıdan serma­
yecilikte anlatımını bulan burjuva
dünya görüşü insanın hiçbir biçim­
de boyundurluk altına alınmaması­
nı öngörürken elbette konuya ken­
di sınıfsal dilekleri açısından bak­
maktadır. Böylece özgürlükçülük
kavramıyla bir ölçüde özdeleşen bi­
reycilik, kişinin özel yaşamım sıkı
sıkıya korunması gereken bir de­
ğer olarak belirlerken, ona karşı bir
değer saydığı toplumsal yaşamı bü­
yük ölçüde bireyi engelleyici bir güç
olarak değerlendirir, buna göre top­
lumcu dünya görüşüyle karşıtlaşır.
Bireyci bakış açısına göre, toplum­
sal düzen bireyin yaşamını ne öl­
çüde koşullarsa birey o ölçüde öz-
gerçekliğini yitirecektir. Bu görüş
özgürlükçü batı demokrasileri için­
de özgürlükçü siyaset kanatlarının
temel görüşü olmuştur, her şeyden
önce iktisadi yaşam ı belirleyici
özellikler gösteren devletçilik anla­
yışına karşı özgür girişimciliği sa­
vunur. Ne var ki bu özgürlük iste­
mi hiçbir zaman kişiye toplumda
her istediğini gerçekleştirme hakkı
vermez. Bireyci bakış açısının ge­
lişmesiyle birlikte düşünürler öz­
gürlüğü birinci planda konu edin­
mişlerdir: birinin özgürlüğü bir baş­
kasının özgürlüğünü tehlikeye dü­
şürdüğü sürece özgürlük değildir
görüşü böylece geliştirilmiştir. Bu
görüş kolay giderilmez bir çelişki­
yi içerir gibidir: birinin özgürlüğü
bir başkasının özgürlüğünü engel­
leyeceği kuşkusuyla engellediği za­
man özgürlük olmaktan çıkmaz mı?
Başta Jean-Jacques Rousseau ol­
mak üzere pekçok düşünür birey
özgürlüğünün ancak çok iyi belir­

lenmiş bir toplumsal düzen içinde
ya da hukuk düzeni içinde gerçek­
leşeceğini savunur. Bunun için de
bireyler arasında bir toplumsal söz­
leşm enin gerçekleştirilm esi ge­
rekecektir. Toplumsal sözleşme ge­
nel istemin gerçekleşebilmesini sağ­
layan tek yoldur.(Bk. SÖZLEŞME,
TOPLUMCULUK)
B İR EY E V R İM İ (fr. ontogénése;
alm. Ontogénesis; ing. ontogéne­
sis, ontogeny). Bireyin bedensel ve
nıhsal evrimi. Bireyevrimi bireyin
ceninle hatta yumurtayla yetişkin­
lik arasında kalan oluşumlarını kap­
sar. Bireyevrimi türevrimine koşut­
tur görüşü, yani birey tüm evrimi
boyunca, özellikle cenin evresinde
türünün geçmiş olduğu evrelerden
geçer görüşü bugün pek benimsen­
meyen bir görüştür. (Bk. TÜREV-
RİMİ)
BİREYLEŞM E (fr. individuation;
alm . in d iv id u a tio n ; ing.
individuation). B ir genel fikrin
bireyde gerçekleşmesi. Bugünün
felsefe anlayışlarında yeri bulun­
mayan bireyleşme kavramı sko­
lastik felsefeyle ilgilidir, bu kavramı
İbni Sina’nın metinlerini latinceye
çeviren E ucken oluşturm uştur.
XVII. yüzyılın skolastiğe yakın
duran filozofu Leibniz bu kavramı
De p r in c ip io in d iv id u i adlı
kitabında ele aldı. 1663 tarihli bu
çalışm a L eib n iz’in üniversiteyi
bitirme tezidir. Bunda Leibniz bir
varlığın yalnızca özgül bir tipe sahip
BÎRLEŞTİRMECİLİK
olmadığını, aynı zamanda tekil ,
somut, uzayda ve zamanda belirgin
bir v a ro lu şa s a h ip o ld u ğ u n u
göstermek istedi. Yvon Beleval bu
konuda şu n la rı sö y lü y o r:
“Leibniz’in bakolaryasını almak için
1663 m ayısında verdiği tezi De
principio individui adcılıktan yana
çıkar. Yaratılmış tözler bireysellik
ilkelerini biçimde de maddede de
bulamazlar, bütünsel birliklerinde
bulurlar (biçim ve madde). Biçimle
madde, özle varoluş, tözle özgül
ayrım arasında ussal bir ayrım
sözkonusudur; doğa kendi kendini
bireyselleştirir yani ilk maddenin
devinimi özel varlıkları oluşturmak
için yeterlidir, çünkü şeylerin izleri
T a n rı’da v a ro ld u k la rı sü re ce
ölümsüzdürler.”
B İR LEŞTİR M EC İLİK (tir. sync­
rétisme; alm. Synkretismus; ing.
syncretism). Birbirine uymamakla
birlikte iyi kavranılmadığı için bağ­
daşık görünen değişik görüşlerden
oluşturulmuş din ya da felsefe öğ­
retisi. Bazı ruhbilimcilere göre ço­
cukta mantıklı bileşimlerden çok
gelişigüzel yanyana koymalara da­
yanan karmaşık algı. Felsefe ve din-
bilim açısından birleştirmecilik seç­
meciliğin tutarsız bir biçimidir ve
eleştiri olanaklarının tam olarak kul­
lanılmamasına dayanan bir yakış-
tırmacılıktır, temelinde öğretileri,
görüşleri, bakış açılarını iyice kav­
ramadan bir bileşime ulaşmak is­
temi yatar. (Bk. SEÇMECİLİK)
BİRYAPILI
B İR Y A PILI (fr. homogène; alm.
h o m o g e n ; ing. h o m o g en eo u s).
Parçalan uyumlu bir birlik oluştu­
ran. Tüm parçaları özdeş olan ya
da parçalan arasında nitelik ayrımı
bulunmayan. Öğeleri belli bir man­
tık düzenine göre bir araya gelmiş
olan. Biryapılılık fiziksel bir bütün­
le (biryapılı arazi), bir insan top­
luluğuyla (biryapılı sınıf), matema­
tik ilişkilerle (biryapılı işlev) ilgili
olabilir. (Bk. ÇOKYAPILI)
B İT İŞ T İR İC İ (lat. conjuncîivus',
fr. conjonctif; alm. konjunktiv, ing.
conjunctive). Yanyana getirici özel­
lik gösteren. Bitiştirici yargı, bü­
yük önermesi iki bitişik cümlecik­
ten oluşan yargı. Ö rnek;”İnsan
hem hırsız hem ahlaklı olamaz./Sen
ahlaklısın. /Öyleyse sen hırsız ola­
mazsın.”
B O ĞUN TU (fr. angoisse', alm.
A ngst; ing. anguish). Ruhsal ve
bedensel düzeyde baskı ve sıkış­
mayla belirgin kaygı duygusu. Ba­
zı yazarlar boğuntu’yu bunaltı’yla
özdeşleştirirler. Bazı yazarlara gö­
re boğuntu daha çok bedensel, bu­
naltı daha çok ruhsaldır. Boğuntu­
da baskı ve sıkışma son derece bu­
lanık bir korkuyla kendini gösterir.
Korkuda korkma nesnesi belirgin­
ken, boğuntuyla gelen korkuda
böyle bir belirginlik yoktur. Sartre
şöyle der: “B oğuntu, korkunun
dünya varlıklan karşısında düşülen
bir korku olmasıyla, boğuntunun
da kendim karşısında boğuntu ol­
masıyla korkudan ayrılır.” Bu be­
lirsiz korku ya da kaygı bireyin tüm
ruhsallığını büyük bir baskıyla ele
geçirir. Boğuntudaki korkunun te­
melinde belirsiz bir ölüm fikri ken­
dini gösterir. Boğuntunun ileri bi­
çimlerinde büyük bir bedensel sı­
kışmayla, özellikle göğüste ve gır-
lakta beliren baskıyla tam anlamın­
da bir ruhsal bozgun ortaya çıka­
bilir. Boğuntunun başlıca bedensel
belirtileri yüzde kızarma ya da sa­
rarma, deride kuruma ya da terle­
me, sindirim düzeninin kasılmala­
ra bağlı bozukluklan, yürek çarpın­
tısı gibi belirtilerdir. Ruhbilimciler
gibi filozoflar da öteden beri bo­
ğuntu konusuyla ilgilenmişlerdir.
Çağdaş filozoflar, özellikle varoluş­
çular boğuntuyu insanın yazgısı
ya da dünyadaki durumu çerçe­
vesinde özgürlük sorununa gö­
türerek kavramaya çalışmışlardır.
Heidegger’de boğuntu,en genel an­
lamda, hiçliğin tehdidi karşısında
duyduğumuz güvensizlik duygusu­
dur. “Boğuntu bizi hiçliğin karşısı­
na yerleştiren temel olgudur” di­
yen Heidegger’e göre boğuntu bi­
zim kökel durumumuzu yani dün­
yaya bırakılmışlık ve ölüme mah­
kum edilmişlik durumumuzu orta­
ya çıkarmaya yarar, böylece ger­
çek olmayan yaşamdan gerçek ya­
şama geçişimizi sağlar. Sartre’da
boğuntu kökel olarak ölüm karşı­
sında kalmışlık duygusu değildir,
özgürlük karşısında duyulan duy­
gudur. Buna göre insan “özgürlü­
ğe mahkum” olduğunu görür, dış
ve iç belirlenimler karşısında ey­
lemlerine sağlam bir dayanak bu­

lamayarak boğuntuya düşer. Kier-
kegaard’a göre boğuntu günahı ön-
celeyen ve özgürlükten kaynakla­
nan kaygıdır. Lavelle’e göre boğun­
tu “bizi her an hiçlikten çekip alan
ve varoluşumuzun yöneldiği bir ge­
leceği önümüze açan kişisel yazgı­
mızın bilincidir.” Maritain boğun­
tuyu genelleştirir, “boğuntu öznel­
liğin yasasıdır.”der. Filozofların ge­
nellemelerinden ayrı olarak Freud
boğuntuyu nevrozun temel ruhsal
yansıması olarak değerlendirir. (Bk.
BUNALTI, KORKU)
BOŞİNANÇ (lat. superstitio; fr.
superstitiorr, alm. Aberglaube; ing.
süperstition). Hiçbir gerçekçiliği
k a rşıla m a y a n inanç. D insel
yükümlülükleri yerine getirmede
bilgi eksikliğinin yol açtığı uyarsız
düşünce ya da davranış. Kutsalı
y ü ce ltm e k o n u su n d a u sd ışı
davranış. Boşinanç daha çok kar­
şılıksız dinsel tutumlarla, özellikle
de dinsel inançlara kişilerin kendi­
liklerinden getirdiği temelsiz yargı­
larla ilgilidir. Dinsel dogmaların ge­
niş çerçeveli yorumlan boşinanç yo­
lunu kolayca açacaktır. Gerçek
inançlılar ve tanncılar boşinançları
dine karşı tutumlar olarak değer­
lendirirler. “İnsanda maymun
neyse dinde boşinanaç odur”der
Bacon. “Evet söylüyorum boşinanç
Tanrı için tanrıtanımazlıktan daha
aşağılıyıcıdır”der Diderot da. Tan-
ntamm azlara göre dinsel inançlar
da boşinançlar arasında yer alır.
Dinselliği boşinanç saymaya eği­
limli düşünürlerin başında Lucre-
BOŞLUK
tius gelir. "O miseras hominum
mentes! O pectora caeca!” yani
“Ey insanların zavallı ruhları! Ey
kör yürekler!” der o. Montaigne bo-
şinancın temelinde insani zayıflık­
lar bulur ve “Boşinanç ödleklikten
bazı imgeler taşır”der. E. Burke de
aynı çizgide şunları söyler: “Boşi­
nanç zavallı insanların dinidir.”
Remy’de Gourmont inanaca karşı
köktenci bir tutum alırken boşinan-
cı inançtan daha az tehlikeli görür
gibidir: “Boşinanç dinden biraz da­
ha insanidir, çünkü onun ahlak an­
layışı yoktur.” Yalnız doğaüstü sa­
nılara değil, herhangi bir şeye, ör­
neğin bir ilkeye ya da bir yönteme
körü körüne bağlılık da boşinanç
taşımak anlam ına gelebilir. (Bk.
İNANÇ)
BOŞLUK (yun. kenon\ fr. vide\
alm. Leere; ing. emptiness, void).
Uzayın madde bulunmayan yeri*İlk
filozoflar devinimi olası kılacak
boşluk fikrine ulaşamadılar. Örne­
ğin Parmenides “Bir Varlık“ ı belir­
lerken boşluğu tümüyle dışlamış gi­
biydi. Boşluk fikri ilk olarak atom­
cu filozoflarda ortaya çıktı ve de­
vinimi olası kıldı. Demokritos baş­
langıçta atomların boşlukta çeşitli
hızlarda devinirken çarpıştıklarını,
bu çevrintide kaba ve ağır atomların
ortada, ince atomlann yukarıda yer
aldığını, böylece toprağın ortada
yer alırken su, hava ve ateşin dışta
ya da yukarıda yer aldığını bildir­
miş, böylece atomların evreni na­
sıl oluşturduklarını açıklam ıştı.
Atomcu görüş oluşumu atom lann
BOŞSÖZCÜLÜK
birbirlerine katılmalarıyla açıklar­
ken devinimi de açıklamış olu­
yordu. “Filozofların anladığı anlam­
da h içbir boşluk yoktur “diyen
Descartes’a karşı Newton evrenin
yıldızları barındıran bir boşluk ol­
duğunu bildirerek fizik biliminde en
büyük devrimi gerçekleştirecektir.
N ew ton ‘ın görüşleri tüm doğa
olaylarını biryapılı cisimsel kitlenin
varlığına ve ona bağlı olarak devim­
le ilgili değişmez niteliklere indir­
geyen Descartes’çı görüşü yıkar­
ken metafiziğe dayalı evren açıkla­
malarının da sonunu getirecektir.
BOŞSÖZCÜLÜK (fr. verbalisme;
alm. Wortklauberei; ing. verba-
lism). Yalnız sözlerin parlaklığına
dayanan, anlam açısından güçsüz
ya da yanlış söylemin niteliği. Boş-
sözcülük fikirlerden çok sözcük­
lere ağırlık verir, içeriğin gerçeğe
uygun olup olmadığıyla ilgili değil­
dir. Boşsözcülük için en belirleyici
örneklerden biri Yeniçağ’ın başla­
rında P. M ersenne’in “Şarap niçin
sarhoş eder?” sorusuna P. Jean
François’nın verdiği “Şarap sarhoş
eder, çünkü sarhoş edici bir özelli­
ği vardır” yanıtıdır.
BOVARY’C İL İK (fr. bovarysme;
Jules de Gautier’nin 1902’de bul­
duğu terim ). Fransız rom ancısı
Flaubert’in Madame Bovary adlı
romanın baş kişisi Emma Bo-
v a ry ’n in k iş iliğ in e u ygun bir
biçimde kendini olduğundan baş­
ka görmeye, böylece düşsel bir ki­
şiliğe bürünerek gerçek dünyadan
uzaklaşmaya, gerçekliği yaşamak­
tan çok imgelemin belirleyiciliğin­
de bir düş dünyasında gezinerek
oyunlar oynamaya yönelen insanın
durumunu belirlemek için kullanı­
lır. Emma B ovary ölçüsüzlükle
belirgin aşırı duygucu insan tipinin
belirgin bir örneğidir. Bovary’cilik
daha sonra Jules de Gautier’nin ve
daha başka kişilerin getirdikleri yo­
rumlarla salt düşçülük anlamında
kullanıldı.
BOYUT (lat. dimensio; fr. dimen-
sion; alm. Dimensiorı; ing. dimen-
sion). Bir cismin ya da bir biçimin
herhangi bir yöndeki uzanımı ya da
ölçülebilir büyüklüklerinin herbiri.
Bir konunun ya da sorun’un belir­
leyici yüzlerinden herbiri. Boyut bir
somut nesnenin uzanımlarını kar­
şılar, buna göre cisimlerin ve onla­
rın biçimlerinin uzunluk, genişlik,
derinlik olmak üzere üç boyutu var­
dır. Bir düzlem içinde kalan bir bi­
çim yalnızca iki boyutludur,derin-
liksizdir. Bir konunun ya da bir so­
runun uzanımını ya da yayılımını,
hatta bölümlerini ya da öğelerini be­
lirlemek için “boyut”terimi kullanı­
lır. Soyut ya da somut bir nesne­
nin tüm bileşenlerini “boyut” diye
adlandırabiliriz. Örneğin “aşk”ın
kültür boyutu “ dediğimiz zaman
aşk’ı oluşturan konulardan birini,
kültürle ilgili olanını belirlemekte-
yizdir.
BÖLM E (lat. divisio; fr. division;
alm. Einteilung; ing. division). Bir
bütünü öğelerine değil de parçala-

nna ayırma. Bir cinsle ilgili kavra­
mı türle ve alttürle ilgili kavramlara
ayırma.
“ BRAIN TR U ST” (“beyin takı­
mı” anlamında ing. dey.). Bir top­
lumda siyasal, kültürel, teknik et­
kinliklere yön veren ya da verece­
ği düşünülen ve azçok belirgin bir
amaç uğruna bir araya gelmiş olan
okumuş ve deneyimli insanlar top­
luluğu. “Brain Trust” ’ bir toplum­
da ileriye dönük herhangi bir siya­
sal kültürel, teknik devinim için çı­
kış noktası, bu devinimi sürdürüp
geliştirecek kadrolar için çekirdek
işlevi görür. O hem bir fikir ya da
kuram üreticisi, hem bir yöntem
belirleyicisidir. Her şeyden önce bir
yetkili kişiler ya da uzmanlar top­
luluğunu düşündüren “Brain Trust”
kuramdan çok uygulama düzeyin­
de önem kazanır ve genellikle ön­
cü düşünce adamlarına dayalı bir
örgütlenme biçimini ortaya koyar.
BUDUN BİLG İSİ (fr. ethnog­
raphie', alm. E thnographie; ing.
ethnography). Irk bilgisi. Çeşitli
halkların yaşam biçimlerini ve ku-
rumlarını ele alan bilgi alanı. İnsan
to p lu lu k ların ı ö zellik le yaşam
biçimleri açısından tanıtlamalı bir
biçimde ele alan bilim ya da bilgi
alanı. Budunbilgisi çeşitli halkların
uygarlık etk in lik lerin de ortaya
koydukları genel özellikleri saptar.
Bu özellikleri hem teknolojik açı­
dan hem kültür açısından değerlen­
dirir. Budunbilgisi her şeyden ön­
ce kültür değerleriyle ilgilidir. Bu
BUDUNBİLİM
yönüyle halkbilimin yanında yer
alır, ancak kültürde sınırlanmayış-
lyla, kültür değerleriyle toplumsal
etkenlerin bağıntılarını arayışıyla,
kültür ürünlerini yaşam biçimleri­
nin açıklanmasında ve yaşam bi­
çimlerini kültür değerlerinin saptan­
masında ve tanıtılmasında veri ola­
rak belirleyişiyle halkbilimden ay­
rılır. Budunbilgisi saptadığı değer­
lerden gelen yargılara ya da yasa­
lara yükseldikçe budunbilime yak­
laşır. Çağdaş budunbilimci Claude
Levi -Strauss budunbilimi bir ruh-
bilim olarak tanımlarken ve budun­
bilime ruhsal kaynaklı ya da düşün­
sel kaynaklı kültür verilerini değer­
lendirme yükümlülüğünü verirken
kültür nesnelerinin araşünlması işini
budunbilgisine bıraktı. Böylece bu­
dunbilimi bir üstyapılar bilimi, bu-
dunbilgisini bir altyapılar araştırma­
sı olarak gördü. (Bk. BUDUNBİ­
LİM)
BUDUN BİLİM (fr. ethnologie\
alm. Ethnologie; ing. ethnology).
Irk bilimi. Budunbilgisinin ortaya
koyduğu verileri kuramsal açıdan
ele alan bilim. Toplumların yapıla­
rını ve geçirdikleri dönüşüm leri
kavrayabilmek için mitosların, tüm
inanç öğelerinin, tapınma biçimle­
rinin, göreneksel yapıların, alışkı­
ların sağladığı verilerden yasalara
ya da genel yargılara yükselen bu-
dunbilim genellemeci yanıyla top­
lumbilime,somuta dönük yanıyla
budunbilgisine ve halkbilime yakla­
şır. Budunbilim iktisadi ve tekno­
lojik verileri araştırırken daha çok
BULANIKLIK
budunbilgisinden, dil ve sanat gibi
kültür değerlerini araştırırken de
halkbilim den yararlanır, onların
yöntemleriyle iş görür. Budunbilim
budunbilgisinin bir üst aşaması gi­
bidir. Bu yüzden zorunlu olarak bu­
dunbilgisinin canlı ve somut veri­
lerini gereksinir. Karşılaştırılmalı in­
san ya da toplum araştırması ola­
rak budunbilim kazıbilimin ve dil­
bilimin özgül sorunlarıyla ilgilenme­
den bir halkın ya da bir toplumun,
bazen bir topluluğun maddi ve ma­
nevi yapılarının temel özelliklerini
incelerken özellikle kanbağı, tabu­
lar, inanç kalıpları üzerinde derin­
likli ve ayrıntılı bir araştırma orta­
ya koyar ve bütün bu etkinliklerin
tolumsal-iktisadi temellerini belir­
lemeyi çalışır. Toplumbilim, uzam­
da ve zamanda daha geniş çerçe­
veli bir toplumsal araştırma oluşuy­
la, değerlerden çok toplumsal ya­
pılaşma biçimlerine yönelişiyle, du­
rumları saptamakla yetinmeyip ge­
niş çerçeveli istatistik verilerine baş-
vuruşuyla budunbilimden ayrılır.
(Bk. BUDUNBİLGİSİ)
B U L A N IK L IK (lat.confiısio; fr.
confusion', alm. Verworrenheit,
Vermengung', ing. confusion). Bü­
tünselliği, organik bütünlüğü bulun­
mayanın niteliği. Bulanık bir bütün,
belirgin bir bütünsellik ortaya koy­
mamakla, her şeyden önce kavra­
nılması güç hatta olamksız bir bü­
tündür. Bulanıklık daha çok zihin­
sel yapılar için sözkonusudur ve fi­
kir karışıklığını ortaya koyar. Bu
konuda Leibniz şöyle der: “Bir şe­
yi başka şeyler arasında tanıyabil­
diğim ama o şeyin ayrımlarının ve
özelliklerinin neler olduğunu bilme­
diğim zaman bilgim bulanıktır.” Zi­
hinsel bulanıklık, zihinde raslantı-
sal ya da dağınık düşüncelerle, ko­
puk kopuk fikirlerle belirgindir. Bu­
lanıklık algılarda yavaşlam ayla,
uyum ve özdeşlik süreçlerinde tu­
tarsızlıkla ortaya çıkar; dikkat, tep­
kime ve yargılama düzensizlikleriy­
le ağırlık kazanır. O durumda kişi­
nin ortaya koyduğu her düşünsel
üretim taslak olmaktan öteye geç­
mez,yani büyük ölçüde kopukluk­
larla ve dağınıklıklarla sakatlanmış-
tır. İlgisizlik, yere ve zamana uyar­
sızlık, heyecanlarda kopukluk, ya­
nıtlamada yavaşlık, aptallığa kadar
varan bir hantallık zihinsel bulanık­
lıkta başlıca belirtilerdir. Zihinsel bu­
lanıklıkta sanrılı durumlara da ras-
lamr.
BULGULAM A (fr. heuristique,
euristique', aim. Heuristik, ing.
heuristic). Yeni durumları ortaya
çıkarma. Belgeleri ortaya koyma­
ya dayanan tarih araştırması. Öğ­
renilmesi gerekeni öğrenciye bu­
lundurma dayanan eğitimbilim yön­
temi. Bir olgular araştırmasında bir
varsayımı doğru olup olmadığını
araştırmadan geçici olarak kullan­
ma.
BUNALTI (fr. anxiété', aim. Bek-
lemmung; ing. anxiety). Belirsiz bir
tehlikenin yaklaşmakta olduğu duy­
gusuyla düşülen ruhsal ve beden­
sel sıkıntı. Paul Sivadon bunaltıyı

şöyle tanımlar; “Dağınık bir kor­
kuyla, bir güvensizlikle, mutsuzlu­
ğun yaklaşmakta olduğu duygu­
suyla belirgin ruhsal ve bedensel
sıkıntı.“ Nabızda hızlanma ya da
yavaşlama, yürek çarpıntısı, solu­
num darlığı, yüzde sararma, ağız
kuruluğu, terleme gibi belirtiler bu­
naltıda belirgin özelliklerdir. Boğun­
tunun eşanlamlısı olarak da alınan
bunaltı, boğuntudan daha çok ruh­
sal sıkıntılarla ilgili olmasıyla ayrı­
lır. E. Mounier bunaltılı kişiyi “tam
tamına güvensizlikle boğulmuş ki­
şi” olarak tanımlar. Ruhaynştırması
okulunun yandaşları bunaltıyı da­
ha çok libido'nun yoksuluklanyla
ilgili görürler. (Bk. BOĞUNTU)
B U N A M A (lat. d e m e n tia ; fr.
démence; alm. Blödsinn, Schwach­
sinn-, ing. dementia). Zihinsel iş­
levleri yavaşlamış ya da iyice du-
ralamış kişinin durumu. Bunama
özellikle beyindeki doku bozukluk­
larına bağlı olarak kendini göste­
ren dönüşsüz ve ilerleyen zihin bu­
lanıklığıdır ve en genel çerçevede
“derin, bütünsel ve ilerleyen ruh­
sal güçsüzlük” olarak tanımlanır. N.
Sillamy şöyle der: “Geri zekalı kişi
yoksul doğmuş kişidir, bunaksa
zenginken yoksul düşmüş kişidir.”
Bunamada kişinin giderek ussallık­
tan yoksun kaldığı, mantık düzeni­
nin dağıldığı, toplum sal ortam a
uyuşunun güçleştiği görülür. Or­
ganik kökenli bu hastalığın ileri bi­
çimlerinde kişiyi toplumsal ilişkile­
rinde zorda bırakan kaçış, intihar,
boşa para harcama, hırsızlık, sar­
BURJUVALIK
kıntılık gibi durumlar ortaya çıka­
bilir. Erken bunama, genç yaşlar­
da ortaya çıkan zihinsel güçsüzlük­
tür, zihin işlevlerinin durgunluğu­
dur. Bugün pek de belirleyici ol­
mayan “erken bunama” yerine “şi­
zofreni” terimi kullanılmaktadır.
Krapelin’in kullandığı “erken buna-
ma”nın yerine “şizofreni”yi ilk ola­
rak 1911 ’de Bleuler önermiştir. Ble-
ulerr bu hastalıkta bir bunamanın
değil bir etkinlik eksikliğinin söz-
konusu olduğunu göstererek “er­
ken bunama” deyimine karşı çık­
mıştır. (Bk. ŞİZOFRENİ)
BURİDAN’IN EŞEĞ İ (fr. dne de
Buridan; alm. Buridans Esel\ ing.
Buridans ’s donkey). Skolastikler­
den Buridan’a yakıştırılan ve ey­
lem için dış etkenin yanında istemli
etkin davranışın da gerekli olduğu­
nu gösteren masalsı örnek. Bu ör­
nek eşdeğerli nesneler arasında bi­
le seçim yapma zorunluluğu bulun­
duğunu ortaya koyar. Buna göre
bir ölçek yulafla bir kova su ara­
sında kalan eşek seçim yapamaya­
rak ölür.
BURJUVALIK (fr. bourgeoisie',
d\m.Bürgertum-, ing. bourgeoisie).
Kentte oturan ve kentin olanakla­
rından yararlanan kimsenin duru­
mu. Sermayeci düzenin egemen
sınıfı. Burjuva, modem zamanlar­
dan önceki toplumlarda üst sınıfla
ya da soylular sınıfıyla alt sınıf ya
da halk sınıfı arasında yer alan kent
insanları topluluğunu, orta sınıfı
karşılar . “Burjuva” ‘yı üst kesim
BURJUVALIK
insanları için kullanmak ve orta ke­
sim insanını küçük burjuva diye ad­
landırmak çağımız için daha uygun­
dur, çünkü Fransız Devrimi’nden
sonra tüm feodal kalıntıların yokol-
masıyla birlikte eski üst sınıf yani
soylular sınıfı ortadan kalkmış, ye­
rini yükselen ya da yeni gelen bur­
juva sınıfına,eski kent insanların­
dan çok daha güçlü, iktisadi ve top­
lumsal anlamda son derece dona­
nımlı yeni kent insanları topluluğu­
na bırakmıştır. Çağdaş anlamında
burjuva sınıfı M.S. XI. yüzyılla bir­
likte gelişmeye başlayan yaşam ko­
şulları içinde yeni kentlerin kurul­
maya başlamasıyla ortaya çıkmış­
tır ya da daha doğrusu bu yüzyılla
birlikte kendini göstermeye başla­
yan yeni ticari ilişkiler kentlerde top­
lumsal, iktisadi ve siyasal düzeyde
oldukça etkin yeni bir sınıfın yerle­
şip gelişmesini sağlamış, böylece
kentlerde oturan meslek sahibi in­
sanların yerini burjuva dediğimiz
üretici ve tüccar insanlar, girişim­
ci insanlar almıştır. Buıjuvalığın do­
ğuşu sermaye düzenine geçişin be­
lirtisi ve temel koşuludur. Burjuva
denilince bugün, kültürü geliri, öz­
gür çalışma olanakları gelişmiş ege­
men sınıf insanı anlaşılmaktadır. Sı­
nıfsal bakış açılarına göre “burju­
va” terimi yüceltici ya da küçültü­
cü anlamlar taşır. Bazılarına göre
burjuvalık toplumsal yetkinliktir.
Bazılan da buıjuvalığı bir gerilik ola­
rak belirler. Fransız romancısı Fla-
ubert şöyle diyordu: “Bayağı bir bi­
çimde düşüneni burjuva diye ad­
landırıyorum.” M arx’çı düşünce­
ye göre sermaye çağı olan çağımız­
da “tüm değerleri yaratan tek sı­
n ıf ’ proleteryadır ya da işçi sınıfı­
dır. Mülkiyeti savunan ve üretim
araçlarını elinde bulunduran burju­
va sınıfı uzun süre koruduğu yeri
proleteryaya bırakarak çekilecek­
tir. Marx buıjuva sınıfının gelişimini
şöyle anlatır: “Burjuvalıkta iki evre
belirlemek gerekir, burjuvalığın fe­
odallik rejimi ve mutlakyönetim al­
tında kendini bir sınıf olarak orta­
ya koyduğu evre ve sınıf olarak be­
lirdikten sonra feodalliği ve mut-
lakyönetimi yıktığı, toplumu bir
burjuva toplumu durumuna getir­
diği evre. Bu evrelerden birincisi
çok uzun sürdü ve büyük çabalar
gerektirdi.” Marx buna göre top­
lumsal yaşamın şimdiki durumunu
şöyle belirler: “Feodal toplumun yı­
kıntıları üzerinde yükselen modem
burjuva toplumu sınıf çatışmaları­
nı ortadan kaldırmadı. O ancak es­
kilerin yerine yeni sınıfları koydu,
yeni baskı koşulları, yeni kavga bi­
çimleri getirdi. Ne olursa olsun,
buıjuva çağının ayıncı özelliği sınıf
çatışkılarının basitleşmiş olmasıdır.
Toplum giderek karşıt iki kesime,
doğrudan doğruya birbirine düş­
man iki karşıt sınıfla, burjuvazi­
ye ve proleteryaya bölünüyor.”/
Voltaire: “Bilgili kılınması gereken
elişçisi değildir, bilgili kılınması ge­
reken burjuvadır, kentlerde oturan
insandır.”/ Chamfort: “Burjuvalar
gülünç bir kendini beğenmişlikle
kızlarını nitelikli insanların toprağı­
na gübre yaparlar.” / H. Monnier:
“Bir burjuva görüşlere sahip ola­

bilmek için zengin olmalıdır.” /
Flaubert : “ Her burjuva, gençliği­
nin ateşiyle bir gün, bir dakika ol­
sun, çok büyük tutkulara, büyük
girişimlere yetenekli olduğuna ina­
nır. En sıradan burjuva bile sultan­
lar görür düşünde; her noter ken­
dinde bir şairin kalıntılarını taşır.”
■"Demokrasinin tüm düşü proleter-
yayı burjuva aptallığı düzeyine yük­
seltmektir. Bu düş bir ölçüde ger­
çekleşmiştir.” / Goncourt kar­
deşler: “Bir burjuva hiçbir şey ok­
yanusudur.” / A. Siegfried: “Bir
burjuva nedir? Şu tanımı önerece­
ğim: yedeği olan insandır.” / L.P.
Fargue: “Kendi güvenliği için ken­
dinden, kavgadan ve aşktan vaz­
geçen insana burjuva diyorum.” /
E. Beri: “Burjuva işlerin iyi gittiğini
söylemez, onun tüm söylediği iş­
lerin daha iyi olam ayacağıdır.”
“Burjuva proletaryayla olan ilişki­
sinin ruhla beden ilişkisi olduğuna
inanır.” / Baudelaire: “Burjuvadan
bin kere daha tehlikeli bir şey var­
dır, o da burjuva sanatçısıdır.” / J.B.
d ’Aurevilly: “Burjuvaların iktisadi
ülküsü tüketicilerin sayısını sonsu­
za kadar çoğaltmaktır.” / Valéry
Larbaud:”Ödev burjuvanın kendi
ahlak bozukluğuna verdiği addır.”
/ C.-L. Philippe:”Edebiyatın tüm
ahlaki bunalımları burjuvalığın ah­
laki bunalımlarıdır.” (Bk. AYDIN.
FEODALLİK, SERMAYE, TOP­
LUM)
BUYURUCU (lat. imperativus; fr.
impératif, alm. Imperativ, ing.
imperative). Buyurma özelliği gös­
B ÜROKRASİ
teren. Belirleyici ahlak önerisi. Bu­
yurucu önerme özellikle bu öner­
meyi ortaya koyan bireyin kendisi
için buyruk değeri taşır. Kant’da ko­
şulsuz buyurucu ahlaki bir yüküm­
lülüğün ya da ödev ahlakının zo­
runlu dayanağıdır. Kant ahlakının
özü usun buyruklarına uymaya da­
yanır. Us bizim için bu yolda tek
aydınlatıcıdır ve evrensel bir yeti
olarak tek yetkili buyurucudur.
Kant her zaman bir ahlak formülü­
ne göre davranmamızı önerir. Bu
formül evrensel bir yasa değeri ta­
şır. Tüm ahlak kurallarının tem e­
linde tek bir kural var gibidir; An­
cak aynı zamanda evrensel bir y a ­
sa olmasını isteyebileceğin bir ku­
rala göre davran. Elbet koşulsuz
buyurucu bir değil birçok olacak­
tır. Buyurucuların bazıları koşullu
buyurucu ya da varsayımsal buyu­
rucu bazıları da koşulsuz buyuru­
cu'dur. Koşulluda buyurma edimi
bir amaca göre düşünülmüştür, ko­
şulsuzda böyle bir bağlantı yoktur.
“Sağlığını düşünüyorsan ölçülü ye”
önerm esi koşullu, ’’D ürüst ol”
ö n erm esi k o şu lsu zd u r. (B k.
ÖDEV)
BÜROKRASİ (fr. bureaucratie;
alm. Bürokratie, Bürokratismus\
ing. bureaucracy). Devlet yapısı
içinde memurların bütünü. Devlet
dairelerinin yaptırım ya da engelle­
me gücü. Resmi işlerde gereksiz
yere uzun ve çapraşık yollardan gi­
dilmesi. Bürokrasi, yönetimin çe­
şitli organlar üzerindeki aşırı bas­
kıcı tutumundan doğar. Tüm dev­
BÜTÜNCÜ
letlerin işliyişinde ciddi yavaşlıklar
ve açmazlar yaratan bürokrasi ça­
ğımızın bir hastalığı, Marx’çılara
göre de sermayeci düzenin bir sa­
katlığı olarak değerlendirilir. En ba­
sit resmi işlemleri bile içinden çı­
kılmaz bir karmaşıklığa götüren bü­
rokrasi düzeni özellikle geri kalmış
ülkelerde baskıcı rejimlerin halka
uyguladığı baskı yöntemlerini ko­
laylaştıran bir etken olur. Marx bü­
rokrasiyle ilgili olarak şu belirleme­
de bulunur: “Bürokrasi uygar top­
lumun siyasal biçimciliğidir. Bürok­
rasi sonunda bir uygulama yanıl­
samaları durumuna gel ir. Bürokra­
si kafası tam tamına cizvit kafası­
dır. Bürokratlar siyasetin cizvetle-
ri,dinbilimcileridirler. Bürokrasi pa­
pazlar cumhuriyetidir. Bürokrasi
‘biçim sel’ amaçlarını içerik duru­
muna getirdiği gibi, ‘gerçek ‘ amaç­
larla çatışmaya girer. Bürokrasi bi­
çimi içerik ve içeriği biçim gibi gös­
term eye zorlanmıştır. Bürokrasi
kimsenin kaçamayacağı bir çem­
berdir. Bürokrasi gerçek devletin
yanında kurgusal bir devlettir. İki
çeşit bilgi vardır, gerçek bilgi ve bü­
rokratik bilgi.” (Bk. SERMAYE)
BÜTÜNCÜ (fr. totalitaire-, alm.
totalitär, ing. totalitarian). Bir bü­
tünün tüm öğelerini kapsayan.
Bütünleyici özelliği ya da eğilimi
olan. Kendi öngörüleri dışında
h erh ang i b ir siyasal yönelim e
olanak tanımayan yönetim biçimi.
Bütüncü yönetim, demokratik ol­
mayan, egemenlik hakkım toplu­
mun kendine bırakmayan yöntem­
lerin ortak adıdır. Bu tür yönetim­
lerde yürütme, yasama ve yargıla­
ma erkleri tek elde toplanmıştır. Bu
tek el bir mutlakyönetici de olabilir
bir yöneticiler topluluğu da olabi­
lir. Bu tür yönetimlerde birey hak­
ları yöneticinin isteminde erimiştir
ya da yöneticinin istem ine göre
sözkonusu edilebilir. Böylesi siya­
sal tekelcilik düzenlerinin en eski
biçimleri eski Yunanistan’ daki ti-
ranlıklardı. Yeniçağ’m başlarına
doğru İtalyan kentlerinin bazıların­
da görülen tiranlıklar da bütüncü
yönetimlere örnektir. Yeniçağ’da
mutlakyönetimler olabildiğince bü­
tüncü bir düzen ortaya koydular.
Bu mutlakyönetimlerde Tanrı adı­
na yönetimi elde tutan kral tüm
erklerin simgesiydi ve bütünleştiği
yetkeydi. Buna göre bütüncü yö­
netimler azçok belirgin bir zorbalık
düzeni ortaya koyarlar. Nazilik ve
faşistlik gibi rejimler gerçek anlam­
da bütüncü rejimlerdir. XVII.yüz-
yılda Locke, demokratik devlet ko­
şullarını araştırırken zorbalığı erk­
lerin tek elde toplanm ası olarak
açıklamış, insanın zorbaya diren­
me hakkından sözetmişti. Sorun
herşeyden önce birey karşısında
devletin yükümlülüğü ve devlet kar­
şısında bireyin ödevleri ve hakları
sorununa dayanır. Bütüncü yöne­
tim lerde birey haklarından çok
ödevleriyle bireydir. Çağımızda bi-
rey-devlet ilişkisini düzenleyen ana­
yasal devlet düzenleri bütüncü yö­
netim lerin sakıncalarını ortadan
kaldıran düzenekler görünümünde-
dirler. Ancak bütüncü yönetimle-

rin gerçek anlam da son bulması
gerçek anlamda bir demokrasi bi­
lincinin bütün dünyada yaşama geç­
mesiyle gerçekleşecektir. (Bk. DE­
MOKRASİ, ZORBALIK )
BÜTÜNLÜK (fr. entité; alm.
Wesenheit, Entität', ing. entity). Bir
varlığın özünü kuran şey. Bir varlı­
ğın kurucu özelliklerinin toplamı.
Maddi birliği olmayan somut nes­
ne (dalga, hava akımı).
BÜTÜNSELLİK (ir. totalité] alm.
Totalität, Ganzheit, Allheit', ing.
totality). Bütün olma durumu. Bü­
tünsellik düşüncenin temel fikirle-
rindendir. K ant’da on iki kategori
arasında nicelik bölümü altında top­
lanan kategoriler içinde yer alır, bir­
liğin ve çokluğun bileşimine karşı­
lıktır. Bütünsellik düşüncede tutar-
lığm belirtisidir. Bütünsellikten yok­
sun bir düşünce sakatlanmış bir
düşüncedir. (Bk. YAPI)
BÜYÜ (lat. magia; fr. magie; alm.
Magie', ing. magic, spell). Doğa
olaylarına karşıt olaylar yaratma sa­
natı. Bazı uygulamalardan giderek
bazı doğa olaylarına egemen olma
ya da engel olma sanatı. Büyü, dav­
ranış ya da söz gibi simgesel araç­
larla varlıklar ya da şeyler üzerinde
etkide bulunma tekniklerini içerir.
En eski uygarlıklardan bu yana in­
san giderek azalan bir biçimde bir
takım gizli ilişkilere dayanarak ge­
leceği öğrenmek (kahinlik) ve ge­
leceği etkilemek (büyücülük) ça­
balarına girmiştir. Büyü sanatı tek­
BÜYÜKEVREN
nik açıdan bilimlere, inanç yönün­
den dinlere yaklaşır. İnsanoğlu do­
ğaüstüne yönelerek bilimin temel­
lerini atmıştır, örneğin Babillilerin
yeni doğan bebeğin geleceğiyle il­
gili araştırmalar yapmak üzere yıl­
dızların devinimlerini gözlemleme­
leri gökbilimi doğurmuştur. Büyü­
nün oldukça belirgin ruhsal kaynak­
ları vardır. Bu evrensel olgu, her
şeyden önce, insanın kendisini aşan
doğa güçleri karşısında duyduğu
eksiklik ve güvensizlik duygusunu
gidermeye yöneliktir. Ayrıca, bü­
yücülük akıl hastaları arasında da
yaygın bir eğilim olarak görülmek­
tedir. Auguste Comte büyüyü bi­
limsel açıklamanın ilk evresi say­
mıştır. Emile Durkheim büyüyü di­
nin bozulmuş biçimi olarak değer­
lendirir. Büyü çok küçük ölçüler­
de, alışkılar düzeyinde çağdaş top­
lumda da varlığını sürdürmektedir:
kötü bir durum ortaya çıkmasinı
önleyebilmek için tahtaya üç kere
vurmak tam tamına büyü yapmak­
tır. (Bk. BOŞİNANÇ)
BÜYÜKEVREN (fr. macrocosme',
alm. Mackrokosmos', ing. macro-
cosm). Küçükevren diye belirlenen
insana karşıt olarak evrenin kendi­
si. İnsanla evren arasında her ba­
kımdan bir koşutluk bulan ve insa­
nı bir bakıma evrenin küçük bir
özeti gibi görmeye eğilimli olan fel­
sefe öğretileri küçükevren diye ad­
landırdıkları insan dünyasını büyü-
kevrende bir bütüne kavuştururlar.
(Bk. KÜÇÜKEVREN)
 BÜYÜKLÜK
BÜYÜKLÜK (fr. grandeure; aim.
Grosse; ing. greatness). Büyük ol­
ma durumu. Daha büyük ya da da­
ha küçük olabilmenin niteliği. Bü­
yüklük fiziksel açıdan büyük ola­
nın (büyük ev)ve düşünsel açıdan
büyük olanın (büyük filozof) nite­
liğidir.
B Ü Y Ü K L Ü K D U Y G U S U (fr.
mégalomanie', alm.Megalomanie',
ing. megolomania). Büyüklük ya
da güçlülük savlarıyla belirgin çıl­
gınlık. Yetkinliklerini abartmaya da­
yanan çılgınlık. Büyüklükduygusu-
na tutulan kişi kensini bedinsel ya
da ruhsal düzeyde tam anlamında
büyük ya da güçlü bulur. Kişi ken­
disini Tanrı, peygamber, imparator,
çok zengin, çok ünlü sanmakla ger­
çekte bir başarısızlığıya da başarı­
sızlıklar dizisini dengelemeye çalış­
maktadır. Büyüklük duygusunun
toplumsal ve fiziksel biçimleri ol­
duğu gibi cinsel biçimleri di vardır,
bu sonuncu biçimde kişi kendisini
cinsel açıdan olağanüstü yetkin ve
güçlü hatta becerikli duyar. Bu duy­
gu aşağılıkduygusunun bir yansı­
ması gibidir, onda insan olmadığı
96
şeyleri, ezilmişliklerini dile getirir.
Büyüklükduygusunun zararsız bi­
çimleri olduğu gibi çılgınca biçim­
leri de vardır. Büyüklükduygusu
bunamaya, genel felce, çeşitli ruh­
sal bozukluklara bağlı olarak da or­
taya çıkabilir, ayrıca ahmaklığın bir
yansısı da olabilir. (Bk. AŞAGILIK-
DU Y G U S U , Y Ü K S E K L İ K-
DUYGUSU)
BÜYÜKÖNERME (lat. majör, fr.
majeure', alm. M ajor, Obersatz',
ing. majör). Tasımın iki öncülün­
den biri, büyük olanı, büyükterimi
içereni, “Bütün insanlar ölümlüdür”
(büyükönerme), “Sokrates insan­
dır” (küçükönerm e), “ Sokrates
ölümlüdür” (vargı ya da sonuç).
(Bk. KÜÇÜKÖNERME)
B Ü Y Ü K TERİM (lat. majör, fr.
majeur, alm. Major, Oberbegriff,
ing. majör). Tasım da en büyük
kapsamı olan ve sonucun yüklemi
işlevini gören terim. “İnsan ölüm­
lüdür” (ölümlü.’büyükterim, insan:
ortaterim ), “ Sokrates insandır”
(Sokrates: küçükterim), “Sokrates
ölümlüdür”. (Bk. KÜÇÜKTERİM)
 c
C A N L IC IL IK (fr. animisme;
alm. Animismus; ing. animisim).
Her şeyde canlılık bulan öğreti.
Düşünsel ve bedensel yaşamın il­
kesi olarak tek bir ruhu benimse­
yen, böylece nesnelerde de insan
nıhsallığına benzer bir ruhsallık bu­
lan öğreti. Bu öğreti insanlığın tari­
hi kadar eski olan bir düşünce bi­
çimine dayanır. Canlıcılık ruhun
varlığını benim sem ekle kalmaz,
canlılığı madde dünyasına da gö­
türür ve bu ikinci özelliğiyle ruh-
çuluktan ayrılır. Genel olarak nes­
nelerde insan ruhuna benzer bir ruh
bulan tüm görüşleri canlıcılık diye
adlandırmak doğru olur. Gerçekte
her şeye, her olguya ve her nesne­
ye canlılık yükleme eğilimi ilkel in­
sanın başlıca eğilimidir. Ayrıca he­
men bütün insanlarda canlıcı bir
eğilim görülür demek hiç de yanlış
olmaz. İyi ve kötü ruhlara, cinlere
şeytanlara inanmak bir tür canlıcı
eğilimin belirtisidir. Ancak canlıcı­
lık daha çok ilkel insanda kendini
gösteren bir düşünce biçimidir, ki­
şileştirme yoluyla tapınacakçılığa
açılır. Çoktanrılı inanç tablosunun
temelinde de canlıcı bir anlayışın
yattığı söylenebilir. Canlıcı düşün­
ceye gençler yetişkinlerden, ilkel­
ler gelişmişlerden daha yatkındır­
lar. Çünkü onlar doğadaki devinim­
leri ya da mekanik oluşumları en
kolay bu yolla açıklarlar. İlkel in­
san buna göre her zaman ruhları
çağırmak ya da kovalamak gibi yön­
temler aramış, dualar ve adaklarla
bu işi gerçekleştirmeye çalışmıştır.
Büyünün kaynağı da insanın ruti-
larla olan bu alışverişindedir. E. B.
Tylor ilkel insanın uyku, düş ve ö-
lüm deneylerinden giderek ruh kav­
rayışına, oradan atalar kültüne, ora­
dan da tanrı fikrine nasıl ulaştığını
göstermeye çalışmıştır. Çocukların
tüm nesnelerin canlı ve devingen
olduğuna inanması da canlıcılık ola­
rak belirlenir. Trende giden çocuk
ayı gördükçe aym kendini gözledi­
ğini sanır. (Bk. BÜYÜ, ORGAN-
CILIK, RUH, RUHÇULUK, TA-
PINCAKÇILIK)
C A N LIM A D D EC İLİK (fr. hylo-
soisme; alm. Hylozoismus; ing. hy-
lozoism). Her maddenin kendiliğin­
CİNS
den ya da dolyısıyla canlı olduğu­
nu ileri süren öğreti. Bu öğretiye
göre tüm madde (yun. hyle) ya da
tüm dünya canlılıkla (yun. zoe)
yüklüdür. (Bk. MADDE, MADDE­
CİLİK)
C İN S (yun.geraw; lat. genus\ fr.
genre', aim. Gattung-, ing. gemus).
Genel terimlerin en büyüğü. Bir­
çok türü kapsayan genel kavram.
Ortak özellikleri olan bireylerin
oluşturduğu topluluk. Cins, türden
daha geniş bir topluluk oluşturur.
Kendi içinde bölünen her tür, bö­
lümleri karşısında cinstir. Azçok
kapsamlı tüm sınıflar gündelik dil­
de cins diye adlandırılır. (Bk. TÜR)
C İN S E L L İK (fr. sexualite; aim.
Sexualität-, ing. sexuality). Cinsel
yaşam olgularının tümü. İnsanda
ve hayvanda üremeye temel olan
ve erkekle dişiyi ayıran özellik. Cin­
sellik canlılar dünyasında cinsle il­
gili edim ve sorunların tümünü içe­
rir. Cinselliği her şeye karşın kaba
üreme edimlerinden ayrı tutmak ve
onu üremeyle olduğu kadar aşkla
bütünleştirmek doğru olur. Cinsel­
lik tek başına daha çok üreme edim­
lerini düşündürür, ama o her za­
man aşkta evcil ve insani bir görü­
nüm kazanmaya eğilimli gibidir.
Aşk ve cinsellik ayrımı, cinsellik te­
meline dayanmayan aşk olamaya­
cağına göre, yalnızca ve yalnızca
karşı cinslerin birbine yönelimlerin­
deki sevgi ya da duygu yükünün
azlığı ya da çokluğuyla ilgilidir. Bu
da düşünürlere eros ve agape ayrı­
mım, salt cinsellikle sevecen cin­
sellik ayrımını düşündürm üştür.
Buna göre sağlıklı cinsel yaşam ya
da gerçek aşk tam bir eros ve aga­
pe dengesinde gerçekleşecektir. Bu
dengenin bozulması, hangi koşul­
lar altında olursa olsun, çiftlere mut­
suzluğu getirecektir. Nitekim, çağ­
daşlarımızdan pekçoğu çağdaş ya­
şam biçimlerinin cinselliği evcilleş­
tirdiğini ve böylece tam anlamında
sakatladığını, onda eros ’un payını
azaltarak tıpkı Ortaçağ’da olduğu
gibi ona boş bir kutsallık giysisi giy­
dirdiğini benimserler. Bir başka gö­
rüş de cinselliğin tam anlamında de­
ğerlerinden boşalarak bir eros gö­
rünüm ü aldığıdır. Paul R icoeur
şöyle der: “Sonunda iki varlık bir­
birine sarıldığında bu iki varlık ne
ne yaptığını biliyor, ne ne istediğini
biliyor, ne ne aradığını biliyor, ne
ne bulduğunu biliyor.” İnsanın top­
luma körü körüne bağlanması onu
cinsellikte de etkisiz kılıyor. Henüz
kendi bilincine varmamış kişi cin­
sellikte ne bulduğunu ya da ne bu­
labileceğini elbette bilemeyecektir.
Jaspers’in dediği gibi insan ’’Her­
kesin yaptığını yapıyor, herkesin
inandığına inanıyor,herkesin düşün­
düğünü düşünüyor”, böylece her
alanda olduğu gibi cinsellikte de zo­
runlu bir mekanikliği gerçekleştiri­
yor. Modern çiftlerin aşka yatkın
olmadığı görüşü böylece köklü bir
biçimde yayılıyor. Yapılan anketler
ve istatistikler de insanların cinsel
yaşamlarında genellikle aradıklarını
bulamamış olduklarını gösteriyor.
C. Jam ont’un dediği gibi “Cinsel-

Kk henüz geçici olarak bile yanıtla­
yamadığımız bir soru gibi görünü­
yor.” Her ne olursa olsun cinsellik
insanda tüm ruhsallığı kapsayan ve
belirleyen bir etkinliğe sahiptir. Böy-
lece cinsel yaşam insan yaşamının
başlıcı belirleyenlerinden biri olur,
buna göre çağdaş ruhhekimliğinin
ve ona bağlı olarak ruhayrıştırma-
sının en önemli konularından biri­
dir. Freud en genel anlamdaki cin­
sel arzuyu, L ibido'yu insan ruh-
sallığının temeline yerleştirir. Cin­
sellik çağdaş ruhbilim kadar çağ­
daş düşünceleri de ilgilendirir. Kö­
tümser Schopenhauer cinselliği iç­
güdüsel bir açlığın doyurulduğu yer
olarak görür. Bu alanda erkek ka­
dının güzel ve anlayışlı olduğu ya­
nılgısı içindedir. Kadın da erkeği
güçlü ve kişilikli bulmaktadır. Er­
kek, sonunda, kadının çirkin ve ap­
tal, kadın da erkeğin kaba ve ben­
cil olduğunu görecektir. Maurice
Merleau-Ponty cinselliği örtülü bir
güç olarak belirler: “Cinsellik bir ge­
nellik maskesi altında kendine giz­
lenir,yarattığı gerilimden ve dram­
dan kaçmaya bakar.” M. Merleau-
Ponty’ye göre insan yaşamında cin­
sel olanı cinsel olmayandanda ayı­
ran kesin sınırlar yoktur: “Bir ka­
ran ya da bir edimi ‘cinsel’ ya da
'cinsel değil’diye belirleyebilmek
o la sılığ ı y o k tu r.” (B k. A ŞK ,
LİBİDO)
C İSİM (lat. corpus\ fr. corps; alm.
Körper; ing. body). Algımıza açık
olan ve uzayda yer kaplayan nes­
“ C O G İT O ”
ne. Fiziksel özellikleri olan nesne.
(Bk.BEDEN)
C İS İM C İK (lat. corpusculum\ fr.
corpscule; alm. Korpuskel, Körper-
lein\ ing. corpuscle). En küçük ci­
sim . X V II.ve X V III. y üzyılda
atomlar ve moleküller cisimcik di­
ye adlandırılırdı. Bugün kütleyi
oluşturan maddelerin en küçük par­
çasına cisim cik denilir. Atom un
parçalanması ile ortaya çıkan elek-
tirikli ya da elektiriksiz tanecik de
cisim cik diye adlandırılır.(B k.
ATOM, ATOMCULUK)
“ C O G İT A T İO “ (lat.söz.). Dü­
şünce edimi. “C ogitatio" terimi
tüm kendiliğinden düşünce edim­
lerini karşılar. Bu terim giderek da­
ha az kullanılır olmuştur.
“C O G İT O ” (“Düşünüyorum”aç-
lamında lat. söz; Cogito ergo su-
m’un kısaltılmışı). Descartes ‘ın yö-
nemli kuşkudan sonra ya da yön-
temli kuşkuyla ulaştığı varlık de­
neyi. Descartes varlığı kanıtlamak
için kuşkudan yola çıkar: her şey­
den kuşkuya düşebileceğini, ama
kuşkulanan ben’den kuşkuya dü-
şemeyeceğini görür. Böylece Co­
gito ergo sum (düşünüyorum öy­
leyse varım) ilkesine ulaşır. Des­
cartes önce “Gördüğüm her şeyi
yalan sayayım: (...) hiçbir duyu­
mun olmadığını düşüneyim; beden
biçim, uzam, devinim ve yerin zih­
nimin uydurmalanndan başka bir
şey olmadığına inanayım: öyleyse
COŞKU
doğru diye umulacak olan ne?” di­
ye sorunu belirler. Sonra şu usa-
vurm ayı ortaya koyar: dünyada
hiçbir şey olmadığına inandım, “va­
rolmadığıma da inandım mı?” Ha­
yır. “Bazı şeylere inandıysam” var-
’dım. Hileci bir güç mü şaşırtıyor
beni? “Beni aidatsa da varolduğum
konusunda kuşkum yok. ne kadar
isterse o kadar aldatsın beni, ben
herhangi bir şey olduğumu düşün­
dükten sonra beni hiçbir zaman bir
hiç yapamayacak. Öyle ki bunları
iyice düşündükten sonra, her şeyi
dikkatle inceledikten sonra sonuca
varmak ve şu önermeyi sallantısız
diye benimsemek gerekir: düşünü­
yorum öyleyse varım." Varlığı kuş­
kudan giderek kanıtlama girişimi­
ne D escartes’dan çok önce Aziz
Augustinus’da raslanz. Aziz Augus-
tinus şöyle diyordu: “Aldanıyorsam
varım. Çünkü, elbette,varolmayan
aldanmaz.” Kant’da “cogito”dene-
yin koşuludur. (Kant: “Düşünüyo­
rum, tüm sunumlarıma eşlik ede­
bilmelidir. (...) Sezgi öğelerinin
tüm çeşitliliği düşünüyorum ’la zo­
runlu bir ilişki içindedir.” (Bk. KUŞ­
KU, KUŞKUCULUK, ÜLKÜCÜ­
LÜK)
COŞKU (fr. extase', alm. Ekstase\
ing. ecstasy). Herhangi bir şey kar­
şısında duyulan aşırı haz ya da hay­
ranlık. Kendi varlığının dışına çıkıp
yüce bir varlığa kavuşmuşluk duy­
gusu. Coşkuda kişi kendisini nes­
nel dünyadan kopmuş ve üst bir
varlıkta erimiş duyar. Bu duygu bi­
reyi sezgisel bir aşkınlık deneyine
ulaştırır. Bu deney içinde birey tam
anlamında devinimsizdir, tüm dış’ı
dışlamış, tüm içselliğine ulaşmış gi­
bidir, engin bir mutluluk içinde bu­
lur kendini. Coşku ruhun aşkın bir
şeyle özdeşleşmesidir, bu özdeşleş­
mede özneyle nesne arasında hiç­
bir aracı yoktur. Plotinos ve onun
yolundan gidenler coşkuyu felse­
fenin amacı durumuna getirmişler­
di. Böylece coşku tüm gizemci tu­
tumların temelinde bulunan aşma
duygusudur. Coşku ruhsal bozuk­
lukla ilgili bir edilginlik durumu da
olabilir. Bu durumda birey gerçek
dünyanın bilincinden ve kendisinin
bilincinden yoksun kalarak tam bir
devinimsizlik ve duyarsızlık içine
düşer, “çevresiyle bütün ilişkisini
keserek başkasının hiçbir biçimde
giremeyeceği bir ruhsal dünyaya
geçer” (Th. Kemmerer). Hastalıklı
coşkuda boğuntuyu temel alan ve
zaman zaman boğuntuyla birlikte
ortaya çıkan anlamsız bir sevinç
gözlemlenir. Bu coşku daha çok
histeride, şizofrenide, manide or­
taya çıkar. Alman estetikçilerinin
belirlemiş olduğu Einfühlung ku­
ramının öncüsü Theodor Lipps es­
tetik deneyin öznedeki duygusallı­
ğın nesneye yansımasıyla gerçek­
leştiğini bildiriyor, bunu insanın do­
ğada ergimeye uğraması olarak de­
ğerlendiriyordu. Lipps’e göre bi­
zim bir duygusallığı önce kendimiz­
de yaşadığımız sonra da nesneye
yansıttığımız savı doğru değildir;
her iç edim nesneyle ve nesnede
yaşanmaktadır. Lipps’e göre este­
tik edim öznenin nesneyle, ben’in

ben ol m ayan’la özdeşliğinde ger­
çekleşir. “Güzel” sorunu böylece
Lipps’le duygudaşlık çerçevesine
indirgenmiş o\ur.Einfühlung’un bir
başka öncüsü Volkelt de bu olgu­
yu nesnenin sezgisiyle ben arasın­
daki duygu ilişkisi olarak tanımlar.
Estetik yaşamda tüm düşünselliği
ya da en azından gidimli düşünce­
yi ortadan kaldıran Einfühlung' u
Bayer “yarı uyuşturucu tekfikirli-
lik” olarak belirler ve onunla ilgili
olarak şunları söyler: “Gizemcilik­
te olan bütünsel kavrayış sanatta
yoktur; sanatta tüm içeriği kavra­
yanlayız; Einfühlung'un mahkum
edildiği yer burasıdır.” (Bk. EIN­
FÜHLUNG)
COŞKUNLUK (fr. enthousiasme',
aim. Begeisterung', ing. enthusi­
asm). Yoğun heyecan. Coşkunluk
Locke’da ve onun görüşlerine karşı
çıkan Leibniz’de küçültücü anlam­
da kullanılmıştır, ussallıktan uzak­
laşmayı ve doğrulara ussallığın dı­
şında yönelmeyi belirler. Coşkun­
luk giderek olumlu bir anlam ka­
zanmıştır, doğrulara ulaşma çabası
g ö stere n k iş in in h ey e can ın a
karşılıktır. Oysa Platon için coş­
kunluk çok önemliydi, insanı alt dü­
zeydeki ilişkilerden kurtarıp tanrı­
ya doğru yönelten bir güçtü, ton'da
COŞKUNLUK
Platon, Sokrates’in ağızından çoş-
kunluğu açıklar ve onu sanatla bü­
tünleştirir. Şöyle der Sokrates: ’’Şa­
ir hafif kanatlı kutsal bir varlıktır;
esin almadan, kendinden geçmeden,
kafası yerindeyken bir şey yarata­
maz. Tanrı vergisi sözkonusu de­
ğilse hiç kimse şiir söyleyemez,ge­
leceği bildiremez.” Buna göre şai­
rin yarattığı coşku tam anlamında
tanrısal kaynaklıdır. / Céline : “İnsan
duygusal bir varlıktır. Duygunun
dışında büyük yaratı 1ar yoktur; düş­
lerinden uzaklaştıkları için coşkun­
luk insanların çoğunda pek çabuk
tükeniverir.” / Aragon: “Edebiyat
sözkonusu olduğunda, eleştiri bir
çeşit heyecanlar pedegojisi olmalı­
dır.” /Valéry:”Yalmzca coşkunluk
adına yazı yazmayı eskiden iğrenç
bulm azdım , şim di buluyorum .
Coşkunluk yazara uygun bir ruh
durumu değildir.” / Völtaire:”Biraz
coşkunluk olmadan hiçbir şey ya­
pılamaz.” / Emerson: “Hiçbir bü­
yük kendini coşkunluk dışında va-
redemez.” / Eluard: “Erdem olma­
dan coşkunluk olmaz, yiğitlik ol­
madan erdem olmaz.” / Honoré de
Balzac: “Coşkunluğa yatkın olma­
mak bir basitlik belirtisidir.” / Di­
derot “İnsan iğne de yapıyor olsa
mesleğini coşkunlukla gerçekleştir-
melidir.” (Bk. COŞKU)
101
 ç
ÇABA (fr. effort\ alm. Streben,
Anstrengung; ing. effori). Bir en­
geli ortadan kaldırmayı ya da yeni
bir duruma geçmeyi amaçlayan et­
kinlik. B ir bilinçli varlık olarak
insanın kendindeki ya da dünyadaki
bir engeli ortadan kaldırabilmek için
tüm gücünü kullanarak eylemde
bulunması. Çaba genellikle eksikli
ya da sakat bir durumdan yetkin
duruma geçmek üzere ortaya ko­
nulur. Bunun yanında elbet boş ça­
balar da vardır (bir demir çubuğu
bükmeye çalışmak gibi). Genel ola­
rak bedensel ve ruhsal olmak üze­
re iki tür çaba belirlenir. Bununla
birlikte insanda bedensel olanı ruh­
sal olandan ayırmak olası olmadı­
ğına göre çaba insanın bütünsel bir
edimine karşılıktır. Çaba herzaman
yetkin bir sonuca ya da amaca var­
manın tek koşulu olarak gösterilir.
Plautus “Bademe ulaşmak için çe­
kirdeği kırmak gerekir” der. Latin
şairi Catullus’un “Zafer çabayı se­
ver” sözü neredeyse bütün dünya­
ya atasözü olmuştur. “Güvercin
gökten yere kızarmış olarak inmez”
diyen latin atasözü de çabanın an­
lamını çok güzel belirtir. İngilizler
şöyle söyler: “Yoksulluktan başka
hiçbir şey çabasız elde edilemez.”
(Bk. EDİM, ETKİNLİK, EYLEM)
Ç A Ğ R IŞIM (fr. association; alm.
Assoziation; ing. association). Bi­
linç alanında istemin hiçbir katkısı
olmadan hatta onun direnişine kar­
şın fikirlerin, imgelerin, duygula­
rın kendiliğinden birbirine bağlan­
ması. Sunumların ve kavramların
d ü zen siz b ir g ö rünüm a ltın d a
birbirini izlediği ruhsal olgu. Bir ruh­
sal durumun kendiliğinden bir baş­
ka ruhsal durumu getirmesi. Aris­
toteles çağrışımın üç yasasını be­
lirlemişti. Ona göre çağrışım ben­
zerlikle ( mavi halının denizi anım­
satması), yakınlıkla (sütün beyazı
anımsatması), karşıtlıkla (sıcağın
soğuğu anımsatması ) kuruluyor­
du. Aristoteles’den sonra çağrışım
olgusunun varlığı yadsınmadı, bu
olgu üzerine çoğu birbiriyle uzlaş­
maz değişik görüşler ortaya kon­
du. Hume ve öbür İngiliz deneyci­
leri çağrışımı ruhsal-sinirsel bir sü­
recin belirlediği mekanik bir olgu 103
 ÇAĞRIMŞICILIK
olarak düşündüler. Onlara göre çağ­
rışımlar ruhsal yapının işleyişiyle il­
gili temel öğeyi oluşturmaktaydı. Bu
anlamda çağrışım tüm ruhsal ya­
şamı belirleyen temel etkinlikti. İn­
giliz filozofu James Mili imgelemi
çağrışımla açıklamış, onu çağrışı­
mın en basit biçimi saymış ve ar-
darda gelen duygular ve fikirler
toplam ı olarak göstermişti. Ona
göre bellek de çağrışım yasalarına
göre ortaya çıkan bir dizi fikirden
başka bir şey değildir. İngiliz filo­
zofu John-Stuart Mili çağrışım ya­
salarını yerçekimi yasaları kadar
önemsemiştir; “Gökbilim için yer-
çekim yasaları, fizyoloji için doku
özellikleri neyse ruhbilim için çağ­
rışım yasası odur.” J-S. Mili bize
temel doğruları sağlayacak olanın
nedensellik olduğunu bildirmiş, ne­
denselliğe de çağırışımla ulaşabile­
ceğimizi söylemişti. Çağrışıma tüm
ruhsal yaşamı belirleyici bir anlam
veren bu görüş bugün oldukça es­
kimiştir. Evrimci düşünce içinde
çağrışım fikri daha değişik yorum­
lar kazanırken bu düşüncenin ön­
cüsü Herbert Spencer deneyci gö­
rüşle doğuştancı görüşü birleştire­
rek çağrışım fikrine evrim ve kalı­
tım kavramlarını getirmiştir. (Bk.
ÇAĞRIMŞIMCILIK)
Ç A Ğ R IM Ş IC IL IK (fr. assoca-
tonisme; alm. Assoziationspsycho-
logie\ ing. associationism). Çağrı­
şımları zihinsel yaşamın temeli ola­
rak belirleyen, buna göre tüm zi­
hinsel işlemleri, hatta usun ilkeleri­
10 4
ni çağrışımla açıklayan öğreti. Bu
öğretiye göre ruhsal yaşamdaki yet­
kin biçimler çok basit olguların ya
da durumların birbirini izleyişinden
doğmaktadır. Tüm zihinsel yaşamı
fikirlerin, duyguların ya da imgele­
rin birbirini anımsatarak çağrıştır­
ması olayına dayandıran çağrışım­
cılık elbette usavurmayı yani bir bil­
giden gidimli olarak bir sonuç çı­
karmayı açıklamakta güçlük çeke­
cektir. Çünkü usavurma istemli bir
tutuma bağlıdır, oysa çağrışımda
tam anlamında bir kendiliğindenlik
vardır, onda us hiçbir biçimde işe
karışmaz. Çağrışımcı anlayışa gö­
re usavurma bir çağrışım olayı ol­
masa bile usun çağrışımla elde edil­
miş temel ilkelerine göre gerçekle­
şen bir olaydır. Çağrışımcılık izle­
nimci Bergson’un ve biçimcilerin
eleştirilerine uğramıştır. Biçimcile-
re göre çağrışımcılar temel öğeler­
den önceki bileşimleri görememek­
tedir. Bergson da çağrışımcılığı tüm
yaratma olgusunda zihnin kendi
kendisinden elde ettiği sezgiyi gör­
memekle eleştirmiştir. (Bk. ÇAĞ­
RIŞIM)
Ç A PR A ŞIK (lat. abstrusus; fr.
abstrus; alm. abstrus; ing. abstru-
se). Düşüncenin alışılmış düzenin­
den uzak olan. Sağlam bir mantık­
sal düzeni bulunmayan. Çapraşık­
lık yazısal ve sözsel anlatımla ilgili­
dir ve anlaşı Imazlıkla ya da zor an-
laşılırlıkla belirgindir. Çapraşık an­
latımlar genellikle yapay bir derin­
liği olan anlatımlardır, buna göre

çapraşıklık da çok zaman derin gö­
rünme isteğinin bir sonucudur. (Bk.
KARANLIKÇILIK)
Ç A T IŞM A (lat. conflictus; fr.
conflit; alm. Widerstreit\ ing. conf-
lict). İki birey ya da iki toplum ara­
sında karşıtlık ve kavga durumu.
Kişide karşıt duyguların aynı anda
ortaya çıkmasından kaynaklanan
ruhsal gerginlik durumu. Çatışma
genellikle kişinin toplumla ilişkile­
rinde kapıldığı bir duygudur ve
ödevler, toplumsal zorunluluklar,
ahlak kuralları karşısında içgüdüsel
itkilerin, tutkulu yönelimlerin, duy­
gusal eğilimlerin açmazlarından
kaynaklanır. Hapishanede sevgili­
sini özleyen bir adam ya da ciğere
uzanamayan bir kedi çatışkılı du­
rumdadır. Çatışma daha çok top­
lumsallığın doğru olarak kavranı-
lamadığı durumlarda ortaya çıkar.
Bireyin toplumsal ve ahlaki gerek­
leri kavramasıyla çatışkılar yerleri­
ni bilinçli tutumlara bırakarak da­
ğılırlar. Çatışkı sorununu çözmek
için insanlar bastırma gibi, yücelt­
me gibi yollar bulmuşlardır. (Bk.
BASTIRMA, YÜCELTME)
Ç ATIŞKI (fr. antinomie; alm. An­
tinomie', ing. antinomy). İki ilke ya
da bunların belli bir konuya uygu­
lanışları arasında çelişki. İki görüş
a ra sın d a g id erilem ez görünen
karşıtlık. Çatışkı, K ant’da usun
düştüğü çelişkilere karşılıktır. Usla
anlığı kesin olarak birbirinden ayır­
mış olan Kant anlığı ve kavramla­
rını aşkın ayrıştırma’Az ele almış,
ÇELİŞKİ
usu ve usun yöneldiği fikirleri (Tan­
rı, Ruh, Dünya) aşkın diyalektik­
l e incelemiştir. Aşkın diyalektiğin
başlıca konusu usun metafizik bil­
giyi nasıl sağladığı konusudur. Ken­
dinde şey’e, Noumenon’a yönelen
us, koşullanmamış a priori sezme
yetisidir ve duyumsalı bilgiye dö­
nüştürmekle yükümlü anlığa, ko­
şullanmış ’a karşılıktır. Bu koşullan-
mamışı ilkörnek anlık diye de ad­
landırabiliriz. Usun fikirlere yöne­
lişiyle Uç bilgi alanı oluşur: dinbi-
lim, ruhbilim, evrenbilim. Us bu üç
alanda hiçbir zaman aşamayacağı
çatışkıları belirler: 1. evrenin uzay­
da bir sınırı, zamanda bir başlangı­
cı var mıdır, yoksa evren sınırsız
ve öncesiz midir? 2. bütünü par­
çalara böle böle basit ve bölünmez
parçalara mı ulaşırız yoksa bu böl­
me işi sonsuza kadar sürer mi? 3.
nedenler zincirlerinde geriye gide
gide bağımsız bir ilk nedene ulaşa­
bilir miyiz ya da bu geriye gidiş
sonsuza kadar sürer mi? 4. olum­
sallar zorunlu olarak mutlak bir şe­
ye dayanırlar mı yoksa böylesine
mutlak bir şey yok mudur? Bu dört
soruda çatışkının aşılması olanak­
sızdır,bunlarda savlarla karşı sav­
lar birbirini gideremezler, gidereme­
yeceklerdir. Çatışkıların aşılmazlığı
usun kendini aşan bir işi yüklen­
miş olmasından gelir. (Bk. DİYA­
LEKTİK, FELSEFE, ÜLKÜCÜ­
LÜK)
Ç E L İŞ K İ (lat.contradictorius; fr.
contradiction\ alm. Widerspruch,
Kontradiktion\ ing. contradiction). 105
ÇELİŞKİLİ
İki kavramın ya da yargının karşıt­
lığı. İki ayrı durumun yeni ve daha
üstün bir durumu gerçekleştirecek
biçimde karşıtlaşması. İçeriği aynı
olan biri olumlu öbürü olumsuz iki
yargı çelişkilidir (Ali çalışkandır; Ali
çalışkan değildir). Mantıksal çeliş­
kiyle gerçek ya da yaşamsal çeliş­
kiyi birbirinden ayırmak gerekir.
Ali’nin aynı zaman parçası içinde
çalışkanlığı tembelliğini ya da tem­
belliği çalışkanlığını mantıksal ola­
rak giderecektir. Oysa işçi sınıfıyla
burjuva sınıfının çelişkisi mantık­
sal bir çelişki değil gerçek bir çeliş­
kidir. Özdeşlik ilkesinin başka bir
anlatımı olan çelişmezlik ilkesi, aynı
ilişki altında aynı şeyin hem var-
sanm asının hem yoksanm asınm
olanaksızlığı ilkesidir. Doğruyla ger­
çeği özdeşleştirmiş olan Hegel, çe­
lişmezlik ilkesini düşüncenin mut­
lak yasası saymaz yalnızca gidimli
ve soyut düşüncenin yasası sayar.
Ona göre mutlak düşünce karşıt­
ları birleştiren düşüncedir. Hegel’in
diyalektik mantığı buna göre çeliş­
kiyi düşüncenin ve yaşamın itici ya­
sası durumuna getirir. Hegel’ci ve
M arx’çı düşüncede savla karşısa-
vm çelişkisi bileşimi yaratarak ge-
lişim i sağlar. T arihin gelişim i
tümüyle bu çelişkili gidiş üzerine
kurulmuştur. (Bk. DİYALEKTİK)
Ç E L İŞ K İL İ. Bk. KARŞISAL
Ç E ŞİT L E M E (lat.variatio; fr.
Variation-, alm. Veränderung-, ing.
Variation). B ir durum dan öbür
duruma geçiş. Bir nicelikte değer
değişimi. “ Danvin kuramında çe­
şitleme yaşayan türlerde her kuşak­
ta ortaya çıkan ve doğal ayıklan­
mayla evrimin temel etkeni duru­
muna gelecek olan küçük değişik­
liktir” ( F. Poulqui6). Çeşitleme
özellikle bir müzik terimidir ve bir
temanın değişikliklerle yinelenmesi
anlamına gelir. Temanın her yeniden
ele a lın ış ın d a b ir ç e şitle m e
gerçekleşmiş olur.
Ç EV R E ( fr. ambiance\alm. Stim-
mung; ing. enviroment). Maddi ya
da düşünsel ortam. Belli bir ortam­
da insan ilişkilerinin doğurduğu ha­
va. “Çevre” çok zaman “ortam’Ma
özdeşleştirilir. Çevreyi özellikli or­
tam diye düşünmek doğru olur. Or­
tamda nesnellik çevrede öznellik
öne çıkar. (Bk. ORTAM)
Ç E V R İM C İL İK (fr. pa-
lingenesie; alm. Palingenesie; ing.
palingenesis). Evrensel olayların
dönemsel dönüşlülüğü düşüncesi.
Ölümden sonra diriliş. Varlıkların
ve toplum ların yeniden ortaya
çıkışı. Yeniden doğuş. Çevrimcilik
fikri yunan uygarlığının temel inan­
cıydı. Doğa olaylarının dönüşlülü­
ğü ( gece-gündüz, mevsimler) bir
evrensel dönüşlülüğün varlığını dü­
şündürüyordu. Orpheus’çu-Pytha-
goras’çı inanç ruhgöçünü benim­
serken çevrimli lik fikrine yaslanı­
yordu. Platon Phaidros diyalogunda
ruhgöçünü göstermeye çalıştı. Da­
ha sonra çevrimlilik Stoa’cı fîlo-
zoflarca benimsendi ve temellen-
dirilmeye çalışıldı. Çevrimlilik fikri

Nietsche’nin düşünce dünyasında
da önemli bir yer tutar. Bugün de
Spengler, Toynbee gibi düşünürler
çevrimliliği daha değişik bir anlam­
da benimserler. (Bk. YENİDENCİ-
SİMLEŞME)
Ç IK A R SA M A ya da Ç IK A R IM
(fr. inférence-, alm. Inferiren; ing.
illation). Bir önerm eden başka
önermeler yardımıyla bir doğruyu
elde etme. Çıkarsamada doğru ol­
ması gereken, ancak doğruluğu
açık açık görülmeyen bir önerme­
den doğruluğu benimsenmiş baş­
ka önermelere dayanarak doğru so­
nuç çıkarılır. Bu sonuç dayanak ola­
rak alınan önermede içerilmiş bir
sonuçtur. Tüm usavurmalar, tüm
tümdengelim ve tümevarım işlem­
leri çıkarsamayı sağlar. Çıkış nok­
tası ya da birinci önerme doğruy­
sa, aracı önermeler de buna göre
doğru kurulduysa çıkarsam anın
doğru olması gerekir. (Bk. TÜME­
VARIM, TÜMDENGELİM, USA-
VURMA)
Ç IK M A Z (fr. aporie; alm.
Aporie; ing. aporia). Çözülmez so­
run. İçinden çıkılm az mantıksal
güçlük. Aynı soruya karşılık olan
ve aralarında çelişmekle birlikte her-
biri ayrı ayrı geçerli olabilecek gibi
görünen iki görüş. A ristoteles,
M etaphsika’nın B ’sinde “karşıt
usavurmaların eşiti iği”nden gelen
on dört çıkmaz belirler.
Ç IL G IN L IK (lat. delirium-, fr.
délire-, alm. Delirium-, ing. deliri­
ÇİLECİLİK
um). Bilinç karışıklığıyla belirgin ge­
çici zih isel b o zu k lu k . B ilin ç
yetilerinde geçici düzensizlik. Al­
gıların yanılsamalı, yargıların sakat
olduğu, zihnin boş fikirler ortaya
koyduğu çılgınlık durumları olduk­
ça karışık durumlardır. Bazı çılgın­
lıklar açıkça kendini gösterirken ba­
zıları dışa iyiden iyiye kapalıdır, hat­
ta bazı çılgınlıklarda çılgınca fikir­
lerin ilk bakışta sezilemeyecek bi­
çimde ustaca mantıklı kılındığı gö­
rülür. Bununla birlikte belli bir dik­
kat bu mantıkta yansıyan tutarsız­
lıkları, saçmalıkları, abartmaları bir
çırpıda ortaya çıkarabilir. Çılgınlık­
ları üç bölümde ele almak olasıdır.
1. taşkın ya da saldırgan çılgınlık­
lar, 2. büyüklük çılgınlıkları, 3. me­
lankolik çılgınlıklar. Çılgınlık algı
yanılsamalarına bağlı olarak sanrıyla
birlikte görülür. Çılgınlığın yerleşik
biçimleri de vardır. Bu tür çılgınlık­
larda gerçeklik duygusu sürekli ola­
rak yiter. (Bk. DELİLİK)
Ç İL E C İL İK (fr. ascétisme-, alm.
Asketih, ing. ascetism). Tanrı’ya
ulaşmak yolunda hazlardan kaçışı
ve acıya yönelişi öngören dinsel tu­
tum. Hazların ve acıların üstüne
çıkarak, yaşamsal gereksinmeleri
enaz ölçülerde karşılayarak ruh yü­
celiğine ulaşmayı öngören ahlak
yöntemi. Çilecilik gizemli dinsel ya­
şamın zorunlu bir uygulaması gi­
bidir ve tüm bedensel ya da du­
yumsal hazlardan kaçışı, tüm dün­
ya işlerini bir yana bırakarak yüce
olana yönelişi önerir. Bu kaçış ve
bu yöneliş insana yetkin bir ahlaki
ÇİR K İN
yaşam sağlayacaktır. Doğaüstün­
den çok doğal olana yönelen en eski
uygarlıklarda elbette çileciliğe yer
yoktur. Çilecilik yunan uygarlığın­
da, belki de tektanrıcılığa eğilimin
başlamasıyla ortaya çıkmıştır. Ruh-
göçüne inanan Orpheus’çu-Pytha-
goras’çı gelenek ve onun gelişmiş
bir anlatımı olan Platon’cu felsefe
gerçek anlamda çileciliğe geçişin ilk
adımlan olarak alınabilir. Platon tüm
felsefesini gizemci bir temele oturt­
muş, tüm bilgiye yönelişi de çileci
bir anlayışa indirgemişti. Ona göre
üst bir dünyanın gerçekleri olan
İdea’ların bilgisine bu dünyada an­
cak çileci bir yaşam sürmekle ula­
şılabilirdi. Daha sonra yeni-Platon-
’cu anlayış Platon’un gizemci ve
çileci görüşlerini derinleştirdi, bu
dünyadan tam anlamında bir “ya­
lan dünya” imgesi yaratarak her za­
man bir el etek çekme içinde üst
dünyanın bilgisine yönelmeyi ya da
Tanrı’ya kavuşmak için çalışmayı
ö n erd i. Ç ileciliğ in öngördüğü
yaşam bir yoksunluklar yaşamı ol­
duğu kadar bir acılar yaşamıdır. Çi­
leci için dünyada dağılmamanın
ağırlığı kadar acıların anndınlıcılığı
önemlidir. Bu yüzden çilecilik bir
yanıyla bir tür acıcılık olur. (Bk.
AÇICILIK, DİYALEKTİK)
Ç İR K İN (fr. laid; alm .hässlich',
ing. ugly). Güzelin karşıtı. Biçim­
siz ya da uyumsuz olan. Yapısında
tutarsızlıklar bulunan. Kendi türü­
nün yetkin özelliklerini gösterme­
yen. Çirkin genel olarak biçimsizi,
hoşa gitmeyeni, uyarsızı belirler, bu
olumsuz yönüyle estetiğin konusu
olur. Yeniçağ’a kadar çirkin olan her
şey estetikdışı sayılmıştır ya da es­
tetik kavrayışta güzel ve çirkin ay­
rımı yapılmıştır. Bugünkü anlayış
içinde çirkin güzel ’in bir başka gö­
rünümü, güzelin tümleyeni gibidir:
özgünü sezdirdiği ölçüde, özel bir
anlam ortaya koyduğu ölçüde gü­
zelle bütünleşir. Eski güzel plastik
bir anlam taşıyordu, bugünkü gü­
zel yalnızca anlamla ilgilidir diyebi­
liriz. Bugün birçok ressamın güzel
kavramını ilkelle ve kabasabayla
özdeşleştirdiğini görüyoruz. Alışıl­
mış güzelin dışına taşmadır bu. Paul
Gauguin şöyle diyordu: “Her şeye
cesaret etme hakkını getirmek isti­
yorum.” Birçok ressam aşırı biçim-
bozmalarla ya da çok değişik yo­
rumlarla doğalın sınırlarını aşarak
bize garip görünebilicek biçimler
oluştururlar, burada elbette bam­
başka bir güzelin arayışı vardır.
Monet yaptığı bir portreyi beğen­
meyen bir model için şunları söy­
lemiştir: “Moore dövülmüş yumur­
ta sarısına benziyorsa benim suçum
mu?” Gene de güzelin doğalda ve
türünün koşullarını yetkin bir bi­
çimde sürdüren sağlıklı bireyde bu­
lunduğunu, güzel kavramının ger­
çekliğin derlitoplu bir görünümü­
nü ortaya koyduğunu söyleyebili­
riz. Rodin şöyle der: “İlkyaza yeşil
katan, ilkkışa güller katan, genç du­
daklara erguvan kırmızısı katan çir­
kinlik yaratır, çünkü yalan söyler.”
Ancak doğadaki güzelle sanattaki
güzeli, doğadaki çirkinle sanattaki
çirkini birbirinden ayırmak gerekir.

Doğal düzende daha çok türünü en
iyi temsil eden bireye verdiğimiz
güzel sıfatını sanatta daha çok an­
lamlı için kullanıyoruz. Lalo şöyle
der: “Doğada canlı varlıkların gü­
zelliği türlere uygun olağan ve belir­
gin özelliktir ve buna bağlı olarak
uyumludur, bedensel ve ruhsal ye­
tilerin tam gelişmesidir, fışkıran
sağlıktır ve sonunda bunlardan ge­
len üstün güçlülüktür.” Çağdaş es­
tetikte ne kadar değişik bir anlam
versek de çirkin uyumsuz olan ve
istenmeyendir. Bayer şöyle der:
“Güzelin karşıtı olan çirkin özü ge­
reği olumsuzdur. Çirkinde özden
bir yetersizlik, teknik araçlarla so­
nuç arasında bir uyuşmazlık, biçim­
sel bir oransızlık, bir uyumsuzluk
vardır.” Bk. ESTETİK, GÜZEL )
Ç O C U K B İL İM (fr. pédologie;
alm. Paidologie\ ing. paidology).
Çocuğu erişkinden ayrı bir varlık
olarak ele alıp inceleyen bilim. Ço-
cukbilim çocuğu tepkileri özel bi­
yolojik, ruhsal ve toplumbilimsel ya­
salara göre gelişen bir varlık ola­
rak değerlendirir, onu büyük insan­
dan ayırır. Çocuğun büyük insan­
dan ayrılması gerektiğini bize ilk ola­
rak Jean-Jacques Rousseau duyur­
muştur: “Çocukluğun kendine öz­
gü görme, düşünme, sezme biçim­
leri vardır; onların yerine bizimki­
leri geçerli kılmaya çalışmak çok
•anlamlı bir iş değildir.” Buna göre
çocukbilim çocuğu çocuk olarak
değerlendirir; çocuğun gelişimini
biyolojik, ruhbilimsel , toplumbi­
limsel koşullar çerçevesinde ele alır.
ÇOCUKLUK
Bu bilimin kuruluşu geçen yüzyılın
sonlarında olmuştur. Chrisman’ın
1894’de Jena’da verdiği tez çocuk­
bilim alanında atılmış ilk adım sa­
yılır: Paidologie, E ntw urf zueiner
Wissenschaft des Kindes (Çocuk­
bilim, çocuklar üzerinde yapılan bir
bilim tasarısı). Chrisman 1900’de
Kansas’da Paidolog dergisini kur­
muştur. 1883 ’de Anvers ’de bir ço­
cukbilim demeği kurulmuştur. Ço­
cukbilim pedagojinin ve eğitimbili-
min en büyük yardımcısıdır. (Bk.
EĞİTİM, PEDAGOJİ)
Ç O C U K LU K (lat. infantia; fr.
enfance\ alm. Kindheit; ing. child-
hood). Yaşamın doğumdan ergin­
liğe kadar olan ilk dönemi. Çocuk­
luk dönemi bilincin oluşum döne­
mi ya da bireyin dünyaya uyarlan­
ma dönemi olmakla oldukça sancılı
bir dönemdir, buna göre çocukluk
daha çok uyumsuzluklarla, çatış­
kılarla, aşma çabalarıyla belirgindir.
Çocuklukta zihin tam anlamında
oluşmadığı için bir bilgi ve yargı ek­
sikliği kendini her durumda belli
eder. Hayvanlar tablosunda geriye
doğru gidildikçe çocukluk süresi­
nin kısaldığı görülür. A. Gesell bu
sürenin kobayda üç gün, şempan­
zede dokuz yıl, insanda yirmi yıl
olduğunu bildirir. Demek ki insan
bireyi tam olgunluğa varıp gerçek
anlamda dünyaya uyarlanabilmek
için yirmi yıllık bir süreyi gerek­
sinmektedir. Çocukluk dönemi öğ­
renmede tam bir yatkınlık dönemi­
dir. Yaşam çizgisi boyunca ilerle­
diğinde yatkınlıktan uzaklaşılır, öğ­ 109
ÇOCUKLUK
renme tutkusunun yerine ustalaş­
manın kolaylıkları geçmeye başlar.
Bu yüzden çocukluk dönemi çok
önemli, çok nazik bir dönemdir.
Çocukluğu üçe ayırırlar: ilk çocuk­
luk doğuştan üç yaşa kadar, ikinci
çocukluk üç yaştan yedi yaşa ka­
dar, üçüncü çocukluk yedi yaştan
erginliğe kadar sürecektir. Erginli­
ğin başlangıcını on iki yaş olarak
göstermek olasıdır. Ne var ki er­
ginlik denilen çok sorunlu dönemin
başlangıcı ve bitişi kişisel özellikle­
re göre epeyce değişiklik göstere­
bilir. Gene de erginliği on iki yaşla
on beş arasına yerleştirmek alış­
kanlık olmuştur. Erginliği yetişkin­
lik dönemi izleyecektir. Çocukluk­
ta belki de en önemli dönem birey­
liğin tüm ilk kuruluş özellikleriyle
belirgin olan ilk çocukluk dönemi­
dir. Bu dönemi apayrı ele alıp ince­
leme eğiliminde olan E. Cacace gi­
bi bilginler olmuştur. Yunancada
“henüz konuşmayan çocuk” anla­
mında nepios'dan giderek bir ni-
piologie (fr.) yani bir ilkçocukbi-
lim kurma eğilimi bu çerçevede or­
taya çıkmıştır. İlk çocukluktan son­
rası çocuğun kendi kişiliğini orta­
ya koymaya başlamasıyla belirgin­
dir. Bu dönemde çocuğun en çok
kullandığı sözcük “ben” olacaktır.
Üç yaştan sonra çocuğun düşün­
sel gelişimi iyiden iyiye hızlanacak­
tır. Çocukla ilgili araştırmalar elbet­
te çok yenidir ve XIX. yüzyıl son­
larıyla XX. yüzyıl başlarında orta­
ya çıkmıştır. Çocuk ruhsallığını
araştıran kişilerin başında Preyer,
Piaget, Walton, Gesell gibi bilgin­
ler gelir. Bu bilginlerin araştırmala­
rı çocuk ruhsallığının büyük ruh-
sallığından nitelik olarak ayrı oldu­
ğunu göstermiştir. Buna göre ikide
bir karşımıza çıkan “Bugünün kü­
çükleri yarının büyükleridir” sözü
pek de anlamlı bir söz değildir. Ço­
cuk büyükten çok ayrı duygula­
nan ve çok ayrı düşünen bir var­
lıktır. Çocuğun gelişimi konusun­
da Freud’un katkılarını da unutma­
mak gerekir. Freud çocukluğu üç
döneme ayırıyordu: oral dönem ya­
da ağız dönemi doğuştan iki yaşa
kadar sürer, bu dönemde haz ağız
çevresinde belirginleşmiştir; iki yaş­
tan dört yaşa kadar süren anal dö­
nem ' de temizlik alıştırmaları yapı­
lır, bu dönemde çocuk dışkısını tut­
ma hazzı yaşıyacaktır, dikkafalılık-
lar, yıkıcı davranışlar gösterecek­
tir, bu yüzden bu dönem sadik-
anal diye adlandırılabilir; phallus
dönemi olan üçüncü dönemde haz
üreme organlarına ve çevresine
kaymıştır, bu dönemde kıskançlık
bulammları ortaya çıkar. Üç yaş
Freud’a göre de bilinç etkinliğinin
gerçek anlamda başladığı yaştır, bu
yaşta kendine kapanma ve başka­
sıyla çatışma belirginleşir. Çocuğun
4-5 yaşları sevgiye eğilim duydu­
ğu yaşlardır. Ancak bu yaşlarda
sevgi eksikliği çocuğu tam anla­
mında şiddete itecektir. Çocuğun
gerçek anlamda dinginliğe ulaşma­
sı 6-7 yaşlarda olacaktır. Çocuk 7
yaştan sonra bir “örtülülük” döne­
mine girer. Bu dönemde çocuğun
cinsel itkileri durulmuş gibidir. Bu
itkilerin doyurulması büyük ölçü­

de kültür yaşamının etkileriyle ol­
maktadır. Zeka geliştiren oyunlar
da bu yaştaki çocuğun çokça ilgi­
sini çeker. Çocuk bundan böyle ya­
vaş yavaş ergenlik dönemine gire­
cektir. N e olursa olsun çocukluk
insan yaşamının çok önemli bir dö­
nemidir. A dler’ci ruhbilim uzman­
larından Herta Orgler şöyle der:
“Çocukların oyunları çok belirleyi­
cidir ve çocuklar işle oyun arasın­
daki ayrılığı çok iyi bilirler. Şu se­
vimli öykü de bunu pek güzel gös­
teriyor. Satıcılık oynayan bir kü­
çük oğlan kağıttan çantalar yapı­
yordu. Büyükannesi ona saygılı bir
biçimde ‘Özenle çalışıyorsun’ de­
di. ‘Ama büyükanne, çalışmıyorum
ki, işim yok ki benim, ben yalnızca
oynuyorum’ diye yanıtladı oğlan­
cık. Çocuk oyunlarının gözlemlen­
mesi çok önemlidir. Çocuk oyna­
dığı zaman gerçekte çalışırken ol­
duğu gibi kendini bir şeyler yap­
maya zorunlu duymaz, ama derin
eğilimlerini özgür akışına bırakır.
Bazı oğlanlar çevrelerine çocukları
toplayıp onlara bir şeyler öğretir­
ler, onların öğretmen olmaya bir
eğilimi vardır. Nesneleri takıp sö­
ken oğlanlar geleceğin mühendis­
leridirler. Sık sık doktorculuk oy­
nayan oğlan hekim olmaya yöne­
liktir. Bebeğine özenle bakan kü­
çük kız iyi bir ev kadını olmaya ha-
zırlanmaktadır.” Bilim adamlarının
çocuk yaşamındaki dönüşümlerle
ilgili görüşlerinde çakışmalar ve ay­
rılıklar ne olursa olsun çocuk ya­
şamı elbette her zaman gizlerle do­
ludur, çocukluk döneminin bir so-
ÇOKANLAMLI
runlu yaşam dönemi olduğu da bir
gerçektir. Kimi yazarlar onu insan
yaşamının en iyi dönemi saymış­
lardır. “Tanrı neden yaşamın en iyi­
sini başlangıca koyuyor?”diye dü­
şünür Hugo. Lamartine çocuklu­
ğunu koyu bir özlemle anar, çocuk­
luğunu bir kaçış yeri gibi duyurur.
“Evet, sana geliyorum çocukluğu­
mun beşiği” der. Gide kendiyle ilgili
şu katı gerçeği bize d u y u ru r:
“Bugün ben olmamı sağlayan şey
y ap a y a ln ız ve asık su ra tlı
çocukluğumdur.”(Bk. ERGİNLİK,
YETİŞKİNLİK)
Ç O Ğ U L (fr. plural', aim. plural',
ing. plural). Birden çok birimin
oluşturduğu bütünlüğün niteliği.
Çoğul yargı, birden çok öznesi olan
yargıdır. (Bk. TEKİL)
Ç O ĞULCULU K ya da Ç O K Ç U ­
LU K (fr. pluralisme', aim. Plura-
lismus; ing. puluralism). Evreni
oluşturan varlıkların çok olduğunu,
bunların tek bir kaynaktan gelme­
diğini bildiren öğreti. Tekçiliğin kar­
şıtı olan bu öğretiye göre dünyayı
oluşturan varlıklar bireysel ve ba­
ğımsız varlıklardır, bunları mutlak
bir gerçekliğin biçimleri olarak al­
mamak gerekir, bunlar tek bir ku­
rucu ilkeye indirgenemezler. Siya­
sal çoğulculuk çok partili demok­
ratik rejimin adıdır. (Bk. DEMOK­
RASİ, TEKÇİLİK)
Ç O K A N LA M LI (fr. équivoque',
aim. aequivok; ing. equivocal).
B irçok anlam ı olan. K apalılığı m
ÇOKKARILILIK
n e d e n iy le d e ğ işik b içim le rd e
yorumlanabilen. Çokanlamh söz­
cükler değişik anlamları olan söz­
cüklerdir. “Çokanlamh” terimi an­
lamı iyice belli olmayan ve birçok
yöne çekilebilen konuşmalar ve me­
tinler için de kullanılır. Bu tür ko­
nuşmalar ve metinler yoruma son
derece açıktır. Bu anlamda çokan-
lamlılık kaypaklığın eşanlamlısıdır.
(Bk. KAYGANLIK)
Ç O K K A R IL IL IK . Bk. AİLE
Ç O K K O C A L IL IK . Bk. AİLE.
Ç O K LU TA SIM (fr. polysyllo-
gisme; alm. Polysyllogismus; ing.
polysyllogisim ). B irinin vargısı
öbürünün öncülü olacak biçimde
kurulmuş tasımlar dizisi. (A, B ’dir;
C, A’dır; C, B ’dir; D, C ’dir; D,
B ’dir; E, D ’dir; E, B ’dir.) [Bk. TA­
SIM]
Ç O K T A N R IC IL IK (fr. p oly­
théisme', alm. Polytheismus-, ing.
polytheism). Birçok tanrının varlı­
ğını benimseyen din ya da felsefe
görüşü. Çoktanrıcılık ilk uygarlık­
ların din anlayışıdır: her kentin bir
tanrısı olmasıyla belirgin toplum­
sal parçalılık döneminden iktisadi
ve siyasi açıdan daha bütünlüklü
dönemlere geçişte bir tanrılar or­
taklığı ya da tanrılar ailesi oluşmuş­
tur. Çoktanrıcı dönemlerin doğa­
üstüne henüz yönelmemiş olan ger­
çekçi insanı tanrılarını da dünya
nesnelerini gözlemleyerek, daha
çok da kendini gözlemleyerek ya­
ratmıştır. Bu yüzden çoktanrıcı dü­
zende tanrılar bazen bir insan, ba­
zen bir hayvan, bazen de bir insan
-hayvan karışımı olarak düşünül­
müştür. Çoktanrıcılığın insanbiçim-
cilikte sınırlanmayışında hayvana
tapınışın çok etkisi olmuştur, eski
uygarlıkların insanları pekçok hay­
vanı kutsal saymışlardır. İnasnbi-
çimcilik elbette hayvana tapınışın
azalmasıyla daha da belirginleşmiş­
tir. İnsanbiçimciliğin en yetkin bi­
çimde yunan uygarlığında ortaya
çıktığını görüyoruz. Mısır ve Me­
zopotamya toplumlarındaki insan-
biçimcilik Yunanistan’dakine göre
oldukça sınırlıydı. (E. Hamilton:
’’Mısır’da hiçbir imgelemin canlan-
dıramayacağı, tapınakların dev sü­
tunları gibi donmuş, kımıltısız bir
dev, insan biçimini insandışı bir bi­
çimde somutlaştırdı. Bir sfenks ya
da kedi kafalı bir kadın daha başka
tasvirlerle birlikte tanrısallığı esin­
lerdi. Mezopotamya’da alçakabart-
malar görülmedik hayvan biçimle­
rini tasvir ederlerdi.”) Eskiçağ’ın
sonlarında çoktanrıcılık yerini tek-
tanrıcılığa bırakarak çekilmiştir.
Çoktanrıcılık elbette birdenbire or­
tadan çekilmiş değildir. M.Ö. VI.
yüzyıl sonlarında yaşadığı bilinen
Ksenophanes daha o zamanlar çok-
tanrıcılığı alaya alıyor, dünyanın ge­
çici ama Tanrı’nın bir ve ölümsüz
olduğunu bildiriyordu. Elea okulu­
nun kurucusu olarak bilinen Kse­
nophanes’den sonra Parmenides
getirdiği “Bir Varlık” kavramıyla
Tanrı’yı felsefi açıdan temellendi­
rir gibiydi. Ona göre de Varlık bir

olan, birlikli olan, sürekli olan ve
devinimsiz olandı ya da değişmez
olandı. Platon Onpheus’çu-Pytha-
gonas’çı inanç geleneğine dayanan
bilgikuramında dünyayı düşünülür
dünya ve duyulur dünya olmak üze­
re ikiye ayırdı, düşünülür dünyada
gerçek gerçeklikler olarak varsay­
dığı İdea’ların en üstüne hıristiyan
inancının İyi Tanrı ’sini anımsatan
İyi İd ea’sını yerleştirdi. A risto­
teles’in İlk Devindirici kavrayışı da
tektanrıcılığa geçişte bir başka yo­
rum, b ir başka aşam adır. Tek-
tanncılığın felsefi temelini elbette
Plotinos kurmuş, Tanrı’yı “Bir” di­
ye adlandırmıştır. (Bk. TEKTAN-
RICILIK, İNSANBİÇİMCİLİK)
Ç O K Y A P IL I (fr. hétérogène;
aim. heterogen', ing. heterogeneo­
us). Biıyapılının karşıtı. Her yanı ay­
nı özellikleri göstemeyen. Parçala­
rı arasında çeşitli ayrılıklar bulunan.
Herbert Spencer, evrimi biryapılı-
lıktan çokyapılılığa geçiş olarak be­
lirledi. (H. Spencer: “Bizim anladı­
ğımız anlamda evrim edimi bütün­
sel bir katışmacın gelişimini, do­
layısıyla bu katışmacın bir yayılı­
ÇÜRÜTME
mını gerektirerek, onu oluşturan
gerçeklerin daha dağınık bir durum­
dan daha yoğun bir duruma geç­
mesini gerektirir.” “Evrim madde­
nin bütünleşmesi ve onunla birlik­
te devinimin dağılmasıdır; bu sü­
reç içinde madde belirsiz ve tutar­
sız bir biryapılılıktan belirli ve tu­
tarlı bir çokyapılılığa geçer.”) [Bk.
BİRYAPILI]
Ç Ö ZÜ M LEM E (lat.resolitio', fr.
résolution-, alm. Resolution', ing.
resolution). Karmaşık bir fikirden
yalın fikirler elde etme. Bir öner­
meden daha basit önermelere geç­
me. Bir karara varma. Bir sorunu
çözme. Bir sonuca ulaşma. “Çö­
zümleme” çok zaman “ayrıştırma”
yerine kullanılmaktadır. (Bk. AY­
RIŞTIRMA)
Ç Ü R Ü T M E (lat. refutatio; fr.
réfutation', alm. Widerlegung', ing.'
réfutation). Belli bir savın yanlışlı­
ğını ortaya koymaya yönelik usa-
vurma. Çürütme herhangi bir gö­
rüşü ya da öğretiyi ussal göster­
melerle yoksamaktır.
113
 D
D A Ğ ILIŞIM (lat. dissolutio; fr.
dissolution\ alm. Auflosöng\ ing.
dissolution). Bir katışmacın çözül­
mesi. Bir organizmada bütünleşmiş
öğelerin birbirlerinden ayrılarak ba­
ğımsız duruma geçmeleri. Bu te­
rim daha çok toplumsal birimler­
deki dağılmaları, çeşitli kurulular­
daki ya da topluluklardaki çözül­
meleri anlatır. H. Spencer dağılışı­
mı evrim in karşıt olgusu sayar.
(Bk. EVRİMCİLİK, KATIŞMAÇ)
D A Ğ IL M A (lat. distractio; fr.
distraction; alm. Zerstreutheit-, ing.
distraction). Düşüncenin artık dik­
kat gösteremeyecek biçimde çeşitli
nesnelere dağılması. Dikkatin ilgisiz
bir nesnede yoğunlaşması. Zihnin
dikkatini tek bir nesnede toplaması
sonucu olağan algının işlemez ol­
masıyla duyum sam anın ortadan
kalkması. Dağılma en genel anlam­
da dikkat eksikliğidir, çok zaman
bir uğraş sırasında tüm dikkati belli
bir şeyde, özellikle bir düşüncede
yoğunlaştırmaktan gelir. Dağılma,
bir bakıma dikkatin yolaçtığı dik­
katsizliktir ve dışa yönelişten çok
içe dönüşle kendini gösterir. Ona
dikkatin özelleşmesi de diyebiliriz.
J. M. Suther’e göre iki çeşit dağıl­
ma vardır ve bunlar bir ölçüde kar­
şıttır: bazen ruhsal yoğunlaşma dik­
kati tek bir şeyde toplar ve böyle-
ce o şeyin dışındaki şeyler duyum­
sanmaz olur, düşüncenin ya da bil­
ginin dağılması bu çeşit bir dağıl­
madır; bazen de ruhsal yoğunlaş­
ma yetersizdir ve en küçük bir olay
bile düşüncenin akışını değiştirebi­
lir, öğrencinin dağılması da böyle-
dir, tek bir sinek bile öğrenciyi ça­
lışmasından edebilir. Demek ki hem
dikkat aşırılığı hem dikkat azlığı da­
ğılmayı getirebilmektedir. Melanko­
liklerde dikkat aşırılığı, bunamışlar-
da dikkat azlığı kendini gösterir.
(Bk. DİKKAT)
“D A İM O N İO N ” (yun. söz.) İn­
sanlarla tanrılar arasındaki ruhsal
güç. Sokrates, kendisinde kendisi­
ni aşan bir şeyin varlığından söze-
diyor, buna “D aim onion" diyor­
du. “D aim onion” onun içindeki
güçlü ve doğru sesti, bu ses ona
erdemin yolunu gösteriyordu. 115
 DARKAFALILIK
DA R K A FA LILIK (fr. fanatisme',
aim. Fanatismus', ing. fanaticism).
Bir fikre ya da inanca körü körüne
bağlılık. Darkafalılık yalnız kendi
görüşünü hiçbir tartışmaya gerek
duymadan doğru sayma eğilimi ol­
makla hoşgörünün karşıtıdır. Dar-
kafalılığın altında bilgi eksikliğine
bağlı kalıpçı ya da dogmacı bakış
açısı yatar. Darkafalı kişi her şey­
den önce doğru bildiği şeyleri tar­
tışmayan ve onların tartışılmasını
istemeyen kişidir. Darkafalı kişiler
bu çerçevede atılganlıklarıyla seçi­
lirler. / Voltaire: “Darkafalılann atıl­
gan olması, bilgelerin atılgan olma­
ması utanç verici değil mi? Sakınık
olmak doğrudur ama pısırık olmak
doğru değildir.” / E. Browning:
“Yeryüzündeki darkafalılar çok za­
m an gökteki azizlerdir.” / Diderot:
“Darkafalılıkla barbarlık arasında
bir adım vardır.” / Napoléon Bona­
parte: “Darkafalılığın kökünü kazı­
mak için onu uyutmak gerekir.”
(Bk. HOŞGÖRÜ)
“ DASEİN” (alm. söz. da, orada;
sein, olmak’dan). Varoluşçu felse­
fede, özellikle Heidegger’de tekil ve
somut bir varlık olarak insan ya da
bu insanın varoluşu. “Dasein "ı ilk
olarak Heidegger Sein und Zeit' de
(Varlık ve zaman) kullandı. Bu te­
rim insanın dünyadaki etkin varo­
luşunu belirler. Buna göre, insan
herhangi bir nesne değildir, bir in­
sanın başka insanlarla bulunması
bir taşın başka taşlarla bulunması­
na benzemez, insan boşlukta yer
116 kaplayan olmaktan daha çok bir
şeydir: o “yönelgen” bir varlıktır,
algılayan, isteyen, eylemde bulunan
ve bu yüzden olanaklarının sağla­
dığı kesin bir özgürlük içinde ve
buna bağlı olarak geleceğin belir­
sizliği içinde bunaltıya ya da bo­
ğuntuya düşen bir varlıktır. Martin
Heidegger “Dasein'm özelliği hiç­
bir zaman olmuş bitmiş bir bütün
oluşturmayışıdır” der. (Bk. VARO­
LUŞÇULUK)
DAVRANIŞ (fr. comportemenf,
alm. Verhalten; ing. behavior). Bir
bireyde ya da bir organizmada dı­
şa vuran tepkiler toplamı. Bir bi­
reyde dışsal olarak yani duygu ve
düşünce dünyasından bağım sız
olarak gözlemlenebilen tepkilerin
tümüne davranış diyebiliriz. Dav­
ranışla ilgili doğal eğilimler ilkeller­
de ve bazı sorunlu kişilerde kendi­
liğinden bir akış gösterir, bu yüz­
den bu kişilerin davranışları daha
çok içgüdüsel itkilere bağlı olur, bu-
raz da inançlara ve boşinançlara
bağlı olur. Çocukta davranış önce­
leri içgüdüsel itkilerle ortaya konu­
lur ve anababanın ya da çevrenin
denetimiyle karşılaşır: eğitimin ko­
şulları ve anlamı burada kendini
gösterir. Kişilik gelişmeye başladık­
ça, duygu ve düşünce dünyası ken­
dini gösterdikçe içdenetim ya da
özdenetim etkili olmaya başlar. İl­
kel insandan uygar insana doğru
gelişim insan davranışlarının denet­
lenmesiyle belirgindir. Uygar top­
lumda birey her istediği davranışı
gösteremeyen kimsedir. Bireyin bir
ortamda ortaya koyduğu tepkiler

olan davranışlar bireyin kişilik ya­
pısıyla olduğu kadar ortamın ko­
şullarıyla belirlenir, bunlar bireysel
davranışlara zaman zaman bir top­
lumsallık kılıfı ya da görünümü ka­
zandırırlar. Buna göre bireysel dav­
ranışlar yanında toplumsal davra­
nışlardan da sözedebiliriz. Öte yan­
dan, her davranış, toplumsal belir-
lenimli olsun, bireysel belirlenimli
olsun bir duygu-düşünce bütünü­
nün anlatımıdır. Bu çerçevede bir
belirleyen ya da hatta bir simge de­
ğeri taşır. (Bk. DAVRANIŞÇILIK)
DAVRA NIŞÇILIK (fr. behavio­
risms, alm. Behaviorismus; ing.
behaviorism, behaviourism). Ruh-
bilim araştırmasını davranış göz­
lemlemesine indirgeyen öğreti. Bu
öğretiyi 1913’de John B. Watson
ortaya koymuştur. Watson’a göre
“olgulardan ve yasalardan giderek,
bir uyaran belli olduğunda tepkinin
ne olacağını ya da tepki belli oldu­
ğunda uyaranın ne olacağını” gös­
termek olasıdır. Ruhbilimin bir bi­
lim olarak kurulmaya başladığı dö­
nemlerde geçerli kılınan içebakış
yönteminin geçerli bir yöntem ol­
madığı kısa zam anda ortaya çı­
kınca, ruhbilimcilerde ruhbilimin
ruh ya da bilinç gözlemlemesi ye­
rine davranış gözlemlemesine yö­
nelmesi gerektiği düşüncesi ağır
basmaya başladı. Bilim olmak iste­
yen her bilgi alanı ölçülebilir olana
yönelmek zorundaydı, bu alanda da
ancak davranışlar ölçüye tutulabi­
lirdi. İçebakışta insan kendini ya da
o andaki ruhsal durumunu nesnel
DAVRANIŞÇILIK
bir olgu olarak anlamaya ve kavra­
maya yöneldiği anda bilime taban
tabana karşıt bir karmaşıklığın, bir
bulanıklığın içine düşüyordu. Dav­
ranışçılık ruhsal olgular arasındaki
ilişkiyi değil, uyaranla tepki ara­
sındaki ilişkiyi kavramayı öngördü,
böylece bilincin soyut verileri ye­
rine davranışın som ut verilerini
koydu, buna göre öncelikle insa­
nın bireysel ve toplumsal uyumla­
rını incelemeye yöneldi. İnsanın ce­
nin durumundan olgunluk durumu­
na kadarki tüm davranışlarını geli­
şim çizgisi boyunca incelemek dav­
ranışçı okulun temel eğilimi oldu.
Davranışçılar ruhayrıştırması öğre­
tisi çerçevesinde ortaya konulmuş
olan tüm bastırma olgularını ruh-
bilimsel ayrıştırma alanının dışına
çıkardılar, kalıtım ve içgüdü gibi
kavramları da dışta tuttular, çünkü
onlara göre tüm içgüdüsel ve duy­
gusal etkiler koşullanmayla elcfe
edilmiş kazanımlardan başka bir
şey değildi ve koşullanmanın açık­
lanması tüm ruhsal olgulara kök­
ten bir açıklama getirecekti. Pierre
Naville, Davranış ruhbilimi adlı ya­
pıtında şöyle yazar: “Davranışçılık
bir doğa bilimleri alanıdır, insan
uyarlanm asının bütünsel alanını
kendi özel alanı olarak seçmiştir.
Davranışçılık yalnızca nesnel bilim­
lerin yöntemlerine başvurur, ölçme
yöntemlerine, dış gözlem yöntem­
lerine başvurur. Görüldüğü gibi o
yalnızca bir tepki ruhbilimi değil­
dir, aynı zamanda bir davranış bili­
midir. Davranış tutarlı uyarlanma­
ları ya da uyumları gerektirir. Bu
DAYANAK
uyarlanmaların birçok görünümü
vardır, iç ortamla (hatta bedenin
kendisiyle) ilgili oldukları gibi dış
ortamla da ilgilidirler; dış ortam on­
lara fizyolojik, teknolojik, toplum­
sal bir görünüm kazandırır. Dav­
ranışçılığa göre bu çeşitli uyarlan­
ma biçimleri -yani belli uyaranlara
verilen yanıtlar- tümüyle dayanı­
şıktırlar; yani onlar bütünsel insanla
ilgilidirler, onun parçalarından her­
hangi biriyle ilgili değildirler. Bunu
birinci nokta olarak belirleyelim.
İkinci nokta çok daha önemlidir:
davranışçı kendisini insan etkinli­
ğinin arı bir gözlemcisi olarak gör­
mez. Onu tüm öbür doğal bilim­
lerde yapılmaya çalışıldığı gibi de­
netlemek ve yönlendirmek ister. İn­
san tepkileri tüm öbür doğal tepki­
ler gibi düzenlenebilmelidir. Dav­
ranışçı, olguları kümelere ayırarak,
onların deneylerini yaparak denet­
leyici ve öngörür olmak ister.” (Bk.
DAVRANIŞ, İÇEBAKIŞ)
DAYANAK (lat. substratum', fr.
substrat', alm. Substrat’, ing. subst-
rate). Olguların ya da niteliklerin
taşıyıcısı olan. Üstyapıların dayan­
dığı temel. Bir varl ığa ve bir eyleme
temel oluşturan. / Bergson: “Alış­
kanlıklarımız hep birlikte özgür et­
kinliklerimizin dayanağını oluşturur
ve organik işlevlerimiz bilinçli ya­
şamımızın bütünü karşısında nasıl
bir rol oynarsa alışkanlıklarımız da
bu etkinlik karşısında öyle bir rol
oynar.” (Bk. TEMEL)
DAYANIŞMA (fr. solidarité', alm.
Solidarität', ing. solidarity). İnsan­
lar arasında gönüllü bağımlılık.
Toplumsallık gereği karşılıklı ahlaki
yükümlülük içinde bulunduğunun
bilincinde olan insanların ilişkisi. Bi­
reyleri birbirinden bağımsız yaşa­
mayan, bu yüzden toplumsal dü­
zene zorunlu olan insan türü için
dayanışma bir seçim konusu ol­
maktan çok bir zorunluluk konu­
sudur. İnsanların toplumsal yaşa­
ma zorunlu olduğunu bize köklü bir
biçimde ilkin Aristoteles göstermiş­
tir. İnsanların toplu yaşama zorun­
luluğu yazık ki onların çeşitli ne­
denlerle birbirini yoketme çabası­
na girmelerini engellemiyor. İnsani
dayanışma her zaman özlenen ama
her zaman tam olarak gerçekleşti­
rilemeyen bir amaç oldu. İnsani da­
yanışmanın en güzel açıklamasını
Eskiçağ’da Publius Terentius Afer
yaptı: “Homo sum, humani nihil a
me alienum p u to " (Ben insanım,
insanla ilgili hiçbir şey bana yaban­
cı değil). İmparator filozof Mar­
cus Aurelius da “Bir insandan kop­
muş bir insan bütün insanlıktan
kopmuş demektir” diyordu. Daya­
nışma fikri giderek, özellikle XIX,
yüzyıl olumcu düşüncesinde özge­
cilik fikrine bağlandı. / E. Barbes:
“Evrenin yurttaşları, sözcüğün tam
anlamında bizler ulusların ve dün­
ya insanlarının dayanışması inan­
cından yola çıkıyoruz, evrensel
insanlığın dayanışmasıyla ilgili
uygulamaya yöneliyoruz.” / L.
Bourgeois: “Her şeyden önce üç te­
mel noktaya dikkat çekiyoruz: 1.
İnsan tüm öbür insanlarla doğal ve

zorunlu bir dayanışma durumunda
yaşar. Bu yaşamın koşuludur. 2. İn­
san toplumu ancak bireyin özgür­
lüğüyle gelişebilir. Bu ilerlemenin
koşuludur. 3. İnsan adaleti bilir ve
ister. Bu da düzenin koşuludur.” /
A. Malraux: “Yalnız beni ilgilendi­
ren beni hiç ilgilendirmiyor.” / A.
de Saint-Exupe'iy: “Herkes herkes­
ten sorum ludur.” / Teilhard de
Chardin: “İnsan ruhu yalnızlık için
yapılmamıştır.” (Bk. ÖZGECİLİK)
D E Ğ E R (lat. valor; fr. valeur;
aim. Wert; ing. value, worth). İn­
san için önem taşıyan. İnsan için
geçerli olan. İnsan yaşamında iste-
nilebilir olan her şey bir değer or­
taya koyar. Değerler çeşit çeşittir.
İktisadi değerler, estetik değerler,
dini değerler, ahlaki değerler bir bü­
tün oluştururlar. Değer insanın dün­
yayla ilişkisinde ortaya çıkar ve
onun b aşarısı o lara k görünür.
İnsan, insan olmanın gerektirdiği
tüm edimlerini gerçekleştirirken de­
ğerlere uyar ya da değerler yaratır.
Bu çerçevede değeri insan yaşamı­
nın zorunlu bir öğesi olarak gör­
mek gerekir. Ortaya çıkan her de­
ğer, sanatsa] olsun ahlaki olsun da­
ha başka olsun, değerler dizgesi
içindeki yerini hemen alır. Hatta bir
anlamda değerler arasında bir ba-
samaklanma, bir sıra- düzeni bile
düşünmek olasıdır. İnsan değerle­
rini içeren üç temel alan belirleye­
biliriz: doğru’’yla ilgili “bilgi” alam,
/y/’yle ilgili “ahlak” alanı, güzel' le
ilgili “estetik” alanı. Değerler çağ­
lara ya da toplumlara göre değişik­
DEĞER
likler gösterirler. Bir çağda değer
diye belirlenen bir şey bir başka
çağda belirlenmeyebilir. XVII. yüz­
yılda Descartes değer kavramını
usa ve deneye götürerek irdeliyor­
du: “İyiyi kötüden ayırmak ve on­
ların gerçek değerini tanımak için
deneyden ve ustan yararlanmalı­
yız.” Marx’çı düşüncede değer kav­
ramı sıkı sıkıya emek kavramına
bağlandı. “Değer billurlaşmış insan
emeğidir” diyen Marx tüm değer­
leri işçi sınıfının yarattığını söyler
ve “Değer emeğin bir başka anlatı­
mından başka bir şey değildir” der.
Değer iktisadi anlamının dışında tü­
müyle öznel bir kavramdır. Birey­
lere göre değiştiği gibi durumlara
göre de değişiklik gösterebilir. Bü­
yük ölçüde gereksinimlere bağlıdır;
bu yüzden susuz olduğum zaman­
ki bir bardak suyun değeri susuz
olmadığım zamankinden daha bü­
yüktür. Buna göre her nesne iste‘-
nir, özlenir bir gereksinimi karşılar
olduğu ölçüde değerlidir diyebiliriz:
bazen bir bardak su yüz altın de­
ğerinde olabilir. Değeri belirleyen
de buna göre büyük ölçüde yok­
sunluklardır: yurdundan uzak ya­
şamak zorunda kalan kişi yurdu­
nun değerini yurdunda yaşayan in­
sandan çok bilecektir, güzel günle­
ri elden kaçıran kişi o günlerin
değerini yeni yeni anlamakta ola­
caktır. Sanattaki değer’e gelince,
o doğrudan doğruya yapıtın insani
anlamlarıyla, bu anlamlar çerçeve­
sinde özellikle geleceğe açık bir in­
sani etkinliği bize duyuruşuyla be­
lirgindir. Lalo şöyle der: “Gerçekte
DEĞERLENDİRME
sanattaki güzel tam tamına başka­
dır: onun temelinde bilinçsiz doğa­
da bulamayacağımız, insani ve top­
lumsal bir öge olan bir tekniğin va­
roluşu vardır. Doğa olağan ya da
olağandışı ayrımından başka kökel
bir ayrım tanımaz: bu özseldir bu
raslantısaldır, bu süreklidir bu sü­
reksizdir gibi. Yalnızca sanat este­
tik değer kavramlarını, gerçek an­
lamda güzeFi ve çirkin’i getirir. Bir
doğa güzelliğinden sözetmekte di-
renilecekse o zaman onun estetik-
dışı ya da sözde estetik olduğunu,
yalnızca sanattaki güzelin estetik ol­
duğunu söylemek gerekecektir. Es­
tetik güzel sunumdur, sıradan bir
kopya değildir, bir göz yanılması
değildir, sunumdur ya da yaratıdır,
önceden belirlenm iş bir tekniğe
uyan bir yaratıdır.” Lalo estetik de­
ğerin kaynağının doğada değil biz­
de olduğunu bildirir, doğa ona gö­
re en çok bir esin kaynağı olabilir:
“Doğaya uladığımız her çeşitten de­
ğerler doğada olan değil de bizde
olan değerlerdir. Doğanın estetik il­
gisizliği, tıpkı ahlaki ya da mantık­
sal ilgisizliği gibi mutlak bir ilgisiz­
liktir. Doğa kendinde olmayan bir
şeyi öğretemez. Doğa kendinde ol­
mayan herhangi bir yöntemi sanat­
çıya benimsetemez. Doğa, hiç kuş­
ku yok, sanatçı için büyük bir esin­
lenme kaynağıdır.” Sanatsal değerin
yaratma koşullan içinde gerçekleş­
tiğini Henri Delacroix bize şu söz­
lerle anlatır: “Hiçbir yerde, ne ger­
çeklikler dünyasında ne ülküsel
cennette sanat doğrudan doğruya
bir veriyle, tam tamına gerçekleş­
miş bir özle, yalıtılabilir bir özle bir
arada bulunabilir. Sanatın verilerini
önce oluşturmak gerekir. Sanat dü­
zeyinde deney de yaşam da ancak
yaratmayla olasıdır. Sanatsal imge
hiçbir zaman bir şeyin sunumu de­
ğildir. O sanatçının oluşturduğu bir
sunumdur, eşyadan getirmek iste­
diği bir sunumdur. Sanatçı fikri eş­
y adan g id erek kurar, bu eşya
gerçekliktir, daha sonra yapıtla, bir
gerçeklik olan yapıtla, fikirden eş­
yaya doğru gider. ‘Resim kafa işi­
dir’ diyordu Leonardo da Vinci.”
(Bk. ART1KDEĞER, EŞDEĞER­
LİLİK)
DEĞERLENDİRM E (fr. appréci­
ation', alm. Wertschaetzurıg; ing.
apreciation). Değerini ortaya koy­
ma. Tanıtmaya ya da açıklamaya
karşıt olarak bir şeyi değerler açı­
sından ya da olması gereken açı­
sından ele alma. Lalande değerlen­
dirmeyi “Bir fikrin ya da bir şeyin
varlığıyla değil, değerleriyle, belli
bir amaca göre yetkinlik derece­
siyle ilgili zihin işlevi” olarak tanım­
lar. (Bk. DEĞER)
D E Ğ E R L İL İK (fr. dignité', alm.
Würde; ing. dignity). İnsana yara­
şır oluş. İnsan açısından değerli
oluş. Değerlilik fikri insanın bir araç
olarak düşünülem eyeceği, onun
kendinde bir amaç olduğu fikri üze­
rine temellenir. İnsani değerlilik il­
kesi'. Kant’da ahlakın temel ilkesi­
dir. Bu ilke şöyle formüllenir: “İn­
sanlığı hem kendi kişiliğinde hem
başkasımn kişiliğinde basit bir araç

olarak değil de bir amaç olarak gö­
recek biçimde davran.” (Bk. DE­
ĞER, ÖDEV)
D E Ğ E R Ö Ğ R E T İSİ (fr. axio-
logie; alm. Axiologie; ing. axio­
logy). Değerler arasında bir sıra-
düzeni bulan öğreti. Değeröğreti-
sinde değerler birbirlerine göre üst
ya da alt sırada yeralırlar, örneğin
Max Scheler’de olduğu gibi soylu
olan iyi olanın altına, güzel olan soy­
lu olanın altına konur. (Bk. DE­
ĞER)
D EĞ İŞİM (fr. changemenf, alm.
Aenderung, Veraenderung; ing.
change). Bir durumdan bir başka
duruma geçme. Bir nesnenin dü­
zenini başkalaştıran edim; (Çok za­
man dönüşümle eşanlamlı kullanı­
lır.) Bu edimle ortaya çıkan durum.
Değişim daha çok hiçbir yapısal de­
ğişiklik ortaya koymayan ancak bir
düzen ayrılığı getiren durumlar için
kullanılmalıdır. Dönüşümde bir yapı
özsel bir değişiklik geçirerek daha
üst bir yapı oluşturacak duruma
g elec ek tir. (B k. D Ö N Ü ŞÜ M ,
EVRİM, GELİŞİM)
D E Ğ İŞİN İM (lat. m utatio; fr.
mutation', aim. Mutation', ing. mu­
tation). Toplumsal yapıda ortaya
çıkan değişiklik. Bir canlıda ortaya
çıkan ve türün az sayıda bireyinde
kendini gösteren kalıtımsal hızlı dö­
nüşüm. Değişinimcilik, evrimi bi­
reyde birdenbire ortaya çıkan de­
ğişikliklerle açıklar. Buna göre de­
ğişinime uğrayan birey ya ölür ya
DEHA
da varlığını sürdürerek değişinim
özelliklerini dünyaya getireceği bi­
reylere geçirir. (Bk. DÖNÜŞÜM)
D EĞİŞK ENLİK (lat. instabilitas;
fr. instabilité', alm. Unbestaendig-
keit; ing. instability). Kişide dü­
şünsel ve duygusal konumların sık
değişmesi. Değişkenlik belli bir
yerde duramamakla, belli bir du­
rumu koruyamamakla, belli bir et­
kinliği sürdürememekle belirgindir
ve dikkat eksikliğinden kaynakla­
nır. Değişkenlik çocuk ruhunun te­
mel özelliğidir, ona buna dokun­
mayla, bir şeyi bırakıp öbürünü al­
mayla, buna benzer davranışlarla
kendini gösterir. Zihinsel gelişimi
düzgün olmakla birlikte ruhsal ge­
lişimi eksikli olan çocuklarda de­
ğişkenlik belirleyici özelliktir. De­
ğişken kişi her zaman bir yeninin
peşinde gibi görünür ve durmadar\
tutum ve yön değiştirir. Değişken­
lik, olgunluk yaşlarında, belli nes­
nel nedenler olmaksızın sürekli iş
ya da meslek değiştirmekle kendi­
ni gösterir. Toplum sal yaşam a,
özellikle okul yaşamına uymazlık
olarak dışlaşan değişkenlik ileri öl­
çülere vardığında serseriliğe yol
açar. (Bk. DİKKAT, TOPLUÇIL-
GINLIK)
DEHA (lat. genius\ fr. génie; alm.
G enie; ing. g e n iu s). Z ih n in
bu lm ay a ya da y a ratm ay a
olağanüstü uyarlı olm a durumu.
Kavram a, bulma, yaratm a gücü
yüksek olma durumu. Bu durum­
daki kişi. Deha her şeyden önce
DEİZM
düşünce ve hatta duygu düzeyin­
de kişisel yetkinliklerin toplamıdır,
özellikle yaratmaya yatkınlık anla­
mı taşır, bu yüzden daha çok sanat
alanında konu edilir. Gerçek deha
insani güçleri aşar gibi görünen bir
yetkinlikle, bir anlama ve yapma
gücüyle donanmıştır. Bazı ruhbi­
lim ciler dehayı yüksek zekayla
açıklamak istemişler, zeka ortala­
ması 145’den yukarı olan kişileri
dahi diye belirleme eğilimi göster­
mişlerdir. Ne var ki dehayı yalnız­
ca zekayla açıklamak olası değil­
dir. Deha kavramı oldukça bula­
nık ve tartışma götürür bir kavram­
dır. Buna göre birçok deha tanımı
yapılmıştır. Bu tanımların belki de
en ünlüsü ve hatta en uygunu Buf-
fon’unkidir: “Deha sabra büyük bir
yatkınlıktan başka bir şey değildir.”
A. Vinet Buffon’un tanımına bir öl­
çüde karşı çıkar: “Buffon ne derse
desin, sabır deha değildir, ancak
sabırdan yoksun deha gerçek yü­
celiğine varamaz.” Emile Augier-
’nin tanımı da oldukça ilgi çekici­
dir: “Deha delilikte yıkanmış bir dal­
gadır.” W. James “Deha gerçekte
alışılmadık bir biçimde algılama ye­
tisinden başka bir şey değildir” der.
G. Le B on’a göre “Deha insanları
bir ulusun düşünsel bütünlüğünü
oluştururlar ama gücünü pek oluş­
turamazlar.” Etiemble, dehanın bir
biyoloji konusu olduğu görüşünde­
dir. Bu konuda en önemli belirle­
melerden birini L. Lavelle yapar:
“Tüm insanlar deha sahibidirler;
kendi dehalarını bulabilme yetene­
ğine sahip oldukları zaman. Güç­
lük burada işte; çünkü bizler kendi
kaynaklarımızı işletecek yerde baş­
kasını kıskanmaktan, öykünmek-
ten, aşmaya çalışmaktan başka bir
şey yapmıyoruz.” R. Rolland, “D e­
ha engel ister, engel dehayı yapar”
diyerek konuya bir başka boyut ge­
tirir. Balzac’m “Deha herkese ben­
zer, kimse dehaya benzemez” gö­
rüşü dehayı azçok tüm insanlar dü­
zeyine indirir. Ne olursa olsun, de­
ha bir kurma, oluşturma, bir ya­
ratma yatkınlığıdır. Bu yüzden Kant
onu “doğanın bir gücü” olarak be­
lirlemiştir, buna göre sanatsal ya­
ratı bir deha ürünüdür. “Doğa de­
hadan giderek sanata yasalarını ve­
rir” der Kant. Hegel için de sanat
her zaman dahice bir bakışı, bir gö­
rebilm e gücünü gerektirir. (Bk.
BtLGİ, BİLİNÇ, SANAT)
DEİZM. Bk. YARADANCILIK
D E L İL İK (fr. folie\ alm. Wahn,
Irrsinn, Narrheit', ing. insanity).
Zihinsel bozukluk. Ruh hastalıkla­
rının genel adı. O lağ an ın çok
ötesinde davranışlar gösterme. De­
lilik, alışılmışın dışında kalan tüm
tutumları anlatmak için kullanılır.
Özel anlamında delilik usun ilkele­
rinin sarsılmasıyla belirgin zihin yet­
mezliğine karşılıktır. Delilik geçmiş
zamanlarda tüm ruhsal bozukluk­
ları belirlemekte kullanılırdı. Psiki­
yatrinin kurulup gelişm esinden
sonra çeşitli ruhsal bozuklukları
belirlemek için ayrı adlar bulundu
ve delilik sözü bilimsel dağarın dı­
şında tutuldu. Bugün deliliği düşün-

düren durumlar için daha çok “çıl­
gınlık” terimini kullanmak uygun
olacaktır. / La R ochefoucauld:
“Deliliğin dışında yaşayan kişi
sanıldığı kadar bilge değildir.” /
Seneca: “Bir deliye gülmek istedi­
ğim zaman, uzağa gitmek gerek­
mez, kendime gülüyorum .” / B.
Gracian: “Deli görünenlerin hepsi,
deli görünmeyenlerin yansı delidir.”
/ Marguerite de Navarre: “En kısa
süren delilikler en iyi deliliklerdir.”
(Bk. ÇILGINLIK)
“D EM İU R G O S” (yun. söz.) Pla­
ton, Tımaios diyalogunda Demiur-
gos’u evrenin kurucu etkeni ola­
rak tanımladı. Demos, halk; ergon,
iş’den gelen Demiurgos, halk için
çalışan demektir. Plotinos’da De­
miurgos evrenin ruhu anlamında­
dır.
D EM O K R A Sİ (fr. démocratie',
alm. Demokratie; ing. democracy).
Bir toplumda ya da bir toplulukta
bireylerin ortak söz ve eylem hak­
kına sahip olması durumu. “De­
mokrasi” kavramı genellikle “cum­
huriyet” kavramıyla kanştınlır, ege­
menliğin gerçek ya da biçimsel ola­
rak yurttaşların çoğunluğunda ya
da bütününde bulunduğu yönetim­
leri cumhuriyet diye adlandırmak
gerekir; demokrasi bir yönetim bi­
çimi olmaktan çok bir ilişki biçimi­
dir, bir toplaşma biçimidir. Bu yüz­
den P ierre M endes-France pek
haklı olarak “Demokrasi her şey­
den önce bir düşünce biçimidir” de­
miştir. Demokrasiler eşitlikçi anla­
DEM OKRASİ
yışa dayanırlar. Buna göre Albert
Einstein “Benim siyasal ülküm de­
mokrasi ülküsüdür” der ve ekler:
“H er insan kişi olarak saygı gör­
meli ve kimse tannlaştırılmamalı-
dır.” İnsanlığın tarihine baktığımız­
da demokratik eğilimlerin çok es­
ki, demokratik uygulamaların çok
yeni olduğunu görürüz. Demokrasi
yunancada demos yani “halk” ve
kratein yani “yönetmek” sözcük­
leriyle oluşturulmuş halkın yöne­
timi anlamında bir sözcüktür. De­
mokrasi elbette ilkin Yunanistan’da
ortaya çıkmış bir anlayış değildir.
Toplumbilimcilerin “ilkel demokra­
si” diye adlandırdığı ve eski uygar­
lıklarda görülen demokrasi uygu­
lamaları bir yetki paylaşımından
başka bir anlam taşımıyordu. Ger­
çekte yunan demokrasisi de batılı
yazarlarca çok abartılmıştır. Yuna­
nistan’da demokratik girişimler her
zaman tiranlık tehditleriyle ya da
benzeri tehditlerle sallantıda kalıyor­
du. Eski uygarlıklardaki demokra­
si uygulamaları boy ya da klan alış­
kanlıklarından kalmadır. Yerleşik
yaşam düzeninin gelişmesiyle ya da
tarım iktisadının kökleşmesiyle es­
ki boy ya da klan başkanının yerini
aile başkanı aldı. Aile başkanlan, ör­
neğin Yunanistan’da genos, Roma-
’da gentes başkanlan aralarından bi­
rini kral seçerler ve devletin yöne­
timine katılırlardı. Daha sonra geli­
şen kent demokrasileri de gerçek
demokrasi değildir, bu demokrasi­
ler üst sınıf demokrasileridir. Kent
dem okrasilerinde üst sın ıf orta
sınıfın ve alt sınıfın üzerinde baskı 123
DEMOKRASİ
kurar; tarım ve zanaat insanlarıyla
köleler tam anlamında yönetilen du­
rumundadırlar. Bu baskıcı demok­
rasiler sık sık tiranlıklarla yani zor­
ba yönetimlerle giderilirler. Bu yüz­
den Thukydides, Perikles’i ima
ederek, “Demokrasi adı altında bi­
rinci yurttaş devleti yönetiyordu”
diye yazmıştır. A tina’da ostrakis-
mos yani "çanak çömlek mahke­
m e s i” (yun. o strakon, "çanak
çömlek parçası ” demektir) Kleist-
henes zamanında (M.Ö. VI. yy) ti­
ran tehlikesine karşı kurulmuştur.
Bu mahkemede kuşkulu görülen
kişi on yıl süreyle Atina dışına çı­
karılırdı. Ayrıca bu demokrasiler
önderlerin gücüyle ayakta durabi­
len demokrasilerdir. Atina’da Kle-
isthenes, Demosthenes, Peistratos,
Perikles gibi önderler demokrasi­
nin hem koruyucusu hem gölgele­
yeni olmuşlardır. Özellikle M.Ö. II.
yüzyıldan sonra iyiden iyiye yunan
kültürünün etkisi altına girmiş olan
Roma’da Senato etkisiz bir kurum­
dur. Cumhuriyet döneminden im­
paratorluk dönemine geçişle birlikte
yani M.Ö. I. yüzyıldan sonra Se­
nato gücünü tümüyle yitirdi. Öte
yandan Ortaçağ’ın özellikle ikinci
yarısından yani XI. yüzyıldan son­
ra ortaya çıkan komünler birer soy­
lu yönetimi birimleridirler. Avrupa
kentlerine özgü bu düzenlerdeki ya­
şam biçimi de demkorasi kavramına
oldukça uzak düşer. Eski yunan
kentlerinde olduğu gibi bu kentler­
de de zorba yönetimlerin eline düş­
me tehlikesi vardı. Ortaçağ’ın son­
larında mutlakyönetimlerin güçlen­
meye başlaması ortaçağ feodal top­
lum düzeninin yıkılıp yerine serma­
yeci düzenin kurulmasında etkili ol­
du. Demokrasi fikrini kökten dış­
layan mutlakyönetimler zamanla
kendi içlerinde demokratik gelişim­
lere olanak sağlayarak kendi son­
larını hazırlamaya başladılar. Ger­
çek demokrasi eğilimleri sermaye­
ciliğin gelişmesiyle ve sanayi dev-
rim inin gerçekleşm esiyle ortaya
çıktı. Yaşamın karmaşıklaşması tek­
çi düzenleri zorda bırakırken de­
mokratik yaşam düzenini gerekli
kıldı. Yeni demokratik yaşam, yük­
selen sınıfın, burjuva sınıfının mut-
lakyöneticiye direnmesiyle gerçek­
leşti. Çağdaş anlamda ilk parlamen­
to XIV. yüzyılda Ingiltere’de oluş­
maya başlamıştır, bu da bize de­
mokrasinin ne kadar genç olduğu­
nu duyurur. İngiltere’de parlamen­
tonun mutlakyönetime karşı ağır­
lık koyması XVII. yüzyıl ortaların­
da olmuştur. Charles I’in tahttan
indirilmesi ve idam edilmesiyle Bi­
rinci İngiliz Devrimi, James Il’nin
ülkeden uzaklaştırılması ve yerine
Orange’h William’in geçirilmesiyle
İkinci İngiliz Devrimi gerçekleşti.
Fransa’da demokrasi daha geç bir
zam anda, 1789’dan çok sonra,
1848 D evrimi'm izleyen süreçler­
de gelişti. Napoléon III’ün 1851 ’de
kurulan İkinci imparatorluk adlı
diktatoryası ancak 4 eylül 1870’de
yıkılabilmiştir. Kısacası demokrasi
yeni yaşam koşullarının ürünüdür
ve bir yönetim biçimi olmaktan çok
bir yaşam biçimidir, yönetimin bi­
çimlerini belirleyen bir bakış, bir

kavrayış biçimidir. Bu yeni yaşam
koşullarında demokrasiyi gerekli
kılan, bireyin toplumdaki etkin gü­
cüdür. Bireyin topluma özgür bağ­
lanma biçimidir. Eski uygarlıkların,
Eskiçağ’ın ve Ortaçağ’m insanı top­
luma körü körüne bağlıydı ya da
bağımlıydı. Toplumla ilişkilerini tar­
tışmak, topluma kendi eğilimleri ve
dilekleri çerçevesinde istediği gibi
yerleşmek durumunda değildi.Yeni
uygarlığın insanı topluma bilinçle,
kendi eğilim leri kendi dilekleri
çerçevesinde bağlanmıştır. Gerçek
dem okrasi istem i bu gelişim ini
XVIII. ve XIX. yüzyıllarda kazan­
mıştır. XVII. yüzyıl demokratlaş­
ma bilincinin geliştiği ama yetkin­
leşmediği bir yüzyıldır, daha doğ­
rusu demokratlaşma bilincinin he­
nüz yaşama geçmediği bir yüzyıl­
dır. A v ru pa’da XIV. yüzyıldan
XVII. yüzyıla kadar mutlakyöne-
timler her türlü demokrasi fikrini
yokedecek biçimde büyük bir ge­
lişme gösterdi. Krallar toplumsal-
siyasal yaşama tartışmasız bir bi­
çimde egemen oldular. Örneğin
Fransa kralı Louis XIV’e göre yal­
nız Tanrı’nın yargılayabileceği kral­
ların kötü yönetimini halkın denet­
lemesi çok zordur, bu yönetimlere
katlanmak bu yönetimleri denetle­
mekten daha kolaydır. Louis XIV
demokratik düzenle ilgili olarak çok
olumsuz görüşlere sahipti. Şöyle
diyordu: “Ustaca kılık değiştirmiş
bir yalanı birçok apaçık doğrunun
arasına gizlendiğinde bulup çıkar­
mak halk iktidarlarının işi değildir”.
Ne var ki XVII. yüzyılla birlikte
DEMOKRASİ
özellikle İngiltere ve Fransa’da de­
mokratik eğilimler hızla yayıldı.
A ncak bu dönem de dem okrasi
inancının toplumlarda tam olarak
yerleştiğini sanm ak yanlış olur.
Filozoflar ondan yana olsalar bile
onun uygulanabilir olduğuna pek
inanmıyorlardı. XVII. yüzyılda de­
mokrasiye karşı mutlakyönetimi
savunan İngiliz filozofu Hobbes,
iki defa, 1640’dave 165l ’de Fran­
sa’ya kaçmak zorunda kalmıştır.
Hobbes, Tevrat’daki bir devden
esinlenerek Leviathan adını verdi­
ği yapıtını 1651’ de yayımlayınca
Avam Kamarası filozofun kitap ya­
yımlamaması için yasa çıkarmıştır.
Hobbes mutlakyöneticiye koşulsuz
bağlılığı öngörüyor, mutlakyöneti-
cinin bir Leviathan olmasını istiyor­
du. Aynı yüzyılda John Locke ilk
olarak toplumsal sözleşme fikrini
geliştirmiş, buna bağlı olarak zor­
baya direnme fikrini ortaya koy­
muştur. Locke yasama, yürütme
ve yargılama erklerinin kesinlikle
birbirinden ayrılması gerektiğini, bu
erklerin mutlakyöneticilerce bildi­
rildiği gibi Tanrı’dan değil düpedüz
halktan geldiğini, dolayısıyla tek ki­
şiye verilemeyeceğini yazıyordu.
Locke’a göre devlet bu erkleri ye­
rinde kullanmadığı zaman ve buna
göre insan hakları zedelendiği za­
man insan başkaldırma hakkına sa­
hip olacaktır. Demek ki devlet yet­
kesi hiçbir zaman mutlak değildir,
bu yetke yurttaşlık haklarıyla sınır­
lanmıştır, yönetici devleti halkın
temsilcileriyle tam bir anlaşma için­
de yönetmelidir. Locke’un bu be­
DEMOKRASİ
lirlemesi bugünkü İngiltere’de gör­
düğümüz meşruti krallık düzeninin
belirgin bir imgesini ortaya koyar.
Böylece siyasal özgürlük fikri ilk
gerçek kuramsal anlatımına Loc-
ke’da kavuşmuş olur. Fransız Dev­
rimi ’ni yaratan fransız aydınları
John Locke’dan büyük ölçüde et­
kilendiler. “Demokrasi aşkı eşitlik
aşkıdır” diyen Montesquieu özgür­
lükçü parlamento düzenini savunur­
ken yasama, yürütme ve yargıla­
m a erklerinin birbirinden ayrılması
gerektiğini savundu ama bu erkle­
rin birbirini denetlemesini de bir ge­
reklilik olarak koydu. Montaigne ve
Descartes’la başlayan usçu gele­
neğin etkilerini de gözardı etmeden
fransız devrim bilincinin kökenin­
de özgürlükçü İngiliz düşüncesinin
bulunduğunu söylemek hiç de
yanlış olmayacaktır. Jean-Jacques
Rousseau’nun 1762’de yayımla­
nan Toplumsal sözleşmedi 1789’da
yayımlanan Fransız insan ve yurt­
taş hakları bild irisi'n in ruhunu
oluşturacaktır. R ousseau ulusal
egemenlik fikrinin ilk gerçek temel-
lendiricisidir. Ona göre toplumsal
sözleşm eyle kurulacak düzende
kralın değil halkın egemenliği ge­
çerli olacak, tüm yurttaşlar eşit olur­
ken herkesin seçtiği yönetim mut­
lak yetkiye sahip olacaktır. Demok­
rasi fikrinin alabildiğine güçlendiği
bu dönemde gene de cumhuriyet
fikrine birdenbire geçilmediğini ve
demokrasi inancıyla mutlakyöne-
tim düzenine bağlılığın bir arada yü­
rüdüğünü görüyoruz. H atta bu
dönemde Rousseau gibi demokra­
si savunucuları demokrasinin uy­
gulanabilir olup olmadığı konusun­
da kuşkuludurlar. Rousseau şöyle
der: “Terimi gerçekçi anlamında ele
aldığımızda, gerçek anlamda de­
mokrasi hiç olmamıştır ve hiç ol­
mayacaktır. Bir büyük topluluğun
yönetmesi ve bir küçük topluluğun
yönetilmesi doğanın düzenine ay­
kırıdır.” Rousseau’ya göre demok­
rasi biraz tanrısal bir kavramdır:
“Bir tanrılar toplumu olsaydı, bu
toplum kendini demokrasiyle yö­
netebilecekti. Öylesine yetkin bir
yönetim insanlara uygun düşmez.”
Bu sakınık tutum, mutlakyönetim-
le demokratik düzenler arasında se­
çim yapamama sıkıntısı o dönemin
birçok düşünüründe vardır. Örne­
ğin Montesquieu üç yönetim biçi­
mi belirler: despotluk, mutlakyöne-
tim ve demokrasi. Despotluk kor­
kuya, m utlakyönetim onura, de­
mokrasi erdeme dayanır. Montes­
quieu demokrasinin en iyi yönetim
biçimi olduğunu benimsemekle bir­
likte onu her ülkeye ya da her ulu­
sa uyarlı bulmaz. Ona göre demok­
rasi küçük ülkelere uygundur. Des­
potluğu Doğu’nun büyük ülkeleri­
ne uygun bulan filozof kendi ülke­
sine her şeye karşın mutlakyöneti-
mi uygun görür. Ne olursa olsun
demokrasi çağdaş dünyanın zorun­
lu yaşam biçimidir ve karmaşık bir
toplumda bir arada yaşama istemi­
ni yansıtmaktadır. Demokrasi bi­
linci buna göre toplumda mutlulu­
ğu ve mutsuzluğu paylaşma bilin­
cidir, başkasının varlığını onayla­
dığımız yerde vardır, başkasını et-

lösiz kılmaya çalıştığımız noktada
biter. Demokrasilerde kişilerin ya­
şam hakları yasalarla ya da toplum­
sal sözleşmelerle belirlenir ve ko­
runur, bu çerçevede başkasının ya­
şamına, başkasının düşüncesine ve
eylemine doğrudan doğruya mü­
dahale suç oluşturur. Yeni demok­
ratik yaşam düzeninde toplum bi­
reyin haklarını ve ödevlerini kesin
olarak belirler. İnsanların toplum­
da eşit haklara sahip olduğunu,
kimsenin kimseye doğrudan doğ-
nıya bağımlı olamayacağını, zulme
direnme hakkının doğal bir hak ol­
duğunu, herkesin istediği inanç bi­
çimini benimseyebileceğim, düşün­
ce özgürlüğü kadar eylem özgür­
lüğünün de bir hak olduğunu be­
nimsemeyen insanlar elbette de­
mokrat olamazlar. Yeni toplumsal
düzende birey yalnızca topluma
karşı sorumludur ve toplumsal ilişki
eski yaşam düzeninde olduğunun
tersine birey-kurum ilişkisidir. Bi­
reyden bireye zorunlu ilişki artık ke­
sin olarak ortadan kalkmıştır ve
böyle bir ilişki doğrudan doğruya
insan onurunu zedeleyecektir. De­
mek ki artık kimse toplum adına
özel olarak söz sahibi değildir, ar­
tık toplum kendine sahiptir ya da
kendi kendisinin sahibidir, buna gö­
re tekçi yönetim düşleri yasal ol­
mayan eğilimleri duyurmaktadır.
Yeni demokratik yaşam düzeninde
kişilerin ya da toplulukların toplum­
sal düzene doğrudan doğruya mü­
dahaleleri suçtur. Demokrasi bilin­
ci taşıyanlar, yaşamın kendi kendi­
ni yenileyecek ve düzenleyecek
DEMOKRASİ
güçte olduğunu bilirler. Toplumda
bir kurtarıcı, bir Mesih bekleyen­
ler, toplumda vasi arayanlar ya da
kendilerini vasi gibi görenler, bü­
yük önder ya da tek adam düşleri
geliştirenler çağdaş yaşam düzeni­
ni yanlış anlayan, yanlış anlamak
isteyen kimselerdir. Demokrasi bir
düzen konusu olmaktan önce bir
bilinç sorunudur ve yetkin biçimde
kurumlaşmış, geniş çerçevede kar­
maşıklaşmış bir toplumsal düzenin
varlığını gerektirir. Parlamentolar,
siyasi partiler, çok bakanlı hükü­
metler, karmaşık adalet mekaniz­
maları demokratik yaşamın zorun­
lu kurumlan da olsalar demokratik
yaşamın gerçek tanığı olamazlar.
Oy sandıkları, kalkan ya da inen
parmaklar, hatta kağıt üzerinde gü­
vence altına alınmış haklar da de­
mokrasinin tanığı olamazlar. De­
mokrasi karmaşık toplum sal ya­
şam gereği insanların kafasında v i
gönlünde oluşmuş ve kökleşmiş in­
san saygısını gerektirir. Demokra­
si başkalanyla birlikte olma ve baş-
kalanyla paylaşma duyarlılığını ge­
rektirir. Demokrasi ailede başlar,
öbür toplumsal kurumlarda sürer,
yasama, yürütme ve yargılama erk­
lerinin tam olarak birbirinden ay-
nldığı devlet kurumlannda en yük­
sek anlatımını bulur. Demokrasiler­
de ayrıcalık yoktur ya da ayrıcalık
herkes için vardır. Demokratik ya­
şam düzeni hakların hiçbir gerek­
çeyle kısıtlanmadığı, hakların top­
lumsal istemle paylaşıldığı en yet­
kin yaşam düzenidir. Demokratik
yaşam düzeni bir toplumsal söz-
 DEMON
leşme düzenidir. Demokratik ya­
şam düzeni, bir bütünü oluşturan
bütünlüklerin birbirini denetlediği bir
sivil toplum düzenidir. Sivil toplum­
da denetim en başta eleştiriyle sağ­
lanır. Demokrasinin başlıca güven­
cesi eleştiridir. Her eleştiri aynı za­
m anda bir toplum sal gücün, bir
toplumsal ağırlığın anlatımıdır. De­
mokrasilerde eleştirmeyi, eleştiril­
meyi, kendimizi eleştirmeyi bilme­
miz gerekir. Eleştiri, ileri toplum dü­
zeninde aydınlanmış bilinçlerin işi­
dir. Birey olabilm ek, güçlü bir
biçimde topluma katılabilmenin baş
koşuludur ve yetkin bir bilinçlen-
m işliği gerektirir. G erçek birey
kendi kafasıyla düşünebilen, kalıp
düşünceler taşım ayan bireydir.
Böyle bir birey için en temel top­
lumsal sorun, Immanuel K ant’ın
deyişiyle, “hukukun evrensel biçim­
de egemen olduğu sivil bir toplum
yaratm ak” sorunudur. (Bk. AY-
DINLANM ACILIK, ELEŞTİRİ,
HOŞGÖRÜ)
DEM ON . Bk. DAİMONİON.
DENEY (fr. expérimentation', aim.
Experimentation', ing. experimen­
tation). Somuta yönelik düzenli
araştırma. Belli bir düzen içinde ya­
pılan deneyim. Deneyimin yöntemli
kullanılışı. Bilimsel anlamda deney
herhangi bir doğal olayı yapay ola­
rak elde etmeye dayanır; doğal ola­
yın olduğu gibi gözlem lenm esi
gözlemi, yapay olarak elde edilip
gözlemlenmesi deneyi oluşturur. Bi­
128
limin bugünkü ölçülerde deneye da­
yanmadığı zamanlarda gözlemle
deney birbirine karıştırılırdı. Örne­
ğin Bacon şu belirlemelerde bulu­
nur: “Gözlem ve deney gereci top­
lamak, tümevarım ve tümdengelim
bu gereci işlemek içindir.” Zim-
mermann, bu iki şeyi birbirinden
ayırır: “Bir deney bir gözlemden şu
anlamda ayrılır; gözlemin bize sağ­
ladığı bilgi kendi kendisini sunar gi­
bidir, oysa bir deneyin bize sağla­
dığı bilgi bir şeyin olup olmadığını
bilme tasarısı içinde yapılan bir gi­
rişimin ürünüdür.” Gözlemciyi edil­
gin, deneyciyi etkin kılan bu dü­
şü n cey e C u v ie r de k a tılır:
“Gözlemci doğayı dinler, deneyci
doğayı sorguya çeker ve açıklama­
ya zorlar.” Bu tanım ları da göz
önünde tutarak deneyciyle gözlem­
ciyi ayrı ayn ele alan Claude Bemard
yeni tanımlara ulaşır: “Gözlemci
adı, basit ya da karmaşık araştır­
ma usullerini değiştiremediği ve do­
layısıyla doğanın sunduğu gibi der­
lediği olguların incelenmesine uy­
gulayan kişiye verilir. Deneyci adı,
basit ya da karm aşık araştırm a
usullerini, doğal olguları herhangi
bir amaçta çeşitlendirmek ve de­
ğiştirmek için ve doğanın olguları
sunmadığı durumlarda ya da ko­
şullarda bu olguları görünür kılmak
için kullanan kişiye verilir. Bu an­
lamda gözlem doğal bir olgunun
araştırılmasıdır; deney araştırmacı
tarafından değiştirilmiş bir olgunun
araştırılmasıdır.” (Bk. DENEYİM,
GÖZLEM, YÖNTEM)

D E N E Y C İL İK (fr. empirisme\
alm. Empirismus; ing. empirism).
Öncesel fikirlerin ya da doğuştan
fikirlerin varlığını yadsıyarak bilgi­
nin yalnızca deney yoluyla sağlan­
dığını ileri süren felsefe öğretilerinin
genel adı. Deneycilik, insanda de­
neyden önce gelen ya da doğuştan
getirilmiş olan ilkelerin varlığını be­
nimseyen usçuluğun karşıtıdır. De­
neycilik dış dünyayı tüm bilgileri­
mizin kaynağı olarak gösterdiği için
yani bilgi edinmede nesneye ağır­
lık verdiği için gerçekçi bakış açısı­
na dayanır. Deneyciliği gerçekçi
düşünce ve ülkücü düşünce ayrı­
mı ya da karşıtlığı içinde kavramak
doğru olur. Gerçekçi düşünce ve
ülkücü düşünce felsefe tarihi bo­
yunca zaman zaman birbirine yak­
laşmış olsa da genellikle iki kutup
oluşturmuştur. Deneycilik gerçek­
çi düşüncenin bilgi edinmede ge­
nel eğilimi olarak belirirken usçu­
luk ülkücülüğün temel bilgi anlayı­
şım kurar. Bu anlamda deneyciliğin
usçularca katı biçimde eleştirildiği
çok olur. Bu eleştirilerden belki de
en önemlisini “Deneycilik bilginin
yoksanmasından başka bir şey
değildir” diyerek Kant’çı filozof
Hamelin yapar. Felsefe tarihinin ilk
deneycileri belki de evrenle ilgili
açıklamalarını duyu verilerine da­
yandırmış olan İonia filozoflarıdır.
Ük köklü deneyci bakış Aristote-
les’de belirir. Öğretmeni Platon’un
görüşlerine tam karşıt görüşler or­
taya koymuş olan Aristoteles için
dış dünya bilimsel bilginin başlıca
kaynağıdır ya da tek kaynağıdır. Bil­
DENEYCİLİK
gi sorunlarından çok ahlak sorun-
lanyla uğraşmış olanEpikuros’çu-
lar da bilginin kaynağı olarak de­
ney dünyasını gösteriyorlardı. D o­
ğuştan fikirlerin savunucusu Des­
cartes edinilmiş fikirler anlayışını
getirmekle usçuluğu belli bir deney­
ci eğilimle dengelem iştir. Yeni­
çağ’da daha çok usçu anlayış için­
de gelişmiş olan fransız felsefesi­
ne karşılık İngiliz felsefesi her za­
man deneyci bir yönde ilerlemiştir.
Deneyci anlayışın kurucusu ve
başlıca kişisi Bacon’dur. Onun ar­
dılı John Locke fikirlerimizin kay­
nağı olarak hem iç, hem dış de­
neyi belirler. Francis Bacon’ın gö­
rüşlerine büyük ölçüde bağlı olan
Locke, doğuştan fikirlerin varlığı­
nı yadsırken şu savı ortaya koy­
muştur: doğuştan fikirler olsaydı,
bu n lar ço cuklarda, cahillerde,
ilkellerde de ortaya çıkacaktı. Loc-
ke’a göre zihin başlangıçta bir ta­
bula rasafdır ya da üstünde hiçbir
yazı bulunmayan bir düzlemdir, bu
düzlem yaşam deneyleri içinde dol­
maya başlayacaktır. Gerçekçi ba­
kışın en eski formülü olan Nihil est
in intellectu quad non prius fuerit
in sensu, yani “Zihinde hiçbir şey
yoktur ki daha önce duyularda bu­
lunmuş olm asın” form ülü Loc-
ke’çu anlayışa tıpatıp uyar. Böyle-
ce Locke’da duyu deneyi düşünce
deneyini kesinlikle öncelemektedir.
Locke’un baş eleştiricisi Leibniz,
Descartes’dan daha ılımlı bir tu­
tum alarak, deneyciliğin doğuştan
ilkeleri açık ve anlaşılır kılacağını
savunm uştur. L o ck e’dan sonra 129
 DENEYİM
Hume da deneyci bir anlayış içinde
felsefesini geliştirirken fikirleri du­
yu izlenimlerinin kopyaları olarak
belirlemiş, onları çağrışımlarla bir­
birine bağlayarak deneyciliği çağ­
rışım cılığ a götürm üştür. John-
Stuart Mili ve Herbert Spencer de
deneyciliği çağrışımcı anlayış için­
de geliştirmişlerdir. Bazı felsefeci­
ler deneyciliği bir öğretiden çok bir
yöntem sayma eğilimindedirler. İs­
ter öğreti, ister yöntem diye değer­
lendirilsin, deneycilik düşüncede
somuta, olumluya, bilimsele yöne­
lişin anlatımıdır. Çağdaş felsefede
bu iki karşıt eğilimin, deneycilikle
usçuluğun bir bütün oluştururca-
sına birbirine yaklaştınldığını görü­
yoruz. Bu yaklaştırma eğilimi Ba-
con’a kadar dayanan bir eğilimdir.
(Bk. DENEY, DİYALEKTİK, FEL­
SEFE)
D EN E Y İM (lat. experientia; fr.
expérience; aim. Experiment', ing.
experiment). Kurgusal ya da önsel
bilgiye karşıt olarak, olgular araş­
tırmasıyla elde edilmiş bilgi ya da
bu bilginin elde edilmesi. Deneyci­
lere göre deneyim dolaysız bir ol­
gudur, algıyla kendiliğinden sağla­
nır. Usçular için deneyim algının
kendiliğinden ulaşamayacağı nes­
nelliğe ulaşmamızı sağlayan zihin
işlevidir. Deneyim zihnin etkin ya
da edilgin bir işlevi olmakla tam an­
lamında düzenlenmiş bir etkinlik
olan deneyden ayrılır ya da onun
temelini oluşturur. (Bk. DENEY)
130
DENGELEM E (lat. compensatio;
fr. compensation', aim. Ausgleich',
ing. compensation). Bir eksikliği gi­
derme. Bir şeyler katarak ya da bir
şeyler çıkararak bir denge durumu
yaratma. Dengeleme, Adler ruhbi­
liminin temel kavramlarındandır.
Buna göre dengeleme, aşağılıkduy-
gusu gibi sıkıntı veren duyguları gi­
dermeye yönelik ruhsal bir süreç­
tir. Dengeleme çok zaman bilinçdı-
şı koşullarda gerçekleşir. Dengele­
mede gerçek ya da sanısal bir ek­
siklik ikincil bir davranışla gideri­
lir, bu giderilme bazen gerçeğe çok
uygun bir biçimde gerçekleştirilir.
Adler’e göre Napoléon Bonaparte
boyunun kısalığını unutm ak ve
unutturmak için zaferden zafere
koşm ak istemiştir. Kekem e D e­
mosthenes kekemeliğini yenerek iyi
bir konuşmacı olmayı başarmıştır.
Toplumsal başarısızlıklarını örtmek
için kendilerini olağanüstü kişiler
olarak göstermeye çalışanlar da bi­
rer dengelemecidirler. (Bk. AŞA-
ĞILIKDUYGUSU)
D EN K SER LİK (lat. aequitas', fr.
équité', aim. Billigkeif, ing. equ­
ity). Eksiksiz adalet. Davranışını
adalet duygusuna dayandırm aya
özen gösterenin durumu. Yasal ada­
leti yani hukukun sağlayacağı
adaleti aşan ve onu bazı özel du­
rumlarda düzelten doğal adalet duy­
gusu. Davranışlarını bu duyguya
göre düzenleme eğilimi. Denkser-
likte kişi davranışlarını bütünsel
adalet fikri üzerine, gerçek anlam­
da adalet duygusu üzerine kurar.

Denkser olan, adalet ülküsüne tı­
patıp uyandır. Aristoteles “Denk-
serliğin özü, yasa genel özyapısı ge­
reği yetersiz göründüğü zaman ya­
sayı düzeltmeye dayanır” der. İn­
cird e şu sözleri okuruz: “Görünüş­
ler üzerinde yargılamayı bırakın,
d en k serlik le y a rg ıla y ın .” (Bk.
ADALET)
DESPOT. Bk. ZORBA.
DETERM İNİZM . Bk. BELİRLE­
NİMCİLİK.
DEVİNİM (yün.kinesis; lat. mo-
vimentum; fr. m ouvem enf, alm.
Bewegung', ing. movement). Uzay­
da yer değiştirme. Bir cismin bir
yerden bir yere geçmesi. Devinim
olgusu öncelikle İonia’lı filozof He-
raklietos’un ilgisini çekmişti: evren­
deki sürekli değişim dönüşümün
varlığını ortaya koyarken devinimi
de açıklıyordu. Onun “Aynı ırma­
ğa iki kere girilemez” sözü bu de­
vingen akışı ortaya koyar. Buna
karşılık Elea’lı Parmanides evren­
de her türlü değişimi, bu arada de­
vinimi de bir yanılsama saydı. Aris­
toteles’de devinim İlk Devindiri-
ci’nin itkinliğiyle belirgindi. Skolas­
tikler devinimi gücüllük durumun­
dan edim durumuna geçiş olarak
gördüler: devinen her varlık bir
başka varlık yüzünden devinmek­
tedir, her devinim bir devinmeyen
ilk devindiriciyi gerektirir. Maddey­
le uzamı özdeşleştiren Descartes
için devinim etkin nedenin itici gü­
cüne bağlı olarak gerçekleşir, tü­
DEVLET
müyle mekanik bir olgudur: bir şe­
yin devinebilmesi için bir başka şe­
yin onu itmesi gerekir. Gene de
Descartes devinimi bir kendinde
şey gibi düşünür ve şöyle der: ”Bir
cisim öbürünü ittiği zaman kendin­
den aynı ölçüde devinim yitirmiyor­
sa ona hiçbir devinim veremez ve
kendi devinimini çoğaltmıyorsa on­
dan hiçbir devinim alamaz.”
DEVLET (fr. Etat; alm. Staaf, ing.
state). Bir toplumun yaşam biçimini
belirleyen ve düzenleyen yetke ve
bu yetkeyle ilgili organların ya da
düzeneklerin tümü. Bir ulusta ya
da bir toplumda askeri, siyasi, adli
ve yönetimsel kurumların oluştur­
duğu düzenek. Ortak yönetim dü­
zeni ve ortak yasaları olan bir ulus
ya da uluslar topluluğu. Devletin
varolabilmesi için bir ulusun ya da
uluslar topluluğunun yerleşmiş bu­
lunduğu bir toprak parçası, bir de
bu ulusu ya da ulusları yönetecek
bir yetkenin bulunması gerekir. Her
devlette bir yönetilenler topluluğu
bir de onun içinden çıkan bir yöne­
tenler topluluğu vardır. Yönetenler
topluluğu yetkeyi oluşturur. Bu ay-
rımlaşmışlıkta yetkeyle yönetilen­
ler karşı karşıya gelirler. Yöneten­
ler yönetilenler karşısında her za­
man belli bir ağırlığa sahiptirler, bu
yüzden devlet denilince çok zaman
yetke ve bu yetkeyi oluşturan dü­
zenek anlaşılır. Yöneten ve yöneti­
len karşıtlığında elbette sınıfsal ay­
rışmalara dayalı toplumsal çatışkı­
ların payı büyüktür. İnsanlık tarihi
boyunca gelişen uygarlık etkinlik­ 131
DEVLET
leri içinde devletin anlamı büyük de­
ğişik] iklere uğramıştır. Eski devlet
tipi güçler ya da erkler bütünlüğü
üzerine kuruluyordu. Bu devlette
yasama, yürütme ve yargılama tam
anlamında bir bütün oluşturuyor­
du. M odem devlette bu üç erk bir­
birinden kesin olarak ayrıldı ve bu
ayrılma çağdaş demokratik devle­
tin varoluş güvencesi olarak belir­
lendi. Hegel’e göre devlet uygar
toplumun güvencesidir, ahlaki yet­
kinliğin de kaynağıdır. Temel nite­
likleri özgürlük ve öznellik olan çağ­
daş insan bu niteliklerini devlette
geliştirecektir. H egel’ci anamda
devlet insan haklarını kesin bir bi­
çimde sağlayabilecek tek güçtür.
“Hukuk, ahlak düzeni ve devlet tek
olumlu gerçekliği, özgürlüğün tek
dayanağını sağlarlar” der Hegel. Fi­
lozofa göre “Devlet özgürlüğün
nesnel bir varoluş kazandığı ve nes­
nelliğe karıştığı tek özgül tarihsel
biçimdir”. Devlette bireyler hakla­
rıyla olduğu kadar ödevleriyle var­
dırlar. Hegel’de her zaman haklar­
la ödevler bağlaşıktır, ödevler hak­
lardan haklar ödevlerden ötürü var­
dır. Böylece insancılık devletin te­
mel amacı olur. İnsancılık her dev­
letin ulaşabileceği bir yüksek insan­
lık durumudur. Bu yüzden gerçek
anlamda insan olmak gerçek an­
lamda yurttaş olmakla eşanlamlı­
dır. Nietzsche Hegel gibi düşünmez
ve şöyle der: “Devlet tüm soğuk
ucubelerin en soğuğudur; soğuk
soğuk yalan söyler, ağzından dö­
külen yalan şudur: ‘Ben, devlet,
halkın kendisiyim’” Marx bize dev­
letin sınıfsal çatışmaların zorunlu
bir sonucu olduğunu bildirdi; sınıf­
sal uzlaşma olabilseydi devlet or­
taya çıkmazdı ve sürmezdi. Marx
“yetkin devlet” ve “yetkin olmayan
devlet” ayırımını koyar. Ona göre
hıristiyan devleti yetkin değildir, bu­
na karşılık demokratik devlet yet­
kindir. Şöyle der Marx: “Sözümo-
na hıristiyan devletinin devlet ola­
rak tümlenmesi için hıristiyan dini­
ne gereksinimi vardır. Buna karşı
gerçek devletin, demokratik dev­
letin siyasal yetkinlik için dine ge­
reksinimi olmayacaktır. Demokra­
tik devlet dinden geçebilir, çünkü
onda dinin temeli dindışı bir biçim­
de kurulmuştur.” Marx din fikrin­
den arınmış bir m odem devlet an­
layışı geliştirir: “İnsan gerçek an­
lamda kendini bir boyunduruktan
kurtarmadan devlet kendini bir bo­
yunduruktan kurtarabilir, insan öz­
gür insan olmadan devlet özgür in­
san olabilir... Buna göre yurttaşla­
rın büyük bir çoğunluğu özel ya­
şamlarında dine bağlı kalırken
devlet kendini dinden kurtarabilir.”
Engels devletin topluma dıştan be­
nim setilm iş bir şey olm adığını,
onun toplumun belli bir evresinde
ortaya çıkmış bir ürün olduğunu
söyler. Lenin şöyle der: “M arx’a
göre devlet bir sınıf egemenliği or­
ganıdır, sınıfların çatışmasını azal­
tarak bu baskıyı yasallaştıran ve
güçlendiren bir düzenin yaratılma­
sıdır.” M arx’çı öğretiye göre dev­
let proletarya diktatörlüğü dönemini
izleyecek olan komünizm aşama­
sında gereksiz duruma gelecek ve

ortadan kalkacaktır. E. Durkheim’a
göre devlet toplumun yoğunluğu­
nu ve düzenlenişini belirler. Max
Weber’e göre devlet bir güç orga­
nından başk a b ir şey değildir.
Pekçok düşünür devleti iktisadi ve
toplumsal güçler arasında bir den­
ge organı, bir hakem olarak belir­
ler. (Bk. TOPLUM, YÖNETÎMBİ-
ÇİMİ)
D E V L E T Ç İL İK (fr. étatism e;
aim. Etatismus; ing. state control).
Toplumsal ve iktisadi yaşamda dev­
let katılımının geniş çerçeveli olma­
sını öngören siyasal öğreti. Top­
lumsal ve iktisadi işlevleri devlet gü­
dümünde tutma eğilimi. Devletçi­
lik toplum yaşamında devlete ge­
niş çaplı bir düzenleyicilik hakkı ta­
nır, hatta devletin iktisadi yaşama,
özellikle doğrudan doğruya katılı­
mını öngörür, devleti başlıca üreti­
ci güç olarakbelirler, böyle olmak­
la planlı iktisada dayalı merkeziyetçi
bir düzeni öngörür, buna göre dev­
let halkın gereksinimlerini en iyi
biçimde karşılayabilmek için sana­
yi ve ticaret alanlarında doğrudan
doğruya etkin ve belirleyici olacak­
tır, kazanç sağlamak diye bir ama­
cı olmayan devlet böylece toplu­
ma ucuz ve sağlıklı hizmet götür­
müş olacaktır. (Bk. DEVLET, GÜ­
DÜMCÜLÜK)
D EV R İM (lat. revolutio fr. révo­
lution; aim. Revolution; ing. revo­
lution). Toplumsal düzende kısa
zamanda gerçekleştirilen köklü de­
ğişiklikler. Bir devletin yapısında
DEVRİM
gerçekleştirilen hızlı ve temelli dö­
nüşümler. Littre ‘Devrim çöken es­
ki bir düzenle kurulan yeni bir dü­
zen arasındaki geçiştir” der. Dev­
rim eskimiş ve geçerliliğini büyük
ölçüde yitirmiş bir toplumsal düze­
nin yerine bir başka toplumsal dü­
zenin geçişidir. Buna göre devrim
bir toplumda, o toplumun tümünü
ilgilendiren, bazen birçok bakımdan
başka toplumları da ilgilendiren si­
yasal, toplumsal, iktisadi köklü de­
ğişiklikleri içerir. Toplumun tümün­
de değil de bazı kesimlerinde olu­
şan hızlı niteliksel dönüşümler de
devrim diye adlandırılabilir (düşünce
devrimi, edebiyat devrimi). Sınıflı
toplumlardaki giderilmez çelişkiler
artan dönüştürücü güçleriyle dev-
rimlerin başlıca kaynağı olurlar. Yeni
üretici güçler eski üretim güçleriy­
le kesin çatışmaya girdiğinde dev­
rim sözkonusu olur ya da daha doğ­
rusu devrimin yolu açılır. Bu geli­
şim üretim araçlarını elinde tutan
ve üretim ilişkilerini düzenleyen
egemen sınıfa yöneltilmiş bir silah
niteliği kazanır. Böylece devletin ele
geçirilmesi ve üretim araçlarının de­
ğişik koşullarda kullanılması ya da
üretim ilişkilerinin yeniden düzen­
lenmesine doğru gidilir. Hızlı geçi­
şin getireceği göreli kargaşa devri­
mi zaman zaman bir şiddet devini­
mi olarak duyurur ve onu başkal­
dırmayla ya da ayaklanmayla bir
tutmamıza yol açacak görünümler
ortaya koyar. Lukacs gibi bazı ya­
zarlar şiddeti hızlı dönüşüm için ka­
çınılmazlık sayarken Simone de Be-
auvoir gibi bazı yazarlar şiddeti her
DEVRİM
durumda mahkum ederler. Ne olur­
sa olsun devrimi ayaklanmadan ya
da başkaldırmadan ayırmak gere­
kir. Başkaldırma ya da ayaklanma
yetkeye karşı girişilmiş, çok zaman
düş kırıklığıyla son bulan duygusal
ve çok zaman bilinçsiz bir tepki de­
vinimidir, geleceği geniş çerçeveli
biçimde tasarlamamış olmakla dev­
rim den ayrılır ve salt kargaşaya
eğilimli bir girişim olarak belirir.
Adamlarından birinin 1789 temmu­
zunda Louis XVI’ya “Efendimiz,
bu bir ayaklanma değil, bu bir dev­
rim” deyişi bu ayrımı belirgin bir
biçimde somutlaştırır. Genel olarak
devrimler başarıya ulaştıktan zaman
devrim diye nitelendirilirler, başa­
rıya ulaşmamış devrimleri bir ayak­
lanma olarak nitelendirmek olası­
dır. Bazı yazarlar devrimi kaçınıl­
ması gereken bir karışıklık olarak
değerlendirirler. Devrim düşünce­
sinden özellikle uzak duran Kant,
başarıya ulaşmış bir devrime katıl­
mayı bir zorunluluk sayar. Filozo­
fa göre her zaman kurulu düzen­
den yana olmak gerekir, ama yeni
bir düzen geldiği zaman yapılacak
iş bu yeni düzenden, yani yeni ku­
rulu düzenden yana olmaktır. Kant
şöyle der: “Çünkü bir devrim bir
kere başarıya ulaştı mı, yeni bir dü­
zen kuruldu mu, başlayışındaki ve
sürüşündeki yasadışılık insanlan iyi
yurttaşlar olarak yeni düzene ba-
şeğip başeğmemekte serbest bırak­
maz, insanlar bundan böyle iktida­
rı ele geçirmiş olan yönetime ba-
şeğmekten kaçınamazlar.” Her ne
olursa olsun, yetkeye başkaldıra­
rak kısa sürede toplumsal köklü de­
ğişiklikler getirmeye yönelik giri­
şimler kuşkuyla karşılanmaya açık
girişimler olurlar. Bu yüzden bazı
yazarlar devrim fikrini kökten mah­
kum ederek toplumlann kendiliğin­
den gelişmelerine ya da evrimsel
ilerlemelerine bel bağlarlar. Bazı ya­
zarlarsa toplum lann yaşam ında
devrimleri zorunlu dönüşüm nok­
taları olarak değerlendirirler. Bazı­
larına göre devrim adına her çıkış
bilinçsiz bir tepki olacaktır. Bazı ya­
zarlarsa devrimi tam anlamında bir
bilinç işi olarak görürler. J. James
“Ancak bilincin varolduğu yerde
devrim olabilir” der. Devrim, ku­
rulu düzenleri temsil edenlerin kor­
kulu düşü olurken yeni bir düzen
isteyenlerin dayanağı durumuna ge­
lir. N. Bonaparte şöyle demiştir:
“Devrimlerde iki çeşit insan var­
dır; devrimi yapanlar ve devrim­
den yararlananlar.” Devrimin ne
olup ne olmadığı her çağa ve her
devrimsel olaya göre değişik an­
lamlar kazanırken, tarihte bazı kit­
lesel ayaklanmalar (İonia devrimi)
ve bazı siyasal değişiklikler (Birin­
ci İngiliz Devrimi Charles I’in taht­
tan indirilerek idam edilmesi; İkin­
ci İngiliz Devrimi James II Stu-
art’ın İngiltere’den ayrılması ve
Orange’lı William’ın tahta geçme­
si) devrim diye adlandırılmıştır.
Devrimler kitlesel bilinçlenmeyle il­
gili koşullara bağlı hızlı dönüşüm­
ler olmakla daha çok Yeniçağ’la il­
gilidirler. Yeniçağ’ın ilk önemli dev­
rimi Fransız Devrimi’dir. XVIII.
yüzyıl aydınlanma düşüncesi için-

de gelişimini kazanmış olan ve an­
latımını bulan Fransız Devrimi soy­
lu sınıfının egemenliğine kesin ola­
rak son vermesiyle ve özgürlükçü
düşünceyi savunan burjuva sınıfı­
nı tam anlamında egemen sınıf du­
rumuna getirmesiyle, hatta bu sı­
nıfın aşırı isteklerine karşı birey
haklarım öne çıkarmaya yönelme­
siyle belirgindir. Bu devrimin en
önemli yanı “insan hakları”nı ya­
şama geçirmeye çalışmış olması­
dır. Devrim sırasında “fransız hal­
kının temsilcileri halkı mutsuz kı­
lan ve yönetimlerin bozulmasına yol
açan nedenlerin insan haklarını bil­
meme, unutma ve hor görme ol­
duğunu gözönünde tutarak insanın
doğal ve vazgeçilmez haklarını res­
mi bir bildiriyle açıklamaya karar
verdiler”. Sözkonusu bildiri insa­
nın yasal açıdan özgür ye eşit ol­
duğunu belirliyor, insanın başlıca
haklarını özgürlük, mülkiyet, gü­
venlik, baskıya karşı direnme ola­
rak saptıyor, egemenlik hakkını ulu­
sa veriyor, özgürlüğü “başkasına
zarar vermeyen her şeyi yapabil­
mek” olarak tanımlıyor, yasal dü­
zeni toplumsal yaşamın temeline
yerleştiriyor, kimsenin görüşlerin­
den ötürü suçlandırılamayacağım
açıklıyor, her birey için düşüncesi­
ni ortaya koyma hakkını savunu­
yordu. Yeniçağ’m dünyayı etkile­
yen devrimlerinden biri de 1848
Devrimi’dir. Bu devrim, o dönem
Avrupa’sında kısa aralıklarla deği­
şik yerlerde ortaya çıkan devrim­
sel patlamaların en önemlisidir. Bu
DEVRİM
devrim tüm dünyanın ilgisini Fransa
üzerine çekmiştir. 1848 Devrimi
toplumcuların ve cumhuriyetçile­
rin silaha sarılmasıyla iki günün için­
de alevlendi. Ayaklanan kalabalık­
lara ateş açılınca ortalık iyice ka­
rıştı, devrimciler ölülerini Paris so­
kak ların d a d o laştırd ıla r. H alk
Tuilleries’yi ele geçirdi ve Bourbons
hanedanını düşürdü (24 şubat). Bir
geçici hükümet kuruldu. Yeniçağ’m
en önemli devrimlerinden biri de
Rusya’da patlak veren 1917 Sov­
yet D evrim i’dir. N ikolay I l ’nin
tahttan çekilmesiyle ve Lenin’in ön­
derliğinde Bolşevik Partisi’nin ikti­
dara geçmesiyle belirgindir. Bu dev­
rim, XIX. yüzyılın sermayeci de­
vinimlerine karşı gelişen işçi sınıfı
bilincinin Marx’çı felsefede anlatı­
mını bulan öngörüleri çerçevesin­
de gerçekleşmiştir. M arx’a göre bu
devrimleri sosyalist devrim izleye­
cektir. Sosyalist devrim, burjuva
devrimlerinin ardından, sınıflı top­
lum düzeninden sınıfsız toplum dü­
zenine geçişi sağlayacak olan pro­
letarya diktatörlüğünü kuracaktır.
Bu yüzden Marx burjuva devrimi-
ni proletarya devrimi için bir köp­
rü sayar ve “Burjuva devrimi işçi
sınıfının habercisi olduğuna göre
proleterler burjuva devrimine katı­
labilirler, katılmalıdırlar” der. Marx-
’çı öğretiye göre komünist devri­
mi özel mülkiyeti kaldıracak ve her
anlamda biryapılı bir toplum kura­
caktır. M arx’a göre “her devrimci
kavga o zamana kadar egemen ol­
muş bir sınıfa yönelir” ve “ko­
135
PIŞADÖNÜKLÜK
münist devrim her türlü gelenek­
sel etkinliğe yönelmiş bir devrim­
dir”. (Bk. EVRİM, SINIF, TOP­
LUM)
DIŞA D Ö N Ü K LÜ K (fr. extra­
versión', alm. Extraversión', ing.
extraversión). Ruhsallığın dışa açık
olması durumu. Dış dünyayla özel­
likle ilgilenme durumu. Duyguları­
nı dışa dökme eğilimi. Dışadönük-
lük kendine kapanma ve dış dün­
yadan uzaklaşma eğilimi olan içe-
dönüklüğün karşıtıdır. Özellikle
Jung’un ele aldığı bu iki kavram
nesnel değerlerle öznel değerlerin
birbiri karşısındaki konumunu be­
lirler. Dışadönük kimseler nesnel
gerçeklikle özel olarak ve kendile­
rini unutacak kadar çok ilgilenirler,
davranışlarını çevrenin özellikleri­
ne uyarlarlar. Buna karşılık içedö­
nükler şu ya da bu ölçüde dışa ka­
palıdırlar. Dışadönük kişi kendisini
her zaman başkalarıyla birlikte du­
yar, bu yüzden başkalarıyla ilişki
kurm ada son derece başarılıdır,
duygularını sergilemekten ve gö­
rüşlerini apaçık belirtmekten çekin­
mez. (Bk. İÇEDÖNÜKLÜK)
D IŞ E R K L İK (fr. hétéronomie-,
alm. Heteronom ie\ ing. hetero-
nomy). Yasalarını dıştan alan bire­
yin ya da toplumun durumu. Ya­
salarım kendinden getiren özerk’in
tersine, dışerk bir dış yetkenin ken­
disine sunduğu yaşam ya da dav­
ranış formüllerine bağımlıdır. Kant,
dışerk bir istemin hiçbir biçimde öz­
gür olamayacağını, böyle bir iste­
me dayalı bir eylemin hiçbir biçim­
de ahlaki bir değer ortaya koyama­
yacağını gösterdi. Kant’a göre ah­
laki bir değerin oluşabilmesi için
zorlamanın olmaması, eylemin so­
rumluluktan giderek gerçekleşme­
si gerekir. (Bk. ÖZERKLİK)
DIŞLAŞM A (fr. extériorisation-,
aim. Verausserlichung; ing. exter-
nalization). İçsel olan bir şeyin dı­
şa açık duruma gelmesi. Bir bilinç
öğesinin başkalarınca kavranabilir
duruma gelmesi. Dışlaşma genel
olarak iç dünyamızın sanatta ya da
davranışta dışa yansımasıdır. Sa­
natta anlamı ortaya koyan tüm sim­
geler ve biçimler dışlaşmayı ger­
çekleştirirler. Buna göre her dışlaş­
m a bir açınımdır. Bir yapıtta dış-
laşmayı sağlayan şey sunumdur.
Yapıtı oluşturan simgeler birer be­
lirleyen olarak belirlenenin yani an­
lamın taşıyıcılarıdır. Dışlaşma öz­
nelliği nesnelliğe açar, bir duygu-
düşünce bütününün başkasınca
kavranılabilmesine olanak sağlar.
(Bk. AÇINIM)
D IŞ R A K (lat. exotericus; fr.
exotérique; aim. exoterisch; ing.
exoteric). Dışa açık olan. Bir tari­
kata bağlı kişilerce bilinene yani iç­
rek olana karşıt olarak o tarikatın
dışmdakilerce bilinmesinde sakınca
bulunmayan bilginin içeriği. (Bk.
İÇREK)
DIŞSAL (lat. explicitus; fr. expli­
cite; aim. explicit; ing. explicit).
Açıkça görünen. İçsele karşıt ola­

rak, dışsal, kendini açık ve seçik
olarak ortaya koyan şeyin niteliği­
dir. Herhangi bir ikileme ya da bu­
lanıklığa yer bırakmayan tüm anla­
tımlara dışsal diyebiliriz. (Bk. İÇ­
SEL)
DIŞTAN (lat. adventitius; fr.
adverıtice; alm. akzidentell; ing.
adventitious). Descartes’da duyu­
lar aracılığıyla sonradan elde edil­
en fikirlerin niteliği. Filozofa göre,
doğuştan fikirlere ve yapay fikirle­
re karşıt olarak, dıştan fikirler ya
da edinilmiş fikirler ben’in dış dün­
ya deneyleriyle elde ettiği fikirler­
dir: “Fikirlerimden bazıları bana ya­
bancı ve dıştan gelmiş gibi görü­
nüyor; bazıları benimle doğmuş gi­
bi; bazıları da benim tarafımdan ya­
pılmış ve kurulm uş.” Demek ki
bende birçok fikir var. Ancak ben­
de temelde iki tür fikir olduğunu
görüyorum: dış dünya nesnelerinin
bendeki imgesi gibi olanlar, bir de
karşılığını dış dünyada bulamadık­
larım, yani benimle birlikte doğmuş
olanlar. Dıştan fikirler ya da yabancı
fikirler bana doğanın sunduğu fi­
kirlerdir. Bu fikirler benim istemi­
me bağlı değillerdir, ben istesem de
istemesem de doğa verir onları ba­
na. Onlar kendilerini bana karşın
bana sunmaktadırlar. Doğuştan fi­
kirlerden kuşkuya düşmem gerek­
mez, oysa bu yabancı fikirler be­
nim için kuşku kaynağıdır. Çünkü
duyularımın yanıldığını iyi biliyo­
rum. Dıştan fikirleri edinilmiş f i ­
kirler diye de adlandırabiliriz. (Bk.
DOĞUŞTANCILIK)
DİKKAT
DİKKAT (lat. attentio; fr. atten­
tion; aim. Aufmerksamkeif, ing. at­
tention). Zihni herhangi bir nesne
üzerinde toplam a edimi. B ilinç
e tk in liğ in in b elli b ir n esn ed e
yoğunlaşması. Lalande dikkati şöy­
le tanımlar: “Ruhsal olgularımızdan
birine özel bir önem veren ve bu
olguyu öbür olgular arasında bas­
kın kılan ve bazen bilincin tüm öbür
olgularını ortadan kaldıran, böyle-
ce dikkatin konusu olan olgunun
tek olarak gelişebilmesini sağlayan
işlem.” Ribot’ya göre dikkatin ne­
deni ilgidir. Ribot kendiliğinden dik­
kati istemli dikkatten ayırır. Kendi­
liğinden dikkat doğal eğilimlerimi­
zin sonucudur, istemli dikkatte biz
kendi isteğimizle bir nesneyi öne
çıkarırız. Kendiliğinden dikkat her­
hangi bir dış uyarımla gerçekleşir:
önümüzden çalgı çalarak geçen bir
topluluğa ister istemez ilgi duyarız
ve ona dikkatimizi veririz. İstemli
dikkat düşünülmüş dikkattir, yapay
dikkattir, onda kendimizi bir nes­
neye yöneltiriz. Ribot şöyle der:
“Dikkat bireyin kendiliğinden ya da
yapay uyarlanışıyla belirgin tek ve
baskın bir zihin durumudur.” Buna
göre dikkat olgusunda zihin etkin­
liği kendiliğinden ya da istemli ola­
rak artar. Bu etkinlik bir nesneye
ya da nesneler topluluğuna yönel­
miştir. Dikkatle o nesne ya da nes­
neler topluluğu bilinç alanına yük­
selmiş olur. Demek ki dikkat deni­
len işlemle herhangi bir şey zihni­
mizde başka şeylerden daha görü­
nür duruma gelmektedir, hatta baş­
ka şeyleri silercesine öne çıkmak-
 DİL
tadır. Paul Guillaume dikkatle ilgili
olarak şunları söyler: “Bir nesneye
uyarlanış, belli bir zihinsel birlik’in
gerçekleştirilmesini ve elde edilme­
sini gerektirir. Ribot gibi biz de dik­
kati dikkatsizlikteki çokfikirlilik'e
karşıt olarak tekfıkirlilik olarak be­
lirleyebiliriz. Ancak tekbirfikir sö­
zü basit bir indirgemeyi, bilinç içe­
riğinin yoksullaşmasını düşündür-
memelidir. Bakıldığında büyük bir
ayrı ayrıntılar çokluğu görülecek­
tir; düşünüldüğünde ikincil düzey­
de çok sayıda fikirle karşılaşılacak­
tır. Dikkatin bir yoğunlaşma oldu­
ğunu söylemek daha doğru olacak­
tır.” Paul Guillaume dikkatte bir
olumlu bir de olumsuz yan belirler.
Dikkatin olumlu yanı insana bir ay­
dınlık, bir güçlülük kazandırması­
dır. Cılız bir sese dikkat ettiğimiz­
de o sesi daha belirgin duyarız.
Dikkatin olumsuz yanı dikkat nes­
nesinin dışındaki nesnelere olan il­
gisizliktir. Bir nesneye dikkat etmek
başka nesneleri neredeyse yasak­
lam ak anlamı taşımaktadır. / C.
Melinand: “Dikkat özünde bir dur­
ma, bir direnme edimidir, asıl nes­
ne olmayan her şeyi dışa atmaya
dayanır. Öreğin hafif bir sesi, bir
saat tiktakını dikkatle dinlemek
demek bu sesi örtebilecek tüm de­
vinimi durdurmak, özellikle solu­
ğunu tutm ak dem ektir. Bundan
sonra tiktak büyüyecek gibidir.
Özünde durma, direnm e demek
olan dikkat doğası gereği istemli-
dir.(...) Gerçekte dikkat bir istem
ürünü değil istemin ta kendisidir.”
138 / Diderot: “Büyük çabalar büyük
altın ya da gümüş paralar gibidir­
ler, onları kullanma fırsatı pek çık­
maz, ama küçük dikkatler her za­
man elde bulunan bozuk paralara
benzerler.” / Muarice Blanchot: “Dil
dikkatin yuvasıdır.” / Dufrenne:
“Oyundan çekilmek geçmişe sığın­
maktır; bunu ruhbilimsel düzeyde
dikkat davranışında iyi görebiliriz;
dikkatli olmak demek, özellikle su­
numa tüm şanslarını verebilmek için
nesneyi geleceğinde sezmek üzere
geçmişe taşınmak demektir. Çün­
kü benim için, ancak ben geçmiş-
’sem dünyadan ya da benden, sö­
zümden ya da davranışımdan bir
gelecek olasıdır. Ben ancak geçmi­
şi ve geleceği algılarım, şim di’de
y a ln ız c a y a p m a k ta y ım d ır.” /
Maurice Merleau-Ponty: “Dikkat
edimi hiçbir şey yaratmaz, Maleb-
ranche gibi söylersek, o ortaya
koyduğum sorulara yanıt verebile­
cek algıları ve fikirleri fışkırtan do­
ğal bir mucizedir.” “Dikkat genel
ve koşullanmış bir güçtür, öyle ki
her an bilincin tüm içeriklerine ay­
rım gözetmeden yönelebilir.” “Dik­
katin ilk işlemi kendine algısal ya
da düşünsel bir alan yaratmaktır.”
(Bk. DAĞILMA)
DİL (lat. lingua; fr. langue, lan­
gage:; alm. Sprache; ing. langua-
ge). Bir toplumun ya da bir ulusun
sözsel anlatım dizgesi. Düşünceyi
sesler aracılığıyla açıklama yeti-
si.İşaretlerle ilgili toplumsal dizge.
Duyguların ve düşüncelerin açık­
lanabilmesi için sözle, yazıyla ya da
başka bir aracıyla ortaya konulan
anlatım dizgesi. İnsanlar arasında
iletişimi sağlayan her türlü işaret
dizgesi. Eskiler dil konusunda ol­
dukça ilginç görüşler ortaya koy­
dular. Demokritos dili bir sözleş­
me olarak görüyordu. Kratylos’a
göre dilin kaynağı doğaüstüydü.
Renan, XIX. yüzyılda dili bilincin
açınımı olarak değerlendirir. Özel
sözsel anlatım dizgesi olarak dil, bir
sözlüğü ve bir dil kuralları topla­
mını içerir. Toplumsal çerçevede
gerçekleşen bu iki öge dili bir ku­
rum olarak belirler, onu bireylerce
benimsenen genelgeçer bir iletişim
aracı durumuna getirir. Bununla bir­
likte her birey bu ortak aracı kendi
bilgilerine ve eğilimlerine göre az-
çok değişik bir biçimde kullanır. Bu
yüzden yalnız anlatımda ustalaşmış
kişilerin değil, her kişinin kendine
göre bir konuşma ve yazma üslu­
bu vardır. Buna göre Descartes’m
dili, Bergson’un dili, Ayşe’nin dili
gibi belirlemelerde bulunuruz. Bu
dil toplumsal kurallarla koşullanmış
olduğu kadar bilincin değişik renk­
leriyle donanmıştır. Dil dediğimiz
açıklama yetisi normal bir çocukta
bir gücüllük olarak vardır ve geliş­
tirilmeyi bekler. Geliştirilmediği za­
man ilkel bir görünümde, ancak ba­
zı seslerin çıkarılmasına olanak ve­
recek basitlikte kalır, gelişebilmek
için hem bireyin hem toplumun özel
çabasını gerektirir. Dilin gelişimi bi­
lincin gelişmesine tanıklık eder.
Sözcükler kavramların işaretlerin­
den başka bir şey değillerdir. Bu­
nunla birlikte, kavramın çeşitliliğiyle
hatta kayganlığıyla sözcüğün bir-
yapılılığı arasındaki karşıtlık her za­
man anlatıma büyük güçlük çıka­
rır. özellikle kavramlara bağlı ol­
makla birlikte başlıbaşına bir kav­
ram belirginliği oluşturmayan duy­
guların anlatımı neredeyse raslan-
tısal denebilecek ölçüde kaygan bir
anlatımdır. Birey çevredeki yaşam­
sal etkinliklerin gücüne ve çeşitlili­
ğine göre dilini değiştirebilir. Dil,
maddesel yaşamın kavramsal yan­
sısından başka bir şey değildir. Sağ­
lıklı bir bireyin doğumundan yetiş­
kinliğine kadar geçirdiği aşamaları
ya da değişiklikleri dil açısından
gözlemlediğimizde dilselliğin teme­
linde ortama uyuş zorunluluğunun
yattığını görürüz. Yeni doğmuş be­
bek henüz dil öncesi dönemdedir,
gereksinimlerini düzenli seslerle,
hatta bağırışlarla ortaya koyar. İkin­
ci aydan sonra daha karmaşık bir
ses düzeninin mırıldanmalarla be­
lirginleşmeye başladığı görülür. Bu
dönemde ileride sesli anlatımın te­
melini oluşturacak olan ses dizgesi
yavaş yavaş yerleşmeye başlamış­
tır. “Dil dönemi” dokuzuncu aydan
sonra gelişir, ilk sözcüklerin biçim­
lenmeye başladığı bugünlerde “an­
ne”, “baba”, “dede” gibi sözcük­
lerden oluşan çok dar bir dağarcık
oluşur. Burada birey sözcükleri
cümle yerine kullanılır, örneğin
“anne” dediği zaman “anne süt ver”
demek ister. Bu yüzden bu evreyi
ruhbilimciler “sözcük-cümle” ev­
resi diye adlandırırlar. Giderek da­
ğarcık hızla gelişir, özel adlar ve
nesne adlarıyla zenginlikler ve çe­
şitlilikler kazanır. Bundan sonraki
 DİLBİLİM
evrede fiilin katılmasıyla küçük
cümleler kurma yeteneği kazanılır.
Bu evre çocuğun kendini bir ben
olarak algılaması ya da ben’in bi­
lincine varması evresidir. Bu bilinç
o kadar bulanıktır ki çocuk ken­
dinden üçüncü kişi olarak sözeder.
Birinci kişinin kullanılması dördün­
cü yıldan sonradır; bundan böyle
dilin inceliklerine yönelinecek, dil
kuralları gözönünde tutulacaktır. Bu
da bilincin ve ona temel olan man­
tık düzeninin oluşumuyla ilgilidir.
Dil dediğimiz zaman her şeyden ön­
ce mantığın kurallarına sıkı sıkıya
bağlı bir etkinlik anlaşılır. Her dil
kendi ayırıcı özelliklerini ortaya ko­
yarken ve geliştirirken mantığın ku-
rallarına yaslanır. Buna göre dilin
bir mantığı vardır ya da her dilin
bir mantığı vardır diyebiliriz. Dil­
bilgisi bu mantığın açılımından baş­
ka bir şey değildir. Emile Zola şöy­
le der: “Bir dil bir mantıktır.” Her
dilin mantığı genel mantığın açılı­
mı olarak başka dillerdeki kulla­
nımlara yeni kolaylıklar, anlatımla­
ra yeni olanaklar sağlar. Bu yüz­
den Goethe: “Yabancı dilleri bilme­
yen kendi dilini hiç bilmez” der.
Kavramlar ve onların ilişkileri dili
oluşturduğuna göre, kavramlar tüm
ilişkileri içinde dünyanın ve dünya­
daki insanın zihnindeki varlıksal
k arşılık ları olduğuna göre dili
baştan sona toplumsal bir olgu di­
ye görmek yanlış olmaz. Marx dili
“uygulamayla ilgili bilinç” olarak ta­
nımlar, ona göre dil bilinç kadar es­
kidir, başka insanlarla ilişkilerden
140 doğmuştur, buna göre toplumsal
bir üretimdir. Dilbilimin kurucusu
Saussure dilin ruhbilimsel yanına
ağırlık verir. “Dilde her şey ruhbi-
limseldir, maddesel ve mekanik dış-
laşmalar bile” der. Saussure’e gö­
re dilin bir toplumsal bir de birey­
sel yanı vardır, birini öbürü olma­
dan anlayamayız. Gene de ona gö­
re “Dil kimsede tam değildir, o tüm
yetkinliğiyle kitlede yaşar”. (Bk.
DİLBİLİM)
D İLB İLİM (fr. linguistique', alm.
Linguistik; ing. linguistics). Diller­
le ilgili bilimsel araştırma. Dillerin
yapılan ve evrimleriyle ilgili karşı­
laştırmalı araştırma. Dilbilim deni­
lince özellikle İsviçreli dilbilimci
Ferdinand de Saussure’ün (1857-
1913) derslerinde ortaya koyduğu
ve derslerinin bir özetini içeren ve
öğrencileri Charles Bally ve Albert
Sechehaye’nin çabalarıyla ve ay-
nca Albert Riedlinger’in katkılanyla
1916’da yayınlanmış olan Cours de
linguistique générale (Genel dilbi­
lim dersleri) adlı yapıtta ayrıntıla­
rıyla açıklanmış olan öğreti düşü­
nülür. Saussure bu kitabın başla­
rında dilbilimin konusunu ve öbür
bilimlerle ilişkisini açıklar: “Dilbili­
min çabalan şuna yöneliktir: a. ula­
şabildiği tüm dillerin tanıtlamasını
ve tarihini ortaya koymak, buna gö­
re dil ailelerinin tarihini belirlemek
ve olabildiğince her dil ailesinin ana
dillerini göstermek; b. tüm dillerde
sürekli ve evrensel bir biçimde et­
kin olan güçleri araştırmak ve tari­
hin tüm özel olgularının indirgene­
bileceği genel yasaları ortaya koy-

inak; c. kendi sınırlarını çizmek ve
kendi tanımını yapmak. Dilbilimin
başka bilimlerle sıkı ilişkileri var­
dır, bu bilimler ondan veriler sağ­
larlar. Onu öbürlerinden ayıran sı­
nırlar her zaman açık olarak görül­
mez. Örneğin dinbilim budunbilgi-
sinden ve tarihöncesi biliminden
özenle ayn tutulmalıdır, bunlarda dil
bir belge olarak işe katılır, oysa dil
toplumsal bir olgudur. Öyleyse onu
toplumbilimle bütünleştirebilir mi­
yiz? Dilbilimle toplumsal ruhbilim
arasında ne gibi ilişkiler vardır? So­
nunda, dilde her şey ruhbilimsel-
dir, onun maddi ve mekanik görü­
nümleri de, bu arada ses değişim­
leri de. Dilbilim toplumsal ruhbili-
me çok değerli veriler sağlarken
onunla bütünleşmiyor mu?” Dilbi­
lim XIX. yüzyılda ortaya çıkmış
olan çok genç ya da çok yeni bi­
limlerden biridir, insan bilimleri ara­
sında yer alan bu bilim daha çok
işlevleri tanıtmakla ilgilidir. İlk dil­
bilim çalışmaları alman dilbilimcisi
Franz Bopp’un çalışmalarıdır diye­
biliriz. Berlin üniversitesinde sansk-
ritçe profesörü olan Bopp 1816’da
sanskrit, yunan, latin ve alman dil­
leriyle ilgili karşılaştırmalı bir ince­
leme yapmıştı. Gene de Bopp’u bir
dilbilimciden çok bir karşılaştırmalı
dilbilgisi uzmanı saymak doğru
olur. Karşılaştırmalı dilbilgisi bir bi­
lim olmaktan çok bir bilgi alanıdır.
Her ne olursa olsun, XIX. yüzyıl­
da dilin ya da dillerin bilimsel dü­
zende incelenmesine olan eğilimler
hızla yayılmıştır. 1926’da Prag dil­
bilim demeğinin kuruluşu bunun en
DİLBİLİM
önemli göstergesidir. Saussure’ün
“genel dilbilim” kavrayışına göre
her dil yapılaşmış bir bütündür, dille
ilgili tanıtlamalar zorunlu olarak ya­
pısal tanıtlamalardır. Dilde yapıla­
rın oluşum koşullarını ortaya çıkar­
mak gerekir, daha doğrusu yapıla­
rı görmek gerekir. Dil hem “dina­
mik” hem “statik” incelenebilir, ya­
ni hem tarihsel çerçevede, tüm dö­
nüşüm koşulları içinde hem de ol­
duğu gibi, yani durallığı içinde ele
alınabilir. Ancak dilbilimsel araş­
tırma her zaman “dinamik” veri­
lerden çok “statik” verileri göz
önünde tutacaktır. “Genel olarak
dural dilbilimle uğraşmak tarihsel
dilbilimle uğraşmaktan zordur. Ev­
rim olguları daha somuttur, onlar
imgeleme daha çok seslenirler. On­
larda gözlemlenen ilişkiler güçlüğe
uğramadan sezilen ardarda terim­
ler arasında birbirlerine bağlanırlar;
bir dizi dönüşümü izlemek kolay­
dır, hatta çok zaman eğlencelidir.
Buna karşılık bir arada bulunan de­
ğerlerle ve ilişkilerle ilgili olan dil­
bilim pekçok güçlük ortaya koyar.”
Saussure’e göre her dil kendi özel­
likleri içinde apayrı bir bütün oluş­
turur. “Bir dili oluşturan imgeler so­
yut şeyler değil gerçek nesneler­
dir; bu şeyleri bu bilimin somut bü­
tünlükleri diye adlandırabiliriz.” Sa­
ussure’e göre diller kendi içlerin­
de, kendi özellikleri çerçevesinde
oluşup gelişirler. Dil mantığa, bi­
zim ortak mantığımıza ters düşmez.
Ancak her dilin bu ortak mantığa
uygun azçok değişik bir mantığı
vardır. Bir dilin özellikleri bir başka
DİLBİLİM
dilin özelliklerine uymaz. Bir dilde
doğru olan söyleyiş bir başka dilde
saçma olabilir. Ünlemler bile, ses-
yansımaları bile bir dilden öbürüne
değişirler. Burada elbette ruhbilim-
sel etkeni göz önünde tutmamız ge­
rekecektir. İncelemede dinamikçi
ya da statikçi eğilim, buna göre ya­
pıları ardzamanlı ya da eşzamanlı
olarak ele almak eğilimi özellikle bu
ayrılıkların ortaya koyduğu zorun­
luluklara bağlı olacaktır. “Aynı dö­
nemde varolan iki dilden biri çokça
ilerleyebilir, öbürü hemen hiç iler­
lemeyebilir: ikinci durumda incele­
me zorunlu olarak eşzamanlı, öbü­
ründe ardzamanlı olacaktır. Mut­
lak bir durum değişimlerin yoklu­
ğuyla belirgindir ve her şeye kar­
şın her dil az da olsa dönüştüğün­
den bir dilin durumunu incelemek
uygulamada az önemli olan deği­
şimleri gözden uzak tutmayı gerek­
tirir; bu matematikçilerin bazı iş­
lemlerde, örneğin logaritma hesap­
larında çok küçük nicelikleri göz­
den uzak tutmalarına benzer.” Di­
lin özelliklerini oluşturan toplum­
sal ruhsallık, toplumsal ruhsallığın
özelliklerini oluşturan da elbet coğ­
rafi, iktisadi ve benzeri etkenlerdir.
Bir toplumda alışkı la ve görenek­
ler nasıl aynıysa dilsel yapılar da
aynıdır. “Her toplum benimsediği
dilden genellikle hoşnuttur.” Gene
ce değişen yaşam koşullan dile yeni
ezellikler kazandırır, onda bir şey­
leri eskitir ve yokederken bir şey­
leri başlatır, doğurur, ortaya çıka­
rır. Her dil, her zaman tarihsel ola­
rak ele alınmaya yatkın olmasa da
özü gereği tarihseldir. “Dil her za­
man bir önceki çağın kalıtı olarak
görünür.” Bu değişime yatkınlıkta,
elbet insanlann benimsenmiş yapı­
lar karşısında özgür istemleriyle or­
taya koydukları yeni dilekler belir­
leyici olacaktır. “Benimsetilen ge­
lenekle toplumun özgür eylemi ara­
sında ayrı bir denge vardır.” Tutu­
cu eğilimler dildeki gelişimleri en­
gellerler. “Geçmişe bağlılık seçme
özgürlüğüne her an güçlük çıkarır.”
Ancak değişim her zaman vardır,
hiçbir güç değişim i m utlak bir
biçimde engelleyemez. “Zaman her
şeyi değiştirir, dilin de bu evrensel
yasadan kaçabilmesi için hiçbir ne­
den yoktur.” Ancak insanlar dili bil­
dikleri gibi eğip bükemezler, içle­
rinden geldiği gibi değiştiremezler.
Bir başka deyişle dil bazen yavaş
bazen hızlı değişim ler yaşarken
devrime kapalıdır. “Bir yaşamın for­
mülleri, bir dinin kurallan, denizci­
lik imleri vb. her zaman belli sayıda
insanı belli bir zaman içinde ilgilen­
dirir; buna karşılık dile her kişi ka­
tılır, bu yüzden dil her zaman her­
kesin etkisiyle karşılaşır. Bu temel
olgu dilde bir devrimin olanaksız­
lığım göstermeye yeter. Dil bütün
toplumsal kurumlann isteklere enaz
karşılık verenidir. Dil toplumsal kit­
leyle bütünleşir ve toplumsal kitle
doğal olarak durağan olduğundan
her şeyden önce bir tutuculuk et­
keni olarak görünür.” Kısacası, dil­
ler ancak kendi içlerinde kavrana­
bilirler. Dilden dile şematik geçiş­
ler yoktur; bir dilde bulduğumuzu
bir başka dilde olduğu gibi bul-

mamız gerekmez. Bir başka deyiş­
le, diller bakışımlı değillerdir, bir-
birleriyle çakışmazlar. Dil daha çok
nedensiz oluşumlar diyebileceğimiz
oluşum larla varolur. Saussure’e
göre dilde iki ayrı yan vardır: ses
yanı ve düşünce yanı. Ses düşün­
ceyi dışlaştıran bir aracıdır. “Bir
sesler dizisi bir fikri taşıyorsa dil­
bilimseldir.” Dil tam olarak toplum­
da gerçekleşen bir dizgedir, birey­
lerde eksikli olarak bulunur. Saus­
sure’e göre dil alanı bir gösterge­
ler alanıdır. Gösterge alanı göste­
rence gösterilen'den oluşur ya da
belirleyen'\e belirlenen'den oluşur.
Göstergeler doğal ya da yapay olur­
lar. Soğuklar kış mevsiminin doğal
göstergesidir. “ Sağa dönülm ez”
levhası yapay göstergedir. “Sağa
dönülmez” imini başka türlü de dü­
zenleyebilirdik. Ancak o bu duru­
muyla benimsenmiştir. Benimsen­
miş bir imi değiştirmek güçtür. Sol
anahtarını değiştirenleyiz artık. Ya­
pay gösterge simge değildir. “Dil­
bilimsel imi ya da daha doğrusu be­
lirleyen dediğimiz şeyi belirlemek
üzere simge sözcüğü kullanıldı. Bu­
nu benimsemek (...) uygun olma­
yacaktır. Simgenin özelliği tümüy­
le nedensiz olmaktır: o boş bir şey
değildir; belirleyenle belirlenen ara­
sında bir doğal bağ öğesi vardır.
Adaletin simgesi olan terazinin ye­
rine örneğin bir araba koyamayız.”
Her ne olursa olsun burada sesle
kavram arasında bir bağlantı söz-
konusudur. “Dilbilimsel im bir şeyle
bir sözcüğü değil bir kavramla ses-
sel bir imgeyi birleştirir.” Bu sessel
DİLBİLİM
öge de zaman içinde ortak bir ürün
olarak kendini gösterir, göstermiş­
tir. “Bir sözcüğün ünlenişini belir­
leyen onun yazılışı değil tarihidir.”
Saussure burada yazıyı dilden ayı­
rır. Yazı durağan kalır, kalabilir, bu­
na karşılık dil gelişimini sürdürür.
“XIV. yüzyıldan sonra yazı dura­
ğan kaldı, buna karşılık dil gelişi­
mini sürdürdü” der Saussure. Ona
göre belirleyen ortak bir anlaşma­
nın ürünüdür. “Kendini ortaya ko­
yan fikre göre, belirleyen özgürce
seçilmiş görünür, buna karşılık,
onu kullanan dil topluluğu için o ba­
ğımsız değildir, benimsetilmiştir.”
Öyleyse şu yargıyı rahatça orta­
ya koyabiliriz: “Dilin bir bireysel
bir de toplumsal yanı vardır, biri
olmadan öbürü kavranılamaz.”
Saussure’e göre dil göstergesi ne­
densizdir, bir başka deyişle “Belir­
leyenle belirleneni birleştiren bağ
nedensizdir.” Demek ki gösterilenle
gösteren ya da belirleyenle belirle­
nen arasında zorunlu bir bağ yok­
tur. Kuşa “kuş” yerine başka bir
şey de diyebilirdim. Her dilde belli
nesneleri karşılayan sözcüklerin
değişik olması da bu nedensizliğin
belirtisi değil midir? Fransızların
“ b o e u f ’ d e d iğ in e A lm an lar
“Ochse” diyor. Ancak simgede belli
bir ned en sellik sözkonusudur.
“Simgenin özelliği onun hiçbir za­
man tümüyle nedensiz olmayışıdır.
O boş değildir, gösterenle gösteri­
len arasında doğal bir ilişki vardır
onda. Adaletin simgesi olan terazi­
nin yerine herhangi bir şey, örneğin
bir araba kullanamayız.” Böylece
 DİN
Saussure dilbilimi temellendirir­
ken onu özellikle dural yapısal in­
celemenin konusu olarak belirledi.
Saussure’in Genel dilbilim ders­
leri büyük ilgi uyandırdı, dil araş­
tırmalarına yönelen tüm okullar
ve akımlar onun görüşlerine bağlı­
dırlar. Prag ve Kopenhag okulları,
Jacobson ve Martinet gibi dilbilim­
ciler Saussure’ün açtığı yoldan iler­
lediler. Böylece dilbilim dillerin ya­
pısal tanıtlamasında giderek artan
bir önem kazandı. 1950’den sonra
am erik an d ilb ilim c isi N oam
Chomsky dilbilimde yeni ufuklar
açtı. Ancak Saussure her zaman te­
mel başvuru kaynağı olma niteliği­
ni korumaktadır. (Bk. DİL)
DİN (lat. religio', fr. religion; alm.
Religion\ing. religion). Tanrısallı­
ğa yönelik belirli tapınma usulleri.
İnsan ruhunu doğaüstüne yönelten
ve Tanrı’yla ilişkiye koyan inanç et­
kinliği. Tanrısallık fikri ya da duy­
gusu çerçevesinde bir toplumun be­
nimsediği dogmalar ve uygulama­
lar toplamı. Tüm dinler insan ya­
şamını belirleyen aşkın güçlerin
varlığı fikrinden doğmuştur. Dün­
yanın en eski dinleri olan çoktannlı
ve insanbiçimci dinlerde bir tanrı
topluluğu insan dünyası için belir­
leyici olur. Bu insanbiçimci dinle­
rin en karmaşığı eski yunan dini­
dir. Bu ilk uygarlıklar döneminde
kentler öne çıkmış, her kent kendi
tanrısını oluşturmuş, sonra toplum
bütünleşip kentler siyasal ya da en
azından kültürel bütünlüğe kavuş­
144 tukça bir tanrılar ailesi oluşmaya
başlam ıştır. M erkezi yönetim in
baskın olduğu toplumlarda bu tab­
lo daha az karmaşıktır. Ne olursa
olsun, en eski dinler, gelişmiş bir
dogma ve uygulama düzenine ulaş­
mış olmamakla bir anlamda ilkel
dinlerdi ve bir öbür dünya kavra­
yışından çok bu dünyayla ilgili di­
lekler ve öngörüler geliştirmiş ol­
makla gerçekçi dinlerdi, onlarda her
şey yaşamın daha düzgün, daha ve­
rimli bir biçimde sürdürülmesiyle
ilgiliydi. Bu dönemde yöneticilerin
bazen tanrı ya da tanrı vekili niteli­
ği taşımakta oluşu bize ilk dinlerin
birer dünya dini olduğunu göste­
rir. O zamanlar inancın gerçekçi
özellikleri insanın zorunlu gerçek­
çiliğiyle ilgilidir: ilk uygarlıkların in­
sanı yalnızca gerçeklikler ya da so­
mut gerçeklikler düzeyinde yaşıyor,
üst düzeyde soyutlamalara yatkın
olmayan sınırlı zihniyle geniş çer­
çeveli bir üst dünya kavrayışı ge-
liştiremiyordu. İnsan zihni soyut
düşünceye yönelerek somutun ala­
nından yükseldikçe “mutlak” fikri­
ne yönelmeye başladı, çoktanrıcı-
lıktan sonra gelişen ya da çoktan-
rıcılığın geç dönemlerinde yavaş
yavaş gelişmeye başlayan tektan-
rıcı dinlerin kökeninde işte bu so­
yuta yönelme eğilimi yatmaktadır.
Bu dönüşüm insanların insanbiçimli
tanrılar karşısında kuşkuya düşme­
siyle başlamıştır. Eski Yunanis­
tan’da duyumcu İonia okulunun ve
maddeci atomculuk okulunun din-
sellikten uzak tutumuna karşılık
Elea okulunun usçuluğu tekçi
dinsellik anlayışına yatkındır. Tek-
tanrıcılığa yönelişin ilk felsefi te­
meli Yunanistan’da Elea’lı Par­
menides ’in “Bir Varlık”ıyla ve Pla-
ton’un İyi İdea’sıyla atılmıştır. İyi
İdea’sı tüm İdea’lann üstünde yer
alır. Tektanrıcılığa geçiş son dere­
ce yavaş olmuştur. Felsefi düzey­
de çoktanrıcılıklatektanrıcılık ara­
sında biri tanrıtanımazlığa öbürü
heptanrıcılığa uygun düşen iki fel­
sefe devinimi, Epikuros’çuluk ve
Stoa’cılık yer alır. Epikuros tüm
öbür dünya kavrayışını siler, tanrı­
ları iyi de kötü de olmayan, buna
göre kendilerinden iyilik de kötü­
lük de gelmeyecek olan, insan dün­
yasını yönetmeyen, olsa olsa insa­
na örnek olabilecek olan varlıklar
olarak belirler. Tektanncılığın en es­
ki biçimlerini en eski uygarlıklarda
görüyoruz. Eski İbrani toplumun-
da ve İran toplumunda ortaya çık­
mış olan tektanncılık gelişmiş bir
soyutlama gücünden çok toplum­
sal yalınlıktan ya da karmaşıklaş-
mamışlıktan kaynaklanır. Tektan-
ncılık hıristiyanlığa kadar büyük bir
gelişme göstermemiştir, yerel ya da
parçalı kalmıştır. İbrani ya da İsrail
dini bir aşkın Tanrı kavrayışıyla bir­
likte aşın bir tannsallık korkusu ge­
tirmiştir. İsrailoğullannın tektann-
cı kavrayışı bir göçebe kavmin tek
öndere gereksinim duyan sınırlı ya­
şam biçimlerinden doğmuştur ve
göçebe yaşamının zorunlu koşul-
lanyla belirgin katıkuralcılıkla ken­
dini ortaya koym uştur. İran ’da
Zerdüşt dini başlangıçta tektanrıcı
bir anlayışla gelişirken giderek iki
tannlı bir pagan dini özelliğini ka­
zanmıştır. Bu dönüşüm her şeyin
kaynağı olan tek bir Tanrı’dan İyi
Tanrı (Ahuramazda) ve Kötü Tan-
n (Angramanyu) kavramlarının tü-
retilmesiyle gerçekleşmiştir. M.S.
III. yüzyılda tektanncılık Plotinos
felsefesi içinde en yetkin anlamını
kazanır. Sonuncu büyük pagan fel­
sefesi olan ve Platon’culuğun yeni
bir yorumu olduğu için yeni-Pla-
ton’culuk diye adlandırılan Ploti­
nos’çuluktaTann’nın özel adı “Bir-
”dir. Bu “Bir”in başlıca nitelikleri
yetkinlik, aşkınlık, bağımsızlık, et­
kinlik, düşünsellik, özgürlüktür.
“Bir” kendi benzerini yaratmak is­
teğiyle tüm varlığı oluşturmuştur.
Bu anlayış aynı dönemlerde orta­
ya çıkmış olan ve ilk büyük Hıristi­
yan felsefesi olarak değerlendirilen
Augustinus’çuluğa çok yakındır.
Plotinos’dan az sonra, IV. yüzyılın
sonlarına doğru Aziz Augustinus
Plotinos’un ‘B ir’ini “Doğru’1 diye
adlandırarak tam anlamında Pla-
ton’cu çözümler ortaya koyar. Aziz
Augustinus’dan önce hıristiyanlar
gerçek anlamda felsefi temellendir-
melere yönelmeden inanç öğelerini
saptamakla ve yerleştirip yaymak­
la uğraşmışlardır. Zaten bu ilk hıris-
tiyanlar felsefi bir derinlikten yok­
sun kimselerdir. Dogmacı yönelim­
lerle pek ilgisi olmayan bu dönem­
lerde hıristiyanlar gerçek anlamda
eylem adamlarıydılar. Yoksulluk,
bilgisizlik, yeraltında çalışma zorun­
luluğu ilk hıristiyanlan düşünceden
çok eylemle yükümlerken Augus­
tinus’a kadarki üç yüzyılı aşkın dö­
nemi dogmacı yönelimler açısından
 DİN
verimsiz kılmıştır. Platon’cu çizgi­
de tanrısallığın bilgisine yöneliş için
göntll’ü ya da içsel etkinliği belirle­
yici sayan Aziz A ugustinus’dan
sonraki dinbilimciler yavaş yavaş
usçu bir çizgiye doğru yönelmeye
başlamışlardır. Bu gidiş Platon’cu-
luktan Aristoteles’çiliğe doğru ya
da gönülcülükten usçuluğa doğru
bir gidiştir, öncesel ya da doğuş­
tan bilgilerden deney yoluyla edi­
nilmiş bilgilere doğru bir gidiştir.
Aziz Anselmus, Augustinus’un Pla-
ton’culuğuna azçok usçu bir bakış
getirmiş, inancın usla aydınlatılma­
sı gerektiğini savunmuş, daha son­
ra tüm skolastikler, bu arada Aziz
Tommaso, Aristoteles’çi bir çizgi­
de inancı temellendirmeye girişmiş­
lerdir. Tektanncı büyük dinlerin ta­
rihsel çizgide üçüncüsü olan İslam
dini VI. yüzyılda Arap yarımada­
sında Hz. Muhammed’in aracılığıy­
la temellendirilmiştir, daha sonra
Razi, Biruni, El Kindi, Farabi, Ibni
Sina, Gazali, İbni Rüşd gibi filo-
zoflarca felsefi arayışlara götürül­
müştür. Dinci anlayışın hıristiyan-
lık çerçevesinde en bağlayıcı oldu­
ğu dönem Ortaçağ’dır, bu dönem­
de felsefe tam anlamında bir dinbi-
lim özelliği kazanm ıştır. R öne­
sans’la birlikte din duygusu insan­
cı bakış açıları karşısında gerilemiş,
bu gerileme bir yandan tanrıtanı­
mazlığa kadar varacak olan bir inaç
boşluğuna yol açarken bir yandan
ileride olumculuğa dönüşecek olan
bilim düşüncesinin doğuşuna ko­
laylık sağlamıştır. Rönesans döne­
146 minde, insancı düşünce çevresin­
de Almanya’da başlayan ve öbür
avrupa ülkelerine yayılan Reform
devinimi hıristiyancı bakış açısın­
da ve hıristiyan uygulamalarında
bir yumuşama sağlamıştır. XIII.
yüzyıl boyunca mutlakyönetimin
kollan arasında korunan kilise, Or­
taçağ’ın sonlarında hızla yitirmeye
başladığı, daha sonra neredeyse iyi­
den iyiye elden kaçırdığı gücünü ve
ağırlığını yeniden kazanma yolunu
tutmuş, hem reformcu yanıyla hem
reform karşıtı yönelimleriyle tam
anlamında bir baskı kurumu duru­
muna gelmiştir. XVIII. yüzyılda
aydınlanma devinimi tanrıcı bir an­
layış getirmiş, Tanrı’nm varlığını ve
mutlak gücünü öngörürken din ku-
rum unu gereksiz saymış ve ona
büyük e le ştirile r yöneltm iştir.
1789’dan sonra yaşama geçmeye
başlayan aydınlanmacı düşünceler
XIX. yüzyılda büyük ölçüde ege­
men olacak olan olumcu düşün­
ceyi doğururken ya da doğuran
koşullara katkılar sağlarken tanrı­
tanımazlığı özellikle öne çıkarmış­
tır. Auguste Comte olumcu düşün­
cenin ilk büyük temellendiricisi ola­
rak tüm “mutlak”ı yadsırken din
düşüncesine karşı çıkmış, insanlığa
“insanlık dini”ni önermiştir. Bütün
bu gelişmeleri içinde din duygusu
bireyin varsaydığı aşkın güçlere
bağlanma gereksinimini karşılamış­
tır. Bazı düşünürlere göre din insa­
nın bir yaratısıdır: tarih boyunca
varlığını sürdürmüş olan bu evren­
sel aşkınlık inancı insanın evrende
kendini yalnız ve güçsüz duyuşunu
dengelemek için ortaya koyduğu

bir tasarımdır. Böylece din insanın
evrensel korunm a gereksinimini
karşılamaktadır. Amerikalı pragma­
cı filozof William James mutlak’ın
da sonsuz’un da varolan şeyler ola­
mayacağını, insan zihninin tam an­
lamında bilinmeze mahkum oldu­
ğunu, dinin korunma içgüdüsün­
den kaynaklanmakla aşkın bir ger­
çekliği karşılamaktan uzak bulun­
duğunu bildiriyordu. Freud dinin
kökenini baba koruyuculuğunu ye­
niden özleme duygusuna dayandı­
rıyordu. Bazı düşünürler iyi bir ruh­
sal dengenin ancak din duygusuy­
la sağlanabileceğine inanırlar, hatta
böyle bir duygunun varlığı için Tan-
n ’nın varlığını zorunlu görmedik­
lerini söylerler. “Tanrı olmasaydı da
din kutsal ve tanrısal olacaktı” der
Baudelaire. Dini “uyutucu” olarak
değerlendiren Marx, tüm tanrı ve
din fikrini yoksayarak dine karşı en
köklü eleştiriyi getirir. “Din uydur­
ma bir güneştir” diyerek dinler kar­
şısında kesin bir tutum alan filozo­
fa göre din bilinç eksikliğinden kay­
naklanmaktadır: “Din ezilmiş var­
lığın soluk alışıdır, yüreği olmayan
bir dünyanın yüreğidir, aynı zaman­
da düşüncesiz bir çağın düşünce­
sidir. Din halkın afyonudur.” Ne
olursa olsun, dinin ahlaki bir yü­
kümlülük ortaya koyduğu kesindir,
hatta dinler bir bakıma toplumların
ya da insanlığın ortak ahlak anlayı­
şını içermektedir diyebiliriz. Kardi­
nal Spellman şöyle der: “Ahlakın
dışında din meyvasız ağaçtır. Di­
nin dışında ahlak köksüz bir ağaç­
tır.” Hatta zaman zaman dinin ah­
DİN
lakla özdeş leşti ri 1diği görülür. Hz.
Muhammed “M üslümanlık huyun
güzelliğinden başka bir şey değil­
dir” derken din kavramıyla ahlak
kavramını birbirine çok yaklaştırır.
“İyi bir yaşam iyi bir dindir” der
Th. Fuller de. Her ne olursa olsun,
din bir inanç alanı olmakla bireyin
seçimlerine göre bir anlam kaza­
nacaktır, bu da bireyin bilinç ko­
şullarıyla ilgilidir. B irarap atasözü
şöyle der: “Din üzerine tartışan iki
insandan en az biri delidir.” Gene
de dinin evrensel bir geçerliliği var­
dır ve dinler özlerinde aynı özellik­
leri taşır gibidirler. M ahatma Gan-
di “Bir insan kendi dininin özüne
ulaşırsa başka dinlerin özüne de ula­
şır” der. Gene de bir çin atasözü-
nün bildirdiği gibi, göklerin müzi­
ğini herkes kendine göre yorumla­
yacaktır. Bu yüzden inanç benim­
senen ama benimsetilmeyen bir de­
ğer olarak düşünülm elidir. K u­
ran’daki şu söz bu bakımdan çok
anlamlıdır: “İnsanlara inançlarından
ötürü şiddet uygulamayın.” Dinler
toplumbilimi, dinsel etkinliklerin bi­
çimlerini ele alan bilgi alanıdır. Her
toplum dinsel inanç dizgesini söz­
lerle ve metinlerle açıklar, yapıtlar­
da ortaya koyar. Bu çerçevede
inancın çeşitli görünümleri toplum­
sal yapının ya da değerlerin açık­
lanması için temel oluşturur, ortak
bilinci açıklayan bir güç olur. İnan­
cın özellikle uygulamayla ilgili et­
kinlikleri toplumlan kavramada bir
simge değeri ortaya koyar. (Bk.
HEPTANRICILIK, TANRITANI­
MAZLIK, TEKTANRICILIK) 147
 DİNBİLİM
D İN BİLİM . Bk. TANRIBİLİM.
D İN C İY Ö N ETİM (fr. théocratie-,
alm. Theokratie; ing. theocracy).
Dinsel kurallara dayalı yönetim. Din
adamları topluluğunun yönetimi.
Kavramın kökleri eski yunan top-
lumundadır. Dinciyönetimde iktidar
(kratos) Tanrı’nın (theos) iktidarı­
dır. Laik yönetimin tam karşıtı olan
dinciyönetimde dinle devlet içiçe-
dir, bir organın iki ayrı yüzü gibi­
dir, devlet yönetimi din kurumları-
mn elindedir. (Bk. LAİKLİK)
D İN D IŞI (lat. p r o f anus; fr. pro­
fane-, alm. Profan-, ing. profane).
K utsal’a karşıt olarak, dine yaban­
cı olan, inancın dışında kalan. Din­
le ilgisi olmayan her şeye dindışı
diyebiliriz. Dinsellik varlık düzeyin­
de değer ayrımları getirirken her
dindışı tutum varlığı tam bir bütün­
lük ya da biryapılılık içinde görür.
M. Eliade şöyle der: “Dindışı de­
ney için uzam biryapılı ve yansız­
dır; hiçbir kesinti onun kütlesinin
çeşitli parçalarım niteliksel olarak
ayrımlaştıramaz.” (Bk. KUTSAL)
D İN G İN C İL İK (fr. quiétisme-,
alm. Quietismus; ing. quietism).
Ruh yetkinliğini Tanrı’ya dinginlik
içinde yönelme isteminde bulan,
tüm dini ve ahlaki etkinliklerin dı­
şında tam anlamında bir kendine ka­
panışla Tanrı’ya ulaşmayı öneren
dinbilim öğretisi. Tanrı’yla buluş­
mak ya da Tanrı’ya yaklaşmak için
kendinden geçmeyi, edilgin bir ruh
148 durumuyla her şeyi belli bir ilgisizlik
içinde g ö zlem lem eyi öngören
gizemcilik öğretisi. Dingincilik,
Tanrı’ya arı bir aşkla bağlanmayı
önerirken insana hem kendi kurtu­
luşunu hem de dış dünya gerçekli­
ğini önemsememeyi öğretmektedir.
XVII. yüzyılda İspanya’da M oli­
nos, Fransa’da Madam Guyon din­
ginciliğin önericileri oldular. Daha
sonra Fénelon bir süre bu görüşün
ateşli yandaşı olarak göründü. (Bk.
DİN, GİZEMCİLİK, TANRI)
D İY A LEK TİK (fr. dialectique-,
alm. Dialektik-, ing. dialectic). Çe­
şitli olasılıkları göz önünde tutarak
yö n tem li d ü şü n m e san a tı.
D o ğ ru la ra u la şm a y o lu n d a
tartışm ayı tem el alan usullerin
tümü. Karşıtların karşılıklı edimiyle
ve sonunda onların belli bir çözüme
ulaşmasıyla belirgin evrensel ve
düşünsel oluşum. Eski Yunanis­
tan’da diyalektik (dialektike) dü­
şünme ve tartışma sanatı anlamına
geliyordu. Diyalektik sözcüğü He­
gel ve Marx felsefelerinin gelişimin­
den sonra oldukça yeni ve değişik
bir kavramı karşılar oldu, bu arada
sık sık kullanılır oldu. H egel’e ka­
dar uzanan düşünce çizgisi boyunca
diyalektik her şeyden önce bir man­
tık sanatıydı. Buna göre diyalektik,
tartışmasız ya da inandırıcı söz sa­
natına ya da belagate karşıt olarak
tartışmalı söz sanatına karşılıktır.
Diyalektikte gösterme ve çürütme
sanatları yanyanadır ya da içiçedir.
Bu da her şeyden önce karşımız­
daki kişinin sözlerinde sakat ya da
zayıf yanlan bulup çıkarma dikka­

tini ve ustalığını gerektirir. Eski Yu­
nanistan’da felsefenin hızla kuru­
lup geliştiği dönemde yani Platon
öncesinde dört ayrı felsefi bakış or­
taya çıkmıştı: İonia’lı filozoflar var­
lığın temelini oluşturan ana mad­
deyi ya da ilk ilkeyi arıyorlardı.
Elea’lı usçular akıp giden şeylerin
dünyasını yani duyulur dünyayı
aşan değişmez bir temelin araştırı­
cılarıydılar. Değişmezi getirerek de­
vinimi tehlikeye düşüren usçuluğu
duyulur dünyadaki akışı öne alan
duyumcu bakış açısıyla bağdaştır­
ma çabası içinde atomcular varsay­
dıkları değişmez küçük parçaların
arasına boşluklar koyarak devini­
mi güvence altına aldılar. Sofistler
bütün bu çözümler karşısında kısa
yoldan güvensizliklerini bildirip de­
ğişmez doğruları aramanın boş ol­
duğunu öne sürdüler. Bir beşinci
çözüm her şeyi sayılara bağlayan
Pythagoras’çılann çözümüydü. Us-
çu filozof Elea’lı Zenon, usçu Par-
m enides’in değişm ez tek varlık
kavrayışından çıkardığı savlan sağ­
lamlaştırmak için kanıtlar öne sü­
rerek diyalektiğin kurucusu oldu.
Zenon’un eleştirisi özellikle şeyle­
rin çokluğunu benimseyen Pytha-
goras’çılara yönelmişti ve mantık
oyunlanna dayanarak saçmayla çü­
rütme yöntemini kullanan bir eleş­
tiriydi. Diyalektik düşünce karşıt­
lan gözönünde tutan tartışmacı dü­
şünce biçimi olarak, Zenon’unkin-
den daha verim li bir biçim de,
İonia’lı Herakleitos’da ortaya çıkar.
Herakleitos tartışmalı karşıtlığı ev­
renin en temel özelliği, değişmez
DİYALEKTİK
özelliği olarak belirliyor, karşıtlığın
değişmezliğini göstermeye çalışı­
yordu. “Varız ve yokuz” diyen
Herakleitos’a göre evrende sürekli
bir savaş ya da bir karşıtlar çekiş­
mesi vardır, evreni ayakta tutan da
bu çekişmedir. Onun “Her şey kav­
gayla yaratılmıştır” görüşü sonsuz
karmaşayı bildiren bir görüş değil
uyum u açıklayan bir görüştür.
Herakleitos’da diyaletik bir biçim­
de uyumsuzluk uyumla dengeleni­
yordu. “Uyum karşıtlarla doğar” ya
da “Karşıtlar birbirleriyle uyuşur­
lar”. Böylece daha o zamanlar doğal
diyalektikle mantıksal diyalektik
apayrı görünüm ler ortaya koyu­
yordu. Bir tartışma, bir gösterme
ve çürütme sanatı olarak kurulan
diyalektik, mantığı çıkar uğruna
kullanan sofistlerde ve Sokrates’çi
okullarda bir inandırma sanatı olup
çıktı. Sofistler Yunanistan’da siya­
sete atılmak isteyen zengin çocuk-
lannıntüccarlaşmış öğretmenleriy­
diler. Her konudan anlamakla be­
lirgin filozofluklarının temelinde
“mutlak doğru yoktur” ilkesi yatı­
yordu. Ünlü sofist Protagoras “İn­
san her şeyin ölçüsüdür” derken,
bireye doğru görünen doğrudur,
doğrunun başka ölçütü olamaz de­
mek istiyordu. Bu da işine geldiği
gibi konuşma ilkesini getiriyordu
zorunlu olarak. Sofistler felsefeye
karşı filozofluklarıyla diyalektiği
doğruya ulaşma yolunda tartışma
sanatı değil de ne yapıp yapıp haklı
görünme sanatı durumuna getirdi­
ler. Bundan sonra felsefe tarihi bo­
yunca sofist sözü hep olumsuz an-
 DİYALEKTİK
lam da kullanıldı. Paul Foulquie
şöyle der: “Sofist, amaçlarına ulaş­
mak için, ancak görünüşte değer
taşıyan ve sofistlik denilen aldatıcı
kanıtlara dizgeli bir biçimde başvu­
ran kişidir. Buna göre sofistlik doğ­
ruya ilgisiz kalan, kullananın çıkar­
larına hizmet eden, savı da karşı-
savı da kanıtlamaya hazır olan bir
diyalektiktir.” Sofistler arasında sa­
yılsa da diyalektiği olumlu yönde
kullanan Sokrates tartışmada her
şeyden önce kavram açıklamasına
önem veriyor, tanıtlamalara yöne­
liyor, tanım lam alara yükselmeye
çalışıyordu. Bütün bunlar için kar­
şısındakinin düşüncesini zorluyor­
du. Sokrates’in amacı göstermek
deği 1buldurmaktı ya da doğurtmak­
tı. B öylece Sokrates doğrunun
araştırılmasında en genel biçimiyle
tümevarım yöntemini kullanıyordu.
Sokrates’in izinden yürümeye özen
göstermiş olan Platon için diyalek­
tik bütün bir düşünce yöntemine
karşılıktı. Platon’da diyalektiğin iki
ayrı yüzü vardı: birincisi Sokra-
tes’çi tartışma, İkincisi gizemci ve
çileci temele dayalı metafizik yük­
seliş. Konunun metafizik yanına ge­
lince, bu da tümüyle İdea’lar öğre­
tisiyle ilgilidir. Platon duyulur dün­
yayla düşünülür dünyayı kesin ola­
rak birbirinden ayırıyor, düşünülür
dünyayı değişmez olan asıl gerçek­
liklerin, İdea’ların alanı olarak be­
lirlerken duyulur dünyayı değişen
şeylerle ilgili gölgeler dünyası ola­
rak görüyordu. Ruhgöçüne inanan
Platon için bilgi düşünülür dünya­
15 0 da elde ediliyor, bu dünyada ya da
duyulur dünyada anımsama yoluy­
la yeniden ortaya çıkarılıyordu. Bu­
na göre bilmek anımsamak anla­
m ına geliyordu. Diyalektik, Pla­
ton’da zihni İdea’lara yöneltme ya
da yükseltme yöntemini belirler.
Aristoteles’de diyalektik özenle iki­
ye ayrılmış olan tüm bilgi alanının
ikinci bölümünü karşılar. Aristote-
les’çi diyalektik olası öncüllerden
yola çıkarak ortaya konulan usa-
vurmalarla ilgilidir. Kesin bilgilerin,
dolayısıyla birinci derecede önemli
bilgilerin alanıysa bir gösterme bi­
limi olan ayrıştırmanın alanıdır. Böy­
lece diyalektik Aristoteles’de ikin­
cil bir anlam kazanır. Diyalektik
kavramına Aristoteles’den sonraki
eskiçağ düşünürleri büyük bir ye­
nilik getirmediler. Ortaçağ düşü­
nürlerinin de bu konuda çok yeni
şeyler ortaya koyduğu söylenemez.
Descartes diyalektikten hemen hiç
sözetmedi, ettiğinde de onu kafa
bozucu bir düşünce olarak belirle­
di, insanı gerçeklerden uzaklaştıran
bir düşünce biçimi olarak gördü.
Aynı horlayıcı tutuma Kant’ta da
raslarız. Kant tüm Eleştiri'lerinde
diyalektiği ayrıştırmalı düşünceye
karşıt olarak ortaya koydu. Onda
doğrular mantığına karşıt olan bir
görünüşler mantığı vardı, bu man­
tık yanılmalı usavurmalan içeriyor­
du. Bir görünüşler mantığı olarak
diyalektiğin görevi zihinde gö­
rünüşle gerçeğin birbirine karışma­
sını önlemekti. Hegel diyalektiğe
yepyeni bir anlam kazandırmıştır.
Hegel diyalektiğinde Herakleitos’un
karşıtlar düzeninden bir şeyler var

gibidir. Hegel’de diyalektik, gerçek­
liğin temel anlamım ortaya koyar.
Fikir’in üçlü gelişimini anlatır, sav
ya da olumlama, karşısav ya da
olumsuzlama, bileşim ya da olum-
suzlamanın olumsuzlanması evre­
lerinden geçerek gelişimini duyu­
rur. Kant, Wolff’e yönelttiği eleş­
tiride, mantıksal çelişkiyle gerçek­
lik çelişkisini kesin olarak birbirin­
den ayırma gereğini duyurmuştu.
Hegel de bunlan ayırır ama onların
temeli aynı olan iki ayrı olgu olarak
değerlendirir. Hegel’de ussal olan­
la gerçek olan özdeştir. Hegel de
Herakleitos gibi doğayı karşıt güç­
lerin çekişme ve uyuşma alanı ola­
rak gcrür. Hemen hemen Herak­
leitos gibi o da kavgasızlığı dünya­
nın yıkımı gibi anlar. Hegel’e göre
özdeşlik ölümün, çelişki canlılığın
belirtisidir. Diyalektik bir süreci yani
sav, karşısav, bileşim olmak üzere
birbiri ardına gelen üç ayrı evreyi
içeren süreci yeni bir diyalektik sü­
reç izleyecektir. İki karşıt önerme­
nin yoksanmadan aşılmasına daya­
nan bileşim sav olarak kendi karşı-
savını oluşturmaya yönelir ve bu
böylece sürer. M arx’çı diyalektik,
M arx’in ve Engels’in yaptıkları
benzetmeye göre, tepesi üstü du­
ran Hegel diyalektiğinin ayaklan ye­
re bastırılmış biçimidir. Buna göre
sav, k arşısav , b ileşim ilişk isi
Marx’çı diyalektiğin de temeli olur.
Marx şöyle der: “Diyalektik devi­
nimi kuran şey çelişkili iki yanın bir
arada bulunmasıdır, onlann yeni bir
kategoride çatışması ve kaynaşma­
sıdır.” M arx’çı düşünceye göre
DİYALEKTİK
dünyayı fikirler yönetmez, fikirler
ancak iktisadi koşullara bağlı ola­
rak gerçekleşirler. Düşüncenin te­
melinde madde vardır, diyalektik
ilişk i m ad d ed e g e rçek leşir.
Marx’çılık bununla birlikte belirle­
nimci, en azından katı belirlenimci
bakıştan uzaktır. İnsan dünyasın­
da birbirini etkileyen iki ayrı alan,
üstyapı ve altyapı alanları belirir.
Dünya yalnızca maddesel gelişimin
fikri gelişimi belirlediği bir dünya
değildir. Altyapı üstyapı için tam an­
lamında belirleyici olsa da düşün­
cenin kurulu düzeni değiştirmek­
te, yaşamı dönüştürmekte etkili ol­
duğu yani üstyapının altyapıyı et­
kilediği de kesindir. Düşüncenin di­
yalektiği madde dünyasındaki di­
yalektiğin bir yansısından başka bir
şey değildir. Burada şeyleri düşün­
cenin yansısı sayan Hegel felsefe­
siyle tam bir karşıtlık sözkoryasu-
dur. Marx’çı diyalektiğe göre mad­
dedeki oluşum tam anlamında bir
yenilik kaynağıdır. Oluşumun bazı
anlannda bir sıçrama ya da bir dev­
rim kendim gösterir, böylece bir ni­
telik değişimi ortaya çıkar. Nice­
liksel artışın niteliksel değişimi ge­
tirmesidir bu. Diyalektik madde­
cilik evreni diyalektik süreçler bo­
yunca gelişmekte olan devingen
maddenin oluşturduğu bir bütün
olarak gören ve bütünün sürekli
yükselen bir evrim içinde nicelik­
sel süreçler sonunda niteliksel sü­
reçleri yarattığını savunan öğreti­
dir. Diyalektik maddecilik M arx’çı
bilgi kuramında temel görüşü oluş­
turur. Bununla ilgili ilk açıklama İS İ
DİZGE
M arx’Ia Engels’in 1848’de yayım­
ladıkları Kom ünist p a rti bildiri-
j f ’nde yer almıştır. Bildirinin çıkış
noktasını şu görüş oluşturur: “Gü­
nümüze kadar toplumlann tarihi sı­
n ıf savaşımı tarihinden başka bir
şey değildir.” Eskiçağ’da kölelerin
efendilerle, çağımızda işçi sınıfının
burjuva sınıfıyla savaşımı bu an­
lamda değerlendirilmelidir. Bu sa­
vaşım larla gelişen insan yaşamı
hem bireysel açıdan hem toplum­
sal açıdan tümüyle maddi ya da ik­
tisadi koşullara bağlıdır. Zaten
M arx’çı bakış açısına göre madde
tek gerçekliktir, bu tek gerçekliğin
gelişimi insanlık tarihinin gelişimi­
ne temel olmakla bu gelişimi açık­
layacak tek kaynaktır. Tarihin in­
celenmesi bu açıdan Marx felsefe­
si için ayrı bir önem taşır. M arx’çı
bakış açısına göre üretim ilişkileri
tüm insan yaşamının değişik süreç­
lerini açıklamakta temel belirleyici
veriyi oluşturur. Toplumsal yaşam
da, özel olarak kültür yaşamı da
üretim ilişkileriyle koşullanmıştır.
Bu yönde insan düşüncesiyle onun
tek kaynağı olan maddi yaşam ko­
şulları arasında sürekli bir etkile­
şim sözkonusudur. Somutun ala­
nından kaynaklanan düşünce gene
somutun alanım dönüştürmekte bir
araç özelliği göstermektedir. Mad­
di yaşam ya da iktisadi yaşam He­
gel’de olduğu gibi üç evreli diya­
lektik süreçler boyunca dönüşüm­
lere uğrar. Burada klasik anlamda
bir doğa belirlenimciliğinin sözko-
nusu olmadığı kesindir. Böyle bir
şey sözkonusu olsaydı insanın do­
ğada tam anlamında edilgin bir du­
rum da olm ası gerekirdi. O ysa
Marx’çi anlayışta insan dünyayı de­
ğiştirmekle yükümlüdür, bu insan
tarihin yarattığı ya da tarihle yara­
tılan insan olduğu kadar tarihi de
yaratan insandır. Sav, karşısav ve
bileşim evrelerinden oluşan diya­
lektik gelişme M arx’çi felsefede
zorunlu yaratıcı maddesel etkinli­
ğin özünü oluşturur. M arx’çi mad­
decilik anlayışının tarihsel yönüyle
diyalektik yönü kesinlikle bir etkin­
liğin iki ayrı görünümüdür, birbi­
rinden ayrı ya da birbirine aykırı
şeyler değildir. (Bk. BİLİM, FEL­
SEFE, MADDECİLİK, YÖNTEM)
D İZG E (lat. systema; fr. système;
alm. System; ing. system). Mantık­
sal ya da organik bir bütün oluştu­
racak biçimde bir araya gelmiş olan
öğeler toplamı. Dizge her yerde
açıklığın ve tutarlılığın belirtisidir.
Her düşünce yetkin anlatımına diz­
gede kavuşur. Bir başka deyişle,
gerçekte her düşünce açıklık ve tu­
tarlılık adına bir dizge içinde ortaya
konulmalıdır, buna göre onda tüm
öğelerin birbirlerini açıklayacak bi­
çimde bir bütün oluşturması gere­
kir. Örtülü anlamda dizge fikri fel­
sefede oldukça eskidir, neredeyse
felsefe tarihi kadar eskidir ve her
şeyden önce uyum lu bütünlüğe
ulaşma kaygısını ortaya koyar. Ge­
ne de oldukça parçalı görüşler ileri
sürmüş olan en eski filozofların
dizgeci bir tutum içinde olduklarını
söylemek güçtür. Dizgesel yaklaşım
ilk belirtisini felsefe tarihinin ilk iki

büyük filozofunda, Platon ve Aris-
toteles’de göstermiştir. Platon’un
ve Aristoteles’in felsefeleri, dizge­
sel bir bütünlükte sunulmamış ol­
makla birlikte ele aldıkları konular
açısından açık ve tutarlı bir bütün
oluştururlar. Her ikisinde de sorun­
ların dağınık işlenişi ya da birbiriy-
le karışmış görünümü onların bü­
tünü içinde belli bir düzende kav­
ranılmasını engellemez. Androni-
kos, M .S. I. yüzyılda, Aristote-
les’den kalma parşömenleri konu­
larına göre düzene koyarken onla­
ra dizgesel bir bütünlük kazandır­
mıştır. Felsefede dizgecilik etkin
olarak ancak XVII. yüzyılın ilk bü­
yük felsefeleriyle gelişmiş, XIX.
yüzyıl başlarında Hegel’de doruk
noktasına ulaşmıştır. Hegel’in diz-
geciliği deyim yerindeyse eksiksiz
bir dizgeciliktir. Her sorunu kapalı
bir dizge anlayışı içinde açıklama­
ya yönelen Hegel kendinden son­
rakilere felsefe adına yapılacak iş
bırakm amış gibidir. Daha sonra
Kierkegaard Hegel’in çok büyük bir
p ro fesö r o ld u ğ u n u söyleyerek
Hegel dizgeciliğine yüklenecektir.
Kierkagaard’a göre Hegel her şeyi
açıklamak isterken büyük bir yan­
lışa düşmüştür. H egel’den sonra
M arx’çılar da dizge fikrine karşı
çıktılar. Onlara göre durmadan de­
ğişen bir dünyada en köklü açıkla­
malar bile geçici olabilirdi. Varoluş­
çular da dizgecilikten yana olmadı­
lar. Onlar uçsuz bucaksız bir kay­
ganlıklar dünyasında kesin açıkla­
maların geçersiz olacağına inanı­
yorlardı. Ne olursa olsun, felsefe
DOGMA
adına yaraşır her felsefe belli bir
dizgesel tutarlılığa sahip oluşuyla
genel düşünceden ayrılacaktır. Diz-
gedışı görüşler ortaya koymuş olan
kişiler filozoftan çok düşünür diye
nitelendirilmelidirler. (Bk. DÜŞÜN­
CE, FELSEFE, FİLOZOF)
DO G M A (fr. dogme; alm. Dog­
ma; ing. dogma). Bir felsefe oku­
lunca benimsenmiş temel görüş.
Tartışılmadan benimsenmiş görüş.
Tartışmadışı tutulan inanç öğesi. Bir
topluluğun tartışmadan benimsedi­
ği öğreti. Ortaçağ Avrupa’sında ki­
lisenin koyduğu ve bir zorunluluk
olarak kişilere benimsettiği öğreti.
Dogma her şeyden önce kanıtsız
oluşuyla ve usun yolgöstericiliğin-
de mutlak doğruya ulaşma savın­
da oluşuyla gerçek anlamda felsefi
düşünceden ayrılır. Dogma yalnız
din alanında değil felsefe, sanat, si­
yaset alanlarında da geçerli olabilir.
Ne olursa olsun, dogmacı düşün­
ce felsefi düşünceyle açık biçimde
tersleşir. Dogma daha çok benim­
semeyle, felsefi düşünce arayışla
belirgindir. Felsefi düşüncenin don­
duğu ya da kalıplaştığı yerde dog­
ma başlar. Dogma insanı gerçek­
likten uzaklaştırırken ona esenlik ve
dinginlik verir. Dogmaları olan in­
san gerçeği bir daha yitirmemece-
sine bulmuş olmanın erinci içinde­
dir. Dogma, dogmacıya göre, doğ­
runun kendisidir, ayrıca doğru ya­
şamı güvence altına alır. Dogma bir
formüldür, tartışmayla ortaya ko­
nulmuş bile olsa tartışmayı gerek­
tirm ez ya da tartışm adan kaçar.
 DOGMACILIK
Dogmayla ilgili tartışma dogmayı
kökten ele almadıkça geçersizdir.
Dogma bir önyargıdır ya da bir ön­
yargılar yumağıdır. Dogmayı öğre­
tiden ayıran öğretinin her zaman
tartışılabilir, gerektiğinde değiştiri­
lebilir oluşudur. (Bk. KURAM,
ÖĞRETİ)
D O G M A C IL IK (fr. dogmatisme;
alm. Dogmatism us; ing. dogma-
tism). Kuşkuculuğa yer bırakma­
yacak biçimde bazı doğruların var-
1ığmı öne sürme tutumu. Her dog­
macı düşünce zihnin mutlak ger­
çekliği sezebilecek güçte olduğunu
ileri sürerek eleştirici ve kuşkucu
bakışlarla tersleşir. K ant’a göre
“metafiziğin dogmacılığı, salt usun
eleştirisi olmaksızın ilerleyebilme
önyargısıdır.” Dogmacılık Alain’e
göre “bildiren bir çılgınlık gibidir”.
Felsefede dogmacılıktan yani her
türlü öncesel kesinlikten kaçınmak
ya da her türlü kesinliği kuşkuyla
tartışmak gerekir. Felsefi düşünce
eleştirili düşüncedir. Dogmacılığın
kolayca hoşgörüsüzlüğe açıldığı
görülür. (Bk. KUŞKUCULUK)
DO Ğ A (lat. natura; fr. nature;
alm. Natur, ing. nature). Madde­
sel dünya. Fiziksel evrenin bütü­
nü. Bir cinsin, bir türün, bir bire­
yin temel özellikleri. Bilimsel anlam­
da doğa maddesel varlığın ya da
evrenin bütününü içerir. Metafizik
anlam da doğa organik bütünlük
demektir. Bütünsel açıdan da me­
tafizik açıdan da doğa şaşmaz bir
154 yapıya ve işleyişe sahip bir bütün­
lük olarak görünür. Belirlenimci
görüşler bu şaşmaz yapı ve işleyiş
fikrine dayanır. Aristoteles “Doğa
hiçbir şeyi nedensiz yapmaz” diye
düşünüyordu. Lamarck’agöre do­
ğanın etkinliği birdenbire gerçekle­
şen bir etkinlik değildir. “Doğa yap­
tığı hiçbir şeyi birden yapmaz.” La-
marck doğayla ilgili olarak şöyle
der: “Doğanın bizim kendisinde
hayran olduğumuz şeyleri varet-
mek için kendisine gerekli olan araç­
lara ve yetilere sahip olduğunu ka­
nıtlayabileceğimi umuyorum.” Bu­
na göre doğayı başlıbaşına bir bü­
tünlük olarak kavramak olasıdır.
Metafızikçiler çok zaman doğayı bir
doğaüstü kavramıyla birlikte düşün­
müşlerdir. Skolastikler gibi Spino-
za da natura naturans'ı yani yara­
tıcı Tanrı’yı natura naturata’dan
yani yaratılm ış şeylerden ayırır.
Maddeci düşünürler doğaüstünü
yok sayarlar. Örneğin Epikuros’a
göre madde dünyasının dışında bir
başka dünya yoktur. Stoa’cılar da
aynı biçimde düşünürler ve Tan­
rı’yı maddesel varlığın içine yerleş­
tirerek tam anlamında heptanrıcı
bir doğa açıklaması getirirler. Din­
ci filozoflara, örneğin Pascal’e gö­
re insan tam güçlü bir varlığın yani
Tanrı ’nın yarattığı bir dünyada tam
güçlü olmayan bir varlıktır. Pascal
şöyle der: “İnsan doğada nedir?
Sonsuzun karşısında bir hiç, hiçin
karşısında bir sonsuz, hiçin ve son­
suzun arasında bir orta yer.” Duy-
gucular bu doğaüstü ve doğa ayrı­
mı çerçevesinde doğayı tanrısallık­
la insan arasında bir aracı sayarlar.

Onlara göre doğa tanrısallığı açın-
layan şeydir. Böylece duygucu eği­
lim doğayı tanrısal güzelliklerle do­
nanmış bir bütün olarak görür. Bu­
na göre sanat yapmak doğadaki
güzellikleri görmek ve göstermek
anlamına gelecektir. Bu da elbet de­
haların işi olacaktır. Bu eğilim bize
duygucu doğalcılığın yolunu açar.
Gerçekçiler bu doğalcı görüşe karşı
çıkacaklardır. “Sanatın görevi do­
ğayı kopya etm ek değil doğayı
açıklamaktır” görüşünü benimse­
yen Balzac “Doğadaki doğru ede­
biyattaki doğru olmayacaktır” der.
Aristoteles “Doğayı gözlemlemek
her zaman güzeldir” diye düşünü­
yordu. Rousseau doğal olanı insan
için en güçlü dayanak olarak de­
ğerlendirdi. Buna göre doğada ol­
m ak mutlu olmak için yeterlidir,
mutsuzluk doğadan uzaklaşmayla
başlar. Doğal durumdaki insan mut­
luydu. “Doğa hiçbir zaman bizi al­
datmaz, onu aldatan her zaman bi-
ziz” der Rousseau. Doğaya duy­
gucu gözle bakmadığımız zaman
doğa bize yalnızca bir yarar ortamı
olarak görünecektir. Rousseau’dan
bir yüzyıl kadar önce Bacon doğa­
ya egemen olmak için ona başeğ-
mek gerektiğini bildiriyordu. Do­
ğaya başeğmek elbette onu iyice
ö ğ re n m e k a n lam ın d ad ır. B a-
con’dan sonra gelişen olumcu dü­
şüncenin yandaşlan, Bacon’ın izin­
de, doğayı öğrenilmesi ve egemen
olunması gereken bir güç saydılar.
Buna göre bize düşen her şeyden
önce doğanın yasalarını ortaya çı­
karmaktır. Böylece yüzyıllar boyu
DOĞAÇLAMA
Aristoteles’in tüm doğal oluşum­
ları doğanın kendindeki güçlere
bağlayan doğa kavrayışından ve bu
kavrayışın dinci izleyicilerinden olan
skolastiklerin Tanrı yaratısı doğa
anlayışından sonra tam anlamında
bir fiziksel doğa kavrayışına ulaşıl­
mış oldu. Bilimin konusu olan bu
fiziksel doğa k avrayışı R öne-
sans’dan bugüne çok gelişti ama
özünde büyük bir değişikliğe uğ­
ramadı. Özellikle Newton’dan son­
ra bu anlamda görüşler daha belir­
ginleşti. Kant doğayı N ew ton’in
kavrayışıyla özdeşleştirdi. (Bk. BE­
LİRLENİMCİLİK, EVREN, Fİ­
ZİK)
D O Ğ A C ILIK (fr. naturisme; aim.
Naturismus; ing. naturism). Doğayı
kutsama ve yüceltme eğilimi. Din­
lerin kökenini fiziksel dünyadaki ay,
güneş, ateş, fırtına gibi çarpıcı nes­
nelerin kişileştirilmesine ve yücel-
tilmesine bağlayan tarih görüşü.
Toplumsal kurumlarda ve yaşam
biçimlerinde doğaya dönüşü öne­
ren öğreti. (Bk. DOĞA)
DOĞ AÇLAM A (fr. improvisati­
on', aim. Improvisation', ing. imp­
rovisation). Ön hazırlık yapmadan
yaratma. Yaratmayla yorumlama­
nın aynı anda olması. Bir sanat ya­
pıtını ön hazırlık olmadan gerçek­
leştirme. Sanatta yazılı metnin pek
kullanılmadığı eski zamanlarda do­
ğaçlama bir zorunluluktu ve başlı-
başına olmasa bile belli bir ölçüde
yaratmanın koşullannı belirliyordu.
Gerçekte doğaçlama başka müzik
 DOĞAL
olmak üzere tüm yorum sanatla­
rında belli bir ölçüde geçerlidir: ana
metinden herhangi bir uzaklaşma
ya da ona eklenen herhangi bir süs­
leme doğaçlamayı getirecektir. Av­
rupa toplumları dışındaki toplum­
lar, özellikle Ortadoğu, Uzakdoğu
ve Kuzey Afrika müzikte doğaçla­
maya büyük bir yer verdiler. Orta­
çağ avrupa müziğinde gregorius
şarkılarında doğaçlama büyük bir
rol oynamıştır. Daha sonra yüzyıl­
lar içinde değişik biçimler alan bu
yöntem çağımızda daha çok caz ala­
nında geçerlidir. Müzikte etkin yön­
tem uygulayan müzik eğitimcileri
de doğaçlamaya önem vermekte­
dirler.
D O Ğ A L (fr. naturel; alm. natür-
lich\ ing. natural). Doğayla ilgili
olan. Doğaya aykırı olmayan. Ya­
pay olana karşıt olarak yalnızca do­
ğadan gelen. Kendi doğasına uy­
gun olan. Doğal durum, insanlığın
uygarlaşm adan önceki durum u.
XVII. ve XVIII. yüzyıl filozofları
insanın doğal durumunda hangi ko­
şullar altında yaşadığını büyük öl­
çüde konu ettiler. Bu merak elbette
hızla uygarlaşmakta ya da basitçe
sanayileşmekte olan insanın gittik­
çe karmaşıklaşan yaşam düzenin­
deki sorunlarından kaynaklanıyor­
du. Hobbes doğal durumdaki insa­
nın yırtıcı özelliklerinden sözetti.
Ona göre doğal durumda insan in­
sanın kurduydu (homo homini lu-
pus). Filozofa göre insan uygarla­
şarak yasa düzenine geçmiş, bu dü­
156 zende bencilliklerini dengelemeyi
bilmiştir. Buna karşılık Jean-Jacqu­
es Rousseau doğal durumda insa­
nın mutlu olduğunu, mutsuzluğun
uygarlaşmaya başladığını, mülkiye­
tin gelişmesiyle koyulduğunu bil­
dirdi. Filozofa göre en uygun ya­
şam doğal yaşamdı, eğitim de do­
ğanın bağrında gerçekleştirilmeliy-
di. Öte yandan toplumda doğal ya-
şamdakine benzer bir mutluluk an­
cak “toplumsal sözleşme”yle ger­
çekleştirilebilirdi. Doğal durumda­
ki birey, henüz toplumsallaşmamış
birey, kendi gücünü hiçbir toplum­
sal engelle karşılaşmadan kendisi
için kullanıyordu. Toplumsal söz­
leşmenin getirdiği yasa düzeninde
insan kendisini sıkan engelleri do­
ğal durumda olduğu gibi etkisiz kı­
labilecektir. “Doğal durum” kavra­
mı genel görünümü içinde ve ta­
rihsel zorunluluklar çerçevesinde
tümüyle kurama dayalı bir kavram­
dır. Rousseau, İnsanlar arasında
eşitsizliğin kökeni ve tem elleri
üzerine söylev'in önsözünde doğal
durumu “artık varolmayan, belki de
hiç varolmamış, olasılıkla hiç va­
rolmayacak, bununla birlikte şim­
diki durumumuzu iyi yargılayabil­
mek için doğru kavramlara ulaş­
mış olmak açısından gene de zo­
runlu bir durum” olarak tanımlar.
Bu konuda Guy Palayret şöyle der:
“Bu nokta çok önemlidir, çünkü
Rousseau da doğa kavramının du­
yulur deneyin alanından gelmedi­
ğini, onun düşüncenin bir kurgusu
olduğunu gösterir.” Bu kurgu için­
de parçalanmamış yaşam ya da bü­
tünlüklü yaşam fikri geliştirilebilir:

ilkel insan bir işsizdir, bir başıboş­
tur, çalışmanın ne olduğunu bilmez,
bu bakımdan doğayla içli dışlı da
değildir. İşsizlik doğayla insan ara­
sında yumuşak bir yastık gibidir.
Gene de doğal durumda yaşam ko­
lay olmalıdır: “İsparta yasaları yurt­
taşların çocuklarını nasıl açık açık
karşısına alıyorsa, doğa da çocuk­
ları açık açık karşısına alır; bedeni
sağlam olanları güçlendirir, öbür­
lerini yokeder” (J.-J. Rousseau)
Doğal ışık, Descartes’da ve Des-
cartes’çı filozoflarda, özellikle Le-
ibniz’de zihne kendini açan doğru­
ların bütünüdür. Bu anlamda doğal
ışıl usla, bir ölçüde de zekayla öz­
deşleşir, başkalarından ya da dış
dünyadan edinilmiş olanla karşıtla­
şır, tan rısal bir anlam kazanır.
Descartes şöyle der: “Tann’mn bi­
ze verdiği, bizim de doğal ışık diye
adlandırdığımız tanıma yetisi algı­
ladığı şeyde yani açık ve seçik ola­
rak tanıdığı şeyde doğru olmayan
hiçbir şeyi algılamaz.” (Bk. SÖZ­
LEŞME)
D O Ğ A L C IL IK (Fr. naturalism;
alm. N aturalism us; ing. natura­
lism). Doğanın dışıda hiçbir şeyin
varolmadığını ileri süren, buna gö­
re her şeyi deneyine ulaştığımız
doğal olaylar zincirine indirgeyen
öğreti. Doğayı yüceltme eğilimi.
Sanatta gerçekliği nesnellik adına
olduğu gibi yansıtma anlayışı. Do­
ğalcı öğreti, doğaüstü herhangi bir
varlığın ya da varlık alanının bu­
lunmadığını bildirir. Bu öğretiye gö­
re doğa kendi kendine vardır ve iç­
DOĞALCILIK
kin bir ilkeye göre vardır. Doğalcı
anlayışların başında evrimci filozof
Spencer’in anlayışı gelir. Bu anla­
yışa göre her şey içkin bir doğal ya
da maddesel ilkeye göre vardır, tüm
varlığın, tüm oluşumun temelinde
bu ilke bulunur. Tanrısal yaratma
fikrine kökten aykırı düşen bu an­
layış bir ölçüde heptanrıcı kavrayı­
şa bağlanabilir. N itekim Spino-
za’nın heptanrıcılığı da bir tür do­
ğalcı görüşle ortaya konulmuştur.
Gene de tanrısallığın varsanması ya
da yoksanması yönünden doğalcı­
lıkla heptanncılık arasında kesin bir
ayrılık vardır. Dinbilim açısından
doğalcılık insanın özünden iyi ya
da doğası gereği iyi olduğu görü­
şünü benimser ve tanrı kayrası fik­
rine karşı çıkar. Elbette bu anlam­
da doğalcılık bir sapkınlık olarak
değerlendirilmiştir. Buna koşut ola­
rak doğalcı bakış ahlak alanını bi­
yolojik yaşamın bir uzantısı sayar.
Buna göre gereksinmeler ve içgü­
düler ahlaki bir belirleyicilik kaza­
nırlar, ahlak kuralları organik ya­
şamın gerekleriyle belirlenir, hatta
davranış kurallarını insan yaşamı­
nın özelliklerinden giderek temel­
lendirme eğilimi doğar. Estetikte do­
ğalcılık doğaüstünü yoksamak gi­
bi bir tutuma yönelmeksizin doğa­
yı ya da tüm gerçekleri tam tamına
olduğu gibi, yani tüm ayrıntılarıy­
la, hatta tüm kabasaba yanlarıyla
anlatmayı öngörür. Böyle bir anla­
yış her yönüyle öykünmeci bir an­
layıştır, her şeyi olduğu gibi, hiç
bozmadan resmetme, bir şey kat­
madan ve bir şey çıkarmadan, özel
 DOĞAÖTESİ
bir yorum getirmeden anlatma an­
layışıdır. Genel olarak gerçekçi an­
layışa yakın duran hatta onunla öz­
deşleşir gibi olan ya da onun katı-
kuralcı bir yorumu gibi beliren do­
ğalcılık varolanı bozmama ve ona
özel bir yorum getirmeme titizliğiyle
gerçekçilikten ayrılır, bir anlamda
kaba gerçekçilik olur. Doğalcılık
XIX. yüzyıl Avrupa’sında edebiyat
alanında Flaubert, Zola, Goncourt
kardeşler, Daudet, Maupassant gi­
bi fransız yazarlarının kaleminde en
yetkin anlatımını kazandı. Claude
Bernard’ın ve Taine’in etkisi altın­
da kalmış olanZola, doğalcılığı bi­
limsel düzeyde temellendirmeye ça­
lıştı, bunun için insan ilgili gerçek­
lerin araştırılmasına deneysel yön­
temi uygulama önerisinde bulun­
du. Bütün doğalcı yazarlar doğalcı
tutumu en etkili gerçekçilik olarak
belirlemiş, bu tutumları içinde yaşa­
mı tüm girdisi çıktısıyla araştırma­
ya yönelmişlerdir. Başta Flaubert
olmak üzere doğalcı yazarların tü­
münde yaşamın ayrıntılı ya da bü­
tünsel bilgisine, şaşmaz bilgisine
ulaşma dileği ağır basar. Bu elbette
iyiden iyiye karmaşıklaşmış ve hız­
la gelişmekte olan XIX. yüzyıl av-
rupa toplumunda bir özentiden çok
gerçekliklerin uzağına düşmeme ti­
tizliğini yansıtır. Doğalcı yazarların
başlıca ilkesi, yaşamı her yönüyle
doğru yansıtabilmek için onu tüm
etkinlikleri içinde doğru ojarak kav­
rayabilmektir. Demek ki doğalcı tu­
tum her şeyden önce toplumsal ni­
158
telikli bir deneysel bilgiler toplamı­
na ulaşmış olmayı zorunlu kılar.
Doğalcılığın eleştirisi belki de tari­
höncesi insanının doğalcı tutumu
çok aşan yorumlamacı gerçekçili­
ğiyle ve Aristoteles’de ilk köklü an­
latımını bulan doğada sanat yoktur
ilkesiyle başlar. Gerçek anlamında
gerçekçi tutum doğaya bir insan yo­
rum u getirm ek olduğuna göre,
doğalcılık gerçekçiliğin gerçekçi ol­
mak adına sanatsallıktan uzaklaş­
mış biçimi olma tehlikesiyle karşı
karşıyadır. Öte yandan, kendini ger­
çekçi çizgide ortaya koyan ve dün­
yayı olduğu gibi yansıtmayı amaç­
layan doğalcılığın yanında bir de
duygucu doğalcılıktan sözetmek
doğru olur. Duygucular, çok zaman
dinsel bir kavrayış içinde, doğaya
aşırı bir bağlılıkla, sanatı doğa öy-
künmeciliği olarak görürler. Onla­
ra göre Tanrı’nın yarattığı güzel­
liklerle dolu doğada sanat yapmak
bu güzellikleri kağıda ya da tuvale
aktarmaktan başka bir anlam taşı­
maz. / Winckelmann: “Sanat bir
kopyanın doğanın kendisinden da­
ha çekici olduğunu gösterir.” / Sa-
inte-Beuve: “Sanatın, doğanın ve
ahlakın bir bütün oluşturduğu ve
birbirine karıştığı nokta yüksek bir
noktadır.” / Schiller: “Dehayla do­
ğa ölümsüz bir antlaşma yaptılar:
doğanın öngördüğünü deha kesin
olarak gerçekleştirir.” (Bk. GER­
ÇEKLİK)
DOĞAÖTESİ. Bk. METAFİZİK.

DOĞRU (lat. veritas; fr. vérité',
ahn. Wahrheit-, ing. truth). Gerçek­
liğe uygun olan bilgi. Nesnesine
nygun düşünce. Doğru, gerçekli­
ğin bilinçteki yansısıdır ya da bi­
linçteki görünümüdür. Doğrunun
ortaya konulması bir şeyin nasıl ol­
duğunun gösterilmesidir ya da ba­
sitçe olanın onaylanmasıdır. Ülkü­
cü felsefelerde doğrunun nesnesi
zihindedir. Buna göre bir doğruyu
ortaya koymak, zihinde varolan bir
fikri apaçık görm ek dem ektir.
Descartes apaçıklığı doğrunun öl­
çütü sayıyordu. Descartes’a göre
bazı fikirler apaçık kavranılmakta­
dır, fikir adı yalnızca onlara yakı­
şır, öyleyse “çok açık ve seçik ola­
rak tanıdığımız her şey doğrudur”;
doğruluk nesnelerden edindiğimiz
fikrin apaçıklığıdır. Gerçekçi bakış
düşünceyle nesnesi arasındaki
uyarlılığı konu edinirken her zaman
nesneyi zihnin dışında arayacaktır;
gerçekçi bakışa göre nesne zihinde
de olsa onun kaynağı somut ger­
çekliklerdir. Ülkücü düzeyde de
gerçekçi düzeyde de, doğru, bilgi­
nizin niteliğini, gerçeğe uyar oluş
Asiliğini ortaya koymaktadır, böy-
k ce zihnimizle gerçeklik arasında­
ki bir uyarlılığı göstermektedir.
Doğru, her iki bakış açısına göre
de ancak evrensel olabildiği ölçüde
doğrudur. Marx şöyle der: “Doğru
evrenseldir, doğru benim değildir,
herkesindir.” Öte yandan, doğru,
çok zaman düşünüldüğünün tersi­
ne, son derece yalın ve basittir. Se­
n eca “ D o ğ ru n u n d ili b a s ittir”
( Veritatis simplex oratio est) der.
DOĞRU
Descartes da “Zor şeylerin güzel
olduğuna inanmak ölümlülerin or­
tak yanlışıdır” diyordu. Böylece
doğruyu d ü şü n ce n in nesn ey le
uyarlılığı diye belirleyebiliriz. Doğ­
ru, skolastiklerin deyişiyle, adae-
guatio rei et intellectus' dur. Doğ­
ruların konu edildiği alan felsefe­
nin alanıdır. Felsefe doğrularla ilgi­
li araştırma alanı olarak yargıları­
mızın gerçeklikle bağlarını inceler,
bu arada gerçekliğe uygun yargılar
ortaya koymaya çalışır. Felsefenin
doğrulan ussal düzeyde öngörül­
müş doğrulardır. Doğru bizi ger­
çekliğe bağlar, bu yüzden onun var­
lığı yaşam için büyük bir değer or­
taya koyar. Belki de doğru bizim
için en değerli şeydir. Aristoteles’in
“Platon’u severim ama doğruları
daha çok severim” (Amicus Plato,
sed magis amica veritas) sözü bi­
ze doğruların her şeyden üstün ol­
duğunu duyurur. / M ontaigne:
“Göreneklerin bozulmasının ilk be­
lirtisi doğrunun dışa atılmasıdır.” /
Descartes: “D oğrunun bilgisine
ulaşmamızı engelleyen tüm güçlük­
leri ve yanılgıları ortadan kaldırma­
ya çalışmak gerçek anlamda savaş
vermektir.” / La Rochefoucauld:
“Doğrunun dünyaya sağladığı iyi­
lik, görüntülerinin yaptığı kötülük
kadar çok değildir.” / John Keats:
“Güzel Doğru’dur. Doğru da Gü-
zel’dir - Bilinen tek şey budur dün­
yada - Bilinmesi gereken tek şey
budur.” / Nietzsche: “Kanılar doğ­
runun yalanlardan daha tehlikeli
düşmanıdır.” /H .D . Thoreau: “Aşk,
para, ün yerine bana doğruyu ve­ 159
DOĞRUCULUK
rin.” / Martin Luther: “Şarap güç-
lüdür, kral daha güçlüdür, kadınlar
daha da güçlüdür, ama doğru hep­
sinden güçlüdür.’’/Henri Poincare:
“Doğruyu aramak için bağımsız
olm ak gerekir, tam anlam ında
bağım sız olm ak gerekir. B una
k a rş ılık ey lem d e b u lu n m ak
istiyorsak, güçlü olmak istiyorsak
birleşm iş olm am ız gerekir. Bu
yüzden pekçok kişi d o ğ ru ’dan
k o rk u y a k ap ılır, d o ğ ru ’yu bir
güçsüzlük nedeni olarak görür.
B u n u n la b irlik te d o ğ ru ’dan
korkmamak gerekir, çünkü doğru
tek güzel şey d ir.” Ben burada
doğru’nun sözünü ederken elbette
her şeyden önce bilimsel doğru’dan
sözetm ek istiyorum , am a aynı
za m a n d a ah lak i d o ğ ru ’dan
sözetm ek istiyorum, adalet diye
ad la n d ırıla n şey de bu ahlaki
d o ğ ru ’nun yüzlerinden biridir.
Sözcükleri yanlış kullandığım ,
o rtak h içb ir yanı olm ayan iki
nesneyi aynı ad altında topladığım
düşünülebilir; kendini ortaya koyan
bilimsel doğru’nun kendini sezdiren
ahlaki d o ğ ru ’ya hiçbir biçim de
yakın olmadığı düşünülebilir.(..)
Bununla birlikte onları birbirinden
ay ıram am , b u n la rd a n b irin i
sevenler öbürünü sevmekten geri
kalmazlar. Bunlardan birini bulmak
için de öbürünü bulmak için de
in sa n ın ru h u n u tüm üyle
önyargıdan ve tutkudan kurtarması
gerekir, mutlak içtenliğe ulaşması
gerekir. Bu iki çeşit doğru bir kere
b u lu nd u m u bize aynı sevinci
verecektir.” (Bk. GERÇEK)
DO Ğ RU CU LU K (lat. veracitas;
fr. véracité', alm. Wahrhaftigkeit',
ing. veracity). Doğruyu söyleye­
nin niteliği, doğruya bağlı olanın
niteliği. Aldatıcı olmayanın niteliği.
Özellikle Descartes felsefesinde
bilgilerimizin doğruluğu için güven­
ce olan Tanrı’nın niteliği. Tanrı’nın
doğruculuğuna Descartes kuşku­
dan geçerek ulaşır. Duyularım be­
ni aldatıyor, diye düşünür. Uykuda
gördüklerim aldatıcıdır. Uyanıkken
gördüklerim de varolm ayabilir.
Tanrı’nın beni aldatmakta olduğu­
nu söyleyebilir miyim ? G erçek
Tanrı aldatmaz. Beni ancak kötü bir
ruh aldatabilirdi. Tanrı da böyle bir
şey değildir. O tam güçlüdür. Al­
datıcılık Tanrı kavramına ters dü­
şer. Tanrı’nın iyiliği onu bizi aldat­
maktan alıkoyacaktır. Şöyle der
Descartes: “Dünyayı algıladığımız­
da, Tanrı’nın doğruculuğundan ötü­
rü bir yanılsamayı değil de gerçek
dünyayı algıladığımız sonucuna va­
rıyoruz.” (Bk. TANRI)
DOĞRU LAM A (fr. vérification-,
alm. Untersuchung-, ing. vérifica­
tion). Bir yargıda ya da kuramda
d o ğ ru lu ğ u n sa p ta n m a sı. B ir
yasanın doğruluğunu gözlem ya
da den ey y o lu y la g ö sterm e.
Tümevarımla ortaya konulmuş bir
bir yasanın gerçeğe uygun oluşunu
belirleme. John-Stuart M ill’in de
gösterdiği gibi, bilimsel bir araştır­
mada önce gözlem yapılır, sonra
tek tek durumlardan genel bir so­
nuca ya da yasaya yükselinir, bu
aynı zamanda varsayımın oluştu-

mlması demektir. Varsayımın doğ-
nıluğunun gösterilmesi doğrulama­
yı oluşturur. Ortaya koyulan var­
sayım tek bir durum için değil ben­
zer bütün durumlar için geçerli ola­
caktır. Claude Bemard şöyle der:
“Gerçek anlamda bilgin kaba olgu­
ları gözönünde tutmaz, açıklama­
ya ve yasaya yükselmek ister. O
her zaman olguların nedenine bağlı
olarak en olabilir görünen bir ön-
cesel fıkir’i ya da bir varsayımı or­
taya koyar, sonra gözlemde ya da
deneyde elde edilmiş öbür olgular
aracılığıyla öncesel fıkir’in değeri­
ni doğrulam aya ve denetlemeye
yönelir.” (Bk. DENEY, GÖZLEM,
YASA)
DOĞURTM A (y\ın.maieutike; fr.
maieuîique.\ alm. M aieutik; ing.
muıieutics). Buldurarak düşündür­
me yöntemi. Sokrates’in düzenli
som lar sorarak doğruyu karşıda-
kine buldurma yöntemi. Doğurtma
S okrates’in uyguladığı tartışm a
yönteminin bir parçasıdır. Bu yön­
temle Sokrates konuştuğu insan­
ların tartışma sırasında bilgi ortaya
koymalarını, doğurmalarını sağlar.
Bu bir bakıma insanın zihninde ta­
şıdığı ama var olduğunu bilmediği
bilgiye ulaşmasıdır. Tartışmada ön­
ce karşısındakini açmazlara düşü­
ren ve onu bilgisizliğine inandıran
Sokrates sonra ona bilgiler buldur­
ma yolunu tutar, böylece alayla
başladığı eylemi doğurtmayla sür­
dürür. Fikirlerin doğurulması bir
bakıma Platon’cu anlamda anımsa­
mayla ilgilidir. Sokrates, Platon’un
U U U U yiA fN C lL lK
Theaitetos'unda ebe olan annesi gi­
bi kendisinin de doğurtma sanatın­
da usta olduğunu söyler: “Benim
doğurtm a sanatım onlarınkiyle
(ebelerinkiyle) aynı genel özellikle­
ri gösteriyor. Ayrılık şurada: be­
nimki kadınlan değil de erkekleri
kurtarıyor, doğurtma eyleminde be­
denleri değil de ruhları ele alıyor.”
(Bk. ALAY, YÖNTEM)
DO Ğ UŞTANCILIK (fr. nativis-
me; alm. N ativism us; ing. nati-
vism ). B ilgilerim izin doğuştan
geldiğini öne süren öğreti. Zihinde
deneyle elde edilen bilgilerden ön­
ce doğuştan gelen bilgilerin bulun­
duğunu ileri süren öğreti. Doğuş­
tancılık klasik usçuluğun temelin­
de yer alır. Doğuştancılar, deneyci
bakış açısına tam karşıt bir tutum
içinde, dünyaya gelen bireyin zih­
nini bir tabula rasa olarak görmez­
ler. Onlara göre zihin önsel yani"a
priori bir takım ilkelere ya da hatta
fikirlere sahiptir, dolayısıyla bire­
yin bilgiye yönelmesi bu önsel hâ­
zineye yönelmesiyle olasıdır, bir
başka deyişle birey bu verilmiş kay­
nağı kendinde tüm ayrıntılarıyla
keşfederek bilgi dünyasını oluştu­
racaktır. Doğuştancılığın ilk büyük
temellendiricisi olan Platon, Orp-
heus’çu-Pythagoras’çı inanç öğe­
leri çerçevesinde, ruhun sürekli bir
göç durumunda olduğuna inanıyor,
duyulur dünya’dan yani bu gölge­
ler dünyasından düşünülür dün­
ya’ya yani gerçek gerçeklikler olan
İdea’ların dünyasına göç eden ru­
hun orada bu gerçek nesneleri göz­ 161
DOLAYSIZ
lemleyerek yetkinleştiğini, böylece
yeniden bu dünyaya gelişte onların
bilgilerini kendinde barındırdığını,
dolayısıyla bu dünyada öğrenme­
nin ya da bilgi edinmenin “anımsa-
mak”dan başka bir şey olamaya­
cağını bildiriyor, böylece ülkücü an-
lay ışın ö n cü sü olu y ordu. P la­
to n ’dan sonra doğuştancı çizgiyi
izleyenlerin başında Descartes ge­
lir. Descartes bu öğretiyi yumuşa­
tır ya da gerçekçi bir anlayışla den­
geler. Descartes ancak temel fikir­
lerimizin doğuştan olduğunu, öbür
fikirlerimizi ya imgelemimizin et­
kinliğiyle ya da doğrudan doğruya
deney yoluyla elde ettiğimizi bildi­
riyordu; ancak doğuştan fikirler her
zaman öbürleri üzerinde belirleyici
bir güce sahipti. Descartes’dan çok
önce Plotinos ve Aziz Augustinus
bilgilerimizin kaynağı olarak Tan-
rı’yı gösterdiler. Aziz Augustinus
buna göre yanılmanın sözkonusu
olamayacağını, insan yaşamında
kuşkuya yer olmadığını bildiriyor­
du. Kant doğuştancılığa daha de­
ğişik bir anlam vermiş, duyuları­
mız ve anlığımızı apriori koşullar­
la donatmıştı. Çağdaş felsefi bakış
açıları ussallığı ya da önselliği be­
lirleyici görseler de onu belli bir de­
neycilikle dengeleme eğilimindedir­
ler. Buna göre klasik doğuştancılı­
ğı eskimiş bir öğreti saymak yanlış
olmaz. (Bk. USÇULUK)
DOLAYSIZ (lat. immediatus; fr.
immediat; alm. unmittelbar-, ing.
immediate). Hiçbir aracıyı gerek­
tirmeyen. Doğrudan doğruya olan.
İki terim arasında hiçbir aracıya yer
bırakmayan her ilişki dolaysızdır.
Bilen özneyle bilinen nesne arasın­
da aracı bulunmadığı zaman da do­
laysız ilişki sözkonusu olacaktır.
Bergson’da bilincin doğrudan doğ­
ruya verileri ya da bilincin dolaysız
verileri, nesnel bilimsel verilere kar­
şıt olarak iç deneyle elde edilen ve­
rilerdir.
D O SD O Ğ RU (lat. exactus\ fr.
exact] aim. exakt; ing. exact). Nes­
nesine uygun olan. Nesnesine tam
olarak uyarlı olan. Gerçekliğe tam
tam ına uygun olan. D osdoğru
önermede ortaya konulan bilgi nes­
nesine tıpatıp uyarlı olan bilgidir.
(Bk. TAMUYAR)
D O S T L U K (yun. p h ilıa \ lat.
amicitia; fr. amitié', aim. Freundsc-
haft', ing. friendship). İki kişi ara­
sında duygu ve düşünce yakınlığı.
Dostluk cinsellikle bağlantılı olma­
yışıyla aşktan ayrılır. Aşkta tutku,
dostlukta anlayış geçerlidir. Dost­
luk genellikle aynı cinsten bireyler
arasında geçerlidir. Karşıt cinsten
bireylerin dostluğu aşka dönüşme­
ye eğilimlidir. Dostluğun temelin­
de elbet kafa ve yürek yakınlığı bu­
lunacaktır. Gene de bu yakınlık
dostluğu bütünüyle açıklamaya yet­
mez. Montaigne şöyle der: “Onu
neden sevdiğimi söylemem için be­
ni zorlasalar, sanırım ancak şu ya­
nıtla ortaya konulabilir bu: çünkü o
odur, ben de benim.” Yakın akraba
arasında en genel duygu yakınlığı­
nın dışında dostluğu andıran bir ya-

kinlik kurulamayacağı düşünülür.
Kant şöyle der: “En yetkin biçimin­
de ele alındığında, dostluk, karşı­
lıklı bir aşkla ve eşit saygıyla birbi­
rine bağlanmış insanın birliğidir.”
Felsefe tarihinde dostluğu geniş
çerçevede ilk olarak Aristoteles in­
celedi. Aristoteles dostluğun teme­
line “iyilik” kavramını yerleştirir.
Dostlar birbirlerinin iyiliğini ister­
ler. Bununla birlikte dostluk gibi gö­
rünen sevgiler vardır, bu tür sev­
gilerde iyilikten çok çıkarcılık söz-
konusudur. Her sağlıklı sevgide iyi­
lik bir zorunluluktur. Gerçek sevgi
karşımızdakini kendimiz için değil
de kendisi için sevdiğimizde ger­
çekleşir. Aristoteles üç tür dostluk
belirler: yarar dostluğu, zevk dost­
luğu, yetkin dostluk. Aristoteles,
“dostluk” kavramım “adalet” kav­
ramına bağlar. Filozofa göre sev­
mek paylaşmayı bilmektir. Sevdi­
ğimiz insanın haklarını elde etme­
sini isteriz. / Montaigne: “Aşk beni
dinginleştirdi ve dostluğun yol aç­
tığı kötülükten kurtardı.” / Made-
laine de Scudery: “Kısa zamanda
aşktan kine geçilebilir. Aşkten ilgi­
sizliğe geçildiği de olur. Dostluk­
tan aşka da geçilebilir. Ama aşktan
dostluğa geçilmesini anlamak ko­
lay değildir.” / Marquise de SevignĞ:
“Büyük dostluk hiçbir zaman din­
gin değildir.” / Hesiodos: “Dostu­
nu kardeşinle eşit kılma.” / Pytha­
goras: “Dostluk uyumlu bir eşit­
liktir.” / Sokrates: “İnsan koyunla-
rım dostlarından daha çabuk sa­
yar.” / Aristoteles: “Çok dostu ol­
mak dostu olmamaktır.” / Plautus:
DÖNÜŞLÜLÜK
“Dostları olmak zengin olmaktır.”
/ Seneca: “Dostları yalnız forumda
ve senatoda aramak doğru olmaz.”
/ Erasmus: “Yeni dostlar edinirken
eskileri unutma.” / Francis Bacon:
“Dostlar zaman hırsızlarıdır.” / La
Rochefoucauld: “Dostlara güven­
memek dostlarca aldatılmaktan da­
ha utanç vericidir.” (Bk. İYİ)
DOYUM (lat. satisfactico; fr. sa-
tisfaction\ alm. Befriedigung, Zuf-
riederıheit; ing. satisfaction, ful-
fılment). Esenlik duygusu içinde
olmak. Yeterlilik ya da uyarlılık duy­
gusuna ulaşmak. Her şeyin istek­
lerimize uygun olduğu duygusu bi­
ze doyum sağlar. B ir istek, bir
eğilim, bir gereksinim karşılığını
bulduğu zaman yani amacına ulaş­
tığı zaman doyum ortaya çıkar. Do­
yuma ulaşmış kişi sahip olduğunun
dışında bir şey istemez durumda­
dır. İstek başladığı anda denge bo­
zulur ve doyum ortadan kalkar.
Böylece doyum sevincin, dinginli­
ğin, en genel anlamda mutluluğun
etkin nedeni olur. Bir yanlışın, bir
tutarsızlığın giderilmesi de bizi do­
yuma ulaştıracaktır. Belli koşulları
yerine getirmekten ruhun gereksi­
nimlerine karşılık vermeye kadar
pekçok şey bize doyum sağlamak­
tadır. (Bk. MUTLULUK)
DÖNÜŞLÜLÜK (fr. recurrerıce\
alm. Rekurrenz; ing. recurrency).
Yinelenenin niteliği. Belli zamanlar­
da oluşanın niteliği. Kendi üstüne
dönen bir sürecin özyapısı. Her dö­
nüşlülük bize bir yinelenmeyi du­ 163
 DÖNÜŞÜM
yurur. Ruhbilimde dönüşlü imge,
çok aydınlatılmış bir nesneden et­
kilenen gözün bu etkilenmeden son­
ra bir süre daha bu nesneyi görür
gibi olmasıdır. (Bk. ÇEVRİMLİ-
LİK)
DÖNÜŞÜM (lat. transformatio;
fr. transformation\ alm. Umwand­
lung, Transformation; ing. trans-
formatiori). Bir durumdan başka
bir duruma geçiş. Bir biçimden bir
başka biçime geçiş. Bir durumdan
daha üst ya da daha yetkin bir du­
rum a geçiş. Dönüşüm değişimin
yetkin bir çerçevede kavranılması­
dır. Buna göre değişimde kabaca
bir durumun yerine bir başka du­
rum un geçm esi sözkonusuyken
(camın kırılması, suyun donması)
dönüşümde her geçiş belli bir dü­
zene göre gerçekleşir. Dönüşüm
yetkin anlamına “evrim” fikrinde
ulaşır. (Bk. DEĞİŞİM, EVRİM,
GELİŞİM)
DÖNÜŞÜMCÜLÜK (fr. transfor-
misme; alm. Transformismus\ ing.
transformism). Canlı türlerin jeo­
lojik zamanlar boyunca bir biçim­
den bir başka biçime geçtiklerini sa­
vunan öğreti. Şeylerin öğelerinin
devinimsiz olmadığını, sürekli ola­
rak birbirine dönüştüğünü öne sü­
ren ve özellikle İonia’lı filozoflarda
anlatımını bulan öğreti. Çağdaş an­
lamda dönüşümcülük Lamarc’m ve
Darwin’in öne sürdüleri türlerin de­
ğişimi fikriyle ilgilidir. Buna göre
türler bizim sezemeyeceğimiz bir
164 biçimde ya da yavaşlıkta sürekli
olarak dönüşmektedir. Türlerin uğ­
radığı değişimler yaşam koşulları­
nın ya da ortam koşullarının deği­
şimlerine bağlı olmalıdır. Canlı tür­
lerin zaman içinde hiçbir değişikli­
ğe uğramadığını bildiren oluşum-
suzluk öğretisine karşıt olarak dö­
nüşümcülük yandaşları canlı tür­
lerin en ilkel süreçlerden başlaya­
rak tam anlamında bir dönüşüm
yasasına başeğmiş olduklarını be­
nimserler. (Bk. EVRİM, EVRİM­
CİLİK)
DURUM (lat. status\ fr. etaf, alm.
Zustand; ing. state). Belli bir koşul
içinde bulunan şeylerin özyapısı. Bi­
linç durumu, her türlü bilinçli ruh­
sal olgu (duyum, duygu, istem).
Üç durum yasası, Auguste Com-
te’un insanlığı tarihi gelişimi içinde
üç ayrı evreden geçmiş sayan öğ­
retisi. Comte’a göre insanlık önce
dinbilimsel dönemi yaşamış, sonra
metafizik döneme geçmiş, son ola­
rak da olumlu ya da olumcu döne­
me ulaşmıştır, buna göre olumlu
durum insanlık tarihinin son duru­
mudur. Auguste Comte şöyle der:
“İnsan düşüncesi, doğası gereği,
yaşadığı tüm yönlerde üç ayrı ku­
ramsal durumdan geçmiştir; din­
bilimsel durum, metafizik durum
ve olumlu durum. Birincisi geçici­
dir, İkincisi geçiş durumudur, üçün-
cüsü kesindir. Bu temel yasa bu­
gün benim gözümde insan üzerine
ve toplum üzerine tüm araştırma­
ların çıkış noktası olacaktır. Dinbi­
limsel ve metafizik öğretiler henüz
bazı etkinlikerini koruduklarına gö­

re, hiç değilse büyük bir etki gücü
taşıdıklarına göre bu önemli devri­
m in b ittiğ i sö y len em ez.” (Bk.
OLUMCULUK, TOPLUMBİLİM)
DU Y A RLILIK (lat. sensibilitas;
fr. sensibilité-, alm. Sensibilität-, ing.
sensibility). D üşünsel işlemlere
karşıt olarak, zihnin duyum almayla
ilgili işlevi. Dış dünyadan ve iç dün­
yadan izlenimler alma yetisi. Du­
yarlılık sinir dizgesinin eksiksiz ve
olgun olduğu koşullarda tam anla­
mında sözkonusu olabilir. Dışadö-
nük duyarlılık dışarıdan gelen du­
yumları toplarken içedönük duyar­
lılık açlık ve susuzluk gibi içsel olu­
şumların sezgisini sağlar. Kant, Salt
usun eleştirisi’nin Aşkın estetik bö­
lümünde duyarlılığın koşullarını
uzun uzun inceledi, duyarlılığın a
priori niteliklerini göstermeye ça­
lıştı. Kant duyarlılığı şöyle belirler:
“Nesnelerin bizi etkileyişiyle onlar­
dan sunumlar alma yeteneği duyar­
lılık diye adlandırılır. Nesneler bize
duyarlılık aracılığıyla verilmiştir, du­
yarlılık tek başına bize izlenimler
sağlar.” Kant’da “duyarlılığın tüm
apriori ilkelerinin bilimi” olan aş­
kın estetiğin konusu uzay ve za­
mandır. K ant’a göre zaman dışsal
olarak algılanamaz, uzay da bizde-
ki herhangi bir şey gibi algılanamaz.
Uzay dediğimiz şey çeşitliliklerin
yayana geldiği, zaman dediğimiz
şey de çeşitliliklerin ardarda geldi­
ği şeydir. Uzayla zamanı birbirin­
den ayıran “zamanın dışsal olarak,
uzayın da içsel olarak algılanamaz
oluşu”dur. (Bk. İZLENİM, SEZGİ)
DUYGU
D U Y G U (fr. sen tim en t; alm .
Gefühl-, ing. sentiment). Heyecan­
ların kaynağından beslenen karma­
şık ruh durumu. Eskiler “duygu”yu
daha çok “duyum” anlamında kul­
lanırlardı. Tam tanımı yapılamaya­
cak kadar karmaşık içerikli olan bu
kavram bugün düşünselliğe karşıt
olarak heyecanlarla sarılmış ruh du­
rumlarını anlatır. Öteden beri bir
“duygu” ve “düşünce” ayrımı ya­
pılmaktadır. Bu ayrım her iki kav­
ramı kolay kavrayabilmemiz için
gerekli de olsa pek tutarlı değildir:
bizim duygu dünyam ız düşünce
dünyamızın içinde, onun koşulla­
rıyla belirgindir. Gerçekte ne duy­
gusallıktan ayrı bir düşünsellik ne
de düşünsellikten ayrı bir duygu­
sallık düşünebiliriz. Bilincimiz bir
duygu ve düşünce bütünü oluştu­
rur, onun temel taşları olan kav­
ramlar düşünce içerikleri kadar
duygu yükleriyle kavram dırlar.
Gerçekte insan ruhsallığı bir beden­
de varolduğuna göre duyum dan
başlayan ve düşünceye ulaşan bir
genişlikte etkindir. Her insan edimi
temelinde duyum-duygu-düşünce
bütünü bulunan bir ruhsallıkta ken­
dini gerçekleştirir. Bilim kişisel et­
keni dışta tutmak istediğinden duy­
gu etkenini yoksayarak düşünce
çerçevesinde evrensele kavuşmak
ister. Her bilinçte kavramların dü­
şünsel içerikleri ne ölçüde kişiselli­
ğin koşullarıyla belirlenmiş olsalar
da nesnellikleriyle bizi bütün bir
dünyaya bağlarlar. Buna karşılık
kavramların duygu yükleri başka
bilinçlerde benzerleri düşünülse de 165
 DUYGUCULUK
kendileri olarak ya da kendi özel
koşullarıyla vardırlar, bu da duy­
gularımızın öznel yapısını ortaya
koyar. Duygu ve düşünce bütün­
lüğü duyguyla düşüncenin birbiri­
ne karşıt olan görünümünü orta­
dan kaldırmaz. Duygusallık daha
çok düşüncesizliği, düşünsellik
duygulara egemen oluşu düşündü­
rür her zaman. Özellikle aşırı duy­
gululuk ussallığın karşıtı gibi değer­
lendirilir. G. Le Bon şöyle der: “Bir
duygu abartıldığında düşünme ye­
tisi ortadan kalkar.” Gene de duy­
guların insan yaşamında gerçek an­
lamda belirleyici olduğu doğrudur.
“İnsanı yapan ussa yöneten de duy­
gudur” diyordu J. J. Rousseau. İyi
bir ahlaki yaşam için gerçek bir
duygu ve düşünce dengesi gere­
kecektir. “Böylece kötü yaptıran
çok zaman iyi duygularımızdır” di­
yerek J. Anouilh salt duygusallığın
tehlikelerini duyurur. Balzac d a
şöyle bir belirlemede bulunur: “Aşı­
rıya götürülmüş soylu duygular en
büyük kötülüklerin sonuçlarına
b e n z e r so n u çlar y aratır.” (Bk.
DUYGUCULUK, DUYGULULUK,
DÜŞÜNCE)
DUYGUCULUK (fr. romantizme-,
alm. Romantik', ing. romanticism).
Duyguya ağırlık veren sanat anla­
yışı. B en’in etkinliğini öne çıkaran
felsefi öğreti. Felsefe açısından
duyguculuk XVIII. yüzyılın son­
larında ve XIX. yüzyılın başların­
da Almanya’da ortaya çıkmıştır ve
XVIII. yüzyılın başlıca felsefeleri­
166 ne, özellikle Aufklârımg’a yani Ay-
dınlanmacılık’a tepki olarak kendi­
ni göstermiştir. Bu yeni anlayış
Ben’in belirleyiciliğinde tutkuyu,
sevgiyi, özgürlüğü birinci planda
önemsiyordu. Bu felsefe sonsuz
fikrine ya da tanrısallığa ağırlık ve­
rirken doğayı insanla tanrı arasın­
da bir aracı olarak görüyor ve yü­
celtiyordu, böylece inancı felsefe­
de etk in k ılm ay a ç a lışıy o rd u .
Fichte, Schlegel, Schleiermacher,
Hegel, bazı açılardan da Schopen­
hauer duygucu filozoflar oldular.
Alman edebiyatında duyguculuk
dinci-gizemci şair Klopstock’un şi­
irlerinde parıldamaya başlamıştır.
İnançlı bir Luther’ci olan Klops-
tock XVIII. yüzyıl alman şiirinin
en çarpıcı örneklerini verirken duy­
gucu eğilimin temellerini de atmış­
tır. Duyguculuk yolunda en büyük
gelişim 1770’e doğru Almanya’da
Sturm und Drang (fırtına ve atı­
lım) adlı edebiyat devinimiyle baş­
ladı. Goethe’yle ve Schiller’le ger­
çekçi özellikler de kazanarak doru­
ğa çıktı. Bir tür gizemci doğalcılık
olan Sturm und Drang doğayı tek
insanın gözüyle görmeyi ve yücelt­
meyi amaçlıyordu. Akımın öncü­
leri Jean-Jacques Rousseau gibi
yaptılar, doğayı yüceltirken uygar­
lık değerini yadsıdılar, doğal du­
rumdaki insanın eşitliğe dayanan
özgürlüğünü özlediler. Bu bir bakı­
ma bir doğa ülkücülüğü ya da do­
ğa tapınm acılığıydı. Sturm und
Drang'cılar doğayı yücelttikleri ka­
dar insanı da yücelttiler, bir “iyi in­
san” mitosu yarattılar, usun yerine
yüreği, nesnelliğin yerine öznelliği

koydular. Johann Georg Hamann,
Johann Gottfried Herder bu atılı­
mın en önemli adlarıdır. Sturm und
D rang'm durulmasıyla ortaya çı­
kan dingin hava içinde alman ede­
biyatının iki büyük devi, Goethe ve
Schiller büyük bir etki alanı yarat­
tılar. Onlan duygucu ve gizemci şa­
ir N ovalis izlemiştir. F ransa’da
duyguculuğa doğru ilk adım lar
XVII. yüzyıl sonlarında klasik de­
ğerlerin dağılmaya başlamasıyla atıl­
m ıştır. J e a n -Ja c q u e s R ous-
seau’nun La nouvelle H eloise'ı
(Yeni Heloise), Bernardin de Saint-
Pierre’in Paul et Virginie ’si (Paul
ve Virginie), hatta birçok özelliğiyle
C h o d erlo s de L a c lo s ’nun Les
liasons dangereuses'ü (Tehlikeli
ilişkiler) duygucu romanın ilk bü­
yük yapıtlarıdır. Ancak Fransa’da
duyguculuğun gerçek anlamda ilk
büyük adı Madam de Staël’dir. Bu
ünlü kadın yazar yapıtlan kadar ya­
şamıyla da ilgi çekerken Corinne
romanıyla duygucu edebiyatın baş­
köşesine oturmuştur. Madam de
Staël’in sevgilisi Benjamin Cons­
tant’m Adolphe 'ü de duygucu ro­
man alanında adı en çok anılan ya­
pıtlardandır. Fransız şiirinde André
Chénier, Alphonse de Lamartine,
Alfred de Vigny, Alfred de Musset
duygucu şiirin kurucuları oldular.
Duyguculuk şiirde Baudelaire’e ka­
dar uzanan çizgi boyunca büyük
gelişimler gösterdi. Simgeci-doğal-
cı Baudelaire “Bence duyguculuk
güzelin en yakın, en yeni anlatımı­
dır” diyordu. XIX. yüzyılın büyük
gerçekçi romancısı Stendhal bile
DUYGUCULUK
;‘B ü tü n b üyük y a z a rla r kendi
dönem lerinde duygucu oldular”
d em iştir. D u y g u cu te rim in i
Stendhal klasik teriminin karşısına
koyar ve her iki terimi çok geniş
bir anlamda ele alır, “Duyguculuk
alışkanlıklarının ve inançlarının
bugünkü durumunda halklara olası
hazzın en büyüğünü verebilecek
ed e b iy a t y a p ıtla rın ı sunm a
sanatıdır” der; klasiklik, tersine,
halklara dedelerinin dedeleriyle ilgili
en büyük hazzı v e re c e k tir.
Stendhal’e göre bu anlamda Racine
de Shakespeare de duygucudurlar.
Buna göre duyguculuk yüreklilik
ister, göze alm ay ı g e re k tirir.
K lasik se h er zam an sa k ın ık
olacaktır, ölçülü olacaktır. Klasik
hep geriye bakm ayı, duygucu
bugüne bakm ayı öngörecektir.
“ K e n d in e d u y g u cu d em ek ve
sürekli geriye bakm ak çelişkili
b ir tu tu m d u r” d er B au d elaite.
E lbette duyguculuk konusunda
herkesin aynı iyimserlikte olduğu
düşünülemez. Örneğin J. Rivière
“D uyguculuk vakti geçm iş bir
sanat olmanın ötesinde gerçekten
aşağı bir sanattır, edebiyat tarihinde
b ir çe şit u c u b e d ir” der. O ysa
Baudelaire için duyguculuk güzelin
en yetkin anlatımıdır. Sainte-Beu­
ve duygucuyu şöyle tanımlamıştır:
“Duygucu Hamlet gibi özlemlidir.
Kendinde olmayanı bulutların öte­
lerinde bile arar. Düş görür, düşler
dünyasında yaşar. XIX. yüzyılda
Ortaçağ’a tapar. XVIII. yüzyılda
Rousseau’yla devrimci olur.” Duy­
gucu Constant şöyle der: “Bakış­
DUYGULULUK
larını sınırsız .bir ufka çevirdiğin­
de, dalgaların dövdüğü bir deniz kı­
yısında gezindiğinde, gözlerini yıl­
dızlarla dolu kubbeye kaldırdığın­
da ayrıştıramayacağı ya da tanım-
layamayacağı bir tür heyecana ka­
pılmayan tek kişi yoktur diye dü­
şünüyorum. Sesler göklerin yük­
seklerinden iner, dağların dorukla­
rına vurur, sellerde ve devinen or­
m anlarda yankılanır, uçurumların
derinlerinden acı ve haz temeline
dayalı duygusal olguların bütünü çı­
kar diyebiliriz.” Duyguculuk yal­
nızca alman ve fransız edebiyatla­
rında değil bütün edebiyalarda, yal­
nızca edebiyatta değil bütün sanat­
larda değişik görünümler altında et­
kili oldu. (Bk. GERÇEKÇİLİK,
KLASİKLİK)
DU Y GULULU K (fr. affectivité-,
alm. A ffektivität, Gemütsleben-,
ing. affectivity). Duygusal yaşam
olgularının bütünü. Duygulanma
gücü. Genellikle insanın ruhsal ya­
şamında duygu alanı ve düşünce
alanı ayrımı yapılır. Gerçekte bu
iki alan bilinç koşulları çerçevesin­
de bir bütün oluşturmaktadır: duy­
guyu düşünceden ve düşünceyi
duygudan kesin çizgilerle ayırma
olasılığı yoktur, bir başka deyişle
duygu yükü taşımayan bir düşün­
ce ve düşünce yükü taşımayan bir
duygu düşünmek olası değildir. Ge­
ne de en azından daha açıklıyıcı ol­
mak anlamında öylesi bir ayrımın
yapılması gerekir. Buna göre duy­
gululuk insan ruhsallığm m ‘yü-
rek ’le simgeleştirilen heyecansal
yanını oluşturur. Çağdaş ruhbilim­
ciler duygululuğu kişinin çevreye
ya da topluma uyuşunun temel ko­
şulu olarak görürler. Duygusal iliş­
kiler çerçevesinde birey başkalarıyla
ya da başkalarının oluşturduğu or­
tamla bütünleşir. Sevinç gibi, haz
gibi, mutluluk gibi duygular kişili­
ğin dışa açılmasında önemli rol oy­
narlar. Buna karşılık bazı duygular,
örneğin boğuntu, bunaltı, güven­
sizlik duygulan kişiyi kendine dön­
dürür ve dış dünyadan kopanrlar.
Okuldaki başansızlıklann, bazı nev-
rozlann, hatta bazı psikosomatik
hastalıkların tabanında olumsuz di­
yebileceğimiz bu tür duyguların va­
rolduğu kesindir. (Bk. DUYGU)
DUYU (yun. aisthesisi; lat. sansus\
fr. sens; alm. Sinn, Sinnlichkeif,
ing. sense). Nesnelerden izlenim­
ler alma yetisi. Dıştan ve içten du­
yumlar elde etme yetisi. Beş duyu­
nun varlığını Aristoteles göstermişti.
Aristoteles’e göre görme, işitme,
dokunma, tad alma ve koku alma
duyulan bilgi kaynağımızın temeli­
ni oluşturur. Gerçekçi Aristoteles
zihinde önsel bilginin varlığını ön-
görmezkentüm bilgilerimizi deney
yoluyla elde etmekte olduğumuzu
bildiriyordu. Bilgi açısından elbette
öncelikle görme duyusunun öne­
mini belirtmek gerekirdi. Aristote­
les’le birlikte bu bakış ülkücü ba­
kışa karşıt olarak, gerçekçi anlayı­
şın temeline yerleşti. Duyu bize dış
dünyanın bilgisini sağladığı gibi
ben’imizin bilgisini sağlayacaktır.
Bu çerçevede iç duyu ve dış duyu

olmak üzere iki alan belirlemek
doğru olacaktır. Maine de Biran iç
duyuyu “ruhbilimsel bilinç” olarak
tanımlamıştır, buna göre iç duyu iç­
sel durumların doğrudan doğruya
sezgisidir, ona “ben’in bilinci” de
diyebiliriz. Descartes daha önce
sağduyu (bon sens) terimini kullan­
mıştır. D escartes’da sağduyu us
anlamına gelir, sağduyu dünyanın
en iyi paylaştırılmış şeyidir, sorun­
lar karşısında soğukkanlı ve araş­
tırmacı bir tutumun sağlayıcısıdır.
Descartes’dan önce skolastikler or­
tak duyu deyimini kullandılar, bu
deyimi Descartes da benimsedi.
Ortak duyu bu filozoflarda duyu­
lur bilinç kavramına karşılıktır; bu­
na göre ortak duyuyla birey duyu
verilerini sağlar ve onları birbirine
bağlar. Ahlak duygusu ya da ah­
lak duyusu sezgisel olarak iyi’yi kö-
tü ’den ayırma yetisidir. Bu terimi
özellikle XVIII. yüzyılda İngiliz ah­
lakçıları kullandılar, özellikle de
Hutcheson kullandı. İrlanda kökenli
Hutcheson ahlak duyusunu gerçek
anlamda bir yeti olarak belirledi.
Ona göre ahlak duyusunun yönel­
diği şey ahlaki iyiliktir, bu ahlaki iyi­
lik doğrudan doğruya sezilebilecek
kadar basittir. (Bk. DUYUM, OR­
TAK)
D U Y U LU R (fr. sensible\ alm.
sirınlich, fühlbar-, ing. sensible).
Duyularla algılanabilir olan. Platon’a
göre duyulur dünya olgular dün-
yasıydı ve düşünülür dünya'nm bir
kopyasından başka bir şey değildi.
Düşünülür dünya, gerçek gerçek­
DUYUMCULUK
likler olan İdea’ların dünyasıydı.
Aristoteles ve daha sonra skolas­
tikler bir özel duyulur ve ortak du­
yulur ayrımı yaptılar. Özel duyulur
olanlar tek bir duyuyla algılanan ni­
teliklerdir: renk, ses, tat vb. Ortak
duyulur olanlar birkaç duyuyla al­
gılanan niteliklerdir: devinim, din­
ginlik, sayı, biçim, büyüklük vb. Bu
ayrım bugün kullanılamaz olmuş­
tur. (Bk. DÜŞÜNÜLÜR)
DUYUM (lat. sensatio\ fr. sen-
sation; alm. Empfındung-, ing. sen-
satiori). Bir duyunun etkilenmesiyle
ortaya çıkan ruhsal olgu. Duyusal
izlenim. Duyum her şeyden önce
biyolojik bir süreçtir, alıcı aygıtın
ortaya koyduğu özgül bir tepkidir.
Duyum, buna göre doğrudan doğ­
ruya duyu organına bağlıdır. An­
cak, duyum, arı olarak sezileme-
yen bir ruhsal olgudur. Bu olgu göz-
lemlenemediği gibi aynştınlamaz da.
Ancak her türlü bilginin, özellikle
deneysel bilginin kökeninde yer alır,
böyle olmakla bilginin ilksel m ad­
desi ya da hammaddesi gibidir. Du­
yumu iç duyum ve dış duyum diye
ikiye ayırabiliriz. İç duyum özne­
nin kendinden elde ettiği duyum­
dur. Dış duyum öznenin kendi dı­
şından elde ettiği duyumdur. (Bk.
DUYU)
DUYUMCULUK (fr. sensualisme\
alm. Sensualismus', ing. sensua-
lism). Tüm bilgilerimizin duyum­
lardan geldiğini bildiren deneyci öğ­
reti. Buna göre duyular bilginin ge­
rekli ve yeterli koşuludur. Biz en
 DUYUMSAMAZLIK
soyut bilgilerimizi bile duyumardan
elde ederiz. Duyumcu bakış açısı
XVIII. yüzyıla kadar yoktur, çün­
kü duyguyla duyumun birbirinden
ay rılm ası bu y ü zy ıld an sonra
başlar. Duyumda dış uyarı, duy­
guda bir sunum sözkonusudur. Yü­
zümüze çarpan rüzgarı duyumsar,
bir utanç duygusunu duyarız. Du­
yum ben’in nesnelerden gelen bir
eylemle ya da nesnelerden alman
bir etkiyle bağlantılı bir durumudur,
duygu ben’in kendi etkinliğiyle il­
gili bir durumudur. Duyumculuğu
XVIII. yüzyılda Condillac temel-
lendirmiştir. Condillac’ın bu konu­
da ortaya koyduğu ana formül şu­
dur: tüm düşünsel yetilere, duyar­
lılığa ve isteme varlığını kazandı­
ran şey duyumdur. Hiç duyum al­
mayan bir yontuya duyum alma ye­
tisini kazandırıp ona gül koklatsay-
dık yontunun tüm bilgisi bir gül ko­
kusuyla sınırlı olacaktı. Buna göre
tek bir duyum bilinç alanına bağ­
landığında dikkat ortaya çıkacak­
tır. Bu tek duyum dirençli olduğun­
da bellek oluşacaktır. Yontu şimdi­
nin izlenimleriyle geçmişin duyu­
munu dikkate aldığında karşılaştır­
ma yapmış olacaktır. Buradan ben­
zerlikleri ve ayrılıkları saptamaya
yöneldiğinde yargıda bulunmuş ola­
caktır. Karşılaştırmalar ve yargıla­
malar yinelendiğinde düşünce or­
taya çıkacaktır. Yontu bu defa her­
hangi bir kötü koku duyumsadığın­
da hoş kokuyu anımsayacak ve im­
gelem belirecektir. Hoş kokunun
anısı bir gereksinme ve bir arzu ya­
170 ratacaktır. M utlak arzu da istemi
getirecektir. Condillac’dan başka
birçok filozof duyumcu anlayışa
bağlanmıştır. Bunların bir bölümü
m ad d eci d u y u m cu d u r (B aro n
d ’Holbach, Helvetius, Feurbach),
bir bölümü de ülkücü duyumcu­
dur (Berkeley, Hume, Mach). [Bk.
DENEYCİLİK, GERÇEKÇİLİK]
DUYUM SAM AZLIK (fr. apat-
hie\ alm. Apathie\ ing. apathy).
Duygulanma ve eylemde bulunma
yetersizliği. Duygu dünyasında be­
lirgin durgunluk. Ahlakta duyum­
samazlık dış dünya karşısında ilgi­
sizlikle belirgindir, bu daha çok es­
ki ahlaklarla ilgili bir durumdur ya
da tutumdur. Dış dünyanın çekici­
liklerinden kaçmak hatta acılara al­
dırmamak bilge kişi için bir zorun­
luluktur. Megara okulunun filozof­
ları, kuşkucular ve Stoacı’lar ken­
dilerine göre bir duyumsamaz bil­
ge tipi tanımlamışlardır. Ruhbilim-
de duyumsamazlık duyarsızlıkla be­
lirgindir, pek az eylemde bulunan
kişilerin niteliğidir. Duyumsamaz
bir kişide arzular ve heyecanlar
yönünden tam bir umursamazlık
sözkonusudur. Duyumsamazlık et­
kiler karşısında tam anlamında ya
da büyük ölçüde bir duyarsızlığı or­
taya koyar. Melankolide ve şizof­
renide kişi sık sık duyumsamazlık
belirtileri gösterir. Bedende salgıla­
m a işlevlerindeki bozukluklar da
duyumsamazlığa yol açabilir. Bu du­
ruma bunama olaylarında da çok
raslanılır. Yaşam koşullarındaki
uyarsızlıklar da insanı duyumsa­
mazlığa itebilir. Bu uyarsızlıkların

başında başarısızlık gibi, işsizlik gi­
bi, tutukluluk gibi istenmeyen top­
lumsal etkenler gelir. (Bk. MELAN­
KOLİ, ŞİZOFRENİ)
DÜALİZM . Bk. İKİCİLİK.
DÜNYA (lat. mundus; fr. monde;
aim. Welf, ing. world). Yerkürenin
bütünü. Yer’i ve yıldızları içine alan
evrensel düzen ve bu düzenin dı­
şında varsayılabilecek benzer dü­
zenler. Varolan şeylerin bütünü ya
da bütün bir evren. Aynı çeşitten
nesnelerin alanı (fiziksel dünya,
toplumsal dünya). Dünya her şey­
den önce doğadaki insanı anlatır.
Dünya insanlaşmış doğadır, mad­
desel doğayla insan doğasının bü­
tünleştiği alandır. Doğa özellikle
duygucu-gizemci sanatçı için bir çı­
kış noktası ya da bir dayanak olur­
ken dünya gerçekçi sanatçının çalış­
ma alanıdır. Doğalcı bakış doğayı
yüceltir, doğanın arkasındaki tan­
rısallığı görmeye, bulup çıkarmaya
çalışır. Gerçekçi yalnızca doğayla
değil, doğanın içinde bir başka do­
ğa oluşturan insanla da ilgilenir. Bu­
nunla birlikte doğayla ilgili bir do­
ğalcılık olduğu gibi dünyayla ilgili
bir doğalcılık da vardır. Doğalcı­
lıkta nesne birinci planda ya da bü­
yük ölçüde belirleyicidir. Dünyay­
la ilgili doğalcılık da gerçekliği hiç
bozmadan, olduğu gibi yansıtmak
anlamına gelir. Duyulur dünya, al­
gılanabilir şeylerin alanıdır. Düşü­
nülür dünya, algılanabilirin ötesin­
de varsayılan dünyadır. / Baudelai­
re: “Ah! Lambaların ışığında dün­
DÜRTÜ
ya ne kadar büyük - Anıların gö­
zünde ne kadar küçük dünya.” /
Marx: “Filozoflar çeşitli biçimlerde
dünyayı yorumlamakla yetindiler,
şimdi dünyayı dönüştürme zama­
nıdır.” / K. Mansfield: “Biliyor mu­
sunuz, ben bu büyük insanlar dün­
yasından değilim.” / H. Walpole:
“Düşünenler için dünya bir kome­
di, duyanlar için dünya bir trajedi­
dir.” / Shakespeare: “Bütün dünya
bir tiyatrodur - Ve tüm kadınlar ve
erkekler onun oyuncularıdır.” / Pal-
lados: “Dünya bir tiyatro oyunu­
dur, rolünü oynamayı öğrenmek
gerekir.” / Vauvenargues: “Dünya
herkesin maskeli olduğu büyük bir
balodur.” / Goldoni: “Dünya güzel
bir kitaptır, okumayı bilmeyene çok
az şey v e rir.” (B k. D O Ğ A ,
DUYULUR, DÜŞÜNÜLÜR)
DÜRTÜ (fr. mobile', aim. Trieb,
Beweggrund', ing. mobile). Eyleme
iten etken. Eyleme yönelten itki.
Dürtü bir duyguya, bir fikre, bir
ilgiye bağlı olabilir. Güdülerin tersi­
ne dürtüler azçok usdışı ya da
bilinçdışı nedenlere dayanır. Buna
göre örneğin bir siyasal eylem az­
çok örtülü bir güç kazanma isteği­
nin sonucu olabilir. Dürtü daha çok
duygusal nedenlerden, güdü daha
çok ussal nedenlerden kaynaklanır.
D ürtü her zam an itici, eylem e
yöneltici bir güç oluşturur. Buna
göre herhangi bir duygu istemi etki­
leyecek duruma girebilir. Dürtü in­
sanı dünyaya bağlayan, insanı yapı­
cı kılan bir etkendir. O bir eylem
nedenidir. Kaynağı duygusal da
olsa, düşünen bir varlık olan insanı
dünyayı düşünm eye iter. Sartre
d ü rtü y ü öznel, güdüyü nesnel
uzanımlı olarak görür ve dürtüyü
“B en’i belli bir edimi gerçekleştir­
m eye iten a rzu lar ve tu tk u la r
bütünü” olarak tanımlar. (Bk. GÜ­
DÜ, İTKİ)
DÜŞ (fr. reve; alm. Traum; ing.
dream). Uykuda ortaya çıkan ruh­
sal olgular dizisi. Düşte gördüğü­
müz imgeleri uyanınca genellikle
tümüyle ya da parça parça anım­
sayabildiğimiz gibi onlardan bize
yalnızca hiçbir belirginlik taşıma­
yan karmaşık duyguların da kaldı­
ğı olur. Uykuda duyum alma gü­
cümüz son derece zayıflamış, kas­
lar iyiden iyiye gevşemiş, tepki ver­
me gücümüz büyük ölçüde azal­
mıştır, bu arada zihinsel etkinlik de
tam anlamında cılızlaşmış ve sıfır
noktasına yaklaşmıştır. Us deneti­
minin ortadan kalkmasıyla bilinçteki
ve bilinçdışındaki pekçok öge tam
anlamında mantıkdışı görünen ama
gene de belirgin bir mantığı olması
gereken bir düzende bir araya ge­
lerek düşleri oluşturur. O zaman bi­
rey baştan sona düşsel olan olgu­
ları bir gerçekliği yaşıyormuş gibi
algılar. Gene de buradaki gerçek­
lik, gerçeklikte karşılığı olmayan
kurgusal bir gerçekliktir. Sartre
“D üşün bilincini belirleyen şey
onun gerçeklik kavramını bile bile
yitirmiş olmasıdır” der. Gene de
herkes kendi bilinç koşulları ve bu
arada altbilinç koşulları çerçevesin­
de düş görecektir. Düşte bireysel­
liğimiz kapalı bir dizge oluşturmak­
tan çıkar, açılıp saçılır, varlığına ya­
bancı gibi duran ama gerçekte hiç
de yabancı olmayan imgelerle sa­
rılır. Düş sırasında birey gördükle­
rinin nesnelliğine inanır, bir bakı­
ma olağanüstü bir dünyada yaşa­
maya başlar, bu dünyanın kendisi­
ne göre sağlam yasaları var gibi­
dir. Freud düşü “Bir arzunun ger­
çekleşmesi” olarak anlıyor, en ma­
sum düşlerin bile şeytanlıklarla do­
lu olduğunu söylüyor, onları yo­
rumladığımız zaman bu şeytanlıkla­
rın ortaya çıkacağını bildiriyordu.
Freud’a göre düşler arzuların ya da
bir başka açıdan yoksunlukların dile
geldiği simgelerdir. Düşünce dün­
yamızdan itilmiş, kafamızın gerisi­
ne hapsolmuş nice fikir buna göre
düşlerde ortaya çıkmakta, etkinlik
kazanmaktadır. Bu fikirlerin pekço-
ğu cinsel kökenli olmalıdır. Jung da
düşleri bilinçdışının üretimleri ola­
rak görür ve “Düşlerini düşünmek
kendi üstüne bir dönüş yapmak­
tır” der. “Herbirimizde yabancı yüz­
lü bir yalancı uyum aktadır” der
Jung. Ona göre bir düşü kendisi
olarak ele alıp yorumlamak olasılı­
ğı yoktur, “Bir düş, bir düşler dizi­
sine bağlıdır.” Çünkü, nasıl bilinçte
bir süreklilik varsa, bilinçdışmda da
bir süreklilik vardır. Ancak düş
kendiliğinden etkinliklerle gerçek­
leşir, bu etkinlikler istemden kaçan
ve ahlaki sorumluluklara uzak dü­
şen etkinliklerdir. Birey düşte hem
bir oyuncu hem bir gözlemcidir ya
da bazen oyuncu bazen gözlemci­
dir. Düş gören kişinin zaman za­
man etkin bir duruma girdiği, yük­
sek sesle konuştuğu, çırpındığı,
hatta yerinden doğrulduğu görüle­
bilir. Düşsel gereçte kavramsal dü­
şünce hem en hemen hiç yoktur,
zaten düşte her şey öncelikle gör­
sel ya da biçimseldir. Görsel imge­
ler bazen aydınlık bazen de olabil­
diğince bulanıktır. Bir düş, uzun bir
zaman parçası içinde görülmüş gi­
bi olsa da en çok on dakikalık ya
da on beş dakikalık bir süreyi kap­
samaktadır. Bazı dış nedenler de
düş görmemize yol açabilir. Tele­
fonun çalması, su sesi, kapınm vu­
rulması uyuyan kimseye bu etken­
lere yabancı düşmeyen düşler gör-
dürebilir. Ya da aç yatmış bir kişi
düşünde bir ziyafet sofrası görebi­
lir. Küçük çocukların düşleri hemen
tümüyle maddi nedenlerden kay­
naklanır. Acıkmış bir çocuk düşün­
de kova kova süt içerek açlığını
bastırabilir. Büyüklerin düşlerinde
daha çok bilinçdışı etkenler, özel­
likle de arzular belirleyicidir. Şöyle
de diyebiliriz: düşlerde karşımıza çı­
kan imgeler büyük ölçüde kılık de­
ğiştirmiş arzulardır. Freud’a göre
düş uykunun koruyucusudur, çok
canlı uyanları, dayanılmaz gerilim-
leri yumuşatır. Ancak bu görüş pek
benimsenmemiştir, özellikle A. Ad-
ler ve K. Hom ey gibi yazarlar bu
görüşe karşı çıkarlar. Ne olursa ol­
sun, düşlerin dramatik yapısının bi­
reye bir ruhsal gerilimi giderme et­
keni olarak etkide bulunabileceğini
düşünmek olasıdır. Her düş, bir sa­
nat yapıtı gibi, bir simgesel görü­
nüm bir de anlam bütünü ortaya
koymaktadır. Bir başka deyişle,
düşlerin görünür içeriğini görünmez
içeriğinden ayırmak gerekir. Bu da
gizemli anlamda değil de bilimsel
anlamda bir düş yorumculuğunu
gerekli kılar. Ruhayrıştırmasında
düş yorum culuğunun büyük bir
önemi vardır. Simgeci yanlarıyla
düşler sanatsal yaratmada da be­
lirleyici bir etki gücü oluştururlar.
/ Jung: “Elgon’un vahşi ormanla-
nnda oturan Elgonlular bana iki tür
düş olduğunu açıkladılar: biri orta­
lama insanın sıradan düşü, öbürü
değerli insanların, örneğin büyücü­
nün ya da boy başkanmm yaşadığı
‘büyük görü’. Sıradan düşlere kim­
se kulak asmıyor, ama biri bir ‘bü­
yük görü’ yaşadı mı tüm boyu top­
layıp onu onlarla paylaşıyor. Bir
düşçü düşünün sıradan bir düş ya
da büyük bir görü olduğunu nasıl
anlıyor? İçgüdüyle anlıyor, büyük
görüyü şıp diye tanıyor.” “Döşler
bizim bilinçle oluşturamadığımız
imgeleri ve fikir çağrışımlannı içe­
rirler. Bizim araya girmemizi gerek­
tirmeyecek biçimde kendiliğinden
doğarlar ve böylece her türlü be­
lirleyici istemden kaçan ruhsal bir
etkinlik ortaya koyarlar. Düş ruh-
sallığın doğal ve son derece nesnel
ürünüdür.” “Düşler tümüyle haber­
siz oldukları bilinçli eleştirinin dı­
şında bilincin etkinliğini yansıtırlar.
Bir başka deyişle, onlar bilincin öğe­
lerini yansıtırlar ama onları bütünü
içinde yansıtmazlar.” / H. Orgler:
“İmgelem insana uyanık olduğu za­
man bir karar alması için yardım
eder. Düşün işlevi düşçüye usun
DÜŞÇILGINLIĞI
sınırlarını aşması için gerekli atılı­
mı kazandırmaktır. İmgeler ve kar­
şılaştırmalar özellikle bu işe özgü­
dür. Eğretilemelerin ve simgelerin
düşlerde büyük roller oynamakta
olduğu çoktandır anlaşıldı. Adler bu
düşsel imgelerde bir kendini aldat­
ma aracı buldu, şiirin çekici imge­
lerle insanı aldatm ası gibi. (...)
Mantığın zincirlerinden kurtulmuş
olan imgelemimiz en büyük güç­
lükleri aşmamızı sağlamakta, so­
runlarımızı hafifletmekte, onların
çözümlerini kolaylaştırmakta öz­
gürdür. İnsan uykuda bile sorun­
larıyla uğraşır. Ona düşü sağlayan
atılım, ona sorunları çözmede ko­
layca yardımcı olur. Düş her za­
man geleceğe doğru yönelmiştir;
bu alanda da bir amaca yönelen bir
devinim belirlenebilir. Düşteki im­
gelerin seçimi bize düşçünün ya­
şam biçimiyle ilgili bir anahtar ve­
rir.” /Baudelaire: “Gerçek gerçeklik
düşlerdedir, dünyada çok az şey
var.”/ Kari Abraham: “Bastırılmış
arzular düşlerde ve bazı ruhsal
karışıklık belirtilerinde yerlerini
alırlar. (..) Düş b astırılm ış bir
a rzu n u n g e rçek leşm esid ir, bu
a rzu n u n en d erin k ökleri düş
görenin çocukluğuyla ilgilidir.”
“ D ü şte y e tişk in kişi çocuksu
d ü şü n m e b iç im in i k o ru m ak la
kalmaz, aynı zamanda bu dönemin
nesnelerini de korur. Çocukluğun
bilinçdışmda biriktirilmiş arzulan ve
olguları görünüşte unutulmuştur.
Bu arzular ve olgular orada bir çeşit
beklem ededirler, orada kişinin
ç o c u k lu ğ u n d a y aşa d ığ ı o laya
b e n z e r b ir o lay ı y a şa m a sın ı
beklerler.” “D üşte çocukluğun
imgelemsel etkinliği ve onunla ilgili
nesneler ortaya çıkar. Mitosla düş
a ra sın d a k i b e n z e rlik b ö y lece
k en d in i g ö ste rir.” “G ü ç lü b ir
karmaşık yıllar boyu yinelenen bir
düş biçiminde kendini ortaya koyar.
Bu konuda (..) belirgin düşleri,
ö rn e ğ in ç o c u k lu k ta g ö rü le n
ç ıp la k lık d ü şü n ü an ım sam ak
yeterlidir.” (Bk. DÜŞLEM)
D Ü ŞÇ ILG IN LIĞ I (fr. onirisme).
Zihnin düşte olduğu gibi imgeler
üretme etkinliği. Düşçılgmlığmda
birey devingen, zengin, çarpıcı,
sannlı imgeler yaratır ve bu yarattığı
şeylerin gerçekliğine inanır. Düş-
çılgınlığına tutulmuş kişi gördüğü­
nü ya da işittiğini sandığı şeylerden
heyecana kapılır, hatta yarattığı dra­
matik sahnelere oyuncu olarak ka­
tılır: kişileri izler, tehlikelerden ka­
çar, kavgaya katılır. Dış gerçekliği
hemen hemen hiç algılayamaz ol­
muştur ya da dış gerçeklik ona tam
anlamında bir bulanıklıkta, sis için­
de görünür. Düşçılgını zaman ve
yere uyarlanamaz. Gündelik yaşa­
mını sürdürmekte sıkıntılara uğrar.
Düşünce dünyası yanılma-larla ve
kesilmelerle sakatlanmıştır. Birkaç
saat süren düşçılgınlığı bunalımı ge­
çince kişi eski durum una döner.
Bununla birlikte süreğen durumlar­
la da karşılaşılabilir. Kıksançlıkla il­
gili saplantılar bu süreğen durum­
ların başında gelir. Düşçılgınlığı
özellikle uyuşturucu ve alkol ba­
ğımlılarında görülür. (Bk. SANRI)

D Ü Ş L E M (fr. r ê v e r ie ; alm .
Träumerei; ing. dreaming). Zihnin
kendiliğinden etkinliğiyle belirgin
dalgınlık durumu. Düşlemde usun
belirleyici etkinliği ya da dikkatin
yönlendirici gücü tümüyle ortadan
kalkmıştır. Böylece ortaya çıkan
ruhsal durum tümüyle eleştiriye ka­
palıdır. Böyle olmakla düşlem dü­
şün uyanıklıkta görülen biçimidir di­
ye bir görüş ileri sürülebilir. Ancak
düşlemde zihnin denetimi bütüne
yakın ortadan kalkmış da olsa bü­
tünüyle ortadan kalkmış değildir.
Gaston Bachelard düşlemi düşten
şöyle ayırır: “Düş koşarken yolu­
nu unutarak bir çizgi üzerinde gi­
der. Düşlem yıldızlarla çalışır. O ye­
ni ışıklar yaymak için merkezine
döner.” Düşlemde her zaman ses­
siz ve örtülü bir ussallık egemen
gibidir. Henri Delacroix şöyle der:
“Düşlem durumu, anıların ve im­
gelerin edilgin çağrışımından azçok
istemli bir sunumlar dizgesinin ku­
ruluşuna kadar birçok değişik öl­
çüde gerçekleşir.” Düşlem özellik­
le yaratıcı etkinlikte bilincin zengin
gerecini canlandırır, bu arada bi­
linçaltını kışkırtır. Sanatsal yatkın­
lık düşlemle canlanır ve güçlenir.
Düşlem bir atılım istemi, bir sevinç
kaynağıdır. Zengin imgelerle yüklü
olarak yapıtın kurulmasına büyük
ölçüde katkıda bulunur. Düşlem
yalnız fikirleri ve anıları değil, ilk
çocukluğumuzdan kalma ilkömek-
leri de canlandırır, ilkömekler sim­
gesel yapılarında içkin olan anlatım
olanaklarım kullanmakta sanatçıya
DÜŞLEM
yol gösterir, hatta kurucu rolü oy­
nar. Düşlemde zihin kendi içinde
bir oyuna dalmış gibidir, bu oyun­
da dilekler ve özlemler birinci plan­
da belirleyici olur. Buna göre düş­
lem biraz da bir dinlenme olanağı­
dır, zihnin dış dünyadan kurtulup
kendisiyle başbaşa kalmasıdır. Bu
yüzden H.F. Amiel düşlem için “dü­
şüncenin pazar günü” deyimini kul­
lanır. Bu biraz da zihnin zorunlu
tembelliğidir ya da bir başka tür ça­
lışkanlığıdır, insanın kendine döme-
sini, kendine dönerken olasının sı­
nırlarını iyiden iyiye zorlamasını,
kendini kendinde görüp yeniden ta­
nımasını sağlar. “O ruha ve bede­
ne esnekliğini kazandıran bir sağ­
lık banyosudur. Özgürlüğün belir­
tisi ve bayramıdır. Sevinçli bir şö­
lendir, çayırlıkta güle oynaya çiçek­
ten çiçeğe konan bir kelebeğin şö­
lenidir” (Amiel). Düşlemin hasta­
lıklı biçimlerinden de sözedebilîriz.
E. Minkowski şöyle der: “Biraz çe­
lişkili bir biçimde, hastalıklı düş-
çüler çokça düşledikleri için hasta­
lıklı değillerdir, hastalıklı oldukları
için çokça düşlerler diyebiliriz. Bu­
na göre, bizce, olağan düşlemle
hastalıklı düşlem arasında bir de­
rece ayrımından daha çok bir şey
vardır. Olağan düşlemde bir an için
gerçekliği unuturuz, ama gerçeklik
her zaman gerçekliğin örtülü bilin­
ci dediğimiz şeye uymaktadır. Şi­
zofreniyle ilgili düşlemde işte bu
gerçekliğin örtülü bilinci yokolmuş-
tur.” (Bk. DÜŞ)
175
DÜŞÜNCE
D Ü Ş Ü N C E (fr. pensée', alm.
Gedanke, Denken', ing. thought).
Bilinç olgularının tümü. Kavramla­
rı karşılaştırarak fikirler oluşturma
yetisi ve bu oluşmuş fikirlerin tü­
mü. Yargılardan karşılaştırma yo­
luyla sonuçlar çıkarma yetisi. Bir
yargı ya da bir görüş ortaya koy­
ma işlemi. Gerçekçi olsun ülkücü
olsun, her felsefe zihnin ancak sa­
hip olduğu kavramlar ya da fikirler
üzerinde uygulayacağı bir işlemle
düşünce edimini gerçekleştirebile­
ceğini bildirir. Husserl’in “bilinç
herhangi bir şeyin bilincidir” for­
mülü gerçekçi bir çerçevede orta­
ya konulmuş da olsa tüm felsefe­
ler için düşüncenin niteliğini açık­
lar gibidir. Geniş çerçevede düşünce
yalnızca fikir düzeyindeki çıkarım­
ları değil, zihnin tüm etkinliklerini
ve ürünlerini karşılar. Buna göre yal­
nızca bir usavurmayla ortaya ko­
nulan bir yargı değil, bir duygu, bir
imge, bir izlenim de düşüncedir.
Ülkücü felsefeler düşüncenin te­
mel gerecini oluşturan fikirlerin ön-
cesel olarak ya da doğuştan veril­
miş olduğunu benimserler. Gerçek­
çi felsefelerde düşüncenin temel
gerecini oluşturan kavramlar duyu
organlarının sağladığı verilerle son­
ra d an eld e edilm iştir. Ü lkücü
Descartes öncesel bilgilerle donan­
mış zihnin varlığını benimsemeden
önce onu evrensel kuşku yönte­
miyle göstermeyi yeğlemiştir. Her
şeyin varlığından kuşkulanabilirim
ama bu kuşkulanan ben’in varlığın­
dan kuşkulanam am . B una göre
“Düşünüyorum öyleyse varım” di­
yebilirim. Descartes öncesel fikir­
lerle dolu olan zihninde kendini
gösterecek her etkinliği “düşünce”
diye belirliyordu. Onda düşünen
ben, her türlü ruhsal etkinliği ger­
çekleştirmekteydi. “Düşünen şey
nedir? Kuşkulanan, anlayan, kav­
rayan, onaylayan, isteyen, isteme­
yen, bu arada imgeleyen ve duyan
bir şeydir.” Descartes’a göre ken­
dimizde doğrudan doğruya kavra­
dığımız her ruhsal olgu düşünce­
dir. Descartes şöyle der: “Kendi­
mizde belirlediğimiz tüm düşünce
biçimleri iki genel bölüme ayrılabi­
lir, bunlardan birisi anlıkla kavra­
maya dayanır, öbürü istemle belir­
lemeye dayanır. Böylece duyum­
samak, imgelemek, bu arada tüm
düşünsel şeyleri anlamak kavrama­
nın değişik biçimlerinden başka bir
şey değildir; buna karşılık arzula­
m ak, tik sin m ek , güv en m ek ,
yadsımak, kuşkulanm ak istem in
çeşitli biçimleridir.” Düşüncenin bu
Descartes’çı anlamı bugün olduk­
ça eskimiştir. Bugün düşünceden
anladığımız özellikle anlamakla ya
da kavramakla ilgili olgulardır. Kant
düşünmeyi yargılamakla özdeşleş­
tirerek şöyle der: “Düşünmek su­
numları bir bilinçte birleştirmektir.
Sunumların bir bilinçte bir araya
gelmesi yargıdır. Öyleyse düşün­
mek yargılamaktır.” Kant düşün­
meyi Salt usun eleştirisVnin Aşkın
ayrıştırma bölümünde ele alır ve aş­
kın ayrıştırmayı “anlığın birleştirici
gücüyle oluşan bilgi nesnesinin ne
olduğuyla ilgili ayrıştırma” diye be­
lirler. Kant’a göre biz öncesel ola­

rak sahip olduğumuz yani deney­
den getirmediğimiz kavramlarla dü­
şünürüz. Kant şöyle der: “Bilgileri­
mizin zihnimizde iki kaynağı var­
dır, birincisi sunumları alma yetisi­
dir, İkincisi sunumlar aracılığıyla bir
nesneyi tanıma yetisidir. Birinciyle
bize bir nesne verilmiştir, İkinciyle
bu sunumla ilişkisi içinde bir nesne
düşünülmüştür. Sezgi ve kavram
tüm bilgilerimizin öğeleridirler, ne
kendilerini herhangi bir biçimde
karşılayan sezgiler olmadan kav­
ramlar ne de kavram sız sezgiler
herhangi bir şey sağlayabilirler.”
Böylece Kant zihni eski felsefeler­
de olduğu gibi yalnızca tek tek şey­
leri birleştiren bir güç diye görmek
istemez, dış dünyayla iç dünyayı
evrensel düzeyde birbirine kavuş­
turur. Ülkücü Kant yalnız zihnin be­
lirleyici gücünü oluşturan kavram­
ları değil, duyarlılığın koşullannı da
apriori olarak belirler. Ülkücü ba­
kış açılarında, bu arada düşünce­
nin iki büyük tem ellen d iricisi
Descartes ve Kant’da olduğu gibi,
düşünce tanrısal ya da doğal kay­
naklı öncesel fikirlere dayandırıldı­
ğı zaman bile zorunlu olarak bir var­
lığın açınımını getirecektir, değiş­
kenden çok değişmezi kavraya­
caktır. Buna karşılık gerçekçi ba­
kış açısı, aralıksız değişmekte olan
insan yaşamının yansılan olarak an­
layabileceğimiz kavramlara dayan­
makla, düşünceyi sürekli değişen
bir etkinlik olarak görecektir. Ger­
çekçi çerçevede Lukacs bu değişi­
mi şöyle açıklar: “İnsan düşünce­
sinin tarihi bize her felsefenin, yön-
DÜŞÜNCE
tembiliminde, tüm yapısında, hatta
onun kurulmasını sağlayan koşul­
larda çağının derin izlerini taşıdığı­
nı öğretiyor. Tarihin dönemeçleri
neredeyse zorunlu bir biçimde fel­
sefede bunalımlar yaratır. Uzun sü­
re tartışılmaz bir biçimde apaçık gö­
rülmüş olan kavrayışlar birdenbire
sorunlu duruma gelir.” Buna göre
her birey dünyayla ilişkileri içinde
kendi düşünce yapısına sahip olur.
Bireyin düşünce dünyası kendi öz­
gün özellikleri çerçevesinde başka­
larının düşünce dünyasından ayrı­
lacak, ancak sahip olduğu nesnel
özellikler çerçevesinde de başkala­
rının düşünce dünyasına kavuşa­
caktır. Bilinçlerin ayrılığı ve bilinç­
lerin ortaklığı tartışmayı ya da kar­
şılıklı görüşmeyi olası kılar. Bu du­
rumda başkası benim için yalnızca
bir nesne ya da bir kendinde şey
değildir, aynı zamanda bir bilinçtir
ya da kendi için'dir. Düşünce'dil­
de an latım ın ı bulur. M erleau -
Ponty’ye göre ben’le başkası kar­
şılıklı görüşmede bir ortak alan ya­
ratırlar: “Karşılıklı görüşme dene­
yinde başkasıyla benim aramda or­
tak bir alan kurulur, benim dü­
şüncem ve onun düşüncesi tek bir
doku oluşturur, benim görüşlerim
ve karşımdakinin görüşleri tartış­
mayla ortaya çıkarılmıştır, bu gö­
rüşler ortak bir işlemle birbirlerine
geçerler, bunlardan hiçbirisinin ya­
ratıcısı ben değilimdir. Burada ikili
bir varlık vardır, başkası burada be­
nim için artık benim aşkın alanım­
da basit bir davranış değildir, ben
de onun aşkın alanında öyle deği­
DÜŞÜNCE
limdir, biz eksiksiz bir karşılıklılık­
ta biri öbürü için işbirliği yapan kim-
selerizdir, bakış açılarımız birbiri­
nin içine girer, aynı dünyada bir or­
tak olarak varızdır.” Buna göre dü­
şünce toplumsal açılımlıdır ve bi­
reylerin nasıl kendi düşünce dün­
yaları varsa çağların ya da toplum-
ların da kendi düşünce dünyaları
vardır. Ancak her toplumda bire­
yin düşünceleri de her zaman ken­
di ufkuyla sınırlı olacaktır. Düşün­
cenin temel özelliği göreliliktir. Mut­
lak düşünsellik, dinsel çerçevede,
ancak Tanrı’ya özgü olan yetkinli­
ğin belirtisi olabilir. Pascal insanı
“düşünen bir kamış” olarak belirli­
yor, onu tanrısallıkla hiçlik arasın­
da bir orta y e r ’e yerleştiriyordu,
bununla birlikte “Tüm üstünlüğü­
müz düşünceden gelmektedir” di­
yerek düşüncenin önemine parmak
basıyordu. Dünyada bir varlık ola­
rak insan bir ruh-beden bütünüdür,
bedeninde ya da bedeniyle düşü­
nür: ne bedenden ayrı bir düşünce
ne de düşünceden ayrı bir beden
olabilir. Dinci bakış açısı ölümsüz
saydığı ruh için ölümlü bedeni ge­
çici bir yerleşim ortamı olarak be­
lirler. Hıristiyan filozofları ruhu bü­
tün bedende yerleşmiş sayıyorlar­
dı: beden k u tsald ı, bu yüzden
ölükesme bile suçtu. Descartes
ruhla bedeni kesin olarak birbirin­
den ayırdı, bu çerçevede son dere­
ce kurgusal görüşler ortaya koy­
du. Filozof şöyle diyordu: “Size di­
yeceğim ki, Tanrı bu m akinaya
akıllı bir ruh verince ona belli başlı
yerini de beyinde verecektir.” Des-
cartes ruhla bedenin dokunuşma
yeri olarak kozalaksı bez’i göste­
rir. Bu ülkücü görüş günümüzde
hiçbir geçerliği olmayan bir görüş­
tür. Çağdaş ruhbilimin ortaya koy­
duğu gibi, bizim ruhsal etkinlikle­
rimiz fizyolojik süreçlerimizin so­
nuçlarından başka bir şey değildir.
Öyleyse bir düşünce ve beden ay­
rılığı düşünmek olanaksızdır. Ruh­
sal etkinlik tümüyle bedensel etkin­
liğe bağlıdır. M .Ö. V. yüzyılda
Anaksagoras “İnsan bir eli olduğu
için düşünüyor” diyordu. Aristote­
les de “Göz bir hayvan olsaydı gör­
me onun ruhu olacaktı” diyordu.
Maurice Blondel şöyle der: “İnsan
ancak eylemde bulunduktan son­
ra, eylemde bulunarak, eylemde bu­
lunmak için düşünür.” Gerçekte in­
san düşündüğü için eylemde bulu­
nur ve eylemde bulunduğu için dü­
şünür ya da düşünerek eylemde bu­
lunur ve eylemde bulunarak düşü­
nür. Düşünceyi eylemden eylemi
düşünceden ayıramayız. / Vauve-
nargues: “Büyük düşünceler gönül­
den gelir.” / Fönelon: “Dinlenilme­
ye değer olan kişi sözü yalnız doğ­
ruyu ve iyiyi bildirmek için kulla­
nan kimsedir.” / B. Shaw: “Sanı­
rım pek seyrek düşünüyorsunuz.
Yılda bir iki kere düşünen çok az
insan var. Size seslenen ben, ünü­
mü haftada bir iki kere düşünme­
me borçluyum.” / G. Lanson: “Dü­
şünce anlatımını bulduğu zaman ge­
lişir.” / Bergson: “Düşünce adamı
olarak eylemde bulunmak ve ey­
lem adamı olarak düşünmek gere­
kir.” / Voltaire: “Adaletsizlikleri ge­

çerli kılmak için düşünceyi, dü­
şünceleri gizlemek için sözleri kul­
lanıyorlar.” / Leonardo da Vinci:
“Az düşünen çok yanılır.” / E. C.
Y. Ripoli: “Düşünceler sustu mu
dev rim ler ko n u şu r.” / M ao Çe
Tung: “İnsanların toplumsal ya­
şamları düşüncelerini belirler.” /
Schopenhauer: “Üsluba güzelliğini
veren düşüncedir, sözde düşünür­
lerde düşünceleri süsleyen üslup­
tur.” / Shakespeare: “Düşünce ya­
şamın kölesidir, yaşam zamanın çıl­
gınıdır.” / R. M. du Gard: “Düşün­
ce kuşkuyla başlar.” (Bk. BEN,
BİLGİ, BİLİM, BİLİNÇ, FİKİR)
DÜŞÜNME (lat. reflexio-, fr. réfle­
xion-, alm. Reflexion, Überlegung-,
ing. reflection). Zihnin kavramla­
rını ve fikirleri inceleme ve karşı­
laştırma edimi. Zihnin kendindeki
gereci incelem ek üzere kendine
dönmesi. Zihnin kendi verileri üze­
rinde yoğunlaşm ası. “Düşünm e
bizde bulunan şeye yönelmiş dik­
katten başka bir şey değildir” der
Leibniz. Locke’a göre düşünme
“zihnin kendi işlemlerinden ve ken­
di özyapılanndan elde ettiği bilgi-
”dir. Kant şöyle der: “Düşünme, çe­
şitli bilgi kaynaklarımıza verilmiş
bazı sunumların ilişkisinin bilgisi­
dir.” Düşünme zihnin kendi üze­
rinde yoğunlaşarak kendindeki ge­
recin belli bir bölümünü aydınlat­
ması, bu aydınlatma içinde o gere­
cin konumunu ve bağlantılarını gör­
mesidir. Bu yüzden her düşünme
edimi bir dikkati gerektirir. Düşün­
cenin yalnızca kavramlar ve fıkir-
DÜŞÜNME
ler gibi nesnel gereçlere değil de
özellikle duygular, anılar, ilkömek-
ler gibi öznel ağırlıklı gereçlere yö­
nelmesiyle içebakış dediğimiz araş­
tırma edimi gerçekleşir. Düşünme
her durumda bilincin kendi kendi­
ni görmesi ya da daha genel bir çer­
çevede bireyin kendiyle bütün­
leşmesidir. Düşünmede birey ken­
dini dönüşmeyen bir varlık olarak
algılar, ancak düşünce edimi en kü­
çük ölçülerde de olsa bilinci dönüş­
türerek bireyin gelişimini sağlar.
Zaten zihnin yöneldiği kavramlar
ve fikirler dönüşen bir dünyanın bi­
reysel yansımalarından başka bir
şey değillerdir ve böyle olmakla sü­
rekli dönüşen ama düşünme etkin­
liğiyle dönüşen yapı taşlan özelliği
gösterirler. Düşünme özellikle nes­
nel gereci öznel gereçten ayırmaya
çalışır, kavramları duygu yüklerin­
den soyutlamaya çalışır ve bu işi
belli bir ölçüde ve elbet geçici ola­
rak başarır. Çünkü zihnimizin nes­
nel gereçlerini doğal durumda öz­
nel özyapılanndan ayrı düşünmek
olası değildir. Zihnin bu kendine
yönelimi gerçekte onun dünyayı al­
gılamasını ve tartışmasını getirir,
çünkü bilinçte bütün bir dünya
özetlenmiştir. Her bilinç kendi ufuk­
ları çerçevesinde dünyayı düşün­
ceyle algılar. Bu yüzden düşünmek
hem bir varolanı görmek, hem bir
geriye dönmek, hem de ileriye ya­
ni geleceğe açılmak anlamım taşır.
Böylesine bir genişlikte etkin olan
düşünme özgürlüğün kaynağı ola­
rak düşünülebilir. (Bk. BİLİNÇ, Fİ­
KİR, KAVRAM) 179
 DÜŞÜNSELCİLİK
D Ü ŞÜ N SELC İLİK (fr. intellec­
tualisme', alm. Intellektualismus',
ing. intellectualism). Tüm varlığı
düşünsel öğelere indirgeyen öğre­
ti. Düşünsel olguların duygusal ve
istemsel olguları öncelediğini ve be­
lirlediğini ileri süren öğreti. Her şeyi
düşünceye indirgeme eğilimi. Dü-
şünselcilik ussallığı her türlü baş­
ka ruhsal etkinlik karşısında koşul-
layıcı sayar ve böyle olmakla is-
temcilikle ve hatta usçulukla karşıt­
laşır. İstem di ikte varlığın temelini
mantıksallıkla ilgisi olmayan istem
belirler, öte yandan usçulukta usla
anlık aynı şey değildir. Düşünsel-
cilik iki ayrı çerçevede gelişmiştir.
Birincisinde varlık anlıktan ayrı dü­
şünülür, ama anlığın kendinde var­
lığın eksiksiz bir imgesini taşıdığı
varsayılır. İkincisinde, varlıkla dü­
şünce özdeşleşmiş durumdadır. Bi­
rinci biçim özellikle Descartes’ı,
İkincisi Hegel’i düşündürür. Buna
göre varlığı düşünmek kendini dü­
şünmekle aynı şey olacaktır. Ne
olursa olsun, düşünselcilik her yer­
de ve her şeyde usun belirleyici gü­
cünü öngörür. (Bk. USÇULUK, İS-
TEMCİLİK)
D ÜŞÜN ÜLÜR (fr. intelligible',
alm. intelligibel', ing. intelligible).
Düşünceyle kavranabilir olan. Du­
yularla kavranılamayan, duyulara
kapalı olan. Düşünülür dünya, du­
yulur dünyanın üstünde ya da dı­
şında, onun gerçek kaynağı ya da
daha genel anlamda gerçek gerçek­
liklerin ortamı olarak düşünülür.
180 Buna göre duyulur dünyada her şey
d ü şü n ü lü r dün y ad an ö tü rü ve
düşünülür dünyaya göre vardır.
Platon düşünülür dünyayı gerçek
gerçeklikler olan İdea’lann dünya­
sı olarak görüyordu. Kant Noume-
non’un alanını düşünülürün alanı
olarak belirledi. Platon bize düşü­
nülür dünyanın genel bir tablosu­
nu veriyordu. Kant düşünülür dün­
yayı bilinemezin alanı olarak belir­
ler. İnsanla, evrenle ve tanrısallıkla
ilgili bilgilerin alanı olan bu alanla
ilgili olarak Kant şunları söyler: “Bü­
tün bu Noum enon’la ilgili şeyler,
aynı zamanda onların birliğinin fik­
ri, düşünülür dünya, çözümü tü­
müyle olanaksız olan bir sorunun
sunumlarından başka bir şey de­
ğillerdir.” (Bk. DUYULUR)
DÜZEN (lat. ordom , fr. ordre\ alm.
Ordnung', ing. order). Ussal bir bü­
tünde yer alan şeylerin ya da kişi­
lerin konumu. Bir bütünü, özellikle
toplumsal bir bütünü ya da kısaca
toplumu kuran kurallar ya da ya­
salar toplamı. Düzen fikri her şey­
den önce evrenin uyumlu yapısını
düşündürür. Leibniz düzeni “evre­
nin uyumu” olarak tanımlıyordu.
Bergson fiziksel dünyanın düzeni­
ni yaşamsal düzenden ayırdı. Spi-
noza şöyle diyordu: “Fikirlerin
düzeniyle şeylerin düzeni aynıdır.”
D Ü ZEN LİÇ ILG IN LIK (fr. para-
noia; alm. Paranoia; ing. parano-
ia). U ssal d ü z e n d e çılg ın lık .
D ü şü n ce d e a p a ç ık lığ ın ve
tutarlılığın korunmasıyla belirgin
çılgınlık. Kraepelin’in ayrıntılı ola-

rak tanımladığı bu çılgınlıkta ayırı­
cı tanıların başlıcaları ölçüsüz ken­
dine güven, aşırı alınganlık, yargı­
da tutarsızlık ve çevreye uyumsuz­
luktur. Kraepelin düzenliçılgınlığı
ikiye ayırır: gerçek düzenliçılgınlık
düzenli, düşünülmüş, sanrısız çıl­
gınlıktır, zamanla ilerlese de buna­
mayla sonuçlanmaz; paranoid du­
rumlar erken bunamayla belirgin­
dir, sanrılıdır. Düzenliçılgmlığa uğ­
ramış kişide usavurmalar tam ola­
rak mantıksaldır, ancak herbiri tu­
tarsız temellere ya da gerçeklikte
karşılığı olmayan çıkış noktalarına
DÜZENLtÇILGINLIK
dayanır. Ancak bu usavurm alar
mantıksal tutarlılıklarıyla inandırıcı
olabilirler. Bu çılgınlıkta her zaman
düşmanlık fikri öne çıkar. Kişi bi­
linmedik kişilerce izlendiğini ileri sü­
rebilir, bu yönde korunması ya da
kurtarılması için ilgili kişilere başvu­
rabilir, hatta intikam duygularıyla
dolu olabilir, bu yüzden cinayet iş­
leyebilir, yangın çıkarabilir. O he­
men her zaman topluluk içinde ya
da yetke karşısında tedirgindir, za­
man zaman yalnız, çok zaman bu­
nalımlıdır. (Bk. ÇILGINLIK)
181
 E
E. M antıkta evrensel olumsuz
önermelerin simgesi, örnek: “Bü­
tün insanlar ölümlü değildir.”
E D İL G İN L İK (yun. paskhein; fr.
passivité', alm. P assivität; ing.
passivity). Etkin olmayanın duru­
mu ya da özyapısı. Yalnızca etki
alanın, hiçbir itici ya da yapıcı güç
ortaya koymayanın durumu ya da
özyapısı. Eylemsiz olanın doğası.
Edilginlik gizemci yönelimin özü­
nü o lu ştu ru r. G izem ci için
heyecanlardan uzak içsel arayış hat­
ta tam dinginlik önemlidir. Gizem­
cilik kendine kapanma anlamında
çileciliği getirirken tanrısala gönül­
den yönelişi öngörür. (Bk. ETKİN­
LİK, GİZEMCİLİK)
E D İL İM (lat. passio', fr. passion',
alm. Leidenschaft', ing. passion).
Etki âlânın ya da katlananın duru­
mu. Edilim Aristoteles’in katego­
rilerinden biridir: ısıtılmış ya da so­
ğutulmuş olan, edilim durumunda
olandır. (Bk. EDİM)
ED İM (lat. actus\ fr. acte; alm.
Tat, Handlung', ing. act). Eylemde
bulunan bir gücün ortaya koydu­
ğu sonuç. A ristoteles’de, edilim
durum unda olana karşıt olarak,
varlığın tam yetkinlik içinde olması
(çiçek, m eyva için gücüllüktür,
gonca için edimdir). “Edim” söz­
cüğü “eylem”in eşanlamlısı gibidir.
Aristoteles en yüksek düzeyde et­
kin gücü ya da tanrısallığı arı edim
diye adlandırır. (Bk. EDİLİM, EY­
LEM)
E D İM C İL İK (fr. activisme', alm.
Aktivismus; ing. activism). Kuram­
sal ilkelerden çok yaşamın ve eyle­
min gereklerini göz önünde tutan
ahlak anlayışı. İnsan zihninin eyle­
me dönük olması ve böylece dış
dünyaya ya da topluma yönelik ça­
balar ortaya koyması gerektiğini
ileri süren öğreti. (Bk. EDİM)
ED İM SELC İLİK (fr. actualisme',
alm. Aktualismus', ing. actualism).
Bizi etkisi altında tutan geçmişi in­
celeyerek bugünkü edimleri bu in­
celemenin sağladığı bilgiler ışığın­
da düzenlem eyi öngören öğreti. 183
 EGOİZM
(Bk. EDİM)
EG O İZM . Bk. BENCİLLİK.
EGZİSTANSİYALİZM. Bk. VA­
ROLUŞÇULUK.
E Ğ İL İM (lat. tendant; fr. tendan­
ce; alm. Streben, Tendenz', ing. ten-
dency). Bir amaca yönelenin özya-
pısı. Bir amaca yönelmiş ve bu yö­
neliminde herhangi bir güçle karşı­
laşmamış olanın durumu. Eğilim is­
tekle belirgindir ve istemin etkinli­
ğini gerektirir. Bir eğilim, bir varlı­
ğın kendi kendine davranışını geti­
rir. Eğilim her şeyden önce orga­
nizmadaki doğal bir yönelgenliği
ortaya koyar: çiçek açılmaya eği­
limlidir. İnsanda üç ayrı eğilim be­
lirleyebiliriz: etkin eğilimler bizi ey­
leme yöneltir, duygusal eğilimler
duygu düzeyindeki yönelimlerin iti­
ci gücüdür, düşünsel eğilimler dik­
kat başta olmak üzere tüm düşün­
ce etkinliklerimizi belirler. Lacheli-
e r’nin gösterdiği gibi, eğilimler ar­
zuya, arzu da isteme bağlıdır. Kişi­
sel eğilimler, toplumsal eğilimler,
yüce eğilimler, aşağı eğilimler gibi
pekçok eğilim belirlenir. (Bk. İS­
TEM)
E Ğ İ T İM (yun. p a id eia ; lat.
educatio-, fr. éducation; alm. Erzi-
ehung; ing. éducation). Kendini ya
da başkalarını yetiştirme ya da ge­
liştirme süreçlerinin toplamı. Bir ço­
cuğu yetişkinliğe doğru geliştirme
eylemi. Kendinde ya da başkaların­
184 da ahlaki, düşünsel ve fiziksel ni­
telikleri yetkinleştirme çabası. İn­
sanın gelişimini sağlamak için yön­
temler geliştirme ve uygulama ça­
bası. Eğitim kişiye yönelik bir tu­
tumu gerektirdiği kadar kişinin ken­
dine yönelik bir tutumunu da ge­
rektirir, buna göre eğitenle eğitilen
ya da kendini eğiten arasında bir
uyumu gerektirir. İkinci anlamda
İngilizcede selfeducation terimi kul­
lanılır. Eğitimin tarihi bize insanın
bilinçlenme süreçleri boyunca de­
ğişik eğitim yöntemleri ya da anla­
yışları uyguladığını gösterir. Eğitim
ailede başlar ve okulda sürer, top­
lumun değişik kuramlarınca etki al­
tında tutulur, bu etkinin her zaman
olumlu olduğunu söylemek elbette
olası değildir. Çocuk yetiştirm e
sözkonusu olduğunda eğitim kav­
ramı hemen pedagoji kavram ına
bağlanır. Yetişkinlerin geliştirilme­
si pedagojiden çok daha çağdaş bir
araştırma alanı olan ve özellikle öğ­
retim yöntemleri geliştirmeyi amaç­
layan eğitim bilim in konusudur.
Çağdaş eğitim kavrayışı Yeniçağ’ın
başlarında gelişmeye başlamıştır.
Bu kavrayışa göre çocuk gelece­
ğin büyüğü olmaktan çok çocuk
olarak yani büyük insanın dünya­
sından apayrı bir dünyası olan öz­
gün bir varlık olarak ele alınır. Bu­
na göre çocuk dünyasının kendine
göre koşulları ya da yasaları var­
dır, çocuk yetiştirirken bunları göz
önünde tutmak gerekir. Öyleyse,
yaşa göre, eğilime göre, özel du­
rumlara göre çocuk yetiştirme yön­
temleri geliştirmek bir zorunluluk­
tur. Kavrama düzeyinin düşüklüğü

ya da yüksekliği, kişilik bozukluk­
ları, topluma uyarsızlık gibi durum­
lar bu özel durumların başlıcaları-
dır. Çağdaş eğitim kavrayışı çocu­
ğu iyi koşullarda iyiye yöneltilebi-
len bir varlık olarak düşünür ve o
iyi koşullan elden geldiğince yarat­
maya çalışır. Bunun için bir takım
önyargılardan ya da kaba belirle­
melerden kaçınmak, çocuk için “kö­
tü niyetli”, “tembel”, “yalancı” gi­
bi nitelemelerden vazgeçmek gere­
kir. Bu da eğitimden şiddetin ko­
vulması anlamına gelmektedir. Da­
ha XVI. yüzyılda Montaigne “Onur
ve özgürlük için yetiştirilen her kör­
pe ruhun eğitiminde her türlü şid­
deti yadsıyorum” diyordu. Çağdaş
eğitimcilerden Gabriel CompayrĞ
şöyle der: “Eğitim bir sanattır, uy­
gulamayla ilgili bir ustalıktır, kitap­
lardan öğrenilen bazı kuralların bil­
gisinden daha başka bir şeydir, de­
neyimi gerektirir, ahlaki nitelikleri
gerektirir. Nasıl şair olmadan şiir
olmazsa, eğitimci olmadan da, ya­
ni eğitim kitaplarındaki soyut ve ölü
yasaları özel nitelikleriyle canlan­
dıran ve uygulayan kişi olmadan da
eğitim olmaz.” Eğitim elbette bir sa­
nattır, ancak bilimsel doğrular üze­
rine kurulması gereken bir sanat­
tır. Eğitimin kuralları enine boyuna
tartışılmadıkça, çocuk yetiştirme­
nin koşulları her anlamda bilinme­
dikçe eğitim uygulamalan eksik ve
hatta sakat olacaktır. Eğitim insani
yetilerin uyumlu ve eşit biçimde ge­
liştirilmesini öngörür. James Mili
“Eğitim bireyi kendisi için ve baş­
kaları için bir mutluluk aracı duru­
EĞİTİM
muna getirmeyi amaçlar” der. Bu­
rada mutluluğu özellikle duygusal-
düşünsel yetkinlik olarak anlamak
yanlış olmaz. Demek ki eğitmek öğ­
retmek demek değildir ya da yal­
nızca öğretm ek dem ek değildir.
Eğitim öğrenerek kendini geliştiren
bireye bu çabasında yardımcı ol­
maktır. Buna göre eğitim koşulla-
mayı değil de yönlendirmeyi, bul­
durmayı, araştırma ve bulma yo­
lunda isteklendirmeyi amaçlar. En
iyi eğitici bireye kendini eğitme ar­
zusu ve heyecanı veren kimsedir.
Bu da en kaba anlamda bilgiyi sev­
dirmekle olasıdır. Bu yolda eğitici
kişinin bilgiyi sevdirecek kadar
güçlü olması ya da kısaca yetke ol­
ması gerekmektedir. Bilgili olmak
iyi bir eğitimci olmak için gerekli
koşuldur ama yeterli koşul değildir.
Sokrates’de gördüğümüz gibi, eği­
timci, bilinci etkin kılmayı ya da do­
ğurtmayı bilen insandır. Elbette
özellikle bu çağda eğitimi insandan
insana etkileme ilişkisi olmaktan
çok bir kurum etkinliği olarak gör­
mek doğru olur. İyi bir eğitim iyi
bir eğitim kurumunda gerçekleşir
diyebiliriz. Çağımızda eğitim ku-
rumlara bırakılmış olmakla birlikte
onlarla sınırlı değildir. Çağdaş bi­
rey eğitim açısından çok geniş bir
etkileşim ortamında yaşar. Bu çok
geniş eğitici alanda televizyon, rad­
yo, gazete, sinema, kahvehane, ga­
zino, stadyum ve benzeri yerler de
birer eğitim kurumu gibi etkide bu­
lunurlar. Böylece çağdaş dünyada
ailenin eğitici etkinliği sanayileşmiş
yaşam düzeni koşullarında enaza
EĞİTİM
inerken, bu arada gerçek eğitim ku­
ramlarının etkisi sınırlı kalırken dış
dünya büyük bir etki gücü kazan­
maktadır. Özetle, günümüzde eği­
tim okul ve aile çevresini çok aş­
maktadır. Buna göre çağdaş yaşam
düzeninde yalnız öğrenciler değil,
her kesimden ve her yaştan insan
eğitilmektedir. Bu çok yaygın eği­
timin genellikle olumlu koşullar çer­
çevesinde gerçekleşmekte olduğu­
nu söylemek kolay değildir. Ayrı­
ca, eğitim olağan okul yaşından çok
önce başlamaktadır. Bu durumda,
k lasik leşm iş “oyun b iter okul
başlar” formülü gerçekliğini yitir­
miş gibidir. Örneğin çocuğun tele­
vizyon bilgisiyle karşı karşıya geli­
şi okul yaşından çok önce gerçek­
leşmektedir. Demek ki çağdaş eği­
timi “beşikten mezara eğitim” diye
nitelendirmek yanlış olmayacaktır.
Bugün okul eğitim yaşamının an­
cak bir bölümünü, hatta bazen kü­
çük bir bölüm ünü oluştururken
kişilerin yetişmesinde tam anlamın­
da belirleyici olmaktadır. Bu geli­
şim içinde eskinin parçalı eğitimi­
nin yerini bugün bütünsel eğitim al­
mıştır diyebiliriz. Eskiden asker sa­
vaşmayı, şövalye kılıç kullanmayı,
köle tarla sürmeyi bilirdi, başka bir
şey bilmezdi. Bugün eğitim bireyi
bütün bir dünyanın içine çekiyor.
Gaston Mialaret, Eğitim bilimleri
adlı kitabında şöyle diyor: “Eğitim­
le ilgili durumlar bugün artık yal­
nızca öğretmen-öğrenci ilişkisine
ya da öğretmen-topluluk ilişkisine
indirgenemez. Bir başka deyişle,
eğitimle ilgili durumlar çok ve de­
ğişkendir. Çok değişik düzeylere
bir eğitici eylem uygulanabilir ve
eğiticiler de böylece çok değişik ka­
tegorilere girerler.” Günüm üzde
eğitim, kurumlar düzeyinde, hem
küçük yaşlardaki bireyler için pe­
dagoji araştırmaları çerçevesinde
hem de yetişkin bireyler için eği-
timbilim yani eğitimde yöntem araş­
tırmaları çerçevesinde gelişiyor. /
Danton: “Eğitim bir halkın ekmek­
ten sonra en büyük gereksini­
midir.” /A ristoteles: “Eğitimin
kökleri acı meyvaları tatlıdır.” / J.
Joubert: “Çocukların eleştiriden
çok örneğe gereksinimi vardır.” /
Dupanloup: “Eğitim özünde bir yet­
ke ve saygı ürünüdür. Bu iki ko­
şuldan biri eksik olursa ürün çü­
rür.” / E. Faguet: “Bir eğitimin ya­
pabileceği en güzel etki öğrenciye
kendini yeniden eğitme isteğini
esinlemesidir.” / Laberthonnière:
“Eğitim denilen bir bilim var elbet­
te. Ama eğitim bir bilim değildir,
bir havariliktir. Havari olabilmek için
inanmak, sevmek, kendini hesap­
sızca vermek, gündelik gereksinim­
lerin öldürücü gerçekliğine kendini
bırakmak gerekir.” / Valéry: “Eği­
tim çocuklukla ve yetişkinlikle sı­
nırlı değildir. Tüm yaşam boyunca
çevremiz bizim eğiticimizdir, o hem
ciddi hem tehlikeli bir eğiticidir. Cid­
didir çünkü burada yapılan yanlış­
lar kolejdekilerden daha pahalı öde­
nir, tehlikelidir çünkü biz hiçbir za­
man çevrenin ve başkalarının iyi ya
da kötü eğitici etkilerinin bilincin­
de değilizdir.” (Bk. ÇOCUKBİLİM,
PEDAGOJİ, RUHBlLÎM)

“ E İN FÜ H LU N G ” (“sezgi” anla­
mında alm. söz.). Özneyle nesne­
nin özdeşleşmesi. Estetik izlemede
öznenin nesneyle bütünleşmesi. E-
infUhlung kuramının öncülerinden
Theodor Lipps (1851-1914) este­
tik deneyin her durumda öznedeki
ruhsallığın nesneye yansıtılmasıyla
ya da ulanmasıyla gerçekleştiğini
bildiriyordu. Lipps’e göre bizler iç
edimlerimizi nesneye yansıttığımı­
zı sanırız, oysa böyle bir yansıtma
yoktur: her iç edim nesnede ve nes­
neyle yaşanır. Lipps’e göre estetik
süreç, ben’in ben-olmayan’la öz­
deşliğinde gerçekleşir. Ben-olma-
yan’a etkin bir biçimde yönelen
ben, kendinde değişikliğe uğrar.
Lipps böylece “güzel” sorununu
duygu yakınlığı çerçevesinde açık­
lamaya ve çözmeye çalışır. Bu an­
lamda estetik değer doğrudan doğ­
ruya ben’in ruhsal etkinliğine in­
dirgenm iştir. E infuhlung’da dış
dünya bir heyecanla canlandırılır.
Bu bir tür nesneyle özdeşleşmedir.
“Sich einfühlen” özdeşleşmek de­
mektir. Einfühlung nesnenin içine
girmek, içine işlemektir. Einfühlung
özneyle nesne arasında bir duygu
yakınlığını belirlediği ölçüde este­
tik yargıda düşünsel etkeni tümüyle
ortadan kaldırır. Bayer şöyle der:
“Gizemcilikte olan bütünsel kavra­
yış sanatta yoktur: sanatta tüm içe­
riği kavrayamayız. Einfühlung’un
mahkum edildiği yer burasıdır.”
Einfühlung estetiği bir gizemcilik
estetiğidir. (Bk. COŞKU, ESTE­
TİK, SANAT)
EKSIKKALIŞ
EK SIK K A LIŞ (fr. carence\ alm.
Nichtvorhandensein; ing. insol­
vency). Duygu dünyasında eksik­
lik ya da yetersizlik. “Organizma­
da ya da ruhsallıkta gelişimi ya da
dengeyi sağlayan etkenlerden biri­
nin ya da birçoğunun eksikliği ya
da yetersizliği” (P. Foulquie). Bir
kurumda ya da bir kişide toplum­
sal işlevleri yerine getirebilme ye­
tersizliği. Çocukta anne ile bağla­
rın eksikliği. Duygularım ız tüm
ruhsal etkinliğimizin itici gücüdür.
Duygu dünyamız yaşamdaki etkin­
liğimizin temel koşulunu sağlarken
davranışlarımızı da belirler. Bu du­
rum çocuğun yaşamında da belir­
gindir: çocuğun dünyası düşünsel-
likten çok duygularla oluşur ve ge­
lişir. Çocuk duygularına karşılık bu­
lamadığı zaman, özellikle anneyle
ilişkisini sağlam kuramadığı zaman
bir eksikkalışı ya da yoksunluğu ya­
şayacaktır. Bunun en belirgirl so­
nucu ruhsal ve bedensel gelişimde
görülen yetersizlikler olacaktır. Bu
yetersizlikler de uyum güçlüğüne,
tam anlamında bir ulaşamamışlık
duygusu yaşamaya, arzularını hiç­
bir koşulda karşılayamamaya ka­
dar varan durumlara yol açacaktır.
Yalnızlık eksikkalışın zorunlu bir
ürünü olarak bireyin ruh dünyası­
na kesin bir biçimde yerleşecektir.
Özellikle son elli yılda yapılan araş­
tırmalar duygu dünyasındaki eksik­
liklerin insan için ne kadar yıkıcı
ve hatta öldürücü durum lara yol
açtığını göstermiştir ve sevginin in­
san için güneş kadar değerli oldu-
187
 EKSPRESYON
ğunu ortaya koymuştur. Özellikle
toplumsal ya da özel nedenlerle an­
neden ayrılan çocukların tepkileri­
nin gözlemlenmesi bu konuda ne­
lerin yaşanabileceğini göstermesi
açısından önemli olmuştur. Anne­
sinden ayrılan ya da ayırılan çocuk
önce ağlar, hatta bağırıp çağırma
gibi tepkiler gösterir, sonra tam an­
lamında bir durgunluğa, bir ken­
dini bırakışa girer. Çok zaman ken­
dine sunulan yiyecekleri geri çevi­
rir, gerekçe olarak da aç olmadığı­
nı söyler. Anneden ayrı kalış uza­
dıkça ruhsal ve bedensel gelişimde
bir duraklama olur, hatta gerileme
kendini gösterir: çocuk son elde et­
tiği kazanımlan yitirmeye başlar; dil
bozulur hatta bebek gibi konuşma
eğilimi başgösterir. Bu durumda ço­
cukta kendine kötülük etme isteği
ortaya çıkar: kafasını duvara ya da
karyolaya vurmaya, bir yerlerini
kanatmaya yönelebilir. Bu olumsuz
gelişim ölüme yol açabilen bir geli­
şimdir. Eksikkalış elbette yalnızca
çocukla ilgili değildir. Sevgi çocu­
ğun yaşamında olduğu kadar bü­
yüğün yaşamında da önemlidir. Pı­
sırıklık gibi bireyi başkalarından ko­
paran ya da başkalarından uzak kal­
maya zorlayan durumlarda eksik-
kalış tepkileri hemen kendini gös­
terecektir. Pekçok intiharın teme­
linde, bazı somut belirgin nedenle­
rin yanında yani görünür nedenle­
rin yanında eksikkalışla ilgili neden­
ler etkili olmuştur. (Bk. YOKSUN­
LUK)
188
EKSPRESYON. Bk. ANLATIM.
“EK-STASE” (yun. ek “dışına”
ve statis “konulmak”dan). “Eksta-
se” varoluşçu felsefenin temel kav-
ra m la rın d a n d ır, k en d i d ışın a
çıkmak, kendine belli bir uzaklıkta
olmak, hata kendinden başka ol­
mak anlamına gelir. (Bk. VARO­
LUŞÇULUK)
ELEA O KULU M.Ö. VI. yüzyıl­
da İtalya’da Alento ırmağının de­
nize döküldüğü yerde kurulan Elea
ya da Elaia kentinde ortaya çıkmış
bir düşünce devinimi. Elea filozof­
ları İonia filozoflarının duyumcu
yorumlarına karşıt olarak evrenle
ilgili sorunlara usçu bir bakış açısı
getirmişlerdir. Okulun kurucusu
Kolophon’lu (İonia) Ksenophanes,
insanbiçimci tanrılar tablosunu ala­
ya alarak tek bir tanrının varlığını
bildiriyor, ayrıca evren kavramıyla
tanrı kavramını birleştirerek hep-
tanrıcı bir yoruma ulaşıyordu. Öğ­
re n cisi P arm en id e s, v a rlığ ın
tümünü “Bir Varlık”a indirgedi. Yal­
nız “Bir Varlık” vardır, düşünce de
bu “Bir Varlık”a yönelmelidir. De­
ney akıp gideni de ele alabilir, oysa
amaç değişmeden kalan, ölümsüz,
devinim siz varlığı göstermektir.
Okulun diyalektikçisi Zenon devi-
nimsizliğin koşullarını ortaya koy­
maya çalıştı. İonia duyumculuğu­
na aşırı tepki olarak beliren Elea öğ­
retisi daha sonra atomcuların her
iki okul arasında bir orta yol bulma
çabalarıyla dengelenecektir. D u­
yumlardan yola çıkarak felsefi açık­
lamalarda bulunan İonia okulunu

düşünce tarihinin ilk gerçekçi an­
layışı sayarken Elea filozoflarına ilk
ülkücüler ya da ilk usçular diyebi-
liriz.(Bk. ATOMCULUK, İONİA
OKULU)
E L E Ş T İR İ (lat. criticus; fr.
critique; alm.Kritik;mg.critique).
Mantığın yargıyı ele alan bölümü.
Bir yargıya, bir görüşe, bir fikre
açıklık getirmek üzere yapılan in­
celeme. Bir yapıtın, bir kişinin, bir
durumun olumsuz yanlarını ortaya
koyan görüş. Bir yapıtın estetik açı­
dan irdelenmesi. Her eleştiri dışla­
dığı görüşün karşıtını bir temel fi­
kir olarak kendinde taşır. Eleştiri bir
fikre, bir duruma, bir eyleme karşı
oluşturulmuş bir karşıt düşünce­
dir. Birbirlerine karşı olan fikirler
birbirleriyle eleştirel bir konumda
bulunurlar. Ancak, gerçek anlam­
da eleştiri kendiliğinden ortaya çı­
kan karşıtlıktan çok, bile bile ya da
araştırmayla ortaya konulmuş kar­
şıtlıktır. Descartes’da skolastik fel­
sefenin, Leibniz’de Locke’un eleşti­
risini buluruz: Descartes skolastik
felsefeyi, Leibniz Locke’u doğru­
dan irdelemiştir. Kültürün üç temel
alanı, bilim, felsefe ve sanat her
d u ru m d a e le ş tirili b ir bakışı
gereksinir. Eleştiri bilimden ve fel­
sefeden çok sanatta belirginleşir,
estetiğin bir kolu ya da uygulama­
ya yönelik bir biçimi olarak görü­
lür. Sanat yapıtı, öznel-nesnel bü­
tünlüğü içinde, eleştirilmeye açık
durur ya da eleştirinin varlığını ge­
reksinir. Tam anlamında kavram­
sal bir yöneliş içinde salt ussal da­
ELEŞTİRİ
yanakları arayan felsefe kendi sağ­
lamlığını kendi tutarlılığında ya da
kendi dizgesel yapısında güvence
altına alabilir, oysa çok zaman kav­
ramsal belirlemelerden çok sezgi­
sel arayışları duyuran sanat yapıtı­
nın ne olup ne olmadığı kendisiyle
ilgili bir tartışmayı gerekli kılacak­
tır. Bu çerçevede eleştirmek bir ya­
pıtta olumlu ya da belirleyici olanla
birlikte uyarsız, tutarsız, eksikli, çe­
lişkili olanı göstermek demektir.
Böylesi bir arayış her şeyden önce
sanatçının kendisiyle ilgili araştır­
malarında kendini göstermelidir.
Kendini eleştirmeye alışmamış bir
sanatçının eleştiriden yararlanması
olası değildir. Öte yandan, ancak
kendini eleştirmeyi bilenin başka­
sını sağlıklı bir biçimde eleştirebi­
leceğini söyleyebiliriz. Her sağlıklı
eleştirici tutum bir özeleştiri eğili­
mini kendinde barındırır diyebiliriz.
Bir eleştiri ancak amacının dışında
bir amacı olmadığı zaman sağlıklı
olabilir. / Plautus: “İnsanlar sahte
bir yakınlığı içtenlikli eleştiriye yeğ
tutarlar.” / Goethe: “İnsanlar anla­
madıklarını karalarlar.” / A. Pope:
“En büyük övgüye değer olanlar
eleştiriye en iyi katlananlardır.” / J.
R. Lowell: “Bilgece bir kuşkucu­
luk iyi bir eleştirmecinin baş niteli­
ğidir.” / C. N. Bovee: “Yazarlar bel­
ki de öbür dünyada cehenneme git­
meyecekler. Bu dünyada eleştirme­
cilerden ve yayımcılardan çok çe­
kiyorlar çünkü.” / R. de Gourmont:
“İnsanca düşünün: renkleri ayıra-
mayan bir oğlunuz varsa onu de-
miıyolu makinisti yapacağınıza sa­
ELEŞTİRİCİLİK
nat eleştirmecisi yapın.” / J. Paul-
han: “Bir eleştirmeci kendini gülünç
etmekten çekinmemelidir.” / Valéry:
“Kendinde bir eleştirmeci taşıyan
ve onu işlerine severek karıştıran
yazar klasiktir.” / L. Aragon: “Ede­
biyat alanında eleştiri bir heyecan
pedagojisi olmalıdır.” / Molière: “Ki­
mileri bir piyesi kurallarına göre
yargılarlar, kimileri de en iyi yargı­
lama yöntemiyle yani kendilerini
şeylerin akışına bırakarak, kör ön­
yargılara, yapmacıklı inceliklere,
gülünç yumuşaklıklara düşmeden
yargılarlar.” / La Bruyère: “Eleştir­
menin hazzı bizi çok güzel şeyleri
yakalamanın hazzından uzaklaştı­
rıyor.” / Chateaubriand: “Yanılgı­
larla ilgili küçük ve basit eleştiriyi
bırakıp güzelliklerle ilgili büyük ve
güç eleştiriye yönelin.” / Sainte-
Beuve: “Eleştiri insanları tanıma
hazzıdır, yönlendirme hazzı değil­
dir.” / A. France: “En iyi eleştir­
meci başyapıtlardan giderek kendi
ru h u n u n serü v en lerini anlatan
adam dır.” / G. de M aupassant:
“Eleştirmecinin temel özellikleri ne­
lerdir? Yan tutmadan, öncesel gö­
rüşlere sahip olmadan, okul düşün­
cesine bağlanmadan, herhangi bir
sanatçı topluluğuyla ilişkili olmadan
en karşıt eğilimleri, en birbirine uy­
maz yönelimleri anlasın, ayırsın ve
açıklasın, en değişik sanat arayış­
larını benimsesin.” / J. Chardonne:
“Edebiyatı kuran eleştirmecilerdir.”
/ R. Daumal: “Eleştiri tüm yararsız
yapıtları yerle bir etmelidir; gerekli
olm ayan şey kötüdür.” / Blaise
Cendrars: “Sanat eleştirisi esperan­
to kadar aptalcadır.” (Bk. ESTE­
TİK, SANAT, YARATMA)
E L E Ş T İR İC İL İK (fr. criticisme\
alm. Kritizismus; ing. criticism).
Her bilgi edinme çabasında eleşti­
rici tutumu öncelikli tutum olarak
değerlendiren görüş. Kant’ın usu
sınırlı gören, bu yüzden metafiziği
eleştiriye götüren, eleştiriyi her fel­
sefi araştırmada öncelikli sayan öğ­
retisi. Eleştiricilik öncelikle Kant’ın
üç eleştiri kitabının özellikle birin­
cisinde, Salt usun eleştirisi'nde or­
taya koyduğu öğretidir. Bu öğreti,
bilgiyi, kendisine temel alan ilkele­
rin ışığında tartışmak zorunluluğu­
nu ortaya koyar. Bu bir anlamda
bilgi kuramının eleştirici bir tutumla
tüm bilgi araştırmalarının altına yer­
leştirilmesi anlamına gelir. Kant’dan
sonra eleştiricilik bilgi kuramında
doğrulam a olarak anlaşılm ıştır.
Kant, sözkonusu kitabının başların­
da çağının bir eleştiri çağı olduğu­
nu bildiriyor, kimsenin eleştiriden
kaçamayacağını, krallığın da papa­
lığın da eleştiriye başeğmek zorunda
olduğunu bildiriyordu. Kant bu ki­
tapta zihnin ancak deney alanından
kesin bilgiler derleyebileceğim, de­
neyi aşan Noumenon alanının bi­
limsel bilgisinin olamayacağını bil­
direrek felsefi yönelişlere bir sınır
arıyordu. Bununla birlikte Kant
Noumenon alanının bilgisini de ya­
ni metafizik bilgiyi de olası saymış,
aşkın diyalektiğin alanı olarak be­
lirlediği metafiziği kanıtlanamaz
olan, nesnellikten uzak olan, ancak
araştırılması zorunlu olan bigilerin

alanı diye belirlemiştir. Kant meta­
fizik dogmacılığın yerine genel eleş-
tiri’yi geçerli kılmak istemiştir. Ge­
nel eleştiri bilginin sınırlarını çizer,
bilgi edinme yollarının denetimini
öngörür. Bilgiye yönelik eleştiri her
türlü felsefi araştırmanın ilk koşu­
lu olacaktır. (Bk. USÇULUK)
E M E K (fr. travail; alm. Arbeif,
ing. labour). Bir işi gerçekleştirmek
için harcanan insan gücü. İnsanın
doğayı değiştirmek için yaptığı ka­
fa ve beden çalışması. Emek üreti­
min temel öğesidir. İnsan yaşamı
için birinci derecede yararlı olan bu
gücün bir fiyatı olmalıdır. Emek in­
san yaşamının en büyük üretici gü­
cü olmakla insan yaşamındaki pek-
çok ilişki için en başta iktisadi iliş­
kiler için belirleyicidir. İnsan, eme­
ğini kullanarak doğayı daha verim­
li, daha insana uyarlı kılmıştır. Adam
Smith mal üretimini artıran emeği
üretici belirlemiş, hizmetleri dışta
tutmuştur. Adam Smith Ulusların
zenginliğinin doğası ve nedenleri
üzerine araştırmalar adlı yapıtında
şöyle der: “Bir ulusun yıllık emeği
onun yıllık tüketimine yaşamı için
gerekli olan tüm şeyleri sağlayan
tem el zenginliktir; bu şeyler ya
doğrudan doğruya bu emeğin ürü­
nüdür ya da bu ürünle başka ulus­
lardan alınmışlardır. Böylece, bu
ürünün ya da bu ürünle satın alma­
nın, tüketicilerin sayısı karşısında
az ya da çok oluşuna göre, ulus
gereksinimini duyacağı bütün bu
zorunlu ve uyarlı şeylere az ya da
çok sahip olacaktır. Her ulusta bu
EMEK
oranı iki ayrı koşul belirler. Birinci­
si, emeğin uygulanmasında genel
olarak gösterilen ustalık, beceri ve
ussallık; İkincisi, yararlı bir işte uğ­
raşanların sayısıyla yararlı bir işte
uğraşmayanların sayısının oranı.”
Adam Smith’e göre avcılık ve ba­
lıkçılıkla uğraşan ilkel toplumlarda
her birey azçok yararlı bir iş için
emek harcam aktadır. A ncak bu
uluslar yoksuldurlar, öyle ki çocuk­
ları, yoksulları, hastaları yoketme-
yi bile düşünürler. Gelişmiş ulus­
larda işe yaramaz çok insan vardır,
üretmeden tüketenlerin sayısı ol­
dukça çoktur, buna karşılık zengin­
lik daha büyüktür. Bu gibi uluslar­
da azla yetinmeyi bilen, emeğini
esirgemeyen bir işçi rahatça kam ı­
nı doyurabilir. Ustaca, beceriyle ve
ussal bir biçimde çalışan uluslar­
dan bazıları kırsal alanda bazıları da
kentsel alanda üretime ağırlık ver­
mişlerdir. Her iki alana aynı ağır­
lıkta emek koyan hiçbir ulus yok­
tur. Bazıları kırsal alandaki üretimi
önemli görürken bazıları kentsel
alandaki üretimi önemli saymışlar­
dır. Adam Sm ith’den sonra J.B.
Say yarar sağlayan her emeği üre­
tici saydı. Ricardo emek sorununa
değişik bir boyut getirir. Ricar-
do’ya göre toplumların çocukluk
dönemlerinde şeylerin değiştokuş
değeri onların üretimi için gerekli
olan emeğin niceliğine bağlıydı. Ri­
cardo, Adam Smith’in emeği ilk fi­
yat saydığını, ilkel para yerine aldı­
ğını bildirir. Bu ilkel dönemlerde ser­
maye birikimi olmadığı gibi topra­
ğı işlemek diye bir sorun da yok­
EMEK
tur. Bu dönemlerde nesneleri elde
etmek için gerekli olan emeğin ni­
celiği değiştokuş için kural belirle­
yici veri durum undadır. Adam
Smith’de şu örneğe yer verilir: av­
cı bir toplumda kunduzu avlamak
için gereken emek bir geyiği avla­
mak için gereken emeğin iki katıy­
sa bu durum da doğal olarak bir
kunduza iki geyik verilecektir ya
da bir kunduzun fiyatı iki geyik ola­
caktır. Bundan şu genel sonucu çı­
karabiliriz: emeğin niceliğindeki her
artış bu emekle yapılan şeyin fiya­
tını artırır, emeğin niceliğindeki her
azalış da bu emekle yapılan şeyin
fiyatını düşürür. Ricardo buraya
kadar Adam Smith’in düşüncesini
tam olarak paylaşır, bu noktadan
sonra ona eleştiri getirmeye baş­
lar: “Adam Smith tüm değiştokuş
değerinin ilkel kaynağını böylece
açık bir biçimde gösterir ve buna
bağlı olarak tüm nesnelerin üreti­
minin az ya da çok emek gerektiri-
şine göre az ya da çok değer kaza­
nacağını ortaya koyar. Bununla bir­
likte o bir başka değer ölçüsü geti­
rir ve azçok bu ölçüye karşı değiş­
tokuş edilebilişlerine göre az ya da
çok değeri olan şeylerden sözeder.
Bazen bunun buğday değeri oldu­
ğunu söyler, bazen de emek değeri
olduğunu bildirir; bu bir şeyin üre­
timinde harcanan emek değildir, bir
şeyin satın alabileceği emektir. Bun­
lar eşdeğer iki deyimdir, çünkü in­
sanın emeği iki kat daha üretici ol­
muştur ve herhangi bir nesneyi iki
kat fazlasıyla yaratabilir.” Ricardo
eleştirisini şöyle geliştirir: “Bu doğ­
ruysa, emekçinin kazancı her za­
man emeğiyle orantılıysa, bir şe­
yin üretiminde emeğin belli niceliği
ve bu şeyin satın alabileceği eme­
ğin niceliği eşittir ve bunların her
ikisi de ayrı ayrı öbür nesnelerin
iniş çıkışında kesin ölçüt oluştura­
bilecektir. Ancak bu iki nicelik eşit
değildir: birincisi gerçekten genel­
likle belli bir ölçüt ortaya koyar, bu
ölçüt de başka nesnelerin fiyatla­
rındaki değişimi tam olarak belir­
ler; İkincisi, tersine, karşılaştırıldı­
ğı mallar ya da besin maddeleri ka­
dar değişikliğe uğrar. B öylece
Adam Smith, altın ve gümüş gibi
değişken bir ölçütün başka nesne­
lerin fiyatını belirlemede ne ölçüde
yetersiz olduğunu ustalıkla göster­
dikten sonra buğdayı ve emeği eşit
saymakla en değişken ölçütü orta­
ya koyar.” Değerli madenin duru­
mu buğdaymkinden daha sağlam­
dır. Buğdayın fiyatı daha kolay de­
ğişecektir; tarım ın gelişm esine,
araç ve makinaların kullanımına,
yeni toprakların bulunuşuna göre
değişecektir. Emek de ülkenin du­
rumuna göre, istem-sunum koşul­
larıyla değişikliğe uğrar. Emeğin de­
ğeri, ayrıca, önemli maddelerin de­
ğişim ine göre değişir. Öyleyse,
Adam Smith’in yaptığı gibi, “Aynı
emek bazen büyük bazen küçük öl­
çüde emtia satın alabileceğine gö­
re, değişikliğe uğrayan emeğin de­
ğeri değil emtianın değeridir” yar­
gısına varmak yanlıştır. Gene Adam
Smith gibi “Emeğin değeri değiş­
mez olan tek şey olduğuna göre,
yalnızca bu değer her yerde ve her
 EPİSTEMOLOJİ
recek olan ve güç, çaba, conatus
diye adlandırılabilecek olan şeyi de
kendinde barındırır.” Leibniz, Mo-
nadologie'dt de şöyle der: “Tüm
basit tözlere ya da yarıtılmış mo-
nadlara entelechia adı verilebilir,
çünkü onlar kendilerinde belli bir
yetkinliğe sahiptir.”
E P İS T E M O L O Jİ. Bk. BİLGİBİ-
LİM.
E R D E M (yun. arete\ lat. virtus\
fr. v e rtu \ alm . Tugerıd\ ing.
virtue). Ahlaki yetkinlik. İyiye yö­
neliş ve kötüden kaçışın getirdiği
ruhsal sağlamlık. Düşüncede ve
davranışta iyi niteliklerin bir araya
gelmesiyle belirgin ahlaki olgun­
luk durumu. En genel anlamda er­
dem iyiyi isteme eğilimidir, hatta
iyiyi gerçekleştirme alışkanlığıdır.
Onun alışkanlık olması kazanılmış
olması anlamına gelecektir. Platon
M enon diyalogunda “Erdem bir
doğa vergisidir” diyordu. Platon’a
göre erdem bir bilimdir, iyiyi ger­
çekleştirmek için iyi yargılamak
gerekir. Aristoteles erdemi iyiyi
gerçekleştirm e yatkınlığı olarak
anladı, bu yatkınlık elbette kaza­
nılmış ve sürerliği olan bir yatkın­
lık olmalıydı. Filozof “Bir kırlan­
gıçla yaz gelmez, tek bir eylem er­
demi sağlamaz” diyordu. Düşün­
ce tarihinin ilk büyük ahlak ku­
ramcısı sayabileceğimiz Aristote­
les’e göre erdemli yaşam için tut­
kuları usla dengelemek gerekmek­
tedir: usun belirleyiciliğinde seçim
1 9 4 yapabilen insan iyiyi kötüden ayır­
mayı bilecektir. Aristoteles’e göre
erdemin ne olduğunu bilmek yet­
mez, onu yaşamak ya da uygula­
mak gerekir. Erdemlilik en yüce
iyiyi, mutluluğu amaçlar. Erdem
yolunu her kişi m utluluğa gidiyor
diye seçer. İnsan m utluluğa er­
demle ulaşır, bunun için insanın
mutluluğa uyarlı olması, hem be­
densel hem ruhsal açıdan yeterli
ya da yetkin olması gerekir. Er­
dem ne tutkudur, ne yetidir, yal­
nızca yatkınlıktır. Aristoteles de,
daha sonraki filozoflar da erdem
için usun belirleyici ve seçici gü­
cünü zorunlu gördüler. Ancak us
insanı aşırılıkların getirdiği yıkım­
lardan koruyabilecekti. Seneca’nın
da belirttiği gibi erdemlilik ölçülü­
lüktür ya da “Her erdem ölçü üze­
rine tem ellenm iştir” ( Om nia in
modo est virtus). Bu yüzden ah­
lak anlayışları ne olursa olsun, tüm
ahlakçılar erdemi insanın usunu
kullanarak kendine söz geçirmesi
ve tutkularını dizginlemesi olarak
anlamışlardır. Descartes için er­
dem bir güçlülük ve kararlılık du­
rumudur. R ousseau bu güçlülük
niteliğine ağırlık vermiş, “Kavga­
sız erdem olmaz, utkusuz erdem
hiç olmaz” diye düşünmüştür. De­
mek ki kendini bırakm ışlık içinde
erdemli olmak olası değildir, erdem
etkinlik içinde gerçekleşecektir.
Ödev ahlakı düşüncesini getiren
Kant için de erdem kararlılığın sağ­
ladığı güçlülükten başka bir şey de­
ğildir ve bu güçlülük en belirgin
biçimde ödevlerini yerine getiren
kişinin varlığında kendini göstere-

çektir. Jean-Jacques Rousseau gi­
bi Kant da, Romalıların dilindeki
“güçlülük” ve “erdem” özdeşleş­
mesine uygun bir biçimde, erde­
mi bilinçli bireyin güçlü edimleri
çerçevesinde değerlendirir. Kant
ayrıca erdemliliği yüreklilik olarak
anlar, ancak yürekli kişiler erdemli
olabilirler diye düşünür. Ona göre
adaletsiz bir kişiye direnmemizi
sağlayacak olan güç yürekliliğin
sağlayacağı güçtür. Burada, ödev
kavrayışı içinde Kant, elbette top­
lumsal insanı ya da toplumdaki in­
sanı konu edinir. Ödev her zaman
başkalarına yönelik bir tutarlılığı
düşündürecektir. Bazı düşünürler
bir toplumsal gereklilik çerçevesin­
de erdemliliği bir sıkıntı gibi ele
alırlar. Stendhal erdemi “sıkıcı olan
ve başkaları için yararlı olan ey­
lemleri gerçekleştirme alışkanlığı”
olarak tanımlar. Daha Eskiçağ’da
başta Epiktetos ve M arcus Aure­
lius olm ak üzere Stoa filozofları
erdemi toplumsal yükümlülükler
içinde ele alıp değerlendirmişler­
di. Onlara göre de mutluluk erdem­
li oluşun bir sonucuydu ya da er­
dem m utluluğu am açlam alıydı.
Epiktetos şöyle diyordu: “At şar­
kı söyleyememekten mutsuz mu­
dur? H ayır, koşam adığı zaman
mutsuzdur. Köpek uçamamaktan
m utsuz mudur? Hayır, duyumsa-
yamaz olduğu zaman mutsuzdur.
İnsan aslanları boğazlayamamak-
tan ve olağanüstü şeyler yapama­
m aktan mutsuz mudur? Hayır, in­
san bunun için yaratılmış değildir.
O ancak utancını, iyiliğini, bağlılı­
ERDEM
ğını, adaletliliğini yitirdiği zaman,
tanrıların onun ruhunda yarattığı
tanrısal özellikler silinip gittiği za­
m an mutsuzdur.” Stoa ahlakı er­
demli kişiyi bilge kişi olarak dü­
şünür ve onu bir toplumsal örnek
kavramında yüceltir. Epiktetos’a
göre bilgisiz kişi iyiliği ve kötülü­
ğü kendinden beklemeyen, başka­
larından bekleyen kişidir. Bilge ki­
şi yükümlü kişidir, gerçekte insan­
lar birbirleri karşısında yüküm lü­
dürler, çünkü insanlar birbirleri için
yaratılmışlardır. Eskiçağ ahlakla­
rının tümü elbette böylesine top­
lumsal uzanımlı değildir. Ahlakı bil­
gi sorununa bağlayan ilk büyük
ahlakçı Sokrates’den sonra gelen
ve “Sokrates”çi diye adlandırılan
filozoflar genellikle erdemli bireyi
toplumsal yükümlülüklerin dışına
çıkması gereken kişi diye düşünü­
yorlardı, böylece bir eylem ahlakı
değil bir eylemsizlik ahlakı gelişti­
riyorlardı. Pyrhon tüm yargıları
askıya almayı (e p o k e), kendini
dingin bir edilginliğe (ataraksia)
bırakmayı öneriyordu. Ancak bu
özel eylemsizlik ve dinginlik fel­
sefelerinin dışında tüm felsefeler
eylemde belli bir etkinlik payı be­
lirlediler. / Boileau: ’’Erdemli ol­
m aktan çok erdem in dostu o l­
mak.” / B. Gracian: “Erdemin yal­
nızca kendisine gereksinimi var­
dır. Erdem insanı yaşamında se­
vimli, ölümünden sonra da anılası
kılar.” / Mark Twain: “Erdemli ol­
mak iyidir. Başkalarına erdemli ol­
mayı öğretmek daha da iyidir... ve
daha da kolaydır.” / Hesiodos: “Er­ 195
EREK
demin yolu uzun ve diktir, insan
ilerledikçe her türlü güçlüğe kar­
şın yol kolaylaşır.” / Herakleitos:
“Erdem zafere giden en kısa yol­
dur.” / Fernando de Rojas: “Ger­
çek erdem kılıçtan daha korkunç­
tur.” / M ontesquieu: “Cesaretsiz
mutluluk, kavgasız erdem olmaz.”
/ J. Joubert: “Erdem ruhun sağlı­
ğıdır.” /Aristoteles: “Erdem iki kö­
tülük arasında bir orta yerdir.” /
J.P. Richer: “Erdem her zaman gü­
zelleştirmez, kötülük her zaman
çirkinleştirir.” / G. Harvey: “Kö­
tülük erdem kılığında gezer.” / Th.
Fuller: “Erdemler uyuşur, kötülük­
ler çekişir.” / C.C. Colton: “Erde­
min bitip kötülüğün başladığı çiz­
gi pek belli değildir.” / Cervantes:
“Erdemin yolu dardır, kötülüğün
yolu geniş ve açıktır.” / La Roc­
hefoucauld: “Erdemlerimiz çok za­
man kılık değiştirmiş kötülükler­
dir.” “Kendini beğenmişlik arka­
daşlık etmeseydi erdem çok uzak­
lara gidem ezdi.” “Zehirler nasıl
ilaçların bileşim ine katılırlarsa
kötülükler de erdemlerin bileşimine
katılırlar.” / Molière: “M oda olan
tüm kötülükler erdem yerine ge­
çer.” / Spinoza: “Zenginliklerden
ötürü kıyımla ve ölümle yüzyüze
gelm iş insan örneği pekçoktur,
zengin olm ak için nice tehlikeyle
karşı karşıya kalmış, aptallığını ya­
şam ıyla ödemiş insan örneği de
pekçoktur. Onuru elde etmek ve
korumak için pek kötü acılar çek­
miş insan örneği de az değildir.
Aşırı hazza düşkün olmakla ölü­
münü çabuklaştırmış insan da sa­
yılamayacak kadar çoktur. Bütün
bu kötülükler, mutsuzluğumuzun
ve sefaletimizin tek bir noktaya,
hangi tür nesneye aşkla bağlandı­
ğımız noktasına dayanm asından
geliyor gibidir. Sevilm eyen bir
nesne için herhangi bir sorun ol­
mayacaktır; bu nesne yitip gittiği
zam an üzüntü duym ayız, o bir
başkasının eline geçtiği zam an
üzülmeyiz; onunla ilgili korku, kin,
kısacası herhangi bir ruhsal tedir­
ginlik duymayız. Gelip geçici şey­
leri sevdiğimiz zaman bütün bu
tutkular payımıza düşecektir. (...)
Ama ölümsüz ve sonsuz bir nes­
neye yönelen aşk ruhu arı bir se­
vinçle, her türlü acıdan uzak bir
sevinçle dolduracaktır.” (Bk. AH­
LAK, AHLAKSIZLIK, BİLGE­
LİK, FELSEFE, İYİ)
E R E K (fr. fin; alm. Ende, Zweck-,
ing. end, purpose). Ulaşılmak iste­
nen nokta. Gerçekleştirilmesi dü­
şünülen amaç. Yönelinen bir son
nokta. Her erek bir tasarımın so­
nucudur ve ulaşılası bir sının belir­
ler. Latincede finiş “sınır” dem ek­
tir. Kendinde erek, Kant felsefesin­
de öznel ya da göreli ereğe karşıt
olarak nesnel ya da zorunlu erek­
tir. Öznel ya da bireysel ereğin ev­
rensel bir geçerliliği yoktur. Buna
göre somut varlık olarak insan çe­
şitli ereklerin aracı olabilir, kendi
için çeşitli erekler koyabilir; ama in­
sanda gerçekleşmiş olan ussal do­
ğa bir kendinde erek olarak vardır
ve mutlaktır. (Bk. AMAÇ)

EREKBİLGİSİ (fr. eschatologie',
alm. Eschatologie; ing. eschato-
logy). İnsanlığın ya da evrenin so­
nuyla ilgili öğreti. Erekbilgisi özel­
likle dinbilim cilerin konusudur,
özellikle “son yargı”yı konu edinir.
(Bk. EREK)
EREKBİLİM (fr. teleologie; alm.
Teleologie; ing. teleology). Sonlu-
hıkla ilgili araştırma. Terimi özel­
likle Yargıgücünün eleştirisi' nde
Kant sık sık kullandı. Kant şöyle
den “Bilimlerin genel ansiklopedi­
sinde her bilimin yeri belli olmalı­
dır. Erekbilime hangi yeri verece­
ğiz? O gerçek anlamda doğa bilim­
leriyle mi yoksa dinbilimle mi ilgili­
dir?” Erekbilim, erekliliği inceleyen
bilgi alanı olmakla, mekanikçiliğe
karşıt olarak, evrendeki edimlerden
herbirinin bir ereğe göre gerçek­
leştiğini varsayar ve böylece özel­
likle dinsel bir anlam kazanır. Din­
sel çerçevede yalnız etkin nedeni
değil, sonuçsal nedeni de varsay­
mak gerekir: her şeyden önce dün­
ya bir sonluluğa ya da bir amaca
göre kurulm uş olmalıdır. Ayrıca
nıhbilimde erekbilim davranışların
ereklerini incelemeye yönelik bilgi
alanıdır. (Bk. EREK)
EREKÇİLİK (fr. finalisme; alm.
Finalismus; ing. finalistti). Sonlu­
luğa belirleyici bir yer veren öğre­
ti. Sonuçsal nedenlerin varlığını be­
nimseyen öğreti. Bu öğretiye göre
evren bir sona, bir amaca göre dü­
zenlenmiştir. (Bk. EREK)
ERGİNLİK
EREKLİLİK (fr. finalité; alm.
Finalität-, ing. finality). Bir amaca
ya da bir sona yönelik olma duru­
mu. Bir amaca yönelik olanın öz-
yapısı. Etkin nedenselliğe karşıt ola­
rak sonuçsal nedensellikle ilgili oluş.
Biyolojide ve ruhbilimde ereklilik bir
öğeyi bağlı olduğu bütüne götür­
me yönelimini belirler. Ruhaynştır-
ması örneğin bir düşü amaçlarıyla
ya da eğilimleriyle ele alacaktır. (Bk.
EREK)
ERGİNLİK (lat. pubertas\ fr. pu­
berté.; alm. Pubertät', ing. puberty).
Çocuklukla yetişkinlik arası dönem.
Erginlik her şeyden önce bedensel
ve cinsel olgunlaşmayla belirgindir.
On iki ya da on dört yaşlarda baş­
layan bu dönem çocukluğun izleri­
ni ve yetişkinliğin belirtilerini taşı­
yan oldukça sorunlu bir dönemdir.
Bununla birlikte bu dönemde bire­
yin düşünsel etkinlikleri oldukça
yüksek bir düzeyde gelişmektedir.
Proust “Erginlik insanın bir şeyler
öğrendiği tek dönemdir” der. Be­
densel ve ruhsal dönüşümlerle be­
lirgin olan ve on sekiz ya da yirmi
yaşlara kadar süren erginlik döne­
minde birey karmaşık düşünsel so­
runlarla birlikte cinsel içgüdünün
yoğun baskısı altındadır. Sınırlan ol­
dukça kaygan olan, cinse, coğrafi
koşullara ya da iklim koşullarına,
toplumsal-iktisadi etkenlere, gele­
neksel yapıya, bireyin yetişme ko­
şullarına ve kişisel özelliklere göre
değişiklikler gösteren erginlikte bi­
reyin mesleki ve toplumsal sorun­
lara ilgisi artar, bu arada bireyde
 ERK
başıboşluk istemine kadar varan bir
özerklik istemi ortaya çıkar. Duy­
gusal yaşam derinleşmiş ve çeşitli-
lenmiştir. anı defterleri tutulur, mek­
tuplaşmalar olur. Aşırı duygusallık
olağan duruma gelmiştir; çabuk de­
ğişimler, gülerken ağlamaya başla­
malar sık görülür. Yetenekler be­
lirgin bir biçimde olgunlaşmaya
yüztutmuştur. Düşünsel düzeyde
soyutlayıcılık eğilimi görülür. Birey
kişiliğinin gelişen koşullarına göre
kendine bir yol çizmeye, başkala­
rıyla düşünsel ilişkiler kurmaya yö­
nelir yani toplumsallaşma atılımlan
gösterir. Buna koşut olarak siyasal
eğilimler ortaya çıkar, bu eğilimler
çok zaman taşkınlığa dönüşür. Er­
gin birey siyasal etki almaya hazır
bireydir. Bu koşullarda onun ailesi
ve dar çevresi dışında, kuramsal
düzeyde bir eğitime gereksinimi
vardır. Bu eğitim onu heyecanla
karşıladığı kavramlar üzerine bilinçli
kılacaktır. Erginlikte gecikmeler
ciddi ruhsal sorunlara yol açabilir.
Beden yapısının gelişimindeki bir
gecikme bireyi yıkıma götürebilir,
özellikle okulda başarısızlıklara yol
açabilir, aşağılık duyguları yarata­
bilir. N e çocuk ne yetişkin olan bi­
rey zaten sorunlu bireydir, onun bir
de bir takım eksiklik duyguların­
dan giderek yıkıma uğramaması için
çevrenin ona anlayışla yönelmesi
gerekir. (Bk. ÇOCUKLUK, YETİŞ­
KİNLİK)
E R K . Bk. GÜÇ.
198 E R M İŞ L İK (fr. theosophie', alm.
Theosophie; ing. theosophy). Mec­
zupluk. Tanrı’nın bilgisine gizemli
yollardan hatta büyücülükle ulaş­
maya çalışan öğretilerin genel adı.
Tanrı’ya kavuşmayı amaçlayan din­
sel öğreti. Ermişlik insanın gizemli
yollan izleyerek ya da içsel deneye
dayanarak doğrudan doğruya Tan-
rı’ya yükselebildiğini, doğal düzen­
den tanrısal düzene basamak ba­
samak çıkabildiğini, böylece tann-
sal ışıkla aydınlanmak noktasına
ulaşabildiğini benimseyen tüm din­
sel inançların genel adıdır. Ermişli­
ğin kökeninde din bilgisi kadar er­
dem, erdem kadar çilecilik vardır.
Paracelsus, Jacobi, Franz von Ba-
ader gibi adlar düşünce tarihinde
ermişliğin başlıca temsilcileridirler.
Kant, Schelling, Hegel gibi filozof­
larda bile ermişlikten bir şeyler bu­
labiliriz. XIX. yüzyılda Almanya’da
ünlü filozof J.G. Fichte’nin oğlu
Herm ann Em m anuel Fichte bir
“kurgusal ermişlik” okulu kurdu,
okulun amacı felsefi düşünce de­
neyleriyle T an n ’yla özdeşleşm e
amacını gerçekleştirmekti. (Bk. Çİ­
LECİLİK, GİZEMCİLİK)
“ E R O S ” (yun. söz.). D ostluk
duygusuna karşıt olarak aşk arzu­
su. Eros aşk tannsıdır, çok zaman
aşırı ya da abartılmış ve sevecen­
likten yoksun kalmış cinsel eğilimi
düşündürür. “Eros” kavramı ılımlı
anlamda kullanıldığı zaman en ge­
nel çerçevede cinsel eğilimi karşı­
lar. Hesiodos’un “ölümsüz tanrıla­
rın en yakışıklısı” diye tanımladığı
Eros en eski anlatılarda ağırbaşlı bir

delikanlı olarak tanımlanmıştır. Da­
ha sonra şiirlerde kötülüğe eğilimli
bir yeni yetme olarak gösterildi:
“Yüreği kötü mü kötü, diliyse bal­
dan tatlı.” Symposiori’da Platon onu
bümekle bilmemek arasında bir ara­
cı sayarak yüceltir, ona bilgiye yö­
nelişin itici gücü olarak bakar. Po-
ros (Çare) ile Penia’nın (Yoksul­
luk) çocuğu olan Eros hem ana­
sından hem babasından bazı özel­
likler almıştır. Yoksuldur, kabadır,
pistir, serseridir, bu yanıyla anası­
nın oğludur. Öte yandan iyinin ve
güzelin peşindedir, yiğittir, serü­
vencidir, düşüncelidir, bu yanıyla
d a b a b a sın a benzer. G id erek ,
“Eros” yalnızca aşk arzusuna kar­
şılık olan bir kavrama dönüşmüş­
tür. İnsani aşkın bir kutbunu Aga-
pe oluştururken öbür kutbunu Eros
oluşturur. Agape aşkın iyilikçi, öz­
verili, sevecen yanını, Eros kaba-
saba yanını simgeler. Freud’çu dil­
de bu terim, eneıjisi libido olan cin­
sel edimi açıklar, böylece bir an­
lamda cinsel içgüdüyle özdeşleşmiş
olur, arzunun belirleyicisi durumu­
na gelir, hatta tensel arzuları ara­
maya yönelik itkileri karşılar. Bu
anlamda erotizm bazı bedensel böl­
gelerin cinsel hazzı sağlamak üze­
re uyarılmaya ve edime yatkınlığı
anlamına gelir. Freud’çu anlamda
Eros, Thanatos’la karşı karşıya ko­
nulur. Katı ya da kaba davranışla
açıklanan yıkıcı ilke Thanatos’a
(Ölüm) karşılık Eros yapıcı, yetiş­
tirici, birleştirici ilkedir. (Bk. AŞK,
AGAPE)
ESİM
ESENLİKDUYGUSU (fr. eupho-
rie; alm. Euphorie; ing. euphory).
Genel hoşnutluk duygusu. Belirsiz
dinginlik duygusu. B ulanık bir
biçimde kendinden ve çevresinden
hoşnut olma duygusu. Görünür bir
nedene dayanmayan erinç duygu­
su. Esenlikduygusu her şeyden ön­
ce bedensel düzeyde kendini gös­
teren ve ruha yayılan bir duygu­
dur. Ribot şöyle der: “Bu, her şeyi
pembe görmeye, yaşama sevinci­
ni, kendiliğinden ve anlık bir iyim­
serliği tadmaya dayanan genelleş­
tirilmiş bir eğilimdir.” Esenlikduy-
gusunun olağan ve hastalıklı biçim­
leri vardır. Olağan biçimleri bilin­
cin sağlıklılığıyla ya da mutlu bir
zihinsel dengeyle belirgindir. Bazı
kişiler kişilik yapıları gereği esen­
likduygusu ve iyim serlik içinde
olurlar. Ancak zihinsel yetersizlik
durumlarında ya da hastalıklı ruh­
sal durumlarda da bu gibi duygu­
lar yaşanılır. Zihin geriliklerinde,
manilerde, uyuşturucu bağımlılık­
larında esenlikduygusu hastalıklı
yapının bir belirtisi olarak kendini
gösterir. Bazı hastalıklı durumlar­
da esenlikduygusunun büyüklük
duygusuna doğru geliştiği görülür.
Esenlikduygusu bazen fiziksel ve
zihinsel yetersizliğin ya da çökün­
tünün bir yansıması olarak ortaya
çıkar. Veremlilerin son dönemlerin­
de böylesi duygularla dolu olduk­
ları görülmüştür. Bunamalarda da
esenlikduygusu kendini gösterebi­
lir. (Bk. MUTLULUK)
ESİM (fr. aura\ alm. Aura; ing. 199
aura). Bazı hastalıklarda nöbetten
önce görülen sıkıntı. En çok sara­
da belirleyici olan esim histeride ve
sinir bunalımlarında da ortaya çı­
kar. Bu hastalıklarda nöbetin esim-
siz başladığı da olur. Esim yanılsa­
m alarla belirgin bir olgudur. Wil-
son’ın saralı bir hastadan dinlediği
izlenimler şöyledir: “Dama oynu­
yordum, keskin bir kezzap koku­
su ve tadı aldım. Deniz tutmasına
uğramış gibi içim bulanıyordu. Bo-
ğuluyormuşum gibi geliyordu ba­
na. Benim için salon bu kokuyla do­
lu gibiydi. Sonunda kustum. Çok
tiz çan sesleri duydum. Çanlar çok
gürültülü çalıyor gibiydi. Yıllardır
tanıdığım bir dostumu gördüm o
sıra, geçmişte yaptığım gibi konuş­
maya dalmıştım onunla.” Tüm sa­
ra nöbetlerinin esimle başlaması gi­
bi bir zorunluluk elbette yoktur.
(Bk. HİSTERİ, SİNİRLİLİK)
ESİN (lat. irıspiratio; fr. inspira-
tion; alm. Inspiratioır, ing. inspi-
ration). Sanatçıyı anlık bir itkiyle
yaratmaya yöneten ruhsal etkinlik
ve bu etkinlikle ortaya çıkan duygu
ve düşünce bütünü. Zihnin yaratı­
cı etkinliği başlatma durumuna gir­
mesi. Esini doğaüstü güçlerin ruh-
sallığı etkilemesiyle ortaya çıkan ya­
ratıcı yönelim olarak düşünenler de
vardır. Esinin bu duygucu ya da
gizemci anlatımı bugün elbette çok
eskimiştir. Esin yaratıcının yeni ya
da özgün bir yönelim idir ya da
Valery’nin deyişiyle “yaratıcıyı göz­
lemci durumuna indirgeyen varsa­
yımdır”. Esinde özneyle nesne üst
düzeyde biçimler yaratmak üzere
birbirlerine kavuşurlar. Bu buluş­
mada ya da örtüşmede estetik nes­
nenin kuruluşu gerçekleşir ya da
temeli atılır. Esin bir heyecandır, düz
bir fikir olmaktan ötede bir duygu-
sallık-düşünsellik edimidir. Kökleri
dış dünyada olduğu kadar iç yaşa­
mın derinlerindedir. Buna göre esi­
ni yapıtlaşmaya yatkın özelleşmiş
düşünce diye belirleyebiliriz. Sez­
gisellikle belirgin olan bu düşünce
bir apaçıklıkta kendini sezdirir, bu­
nunla birlikte kaygandır ve dönüş­
meye yatkındır. Hem bir edimlilik
hem bir gücüllüktür. “Esinde anlık
bir karşılayış, hızlı bir değer yargı­
sı vardır” diyen H. Delacroix esin­
le yaratmayı birbirine yakın durum­
lar sayarak şöyle der: “Esinle ya­
ratmayı karşıt durum lar saymak
doğru değildir. Yaratma sırasında
esin yeniden kendini gösterebilir.
Bazı sanatçılarda yaratm a esin
edimlerinin birbirini izleyişinden
başka bir şey değildir. Yapıtın do­
ğuşunu kendiliğinden bir güce, ge­
lişimini de düşünsel bir yetiye bağ­
layıp çıkmak işi basitleştirmektir.”
H. Delacroix bize esinin bir tür
kendiliğinden arayışın sonucu ol­
duğunu bildirir: “Birçok estetik esin
durumuyla ilgili dikkatli bir incele­
me sanırız şunu ortaya koyacaktır:
çok zaman esinde yeni gibi görü­
nen fikir sanatçıyla yaşamış, onda
gelişmiş ve bir an gelip yeni değeri
kazanmış eski bir fikirdir. Çok za­
man onun uzun süre örtülü, keş­
fedilmemiş kaldığı, sonra esin bi­
çiminde kendini ortaya koyduğu

görülür. Bilinçsiz ya da bilinçli ha­
zırlığı oluşturan budur, esin onun
sonucundan başka bir şey değil­
dir.” H. Delacroix’ya göre “Esin­
lenmiş fikir çok zaman birçok tas­
lak arasından yapılmış bir seçimin
sonucudur, olağanüstü bir görün­
tü olmaktan çok seçilmiş bir şey­
dir, bu da esinin yazgısal özyapısına
karşıdır.” Esin gene de bir aşma
duygusu verir. H. Delacroix’nun
dediği gibi “Kendimizi kendi üstü­
müze yükselmiş ve aşılmış duydu­
ğum uz zam an ancak kendim izi
esinlenmiş duyarız.” (Bk. ESTE­
TİK, SANAT, YARATMA)
E S T E T İK (fr. esthétique; alm. A-
esthetik; ing. aesthetics). Güzel-
Me ilgili araştırma alanı. G üzel’in
bilimi ya da bilgisi. Estetiğin alanı
oldukça kaygan ya da kaypak bir
alandır. Bu da konusunun genişli­
ğinden ya da uçsuz bucaksız çe­
şitliliğinden ve yöntemlerinin çok
kesin olmayışından gelir. Klasik
anlamında estetik bir metafiziktir,
m etafiziğin ya da felsefenin bir
parçasıdır. Çağdaş estetik metafi­
zikten oldukça uzaklaşmış bir bi­
limsel araştırm a alanıdır. Günü­
müzde estetiğin bilimselleşme yo­
lunda uğradığı güçlükler belki de
hiçbir zaman tam olarak aşama­
yacağı engellerle ilgilidir. Bilimsel­
lik öznel etkenin dışa atılmasını,
yalnızca nesnel öğenin göz önün­
de tutulmasını öngörür. Oysa gü­
zelin kaynağı olan sanat yapıtı bir
özne-nesne bütünüdür. Bu yüzden
estetik bir bilim olacaksa elbette
ESTETİK
bir nitelikler bilimi olacaktır. Bu
yolda çağdaş estetikçiler tam an­
lamında somuta yönelik bir tutum­
la bir laboratuar estetiği kurma ça­
bası içindedirler. Eski estetik yal­
nızca soyut Güzel araştırm asına
dayanıyordu ve onun somut gü­
zelle, güzelin en yüksek düzeyde
yoğunlaştığı ve billûrlaştığı sanat
yapıtıyla pek ilgisi yoktu. Bütün es­
ki estetikler Platon estetiğinin de­
ğişik yorumları gibidirler. Platon,
gizemli-çileci bilgi anlayışı çerçe­
vesinde mutlak güzeli ya da ken­
dinde güzeli araştırıyor, bu dün­
yadaki güzeli ya da güzelleri vare-
den asıl kaynağı kavramaya çalı­
şıyordu. XVIII. yüzyıldan sonra
bu verimsiz estetik yerini özellikle
alman yazarlarının temellendirdiği
bilimsel estetiğe bırakmaya başla­
dı. Baumgarten estetiğin bilim ol­
duğunu söyleyen ilk kişi oldu. Ba­
umgarten estetiği mantığın altîn-
da bir alan sayıyor, estetikte m an­
tığın yasalarına benzer yasaları
araştırıyordu. Ona göre “mantığın
küçük kızkardeşi” estetik, güzelin
yasalarını ortaya koym akla yü­
küm lüydü. Ç ağdaş estetiğe en
büyük atılımmı Lessing kazandır­
dı. Lessing’in estetik araştırmanın
temeline “uzam” ve “zaman” kav­
ramlarını koyması yeni bilimsel
estetiğin doğumu anlamına gelir.
Bu da Baum garten’in öngördüğü
biçimde estetiğin “duyumların bi­
limi” olmasını sağlayacaktır. Böy-
lece estetik soyut güzel araştırma­
sından ayrılarak güzelin asıl kay­
nağına, sanat yapıtlarına yönelir ve 2 0 1
ESTETİK
sanatları bir bütün olarak ele alır,
buna göre sanatlarla ilgili ayrı ayrı
estetiklerden çok tek bir estetiğin
yasaları ya da kuralları araştırılır.
Estetiğin bütünselliği konusunda
H enri D elacroix şunları söyler:
“Bir mimarlık, bir resim, bir mü­
zik elbette vardır. Ama ayrı ayrı
estetik türler, ayrıca her sanatın
içindeki ayrı ayrı cinsler yakından
incelendiklerinde birbirlerine karı­
şırlar ve bazen birbirlerinde erir­
ler.” Bazı filozofların sanatları sı­
nıflandırm ası, örneğin Schopen-
hauer’in mimarlıkla başlatıp mü­
zikle b itird iğ i sın ıflam a ya da
Hegel’in şiiri en başa koyması çağ­
daş bakış açıları içinde hiçbir kar­
şılığı olamayan bir tutumdur. Res­
min göz, müziğin kulak sayılması
estetiğin anlamını doğru kavraya-
m am aktan gelen belirlemelerdir.
Estetik yargı algıda ya da duyum
düzeyinde başlayan, duygusallık­
ta ve düşünsellikte yetkin anlatı­
mına ulaşan bir sezginin yansısı­
dır. M üzikçiden müziğe yatkın bir
kulağı olmaktan ötede müziğe uy­
gun bir zihni olan insanı anlarız.
Sanatta görmekten çok bakmayı
bilmek önemlidir. Bu da gözümü­
zün bize taşıdığı verilerle yetinme­
mek ve gerçekliği biraz da kendi
gözümüzle görmek anlamına ge­
lecektir. Derin içsel yapıları içinde
zaman ve uzam kavramları üzeri­
ne kurulmuş olan tüm sanatlar bir
bütün oluştururken doğayı ya da
gerçekliği yansıtmakla kalmazlar,
onu yorumlarlar, yeniden biçim­
lerler, ona insanı katarlar, onu in­
sanla bütünleştirirler. Bu yüzden­
dir ki bir şiir bizde mimarlıkla ilgili
bir etki yaratabilir, bir mimarlık ya­
pıtı bize bir şiiri düşündürebilir.
“Watteau ya da Corot ressam lar
arasında şairdirler, Lamartine ya
da Baudelaire şairler arasında mü-
zikçidirler” (H. D elacroix). Ne
müzik sanıldığı kadar sezgisel ne
şiir sanıldığı kadar kavramsaldır.
Her sanat yapıtı, barındırdığı sim­
gelerle, hem duygusal hem düşün­
sel düzeyde bir anlam yumağıdır.
Sanatçı zihniyle gören ve göste­
ren kimsedir. O bir dehadır. Deha
olağanüstü bir güç olmaktan çok
bir görme ve kurma yatkınlığıdır,
bir vergi olmaktan çok bir kaza­
nmadır. Sanat yapıtını bir deha ürü­
nü durumuna getiren, üst düzey­
de zihin etkinliğidir. Yaratma bu et-
kinliğin mutlu sonucudur. Henri
Delacroix’nin dediği gibi “Sanat
her zaman yaratıcıdır. Hiçbir yer­
de, gerçekliğin dünyasında da ül­
küselin cennetinde de hem en ele
geçirilecek dolaysız bir veriye, tü­
müyle kurulmuş bir öze raslama-
yız. Sanat düzeyinde deney ve
yaşam ancak yaratmayla olasıdır.
Sanatsal imge hiçbir zaman bir şe­
yin sunumu değildir. Sunum sa­
natçının oluşturduğu şeydir, eşya­
dan sanatçının taşıdığı şeydir. Sa­
natçı fikri gerçekliğin ta kendisi
olan şeyden giderek kurar ve ger­
çekliğin ta kendisi olan yapıtla fi­
kirden şeye ulaşır. Leonardo da
Vinci resim düşünsel bir şeydir di­
yordu. Doğalcı resim bilmeden ül­
küseldir. Sanat her şeyden önce
bir madde ülkücülüğüdür. En azın­
dan sanatçı zorlamadığı sürece
model gizini ressam a vermek is­
temez. A slına en çok benzeyen
portrede biz hem sanatçıyı hem
modeli buluruz. Baudelaire haklı
olarak portre bir tarih ya da ro­
man olabilir diyordu. Ancak her
iki durum da da yaratıcı bir güç
kendini gösterir. Portreden uzam­
la ve düşsellikle bir şiir çıkarmak
lam tamına yaratmaktır.” Yaratmak
her şeyden önce bir düşünce edi­
mini, sonra da bir eylemi gerçek­
leştirmektir. Estetik bu düşünsel
ve yapay yaratığa yöneltilmiş bir
eleştiridir, bu eleştiri ondaki nite­
likleri kavramakla ve bu nitelikleri
kavramlara bağlamakla gerçekle­
şir. Estetik bir nitelikler bilimi ola­
rak düşünülmelidir. Bu çerçevede
estetik araştırm a hem örnekten
kavrama hem kavramdan örneğe
yönelecek, hem tümevarım yön­
temini hem tümdengelim yöntemi­
ni kullanacaktır. Lalo şöyle der:
“Estetiğin yöntemi tümdengelime
mi tümevarıma mı dayanmalı? Bu­
gün buna tek bir yanıt vermek ola­
naksız: sırasında biri sırasında
öbürü olmalı. Çatışkılı görünen bu
iki yöntem bir araştırma düzenin­
de sıkı sıkıya birbirine bağlıdır, ay­
rılm az.” Estetikte kurama ağırlık
verme tümevarıma özellikle yönel­
meyi gerektirir. Kuram mı uygu­
lama mı tartışması estetiği iki ayrı
yöne çekiyor. Buna göre birinci
planda laboratuvar tekniklerine yö­
nelmiş bir aşağı estetiği yanında
kuramı öne çıkaran yukarı esteti­
ği’nden sözedebiliriz. Aşağı este­
tiği bir deney estetiği olurken yu­
karı estetiği eski estetiğe yani me­
tafizik düzeyindeki estetiğe yak­
laşmaktadır. Belki de estetikte en
sağlıklı bakış aşağıyı yukarıdan
ayırmayan bakış olacaktır. (Bk.
SANAT, YARATMA)
E Ş B İÇ İM C İL İK (fr. isom or­
phisme', alm. Isomorphismus\ ing.
isomorphism). Varlıkta ayrı ayrı ke­
simlerde benzer biçimlerin varol­
duğunu ileri süren görüş. Ruhbi-
lim de, biçim o k u lu n u n ruhsal
biçimler, beynin fizyolojik biçimle­
ri ve maddenin fiziksel biçimleri
arasında benzerlik ya da özdeşlik
bulunduğunu bildiren kuramı. (Bk.
BİÇİM)
E ŞD E Ğ E R L İL İK (fr. équivalen­
ce', alm. Aequivalenz; ing. equi-
valency). Aynı değerde olan iki şê-
yin durumu. Nicelik ya da nitelik
bakımından karşılaştırıldığında bir­
birine denk olan iki ayrı şeyin du­
rumu. (Bk. DEĞER)
EŞG EÇ ER LİLİK (fr. équipollen­
ce', alm. Aequipollenz; ing. aequ-
ipollency). Aynı anlama gelen iki
önerm enin durum u. A ralarında
mantıksal eşitlik bulunan iki ayrı
önermenin durumu. (Bk. ÖNER­
ME)
EŞİK (fr. ¿eu//; alm. Schwelle, Re-
izschwelle; ing. threshold). Bir uya­
ranın bir yanıtı ya da tepkiyi oluş­
turabilecek enaz etkiyi ortaya koy­
EŞİTLİK
ması. Daha azı algılanamaz olan sı­
nır yoğunluk. Bir durumu yarata­
bilecek enaz uyanm a mutlakeşik
denir. Saatin tik-tak’larını duyabil­
mesi için kulağımın saate ne kadar
yaklaşması gerekir? Başlangıçtaki
uyaranı değiştirebilecek enaz nite­
liğe de ayırım eşiği denir. Sırtım­
daki yükün üzerine kaç gram ağır­
lık konulduğunda nicelik artışını du­
yabiliyorum? Eşik bireye göre de­
ğişiklik gösterir, bu değişiklikte yaş,
sağlık durumu, duyumsal yatkın­
lık derecesi, deneyimlilik gibi be­
lirleyici durumlar sözkonusudur.
(Bk. UYARAN)
E Ş İŞ L E V L İL İK (fr. synergie;
aim. Synergie; ing. synergy). Ayrı
işlevleri olmakla birlikte bütünsel
bir etki yaratan etkenlerin ortaklı­
ğı. Aynı sonucu yaratan etkenlerin
ortak eylemi. Toplum yaşamında
sanayi, ticaret ve kurumlar eşişlev-
lidir. Bedende de sindirim, dolaşım,
solunum aygıtları eşişlevlidir. (Bk.
ETKEN, İŞLEV)
E Ş İ T L İ K (y u n . is o te s ; lat.
aequalitas; fr. égalité; aim. Gle-
ichheit; ing. equality). Özdeş iki
niteliğin durumu. Doğası aynı olan
iki şeyin durumu. Eşitlik, en ge­
nel anlamda, bir toplumdaki üye­
lerin aynı haklara ve aynı yüküm­
lülüklere sahip olmasıdır. Kölelik,
serflik, soyluluk gibi sınıfsal ayrı­
calıklar eşitliği ortadan kaldırır.
Eşitlik her yurttaşın şu ya da bu
biçimde eşit haklara sahip olması­
nı gerektirir. Bu da her şeyden ön­
ce seçme ve seçilme hakkına sa­
hip oluşla belirgindir. Eşitliği yasa
düzeni güvence altına alır ya da
eşitlik adaletli bir düzende sağla­
nabilir. 1789’da yayımlanan İnsan
hakları bildirisi “tüm insanlar ya­
sal açıdan özgür ve eşit doğarlar
ve yaşarlar” der. Bununla birlikte
insanların bu eşitlik koşullarına ula­
şabilmiş olduklarını sanmak yanıl­
mak olur. Eşitlik günümüz toplum-
larında ulaşılmış bir amaçtan çok
bir iyi niyeti düşündürmektedir.
İnsanlığın kuruluşundan bu yana
varlığını sürdüren kadın-erkek
eşitsizliği çağım ızda da ortadan
kaldırılabilmiş değildir. Erkek çok
zaman kadını ikinci sınıf bir varlık
gibi değerlendirmekte, onu özel­
likle çocuk doğurmak ve ev işle­
rine bakmak zorunda olan bir yü­
küm lü yerine koym aktadır. Bu
eşitsizlik ya da bu ayrılık “güçlü
cins” ve “zayıf cins” gibi ayrım­
larda iyice belirginleşmektedir. Bu
anlayış kız çocuklarda daha küçük
yaşlarda aşağılık duygusu oluştur­
maktadır. Kızlar erkek çocuklar
kadar değerli olmadıkları duygu­
sunu yaşamaktadır. Ailenin sürdü-
rücüsü çok yerde erkektir ve çok
yerde kız çocuğun dünyaya gel­
mesi bir sevinç nedeni olmaktan
çok bir üzüntü nedenidir. Bu ko­
şullarda aşağılık duyguları içinde
büyüyen kız çocuğunun iyi bir an­
ne olması olası değildir. Pekçok
kadın bu eşitsizliğe erkenden bo­
yun eğmekte, kendisi için öngö­
rülen işlevleri hiç tartışm adan ye­
rine getirmek durumunda kalmak-

todır. Vauvenargues “Eşitliğin bir
doğa yasası olduğu doğru değil­
dir” der. Ona göre doğa hiçbir şe­
y i e ş it k ılm am ıştır. E u rip id es
'“Eşitliğin adından başka bir şeyi
yoktur” diye düşünüyordu. Doğa­
da eşitsizlik fikri “Beş parmağın
beşi bir değildir” ilkesiyle açıkla­
nır. M ontesquieu insanların eşit
doğduğunu ama eşit kalamadığını
düşünür. / E. Herriot: “Eşitliği bil­
dirm ek onu gerçekleştirm ekten
daha kolaydır.” / Voltaire: “İnsan­
lar eşittir, onları ayıran dünyaya
gelişleri değil yalnızca erdemleri­
dir.” / G. Orwell: “Bütün hayvan­
lar eşittir, bazı hayvanlar bazı hay­
vanlardan daha da eşittir.” / Flau­
bert: “Eşitlik köleliktir. İşte bu
yüzden seviyorum sanatı. En azın­
dan bu düşler dünyasında her şey
özgürlüktür.” / Montesquieu: “De­
mokrasi sevgisi eşitlik sevgisidir.”
“Aşın eşitlik istemi tek kişinin zor­
balığına yol açar.”/ H. de Balzac:
“Sevinç ancak kendini eşit duyan
insanlar arasında koyulur.” / S.
M aréchal: “Bütün sanatlar yokol-
sun gerekirse - Bize gerçek eşitlik
kalsın yeter.” /Robespierre: “Kral­
lık bitti artık, soyluluk ve ruhban
da yokoldu. Şimdi artık eşitliğin
egemenliği başlıyor.” / P. Leroux:
“İnsanlar arasında adalet ve eşitlik
olduğunda ben dünyada olur mu­
yum?” / G. Sand: “İnsanlara ada­
leti, eşitliği öneren bir T ann’dan
başkasına inanmamalı.” / J. Ferry:
“Eşitlik insani ilerlemenin yasası­
dır. O bir kuramdan daha çok bir
şeydir; bir toplumsal olgudur, bağlı
ETKİLEŞİM
olduğumuz toplumun özü ve ya-
sallığıdır.” (Bk. DEMOKRASİ)
EŞSÖ Z (fr. tautologie; alm. Tau-
tologie; ing. tautology). Öznesi ve
yüklemi aynı kavramı karşılayan
terimlerden kurulmuş önerme. Aynı
fikrin değişik terimlerle ya da öner­
melerle yinelenmesi. Gereksiz yi­
neleme. “Hiçbir evli bekar değildir”
ya da “Bütün kadınlar duyguludur
ve hiçbir kadın duygusuz değildir”
gibi belirlemeler buna örnek olabi­
lir.
ETK EN (lat. factor; fr. facteur;
alm. Faktör, ing. factor). Bir so­
nucu yaratan ya da bir sonucun ya­
ratılmasına katkıda bulunan. Belli
bir sonucun ortaya çıkmasında be­
lirleyici olan. (Bk. ETMEN)
ETKİ(Iat.iw/7we/îiza; fr. infîuence;
alm. Eirıfluss; ing. influence). Bîr
şeyin bir başka şey üzerindeki ey­
lemi. Etki çok zaman yavaş koşu­
larda gerçekleşir ve bir çırpıda se-
zilemez. Etki genellikle sonuçlanyla
kendini belli eder. (Bk. ETKİLE­
ŞİM)
E T K İL E Ş İM (fr. interaction).
Karşılıklı etkilenme. İnsan yaşamı
tek yönlü etkilenm elerden çok
etkileşimlerle ya da karşılıklı etki­
lenmelerle belirgindir. Tüm birey­
ler, tüm kurumlar etkileşirler. Alt­
yapı üstyapıyı etkilerken üstyapı da
altyapıyı etkiler yani her iki alan
arasında bir etkileşim düzeni var­
dır. Etkileşim insan yaşam ının
 ETKİLİLİK
uzamda ve zamanda zorunlu bir
koşuludur. Yaşam bu anlamda bir
sonsuz etkileşim ler alanı olarak
görünür. (Bk. ETKİ)
ETKİLİLİK (lat. efficacitas; fr.
efficacité', alm. Wirksamkeit', ing.
efficacy). Etki yaratabilme gücü.
Beklenilen etkiyi ortaya koyabilen
şeyin niteliği. Az çabayla ya da az
güçle en iyi sonucu elde etme
yatkınlığı. (Bk. ETKİ)
ETKİNLİK (lat. activitas; fr. ac­
tivité; alm. A ktivität, Tätigkeit',
ing. activity). Eylemde bulunma
gücü. Etkileme gücü. Etkin olanın
özyapısı. Bir canlı varlığın eylem­
lerinin toplamı. (Bk. EYLEM)
ETMEN (lat. agens; fr. agent; alm.
Wirkende; ing. agent). Eylemde bu­
lunan. Biretki ortaya koyan. (Bk.
ETKEN)
ETNOGRAFİ. Bk. BUDUNBİL-
GİSİ.
ETNOLOJİ. Bk. BUDUNBİLİM.
E V H E M E R O S ’Ç U L U K (fr.
evhémérisme; alm. Evhemerismus;
ing. evhemerism). Tanrıların ger­
çekten yaşamış ve öldükten sonra
yüceltilmiş kahramanlar oldukları­
nı ileri süren K yreneii filozof Ev-
hemeros’un öğretisi.
EVİRME (yun. antistrephon; lat.
conversio; fr. conversion; alm.
206 Umkehrung; ing. conversion). Bir
önermede özneyle yüklemin yer­
lerinin değiştirilmesi. Her P, S ’dir:
her S, P ’dir.
EVRE (fr. stade; alm. Stadium;
ing. stage). Bir oluşumun ya da bir
gelişimin bir dönemi ya da anı. Bir
evrimin birbirini izleyen anlarından
herbiri.
EVRE KANITI (Yunan filozofu
Elea’lı Zenon’un varlığın birliğini,
devinimin olanaksızlığını göstermek
için ileri sürdüğü kanıtlardan biri.
Belli bir noktalar dizisi biri duran
öbürü ters yönde ilerleyen iki dizi­
nin yanından geçtiğinde aynı zaman
parçasında hem kısa hem uzun bir
yolda ilerlemiş olacaktır. Zenon pek
de anlaşılır olmayan bu kanıtında
göreliliğe dayanarak devinimin ola­
naksızlığını göstermek ister. (Bk.
ELEA OKULU)
EVREN (yun.& oiffio5;lat.
u n iversu m ; fr. urtivers; alm .
Weltall, Universum; ing. universe).
Varolan her şeyin bütünü ya da
toplamı. Uzamda ve zamanda va­
rolan her şeyin bütünü. Görünür
olan her şey. Bütün insanlık. Bü­
tün dünya. Dindışı bakış evreni için­
de insanın da yer aldığı salt mad­
desel bir bütünlük olarak görür. Yu­
nanlılar evreni bir Kosmos olarak
görüyorlardı yani düzenli işleyen
dizgesel bir yapı olarak görüyor­
lardı, özellikle Pythagoras’çılar ev­
reni bu anlamda belirliyorlardı. Ön­
ce Khaos vardı yani karanlık ve sı­
nırsız boşluk vardı, daha sonra Kos-

wtos oluştu. Dinci bakış evreni her
zaman bir yaratı olarak gördü.Ya-
n ta n ’m ürünü olarak gördü. Bilim­
sel bakış evreni fizik dünya olarak
değerlendirir, bu fizik dünya her ba­
kımdan bilimin konusudur: bir ol­
gular alanıdır, onda olgular arasın­
daki belirli ilişkileri bulup ortaya çı­
karmak gerekir. Bilim ler yasaya
böylece yükselmektedir. Yeniçağ’ın
başlarına kadar evren tablosu Aris­
toteles’in çizgilerini korayarak sür­
dü. Aristoteles bize ortasında Dün-
y a’nın bulunduğu dokuz gökten
oluşan bir evren tablosu çizmişti.
Hıristiyan düşünürleri Tanrı’nın en
sevgili varlığı olan İnsan’ı evrenin
en ortasına yerleştiren bu görüşü
benimsediler ve sonuna kadar sa­
vundular. Ancak gökbilimsel araş­
tırmaların ortaya koyduğu buluşlar
karşısında bu düşsel evren tablosu
yıkıldı ve yerini ortası da kenarları
da olmayan ve ne olduğu iyi bilin­
meyen sınırsız boşluk fikrine bırak­
tı. (Bk. DÜNYA)
E V R EN B İL İM (fr. cosmologie\
aim. Kosmologie; ing. cosmology).
Dünyayla ilgili bilimsel araştırma
alanı. İki türlü evrenbilimden sö-
zedebiliriz; deneysel evrenbilim ve
ussal evrenbilim. Wolff evrenin ge­
nel yasalarını deneysel ve metafi­
zik düzeyde ele alacak bir bilimin
varlığından sözetti. Kant, buradan
giderek evrenin kökenini ve yapı­
sını ele alacak bir bilgi alanı belirle­
di: ussal evrenbilim. Elbette Kant’çı
anlayışa göre bu bilim çatışkılarla
ilgili olacaktı, çünkü insan usu “Ev­
EVRENSEL
renin bir başlangıç ve bir bitiş nok­
tası var mıdır?” (zamanda ve uzam­
da) gibi sorunları çözümleyebilecek
gibi değildi. (Bk. EVREN)
EV R EN D O Ğ U M (fr. cosmo-
gonie; alm. Kosmogonie; ing.
cosmogony). Dünyanın kökeniyle
ve oluşumuyla ilgili genel araştır­
ma. Bu araştırmalar özellikle mi­
tolojik düşüncede, çeşitli söylen­
celerde yer alır. İki tür evrendo-
ğumdan sözedebiliriz. Dinci bakış
açısına göre evren maddesel olma­
yan kaynaklardan gelmedir. M ad­
deci bakış açısına göre her şeyin
kökeninde maddesel öğelerin ya da
atomların bulunması gerekir. Ev­
renin oluşum unu raslantısal ne­
denlere bağlayan düşünürler de
vardır. (Bk. EVREN)
EV R EN SEL (fr. üniversel; alm.
allgemein; ing. universal). Tiîm
evrenle ilgili olan. Tüm varlıklarla
ya da fikirlerle ilgili olan. Evrensel
olan, bağsız ve koşulsuz genelge-
çer olandır, onu “genel olan”la ka­
rıştırmamak gerekir. A priori olan
evrensel olandır, genel olan değil­
dir. Bir başka bakımdan, evrense­
lin ussal olduğunu söyleyebiliriz:
evrenseli tüm evarım yöntemiyle
elde edemeyiz. Örneğin K ant’da
zihnin kategorileri evrenseldir,
bunlar bu yüzden salt bir ussal bir
araştırmayla ortaya çıkarılm ışlar­
dır. Oysa zihnimizdeki herhangi
bir kavramın tümevarım ya da de­
ney yoluyla elde edildiğini söyle­
yebiliriz. Usta belirleyici karşılığı 207
EVRENSELCİLİK
olmayan şeylerin, ne ölçüde yay­
gın olurlarsa olsunlar, evrensel ol­
madıkları kesindir. Evlilik kurumu
genel bir kurum dur ama evrensel
bir kurum değildir. Port-RoyaPci-
ler “m etafizik olarak evrensel”
önermelerle yani kesin olarak ev­
rensel önermelerle “ahlaksal ola­
rak evrensel” önermeleri yani özel
durumları içeren önermeleri birbi­
rinden ayırmışlardı. “Bütün kadın­
lar çok konuşur” önermesi ahlaki
olarak evrensel olmak gerekirdi.
Evrenseller. Porphyrios’un bir so­
yut kavramın bir özneye bağlan­
ma biçimiyle ilgili olarak ortaya
koyduğu beş kategori: cins, tür,
özgül ayrım, özgü, raslantı. H a­
şan bir insandır (tür), aynı zaman­
da bir hayvandır (cins), ussaldır
(özgül ayrım), konuşabilir (özgü),
şu anda konuşmaktadır (raslantı,).
E vrenseller so ru n u : O rtaçağ’ın"
sonlarına doğru ortaya çıkan bir
tartışm a. Evrensel kavram ların,
örneğin insan ya da canlı kavra­
mının gerçek bir karşılığı var mı­
dır yok mudur? Bu tartışma ger­
çekçilik, kavramcılık, adcılık gibi
bakış açıları içinde çözülmeye ça­
lışılmıştır. Tartışmanın tohumunu
III. yüzyılda Porphyrios şu söz­
leriyle atmıştır: “Önce, cinsler ve
türler konusunda başlıca sorun, bu
şeylerin kendi kendilerine varolan
gerçeklikler mi yoksa yalnızca zih­
nin basit kavramları mı olduğunu,
ayrı mı olduğunu, yalnızca duyu­
lur şeylerde ve duyulur şeylere gö­
re varolan şeyler mi olduğunu bil­
mek sorunudur.” Claude Bem ard
soruna şöyle açıklık getirecektir:
“Doğru ne ülküsel biçimde (evren­
seller) ne de bireyde (adsallar) bu­
lunmaktadır. Yalnızca birey vardır
diye düşünenler türü ortadan kal­
dırmaktadır, bizde yani zihnimiz­
de varolan biçimi ortadan kaldır­
maktadır. Gerçek olan doğru ya
da doğru olan doğru bu iki öğeyi
birleştirmeli ve onları bir bütünde
kavramalıdır.” (Bk. EVREN)
E V R E N S E L C İL İK {ir.universa­
lisme; alm. Universalismus', ing.
universalism).insanların sonunda
kurtuluşa ereceklerini öne süren
inanç ya da öğreti. Evrenselci-lik
y a ln ız c a b ir inanç d eğ il aynı
za m a n d a fe lse fi b ir b a k ıştır.
Evrenselciler gerçekliği bir bütün
olarak görürler. Buna göre birey
h iç b ir za m a n te k b a ş ın a
olamayacaktır, yalıtık bir yaşam
sü re m e y e c e k tir. B u a n la m d a
evrenselcilik bireyciliğin karşıtıdır.
B ire y c i g ö rü ş tü m b ire y le ri
birbirinden kopuk, tam anlamında
y a lıtık v arlık lar o larak görür.
Evrenselciler bireyi bir amaç değil
araç sayarlar, am aç bütünsele,
bütün insanlığa kavuşm aktadır.
B ütün in san lar çok büyük bir
aile n in , in s a n lık a ile sin in
bireyleridir. (Bk. ÖZGECİLİK)
EV R İM (lat. evolutio; fr. évolu­
tion; alm. Evolution, Entwicklung',
ing. évolution). Belli bir amaca yö­
nelik dönüşüm. Bir yapıdan daha
üst bir yapıya ulaşan dönüşümler
dizgesi. Sürekliliğiyle “devrim” fık-

rinden ayrılan ya da hatta “devrim”
fikriyle karşıtlaşan “evrim” fikri belli
bir amaca yönelik dönüşümler di­
zisini ya da zincirini düşündürür.
Evrimde belirleyici bir dış neden
değil, oluşumu baştan sona sürdü­
ren ve güvence altında tutan bir iç
neden düşünülür. Daha basit bir de­
yişle, her şey ancak kendi içinde
evrimlenir, evrimin dış koşullan olsa
da evrimlenen varlık kendi evrim
koşullarını her şeyden önce ken­
dinden getirir. Oluşum ya da geli­
şim kavramının bir ereğe göre dü­
zenlenmiş biçimi olan evrimde biri
öbüründen çıkan, biri öbürünün so­
nucu ve yetkinleşm iş bir biçimi
olan değişik ardarda durumlar söz-
konusudur. Bu gelişim her zaman
zamansal bir gelişim olmakla ev­
rim fikrini tarihsellik fikrine yak­
laştırır: zamandışı evrim düşünmek
elbette olası değildir. Böylece ev­
rim, belli bir süre içinde nedensel­
likten sonuçsallığa doğru gelişen bir
devinim olur. Her zaman üst bir bi­
çime yönelişle belirgin oluşuyla her
evrim bir basitten bir karmaşığa
doğru gelişmektedir. Buna göre ev­
rim fikri nedensellik kavramına sı­
kı sıkıya bağlıdır. Nedensiz hiçbir
şey gerçekleşmez, hiçbir şey belli
bir etki yaratmadan yokolmaz gö­
rüşü evrim ci düşüncenin özünü
kurar. Evrimci düşüncede her şey
bir öncekinin sonucu ve bir sonra­
kinin nedenidir. Evrimci bakış ne­
denselliğe dayalı olmakla tüm mu­
cize fikrini yoksar, tüm doğaüstü­
nü yadsır, dikkatini yalnızca doğa­
nın olgulanna yöneltir ve böyle ol­
EVRİM
makla bir tür olumcu bakış açısı
ortaya koyar. Kökü XVII. yüzyılın
bilimsel görüşlerine dayanan evrim­
cilik her şeyden önce yermerkezli
evren düşüncesini ve insanmerkezli
yaşam fikrini ortadan silmiştir, da­
ha ötede tüm doğrulanamaz görüş­
leri ve önyargıları yadsır. Tüm ül­
küsel imgeleri de yıkan evrimcilik
bu yanıyla özellikle dinci çevrele­
rin tepkisini çekmiştir. Evrimci ba­
kışa göre tüm organik biçimler bir­
birlerinden türemişlerdir, bu türe­
mede gelişim çizgisi en basitten en
karmaşığa doğru uzanmaktadır. Bu
dönüşümcü görüşte tüm türlerin
birbirinden türediği benimsenmiş­
tir. Bu görüşe göre dünyanın bu­
günü gibi dünü de gizlerle, gizlilik­
lerle dolu değildir: insan dünyaya
bir yerden gelmiş ya da gönderil­
miş değildir, dünyayla bütünleşmiş
durumdadır, dünyanın bir parçası­
dır, öyleyse insan türlerin oluştur­
duğu zincirin son halkasıdır. Bu du­
rumda öbür dünyadan bu dünyaya
gelmiş ya da indirilmiş ruh fikrinin
yerini fizyolojik işlevlerin sonuçla-
n ya da uzantılan olarak gerçekle­
şen bir ruhsal etkinlik fikri alır, bu
çerçevede beynin ve omuriliğin iş­
levi belirginleşir. Evrim denildiği za­
man aklımıza öncelikle Darwin adı
gelir. Ancak evrim düşüncesinin
onunla başladığını söylemek doğ­
ru olmaz, evrimin kaynakları daha
eskiye dayanır. Ama bu başlangıç
çok da eski değildir, özellikle XVII.
yüzyıldan daha eski değildir. Evri­
min temelini oluşturan gelişim fik­
rinin ilk biçimine Leibniz’de rasla-
 EVRİM
rız. Filozofa göre monadlar geçmiş­
lerinin izlerini ve geleceklerinin tas­
laklarını kendilerinde taşırlar. An­
cak bu görüş evrimi açıklayacak
bir görüş değildir. XVIII. yüzyılın
sonlarında ve XIX. yüzyılın başla­
rında düşünce dünyası özellikle do­
ğa bilimleri düzeyinde evrim kav­
rayışını ortaya koymaya başladı.
Zaman zaman ortaya konulan bu
görüşün, evrim düşüncesinin ilk bi­
çimlerine eskiçağ düşüncelerinde
raslandığı görüşünün hiçbir geçer­
liliği yoktur, böyle bir görüş kesin­
likle yanlıştır. Gerçek anlamda ev­
rim açıklamasını Darwin’de bul­
m aktayız. Ancak Darwin evrim
fikrini ilk geliştiren kişi değildir.
Darwin’in büyükbabası Erasmus
Darwin de evrimciliğin öncülerin-
dendir. 1831 -1836 arasında Beag-
le adlı gemiyle Güney Amerika’da
ve Büyük Okyanus’da bir araştır­
ma gezisine çıkan Darwin bu gezi­
sinde jeoloji ve biyoloji alanlarında
araştırmalar yaparken, birçok hay­
van türünün geçmişte yokolmuş ol­
duğunu saptarken, şimdiki zaman­
da yaşamakta olan hayvanların yi­
tik türlerle yakınlığı olduğunu be­
lirlemiştir. Darwin’e göre yeni tür­
ler eski türlerin yerini rasgele al­
mamış, dosdoğru onlardan türe­
miştir, buna göre türler arasında bir
dönüşüm çizgisi sözkonusudur.
Böylece Darwin türlerin oluşumuy­
la ilgili yaradılış inancını, yani her
türün ayrı ayrı yaratılmış olduğu
inancını siler. Darwin’i çağdaş dü­
şünce için son derece önemli kılan
210 şey onun M althus’dan etkilenerek
“doğal ayıklanma” kuramını orta­
ya atmış olmasıdır. En başta insa­
nın oluşumunu ele alırken insanı
öbir hayvanlarla karşılaştıran ve
hayvanla insan arasında köklü bir
ayrım bulunmadığını ortaya koyan
Darwin, evcil hayvan ırklarının da
doğal hayvan ırklarının da bir de­
ğişim gücüne sahip olduğunu bil­
dirir, bu güçle ardıllarının ataları-
nınkinden çok değişik özellikler
gösterdiğini belirler. E. Brehier şöy­
le der: “Darwin’e göre hayvan ye­
tiştiricilerinin yöntemi doğanın tür­
leri seçmek için kullandığı yönte­
min ta kendisidir: kendiliğinden ya­
pay ayıklanma rolü oynayan bir do­
ğal ayıklanma sözkonusudur.” Ayık­
lanmada başlıca etken yaşamı sür­
dürebilmek için gerekli besin bula­
bilme güçlüğüdür. M althus’un bil­
dirdiği gibi, türlerin bireyleri geo­
metrik, yaşam olanakları aritmetik
bir ilerleme göstermektedir. Buna
göre türlerin zayıf bireyleri ayık­
lanmaktadır. Demek ki yaşamın ba­
zı koşulları bazı varlıklar için öldü­
rücü, bazı varlıklar için yaşatıcı ol­
maktadır, yalnızca güçlü dönüşüm­
ler geçirebilen bireyler yaşamını
sürdürebilmektedir. Demek ki tür­
lerin belirlenmişliği savı doğru de­
ğildir, böyle bir savın gelişmesine
yardımcı olan şey yalnızca evri­
min yavaşlığıdır ya da daha doğru­
su insan algısından kaçan hızıdır.
Darwin doğal ayıklanmaya bağlı
olarak kalıtım yasasını ortaya ko­
yar. Buna göre kazanılmış dönü­
şümler organizmada belirlenmiş ve
ardıllara aktarılmış olmaktadır. Tek

bir bireyin kazandığı çok özgül bir
özellik bile bazı koşullar altında bir
aileye taşınabilmektedir. Darwin
“Genel olarak her özellik, ne olur­
sa olsun, kalıtımla taşınır, kalıtımla
taşınmama az görülen bir durum­
dur” der./Henri Poincare: “Bilimin
gelişmesi çok iyi konmuş ilkeleri
bile, temel olarak belirlenmiş ilkeleri
bile tehlikeye atıyor.(..)B ilim in
ilerleyişini bir kentin dönüşümlerine
benzetmek doğru olmaz. Bir kentte
eskimiş yapılar acımasızca yıktırılır,
onların yerine yeni yapılar kurulur.
Bilimin ilerleyişini hiç durmadan
gelişen ve sonunda sıradan bir göze
görünmez olan, geçmiş yüzyıllar­
daki eski çalışmanın izlerini her
zaman ancak usta bir gözün bulup
çıkarabileceği zoolojik tiplerin
aralıksız evrimine benzetmek doğru
olur. Bu durum da elbet m odası
geçmiş kuramların verimsiz ve
boş k u ra m la r o ld u ğ u n u da
düşünm em ek gerekir.” (Bk. EV­
RİMCİLİK)
E V R İM C İL İK (fr. evolutionisme;
alm. Evolutionismus', ing. evoluti-
onism). Gerçekliğin oluşumlarını
daha üst yapılara dönüşümle açık­
layan bilimsel ya da felsefi öğreti.
Lamarck ve Darwin’in dönüşüm­
cülüğüyle eşanlamlı olarak türlerin
doğal dönüşümle birbirinden çıktı­
ğını ileri süren öğreti. Evrimciliğin
kökenini belki de durallığı ve bü­
tünselliği temel alan felsefelerin kar­
şıtı olarak belirmiş oluşum felsefe­
lerinde aramak doğru olur. Bunun­
la birlikte değişim kavrayışının ev­
EVRİMCİLİK
rim kavrayışıyla özdeş olmadığı,
evrimin değişim demek olduğu, de­
ğişimin evrim demek olmadığı ke­
sindir. Evrimcilik değişimde bir ya­
pıdan daha üst bir yapıya geçişi
bildiren bir anlayış olarak en belir­
gin biçimde ilkin Lamarck ve Dar-
w in’in öğretilerinde açıklanmıştır.
Bu öğretiler türlerin doğal dönü­
şümle birbirinden çıktığını ileri sür­
mektedir. Spencer daha sonra ev­
rim yasasının inorganik dünyadan
düşünceye ve insan kurumlarına
kadar tüm gerçeklikte etkin oldu­
ğunu bildirdi. Lamarck hayvan tür­
lerinin kökenini açıklamaya çalış­
mış, türleri basit bir organizmadan
üç etkenle, ortalama uyum (dış ne­
den), alışkanlık (öznenin içsel tep­
kisi) ve kalıtım etkenleriyle türet­
mişti. Darwin türlerin evrimi ko­
nusunda daha köklü açıklamalar ge-
tirdi. Görüşleri 1830-1836 arasın­
da çıktığı bir dünya gezisinde be­
lirginleşmiştir. Gezip gördüğü her
yerde canlı türlerin, özellikle hay­
van türlerinin birbirine çok benze­
yişi, gene de bu türlerde ortama
uyumla gelen başkalıkların bulunu­
şu Darwin’i derinden etkilemişti.
Darwin’e göre bugün varlığını sür­
dürmekte olan canlı türlerin tümü
bir ya da birkaç ilkel tipten türe­
miştir, bu bir ya da birkaç ilkel tip
doğal ayıklanma yasasına göre ge­
lişip çoğalmaya doğru gitmişlerdir.
Darwin’in görüşleri Spencer’in dö­
nüşümcü evrim fikriyle zenginleş­
miştir. Spencer’e göre evrim mad­
dede herhangi bir durumdan daha
üst bir duruma geçişi belirler: “Bi­
 EYLEM
zim kendisine verdiğimiz anlamda
evrim edimi, bütünsel bir katışma­
cın gelişimini, buna bağlı olarak bu
katışmacın yayılımını sağlayarak
onu oluşturan maddelerin daha da­
ğınık bir durumdan daha yoğun bir
duruma geçmesini sağlar.” Spen-
cer evrimi şöyle tanımlayacaktır:
“Evrim maddenin bir bütünleşme­
si ve devinimin o sıra dağılması ol­
gusudur, o anda madde belirsiz ve
tutarsız biryapılılıktan belirli ve tu­
tarlı bir çokyapılılığa geçer.” Buna
en güzel örnek canlı bir organiz­
mada hücrenin döllenmesidir. Ev­
rimcilik biyoloji alanında belirlen­
mekle kalmamış, ruhbilim ve top­
lumbilime de uygulanmıştır. (Bk.
EVRİM, DÖNÜŞÜMCÜLÜK)
E Y L E M (yun. praksis; lat. actio;
fr. action; alm. Tat, Handlung; ing.
actiori). Bir varlığın kendi gücüyle
ya da olanaklarıyla gerçekleştirdiği
işlem. Bir varlığın bir başka varlık
üzerinde ortaya koyduğu etkileme
gücü. Bir maddesel ya da düşün­
sel etkenin işlemi. Eylem özellikle
ahlak alanının belirleyici bir konu­
212
sudur ve bu anlamda davranışla öz­
deşleşir. Ahlakın düşünce ve ey­
lem ya da kuram ve uygulama ol­
mak üzere iki ayrı yüzü vardır. Es­
ki ahlaklarda ahlakçının eylemi ku­
ram kadar önemlidir, çünkü ahlak
alanı görüşler ortaya koyduğumuz
bir alan olduğu kadar örnek olmak
ya da örnek oluşturmak durumun­
da olduğumuz bir alandır. Bazı ah­
laklar, insanların özellikle bilgi yo­
luyla değil de eylem içinde ahlaki
yetkinliğe ulaşabileceklerini bildiri­
yordu. Eylem felsefesi: M aurice
BlondeFin özellikle Eylem adlı ya­
pıtında açıkladığı felsefi öğretisi.
Blondel’e göre “Eylem, istemin, ta­
nımanın ve olmanın bileşimidir. Ey­
lem, düşüncede bile, nesnel bir su­
num o lm ak tan çok b ir iç b i­
leşimdir.” (Bk. EDİM)
E Y L E M SİZ L İK (lat. inertia; fr.
inertie; alm. Trägheit, Beharrungs­
vermögen', ing. inertia). Eylem
yoksunluğu. Dinginlik ve devinim-
sizlik durumu. Ruhsal ve bedensel
e tk in liğ in en a z a in m esi.(B k .
EYLEM)
 F
FABÜLASYON. Bk. MASALLA-
MA.
FANATİZM. Bk. DARKAFALI-
LIK.
F E C H N E R YASASI (fr. loi de
Fechner-, aim. Fechners Gesetz;
ing. Fechner ’s law). Alman ruh­
bilimcisi Fechner’in ortaya koy­
duğu yasa: “Duyum, uyaranın lo­
garitm asına göre değişir.” Bunu
şöyle formülleyebiliriz: S=C log E.
(S duyumun yoğunluğunu, E uya­
ranın yoğunluğunu, C de bir di­
rengeni yani değişik duyum sınıf­
larına göre, bireylere göre, birey­
lerin durum larına göre değişeni
göstermektedir.) Fechner’in orta­
ya koyduğu bu yasaya göre uya­
ran aritmetik bir artış gösterdiğinde
(1,2,3 ,4 ,5 ,...) duyum geometrik
b ir a rtış g ö s te rm e k te d ir
(1,2,4,8,16,...). Fechner bu for­
mülü ortaya atm akla ruhbilimi fi­
ziğe indirgiyor ya da daha doğru­
su fiziğin bir bölüm ü durumuna
getiriyordu. Ancak bir duyumun
yoğunluğunun ölçülebilir olduğu
konusunda derin kuşkular vardır.
Bergson’un gösterdiği gibi, bir du­
yumla duyumun dış ölçüsü ara­
sında bir ölçüt belirlemek olanak­
sızdır. Bizler uyaranlardaki küçük
değişimleri sezemeyiz. Bir elimiz­
de yüz gram öbüründe yüz iki
gram tutuyorsak, arada hiçbir ay­
rım yok gibi algılarız. Bir duyu­
mun bizdeki etkisi kişilik yapımı­
za ve o anki durum um uza ba_ğlı
olacaktır. Duyumlar niceliksel ola­
rak değişselerdi Fechner’in ruhbi­
limi fiziğe indirme girişimi iyi bir
sonuç verebilirdi.
FELSE FE (yun. philosophia; lat.
philosophia-, fr. philosophie', alm.
Philosophie-, ing. philosophy). En
genel anlamda, kavramsal düzey­
de insanla ilgili geniş ve köklü araş­
tırma. Eski ve özel anlamında, ilk
ilkeler ve ilk nedenler araştırması.
XVIII. yüzyıla kadar felsefe ilk il­
keler ve ilk nedenlerle ilgili ussal
araştırmaya karşılık oldu, böyle ol­
makla metafizikle özdeşleşiyordu.
M.Ö. VI. yüzyılda Pythagoras sop-
hos yani “bilge” yerine philosop- 213
FELSEFE
hos yani “bilgisever” terimini kul­
landı, böylece bilgeliğin savlılığın-
dan bilgiseverliğin alçakgönüllüğü-
ne yöneldi ve p M as’layani “dost”la
sophia yani “bilgelik”i birleştirerek
en köklü insan araştırmasına ad ola­
cak olan terimi belirlemiş oldu. İlk
uygarlıkları yaratan en eski insan
kendiyle ve dünyayla ilgili tüm me­
rakına karşın felsefi düşünceye ula­
şamamıştı. Her olayı tanrısal gücün
istemine bağlı bir sonuç sayan ve
ileri düzeyde nedensellik fikrine ula­
şamadığı için doğa olayları arasın­
da etki-sonuç bağlantısı kurama­
yan, gerçekliğin gizlerini sezgileriyle
çözmeye çalışan bu ilk uygar insan
tüm düşünme gücünü mitolojik sa­
nıları ortaya koymakta kullanmış,
bu sanılarında örtülü bir biçimde in­
san ve evren araştırmasına yönel­
mişti. Bu yönelim birçok sorun or­
taya koymakla birlikte ussal yanıt­
lar getirmeyen bir yönelimdi. Mi­
toloji dönemindeki insanın ortaya
koyduğu nedensellik fikrine düşey
nedensellik fikri diyebiliriz: bu in­
san her olayı yukarıya, tanrısal güç­
lerin etkisine bağlıyordu. Giderek
yatay nedensellik fikri oluşmaya
başladı, böylece mitoloji dönemin­
den felsefe dönemine yumuşak bir
geçiş gerçekleşti. Yatay nedensel­
likte doğa olaylarının birbiri üstün­
de etkisi öngörülüyor, bir olay bir
başka olayın nedeni olarak ele alı­
nıyordu. Yatay nedensellik uzun
yüzyıllar boyunca düşey nedensel­
likle birlikte varoldu ve giderek hep
onun zararına gelişti. Nedensellik
fikrinin ve ona bağlı olarak tartış­
macı düşüncenin gelişimi yunan
düşüncesinin ilk büyük atılımı dö­
neminde yani VI. yüzyılda felse­
fenin oluşumuna olanak sağladı.
İlk filozoflar diyebileceğimiz Yedi
Bilgeler giderek karmaşıklaşan ve
hatta bozulan yunan toplumunda
köklü ahlak araştırmaları ortaya
koydular. Bir bakıma mitoloji ya­
lınlığın, felsefe karmaşıklığın ürü­
nüdür. M itoloji toplum ları XII.
yüzyıldan sonra yani demir döne­
miyle birlikte gelişen tarım etkin­
likleriyle belirgindir. Maden işleme
sanatının, toplumlararası düzeyde
maden alımsatımının, her türlü ti­
caretin ve özellikle sömürgeciliğin
gelişimi ve buna bağlı olarak top­
lumsal sınıfların iyiden iyiye belir­
ginleşmesi ve çatışkılı duruma gel­
mesi felsefi gelişimin başlıca ne­
denidir. Toplumsal yapının karma­
şıklaşması, buna bağlı olarak so­
runların çeşitlilenmesi insana mi­
tolojinin dar ve büyülü havasından
köklü düşüncenin ussal araştırma­
larına yönelme eğilimini kazandır­
mıştır. İlk ahlakçılar olan Yedi Bil-
geler’i bir yana bırakırsak, felse­
fenin ilk gerçek gelişimi özellikle
VI. ve V. yüzyıllarda egemen ol­
muş olan felsefe okullarıyla ger­
çekleşti. Bu okulların filozofları,
bakış açıları ne olursa olsun, her
şeyden önce evreni vareden ilk il­
ke' nin ne olup ne olamayacağı ko­
nusunda araştırmalara girmişlerdi.
Örneğin Thales her şeyin Su’dan,
Herakleitos her şeyin Ateş’den gel­
diğini söylüyordu. İlk nedenlerin
ortaya konulması dileğiyle başla­

yan bu araştırma giderek çok yön­
lü ve ayrıntılı bir araştırmaya dö­
nüşmüştür. Bu gelişim içinde iki ay­
rı bakış biçimi ortaya çıkmıştır: ba­
zı filozoflar özellikle evren sorun­
larıyla ilgilenir ve buna bağlı ussal
düşüncenin yolgöstericiliğinde so­
mutun araştırmasına yönelirken ya
da evrenle ilgili görüşler ortaya ko­
yarken bazı filozoflar da felsefeyi
daha çok kuralkoyucu bir bilgi ala­
nı olarak gördüklerinden onu özel­
likle ahlak araştırmasına indirge­
mişlerdir. Ancak Yunanistan’da fel­
sefenin yükseliş döneminde bu iki
eğilim giderek bir bütün oluştur­
maya başlamıştır. Özellikle Platon
ve öğrencisi Aristoteles insanla ve
evrenle ilgili tüm sorunları kucak­
layan ve tartışan felsefe arayışları
geliştirmişlerdir. Bu gelişim içinde
felsefede iki ayrı bakış açısı ortaya
çıkmıştır. Özellikle Platon’da belir­
ginleşen ülkücü bakış açısında bil­
ginin önceselliği ya da doğuştanlı-
ğı benimsenmiş, daha çok Aristo­
teles’de anlatımını bulan gerçekçi
bakış açısında öncesel ya da do­
ğuştan fikirlerin varlığı yadsına­
rak tüm bilgilerimizin deney yo­
luyla ya da duyu verileriyle sağ­
landığı görüşü ortaya konmuştur.
Öznenin nesneyi belirlediğini be­
nimseyen birinci açıyı Platon’dan
sonra Descartes, Leibniz, Kant gi­
bi filozoflar, nesnenin özneyi belir­
lediğini benimseyen ikinci açıyı
Aristoteles’den sonra Bacon, Loc-
ke, Comte gibi filozoflar geliştir­
mişlerdir. Felsefe bu iki çizgiyi kar­
şıt görüşler olarak tüm tarihi bo­
FELSEFE
yunca korumuştur. Her iki görüş
de XVII. yüzyıla kadar metafizik
düzeyde varlığını sürdürmüş, bu
dönemde felsefe yüzyıllar boyun­
ca özel bilimler diye dışladığı ve
sorunlarını kuramsal düzeyde tar­
tıştığı bilimlere, olumlu bilimlere
yaklaşmaya başlamıştır. Bu yak­
laşma felsefede ayrı ayrı alanlar
oluşturan bilim kurumlarının felse­
feden çıkıp özerk bilimler oluştu­
racak biçimde uygulamalı bilimle­
re bağlanması sonucunu doğur­
muştur. Bu dönüşümün ilk açık be­
lirtileri Bacon ve Descartes’da gö­
rülür. Metafizikten fiziğe, mutlak­
tan göreliye, “niçin” sorusundan
“nasıl” sorusuna geçiş dönemi di­
yebileceğimiz bu dönemde, XVII.
yüzyılda ilk olarak Bacon ussal
araştırmanın yetersizliğini görmüş,
matığın gerçek bilgi araştırmasına
yöntem oluşturamayacağını anla­
mış, Aristoteles’in mantığını içerin
Organon'a (Alet) karşıt olarak bir
yeni yöntem araştırması olan No-
vum Organum’u yani Yeni alet’i
yazmış, bu çerçevede ayrıca olduk­
ça karmaşık bir bilimler sınıflama­
sı yapmıştır. Ancak bu dönem ge­
ne de eski metafiziğin tam anla­
mında bırakıldığı bir dönem ol­
madı. Yüzyılın en önemli filozofu
Descartes, Felsefenin ilkeleri’nde
bir felsefe ağacı ya da bilgi ağacı
oluşturuyor ve şöyle diyordu: “Fel­
sefenin ilk bölümü bilginin ilk ilke­
lerini içeren metafiziktir, Tanrı’nın
başlıca niteliklerini, ruhum uzun
ölümsüzlüğünü, bizdeki tüm açık
ve basit kavramları açıklamak da
FELSEFE
bu ilkeler arasındadır, ikinci bölüm
fiziktir, onda maddi şeylerin doğru
ilkelerini bulduktan sonra genellik­
le tüm evrenin nasıl oluşmuş oldu­
ğu incelenir, sonra da yeryüzünü
ve onun çevresinde bulunan hava
gibi, su gibi, ateş gibi, mıknatıs gi­
bi, öbür madenler gibi tüm cisim­
lerin doğası araştırılır. Bundan son­
ra bitkilerin, hayvanların özellikle
de insanın doğasını ele almak ge­
rekir, insan için yararlı olan öbür
bilimleri ortaya koyabilmek için.
Böylece tüm felsefe bir ağaç gibi­
dir, kökleri metafiziktir, gövdesi fi­
ziktir, bu gövdeden çıkan dallar da
öbür bilimlerdir; bu bilimleri başlı­
ca üç bilime, hekimliğe, mekaniğe
ve ahlaka indirgeyebiliriz. Öbür bi­
limler arasında bütünsel bir bilgiyi
öngören en yüksek en yetkin ah­
lakı felsefenin son basamağı ola­
rak alıyorum.” Eski düşünceyle ye­
ni düşünce arasındaki kavgada
Leibniz, özellikle Descartes’ın tam
anlamında geçersiz saydığı skolas­
tik düşünceyi yani Aristoteles man­
tığını temel alan hıristiyancı orta­
çağ düşüncesini azçok savunur bir
tutum alacaktır: “Eski felsefeye bir
anlamda eski değerini kazandırma­
yı ve hemen tümüyle atılmış tözsel
biçimleri geri getirmeyi önermekle
büyük bir tutarsızlığa düştüğümü
biliyorum; m odem felsefe üzerine
çok düşündüğümü, fizikte deney­
lere ve geometride göstermelere
çok zaman ayırdığımı, bü varlıkla­
rın hiçliğine uzun zaman inandığı­
mı bilirlerse, Aziz Tommaso’ya ve
zamanın öbür büyük kişilerine çağ­
daşlarımızın yeterince adaletli dav­
ranmadıklarını, skolastik filozoflar­
da ve dinbilimcilerde -yolunca yor-
damınca kullanılmak koşuluyla- sa­
nıldığından daha büyük bir sağlam­
lık bulunduğunu görmemi sağlayan
çalışmalar yaptıktan sonra onları
kendime karşın ve zorla benimse­
diğimi bilirlerse beni bir çırpıda suç­
layamazlar. Şuna da inanıyorum:
doğru ve derin düşünen bir kafa
bunların düşüncelerini analitik ge-
ometricilerin yaptığı biçimde aydın­
latıcı ve sindirici bir tutumla ele al­
mak güçlüğüne katlansa, onlarda
çok önemli ve tümüyle gösterilebi­
lir nice doğrudan oluşan bir hazine
bulacaktır.” Her ne olursa olsun,
artık kuşkuya dayanan ve yöntemi
temel alan yeni düşünce egemen­
dir. Bacon, bundan böyle doğayı
tanımanın, onun gizlerini ortaya çı­
karmanın önemli olduğunu bildirir,
doğayı tanıyabilmek için sürekli
olarak doğaya yönelmek gerekir di­
ye düşünür. Böylece salt kurgucu
düşünceden araştırıcı yöntemli dü­
şünceye geçilir. Descartes Yöntem
üzerine konuşmalar'da şöyle der:
“Okullarda öğretilen kurgusal fel­
sefe yerine, zanaatçılarımızın çeşitli
mesleklerini tanıdığımız kadar açık
bir biçimde tanıyabileceğimiz, bizi
doğanın efendisi ve sahibi kılacak
olan, ateşin, suyun, havanın, yıl­
dızların, göklerin ve çevremizdeki
tüm öbür şeylerin gücünü ve ey­
lemlerini bilen bir uygulama alanı
ortaya konulabilir.” Böylece felse­
fe ayrı ayrı bilimlerin gelişmesini
sağlar, ayrı ayrı bilimler felsefeden

koparak, kendi konularını ve yön­
temlerini belirleyerek özerk araş­
tırma alanları olurlar, deneyi ve göz­
lemi temel alırlar, felsefe de bu çer­
çevede bilimlerle bağını koparmak-
sızın ve onların elde ettiği verilere
dayanarak bir genel insan araştır­
ması özelliği kazanır. Çağdaş fel­
sefe bu gelişimi içinde, bugün, geç­
mişte pek açık bir biçimde ortaya
koyduğu usçuluk ve deneycilik kar­
şıtlığını da kaldırmış ya da enaza
indirgemiş görünüyor. Bacon’ın şu
belirlemesi bu karşıtlığa karşı alın­
mış bir tutumu ortaya koymakta­
dır: “Bilimleri incelemekte birbiri­
ne karışan filozoflar, deneyciler ve
dogmacılar olmak üzere iki sınıfa
ayrılırlar. Karıncaya benzeyen de­
neyci yiyecekleri yığmakla, sonra
da onları tüketmekle yetinir. Dog­
macı örümcek gibidir, maddesini
kendi varlığından çıkardığı ağları
örer. Arı ortada yer alır, hammad­
deyi tarlalarda ve bahçelerde çiçek­
lerden toplar, sonra kendine özgü
bir sanatla onu işler ve sindirir. Ger­
çek felsefe de buna benzer şeyler
yapar, o yalnızca ve özellikle insan
ruhunun doğal güçleri üzerine te­
mellenmez ve doğal tarihten elde
ettiği maddeyi bir iki kaynakta bul­
duğu biçimiyle belleğe bırakıp çık­
maz, onu işledikten sonra depoya
koyar. Böylece bizim en büyük da­
yanağımız, her şeyi umar durum­
da olduğumuz dayanak, deneysel
yetiyle ussal yeti arasındaki işbirli­
ğidir.” Bouty de, Bilimsel doğru-
’da nesnelliğin ve öznelliğin bilgi­
nin giderilemez iki yüzü olduğunu
FELSEFE
bildirir: “Bilim insan zihninin bir
ürünüdür, bu ürün düşüncemizin
yasalarına uygundur ve dış dünya­
ya uygulanmıştır. Bilimin biri öznel
öbürü nesnel olmak üzere iki yüzü
vardır, bizim için ne zihnimizin ya­
salarında ne dünyanın yasalarında
herhangi bir şeyi değiştirme olası­
lığı vardır.” Bouty’nin bu belirle­
mesine dayanarak Gaston Bache­
lard şunları söyler: “Demek ki, bi­
limsel felsefe için ne mutlak ger­
çekçilik ne mutlak usçuluk vardır
ve bilimsel düşünceyi yargılamak
için genel bir felsefi tutumdan yola
çıkmak gerekmez. Önünde sonun­
da felsefi düşüncenin temel konu­
su bilimsel düşünce olacaktır; bu
düşünce sezgisel ve dolaysız me­
tafiziklerin yerine, nesnel olarak
doğrulanmış gidimli metafizikleri
getirecektir. Bu doğrulamalara ba­
karak, örneğin bilimsel kuşkuyla
yüzyüze gelen bir gerçekçiliğirT ar­
tık dolaysız gerçekçilik olamayaca­
ğına inanılır. Geometrinin yeni uza­
nımları konusunda olduğu gibi, a
priori yargıları gözden geçirmiş bir
usçuluğun da artık kapalı usçuluk
olamayacağına inanılır.” Yeni fel­
sefi düşünce, dünyaya hangi açı­
dan bakıyor olursa olsun bilgi edin­
me serüvenini tam anlamında özne-
nesne uzlaşımına indirgemiş görü­
nen felsefelerin ortaya koyduğu bir
dengeci düşüncedir. / Montaigne:
“Felsefe yapmak kuşkulanmaktır.”
/ Bacon: “Filozoflar çok yüksekte
oldukları için çok az ışık veren yıl­
dızlara benzerler.” / D ’Alembert:
“Felsefe, usun, kavramaya yönel­
FEODALLİK
diği çeşitli nesnelere uyarlanmasın­
dan başka bir şey değildir. Böylece
felsefenin öğeleri tüm insani bilgi­
lerin temel ilkelerini içerecektir.” /
L. Goldmann: “Felsefi düşünce te­
mel bir görüşün aranılması anlamı­
na gelir, gerçekliğin ve düşünsel ya­
şamın çeşitli alanları bu temel gö­
rüşten giderek anlaşılacak ve sezi-
lecektir.” / Marx: “Felsefe nasıl
proletaryada maddi silahını bulu­
yorsa, proletarya da felsefede ma­
nevi silahını buluyor.” “Almanların
kurtuluşu ancak insanın kurtulu­
şuyla olasıdır. Felsefe bu kurtulu­
şun başı, proletarya yüreğidir.” /
J. Lequier: “Her şeyi açıklamak
konusunda içgüdüsel eğilim fel­
sefenin ruhunu oluşturur.” / L.
Lavelle: “Felsefe tümüyle düşünce
yaşamına giriştir.” / J. Lacroix: “Fel­
sefe yaşanmışa uygulanan düşün­
sel bir teknikten başka bir şey de­
ğildir.” / H. Gouhier: “Bir felsefe
bir dünya görüşüdür ve ayrı ayrı
felsefeler vardır, çünkü filozofla­
rın gördüğü dünya aynı dünya de­
ğildir. Filozoflar arasındaki gerçek
uyumsuzluk onların felsefelerinden
önce gelir; onların düşünceleri bir­
birine kavuşmaz, çünkü bu düşün­
celer aynı verilere dayanmazlar.” /
G. Bachelard: “Şiirin ve bilimin da­
yanakları önce birbirine ters düşer.
Felsefenin tüm umabildiği, şiiri ve
bilimi birbirinin tümleyicisi kılabil­
mek, onları iyi kurulmuş iki karşıt
olarak birleştirmektir.” / Bossuet:
“Sıcakla soğuk çatışmasının bitti­
ğini görürsünüz de filozofların dog­
malarının doğrularıyla ilgili olarak
aralarında anlaştıklarını göremezsi­
niz.” / Fontenelle: “Gerçek filozof­
lar fillere benzerler, bir ayaklarını
sağlam basmadan öbür ayaklarını
yere koymazlar.” / Condillac: “Fi­
lozoflar ünlerini konularını işleyiş
biçimlerinden çok işledikleri konu­
ların önemine borçludurlar.” / A.
Camus: “İnsan imgelerle düşünür.
F ilozof olmak istiyorsan rom an
yaz.” / Pascal: “Felsefeyle alay et­
mek gerçekten felsefe yapmaktır.”
/Voltaire: “Okuyanların biri felsefe
okuyorsa yirmisi roman okuyor.
Düşünenlerin sayısı çok az, onlar
dünyayı kımıldatacak gibi değil.” /
Diderot: “Dahiler günümüzde fel­
sefeyi düşünülür dünyadan gerçek
dünyaya indirdiler. Aynı işi lirik şiir
alanında gerçekleştirip onu büyülü
alanlardan oturduğumuz dünyaya
indirebilecek bir kişi çıkmayacak
mı?” “Felsefeyi halka indirmekte
acele edelim. Filozoflar önde yü­
rüsün istiyorsak halkı filozofların
bulunduğu noktaya yaklaştıralım.”
/ Louis XVI: “Gözümüzü açalım,
filozofları ve görüşlerini serbest bı­
raktığımız için bir gün kendimize
kızabiliriz. (...) Yüzyılın çok atıl­
gan felsefesinin bir ard düşüncesi
var.” (Bk. DÜŞÜNCE, FİLOZOF)
F E O D A L L İK (fr. féodalism e,
féodalité', alm. Feodalismus; ing.
feudalism). Ortaçağ’da Avrupa’da
büyük toprak sahiplerinin ve serf
denilen toprağa bağlı köylülerin
oluşturduğu iktisadi yaşam düze­
ni. Feodallik Roma imparatorluğu­
nun çöküşüyle ortaya çıkan iktisa­

di kargaşa döneminde oluşmaya
başlamış, çok değişik toplumsal ve
iktisadi yaşam özellikleri gösteren
Od toplumun, roma toplumuyla ger­
men toplumunun ürünü olmuştur.
Feodallik M.S. V. yüzyılla XVII.
yüzyıl arasında uzunca bir döeme
yayılırken son derece yavaş bir
yükseliş ve gene son derece yavaş
bir düşüş grafiği çizmiştir. Erken
Ortaçağ (V-XI. yüzyıl arası) feo­
dalliğin kuruluş koşullarıyla, Asıl
Ortaçağ (XI-XV. yüzyıl arası)-fe-
odalliğin gelişmesiyle ve feodalli­
ğin sonunu getirecek sermayeci
oluşumların alttan alta ve sessiz ge­
lişimiyle, Geç Ortaçağ (XV-XVII.
yüzyıl arası) feodalliğin çözülmesi
ve sermayeci ilişkilerin büyük bo­
yutlara ulaşmasıyla belirgindir. Or-
taçağ’ın başları tam anlam ında
Frankların egemenliğinde geçti, bu
arada hıristiyan dininin yayılma ve
kökleşme atılımlarını yaşadı. Feo­
dalliğin en parlak dönemi IX. ve
XVI. yüzyıl arasıdır. Bu dönemde
üretim biçimleri ve toplumsal yapı
karmaşıklaştı. Feodal düzenin itici
gücü köylü sınıfıydı. Artık eski
görünümlerden iz kalmamış, koca­
man topraklara yayılı hantal impa­
ratorlukların yerini küçük küçük
devletler almıştı. Bu dönemde de­
mirin tarımda yaygın bir biçimde
kullanıldığını ve üretime büyük öl­
çüde güç kattığını görüyoruz. Ta­
rım etkinliği tarlalardan bağ ve bah­
çelere taşarken keten ekimi tarımla
henüz çok küçük olan sanayi ara­
sında bağ kuruyordu. Serfliğin ya
da koşullu köleliğin gelişmesiyle ta­
FEODALLİK
bandaki insanın sıkıntıları büyük
boyutlara ulaşıyordu. Elemeğiyle
üretim daha çok aile çapındaydı: ev­
lerde küçük dokuma tezgahlan var­
dı. Zanaat ilkel ölçülerde, tarımın
bir kolu gibiydi. Ticaret yavaş ya­
vaş gelişiyordu, henüz üretimle ko­
şullanmış değildi, özellikle ganimetin
ve lüks eşyanın el değiştirmesiyle
belirgindi. XI. yüzyıl bir dönüm
noktası oldu: bundan böyle üretim
ilişkileri karmaşıklaşmaya başladı,
buna bağlı olarak büyük kentler ya­
ni yeni zanaat ve ticaret merkezleri
oluşmaya başladı. Eski kentler ta­
rihe karışmış, onlann özenle korud­
uğu mimarlık yapıtları yıkıntı du­
rumuna gelmişti. Demircilik, çöm­
lekçilik, m arangozluk gelişirken
kentten kente satıcılar gider gelir
oldu. Dokumacılık ve madencilik
büyük boyutlarda gelişmeye yüz
luttu. Kırsal alanlardan kentlere ta­
rım ürünleri giderken kentlerden
kırsal alanlara zanaat ürünleri akı­
yordu. Yeni kentlerin yeni zanaat­
çıları senyörlerden kaçm ış olan
serilerdi. Senyörün toprağında bi-
tiveren bir kent senyörün malı sa­
yılıyordu, ama bu mal senyöre pek
de iyilik getirecek bir mal değildi.
Kentliler senyöre hizmet etmek is­
temiyorlardı. Öte yandan kentler
zenginleştikçe senyörlerin istekleri
artıyordu. Kent senyör için kara­
basan olm aya doğru gidiyordu.
Senyörlerin askerleriyle silahlı
kentliler ikide bir çatışmaya giriyor­
lardı. Gene de senyörlük düzeni­
nin yıkılması çok uzun zaman aldı.
Çünkü bu düzen biraz da küçük
 FETİŞİZM
devlet yapısının gereği oldukça sağ­
lam kurulmuş bir düzendi. Feodal
düzende toprağın tek sahibi sen-
yördü. Toprağı işleyen seriler ya
senyörün topraklarında ya da sen-
yörün kendilerine bıraktığı toprak­
larda çalışıyorlardı. Birinci koşulan
çok ikinci koşul yaygındı, çünkü
daha kazançlıydı. Her iki durumda
da toprak senyöründü ve toprak
parçalan bir sıradüzeni içinde bir­
birine bağlıydı, bu sıradüzeni ken­
diliğinden yönetim düzenini koşul-
luyordu. Senyörlük topraklarında­
ki sıradüzeni, küçük toprak sahibi­
nin korunabilmek için senyöre sı­
ğınmasıyla gerçekleşiyordu: küçük
toprak sahibi kendi isteğiyle sen­
yörün vasal’i oluyordu. Senyör bu
durumda süzererı olarak vasaline bir
toprak parçası yani fıef ayırıyor­
du. Sermaye düzeninin gelişmesi
feodal düzeni yavaş yavaş eritti. Bu
arada senyörler karşısında tüm
güçlerini yitirmiş olan krallar bun­
dan böyle gelişmekte olan serma­
ye düzeninin öncüsü olan burjuva
sınıfının desteğiyle mutlakyönetici
durumuna gelmeye başladılar. Mut-
lakyöneticiler bu eski soylu sınıfını
ortadan kaldıracak yeni oluşumlar­
da büyük ölçüde belirleyici oldu­
lar. Böylece Geç Ortaçağ’da feo­
dallik yavaş yavaş kendi sonuna
doğru ilerlemeye başladı. Fransa ve
İngiltere feodal düzenden daha ça­
buk uzaklaştılar. Almanya XVI.
yüzyılda feodal düzenin doruklan-
nı yaşıyordu. Ne olursa olsun feo­
dallik Yeniçağ’ın başlarında yerini
220 sermayeci düzene bırakmaya ha­
zır duruma gelmişti. Soylular şu ya
da bu biçimde varlıklarını XVIII.
yüzyıla kadar korudular, ama feo­
dal düzen artık tümüyle yerle bir
olmuştu. Küçük feodal devletlerin
yerini bundan böyle büyük devlet­
ler, ulusal devletler aldı. (Bk. SER­
MAYE)
FETİŞİZM . Bk. TAPINCAKÇI-
LIK.
F İK İR (lat. ide a; fr. idée; alm.
Idee; ing. ide a). Zihinde bir varlığı
karşılayan bütünsel imge. Kavram­
lara dayanılarak ortaya konulan ge­
nel görüş. En genel anlamda dü­
şünce. Bossuet’nin belirttiği gibi,
fikir terimini biz genel olarak bazı
özel nesneleri düşündüğümüzde,
zihnimizde oluşan imgeleri belirle­
mek için kullanırız. Bu imgeler içi
dolu imgelerdir, fikirler ya da kav­
ramlardır. Bazı filozoflar zihnimiz­
deki bu bütünsel yapılara “kavram”
adını verirken bazıları “fikir” adını
verir. En genel anlamda fikir kav­
ramı düşünce kavramıyla özdeşle­
şir. buna göre fikirler kavram lar
üzerine kurulmuş ya da kavram­
larla kurulmuş bütünlüklerdir, dile
bağlanarak insani iletişimi sağlar­
lar ve böylece dünyanın dönüştü­
rülmesine katkıda bulunurlar. Dü­
şünce, böylece, eylemsel bir etkin­
lik kazanır. Fikir, ayrıca görüş an­
lamına da gelir. Bir kişinin siyasal
fikirleri onun görüşleriyle ilgilidir.
Bu anlamda doğru fikirler kadar
yanlış fikirlerden ya da boş fikir­
lerden de sözedebiliriz. Her ne olur­
sa olsun fikirlerimiz bilincimizin te­
mel etkinliklerini ya da yapıtaşları-
m oluştururlar. Onların oluşum bi-
çimleri kişiliğimizin özelliklerini ve
renklerini kurar. Bu anlamda fikir’i
daha çok kavram diye anlam ak
doğru olur. Bu anlamda fikirlerimiz,
Claude Bem ard’ın dediği gibi, “ol­
gulara girmemizi sağlayan düşün­
sel araçlardır”. Kavram anlamında
fikir, duyulur sunumun kendisi olan
imgenin karşıtıdır. Fikir ne kadar
dolgunsa imge o kadar yüzeysel­
dir. Platon’da Fikir ya da İdea du-
yulurüstü gerçekliği belirler: İdea
duyulur şeylerin düşünsel ve ölüm­
süz örneğidir. Bir başka deyişle, bu
dünyadaki yani duyulur dünyadaki
şeyler İdea’lar dünyasının bir kop­
yası ya da bir türevidir. Bu ülkücü
bakışa göre bilgi önceseldir yani
dünyaya gelirken getirilmiştir. Bu­
na göre bilgi edinme çabası da bir
anımsamadan başka bir şey olma­
yacaktır. Bu görüşü benimseyen
bazı hıristiyan filozofları ölümsüz
Doğru’nun zihnimizde kendini gös­
termekte olduğunu ileri sürerler. Bu
ölümsüz, değişmez, zorunlu şey­
ler yani fikirler bizde tanrısal kay­
rayla açınmışlardır. Aziz Augusti-
nus’un ve M aleberanch’ın felsefe­
leri bu temele dayanır. Fikir soru­
nuna Platon’cu bakışın ötesinde bir
bakış getiren Epikuros olmuştu.
Epikuros fkir-im geler’den sözet-
miştir. Bunlar çok küçük maddesel
parçacıklardır, nesnelerden gelirler
ve duyu organlarımızı etkilerler,
böylece beynimiz üzerinde etkili
olurlar. Fikir üzerinde en geniş araş­
tırmayı XVII. yüzyılda Descartes
yaptı. Descartes’da üç çeşit fikir
vardır: doğuştan fikirler (idées
innées) zihnimizde öncesel olarak
bulunan ve düşünmeyle ortaya çı­
karılan fikirlerdir; yapay fikirler
(idées factices) zihnimizin ürettiği
fikirlerdir; edinilmiş fikirler (idées
adventices) duyular aracılığıyla sa­
hip olduğumuz fikirlerdir. Böylece
Descartes fikir’i kavram yerine al­
mış olur. Daha sonra Malebranche
“Fikirlerin ölümsüz ve zorunlu bir
varoluşu vardır” diyecektir. Spino-
za’da fikir “zihnin bir kavramıdır,
zihni düşünen bir şey olarak biçim­
ler”. Locke “zihnin doğrudan doğ­
ruya algıladığı her nesneyi” fikir di­
ye adlandırıyordu. Locke doğuş­
tan fikir anlayışına karşı çıktı, ona
göre tüm fikirler deneyden gelmek­
teydi: duyum fikirlerini bize duyu
organları sağlıyordu, düşünce fi­
kirleri düşünme yetimizin bir so­
nucuydu, aynı zamanda sezgisel de­
neyimin bir sonucuydu. Berkeley
“Duyularla doğrudan doğruya al­
gılanan şeyler fikirlerdir” diyordu.
Berkeley’e göre algıladığımız nes­
neler bize Tanrı’nm verdiği şeyler­
dir. Hume fıkir’den “izlenimlerin
düşüncede bıraktığı zayıf imgeler”i
anlıyordu. H um e’a göre insan zih­
ninin tüm algıları izlenimler ve fi­
kirler olmak üzere ikiye ayrılır. Fi­
lozof şöyle der: “Bu iki tür arasın­
daki ayrım onların zihnimizi etkile-
yiş, düşüncemize ya da bilincimi­
ze giriş güçlerinin derecesine bağ­
lıdır. Daha büyük güçle ya da daha
büyük şiddetle giren algıları izle­
 FİLOZOF
nimler diye adlandırıyorum ve bu
ad altmda ruhta ilk göründükleri bi­
çimiyle duyumları, tutkuları ve duy­
guları topluyorum. Fikirden, izle­
nimlerin düşüncede ve usavurma-
da bıraktığı zayıf imgeleri anlıyo­
rum .” Em ile B rehier şöyle der:
“Locke’un felsefesine karşıtların­
ca fıkircilik adı verilmiştir. Fikir-
cilik, bilindiği gibi, anlığımızın tüm
nesnelerini basit ya da karmaşık fi­
kirlere indirger. Fikir, bu sözcüğü
felsefeye getirm iş olan Descar-
tes’da bir gerçekliğin imgesi ya da
sunumudur, zihinle nesne arasında
bir aracıdır yalnızca. Locke nesne
olan fikirle nesne olan sunum ara­
sında bir seçme yapmadı. (...) Hu-
me da elbet fikircilik çizgisinde ka­
lır, ancak izlenimlerle fikirleri bir­
birinden ayırır, bu ayrım güçlüğü
ortadan kaldırmaktadır. İzlenimler
kökellerdir ya da örneklerdir, onla­
rın fikirleri de kopyalardır. Fikirler
zayıftır ya da izlenimler güçlüdür.
Buna göre elbette her fikir sunum-
saldır, ama bir izlenimin sunucu­
sudur. İzlenim fikirle aynı yapıda­
dır. Ancak ondan yalnızca yoğun­
luk açısından üstündür. (...) Hu-
m e’un asıl konusu izlenim lerin
araştırılması değildir, onun gözün­
de böyle bir araştırma felsefeyle
değil de anatomiyle ve fizyolojiyle
ilgilidir. Yalnız fikirler, izlenimlerin
kopyalan olan fikirler, bu fikirlerin
kendi aralarındaki ilişkileri zihnin
dokusunu oluştururlar.” Kant için
aşkın fikirler, Tanrı, ruh ve dün­
yayla ilgili fikirlerdir. Kant’a göre
222 fikir “usun zorunlu bir kavramı”dır;
bu kavramı karşılayan nesneler du­
yularda verilmiş değildir. Buna göre
fikirler deneyin sağladığı belirleyi­
ci denetimden uzaktır, böyle olmak­
la bunlar kanıtlanamaz şeylerdir.
Ruhsal fikir de, evrensel fikir de,
dinbilimsel fikir de olguların son
açıklamalarını sağlarken baştan so­
na usun etkinliğini gerektirirler. He-
gel’de fikir oluşumun evrensel il­
kesidir: her şey dönüşür, önce do­
ğa, sonra ruh olur. Kavramın öz­
nelliğine karşın fikir her zaman
nesneldir, kendindedir. Sabit fik ir :
fikirlerin akışı sırasında sık sık ken­
dini gösteren ve istemle ortadan
kaldınlamayan hastalıklı zihinsel ol­
gu. Sabit fikir bir tür asalak fikir­
dir, her zaman bilinç alanına yayıl­
ma eğilimindedir. İstemli fikir akı­
şını engeller ya da saptırır. İçeriği
çekiciyse kişiyi atılgan bir duruma
getirebilir, böylece onun olağan et­
kinliğini artırabilir. Ancak o her za­
man kişiyi sıkıntıya sokmaya, hat­
ta bunalıma itmeye eğilimlidir. (Bk.
DÜŞÜNCE, GERÇEKÇİLİK, ÜL­
KÜCÜLÜK)
F İL O Z O F (lat. philosophus; fr.
philosophe; alm. Philosoph', ing.
philosopher). İlk ilkelerle ya da ne­
denlerle uğraşan. İnsan ve evren
üzerine köklü araştırmalar yapan.
İnsan ve evren için son açıklama­
lar getirmeye çalışan. Tüm insan
sorunlarını belli bir bilgi kuramı çer­
çevesinde tartışan. Filozofun dün­
yaya yönelişi ilk ilkeleri aydınlata­
cak ve son açıklamaları getirecek
biçimde köklü bir yöneliştir. Dün­
ya ve felsefe bir şeyin iki yüzü gi­
bidir ya da felsefe dünyanın anla­
mı gibidir. Öyleyse filozof belli us­
sal dayanaklar çerçevesinde dün­
yayı açıklayan adamdır. “Dünya fel-
sefeleşirken felsefe dünyalaşır” der
Marx. Filozofa yalnızca dünyayı
açıklayan değil dünyayı açıklayarak
değiştiren de diyebiliriz. Marx şöyle
der: “Filozoflar dünyayuieğişik bi­
çimlerde yorumlamakla yetindiler,
ama şimdi önemli olan dünyayı dö­
nüştürmektir.” Buna göre filozof
dünyayla sürekli bir alışveriş için­
de olacaktır. “Filozoflar yerden
mantar gibi bitmezler. Onlar çağla­
rının meyvalandırlar. Onların en in­
ce, en değerli, en az görülür güç­
lülükleri felsefi fikirlerle kendini
gösterir. Filozofların kafasında fel­
sefe değerlerini kuran ruh işçilerin
eliyle demiryollarını kuran ruhun
aynısıdır. Filozoflar dünyanın dışın­
da değillerdir” (Marx). Filozof bi­
linmezi bilinir kılmaya çalışır, sü­
rekli bir aydınlatma çabası içinde­
dir. M. Merleau-Ponty şöyle der:
“Filozofları yaratan şey, insanı bil­
giden bilmezliğe, bilmezlikten bil­
giye aralıksız yönelten devinimdir
ve bu devinim de bir çeşit dinleniş-
tir.” Felsefi düşünce kılı kırk yarı­
şıyla yani her zaman öze yöneli­
şiyle ve her türlü ayrıntıyı göz
önünde tutuşuyla gündelik dü­
şüncelerden ayrılır. Descartes şöyle
diyordu: “Filozoflar öylesine İnce­
liklidirler ki, başka insanlara tümüy­
le aydınlık görünen şeylerde onlar
çeşitli güçlükler bulabilirler.” Filo­
zof her şeyden önce köklü düşü­
nen ve bir düşünce dizgesi ortaya
koyandır, bu dizgeye göre dünya­
ya bütünsel bir yorum ya da açık­
lama getirendir. / Paul Valéry: “Han­
gi kültür düzeyinde olursa olsun,
bildiklerine, özellikle de dolaysız iç
ya da dış deneyle bildiklerine genel
bir bakış açısı kazandırmayı dene­
yen her kişiyi filozof sayıyorum.”
/ Paul Foulquié: “Filozof tanıtlamak
için değil anlamak için gözlemler;
duygu onun düşüncelerini etkilese
de öngördüğü şey arı ussal bir dü­
şüncedir. Nedenler araştırmasında
filozof bilginden daha ileriye gider:
bilgin dolaysız nedenlerde sınırla­
nır ve olguları birbiriyle açıklar
(kaynamayı ısıyla, ısıyı yanmayla
vb.); filozof sonuncu nedenleri
araştırır.” (Bk. FELSEFE)
F İZ İK (lat. physicus; fr. physique;
alm. Physik; ing. physics). Doğa­
nın bilimi. Devinim, ağırlık, basınç,
ısı, ışık gibi doğal olguların bilimi
olan fizik matematikle ve metafi­
zikle karşıtlaşır: duyularla algılana­
bilir maddesel gerçekliklerin alanı,
saf düşünselliğin alanından ayrıl­
malıdır. Fizik bu anlamda ruhsal­
lıkla da karşılaşacaktır. Yeniçağ’ın
başlarına kadar fizik felsefenin bir
dalıydı, doğanın kurgusal çerçeve­
de araştırılmasına adanmıştı. Dio-
genes Laertios’a göre Stoa’cılar
felsefeyi üçe ayırıyorlardı: fizik, ah­
lak ve mantık. Descartes’ın bilgi
ağacında fiziğe verdiği yer önemli­
dir. Descartes’a göre ağacın kök­
 FO Bİ

leri metafizik, gövdesi fizik, dalları FR EN O LO Jİ. Bk. KAFAYORU-

da matematik, hekimlik ve ahlak­ MU.
tır. (Bk. DOĞA, EVREN)
FRÜ STÜ RASYO N. Bk. YOK­
FO B İ. Bk. KORKU. SUNLUK.

FO R M . Bk. BİÇİM. FÜTÜRİZM . Bk. GELECEKÇİ­

LİK.

224
 G
G E Ç E R L İL İK (lat. validitas; fr.
validité-, alm. Gültigkeif, ing.
v a lid ity ). Y ü rü rlü k te o lan ın
d urum u . D e ğ erin i y itirm e m iş
olanın durum u. G eçerli olanın
durumu. Düşünce alanında geçer­
lilik gerçeğe uygunlukla, gerçeklikle
bağını koparmamışlıkla belirgindir.
En geniş anlamda geçerli düşünce
evrensel çerçevede doğrulanabilir
düşüncedir ya da genel olarak be­
nimsenen düşüncedir. Bir düşün­
cenin geçerli olması onun zorunlu
olarak herkesçe benimsenmiş ol­
masını gerektirmez: geçerlilik yay­
gınlıkla belirgindir. Geçerli olanı ev­
rensel olandan çok genel olan diye
düşünmek doğru olur. En yaygın
geçerlilik özellikle ahlak için, daha
çok da ahlakın bazı belli kuralları
için sözkonusudur. (Bk. EVREN­
SEL)
G E Ç İŞ İM (fr. transfert-, alm.
Übertragung] ing. transference,
transfer). Bir şeye duyulan ilginin
bir başka şeye yansıtılması. Bir ki­
şiyle ilgili duyguların bir başka ki­
şiye yöneltilmesi. Geçişim olgusu
ruhayrıştırmasmda sık görülen bir
olgudur. Hasta, yaşamının bir dö­
nemindeki bir kişiyle ya da kendiyle
ilgili duygularını hekime yansıtır. Bu
duygular olumlu duygular olmadı­
ğı zaman olumsuz geçişim, bu duy­
gular olumlu duygular olduğu za­
man olumlu geçişim sözkonusudur.
Aynı durum hekim den hastaya
doğru geliştiğinde bir karşı geçi­
şim'den sözedebiliriz. Alışkanlıklar
düzeyinde de geçişimden sözetmek
olasıdır. Keman çalan bir kimsenin
keman çalmakla ilgili deneyimleri­
ni viyolonsel çalmakta kullanması
da bir geçişim olgusudur. Geçişim
gündelik yaşam deneylerinde de sık
sık görülür: köpeğin ısırdığı bir ço­
cuk bütün hayvanlardan korkma­
ya başlayabilir. Ruhaynştırmasıyla
ilgili geçişimin sağlıklılığı konusun­
da H. Ey şunları söyler: “Geçişim
sözkonusu olduğunda üzerinde en
çok durulan düzeneklerden biri ay-
nştırmacayla özdeşleşme düzene­
ğidir, bu düzenek ayrıştırmanın so­
nuna kadar baskın bir rol oynar.
Ayrıştırmacı kendi deneylerine da­
yanarak sağlam bir tutum alma işi­
ni sürdürmezse hastayı davranış­
larının bilincine ulaştırma konusun­ 225
 GELECEKÇİLİK
da eksik kalacaktır, çünkü ilişki
bundan böyle içinden çıkılmaz du­
ruma gelecektir. Ayrıştırmanın ge­
lişiminde Önemli bir yer tutan bu
ayrıştırmacıyla özdeşleşme olgusu
hastanın ayrıştırmayla ilgili bir ta­
sarısı olamaz, yalnızca son amacı
hastanın kendi ‘biçim ’ini bulması
için bu dayanağın ortadan kaldırıl­
ması olan ayrıştırmacı imgesine sü­
rekli bir yaklaşım olabilir.” (Bk. RU-
HAYRIŞTIRMASI)
G E L E C E K Ç İL İK (fr. futurisme\
alm. Futurismus; ing. futurism).
İtalyan Marinetti’nin akademici an­
layışa karşı ortaya koyduğu sanat
akımı. Marinetti ve arkadaşları sa­
natta tam anlam ında bir devrim
yapmayı amaçlıyorlar, eski sanatla
bağlarını tümüyle koparmak isti­
yorlardı. Onlara göre geçmişte tu­
tulması, değerlendirilmesi, yücel­
tilmesi gereken hiçbir değer yok­
tu. Artık katışıksız yeni’yi başlat­
mak gerekiyordu. Makinelerle iyi­
den iyiye değişik görünümler almış
bir dünyada hızın, savaşın, güçlü­
lüğün sanatını yapmak bir kaçınıl­
mazlıktı. M arinetti’nin bildirisi 20
şubat 1909’da yayımlandı, ama de­
vinimi gerçekleştiren topluluk çok
çabuk dağıldı. Marinetti hemen he­
men tek başına kalmıştı ve gele­
cekçi şiirler yazmaya çalışıyordu.
Bununla birlikte gelecekçiliğin et­
kisi geniş oldu, resimde ve müzik­
te özellikle kendini gösterdi. Mü­
zikte gelecekçiler geleneksel armoni
kurallarını tümüyle yok sayarak şa­
şırtıcı müzik parçaları yazdılar.
226
GELEN EK (lat. traditio; fr. tradi-
tion; alm. Traditiorı, Überlieferung;
ing. traditiorı). Bir toplumda yeni
kuşaklara eski kuşaklardan sözle,
yazıyla, davranışla geçen değerler.
K uşaktan k u şağ a geçen sanat
ürünleri, anılar, görenekler, alışkan­
lıklar geleneği oluşturur ya da gele­
neğin konusudur. Halkların davra­
nış özelliklerini oluşturan, halkların
neden öyle yaptıklarına ve böyle
yapmadıklarına temel olan alışkılar
geleneğin özünü belirler. Alışkılar
toplumlann yaşam deneyleri içinde
benimsemiş ve varlığına sindirmiş
olduğu kalıp davranışlardır. Birey­
sel kalıp davranışlar daha çok alış­
kanlık çerçevesinde anlaşılırken top­
lumsal kalıp davranışlar alışkıları
oluştururlar. Alışkılar insan yaşamını
bütünleştirici etkenler olarak kişile­
rin davranışlarına sinmiş toplumsal
özelliklerdir. Görenekler alışkıların
kurallaşmış biçimleridirler. Bu yüz­
den görenekler alışkılar gibi kendi­
liğinden değillerdir, onların toplum
üzerinde, ayrı ayrı bireyler üzerinde
belli ağırlıkları, belli yükleri vardır.
Alışkıların ve göreneklerin geniş za­
man boyutunda dönüşümüyle, bi­
rikimiyle ve aktarılasıyla ilgili olan
gelenekler gerçek anlamda bir top­
lumsal değerler toplamıdır: bu de­
ğerler özellikle ahlaki değerlerdir ya
da en genel anlamda kültür değerle­
ridir. Bir ahlak kuralı gelenekler çer­
çevesinde ele alınırken herhangi bir
hastalığı iyileştirmekle ilgili yöntem­
ler ya da uygulamalar da bu çerçe­
vede ele alınabilir. Buna göre tüm
anılar, alışkılar, inanç biçimleri, gö­

renekler, yapıtlar, kurumlar geldigeç-
ti özellikleri dışında yani dönüşüme
uğrayarak geleceğe aktarılır olan
yanlarıyla geleneği oluştururlar. Ak­
tarılma ya da geleceğe ulaştırılma
geleneğin başlıca özelliğidir. Sözko-
nusu aktarılma yazılı olduğu gibi söz­
lü de olabilir. Yazılı geleneği sözlü
gelenekten ayıran onun saptanmış
ya da büyük ölçüde saptanmış olu­
şudur. Sözlü gelenek kaygandır, ileri
ölçülerde değişkendir, yere ve za­
mana göre sürekli başkalıklar ya da
çeşitlilikler gösterir. Gelenek sürek­
li değişen bir değerler toplamı ol­
makla insan yaşamı üzerinde belir­
leyici olur, hatta görenekleri de içe­
riyor olmakla belli bir baskı gücü
oluşturur. (Bk. ALIŞKI, GELE­
NEKÇİLİK, GÖRENEK)
G E L E N E K Ç İL İK (fr. traditiona­
lisme; alm. Traditionalismus; ing.
traditionalism). Geleneğe bağlılık.
Geleneğe aşırı bağlılık. Geçmişin
değerlerine bağlılık. Geleneği doğ­
runun ölçütü sayan öğreti. Gele­
nekçilik alışkıları ve görenekleri
özellikle yücelten bir bakış ya da
anlayış olmakla geçmişe bağımlı-
lanmayı gerekli kılar. Böylesi bir
bakış kişinin dikkatini yalnızca ya­
şanmışa yöneltecek, onu bugün ve
yarın karşısında ilgisiz kılacak, böy-
lece gerçeklikten koparacaktır. Ge­
lenekçilik geniş çerçevede tutucu­
lukla aynı anlama gelir. (Bk. GE­
LENEK, TUTUCULUK)
G E LG EÇ İSTEK (fr. velléité; alm.
Velleitat; ing. velleity). Amacına
varmadan çabucak sönüveren is­
GELİŞİM
tek. Bir sonuca ulaşmayan yöne­
lim. Amacına ilgisiz geçici eğilim.
Gerçekleşmeden sönen istek. Kla­
sik felsefede Locke ve Leibniz gel-
geçistek’i arzunun en aşağı dere­
cesini belirtmek için kullandılar. Bu­
günkü anlamda bu terim isteksiz­
lik kadar beceriksizliği ortaya ko­
yar. Bir işe kalkan ama hiçbir za­
man o işi bitirmek için yeterli ça­
bayı gösteremeyen kişileri gelge-
çistek sahibi kişiler diye nitelendi­
rebiliriz. Bu terim istemin zayıf bir
biçimini ortaya koyarken aynı za­
manda isteme karşıt bir anlam be­
lirler gibidir, çünkü istem her şey­
den önce gerçekleştirme eğilimi ola­
rak kendini gösterir. (Bk. İSTEM)
G E L İŞ İM (fr. développement;
alm. Entwicklung, Wachsen; ing.
development). Daha üstün ve kar­
maşık bir duruma geçme. Eski fel­
sefelerde ya da daha doğrusu eski
toplumlarda gelişim fikri yoktu ya
da sınırlıydı. Eski Yunanistan’da ge­
lişim çevrimsellikle belirgindi: her
şey tam bir dönüş yaparak başla­
dığı yerde son bulacaktı. Bu elbet­
te yalnız yunan insanının değil, tüm
doğal çevrimlerden, gece-gündüz
karşıtlığından, mevsimlerin dönü­
şümlerinden etkilenmiş tüm eski­
lerin görüşüydü. A ristoteles’den
sonra ardılları skolastikler başlan­
gıçla bitişi birleştiren dairesel devi­
nimin en yetkin devinim olduğunu
söylüyorlardı. Aristoteles ayüstü
evrende dairesel, ayaltı evrende
çizgisel devinimin olduğunu söy­
lüyordu. Kesiksiz gelişim fikri ya
da başı sonuna bağlanmayan çiz­
 GENEL
gisel gelişim fikri Yeniçağ’da, özel­
likle XIX. yüzyılda ortaya çıkmış­
tır. XIX. yüzyıl evrim felsefeleri,
gelişen bir dünyada yaşadığımızı,
her şeyin dönülmez bir biçimde ara­
lıksız dönüştüğünü bildiriyorlardı.
Dönüşüm fikrinin ya da daha ge­
nel çerçevede gelişim fikrinin ilk bi­
çimine XVII. yüzyılda Leibniz’de
raslıyoruz. Leibniz monad’lar ku­
ramını geliştirirken her monad için
bir geçmiş ve bir gelecek düşün­
müş ve şöyle demişti: “Her töz, ka­
rışık bir biçimde de olsa, evrende
geçmişle, şimdiyle, gelecekle ilgili
olarak her olanı açıklar, bu da son­
suz bir algıya ya da bilgiye ben­
zer.” (Bk. DEĞİŞİM, DÖNÜŞÜM,
EVRİM, MONAD)
G E N E L (fr. général, alm. Allge­
mein-, ing. general). Birçok bireyle
ilgili olan. Bireysele karşıt olarak
bütünle ilgili olan. Bir türle ilgili
olan. Tüm bireyleri içeren. Bir
b ü tü n ü n tüm ö ğ e le rin i, bir
to p lu lu ğ u n tü m ü y elerin i
ilgilendiren. Sık sık olan. (Bk.
ÖZEL)
G E N E L L E ŞT İR M E (fr. généra­
lisation; alm. Verallgemeinerung
ing. generalization). Bireylerin or­
tak niteliklerini saptama. Belli bi­
reylerde görülen bir özelliğin bü­
tün bireylerde ya da pekçok birey­
de varolduğunu gösterm e. (Bk.
GENEL)
G E R Ç E K (lat. realis; fr. réel; alm.
wirklich; ing. real). Varlığı kesin
228 olan. Görüntüyle ilgili olana karşıt
olarak şeylerle ilgili olan. Olasıya
karşıt olarak etkin bir biçimde va­
rolan. Ülküsele karşıt olarak varlı­
ğı gösterilebilir olan. Gerçek olan
etkin bir biçimde verilmiş ya da su­
nulmuş olandır, varlığı araştırmayı
gerektirmeyendir. G erçek’i doğ-
ru ’yla karıştırmamak gerekir. Doğ­
ru, gerçek’in sezgisi ya da bilgisi­
dir. / A. de Musset: “Benim için
tüm gerçek bir kurgudur.” / Alain:
“Hiçbir olası güzel değildir, yalnız­
ca gerçektir güzel olan.” / L. Blum:
“Gerçek kendini ancak saçmayla
açıklayabilir.” / H. de Montherlant:
“Bana göre mutlak olan Tanrı de­
ğildir, gerçekliktir, doğrudan ve ke­
sin bir kavram a biçim idir.” / A.
Breton: “Düşsel olan, gerçek olma­
ya yönelendir.” / M. Butor: “Ger­
çek gerçeklik düşselle ilişkisi için­
de varolabilir, düşselin gerçeklikte
olduğunu, gerçeği düşselle gördü­
ğümüzü anladığımızda varolabilir.”
/ A. Gide: “Duyguların alanında
gerçek düşselden ayrılmaz.” / J.
Giraudoux: “Ancak güçlü bir ger­
çekdışı yaşamı olan bir toplumun
büyük bir gerçek yaşamı olabilir.”
/ Kierkegaard: “Gerçek olasıdan da­
ha zorunlu değildir, çünkü zorunlu
her ikisinden kesin olarak ayrıdır.”
/ H. Barbusse: “Gerçek ve doğa­
üstü aynı şeydir.” (Bk. DOĞRU)
G E R Ç E K Ç İL İK (fr. réalisme;
alm. Realismus; ing. realism). Var­
lığın düşünceden bağımsız olduğu­
nu öne süren öğreti. Varlığın dü­
şünsel nitelikli olmadığını, düşün­
ceden de geçmediğini öne süren öğ­
reti. Bilgi edinmede dış gerçeklikle

ilgili koşulların baskın olduğunu,
buna göre düşünülen nesnenin dü­
şünen özne karşısında belirleyici ol-
ihığunu ileri süren bilgi anlayışı. Sa­
natta doğalcılığa karşıt olarak ger­
çekliği kaba bir aktarmacılığa düş­
meden belli bir kişisel yorumlama
anlayışı içinde yansıtma eğilimi. En
eski gerçekçilik Platon’un gerçek­
çiliğidir. Platon İdea’ların gerçek
gerçeklikler olduğunu, onların bi­
reysel varlıklardan ve duyulur şey­
lerden daha gerçek olduğunu bildi­
riyordu. Ancak Platon’un İdea’lar
kuramı, her ne kadar gerçekçi diye
nitelendirilse de, gerçekçiliğe tam
karşıt bir anlayışı, ülkücülüğü or­
taya koyar. Çünkü her gerçek ger­
çekçilik gerçekliğin bilgisini zihni­
mizden bağımsız olarak varsaya­
caktır, buna göre gerçekçilik ülkü­
cülüğe karşıt olarak özne-nesne iliş­
kisi içinde nesneye ağırlık vermek­
le başlar diyebiliriz. Buna göre hiç­
bir öncesel bilgiye ya da doğuştan
bilgiye sahip olmayan zihin ancak
duyular yoluyla dış dünya bilgisini
alma yeteneğine sahiptir. Gerçek­
çiliğin temelleri Aristoteles’le atıl­
mıştır. Aristoteles bilginin tek kay­
nağı olarak duyu verilerini görüyor,
öğretmeni Platon’un İdea’lar anla­
yışına karşı çıkıyordu. Ortaçağ’da
gerçekçilik tümelleri şeylerden ba­
ğımsız sayma eğiliminde kendini
gösterdi. Gerçekçi düşünce Yeni-
çağ’da özellikle İngiliz filozofların­
da, özellikle Locke’da anlatımını
buldu. Felsefe tarihi boyunca he­
men bütün filozoflar iki çizgiden bi­
rini, ya Platon’un açtığı ülkücülük
yolunu ya da Aristotoles’in açtığı
GERÇEKÇİLİK
gerçekçilik yolunu izlediler. Ülkü­
cü sayılmakla birlikte ülkücülükle
gerçekçilik arasında yer alan tek fi­
lozof Descartes’dır. Descartes, do­
ğuştan fikirlerin yanma edinilmiş fi­
kirleri koyarak ülkücülüğünü ılım-
laştırdı. Estetikte ya da sanatta ger­
çekçilik gerçekliği ülküsel görü­
nümlerle bozmadan vermek eğilim­
lidir, bu anlamda doğalcılıkla karış­
tığı olur. Gerçekçiliği doğalcılıktan
ayıran başlıca özellik, gerçekçiliğin
doğalcılığa karşıt olarak nesneye
yorum getirme tutarlılığında belir­
ginleşir, oysa doğalcılık özneyi or­
tadan kaldırmak istercesine gerçe­
ğe uyarlı kalma savındadır. Gerçek­
çilik insanla ilgili açıklamalarda duy­
gu abartmalarından kaçınma eğili­
mi göstermekle duyguculukla kar­
şıtlaşır. Gerçekçi bakış, maddesel
gerçekliği ya da dış dünya gerçek­
liğini birinci planda önemsemekle
m ad d eciliğ e y ak laşır./ G a stç n
Bachelard: “William James’den bu
yana her kültürlü insanın zorunlu
olarak bir metafiziğe bağlandığı sık
sık yinelendi. Bizce şunu söylemek
d ah a d oğru o lacak : h er insan
bilimsel kültüre ulaşma çabasında
bir değil iki metafiziğe dayanıyor;
doğal ve inançsal, içsel ve direngen
olan bu iki metafizik birbirleriyle
çelişmekteler. Onlara hemen geçici
bir ad vermek için, modem bilimsel
düşüncede sessiz sessiz bir araya
gelmiş olan bu iki temel felsefi
tutum u klasik etiketlerine göre
usçu lu k ve g erçek ç ilik o larak
belirleyelim.” (Bk. DOĞALCILIK,
DUYGUCULUK, FELSEFE, ÜL­
KÜCÜLÜK) 229
GERÇEKLİK
G E R Ç E K L İK (fr. réalité; alm.
Realität, Wirklichkeit', ing. reality).
Gerçek olanın kendisi. Gerçek ola­
nın özyapısı. Dış dünyanın varlığı.
Varolan her şey. Etkin olarak varo­
lan. Gerçeklik olan şeylerin tümüyle
ilgilidir. Gerçekliği doğrulukla ka­
rıştırmamak gerekir. Doğruluk yar­
gıda kendini gösterir ve gerçekli­
ğin düşünsel düzeyde ya da zihni­
m izde onaylanm asıyla ilgilidir.
Gerçeklik görülür yani algılanır ya
da doğrudan doğruya düşünülür.
Henri Delacroix şöyle der: “Ger­
çekliğin dünyası doğrunun dünya­
sı değildir: gerçekliğin dünyası
doğrunun dünyası için bir koşul­
dan başka bir şey değildir. Doğru
yavaş yavaş özümlediği gerçeklik
karşısında düşüncenin işlevsel bir
konumudur. İnsanın manevi etkin­
liği olanı olmayanla aşar ve tümüyle
olasının alanına açılır.” Düşle ger­
çekliğin ya da olasıyla gerçekliğin
tam bir karşıtlık içinde görünmesi
onların aynı zamanda birbirini tüm-
leyen öğeler olmasını engellemez.
Özellikle düş gerçekliğin bir yüzü
gibi görünür. J. Joubert “Düş bir
gerçekliğin yansısıdır” der. Elbette
gerçeklik m utlak olan değil insana
görünen şeydir ya da insana mut­
lak yapısı içinde değil de insanın ya­
pısına göre göreli ölçülerde görü­
nen şeydir. Alfred de Musset bunu
“Gerçeklik bir görüdür” diye for­
müller. Zaman zaman düşler ger­
çekliği belirleyecek kadar etkin
olurlar ya da görünürler, öyle ki
düşteki gerçeklikle gerçeklikteki
düşü birbirinden ayırmak olanak­
sızlaşır. Xavier Fomeret “Düşler
yaşamın tek gerçeklikleridir” der.
Bir bakıma düşsel öncelikli gibidir:
düş gerçekliğe ulaşmanın tek yolu
gibi görünür. Düşte olası bir ger­
çekliğin taslağı ya da tohumu var­
dır ve her düş gerçekliğin düşüdür.
İnsan düşlerini gerçekliğe dönüş­
türür ve hemen yeni düşlere yöne­
lir. Jean-Jacques Rousseau şöyle
diyordu: “Tüm düşlerim gerçekli­
ğe dönüşseydi bana gene de yet­
meyecekti: daha da kuracak, düş-
leyecek, arzulayacaktım. Hiçbir şe­
yin dolduramayacağı anlatılmaz bir
boşluk, bir başka tür sevince doğ­
ru bir gönül atılımı buluyordum
kendimde.” Sanatın konusu olan
gerçekliği de bu çerçevede değer­
lendirmek gerekir. Sanata gerçekçi
bakış gerçekliği olan’la sınırlandı­
rır, ona ülküsel bir anlam vermez.
Örneğin Guy de M aupassant yapı­
tı gerçekliğe sıkı sıkıya bağlayarak
şöyle der: “Bir sanat yapıtı bir ger­
çekliğin hem simgesi hem tıpatıp
anlatımı olduğu zaman değerlidir.”
Ancak, ne olursa olsun, sanat ger­
çekliği değil gerçekliğin bir yoru­
munu verebilir. Bu konuda Hugo
şöyle der: “Sanatın doğruluğu hiç­
bir zaman mutlak gerçeklik olma­
yacaktır. Sanat şey’in kendisini ve­
remez.” Ülkücü ya da doğrucu
bakış gerçekliği daha geniş çer­
çevede ya da aşkın anlamda alır.
George Sand şöyle der: “ Sanat
olumlu gerçekliğin incelemesi de­
ğildir, ülküsel doğruların araştırıl­
masıdır.” Benzer bir görüşü Paul
Claudel’de buluruz: “Şiirin konusu
çok zaman sanıldığı gibi düşler, im­
geler ya da fikirler değildir. Şiirin

konusu kutsal gerçekliktir, bir kere
verilmiş olan, tam ortasına yerleşti­
rildiğimiz kutsal gerçekliktir. O, gö­
rünmez şeylerin evrenidir. Bu şey­
ler bize bakarlar ve biz bu şeylere
bakarız.” (Bk. DOĞRU, DÜŞ)
G E R Ç E K Ü S T Ü C Ü L Ü K (fr.
surréalisme; alm. Surrealismus;
ing. surrealism). Usun denetimin­
den kurtulmuş ruhsal etkinlikleri ya­
ratmada başlıca kaynak olarak gö­
ren sanat akımı. “Gerçeküstücülük”
fikri fransız şairi Guillaume Apol-
linaire’den çıkmıştır. “Surréalisme”
sözcüğünü ilk kullanan da odur.
(Les mamelles de Tîrésias, drame
surréaliste). Apollinaire’de gerçe­
küstücülüğün ilk belirtileri vardır,
bununla birlikte onu biçimbozma-
ları zaman zaman aşırıya götürmüş
bir şair olarak görmek ve onu ger-
çeküstücü diye nitelendirmemek
doğru olur. Gerçekte biçimbozma-
ların kaynağı Apollinaire’den önce­
lere, Rimbaud’ya kadar uzanır, hat­
ta tüm öbür simgeci şairlere kadar
uzanır. Bu şairler doğaya bir insan
yorumu getirirken nesnenin alışıl­
mış görünümlerini bozdular, ko­
numlarını dağıttılar, sanatı doğaya
benzemez apayrı bir doğa olarak
belirlediler. Sanat böylece yeni an­
latım olanakları kazanırken yepye­
ni b ir dil ed in d i. D aha sonra
Guillaume Apollinaire yepyeni bir
şiir anlayışı geliştirdi. O şiirine he­
men her şeyi, her konuyu sokabi­
liyordu. Apollinaire’in yenilikçi ha­
vasını gerçeküstücülük izledi. Bi­
rinci Dünya Savaşı’nın ardından
kendini gösteren bu akım edebiya­
GERÇEKÜSTÜCÜLÜK
tın sınırlarını aştı, sanatın hemen
tüm alanlarında etkili büyük bir de­
vinime dönüştü. Fransız bestecisi
Eric Satie, Debussy’nin incelikli sa­
natına karşı çıkarken daha çok ye­
ni ressam lardan esinleniyordu.
G erçeküstücülüğü bir bildiriyle
André Breton kurdu. Louis Ara­
gon, Paul Eluard, Antonin Artaud,
Robert Desnos akımın öncüle­
riydiler. Saint-John Perse, Jules
Supervielle, Biaise Cendrars, Jean
Cocteau, Max Jacob da gerçeküs­
tücülüğe yakın duran şairler oldu­
lar. Gerçeküstücülükten önce Da­
da akımı ortaya çıktı. Alışılmış dü­
şünce düzenini tümüyle yıkmaya
yönelik bu akım gerçeküstücülü­
ğün öncüsü gibiydi. 1919 martın­
da André Breton, Louis Aragon ve
P hilipp S o u p au lt’nun kurduğu
Littérature (Edebiyat) dergisi da-
da’cılann sözcüsü oldu. Akımın ku­
rucusu Tristan Tzara “dada hiçbir
anlama gelmez” diyordu. 1919 ’da
Breton ve Soupault Les champs
magnetiques\\ (Manyetik alanlar)
yazdılar. Bu yapıt ilk gerçeküstücü
yapıt olarak bilinir. Breton i 924’de
Manifeste de surréalisme'i (Ger­
çeküstücülüğün bildirisi) yayımla­
dı. Breton bu bildiride şöyle diyor­
du: “Gerçeküstücülük arı ruhsal bo­
şalımdır, onunla insan düşüncenin
gerçek işleyişini sözlü olarak, ya­
zılı olarak ya da bambaşka bir yol­
la açıklamaya yönelir. Usun uygu­
ladığı her türlü denetimin dışında,
her türlü estetik ya da ahlaki uğra­
şın ötesinde gerçeküstücülük dü­
şüncenin kendini yazdırmasıdır.
Gerçeküstücülük kendisine gelene 23
 GEREKİRCİLİK
kadar gözden uzak tutulmuş bazı
çağrışım biçimlerinin üstünlüğünün
gerçekliğine inanmaya, düş’ün gü­
cüne inanmaya dayanır. Tüm öbür
ruhsal düzenekleri kesinlikle yıkma­
ya ve yaşamın başlıca sorunlarının
çözümünde onların yerine geçme­
ye yönelir.” Breton, daha sonra ya­
yımladığı ikinci bir bildiride de şun­
ları söylüyordu: “H er şey şuna
inanmaya götürüyor bizi: ruhun bir
noktası vardır ki, o noktada yaşam­
la ölüm, gerçekle düşsel, geçmişle
gelecek, iletilebilirle iletilemez, yük­
sekle alçak çelişkili şeyler olarak al­
gı lanmaktan çıkarlar. Buna göre,
gerçeküstücü etkinlikte, bu nokta­
nın belirlenmesi umudunun dışın­
da bir etken aramaya çalışmak bo­
şunadır.” Breton aynı metinde ger­
çeküstücü yönelimi bir başkaldır­
ma ahlakını gerçekleştirme atılımı
gibi sunar: “En basit gerçeküstücü
edim elde tabanca sokağa düşmek
ve kalabalığa rasgele ateş etmektir.
Yaşamında en azından bir defa yü­
rürlükteki bu alçaltıcı ve sersemle-
tici küçüklükler düzeniyle bağları­
nı koparmayı düşünmemiş olan in­
sanın bu kalabalıkta kamı namlula­
ra dönük olarak belli bir yeri var­
dır.” Gerçeküstücü çıkış giderek
öbür sanatları, özellikle resim sa­
natım etkiledi. Gerçeküstücü devi­
nime Arp, Chirico, Masson, Tan-
guy gibi ressam lar da katıldılar.
1928’den sonra gerçeküstücülük
tav sam ay a b aşlad ı. B re to n ’un
1930’dayayımladığı ikinci bildiri­
ye karşın akıma ilgi giderek azalı­
yordu. Siyasal yaşamdaki dönü­
232 şümler üzerine Eluard ve Aragon
toplumcu çizgiyi seçince gerçeküs­
tücülük iyiden iyiye geriledi. (Bk.
GERÇEKÇİLİK)
G E R E K İR C İL İK Bk. BELİRLE­
NİMCİLİK.
G ER EK LİLİK (lat. necessitas; fr.
nécessité; aim. Notwendigkeit; ing.
necessity). Olmaması sözkonusu
olmayanın durumu. Varlığı ya da
edimi kaçınılmaz olan şeyin duru­
mu. Kesin olarak yararlı olanın du­
rumu. Gereklilik mutlak ya da var­
sayımsal olabilir. Her durumda var­
lığı kaçınılmaz olana mutlak olarak
gerekli, varlığı öngörülere bağlı ola­
na varsayımsal olarak gerekli di­
yebiliriz. Metafizik ya da matema­
tik gereklilikler mutlaktır, varsayım­
sal ya da koşullu gereklilikler an­
cak belli koşullar çerçevesinde ken­
dini gösterecektir. Ahlaki gerekli­
lik, insanın yaşamı düzenlemek için
ortaya koyduğu davranış formül­
leriyle ilgilidir, neyi yapmamız ve
neyi yapm am am ız gerek tiğ in i
belirler. Gereklilik özgürlüğü kısıt­
layan ya da belli koşullarda bağla­
yan bir durumdur. Ahlak alanı ge­
reklilikle özgürlüğün büyük ölçüde
karşıtlaştığı bir alandır. (Bk. ÖZ­
GÜRLÜK)
G ER EK SİN İM (fr. besoin; aim.
Bedürfnis, Bedarf; ing. need, re­
quirement). Varlığı varlığımız için
gerekli olan bir şeye duyulan öz­
lem. Kendisi için gerekli olan şey­
den yoksun kalmış bireyin duru­
mu. D oğal ya da to p lu m sa l
gereklilik. Gereksinimlerin başında

doğal gereksinimler gelir. Uyku ge­
reksinimi, bannma gereksinimi, ye­
mek yeme gereksinimi doğal ge­
reksinimlerin başında gelir. Doğal
gereksinimlerin karşılanmaması bi­
reyin yaşamında yıkıcı gelişmelere
yol açabilir. “Ateşe gereksinimi olan
onu avucuyla alır” sözü gereksi­
nimlerin önemini belirtir. Organiz­
manın fizyolojik koşullarına bağlı
olan bu tür gereksinimler yaşam­
sal düzeyde önem taşırlar. Toplum­
sal ya da manevi gereksinimler de
fizyolojik ya da doğal gereksinim­
ler kadar önemlidir, çünkü insan
toplumsal bir varlıktır ve toplumda
olma koşullarını her durumda ger­
çekleştirmek zorundadır. Alışkan­
lıklar bizde ikinci bir doğa oluştur­
duklarına göre, alışkanlıklardan ge­
len gereksinimler de oldukça ko-
şullayıcıdır. Alkole alışmış biri için
alkol gereksinimi ekmek ve su ge­
reksinimi kadar önemlidir. Hatta
daha basit alışkanlıklarla ortaya çı­
kan gereksinimlerin karşılanmaması
bile insanda büyük sıkıntılar yara­
tabilmektedir: üç öğün yemek ye­
meye alışmış bir kişi kendisine iki
öğün yemek verildiğinde tedirgin
olacaktır. Gereksinimlerin toplum­
sal ve doğal bir yanı olduğu kadar
kişisel bir yanı vardır, buna göre
bireylerin gereksinimleri büyük öl­
çüde değişiklik ya da çeşitlilik gös­
terir. La Fontaine şöyle der: “Siz­
den iyi kim bilir gereksinimlerinizi
- Kendini tanımaya çalışmak özen­
lerin başında gelir.” İnsan en çok
gereksinim duyan hayvandır ve
Pascal ’in de belirlediği gibi yalnız­
ca gereksinimlerini karşılamasına
GEREKSİNİM
yardımcı olanları sever. Gereksi­
nimler dünyaya aşırı bir yönelişle
artış göstererek bireyin yaşamını
zora sokabilirler, en azından gerek­
sinimleri aza indirgenmiş insanla­
rın dünyası sonsuz gereksinimler
ortaya koyan insanlarınkinden da­
ha rahat ve daha az sorunlu ola­
caktır. Fénelon şöyle der: “İnsan­
lar her şeye sahip olmak isterler ve
aşırıya ulaşmak arzusuyla kendile­
rini mutsuz kılarlar. Onlar basitçe
yaşamayı bilselerdi ve gerçek ge­
reksinimlerini karşılamakla yetinse-
lerdi her yerde bolluk, sevinç, ba­
rış ve birlik olacaktı.” Gereksinim­
lerin karşılanması insanı dünyaya
bağlar, erinçli kılar, oysa gereksi­
nimler karşılanmadığında insan çe­
şitli sarsıntıların ve yıkımların içine
düşebilir. Gene de insanın tüm yö­
nelimlerinde gereksinimlerin belir­
leyiciliğini varsaymamak, bir takım
yönelimlerin de insani isteklerle
gerçekleştiğini gözden uzak tutma­
mak gerekir. “İnsan arzunun bir
yaratısıdır, gereksinimin değil” der
Bachelard. Gene de insanın gerek­
sinimlerini azımsamamalıyız. Top­
lumsal bir varlık olan insan, en ge­
niş gereksinimler içinde, bir devlet
düzeni ortaya koymuştur. Edmond
Burke’ün belirttiği gibi, “Hükümet
insan erdeminin insani gereksinim­
leri karşılamak için ortaya koydu­
ğu bir buluştur” . Toplum yaşamı
geliştikçe gereksinimler artmış, ge­
reksinimler arttıkça toplum yaşa­
mı gelişmiştir. Baron d ’Holbach
şöyle der: “İnsan türünün bireyle­
rinde, bu arada siyasal toplumlar-
da gereksinimlerin gelişmesi zorun- 233
GERİCİ
lu bir durumdur; bu gelişim insa­
nın özü üzerine tem ellenm iştir:
karşılanan doğal gereksinimlerin
yerine düşünsel dediğimiz gerek­
sinimlerin ya da fikir gereksinim­
lerinin geçmesi gerekir; bu İkinci­
ler mutluluğumuz için birinciler ka­
dar gereklidirler.” (Bk. ALIŞKAN­
LIK, TOPLUM)
G E R İC İ (fr. réactionnaire', alm.
Reaktionär-, ing. reactionary). Es­
ki değerleri savunan. Eski değerler
üzerine toplumsal-siyasal bir ya­
şam düzeni kurmayı arzulayan. /
J. Commerson: “Bir kaplumbağa
bazı tutucu gericilerden daha de­
ğerlidir. En azından yürüdüğü za­
manlar.” / Mao: “Tüm gericiler ka­
ğıttan kaplanlardır.” (Bk. GELE­
NEK, GELENEKÇİLİK, TUTU­
CULUK)
G E R İE V R İM (fr. involition\ alm.
Involition; ing. involition). Ters
yönde evrim. Spencer’in biryapı-
lıdan çokyapılıya geçişi öngöm ev­
rim anlayışına karşıt olarak çokya-
pılıdan biryapılıya geçişi öngören
evrim anlayışı. Özellikle İngiltere­
’de, XIX. yüzyılın ikinci yarısında
kullanılmış olan bu kavram evrime
ters olan dönüşümleri belirler. (Bk.
EVRİM)
G E R İL E M E (fr. régression-, alm.
Regress, Regression, Rückgang-,
ing. régression). Daha alt bir dü­
şünceye ulaşma. Daha aşağı bir du­
ruma geçme. Biyolojide canlı var­
lıkların bir gerievrim durumuna gir­
mesi. Mantıkta sonuçlardan ilkele­
re, bileşikten basite yönelme. Top­
lumbilimde ilerlemeye karşıt olan
dönüşüm. Ruhbilimde bunamayla
birlikte kendini gösteren anı yitiri-
minin yeni’den eski’ye doğru iler­
lemesi; ayrıca ruhsal bir sarsıntıya
uğrayan kişinin geçmişe sığınmak
üzere davranışlarını geçm işteki
davranışlanna benzetmeye çalışma­
sı (yatılı okula yerleştirilen ve böy­
lece annesinden uzak kalan çocu­
ğun bebek gibi konuşmaşa başla­
ması). [Bk. EKSİKKALIŞ, GERİ­
EVRİM, SAVUNMA DÜZENEK­
LERİ]
G E R İL İK (fr. arriération', aim.
Rückständigkeit', ing. backward­
ness). Gerekli gelişimi göstereme-
me durumu. Ruhsal işlevlerin geli­
şiminde yetersizlik. Zihinsel geri-
lik’le duygusal gerilik’i birbirinden
ayırmak gerekir. Zihinsel gerilik dü­
şünsel etkinlikteki gelişimin doğuş­
tan nedenlerle duraksamasıdır. Ge­
riliğin derecesine göre ahmaklık,
alıklık, aptallık gibi değişik düzey­
ler belirlenebilir. Zihinsel gerilik be­
yindeki organik bir bozukluğa bağ-
lanabilir. Bu bozukluk da annenin
gebelik sırasında hastalanmış olma­
sına bağlı olabilir, doğum sırasında
beyinde bir zedelenme nedeniyle
olabilir (özellikle forseps uygulama­
larında bu tür zedelenmelere sık
raslanılır). Ancak nedeni bilinme­
yen pekçok zihinsel gerilik duru­
mu vardır. Zihinsel bakımdan geri
çocukların eğitimi özel sınıflarda,
kendi durumlarının gerektirdiği ko­
şullar içinde gerçekleştirilmelidir.
Böylece onların zihinsel gelişimle­

rini sağlamak olası olmasa da on­
ları toplumsal yaşama uyarlamak
olası olmaktadır. Duygusal gerilik
normal zekalı kişilerde çok görü­
len bir durumdur ve ruhsal ya da
daha doğrusu duygusal bir yeter­
sizlikle belirgindir. Bu yetersizliğin
kaynaklarını çocukluktaki yetişme
koşullarında aramak olasıdır. Aile­
ye aşırı bağlılık, anne ya da baba
baskısı gibi koşullar duygusal ge­
riliğe yol açabilir. Duygusal gerili­
ğe uğramış kişiler genellikle yetiş­
tirilme koşullarındaki olumsuzluk­
lar nedeniyle yaşama uyum göste­
remeyen kişilerdir. Cinsel yaşam,
toplumsal yaşam, evlilik yaşamı ve
meslek yaşamı onlar için büyük
güçlükler ortaya koymaktadır. Duy­
gusal gerilik çok zaman bencillik,
kıskançlık, şiddete eğilim, içekapa-
nış, aşağılık duygusu, uydurmacı­
lık, çevreye uyarsızlık biçiminde
kendini göstermektedir. Zihinsel
gerilik iyileştirilemezken duygusal
gerilik ruhayrıştırması yöntemiyle
aşılabilmektedir. (Bk. AHMAKLIK,
ALIKLIK, APTALLIK)
G E R İL İM (fr. tension; alm. Span-
nung; ing. tenstion). Dış etkilerle
karşılaşan ruhun gerginlik durumu.
İnsanın karşılaştığı her sorun, bir
bilimsel sorun ya da bi aile sorunu
ya da başka bir sorun insanın be­
deniyle birlikte ruhunu gerginliğe
iter. Trafiğin tıkanmasından enflas­
yonun artmasına kadar her sorun
bir gerginlik ya da gerilim nedeni­
dir. Düşünsel düzeyde her araştır­
ma insanı belli bir gerilim içine iter.
K. Lewin’in tanımladığı biçimde iki
GİZEM
eşit güç tarafından iki ayrı yöne çe­
kilen insan gerilime uğrayacaktır.
Gerilim kişiyi gelişime uğratan ne­
denler arasında yer alır. Freud’un
tanımladığı gibi pekçok dış etken,
örneğin büyümeyle gelen fizyolo­
jik olgular, dış tehditler, yoksunluk­
lar, çatışkılar bir gerilim nedeni ol­
duğu ölçüde bir ilerleme kaynağı­
dır.
“ GEŞTALT R U H B İL İM İ” . Bk.
BİÇİM.
G İD İM L İ (lat. discursus; fr.
discursif, alm. diskursiv, ing.
discursive). Bir önermeyi bir başka
ön erm ed en u sav u rm a y o lu y la
çıkaran düşünce. Sezgisel düşün­
cenin tersine, önermeden önerme­
ye geçerek yani aracı önermeler
kullanarak ya da bir başka deyişle
dolaylı çıkarımlar yaparak sonuca
ulaşan düşünce. Gidimli düşünce
adım adım, usavurmalarla ilerleyen
düşüncedir. (Bk. SEZGİ, U SA ­
VURMA)
GİZEM (lat. mysterium\ fr. mystère;
alm. Mysterium\ ing. myster$). İn­
san usunun kavrayamadığı. Eski din­
lerde uygulamalar, kurallar ve öğre­
tiler bütünü. Pagan Eskiçağ’da di­
nin gizemlerine ancak o dine katıl­
mış kimseler erebilirlerdi. Bu dönem­
de Yunanistan’da başlıca gizemler
Eleusis gizemleri ve Orpheus gizem­
leriydi. Gabriel Marcel nesnel bir
kavramlamazlık ortaya koyan “so-
run”la tanıtlanamaz bir kavram lamaz-
lığı olan “gizem”i birbirinden ayırdı.
(Bk. GİZEMCİLİK) 235
 GİZEMCİLİK
GİZEM CİLİK (fr. m ysticism e;
alm. Mystizismus, Mystik; ing. mys-
ticism). İnsan ruhunun aşkın varlı­
ğa gönül yoluyla yükselerek onunla
özdeşliği andıran içten ve dolaysız
bir yakınlık kurabileceği inancı ve bu
inançla ilgili öğretilerin tümü. Gizem­
ciler bizi sonsuza bağlayan gücün
yalnızca gönül gücü ya da duygu gü­
cü olduğuna inanırlar, us bizi yanıl­
tır, bizi yanılsamalara ve çıkmaz yol­
lara iter diye düşünürler. Gizemci dü­
şünce Tanrı ışığının insan ruhunda
var olduğuna inanır ve böylece tan­
rısallık karşısında hiçbir kuşkuya yer
bırakmayacak biçimde bir kesinliğe
ya da hatta katılığa yönelir. O yüz­
den gizemci düşünceler genellikle
hoşgörüsüz düşüncelerdir. Öte yan­
dan Tanrı’ya yükselme çabası dün­
yadan el etek çekmeye varan bir yö­
nelimi gerekli kılar. Buna göre gizem­
cilik hemen her zaman çilecilikle bü­
tünleşir. Gizemci-çileci felsefelerin
ilk büyük örneği Platon felsefesidir.
Estetikte gizemcilik somuttan çok
aşkın olana, ussaldan çok duygusala
h a tta d ü şsele, D ü n y a’dan çok
D oğ a’ya yönelm e eğilim leriyle
seçilir. Gizemci estetik olgulardan
özellikle uzak durarak kendini üst bir
etkinlik olarak belirlemeye çalışır.
Charles Lalo şöyle der: “Estetikle
gizemciliğin sayısız biçimleri güzel
araştırmasını olguların dışında bir
düşlem durum una getiriyor, bu
dü şlem bu o lg u ların yöntem li
araştırmasının gerektirdiği iki büyük
alana, tarihe ve eleştiriye yabancı
k alıy o r h atta bazen düşm an
oluyor.”(Bk. ÇİLECİLİK, GİZEM)
236
G İZ LEM E (lat. dissimulatio; fr.
dissimulation', aim. Verstellung-
kunst, Verstellung; ing. dissimula­
tion). Duygularını ve düşünceleri­
ni düzenlenmiş bir bastırmayla sak­
lama. Gizlemede her zaman bir ko­
runma eğilimi vardır. Bir İspanyol
atasözü şöyle der: “Yaralı parma­
ğını gösterme, herkes ona vurma­
ya kalkar.” Ortaçağ’dan kalma bir
atasözü de “Gizlemeyi bilmeyen
egemen olmayı bilemez” der. An­
cak gizleme kolayca gerçekleştiri­
lebilecek bir iş değildir. L. Lavelle-
’in dediği gibi “Gizleme, gizlenme­
si en güç şeydir.” (Bk. BASTIR­
MA)
G İZ L İB İL İM C İL İK (fr. occul­
tisme', aim. Okkultismus; ing.
occultism). Kuramı ve uygulaması
gizemci görüşlere dayalı araştırma­
cılık. Duyulurüstü gerçekliklerin
varlığını araştırmaya yönelik bilgi
alanı. Doğaüstü gerçeklikleri orta­
ya çıkarma yöntemleri. Gizlibilim-
cilik özellikle Ortaçağ’da geçerli ol­
muş, bu alandaki araştırmalar Ye-
niçağ’ın başlarında bilimlerin geli­
şim ine katkılarda bulunm uştur.
Gizlibilimlerin başında simya gelir­
di, bu bilim madenlerin birbirine dö­
nüştürülmesiyle ilgilenirdi. Bir çe­
şit büyü olan simya değişik maden­
lerden altın ve gümüş elde etmeye
yönelmişti. Tanrı’nın yardımıyla
bakırdan, kalaydan, kurşundan de­
ğerli m adenler sağlanabilecekti.
Gökbilgisi ya da astroloji de gizli-
bilimdi, yıldızların devinimlerine ba­
karak geleceği görm ek olasıydı.

Ruhçağırma yani ölülerin ruhlarıy­
la ilişki kurmak da gizlibilimcilikle
igiliydi. Bu tür çabalar bugün eski­
ye göre iyiden iyiye azalmış ya da
belli çevrelerle sınırlı kalmıştır. (Bk.
BOŞİNANÇ)
G Ö N Ü L (lat. cor; fr. coeur, alm.
Herz; ing. heart). Sezgisel düşün­
ceyi sağladığı düşünülen düzenek.
Çıkarımlı ya da gidimli düşünceye
karşıt olarak sezgisel kavrayış.
Ruhsallığımızın duygularla ilgili
yanı. Usçu filozofların tersine din­
ci ya da gizemci filozoflar us kav­
ramının yanma ya da hatta üstüne
gönül kavramını yerleştirirler. Us­
çu D escartes’ın görüşlerini eleş­
tiren Pascal bilginin temeline gö­
nül kavramını yerleştirir: “Doğru­
yu yalnızca usla değil, aynı zaman­
da gönülle tanıyoruz: ilk ilkeleri bu
ikinci biçimde tanıyoruz... Usun
dayanması gereken ve tüm çabası­
nı temellendirmesi gereken düşün­
ce bu gönül ya da içgüdü düşün­
cesidir.” Gönül, bu felsefi anlamı­
nın dışında, tümüyle duygu dün­
yamızı karşılar. Bu çerçevede gö­
nül ya da yürek çok zaman söz ge-
çirilemeyen bir güç olur. Marivaux
“İnsan, gönlüne egemen olamaz”
der. Gönül ve us ayrımı elbette ke­
sin bir ayrım olmamalıdır. Özellik­
le duygusallıkla düşünselliğin bir
bütün oluşturduğunu bildiğimiz bu
çağda böylesi bir ayrımcı tutum
yanlış olacaktır. Vauvenargues
XVIII. yüzyılda “Büyük düşünce­
ler gönülden gelir” diyerek düşün­
ce dünyamızda duygusallığın öne­
mini belirtmiş oldu. Gönül ya da
GÖRELİ
yürek, düşüncenin katılığına karşı
duygunun yumuşaklığını duyurur.
/ B. Franklin: “Delinin yüreği ağ-
zındadır, bilgenin ağzı yüreğinde-
dir.” / Marquise de Sevigné: “Yü­
reğin kırışıklıkları yoktur.” / F.
Villon: “İki kişiydik, tek bir yüreği­
miz vardı.” / P. S. Toulet: “Hiçbir
şey gönül kadar yırtıcı değildir.” /
A ucassin et N icolette: “Erkeğin
kadını sevdiği kadar sevemez ka­
dın erkeği; çünkü kadının aşkı gö-
zündedir, m em esinin ucundadır,
ayak parmağının ucundadır; erke­
ğin aşkı bir türlü çıkaramadığı yü­
reğinin derinliklerine işlemiştir.” /
La Rochefoucauld: “Düşünce her
zaman gönlün oyuncağıdır.” / La
Fontaine: “Gönül her şeyi yapar,
kalanı boştur.” / Pascal: “Tanrı’yı
duyan us değil gönüldür. İnanç şu
anlama gelir: Tanrı gönülde açınır,
usta değil.” / Fontenelle: “Gönül ge­
reksinimimiz olan tüm yanılgıların
kaynağıdır, o bu konuda bize hiç
güçlük çıkarmaz.” (Bk. US)
G Ö R E C İL İK (fr. relativisme-,
alm. Relativismus-, ing. relativism).
Her bilgiyi göreli sayan öğreti. Ah­
laki görecilik, iyi ve kötü kavram­
larının her kişiye göre değişebildiği
gibi yere ve zamana yani toplum­
sal özelliklere göre de değişebile­
ceğini benimseyen öğreti. (Bk. GÖ­
RELİ)
G Ö R E L İ (lat. relativus; fr. rela­
tif, alm. relativ, bezüglich, verhält­
nismässig-, ing. relative). Mutlak
olmayan. Bir şeye bağımlı olan. İki
ya da daha çok şey arasındaki iliş­ 237
 GÖRELİLİK
kiyle ilgili olan. Olumsal ya da de­
ğişken olan. Varlığı bir başka şeyin
varlığına bağlı bulunan. Bir ilişkiyi
içeren. Göreliliğin kaynağı eski fel­
sefelerde olsa da gerçek anlamda
benimsenişi Yeniçağ’da, özellikle
XIX. yüzyılda olmuştur. Sofistler
göreli düşüncenin ilk temsilcileri­
dirler. Protagoras şöyle diyordu:
“Tüm bilgilerimiz duyumdan gelir
ve duyum bireylere göre değişir.
Buna göre insan her şeyin ölçüsü­
dür. Bilge kişi ruhta en doğru dü­
şünceleri uyandırabilecek güçte de­
ğilse, en hoş ve en yararlı düşün­
celeri yaratabilir.” İnsan her şeyin
ölçüsü olurken bilgi de zorunlu ola­
rak göreli olmaktadır. Buna göre
göreli düşünceyle kuşkuculuk ara­
sında bir bağlantı olduğunu söyle­
yebiliriz, ancak göreciliğin kuşku­
culuk ve kuşkuculuğun da göreci-
lik olduğunu söylemek doğru de­
ğildir. Göreli düşünce, metafiziğin
amaçladığı mutlak’ı kökten yadsı­
yan bilimsel düşünce olarak özel­
likle XIX. yüzyılda Auguste Comte
olumculuğunda kendini gösterir.
Auguste Comte insan yaşamında
ve insanlık tarihinde Uç evre belir­
ler ve sonuncu evreyi göreli dü­
şünce evresi olarak nitelendirir.
Com te’a göre insan düşüncesinin
birinci evresini oluşturan dinbilim-
sel durum insanın doğa olaylarını
kavramak isterken gizemcilikte ta­
kılıp kaldığı bir durumdur. Daha
so n ra k i d u ru m d a, bir aray er
oluşturan metafizik durumda insan
mutlak bilgiye yönelir. Olumlu du­
rumda yani üçüncü durumda mut­
238 lak araştırması bırakılmış, bilgide
yalnızca göreliye yönelinmiştir. Gö­
reli düşüncenin yaygınlaştırılması
din düşürcesinin dışlanması anla­
mına gelecektir. “Mutlak olan bir
şey vardır, o da mutlak diye bir şe­
yin olmadığıdır” diyen Comte böy-
lesi bir yadsıyıcı tutum içindedir.
(Bk. MUTLAK, OLUMCULUK)
G Ö R E L İL İK (fr. relativité', alm.
Relativität', ing. relativity). Göreli
olanın özyapısı. Görelilik kuramı:
Einstein’ın 1905’detemellendirme-
ye başladığı fizik kuramı. Einstein
1905’de görelilik kuramının “sınırlı
görelilik” diye bilinen ve Newton
mekaniğinin yasalarını değiştirme­
ye yönelik olan ilk bilgilerini ortaya
koydu. Buna göre Einstein kütley­
le enerjinin eşdeğerli olduğunu bil­
diriyordu. Einstein 1913’den son­
ra kuramını geliştirdi, “genelleşti­
rilmiş görelilik” diye bilinen aşama­
yı gerçekleştirdi. Bu yeni çıkışında
Einstein eğrisel, sonlu ve dört bo­
yutlu bir evren kavrayışı getiriyor,
bununla ilgili çekim kuramını orta­
ya koyuyordu. Einstein’ın ileri sür­
düğü görüşler fizik biliminde bir
devrim sayıldı. M utlak zaman ve
mutlak kütle kavrayışları böylece
aşılmış oldu. Çeşitli devingen göz­
lemcilerin gözlemlediği bir olayın
süresinin herbir gözlemciye göre
değişiklik gösterdiği, bunun göz­
lemcinin konumuna ve hızına bağlı
bulunduğu ortaya konulmuş oldu.
Gerçekliğin bir uzay-zaman bileşi­
mi olduğu yani sürelerin ve uzak­
lıkların bir bileşimi olduğu belirlen­
di. Einstein’ın bu çalışmalarını A.S.
Eddington, H. Weyl, P. Langevin,

E. Cartan gibi bilginler sürdürdü­
ler. (Bk. MUTLAK)
GÖRENEK (lat. mores; fr.
moeurs; alm. Sitte, Sitten; ing.
marmers). B ir toplumda temel dav­
ranış kuralları. Bir toplumda ortak
değer durumuna gelmiş belli dav­
ranış biçimleri. Bir toplumda iyi’y-
le ve kötü’yle ilgili ortak alışkan­
lıklar. Görenekler ortak ahlakı oluş­
tururlar ve ortaya çıktıkları toplu­
mun bütün kişilerini bağlarlar. On­
ları bir bakıma bir toplumun ön­
yargıları gibi görmek olasıdır. Gö­
renek alışkının kurumlaşmış ya da
kurallaşmış biçimidir. Buna göre,
görenek alışkı gibi kendiliğinden de­
ğildir, belli bir yükü, belli bir ağırlı­
ğı vardır, insanı belli zorunlulukla­
ra bağlar, belli yükümlülüklere ko­
yar. Onun ağırlığından ancak ona
uymakla kurtulunabilir. Ancak ona
uymak bir defalık bir iş olmadığın­
dan bu kurtuluş geçici bir kurtuluş
olacaktır. Görenek, alışkının tersi­
ne, dıştaki doğadır. Alışkı, buna gö­
re, içteki doğa diye belirlenebilir.
Görenek zorlayıcıdır, kesin biçim­
de kuralcıdır, getirdiği yükümlü­
lüklerle kişiyi bunaltabilir ve açmaz­
lara itebilir. Göreneklerle savaşmak
görenekler karşısında kaçam ak
davranm aktan çok daha zordur.
George de Porto-Riche “Yalan gö­
renekleri yumuşatır” der. Durkhe-
im toplumbilimi “görenekler bilimi”
olarak tanımlamıştır. Montesquieu
göreneklerle ilgili olarak şunları
söyler: “Birçok devlet, yasaları
ayaklar altına alındığı için değil, gö­
renekleri ayaklar altına alındığı için
GÖRÜMCÜ
göçtü.” Görenekleri toplumun or­
tak ürünü saymak, onlann toplum-
dışı kaynaklardan geldiğini dü­
şünm em ek gerekir. B ir atasözü
şöyle der: “Halkın göreneklerini ki­
şilerin erdemleri kurar.” Ayrı ayrı
fikirler giderek toplumsal değerler
olarak billurlaşırlar ve yaşama ge­
çerler. Bunlar gerçekte yaşamın
ürünlerinden başka bir şey değil­
lerdir. Anatole France “Dünün fi­
kirleri yarının görenekleridir” der.
Görenekler toplumsal ilişkileri dü­
zenleyen ve koşul layan kurallar ol­
makla ahlak yaşamının özünü oluş­
tururlar. Görenekler yazılı olmayan
yasalardır, yazılı yasaları da belir­
lerler. Montesquieu şöyle der: “Gö­
renekleri ve davranış biçimlerini de­
ğiştirmek istediğimizde onları ya­
salarla değiştirenleyiz.” (Bk. ALIŞ­
KI, GELENEK)
GÖ RÜ (lat. visio; fr. vision; ajm.
Sehen; ing. vision). Görme işlevi.
Algıyı andıran imgesel sunum. Sez­
gi alma gücü. Tanrı’nın istemiyle
insan zihnine açman. Estetikte görü
sa n a tç ın ın e ste tik n esn e y i
belirlemede ve yapıtı oluşturmada
etkin olan incelm iş kavrayışını
düşündürür. (Bk. AÇINIM, SEZ­
Gİ)
GÖRÜM CÜ (fr. théorétique; alm.
Theoretisch; ing. theoretic). Gör­
meyle ilgili olan. Kuramla ilgili olan.
Aristoteles’in bilimler sınıflamasın­
da matematik, fizik ve dinbilim gö-
rümcü bilimlerdir, bu bilimleri uy­
gulamalı ve şiirsel bilimlerle karış­
tırm am ak gerekir. Görüm cü her 239
 GÖRÜNÜM
zaman uygulamalının karşıtı olarak
düşünülmüş, kuramsalla özdeşleş-
tirilmiştir. Çağımızda, yalnızca ku­
ramla ilgili olan, uygulamayla hiç­
bir ilintisi olmayan bilgi alanları gö-
rümcü diye nitelendirilir. Bununla
birlikte “görümcü” yerine çok za­
man “kuramsal” kullanılmaktadır.
(Bk. KURAM, KURGU)
G Ö R Ü N Ü M (lat. apparentia; fr.
apparence; alm. Schein\ ing.
appararıce). Bir şeyin dış yüzü.
Her türlü sunum. Nesnelerin alda­
tıcı yüzü. Gerçeklikte karşılığı ol­
mayan imge. Kendinde gerçekliğe
karşıt olarak görünür gerçeklik ya
da olgu. (Bk. OLGU, SUNUM, YA­
NILSAMA)
G Ö R Ü Ş (lat. opinio\ fr. opinion\
alm. M einung; ing. opiniori). Bir
fikrin ya da bir önermenin doğru­
luğunu onaylamaya dayalı ruh du­
rumu. “Çok sağlam olmayan ilke­
lere yönelik her yargı bir görüştür”
der Condillac. Böylece görüşte az-
çok sallantılı bir yan olması gerek­
tiğini ortaya koyar. Kant şöyle der:
“Görüş herhangi bir şeyi doğru di­
ye almaktır, bu arada bu yargıyla
ilgili hem öznel hem nesnel bir ye­
tersizlik bilincine sahip olmaktır.”
G örüş’de her zaman kesinlikten
uzak ve öznellikle sarılmış bir şey­
lerin bulunması olağandır. Bilimsel
temellere dayalı kesinlikli açıklama­
ları elbette görüş olarak düşünmek
doğru olmayacaktır. Görüş çok za­
man gerçekliğin bir yüzüyle ilgili
öznel-nesnel bir duygu ve düşünce
240 bütünüdür. Bu yüzden genel görüş­
lerden çok kişisel görüşlerden sö-
zedilir ve görüş çok zaman değiş­
tirilmeye hazır bir fikir görünümün­
dedir. J.R. Lowell “Yalnız aptallar
ve ölüler görüşlerini değiştirmez­
ler” der. Dünya görüşü: yaşam dü­
zeniyle ve insan ilişkileriyle ilgili ge­
nel fikir. Dünya görüşü toplumsal
bir öngörüden çok kişisel bir kav­
rayış ortaya koyar, bu yüzden onu
görenekle karıştırmamak gerekir.
Her gelişmiş dünya görüşü azçok
dizgesel bir bütündür, Böylesi bir
bütünlükten, böylesi bir bütünlü­
ğün sağladığı tutarlılıktan yoksun
bir görüş dünya görüşü diye nite­
lendirilemez. Sağlam bir dünya gö­
rüşünün temelinde tutarlı bir felse­
fe yani bilgi anlayışı olmalıdır. An­
cak dünya görüşü bir felsefe de­
ğildir, bir felsefe dizgesi hiç değil­
dir. Her dünya görüşünde insanın
düşünen ve eyleyen bir varlık ola­
rak dünyadaki yeri ve işlevi ya da
yükümlülüğü belirir. Dünya görü­
şüne sahip bir kişi düşünceden ey­
leme ve eylemden düşünceye uza­
nan yollan tartışacaktır. (Bk. GÖS­
TERME, KESİNLİK)
G Ö STER M E (lat. demonstratio;
fr. démonstration', alm. Démonst­
ration', ing. démonstration). Açık­
ça ortaya koyma. Bir bilginin doğ­
ruluğunu deney verilerine dayana­
rak kanıtlama. Doğru olduğu var­
say ılan ö n c ü lle rd e n k a lk a ra k
tümdengelim yoluyla doğru oldu­
ğu varsayılan bir sonuca ulaşma.
Gösterme kavramı özellikle Aris­
toteles felsefesiyle ilgilidir. Aristo­
teles bize bilimsel bilgiler ya da ke­

sin bilgiler sağlayan alan olarak gös­
termenin alanını belirlemiştir. Gös-
«mneci tasım, buna göre, olası gö­
rüşleri ortaya koyan diyalektiğe
karşıt olarak, kesin bilgiler sağla­
maktadır. Öncüllerin ve öncüller­
den çıkarılan sonucun değeri bakı­
mından Aristoteles tasımı diyalek­
tik tasım ve göstermeci tasım ola­
rak ikiye ayırır. Diyalektik tasım gö-
rüş’ü sağlar, göstermeci tasım bi­
limi sağlar. Göstermeci tasımla el­
de edilen bilgiler diyalektik tasımla
ekle edilen bilgilerden daha önem­
lidir. Görüş’de zihin bir önermeye
sakınık bir biçimde yönelir. Bilim­
deki kesinliği ya da genelgeçerliği
diyalektikte bulamayız. Diyalekti­
ğin alanı doğruluk olasılığı taşıyan
bilgilerin alanıdır. Bilimde yanılma
sözkonusu değildir, diyalektikte ya­
nılma olağandır. Bu yüzden bilimin
alanı diyalektiğin alanından daha
dardır. Demek ki diyalektik, gös-
terme’den biçimiyle değil içeriğiy­
le ya da bilgi değeriyle ayrılmakta­
dır. Diyalektiğin olası ilkeleri çok
genel ilkelerdir, b u n lar halkın
görüşlerinden derlenir. Gösterme,
Hobbes’da birçok tasımın bir ara­
ya gelmesinden oluşan bilimsel-fel-
sefi belirlemedir. Hobbes düşünme
edimini bir toplama ya da çıkarma
işlemi olarak değerlendirir. Bir yar­
gıda bulunmak iki adı toplamak ya
da çıkarmaktır. Bir tasım ortaya
koymak iki önermeyi toplamak ya
da çıkarmaktır. Bir gösterme de bir­
çok tasımın bir araya gelmesinden
oluşur. (Bk. DİYALEKTİK, TA­
SIM)
GÖZLEM
G Ö ZLEM (lat. observatio; fr. ob­
servation; alm. Beobachtung; ing.
observation). Bir olgunun dikkatle
ve ayrıntılı bir biçimde incelenme­
si. B ir yasaya ya da bir kurala
yükselm ek a d ın a b ir o lg u n u n
incelenmesi. Gözlemleme edimi us­
la duyuların tam bir yoğunlaşma
içinde bir olguya yönelmesiyle ger­
çekleşir. İşte bu yüzden Auguste
Comte “Gözlemlemekle usavur-
mak arasında kesin bir ayrım yok­
tur” der. Gözlem bilimsel çabada
ilk evreyi belirler. İkinci evre var­
sayım evresidir. Üçüncü evrede
varsayım doğrulanır, böylece ya­
saya yükselinmiş olur. “Gözlem”
ve “deney” terimleri çok zaman bir­
likte kullanılmış ve bu iki kavram
birbirine karıştırılmıştır. Claude Ber­
nard bu iki kavrama açıklık getirdi.
Ünlü bilim adamı Introduction à
l ’étude de la médecine expérimen­
tale (Deneysel hekimliğe giriş) ad­
lı yapıtında “Felsefi anlamda göz­
lem gösterir, deney öğretir” diye­
rek iki yöntemi birbirinden ayırdı.
Claude Bernard’a göre Bacon bile
bu iki şeyi birbirine karıştırmıştır.
Bacon şöyle der: “Gözlem ve de­
ney gereci toplamak, tümevarım ve
tümdengelim bu gereci işlem ek
içindir; işte zihnin tek sağlam ma­
kineleri.” Bazıları bu iki şeyi birbi­
rinden ayırırken gerçek anlamda ta­
nıma yükselememişlerdir. Örneğin
Zimmermann şöyle demiştir: “Bir
deney bir gözlemden şu anlamda
ayrılır: gözlemin bize sağladığı bil­
gi kendi kendisini sunar gibidir, oysa
bir deneyin bize sağladığı bilgi bir
241
 GÖZLEM
şeyin olup olmadığını bilme tasarı­
sı içinde yapılan bir girişimin mey-
vasıdır.” Bu tanıma göre gözlemci
olgular karşısında edilgin, deney­
ci etkin olacaktır. Bu düşünceyi
Cuvier de paylaşır: “Gözlemci do­
ğayı dinler, deneyci doğayı sor­
guya çeker ve açılm aya zorlar.”
Claude Bem ard gözlemin hem et­
kin hem edilgin olabileceğini söy­
ler: “Diyelim ki, çok defa olduğu
gibi, bir ülkede birden herhangi bir
salgın hastalık çıkıyor ve kendini
hekimin gözlemine sunuyor. Bura­
da, hekimin zihninde önceden edi­
nilmiş bir fikrin etkisi olmadan ras-
lantıyla yaptığı gözlem kendiliğin­
den yani edilgin gözlemdir. Ama
eğer ilk olguları gözlemledikten
sonra, bu hekimin aklına bu hasta­
lığın ortaya çıkışının hava duru­
muyla ya da özel sağlık koşullarıy­
la ilgili olabileceği fikri gelirse, o
zaman hekim aynı hastalığın bulun­
duğu bir başka ülkeye, hastalığın
orada da aynı koşullarda gelişip ge­
lişmediğini görmeye gider. Hasta­
lığın doğası ve nedeni üzerine ön­
ceden edinilmiş bir fikirle yapılmış
olan bu ikinci gözlemin elbette ta­
sarlanmış ya da etkin gözlem ola­
rak adlandırılması gerekir.” Buna
göre, Claude Bemard, doğa olgu­
larının belirlenmesinde zihnin ba­
zen etkin bazen edilgin olabileceği­
ni benimser, gözlemin “bazen edi­
nilmiş bir fikir olmaksızın ve ras-
lantıyla bazen de önceden edinil­
miş bir fikirle” yaratıldığını söyler.
Claude B em ard’a göre deneycinin
her zaman etkin olduğunu söyle­
242 mek de kolay değildir. Buna göre
“etkin deneyleri ve edilgin deney­
leri birbirinden ayırmak zorunda­
yız”. Deneyciyi her zaman doğru­
dan doğruya elle müdahalede bu­
lunan kişi diye görmek doğru de­
ğildir. Böylece Claude Bemard de­
neysel gözlem’le bilimsel gözlem’i
birbirinden ayırır: “Deneysel göz­
lemler hiçbir öncesel fikir sözko-
nusu olmadan ve yalnızca olguyu
belirlemek amacıyla yapılmış göz­
lemlerdir. Ama deneysel gözlemle­
me olguları bir defa ortaya konul­
du mu, onlara bir anlam vermek,
onların denek taşı demek olan var­
sayımlar ve gözlemlemeler yardı­
mıyla onlardan yasalar elde etmek
gerekecektir. İşte bu ikinci tür
gözlemlere bilimsel gözlemler adı­
nı vermek gerekir. Bunlar doğru­
lanması sözkonusu olan önce­
sel bir fikir adına zorunlu olarak
gerçekleştirilm işlerdir.” Claude
Bernard’a göre oluşturulan göz­
lem ’le başvurulan gözlem ’i birbi­
rinden ayırmak gerekir: “Gözlem­
ci ve deneyci olağan iki gözlem
sözkonusuymuş gibi davranırlar.
Bu, gerçekte, her iki durumda da
olay saptamadan başka bir şey de­
ğildir. Tek ayrım vardır: deneyci­
nin belirlemek durumunda olduğu
olgu kendisine doğal olarak veril­
miş olmadığından, o bunu görünür
kılmak yani ortaya çıkarmak zorun­
dadır. Deney en sonunda denetim
amacıyla ortaya konulmuş bir göz­
lemden başka bir şey değildir den­
mesi bu yüzdendir. Ama bir göz­
lem doğal olarak ya da raslantısal
olarak daha önce gerçekleşmişse,
o tam olarak yapılmış bir şey diye

alınacak, deney fikriyle doğrulama
sağlaması için basitçe ona başvu­
rulacaktır. Özet olarak söylenilir-
se, bu durumda deney bir denetim
amacıyla başvurulmuş bir gözlem­
den başka bir şey değildir.” Claude
Bem ard’ın tanıtlamaları konuya çe­
şitli açılardan açıklık getirmiş olsa
da “gözlem” ve “deney” kavram­
larını tam olarak belirginleştirmiş ol­
m ak tan uzaktır. (B k. DENEY,
DOĞRULAMA, VARSAYIM)
G Ü C Ü L LÜ K (fr. virtualité; aim.
Virtualität', ing. virtualitÿ). Etkin
olabilmek için yeterli iç koşullara
sahip olmakla birlikte henüz etkin­
leşmemiş olan şeyin durumu. Ger­
çekleşmeye eğilimli oluş. Kendin­
de olasılık taşıyan. Gücül olan,
edimli olanın karşıtıdır. Gücüllük
durumu edimlilikten önceki durum­
dur. Böylece her gücüllük bir ön-
ceselliği düşündürür. Leibniz şöy­
le diyordu: “Tüm aritmetik ve tüm
geometri bizde doğuştandır ve biz­
de gücül bir biçimde vardır.” (Bk.
EDİLİM, EDİM)
G ÜÇ (fr. pouvoir, aim. Vermögen,
Fähigkeit', ing. power). Eylemde
bulunma yetisi. Eylemde bulunma
hakkı. Yetke ya da erk. Devletin en
yüksek düzeyde eylemde bulunma
hakkı. Eski devletlerde güç ya da
erk bir yöneticinin ya da yöneticiler
topluluğunun elinde toplanıyordu.
Bununla birlikte yöneticiyi ya da yö­
neticileri denetleyen çeşitli güçler
vardı. Yeniçağ’ın başlarında gelişen
mutlakyönetim düzenleri tüm dev­
let gücünü tek bir kişinin, mutlak-
GÜÇ
yöneticinin istemine verdi. Modem
devlette erk yoktur erkler vardır ve
bu erkler birbirlerinden kesin biçim­
de ayrılmışlardır. Çağdaş devlet
düzeni bu güçler ayrılığının sağladı­
ğı dengede gerçekleşir. Locke için
toplumsal yaşam düzeni bir sözleş­
me düzenidir. Birey edilgin bir var­
lık değildir, kendi yazgısını ve top­
lumun yazgısını tartışması gereken
bir varlıktır, öyle olmalıdır. Locke’a
göre bir devlette yasama, yürütme
ve yargılama güçleri ya da erkleri
onları Tann’dan aldığı yetkeyle bil­
diği gibi kullanacak birine verilme­
melidir. Bu erkler Tann’dan değil
halktan gelen erklerdir. Devlet bu
erkleri birbirinden ayırıp doğru dü­
rüst kullanamadığı zaman halk baş­
kaldırma hakkına sahip olacaktır. Bu
toplumsal anlamının dışında güç bi­
reyin yapabilme yatkınlığıyla ilgili­
dir. J.M. Guyau gücün bu bireysel
anlamını şöyle belirler: “Güç söz­
cüğünden öyleyse neyi anlamalı? O,
bireyin içindeki bir etkinlik ilkesidir,
dışandan gelen bir etkiye karşı ba­
sit bir tepki değildir.” / Diderot:
“Toplum olarak bir araya gelmiş in­
sanların anlaşması gücün temelini
oluşturur. Kendini güçle ortaya ko­
yan varlığını güçle sürdürür.” / H.
de Balzac: “Güç bir eylemdir, seçim
ilkesi de tartışmadır. Sürekli tartış­
mayla sürebilecek siyaset yoktur.”
/ Meilhac ve Halevy: “Bakın baylar,
ne kadar acı çekiyor - Güçlü olmayı
düşleyen in san lar.” / F ran ço is
Mitterand: “Mutlakyönetimin neden­
leri cumhuriyetin tanımadığı neden­
lerdir.” (Bk. DEVLET, TOPLUM,
YÖNETİMBİÇİMİ)
 GÜDÜ
G Ü D Ü (fr. m otif, alm. Motiv,
Beweggrund', ing. motive). Bilinç­
te istemli eylemlere yol açan her
türlü neden ya da etken. Bilinçteki
her türlü düşünsel etken. Bilinçteki
duygusal belirleyiciler olan dürtülere
karşıt olarak bilinçte istemli yöne­
limi oluşturan düşünsel etken. Bir
kararı ya da bir tutumu belirleyen
ussal etken. P. Janet şöyle der:
“Her insan, eylemde bulunurken,
bilincinde olduğu ya da olmadığı
güdülere uymak durumundadır. Bu
güdüler düşünsel düzeydeyseler
yani fikir düzeyindeyseler özellikle
güdü adını alırlar. Onlar duyarlılık
düzeyinde oldukları zaman daha
çok dürtü diye adlandırılırlar. Gü­
düler yönlendirir ya da yol göste­
rirler, dürtüler ele geçirir ya da sü­
rüklerler, ama nasıl yaparlarsa yap­
sınlar, insan onlar olmadan kendini
ortaya koyamaz.” Dürtüde her za­
m an bir başeğiş, güdüde her za­
man bir istemli yöneliş sözkonu-
sudur. Bununla birlikte duygularla
düşünceleri birbirinden ayrı ele ala­
m adığım ız için dürtülerin hangi
noktada güdülere karıştığını ya da
güdülerin ne zaman dürtüleştiğini
iyi bilemiyoruz. Duygu ve düşün­
ce ayrımı bizim yaptığımız bir so­
yutlamadan başka bir şey değildir.
Bu yüzden pek haklı olarak daha
XVII. yüzyılda La Rochefoucauld
şöyle demişti: “En iyi eylemlerimiz­
den çok zaman utanç duyacaktık,
insanlar bu eylemlerimizi yaratan
güdüleri görebilseydi.” Buna göre
güdüler bizim ussal davranışlarımı­
zın varoluş nedenleridirler. (Bk.
244 DÜRTÜ)
GÜDÜMCÜLÜKya da GÜDÜM­
LÜ İK TİSA T (fr. dirigisme, éco­
nomie dirigée-, alm. Planw irtsc­
haft-, ing. econom y controlled).
Devletin sermayeci düzene gerekli
müdahaleleri yapmasmı öngören si-
yasal-iktisadi öğreti. Güdümcülü­
ğü toplumcu iktisat anlayışıyla ka­
rıştırmamak gerekir. Güdümcülük
bir tür onarımcılıktır, mutlak anlam­
da özgürlükçülükle karşıtlaşsa da
sermayecilikle karşıtlaşmaz. (Bk.
DEVLETÇİLİK)
G Ü ZEL (fr. beau-, alm. Schöne-,
ing. beautiful). Sanatsal yetkinlik.
Biçimsel ve özsel yapısıyla duygu
ve düşünce dünyamızda haz yara­
tan. Yetkin ve uyumlu olan. Este­
tik haz ya da estetik heyecan uyan­
dıran. Hayranlık ve doyum duygu­
su oluşturan. En genel anlamda gü­
zel, duyu organları aracılığıyla al­
gılanan ve algılayanda olumlu bir
değer yargısına ve bir estetik he­
yecana yol açandır. Güzelliğin var­
lığı, buna göre, doğrulanmayı de­
ğil algılanmayı bekler. Bu yüzden
Fontenelle “İyi kanıt gerektirir,
güzel kanıt istemez” der. Öyleyse,
güzel her şeyden önce somut olan­
dır, varlığı duyu organları aracılı­
ğıyla algılanan bir yapı ya da ya-
p ıt’tır. “Algının dışında güzel yok­
tur” der Jarocinski. Estetiği güze­
lin bilimi, güzeli de estetiğin konusu
olarak anlamak doğru olur. Güzel
sorununu en genel çerçevede ele
aldığımızda elbette estetiğin dışına
taşmış oluruz: güzel sorunu her in­
sanın sorunudur, her insan güzelle
ilgilidir; ama her insanın estetiğe ko-

nu olan özel anlamda güzelle ilgili
olduğunu söylemek güçtür. Her in­
san saçını tarar ya da salatayı süs­
ler ya da batan güneşi hazla gözler
ama her insan resimle, müzikle, şi­
irle ilgilenmez. Güzelin yaratılma­
sında ve tüketilmesinde en etkili alış­
veriş, güzelin asıl kurucusu olan sa­
natçı, güzelin yargılayıcısı olan es­
tetikçi, güzelin tüketicisi olan izle­
yici arasında geçer. Güzel kavramı
sanatı ve estetiği belirleyen bir kav­
ram olmakla her şeyden önce bu
üçlünün yaşam koşullarına göre de­
ğişik anlamlar ve değerler kazanır.
Tüm değerler gibi “güzel”in de ye­
re ve zamana göre büyük değişim­
ler geçirdiğini söylemek doğru olur.
Nasıl estetik sıkı sıkıya sanat tari­
hinin ya da sanatların tarihinin ge­
lişimleri içinde dönüşüme uğruyor-
sa, estetiğin temeli olan güzel kav­
ramı da estetiğin dönüşümüyle bir­
likte yeni anlamlar alıyor. Güzel bir
değer yargısıdır ve her değer yar­
gısı gibi kişiseldir ama gene de ye­
rin ve zamanın özelliklerini taşır. La-
lo şöyle der: “Güzel, sanatta olsun
doğada olsun, dışarıdan benimse­
tilmiş edilgin bir veri değildir, tüm
öbür düzeylerde olduğu gibi bir ol­
gu değildir, bir değer yargısıdır, ki­
şisel bir onaylama edimidir.” Gü­
zel, bir bilinç etkinliği çerçevesin­
de, elbette o bilincin öznel ve nes­
nel koşullarına göre, bir yapıtı ger­
çekleştirirken ortaya konulmuş olan
şeydir. B una göre güzelin hazır
varlığından giderek sanata ulaşıyor
değiliz, tersine sanatsal arayış için­
de güzeli bulup çıkarıyoruz. “Ya­
ratıcı için güzel, yapıtının sonucu­
GÜZEL
dur; izleyici için yapıt güzelin kay­
nağıdır” der Jarocinski. Güzelin en
eski anlamıyla onun XIX. yüzyıl­
dan bu yana gelişen anlamını elbette
birbirinden ayırmak gerekiyor. Pla­
ton’a göre güzel her şeyden önce
düşünülür dünyada ya da aşkın
dünyada v arolan b ir kendinde
şey’di, buna göre bu dünyadaki
bütün göreli güzelliklerin kaynağıy­
dı. Bu anlayış uzun yüzyıllar boyu
varlığını korudu. Çağdaş filozoflar
soruna daha değişik baktılar. Kant
sanatta doğanın açınlandığını bildi­
rerek “Doğa dehadan giderek sa­
nata yasalarım verir” diyordu. Ona
göre “Nesneleri güzel diye yargıla­
mak için beğeni gerekir, ancak sa­
natlar için de yani güzel nesnelerin
üretilmesi için de deha gerekir.” Az-
çok Platon’cu bir kavrayış içinde
Hegel “Güzel, İdea’nın görünümü
ya da duyulur yansısı olarak belir­
lenir” derken güzele tanrısal bir an­
lam yükler. Ona göre de sanatsal
açınlamayı sağlayacak olan güç de­
hanın gücüdür. Hegel’e göre do­
ğadaki güzel insanın yarattığı gü­
zel karşısında ya da sanatsal güzel
karşısında ikincil bir önem taşır. Fi­
lozofa göre doğal güzellik sav olur,
bizim im gelem im izden doğm uş
olan düşsel güzellik ya da imgelem-
sel güzellik karşısav olur, bu ikisi
bileşimde bir araya gelerek gerçek
sanatsal güzeli oluşturur. Estetik fel­
sefeden ayrıldıkça güzelin anlamı
da iyiden iyiye somutlaşmaya baş­
lamıştır. XIX. yüzyıldan bu yana
güzel, aşkın bir gerçekliğin konu­
su değil, doğrudan doğruya sanat­
sal etkinliğin konusudur. Onun tüm
 GÜZEL
çözümlerini sanatçının yaratıcı ça­
basında kendini ortaya koyan dış­
laştırma biçimlerinde ve anlam kü­
melerinde anlamak gerekir. Bugün
için güzel uzamsal ve zamansal bir
gerçekliktir, uzamda ve zamanda
ortaya konulmuş bir uzam-zaman
bütünüdür.Bayer şöyle der: “Gü­
zel gerçekte sürekli bir arayıştır, o
bizim için ancak bulunabilir bir şey
olarak vardır.” Güzel’in yararı ko­
nusuna gelince, onun dolaysız ya­
rar ürettiği dönemler insanın ilk uy­
garlıkları ürettiği en eski zamanlar­
dı, hatta o zamanlardan çağımıza
kadar uzanan değişik dönemlerdi.
Eskinin sanatçısı zanaatçıydı ve gü­
zel’i bir yarar adına gerçekleştiri­
yordu. Güzel’in yararlılığı konusu­
nu en geniş çerçevede ilk olarak
Aristoteles ele aldı: sanatsal güzel
ahlaki bir arınm a sağlayabilirdi,
sağlamalıydı. Renouvier, Aristote­
les’in arınma tanımıyla ilgili olarak
şunları söyler: “Aristoteles’in or­
246
taya koymuş olduğu tutkulardan
arınma yasası bizim kendisine borç­
lu olduğumuz en derin buluşlardan
biridir ve modemler için bir araş­
tırma konusu olmaya değer nite­
liktedir. Bu yasa en sonunda şu ge­
nel olguya dayanır: Aristoteles’in
deyişiyle, düşünülmüş, kurulmuş,
‘öykünülmüş’ tutkunun, bizim de­
yişimizle yarargözetmez tutkunun
tutkuları arındırıcı bir gücü vardır.
Ben bu arındırma sözünden onun
belirlediği yönde iki anlam çıkarı­
yorum: kötü olan tutkusal öğelerin
arındırılması ve bir de tutkuların ya
da uygulamalarının kötü yanlarının
atılması.” Günümüzde sanatın ya­
rarlılığı ya da güzelin işlevselliği
kavrayışı dolaylı bir çerçevede bir
insan araştırması olmaya indirgen­
miştir. Bugün için doğrudan doğ­
ruya yararcı bir sanat daha çok öğ­
retici bir bilgiçlik anlamına gelecek­
tir. (Bk. ARINMA, ÇİRKİN, ES­
TETİK, SANAT)
 H
H A K Ö N ER M E (fr. revendicati­
on; alm. Forderung, Anspruch; ing.
d a im ). Bir şeye sahip çıkmak.
Çocukta hakönerme daha çok düş­
manlık duygusuyla belirir: çocuk
çevreye düşm anlık duygularıyla
yönelirken sürekli homurdanır, su­
rat asar, büyüklere tebelleş olur, ya­
lağına ya da donuna çiş yapar. Bü­
yükte hakönerme özellikle ruhsal
ya da bedensel bir zayıflığı örtmek
için vardır, çok zaman bir aşağı-
lıkduygusunun gizlenmesini sağlar,
am a her durum da bir çevreyle
uyumsuzluk belirtisidir. Ahmaklar­
da, melankoliklerde, bunalımlılar­
da, manyaklarda, saralılarda, alko­
liklerde, bunaklarda hakönermenin
çeşitli biçimleri görülür. Hakönere-
nin tutumu hemen her zaman ta­
kıntılı ya da inatçıdır, o her zaman
konuyu sonuna kadar izlemeye eği­
limli olduğu gibi genellikle aceleci­
dir. Haköneren şu ya da bu biçim­
de engellendiğini sezdiğinde vaz­
geçmeye eğilimli olmak yerine tam
bir atılganlığa bürünecektir. Hakö-
nermede egemen düşünce bencil­
likle belirgin olduğu gibi özgecilik­
le de belirgin olabilir, bazen aşırı bir
kıskançlık duygusu öne çıkarken
bazen siyasal bir atılganlık kendini
gösterebilir. “Kavgacı, karşı koyu­
cu olan hakönermeci ne çelişkiye
ne başarısızlığa katlanabilir. Kendi­
ni beğenmiş olan hakönermeci dik­
kat çekebilmek için her yolu dener
ve her kişiye sorununu anlatabil­
mek için rezalet çıkarır” (Charles
Bardenat). Bu çerçevede düşman­
lık duyguları kendini gösterir; söv­
gü, tehdit, şantaj düşmanlığın en
basit belirtileridir. Haköneren kişi­
de genellikle iyi ve kötü ayrımı an­
lamını yitirmiş, ahlak kuralları itil­
miştir. H. Ey şöyle der: “Çılgınlık­
ların en çok bilineni hakönerme çıl­
gınlığıdır. Burada canlı, çetrefil,
kuşkucu ve alıngan özellikli kişiler
sözkonusudur. Onlar kinci ve inti­
kamcıdırlar; çok zaman tutkulu bir
biçimde ‘ülkücü ’dürler; siyasette,
dinde, toplumsal düzenlemede fa­
natiktirler.”
H A LK SEV ER LİK (fr. populis­
me; alm. Populismus; ing. popü­
lizm). Halk değerlerini yücelten ba­ 247
HAYRANLIK
kış açısı. Halkın düşünce ve sanat
ürünlerine gereğinden çok önem
veren bakış açısı. Sanatta, özellikle
roman sanatında halk insanlarının
yaşamını daha çok olumlu yönlerini
öne çıkararak doğalcılığa uygun ya
da yakın bir anlayışla ve ayrıntılı
bir biçimde tanıtlama eğilimi. Sa­
natta burjuva duyarlılığına karşı çı­
karak halkın yaşamını anlatmaya
yönelik tüm anlayışları halksever-
likle bağdaştırmak doğru olmaz.
Halkseverlikte halk değerlerine ger­
çekle bağdaşmaz görüşler ortaya
koymayı getirecek ölçülerde aşırı
bir bağlılık sözkonusudur. Bunun­
la birlikte halkseverlik her şeyden
önce bir gerçekçilik atılımıdır ve
özellikle romanda halkı olduğu gibi
anlatmayı amaçlar. Halk düzeyin­
deki tüm gerçekleri açık etmek eği­
limi olmakla halkseverlik doğalcı bir
yönelimi kendiliğinden getirecektir.
(Bk. DOĞALCILIK)
HAY RA NLIK (lat. admiratio; fr.
adm iration; alm. Bew underung;
ing. admiration). Güzel ya da yü­
ce diye belirlenen bir nesne karşı­
sında duyduğumuz sevinç ya da haz
duygusu. Hayranlık Descartes fel­
sefesinde merakla karışık şaşkınlı­
ğı ortaya koyar. Tutkular incele-
m esi’nde Descartes hayranlığı fel­
sefe için çok gerekli olan bir duy­
gu ya da tutku olarak gösterir: hay­
ranlık filozofu araştırmaya yönel­
ten itici güçtür. Şaşkınlıkla karışık
merak böylece Descartes’da este­
tik düzeyde ve metafizik düzeyde
filozofça atılımı sağlayan bir etken
du ru m u n d ad ır. D e sc a rte s bu
konuda şöyle der: “Hayranlık ru­
hun ani bir şaşkınlığıdır, bu şaşkın­
lıkta ruh kendisine az bulunur ve
olağanüstü görünen nesnelere on­
ları dikkatle gözlemlemek üzere yö­
nelir.” Schopenhauer hayranlığı
coşkunun en ilkel biçim i sayar.
Coşku bireyin kendinden çıkması­
dır. Hayranlık bir ara bizi sürekli
uğraşlarımızdan ve tutkulu arzula­
rımızdan uzaklaştırır, tanrısal sevin­
ce ulaştırır. Hayranlık’ın bugünkü
anlamı şaşkınlıktan çok haz içer­
mektedir. / M ontaigne: “Büyük
hayranlığı gerektiren hiçbir şey ta­
nımıyorum.” / La Rochefoucauld:
“Bize hayran olanları her zaman se­
veriz; hayran olduklarımızı her za­
man sevmeyiz.” / M ontesquieu:
“Hayranlığın çöküşü bu yüzyılda
k im b ilir ne ö lçü lerd e o ld u .” /
Vauvenargues: “İnsan çok aydın­
lanmışsa büyük hayranlık duymaz,
hiç aydınlanmamışsa gene duymaz.
Hayranlık bilgilerimizin bittiği yeri
gösterir ve genellike şeylerin yet­
kinliğinden çok ruhumuzun yeter­
sizliğini ortaya koyar.” / Çen-Tuo-
San: “Ayın suladığı kayısı çiçeğin­
den de güzelsin. Sen çiçeklersin,
kokularsın, dünyanın yüceliğisin.
Seni düşündüğümde tanrıları özle­
mez oluyorum.” / Goethe: “Bir gök­
kuşağı on beş dakika sürdü mü
kim se o n a d ö n ü p b a k m a z .” /
Chevalier de Méré: “Hayranlık ca­
hilliğin kardeşidir.” / J. Joubert: “Şa­
şılası olana insan bir kere şaşar,
hayran olunası olansa giderek da­
ha da öyledir.” / J. Revard: “Dost­
luğun bitip hayranlığın sürmesi bü­
yük bir soyluluk kanıtıdır.” / Honoré
de Balzac: “Hayralık insan türü için
her zaman bir zahmettir.” / M.
Jouhandeau: “Hayran olunmayı hiç
istemedim, hayranlığa değer olmayı
hep istedim.” / A. Maurois: “Hay­
ranlık ve acıma karışımı en sağlam
duygu reçetelerinden birisidir.” / S.
de Beauvoir: “Bence, hayran olu­
nacak kimse olmasaydı yeryüzü
oturulur olmayacaktı.” / Claudel:
“Hayran olan hep haklıdır.” / R.
Martin du Gard: “Hayran olmak
sevmek değildir.” / A. Camus: “İn­
sanda hayran olunacak şeyler nef­
ret edilecek şeylerden çoktur.” /
Mirabeau: “N e çok hayran olmalı
ne çok nefret etmeliyiz.” / Buffon:
“Her zaman daha çok gözlemledik­
çe ve daha az düşündükçe hayran
olur insan.” / Sainte-Beauve: “Sa­
na hayran olanı söyle bana, kim ol­
duğunu söyleyeyim sana.” (Bk.
COŞKU, ESTETİK, SANAT)
HA Z (yun. hedone; fr. plaisir,
alm. Vergnügen; ing. pleasure).
Hoşluk duygusu. Bir gereksinimin
ya da bir isteğ in karşılanm ası
so n u cu o rta y a çık an h o şlu k
duygusu. Lalande “haz”ı şöyle ta­
nımlar: “Temel duygu tiplerinden
biri.” Ve hemen şunu ekler: “Onun
tanımlanıp tanımlanamayacağı so­
rusu tartışmalıdır.” Lalande’a göre
onu sevinç’le ya da mutluluk’la ka­
rıştırmamak gerekir. Hazzı acı’nm
karşıtı olarak düşünmek olasıdır.
Hazzın tanımına en uygun olacak
kavramın “hoş” kavramı olduğu
söylenebilir. Haz bedenden ruha,
duygudan düşünceye uzanan bir
genişlikte kendini gösterir. Bu
yüzden her şeyden önce bedensel
hazlardan ya da dünya hazlanndan
sözetmek olasıdır. Bu tür hazlar in­
sanı aşırı davranışlara itişleriyle her
şeyden önce ahlakın konuşudurlar.
Her bedensel haz bir duygusallık
etkeni olarak ru hsallığı koşul-
layabilir, duyum düzeyinde kendi­
ni ortaya koyan her haz duygusal­
lıkta açılımını bulabilir hatta düşün-
sellikte açıklığa kavuşabilir. İnsan
ruhsallığını bir duygu-düşünce bü­
tünü olarak belirlediğimize, duygu­
sallığın dışında düşünsellik ve dü-
şünselliğin dışında duygusallık ola­
mayacağını bildiğimize göre haz ol­
gusunun düşünsellikle karşılığım
bu lm ası doğ ald ır. H er h az zın
zorunlu olarak duygusal-düşünsel
bir uzanımı olması düşünülemez.
Buna karşılık bazı hazlar, kökleri
doğrudan doğruya duyumsallıkta
olsun olmasın, doğrudan doğruya
düşünselliğin konuşudurlar ya da
en sonunda düşünsellikte anlatım­
larını bulurlar. Dünya hazlarma ya
da bedensel hazlara karşıt olarak
üst düzeyde düşünsel hazları yüce
hazlar diye belirleyebiliriz ve bu haz-
ların başında da estetik hazzın gel­
diğini söyleyebiliriz. Her estetik de­
ney duyumsallıkta başlar ve duy­
gu düzeyinden geçerek düşünsel­
likte açıklığa kavuşur, bir başka de­
yişle estetik deneyin temel özelliği
duyumsallık düzeyinde elde edilen
verilerin kavram lara bağlanarak
açıklanması koşuludur. Buna göre,
düşünsellikte karşılığı bulunmayan
hiçbir estetik deney sözkonusu de­
ğildir. Buna göre hazzı bir doyum
etkeni sayarsak, estetik deneyi bi­
linçli bir doyum olgusu olarak de­
ğerlendirebiliriz. Estetik hazlar ka­
dar ahlaki hazlardan da sözedebili-
riz. Estetik hazda kökü duyumsal-
lıkta bulunan ve buna göre biçim­
sellikte varlığına kavuşan bir veri­
nin kendisine en uygun kavramla­
ra götürülmesi sözkonusuyken ah­
laki hazda bir eylemin ya da ey­
lemle ilgili bir fikrin bir kurala
bağlanması ya da kavramsal açık­
lığa kavuşturulması sözkonusudur.
Her iki durumda da deneysel veri­
nin fikir düzeyinde kavramına bağ­
lanması doğrudan doğruya hazzı
yaratıcı bir etki oluşturur ve bu haz
tüm bilinç alanını kaplarken bede­
ne doğru yayılır, hatta bireyin gö­
rünümünde ve davranışlarında ken­
disiyle ilgili simgeler oluşturur. Bu
yüksek çerçevede hazzın oluştur­
duğu doyum elbette her şeyden ön­
ce düşünsel bir doyumdur. Ama
genel olarak hazda, düşünsellik be­
lirgin bir biçimde etkin olmadığın­
dan doyum duygusu en önde ge­
len duygudur, hatta denilebilir ki do­
yum hazzın kanıtıdır. Genel olarak
hazda dinginlikle belirgin bir doy­
muşluk bütün bilinci kaplamış gi­
bidir. Geçici olarak da olsa hiçbir
şey eksik değildir ve her şey den­
gededir. Guyeau şöyle der: “Haz ba­
zen etkinliğin özel ve yüzeysel bir
biçimini karşılar (yemek hazzı, iç­
mek hazzı gibi), bazen de bu et­
kinliğin temeliyle ilgilidir (yaşama
hazzı, isteme hazzı, düşünme haz­
zı gibi): birinci durumda haz tü­
müyle duyumsaldır, öbüründe de­
rinden derine yaşamsaldır. (...) Ya­
rarcılar ve hazcılar birinci tür haz­
za daha çok ağırlık verdiler, oysa
öbürünün üst düzeyde bir önemi
vardır.” Her ne olursa olsun, her
duygu gibi haz duygusu da geçici­
dir, zamanda ve uzamda hazzı sağ­
layan m erkezden u za k la ştık ç a
denge bozulur ve haz duygusu yeri­
ni başka duygulara bırakır. André
Cresson’un dediği gibi, “Hazzın te­
mel özelliği onun geçici bir durum
olmasıdır. (...) Sürekli bir haz fikri
çelişkili bir fikirdir.” Geniş çerçe­
veli alındığında haz duygusu kay­
nakları çok değişik bir duygu ola­
rak görünür ve doğruca şehvete ka­
dar uzanır. Ahlak alanı bu yüzden
her zaman bir hazlar sınıflamasına
yönelecek ve her zaman hazlar kar­
şısında ölçülülüğü savunacaktır.
Hazlar ve istem arasındaki karşıt­
lık yaşamsal dengeyi sağlayan bir
düzenleyici etken olarak görünür.
Hazlarla istem arasındaki yıkışma,
Vauvenargues’in “Hazlar bizi tüket­
tiğinde hazları tükettiğimizi sanırız”
sözünde pek güzel açıklandığı gibi,
insan yaşamını tümüyle kaplayan
bir yıkışmadır. / Publilius Syrus:
“Geç kalan haz hoş bir sıkıntıdır.”
/ Vauvenargues: “Ruhun en büyük
yetkinliği hazlara yatkın olmasıdır.”
/ Barbey de’Aurevilly: “Haz çılgın­
ların mutluluğudur. Mutluluk bilge­
lerin hazzıdır.” / Monaigne: “Bana
göre, aşkın verdiği haz bedensel ya­
şamla ilgili hazlann en güzelidir.” /

F. Villon: “Bir haz için bin acı.” /
Lasphrise: “Hazsızyaşam berbat bir
ölümdür.” / Malebranche: “Tanrı
sonsuz olarak her şeyin üstünde ol­
duğuna göre, ona sahip olacakla­
ra! hazzı elbette tüm hazları aşa­
caktır.” “Şeyleri oldukları gibi be­
lirlemek gerekir: Haz her zaman bir
iyiliktir ve acı her zaman bir kötü­
lüktür, ne var ki haz duymak her
zaman yararlı değildir, acı çekmek
de bazen yararlıdır.” / M. Mancini:
“Kısa süren ve ardından mutluluk
gelen acılar hazların tadını yok et­
mez, tersine artırır.” / J. Racine:
“Kendime kaçınılmaz bir haz yap­
tım - Onu her gün görmeyi, sev­
m eyi, onun hoşuna gitm eyi.” /
M ontesquieu: “Aşkın sefahattan
üstün oluşu hazları çoğaltmasıdır.”
/Voltaire: “Haz tüm ussal varlıkla­
rın konusu, ödevi ve amacıdır.”
“Bilgeliğin söz verdiği şeyi hazlar
sağlar.” (Bk. HAZCILIK)
H A Z C IL IK (fr. hédonisme-, alm.
Hedonismus; ing. hedonism). Haz-
lara ahlaki bir değer ulayan öğreti.
Yaşamı hazların değerli kıldığını öne
süren öğreti. Hazzı aramayı ve acı­
lardan kaçmayı yaşamın temel an­
lamı sayan öğreti. Yunancada he-
done haz demektir. Hazcılık Eski-
çağ’m düşüncelerinde oldukça yay­
gın bir anlayıştır. Sokrates’çi okul­
lar arasında yer alan Kyrene oku­
lunun kurucusu Aristippos hazcı­
lığın kurucusu sayılır. Aristippos
uyumsuzluğun acıya uyumun haz­
za yol açtığını bildiriyor, sıkıntıya
uğramadan mutluluğa ulaşmanın
HAZCILIK
yollarını araştırıyordu. Bilimi ve top­
lumsal yaşamı yadsıyan Aristip-
pos’a göre mutluluğun erdemden,
erdemin de bilgiden geldiği görüşü
doğru değildir, mutluluğun tek kay­
nağı hazdır. Haz iyidir, iyi de haz-
dır. Erdemli olmak hazzın peşinde
olmaktır. Her haz değerlidir, hazla-
rı birbirinden ayıramayız. Dolaysız
hazlar yani duyumsal hazlar dolaylı
hazlardanyani düşünsel hazlardan
daha değerli olabilir. Aristippos’a
göre haz deneyi özgürlük deneyi­
dir, insan ancak haz içinde özgür
olabilir. Ussal çerçevede en çok
hazza ulaşmak Kyrene’linin başlı­
ca amacıdır. Aristippos şöyle der:
“Duyumlarımız tek bilgimizdir; du­
yumlarımızın nesnesi de başka in­
sanların duyumları gibi kaçar biz­
den. Mutluluk erdemden gelmez,
erdem de bilimden gelmez. Sokra-
tes’in görüşü doğru değildir. Mut­
luluk hazdadır, bu haz ne olursa ol­
sun, nereye götürürse götürsün.
Ama her zaman hazzın efendisi ol­
mak gerekir: erdem hazzın aranı-
şındadır, özgürlük hazların doyu-
rulmasındadır.” Epikuros’çuluk da
bir çeşit hazcılıktır. Bununla birlikte
bazı felsefe tarihçileri Aristippos’un
ve izleyicilerinin görüşleriyle Epi-
k u ro s ’un g ö rü şleri arasın d ak i
küçük ayrılıklardan giderek Epiku-
ros’çuluğu hazcılıktan ayrı tutmak
gerektiğini düşünürler. Nedir ara­
daki ayrılık? E. Brehier şöyle der:
“Epikuros, hazzı amaç diye alarak
insanı mutluluğun efendisi kılmayı
düşündü. Varolan tek hazzın beden
hazzı olması yetecekti, ruh hazzı
HEPEVRENCİLİK
bütün hazların bir anısından ya da
öngörüsünden başka bir şey değil­
di. İnsan anısına ve düşüncesine
egemen olacak güçte olduğunda,
hazları biriktirmek de olasıdır. Bu­
rada Kyrene’li için geçersiz olan bir
kurgu vardır: her şeyden önce ru­
hun bedeninkiyle bir tutulamaya­
cak hazları ve acıları vardır, yurdu
kurtarma hazzı gibi; ayrıca, zaman
bedensel bir hazzın anısını çabucak
siliverir. Gerçekte, bedensel hazlar
her zaman ruhun hazlarını aşarlar,
bunun gibi bedensel acılar da ruh­
sal acılardan daha sıkıcıdır. Bu ko­
şullarda Kyrene okulu kiniklerin bil­
ge kişiye sözverdiği tam anlamın­
da acılardan arınık, tümüyle erdem­
li, dirençli yaşama ulaşmayı öner­
mez. Gerçekte bilge kişi acılara tu­
tunabildiği gibi kötü kişi de bazen
hazzı yaşayacaktır. Bilge kişi de tut­
kulardan arınık olmayacaktır.” Epi-
kuros’çulukda amaç en yüce iyiye
ulaşmaktır, en yüce iyi de hazdır.
“Her iyinin ilkesi ve kökeni karın
hazzıdır” der Epikuros. Böylece,
duyumsal hazlan ahlak anlayışının
temeline yerleştirir. Filozofa göre
hazlan ikiye ayırmak gerekir: din­
g in lik içinde hazlar ve devinim
içinde hazlar. Mutluluğu sağlayan
hazlar dinginlik içinde gerçekleşti­
rilen hazlardır. Devinim içinde elde
edilen hazlar acı veren hazlardır. F.-
J. Thonnard şöyle der: “Beden haz-
larının yanında, o, ruh hazlarını da
varsayar, bu ruh hazları bir başka
türden hazlar değildir; çünkü, o,
hazlann özgür bütünlüğünü benim­
semektedir. Bu hazlar yalnızca ve
basitçe zamanın akıp geçişiyle anı­
ların ve öngörülerin sağladığı haz-
lardır. Bilge kişinin ruhu şimdiki bir
acıyı her zaman etkisiz kılabilir, den­
geyi ve mutluluğu sağlayabilir: bu­
nu ya yaşamın kimseden esirgeme­
diği geçmiş bazı hazları belleğinde
yeniden canlandırarak yapar ya da
gelecek bir hazzı arzuyla ve umut­
la yaşayarak yapar.” Epikuros’a
göre dayanılmaz acılar kısa sürer,
dayanılır acılar uzun sürer. Kendi­
si, çektiği böbrek ağrılarını dostla­
rını anımsayarak yenmiştir. F.-J.
Thonnard Epikros’un ahlak öğre­
tisini şöyle özetler: “Bilge kişinin
mutluluğu dengeli ve ölçülü yaşam­
dadır, hemen hemen tümüyle ru­
hun özgür seçişleriyle elde edilmiş
yüce hazzın kaynağı olan yaşam­
dadır.” Hazcı için temel sorun hazza
egem en olm ak sorunudur. (Bk.
HAZ)
H E P E V R E N C İL İK (fr. pancos­
misme:; alm. Pankosmismus; ing.
pancosmism). Dünyayı tek varlık
sayan, dünyanın dışında hiçbir şe­
yin varolmadığını ileri süren öğre­
ti. Tüm doğaüstünü yadsıyan öğ­
reti. Maddeci heptanncılık. Hepev-
renciliğin kökenleri E sk içağ ’m
m ad d eci h e p ta n rıc ıla rı o lan
Stoa’cılardır. Stoa filozoflan Tan-
rı’yı evrende içkin kılarak madde-
dışı her şeyi yadsıyorlar, dünyanın
dışında herhangi bir üst dünya dü­
şünmüyorlardı. Spinoza’nın hep-
tanrıcılığını da oir tür hepevrenci-
lik olarak belirleyebiliriz. (Bk. HEP-
TANRICILIK)

HEPRUHSALLIK (fr. panpsy­
chism e; alm. Panpsychismus-, ing.
panpsychism). Tüm maddeyi canlı
sayan (canlımaddecilik), ayrıca on­
da insan ruhuna benzer bir ruhsal­
lık öngören öğreti. (Bk. CANLI-
MADDECİLIK)
HEPTANRICILIK (fr. pan-théis-
me; alm. Pantheismus\ ing. pant-
heism). Tanrı’yı etkin yaratıcı güç
olarak belirlemekle birlikte Tanrı’yla
dünyayı özdeşleştiren öğreti. Hep-
tanncı anlayışta tek gerçek varlık
Tanrı’dır, dünya onun bir yansısı­
dır ya da türevidir. Buna göre dün­
ya Tanrı’dan ayrı bir töz değildir.
Heptanrıcı görüş bazen Tanrı’yı
azçok aşkın sayar ya da en azın­
dan ona ayrı bir varlık ular, bazen
de Tanrı’yı tümüyle onun yaratmış
olduğu dünyada içkinleştirir. Tan-
n ’yı dünyayla bir sayanlar özellik­
le doğalcı ya da maddeci heptanrı-
cıiardır. Buna göre heptanncıları tü-
riimcü, ülkücü, doğalcı gibi bölüm­
lere ayırabiliriz. Stoa filozofları ta­
rihin ilk gerçek heptanncıları oldu­
lar. Stoa’cıya göre her şeyin us­
sallıkla düzenlenmiş olduğu evren
fizik dünyadan başka bir şey de­
ğildir. H er şeyin ussal düzende
akıp geçtiği bu dünyada raslantıya
ya da geJişigüzelliğe yer yoktur. Bu
dünya tek dünyadır, ondan daha
yetkin ya da ona benzer bir ikinci
dünya yoktur. Her şeyin cisimsel
olduğu bu tek dünyada us logos
da cisim seldir. Eski yunan dü­
şüncesindeki sonsuz dönüşlülük
fikri Stoa’cılarda da geçerlidir. Ateş­
HEPTANRICILIK
le özdeşleştirilen Tanrı sonunda her
şeyi başladığı noktaya getirir. Tan-
n ’nın hem düşünce hem madde ol­
duğu ve evrende içkin bulunduğu
Stoa’cı anlayış doğalcı bir heptan-
rıcılıktır. Türüm cü heptanrıcılık
Plotinos’la gelişmiştir. Plotinos’a
göre evren Tanrı’dan türemiştir ve
Tanrı’dadır. Plotinos felsefesinde
“Bir” ışığın saçılmasını andıran bir
türüm olayıyla kendi dışındaki her
şeyi yaratmıştır. Tanrı ilk hyposta-
sis’dir, ilk töz ya da ilk dayanaktır.
Tanrı katında özne-nesne ayrılığı
sözkonusu değildir. İkinci hypos­
tasis olan logos bu birinciden türe­
miştir. Bu ikinci katta hem yaratı­
lan şeylerin örnekleri olan idea’lar
hem de onları düşünen ilke Nous
yer alır. Bu düşünsellikten üçüncü
hypostasis olan ruh türemiştir. Ru­
hun altında cisim, onun altında mad­
de vardır. Bireysel ruh aşağıdan yu­
karıya doğru bir devinimle Tan­
r ı’ya, o sonsuz ışık kaynağına yö­
nelir. Plotinos şöyle der: “Bir göz
güneşe benzer duruma gelmeden
güneşi göremeyecektir, bir ruh da
iyi olmadan iyiyi göremeyecektir.
Her varlık Tanrı’yı ve iyi’yi gör­
mek istiyorsa önce tanrısal ve iyi
olmalıdır.” Spinoza’nın heptanrıcı-
lığı da hemen hemen mutlaktır, on­
da tek töz olan Tanrı evrenin içkin
nedenidir, buna göre Spinoza’nın
kendinde tüm varlığı ya da varolan
şeylerin tümünü kapsayan sonsuz
olarak sonsuz töz olan Tanrı’sı hiç­
bir alışkanlık belirtisi göstermez.
Spinoza şöyle der: “Kendinin ne­
deni olandan, tözü varoluşu sara-
 HEPTANRICILIK
nı, bir başka deyişle doğası varo­
lan olarak anlaşılanı anlıyorum.
Tözden kendinde olanı ve kendiyle
anlaşılanı yani kavramı varolabil­
mek için bir başka şeyin kavramı­
na gereksinim göstermeyeni anlı­
yorum. (...) Tanrı’dan mutlak ola­
rak sonsuz bir varlığı, her biri son­
suz ve ölümsüz bir özü açıklayan
bir nitelikler sonsuzluğuna sahip
olan bir özü anlıyorum.” Spino-
za’nın heptanrıcılığı şu cümlede
özetlenir: “Tüm doğa özü sonsuz
olan tek bir tözdür: tüm şeyler, do­
ğadan ötürü, Tanrı olan tek bir şey­
de bir araya gelmişlerdir.” Spino-
za’nm heptanrıcılığı tanrıtanımaz­
lığı düşündüren tam anlam ında
maddeci bir heptanncılıktır. Alman
ülkücülerinin bakış açıları da hep-
tanrıcılığa oldukça uyarlıdır. Fich-
te’nin “öznel ülkücülük” diye ad­
landırılan ülkücülüğünde heptanrı-
cılığı düşündüren öğeler vardır, her
şeyden önce Fichte’de Hegel’de ol­
duğu gibi, evrenle ilkesi arasında
zorunlu bir ilişki sözkonusudur.
Fichte şöyle der: “Her gerçek is­
tem zorunlu olarak bir edimi ön­
görür, ancak her edim nesneler
üzerinde bir edimdir. Buna göre,
nesneler dünyasında ben yalnızca
doğal güçle eylemde bulunmakta­
yım ve bu güç bana ancak doğal
eğilimle verilmiştir; o bende doğal
eğilimden başka bir şey değildir.”
Hegel tam anlamında bir özne-nes-
ne bütünlüğü içinde bir heptanrıcı
anlayış geliştirir. Hegel’e göre Tanrı
başlangıçta bir hiçliktir, onun ken­
254 di bilincine ulaşması için dışlaşma­
sı gerekir yani kendi dışına çıkma­
sı gerekir. Tam anlamında bilinçsiz
olan, arı olasılıktan başkası olma­
yan Tanrı ancak açınlanarak bir an­
lam kazanacaktır. Bu kendinde var­
lık, bu Tanrı, bu oluşumun evren­
sel ilkesi sav durumundayken kar-
şısav durumuna geçerek bilinçten
yoksun olan kendi içini yani Do-
ğa’yı vareder, sonra bileşim evre­
sinde kendinde ve kendi için olan
R uh’u oluşturur. Alman ülkücülü­
ğünde Schelling’in heptanrıcılığı da­
ha aydınlık ve daha belirgindir ve
bazı yanlarıyla Plotinos’u bazı yan­
larıyla da Spinoza’yı düşündürür.
Schelling’de tüm varlık mutlak’dan
maddenin en alt katlarına kadar uza­
nan bir bütün oluşturur. Schelling
şöyle der: “Varolan şeylerin en ka­
ranlığı maddedir. Bazılarına göre
madde karanlığın kendisi olmalıdır.
Bununla birlikte doğanın tüm olu­
şumları ve tüm canlı olguları bu ka­
ranlık ve bilinmez kaynaktan çıkar.”
Schelling’e göre felsefe M utlak’ın
bilimidir. Schelling bize varlığı ol­
dukça soyut bir diyalektik ilişki için­
de kavratmaya yönelir: “Böylece
doğa gerçek ve nesnel görünümü
altında ağırlık ve bütünlüktür, ül­
küsel görünümü altında ışıktır, öz­
deşlik olarak da ışığın girdiği ağır­
lıktır ya da organizmadır. Öte yan­
dan ruh kendi gerçek görünümün­
de bilgidir, ülküsel ve öznel görü­
nümünde eylemdir, her ikisinin öz­
deşliğinde de sanattır.” (Bk. HE-
PEVRENCİLİK, TANRI, TEK-
TANRICILIK)

H E PT A N R ID A C ILIK (fr. pan-
aithéism e; aim. Panentheismus;
mg. panentheism). Her şeyin Tan-
n ’da olduğunu öne süren öğreti.
H e p ta n rıd a c ılık S c h e llin g ’in
ö ğ ren cisi alm an filo zo fu Kari
Christian Friedrich Krause’nin
Schelling heptanrıcılığm a çokça
yaklaşan öğretisine kendi verdiği
ad.Karl Krause’nin heptanndacılığı
Schelling’in heptanrıcılığı kadar
Hegel felsefesinden etkilenmiştir.
Karl Krause çıkış noktası olarak
Ben’i alır, onun nesnel ve öznel içe­
riğini ayrıştırarak şu sonuca varır:
gerçeklik üç öğeden, ruhtan, do­
ğadan ve insanlıktan oluşur, ancak
her üç öğenin temelinde yüce var­
lık olan Tanrı vardır. Krause şöyle
der: “Dünya, Tanrı’yla ve Tan-
n ’dadır. Tanrı’nm yanında değildir,
andadır, onun bağımlılığı altındadır.”
Krause’nin heptanndacılığı bir hep-
tanncılıktır. Bu heptanncılıkta in­
sanlık en yaygın anlamını kazan­
mıştır: insanlık bu dünyayla da yer-
yüzüyle de sınırlı değildir; insanlık
Tanrı ’dadır, dolayısıyla ölümsüzdür
ve tüm evrene yayılmıştır. (Bk.
HEPTANRICILIK)
H E R Y E R D E L İK (fr. ubiquité,
omniprésence', aim. Allgegenwart;
ing. ubiquity, omnipresence). Tek-
tanrıcı din anlayışında Tanrı’nin
sonsuzluğunu belirleyen üç nitelik­
ten Tanrı’yı her yerde varsayanı.
(Bk. TAMBİLİRLİK, TAMGÜÇ-
LÜLÜK)
H ETER O JEN . Bk. ÇOKYAPILI.
HEYECAN
H ETER O N O M İ. Bk. DIŞERK-
LİK.
HEYECAN (fr. émotion-, alm. Af­
fekt, Gemütsbewegung-, ing. émo­
tion). Bireyin beklenmedik bir et­
kiye gösterdiği yoğun ve ani duy­
gusal tepki. Bilincin bir etkiye hoş
ya da sıkıcı duygusallık çerçeve­
sinde gösterdiği ani tepki. Korku,
sevinç, taşkınlık, öfke gibi duygu­
larla ortaya çıkan bilinç karışıklığı.
Fiziksel ve ruhsal gerilimle belirgin
yoğun duygusallık. Heyecan, süresi
pek belli olmamakla birlikte, pek
uzun sürmeyen bir bilinç karışıklı­
ğıdır. Heyecanla bilincin dengesi
bozulur ve bilinç kendi dışında bir
şey tarafından ele geçirilmiş gibi
olur. Heyecan yalnız içte olup ge­
çen bir olgu değildir, dıştan da ra­
hatça gözlemlenebilir: ağzın kuru­
ması, dudakların titremesi, yüzün
sararması ya da kızarması, derinin
iğnelenmesi heyecanın tanıkları­
dırlar. Heyecan anı gerçeklikle bağ­
lantının koptuğu ya da gerçeklikle
süregiden uyumun yittiği andır, o
anda bilinç tümüyle dıştan gelme
bir etkinin yarattığı bir duyguyla ele
geçmiş durumdadır: dikkat dağıl­
mış, kavramsal düzen geriye çe­
kilmiştir. Bu dengesizlik sırasında
ruhsallık ya tam anlamında şaşkın
ve edilgindir ya da etkin bir tutum
almaya hazırdır. Bazıları heyecanı
basit olarak haz ve acı düzeyine in­
dirirler. Paul Janet şöyle der: “Duy­
gusal açıdan yani haz ve acı olarak
ele alınan duyumlan heyecanlar di­
ye adlandıracağız, duyum adını su­
 HİÇÇİLİK
numla ilgili olgulara veriyoruz.” Bu
zayıf anlamında heyecan yoğunlu­
ğu büyük olmayan iyi ya da kötü
duygulanımlarla ilgilidir. Ama basit
duygulanımları heyecan diye adlan­
dırmak her zaman uygun olmaya­
caktır. Çünkü heyecanda köklü bir
bilinç karışıklığı yaşanmaktadır, he­
yecana uğrayan bilinç kararlı du­
rumundan çıkmakta, bu arada el­
bet belli bir dönüşüme uğramakta
ve yeni bir kararlı duruma geçebil­
mek için yoğun bir çaba harcamak­
tadır. Heyecanlar bizim için ne ka­
dar olağan sayılsa da heyecan bi­
lincin olağanüstü durumudur, bu­
nalım durumudur. Heyecanla ge­
len duygu patlamasında birey dün­
yayla sağlıklı ilişkisinin sarsıldığını
duyacak kadar özel bir durum içi­
ne girer. Bu durumda heyecan tüm
öbür duyguları ya da kendisiyle il­
gili olmayan tüm duyguları ortadan
kaldırmış gibidir. Heyecan istemi et­
kisiz kılarken yargıgücünü bulan­
dırır, gerektiğinde özel devinimleri
sağlayan keskin ve verimsiz dik­
kat geliştirir (ayıdan kaçanın kaçış­
taki bilinçsiz ama çok belirgin dik­
kati gibi). Bu arada heyecansal tep­
kilerin kişilere göre değiştiğini de
unutmamak gerekir. Heyecanlılık
bazı kişilerde temel kişilik özellik­
leri arasında belirir. Yoğun heye­
canlan yaşamaya eğilimli kişiler dış
etkenlerden çok çabuk etkilenen ki­
şi lerdir. (Bk. ACI, BİLİNÇ, DUY­
GU, DUYGULULUK, HAZ, İS­
TEM, TUTKU)
256
HİÇÇİLİK (fr. nihilisme\ alm.
Nihilismus; ing. nihilism). Gerçek­
likle ilgili hiçbir şeyi bilemeyeceği­
mizi ileri süren öğreti. Tüm ahlak
kurallarını ve değer ölçülerini yok
sayan öğreti. XIX. yüzyılda orta­
ya çıkan ve kişinin toplum karşı­
sında tam anlamında bağımsız ol­
masını savunan, böylece kargaşa-
cılığa yaklaşan öğreti. Hiççiliğin bir
yanı mutlak bilinemezciliğe, bir yanı
kargaşıcılığa açılır. Sofistlerden
A bdera’Iı Protagoras genelgeçer
doğruların varlığını yadsıyordu:
“Tüm bilgilerimiz duyumlardan ge­
lir ve duyum bireylere göre deği­
şir, buna göre insan her şeyin öl­
çüsüdür.” Protagoras’a göre “doğ­
ru her kişiye görünen şeydir.” So­
fist Leontinoi’li Gorgias da genel­
geçer bilginin olmadığını söylüyor­
du. Ona göre varlık var olsa da bi­
linemezdi, bilinse de başkasına bil-
dirilem ezdi. Aynı tutum E lis’li
Pynhon’un kuşkuculuğunda ken­
dini gösterir. Elis’li Pyrrhon “Bili­
necek hiçbir doğru yoktur” diyor,
buna göre yargının nesnel değerini
yadsıyor, insanın tüm yargıları as­
kıya alması (epoke) gerektiğini bil­
diriyor, kişiye düşen kendini din­
gin bir edilginliğe (ataraksiya) bı­
rakmaktır diye düşünüyordu. Sok-
rates’çi okulların filozofları da bili­
mi yadsıyışlarıyla birer hiççiydiler.
Ahlak kurallannı dışlayan bir öğre­
ti olarak hiççilik Yeniçağ’ın bir ürü­
nüdür. Nietzsche şöyle der: “Hiç­
çilik: amaç yokluğu, niçin sorusu­
na yanıt yokluğu. Hiççilik en bü­
yük gücüne, şiddete dayalı yıkım

gücü olarak, etkin hiççilikte varır.
Onun karşıtı artık hiçbir şeye sal­
dırmayan yorgun hiççilik olacak­
tır” Hiççilik en yoğun ya da belirgin
anlatımını çağımızın iki büyük dü­
şünüründe N ietzsch e’de ve Gi-
de’de bulur. Nietzsche Also sprach
Zarathoustra' da (Böyle buyurdu
Zerdüşt) tüm geçerli ahlak değer­
lerini yokedecek olan Üstinsan’ın
gelişini bildirir: “İnsan hayvanla
Üstinsan arasına gerilmiş bir iptir,
bir uçurumun üstündeki bir ip. On­
da yürümek tehlikelidir, yolda kal­
mak tehlikelidir, geriye bakmak teh­
likelidir, titremek ve durmak tehli­
kelidir. İnsanda büyük olan şey
onun bir erek oluşu değil bir köp­
rü oluşudur.” Yeni insanın ahlakı,
Nietzsche’ye göre, Tanrı’nın ölü­
m ü ü zerine insan değerlerinin
yeryüzünde egemen olmasını sağ­
layacaktır. “Tanrı her şeyi görüyor­
du, insanı bile. Bu Tanrı ölmeliydi.
İnsan böyle bir tanığın yaşamasına
dayanamaz.” Nietzsche insanın te­
mel niteliğini yaratıcılık olarak be­
lirler, yaratıcılığı da onun istemi sağ­
layacaktır. Gerçek ahlak istemle or­
taya konulmuş bir tehlikeler ahla­
kıdır. “Zerdüşt uzun yolculuklar
yapanların ve tehlikesiz yaşayama­
yanların dostudur.” Böylece yaşam
sürekli aşılacaktır. N ietzsche’nin
bu hiççi bakış açısı, daha sonra ah­
laksıza bir anlayış içinde André Gi-
de’de ortaya çıkar. Gide Les nou-
ritues terrestres'de (Dünya nimet­
leri) Nietzsche’nin yapmış olduğu
gibi hıristiyan ahlakına karşı özgür­
lük ahlakını savunur: “Beni oku­
HİÇÇİLİK
duktan sonra at bu kitabı - Ve çık.
Kitabım sana çıkmak arzusu ver­
sin isterdim, nereden olursa olsun
çıkmak, kentinden, ailenden, odan­
dan, düşüncenden. Kitabımı yanın­
da taşıma.” Gide’e göre insan hiç­
bir değişmez kural tanımadan, hiç­
bir sarsılmaz değere bağlanmadan,
gönlünün yolundan giderek yaşa­
malıdır: o ancak böyle yaparsa en
yüce hazza ulaşabilir. “Önem ba­
kışında olsun, baktığın şeyde de­
ğil.” Bu bakış, bireyselliği tüm de­
ğerlerin üstüne çıkarır: önemli olan
kendi olabilmektir. “Her ruh ken­
dini başkalarından ayıran yanıyla il­
gilendiriyordu beni.” Yapılması ge­
reken nedir? Her şeyden önce dün­
yaya aşkla yönelmektir. (“Hayır,
sevgi değil Nathanagl, aşk.”) Ve ah­
laki değer yargılarına önem verme­
mektir. (“Eylem iyi mi kötü mü
diye yargılamadan davranmak. İyi
mi kötü mü diye kaygılanmadan
sevmek.”) Bu tam anlamında bir
ahlaksızcılıktır ya da özgürlük ah­
lakıdır: “Yaşamıyla ilgilenmeyi her­
kesin kendine bırak.” Bizi biz ya­
pan eylemlerimizdir: “Işığı fosfora
nasıl bağlanıyorsa eylemlerimiz de
bize öyle bağlanıyor. Onlar bizi bi­
tiriyorlar., doğru: ama onlar bizim
yüceliğimizi de oluşturuyorlar.”
Böylece tam anlamında yeniye yö­
nelen, sürekli kendisini aşan bir in­
san imgesi çizilir: “Her gün yeni ol­
sun gördüğün - Bilge kişi her şeye
şaşan kişidir.” XIX. yüzyıl Rus­
ya’sında hiççilik, özellikle İvan Tur-
genyev’in Babalar ve oğullar ro­
manında yetkin anlatımını bulan bir
HİÇLİK
siyasal tutum özelliği kazanır. Si­
yasal sıkıntılarla gelen umutsuzluk,
toplumsal dağınıklığın yarattığı kır­
gınlık aydınları varolan yaşam ko­
şullarını tartışmaya ve bu koşulla­
ra karşı bir tutum almaya iter. Bu
yeni devinimde bilimsel bilgiden
başka bir şeye güvenmeyen Au-
guste Com te’un büyük etkisi var­
dır. Dobrolyubov ve Pissarev gibi
yazarlar göreneklere ya da toplum­
sal önyargılara savaş açarlar. Amaç­
ları kırık dökük bir toplumdan çağ­
daş bir toplum yaratmaktadır. On­
lar insanla ilgili her şeyi değil, yal­
nızca varolan toplumsal değerleri
hiçlerler. Çemişevski bu yeni ara­
yışın siyasal itici gücü ya da düşü­
nürü olur, R usya’daki toplumsal
yaşamı eleştirirken sermayeci dü­
zene de eleştiriler getirir. O durum­
da hiççilerle kargaşacılar Rusya’da
büyük bir kitle oluşturmaktadır.
Amaç çarlık rejim ini yıkmaktır.
Turgenyev Babalar ve oğullar'dz
bu çerçevede yeni kurallarla eski
kuralların kavgasını yansıttı. Roma­
nın baş kişisi Bazarov bir hiççidir
ya da düzeni kıyasıya eleştiren bir
olumcudur, tüm eski değerlere ve
eski kurallara savaş açmıştır, bu tu­
tumu içinde giderek katılaşır, en te­
mel insani eğilimlere ve isteklere bile
karşı çıkar ve sonunda kendiyle çe­
lişir: aşka karşıdır ve aşık olur. Böy-
lece Rusya’da hiççilik, kargaşacı-
lıkla birlikte, toplumcu dünya gö­
rüşünün ilk savlarını oluşturmuş­
tur. (Bk. AHLAK, AHLAKSIZCI-
LIK, GERÇEKLİK, KARGAŞA,
KUŞKUCULUK)
HİÇLİK (fr. neant; alm. Nichts,
Nichtseindes', ing. rıon-being). Va­
rolmayan. Varlığı söz konusu ol­
mayan. Gerçeklikte karşılığı olma­
y an. D e sc a rte s ve P ascal
hıristiyancı bakış açısı çerçevesinde
insanı tanıtlamak için, onu tanrısal­
lıkla hiçlik arasında bir varlık ola­
rak belirlediler. Descartes şöyle di­
yordu: “Deneyin bana gösterdiği
üzere, ben varlıkla varolmayan ara­
sında bir orta y er’im, yani yüce
varlıkla varolmayan arasına öyle­
sine yerleştirilmişim ki, gerçekte
bendeki hiçbir şey, ben bu yüce
varlığın ürünü olduğuma göre, be­
ni yanılgıya itemez, ama öte yan­
dan kendimi şu ya da bu biçimde
hiçliğe ya da ben olmayana katılan
bir varlık olarak ele aldığımda yani
yüce varlık olmayan bir varlık ola­
rak ele aldığımda bir eksiklikler
sonsuzluğu içinde bulunuyorum.”
Pascal da şöyle der: “Öyleyse ne­
dir doğada insan? Sonsuzluk kar­
şısında bir hiçlik, hiçlik karşısında
bir bütünlük, hiçle bütün arasında
bir orta yer.” Henri Bergson mut­
lak hiçlik’i karşılığı olmayan bir fi­
kir olarak gösterdi: “Mutlak hiçlik
fikri, her şeyin ortadan silinmesi
olarak anlaşıldığında, kendi kendi­
ni yok eden bir fikirdir, bir boş-
fıkirdir, karşılıksız bir sözdür.” Va­
roluşçular hiçlik kavramına özel bir
yer verdiler. Heidegger’e göre hiç­
lik, ölüm duygusunun verdiği bu­
naltıda kendini göstermekteydi. O,
Heidegger’e göre doğrudan doğ­
ruya varolanı sınırlayan şeydi: “Hiç­
lik varolan karşısında belirsiz bir

karşıt değildir, bu varolanın varlı­
ğının bileşeni olarak kendini göste­
rir.” Heidegger’e göre “Hiçlik va­
rolanın bütünlüğünün kökel olum-
suzlanmasıdır” . Sartre L ‘être et le
néant'1da (Varlık ve hiçlik) hiçlik de­
neyini özgürlük deneyiyle bir tut­
tu. Ona göre hiçlik deneyi olum-
suzlama deneyiydi. Sartre’da hiç­
lik varoluşun tek dayanağı, tek çı­
kış noktasıdır. Sartre’a göre insan
varlıkda bir kopma, bir ayrılma, bir
bozulma noktası ortaya koyar. Ek­
siklik denilen şey dünyada insanla
ortaya çıkmıştır. Durmadan arzu-
luyan olmasının da gösterdiği gibi,
insan bir eksiklik ya da yoksunluk­
tur. Bu yüzden eksikliğe doğru sü­
rekli bir atılım içindedir. Varlık ve
bilinç yani kendinde ve kendi için
aynı şey olduğu gün tam dolgun­
luk gerçekleşecek ve eksiklik bite­
cektir. Bu da insanın tanrı olması
demektir. Sartre’a göre hiçlik de­
neyi bir özgürlük deneyidir. İnsan
arzu içinde özgürlüğünü gerçekleş­
tirir. Maddeci ya da olumcu düşün­
ce, bu arada M arx’çi bakış açısı
hiçlikle ilgili dinsel açıklamalarla da
varoluşçu görüşlerle de tersleşir.
“Hiçlik bir mitostur, tarihin ölüme
mahkum ettiği sermayeci toplumun
m itosudur” der Lukacs. Filozof
hiçlik felsefesine kökten karşı çı­
kar: “Bu felsefeye temel olan de­
neyimi özetlemek pek de zor değil:
insan hiç’in, Hiçlik’in karşısında bu­
lunmaktadır; insanla dünya ara­
sındaki temel ilişki hiçbir şeyle karşı
karşıya oluş anlamına gelmekte­
dir.” (Bk. VAROLUŞÇULUK)
H İSTER İ
H İL EM O R FİZM . Bk. ÎKÎİLKE-
CİLİK.
H ÎL E Z O İZ M Bk. CANLIMAD-
DECİLİK.
H İP E R E S T E Z İ. Bk. AŞIRIDU-
YARLILIK.
HİPERMNEZİ. Bk. AŞIRIANIM-
SAMA.
HİPNOZ. Bk. YAPAYUYKU.
H İS T E R İ (fr. hystérie', alm. Hys­
térie, ing. hysteria). A şın duyarlı­
lıkla ve tepkisellikle belirgin ruh
hastalığı. Histeri, organik görü­
nümlü işlevsel gösterilere yol açan
bir hastalıktır: inmeler, duyum bo­
zuklukları, uyku durumları, güç yi­
timi bu hastalıkta sık görülür. Ge­
çici biçimleri de sürekli biçimleri de
olan bu hastalık en eski zamanlar­
dan beri bilinmektedir. “Histeri” yu-
nancada “dölyatağı” demek olan
hustera'âan gelir, uzun süre histe­
rinin bu organdan kaynaklandığına
inanılmıştır, bu yüzden de o yal­
nızca bir kadın hastalığı olarak dü­
şünülmüştür. Ortaçağ’da insanlar
histeriyi şeytani etkilere bağlamış­
lardı. XIX. yüzyılda histeri cinsel
taşkınlık anlam ında alınm ıştır.
Charcot’nun ve Freud’un çalışma­
ları bu hastalığın yalnızca kadınlar­
da değil erkeklerde de görülebildi­
ğini ortaya koymuştur. 1901’den
sonra Babinski hastalığı tüm özel­
likleriyle tanıtlamıştır. Bu arada has­
talığın hiçbir organik temele dayan-
HOMOJEN
madiğim, histeri bunalımlarında gö­
rülen kasılmaların, söz ve görme
yitimlerinin, daha başka tepkilerin
hiçbir organik temeli bulunmadığı­
nı, hastalığın büyük ölçüde çevre
ve eğitim etkenleriyle ortaya çıktı­
ğını göstermiştir. Babinski’ye göre
histeriyle ortaya çıkan tüm uyum­
suzluklar dönüşlü uyumsuzluklar­
dır ve telkin yoluyla başlatılabil-
dikleri gibi inandırma yoluyla da
giderilebilmektedirler. Bu yüzden
Babinski “hystérie”nm yerine “pit­
hiatisme’^ önermiştir (yun. peithein
“inandırmak”, iatos “iyileşebilir”
demektir). Histeri bunalımları her
zaman topluluk karşısında gerçek­
leşmektedir. Buna göre bunalımın
her zaman danışıklı bir yanı var gi­
bidir. Maurice Merleau-Ponty şöy­
le der: “Histeride ve bastırmada bir
şeyleri bilerek unutmaktayızdır.”
Düzensiz ve gürültülü taşkınlıklar,
gerilmeler, sıçramalar, çılgınca dav­
ranışlar çok zaman çığlıklarla, gül­
melerle, ağlamalarla, yakınmalarla,
dövünmelerle güçlendirilir. Hasta
b ir yandan çırpınır bir yandan
söylenir ya da sövüp sayar. Çev­
renin olumsuz tutumu bu davra­
nışların çoğalmasına yol açar. İn­
meler ve kasılmalar çok görülür, ya­
lancı körlükler ya da yalancı sa­
ğırlıklar ortaya çıkar. Çocuksu dav­
ranışlar, aptallık, devinimsizlik, ya­
lancı bilinç bulanıklığı, yalancı unut­
kanlıklar süreğen durumlardır. An­
cak her davranışın altında bir çev­
renin ilgisini çekme çabası sezilir.
Hastanın her davranışı bir fikrin ya
da bir isteğin ortaya konulmasını
sağlayan bir simge gibidir. Bu yüz­
den bir şairin deyişiyle histerili kişi
“sevinmeden gülen ve üzülmeden
ağlayan” kişidir. Histerili kişiler ge­
nellikle telkine açık oldukları gibi
kendi kendilerine telkin yapmaya
da eğilimlidirler, bu anlamda son de­
rece esnek bir yapıları vardır; bu
da onlarda kişilik özelliklerinin sağ­
lam çizgilerle belirmiş olmadığını,
kişilik özelliklerinde kayganlığın be­
lirleyici olduğunu gösterir. Bu za­
yıf kişilik yapısı içinde histerili kişi
masallamalar yapar, çeşitli yalanlar
uydurur, ilgi çekici imgeler kurar,
sahneler oluşturur. Öte yandan his­
terili kişinin cinsel yaşamı bazen aşı­
rı isteklilikle belirgin izlenimini ve­
ren karışıklıklarla doludur. Histerili
erkeklerde donjuanlık, histerili ka­
dınlarda messalinacılık çok görü­
len durumlardır: bunların altında çok
zaman soğukluk, isteksizlik ve ik­
tidarsızlık yatar. Histerili kişilik el­
bette amaçladığı örneğe ulaşama­
mış kişiliktir, onda hepimizde az-
çok bulunan bir özellik, olmak is­
tediğini olamamış olma özelliği da­
ha belirgin ve daha sorunludur.
(Bk. BELLEKYİTİMİ)
H O M O JEN . Bk. BİRYAPILI.
H O Ş (fr. agréable; alm. ange­
nehm, gefällig, freundlich-, ing. ag-
reeable). Arzuya, isteğe ya da be­
ğeniye uygun düşen. Beğenilir olan.
Olumlu duygular yaratan. Bize iti­
ci gelmeyen, ayrıca bizde iyi duy­
gular uyandıran her duyum hoş­
tur.

H O ŞG Ö R Ü (lat. tolerantia; fr.
tolérance; alm. Toleranz, Duldung;
ing. toleration, tolerance). İnsanın
kendisine ters gelen bir tutum ya
da bir düşünce karşısında bile bile
etkisiz kalması. Kişilerin alışılmış ya
da yürürlükteki bir kurala karşı ge­
lişlerinde yetkenin herhangi bir du­
rum almaması. Başkasının düşün­
me ve eylemde bulunma özgürlü­
ğüne saygılı oluş. Başkasına saygılı
olma tutumunu hiçbir tepki ve hatta
tedirginlik ortaya koymadan benim­
seme. Eski toplumlarda varolan ku­
rallara kesinlikle uymak gerekiyor­
du, bu yüzden Yeniçağ’m başları­
na kadar genel olarak bağışlama
çerçevesinde gerçekleşen davranış­
lar dışında hoşgörü sözkonusu ol­
madı. Dinler, özellikle tektannlı din­
ler katıkuralcı tutumları içinde hiç­
bir zaman hoşgörülü olmayı düşün­
mediler ve tüm insan yaşamını be­
lirleme yolunu tuttular. Yeniçağ’ın
başlarında bireyin katı ve olumsuz
toplumsallıktan kurtulmasıyla, öz­
gürlük savlarının ortaya çıkmasıy­
la hoşgörü fikri de gelişmeye başla­
dı. Hoşgörü kavrayışının ilk köklü
biçimine XVI. yüzyılda katolik ve
protestan karşıtlığıyla gelen din sa­
vaşları çerçevesinde raslanır. Din
savaşları katoliklerin protestanları
ve protestanlarm da katolikleri hoş-
görmesiyle bitmişti. Ancak bundan
böyle gelişen hoşgörü anlayışı hiç­
bir zaman ilgisizlik anlamına gel­
medi: o her şeyden önce modem
toplumda başkasına katlanma zo­
runluluğunu ortaya koyuyordu.
HOŞGÖ RÜ
D ’Alembert şöyle der: “Kimseye
düşman olmamaya dayanan hoş­
görü anlayışıyla tüm dinleri bir sa­
yan ilgisizlik anlayışını birbirinden
iyice ayırmak gerekir.” Bugünkü
yaşam düzeni içinde hoşgörü insa­
na saygının en temel koşuludur.
Ancak onu bir güçlülük yansıması
olarak görenler de vardır. Marquis
de Sade “Hoşgörü zayıfın erdemi­
dir” der. Her ne olursa olsun, gü­
nümüzün yavaş da olsa gelişmek­
te olan demokratik yaşam düzeni
hoşgörüyü toplumsal sözleşmenin
ilk koşulu olarak görüyor. Bugün
insan yaşamı yalnızca din çerçeve­
sinde değil, bütün alanlarda, özel­
likle siyaset alanında hoşgörünün
gereklerine göre düzenlenmektedir.
İnsan dünyasının bir karşıtlıklar ve
çeşitlilikler dünyası olması hoşgö­
rüyü zorunlu kılar ya da dünya kar­
maşıklaştıkça hoşgörü zorunlu bir
yaşam koşulu olarak ortaya Çık­
maktadır. Anatole France şöyle der:
“Herkesin bizim gibi düşünmesini
ummayalım, duyguların birbiçim ol­
ması çok kötü olurdu.” Bu yüzden
hoşgörü bir gönülden benimseme
değildir ve Jean Rostand’ın dediği
gibi “Hoşgörüde her zaman söv­
güyü andıran bir ölçü vardır”. Hoş­
görü göstermekten çok görmek is­
tediğim iz bir şeydir. Jules Re-
nard’da Tasladığımız şu söz bunu
pek güzel anlatır: “Hoşgörüsüzlü­
ğümü hoşgörün.” Ne olursa olsun,
hoşgörü demokratik yaşam biçimi­
nin zorunlu bir ilkesidir. (Bk. DAR-
KAFALILIK, DEMOKRASİ)
 HUKUK
HUKUK (fr. droit; alm. Recht; ing.
right). Toplumsal sözleşmeyle or­
taya konulmuş zorunlu davranış ku­
ralları bütünü. Bir toplumda yapıl­
ması uygun olanla yapılmaması ge­
rekenin sınırlarını belirleyen yasa­
lar toplamı. Toplumsal yasaklar ve
onlarla ilgili yaptırımları belirleyen
yazılı yasalar bütünü. Bir toplum­
da bireylerarası ilişkiyi düzenleyen
yasalar toplamı. Yasaları inceleyen
bilim. Hukuku oluşturan kurallar
toplumsal yaşamı düzenleyen ya da
toplumsal yaşamdaki düzeni koru­
yan formüllerdir. Ahlak kuralları gibi
hukuk kuralları da, her ne kadar
yasa diye adlandırılsalar da doğa­
nın zorunluluklarından değil insan
yaşamının gereklerinden getirilmiş
olmakla bir uzlaşmanın ürünleridir­
ler, bu yüzden doğa bilimlerinde
gördüğümüz yasa kavrayışına hiç
uymayacak biçimde yere ve zama­
na göre değişiklikler gösterirler.
Ahlak kuralları kişiyi davranışında
ya da seçiminde serbest bırakırken
262
hukuk kuralları tam anlamında zor­
layıcı bir tutum alır. Ahlak kuralla­
rına uymayan kişi en çok kınana­
bilir, ama hukuk kurallarına uyma­
yan kişinin karşısına her zaman
yaptırımlar çıkacaktır. Hukuk bir
toplumda adaleti gerçekleştirmenin
temel dayanağıdır, bununla birlikte
hukuk kavramıyla adalet kavramı­
nı özdeşleştirmek yanlış olur. İn­
sani gereklere göre düzenlenmemiş
bir hukuk adaleti değil adaletsizliği
gerçekleştirecektir. Olumlu hukuk,
yazılı yasalann ve yazılı yasa değe­
rinde kuralların oluşturduğu hukuk­
tur. Doğal hukuk, her türlü söz­
leşmenin dışında insanların doğa­
sından geldiği düşünülen hukuktur.
Hukuk devleti, gücünü baskılardan
değil yasalardan alan devlet düze­
nidir, temelinde her zaman bir ana­
yasa güvencesi yer alır. (Bk. ADA­
LET, DENKSERLİK)
HÜMANİZM. Bk. İNSANCILIK.
IR K (fr. race\ alm. Rasse; ing.
race). Ortak özellikleri olduğu var­
sayılan toplumların oluşturduğu a-
ile. İnsan türünü oluşturan ortak
özellikli toplumlar bütünü. Irk kav­
ramı oldukça bulanık bir kavram­
dır ve bir gerçeklikten çok bir inancı
karşılar görünm ektedir. İnsanın
kökenleriyle ilgili bilgilerimizin sı­
nırlı olması ve toplumlar arasında­
ki ortak özelliklerin son derece gö­
reli ya da hatta belirsiz olması ırk
sorununun karşılıksız bir sorun ol­
duğunu düşündürüyor. İnsan tü­
rünün kökenlerini ortaya koyarak
ırkları belirlemek yolunda çalışma­
lar XVIII. yüzyılda başlatılmıştır.
Ancak bu çalışmalardan alınan so­
nuçların birbirini tutmazlığı, özel­
likle ırk sayısını saptamak açısın­
dan uğranılan güçlükler ırk soru­
nunun kolay çözülür bir sorun ol­
madığını ortaya koymuştur. Bugün
çok kaba benzerliklerden giderek
üç ırk belirlenmektedir: beyaz ırk,
san ırk, kara ırk. Ancak bu ayrı­
mın da kabataslak bir ayrım oldu­
ğu kesindir. En eski zamanlardan
beri arı ırk düşüncesi bir inanç ola­
rak çok yerde varlığını sürdürmüş­
tür. Bagehot, Ulusların gelişiminin
bilimsel yasaları adlı kitabında bu
konuyla ilgili olarak şunları söylü­
yor: “Eskiçağ dünyasının kanın arı­
lığı konusundaki görüşü ne olursa
olsun, bu arılık çok az görülen bir
şeydi. Tarihteki ulusların çoğu ta­
rihöncesi uluslarını yenilgiye uğrat­
tılar; onlar yenilenlerin büyük bir
bölümünü boğazlamış olsalar da
hepsini yokedemediler. Başeğen ır­
kın insanlarını köle durumuna ge­
tirdiler ve onların kadılarıyla evlen­
diler.” Toplumbilimci G. Palante’a
göre “Irklar felsefesi sonunda» bir
tarihsel yazgıcılıktan, hiçbir soru­
nu çözmeyen toplumsal bir gizem­
cilikten ya da gerçekçilikten başka
bir şey değildir.” (Bk. IRKÇILIK)
IR K Ç IL IK (fr. racism e; alm.
Rassismus\ ing. racism). Irk üstün­
lüğü fikri. Irkçılık bir toplumun bir
başka toplum üzerinde egemenlik
kurma eğilimini ortaya koyar. Ayrı
ayrı belirlenebilir insan ırkları bu­
lunduğu ve bu ırkların insani değer
açısından eşit olmadığı, bazı ırkla­
rın üstün olmakla öbür ırklar üze­
rinde doğal egemenlik hakkının bu­
lunduğu fikri geçen yüzyılda epey­
ce yandaş bulmuştu. Hegel Kant’m
devletler topluluğu fikrine tam kar­
şıt bir biçimde, evrimin son aşa­
 IRKÇILIK
masının devlette gerçekleşebilece­
ğini bildiriyor, buna göre savaşın
toplumlar arasında kaçınılmaz ol­
duğunu söylüyordu. Bireyler istem­
lerini gerçekleştirmek adına nasıl
birbirlerinin karşısına dikilirlerse,
devletler de istemlerini gerçekleş­
tirmek üzere birbirleriyle savaşa­
caklardır. Bireyler arasındaki çatış­
mayı yasal düzen önleyecektir, ama
devletlerin çatışmalarını önleyecek
hiçbir güç yoktur. Tarihin her dö­
neminde üstün devletler ya da top­
lumlar olmuştur. Bunlar güçlerini
öbürlerine rahatça benimsetmişler-
dir, zafer bunların görevidir. Dev­
letleri yargılayacak tek güç, Hegel’e
göre, tarihin mahkemesidir. Alman­
y a ’da İngiliz düşünürü Stewart
C ham berlain, F ransa’da A rthur
Joseph Gobineau ırkçı görüşler ge­
liştirdiler. Chamberlain, İngiliz kö­
kenli olmakla birlikte Almanların üs­
tünlüğünü savunuyor, ari ırkının
üstün ırk olduğunu bildiriyordu.
Ona göre insanlık değerlerini en
yüksek düzeyde geliştirebilecek tek
ırk ari ırkıydı. Böyle olmakla bu ırk
başka ırklara ya da toplumlara ege­
men olma hakkına sahipti. Ahlak­
ta, estetikte, siyasette ari ırkının de­
ğerlerini yaşatmak insanlığın tek il­
kesi olmalıydı. Demokrasi düşma­
nı Gobineau da dünyada üstün ırk­
larla üstün olmayan ırklann yan-
yana yaşadığını bildiriyor, ari ırkı­
nın üstünlüğünü savunuyordu. Nazi
partisinin önderlerinden Alfred Ro-
senberg, Chamberlain’ın ve Gobi­
neau’nun görüşlerini geliştirmeye
ve uygulamaya çalışıyordu. Biyo­
lojik açıdan insan üstünlüğü fikri
tümüyle karşılıksız bir fikirdir: ka­
fatası yapısı, deri rengi, daha baş­
264
ka yapısal özellikler hiçbir biçimde
bir insan topluluğunun öbüründen
daha yetkin ya da güçlü olduğunu
gösterecek özellikler değildir. İn­
san topluluklarının ya da toplumla-
nnın yetkinlikleri, güçleri ya da ye­
tenekleri onların sürdürmekte ol­
duğu yaşam biçimlerine sıkı sıkıya
bağlıdır, yaşam biçimleri değiştik­
çe onların insani değer diye ortaya
konulabilecek özellikleri de değiş­
mektedir. Ayrıca toplumlar arasın­
da görülen bazı ayrılıkların ya da
toplumlann sahip olduğu bazı özel­
liklerin bir ütünlük belirtisi ortaya
koymadığı kesindir, beyaz insanın
usçu bakış açısına sahip olması, ka­
ra insanın daha duygusal bir ya­
şam sürdürmesi, sarı derilinin da­
ha çevik görünmesi gibi durumlar
bir toplumu öbürü üzerinde hak sa­
hibi kılacak etkenler oluşturmazlar.
Kısacası, ırkçılığın hiçbir gerçek te­
meli ya da bilimsel gerekçesi yok­
tur. Irkçılık bazı iktisadi koşulların
belirleyiciliğinde yetkeci bir ruhsal-
lığa bürünen toplum lann dünyayı
kana bulayacak kadar tehlikeli ol­
makla birlikte hiçbir zaman gerçek­
leşmeyecek olan bir düşüdür. Irk­
çı ruhsallığın gelişiminde elbette Ye-
niçağ’ın başlarında sömürgeciliğe
açılma dönemlerinde AvrupalIların
başka topraklarda yaşayan insan­
ların yaşamlarını görüp onları yü­
zeyden tanımalarının, onlann kül­
tür değerlerine girememelerinin bü­
yük payı olmuştur. Her ne olursa
olsun ırkçılık ahlakdışı bir fikir ya
da eğilimdir. Bu eğilim aşırı biçim­
lerinde ırkıyoketme (fr. génocide)
yani bir toplumu kökten ortadan
kaldırma girişimlerine kadar uzan­
maktadır. (Bk IRK)
L Mantıkta tikel olumlu önerme­
lerin simgesi. Örnek: “Bazı insan­
lar ölümlüdür.”
İÇEBAKIŞ (fr. introspection', aim.
Selbstbeobachtung', ing. introspec­
tion). Bir kişinin kendi bilinç olgu­
larını gözlemlemesi. İnsanın kendi
bilinç olgularını gözlemlemesinde
kendini tanıma isteği kadar insan
mhsallığının gizlerine ulaşma eğili­
mi de sözkonusu olabilir. Ruhbili­
min gelişme dönemlerinde bazı ruh­
bilimciler içebakış yöntemini insan
nıhsallığmı tanımada önemli say­
dılar. Örneğin Binet şöyle diyordu:
“Denilebilir ki içebakış ruhbilimin
temelidir. İçebakış ruhbilimi öyle­
sine aydınlık bir biçimde belirler ki,
içebakışla yapılan bir araştırma ruh-
bilimsel diye adlandırılmaya değer
bir araştırmadır ve başka bir yön­
temle yapılan bir araştırma başka
bir bilimle ilgili olacaktır.” Ribot da
benzer bir görüş ileri sürer: “İçgöz-
lem ya da içebakış yöntemi (içten
bakma) öznel niteliğine karşın ve
bu yüzden tam anlamında bireysel
olmasına karşın ruhbilimin temel
yöntemidir, tüm öbür yöntemlerin
zorunlu koşuludur ve hemen he­
men yüzyıllarca kullanılmış olan tek
yöntemdir.” André Gide içebakışın
güçlüğünü şu sözlerle anlatır: “İçe-
bakışı karmaşıklaştırmayacak ve
zora sokmayacak kadar basit bir
duygu yoktur.” Gerçekten yüzyıl­
larca bu yöntem insan ruhsallığını
tanımada başlıca yöntem olarak kul­
lanılmıştır. Ancak kendini gözlem­
lemek üzere kendine yönelen kişi­
nin o anda kendini elden kaçırması
olağandır. Sevinç duygusunu ince­
lemek üzere sevinçli bir anımda
kendime eğildiğimde sevinç duy­
gusunu elden kaçırırım. Bireyin bi­
rinci kişi olarak kendini gözlemle­
mesi olanaksız denilebilecek kadar
güç bir iştir, ayrıca bu gözlemle el­
de edilebilecek öznel verileri bir
başkasına ulaştırmaya çalışmak da­
ha da güç bir iş olacaktır. Öte yan­
dan kişi içebakışla ancak görünür
olanı inceleyebilecek, bilinçaltına el­
bette inemeyecektir. Ruhbilimde
tam anlamında nesnel bir yöntem
olan davranışçılık içebakış yönte­
minin sakıncalarım ortadan kaldır­
maktadır. Ruhbilimi tam anlamın­
da bir nesnel bilim yapmaya yöne­
İÇEDÖNÜKLÜK
len davranışçılar yalnızca gözlem­
lenebilir dış olgularla ilgilenmekte­
dirler. Onların çabalarıyla ruhbilim
bir deneysel bilim kimliği kazanmış­
tır. Ancak bu gelişimlerin içebakış
yöntemini tümüyle ortadan sildiği­
ni söyleyemeyiz. Ancak tüm öbür
bilimlerde olduğu gibi ruhbilimde
de nesnellik değeri kazanmamış
hiçbir bilgiyi genelgeçer sayamayız.
M. Merleau-Ponty şöyle der: “Bu­
günün ruhbilimcileri içebakışm ger­
çekte hiçbir şey vermediği konu­
suna dikkat çekiyorlar. Arı içsel
gözlemle aşkı ya da kini inceleme­
ye çıkıyorsam, tanıtlanabilecek çok
az şey bulacağım; birkaç boğuntu,
birkaç yürek çarpıntısı, yani bana
aşkın da kinin de özünü vermeyen
bayağı karışıklıkları bulacağım. İl­
gi çekici belirlemelere her ulaş­
mamda, duygularımla çakışma be­
nim için yeterli olmamıştır, duygu­
larımı bir davranış olarak ele alma­
yı başarmışımdır, ilişkilerimin baş­
kasıyla ve dünyayla değişmesi ola­
rak ele almayı başarmışımdır, onu
tanığı olduğum bir başka kişinin
davranışını düşündüğüm gibi dü­
şünecek noktaya gelm işim dir.”
(Bk. DAVRANIŞÇILIK, RUHBİ­
LİM)
İÇ E D Ö N Ü K L Ü K (fr. introver­
sion-, alm. Introversion; ing. intro­
version). Dış dünyayla bağları ena-
za indirerek dikkatini kendi ben’i
üzerinde toplama durumu. İçedö­
nüklük bir tutum olmaktan çok bir
k iş ilik ö ze lliğ id ir. J u n g ’un
Psychologische Typen (1924) adlı
yapıtında tanımladığı bu kişilik özel­
likle özsevgisiyle belirgin bir kişi­
liktir. İçedönükler dünya işleri kar­
şısında son derece ilgisizdirler, on­
ların çevreyle iyi bir uyum içinde
oldukları da söylenemez: dikkatle­
rini tümüyle kendilerine ya da iç ya­
şamlarına vermişlerdir. Böyle ol­
makla dışadönük kişilerle tam bir
karşıtlık oluştururlar. Dışadönük ki­
şi dış dünyanın doğal bir parçası
gibidir, toplumsaldır, başkalarıyla
çok kolay ilişki kurar, dış dünya­
nın gereklerine büyük bir istekle
uyar. Çok zaman kendi üstüne ka­
panmayı yeğleyen içedönük ger­
çekte bir içebakış tutkunu da de­
ğildir, kendini belli bir kesinlikte,
kendi özellikleriyle araştırıyor da
değildir. O yalnızca kendi varolu­
şunun tutkulu bir izleyicisidir, böyle
olmakla tüm insani gereksinimleri­
ni kendinden karşılama durumun­
dadır. Suskunluğu hem dünyayla
ilişkisinin bozukluğundan hem ken­
disiyle çok ilgili olmasından ileri ge­
lir. Jung şöyle der: “Libido’nun öz­
nenin iç dünyasına doğru devini­
mini içedönüklük olarak adlandırı­
yorum.” (Bk. DIŞADÖNÜKLÜK)
İÇ E R İK (fr. contenu; alm. Inhalt;
ing. content). Bir içerende bulunan.
Bir biçimin iç yapısını oluşturan. Bir
sanat yapıtında içerik, anlatımla il­
gili olana karşıt oİarak anlamla ilgili
olandır. Anlatım ya da biçim özel
olarak dışlaştırma yöntemleriyle il­
gili olurken içerik doğrudan doğ­
ruya fikri ya da duygu-düşünce bü­
tününü karşılar. Bu ayrım elbette
bir soyutlamadır, yoksa bir sanat
yapıtında biçimi içerikten ve içeriği

biçimden ayıran kesin sınırlar, açık
belirtiler yoktur. Bir belirtilen ola­
rak içerik belirtende yansırken bir
anlamlar bileşimi olarak görünür.
Bilinç içeriği, belli bir anda bilinç­
le etkin ya da görünür olarak bulu­
nan kavramlar ya da fikirler bütü­
nüdür. (Bk. BİÇİM)
İÇ E R İL M İŞ L İK (fr. inclusion',
alm. Einschliessung; ing. inclusi­
on). Aralarında cins ve tür ilişkisi
bulunan iki sınıfın ilişkisi. Bir şey­
de bulunma durumu. İki şeyden bi­
rinin öbüründe bulunmasıyla orta­
ya çıkan ilişki. Bir başka şeye katı-
lanın durumu.
İÇ E R M E (fr. implication; alm.
Implikation; ing. implication). İki
şey arasında birbirinin varlığını ge­
rektirme ilişkisi. Bir şeyin bir şeyi
kapsamında bulundurması.
İÇ G Ö Z L EM . Bk. İÇEBAKIŞ.
İÇGÜDÜ (fr. instinct; alm. Ins-
tinkt; ing. instinct). Bir türün tüm
bireylerinde aynı özellikleri gösteren
ve bilinçsiz edimlerle belirgin olan
davranışlar bütünü. İçgüdü ortama
uyarlanmanın ve varlığım sürdürme­
nin tüm temel koşulunu belirler. İç­
güdü belli bir türde özgül ve birbi-
çimdir. Her türün kendi içgüdüleri
vardır. Bununla birlikte bu durum
mutlak değildir, bireysel ayrımlar her
zaman sözkonusu olacaktır. İki bi­
rey hiçbir zaman özdeş değildir. An­
cak bu olağan değişiklikler çok sı­
nırlıdır. Öte yandan eğitimle ilgili
özellikler bireyler arasındaki içgüdü­
İÇGÜDÜ
sel ayrılıkları derinleştirir. Buna
karşılık bireyler arasında içgüdüsel
davranış ayrılıkları eğitimle gideri­
lebilir. Hayvan yetiştirenler hayvan­
ların içgüdüsel davranışlarında de­
ğişiklikler oluştururlar. Hayvanlar­
da böylesi değişiklikler çevre etki­
siyle de kendini gösterebilir. Tüm
hayvanlar dünyasında baş koşulla-
yıcı durumunda olan içgüdü çok ke­
sin bir amaca yöneliktir: yuva yap­
ma, avı kovalama, kendini savun­
ma, kaçma vb. Kendiliğinden ve bi­
linçsiz oluşuyla içgüdü zekadan ay­
rıldığı gibi eğilimden de ayrılır. Eği­
limde en azından sezgisel ya da duy­
gusal bir yöneliş sözkonusudur,
özelleştirilmiş bir amaca yönelme tu­
tumu belirgindir. Böylece içgüdü
tam anlamında düşüncedışı bir güç­
tür, doğrudan doğruya hayvan do­
ğallığının kaynaklarından gelir: onun
bireysellikle doğrudan doğruya il­
gili hiçbir yönü yoktur. Romanes,
doğrudan doğruya canlı varlığın do­
ğal özyapısından gelen ilksel içgü­
dü' yle çevreye uyma çabalarının
getirdiği ikincil içgüdü'y ü birbirin­
den kesin olarak ayırır. Buna göre
içgüdüyü kör bir zeka olarak tanım­
layabiliriz. Fabre “İçgüdü kendisi
için çizilmiş olan yolların içinde her
şeyi bilir, bu yolların dışında hiçbir
şey bilmez” der. İçgüdü canlı varlı­
ğı bir tür doğal zekayla donatır. Henri
Delacroix’ya göre “İçgüdü zekanın
ilk biçimidir.” “İçgüdü bir eğilimler
dengesidir, aynı zamanda canlı et­
kinliğin anlatımıdır” der Delacroix.
Ancak buradaki eğilimi daha çok
doğal bir yönelim olarak anlamak
gerekir. Mac Dougall “içgüdü”yle
“zeka”yı birbirine çok yaklaştırır:
“İçgüdü ve zeka evrimin iki ayrı yö­
nünü oluşturmazlar. Tüm zihinsel
yaşamda onlar bizim ancak soyut-
layıcı bir çabayla birbirinden ayırdı­
ğımız iki ayrı yüzü otaya koyarlar.”
Ancak zekanın çok yönlü ya da çe­
şitli etkinliklerine karşın içgüdü her
zaman birbiçimdir, gelişmez, doğuş­
tan gelir ve geldiği gibi kaliT, onun
özgün görünümleri bireylerle değil
türle ilgilidir. Ancak içgüdüler her
zaman koşullu tepkimelerden yar­
dım alırlar. İnsanda içgüdü toplum
kurallarının denetimi altına girmiştir
ve zekanın buluşlarıyla örtülmüştür.
Bir başka deyişle insanda içgüdü “it­
ki” kılığına bürünmüştür. Bossuet
şöyle der: “İçgüdü sözcüğü genel­
likle itkiyi karşılar ve seçimle kar­
şıtlaşır. Hayvanlar seçimden çok it­
kilerle eylemde bulunurlar demek
yanlış olmaz.” Jung da şu görüşü
ortaya koyar: “İçgüdü terimi bence
etkini iği bilinçle belirgin olmayan her
türlü ruhsal sürece uygun düşer.”
(Bk. İÇTEPİ, İTKİ, TEPKİME)
İÇ K İN (lat. immarıens; fr. imma-
nent; alm. immanent; ing. imma-
nent). Aşkına karşıt olarak varlığın
içinde bulunan. Bir varlıkça içerilmiş
b u lu n a n , b ir dış ilkeye bağlı
bulunmayan. (Bk. AŞKIN)
İÇ K İN L İK (fr. immanence\ alm.
Immanenz', ing. ımmanence). İçkin
olma durumu. Öznenin öznede bu­
lunması. İçkinlik yaratıcı etkenin
yaratıda bulunmasıyla belirgindir.
Aşkınlıkta yaratıcı etken yaratının
dışında ya da uzağında bulunur.
Stoa’cılar Tanrı’yı evrenin bütü­
nünde içkin saymışlardır. Spinoza
da içkinci bir anlayış geliştirmiş ve
“Tanrı içkin nedendir” demiştir,
buna göre evrenin nedenini evren­
de varsaymıştır. Hegel felsefesi de
Tanrı’yı gelişen insan yaşamında
varsaymakla bir tür içkinlik felse­
fesidir. İçkinlikle ilgili görüşler Tan-
rı’yı tam anlamında özgür yaratıcı
sayan felsefelerle, örneğin Descar­
tes felsefesiyle karşıtlaşırlar. İçkin-
lik ilkesi: Aziz Tommaso’nun or­
taya koyduğu metafizik ilke; buna
göre hiçbir varlık belli bir eğilim ol­
madan belli bir sona yönlendirile-
mez./Maurice Blondel: “Her insani
d u y arlılık ta u sun bir içk in liğ i
sözkonusudur.” (Bk. AŞKINLIK,
HEPTANRICILIK)
İÇ L E M (lat. com prehensio; fr.
compréhension-, alm. Komprehen-
sion, Inhalt; ing. compréhension).
Bir kavramı oluşturan niteliklerin
tümü. Bir kavramda ayrıştırma yo­
luyla ortaya konulan niteliklerin tü­
mü. Bir şeyin ne olduğu sorusuna
verilecek yanıtların tüm ü içlemi
oluşturur. (Bk. KAPSAM)
İÇ R E K (fr. ésotérique; alm. eso-
terisch\ ing. esoteric). Dışa açık ol­
mayan. Özellikle eski Yunanis­
tan’daki felsefe okulları için kulla­
nılan “içrek” terimi yalnızca bir oku­
lun üyelerine ya da çömezlerine açık
olan bilgileri belirler. (Bk. DIŞRAK)
İÇ SE L (lat. implicitus; fr. impli-
cide; alm. implicit; ing. implicit).
Bir önermede gücül olarak içeril­
miş bulunan. Bir önermede kapalı
bir biçimde bulunan, açık açık gös­
terilmemiş olan. Bir şeyin kapsa­
mında bulunmakla birlikte kendini
açıkça ortaya koymayan. Bir öner­
mede ya da bir nesnede içerilmiş
olmakla birlikte kendini doğrudan
doğruya göstermeyen, varlığı an­
cak kapalı bir biçimde duyulan her
şeyi içsel diye nitelendirebiliriz.
(Bk. DIŞSAL)
İÇ SELB A K IŞ (lat. contemplatio;
fr. contemplation; alm. Kontemp-
lation; ing. contemplation). Kendi
b en’ine yönelip tüm dış dünyayı
unutan kişin in ruhsal durum u.
Zihnin kendindeki bazı düşünce
öğeleri üzerinde yoğunlaşması. İç-
selbakış bir bakıma dünyadan tü­
müyle uzaklaşmayı, tam bir sevinç­
le ve tam b ir dinginlikle kendi
ben’ini gözlemlemeye yönelmeyi
anlatır. Bu gizemci davranış gene
de çilecilik düşüncesinden iyiden
iyiye uzak değildir. Gizem ciler
içselbakışı gidimli düşüncenin üs­
tüne koyarlar. Onlara göre bizde
bulunan bilgileri tam ve doğru ola­
rak kavramanın tek yolu içselba-
kıştır. Gidimli düşünceyle ya da
usavurmalarla ancak parçalı bilgi­
ler elde edebiliriz. İçselbakış ülkü­
cülüğün ya da gizemciliğin başlıca
yöntemidir ve sezgisel düşünceye
y a k ın d ır y a d a o n u n ö zel b ir
biçimidir. İçselbakış bizi dünyanın
gereksiz görünüşlerinden kurtarır­
ken bizi acılardan, hatta bedensel
acılardan da uzaklaştıracaktır. (Bk.
Ç İL E C İL İK , G İZ E M C İL İK ,
SEZGİ)
İÇ T E P İ (fr. pulsion; alm. Trieb;
ing. drive, urge). Bireyi bazı nes­
neler aracılığıyla bazı amaçlara yö­
nelmeye iten bedensel oluşum. Sü­
rekli etkide bulunarak bireyi belli
bir davranışa iten bilinçsiz biyolo­
jik güç. Bilinçdışı ruhsal etkinliğin
kaynağı sayılabilecek olan parçalı
içgüdüsel yönelim. Henri Pieron’a
g öre içtep i o rg a n iz m a y ı bazı
nesneler aracılığıyla bazı amaçlara
y ö n elm ey e iten b e d e n se l
oluşumdur. İçtepi biyolojiktir, iç
güçlerle ilgilidir ya da onun kayna­
ğı bedenseldir. İçtepi bir uyarılma
durumudur (açlık, susuzluk, cin­
sel istek). Organizmayı belli bir nes­
neye doğru iter. Bu nesne gerilimi
azaltacaktır. Freud içtepileri geniş
olarak inceledi, ayrıca onların ah­
laki etkenler karşısında uğradığı
bastırmaları da inceledi. Buna göre
F reud’cu anlam da içtepiyi bazı
edimleri gerçekleştirmeye bazıları­
nı da yadsımaya dayanan içgüdü­
sel eğilim olarak anlamak doğru
olur. İçtepi içgüdüyle eşanlamlı gi­
bidir. B azı ru h a y rıştırm a cıla rı
içtepiyi som ut b ir olgu olarak
değerlendirirken içgüdüyü kuram­
sal sayarlar. (Bk. İÇGÜDÜ, İTKİ)
“ İDEA” (yun. söz.) Platon felse­
fesinde şeylerin ölümsüz özleri ya
da gerçek gerçeklikler. Bu şeylere
biz içselbakışla, aşkla, belli bir çile-
ci tutum la yöneliriz. Herbiri de­
ğişmez bir gerçekliği karşılayan ve
duyulur dünyadaki gerçekliklerin
özünü oluşturan bu yetkin gerçek­
likler, tözsel, bireysel ve ruhsal şey­
lerdir, herbiri bir sıradüzeni içinde,
 İDEOLOJİ
en yukarıda İyi, onun altında Doğ­
ru ve Güzel ideaları olmak üzere
birbirleri karşısında yer alırlar. De­
ğişimin dışında kalan bu ölümsüz
ya da öncesiz-sonrasız şeyler arı
varlıklardır, bunlara herhangi bir şey
eklenemez ve bunlardan herhangi
bir şey çıkarılamaz. Biri öbüründen
kesin bir biçimde ayrı olan İdea’lar
ancak birbirlerine katılabilirler. Ör­
n eğ in “ B e y a z ” İd e a ’sı “ K a r”
İd ea’sm a katılır, ama “K öm ür”
İd e a ’sına katılm az. A ristoteles
M etaphysika’sında İdea öğretisini
uzun uzun eleştirir. Her şeyin bir
İdea’sı varsa, yalnızca tözlerin de­
ğil töz olmayanların da İdea’lan ol­
malıdır. Oysa İdea’lar, kendilerin­
den pay alman şey olduklarına gö­
re, yalnızca töz olmalıdırlar. “İdea-
ların örnekler olduğunu, öbür şey­
lerin onlardan pay aldığını söyle­
mek boş sözler etmektir, şiirsel
benzetmeler yapmaktır” der Aris­
toteles. (Bk. ÜLKÜCÜLÜK)
İD E O L O Jİ (fr. idéologie; alm.
Ideologie; ing. ideology). Bir top­
lum sınıfının, bir topluluğun ya da
bir siyasal grubun ortaya attığı özel­
likle siyasal eğilimli düşünce diz­
gesi. Bir döneme, bir topluma, bir
toplumun bir kesimine ya da bir
toplumda herhangi bir kişiye özgü
siyasal bakış açısı. Fikirleri metafi­
zik anlamlarının dışında kendileri
olarak ele alan düşünce dizgesi. Bir
siyasal partinin ya da topluluğun
ortaya attığı bir fikirler dizgesi ola­
rak ideoloji görüşlerden ve doğru­
lardan oluşmuş azçok açık ve anla­
270
şılır bir bütünlük ortaya koyar. İde­
olojiler her zaman uygulamaya yö­
neliktirler, bununla birlikte onların
uygulanabilirlik şansları her zaman
enine boyuna tartışılmış değildir.
“İdeoloji” terimini XVIII. sonların­
da Destutt de Tracy ortaya attı. Fi­
lozof bu ad altında fikirler araştır­
masını ve fikirlerin kökenleriyle il­
gili araştırmayı belirliyor, bir tür bil­
gi ruhbilimi çalışması öngörüyor­
du. Sonradan bu düşünce Cabanis,
Volney, Daunou gibi düşünürerce
benimsendi. “İdeoloji” giderek fi­
kirlerin özelliklerini, yasalarını,
k ö k en lerin i araştırm a anlayışı
olmaktan çıkarak temel siyasal gö­
rüş anlamına alınmaya başladı. Bir
toplumda ya da bir toplum sınıfın­
da ortaya çıkan ve özellikle toplum­
sal yaşam koşullarının düzenlenme­
sini ya da dönüştürülmesini öngö­
ren bir belirleyici kurallar ve ilkeler
toplamı olarak ideoloji her şeyden
önce belli bir felsefe anlayışına ya
da hiç değilse bir dünya görüşüne
bağlı olarak geliştirilmiş bir siyaset
ö ğretisini g erektirir, bu öğreti
genellikle toplumsal bir örgütlen
meyi yaşam için zorunlu gören bir
öğretidir. Engels şöyle der: “İdeoloji
sözde düşünürün bilinçle ama baş­
ka bir bilinçle gerçekleştirdiği bir
süreçtir.” Genç M arx’a göre mut­
suz bilinç şim di’de, imgelemselin
alanında, büyülü bir biçimde çelişki­
lerini ortadan kaldırır, ideoloji de
bundan doğar. M arx’çı düşünce en
genel çerçevede ideolojiyi ahlaki,
felsefi ve dini düşüncelerin bütünü
olarak anlar.

İK İC İL İK (lat. dualis; fr. dua-
lisme; alm. Dualismus; ing. dua-
lismi). Birbiri karşısında birbirinden
bağımsız olarak konulan iki ayrı te­
rimin ilişkisi. Birbirine indirgenemez
iki ayn ilkenin (beden ve ruh, us
ve istem gibi) varlığını benimseyen
dinsel ya da felsefi öğreti. Birbirin­
den bağımsız iki ayrı gerçekliğin
varlığını benimseyen öğreti. Ruh ve
madde ya da ruh ve beden karşıt­
lığı düşüncede oldukça eski bir iki­
cilik örneğidir, bu ikicilik özellikle
Descartes felsefesinde önemli bir
yer tutar. Belirlenimcilik ve özgür­
lükçülük fikri de tam anlamında bir
ikicilik örneğidir. İkicilikte ruh ve
madde, istem ve anlık, düşünce ve
eylem, us ve deney, iyilik ve kötü­
lük, insan ve dünya karşı karşıya
konulur. İkicilik Avesta’da anlatı­
mını bulan zerdüşt dininin özünü
oluşturur; bu dinde iyiliğin simgesi
Ahuramazda’nın karşısına kötülü­
ğü simgeleyen Ahriman (Angra-
manyu) konulmuştur. (Bk. TEK­
ÇİLİK)
İK İİL K E C İL İK (fr. hylemorp-
hisme; alm. Hylmorphismus; ing.
hylmorphism). Aristoteles’çi anla­
yış içinde varlıkları madde ve bi­
çim ilişkisinin sonucu sayan öğre­
ti. Skolastiklerin de benimsediği bu
öğretiye göre niteliksel özelliklerin
kaynağı olan maddeyle niceliksel
özelliklerin kaynağı olan biçim bir­
likte şeyleri oluştururlar. Madde
(yun. hyle) şeylerin belirsiz ilkesi,
biçim (yun. morphe) şeylerin be­
lirleyici ilkesidir. Bir şeyin şöyle de­
ğil de böyle olması biçimin belirle­
İKTİSATÇILIK
yiciliğinde gerçekleşir. Bir şeyin tes­
ti değil de saksı olması (raslantısal
biçim) ya da çam değil kayın ol­
ması (tözsel biçim) bu belirleyici­
likle gerçekleşir. (Bk. BİÇİM ,
MADDE)
İK İL E M (lat. dilemma', fr. dilem­
me', alm. Dilemma-, ing. dilemma).
Çelişkili iki öncülden oluşarak iki
seçenek ortaya koyan ve her iki se­
çenekte de aynı sonuca vardıran
usavurma. İkilem denilen usavur-
ma biçiminde bir öncül iki terimli
bir seçenek içerir, öbür öncüller se­
çeneğin bu iki durumunun da aynı
sonucu ortaya koyduğunu göste­
rir. Buna göre ya A ya B doğrudur.
A doğruysa C de doğrudur ve B
doğruysa C de doğrudur. Öyleyse
C doğrudur. İkinci bir ikilem biçi­
minde birinci öncül ve sonuç var­
sayımsaldır. Buna göre A doğruy­
sa B ya da C doğrudur. B doğruy­
sa D de doğrudur. C doğruysa D
de doğrudur. Öyleyse A da doğru­
dur, D de doğrudur.
İK İLEŞTİR M E KANITI. Yunan
filozofu Elea’lı Zenon’un varlığın
birliğini, devinimin olanaksızlığını
göstermek için ileri sürdüğü kanıt­
lardan biri. Buna göre bir devingen
varacağı yere varmak için ilkin yo­
lun yarısını geçmek zorundadır.
Öyleyse varacağı yere varamaya­
caktır.
İK T İSA T Ç IL IK (fr. économis­
me; alm. Ökonomismus; ing. eco-
nom ism ). Rus sosyal dem okrat
partisinde işçi sınıfının devrimci sa­ 27
İLERİSÜRME
vaşımına karşı çıkan akım. Proko-
viç ve Kuskova gibi iktisatçılık yan­
daşları işçi sınıfının yararına siya­
sal tutum almayı yadsımıyorlar, ne
var ki sosyal demokrasi kavrayı­
şından uzaklaşarak sendikacı kav­
rayışa yaklaşıyorlardı. Lenin’e gö­
re sosyal demokrasiyle iktisatçılığı
kesinlikle birbirinden ayırmak ge­
rekiyordu. Ona göre rus işçi sınıfı­
nın kavgasıyla batı ülkelerinde iş­
çilerin fabrika yaşamının koşul­
larına karşı tepkici bir tutum alışı
aynı zamanlarda ortaya çıkmış da
olsa aynı şey değildir. Gerçek sa­
vaşımla hoşnutsuzluklar ortaya ko-
yuş arasında özdeşlik aramak bo­
şunadır. Elbet hoşnutsuzluğu orta­
ya koyuşta da birçok yarar vardır.
Ancak sosyal demokratların başlı­
ca amacı “işçi sınıfının siyasal eği­
timini etkin olarak sağlamak ve si­
yasal bilincini geliştirmektir”.
İL E R İS Ü R M E (lat. assertio; fr.
assertion; alm. Behauptung; ing.
assertion). Olumlu ya da olumsuz
bir önermenin doğruluğunu bildir­
me.
İL E R L E M E (lat. progressus; fr.
progrès; alm. F ortschritt; ing.
progress). Belli bir yönde ileriye
doğru gidiş. Bir durumdan bir üst
duruma geçiş. Daha azdan daha ço­
ğa doğru gelişen her oluşum. Au­
guste Comte olumculuğun formü­
lünü şöyle belirlemişti: “İlke olarak
aşk, temel olarak düzen, amaç ola­
rak ilerleme.” Olumcu anlamda iler­
leme her zaman iyiye doğru ola­
caktır. Ancak mantıksal açıdan iler­
leme iyiye doğru olduğu gibi kö­
tüye doğru da olur. Ancak uygar­
lıkların gelişimi anlamında ilerleme
her zaman iyiye doğru yürüyüşü
düşündürecektir. Bilincin sürekli
gelişimi, buna göre insan yaşamı­
nın daha ussal bir biçimde yeniden
düzenlenmesi, yeni yaşam biçim­
lerinin bilince yeni katkılar, yeni bil­
giler sağlaması ilerlemenin en ge­
nel koşullarını belirler. İlerleme ya
da gelişim düşünesi Yeniçağ’m bir
ürünüdür, bu düşünce daha sonra
evrim fikrini doğurmuştur. İlerle­
meci anlayışın başlıca savunucu­
ları XVIII. yüzyılın fransız aydm-
lanmacılarıdır. Ancak bu düşünce­
nin temellerini daha eskilerde ara­
mak da pek yanlış olmayacaktır.
Çok belirgin olmamakla birlikte F.
Bacon ilerleme fikrini getirir, en
azından doğanın bilgisinde adım
adım ilerleyişi düşündürür ve az-
çok bulanık bir çerçevede de olsa
tarih fikrini geliştirir. Aydınlanma-
cılar ilerlemeyi özellikle siyasal an­
lamda alırlar, olumcular için ilerle­
me daha çok bilimseldir. Auguste
Com te’a göre ilerleme, düşünce­
nin gelişimi ve toplumsallığın geli­
şimi gibi iki temel üzerinde gerçek­
leşecektir. İlerlemenin kurucusu ya
da ilk belirleyicisi Leibniz’dir. Bu
konuda Leibniz şöyle diyordu: “Bü­
tün evrende sürekli ve çok özgür
bir ilerleme belirlemek gerekir, bu
ilerleme güzelliğin ve yetkinliğin en
üst noktasına kadar giden bir iler­
lemedir, öyle ki o durmadan üst bir
kültür durumuna doğru ilerlemek­
tedir. Şeylerin uçurumunda her za­
man uyandın İması gereken uyu­

muş parçalar vardır, bunlar hiçbir
zaman ilerlemenin sonuna ulaşa­
mayacak biçimde daha iyiye, en
iyiye yükseltilebilirler, yani en yük­
sek kültüre yükseltilebilirler.” (Bk.
DEĞİŞİM , DÖNÜŞÜM , GELİ­
ŞİM, EVRİM)
İL E T İŞİM (lat. communicatio; fr.
comm unication; alm. Kommunika-
tion; ing. communication). Kişiler
arasındaki ilişki. Bir bireyin ya da
bir topluluğun bilgi alışverişinde bu­
lunması. Bir yerden bir yere git­
mek, bir yerden bir yere bilgi ulaş­
tırmak iletişimin en basit biçimidir.
Çağdaş dünya tüm hızlı ulaşım ve
haberleşme araçlarıyla yetkin bir
iletişim ortamıdır. İletişimin en es­
ki ve en basit araçları oradan oraya
gönderilen işaretlerdi, daha sonra
yazı bir iletişim aracı oldu. Buna
göre iletişim insan türünün bilinçli
bir edimidir ve toplumsal yaşamın
temel belirleyenidir. Bununla birlikte
hayvanlar arasında da sınırlı bir ile­
tişim etkinliğinin varolduğu kesin­
dir. Üretimde, yavru büyütmede,
yaşam alanının denetiminde, tüm
benzer etkinliklerde hayvanların
birbirlerine işaretler sundukları gö­
rül Ur. İnsan dünyasında iletişimin
karmaşıklığı işaretlerin çokluğunu
ya da çeşitliliğini getirmiştir. Beden
insanda bir işaretler ya da simgeler
ortaya koyma aracı olarak görü­
nür. Bu işaretler ve simgeler bilinç
koşullarına koşut olarak oldukça
karmaşık belirtenlerdir. Ayrıca in­
sanda en yetkin iletişim aracı dil­
dir. Dil ve davranış insanlar ara­
sında yoğun bir iletişim ağı oluştu­
İLETİŞİM
rur. Başkası ve ben ilişkisinde ileti­
şimin en belirleyici biçimi kurul­
maktadır. Maurice Merleau-Ponty
şöyle der: “Başkasının algısında
önemli bir rol oynayan bir kültür
nesnesi vardır, o da dildir. Karşı­
lıklı konuşma deneyinde başkasıy­
la benim aramda bir ortak alan olu­
şur, benim düşüncem ve onun dü­
şüncesi tek bir doku oluşturur, be­
nim görüşlerim ve karşımdakinin
görüşleri tartışma durumuyla or­
taya konulmuştur, onlar ikimizin de
yaratıcısı olmadığımız ortak bir iş­
lemde birbirlerine geçerler. Burada
ikili bir varlık vardır ve başkası bu­
rada benim için benim aşkın ala­
nımda basit bir davranış değildir,
ben de onunkinde öyle değilimdir.
Biz eksiksiz bir karşılıklı ilişkide bir­
birimiz için ortak durumundayız-
dır, görüş açılarımız birbirine karı­
şır, onunla aynı dünyada birlikte va­
rolabiliriz. “ Dil ve davranışla orta­
ya çıkan özellikler kültürlere göre
değişiklikler gösterecektir, hem
toplumlar için hem bireyler için ge­
çerli kültür özellikleri vardır. Bu
kültür özellikleri, bireysel çerçeve­
de ve toplumsal çerçevede insan
yaşamının değerler düzenini orta­
ya koyacaktır ve ortak değerleri­
miz de kişisel değerlerimiz de an­
cak iletilebildikleri ölçüde değer ola­
caklardır. Kısacası iletişim dışında
toplum yaşamı olası değildir. Baş­
kasıyla iletişim kurma yeteneğini el­
den kaçırmış olan şizofrenin dün­
yaya yabancılaşması ve kendi da­
racık dünyasına kapanması bun­
dandır: o artık sağlıklı bir biçimde
işaret alamamakta ve işaret vere­
 İLG İA LAN I
memektedir. İletişim böylece top­
lumsal etkileşim düzeninin başlıca
aracı olur. Ortaya koyduğumuz her
işaret başkası ya da başkaları için
bir insani etki gücü taşımaktadır.
Buna göre her insan bireyi bir bilgi
yayıcısı ve bir bilgi alıcısıdır. Bu kar­
maşık iletişim ortamında bütün işa­
retlerin açık ve belirgin olması ola­
sı değildir. Dilin ortaya koyduğu an­
lam da çok zaman bizim için sorun
yaratacaktır. Bilinçlerin alışverişi ol­
dukça kaygan bir alışveriştir, hatta
Freud bilinçdışından bilinçdışma bir
alışverişten de sözetmiştir. Demek
ki bireylerin ortaya koyduğu ya da
aldığı işaretler her zaman bilinçli de-
ğillerdir. O yüzden dili de bedenin
dilini de her zaman iyi bir iletici say­
mak doğru olmaz. Dil iyi bir iletici
olmasa da ileticilerin belki de en
nesneli ve en olanaklısıdır. (Bk. DİL,
DİLBİLİM)
İL G İA LA N I (lat. dominium\ fr.
dom aine; alm. Bereich, Gebiet;
ing. domain). Bir fikrin ya da bir
konunun uzanımı. Düşünmede ya
da tartışmada bilincin kendini sı­
nırladığı ortam. Dikkatin yöneldiği
konular bütünü.
İL G İS İZ L İK (lat. ındifferentia\
fr. indifférence; alm. Gleichgültig-
keit; ing. indifférence). Bir nesne
karşısında bilincin tepkisiz kalma­
sı. Bir nesne ya da bir durum kar­
şısında zihnin olumlu ya da olum­
suz bir tutum almaması. İlgisizlik
her şeyden önce duygusal düzey­
de etkinliğin sözkonusu olmayışıyla
274 belirgindir. İlgisiz kişi acı çekmek,
korkmak, arzulamak gibi duygusal
oluşumların uzağındadır.
İL İŞK İ (fr. rapport, alm. Verhält­
nis-, ing. relation). Bir düşünce edi­
minde yer alan ayrı ayrı nedenlerin
birbirleriyle bağlantısı. Her ilişki bir
yan yana geliş ya da birliktelik du­
rumudur. İlişki içindeki öğeler öz-
yapılarını yitirmeksizin bir bütün
oluştururlar. O durumda iki ya da
daha çok terim bir birlik oluştura­
cak biçimde bağlanmışlardır. Bir
düşünce bütününde o bütünün do­
ğal düzeni gereği mantıksal bir bir­
lik oluşturan her şey birbiriyle iliş­
kilidir.
İL K B İL G İ (fr. prenotion\ alm.
Vorgreifen, Vorbegriff-, ing. preno-
tion). Düşünce edimini önceleyen
kendiliğinden bilgi. Deneyin düşün­
cede belirlenmemiş kendiliğinden
bilgisi. Durkheim’da eylem sırasın­
da kendiliğinden oluşan ve bilimsel
incelemeyi önceleyen bilgi.Emile
Durkheim Toplum sal yöntem in
kuralları adlı kitabında şöyle der:
“Yeni bir olgular düzeni bilimin
n esn esi o ld u ğ u n d a bu o lg u lar
zihinde yalnızca duyulur imgelerle
değil geniş çerçevede oluşturulmuş
kavram çeşitleriyle de sunulmuş
bulunurlar. Fiziğin ve kimyanın ilk
bilgilerinden önce insanlar fiziksel-
kimyasal olgular üzerine arı algıyı
aşan kav ram lara ulaşm ışlardı.
(..)İnsanoğlu davranışını düzenle­
mek açısından dayanak olarak aldığı
eşyayla ilgili fikirlere ulaşmadan
eşyanın ortasında yaşayamaz. (..)
Şeyleri gözlem leyecek, tanıtla-

ja c a k , k a rş ıla ş tıra c a k y erd e
fikirlerimizin bilincine ulaşmakla,
onları ayrıştırm akla, ve düzen­
lemekle yetiniriz. Bir gerçeklikler
bilimine ulaşacak yerde fiziksel bir
ayrıştırma yapmakla sınırlanırız. Bu
ayrıştırm a elbette tüm gözlemu
zorunlu olarak dışlayacak değildir.
Bu k av ram ları y a da bu
kavramlardan çıkarılan sonuçlan
doğrulam ak için o lg ulara b aş­
vurulabilir. Ancak olgular bu işe
ikincil olarak, örnek kimliğiyle ya
da doğrulayıcı kimliğiyle katılırlar.
Onlar bilimin nesneleri değillerdir,
bilim fikirlerden şeylere doğru
ilerler, şeylerden fikirlere doğru
değil.”
İL K E (lat. principium\ fr. prin-
cipe\ alm. Grund, Prinzip; ing.
principle). Çıkış noktası. Başlıca
amaç. Daha sonrakilerin kendisine
bağlandığı dayanak. Düşüncenin ilk
terim olarak belirlediği öge. Bir
şeyin kurucu öğesi. İlkeler çok çe­
şitlidir. Mantığın ilkeleri düşünce
düzenimizin yasalarını ya da kural-
lannı ortaya koyarlar. Özdeşlik il­
kesi'. “Bir şey kendinden başka bir
şey değildir.” / Çelişki ilkesi ya da
çelişmezlik ilkesi'. “Doğrunun kar­
şıtı yanlıştır.” Üçüncü olasılığın
yokluğu ilkesi: “İki çelişkili öner­
meden biri doğruysa öbürü yanlış­
tır.” Tasım ilkesi: “A, B ’yi içeri­
yorsa; B, C ’yi içeriyorsa; A, C ’yi
içermektedir.” Ahlakın ilkeleri bi­
reylerin uyması gereken davranış
kurallarıdır, bu kurallar göreneklerle
ya da toplumsal değerlerle belirlen­
mişlerdir. Gerçekte “ahlakın ilkele­
İLKE
ri” yerine “ahlakın kuralları” demek
daha doğru olacaktır, çünkü ahlakta
bir çıkış noktası ya da amaç olarak
ilkeden çok bir gidiş yolu olarak ku­
ral geçerlidir. Buna göre kural özel­
likle uygulama alanını ilgilendirir.
Bir de felsefenin ilkeleri'nden ya
da metafiziğin ilkeleri'nden söze-
debiliriz. Bunlar da fılozoflann fel­
sefelerini dayandırdıkları tem el
noktalardır, çıkış noktalarıdır.
Örneğin Demokritos için atomlar
ilke değeri taşır. Pythagoras için il­
ke sayılardır. Platon’un İdea’ları il­
kedir. Felsefede son amaçların be­
lirlenmesi de ilkeci bir tutumu ge­
rektirir. İlke buna göre bir felsefe
anlayışını kapalı dizge durumuna
getiren şeydir, buna göre gelecek­
le ilgili kesin durumlar saptanabilir.
Marx şöyle der: “Yeni bir ilke ge­
tirmek üzere öğretici bir biçimde
yönelmiyoruz dünyaya. Ona ‘İşte
doğru, eğilin karşısında’ demiyo»
ruz. Dünya için, dünyanın öz ilke­
lerinden giderek yeni ilkeler geliş­
tiriy o ru z.” Ç ıkış n oktasıyla ve
amaçla ilgili olarak ilkeler elbette
uyulması gereken kesin formüller­
dir. Ancak uygulamalı yaşamın ger­
çekleri insandan katı bir ilkecilik-
ten çok ilkelerini her durumda göz­
den geçirebilen ve onları gerekti­
ğinde yeni koşullara uydurabilen bir
yatkınlık bekler. Bu anlamda katı
ilkecilik ilkesizlik kadar tehlikeli ya
da anlamsız olacaktır. R. Kipling’in
düşündüğü gibi “Yolları kan gö­
türse de ilkeler ilkelerdir” demek
pek de uygun değildir. İlkeler biraz
da uyulmamak için vardır, ilkelerin
üstünde her zaman insan usunun 275
İLKEL
sağduyulu araştırması bulunmak
gerekir. Haz ilkesi ve gerçeklik il­
kesi'. Freud’a göre çocuğun tüm et­
kinlikleri acıdan kaçmaya ve hazza
yönelmeye göre düzenlenmiştir.
Eğitim ve görgü çocuğa büyük bir
acıdan kaçmak için küçük acılara
katlanmayı ve küçük hazlan önem-
semeyi öğretecektir. Bu da onun ço­
cukluğunu aşması olacaktır. / La
Bruyère: “Kadınların çoğu ilkesiz­
dir, onlar kendilerini gönülle yöne­
tirler ve davranışlarını sevdikleri­
nin ilkelerine d ayandırırlar.” /
Chamfort: “İlkesiz insan genelde
kişiliksiz insandır. Çünkü insan bir
kişilikle doğmuşsa kendinde ilke­
ler oluşturma gereksinimi duyacak­
tır.” / Rousseau: “Ruhlarımızın de­
rininde doğuştan gelme bir adalet
ve erdem ilkesi vardır, kendi ku­
rallarımıza karşın eylemlerimizi ve
başkalarının eylemlerini bu ilkeye
göre yargılarız, işte buna vicdan
adını veriyorum .” / M ontaigne:
“Tanrısallık vermiş olmasaydı in­
sanda ilkeler bulunacak mıydı?” /
R Nicole: “İnsanlarda yanılmaların
çoğu onların boş ilkelerle düşün­
mesinden geliyor, ilkelerini iyice iz­
lemiyor olmalarından gelmiyor.” /
Camille Demoulins: “İyi yurttaş ki­
şileri tanımaz, ilkeleri tanır.” / A.
de Vigny: “Size öğütleyecek tek şe­
yim var: bir insana değil bir ilkeye
adanmanız.” / H. de Balzac: “Her
aşırı ilke kendinde bir olumsuzla-
marun ve ölüm belirtilerinin izini ta­
şır, yaşam iki gücün çatışması de­
ğil midir?” / Cl. Bernard: “Bilimin
ilkeleri ve yöntemi kuramı aşarlar,
onlar değişmezdirler ve her zaman
oldukları gibi kalırlar.” (Bk. AH­
LAK, FELSEFE, KURAL)
İL K E L (lat. primitivus; fr. primi­
tif,; alm. primitiv; ing. primitive).
En eski olan. Kendisinden önce hiç­
bir şey bulunmayan. Basit olan. İl­
kel olan ya zamansal açıdan ya da
dizgesel açıdan en önce olandır, en
başta bulunandır. Tarihsel açıdan en
eski insan toplulukları ya da uygar­
lıkta geri kalmış insan toplulukları
için ilkeller (fr. primitifs', alm. Ur-
menschen, Natıırvölker, Primiti-
ven; ing. prim itivem en) terimini
kullanmak daha doğru olur. İlkel
toplumların insanlarında genel fi­
kirler ya da soyut fikirler yoktur,
b ir b aşk a d e y işle k av ram sal
düşünce varolmakla birlikte onlar­
da en genel kavramlarla düşünme
yetkinliği ve yatkınlığı yoktur. Ko­
nuşmak ve yaşamı düzenlemek an­
cak gelişmiş bir zihnin temel taşla­
rı olan genel kavramlarla olasıdır.
İlkeller genel kavramlarla düşün­
mezler, örneğin sivriliği belirtmek
için bir sivri nesneden sözederler.
Örneğin onlarda genel olarak kö­
pek kavramı yoktur, bu yüzden kö­
pek cinslerini ayrı ayrı adlandırır­
lar. Onlarda et yemek, meyva ye­
mek, ekmek yemek fiilleri vardır
ama yemek fiili yoktur. Çocukla­
rın kavrayışı da ilkellerinkine çok
benzer. Beniçinci dünyası içinde
çocuk kendine kapalıdır. Jean Pia-
get’nin gözlemlediği gibi, çocuk
soyutlamayı beceremez: on yaşın­
dan küçük dört çocuktan biri ken­
di bakış açısının dışına çıkmadığın­
dan erkek ve kız kardeşlerinin ayrı

ayn sayısını yani kaç erkek kaç kız
kardeşi olduğunu söyleyememiştir.
Beş yaşından küçük çocuklar sağ
ellerini ve sol ellerini göstereme­
mektedirler. Çocuk yargıları yan
yana getirebilmekte, ancak onları
mantıksal bir usavurmada birbiri­
ne bağlayam am aktadır. Ç ünkü
usavurma genelleme yapabilmeyi
gerektirir, ancak çocuk bunu be­
ceremez. / Leibniz: “Her doğru ya
ilkedir ya da türemiştir; ilkel doğ­
rular doğrulanamaz doğrulardır, öz­
deş doğrular ve doğrudan doğru­
ya doğrular böyledir.” / Renouvi-
er: “Kaygan ama kullanılması he­
men hemen kaçınılmaz olan bu te­
rimden basit bir biçimde tanıdığı­
mız en basit toplum lann üyelerini
anlıyoruz.” / Mircea Eliade: “Doğa,
doğaüstü bir Varlık’ın yapıtıdır, tan­
rısal yapıttır, dolayısıyla kendi ya­
pısı içinde kutsaldır. İnsan doğa­
üstü kökenli bir evrende yaşar, bu
evren ‘biçim’inde de kutsaldır, hat­
ta tözünde de. Dünyanın bir ‘ta­
rih’i vardır: dünyanın doğaüstü var-
lıklarca yaratılışı, karşılaşmış oldu­
ğu tüm durumlar yani uygarlaştm-
cı kahramanın ya da efsanevi atanın
gelişi, onların kültür etkinlikleri,
şeytani serüvenleri ve sonunda
ç e k ip g itm e le ri.” (B k. B E N İ­
ÇİNCİLİK, ÇOCUK)
İL K Ö R N E K (fr. archétype; alm.
Archetyp, Urbild; ing. archetyp).
Bir yapıtın ya da bir düşüncenin da­
yandığı örnek. Duyulur nesneler
dünyasının asıl kaynağı olan fikir.
Model olarak alman özgün örnek.
Yetkin tip ya da örnek. Platon fel­
İLKÖRNEK
sefesinde İdea’lar yetkin ve değiş­
mez yapılarıyla duyulur şeylerin ül­
küsel tipleridir ya da ilkömekleri-
dir. M alebranche’da Tanrı’nın fi­
kirleri ilkömekler diye adlandırılır:
“Tanrı’nın tözü yaratıkların ilkör-
neğini ya da ölümsüz örneğini içe­
rir.” Locke’da ve Condillac’da il­
kömekler öbür fikirlere ömek olan
fikirlerdir. Berkeley’de ilkörnekler
“yaratmadan önce tanrısal düşün­
cede bulunduğu biçimiyle şeylerin
fıkirleri”dir. Maine de Brian düş
ürünü olan tüm doğaüstü nesnele­
re ilkömekler der. Jung’a göre il­
köm ekler ortak bilinçdışı’nı oluş­
turan atadan kalma simgeler’dir, bu
simgeler mitolojinin konuşudurlar.
Jung şöyle der: “Eskinin özellikle­
rini taşıyan ve bilinen mitoloji mo­
tifleriyle görünür bir uyum ortaya
koyan her türlü imgeyi ilksel diye
adlandınyorum. (...) Kişisel bir im­
genin ne eskilik özelliği vardır ne
de ortak bir anlamı vardır. O, bi-
linçdışı kişisel içerikler ortaya ko­
yar. Aynı zamanda ‘ilkömek’ diye
adlandırdığım ilksel imge tersine her
zaman toplumsaldır yani en azından
bir toplum ölçüsünde ve bir dönem
ölçüsünde ortaktır.” Böylece Jung
insanlığın en eski imgelerini (Te­
pegöz, Yitik Cennet, Yedi Cüceler)
açıklamamızı sağlayacak bir zemin
hazırlamış olur. Bu imgeler evren­
sel imgelerdir, her yerde ve bütün
zamanlarda kişiler onlan kişisel anı-
lanyla birlikte taşırlar. Masallarla ve
efsanelerle yaşayan ve oradan ora­
ya iletilen ilkömekler düşlerde, çıl­
gınlıklarda ve sanatta değişik bi­
çimlerde ortaya çıkarlar. Bunlar hep
 İLKSEL
birlikte Jung’un “toplumsal bilinç-
d ış ı” d ed iğ i şeyi oluştururlar.
Jung’un düşündüğünden daha ge­
niş bir çerçevede düşünürsek zih­
nimizin tüm önbilinç ya da ilkbilinç
(fr. precomcience) ürünleriyle tüm
bilinçdışı ürünleri ilkömeklerden
başka bir şey değildir. Bu ilkömekler
doğrudan doğruya bilinçte bulun­
mamakla birlikte her an bilince çı­
kabilecek durumdadırlar. Özellikle
önbilinç barındırdığı ilkömeklerle,
bu ilkömeklere dayanarak anlam­
ları simgelere dönüştürme gücüy­
le sanatın kurucu kaynağı olur. İl­
kömekler çoğu bilincin oluşumun­
dan ya da daha başka bir deyişle
kavramlar düzeninin oluşumundan
önce oluşmuş karmaşıklardan baş­
ka bir şey değillerdir. Başlangıçta
yalnızca bir olumsallık olan bilinç
ilk deneyimlerle bir tabula rasa ol­
maktan çıkar ve bu noktada ilkör-
nekler oluşmaya başlar. Bilincin
dizgesel olarak ve tarihsel olarak
birinci tabakası ilkömekler tabaka­
sıdır, bunun üzerinde ilkömeklerin
gelişmiş ve tam anlamında ussal­
laşmış bir biçimi olan kavramlar ta­
bakası oluşacaktır. Nasıl Titan’lar
tanrıların atalarıysalar, ilkömekler
de kavramların atalarıdırlar. (Bk.
KARMAŞIK)
İL K SE L (lat. primarius; fr. pri-
maire\ alm. Erst, primâr; ing. pri-
mary). Birinci olan. Önce gelen.
Ardışık düzende birinci olan. Za­
mansa! ve dizgesel açıdan ilk sıra­
da yer alan.(Bk. İLKEL)
278 İM G E (lat. imago\ fr. image; alm.
Bild, Vorstellung\ ing. image). Bir
duyumdan kalan iz. Bir duyumun
sağladığı ve o duyum ortadan kalk­
tığında da varlığını sürdüren biçem-
sel öge. Bir duyulur nesnenin zihin­
deki biçemsel karşılığı. Bir duyumun
zihinde yinelenmesiyle ortaya ko­
nulmuş olan ve gerçeklikte karşılığı
olabilen ya da olmayan sunum. İm­
gelemin ortaya koyduğu her çeşit
ürün. İmge iki ayrı kaynakta varo­
luşunu kazanır. İmge önce dış dün­
ya nesnelerinin algıyla gerçekleşen
basit bir sunumudur. Dünyayla do-
kunuşmamızda ortaya çıkan ve içi
dolu olmayan ilk bilgi ya da taslak
da diyebiliriz ona. Algıda beliren bu
taslak kavramsal düşüncenin teme­
lini oluşturur ya da daha başka bir
deyişle imgeler kavramların ilksel
biçimleridirler. Elbette her sunum
kavrama dönüşmez ya da kavramın
oluşumuna katkıda bulunmaz. Bir
sunumun bilince katılabilmesi onun
üstalgıda belirlenmesiyle olasıdır
yoksa elbette bizim dünyayla her do-
kunuşmamızın basit düzeyde de ol­
sa bir bilgi alışverişi olması düşü­
nülemez. Bilince çıkmayacak kör al­
gılar vardır. İkinci olarak imge im­
gelemin doğrudan doğruya yaratısı
olarak vardır. İmgelem herhangi bir
gereksinimle ya da boş bir edimle
herhangi bir şey tasarladığında ilge
oluşmuş olur. Ben bir kırk kulaklı
kırk kuyruklu canavar düşleyebili-
rim ya da mimar yeni bir yapı ta­
sarlayabilir. Buna göre dış kaynaklı
imgeleri duyumsal imge ve imgele­
min ürünü olan imgeleri zihinsel im­
ge diye ikiye ayırabiliriz. (Bk. AL­
GI, ÜSTALGI)
İM G EG Ü C Ü (lat. phantasia; fr.
fa n ta isie ; alm. P hantasie; ing.
fancy). Dış nesnelerden elde edi­
len imgelerin zihinde yeniden can­
landırılmasını sağlayan yeti (eski an­
lamı). İmgeleme karşıt olarak her
türlü ussal denetimin dışında ala­
bildiğine ve tam anlamında ölçüsüz
imgeler oluşturabilme yetisi. “İm-
gegücü” bir bakıma “imgelem”in
eşanlamlısıdır, ancak ölçü tanımaz­
lığıyla ondan ayrılır. En olumlu an­
lamda imgegücü, yeniye açık, ya­
ratmaya yönelik, hep yeni bileşim­
ler kurmaya eğilimli imgelemi kar­
şılar. Buna göre o her zaman çağ­
rışım düzeninin akışını izleyerek çok
değişik bileşimler ortaya koyan bir
güç olarak düşünülür. (Bk. ALGI,
İMGE, İMGELEM)
İM G E L E M (lat. imaginatio\ fr.
imagination; alm. Einbildungsk-
raft; ing. imagination). İmge oluş­
turma yetisi. İmgelem özellikle do­
ğa nesnelerini ve doğa olgularını
öykünen ancak doğrudan doğruya
hiçbir gerçekliği karşılamayan im­
geler üretir. Kant imgelemi “Bir
nesnenin o anda yokken bile sez­
gide kendini gösterebilme yetisi” di­
ye tanımlar. Descartes imgelemi
şöyle tanımlamıştı: “İmgelem tanı­
ma yetisinin kendisine sunulan cis­
me belli bir uyarlanışından başka
bir şey değildir.” Bousset’nin tanı­
mı daha belirleyicidir, o imgelemi
“süren duyum” olarak tanımlar. Su­
nucu imgelem, daha önce elde edil­
miş bir imgenin düşünülmesini sağ­
lar. Yaratıcı imgelem, kişinin yeni
ya da bilinmedik imgeler oluştur­
masını sağlar ve elbette bilimlerin,
sanatların, felsefenin etkin verimi­
ne kaynak olur. İmgelem büyük­
ten çok çocukta, sağlıklıdan çok
hastalıklıda aşın verimli olur, an­
cak özellikle hastalıklı verim (san­
rı, masal uydurma, histeri) gerçek
anlamda verimden çok uzaktır. Ya­
ratıcı imgelemle hastalıklı imgelem
arasındaki ayrım gene de çok bü­
yük değildir. İmgelemin denetim­
siz bir verim gücü gibi görünmesi
bazı düşünürleri onunla ilgili olum­
suz görüşler edinmeye götürmüş­
tür. Örneğin Pascal onu insan ya­
şamının aldatıcı ya da yanıltıcı bir
yanı olarak görür, bir yalan kayna­
ğı olarak değerlendirir. Oysa insa­
nı olan’dan olası’ya açan, onu ya­
ratıcı kılan başlıca güç imgelemdir.
(Bk. İMGE, İMGEGÜCÜ)
İNAN (lat. fıdes; fr. foi; alm. Gla-
ube; ing. faith). Bir dine ya da Jjir
düşünceye bağlanma. Tanrı’ya du­
yulan güven. “İnanç”ın eşanlamlı­
sı. “İnan”la “inanç”ı birbirinden ayı­
ran “inan”ın biraz daha nesnel
sayabileceğimiz içeriğidir. İnan bir
dine ya da bir düşünceye inanmak
olduğu kadar o dinle ya da o dü­
şünceyle ilgili gerekleri yerine ge­
tirmektir. “Eylemde bulunmayan
inan içtenlikli bir inan mıdır?” der
Racine. İnan bir tartışmadan çok bir
bağlanmayı gerektirir ya da inan
çerçevesinde her tartışma köklü bir
araştırma olmaktan çok yeni bir
bağlanma denemesidir, bağlann sağ­
lamlığını gösterme denemesidir. Bu­
na göre inanda kuşku yoktur. Gene
de inananlar kuşkuyu gerekli gö­
İNANCILIK
rürler. Aziz Augustinus kuşkusuz-
luğa kuşkudan ulaşmıştı. “Kuşku-
lamayan insan ölü bir insandır” der
Unamuno. Kimileri inanı yaşamak
için bir zorunluluk olarak değerlen­
dirir. “İnansız bir insan bilmem ne
işe yarar!” der Konfuçius. Öte yan­
dan inanın büyük bir etki gücü taşı­
dığına inanılır. Matta İncili ’nde şöyle
yazar: “İnan dağlan yerinden oyna­
tır.” Kuran’da şöyle bir belirleme
buluruz: “İnanı olmayanlar sesleri
anlamadan dinleyene benzerler.”
Pascal inanı yaşamın temel öğele­
rinden biri sayıyor, ona ulaşmak için
üç yol belirtiyordu: us, görenek,
esin. Voltaire inanı dinbilimin insani
zayıflıklar üzerindeki zaferi saymış­
tır. Felsefi açıdan önemli olan bil­
mekle inanmak arasındaki ilişkidir.
Bazı filozoflar, örneğin Descartes,
Spinoza, Hegel bilme çabamızın önü­
ne çıkabilecek bir engel bulunmadı­
ğını düşünüyorlardı. Oysa Kant bi­
linebilirin alanını bilinemezin ala­
nından ayırmıştı. Ortaçağ’ın eşiğin­
de Aziz Augustinus inanı bilginin te­
meline yerleştirmişti ve şöyle diyor­
du: “İnanmak için anlamaya çalışı­
yor değilim, anlamak için inanıyo­
rum.” Aziz Augustinus bize şunu
öğütlüyordu: “İnanırsan anlayacak­
sın, inan öncedir, düşünce sonra.”
İnan ve bilgi karşıtlığı inancılık ve
bilinemezcilik adlı iki karşıt düşün­
ceyi getirdi. (Bk. BİLİNEMEZCİ­
LİK, İNANCILIK, İNANÇ)
İN A N C IL IK (fr. fidéisme', alm.
Glaubensphilosophie\ ing. faith-
philosophy). Usçuluğu çıkmaz bir
yol olarak gören ve ona karşı inan­
cın doğrularını öneren dinsel öğre­
tilerin tümü. İnancılık özellikle Her­
der ve Jacobi’nin düşüncelerinde
anlatımını bulur. Her iki düşünce
de doğrunun bilgisine yalnızca us
yoluyla ulaşılabileceğini bildiren ka-
tolik inancına aykındır. İnancılık ilk
doğrulann bilgisine ancak inan yo­
luyla ya da tanrısal açınımla ulaşı­
labileceğini bildirir. Us bize şeyle­
rin doğasını öğretmez, usun tek
yaptığı iş görüntüleri sınıflamaktır.
Böylece inancılık gidimli düşünce­
nin yerine sezgiyi koyar. (Bk.
İNAN)
İNANÇ (fr. croyance; alm. Glau­
be', ing. belief). Bir şeyin doğrulu­
ğuna inanma edimi. Bir önermenin
onanması. Doğaüstü gizlere inan­
ma anlamında “inan”ın eşanlamlı­
sı. İnanç, en genel anlamında ke­
sinliklerden çok olasılıklara yatkın
düşüncedir. Tam olarak doğrulan­
mış yani kesinleştirilmiş düşünce
hiçbir zaman inanç diye nitelendi-
rilmeyecektir. D insel çerçevede
inanç ussallıktan çok gönülle ilgili­
dir, bir görüş olmaktan çok bir bağ­
lanıştır, bir duygusal onamadır.
İnançla ilgili felsefi görüşler olduk­
ça değişiktir. Kant için inanç bir bilgi
biçimi değildir. Oysa Jacobi için
inanç insanı sonsuza açan tek kay­
naktır, gerçekliğin duygusunu sağ­
lar. Marx inancı bir yanılsama sa­
yar, ona göre inanç zavallı insanla­
rın kurtuluş dilekleriyle ya da öbür
dünya düşleriyle ilgilidir. İnanç her
durumda kuşkuculuğun karşıtı gi­
bidir, bu yüzden tartışmacılıktan
çok benim seyiciliğe eğilimlidir.

İnanç belirlemeyi ve onamayı se­
ver, kanıtlamayı sevmez; zaten o
daha çok kanıtların geçerli olmadı­
ğı alanlara yönelir. İnanan kişi dü­
şüncesini belli bir düşünce biçimi­
ne ulamıştır ya da belli bir öğreti­
nin altına koymuştur. Her inanç
sağlam bir güven duygusuna da­
yanır. /A lain: “İnanmanın derece­
leri şunlardır. En alt düzeyde kor­
kuyla ve arzuyla inanma vardır.
Onun üstünde görenekle ve öy-
künmeyle inanma yer alır (kralla­
ra, hatiplere, zenginlere inanma).
Onun üstünde herkesin inandığına
inanma vardır (Paris onu görme­
sek de vardır). Onun üstünde bil­
ginlerin kanıtlarla uyum içinde or­
taya koyduğu şeylere inanmak yer
alır. (...) Bütün bunlar inancın ala­
nını oluşturur.” / Demosthenes:
“İnsan inanmak istediği şeye ina­
nır.” / Tacitus: “İnsan anlamadığı
şeye çok kolay inanır.” / Michel
de Montaigne: “İnsan enaz bildi­
ğine en sağlam inanır.” / La Fon-
taine: “Herkes korktuğuna ve ar­
zuladığına çok kolay inanır.” /
Chateaubriand: “Dinin dışında hiç­
bir şeye inanm ıyorum .” / H. de
Balzac: “Büyük heyecanlar veren
büyük inançlar vardır.” / D. F. de
Coulanges: “Bir inanç bizim zihni­
mizin ürünüdür, ama onu canımı­
zın istediği gibi eğip bükemeyiz. O
bizim yaratımızdır, ama bunu bile­
meyiz. O insani bir şeydir ve biz
Tann’ya inanırız. O bizim gücümü­
zün bir sonucudur ve bizden daha
güçlüdür. O bizdedir, bizi bırakmaz,
her an bize bir şeyler söyler. Ba-
şeğmemizi isterse başeğeriz, ödev­
İNDİRGEME
lerimizi gösterirse uyarlanırız. Do­
ğaya başeğdiren insan kendi düşün­
cesinin tutsağı olmuştur.” / Allé-
Laprune: “Her yerde tek bir us var­
dır, bilgiyle inanç arasında, bilimle
inan arasında ne çelişki ne uyum­
suzluk vardır; ancak bir üst doğ­
rular düzeni sözkonusudur, bura­
da inan kesinliğin koşullarından bi­
ri olur.” / A. Camus: “Hiçbir şeye
inanılmıyorsa, hiçbir şeyin anlamı
yoksa, hiçbir değere var diyemi-
yorsak, o zaman her şey olasıdır
ve hiçbir şeyin önemi yoktur. O za­
man ne bir şeyden yana olmak ne
bir şeye karşı olmak vardır. Cani o
zaman ne haklı ne haksızdır.” “Ey­
lemi yönlendirecek bir üst değer ol­
madığı zaman dolaysız etkinlik yo­
luna gidilecektir. Hiçbir şey doğru
ya da yanlış, iyi ya da kötü olama­
yacağına göre daha etkin görün­
mek kural olacaktır. Dünya o za­
man adaletliler ve adaletsizler a k ­
sında değil efendiler ve köleler ara­
sında paylaşılacaktır.” (Bk. BOŞİ-
NANÇ, İNAN, İNANCILIK)
İN D İR G EM E (lat. réduction fr.
réduction; alm. Reduktion; ing. ré­
duction). Daha alt bir düzeye gö­
türme. Basite götürme. Azaltma.
Daraltma. Daha küçük boyutlara in­
dirme. Matematikte ve mantıkta bir
nesnenin eşdeğer bir başka nesne­
ye çevrilmesi (paralelkenarın dik­
dörtgene dönüştürülmesi). Bir nes­
nenin katışıklarından arındırılması.
Husserl felsefesinde indirgeme öze
inme, öze ulaşma, katışıklarından
arındırma anlamına gelir. Bu anlam­
da olgubilimsel indirgeme bir özü 281
İNSAN
ortaya çıkarabilmek için bir nesne­
de özle ilgili olmayan tüm nitelikle­
ri, tüm raslantısal öğeleri dışlamak­
tır. Bu da “ paranteze alm ak” la
(E in kla m m eru n g ) sağlanabilir.
Husserl bu indirgemeyi “aşkın” di­
ye nitelendirir, çünkü o bizi indir­
genemez tek gerçeklikle, aşkın ben-
’le karşı karşıya bırakır. Husserl ol-
gubilimsel indirgemeyi aynı zaman­
da “gerçeklik yargısının askıya alın­
ması” anlamında “Epoke” diye ad­
landırır. Saçm aya indirgeme: bir
önermenin doğruluğunu ya da yan­
lışlığını sonucun yanlışlığıyla gös­
term e. (B k. O L G U B İL İM ,
PARANTEZE ALMAK)
İN S A N (yun. a n tro p h o s; lat.
homo\ fr. homme\ alm. Mensch',
ing. man). Ussal canlı varlık. Yer­
yüzünün en gelişmiş hayvan türü
ve o türün bireyi. İnsan toplumsal
düzende yaşayan bir memelidir, ge­
lişmiş bir dil ve düşünce dizgesine
sahiptir. İnsan sorunu felsefenin,
özellikle çağdaş felsefenin en temel
sorunudur. XVIII. yüzyıldan son­
ra çeşitli bilgi alanlarının deneysel
bilim özelliği kazanarak felsefeden
ayrılması felsefeye insan sorunu­
na en genel kavramsal bakış özelli­
ği kazandırdı. XIX. yüzyılda insa­
nı içten ve dıştan yani ruhsal ve top­
lumsal bir varlık olarak ele alan iki
ayrı bilimin, ruhbilimin ve toplum­
bilimin kurulması, bu arada insan-
bilim ve budunbilim alanındaki bü­
yük gelişmeler insan sorununu kök­
ten ele almaya yönelen felsefeye
çok önemli veriler sağladı. Ruhsal
bir etkinlik alanı olarak insanla top­
lumsal ve tarihsel bir varlık olarak
insan her zaman bir bütünde ele
alınmasa da gerçek anlamda bir bü­
tünlük ortaya koyar. Bu yüzden bir
insanı bir açıdan ele almak onu ek­
sik hatta yanlış anlamamızı getire­
cektir. Öyleyse, insanı hem tarih­
sel gelişim boyutu içinde toplum­
sal bir varlık olarak incelemek hem
de onu bilinçli bir varlık olarak tüm
ruhsal etkinlikleri içinde gözlemle­
mek gerekecektir. Bu araştırmada
insanı her şeyden önce biyolojik
gelişim tablosu içinde ele almak zo­
runludur: böyle bir çaba onun dün­
yadaki yerini ve hatta kaynaklarını
belirlemek açısından çok önemlidir.
Biyoloji bilimiyle uğraşanlar birhüc-
relilerden insana kadar uzanan ge­
lişim çizgisinde ilginç bir bağıntıyı
yakalamışlardır: bir önceki hayvan
bir sonrakinin bazı gelişmiş özel­
liklerini daha basit ölçülerde duyu­
rur, bir öncekinin bir özelliği bir
sonrakinde yetkin olarak içerilmiş-
tir. Bu bakış insanın dikkatini ister
istemez maymuna çevirmesine yol
açmıştır. Tilney ve Yerkes adlı araş­
tırmacılar şempanze beyninin min­
yatür bir insan beyni olduğunu gör­
müşlerdir. Eski doğabilimcilerin
“vahşi insan” ya da “orman insa­
nı” diye adlandırdıkları maymun bir
insan taslağı olarak görünür. Bazı
araştırmacılar şempanzelerin bazı
özel durumlarda kullandıkları ge­
lişmemiş bir dile sahip olduklarını
saptamışlardır. Ancak insanın may­
munla yakın özellikler gösterdiğini
düşünmek gene de yanlış olur: in­
sanı maymundan ayıran şey ince
bir duvar değil, çok uzun dönüşüm

evreleridir. Eski dünyada, son bu­
zul çağının kapanmasıyla ya da bu­
zulların kuzeye çekilmesiyle başla­
yan iklim yum uşam asında may­
munla insan arasındaki geçiş türle­
rinden sonuncusu da ortadan çekil­
di ve yerini insana, homo sapiens’e
bıraktı. Göçebe homo sapierıs, otuz
bin yıllarında ortaya çıktığı düşü­
nülen bu yeni insan tam anlamında
doğal durumda yaşıyordu, ancak
doğal durumdan uygar duruma ilk
adımlarını atmak üzere hayvan de­
risinden çadırlar yapmaya ya da ku­
ru balçığa barınaklar kurmaya yö­
neliyordu. İnsanın daha da insan­
laşması on bin yıllarıyla beş bin
yılları arasında olmuştur. Toprağa
yerleşmekle belirgin bu dönemde
insan tarıma ve dokumaya ağırlık
verdi, pişmiş topraktan mutfak eş­
yaları yaptı. 5000 dolaylarında baş­
layan Cilalıtaş dönemini Bakır ve
Bronz dönemleri izledi. M.Ö. XII.
yüzyılda Demir dönemi başladı. Bu
dönem ilk büyük uygarlık etkinlik­
lerinde çok önemli aşamalar döne­
mi oldu. İnsanın gerçek atası olan
homo sapiens böylece yerini ilk
gerçek insana bırakmış oldu. İnsa­
n ın bu b ü y ü k serü v en için d e
nereden nereye geldiği ve neyi ka­
zanıp neyi yitirdiği, en eski insanla
en yeni insan arasında ne gibi
ayrılık ve benzerlik noktalarının
saptanabileceği sorusu elbette ko­
lay yanıtlanabilir bir soru değildir.
İnsan gerçek anlamda bir ilerleme­
yi mi gerçekleştirdi ya da ilerleyen
bir doğal düzende mi varoldu yok­
sa bilgi düzeyindeki bir takım ge­
lişmelere karşın insan yaşamı tam
İNSAN
anlamında bir yinelenme midir? Bu
tür sorular insanlığın temel sorula­
rıdır ama birdenbire yanıt verilebi­
lir sorular değildir. XVII. ve XVIII.
yüzyılda düşünürler yeni dünyanın
güç yaşam koşullan karşısında do­
ğal durumdaki insanın yani homo
sapiens’m nasıl yaşadığını, onun
gerçek bir mutlu mu yoksa gerçek
bir mutsuz mu olduğunu merak et­
tiler. M.Ö. 254-180 arasında yaşa­
mış olan Titus M accius Plautus
“Lupus est homo hominV' (İnsan
insanın kurdudur) demişti. Hobbes
XVII. yüzyılda bu formülü doğal
durumdaki insana yansıttı. Filozo­
fa göre doğal durumdaki insan tam
anlamında bir vahşi yaşamını sür­
dürüyordu, böyle bir yaşam için
“insan insanın kurdudur” formülü
geçerli olmalıydı. Hobbes’a göre
uygarlaşma insanı kendi kendisinin
kurdu olmaktan çıkardı. Yasa dü­
zeninde insan, tüm bencilliklerine
karşın, başkalarıyla birlikte yaşa­
mayı öğrendi. Oysa XVIII. yüz­
yılda Jean-Jacques Rousseau do­
ğal durumda insanın tam anlamın­
da mutlu insan olduğunu düşün­
dü. Mutluluğu bozan uygarlaşmay­
dı, mülkiyetti. Bununla birlikte in­
san için artık doğal düzene dönmek
diye bir şey sözkonusu olamazdı.
Bundan böyle yapılacak olan şey
bir toplumsal sözleşme düzeninde
hep birlikte yaşamak olmalıydı.
İnsanbilimle ilgili son çalışmaların
da ışığında, bu tür eski ve yeni kar­
şılaştırmalarının pek de anlamlı ol­
madığını görüyoruz. Belli dönem­
lerin insanlarını mutlu ya da mut­
suz diye belirlem e olasılığım ız
 İNSAN
olmadığı gibi doğal durum diye bir
yaşam koşulu belirlemek de olası
değildir. İnsan her dönemde belli
bir biçimde doğayla ve kendisiyle
yıkışmış, bu yıkışmadan sayısız
acılar ve sayısız sevinçler derlemiş­
tir. Çünkü, M arx’ın diliyle söyler­
sek, “İnsan dünyanın dışında so­
yut bir öz değildir. İnsan, insan
dünyası’dır, devlettir, toplumdur.”
Ancak, ne olura olsun, Aristote­
les’in de vaktiyle pek güzel belirle­
diği gibi insan türü zayıf bir türdür
ve bu yüzden toplumsal yaşama
mahkum kalmıştır. Hiçbir insan bi­
reyi yaşamını tek başına sürdüre­
bilecek yapıda değildir. Buna göre
bir insan bireyinin yetişmesi nere­
deyse yirmi beş yılı gerektirmek­
tedir. Bu yüzden Homeros Odys-
seia’da “Yeıyüzünde insandan da­
ha zayıf hiçbir şey yoktur” demiş­
tir. XVII. yüzyılda Pascal insanın
ne Tanrı ne de hiçlik olduğunu
söyleyecek, onu Tanrı’yla hiçlik
arasında bir orta yer diye belirle­
yecektir. Pascal’e göre insan bir ka­
mış kadar kırılgan bir varlıktır. Ge­
ne de insan zayıflıkları yanında bü­
yük yetkinlikleri olan bir varlıktır,
belki de insanı ussal bir hayvan ola­
rak belirleyen Aristoteles’in dediği
gibi “İnsan tanrı ya da hayvandır”.
Zaten insanı gelişmeye iten bu za­
y ıf varlığı olmuştur. Nietzsche “İn­
san aşılması gereken bir şeydir” di­
ye düşünürken onu çok daha güç­
lü görmek istemiştir. Kutsal Kitap-
’ta şöyle yazar: “Tanrı insanı dos­
doğru yarattı, ama insan birçok yet­
kinlik aradı.” Kimileri, ne kadar in­
284 celirse incelsin, insanda her zaman
vahşi ya da hayvani bir yan kala­
caktır diye düşünürler. Bir alman
atasözü “Her insan kendinde bir
v ah şi hayvan g iz le r” der. Th.
Cariyle da insanın hayvani yanını
şöyle belirlemiştir: “İnsan, don gi­
yen etçil-otçul ikiayaklıdır.” / G. le
Bon: “İnsanın yaşamdaki yeri bil­
diğiyle değil, istediğiyle ve yapa­
bildiğiyle belirgindir.” / Nietzsche:
“İnsan, hayvanla üstinsan arasına
gerilmiş bir iptir, uçurumun üze­
rinde bir ip.” ‘“ Kendi kendini ta­
nı’, işte bilim burada. Yalnızca şey­
lerin bilgisine ulaşıldığı zaman in­
san kendi kendini tanıyacak. Çün­
kü şeyler insanın sınırlarıdır.” /
Shelley: “Ben insanların sevdiği in­
sanlardan değilim, anımsadığı in­
sanlardanım.” / Voltaire: “İnsanlar
uzaktan başka köpeklerin havlama­
sını işitince havlayan köpeklere
benzerler.” / Boileau: “Göklerde
uçan, yerde yürüyen - Denizde yü­
zen tüm hayvanlardan - Paris’den
Peru’ya, Japonya’dan Rom a’ya -
En ahmak hayvan insandır bence.”
/ Machiavelli: “İnsanlar ne tümüy­
le iyi ne tümüyle kötü olmayı bile­
bilirler.” / Dostoyevski: “Her şeye
alışan varlık: bence insan için yapı­
labilecek en doğru tanım budur.” /
F. le Dantec: “İnsan özgürlük düş­
leri gören bilinçli bir kukladır.” / O.
Wilde: “İnsanın ussal bir hayvan ol­
duğunu nasıl söyleyebiliriz! O her
şey olabilir ussal olamaz.” “İnsan
öyle bir ussal hayvandır ki, usun
ilkelerine göre davranması isten­
diğinde hemen öfkeye kapılıverir.”
/ Leibniz: “Öbür cisimlerin ruhları
ve tözsel biçimleri ussal ruhlardan

çok ayrıdır: yalnız ussal ruhlar bi-
Brier eylemlerini; bu ussal ruhlar
doğal bir ölümle ölmedikleri gibi,
ne olduklarının bilgisinin temelini de
her zaman korurlar; bu da onları
cezaya ve ödüle yatkın kılar, onları
T an n ’nın egemen olduğu evren
cum huriyetinin yurttaşları yapar,
dolayısıyla tüm öbür yaratıklar ona
hizmet ederler.” (Bk. BİLİM, DÜ­
ŞÜNCE, FELSEFE, İNSAN Bİ­
LİM, RUHBİLİM, TOPLUMBİ­
LİM)
İN SA N B İÇ İM C İLİK (fr. anth­
ropomorphisme ; alm. Anthropo­
morphisme-, ing. anthropomorp-
hism). Tanrısal varlıklara insan
özellikleri ulamaya dayanan dinsel
öğreti ya da görüş. İnsanla ilgili ol­
mayan şeyleri insan özellikleriyle
açıklama yöntemi. (Bk. TANRI,
ÇOKTANRICILIK)
İNSAN BİLİM (fr. anthropo­
logie-, alm. Anthropologie-, ing.
anthropology). En genel insan
araştırması. Tanrısal şeylerden in­
sani açıdan sözetme biçimi (Maleb-
ranche: “Kutsal kitap insanbilimler-
le doludur”). İnsan varlığını bütü­
nü içinde ele alma biçimi (ruh ve
madde diye ayırmadan). Kant, in­
sanbilimi insanla ilgili en genel bi­
limsel araştırm a olarak düşünür.
Ona göre, kuramsal insanbilim bir
tür deneysel ruhbilimdir, insanı ve
yetilerini en genel çerçevede ele alır;
pragmatik insanbilim insani yat­
kınlığını artırmaya yönelmiş insa­
nın bilgisidir; ahlaki insanbilim
görenekler metafiziğinin ilkelerine
İNSANBİLİM
uygun olarak bilgeliğe yönelmiş in-
san ın b ilg isid ir. İn sa n b ilim
1870’den sonra insan bilimleri ara­
sına katılmıştır. Genişliğiyle ya da
kapsayıcılığıyla, biraz da eksik yan­
larıyla insanbilim insan bilimleri sı­
ralamasında en üst yeri alır gibidir.
Gene de insan bilimleri arasında bir
başatlık sözkonusu olacaksa, bu ba­
şatlığın toplumbilimde olması ge­
rekir. Çünkü toplumbilim insanı
toplumsal varlık olarak bütünselli­
ği içinde ve değişen yaşam koşul­
ları çerçevesinde inceleyen bir bi­
limdir. İnsanbilime gelince, o tüm
insanı kucaklamaya çalışırken bi­
lim olma yolunda güçlüklere uğra­
mıştır. İnsanbilim ne ölçüde kap­
sayıcıysa, o ölçüde kaygandır, in­
sanı başlıbaşına bir bütün olarak ele
alan bir bilim uçsuz bucaksızlığıyla
bilimden daha başka bir şey ola­
caktır. Dinbilim kaynaklı insanbi­
lim giderek bir ırkbilim anlarçıı ka­
zandı. ırkları genel özellikleriyle,
kökenleri ve tarihleriyle, uygarlık
etkinlikleriyle ele almaya yöneldi,
buna göre bir ara “insanlığın olu­
şum tarihi” diye tanımlandı. Onu
ilk o larak ders p ro g ram la rın a
1855’de Quatrefages de Breau kattı
ve bu çok kapsamlı bilime “insanın
doğal tarihi” adını verdi. Auguste
Comte insanbilimi genel olarak in­
sanın ve yetilerinin bilimi diye gör­
dü. 1859’da İnsanbilim demeğini
kuran Broca, bu bilimi “insan top­
luluğunu bütünü içinde, ayrıntıla­
rıyla ve doğanın geri kalan yanıyla
ilişkileri içinde inceleyen bilim” ola­
rak tanımladı. B u durumda insan­
bilim uçsuz bucaksız bir bilim ola­
 İNSANCILIK
bilirdi, anatomiyi, kazıbilimi, tari-
höncesini, budunbilimi, fosilbilimi,
biyocoğrafyayı ve daha başka bi­
limleri kapsayabilirdi. Bu bulanık
gelişimi içinde insanbilim fizikselin-
sanbilim ve kültürel insanbilim ol­
mak üzere ikiye ayrıldı. Fiziksel in­
sanbilim insan ırklarının fiziksel yapı
özelliklerini araştırmayla sınırlandı:
insanı yaşadığı ortamda, evrimi
içinde, doğal ya da hayvani koşul­
larıyla incelemeye yöneldi; onun
boyunu, üyelerinin yapısını temel
özellikleriyle araştırmaya girişti:
böylece insanın hem fiziksel tari­
hini hem bugünkü koşullarını orta­
ya koymaya çalıştı. Irkların belir­
gin özellikleri olamadığı için, daha
doğrusu bir takım biyolojik ırksal
ayrımlar olsa bile bunların insani
özellikleri belirleyici bir yanı olma­
dığı için bu anlamda insanbilim her
zaman sallantılı bir bilim olacaktı.
Kültürel insanbilime gelince, o da
insanı toplumsal ortamla bağları
içinde ele alacak; toplumsal insa­
nın kültürünü, duygu ve düşünce
yapısını, davranış özelliklerini, ya­
pıtlarını araştıracak; insanı bilgi,
inanç, sanat, ahlak, alışkılar, göre­
nekler çerçevesinde inceleyecektir.
O durumda halklarla ilgili kültür
araştırmalarından başka bir anlama
gelmeyecek olan insanbilim budun-
bilime indirgenmiş olacaktır. Bu-
dunbilim ve budunbilgisi halkbili­
me iyiden iyiye yaklaşırken, insan­
bilim halkbilimle ve budunbilimle
özdeşleşmeye çalışır; bununla bir­
likte, budunbilimin ve budunbilgi-
sinin sınırları oldukça belirginken
286 insanbilim belirsiz alanlara doğru
yayılmaktadır. (BUDUNBİLİM ,
BUDUNBİLGİSİ)
İN S A N C IL IK (fr. humanisme;
alm. H um anism us; ing. hüm a­
nizm). İnsanı daha yüce bir yaşam
biçimine ulaştırmayı amaçlayan öğ­
retilerin tümü. İnsanın yetenekle­
rini araştıran ve bu yetenekleri da­
ha ileri bir insanlık için geliştirme
amacını güden öğretilerin genel adı.
İnsancılık özel olarak Rönesans’da
yani XV. ve XVI. yüzyıllarda Av­
rupa’da ortaya çıkan ve insanın
kendini araştırmasıyla, doğaüstü
saplantılarından sıyrılmaya çalışma­
sıyla, bunun için Eskiçağ’m düşün­
ce ve sanat kaynaklarını araştırma­
ya yönelmesiyle belirgin bir düşün­
ce devinimidir. Rönesans insanı bu
çabası içinde hem gerçekçi ve eleş­
tirici bir bakış kazanmış hem de bu
bakışı insanın gelişimi, mutluluğu,
esenliği, özgürlüğü için kullanma­
ya özen göstermiştir. Tarihçi A.
Renaudet insancılıkla ilgili olarak
şunları söyler: “İnsancılık insan do­
ğasına güvenmeyle ilgili bir ahlak­
tır. Hem incelemeye hem yaşama
yönelmiş olarak daha üstün bir ya­
şama doğru aralıksız yönelişi be­
nimsetir. O, insana kendinde ülkü­
sel insan tipini yaratması için bir
çaba, topluma da insan ilişkilerin­
deki yetkinliği gerçekleştirmesi için
gene güçlü bir çaba önerir. Bu an­
layış içinde o geniş bir kültür atılı-
mını gerektirir, bir insan ve dünya
bilimini öngörür, bir ahlak ve hu­
kuk getirir ve siyasete bağlanır.”
Buna göre insancı kendinde bütün
bir dünyayı bulan ve yeniden kur-

■taya yönelen kişidir. O, dünyada
bir birey olm anın, zam anda ve
uzamda olabildiğince geniş çerçe­
veli bir düşünselliğe ve duygusallı­
ğa yönelmenin önemini bilir. O bir
utan ya da bir soyun değil, bütün
bir insanlığın akrabasıdır. İnsancı
başkasındaki beni ve bendeki baş­
kasını bir bütünün değişik açılım­
ları olarak kavrar. Onun için “ben”
ne kadar önemliyse “biz” de o ka­
dar önemlidir. Philippe Monnier in­
sancılık devinimini şöyle tanıtlar:
“İnsancılık tam tamına bir eskiçağ
beğenisidir, bir eskiçağ inancıdır.
Bu inanç öylesine ileriye götürül­
müştür ki, hiçbir zaman hayranlık
düzeyinde kalmadan yeniden üret­
me çabasını ortaya koymuştur. İn­
sancı, eskileri tanıyan ve onlardan
esinlenen kişiden başka bir şey de­
ğildir, eskilerin değeri karşısında
öylesine büyülenm iştir ki onları
kopya eder, öykünür, yineler, on­
lardan örnek alır, onların biçimleri­
ni alır, örneklerini ve tanrılarını alır,
düşüncelerini ve dillerini alır.” Paul
Foulquie de felsefi açıdan insancı­
lığı şöyle tanıtlar: “Bu kavrayışa gö­
re, insan yüce değerdir, mutlak ola­
rak da (tanrıtanımaz insancılık), en
azından deney düzeyinde de (din­
sel olabilen insancılık, özellikle hı-
ristiyan insancılığı); buna göre ah­
laklılık kendinde ve başkalarında,
özgül olarak insani olanı geliştirmek
ve herkesin gerçek anlamda insani
yaşam koşullarından yararlanabil­
mesi için elinden geleni yapmak­
tır.” R önesans’dan sonra insancı
eğilimler eksik olmadı, bu eğilim­
lerden herbiri insanı bir başka bi­
İNSANCILIK
çimde tasarlıyordu. Örneğin Jean-
Paul Sartre insancılığı varoluşçu
açıdan şöyle belirliyordu: “İnsan­
cılıktan insanı amaç olarak ve yü­
ce değer olarak alan bir kuramı an­
layabiliriz.” Sartre’a göre “İnsan
kendine kapanmış değildir, ama her
zaman insani bir evrende bulun­
maktadır”. İnsancılığın kökenini in­
sanı konu edinen en eski filozofla­
rın, bu arada kendi kendini araştır­
maya yönelen Sokrates’in düşün­
ce çabasında aramak doğru olur.
“İnsan her şeyin ölçüsüdür” diye­
rek bireysel yargıyı tek ölçüt alan
Protagoras’ın bile bu kaynakta bu­
lunduğunu düşünmek yanlış olmaz.
Ancak bu eski bakış açılarından ger­
çek anlamda bir insancılık eğilimi
bulmaya çalışmak boşuna olacak­
tır. Tüm doğaüstü bağlarından kur­
tulmuş, insanın geleceğine yönel­
miş, hoşgörüyü insan ilişkilerinin
temeline koymuş, bilgide usçuluğa
olduğu kadar kuşkuculuğa bağlan­
mış yeni bireyin ilk belirtileri an­
cak Ortaçağ’ın ortalarında görül­
meye başlar. Karolenjler Rönesan-
sı diye adlandırılan düşünce atılımı
insancılığın ilk ışıklarını getirmiştir
diyebiliriz. Kari I Roma imparator­
luğunu yeniden kurmaya çalışırken
sarayına topladığı bilginleri eski me­
tinleri incelemekle görevlendirmiş,
İngiliz York’lu Alcuin’e, İtalyan Pa-
ola Diacomo ve Pietri de Pisa’ya,
İspanyol T eodulfo’ya bu yolda
önemli görevler vermişti. Karolenj­
ler Rönesansı çeşitli siyasi etken­
lerle, özellikle de barbarların bas­
kılarıyla sönüp gitmiş, ama Avru­
pa’da saray ve kilise düzeyinde de 287
İNSANCILIK
olsa eski kültürü arama eğilimi şu
ya da bu biçimde sürdürülmüştür.
Barbar yayılmaları sırasında bir ik­
tisadi ve toplumsal bunalımla bir­
likte büyük bir kültür bunalımına
düşmüş olan Avrupa’da bu yayıl­
malardan sonra latin yazarlarının
dindışı yapıtlarını kopya etme işi
büyük bir hızla başlamıştır. Avru-
p a ’lı düşünce adamları tüm Orta­
çağ boyunca Cicero, Ovidius, Ho-
ratius, Vergilius, TerentiUs gibi ya­
zarların yanında Platon’u ve Aris­
to teles’i de latince m etinlerden
okuyorlardı. Bu gelişim içinde yani
serm ayeci ilişkilerin kurulm aya
başlamasıyla birlikte kilise çerçeve­
sinde, daha doğrusu manastır ve
piskoposluk okulları çerçevesinde,
daha sonra yeni kurulan üniversi­
telerde Skolastik Rönesansı diye
adlandırdığımız yeni arayışlar ken­
dini gösterdi. Rönesans’ın eşiğin­
de ve başlarında bizans ve yunan
kültürlerine ilgi arttı. XV. yüzyıl
İtalya’sında bu ilgi büyük boyutla­
ra ulaştı: birçok bizanslı bilgin İs­
tanbul’un fethi üzerine Rom a’da
toplaşırken bizans ve yunan kültü­
rünün başlıca yapıtları büyük bir
hızla latinceye çevrildi, böylece Pla-
ton’un ve Aristoteles’in daha iyi an­
laşılabilmesi için zemin hazırlanmış
oldu. Tüm İtalya’da zenginler ki­
taplıklarını eski yapıtlarla zenginleş­
tirme yarışma girdiler. Rönesans
başlangıçta Reform düşüncesini de
kapsayacak bir biçimde bir yenilik
istemi olarak gelişti. Başta Erasmus
olmak üzere birçok yazar eskiçağ
ahlaklarıyla hıristiyan ahlakı arasın­
da köprü kurmaya çalışıyordu. Bir
yandan Epikuros’çu bir ahlak an­
layışına bağlanırken bir yandan
Sokrates’i yücelten Erasmus hoş­
görü fikrinin ilk büyük savunucu­
su oldu. Gerçekte eski pagan ah­
laklarıyla hıristiyan ahlakını bağdaş­
tırmak olanaksızdı. Epikuros’un
hazcılığı, Pyrrhon’un kuşkuculu­
ğu, Stoa’cıların insan anlayışı dü­
şünceye egemen oldukça insancı­
lık dinsel niteliğini yitirmeye başla­
dı ve Reform devinimi Rönesans
deviniminden ayrıldı, hatta onunla
karşıtlaşmaya başladı. Çünkü in­
sancılığın dindışı eğilimleri hıristi-
yan ahlakını aşağılamaya ve tanrı­
tanımazlığa dönüşmeye başlıyordu.
Luther ve Calvin insancıları İsa yo­
lundan dönmüş, pagan inancını be­
nimsemiş insanlar olarak belirledi­
ler. Ortaçağ boyunca din merkez­
lerinde, özellikle Bizans’da yaşanan
korku gerçekleşmiş, pagan ahlak­
ları hem de hıristiyan inancını yok
edecek biçimde yeniden ortaya çık­
mıştı. Gerçekten insancılar dünya­
yı ve insanı ikinci plana itmiş ve
onu tümüyle doğaüstüne bağımla-
mış olan hıristiyan ahlakından iyi­
den iyiye kopmuşlar, insani özel­
likleri yücelterek insanı doğada öz­
gür bir varlık saymaya başlamış­
lardı. Böylece çileci ve gizemci dü­
şünceyle bağlarını koparıp dünya­
nın bütün güzellikleriyle ilgilenen,
kendindeki güzellikleri bu güzellik­
lerle doğrulamaya çalışan insan, in­
sancı tipinin ilk belirgin örneğini ve­
rirken karşısında bütün katılığıyla
dini buldu. Bu dindışı gelişimin el­
bette her şeyden önce iktisadi ve
toplumsal nedenleri vardı. İtalyan-

lar daha XIII. yüzyılda Doğu’yla
ticaret yaparken ya da Doğu’dan
Batı’ya ve Batı’dan Doğu’ya ge­
milerle mal taşırken yeni düşünce
akımları geliştiren arap dünyasın­
dan kökü Platon ve Aristoteles’e
dayanan yeni değerler getirmişler­
di. Colomb’un, Vasco de Gama’nın,
M agellan’ın gezileriyle yeni ufuk­
lara açılan Avrupah giderek dünya­
nın da dünya görüşünün de sınır­
larını genişletiyordu. Basım tekni­
ğinin bulunması bu gelişimi hızlan­
dırdı ve yaydı. Evren tablosunun
değişmesi, dünyanın merkez ol­
maktan kurtulması insanların dik­
katlerini doğaüstünden doğaya çe­
virmesini sağlamıştı. Dindışı eğilim­
ler içinde kendini gösteren kültür
değişimleri Fransa kralı François I
ve kızkardeşi Navarra kraliçesi An-
gouleme’li Margarita’nın çabalarıy­
la desteklendi. Yeni üretim ve alış­
veriş düzeni yeni büyük ve etkin
kent düzenini getirirken Ortaçağ’ın
belirgin insan tipi, toplumsallığın ya
da daha doğrusu dinsel toplum dü­
zeninin altında bireyselleşemeden
kalmış ve ezildikçe ezilmiş insan ti­
pi, Tanrı’sına ve senyörüne karşı
görevlerini yaparken çok az hakka
sahip olmuş olan insan tipi tarihe
karışıyordu. İnsancılık katı toplum­
sal bağlan yeni yaşam koşullannın
gerekleri çerçevesinde sarstı, hiç­
bir önemi kalmamış olan insana
önemini anımsattı. Bu yeni yöneli­
min tohum lan ya da ilk biçimleri
elbette insancılann canla başla oku­
yup özümlemeye koyulduğu eski
metinlerde bol bol vardı. Buna gö­
re bir rönesans aydını tipi, bir in­
İNSANCILIK
sancı insan tipi çıktı ortaya. Bu ça­
lışkan ve özverili insan acele yar­
gılardan ve önyargılardan kaçan in­
sandı ve katıkuralcılığa kesinlikle
karşıydı, öte yandan insan için ya­
rarlı olanı her şeyin üstünde tutu­
yordu, gerçek olanla gerçek olma­
yanı, değerli olanla değersiz olanı
birbirinden ayırmak için elinden ge­
leni yapıyordu. Bu tutum bazı ya­
zarlarda, örneğin Rabelais’de “Ya­
şamak güzeldir ve senin hakkındır,
canın ne istiyorsa onu yap” for­
m ülüne kadar götürüldü. Orta-
çağ’da ağırlıklarını yavaş yavaş yi­
tiren ve Rönesans’da büyük bir bu­
nalımı yaşayan din kurumlan yeni­
den eski güçlerini kazanınca insan­
cılık korumasız kaldı, ayrıca geli­
şen mutlakyönetimler, özellikle Ric-
helieu rejimi dindışılık ya da tanrı­
tanımazlık karşısında bağışlayıcı ol­
mayı her şeyden önce siyasal bü­
tünleşmeye sakatlıklar getirecek bir
tutum olarak gördüğünden bir za­
man sonra insancı olmak ateşle oy­
namak anlamı kazandı. Bu arada
din savaşlan da insancılık eğilimle­
rini büyük ölçüde geriletti. Bundan
sonra insancılık her düşüncede ya
da bazı düşüncelerde özel anlam­
lar kazanmaya başladı. Örneğin A-
uguste Comte “insanlık dini” kav­
rayışını getirerek yeni bir insancı
tutum alırken tüm doğaüstü katı­
şıklarından annmış bir dünya özle­
mi içinde insanı insan için vazge­
çilmez tek değer olarak benimsedi.
Nietzsche’nin şu sözü çağdaş in­
sancı bakış açısını en güzel biçim­
de yansıtır gibidir: “Her zaman is­
tediğinizi yapın, ama her şeyden
 İNSANLIK
önce isteyebilenlerden olun.” (Bk.
İNSAN, SKOLASTİK, TOPLUM,
TOPLUMBİLİM, VAROLUŞÇU­
LUK)
İN SA N LIK (lat. humanitas\ fr.
hum anité-, alm . M e n sch h eit,
M enschlichkeit, Humanitâf, ing.
humanity). Tüm insanlara özgü ni­
telikler bütünü. İnsan türünün öz­
gül ayrımını oluşturan özyapılar
bütünü. İnsanı siyasal ve ahlaki
amaç durumuna getiren öğreti. İn­
sanların tümü. İnsanlık terimi bize
kuru ve anlamsız bir insan kalaba­
lığını değil, canlı, gelişen, her adım­
da biraz daha yetkinleşen, olum­
suz yanlarını gidererek üstün bir
am aca doğru ilerleyen bir insan
toplumları birliğini düşündürür. O,
insanla ilgili her iyiliğin kaynağı ve
sorumlusudur. “Gerçek onur in­
sanlığın dışında değildir” der Féne-
lon, insanlığın yapabileceği şeyi bü­
yük adamlardan beklemek gerek­
tiğini söyler. Gerçekte pekçok in­
san eylemlerini insanlık adına ger­
çekleştirdiği savundadır. Örneğin
Friedrich II, Machiavelli’ye karşı
insanlığı savunmakta olduğunu bil­
dirir, “İnsanlığı yıkmak isteyen bu
ucubeye karşı insanlığı savunmayı
üstleniyorum” der. Kimileri insan­
lığı amaçları kendi içinde olan ve
iyilikleri kendinden getiren bir güç
olarak belirlerler. Pierre Leroux
şöyle der: “Hıristiyanlık geçmişin
en büyük dinidir, ama Hıristiyan­
lıktan daha büyük olan bir şey var­
sa o da İnsanlık’tır.” Bu çerçevede
insanlığın en uygun tanımını da belki
290 Pierre Leroux yapar: “ İnsanlık,
kendileri de tohum halinde insanlık
olan, gücül durumda insanlık olan
birçok gerçek varlıktan oluşmuş ül­
küsel bir varlıktır. Buna karşılık in­
san gerçek bir varlıktır, onda in­
sanlık denilen varlık gücül olarak
yaşar.” Auguste Comte insanlığın
üç aşamalı bir tarihi olduğunu be­
lirtmişti: “Onun tüm Eskiçağ’ı dol­
duran uzun çocukluğu temelde din­
sel ve askeri oldu, gençliği Orta-
çağ’da metafizik ve feodal oldu,
aşağı yukarı birkaç yüzyıldır göz-
lemlenebilen olgunluğu da zorunlu
olarak olumludur ve sanayiyle ilgi­
lidir.” Auguste Comte buna göre
bu üçüncü dönem için bir insanlık
dini'nden sözedecektir. Ancak her­
kesin insanlıkla ilgili duyguları de­
ğişiktir, bu da insanın duygu ve dü­
şünce açısından derin ya da kar­
maşık bir bilinç yapısına ulaşmış ol­
masıyla ilgilidir. Baudelaire ünlü Yol­
culuk şiirinde şunları yazar: “Ge­
veze insanlık dehasının sarhoşu -
Eskiden deliydi şimdi de deli, - Öf­
keyle can çekişirken haykırır Tan­
rı’ya: - Benzerim efendim lanetle­
rim seni!” / Carlo Goldoni: “İnsan­
lığın her yerde olduğu, kıskançlığa
her yerde raslanıldığı, dingin ve so­
ğukkanlı insanları halkın alabildiği­
ne sevdiği ve bu insanların düşma­
nın kalleşliğini kırdığı kesindir.” /
J. -J. Rousseau: “Bir günün filo­
zofu! Kendine yeryüzünde yerine
getirilmesi gereken bir ödev bul­
madan bir adım bile atamayacağını
ve her insanın insanlığa varoluşuyla
yararlı olduğunu bilmiyor musun?”
/H enri Bergson: “İnsanlık gerçek­
leştirdiği ilerlemenin ağırlığı altında

yarı ezik inliyor. Geleceğinin ken­
disine bağlı olduğunu yeterince bil­
miyor. Yaşamını sürdürmek istiyor­
sa her şeyden önce görmek zorun­
da olduğunu bilmiyor.” / Alfred
Jarry: “Her toplum dünyanın en
güçlü ve en yürekli toplumu oldu­
ğunu, ‘en başta’ olduğunu söyle­
yip duruyor. Ne yazık, insan çev­
resindeki başlarla bir tür yuvarlak
hayvandır.” / G. Berger: “Yaşlan­
mak bir yana, insanlık giderek her
gün biraz daha gençleşiyor.” / Ed­
ward Gibson: “Tarih bundan böy­
le insanlığın cinayetlerinin, çılgın­
lıklarının, mutsuzluklarının sicilin­
den başka bir şey değildir.” / Dos-
toyevski: “Soyut insanlık aşkı he­
men her zaman bencillikten gelir.”
/ H .G. Wells: “ İnsanlığın tarihi
özünde fikirlerin tarihidir.” “Bizim
gerçek ulusum uz insanlıktır.” /
Publius Terentius Afer: “Ben insa­
nım, insanlıkla ilgili hiçbir şey bana
yabancı değil.” / Alfred Adler: “İz­
lenmesi gereken doğru yol sorunu
karanlıkta düşe kalka ilerliyor ol­
sak da çözülmüş görünüyor. So­
runu kesin bir biçimde parçalamak
istiyor değiliz, ancak en azından şu­
nu söylemek istiyoruz: biz bir bi­
reyin etkinliğini ve bir topluluğun
etkinliğini ancak sonsuzluk için ve
tüm insanlığın en büyük gelişimi
için değerler yaratabildiği zaman de­
ğerli sayarız.” (Bk. İNSAN)
İN S A N M E R K E Z C İL İK (fr.
anthropocerırisme', alm. Anthropo-
zentrismus; ing. anthropocentrism).
İnsanı evrenin merkezi sayan ve in­
sanın iyiliğini tüm amaçların en yü­
İNTİHAR
cesi olarak belirleyen öğreti. (Bk.
İNSAN, İNSANCILIK)
İNSANSEVERLİK (fr. philanth-
ropie; alm. Philanthropie\ ing. phi-
lanthropy). Eskiçağ’da ırk ya da
toplum ayrımı yapmadan tüm in­
san ları bir say an ve ö ze llik le
Stoa’cılarda anlatımını bulan eşit­
lik öğretisi. İnsanın mutluluğunu
başlıca amaç sayan öğretilerin tü­
mü. (Bk. İNSANCILIK, MUTLU­
LUK)
İN T İH A R (fr. su ic id e ; alm .
Selbstmord', ing. suicide). Kendini
öldürme. Çok zaman dayanılmaz
olmuş bir durumdan kurtulmak adı­
na kendini kendi isteğiyle öldürme.
Ruhbilim ve ruhhekimliği intiharda
her zaman hastalıklı bir temel ara­
ma eğilimindedir. Ancak her inti­
har girişimini hastalıklı bir etkene
bağlamak da kolay değildir. Durk-
heim gibi bazı yazarlar intiharı uy­
garlık gelişimleriyle ilgili toplumsal
bir olgu sayarlar, bunun için kent­
lerdeki intihar olaylarının köylerde-
kinden çok yüksek olduğunu bildi­
rirler. Durkheim intiharı şöyle ta­
nımlar: “Kurbanın kendisi tarafın­
dan gerçekleştirilen ve onun orta­
ya çıkacak sonucu bildiği, aynı za­
manda olumlu ya da olumsuz bir
edimin dolaysız ya da dolaylı so­
nucu olan her türlü ölüm olayı.”
Durkheim’a göre intiharın her za­
man toplumsal-ahlaki bir temeli
vardır: “İstemli ölümlerin olumsal­
lığını her an belirleyen toplumun ah­
laki yapısıdır. Öyleyse her toplum
için insanları kendilerini öldürme- 25
 İNTİHAR
ye iten belli etkinlikte ortak bir güç
vardır.” Ne olursa olsun, intiharla­
rı hastalıklı temeli olan ve olmayan
diye ikiye ayırmak doğru olacak­
tır. Yaşama ve ahlak değerlerine
olan saygı kişiyi intihara sürükle­
yebilir. İnsan “namussuz” diye ni­
telendirilmemek için ya da başka­
sına yük olmamak için kendi yaşa­
mına kendi eliyle son verebilir. Din­
sel bir ülkü, toplumsal bir yüküm­
lülük de intihara yol açabilir. Bu gi­
bi durumlarda intihar bir “kendini
adama”dır. Ayrıca, kişilik yapısı ge­
reği yaşam değerleriyle tam anla­
mında bir tesleşme içine düşmüş
kişiler de yaşama olanaklarını tü­
müyle elden kaçırmış oldukları duy­
gusu içinde yaşamlarına son vere­
bilirler; buna en güzel örnek Flau-
bert’in roman kişisi Madam Bo-
vary’dir. Ayrıca intiharda toplum­
sal etkenlerin ya da etkilenmelerin
de payı büyük olmaktadır, zaman
zaman intihar salgınlarına raslanıl-
maktadır. Bu salgınlarda intihar bi­
çimi bile çok zaman aynıdır (de­
miryoluna yatarak, damdan atlaya­
rak...). Ruhsal bozukluklara bağlı
intiharlarda bireyin duygu dünya­
sının büyük bozulmalara ve karı­
şıklıklara uğradığı kesindir. Kısa sü­
ren ama çok şiddetli bir heyecan-
sal bozukluk, örneğin bir felaket ha­
beriyle gelen bir ruhsal bozukluk
kişinin özdenetimi elden kaçırma­
sına ve kendini öldürmesine yol
açabilir. Her türlü ruhsal bunalımı
azçok intihara yöneltici bir etken
olarak görebiliriz. Öte yandan suç­
luluk, değersizlik, aşağılanmışlık
292 duyguları, kendini suçlamalar, hat­
ta gizemli fikirler intihar nedeni ola­
bilirler. Sık sık gelen sanrı nöbetle­
ri de kişiyi intihara sürükleyebilir.
Melankolilerde intihar eğilimi çok
belirgindir. A. Porot “Her melan­
kolik gücül durumda bir intiharcı­
dır” der. A. Porot’ya göre bu has­
talar genellikle gecenin ikinci yarı­
sında, ilk düşlerini gördükten son­
ra (bu kişiler çok az uyurlar) inti­
hara kalkışırlar. Ateşli silahlar, bı­
çaklar, jiletler, cam kırıklan birer in­
tihar aracı olabilirler. Kendini asma
ya da ırmağa ya da kuyuya atlama
melankoliklerde çok sık görülür. Aç
kalma ve verilen yemeği geri çe­
virme de çok zaman bir intihar eği­
limini belirtir. Yerleşik çılgınlıklar,
sara, alkol ve uyuşturucu alışkan­
lığı, bunama durumları da intihara
yol açabilmektedir. Ne olursa ol­
sun intihar bir dünyadan kopmuş-
luk belirtisidir. Bu yüzden Elie Fa-
ure intihar’la çaba’yı iki karşıt kav­
ram gibi belirler: “İnsan ancak in­
tiharla çaba arasında bir seçim ya­
pabilir: sanatın üstün yararlılığı bu
çabaya ahlakın eksik tuttuğu bir he­
yecan vurgusu eklemek ve ölümün
göğsüne bıkmadan usanmadan bir
canlı yürek yerleştirmektir.” Ruh­
bilimin ve ruhhekimliğinin gelişme­
si çağdaş felsefeye insan araştır­
masında insan ruhsallığının incelikli
yanlarını özellikle gözlemleme ge­
reksinimini duyururken intihar so­
rununa da deşici bir gözle bakma
eğilimi kazandırdı. Felsefi açıdan
intihar sorunu, Cam us’nün de or­
taya koyduğu gibi, yaşamın yaşan­
maya değer olup olmadığı tartış­
masını kendiliğinden getirecektir:

“Gerçek anlamda ciddi bir tek fel­
sefi sorun vardır: intihar. Yaşam ya­
şanmaya değer mi değmez mi diye
düşünmek felsefenin temel soru­
sunu yanıtlamaktır.” İnsanın “dün­
yaya bırakılmış” olduğu fikrini öne
süren varoluşçu kötümserliğin yan­
daşı Camus intihar kavramını böy-
lece yaşamın saçmalığına götüre­
rek açıklamaya yönelir. Camus’nün
deyişiyle, insanla yaşamı arasında­
ki boşanmayı getiren biraz da ya­
şamın tekdüzeliğiyle bizden uzak
düşmesidir: “Kalkmak, tramvaya
binm ek, dört saat büroda ya da
fabrikada çalışmak, yemek yemek,
uyumak, pazartesi sah çarşamba
perşembe cuma ve cumartesi aynı
ritimle hemen hemen aynı yolu iz­
lemek. Ancak bir gün ‘niçin’ so­
rusu sorulur ve her şey şaşkınlıkla
dolu bu yorgunlukta başlar.” Ge­
nel olarak filozoflar ya da düşü­
nürler intihara olumsuz bir gözle
bakmışlardır. Aristoteles “İntihar
genellikle bir alçaklıktır” diyordu.
Alfieri “Yürekliliğin kanıtı ölmek
değil yaşamaktır” der. Alfred de
Vigny’ye göre “İntihar dinsel ve
toplumsal bir cinayettir”. Elsa Tri-
olet’ye göre de “İntiharlar yoktur,
cinayetler vardır”. E. Levinas şöy­
le söyler: “Ölüm hiçbir zaman is­
tenmez, gelir. İntihar çelişkili bir
kavramdır.” Voltaire soruna şöyle
bakar: “İntihar her zaman çılgınlık
değild ir, am a in san g enellikle
akılcılık bunalımına girdiği için öl­
dürmez kendini.” A. Vinet’ye göre
“İntihar gerçekte Tanrı’sız bir ya­
şamın dolaysız anlatımından ve in­
ce özetinden başka bir şey değil­
İNTİHAR
dir.” X. Fomeret şöyle der: “İnti­
har doğruyu aramaya giden bir kuş­
kudur.” Konuyla ilgili en ağır yar­
gıyı M. Bontempelli verir: “İntihar
cinayetlerin en ahlakdışı olanıdır.”
Malraux intiharı bir yaşam deneyi
gibi düşünür: “Kendini öldüren ki­
şi kendi kendine yarattığı bir imge­
nin peşinden gider: insan ancak va­
rolmak için kendini öldürür.” Ne
olursa olsun toplumlar intiharı pek
iyi karşılamamışlar, hatta intihar gi­
rişimlerinde bulunanlara pek katı
davranmışlardır. Montesquieu bu­
nu şöyle belirler: “Kendi kendileri­
ni öldürenlere karşı Avrupa’da ya­
salar çok katı: deyim yerindeyse
onları ikinci bir defa öldürüyorlar,
onları yakışıksız bir biçimde sokak­
larda sürüklüyorlar, onları namus­
suz sayıyorlar, mallarına el koyu­
yorlar.” Felsefe tarihinde intihara
en olumlu anlamını kazandıranlar
Stoa’cılar oldu. Stoa ahlakı yaşa­
mın tükendiği yerde ölümü seçmek
gerektiğini bildirir. Yaşam doğaldır,
yaşamın son bulması da doğaldır.
Ağaçlar gibi insanlar da ölecektir.
İnsana yaraşan güzel bir ölümle öl­
mektir. Yaşam koşulları uyarsızlaş-
tığında Stoa’cı ölümü seçer. Stoa
ahlakı kendi ölümünü yükümlen-
meyi zorunlu kılar: ölümü gecikti­
rip kötü durumlara düşmemek ge­
rekir. Epiktetos şöyle diyordu: “Şu
noktada mutsuzsam, benim için
sağlam bir yol vadır: ölüm. Yaşam­
da hiçbir şey güç değildir. İstersen
çıkarsın, artık dumandan boğulmaz
olursun.” Daha sonra Marcus Au­
relius da şöyle dedi: “Evde ocak
tütüyor. Çok duman yoksa kalırım,
İONİA OKULU
çok duman varsa çıkar giderim. Ka­
pının açık olduğunu anımsamak ve
hiç unutmamak gerekir.” Monta­
igne Stoa’cıların ölüme hazır olma
fikrini candan benimser, ancak in­
tihar fikrine karşı durur. Şöyle der:
“Yaşamımızın süresini kendi eli­
mizle ayarlama anlayışını benimse-
yemiyorum. Genç Cato, intiharını
önlemek isteyenlere, şu an yaşamı
erkenden bıraktı gitti diye yargıla­
nabilecek yaşta mıyım diyordu. O
zaman ancak kırk sekiz yaşınday­
dı.” (Bk. VAROLUŞÇULUK).
İO N İA O K U L U îonia’da yani
Anadolu’nun Ege kıyısında, Mile-
tos’la Phokaia arasındaki bölgede
M.Ö. VI. yüzyılda ortaya çıkan fel­
sefe etkinliği. İonia okulu pers ya­
yılmasına kadar (546) gelişimini
sürdürdü. Miletos kentinde Thales,
Anaksimandros ve Anaksimenes,
Ephesos kentinde de Herakletios bu
okulun ünlü filozofları oldular. İo­
nia okulu filozofları evrenle ilgili
araştırmalarında duyu verilerine da­
yanarak görüşler ortaya koydular.
49 8 ’deki İonia ayaklanmasından
sonra İonia okulunun Miletos ka­
nadı tümüyle çöktü, geriye Ephe­
sos kanadı kaldı. E phesos’Iular
Perslere karşı ayaklanmaya yanaş­
mamışlardı. (Bk. ATOMCULUK,
ELEA OKULU)
İST E M (lat. voluntas; fr. volonté;
aim. Wille, Willenskraft, Willkür;
ing. will). Seçim yapma eğilimi ya
da yetisi. Bir şeyi yapmak ya da
yapmamak konusunda belirli tutum.
Descartes’çı anlayışta, istem, anlı­
ğın bize önerdiği şeyleri hiçbir dış
gücün belirleyiciliği sözkonusu ol­
madan varsamak ya da yoksamak-
tır. Malebranche’a göre istem ru­
hun genel olarak iyiye, Tanrı’ya yö­
nelimidir. Schopenhauer istem kav­
ramını evrenin özü ya da temeli ola­
rak belirler: onun kötümser felsefe­
sinde evren kör bir istemin ürünü­
dür. Düşünülmüş ya da bilinçli bir
edim olarak her istemli davranış bir
fikir temeline dayanır, bu yüzden onu
inatlaşmayla ya da körü körüne di­
renmeyle karıştırmamak gerekir. O
her şeyden önce düşünceli bir ka­
rarlılığı ve bir eylemi gerektirir. Her
istem usun belirleyici gücünü ge­
rektirir ya da istem ussallığın eylem
düzeyinde açılımından başka bir şey
değildir. Her istemli edim, buna gö­
re, bir sorumluluğun anlatımıdır. On­
da yalnız bireysel bakış açısının de­
ğil, toplumsal kuralların ya da göre­
neklerin de belirleyici etkisi sezilir.
İstemin karşısına alışkanlıklar çıkar
ya da istem en büyük kavgasını alış­
kanlıklara karşı verir. Henri Delac­
roix “Alışkanlık istemle doğa ara­
sında bir orta yerdir” der. İstem çok
zaman alışkanlıkla başedemez ya da
en azından onunla çok zor koşullar­
da savaşır: alışkanlık bilince kendi
renklerini kattıkça istem geriye çe­
kilir. İstemin başetmeye çalıştığı alış­
kanlıklar gerçekte yoğun ve karma­
şık bir ruh dünyası üzerine, bir he­
yecanlar karmaşığı üzerine temel-
lenmişlerdir. Bu yüzden istem her
ne kadar başta alışkanlıklarla yıkışır
görünse de onun başlıca karşıtı
alışkanlıkları da doğuran tutkular
dünyasıdır. Henri Delacroix’nm da
belirttiği gibi, yaşamımızın büyük bir
bölümü tutkuların belirleyiciliği al­
tındadır. Tutkular duygu dünyamı­
zın aşırı uçlandır ya da aşırıya götü­
rülmüş süreçleridir. Egemen olma
tutkusu, kendini gösterme arzusu,
yükselmek isteği her zaman bilinci
kendi renklerine boyayacak, buna
göre istemi ya ortadan kaldıracak
ya da onun yönünü değiştirecektir.
Parlak kanıtlar yargının yönünü sap­
tırdıkça istemin bilinç temeli zayıf­
lar, tutarlılığı azalır, istem giderek bir
seçme gücü olm aktan çıkar, bir
amaca ulaştırma aracına dönüşür.
Bu da istemin istem olmaktan çık­
ması demektir. Çünkü istem amaç­
lar arasında ussal çerçevede bir se­
çim yapabildiği sürece istemdir. İs­
tem bir arzuyu bir arzuya kurban
eder, bir amacı bir amacın yerine
koyar, bunları yaparken insani kay­
gılarla, ahlaki öngörülerle hatta ön-
yaıgılarla davranır. Böylelikle o tut­
kuya karşı duracak tek güç olarak
belirir. İstem bir sorunu amaçlan göz
önünde tutarak çözer ya da amaçla-
n açısından çözer, buna göre “Her
istem bir arzu yetersizliğini gerekti­
rir” (H. Delacroix), toplumsal çer­
çevede bir tutuculuğu gerektirir. Za­
ten göreneğin kuralları ya da ahla­
kın kuralları istemli davranışta belli
bir tutumluluğu getirirler: belli ko­
nularda seçim yapmamız, istemli bir
tutum almamız gerekmez, nasıl dav­
ranmamız gerektiği bellidir. Gene de
kuralların yetmediği, istemin gerek­
tiği durumlar vardır. Olumlu alışkan­
lıklar da istemde tutumluluğa ola­
nak verirler, bu anlamda onlar gö­
reneklerle birlikte iş görürler. Ribot
istemin bozulmasını iki temel nede­
ne bağlıyordu: itkilerde artış (birden­
bire bir şeye kapılıp gitme) ve ya­
saklama eksikliği (arzulara dayana-
mama). İstem, böylece her zaman
usu tutkulara egemen kılma gücü
olarak özgürlüğün kaynağı ya da dü­
zeneği diye anlaşılabilir. Leibniz “Öz­
gür ve istemli aynı anlama gelir” di­
yordu. A. Charma şöyle der: “İs-
tem ’den anladığım ız şey özgür-
lük’den anladığımız şeydir. İstemli
ve özgür sözcükleri tam tamına ay­
nı anlamdadır.” A. Franck’a göre de
özgürlük istemliliğin bir biçimi’dir.
Genel istem: XVIII. yüzyılda özel­
likle Diderot ve Jean-Jacques Ro­
usseau’da gördüğümüz toplumsal
sözleşme düşüncesi. Bu dönemde
mutlakyönetimlerin iyiden iyiye sar­
sılmasıyla ortaya çıkan rejim tartış­
maları içinde demokratik eğilimle­
rin artması genel istemin toplumsal
yaşamda belirleyici olması görüşü­
nü getirdi. Diderot şöyle der: “Özel
istemler kuşkugötürür istemler­
dir, genel istem her zaman iyidir.”
Jean-Jacques Rousseau da şöyle
der: “Herkesin istemiyle genel istem
arasında genellikle birçok aynlık var­
dır; genel istem genel yararı amaç­
lar, öbürü özel yararı gözetir ve özel
istemlerin toplamından başka bir şey
değildir. Birbirleriyle yıkışan bu az
ya da çok ölçüdeki aynı istemleri dış­
layın, geriye sonuç olarak genel is­
temin ayrımları kalacaktır.” “Her
egemenlik edimi yani her gerçek ge­
nel istem edimi tüm yurttaşları eşit
ölçüde zorunlu kılar ya da kayırır,
öyle ki egemen yalnızca ulusun ken­
disini tanır ve onu oluşturanlardan
İSTEMCİLİK
hiçbirini öbüründen ayırmaz.” “Özel
istem doğası gereği yeğlemelere yö­
nelir, genel istem eşitliğe yönelir.”
Genel istemin gerçekleştiği düzen
gerçekte tam anlamında demokra­
tik bir yaşam düzeninden çok top­
lumun yararına göre düzenlenmiş ve
belli bir yöneticinin yönetiminde var-
lığını sürdüren yasa düzenidir.
Thonnard bunu şöyle açıklar: “Ya­
sa, düzenlenmiş bir genel istem ol­
makla devlet için adaletlinin ve ada­
letsizin, ahlaki iyinin ve kötünün tek
kuralıdır. Din de dogmalarıyla ve ta­
pınma biçimleriyle işte bu yasayla
değerlenmiştir. (Dinin bağımsızlığı
Rousseau’ya göre, katoliklikte gö­
rüldüğü gibi karışıklıkların ve çatış­
maların kaynağıdır.) Ona uyup uy­
mamakta kimse özgür bırakılmaz,
ona uymayanlar devletten çıkarılma­
lıdırlar, suçlular olarak değil toplu­
ma uymayanlar olarak çıkarılmalı­
dırlar; yasaya uyacağına söz verdi­
ği halde ona uymayan kişi en bü­
yük cinayeti işlemiş ve ölümü ha-
ketmiş demektir.” V. Grigorieff de
şöyle der: “Bilinç insan için neyse
genel istem de site için odur. İnsan
kendi bilincine başeğdiği gibi, ken­
dine başeğercesine genel isteme ba-
şeğecektir, çünkü genel istem ege­
men bir toplum oluşturan bilinçle­
rin birliğidir, herkes için güvenliği
ve özgürlüğü sağlar.” Genel istemi
sağlayacak olan gerçek bir önder­
dir, b ir üstü n insandır. R ous-
seau’nun “genel istem”i ilk bakışta
çok açık gibi görünür, ancak biraz
yakından bakınca onun bir düş ürü­
nü olduğu görülecektir. Çünkü top­
lum özel istemlerin bütünleştiği yer­
dir, özel istemlerin dışında bir genel
istem düşünmek olası değildir. Ge­
nel istem, çoğunluğa aşın bir saygı­
nın anlatımı olmalıdır. Güç istemi:
Nietzsche’de insanın kendini geliş­
tirme yolunda doğal eğilimi. Güç is­
temi Nietzsche’ye göre gerçek an­
lamda güçlü insanın, güçlü olmak
isteyen insanın istemidir. Sıradan ve
zayıf insanlar güçlü insanın güç is­
temini ellerinden geldiğince sınırla­
maya çalışırlar. Sıradan ve zayıf in­
sanlar Nietzsche’ye göre özellikle
hıristiyan ahlakının izleyicileridirler.
Nietzsche şöyle der: “Üstün insan­
lar, benden şunu öğrenin: halkın top­
landığı alanda konuşmak istiyorsa­
nız konuşun. Ama halk göz kırpıp
şöyle diyecektir: ‘Biz hepimiz eşi­
tiz.’ ‘Üstün insanlar m ı?’ Böyle der
halk göz kırparak. ‘Üstün insanlar
yoktur, biz hepimiz eşitiz. Her in­
san öbürüyle eşdeğerlidir. Tann kar­
şısında hepimiz eşitiz.” (Bk. Bİ­
LİNÇ, US)
İS T E M C İL İK (fr. \olontarisme\
alm. Volontarismus; ing. volurıta-
rism). İstemi evrenin özü sayan
öğreti. Yargıda istemin belirleyici
olduğunu savunan öğreti. Duygu­
nun ve eylemin değerler açısından
düşünceden daha belirleyici oldu­
ğunu ileri süren öğreti. Zihinsel su-
numlann ve işlevlerin duygusal iş­
levlere bağlı olduğunu bildiren ruh-
bilim öğretisi. Duns Scotus’un tan­
rısal istemin belirleyici özgürlüğü­
nü tüm doğruların ve ahlak kural­
larının temel ilkesi sayan öğretisi.
Schopenhauer’ın olgular dünyası­
nın temeline istemi yerleştiren öğ-

retisi. Yakıyı basit bir zihinsel be­
lirleme olarak gören anlıkçılığa kar­
şıt olarak istemcilik her yargılama
edimini bir yükümlenme olarak de­
ğerlendirir. İstemcilik öznenin ken­
di üzerinde ve dış dünya üzerinde
belirleyici etkinliğini öngörür. Al­
gıda istem sözkonusu değildir, an­
cak yargıda her zaman istemin be­
lirleyici bir gücü olmalıdır. İstem­
cilik bizi tüm eylemlerimizden, tüm
düşüncelerimizden, hatta tüm duy­
gularımızdan sorumlu tutar. Doğa­
üstü istemcilik istemi evrenin özü
olarak görür, fikirlerin temelinde
şeyleri ya da sunumları değil yal­
nız istemi bulur. İstemciliğin en
yaygın anlamı doğaüstü anlamıdır
ve S chopenhauer’e göre dünya
benim sunum um dur, özneyi ve
nesneyi içerir. O kör ve saçma bir
İstem’in varettiği bir yanılsamadan
başka bir şey değildir. Beden “gö­
rünür olmuş istem”dir, bu istem­
den giderek Mutlak’ı, her şeyin kö­
keni olan Tek İstem’i belirleyebili­
riz. Schopenhauer’e göre istem
kendi varlığımızda sezdiğimiz sü­
rekli bir eğilimdir, bizdeki yaşam
isteğidir. Bu yaşam isteği ya da bu
istem bizim en temel duygumuz-
dur. Ruhta olduğu kadar bedende
de egemendir, ruhumuzun derinle­
rine kök salmıştır. Bu duygu bizi
Mutlak’a bağlar, çünkü istem tek
bir şeydir, bir başka deyişle istem­
ler yoktur, istem vardır. Varolan her
şeyin temelinde yer alan bu tek is­
temdir. “Uzamda ve zamanda or­
taya çıktığını gördüğümüz şey onun
görünümlerinden yalnızca biridir.
İstem bizim en içten özümüzdür,
İSTEMCİLİK
ancak tüm hayvanların herbirinin
de özüdür” (A. Cresson). Maddi
yaşamın güçlerinde yansıyan da
odur. O evrenin kendisidir, varlı­
ğın da kendisidir. Gerçekte istemin
uzamda ve zamanda olması bir gö­
rünümdür, yoksa istem hiçbir yer­
de değildir. İstem gelişmeyen bir
şeydir, çünkü o uzamın ve zama­
nın dışındadır. İstem tektir, çokluk
ancak uzamda ve zamanda olası­
dır. İstemin nedeni yoktur, amacı
da yoktur. Başlangıcı olmadığı gibi
sonu da olmayacaktır. O vardır ve
ister. Duns Scotus’un özgürlüğü
her şeyin ilkesi sayan, doğruyu ve
iyiyi bu ilkeye bağlayan öğretisi de
istemciliktir. Filozofa göre özgür­
lüğün kökeninde Tanrı vardır. Tanrı
istemlidir, öyleyse dünyayı oluştu­
ran şey tam anlamında olumsallık­
tır. Tanrı isteseydi dünyayı yarat­
mazdı, istedi ve dünyayı yarattı. İs­
tese dünyayı başka türlü de yara­
tabilirdi; istese tüm değerleri altüst
edebilir, eğriyi doğru, kötüyü iyi kı­
labilirdi. Duns Scotus’agöre istem
bizim en önemli yetimizdir, bizim
gerçekliğe ulaşm am ızı sağlayan
özerk ve özgür bir güçtür. Biz ger­
çekliğe ancak istemin etkin gücüyle
ulaşabiliriz. Yeni-Platon’cu ve Au-
gustinus’çu süreklilik kavrayışına
karşı çıkan XIII. yüzyılın ünlü fi­
lozofu Tommaso’cu düşünceye de
karşıdır. O hem maddeye kadar iş­
leyen düşünsellik fikrini yadsır,
hem hiçbir gücün maddeye biçim
olmadan varolma şansı veremeye­
ceği fikrini yadsır. Duns Scotus’a
göre, istem, Tommaso’nun sandı­
ğı gibi, kendisinden ayrı bir anlığa
İSTEMSİZLİK
bağımlı değildir. İyi, Tanrı’nındoğ-
rudan doğruya istediği şeydir, is­
temle ortaya koyduğu şeydir. İn­
sanda da istem anlığı belirlemekte­
dir. (Bk. ANLIK, ANLIKÇILIK, İS­
TEM)
İST E M SİZ L İK (fr. aboulie; alm.
Abulie, W illenslosigkeit\ ing.
aboulia). İstem eksikliği, İstek ek­
sikliği. Tüm istemli davranışlarda,
karar ve dikkat gerektiren davra­
nışlarda yetersizlik. İstemsizlik du­
rumunda kişi düşünsel işlevler yö­
nünden hiçbir bozukluk gösterme­
mekle birlikte, karar vermede ya
da dikkat göstermede eksikli kalır.
İnsanı yaşamdan koparan istemsiz­
lik uyuşturucu bağımlılığının da bir
göstergesi gibidir. Bu durumda bi­
rey karar oluşturamaz ya da dü­
şünceden eyleme geçemez. İleri de­
recede uyuşturucu bağımlısı olan
kişi tam anlamında istemsiz kişi­
dir, yalnızca uyuşturcu bulma ko­
nusunda kararlı ve dikkatlidir. Yal­
nız düşünsel işlevlerin tam olarak
sağlıklı olduğu durumlarda bir is­
temsizlikten sözedebiliriz; aptallık­
taki, ahm aklıktaki, bunaklıktaki
durgunlukları istemsizlikle karıştır­
mamak gerekir. A. Porot şöyle der:
“H afif durumlarda yalnızca istemli
edim sıkıcı, ağır ve özensizdir. Ağır
durumlarda en basit edimler hasta
için olanaksızlaşır ve hasta genç de
olsa tüm toplumsal etkinliği bırakır
ve yatağa bağlı duruma gelir. P. Ja-
net ve Seglas pek haklı olarak is­
temsizlerde eski edimlerin kendili­
ğinden davranışlarla henüz olası ol­
duğunu, oysa yeni edimlerin olası­
lıkların ötesinde bir girişim çabası
gerektirdiğini bildirirler.” Ruhaynş-
tırması özellikle eğitim ve çevre so­
runlarına sıkı sıkıya bağlı olan is­
temsizlik durumlarında belli bir iyi­
leştirici etki oluşturacaktır. (Bk. İS­
TEM)
İŞBÖLÜM Ü (fr. divisiorı du tra-
vail', alm. Arbeitsteilung', ing. di-
vision o f labour). Üretimde görev
ve hizmetlerin paylaşılması. İşbö­
lümü insanın en eski etkinliklerin­
den biri olmalıdır. Avcılıkla ve mey-
va toplayıcılığıyla geçinen en eski
insan da belli bir düzeyde işbirliği
yapmaktaydı. Bir başka deyişle,
toplum sınıflarının sözkonusu ol­
madığı ilksel tarihsel dönemlerde
basit ve doğal işbölümü vardı. Bu
işbölümü basit boy mülkiyetiyle be­
lirgindi. Üretim güçlerinin gelişme­
siyle doğal işbölümünden toplum­
sal işbölümüne geçildi; bu dönem
toplumun sınıflara ayrılmasıyla be­
lirgindir. İşbölümünün gelişmesiy­
le Özel mülkiyet doğdu ve devlet
ortaya çıktı. Adam Smith işbölü­
münün makinelerin gelişmesinden
önce de gerçek anlamda varoldu­
ğunu benimser. Proudhon da bu
görüştedir. Marx buna karşı çıkar:
ona göre işbölümü adına yaraşır iş­
bölümü ancak gelişmiş makinala-
nn ortaya çıkmasıyla gerçekleşmiş­
tir. “Gerçek anlamda m akinalar
XVIII. yüzyıl sonlarında ortaya çık­
mıştır” der Marx. Ona göre “işbö­
lümünün gelişimi işçilerin bir atöl­
yede toplanm asını g e re k tirir”.
Marx ve Engels şöyle şöyle yazar­
lar: “Bir ulusta işbölümü başlangıçta

sanayi ve ticaret emeğiyle tarım
emeğinin ayrılmasını gerektirir ve
bunların çıkarlarının karşıtlığını ge­
tirir. Onun sonraki gelişimi ticaret
emeğiyle sanayi emeğinin ayrılma­
sın ı d o ğ u ru r.” İşb ö lü m ü n ü
Marx’tan önce Hegel “gereksinim”
kavramından giderek açıklamaya
çalıştı. Ona göre gereksinim öznel
olmakla birlikte dış nesnelerin ve
emeğin varlığıyla evrensellik kaza­
nır. Bu çerçevede işbölümü ortaya
çıkar. İşbölümü gereksinimleri kar­
şılayarak işini bitirmiş olmaz, ter­
sine yeni gereksinimleri getirir, ge­
reksinimleri daha da çeşitli lendirir.
Ancak onun emeği daha mekanik
kıldığı da doğrudur. Emeğin yerine
giderek makina geçmeye başlar.
Gereksinimler ve onların karşılan­
ma biçimleri böylece artan bir çe­
şitlilik kazanır. Michele Bertrand bu
konuda şöyle der: “İnsani gereksi­
nimlerin hayvani gereksinimlere
karşıt olarak çok çeşitli ve değişik
olduğunu söylemek yetmez, bu ge­
reksinimlerin ve onların karşılan­
ma biçimlerinin kendilerinde son­
suz gelişimlerinin ilkesini taşıdığını
da söylemek gerekir.” Gerçekte ge­
lişmiş anlam da işbölümü Sanayi
Devrimi’yle ortaya çıkmıştır; Sa­
nayi Devrimi işbölümünü son de­
rece ayrıntılı ve oldukça karmaşık
bir duruma sokmuştur, neredeyse
insanı da makinanın bir parçası du­
rumuna indirgemiştir, öte yandan
insan emeğinin önemini enaza in­
direcek gelişimler ortaya koymuş­
tur. (Bk. SERMAYE)
İŞLEVSEL
İŞLEV (fr. fonction; alm. Funk-
tion, ing. function). Belli bir ama­
ca yönelik özel etkinlikler toplamı.
Bir toplumda ya da bir toplulukta
kişinin gerçekleştirmekle yükümlü
olduğu işlem. Bir toplumda bir ku­
rumun ya da bir kurumda bir bire­
yin etkin bir biçimde ortaya koy­
mak durumunda olduğu etkinlik. Bir
karmaşık bütündeki bir parçanın o
bütünde etkin bir biçimde gerçek­
leştirmek zorunda olduğu yüküm­
lülük. Bir bütünde bir parçanın or­
taya koyduğu belli bir amaca yö­
nelik işlemler bütünü. Organik ya
da toplumsal yaşamda kendini gös­
teren işlemler bütünü. (Bk. EŞİŞ-
LEVLİLİK).
İŞLEV C İLİK (fr. fonctionalisme\
alm. Funktionalismus, ing. functi-
onalism). Toplumu bir karşılıklı ba­
ğımlılıklar ya da etkileşimler düzeni
olarak gören, toplumsal yaşamı bir
başına belirleyecek herhangi bir te­
mel etkenin varlığını yoksayan öğ­
reti. İşlevcilik yapılardan ve dural
özelliklerden çok işlevsel özyapılara
ağırlık verir. Estetikte işlevsellik gü­
zeli işlevselin belirleyiciliğine veren
anlayıştır, buna göre bir sanat yapı­
tının güzelliği onun işe yarar ya da
yararlı oluşuyla belirgindir. Bu an­
lamda işlevcilik daha çok mimarlık­
ta geçerli bir anlayıştır. (Bk. İŞLEV)
İŞLEV SEL (fr. fonctionnel; alm.
funktionell, ing. functiorıal). İşlev­
le ilgili. İşlevsel ruhbilim, zihinsel
süreçleri dinamik açıdan ele alan
ruhbilimsel anlayıştır. Bu anlayışta
299
 İTK İ
ruhsal yaşamın doğası değil de zi­
hinsel işlevlerin nasıl gerçekleştiği
araştırılır. İşlevsel ruhbilim ruhsal
olguların anlamlarına ulaşmaya ça­
lışır, onların işlevlerini inceler; he­
yecanın, imgelemin, düşün bu çer­
çevede ne gibi bir etkinlik ortaya
koyduğunu görmeye çalışır. İşlev­
sel ruhbilim etkin ruhbilimdir, dav­
ranışın ya da eylemin incelenmesi­
ne ağırlık verir. (Bk. İŞLEV)
İT K İ (fr. impulsion; alm. Trieb,
ing. impulse). Bir edimi gerçekleş­
tirmek için duyulan karşı konulması
güç istek. Düşünülmemiş ve de­
netlenmemiş eyleme yöneltici is-
temdışı eğilim. İtki bir düşünme­
den yapma eğilimidir, istemden tü­
müyle bağımsızdır, tümüyle içgü­
düsel ya da fizyolojik kökenlidir. İt­
kinin başlıca özelliği birdenbire ger­
çekleşmesi, böylece kişiyi katı ve
tehlikeli davranışlara itebilmesidir.
Bazı durumlarda itkiler kendiliğin­
den yani hiçbir dış koşullanma ol­
madan gerçekleşir, bazı durumlar­
da da tepkisel bir sorun sözkonu-
sudur. Ayrıca itkiler yapısal ve edi-
nilmiş olmak üzere iki bölümde
toplanabilir. Yapısal olanlar hasta­
lıklı bir kalıtıma (kalıtımsal alkol tut­
kusu), zeka ya da düşünme gerili­
ğine, özyapısal dengesizliklere,
içgüdüsel sapmalara bağlıdır. Sa­
ralı kişilerin itkileri denetlemede çok
güçlük çektiği görülür. Bunun dı­
şında çok kesin olmamakla birlik­
te, itkilerin bazı ırksal ya da yerel
özelliklere de bağlı olabildiği sanıl­
m aktadır (bir bölge halkının şidde­
300 te eğilimli olması gibi). Edinilmiş
itkiler elbette sonradan, özellikle ço­
cukluk çağının duygu bozuklukları
içinde varlığımıza siner ve içgüdü­
lerin denetimden çıkmaya başlama­
sıyla belirginleşir. Normal kişilerde
itkiler hiçbir toplumsal sorun çıkar­
mayacak biçimlerde yönlendirilmiş­
tir. Bu yönlendirilmede başlıca et­
kiyi sağlıklı ve tutarlı bir eğitim sağ­
lar. Bu konudaki başarı ne olursa
olsun, toplumsal yaşam itkileri bas­
kı altında tutacaktır. Toplumsallaş­
mış insan itkilerine söz geçirebilen
yani biyolojik varlığının üstüne çı­
kabilen insandır. Genel olarak tüm
ahlak bilgisinin temelinde itkilerin
denetim altına alınabilmesi sorunu
yatar. (Bk. DÜRTÜ, GÜDÜ, İÇ­
GÜDÜ, İÇTEPİ)
İY E L İK (lat. possessio; fr. pos­
session-, alm. Besitzen, Besitz, Be-
sessenheit, ing. possession). Elde
etme durumu. İyelik çılgınlığı, do­
ğaüstü bir güç tarafından ele geçi­
rilmiş olma sanısına dayanan çıl­
gınlıktır. Bu çılgınlıkta hasta doğa­
üstü bir varlığın kendisini ele ge­
çirdiğine, hatta kendi varlığına ka­
tıldığına inanır, bu doğaüstü varlık
çok zaman şeytandır: hasta onun
diliyle konuşmakta, onun istemine
göre davranmaktadır. İyelik çılgın­
lığı buna göre bir kişilik bölünme­
siyle belirgindir, ayrıca sanrıların,
özellikle görsel sanrıların etkinliğiy­
le belirgindir. Bazı iyelik çılgınlıkla­
rında hasta kendisini bir hayvan ta­
rafından ele geçirilmiş duyar. Bir
çılgınlık olmaktan çok bir fikir ola­
rak bu durum bazı ilkel toplumlar-
da sık görülür. Örneğin Kuzey Af­

rika’nın yerlileri kendilerini bir kö­
tü nıhun ele geçirmiş olduğunu dü­
şünürler. (Bk. MÜLKİYET)
İY İ (lat. bene\ fr. bien; alm. Gut,
Wohl, ing. good). Yararlı olan. Uy­
gun olan. Ahlakın temel kavramı
olarak iyi tüm uyarlı davranışları
belirler ve tüm uyarsız davranışları
dışlar; burada uyarlılık elbette ev­
rensel bir geçerlilikte ele alınmalı­
dır. Ahlakın alanı bir kişi için ya­
rarlı ya da uygun olanı öngörmez,
bir kişi için yararlı ya da uygun ola­
nın genel olarak insan için de ya­
rarlı ya da uygun olabildiği koşul­
lan öngörür. Önemli olan iyi’nin ev­
rensel planda geçerli olmasıdır. Ge­
ne de bireyin ahlak değerleriyle ev­
rensel geçerlikli ahlak kurallan ara­
sında tam anlamında kesin bir uyar-
lılığın bulunabileceğini söylemek
güçtür. Ahlak alanı bir çatışkılar ala­
nıdır, buna göre iyi’nin anlamı bi­
reylere, ayrıca yere ve zamana gö­
re değişiklikler gösterecektir. Her
durumda “iyi” kavramı “kötü”yle
karşıtlaşır ve “kötü” dışlanması ge­
rekeni belirlerken “iyi” benimsene-
siyi ortaya koyar. İyi’nin kaynağı­
nı da elbet usun belirleyiciliğinde
aramak gerekir. Eski felsefeler in­
sanın duygu dünyasını bir “tutku­
lar” ortamı olarak görüyorlar, bu
tutkuları dengeleyecek ya da diz­
ginleyecek güç olarak us’u belirli­
yorlardı. Onlara göre “iyi”ye ulaş­
manın başlıca yolu tutkuları yene­
bilmekten geçiyordu. Yunan filo­
zofları bir “yüce iyi” kavrayışı ge­
liştirmişlerdi. Buna göre bazı iyiler
ya da iyilikler gerçek anlamda ula­
İYİ
şılması gereken yüce değerlerdi,
bazı iyiler ya da iyilikler ikinci de­
recede ele alınmalıydı, onlar bir ara­
cıdan başka bir şey değildi. Yüce
iyiye ulaşmakla ya da ulaşmaya ça­
lışmakla insan tannlara benzeyebi­
lirdi. Eskiçağ yunan-latin düşünce­
sinde insanın tanrılaşması kavrayı­
şı oldukça belirgindir. Bunun için
usun yolunu izlemek, bilgiyle do­
nanmak gerekir. Bu çerçevede iyi­
’nin yorumuyla ahlak alanında iki
ayrı görüş ortaya çıkar: birinci gö­
rüşe göre her gerçek ahlaki edimin
temelinde bilgi vardır, öbürüne gö­
re ahlak alanı bir seçimler alanıdır.
Ahlakın temeline bilgiyi koymak
daha çok bireyi kendi seçimleriyle,
kendi sorum luluklarıyla başbaşa
bırakmaktır; ikinci anlayış daha
çok bir toplumsal ahlakla, görenek­
ler ahlakıyla ilgilidir, kişisel seçme­
lerden çok göreneklerin belirleyi­
ciliğinde gerçekleşir. Ancak, göre­
neklerin bilinçsizce benimsenmesi
bireyde ahlaki sapmaların ortaya
çıkmasına yol açabilecektir. Her ne
olursa olsun, ahlak alanı bir körü
körüne benimseme alanı değil bir
ussal seçim alanıdır. S okrates
“iyi”yi bir bilgi temeline dayandı-
nr. Ona göre her insanda bir iyiye
eğilimli olma özelliği vardır, önemli
olan ondaki bu iyi tohumunu ye-
şertebilmektir. Platon da aynı gö­
rüştedir: “Şu iki şeyin dışında ne
iyi ne kötü vardır; bilgililik iyi bir
şeydir ve bilgisizlik kötü bir şey­
dir.” Zaten Platon İyi İdea’sını dü­
şünülür dünyada en yukanya yer­
leştirmiştir: “Düşünülür dünyanın
doruğunda İyi İdea’sı vardır ki onu 301
 İYİ
görmek hiç de kolay değildir, onun
doğruyla ve iyiyle ilgili her şeyin
nedeni olduğunu anlamadan onu
görmek olası değildir (...), öyle ki
erdemli insan olarak davranabilmek
için kişisel yaşamda da toplumsal
yaşamda da onu görmüş olmak ge­
rekir” (Devlet). Aristoteles’de iyi­
yi gerçekleştiren kurgusal anlık de­
ğil uygulamalı anlıktır. Aristoteles
iyi’yi, buna göre, usun uygulamalı
yönelimi olarak görür. Bu arada ba­
zı yunan filozofları en yüce iyi’yi
hazla özdeşleştirmişlerdir, bunların
başında Aristippos ve Epikuros ge­
lir. Stoa’cılar iyi’yi doğaya uygun
yaşamakta buldular: doğal bir var­
lık olan, hatta doğanın bir parçası
olan insan ne ölçüde doğayı izlerse
o ölçüde iyi’yi elde edecekti. Des-
cartes iyi’yi tümüyle usun bir ko­
şulu olarak gördü, ona göre iyi in­
san usunun çizdiği yoldan giden,
usunun buyurduğunu yapan insan­
dır. Malebranche iyi’yi düzen’de
buldu. Leibniz’e göre iyi düşünsel-
liğin en üst düzeyiydi. Spinoza ba­
zı şeylerin bu arada iyinin ve kötü­
nün doğada bulunmadığını, anlığı­
mızdan geldiğini bildirir; anlığımı­
zın ürünü olan bu şeyler filozofa
göre ilişkilerdir. Bunları usun var­
lıkları diye adlandırabiliriz. Spino­
za şöyle der: “İyi ve kötü usun var­
lıklarıyla mı yoksa gerçek varlık­
larla mı ilgilidirler? Ancak iyinin ve
kötünün ilişkilerden başka bir şey
olmadığını belirlediğimizden kuşku­
suz onları usun varlıkları arasına
yerleştirmemiz gerekir. (...) Doğa­
da bulunan tüm nesneler ya şey­
302 lerdir ya da sonuçlardır. İyi ve kö­
tü şeyler de sonuçlarla da ilgili de­
ğildir. Öyleyse iyi ve kötü doğada
y o k tu r.” H um e, B en th am ve
StuartMill iyi’yi yarar açısından ele
aldılar. Kant onu tam anlamında ev­
rensel istemin konusu durumuna
getirdi. Buna göre Kant bir ödev
ahlakı geliştirdi. Bir davranış iyi ol­
duğu için gerekli olamazdı, gerekli
olduğu için iyi olabilirdi. İyiyi ger­
çekleştirmek ödevini yerine getir­
mekle aynı anlama geliyordu. Berg-
son iyiyi gerçekleştirmede özgür
tutumları ve görenekçi tutumları
birbirinden ayırarak bir açık ahlak
ve kapalı ahlak ayırımı geliştirdi. /
Antisthenes: “İyiyi gerçekleştirmek
ve hor görülmek önüne geçilmez
bir yazgıdır.” / Elea’lı Zenon: “İyi­
lik büyüklükte değildir, büyüklük
iyiliktedir.” / Megara’lı Theogonis:
“Kötü kolaydır, iyi çok çaba ister.”
/ AzizPaulus: “İstediğim iyiliği ya­
pamıyorum, oysa istemediğim kö­
tülüğü yapıyorum.” / Shakespea-
re: “İnsanların yaptığı kötülükler ar­
kalarına kalır, iyilik çok zaman on­
larla birlikte gömülür.” / La Roc-
hefoucauld: “Birazcık iyilik ettim,
benim en iyi yapıtım budur.” / La
Fontaine: “Sonunda şunu derim size
- İnsan bir iyilik etti mi on hemen -
Teniyle gömleği arasına yerleştir­
meli.” / Kafka: “İyi bir anlamda tek­
düzedir.” /A.R. Lesage: “Bütün in­
sanlar başkalarının iyiliğini isterler,
bu genel bir duygudur; yalnız bun­
ları yapış biçimleri değişiktir.” /
Pascal: “İyiliğinize inansınlar mı is­
tiyorsunuz? Ondan hiç söz etme­
yin.” / Spinoza: “İyi ve kötü tam
tamına göreli bir anlamda ortaya

konulurlar; bir şey ele alındığı ko­
şula göre iyi ve kötü diye adlandı­
rılabilir.” “Bir şey aynı anda hem
iyi hem kötü, hem de ne iyi ne kö­
tü olabilir. Örneğin melankolik için
müzik iyidir, acı çeken için müzik
kötüdür, sağır için müzik ne iyi ne
kötüdür.” / A. Siegfried: “Birini yo-
ketmek mi istiyorsunuz- Ona kö­
tülüklerden sözetmeyin, hep iyilik­
lerden sözedin.” / Fontenelle: “Mut­
luluğun en büyük gizi kendiyle iyi
olmaktadır.” / La Beaumelle: “Her
yerde iyilik yapan ve iyiliği çok kö­
tü yapan insanlar görüyorum.” /
Lautrémont: “İyilik yapmakta öz­
gürüz - Kötülük yapmakta özgür
değiliz.” / Lavelle: “Başkalarına
yapacağımız en büyük iyilik onlara
zenginliğimizi aktarmak değil on­
ların zenginliklerini ortaya çıkar­
maktır.” (Bk. AHLAK, ERDEM,
KÖTÜ)
İY İM S E R L İK (fr. optim ism e;
alm. Optimismus; ing. optimism).
Dünyanın iyiliklerle dolu olduğuna,
iyiliklerin kötülüklere baskın oldu­
ğuna inanan kişinin durumu. Her
şeyi iyi yanından alma eğilimi. Fel­
sefede iyimserliğin kökenleri Sok-
rates’e, Platon’a ve Stoa’cılara da­
yanır. Bu felsefeler dünyada iyiyi
egemen gören ya da en azından iyi­
nin egemenliği için formüller öne­
ren felsefelerdir. P lato n ’un İyi
İdea’sınm İdea’lar dizgesinde en
üstte durduğunu unutmamak ge­
rekir. Felsefede iyimser bakış açısı
en çok Leibniz’de ortaya çıkar. Fi­
lozofa göre yaşadığımız dünya olası
dünyaların en iyisi ve en mutlusu­
İZLENİMCİLİK
dur. Rousseau’nun inşanın özden
iyi olduğuna inanan bakışı da iyim­
serliğe bir örnektir. İyimserlik ge­
leceğe güvenli, geçmişe inanarak
bakmayı sağlar. (Bk. KÖTÜ M ­
SERLİK)
İZLEN İM (fr. impression; alm.£-
indruck, Reiz\ ing. impression, fe-
eling). Duyum yaratan fizyolojik
edimlerin tümü. Dıştan gelen bir
edimle duyu organları üzerinde bir
etki yaratılması. Hume “fikir” kav­
ramıyla “ izlenim” kavramını birbi­
rinden ayırır. Filozofa göre fikirler
“izlenimlerin düşüncede bıraktığı
zayıf imgeler”dir. (Bk. DUYUM, Fİ­
KİR)
İZ L E N İM C İL İK (fr. impressio-
rıisme', alm. lmpressionismus\ ing.
impressionism). Yaratmada izle­
nimleri temel alan sanat akımı. XIX.
yüzyılın son çeyreğinde ortaya çı­
kan ve bütün sanatları etkilemekle
birlikte en çok resimde etkin olan
bu sanat akımı ressamların küçük
fırça vuruşlarla anlık izlenimleri ya­
kalama çabalan içinde kendini gös­
terdi. Ayrışık renklerin dizgesel bir
biçimde kullanılışı resme büyük bir
canlılık ve devingenlik getirdi. İz­
lenimciliğin kökenlerini daha eski­
lerde, Ingres gibi duygucu ressam­
ların arayışlarında aramak gerekir.
Eugene D elacroix’nın yum uşak
çizgilerle oluşturduğu aydınlık duy­
gucu resimleri de izlenimcilik için
bir geçiş yeri oluşturmaktadır. Ma-
net ve Courbet gibi ressamlar izle­
nimci akımın gerçek öncüleri ol­
dular. Daubigny, Corot, Millet, Bo- 3 0 3
 İZLENİMCİLİK
udin, Constable, Tumer canlı renk­
lerle örülmüş ışıklı ve zaman za­
m an sisli-buğulu resimleriyle bu
akımın gelişmesine büyük katkılar­
da bulundular. M anet’nin resimleri
akımın çıkış noktası olarak alınabi­
lir. Manet, başlangıçta hiç ilgi gör­
memiş ve tümüyle yadırganmış olan
resim lerinde eski anlayışın ışık,
renk, biçim düzenini altüst ediyor,
dünyayı kendi gözüyle görmek ko­
nusunda özen gösteriyordu. De­
gas, Pissaro, Monet, Renoir, Ba-
zille, Sisley, Moriset, Cézanne re­
simde yepyeni bir anlayışın temsil­
cileri oldular. Akademici resim an­
304
layışının katıkuralcı tutumuna tam
anlamında karşı koyan bu ressam­
lar bir akımın kurucuları olmaktan
çok bir anlayışın öncüleriydiler:
herbiri kendi sanatını yepyeni bir
anlayış içinde, gerçek bir özgün­
lükte ortaya koyuyordu. Resimde­
ki bu gelişmeler öbür sanatları da
etkiledi ve müzikte özellikle Clau-
de Debussy’nin sanatı izlenimci
görünümler kazandı. Müzikte Cla-
ude Debussy’den başka, Deluis,
Satie, Roussel, Schmitt, Deodat,
Severac, Ducas, Ravel, Aubert,
Caplet, Respighi gibi adlar izlenim­
ciliğin ünlü temsilcileri oldular.
 K
KAFATASÇILIK Bk. IRKÇILIK.
KAFAYORUM U (fr. phrenolo-
gie; aim. Phrenologie; ing. ph­
renology). Kafatası çıkıntılarını yo­
rumlayarak yapılan kişilik ve zeka
yorumu. Gali ve Spürzheim gibi
bazı yazarlar kafatası çıkıntılarına
bakarak kişilik özelliklerini ortaya
koymak ve zeka düzeyini belirle­
mek konusunda çalışmalar yaptı­
lar. Gali buna dayanarak çeşitli ge­
nel görüşler de geliştirdi, örneğin
ona göre gözleri dışa doğru çıkık
olan çocuklar çok zeki oluyordu.
Bu görüşün bugün hiçbir geçerliği
kalmamıştır.
K A L A B A L IK (fr. foule; aim.
Menge, Volksmasse; ing. crowd).
Gelişigüzel bir araya gelmiş insan
topluluğu. Bilinçle ya da belli bir yö-
nelgenlikle bir araya gelen insanlar
“toplumsal topluluk” oluştururlar.
Böylesi bir topluluk belli ilkeleri olan
düzenli bir topluluktur, hatta bazen
belli bir kurum oluşturur ya da belli
bir kurumda bir araya gelmiştir. Ka­
labalık, tam tersine, bir amaca yö­
nelmiş göründüğü zaman bile da­
ğınık, tutarsız, belirsiz bir bütün­
dür. Kalabalık çok belirgin ve çok
kaba bir takım tepkiler gösterme­
ye yatkındır. (Bk. TOPLULUK,
TOPLUM)
K A LIPSÖ Z (fr. slogan; alm. Slo­
gan; ing. slogan). Daha çok pro­
paganda amacıyla ortaya konulan
ve sık sık yinelenen kısa söz.Bir
fikri bir formüle indirgeyen ljısa
söz.
K A LITIM (fr. hérédité; alm. Ve-
rerbung; ing. heredity). Bir canlı
varlıktan ardıllarına ulaşan özellik­
ler. Kalıtım yasalarının pekçoğunu
Mendel açıkladı. MendePin bize öğ­
rettiğine göre bir bireyin yaşamın­
da elde ettiği özellikler, kromozom­
lar düzeyinde bir dönüşüm gerçek­
leşmişse, bireyin ardıllarına geçe­
cektir. N. L. Munn kalıtımı şöyle
açıklar: “Her hücrenin bir çekirde­
ği vardır, bu çekirdek stoplazma
denilen jelatinimsi bir maddeyle sa­
rılmıştır. Çekirdeğin içinde çok kar­
maşık kimyasal yapılar vardır, bun­
 KANI
lar kalıtımsal belirleyicilerdir ve kro­
mozomlar ya da renkli cisimler di­
ye adlandırılırlar. Kromozomların
sayısı türden türe değişiklik göste­
rir. İnsanda kırk sekiz kromozom
vardır, bunların yirmi dördü ana­
dan ve yirmi dördü babadan gelir.
Üremede bunların kırk sekizi de et­
kindir. Mikroskopta kromozomla­
rın ikişer ikişer dizildiği görülür. Di­
şilerde yirmi dört çift, erkeklerde
yirmi üç çift, iki de ayrı koromo-
zom vardır. Bunlardan biri, Y kro­
mozomu yalnız erkeklerde bulunur.
Dişilerde bir çift X kromozomu var­
dır. X ve Y kromozomları cinsel
kromozomlar diye adlandırılır, çün­
kü bizim cinselliğimiz XX ya da XY
bileşimlerinin oluşumuna bağlıdır.
Aynı cinsten değişik insanların kro­
m ozom düzenleri hemen hemen
aynı görünümü ortaya koyar. An­
cak, özdeş ikizlerin kromozomları
dışında, benzer dış görünüşlü tüm
kromozomlar içsel olarak değişik­
lik gösterirler. Aralarında hiçbir ai­
le bağı bulunmayan bireylerde bu
değişiklik çok belirgindir.” Bizim
çok değişik kalıtımsal özelliklerimiz
kırk sekiz kromozomda ortaya ko­
nulmuştur. Her kromozom kendin­
de birçok belirleyiciyi barındırır. Bu
yüzden genetikçiler kromozomların
iç yapılarının incelenmesini çok
önemserler. Bir kromozomun çe­
şitli bölgeleri birçok ayrı özelliği be­
lirliyor olmalıdır. Gözlerin rengi, de­
rinin yapısı gibi özellikler buna
bağlıdır. Kromozomlarda gizlenen
kalıtımsal etkenler gen diye adlan­
dırılır (bu da belirleyici anlamına ge­
306
lir). Genlerin ya da belirleyicilerin
biçimleriyle ilgili çeşitli yorumlar
yapılmıştır, ancak gen’in gözlem­
lenmesi bugüne kadar olası olma­
mıştır.
KANI (lat.convictio; fr. convicti-
on; alm. Überzeugung, Überfüh-
rung\ ing. conviction). Bilincin bir
fikri kanıtlara dayanarak onaylama­
sı. Zihnin bir doğruyu belirlemesi.
Bir şeyin zihinde kanıtlara ya da ta­
nıklıklara göre doğru diye belirlen­
mesi. Her kanı eyleme götürücü bir
tutarlılık ya da kesinlik taşır. Bir ka­
nının oluşmasında kanıtlar ya da ta­
nıklıklar kadar duygular da belirle­
yici olur. Kanıda nesnel etkenler ka­
dar öznel etkenler de, olanlar ka­
dar olasılıklar da etkili olduğu için
onu azçok görüş’le özdeşleştirmek
yanlış olmaz, bu anlamda kanıyı
olası görüş olarak belirleyebiliriz.
Victor Hugo kanıları duygusal bir
temele dayandırarak şöyle der: “Bir
duygulanım bir kanıdır.” George
Sand da h e y e c a n la rım ız ın
temelindeki ussallığı şu sözlerle
b elirler: “ M utlu oluşum lar bir
heyecandan doğarlar. Bir heyecan
da b ir k an ıd an doğar. İnsan
tutkuyla inanm adığı bir şeyden
h ey ecan a k a p ılm a z .” G ustave
C o u rb et de k a n ıd a in an cın
belirleyiciliğine şu sözlerle değinir:
“Onlar gülerek öldüler, gelecekten
güvenli insanlar olarak. Onların
kanılarında inanç vardı.” Roger
M artin du Gard her kanının bir
mantıksal kesinlik taşıdığını şöyle
anlatır: “Karşıt bir kanının yasallığını

benimsemekle işe başlayan bir kanı
etkin olm am aya m ahkum dur.”
R im y de G o u rm o n t g ö rü şle
kanının karşılıklı konumunu şöyle
belirler: “Bir görüş kam durumuna
geldiği zaman itici olur.” Kanıyla
flgili olarak en belirleyici yargılardan
birini N ietzsch e ortaya koyar:
“K anılar doğrunun yalanlardan
daha tehlikeli düşmanlarıdırlar.”
(Bk. GÖRÜŞ)
K A N IT (yun. apodeiksis; lat.
argumentum', fr. argument; alm.
Argument, Beweis; ing. argument).
Bir önermeyi onaylamaya ya da
yoksamaya dayanan usavurma. Bir
önermeden çıkarılan sonuç. Bir savı
ya da karşısavı temellendirmeye
vönelik belirleme. (Bk. GÖSTER­
ME)
KANON (fr. canon; alm. Kanon;
ing. canon). Uygulamaya yönelik
kural. “Kanon” hemen hemen tam
olarak “kural” anlamında kullanılır,
ancak daha çok yaşama ya da uy­
gulamaya dönük bir anlamda kul­
lanılır. Kanon Kant’da tanıma yeti­
leriyle ilgili apriori ilkelerdir. Kant
şöyle der: ‘Kanon’dan genel ola­
rak bazı tanıma yetilerinin yasal kul­
lanımını belirleyen a priori ilkele­
rin b ü tü n ü n ü an lıy o ru m .” J.S.
MilFde kanon yöntemin beş temel
kuralını belirler: uyum, ayrım, bi­
leşik uyum ve ayrım, aynı anda or­
a y a çıkan değişimler, kalıntılar.
(Bk. KURAL)
KAPSAM
KAOS (yun. “Khaos ”). Evrenin
yaratılmadan önceki karmaşık du­
rumu. Evreni önceleyen sınırsız ve
karanlık boşluk. M.Ö. VIII. yüz­
yılda Yunanistan’da Hesiodos, ben­
zerlerine daha önceki uygarlıklar­
da Taslamadığımız oldukça gelişmiş
bir evren açıklaması yaparken dü­
zenli evrenin yani Kosmos’un oluş­
masından önce karanlık uzay gö­
rünümünde ve tam bir düzensizlik
içinde yalnızca K aos’un varoldu­
ğunu bildirdi. Demiurgos’un ya da
düzenleyici güçlerin işe karışmasıy­
la Kaos K osm os’a dönüşm üştü.
Evrenle ilgili ilk felsefi açıklama di­
ye değerlendirilen bu açıklamadan
onra “Kaos” düzensizliği, kargaşık
ve dağınık olanı anlatmaya başladı.
(Bk. EVREN)
K A P A L IL IK (fr. hermétisme',
aim. Hermetismus', ing. herm e-
tism). Anlaşılması güç olan şeyin
niteliği. Kapalılık Ortaçağ’da sim­
yacıların ilkesiydi. Bugün kapalılık
gizli bilimlerin ya da gizli inanç ör­
gütlerinin bir ilkesi olduğu kadar içi­
ne kolay kolay girilemeyen felsefi
öğretilerin bir niteliğidir.
KAPİTAL. Bk. SERMAYE.
KAPSAM (lat. extensio', fr. ex­
tension; aim. Ausdehnung; ing. ex­
tent ion). Bir fikrin, bir kavramın
içerdiği bireylerin tümü. Örneğin
“canlı” kavramında tüm hayvanlar
ve tüm bitkiler içerilir; buna göre
her hayvan ve her bitki “canlı” kap­
samına girer. (Bk. İÇLEM)
307
 KARANLIK
K A R A N L IK (lat. obscurus; fr.
obscur, alm. dunkel\ing. obscure).
Işıksız. Bulanık. Anlamı, dışlaştır­
ma açısından belli bir yetkinlik gös­
termeyen söylemin niteliği. Nesne­
sine tam anlamında uygun olma­
yan bilginin niteliği. Locke’a göre
nesneleri algılayan duyu organları
yetkin olmadığı zaman ya da nes­
neler zayıf izlenimler verdiği zaman
basit fikirler karanlıktır. Belleğin
anımsadığı nesneler sözkonusu ol­
duğunda bellek o nesnelerin ilksel
olarak sahip olduğu görünümü tam
olarak ortaya koymuyorsa gene ba­
sit fikirler karanlıktır. Karanlık fi­
kirlerden oluşan bileşik fikirler de,
fikirlerin belirsiz sayıda ve belirsiz
düzende bir araya gelmesiyle oluş­
muş bileşik fikirler de karanlıktır.
Leibniz’e göre karanlık fikir nes­
nesine uyarlı olmayan fikirdir.
K A R A N L IK Ç IL IK (fr. obscu­
rantisme', alm. Obskurantismus\
ing. obscurantism). Kültürün halk
arasında yayılımını yararsız hatta
zararlı gören düşünce. Karanlıkçı­
lık, insanın bilgilendirilerek karan­
lıktan kurtulmasını öngören aydın­
lıklar felsefesine karşıt olarak bil­
giye ancak belli bir kesimin gerek­
sinimi bulunduğuna inanır. (Bk. AY-
DINLANMACILIK)
K A R A R (lat. decisio; fr. décisi­
on', alm. Entscheidung; ing. déci­
sion). Bir sonuca götüren yargı. Bir
şeyi yapmak ya da yapmamak se­
çeneklerinden birini istemli bir bi­
çimde kesin olarak belirleme. Ken­
308
di kendim izle ya da başkasıyla
yaptığımız tartışmanın kesin sonu­
cu. Karar vermek, varolan seçe­
neklerden birini seçmektir. Her ka­
rar bir yargıyı zorunlu kılar, dola­
yısıyla usun belirleyiciliğinde ger­
çekleşir. Bununla birlikte kararda
duyguların payı büyüktür. İnsan
belirgin bir fikre varmadan da ka­
rar verebilir, yorgunluk ya da öf­
kenin itmesiyle de karar verebilir.
Ancak gerçek anlamda karar çe­
şitli düşünce aşamalarından geçe
geçe oluşacaktır. Karar, bir düşün­
ce araştırmasının sona ulaşmasıdır.
KARGA ŞA (fr. anarchie; alm.
Anarchie', ing. anarchy). Yetke
yoksunluğundan ya da eksikliğin­
den gelen düzensizlik. Kurallara da­
yalı belli bir düzenin olmayışıyla
kendini gösteren dağınıklık. Yetke­
nin zayıflamasıyla devlet düzenin­
de ortaya çıkan karışıklık. Platon
kargaşa düzenini demokrasinin aşı­
rı atılımlarında ortaya çıkan bir dü­
zensiz yaşam biçimi olarak gö­
rüyordu. Filozofa göre bir devlet
düzeninde herkes kendi istemini
gerçekleştirmek isterse ve devlet de
herkesi hoşnut etm eye çalışırsa
kargaşa doğacaktır, kargaşık bir
düzen de en sonunda tiranlığa ge­
çit verecektir. Devlet ya da hükü­
met toplumsal ya da iktisadi sorun­
larda hakem olabildiği zaman kar­
gaşa ortadan kalkacaktır. Devletin
toplum yaşamına ve aynı zamanda
bireylerin özgürlüklerine hiçbir
biçimde karışmamasını öngören,
bireysel özgürlüklerin üstünde hiç-

bîr değer tanımamakla her türlü yet­
keyi yadsıyan kargaşacılık XVIII.
yüzyıldan sonra ortaya çıkan yeni
yaşam koşulları içinde çeşitlilendi
ve özellikle XIX. yüzyılda Rus­
ya’da Bakunin ve Kropotkin gibi
yazarlarca temellendirildi ve savu­
nuldu. Bu arada özellikle hiççilik’le
bütünleştirilen ya da bütünleşen
kargaşacılık tüm eski değerleri yık­
maya yönelik bir öğreti durumuna
geldi. Mülkiyeti ve devleti tümüyle
kaldırma yolunda görüşler üreten
Proudhon kargaşacılığın babası sa­
yılır. Proudhon’la Paris’te tanışan
ve Orta Avrupa’da devrimci çalış­
malara katılan Bakunin kargaşacı-
hğm başlıca öncüsüdür. Birçok defa
idama mahkum edilen ve Sibir­
ya’dan kaçıp İsviçre’ye yerleşen
Bakunin 1878 La Haye kongresin­
de M arx’dan kopunca kesin ola­
rak kargaşacılıkta karar kıldı. Ba­
kunin tüm devletlerin ortadan kal­
dırılmasını, sınıf ayrılıklarının yo-
kedilmesini, kadm-erkek eşitliğinin
sağlanmasını, tüm toprakların ve
malların ortaklaşa kullanılmasını, di­
nin ve her türlü yetkenin yokedil-
mesini istiyordu. Kropotkin de kar-
gaşacılığın geliştirilmesi yolunda
büyük çabalar harcadı, La Révolte
(Başkaldırı) gazetesini kurdu ve
fransız kargaşacılarının başına geç­
ti. (Bk. HİÇÇİLİK)
KARM AŞIK (İr. complexe', aim.
zusammengesetzf, ing. complex).
Birçok öğesi olan. Birbirine bağlan­
mış değişik öğelerden oluşan. Deği­
şik türden öğelerle kurulmuş olan.
KARMAŞIK
K A R M A ŞIK (fr. complexe', aim.
Komplex', ing. complex). Oldukça
yoğun duygu yükü taşıyan ve bi­
lincin dışında ya da kıyısında yer
alan, bununla birlikte bilinci büyük
ölçüde etkileyen sunumlar dizgesi.
Bilinçaltıyla ilgili öğelerin tümü.
Jung karmaşığı şöyle tanımlıyor­
du: “Bir bütünde bir araya gelmiş
ve bir duygusal güç oluşturan su-
numsal öğeler topluluğu.” Nutten
de karmaşığı şöyle tanımlar: “Ço­
cukluk yıllarının özgün deneyimle­
rinden sonra özne olarak güçlü bir
duygu yüküne sahip olan ve etki­
lerini bilinçli ya da bilinçdışı biçim­
lerde ruhsal gelişim süreçleri bo­
yunca gösteren sunumsal içerikler
ya da durumlar bütünü.” Bleuler’in
ortaya attığı S. Freud ve Jung gibi
ruhayrıştırmacılannın benimsediği
“karmaşık” terimi gerek ruhbilim­
ciler ve ruhayrıştırmacıları arasın­
da gerek halk arasında ruhumuzu
yöneten bilinmezler olarak çok bü­
yük ilgi gördü. Ancak kavramın içe­
riği pekçok kişi için bilinmez kaldı.
Çoklan onu cinsel itkilerle ahlak de­
ğerlerinin çatışm asından doğan
ürünler olarak değerlendirdiler.
Böylece “karmaşık” korkulası bir
şey oldu, hatta neredeyse öldürü­
cü bir anlam kazandı. Hatta insan­
lar birbirlerini, karmaşığı olmayan
varmış gibi, karmaşıkları olmakla
suçlar oldular. Gerçekte karmaşığı
heyecanlardan, arzulardan, tutku­
lardan, korkulardan örülm üş bir
sunumlar bütünü olarak düşünmek
doğru olur. Bütün bu öğeler çözül­
mez bir bütün oluşturacak biçim­
 KARMAŞIK
de ve kişilik özelliğini kuracak ya
da en azından kişiliğe renklerini ve­
recek biçimde bir araya gelmişler­
dir. Karmaşıkların verimli bir biçim­
de oluştuğu dönem bilinçöncesi de­
diğimiz ilk çocukluk dönemidir. O
dönemde henüz kendi temel taşlan
olan kavramları oluşturmamış olan
zihin, kavramların oluşumlarında
temel olacak olan ilk Öğeleri özel­
likle dıştan gelen etkilerle başlıba-
şına ya da apayrı yapılar olan su- •
numlar olarak biriktirmeye başlar.
Demek ki, karmaşıklar daha çok
çocukluk yaşamı içinde, çevreyle
ilişkiler çerçevesinde oluşurlar ve
kişilik özelliklerimizin gelişiminde
örtülü bir etki ortaya koyarlar. Bun­
lar herbiri özel duygularla ve özel
anlam larla yüklü ilkörneklerden
başka bir şey değildir. Hep birlikte
önbilinci oluşturan bu ilkörnekle-
rin oluşmasında aşk ve kin karşıt­
lığı başlıca rolü oynar. Bu karma­
şıklar çok zaman sanıldığı gibi has­
talıklı bütünlükler değildir, tersine
onların varlığı zihni verimli ve sağ­
lıklı kılar. Bu sağlıklılık elbette her
şeyden önce karmaşıkların oluşum
koşullarına bağlı olacaktır. Karma­
şıklığın kişiliği hastalıklı kılması on­
ların oluşum koşullarındaki sakat­
lıklarla ilgilidir. Buna göre karma­
şıklar kişiliğin gelişimine katkıda
bulunurken bu gelişimi engelleye­
cek biçimde olumsuz etkide de bu­
lunabilirler. Karmaşıkların olumsuz
etkisi altında gelişen bir kişilik çev­
reye uyum güçlükleri gösterecek­
tir. Karmaşıkların sağlıklı oluşumu
her şeyden önce çevre koşullarıyla
310
belirgindir; siyasal, dinsel, göre-
neksel baskılar karmaşıkların olum­
suz koşullarda oluşmasında büyük
ölçüde etkilidir. Olağan koşullarda
oluşmamış olan karmaşıklar ço­
cukta kişilik bozukluklarına yol
açarken yetişkinde çeşitli bunalım­
lar yaratabilirler. Çocuğun yaşa­
mında her olay bir karmaşık yarat­
maya eğilimli gibidir, ama bazı olay­
lar elbet bu konuda çok daha belir­
leyicidir. Annesinin durmadan ye­
ni doğan kardeşiyle ilgilendiğini,
kendisiyle ilgilenmediğini gören ço­
cuk kardeşine kin beslemeye baş­
lar ve bebeğe karşı kıskanç ve sal­
dırgan olur. İlgi çekmeye çalışır
ama bebeğin özel ilgiyi gerektiren
durumu gereği bu ilgiyi bulamaz ve
garip tepkiler göstermeye başlar:
okula gitmek istemez, mastürbas­
yon yapar, böylece kendi kendini
doyuma ulaştırmaya çalışır, bebek
gibi konuşur, altını ıslatır, giderek
haksızlığa uğramışlık karmaşığı
oluşturur. Bebek büyüdükçe çocu­
ğun durumu düzelir ama oluşan
karmaşık varlığını sürdürür, bu kar­
maşık çeşitli yeni durumlar karşı­
sında sürekli olarak etkinleşir. Ço­
cukta haksızlığa karşı aşırı tepki­
ler, başkaldırma eğilimleri gelişir,
onda eğitimin koşullarına göre aşı­
rı bencillikler ya da özgecilikler or­
taya çıkar, yoksunluk duygulan be­
lirginleşir. Bu onun tüm yaşamını
etkileyecek bir değişimdir. Ruhay-
rıştırması yöntemiyle karmaşıkları
bilinç düzeyine çıkararak kişilikleri
sakatlanmışlıktan kurtarmak olası­
dır. Unutmamak gerekir ki birçok

başarının temelinde bireyin yok­
sunluklar karşısındaki tutarlı dire­
nişi vardır. Oidipus karmaşığı: Ço­
cukta anneye karşı çekici, babaya
karşı itici eğilimlerin oluşması. Ef­
saneye göre, Oidipus, yazgının iti­
ci gücüyle babasını öldürür ve an­
nesiyle evlenir. Bu karmaşık erkek
çocuklarla ilgilidir. Elektra karma­
şığı: Kız çocuklarda görülen ve ba­
baya aşırı düşkünlükle belirgin olan
ruh durumu. Elektra annesi Klym-
nestra’nın öldürttüğü babası Aga-
memnon’un intikamını almaya ça-
lışır. (Bk. İLKÖRNEK, RUHAY-
RIŞTIRMASI, YOKSUNLUK)
K A R Ş IL A Ş T IR M A (lat.
comparatio; fr. comparison\ alm.
Vergleichung-, ing. comparaison).
İki ya da daha çok nesnenin ben­
zerliklerini ya da ayrılıklarını belir­
leme. Bu terimi özellikle Condillac
ve izleyicileri kullanır. Condillac
şöyle der: “Dikkatimizi tek bir nes­
neye verdiğimiz gibi aynı anda iki
nesneye birden verebiliriz. O za­
man tek bir duyum alacağımıza iki
duyum birden alırız ve onları kar­
şılaştırdığımızı söyleriz, çünkü biz
onları sadece birbirlerinin yanında
görmek için ele almaktayızdır, bu
arada başka duyumlara da ilgisiz
kalmayız, işte karşılaştırma sözcü­
ğü tam anlamında bunu anlatmak­
tadır. Öyleyse karşılaştırma ikili bir
dikkatten başka bir şey değildir.”
R. Maunier de şöyle der: “Karşı­
laştırma her bilimsel arayışın teme­
lidir. Karşılaştırma kanıtlamadan
sonra gelir ve açıklamayı önceler.
KARŞILIKLILIK
Bilimsel çalışma her şeyden önce
en başta ayrı ayrı tanıtlanış olguları
birbirine yaklaştırmak ve birbiri
karşısına koymaktır, onların ben­
zerliklerini ve ayrılıklarını göster­
mektir.” Bilimde bu kadar geçerli­
liği olan karşılaştırma eğitim uygu­
lamalarında kaçınılm ası gereken
şeydir. Çocukları birbirleriyle kar­
şılaştırarak onlara çalışma isteği aşı­
lamak düşüncesi son derece tehli­
keli bir düşüncedir. Jean-Jacques
Rousseau çocuğu rekabet yaratmak
üzere başka çocuklarla karşılaştır­
manın çok yanlış olduğunu söyler
ve şöyle der: “Hiç öğrenmeyen ço­
cuğu kıskançlıkla ve kendini beğen­
mişlikle öğrenen çocuğa bin kere
yeğ tutarım.” (Bk. EĞİTİM)
K A R Ş IL IK L IL IK (lat.
reciprocitas\ fr. réciprocité', alm.
Wechselseitigkeit', ing. reciprocity).
Birbiri karşısına konmuş iki nes­
nenin ya da iki terimin durumu.
Raslantıyla karşı karşıya gelmiş ya
da karşı karşıya getirilmiş iki nes­
nenin ya da iki kişinin birbiri karşı­
sındaki durumunu belirleyen kar­
şılıklılıkta her şeyden önce onların
benzerliklerinin ya da karşıtlıkları­
nın ortaya çıktığı bir ortam sözko-
nusudur. Karşılıklılık kendiliğinden
bir karşılaştırma eğilimi yaratacak­
tır. M. Nadoncelle şöyle der: “İn-
sanlararası karşılıklılık kişilerin al­
gılanm asında bir ilksel v e ri'dir,
çünkü kişi kendisini gözlemleyene
herhangi bir biçimde bir şey ver­
miyorsa tanınamaz.” “Kişiliğin me­
tafizik yapısını tanımak isteyen ki-
 KARŞISAL
şi için en basit yol karşılıklılığın yo­
ludur.”
K ARŞISAL (lat. contradictorius;
fr. contradictoire; aim. kontra­
dikto risch; ing. contradictory).
Aralarında karşı durumlar bulunan
iki terim ya da önerme. “Ak” ve
“ak olmayan” karşısal durumdadır.
Öznesi ve yüklemi aynı olan, nite­
lik ve nicelik açısından birbirinden
ayrılan, biri olumlu öbürü olumsuz,
biri tümel öbürü tikel olan önerme­
ler karşısal durumdadır: “Bütün
kuşlar uçucudur” “Bazı kuşlar uçu­
cu değildir” ya da “Hiçbir kuş uçu­
cu değildir” “Bazı kuşlar uçucu­
dur”. (Bk. ÖNERME)
KARŞISAV (lat. antithesis', fr.
antithèse', aim. Antithese', ing. an­
tithesis). İki terim ya da iki öner­
me arasında karşıtlık. Kant’da ve
daha sonra Hegel ve Marx diya­
lektiklerinde bir çatışkının ikinci te­
rimi (birinci terimi sav, üçüncü te­
rim bileşim). [Bk. BİLEŞİM, Dİ­
YALEKTİK, SAV]
K A R ŞIT (lat. contrarius-, fr. cont­
raire', aim. konträr, ing. contrary).
Bir şeye karşı olan. Birbirine tam
karşı olan iki terim ya da önerme.
Olabilecek en büyük ayrılığı ortaya
koyan iki şeyin durumu. “Doğru”
ve “yanlış”, “sıcak” ve “soğuk” te­
rimleri karşıt terimlerdir. Her ikisi
yanlış olabilen, her ikisi doğru ola­
mayan, biri doğruysa öbürü yanlış
olan, biri olumlu biri olumsuz ve
terimleri ortak iki temel önerme
312
karşıttır: “Bütün kediler dört ayak­
lıdır.” “Hiçbir kedi dört ayaklı de­
ğildir.” (Bk. ÖNERME)
KAST (fr. caste; alm. Kas te; ing.
caste). Bir toplumda sıradüzenli bir
bölümlenme içinde ortaya çıkan
topluluklardan herbiri. Kendine
kapalı toplum sınıfı. Bu terim por-
tekizcede “karışmamış ırk” ya da
“an ırk” anlamına gelen casta söz­
cüğünden gelir. Günümüzde daha
çok olumsuz ya da katı, kolay ko­
lay girilemez toplumsal topluluklar
için kullanılır. Kast’ı genel anlamda
toplumsal sınıfla kanştırmamak ge­
rekir. Toplumsal sınıf özellikle ikti­
sadi koşulların belirleyiciliğinde
oluşmuş çok defa geniş çerçeveli
toplumsal topluluklan anlatır. Kast
sözcüğü özellikle Hindistan’da din­
sel gereklerle oluşturulmuş çok dar
çerçeveli ve katıkuralcı toplumsal
toplulukları belirler. B urada her
kastın çok belirli ya da çok sınırlı
toplumsal görevleri ya da yüküm­
lülükleri vardır ve her kast baba­
dan oğula kendiliğinden geçen iliş­
kileri sürdürür. Kastlar arasında ke­
sin çizgiler ya da sağlam duvarlar
vardır, bu bölünmüşlük kurallarla
kesin bir biçimde belirlenmiştir.
Toplumsal uyum bu kesin bölün­
müşlükte gerçekleşir. Bir kasttan
öbürüne geçiş ancak çok belli ko­
şullarda evlilik yoluyla olabilir. Bu
dizgenin sanayi toplumundaki ya­
şam koşullarına pek uyarlı olduğu­
nu söyleyemeyiz. Hindistan’da bu
katı toplumsal aynmlaşmışlık dü­
zeni tüm toplumsal, siyasal, dinsel

yaşamı belirlerken eğitim düzenini
de koşullar. Hindistan’da kast dü­
zeni Arilerin getirdiği bir uygula­
madır. Doğu Akdeniz halkları ola­
rak bilinen Ariler, Ganj vadisini el­
lerine geçirdiler ve yerli halka kast
düzenini benimsettiler. Böylece ül­
kede din adamlarını, savaşçıları,
tüccarları toplumdan ayıran katı bir
sınıflaşma biçimi ortaya çıktı. Bu­
na göre brahman'\zx ya da rahip­
ler, kshatriya’\aı ya da soylu as­
kerler, vaiçya’lar ya da burjuvalar,
çudra'lar ya da zanaatçılar hint
toplumunda tümüyle birbirinden ay­
rı bütünlükler oluşturdular. Sonra­
dan kastlar çoğaldı ve birçok bölü­
me ayrıldı. Babadan oğula geçen
ayrıcalıklar bir kasttan öbürüne ge­
çişi kesinlikle olanaksız kılıyordu.
Bir kişinin bir başka kasttan biriyle
evlenmesi yasaktı. Hatta bir kastın
üyeleri bir takım toplumsal zorun­
luluklar dışında başka bir kastın
üyeleriyle birarada bulunamazlar,
aynı sofraya oturamazlardı, hatta
onların hazırladığı yemekleri yiye­
mezlerdi. Kast düzenine uygunsuz
davrananlar kast düzeninin dışına
çıkarılırdı. Parya denilen bu kast-
dışı kişiler hiçbir hakkı olmayan, üst
sınıf insanlarının hizmetçisi duru­
munda bulunan kimselerdi. Parya­
lar üçe ayrılırdı: abhikastra'1lar (la­
netliler), vraı^a’lar (aforozlular),
a p a s a d a ’lar (iste n m e y e n le r).
Üçüncü topluluktan olanlar hiçbir
dinsel eyleme katılamazlardı, ayrı­
ca kent dışında yaşamak zorunday­
dılar. Brahman’cılıktan sonra ya­
yılan Budha’cılık kast düzeninin et­
KATEGORİ
kisini azaltıcı bir tutum içinde ol­
du. (Bk. SINIF)
K A TEG O R İ (yun. kategoria;
lat. categoría; fr. catégorie; alm.
Kategorie; ing. category). Birçok
kavramı içeren genel kavram. Aynı
yapıdaki nesnelerin oluşturduğu
küme. Kategori kavramıyla ilk ola­
rak Aristoteles felsefesinde karşı­
laşıyoruz. Bu felsefede kategoriler
varlık’ın en genel cinsleridirler. Ka­
tegoriler bize kavramlar arasındaki
ilintilerin belli bir düzeni olması ge­
rektiğini düşündürür. Kategori var-
lık’ların sınıflanmasını sağlar, her­
hangi bir özneye ulayacağımız de­
ğişik yüklemlerin cinslerini oluştu­
rur. Buna göre kategoriler en geniş
kapsamlı kavramlardır, başka kav­
ramların arasındaki ilişkiyi kurar ve
bütünlerler. Aristoteles’de on ka­
tegori vardır. Filozof Organon’un
1. kitabında (Kategoriai) şöyle der:
“Aralarında hiçbir ilişki bulunma­
yan anlatımlar töz’ü, nicelik’i, ni-
telik’i, bağıntı’yı, y er’i, zam an’ı,
durum ’u, iyelik’i, edim ’i, edilim ’i
belirtirler. Kısaca söylersek, örne­
ğin, insan, at tözdür; örneğin iki
kulaç, üç kulaç niceliktir; beyaz,
dilbilgisi niteliktir; çift, yarım, da­
ha büyük bağıntıdır; Lykeion’da,
Forum 'da yerdir; dün, geçen yıl
zamandır; yatıyor, oturuyor durum­
dur; ayakkabılı, silahlı iyeliktir;
kesiyor, yakıyor edimdir; kesilmiş,
yanmış edilimdir.” Kant’da katego­
riler arı anlığın temel kavramları­
dırlar, a priori’dhler. “Kategoriler
anlık açısından genel olarak tüm de­
313
 KATEGORİK
neyin olasılığının ilkelerini içerir”
der Kant. Filozofa göre kategoriler
“düşüncenin basit biçimleridirler,
bize herhangi bir nesneyi tanıtmaz­
lar”. “Kategoriler tüm gücünü dü­
şünceden alan yani sezgide daha
önce verilmiş çeşitliliği bilinçlenme­
nin birliğine götürme ediminden
alan ve dolayısıyla hiçbir şeyi ken­
diliğinden almasa da bilginin mad­
desini yani sezgiyi, kendisine nes­
nenin verdiği sezgiyi bağlamakla ve
biraraya getirmekle yükümlü olan
bir anlık için kurallardan başka bir
şey değildir.” “Şeyler olası dene­
yin nesneleri olarak alındığı ölçüde
kategoriler şeylerin bilgisine göre
bir kullanıma sahiptirler.” Algıya da
olasılık sağlayan her bileşim kate­
gorilere uyar. Deney birbirine bağ­
lı algıların biçimlediği bir bilgi ol­
duğundan kategoriler deneyin ola­
sılığının bir koşuludurlar. Bunlar de­
neyin her nesnesine a priori ola­
rak uyarlar. Kant’ın kategoriler tab­
losu şöyledir: Nicelik'. Birlik, Çok­
luk, Bütünsellik; Nitelik'. Gerçek­
lik, Olumsuzlama, Sınırlama; Ba­
ğıntı'. Töz ve raslantı, Nedensellik
ve bağımlılık, Ortaklık; Kiplik: Ola-
sılık-olmazlık, Varoluş-varolmayış,
Zorunluluk-olumsallık. (Bk. AN­
LIK, KAVRAM, US)
KATEGORİK. Bk. KOŞULSUZ.
“ K A TH A R SİS”. Bk. ARINMA.
KATILM A (lat. participatio; fr.
participation', alm . Teilnahme,
Partizipation; ing. participation).
314
B ir şeyle bütünleşm e. B ir şeye
eklenme. Bir şeyle ilişkiye girme.
Platon felsefesinde katılma varlık­
ların İdea’larla ilişkisini belirlediği
kadar İdea’ların kendi aralarındaki
ilişkiyi de belirler. Güzel bir resim
ya d a güzel bir ço cu k G üzel
İdea’sınakıtılır. Kar İdea’sı Soğuk
İdea’sına katılır ama Sıcak İdea’sı-
na ve K ara İd e a’sına katılm az.
Lévy-Bruhl “katılma”yı aşağı uy­
garlık düzeyindeki toplumların dü­
şünce biçimini belirlem ek üzere
kullandı. Buna göre, ilkeller, apayrı
kişiler olsalar da aralarında doğal
ve gizemli bir birliğin olduğuna,
kendilerini bir şeyin birbirlerine bağ­
ladığına inanırlar. (Bk. USÇULUK,
ÜLKÜCÜLÜK)
KATIŞM AÇ (lat. aggregatum; fr.
agrégat', alm. Aggregaf, ing. agg-
regate, aggregation). Bir bütün
oluşturmayacak biçimde yanyana
gelmiş öğelerin toplamı. Biryapılı
olmayan bir bütünde biraraya gel­
m iş ö ğ elerin tüm ü. T ö z le rin
biryapılı olmayan birliği. Littré:
“Oluşumları sırasında bir araya gel­
miş olan tözlerin sağladığı bütün­
lük.”
KAVRAM (yun. eidos, noema-,
lat. conceptum; fr. concept', alm.
Begriff, ing. concept). Bir nesne­
nin ya da bir varlığın zihindeki su­
numu. Zihnin bir nesneyle ilgili ola­
rak sahip olduğu temel fikir. Var­
lıklardan herbirinin zihnimizdeki te­
mel bilgisi. Kavramlar duyu organ­
ları aracılığıyla sağladığımız verile­

rin anlığımızın belirleyiciliğinde iş­
lenmesiyle sağlanır. Duyu izlenimi­
ni kavramlara dönüştüren anlık sü­
rekli usavurmalar yapar, aralıksız
süren tümevarımlarla ve tümdenge­
limlerle sağladığı bileşimler ve ay­
rıştırmalarla kavramları oluşturur,
kavramların içeriklerini zenginleşti­
rir, kavramlar arasında ilişki kura­
rak fikirlere yükselir, kavramların
yanlış içeriklerini ayıklar, fikirleri ye­
niden doğrulamaya çalışır. Hiç bil­
mediğimiz bir nesneyle yüzyüze gel­
diğimizde algımız bu nesnenin im­
gesini elde eder. Bu nesnel kaynaklı
imge bir biçimden, bir taslaktan, içi
doldurulmamış bir şemadan başka
bir şey değildir. Pekçok biçim algı­
lanır ve geçer, çok zaman algıları­
mız üstalgı düzeyine herhangi bir veri
ulaştırmazlar, burada da zihnin her
veriye açık olmaması koşulu belir­
leyicidir. Bir nesneyle ilgili ilksel ve­
rinin üstalgıya ulaşması için bilinci­
mizin bu veriyle özel olarak ilgileni­
yor olması gerekir. Gündelik yaşam­
da pekçok şeyi görürüz ama gör­
meyiz, duyarız ama duymayız. Bu
durum duyumsal verinin algı düze­
yinde kaldığını gösterir. Bilincin özel
olarak ilgilendiği bir nesne ya bizde
kavramı daha önce oluşmuş olan bir
nesnedir ya da bizde kavramı bu­
lunmayan yani hiç tanımadığımız bir
nesnedir. Bu yeni veriyi ya kavra­
mına götürerek onu yeni bir usa-
vurma çerçevesinde yeni bir bilgi he­
saplaşması yaratacak biçimde ele alı­
rız ya da bu yeni verinin zihnimizde
bir karşılığı yoksa ona bir dosya aça­
rız yani bir kavram temeli belirleriz
KAVRAM
ve bu ilksel kavramı bilinç düzenin­
de en doğru yere yerleştiririz. Bü­
tün bu kavram denetleme, kavram
geliştirme ya da kavram oluşturma
edimleri usavurmalarla gerçekleşti­
rilir. Munn şöyle der: “Bir güçlük
karşısında bulunduğumuzda ya da
yanıtı verilemeyen bir soru ortaya
çıktığında usavurma araya girer.
Usavurma deneylerimizde kullandı­
ğımız fareler ve öbür hayvanlar bü­
yük bir olasılıkla yaşamlarında ilk
olarak düşünmektedirler. Gene bü­
yük bir olasılıkla onlar deney bittik­
ten sonra hiç düşünmemişlerdir. Ye­
niden düşünmeye zorlamak için on­
ları önceki çözümlerin basit bir bi­
çimde yinelenmesiyle, koşullanma­
sıyla ya da deneme yanılmayla çözü­
lemeyen sorunlarla karşı karşıya ge­
tirmek gerekir. İnsanda usavurma
alışılmış bir biçimde karşılaşılm a­
yan durumların ortaya çıkarılmasıyla
kışkırtılır. Öngörülmez tepki leri>ge-
rektiren durumların ortaya çıkma­
dığı alışılmış ve özel çaba gerektir­
meyen bir işimiz varsa usavurma-
lan yapmadan saatlerimizi hatta gün­
lerimizi geçirebiliriz. Ancak, alışıl­
mış tepkilerin yetmediği noktada
usavurma başlayacaktır.” Buna gö­
re kavramların oluşumu zihnin dış
dünyaya uyarlanma çabası içinde
yeni durumlara yeni çözümler ara­
yışımızda gerçekleşir. Öyleyse kav­
ramları edilgin bir algının kendiliğin­
den ürünleri olarak değil, bilincin
nesnelliğe kavuştuğu noktada dış
dünyanın bizde içselleşmesini sağ­
layan bilgi biçimleri olarak görmek
doğru olur. Buna göre bilincimizin
315
KAVRAM
kavramlar düzeni dış dünyamn nes­
nel koşulları çerçevesinde oluştuğu
kadar iç dünyanın yönelgenliği çer­
çevesinde de oluşmaktadır. Kavram
hem nesnel hem öznel içeriğiyle dış’ı
iç’e ve iç’i dış’a bağlayan bir ka­
vuşma noktasıdır; bilincimizin duy-
gusal-düşünsel koşullan içinde ge­
lişir ve dış’ı iç’te görünür kılar, sa­
hip olduğu düşünce ve duygu yü­
küyle dış’a kendi özelliklerini duyu­
rur, kendi renklerini ulaştırır. Her
kavram kişinin gelişim tarihi içinde
yaşadığı serüvenleri kendi açısından
açıklayan bir anlam bütünüdür. Kav­
ram kişinin sahip olduğu ayrı bilinç
çerçevesinde insanlığın tarihsel or­
tak bilinç’me katılır, kendini onda
doğrular ve onunla açıklanır, ayrıca
ona kendi özelliklerini yansıtır. Munn
kavramla ilgili olarak şunları söyler:
“Bir kavram, birbirinden ayrı nes­
nelerin, durumların, olguların ben­
zerliklerini ortaya koyan süreçtir.
Kavramlar usavurmanm ürünleridir­
ler ve bir kere oluştular mı sonraki
düşünce üzerinde büyük bir rol oy­
narlar. Birçok sözcük her karmaşık
dilde kavramları ortaya koyar. Ağaç,
köpek, sıvı, güzellik ve daha başka­
ları birbiriyle pek çok ayn ilişkisi olan
şeylerin ortak görünümünü oluştu­
rurlar. Kavramlar bir anlamda geç­
miş deneyimlerin yoğunlaşmış bi­
çimleridirler. Onlar, deyim yerindey­
se, tek bir fikirde çeşitli şeylerin
özelliği üzerine öğrenilmiş olanı içe­
rirler. Örneğin ağaç kavramını ele
alalım. Bu kavram bazı avustralya
yerlilerine yabancıdır. İlkeller zam-
kağacı gibi, ökaliptüs gibi değişik
türde ağaçlardan sözederler, ama tü­
mü için ortak olan şeyi açıklayacak
sözcükten yoksundurlar. Bizim sa­
hip olduğumuz gibi ‘ağaç’ kavra­
mına sahip değildirler. ‘Köpek’kav­
ramına sahip olmadan bir İspan­
yol’dan, bir senbemar’dan, bir fı-
no’dan sözeden çocuk da benzer bir
karışıklık içindedir.” Kavramlar, bu­
na göre, bilgi dünyamızın sürekli
usavurmalarla aralıksız dönüşen yapı
taşlarıdırlar. Her kavram zihnimiz­
de soyut ya da somut bir varlığın,
bir bireyin ya da bir cinsin, bir tü­
rün, bir topluluğun en genel bilgisi­
ne karşılıktır. Zihnimiz sürekli ola­
rak duyu izlenimlerini imgelere ya
da taslaklara, bu genel taslakları da
kavramlara dönüştürürken önceki
bilgilerinden ya da daha önce sahip
olduğu kavramlardan ve o kavram­
ları birleştirerek elde ettiği fikirler­
den geniş ölçüde yararlanır. Bir uçak
imgesiyle bir uçak kavramı arasın­
daki ayrım İkincinin birinciye göre
daha açık ve seçik, ayrıca daha dol­
gun içerikli olmasıdır. Tek bir kav­
ramın sınırlarından çıkıp usavurma-
lar yoluyla kavramları karşılaştırma­
ya yöneldiğimizde fikre ulaşmış ya
da fikir üretmiş oluruz. Bazı filo­
zoflar “kavram” yerine “fikir” de­
meyi uygun bulurlar. P. Foulquie,
çağdaş bakış açısı içinde, kavram
ve fikir ayrımını şöyle belirler: “Gün­
delik dille ilgili olan ‘fıkir’den ayn
olarak ‘kavram’ felsefenin teknik bir
terimidir, bu yüzden daha belirgin
bir anlamı vardır. O aynı zamanda
daha nesneldir; benim adalet üzeri­
ne bir fikrim vardır, oysa adalet kav­

ramı benden bağımsızdır ve bilinci­
min dışında gibidir. ‘Herkesin kendi
fikri vardır’ dediğimizde bu fikirler
az ya da çok kişiseldirler, az ya da
çok belliğindirler, oysa kavramlar ki­
şisel değildir.” Gerçekte her fikir bir
kavram bileşimidir, kavramlardan
oluşmuş olan ve bir görüş ya da
g en el b ilg i o rta y a koy an bir
bütünlüktür.Gerçekçi bakış açısına
göre tüm kavramlarımız dünya de­
neyleri içinde elde edilir. Oysa ülkü­
cü bakış açısı fikir diye adlandırdığı
kavramların ya da en azından bazı
temel kavramların zihnimizde a pri­
ori olarak ya da doğuştan bulundu­
ğunu bildirir. Kant’a göre kavram
“mutlak olmayan genel fikir”dir. O,
deneyden gelmeyen “arı kavram”ı
(k a te g o ri) d en ey d en gelen
kavramdan, deneysel kavramdan
yani a posteriori kavramından ayı­
rır. (Bk. BİLİNÇ, FİKİR, İMGE,
KAVRAMCILIK, ÜSTALGI)
K A V RA M CILIK (fr. conceptu­
alisme-, alm. Konzeptualismus; ing.
conceptualism). Kavram ların ve
tümellerin (evrensellerin) kendin­
de varlık olmadığını, zihnin bir kur­
gusu olduğunu bildiren skolastik
öğreti. Abelardus’un ortaya koy­
duğu bu öğretiye göre zihnimizde­
ki kavramların kaynağı tek tek de­
neylerdir. İyi kavramı bizde önce-
sel olarak vardır ama, örtülü bir bi­
çimde vardır, ona biz ancak tek tek
deneylerle, iyilik deneyleriyle ula­
şırız. Kavramcılık kavramları adla­
ra indirgeyen adcılığa ve tümelleri
nesnelerden bağımsız sayan ger­
KAYGANLIK
çekliğe karşıdır ve bir yanıyla de­
neyciliğe bir yanıyla usçuluğa ya­
kın görünse de apayrı bir anlayış­
tır, gerçekçilikle adcılık arasında bir
orta yer oluşturduğu da doğru de­
ğildir. (B k. A D C IL IK , G E R ­
ÇEKÇİLİK, DENEYCİLİK, US­
ÇULUK)
K A V R A N IL A M A Z L IK (yun.
akatelepsia). Pyrrhon’un ve öbür
kuşkucuların doğrunun ölçütü ol­
madığını, buna göre doğruyu ara­
maktan kaçınmak gerektiğini bildi­
ren görüşü. (Bk. KUŞKUCULUK)
KAVRAYIŞ (lat. corıceptio; fr.
con cep tio n ; alm . K o n zep tio n ,
Begriffsbildung; ing. conception).
Zihnin bir nesneye yönelme edimi.
Zihnin bir kavramı belirlemesi. Zih­
nin duyu verilerinden giderek bir
kavramı oluşturması. Zihnin kav­
rama çabası içinde elde ettiği ürün.
Kavrama yetisi. Bir bilgi nesnesini
kavrama biçimi. Anlayış. “Kavra­
yış” aydınlığa çıkarılması zor bir
kavramdır. Bir yandan bir bilgi nes­
nesini belirlemeye dayanan tüm dü­
şünce edimlerini karşılar, öte yan­
dan bu edimlerin sağladığı ürünleri
anlatır. Bakış açısı anlamına da, kav­
ramayla ilgili edimleri ortaya koyan
zihin yetisi anlamına gelir. (Bk. AN­
LAYIŞ)
K AYGANLIK (lat. ambiguitas;
fr. ambiguïté; alm. Zweideutigke­
it; ing. ambiguity). Bir sözcüğün
ya da bir deyimin çift anlamlı olu­
şu. Yoruma açık olanın özyapısı.
 KAYGI
Yoruma el vermeyecek biçimde ço-
kanlamlı olanın özyapısı. “Kaygan­
lık” kavramının varoluşçu felsefe­
de özel bir yeri vardır. Simone de
B e a u v o ir’ın belirttiği gibi onu
“olma eksikliği” diye anlamak ve
saçmayla karıştırmamak gerekir.
Varoluşun kaygan olması, onun an­
lamının kesin ve belirgin olmaması­
dır, her an değişiyor olmasıdır. Kay­
ganlık varoluşçular arasında en çok
M erleau-Ponty’de belirleyicidir,
hatta onun felsefesini kayganlık
felsefesi diye adlandırmak olasıdır.
Buna göre insan hem düşünen hem
eyleyen, hem dünyadan kaçan hem
dünyaya atılan bir varlıktır. (Bk.
VAROLUŞÇULUK)
KAYGI (lat. unquietudo; fr. in­
quiétude; alm. Unruhe, Unbeha-
gen; ing. uneasiness, restlessness).
Korkulası bir durumun ortaya çı­
kacağı duygusuyla uğranılan sıkın­
tı. Kesinliksizlik karşısında duyu­
lan rahatsızlık duygusu. Kaygı kuş­
kuya yakın bir duygudur, ancak
kuşku fikirlerle ilgiliyken kaygı
doğrudan doğruya gelecekle ilgili­
dir. Onu bunaltıyla karıştırmamak
gerekir, ancak onda bunaltıya doğru
bir eğilim olduğu da doğrudur. Kay­
gı sağlam gerekçeleri olmayan bir
güvensizlik duygusudur, bu yanıyla
bulantıdan çok daha hafiftir. Teri­
mi ilk olarak Leibniz İngilizcedeki
uneasiness sözcüğünü karşılamak
üzere, bu sözcüğün anlamını istem­
li edimin belirleyici nedeni olarak
belirleyen Locke’a yanıt verirken
kullanmıştır. Daha sonra Condillac
318
iki tür huzursuzluk belirlemiştir; bi­
rincisi tedirginlik ya da hoşnutsuz­
luk İkincisi kaygı ya da sıkıntı. Kay­
gı, çağdaş felsefede ve ruhbilimde
çok kullanılır oldu ve azçok anlam
değiştirdi. O bugün daha çok şim­
diyle ilgili bir tedirginliği ve bir ile­
riye açılışı anlatmaktadır. Buna gö­
re kaygı özellikle şimdiki zamanın
aşılması duygusuyla birlikte tam ta­
mına istemci bir anlamda geleceğe
ulaşma ve hatta geleceği tasarla­
ma, hatta ilerleme duygusunu içer­
mektedir. (BK. BUNALTI, KUŞ­
KU)
KAYRA (lat. providentia; fr. pro-
vidence; alm. Versehung; ing. pro-
v id en c e). T a n rı’nın y a ra ttığ ı
dünyayı yönetmesi. Tanrı’mn dün­
yayı öngördüğü am açlara doğru
yönlendirmesi. Tanrı olayların akı­
şını öyle bir biçimde düzenler ki bu
düzene göre yaratıklar amaçlarını
gerçekleştirmiş olurlar. Malebranc-
he iki çeşit kayra belirliyordu: ev­
rensel oluşumu ya da akışı belirle­
yen yasaların ortaya koyduğu ge­
nel kayra ve mucizelerle ortaya
çıkan özel kayra. Kayra Tanrı’nın
yarattığı varlıklara kendinden ver­
diği her şeyi içerir. Aziz Matta İn­
cirinde şu sözleri okuruz: “Gökte­
ki kuşlar ne ekerler ne de biçerler,
onları göklerin babası besler.” Dinci
bakış her oluşumda bir kayra izi
görmeye eğilimlidir. Epiktetos şöy­
le der: “Uzaktan bakıldığında ka­
dınlardan ayırt edilebilsinler diye
kayra erkeklerin çenesine tüyler
koydu.” Kayraya güvenenler dün-

yadaki her durumun kayrayla be­
lirlendiğini, eksiklikleri güçlülüklerle
dengeleyenin de kayra olduğunu
düşünürler. Bir alman atasözü şöyle
der: “Tanrı bayat ekmek verdi mi
sağlam diş de verir.” “Bir kapı ka­
pandı mı bir kapı açılır” der Cer-
vantes de. Sadi, Bostan adlı ya­
pıtında şöyle yazar: “Bana dişleri
veren ekmek de verecektir.” (Bk.
AÇINIM, TANRI, YAZGI)
K A ZA N Ç Ç IL IK (fr. mercanti-
lisme; alm. Merkantilismus; ing.
mercantilism). Her şeyi kazanma
eğilimine bağlayan görüş. Aşırı ka­
zanç sağlamak üzere ticaret yap­
ma eğilimi. Devletlerin gerçek zen­
ginliklerini değerli madenlerin var­
lığına bağlayan iktisat öğretisi. De­
ğerli madenlerle ilgili ticaretin çok
büyük boyutlara ulaştığı XVII. ve
XVIII. yüzyıllarda Fransa’da Col-
bert ve Richelieu, İngiltere’de D.
Hume, İspanya’da Ortiz güçlü bir
devletin ancak zengin bir devlet ola­
bileceğini, bu zenginliği de ancak
değerli madenlerin sağlayabileceği­
ni öne sürdüler. Bu durumda mal
satıp karşılığında altın ve gümüş al­
mak, buna karşılık altın ve gümüş
ödememek için mal almaktan ka­
çınmak kazanççılann temel ilkesi ol­
du. Ayrıca kazanççılar iyi bir ka­
zancın ancak güçlü bir sanayi dü­
zeniyle sağlanabileceğini bildiriyor­
lardı.
K EN D tİÇ İN (fr. pour soi; alm.
fiir-sich-sein; ing. be ing fo r self).
Kendinde şey’e yani eşyaya karşıt
KENDİNDE
olarak bilinç. Kendinde şey’e kar­
şıt olarak kendi kendinin bilincine
sahip varlık. Bilinçli varlığın kendi
üzerine sahip olduğu bilgi. Sartre-
’da kendini bilinçli olarak temellen­
dirmek üzere kendini yitiren ken­
dinde. (Bk. KENDİNDE)
KENDİLİĞİNDENLİK (fr. spon­
tanéité', alm . S p o n ta n e itä t,
Selbsttätigkeif, ing. spontaneity).
Görünür bir neden olmaksızın ya
da hiçbir neden olmaksızın kendi
kendine gerçekleşenin durum u.
Kendi kendinin etkeni olanın duru­
mu. Bir dış etkence zorlanmaksı-
zın kendi kendine oluşanın duru­
mu. Kendi kendinin etkeni olanın
durumu. Maddi ya da manevi her­
hangi bir etki olmadan kendince ey­
lemde bulunanın durumu. Kendili-
ğindenliği özgür eylemle karıştır­
mam ak gerekir, özgür olm ayan
kendiliğinden eylemler de vardır,
bunların başında içgüdüyle gerçek­
leştirilen eylemler gelir. İnsan iç­
güdüsel olarak davrandığı zaman
elbette kendiliğinden davranmış
olur.
KENDİNDE (fr. en soi; alm. An
sich; ing. in self). Kendi ötesinde
ya da kendi dışında bir uzanımı bu­
lunmayan. Kant’da bizim için’e ya­
ni olguya karşıt olarak bilgilerimiz­
den ya da deneyden bağımsız olan
(Noumenon). Varoluşçu felsefede,
özellikle Sartre’da kendi için’e ya­
ni bilinç’e karşıt olarak eşyanın ni­
teliği. Kendinde’yi kendiyle’yle ya­
ni kendi özü gereği varolanla yani
319
 KENDİNEKAPALILIK
Tanrı’yla karıştırm am ak gerekir.
Kendiyle (ir.par soî), varolmak için
kendi dışında herhangi bir şeye ge­
reksinimi olmayandır. Kant şöyle
der: “N oum enon kavram ı yani
hiçbir zaman duyuların nesnesi ol­
mayacak olan ve kendinde bir şey
olarak düşünülmesi gerekenin kav­
ramı çelişkili değildir: duyumlar al­
manın sezginin olası tek biçimi ol­
duğunu kimse ileri süremez. Ama
gerçekte bu olası Noumenon ’un ala­
nına girebilmemiz için kesinlikle
hiçbir olanağımız yoktur ve olgu­
lar alanını çevreleyen her şey bi­
zim için boştur, bir başka deyişle
zorunlu bir biçimde bu alanın dışı­
na çıkan bir anlığımız olsa da du­
yulur bilginin alanı dışında bize nes­
nelerin verilebileceği böyle bir sez­
gimiz kesinlikle yoktur.” (Bk. KEN-
DİİÇÎN)
K E N D İN EK A PA LILIK (fr. au-
tism e\alm. Autismus; ing. autism).
Kesin bir içedönüklükle belirgin dış
dünyadan kopm a durum u. Dış
dünyadan kopmayla belirgin ken­
dine kapanış. Bleuler’in ortaya at­
tığı ve benimsettiği bu terim özel­
likle şizofrenlerin ruh durumunu
ortaya koymaktadır. Kendinekapalı
kişi tam anlamında bir hücrede ya­
şar gibidir, onun için hücrenin dışı
yoktur ya da hiç önemli değildir.
Kendinekapalı kişinin yoğun bir iç
yaşamı vardır, ona gerçeklikle bağ­
ları koparttıran biraz da bu yoğun
iç yaşamdır. Bu iç yaşamda kişi ar­
zuları, bunalımları, düşleri, düşlem­
leriyle içli dışlıdır, bunlar onun tüm
320
gerçekliğini oluşturur. Bu kişi için
dış dünya bir boş görüntüler dün­
yasıdır, onun bu dünyayla hiçbir
alışverişi olmaz. Bu durum daki
hasta kapıları dışa tümüyle kapat­
mış olduğu için, ayrıca davranışla­
rı da kolay kolay anlaşılır olmadığı
için tümüyle anlaşılamaz durumda­
dır. Bleuler şöyle diyor: “İleri dere­
ce şizofrenlerin çevreyle hiçbir iliş­
kisi yoktur, onlar yalnız kendileri­
nin olan bir dünyada yaşarlar. On­
lar, deyim yerindeyse, gerçekleşti­
ğini düşledikleri arzularıyla ve kur­
banı olduklarına inandıkları düş­
manlıklardan gelen sıkıntılarla bu
dünyaya kapatılmışlardır. Dış dün­
yayla ilişkilerini olabildiğince ena-
za indirgeyerek sınırlarlar. İç dün­
yanın göreli ya da mutlak egemen­
liğiyle birlikte görülen bu gerçek­
likten kopuşu kendinekapalılık di­
ye adlandırıyoruz.” (Bk. ŞİZOF­
RENİ)
KEN D İN EY ETM E (fr. autarcie;
alm. Autarkie; ing. autarky). Bir
toplumun ya da bir toplumsal top­
luluğun kendi kendine yetmesi du­
rumu. Kendine (yun. autos) yet­
me (yun. arkei) tüketimde olduğu
kadar üretimde de ya göreli ya da
kesin bir kendine kapanmışlığı zo­
runlu kılar. Kendineyetme duru­
munda devletler dışarıdan hiçbir
şey almazlar ve dışarıya hiçbir şey
satmazlar. Bir toplumun ya da top­
lumsal topluluğun kendine kapan­
masıyla ortaya çıkan bu uygulama­
ya kapalı iktisat adı da verilir.

KENDİNİİN ANDIRMA (fr. au-
to-suggestion; alm. A utosugges­
tion; ing. auto-suggestiori). Bilinç­
li ya da bilinçsiz olarak kendini bir
fikrin doğruluğuna inandırma edi­
mi. Bir fikri davranışlarımıza yön
verici ilke olarak benimseyişimiz.
Kendiniinandırma kişinin bir duru­
mu gerçekleştirmek ya da amaca
ulaşabilmek için bir fikri doğru di­
ye benimsemesidir. Hemen hemen
her kişinin yaşamı boyunca sık sık
kullandığı bu yöntem eğitimde ve
nıhhekimliğinde oldukça etkin bir
yöntemdir.
KESİKLİ (fr. discontinu; alm.
unstetig; ing. discontinuous). Ara­
lıksız sürer durumda olmayan. Ke­
sintili ya da aralıklı bir yapı göste­
ren. Ayrı ayrı öğelerden kurulmuş
olan. (Bk. KESİKSİZ)
KESİKSİZ (fr. contirıu; alm.
stetig; ing. continuous). Ayrı ayrı
öğelerden kurulmuş olmayan. Sü­
rerliği olan. Zamanda ya da uzam­
da bölünmüş ya da parçalanmış ol­
mayan. (Bk. KESİKLİ)
KESİNLİK (lat. certitudo; fr.
certutide; alm. Gewissheit; ing.
certitude). Kuşku gerektirmeyecek
biçimde belirgin olanın durumu.
Kuşku gerektirmeyecek kadar açık
bir yargı karşısındaki ruh durumu.
Zihnin hiçbir yanılma korkusuna
düşmeden bir yargıyı benimseyişi.
Kesin olan, varlığı kuşkugötürmez
olandır, düşüncede sağlam daya­
nak sayılabilir olandır. Güvenilir
[KISIRDÖNGÜ
o lan la kesin olanı b irb irin d en
ayırmak gerekir. “Güvenilir” daha
çok kişiler için kullanılır (güvenilir
bir dost), “kesin” bilgiyle ilgilidir
(Haşan’ın Ankara’dan dönmediği
kesin). “Kesin”i “apaçık”la da ka­
rıştırmamak gerekir. Kesin olan,
özellikle sonuçlarla, kanıtlarla, gös­
termelerle ilgilidir; oysa bir ilke apa­
çık olabilir yani hiçbir kuşkuyu
gerektirmeyecek biçimde kendini
ortaya koyabilir. Kesin olan, insan­
da mutuluk ya da esenlik duygusu
uyandırır. “Kesinliğe ulaştığımız za­
man insan ruhunun duyabileceği en
büyük sevinçlerden birini duyarız”
der Pasteur. Bununla birlikte kesin­
lik kişisel değildir. Gene de kesin’i
kesin diye belirleyen bireyin ken­
disidir. (Bk. APAÇIKLIK)
KESİŞME (fr. convergence; alm.
K onvengenz, Zusam m enlaufen;
ing. convergency|). İki ya da daha
çok çizginin bir noktada buluşma­
sı. Aynı noktada son bulan doğru­
ların durumu. Tek bir noktaya doğ­
ru yönelen doğruların durumu. Ay­
nı sonuca ya da aynı amaca yöne­
lenlerin durumu.
KISIRDÖNGÜ (fr. çerle vicieux,
diallèle; alm. Zirkelbeweis, Dial-
lele; ing. vicious circle). Verimsiz
düşünce dizgesi. İçinden çıkılmaz
durum. Bir A’yı ancak kendisiyle
belirlenebilen bir B ’yle gösterme.
Aynı istenmeyen sonucu getiren
e y lem lerin sü re k li o la ra k
yinelenmesi. Kısırdöngüde bilgiler
kapalı bir düzen oluşturur, bu dü­
321
 KISKANÇLIK
zende bir bilgi öbürüyle kanıtlanır,
buna göre gerçek anlamda belirle­
me hiçbir zaman gerçekleşmez.
K ISK A N Ç L IK (fr. jalousie; alm.
Eifersucht; ing. jealousy). Kendisi
için istemeyi başlıca amaç durumu­
na getirme eğilimi. Bir kişinin sağ­
ladığı bir yarardan rahatsız olma
yatkınlığı. Bir şeye tek başına sa­
hip olma tutkusu. Aşırı ölçüde du­
yulan sahip olma duygusu. Sevi­
len şeyin bir başkasının olması kor­
kusu. LaRochefoucauld “Kıskanç­
lıkta aşktan çok özsevgisi vardır”
der. Buna göre kıskançlığı sahip
olunmak istenilen nesnenin değe­
rinden çok bizim o nesneye yükle­
diğimiz duyguyla ya da verdiğimiz
anlamla açıklamak gerekir. Kabil
karmaşığı diye de adlandırılan kıs­
kançlık insanın en eski duyguların­
dan biridir. Tevrat’da anlatıldığına
göre Adem ile Havva’nın büyük oğ­
lu Kabil çiftçiydi, topraktan sağla­
dığı ürünleri Tanrı’ya sundu. Kar­
deşi Habil de çobandı, o da koyun-
larını Tanrı’ya sundu. Tanrı Habil’in
sunduklarıyla ilgilendi. Kabil’inki-
lerle hiç ilgilenmedi. Bu durum Ka-
bil’in kıskançlıkla Habil’i öldürme­
sine yol açtı. Kıskançlık duygusu
sahip olunan ya da sahip olunmak
istenilen bir şeyden yoksun kalma
korkusuyla belirgin son derece sı­
kıntı verici bir duygudur. Çocuk
için sevgili anneye yakın duran her
kişi bir kıskançlık konusu ya da ne­
denidir (Oidipus karmaşığı). Bu
duygu çocuğu şiddete yöneltebilir:
çocuk küçük kardeşinin gözlerini
322
oymak için planlar yapmaya başla­
yabilir ve bu tasarısını gerçekleşti­
rebilir. Yetişkin kişiler çok örtülü ya
da belirsiz biçimlerde şiddetli kıs­
kançlık duygulan yaşarlar, ancak
onlarda çocuksu tepkilerin görül­
düğü pek olmaz. Bazı yazarlara gö­
re kıskançlık insanın özünde var­
dır ve doğuştandır. Her insan, ne
kadar kendine egemen de olsa, buna
göre kıskançlık duygusunu saçma
bularak altetmiş de olsa belli du­
rumlarda kıskançlıktan kendini ala­
mayacaktır. Linton bunun kanıtını
Markiz adalarında görülen şu ol­
guda bulur: tam anlamında cinsel
özgürlüğün yaşandığı, kim senin
kimseyi kimseden kıskanmadığı bu
adalarda yerliler sarhoş oldukları
zaman yani istemli denetimleri azal­
dığı ya da ortadan kalktığı zaman
k ısk an çlık d u y g u ların ı o rtay a
dökerler. O. Klineberg gibi ruhbi­
limcilerse, tersine, bu duygunun
kültür kökenli olduğunu söylerler
ve gerçek anlamda yetkin bir bilin­
ce ulaşmış bir bireyin, bir başka
deyişle tam anlamında kişilikli bir
bireyin böylesi bir duygudan uzak
kalacağını söylerler. Her ne olursa
olsun kıskançlık duygusu insana
boğuntu veren ve çok zaman ussal
açıklam alara götürülem eyen bir
duygudur. / La R ochefoucauld:
“Kıskançlık her zaman aşkla doğar
ama her zaman aşkla ölm ez.” /
Mme de la Fayette: “Aşkın henüz
kendini açıklamadığı bir yürekte
kıskançlığın getirdiği karışıklık an­
latılır gibi değildir.” “Aşık olduğu­
mu bana yalnızca kıskançlık duyur­

du.” “İnsan iyiden iyiye aşıksa ne­
densiz kıskanır.” / Mme Deshou-
lteres: “B ir parça kıskançlık uyan­
dırır - Uyuyakalmış mutlu aşkı.”
(Bk. AŞK)
K İN İK LER OKULU. Sokrates’in
ölümünden sonra kurulmuş olan ve
azçok onun yöntemini izlediği için
Sokrates’çi okullar diye adlandırı­
lan okullardan biri. Kinikler okulu
belki de Sokrates’çi okulların en
önemlisidir. Bu okul Atina’nın va­
roşlarından Kynosarges’de (yun.
“köpek anıtmezarı” anlamında) ku­
rulmuştur. Okulun kurucusu An-
tisthenes K ynosarges gym nasi-
on’unda uzun süre dersler vermiş­
tir, öğretisi ve okulu da bu yüzden
bu adla anılm ıştır (yun. kurıikos
“köpeksi” demektir). Okulun bu
adla anılmasının bir nedeni de Si-
nop’lu Diogenes’in yaşadığı sefil
koşullar nedeniyle “Köpek” (yun.
kuon) diye adlandırılmış olması ola­
bilir. Önce sofist Gorgias’ın sonra
Sokrates’in çömezi olan Antisthe-
nes’e göre en yüce iyi erdemdir.
Erdemin bilgisine bilimle ya da di­
yalektikle ulaşam ayız. Erdem in
kaynağı düşüncede değil yaşamda­
dır. İnsana mutluluk verecek tek
şey erdemli yaşayıştır. İnsan tut­
kularını altedebileceği, gereksinme­
leri önemsemeyebileceği zaman in­
sandır. Bu da dünyadan uzaklaş­
makla, tanrısala yaklaşmaya çalış­
makla gerçekleşir. İnsan acılarda,
güçlüklerde, yorgunluklarda insan­
laşır. Bilge kişi yanılgının ve güna­
hın uğramadığı kişidir. Antisthe-
KİPLİK
nes’e göre en büyük bilge Herak-
les’dir, çünkü sonuna kadar istemli
ve sonuna kadar özgürdür. Antist-
henes’in başlıca çömezi Sinop’lu
Diogenes’dir. Diogenes, İskender’e
ya da gerçek adıyla Aleksandros’a
“Gölge etme başka iyilik istemem”
deyişiyle ünlüdür. Diogenes gö­
rüşlerinden çok dünyadan el etek
çekm eye d ay a n an y a şa y ışıy la
tanınmıştır. “Kinik” ya da “köpek­
si” sıfatına yaşayışıyla en çok yak­
laşmış olan odur.
K İP (lat. modus; fr. m ode; alm.
Modus, Schlussmodus', ing. mode,
mood). Bir öznenin ya da bir tözün
belirlenimi. Bir varlığın varoluş bi­
çimi. Bir varlığın eylemde bulun­
ma biçimi. Tasımda niteliğe ve ni­
celiğe göre önermelerin aldığı bi­
çim (tümel olumlu: A; tümel olum­
suz: E; tikel olmlu: I; tikel olum­
suz: O). Tasımda düşünce kalıpla­
rı. Bu kalıplar on dokuz tanedir: Bar­
bara, Celarentvb. Spinoza’da kip,
nitelik’e karşıt olarak yani tözün özü
o lan şeye k arşıt o lara k tözün
dışavurumudur.
K İP L İK (lat. modalitas; fr. m o­
dalité', alm. Modalität; ing. mo-
dality). Bir varlığın biçimler alma
özelliği. Bir varlığın özel biçimi.
Kant’da yargı biçimlerinden ve zih­
nin kategorilerinden biri. K ant’da
kiplik yargıları, sorunlu (olasıyla
ilgili), savlı (olanla ilgili) ve zorun­
lu (kesin olanla ilgili) olmak üzere
üç çeşittir. “Yağmur yağarsa evde
kalacağım” dediğim zaman bir so­
323
 KİŞİ
runlu yargı ortaya koymuş olurum;
bu yargı her zaman olası ’yla ilgili­
dir. “Yağmur yağıyor” dediğim za­
man bir savlı yargı ya da bir varo­
luş yargısı ortaya koymuş olurum;
bu yargı her zaman olan’la ilgilidir.
“Su yüz derecede kaynar” dediğim
zaman bir yasayı dışlaştıran zorunlu
bir yargı ortaya koymuş olurum,
bu yargı da her zaman kesin olan’la
ilgilidir. K ant’da kiplik kavramları
da şunlardır: olasılık-olmazlık; va-
ro lu ş-v a ro lm a y ış; zorunluluk-
olumsallık. Görüldüğü gibi Kant’da
üç çeşit yargıya anlığın üç kavramı
karşılık olmaktadır.
K İŞİ (lat. persona; fr. personne;
alm. Person\ ing. persori). Kendi
bilincinde olmakla kendi kendisinin
sorumlusu olan varlık. Özgül ola­
rak insan değerleriyle donanmış bi­
rey. Başka insanlara belli bir insani
amaç çerçevesinde yetkin bir bilinç­
le bağlanmış insan. Birey herhangi
bir türün bir üyesidir, kişi insan tü­
rünün yetkin ve bilinçli bir üyesi­
dir. Kişi olmak hem kendi öznel
özelliklerini hem de insan olmanın
nesnel koşullarını kendinde taşıyan
bir bilince sahip olmakla olasıdır.
Bu yüzden her kişi kendini yaşam­
da etkin kılan özgür seçişleriyle ya
da özgür edimleriyle dikkati çeker.
Kişi özgürlük içinde kendini vare-
der ya da geliştirir ve kendini ge­
liştirdikçe özgürlüğünü geliştirir.
Her kişi bir toplumsal varlıktır ve
bir toplulukta ortak bir ülküye ka­
tılan ve bu ülküyü geliştirmeye ve
gerçekleştirmeye çalışan insandır.
324
Bu yüzden J. C hevalier “Birey
amacını kendinde taşır, kişinin ken­
dini aşan amaçları vardır” der. Ona
göre “Kişinin özü, bireyinkinin ter­
sine, ben değildir, başkası’dır. İn­
san kişiliği en büyük gelişimini ya-
rargözetm ez bir aşkla başkasına
bağlanarak ve başkasına vererek
gerçekleştirir.” Bu çerçevede insan
hem kendinin hem başkasının ya­
ratıcısı olarak anlaşılır, gerçek in­
san ilişkisi kişiden kişiye ilişkidir,
bu ilişkide insan toplumunun yüce
değerleri açınlanır ve yüce amaçla­
rı gerçekleşir. Kişi olmak biraz da
insanın başkasına kavuşmak üzere
kendinden çıkmasıdır. Bu yüzden
her kişi başka kişilerin varettiği in­
sani ortamın bir üyesidir. (Bk. Bİ­
REY, İNSAN, KİŞİLİK)
K İŞ İL İK (lat. personalitas', fr.
personnalité', alm. Persönlichkeif,
ing. personality). K işinin varlık
özelliği. Kişinin kendini bir ben ola­
rak ortaya koymasını sağlayan et­
kinliklerin bütünü. Kendini özgür
etkinlik olarak algılayan bilinçli bi­
reysellik. “Kişi” belli bir bilinçliliği
ortaya koyarken “kişilik” özellikle
yetkin insani edimleri ve ona bağlı
olarak gerçekleşen saygınlığı dü­
şündürür. N. L. Munn şöyle der:
“Kişilik bir bireyde yapıların, onun
davranış biçimlerinin, ilgilerinin, tu­
tumlarının, yeteneklerinin ve yat­
kınlıklarının en belirgin bütünleşme­
si olarak tanımlanabilir. ‘Belirgin
bütünleşme’ derken iki şeyi belirt­
mek istiyoruz. İlkin birey başkala­
rından kişiliğiyle seçilir ve ayrılır.

İkincisi kişilik terimi bireyin ve dav­
ranışının görünümlerini içerir, bun­
lar azçok sürekli diye düşünülen
şeylerdir. Birey gerilim durumların­
da genellikle dinginse, ara sıra ‘par­
lıyorsa’, onun kişiliğinin belirleye­
ni dinginliktir, kızgınlık değildir.”
Her kişilik kendi özellikleri çerçe­
vesinde bir etki gücü ortaya koyar
ve somut bir biçimde saptanması
ya da apaçık gösterilmesi olanak­
sız bir çekim gücü oluşturur. Bu
yetkinlik doğrudan doğruya ne ze­
kaya, ne kalıtıma, hatta ne çevreye
ve ne de eğitime bağlanabilir, ama
onların herbiriyle ayrı ayrı ilgilidir.
O daha çok başkalarının bizimle il­
gili düşüncelerinde ve duyguların­
da parıldar, bizimle ilgili değerlen­
dirmelerinde kendini gösterir. M.
Proust şöyle der: “Bizim toplum­
sal kişiliğimiz başkalarının düşün­
cesinin bir yaratısıdır.” Kişilik her
kişide kendine özgü olanla başka­
sıyla ortak olanın birbiriyle bütün­
leştiği noktada kendini gösterir.
Guthrie, kişiliği “durağan ve deği­
şime dirençli toplumsal önemdeki
alışkanlıklar dizgesi” diye tanımlar.
Kişiliğin bir alışkanlıklar dizgesi ol­
duğu kesindir ama onun durağan
ve değişime dirençli olduğu tartışı­
labilir. Her kişinin bilinci ayrı özel­
likler taşıdığından her kişiliğin özel­
likleri de başka başka olacaktır, bu
özelliklerin neler olabileceği kişilik
testleri’yle ortaya konulabilmekte-
dir. Bilgi, zeka ve yatkınlık testle­
rinden ayrı olarak kişilik testleri ki­
şiliğin duygusal düşünsel özellikle­
rini gösterirler. Buna göre kişilik
KİŞİLİK
öznelleşmiş bireyselliktir. Herhan­
gi bir insan bireyi kendisini öbür
benzerlerine bağlayan ortak yetiler­
le, ortak davranış biçimleriyle be­
lirgindir. Bir birey kendi yaşam de­
neyleri içinde kendi özelliklerini ka­
zandıkça kişileşir, buna göre ken­
dini başka insanlar arasında toplum-
sal-tarihsel bir varlık olarak kavra­
maya başlar, belli bir dünya görü­
şüne bağlanır, kendi bakış açıları
oluşur. Bu yüzden kişiliği bilinçli bi­
reysellik diye de tanımlayabiliriz.
Scheldon’un tanımı bu konuda belki
de en uyarlı tanımdır: “Kişilik, bi­
reyin tanımayla, duymayla, eylem­
le, ruhsallıkla ve oluşumla ilgili özel­
liklerinin etkin kuruluşudur.” A. Po-
rot ve Th. Kemmerer’in tanımı da
oldukça kapsayıcıdır: “Kişilik, bir
bireyin zihinsel yapısına o bireye
özel görünüm ünü kazandırm ak
üzere katılan tüm öğelerin bileşi­
midir.” Kişileşmiş birey bir biîinç
ve özgürlük etkinliği ortaya koyar.
Normal bir kişiliğin başlıca nitelik­
leri birliklilik, canlılık, bilinçlilik,
çevreye uyarlılıktır. Böylelikle kişi­
leşme her zaman yalnızca bireyse­
lin sınırlarında kalmaz, toplumsala
da ulaşır, hemen her yerde kişilikli
toplumsal davranışlar görürüz. Ne
var ki toplumsal kişilik bireysel ki­
şiliklerin bir bileşkesi olduğundan
sorun gene her zaman kişiliğin bi­
reysel düzeyde araştırılmasına in-
dirgenecektir. Bu çerçevede Adler
dört tip kişilik belirlemiştir. Birinci
kümedekiler topluma ya da yaşa­
ma “iyi uyarlanmış” kişiliklerdir,
bunlar herhangi bir üstünlük gös­
325
 KİŞİLİKÇİLİK
terisi içinde değillerdir ve kimseye
baskı yapmayı düşünmezler. So­
runlarını çözerken kendi yararlan
kadar toplumun ya da başkalarının
yararlannı da düşünürler. İkinci kü-
medekiler “egemen tip”i oluşturur­
lar, denetimi her zaman ellerinde bu­
lundurmak isterler. Başkalannı de­
ğersiz görmek bu kişilerde özyapı
özelliklerinin başında gelir. Kendi­
leri toplumda düzeylerini yükselte­
mediklerinden bütün özenlerini baş­
kalarını küçültmek için gösterirler.
Aşağılıkduygusunun yolaçtığı bu
yükseklikduygusu başkalarında
aşağılıkduyguları oluşturmak gibi
bir uygunsuzluğu getirir. Üçüncü
küm edekiler “alıcı bireyler”dir,
bunlar şımartılmış insanlar olarak
her güzel şeyi ya da her yararlıyı
emek vermeden kendilerinin kılma­
ya bakarlar. Vermeyi düşünmeden
hep almaya çalışırlar. Dördüncü kü­
medekiler “yükümlenmekten ka­
çan” tiplerdir, herhangi bir karar al­
m ak istemeden, herhangi bir ey­
lemde bulunmadan yaşadıkları için
yanlış da yapmazlar. (Bk. İNSAN,
KİŞİ, KİŞİLİKÇİLİK, TOPLUM)
K İŞ İL İK Ç İL İK (fr. personnalis­
me', aim. Personalismus; ing. per­
sonalism). Kişiliği en yüce belirle­
yici sayan öğreti. Kişiliği mutlak de­
ğer durumuna getiren ahlak ve top­
lum öğretisi. “Kişilikçilik”i ilk kul­
lanan Renouvier oldu. Renouvier
bu terimi hemen hemen bireycilik­
le eşanlamlı olarak kullanıyordu.
Onun kişilikçiliği “tam anlamında
bilinçli ve istemli bir kişilik duygu­
326
su”na dayanıyordu. Kişilikçilik in­
san bireyinin kişiliğine büyük önem
verir, onu her türlü toplumsal ve
iktisadi değerin üstünde tutar, her
şeyden önce insan saygısını gerek­
tirir. Kişilikçilik daha sonra Emma­
nuel M ounier’nin 1947’de yayım­
ladığı Qu ’estce que le personnalis­
m e? (Kişilikçilik nedir?) adlı yapı­
tında geniş çerçeveli bir öğreti du­
rumuna geldi. Mounier, insan top­
lumsal birliğe kavuştukça kişiliğini
kazanır diye düşünüyordu. Şöyle
diyordu: “İnsan kişisinin kendisini
geliştiren maddi gerekler ve ortak
aygıtlar üzerindeki önceliğini be­
nimseyen her öğretiyi ve her uy­
garlığı kişilikçi diye adlandırıyo­
rum.” Bu sol görüşlü hıristiyan fi­
lozofu “İnsan kendini verdikçe ken­
dini kazanır” diye düşünüyordu.
Böylece kişilikçilik kişinin toplum­
da gerçek yükümlülüğünü öngörür.
M ounier’ye göre “birey toplum
içindir ve toplum kişi içindir”. Ki­
şilikçilik kişinin uyanışını ve top­
lumsal düzeyde tam bir özgürlük
içinde kendini yükümleyişini öngö­
rür. (Bk.KİŞİ, KİŞİLİK)
KLAN (fr. elan', alm. Sippe\ ing.
elan). Birkaç aileden oluşan ancak
tek bir aile gibi dayanışık bir bütün
oluşturan toplumsal topluluk. Klan,
öz anlamında, İskoçya’da ve İrlan­
da’da çeşitli ailelerin bir araya gel­
mesinden oluşan boydur. Daha son­
ra “klan” geniş çerçevede bir ara­
ya gelen ve daha çok tanm a ve hay­
vancılığa dayalı ilkel bir üretim dü­
zeni uygulayan tüm toplumsal top­

luluklar için kullanılmıştır. Klanda
belirleyici özellik içten evliliğin ya­
sak olmasıdır. Boydan daha küçük
olan klanda siyasal birliği “totem”
sağlar. (Bk. TOTEM)
K L A S İK L İK (fr. classicism e;
alm. Klassizismus; ing. classicism).
XVII. yüzyılda ortaya çıkan ve ev­
rensel gerçekçi eğilimleriyle belli
olan sanat anlayışı. Klasiklik röne-
sans değerleri içinde mayalandı ve
gelişti. Rönesans dediğimiz o bü­
yük atılım ve gelişim dönemi sa­
natta eşsiz bir yetkinliği ortaya ko­
yarken felsefede daha çok bir ge­
çiş dönemi özelliği gösteriyordu.
Klasiklik XVII. yüzyılda özellikle
edebiyatta büyük bir atılım oldu.
Önceki yüzyılların daha çok süsle­
mecilikle belirgin barok değerlerin­
den süzülen klasiklik, Descartes
usçuluğunun da etkisiyle yavaş ya­
vaş insan değerlerinin evrensel çer­
çevede aranması ve irdelenmesi ola­
rak kendini gösterdi. F ransa’da
C orneille, R acine, M olière, La
Rochefoucauld gibi yazarlar kendi
toplumlannın özelliklerini yansıtan
yapıtlar ortaya koyarken insanın ne
olup ne olmadığını evrensel çerçe­
vede enine boyuna tartıştılar. Kla­
siklik bir akım olmaktan çok bir be­
ğeni ortaklığını, bir bakış birliğini
duyuruyordu ve her şeyden önce
insanın abartılmış duygusallıkların­
dan uzak bir biçimde kökten araş­
tırılm asını öngörüyordu. Fransız
klasikliği bu özellikleriyle tüm dünya
yazarlarını etkiledi hatta büyüledi.
Bu yüzden Fransa’da XVII. yüz­
¡KLASİKLİK
yıl, özellikle ikinci yansı düşünüle­
rek Büyük yüzyıl diye adlandırılır.
Bu yüzden bu yüzyıl biraz da Fran­
sa’nın kültür planında Avrupa’ya
egemen olduğu yüzyıldır. Louis
X IV’ün saltanatıyla (1643-1715)
belirgin olan bu dönemde toplum­
sal yaşam mutlakyönetimin kesin
belirleyiciliği akındadır. Saray gide­
rek bir kültür merkezi olurken kül­
tür yuvalan olan salon’lar önemle­
rini yitirmeye başlarlar. Düzenin ye­
ni seçkin insan tipi duygusal olmak­
tan önce ussal, her anlam da dü­
şünceli, her zaman ölçülü, her du­
rumda ciddi ama canayakın insan
tipidir. Artık soyluluk unvan olmak­
tan kişilik özelliği olmaya doğru git­
mektedir. Bu yeni seçkin insan tipi
tüm insan sorunlarını enine boyu­
na tartışan öngörülü kişidir. Seç­
kinlerden biri de Louis XIV’dür,
yetkisini hiçbir zaman sanatı yön­
lendirmekte kullanmaz, sevmediği
sanatçılara karşı tutum almayı hiç­
bir zaman düşünmez. E. Henriot’ya
göre “klasik edebiyat mantıksaldır,
ussaldır, düzen ve özgürlük kaygı­
sı taşır”, buna göre buıjuva sınıfı
incelikten uzaklaşmaksızın tartışma
ruhunu, büyüklük ruhunu, yetke
saygısını klasiklikte bir araya ge­
tirmiştir. André Gide klasikliği özel­
likle fransız ürünü sayar ve ne
Shakespeare ne Michelangelo ne
B eethoven ne D ostoyevski ne
Rembrandt hatta ne Dante klasik­
tir diye düşünür. Ona göre yaban­
cılardan ancak Goethe klasik ola­
bilir. (Goethe klasiği sağlıklı duy-
gucuyu hastalıklı sayıyordu.) Gi­
“KLİNAMEN”
de’in tanımına göre klasiklik “enaz
söyleyip ençok anlatma” sanatıdır.
“Evrensel gerçekçilik” diye adlan­
dırabileceğimiz klasiklik her şeyden
önce tekte evrenseli yansıtan bir ba­
kış biçimidir. Sainte-Beuve klasik
yazarı “insan ruhunu zenginleşti­
ren yazar” diye tanımlar. Bu özel­
likleriyle klasiklik kendinden sonra
doğacak olan duyguculukla karşıt­
laşır. Tieghem “Klasik anlayış öze­
li genelden çıkarmaya bakıyordu,
duygucu anlayış geneli özelden çı­
karmaya bakar” der. Klasik için bü­
tün insan, duygucu için insan bire­
yi yani tek kişi önemlidir. Klasiklik
daha çok “en güzel orta” fikrine da­
yanır, bu yanıyla yunan düşünce­
sini düşündürür: onda her şey öl­
çülü, ılımlı ve insan boyundadır.
“Klasikler genellikle dış dünyanın
öğelerine yükledikleri boyutlarda
çok ölçülü görünürler. Onlar bu
nesnelerin ya da bu olguların in­
sanla belli bir oranda uyuşmasını
isterler, insan ki onların edebi et­
kinliklerinin başlıca konusudur”
(Tieghem). Buna karşılık duygucu
sınırsızda, sonsuzda, belirsizde, bü­
yüklüğüyle insanı aşanın görkemin­
de sanatını oluşturmaya bakacak­
tır. Duyguculuk hemen her zaman
bir aşma duygusuyla belirgindir.
“Aşılmak hoş değil, kendini aşağı­
da duymak sıkıntılı iş” der Hugo.
Yalnız edebiyata değil, mimarlığın,
resmin ve yontunun gelişiminde de
klasik anlayışın büyük katkısı var­
dır. Claude Perrault, François Man-
sart, Jules Harduin-M ansart gibi
mimarlar; Pierre Puget, Girerdon,
Coysevox gibi yontu sanatçıları;
Lebrun, Mignard, Nicolas Poussin,
Claude Gelée gibi ressamlar klasik
beğeninin yaratıcıları oldular. Ta­
şıdığı tüm barok özelliklere karşın
Shakespeare’i İngiltere’nin en bü­
yük klasik yazarı saymak doğru
olur. İngiltere’de Addison ve Pope
klasik anlayışın sürdürücüleri oldu­
lar. Alman edebiyatında Sturm und
Drang akımının ortaya çıkışma ka­
dar klasik değerler büyük ölçüde
belirleyici oldu. Klasiklik öbür sa­
natlarda da kendini gösterdi, özel­
likle resimde ve yontuda klasik eği­
lim çok değerli ürünlerin ortaya çık­
masına yol açtı. Müzikte klasiklik
J.S. Bach’ın ardından gelen verimli
dönem de k en d in i g ö ste rd i ve
Haydn, Mozart, Beethoven gibi bü­
yük ustaların adıyla anıldı. (Bk.
DUYGUCULUK, GERÇEKÇİLİK)
“ K LİN A M EN ” (yun. söz.). Epi-
kuros felsefesinde kendiliğinden
sapma. Klinamen sayesinde atom­
lar, boşlukta düşerken, doğru çizgi
üzerinde yol almaktan çıkarak bir-
birleriyle karışırlar ya da basitçe
çarpışırlar, bu çarpışm adan yeni
nesneler oluşur. İnsan ruhunu oluş­
turan ince atomların sapmalarıyla
da insan özgürlüğü gerçekleşir. Bu­
na göre klinamen özgür seçişin de
ilkesidir.
K O M PLEKS. Bk. KARMAŞIK.
KO M Ü N İZM (fr. communisme;
alm. Kommunismus; ing. commu-
nism). Ortak mülkiyete dayanan

yönetim biçimi. Üretim araçlarının
topluma ait olduğu siyasal ve top­
lumsal düzen. Komünizm her şey­
den önce iktisadi bir öğretidir, bu­
nun yanında bilimsel verilere göre
yeni bir toplum düzenlemesi öngö­
ren bir siyaset anlayışıdır. Komü­
nist toplum özel mülkiyetin bulun­
madığı, mülkiyetin birleşmiş birey­
lere, tüm topluma ait olduğu sınıf­
sız bir toplum olarak düşünülür.
Marx ve Engels şöyle der: “Komü­
nizmi belirleyen şey genel olarak
mülkiyetin kaldırılması değil bur­
juva mülkiyetinin kaldırılmasıdır.”
Ortak mülkiyete dayalı olan ve özel
mülkiyeti dışlayan, böylece birey­
selliği toplumsallıkla belirleyen ko­
münizm gelecekteki insanı tasarla­
yan bir insancılık olarak belirir. Bir­
çok batılı yazar komünizmin köke­
nini Platon’un kurgusal devlet an­
layışında bulursa da, P laton’un
devleti tam anlamında sınıflaşmış
bir devlet olmakla oligarşik bir dü­
zen gösterir. Gene de Platon’un
devletinde en azından komünizmin
se z g isin e u laşm ak o la sıd ır
denilebilir. Platon’un, Thomas Mo-
ru s’un, Saint-Sim on’un, Fourri-
rer’nin öğretileri komünizmi duyur-
sa da komünist düzeni doğrudan
doğruya gösterm ez. Komünizm
Karl M arx’in ve Friedrich En-
gels’in birlikte kaleme aldıkları Ko­
münist p arti bildirisi'nde (1848)
anlatımını bulur. Buna göre komü­
nizm yükselen işçi sınıfının çökmek­
te olan sermayeci düzen içinde sı­
nıf savaşımına dayalı ama sınıfsız
bir toplum düzeni öngören düşün­
KOMÜNİZM
ce ve eylemlerinde yaşama geçiri­
lecektir. Üretim araçlarının ortak­
laştırılmasına dayanan yeni bir üre­
tim düzeni ve buna bağlı yeni bir
kültür düzeni amaçlayan komünizm
ancak devletin proletarya tarafın­
dan ele geçirilmesiyle ve buna göre
proletarya diktatörlüğünün kurul­
masıyla gerçekleşecektir. “Uygula­
macı maddeciler için yani komü­
nistler için varolan dünyayı devrim­
le geliştirmek, varolan şeyleri uy­
gulama düzeyinde sezmek ve dö­
nüştürm ek sö zk o n u su d u r” der
Marx. Engels de şöyle der: “Ko­
münizm proletaryanın kurtuluş ko­
şullarının öğretimidir.” Marx komü­
nist düzeni insanlık evriminin son
aşaması olarak görmez: “Kom ü­
nizm yakın geleceğin zorunlu biçi­
mi ve güçlü ilkesidir. Ama böyle ol­
makla insanlık evriminin sonu de­
ğildir, insan toplumunun bir biçi­
midir.” Ancak Marx 1891 ’de'ya­
y ım lan an G otha p ro g ra m ın ın
eleştirisi'nde komünizmi insan top­
lumunun son biçimi gibi görme eği­
limi gösterir ve düşsel bir tablo çi­
zer. Buna göre komünist toplumun
birinci evresi şöyle olacaktır: “Ser­
mayeci toplumla komünist toplum
arasında birinciden İkinciye doğru
devrimci dönüşüm evresi yer alır.
Buna siyasal bir geçit dönemi kar­
şılık olacak, bu dönemde devlet
proletarya diktatörlüğünün devleti
olacaktır.” Sosyalizm diye adlan­
dırdığımız bu evrede üretilen mal­
ların dağıtımı sağlanan emeğin ni­
celiğine ve niteliğine göre gerçek­
leşecek, böylece her kişi üretim
329
 KONUT
güçlerinin gelişimine etkin olarak
katılmış olacaktır. İkinci ve sonun­
cu evre bu proletarya diktatörlüğü
evresini izleyecektir. Bu evrede iş­
bölümü kaldırılacak, böylece birey­
lerin bağımlılığı giderilecektir, in­
sanlar yaşamlarını sürdürmek için
şu ya da bu işi gönülsüzce yap­
mak zorunda kalmayacaklardır. Ka­
fa emeğiyle el emeği arasındaki ay­
rımın giderildiği bu evrede ortak ça­
lışmanın sağladığı verim insan ya­
şamına güç katacak, bu arada ser­
mayecilikten kalan son izler temiz­
lenecek, tüm insanlar yaşamı hep
birlikte sürdürecek, geliştirecek ve
denetleyecektir. Bu sınıfsızlaşmış
toplumda artık proletarya diktatör­
lüğü diye bir şey yoktur, “herkes
yeteneği kadar, herkese gereksini­
mi kadar” formülü geçerli olacak­
tır. (Bk. SOSYALİZM)
K O N U T (lat. postulatum\ ir.pos­
tulat', alm. Postulat, ing. postula-
te). Apaçık ve kanıtlanır olmamak­
la birlikte doğru diye benimsenen
önerme. Belit kadar apaçık olma­
yan, doğruluğu kanıtlanamamakla
birlikte yanlışlığı da gösterilemeyen,
ayrıca karşıtı usa aykırı düşen, gös­
termelerde ilk ilke ya da çıkış nok­
tası olarak alman önerme. Uygula­
malı usun konutları: Kant ahlak ya­
sası için zorunlu üç konut belirer,
bunlar özgürlük, ruhun ölümsüz­
lüğü ve Tanrı’nın varlığı konudan­
dır. Bu doğrulanam az konutlar
Ödev’in ve Yüce İyi’nin gerçek­
leşmesi için zorunlu dayanaklardır.
D eneysel düşüncenin konutları:
330
Kant’da kiplik kategorisine bağlı a
priori üç önerme vardır. “ 1. Dene­
yin biçimsel koşullarıyla uyarlı olan
olası’dır (sezgi ve kavramlarla ilgi­
li olarak), 2. Deneyin (yani duyu­
mun) koşullarına bağlı olan ger-
çek’tir. 3. Gerçekle bağlantısı de­
neyin genel koşullarıyla belirlenmiş
olan zorunlu’dur (zorunlu olarak
vardır).” [Bk. BELİT]
K O R K U (yun. phobos; fr. peur,
crainte; alm. Furcht; ing. fear). Bir
tehlikenin öngörülmesiyle başlayan
heyecan. Yakın bir tehlikenin su­
numuyla belirgin heyecan. Basit
anlamında korku her kişinin olacak
ya da olabilecek olumsuz bir du­
rum karşısında kendi varlığını tü­
müyle ya da bir ölçüde tehlikeye
düşmüş görerek uğradığı kötülük
duygusudur. Korku genellikle bir­
denbire başlar ve ağır bir düşüş
gösterir: etkenin ortadan kalkması
(yanılma, tehlikenin önlenmesi, teh­
didin son bulması vb.) korku duy­
gusunu birdenbire siler. Korkunun
düşüş göstermesi korkutucu etke­
ne alışılmasından ya da onun bi-
linçlendirilmesindendir. Bazen kor­
kutucu etken varlığını sürdürse de
korku duygusu kalkar, yerini kay­
gılı bir bekleyişe bırakır. Korku duy­
gusu hastalıklılığa yatkın olduğu için
korkulması gereken bir duygudur.
Eski pagan ahlakları, özellikle Epi-
kuros ve Stoa ahlakları korkuyu,
özellikle ölüm korkusunu kökten
mahkum ederler. Korkmama, özel­
likle ölümden korkmama fikri Mon-
taigne düşüncesinde de önemli bir

yer tutar. Bu filozoflara göre kor­
kulacak tek şey korkunun kendisi­
dir. Gene de korku her insanın ya­
şamında belli bir yer tutar. Cervan-
tes “Korkunun kocaman gözleri
vardır” der. Her ne olursa olsun,
M. Bedel gibi, korkuyu “istemin bir
tepkisi” olarak düşünmek gerekir.
Korkuda istem çözülür, bilinç bu­
lanıklığa uğrar, öyle ki bilinçte kor­
ku nesnesi bile belirginliğini yitirir.
Retz’in dediği gibi “Korkuda karar
vermekten çok incelemenin geçer­
li olması doğaldır”. Ne var ki kor­
kuyla yapılan inceleme de ussal ge­
çerliliği belirgin olmayan bir ince­
leme olacaktır. Ancak korkuyu zo­
runlu bir yaşam deneyi olarak gör­
mek ve yürekliliklerin geçmiş kor­
kularla elde edilmiş olabileceğini
düşünmek olasıdır. Ferdinando Ga-
liani şöyle der: “Yüreklilik büyük
bir korkunun sonucudur. Gerçek­
te bir ölüm korkusuna kapıldığımız
zaman bacağımızın kesilmesine yü­
reklilikle izin veririz.” Korkunun
hastalıklı bir biçimi olan fobi (fr.
phobie; alm. Phobie; ing. phobia)
bazı belli durumlar karşısında du­
yulan bunaltı duygusudur. Mantık­
sal temeli olmayan bu takıntılı duy­
gu çeşitli nesnelere yönelik olabilir,
buna göre değişik adlar alır. Alan-
korkusu (fr. agoraphobie) geniş
alanların verdiği korkudur. Kapa-
lıyerkorkusu (fr. claustrophobie)
mezarlık, otobüs gibi kapalı yerler­
de duyulan korkudur. Yükseklik-
korkusu ya da yüksekyerkorkusu
(fr. acropolophobie) yükseklere çı­
kıldıkça, örneğin yüksek bir evin
KORKU
damında ya da uçakta duyulan kor­
kudur. Hastalıkla, çıldırmayla, de­
nizle, fırtınayla, hayvanlarla, çeşitli
nesnelerle (13 sayısı gibi) ilgili çe­
şitli hastalıklı korkular vardır. / C.
Mölinand: “En basit biçimlerinde
korku ilksel bir davranış ortaya ko­
yar: kaçmak. Korku hiçbir engelle
karşılaşmadan gerçekleştiyse her
şey olağan düzeninde olup geçer:
tehlikenin görülmesi, kaçış ve du­
rulma. (...) Kaçış olanaksız oldu­
ğu zaman onun yerini alacak olan
bir başka davranış vardır: büzül­
me. Kişi o zaman saklanır, yuvası­
na giren tavşan gibi gizlenir. Kor­
kan çocuk başını çarşafların altına
sokar. Her durum da korku titre­
meyle bazen pek açık, pek görü­
nür biçimdedir: bacaklar tir tir tit­
rer, eller sallanır durur, beden bir
gider bir gelir, titreme bazen pek
ölçülüdür, yalnızca eylemlerde tu­
tarlılığın yitimiyle belirginflir: o za­
m an kişi incelikli bir davranışı
gerçekleştiremez. (...) O (korku)
kaçınılmazın açık b eklen işi'dir,
kaçınılmaz’dan belli bir mutsuzlu­
ğu değil bizim kaçamayacağımız bir
mutsuzluğu anlamak gerekir. Ya­
pılacak hiçbir şey olmadığı zaman
korku boğuntuya dönüşür. (...)
Boğuntu elbette korkunun en acılı
biçimidir; gerçek bir işkencedir. Bu,
hiçbir yararlı tepkinin, özellikle hiç­
bir kaçışın olası olmamasındandır.”
/ J.R Richter: “Pısırık tehlike gel­
meden önce korkar, yürekli tehli­
ke geçtikten sonra korkar.” / İs­
panyol atasözü: “Korku ve aşk ay­
nı k a p ta n y iy e m e z le r.” / A.
 KOŞUL
Daudet: “Kahramanlar hiç korkma-
salardı onur nerede kalırdı?” / G.
von Le Fort: “Korku yüreklilikten
daha derin bir şeydir.” / Céline: “Her
zaman insanlardan, yalnız insanlar­
dan korkmalı.” / C. de Retz: “Kor­
ku tutkuların içinde yargıyı en çok
zayıflatandır.” / H. Calet: “Ben söz­
cü k lerd en korkm uyorum , söz­
cükler benden korkuyorlar.”
K O ŞU L (lat. conditio\ fr. condi­
tion; alm. Voraussetzung, Bedin-
gung\ ing. condition). Bir canlı
varlığın içinde bulunduğu durum.
Bir başka durumun gerçekleşebil­
mesi için varolması gereken du­
rum. Bir başka durumu olanaklı kı­
lan durum. Bir şeyin varoluş biçi­
mi. İnsanın dünyadaki ya da top­
lumdaki durumu. Varsayımsal iliş­
ki durumu (A doğruysa, B de doğ­
rudur; B yanlışsa A da yanlıştır).
KO ŞU LLA N M A M IŞ (fr. incon­
ditionné', alm. Unbedingt; ing. un-
conditional, unconditioned). Hiç­
bir koşul altın d a bulunm ayan.
K ant’da us “koşullanmamış” diye
nitelendirilir, buna karşılık anlık
“koşullanın ış”tır. Anlığın koşullan­
mışlığı deneye bağımlılığından gelir.
Usun koşullanmamışlığı böyle bir
bağımlılık içinde olmayışındandır.
Kant şöyle der: “Usun öz ilkesi, ge­
nel olarak mantıksal kullanımında
anlığın koşullu bilgisi için, bu bilgi­
nin birliğini sağlayacak koşullanma­
mış terimi bulmaktır.” “Aşkın us­
sal kavram, belli bir koşullanmışın
koşullarının bütünlüğünün kavra­
332
mıdır. Koşulların bütünlüğünü yal­
nızca koşullanmamış olası kıldığın­
dan, buna karşılık koşulların bütün­
lüğü de her zaman koşullanmamış
olduğundan, arı bir ussal kavram
genel olarak koşullanmışın bileşi­
mine ilke sağlamakla koşullanma-
mışın kavramı diye tanımlanır.” (Bk.
KOŞULLANMIŞ)
K O ŞU L L A N M IŞ (fr. conditi­
onné; alm. Bedingte; ing. conditi-
oned). Belli bir koşul altında bu­
lunan. Kant’da koşullanmış olan
anlıkla ilgili olandır. Anlık koşul­
lanmıştır, çünkü deneyin koşulları­
na bağlıdır. (Bk. KOŞULLANMA­
MIŞ)
KOŞULLU. Bk. VARSAYIMSAL.
KOŞULSUZ (fr. catégorique', alm.
Kategorisek', ing. categorical).
Hiçbir koşul taşımayan. Kesin ola­
rak geçerli olan. K ant’da koşulsuz
buyurucu ödev ahlakıyla ilgili mut­
lak ve evrensel yasadır. “Eylemi­
nin ilkesi senin kendi isteminle bir
evrensel yasa oluşturabilecek gibi
davran. İnsanlığı her zaman ken­
dinde ve başkalarında bir araç de­
ğil de bir amaç olarak ele alabile­
cek gibi davran. Özgür ve ussal is­
temlerin cumhuriyetinde hem ya-
sakoyucu hem bireym işsin gibi
davran.” Thonnard şöyle der: “Ko­
şulsuz buyurucu, duyarlılığın ilke­
lerinden ya da kurallarından ayrı ola­
rak tüm ahlak yasalarının a priori
biçimidir, duyarlılığın ilkelerine ya
da kurallarına mutlak zorunluluk

değeri kazandırır, kavramlar olgu­
lara nasıl bilimsel değerlerini kazan-
dınyorlarsa.” (Bk. BUYURUCU,
ÖDEV)
KOŞUTÇULUK (fr. parallélisme-,
alm. Parallelismus-, ing. paralle-
lism). Ruhsal olgularla fiziksel ol­
gular arasında her basamakta tam
anlamında bir karşılıklı ilişki bulun­
duğu varsayımı. Spinoza felsefesi
bir çeşit koşutçulik felsefesidir. Spi­
noza şöyle der: “Doğayı ister uzam
niteliğiyle ister düşünce niteliğiyle
ele alalım, nedenlerin tek bir biçim­
de zincirlenişini bulacağız, öyle ki
bunlar birbirlerini karşılıklı olarak
izleyen aynı şeylerdir.” Koşutçuluk
benzer bir anlatımını Spinoza’nm
zamandaşı Leibniz’de buldu. Ona
göre ruh ve beden birbiri üzerinde
etkili olmayan iki saat gibidir. On­
ların birbirlerini etkilemeden aynı sa­
ati gösteriyor olmalarım sağlayan
öncesel uyum ’dur. Çağdaş koşut-
çular Leibniz’in bu görüşünden yo­
la çıkarlar. F echner şöyle der:
“R uhsalla bedenselin koşutluğu
kaynağını bizim şeylerle ilgili bakı­
şımızda bulur.” Koşutçulara göre
her ruhsal olgu bir fiziksel olguyu
karşılar, her fiziksel olgu da bir ruh­
sal olguyu karşılar. Ancak çağdaş­
lar Leibniz’in öncesel uyum fikri­
ne yani ruhla bedenin tanrısal güç
aracılığıyla karşılıklı ilişkiye girdiği
fikrine uzak kalırlar. (Bk. BEDEN,
ÖNCESEL UYUM, RUH)
KOZM OGONİ. Bk. EVRENDO-
ĞUM.
KÖKTENCİLİK
K O Z M O L O Jİ. Bk. EVRENBİ­
LİM.
K OZM O S. Bk. EVREN.
K Ö K (fr. racine-, alm. Wurzel; ing.
root). Bir şeyin temeli, çıkış nokta­
sı. Bir şeyin çok zaman görünürde
|olmayan kaynağı. “Kök” daha çok
“neden”, “ilke”, “köken” anlamın­
da kullanılır. (Bk. KÖKEN)
K Ö K EN (fr. origine; alm. Ursp­
rung; ing. origiri). Herhangi bir şe­
yin başlangıcı, ilk ortaya çıkışı. Her­
hangi bir oluşumun en eski biçimi.
Bir şeylerin kendisinden çıkarak
dönüşümle varlık kazandığı ana bi­
çim. Başlangıç. Çıkış noktası. İlke.
Bir kişinin geldiği toplum sınıfı. (Bk.
KÖK)
K Ö K TEN C İLİK (fr. radicalisme;
alm. Radikalismus; ing. radiea-
lism). Bilimde, dinde, siyasette kök­
ten yenilikler yapma eğilimi. Kök­
ten değişiklik isteyenlerin görüşü
ya da tutumu. Felsefi köktencilik'.
Bentham, James Mili, John-Stuart
Mili gibi İngiliz filozoflarının ikti­
satta özgürlükçülüğü, ruhbilimde
çağrışımcılığı öneren, toplumsal
yaşamda sermayeci düzeni onarıcı
ve onun tehlikeli gelişimlerini orta­
dan kaldırıcı köklü değişiklikler ön­
gören öğretileri. Ahlakta yararcılı­
ğı, bilgi kuramında çağrışımcılığı te­
mel alan köktenciler usa tam anla­
mında bağlılıkla bireyciliği savunu­
yorlar, siyasette temsili hükümetin
gerekliliğine inanıyorlar, sanayide ve
 KÖLE
ticarette eksiksiz bir özgürlükçü­
lüğü destekliyorlardı. Bununla bir­
likte nüfus artışından ve sermaye­
ci gelişimlerin insanlıkdışı uzanım­
larından kaygılıydılar. Buna göre
John-Stuart Mili bencilliğe karşı öz­
geciliği savundu, büyük toprakla­
rın paylaştırılmasını önerdi, doğru­
nun zorla değil de düşünce değer­
leriyle ve ahlak ölçüleriyle denet­
lenmesini istedi. (Bk. ÇAĞRIŞIM­
CILIK, ÖZGÜRLÜKÇÜLÜK)
K Ö L E (lat. slavus, sclavus; fr.
esclave; alm. Sklave] ing. slave).
Bir efendinin mutlak güdümünde
bulunan tutsak ya da satın alınmış
kişi. Bir başkasına gönüllü olarak
ya da zorla sıkı sıkıya bağımlı kı­
lınmış kişi. Birine kesin bir biçim­
de bağımlı olmakla özgür koşullar­
da bulunm ayan kişi. Aristoteles
şöyle der: “N e olursa olsun, doğa
özgür ve köle olmak üzere ikiye ayı­
rır insanları, (...) köleler için köle­
lik hem yararlı hem doğrudur.”
“Sonunda kölelerin kullanılışıyla
hayvanların kullanılışı birbirinden
çok az değişiktir. Kölelerden ve ev­
cil hayvanlardan beklediğimiz, ya­
şamın gereksinimlerini karşılayabil­
mekte bize bedensel güçleriyle yar­
dım etm e le rid ir.” K öle ahlakı
Nietzsche’de efendi ahlakı ’na kar­
şıt olarak insanı küçülten ve alçal­
tan Incil ahlakını belirler. Güce ina­
nışla ve onun duygusuyla belirgin
efendi ahlakı, kendinden vazgeç-
mişliği ortaya koyan köle ahlakının
tam karşıtıdır. (Bk. KÖLELİK)
334
K Ö L E L İK (fr. esclavage; alm.
Sklavrei, Skla ven tu m ; ing. sla ­
very). Köle olma durumu. Mutlak
bir yetkeye başeğmiş kişinin ya da
kişilerin durum u. K ölelik Eski­
çağ’ın temel yaşam biçimiydi, üre­
timde başlıca gücü kölelerin emeği
sağlıyordu. M.S. 1. yüzyıl kölelik­
te bir dönüm noktası oldu. Sparta-
kus ayaklanm ası en büyük köle
ayaklanmasıdır. Köleliğin verimsiz­
liği karşısında azatlı kölelik kuru­
mu yerleşti: efendi, iyi çalışan kö­
lesini, belli bir yaştan sonra özgür­
lüğüne kavuşturacaktı. Azatlı köle
düzeni de pek tutmadı ve kölelik
yerini serfliğe bıraktı. Kölelik nasıl
Eskiçağ’m temel yaşam biçimiyse,
serilik de Ortaçağ’m temel yaşam
biçimidir. Kölelikle savaşım ancak
XV. yüzyıl dolaylannda başladı. Or-
taçağ’da Avrupa’nın başlıca kent­
lerinde (Venedik, Cenova, Sicilya)
insan pazarları vardı. Serilik düze­
ninin gelişi köleliği kökten silmiş gö­
türmüş değildi. İngiltere’de köle ti­
careti 1807’de yasaklandı, ancak
1838’de k a ld ırıla b ild i. F ran sa
1849’da, A.B.D. 1865’te köleliğe
son verdi. (Bk. KÖLE)
K Ö TÜ ya da K Ö T Ü L Ü K
(\at.malum; fr. mal; alm. Übel\ ing.
evil, wrong). Kendine ya da baş­
kasına zarar vermeye yönelik ey­
lem. Birinin yararına ters düşen
davranış. Leibniz kötülüğü üç ayrı
alanla ilgili görüyor ve şöyle diyor­
du: “Kötülüğü metafizik açısından,
fizik açısından ve ahlak açısından

ele alabiliriz. Metafizik açısından kö­
tülük basitçe yetkin olmayışla ilgi­
lidir, fizik açısından kötülük acıyla
ilgilidir, ahlak açısından kötülük gü­
nahla ilgilidir.” Kötülük daha çok
ahlakın konusudur. Bilgi kuramı
doğru’yla, estetik güzel’le, ahlak da
iyi’yle ilgilidir. Kötülüğün temelin­
de insanı zedelemek, ona zarar ver­
mek eğilimi yatar. İnsan değerle­
riyle bağdaşmayan her eylem kö­
tülük kapsamına girecektir. Bunun
kökeninde de insanın eksikli varo­
luşu ya da tam yetkin olmayan bi­
linci yatar. Yetkin bilinç, doğruyu
yanlıştan ayırabilme yatkınlığıyla
neyin iyi neyin kötü olduğunu göre­
cektir. Kötülüğün oluşumunda bi­
linç eksikliği büyük rol oynar. Öte
yandan bile bile yapılan kötülüklerle
bilmeden yapılan kötülükleri birbi­
rinden ayırmak gerekir. Kötülüğün
bir biçimine başkasını altetme tut­
kusunda raslarız. Bu tutku aşkın
bir yüzünü, yıkıcı yüzünü oluştu­
rur gibidir. Baudelaire şöyle der:
“Aşkın tek ve yüce şehveti kötülük
yapma kesinliğinde yatar. Kadın da
erkek de tüm şehvetin kötülükte
bulunduğunu doğuştan bilirler.” /
Shakespeare: “İnsanların yaptığı
kötülük onlardan sonra da yaşar -
İyilik çok zaman onların külleriyle
birlikte gömülür.” / Bion: “Cehen­
nemin yolunda yürümek kolaydır,
orada gözü kapalı yürünür.” / Pub-
lilius Syrus: “Gizli kötülük en bü­
yük kötülüktür.” / S. Johnson: “Kö­
tülüğe uğramak kötülük yapmak­
tan iyidir.” / La Rochefoucauld:
“Yaptığı bütün kötülükleri bilecek
KURAL
kadar usta insan yoktur.” / La Fon­
taine: “Kötülüğe ancak geldiği za­
man inanırız.” /Aristoteles: “İki kö­
tülükten en az kötü olanını seçmek
gerekir.” (Bk. AHLAK, İYİ)
KÖTÜ M SERLİK (fr. pessimisme;
alm. Pessimismus; ing. pessimism).
Her şeyi kötü yanından alma eğili­
mi. İyimserliğe karşıt olarak dün­
yanın özünde kötü olduğunu, ya­
şamda kötünün iyiye, acının hazza
egemen olduğunu, aynca doğanın
insanda ahlaki yaşama ilgisiz kal­
dığım bildiren öğreti. İyimserlik fel­
sefelerinin en yetkin örneği Leib­
niz felsefesiyse kötümserlik felse­
felerinin en yetkin örneği de Scho-
penhauer felsefesidir. Buna göre
dünya benim sunumumdur, özne­
yi de nesneyi de içerir, o kör ve
saçma bir İstem’in yarattığı bir ya­
nılsamadır. (Bk. İYİMSERLİK)
«
K R İTİSİZ M . Bk. ELEŞTİRİCİ­
LİK.
K U R A L (lat. régula; fr. règle;
alm. Regel\ ing. rule). Bir konuda
ne yapılması gerektiğini ortaya ko­
yan formül. Bir uygulamanın gidiş
yolunu belirleyen formül. Bir ama­
ca varmak için izlenmesi gereken
yollar diyebileceğimiz kurallar bize
genellikle yöntemi ya da yöntemle
ilgili önermeleri düşündürür. İlke
daha çok çıkış yollarıyla ve amaç­
larla ilgiliyken kural daha çok bu
amaçlara ulaştıracak sağlam gidiş
yollarıyla ilgilidir. (Bk. İLKE)
335
KURAM
K U R A M (fr. théorie; alm. Theo-
rie; ing. theory). Belli bir genişliği,
belli bir dizgesi olan bakış biçimi.
Uygulamaya karşıt olarak ussal ve
bütünsel bakış açısı. Sonuçlarma il­
gisiz olan kurgusal düşünce. Ke­
sin bilgiye karşıt olarak varsayım­
sal bilgi. Tek tek şeylere yönelik
ayrıntılı ya da ayrıştırıcı bakış biçi­
mine karşıt olarak bütünleyici ya
da birleştirici bakış biçimi. Uygu­
lamada bir sonucu elde etmek için
yo lgösterici olarak konulan ve
özellikle yöntemin kurallarını içe­
ren bütünsel bilgi ya da tasarım.
Claude Bernard kuramı usun de­
netimiyle ve deneye dayalı eleşti­
riyle doğrulanmış varsayım olarak
tanımlıyordu. Buna göre her kuram
doğrulanmayı bekleyen bir bilgiler
bütünüdür. Her kuram dizgesel bir
çerçevede ortaya konulur ve geniş
çerçeveli bir sorunun köklü bir ya­
nıtını içerir. Bu yanıt doğru olduğu
ya da gerçekliğe uygun olduğu öl­
çüde geçerli bir yanıt olacaktır. Bir
kuram bilimsel çerçevede ya doğ­
rulanacak ya da bırakılacaktır. Fel­
sefi düzeyde doğrulama sözkonu-
su olmadığından, her felsefe kura­
mı gelecek zamanların eleştirisine
açık bir görüşler toplamı olarak ka­
lacaktır. Bir başka deyişle, felsefe
ne ölçüde bilimin verilerine dayan­
sa da, onun bilgileri en genel kav­
ramsal yorumlar ya da açıklamalar
düzeyinde kaldığından onda ku­
ramsallık bir zorunluluk olarak be­
lirmektedir. Eskiçağ’da ilk filozof­
lar duyumun ya da düşüncenin ya
da her ikisinin verilerine dayana­
rak dünyanın oluşumunu açıklayan
kuramlar ortaya koydular. Onlar en
çok yıldızların devinimlerini ince­
lediler ve evrenin n e’den geldiğini
göstermeye çalıştılar. Bu filozoflar
deneyi doğrulayacak gelişmiş araç­
lara sahip olmadıklarından ussal
düzeyde de deneysel düzeyde de
kurgusal açıklamalar yapmakla ye­
tinmek zorunda kaldılar. Eskiçağ ve
Ortaçağ bilgi’nin edilgin bir çerçe­
vede elde edilmeye çalışıldığı dö­
nemlerdir. Ortaçağ’dan sonraya da
R önesans’la birlikte insan zihni
olan’la yetinmeyip olası’nın alanı­
na yöneldi, görü’ye ağırlık verdi,
olacağı sezmeye çalıştı, bu yönde
kuramlar geliştirdi, öte yandan ölç-
m e’ye dört elle sarıldı. Bundan
böyle tanıtlama yetmiyor, ölçmek
de gerekiyordu. Önemli olan su­
yun kaynadığını söylemek değildi,
suyun hangi ortamda hangi basınç
altında kaç derecede kaynadığını
belirtmekti. Bu da bilim düşünce­
sinin felsefeden ayrılması anlamı­
na geliyordu. Buna göre bilimde ku­
ram artık bir varsayımdan ya da
bir varsayımlar toplamından başka
bir şey olmayacaktı ve bizden ke­
sin biçimde doğrulanmayı bekleye­
cekti. (Bk. BİLGİ, BİLGİARAŞ-
TIRMASI, BİLGİBİLİM, BİLGİ-
K U R A M I, B İLİM , FELSE FE,
KURGU)
KURGU (lat. speculatio; fr. spécu­
lation', alm. Spekulatiorr, ing. spé­
culation). Gerçeklikte karşılığı ol­
mayan ya da gerçeklikte karşılığını
aramayan düşünce. Uygulamaya

yönelik yararcı düşüncenin karşıtı
olarak yalnızca ussal verilere da­
yanan yarargözetmez düşünce. De­
neyden kaçan nesnelerle ilgili dü­
şünce. Descartes salt kurguya da­
yalı düşüncenin verimsizliğini şu
sözlerle anlatıyordu: “Herkesin ken­
disi için önemli saydığı konularda
ortaya koyduğu ve kişi yanlış bir
yargıda bulunduğunda sonuçlan bir
süre sonra cezalandmcı olacak olan
usavurmalarda bir edebiyat adamı­
nın kendi odasında yaptığı o hiçbir
sonuç getirmeyen, olsa olsa onun
ortak duyunun çok uzağında bir ta­
kım boş şeyler elde edeceği usa-
vurmalardan daha çok doğruluk
bulunduğuna inanıyorum.” Kant
deneyi aşan her düşünceyi kurgu
olarak görüyor ve şöyle diyordu:
“Görümcü bir bilgi, hiçbir deneyle
ulaşılam ayan bir nesneyi ya da
böyle bir nesneyle ilgili kavranılan
öngördüğünde kurgusaldır.” Kur­
gu her zaman öznel bir açıklama­
dır ya da öznel bir düşüncedir, ku­
ramla kurguyu birbirinden ayıran
kuramın her ne kadar görüşe da­
yansa da nesnel temellere dayan­
masıdır. Kurgusal düşünceyi uygu­
lamalı düşüncenin karşıtı değil de
tümleyeni olarak görenler vardır. F.
Gonseth şöyle der: “Bilimsel araş­
tırma biri öbürü olmadan anlaşıla­
mayan şu iki kutup arasında, kur­
guyla deney arasında gider gelir.”
Ne olursa olsun, kurgunun da sağ­
lam ussal temelleri olması gerekir.
Uygulamayla ilgili olmayan, yalnız
tanımaya ve açıklamaya yönelik
olan ya da arı bilgiyi öngören her
KURUM
düşünceyi kurgu diye belirlerken
onun tutarlı olup olmadığına bak­
mamız gerekir. (Bk. KURAM)
KURTULUŞ (lat. salus\ fr. saluf,
alm. Heil, Erlösung; ing. safety,
salvatiori). Bir kötülükten uzaklaş­
ma ve uygun bir koşula ulaşma.
Bir cezadan, özellikle ölüm ceza­
sından sıyrılma. Dinsel anlamda,
günahlardan ve onların getireceği
kötü koşullardan uzakta sonsuz
mutluluğa eriş. Kurtuluş, tektanrı-
cı dinlerin temel kavranılan arasın­
da yer alır ve sonsuz mutluluğu be­
lirler. Günahtan kurtulan kişi bu
sonsuz mutluluğa erecektir. Spino-
za kurtuluşu dünyayla ilgili bir üst
aşama olarak değerlendirdi. Ona
göre üst düzeyde bilgiye ulaşan ki­
şi gerçek bir bilinç yetkinliğiyle bir­
likte yalnızlık içinde mutluluğa ula­
şacaktı. (Bk. DİN, TANRI)
KURUM (lat. institutio', fr. ins-
titution] alm. Gründung, Errich-
tung\ ing. institutiori). Görenekle
ya da yasayla oluşturulmuş toplum­
sal yapı. Belli ortak amaçlara göre
oluşturulmuş toplumsal yapı. Do­
ğal olana karşıt olarak insanın oluş­
turduğu her şey bir kültür ürünü­
dür, böyle olmakla belli bir kurum­
sal yapı ortaya koyar ya da belli bir
kurumsal yapıya bağlanır. Kendisi
de bir kurum olan toplum gerçekte
bireylerden değil bireylerin oluştur­
duğu kuramlardan oluşmuştur. Her
kurum bir amaca göre bir sözleş­
meyle oluşur ve amaç ortadan kalk­
tığı ya da sözleşme geçersiz oldu­
337
 KUŞAK
ğu zaman dağılır. Her toplumsal
topluluk ya da her toplaşma küçük
çapta bir kurumdur ya da bir ku­
rum taslağıdır. (Bk. TOPLUM)
K U Ş A K (la t. g e n e r a tio ; fr.
génération-, alm . E rzeu g u n g ,
Generation-, ing. génération). Çok
geniş olmayan belli bir zaman par­
çasında dünyaya gelmiş bireylerin
toplamı. Babayı oğuldan ayıran çizgi
ya da zaman dilimi. Kuşak uzunlu­
ğu ortalama otuz yıl olarak düşü­
nülür. Ancak birey topluluklannı
birbirinden ayıran belli çizgiler ol­
madığından kuşak kavramı olduk­
ça bulanık bir kavramdır. Kuşak
kavramı özellikle belli zaman dilim­
leri içinde yeni gelen insanların ko­
şullarına göre tüm kültür alanların­
da yepyeni anlayışların ortaya çık­
m akta olduğu görüşüyle beslenir.
Ancak yenilerle eskiler arasında her
zaman bir eski-yeni çatışmasının
olmaması kültür değerlerinin kuşak­
larla çok belirgin dönüşümlere uğ­
raması gibi bir zorunluluğun ol­
madığım gösterebilir. Kısacası, her
otuz yılda bir yeni bir bakış açısı
gelecek diye düşünmek doğru ol­
mayabilir. Zamanı şu ya da bu ve­
riye dayanarak otuz yıllara böldü­
ğümüzde dilimler arasında birya-
pılı bir ilişkinin varolmadığını gö­
receğiz. Bu yüzden kuşak çatışma­
ları çok zaman bize değer değişim­
lerinden çok yenilerin eskiler kar­
şısındaki ve eskilerin de yeniler kar­
şısındaki duyarlılıklarını duyurur.
KUŞKU (fr. doute-, alm. Zweifel-,
338
ing. doubt). Zihnin kesinliksiz du­
rumu. Zihnin bir öneriyi benimse­
mekte ya da yadsımakta kararsız
kalışı. Olumlama ve olumsuzlama
arasında giderilem eyen denge.
Yöntem li kuşku: D e sc a rte s’da
doğruya ulaşmanın ya da bilgide
sağlam bir dayanağa ulaşmanın bir
aracıydı. Descartes’a göre her şey­
den kuşkulanabilirdim, hatta dış
dünyadan elde ettiğim algıların ger­
çekliğinden bile kuşkulanabilirdim.
Sonunda kuşkulanamayacağım tek
gerçek bu kuşkulanan ben’in ken­
disi olacaktır. Descartes şöyle der:
“içinde en küçük bir kuşku bulabi­
leceğim her şeyi kesin olarak yan­
lış diye kaldırıp atmayı, bundan
sonra düşüncemde tümüyle kuş-
kugötürmez olan bir şeylerin kalıp
kalmayacağını düşündüm .” (Bk.
KUŞKUCULUK)
KUŞKUCULUK (fr. scepticisme;
alm. Skeptizismus; ing. scepticism).
İnsan zihninin hiçbir zaman kesin
doğrulara ulaşamayacağını, buna
göre hiçbir düşünce alanında nes­
nel bilginin sözkonusu olamaya­
cağını bildiren öğreti (olumsuz kuş­
kuculuk ya da sürekli kuşkuculuk).
Her düşünce çabasında doğrulan
yanlışlardan ayırabilmek için tüm
bilgilerin yeniden gözden geçirilme­
sini, doğru görünenin hemen doğ­
ru diye benimsenmemesini öngö­
ren yöntem anlayışı (olumlu kuş­
kuculuk ya da geçici kuşkuculuk).
İnsan zihninin hiçbir zaman doğ­
rulara ulaşamayacağını bildiren eski
kuşkuculuk yerini kuşkuyu bir

doğruya ulaşm a yöntem i olarak
benimseyen yeni kuşkuculuğa bı­
raktığında insanlık Yeniçağ’ın ka­
pısından girmiş bulunuyordu. Kuş­
kuyu yöntem durumuna getirmiş
olan D escartes eski kuşkucuları
şöyle eleştirdi: “Kuşkucular kuşku­
lanmak için kuşkulanırlar.” Demek
ki eskilerde kuşku bir amaç, yeni­
lerde yalnızca bir araçtır. Buna göre
Bacon, kuşkudan yola çıktığımız­
da sağlam sonuçlara ulaşabileceği­
mizi, kesinliklerden yola çıktığımız­
da kuşkulanmakla işi bitireceğimi­
zi söylemiştir. Felsefe tarihinin en
eski kuşkucuları sofistlerdir. Başta
Protagoras ve Gorgias olmak üze­
re tüm sofistler ortak doğruların
olamayacağını, doğrunun her bire­
ye görünen şey olduğunu bildire­
rek felsefi düşünceyi olanaksız kıla­
cak biçimde kuşkuculuğu aşırıya
götürmüşlerdir. Eskiçağ kuşkucu­
larının en önem lisi Elis’li Pyrr-
hon’dur. Bilimin değerini yücelten
Stoa’cılara ve Epikuros’çulara kar­
şıt olarak Pyrrhon’cu düşünce ke­
sinliği öznel yorumla ilgili bir olgu
sayıyor, şaşmaz kesinliklere ulaşı­
lamayacağını bildiriyordu. Yeniçağ
düşüncesinin belli başlı köprülerin­
den biri olan M ontaigne’i de kuş­
kucular arasında saymak olasıdır.
Bununla birlikte onun kuşkuculu­
ğu P y rrh o n ’un kuşk u culu ğuna
benzem ez, onda kuşku doğruyu
bulma yolunda zorunlu bir adım­
dır, katıkafalılığa karşı ortaya ko­
nulmuş bir araştırma isteğidir. Kuş­
kuculuk aynı olumlu biçimiyle Des-
cartes’da yöntem anlayışına katılır
KUTSAL
ya da yöntemin temeli olur. Bura­
da kuşkudan yola çıkmak doğru bil­
ginin olamayacağını göstermek için
değil doğru bilgiye giden sağlam
yolları bulmak içindir. Descartes
olumlu kuşkuculuğunu olum suz
kuşkuculuktan kesin olarak ayırır:
Descartes’çı düşüncede kuşku bil­
giye yönelişte ilk evreyi, geçici bir
dönemi oluşturur. K ant’ın kuşku­
culuğu da doğru bilgiye varmada
e le ştiric i bir yol tu ta ra k neyi
bilebileceğimizi neyi bilemeyeceği­
mizi ortaya koymaya dayanır. Bir
felsefe adamı Kant için “modem
kuşkucuların en derini, en ciddisi,
en özgünü” der. (Bk. DOĞRU,
KUŞKU, SOFİST, YÖNTEM)
KUTSAL (fr. sacré; alm. gewe­
iht, heilig', ing. sacred). Dinle ya
da dinsel inançla ilgili olan. Gizemli
bir güç taşıyan. Mutlak bir saygıyı
gerektiren. Kutsalda her zaman aş-
kınlık belirleyicidir: bizi aşan bir
şeylerin kutsal olması gerekir. Bu
bizi aşan şey gerçek anlamda say­
gı ve hayranlık uyandıran şeydir.
Bu saygı ve hayranlığa korkuya
benzer bir şeyler de karışmıştır. R.
R. Caillois şöyle der: “Kutsal inançlı
kişide tam tamına ateşin çocukta
uyandırdığı duyguya benzer bir
duygu uyandırır: aynı yanma kor­
kusu, aynı yakma arzusu, yasak­
lanmış eşya karşısında aynı heye­
can, başarının güç ve değer kata­
cağı ve başarısızlığın yaralanma ve
ölüm getireceği konusunda aynı
inanç.” Kutsal bize her zaman bi­
linmezi duyurur ve bize bilinmez­
 KÜÇÜKEVREN
den bir bildiri sunar gibidir: o ba­
zen bilinmezin kendisi bazen de be­
lirtisidir. Kutsal her zaman aşkını
belirtirken ve korku, saygı, heye­
can duyguları yaratırken hiçbir özel
duygu esinlemekle yükümlü olma­
yan d in d ış ı’nd an ayrılır. / R.
Vailland: “İnsanın tüm ilerleyişi, bi­
limlerin tüm tarihi us’un kutsal’a
karşı savaşımıyla belirgindir.” / E.
Durkheim: “Kutsal nesne bize kor­
ku değilse bile en azından bir saygı
esinler, bizi ondan uzak tutar; ve o
aynı zamanda aşk ve arzu nesnesi­
dir.” (Bk. DİNDIŞI)
KÜÇÜKEVREN (fr. microcosme;
alm. M icrokosm us\ ing. micro-
cosm). Bir bütünsel yapı ortaya ko-
yuşuyla evrenin indirgenmiş bir bi­
çimi olarak ele alınan insan. Bir in­
san ürünü olan ve tam anlamında
bireysel ya da öznel özelliklerle do­
nanmış olan sanat yapıtı da kücü-
kevren diye nitelendirilebilir. (Bk.
BÜYÜKEVREN)
KÜÇÜKLÜKDUYGUSU. Bk.
AŞAĞILIKDUYGUSU.
KÜÇÜKÖNERME (lat. minör, fr.
mineure; alm. Minör, Urıtersatz;
ing. minör). Tasımda öncüllerden
küçük olanı, küçük terimi içereni.
Küçükönerme, doğal olarak büyü-
könermeden sonra gelir. “Bütün in­
sanlar ölümlüdür” (büyükönerme),
“Sokrates insandır” (küçüköner­
me), “Sokrates ölümlüdür” (vargı
ya da sonuç). Ayrıca, koşullu ta­
sımda büyükönermede ileri sürü­
34 O
len koşulun gerçekleşip gerçekleş­
mediğini bildiren önerme: “Bu ci­
sim taşsa yere düşer / Bu cisim ye­
re düşmüyor / Öyleyse bu cisim
taş değil.” (Bk. BÜYÜKÖNERME)
KÜÇÜKTERİM (lat. minör, fr.
mineur; alm. Unterbegriff', ing. mi­
nör). Tasımda sonuç önermesinde
özne olan terim. “Bütün insanlar
ölüm lüdür / Sokrates insandır /
Sokrates ölüm lüdür” tasım ında
“Sokrates” küçükterim dir. (Bk.
BÜYÜKTERİM)
KÜÇÜKTOPLULUK (fr. groupe\
alm. Gruppe', ing. group). Bir yer­
de bir araya gelmiş sınırlı sayıda
insanın oluşturduğu bütün. Bir kü-
çüktopluluk, tıpkı kurumlarda ol­
duğu gibi, bir amaç için ve belli ku­
rallara göre bir araya gelmiş sınırlı
sayıda insandan oluşur. Amacı ve
kuralları olmasıyla “kalabalık”dan
ayrılan küçüktopluluktam anlamın­
da organik bir bütünlük ortaya ko­
yar. Topluluk kendisini oluşturan
bireylerin toplamından çok daha
başka bir şeydir, onun belli bir ya­
pısı ve buna bağlı olarak belli bir
ruhu vardır. Toplumbilim küçük-
topluluğu özgül bir yapı olarak ele
alır ve inceler. (Bk. KALABALIK,
TOPLUM)
KÜLTÜR (lat. cultura; fr. culture;
alm. Kultur, Bildung; ing. cultu­
re). İnsanın insanlıkla ilgili en ge­
nel bilgisi. Bir uygarlıkta ortaya
konulan düşünsel etkinliklerin
tümü. Kültür sözcüğü oldukça kar­

maşık bir kavramın belirleyenidir:
kültür kavramı toplumsal uzanımlı
olmaktan çok bireysel uzanımlıdır
ve uzmanlıktan çok bilinçliliği dü­
şündürür. Bir konuda derinleşmiş
ya da uzmanlaşmış kişiden çok en
geniş çerçevede bilinçlenmiş kişiyi
kültür adamı diye nitelendiririz. Sel-
ma Lagerlöf “ Kültür tüm öğrenil­
miş olanların unutulduğu yerde var­
lığını sürdüren şeydir” der. Kültür
elbette diplomanın olmadığı değil de
unutulduğu yerde başlamaktadır.
Bu yüzden bazıları anlamı daha be­
lirgin kılmak için genel kültür de­
yimini kullanırlar. Her kişi kendi ola­
nakları ve kendi eğilimleri çerçeve­
sinde kültürlüdür. Buna göre rahatça
kültürsüz insan olmaz diyebiliriz.
Bilgi kültürün gerekli koşuludur
ama yeterli koşulu değildir: bilgi bi­
linci geliştirdiği, dolayısıyla kişiliği
geliştirdiği ölçüde kültüre dönüş­
müştür. Basit uygulamalar için edi­
nilmiş bilgiler ve ezber bilgiler bi­
lince yapıcı etkenler olarak ya da
bileşenler olarak katılmazlar. Zihin
evrensel boyutlarda kavrayıcı ol­
madığı sürece gerçek kültürün var­
lığından sözetmek olası değildir.
Kültür insana tüm insanlığı geçmi­
şi, bugünü ve hatta geleceği içinde
görebilme gücü verir, insan değer­
lerini yakın çevreden tüm dünyaya
kadar uzanan bir genişlikte kavra­
ma olasılığı sağlar. Ancak bu genel
ya da evrensel görünüm bireyin bi­
linç özellikleri çerçevesinde kendi­
ni gösterir. André Malraux şöyle
der: “îçebakış nasıl bize insanı de­
ğil de tam tamına alçakgönüllü bir
KÜLTÜR
biçimde kendine bakmaya alışık in­
sanı gösterirse, kültür de bize in­
sanı değil de tam tamına alçakgö­
nüllü bir biçimde kültürlü olduğu
ölçüde kültürlü inşam gösterir.” Her
toplum belli bir kültür ortamıdır,
bununla birlikte kültür yerelden ev­
rensele uzanan bir toplumsallık ze­
mini üzerinde daha çok bireyin ba­
kış, görüş, seziş, yargılayış özel­
liklerini duyurur. Bu özelliklerin kö­
kü toplumda, giderek daha geniş
bir çerçevede insanlıktadır. Ne var
ki bir toplumda varolan ve daha çok
kuralları andıran ortalama kültür
değerleri bireylerde aynı özellikler­
le açınmazlar ya da her bireyde ay­
nı renkleri taşımazlar. Bir başka de­
yişle bir toplumun kültür değerleri
bireyde içselleşir ve somut anlamı­
nı kazanır. Bu yüzden, her kişi kül­
türden belli bir pay alıyor olsa da,
kültürle ilişkileri bakımından insan­
ları kültürlü ve kültürsüz diye ayır­
mak alışkanlık olmuştur. Mutlak an­
lamda kültürsüz insan olamayaca­
ğına göre, yani en basit insan bile
enaz düşünsellik içinde belli bir kül­
tür etkinliği göstermekten geri kal­
madığına göre, insanları kültürlü ve
kültürsüz diye değil, kültürünü ge­
liştiren ve kültürünü geliştirmeyen
diye ayırmak doğru olur. Bu ayrı­
mı yaparken bile sakınık olmak ge­
rekir, çünkü kültür geliştirilen bir
şey olduğu kadar dünyaya yöne­
lişimizle ya da başkalarıyla ilişki
içinde sağlanan bir şeydir. Ne olur­
sa olsun, gerçek anlamda kültürlü
olma koşullarını birey kendi çaba­
sıyla hem g eçm işten hem b u ­
341
KYRENE OKULU
günden, hem kitaplardan hem ya­
şamdan getirir. Toplumsal yaşamın
koşulları gereği bir kültür kalıtın­
dan elbette her zaman sözedebili-
riz. Ancak bu kalıt kendinden ya­
rarlanmak istediğimiz sürece var­
dır. Bir başka deyişle, raflardaki ki­
taplar, müzedeki resimler, plaklar­
daki müzikler, hatta herkese açık
alanlardaki yontular ve mimarlık
ürünleri bizim kültür gelişimimize
doğrudan doğruya katkıda buluna­
mazlar. Ne olursa olsun, her kişi
bir kültür ortamına doğar ya da ken­
dini b ir kültür ortam ında bulur.
“Ben yalnızca fiziksel bir dünyada
değilim: ben yalnızca toprak, hava
ve su arasında yaşıyor değilim:
çevremde anayollar, ekili alanlar,
köyler, yollar, kiliseler, avadanlık­
lar, bir çan, bir pipo var” (Maurice
Merleau-Ponty). Her kişi böylece
kendisini ufukları iyi seçilmeyen,
oldukça kaygan ya da kaypak, çe­
şitliliklerle ve karşıtlıklarla dolu bir
kültür ortamında bulur. Her kişi bir
kültür ortamının üyesi olmakla bir
uygarlığa katılmaktadır. Uygarlık
kavramı tüm insan etkinliklerini sa­
rar ya da kavrar. Yaşamı açıklayan
kültür değerleri ve yaşamı kolay­
laştıran uygulama usulleri uygarlı­
ğın bileşenleridirler. Öyleyse üst­
yapı alanı olan kültür, altyapı alanı
olan teknikle birlikte uygarlığı oluş­
turur. Buna göre kültürle teknik ay­
rılmaz bir bütündür: ne teknik te­
meli olmayan bir kültür, ne kültür
temeli olmayan bir teknik düşünü­
lebilir. Kültür değerleri teknik ya­
şam koşullarını sürekli olarak dö­
nüştürürken teknik yaşam koşul­
lan da kültür değerlerinin sürekli
olarak dönüşümünü sağlarlar. Tüm
kültür değerleri insanın davranış­
larında, inançlarında, tapınmaların­
da, yapıp ettiklerinde, söyledikle­
rinde, boyadıklarında, yonttukların­
da dışlaşır. Bu değerler toplumsal
çerçevede her şeyden önce alışkı­
larda, göreneklerde, geleneksel ya­
pıda anlatımını bulur. Kültür değer­
leri son açıklamalarına birbiriyle
içiçe geçmiş dört ayrı alanda, fel­
sefede, bilimde, sanatta ve siyaset­
te kavuşur. Örneğin herhangi bir
insan davranışı insan yaşamına ge­
nel açıklamalar getirdiği ölçüde fel­
sefeyi, yasa değeri taşıyan doğru­
ları ortaya koymakta yardımcı ol­
duğu ölçüde bilimi, insanı bir duy-
gu-düşünce bütünü olarak açıkla­
yabildiği ölçüde sanatı ilgilendirir.
Tüm insan değerleri ve bu değer­
lerin en yüksek düzeyde açıklandı­
ğı bu dört alan hep birlikte kültür
dünyasını oluştururlar. (Bk. TEK­
NİK, UYGARLIK)
KYRENE OKULU. Aristippos’un
kurduğu okul. Sokrates’çi okullar
diye adlandın lan okullardan biri olan
Kyrene okulunun önderi Aristippos
yüce iyiyi hazda arıyordu. Ona göre
haz iyidir, iyi de hazdır. Erdemli ol­
mak hazzın peşinde olmaktır. Her
haz değerlidir, hazları birbirinden
ayıramayız. Haz deneyi özgürlük
deniyidir. En çok hazza akıllıca
ulaşmayı bilmek gerekir. Kyrne
okulu M.Ö. IV. yüzyılın başlarında
etkisini tümüyle yitirdi ve silindi.
(Bk. HAZCILIK)
 L
L A İK L İK (fr. laïcisme-, alm. La-
izismus; ing. secularism). Din işle­
rini devlet işlerinin dışında tutan yö­
netim anlayışı. Tüm kurumlarda
dinsel etkiyi dışlamayı öngören öğ­
reti. Laiklik çağdaş yaşam düzeni­
nin zorunlu bir koşulu gibidir, an­
cak terimin kökeni eski yunan dün­
yasına kadar uzanmaktadır. Yunan-
cada laikos “halkla ilgili olan” an­
lamına geliyordu ve kleros’la yani
“din adamları topluluğu”yla karşıt­
laşıyordu. Laiklik denilen anlayış
yalnızca din adamlarını siyasal ya­
şamın dışında tutma eğilimini de­
ğil, aynı zamanda dinle ilgili tüm
ilkeleri ve kuralları yönetim aygıtı­
nın dışında tutma eğilimini ortaya
koymaktadır; özellikle sivil kurum-
lann, daha belirgin olarak da eği­
tim kurumlarının ve yasama, yü­
rütme, yargılama erklerini gerçek­
leştiren kuramların tüm dinsel be­
lirlemelerin uzağında kalabilmesi
için devletin açık ve ödünsüz tutu­
munu öngörmektedir. Laiklik dü­
şüncesi XVII. yüzyıldan sonra öz­
gürlükçü dönüşümler içinde orta­
ya çıkmıştır ve yeni demokratik ya­
şam düzeni öngörülerinin zorunlu
koşullarından biri olarak görünmek­
tedir. Böylesi bir eğilimin XVII.
yüzyıldan önce kendini gösterme­
si olası değildi, çünkü Yeniçağ’m
başlarına kadar inanç düzeni siya­
set alanım şu ya da bu biçimde ve
geniş ölçüde aralıksız belirlemişti.
Eskiçağ’m ve Ortaçağ’m toplum-
ları bambaşka bir yapıdaydı. Eski
toplumlarda daha çok dinsel köken-
li yönetimler geçerliydi, bu düzen­
lerde yöneticiler tanrı değillerse tan­
rı vekiliydiler. Pekaz uygar toplum­
da, örneğin Perslerde ve Yunanlı­
larda yöneticinin tanrılık özelliği
yoktur. Buna karşılık M ısır’da kral
ya da firavun tanrıydı, Mezopotam­
ya’da yöneticiler tanrı vekiliydiler.
Tanrı vekilleri tanrılarla insanlar ara­
sında aracıydılar, tanrıları hoşnut et­
mek için tanrılara başvurabiliyor­
lardı. Hitit’de başlangıçta kralların
tanrılıkla bir ilgisi yoktu, devletin
değişen koşulları içinde zamanla
“Güneş Kral” imgesi ortaya çıktı.
Ortaçağ’m feodal düzeninde sen-
yörler tanrısal herhangi bir sıfat ta­
şımamakla birlikte kilisenin belirle­ 3 4 3
“LAPSUS”
yici gücüyle karşı karşıyaydılar.
Senyörler ve daha sonra krallar, ki­
lisenin gücüne karşı koymakla bu
güce uymak arasında değişik tu­
tumlar almak zorunda kalmışlardır.
Feodalliğin karşıtı olarak gelişen
mutlakyönetimlerde krallar tanrısal­
lık adına etkindiler ve Tanrı’nın bu
dünyadaki temsilcileri gibiydiler.
Kilisenin Ortaçağ’daki toplumsal-
siyasal gücü Rönesans döneminde
özellikle Reform’undüzenleyici ko­
şulları içinde gerilem iş olsa da
XVII. yüzyılla birlikte yeniden tüm
kurumlar üzerinde, özellikle eğitim
kurumlan üzerinde ağırlığını duyur­
maya başladı. XVII. yüzyılda daha
çok misyonerlik çabası içinde olan
tarikatlar eğitim alanını kendi bakış
açılarına göre koşullamak üzere he­
men tümüyle ele geçirmişlerdi. Bu
çerçevede XVII. yüzyıl özgürlük­
çü eğilimler arasında yavaş yavaş
laik düşünceyi doğurdu. XVIII.
yüzyıldan sonra bu düşünce büyük
ölçüde yaşama geçmeye başladı.
Örneğin Fransa’da 1882’de çıkan
bir yasa rahiplerin ve rahibelerin il­
kokullardan uzaklaştırılmasını zo­
runlu kıldı. Laik düşünceyle ilgili
ilk belirleyici bilgileri XVII. yüzyı­
lın ünlü İngiliz filozofu John Locke
ortaya koydu. Avrupa düşüncesin­
de sivilleşmenin ilk gerçek savu­
nucusu olan ve görüşleriyle XVIII.
yüzyıl aydınlanma düşüncesine ön­
cülük etmiş olan Locke, ılımlılaştı-
rılmış mutlakyönetim anlayışı için­
de kilisenin işlevleriyle devletin iş­
levlerini kesin bir biçimde birbirin­
den ayırır, bu işlevlerin hiçbir bi­
çimde ve hiçbir koşulda birbirine
karıştırılmaması gerektiğini bildirir.
Locke’a göre her iki kesim kendi
içinde bağımsız kalabilmeli, dıştan
herhangi bir kısıtlamaya uğrama-
malıdır, birbirleri için de kısıtlayıcı
olmamalıdır. Buna karşılık Locke
devlete dinin korunması gibi bir iş­
lev de yükler. Ona göre devlet dini
korumadığı zaman din kuramları­
nın çeşitli dış etkiler altında özya-
pılarını yitirmeleri hiç de zor olma­
yacaktır. Locke’a göre bir toplum­
da ahlakın temelini oluşturmakta
olan din düşüncesine karşı gelişti­
rilecek tanntanımazlıkgibi anlayış­
lar karşılarında her zaman devleti
bulmalıdırlar. (Bk. DİNCİYÖNE-
TİM)
“ LAPSUS” (lat. söz.). Konuşur­
ken ve yazarken yapılan yanlışlık.
Bir sözcüğün yerine yanlışlıkla bir
başka sözcüğü kullanmak günde­
lik yaşamda sık raslamlan bir olay­
dır. Freud’a göre bu olay gerçekte
bizim bilinçdışı eğilimlerimizi orta­
ya koyuyor olm akla son derece
önemlidir. Konuklanna hoşgeldiniz
demek için kısa bir konuşma yap­
maya kalkan evsahibi “gelişinizle
beni mutlu ettiniz” yerine “gidişi­
nizle beni mutlu ettiniz” diyebilir.
R u h a y rıştırm a sı ç a lışm a la rı
lapsus'un iki karşıt eğilimin çarpış­
masıyla ortaya çıktığını göstermek­
tedir, bu eğilimlerden biri elbette bi-
linçdışıdır. Konuşmada ortaya çı­
kan lapsus’un (lapsus linguae) ya­
zarken ortaya çıkan lapsus’dan
(lapsus calami) daha belirgin ol­

duğu kesindir; yazmada konuşma-
dakinden daha çok bilinç denetimi
sözkonusudur.
“LİB İD O ” (“arzu” anlamında lat.
söz.). En genel anlamında cinsel ar­
zu. Yaşamsal içgüdülerin etkin
enerjisi. Libido cinsel doyuma ulaş­
maya yönelişi belirler. Libido 'nun
insan davranışlarında çok bel irleyici
bir ağırlığı vardır.O bu davdanışları
büyük ölçüde koşullar. Salt cinsel
organlarla ilgili değildir. Kişilere,
nesnelere, bedenlere yönelik olabilir.
Ruhayrıştırmasında bu terim özel
anlamlar kazanmıştır. Freud’da li­
bido tüm duygusal yaşamı belirle­
yen içgüdüsel cinsellik enerjisidir.
Freud iki tür libido ayırır: Narkis-
sos ’çu libido bireyi kendine, nes­
nel libido dışa yöneltir. Terimin an­
lamı Jung’da epeyce değişmiştir.
Jung, libido'yu ruhsal sürecin yo­
“LYKEİON”
ğunluğuna karşılık olan ruhsal enerji
diye anlar ve cinsellikle ilgili ruhsal
enerjiyi yok saymamakla birlikte li-
bido’ya özellikle cinsel bir anlam
yüklemekten kaçınır.
“LO G O S” (“söz” anlamında yun.
söz.). Evrenin temelindeki ussall-
lık. Evrensel us. Evrendeki akışı ya
{da oluşumları düzenleyici ilke. He-
rakleitos’da ve Stoa’cılarda logos
evrensel us anlamına gelir. Çeşitli­
liği bir birlik içinde tutan, düzenli
akışı sağlayan odur.
“LYK EİO N ” (yun. söz.). Aristo­
teles’in M.Ö. 355’den sonra Ati­
n a’da Lykabattos eteklerinde Ly-
keion bölgesinde kurduğu felsefe
okulu. Lykeion’daPerikles’in yap­
tırdığı bir gymnasion vardı. Aris­
toteles, Lykeion’da örtülü galeriler
altında dersler veriyordu.
345
 M
M ADDE (yun. hyle\ \at.materia;
fr. matière; alm. M aterie, S to ff;
ing. matter). Doğal nesneler dün­
yası. Mekanik bir kütleye sahip olan
cisimsel töz. Maddenin içinde ya­
şadığımız ve maddenin kendisi ol­
duğumuz halde onu kavramakta ve
dolayısıyla tanımlamakta güçlük çe­
kiyoruz. K ant m addeyi basitçe
“uzayda devingen olan şey” diye
tanımlar. Rousseau için “kendi dı­
şımda duyduğum ve duyularımı et­
k iley en ” her şey m addedir. La
M ettrie m addeden sözederken
“açıkça söyleyeyim ki onu kavra­
yamıyorum” der. Régnon’a göre
madde bir varlık değildir, varlığın
yapıldığı şeydir. Aristoteles felse­
fesinde ve skolastiklerde bir birin­
ci madde ve ikinci madde ayırımı
vardır. Birinci madde ya da birin­
cil madde an maddedir, herhangi
bir belirlenim kazanmamış olan be­
lirsiz ilkedir, an gücüllüktür. İkinci
madde ya da ikincil madde belirle­
nim kazanmış maddedir, cisimler
olarak belirmiş maddedir. Bu eski
felsefelere göre “madde gücüllük­
tür, biçim ed im d ir” (R égnon).
K ant’da madde duyulur deneyin
verisidir. Şöyle der Kant: “Olguda
duyuma karşılık olanı madde diye
adlandınyorum. Olgular çeşitliliği­
ni bazı ilkelere göre sezgide birbi­
rine bağlayan şeyi de olgunun biçi­
mi diye adlandırıyorum.” Descar-
tes maddeyi uzamla özdeşleştirir,
böylece boşluk fikrini ortadan kal­
dırır. /Piene de Ronsard: “Madde
kalır, biçim yitip gider.” / Buffon:
“M adde ruhum uzun bir biçfm i
o la b ilird i, onun görm e
biçimlerinden biri.” / Marquis de
S ade: “ D oğa k en d i k en d in e
deviniyorsa, pekiyi, devindirici
neye yarar? Devindirici eğer madde
ü z e rin d e etk in se m ad d ey i
d e v in d irirk e n n asıl o lu y o r da
k en d isi de m ad d e o lm u y o r?
A nlay ab iliy o r m usunuz ruhun
m adde ü ze rin d ek i e tk isin i ve
m eddenin kendisi de hareketli
olmayan ruhtan devinim alışını?” /
Eugène Delacroix: “M adde her
zaman hüzne kapılır.” / Charles
Baudelaire: “Her yaratılmış biçim,
in sa n ın y a ra ttığ ı b iç im le r de
ö lüm süzdür. Ç ü nkü biçim 3 4 7
 MADDEBİÇİMCİLİK
m ad d ed en bağım sızdır, biçim i
k u ram m o le k ü lle r d e ğ ild ir.”/
Lamarck: “Kaba maddelerle canlı
maddeler arasında uçsuz bucaksız
bir hiatus vardır, bu da bu iki cins
cismi aynı çizgiye koymamıza engel
çıkarır, onları herhangi bir ayrıntıda
bir araya getirmeye kalkmamız da
olanaksızdır, bunu yapmak boşa
çaba gösterm ektir.”(Bk. BİÇİM,
DUYUM, OLGU)
M A D D E B İÇ İM C İL İK Bk. İKİ-
İLKECİLİK.
M A D D EC İLİK (fr. matérialisme;
aim. Materialismus', ing. materia­
lism). Maddeden başka töz bulun­
madığını öne süren öğreti. Ruhbi-
limde tüm ruhsal olguları fizyolo­
jik olguların süreçleri olarak gören
öğreti. Tüm gerçekliği maddeye in­
dirgeyen maddecilik Tanrı ’nm var­
lığını ve ayrı bir töz olarak ruhun
varlığını yadsır. Maddeciliğin tarihi
hemen hemen felsefenin tarihi ka­
dar eskidir. Evren açıklamalarında
evren n e’den gelmektedir? sorusu­
nu duyumsal verilere dayanarak ya­
nıtlamış olan İonia okulu filozofla­
rını elbette ilk maddeciler saymak
doğru olmaz. Felsefi açıklamaları­
nı duyu verilerine dayandırarak dış
dünyanın bize olduğu gibi görün­
düğünü bildiren filozofları birazcık
zorlamayla kendiliğinden madde­
ciler, öğretilerini de kendiliğinden
m addecilik diye adlandırabiliriz.
Ancak madde nedir sorusunun tar­
tışılmadığı yerde gerçek anlamda
348 maddecilik sözkonusu olamaz. Es­
kiçağ’ın ilk maddecileri duyumcu
İonia okuluyla usçu Elea okulu ara­
sında orta bir çözüm bulmaya çalı­
şan atomculardır. Atomcularla bir­
likte XIX. yüzyıla kadar varlığını
sürdürecek olan ve tüm varlığı
maddeye, tüm devinimi mekaniğe
indirgeyen mekanik maddecilik ku­
rulm uştur. D em okritos varlığın
atomlardan yani ölümsüz, özdeş,
bölünmez uzamlı parçacıklardan
kurulmuş olduğunu bildiriyordu.
Bu parçacıklar boşlukta devingen
durumdaydı. Böylece Demokritos,
Elea’lı usçu filozof Parmenides’in
“Bir Varlık”ını birçok varlık’a dö­
nüştürürken parçacıklar arasında
bıraktığı boşlukla devinimi de olası
kılmış oluyordu. Bu parçacıkların
ya da atomların birleşip ayrılmaları
doğuşu ve ölüşü açıklamaktaydı.
Ne var ki Demokritos’un atomları
ruhsal varlıklardır, bu yüzden belki
de ilk gerçek m addeci o larak
E p ik u ro s’u b e lirle m e k d oğru
olacaktır. Anaksagoras da varlığın
“sperma” diye adlandırdığı bir tür
atomla kurulduğunu bildiriyor, bu
atomları bir araya getiren ilke ola­
rak “nous”u belirliyordu ve bu
“nous” da m addeseldi, en ince
maddeden yapılmıştı. Epikuros için
de varlık atomlardan, belli bir ağır­
lığı olan atomlardan kurulmuştu,
buna göre tam anlamında madde­
seldi, öyle ki ona herhangi bir tan­
rısallık işlemezdi. XVII. yüzyılın
ünlü Bacon, Hobbes, Descartes ve
Spinoza öğretileri maddeci bir ba­
kış açısı getirirler. XVIII. yüzyılda
Baron d ’Holbach, Helvetius, La

Mettrie, Buchnes gibi maddeci fi­
lozofların en özgünü sayılan Baron
d ’Holbach ruhu ve maddeyi aynı
şey sayıyor, evrende mutlak bir be­
lirlenim düzeni öngörüyordu. Ba­
ron d ’H olbach’a göre dinlerin in­
san zararına işleyen bir baskı gücü
olm aktan öte bir anlamı yoktu.
Helvetius’un duyumculuğa daya­
nan bir maddecilik anlayışı vardı.
Ona göre yalnızca maddesel nes­
neler vardı, bilgi duyumlarımızın
ürünüydü. XIX. yüzyılda ortaya çı­
kan ve M arx’çı felsefenin özünü
oluşturan diyalektik m addecilik
mekanikçi maddecilikten ayrı ola­
rak evreni sürekli evrimlenen bir
yapı diye belirler. Buna göre diya­
lektik süreçler boyunca kendini
gösteren gelişim niceliksel değişim­
lerin niteliksel değişimlere dönüş­
m esiy le so m u tla şır. M arx ve
Engels Hegel’in sav, karşısav ve bi­
leşimden oluşan üçlü dönüşüm fik­
rini doğrudan benimsemişlerdir, an­
cak onu ruh dünyasından madde
dünyasına indirgemişlerdir. Engels
A n ti-D ü h r in g ’de şöyle der:
“M arx’la benim hemen hemen tek
yaptığımız şey bilinçli diyalektiği bi­
zim doğa ve tarih açısından mad­
deci kavrayışımıza geçirerek alman
ülkücü felsefesinden kurtarmak ol­
du.” Buna göre insanlığın tarihi do­
ğanın belirleyici gücüne bağlıdır ve
bilimin ortaya koyabileceği yasa­
larla koşullanmıştır. Bu yasalar in­
san dünyası için iktisadi yaşam dü­
zeyinde kendini gösteren yasalar­
dır. İktisadi yaşam insan dünyası
için tam anlamında belirleyicidir,
MADDECİLİK
toplumsal yaşamın temelinde yer
alır ve diyalektiğin üç a n ’ından
geçerek ilerler. Tarihsel maddeci­
lik, diyalektik maddeciliğin bir baş­
ka anlatımı gibidir, iktisadi olgula­
rın toplumsal üstyapıyı ve siyasal
üstyapıyı belirlemesiyle ilgili bakış
a ç ısıd ır. T arih se l m a d d e c ilik
M arx’la Engels’in 1848’de yayım­
ladıkları Komünist parti bildirisi'Ti­
de ilk anlatımını buldu, daha sonra
Marx’in Sermaye adlı yapıtında ay­
rıntılı bir biçimde açıklığa kavuştu.
Bu görüşlere göre insanlık tarihi en
başından beri sınıf savaşımları ta­
rihi olmuştur. Tarihte önce köleler
efendilerle, sonra seriler senyör-
lerle savaşmışlardır, bugün de pro­
letarya burjuvalarla savaşmaktadır.
Demek ki insanlık tarihi sömürü­
lenlerin sömürenlerden kurtulmak
için ortaya koyduğu direnişin tari­
hidir. İnsanlık tarihi boyunca çe­
şitli biçimlerde gelişen ve çeşitli bi­
çimlerde engellenmeye çalışılan bu
sömürü çağımızda proletaryanın ta­
rihsel görevini yapmasıyla son bu­
lacaktır. Hiçbir şey üretmeyen, bu­
na karşılık her şeye sahip olmak
isteyen sermayecilerin sömürü dü­
zenini yıkacak olan proletarya,
M arx’in deyişiyle “tarihin tanıdığı
devrimci sınıfların en devrimcisi”
proletarya sonunda sınıfsız toplu­
mu gerçekleştirecektir, bu gerçek­
leştirme sürecinde özel mülkiyet tü­
müyle ortadan kalkacaktır. Buna
göre tarihsel maddecilik bizi çağ­
daş topluma ve gelecek toplumla-
ra açan bir düşünce biçimidir, bir
öğreti olmaktan çok bir bakıştır, bir
MADDESÎZCÎLİK
dizge olmaktan çok bir görüştür ve
elbette insanlık tarihiyle ilgili ola­
rak yapılmış ve yapılabilecek son
açıklama değildir. Çünkü M arx’çı
felsefe her şeyden önce son açık­
lamaları öngören katı dizgeci tutu­
mu kesinlikle yadsır, ona göre uç­
suz bucaksız bir geleceğe açılan in­
sanlık tarihini tüm yarınları koşul-
larcasına şimdiden belirlemek ola­
sılığı yoktur. Değişmezlik fikrini
gerçekdışı bulan M arx’çı görüş an­
cak tarihin bir bölümünü aydınla­
tabilmek çabasındadır. Marx bu ko­
nuda şu belirlemede bulunur: “Dün­
yaya öğretici insanlar olarak yeni
bir ilke getirmek üzere yönelmiş de­
ğiliz. ‘İşte doğru, karşısında diz çö­
kün!’ demiyoruz. Dünyanın kendi
ilkelerinden giderek dünya için ye­
ni ilkeler geliştiriyoruz.” Gerçekte
diyalektik maddecilikten tarihsel
maddeciliğe uzanan yol kuramdan
uygulamaya geçiş yoludur. Gelişi­
mi yazgının üstüne çıkaran ve in­
sanı gelişen bir dünyada etkin kı­
lan bu bakış açısı insanın kendini
kendi tarihi içinde arayışını ve bu
arayış içinde bir bilinç devrimini
gerçekleştirerek kesin bir biçimde
doğrulara yönelm esini öngörür.
“Bilinç düzenlemesi,” der Marx,
“dünyayı bilinçli kılmaya dayanır,
dünyayı kendiyle ilgili uykusundan
uyandırmaya, ona kendi eylemle­
rini açıklamaya dayanır.” Böylece
düşünce dünya ya da insanlık üze­
rine herhangi bir düşünce olmak­
tan çıkacak, dünyayı değiştirmek
üzere etkin bir güç olacaktır: “Fi­
lozoflar dünyayı değişik biçimler­
de yorumlamaktan başka bir şey
yapmadılar, oysa sözkonusu olan
dünyayı değiştirm ektir” (Marx).
Böylece tarihsel maddecilik durma­
dan gelişen bir dünya karşısında
düşüncenin gücünü ve yükümlü­
lüklerini araştırmaya yönelmiştir.
Marx şöyle der: “Tarihsel m adde­
cilik bir an elinden bırakmadığı ger­
çek ilkelerden yola çıkar. Onun il­
keleri insanlardır; tam bir yalıtık-
lık, tam bir devinimsizlik içindeki
insanlar değil, deneysel olarak ay­
dınlık olan gerçek gelişimleri için­
de belirgin koşullara uyan insan­
lardır.” Lenin de şöyle der: “Marx’in
tarihsel maddeciliği bilimsel düşün­
cenin en büyük zaferi oldu. Tarih
ve siyaset kavrayışlarında o zama­
na kadar süren karmaşayı ve geli-
şigüzelliği büyük ölçüde tutarlı ve
uyumlu bilimsel bir kuram izledi.
Bu kuram üretim güçlerinin artışıyla
bir toplumsal örgütlenme biçimin­
den daha yüksek bir örgütlenme bi­
çiminin nasıl doğup geliştiğini gös­
termektedir.” (Bk. DİYALEKTİK,
FELSEFE, MADDESİZCİLİK)
M ADDESİZCİLİK (fr. immateri-
alisme-, alm. Immaterialismns; ing.
immaterialism). Maddenin varlığı­
nı yadsıyan, yalnızca ruhların ve fi­
kirlerin varlığını varsayan öğreti.
“Maddesizcilik” terimini ilk kulla­
nan Berkeley onunla maddeciliğin
tam karşıtı olan felsefesini açıkla­
mış oluyordu. Berkeley’e göre mad­
de diye adlandırılan şeyin algılan­
maktan öte bir varlığı yoktu, bu al­
gı olgusu da doğrudan doğruya

Tanrı ’nın istemiyle gerçekleşiyor­
du. Berkeley’in ruhçu gerçekçilik
diye de adlandırılan felsefesi baş­
tan sona m addenin olm adığını
göstermeye adanmıştır. Berkeley
“varlık bir algılamadır” (esse est
percipî) der. (Bk. MADDE, MAD­
DECİLİK)
M AĞARA B EN ZETM ESİ. Pla-
ton’un Devlet’inde (VII. kitap) bil­
gimizi bir tutsağın bilgisiyle eş tut­
mak için kullandığı benzetme. Bir
mağarada yüzü mağaranın duvarı­
na gelecek biçimde zincirlenmiş bir
tutsak duvarda yalnızca güneş ışı­
ğının vurmasıyla beliren gölgeleri
görecek, ancak bu gölgeleri oluş­
turan nesneleri hiçbir zaman göre­
meyecek ve tanıyamayacaktır. Bu­
na göre bizler bu duyulur dünyada
İdea’ların kendilerini değil ancak
gölgelerini görebilmekteyiz. (Bk.
ÜLKÜCÜLÜK)
M ANİ (lat. mania\ fr. manie; alm.
M anie; ing. mania). Şiddet devi­
nimleri oluşturacak kadar aşın uya­
rılmayla belirgin ruh hastalığı. Tu­
tarsız sevinç gösterileri, bıkmadan
usanmadan ileri geri konuşmalar,
beklenmedik tutum değişiklikleri,
birdenbire ortaya çıkan öfkelilik
maninin başlıca belirtileridir. Ma­
nide yüz renkli ve canlıdır, gözler
pırıl pırıldır, davranış içtenlikli gibi­
dir, aralıksız konuşmalar sık sık
kahkahalarla kesilir, şarkı söylemek
ve çığlık atmak gibi davranışlar çok
görülür. Hasta belli bir yerde dura­
maz, bir oraya bir buraya gider. En
M A N İC İL İK
önemli belirti kararsızlıktır. Bütün
bağlarından kurtulmuş olan imge­
lem birbirinden kopuk imgeler üre­
tirken söz karmakarışık olur. Mani
yapısal kökenli bir hastalıktır, bu­
nunla birlikte çeşitli duygusal ne­
denler, alkol ve uyuşturucu kulla­
nımı manide kolaylaştırıcı etkenler
olurlar. Bazı ruhsal bozukluklarda
mani’nin melankoli’yle dönüşümlü
olarak ortaya çıktığı görülür. O
durum da m aniyle m elankoli bir
hastalığın iki ayrı yüzü olur. (Bk.
MELANKOLİ)
M A N İC İL İK (fr. manichéisme',
alm. Manichdismus; ing. manicha-
eism). M.S. III. yüzyılda M ani’nin
sonradan dinsel inanca dönüşen dü­
şünceleri. İran’da ortaya çıkan ma-
nicilik, Zerdüşt diniyle eski mezo-
potamya dinlerinin bir karışımıdır,
hıristiyan diniyle ilgili birtakım öğe­
leri de içermektedir. Zerdüşt dinin­
de İyi Tanrı (Ahuramazda) ve Kö­
tü Tanrı (Angramanyu) karşıtlığı
vardı, evren bu iki ilkenin çatıştığı
alandı. Manicilikte de iyilik (Hayır)
ile kötülük (Şer) çatışırlar: evrende
olduğu gibi insanda da bu iki ilke
yıkışmaktadır. Birlik’de bu yıkışma
son bulacaktır. Birlik’e yalnızca bil­
giyle ulaşılacaktır. Maddi değerler­
le ilgilenmeyen, gösterişten hoşlan­
mayan, böbürlenmek nedir bilme­
yen, yalan söylemeyen, başkaları­
nı küçük görmeyen insanlar Birlik
yolunda insanlardır. Sevgi, Birlik’in
asıl kaynağıdır. Manicilik, İran’dan
başka ülkelerde de etkili oldu, özel-
lik le T ü rk is ta n ’da, T ib e t’de,
MANTALİTE
Ç in’de, Hindistan’da, Ispanya’da
yayıldı. Roma İmparatorluğu için­
de maniciliğin yayılması hıristiyan-
ları korkuttu, bu yüzden bu top­
raklarda bu dinin yandaşları büyük
baskılar altında kaldılar. VI. yüz­
yıldan sonra Avrupa’da manicilik
eriyip gitti. Ortadoğu’daki etkileri
de X. yüzyıldan sonra silindi.
M ANTALİTE Bk. ANLAYIŞ.
M ANTIK(lat. logicia; fr. logique;
alm. Logik\ ing. logic). Doğruyu
ortaya koymak için güvenilir dü­
şünsel işlem biçimleri belirlemeye
d ay a n a n u sa v u rm a la r bilim i.
D oğrunun k u rallarını biçim sel
açıdan araştıran bilim ya da bilgi
alanı. Jean Piaget mantığı “doğru­
nun biçimsel koşullarıyla ilgili araş­
tırma” olarak tanımlar. Littré’ye gö­
re mantık “usavurma yöntemlerini
konu edinen bilim”dir. En genel an­
lamda mantığı usavurmalar bilimi
olarak tanımlayabiliriz. Felsefenin
bir bölümü olarak mantık doğru bil­
giye ulaşma yolunda zihnin işlev­
lerini ve hatta işlemlerini belirler­
ken belli koşullara göre hangi bil­
gilerimizin geçersiz olacağını da be­
lirlemeye çalışır. Mantık bize her
şeyden önce doğru düşünmenin
yollarım öğretecektir. Fernando da
Rojas “Bir şeyin kara olmayışından
onun beyaz olduğunu çıkarmamak
gerekir” derken bize mantıklı dü­
şünmenin inceliklerini duyurur. An­
cak hiçbir zaman mantığı doğru bil­
gi 1er üretme alanı diye düşünme­
mek gerekir. Doğru bilgiye man­
tıkta değil mantıkla ulaşılır. Mantık
elbette bir toplumsal etkinlik alanı
olarak insan yaşamını olası kılan or­
tak özelliktir, temel insani dayanak­
tır. Her toplumsal düzenlenme, her
toplaşma zorunlu olarak bir man­
tık temeli üzerine kurulur. Uygar­
lık özelliklerine göre ortaya çıkan
değişik yaşam biçimleri ne olursa
olsun, insanlığın ortak bir mantığı
vardır. “Mit düşüncesinde de bilim
düşüncesinde de aynı mantığın et­
kin olduğunu ve insanın her zaman
aynı biçimde düşünmüş olduğunu
bir gün ortaya koyarız belki de” der
Lévi-Strauss. Buna göre ben’ini
başkasının b en ’ine bağlayan en
güçlü araç olarak mantıkla donan­
mış bulunan insanoğlu zihin sağlı­
ğını yitirdiği zaman gerçeklikten ko­
puk bir yeni mantığa bağlanırken
toplumsal yaşamla bağlarını da yi­
tirecektir. Gene de genel mantık­
tan tümüyle uzaklaşma ya da kop­
ma olası değildir. Shakespeare’e
Hamlet’de “Çılgınlık olsa da bu,
mantıktan uzak değil” dedirten bu-
dur. Bununla birlikte, tam tamına
ortak bir mantıktan sözederken çe­
şitli mantıklardan sözetmemiz de
olağandır. Genel mantığa ters düş­
meyen mantıklar olmalıdır, birey­
lerin mantığı, sanatın mantığı, sa­
vaşın mantığı gibi. Özellikle este­
tikçiler gündelik mantıktan ya da
bilimsel mantıktan ayrı bir sanatsal
mantığın varlığından sözettiklerin-
de, sanatın anlatım olanaklarının,
kavrama ve kavratma koşullarının
gündelik yaşamdakinden ayrı ola­
bileceğini, hatta olması gerektiğini

duyururlar. Dil gibi mantık da sa­
natta özel bir kullanıma uğrar ya
da daha doğrusu sanatın özel man­
tığı özel anlatım olanaklarını, özel
bir dili gerekli kılar. Lautréamont
şöyle der: “Şiirin bir mantığı var­
dır. Bu mantık felsefenin mantığıyla
aynı şey değildir. Filozoflar şairler
gibi değillerdir. Şairlerin kendileri­
ni filozoflardan üstün görme hak­
ları vardır.” Ancak ne olursa olsun
her mantık mantıklı olduğu sürece
ya da mantık olduğu sürece geçer-
lidir ve mantığın doğru kullanılma­
sı bilimde de, sanatta da, gündelik
yaşamda da iletişimi kolaylaştırır ve
güçlü kılar. B una göre dilin bir
mantığı olduğunu söylerken onun
bir mantık olduğunu da söyleyebi­
liriz. Mantık anlayışlarının en eski­
si Aristoteles mantığıdır. Aristote­
les zihnin doğru bilgiye ulaştıran te­
mel işlevlerini Organon'da incele­
di, böylece mantığın, daha özel an­
lamda biçimsel m antık'm kurucu­
su oldu. Aristoteles mantığının özü
bir bilgiden bir başka bilgiyi çıkar­
maya dayanır. Buna göre mantık
usavurmalar yapma sanatıdır, bir
bilgiden bir bilgiyi gidimli olarak çı­
karma ya da Aristoteles’in deyişiyle
bir bilinenden bir bilinmeyene geç­
me sanatıdır. Aristoteles’de bilgi iki
yönlü bir işlemle elde edilir. Tüme­
varımda tikelden tümele ya da özel­
den evrensele doğru, tümdengelim­
de tümelden tikele ya da evrensel­
den özele doğru ilerlenir. Aristote­
les daha çok tümdengelim üzerin­
de yani evrenselden özele doğru çı­
karımlar yapma yöntemi üzerinde
MANTIK
durmuş, tümdengelimi tasım ola­
rak belirlemiştir. Bir tasım üç öğe­
den oluşmaktadır: büyük önerme,
küçük önerme, vargı. Tasımda kü­
çük önerme aracılığıyla büyük öner­
meden vargıyı çıkarırız. “Bütün in­
sanlar ölümlüdür” büyük önerme­
si, “Sokrates insandır” küçük öner­
m esine göre, “ Sokrates ölüm lü­
dür” sonucunu verir. Aristoteles’in
tasım yöntemleri Ortaçağ’da özel­
likle Ortaçağ’ın ikinci döneminde,
skolastik felsefe döneminde hıris-
tiyan öğretisinin temellendirilme-
sinde bir araştırma yöntemi olarak
kullanıldı, ancak bilinenin gösteril­
mesi dışında bir amaca kullanılma­
dığı için verimli olmadı. Aristoteles
mantığının Ortaçağ’dan sonra hak­
sız eleştirilere uğramasının asıl ne­
deni budur, onun uzun süre bir gös­
terme aracı olarak kullanılmış ol­
masıdır. Rönesans’la birlikte orta­
ya çıkan yeni düşünce devinimleri
ve bu devinimler içinden süzülüp
gelen yeni bilimsel kavrayış birçok
düşünürü Aristoteles mantığına,
hatta tüm Aristoteles’çiliğe ya da
Aristoteles ’den sonra gelişen Aris-
toteles’çi eğilimlere karşı eleştirici
bir tutum almaya götürürken tasım
yöntemlerini yürürlükten kaldırdı.
Çünkü yeni düşüncenin öncülerin­
den Descartes tümdengelime birinci
planda yer vermiş olsa da bundan
böyle tümevarım yöntemi genelde
yeni bilimsel anlayışın yöntemi du­
rumuna geliyordu. Bu değişim bi­
raz da mantığın önemini yitirmesi,
yöntem düşüncesinin önem kazan­
ması olarak düşünülmelidir. Aris-
 MANTIK
toteles’in Organon’una karşı Ba-
con’ın Novum Organum ’u yazması
artık apayrı bir bilimsel kavrayışın
dünyaya egemen olacağının çok
önemli bir belirtisiydi. Aristoteles
mantığı bir bilimsel yöntem olmak­
tan çıkarken mantığın temel kural­
larını ortaya koyan en yetkin araş­
tırm a olm a değerini korumuştur.
Değişiklik şuydu: mantık yöntem
değildir, yöntem olarak mantığı kul­
lan m ak d o ğ ru olm az, elb ette
m an tığ a ters düşm eyecek yeni
araştırma yöntemlerinin bulunma­
sı gerekir görüşü öne geçiyordu.
Böylece eski Organon'un yerini ye­
nisi alırken yöntem sorunu bilim­
sel düşüncenin başta gelen sorunu
oluyordu. Kant, Aristoteles mantı­
ğının doğru mantık olduğunu, man­
tığın Aristoteles’den sonra büyük
bir gelişme göstermediğini söyler­
ken haklıydı. Aristoteles’den son­
ra mantık alamnda en önemli katkı
Kant’m katkısıdır. Kant’çı bilgi an­
layışı deneyin alanıyla metafiziğin
alanını birbirinden ayınr. Deneysel
düzeyde duyularla elde edilen izle­
nimler anlığın kategorileriyle bilgi­
ye dönüştürülürken, metafizik dü­
zeyde us deneyi aşan fikirlere yö­
nelir. Buna göre Salt usun eleştiri-
iz’nde Kant bize elbette birbiriyle
bağlantılı iki parçalı bir bilgi anlayı­
şı verir. K ant’a göre bilimler, özel
olarak da matematik ve fizik her
türlü metafizikten bağımsız olarak
ilerler. Bilimlerin ilkeleri bileştirmeli
a priori önermelere yani özneyle
yüklemi zorunlu bir bağla birleşti­
354 ren ve ayrıştırma yoluyla yüklemi
özneden ayırmanın olası olmadığı
yargılara götürülebilirler. Burada
K an t’ın yargıdan ne anladığını
anım sam akta yarar vardır. Kant
yargıları hem a priori ve a posteri-
ori olmak üzere, hem de ayrıştır­
m ak ve bileştirmeli olmak üzere
ikiye ayırır. Ayrıştırmalı yargılar
kavramları açıklamakta sınırlanır­
lar, bileştirmeli yargılar adından da
anlaşılacağı gibi bileşim yoluyla bil­
gimizi genişleten yargılardır. Her a
priori önerme ayrıştırmalı önerme­
dir, her a posteriori önerme bileş­
tirmeli önermedir. Birinciler zihin­
de öncesel olarak vardır, deneyden
gelmez; İkinciler deneyle ilgilidir.
Önemli olan hem a priori hem bi­
leştirmeli yargılara ulaşabilmektir.
Öyleyse bileştirmeli yargıların a
posteriori olanları dışında a priori
olanları da varsa, o zaman bilim
gerçek anlamda büyük b h ilerleme
içinde olacaktır. A posteriori olan
yani deneyle ilgili olan bileşimsel
yargılarla zaten sürekli olarak yeni
bilgiler ediniriz. A priori olan bile­
şimsel yargılara gelince, bilimde asıl
amaçlanması gereken bu yargılar­
dır. Böylece Kant mantığının kö­
keninde ülkücü bir bakış açısı ya­
tar. Buna göre bilgimiz deneyle baş­
lasa da, zihin kendi yapısının özel­
liklerini nesneye yüklemektedir.
Kant mantığının temeli duyulur bil­
ginin a priori biçimleriyle anlığın a
priori biçimlerini ortaya çıkarmak­
tır. Duyulur olanla ilgili araştırma
“aşkın estetik”in, anlıkla ilgili araş­
tırma “aşkın ayrıştırma”nın konu­
sudur. Birincide “uzay” ve “za-

man”, İkincide “kategoriler” yani
temel kavramlar ele alınır. Böylece
Kant ayrıştırma alanıyla ilgili ola­
rak doğrular mantığı’m ortaya ko­
yarken, bir de ayrıştırma alanına
karşıt ve diyalektiğin alanına karşı­
lık olarak yani Noumenon alanıyla
ilgili olarak bir görünüşler mantığı
belirler. Görünüşler mantığı zorunlu
olarak bir yanlışlar mantığıdır. Es­
kilerin mantığı tümüyle görünüşler
mantığıdır. Görünüş her öznelliğe
ayrı ayrı görünen şeyi karşılar ve
fiziksel dünyanın herkes için ortak
olan görünme biçimleriyle karşıt­
laşır. Buna göre aşkın ayrıştırma
“anlığın arı bilgisinin öğeleri içinde
apriori bilgilerimizin ayrıştırılma­
sı” için vardır, aşkın diyalektik de
zihnimizin usavurmalarlatüm olası
deneyin alanını aşarak düştüğü
yanlışların giderilmesi için vardır.
Kant mantığı şöyle tanımlar: “Anlı­
ğın ve genel usun zorunlu yasala­
rının bilimini ya da bir başka de­
yişle genel düşüncenin basit biçi­
minin zorunlu yasalarının bilimini
mantık diye adlandırıyoruz.” Kant
mantığından sonra en önemli man­
tık Hegel mantığıdır. Hegel mantığı
Aristoteles ve Kant mantıklarından
oldukça değişiktir. “Kavramların
birbirine uyarlılığı ya da uyarsızlığı
dışında mantık yoktur” diyen He­
gel için mantık metafizikle karışan
mutlak bir bilimdir. Bu Mantık, bir
bileşimi getirecek karşıtların man­
tığıdır. Buna göre sav olarak konu­
lan bir kavram çelişkili kavram ola­
rak zorunlu karşıtını gerektirir. İki
kavram, üst düzeyde bileşim olan
MANTIKÖNCESİ
üçüncü bir kavram da birleşirler.
Örneğin varlık kavramı karşıtını,
hiçlik kavramını getirir, varlık ve
hiçlik de oluşum kavramında bir
araya gelirler, bu da varlıkla hiçli­
ğin bir bileşimidir. Simgesel m an­
tık'. Kökü çok eskiye dayanmayan
simgesel mantık bütünleyici bir bi­
lim olarak düşünülür. Çeşitli düşün­
ce biçimlerinden yola çıkan, bu bi­
çimleri işaretlerle belirleyen bu ye­
ni mantık birçok bakımdan mate­
matik bilimine yaklaşır, bu yüzden
matematiksel mantık diye adlandı-
rıldığı gibi lojistik diye de adlandı­
rılır. (Bk. TASIM, TÜMDENGE­
LİM, TÜMEVARIM)
M A N TIK D IŞI (fr. illogique; alm.
unlogisch; ing. illogical). Mantık­
sal olmayan. M antık kurallarına
uyarlı olmayan. M antıksız olan (fr.
alogique; alm. alogisch; ing. alo-
gical) yani mantıkla hiçbir bağlan­
tısı bulunmayan. (Bk. MANTIK)
M A N T IK L A Ş T IR IC IL IK (fr.
logicisme; alm. Logizismus; ing.
/og/c/im).Felsefede mantığa belir­
leyici bir yer veren ya da işlev yük­
leyen öğreti. Her şeyi mantık açı­
sından ele alma eğilimi. Düşünce­
de ruhbilimci eğilimlere karşılık ola­
rak mantıkla doğrulama eğilimi.
Matematiği mantığa indirgeme eği­
limi. (Bk. MANTIK)
MANTIKÖNCESİ (fr.prélogique;
alm. Praelogik; ing. prelogical).
Fransız düşünürü ve toplumbilim­
cisi Lévi-BruhPiin uygar ve yetiş­
MASALCILIK
kin insanın düşünce biçiminden ayrı
olarak ilk ellerin ve çocukların
düşünce biçimini belirlemek üzere
kullandığı terim. (Bk. MANTIK)
M A SA L C IL IK (fr. mythomarıie;
alm. Mythomanie; ing. mythoma-
nia). Aşırı yalan söyleme eğilimi.
M asalcılık cinsel sorunlardan bes­
lenir ve özellikle boş böbürlenme­
lere dayanır. Çocuklarda görülen
m asalcılıkla büyüklerde görülen
masalcılığı birbirinden ayırmak ge­
rekir. İmgelemi aşırı ölçülerde çalı­
şan çocuk usuyla imgelemini de-
netleyemediği için sürekli masallar
uydurma eğilimindedir. Çocuğun
bu durumunu kendi mitoslarına sı­
kı sıkıya bağlanmış ilkellerin duru­
muna benzetebiliriz. Gene de ço­
cukta masalcılık eğiliminin bir eği­
timden geçirilmesi gerekir. Sağlıklı
yetişen çocuk büyüyüp gerçekler­
le karşı karşıya geldikçe masalcılı-
ğı bırakacaktır. Yetişkinlerde ma-
salcılık elbette bir hastalık belirtisi­
dir ve “çok zaman başka ruhsal
dengesizliklerle birlikte görülür” (A.
Porot). Bazı çok zeki bireyler bile,
uslarını iyi kullanmayı öğreneme­
mişlerse, masalcılığa yatkın olacak­
lardır. Masalcı, uydurduğu masal­
lara inandırmayı çok iyi bilen kişi­
dir. Dupre, masalcılığın temelinde
üç ilke belirler: heyecanlılık, imge­
lemini aşırı kullanma, inandırıcılık.
(Bk. MASALLAMA)
M A SA L LA M A (fr. fabulation;
alm. Erfm durg; ing. fabulation).
Gerçek gibi sunulan uydurma olay.
P. Léonardon masallamayı şöyle ta­
nımlar: “Bazen belli bir konu çer­
çevesinde azçok tutarlı öyküler
biçiminde bazen yerin ve zamanın
koşullarına tam anlamında uymaz
bir biçimde ortaya konulan imge-
lemsel ürünlere verilen ad.” Çocuk­
ların ortaya koyduğu masallamalar
bir hastalık belirtisi olarak değer-
lendirilmemelidir. Onlar imgelem­
lerinin aşırı çalışmasıyla, kitapların
ve filmlerin de etkisinde masalla­
malar yaparlar. Çocuk yaptığı ma-
sallamalann bilincinde değildir. Oy­
sa yetişkin kişi yaptığı masallama-
ların bilincindedir ve bu bir hasta­
lık belirtisidir. Masallama bir takım
zihin bozukluklarının sonucunda
ortaya çıkar. Geri zekalılık, buna­
ma, Korsakoffhastalığı masallama-
lara olanak verir. (Bk. MAS ALCI-
LIK)
M AZOHİZM ya da M AZOŞİZM
(fr. masochisme; alm. Masochis-
mus; ing. masochism). Avustur­
yalI romancı Sacher-M asoch’un
romanlarından esinlenerek belirlen­
miş olan ve acıdan haz duymayla,
acıyı aramayla belirgin olan ruhsal
bozukluk. Öykülerinde ve roman­
larında acıdan haz duyma teması­
na çok sık raslanılan Sacher-Ma­
soch da gerçekte bir mazohistti.
Mazohist kamçılanmaktan, işken­
ce görmekten, aşağılanmaktan, iti­
lip kakılmaktan haz duyar. Mazo-
histin cinsel hazza ulaşması buna
göre şiddete bağlı olacaktır. Baş­
kasına eziyet etme hazzı diye belir­
lenebilen sadizme çok yakın olan

ve hatta çok zaman onunla birlikte
görülen mazohizmin kaynakları el­
bette çocuk yaşlardaki eğitim bo­
zukluklarında aranmalıdır. Bazen
çocuğun dayak yem ekten ya da
herhangi bir biçimde cezalandırıl­
maktan haz duyduğu görülür. Ma­
zohizmin tam bir edilginliğe ya da
başeğişe varan aşırı biçimleri çok
sık görülmese de vardır. (Bk. SA-
DİZM)
M EC ZU PLU K (fr. illuminisme-,
alm. Illum inism us; ing. illum i-
nism). İçsel aydınlanmaya inanan­
ların öğretisi. Tanrı’yla inançlı bi­
rey arasında gizemli bir alışveriş ol­
duğuna inananların öğretisi. M ec­
zupluk öğretisini ortaya atanlardan
biri Swedenborg’dur. Swedenborg
İsa’nın ölüm ünü ışığın karanlık
üzerindeki zaferi olarak nitelendir­
di. İsa’ya ulaşma aşkıyla arınabilir,
kendimizi İsa’da kutsallaştırabilir-
dik. Swedenborg’dan sonra XVIII.
yüzyılın ikinci yarısında bir başka
gizemci Louis-Claude de Saint-
Martin doğruya sezgiyle ulaşılabi­
leceğini bildirdi. Saint-Martin bu
düşünceleriyle XIX. yüzyıl dinci
düşünce dünyasını büyük ölçüde
etkiledi. (Bk. GİZEMCİLİK, SEZ­
Gİ)
M EG A LO M A N İ Bk. BÜYÜK-
LÜKDUYGUSU
MEG ARA OKULU M Ö. IV. yüz­
yılda Eukleides’in Megara’da (Ati­
na’nın batısı) kurduğu felsefe oku­
lu. Sokrates’çi okullar diye bilinen
MELANKOLİ
okullar arasında adı geçen bu okul
tartışmacı özelliğiyle bilinir. Eukle­
ides’in düşüncesi Sokrates’in gö­
rüşleriyle Parmenides’in görüşle­
rinin bir karışımıdır. Megara oku­
lunun filozofları Sokrates’in İyi ’sini
Parmenides’in “Bir Varhk”ıyla öz­
deşleştiriyorlardı, bilgide evrensel­
lik diye bir şeyin sözkonusu ola­
mayacağını bildiriyorlardı. Eubuli-
des, Dioklides, Pasikles, Stilpon
okulun önde gelen adlarıdır.
MEKANİKÇİLİK(fr. mécanisme;
alm. Mechanismus; ing. m echa-
nism). Olguların mekanik belirle­
nimlere indirgenebileceğini öngö­
ren felsefi bakış açısı. Her şeyi dü­
zenli devinimle açıklayan felsefi ba­
kış açısı. Felsefede mekanikçi gö­
rüş atomcu Epikuros’a kadar uza­
nır. XVII. yüzyıl felsefeleri ruhçu
eğilimlerini bırakmamakla birlikte
büyük ölçüde mekanikçi oldular.
Descartes ruhsal tözden ayrı bir
maddesel töz belirledi ve maddesel
düzeyde her şeyi uzamla ve devi­
nimle açıklamaya yöneldi. Meka­
nikçilik maddecilik değildir, yalnız­
ca madde dünyasında mekanik olu­
şumların varlığını benimser. (Bk.
MADDECİLİK, RUHÇULUK)
M E L A N K O L İ (fr. m élancolie;
alm. Melankcholie; ing. melanc-
holia). Aşırı üzüntüyle belirgin ruh­
sal bozukluk. Melankolide en önde
gelen belirtiler yıkılmışlık, isteksiz­
lik, düşünceden kaçış ve devinim-
sizliktir. Melankoliklerde yaşama is­
teği neredeyse yokolmuş, onun ye­
MERKANTİLİZM
rini mutlak bir üzüntü almıştır. Has­
ta nedeni belirsiz olan büyük bir acı
içinde kıvranır, gene nedeni belir­
siz suçluluk duygulan, aşağılanmış-
lık duyguları duyar. Bu acılı yaşam
intihar arzusunu kendiliğinden ge­
tirebilir, bu yüzden melankoliklerin
yakından gözlemlenmesi gerekir.
Bazı durumlarda başkalanm öldür­
me girişimleri de sözkonusu olabi­
lir; bir melankolik anne acıdan kur­
tarmak gerekçesiyle çocuğunu öl­
dürebilir. İntiharda ya da öldürme­
de son derece etkin görünen me­
lankolik genelde istemli yönelimini
tümüyle yitirmiş gibidir. Bu duru­
mun aşırı karamsarlığın mantıksal
sonucu olduğu söylenebilir; hasta
yaşamdan tümüyle kopmuştur, ne
yapsa boşunadır. M elankolinin
yoğunlaştığı durumlarda hasta an­
cak kendini zorlayarak ayakta du­
rabildiğini söyler. Bazı durumlarda
sann ya da duyu yanılsamalan gö­
rülebilir, hasta hiç de öyle bir du­
rum yokken “birileri benden söze-
diyor” diyebilir. Binlerinin kendisi­
ni öldürmek istediğini, bunun için
bir idam sehpası hazırlanmakta ol­
duğunu bildirebilir. Bu tür bozuk­
luklar bir yana, hastanın zihinsel et­
kinliği enaza inmiş durumdadır, dik­
kat hemen tümüyle dağılmıştır, es­
ki anılar canlı kalmakla birlikte has­
talığın belirdiği zamanlarla ilgili anı­
lar ve daha sonrakiler hemen tü­
müyle unutulmuştur, bellek karma­
karışıktır. Uykusuzluk en çok ya­
kınılan durumdur ve özellikle ge­
cenin ikinci yarısında ortaya çıkar.
Tepkimeler iyiden iyiye azalmıştır.
Sindirim düzeninde bozukluklar
sözkonusudur, özellikle kabızlıktan
yakınılır. Melankoli genel olarak
maniyle birlikte görülmektedir. (Bk.
ACI, MANİ)
MERKANTİLİZM Bk. KAZANÇ-
ÇILIK.
M E T A FİZ İK (fr. m itaphisique\
alm. M etaphysik; ing. metaphy-
sics). Duyular aracılığıyla kavranı-
lamayan şeylerin bilgisi. İlk neden­
lerin ya da ilk ilkelerin bilgisi.
Kant’da yalnızca us kaynağından
gelen yani deneyin verilerine baş­
vurmaksızın ortaya konulan bilgi.
Auguste Com te’da dinsel düşün­
ceyle olumlu düşünce arasında yer
alan, bir geçiş yeri özelliği göste­
ren soyutlamacılık eğilimiyle belir­
gin olan düşünce. İnsanoğlu dü­
şünmeye başlayalı beri kendisiyle
ve evrenle ilgili köklü sorular so­
rarken somut olanın, elle tutulur
gözle görülür olanın dışında ya da
ötesinde bir başka varlık alanının
bulunup bulunmadığı sorusunu da
sormuştur. Bu sorunun olumlu ya­
nıtları metafizik bilgisini oluşturur.
Adını Aristoteles’in bilgi kuramıyla
ilgili yapıtına M.Ö. I. yüzyılda Ro-
dos’lu Andronikos tarafından ve­
rilmiş olan Metaphysika (yun. me­
ta ta ph ysika , “fizikten sonra”)
adından alan bu kavram uzun süre
felsefede şeyleri raslantılanyla değil
de kendileri olarak ele alan temel
araştırma alanını belirlemiştir. Me­
tafizik terimini felsefesinde hiç kul­
lanmamış olan Aristoteles de me-

«fizikten varlık olarak varlık araş-
örmasını anlıyordu. Aristotles’den
sonra m etafizik terim i vaktiyle
Aristoteles’in “ilk felsefe” dediği
köklü nedenler araştırmasına kar­
şılık kullanılır oldu. Hıristiyan dog­
malarının XIII. yüzyıldaki Aristo-
teles’çi temellendiricisi AzizTom-
maso metafizik araştırmasını ya da
varlık olarak varlık araştırmasını fel­
sefenin temeli durumuna getirdi.
Daha sonra metafizik terimi felse­
fe tarihi boyunca oldukça değişik
anlamlar aldı. Bilginin öncesel ko­
fullarını benimseyen filozoflar için
metafizik bu koşullarla ilgili tüm us­
sal araştırmayı içerir. Kant, meta­
fiziğe kendi felsefe anlayışına göre
değişik bir anlam yükler, buna gö-
le metafizik yalnızca us kaynağın­
dan ya da kavramları a priori tanı­
ma yetisinden gelen, yani deneysel
verilerle ilgisi olmadığı gibi zama­
nın ve uzayın sezgileriyle de ilgisi
olmayan tüm bilgileri içerir. “Me­
tafizik, gerçekte salt usla sahip ol­
duğumuz her şeyin dizgesel bir bi­
çimde düzenlenmiş bilançosudur”
der Kant. Auguste Comte’da me­
tafizik deneyin alanını ya da olgu­
lar alanını aşan şeydir. Auguste
Comte olumlu dönemi önceleyen
ve olguların deneyine ulaşamaya­
cağımız bilgilerle açıklandığı döne­
mi metafizik dönem diye adlandı­
rır. Böylece felsefe tarihi boyunca
çeşitli anlamlar alan “metafizik”
Auguste Comte’da olumsuz bir an­
lam kazanmıştır. Günümüzde so­
yut, karmaşık, doğrulanamaz tüm
bilgileri metafizik bilgilerdiye nite­
MİTOLOJİ
lemek alışkanlık olmuştur. N e var
ki bazı çağdaş filo zo flar onun
olumlu anlamını korum aya özen
göstererek ona insan yaşamıyla il­
gili en genel araştırma anlamı ver­
mişlerdir. Varoluşçu felsefede tüm
yaşarlığı içinde ya da yaşamla iliş­
kisi içinde ele alınan insanın araştı­
rılması metafizik araştırma olarak
değerlendirilir. M arx’çı felsefeye
göre dural olan, tarihsel olmayan,
diyalektikle ilgisi bulunmayan tüm
bilgiler metafizik bilgilerdir. (Bk.
FELSEFE, MANTIK)
M İT O L O Jİ (fr. mytfıologie', alm.
Mythologie\ ing. mythology). Bir
halkın ya da bir uygarlığın ortaya
koyduğu mitoslar ya da efsaneler
toplamı. Eskiçağ’da tanrılar, yarı-
tanrılar ve kahramanlarla ilgili an­
latılar. Mitoloji felsefe öncesi top-
lumlann temel düşünsel etkinlikle­
rini içerir ve felsefi ve bilimsel ara­
yışa karşılık olur. Eskiçağ’m ilk uy­
garlıklarını oluşturan tüm toplum-
ları mitoloji toplumlan diye tanım­
lamak yanlış olmaz. Felsefi araş­
tırmaya konu olan temel sorunlar
ilk karşılıklarını masalsı bir anlatım
içinde ilkin mitolojide bulmuşlardır.
Bu yüzden mitolojiyi felsefenin ilk
biçimi diye nitelendirebiliriz. Her
toplumun eski ve yeni tüm toplum-
ların mitolojileri vardır, bu mitolo­
jiler ilgili oldukları toplumun altbi-
lincini oluştururlar, ortaya koyduk­
ları simgelerle o toplumun acıları­
nı, korkularım, saplantılarını dile ge­
tirirler ve böyle olmakla insanlığın
bütünsel altbilincine bağlanırlar. Bir 359
M İTOS
toplumun altbi linçindeki ilkömek-
ler evrensel altbilincin özel örnek­
leri gibidirler; evrensel altbilinç top­
lumsal altbilincin en yüksek anlam­
larını içerir. Böylece bireyselden ev­
rensele uzanan özel ve ilkel bir te­
mel bilinç çizgisi oluşur. Mitolojiler
bu özel ve ilkel bilincin enine bo­
yuna açınlandığı anlatımlardır. En
önemli değil am a en ilgi çekici ve
felsefe açısından en incelenmeye
değer mitoloji yunan mitolojisidir,
kendisinin çok genel bir yorumu­
nu içeren latin mitolojisiyle birlikte
insani altbilinç düzeyinde en yoğun
gereçleri barındırır ve derinden de­
rine felsefeyi, felsefe çağının yak­
laşmakta olduğunu duyurur, örtü­
lü bir köklü felsefi araştırmayı içe­
rir. İlk uygarlıklardan hemen tümü­
nün verimli bir kalıtçısı olmuş olan
yunan toplumu, ortaya koyduğu
mitolojik değerlerle ussal düşünce
çerçevesinde gelişecek olan felse­
feye bir geçiş yeri olmuştur. Yu­
nan mitolojisinin kökeninde öbür
toplumlann mitolojilerinden, mısır,
hitit, girit vb. mitolojilerinden izler
vardır. Felsefenin gelişmesi, imge-
lemsel araştırmanın yerine ussal
araştırmanın geçmesi mitolojilerin
toplumsal altbilinç olma özellikleri
onlarla ilgimizi sürdürmek zorun­
da b ırak m a k ta d ır bizi. H om e-
ros’dan Hesiodos’a, Hesiodos’dan
H erotodos’a uzayan çizgi düşün­
cenin ussallaşma çabasının öykü­
sünü içerir. Öte yandan her mito­
loji, özellikle eski toplumlar için,
dinsel bir ağırlık taşır, inanç öğele­
riyle doludur. Mitolojk araştırma­
dan ussal araştırm ay a g eçişte
önemli bir dönüşüm noktası oluş­
turan İliada ve Odysseia insanın
düşünsel ve duygusal derinlikleri­
ne ışık tutan, ayrıca ortaya çıktık­
ları toplumun yaşam koşullarını he­
men tüm önemli ayrıntılarıyla yan­
sıtan birer inanç kitabıdırlar. Mito­
lojilerde düşünsel öğeler inanç öğe­
leriyle bütünleşerek insanı açıkla­
maya yönelirler. (Bk. İLKÖRNEK,
MİTOS)
M İTO S (fr. mythe; alm. Mythe-,
ing. mythe). M itolojinin konusu
olan anlatılar. Tanrıların, yantanrı-
lann, kahramanların yaşamlarıyla il­
gili gerçekdışı öyküler. Yunancada
muthos “öykü” demektir. Mitoslar
bir mitolojiyi oluşturan öğelerdir.
Herbiri bir insanlık durumunu or­
taya koymakla bir simge değeri ta­
şır. Herbir mitosta insan gerçeğiy­
le ilgili, evrenle ilgili, insanın evren­
deki yeriyle ilgili, insanlık durum­
larıyla ilgili simgesel felsefi açıkla­
malar buluruz. Bu açıklamalar duy­
gu dolu açıklam alardır ve usun
göstermeci gücüyle olmaktan çok
imgelemin coşkun eğilimleriyle or­
taya konulmuştur. M itoslar daha
çok insanlığın çocukluk dönemle­
rinin ürünleridirler, o dönemde us
henüz yetkinleşmemiştir ve imge­
lemin belirleyiciliği altındadır. He­
nüz tartışmalı düşünce yani felsefi
düşünce ortada yoktur; mitoslar A.
Kojeve’nin de belirttiği gibi birer
“monolog” özelliği gösterirler, bu
yüzden düşünceden çok inanca ya­
kındırlar ya da inanç öğeleriyle do-

hıdurlar. Örneğin dünyanın bir tan­
ımın gözyaşlanndan oluşmuş olma­
sı bu yüzden kimseyi inandırmasa
da kimseyi yadırgatmaz: ortaya ko­
nulmak istenen yalnızca ve yalnız­
ca oluşumun fikridir. Ne var ki dü­
şünce bu oluşumu ilkel yapısı ge­
reği somut bir çerçevede ya da elle
dokunulur bir biçim altında göste­
recektir. Bu yüzden G. Gusdorf’un
dediği gibi “Mitosla ilgili bilinç hiç­
bir şeye şaşmaz”. O her zaman şim­
diye öncesel bir temel arar, bu yüz­
den geriye gider ve olağanüstü bir
başlangıç noktası yaratır. Her şe­
yin başlangıcı şaşırtıcı bir olağanüs­
tülükte olmalıdır. Mitos böylece us­
sal gelişimlere usdışı bir temel ku­
rar, ussallığın varoluş nedeni bu us-
dışında aranmalıdır; usdışının dış­
lanması ussalın kavranılmasına en
azından tarihsel çerçevede güçlük
çıkarır. Mitosçu simgecilikte bütün
bir insan usunun kendini varetme
serüveninin nedenleri yatar. Öte
yandan m itos’u kaldırdığım ızda
inanç tümüyle çöker gider: inancın
dayanakları mitosların somut gös­
termelerinde bulunur. Her mitos,
imgelemin bir sunumu olmakla, bir
inanç öğesinin belirtenidir. (Bk. Mİ­
TOLOJİ)
M İZA Ç (fr. tempérament', alm.
Temperament; ing. temperament).
Kişiliğin temelini oluşturan biyolo­
jik ve ruhsal etkenler. Bir bireyin
kişiliğinin temel nitelikleri. Kişilik
yapısını belirleyen pekçok etken
vardır, bu etkenlerin özellikle biyo-
lojik kaynaklı olanları mizaç dedi­
MONAD
ğimiz özellikler bütününü oluştu­
rurlar. Bu yüzden mizaç daha çok
kalıtımsal etkenlere bağlı diye dü­
şünülür. Yunan hekimi Galien M.Ö.
II. yüzyılda dört temel mizaç belir­
lemiştir: kanlı, ağırkanlı, melanko­
lik, kaygılı. Kanlıda kan belirleyi­
ciyken, ağırkanlıda lenf belirleyici­
dir; m elankolik “kara safra”yla,
kaygılı safrayla belirgindir. İnsan
ruhsallığının biyolojik temellerini be­
lirlemek olası olmadığından mizaç
açıklamaları her zaman biraz kök­
süz kalmıştır. (Bk. İNSAN, KİŞİ­
LİK)
MONAD (fr. monade; alm. Mo­
nade', ing. monade). Basit töz. Te­
rim oldukça eskidir, Pythagoras’a
kadar dayanır. Platon Philebos'da
bu terimi değişik anlamlarda kul­
lanmıştır, ancak İdea’lan açıklamak
için kullanmıştır. Yunancada monas
ya da monados “birlik” demektir.
Terimi daha sonra, daha belirgin bir
biçimde kullanan Giordano Bruno
olmuştur. Bruno şeylerin öğelerini
minima ya da monades diye ad­
landırmıştır. XVI. yüzyılın ünlü
heptanrıcısı B runo’ya göre mad­
deyle biçim tam anlamında bir bir­
lik içindedirler. Evren Tann’nın ken­
disidir. Tanrı tüm birliklerin bir­
liğidir. Tanrı monas monadum'dm,
hem enazdır hem ençoktur. Enaz-
dır, çünkü her şey ondan gelir; en­
çoktur, çünkü her şeyi içerir.Bru-
no’nun monadıyla Leibniz’in mo­
nadı arasında büyük bir aynm var­
dır. Bruno’nun monadı ruhsal öğe­
dir, gerçekleşecek bir biçimdir, töz­
 MONADCILIK
dür ve şeydir. Leibniz’in monadı
bir öznedir, tözdür ve öznedir;
onun en belirgin özelliği algılayıcı
ve etkin olmasıdır. O her zaman da­
ha karmaşık bir algıdan daha az kar­
maşık bir algıya geçme eğiliminde­
dir. Bu özgün bakışıyla Leibniz’i
monadın gerçek kurucusu saymak
doğru olur. “M o n ad ” terim ini
Leibniz ilk olarak 1697’de Fardel-
la’ya yazdığı bir mektupta kullan­
mıştır. Leibniz monadıyla ilgili ola­
rak şunları söyler: “Monad bileşik­
lere katılan basit bir tözden başka
bir şey değildir. Basit olması par­
çalanmamış olması demektir. Bile­
şikler varolduğuna göre basit töz­
lerin de olması gerekir. Çünkü bi­
leşik olan basitlerin bir yığılışma­
sından ya da agregatum 'undan
başka bir şey değildir. Bu durum­
da ne parçalar vardır, ne uzam, bi­
çim, ne olası bir bölünebilirlik söz-
konusudur. Bu monadlar doğanın
gerçek atomlarıdırlar, kısacası şey­
lerin öğeleridirler. (...) Monadların
pencereleri yoktur, bu yüzden on­
lara herhangi bir şey girip çıkamaz.
Ne tö z ne raslantı bir m onada
dıştan girebilir. Bununla birlikte
monadların nitelikleri vardır, böyle
olmasaydı onlar varlık olamayacak­
lardı. (...) Niteliği olmayan monad-
ları birbirinden ayırmak olanaksız
olacaktı.” Leibniz’e göre-“her mo­
nadın bir başka monaddan ayrılma­
sı gerekir”, çünkü doğada birbiri­
nin aynı olan iki varlık yoktur. Mo­
nadlar sürekli bir değişimin özne-
sidirler. Her yaratılmış varlık değiş­
362 kendir, monadlar da aralıksız deği­
şime uğrarlar, “monadların doğal
değişimleri bir iç ilke’den gelir, çün­
kü dış bir neden onu içten etkile­
yemez.” Pekiyi, bu değişim nasıl
olur? “Her doğal değişim derece
derece olduğundan, bazı şeyler de­
ğişir ve bazı şeyler değişmez. Bu­
na göre basit bir tözde bir etkiler
ve ilişkiler çokluğu bulunmak ge­
rekir, her ne kadar onun parçaları
yoksa da.” Basit tözdeki bu geçiş
durumunu Leibniz algı diye adlan­
dırır ve algıyı üstalgı’dan ve bi­
linç'Aen ayırır; bir algıdan bir baş­
ka algıya geçiş demek olan edimi,
monadın bu iç ilkesini istek diye ad­
landırır. Algısı ya da isteği olan her
şey ruhtur. “ Tüm basit tözler ya
da yaratılmış monadlar ruh diye ad­
landırılabilir.” Leibniz’e göre her
şimdiki durum daha önceki duru­
mun bir sonucudur; bunun gibi,
şimdi de geleceğe açıktır. (Bk. ÜL­
KÜCÜLÜK)
M O N A D C ILIK (fr. monadisme\
alm. Monadismus; ing. monadism).
Evrenin monadlardan oluşmuş ol­
duğunu bildiren felsefe anlayışları­
nın genel adı. Leibniz’in monadlar
felsefesi. Kant bu felsefeyi şöyle
eleştirecektir: “Şeyler genel bir
uyum içindedir. Ancak, bundan Le­
ibniz’in tözlerin karşılıklı bağımlılı­
ğını değil de uyarlılığını varsayan
öncesel uyum görüşü çıkm az.”
“İnsan ruhu dış şeylerle olan bağ­
lantılarından kopan Idığı zaman ken­
di iç durumunu değiştirmekte ye­
tersiz kalır.” (Bk. MONAD, ÖN­
CESEL UYUM)

M O N A D O L O Jİ (fr. monadolo-
gie; alm. Monadologie; ing. mo-
n ado lo g y). M o n ad lar ö ğretisi.
XVIII. yüzyıl başlarından sonra fel­
sefe adamlarının Leibniz felsefesi­
ne temel olan monadlar öğretisini
belirlemek için, özel olarak da XIX.
yüzyılda Leibniz’in yapıtlarını ya­
yına hazırlayan Erdmann’ın bu ya­
pıtları bütünü içinde adlandırmak
için kullandığı terim. (Bk. MO-
NAD)
MONARŞİ Bk. MUTLAKYÖNE-
TİM.
M O R FO L O Jİ BkBİÇİMBİLÎM.
M U C İZE (lat. miraculum\ fr. mi-
racle; alm. Wunder, ing. miracle).
Şaşırtıcı olay. Olağan koşullarda
gerçekleşemeyecek, ancak tanrısal
gücün istemiyle gerçekleşebilecek
görü lm ed ik olay. İn san usuna
sığmayacak kadar değişik olay. Do­
ğanın bilinen yasaları dışında ger­
çekleşen olay. Mucize inancın vaz­
geçilmez bir yüzüdür. Her inanç us­
sal dayanakları yanında mucizeler­
le kendini doğrular. Bu yüzden Go­
ethe “Mucize inancın sevgili çocu­
ğudur” der. Şaşkınlıkla hayranlığın
bir araya gelmesiyle oluşan muci­
ze inancı, insanları Tann’ya ya da
tanrısal güçlere bağlamakta en kı­
sa ve dolaysız yoldur; yetkin var­
lık ya da yetkin varlıklar olağanüs­
tü olayların etkin nedenidir, muci­
zelerin varlığı tanrısallığın varlığını
doğrular ya da gösterir. Yalnız eski
dinler değil, tektanncı dinler de mu­
MUCİZE
cizeye büyük yer verirler. Aziz
Tommaso şöyle der: “Nedeni her­
kese kapalı olduğu için tam anla­
mında şaşkınlık yaratan bir olguyu
belirlemek üzere mucize deriz. Bu­
radaki neden Tanrı’dır. öyleyse, bi­
zim bildiğimiz nedenler dışında Tan­
rı’nın yaptığı şeyleri mucize diye
adlandırırız.” Buna göre mucizede
de bir nedenlere dayalı açıklama
vardır, ancak bu açıklama ne ka­
dar ussal görünürse görünsün tam
anlamında bilinçdışı bir açıklama­
dır. İnsanlar yalnızca dinsel doğru­
ların belirleyiciliğinde değil, bilim­
sel açıklamalara ulaşamadıkları du­
rumda da mucizeyle açıklama yo­
lunu tutmuşlardı. XVII. yüzyılda
gökkuşağını oluşturan doğal neden­
ler bilinmiyordu, bu yüzden gök­
kuşağının görünmesi bir mucize sa­
yılıyordu. Bilim getirdiği açıklama­
larla mucizenin anlamını ne ölçüde
daraltmış olsa da insanlar inandık­
ları sürece mucizeye bel bağlaya­
caklardır. Belki de en büyük muci­
ze bilimsel araştırmalarla ortaya ko­
nulan buluşlardır. / Guez de Bal-
zac: “Aziz olmamakla birlikte, aziz
görünümü taşımamakla birlikte ya­
şamları mucizelerle dopdolu olan
insanlar varoldu. Tanrı onların bü­
tün yanlışlarını bağışladı, tüm çıl­
gınlıklarım hoşgördü.” / B. Pascal:
“Tek bir Tanrı’yı sevmek gereği
son derece görünür bir durumdur,
bunu göstermek için mucizelere ge­
rek yoktur.” / Stendhal: “Aşk uy­
garlığın mucizesidir.” / Lamartine:
“Doğa ve mucize bir bütün değil
mi?” /G . Duhamel: “Mucize yapıt
MUTÇULUK
değildir.” / M. Jouhandeau: “Mu­
cize Tanrı değil, biziz.” (Bk. Bİ­
LİM, DİN)
M U TÇ U LU K (fr. eudémonisme;
alm. Eudämonismus’, ing. eudae-
monism). Mutluluğu en yüce iyi
olarak belirleyen ahlak kuramı.
Mutçuluk mutluluğu insan yaşamı­
nın son ereği diye belirler. Mutçu­
luk anlayışı Aristoteles’le başlar.
Aristoteles’e göre mutluluk doğru­
yu izleyen zihinsel etkinlikle sağla­
nır. Mutçuluk düşünsel yönelime
ağırlık vermekle duyumsal hazları
öngören hazcılıktan ayrılır. Aristo­
teles’e göre insan mutluluğa er­
demle ulaşır. Bunun için insanın
mutluluğa uyarlı olması, bedensel
ve ruhsal açıdan yetkin olması ge­
rekir. (Bk. HAZCILIK)
M U TL A K (lat. absolutus; fr. ab­
solu', alm. absolut', ing. absolute).
Tüm olasılıklardan bağımsız olan.
Kendiyle ölçülen. Hiçbir eklemeye
ve çıkarmaya yatkın olmayan. Her
koşulun dışında kendiyle varolan.
Bir başka şeye bağlı olmayan. Kendi
varoluş koşulunu kendinde taşıyan.
Bir mutlak’ın varolup olmadığı so­
runu felsefenin en eski sorunların­
dandır. Felsefede mutlak araştır­
ması daha çok metafizik çerçeve­
de bir araştırma oldu; onun var-
sanması ve yoksanması Tanrı’nın
varlığının benimsenmesiyle ve yad­
sınmasıyla ilgiliydi. Mutlak’ın var­
lığını bazı yeni felsefeler yadsıdılar.
David Hum e’a göre mutlak’ın var­
lığım benimsemek olası değildi. Da­
ha sonra Auguste Comte mutlak
diye bir şeyin olmadığını bildirdi.
Ona göre bir tek mutlak vardır, o
da mutlak diye bir şeyin olmama­
sıdır. (Bk. GÖRELİ)
M UTLAK ÇILIK (fr. absolutisme',
alm. A bsolutism us; ing. absolu-
tism). Tüm güçlerin tek bir yetke­
ye başeğdiği siyasal rejim. Yöneti­
cinin mutlak yetkeye sahip olduğu
yönetim biçimi. Mutlakyönetim de
içinde, tüm mutlakçılıklar, tek bir
kişinin çok zaman Tanrı adına ege­
men olduğu siyasal rejimlerdir. (Bk.
MUTLAKYÖNETİM)
M UTLAKYÖNETİM (fr. monar-
chie\ alm. Monarchie', ing. mo-
narchy). Tek kişinin yönetim i.
Gücünü Tanrı’dan tek yöneticiyle
belirgin yönetim biçimi. Feodal dü­
zenin çöküşü ve sermayeci düze­
nin kurulması dönemlerinde (XV.-
XVII. yüzyıllar arasında) ortaya
çıkan tekçi yönetimlerin genel adı.
Mutlakyöneticiler “krallığın yüce
yasaları”yla ve Tanrı adına devleti
tam bir yetkeyle yönetirlerdi. Bu­
nunla birlikte “krallığın yüce yasa­
ları” diye yazılı bir takım yasalar
yoktu. Mutlakyönetimler sarayda
gelişen saray soyluluğunun oluş­
turduğu tartışma ortamında yerle­
rini yavaş yavaş demokratik yöne­
timlere bırakmaya başladılar. Fran­
sız Devrimi bu dönüşüm ün kilit
noktalarından biridir. (Bk. FEO­
DALLİK, MUTLAKÇILIK, SER­
MAYE)

M U TLU LU K (yun. eudaimonia;
fr. bonheur, alm. Glück, Glückse-
ligkeif, ing. happiness). Yetkin
düzeyde doymuşluk duygusu. Ek­
siksiz esenlik duygusu. Mutluluk
insanın kendiyle ve dünyayla iliş­
kisinde ortaya çıkan bir uyarlılık
durumudur ve bu durumun duygu
düzeyindeki yansısıdır. Olumsuz
hiçbir koşulla karşı karşıya değilse
insan kendini mutlu duyar, herhangi
bir olumsuz koşul mutluluk duy­
gusunu sakatlar ya da tümüyle da­
ğıtır. Mutluluk dış koşullardan çok
iç koşullara bağlı bir olgudur. Kü­
çük şeylerle yetinebilenler ya da kü­
çük şeylerden sevinebilenler büyük
şeylerin peşine düşenlerden daha
mutludurlar. Her türlü olumlu ko­
şul içinde bile mutlu olamayan in­
sanlar görürüz. Yaşamın sürekli
akışı ve değişkenliği mutluluğu el­
bet geçici kılar. Önemli olan mut­
luluğun süresi değil yoğunluğudur
ya da anlamıdır. Mutluluğun bazı
koşullara bağlı olduğu doğrudur.
M.Ö. V. yüzyılda Thales mutlulu­
ğu üç koşula bağlıyordu: “Kimdir
mutlu? Sağlıklı, zengin ve bilgili
olandır.” Epikuros da daha sonra
şöyle diyecektir: “Bilge, onurlu ve
dürüst olm adan m utlu yaşamak
olası değildir, mutlu olmadan da bil­
ge, onurlu ve dürüst olmak olası
değildir.” Eskiçağ ahlakları mutlu­
luğu çokça önemserlerdi, hatta ba­
zıları onu yaşamın son ereği olarak
gösterirlerdi. Hıristiyan ahlakı mut­
luluk ereğinin yerine ahlaki gerek­
leri koydu: önemli olan öbür dün­
yada mutluluğa ulaşmaktı. Eskiçağ
MÜLKİYET
ahlakları mutlulukla bilgelik arasın­
da bir bağlaşım belirlediler. Aristo­
teles “Mutluluk kendine yetenlerin
işidir” diyordu. Platon da şöyle
söylüyordu: “Mutluluğu sağlayan
şey bilime göre yaşamak değildir,
bütün bilimleri bir araya toplamak
da değildir. M utluluğu sağlayan
yalnızca iyinin ve kötünün bilimine
sahip olm aktır.” / Çakya M uni:
“Mutluluk özgecilikten, mutsuzluk
bencillikten doğar,” / J.F. Ducis:
“Mutluluğumuz azçok avutulmuş
bir m utsuzluktur.” / N ietzsche:
“Mutluluk bir kadındır.” / Byron:
“Mutluluk ikiz doğar.” / Carmen
Sylva: “Mutluluk yankı gibidir, ses
verir ama gelmez.” / M. Proust:
“Aşkla mutlu olan hangi kadın mut­
luluğunu tartışır? Ona mutluluğu
veren erkek, insanlar arasında bi­
rincidir. Birileriyle karşılaştırmak
gerekmez: kraldır o...” / Barbey
d ’Aurevilly: “Haz çılgınların mut­
luluğudur.” / Çehov: “Mutlu deği­
liz, mutluluk yoktur. Biz yalnızca
onu arzuluyoruz.” / J. Soulary:
“Elimizin değmediği mutluluk bir
düştür.” / André Gide: “Kendini
m u tlu k ılm a k b ir g ö re v d ir.”
“Mutluluğun ilk koşulu insanın işte
sevinç bulabilmesidir.”(Bk. HAZ,
HAZCILIK, İYİ)
M Ü LK İY ET (lat. proprietas; fr.
propriété', alm. Eigentum; ing.
property, propriety). Sahip olma
hakkı. Hukuk yoluyla sahip olunan
şey. Yasanın belirleyiciliğinde bir
şeyi mutlak olarak elde etme hak­
kı. Mülkiyetin tarihi insanlığın tari­ 36
 MÜTASYON
hi kadar eskidir. En eski atalarımız
mülkiyeti tanımıyorlardı, çünkü on­
lar hep birlikte avcılıkla ve meyva
toplayıcılığıyla yaşıyorlardı. Mülki­
yetin ortaya çıkması uygarlaşma­
da ilk gerçek adımların atılmasıyla
ve toprağa yerleşmeyle ortaya çık­
tı. Avcılıkla belirgin doğal yaşam
düzeninde mülkiyetin olmaması ne­
deniyle insanın daha mutlu ya da
son derece mutlu olduğu görüşü
yaygın gibidir. Adam Smith bu gö­
rüşe katılmaz. Adam Smith’e göre
avcılıkla, balıkçılıkla yaşayan ilkel
toplumlarda her birey azçok yararlı
bir iş için emek harcar durumda­
dır. Ne olursa olsun bu ilk toplum­
lar yabanıl toplumlardır, bu yüzden
çocukları, yaşlıları, hastalan yoket-
meyi düşünürler. Buna karşılık uy­
gar ve gelişen uluslarda pekçok işe
yaramaz insan bulunsa da, üretme­
den tüketenler üreterek tüketenle­
rin yanında oldukça kalabalık olsa
da zenginlik daha büyüktür. Jean-
Jacques Rousseau böyle düşün­
mez. R ousseau’ya göre uygarlık
öncesi insan yani mülkiyeti tanıma­
mış olan insan mutlu insandı, tam
anlamında özgürdü, bağımsızdı ve
eşitti. Çeşitli nedenlerle insan do­
ğal düzenden uzaklaştı ve mülki­
yete dayalı uygar toplumu kurma­
ya yöneldi. Toplumsallaşma eşit­
sizliği getirdi. Tarım etkinliği mül­
kiyeti ortaya çıkardı. Mülkiyet in­
366
sanları zengin ve yoksul diye ikiye
ayırdı. Kölelik kurumlaştı böylece.
Mülkiyet üzerine çetin tartışmalar
XVIII. ve XIX. yüzyıllarda sür­
dü. Proudhon “mülkiyet hırsızlık­
tır” formülünü ortaya attı. Mülki­
yet üzerine en ayrıntılı düşünceyi
M arx’da buluruz. M arx’a ve En-
gels’e göre dört ayrı mülkiyet biçi­
mi yaşanmıştır: ilkel mülkiyet, es­
kiçağ mülkiyeti, feodal mülkiyet ve
buıjuva mülkiyeti. “Bugünkü biçi­
minde mülkiyet çatışkılı iki terim
arasında, sermayeyle emek arasın­
da devinir” der Marx ve Engels.
M arx’a göre “Özel mülkiyet düze­
nindeki (...) her insan bir başka in­
sanda yeni bir gereksinme yarat­
manın yollarını arar, amacı onu yeni
bir adanmışlığa itmek, yeni bir ba­
ğımlılığa atmak, onun gözünü yeni
bir zevkle kamaştırmak ve böyle­
ce onu iktisadi açıdan yıkmaktır.”
I^arx’a göre insanın gerçek mutlu
yaşamı özel m ülkiyetin ortadan
kalkmasıyla gerçekleşecektir. Şöyle
der Marx: “Özel mülkiyet fikrini or­
tadan kaldırmak için kuramsal ko­
münizm tümüyle yetecektir. Ama
gerçek özel mülkiyeti kaldırmak için
gerçek komünist eylem gerekecek­
tir.” (Bk. KOMÜNİZM, SERMA­
YE)
MÜTASYON Bk. DEĞİŞİNİM.
 N
N A RK İSSO S’Ç U LU K (fr. nar­
cissisme; aim. Narzissmus; ing. nar­
cissism). Kendine aşırı hayranlık.
Narkissos’çuluk eski Yunanistan­
’daki Narkissos mitosuna dayanır.
Narkissos pınara su içmeye indi­
ğinde kendi imgesini su yüzüne
vurmuş görür. Kendi kendine şöy­
le der: “Kendi aşkımdan yanıyo­
rum. Suya vuran bu güzelliğe nasıl
ulaşacağım? Bu imgeden uzaklaşa­
mıyorum. Beni yalnız ölüm kurta­
racak.” Narkissos kendi imgesini
gözleye gözleye ölür. Ruhayrış-
ürmasında “libido” dediğimiz eneıji
önce kendi üstüne yönelir, sonra
ben’le başkası arasında bölüştürü­
lür, bu enerji daha sonra başkala­
rından uzaklaşıp ben’e bağlandığın­
da Narkissos’çu eğilimler oluşur.
Kişiliğin gelişiminde Narkissos’çu
evre ilksel evredir. Çocuk kişiliğini
dış dünyadan tümüyle ayırmadan
önce bir Narkissos’çu evreden ge­
çer: düşüncelerinin ve eylemlerinin
tam yetkinliğine, eşsizliğine inan­
mıştır. Yetişkinlik döneminde pısı­
rıklık gibi nedenlerle kendine ka­
palı bir yaşam sürdürenlerde ken­
dine, özellikle kendi bedenine hay­
ranlıkla belirgin N arkissos’çu eği­
limler ortaya çıkabilir. Bu eğilimler
bireyi dünyadan kopmaya kadar
götüren eğilimler olabilir. Narkis-
sos’çuluğun olağan ya da hastalık­
sız biçimleri aşırı olmayan ve özel­
likle sanatçılarda görülen biçimle­
ridir. Charles Lalo şöyle der: “Nar­
kissos bir kendiyle ilgilenir. Bencil
olarak değil sanatçı olarak. İnanç-
dışı bir şehvet adına değil bir gü­
zellik tapınması adına.” (Bk. BEN­
CİLİK)
NATÜRALİZM Bk. DOĞALCI­
LIK.
NEDEN (lat. cansa; fr. cause; alm.
Ursache; ing. cause). Bir şeyin olu­
şumunu sağlayan. Bir sonucu ya­
ratan etken. Felsefe nedenler araş­
tırmasıyla başlar diyebiliriz. İlk fi­
lozofların ortaya koyduğu evreni
vareden ilksel ilke fikri nedensel
düşüncenin temelini oluşturur. El­
bet felsefeden önceki düşünce bi­
çiminde yani mitolojik düşüncede
de mitoslar düzeyinde nedensellik 3 6 7
NEDENBİLİM
fikri vardı. Ancak gerçek anlamda
nedenler araştırması ussal düşün­
ceyle birlikte başlamıştır. “Evren
n e’den geliyor?” sorusu nedensel
düşüncenin tarihsel temelini oluştu­
rur diyebiliriz. Daha sonra Platon
duyulur dünyanın varlığını düşünü­
lür dünyanın varlığına bağlarken bir
nedenler açıklaması ortaya koyu­
yordu. Aristoteles dört tür neden
belirledi; biçimsel neden, madde­
sel neden, etkin neden ve sonuçsal
neden. Skolastikler Aristoteles’in
nedenler arayışını sürdürdüler ve
çeşitlilendirdiler. Causa form alis
(biçimsel neden), causa materialis
(maddesel neden), causa effıciens
(etkin neden) ve causa fınalis (so­
nuçsal neden) kavramlarına prima
causa (kendi kendinin nedeni olan
neden), causa principalis (işçi),
causa insturmentalis (araç), causa
directe (dolaysız neden), causa in­
directe (dolaylı neden) gibi kavram­
ları eklediler. Yeniçağ filozofları me­
kanikçi bir dünya kavrayışı içinde
öncelikle etkin neden’i benimsedi­
ler, dinci bir anlayış içinde ereklili­
ği önerirken sonuçsal neden fikrini
benimseyenler de oldu. Bacon ve
Descartes nedenler araştırmasına
çokça önem verdiler. Bacon gerçek
bilginin nedenlere dayalı bilgi oldu­
ğunu bildirdi. Bacon’la başlayan
deneyci anlayışta “neden” kavra­
yışı “yasa”yla özdeşleştirildi: bir ol­
gunun nedenlerine inmek onun te­
melindeki yasaları belirlemektir. Bi­
limsel düşüncede nedenler araştır­
masının yerini giderek yasa araş­
tırması almıştır./Vergilius: “Şeylerin
gizli nedenlerini görebilenlere ne
mutlu.” / Montherlant: “Bir neden
için ölmek bu nedenin doğruluğunu
gösterm ez.” / A uguste C om te:
“Hukuk kavramı siyaset alanından
çıkarılmalıdır, felsefe alanından
neden kavramının çıkarılması gibi.”
/Emile Meyerson: “Herhangi bir
olgu için nedenlere yükselm ek
sonuçsuz bir çaba demektir. Bu
çabayı sın ırlam ak ve belli bir
so n u çla y etin m ek g e re k ir.”/
Konfuçius: “Tek bir sözcük işi
elden kaçırabilir, bir insan bir
im p ara to rlu ğ u n y az g ısın ı
b e lirle y e b ilir.” / M ile to s ’lu
Phokylides: “Bir kıvılcım bir ormanı
yakmaya yeter.” / Publilius Syrus:
“Ateşin olduğu yerde duman eksik
olmaz.” (Bk. EVREN, FELSEFE,
M EKANİKÇİLİK, M İTOLOJİ,
YASA)
NEDENBİLİM (fr. étiologie; alm.
Aetiologie; ing. etiology). Neden­
leri araştıran bilim. Nedenlerle ilgili
araştırma. Nedenbilim özellikle bi­
yolojik organların oluşumuyla ilgili
araştırmadır. Patolojide nedenbilim
bir hastalığın nedenleriyle ilgili araş­
tırmadır. Tarihte nedenbilim olay­
ların temelindeki etkenlerle ilgili
araştırmadır. (Bk. NEDEN)
N ED EN SELLİK (fr. causalité',
alm. Kausalität', ing. causality). Bir
nedenle bir sonucun ilgisi. Neden
olan şeyin özelliği. Nedensellik in­
san düşüncesinin en belirgin, en te­
mel etkinliğini ortaya koyar. Geliş­
miş bir insan zihni tüm oluşumları

neden-sonuç bağlantısı içinde kav­
rar. Nedensellik ilkesi, her şeyin
bir nedeni bulunduğu, aynı koşul­
larda aynı nedenlerin aynı sonuçla­
rı doğurduğu ilkesidir. İlkeller ne­
densellik ilkesinden yoksundurlar.
Mircea Eliade bunu şöyle bir ör­
nekle açıklar: “Avustralya yerli top-
lumlarının pekçoğu cinsel ilişkiyle
gebelik arasındaki ilişkiyi bilmez.”
(Bk. NEDEN)
NESNE (lat. objectum; fr. objet;
alm. Objekt, Gegenstand; ing. ob-
ject). Karşımızda bulunan, görüşü­
müze açık olan. Düşünen özneye
karşıt olarak düşünülen şey. Bilgi­
sine ulaşabileceğimiz her gerçek­
lik. Şeylerin bizim için algılanabilir
ve kavranabilir olan yanlan, bize
açık yüzleri. Nesne düşünebildiği­
miz her şeydir ya da düşüncemize
konu olabilen her şeydir. Bir özne­
nin karşısında bütün bir dünya nes­
ne olduğu gibi öznenin kendisi de
her düşünülür durumda ya da dü-
şünülebilen tüm yanlanyla nesne­
dir. Özne dünyayı ve kendini dü­
şünürken yalnızca şey’leri değil,
tüm durumları, konumları, ilişkile­
ri de nesneleştirir. Nesne buna gö­
re kendisini özneye sunan şeydir,
aynı zamanda dış dünyanın ya da
iç dünyanın ya da onlarla ilgili her­
hangi bir şeyin öznedeki sunumu­
dur. “Nesnesiz düşünce ya da nes­
nesiz ussallık yoktur. Arı ussallık
gerçek ussallıktan yapılmış bir so­
yutlamadır” (Hegel). Dış dünyayı
kendi türümün yapısal koşullanna
göre algıladığım kesindir. Buna göre
NESNE
bir dünyayı algılama biçimim var­
dır. “Dünyayı doğru olarak algıla­
yıp algılayamadığımızı sormamalı-
yız, tersine dünya bizim algıladı­
ğımız şeydir diyebilmeliyiz” der
Merleau-Ponty. Bedenimle dünya­
ya yerleşirim ve bilincimle, sürekli
oluşmakta olan bilincimle bu dün­
yada bir açı oluştururum. “Dünya­
daki görüş noktası olan bedenimi
bu dünyanın nesnelerinden biri ola­
rak belirliyorum” (Merleau-Ponty).
“Bedenimin karşısında değilim, be­
denimin içindeyim, daha doğrusu
bedenimim” (Merleau-Ponty). Bu­
na göre Condillac nesneyi şöyle ta­
nımlar: “Duyulara ve ruha kendini
sunan her şey. Her cisim duyula­
rın önüne düşen bir nesnedir, sa­
hip olunan her fikir kendini ruha
sunan bir nesnedir.” Tanım ne ka­
dar belirgin de olsa nesne kaygan­
dır. M. D ufrenne bu kayganlığı
şöyle belirler: “Algılanmış nesne­
nin kaygan bir yapısı vardır: o algı­
ladığım şu nesnedir, çünkü bana
sunulmuştur, ama o aynı zamanda
başka bir şeydir, algının tüketeme-
diği yabancı gerçekliktir.” Buna gö­
re düşüncemizin tüm içeriğini de
dış dünyadan algımıza sunulan tüm
şeyleri de nesne diye belirlememiz
gerekir. Bu çerçevede özneyle nes­
ne bir bütün oluşturur, bilincimiz­
de nesnel dünya öznel dünyaya ka­
vuşur; kendi kendinin bilinci aynı
zamanda dünyanın bilincidir ve
dünyanın bilinci de aynı zamanda
kendi kendinin bilincidir. (Bk. ÖZ­
NE)
 NESNEL
NESNEL (fr. objectif, alm. objek­
tiv, ing. objective). Nesneyle iliş­
kili olan. D escartes’çı anlamda,
kendini zihinde ortaya koyan her
şey nesneldir. Bu anlamda gerçek
olanla nesnel olanı birbirinden
ayırmak gerekir. Nesnel olan zihin­
de kendini göstermekle birlikte her­
hangi bir gerçekliği karşılamayabi­
lir. Dört başlı ve altı kuyruklu bir
yaratık tasarlarım, benim bu tasa­
rımım gerçek değildir ama nesnel­
dir. Ancak nesnel olanı tam anla­
mında nesneyle ilgili saymak daha
doğru olabilir, çünkü nesnel olan
gerçekte özneden bağımsız olandır.
(Bk. ÖZNEL)
N EV R O Z Bk. SİNİRLİLİK
N İC E L İK (lat. quantitas; fr. qu­
antité', alm. Quantität', ing. quan-
titiy). Ölçülebilir ya da sayılabilir
olanın niteliği. Artabilir ya da aza­
labilir olanın niteliği. Aynı cinsten
şeylerin belli bir bölümünün sayılarla
belirlenmesi. (Bk. NİTELİK)
N İH İL İZ M Bk. HİÇÇİLİK
NİRVANA (sanskritçe sözcük).
Buddha’cılıkta ruhun en üstün yet­
kinliğe ulaşması. Schopenhauer’in
yaygınlaştırdığı bu terim istemli ya­
şam dan u zak laşm ay ı, duyulur
dünya nesnelerinden kopmayı, tam
anlamında bir dinginliğe ve esenli­
ğe ulaşmayı anlatır. “Acıdan kaçış”
anlamında Nirvana tam tamına bir
yokluk durumudur. Nirvana’ya dü­
370 zenli bir çabayla ulaşılır, bu çaba
hem bedensel hem ruhsal çalışma­
yı içerir (yoga).
N İT E L İK (lat. qualitas; fr. qua­
lité; aim. Qualität; ing. quality).
Bir şeyin oluş biçimi. Nitelik ger­
çekliğin niceliğe indirgenelemeyen
bir yüzünü ortaya koyar. Locke zo­
runlu olarak varolan ilk nitelikler' i
zorunlu olarak varolmayan ikincil
nitelikler'den ayırıyordu. İlk nite­
likler maddeden ayrılmayan, mad­
deye sıkı sıkıya bağlı niteliklerdir,
ikincil nitelikler birincilerden türe­
yen niteliklerdir. Locke’un bu ni­
telikler ayrımını daha önce skolas­
tikler yapmışlardır. Locke bu ayrı­
mı belirginleştirdi. Bu ayrımın ilk
biçimini Demokritos’da buluruz.
Bu arada Leibniz de bu ayrımı be­
nimsemiştir. (Bk. NİCELİK)
“N O EM A ” (yun. söz.). Olgubi-
limsel dilde düşüncenin yöneldiği
nesne ya da genel fikir. (Bk. OL-
GUBİLİM)
“N O ESİS” (yun. söz.). Olgubi-
limsel dilde düşünce edimi, düşün­
cenin yönelgen etkinliği. “Somut
ruhsal gerçeklik noesis diye adlan­
dırılır, onda varolan anlam da noe-
m adiye adlandırılır” (Sartre). [OL-
GUBİLİM]
N O M İNALİZM Bk. ADCILIK.
NORMAL Bk. OLAĞAN.
“NOUM ENON” (alm. söz.). Ken­
dinde şey’in alanı. Deneysel ya da

duyulur düzeyde bilgilerine sahip
olduğumuz olgular alanına karşıt
olarak yalnızca usla araştırılabilir
olan şeylerin alanı. Kant’m olgular
alanına karşıt olarak koyduğu ve
usla kavranılabilir olmakla birlikte
algılanamaz diye belirlediği mutlak
gerçekliğin ya da kendinde şey’in
alanı. Kant, Platon’un Tımaios di­
yalogunda kullandığı noumenon te­
rimini almancaya uyarlarken bili­
nemezin alanını belirleyecek bir
sözcük ortaya koyuyordu. Olgu­
“NOUMENON”
ların alanı görünürün alanıyken No­
umenon'’\ın alanı görünmezin ala­
nıdır. Kant şöyle der: “Duyulur im­
geler kategorilerin birliğini izleyen
nesneler olarak düşünüldüklerinde
olgular (Phaenomena) diye adlan­
dırılırlar. Ama basitçe anlığın nes­
neleri olan ancak duyulur sezgide
verilmiş olmayan şeyleri düşündü­
ğümde onları Noum enon’la ilgili
şeyler diye adlandırmak gerekir.”
(Bk. OLGU)
37
 o ğıldı, filozoflar kendi görüşlerini or­
O . Mantıkta tikel olumsuz öner­
gelerin simgesi. Örnek: “Bazı in­
a n la r ölümlü değildir.”
O K K A N IT I Yunan filozofu
Elea’Iı Zenon’un varlığın birliğini,
devinimin olanaksızlığım göstermek
için ileri sürdüğü kanıt. Buna göre
■çan ok devinimsizdir. Çünkü bu
ok uçarken her an belli bir noktada
bulunacaktır. Belli bir noktada bu­
lunmak da durmak demektir. (Bk.
ELEA OKULU)
O K K A ZY O N A LİZM B kA R A -
NEDENCİLİK.
OKKÜLTİZM Bk. GİZLİBİLİM-
CİLİK.
OK U L (lat. schola; fr. école; alm.
Schule\ ing. schoot). Bir ortak öğ­
reti çerçevesinde bir araya gelmiş
filozoflar topluluğu. Felsefe okul­
larında genellikle bir önder vardır
ve önderlik zinciri en bilgili ve en
yetenekli kişilerden oluşur. Eskiçağ
felsefeleri özellikle okul felsefele­
riydi. Giderek felsefe okulları da­
taya koyan bağımsız kişiler olma
yoluna gittiler. Bugün eski anlamın­
da felsefe okulları yoksa da aynı
öğretiyi benimsemiş filozoflar top­
luluğu için okul terimi kullanılmak­
tadır. (Bk. SKOLASTİK)
OKU M AYİTİM İ (fr. alexie; alm.
Alexie; ing. alexia). Yazılı dili an­
lama gücünün ortadan kalkması.
Kişi konuşurken hiçbir olağandışı
görünüm ortaya koymaz yani ra­
hat rahat konuşur ve söylenilenleri
kolayca anlar, hatta rahat rahat ya­
zar, buna karşılık kendisine verilen
bir yazıyı okuyamaz, çünkü yazı­
daki sözcüklerin anlamlarını unut­
muştur. Bir algılama eksikliği olan
okumayitiminin organik nedenleri
vardır. (Bk. YAZMAYİTİMİ)
OLAĞAN (fr. normai, alm. nor­
mal-, ing. normal). Kurala ya da ya­
saya uygun. Alışılagelmiş olana uy­
gun. Hiçbir özel durum gösterme­
yen. En geçerli tipe uygun. Türü­
nün özelliklerine uygun. Hiçbir özel
durum ortaya koymadan süren dü­
OLAĞANDIŞI
zenekler ve organizmalar olağan­
dır. Olağan olan her zaman genel
olanla ve ortalama olanla bağdaşır
olandır. (Bk. OLAĞANDIŞI)
O LAĞ ANDIŞI (fr. anormal-, alm.
abnormisch; ing. abnormal). Ku­
rala ya da yasaya uygun olmayan.
Alışılagelenle bağdaşmayan. Bir ya
da birkaç özel durum ortaya ko­
yan. Geçerli tipe uygun düşmeyen.
(Bk. OLAĞAN)
O L A N A K (lat. possibilitas-, fr.
possibilité-, alm. Möglichkeit; ing.
possibility). Gerçekleşebilir olanın
özelliği. Varolabilir ya da yapılabilir
olanın özelliği. Leibniz’e göre, tan­
rısal anlık, evreni yaratmadan önce
sonsuz dünyalar olanağına sahipti.
Tanrısal istem bu olanaklardan bi­
rini, en yetkin olanını seçti. Leibniz
şöyle der: “Bir şeyin olanağını, kav­
ramını öğelerine ayırdığımızda ve
bu öğelere uyarsız bir şey karış­
madığında, a priori olarak tanırız.”
Olanak her zaman bir gerçekleş­
memişi iği düşündürür. Bir olana­
ğın gerçekleşmesi elbette bazı ko­
şulların yerine gelmesine bağlıdır.
O L A S IC IL IK (fr. probabilisme-,
alm. Probabilismus; ing. probabi-
lism). Dogm acılıkla kuşkuculuk
arasında yer alan ve bilgide mutlak
doğruluk olamayacağını, ancak biri
öbürüne göre daha olası görüşler
bulunabileceğini bildiren eskiçağ
ahlak öğretisi. Yeni Akademi’nin
kurucusu Arkesilaos gerçeğin ke­
sin bir göstergsi olmadığını, buna
göre insanın yargılarını kesin bir
biçimde ortaya koyması gerektiği­
ni bildiriyor, çeşitli olasılık derece­
leri belirliyordu. Yeni Akadem i’ci-
lerin en ünlü filozofu Kameades
usu sağlam bir ölçüt saymıyor, bil­
ge kişiyi en uygun gördüğünü doğ­
ru diye öneren kişi sayıyordu. Ona
göre de çeşitli olasılık dereceleri
vardır ve hiçbir şeyi sonuna kadar
kesin diye belirlememek gerekir. A.
Coumot bu öğretiyi usçu çerçeve­
de geliştirdi.
O LA SILIK (lat. probabilitas; fr.
probabilité; alm . P robabilität,
Wahrscheinlichkeit; ing. probabi-
lity). Doğru olarak alınmak için ge­
çerli nedenleri bulunanın özelliği.
G erçekleşebilir olm a açısından
geçerli nedenli olmakla birlikte yan­
lığı payı da taşıyanın durumu. Mut­
lak ölçülerde kesin olmamakla bir­
likte yanlıştan çok doğruya, olmaz­
dan çok olabilire yakın olanın du­
rumu. Gerçekleşebilmek için sağ­
lam nedenleri olmakla birlikte ger­
çekleşip gerçekleşmeyeceği biline­
mez olanın durumu. (Bk. OLUM­
SALLIK)
O L G U (fr. ph én o m èn e; alm.
Phänom en; ing. phenom enon).
Duyu organlarıyla algılanabilir olan.
Ruhsal alanda da fiziksel alanda da
kendini bilince açan. Hum e’da tek
gerçeklik olan dolaysız deneysel ve­
ri. Kant’da “bizim için” olan ya da
olası deneyin koşulu olan, buna gö­
re uzayda ve zamanda kendini gös­
teren, böylece bilginin an gerecine

olduğu kadar kendinde şey’e yani
Notımenon'a karşıt olan. Çağdaş
olgubilimcilerde gerçek varlık ola­
rak değerlendirilen dolaysız deney­
sel veri. En genel anlamda olgu, bi­
limin konusunu oluşturan şeydir.
Bütün bilimler kendi alanlarının özel
koşullarına göre ya da konuları ve
yöntem leri çerçevesinde olgular
araştırmasına yönelirler. Özellikle
Kant olguyu “olası deneyin nesne­
si” olarak anlar. Zaman ve uzay ka­
tegorileri çerçevesinde kendini or­
taya koyan her şey olguyla ilgilidir.
Böyle olmakla olgu bir belirlenim
alanı olan dış dünya koşullarıyla be­
lliğindir. Kısacası bilinçli özneye gö­
rünen ve kendini ya iç duyumda
ya da dış duyumda ortaya koyan
her şeye olgu diyebiliriz. Buna gö­
re dışsal ya da fiziksel olgulardan
olduğu kadar içsel ya da ruhsal ol­
gulardan da sözedebiliriz. Öyleyse
bilincin çeşitli etkinliklerini, dü­
şünceleri, duyguları, izlenimleri de
birer olgu saymak yanlış olmaya­
caktır. (Bk. NOUM ENON, OL­
GUBİLİM)
O L G U B İL İM (fr. phénoménolo­
gie', alm. Phänomenologie', ing.
phenomenology). Olguların tanıt-
lamalı incelemesi. Bir olgular bü­
tünüyle ilgili tamtlamalı inceleme.
Uzamda ve zamanda kendini gös­
teren her türlü olguyla ilgili incele­
me. Olguların yapılarını inceleme­
ye ve tanıtlamaya, onların uzamda
ve zamanda bilince açılmalarının
koşullarım araştırmaya dayanan fel­
sefe anlayışı ya da yöntemi. Hus-
OLGUBİLİM
serl’in felsefi yöntemi ve dizgesi.
Bugün olgubilim denilince özellikle
Husserl felsefesi ve bu felsefenin
özünü oluşturan yöntem anlayışı
anlaşılır. Husserl felsefede Descar-
tes gibi köktenci bir tutum almak
ister, eski metafiziği eleştirerek so­
muta yönelmeyi öngörür. Somuta
dönüş gerçekte şeylerin ve fikirle­
rin kökel sezgisine yöneliştir. Ol-
gubilimin tek amacı olguların özle­
rini yakalam aktır diyebiliriz. M.
Merleau-Ponty şöyle der: “Olgu­
bilim özler incelemesidir. Ona gö­
re, tüm sorunlar özlerin tanımlan­
masına götürülür, örneğin algının
özünün, bilincin özünün tanımlan­
masına.” Husserl’e göre olgubilim
araştırması bilimsel nitelikli bir araş­
tırmadır, hatta filozof bu anlamda
felsefenin bilim olduğu inancında­
dır. Onun başlıca amacı varoluşun
ne olup ne olmadığını bilimsel dü­
zeyde ortaya koymaktır. Husserl
için önemli olan kesin bilgiler orta­
ya koymak değil, Descartes’çı an­
lamda kesin bir apaçıklığa ulaşmak­
tır. Bu apaçıklık da kendini bizim
düşünen ben’imizin varlık’ı varlık
olarak sezme deneyinde göstere­
cektir. K ısacası felsefe yapm ak
Husserl için olguya yönelmektir.
Husserl Bir olgubilim için yöneti­
ci fikirler adlı kitabında şöyle der:
“Ayrıcalı yerini öbür bilimler kar­
şısında belirleyerek giriş yaptığımız
ve ayrıca felsefenin temel bilimi
olarak kurmak istediğimiz arı ol­
gubilim tam anlamında yeni bir bi­
limdir, temel özellikleri onu doğal
düşünceye yabancı kılar, öte yan­
OLGUCULUK
dan o yalnız günümüzde gelişme­
ye başlamıştır. O, olgular bilimi di­
ye adlandırılır. Çoktandır öbür bi­
limler de olguya yöneliyorlar. Ruh-
bilimde bir ruhsal görüntüler ya da
olgular bilimi bulmuyor muyuz?”
H usserl’e göre varoluş kendisini
öngören ya da kendisine yönelen
bilince açılacaktır. Husserl olgubi-
limi dıştan içe yani varoluştan öze
giderek kurar. Husserl bizi olgular
karşısında titiz bir gözlemci kılmak
ister: olgubilimci her türlü önyar­
gıdan sıyrılmış olarak gözlemler
yapacaktır ve bir olguyu bütün yan­
larıyla görmeye özen gösterecek­
tir. (Bk. OLGU)
O L G U C U L U K (fr. phénoménis­
me', alm. Phünomenalismus\ ing.
phenomenalism). Yalnızca olgula­
rın yani nesnelerden aldığımız su­
num ların varlığını gerçek sayan,
kendinde şey ya da Noumenon kav­
ramının boş olduğunu öne süren
öğreti. Bu öğretiye göre zamanda
ve uzamda kendini gösteren olgu­
ların dışında kalan ya da daha doğ­
rusu varolduğu düşünülen her şey
saçmadır. Olguculuk tüm töz kav­
rayışını yoksar. Örneğin Hum e’a
göre ne bedenin ne ruhun tözsel
bir gerçekliği vardır. (Bk. OLGU,
OLGUBİLİM)
O LU M C U LU K (fr. positivisme',
alm. Positivismus; ing. positivism).
Bilgide olgular dünyasını ve onla­
rın temelindeki yasaları esas alan
ve tüm metafizik yönelimleri dışla­
yan öğreti. “Olumculuk gerçek ve­
rilerden yola çıkarak düşüncenin
birliğine ulaşmaya çalışır” (Höff-
ding). Olumculuk denilince Augus-
te Comte’un ve onun gibi düşünen
bazı filozofların, bu arada John-
Stuart M ill’in ve Spencer’in felse­
feleri düşünülür. O lum culuğun
kökleri çok eskiye, her şeyden ön­
ce Rönesans’la birlikte gelen bilim­
ci bakış açısına, Galileo Galilei’nin
görüşlerine, daha çok B acon’ın ve
Descartes’ın felsefelerine dayanır.
Olumcu bakışa göre insan zihni
şeyleri mutlak yapıları içinde kav­
ramaya, onların gerçek nedenlerini
ortaya koymaya yatkın değildir, bu
yüzden olgulara, olgulararası gö­
reli ilişkileri kavramaya yönelme­
m iz gerekir. C om te şöyle der:
“Mutlak tek bir kural vardır, o da
mutlak diye bir şeyin olmadığıdır.”
Bacon gibi Comte da dünyayı de­
ğiştirmek adına bilime ve felsefeye
büyük görevler düştüğüne inanır.
Olumculukta bilim kavramıyla fel­
sefe kavramı birbirine oldukça ya­
kın durur. Com te’a göre bilim bize
doğruyu gösterir: doğruyu görmek
eylem için bir gerekliliktir. Filozofa
göre bilimden öngörü doğar, ön­
görüden de eylem doğar. Özetle,
Comte olumcul uğu sonsuz bir bi­
lim inancına dayanır. Comte olum-
culukla ilgili görüşlerini 1830-1842
arasında oluşturduğu Olumlu fe l­
sefe derslerinde açıkladı, daha son­
ra 1844’de yayımladığı Olumlu dü­
şünce üzerine konuşma'da geliştir­
di. Felsefe dersleri'm n başında şu
sözlerle karşılaşırız: “Olumlu felse­
fenin gerçek doğasını ve özel öz-

yapısını uygun bir biçimde açıkla­
yabilmek için önce bütünü içinde
ele alman insan düşüncesinin geli­
şen ilerleyişine bir göz atmak kaçı­
nılmazdır, çünkü herhangi bir kav­
rayış en iyi tarihiyle anlaşılabilir.
Böylece insan düşüncesinin bütün­
sel gelişimini onun en basit ilk atılı-
mından günümüze kadar çeşitli et­
kinlik alanlarında inceleyerek, onun
değişmez bir zorunlulukla bağlı ol­
duğu ve bana gerek bizim düzeni­
mizin bilgisiyle sağlanan ussal ka­
nıtlarla gerek geçmişimizin dikkatli
bir biçimde gözlemlenmesiyle elde
edilen tarihsel doğrulamalarla sağ­
lam bir biçimde ortaya konulabilir
görünen bir büyük temel yasayı or­
taya çıkardığım a inanıyorum .”
Auguste Comte’un sözünü ettiği ya
da temellendirdiği yasa üç durum
y a s a s j’dır. A u g u ste C o m te’un
olumculuğu her şeyden önce bir
bilimler felsefesi, daha sonra da bir
siyaset ve din anlayışıdır, ne var ki
bu üç alan birbirinden ayrı alanlar
değil, tersine birbirini tamamlayan
alanlardır. Bu alanların açıklanması
üç durum yasasında dile gelir. Bu­
na göre insanlık dinbilimsel durum,
metafizik durum ve olumcu durum
olmak üzere üç dönem yaşamıştır.
Dinbilimsel durum insanlık yaşa­
mının ilk evresini oluşturur ve in­
sanın her bilmediği, anlayamadığı
şeye aşkın bir yorum getirdiği dö­
nemdir. Bu dönem de insanoğlu
usundan çok imgelemini kullanmış,
bununla açıklamalardan çok yakış­
tırmalar yapmıştır. Metafizik du­
rumda mitolojik tanrısal güçlere du­
OLUMLAMA
yulan inanç dağılmış, böylece me­
tafizik kavramların araştırılmasıyla
insan zihni mutlak’ı bulmaya yö­
nelmiştir. Üçüncü dönemde, olum­
cu dönemde, mutlak araştırması­
nın yerini göreli araştırması almış­
tır. Usun imgeleme baskın olduğu
bu dönemde insanoğlu deney ol­
gularıyla, bu olgular arasındaki
ilişkilerle, bu olguları belirleyen ya­
salarla ilgilenmiştir. Bu noktada A-
uguste Comte’un siyaset anlayışı
belirir: artık toplumları olumcu bir
anlayışla yeniden düzenlemek ge­
rekmektedir, bunun için düşünürle­
rin ve sanatçıların etkin olduğu bir
manevi ortam yaratmak gerekmek­
tedir. Auguste Comte bu yeni dö­
nem için yeni bir din önerir, bu da
elbette olumcu din olacaktır. Her­
hangi bir aşkın varlığı gerekli kıl­
mayan bu yeni dinde tek tapılası
güç insanlık olacaktır. İngiltere’de
John- Stuart Mili olumculuğu uy­
gulamaya yönelik bir anlayışla ge­
liştirmeye yöneldi. Onun felsefesi
çağrışımcılığa dayanan bir deney­
ciliktir. Mili felsefesinde yararcı ah­
lak anlayışı özgürlükçü siyaset an­
layışıyla bütünlenir. Auguste Comte
anlayışını pekçok yönüyle benim­
seyen Mili olumcu din anlayışına
karşı çıkar. (Bk. BİLİM, META­
FİZİK)
OLUM LAM A (lat. affirmatio; fr.
affîrmation', alm. Behauptung, Be-
jahung; ing. affîrmation). Bir yar­
gının doğru olarak belirlediği dü­
şünce edimi. Olumlu ya da olum­
suz bir yargının doğruluğunu be­ 377
OLUMSALLIK
lirleme. (Bk. OLUMSUZLAMA)
OLUMSALLIK (lat. contingent',
fr. contingence; alm. Kontingenz,
Zufälligkeit', ing. contingency).
Zorunluluğun karşıtı olan durum.
Olabilir ya da olmayabilir olanın
özelliği. Varlığının nedeni kendisin­
de olmayanın özelliği. (Bk. OLA­
SILIK)
OLUMSUZLAMA (lat. negatio;
fr. négation', alm. Verneinung', ing.
négation). Bir yargının yanlışlığını
belirten düşünce edimi. Bir öner­
meyi yadsımaya dayanan düşünce
edimi. (Bk. OLUMLAMA)
OLUŞ (fr. devenir, alm. Werden;
ing. becoming). Bir durumdan bir
başka duruma geçmekle belirgin
değişim. Bir durumdan bir duru­
ma, bir andan bir ana geçiş. Geçiş
anlam ında değişim. B ir varlığın
sürekli değişimi. Oluşu gerçek an­
lamda ilk belirleyen Herakleitos ol­
du. Her şeyin tam bir oluş içinde
akıp gitmekte olduğunu bildirdi.
“Aynı ırmağın suyunda iki kere yı­
kanılmaz” diyordu. Hegel felsefe­
sinde oluş temel kavramlardan bi­
rini oluşturur, bu felsefede sürekli
değişim içinde bulunan, sürekli oluş
durumunda olan bir varlık sözko-
nusudur. Spencer’in evrimciliği de
oluş fikri üzerine temellenmiştir.
(Bk. DEĞİŞİM, EVRİM, LOGOS)
OLUŞUM (lat. genesis; fr. genèse;
alm. Genesis; ing. genesis). Bir şe­
yin belli bir duruma gelmesi ya da
belli bir yetkin yapı kazanması sü­
reci. Oluşum doğumla gelişimi içe­
ren bir süreçtir. (Bk. OLUŞ)
ONÎRİZM Bk. DÜŞÇILGINLI-
ĞI.
ORGANCILIK (fr. organicisme;
alm. Organizismus; ing. organi-
cism). Canlıcılığa karşıt olarak ya­
şamı organlaşmanın sonucu sayan
öğreti. Bu öğretiye göre yaşam or­
ganların basit etkinliğiyle ortaya çık­
mıştır. Oıgancılık aynı zamanda bir
toplum kuramıdır, buna göre top­
lum bir organizm a gibidir. (Bk.
CANLICILIK)
O RTAK (fr. com m un; alm .
gemein; ing. commori). Aynı anda
birçok varlıkla ilgili olan. Belli bir
yerde ve belli bir zamanda birçok
kişiyi ya d a b irç o k n esn e y i
ilgilendiren. Ortak duyu (fr. sens
commun; alm. Gemeiner Verstand;
ing. common sense), eski ruhbilim
kavrayışında çeşitli duyu organla­
rının verilerini bir araya toplayan
ve onların bileşimini kuran duyu ya
da skolastiklerin deyişiyle “insanın
duyulur yaşamın olgularını alması­
nı ve duyu verilerini birleştirmesini
sağlayan duyulur bilinç”. Descar-
tes bu kavramı olduğu gibi benim­
semiştir. (Bk. DUYU)
ORTAKLAŞMACILIK (fr. col-
lectivisme; alm. Kollektivismus;
ing. collectivism). Üretimde ve da­
ğıtımda devlet denetimini savunan,
yalnızca bazı tarla, maden ocağı ve

fabrika gibi üretim araçlarında özel
mülkiyeti tanımayan, başka alan­
larda özel m ülkiyeti sürdürmeyi
amaçlayan iktisat öğretisi. Sosya­
listler M arsilya’da toplanan İşçi
Kongresi’nde (1879) bazı üretim
araçlarının ortaklaştırılmasını iste­
mişlerdi. Daha önce, 1869’da Ba-
sel’de toplanan sosyalistler bu te­
rimi ortaya atarken M arx’çıların
devlet sosyalizmine karşı devletçi
ve merkeziyetçi olmayan bir top­
lumsal düzen önermişlerdi. Zaman­
la “ortaklaşmacılık” sosyalizmi an­
latmak için kullanılır oldu. (Bk.
SOSYALİZM)
ORTAM (fr. millieu; alm. Mitte;
ing. middle). Birkaç şeyin ya da bir­
çok şeyin arasında kalan yer. Za­
manda ve uzamda iki ucun arasın­
da kalan yer. Herhangi .bir şeyin
yerleştiği alan. Uçlardan eşit uzak­
lıkta olan orta yer. Bir ya da birkaç
şeyin kapladığı alan. Fiziksel çev­
re. Toplumsal çevre. Felsefede or­
tam sorunu XIX. yüzyılın evrimci
eğilimleri arasında kendini göster­
di: organizma bulunduğu ortama
hangi koşullar altında uymaktaydı,
buna göre ortam organizmada ka­
lıtımsal değişmeleri hangi koşullar
altında yaratmaktaydı? Organizma­
nın ortamda geçirdiği değişiklikler
konusunu geniş çerçevede ilk ola­
rak ele alan Lam arck oldu. La-
marck organizmanın ortamda uğ­
radığı değişimlere şu çok ilginç ol­
guyu örnek gösteriyordu: Afrika­
’da kuraklık başgösterince ve ağaç
yapraklan yükseklere çıkınca zü­
OTARŞİ
rafalar yapraklara uzanabilmek için
çaba gösterdiler, bu yüzden onla-
nn boyunlan uzadı, bu arada ön ba­
cakları da uzadı. Lamarck’dan son­
ra D arw in o rtam la organizm a
ilişkisini geniş çerçevede ele aldı.
Bugün ortam daha çok toplumbi­
limle ve ruhbilimle ilgilidir. Bugü­
nün toplumbilim araştırmaları özel­
likle ortamın bireysel yaşam üze­
rindeki, bireyin duygusal ve düşün­
sel yaşamı üzerindeki etkilerini ko­
nu edinirler. Ruhbilim çerçevesin­
de ortam her türlü ruhsal alışveri­
şin ya da ruhsal etkileşimin gerçek­
leştiği yerdir. Ortam bireyi doğum­
dan ölüme kadar etkiler ve hatta
biçimler. Birey çok zaman bu olu­
şumun farkında değildir. İnsan bi­
reyi bir insani ortama değil de bir
doğal ortama doğsaydı bir yırtıcı
olacaktı. Ancak insani bir ortamda
bireyin insan olma koşullarını ger­
çekleştirme şansı vardır. Yapılan
araştırmaların tümü bireyin yetiş­
mesinde ortamın birinci planda et­
kin olduğunu göstermektedir. (Bk.
EVRİM, UYMA)
ORTATERİM (fr. moyen terme;
alm. M ittelbegriff, ing. m iddle
terme). Mantıkta büyükterimle kü-
çükterim arasında bağlantı kuran
aracı terim . “İnsan m em elidir /
Sokrates insandır / Sokrates me­
melidir” tasımında “insan” ortate-
rimdir. (Bk. BÜYÜKTERİM, KÜ-
ÇÜKTERİM)
OTARŞİ Bk. KENDİNEYETME.
 OYUN
O T İZ M Bk. KENDİNEKAPALI-
LIK.
O TO N O M İ Bk. ÖZERKLİK.
OYUN (lat. jocus; fr. jeu; alm.
Spiel] ing. play). Doğrudan doğ­
ruya yarargözetir olmayan ruhsal
ve bedensel etkinlik. Haz almaya
dayalı ruhsal ve bedensel etkinlik.
Ruhsal ve bedensel etkinliğin ba­
şarı ve başarısızlık belirleyecek ku-
ra lla rla d ü ze n le n m iş b içim i.
Nietzsche “Gerçek insanın iki ar­
zusu vardır: tehlike ve oyun” diye­
rek insan yaşamında oyunun öne­
mini gösterdi. Latincede jocus, lu-
d u s’a. yani “iş”e karşıt olarak “ey-
lenme”yi belirliyordu. Oyun, özel­
likle çocukta, amaçsız içgüdüsel et­
kinliği belirler. Çocuk oyununu ku­
rallardan çok kendiliğinden eylem­
lere dayandırır, bu eylemlerin ger­
çekleşmesinde imgegücü başlıca
belirleyici güçtür. Buna göre çocuk
oyunları çok zaman düzenlenme­
miş yani kendiliğinden edimlerle
oluşur. Bu edimler bir enerji bo­
şalımıyla birlikte çocuğa dünyayı ta­
nıma eğilimi kazandırırlar. Çocuk
dünyayı oynayarak tanır, nesnele­
rin niteliklerini ve ilişkilerini oyna­
yarak öğrenir. Buna göre oyun bü­
yük gelişimlere yol açan ciddi bir
iştir. Çağdaş eğitimle ilgili araştır­
malar bize oyunun insan yaşamın­
380
da, özellikle çocuğun yetişmesin­
de büyük bir önemi olduğunu gös­
terdi ve eski zamanlarda yararsız
ve hatta zararlı sayılan oyunu ye­
niden değerli kıldı. Bu yüzden oyun
giderek eğitimin vazgeçilmez bir
öğesi durumuna geldi ve oyunla
eğitim yöntemlerinin geliştirilmesini
sağladı. Ruhhekimliğinde oyun iyi­
leştirici bir etkinlik olarak düşünül­
dü ve bu çerçevede yöntemler ge­
liştirildi. Bu arada sanatın çocuk­
luktaki oyun deneyimlerinin veri­
lerini kullanan bir tür oyun olarak
değerlendirildiği görüldü. Buna gö­
re oyun in san y a şa m ın ın çok
önemli bir öğesidir, insanın dünyay­
la ilişkisinin ilk ve en köklü biçimi­
dir. Bebeğin nesnelere yönelişi oyu­
nun en doğal ve en yalın biçimi ola­
rak görünür. Bebeklikten sonraki
dönemde oyun düşle eylemin bir­
likteliği olarak belirir. Oyunun en
yetkin biçimi elbette sanatta ortaya
çıkan biçimidir. Sanatsal oyunun
amacı dünyayı tartışmak, dünyayı
açıklamaktır. Özgür eylem ve öz­
gür düşünce sanatta bireysel do­
yumun sınırlarını aşar ve bir insan
araştırması özelliği kazanır. Oyun­
da birey dünyaya kavuşur, dünyay­
la bütünleşir. Oyun deneyi yarar-
gözetmez bir deney de olsa en ya­
rarlı deneylerden biridir. (Bk. SA­
NAT)
Ö D EV (fr. devoir; alm. Pjlicht;
o ■ ■
ing. d u ty ). T o p lu m sal o la ra k
gerçekleştirilmesi gereken edim.
Ahlaki açıdan yerine getirilmesi ge­
reken yükümlülük. Bireyin ahlak
açısından yapmak zorunda olduğu
şey. Ödev duygusu ahlaki davra­
nışın temelinde yer alır ve toplum­
sal yaşamın bir gereği olarak orta­
ya çıkar. Kimi düşünürler ödevin
aşırı bağlayıcı görünümünden te­
dirgin olmuşlardır. Başta Comte ol­
mak üzere bazı filozoflar da ödevi
hakla özdeşleştirecek kadar ödev-
cidirler. Örneğin Comte şöyle der:
“Kimse ödevini yapmanın ötesin­
de haklara sahip değildir.” Kant
ödevi ahlaki yaşamın temeline yer­
leştirir ve şöyle der: “Dünyada iki
güzel şey biliyorum: başımızın üs­
tündeki yıldızlı gök ve yüreğimiz­
deki ödev duygusu.” Kant’a göre
Fikir’lere yönelen Us ( Vernunft)
uygulamalı us olarak ödevlere yö­
nelir. A nlık’la elde edilen zorunlu
ve evrensel yasalar yanında U s’un
belirlediği ahlaki yasalar ya da ev­
rensel ve zorunlu ahlaki gerekler
yani ödevler vardır. Bu ödevler hiç­
bir ayncalılık ortaya koymadan bü­
tün bireyleri, dünyadaki bütün in­
sanları ilgilendirirler. Böylece ahlak
yasaları insana eksiksiz ya da ke­
sin bir zorunluluk getirir. Kant bu­
na koşulsuz buyurucu |der. Bu ko­
şulsuz buyurucu tüm ahlak yasa­
larının a priori biçimidir. Ahlaki ya­
şamı kuran tek şey işte bu mutlak
buyurucudur. Bu koşulsuz buyu­
rucuya dayanarak uygulamalı us
bir temel bileşimsel a priori yargı
ortaya koyar. Kant bundan üç for­
mül elde eder: 1 . “İsteminin kuralı
her zaman evrensel bir yasanın il­
kesi olarak alınacak biçimde dav­
ran.” Ya da kısacası “Eylemin ev­
rensel bir yasa ortaya koyabilecek­
miş gibi davran.” 2. “Kendi kişili­
ğinde ve başkalarının kişiliğinde in­
sanlığı hiçbir zaman basit bir araç
olarak değil de bir amaç olarak ele
alabilecek biçimde davran.” 3. “İs­
temin kendisini kurallarıyla evren­
sel yasalar ortaya koyan bir şey ola­
rak algılayabilecek biçimde dav­
ran.” (Bk. BUYURUCU)
Ö D EV B İLG İSİ (fr. déontologie', 381
alm. D éontologie; ing. deonto-
logy). Bir meslek topluluğuna bağlı
insanların uyması gereken kuralla­
rı araştıran bilgi alanı. Terimi Bent-
ham ortaya attı. 1834’de yani ölü­
münden iki yıl sonra yayımlanan
yapıtının adı Deontology or the sci­
en ce o f m o r a lity ’yd i (A h lak
biliminin ödevbilgisi). Ödevbilgisi
kavramını ödev kavramına bağla­
yıp çıkm ak olm az. Ö devbilgisi
çeşitli mesleklerde davranışın ku­
rallarını koymaya çalışan bir bilgi
alanıdır. Bu bilgi alanı özellikle tıp
bilimiyle ilgili gibidir. (Bk. ÖDEV)
Ö F K E (lat. choiera; fr. colère;
alm. Zorn; ing. anger). Şiddete eği­
limli aşırı ve ani heyecan. Davra­
nışlarda açınlanan, yüz çizgilerin­
de, el kol sallayışlarda kendini belli
eden taşkın öfkeyle davranışlara
çok az yansıyan, düşünce düzeyin­
de olup geçen sessiz öfkeyi birbi­
rinden ayırmak gerekir. Birincisi kı­
sa erimde şiddete eğilimliyken İkin­
cisi şiddeti ancak uzun erimli bir
tasarımda gerçekleştirmeyi amaç­
lar ya da hiç böyle bir amaç güt­
mez. Öfke çok zaman bir haklılık
belirtisi gibi algılansa da, haksızlı­
ğa uğrayan kişinin olağan tepkisi
gibi değerlendirilse de genellikle bir
sorumsuzluk yansımasıdır. Kişi bir
sorunu çözmekte eksik kaldığı ve
çeşitli nedenlerle kendini çaresiz
duyduğu zaman öfkelenir. Düşü­
nülmüş, tasarlanmış öfke öfke ol­
maktan çıkar, gene de tam anlamın­
da duygusal temellere dayalı öfkey­
le düşünceden kaynaklanan öfkeyi
birbirinden ayırmak gerekir. Öfke­
de bir düşünsel tutarlılık bulmak da
olasıdır. Buna göre Nietzsche şöy­
le der: “Aşkın ateşiyle öfkenin ate­
şi tüm erdemlerde parıldar.” An­
cak öfke çok zaman duygusal kö­
kenlidir ve yoksunluklardan besle­
nir. Yoksunluklarını aşamayan kişi
öfkeye kapılır. Kişilik aksamaları­
nın kapatılmasında da öfke belirle­
yici görünür. Hatta çok zaman öf­
ke kendisiyle ilgili nesneye değil de
bir başka nesneye yönelir. Kendi­
sini kızdıran arkadaşını dövemeye-
ceğini anlayan çocuk kediye ya da
masaya tekme atar. Öfke durumun­
da bilincin bulandığı, denetimin or­
tadan kalktığı çok görülür. Kişi o
gibi durumlarla ilgili olarak daha
sonra “ne yaptığımı bilmiyorum”
diyecektir. İyi eğitim görmekle ki­
şilik aksamaları göstermeyen kişi­
ler herhangi bir olum suz durum
karşısında kendilerini tutmayı ve
öfke bunalımına girmemeyi bilen
kişilerdir./ Michel de Montaigne:
“Yargıların içtenliğini öfke kadar
sarsan birbaşka tutku yoktur.” /
Molière: “Tanrı katında korkacağın
bir şey yoksa onuru kırılmış bir
kadının öfkesinden kork.” / C.-P.
C o la rd e a u : “ İyi in s a n la rın
yüreğinde öfke güçlü bir bağışlama
gereksinim inden başka bir şey
değildir.” / Simone de Beauvoir:
“A şktan doğm uş öfkenin aşkı
öldürmesi yaman bir çelişkidir.”/
M arcu s A u re liu s: “ Ö fk e n in
so n u çları n e d e n le rin d e n daha
ciddidir. / Publilius Syrus: “Öfkeyi
yenm ek en b ü y ü k d ü şm an ın ı

yenmektir.” “ Öfkeden başka hiçbir
şey gecikmeden kazançlı çıkmaz.”
/B. Franklin: “Öfkeli adam vahşi bir
ata binm iştir.” / T ürk atasözü:
“ S u sk u n ad a m ın ö fk e sin d e n ,
yumuşak başlı hayvanın çiftesinden
koru k e n d in i.” / L o uis XIV:
“K ral o lm asay d ım öfkeye
kapılabilirdim.” /Sokrates: “Öfkeli
olmasaydım seni dövebilirdim.” /
Euripides: “Öfkesinde çok ateşli bir
toplum sönmeye hazır parlak ateş
gibidir.” / Seneca: “Us doğru olan
üzerine karar vermek ister, öfke
k arar v e rile n şey in doğru
bulunmasını ister.” (Bk. HEYE­
CAN, ŞİDDET)
Ö G E (fr. élément', alm. Element;
ing. element). Bir bütünün en kü­
çük parçası. Bir sınıfın üyesi. İlk­
sel olan. İlksel bilgi. Bir bileşimin
en basit bileşeni.
Ö Ğ R E T İ (lat. doctrina; fr. doct­
rine; alm. Lehre; ing. doctrine).
Öğretilen şey. Felsefi ya da bilim­
sel çerçevede doğru diye önerilen.
Öğreti doğru diye bilinen ya da
önerilen bütünlüklü bir fikirdir, bir
bilgi alanıyla ilgili temel bilgileri or­
taya koyar. Öğreti genel bilgiye ya
da genel kavrayışa temel olan az-
çok belirgin temel bilgiler toplamı­
dır. Öğreti bir bilgi toplamının bü­
tününü değil ana çizgilerini belirler,
bu yanıyla tartışılmaktan çok gös­
terilmeye ya da hatta öğretilmeye
açıktır. O bir dogma belirleyiciliğin­
de olmasa da belirleyici yanlarıyla
belirgindir. Her gerçek öğreti sağ­
ÖLÜM
lam bir bütünsellik ve mantıksal bir
tutarlılık gösterir.B ilimle öğretiyi
birbirinden ayıran, bilimin açıkla­
yıcı, öğretinin önerici olmasıdır.
Öğreti kuramla eşanlamlı olarak da
alınmaktadır. (Bk. DOGMA, KU­
RAM)
Ö Ğ R E T İC İ (fr. didactique; alm.
didaktisch; ing. didactics). Eğitim­
le ilgili olan. Öğretimle ilgili olan.
Bilgi geliştirici niteliği olan. Bir ko­
nuyu açıklamak için oluşturulmuş
olan.Sanat kaygısı gütmeden salt
bilgi vermek ya da bir ahlak kuralını
benim setm ek için oluşturulm uş
san a t y a p ıtla rı ö ğ re tic i diye
nitelendirilir.
Ö LÇÜ T (lat. critérium; fr. critère;
alm. Kriterium, Merbnatç, ing.
criterion). Bir şeyi anlamaya yara­
yan belirti. Bir şeyi yargılamakta te­
mel alınabilecek belirti. Bir yargiÿa
temel olan dayanak. Doğru olanı
yanlış olandan ayırmamızı sağlayan
ilke. Değerleri ortaya koymamızı
sağlayan dayanak. Felsefede ölçü­
tü sağlayan her filozofun ortaya
koyduğu temel kavrayıştır, bu te­
mel kavrayış ayrıntılarıyla bilgiku-
ramında içerilmiştir. Bilgikuramı bir
felsefede tüm bilgiler için ölçüt oluş­
turacaktır. (Bk. BİLGİKURAMI)
Ö LÜ M (lat. mors; fr. mort; alm.
Tod; ing. death). Yaşamın sonu.
Yaşamsal işlevlerin son bulması. İn­
sanlar ölüme her zaman kaygıyla
baktılar. Ölümden sonraki yaşam
fikri bu kaygıyı elbette artırıyordu. 383
 ÖLÜM
Ölümden sonraki yaşam gerçekten
var mıydı, varsa nasıldı? Ölümden
sonraki yaşam fikrine günah fikri,
cezalandırılma fikri bağlandı. Öbür
dünya buna göre adaletin gerçek­
leştiği bir ölümsüzlük katı olacak­
tı. Tüm eski uygarlıklarda ahiret
fikriyle birlikte ölüm korkusu yer
alır. Ölümden korkmamak gerek­
tiği düşüncesi ilkin eski Yunanis­
tan ’da ortaya çıkmıştır. Atomcu­
luk bir öbür dünya fikrini olanak­
sızlaştırıyordu. Varolma bileşimle
açıklandığına göre ölüm de dağıl­
m adan başka bir şey olmayacaktı.
Epikuros’a göre yaşam bir bileşim,
ölüm bir ayrışımdır. Epikuros ölüm­
den sonraki yaşamı olanaksız gö­
rerek insanı ölüm korkusundan
kurtarır. Epikuros şöyle der: “Her
türlü kötülüğün en korkuncu ola­
rak görünen ölüm bir kuruntudan
başka bir şey değildir, çünkü ya­
şam sürdükçe o yoktur, o gelince
de ruh artık yoktur. Bu yüzden
ölüm ne yaşayanları ne ölüleri et­
kiler. Yaşayanlar onun vuruşlarını
duymazlar, artık varolmayan ölü­
lere de onun zararı dokunmaz.” Ay­
nı görüşü latin filozofu Seneca sa­
vunur ve şöyle der: “Post mortem
n ih il est ip sa g u e m ors n ih il”
(Ölümden sonra hiçbir şey yoktur
ve ölüm hiçbir şey değildir). Önem­
li olan ölümü düşünmemek ya da
ölümü önemsememektir. M.T. Ci-
cero şöyle der: “Emori nola: sed
me esse mortuum nihil aestumo”
(Ölmek istemiyorum, ölmeyi de hiç
önemsemiyorum). Aynı düşünce­
384 yi Spinoza’da buluruz: “Özgür in­
san ölümden başka bir şeyi düşü­
nür, bilgelik ölümü değil yaşamı dü­
şünmektir.” Oysa Stoa filozofları
yaşam kadar ölüm ü de önemse-
mişlerdir. Yaşam karşısında tam
anlamında soğukkanlı olan Stoa fi­
lozofu ölüm karşısında da soğuk­
kanlıdır. Yaşam kadar ölüm de do­
ğaldır ona göre. Ağaçlar gibi insan­
lar da ölecektir. İnsana düşen, gü­
zel bir ölümle, insana yaraşır bir
ölümle ölmektir. Ölüm geciktiği za­
man Stoa’cı ölümünü kendi eliyle
gerçekleştirir. Stoa’cı yaşamına son
vermek konusunda kararlı ve be­
ceriklidir. Marcus Aurelius şöyle
der: “Ölüm doğanın bir isteminden
başka bir şey değildir, doğanın is­
tem inden korkan da çocuktur.”
Epiktetos da şunları söyler: “Bili­
yorum, doğan her şey ölmek zo­
runda, bu bir doğa yasası. Öyley­
se ben de ölmeliyim. Ben ölümsüz­
lük değilim. Ben bir insanım, bütü­
nün bir parçasıyım, saat nasıl gü­
nün bir parçasıysa. Saat gelir ve
geçer. Ben gelir ve geçerim. Geçiş
biçimi önemli değil. Ateşle ya da
suyla. H epsi b ir.” M o n taig n e
Stoa’cıların intihar düşüncesine
karşı çıkar. F elsefeyi ölüm den
korkmamayı öğreten bir bilgi alanı
olarak gören düşünüre göre yaşa­
mın baş düşmanı ölüm değil acı­
lardır, öte yandan insanın kendini
ölüme hazırlaması gerekir. “Felse­
fe yapmak ölmeyi öğrenm ektir”
der Montaigne. “Dünyanın tüm er­
demi ve tüm sözleri gelir bu nok­
taya, ölümden korkmamak nokta­
sına dayanır.” M ontaigne’e göre

ancak ölümden korkmamayı bece­
rebilen kişi ilerleyebilir. / Konfuçi-
us: “Kuş ölüme yaklaştı mı şarkısı
acı olur, insan ölüme yaklaştı mı
sözleri erdemle dolu olur.” / Publi-
lius Syrus: “Bir başkasının istemiy­
le ölmek iki kere ölmektir.” / P.J.
Martin: “Ölüme karşı duracak kale
yoktur.” / A. Comte: “İnsanlık di­
rilerden çok ölülerden oluşmuştur.”
t Maynard: “Burada bekliyorum
ölümü - Arzulamadan ve korkma­
dan.” / Voltaire: “Her şey yitip git­
tiğinde, umut yokolduğunda - Ya­
şam bir yüzkarasıdır, ölüm de bir
ödevdir.” / C. Delavigne: “Yaşam­
da her adım ölüme doğru bir adım­
dır.” / Montaigne: “Doğumumuz
bize her şeyin doğumunu nasıl ge­
tirdiyse, ölümümüz de bize her şe­
yin ölümünü getirecek.” “En istemli
ölüm en iyi ölüm dür.” “Ölümü
önemseyerek yaşamı güçleştiriyo­
ruz, yaşamı önemseyerek de ölü­
mü.” “Ölüm yaşamın amacı değil
sonudur.” / F. Maynard: “Ruhum,
artık gitmeli. İşimiz bitti artık, - Son
günüm geçecek ufkun üstünde. -
Ö zgürlükten korkuyorsun. Sahi
bıkmadın mı - Altmış yıl yaşadın
duvarların içinde?” / Schopenhau-
er: “Ölüm olmasaydı insan felsefe
yapamayacaktı.” (Bk. İNTİHAR,
YAŞAM)
ÖLÜM SÜZLÜ K (lat.
vnmortalitas; fr. immortalité', alm.
Unsterblichkeif, ing. immortality).
Ölümlü olmayanın durumu. Ölü­
me konu olmayanın özelliği. İnsan­
ların belleğinde sürekli olarak var­
ÖNCESEL UYUM
lığını sürdürenin durumu. Ölüm­
süzlük fikri insanın ya da ruhun
ölümden sonra da varlığını sürdü­
receği inancına dayanır. Bu inanç
dinlerin tarihi kadar eskidir. Platon
ruhun ölümsüzlüğünü Orpheus’çu-
Pythagoras’çı inanç çerçevesinde
felsefenin temeline koymuştu. Tek-
tanncı dinler, en başta hıristiyanlık
ve İslamlık ruhun ölümsüzlüğünü
benimsedi. (Bk. ÖLÜM, YAŞAM)
ÖLÜSEVME (fr. nécrophilie\ alm.
Nekrophilis; ing. nekrophilism).
Cesetlerle cinsel ilişkide bulunma­
ya yönelik sapıklık. Ölüsevme sa-
dizmin bir biçimidir ve özellikle ka­
dından utanan erkek tipinde Tasla­
nılan bir hastalıktır. (Bk. SADİZM,
MAZOHİZM)
Ö N B İLG İ Bk. İLKBİLGİ.
Ö N C E L (lat. antecedens; fi.
antécédent', alm. Antecedent; ing.
antecedent). Mantıkta sonucun çı­
karıldığı önerme. Mantıkta bir var­
sayımsal yargıda koşulu bildiren
önerm e. K oşullanm ışı bildiren
ardıl’a karşılık öncel koşullayanı
gösterir. “A doğruysa B de doğ-
rudur”da A öncel, B ardıldır. (Bk.
ARDIL)
Ö N CESEL UYUM (fr. harmonie
préétablie', alm. Praestabilierte
Harmonie', ing. p reesta b lish ed
harmony). Leibniz öğretisinde ruh­
la bedenin öncesel olarak düzen­
lenmiş ilişkisi ve monadların kendi
aralarında öncesel olarak düzenlen­ 385
 ÖNCÜL
miş ilişkileri. Leibniz’de monad de­
ğişken niteliklidir. Monad devinir,
değişir, bir durumdan öbürüne ge­
çer. Her monad deviniminin ilkesi­
ni kendinde taşır, buna göre her
m onadın devinimi ya da değişimi
kendiliğinden olur. Bu devinimde ya
da değişimde bir başka monadın
mekanik etkisi sözkonusu değildir.
Bir monad bir başka monadı doğ­
rudan doğruya etkileyemez. Mo-
nadların değişimleri karşılıklı bir
düzen içinde olur. Bu düzenlen-
mişliğe öncesel uyum diyebiliriz.
Leibniz ruh ve beden ilişkisini de
bu uyumla açıklar. Kökel bir karşı­
lıklılıktır bu. Leibniz şöyle der:
“Tanrı evren üzerinde sahip oldu­
ğu değişik görüşlerine göre çeşitli
tözler yaratır. Tanrı’nın araya gi­
rişleriyle her tözün kendine özgü
doğası şu özelliğe sahip olmuştur:
tözlerden birinde olan bir şey tüm
öbür tözlerde olan biteni karşılar,
ama tözler birbirleri üzerinde ey­
lem de bulunam azlar.” Ö ncesel
uyum Tanrı’nın varlığını da göste­
rir: “Organizmaların etkin sonsuz­
luğunda her yana yayılmış olan
uyum ve ruhla beden arasındaki
uyum bir Yüce Uyumcu’nun var­
lığına tanıklık eder.” (Bk. KOŞUT­
ÇULUK, MONAD)
Ö N C Ü L (fr. p r é m is s e ; alm .
Prämisse; ing. premiss). Tasımda
sonucun çıkarıldığı önermelerden
herbiri. (Bk. TASIM)
ÖNERM E (lat. propositio\ fr.
386 proposition-, alm. Proposition-, ing.
proposition). Doğru ya da yanlış
herhangi bir yargıyı anlatan söz. Bi­
çimsel mantıkta tümel olumlu öner­
meler A ile, tümel olumsuz öner­
meler E ile, tikel olumlu önermeler
İ ile, tikel olumsuz önermeler O ile
gösterilir. Tümel olumlu önermey­
le tümel olumsuz önerme arasın­
daki ilişki bir karşıtlık ilişkisidir. Tü­
mel olumlu önermeyle tikel olumlu
önerme arasındaki ilişki de tümel
olumsuz önermeyle tikel olumsuz
önerme arasındaki ilişki de altıklık
ilişkisidir. Tikel olumlu önermeyle
tikel olumsuz önerme arasında alt-
karşıtlık ilişkisi vardır. Tümel olum­
lu önermeyle tikel olumsuz öner­
me arasındaki ve tümel olumsuz
önermeyle tikel olumlu önerme ara­
sındaki karşısallık ya da çelişkililik
durumu tümel olumsuz önermeyle
tikel olumlu önerme arasında da
vardır. (Bk. MANTIK, YARGI)
Ö N G Ö RÜ (fr. prévoyance-, alm.
Voraussicht; ing. foresight). Ola­
cağı önceden sezme yatkınlığı. İn­
sanlar daha çok kötü bir durumla
karşılaşma korkusu içinde gelece­
ğin neler getireceğini merak eder­
ler. Geleceği görebilmek şimdiyi iyi
değerlendirme kolaylığı verecektir,
geleceği korkulan olmaktan çıka­
racaktır. Bir latin atasözü “Önce­
den görülmüş darbe daha az ağır
olur” der. Bu yüzden geleceği ön­
görme ve geleceğe özenle hazırlan­
ma isteği insan ruhsallığının temel
özelliklerindendir. Ancak öngörü
için donanımlı olmak gereklidir. Bir
hint atasözü de “Tavşan avlamak

için kaplanı öldürecek silahın olma­
lı” der. Geleceği görme gücü, bir
yanılsamadan kaynaklanmıyorsa,
gerçekliğin köklü ve sağlam bilgi­
siyle elde edilmiş bir kavrayışlılık
olmalıdır. Ancak her zaman öngö-
riinün sınırlarını ya da ufkunu ger­
çeklerin ışığında doğru olarak be­
lirlemek ve öngörmekte ölçüyü ka­
çırmamak önemlidir.Jean-Jacques
Rousseau bu sakınıklığm gereklili­
ğini şu sözlerle belirtir: “Her şeyi
öngöremeyeceğimizi bilmek öngö­
rü için çok gereklidir.” Olumcu fel­
sefenin kurucusu Auguste Comte,
eylem için öngörünün, öngörü için
fcle bilimin gerekli olduğunu bildi­
rir. (Bk. SEZGİ)
Ö N SEL (lat. dey. “a priori ”ye
karşılık). D eneyden önce gelen.
D en ey sel’i karşılayan so n sal’a
(a posteriorî) karşıt olarak önsel
(apriori) her türlü deneysel etkin­
liği önceleyendir. Önsel olan tarih­
sel düzen açısından değil mantık­
sal açıdan öncelikli olandır. Leibniz
bu çerçevede “önsel olarak değil de
deneyle tanımak” diye bir söz kul­
lanmıştır. K ant’da önsel daha ge­
niş bir anlam kazanır, ona göre yal­
nız zaman ve uzay fikri değil, aynı
zamanda yargıya biçimini kazandı­
ran ya da deney verileriyle birlikle
bilgiyi sağlayan kategoriler de ön­
seldir, ayrıca usun fikirleri de (ev­
ren, töz) önseldir. Mikel Dufrenne
şöyle der: “Her olumlu araştırma
deneyselin üzerinde görülen önse­
lin sezgisiyle yönlendirilir. Çünkü
deneysel önseli özelleştirir, onu giz­
ÖNYARGI
lemeden ve ona uyarlanarak özel­
leştirir. Deneysellik ancak özeli or­
taya koyar: algı için yalnızca deney
vardır.” (Bk. SONSAL)
Ö N Y A N IL G IL A R (lat. dey.
“idola”ya karşılık). B acon’da ger­
çeğe yönelmemizi engelleyen en de­
rin ve en genel yanılgılar. B acon’a
göre insan doğaya yönelmeden ön­
ce önyanılgılarını zihninden atma­
lıdır. İnsan kendisini bilime ancak
böyle hazırlayabilir. Filozof insanın
doğasından gelen önyargıları idola
tribus yani soy önyanılgıları diye
adlandırır. Biryapılı olan insan zih­
ni karmaşığı basit diye görme yan­
lışına düşebilir. Bu yanlışa düştü­
ğümüzde gerçekliği kendi ölçüleri­
mize göre anlamaya çalışırız. Ba­
con bireyin yapısmdan gelen yan­
lışları Platon’un mağara simgesin­
den esinlenerek idola specus yani
mağara önyanılgıları diye adlan­
dırmıştır. Kişilik yapımız, eğitimi­
miz, ortamımız bu yanılgılara düş­
memizi kolaylaştırabilir. Gündelik
konuşmanın bozulmuş biçimlerin­
den gelen önyanılgılar da çarşı ön-
yanılgıları’dır (idola fori). Bu ön-
yanılgılar sözün düşünceyi etkile­
mesinden doğar ve bizi olmayana
inandırır. Daha çok felsefede gö­
rülen tiyatro önyanılgıları (idola
theatri) yetkeye aşırı bağlılıktan
kaynaklanır.
Ö NYARGI (fr. préjugé; alm.
Vorurteil; ing. prejudice). Öncesel
yargı. Gerçek bir araştırmanın so­
nucu olmayan yargı. Acele veril­ 387
ÖRTÜKTASIM
m iş y arg ı. Ö n y argı doğru
düşünceye ulaşm ak için gerekli
d ü şü n ce a ra ştırm a sın ı göze
almayan ya da bilinci böylesi bir
araştırm a için y eterli olm ayan
kişinin herhangi bir konuda ortaya
k o y d u ğ u te m e ls iz g ö rü ştü r. /
Malebranche: “Önyargılar zihnin
bir bölümünü tutar ve kalan bölü­
m ünü bozarlar.” / Montesquieu:
“İnsanların önyargılarından kurtu­
labilmeleri için bir şeyler yapabil-
seydim kendimi insanların en mut­
lusu sayardım.” / Voltaire: “Önyar­
gılar, dostum, bayağının krallarıdır.”
/ J-J. Rousseau: “Çelişkili biri ol­
mayı önyargılı biri olmaya yeğ tu­
tarım.” / A.L. Thomas: “Yaşamın
akşam ına ışık gerekm ez artık -
Uzun önyargılarımız bizi mezara
kadar izler.” / Duc de Levis: “Ön­
yargılılar yabancı bir gök altında
tüm güçlerini yitiren bitkilere ben­
zerler.” / W. Hazlitt: “Önyargı ca­
hilliğin çocuğudur.” / Publilius
Syrus: “Önyargı can sıkıcıdır, çün­
kü h e r tü rlü yargıyı d ışla r.” /
Friedrich II: “Önyargıları kapıdan
atın pencereden girerler.” / Carlo
Goldoni: “Ülkesinden ayrılmamış
insan önyargılarla doludur.” / J.
Chardonne: “Özgünlük çok zaman
bir yığın önyargıdır.” / Hugo: “En
küçük hayvanların en küçük kurt­
ları vardır, en küçük ruhların en bü­
yük önyargıları vardır.” / Proust:
“Bugünün çelişkileri yarının önyar­
gılarıdır.”
ÖRTÜKTASIM (lat. enthymema',
fr. enthymème\ alm. Enthymem\
ing. enthymeme). Ya büyük öner­
mesi ya küçük önermesi ya da var­
gısı eksik olan usavurma. 1. Bü­
yük önermenin eksik olması: “Mer-
nuş kedidir - M emuş dört ayaklı­
dır” 2. Küçük önermenin eksik ol­
ması: “Bütün kediler dört ayaklıdır
- Memuş dört ayaklıdır” 3. Vargı­
nın eksik olması: “Bütün kediler
dört ayaklıdır - Memuş kedidir.”
(Bk. TASIM)
ÖYKÜNM E (lat. imitatio\fr. imi-
tation; alm. Nachahmung; ing. imi-
tatiori). Başkası gibi davranmak.
Başkası gibi yapmak. Başkası gibi
düşünmek. Bile bile ya da bilinç­
sizce başkasını ömek almak. Baş­
kasına benzemeye çalışmak. Öy­
künme hayvanlarda da sık görülen
bir olgudur, ancak öykünme daha
çok insanla ilgilidir. Öğrenme bir­
çok bakımdan öykünmedin Birey
kişiliğini öykünerek kazanır; önce
başkası ya da başkaları olur, sonra
kendisi olur. Tarde’a göre toplum
öykünmeyle sağlanmış birçok ben­
zer davranışlar ortaya koyan bir in­
san topluluğudur: insanlar birbirle­
ri karşısında öykünme davranışları
ortaya koyarlar, çünkü onlar basit­
çe öykünecek kadar alçakgönüllü
olmadıkları gibi çok zaman yarata­
cak güçte de değillerdir. Bazı ya­
zarlar öykünmeye olumlu bakmaz­
lar. Gide şöyle der: “Öykünme ya­
salarını ben korkunun yasaları di­
ye adlandırıyorum.” Aristoteles’e
göre tüm sanatsal etkinlik öykün­
meye dayanır. Genel yapısı içinde
tüm öykünme biçimlerini öykünme-
edik (fr. mimétisme', alm. Nachah­
mung; ing. mimetism) diye adlan­
dırabiliriz. Bu konuda Paul Guil-
hum e şöyle der: “Öykünmenin in­
san yaşamında etkisi çok büyük­
tür. Sözcüğün en genel anlamıyla
eğitimin en büyük bölümü, yani
çevrenin davranma, sezme, düşün­
me biçimlerinin çocukta ve büyükte
özüm lenm esi, gelenekle taşınan
tekniklerin, dilin, gereksinimlerin,
inançların, tüm kültürel öğelerin ge­
lişmesi öykünmeye dayanır.” C.
Mélinand öykünmenin alışkanlıkla
aynı yapıda olduğunu bildirirken
şunları söyler: “Çocuklukta büyük
bir rol oynayan, onuncu ve onbi-
rinci aylardan sonra tüm edintileri,
özellikle dilin edinilmesini açıklayan
öykünme aynı düzeneğin yeni bir
biçimidir. Her zaman bir işaret ve
bir tepki v ardır: bu rada işaret
örnek'dir yani benzerlerimden bi­
rinin gerçekleştirdiği eylemdir ya da
içinde bulunduğum ortamdaki tüm
topluluğun gerçekleştirdiği bir ey­
lemdir. Tepki de benim gerçekleş­
tirdiğim aynı devinimdir. Örneğin
bir toplantıda herkes ayağa kalkar,
ayakta karşılanacak önemli kişinin
kim olduğunu bilmeden ben de aya­
ğa kalkarım. Topluluğun devinimi
doğal işaretlerle eşdeğerli olan ve
onun yerini tutan bir işarettir: do­
ğal işaret tplantıya giden kişinin
doğrudan doğruya algılanmasıyla
olur.” Munn şöyle der: “İnsanlar
başkalarının eylemlerini gözlemle­
yerek ve öykünerek çok şey öğ­
renirler, ancak bunun için onların
her şeyden önce öykünmeyi öğ­
renmeleri ve daha önce edinilmiş
alışkanlıklarını kullanmayı bilmeleri
gerekir.” (Bk. Ö ZDEŞLEŞM E,
SANAT)
Ö Z (yun. ousia; lat. essentia; fr.
essence; alm. Wesen; ing. essence).
Raslantısala karşıt olarak değişme­
den kalan. Bir şeyin temelini oluş­
turan. Varoluşa karşıt olarak bir
varlığın doğasını kuran. Bir şeyin
doğası, kendine özgü özelliklerini
kuran temel yapısı. Varoluş nede­
ni. Bir şeyi vareden şey. Bir şeyin
temel özyapılarının bütünü. “Öz”
her şeyden önce değişkenle, ras-
lantısalla, gelgeç olanla karşıtlaşır.
Raslantısal olanı araladığımız za­
man geriye öz kalacaktır. Örneğin
“Sanat özünde bir insan araştırma­
sıdır” dediğimde sanatın başlıca
özelliğinin insan araştırması oldu­
ğunu, başka özelliklerinin daha son­
ra geldiğini, hatta onlara raslantısal
özellikler yani olsa da olur olmasa
da olur özellikler diyebileceğimi be­
lirtmiş olurum. “Öz” ve “varoluş”
ayrımı felsefede özellikle dinci ba­
kış açısıyla ilgilidir ve Tanrı’yla
onun yaratısı olan evren arasında­
ki ayrımda Tanrı’yı belirler. Bu ba­
kış açısına göre Tanrı’da öz ve va­
roluş bir bütün oluşturur. Ancak
Tanrı katından uzaklaştığım ızda
Tann’mn varettiği, varoluş duru­
munda olan, varoluşsal olan şey­
lerle karşılaşırız. Bu şeylerin özü
Tanrı’dır ya da Tanrı’dadır. Varo­
luşçu felsefede öz varoluşu önce-
lemez. Sartre’ın deyişiyle “Varoluş
özden önce gelir”. Bu da insan ya­
ÖZCÜLÜK
şamının önceden belirlenmediğini,
insanın yaşarken kendini yarattığı­
nı ya da özünü kurduğunu göste­
rir. İnsan özünü özgür isteminin
seçişiyle vareder. Demek ki önce­
den verilmiş bir yaşam ya da bir
varoluş yoktur. / Descartes: “O za­
man ben tüm özü ya da doğası dü­
şünmekten başka bir şey olmayan
bir töz olduğumu anladım.” “Tüm
öbür şeylerde varoluş ve öz ayrı­
mını yapmaya alışmış olarak varo­
luşun Tanrı’nın özünden ayrı ola­
cağına ve böylece Tanrı’mn edim­
sel olarak bir şey diye anlaşılabile­
ceğine kolayca inandım. Ama da­
ha dikkatli olarak konuya yöneldi­
ğimde varoluşun Tanrı’nın özün­
den ayrı olamayacağını (...) açık
açık gördüm.” / Spinoza: “Bir in­
san bir başka insanın varoluşunun
nedenidir ama özünün nedeni de­
ğildir, çünkü bu öz ölümsüz bir
doğrudur.” / J.J. Rousseau: “Ru­
humu seziyorum, onu duyguyla ve
düşünceyle tanıyorum. Özünün ne
olduğunu bilmeden varolduğunu
biliyorum .” (Bk. BİÇİM, RAS-
LANTI)
Ö Z C Ü L Ü K (fr. essentialisme).
Öze varoluş karşısında öncelik ta­
nıyan, özü hem gerçeklik hem de­
ğer açısından varoluşun üstüne ko­
yan, varlıkların varoluşlarını değil
de özlerini incelemeyi öngören öğ­
reti. (Bk. VAROLUŞ, VAROLUŞ­
ÇULUK)
Ö ZD EŞLEŞM E (fr. Identificati­
on', alm. Identifıkation; ing. iden-
tification, identifying). Kendini bir
şeye özdeş kılmak. Kendini bir şe­
ye benzetmek. Bir kişinin bir baş­
ka kişiye benzemesi ve bunu sağ­
layan bilinçdışı ruhsal düzenek. Ço­
cukta özdeşleşme ilk yaşın deney­
leri arasında yer alır ve anababaya
benzeme çabasıyla kendini göste­
rir. Kişiliğin oluşumunda en önem­
li düzeneklerden biri özdeşleşme
düzeneğidir. Özdeşleşme eksikliği
çok önemli ruhsal karışıklıklara ne­
den olabilir. Özdeşleşme konusun­
da H. Ey şunları söyler: “Özdeş­
leşme ‘başkası’nın oynadığı rolün
azçok bilinçdışı bir biçimde alınması
ya da edinilmesidir. Bu düzenek te­
mel bir düzenektir, tüm eğitimin et­
kinliklerinden biridir (anababayla
özdeşleşme, öğretmenlerle özdeş­
leşme, büyüklerle özdeşleşme), ay­
rıca kişiliğin kuruluşunu sağlayan
eksendir. Hastalıklı biçimlerinde
düşsel özdeşleşme (histeride bir
hastayla özdeşleşme, sadist-mazo-
hist sapıklıkta bir saldırganla ya da
rakiple özdeşleşme) sinirli Ben’in
özellikle kullandığı bir yoldur.” (Bk.
ÖYKÜNME, SAVUNMA DÜZE­
NEKLERİ)
Ö Z D E Ş L İK (lat. identitas\ fr.
identité; alm. Identität; ing. iden-
tity). Bir şeyin bir başka şeye ke­
sin ölçülerde benzemesi. İki varlık
arasındaki benzerlik. İki varlığın bir-
yapılı bir bütün oluşturacak biçim­
de ortak özelliklere sahip olması.
İki şeyin birbirine indirgenebilir ol­
ması. Bir olanın özyapısı. Özdeşlik
ilkesi, mantığın varolanın varoldu­

ğunu, varolmayanın varolmadığı­
nı, her şeyin kendine özdeş oldu­
ğunu, bir şeyin kendinden başka
bir şey olamayacağını bildiren te­
mel ilkesidir; a=a formülüyle gös­
terilen bu ilke düşüncenin temel ya­
sası gibidir. Özdeşlik yasası, doğ­
ra bir usavurma için kavramların
usavurma boyunca aynı anlamda
kullanılmaları zorunluluğunu ortaya
koyan yasadır. Özdeşlik felsefesi,
Schell ing’in doğayla düşünceyi, ül­
küyle gerçeği kökel olarak bir sa­
yan felsefesidir. (Bk. MANTIK)
Ö ZD EY İŞ (lat. maxima', fr. ma­
xime; aim. Maxime; ing. maxim).
Bir doğruyu ya da bir kuralı ortaya
koyan kısa formül. Geniş kapsamlı
bir düşünceyi açıklayan önerme. Fi­
lo z o fla r ya da d ü şü n ü rle r bir
gerçeği, bir insanlık durumunu, bir
duyguyu ya da bir davranış for­
mülünü ortaya koyan özdeyişler
yazmış ya da söylemişlerdir. Çok
zaman bir özdeyiş bir yazıda ge­
çen bir cümledir, ancak geniş kap­
samıyla özel olarak ilgimizi çeker.
Özel olarak özdeyiş yazmış La Roc­
hefoucauld gibi Vauvenargues gibi
düşünürler de vardır. Kant’da öz­
deyiş öznel ilkedir, bu öznel ilkeye
göre birey davranışını düzenler ya
da yönlendirir. Oysa yasa herkes
için geçerli nesnel ilkedir. Kant şöyle
der: “Salt uygulamalı usun ilkeleri
özneldirler ya da özdeyişler oluş­
tururlar, bu durum öznenin koşulu
yalnızca kendi istemi için geçerli
sayması durum unda olur; ancak
koşul nesnel olarak bilindiğinde ya­
ÖZERKLİK
ni tüm ussal varlıkların istemleri
için geçerli sayıldığında bu ilkeler
nesneldirler ve uygulamalı yasalar
oluştururlar.” Descartes “Bilgelerin
ö zd e y işle ri az say ıd a k u ra la
indirgenebilir” der. (Bk. ÖZLÜ-
SÖZ)
Ö ZEL (lat.particularis; fr. parti­
culier; alm. partikulär; ing. parti-
cular). Bir türün tüm bireyleriyle
ilgili olmayan. Tek bir bireyle ilgili
olan. Düzenli bir toplumsal toplu­
lukla ilgili olan. (Bk. GENEL)
Ö Z E R K L İK (fr. autonomie; alm.
Autonomie; ing. autonomy). Ken­
di yasalarını kendi koyanın duru­
mu. Kendi kendini yöneten bir top­
lumun ya da toplumsal topluluğun
durumu. Kendini kendi yasalarıyla
yönetme erki. Özerklik kendi du­
rumunu ve kendi geleceğini kendi
istemine göre belirleme istemi Ve
gücüdür. Tüm özerklikler baskı ve
kargaşa düzenlerinin karşıtı olarak
vardırlar. Kendi kendine ya da ken­
disi için karar verme yeteneğinde
olmayan kişi özerk olmayacaktır.
Kant felsefesinde istemin özerkliği
kendi kendini belirleyen an istemin
özyapısıdır. Kişi tam anlam ında
kaygısız davrandığı yani hiçbir il­
keye uymak istemediği zaman tam
anlamında kargaşa sözkonusu ola­
caktır. Yasa bireye dışarıdan be-
nimsetildiği zaman da dışerklik olu­
şacaktır, buna göre doğru davra­
nışın ahlaki hiçbir anlamı, hiçbir ge­
çerliliği olmayacaktır. Başeğen kişi
özerklikle değil dışerklikle belirgin­
ÖZGECİLİK
dir. Kişi ancak yasalarını kendi is­
temiyle kendine benimsettiği zaman
özerklik ya da özgür davranış söz-
konusu olacaktır. Dışerklik bir kö­
lelik durumudur, özerklik bir ba­
ğımsızlık ya da istemli bağımlılık
durumudur. Özerk birey kuralsız
yaşayan insan değildir, kendi ku­
rallarını kendi istemiyle belirlemiş
insandır. (Bk. DIŞERKLİK)
Ö Z G E C İL İK (fr. altruisme; alm.
Altruismus; ing. altruism). Başka­
sının mutluluğunu amaç edinme
eğilimi. Kendini başkalarına adama
yatkınlığı. Yarargözetmez biçimde
başkasına yöneliş. Spencer’in ben­
cillik anlayışına karşıt olarak terimi
önce Auguste Comte kullandı. Bir
ahlak anlayışı olarak özgecilik ben­
cilliğe karşıt olduğu gibi mutçulu­
ğun ve yararcılığın da büyük ölçü­
de karşısındadır. Özgecilik özünde
insan sevgisini hatta insanlığa aşk­
la bağlanmayı gerektirir. Comte’un
“İlke olarak aşk, temel olarak dü­
zen, amaç olarak ilerleme” formü­
lü olumculuğun formülünü ortaya
koyarken özgeciliğin önemini de
duyurur. Filozofa göre insanın iki
doğal eğiliminden biri kendi yara­
rını düşünmeye dayanan bencillik,
öbürü başkalarının yararını düşün­
meye dayanan özgeciliktir. Bu iki
temel duygu tüm tarih boyunca in­
san yaşam ına egemen olmuştur,
kurumlar buna göre kurulmuştur,
savaşlar, fetihler, yenilgiler buna gö­
re yaşanmıştır. Başlangıçta bencil­
lik özgeciliğe baskınken insan ge­
liştikçe özgeci tutumlar öne çıkma­
ya başlamıştır. İnsan için önemli
olan özgeciliği daha da geliştirmek
ve “başkası için yaşamak” formü­
lünü geçerli kılmaktır. Dostoyevs-
ki için özgecilik insan olmanın ya
da kişilikliliğin temel koşuludur:
“Tam bir bilinçle ve her türlü bas­
kının dışında istemli bir biçimde
adanmak, insanın kendisini başka­
larının yararına adaması bence ki­
şiliğin en büyük gelişiminin, yüce­
liğinin, yetkin bir biçimde kendine
sahip olmanın, en büyük özgür se­
çişin belirtisidir. Yaşamını isteyerek
başkalarına adamak, başkaları için
çarmıha gerilmek, odun yığınları
üzerinde yakılmak, bütün bunlar an­
cak kişiliğin güçlü bir biçimde ge­
lişmesiyle olasıdır. Güçlü bir biçim­
de gelişmiş olan bir kişilik, bir kişi­
lik olma hakkına tümüyle inanmış
olan bir kişilik, artık kendisi için hiç­
bir kuşkuya kapılm ayacağından
kendi kendisine başka bir şey ya­
pamaz, kendini başkalarına adan­
maktan başka bir yolda kullana­
maz, onun amacı tüm öbür insan­
ların kendisi gibi özgür ve mutlu
kişiler olmasıdır. Doğanın yasası­
dır bu: her olağan insan buna ulaş­
maya çalışır.” (Bk. BENCİLLİK,
ÖZVERİ)
Ö ZGÜ (fr. propre; alm. Eigene;
ing. proper). Yalnız bir türde ya da
bir bireyde bulunan, başka bir tür­
de ya da bireyde bulunmayan. Bir
şeyi öbür şeylerden ayıran. Belli bir
nesneye bağlı olan. Özgü beş ev­
renselden biridir (cins, tür, özgül
ayrım, özgü, raslantı). Lalande öz­

güyü şöyle tanımlar: “Bir sınıfın
tüm varlıklarına, yalnız onlara bağlı
özyapı ya da özyapılar toplamı.”
Ö ZG Ü L (fr. spécifique', alm. spe-
zifisch; ing. specific). Türü belir­
leyen. Türü öbür türlerden ayıran.
Bir türe özgü olan. Kendi özellikle­
riyle belirgin olan. Bir türün tüm
bireyleriyle ilgili olan. Özgül ayrım'.
bir türü öbür türlerden ayıran.
Ö Z G Ü L L E Ş T İR M E (fr. spécifi­
cation', alm. Spezifikation', ing. spé­
cification). Aynı cinsin türlerini bir­
birinden ayırma işlemi. Bir türü bir
başka türden ayıran özelliği gös­
terme işlemi.
ÖZGÜN (lat. originalis; fr. origi­
nal', alm. originell', ing. original).
Kopya ya da öykünme ürünü ol­
mayan. Kendinden başka bir şeye
benzemeyen, kendi özelliklerini
kendinden getiren. Doğrudan doğ­
ruya yapıcısının elinden çıkmış
olan. Sıradan olana ya da basit ola­
na karşıt olarak belli bir değer taşı­
yan. Özgünlük her sanat yapıtının
başlıca niteliği olmalıdır ya da nite­
liğidir. Özgün olmayan yani ben­
zersiz olmayan bir yapıta sanat ya­
pıtı demek doğru olmaz. Her yapıt
benzersizliğiyle değer kazanır. Ben­
zersiz olan hiç görülmemiş olan­
dır. Gene de onu basit bir düşgü-
cünün ürünü olan garip’le karıştır­
mamak gerekir. Gerçek anlamda
özgün bir yapıt elbette bir dehanın
ürünü olacaktır. (Bk. ESTETİK,
SANAT)
ÖZGÜRLÜK
Ö Z G Ü R LÜ K (lat. liber tas; fr. li­
berté; alm. Freiheit; ing. liberty).
Köle ya da tutsak olmayanın duru­
mu. Bir başkasının istediğini değil
de kendi istediğini yapabilenin du­
rumu. Herhangi bir baskı altında
bulunmayan ve kendi istemine gö­
re davrananın durumu. İyiyi de kö­
tüyü de kendi istemiyle gerçekleş-
tirenin durumu. Kendi ilkelerine
göre davrananın durumu. Latince-
de libertas, servus olmayanın yani
köle olmayanın durumunu belirli­
yordu; o durumda liber olmak ya­
ni özgür olmak üst sınıf insanı ol­
makla belirgindi. Eskiçağ’ın köle­
lik düzeninde özgür olabilenler yal­
nızca üst sınıf insanlarıydılar. Or-
taçağ’da da durum değişmedi; ser-
fın çok sınırlı hakları vardı, o hem
krala, hem senyöre, hem kiliseye
bağlıydı. Özgürlük savları, ortaçağ
koşullarına son veren mutlakyöne-
timin hemen her sınıf için aşırı bas­
kıcı tutumlarına karşı yepyeni bir
tutumu belirlercesine gelişti. Yeni
yükselen sınıf, burjuva sınıfı, her
anlamda, siyasal anlamda da kül­
türel anlamda da iktisadi anlamda
da özgürlüğü savunarak ortaya çık­
tı. Özgür toplum ve özgür birey fik­
ri Sanayi Devrim i’yle olgunluğa
erişti ve başı Fransız Devrimi’nin
çektiği pekçok özgürlükçü atılımla
yaşama geçmeye başladı. Özgür­
lük fikri yasa düzeni fikriyle birlik­
te gelişti ve az sonra Jean-Jacques
Rousseau’nun “toplumsal sözleş­
me” kavrayışında anlatımını buldu.
Özgürlük gelişigüzel davranma hak­
kı olamazdı, özgürlük ancak yasa-
ÖZGÜRLÜK
lara uyma koşuluyla gerçekleşebi-
lirdi. Buna göre Montesquieu “Öz­
gürlük yasaların izin verdiği şeyle­
ri yapm a hakkıdır” der. N icola
B erdiaeff daha da ileri giderek, öz­
gürlüğü insan yaşamı için bir zo­
runluluk sayar. “Özgürlük bir hak
değil bir zorunluluktur” der. Bu ara­
da çağdaş düşünürler özgürlüğü bi­
reysel düzeyde değil toplumsal dü­
zeyde geçerli sayarlar, buna göre
insan ancak başkalarıyla özgür ola­
bilir ya da insan ancak başkalarıyla
özgürse özgürdür düşüncesi yay­
gındır. “İnsan ancak başkaları öz­
gür olduğu ölçüde özgür olur” der
B. Whichcote. Çağdaş toplum öz­
gürlüğün tüm katlara, tüm kesim­
lere yayıldığı bir düzen ortaya ko­
yacaktır, bundan böyle insanları
özgür olanlar ve özgür olmayanlar
diye ikiye ayırma olasılığı yoktur.
Abraham Lincoln şöyle diyordu:
“Kölelere özgürlük verirken özgür
insanların özgürlüğünü güvence al­
tına alıyoruz.” Kimileri özgürlüğü
bireysel düzeyde ele alırlar ve bir
bilinç sorununa indirgerler. Buna
göre özgürlük bilinçli insanın ken­
dini varetme ve çevresiyle hesap­
laşma edimlerinde kendini göste­
rir. I. Silone şöyle der: “Özgürlük
size armağan edilmiş bir şey değil­
dir. İnsan diktatörlükle yönetilen bir
ülkede yaşayabilir ve özgür olabi­
lir. Bunun için diktatörlüğe karşı bir
yaşam sürm ek yeterlidir. Ancak
kendi kafasıyla düşünen insan öz­
gür insandır. İnandığı şey adına
kavga eden insan tam olarak öz­
gür insandır. İnsan kendi özgürlü­
ğünü başkalarından dilenemez. Öz­
g ü rlü ğ ü eld e etm ek g e re k ir.”
M arx’çı düşünce burjuva toplum
düzeninin özgürlük anlayışına eleş­
tiriler getirdi. Bu eleştirilerin buıju-
vatoplumunu köktenci bir anlayış­
la yargıladığı kesindir. Lenin şöyle
diyordu: “Para gücüne dayalı bir
toplumda, kitlelerin sefalet içinde
süründüğü bir toplumda, bir avuç
zengin insanın asalak olarak yaşa­
dığı bir toplumda gerçek ve katı­
şıksız özgürlük varolamaz.” Marx
ve Engels şu görüştedirler: “Bu­
günkü burjuva üretimi koşulların­
da özgürlükten ticaret özgürlüğü,
alma ve satma özgürlüğü anlaşılır.”
Tam anlamında özgür yaşam dü­
zeninin kurulması M arx’çılara gö­
re burjuva yaşam düzeninin gide­
rilmesinden sonra olacaktır. Lukacs
şunları söyler: “Faşizmin yıkılışın­
dan bu yana demokrasinin kurul­
ması ve güçlendirilmesi tüm ülke­
lerdeki halk oyunun ilgi odağında
yer alıyor. Tüm ciddi tartışmalar
faşist barbarlığın bıraktığı yıkıntı­
lar üzerinde kurulacak olan ve fa­
şizme ve savaşa dönüşü sonsuza
kadar engellemekle yükümlü bulu­
nan bu özgürlük rejimine bağlı ye­
ni demokrasinin yapısını belirleme­
ye yöneliyor.” “Sermayeci toplu­
mun daha ne kadar süreceğini ve
sosyalizmin onu ne zaman izleye­
ceğini bugün kimse bilemez. An­
cak bugün burjuvazinin özerk, ev­
rensel ve ilerlemeci bir ideoloji ya­
ratma gücüne sahip olduğunu gös­
terir hiçbir belirti yoktur.” M arx’çı-
ların toplumsal çerçevede ortaya

koyduğu özgürlük anlayışı daha
sonra varoluşçuların benimsediği
özgürlük anlayışıyla karşıtlaşır. Öz­
gürlük, varoluşçular için, bir ken­
dini varetme etkinliğidir. “Gerçek­
te biz seçen bir özgürlüğüz; ne var
ki özgür olmayı seçmiyoruz, öz­
gürlüğe mahkumuz biz” der Sart­
re. Varoluşçular için özgür olmak
toplumsal açılımı olmayan bir du­
rumdur; herkes kendi özgürlüğü­
nü yaşar ya da bu bir mahkumi­
yetse herkes kendi özgürlüğüne
mahkumdur. “Başkasının özgürlü­
ğüne saygı boş bir sözdür” der
Sartre ( Varlık ve hiçlik). Gene de
Sartre bu konuda çelişkili gibidir.
Varoluşçuluk insancılıktır'd a şu
satırları okuruz: “Kendi özgürlüğü­
mü isterken başkalarının özgürlü­
ğünü de istemek zorundayım.” /
Madame de Staël: “Ben her zaman
böyle oldum, canlı ve üzgün. Tan-
rı’yı, babam ı ve özgürlüğü sev­
dim.” / E. Einstein: “Terimin felse­
fi anlam ında insan özgürlüğüne
inanmıyorum. Her kişi yalnızca bir
dış baskı altında değil, aynı zaman­
da bir iç gerekliliğe göre davranır.”
/ Etienne de la Boétie: “Özgürlük
gene de çok iyi ve çok hoş bir şey­
dir, o yok oldu mu tüm kötülükler
ardarda gelir.” / Montaigne: “Ölü­
mün bizi nerede beklediği belli değil­
dir, onu her yerde bekleyelim. Öl­
meyi öğrenen kişi köle olmayı unu­
tur.” / Corneille: “Herkes özgür ol­
duğunda özgürlük bir hiçtir.” /
Cyrano de Bergerac: “İnsanlar kö­
leliğe o kadar yatkın ki, kölelik et­
mekten geri kalırız diye birbirleri­
ÖZGÜRLÜK
ne özgürlüklerini satıyorlar. Böyle-
ce gençler yaşlıların, yoksullar zen­
ginlerin, köylüler soyluların, prens­
ler mutlakyöneticilerin, mutlakyö-
neticiler kendi koydukları yasala­
rın kölesi oluyorlar.” / Nicolas de
Malebranche: “Duyularımız sanıl­
dığı kadar bozulmuş değildir, bo­
zulm uş olan ruhum uzun d erin­
liğ id ir, ö z g ü rlü ğ ü m ü z d ü r.” /
Fénelon: “İnsanların en özgürü kö­
leyken bile özgür olabilendir.” /
Montesquieu: “Bir devlette yani ya­
saların bulunduğu bir toplumda öz­
gürlük insanın yapabileceği şeyi
yapması, yapamayacağı şeyi yap­
mamasıdır.” / J-J Rousseau: “Öz­
gürlüğünden vazgeçmek insan ol­
maktan vazgeçmektir, insanlık hak­
larından vazgeçmektir, hatta ödev­
lerinden vazgeçmektir.” / Diderot:
“Hiçbir insan doğadan başka insan­
lara egemen olma hakkını alama­
mıştır.” / Baron d ’Holbach: “Dü­
şünce özgürlüğü insanlara ruh yü­
celiğini ve insanlığını verir.” / Ro­
bespierre: “Halkım, unutma, cum­
huriyette adalet mutlak bir güçle
egemen olmadığı zaman özgürlük
boş bir söz olarak kalacaktır.” /
Chateaubriand: “Devrim cinayetler­
le başlamasaydı beni peşinden sü­
rükleyecekti. Bir mızrağın ucunda
ilk kafayı görünce geriledim. Be­
nim gözümde ölüm hiçbir zaman
bir hayranlık konusu ve bir özgür­
lük kanıtı olmayacak. Bir terörist­
ten daha adi, daha sefil, daha al­
çak, daha ahmak hiçbir şey tanı­
m ıyorum .” “Ö zgürlükte aşırılık
zorbalığa yol açar, tiranlıkta aşırılık
ÖZGÜRLÜKÇÜLÜK
an c ak tira n lığ a g ö tü re b ilir.” /
Napoléon Bonaparte: “Size özgür­
lük verdik, onu korumayı bilin.” /
Lamennnais: “Özgürlük halkların
alın teriyle kazanabilecekleri emek­
tir.” / Lamartine: “Aşk ve özgürlük
hiç ö lm e y e c e k ta n rıla rd ır.” /
Alfred de Vigny: “Bana yasa diyor­
sunuz, ben özgürlük’üm .” (Bk.
DEMOKRASİ,MUTLAKYÖNE-
TİM, ÖZGÜRLÜKÇÜLÜK, YA­
SA)
ÖZG Ü RLÜ K ÇÜ LÜ K (fr. libéra­
lisme', alm . Liberalism us', ing.
liberalism). Özgür girişimden ya­
na olanların öğretisi. Siyasal ve dü­
şünsel özgürlükten yana olanların
öğretisi. Yasama, yürütme ve yar­
gılama erklerini kesin bir biçimde
birbirinden ayırarak yurttaşlara bi­
reysel özgürlük güvencesi sağla­
mayı öngören siyasal öğreti. Dev­
letin başta sanayi ve ticaret olmak
üzere tüm iktisadi alanlarda herhan­
gi bir etkinliği olmaması gerektiği­
ni öne süren iktisadi öğreti. Özgür­
lükçülük çağdaş buıjuva sanayi top-
lumunun ülküsü ve yaşam biçimi­
dir ve özünde tam bir bağımsızlık
fikrini barındırır. Buna göre gerek
iktisadi gerek siyasi anlamda birey­
ler hiçbir kısıtlanmaya uğramadan
yaşamlarını sürdüreceklerdir. Ya­
tırımcı ya da girişimci bir iktisat an­
layışını öngören bu öğreti her türlü
kısıtlam acılığa karşı olduğu gibi
devlet planlamacılığının da karşısın-
dadır. Özgürlükçülük en başta “’La­
issez faire laissez passer” (Bırakı­
nız yapsınlar bırakınız geçsinler) for­
mülünde anlatımını buldu. Fransız
devlet adamı Colbert bir sanayici­
ye ülkenin zenginleşmesi için ne
yapmak gerektiğini sorar. Sanayi­
ci Colbert’e “Bırakınız yapsınlar,
bırakınız geçsinler” der. Bu söz da­
ha sonra iktisadi özgürlükçülüğün
temel ilkesi olur. Mutlakyönetimin
demir pençeleri altında gelişmeye
başlamış olan özgürlükçü eğilimler
gerçekte her zaman bir düşünce öz­
gürlüğünden çok bir kazanç ve gi­
rişim özgürlüğünü öne çıkardı.
“Prens devletin mutlak efendisi ol­
maktan ötede devletin birinci hiz­
metçisidir” diyen Friedrich II ikti­
sadi yaşamla ilgili temel görüşünü
şöyle ortaya koyuyordu: “Nasıl is­
terseniz öyle düşünün, yeter ki ba-
şeğin ve ödeyin.” Friedrich-Wil-
helm soylulara vergi bindirince
“Tüm ülke yıkılacak” görüşü orta­
ya atılır. Kral bunu şu sözlerle ya­
nıtlar: “Sanmıyorum. Yalnızca soy­
luların yetkesi yıkılacak. Ben mut-
lakyönetimi bronzdan bir kaya üze­
rine kuruyorum.” Mutlakyönetimin
yerini demokratik yaşam düzenleri
almaya başladıkça özgürlükçülük
girişimde olduğu kadar kültür üre­
timinde de belirleyici olma yoluna
girer. Ancak bunun uzun sürmedi­
ği, yeni yönetimlerin düşüncede öz­
gürlükçü girişimleri baltaladığı ya
da bastırdığı görülür. Aşırı kazanç
tutkusu burjuva sınıfına sanayi
devrimiyle birlikte yalnızca iktisadi
özgürlükçülüğü benimsemeye da-
yaan bir görüş darlığı getirir. Oysa
rekabet ve benzeri etkenler iktisadi
özgürlükçülüğü de sarsacak ve teh­

likeye düşürecek boyutlara ulaş­
mıştır. John-Stuart Mili gibi filo­
zoflar özgürlükçülüğün aşırı atılım-
lannı engellemeye çalışırlar. Mili
toplumsal yaşamda bireyin özgür­
lüklerini savunurken nitelikleri ni­
celiklerden daha değerli saydı, bu
arada işçi haklarını savundu. Bü­
yük toprakların bölüştürülmesini,
tarıma toplumcu bir düzen getiril­
mesini istedi. Onun öngörüleri böy-
lece yaralı sermayeciliği iyileştir­
m ekle ilg ili oldu. D aha sonra
M arx’çılar burjuva toplumuna ve
özgürlükçü anlayışa kökten eleşti­
riler getirdiler. M arx’çı anlayışta
proletarya diktatörlüğünün yönetim
biçimi sosyalist demokrasi olacak­
tır ve işçi sınıfının iktidarıyla başla­
yacaktır. Toplumcu üretim ilişkile­
rine d a y a n a n bu d em o k rasi
emekçilerin haklarını sağlarken hal­
kın maddi ve manevi yaşamını dü­
zenleyecektir. Proletarya diktatör­
lüğüyle kurulan düzen elbette ge­
çici bir düzen olacaktır ve bu dü­
zeni devletin ortadan kalkmasıyla
belirgin gerçek demokrasi ve ger­
çek özgürlük düzeni izleyecektir.
(Bk. ÖZGÜRLÜK, SERMAYE)
Ö ZG Ü R SEÇ İŞ (fr. libre arbitre,
franc arbitre; alm. Freier Wille,
Willensfreiheit', ing. free will). En
geniş anlamında istem. İyi niyete
dayalı ahlaki özgürlük. Aziz Tom-
maso şöyle diyordu: “İstem ve öz-
gürseçiş iki ayrı yeti değil tek bir
yetidir.” Özgürlüğün temelinde il­
kesizlik olamayacağından, özgür-
seçiş özgür eylemin kaynağı gibi
ÖZNE
düşünülemez. Bu yüzden bu terim
giderek eskimiş ve hatta “özgür­
lü k le karşıtlaşmaya başlamıştır.
D e sc a rte s “H a y v a n la rın bazı
eylem lerinde gördüğüm üz aşırı
yetkinlik onların bir özgürseçişi
olabileceği konusunda kuşkular
yaratır bizde” diyordu.(B k. İS­
TEM)
Ö ZLÜ SÖ Z (lat. aphorismus', fr.
aphorisme; alm. Aphorismus; ing.
aphorism). A z sözcükle çok şey
anlatmayı öngören kısa önerme.
Bir bakış açısını özetleyen ya da bir
konuda görüş ortaya koyan kısa
formül. (Bk. ÖZDEYİŞ)
Ö ZN E (lat. subjectus; fr. sujet;
alm. Gegenstand, Subjekt; ing.
subject). Birey. Düşünen varlık.
Özne her şeyden önce tek bir bi­
reydir, bir topluma katılan her kişi­
yi özne diye nitelendirmek gerekir.
Özne, nesneyle ya da konuyla eşan­
lamlı olarak da kullanılır. Sözü edi­
len her şey öznedir. “İnsanı ilgilen­
diren her şey bu küçük çalışmanın
öznesidir” dediğimde özne “nesne”
ya da “konu” anlamına gelir. Gene
de ö z n e ’yi özgül anlam ı o lan
“ d ü şü n en v a r lık ” d ış ın d a
kullanmamak doğru olur. Öznenin
en belirgin anlamı onun düşünülen
nesneye karşıt olarak düşünen var­
lık olmasıdır. Her bilgi kuramı bir
özne-nesne karşıtlığı üzerine kuru­
lur ve özneyle nesneye verdiği an­
lamlara göre bir açı oluşturur. Ül­
kücü bakış açılan özellikle özneye
ağırlık verirler ve genelde öncesel
ÖZNEL
bilgilerin ya da doğuştan fikirlerin
varlığına inanırlar, buna karşılık ger­
çekçi bakış açıları bilgide belirleyi­
ci ağırlığın nesnede bulunduğunu
öne sürerler. Özne, dilbilgisi açısın­
dan yüklemin dayanağı olan şey­
dir. (Bk. NESNE)
ÖZNEL (lat. subjectivus; fr.
subjectif, alm. subjektiv, ing. sub-
jective). Özneyle ilgili. Tek bir öz­
neyle ilgili ya da tek bir özne için
geçerli. Nesnel geçerliliği olmayan,
evrensel boyutlu olmayan. Tek ki­
şi olarak özneyle ilgili olan da ge-
nelgeçer anlamda özneyle ilgili olan
da özneldir. Öznel olan aynı zaman­
da evrensel olarak geçerli olmayan­
dır, tek kişinin ya da tek tek kişile­
rin ortaya koyduğu bir belirlenim
olmakla nesnel düzeyde bütün ki­
şilerce benimsenmiş olmayandır.
Evrensel düzeyde doğrulanamayan,
nesnel diye belirlenemeyecek olan
her şey öznel olarak kalacaktır. Ör­
neğin ruhbilim içebakış yöntemini
kullandığı sürece öznel yargılar or­
taya koymuştur, ancak laboratuva-
ra indikten ve bilimsel yöntemler
kullandıktan sonra nesnelliğe ula­
şabilmiştir. (Bk. NESNEL)
Ö Z N E L C İL İK (fr. subjektivisme;
alm. Subjektivismus; ing. subjec-
tivism). Öznel olanın nesnel olan
karşısında öncelikli olduğunu bil­
direrek öznel verilerin dışında ka­
lan verileri geçersiz sayan öğreti.
H er değer yargısını ve gerçeklik
yargısını bireysel bilinç durumları­
na indirgeyen felsefi bakış açısı.
Ancak öznel gerçekliği varsayan,
bunun dışında hiçbir gerçekliğin
varlığını benimsemeyen bakış açı­
sı. Değer yargılarını kişisel izlenim­
lere indirgeyen estetik kavrayışı.
Öznelcilik bilgiyle, ahlakla, estetikle
ilgili tüm yargıların, bir başka de­
yişle iyiyle kötünün, doğruyla yan­
lışın, güzelle çirkinin kişisel bakış
açılarına göre oluştuğunu ya da de­
ğiştiğini benimser. Buna göre öz­
nelcilik bir tür güreciliktir ve nes­
nel bilginin değeri açısından kuş­
kuculuğu kendiliğinden getirir. İlk
gerçek öznelci bakış açısını ortaya
koyan Protagoras olmuştur. Pro-
tagoras “İnsan her şeyin ölçüsü­
dür” diyerek evrensel nitelikli bil­
giyi yadsıyordu. Birine göre güzel
olan öbürüne göre çirkin olabilir,
birinin doğru dediğine öbürü yan­
lış diyebilir, hatta bir zaman bize
şöyle görünen bir durum daha son­
ra bir başka görünebilir. Giderek
öznelcilik tüm varoluşu öznenin va­
roluşuna indirger. (Bk. KUŞKUCU­
LUK)
Ö Z N İT E L İK (lat. attributum\ fr.
attribut; alm. Attribut; ing. attri-
bute). Bir tözün temel özelliği ya
da özelliklerinden biri. Spinoza:
“Öznitelikten anlığın tözde kurucu
olarak algıladığı şeyi anlıyorum.”
ÖZSEV G İSİ (fr. amour-propre\
alm. Eigenliebe; ing. self-love).
İnsanın kendisine karşı duyduğu
sevgi. Özsevgisi bireyin kendisine
verdiği aşın değerle belirgindir. Öz­
sevgisi belli ölçülerde her kişide bu-

hmur diyebiliriz. Özsevgisi kişi ol­
manın bir sonucudur. Ancak öz-
«vgisinin belirgin bir ağırlık kazan­
ması benciliğe hatta bencilliğe açı­
lan durumlar yaratabilir. Ancak öz-
sevgisini bencillikle özdeşleştirmek
doğru olmaz. Özsevgisi kişiyi ken­
dini aşırı yüceltmeye kadar götü­
recek bir ben olma duygusudur. Bu­
na karşılık bencillikte hep kendinin
kılma, sürekli elde etme, hatta kendi
çıkan için başkalarını rahatça ze-
deleyebilme eğilimi ağır basar. Öz-
sevgisine her kişide raslarız, ben­
cillik hastalıklı bir kişiliğin belirtisi­
dir. / La Rochefoucauld: “Özsev­
gisi ülkesinde ne çok keşif yapılır­
sa yapılsın, geriye gene de nice bi­
linmedik yerler kalacaktır.” “Özsev­
gisi tüm dalkavukların en büyüğü­
dür.” “Gurur yükümlenmek iste­
mez, özsevgisi ödemek istemez.”
■‘Doğadaki sertlik özsevgisinden
daha az acımasızdır.” / Voltaire:
“Tüm tutkular zamanla ölür - Öz­
sevgisi öylece kalır.” “Aşkı kör di­
ye göstermek doğru değildir, kör
olan özsevgisidir.” / Bossuet: “Kar­
şıtlar kendilerini birbirleriyle tanır­
lar: özsevgisinin adaletsizliği ken­
dini iyilikseverliğin adaletiyle tanır.”
i Jules de Mascaron: “Kendi ken­
disiyle ilgilenmenin insan onuruna
ters düştüğüne inanan ve insanın
ancak sevdiğiyle ilgilenmesinin ge­
rektiğini düşünen kişi özsevgisinin
onu her yerde izlemekte olduğunu
görmemektedir.” / Malebranche:
■‘Özsevgisinin etkinliğini gidermek
olası değildir, ama onu tanrısal ya­
saya göre bir düzene sokabiliriz.” /
ÖZYAPI
Fontenelle: “Özsevgisinin etkinliği
bizim için öylesine doğaldır ki çok
zaman onu duymayız bile.” / Henry
de Montherlant: “Özsevgisini ya­
ralayabilirsiniz ama öldüremezsi-
niz.” (Bk. BENCİLİK, BENCİL­
LİK)
Ö Z V E R İ (lat. a b n e g a tio ; fr.
abnégation; alm. Entsagung', ing.
abnégation, self-denial, self-sac-
rifice). İnsanın kendisiyle ilgili bir­
çok şeyden vazgeçip kendini kendi
dışında bir şeye adaması. Kendini
başkalarına adama. İnsanın üst de­
ğerler adına bazı şeylerden vazgeç­
mesi. Özverili davranış, değerler
adına, özellikle yüce değerler adı­
na yaşamın hazlarmdan ve çekici
yanlarından, hatta yaşamsal gerek­
sinimleri karşılamaktan vazgeçme­
ye dayanır. Her özveri bir özgeci
eğilimi gerektirir. Özveride bulun­
mak bencil eğilimleri gidermekleya
da altetmekle olasıdır. / Saint-Jean
Chrysostome: “Arı yalnız kendisi
için değil, herkes için çalıştığından
yüceltilir.” / H.G. Bohn: “Mum eri­
yerek aydınlatır.” /A . Oihenart: “İğ­
ne başkalarını giydirir, kendisi çıp­
lak kalır.” (Bk. BENCİLLİK, ÖZ­
GECİLİK)
ÖZYAPI (lat. character, fr. ca­
ractère', alm. Charakter; ing. cha­
racter). Bir kişinin ya da toplulu­
ğun ruhsal yapısını oluşturan temel
özelliklerin toplamı. Bir nesneyi be­
lirlemeye yarayan ayırıcı özellikle­
rin bütünü. Bir bireyin ya da bir
topluluğun davranış biçimi. Özya-
 ÖZYAPI
pıyla mizaç arasında büyük bir ya­
kınlık vardır, hatta bu iki terim ge­
nellikle aynı kavramı karşılar gibi­
dir. Özyapı kişilerin ya da toplu­
lukların belirlenmesine ve bunların
birbirlerinden ayrılm asına temel
olan dayanaktır. Bu da onların tu­
tumlarının kavranılmasıyla ve dav­
ranışlarının gözlemlenmesi ve yo­
rumlanmasıyla sağlanacaktır. Mi­
zaç belirlemelerinde olduğu gibi öz-
yapıları da sınıflamak olasıdır. An­
cak bireysel özelliklerin ağırlığı dü­
şünüldüğünde böylesi bir sınıfla­
manın ne ölçüde nesnel olacağı tar­
tışılabilir. Bu tür sınıflamaların ya­
pılabilmesi için açık ve seçik ruhsal
özelliklerin, genelgeçer ruhsal özel­
4 00
liklerin varolması gerekir. Özyapı
benzerliklerinde ve ayrılıklarında
çevrenin, eğitimin, deneyimlerin
büyük önemi vardır ve özyapı be­
lirlemelerinde insanın değişen bir
varlık olduğunu unutm am am ız
onun beşikten mezara kadar süre­
cek sarsılmaz özelliklere sahip ol­
duğunu düşünmenin pek de doğru
olmayacağını benimsememiz gere­
kir. İnsan bazı özelliklerini doğuş­
tan bile getiriyor olsa pekçok özel­
liğini dünya deneyleri içinde kazan­
maktadır. Gene de hem bireyler
hem topluluklar için belli özellikler
saptamanın zor olmadığı kesindir.
(Bk. MİZAÇ)
 p
PANTEİZM . Bk. HEPTANRICI-
UK
PARANOYA. Bk. DÜZENLİÇIL-
GINLIK.
PARANTEZE A LM A K (fr. mise
entre parantheses; alm. Einklam­
merung). Olgubilim cinin dünya
karşısında belirleyici bir tutum al­
ması. H usserl’in felsefe diline ar­
mağan ettiği bu deyim dünya kar­
şısında belirleyici olma tutumunu
belirler. Olgubilimci için ne dünya­
yı yadsım ak ne de onu kuşkuya
koymak vardır. Paranteze almak
henüz doğrulanmamış bir belirle­
meyi doğru ya da yanlış saymadan
önce yalıtmak ya da yansızlaştır­
mak, eleştiriye açmak, bir başka
deyişle askıya almak işlemidir. (Bk.
OLGUBİLİM).
PE D A G O Jİ (fr. pédagogie-, alm.
Pädagogik’, ing. pedagogy). Ço­
cuk yetiştirme bilimi. Çocuk ye­
tiştirme sanatı. Eski Yunanistan’da
paidagogos çocukları okula götür­
mekle görevli köleydi. Bu köleler
zamanla çocukların eğitimiyle ilgi­
lenir oldular. Pedagoji bir çocuğu
ya da çocuklar topluluğunu bilgi­
lendirmekten daha çok bir şeydir.
Pedagoglar bir çocuğun ya da ço­
cuklar topluluğunun fiziksel, dü­
şünsel ve ahlaki niteliklerini geliş­
tirmekle, çocuğa sağlam bir kişilik
kazandırmakla, bu arada onların
öğrenimlerini sağlamakla yüküm­
lüdürler. Çağdaş dünyada her ka­
demede görev yapan öğretmenin
pedagog nitelikleriyle donanmış ol­
ması gerekir. Her çocuk ayrı bir ki­
şilik geliştirme özelliği ortaya ko­
yacağından, pedagojide şaşm az
ku rallard an çok y atk ın lık la rın
önemli olduğu kesindir. Bu yüzden
bu alanı bir sanat saymak yanlış ol­
maz. Gene de pedagojide geldigeçti
kurallar sözkonusu olamayacağına
göre, pedagojinin sağlam temelle­
re dayalı bir bilim olarak da düşü­
nülmesi doğru olur. Pedagog ço­
cuğun kişiliğini geliştirirken onun
toplumsal çevreye uymasını sağla­
yacak etkinlikleri göstermekle yü­
kümlüdür. Çocuğu bir büyük adam
örneği olarak görme kolaylığına 4 01
 PERİPATETİKLER
düşmeden, basit bir biçimde “bu­
günün küçüğü yarının büyüğüdür”
gibi formüller kullanmaya kalkma­
dan her eğitimci çocuğun gelece­
ğini kurmasında yardımcı rolü oy­
nayacaktır. Bunun için çocuk dün­
yasının apayrı bir dünya olduğu­
nu, çocuğun özgün bir varlık ol­
duğunu unutmamak gerekir. Jean-
Jeaques R ousseau’dan Piaget’ye
kadar pekçok düşünür ve bilim ada­
mı çocuk dünyasının apayrı özel­
likleri olduğunu görerek çocuk ye­
tiştirmede özel yöntemler geliştir­
meye çalıştılar. Bunun için elbette
çocuğun ne olup ne olmadığını iyi
bilmek gerekir. Bu yüzden peda­
goglar çocuk dünyasının özellikle­
rini araştıran bir bilimden, çocuk-
bilim ’den (fr. pédologie) geniş öl­
çüde yararlanmışlardır. Her yaşa
göre, bireyin eğilimlerine göre, or­
tamın koşullarına göre eğitim yön­
temleri geliştirme zorunluluğu pe­
dagojinin ne kadar kaygan ve ne
kadar sorunlu bir bilim olduğunu
göstermeye yetecektir. Ruhbilimin
gelişmesi pedagojide eski ölçülerin
bırakılmasına yol açmış, “tembel”,
“kötü niyetli”, “salak” gibi nitele­
melere hiç mi hiç yakınlık duyma­
dan her çocuğu apayrı bir dünya
olarak kavramak gereğini duyur­
muştur. Öte yandan tek tip eğitim
anlayışı geride bırakılırken, geri ya
da eksikli doğmuş çocukların da
olabildiğince eğitilebilmesi için apay­
rı yöntemlerin geliştirilmesine çalı­
şılmıştır. Pekçok ülkede aşağı yu­
karı yarım yüzyıldır çeşitli özel du­
402 rumlar için eğitim merkezleri açıl­
mıştır, bu merkezlerde ruhbilimci­
ler, ruhayrıştırmacıları, toplumbi­
limciler ve pedagoglar işbirliği ya­
parak geri kalmış çocukların eğiti­
mini sağlayabilmek için çaba göster­
mektedirler. Bu arada yetişkinlerin
eğitim koşullarını ve yöntemlerini
tartışan eğitimbilim pedagojiden ke­
sin olarak ayrılmıştır. (Bk. EĞİTİM)
P E R İP A T E T İK L E R (fr. péri-
patéticien; alm. Peripatetiker, ing.
peripatetics). Aristoteles’in yan­
daşları ve öğrencileri. Aristoteles
Lykeion adlı okulunda derslerini
oturarak değil gezinerek yaptığı için
okuldakiler p eripatetikos (yun.
söz.) yani gezinenler diye anılmış­
tır. Peripatetiklerin en önemlileri
Pontos’lu Herakleides, Rodos’lu E-
udemos ve Aristoteles’den sonra
okulun yönetimini ele alan Midil-
li’liTheophrastos’dur. (Bk. LYKE­
İON)
PERSEPSİYON Bk. ALGI
PERSEPSİY O N İZM Bk. ALGI-
CILIK
P IS IR IK L IK (lat. timiditas] fr.
timidité, alm. Schüchternheit; ing.
timidity). Atılganlıktan yoksun ki­
şinin durumu. Güvenlik duygusun­
dan yoksun oluşla belirgin edilgin-
lik durumu. Pısırık kişi bir işi kötü
yapmaktan ve bu yüzden başına
kötü bir iş gelmesinden korkar. Pı­
sırıklık kekeleme, terleme, yüz kı­
zarması, titreme gibi durumlarla
kendini belli eder. Pısırıklar başka

insanlar karşısında rahat değinler­
dir, sürekli olarak başkalarından
kaçma duygusunu yaşarlar. Bun­
lar çocukluktaki yanlış eğitimin sa­
katladığı kişilerdir. Aşırı korunma,
sürekli azarlanma, sorumluluklar­
dan üzak tutulma, yeterli toplum­
sal çevre bulamama gibi durumlar
kişiyi pısırık yapar, onlan aşağılık
duygusuna, yetersizlik, beceriksiz­
lik, suçluluk duygusuna iter. Pısı­
rıklık bazen bir geçici bunalım bi­
çiminde bazen de bir kişilik yapısı
olarak kendini gösterir. Pısırıklık
bunalımlarında kişi ne yapacağını
bilemez olur, neredeyse inmeli gibi
davranır, konuşam az ve yürüye­
mez duruma girer, birilerinin yü­
züne bakmakta güçlük çeker. Ya­
fan dostlarıyla az önce rahat rahat
gülüşüp konuşan kişi daha sonra
bir başkasının yanında inmeli gibi
kalmıştır. Özellikle tanımadığı ya da
az tanıdığı birilerinin kendisiyle il­
gili dikkati onu kendinden geçirme­
ye yetecektir. Kişilik yapısı olarak
pısırıklık toplumsal çevreye uyum­
suzlukla belirgin sürekli bir durum­
dur. Pısırık kişilikli insanlar her za­
man yalnızlığa eğilimlidirler.
PO PÜ L İZM Bk. HALKSEVER-
LİK
P O R P H Y R İO S A Ğ A C I (fr.
arbre de Porphyre; alm. Baum des
Porphyris; ing. tree o f Porphyry).
Porphyrios’un kavramlar arasında­
ki ilişkiyi ortaya koymak için yap­
tığı ve latincede arbor porphyria-
na diye adlandırdığı şema.
PRAGMACILIK
Töz
Cisimsel Cisimsiz
\Cisim
Canlı Cansız
\
Yasayan
Duyarlı Duyarsız
\
Hayvan
Ussal Usdışı
\İnsan
POSTULAT Bk. KONUT
P R A G M A C IL IK (fr. pragma­
tism e; alm. P ragm atism us; ing.
pragmatism). Uygulamayı doğru­
nun ölçütü sayan ve buna göre ze­
kanın şeyleri tanımakla değil eylem­
lerimizin şeylere yönelimini düzen­
lemekle yükümlü olduğunu savu­
nan öğreti. Pragmacılık öncesel olâ-
rak Charles S. Peirce’in öğretisi­
dir. Peirce, 1897’de How to make
our ideas clear (Fikirlerimizi nasıl
açık kılarız) adlı çalışmasında öğ­
retisini geniş olarak açıkladı, ancak
“pragmacılık” terimini kullanmadı,
daha doğrusu çok sonra, 1902’de
kullandı. Terimi ilk olarak kullanan
W. Jam es’dir (1898). Bu öğretiye
göre “Doğru tümüyle insan dene­
yinde içkindir; bilgi etkinliği sağla­
yan bir araçtır, düşüncenin tam an­
lamında ereksel bir özyapısı var­
dır” (Lalande). Buna göre bir öner­
menin geçerliliği onun yararlı olu-
şundandır, doğru tümüyle bireysel
yararla belirgindir, öyleyse bir ya­ 403
 PRATİK
lan da gerektiğinde bir doğru de­
ğeri kazanabilir, biri için yanlış olan
bir başkası için doğru olabilir. Bu
çerçevede pragmacılığı bir tür de­
neycilik sayabiliriz. Bu öğretinin en
önde gelen savunucusu W. James
“Pragmacılığın ortaya koyduğu tu­
tum uzun zamandan beri pek iyi
bilinen bir tutumdur, çünkü bu de­
neycilerin tutumudur” der. W. Ja­
mes yalnız deneye dayalı bilginin
güvenilir olduğuna inanır. Bilginin
uygulama değerini göz önünde tut­
mak pragmacının başlıca kaygısı
olacaktır. W. James’e göre bir öğ­
reti yararlıysa ya da yararlı olduğu
ölçüde doğrudur. Pragmacılık aynı
zamanda bir tür göreciliktir: prag-
matik doğrunun mutlak değeri ola­
maz, bu doğru insanla birlikte de­
ğişebilen doğrudur. Mutlak da, son­
suz da varolan şeyler değillerdir.
Pragmacılık aynı zamanda bilin­
emezci bir bakışı da içerir: insan
zihni bir yanıyla bir bilinemeze
mahkumdur. Am erikan düşünce
dünyasının temel öğretisi diyebile­
ceğimiz pragmacılık bir öğreti ol­
duğu kadar genel bir bakış biçimi­
dir, hatta pragmacılık değil prag­
macılıklar vardır demek daha doğ­
ru olacaktır. Buna göre Peirce’i
mantıksal pragmacılığın, G.H. Me-
ad’i toplumsal pragmacılığın kuru­
cusu saymak doğru olur. Bu arada
M. Blondel ve H. Bergson gibi tran­
sız filozoflarını pragmacılığa yakın
duran filozoflar olarak değerlendi­
ren görüşler de vardır. F. Gonseth,
E. Le Roy, M. Pradines, I. Labert-
404 honniere gibi birçok filozof prag­
macılığa değişik yorumlar getirdi.
(Bk. ARAÇÇILIK)
PRATİK Bk. UYGULAMA.
“PRA X IS” (ıtheoria'ya yani “ku-
ram”a karşıt olarak “uygulama” an­
lamında yun. söz.). Bir amaca yö­
nelik olan bedensel ve ruhsal et­
kinlik. “Uygulama”nın eşanlamlısı
olan bu sözcük özellikle M arx’çi
düşüncede dünyayı dönüştürmeye
yönelik eylemi ya da etkinliği belir­
ler. Buna göre “praxis” nesnel ger­
çekliği değiştirebilecek olan temel
kategoridir. Tarihsel m addecilik
“praxis” in dönüştürücü gücünü
gerektirir. Marx şöyle der: “İnsan
düşüncesinin nesnel bir doğruya
ulaşıp ulaşamayacağını bilmek so­
runu uygulamayla ilgili bir sorun­
dur. İnsan, düşüncesinin doğrulu­
ğunu, gerçekliğini, gücünü, apaçık­
lığını praxis'de göstermelidir.” (Bk.
UYGULAMA)
PRO LETARYA (fr. prolétariat;
aim. Proletariat; ing. proletariat).
İşçi sın ıfı.Y a şam ın ı em eğiyle
sürdürenler kesim i. O rtaçağ ’ın
sonlarında ve Yeniçağ’ın başlarında
san a y ile şm e d e v in im le rin in
h ız la n m a sıy la o rta y a çıkan
proletarya çağdaş üretimin en güçlü
öğesi d u ru m u n a g eld i. Y alnız
em eğiyle yaşayan ve em eğiyle
sermayeyi oluşturan ve güçlendiren
proletarya özellikle sanayileşmiş
ülkelerde iktisadi yaşama ağırlığını
koydu. Ancak bu büyük kitle yere
ve zamana göre büyük değişiklikler

gösteren bir kitledir. Proletarya
içinde alm an to p lu m cu ların ın
Lum penproletarya diye adlan­
dırdığı ve kültür açısından çokça
geri k alm ış o lm ak la se ç ile n
kesimler yanında son derece iyi
örgütlenmiş kesim ler de vardır.
XX.yüzyihn özellikle ortalarında
proletaryadan ayrılan bir kesim
işçiy le işv ere n a ra sın d a bir
teknisyenler topluluğu oluişturdu,
bu topluluk zamanla işçi hakkına
karşı serm a y e c in in ç ık arın ı
sav u n a n ü st d ü zey y ö n etici
topluluğu niteliği kazandı./ Engels:
■‘Proletarya ya da işçi sınıfı bu ça­
ğın çalışan sınıfıdır.” “Köle bir de­
falığına satılmıştır, işçi her gün her
saat kendini satmak zorundadır.”
/ Marx: “Fransa’da fabrika işçileri
kanlarının ve kızlarının kötü yola
düşüşünü ek çalışm a saatlerine
bağlarlar, bu kesinlikle doğrudur.”
i Jean Jaurès: “B undan böyle
sosyalizm ve proletarya aynlmaz
b ir b ü tü n d ü r, so sy alizm tüm
ülküsünü proletaryanın zaferiyle
gerçekleştirecek ve proletarya tüm
varlığını sosyalizm in zaferiyle
gerçekleştirecek.’VChateaubriand:
“Bireysel mülkiyet olmadan kimse
kölelikten kurtulm uş değildir;
m ü lk iy eti o lm ay an b ağım sız
olamaz; o ancak proleter ya da
ücretli o la b ilir.” / A. C om te:
•“O lum lu fe ls e fe n in ku rduğu
düşünce alanının m antıksal ve
bilimsel temelleri ne kadar sağlam
olursa olsun bu ciddi anlayış
bugünün insanlanna kadınların ve
PSİKOZ
proleterlerin kaçınılm az desteği
olm adığı sürece çok sevim siz
görünecektir.” “Gerçekten felse­
fenin etkinliği d ışın d a yeni ve
korkunç bir siyasal güç yakın
zam an d a h er y erd e ö z e llik le
İn g ilte re ’de so ru n u n y ö n ü n ü
değiştirecek ve gidiş yollarını
k arşı k o n u lm az b ir b içim d e
basitleştirecek gibi geliyor bana; bu
elbette proleter kitlelerinin yakında
kaçınılm az bir biçim de siyaset
sahnesine çıkm ası olacaktır, bu
sahnede onlar bugüne kadar bir
araç olarak kaldılar, bu sahneye
onların doğrudan doğruya girişi
bugünkü kavgaların görünümünü
d e ğ iş tire c e k .”/ E. Q u in et:
“Aramızda pleb olmadığı gibi gerçek
anlamda proletarya da yoktur; bu,
kullanılmaması gereken eski bir
sözcüktür, çünkü gerçekten can
sıkıyor ve gerçeğ i hiç mi hiç
k a rşıla m ıy o r.”/ L o u is Blanc*:
“Proletaryanın kendini kurtarması
için bugün eksik olan şey çalışma
araçlandır: hükümetin görevi bunu
onlara sağlamaktır.”(Bk. KOMÜ­
NİZM)
PSİK A N A LİZ Bk. RUHAYRIŞ-
TIRMASI.
PSİK A STEN İ Bk. RUHSALBİ-
TİKLİK.
P S İK O L O Jİ Bk. RUHBİLİM.
PSİK O Z Bk. RUHSALBOZUK-
LUK
405
 R
RASLANTI (lat. accidens\ fr.
a ccid en t; alm . A kzid en s; ing.
accident). Öznede hiçbir değişikli­
ğe neden olmaksızın ortaya çıkan
ve yitip giden. Beş evrenselden bi­
ri. Olumsal ve geçici bir biçimde
kendini gösteren. Özle ilgisi olma­
yan. Töz’e karşıt olarak, kendinde
olmayan, bir başka şeyde olan. Bir
varlığın özüyle ya da doğasıyla il­
gisi olmayan. Özsel olan, varlığını
öze bağlı olarak ya da özle ve özde
sürdürendir. Raslantısal olan geçi­
ci olandır, özde hiçbir değişikliğe
yol açmadan geçip gidendir. Bir in­
sanın özsel nitelikleri onun varlık
nedenleridir, ama burada ya da şu­
rada olması, bununla ya da şunun­
la olması, uzanmış ya da oturuyor
olması bir raslantıdan başka bir şey
değildir. Aristoteles varlık olarak
varlık1la raslantısal olarak varlık’ı
bu çerçevede kesin olara!' birbirin­
den ayırmıştı. Mimarın ev yapma­
sı onun özüyle ya da varlığıyla ilgi­
lidir, ama onun yemek yapması ras-
lan tısald ır. A ris to te le s ’e göre
raslantının bilimi olmaz. (Bk. ÖZ)
REA LİTE Bk. GERÇEKLİK.
R EA LİZM Bk. GERÇEKÇİLİK.
R EFLEK S Bk. TEPKİME.
R E JİM Bk. YÖNETİMBİÇİMİ.
REVELASYON Bk. AÇINIM.
R İT M (lat. rhythmus\ fr. rythme;
alm. Rythmus; ing. rythm). Çev­
rimsel bir devinimin bizdeki izleni­
mi. Sanatta ölçülen ya da ölçülebi­
lir olan. Doğada ya da dünyada de­
vinim vardır, devinimin bizdeki iz­
lenimi ya da devinimden bizim al­
dığımız izlenim ritmiktir ya da ritm-
dir. Ritm sanat yapıtının temel öğe­
sidir ve uzam-zaman diyalektiğin­
de kendini gösterir. Ritm bizim her­
hangi bir çevrimsel devinime ver­
diğimiz anlamdır ya da bizim her­
hangi bir çevrimsel devinimi ülkü-
leştirmemizdir, bakışımlı kılmamız-
dır. Doğada da, doğanın devinim­
lerinde de tam anlam ında bakı-
şımlılık yoktur, en mekanik devi­
nimlerde bile bakışımlılık bulmayız.
 RİTM
Nasıl doğadaki yuvarlak cisimler­
den ülküsel daire fikrini çıkarıyor­
sak doğadaki devinimlerden de rit­
me ulaşırız. Ritm duygusunun kö­
keninde elbette düzenli devinimler
vardır; günlerin geceleri ve gece­
lerin günleri izlemesi, mevsimlerin
ardından mevsimlerin gelmesi, bir
sertliğin ardından bir yumuşaklığın
kendini göstermesi, sevinçten son­
ra acının ve acıdan sonra sevincin
ortaya çıkması, işin dinlenmeyle
kesilmesi, yüreğimizin çarpması,
gözlerimizi kırpmamız bizdeki ritm
duygusunun temel kaynaklarıdır.
Ritm uzam ve zaman bütününde
ortaya çıkar ve öncesel olarak eşit
aralıkları, ama daha genel çerçeve­
de eşitsiz aralıkları düşündürür.
Ritm belli aralıklarla sürerlik kadar
belli aralıklarla inişler ve çıkışlar’la
kurulmuştur. Bu yüzden ritmi za-
mansallığa bağlayıp çıkamayız: ritm
zamansal ve uzamsal bir bileşim­
dir. Buna göre yalnızca zamansal
aralıklardan değil, aynı zamanda
uzamsal aralıklardan da sözedebi-
liriz. Bu yüzden ritmi yalnızca işit­
me duyusuyla değil, bütün bir be­
densel duyum düzeneğiyle açıkla­
mak doğru olur. Ritm bir uyumlu
düzenleniştir. Ona içselliğimizin za­
mansal boyut içinde ve uzamsal ze­
minde dışla ilgili bir yorumu diye­
biliriz. Yalın ya da katışıksız ritm
yoktur, her yerde ritmler karmaşı­
ğının ya da karmaşıklarının varol­
duğunu görürüz. Ritmler kimi öne
çıkarak kimi gerileyerek son dere­
ce karmaşık bir yapı oluştururlar.
4 08 Trende giden adam hem trenin de­
vinimiyle hem yüreğinin atışıyla
hem az önceki ayrılık sahnesinin
özellikleriyle ve daha başka etken­
lerle belirgin bir ritmler karmaşığı
yaşar. Sanata yansıyan ve sanatı
vareden temel öge böylece yaşa­
mın koşullanndan bizim bilincimi­
zin özellikleri çerçevesinde sağlan­
mış olur. Birey kendi iç yaşam dü­
zeninin renkleriyle her zaman yeni
ritmler oluşturmaya ya da yaşama­
ya yatkındır. Ritmin varlığında tüm
duyumsal yapı belirleyicidir. Tre­
nin gidişi bende yalnızca ses ola­
rak değil, bir duyumsanabilir bü­
tünsellik olarak kendini gösterir. Bir
başka deyişle trenin gidişi yalnızca
kulağımla değil, tüm bedenimle il­
gilidir, hatta tüm varlığımla ilgilidir.
Bir senfoniyi dinlerken belli bir ritm­
ler karmaşığına tüm bedenimle ka­
tıldığımı duyarım. Piyanist piyano
çalarken tüm bedenini kullanır. Pi­
yano çalan kişiyle dans eden kişi
arasında ruhsal ve bedensel işlev­
leri kullanma açısından bir ayrım
yoktur. Müzik sanatı sözkonusu ol­
duğunda bile ritm kulakta başlayıp
kulakta bitmez, müziği kulağa bağ­
layıp çıkan görüşler ilkel görüşler­
dir. Ritmde ne el, ne göz, ne kulak
önceseldir. Ritmin oluşumunda yal­
nızca doğal devinim düzeni değil,
bilincimin, tüm düşünselliğimin ve
duygusallığımın, anılarımın, karma­
şıklarımın, izlenimlerimin özellikleri
belirleyicidir. Bilinç her ediminde ol­
duğu gibi ritmde de ayırıcı ve bü­
tünleyicidir. Ritm yarattığımız, ya­
şayarak yarattığımız bir şeydir; rit­
min oluşumunda, duyumların da işe

karıştığı bir insani bütünsellik ken­
dini gösterir. Nesnel devingenin öz­
nelle buluştuğu yerde ritm başlar.
Ritmde doğal etkene insani etken
katılır. Ritm özne-nesne diyalekti­
ğinin kurulduğu yerde, insanlaşmış
doğanın akışı biçiminde kendini
gösterir. Özne-nesne diyalektiğin­
de varlığını ortaya koyan ritmik du­
yum kendi içinde de diyalektik bir
yapı ortaya koyar: yavaşın hızlıyla,
koyunun açıkla, uzunun kısayla bu­
luştuğu bir yapıdır bu. Onda bir ya­
vaş bir hızlı için, bir koyu bir açık
için, bir uzun bir kısa için vardır.
Hatta her ritmik yapıda ritmik ol­
mayan bir şeylerin bulunabilmesi
olağandır. Ritmik olmayan öğenin
ritme katılmasıdır bu. Ritm hiçbir
zaman birbiçim değildir, ritm bir-
biçimleştikçe doğala yaklaşır, insa­
ni özelliklerinden uzaklaşır, giderek
ritm olmaktan çıkar, devinim olma­
ya başlar. Sanat bir ritmler kimya­
sıdır. Tüm yapıtlar ritmik yapılar­
dır, ritm demetleriyle kurulmuşlar­
dır. Ritmlerden giderek sanatçı an­
lam birimleri ya da anlatım formül­
leri oluşturur, biz bu formülleri en
genel çerçevede simge diye adlan­
dırırız. Simgeyi ayrıştırdığımızda
onun bir ritmler bütünü olduğunu
görürüz. (Bk. SİMGE)
ROM ANTİZM Bk.DUYGUCU-
LUK.
RÖFULM AN Bk. BASTIRMA.
RÖVANDİKASYON Bk. HAKÖ-
NERME.
RUH
RUH (lat. anima, animus; fr. âme\
alm. Seele\ ing. soul). Yaşam ilke­
si. Yaşam ve düşünce ilkesi. Mad-
dedışı töz. Latincede anima ölüm­
le birlikte çıkıp giden soluğu, ani­
mus da düşünsel ve duygusal an­
lamda ya da zihinsel anlamda ruhu
anlatır. Ruh, en genel anlamda, be­
denle bütünleşen ve bedenle kar­
şıtlaşan şeydir. D escartes ruhu
ben’le özdeşleştiriyordu: “Öyle ki
bu ben yani ruh beni ben yapan şey,
bedenden tümüyle ayrıdır.” Oysa
daha önce Eskiçağ’m maddecileri
ruhu maddesel bir varlık olarak
görmüşlerdi. Atomcu filozoflar De-
mokritos ve Epikuros ruhu ince
atomlardan yapılmış bir yapı ola­
rak görüyorlardı. E p ik u ro s’un
a to m ları tam an la m ın d a
maddeseldi, buna göre ruh tümüyle
maddeden oluşmuştu. Daha sonra
Yeniçağ’ın maddecileri de ruhu be­
densel etkinliğin bir sonucu y& da
fizyolojik işlevlerin bir süreci say­
dılar. Eskiçağ’ın ilk büyük filozofu
Platon, ruhu düşünceyle donanımlı
ve ölümsüz saymıştı, onun beden­
le yakınlığı ya da buluşması geçiciy­
di. Aristoteles Yeniçağ maddecile­
rine çok yakın düşecek görüşler or­
taya koyuyordu bu konuda. Yeni-
ç a ğ ’ın ün lü m ad d ec isi B aron
d ’H olbach şöyle der: “Ruhum u
görmüyorum, ancak bedenimi ta­
nıyor ve duyabiliyorum. Öyleyse
düşünen, yargılayan, acı çeken ve
sevinen bedendir.” Oysa ruhçu bir
filozof olan Malebranche daha ön-
ce, XVII. yüzyılda “Ruhun varlı-
ğını tanımak kolaydır, onun özünü 4 0 9
 RUH
ve doğasını tanımak zordur” diyor­
du. M alebranche ruhun bedenle
ilişkisini şöyle belirliyordu: “İlk in­
sanın günahı ruhumuzun Tanrı’yla
birliğini öyle zayıflattı ki, bu birlik
ancak yüreği arınık, zihni aydınlık
kimselerde kendini gösterir oldu.
Çünkü bu birlik duyuların yargıla­
rını ve tutkuların devinimlerini kö­
rü körüne izleyenler için bir düş ola­
rak görünmektedir. Buna karşılık
günah ruhumuzun bedenimizle bir­
liğini güçlendirdi, öyle ki bizim bu
iki parçamız tek bir töz gibi görü­
nür oldu. Ya da bizi duyularımıza
tutkularımıza öylesine köle yaptı ki
bedenimizin bizi oluşturan bu iki
parçadan başlıcası olduğuna inan­
dık.” K ant’a göre ruh anlığın kav­
rayabileceği bir şey değildir, ancak
o Noumenon olarak vardır, özgür­
dür ve zamandışıdır. Deneyciler,
Hume, John-Stuart Mili ve öbürle­
ri ruhu bilinç olgularına indirgedi­
ler. Bugün ruhtan daha çok bilinç
durumlarının ya da ruhsal olgula­
rın bütünü anlaşılmaktadır. Dün ol­
duğu gibi bugün de “ruh” bazen
“zihin”le karıştırılmakta, bazen de
ondan tümüyle ayrı olarak yaşam
ilkesi diye anlaşılmaktadır. Paul
Foulquiö ruh ve beden ilişkisini
çağdaş ruhbilim açısından şöyle
açıklar: “Ruhsal olguların fiziksel ol­
gulara karşıt olan özyapıları varsa
da, her bireyin bilinç akışı kendine
göre bir özgünlük gösterse de ruh­
sal olgular yalıtık olarak gözlemle-
nemezler. Düşünen ve duyan in­
san aynı zamanda soluk alan insan­
410
dır, yüreği belli bir ritme göre çar­
pan insandır: ruhsal olguların her
zaman fizyolojik karşılıkları vardır.
Öte yandan, düşünen ve duyan in­
san kendi düşünceleri ve kendi duy­
gulan olan bir topluma girmiştir, bu
toplumun ruhsal yaşamı ortak ruh­
sal yaşamda yankısını bulur: kişi­
sel ruhsal yaşam bir anlamda or­
tak ruhsal yaşamda varlığını sür­
dürür.” Paul Foulqui6 ruhsal olgu­
larla bedensel olguların aynı biçim­
de tanınamayacağını bildirerek şöy­
le der: “Fizyolojik olgular ancak
duyularla doğrudan doğruya tanı­
nabilirler, ruhsal olgular ancak bi­
linçle doğrudan doğruya tanınabi­
lirler. Buna göre benim gözlerim al­
dığım yarayı görür ve bilincim on­
dan doğan acıyı algılar. Ben elbette
duyduğum acıdan giderek, görme­
diğim yaranın varolduğu sonucu­
na varırım ya da arkadaşımın ya­
rasını görürüm ve onun acı çektiği
sonucuna varırım ki bu acı benim
yaşam adığım bir acıdır, burada
doğrudan doğruya bir bilgi sözko-
nusu değildir.” Foulquie’ye göre
ruhsal olgular kişiseldir, onları an­
cak yaşayan kişi anlayabilir. Ruh­
sal olgular yer kaplamayan ve öl­
çüye gelmeyen olgulardır. Ayrıca
ruhsal olgular zamanda akıp geçer­
ler. Onlar süreri i, değişken ve ke­
sintisizdir. Bununla birlikte ruhsal
olgularla bedensel olgular arasında
sıkı bir bağ vardır. (Bk. BEDEN,
KOŞUTÇULU K, ÖNCESEL
UYUM, ZİHİN)

R U HAY RIŞTIRM ASI (fr. psyc­
hanalyse; alm. Psychanalyse; ing.
psychanalysis). Ruhsal hastalıkları
derin ruhsal araştırmaya dayana­
rak iyileştirme yöntemi. Klinik ruh-
bilim yöntemi. Bu yöntem çağrışı­
ma dayalı çeşitli yollardan giderek,
bilinçaltında çeşitli karmaşıklar ola­
rak yer almış olan anıları, imgeleri,
arzulan bilinçte görünür kılmaya
dayanır; bunların bilinçte görünür
kılınması ya da bunların bilincine
vanlması çeşitli ruhsal bozuklukla­
rın giderilm esini sağlayacaktır.
Yöntemin en belirgin özelliği onun
doğrudan doğruya soru sormaya
dayanıyor olmasıdır. Sorulan çeşitli
somlar bilinçaltında yer alan ve sağ­
lığı bozucu nitelik taşıyan bir öğe­
nin bilince yükseltilmesini sağla­
maktadır. Bu yüzden ruhaynştırma-
sma “bilinçaltının bilimi” diyenler
vardır. Yöntemin kurucusu Freud
onu “bazı sinir hastalıklannı iyileş­
tirme yöntemi” olarak tanımlıyor­
du. Bu yöntem Freud’un deyişiyle
hastayı konuşturm aya dayanır:
“Hasta geçmiş yaşamının olguları­
nı ve şimdiki izlenimlerini anlatır,
yakınır, arzulannı ve heyecanlannı
açıklar.” Freud ruhayrıştırm ası
yöntemiyle ilgili olarak şöyle der:
“Ne kurgusal felsefe, ne tanıtlamalı
ruhbilim, ne deneysel diye adlan-
dınlan ve duyular fizyolojisine bağ­
lanan ruhbilim (...) bedenle ruh iliş­
kisi üzerine yararlı veriler sağlaya­
bilir ve herhangi bir ruhsal bozuk­
luğu anlama kolaylığı getirebilir.”
Freud’un ortaya attığı bu iyileştir­
me yöntemi başlangıçta tıp alanın­
RUHAYRIŞTIRMASI
da kuşkuyla karşılandı, daha sonra
yavaş yavaş yaygın bir biçimde uy­
gulanmaya başladı. Ruhaynştırması
yöntem inin özü hastayı sorguya
çekmeye değil de onu rahat biçim­
de konuşmaya bırakmaya dayanır.
Hastanın burada kendini son dere­
ce özgür duyabilmesi, düşüncesi­
ni kendiliğinden boşalıma bıraka­
cak kadar güven duygusu içinde
olması gerekir. Böylece hasta ken­
dini içten rahatsız eden şeyleri bul­
ma ve ortaya koyma olanağı kaza­
nacaktır. Hastanın bu çabası yaşa­
mının en eski olgularına kadar uza­
narak tüm yaşamında, özellikle ço­
cukluk çağında varlığına işlemiş
olan bozucu etkileri ortaya çıkar­
maya yönelecektir. Bu arada heki­
min tutumu basit bir tanıklık duru­
munu aşmamaya özen göstermek
olacaktır. Aylarca süren ortalama
bir saatlik oturumlarda “özgür çağ­
rışım” yoluyla kendini anlatmanın
dışında düşlerin yorumuna da yö-
nelinecektir. Bütün bu görüşmeler
sırasında hekim hastanın ortaya
koyduğu tüm tepkileri not edecek­
tir. Bu not alma sözlerin arasından
sağlam verileri süzme amacına yö­
neliktir. Böylece hekim hastanın el­
bette pekçoğu cinsel kökenli olan
aksamaları üzerine bilinçlenmesini
sağlayarak onu iyileştirmiş ya da
onun iyileşmesine yardım etmiş
olacaktır. Ruhaynştırması yöntemi
ruhhekimliğinin öbür yöntemleri
kadar etkili bir yöntem sayılır. An­
cak hastanın ruhsal yapısını deş­
meye yarayan böyle bir yöntemin
özel olarak ruhayrıştırmasında uz­
RUHBİLÎM
manlaşmamış bir hekim tarafından
kullanılması son derece tehlikelidir.
Bu yöntem iyi kullanılmadığı zaman
hastalığı derinleştiren ve hastanın
çevresiyle ilişkisini daha da bozan
bir yöntem olabilmektedir./ Freud:
“Ruhayrıştırm asının doldurmaya
çalıştığı şey bir boşluktur. Ru-
hayrıştırması ruhhekimliğine onda
eksik olan ruhsal temeli sağlıyor.
(...) Bu amaca ulaşma yolunda o,
anatomi, kimya, fizyoloji düzeyin­
de tüm önyargılardan uzak durmak
ve tümüyle ruhsal kavramlara da­
yanarak çalışm ak zorundadır.” /
Kari Abraham: “Ruhayrıştırması
y ö n te m i y aşa m k o ş u lla rın ı
tanımakla ve sinirli kişinin klinik
tablosunu çıkarmakla yetinmez, o
aynı zamanda hastanın bilinçdışına
g irer ve sin irlilik b elirtileriyle
b ilin çd ışın ın ilişkilerini ortaya
koymaya çalışır. Hastayla işbirliği
içinde biz hastanın libido’sunun
ta rih in i b e lirle riz yani onun
çocukluktaki durum unu, cinsel
b a s tırm a n ın so n u cu n u ve
b a s tırılm ış a rz u la ra d ö n ü şü
belirleriz. (..) Ancak biliyoruz ki
sağ lık lı insan da b ilin ç altın d a
sinirlinin itkisel güçlerinin tıpkısını
barındırır, anababa karşısındaki
bilinçdışı tutum onda da bir ‘temel
karmaşık’ oluşturur. Erkek çocuk
lib id o ’su n u n ö nce anneye
y ö n elm esi o lg u su , o n d a ilk
düşmanlık-kıskançlık duygularının
babaya çevrilmiş oluşu her bireyde
ortaya konulabilen bir gözlemdir.
Ne var ki sağlıklı birey toplumsal
n ed en leri b astırm ayı sağlayan
itkileri yüceltmeye yönelir ve iktiyle
b a stırm a a ra s ın d a b ir denge
bulmaya çalışır, sinirli kişiyse bir
uçtan öbür uca gider gelir.” (Bk.
RUHBİLİM)
RUHBİLİM (fr. psychologie; alm.
Psychologie; ing. psychology).
Ruhsal olayları inceleyen bilim. İn­
san davranışları incelemesi ya da
bilimi. Ruhbilim XIX. yüzyıldan
önce felsefenin bilinç olgularıyla ya
da duygu ve düşünce araştırm a­
sıyla ilgili bölümüydü. XIX. yüz­
yıldan sonra ruhun yapısını ve ruh-
sallığın yasalarını çeşitli nesnel yön­
temlerle ve özellikle fizyolojik ve­
rilere göre araştıran bir deney bili­
mi oldu. Ruhbilim tarih boyunca
felsefenin bir dalı olarak kaldı ve
ruh olgularını incelemekle sınırlan­
dı. Nitekim, Akademi’nin sözlüğün­
de “ruhu, ruhun yetilerini ve işlem­
lerini inceleyen felsefe dalı” olarak
tanımlandı, bu anlayış içinde o fel­
sefenin yöntemlerini kullanmakla
yükümlüydü. Fizyoloji nasıl beden
olgularını inceliyorsa, ruhbilim de
ruh olgularım ya da zihin olgularını
ele alıyordu. Ruhbilim biim olarak
ilk önemli atılımlarını XVIII. ve
XIX. yüzyıllarda kazandı. Bu alan­
da özellikle deneyci İngiliz filozof­
larının çalışmaları anılmaya değer.
Bu bilgi alanı XIX. yüzyıldan son­
ra deney ve gözlem yöntemlerini
kulanarak olumlu bilgiler arasına
girmeye başladı. Ruhbilim araştır­
malarının hızlı gelişimi birçok ruh­
bilim okulunun doğmasına yolaçtı.
Bu okullar içinde birçok bakış açı-

sı, birçok kuram gelişti. Ruhbilim
başlangıçta içebakış yöntem ine
ağırlık verdi. Nice sonra bu yönte­
min yeterli olmadığı görüldü, ken­
di ruhsal durumunu gözlemleme­
ye kalkan birey gözleme başlar baş­
lamaz bu durumu elden kaçırıyor­
du. İçgözlemin ya da içebakış yön­
teminin yetersizliği ruhbilimi zorun­
lu olarak davranış incelemesine yö­
neltti. İnsanlar ruhbilimde içebakış-
la elde edemedikleri birçok bilgiyi
davranış gözlemlemesiyle elde et­
tiler. Böylece ruhbilim giderek bir
davranış bilimine dönüştü, öyle ki
bazı bilim adamları ruhbilim yerine
davranış bilimi' nin kullanılmasını
önerdiler. Ancak sözünü ettiğimiz
bu iki yöntemin birbirine taban ta­
bana karşıt olduğunu düşünmek de
doğru olmaz. İnsan davranışlarını
doğru olarak kavrayabilmek ruh
durumlarının incelenmesini de ge­
rekli kılar, öte yandan davranışlar
kendileri olarak değil ruh durumla­
rını açınlayan belirtiler olarak ele
alındıkları zaman ruhbilimin konu­
su olabilirler. Elbet bunun karşıtı da
düşünülebilir: ruh durum larının
kavranılması insan davranışlarının,
toplumsal insanın etkinliklerinin an­
laşılabilmesi için önemlidir. Bugün
de pekçok alanda, özellikle felse­
fede ve estetikte pekçok şeyi doğru
anlayabilmek için insan zihninin et­
kinliklerini en ince ayrıntılarına ka­
dar, hatta kurgunun sınırlarına ka­
dar gözlemlemek bir gerekliliktir.
Çeşitli ruh durumlarının, duygu ve
düşünce etkinliklerinin kavranılma­
sı insan yaşamının aydınlığa kavuş­
RUHBİLİM
turulması yolunda çok önemli ve­
riler sağlar, sağlamaktadır. Buna gö­
re ruhbilimde başlıca yöntemin ta­
nıtlama yöntemi olduğunu söyle­
yebiliriz. Bunun için hem ruhsal ol­
guların hem de davranışların ayrın­
tılı biçimde gözlemlenmesi ve göz­
lemle elde edilen kalıcı verilerin sap­
tanması gerekmektedir. Davranış
gözlemlemesi bir laboratuvar etkin­
liği gerektirir; ölçmelere dayanmak­
sızın gelişigüzel yapılacak bir göz­
lem büyük yanılmalara yol açabilir.
Ruhbilimciler insanlarla hayvanla­
rın, bireylerle toplumlann, hasta ki­
şilerle sağlıklı kişilerin, ilkellerle uy­
garların, büyüklerle çocukların dav­
ranışlarını gözlemleyerek insan ruh-
sallığınm yasalarına yükselmeye ça­
lıştılar. Bütün bu çabalar içinde bir
çocuk ruhbilimi ortaya çıktı. An­
cak, çocuk ruhsallığını ortaya ko­
yabilmek için gerekli olan çalışma­
ların, çocuk ruhsallığının giriltfıez-
liği düşünüldüğünde hiç de kolay
bir iş olmadığı anlaşılır. Ne olursa
olsun laboratuvar çalışmaları son
derece bilimsel sonuçlar veren ça­
lışmalar olmuştur. Olguları yeniden
yaratmakla deneye ulaşmak, böy­
lece son derece ayrıntılı gözlemler
yapabilmek çabası testlerle destek­
lendiğinde insan ruhunun dıştan ele
geçirilmesi serüveni gerçekleştiril­
miş olmaktadır, en azından verimli
bir temele oturtulmuş olmaktadır.
Dikkat, bellek, zeka testleri ruhsal
edimleri ölçmelere indirgeyen çağ­
daş ruhbilimin sık sık kullandığı
araçlarıdır. Bu arada ruhbilim öbür
insan bilimleriyle ve doğa bilimle­ 4 1 3
 RUHBİLİM
riyle ilişkiler kurarak konusunu ge­
nişletmeye ve yöntemlerini geliş­
tirmeye çalıştı. Özellikle yaşam bi­
limi diye tanımlanan biyoloji ve top­
lumsal olgular bilimi diye tanımla­
nan toplumbilim ruhbilimine bellek­
le, zekayla, kişilikle, heyecanlarla
ve daha başka yetilerle ve etkinlik­
lerle ilgili çalışmalarında çok önemli
veriler sağladı. Munn ruhbilimin
çağdaş gelişimi konusunda şunları
söyler: “Deneyi ve davranışı orga­
nik işlevler olarak gören modem
ruhbilim özellikle davranışın bilim­
sel araştırmasıyla, yaptıklarımızla ve
dediklerimizle ilgileniyor.” Ruhbi­
lim bu yolda tam anlamında bilim­
sel yöntemlerle donanmış durum­
dadır: “Denilebilir ki ruhbilimde bi­
limsel yöntem öbür bilimlerin yön­
temiyle özünde aynıdır, ancak onun
bazı ruhsal sorunlara uygulanması
öbürlerinde görülmeyen bir güçlü­
ğü getirmektedir. Bu durum özel­
likle şuradan geliyor: insan orga­
nizması daha çok dış dünyanın güç­
lüklerine ve sıkıntılarına karşı koy­
mak zorunda kaldığı zaman herhan­
gi bir olgudan daha karmaşıktır.”
M unn’ın da belirttiği gibi ruhbili­
min asıl güçlüğü konusunun çetre­
filliğinden gelmektedir. Bütün bu
gelişmeler içinde ruhbilim eski ba­
kış açısını tümüyle bırakmış mıdır?
Gene de bütün bu gelişmeler için­
de felsefeye bağımlılığın tam ola­
rak nerede bittiğini ve bilimselliğin
nerede başladığını kestirmek zor­
dur. Ayrıca olumlu bir bilim olarak
ruhbilimin yöntemlerini doğrula­
414 makta enaz öbür bilimler kadar fel­
sefeye de her zaman gereksinim du­
yacağı kesindir. Ruhbilim olguları­
nı üç ayrı öbekte toplamak doğru
olur: 1. Etkinlik olguları', tepkim e­
ler, içgüdüsel davranışlar, alışkan­
lıklar, istemli eylemler; 2. Duyu ol­
guları: hazlar, acılar, tutkular, ar­
zular, heyecanlar; 3. Düşünce ol­
guları'. algılar, yargılar, imgeler, anı­
lar, fikirler. Böylece ruhbilim dü­
şünen ve duyan insanla eylemde
bulunan insanı bir bütün olarak ele
alır. Ruhbilimin büyük güçlüğü bi­
linç olgularını ya da bilinçdışı olgu­
larını kavramaya çalışmakla ilgili­
dir. Bilincin bilgisi her şeye karşın
doğrudan doğruya bilgidir, sezgi­
seldir ya da doğruca gözlemle elde
edilir. Bu tür bilgiler tam anlamın­
da öznel olmakla birlikte tam tamı­
na bilinç olgularının gözlemlenme­
sinden elde edildikleri için kendile­
rince bir nesnellik değeri de taşır­
lar. Bu tür bilgi ben’imizin kendisi­
ni bir nesne olarak algılayabildiği
yerde kendini gösterir. Benim bi­
lincimi benden iyi kimse gözlemle-
yemez. Bilinci gözlemlemek onun
keşfine çıkmaktır. Bilinç denilen ka­
palı dünyaya tek giriş öznenin ka-
pısındandır ya da bilinç bir kapalı
dünyadır, ona ancak sahibi girebi­
lir. Bilincin herhangi bir nesneye
yönelişi basit bilinç'\, kendine yö­
nelişi de düşünülmüş bilinç'i orta­
ya koyar. Bilinç edimleri genellikle
basit bilinç edimleridir, bilincin ken­
dini kavramak üzere kendine yö­
nelişi pek az görülür ya da özellikle
gerçekleştirilir. Bilinçaltına gelince,
o varlığı uzun uzun tartışılmış ve

pek güç benimsenmiş bir bilinç et­
kinliğidir. XVII. yüzyılda Leibniz
Yeni denem e’de “ruhun karanlık
bölgeleri”nden sözetmişti. Zaman­
la bilincin derinlere doğru inildikçe
karanlıklaşan bir etkinliği olduğu
anlaşıldı. Bilinç üst tabakalarında
kargaşık ya da karmaşık bile olsa
aydınlıktır. Bilinç bu üst kesimde
kendini ya da kendindekini yetkin
bir dikkatle rahatça kavrayabilir. En
derine indiğimizde en büyük dik­
kate bile kapalı kalabilen duygu ve
düşünce bileşikleriyle ya da karma­
şıklarıyla karşılaşırız. Gelgelelim bu
tabakalara inmek hiç de kolay değil­
dir. Orada uyuyan, kapalı, örtülü,
hatta ussallıkla tersleşen ya da ken­
dine göre ussal öğeler vardır. Bu
bilinçaltı ya da bilinçdışı alan görü­
nürde bilincin oluşumunu ve akı­
şını hiç etkilemeyen, gerçekte her
an bilinç üzerinde etkili olan alabil­
diğine zengin ya da verimli alandır:
yaratmanın son derece pırıltılı ve­
rileri kadar çok büyük sıkıntılar da
bu alanın ürünü olabilirler. Böylece
bilincin ve bilinçdışının tüm olgu­
larını ve bu olguların davranışları­
mız üzerindeki etkilerini incelemek
ruhbilimin konusudur. Alışkanlık,
istem, arzu, eğilim, heyecan, dik­
kat, algı, bellek, imgelem, yargı,
kavram, fikir, usavurma, daha pek­
çok öge ruhbilimin araştırma ala­
nını kurarlar. Ruhbilim bugünkü bü­
yük verimini elbette salt bilinç ol­
gularının gözlemlenmesi düzeyin­
den laboratuvar araştırmaları dü­
zeyine yönelm ekle kazanmıştır.
B unda W u n d t’un 1 8 7 9 ’da
RUHÇULUK
Leibzig’de ilk ruhbilim laboratuva-
rını açarak attığı adımın payı bü­
yüktür. (Bk. BİLİNÇ, BİLİNÇAL­
TI, BİLİNÇDIŞI)
R U H B İL İM C İL İK (fr. psycho-
logisme; alm. Psychologism us; ing.
psychologism). Birçok bilgi alanın­
da özellikle bilgi kuramında ve man­
tıkta ruhbilimsel bakış açısını ge­
çerli kılma eğilimi. Felsefenin so­
runlarını ruhbilimsel çerçevede çöz­
me eğilimi. (Bk. RUHBİLİM)
RU H Ç U LU K (fr. spiritualisme;
alm. Spiritualismus; ing. spiritua-
lism). Ruhun bağımsız bir gerçek­
lik olduğunu benimseyen öğreti. Zi­
hinsel etkinliklerin yalnızca fizyo­
lojik işlevlere bağlı olmadığını, ayrı
bir ruhsal lığın sözkonusu olması
gerektiğini savunan öğreti. Ruhu
bedenden ya da maddeden üstün
sayan öğreti. Maddeciliğin karşıtı.
Dar anlamda ruhçuluk ruhun apayrı
yani organizmadan bağımsız oldu­
ğunu benimser. Bu yanıyla ruhçu­
luk ülkücülüğe çok yaklaşır. Geniş
anlamda ruhçuluk Tanrı’nın varlı­
ğını belirler ve yüce manevi değer­
lerin varolduğunu bildirir. Ahlak
açısından ele alındığında insan iki
yönlü bir varlıktır, birinci yön hay­
van olmanın özellikleriyle ilgilidir,
ikinci yön ruhsal yani duygusal-dü-
şünsel yöndür ve bu iki yön kar­
şıtlıklar içinde insan varlığını oluş­
turur. Ahlakçılar insanın hayvansal
özelliklerini değerler açısından ge­
nellikle bir tehlike kaynağı olarak
görürler. Bu yüzden öteden beri be­ 4 1 5
 RUHSAL
den aşağılanmış, ona bağlı olarak
hazlar ve tutkular hor görülmüş,
insanın usuyla tutkularına egemen
olması gerektiği düşünülmüştür.
Özellikle tektanrıcı dinler ruh olan
insanı yüceltirken onun bedensel­
liğine egemen olması gerektiğini bil­
dirm işlerdir. Oysa başta Epiku-
ro s’çuluk olmak üzere bazı eski­
çağ ahlakçıları hazzı insan yaşamı­
nın olduğu kadar ahlakın da teme­
line yerleştiriyorlardı. Getirdiği nous
kavramıyla Anaxagoras’i belki de
ilk ruhçu saym am ız doğru olur.
Ö zetle ruhun bağım sızlığını ve
m addeye üstünlüğünü varsayan
tüm öğretileri ruhçu saymamız ge­
rekecektir. Lalande’nin belirlediği
gibi ruhçuluk “nitelikleriyle birbi­
rinden kökel olarak ayrılan iki tö­
zün varlığını benimseyen öğreti”dir.
Bu tözlerden birinin temel niteliği
düşünce ve özgürlüktür, öbürünün
temel niteliği uzamsallıktır ve me­
kanik ilişkilerin ortamı oluştur. Ge­
ne de, hangi açılardan bakılırsa ba­
kılsın, ruh ve beden ya da ruh ve
madde bir bütün oluşturur. Honoré
de Balzac şöyle der: “Maddecilik
ve ruhçuluk sözcükleri belki de belli
bir şeyin iki ayrı yüzünü ortaya ko­
yuyor.” Théodore Jouffroy da şöy­
le der: “Maddeciliği en iyi yadsı­
yan ruhçuluktur, ruhçuluğu en iyi
yadsıyan da maddeciliktir. Bu gö­
rüşlerden birinin saçmalığını iyice
anlayabilmek için karşıt bakış açı­
sına yerleşm ek yeterlidir.” (Bk.
GERÇEKÇİLİK, MADDECİLİK,
ÜLKÜCÜLÜK)
416
R U H SA L (fr. p sychique; alm.
psychisch; ing. psychical). Ruhla
ilgili olan. Bilinç etkinlikleriyle ilgili
olan. Davranış olgularıyla ilgili olan.
Ruhsal olgular her şeyden önce en
genel çerçevede bilinç olgularıdır.
Ancak ruhsal olan yalnızca bilinçle
değil, bilincin yansımalarıyla ya da
dışlaşma alanlarıyla ve biçimleriyle
de ilgilidir, bu yüzden onu davra­
nışla da ilgili saymak gerekecektir.
(Bk. RUH, RUHBİLİM)
R U H S A L B İT İK L İK (fr. psyc­
hasthénie', alm. Psychasthenie; ing.
psychasthenia). Ruhsal gerilimde
aşın azalmayla belirgin sinir bozuk­
luğu. Yunancadaki psuche’yle (ruh)
asthenia’nın (zayıflık) birleştirilme­
siyle oluşturulmuş olan bu terimi
ilk olarak Pierre Janet kullandı.
Ruhsalbitiklik takılmalarla, aşın he­
yecanlarla, kuşkularla, eksiklik
duygularıyla kendini gösterir: dik­
kat ve karar eksikliği istemli edim­
lerden kaçış, ölçüsüz utangaçlık ya
da pısınklık ruhsalbitiklikte çok be­
lirgindir. Kişi gerçekliğe uyarlana-
maz duruma gelmiştir, düşsel bir
dünyaya sığınma eğilimindedir, ya­
rarlı edimlerin yerine boş eylemleri
koym uştur (tik, gevezelik, vb.).
Kararsızlık ortama uyma güçlüğüyle
içiçe görülür. Bunaltı ya da boğun­
tu, korku, yabancılık duyguları,
sağlığıyla aşırı ilgilenme eğilimi,
kendinden utanma gibi durumlara
bu hastalıkta çok raslanılır.
RUHSALBOZUKLUK (fr. psyc­
hose; alm. Psychose; ing. psycho-

sis). Gerçeklikten uzaklaşmayla ve
toplumsal uyumsuzlukla belirgin
nıh hastalığı. Kişisel durumunun
bilincinde olan sinir hastalarına kar­
şıt olarak, ruhsalbozukluğa uğra­
mış kişi kendi durumunun bilincin­
de değildir. Ruhsalbozuklukta kişi
dış dünyadan hatta yakın çevresin­
den kopar, gerçek anlamda yalıtık
bir yaşam sürme eğilimi gösterir.
Onun kendine özgü bir dünyası
vardır, o bu azçok ayrıcalı dünya­
da yaşar. Bildiği gibi düzenlediği bu
düş dünyasında kendini son dere­
ce güçlü duyar. Şizofreni, mani-
melankoli, çılgınlık başlıca ruhsal-
bozukluk tipleridir.
RUHSALÇÖKÜN TÜ (lat.
depressio; fr. dépression nerveuse;
aim. Nervenzusammenbruch; ing.
break-down). Duygusal ve düşün­
sel gerilimin azalmasıyla belirgin ge­
çici ya da sürekli ruhsal yıkım du­
rumu. Ruhsalçöküntü yorgunluk­
la, bıkkınlıkla, isteksizlikle kendini
RUHSALÇÖKÜNTÜ
gösterir. Çalışmada verim enaza in­
miş, başağrısı, dikkat toplayama­
ma, anılara takılma gibi belirtiler or­
taya çıkmıştır. Bunaltıyı büyük bo­
yutlarda yaşayan kişi bundan böy­
le en küçük bir güçlüğü kaldırabi­
lecek durumda değildir. İlgisi azal­
mış, istemi iyiden iyiye zayıflamış­
tır. Zihin yetilerini yeterince kullana­
mamaktan yakınmaktadır. Bütün bu
sıkıntılar onu aşağılık duygularına
düşürür, melankoliye iter. Kalıcı ya
da sürekli ruhsalçöküntüler yanın­
da gündelik yaşam güçlüklerinin
getirdiği geçici ruhsalçöküntüler de
vardır, bir dostla bozuşma, işten çı­
kartılma, aile bireylerinden biriyle
tersleşme, yalnız kalma gibi neden­
ler geçici ruhsalçöküntülere yol
açabilir. A şın çalışmayla gelen zi­
hin durgunluğu da ruhsalçöküntü
yaratabilir, o durumda kişinin bir
klinikte dinlendirilmesi uygun olur.
Yaşdönümü ve bunama da ruhsal-
çöküntüye yolaçabilmektedir.
417
 SAÇM A (lat. absurdus; fr. absür­
s şisi Albert Camus’da buluruz: “Her
d e ; alm . Absürd', ing. absürd).
Mantığın kurallarına aykırı olan. Us-
dışı olan. Kendi içinde çelişkili olan.
Anlamdan yoksun olan. Varoluşçu
felsefe saçma kavramını yaşamın
temel kavramlarından biri yaptı. Va­
roluşçu felsefe bu eğilimin kayna­
ğını Pascal’in bilinmez olan karşı­
sın d ak i te d irg in liğ in d e bulur.
Pascal şöyle diyordu: “Kavrayışı­
mızı düşünülebilir uzayların ötesi­
ne boşuna taşıyor, şeylerin gerçek­
liğine karşılık yalnızca küçük şey­
ler elde ediyoruz. Merkezi her yer,
çevresi hiçbir yer olan sonsuz bir
büyüklüktür bu.” “Böylece insan
yaşamı aralıksız bir yanılmadır, in­
sanlar birbirlerini yanıltırlar, birbir­
lerini överler. Biz varken kimse biz
yokken andığı gibi anmaz bizi.” Bu
' deşiklik insanı zorda bırakan, tu-
I tarsızlıklara iten bir eksikliktir.
[ Pascal’e göre insan bu eksikli du­
nunu aşamayacaktır: “İnsan ken-
Ş disi için de başkaları için de örtülü-
[ lükten, yalandan, ikiyüzlülükten
' başka bir şey değildir.” Aynı kay­
gıyı varoluşçu düşüncenin ünlü ki­
şeyi bana açıklasınlar ya da hiçbir
şeyi açıklamasınlar isterim. Us yü­
reğin bu çığlığı karşısında güçsüz
kalır. (...) Saçma, insanın çağrısıy­
la dünyanın anlaşılmaz sessizliği­
nin bu çatışkısından doğar.” Bu ara­
da “Saçma duygusu öbür duygu­
lar arasında bir duygudur” diyen
Camus saçma’yı bir tabula rasa sa­
yar: “Yöntemli kuşku gibi saçma
da tabula rasa oluşturur. Saçma Bi­
zi açmazda bırakır. Ama yöntemli
kuşku gibi o da kendi üstüne dö­
nerek yeni bir araştırmayı başlata­
bilir.” Saçma, varoluşçu fılozofla-
nn herbirinde azçok değişik anlam­
lar alır. Örneğin Kierkegaard ve He-
idegger bu dünyadaki yabancılığı
anlatm ak için onu kullanırlar.
Gabriel Marcel için saçma insani
varoluşun gizidir. Sartre onu evre­
nin anlamsızlığı olarak görür. Sart­
re şöyle der: “Varlığın ussal daya­
nağı yoktur, varlık nedensiz ve zo-
runluksuzdur: varlığın tanımı bile
bize onun kökel olumsallığını gös­
terir.” Dinci varoluşçulan ayrı tu­
tarsak, tüm öbür varoluşçu fılozof- 419
 SADİZM
lar yaşamı tümüyle saçmaya indir­
gerler. Dünyaya geliş saçma oldu­
ğu gibi ölüm de saçmadır. “Doğ­
muş olmamız saçmadır, ölüyor ol­
mamız da saçm adır” der Sartre.
Em m anuel M ounier bu konuda
şunları söyler: “Her yaşam önüne
geçilemez bir biçimde ölüme doğ­
ru ilerler. Ölüm bir raslantı değil­
dir, dışarıdan gelmez. (...) İnsan
yaşamı ölüm için varlık’dır. Ger­
çekte kendi ölümümü ölmek kim­
senin benim adıma hiçbir şey ya­
pamayacağı tek şeydir. Benim ölü­
müm en kişisel olasılıktır, en gerçek
olasılıktır, aynı zamanda en saçma
olasılıktır. O benim yaşam ım ın
ucunda yer almaz, yaşamımın her
anında, hatta yaşam a edimimde
kendini gösterir. Ben onu iyiden
iyiye unutmak, ondan kaçmak, onu
eğlenceyle, ilgisizlikle ya da dinsel
mitoslarla değiştirmek isterim.” /
A.M. Barthélémy: “Saçma insan
hiçbir zaman değişmeyen insandır.”
/ Raoul Rigault: “Tanrı saçmadır.”
/ R Valéry: “Gerçek kendini ancak
saçmayla açıklayabilir.” (Bk. VA­
ROLUŞÇULUK)
SADİZM (fr. sadisme; alm. Sa-
dismus; ing. sadism). Arzulanan ki­
şiye acı çektirmekle belirgin cinsel
sapıklık. Acı çektirme yoluyla cin­
sel hazza ulaşma eğilimi. Fransız
yazarı Marquis de Sade’m yapıtla­
rında anlatımını bulan sadizm cin­
sel yönelimde şiddeti içeren tüm
eğilimlerin genel adıdır. Sadizmde
cinsel uyarı kesin olarak şiddete
420 bağlıdır. Bazı durumlarda şiddet uy­
gulaması öldürmeye kadar gidebi­
lir. En genel, en kaba biçim leri
kamçılama, ısırma, aşağılama olan
sadik yönelimlerin kaynağını bazı
yazarlara göre doğuştan getirilen ki­
şilik özellikleri oluşturmaktadır. Ba­
zı yazarlar, özellikle ruhayrıştırma-
sıyla ilgilenenler sadizmi anal dö­
nemdeki bir takılmaya bağlarlar.
Sadizm yalnızca karşı cinse yönel­
mez, bir eşcinse, bir hayvana ya
da bir çocuğa da yönelebilir. Hatta
cinsel nesneye yönelmeyen sadik
tutumlar da vardır: bazıları cinsel
ilişkiye girmeden önce ilgisiz bin ­
lerine şiddet uygulayarak kendile­
rini bu ilişkiye hazırlarlar. Bir işken­
ce olayım gözlemleyerek uyarılan
sapıklar da vardır. Bu gibi durum­
larda eşin varlığı da gerekmeyebi­
lir, doyum mastürbasyonla sağla­
nabilir. Sadik kişi genellikle cinsel
konularda aşırı heyecanlı kişidir.
Ölüsevme ve vampirlik gibi aşırı sa­
dik yönelimler yoğun bir cinsel he­
yecanın ürünü olarak görünür. Sa­
dizm birçok biçim lerinde mazo-
hizmle birlikte görülür. Mazohizm
sadizmin öbür yüzü gibidir. (Bk.
MAZOŞİZM ya da MAZOHİZM,
ÖLÜSEVME, SADOMAZOŞİZM
ya da SADOMAZOHİZM)
SA D O M A Z O ŞİZ M ya da SA­
DOM A ZOHİZM (fr. sadomasoc­
hisme; alm. Sadomaso chismus;
ing. sadom asochism ). Sadizm le
mazohizminyani cinsel hazza ulaş­
ma yolunda acı çektirme ve çekme
eğilimlerinin aynı kişide birleşme­
si. Ruhayrıştırmasıyla uğraşanlar

bu iki sapık eğilimiin birbirinden
ayrı olamayacağını düşünürler. On­
lara göre bir kişide sadik eğilimler
varsa mazohist eğilimler de olacak­
tır. Örneğin eziyet etmekten hoşla­
nan kişinin aynı zamanda suçluluk
duygularıyla kıvranıyor olması sa-
domazohizmin ahlaki düzeyde ke­
sin bir belirtisidir. (Bk. MAZO-
HİZM, SADİZM)
SAĞDUYU (fr. bon sens; alm. Ge­
sunder Verstand, Gescheidtheit;
ing. g o o d sense, right sense). Duy­
guların dışına çıkarak doğru yargı­
lar ortaya koyma yetisi. Descartes
sağduyuyu us anlamında kullanı­
yor, onu dünyanın en iyi paylaştı­
rılmış yetisi olarak görüyordu. Fi­
lozof Yöntem üzerine konuşma'da
şöyle der: “Özel olarak sağduyu ya
da us diye adlandırılan doğru yar­
gılama ve doğruyu yanlıştan ayır­
ma gücü tüm insanlarda doğal ola­
rak eşittir.” Descartes’ın bu belir­
lemesine karşın “us”la “sağduyu-
”yu birbirinden ayırmak gerekir.
“Us” teknik bir terimdir, evrensel
genişliktedir. Oysa “sağduyu” her
kişideki doğruya yönelme istemi­
ni, dürüstlükle ve tam bir tutarlı­
lıkla doğruyu belirleme eğilimini or­
taya koyar. (Bk. US)
SA LD IR G A N L IK (fr. agressi­
vité; alm . A g g re ssiv itä t; iııg.
agressivity). Baskı ve şiddet uygu­
lamaya eğilimli kişinin özyapısı.
Kaçma ya da ilgisiz kalmadan çok
saldırıya geçmeye yatkın oluşla be­
lirlenen kişilik özelliği. Freud’da
^SALDIRGANLIK
yıkma içgüdüsü. Saldırganlık dina­
mikliği ya da haklılığı düşündüren
bir takım nedenlere dayansa da bir
bozuk kişilik göstergesidir. Saldır­
ganlar genellikle doğrucu, etkin, ça­
lışkan, korumayı seven insanlar
olarak görünürler ya da görünme­
ye çalışırlar. Ne olursa olsun, sal­
dırganlık temelinde yoksunluklar
yatan bir ruh bozukluğudur. Sal­
dırganın adalet dağıtmaya çıkmış
olması adalet adına değil saldırganlık
adınadır. İnsanları saldırganlığa iten
etkenlerin başında engellenmeler ve
şiddet uygulamaları gelir. Anne ço­
cuğunu çamurla oynamaktan en­
gellediğinde çocuk öfkeye kapılır
ve saldırganlaşır. Taze diye aldığı
ekmeğin bayat olduğunu anlayan
kişi de hemen saldırganlık duygu­
suna kapılacaktır. Saldırganlık her
zaman yoksunluğu yaratan nesne­
ye yönelmez. Bir başka deyişle dı­
şa karşı saldırgan olamayan kişi
kendine karşı saldırgan olur. Pek-
çok kişi yoksunluklar karşısında
şiddeti kendine uygulama yolunu
seçerek intihar etmiştir. Başkasının
öfkesini uyandırmaktan çekinen ki­
şi saldırganlığını kendine yönelte­
cektir. Saldırgan aşık, kendisine kı­
zını vermeyen babayı değil de ken­
dini öldürecektir. Büyükte saldır­
ganlığı kışkırtan pekçok neden var­
ken çocukta saldırganlığı yaratan
hemen yalnızca sevgisizliktir. Ço­
cuk kendisine üstünü ıslatmaması
gerektiğini bildiren annesini sevgi­
sizlikle suçlayacaktır. Öğrenciler
çok zaman başarısızlıkları karşısın­
da tedirginliğe kapılan anababaları 421
 SANAT
sevgisizlikle suçlarlar. Bu yüzden
büyüklerin çocukları anlamaya ça­
lışması ve yargılamadan sevmesi
çok önemlidir. Ancak her insanda
belli bir saldırganlık eğiliminin bu­
lunduğunu, böylesi bir eğilimin sa­
natsal yaratmada baş etken oldu­
ğunu da unutmamak gerekir. Sal­
dırganlık insan türünün temel özel­
liklerinden biridir. Buna göre bir sal­
dırganlık içgüdüsünden sözetmek
olasıdır, insan tüm üst düzey hay­
vanları gibi varlığım saldırganlık
içinde gerçekleştirmeye eğilimlidir.
Saldırganlık konusunu ele alırken
bu temel özelliği gözden uzak tut­
mamak gerekir. Ancak istemli ve
ussal bir varlık olan insanın yaşa­
mında saldırganlığın ne ölçüde ol­
duğu ya da olabileceği hatta olma­
sı gerektiği büyük bir tartışm a
konusudur. Kimi yazarlar saldır­
ganlığı tam tamına yıkıcı bir etken
sayarken kimileri bir zorunluluk
olarak görürler ve savunurlar. “İç­
güdüler kuramında Freud iki temel
içgüdüsel güç belirler: biri yaşam,
öbürü ölüm. Cinsel içgüdü birinci­
yi temsil eder. Yıkıcı eğilimleriyle
saldırgan itkiler İkinciyi temsil eder­
ler. Bu iki içgüdü, bütünleşerek ya
da karşıtlaşarak, tüm yaşam olgu­
larını üretirler. Çocuğun evriminin
değişik evrelerinde bu iki içgüdü
arasında koşutluk ve hatta kaynaş­
m a vardır. Saldırgan itkiler cinsel
itkilere güç ve etkinlik kazandırır­
lar ve bu katkı sayesinde cinsel it­
kiler amaçlarına ulaşabilirler” (A.
Porort). Sinirli kişiliklerin saldırgan­
422 lığa yatkınlığını H. Ey şöyle açık­
lar: “Sinirli kişi yaşama güçlüğü çe­
ken bir varlıktır: sinirli davranışın
bu yüzü elbette çevre için son de­
rece çarpıcıdır. O, kararsız, hoş­
görüsüz, çelişkili bir kişidir, hep
söylenildiği gibi kötü huyludur. Si­
nirlinin klinik araştırmasında saldır­
ganlık sorunları birinci sırayı alır di­
yebiliriz.” Saldırganlığın iyileştiril­
mesi son derece güç bir hastalık
olduğu kesindir. Doğuştan ya da
yapısal diyebileceğimiz saldırgan­
lık en kalıcı saldırganlıktır. Saldır­
gan kişilerin alkolden uzak durma­
ları ya da durdurulmaları gerekir.
(Bk. ŞİDDET)
SANAT (fr. art-, alm. KunsV, ing.
art). Belli bir amaca ulaşmamızı
sağlayan yolların bütünü. Bir bilgi
alanında bilgiler ve kurallar topla­
mı. Güzeli gerçekleştirmek için or­
taya konulan özel etkinlik alanları­
nın herbiri. Sanat, Yeniçağ’a kadar
toplumun ve dinin hizmetinde, ya-
rargözetir bir etkinlik alanı olarak
kaldı ve kuramdan çok uygulamay­
la ilgili oldu, büyük ölçüde zanaata
yakın durdu. H er çağın sanattan
anladığı ve sanattan beklediği baş­
ka başka oldu. İlk uygarlıklar dö­
neminde sanatın dinsel-toplumsal
bir işlevselliği vardı. Bu çağın sa­
natçısı özgür yaratıcı değildi, sa­
natta bireysel etken tümüyle geri
itilmişti, sanatçı bir toplum hizmet-
lisiydi. Bu zamanlarda sanatsal in­
celik sanatçının toplumsal gerekler
çerçevesinde değil de kendiliğinden
gerçekleştirdiği bir incelikti. Orta-
çağ’da ars hem bugünkü anlamda

sanatı hem her anlamda bilimsel,
felsefi, zanaatsal uygulamayı kar­
şılıyordu. Ortaçağ sonlarında orta­
ya çıkan üniversitelerde okutulan
dersler belli bir dizge içinde topar­
lanıyor ve özgür sanatlar diye ad­
landırılıyordu. Bu özgür sanatlar ye­
di taneydi (trivium: dilbilgisi, bela­
gat, diyalektik; quadrivium: aritme­
tik, müzik, geometri ve gökbilim).
Ortaçağ’da sanat bizi belli bir so­
nuca ulaştıran usullerin toplamı ola­
rak anlaşılıyordu: “Ars est systema
praeceptorum universalum, vero-
rum, utilitum, consantientum ad
m u m eumdemque fınem tendenti-
tan” (Sanat bir ve aynı amaca yö­
nelik genel, doğru, yararlı, uyu-
şumlu bir genel kurallar dizgesidir).
Buna göre ars yalnızca dilbilgisini,
müziği, belagati... değil aynı za­
manda resmi, yontuyu, marangoz­
luğu, mimarlığı... içeriyordu. Ars
bu durumda Yunanlıların teksin’\y\e
eşanlamlı gibiydi. Yeniçağ’ın baş­
larında sanat bu genel anlamını yi­
tirerek gerçek anlamda bir insan
araştırması olmaya başladı ve ya-
rargözetirlikten uzaklaştı. Eski top-
lumlarda, yukarıda da belirttiğimiz
gibi sanatın özel bir işlevi vardı, in­
sanı doğaüstüne açan bir kapı gi­
biydi. M ircea Eliade bunu şöyle
açıklar: “Eski toplumlann gözünde
kültür insan ürünü değildir, doğa­
üstü kökenlidir. Ayrıca insanın tan­
rılar ve öbür doğaüstü varlıklar
dünyasıyla ilişki kurması ve onla­
rın yaratıcı gücüne katılması sanat
aracılığıyla olur.” Oysa sanatın çağ­
daş anlamı çok daha değişiktir. Bu
SANAT
anlamı Rodin bize şu sözlerle açık­
lar: “Sanat insanın en yüce görevi­
dir, çünkü sanat dünyayı anlamak
ve anlatmak isteyen düşüncenin ça­
basıdır.” Voltaire bunu daha değişik
bir biçimde şöyle açıklar: “Sanatla­
rın gizi doğanın eksiğini kapamak­
tır.” Böylece sanat bir işlev yükle­
nir: sanatın eski işlevi doğaüstüyle
insan arasındaki bağı kurmaksa,
onun yeni işlevi insanı araştırmak
ve dünyayı buna göre bir düzene
koymaktır. Bu yolda sanat bilim­
den ve felsefeden ayrı olarak salt
kavramsal düşünceyle yetinmez,
onda insan bir bütün olarak vardır.
Yüreğin etkinliği kafanın etkinliğiy­
le bütünleşmedikçe gerçek sanat
yapıtı ortaya çıkmaz. “El, baş ve
yürek birlikte çalışırsa sanat iyi
olur” der Ruskin. Bütün sanatlar,
kullandıkları gereçler ve uyguladık­
ları yöntemler ayrı da olsa insanı
duygu-düşünce düzeyinde ortaya
çıkarmakta ortak bir çaba ortaya
koyarlar ve ortak özellikler taşır­
lar. Sanatları birbirinden ayrı alan­
lar saymak ve hele bunlardan biri­
ni ya da birkaçını öbürlerinden öne
çıkarmak ancak sanattan uzak kal­
mış kişilerin yapabileceği bir iştir.
“Tüm sanatlar kardeştir, her sanat
ö bür sa n a tla ra ışık v e rir” der
Voltaire. Tüm sanatların ortak ama­
cı güzeli gerçekleştirmek ve güzel­
de insan gerçeğini ortaya koymak­
tır. “Sanatçı yazgımızı aydınlatır, ya­
şamımızı bulur çıkarır” der Bayer.
Sanatçı bunu yaparken donanımlı­
dır, apayrı bir görme gücüdür, bir
göz’dür. “Sanatçının bize göster- 4 2 3
 SANAT
diği o görünmez dünya çok zaman
gözlerimizin önündeki dünyadır”
(Bayer). Buna göre sanatın tek ama­
cı güzeli yaratmaktır diyebiliriz. Sa­
natın yarattığı güzel doğrudan doğ­
ruya yararlı değildir, insanı insana
gösterm ekle, dolayısıyla yararlı
olur. Sanat kendi amaçlarını ken­
dinde taşıyan bir araştırma alanı­
dır. Kendi dışında amaçları olması
onu kendi olmaktan uzaklaştırabi­
lir. Sanatsal yaratma yoktan varet-
me anlamı taşımaz, sanat düzeyin­
de yaratmak özgün bileşimler oluş­
turmaktır. Sanat hiçbir şeyi yoktan
varetmeyecektir. Sanatın iki temel
zorunluluğu vardır: doğal gereci
kullanmak ve insan boyunda kur­
mak. Demek ki insana insanı gös­
teren bu etkinlik insan olmanın ko­
şulları içinde gerçekleşmelidir. Sa­
nat yaparken ne başka bir dünya­
nın gerecini kullanabiliriz ne de bir
sanat yapıtını insanın algılayama­
yacağı ölçülerde küçük ya da bü­
yük yapabiliriz. Sanatçı bileşimle­
rini kurarken özgün bir yapı oluş­
turma çabasındadır. Özgünlük sa­
nat yapıtını sanat yapıtı kılan birin­
ci koşuldur, özgün olmayan hiçbir
sanat yapıtı gerçek sanat yapıtı ola­
maz. Henri Delacroix “Her bileşim
kendini oluşturan kurucu öğeleri
aşar, her bileşim yaratıcıdır” der.
Hiçbir bileşim rasgele toparlama
değildir, her bileşim bir fikrin ger­
çekleşmiş biçimidir. Her sanat ya­
pıtı b ir fikrin açınım ıdır, fikir
gerçekleşti mi yaratıcı zihin o fikri
en iyi biçimde dışlaştıracak olan bi­
424 leşimi aramaya çıkacaktır. Yarat­
mak önce bir tasarıyı ya da fikri,
sonra da bir eylemi gerçekleştir­
mektir. Bu yolda sanatçı hem gi-
dimli düşünceyi hem de sezgisel
düşünceyi kullanacaktır. Hegel
şöyle der: “Belirlemeyi, ayırmayı,
seçmeyi bilen düşünce olmaksızın
sanatçı ele almak istediği konuya
egemen olamaz, buna göre gerçek
sanatçı ne yaptığını bilmez diye dü­
şünmek gülünçtür.” / H. Delacro­
ix: “Sanatçı sanatında kendi evin­
dedir. Bu bir dünyadır. Sanatçının
yatkınlığı genellikle tam anlamında
özelleşmiştir. Sanatçımn sanatında
da kendi özelliği, kendi özel tema­
ları, kendi gereci vardır.” / Hippok-
rates: “Yaşam kısa sanat uzundur.”
/ Quintillianus: “Sanat aşkı kimse­
yi zengin etmedi.” / A. Bosse: “İyi
bir ressamın tüm öbür sanatları ta­
nıması gerektiğini çok kişi söyledi
ve yazdı, çünkü onun sanatı insa­
nın gözüne çarpabilecek her şeyi
evrensel düzende ortaya koyabil­
melidir.” / Cardinal de Retz: “Kü­
çük kafalar sanatın yarattığı hiçbir
şeyi doğal saymazlar.” / Fénelon:
“Sanat ne kadar büyük olursa ol­
sun gerçek bir tutku gibi konuş­
maz.” / Fontenelle: “Sanat uyruk­
larını sıkmayı seven ama onların sı­
kılmış görünmesini istemeyen bir
tirandır.” / César Chesneau: “Bilim­
ler ve sanatlar uygulamayla ilgili
gözlemlerden başka bir şey değil­
lerdir; kullanım ve uygulama tüm
bilimleri ve tüm sanatları önceledi,
ama bilimler ve sanatlar daha son­
ra uygulamayı yetkinleştirdiler.” /
J.-R. Bloch: “Sanatın yararlılığı

maddesel düzeyde değildir. Sana­
tın yararlılığı duygu, heyecan ve
yüksek kavrayış düzeyindedir. Sa­
nat herhangi bir kesimden yana de­
ğildir, ancak o hiçbir kesimi göz­
den uzak tutmamalıdır, onların ne
k a n ıtla rın ı ne b ü y ü k lü k lerin i
görmezden gelmelidir. Sanat onla­
ra egemen olur, onlarla yüzyüze ge­
lir, onların hakemi olur, herbirini ay­
rı ayrı açıklar. Sözcüğün en derin
anlamında sanat bir açıklamadır. O
insanları birbirlerine açıklar, kadını
erkeğe ve erkeği kadına açıklar, bu­
günün insanını yarının insanına
açıklar, eski zamanların insanını yeni
yetişen genç insana açıklar.” /
D escartes: “D erin düşüncelerle
filo z o fla rın y a z ıla rın d a n çok
şairlerin yazılarında karşılaşıyor
olm am ız şa şırtıc ı görü nebilir.
Bunun nedeni şairlerin heyecanla
ve im gelem gücünün etkisiyle
yazıyor olmalarıdır. Çakmaktaşında
nasıl k ıv ılc ım la r v a rsa (ateş
k ıv ılc ım ları) bizde de b ilim in
kıvılcımları vardır. Filozoflar onları
uslarıyla ortaya çıkarırlar; şairler
onları imgelemle ortaya koyarlar:
kıv ılcım lar o zam an d aha çok
parlar.” (Bk. GÜZEL, ESTETİK,
YARATMA)
SANATÇI (fr. artiste; alm. Künst-
ler; ing. artist). Duygu ve düşün­
ce çerçevesinde güzeli gerçekleşti­
ren. Sanat yapan. Kendini güzelin
gerçekleştirilmesine adamış kişi. Bir
sanat yapıtının yaratıcısı. Bir yapıtı
yorumlayan kişi. Güzeli kuran ya
da güzelden sorumlu olan kişi ola­
SANATÇI
rak sanatçı her şeyden önce bir in­
san araştırmacısıdır ve insanın duy­
gu ve düşünce dünyasını tanımak­
la ve yansıtmakla ya da tanıtmakla
yükümlüdür. Böyle olmakla o ya­
pıcı ve yaratıcı bir duyarlılığın in­
sanıdır, bu duyarlılığını sanatını
oluşturma serüveni içinde ya da ya­
ratma süreçleri boyunca ustalaşa-
rak kazanmıştır. O her şeyden ön­
ce bir yaşam gözlem cisidir, bir
yaşam ayrıştırmacısıdır, aynı za­
manda bir yaşam yorumcusudur.
“Bilgin için yaşam bilimde açıkla­
nırken sanatçı için yaşam sanatta
açılanır” der Henri Delacroix. Ona
göre “Sanatçı duyguları estetik bi­
çimleri içinde ve estetik biçimleri­
ne doğru yaşar.” Sanatçının sanatı
kendi sanatıdır, sanatçı sanatını
dünyayla ilişkileri içinde özelleşti­
rerek kurar ya da kendi özellikleri­
nin belirleyiciliğinde oluşturur. Bir
anlamda estetik düzeyde dünyanın
içselleştirilmesidir bu. Sanatçı sa­
natında kendi kurmuş olduğu özel­
likli bir ortamdadır, kendi özel yur-
dundadır. Sanatçının kurduğu bu
dünya apayrı bir dünyadır. Bu an­
lamda sanatçı yatkınlıklarını özel­
leştirmiş kişidir. Sanatçının sana­
tında kendi kişiliğinin izleri vardır
ya da yansıları vardır. Buna göre
her sanatçı kendi özel temalarıyla
ve kendi özel gereciyle belirgindir.
Her sanatçı sanatsal gereci kendi
bilinç koşulları çerçevesinde kulla­
nır, kendi öngörüleri çerçevesinde
kullanır. Böylece sanatçı kişiliğim
oluşturmuş olur. Sanatçı için birey­
sel kişilikten ayn olarak ama elbet­
 SANRI
te onun üzerinde temellenmiş olan
bir sanatçı kişiliğinden sözetmek hiç
de yanlış olmayacaktır. Sanatçı bu
çerçevede özel bir duarlılığın insa­
nıdır, onun çok zaman deha diye
tanınması ya da tanımlanması bu­
radan gelir. “Yalnızca sanatçılar ve
çocuklar yaşamı olduğu gibi görür­
ler” der Hofmannstahl. Baudelaire
sanatçı etkinliğinde çocukluğun iz­
lerini bulur: “Olgun bir sanatçının
yapıtlarıyla çocukluğundaki ruh
durumu arasında yapılacak bir fel­
sefi karşılaştırma dehanın açık açık
ortaya konulmuş bir çocukluktan
başka bir şey olmadığım kolayca
kanıtlamaz mı?” Bu çerçevede çok­
ları sanatçıyı olağanüstü insan say­
ma eğilimindedirler. Gide şöyle der:
“Gerçek sanatçı, yarattığı zaman­
lar yarı yarıya kendi bilincinden
uzakta gibidir. O kim olduğunu da
tam olarak bilmez. O kendini an­
cak yapıtında, yapıtıyla, yapıtından
sonra tanıyabilir. Dostoyevski hiç­
bir zaman kendini aramadı, o ken­
dini çılgınca yapıtına verdi. Kitap­
larındaki kişiliklerde yitip gitti. îşte
bu yüzden bu kişiliklerin herbirin-
de onu buluruz,” Oysa Dostoyevs-
k i’nin kişilerinden biri şöyle düşü­
nür: “İnsanlar sıradan ve olağanüs­
tü olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bi­
rinciler başeğerek yaşamak duru­
mundadırlar, bunların yasaları çiğ­
neme hakları yoktur, çünkü onlar
sıradan insanlardırlar. Öbürleri ola­
ğanüstü insanlar olmakla tüm suç­
ları işlemek, tüm yasaları hiçe say­
mak hakkına sahiptirler.” Elbette sa­
426 natçı ayrıcalıklı değil ama duyuşla­
rıyla ve sezişleriyle insanı kavra­
mak ve açıklamak açısından özel­
likler edinmiş kişidir. (Bk. GÜZEL,
ESTETİK, SANAT, YARATMA)
SANRI (fr. hallucination\ alm.
Halluzination-, ing. hallucinatiori).
Gerçeklikte karşılığı olmayan algı.
Boş algı. Lalande: “Uyanık bir bi­
reyin, pek ender olarak da bir bi­
reyler topluluğunun gerçekte varol­
mayan bir duyulur nesneden ya da
gerçekte varolmayan bir olgudan
edindiği algı.” N. Sillamy: “Uyanık
bir bireyin gerçeklikte varolmayan
bir duyulur nesneden elde ettiği al­
gı. Basit sanrıları karmaşık sanrı­
lardan ayırmak gerekir. Basit san­
rılar genellikle basit ışık ve ses al­
gısı düzeyinde gerçekleşir. Karma­
şık sanrılarda kişiler görülebilir,
cümleler işitilebilir. Sanrı beyinde­
ki bir bozuklukla ilgili olabildiği gi­
bi şizofreni gibi bir takım ruhsal
hastalıklardan da gelebilir. Yerleşik
alkol tutkusunun da sanrılı rahat­
sızlıklara yol açtığı kesindir. J. M.
Sutter sanrılı görünüm leri şöyle
özetler: “Sanrılar genellikle belirgin­
dir: hasta kendisini tehdit eden düş­
manlardan kaçar, yırtıcı hayvanlar­
dan korunur, olmayan seslere ya­
nıt verir; tepkisi bazen gerçek ola­
bilir, o zaman gözlerini odanın bir
köşesine diker ya da görünür bir
biçimde bazı seslere kulak verir, ba­
zen sessizlikte dudaklarını kıpırda­
tır.” Bazen hastanın kullandığı bazı
araçlar bizi sanrılar konusunda bil­
gilendirir: zaman zaman burnuna ya
da kulağına pamuk tıkamış kişiler-

le karşılaşırız, bu kişilerin çoğu ne­
den böyle yaptıklarını açıklamak is­
temezler. Topluluk sanrıları daha
çok etki altında kalmaya ya da top­
lumsal histeriye dayanan sanrılar­
dır. (Bk. DÜŞÇILGINLIĞI)
SAV (lat. thesis\ fr. these\ alm.
These\ ing. thesis). Doğru olarak
belirlenen ve savunulan önerme.
Aristoteles’de kanıtlanması gerek­
meyen, bir göstermede çıkış nok­
tası olan önerme. Kant’da çatışkıla­
rın birinci öğesi. Fichte’de özne’nin
mutlak eylemi, kendini mutlak bi­
çimde koruyuşu. Hegel’de düşün­
cenin karşısav ve bileşimden ön­
ceki evresi, ilk evresi. M arx’da di­
yalektik gelişimin karşısav ve bile­
şimden önceki evresi, ilk evresi.
Her sav kendini tam bir parçalılıkta
ortaya koyar ve her ne kadar ek­
siksiz görünse de bir karşısavı ge­
rektirir. Savla karşısavın karşılıklı
durumundan bir bileşime ulaşılması
beklenir. Her türlü diyalektik dü­
şüncenin genel oluşum çizelgesi
böyledir. (Bk. BİLEŞİM, DİYA­
LEKTİK, KARŞISAV)
SAVAŞ (fr. guerre\ alm. Krieg;
ing. war). Devletler ya da toplum­
lar arasında silahlı kavga. Savaşın
tarihi insanlığın tarihi kadar eski­
dir. Düşünürler baştan beri savaş
o lg u su ü z e rin e e n in e b o y u n a
düşünmüşlerdir. Hiçbir tür kendini
yoketmezken, insan türü savaşlar­
la kendini yokeden tek tür olma
özelliği gösterir. Bu yüzden Home­
ros İliada'smda “Savaş insanların
SAVAŞ
işidir” demiştir. Gene de savaşın bir
gereklilik mi yoksa raslantı mı ol­
duğunu tartışmak gerekir. Bazı fi­
lozoflar savaşı insani gelişimin ko­
şulu saymışlardır. Herakleitos ev­
renin ya da doğanın bir savaş ala­
nı, bir çatışkılar alanı olduğunu bil­
diriyor, savaşı varlığı vareden te­
mel ilke olarak görüyor, “Savaş her
şeyin anasıdır” diyordu. Ona göre
savaş bir toplumu sarstığı ölçüde
o toplumun kendi bilincine varma­
sını sağlıyordu. Ancak insanlık sa­
vaşa her zaman olumlu bakmadı.
Bir alman atasözü şöyle der: “Sa­
vaş bir ülkeye üç ordu bırakır: bir
sakatlar ordusu, bir ağlayanlar or­
dusu, bir de hırsızlar ord u su .”
Schiller “Savaş savaşı besler” di­
yerek savaşçı eğilimin tehlikelerini
göstermek istemiştir. Savaş neler
getirebileceği belli olamayan acılı ve
tehlikeli bir kumardır, onu başlat­
mak bitirmekten çok daha kolay­
dır. Machiavelli şöyle der: “İnsan
savaşı istediği zaman başlatır, in­
san savaşı bitirebildiği zaman biti­
rir.” / H. Barbusse: “Tüm ülkelerin
bağrında savaşı öldürmek gerek.”
/ V. Hugo: “Bir savaşın iyiliği orta­
ya koyduğu kötülüğe göre belirle­
nir.” / Montaigne: “Askerlik sana­
tının en büyük erdemlerinden biri
düşmanı umutsuzluğa itmektir.” /
Romaine Rolland: “Savaş beni tik­
sindiriyor, daha çok da savaşma­
dan savaş şarkısı söyleyenler tik­
sindiriyor.” / Sir A.N. Chamberla-
in: “Savaşta kazananlar yoktur, yal­
nız yitirenler vardır.” / S. Butter:
“Adaletsiz bir barışı adaletli bir sa-
 SAVSÖZ
vaşayeğtutalım.’VB. Franklin: “İyi
savaş da kötü barış da hiçbir za­
man olmadı.” / Nietzsche: “Barışı
yeni savaşların aracı olarak sevin,
kısa barışı uzun barıştan daha çok
sevin.” / A. Malraux: “Savaş an­
cak bir defa keşfedilir, ama yaşam
birçok defa keşfedilir.” (Bk. BA­
RIŞ)
SAVSÖZ Bk. KALIPSÖZ.
SAVUNMA DÜZENEKLERİ (fr.
m é c a n ism e s de défense', alm .
M ekanism us von A bw ehr, ing.
mechanisms o f defence). Kişinin
bunalım ını giderm esine yarayan
ruhsal çözümler. Savunma düze­
nekleri iç çatışkı lann getirdiği sıkın­
tıları yapay biçimde giderme yolla­
rıdır. Savunma düzeneklerinin ba­
şında bastırma ve yüceltme gelir.
Bastırma, bir ruhsal öğenin bilinç-
dışına itilmesidir. Yüceltme, bazı
aşağı duyguların bazı yüce duygu­
lara dönüştürülmesidir. Bir başka
savunma düzeneği gerileme eski
yaşlardaki bazı tutumların ve dav­
ranışların benimsenmesidir: anne­
sinden ayrılan bir çocuk tek başına
yemek yemekten kaçınır ya da çok
katı olmayan yiyecekler yiyebilir.
Yansıtma’âa kişi kendi duygularını
başkalarıran yükler. Özdeşleşme,
kendini bir başka kişiye benzetme­
dir. (Bk. BASTIRMA, GERİLE­
ME, ÖZDEŞLEŞME, YANSITMA,
YÜCELTME)
SAYGI (fr. resp e ct; alm .
428 Ehrfurcht; ing. respect). Bir kişiye
ya da bir fikre duyulan özel duy­
gu. Bir kişide ya da bir fikirde seç­
kin bir ahlaki değer ya da herhangi
bir üstünlük bulmaktan gelen yü­
celtme duygusu. Saygı insanlara-
rası ilişkiyi düzenleyen ve toplum­
sal yaşamı olası kılan temel duy­
gudur, her şeyden önce başkası­
nın varlığını onaylamaya, onu bir
değer saymaya dayanır. Başkaları­
nın varlığı benim için herhangi bir
durum değil insani varoluşun te­
mel koşuludur. Simone de Beau-
voir şöyle der: “Başkalarının özgür­
lüğüne saygı soyut bir kural değil­
dir, çabamın başarıya ulaşmasının
tek koşuludur.” İnsana saygılı ol­
mak, birilerini şu ya da bu anlam­
da yargılamadan önce onları bir de­
ğer olarak belirlemeyi gerektirir.
Buna göre, saygının bir yükümlü­
lük olduğunu söyleyebiliriz, bu yü­
kümlülüğün temelinde “Her birey
insan olmakla değerlidir” formülü
yatar. İnsan kendi varlığını ancak
başkalarının varlığıyla sezebilir, bu
yüzden “başkası” ben olmanın ko­
şuludur. Birini yok saymak, baskı
altına almak, gidermeye çalışmak
kendi varlığının bilincine yeterince
varamamış olmanın belirtisi olabi­
lir. Kendine saygı başkasına saygı­
yı, başkasına saygı kendine saygı­
yı getirir. (Bk. ÖZSEVGİSİ)
SEÇ İK (lat. distinctus; fr. distinct;
alm. deutlich; ing. distinct). Ayrı
olarak kendini gösteren. Başka şey­
le karışmayan. Bir nesnenin seçik
fikrine sahip olmak için o nesneyi
öbür nesnelerden ayıran şeyleri

kavramamız gerekir. Böyle bir kav­
rayışa varamamışsak, elde ettiği­
m iz fik ir k a rm a şık o laca k tır.
Descartes’da fikirlerin açık ve se­
çik olması çok önemlidir. Bir fikir
açık olabilir yani kendini apaçık or­
taya koyabilir, ama seçik olmaya­
bilir yani başka fikirlerle karışabi­
lir, oysa seçik olan ama açık olma­
yan fikir yoktur. Leibniz şöyle der:
“Sahip olduğum işaretleri açıklaya­
bildiğim zaman bilgim seçiktir. Al­
tının tanımını veren bazı deney ve
işaretler yardım ıyla gerçek altını
uydurma altından ayıran ayar uz­
manının bilgisi böyle birbilgidir.”
(Bk. AÇIK)
S E Ç M E C İL İK (fr. éclectisme',
alm. Eklektizismus', ing. eclecti-
cisni). Çeşitli dizgelerin uygun gö­
rünen yanlarını biraraya getirerek
bir dizge ortaya koyma tutumu ya
da eğilimi. Seçmecilik yeni bir şey
getirmekten çok ya da yeni bir şey
getirirken varolanlardan yararlan­
ma öngörüsüyle gerçekleşir. Birbi-
riyle karşıtlaşan dizgelerin bile bir-
biriyle uyuşan yanlan bulunabilir.
Dizgelerin birbiriyle uyuşan yanla­
rım alıp uyuşmayan yanlarını bıra­
karak yeni bir dizge oluşturmaya
gidilebilir. Bununla birlikte seçme-
ci tutum lara felsefe tarihinde az
raslanılır. Bu da elbette apayrı par­
çalardan bir bütün kurmaktansa öz­
gün bir dizge oluşturmayı yeğ tut­
malarından gelir. Felsefe tarihinin
bu konuda anılmaya değer ilk filo­
zofu İskenderiye’n Potam on’dur
(M.S. I. yy). Potamon’un felsefe­
SEÇMECİLİK
sinden günümüze çok bir şey kal­
mamışsa da bu felsefenin metafi­
zik konularda Aristoteles’çi, ahlak
konularında biraz Stoa’cı biraz Epi-
kuros’çu olduğu bilinir. Seçmeci­
likte adı en çok anılması gereken
kişi elbette Leibniz’dir. Leibniz fel­
sefesini kurarken seçmeci bir tu­
tum almakla kalmamış, ayrıca seç­
meciliği savunmuştur. Onun seç­
meciliği biraz da kendinden önceki
felsefelere, özellikle skolastik fel­
sefeye karşı kesin yadsıyıcı bir tu­
tum almış olan Descartes’a yönel­
tilmiş bir eleştiridir. Leibniz skolas­
tik felsefeye şöyle arka çıkar: “Sa­
nırım, eskilerin de, derin düşünme
alışkanlığına ermiş, birkaç yüzyıl
önce dinbilim ve felsefe öğretmiş,
içlerinden bazıları azizlik katına yük­
selmiş usta kişilerin de sözünü et­
tiğimiz şeyler üzerine bilgisi olmuş­
tur; onları bugün gözden düşmüş
bulunan tözsel biçimlerin varlığını
benimsemeye ve korumaya yönel­
ten bu bilgidir. Ama onlar bizim ye­
ni filozoflar topluluğunun sandığı
gibi ne öylesine doğruların uzağın­
dadırlar ne de öylesine gülünç du­
rumdadırlar.” Seçmeciliği bir öğ­
reti olarak temellendiren XIX. yüz­
yıl fra n sız filo z o fu V icto r
Cousin’dir. Descartes’dan ve Kant-
’dan büyük ölçüde esinlenmiş olan,
felsefeyle dini birleştirmeye çalışan,
ruhbilim sel yöntem i kullanarak
kendine özgü bir ruhçuluk geliştir­
miş olan ve “Dizgeler varsadıkları
şeylerle doğru yoksadıklan şeyler­
le yanlıştırlar” diyen Cousin’in seç­
meciliği Fransa’da Temmuz Mut-
 SEKİNCİLİK
lakyönetimi sırasında üniversitenin
resmi öğretisi durumuna gelmiştir.
C ousin’e göre tüm felsefe dizgele­
ri dört temel anlayışa indirgenebi­
lir: ülkücülük, duyumculuk, kuş­
kuculuk, gizemcilik. Seçmeci filo­
zoflar bu dört bakış açısının olum­
lu yanlarını almalıdırlar. Taine ve
Renouvier gibi filozoflar bu anla­
yışı temelsizlikle eleştirdiler. Seç­
mecilik giderek küçültücü bir an­
lam kazandı. (Bk. BİRLEŞTİRME-
CİLİK)
S E K İN C İL İK Bk. D İN G İN ­
CİLİK.
SELEKSİYON Bk. AYIKLAMA.
SEM ANTİK Bk. ANLAMBİLİM.
S E M İY O L O Jİ Bk. BELİRTİBİ-
LİM.
SENTEZ Bk. BİLEŞİM.
S E R G İL E M E C İL İK (fr. exhibi­
tionnisme: aim. Exhibitionismus',
ing. exhibitionism). Cinsel organ­
larını sergileme takıntısı, ö zel ya­
şamıyla ilgili olan ve gizli kalması
gereken şeyleri uluorta açıklama
eğilimi. Cinsel organların başkaları
karşısında açık açık sergilenmesi,
bir dalgınlık sonucu olmadığı za­
man, bir takılma belirtisidir. Bazı ge­
ri zekalılar ve bunaklar cinsel or­
ganlarını bilinçsizce sergilerler, an­
cak onların bu davranışını sergile-
mecilik saymak doğru olmaz. Ser-
430 gilemecilikte özel olarak cinsel haz
sözkonusudur. Bardenat bu konu­
da şöyle der: “Gerçek anlamda ser-
gilemecilik sergilemenin alışılmış
biçimde gerçekleştirilmesiyle olur.
Bu iş daha çok erkeklere özgüdür,
ama seyrek olarak kadınlarda da
görülür. Sergilenen bölüm genel­
likle cinsel organdır, bazen de kal­
çalardır. Seçilen kurbanlar da ge­
nellikle yetişkin kadınlardır, küçük
kızlardır, bazen de delikanlılardır.”
Sergilemecilerin daha çok tapınak­
larda, parklarda, gezi yerlerinde,
apartman girişlerinde, pencere ön­
lerinde cinsel organlarını başkala­
rına gösterdikleri görülür. Sergile­
me için özellikle açma kapama ko­
laylığı nedeniyle palto ya da manto
gibi giyecekler kullanılır. Sergile-
meci karşısındakini ya da karşısm-
dakileri şaşırtmakta büyük bir he­
yecan kaynağı bulur, ancak sergi­
leme aynı zamanda bir cinsel ilişki­
ye çağrı anlamı taşır. Sergilemeci-
Iikte çocukluktaki N arkissos’çu
eğilimlere kadar uzanan bir çizgi
sözkonusudur. Kadında sergileme-
cilik cinsel organlardan bedenin
öbür parçalarına kaymıştır ve çok
zaman bir sapıklık belirtisi olmak­
tan ötede bir kadınca davranış özel­
liğidir.
SERMAYE (fr. capital\ alm. ka­
pital', ing. capital). Gelir sağlayan
zenginliklerin tümü. Uzun bir ça­
badan sonra elde edilmiş manevi
kazanım. Sermaye geniş çerçeveli
üretimin sonucunda elde edilen ka-
zanımdır, yeni üretimlere olanak
sağlar. Eski toplumlarda geniş çer-

çeveli üretim yoktu, buna göre çok
büyük sermaye birikimleri de ol­
m uyordu. O rtaçağ’ın sonlarında
başlayan yeni geniş çaplı üretim
düzeni büyük sermaye birikimleri­
ne yol açtı, uluslararası ticari ilişki­
leri genişleterek sermayeye ulusla­
rarası bir geçerlilik kazandırdı. Ser­
maye birikimleri üretim araçlarının
üreticiden serm ayeciye geçmesi
sonucunu doğurdu. Dağınık üre­
timden merkezi üretime geçişte tez­
gah sahibi işçi durum una düştü,
böylece yeni üretici sınıf, işçi sınıfı
oluştu. Giderek, yalnızca para de­
ğil, bütün kazanç kaynaklan ser­
maye birikimlerini oluştururken,
emekle sermayenin karşıtlaştığı ye­
ni üretim düzenine, sermayecilik'e
(fr. capitalism e\ alm. K apitalis­
mus-, ing. capitalism) geçilmiş ol­
du. Sermaye böylece bir toplum­
sal değer olarak ortaya çıktı. Marx
ve Engels şöyle der: “Sermaye or­
tak bir üründür. Öyleyse sermaye
kişisel bir güç değil, toplumsal bir
güçtür.” Marx Sermaye adlı yapı­
tında sermayeci düzenin çelişkile­
rini ortaya koymaya çalıştı, serma­
yeci düzen enaz emekle ve en ucuz
emekle en çok kazanç elde etmeye
çalışan bir düzendir. Patron belli bir
işi yaptırmak için işçilere dört sa­
atlik ücret öder, daha sonra aynı
işi daha güçlü işçilere gördürerek
aynı iş için üç saatlik ücret ödeme
yolunu bulmuş olur. Sonra onlara
daha kısa sürede daha çok iş çı-
karmalan için baskı yapar ve ek üc­
ret öder, böylece işi daha ucuza ge­
tirmiştir. Artan kazanç her zaman
SEVİNÇ
patrona gider ve böylece artıkde-
ğer oluşmuş olur. (Bk. ART1KDE-
ĞER, DİYALEKTİK, MADDECİ­
LİK)
SEVİNÇ (fr. joie; alm. Freude\
ing. joy). Yoğun esenlik duygusu.
Olumlu duygularla belirgin derin
heyecan. Sevinç bir iç doygunluk
belirtisi olduğu kadar bir sonucu
elde etmiş olma belirtisidir. Olayla­
ra bağlı olduğu kadar kişilik yapı­
sına da bağlıdır. Sevinmeye yatkın
kişilikler, iyimserlikleri içinde, en
küçük bir olaydan bile sevinç payı
çıkarırlar; buna karşılık sevinmeyi
pek bilmeyenler sevinebilecekleri
şeylerden bile yeteri kadar sevinç
payı elde edemezler. Her duygu gi­
bi sevinç duygusu da sürekli değil­
dir. Bu yüzden insanlar arasında
“ Sevinç korku tu cu d u r” görüşü
yaygındır, çünkü bir sevincin ar­
dından hemen bir acının geleceği
düşünülür. Sevinci yaratan başlıca
kaynak duygusal düzeydeki do­
yumlardır. Sevinç genellikle içte
olup biter, özellikle olgun insanlar
sevinçlerini yaşarlar ama göster­
mezler. Çocukarda ve erginlerde
sevinç gösterilere bürünür. O du­
rumda sevinç el kol sallayışlarda,
yüz çizgilerinde belirginleşir, hatta
çelişkili bir biçimde ağlayışlarla or­
taya konulabilir. Solunumun, kan
dolaşımının, metabolizmanın hız­
lanması gibi durumlar da sevince
tanıklık edebilirler. Sevinç dışa taş­
maya hazır oldukça yoğun bir duy­
gudur, onu kendisini çok andıran
duygularla, örneğin hazla karıştır- 431
 SEZGİ
mamak gerekir. Çok zaman yalın
ve bütünseldir: başka duygularla
karışmamış olarak tüm bilince ya­
yılır ve tüm ruhu ele geçirir. H.
Bergson, Bilincin doğrudan doğ­
ruya verileri üzerine deneme'sin­
de sevinçle ilgili olarak şunları söy­
ler: “Aşırı sevinç durumunda algı­
larımız bir sıcaklıkla ya da bir ışık­
la karşılaştırılabilecek bir nitelik ka­
zanırlar, bu öylesine yeni bir şey­
dir ki bazı anlarda kendi üzerimize
dönerken bir varolma şaşkınlığı ya­
şarız.” Koyu sevinçleri anlatırken
P.J. Jouve “İnsanların sevinçleri de
acıları kadar korkunçtur” der.
SEZG İ (lat. intuitio\ fr. intuition-,
alm. Anschauung; ing. intuition).
Zihnin herhangi bir doğruya usa-
vurmalara başvurmadan doğrudan
doğruya ulaşması. Descartes bize
sezgiyi ilk olarak tanımladı. Des­
cartes felsefesinde ilksel doğrular
da, onların arasındaki bağıntılar da
zihnin doğrudan doğruya edimi olan
sezgiyle elde edilebilir ya da görü­
lebilir. Descartes şöyle der: “Sezgi
bir yandan tüm basit doğalara bir
yandan da onların aralarındaki zo­
runlu ilişkilerin bilgisine yönelir, ay­
rıca anlığın kendinde ve imgelem­
de apaçık bir biçimde varlığını be­
lirlediği tüm öbür şeylere yönelir.”
Böylece Descartes sezgiyi zihnin
kendi içinde basit doğrulara ulaş­
ması edimi olarak görür: “İlk ilke­
lerin doğrudan doğruya sonuçları
olan önermeler konusunda, deği­
şik biçimlerde ele alışımıza göre, on­
432 ları bazen sezgiyle bazen tümden­
gelimle tanıdığımızı söyleyebiliriz,
ama ilk ilkelerin kendileri yalnızca
sezgiyle tanınabilirler, uzak sonuç­
larsa yalnızca tümdengelimle ta­
nınabilirler.” Descartes’çı anlamı­
nın dışında sezgiyi üçe ayırabiliriz.
Birinci tür sezgi deneysel sezgi'dir,
duyulardan ya da iç duyumdan ya­
ni doğrudan doğruya bilinçten elde
edilir. Ussal sezgi, nedensellikle be­
lirgindir, benzerlikleri ve ayrılıkları
gösterir. Metafizik sezgi doğrudan
doğruya düşüncenin Tanrı ya da
Ben gibi temel kavramlarına yöne­
lik sezgidir. Felsefe adamlarının
yaptığı bu üçlü ayırımın pek inan­
dırıcı olmadığı açıktır. Sezgiyi da­
ha çok bilincin kendinden getirdiği
doğrudan doğruya bilgiye karşılık
olarak düşünmek doğru olur. Des-
cartes’dan sonra sezgi iki filozof­
ta, Kant ve Bergson’da belirleyici
bir anlam kazandı. Kant’a göre uzay
ve zaman çerçevesinde dış dünya­
dan elde ettiğimiz tüm veriler sez­
gilerdir. “Düşünceyi önceleyecek
biçimde verilmiş olan sunum sezgi
diye adlandırılır” der Kant. Buna gö­
re sezgi bilginin gerecidir ve anlı­
ğın kategorileriyle bilgiye dönüşe­
cektir. Bu çerçevede Descartes’çı
sezgiyle Kant’çı sezgi birbirinden
oldukça ayrıdır. Descartes düşün­
cede varlığı bir sezgiyle, anlık bir
yakalayışla sezer, bunda hiçbir usa-
vurma, hiçbir zamansal ardarda ge­
liş yoktur. Kant’çı düşüncede sez­
gi anlığın bir edimi değil, yalnızca
duyumsamayla elde edilen ilksel ya
da hatta ilke veridir. “Zaman ve
uzam özel sezgilerdir, onlar kav­

ramlar değillerdir; bu sezgiler hiç­
bir nesneye yönelmez; onlar boş­
tur, onlar sezgilerin basit biçimleri­
dir” der Kant. Bergson’da sezgi her
türlü ayrıştırmadan, her türlü us­
sal kavrayıştan kaçan bir içdeney-
dir. “Daha sezgisel bir felsefeye ula­
şabilmek için kavramsal düşünce­
yi dışlamak gerekir” diye düşünür
Bergson. Onda sezgi zamansal bir
akış içinde bilinç’in ya da ben’in
doğrudan doğruya kavranılmasıdır
ya da daha doğrusu kendini kavra­
masıdır. (Bk. TÜMDENGELİM,
TÜMEVARIM)
S E Z G İC İL İK (fr. intuitionisme',
alm. Irıtuitionismus; ing. intuitio-
nism). Sezginin bize mutlak bilgiyi
ya da gerçekliği sağladığını öne sü­
ren öğreti. Zihnin deneysel doğru­
lar dışındaki tüm aşkın doğrulara
sezgi yoluyla ulaşabileceğini öne sü­
ren öğreti. Sezgicilere göre sezgi
bize mutlak bilgiyi ya da kendinde
gerçekliği sağlayabilir. Doğrudan
doğruya iç algıya dayanan ve gi-
dimli düşünceye yani usavurmala-
ra gereksinme göstermeyen sezgi
Descartes’çı yöntemin temel taşıy­
dı. D escartes’çı düşünce sezgiyi
düşünsel arayışın tem eline yer­
leştirmekle birlikte sezgicilik değil­
dir, çünkü onda sezgiyle elde edi­
len doğrular gidimli düşünceye çı­
kış noktası sağlıyordu ve sezgisel
yolla elde edilen bilgi tek bilgi de­
ğildi. Sezgicilik daha çok yüzyılı­
mızın bir anlayışıdır ve geçen yüz­
yıldan beri gelişen ve varoluşçulu­
ğa kadar ulaşan öznelci bakış açı­
SINIF
larının felsefi temelini oluşturur.
Sezgiciliğin en önemli adı Bergson-
’dur. Bergson sezgiyi şöyle tanım­
lar: “B ir nesneye ulaşm am ızı, o
nesnedeki tek olanla yani anlatılmaz
olanla çakışmamızı sağlayan duy­
gudaşlığı sezgi diye adlandırıyo­
rum.” Böylece Bergson’da sezgi
özneyle öznelliğin ürünü olan nes­
ne arasında gizemli bir bağ kurul­
masını sağlayan bir yönelgenlik an­
lamı kazanmıştır. Bergson’un sez­
giciliği, bilimle ilgili olan kavram­
sal düşünceye karşı, bir öznenin
özünü oluşturan anlamlara ulaşma­
yı öngörür. (Bk. SEZGİ)
SIN IF (lat. classis; fr. classe; alm.
Klasse\ ing. class). Ortak bir ya da
birkaç niteliği olan nesnelerin oluş­
turduğu küme. Aynı toplumsal ve
iktisadi koşullan yaşayan bireyle­
rin oluşturduğu topluluk. Doğal du­
rumda avcılıkla ve meyva toplayı­
cılığıyla geçinen insan sınıflaşma­
mış insandır. Sınıflaşma doğal du­
rum dan uygar duruma, sürü du­
rumundan toplum durumuna geç­
mekle ya da bir başka deyişle mül­
kiyetin oluşmasıyla başladı. İlk uy­
garlıkları kuran toplumlar katı sı-
nıflaşmışlık düzenleriyle belirgindir,
bu toplumlarda bir sınıftan bir baş­
ka sınıfa hatta bir meslekten bir
başka mesleğe geçiş olası değildi:
sınıfsallık da meslek düzeni de ba­
badan oğula geçiyordu. Yunan-la-
tin uygarlığıyla belirgin olan ikinci
uygar dönemde ya da Eskiçağ’m
ikinci döneminde sınıfsallık varlı­
ğını korudu ve köle düzeni iyiden 433
 SINIFLAMA
iyiye yaygınlaştı. Eşyayla ya da
hayvanla bir tutulan köle üretimin
tüm yükünü omuzluyordu. Orta-
çağ’da kölenin yerini serf aldı. Or-
taçağ’da toplumsal düzen serfın
alınteriyle ve ödediği ağır vergiler­
le ayakta duruyordu. Yeniçağ’m
sermayeci düzeninde üretici sınıf
işçi sınıfı oldu. Toplum sınıfı deni­
lince, kültür, yaşam düzeyi ve ikti­
sadi olanaklar açısından yan yana
konabilecek bireylerin oluşturduğu
geniş kitle anlaşılır. Sınıf sorunu
üzerine en geniş düşünen Marx ol­
muştur. M arx’a göre her çağın ege­
men düşünceleri egemen sınıfların
düşünceleridir. Marx’m sınıf konu­
sunda önemli belirlemeleri vardır:
“Belli bir çağda devrimci düşünce­
lerin varolması her zaman devrim­
ci bir sınıfın varolmasını gerekti­
rir.” “Devrimci sınıf, bir sınıfla kar­
şılaştığı için kendini bir sınıf ola­
rak ortaya koymaz, tüm toplumun
temsilcisi olarak ortaya koyar, tek
egemen sınıf karşısında toplumun
bütünsel kitlesi olarak görünür.”
“Fransız burjuvazisi soyluluğun
egemenliğini yıktığında birçok pro­
letere proletaryanın üstüne yüksel­
me hakları verdi, ama bu hakkı on­
lara yalnızca burjuva olmaları ko­
şuluyla verdi. Her yeni sınıf, ege­
menliğini eski egemen sınıfa göre
daha geniş bir temel üzerinde ku­
rar.” “Feodal toplumun yıkıntıları
üzerinde yükselen modem burju­
va toplumu sınıf çatışmalarını or­
tadan kaldırmadı. O ancak eskile­
rin yerine yeni sınıflar koydu, yeni
434 baskı koşulları, yeni kavga biçim­
leri getirdi. Ne olursa olsun çağı­
mızın, burjuva çağının ayırıcı özel­
liği sınıf çatışmalarının basitleşmiş
olmasıdır. Toplum giderek karşıt iki
kesime, doğrudan doğruya birbiri­
ne düşman iki karşıt sınıfa, burju­
va sınıfına ve proletaryaya bölünü­
yor.” (Bk. TOPLUM)
SINIFLAM A (fr. classification;
alm. Klassifıkation\ ing. classifi­
cation). Nesneleri niteliklerine gö­
re ayırma. Ortak nitelikleri olan
nesneleri belli kümelerde toplama.
Sınıflara ayırma. Doğal sınıflama,
şeyleri doğal niteliklerine göre sı­
nıflara ayırmaktır. Yapay sınıflama,
şeyleri kendi isteğimiz ya da öngö­
rümüze göre sınıflara ayırmaktır.
Bilim sınıflaması, birbirine yakın
bilimleri aynı kümede toplama ça­
basıdır. Aristoteles bilgiyi kesin bilgi
ve görüş olmak üzere ikiye ayır­
mıştı. Ortaçağ’da skolastikler bil­
giyi mekanik sanatlar ve özgür sa­
natlar olmak üzere ikiye ayırdılar.
Mesleğe hazırlayan mekanik sanat­
lara karşıt olarak özgür sanatlar in­
sanı özgür çalışma alanlarına ha­
zırlıyordu. Özgür sanatlar ikiye ay­
rılırdı: trivium ve quadrivium. Tri­
vium ya da üçlü dilbilgisi, belagat
ve diyalektikten oluşuyordu. Qu­
adrivium ya da dörtlü aritmetik,
müzik, geometri ve gökbilimden
oluşuyordu. Descartes Yeniçağ’ın
başlarında bir bilgi ağacı çizdi. Ağa­
cın kökleri metafizik, gövdesi fi­
zik, dalları ahlak, mekanik ve he­
kimlikti. Aynı dönemde Bacon bi­
limlerle ilgili çok karmaşık bir sı­

nıflama yaptı. Bacon’a göre bilim
gerçek olanın yani somut olanın
araştırılmasıyla kurulacaktı. Bu da
deneysele, olgulara yönelmek de­
mekti. Bu yeni bilimin ilk ve en
önemli bölümü doğa olaylarını bir
bütün olarak ele alan ve bellek bili­
mi diye nitelendirilebilecek olan ta-
rih’dir. Doğa olgularını sergileyen
doğal ta rih '\q insanlık olaylarını
sergileyen uygarlık tarihi'm birbi­
rinden ayırmak gerekir. Bacon ta­
rihin yanına usla ilgili bilgi alanı di­
ye belirlediği felsefe'yi ve imgelem
bilimi diye belirlediği şiir' i koyar.
Felsefede üç ayrı bölüm belirler:
dinbilim, doğabilimi (fizik) ve in­
san bilimi. Fizik ikiye ayrılır: ku­
ramsal fizik ve işlevsel fizik. Ku­
ramsal fizik Aristoteles’in belirle­
diği dört nedeni araştırır. Madde­
sel ve etkin nedenler özel fizik'm ,
sonuçsal ve biçimsel nedenler me­
tafizik''m konusudur. İnsan bilimi
de ikiye ayrılır: bireysel insan bili­
mi ve toplumsal insan bilimi. He­
kimlik, mantık ve ahlak bireysel­
le, yönetim sanatı ve insan ilişki­
leri [toplumsalla ilgilidir. En yeni ve
en belirgin olmakla birlikte bilimle­
rin çeşyitli dallara ayrılmasıyla ge­
çerliliğini yitirmiş olan sınıflama
Auguste Com te’un sınıflamasıdır.
Comte bilimleri konulanna göre ya­
lından karmaşığa doğru sınıflar. Bi­
rinci sırada gerçek nesnelerle ilgisi
olmayan, yalnızca sayılarla ilgile­
nen matematik vardır, bu bilim en
soyut bilimdir. İkinci sırada sayı­
larla ve nesnelerle ilgili olan gökbi­
lim yeralır; gökbilimin nesneleri üze­
SİMGE
rinde bizim hiçbir değiştirici etki­
miz sözkonusu olamaz. Üçüncü sı­
radaki fizik de sayılarla ve nesne­
lerle ilgilidir, bu alanda nesneler de­
ğişkendir ve biz onlar üzerinde de­
ğiştirici etkide bulunabiliriz. Kim­
y a 'fa fiziğin karmaşıklığına özgül
tepkilerde eklenir. Biyoloji'de kim­
yanın karmaşıklığına yaşam olgu­
ları eklenir. Sonuncu bilim en so­
mut bilim olan ve insani olgularla
ilgilenen toplumbilim'dır. Bugün bu
bilimler çokluğunda bir bilim sınıf­
laması yapmak kolay değildir. An­
cak bilimler doğa bilimleri ve in­
san bilimleri diye ikiye ayırabiliriz.
(Bk. BİLİM)
SIN IR (fr. limite', alm. Grenze; ing.
limit). Yanyana iki alanı ayıran
nokta, çizgi ya da yüzey. Kant No-
umenon kavramını bir sınır-kavram
(ıein Grenzbegriff) olarak adlandı­
rır. Felsefeyi bir bilgi eleştirisi <5la-
rak gören Kant, onu kendi sınırla­
rını bilen düşünce olarak nitelendi­
rir. (Bk. NOUMENON)
SİM ETR İ Bk. BAKIŞIMLILIK.
SİM G E (lat. symbolum; fr. sym-
bole\ alm. Symbol; ing. symbol).
Bir anlamı dışlaştıran biçim. Bir
benzerlik ilişkisi altında bir başka
şeyi sunan işaret ya da biçim, im­
ge ya da nesne. Biçimsel yapısıyla
soyut bir şeyi ya da kendinden da­
ha karmaşık bir şeyi düşündüren
şey. Simge basit ya da karmaşık
herhangi bir imgedir. Basit simge­
ler daha çok gündelik yaşamda kul­ 435
 SİMGE
lanılan ortak işaretlerdir (adaleti
simgeleyen terazi, yolun daraldığı­
nı gösteren yol işareti). Karmaşık
simgeler yalnızca sanatta kullanı­
lan simgelerdir. Simgesel anlatım
ussal anlatımdan dolaylı oluşuyla
ayrılır; ussal anlatımda bir fikir doğ­
rudan doğruya ortaya konulurken
simgesel anlatımda bu yapılmaz;
bunun yapılmamasının nedeni an­
latılacak şeyin ussal çerçevede an­
latılamayacak kadar karmaşık ol­
masıdır. Özellikle sanatta dışlaşan
ya da dışlaşacak duygu-düşünce
bileşimlerini simgelere başvurma­
dan anlatma olasılığı yoktur. Buna
göre simge en eski zamandan beri
sanatın kurucu öğesi olmuştur.
Yüzyılımızda sanat baştanbaşa sim­
geci bir anlatıma bürünmüştür. S.
Jarocinski şöyle der: “Eski kültür­
lerde simge doğanın ve yaşamın
büyük gizlerini bulmaya yarıyordu,
hıristiyan Ortaçağ’ında düşünceyi
Tanrı’ya yükseltiyordu, duygucu
dönem de sanatçının öznelliğini
açıklıyordu. Sanat dilinin özgüllü­
ğünü ve anlatımın ilişkiler ağma
bağlı kayganlığını görebilen simge­
cilerde simge sanatla özdeşleşti.
Bugünkü sanat gözlenmek için ya­
pılanmıştır, onun yaşamın yaratıl­
m asına katılması gerekir, yalnız
gündelik besin olarak kalmaması,
aynı zamanda insanın gündelik ara­
cı, onun yaratma gereksinimlerinin
bir yansısı olmak gerekir diyebili­
yorsak, bunu tüm güzelciliğine ve
yapmacıklığına karşın simgeciliğe
borçluyuz.” Jarocinski çağımızda
436 sanatın tümüyle simgeci nitelikler
kazanmasını şöyle anlatıyor: “Çağ­
daş anlamda simge kavramını oluş­
turan değişik öğeler en eski zaman­
lardan beri sanatta kendini göste­
rir. Ama bütün bu öğeler ancak
simgecilik çağında tek bir bütünde
bir araya geldi ve sanat yapıtı sim­
geyle özdeşleşti.” Simge, buna gö­
re, yüzyılımızda sanatın her şeyi­
dir. Sanat yapmak artık simgeler
yaratmaktır, sanat izleyicisi olabil­
mek de simgeleri okuyabilecek yat­
kınlığa ulaşmış olmak demektir. Bu
yüzden bugünün sanatı izleyiciyi
belli bir etkinliğe zorluyor, ondan
belli bir yatkınlık bekliyor. Ancak
simgeyi bizi bir çırpıda anlam a
ulaştıran açık bir kapı ya da kolay
bir geçit gibi görmemek gerekir.
Başlıca özelliğe karmaşıklık olan
simge iletken olduğu kadar da ya­
lıtkandır, hem bizi anlama götüre­
cek tek yoldur hem de bu işte bize
engel çıkarır. Karmaşıklığıyla kay­
gandır, çokanlamlılığa eğilimlidir,
saydam göründüğü yerde bulanık­
tır: o özel bir dildir, anlamı kucak­
layan biçimdir. Anlam ondadır ya
da onda görünür, ondan giderek
anlamı kavramak gerekir. Simge­
nin karmaşıklığı anlamın karmaşık­
lığından gelir biraz da. O aynı za­
manda çok geniş bir anlamı kucak­
layan küçücük bir yapı oluşturma­
ya yönelmiştir. Yapıt bir simgeler
bütünüdür. Simge bir aracıdır, iyi
kurulduğu zaman iyi gösteren, ama
gene de bir şeyi bir çırpıda olduğu
gibi gösterm ek yerine duyuran,
sezdiren bir aracıdır. “Simgeler her
zaman aydınlık olmaktan çok ka­

ranlıktır ya da yarı karanlıktır” der
Bayer. Sanatta simge, yaratıcı ça­
banın zorunlu bir yüzünü oluştu­
rur. İyi kurulmuş bir simge duy-
gu-düşünce bütününü en geniş çer­
çevede dışlaştırır. Simge anlatımın
tek gerçek olanağını oluşturur. Yet­
kin olamayan simge yapıtı açmaza
düşürür. Simgenin yeterli olmadığı
yerde bulanıklık ortaya çıkar. (Bk.
RİTM)
S İM G E C İL İK (fr. symbolisme',
alm. Symbolismus', ing. sym bo-
lism). Simgeler kullanma eğilimi.
Simgelerle gösterme tutumu. Dış­
laştırma yöntemi olarak simgeler
kullanmayı benimseyen sanat an­
layışı. Çağdaş simgeci sanat anla­
yışı XIV. yüzyıl fransız edebiyatın­
da kendini gösterdi. Baudelaire’in
doğalcı diye nitelendirilen şiirleri
yoğun simgelerle örülmüştü ve çağ­
daş simgeciliğin çıkış noktası ola­
rak belirlendi. Paul Verlaine ve
Stephane Mallarmé simgeci şiirle­
rin öncüleri oldular. Verlaine’in şii­
rinde giz dolu duyarlılıklar yoğun
simgelerle dışlaştırılır. Mallarmé’nin
simgelerinde dışlaşan oldukça ka­
palı bir düşünselliktir. Rimbaud’nun
şiirlerinde simgesel anlatım doru­
ğa ulaşmıştır. Rimbaud simgeleriy­
le bilinmezi bulup çıkarmaya çalı­
şır. Onun simgeleri yetkin ama şa­
şırtıcı simgelerdir; bu şaşırtıcı sim­
geleriyle Rimbaud simgecilikten
gerçekçiliğe doğru bir geçiş yapar.
Yetkin simgeler oluşturmakta en
çok ustalaşmış şairlerden biri de
A p o llin a ire ’dir. Jean M oréas,
SİNİRLİLİK
|Henri de Régnier, Emile Verhaeren
gibi şairlerin ardından Apollinaire
bir yıldız gibi doğar ve R im ba­
ud ’nun gerçeküstücülüğe doğru
açtığı yoldan korkusuzca ilerler. Bi­
lincin yüzeysel etkinliklerinin ürün­
lerini anlatmaktan çok bilincin de­
rinliklerini gözlemlemeye çalışan
Apollinaire bu yenilikçi atılımı için­
de geleneğin verimli kaynakların­
dan kopmayı düşünmez ve şöyle
der: “Hem biçimde hem özde yep­
yeni bir şair olmak istiyorum, ama
sanatlarını iyi kuramamış bazı ye­
nilerin tersine bende büyük çağla­
rın derin beğenisi var.” Böylece ge­
lişen simgecilik başka sanatları et­
kiler, başka topraklara doğru ve sa­
natın temel yöntemi olmaya doğru
gider. (Bk. ESTETİK, SANAT)
S İN İR L İL İK (fr. nevrose; alm.
Neurosis; ing. neurosis). Ruhsal ya­
pıda işlevsel bozukluklara yol açan
hastalıklı ruh durumu. Sinirlilik or­
taya çıktığı kişide kişilik bozukluk­
larına yol açmamakla birlikte onu
büyük ölçüde sıkıntıya uğratan bir
durumdur. Bilinen bir fizyolojik ne­
deni olmayan, hastanın ruhsal özel­
liklerinden gelen, ruhsalbozukluk-
lar gibi kişilik kaym alarına yol
açmayan hastalıklı ruh durumları­
nın tümünü, saplantıları, takıntıla­
rı, kuşkuları, tikleri, korkuları, bu­
naltıları, boğuntuları vb. bu ad al­
tında toplayabiliriz. Sinirlilik insan­
lar arasında oldukça yaygındır ve
yüzde on gibi bir oran gösterir. Si­
nirliler ortak özellikler ortaya ko­
yarlar: kendilerini güven altında
 SİNİRLİLİK
duymazlar, toplumla bütünleşme­
de sıkıntı lan vardır, başkalanna ge­
nellikle şiddete yatkın bir yönelim­
leri vardır, en azından alaycıdırlar;
aynı uyarsız tutumu kendilerine de
gösterirler, intihar girişimi her za­
man olasıdır, uyku bozukluklan (uy­
kusuzluk, aşırı uyku) yaygındır,
cinsel yaşam larında bozukluklar
vardır (mastürbasyon eğilimi, so­
ğukluk), her zaman bir şeylerden
yakınırlar, hiçbir şey yapmadıkları
zaman bile kendilerini yorgun ve
bitkin duyarlar. Sinirliliğin neden­
leri genellikle içte, bilinçdışında ol­
duğu için sinirlinin neden şöyle de­
ğil de böyle davrandığını kavramak
genellikle çok zordur. Hemen bütün
sinirlilerde duygu düzeyinde bir ol-
gunlaşmamışlık sözkonusudur: si­
nirli pekçok durumda, hatta mes­
lek konulannda ya da toplumsal iliş­
kilerde çocuk gibi davranmaktan
kendini alamaz, onun ne yapacağı
pek belli değildir, onun bu çocuk­
su davranışlarının çocukluğuyla il­
gili bazı öfkelere bağlı olduğu el­
bette düşünülebilir, ama gene de or­
tada kesin bir belirti yoktur. Bütün
sinirlilik durumları yoğun duygu
taşmalarına yol açabilecek özel ne­
denlerle ortaya çıkar (ölüm haberi,
biriyle çatışma). Hasta her zaman
bilinçli olduğundan yakınları onun
sorumlu bir insan gibi davranma­
sını beklerler, hatta bu konuda ona
baskı yapabilirler: bu kadar iyi dü­
şünen, aklı başında bir kimsenin
tam bir sormsuzluk içinde çocuk
gibi davranması olacak şey değil­
438 dir, çevredekiler kadar hasta da bu
duruma şaşmaktadır. Sinirlilerin
iyileştirilmesinde en etkin yöntem
ruhayrıştırm ası yöntem i olabi-
lir.Herta Orgler şöyle der: “İşlerin
ters gitmesiyle para kaybeden, bir
dostunu yitiren ya da sevdiği kişi
tarafından aldatılan bir bireyin
uğradığı sarsıntı tümüyle doğaldır,
an c ak bu b irey bu h ey ecan
geçtikten sonra da bedensel ve
ruhsal acılardan yakınıyorsa bu bir
sin irlilik belirtisid ir. A d ler bu
sinirliliğin ‘sanatsal yapısı’ üzerinde
durmakla birlikte, her sinirli kişide
onun özgünlüğünü ve özellikliliğini
gösterm ekle birlikte tüm sinirli
b ire y le rin o rta k ö z e llik le rin i
araştırmaktan da geri kalmadı. (..)
O n lar (s in irlile r) d ü ş se l b ir
dü n y ad a y aşam ay ı y eğ lerler.
Ç o cu k lu k la rın d a n b a şla y a ra k
onlarda bir eylem eksikliği ve
to p lu m sa l k av ra y ış e k sik liğ i
görülür. Aşağılık karmaşıklarını
aşmak için bir yükseklik karmaşığı
g eliştirirler. B üyük b ir itkiyle
yönlendirilmiş olarak onlar kişisel
üstünlüklerinin amacını en yüksek
yere yerleştirirler. O nlarda aşırı
duyarlılık, sabırsızlık, yüreksizlik,
kuşku, aşın ölçüde heyecanlılık gibi
kişilik özelliklerine taslarız; daha
ciddi durumlarda güvensizlik, hırs,
kıskançlık, açgözlülük kendini
g ö sterir; o n lar çözm eye h azır
olmadıkları kaçınılmaz yaşamsal
sorunlarla karşılaştıklarında bir
sarsıntı geçirirler ve bu sarsıntının
k o şu lla d ığ ı b e lirtile r o rtay a
koyarlar.” (Bk.RUHAYRIŞTIR-
MASI, RUHSALBOZUKLUK)

SİSTEM Bk DİZGE.
SK O LA ST İK (Iat. scholasticus\
fr. scolastique\ alm. Scholastik\
ing. scholastik). Okulla ilgili olan.
Avrupa’da X. yüzyılla XVII. yüz­
yıl arasında kilise okulları ve daha
sonra üniversiteler çerçevesinde
gelişen düşünce. Skolastik Aristo­
teles’in mantığını kullanarak gös­
termeler ortaya koyan dinsel-fel-
sefı düşüncedir. Bu düşünce ay­
rıntı tutkusuyla, tutuculukla, yet­
keye aşın bağlılıkla belirgindir ve
hıristiyan dininin dogmalarını var-
samayı öngörür. Kendi içinde tar­
tışmacı ve araştırmacı görünen bu
düşünce gerçekte bilinenin yinelen­
mesini yöntem edinmiştir. Tanrısal
açınımla usun doğal ışığı arasında­
ki bağlantıyı ortaya koymaya da­
yanan skolastik düşüncenin başlı­
ca temellendiricisi azizlerden Aqu-
ino’lu Tommaso’dur. Skolastik sö­
zü zamanla küçültücü bir anlam ka­
zanmış, katı ve kalıplayıcı tüm dü­
şünceleri skolastik diye belirlemek
alışkanlık olmuştur. (Bk. MANTIK)
SLOGAN Bk. KALIPSÖZ.
SO FİST (lat. sophista; fr. sophis-
te\ alm. Sophist; ing. sophist). Es­
ki Yunanistan’da parayla ders ve­
ren ve kişilere felsefe ve belagat
öğreten filozof. Sofistler gençlere
topluluk içinde rahat ve güzel ko­
nuşma ve herhangi bir konuyu in­
celikle savunma dersleri veriyor­
lardı. M.Ö. V. yüzyılın bu tüccar
bilgeleri (yun. sophos “bilge” de­
SOMUT
mektir), zengin çocuklarını siyaset
adamı olarak yetiştirme yükümlü­
lüğü içinde felsefe kadar hemen her
konudan anlıyorlar, ahlak, hukuk,
iktisat, siyaset, felsefe ve özellikle
belagat öğretirken bol para kazanı­
yorlardı. Onlar için önemli olan
doğrunun bulunması değil, doğru
diye bilinenin iyi savunulmasıydı.
Felsefe tarihinin ilk kuşkucuları
olan sofstlerin iki önemli temsilcisi
vardır: Abdera’lı Protagoras ve Le-
ontinoi’li Gorgias. Protagoras in­
sanı her şeyin ölçüsü diye belirli­
yordu, böylece kesin yargının, ge-
nelgeçer yargının varlığını yadsı­
yordu. Gorgias da varlık’ın varol­
madığını bildiriyor, varlık varolsa
da bilinemezdi görüşünü ortaya ko-
oyuyordu. Sofistler okulu yunan
felsefesinde üç büyük okulun ar­
dından gelmiş olan bir umutsuzluk
okuludur. B u okul P la to n ’dan,
özellikle Aristoteles’den sonra öne­
mini yitirmiştir. Sofistlerin belki de
en önemli yanlan bunalımlı Yuna­
nistan’da insan sorunlanyla ilgilen­
miş olmalandır. Platon’un sevgili
hocası Sokrates de bir sofisttir, onu
sofistlerden ayıran araştırmacı ya­
nı ve yöntemli düşünme eğilimidir.
Platon’un Symposion |diyaloğunda
Alkibiades Sokrates’le ilgili olarak
“Bilgisizliği geneldir ve bilmediği bir
şey yoktur, en azından görünüşü
böyledir” der. (Bk. FELSEFE)
SO FİZM Bk. BİLGİCİLİK
SOM UT (lat. concreto', fr. corıc-
ret; alm. konkref, ing. concrete).
 SONSAL
Duyularla algılanabilir olan. Gerçek­
lik te k a rş ılığ ı b u lu n an . (B k.
SOYUT)
SONSAL (lat. dey. “ a
posteriori"ye karşılık). Deneyle il­
gili olan. Deneyden önce gelene ya­
ni önsel’e (a priori) karşıt olarak
sonsal (a posteriori) deneyle ilgili
olandır. (Bk. ÖNSEL)
SONSUZ (lat. infinitus; fr. infini',
aim. Unendlich', ing. infinite). Sı­
nırları olmayan. Sonsuz çok zaman
dinbiliminde Tanrı’yla, bilimde ev­
renle özdeşleştirilir. Felsefede son­
suz bazen bir gerçeklik bazen bir
olasılık olarak düşünülmüştür. Aris­
toteles somut sonsuzu kavranıla-
m az bir şey diye düşünüyordu.
Kant salt usun çatışkılarını tanım­
larken sonsuzu kavramanın ve son­
luyu tasarlamanın olanaksız oldu­
ğunu bildirdi. Sonluluk sınırlılıkla
ve geçicilikle, sonsuzluk sınırsız­
lıkla ve sürerlikle ilgilidir diye dü­
şünülür. (Bk. TANRI)
SORU (lat. quaestio; fir. questi­
on; aim. Frage, Befragung;, ing.
question). Tartışmaya konulmuş
olan. İçinde güçlükler barındıran,
tartışmaya açık konu. Bir yanıt ge­
rektiren önerme.
SORU M LU LU K (fr. responsabi­
lité; aim. Verantwortlichkeit', ing.
responsability). Bir yanlışı düzelt­
me ya da bir amacı gerçekleştirme
yükümlülüğü. Sorumluluk kavra­
440 mının temelinde özerklik yani ah­
laki özgürlük kavramı yatar. Buna
göre ancak özerk olan, özgürce se­
çimler yapabilen sorumludur. Öz­
gürlükten ve özgürlüğü sağlayacak
bilinçten yoksun olduğu için köle
sorumlu değildir, kendini sorumlu
duyduğu anda da köle olmaktan çı­
kar. Eksik bilinçle yaşayanlar so­
rumlu tutulabilirler ama tam anla­
mında sorumlu olamazlar. Yetkin
bilinç bireyi kendine egemen kılar.
Sorumluluğun gerçekleşebilmesi
için istemin özerkliği gerekir. Hiç­
bir dış belirleme olmadan gerçek­
leşebilen istem olmaksızın gerçek
anlam ında sorum luluk oluşmaz.
Sorumlu birey tüm dış bağlantılar­
dan bağımsız olarak seçimler ya­
pabilen bireydir. Dışerklik sorum­
luluğu kaldırır ya da en azından sa­
katlar. Sakatlanm ış sorum luluk
gerçek sorum luluk değildir. Dı-
şerklikle zedelenen sorumluluk so­
rum luluk değil, yüküm lülüktür.
“Hiçbir şeye inanmadığımız zaman,
hiçbir şeyin anlamı olmadığı zaman,
hiçbir değeri varsaymadığımız za­
man her şey olasıdır ve hiçbir şeyin
önemi yoktur” der Camus. Zorla
yapılan iş sorumsuzca yapılan iş­
tir. O durumda sorumluluk başka-
lannındır. Oysa kimse kimsenin ye­
rine sorumlu olamaz. Sorumsuz­
luk bilinçli bir kişi için yapabilecek­
ken yapm am ak anlam ına gelir.
Antoine de Saint-Exupéry “İnsan
olmak her şeyden önce sorumlu ol­
maktır” der. Sorumluluk evrensel­
dir, parçalı değildir. İnsan şundan
ya da bundan olmaktan önce bü­
tün insanlıktan sorumludur. İnsa-

na karşı olan her durum her so­
rumlu kişiyi ilgilendirecektir. So­
rumluluk yazgı fikrinin aşıldığı yer­
de başlar. İnsanın başına gelecek
olanlar önceden belirlenmişse so­
rumluluk sözkonusu olamaz. Sop-
hokles’in Oidipus epi Kolono’sun­
da şu satırlarla karşılaşırız: “Eylem­
lerim mi? Onlara ben katlandım,
onları ben yapmadım” “İzlediğim
yolu bir şey bilmeden izledim”. Ki­
şinin insanlıktan sorumlu olması
her şeyden önce kendinden sorum­
lu olmasını gerektirir. Her kişi ken­
di olarak sorumludur. Eski Ahid’de
şunları okuruz: “Her kişi kendi ölü­
münü ölecektir. Bir oğul babasının
yanlışını yüklenemez. Bir baba da
oğlunun yanlışlarını yüklenemez.
Doğru doğruluğunun, kötü kötü­
lüğünün karşılığını görecektir.” Or­
tak sorum luluklar elbette vardır,
ama ortak sorumluluklarda da her­
kes her şeyren önce kendinden so­
rumludur. Sorumluluk insanı yaşa­
ma bağlayan ve umutlu kılan güç­
tür. Saint-Exupéry “İnsan hem so­
rumlu hem umutsuz duyamaz ken­
dini” der. (Bk. BİLİNÇ)
SORUN (lir. problème; alm. Auf-
gabe, Problem', ing. problem). Us­
sal yöntemlerle yanıtlanması gere­
ken soru. Bilimsel açıdan çözüm
bekleyen karmaşık durum. Kuram­
la ya da uygulamayla ilgili olan ve
çözüm bekleyen karmaşık yapı.
SO SY A LİZ M (fr. so cialism e;
alm. Sozialismus; ing. socialism).
Büyük üretim ve değiştokuş düze­
SOSYALİZM
neklerinin çalışanlar yararına kul­
lanılmasını öngören siyasal-toplum-
sal öğreti. Sosyalizm üretimi ve de-
ğiştokuşu kesin kurallara bağlaya­
rak toplumu tüm bireylerin yararı­
na yeniden düzenlemeyi öngören
tüm siyasal ve iktisadi öğretilerin
ortak adıdır. Sosyalizm kavramı bir­
birinden uzak hatta birbirine azçok
aykırı birçok düzenleme biçimine
karşılık olmakla oldukça kaygan
hatta bulanık bir kavramdır. Deyim
yerindeyse, değişik sosyalizmler
vardır. Reformcu sosyalizm ya da
evrimci sosyalizm şiddete dayan­
madan ya da devrim yapmadan ya­
sal yollarla yeni bir düzen kurmayı
amaçlar. Devrimci sosyalizm işçi sı­
nıfının yapacağı devrimle gerçek­
leşecek, toplumsal ve iktisadi ya­
pıda birdenbire değişmelerle yaşa­
ma geçirilecektir. Ütopyacı sosya­
lizm gerçeklerden çok öngörüler ve
iyi dileklere göre tasarlanmış,‘uy­
gulama şansı pek olmayan sosya­
list k u ra m la rın genel a d ıd ır
(Thom as M orus, S aint-S im on,
Fourier). Sosyalizm konusunda
savlar XIX. yüzyılda gelişm eye
başlamıştır ve o yüzyılın sermaye­
ci düzen içinde gelişen toplumsal
adaletsizliklerini dengeleme dilek­
lerinden kaynaklamıştır. Bu anlam­
da sosyalizm burjuva ve küçük bur­
juva sınıflarının topluma yeni dü­
zenekler, yeni bir üretim ve değiş­
tokuş düzeni getirme çabasında an­
latımını bulur, bunda üretimi ve tü­
ketimi belli kurallara bağlama ve si­
yasal dengesizlikleri ve olası patla­
maları önleme isteği baskındır. Ser­
SOYUT
mayeci düzenin iyiden iyiye yer­
leşmesiyle ve sanayi devrimiyle tüm
gelişimini kazanmış olan “bırakınız
yapsınlar, bırakınız geçsinler” an­
layışının sonucu olan serbest re­
kabet ve onun sonucu olan aşırı
toplumsal dengesizlik böylece ye­
ni önlemlerle giderilmiş olacaktı. Bu
düzenleme dilekleri XIX. yüzyıl dü­
şünürlerinde, özellikle İngiliz ikti­
satçılarında açık bir biçimde yer alır.
İngiliz filozofu John Stuart Mili top­
lumda kazanç ve tüketim denge­
sizliklerinin giderilebilmesi için bir
dizi önlem önerir. M arx’çı bağlam­
da sosyalizm sermayecilikle ko­
münizm arasındaki geçiş evresidir.
Komünist düzende devletin kesin
olarak ortadan kalkacağına inanan
M arx’çı düşünürler sosyalist evre­
de devletin varlığını sürdüreceğini
bildirirler. Bugün sosyalizm terimi
Batı Avrupa’daki sosyal adaletçi de­
mokratik siyasetlere karşılıktır ve
demokratik sosyalizm ya da sosyal
demokrasi diye bilinen ve komü­
nist eğilimli olmayan solcu siyaset
devinimlerinin genel adıdır. Bu da
sosyalizmi yere ve zamana göre
çokça değişen ve belirgin kuralları
olmayan bir dünya görüşü duru­
muna getirmektedir. Belki de sos­
yalizm gelecekteki yetkin insan top-
lumlarının adaletli yaşam biçimle­
rine karşılık olacaktır. (Bk. DİYA­
LEKTİK, KOMÜNİZM, MADDE­
CİLİK, ORTAKLAŞMACILIK)
SOYUT (lat. obstractus; fr. abst-
rait; alm. Abstrakf, ing. abstract).
Somut verilere dayanılarak ya da
doğrudan doğruya tasarlamayla or­
taya konulmuş olan genel bir fik­
rin özyapısı. Soyut olan ya da ger­
çeklikte karşılığı olan ya doğrudan
doğruya düşüncenin ya da imgele­
m in çabasıyla ortaya konulm uş
olandır. “Kedi” fikri soyuttur, ke­
dilerden soyutlama yoluyla elde
edilmiştir. Ama “melek” fikri so­
yuttur ve düşüncede belirlenmiş­
tir, gerçeklikte karşılığı yoktur. (Bk.
SOMUT)
SOYUTLAMA (lat. abstractio\ fr.
abstraction', alm. Abstraktion\ ing.
abstraction). Bir soyut fikre ulaş­
ma. Bir şeyin herhangi bir niteliği­
ni kendisiyle doğal bir bütünlük ku­
ran öbür niteliklerden ayrı olarak
belirlemeye dayanan zihin işlevi.
(Bk. SOYUT)
SO Y U TLA M A C ILIK (fr.abst-
ractionnisme', alm. Abstraktionnis-
mus\ ing. abstractionism). Aşın so­
yutlama eğilimi. Soyutlamaları so­
mut gerçekliklere eşdeğer sayma
eğilimi. (Bk. SOYUTLAMA)
SÖZLEŞM E (lat. contractus; fr.
contrat-, alm. Vetrag, Kontacf, ing.
contract). Bir kişinin ya da bir top­
luluğun başka kişi ya da kişilerle
bir şeyi yapmak ya da yapmamak
konusunda uzlaşması. B ir toplulu­
ğun ya da bir toplumun kendi için­
de bir şeyi yapmak ya da yapma­
mak konusunda uzlaşması. Top­
lumsal sözleşm e, Jean- Jacques
Rousseau’nun 1762’de yayımla­
nan Toplumsal sözleşme y a da si­

yasal hukukun ilkeleri adlı yapı­
tında ortaya koyduğu görüşler için­
de başlıca yeri alan ve insanların
ortak bir yaşam düzeninde bir ara­
ya gelmelerini sağlayan temel ko­
şullardır. Toplumsal sözleşme bit­
memiş büyük bir yapıtın bir bölü­
müdür. Başlıbaşma bir yapıt özelli­
ği kazanmış olan bu yazı bireylerin
istekleriyle toplum sal gerekleri
dengeleme konusunda öneriler ge­
tirir. Rousseau bu yapıtta cumhu­
riyetçi görüşlerini dile getirirken, in­
sanın doğal durumda yani uygar­
laşmadan önce yaşadığı mutluluğa
dönem eyeceğini, bundan böyle
devlet düzeni içinde yani bir top­
lumsal sözleşme altında yaşayarak
eşitliği ve özgürlüğü sağlamaya ça­
lışması gerektiğini bildirir. Toplum­
sal sözleşme düzeni elbette demok­
ratik bir yaşam düzeni olacak, bu­
nun için bir yasakoyucunun yasa­
larına gereksinim duyulacaktır. Bu
düzende, demokratik yaşam koşul­
ları çerçevesinde genel istem ger­
çekleşmiş olacaktır. Jean-Jacques
Rousseau şöyle der: “İnsanın top­
lumsal sözleşmeyle yitirdiği doğal
özgürlüktür ve elinin erdiği her şey­
de sınırsız bir haktır; kazandığıysa
yasal özgürlüktür ve elde ettiği şe­
ye sahip olm a hakkıdır.” Jean -
Jacques R ousseau’nun bu görüş­
leri Fransız Devrimi’nin düşünce
temelini oluştururken İnsan Hak­
lan Bildirisi’nin özünü esinlemiştir.
(Bk. DOĞAL)
SPEKÜLASYON Bk. KURGU.
STOA’C IU K
SPİR İT U A L İZ M Bk. RUHÇU-
LUK.
STOA’C IL IK . M.Ö. IV. yüzyıl­
da Kıbrıs’lı Zenon’la başlayan ve
M.S. III. yüzyıla kadar gelişen hep-
tanrıcı, usçu, maddeci felsefe oku­
lu. Bu okul üç aşamada gelişti: Es­
ki Stoa (Zenon, Kleanthes, Khry-
sippos) döneminde okulun tüm te­
mel görüşleri ortaya kondu. Oku­
lun adı da bu dönemden kalmadır.
K ıbns’lı Zenon Atina’da Stoa Poi-
kile'de, resimlerle süslü revaklı bir
galeride dersler veriyordu. Orta
Stoa diye bilinen ikinci gelişim ev­
resinde en önemli adlar Rodos’lu
Panaitios ve Apameia’lı (Suriye)
Poseidonios’dur. Poseidosios’un
S toa’cılığı P laton’culuğa doğru
yaklaştırdığı bilinmektedir. Her iki
dönemden elimizde birinci elden
metinler bulunmaması Stoa okulu-
nun kuruluş ve gelişim koşullan-
mn neler olduğunu bilmemizi en­
gelliyor. Elimizdeki metinler İmpa­
ratorluk Stoa'sı diye bilinen üçün­
cü dönemden Seneca, Epiktetos,
Marcus Aurelius gibi önemli filo-
zoflann metinleridir. Stoa’cılar fel­
sefeyi mantık, fizik, ahlak olmak
üzere üçe ayırdılar. Evrensel usun
(logos) varlığını benimsediler. Ev­
renin dışında hiçbir varlık ya da var­
lık alanı kabul etmeyen Stoa’cılara
göre insan doğanın bir parçası ol­
makla evrensel ustan pay alıyor­
du. Öyleyse en uygun yaşam do­
ğanın gereklerine göre sürdürülen
yaşamdı.
443
 SUBSTRATUM
SUBSTRATUM Bk. DAYANAK.
SUNUM (lat. repraesentatio; fr.
représentation', alm. Repräsen­
tation', ing. représentation). Bir
nesneyi zihinde ya da imgelemde
görünür kılan bilinç olgusu. Bir
imge aracılığıyla bir kavramı ya da
bir görünür nesneyi duyulur kılma
edimi.
SÜRE (fr. dureé; alm. Dauer, ing.
duration). Zamanın sınırlı parçası.
Zamanın bir başlangıçla bir bitiş
arasında kalan parçası. Bergson’da
“zaman”la “süre” karşıtlaşır. Za­
man ölçülebilir olandır, matematik­
seldir, öznellikle değil nesnellikle il­
gilidir, yaşamı kolaylaştırmak, ile­
tişimi sağlamak için vardır. Nesnel
zamana karşılık sûre öznel zaman­
dır, “a n süre”dir, canlı zaman de­
neyidir, ruhbilimsel gerçekliktir, ya­
şamın ya da öznelliğin kendisidir.
Süre duygusallığın zamanıdır, so­
muttur, bekleyişlerde uzar, sevinç­
lerde kısalır. O, gerçek olarak ya­
şanılandır. Bergson’un tanımıyla
süre “Ben kendini yaşamaya bırak­
tığında bilinç durumlarımızın ardı­
şıklığının aldığı biçim”dir, buna göre
niteliksel değişimlerin kesin sınır­
lar sözkonusu olmadan birbirini iz­
444
lemesidir. Paul Foulquie süreyi
derin düşünsel yaşamın bir koşulu
olarak belirler. Bilincimize her yeni
g elen öge b ir ta b u la r a s a 'ya
y e rle şirc e s in e k en d in i o rta y a
koym ayıp s ü re rli b ir b ilin c e
katılacaktır, bu bilinç o öğeye
re n k le rin i v erirk en o n u n la
bütünleşecektir: “Kişiliği belirleyen
süre sürerliği de belirler. Derin
ruhsal yaşamda evrimler varsa da
devrimler yoktur. Elbet bazen bizi
şaşırtan kararlar kendini gösterir,
ancak burada zincirin bizden kaçan
birkaç halk ası sözk o n u su d u r.”
A n c ak P aul F o u lq u ie sü re d e
kendini ortaya koyan derin ben’in
kavranılması konusunda Bergson
kadar iyimser değildir. İnsanın derin
y aşam ın ın in celen m esi b irço k
güçlük çıkaracaktır.(Bk. ZAMAN)
SÜREÇ (lat. processus; îr.proces,
processus; alm. Prozess; ing. pro-
cess). Bir birlik ya da bir düzen or­
taya koyduğu gibi bir sonuca da
yönelik olan olgular ve işlemler di­
zisi. Belli bir zamanda yer alan et­
kin ve düzenli olgular bütünü.
SÜRREALİZM B k GERÇEKÜS­
TÜCÜLÜK.
 Ş
ŞAŞM A (fr. étonnem ent; alm.
Verwunderung; ing astonishment).
R uhsal sarsıntı. O lağandışı bir
durum k a rş ıs ın d a du y u lan
değişiklik duygusu. Beklenmedik
bir olayın uyandırdığı ruhsal tepki.
A lışılm adık bir durum özellikle
birdenbire karşılaştığımızda bizde
şaşma duygusu yaratır. Bu duygu
bizim bu yeni durumu kavramamıza
ve ona biraz da olsa alışmamıza
kadar sürecektir. H er yeni bizde
azçok yoğun bir şaşm a duygusu
yaratır. Yaratıcı insan etkinliğinin
te m e lin d e işte bu d u y g u n u n
varolduğunu söyleyebiliriz. “Her
gün yeni olsun gördüğün, bilge kişi
her şeye şaşan kişidir” der Gide.
Birdenbire karşımıza çıkıp bizde
şaşm a d u y g u su uy an dıran şey
ortadan çekilmeye başladığında biz
de yavaş yavaş olağanın sınırlarına
çekilm eye başlarız. A ristoteles
M e ta p h y s ik a ’nın 1. k ita b ın d a
felsefenin m eraktan doğduğunu
anlatırken “Gerçekte bugün olduğu
gibi ilk filozofları felsefi kurgulara
iten ş a ş m a ’d ır” der. G asto n
Bachelard’a göre “bilimsel kültür
için oldukça yararlı olan” şaşma
bireysel kalamayacaktır. Ona göre
bir konuda şaşkınlığa uğrayan kişi
şaşkınlığını başkasına yansıtmak
ister. Böylece insan şaşma yoluyla
kendini eğitir. K arşılıklı eğitim
b irb irin d e şa şm a d u y g u su
yaratmaktan başka bir şey değildir.
S p in o za K ısa in c e le m e 'sin d e
şaşmayla ilgili şu örneği verir: “Hiç
uzun kuyruklu koyun görmemiş
o lan kişi uzun k u y ru k lu fas
k o y u n la rın ı g ö rd ü ğ ü zam an
şaşacaktır. Anlatırlar, kendi tarlası
dışında tarla olmadığını sanan bir
kö y lü , ineği k a y b o lu n c a onu
uzaklarda aramak zorunda kalır ve
kendi tarlası dışında çok sayıda tarla
olduğunu görüp şaşar.”
ŞEM A (fr. scheme-, alm. Schema;
ing. scheme). Herhangi bir nesne­
nin basitleştirilmiş sunumu. Leib-
n iz’de m onadların tem el ilkesi.
Kant’da kategorilerle olgular ara­
sındaki aracı birim. K ant’a göre
duyulur sezgide verilmiş olan ol­
guyla anlığın kategorileri arasında
“bir üçüncü terim olm alıdır, bu
445
 ŞEY
üçüncü terim bir yandan katego­
riyle biryapılıdır bir yandan da
olgularla biryapılıdır ve böylece bi­
rincinin İkinciye uygulanmasını ola­
sı kılar. Bu ara sunum an olmalıdır
(hiçbir deneysel öge banndırma-
malıdır), bununla birlikte bir yan­
dan düşünsel öbür yandan duyu­
lur olmalıdır. Aşkın şema işte bu-
dur.” (Bk. ANLIK, SEZGİ)
ŞEY (fr. chose; alm. Ding, Sache;
ing. thing). Düşünceden bağımsız
olan kendinde varlık. Varolduğu ya
da varolmadığı düşünülen her var­
lık. Kişi olmayan her varlık. “Gün­
delik dilde bu sözcük düşünülen,
varsayılan, varsanan ya da yoksa-
nan her şeyi belirler” (Lalande).
Apayrı ele alınabilen dural durum­
daki her varlık, olaya ya da olguya
karşılık olarak bir şey’dir (otomo­
bil bir şey’dir, otomobil kazası bir
olaydır). Metafizik anlamında şey
kendinde varlığı ya da tözü karşı­
lar. D escartes “ruh düşünen bir
şeydir” diyordu. Kant’da şey, ol­
gunun karşıtı olan ya da olgu ol­
mayan şeydir, Noumenori dur, ken­
disinden edindiğimiz sunumdan ba­
ğımsız olarak kendinde varlıktır, va­
rolan ama bilinemez olandır. Kant
şöyle der: “Duyular dünyası ken­
dinde şeyler olmayan olguları içe­
rir; ama öbürlerini (Noumenori) an­
lık doğrudan doğruya benimsemek
zorundadır, çünkü o deney nesne­
lerini basit olgular olarak tanır.”
(Bk. KENDİNDE, NOUMENON,
VARLIK)
446
ŞİDDET (lat. terror, fr. terreur;
alm. Terror, ing. terror). A şın kor­
ku yaratma. Bir toplumun ya da bir
topluluğun hatta bir kişinin diren­
cini kırmak için bozgun yaratıcı
maddi ve manevi yöntemler uygu­
lama. Büyük korku yaratan nesne
ya da eylem. Şiddet dünyamızda
başından beri bir sindirme yönte­
mi olarak kullanılıyor. Çağdaş top­
lumda şiddeti özellikle bürokrasi ay­
gıtı üretiyor. İnsan için şiddetin kay­
nağı usdışı düzenlerdedir. Şiddet
yalnızca dövmekle ya da öldürmek­
le olmuyor; şiddetin en büyüğü yu­
muşak görünümler altında uygula­
nan manevi şiddettir. Amaç korku
yaratmaktır. İnsanoğlu okşamayı
bile şiddet aracı olarak kullanabil­
mektedir. Pekçok tehdit yumuşak
bir dille gerçekleştirilir. Her türlü
tehdit insan yaşamında nesneye in­
dirgeyici bir şiddet düzeneği oluş­
turmaktadır. Sevgi üretemeyenler,
fikir üretemeyenler, sağlıklı ilişki
üretemeyenler genellikle tehdit ya­
ni şiddet üretirler. İnsanın iç dün­
yasında baskı oluşturabilecek her
şey bir şiddet aracıdır. Her şiddet
bütüncü ve köktencidir, sorunu bir
çırpıda çözmek ister ve Machiavel-
li’ci bir dizgede açıklığa kavuşur.
Ş id d ete y ö n elen k işi, engel
gördüğü her şeyi niteliğine, anla­
mına, değerine bakmadan giderme­
ye çalışır. Şiddetin mantığı toptan
giderme mantığıdır, ya hep ya hiç
mantığıdır, asla bir tartışma mantı­
ğı değildir. O en yüce değerleri bile
amaç edinebilir. Her şiddet bir ke-

sin sonuca göre düzenlenmiştir.
Şiddet sanıldığı kadar kesin ve ve­
rimli bir yöntem değildir, her şid­
det benzeri bir başka şiddeti yara­
tarak son bulur. Şiddet sonsuza ka­
dar doğurgandır. Etkenin niteliği ne
olursa olsun şiddette amaç ruhu
kaldıramayacağı bir yükün altına
koymaktır. Şiddetin bedene yöne­
lişi dolaylıdır, amaç ruhu zedele­
mektir. Beden şiddete dayanıklıdır,
çözülen ruhtur. Bu yüzden şiddet
hıhsal koşullara göre düzenlenir.
Şiddeti şiddet yapan onun ruhta ya­
rattığı çözülmedir. Şiddet yaşamın
akışını değiştiremez. Solon “Şidde­
tin ürünleri kalıcı değildir” der.
Tolstoy’un söylediği gibi “Doğru
kendini şiddete dayanmadan orta­
ya koymalıdır”. Shakespeare Kral
Richard/ / ’de “Şiddet ateşleri ken­
di kendilerini yakarlar” der. Ancak
gelişmiş bir bilinç şiddetin anlamı­
nı ya da anlamsızlığını kavrayabi­
lir. Yetkin bilinç şiddet üretmeyen
ve şiddete her durumda sonuna ka­
dar karşı duran bilinçtir. (Bk. HE­
YECAN, ÖFKE, SALDIRGAN­
LIK)
ŞİZO FR EN İ (fr. schizophrenie\
alm. Schizophrenie; ing. schizoph-
renie). Kişiliğin parçalanmasıyla ve
gerçekliğe uyarlanamamayla belir­
gin ruh hastalığı. Terimi ilk olarak
1911 ’de Bleuler kullandı. Şizofreni
ruhsallıkta yarılma anlamına gelir
ŞİZOFRENİ
(yun. schizein “yarılm a” , phren
“ruh” demektir). E. Minkovski şi­
zofreniyi 1927’de “gerçeklikle canlı
bağlantının yitirilmesi” diye tanım­
ladı. Şizofren ilkel bir dünyada ya­
şar. Algıları ve düşünsel kazanım-
ları sağlıklı olsa da şizofren genel-
geçer mantığın dışında bir mantığı
benimsemiş gibidir. Çevresiyle he­
men bütün bağlarını koparmıştır.
Yalnızlık içinde tam tamına bir düş­
ler dünyasına yerleşmiştir. Hastalı­
ğın organik bir temeli yoktur; bazı
yazarlar hastalığı organik nedenle­
re bağlamak istemişlerse de bunun
için sağlam bir dayanak göstere­
memişlerdir. Şizofreni gelişen bir
hastalıktır, bazen tam bir sürerlikle
bazen sıçramalarla gelişir. Her şi­
zofren garip davranışlarıyla ilgi çe­
ker. Düşünce akışında ve bilinç ala­
nında her zaman alışılm adık bir
şeyler kendini gösterir. Bunun ya­
nında, konuşmada düzensizlikler
ortaya çıkar. Şizofren sorulan so­
rulara genellikle “yandan” yanıtlar
verir, bu yüzden onunla ilişki kur­
mak her zaman kolay değildir. Çok
zaman kendi kendine konuşur ve
kimseyi dinlemez, hızlı hızlı konuş­
tuğu olur, söyledikleri genellikle so­
yut şeylerdir. Mantık düzeni bula­
nıktır: duyarsız görünümler ortaya
koyar, genellikle tam bir soğukluk
içindedir. Şizofrenlerin ruhayrıştır-
ması kadar ilaçla iyileştirme yöntem­
lerinden yararlandıkları görülmüştür.
447
 T
TABU (Polinezya’ca söz). Doku­
nulması yasak olan. Tabu, Polinez-
ya’da, gündelik kullanımın dışında
tutulan şeydir. Tabu olan bir ağacı
kesmek yasaktır. Bu yasağa uyma­
yan kişi doğaüstü güçlerin hışmına
uğrayacak, böylece cezalandırıla­
caktır. Tabu’nun bugünkü dillerde­
ki anlamı, dokunulması ya da kul­
lanılması yasak olan, kısaca doku­
nulmaz olan kutsal nesne’dir. İnanç
açısından ve ahlak açısından doku­
nulmaz olan her şey tabudur.
TABULARASA (“Üstündeki bal­
mumu dümdüz duruma getirilmiş
tablet” anlamında lat. söz.). Aris­
toteles’den gelen, zihnin deneyden
flnce boş bir levha olduğunu öne
suren, böylece deneyciliğin teme­
lini belirleyerek doğuştancılıkla ve
usçulukla karşıtlaşan formül. (Or­
taçağ’da Avrupa’da öğrenciler bal­
mumu kaplı bir levhayı bugünkü
defterlerin yerine kullanırlar, ucu
sivri bir madenle balmumu üzerine
yazı yazarlar, sonra balmumunu
düzleyerek levhayı yeniden kulla­
nılır duruma getirirlerdi.) Aristote­
les başlangıçta zihnin hiçbir bilgi
içermediğini, bilginin ancak duyu
organları aracılığıyla, deney yoluyla
sonradan sağlandığını benimsiyor­
du. Skolastikler Aristoteles’in bu
görüşüne göre zihni Tabula rasa
in qua nihil est scriptum yani üs­
tünde hiçbir yazı bulunmayan düz
bir levha olarak tanıtladılar. Bu ilke
felsefede ülkücü bakış açısına kar­
şıt olarak deneyci anlayışın temeli­
ni oluşturur. İlk gerçek anlatımını
Aristoteles’in öğrencisi Platon’da
bulan ülkücülük her şeyden önce
öncesel bilginin varlığını benimser.
Aristoteles’çi çizgide deneyci ya da
gerçekçi bir felsefe ortaya koymuş
olan İngiliz filozofu Locke tabula
rasa'yı şöyle açıklar: “Başlangıçta
ruh, tüm niteliklerden uzak, her­
hangi bir fikirden yoksun, tabula
rasa diye adlandırılan bir şeydir. Bu
ruh fikirleri nasıl elde eder? Her za­
man sınırsız eylemde bulunan in­
san imgeleminin kendisine hemen
hemen sonsuz bir çeşitlilikte sun­
duğu bu pekçok sayıdaki fikri bu
ruh hangi araçlarla sağlar? Tüm
usavurmalannın ve tüm bilgilerinin 4 4 9
 TAKINTI
temelleri gibi olan bu gereçleri bu
ruh nereden getirir? Buna tek bir
sözcükle yanıt vereceğim: deney­
den. Tüm bilgilerimizin temeli odur
ve tüm bilgilerimiz kaynaklarını on­
dan alırlar.” Ülkücü Leibnizbu gö­
rüşe karşı çıkar ve “Bu kadar konu
ettikleri bu tabula rasa bana kalır­
sa bir yanılsamadan başka bir şey
değildir” der. Leibniz şu görüşü
öne sürer: “Ruhun şu ya da bu dü­
şünceye uyarlanması için, bizdeki
fikirleri göz önüne alması için de­
ney zorunludur, tamam, ama de­
neyin ve duyuların sağladığı olanak
fikirleri vermeye yeterli mi?” Leib­
niz ruhumuzda duyuların bize hiç­
bir zaman sağlayamayacağı fikir­
lerin, öncesel fikirlerin bulunduğu­
nu bildirir: “Ruh duyuların bize ve­
remeyeceği varlık, töz, bir, aynı,
neden, algı, usavurma gibi pekçok
kavramı içerir.” (Bk. GERÇEK­
ÇİLİK, ÜLKÜCÜLÜK)
T A K IN T I (fr. obsession; alm.
Belagerung; ing. obsession). Bir
fikrin zihinde sık sık kendini gös­
termesi. Sıkıcı duygularla yüklü bir
fikrin bilinçte istemle önlenemeye­
cek b içim d e ikide b ir kendini
göstermesi. Takıntı yerli yersiz bi­
linçte ortaya çıkan, içeriğiyle ve yi­
nelenişiyle kişiye sıkıntılar yükle­
yen, istemin etkin gücüyle önlene­
meyen bir asalak fikirdir. Bu bazen
bir sözcüktür, bazen açıksaçık bir
sahnedir, bazen saçma bir sorun­
dur (acaba bu vagonda kaç kişi
var?), bazen bir cinayet işleme ya
450 da cinayete kurban gitme korku­
sudur, bazen metafizik bir konu­
dur. Takıntılı kişi durumunun bi­
lincinde olmakla birlikte kendini ta­
kıntıdan kurtaramaz. R Janet şöy­
le der: “Takıntı kendini dikkate su­
nan, kişi azçok onun yararsız ve
saçma olduğunu anlasa da bunaltı­
cı olacak kadar uzun ve sıkıcı bir
zihin işlevi gerektiren baskın bir dü­
şüncedir.” Takıntıyla bunalan kişi
istemini kullanarak onu gidermeye
çalışır; takıntılı fikir ortaya çıktığında
utanır, kendini suçlu duyar, gülünç
bulur. Suçlandırılma ya da aşağı­
lanma korkusuna kapılır. Takıntılı
fikirler yalnızca hastalarda değil,
aşırı bir yorgunluğun sonucunda
hiçbir sorunu olmayan kişilerde de
görülebilir. Ancak yalnızca sürekli
olan takıntıyı gerçek anlamda ta­
kıntı saymak doğru olur. A dler’e
göre takıntıda bir gerçeklikten kaçış
sözkonusudur, kişi gerçeklikle ça­
tışmanın yerine bir başka öğeyi ko­
yup çıkmıştır. Ruhaynştırmacılan-
na göre takıntı bir çocukluğa dö­
nüş belirtisidir: gereksinimlerini kar­
şılayamayan ve ahlaki engellerle
karşılaşan birey oral ve sadik-anal
dönemlere kadar gerilemektedir.
Melankolilerde, şizofreni başlangıç­
larında takıntı belirgin bir biçimde
görülür.
TAMBİLlRLİK (fr. omniscience',
alm. Allwissenheit', ing. omnisci-
ence). Tektanrıcı din anlayışında
tüm bilgilerinTann’da içerilmiş ol­
ması, onda hiçbir bilinmez yanın
bulunmaması ilkesi. (Bk. HERYER-
DELİK, TAMGÜÇLÜLÜK)

TA M G Ü ÇLÜ LÜ K (fr. omnipo­
tence', alm. Allmacht; ing. omni­
potence). Tektanrıcı din anlayışın­
da, Tanrı’nın her şeyi gerçekleşti­
rebilecek yetkinlikte olması, Tanrı
gücünün sonsuz olması ilkesi. (Bk.
HERYERDELİK, TAMBİLİRLİK)
TAM M UTLULUK (lat. beatitudo;
fr. beatitude; alm. Seligkeit; ing.
blessedness). Eski ahlaklarda hiç­
bir eksikliği barındırmayan yetkin
ahlaki doyum. Bir başka şeyi iste­
meyecek biçimde tam doygunluğa
ulaşmışlık. Mutluluk geçici ve ras-
lantısal olarak düşünülür. Tammut-
luluk raslantıyla yakalanmış her­
hangi bir duygu değil, ussallıkla ula­
şılmış bir ruh yetkinliğidir. Aristo­
teles Nikomakhos ahlakı'ndatam -
mutluluğu bilge kişinin ülküsel ruh
durumu olarak gösteriyordu. Stoa
filozofları ruhsal yetkinliğe ulaşan
insanın tammutuluğu sürekli ola­
rak yaşayacağını düşünüyorlardı.
Spinoza yalnızca bilgeler için yal­
nızlıkla belirgin bir tammutluluk dü­
şündü. (Bk. MUTLULUK)
TAMU YAR (lat. adaequatus; fr.
adéquate, alm. adàquaf, ing. adé­
quat). Nesnesini eksiksiz bir biçim­
de sunan fikrin niteliği. Spinoza için
tamuyar fikir gerçek fikrin tüm ni­
teliklerini taşıyan fikirdir. Leibniz
için tamuyar olan seçik olandır. Le­
ibniz şöyle der: “Seçik bir tanıma
ya da bilgiye giren her şey seçik
olarak tanınıyorsa ben bu bilgiyi ta­
muyar bilgi diye adlandırırım.” (Bk.
DOSDOĞRU, SEÇİK)
TANITLAMA
TANIM LAM A (lat. defmitio; fr.
définition', alm .D efinition, B eg­
riffsbestimmung', ing. définition).
Bir varlığı doğasını oluşturan özel­
liklerin en önemlilerini sayarak ta­
nıtma. Bir nesnenin temel nitelikle­
rini belirleyen zih in işlem i. P.
Foulquié: “Bir şeyin doğasını, bir
kavramın içeriğini, bir terimin an­
lamını olabildiğince kısa bir biçim­
de belirleme.” Her tanımlama bir
tümevarımla belirlenmiş olan genel
bir kavramın başlıca özellikleriyle
gösterilmesidir. Tanımlama bir var­
lığın en önde gelen birkaç özelliğini
ortaya koyan genellikle bir cümle­
lik kısa açıklamadır. Formül görü­
nümündeki bu açıklama ne kadar
uyarlı ya da ne ölçüde kapsayıcı
olursa olsun eksikli kalacaktır. Bu
yüzden tanımlamalar şeylerin tanın­
masında ancak ilksel bilgiyi sağla­
yabilirler. Tanımlamanın sağlıklılığı
tanımlanan nesnenin en belirleyici
özelliklerinin öbür özelliklerinden
ayırt edilmesiyle sağlanır. Nesney­
le ilgili en genel şema olan tanımla­
ma çok zaman bir kavram açıkla­
ması için giriş niteliği taşır. Geniş
çerçeveli açıklama tanımlama ol­
maktan çıkar, tanıtlama olur. (Bk.
TANITLAMA)
TANITLAM A (lat. deseriptio; fr.
description', alm. Beschreibung',
ing. description). Bir nesneyi ge­
nel özellikleriyle belirleme. Bir sa­
vın doğruluğunu mantıksal çerçe­
vede ortaya koymak üzere doğru
bilinen önermelerden giderek çıka­
rım lar yapmak. Tanıtlam a geniş 451
 TANRI
çerçeveli tanımlamadır. Onda tanım­
lamada olduğu gibi tutumlu olma
zorunluluğu yoktur. Her tanıtlama
geniş çerçeveli bir kavram ayrış­
tırmasıdır. Tanımlamada örneğin bir
türün (insan) cinsi (hayvan) ve öz­
gül ayrımları (ussal) belirlenirken
(insan, ussal bir hayvandır), tanıt­
lamada bütün nitelikleri sayılır. (Bk.
TANIMLAMA)
TANRI (lat. Dews; fr. Dieu\ alm.
Gott\ ing. God). Evrenin tek ve yü­
ce ilkesi. Doğaüstü yüce varlık.
Evrenin tek ve yüce ilkesi olarak
Tanrı tektanrıcı dinler çerçevesin­
de ortaya konulmuştur. Doğaüstü
yüce varlık fikri tektanrıcı dinler­
den önceki pagan dinleriyle ya da
çoktanrıcı dinlerle ilgilidir. Eski uy­
garlıklarda inanç düzeni çoktanrılı
bir anlayışa dayanıyordu. Platon’un
“İyi” İdea’sı, hatta daha önce Par-
menides’in “Bir Varlık”ı tektanncı-
lığa doğru geçişin ilk belirtilerini du­
yurur. M.Ö. V. yüzyılda Kenopha-
nes bize çoktanrılı inanç dizgesinin
bitmeye yüztuttuğunu şu sözlerle
belirtiyordu: “Tek bir Tanrı vardır,
tanrıların ve insanların yüce efen­
disidir, o ne bedeniyle ne düşünce­
siyle ölümlülere benzer.” Stoa filo­
zofları, maddeci anlayış içinde Tan-
r ı ’yla E v re n ’i özdeşleştirdiler.
Diogenes Laertios, Stoa okulunun
kurucusu olan Zenon’la ilgili ola­
rak şöyle diyordu: “Tanrı’nın tözü
Zenon için gökle yerin toplamıdır.”
M.Ö. XII. yüzyıllarda ortaya çıkan
yahudi dini tektanrılı inancın teme­
452 lini kurdu. Ancak gerçek anlamda
tektanrıcılık hıristiyan vi İslam din­
lerinde anlatımını buldu. Bu yüce
Tanrı tambilir, tamgüçlü ve heryer-
de olan varlıktı. Rönesans’la bir­
likte tanrıtanımazlık eğilimleri baş­
ladı. Feuerbach “Tanrı insanların
yetkin doğru olarak düşünülmüş
özüdür” diyordu. XIX. yüzyılda
Nietzsche Tanrı’nm öldüğünü, üs­
tün insanın ortaya çıkmaya başla­
dığını, Tanrı’nm yerine gelecekte
Üstinsan’m geçeceğini bildiriyor­
du. “Tüm tanrılar öldü: şimdi Üs-
tinsan yaşasın istiyoruz” diyordu.
Ona göre Tanrı bir sanıdır. Şöyle
der Nietzsche: “Tanrı bir sanıdır,
ama ben sanınız yaratıcı isteminizi
aşm asın isterim .” / Th. Fuller:
“Tann’mn ışığını görmek için o kü­
çük mumunuzu söndürün.” / Mı­
sır atasözü: “Çöle Tanrı’sız gidile­
bilir, ama Nil vadisine onsuz dönü­
lemez.” / Pascal: “Tanrı’yı sezen
us değil gönüldür.” / Voltaire: “Tann
varolmasaydı onu yaratmak gere­
kecekti.” “Saat saatçisiz olmaz.” /
AzizAugustinus: “Tanrı bir hıçkı­
rığı bir çağrıdan daha çabuk duyar.”
/ Cervantes: “Tann kötülere acı
çektirir, ama her zaman değil.” /
Sophokles: “Tannların zan her za­
man iyi düşer.” / Descartes: “Çok
zaman benim bir kural olarak be­
nimsediğim şey yani çok açık ola­
rak ve seçik olarak kavradığımız
şeylerin tümüyle gerçek olması an­
cak ve ancak Tanrı’nın olmasıyla
ya da varolmasıyla, yetkin bir var­
lık olmasıyla, bizdeki her şeyin on­
dan geliyor olmasıyla sağlanmıştır.”
“Us bize gördüğümüz ya da düşle­

diğimiz şeyin gerçek olması gerek­
tiğini göstermez, ancak tüm fikir­
lerimizin ve kavramlarımızın bir
doğruluk temeli olması gerektiğini
gösterir; çünkü tam yetkin ve tam
gerçek olan Tanrı’nın bunları bize
bir temel olmadan koymuş olması
düşünülemez.” “Gene de çoktan­
dır zihnimde belli bir görüş var, o
da her şeyi yapabilen bir Tanrı’nın
varolduğudur.” “Ben Tann’yla hiç­
lik arasında bir orta yer’im.” “Çok
açık olarak görüyorum ki tüm bi­
lim gerçek Tanrı bilgisine bağlıdır.”
/ La Bruyère: “Tanrı’nın yokluğu­
nu kanıtlamanın olanaksızlığı ben­
de onun varlığını ortaya çıkarıyor.”
/ Fénelon: “İnsan Tanrı’yı sevdik­
çe aşkın da sevgilinin de Tanrı ol­
duğunu daha çok duyar.” / J.B.
Masillon: “Ey Tanrı’m, günahlıyı
kendi körlüğüne bıraktığınızda ne
kadar korkunçsunuz.” / Jean-
Baptiste Rousseau: “Geçici büyük­
lüklerimizi boşuna önemsedik - İn­
san külünü atalarının külüne kat­
malı - Hepimizi yargılayacak olan
aynı Tanrı’dır çünkü.” / Bernardin
de Saint-Pierre: “Ben burada insa­
ni bilimlerden sözediyorum; çün­
kü gerçek bilimlere gelince, onları
ancak Tanrı tanır; kendi bilgisinin
g izin e y a ln ız c a o s a h ip tir.” /
Marquis de Sade: “Doğuştan bir
kör için renkler neyse insan için
Tanrı odur, körün renkleri gözün­
de canlandırması olası değildir.” /
Camille Desmoulins: “Bir Tann ya­
ratanların bir çocuk yapabilmeleri
pek büyük bir iş değil.” / Maine de
Biran: “İnsan biliminin iki terimi ya
TANRIBİLİM
da iki kutbu olan Tanrı ve ben aynı
anda yok olurlar.” / Stendhal: “H ı­
ristiyanların Tanrı’sım bulduğum
zaman kendimi yitiriyorum: o bir
zorbadır ve zorba olmakla intikam
fikirleriyle doludur; onun İncil’i yal­
nızca kaba cezalandırmalardan sö-
zeder. Onu hiçbir zaman sevme­
dim ve onun içtenlikle sevilebile-
ceğine hiçbir zaman inanmak iste­
medim.” (Bk. BİLİM, ÇOKTAN-
RICILIK, DİN, HEPTANRICILIK,
TANRIARAŞTIRMASI, TANRI­
TANIM AZLIK, TEKTANRICI-
LIK, TÖZ)
TANRIA RA ŞTIRM A SI (fr. thé-
odicée; alm. Theodizee; ing. theo-
dicee). Metafiziğin Tanrı’yı araştı­
ran bölümü. Leibniz’in bulduğu ve
Thodicée sur la bonté de Dieu, la
liberte de l ’homme et l'origine du
mal (Tanrı’nın iyiliği, insanın öz­
gürlüğü ve kötülüğün kökeni ü re­
rine tanrıaraştırması) adlı yapıtın­
da açıkladığı bu terim tanrıtanımaz­
lık ve dünyanın kötülüğü savlarına
karşı Tanrı’nın iyiliğini ortaya ko­
yan bir araştırma alanının adı oldu.
(Bk. METAFİZİK, TANRI, TAN-
RIBİLİM)
TA N R IB İLİM (lat. theologia; fr.
théologie; alm. Theologie\ ing.
theology). Tanrı’nın niteliklerini,
dünyayla ve insanla ilişkilerini araş­
tıran bilgi alanı. Tanrı’yla ve dinle
ilgili felsefi araştırma. Tannbilim di­
nin dogmalarını kutsal metinlere
göre doğrulamaya çalışan bir bilgi
alanıdır. Tannbilim felsefenin bir da­ 453
 TANRICILIK
lı olmaktan çok dine dayalı başlı-
başma bir araştırma alanıdır. Fel­
sefe bağımsız bir araştırma alanı­
dır, oysatanrıbilim ilgili olduğu din­
sel kavrayışın dogmalarıyla belir­
lenmiştir. Felsefe tanrıbilime yak­
laştıkça bağımsızlığını yitirir, tan-
rıbilim felsefeye yaklaştıkça dog­
maları temellendirmekle sınırlı ama­
cından uzaklaşır. Hemen her felse­
fe Tanrı fikri konusunda kendi yo­
rumunu ortaya koyar, ancak bu du­
rum felsefeyi dinin kurallarına zo­
runlu bir biçimde bağımlı kılmaz.
Felsefe Ortaçağ’da büyük ölçüde
tanrıbilim anlamını kazanmıştı, da­
ha sonra eski genişliğini ya da
özerkliğini kazanmaya başladı. (Bk.
TANRI, TANRIARAŞTIRMASI)
T A N R IC IL IK (fr. théisme-, alm.
Theismus-, ing. theism). Dünyanın
nedeni olan kişisel birTann’nın va­
rolduğunu öne süren dinsel öğreti.
Bu öğretiye göre Tanrı canlıdır, ki­
şiseldir, dünyadan ayrıdır. (Bk.
TANRI)
T A N R IT A N IM A Z L IK (fr.a^e«-
me; alm. Atheismus; ing. atheism).
Tanrı’nın varlığını yadsıyan öğreti.
Tanırtanımazlığın kökenlerini Rö­
nesans düşüncesinde aramak ge­
rekir. Hıristiyan dogmalarına karşı
insancı aydınlar dünyayı ve insanı
yüceltirken kutsalla olan bağları da
büyük ölçüde kopardılar. Tanrıta­
nımazlık bununla birlikle daha çok
XIX. yüzyılda gelişti ve özellikle
Nietzsche düşüncesinde anlatımı­
454 nı buldu, daha sonra XX. yüzyılda
Gide’le yeni bir boyut kazandı. Ta-
nırtanımazlığın asıl savunucuları
Feuerbach ve M arx’dir. Onlar Tan­
rı’ya inanmanın bir gerçeklikten ka­
çış olduğunu göstermeye çalıştılar.
Marx “Din halkların afyonudur” di­
yordu. / La Bruyère: “Tanrıtanımaz
kişi Tanrı’yı ve dini yadsımaz, an­
cak onları hiç düşünmez.” / Denis
Diderot: “Evet, bana kalırsa, boşi-
nanç Tanrı’yı tanrıtanımazlıktan da­
ha çok y aralar.” / M arquis de
Sade: “Tanrıtanımazlık şehitler is­
tiyorsa söylesin, kanım hazırdır.” /
Hugo: “Tanrıtanımazlığın sonsuz­
lukta açtığı yaralar bir bombanın
denizde açtığı yaralara benzer. Hep­
si kapanır ve böylece sürer gider.”
/ Gustave Le Bon: “Tanrıtanımaz­
lık yayılsaydı eski dinlerden daha
ho şg ö rü sü z b ir din o lu rd u .” /
Blanqui: “Ne Tann ne efendi.” / G.
Santayana: “Benim tanrıtanımazlı­
ğım Spinoza’nınki gibi evren kar­
şısında gerçek bir sofuluktur.” (Bk.
AHLAK, AHLAKSIZCILIK, HİÇ­
ÇİLİK, TANRI)
T A PIN C A K Ç ILIK (fr. fétichis­
me-, alm. Fetichismus-, ing. fetis-
hism). Bir kişiye ya da bir nesneye
duyulan aşırı hayranlık. Bir nesne­
ye aşırı bağlılıkla belirgin cinsel sap­
ma. Tapıncakçı cinsel sapmada cin­
sel ilgi bedenin bir bölümüne (gö­
ğüs, kalça, saç, el, ayak vb.) ya da
giysilere (göm lek, çorap, külot,
ayakkabı vb.) yönelir. Tapmcakçı-
lık pısırıklarda, bunalımlılarda, şi­
zofrenlerde sık görülen bir durum­
dur. Ona daha çok erkeklerde ras-

lanılır. O kadınlarda çok az görü­
lür. H. Ey bu konuda şöyle der:
“Cansız şeylere ya da başkasının
bedeninin parçalarına dokunmak
sözkonusudur. Belirgin tapıncakla-
n n çoğu erkeklik organı simgeleri­
dir (bot, kalem vb.). Tapıncakçı
davranış dışkıya, sidiğe, kökenleri
ya da anımsatıcı güçleriyle önemli
bir değer kazanan herhangi nesne­
lere (saçlar, giysiler vb.) yönelebi­
lir.” Genel olarak tapıncakçılık ya
da herhangi bir nesneye tapınma
inancı olarak tapıncakçılık tüm il­
kel toplum ların dinsel inanç ve
e d im le rin i k arşılar. A u g u ste
Comte da tapıncakçılığı dinsellik dö­
neminin ilk biçimi saydı ve “bizim­
kine benzeyen ama bizimkinden da­
ha enerjik olan bir yaşama bağlan­
m a” eğilim i o larak tan ım ladı.
Marx’çı düşüncede tapıncakçılık
metayla ilgili olarak ele alındı ve me­
tanın değeri insanın üretici emeği­
ne bağlı olduğu halde bu değeri iç­
kin bir değermiş gibi gösterme eği­
limi olarak belirlendi.
TA RİH (lat. historia; fr. histoire\
alm. G esch ich îe; ing. histçry).
Geçmişin belli bir açıdan ya da ge­
nel olarak incelenmesi. Eski top-
lumların en genel bilgisi. İnsanın
geçmişiyle ilgili en genel araştırma.
Aristoteles tarihi bir belgeler topla­
mı olarak görüyordu. Gerçekten ta­
rihi bir belge bilimi olarak tanımla­
yabiliriz. Bacon tarihi bireyselin bil­
gisi olarak değerlendirdi: onun te­
mel aracı da bellekti. Bacon şöyle
diyordu: “Tarihin gerçek konusu
TARİH
zamanda ve uzamda belirlenmiş bi­
reylerdir. Çünkü doğal tarih türler­
le ilgili görünür, bu da genellikle do­
ğal varlıkları tek bir türde bir araya
getiren benzerlikten gelmektedir,
öyle ki bunların birini tanımak tü­
münü tanımaktır. Bütün bunlar bel­
lekle ilgilidir.” Tarih bireyseli im-
gelemsel düzeyde ele alan şiirle ve
ussal çerçevede genele yönelen fel­
sefeyle karşıtlaşır. Bousset tarihi
tanrısal tasarımın gelişimi olarak
gördü. Herder için tarih yazgısal bir
ilerlemenin konusuydu. Hegel onu
mantıksal bir dizgenin akışı diye an­
ladı. Comte için tarih insanlık evri­
minin yasasında anlatımını buluyor­
du. Marx’agöre insanlığın tarihi her
zaman üretimin ve değiştokuşun ta­
rihiyle ilişkisi içinde ele alınmalıdır.
M arx’a göre ilk tarihsel olgu ge­
reksinimleri karşılama araçlarının
üretimidir, böylece maddesel yaşa­
mın üretimidir. İkinci tarihseHolgu
karşılanan ilk gereksinimin yeni ge­
reksinimleri getirmesidir. Üçüncü
tarihsel olgu yaşamlarını her gün
yenileyen insanların yeni insanlar
yapm alarıdır yani ürem eliridir.
Marx ve Engels şöyle derler: “Mad­
deci tarih kavrayışı ülkücü tarih
kavrayışı gibi her dönem için bir
kategori araştırmaz ama tarihin ger­
çek toprağına sağlam bir biçimde
yerleşir. M addeci tarih kavrayışı
uygulamayı fikirle açıklamaz, fikir­
lerin oluşumunu maddesel uygula­
maya göre açıklar.” XIX. yüzyıla
kadarki tarih kavrayışı yinelemele­
re bağlı tarih kavrayışıdır, bugün
bizim ilerlemeleri temel alan tarih 455
TARİH
kavrayışım ızdan uzaktır. XVII.
yüzyıla kadar gelişim fikri yoktu,
buna göre gelişen bir insanlığın ta­
rihi de sözkonusu değildi. XVIII.
yüzyılın aydınlanmacı düşünürleri
bile tarihi birbirinden kopuk uygar­
lıkların ayrı ayrı sergilendiği alan di­
ye gördüler. Völtaire’in şu sözün­
de bu görüş açık açık belirir: “Tra­
jedide olduğu gibi tarihte de bir se­
rim, bir düğüm, bir de sonuç ol­
malı.” Oysa çağdaş anlamda tarih
bir ilerleme bilincidir, bizi körü kö­
rüne geçm işe bağlamaz, tersine
yetkin bir geleceğe açar: “İnsan için
insani değer olarak tarih geçmişi
değil geleceği belirler” derL. Gold-
mann. İlk uygarlıkların insanların­
da da yalnızca ve yalnızca yazgıyla
belirgin bir yaşam fikri vardı. Dü­
şey nedensellik diyebileceğimiz bir
nedensellik anlayışı içinde ilk uy­
garlıkların insanları her olan biteni
tanrısal güçlerin istemine bağlıyor­
du. Yunan-latin dünyasında ve hıris-
tiyan dünyasında dönüşlülük fikri
egemen oldu: başlangıçla bitişi bir­
leştiren dairesel devinim en yetkin
devinimdi, buna göre her şey tam
bir yazgılılık içinde başladığı yerde
bitiyordu. Buna göre çağdaş anlam­
da tarihi oldukça yeni bir bilim say­
mak doğru olur. Ancak onun her
anlamda çok rahat çalışan mutlu bir
araştırma alanı olduğunu düşünme­
m ek gerekir. “Tarih sonunda bir
ruhbilim sorunudur” der Taine.
Ruhsal etkinlikler her zaman kay­
gan ve anlaşılması güç etkinlikler­
dir, tarih de bu etkinliklerle örül­
müştür. Yüzıllar önceki bir toplu­
mun neden öyle değil de böyle dav­
randığını, yüzyıllar önceki bir ko­
mutanın neden öyle değil de böyle
yaptığını kestirmek zordur. Ayrıca
tarihi kavramakla yükümlü kişinin
yani tarihçinin de bir insan olduğu­
nu, öznellikle belirgin oluşumları
kavramakla yükümlü bir özne ol­
duğunu unutmamak gerekir. Tarih­
çi Seignobos bu yüzden oldukça
karamsar bir tablo çizer: “Tarih ka­
dar kötü koşullarda çalışan bir baş­
ka bilim yoktur. Tarihte doğrudan
gözlemler yoktur, her zaman yitip
gitmiş olgular vardır; bütünsel ol­
gular hiç yoktur, her zaman ras-
lantıyla korunmuş dağınık parçalar
vardır, geçmişin döküntüleri var­
dır, tarihçi bir paçavracıdan başka
bir şey değildir.” Öte yandan tarih
her ne kadar birbirini anımsatsa da
birbirine benzemez olaylardan örül­
müştür. Tarih eskilerin sandığı gibi
bir yinelemeler alanı değildir. Buna
göre tarihçinin her olguyu tarihsel
zemin üzerinde apayrı bir yapı ola­
rak kavraması gerekir. Paul Valéry
“Tarih yinelenmeyen şeylerin bili­
midir” der. Thukydides’in “Tarih
sürekli bir yeniden başlayıştır” sö­
zü artık tarihin derinliklerinde kal­
mıştır. / Voltaire: “Büyük prensle­
rin tarihi genellikle insanların ya­
nılgılarının tarihidir.” / Chateaubri­
and: “Ben size olguların öbür yü­
zünü göstereceğim, tarihin göster­
mediği yüzünü.” / Napoléon Bo­
naparte: “Geçmişte sizin yürüyü­
şünüzü geciktirebilecek örnekler
aramak gerekmez. Tarihte hiçbir
şey XVIII. yüzyıl sonlarına benze­

m ez, X V III. yüzyıl so nlarında
hiçbir şey şimdiki zamana benze­
mez.” / J. Michelet: “H er insan bir
insanlıktır, bir evrensel tarihtir.”
“Dünyanın yargıcı olan tarihin ilk
görevi saygıyı elden bırakmaktır.”
/ Flaubert: “Yaşam bitmez bir so­
run, tarih de her şey d e.” / A.
Daudet: “Roman insanların tarihi­
dir, tarih kralların romanıdır.” / B.
Disraeli: “Adam öldürme dünyanın
tarihini hiçbir zaman değiştirmedi.”
/ Mao Çe Tung: “İnsanlığın tarihi
zorunluluğun egemenliğinden öz­
gürlüğün egemenliğine doğru sağ­
lam bir devinimdir.” / H. G. Wells:
“İnsanlığın tarihi giderek eğitimle
felaket arasında bir akış özelliği ka­
zanıyor.” “İnsanlık tarihi özü gere­
ği fikirler tarihidir.” / A. Schopen-
hauer: “Tarihin anlattığı gerçekte
uzun bir düştür, insanlığın uzun ve
karmaşık düşüdür.” / Lukacs: “Ta­
rihsel olarak eylemde bulunan in­
sanların kahraman ya da alçak, tra­
jik ya da gülünç özyapılı oluşu bü­
yük ölçüde tarihin nesnel içeriğine
ve gerçek yönelimine bağlıdır.” / M.
Merleau-Ponty: “Tarihte bir çeşit
aldatıcı büyü vardır. Tarih insanla­
rı büyüler, kendine çeker, insanlar
tarihin gittiği yönde gittiklerini sa­
nırlar, derken tarih oyunbozanlık
eder, bir başka durum olası olduğu
ölçüde olaylar yön değiştirir. Tari­
hin yüzüstü bıraktığı insanlar, onun
suç ortaklarından başka bir şey ol­
madıklarını düşünen insanlar bir­
den onun kendilerine esinlediği ci­
nayetin elebaşları olurlar.” “Dire­
nenlerin onuru da işbirlikçilerin
TARİHSELLİK
onursuzluğu da tarihin olumsallığını
gerektirir, bu olumsallık olmadan
siyasette suçlu olmaz, tarihin us­
sallığı olmadan da ortada yalnızca
deliler vardır.” (Bk. DİYALEKTİK,
MADDECİLİK, OLGUBİLİM)
T A R İH S E L C İL İK (fr. historis­
me', alm. Historismus', ing. histo-
rism). Tüm olguları tarihsel koşul­
lardan giderek anlamaya ve açıkla­
maya çalışan düşünce biçimi. Ta­
rihe aşırı bağlılık ve bu bağlılıktan
giderek geçmiş değerleri abartıp
yüceltme ve geçmişi bugünden üs­
tün tutma eğilimi. Düşünceleri ta­
rihsel koşulların ürünü sayan tarih-
selcilik olguları açıklamakta ve de­
ğerlendirmekte tarihsel verileri bi­
rinci planda önemser. (Bk. TARİH)
T A R İH SE L L İK (fr. historicité',
alm. Geschichtlichkeit; ing. histo-
ricity). Tarihsel olanın, tarihlellgili
olanın özyapısı. Zamanla değişme
özelliğine sahip olamn özyapısı. Va­
roluşçu felsefede insanın zamana
ve geçmişe bağımlılığını geleceğe
doğru özgürce aşması. Tarihsellik
insana insanla ilgili temel soruları
sordurur: insan nedir ve nereden
gelip nereye gitmektedir, yaşamak
nedir ve ölmek nedir? Varoluşçu fel­
sefede genel anlamda nesnel tarih­
sellik fikri yoktur, onda her birey
kendi olarak ele alınır. Bu felsefede
insan geçici bir varoluşu ölüme
doğru aralıksız sürdürür. Buna gö­
re insanın tarihsel varoluşu mutlak
biçimde ölüme adanmıştır. (Bk. GE­
LİŞİM, TARİH, TARİHSELCİLİK, 457
 TARİHSEL MADDECİLİK
VAROLUŞÇULUK)
T A R İH SE L M A D D E C İL İK Bk.
MADDECİLİK.
T A S IM (lat. sy llo g ism u s; fr.
syllogisme\ alm. Syllogismus-, ing.
syllogism). Tümdengelimli usavur-
ma. Doğru sayılan iki önermeden
üçüncü bir önerme çıkarmaya da­
yanan usavurma yolu. (Bütün in­
sanlar ölümlüdür büyükönerme-
sinden ve Sokrates insandır kü-
çükönermesinden Sokrates ölüm­
lüdür sonucunu çıkarabiliriz.) [Bk.
MANTIK, TÜMDENGELİM]
T E K B E N C İL İK (fr. solipsisme-,
alm. Solipsismus; ing. solipsism).
B en’i tek gerçeklik diye alan ve bi­
reysel düşüncenin dışında herhan­
gi bir gerçeklik kabul etmeyen aşı­
rı ülkücü öğreti. Bireysel gerçekli­
ği tek gerçeklik sayan Claude Bru-
net’nin öğretisi. Tekbenciliğin te­
m e lin d e k u şk u c u lu k y atar
denilebilir. Descartes gibi biz de
kendim izden başka her şeyden
kuşkuya düşebiliriz. (Bk. BEN, BE-
NOLMAYAN)
T E K Ç İL İK (fr. monisme\ alm.
Monismus-, ing. monism). Her şeyi
bir birlik içinde gören felsefi bakış
açısı. Gerçekliğin temeli olarak tek
bir ilkeyi özellikle yalnızca madde­
yi ya da yalnızca ruhu varsayan öğ­
reti. Bu öğreti maddeyle ruh, bi­
linçle dünya ayrımını kaldırır. A.
Lalande tekçiliği “Şeylerin bütünü­
458 nü ya tözleri açısından ya yöneltil­
dikleri yasalar açısından (mantık­
sal ya da fiziksel yasalar) ya da ah­
lak açısından birliğe indirgenebilir
gören felsefe dizgelerinin tümü” di­
ye tanımlar. Buna göre maddeci­
lik, ülkücülük, heptanrıcılık tekçi
öğretilerdir; Leibniz, Hegel, Spino­
za dizgeleri de tekçi dizgelerdir. Ba­
zı filozoflar tekçiliği bir aşırılık ola­
rak görürler. J. Rostand şöyle der:
“Maddeci tekçilikle ruhçu tekçilik
arasında ancak çok küçük bir ay­
rım görüyorum: her şeyin madde
diye adlandırılması ya da her şeyin
düşünce diye adlandırılması hemen
hemen aynı anlama gelir.” Bazen
tekçilikte maddeci yorumla ruhçu
yorum tek bir şeyin iki ayrı görü­
nümü gibi olur. Bunun en belirgin
örneğini Spinoza felsefesinde bu­
luruz. Heptanrıcı bir anlayış içinde
Tanrı’yla D oğa’yı özdeşleştiren
Spinoza bazen maddeci bazen ruh­
çu bir bakış açısı geliştirir. Gene de
onun felsefesi ruhçuluktan çok
maddeciliğe yakındır. İngiliz ülkü­
cü filozoflarının, özellikle F.H. Brad-
ley’nin varlıkta birlik bulunan öğ­
retisini de tekçilik diye adlandırabi­
liriz. B radley’e göre özne (that)
nesneden (what) ayrılmaz. Deney­
sel gerçeklik mutlak’ı yani gerçek
gerçekliği örten bir dış görünüştür.
Haeckel’in öğretisi de tekçidir, on­
da evren kendini fiziksel ve kim­
yasal güçlerle dışlaştırır. Tek ger­
çeklik tözdür. Töz yasasının evren­
sel bir değeri vardır. B u yasa mad­
denin sakinimi yasasıyla gücün sa­
kinimi yasasını içerir. (Bk. ÇOĞUL­
CULUK, İKİCİLİK)

T E K İL (fr. s in g u lie r \ alm .
Einzelır, ing. singular). Tek olan.
Birey olan. Her türlü genellikten
uzak olan. Tek bir nesneyle ilgili
olan. (Bk. ÇOĞUL)
T E K N İK (fr. tech n iqu e; aim.
Technik; ing. technics). Bazı yararlı
sonuçlar elde etmek için konulmuş
usuller toplamı. Bilimsel olana ve
estetik olana karşıt olarak, kuram­
sal bilgi dışında elde edilmiş uygu­
lama yöntemleri toplamı. Bilimin
uygulamalarıyla ilgili olan. Günü­
müzde teknik, salt deneysel olma­
yan, uygulamayla ilgili olmakla bir­
likte bilimsel bilgiye dayanan her
türlü usul ve etkinliği içerir. Top­
lumsal yapı içinde tüm teknik et­
kinlikler üstyapı alanı olan kültüre
karşıt olarak altyapı alanını oluştu­
rurlar. Bir uygarlık teknik ve kül­
tür olmak üzere ikili bir etkinliğin
varlığını gerektirir. Yeniçağ’ın baş­
larına kadar teknik makinalarla ol­
maktan çok el becerileriyle, zana­
atçılıkla ilgiliydi. Özellikle makina
üreten makinaların yaratıldığı Sa­
nayi D evrim i’nden sonra teknik
doğrudan doğruya makinayla ve
toplu üretimle ilgili oldu. Zanaatçı­
nın bilimsel düzeyde tartışılmamış
babadan kalma usulleri yerlerini ge­
niş çerçeveli sanayi usullerine bı­
raktılar. Yunanlıların tekne’den (sa­
nat) gelen technikos'lan anlam de­
ğiştirerek bundan böyle toplu üre­
timi anlatır oldu. Bu çerçevede tek­
niğin bilimi doğurduğu, bilime kay­
naklık ettiği, bilimi öncelediği, bili­
min de tekniği genelgeçer bir us­
TEKNİK
sallıkla donattığı söylenebilir. İlkel
adamın bilimi yoktu, yalnızca tek­
niği ya da teknikleri vardı, o tek­
niğin ya da tekniklerin içerdiği bilgi
sezgilere ve deneysel arayışlara da­
yalı bir uygulama biçimiydi. Tek­
nik bir el bilgisiydi, bir yapma ön-
görüsüydü. A lain’in deyişiyle “dü­
şünceden korkan bir dü şü n ce”
ydi. Zanaatçı çok zaman kendi tek­
niklerine hapsolmuş insandı, iyiyi
bulduğu zaman daha iyiyi ya da en
iyiyi aramak gereksinimi duyma­
yan bir yapımcıydı. Bugünün tek­
niği geniş çerçeveli üretim öngö­
rüsü içinde otomatlıkla aynı anla­
ma geliyor. Buna göre teknik her
ne kadar bilimsel arayışlarla dönüş­
türülen bir etkinlik alanı olsa da çok
zaman alışılm ışı düşündürüyor,
gündelik çarkları akla getiriyor. Bu­
na göre teknik bir yandan ussal çer­
çevede ortaya konulmuş kurallarla
ilgili olurken bir yandan da uygula­
ma biçimlerini içermektedir. Bu
yüzden artık bugün teknik denilin­
ce yalnızca ve yalnızca bilimsel tek­
nikleri anlamak gerekir, geleneğin
öngörüsüyle değil de düşünülmüş
deneyle ortaya konulan etkinliği
anlamak gerekir. Böylece sürekli
düşünülen teknik bir önceki usul­
lerin aşıldığı yeni usullerle sürekli
olarak ilerler. Çağımızın en büyük
korkusu, tekniğin iyiden iyiye dü­
şünülüp tartışılmış, insan için ya­
rarlı olduğu kesin olan ereklere
doğru olmaktan çok kazanca doğ­
ru, daha çok kazanca doğru ilerli­
yor olmasıdır. Bilimin denetiminden
çıkmış ve paranın denetimine gir­
TEKTANRICILIK
miş bir tekniğin bu makinalar ça­
ğında insan yiyen makinaya dönüş­
m esi işten bile değildir. Teknik
adam ya da teknisyen bir uygula­
macıdır, bilim adamı değildir ve ar­
tık her yerde bilim adamlığı teknis­
yenliğe doğru dönüşür durumda­
dır. Teknisyen bir işçi değildir, o
çağdaş dünyanın en sevilen, en ge­
çerli kişisidir. Gelişmiş her tekni­
ğin yoğun bir bilgi birikimiyle ya
da bilimsellikle denetlenmesi gere­
kir. Teknoloji'mn (fr. technologie;
alm. Technologie; ing. technology)
varlığı tekniklerin sağlıklı gelişimi
için bir güvence olabilir mi? Bir tek­
nikler bilgisi, bir teknik usullerle il­
gili araştırma, bir teknikler kuramı
olarak teknolojinin bilimsel araştır­
manın yerini tutması, hızlı üretim
ve kazanç yöntemlerinden çok in­
sani amaçları öngörmesi pek dü­
şünülemez. (Bk. KÜLTÜR, UY­
GARLIK)
TEKTANRICILIK (fr. m ono­
théisme; alm. Monotheismus; ing.
monotheism). Dünyadan ayrı tek
bir Tanrı’nın varlığını öngören din
anlayışı. Tektanrıcılık çoktanncılık-
tan sonra gelen ve özellikle hıristi-
yan ve İslam dinlerinde anlatımını
bulan bir anlayıştır, bu anlayışın kö­
kenleri M.Ö. XII. yüzyıla, yahudi
dinine kadar dayanır. Ancak tek-
tanrıcılığın gerçek gelişimi Eski-
çağ’ın kapanıp Ortaçağ’ın başladı­
ğı dönemlerde olmuştur. Tektanrı-
cılık her yerde bulunan, tamgüçlü
olan ve her şeyi bilen mutlak bir
Tanrı’nın varlığına inanır. Bu Tanrı
tektanncılığın bir başka biçimi olan
ve resmi dinlerce sapkınlık sayılan
heptanrıcılıkta olduğu gibi yarattı­
ğı dünyayla karışmış değildir, onun
tümüyle dışındadır. Bir ressam na­
sıl tablosunun dışındaysa Tanrı da
yaratısının dışındadır. Heptanncılık-
ta yaratmadan çok bir türüm, bir
türeme sözkonusudur, evren Tan­
rı’yı sürdürür durum dadır. (Bk.
ÇOKTANRICILIK, DİN, HEP-
TANRICILIK)
TEM EL (lat. fondam entum ; fr.
fondement; alm. Grund, Begrün­
dung, Grundlage; ing. fundation).
Bir şeye varlığını kazandıran. Bir
şeyin varoluş nedeni olan. Daya­
nak. Çıkış noktası. Bir düşüncenin
ana ilkesi. Bir düşüncenin doğru­
layıcı öğesi. (Bk. DAYANAK)
TEMELLENDİRMEK (fr. fonder;
aim. begründen; ing. to ground, to
found). Sağlam bir dayanağa oturt­
mak. Bir bilginin, bir düşüncenin
dayanaklarını göstermek. Bir dü­
şünceye dizgesel bir tutarlılık ka­
zandırmak. (Bk. TEMEL)
TEOKRASİ Bk. DİNCİYÖNE-
TİM.
TEORETİKBk. GÖRÜMCÜ.
TEPKİME (lat. reflexus; fr. ref-
lexe; aim. Reflex; ing. reflex'). Be­
denin herhangi bir uyarana göster­
diği doğal ya da edinilmiş dolaysız
tepki. Çevreden gelen bir uyarıya
istemsiz tepki. Organizmanın özel

bir uyarana gösterdiği dolaysız ve
istemdışı yanıt. Dizkapağının he­
men altına sert bir cisimle vurul­
duğunda bacak ileriye fırlar, göze
üflendiğinde gözkapağı kapanır. Bu
tepkiler herkesin doğuştan sahip ol­
duğu doğal tepkimelerdir. Koşullu
tepkimeler’e gelince, bunlar ger­
çek anlamda edinilmiş tepkimeler­
dir. Kendi uyaranına değil de bu
uyarana bağlı bir başka uyarana
karşılık veren her tepkime koşul­
ludur. Önüne et koyulan bir köpek
salya çıkarır. Köpeğe et verilirken
aynı anda bir kırmızı ışık yaksak
ve bu iki uyarıyı sık sık yinelesek
köpek kırmızı ışığı gördüğü ama
kendisine et verilmediği zaman da
salya çıkaracaktır. Koşullu tepkime
her zaman bir doğal tepkime üze­
rine kurulur ve yerleşmesi için uya­
ranın bir süre yinelenmesi gerekir.
Koşullu tepkimelerin niteliğini bize
rus bilgini Ivan Pavlov (1849-1936)
gösterdi. Doğduğumuz andan baş­
layarak birçok koşullu tepkimenin
yaşamımızda büyük bir yer tuttu­
ğunu Pavlov’la öğrendik. Buna gö­
re tüm alışkanlıklarımızın ve tüm
davranışlarımızın temelinde koşul­
lu tepkimeler yatmaktaydı. “İnsa­
nın gelişimi, doğumla birlikte ken­
dini gösteren tepkimelerden başla­
yarak, artan bir karmaşıklıkta bir
koşullanmış etkinlikler dizisidir” (A.
Porot).
T E ST (“denem e" anlam ına ing.
söz.Bu terimi ruhbilime 1890’da J.
Mc Keen Cattell sokmuştur). Bi­
reyin fiziksel ve ruhsal özelliklerini
TİP
ortaya koymaya yarayan deneme
yöntemlerinin genel adı. Uyum test­
leri kişinin çevreye uyum özellik­
lerini belirler. Zeka testleri kişinin
zeka düzeyini belirler. Kişilik test­
leri kişinin kişilik özelliklerini sap­
tar. B ir sınama aracı olarak test
pekçok alanda kullanılır. Ribot şöyle
der: “Test yöntemi, normal bir ki­
şide, o kişiye özgü fiziksel ve ruh­
sal özellikleri belirlemeye dayanır.”
Testler ruhhekimliğinin gelişmesi­
ne büyük katkıda bulunmuştur.
T İK E L Bk. ÖZEL.
T İP (lat. typus\ fr. type; alm. Ty-
pus; ing. type). Bir nesneler topla­
mını belirleyen örnek. Bir nesneler
toplamının özünü belirleyen ve onu
başka nesnelerden ayırmayı sağla­
yan özellikler toplamı. Bir nesneler
toplamının temel özelliklerini en iyi
biçimde ortaya koyan örnek.* Bir
nesneler toplamının ayırıcı özellik­
lerinin bütünü. Bir türün özellikle­
rini en iyi gösteren birey. Lalande:
“Bir varlık sınıfını belirleyen ger­
çek ya da düşsel somut varlık.” Tıp-
bilim (fr. typologie; alm. Typolo­
gie; ing. typology) fiziksel-ruhsal
oluşumları çerçevesinde insan tip­
leri bilimidir. Tîpbilim, tip biçimle­
rini ayrıştırmaya ve tanıtlamaya ça­
lışır. Tîpbilim kişilerin yapılarıyla ol­
duğu kadar toplumlann yapılarıyla
da ilgilidir ve bir toplumun bir kül­
tür üreticisi olarak belirleyici kişili­
ğini ortaya koymaya çalışır.
+61
 TOLERANS
TOLERAN S Bk. HOŞGÖRÜ.
T O P L U Ç IL G IN L IK (fr. délinqu­
ance). Toplum yasalarına topluca
ve bilinçsizce karşı çıkış. Topluçıl-
gınlık özellikle gençlerde görülen,
garip davranışlarda bulunmaya, vu­
rup kırmaya dayanan, cinayete ka­
dar uzanabilen bir toplu davranış­
tır. Her ülkede pek ciddiye alınma­
sa da son derece önemli, sonuçlar
yaratmaktadır. Topluçılgınlık “suçlu
çocuk” sorunu yaratan bir kaynak­
tır. Ceza düzeneklerinden çok top­
lumbilimcileri, ruhbilimcileri ilgilen­
dirmesi gereken bu sorun başlıca
üç alanda suçlular ortaya çıkarmak­
tadır; bu alanlar hırsızlık, fahişelik
ve serseriliktir. Bu üç sorundan iki­
sinin, serseriliğin ve fahişeliğin hu­
kukta pek karşılığı yoktur, oysa
hırsızlık doğrudan doğruya suç
oluşturmaktadır. Ne var ki toplu-
çılgınlık sorunu cezalandırma yön­
temiyle çözülebilecek kadar basit
bir sorun değildir. Serseri topluluk­
larına katılan kişilerden bazıları so­
rumluluk taşımayan kişilerdir: ge-
rizekalılar, saralılar ve şizofrenler
iyi kollanmadıkları zaman topluçıl-
gınlığa eğilimli olmaktadırlar. Bu­
nun dışında serseriliği besleyen en
büyük kaynaklardan biri aile uyuş­
mazlıklarıdır: uyumsuz bir aile or­
tamından kovulan ya da kendi is­
temiyle ayrılan çocuklar için en ko­
lay sığınma ortamları serseri top­
luluklarıdır. Özellikle sinema ve te­
levizyon gibi araçlardan beslenen
serüvenci kişilikler de serseriliğe
462 çokça eğilimlidirler. Healy şöyle der:
“Serserilik suçun ilkokuludur, ha-
pisane yüksek okuludur, mahkeme
ilamı da diplomasıdır.” Serseriler
cinsel suçlar işlemeye son derece
yatkındırlar. Serseriler arasında en
çok görülen cinsel edim fahişelik­
tir. Göreneklerin daha az belirleyi­
ci olduğu ülkelerde çocuk fahişe-
lerin sayısı çok yüksektir. Kız
çocukları on iki yaştan sonra fahi­
şeliğe alışmaktadırlar ve hemen he­
men her serseri kızın yazgısı fahi­
şelikten geçmektedir. Serserilik er­
kek çocuklardan çok kız çocuklar
için kolay ya da kazançlıdır diyebi­
liriz. Bu yüzden İkinci Dünya Sa­
vaşı’ndan sonra serseri erkekler
serseri kızların üçte biri kadardı.
Hırsızlık da serseriliğin vazgeçilmez
bir yüzü gibidir ve serseri delikanlı
kendini cinsel anlamda pazarlama
olanağını pek bulamadığından hır­
sızlık yapmak zorundadır. Hırsızlı­
ğın temelinde yalnızca maddi ge­
reksinim değil, özellikle başlangıç­
ta ruhsal etkenler de belirleyicidir.
Çocuk kıskandığı kardeşinin ve in­
tikam almak istediği babasının pa­
rasını çalar. Serseriler bir tür top­
lum düşmanı ya da hatta insanlık
düşmanı oldukları için cinayete eği­
limlidirler. Serserilerde cinayete yö­
neliş on beş yaştan sonra başla­
maktadır. N. Sillamy şöyle der:
“Topluçılgınlık bir uyumsuzluktur.
Bireyi toplumun karşısına koyan
çatışkıyı açıklar.” Topluçılgınlık so­
rununu hukuk yolundan çözmek
olası değildir. Bir küçük fahişeyi ve
geri zekalı bir serseriyi cezalandır­
mak hiçbir olumlu sonuç getirme­

yecektir. Topluçılgınlık güçlü bir
toplumsal düzenle ve iyi bir eğitim
düzeniyle önlenebilir. Köyden ken­
te göç, sanayide hızlı değişim gibi
sorunlar topluçılgınlık eğilimlerini
artırmaktadır. Topluçılgınlığı güçlü
k ıla n ve to p lu m sa l b ir k orku
durumuna getiren başlıca etken ser­
seri toplulukları içindeki ve hatta
arasındaki dayanışmadır. Ailesinden
kopup toplumdışı bir yaşamı seçen
ve böylece bir serseri topluluğuna
katılan birey tıpkı klanda olduğu gibi
yüzde yüz korunm ası, savunulma­
sı ve iyileştirilmesi gereken kişidir.
(Bk. DEĞİŞKENLİK, ŞİDDET)
T O PL U L U K (lat. communalitas\
fr. communauté; alm. Gemeinsc-
haft\ ing. community). Herhangi bir
nedenle ya da amaçla bir araya gel­
miş insanların oluşturduğu bütün­
lük. Ortak çıkarlar adına bir araya
gelmiş insanların oluşturduğu bir­
lik. Toplum kavramı topluluk kav­
ramını içerir, öte yandan toplum
topluluğa göre daha köklü ve daha
kalıcı nedenlerin varlığını duyurur.
Topluluk kendisini vareden neden
ya da uğrunda kendisini varettiği
amaç ortadan kalkınca anlamını yi­
tirecek ve dağılıp gidecektir. Top­
luluk herhangi bir kurumdur, hatta
bazen kurum bile değildir. Yıkılmış
bir evi seyreden insanlar da bir top­
luluk oluştururlar ama bir kurum
oluşturmazlar. Toplum başta en kü­
çük kurum olan aile kurumu olmak
üzere pekçok kurumu içeren en bü­
yük kurumdur. (Bk. TOPLUM)
TOPLUM
TO PLU M (lat. societas; fr. soci­
été; alm. Gesellschaft; ing. soci­
ety). Aralarında köklü ve kolay ko­
lay giderilemez bağlar bulunan bi­
reyler topluluğu. Sınıflar halinde
yapılaşmış olan geniş insan toplu­
luğu. Foulquié: “Aralarında düzen­
li ilişkiler bulunan, bilinçli, özellikle
insan olmanın bilincinde olan birey­
ler toplamı.” Toplum, bireyleri içe­
ren düzenli ve sıradüzenli bir yapı­
dır. Böyle olmakla, çağdaş yaşam
düzeni çerçevesinde, “toplum” kav­
ramı, “ulus” kavramına çok yakla­
şır. “Toplum” kavramı, öte yandan,
“birey” kavramıyla bir karşıtlık ku­
rar. Foulquié toplumbilim kuramı­
nın temel ilkelerini şöyle belirler: “a.
Toplum kendisini oluşturan birey­
lerin toplamı değildir, onun manevi
bir kişiliği vardır, onun kendi yaşa­
mı, fikirleri, duyguları, istemleri
vardır; b. İnsandaki her şey özgül
olarak insanidir ve hayvanlafda bu­
lunmayan şey toplumun manevi ya­
şamına katılmadır; c. Böylece tüm
ahlakçıların belirlediği gibi insan iki
yönlüdür ve manevi yaşam bizi
oluşturan iki öge arasındaki bir kav­
gaya dayanır; ancak klasik ahlak­
çılar için bedene karşı savaşan şey
ruh ya da us iken, toplumbilimci
okula göre bizde bedenin oluştur­
duğu bireysel insana karşı savaşan
şey toplumsal insandır.” Özgürlük­
çü bakış açısı, bireyi, toplumsal ya­
pıyı aşan bir istemli varlık olarak
belirler. Bazı yükümleyici görüşler
toplum için birey kavrayışını geliş­
tirirler. H. Spencer şöyle der: “Top­
lum insanların yaran için vardır, in­
 TOPLUM
sanlar toplumun yararı için var de­
ğildir.” Bu karşıtlıkta hak ve ödev
kavramları belirir. Kimileri toplum
karşısında bireyden yana çıkıp hak­
kı, kimileri birey karşısında toplum­
dan yana çıkıp ödevleri savunur­
lar. Her ne olursa olsun bireyle top­
lumu karşı karşıya koymak pek de
gerçekçi bir tutum gibi görünmü­
yor, çünkü toplumsallık insan için
herhangi bir seçim konusu değil bir
zorunluluktur. Aristoteles insanın
ussal bir hayvan olduğunu, toplum­
sallığa mahkum olduğunu, çünkü
bir insan bireyinin toplumsallık dı­
şında varolmasının olası olmadığı­
nı bildirmişti. Gerçekten her türün
bireyi doğanın bağrında yaşamını
şu ya da bu koşulda tek başına sür­
dürebilir, bu insan için olacak şey
değildir. Yaşamının aşağı yukarı ya­
nsını yetkinleşmek için harcayan in­
san bireyi son derece kırılgandır, o
ancak ve ancak türdeşleriyle yaşa­
yabilir. Buna göre toplumsallık in­
sanın zorunlu bir niteliğidir diyebi­
liriz. Ne ölçüde toplumsallaşabil-
mişsek o ölçüde insanlaşmışız de­
mektir. Montesquieu, biraz da ken­
di toplumuna bağlılıkla şöyle diyor­
du: “İnsanın toplumsal hayvan ol­
duğunu söylerler. Buna göre ben­
ce bir Fransız başka bir insandan
daha insandır, eşsiz insandır, çün­
kü yalnızca toplum için yaratılmış
gibidir.” Montesquieu insanın top­
lum içinde güçsüzlük duygusundan
sıyrıldığını söyler: “İnsanlar toplum
içine girdikleri anda zayıf oldukları
duygusunu yitirirler; aralarındaki
464 eşitlik kalkar ve savaş durumu baş­
lar.” Jean-Jacques Rousseau top­
lumsallığın önemini şöyle belirler:
“İnsan toplum için doğmuştur. Onu
toplumdan ayırın, toplumdan yalı­
tın, fikirleri dağılacak, özyapısı de­
ğişecek, yüreğinde binlerce duygu
belirecektir, işlenmemiş topraktaki
dikenler gibi ruhunda garip düşün­
celer fılizlenecektir. İnsanı bir or­
mana koyun, orada o yırtıcı ola­
caktır; bir çitin içine kapatın, zo­
runluluk fikrinin kölelik fikrine ka­
vuştuğu bu yerde yaşamak daha
da kötüdür. Bir ormandan çıkılır,
bir çitin içinden çıkılmaz. İnsan or­
manda özgürdür, çitin içinde köle­
dir. Sefillikten çok yalnızlığa katla­
nabilmek için belki de çok büyük
bir ruh gücü gerekecektir. Sefillik
alçaltır, yalnızlık bozar.” Öte yan­
dan toplumsallık insanı tek bir top­
lumun üyesi olmak ve onda sınır­
lamaktan ötede bütün bir dünyaya
açan bir özelliktir. Gerçek anlamda
toplumsallaşmış insan kendini tek
bir toplumun değil bütün bir insan­
lığın üyesi sayacaktır ya da duya­
caktır. Bem ardin de Saint-Pierre
şöyle der: “İnsan toplumları karın­
ca toplumları gibi yalıtık olsalardı
karınca toplumlarından daha bilge
olmayacaklardı.” Gerçekçi çerçe­
vede Yeniçağ gerçek anlamda top­
lumsallaşmış insan fikrini getirir­
ken duygucu eğilimler ya da top­
lumsallığa aykırı tutumlar insana
doğaya dönüşü düşündürdü. Mar­
quis de Sade “Ben toplumun insa­
nı olmaktan önce doğanın insanı­
yım” der. Ne olursa olsun birey
toplumun zorunlu bir üyesidir, çün-

fcü insan toplumsallığa mahkum­
dur. “İnsan toplumla vardır, top­
lum insanı kendi için biçim ler”
(Chamfort). / Honoré de Balzac:
“İnsan ne iyi ne kötüdür, içgüdü­
lerle ve yatkınlıklarla doğar; top­
lum onu Rousseau’nun sandığı gi­
bi bozmaz, yetkinleştirir, en iyi kı-
b r, ancak çıkarlar onun kötü eği­
limlerini de geliştirir.” / Gobineau:
“Bir toplum kendinde ne iyi ne kö­
tüdür, ne akıllı ne çılgındır; o odur.”
/ Proudhon: “Toplumları yöneten
insanlar değil ilkelerdir, ilkeler ol­
madığı zaman da durumlardır.” /
R. Queneau: “Toplumdaki insanın
temel kavramlarından biri yırtıcı­
lıktır.” / Saint-Sim on: “Toplum
olumsuz fikirlerle yaşamaz, olum­
lu fikirlerle yaşar.” / Buffon: “İn­
san insanla birleşmeyi bildiği için
insandır.” / Eugène Delacroix: “İn­
san benzerlerinden iğrenen toplum­
sal bir h ay v an d ır.” / Louis de
Bonald: “Söz nasıl insanı anlatırsa
edebiyat da toplum u anlatır.” /
Denis Diderot: “Doğada tüm tür­
ler birbirlerini yerler, toplumda tüm
koşullar birbirlerini yerler.” (Bk. SI­
NIF, TOPLULUK)
T O P L U M B İL İM (fr. sociologie',
alm. Soziologie; ing. sociology).
Toplumsal olgular bilimi. İnsan
toplumlannın yapılarını, oluşum ve
gelişim koşullarını inceleyen bilim.
XIX. yüzyılın en büyük başarıla­
rından biri toplumbilimin bir bilim
olarak kurulması olmuştur. Top­
lumbilim son derece karmaşıklaş­
mış bir yaşam düzeninin ürünüdür.
TOPLUMBİLİM
XIX. yüzyılın dönüşümleri insana
şunu gösterdi: sürekli değişen, sü­
rekli çeşitlilenen karmaşık toplum­
sal oluşumlar içinde genelgeçer ola­
rak saptanabilir bir şeylerin, kalıcı
bir şeylerin olması gerekirdi. Böy­
lece toplumbilimsel düşünce bir de­
ğişen ve değişmeyen karşıtlığı için­
de gelişti. Dural dönemlerden çok
devingen dönemler insanı toplum
üzerinde, toplumsal yapılaşma üze­
rinde düşünmeye itmiştir. Bu ko­
nuda G. Bouthoul şunları söyler:
“Toplumsal olgular üzerine düşün­
mede elde edilen en belirgin ilerle­
me bunalım dönemlerinde ya da bir
bunalım nedeniyle olaylar alışılmış
çerçeveleri ve geleneksel çözümle­
ri aştığında ortaya çıkmıştır. Çün­
kü biz ancak değişikliği doğrudan
algılarız. Birbiçim ve oturmuş bir
devlette dikkatimiz çekilmez. Ön­
görülmemiş durumlar bir düşün­
me, tasarlama, uyum çabası gerek­
tirir. Doğduğu andan başlayarak
toplumbilim sürekli dönüşüm için­
de bulunan bir konunun araştırıl­
masına ayrılmış tek bilimdir.” Top­
lumbilim bir ussal araştırma alanı
olarak felsefede baştan beri varlı­
ğını sürdürdü, bir başka deyişle fel­
sefenin içinde bir toplum felsefesi
her zaman varoldu. Çok zaman si­
yaset felsefesine dönüşen ve ütop­
yalara karışan bu felsefe daha çok
“Daha iyi bir yaşam düzeni nasıl
kurulabilir?” sorusuyla ilgiliydi, yok­
sa onun toplumsal yapıları ele al­
mak gibi bir savı yoktu. Platon,
Aristoteles, M achiavelli, Bodin,
Hobbes, Locke, Montesquieu, Ro- 4 6 5
 TOPLUMBİLİM
usseau, Diderot gibi adlar toplum
sorunları üzerine kurgusal düzey­
de de olsa enine boyuna düşünen
kimseler oldular ve toplumbilimin
kurulmasına elbette kendilerince
katkıda bulundular. İlk toplumbi­
lim ci o la ra k b elk i de S aint-
Sim on’un adını anm am ız doğru
olur. Durkheim da onu ilk toplum­
bilimci saymıştır. “Sınıf çatışma­
s ı n ı ilk olarak Saint-Simon kullan­
mış, iktisadi olguların toplum ya­
şamındaki önemini ilk olarak o gör­
müştür. 1789, 1830, 1848 olayları
bu bilincin oluşmasında elbette çok
önemli olmuştur, bu çerçevede in­
san sıkı sıkıya topluma bağlı bir var­
lık olduğunu görmüştür. Auguste
Comte bu bağımlılığı şöyle anlatır:
“Aramızda her kişi kendisini mate-
matiksel-gökbilimsel düzenle ve ya­
şamsal düzenle belirlenmiş duyar.
Ancak çok derin bir ayrıştırma ona
son bir boyunduruğun varolduğu­
nu gösterecektir. Azçok değiştiri­
lebilir olsa da daha az yenilmez ol­
mayan, toplumsal düzene bağlı du­
ral ve etkin yasaların bütününden
çıkmış olan bir boyunduruktur bu.
Tüm öbürleri gibi bu tümleyici ka­
çınılmazlık da her şeyden önce ken­
dini bize fiziksel sonuçlarıyla, son­
ra düşünsel etkisiyle, en sonunda
da ahlaki üstünlüğüyle duyurur.
Uygarlığın gerçek anlamda ortaya
çıktığı zamandan beri her kişi ken­
di yazgısının maddi olarak tüm çağ­
daşlarının yazgısına bağlı olduğu­
nu gördü. İnsani üretimin kullanı­
lan ürünlerine yöneltilen sıradan bir
4 66 bakış bile bu konuda düşsel bir ba­
ğımlılığın yaratabileceği sofistlikleri
bir çırpıda yıkacaktır. Daha sonra,
eşzamanlı ya da ardzamanlı çeşitli
toplumsal durumların istemdışı kar­
şılaştırılması bile her insanın tüm
öbür insanlar karşısındaki bağımlı­
lığını ortaya serecektir. Bugün ken­
dine en çok güvenen bir düşçü de
zamanların ve ortamların bireysel
görüşler üzerindeki büyük etkisini
görmezden gelemez. Sonunda, en
doğal olgularımıza yönelik bir araş­
tırma, kişisel duygularımızın ortak
düzene bağlı olduğunu sugötürmez
bir biçimde ortaya koyacaktır.” A-
uguste Comte bu kavrayış içinde
bir bilimler sınıflaması yapmış, bi­
limler dizisinin sonuna en yeni bi­
lim olarak toplumsal fizik ' i ekle­
miştir. Com te’un bilimler sınıfla­
ması şöyledir: matematik, gökbi­
lim, fizik, kimya, biyoloji ve top­
lumsal fizik. Daha sonra filozof
toplumsal fizik deyimi yerine top­
lum bilim terim ini önerecektir.
“Doğal felsefenin toplumsal olgu­
larla ilgili olan bu bölümünü tek bir
adla belirleyebilmek için daha önce
kullanmış olduğum toplumsal fizik
deyimine tam anlamında eşdeğer
olan bu yeni terimi şimdi kullan­
mam gerekir diye düşünüyorum.”
Comte’a göre toplumbilim her şey­
den önce toplumsal yaşamda tüm
düşünsel ve ahlaki olguları gözlem­
lemek ve anlamakla yükümlüdür.
Ailenin yapısı, ailenin toplumda gö­
revleri, sanayi düzeninin koşullan,
kurumlarm özellikleri ve benzeri
tüm konular toplumbilimle ilgilidir.
Toplum bilim C o m te’dan sonra

başka bilimlerden de yardım ala­
rak toplumsal yapılan inceleyen bir
deney bilimi olma özelliği kazan­
mıştır. Toplumbilimin en çok ya­
rarlandığı bilimlerden biri ruhbilim-
dir. Ruhsal bir varlık olan insanın
oluşturduğu toplumsal bütünlüğü
ruhsallık dışında ele alma olasılığı
yoktur. Bununla birlikte toplumbi­
limi ruhbilime indirgemek gibi bir
yanlışa da düşmemek gerekir, bu
konuda Durkheim şunları söyler:
“Biyolojiyle fızik-kimya bilimleri
arasındaki sorun ruhbilimle top­
lumbilim arasında da var. Buna gö­
re, bir toplumsal sorun doğrudan
doğruya bir ruhsal olguyla açıklan­
dığı zaman açıklamanın yanlış ol­
duğuna kesin gözüyle bakılabilir.”
Bu arada sık sık yapılan bir şeyi
yapmamak, toplumbilimi siyasetle
karıştırmamak gerekir. Toplumbi­
limci G. Palante’agöre her iki alan
apayrı koşulları olan alanlardır:
“Toplumbilim toplumlarla ilgili ger­
çek bir incelemedir. Siyaset kural­
lar koymaya çalışır, toplumsal bir
ülkü belirlemeye çalışır. İki şey bir­
birinden iyiden iyiye ayndır. Sorun­
ları pek iyi bilmeyen bazı kişilerin
yaptığı gibi yapmamak, bu iki teri­
mi, toplum bilim le toplumculuğu
birbirine karıştırm am ak gerekir.
Toplumsal bir inceleme başka şey­
dir, siyasal bir dizge başka şeydir.”
Bugün toplumbilim, deyim yerin­
deyse, dallanıp budaklanmış bir bi­
limdir ve toplumbilimin ya da bü-
yüktoplumbilimin yanında önemli
bir araştırma alanı olarak küçük-
toplumbilim vardır, küçüktoplum-
TOPLUMSAL İKTİSAT
bilim küçük topluluklar arasındaki
belirgin ilişkileri toplumsal-ruhsal
çerçevede ele alan bir bilgi alanıdır.
Küçüktoplumbilim araştırması top­
lumun dar bir kesitinden yola çıka­
rak toplumsal oluşumları kavrama­
ya dayanır. Küçüktoplumbilim ala­
nında en önemli çalışmaları L.J.
Moreno yapmıştır ve ruhsal dra­
ma ya da toplumsal drama diye anı­
lan bir yöntemin kurucusu olmuş­
tur. Onun yöntemi bir ruhayrıştır-
ması yöntemidir, sahnede doğaç­
lamayla kuulan diyaloglarda top­
lumsal ve ruhsal sorunları tartışma­
ya dayanır. (Bk. RUHBİLİM, TA­
RİH, TOPLUM)
T O P L U M B İL İM C İL İK (fr. so­
ciologisme; alm. Soziologismus;
ing. sociologism). Felsefenin temel
sorunlarını çözmek için toplumbi­
limsel bilgilerin yeterli olacağını öne
süren öğreti. Toplumbilimcilik? fel­
sefeyle ve hatta dinle, bunun ya­
nında ahlak değerleriyle ilgili sorun-
lann toplumbilimin verileriyle çö­
züleceğine inanır. (Bk. TOPLUM,
TOPLUMBİLİM)
T O PLU M C U LU K Bk. SOSYA­
LİZM
TOPLUM SAL İK TİSA T (fr. éco­
nomie politique; alm. Volkswirtsc­
haftslehre, Nationalökonomie; ing.
political econom y). Zenginliğin
üretimi, dağılımı, dolaşımı ve kul­
lanımıyla ilgili olgulan inceleyen bi­
lim. Toplumsal iktisadın başlıca ko­
nusu üretim ve tüketimdir. Üretim
TOPLUMSALLIK
ve tüketim olgularım değerlendiriş
biçim lerinin çok ayrı olması bu
alanda değişik kuramların ortaya
çıkmasına yol açmıştır. Ricardo, K.
Menger, Böhm-Bawerk, Coumot
gibi bazı düşünürler tümdengelim-
ci bir tutumu benimseyerek iktisa­
di yaşamla ilgili temel kavramların
a y rıştırm a sın a y ö n elm işlerd ir,
Roscher ve Schmoller gibi düşü­
nürler de tam tersi bir tutum ala­
rak yere ve zamana göre değişen
ilişkileri tanıtlamakla yetinmişlerdir.
B. Porchnev bu bilimin alanını şöy­
le belirler: “Toplumsal iktisadın ko­
nusu tüm oluşumlar için aynıdır: ik­
tisadi ve toplumsal ilişkilerin ince­
lenmesi. (...) Ancak toplumsal ik­
tisat, alanına giren tüm sorunların
çıkış noktası maddi üretim olduğu
halde üretimin teknik yanıyla ilgi­
lenmez. Toplumsal iktisat insan-
doğa ilişkilerini ele almaz, insanlar
arasındaki ilişkileri ele alır. Toplum­
sal iktisat üretim ilişkilerini kendi­
leri olarak ele almaz, üretimin mad­
di temelini oluşturan üretim güçle­
riyle organik ilişki içinde ele alır.”
T O PL U M SA L L IK ( fr. sociabi-
lite; aim. Geselligkeit; ing. socia­
bility). Toplumsal yaşama uyarlı-
lık durumu. İnsanlarla kolay ilişki
kurabilenin durumu. Toplumsallık
insana özgüdür, bireyleri birbirle­
rine bağlarken bireyi toplum karşı­
sında gönüllü biçimde yükümlü kı­
lar. Gerçek anlamda toplumsallık
sağlıklı insan bireylerinin işidir.
Yoksunluklar içinde büyümemiş,
sağlıklı bir çocukluk yaşamış, bu­
na göre çokça aşağılık karmaşıkla­
rı yüklenmemiş birey topluma bağ­
lanmakta güçlük çekmeyecektir.
Herta Orgler şöyle der: “Çocukta
yürekliliği ve başkalarına ilgiyi ge­
liştirmek çok önemlidir. Yalnızca
kendilerini ve kişisel çıkarlarını dü­
şünenler her zaman yarı yolda ka­
lacaklardır. Her zaman söylediği­
miz gibi, bu çerçevede kıyıcı, si­
nirli kişilerin toplumsallık anlayışı
çok sınırlıdır.” Toplumsallık bilin­
cine ulaşmış kişiler yalnızca ken­
dini düşünenlerden çok daha mut­
ludurlar, çünkü onlar dünyayla ba­
rışıktırlar. Bir yanda kendileri dışın­
da değer tanımayan toplumdışı in­
sanlar öte yanda kendilerini başka­
larına adamış insanlar tam karşıt bir
görünüm ortaya koyuyorlar. Bazı
kişilerde toplumsallık duygusu aile
çevresini aşmazken bazı kişilerde
bütün bir insanlığa ulaşıyor. Herta
Orgler şöyle diyor: “Bir gün Pro­
fesör Adler’e ‘Neden bazı insanlar
insanlık için hiçbir karşılık bekle­
meden çalışacak kadar ileriye gi­
derken tek bir bireyle hiç mi hiç
ilgilenmiyorlar?’ diye sordum. Be­
ni şöyle yanıtladı: ‘Bütün bir dün­
yayı kucaklamak tek bir bireyi ku­
caklamaktan daha kolaydır.’ Bazı
insanlar ancak yalnız oldukları za­
man ve başkalarıyla işbirliği yap­
maya yatkın olmadıkları zaman ça­
lışırlar. Bazı kişiler başkalarının il­
gisini dikkate aldıkları zaman hiç­
bir şey yapamayacaklarını düşünür­
ler. Bu büyük biryanılgıdır.” (Bk.
AŞAĞILIKDUYGUSU, TOPLUM,
YÜKSEKLİKDUYGUSU)
T O P L U M S Ö Z L E Ş M E S İ Bk.
SÖZLEŞME.
TOPTANANILIŞ (fr. rédintégra­
tion; alm . R éd in tég ra tio n ; ing.
rédintégration). Bir anının bilinçte
göründüğü anda kendisiyle ilgili
başka anıları da bilince çıkarması.
Toptananılışta anıların çağrışım ya­
sası kendini gösterir. Terimi ilk ola­
rak Hamilton kullanmıştır.
TO TA LİTER Bk. BÜTÜNCÜ.
T O T E M (fr. totem; alm. Totem;
ing. totem). Klanda egemen nes­
ne. “Totem” sözcüğü Kuzey Ame­
rika yerlilerinin dilinden gelmedir.
Klanlara bölünmüş olan Amerika ve
Avustralya yerlileri bazı maddi nes­
neleri (hayvan, bitki, vb.) topluluk­
larının atası olarak belirler ve onu
tabu sayarlar. Totem klanın koru­
yucusudur. Durkheim şöyle der:
“Totem bir kurtsa, klanın tüm üye­
leri atalarının bir kurt olduğuna ve
sonuç olarak kendilerinin de kurt­
tan bir şeyler taşıdığına inanırlar.”
Totem kavrayışı üzerine temellen­
miş tüm toplumsal yaşam biçimle­
ri totemcilik (fr. totemisme; alm.
Totemismus; ing. totemism) diye
adlandırılır.
T O T O L O Jİ Bk. EŞSÖZ.
TÖ Z (lat. substantia; fr. substan­
ce; alm. Substanz; ing. substance).
Değişende değişmeden kalan şey.
Kendinde olan. Kendiyle olan. Töz
klasik felsefenin temel kavramla-
rındandır ve değişenin altında de­
ğişmeden kalan bir şeylerin bulun­
ması inancından doğmuştur. Töz
kavramı çağdaş felsefelerde bu me­
tafizik anlamını tümüyle yitirmiş gi­
bidir. Platon’da İdea’lar tözü kar­
şılayan gerçekliklerdi. Aristoteles
tözü ikiye ayırdı: birincil töz yani
bireysel varlık ve ikincil töz cinsle
(hayvan) ve türle (insan) ilgili var­
lık. Aristoteles birincil tözlerin ya
da ilk tözlerin bir öznede bulun­
madığını, bir özneye bağlanmadı­
ğını yani yüklem olmadığını, buna
karşılık gene bir öznede bulunma­
yan ikincil tözlerin bir özneye bağ­
landığını yani yüklem olduğunu bil­
dirir. Aristoteles tözü azalmayan ve
çoğalmayan bir şey olarak belirler,
onu “hep özdeş ve sayısal bakım­
dan bir” sayar. Töz her zaman öz­
ne olan şeydir. Töz oluşturan şey­
ler basit cisimler, onların bileşikleri
ve parçalarıdır, ayrıca tanrısal var­
lıklardır. A ristoteles şöyle der:
“Dünya, ateş, su gibi basit cisim­
lere ve benzer bütün şeylere, genel
olarak cisimlere ve onların bileşik­
lerine, hayvanlara olduğu kadar
tanrısal varlıklara da töz denir, çün­
kü onlar bir öznenin yüklemleri de­
ğillerdir, tersine öbür şeyler bunla­
rın yüklemleridirler. Bir başka an­
lamda, yapısı gereği bir özneye bağ­
lı olmayan varlıkların varoluşunun
içkin nedeni olan her şey tözdür,
örneğin hayvan için ruh böyledir.
Bunlar aynı zamanda varlıkların iç­
kin parçalarıdır, varlıkmarı sınırla­
yan ve onların bireyselliğini belir­
ten parçalardır, bu parçaların yo-
 TRANSFER
koluşu bütünün yokoloşunu geti­
rir. Bazı filozofların deyişiyle, ci­
sim için yüzeyin ve yüzey için çiz­
ginin durumu böyledir ve daha ge­
nel düzeyde, bu filozoflar sayıyı bu
yapıda bir töz olarak belirler, çün­
kü sayı bir kere ortadan kalktı mı
artık hiçbir şey kalmayacaktır, çün­
kü her şeyi sınırlandıracak olan
odur. Ayrıca tanımda ortaya konu­
lan özelliklilik de her şeyin tözü­
dür.” Descartes için töz “varol­
mak için kendinden başka bir şeye
g erek sin im i o lm a y a n ” şeydir.
Descartes’a göre, bazı şeyler, baş­
ka bazı şeyler varolmadan yarala­
mazlar; bazı şeyler de varolmak
için yalnızca Tann’nın yardımından
başka başka bir şeyi gereksinmez­
ler; işte bu İkincilere töz demek ge­
rekir. Spinoza için de töz kendinde
olan şeydir: “T öz’den kendinde
olan, kendiyle kavranılan, fikri bir
başka şeyin fikrine gereksinim gös­
termeden oluşan şeyi anlıyorum.”
Leibniz için töz monad’dır: “Bir töz
ancak yaratılışla başlar ve yokoluş-
la ölür; bir töz ikiye bölünemez; iki
tözden bir töz yapılmaz; tözler dö­
nüşürler ama sayıları doğal olarak
ne artar ne eksilir. Ayrıca her töz
bütün bir dünya gibidir, her töz
Tanrı’yı ya da evreni kendine göre
açıklar.” “Tözsel olguların karşılıklı
uyumunun nedeni yalnızca Tan-
rı’dır, birinde özel olanı tümünde
genel kılan yalnızca Tanrı’dır, öyle
olmasaydı hiçbir bağlantı olmazdı.
(...) Tek bir töz hiçbir zaman baş­
ka bir töz üzerinde etkide buluna­
4 70 maz ve onun etkisinde kalamaz.”
Locke tözle ilgili olarak şunları söy­
ler: “Niteliklerin yalnız başlarına
varlıklarım nasıl sürdürdüklerini an­
lamayarak onların kendilerine da­
yanak olan bazı ortak nesnelerde
varolduklarını varsayıyoruz ve bu
dayanağı da töz diye adlandırıyo­
ruz.” Öte yandan, olguculuğa kar­
şıt olarak tözün ya da tözlerin va­
rolduğunu bildiren öğretiye tözcü­
lük (fr. substentialisme', alm. Subs-
tantialismus; ing. substantialism)
diyoruz. (Bk. DİYALEKTİK, DÜ­
ŞÜNCE, FELSEFE, METAFİZİK)
TRANSFER Bk. GEÇİŞİM.
TR A N SFO R M İZM Bk. DÖNÜ­
ŞÜMCÜLÜK.
TU TA R LILIK (lat. cohaerentia;
fr. cohérence', alm. Zusam m en-
hang; ing. consistency). Bir bilgide
çelişki bulunmaması. Bir öğretiyi
oluşturan fikirlerin arasında man­
tıksal bağlantının varolması. Bir bil­
ginin uyumlu bir birlik oluşturma­
sı. Bir fikirler topluluğunun düzen­
li bir birlik oluşturması. (Bk. YÖN­
TEM)
TUTK U (lat. passio', fr. passion',
alm. Leiden; ing. passion). Bir nes­
neye büyük bir istekle ya da heye­
canla yöneliş. Bir nesneye yöneliş­
te belirgin yoğun duygusallık. Tut­
ku yargıları askıya aldıracak ya da
yanış yargılar verdirecek kadar yo­
ğun bir duygudur. Bu yüzden Ri-
bot; “Düşünce düzeninde sabit fi­
kir neyse duygu düzeninde tutku

odur” der. Descartes tutkulan duy­
gusal olgular olarak tanımlamış,
hayranlık, aşk, kin, arzu, sevinç,
acı olmak üzere altı ayrı tutku be­
lirlemişti. Melinand tutkunun her
şeyden önce bir itki olduğunu söy­
ler. Ona göre tutku bir varlığa ya
da bir nesneye doğru güçlü bir atı­
lımdır, bu atılımı durdurmak zor­
dur ya da olanaksızdır. O aynı za­
manda bir takıntı'dır. Tutkulu kişi
dikkatini tek bir şey üzerinde top­
lamaktadır. O bir alışkanlık değil­
dir, ancak alışkanlıklara bağlı ola­
bilir: her akşam kumar oynayan kişi
için kum ar bir tutku olm uştur.
“Tutkuların kökeninde unutulmaz
bir an vardır. Bizde bir gün öyle bir
yaşama sevinci, öyle derin bir hay­
ranlık, öylesine bir sevinç -ya da
tersine öylesine bir başkaldırma,
öylesine bir tiksinti- uyanır ki, on­
dan sonra bu eşsiz anın etkisinde
yaşarız. Bundan sonra arzu büyür
de büyür, bu arzu eşsiz heyecanı
yeniden yaşama arzusudur” (Meli­
nand). Tutkuda her zaman abart­
ma ya da gerçeklikten uzaklaştır­
ma vardır. Tutkulu kişi arzuladığı
nesneyi başkalarının gördüğünden
daha değişik görür, hatta bazen da­
ha iyi görür. Anne çocuğunun, aşık
sevgilisinin özelliklerini çok zaman
daha iyi kavrar. Ancak bu olumlu
görü tutkuda her zaman olası de­
ğildir. Tutku tüm bilinç alanına ya­
yılan ve onu ele geçiren, kendin­
den başka her şeyi bulandıran ya
da etkisiz kılan bir duygudur. Tut­
kular bazen tüm eneıjimizi yönete­
cek, tüm davranışlarımızı belirle­
TUTKU
yecek kadar yoğun olurlar. Tutku­
yu verimli kılmak onu bilincin de­
netimine almakla olasıdır. Bilinçle
denetlenen bir tutku da tutku ol­
maktan çıkacaktır. Tutku cinayet­
lere ve hırsızlıklara yo! açacak ka­
dar koyu olduğu zaman tüm ussal
denetimin dışında gerçekleşiyor de­
mektir. Tutkunun bazen çılgınlık­
lara yol açtığı da görülür. Demop-
hiles M.Ö. VI. yüzyılda “Güneş ba­
zen bulutlarla kararır, us da bazen
tutkularla kararır” diyerek tutkula­
rın önemini göstermiştir. Publilius
Syrus “Tutkuların sana egemen ol­
sun istemiyorsan sen tutkularına
egemen ol” demiştir. Ribot tutku­
larla ilgili olarak şunları söyler: “He­
yecan ilksel ve kaba bir durumdur,
tutku ikincil ve daha karmaşık bir
durumdur. Heyecan doğanın ürü­
nüdür, varlığımızın doğrudan doğ­
ruya sonucudur, Tutku bir ölçüde
doğal bir ölçüde yapaydır, düşün­
cenin ürünüdür, içgüdülerimize ve
eğilimlerimize uyarlanmış düşün­
menin ürünüdür.” Buna göre tut­
kuda her zaman bir aşırılık vardır.
“Tüm tutkular abartılmıştır, onlar
abartılmış oldukları için tutkudur­
lar” der Chamfort. Juffroy da “Tut­
kularla düşünmek saçmadır: onlar
usu dinleselerdi tutku olmazlardı”
der. Tutkuda buna göre ussalla us-
dışı çarpışır. Tutku hem usdışıdır
hem mantıksaldır, mantıksal oldu­
ğu ölçüde usdışıdır, onda ussal
öğelerle ussal olmayan öğeler bir
bütün oluşturur. /Descartes: “Bir
tutkudan bir tutkuya geçiş komşu
tutkular aracılığıyla olur. Bununla 471
 TUTUCULUK
birlikte çok zaman karşıt tutkular
arasında çok şiddetli bir geçiş de
olabilir: örneğin sevinçli bir şölende
b ize b ird e n a c ılı b ir h ab e r
verdiklerinde.”/ La Rochefoucauld:
“Tutkularımıza direnebiliyorsak, bu
bizim gücüm üzden çok onların
güçsüzlüğünden gelir.” / Publilius
Syrus: “T utkularına egem en ol,
onların sana egem en olm am ası
için.”/W. Wander: “Yüreğinde ateş
taşıyan kişinin başı dumanlı olur.”
/Guillargues: “Gene de bana ver­
diğiniz umutsuzluktan ötürü size
bütün varlığımla teşekkür ederim,
sizi tanımadan önce yaşamış oldu­
ğum dinginlikten nefret ediyorum.”
“Yüreğimi dolduran bunca kin ve
bunca aşk olmasaydı ben ne ya­
pardım.” / Fénelon: “Tutku sözün
ruhudur.” / Voltaire: “Tutkularım
düzenlemek yerine onları yoketmek
isteyen bir melek yaratmak iste­
mektedir.” “Gerçek tutkular yü­
reklilik kazandırırken güç de kazan­
dırırlar.” / Crébellion: “Tutkuyu hiç
duymamış birine her şey tutku gö­
rünür.” / J.-J. R ousseau: “Tüm
büyük tutkular yalnızlıkta oluşur.”
“Mutsuz büyük bir tutku büyük bir
bilgelik aracıdır.” “Tutkular varlı­
ğımızın başlıca araçlarıdır, onları
yıkmak istemek gülünç olduğu ka­
dar da boş bir girişimdir.” “Kılıç kı­
lıfını eskitir derler bazen. İşte ben
bunu yaşadım. Tutkularım beni ya­
şattı ve beni öldürdü.” / Vauvenar-
gues: “Düşünce ruhun gözüdür,
gücü değil. Onun gücü yürektedir
yani tutkulardadır.” / Marquis de
472 Sade: “İnsanın tutkuları doğanın
amaçlarına ulaşmak için kullandığı
araçlardır.” (Bk. DUYGU, HEYE­
CAN)
TU TU CULUK (fr. conformisme',
alm. Konformismus; ing. confor-
mism). Yenilikten yana olmayanın,
varolan değerlerle yetinenin duru­
mu. Tutuculuk varolan kurallara
uymaya, süregiden değerleri, ba­
zen eskimiş değerleri benimseme­
ye ve alışkıların belirgin dünyasın­
da, göreneklerin yolgöstericiliğin-
de yaşamaya eğilimli olmak de­
mektir. Tutucu kişide bulunduğu
ortama uyma, o ortamın koşulları­
nı olduğu gibi benimseme yatkınlığı
vardır. Aziz Augustinus “Rom a’da
olacaksan Romalılar gibi davran”
der. Tutuculuk gelenekçiliğin eşan­
lamlısı gibidir. (Bk. GELENEKÇİ­
LİK)
TÜ M D EN G ELİM (lat. deductio;
fr. déduction', alm. Deduktion; ing.
déduction). Gidimli düşünce yoluy­
la bir kavramdan ya da bir ilkeden
özel bir bilgiyi çıkarmaya dayanan
usavurma. Öncül olarak alman ge­
nel önermelerden gidimli düşünce
yoluyla daha özel bir önermeye
ulaşm ayı sağlayan zihin işlemi.
Tümdengelim her zaman evrensel­
den özele ya da genelden özele doğ­
ru gelişen zihinsel çıkarımların adı­
dır. İnsan zihni, deyim yerindeyse,
iki yönlü bir işleyişe sahiptir. O sü­
rekli olarak özelden genele ve ge­
nelden özele doğru yönelir ve böy­
lece tek tek durumlardan bir genel
duruma ulaşırken bir genel durum-

dan tek tek durumlara iner. Tüm­
dengelim tek bir önermeden yola
çıkılarak yapılıyorsa dolaysız tüm­
dengelim, birkaç önermeden yola
ç ık ıla ra k y a p ılıy o rs a d o la y lı
tüm dengelim diye adlandırılır.
Tümdengelimi ve onun öbür yüzü
yani eşi ya da bir bakıma karşıtı
olan tüm evarım ı bize ilk olarak
Aristoteles açıkladı. Aristoteles’e
göre tümdengelim denilince tasım
yöntemleri anlaşılır. Tasımda küçük
önerme aracılığıyla büyük önerme­
den sonuca ya da vargıya ulaşırız:
“Bütün insanlar ölümlüdür” (büyük
önerme), “Sokrates insandır” (kü­
çük önerme), “Sokrates ölümlü­
dür” (vargı). Bu örnekte “ölümlü”
büyük terim, “insan” orta terim,
“Sokrates” küçük terimdir. Tasım­
da en önemli rol orta terimindir; o
bir aracı ve bir dayanaktır. Tası­
mın değişik biçimleri vardır ve bu
biçimlerde orta terim her zaman be­
lirleyicidir. Tasımın üç ayrı biçimi
vardır ve her biçim değişik tiplere
ayrılır. Birinci tasım biçiminde orta
terim büyük önermenin öznesi ve
küçük önermenin yüklemidir. İkin­
ci tasım biçiminde orta terim bü­
yük önermenin ve küçük önerme­
nin yüklemidir. Üçüncü tasım biçi­
minde orta terim büyük önerme­
nin ve küçük önermenin öznesidir.
Aristoteles felsefesinde yöntemin
özünü oluşturan tümdengelim yön­
temi skolastik felsefede bol bol kul­
lanıldı. Descartes XVII. yüzyılda
yöntemini kurarken tümdengelim
ve tümevarıma sezgiyi ekledi, an­
cak bu üçünden sezgiyi ve tümden­
TÜMEVARIM
gelimi temel aldı. Descartes’da sez­
gi anlık bir sunuma karşılık olan
bir zihin işleviyken, tümdengelim
“kesinlikle bilinen bazı şeylerden
zorunlu olarak çıkan her şey”di.
U sçu bir filozofun, örneğin bir
D escartes’ın yöntem in temeline
tümdengelimi koyması doğaldır. Bir
deneyci için bilgi duyu deneyleriy­
le tek tek toplanan şeydir, onun bu
yüzden tümevarımı birinci planda
önemsemesi doğaldır. Usçu bir fi­
lozof, doğuştan fikirlerin varlığına
inandığından, yöntemini kavram ya
da fikir ayrıştırmasına dayandıra­
cak, bu yüzden tümdengelimi bi­
rinci planda önemseyecektir. Bu
çerçevede D escartes’m çağdaşı
Francis Bacon yeni bir bilimsel
yöntem kavrayışı geliştirirken tü­
mevarımı tüm dengelim den daha
önemli sayacaktır. Aşkın tümden­
gelim, Kant’da ruhun ilksel yapı
taşları olan ve tüm deneyi öncele-
yen kategorilerden yola çıkarak bi­
limin genel ilkelerini ortaya koy­
maktır. (Bk. M ANTIK, SEZGİ,
TASIM, TÜMEVARIM)
TÜM EVARIM (lat. inductio\ fr.
induction-, alm. Induktion; ing.
induction). Özel verilerden bu ve­
rileri içeren bir önermeyle geçme­
mizi sağlayan usavurma. Belli sa­
yıda özel veriden daha genel bir ya
da birkaç önermeye yükselme. Bazı
verilerden bazı genel sonuçları çı­
karmaya dayanan zihin işlemi. La-
lande: “Bazen usavurarak bazen or­
taya koyarak bazı belirtilerden bu
belirtilerin azçok olası kıldığı olgu- 4 7 3
 TÜR
lara yükselmemizi sağlayan kuru­
cu düşünce süreci.” Aristoteles
Topika'nın 1. kitabında “tümeva­
rım özelden evrensele geçiştir” der.
Analytica I l’de de şunları yazar:
“Gerçekte ilkeleri bize tanıtan zo­
runlu olarak tümevarımdır, çünkü
duyum da bizde evrenseli böyle
oluşturur.” Bacon, yeni yöntem
kavrayışı içinde tümevarımı bilim­
sel araştırmaya temel alır. Bacon’a
göre tümevarım olgulardan yasa­
ların bilgisine geçmemizi sağlayan
yöntemdir. Goblot bununla ilgili
olarak şöyle der: “Bacon’cı tüme­
varımın amacı olgularda bu olgu­
lara egemen olan yasaları bulmak
ya da kanıtlamaktır.” Descartes tü­
mevarımı ikinci planda önemli say­
mış, yönteminin temeline tümden­
gelimi koymuş, tümevarımı “say­
ma” diye adlandırmıştır. (Bk. MAN­
TIK, TÜMDENGELİM)
TÜ R (lat. species; fr. espèce', aim.
Art', ing. species). Bir cins içinde
ayırıcı özellikleri olan topluluk. Or­
tak özellikler gösteren bireyler top­
luluğu. (Bk. CİNS)
T Ü R E V R İM İ (fr. phylogénèse',
aim. Phylogenesis', ing. phylogene­
sis). Türün evrime uğraması. Bire-
yevrimine karşıt olarak türün geçir­
diği evrim. (Bk. BİREYEVRİMİ)
474
TÜRÜM (lat. emanatio', fr. éma­
nation', alm. Emanation', ing. éma­
nation). Evreni oluşturan varlıkla­
rın tek bir yüce ilkeden ya da Tan-
rı’dan gelmesi. Türüm fikri yarat­
m a fikriyle karşıtlaşır. Yaratma
fikrinden uzak olan İonia’lı fizikçi
filozofların evreni bir ilk ilkeden
getiriyor olm aları bir tür türüm
anlayışı olarak yorum lanabilir.
T ürüm en b e lirg in b içim d e
Plotinos’un felsefesinde açıklığa
kavuşur. Bu heptanrıcı kavrayışta
tüm varlık tanrısallık kaynağından
türemiştir. Hıristiyan filozoflarında
da, örneğin Leibniz’de de türüm
fikriyle karşılaşırız. Leibniz şöyle
der: “Tanrı onları ardarda bir tür
tü rü m le y a ra ttı, b iz nasıl
düşüncelerim izi y aratıy o rsak .”
Hıristiyancı bakış açısı yaratm a
fikrinden uzaklaşam ayacağı için
türüm k av ray ışıy la p ek kolay
b a ğ d a ştırıla m a z . B u yü zd en
hıristiyan inancında türümcü bakış
çok gerilerde kalmıştır.Türümcü-
Iük (fr. émanationnisme, émana-
tisme', alm. Emanationslehre, Ema-
natismus; ing. emanatism) evrenin
bir türümle varolduğuna inanan her
öğrettinin genel adıdır. (Bk. HEP-
TANRICILIK)
U Ç T E R İM (fr. extrême; alm. Ae-
u aim. Nationalismus-, ing. nationa­
usserste; ing. extreme). Mantıkta
ortaterime karşıt olan büyükterim
ve küçükterim. Örnek: Bütün in­
sanlar ölümlüdür. Sokrates insan­
dır. Sokrates de ölümlüdür. Bu ta­
sımda “insanlar” ortaterim, “Sok­
rates” ve “ölümlü” uçterimdir. (Bk.
BÜYÜKTERİM, KÜÇÜKTERİM,
ORTATERİM)
ULUS (fr. nation; alm. Nation;
ing. natioı\). Aralarında kültür bir­
liği bulunan bireylerin kurduğu top­
lum. Bir devlet oluşturan toplum.
Bir ülkede birlikte yaşayan yurttaş­
lar topluluğu. Ulus bir kültür birliği
ortaya koyuşuyla bir yönetim ay­
gıtı olan devletten ayrılır. Ulus kav­
ramı ulusal bütünlüklerin yani or­
tak kültür değerleri ortaya koyan
toplumlann ortaya çıktığı XVI. ve
hatta XVII. yüzyıldan sonra oluş­
maya başlamıştır. Gerçek anlamda
ulusal devletlerin kuruluşu XVIII.
yüzyılda olmuştur. Çağdaş toplum­
da ulus en büyük yetkedir ve ege­
menliğin tek sahibi ve temsilcisi­
dir. Ulusçuluk (fr. nationalisme-,
lism) ulusal değerlerin çokça yü­
celtilmesi eğilimidir. Böylesi bir yü­
celtm e aşırı biçim lerinde başka
ulusları hiçe saymayı ve hor görme­
yi getirebilir. Georges Chastellain
XV. yüzyılda şöyle diyordu: “Kral­
lar ölür, uluslar dağılır gider; insanı
mezara kadar izleyen ve ona ölüm­
süz onuru kazandıran yalnızca er­
demdir.” Ulusçuluk, aşırı biçimle­
rinde erdemi umursamayan ve in­
san saygısından uzak düşen bir an­
layıştır. / Montesquieu: “Tüm ulus­
ları inceleyin, göreceksiniz, çoğun­
da ciddiyet, gurur ve tembellik uy­
gun adım ilerlemektedir.” / N apo­
léon III: “Çıkarları uluslarının çı­
karlarına bağlanmayan yöneticile­
re çok yazık!” / Louis Blanc: “İçin­
de bir sınıfın ezildiği bir toplum ya­
ralı bir adama benzer: yaralı bacak
sağlıklı bacağın çalışmasını engel­
ler.” / Baudelaire: “Ulusların kendi­
lerine karşın büyük adamları var­
dır.” / Jean Giraudoux: “Uluslar da
insanlar gibi görülmez kabalıklarla
yokolurlar.” / M. Prévost: “Kadın,
yorgun ulusların bağrında, yepye- 475
 UNUTUŞ
ni k o sk o ca m a n b ir h a lk tır.” /
Madame de Staël: “Ancak özgür
olan bir ulusun belli bir özyapısı var­
dır.” / Joseph de Maistre: “Her ulus
kendine yaraşan biçimde yönetilir.”
/ P. Merimee: “Ulusları yasalar kur­
maz, yasalar ulusların özyapılannı
gösterir.” (Bk. TOPLUM, TOP­
LUMBİLİM)
UNUTUŞ (lat. oblitum; fr. oubli;
alm. Vergessen, Vergessenheit; ing.
forgetting). Bir bilginin ya da bir
bilgiler topluluğunun bellekten si­
linmesi, bu yüzden bilinç alanına çı­
kamaması. Anıların silinmesi. Bilgi
yitimi. Her bireyin kendi yaşam ko­
şulları çerçevesinde oluşmuş bir
belleği vardır. İyi bir bellek ancak
iyi bir eğitimin ürünü olabilir. Eği­
timden her şeyden önce bellek eği­
timini anlamamız gerekir. İyi ku­
rulmamış bir bellek, düzenli bir ya­
pıya ulaşmış olmadığı, bilgileri kar­
makarışık bir biçimde barındırdığı
için, neyi öğrenmesi gerektiğini, ne­
ye yönelmesi gerektiğini bilmeyen
dağınık bir yapı ortaya koyacaktır.
Nitekim iyi bir bellek eğitiminden
geçmemiş insanlar gereksiz bilgi­
leri inatla korudukları için son de­
rece karmaşık bir düşünce düze­
nine sahip olurlar. Dolu bir bellek­
ten çok iyi bir bellek önemlidir. Fre­
ud u n utuşta bir kötü anılardan
uzaklaşma eğilimi buluyordu. Ger­
çekten bellek garip bir bencillikle
yalnızca tutmak istediklerini tutma­
ya, tutmak istemediklerini unutma­
ya eğilimlidir, zaten unutuşta dik­
+ 76
kat eksikliği birinci planda etkin­
dir. Bizim için yaşamsal önem taşı­
yan bir buluşmayı unutmayız, ama
bize yük yükleyecek bir buluşma­
yı unutabiliriz. Birdenbire ortaya çı­
kan şaşırtıcı olaylar ya da yoğun
heyecanlar da unutuşu getirebilir.
Bilgi edinmede ve yinelemede ye­
tersiz kalış biçimindeki unutuşlar
daha çok yaşlılıkta, bunama durum­
larında görülen unutuşlardır. Anım­
sama güçlüğü yaşlılıkta çok sık gö­
rülen bir durumdur, yeni anılar tü­
müyle unutulmuş gibidir. Bu tür
sağlıksız unutuşlar bir yana, unut­
ma zihnin sağlıklılığının bir belirti­
sidir ya da zihnin sağlıklı kalmasını
sağlar. İnsan unuta unuta ilerler.
U stalaşm anın tem elinde unutuş
vardır: bir önceki daha az yetkin
deneyin yerine koyduğumuz yeni
deney ustalaşm ada bir aşamanın
belirtisidir. Unutma olmasaydı bir
deneyde ya da birinci deneyde sı­
nırlanıp kalacak, daha yetkine ula­
şam ayacaktık. /Publilius Syrus:
“ B ild iğ in i u n u tm ak b azen
yararlıdır.” /B . Gracian: “Unutmayı
bilmek bir sanat olmaktan çok bir
m u tlu lu k tu r.” / M o n taig n e:
“Unutmayı düşleyen anımsar.” / Ch.
Dickens: “Unutmak elimde olsa
unutacaktım. Tüm insan belleği
acılarla ve karışıklıklarla doludur.”/
La Bruyère: “Aşklar tiksintiyle ölür,
unutuş da onları gömer.” / Victor
Hugo: “Mutlu ve an tutkunun insanı
yetkinliğe ulaştıracağını sanm ak
yanlıştır, o inşam doğrudan unutuşa
g ö tü rü r.” / R o b e rt D esn o s:
“Belleğimi unutuşa karşı savunabilir
miyim?” (Bk. BELLEK, BELLEK-
YİTİMİ)
US (lat. ratio; fr. raison; alm. Ver-
nunft; ing. reasori). Yargılama yet­
kisi. Gidimli bir biçimde karşılaş­
tırma, birleştirme ve ayrıştırma ye­
tisi. Gerçekliği tanıma yetisi. Us
üzerine enine boyuna düşünen ilk
filozof Descartes oldu. Descartes
“us”la “sağduyu”yu aynı anlamda
alıyor, bu yetiyi “doğru yargılama
ve doğruyu yanlıştan ayırma gü­
cü” olarak tanımlıyordu. Yöntem
üzerine ko n u şm a 'da, D escartes
“Sağduyu dünyanın en iyi paylaş­
tırılmış şeyidir” der. Verilmiş bir şey
olan bu sağduyu ya da us, doğru­
yu yanlıştan, bir şeyi bir şeyden
ayırma yetisidir. Descartes şöyle
der: “ İyi yargılam a ve doğruyu
yanlıştan ayırabilme gücü, tam ta­
mına us ya da sağduyu diye adlan­
dırdığımız güç elbette tüm insan­
larda eşittir; ayrıca görüşlerimizin
çeşitliliği bazı görüşlerimizin bazı
görüşlerimizden daha ussal oluşun­
dan gelmez, düşüncelerimizi de­
ğişik yollardan götürüyor olmamız­
dan gelir. İyi bir zihne sahip olmak
yetmez, önemli olan onu iyi kulla­
nabilmektir. En büyük ruhlar en bü­
yük erdemlere sahip olacak yete­
nekte oldukları gibi en büyük kö­
tülüklere de sahip olacak yetenek­
tedirler; yavaş yürüyenler daha iyi
ilerlerler.” Descartes’dan sonra Le-
ibniz “us”la “duyarlılık”ı karşıtlaş­
tırdı ve buna göre bir “an us” kav­
ramı getirdi. Ona göre “Arı ve çıp­
lak us, deneyden ayrı olan ve du­
yulardan bağımsız doğrular ortaya
koyan ustur” . K ant’a kadar “us”
ve “anlık” kavramları tam çakışım ­
salar da birbirinden ayrı düşmeyen
kavramlardı, “us” daha genel bir
çerçevede bir düşünme gücünü be­
lirlerken “anlık” doğrudan doğru­
ya yargılama aygıtını belirliyordu.
Kant bu iki kavramı ayrı ayrı an­
lamlarda kullandı ve herbirine ayrı
bir işlev verdi. K ant’a göre “Tüm
bilgimiz duyularla başlar, ordan an­
lığa geçer ve sonra usa ulaşır”. Kant
şöyle der: “Burada usu anlıktan ayı­
rıyoruz ve onu ilkeler yetisi diye
adlandırıyoruz.” Kant’da anlık zih­
nin doğuştan kavramlarla ya da ka­
tegorilerle donanmış yetisidir, doğ­
rudan doğruya deneye yönelir. De­
neyi aşan alana, Noumenon'a yö­
nelen ustur. Us, deney bilgisini de
saracak biçimde bütünsel bir kav­
rayış içindedir. Kant ussal düşün­
cenin nesnelerine, Platon’a anıştır­
ma yaparak, Fikir ya da İdea der.
Kant’da fikir duyularda karşılığı bu­
lunmayan salt ussal bir kavramdır.
Fikir koşullanmamış olan şeydir,
oysa duyuların alanı koşullanmışın
alanıdır. Salt us, K ant’da a priori
olandır yani deneyden bağım sız
olandır, kısaca usun kendisidir.
Kant’da us yalnızca bilgiye yönel­
diği zaman kuramsal wj’dur ya da
kurgusal ws’dur, ahlaki eyleme yö­
neldiği zaman uygulamalı us’dur. /
Marx: “Us her zaman varoldu ama
her zaman ussal bir biçimde varol­
madı.” / La Bruyère: “Bilge kişi ne
kendini yönetilmeye bırakır ne baş-
 USAVURMA
kal arını yönetmek ister: o yalnızca
ve her zaman us yönetsin ister.” /
J.R Regnard: “Aşk konuşmak is­
tediği zaman us susmalıdır.” / Pub-
lilius Syrus: “Us onları yönetirse
gözler yanılmazlar.” / Voltaire: “Us,
Zam an’ın kızıdır, her şeyi babasın­
dan bekler.” / Vauvenargues: “Us
bizi doğadan daha sık yanıltır.” /
La Rochefoucauld: “Tüm usumu­
zu izleyecek kadar güçlü değiliz.”
/ Malebranche: “Ele aldığımız us
evrensel bir ustur, değişmez ve zo­
runlu bir ustur, onun değişmez ve
zorunlu olduğu doğruysa o Tan-
rı’nm usundan ayrı bir şey değil­
dir.” (Bk. ANLIK, SAĞDUYU)
USAVURMA (fr. raisonnement;
alm. Vernunftschluss; ing. reaso-
ning). Bir ya da birkaç önermeden
gidimli biçimde sonuç çıkarmaya
dayanan zihin işlemi. Belli yargılar­
dan belli sonuçlara gitmeye daya­
nan zihin işlemi. Lagneau “Usavur-
ma düşüncenin ardarda yargılarla
gerçekleştirdiği devinimdir” der.
Bousset de usavurmayı “Bir şeyin
bir şeyden çıkarıldığı zihin işlemi”
olarak tanımlar. (Bk. GİDİMLİ,
YARGI)
USÇULUK (fr. rationalisme', alm.
Rationalismus; ing. rationalism).
Bilgi edinmede usun birinci dere­
cede belirleyici olduğunu bildiren
öğreti. Bilgi edinmede deney veri­
lerinden çok usun ilkelerini ya da
doğuştan fikirleri belirleyici sayan
öğreti. Deneyciliğe karşıt olarak
478 usun hiçbir deneysel veriye başvur­
madan doğrulara ulaşabileceğini sa­
vunan öğreti. Usçuluk insan usu­
nun deneyden bağım sız olarak
doğrulara ulaşabileceğine inanan
öğretilerin genel adıdır. Bu çerçe­
vede Descartes, Leibniz, Kant fel­
sefeleri usçu felsefelerdir. Usçuluk
tüm bilgilerimizi deneyden getiren,
öncesel bilginin varlığını benimse­
yen deneyciliğin tam karşıtıdır. Hiç­
bir usçu felsefe usa mutlak bir ağır­
lık verme eğiliminde değildir, çün­
kü mutlak gerçekçilik gibi mutlak
usçuluk da özne-nesne karşıtlığını
ortadan kaldırarak bilgiyi tehlikeye
düşürecektir. Ilımlı anlamında us­
çuluk bilgi edinmede deney verile­
rinden çok usun ilkelerini ya da do­
ğuştan fikirleri belirleyici görür. Pla-
ton’un İdea’ları, Descartes’ın do­
ğuştan fikirleri, Kant’m apriori bi­
çimleri öncesel bilgileri oluşturur.
Bu felsefeler bilgi için deneysel ve­
riyi de çokça önemserler. Descar­
tes doğuştan fikirler yanında edi­
nilmiş fikirleri varsayar. Kant’da
anlık duyumlarla sağlanan sunum­
ların devindirdiği bir güç olur. Din­
sel çerçevede usçuluk açınıma ina­
nır ve dinsel inancı doğrulamakta
usun zorunlu olduğunu bildirir.
(Bk. ANLIK, DENEYCİLİK, US)
USDIŞI (fr. irrationnel', alm. Ver-
nunftlos', ing. irrationnal). Usa ay­
kırı olan. Usa götürülemez olan.
Ussal olmayan. Usla ilgisi olmayan.
Ussal olmayan her şey ya usa ay­
kırı ya da yabancıdır. Usdışı olan
şey ya yalnızca sezgiyle algılanabi­
lir ya da tümüyle saçmadır. Bilinç-

dışı olgularını da usdışı diye nite­
lendirebiliriz. Bu çerçevede bir in­
sanı tanımak, André M alraux’nun
da dediği gibi, onda usdışı olanı,
onun denetleyemediğini tanımak
demektir. Albert Camus “Bu dün­
ya kendinde ussal değildir, onunla
ilgili olarak söylenilebilecektek şey
budur” der. (Bk. SAÇMA)
UYARAN (fr. stimulus', alm. Sti­
m ulus; ing. stimulus). Bir canlı
varlıkta tepkiler yaratan olgu. Bir­
denbire gözümüze vuran ve gözle­
rimizi kapamamıza yol açan canlı
ışık bir uyarandır. Uyarandan daha
çok fiziksel etken anlaşılır. (Bk.
UYARIM)
UYARIM (lat. excitatio', fr. exci­
tation', alm. Reiz\ ing. excitation).
Bir uyaranın bir duyu organı üze­
rinde yarattığı etki. Bu etkinin oluş­
masıyla kişi dış dünyadan izlenim­
ler alacaktır. H. Piéron uyarımı “or­
ganizmanın etkin bir uyarana gös­
terdiği bir tepki” olarak tanımlar.
(Bk. UYARAN)
U Y G A RLIK (fr. civilisation', alm.
Zivilisieren, Zivilisation; ing. ci­
vilisation). Bir toplumun belli bir
yerde ve belli bir zamanda ortaya
koyduğu maddi ve manevi etkin­
likler toplamı. Her uygarlık taşına­
bilir ya da ulaştırılabilir değerlerin
bir toplamıdır: uygarlık değerleri bir
yerden bir yere, bir zamandan bir
zamana geçerler, ulaştıkları yerde
etki gücü oluştururlar ve dönüşür­
ler. Her uygarlık, bir toplumun bi­
UYGARLIK
lincinde ya da duygu ve düşünce
dünyasında kaynaklarını bulan az-
çok özgün bir değerler dizgesidir.
Bir yere ya da bir zamana götürü­
len bir uygarlık değeri olduğu gibi
kalmaz, gittiği yerin ve zamanın
renklerini giyinir, özgünlüğünü yi­
tirirken yeni bir özgünlük kazanır.
Her uygarlık hem bir altyapı hem
bir üstyapı değerleri dizgesidir. Uy-
garlığı oluşturan güç birbirini etki­
leyen ya da etkileşen bu iki karşıt
güçtür. Bir uygarlık başka uygar­
lıklarla etkileşirken kendi içinde de
bir etkileşim düzeni ortaya koyar,
altyapı sürekli olarak üstyapıyı, üst­
yapı sürekli olarak altyapıyı etkiler.
Eski tarih kavrayışı uygarlıkları za­
manda ve uzamda apayrı bütünlük­
ler olarak yer alan ve birbirini he­
men hiç etkilemeyen etkinlikler ola­
rak görüyordu. Bugün etkilemeyen
ve etkilenmeyen uygarlık fikrinin
son derece saçma olduğunu bili­
yoruz. Bir uygarlıkta altyapıyı oluş­
turan teknik değerler üstyapıyı
oluşturan kültür değerlerinin nite­
liklerini kesin bir biçimde belirler­
ken kültür değerleri de tekniğin olu­
şumlarında koşullayıcı bir ağırlık
taşır. Bunu Auguste Comte şöyle
anlatır: “Gerçekten uygarlık bir yan­
dan insan zihninin gelişimine, öte
yandan da bu gelişimin bir sonucu
olan insan eyleminin gelişimine da­
yanır.” Buna göre kültür bir uygar­
lığın ruhu, teknik de bedenidir di­
yebiliriz. / J.B. d ’Aurevilly: “Geliş­
miş uygarlıkların cinayetleri geliş­
miş barbarlıkların cinayetlerinden
daha korkunçtur.” / V. Dury: “Uy­
 UYGULAMA
garlık doğru çizgi üstünde ilerle­
mez; insanlık yaşamının uzun bir
yolda güç bir yolculuk olduğu, bu
yolda ölümsüz yolcunun her zaman
ilerleyerek bir inip bir çıktığı bilin­
mediğinde onun insanı mutsuz ede­
cek durma ve gerileme zamanları
vardır.” / P. Bourget: “İnsan uy­
garlaşarak barbarlığını karmaşıklaş­
tırıp sefilliğini inceltmedi mi?” / L.
Febvre: “Bir uygarlık ölebilir, uy­
garlık ölmez.” / George Duhamel:
“Uygarlık insanın yüreğinde değil­
se hiçbir yerde değildir.” / Paul
Ricoeur: “Her insanın uygarlığı hem
bir iş uygarlığı hem bir söz uygar­
lığı o lacak tır.” (Bk. KÜLTÜR,
TEKNİK)
UYGULAM A (lat. practice; fr.
pratique; alm. Praxis, Übung', ing.
practice). Çevreyi dönüştürmeye
yönelik istemli etkinlik. Somut so­
nuçları elde etmeyi öngören istem­
li etkinlik. Kuramsala karşıt olarak
edimsel olan etkinlik. Uygulama
dünyaya ya da somut gerçekliğe
dönüşümler getirebilecek eylemle­
rin ortak adıdır. Kant Salt usun
eleştirisi' nde şöyle diyordu: “Usu­
mun (kurgusal ya da uygulamalı)
tüm ilişkisi şu üç soruda içerilmiş-
tir: 1. Ne bilebilirim? 2. Ne yapabi­
lirim? 3. Ne umabilirim? Birinci so­
ru basitçe kurgusaldır. (...) İkinci
soru basitçe uygulamalıdır. (...)
Üçüncü soru: yapmam gerekeni
yaptığımda ne umabilirim? hem uy­
gulamalı hem kuramsal bir soru­
dur.” Uygulama sorunuyla en çok
480 M arx’çi felsefe ilgilenmiştir. Marx
şöyle der: “Toplumsal yaşam özün­
de uygulamalıdır. Kuramı gizemci­
liğe doğru yönelten tüm gizler us­
sal çözümlerini insani uygulamada
ve bu uygulamanın kavranılmasın­
da bulurlar.” “İnsan düşüncesinin
nesnel bir doğruya ulaşıp ulaşama­
yacağını bilm ek sorunu uygula­
mayla ilgili bir sorundur.” (Bk. KU­
RAM, PRAXİS)
UYMA (fr. adaptation; alm. An­
passung; ing. adaptation). Orta­
mıyla uyum içinde olanın durumu.
Bir organın ya da bir işlevin ortamla
daha uygun bir ilişki adına değişik­
liğe uğraması. Bir organizma yeni
yaşam koşullarıyla uyum içinde ol­
mak üzere yavaş yavaş değişikliğe
uğradığında uyma gerçekleşir. Uy­
ma ya da ortama uyma konusunda
başlıca iki kuram vardır. Bunlardan
biri Darwin’in kuramıdır. Bu kura­
ma göre canlıda uymayı sağlayan
etki dıştan yani ortamdan gelmek­
tedir. Öbürü Lamarck’ın kuramı­
dır. Bu kurama göre de uyum or­
ganizmanın kendi etkinliğinin bir
sonucudur. Darwin’e göre Afrika
toprakları kuraklaşınca ve ağaç
yapraklan hayvanlann uzanamaya­
cağı kadar yukarılara çıkınca yal­
nız bu yapraklara ulaşabilen uzun
boylu hayvanlar (zürafalar) yaşa­
m larını sürdürebilm işlerdir. La-
m arck’a göre hayvanlar yukarıda­
ki yapraklara uzanabilmek için ku­
şaklar boyunca yavaş yavaş bo­
yunlarını uzatmışlardır. Çevreye
uyma sorunu aynı zamanda ruhbi­
limin de sorunudur. Toplumsal ya­

şam bireylere çevreye uyma zorun­
luluğunu getirirken bu yolda güç­
lükler de çıkarmaktadır. Ağır ya­
şam koşullan, eğitim başkalıklan,
kişisel yapı değişiklikleri pekçok bi­
reyi uyma güçlüğü içine sokmak­
tadır. Çağdaş toplumda uyma güç­
lüğü çeken kişilerin sayısı sanıldı­
ğından çoktur. Kıskançlıklar, aşa­
ğılık duyguları, büyüklük duygula-
n kişilerin birbirleriyle sağlıklı ilişki
kurmalarını engellemektedir. Top­
lum sal insan için sağlıklı ilişki
uyumla olduğu kadar çatışkıyla be­
lirgindir. Oysa uyma zorluğu çe­
ken kişiler özellikle çevreden ko­
parak yalnızlığa sığınmayı yeğ tu­
tan kişiler olmaktadırlar. (Bk. DÖ­
NÜŞÜM , DÖNÜŞÜM CÜLÜK,
EVRİM, EVRİMCİLİK, ORTAM)
UYUM (lat. harmonia; fr. harmo-
nie; alm . H arm onie; ing. har-
mony). Bir çokluğun düzenli birli­
ği. Düzenle bir araya gelmiş öğeler
arasındaki ilişki. Bir bütünde var­
lıkları ya da işlevleri birbirine ters
düşmeyen parçalann durumu. Par­
çalan birbiriyle uyuşan bir bütünün
niteliği. Uyum gerçek sanat yapıtı­
nın başlıca niteliği gibi görünür. Ya­
pıtı yapıt kılan tüm parçalarının bir­
biriyle uyumlu bir bütün oluştur­
masıdır. Alfred de Musset şöyle der:
“Acının kızı! uyum! uyum! - De­
hanın aşk için yarattığı dil.” (Bk.
ÖNCESEL, UYUM)
UYUŞM AZLIK (fr. antagonisme;
alm. Gegnet-schaft-, ing. antago-
nism). İlkeler, güçler ya da birey­
UYUŞMAZLIK
ler arasında karşıtlık. Karmaşıklaş­
mış toplumsal yaşam düzeni deği­
şik düşüncelerle ve kurumlarla bir
uyuşmazlık ortamı gibi görünür ya
da zaten bir uyuşmazlık ortamıdır.
Onu uyumlu bir bütün durumuna
getiren ya da uyumlu bir bütünmüş
gibi gösteren yüküm lülükleri ve
haklan iyice belirlemiş olan yasa
düzenidir. Uyuşmazlıklar yasa dü­
zeninin belirleyiciliğinde çözümle­
nirler ya da en azından yıkıcı ol­
maktan çıkanlırlar. Demokratik ya­
şam düzeni uyuşmazlıkları kaldır­
mayı değil de onlan dengelemeyi
ve hatta toplum için yararlı kılmayı
düşünür. Uyuşmazlık insanın özün­
deki bir özelliktir, bireyin ve dola­
yısıyla kurum lann ve giderek top­
lumun gelişmesini sağlar. Uyuş­
mazlık ilerlemenin olumsuz etkeni
gibidir. Kant şöyle der: “Uyuşmaz­
lıktan insanların toplumdışı toplum­
sallığını, onların topluma katılftıa
yatkınlığını anlıyorum; bununla bir­
likte bu yatkınlığa toplumu tam an­
lamında yıkma tehlikesi gösterecek
genel bir kaçış eklenmiştir. İnsanın
bir bağdaşma eğilimi vardır, çünkü
böyle bir durumda insan doğal ye­
teneklerinin gelişmesiyle kendini
daha insan duyar. Am a o aynı za­
manda büyük bir kopma eğilimi de
gösterir, çünkü onda aynı zaman­
da toplumdışılık özelliği vardır, bu
da onu her şeyi kendine göre dü­
zenlemek isteğine götürür; bu yüz­
den o her yandan direnişlerle kar­
şılaşmayı bekler, bunun yanında
başkalarına direnmeye eğilimli ol­
duğunu sezer. İnsanın tüm güçle­ 481
 UZAM
rini uyandıran bu direniştir. (...) Bu
toplumdışılık nitelikleri olmasa (...)
tüm yetenekler tohum halinde ka­
lacaktır.” (Bk. İNSAN, TOPLUM)
UZAM (fr. étendue', aim. Ausdeh-
nung\ ing. extension). Uzayda yer
kaplayan cisimlerin niteliği. Cisim­
lerin uzayda kapladığı yer. Boşluk
fikri. Görünür, algılanır, som ut
uzay. Foulquié: “Soyut anlamda:
parçaları uzaya konmuş olan ve
birbirinin dışında bulunan şeylerin
özyapısı. Somut anlamda: bir şe­
yin tüm boyutlarıyla tuttuğu uzay
parçası.” Descartes uzamı m ad­
deyle özdeşleştiriyor, boşluk fikri­
ni kökten yadsıyordu. (Bk. UZAY)
UZAY (lat. spatiurtï, fr. espace',
aim. Raum\ ing. space). Duyulur
nesnelerin yer aldığı sonsuz ortam.
Tüm sınırlı genişlikleri ya da uzam-
ları içeren b o şlu k . D e sc arte s
“uzay’Ma “uzam”ı özdeşleştirerek
şöyle der: “Uzay ya da içsel yer ve
onda içerilmiş cisim ancak düşün­
cemizde birbirinden ayrılır. Çünkü
gerçekte en, boy ve derinliğiyle
uzayı kuran, cisimleri kuran aynı
uzamdır.” Leibniz’e göre uzay ci­
simlerle ilgili düzendir: “Uzayı tam
olarak zaman gibi göreli bir şey di­
ye aldığımı gördüm; zaman nasıl
ardardalığın düzeniyse uzay da
yanyanalığın düzenidir.” Locke için
uzay gözümüzle gördüğümüz, eli­
482
mizle dokunduğumuz som ut or­
tamdır. Kant’a göre uzay duyarlılı­
ğın a priori biçimlerinden biridir:
“Uzay ve zaman, nesnelerin bize
verilme olasılığının koşullan olarak
ancak duyu nesneleriyle ilişkilidir­
ler.” Kant’a göre biz dış dünyanın
verilerini duyarlılığın a priori biçim­
leri olan uzay ve zaman çerçeve­
sinde algılarız. K ant şöyle der:
“Zihnimizin dış duyuma karşılık
olan özelliği aracılığıyla nesneleri bi­
zim dışımızda olarak ve tümünü
uzaya yerleşmiş olarak görüyoruz.
Böylece onların biçimleri, büyük­
lükleri ve karşılıklı ilişkileri belirlen­
miş ya da belirlenebilir oluyor. Ru­
hun kendisini sezgisel olarak algı­
lamasını ya da kendi iç durumunu
algılamasını sağlayan iç duyum el­
bette ruhun kendisinden bize nes­
ne olarak herhangi bir nesne sun­
maz, ancak burada kendi iç duru­
mundan sezgi almayı olası kılan ve
onun iç belirlenimlerine bağlı bir şe­
yin zaman ilişkilerine göre kavra­
nılmasını sağlayan belli bir biçimin
varlığını benimsemek gerekir. Za­
man dışsal olarak algılanamaz, uzay
da bizdeki herhangi bir şey gibi al­
gılanamaz.” Kant’a göre zaman gibi
uzay da bize bilgi sağlamaz, deney­
sel bilginin temelini sağlar: Dış du­
yulur sezginin basit bir biçimi ola­
rak uzay henüz bir bilgi değildir; o
olası bir bilgi için a priori sezginin
çeşitli öğelerini verir. (Bk. UZAM)
 u
Ü C R ET (lat. salarium; fr. salaire;
■ ■
alm. Lohn\ ing. salary). Bir eme­
ğin maddi karşılığı. Çalışana emeği
karşılığında ödenen para. Ücret so­
lunu işbölümünün arttığı, üretimin
büyük boyutlara ulaştığı çağdaş
dünyanın önemli bir sorunudur. Es­
ki uygarlıklar döneminde böyle bir
sorun yoktu: köle boğaz tokluğu­
na üretim yapmakla yükümlüydü.
Ortaçağ’m serilik düzeninde de
böyle bir sorun olmadı. Üreticinin
makinasmı sermayeciye kaptırıp iş­
çi durum una gelm esinden sonra
ücretli işçi ortaya çıktı. Bugünkü
anlamında ücret sermayecinin iş­
çiye belli bir iş zamanı için ödediği
paradır. Böylece sermayeciyle işçi
arasında emek ve ücret değiştoku-
şu yapılır. Ücret emeğin fiyatıdır.
İşçi çalışırken kendisi için ücret üre­
tir ve böylece sermayeye bağımlı
bir varlık olur. M arx’in da belirle­
diği gibi, en yüksek ücret bile işçi­
nin yaşamını doğru dürüst sürdür­
mesine yetmez. Bununla birlikte iş­
çi enaz yaşam koşullarında varlığı­
nı sürdürm ek zorunda bırakılır.
Ücretin azlığı sermayenin güçlen­
mesini sağlar. Üretimin çoğalma­
sıyla birlikte zenginlikler artsa bile
ücretlinin durumunda bir değişik­
lik olmaz. (Bk. EMEK, İŞBÖLÜ­
MÜ, SERMAYE)
ÜLKÜ (fr. idéal; alm. ideal; ing.
ideal). Duygularımızı ve düşünce­
lerimizi tam olarak karşılayan ve
çok zaman bir amaç olarak belirle­
nen yetkin fikir. Ülkü gerçekliğin
içinde olsa da ya da görünse de ger­
çekliği aşan özellikle gösteren bir
fikirdir ya da fikirler toplamıdır. Her
ülkü gerçekliği dönüştürme istemi­
ne göre düşünülmüş bir taslak ya
da tasırımdır. Her ülkü eksiksize
yaklaştığı ölçüde gerçekliğin dışına
düşme tehlikesine uğrar. Eylem-dü-
şünce karşıtlığında ülkü düşünce­
yi temsil eder ve gerçeklikten kop­
tuğu ölçüde tehlikeli olur. Ülkü çok
zaman renkli, güzel kokulu, parıl­
tılı bir bileşimdir, ne var ki çok za­
man gerçekleşemeyecek tasarım­
larla örülmüştür. Her ülkü kendi
içinde insanlık, yurt, evren, sanat,
ulus, uygarlık, bilim gibi kategori­
leri barındırır ve hatta onlara daya- 483
 ÜLKÜCÜLÜK
nır, gelgeldim bu kavramlarla her
zaman canlı ve gerçek bir ilişki için­
de değildir. D üş’ün gerçeği altet-
meye başladığı yerde ülkü ışıkları
parlam aya başlar. Ülkü yetkine
ulaşmak için zorunlu bir dayanak
gibi görünse de daha çok bir ger­
çeklikten kaçış dayanağıdır. Gon-
court kardeşler “Tüm büyük ülkü­
sel sanat yapıtları ülkü fikri taşı­
m ayan zam anların ve insanların
ürünüdür” derler. Ne olursa olsun
gerçekliğin eksikli ya da yetersiz
görünen yanlan insanlara, özellikle
de yetkin bir bilince sahip olmayan
insanlara ülküler düşündürecektir.
Ülkü çok yerde ayağı yere basma­
yan siyasal ideolojilerin renkli düşü­
dür. Ü lküler çok zam an ütopya
özellikleri gösterirler. / Gérard de
Nerval: “Afrika’da Hindistan düş­
leri görülür. Avrupa’da Afrika düş­
leri görüldüğü gibi. Ülkü her za­
man bugünkü ufkumuzun ötesin­
de parıldar.” / Paul Verlaine: “Ya­
şam kazandı sonunda ülkü öldü.” /
Albert Einstein: “Benim siyasal ül­
küm demokrasi ülküsüdür. Her in­
san kişi olarak saygı görmeli ve
kimse tanrılaştırılmamalıdır.” / V.
Larbaud: “Her ülkü ortaya konul­
duğu anda kötü bir biçimde bir okul
görünümü kazanır.” (Bk. FİKİR,
ÜTOPYA)
Ü L K Ü C Ü L Ü K (fr. idéalisme-,
alm. Idealism us; ing. idealism).
B en’in dışındaki nesnel gerçekliği
yadsıyarak tüm varoluşu düşünce­
ye indirgeyen öğretilerin tümü. Bilgi
484 edinmede özneyi nesne karşısında
belirleyici sayan felsefi bakış açısı.
İnsanın ilerlemesi açısından düşsel
tasanm lara ağırlık veren düşünce
biçimi. En eski ülkücüler Elea’lılar-
dır (K senophanes, Parm enides,
Elea’lı Zenon). Bu filozoflar bir
çokluklar ve devinim ler dünyası
olan duyulur dünyayı ancak usla
kavranılabilen düşünülür dünyadan
ayırıyorlar, düşü n ü lü r dünyayı
mutlak ve evrensel bir bütünlük
olarak belirliyorlardı. Onlara göre
devinim ve oluşum olanaksızdı,
bunlar yanılsamalardan başka bir
şey değillerdi. Felsefe tarihinin ilk
büyük ülkücüsü Platon’dur. O da
E lea’lılar gibi düşünülür dünyayı
duyulur dünyadan ayınyor, duyu­
lur dünyanın bir gölgeler ya da gö­
rüntüler dünyası olduğunu bildiri­
yor, sarsılmaz gerçeklikler diye be­
lirlediği İdea’larla donatılmış olan
düşünülür dünyayı gerçek dünya
olarak belirliyordu. Platon’un ülkü­
cülüğünü Elea’lılannkinden ayıran
başlıca nokta, Platon’da duyulur
dünyanın bir yanılsama değil de
ikincil önemde bir gerçeklikler dün­
yası olmasıdır. Bu yüzden bu du­
yulur dünya, düşünülür dünyanın
bilgisine ulaşmada bize bir çıkış yolu
sağlar, düşünülür dünyada edinmiş
olduğumuz bilgileri anımsamada ilk
itkiyi kazandırır. Platon’dan sonra
Plotinos, heptanncı bir anlayış için­
de, ülkücü bir felsefe geliştirdi.
Onun yeni-Platon’culuk diye anı­
lan felsefesinde temele “Bir” adı al­
tında Tann konulur. Tann ilk töz
ya da ilk dayanaktır. Ondan ikinci
töz olan düşünsellik türemiştir. Bu

ikinci katta hem yaratılan şeylerin
örnekleri olan İdea’lar hem de on­
ları düşünen Nous yer alır. Bu dü-
şünsellikten üçüncü töz olan ruh
türemiştir. Böylece Plotinos kat kat
bir varlık tablosu çizer. Bilgi insan
ruhundan tanrısallığa kadar uzanan
çizgide içsel bir arayışla elde edile­
cek tir. D ah a so n ra h ıristiy a n
felsefesinin ilk önemli kişisi Aziz
Augustinus Plotinos’çu çizgide bir
ülkücülük geliştirir. Descartes’ın
ülkücülüğü kendinden öncekileri­
ne göre oldukça ılımlı bir ülkücü­
lüktür. Çünkü Descartes madde­
sel ve mekanik bir dış dünyanın
varlığını benimserken doğuştan fi­
kirler yanında dış dünyadan edinil­
miş bilgilerin varlığını da benimser,
ayrıca deney dünyasını bize sağ­
lam bilgi verileri sağlayan bir alan
olarak görür. Gene de doğuştan fi­
kirlerle yüklü “ben”i bilgide belir­
leyici saymasıyla Descartes felse­
fesi tam anlamında ülkücü bir fel­
sefedir. Leibniz ülkücülük ve mad­
decilik ayrımı yapan ilk filozoftur
ve onun m onadlar öğretisine da­
yanan ülkücülüğü ruhçu ülkücülük
diye adlandırılabilir. Berkeley’in ül­
kücülüğü maddeyi yadsır yani dış
dünyanın varolmadığını söyler ve
deyim yerindeyse varlığı varlığın
fikrine indirger. Bu yüzden onun
felsefesine maddesizcilik adı veri­
lir. Berkeley’e göre yalnız algı var­
dır ya da şeyler algılandıkları için
vardır, bir başka deyişle şeylerin
varlığı onlardan elde ettiğimiz algı­
dadır. Tanrı, insan düşüncesinde
şeylerin varlığını yaratan aşkın güç­
ÜLKÜCÜLÜK
tür. Condillac maddi gerçekliğin
doğrudan doğruya gözlemde sezi-
lemez olduğunu bildirir. Kant’m ül­
kücülüğünde dış dünya bilgisi du­
yumsamanın ve anlığın apriori ko­
şullarına indirgenir. Kendinde şey­
ler vardır ama biz bu kendinde şey­
lerin bilgisine ya da doğrudan doğ­
ruya bilgisine ulaşamayız. Bunlar
bizim deneylerimizi aşar. Biz ancak
olguların bilgisine ulaşabiliriz, dış
dünya üzerinde elde ettiğimiz bil­
gileri de olgulardan elde ederiz. Bu
yönüyle Kant’ın ülkücülüğü biline­
mezci ülkücülüktür. Hegel’in hep-
tanrıcı ülkücülüğü varlığı evrensel
fikre indirger, bu fikrin gelişimi al­
gılanabilir varlıkların çeşitliliğini
oluşturmaktadır. Buna göre evren
gelişen bir mutlak varlık anlamı ka­
zanır. Schellingben’i ve ben olma­
yan’ı ayrı ayrı şeyler saymakla bir­
likte onları bir mutlak’ın altında top­
lar, bu mutlak özneyle nesrtenin,
maddeyle biçimin özdeşleştiği yer­
dir. Hegel mutlak’m yerine fıkir’i
koyar, ama onu mutlak bir şey ola­
rak koyar. Schelling’in ülkücülü­
ğüyle Hegel’in ülkücülüğü aynı ba­
kış açısına dayanır. Hegel’i yeni kı­
lan evrensel oluşuma diyalektiği ge­
tirmiş olmaıdır. Özetle, ülkücülük
m addeye karşı fikri koyuşuyla
maddeciliğe tam karşı bir düşünce
biçimidir, ancak bilgi edinmede öz­
neyi nesne karşısında belirleyici
saymakla birlikte deneyin bilgisini
yadsımadığından hatta kendi ölçü­
leri içinde zorunlu gördüğünden de­
neyciliğe tam karşı bir görüş ola­
rak belirmez. (Bk. DİYALEKTİK,
ÜRETİM
GERÇEKÇİLİK, MADDECİLİK,
MADDESİZCİLİK, RUHÇULUK)
Ü R E T İM (lat. productio\ fr. pro­
duction-, aim. Produktion-, ing. pro­
duction). Tüketim için işlenmiş
madde elde etmek. Hammadde ya
da işlenmiş tüketim maddesi elde
etmek. Tarım ve sanayi ürünü elde
etmek. Tarihin ilk belirgin olgusu
insanın yemek, içmek, barınmak gi­
bi gereksinimlerini karşılaması ol­
muştur. Tarihte her zaman üretim
biçimleri yaşam biçimlerini belirle­
miştir. Öte yandan üretim güçleri
üretim ilişkilerinin ve değiştokuşun
biçimini belirler. Gelişimlerinin belli
bir basamağında üretim güçleri va­
rolan değiştokuş biçimleriyle çeliş­
kiye düşerler. Engelleyici duruma
gelen değiştokuş biçimlerinin yeri­
ne yeni değiştokuş biçimi geçer, bu
da daha gelişmiş üretim güçlerine
karşılıktır. Marx’çi düşünce bu çer­
çevede üretim ilişkilerini geniş ola­
rak ele alır. Marx ve Engels “Ta­
rihte tüm çatışmaların kökeni üre­
tim güçleriyle değiştokuş biçimi
arasındaki çelişkidedir” derler. On­
lara göre “Bireylerin yaşamlarını
dışlaştırma biçimi onların ne oldu­
ğunu da tam olarak belli eder. On­
ların ne olduğu üretimleriyle belli
olur, ürettikleri şeyle ve ürettikleri­
ni üretme biçimiyle belli olur. Bi­
reylerin ne olduğu üretimlerinin
maddi koşullarına bağlıdır.” Gene
M arx’a ve Engels’e göre “İnsan­
ları hayvanlardan bilinçle, dinle, da­
ha başka şeylerle ayırabiliriz. İn­
sanlar yaşama araçlarını üretmeye
başladıkları andan sonra hayvan­
lardan ayrılmaya başlıyorlar.” Kari
Marx’a göre toplumsal ilişkiler üre­
tim güçlerine sıkı sıkıya bağlıdır. İn­
sanlar yeni üretim güçleri elde ede­
rek üretim biçimlerini değiştirirler.
Üretim araçları içinde en büyük
üretici güç devrimci sınıfın kendi­
sidir. (Bk. EMEK, İŞBÖLÜMÜ,
SERMAYE, ÜCRET)
ÜSTALGI (fr. aperception, ap­
perception-, aim. Apperzeption-, ing.
apperception). Bilince açılan algı.
Algının bilinçte görünümü. Bir nes­
nenin algısında zihnin kendisini al­
gılayan özne olarak sezmesi. Littrö:
“Zihnin kendisini herhangi bir izle­
nimi algılayan ya da sezen bir nes­
ne olarak duyması işlemi.” Üstalgı
Leibniz’de bilinçdışı algıdan ayrı
olarak bilinçli algı ya da düşünceye
bağlı algıdır, iç durumun düşünce
yoluyla elde edilm iş bilgisidir.
K ant’da üstalgı kendi kendinin bi­
lincidir ya da düşünüyorum dene­
yidir. Kant tlstalgıyı deneysel üstalgı
ve aşkın üstalgı ya da arı üstalgı
olmak üzere ikiye ayırır. Birincisi
gerçekliğin sezgisiyle, İkincisi tüm
olası deneyin dışında yer alan, bu­
nunla birlikte deneyi kuran birlik il­
kesiyle yani ben’le ilgilidir. Kant an
üstalgıyla ilgili olarak şöyle der:
“Ben onu deneysel üstalgıdan ayır­
mak üzere arı üstalgı diye adlandı­
rıyorum; çünkü bu kendi kendinin
bilinci, düşünüyorum 'un sunumu­
nu yaratarak tüm öbür sunumlara
eşlik etmektedir: her bilinçte bir ve
özdeş olan bu sunuma başka bir

sunum eşlik edemez.” “Gerçekte
belli bir sezgide verilmiş çeşitli su­
numlar tümüyle bir kendi kendinin
bilinciyle ilgili olmasalar tümüyle
benim sunumların olam azlardı.”
Maine de Biran’da dolaysız içsel üs-
talgı (aperception interne immédi­
ate) etkin güç olarak kendi kendi­
nin bilincidir. (Bk. ALGI)
ÜSTİNSAN (fr. surhomme; alm.
Übermensch; ing. superman). Ni­
etzsche felsefesinde geleceğin güç­
lü insanı. Terimi Goethe ve Herder
kullanmış, Nietzsche de onu felse­
fesinin temel kavramlarından biri
durumuna getirmiştir.. Nietzsche
şöyle der: “insanlıkta daha güçlü
bir tür, üstün bir tip ortaya çıkma­
lıdır, bu tipin ortalama insandaki
üretim ve yaşamı sürdürme koşul­
larından daha başka koşullan olma­
lıdır. Fikrimin adı, bu tip için seçti­
ğim simge, bilindiği gibi Üstin-
san’dır.” Nietzsche’ye göre insan
nasıl m aym unun yerini alm ışsa
Üstinsan da insanın yerini alacak­
tır. Nietzsche, A Iso sprach Zarat­
houstra' da (Böyle buyurdu Zer­
düşt), Zerdüşt’ün ağzından şunla-
n söyler: “Size Üstinsanı öğretiyo­
rum. İnsan aşılm ası gereken bir
şeydir. Onu aşmak için ne yaptı­
nız? Bütün varlıklar şimdiye kadar
kendilerini aşan bir şeyler yarattı­
lar. (...) Eskiden insan maymun­
du, bugün insan herhangi bir may­
m undan daha m aym undur. (...)
Üstinsan toprağın anlamıdır. İste­
mimiz şunu söylesin: Üstinsan top­
rağın anlamı olsun. Kardeşlerim,
ÜSTYAPI
size yalvarıyorum, toprağa bağlı
kalın ve size dünyaüstü umutlar­
dan sözedenlere inanmayın. (...)
İnsan hayvanla üstinsan arasına ge­
rilmiş bir iptir, bir uçurumun üs­
tündeki bir ip. Onda yürümek teh­
likelidir, geriye bakmak tehlikelidir,
titremek ve durmak tehlikeli. İn­
sanda büyük olan şey onun bir erek
oluşu değil bir köprü oluşudur.” Ni­
etzsche Üstinsan ortaya çıkana ka­
dar üstün insanın, seçkin insanın
egemen olması gerektiğini düşünür.
Artık Tanrı ölmüştür ve onun yeri­
ni insan alacaktır, bu da Üstinsa-
n’ın ortaya çıkmasıyla gerçekleşe­
cektir. Üstinsan’ın ortaya çıkması
için de Zerdüşt gibi “büyük, ses­
siz, katı, yalnız” üstün insanlara ge­
reksinim vardır. Üstün insan Üs-
tinsamn ilk biçimi gibidir. Üstün in­
san her şeyden önce halktan olma­
yan yetkin kişiliktir. (Bk. İNSAN)
«
ÜSTYAPI (fr. superstructure', aim.
Superstruktur; ing. superstructure).
Teknik etkinlikleri belirleyen altya­
pı alanına karşılık düşünce etkin­
likleri ya da kültür etkinlikleri ala­
nı. Bu kavram özellikle M arx’çı dü­
şünceyle ilgilidir. Üstyapı ve altya­
pı alanları hep birlikte uygarlık et­
kinliklerini oluştururlar. Üstyapı de­
nilince öncelikle bilim, sanat, fel­
sefe ve siyaset alanlarını düşünü­
rüz. Üstyapıyla altyapı sürekli bir
etkileşim içindedir. Altyapı gövdey-
se üstyapı beyindir. Her iki alan bir
bütünün iki ayrı yüzünden ya da
iki ayrı görünümünden başka bir
şey değildir. (Bk. ALTYAPI) 487
 ÜTOPYA
ÜTOPYA (fr. utopie\ aim. Utopie;
ing. utopia). Gerçeklikle ilgisi ol­
mayan siyasal ve toplumsal düzen
tasarımı. Ülküsel yaşam düzeni.
Gerçekleşmesi olanaksız görünen
tasarım. Terim İngiliz yazarı Tho­
m as M o ru s ’un (1 4 7 8 -1 5 3 5 )
1516 ’da yayımlanan ve kısaca Uto­
pia diye bilinen De optimo reipub-
licae statu deque nova insula Uto­
pia adlı yapıtından gelmedir. Daha
sonra ülküsel ve uygulanamaz dev­
let tasarımları getiren tüm yapıtlar
“ütopya” diye nitelendirilmişlerdir,
bu yapıtların başında da Tommaso
Cam panella’mn Civitas solis (Gü­
neş ülkesi) vardır. Thomas Morus
Utopia'sında adaletli düzen düşleri
4 88
kurar, bu arada özel mülkiyeti her |
türlü kötülüğün kaynağı olarak be- j
lirler. Thomas M orus’un tasarla- |
dığı Utopia adasında özel mülkiyet i
de para da yoktur. Orada herkes j
emeğiyle yaşama katılır. Utopia’lı-
lar ürettiklerini ortak depolarda bi­
riktirirler ve gerektiğinde kullanır­
lar. bu adada tam anlamında de­
mokratik bir yaşam düzeni vardır.
A. France şöyle der: “Ütopya her
ilerlemenin ilkesidir, eskinin ütop-
yacılan olmasaydı insanlar bugün
de mağaralarda sefil ve çıplak ya­
şıyor olacaklardı. İlk sitenin çizgi­
lerini ütopyacılar çizdiler. İyiliğe açık
gerçeklikler genel düşlerden çıkar.
(Bk. FİKİR, ÜLKÜ)
 V
VARGI (lat. consequential fr. con­
sequence; aim. Konsequenz; ing.
consequence). Bir usavurmada ön­
cüllerden çıkarılan sonuç. (Bk. ÖN­
CÜL)
VARLIK (fr. être; aim. Sein; ing.
being). Varolan her şey. Genel
olarak varoluş. Varolduğu düşü-
nülebilen her şey. Varlık sorunu fel­
sefenin en eski sorunlarından biri­
dir. Varlıktan çok zaman yaratılmış
olan evren anlaşıldı. Varlık çok za­
man da Tanrı anlamında kullanıldı.
Varlıkla ilk ilgilenen filozof Parme­
nides oldu. O “Bir Varlık”ı varsayı­
yor, onu her şeyin temeli olarak de­
ğerlendiriyordu. Felsefe tarihi bo­
yunca filozoflar bu terime oldukça
değişik ama birbirine yakm anlam­
lar verdiler. Ayrılıklar ne olursa ol­
sun o her zaman varolan’ı karşılı­
yordu. / Hegel: “İnsanın gerçek
varlık’ı özellikle onun işlemidir; bi­
rey yalnızca bu işlemde etkin ola­
rak gerçektir.” / M. Merleau-Ponty:
“Varlığın içine kendimizde, yalnız­
ca kendimizde dokunabiliriz, çün­
kü bir içi olan ve hatta bir içten baş­
ka bir şey olmayan bir varlığı biz
ancak k en d im izd e b u lu y o ru z.
B en’le bedenim, ben’le dünya ara­
sında geçişli bir ilişki yoktur, ben
yalnızca ‘içe doğru’ taşabilir.” (Bk.
KENDİNDE, ŞEY)
V A R LIK B İLİM (fr. ontologie;
alm. Ontologie; ing. ontology).
Varlık üzerine ussal araştırma. Var­
lığı varlık olarak ele alan araştırma.
Kendinde varlık araştırması. Var-
lıkbilim varlık olarak varlık araştır­
ması yaparken varlıkla ilgili çeşitli
kavramları tartışır, bu kavramların
başında “olası”, “gerçek”, “etkin”,
“edilgin”, “olumsal”, “zorunlu”,
“belirlenm iş”, “belirlenm em iş”,
“sonlu”, “sonsuz”, “yetkin”, “ek­
sikli”, “öz”, “biçim” gelir. Varlıkbi-
limin kurucusu “varlık olarak var-
lık”la “raslantısal olarak varlık”ı bir­
birinden ayıran ve bilimi ya da fel­
sefeyi varlık olarak varlık araştır­
ması diye anlayan Aristoteles’dir.
Aristoteles şöyle der: “Varlık ola­
rak varlık’ı ve ona temelden bağlı
olan nitelikleri inceleyen bir bilim
vardır. Bu bilim özel bilimler deni-
489
 VARLIKBİLİMCİLİK
len bilimlerin hiçbiriyle karışmaz,
çünkü özel bilimlerden hiçbiri ge­
nellikle varlık olarak varlık’a yönel­
mez, ama varlık’m belli bir bölü­
münü ayırarak, yalnızca bu bölü­
mün niteliğini inceler: matematik bi­
limlerinin durumu budur. İlk ilke­
leri ve en yüksek nedenleri aradı­
ğımıza göre, bu ilkelerin ve bu ne­
denlerin zorunlu olarak bağlı oldu­
ğu bir gerçekliğin varolacağı kesin­
dir; bu gerçekliğin özyapısı gereği,
bu ilkeler ve nedenler bu gerçekli­
ğe bağlıdırlar. Demek ki, varlıkla­
rın öğelerini arayanlar, temelde,
mutlak olarak ilk olan ilkeleri arı­
yorlardı, aradıkları bu ilkeler zorun­
lu olarak varlık olarak varlık’m öğe­
leriydi, raslantısal olarak varlık’ın
değil. Bu yüzden biz de varlık ola­
rak varlık’m ilkelerini kavramılıyız.”
Gerçekte en genel çerçevede her
felsefî araştırmanın bir varlıkbilim
araştırması olduğunu söyleyebiliriz.
(Bk. METAFİZİK, VARLIK)
V A R L IK B İL İM C İL İK (fr. onto­
logisme', alm. Ontologismus; ing.
ontologism). Felsefede varlıkbilime
yani varlık olarak varlık araştırma­
sına yönelme eğilimi. İnsanın Tan­
rı bilgisine sezgiyle ulaşabileceğini
ileri süren öğreti. Örneğin Maleb-
ranche’m Tanrı’ya ulaşmayla ilgili
kuramı bir tür varlıkbilimciliktir.
(Bk. VARLIKBİLİM)
VAROLUŞ (fr. existence; alm.
Existenz, Dasein\ ing. existence).
Varolma durumu. Bir gerçekliği ol­
490 ma durumu. Varolmak, somut ola­
rak olmaktır. İnsan için varoluş so­
mut ve bilinçli bir deneye sahip ol­
maktır. Bergson varoluşu sürekli
değişme durumu olarak anlar. Va­
rolmak yapmaktır, ancak bu ikisi
gene de birbirinden ayrılabilecek
şeylerdir: yaşamak daha çok ya­
şamsal etkinliklerini gerçekleştir­
mek hatta biyolojik işlevlerini sür­
dürmek olarak anlaşılabilirken va­
rolmak kendini bilinçle kendi ola­
rak koymak anlamına gelir. Bu yüz­
den Gabriel Marcel şöyle der: “Ya­
şamak diye bir şey var, bir de va­
rolmak diye bir şey var: ben varol­
mayı seçtim.” Kierkegaard’a göre
bir birey olarak varolmaktan daha
korkunç bir şey yoktur. Varoluş bir
olma biçimi, bir kendini ortaya ko-
yuş biçimi olarak ele alındığında,
öz’le karşıtlaşır. Varoluşa karşıt ola­
rak öz varlığın doğasını kurandır.
(Bk. ÖZ, VAROLUŞÇULUK)
VAROLUŞÇULUK (fr. existen­
tialism e; alm. Existentialism us;
ing. existentialism). İnsanı varoluş-
sal bir varlık olarak ele alan felse­
felerin tümü. Bireysel varoluş araş­
tırmalarının temeline yerleştirilen
felsefelerin tümü. Bireyi somut ger­
çeklik olarak ele alıp inceleyen fel­
sefi öğreti. İnsanın önceden belir­
lenmiş bir varlık olmadığını ve öz­
gür eylem içinde kendini varettiği-
ni öne süren fe lse fi ö ğ reti.
R. Vemeaux varoluşçuluğu “Ussal
felsefenin soyut düşüncesine kar­
şıt olarak insan üzerine yoğunlaş­
mış somut ve tanıtlamalı düşünce
çabası” olarak tanımlar. Varoluşçu

felsefe çeşitliliğiyle olduğu kadar
karmaşıklığıyla dikkati çeken bir fel­
sefedir, bu yüzden belki de varo­
luşçuluktan çok varoluşçuluklardan
sözetmek doğru olur. Varoluşçu fel­
sefeler hep birlikte klasik felsefe­
lere, özellikle klasik ülkücülüğe kar­
şıdırlar. Onlara göre olumculuk da
bilimsel veri dışında sağlam da­
yanak yo k tu r görüşüyle yaşamı
dışlamaktadır. Varoluşçu felsefe
tüm eski ülkücü ya da dinci meta­
fiziklerin tersine özden değil de va­
roluştan yola çıkar, özden varolu­
şa değil varoluştan öze ilerler. Bu­
nun bir başka anlatımı fikirlerin ya­
şamla varolduğudur, yaşamdan ön­
ce fikir olmadığıdır. Basitleştirmek
üzere örneklersek şöyle diyebiliriz:
“ölüm”den önce “ben ölüyorum”
vardır, “ö lüm ” de “ ben ölüyo-
rum”dan dolayı vardır. Sartre şöy­
le der: “Her nesnenin bir özü ve bir
varoluşu vardır. Bir öz, yani bir de­
ğişmez özellikler toplamı; bir va­
roluş, yani dünyada belli bir etkin
bulunuş. Çokları özün önce, varo­
luşun sonra geldiğine inanırlar, bu
fikrin kökeni dinci düşüncededir.
Tanrı’nın insanları yaratmış oldu­
ğuna inanan herkes için Tanrı’nın
bunu onlarla ilgili olarak sahip ol­
duğu fikre başvurmakla yapmış ol­
ması gerekir. Varoluşçuluk, tersi­
ne, insanda -yalnızca insanda- va­
roluşun özü öncelediğini benimser.
Bu da, basitçe, insan önce vardır,
sonra şudur ya da budur demektir.
Kısaca insan kendi özünü yaratmak
zorundadır.” Çağdaş felsefelerin en
ilgi çekicilerinden biri, belki de en
VAROLUŞÇULUK
ilgi çekicisi olan varoluşçuluğun bu
savı bize çok yeni gibi görünse de
neredeyse felsefenin tarihi kadar
eskidir. Bu, Aristoteles’den beri yü­
rürlükte olan bir gerçekçilik ilkesi­
dir. Bu görüş, öncesel bilginin var­
lığını benimseyen ülkücü bakış açı­
larına karşıt olarak bilgi yaşam de­
neyleriyle elde edilir görüşüdür.
Ancak arada şu küçük ayrım var­
dır: varoluşçunun bilinci, eski ger­
çekçiliklerde ya da deneyciliklerde
olduğu gibi basit bir alıcı değildir.
O, her şeyden önce, Husserl’in di­
liyle söylersek, bir yönelgenliktir.
Bu temel üzerine kurulmuş olan va­
roluşçuluklar bu noktadan sonra
kendine göre özelleşir ve çeşitlile-
nirler. Buna göre, J. Hyppolite’in
de belirttiği gibi varoluşçuluk özel
belli bir felsefe olmaktan çok ortak
bir anlayıştır. Fransız varoluşçulu­
ğuyla alman varoluşçuluğunu, tan­
rıtanımaz varoluşçulukla diftci va­
roluşçuluğu, tanrıtanım az varo­
luşçuluklardan örneğin Heidegger
varoluşçuluğuyla Sartre varoluşçu­
luğunu aynı kaba koyamayız. Fran­
sız varoluşçuluğu sola yatkın öz­
gürlükçü bir çizgi izlemiştir. Alman
varoluşçuluğu da daha sağda, da­
ha dinci bir tutum almıştır. Lukacs
şöyle der: “Fransız varoluşçuluğu
sol aydınların, toplumcuların, iler­
leme ve demokrasi dostlarının fel­
sefesi olma eğilimi gösterdi.” Bu
moda olmuş çağdaş felsefenin kö­
kenlerini nerede aramalıyız? Bu ara­
yışta Sokrates’e, Stoa’cılara, Aziz
Augustinus’a kadar gidenler var.
Bu felsefenin asıl temelini Pascal’in 491
 VAROLUŞÇULUK
dinci düşüncesi oluşturuyor. Zin­
cirin ikinci halkası Kierkegaard,
üçüncü halkası Nietzsche, dördün­
cü halkası da Husserl’dir. Varoluş­
çuluk için en büyük kaynak Pascal
kaynağıdır, onun dünyaya bırakıl-
mışlık fikridir. Pascal şunları söy­
ler: “Beni dünyaya kimin bıraktığı­
nı, ayrıca dünyanın ne olduğunu,
benim ne olduğumu bilmiyorum.
Her şey üzerine korkunç bir bilgi­
sizlik içindeyim.” “Kavrayışımızı
düşünülebilir uzayların ötesine bo­
şuna taşırıyor, şeylerin gerçekliği­
ne karşılık yalnızca çok küçük şey­
ler elde ediyoruz. Merkezi her yer,
çevresi hiçbir yer olan sonsuz bir
büyüklüktür bu.” “Öyleyse nedir
insan doğada? Sonsuzluğun kar­
şısında bir bütünlüktür, hiçlikle bü­
tünlük arasında bir orta yer’dir. Uç­
ları anlamaktan sonuna kadar uzak­
tır. Nesnelerin sonları ve ilkeleri
onun için kesin bir biçimde giril­
mez olan bir gizde saklıdır. O çıktı­
ğı hiçliği ve daldığı sonzuluğu gö­
recek güçte değildir.” “İnsan bir ka­
mıştır, doğanın en güçsüzüdür, ama
düşünen bir kam ıştır o. Onu ez­
mek için doğanın tepeden tırnağa
silahlanması gerekmez: bir buğu,
bir dam la su yeter onu öldürme­
ye.” Pascal’in bu kötümser bakışı
varoluşçu felsefeye temel olmuş gi­
bidir. Varoluşçuluk kötümser bir
yaşam ya da insan felsefesidir, in­
sanı dünyaya bırakılmış bir varlık
olarak düşünür. E. M ounier’nin de­
diği gibi, “H er varoluşçuluk bir
doğa felsefesi olmaktan önce bir
492 insan felsefesidir”. Bu felsefenin
asıl kurucusuKierkegaard’dır. Pas­
cal’e ve K ierkegaard’a bakarak,
“Varoluşçuluk hıristiyanlığm Yeni-
çağ’daki anlatımı mı?” sorusunu
sorabiliriz. Bu soruyu sorarken
tanrıtanımaz varoluşçulukların var­
lığını unutmamak gerekir. Kierke­
gaard tam anlamında bir dizge düş­
manıdır, bu yüzden Hegel’i kıyası­
ya eleştirir, son büyük dizgenin ku­
rucusunu “çok büyük bir profesör”
diye hafife alır. Öznelciliğin usçu­
luğa tepkisidir bu. Çünkü öznedir
önemli olan, bireyin kendisidir. Bu­
na göre N. Berdiaeff “Varoluşsal
felsefe kişilikçi bir felsefedir: bilgi­
nin konusu insan kişisidir” der. Va­
roluşçulukta birey ayrı ya da ayrı­
calıklı değildir, yalnızca özgündür,
özeldir, eşsizdir, apayrı bir dünya­
dır. Varoluşçular “İnsan nedir?” so­
rusuna köklü ve ussal bir çözüm
aramak yerine insanı öznelliği için­
de kavramaya ve olabildiğince ta­
nıtlamaya çalışırlar. Bu öznelci tu­
tum her öznelcilikte olduğu gibi fel­
sefeyi ussal bir araştırma olmak­
tan çıkarıp sanata yaklaştınr. “Va­
roluşçuluk insanın ne olduğunu bil­
meye yöneldiği noktada yitip gide­
cektir” der Jaspers. E. M ounier’nin
belirlediği gibi, insan olan ya da ol­
muş olan şey değildir, olmakta olan
şeydir, dolayısıyla olacak olan şey­
dir. Demek ki o henüz olmadığı şey­
dir. Bu öznelci felsefede “insan” de­
nilince dural bir dünya düşünmek
gerekir ya da dural olduğuna ina­
nılmış bir dünyada, bir bakıma ta­
rihi olmayan bir dünyada sürekli
olarak kendini yaratmak için tek ba-

şma çırpınıp duran o gizemli tek ki­
şiyi anlamak gerekir. Husserl’in ol-
gubilimini yönteminin özü durumu­
na getirmiş olan varoluşçu felsefe
tüm olgubilimcilerin yaptığı gibi top-
lumsal-tarihsel insanı yadsıyacak-
tır. “Husserl varoluşçu değildi, an­
cak onun olgubilimsel yöntemi va­
roluşçuluğu derinden etkiledi” der
L u k acs. B erg so n d ü şü n ce sin i
uzaktan yakından anıştıran Hus-
serl’e göre kesin bilgiler aramak de­
ğil kesin apaçıklığa ulaşmaya çalış­
mak gerekir. Toplumsal insan va­
roluşçu filozoflar arasında yalnız­
ca Maurice Merleau-Ponty’de var­
dır. Varoluşçu felsefenin bu sosyal-
demokrat üyesi dünyayı ortak bir
kültür dünyası olarak belirler: “Kül­
tür dünyası kaygan bir dünyadır,
ama karşımda varolan bir dünya­
dır. Orada tanınması gereken bir
toplum vardır.” “Bir kültür nesne­
sinde başkasının yakın varlığını bir
adsızlık örtüsü altında duyarım.” Va­
roluşçu başka insanların varlığını el­
bette yadsımaz. Başkaları elbette
vardır. Ne var ki o bu varlığa karşı
ilgisizdir ve hatta tedirgindir. “Ken­
dimizi herhangi bir yalnızlıkta de­
ğil, yolda, kentte, kalabalığın orta­
sında, eşya varsa eşyada, insan
varsa insanda ortaya çıkarıyoruz”
der Sartre. A ncak, o, doğrudan
doğruya başkasmın varlığı sözko-
nusu olduğu noktada tedirginliğini
açıkça ortaya koyar ve başkalarını
cehennem sayar. Başkası cehen­
nemdir ya da hiçliktir. Hiçlik her du­
rumda belirleyicidir. Varoluşçu fel­
sefede bilinç toplumsallığın ya da
VAROLUŞÇULUK
evrenselliğin bireysellikle içselleş­
mesi olarak düşünülemez. Bilinç
kendini hiçlik’e karşı kurar. Sart-
re’da düşünen özne ya da bilinç var-
lık’m karşıtı olan hiçlik’le ortaya ko­
nulur. Heidegger’e göre hiçlik ölüm
duygusunun verdiği bunaltıda ken­
dini gösterir. O, varolanı sınırlayan
şeydir. Sartre da Heidegger de bi­
linç için hiçlik’i zorunlu bir kavram
olarak belirlerler. Heidegger şöyle
der: “Hiçlik varolan karşısında be­
lirsiz bir karşıt değildir, bu varola­
nın varlığının bileşeni olarak ken­
dini gösterir.” “Hiçlik varolanın bü­
tünlüğünün kökel olumsuzlaması-
dır.” Hiçlik varoluşun tek dayana­
ğı, tek çıkış noktasıdır. Lukacs in­
sanı tarihten değil de hiçlikten geti­
ren bu anlayışı şu sözlerle eleştirir:
“Hiçlik bir mitostur, tarihin ölüme
mahkum ettiği sermayeci toplumun
m itosudur.” “Bu felsefeye temel
olan deneyimi özetlemek pek<Ie zor
değil: insan hiç’in, hiçlik’in karşı­
sında bulunmaktadır; insanla dün­
ya arasındaki temel ilişki hiçbir şeyle
karşı karşıya oluş anlamına gelmek­
tedir.” Sartre’a göre insan varlıkta
bir ayrılma, bir kopma, bir bozul­
ma noktası ortaya koyar. Varlığın
biryapıhlığı insanla dağılmıştır. Ek­
siklik denilen şey insanla ortaya
çıkmıştır. Durmadan arzuluyor ol­
masının da gösterdiği gibi insan bir
eksikliktir ya da bir yoksunluktur.
Bu yüzden eksiksizliğe doğru sü­
rekli bir atılım içindedir. Varlık ve
bilinç, yani kendinde ve kendi için
aynı şey olduğu gün tam dolgun­
luk gerçekleşecek ve eksiklik bite-
 VAROLUŞÇULUK
çektir. Bu da insanın Tanrı olması
demektir. Sartre’a göre hiçlik de­
neyi bir özgürlük deneyidir. İnsan
arzu içinde özgürlüğünü gerçekleş­
tirir. Sartre bunu bize Varlık ve hiç­
liksin 655. sayfasında şöyle anla­
tır: “Hiçleştirmenin varlık eksikli­
ği olduğunu, başka bir şey olma­
dığını biliyoruz. Özgürlük özellikle
kendini varlık eksikliği kılan var­
lıktır. Arzu varlık eksikliğiyle öz­
deş olduğu gibi, özgürlük de ken­
dini varlık arzusu kılan varlık ola­
rak ortaya çıkacaktır, yani kendin-
de-kendi-için olmanın kendi-için-ta-
sarısı olarak ortaya çıkacaktır. Bu­
rada hiçbir zaman özgürlüğün do­
ğası ya da özü olarak ele alınama­
yacak soyut bir yapıya ulaştık, çün­
kü özgürlük varoluştur ve varoluş
da kendinde özü inceler. Özgürlük
doğrudan doğruya som ut görü­
nümdür ve seçiminden ayrılamaz,
yani fciyz’den ayrılamaz. Ama ele
alınan yapıya özgürlüğün doğru’su
denilebilir, yani o özgürlüğün insa­
ni anlamıdır.” Böylece dünyaya bı­
rakılmış olmakla yaşamaya ve öl­
meye mahkum edilmiş insan tam
anlamında saçma’yı yaşarken, saç-
m a’nın getirdiği boğuntuyu ancak
kendini özgürce kurma deneyleri
içinde aşabilir. Özgür eylem saç-
m a’nın panzehiridir, saçmayı yo-
kedemez ama bir ölçüde giderebi­
lir. Dünya yüzde yüz saçma olsay­
dı özgürlük deneyi de saçma ola­
caktı. Saçma mutlak değildir, ama
yaygındır, ayrıca yaşamın özünde
vardır. Öncesel hiçbir şey yoktur,
494 insan özgürlük içinde kurar kendi­
ni. İnsan bir ölüm için varlık’dn,
ölüme adanmıştır. Ölüm yaşamın
sonunda değil bütününde kendini
duyurur. “Varoluşçuluk yalnızca bir
ölüm felsefesi değil, aynı zamanda
bir mutlak özgürlük felsefesidir”
der Sartre. Saçma yaygındır. Sart­
re’ın dediği gibi “Doğuyor olma­
mız saçmadır, ölüyor olmamız da
saçmadır”. Bu saçma bizi yalnızlı­
ğa ve umutsuzluğa iter. Yalnızlık
Sartre’da ve Heidegger’de mutlak­
tır. Saçma’nm ve hiçlik’in korkunç
baskısı altında insan, tam anlamın­
da bunalan umutsuz bir varlıktır.
Umutsuzluk insanı mezara kadar iz­
ler. İnsan tümüyle, tüm varlığıyla
umutsuzdur. Gene de kendi varlı­
ğını özgürce gerçekleştirm ekten
başka sağlam yol yoktur. Saçma’ya
karşı girişilen bu deney zor bir de­
neydir yani özgürlük kolay bir öz­
gürlük değildir. Varoluşun ortasına
salınmış olan insan (Heidegger bu
salınmışlığa “Dasein” der) ölüm­
süzlüğü arayan Gılgamış gibidir.
İnsan sürekli bir aşm a (Heideg­
ger’e göre Ekstase) durum unda­
dır, kendi dışına çıkma durumun­
dadır. Sartre için insan bir’dir; sağcı
Heidegger insanı gerçek varoluş ve
gerçek olmayan varoluş diye ikiye
ayırır. Gerçek varoluş, bunalım de­
neyiyle gerçekleşen gerçek özgür­
lük durumudur; gerçek olmayan
varoluş, insan topluluklarının var­
lığında ortaya çıkan ve bunalım de­
neyinden kaçan varoluştur. Birin­
cisi aydın insanın varoluşunu, öbü­
rü kitle insanının varoluşunu kar­
şılar. Özetlersek, varoluşçu felse-

fede insan, kendini tam bir eksik­
lik duygusu içinde ama tam bir Öz­
gürlükle kuran tarihsiz ve toplum-
suz bir varlıktır. (Bk. HİÇLİK, İN­
SAN, Ö ZG Ü R L Ü K , SAÇM A,
VARLIK)
VARSAMA Bk. OLUMLAMA.
V A R SA Y IM (lat. h yp o th esis\
fr.hypothese; alm. Hypothese\ ing.
hypothesis). Doğrulanmayı bekle­
yen sanı. Henüz doğruluğu kanıt­
lanmamış olan önerme. Tüm bilim­
sel çaba varsayımdan doğrulanma­
ya doğru gelişen bir çizgi izler. Var­
sayım bir fikirdir, doğrulanmayı
bekler, doğrulandığı anda da var­
sayım olmaktan çıkar ve doğru ni­
teliği kazanır. Doğrulamalar yeni
varsayımları getirir ve bilimsel dü­
şünce böylece ilerler. Sav her za­
man doğru diye öne sürülen ve bu
yüzden doğrulanması düşünülme­
yen şeydir. Buna karşılık varsayım
her zaman doğrulanmak adına so­
mut verileri gerektirir. Bu yüzden
her varsayımın bir geçicilik niteliği
vardır. Deneyin yöntemli denetimi
onu ya giderecek ya da doğru diye
belirleyecektir. Bu çerçevede var­
sayımı kuram ’la eşanlamlı olarak
düşünebiliriz. Öncesel fikir olarak
varsayım bir önyaıgı da olabilir. An­
cak varsayım yoktan varedilmedi-
ğine, daha önce edinilmiş bilgiler­
den çıkarıldığına göre doğrulanma
şansına da sahiptir. Varsaymak
öncesel bilgilere göre tasarlamak­
tır. Bu yüzden varsayım biraz da
imgelemin bir ürünüdür. Sağlam
VERİ
gerçeklere ulaşmak için verimli düş­
ler görebilmek gerekir. Alman kim­
yacısı Kekule von Stradonitz şöyle
diyordu: “Beyler, düş görmeyi öğ­
renelim. Ondan sonra belki doğru­
ya ulaşabiliriz. Ama düşlerim iz
usun uyanık denetiminden geçme­
den onları ortaya dökmeyelim.” Bu
öneride varsayımların doğru diye
ele alınması titizliği yatmaktadır.
Claude Bernard varsayım ortaya
koymakla ilgili bir anısını şöyle an­
latır: “Bir gün laboratuvarıma pa­
zardan alınmış tavşanlar getirdiler.
Onları masanın üzerine koydular.
O sırada tavşanlar masaya işediler.
Sidiklerinin beyaz ve asitli olduğu­
nu raslantıyla gördüm. Tavşanla­
rın sidiğindeki asitliliği gözlemle-
yişim bana bu hayvanların etobur
beslenme koşullarında olması ge­
rektiğini düşündürdü. O zaman şu­
nu anladım: bu hayvanlar uzun za­
mandır bir şey yememişlerdi ve bu
yoksunlukla onlar kendi kanlarıyla
beslendiklerinden gerçek etobur
hayvanlara dönüşmüşlerdi. Bu ön­
cesel fikri ya da bu varsayımı de­
neyle doğrulamak bundan böyle
çok kolaydı.” Buna göre bilim her
zaman öngörüyü gerektirecek ve
öngörü de varsayım olarak ortaya
konulacaktır. R Lecomte’un dedi­
ği gibi “Varsayımlar ortaya koya­
mayan insan bir olgu saptayıcısın­
dan başka bir şey değildir.” (Bk.
KURAM)
V E R İ (fr. donné', alm. Gegeben;
ing. giveri). Bir düşünce işleminin
dayanaklarını oluşturan bilgilerin ya 4 9 5
 VİTALİZM

da koşulların herbiri. Veriler (fr. ma gerektirmeyen ilkelerdir.

données; alm. Data, Annahmen',
ing. data) bilinmezin bilinir kılına- V İTA LİZM Bk. YAŞAMSALCI-
bilmesi için gerekli dayanaklar ya LIK.
da çıkış noktalarıdır. Veriler tartış-

496
 Y
YABANCILAŞMA (fr. alienati-
on\ alm . Verausserung, Irrsinn',
ing. alienatiori). Bireyin yaşamıy­
la tersleşir duruma düşmesi. Bilin­
cin tutarlı ve bütünsel bilinç niteli­
ğini yitirerek dağılması. Yabancılaş­
ma kavram ı H egel felsefesinde
önemli bir yer tutar. Hegel için ya­
bancılaşma bilincin kendi dışına
çıkması ya da zihnin kendini kendi
dışında duymasıdır, kendini başka
bir şey olarak algılamasıdır. Bu ge­
çici ve mutlu bir durumdur, çünkü
sonunda bilinç yeni bilgiler derle­
miş olarak kendine dönecek ve böy-
lece ilerleme gerçekleşmiş olacak­
tır. Hegel’e göre, kendi dışına çı­
kan düşünce bilinçsiz olan şeyler
dünyasında kendini yoksunlaşmış
duyacak, boğuntuya düşecek, ye­
niden içselleşmenin, kendine dön­
menin yolunu arayacaktır. Marx
felsefesinde yabancılaşma olumsuz
bir anlam kazanır: yabancılaşma bi­
reyin çeşitli iç ve dış koşullar altın­
da kendini eşya gibi duymasıdır,
eşyaya indirgenm iş duymasıdır.
Marx’da yabancılaşma üretim iliş­
kileriyle ilgilidir, bireyin bu ilişkiler
içinde ürettiği şeye ters düşmesi­
ne, giderek kendini şeylerin kölesi
gibi duymasına karşılıktır. Yaban­
cılaşma özel mülkiyetin varlığından
gelir: iktisadi yabancılaşma başka
alanlardaki yabancılaşmayı doğu­
rur. Böylece Marx felsefesinde ya­
bancılaşmış emek kavrayışı ortaya
çıkar. Bir nesneyi üretmek işçiye
güç kazandırır, ama ürettiği nesne­
yi başkasına kaptırmak ona yaban­
cılaşmayı getirir. Çünkü bu dılhım-
da o nesne işçinin karşısına “ya­
bancı bir varlık olarak, üreticisin­
den bağımsız bir güç” olarak çıka­
caktır. Böylece üretenin çalışması
üretmeyene güç kazandırmış olur.
Ürettiği ölçüde ürünüyle büyüyen
sermayenin egemenliği altına giren
işçi giderek yoksullaşacak, böyle­
ce emeğin yabancılaşması sorunu
ortaya çıkacaktır. Emeğin yaban­
cılaşması emekle sermaye arasın­
da uçurum açılması anlamına gelir.
Bu durumda ücretli “kendini onay­
lamaz, kendini yadsır, kendini esen­
lik içinde duymaz, mutsuz duyar”,
giderek kendini köle saymaya baş­
lar. O artık yabancılaşmış yani bo­ 4 9 7
 YABANCILAŞMA
zulmuş bir kişidir; ancak hayvani
isteklerini giderdikçe ve çalışmadık­
ça rahat duyar kendini. En genel
çerçevede yabancılaşma, Hegel’ci
ve M arx’çı anlamlarının ötesinde
bilincin sağlıksız bir gelişim içinde
gerçekliğe uymayan ve dolayısıyla
kendinde tutarsız bir bilinç duru­
muna girmesidir. Bu tür yabancı­
laşmanın neredeyse dönüşsüz ol­
duğu ve ruhsal yabancılaşmaya ya
da hatta çılgınlığa temel olabileceği
kesindir. Sorunu irdelemeye He-
gel’le aynı çıkış noktasından baş­
lamak doğru olur. Bilinç herhangi
bir şeyi kendinin kılabilmek için ken­
di dışına çıkar. Bilincin kendi dışı­
na çıkması onun dağılmaya uğra­
ması demektir. Dağılmış olan bi­
linç bütünlüğünü yitirmiş ve ken­
dine yabancılaşmıştır. Bilinç bu da­
ğılma serüveninin yöneldiği nesne­
yi kendinin kılarak bitirir ve bütün­
lüğüne yeniden kavuşur. Bu girdi­
ği kendinden çıkm a ve kendine
dönme serüveni içinde bilinç ken­
dini yenilemiş ve hatta yaşadığı dö­
nüşüm içinde yeni bir özyapı ka­
zanmıştır. Önemli olan bilincin ken­
dine aldığı ve kendinde dizgesel ola­
rak kavramlar düzeni içinde en uy­
gun ya da en doğru yere yerleştir­
diği bu bilinç öğesinin bir yanılsa­
ma olmaması ya da gerçeklikte kar­
şılığının bulunmasıdır. Doğru diye
alınan ama gerçeklikte karşılığı bu­
lunmayan her öge zihin için bozu­
cu ya da yabancılaştıncı bir etken­
dir. Bilinç bir yanlış yönelimle ger­
çeklikte karşılığı olmayan bir öğeyi
498
doğru diye benimsemişse, o du­
rumda özünde kendine aykırı ol­
ması gereken bir bilgiyle biçimsel
bir uyum içinde bütünleşmiş de­
mektir. Bu bilginin bilince katılma­
sı bilincin sağlıklı yapısını bozacak
ve onu kendine yabancılaştırmaya
başlayacaktır. Bir bilinç kendi bü­
tünlüğü ve özgül yapısı içinde tüm
nesnel gelişimini geçici bir olgu olan
yabancılaşma olgusuyla sağlarken
kendiyle kökel bir yabancılık için­
de değildir. Yanlış bilgi edinen bi­
linç kökel yani dönüşsüz biçimde
kendine yabancı düşecektir. Her bi­
linç kendinde barındırdığı uyarsız
bilgiler ölçüsünde gerçeklikle ters­
leşirken kendiyle de tersleşecektir,
giderek m utsuz ya da bunalımlı bi­
linç özellikleri gösterecektir. Kökel
olarak kendine yabancılaşmış bir
bilinç, tutarsız ya da bütünlüksüz
bilinç olmakla, yeni yanlışlara açık
olacaktır. Ruhsal yabancılaşm a,
toplumsal yaşamı olanaksız kılan
bir durumdur ve çılgınlıkla eşan­
lamlı olarak alınabilir. Yabancılaş­
mış kişi olağan bir insan yaşamı
sürdürmekte, özellikle kurallara
uymakta yetersiz kişidir. O artık bir
yabancıdır (latincede alienus “ya­
bancı” anlamına gelir), çevreyle iliş­
kileri kopuktur, tutumu ve dili an­
laşılır olmaktan uzaktır, davranış­
ları tümüyle düzensizdir, toplum
için tehlike oluşturabilir. Yabancı­
laşma dehayla ilgili değilse tam ola­
rak uyumsuzlukla ilgilidir, bu ara­
da elbette zihnin yetkin olmayışıy­
la ilgilidir. (Bk. BİLİNÇ)

YANILGI (lat. error\ fr. erreur,
aJm. Irrtum; ing. error). Zihnin bir
yanlışı doğru diye benimsemesi.
Yanlışı doğru diye belirleyen zihin
işlevi. Malebranche şöyle der: “Ya­
nılgı insanların güçsüzlüğüne neden
olur. O dünyada kötülüğü üreten
uygunsuz ilkedir. Bize acı veren
tüm kötülükleri ruhumuzda yara­
tan ve sürdüren odur. Sağlam ve
gerçek mutluluğa ancak ondan cid­
di olarak kaçınmakla ulaşabiliriz.
Kutsal Kitap bize insanların günah­
kar ve suçlu oldukları için sefalete
düştüklerini öğretiyor: “Onlar ya­
nılgıya düşerek kendilerini günahın
kölesi kılmasalardı ne günahkar ne
de suçlu olacaklardı.” Descartes
için yanılgının başlıca kaynağı du­
yulardır. Duyu yanılmalarım usu­
muzun belirleyici ya da düzeltici gü­
cüyle etkisiz kılmamız gerekir. Kant
yanılgıyı “duyarlılığın anlık üzerin­
deki gizli etkisi” diye tanımlar. Bazı
filozoflar yanılgıyı sağlıklı bilginin
çıkış noktası sayarlar. “Yanılgıda şa­
şılası bir yan yoktur, o her bilginin
ilk durumudur” der Alain. Gaston
Bachelard da şöyle der: “Bir içten
ve ilk yanılgının bilinci olmadan
nesnel apaçıklık olmaz.” Filozofa
göre “Yanılgı diyalektiğin zorunlu
olarak geçilmesi gereken zamanla­
rından biridir. O çok açık arayışları
getirir, bilginin itici öğesidir.” Jean
WahFe göre biz “Doğrunun olum­
lu fikrine ancak yanılgı deneyiyle
ulaşabiliyoruz.” Gene de elbet ya­
nılgı kaçılması gereken bir şeydir
ve yanılgılarımızın kaynağı önyar­
gılar, yöntemsizlikler, alışkanlıklar
YANILSAMA
olabilir. Lachelier şöyle der: “Fel­
sefe yanılgıları yavaş yavaş gider­
mekten başka bir şey değildir, bel­
ki de biz bu eleştirinin sonunda
doğruya ulaşabiliyoruz.” / Cicero:
“Yanılmak insana özgüdür, yanıl­
gılarında ayak direyen yalnızca de­
lilerdir.” / Seneca: “Yanılgı cinayet
değildir.” /AzizAugustinus: “Yanıl­
mak insanidir, yanılgısında ayak di­
remek şeytanidir.” / Pierre Char­
ron: “En küçük yanılgılar her za­
man en iyi yanılgılardır.” / J. Jou-
bert: “Tüm doğrulardan yanılgıya
giden kafalar vardır, tüm yanılgı­
lardan büyük doğrulara ulaşanlar
en m utlu kişilerdir.” / M asillon:
“Acılarımızın kaynağı genellikle ya-
nılgılanmızdır.” / Fontenelle: “Ge­
reksinim duyduğumuz tüm yanıl­
gıların kaynağı gönlümüzdür.” / O.
Wilde: “Deney herkesin kendi ya­
nılgılarına verdiği addır.” / Leonar­
do da Vinci: “Az düşünen çolc ya­
nılır.” (Bk. YANILSAMA, YAN­
LIŞ)
YANILSAMA (lat. illusio- fr. il­
lusion; alm. Illusion, Täuschung-,
ing. illusion). Her türlü algı ve yar­
gı yanılgısı. Algıları değerlendirme
biçimimizden gelen yanılgı. Algıla­
nanla ilgili yanlış yorum. “Duyu ve­
rilerinin kötü yorumlanmasından
gelen yanılgılı algı” (Foulquié) ola­
rak yanılsamada alışkanlıklar, ön­
yargılar, heyecanlar son derece be­
lirleyicidir. Korkak insan yandaki
odadan gelen bir çıtırtıyı hemen hır­
sızın ayak sesleri olarak değerlen­
dirir. Bastonun yarısını suya batır- 4 9 9
 YANKILAMA
dığımız zaman baston kırılmış gibi
görünür. Bilinçli kişi bütün bunları
usunun belirleyiciliğinde yanılsama
olmaktan çıkarır. Yanılsamanın has­
talıklı bir biçimi de vardır. Hasta da­
ha önce bazı şeyleri görmüş ya da
yapmış olduğuna inanır, bazı insan­
ları tanımış olduğunu sanır. A.Po-
rot “Yanılsama algılayan kişinin bo­
zup çarpıttığı gerçek bir algıdır” der.
Joubert yanılsamayı duyumla, ya­
nılgıyı yargıyla ilgili sayar. (Bk. GÖ­
RÜNÜM, YANILGI, YANLIŞ)
YANKILAM A (fr. echolalie\ alm.
Echolalie, Echosprache; ing. ec-
holalia, echochasia). Kişinin ken­
disine söylenilenleri hiçbir şey an­
lamadan yinelemesi. Yankılama ze­
ka geriliklerinde ve bunamalarda
çok görülen bir durumdur. Yankı­
lama altı ya da yedi yaşlarda sık
görülür. Bunun dışında çabuk etki­
lenen kişiler de her zaman söyleni­
lenleri yinelemeye eğilimlidirler.
(Bk. ÖYKÜNME, ÖZDEŞLEŞME)
YANLIŞ (fr. faute; alm. Fehler,
ing. fault). Ahlaki, mantıksal, bi­
limsel kurallara uymama durumu.
Yanlışın temelinde bilgisizlik, dik­
katsizlik ya da sorumsuzluk yatar.
Yazma, konuşma, hesaplama, dav­
ranma yanlışlarının tümü kuralları
hiçe saym aktan gelir. / Diderot:
“Dizgeler siyasette felsefedekinden
daha tehlikelidir. Filozofu şaşırtan
imgelem onu ancak yanılgılara dü­
şürür, devlet adamını şaşırten im­
gelem ona yanlışlar yaptırır ve baş­
500 kalarını mutsuz kılar.” / Madame
de Staël: “Fetih yenenin dehasın­
dan çok belki de yenilenin yanlışla­
rından gelen raslantısal bir durum­
dur.” / E. Chatelain: “Siyasette her
yanlış bir cinayettir.” (Bk. YANIL­
GI, YANILSAMA)
YANSITM A (ir.projection-, alm.
Projektion-, ing. projection). Kişi­
nin kendi duygularını ya da duyum­
larını bilinçsiz bir biçimde kendi dı­
şındaki nesnelere ulaması. Kişinin
kendi duygularım başkalarında var
sanması ya da yapıtlarına dökme­
si. Yansıtma kişinin dayanılmaz gö­
rünen duygularından kurtulmasını
sağlar. Başka erkeklere eğilim du­
yan evli bir kadın ikide bir kocasını
ihanetle suçlayabilir. Yansıtma bi-
niçaltının önemli düzeneklerinden-
dir. bu düzenek yalnız hastalığa
eğilimli kişilerde değil herhangi ki­
şilerde de belirleyicidir ve elbet ba­
zı yanlış yargılara yol açabilecek
ağırlıktadır. Sağlıklı kişiler sağlam
bir özeleştiriyle bu gibi yargılara
düşmekten kendilerini koruyabilir­
ler. Hastalıklı kişilerde yansıtma tü­
müyle bilinç denetiminin dışında
gelişir, bu yüzden tehlikeli boyut­
lar ortaya koyabilir. (Bk. SAVUN­
MA DÜZENEKLERİ)
YAPAYUYKU (fr. hypnose-, alm.
Hypnose; ing. hypnosis). Fiziksel
ya da ruhsal etkenlerle yapay ola­
rak gerçekleştirilmiş uyku durumu.
Yapayuyku bazı unutulmuş bilin­
çaltı öğelerin o rtaya çıkm asını
sağlar. Yapayuykunun başlangıcı
1776’ya dayanır. Viyana’lı hekim

Mesmer (1734-1815) bazı sinirli­
lik belirtilerini mıknatısla giderdiği­
ni açıklamıştı. M esmer’e göre mık­
natıstan çıkan güç hastanın bede­
nine giriyor ve hastayı uyutarak
hastalığı gideriyordu. Mesmer bir
süre sonra hastayı uyutmak için
mıknatısın zorunlu olmadığını gör­
dü: aynı işi elleriyle de yapabiliyor­
du. Bilginler Mesmer’i şarlatan ilan
ettiler. M esmer’den sonra yapayuy-
ku unutulur gibi oldu. Daha sonra
kıgiliz hekimleri M esm er’in açtığı
yoldan ilerlediler. Yapayuyku artık
belli bir etki altında zihnin yorulup
uykuya dalması olarak anlaşılıyor
w ağır ameliyatlarda “uyuşturucu”
olarak kullanılıyordu. Kloroform
bu lu n d u k tan so n ra yapayuyku
aneliyatlarda kullanılmaz oldu. Ya­
payuyku hiçbir zaman tam anla­
mında uyku değildir, o deyim ye­
rindeyse eksikli uykudur; aşın dik­
katle, kas geriliminin azaltılmasıy­
la, bir takım el kol devinimleriyle
sağlanır; özellikle bakışları uyutu­
lacak kişinin gözlerinde yoğunlaş­
tırm anın yapayuyku sağlam ada
önemi büyüktür. Kısacası, yapa-
yuyku sağlayabilmek için uygun bir
nıhsal ortam yaratabilmek gerekir.
Yapayuykuda uyuyan kişi uyutan
kişiye tam bir yumuşakbaşlılıkla
oymaktadır: onun tüm sorularım
yanıtlar, böylece bilinçaltı öğeler bi­
lince çıkarılır. (Bk. RUHBİLİM)
YAPI (lat. atructura; fr. structu-
re\ alm. Struktur, ing. structure).
Bir bütün oluşturan öğelerin duru­
mu. Dayanışık öğelerin oluşturdu­
YAPISALCILIK
ğu bütün. Birlikteliği bir düzen or­
taya koyan öğelerin toplamı. Kar­
şılıklı ilişkileri içinde bir dizge oluş­
turan parçaların ortaya koyduğu
bütün. (Bk. BÜTÜNSELLİK, YA­
PISALCILIK)
Y A PISA LC ILIK (fr. structura­
lisme', alm. Strukturalismus; ing.
structuralism). Bir yapıtı, bir olgu­
yu, bir değeri toplumsal-tarihsel
özellikleri içinde değil de bir bütün
olarak kavramayı öngören öğreti.
Bir yapıtı öğelerinin karşılıklı ko­
numuna göre değerlendirmeyi ön­
gören eleştiri yöntemi. Yapısalcılık
her şeyden önce bir eleştiri yönte­
midir ve bir yapıtı toplumsal-tarih­
sel oluşum koşullarından kopar-
maksızın ele alıp inceleyen toplum­
sal eleştiri anlayışına karşıt bir an­
layış içindedir. Yapısalcı bakış açısı
dili, sanat yapıtını, toplum düzeni­
ni ve daha başka yapıları bağırfısız
ya da koşullanmamış bir dizge ola­
rak görür, bu yapıların kendi öğe­
leri arasındaki bağlarla kavranabi­
leceğim düşünür. Yapısalcılık ilk an­
latımını dilbilimci Ferdinand de
Saussure’ün öğretisinde bulmuş­
tur. Buna göre her dil yapılaşmış
bir bütündür, tüm dilbilgisi tanıtla­
maları zorunlu olarak yapısal tanıt­
lamalardır. Yapısalcı dilbilim anla­
yışına göre her dil kendi özellikle­
riyle apayrı bir bütün oluşturur. Her
dil özgül bir dizge olmakla apayrı
bir yapıdadır. Saussure’ün öğretisi
budunbilimci Levi-Strauss’un gö­
rüşleriyle bütünlenir. Levi-Strauss
budunbilimi düşünsel yapıların ge- 501
 YAPTIRIM
niş çerçeveli araştırması olarak gö­
rür. Budunbilimde en önemli araş­
tırmalar düşüncenin gizli ya da bir
çırpıda görünmeyen özellikleriyle il­
gilidir. Buna göre budunbilimi bi­
linçaltı ruhsallığın bilimi olarak da
tanımlayabiliriz. Levi-Strauss’un
geliştirdiği yapısalcı anlayış evrim
düşüncesinin tümüyle dışında ka­
larak her yapıyı indirgenemez bir
dizge olarak değerlendirir. Yapısal­
cılık günümüzde en geniş boyut­
larda edebiyat eleştirisine uygulan­
maktadır. Rolland Barthes gibi ya­
zarların öncülüğünde gelişen bu
eleştiri anlayışı yapıtı kendisi ola­
rak tüm öğeleriyle kavrayıp değer­
lendirmeyi öngörür. Ruhbilimde ya­
pısalcılık işlevsel ruhbilimin karşı­
sında yer alır. İşlevsel ruhbilim zi­
hinsel süreçleri dinamik açıdan in­
celer, buna karşılık yapısalcı ruh­
bilimin yöntemi biçime yöneliktir,
ruhsal olguları öğelerine (duyum,
imge) ayırarak çözmeye, sonra bu
öğelerin boyutlarını (yoğunluk, sü­
re) belirtmeye dayanır. Böyle ol­
makla yapısalcı ruhbilim ayrıştır-
malı ruhbilimdir. (Bk. BİÇİM, DİL,
DİLBİLİM, YAPI)
Y A P T IR IM (fr. sanction; alm.
Sanktion; ing. sanction). Bir yasa­
yı geçerli kılma yolunda uygulanan
ceza, bazen de verilen ödül. Bir
yanlışı dengelemek için verilen ce­
za. B ir yasaya ya da bir kurala
karşıt bir eylemi önlemek üzere
kurulmuş ceza uygulaması. (Bk.
YASA)
502
Y A RAD ANCILIK (fr. déisme;
alm . D eism u s; ing. d eism ).
Tanrı’nın varlığını benimsemekle
birlikte tanrısal açınımı ve dini yad­
sıyan öğreti. Terimi XVI. yüzyılda
Sozzini’çiler kendilerini tanrıtanı­
mazlardan ayırmak için kullandılar.
Pascal tanrıtammazcılığı da yara-
dancılığı da hıristiyan inancına ay­
kırı buluyordu: “Tanrı’yı İsa dışın­
da arayan tüm insanlar hıristiyan
dininin tümüyle dışladığı iki şeye,
tanrıtanımazlığa ya da yaradancılı-
ğa düşüyorlar.” (Bk. DİN, TANRI)
Y A R A R C ILIK (fr. utilitarisme;
alm. Utilitarismus; ing. utilitaria-
nism). Yararcı anlayış. En yüce de­
ğeri yararlılıkta gören, eylemlerimi­
zin temelinde kişinin ya da toplu­
mun yararına yönelik eğilimleri bu­
lan öğreti. İngiliz filozofları Bent-
ham, John Stuart Mili ve Herbert
Spencer’in düşüncelerinde anlatı­
mını bulan yararcılık yararı en yü­
ce değer olarak belirler. Buna göre
yararcılık her şeyden önce teme­
linde haz ilkeleri bulunan bir ahlak
anlayışıdır. Bentham ahlakla ilgili
görüşlerini “hazlar aritmetiği” for­
mülü üzerine kurar. Bentham’a gö­
re hazlar birbirlerinden niteliksel
olarak ayrılmazlar, onları değerli kı­
lan yoğunlukları ve süreleridir. Mili
yüce hazlarla aşağı hazlan birbirin­
den ayırır, yüksek hazların temeli­
ne iyilik ve doğruluk fikrini yerleşti­
rir. Spencer evrim i m utluluğun
kaynağı olarak görür. Ona göre bi­
reylerin mutluluğu evrim içinde git­
tikçe artan bir genel mutluluğu ge-

tirecektir. M utluluklar arasında
mutlak uyumun gerçekleşmesi in­
san toplumunu bir ödev toplumu
olmaktan ötede bir istek toplumu
durumuna getirecektir. (Bk. EV­
RİM, HAZ, HAZCILIK, MUTLU­
LUK)
Y A R A R LI (lat. utilis', fr. utile',
alm. nützlich', ing. useful). Değeri
kendinden değil bir amacı gerçek­
leştirmekte iyi bir araç olmasından
gelen. İnsan yaşamı için gerekli
olan, yaşamı kolaylaştıran ya da
yaşama m utluluk getiren. İnsani
gereksinim leri karşılayan. Marx
şöyle der: “Sunulan ürün kendinde
yararlı değildir. Onun yararını be­
lirleyen tüketicidir.”
YARATMA (lat. creatio', fr. créa­
tion', alm. Schöpfung, Schaffen',
ing. création). Özgün bir şeyi do­
ğal gereçleri kullanarak üretme. Ya­
ratma kavramı hem dinle hem es­
tetikle ilgilidir. Dinsel anlamında ya­
ratma en yüce varlığın tüm varlığı
hiçten varetmesi anlamına gelir. Yu­
nan düşüncesinde yaratma kavra­
yışı yoktur: dünya türemiş bir dün­
yadır, tanrılar da onda varolmuş bir
olan şeyler olarak bulunurlar, on­
ların hiçbir yaratıcı hatta kökten de­
ğiştirici gücü yoktur. Buna göre
Aristoteles de yaratma fikrinden
uzaktır, onun dünyası öncesiz-son-
rasız bir dünyadır. Descartes ve
skolastikler sürekli yaratma fikrini
getirmişlerdir, buna göre Tann her
an dünya üzerinde tam anlamında
etkindir. Malebranche’m düşündü­
YARATMA
ğü gibi, Tanrı artık dünyanın va­
rolmasını istemese dünya yokolup
gidecektir: “Dünya varlığını sürdü­
rüyorsa, Tanrı dünya varolsun is­
teğini sürdürdüğü içindir.” Aziz
Tommaso dünyanın varlığını sür­
dürmesi için hep yeni bir eylem ge­
rekmediğini, ona varlığını veren ey­
lemin sürdüğünü düşünür. Kant için
yaratma sorunu usun çatışkılarıyla
ilgilidir ve çözülemeyecek bir so­
rundur. Spinoza şöyle der: “Yarat­
ma etkin nedenden başka nedenle­
rin gerekmediği bir işlemdir, bir
başka deyişle yaratılmış bir şey va­
rolmak için kendinden önce Tan-
n ’dan başka bir şeyi gerektirme­
yen şeydir.” Estetik anlamında ya­
ratma doğal gereci kullanarak gü­
zeli gerçekleştirmek adına bir yapıt
ortaya koymaktır. Bu anlamda ya­
ratma bileştirmeden başka bir şey
değildir. Dinci görüş bu bileştirmeyi
yoktan varetmekle bir tutarak za­
m an zam an sanatsal yaratm ayı
mahkum etmiştir. Sanatçı doğal ge­
reci kullanarak insan boyunda ya­
ni küçüklüğüyle ve büyüklüğüyle
insan algısını aşmayan yapıtlar ku­
rar. Bileştirmek bir araya toplamak
değil, özgün bir yapı oluşturmak­
tır. Bu yüzden Henri Delacroix şöy­
le der: “Her bileşim kendini oluştu­
ran kurucu öğeleri aşar. Her bile­
şim yaratıcıdır.” Hiçbir bileşim ras­
gele toplama değildir. Her bileşim
bir fikrin gerçekleşmiş bir biçimi­
dir. H er sanat yapıtı b ir fikrin
açınımıdır. Yapıttan önce fikir var­
dır, yapıt bu fikre göre oluşturulur.
Fikir gerçekleşti mi yaratıcı zihin o 5 0 3
YARATMA
fikri en iyi dışlaştıracak bileşimi ara­
maya çıkacaktır. Buna göre yarat­
ma süreçleri boyuncagüzel’in olu­
şumunu iki ayrı çerçevede ele al­
mak gerekecektir: fikrin gerçekleş­
mesi ve fikrin dışlaşması ya da so­
mutlaşması. Öyleyse yaratmak ön­
ce bir düşünceyi sonra da bir eyle­
mi gerçekleştirmektir. Sanatsal fi­
kir ussal ya da gidimli düşünce çer­
çevesinde ortaya konulamaz: o an­
cak bir sezgide zaman zaman us­
sallığa da başvuran bir derin kav­
rayışta kendini gösterir. Sanatsal fi­
kir sezgide açılır ve duyulur duru­
ma girer. Fikir’in belirmesi esinle
ilgilidir ya da fikir esinde cisimle-
şir. Esin zihnin bir fikri üretmesi
ve sonra onu görünür ya da duyu­
lur kılmasıdır. Hiçbir fikir yoktan
varolmaz, her fikir kavramların ve
kavramlarla örülmüş başka fikirle­
rin ürünüdür. Henri Delacroix şöyle
der: “Birçok estetik esin durumuy­
la ilgili dikkatli bir inceleme sanırız
şunu ortaya koyacaktır: çok zaman
esinde yeni gibi görünen fikir sa­
natçıyla yaşamış, onda gelişmiş ve
bir an gelip yeni değeri kazanmış
eski bir fikirdir. Çok zaman onun
örtülü, keşfedilmemiş kaldığı, son­
ra esin biçiminde kendini ortaya
koyduğu görülür: bilinçsiz ya da bi­
linçli hazırlığı oluşturan budur, esin
onun sonucundan başka bir şey de­
ğildir.” Fikrin esinle oluşumu este­
tik nesnenin bir taslak olarak belir­
mesidir. Zihin fikir’i doğrudan doğ­
ruya kendinden getirebilir, kendi
gereçlerinden derleyebilir, ayrıca fi­
kir zihin’le dış dünyanın ortak bir
yapımı olabilir. Bilinç kendindeki ya
da kendi dışındaki bir nesneyi pa­
ranteze aldığı zaman estetik nesne
gerçekleşmiş olur. Bu öznenin nes­
neyi belirlemesi olduğu kadar nes­
nenin özneyi belirlemesidir. Esinin
gerçekleşmesiyle ortaya çıkan fi­
kir özneyle nesnenin bütünleştiği
yerdir ya da ortamdır. O zaman öz­
ne kendini nesneyle sarılmış duyar,
oysa o ne ölçüde nesneyle sarılmış­
sa o ölçüde nesneyi kavramıştır.
Estetik nesnenin gerçekleşmesi bir
heyecan konusudur ya da estetik
nesne bir heyecanla kendini ortaya
koyar. Flaubert şöyle der: “Miche-
langelo, ben yaklaştığımda mermer
titriyor derdi: gerçek olan Miche-
langelo’nun mermere yaklaştığın­
da titrediğiydi.” Esin yalnızca bir
başlangıç noktası değildir, yalnızca
ilk dizeyi yazdıran etkinlik değildir.
Esin yaratm a süreçleri boyunca
karşı konulmaz bir heyecan içinde
sık sık kendini gösterir. Gerçekte
sanatta dışlaştırılan şey bir fikir ol­
maktan çok bir fikirler karmaşığı­
dır. Henri D elacroix şöyle der:
“Esinle yaratmayı karşıt durumlar
saymak doğru değildir. Yaratma sı­
rasında esin yeniden kendini gös­
terebilir. Bazı sanatçılarda yaratma
esin edimlerinin birbirini izleyişin­
den başka bir şey değildir. Yapıtın
doğuşunu kendiliğinden bir güce,
gelişimini de düşünsel bir yetiye
bağlayıp çıkmak doğru değildir.”
Esinde beliren fikir yapıtın basit bir
özeti ya da taslağı olmaktan çok bir
çıkış noktasıdır. O kendine en uy­
gun anlatım özelliklerini kazanarak

somutlaşmaya yani yapıtlaşmaya
eğilimlidir. Fikrin dışlaştırılmasına
yani yapıta götürülmesine gelince,
bu oldukça uzun yaratma çabasını
gerektirebilir. Esin ya da fikrin sez­
gisi her şey demek değildir, ayrıca
yaratmada gidimli düşüncenin de
belli bir katkısı vardır. Bir başka
deyişle, yaratan düşünce yalnızca
se z e n d ü şü n c e d eğ ild ir, aynı
za m a n d a ta rtış a n d ü şü n ced ir.
Hegel şöyle der: “Belirlemeyi, ayır­
mayı, seçmeyi bilen düşünme ol­
maksızın sanatçı ele almak istediği
konuya egemen olamaz, buna gö­
re gerçek sanatçı ne yaptığını bil­
mez diye düşünmek gülünçtür.” Bu
noktada, bilimde ve felsefede de ol­
duğu gibi, düşsellikle ussallığın or­
tak çabasına gereksinim vardır. Fik­
rin dışlaştırılması ya da somutlaş­
tırılması onun kendine en uygun şe­
maya götürülmesidir. Burada şe­
mayı kaba bir belirleyen olarak dü­
şünmemek gerekir. Sanatın şema­
ları karmaşıktır, sanatsal şemacılık
gerçekte şemacı olmayan bir şe-
macılıktır. Olmuş bitmiş bir bütün­
lük ya da yetkin bir bütünsellik ola­
rak sanat yapıtı öznel-nesnel bir
duygu-düşünce bütünü olan fikir’in
dışsallaşmış biçimidir. O izleyicinin
algısında şema olmaktan öteye ge­
çecek ve içselliğe kavuşacaktır, du­
yurduğu anlamlarla bir heyecan ko­
nusu olacaktır. İşte güzel dediğimiz
şey bu şemanın duyu organlarımızla
algılanan, yani duyumsal düzeyde
kendini ortaya koyan, duygu ve dü­
şünce düzeyinde haz veren oluşum
özellikleridir. Sanatta haz duyum
YARATMA
düzeyinde, duygu düzeyinde ve
düşünce düzeyinde ama bir bütün
olarak kendim duyurur. Güzelliğiyle
ilgimizi çeken şemayı ya da biçim­
sel yapıyı ayrıştırdığımızda, onun
ritmik bir yapıya sahip olduğunu,
ritmik özellikler taşıyan simgeler­
den kurulmuş olduğunu görürüz.
Buna göre güzel ritmik-simgesel bir
yapı ortaya koyar diyebiliriz. Her
yapıtın yaşamın çeşitli ritmlerinden
gelen özel ritmik bir yapısı vardır,
her yapıt bir ritmler karmaşığıdır.
Simgeler biçimbozmalarla ya da
özel bileşimlerle elde edilir. Bayer
şöyle der: “Her sunumsal görü ke­
sin biçimde simgeseldir: bu görü,
büyük ölçüde simgelere başvurma
gereksinimi içinde, gerçeğin imge­
sini elde etmek üzere gerçeğin bi­
çimini bozar.” Her simge içi anlamla
dolu özel bir yapıdır. Simgelerin an­
lamlan hep birlikte bizi kendilerini
yaratmış olan fikrin bir benzerine
ulaştırır. Yaratmaya temel olan fi­
kir sanatçının kendi fikridir. Bizi
doğrudan o fikrin kendisine ulaştı­
racak rahat ve düz yollar yoktur.
H. Delacroix şöyle der: “Sanatçı sa­
natında kendi evindedir. Bu bir dün­
yadır. Sanatçının yatkınlığı genel­
likle tam anlamında özelleşmiştir.
Sanatçının sanatında da kendi özel­
liği, kendi özel temaları, kendi ge­
reci vardır.” Böylece güzel sanatçı­
nın dünyasıyla bizim dünyamız ara­
sında orta bir yerde durur. O bir
soyutlamadır, aynı zamanda bir so-
mutlamadır. Yapaylığıyla ya da ger­
çeğe aykırı düşen gerçekliğiyle
gerçektir. Güzel hem bizimle bir 5 0 5
 YARGI
birlik kurar, hem kendi içinde bü-
tünlüklüdür. Güzel bizimle k a rşı­
laşırken kendi içinde de çelişir. Res­
sam Eugène Delacroix şöyle der:
“Güzel, bir çiftliğin kalıtı gibi akta­
rılmaz ya da verilmez. O, birbirini
izleyen sürekli çabalardan başka bir
şey olmayan dirençli bir esinin ürü­
nüdür. Yaşamaya yönelen her şey
gibi acılarla ve yırtılmalarla içten ge­
lir.” (Bk. ESİN, ESTETİK, GÜ­
ZEL, RİTM, SANAT, SİMGE)
Y A R G I (fr. jugem ent-, alm .
Urteil; ing. judgement). Kavram­
lar ya da fikirler arasındaki ilişkiyi
belirleyen zihin işlemi. İki ya da da­
ha çok terim arasındaki ilişkiyi be­
lirleyen zihin işlemi. İki ya da daha
çok nesne arasındaki ilişkinin ger­
çekliğini benimseyen ya da yadsı­
yan önerme. U savurm a yargılar
arasındaki ilişkiyi belirlerken yargı
da kavramlar ya da fikirler arasın­
daki ilişkiyi belirler. Kant yargıyı
“kuralların altına koyma gücü” ola­
rak tanımlar ve “Bir yargı belli bil­
gileri bilinçlenmenin nesnel birliği­
ne götürme biçiminden başka bir
şey değildir” der. Buna göre Kant
için yargıda bulunmak bir şeyin bel­
li bir kurala uyup uymadığını belir­
lemektir. Kant yargılan dörde ayı­
rır: nicelik yargıları (evrensel, özel,
tekil), nitelik yargıları (olumlu,
olumsuz, belgisiz), bağıntı yargı­
ları (belirleyici, varsayımsal, bağ­
laçlı), kiplik yargıları (sorunlu,
savlı, zorunlu). Kant yargıları ay-
rıştırmalı ve bileştirmeli olmak üze­
506 re ikiye ayırır. Ayrıştırmak yargı­
lar yüklemin öznede içerilmiş ol­
duğu yargılardır, bunlar a p rio -
n ’dirler, deneyle ilgili değildirler. Bi­
leştirmeli yargılar, tersine, yükle­
min öznede içerilmiş olmadığı yar­
gılardır, bunlar a posteriorV dirler,
deneyle ilgilidirler. “Yetkin varlık
doğrudur” dediğim zaman ayrıştır-
malı, “Adam oturuyor” dediğim za­
man bileştirmeli bir yargı ortaya
koym uş olurum . B u sınıflam a
mantıkta genelgeçer olan bir sınıf­
lamadır. Kant da bu sınıflamayı be­
nimser. Kant’ın getirdiği yenilik bi-
leşimsel a priori yargılar’in varlı­
ğını benimsemek olmuştur. Bunlar
hem bileşimseldirler: bunlarda yük­
lem öznede içerilmiştir, hem de a
prz'orf dirler,bunların zorunlulukları
deneyi aşmaktadır. Bilimin asıl ama­
cı bu tür yargılar ortaya koymak
olmalıdır. Örneğin “Her olumsal
varlığın bir nedeni vardır” dediğim­
de bu tür bir yargı belirlemiş olu­
rum. Varoluş yargılarıyla değer yar­
gılarım da birbirinden ayırmamız ge­
rekir. Varoluş yargıları herhangi bir
gerçekliği ortaya koyan yargılardır
(yağmur yağıyor). Değer yargıla­
rı niteliksel çerçevede bir değer be­
lirleyen yargılardır (bu tablo çok gü­
zel). Değer yargıları özellikle ahla­
kın ve sanatın alanında geçerlidir.
(Bk. USAVURMA)
Y A R G IG Ü C Ü (alm . Urteils-
kraft). Kant’da değer yargısı orta­
ya koyabilme gücü. Kant estetikle
ilgili görüşlerini 1790’da yayımla­
nan Kritik der Urteilskraft'da (Yar-
gıgücünün eleştirisi) açıklamıştır.
Kant 1781’de yayımlanan Kritik
der reinen Vemunft’da (Salt usun
eleştirisi) deneysel düşüncenin ya
da bilim düşüncesinin, olguların
belirlenim düzeniyle ilgili düşünce­
nin, ayrıca özgür arayışı belirleyen
ussal düşüncenin koşullarını gös­
termişti; 1788’de çıkan Kritik der
praktischen Vernunft'da (Uygula­
malı usun eleştirisi) ahlak sorunları
çerçevesinde özgür düşüncenin ko­
şullarını göstermişti. Yargıgücü bi­
lim düşüncesiyle özgür düşünce
arasında yer alır. Salt usun eleşti­
risi’nde yer alan anlık bir kavram­
lara dayanarak kavrama yetişiy­
ken anlığın bir edimi olan yargıgü­
cü bir şeyin bir kurala uyup uy­
madığım belirleme yetisidir. Kant
Yargıgücünün eleştirisi’nde iki çe­
şit yargı belirler: belirleyici yargı
ve yansıtıcı yargı. Bilimle ilgili olan
belirleyici yargıda bir nesneyi va­
rolan bir kuralın altına yerleştiririz,
oysa estetikle ilgili olan yansıtıcı
yargıda bir nesneden bir kurala
yükseliriz. Bir başka deyişle bir
ö z e ld e b ir ev re n se li bu lu p
çıkarmaya yöneliriz. Yansıtıcı yar­
gıda yani beğeni yargısında öznelle
nesnel bütünleşir. Kant şöyle der:
“Genel olarak anlık kurallar yetisi
olarak tanımlanırsa, yargıgücü ku­
rallar altına koyma yetisi yani bir
şeyin belli bir kural altında olup ol­
madığını anlama yetisidir.” Belirle­
yici yargıda bir özeli bir evrensele
bağlarız ya da onun zorunlu olarak
bağlandığı evrenseli gösteririz.
Yansıtıcı yargıda bir özele uygun
evrenseli ararız. (Bk. ESTETİK,
GÜZEL, SANAT)
YASA (lat. lex; fr. loi; alm.
Gesetz; ing. law). Genel ve buyu­
rucu kural. Bir toplumun yetkele­
rince çıkarılan ve tüm üyelerin uy­
mak zorunda bulunduğu formül ya
da formüller toplamı. Doğa olgu­
ları arasındaki zorunlu ve sarsılmaz
ilişki. “Yasa” kavramıyla “kural”
kavramı çok yerde birbirine karışı­
yor. “Yasa” terimi daha çok doğa
olguları arasındaki değişmez ilişki­
lerle ilgili olmak gerekir. Yetkeler-
ce çıkarılan uyulması zorunlu for­
müller özellikle “kural” olarak be­
lirlenebilir. Çünkü kural bilincin ve
istemin gereklerine göre koyulan
şeydir, yasa da bilincin ve doğanın
koşullan çerçevesinde ortaya çıka-
rılan’dır. Ne var ki gündelik ko­
nuşmanın gerekleri hukukla ilgili ku­
rallara da yasa demeyi gerektir­
mektedir. Ahlak, din, hukuk; este­
tik gibi kuralkoyucu (fr. normatif,
aim. normativ; ing. normative) bil­
gi alanları yaşam koşullannın özel­
liklerine göre uyulması gereken bir
takım kurallar belirlerler. Bilim çer­
çevesinde yasa deney yoluyla ol­
gular arasındaki zorunlu ilişkilerin
belirlenmesi sonucu ortaya çıkan
formüllerdir. Bu çerçevede her ya­
sa tümevanmla elde edilir: aynı ol­
guyu birçok defa gözlemleriz ve de­
ğişmezdi bulduğumuz anda yasaya
yükselmiş oluruz. Yasanın doğru­
lanması gene deney yoluyla olacak­
tır: yasadan olguya yöneliş bir tüm­
dengelim çabasını gerektirecektir.
Bu da ya sözkonusu olgunun labo-
 YASA
ratuvarda yeniden oluşturulmasıy­
la ya da doğada yeniden gözlem-
lenmesiyle olacaktır. En eski top­
lumlar doğa yasası kavrayışına gök­
leri gözlemleyerek ve böylece gök­
bilimin temelini atarak ulaştılar.
Henri Poincare “Gökbilim bize ya­
saların varlığını öğretmekle kalma­
dı, bu yasaların zorunlu olduklarını
da öğretti”der. Poincarö’ye göre
“B ilim sel yasalar yapay yasalar
değillerdir. Onları olum sal diye
belirlem em iz için hiçbir neden
yoktur.(..) İnsan zihninin doğada
bulduğuna inandığı uyum zihnin
dışında varolabilir mi? Hayır, elbette
kendisini kavrayan, gören, sezen
düşünceden tümüyle bağımsız bir
gerçeklik olası değildir. (..) Ancak
nesnel gerçeklik dediğim iz şey
sonunda birçok düşünen varlıkta
ortak olan ve herkes için ortak
olabilecek olan şeydir. Bu ortak yan
(..) belki de matematiğin yasalarıyla
açıklanmış uyumdan başka bir şey
değildir. “ Bergson şöyle der: “Do­
ğanın belli bir düzeni var, bu düzen
kendini yasalarla ortaya koyuyor:
olgular bu düzene uymak için bu
yasalara ‘başeğeceklerdir’. Bilim
adamı yasanın olgulara egemen ol­
duğuna, sonuç olarak Platon’da
şeylerin düzenlerini kurmalarını
sağlayan İdea gibi onları önceledi-
ğine inanmaktan kendini alamaz.”
L. de Broglie de şöyle der: “Doğa
yasaları vardır demek olgular de­
ğişmez bir düzende birbirlerine bağ­
lanırlar ve bir koşullar toplamı ger­
çekleştiğinde şu olgu zorunlu ola­
508 rak kendini gösterir dem ektir.”
Toplum yasalarına gelince, bunlar
her toplumun kendi yapışma, ken­
di anlayışına, kendi değerlerine uy­
gun olarak ortaya koymuş olduğu
yaşam formülleridir. Bu formüller
uygulanabilir oldukları ölçüde kalı­
cı olacaklar, yaşam koşullan değiş­
tikçe de geçerliliklerini yitirecekler­
dir. Bu yüzden her yasa ortaya çık­
tığı toplumun renklerini taşır. “Ya­
salar güçlerini göreneklerden alır”
der Helvetius. “Yasalar alışkının kö­
leleridir” der Plautus da. Her yasa
kesinliğiyle ya da katılığıyla belir­
gindir. Bir latin atasözü bunu şöyle
belirtir: D ura lex se d lex (Yasa
katıdır ama yasadır). Yasalann katı
olmasından yana olanlar vardır. J.L.
Mercier “Pısırık bir yasa her za­
man kötü bir yasadır” der. Danton
“Yasa korkunç olsun, her şey düze­
nine girsin” ister. Vaktiyle Sparte
kralı Pausanias şöyle demiştir: “Ya­
sa insanlar üzerinde yetke olmalı­
dır, insanlar yasa üzerinde değil.”
Ancak yasalara güven genelgeçer
gibidir: hemen herkes yasadan ya­
nadır. “Yasanın bittiği yerde zor­
balık başlar” der W. Pitt. “Bir halk
yasalar güçlü olduğu zaman güç-
lüdür” der Publilius Syrus. Öte
yandan Anatole France yasaların
ahlaki yönünü belirlemek için şöy­
le der. “Yasalar doğru olursa insan­
lar da doğru olur.” Camille Des­
moulins sorunu istem açısından ele
alır:“Bir ulusun istemi yasadır.” Ya­
salara güvenmeyenler de vardır. A.
Vermorel şöyle der: “Siyasal dilde
özgürlük denilen şey yasalar yap­
ma hakkıdır yani özgürlüğü zinci­
re vurma hakkıdır.” Tacitus da vak­
tiyle şöyle demişti: “Devlet bozul­
dukça yasa çıkar.” Yasa düzeni en
eski uygarlıklardan bu yana tüm
toplumlarda şu ya da bu biçimde
geçerli olmuştur. Eski toplumlarda
kargaşık bir düzen ortaya çıktığın­
da yani toplumsal denge bozuldu­
ğunda yöneticiler yasakoyucu ol­
muşlardır. Sümerlerde Urukagina,
Ur-Nammu, Lipit-İştar, Asurlular
döneminde Babil kralı Hammurabi
yasakoyucu krallar oldular. Yuna­
nistan’da tiranlık görevi yapan ki­
şilerin en ünlüsü olan Atina’lı So­
lon Atina’nın kargaşık bir dönemin­
de koyduğu ve uyguladığı yasala­
rıyla ünlü oldu. Gerçek anlamda ya­
sa gereksinimi Yeniçağ’ın karma­
şık yapılı toplumlannda ortaya çık­
mıştır. Yeniçağ’m başlarındaki mut-
lakyönetimlerde kralın sözü yasa
yerine geçiyordu. Her mutlakyöne-
tim düzeninde krallığın yüce yasa­
larından sözedilse de yazılı herhangi
bir yasa yoktu, daha doğrusu kra­
lın yetkesini azaltacak ya da sınır­
layacak herhangi bir anayasa dü­
zeni yoktu. Yasa gereksinimi özel­
likle XVIII. yüzyıldan sonra ken­
dini gösterdi. Biz bu gereksinimin
en yoğun anlamını Montesquieu’de
buluyoruz. Montesquieu özellikle
çağın kurumlarım eleştirir, özgür­
lüğün önemini ve değerini tartışır:
ona göre insan Tann’nın koyduğu
yasaları durm adan bozar, kendi
koyduğu yasaları durmadan değiş­
tirir. M ontesquieu “Ben yasaların
bedenini değil ruhunu arıyorum”
der. M ontesquieu’nün Yasaların
ruhu adlı yapıtı çağdaş yasa düze­
ninin temel kitabı gibidir. “Yasa ge­
nel olarak yeryüzünün tüm halkla­
rını yöneten insan usudur” der
Montesquieu. Ona göre “Yasalar­
da belli bir saflık olmalıdır. İnsan­
ların kötülüklerini cezalandırmak
için yapılmış olan yasalar kendile­
rinde büyük bir masumluk taşıma­
lıdırlar.” M ontesquieu şöyle der:
“Yasalar en yaygın anlamında şey­
lerin doğasından türemiş ilişkiler­
dir; bu anlamda tüm varlıkların ya­
saları vardır, tanrısallığın yasaları
vardır, maddi dünyanın yasaları
vardır, insandan üstün ruhların ya­
saları vardır, hayvanların yasaları
vardır, insanın yasaları vardır.”
Montesquieu, Spinoza gibi düşü­
nür. Tann’nm evreni gelişigüzel bir
istemle değil kendi yasalarına göre
yarattığına ve kurduğuna inanır:
“Yaratan bu kurallar olmadan da
dünyayı yönetebilirdi görüşü saç­
madır, çünkü dünya bu kuralların
dışında varolmayacaktı.” Montes-
quieu’ye göre, yasalardan ötürü
“Her çeşitlilik bir tekbiçimciliktir,
her değişim birkalıcılıktır”. Gerçek­
te “İnsan dünyasının da fiziksel
dünya gibi iyi yönetilmesi gerekir.
Çünkü insan dünyası doğası gere­
ği değişmez olan yasalara sahip ol­
makla birlikte bu yasaları fizik dün­
yanın kendi yasalarını izlediği gibi
izlemez. Çünkü düşünen tek tek
varlıklar kendi doğalarıyla sınırlıdır­
lar ve buna göre yanılmaya eğilim­
lidirler, öte yandan kendilerine gö­
re eylemde bulunmaları doğaları
gereğidir. Bu yüzden onlar kendi
YAŞAM
ilkel yasalarım sıkı sıkıya izlemez­
ler ve kendileri için koydukları ya­
salara her zaman uymazlar.” Kısa­
cası, insanın uyduğu yasallık do­
ğanın uyduğu yasallık kadar belir­
lenmiş ya da belirleyici değildir. “İn­
san, fiziksel bir varlık olarak, tüm
öbür varlıklar gibi, değişmez yasa­
larla yönetilmektedir, ancak, düşü­
nen bir varlık olarak o, Tanrı’nın
koyduğu yasaları değiştirir. Onun
kendini yönetmesi gerekir, bunun­
la birlikte o sınırlı bir varlıktır, tüm
sınırlı varlıklar gibi bilgisizliğe ve
yanılgıya yatkındır.” Şöyle der
Montesquieu: “Ben bir ülkeye git­
tiğim zaman burada iyi yasalar var
mı diye araştırmıyorum, olan ya­
salar uygulanıyor mu uygulanmı­
yor mu diye araştırıyorum, çünkü
her yerde çok iyi yasalar var.” Mon-
tesquieu’ye göre “Yararsız yasalar
gerekli yasaları zayıflatmaktadır.”
/ Honoré de Balzac: “İnsan yasala­
rı tutkuların ışığında yargılar.” / E.
Burke: “Yasalar da evler gibi bir­
birlerine yaslanırlar.” / Pindare: “Ya­
sa, dünyanın, insanların ve tanrıla­
rın kraliçesi.” / Caius Petronius Ar-
biter: “Paranın egemen olduğu yer­
de ne yapabilir yasalar?” / Plautus:
“Yasa zenginlerle yoksullara aynı
hakkı vermez.” / C.C. Colton: “Ya­
sa ve dürüstlük Tanrı’mn birleştir­
diği, insanın ayırdığı iki şeydir.” /
J. Perk: “Gerçek özgürlük yasala­
ra başeğer.” / Lope de Vega: “Ya­
sanın kötülüğü doğurduğunu gör­
müyor musun?” / Carlo Dossi: “Ya­
sa tüm sefiller için aynı şeydir.” /
1. Kant: “Başımın üstünde yıldızlı
gök, yüreğimin derininde ahlakın
yasaları.” / Shakespeare: “Yasa
uyuyor olsa da ölm em işti.” / J.
Swift: “Yasalar örümcek ağlarına
benzerler, küçük sinekleri tutar,
eşekanlarını veyabananlarım geçi­
rirler.” / Şolohof: “Yaşam insanla­
ra hiçbir yerde yazılı olmayan ya­
salarını yazdırır.” / Diderot: “A n­
lamsız yasalara bu yasalar düzelti­
lene kadar karşı çıkacağız ve o za­
mana kadar onlara körükörüne ba-
şeğeceğiz.” / Camus: “İnsanın en
büyük sıkıntısı yasasız yargılan­
maktır.” / Vauvenargues: “Yasalar­
dan daha ciddi olan insan tirandır.”
(Bk. ADALET, HUKUK)
YAŞAM (lat. vita\ fr. vie; aim.
Leben; ing. life). Canlı varlıkların
varlıklarını sürdürme etkinliklerinin
bütünü. Bir bireyin varlığını sürdür­
me etkinliklerinin başladığı noktayla
bittiği nokta arasında kalan süre ve
bu süreyle ilgili olaylar. Canlıların
doğumdan ölüme kadar süren va­
roluş etkinlikleri toplamı. Canlıla­
rın, özellikle insanın varoluş etkin­
liklerini sürdürm e biçim i. Paul
Foulquie yaşamı “Varoluşun ve or­
ganik etkinliğin belirleyici olguları­
nın, incelenmesi biyolojinin konu­
su olan o lg u la rın ilk e si diye
tanımlar.” Yaşam denilince her şey­
den önce canlıların başta üreme ve
beslenme olmak üzere tüm varo­
luş etkinliklerini düşünürüz. Ancak
insan için yaşam biyolojik çerçe­
vede kalmaz, duygusal ve düşün­
sel etkinlikleri de içerir. Çünkü in­
san yalnızca biyolojik bir varlık de­

ğil aynı zamanda bilinçli bir varlık­
tır. Platon’un A>/'fo«’unda şu sözü
okuruz: “Önemli olan yaşamak de­
ğil iyi yaşamaktır.” İnsan yaşamı
hayvanların yaşamı gibi tek boyut­
lu değil üç boyutludur: onun bir
geçmişi, bir şimdisi, bir de gelece­
ği vardır. Her insan bireyi geleceğe
açık bir varlıktır yani uman ve ta­
sarlayan bir varlıktır. İnsan saygı­
sının temelinde de bir somut ger­
çeklik yatar: geleceği olan bir var­
lık umut eder, umut eden her var­
lık saygıdeğerdir. M.Ö. IV. yüzyıl­
da Theokritos “Yaşam varsa umut
da vardır” diyordu. Montaigne ya­
şamın insan etkinlikleriyle bir an­
lam kazandığını düşünür ve “Ya­
şam kendinde ne iyi ne kötüdür,
yaşam sizin yapıp ettiklerinize gö­
re iyinin ve kötünün yeridir” der.
Yaşamak, her durumda insani et­
kinlikler ortaya koymaktır. “Yalnız
varolmak yetmez, yaşamak da ge­
rekir” der Plutharkos. Filozoflar
yaşamın kolay bir iş olmadığını, er­
demli yaşamanın bir sanat olduğu­
nu düşünürler. “Yaşamı öğrenmek
için bütün bir yaşam gerekir” der
Seneca. Yaşamı kısa ve geldigeçti
görenler çoğunluktadır. Varron “İn­
san bir sabun köpüğü gibidir” der.
Latinler yaşamı düşüncenin teme­
line yerleştiren formülü verdiler:
“Primum vivere, deinde philosop-
hari” (Önce yaşamak sonra felse­
fe yapm ak). Yaşam her zam an
ölümle birlikte anılır. Düşünürler de
herkes gibi ölümü yaşamın bir ger-
çekliği o larak yaşarlar. Seneca
“Tüm yaşam ölüme doğru bir yol­
YAŞAMSALATILIM
culuktur” der. K onfuçius sorar:
“Yaşamın ne olduğunu bilmeyince
ölümü nasıl tanıyacağız?” / Samuel
Butler: “Yaşam yetersiz öncüller­
den yeterli sonuçları çıkarma sa­
natıdır.” / H. Havelock Ellis: “Ya­
şam bir sanat gibi alınabilir.” /
Shakespeare: “Yeterince yaşadım;
yaşamımın yolu şimdi sararmış ve
kurumuş yapraklar arasında yitip
gidiyor.” / H.F. Amiel : “Her yaşam
kendi sonunu k u ra r.” / S aint-
Exupéry: “Sonsuzluk için değil de
kendi yaşamı için çalışıyorsa insan­
dan h iç b ir şey u m m a.” / R.
Vailland: “Yaşam bana tüm biçim­
lerinde (..) dramatik olarak düşü­
nülebilir ve açıklanabilir görünü­
yor.” / A. Camus: “Çözüm ölümse
doğru yolda değiliz demektir. Doğ­
ru yol yaşama, güneşe götüren yol­
dur.” (Bk. ÖLÜM)
YAŞAM ADÖNÜŞ (fr. révivis­
cence; alm. Wiederaufleben; ing.
reviving). Bir süre unutulmuş olan
ruhsal durumların yeniden ortaya
çıkması.
YAŞAMSAL A T IL IM (fr. élan
vital). Bergson felsefesinde yaşa­
mın kökel atılımı. Bergson şöyle
der: “Bu yaşamın kökel atılımıdır,
terimler arasında bağlantı çizgisi
oluşturan gelişmiş organizmaların
aracılığıyla bir tohum oluşumundan
sonraki bir tohum oluşumuna ge­
çer.” Bergson’a göre evrende her
şeyi yaşamla, yaşam sal atılım la
açıklamak gerekir. Bergson’a göre
yaşam bizim şu küçük dünyamızla
YAŞAMSALCILIK
sınırlı değildir, evrenseldir. Her şe­
yi, maddeyi de yaşamsal atılımla
açıklamamız gerekir. Yaşamsal atı­
lıma canlı atılım da diyebiliriz.
Y A ŞA M SA LCILIK (fr. vitalism;
alm. Vıtalismus', ing. vitalism).Ya-
şam olgularının fiziksel ve kimya­
sal olgulara indirgenemeyeceğini
öne süren öğretilerin tümü. Her bi­
reyde ruhun ve organizmanın dı­
şında yaşam olgularını belirleyici bir
yaşamsallık ilkesinin varolduğunu
ileri süren öğreti. Pythagoras ve
A ristoteles’den sonra Bordeu ve
Barthez gibi filozoflar yaşamsalcı-
lığın sürdürücüleri oldular. Claude
Bemard daha sonra yaşamsalcılar-
dan yana çıktı: “Yaşamsalalar canlı
varlıkların kaba doğada bulunma­
yan ve dolayısıyla kendilerine öz­
gü olan olgular ortaya koydukları­
nı söylemek istiyorlarsa ben de on­
lardan yanayım. Ben de gerçekten
canlı oluşum ların yalnızca kaba
maddede tanınan fıziksel-kimyasal
olgularla aydınlatılamayacağına ina­
nıyorum.” (Bk. YAŞAM)
YATK IN LIK (fr. aptitude\ alm.
Eignung; ing. ability). Bir işi ger­
çekleştirmekte kişiyi güçlü kılan
özellik. Beceri isteyen çabalan ger­
çekleştirmekte doğal ya da edinil­
miş özellik. Çağdaş ruhbilim “yat­
kınlık” kavramına ayrı bir yer veri­
yor. Özellikle Edouard Claparede’in
işlediği bu kavram bireyleri birbi­
rinden ayırmayı sağlayan özellikle­
ri belirliyor. Dikkat gösterme gü­
cü, yargılar ortaya koyabilme yet­
kinliği kadar resim yapma ya da şiir
yazma yeteneği de yatkınlıklar ara­
sına girmektedir. Birey yatkınlıkla­
rını çocukluğun ilk deneyimleri ara­
sında bilinçsiz ve gözle görülmez
bir biçimde kazanmakta ve onları
dokuz ya da on yaşlarından sonra
geliştirebilmektedir. Daha çok ge­
liştirilmiş düşünsel kazanımlarla il­
gili olan “yatkınlık” kavramım özel­
likle yanlış bir kavrayışla doğuştan
diye belirlenen yetenek'den (fr.
habileté', alm. G eschicklichkeit\
ing. ability) ayırmak gerekir. Ye­
tenek oldukça bulanık ve gizemli
bir kavramdır. Her kişinin apayrı
yatkınlıkları vardır, bazı kişiler bazı
kişilerden daha yatkındırlar. “Biz
hepimiz her şeyi yapamayız” der
Vergilius. (Bk. EĞİTİM)
YAZGI (lat. fatalitas-, fr. fatalite-,
alm. Fatalitat, ing. fatality). Ger­
çekleşmesi kaçınılmaz olan şeyin
özyapısı. Tümolgulan önceden be­
lirlediği düşünülen gizil güç. İnsan­
lar en eski zamanlardan beri doğa­
üstü gizil güçlere ve dolayısıyla yaz­
gıya inanmışlardır. Bu inanca göre
tam olarak belirleyici bir biçimde
yaşam şu ya da bu aşkın güç tara­
fından tüm geleceğiyle belirlenmiş­
tir ve insanın buna karşı herhangi
bir şey yapması olasılığı yoktur. Her
yazgı fikri “yazılan yazılmıştır” for­
mülü üstüne kurulmuştur. A. Vi-
net “Yazgı ve kayra aynı şeydir”
der. Erik Satie’ye göre “Yazgı bi­
zim istediğimiz şeydir”. Antoine de
Saint-Exupéry şöyle der: “Dışsal
yazgı diye bir şey yoktur. Ancak

bir içsel yazgı vardır: bir an gelir,
insan kendini kırılgan duyar, o za­
man yanlışlar sizi bir başdönmesi
gibi kendilerine çekerler.” (Bk. Dİ­
YALEKTİK, DÜŞÜNCE, KAYRA)
Y A ZG IC ILIK (fr. fatalisme; alm.
Fatalismus; ing. fatalism). Evren­
de tüm olguların önceden belirlen­
miş olduğunu öne süren öğretile­
rin tümü. Evrenin ve insanın yaz­
gısını Tann’nın önceden belirlemiş
olduğunu, insanların bunu değişti­
remeyeceğini benimseyen tüm öğ­
retileri yazgıcılık adı altında topla­
yabiliriz. Özellikle bir din öğretisi
olan ve hemen hemen bütün dinle­
rin, daha çok da tektanrıcı dinlerin
özünü oluşturan yazgıcılık insanın
kendi yaşamıyla ilgili dönüştürücü
kararlar alamayacağını bildirir; bu­
na göre yaşam tam tamına bir be-
lirlenmişlikler alanıdır. Bu yüzden
maddeci belirlenimciliğe karşıt ola­
rak ruhçu belirlenimciliği dinselli-
ğin temel anlatımı olarak görebili­
riz. Yazgı konusunda dinci bakış
açıları çelişkili görünürler: bazı din­
ciler insanda tanrısal istemden pay
alan bir insani istemin varlığını be­
nimserken (Aziz Tommaso), bazı
dinciler evrende her anlamda ke­
sin bir belirlenim düzeninin geçerli
olduğunu, insan için özgürlük ya
da istemlilik diye bir şeyin sözko-
nusu olmadığını benimserler (Aziz
Augustinus). Böylece yazgıcılık in­
san özgürlüğünü kökten yadsıya­
rak insanı belli bir yazgıya doğru
ilerleyen bir varlık olarak belirler.
Yazgıcı düşüncenin kökleri yunan
YAZGICILIK
felsefesindedir. Yunan uygarlığın­
dan önceki uygarlıklarda da yazgı
fikri vardır. Yunanlı, evreni bir kar-
şıkonulmaz dönüşlülükler alanı ola­
rak görüyordu. Bu görüşün oluş­
masında elbette evrendeki çevrim­
sel düzenin (gece-gündüz, yaz-
kış...) etkisi büyük olmuştur. Bu­
na bağlı olarak yunan trajedisi yaz­
gı fikri üzerine kurulmuştur: başa
gelecek olanlar önceden belirlen­
miştir, kişi ne yapsa bunları önle­
yemez. Sophokles’in Oidipus epi
Kolono ’sunda şu satırlarla karşıla­
şırız: “Eylemlerim mi? Onlara ben
katlandım, onları ben yapmadım.”
“İzlediğim yolu hiçbir şey bilme­
den izledim.” Stoa’cılık da doğacı
anlayışı içinde bir yazgıcılıktı. Bu
maddeci felsefe insanın doğadaki
yasallık (logos) karşısında herhan­
gi bir değiştirici güç taşımadığına,
erdemli yaşamanın doğayı sıkı sı­
kıya izlemekle sağlanacağına ina­
nıyordu. Tektanrıcı dinler yazgıcı­
lık inancını geliştirmişlerdir. Bu din­
ler insanı her zaman tanrısallık kar­
şısında güçsüz, başeğen bir varlık
olarak göstermişlerdir. Felsefe ala­
nında belirlenimciliğe yaslanıldığı
ölçüde zorunlu olarak yazgıcılığa
yönelinmiştir. Örneğin Spinoza’mn
her şeyi tanrı istemine dayandıran
heptanncı felsefesi özgürlüğü ke­
sinlikle yoksayarak tam anlamında
yazgıcı olur. Gene de dinsel belir­
lenimcilik demek olan yazgıcılığı
genel anlamda belirlenimcilikten
ayırmak gerekir. (Bk. DİYALEK­
TİK, DÜŞÜNCE, KAYRA, LO­
GOS, YAZGI) 513
 YAZMAYİTİMİ
Y A Z M A Y İT İM İ (fr. agraphie\
alm. A g ra p h ie; ing. agraphia).
Yazma yeteneğinin yitirilmesi. Yaz-
mayitimi organik bir nedene, bazı
beyin bozukluklarına bağlı olarak
gelişir. (Bk. OKUMAYİTİMİ)
YED İ B İL G E L E R İlk yunan filo­
zofları ve felsefe tarihinin ilk filo­
zofları. Bu ahlak filozofları hep ye­
di kişi sayılmış, ancak değişik ad­
larla belirlenmiştir. Daha çok şu yedi
kişinin adı geçer: Kleobulos, Solon,
Khilon, Pittakos, Thaïes, Bias, Pe-
riandros. İlk felsefe tarihçisi ola­
rak anılan Diogenes Laertios İskit
filozofu Anakharsis, Khen’li (Pe-
loponnesos) Myson, Syros adasın­
dan Pherekydes ve Knossos’lu (Gi­
rit) Epimenides’i de bu filozoflar
arasında sayabileceğimizi söyler.
Bazıları tiranlık da yapmış olan bu
filozoflar evren sorunlarıyla hemen
hemen hiç ilgilenmeden ahlak so­
runlarına yönelm işler, Yunanis­
tan’ın sömürgeleştirme dönemle­
rine girerek sağladığı aşırı ve den­
gesiz zenginlikle gelen ahlak sorun­
larını toplumsal çerçevede tartışa­
rak çözmeye çalışmışlardır.
Y EN İD EN C İSİM LEŞM E (fr.
réincarnation, palingenesie; alm.
Wiedergeburt, Palingenesie', ing.
réincarnation, palingenesis). Olay­
ların çevrimsel biçimde yinelendiği
inancı. Varlıkların ve insanların ye­
niden dünyaya geldiği inancı. Daha
önce herhangi bir bedende bulunan
bir ruhun bu defa bir başka bedene
514 girmesi. (Bk. ÇEVRİMLİLİK)
YENİDENYAŞAMA (fr. param-
nesie\ alm. Paramnesie; ing. pa-
ramnesia). Daha önce yaşanmış
bir durumu tüm ayrıntılarıyla yeni­
den yaşama duygusu uyandıran ya­
nılsama.
YETENEK Bk. YATKINLIK.
Y E T E R NEDEN İL K E S İ (fr.
principe de raison suffisantee; alm.
Satz vom zureichenden G runde;
ing. principle o f sufficient reason).
Varolan her şeyin bir nedeni oldu­
ğu ilkesi. Yeter neden ilkesini
Leibniz ortaya koymuştur ve onu
aynı zamanda belirleyici neden il­
kesi (fr. principe de raison deter-
minante) diye adlandırmıştır. Le­
ibniz şöyle der: “Hiçbir doğru ya
da varlık, hiçbir gerçek önerme
onun neden böyle olduğunu ve baş­
ka türlü olmadığını belirleyen ye­
terli bir neden olmaksızın varola-
maz, bu nedenler genellikle bizce
bilinm ese d e .” L e ib n iz ’e göre
ruhum uz yalnızca fikirleri değil
ilkeleri de barındırır. Özdeşlik ilkesi,
çelişmezlik ilkesi, yeter neden ilkesi
gibi ilkelerden başka ilkeler de
vardır. Bunlar anlığın kendinden
elde ettiği ölüm süz doğrulardır.
U sun d o ğ ru la rı z o ru n lu y k e n
olgunun doğruları olum saldır,
bunlar başka türlü de olabilirdi diye
d ü şü n d ü ğ ü m ü z d o ğ ru la rd ır.
O lgunun doğruları yeter neden
ilkesine bağlıdır. Bir başka deyişle
zorunlu önerm eler tanrısal usa,
olumsal önermeler tanrısal isteme
bağlıdır. Schopenhauer’e göre ye-

ter neden ilesinin iki biçimi vardır:
biri, “doğru olmak için zorunlu ola­
rak her zaman bir nedeni olması
gereken yargılar”, öbürü “zorunlu
olarak bir nedeni olması gereken
gerçek nesne oluşumları”. Arthur
Schopenhauer’e göre yeter neden
ilkesi oluş'la, tanıma' yla, varlık' la
ve eylem 'le ilgilidir. Schopenhauer
şöyle der: “Bilgide bilinç kendini dış
ve iç duyarlılık (alırlık) olarak, anlık
ve us olarak ortaya koyarken öz­
neye ve nesneye ayrılır ve başka
bir şey içermez. Özne için nesne
olmak ve sunumumuz olmak aynı
anlama gelir. Tüm sunumlarımız
öznenin nesneleridir ve öznenin
tüm nesneleri bizim sunumlanmız-
dır. Gerçekte, tüm sunumlarımız
arasında belli bir kurala uyan bir
ilişki vardır. (...) Bu ilişki yeter ne­
den ilkesiyle açıklanır.” (Bk. ÇE­
LİŞKİ, ÖNCESEL UYUM, ÖZ­
DEŞLİK)
Y E T İ (lat. facultas', fr. faculté',
alm. Fähigkeit, Vermögen', ing.
faculty). Türsel düzeyde yapabil­
me gücü. Yetenek ve yatkınlık ka-
zanımlarla ilgilidir ve bireysel dü­
zeyde sözkonusudur. Yeti, doğru­
dan doğruya türle ilgilidir ve türün
tüm sağlıklı bireylerinde etkindir.
Klasik ruhbilimde insan türü için üç
ayrı yeti belirlenirdi: düşünme yeti­
si tüm düşünsel yaşamın temelini
oluştururdu; duyumsama yetisi dış
dünyadan duyumlar almakla belir­
gindi; eyleme yetisi istem, özgür­
lük, eğilim gibi etkinlikleri sağlama
yetişiydi. Bugün de bu sımflama-
YETİŞKİNLİK
nın geçerli olduğunu düşünebiliriz.
Ancak eski ruhbilim yetileri birbi­
rinden bağımsız, apayrı güçler ola­
rak alma eğilimindeydi. Gerçekte
insan ruhsallığı tüm yetileriyle bir
bütün oluşturur ve yetiler sınıfla­
ması bu durumda azçok yapay bir
sınıflama olarak kalır, çünkü örne­
ğin duyumsamanın nerede bitip dü­
şünmenin nerede başladığını kes­
tirmek olası değildir. (Bk. EYLEM,
DUYUM, DÜŞÜNCE)
Y ET İŞK İN L İK (fr. adolescence;
d\m.Jugendalter\mg. adolescence).
Erginlik dönemini izleyen gençkız-
lık ya da delikanlılık dönemi. Er­
ginlik dönemi çocuklukla yetişkin­
lik arasında yer alan çok sorunlu
bir dönemdir ve başlama ve son
bulma noktaları kişiye göre deği­
şiklikler gösterir. Bu yüzden yetiş­
kinliğin şu ya da bu yaşta başladı­
ğını kesin olarak belirtme olasılığı
yoktur. İklim, aile, kültür koşulları
yanında bireysel koşullar da son
derece belirleyicidir. Yetişkinliğin
temel özelliği cinsel içgüdünün be­
lirgin bir biçimde kendini göster­
mesi ve düşünsel hatta metafizik
sorunların kişinin bilincinde baş yeri
almasıdır. Erginlikle başlayan ye­
tişkinlik dönemi ortalam a yirmi
yaşlann sonlarında bitmiş olacak,
kişi bundan böyle çok uzun bir ye­
tişme ve olgunlaşma dönemini tüm
çetrefil sorunlarıyla birlikte geride
bırakarak yetişmiş birey durumu­
na girecektir. O artık toplumun bi­
linçli bir üyesi olacak, toplumsal,
ahlaki, estetik değerleri olan bir 515
 YETKE
varlık olarak bilinecektir. Ancak bu
durum elbette sağlıklı bir çocukluk
ve sağlıklı bir erginlik geçirenler için
sözkonusudur. (Bk. ÇOCUKLUK,
ERGİNLİK)
Y E T K E (lat. auctoritas', fr. auto­
rité; alm. Autorität', ing. authority).
Başkasını yönetme, başkasına ege­
men olma gücü. Kendine başeğ-
dirme gücü. Yetke bir toplumun ya­
şam düzenini belirler ve. yetkenin
bittiği yerde kargaşa başlar. Her
yetke bireyleri kendine uymaya zor­
lar. Yetke ne kadar ussalsa ve top­
lumun yararına göre oluşmuşsa bi­
rey yetkeye uymakta o ölçüde is­
tekli olacaktır. Yetke sözü yasadan
çok bir yönetici kişiyi ya da yöne­
tici kişiler topluluğunu düşündürür.
Yasanın gerçek anlamda yetke ola­
bildiği yerde zorbalık sözkonusu
olmayacaktır. Paul-Louis Courier
şöyle der: “Baylar, Fransa’da en
büyük sözcük yetkedir. Başka yer­
de yasa derler bizde yetke.” Baskı­
cı yetkeye karşı koyabilecek tek
güç insan usudur. Voltaire şöyle
der: “Yalnızca usun egemen olduğu
yerde yetkeye başvurmaya kalkış­
mayın.” Yetke çağdaş ruhbilimde
ve eğitimbilimde önemli bir yer tu­
tar. Eğitimbilimciler çocuk yetiştir­
mede yetkenin sevgi kadar önemli
olduğunu söylerler. Toplumbilim­
cilerin ve ruhbilimcilerin pekçok ül­
kede yapmış olduğu soruşturma­
lar gençlerde ruhsal ve ahlaki bo­
zuklukların büyük ölçüde yetke ek­
sikliğinden ortaya çıktığını göster­
516 miştir. Özellikle kültür düzeyi dü­
şük ailelerde yetke olmak baskı uy­
gulamak anlamına geldiğinden bu
ailelerin birçoğu çocukların başıboş
bir yaşam biçimini seçmesiyle hat­
ta evden kaçmasıyla tam bir yıkı­
ma ya da parçalanmaya uğramak­
tadır. Yetke yokluğunun çocukları
ve gençleri bunalıma düşürdüğü,
onları ahlakdışı eğilimlere ittiği ke­
sindir. Bu yüzden yanlış bir yetke­
nin bir yetke eksikliğinden daha kö­
tü sonuçları olabileceğini unutma­
mak gerekir. Ç ocuklarından ve
özellikle çocuklarının tüm gelece­
ğinden kendilerini sorumlu sayan
bir takım katı anababalar çocukla­
rına gitmeleri gereken yolu göste­
rirken onlann özelliklerini, yatkın­
lıklarını, eğilimlerini hesaba katma­
yarak gelişigüzel davranabilmekte­
dirler. Gerçek bir yetke zorla be­
nimseten değil tartışarak doğru yolu
bulduran yetkedir. (Bk. AHLAK,
EĞİTİM)
YOKSAM A Bk. OLUMSUZLA-
MA.
Y O K SU N LU K (fr. frustration\
alm. Enttäuschung, Unbefriedigt­
sein', ing. frustration). Bir kişinin
beklediğini elde edememesi duru­
mu. Gerekli doyuma ulaşamamış,
umduklarını bulamamış kişinin du­
rumu. Ruhbilimcilerin belirttiği gi­
bi yoksunluk onarılamayan bir du­
rumdur, bu yanıyla adaletsizliğe
benzer. Çokları yoksunluğun pek
erken, anneyle ilişkilerde başladı­
ğım, anne sevgisindeki azlığın ya
da tutarsızlığın kişiyi ileride şidde­

te itecek yoksunluklara yolaçtığını
bildirirler. Yoksunluğun ürünü yal­
nızca şiddet eğilimi değildir, aynı
zam an d a ken d in e kapanm a is­
teğidir. Şiddet uygulayamayan kişi
bir çeşit sessiz şiddet uygulayarak
ya da şiddetin yönünü kendine çe­
virerek dünyadan uzaklaşır ve ken­
di dünyasına sığınır. Yoksunluğa
uğramış kişi arzularını yerine geti­
rememiş kişidir, ayrıca arzularını
gerçekleştirmenin kendisi için bir
hak olduğuna inanmış kişidir. O
kendisini suyun başında susuz kal­
mış duyar ya da o meyva ağacının
dibinde köpek olduğu için meyva-
ya uzanamayan aç ve susuz kal­
mış kişidir. Yoksun bırakan neden­
ler çok zaman dıştadır, ama bunlar
içte de olabilir. Ahlak anlayışı gere­
ği karşı cinsle rahat ilişki kurama­
yan kişi kendi içinde yoksunluk
kaynaklan bulundurmaktadır. Dı-
şadönük kişiler yoksunluğu kendi­
ne kapalı kişilerden daha çok du­
yacaklardır. “Yoksunluğa tepkiler
değişiktir: bunlar yoksun bırakan
etkenin doğasına bağlı olduklan gi­
bi yoksun kalan kişinin kişiliğine de
bağlı olabilirler” (N. Sillamy). Okul
çağındaki çocuklar arasında pekçok
intihar girişiminin nedeni yoksun­
luklardır. Bu konuda hayvanlar ara­
sında yapılan deneyler de ilginç so­
nuçlar vermiştir. Karanlıkta anne­
lerinin memesini emmeye bırakılan
iki oğlaktan biri bir süre annesinin
yanından alınmakta, öbürü bütün
gün annesiyle bırakılmaktadır. An­
nesiyle bırakılan uyum sağlarken,
annesinden alman ölmektedir. R.
YÖNELGENLİK
Spitz anneden yoksun kalan çocuk-
lann mikroplu hastalıklara çok ko­
lay tutulabildiklerini saptamıştır.
Yoksunluk duygusuyla büyüyen
çocuklar bencil, yırtıcı, aşın duyarlı
ve bağımlı olmaktadırlar. İyi bir eği­
tim yoksunluğu gideremese de yok­
sunluğun açtığı yaralan sarabilecek,
kişiyi bunalımlı ya da boğuntulu ol­
maktan çıkarabilecektir. (Bk. EK-
SİKKALIŞ)
Y Ö N ELG EN LİK (fr. intention-
nalite; alm. Intentionalität', ing.
intentionality). Yönelim durumun­
da olma. Yönelime yatkın olma.
Zihnin bir nesneye etkin bir yöne­
lim içinde olması. Kökü skolastik
felsefeye dayanan yönelgenlik Hus-
serl’in ve öbür olgubilimcilerin ve
onların izinden giden varoluşçula­
rın temel kavramlarından biri du­
rum una geldi. Çağdaş felsefede
“yönelgenlik” geniş ölçüde Franz
Brentano’nun düşüncelerinde yer
tutar. Aristoteles’in ve skolastikle­
rin etkisinde yapıtlar vermiş olan
Brentano, özne ve nesne ilişkilerin­
de yönelgenliği belirleyici bir kav­
ram olarak ele alır, bilenin bilinenle
bir yönelgenlik düzeyinde özdeş­
leştiğini bildirir. Brentano için yö­
nelgenlik bir şeye yönelen bilincin
temel özelliğidir. Husserl de yönel­
genliği aynı anlamda ele alır. (Bk.
OLGUBİLİM)
Y Ö N ELİM (lat. intentio', fr. Inten­
tion; alm. Absicht; ing. intention).
Engellerle dolu olabilecek bir yol­
da bir yere ulaşabilmek için çaba
 YÖNELİM
gösterme eğilimi. Kendi için bir
amaç belirleme ve o amaca doğru
ilerleme. Skolastikler iki çeşit yö­
nelim belirlerdi: ilk yönelim zihnin
bir bilgi nesnesine uyarlanmasıydı;
ikinci yönelim zihnin kendi düşün­
ce edimleri üzerine yönelmesiydi.
Yönelimde her zaman birdüşünsel
ve bir de eylemsel yan var gibidir
ya da yönelimleri düşünselolanlar
ve eylemsel olanlar diye ikiye ayı­
rabiliriz. İnsan, sürekli tasarlayan
bir varlık olmakla her zaman bir yö­
nelim içindedir. Her yönelim bir ta­
sarıyı ve bir istemli çıkışı gerekti­
rir. İstemsiz yönelimler kadar iyi
tasarlanmamış yönelimler de ayrı
yolda kalmaya mahkumdur. Ancak
“istem”le “yönelim”i birbirine ka­
rıştırmamak gerekir. İstem belirgin­
dir, tutarlıdır, inatçıdır; oysa yöne­
lim daha az belirgindir hatta bula­
nıktır.
Y Ö N E T İM B İÇ İM İ (fr. régime-,
alm. Regime; ing. regime). Bir dev­
letin toplumsal, siyasal ve iktisadi
yapılanışı. Roger Martin du Gard
“Her toplumsal yönetimbiçimi in­
san doğasında iyileşmez biçimde va­
rolan şeyi kaçınılmaz biçimde yan­
sıtmaya mahkumdur” diyerek bize
ülküsel yönetimbiçimlerinin varo-
lamayacağını duyurur. M arx’a gö­
re üretim ilişkilerini siyasal yöne­
timler belirlemez, tersine siyasal yö­
netimleri üretim ilişkileri belirler. Bu
yüzden herhangi bir siyasal yöne-
timbiçimini istediğimiz anda gön­
lümüze göre ortadan kaldıramayız.
518 Bunun için gerekli iktisadi ve tarih­
sel koşullar olgunlaşmalı, yani üre­
tim ilişkileri varolan siyasal üstya­
pıyla tam anlamında çelişkiye düş-
melidir. Aristoteles Politika'nın 4.
kitabında yönetimle ilgili olarak şun­
ları söyler: “Tekçi yönetimler ara­
sında ortak çıkarı göz önünde tu­
tana genellikle krallık denir. Az ki­
şinin yönetimine soyluluk denir.
Çoğunluk ortak çıkarı gözeterek
egemen oluyorsa buna tüm yöne-
timbiçimlerinde ortak olan adı ve­
ririz: cumhuriyet.” Aristoteles’e gö­
re krallığın sapmış biçimi tiranlık,
soyluluğun sapmış biçimi oligarşi,
cum huriyetin sapm ış biçimi de­
mokrasidir. Montesquieu üç yöne­
tim biçimi belirledi: despotluk, mut-
lakyönetim, demokrasi. Despotluk
korkuya dayanır ve Doğu’nun bü­
yük ülkelerine uygun düşer. Mut-
lakyönetim onura dayanır. Filozo­
fa göre kendi ülkesi Fransa için en
uygun yönetimbiçimi mutlakyöne-
timdir. Demokrasi iyi bir rejimdir
ama küçük ülkelere uygundur. (Bk.
DEVLET, D EM O K R A Sİ,TO P­
LUM)
YÖN TEM (lat. methodus', fr. mét­
hode; alm. Methode; ing. method).
Düşünceyi bir amaca yönelten iş­
lemlerin toplamı. Öngörülmüş bir
sonuca ulaştıran usullerin toplamı.
Önceden belirlenmiş bir tasarıma
göre ortaya konulan ussal işlemler
bütünü. Bir araştırmanın en sağ­
lıklı biçimde ve en kısa yoldan ger­
çekleşmesini sağlayan usuller top­
lamı. Zihnin bir doğruyu ortaya ko­
yabilmek için izlediği kurallar top­

lamı. Yöntem sorunu bilimsel dü­
şüncenin ve felsefi düşüncenin en
temel sorunudur. Her bilimsel ve
felsefi araştırma yöntemli bir yö­
nelimi gerektirir. Çok zaman sanıl­
dığı gibi yöntem her kapıyı açan bir
anahtar değildir, onu her araştırma
için genelgeçer olan bir kalıp dü­
şünce olarak belirleyemeyiz. Yön­
temin koşulları araştırmanın koşul­
larıyla belirlenmiştir. Her araştırma
kendi yöntemini gerektirir. “Ger­
çek yöntemler araştırmanın bir par-
çasıdırlar, araştırmayla onlar araş­
tırmadan önce verilmiş değillerdir,
ortaya çıkarlar; çünkü bir devinimin
yönü devinimden nasıl ayrı değilse
bu yöntemler de araştırmadan ayrı
değillerdir. Bir bilimin yöntemi,
yaşayan bilim bu devinimin kendisi
olduğuna göre, onun deviniminin
yönünden başka bir şey değildir”
(Charles Lalo). Aristoteles M.Ö.
IV. yüzyılda “Şeyleri incelemek için
tek bir yöntem yoktur” diyordu.
Araştırmanın karmaşıklığı ölçüsün­
de yöntem bir zorunluluk olur. O
durumda yöntem karmaşık yapıyı
sınıflamalarla yalına indirgemenin,
böylece çözümü kolaylaştırmanın
yollarını gösterecektir. Eski felse­
felerde yöntem kaygısı Sokrates’le
başlar. Sokrates tartışm alarında
y a n lışa d ü şm em ey e, d oğru y u
özenle bulup çıkarmaya çalışıyor­
du. Platon diyalektiğini temellendi­
rirken belli bir yöntem kavrayışı ge­
tirdi, tümevarımı ve tümdengelimi
tanımladı. Ne olursa olsun eskiçağ
düşüncelerinin hiçbiri gerçek an­
lamda bir yöntem kavrayışına sa­
YÖNTEM
hip değildir. Onlarda yöntem us­
sallığın bir etkinliği, bir uzantısı, bir
uygulama biçimi olarak ortaya ko­
nulur. Yeniçağ’la birlikte gelişme­
ye başlayan yeni bilimsel düşünce
her şeyden önce yöntemin kendi­
sini tartışm ay a y öneldi. U sun
işlemlerini ya da mantığın kalıpla­
rını yöntem diye kullanmak, bir
başka deyişle sorunları salt usla çöz­
meye çalışmak bundan böyle ye­
terli olmayacaktı. Yeni yöntem kav­
rayışının kurucularından biri Fran-
cis Bacon’dır. Bacon doğayla in­
san zihninin ayrı yapılarda olduğu­
nu bildirir. Filozofa göre bu iki şey
ayrı yapılarda olmakla apayrı özel­
likler gösterirler. İnsan zihni belli
koşullar altında doğayı tanıyabilir.
Böylece Bacon yöntem sorununu
köklü bir biçimde ele almış olur.
Ona göre bilgi edinmenin tek yolu
doğaya yöntemle yönelmektir. Bu
yolda Bacon yeni bir mantık ge­
liştirmeye yönelir ve Aristoteles’in
Organon’una karşılık Novum or-
ganum ’u yazar. B acon’in öngör­
düğü yeni yöntem somuta yönele­
cek, skolastiğin hor gördüğü tek-
tek şeylerin bilgisinden evrensel bil­
giye yükselmeye çalışacaktır. Ba­
con’m çağdaşı ve ardılı olan Des-
cartes yöntem sorununu köklü bir
biçimde ele aldı. Yöntem Descar-
tes’da doğruya ulaşmanın birinci
koşuludur. Descartes’çı yöntem an­
layışının kökeninde usu iyi kullan­
ma düşüncesi vardır. Bu konuda
Descartes şöyle der: “İyi yargıla­
ma ve doğruyu yanlıştan ayırabil­
me gücü tam tamına us ya da sağ-
 YÖNTEM
duyu diye adlandırdığımız gilç el­
bette tüm insanlarda eşittir; ayrıca
görüşlerimizin çeşitliliği bazı görüş­
lerimizin bazı görüşlerimizden da­
ha ussal oluşundan gelmez, düşün­
celerimizi değişik yollardan götürü­
yor olmamızdan ve aynı şeyleri ele
almıyor olmamızdan gelir. İyi bir
zihne sahip olmak yetmez, önemli
olan onu iyi kullanabilmektir. En bü­
yük ruhlar en büyük erdemlere sa­
hip olacak yetenekte oldukları gibi
en büyük kötülüklere de sahip ola­
cak yetenektedirler; yavaş yürü­
yenler daha iyi ilerlerler.” Descar-
tes’çı yöntem kuşkudan yola çıkar
ve m atem atik inancına dayanır.
Yöntem üzerine konuşma'da filo­
zof “Doğruyu araştırmak için her
kişi her şeyi yaşamında bir defa
kuşkuya koymalıdır” der. “Büyük
adam olmadan önce çocuk olduk,
o zaman duyularımıza kendini su­
nan şeyleri gün oldu doğru yargı­
ladık gün oldu yanlış yargıladık,
çünkü o zam anlar usum uzu tü­
müyle kullanamıyorduk, böylece
oluşan birçok yargı bizim doğru­
nun bilgisine ulaşmamızı engelli­
yor.” M.S. IV. yüzyılda Aziz Agus-
tinus’un yaptığını, kuşkudan yola
çıkarak kesinliğe ulaşma deneyini
Descartes da yapar ve cogito'ya
ulaşır. Bacon Descartes gibi yap­
maz: özel olarak bir kuşkulanma
deneyine başvurmadan, kuşkudan
yola çıktığımızda kesinliklere, ke­
sinliklerden yola çıktığımızda kuş­
kulu sonuçlara varacağımızı bildi­
rir. Matematik inancına gelince, o
520 Descartes çağının, daha doğrusu
XVII. yüzyılın bir özelliğidir. An­
cak bazen y ap ıld ığ ı gibi D e s­
cartes’in yöntemini matematiksel
yöntem diye belirlemek yanlış olur.
Descartes’ın yöntemi apaçık olana
ulaşm ayı öngörür: apaçık olan,
doğruluğu tartışılmaz olandır. Apa­
çık bilmediğim, apaçık görmediğim
şeyleri doğru diye almamam gere­
kir. Bunun için acelecilikten ve ön­
yargıdan özenle kaçınmam gerekir.
Ayrıca insan zihni ancak belli bü­
yüklükte bir bütün üzerinde yoğun­
laşabileceği için inceleyeceğim şey­
leri bölerek, parçalayarak, bölüm­
leri ya da parçaları ayrı ayrı ele
alarak incelemem gerekir. Yapılma­
sı gereken basiti yakalamak, basit­
ten bileşiğe doğru adım adım iler­
lemektir. “Bütün yöntem, bazı doğ­
ruları bulabilmek için zihnin bakı­
şının kendilerine doğru çevrilmesi
gereken nesnelerin konumundadır.
Eğer karmaşık ve karanlık önerme­
leri derece derece en basit öner­
melere indirgiyorsak ve daha son­
ra tümünün en basit sezgilerinden
kalkarak aynı derecelerde kendimizi
bütün öbür önermelerin bilgisine
k adar yükseltm eyi den iy o rsak
yöntemi tam olarak bulmuşuz de­
mektir.” Yöntem üzerine düşünmüş
filozoflardan biri de John-Stuart
Mill’dir. Mili, felsefeden çok bilimi
ilgilendiren dört aşamalı bir yön­
tem geliştirmiştir: uygunluk yön-
temi’nde, açıklanacak olgunun her
zaman aynı önselden sonra gerçek­
leştiği benimsenir ve öbür durum­
lar değişken olduklarından dışlanır.
Bu yöntem ya da yöntemin bu bi­

rinci aşaması, gözlemde değişmez
olanın saptanmasını, öbürlerinin
dışlanmasını sağlar. İkinci aşama
olan ayrılık yöntem i’nde açıklana­
cak olgunun ortadan kaldırılması
neden olarak alınan önselin de or­
tadan kalkması sonucunu getirece­
ğinden olgu varolduğunda yapılan
gözlemlerin listesi olgu yokoldu-
ğunda yapılan gözlemlerin listesiy­
le karşı laştınlır, böylece iki ayrı lis­
tede ortak olan durumlar dışlanır.
Eşzamanlı değişimler yöntem i'n-
de olgunun her değişimi için deği­
şen ya da değişmeyen eşzamanlı
koşullar belirlenir ve değişmeden
kalanlar dışlanır; açıklanacak olgu­
daki değişim önsel nedendeki ben­
zer değişimleri getirecektir. Dör­
düncü aşama olan artıklar yönte­
mi, etkisi bilinen koşulların dışlan­
masından sonra bir olgunun açık­
lanmamış olan yüzünün ortaya ko­
nulmasıyla ilgilidir. Önceki tüme­
varımlarla bir olgunun bilinir kılı­
nan yönü çıkarıldıktan sonra olgu­
nun geriye kalanı kalan önsellerin
nedeni olarak belirlenir. MilPin XIX.
yüzyılda çizdiği bu deney tablosu
XVII. yüzyılda B acon’ın çizdiği
tablonun geliştirilmiş bir biçimidir.
B acon’a göre olguların arasından
doğa yasalarını okuyabilmemiz için
üç tablo yasası’nı kullanmamız ge­
rekir. Birinci tablo olanlar tab­
losu' dur, burada bir olayın gerçek­
leşmesi sırasında ortaya çıkan du­
rumlar gözlemlenir. İkinci tabloda,
olmayanlar tablosu'nda olayın ol­
madığı zam anlarda ortaya çıkan
benzer olaylar gözlemlenir. Üçün­
YÖNTEMBİLÎM
cü tablo olan dereceler tablosu’n-
da da olay değiştikçe ortaya çıkan
benzer olaylar belirlenir. Bacon’ın
tablosu da Mili ’in tablosu da tüme­
varımın dikkatli ve verimli kullanıl­
masıyla ilgilidir. / Spinoza: “Doğ­
ruyu araştırmanın en iyi yöntemini
bulabilmek için, bu araştırma yön­
tem ini araştırm am ıza yarayacak
ikinci bir yöntem e, bu yöntem i
araştırmak için de üçüncü bir yön­
teme ve onun için de başka bir
yönteme gereksinmem iz yoktur;
böyle yapmakla hiçbir zaman doğ­
runun bilgisine varamayacağımız
gibi, herhangi bir bilgiye de vara­
mayız. (...) Anlık doğuştan gücüyle
düşünsel araçlar oluşturur, onlara
dayanarak başka düşünsel yapıtlar
oluşturma yolunda güçlerini artırır,
bu güçlerle başka araçlar elde eder
yani araştırmasını daha ileriye gö­
türme gücünü elde eder, böylece
gelişimini sürdürür, sonunda bilge­
liğin doruğuna ulaşır.” (Bk. DİYA­
LEKTİK, FELSEFE)
Y Ö N TEM B İLÎM (fr. méthodo­
logie', alm. Methodologie', ing. met-
hodology). Mantığın bilimsel araş­
tırma yöntemlerini ele alan bölümü.
Yöntembilim çeşitli bilimlerin yön­
temlerini a posteriori olarak yani
deneyle ve uygulamayla bağlantısı
içinde ele alır. Biçimsel mantık yar­
gının ya da usavurmanın yapısını a
priori olarak ayrıştırırken, yöntem­
bilim her zaman ilgilendiği uygula­
malı düşünce biçimlerini araştırır.
Demek ki yöntembilimci bir bilim
alanında geçerli olan ya da o sıra
 YÜCE
kullanılmakta olan yöntemlerin de­
ğerlendirilmesini yapmakla yüküm­
lüdür. Yöntembilim elbette çağdaş
düşüncenin açmış olduğu bir ça­
lışma alanıdır. Felsefe tarihinde yön-
temli düşünme çabası Sokrates ka­
dar eski de olsa yöntem üzerine dü­
şünceler ancak Bacon’la ve Des­
cartes’la başlamıştır. Yöntem kav­
rayışından yöntembilim kavrayışı­
na doğru ilerleyiş özel bilimlerin a-
payrı çalışma alanı oluşturmasın­
dan sonra olmuştur. Yöntembilimin
yöntemi ya da yöntemleri sorunu­
na gelince, bu sorun yöntembili­
min en temel sorunu olacaktır. (Bk.
YÖNTEM)
YÜCE (fr. sublime; aim. Erha-
bene; ing. sublime). Olağan olanı
aşan. Sıradan olamayan. Yüksek
durumda olan. Ulaşılamayacak ka­
dar yüksekte bulunan. Yüksekliğiy­
le bize korku ve heyecan veren.
Burke, A plilosophical inquiry in­
to the origin o f our ideas o f the
sublime and beatiful (Yüceyle ve
güzelle ilgili fikirlerimizin kökeni
üzerine felsefi bir araştırma) adlı
incelemesinde “yüce”yi ruhun du­
yabileceği en yüksek heyecan diye
tanımlar: “Herhangi bir biçimde acı
ve tehlike fikri yaratabilen yani şu
ya da bu biçimde korku duyurabi­
lir ya da korkunç nesnelerle ilgili
olan ya da şiddete benzer bir biçim­
de davranan her şey yücenin kay­
nağıdır yani ruhun duyabileceği en
yüksek heyecanı yaratandır.” Yü­
ce, her zaman bizi aşan şeydir, bi­
522 zim için erişilmez ya da uzakta olan
değerdir. O çok zaman doğayla il­
gili bir izlenimde kendini gösterir.
“Yüceyi biz doğanın bir düşüncesi
gibi sezeriz” der Jean Prévost. Yü­
ce çok zaman gülünç olanla karşıt­
laştırılır. Yüce olan, kendisine gü-
lemediğimiz şeydir. “Yüceyle gü­
lünç arasında ve gülünçle yüce ara­
sında bir adımlık yol vardır” diye­
rek Th. Payne bu iki kavramı bir­
birine yaklaştırır. Güzelle yüce ara­
sında her zaman bir yakınlık seze­
riz. Güzel olanda yüceyi duyuran,
yüce olanda güzeli andıran bir şey­
ler vardır. Yüce gibi güzel de gü-
lünç’le karşıtlaşır. “Güzel tanrısal­
dır, yüce insanidir” der Théodore
Jouffroy. Amiel’e göre “Güzel, yü­
ceden üstündür, çünkü süreklidir
ve doymak bilmez; yüce görelidir,
geçicidir ve katıdır” . Théodore
Juffroy yücenin tem eline “kav-
ga”kavramım koyar, yüceyi gelişi­
mi engelleyenlerle yıkışmakta olan
güç diye anlar. Voltaire’e göre in­
san duyarlı değilse her zaman yü­
cedir. “Kötülük gibi yüce de bula­
şıcıdır” der Balzac. Yüce üzerine
en geniş ve köklü çalışma Kant’ın
1790’da yayımlanan ünlü Kritik der
Urteilskraft (Yargıgücünün eleşti­
risi) adlı yapıtının bir bölümüdür.
Kant bu yapıtında güzelden sonra
yüceyi tartışır, onu da güzel gibi
beğeni yargısına bağlar. Yüce bize
hiçbir aracı kavramı gerektirmek­
sizin doğrudan doğruya haz verir
ve bu yanıyla güzele benzer. Gü­
zelde sınırlılık belirginken yüce in­
san kavrayışını aşacak biçim de
sonsuza açılır. Bu yüzden sonsuz

ve smırsız yüce anlıkla değil usla
ilgilidir. Her zaman imgelemi zor­
layan yüce öznelliğin bir ürünüdür
yani nesneden değil ruhtan gelir.
“Tüm duyu ölçülerini aşan ruhun
bir yetisinin göstergesi” der Kant
onun için. Yüce bazen matematik
büyüklükle, bazen de güçlülükle il­
gilidir. Yüksek dağlar karşısında
duyduğumuz yücelik duygusu ma­
tematiksel, gök gürültüsü karşısın­
da duyduğumuz yücelik duygusu
güçseldir. (Bk. GÜZEL)
Y Ü C E L T M E (fr. sublim ation;
alm. Sublimierung', ing. sublima­
tion). Bazı aşağı duyguların bazı
yüce duygulara dönüştürülmesi. İç­
güdüsel bir enerjinin yüksek bir
amaca dönüştürülmesi. Terimi ilk
olarak Freud kullandı. Freud, in­
sanın gerçekleştirmek istemediği
bir takım doğal eğilimlerin yerine
toplumsal ve ahlaki anlamda yüce
olan değerler koyduğunu gözlem­
ledi. Karmaşık cinsel sorunları olan
bir kişinin kendini sanata vermesi
ona göre bir yüceltmeden başka bir
şey değildi. Şiddete eğilimli kişile­
rin adam bıçaklayacak yerde cer­
rah olmayı seçmeleri de bir yücelt­
me edimiydi. Yüceltme kişinin top­
lumsal yaşama uyabilmesi için çok
önemlidir. P. Bovet’nin belirlediği
gibi yüceltmeyi ruhbilimden çok
hekimlikle ve pedagojiyle ilgili gör­
mek doğru olur, o her zaman bir
değer yargısını gerektirir ve gide­
rek ahlaki bir değer kazanır. Bu çer­
çevede aşağı duygular diye belirle­
diğimiz şey daha çok cinsellikle il­
YÜKSEKLİKDUYGUSU
gilidir. Th. Kammerer şöyle der:
“Yüceltme bir çatışkının çözümü gi­
bi görünür ve genellikle kişiye bas­
tırmadan ve sinirlilikten kaçma ola­
nağı verir.” (Bk. SAVUNMA DÜ­
ZENEKLERİ)
YÜ K LEM (lat. praedicatum; fr.
prédicat', aim. Pradikàf, ing. pre­
dicate). Bir önermede ya da bir yar­
gıda özneyi olumlayan ya da olum-
suzlayan öge. (Bk. BAĞINTI)
Y Ü K S E K L İK D U Y G U S U (fr.
sen tim en t de supériorité; aim.
Ü b e rle g e n h e itsg e fü h l; ing.
su p erio rity com plex). K endini
yüksek görme duygusu. Yükseklik
duygusunu Adler belirledi, onun
aşağılıkduygusunun bir biçimi ya
d a onu b a s tırm a k la ya da
gizlemekle ilgili bir tutum olarak
gösterdi. Bu duygunun hastalıklı
biçimlerini üstünlük karmadığı diye
adlandırdı. Adler, Yaşamın anlamı
adlı kitabında şöyle der: “Tanıtlamış
olduğum gibi yükseklikduygusu
g en e llik le b irey in tu tum unda,
özyapı özelliklerinde ve görüşünde
kendini gösterir, bu birey kendi
özel yeteneklerine ve insanlık
o rta la m a sın ı aşan g ü ç le rin e
inanmıştır. Bu arada kendiyle ve
başkalarıyla ilgili abartısız istekleri
vardır. Dış görünüşle ilgili olarak
övünme ve süslülük görülür, dış
görünüş özenli ya da döküntüdür,
giyim acaiptir, kadınlarda aşırı
erkeksi tav ır, erk ek lerd e aşırı
k a d ın sı ta v ır göze ça rp ar;
küçümseme, taşkınlık, züppelik,
 YÜREK
palavracılık, despot davranışları,
ö z e llik le b e lirle y ic i o lara k
tan ıtlad ığ ım d eğerini düşürm e
eğilimi, kahramanlara aşırı bağlılık,
önemli kişiliklerle bir arada olma,
zayıfları, hastaları, önemsiz kişileri
yönetme eğilimi, üstün özelliklere
önem verm e, değerli görüşleri
kötüye kullanm a, başkalarının
değerini düşürücü fikir akımlarını
kötüye kullanma dikkat çeker ve
bu y ükseklikduygusunu ortaya
çık arm ay a yarar. A yrıca öfke,
in tik a m a rz u su , acı çekm e,
524
hayranlık gibi duygusal abartmalar;
a lışk a n lık d u ru m u n a gelm iş
kahkahalarla gülme, kaçak bakışlar,
b ir k o n u şm ay ı d in le m e k te
dikkatsizlik, konuşma konusundan
uzaklaşıp kendine kapanma, ikide
bir basmakalıp bir kendinden geçme
d u ru m u g e n e llik le y ü k se k lik
karm aşığına varan bir aşağılık-
duygusunun belirtileridirler.” (Bk.
AŞAĞELIKDUYGUSU)
YÜ R EK Bk. GÖNÜL.
ZAM AN (lat. tempus\ fr. temps\
z umutsuzluğun, sıkıntının zamanı­
alm. Zeit\ ing. time). Önce ve son­
ra kavrayışı içinde ele alınan süre.
Ardarda gelişin sezgisi ya da fikri.
Önceki olayla sonraki olay arasın­
da kalan dönem. Sürekli değişimin
ölçülebilir bilgisi. Olayların birbiri­
ni izlediği biryapılı ortam. Descar-
tes zamanı sürenin düşünülmüş bi­
çimi diye tanımlıyordu. Leibniz’e
göre zaman “birbirini izleyen olgu­
ların düzeni”dir. Kant’agöre zaman
bizde izlenimleri olası kılan bir özel
koşuldur, duyarlılığın a priori bir
biçimidir, “tüm izlenimlerin teme­
linde yer alan zorunlu bir sunum­
dur”, buna göre “ayrı zamanlar tek
bir zamanın parçalarından başka bir
şey değillerdir” . Zaman bazen sü-
re’yle eşanlamlı alınır, bazen de süre
zamanın bir parçası olarak düşü­
nülür. Bergson süreyi gerçek za­
man olarak belirler. Filozofa göre,
öbürü, matematiksel zamandır ya
da ölçülebilen zamandır. Daha ge­
nel çerçevede öznel zamanı nesnel
zamandan ayırabiliriz. Öznel zaman
ya da varoluşsal zaman yaşanılan
zamandır, beklemenin, umudun,
dır. Nesnel zaman ya da işlevsel za­
man niceliksel zamandır, ölçülebi­
lir zamandır. / Ovidius: “Zaman her
şeyi yer bitirir.” / Cervantes: “Za­
mana zaman tanım ak gerekir.” /
Rabelais: “Zaman her şeyi olgun­
laştırır, zamanla her şey açıklığa ka­
vuşur, zaman doğrunun babasıdır.”
/ Comeille: “Zaman büyük bir us­
tadır, çok şeyi düzene koyar.” /
Pascal: “Zaman acıları ve çekişme­
leri giderir.” /Theophastos: “En bü­
yük harcama zaman yitirmektir.” /
Goethe: “Zamanı iyi kullanırsan za­
man her zaman vardır.” / Thales:
“Zaman her şeyi aydınlatır.” / Pin-
dare: “Zaman dürüst insanların en
iyi kurtarıcısıdır.” / Perikles: “Za­
man öğüt verenlerin en bilgesidir.”
/ Euripides: “Zaman her şeyi açığa
çıkarır; o sormadan söyleyen bir
gevezedir.” / Philon: “Zaman ru­
hun hekimidir.” / Epiktetos: “İncir
ağacının meyvası bir anda olgun­
laşmaz.” / Baudelaire: “Ey acı! Ey
acı! Zam an yaşam ı yiyor,- Ve
y ü re ğ im izi k em ire n k a ra n lık
düşm an - Y itird iğ im iz k a n la 5 2 5
büyüyor besleniyor.”(Bk. SÜRE,
UZAM)
ZEK A (lat. intelligentia; fr. intel-
l\g en ce\ alm . In tellig en z\ ing.
intelligerıce). Durumlarla ve ilişki­
lerle ilgili belirtileri kavrama yetisi.
Tanıma, bileştirme, ayrıştırma, seç­
me y e tisi. Z ek a V icom te de
Bonald’ın belirlediği gibi “Nesne­
ler arasındaki doğru ve gerekli iliş­
kileri görebilme yetisi”dir. Zeka
kavramı düşüncenin tarihsel geli­
şimi boyunca değişik anlamlar al­
mıştır. Eski felsefede zeka hemen
hemen zihnin tüm işlevlerini karşı­
lardı, düşünsel yaşamın tüm edim­
lerini içerirdi. Zamanla bu terim zih­
nin yalnızca kavrayışla ilgili edim­
lerini karşılar oldu. Zekayı anlıktan
ayıran şey zekanın gidimli düşün­
ceden çok sezgisel düşünceye ya­
kın oluşudur, ayrıca çağrışımsal ve
duygusal düzeyde usdışı öğelere de
açık oluşudur. Zeka bir kavrama
gücü olduğuna göre, kavrayışın hızı
ve derinliğiyle belirlenir. Ne var ki
hızlı bir kavrayış yüzeysel olabile­
ceği gibi derinlikli bir kavrayış belli
bir zamanı gerektirebilir. Zekayı uy­
gulamalı zeka ve kuramsal zeka
diye ayırmak alışkanlık olmuştur.
Kuramsal zeka kavramlara ve ya­
salara yönelmeye yatkınken uygu­
lamalı zeka somuta yönelmeye yat­
kındır. Elbette bu ayrım bu yetide
gerçek bir bölünmeden çok kişile­
rin uygulamayla ya da kuramla da­
ha çok ya da daha âz ilgili oluşları­
na bağlıdır. Zekayı ölçmek için dü­
zenlenmiş testler eğitim ve meslek
alanında büyük kolaylıklar sağlar­
ken zekayı bir ölçüde de olsa geliş­
tirebilme çabalarına katkıda bulun­
maktadır. Her kişi zihnini geliştire­
rek zekasını bir ölçüde ilerletebilir,
ancak geri bir zeka düzeyinden ile­
ri ya da ortalama bir zeka düzeyine
ulaşma olasılığı yoktur. Kişilerin ze­
ka ortalaması'm bulmak için zeka
yaşını gerçek yaşa bölmek gerekir.
On yaşında bir çocuğun zihni zeka
testlerine göre on iki yaş düzeyin­
deyse bu çocuğun zeka ortalaması
1.20’dir (12/10=1.20), genellikle
bu sonuç yüzle çarpılarak kullanılır
ve verdiğimiz örnekteki çocuğun
zeka ortalaması 120 olarak belir­
lenmek gerekir. (Bk. DÜŞÜNCE,
RUHBİLİM)
ZİH İN (fr. esprit; alm. Geist; ing.
spirit). Ruhun düşünsellikle ilgili
yanı. Düşünsel gerçeklik. “Zihin”
hemen hemen “ruh”un eşanlamlı­
sıdır. Ruh düşünsel-duygusal bü­
tünlüğü karşılarken zihin daha çok
düşünsellikle ilgilidir. (Bk. RUH)
ZO R B A LIK (fr. despotisme\ alm.
Alleinherrschaft; ing. despotism).
Baskıcı mutlak yönetim. Tüm erk­
lerin tek kişide toplandığı yönetim
biçimi. Zorbalığı mutlakyönetimler-
le karıştırmamak gerekir. Mutlak-
yöneticiler zaman zaman zorbaca
tutumlar almış olsalar da onlar bir
takım aracı güçler kullanmışlardır
ve devleti “krallığın temel yasaları”
diye bilinen ilkelere göre yönetmiş­
lerdir. Zorbalık her zaman kişinin
istemiyle gerçekleşir. Zorbalığı en

iyi tanımlayan Montesquieu olmuş­
tur. “Irmaklar denizde birbirlerine
kavuşmak üzere akarlar, mutlak-
yönetimler de zorbalıkta yitip gi­
derler” diyerek m utlakyönetim i
zorbalıkla özdeşleştirmiş olan Mon­
tesquieu zorbalığa somut bir ör­
nekle birlikte şöyle bir tanım geti­
rir: “Luisiana yerlileri canlan mey-
va isteyince ağacı dipten keserler
ve meyvayı toplarlar; işte zorba yö­
netim budur.” Filozofa göre “Aşırı
eşitlik düşüncesi tek kişinin zorba­
lığına yol açar”. Fransa’nın ünlü
devrimcisi Jean-Paul Marat zorba­
lık konusuna biraz karamsar bakar:
“Hiçbir yerde özgür olamamak ben­
ce insanın kaçınılmaz yazgısıdır:
yöneticiler her yerde zorbalığa,
halklar da köleliğe doğru ilerliyor­
lar.” Marquis de Sade zorbalığı in­
sanın kökel bir eğilimi sayarak şöyle
der: “Bütün insanlar zorbalığa yö­
nelebilirler, bize doğanın esinlediği
ilk istek budur.” Victor Hugo zor­
balığa karşı çıkar, “N e zorbalık ne
şiddet. Yumuşak bir eğimde ilerle­
mek istiyoruz” der. P. Leroux’ya
göre zorbanın da işi zordur: “Zor­
ZORBALIK
ba kendini zorba kılarken köle
olur.”Öte yandan Louis Blanc top­
lum sal örgütlenm eyi zorbalığın
panzehiri olarak görür: “Bir ülkede
hiçbir yerde örgütlenmiş güç yok­
sa her yerde zorbalık vardır.” En
zorba yönetimler örneklerini Eski-
çağ’da Yunanistan’da ve Ortaçağ’ın
sonlarında İtalya’da gördüğümüz
tiranlık (fr. tyrannie', alm. Tyran­
nie', ing. tyranny) yönetimleridir.
Adamlarıyla devleti basıp yetkeyi
ele geçiren tiranlar soylulara karşı
halkın koruyucuları olarak görü­
nürler, sonra tüm toplumu pençe­
leri içine alarak acımasız bir yöne­
tim düzeni kurarlar. Tiran her za­
man korkulası kişidir. W illiam
Shakespeare’in oyunlanndan birin­
de şu sözlerle karşılaşırız: “Bir ti­
ran sizi kurtarmak istedi mi kork­
mak zamanı gelmiş demektir.” Ti­
ranlar her zaman düşürülme kor­
kusu içindedirler, genellikle de'gel-
dikleri yoldan giderler, daha doğ­
rusu öldürülürler. Thaïes şöyle der:
“Bir tiranın yaşlanmasından daha
az görülen bir şey yoktur.” (Bk.
ŞİDDET, YASA)
527
 DİZİN
İngilizce/Türkçe
Ability Yatkınlık Antecedent Öncel
Abnegation Özveri Anthropocentrism İnsanmerkezdlik
Abnomial Olağandışı Anthropology lnsanbilim
Aboulia İstemsizlik Anthropomorphism İnsanbiçimcilik
Absolute Mutlak Antinomy Çatışkı
Absolutism Mutlakçılık Antithesis Karşısav
Abstract Soyut Anxiety Bunaltı
Abstraction Soyutlama Apathy Duyumsamazlık
Abstractionism Soyutlamacılık Aphorism Özlüsöz
Abstruse Çapraşık Aporia Çıkmaz
Absurd Saçma Apparanœ Görünüm
Accident Raslantı Apperception Üstalgı
Act Edim Apreciation Değerlendirme
Action Eylem Archetyp İlkömek
Activism Edimcilik Argument1 Kanıt
Activity Etkinlik Ait Sanal
Actualism Edimselcilik Artist Sanatçı
Adaptation Uyma Ascetism Çilecilik
Adequate Tamuyar Assertion HerisOrme
Admiration Hayranlık Association Çağrışım
Adolescence Yetişkinlik Associationism Çağnmşıcılık
Aequipollency Eşgeçerlilik Astonishment Şaşma
Aesthetics Estetik Atheism Tanntanımazlık
Affectivity Duygululuk Atom Atom
Affirmation Olumlama Atomism Atomculuk
Agent Etmen Attention Dikkat
Aggregate, aggregation Katışmaç Attribute Oznitelik
Agnosticism Bilinemezcilik A na Esim
Agtaphia Yazmayitimi Autarky Kendineyetme
Agreeable. Hoş Authority Yetke
Agressivity Saldırganlık Autism Kendinekapalılık
Alexia Okumayitimi Autonomy Özerklik
Alienation Yabancılaşma Auto-suggestion Kendiniinandırma
Allegory Biçimsimge Axiology DeğerOğretisi
Ambiguity Kayganlık Axiom Belit
Altruism Özgecilik Backwardness Gerilik
Amnesia Bellekyitimi Barbarism Barbarlık
Analogy Benzeşim Beautiful Güzel
Analysis Ayrıştırma Becoming Oluş
Anarchy Kargaşa Behavior Davranış
Andventitious Dıştan Behaviorism Davranışçılık
Anger 06te Being \brlık
Anguish Boğuntu Being for self Kendiiçin
Animisim Canlıcılık Belief İnanç
Antagonism Uyuşmazlık Blessedness Tammutluluk
 Body Beden Continuous Kesiksiz
Body Cisim Contract Sözleşme
Bourgeoisie Burjuvalık Contradiction Çelişki
Break-down Ruhsalçöküntû Contradictory Karşısal
Bureaucracy Bürokrasi Contrary Karşıt
Buridans’s donkey Buridan’ın eşeği Convergency Kesişme
Canon Kanon Conversion Evirme
Capital Sermaye Conviction Kanı
Characteristic Belirleyici Corpuscle Cisimcik
Caste Kast Correlation Bağlılaşım
Casuistry BilinççözOmlemesi Cosmogony Evrendoğum
Categorical Koşulsuz Cosmology Evrenbilim
Category Kategori Creation Yaratma
Causality Nedensellik Criterion Ölçüt
Cause Neden Criticism Eleştiricilik
Certitude Kesinlik Critique Eleştiri
Change Değişim Crowd Kalabalık
Character Özyapı Culture Kültür
Childhood Çocukluk Custom Alışkı
Civilisation Uygarlık Death Ölüm
Claim HakOnerme Debility Ahmaklık
Clan Klan Decision Karar
Class Sınıf Deduction Tümdengelim
Classicism Klasiklik Definition Tanımlama
Classification Sınıflama Deism Yaradancılık
Clear Açık Delirium Çılgınlık
Collectivism Ortaklaşmacılık Dementia Bunama
Common Ortak Democracy Demokrasi
Communication İletişim Demonstration Gösterme
Communism Komünizm Deontology Ödevbilgisi
Community Topluluk Dereliction Bırakılmıştık
Comparaison Karşılaştırma Description Tanıtlama
Compensation Dengeleme Desire Arzu
Complex Karmaşık Despotism Zorbalık
Complex Karmaşık Determinate, definite Belirli
Comprehension Içlem Determination Belirleme .
Concept Kavram Determinism Belirlenimcilik
Conception Kavrayış Development Gelişim
Conceptualism Kavramcılık Dialectic Diyalektik
Concrete Somut Didactics Öğretici
Condition Koşul Difference Ayrım
Conditioned Koşullanmış Dignity Değerlilik
Conflict Çatışma Dilemma İkilem
Conformism Tutuculuk Dimension Boyut
Confusion Bulanıklık Discontinuous Kesikli
Conjunctive Bitiştirici Discursive Gidimli
Consciousness Bilinç Disjunction Ayrıklık
Consequence Vargı Dissimulation Gizleme
Consequent Ardıl Dissolution Dağılışım
Consistency Tutarlılık Distinct Seçik
Contemplation lçselbalaş Distraction Dağılma
Content İçerik Division Bölme
Context Bağlam Division of labour İşbölümü
Contingency Olumsallık Doctrine Öğreti
530
Dogma Dogma Excitation Uyarım
Dogmatism Dogmacılık Exhibitionism Sergilemecilik
Domain llgialam Existence Varoluş
Doubt Kuşku Existentialism Varoluşçuluk
Dream Düş Exoteric Dışrak
Dreaming Düşlem Experiment Deneyim
Drive, urge İçtepi Experimentation Deney
Dualism İkicilik Explicit Dışsal
Duration Süre Expression Anlatım
Duty Ûdev Extension Uzam
Echolalia, echochasia Yankılama Extention Kapsam
Eclecticism Seçmecilik Externalization Dışlaşma
Economism İktisatçılık Extravasion Dışadönüklük
Economy controlled Gûdümcülûk- Extreme Uçterim
güdümlü iktisat Fabulation Masallama
Ecstasy Coşku Factor Etken
Education Eğitim Faculty Yeti
Efficacy Etkililik Faith İnan
Effort Çaba Faith-philosophy İnancılık
Egoaltmism Benözgecilik Family Aile
Egocentrism Beniçincilik Fanaticism Darkafalılık
Egoism Bencillik Fancy îmgegücü
Element Oge Fatalism Yazgıcılık
Emanation Türüm Fatality Yazgı
Emotion Heyecan Fault Yanlış
Empirism Deneycilik Fear Korku
Emptiness, void Boşluk Fechner’s law Fechner yasası
Encyclopedia Ansiklopedi Feeling İzlenim
End, purpose Erek Fetishism Tapıncakçılık
Enlightment Aydınlanmacılık Feudalism Feodallik
Enthusiasm Coşkunluk Field Alan
Enthymeme Örtüktasım Finalism Erekçilik
Entity Bütünlük Finality Ereklilik
Environment Çevre Foresight Öngörü
Epistemology Bilgibilim Forgetting Unutuş
Equality Eşitlik . Form Biçim
Equity Denkserlik Formalism Biçimcilik
Equivalency Eşdeğerlilik Freewill Özgürseçiş
Equivocal Çokanlamlı Friendship Dostluk
Eiror Yanılgı Frustration Yoksunluk
Eschatology Erekbilgisi Function İşlev
Esoteric İçrek Functional İşlevsel
Essence Ûz Functionalism İşlevcilik
Ethnography Budunbilgisi Fundation Temel
Ethnology Budunbilim Futurism Gelecekçilik
Etiology Nedenbilim Gemus Cins
Eudaemonism Mutçuluk General Genel
Euphory Esenlikduygusu Generalization Genelleştirme
Evhemerism Evhemeros’çuluk Generation Kuşak
Evidence Apaçıklık Genesis Oluşum
Evil, wrong Kötü-kötülük Genius Deha
Evolution Evrim Given \feri
Evolutionism Evrimcilik Gnosiology Bilgiaraştırması
Exact Dosdoğru Gnosticism Bilinircilik
531
 God Tanrı Improvisation Doğaçlama
Good İyi Impulse İtki
Good sense, right sense Sağduyu Inclusion İçerilmişlik
Greatness Büyüklük Indefinite Belirsiz
Group Küçüktopluluk Indeterminism Belirlenmezcilik
Habit Alışkanlık IndiSèrenDe İlgisizlik
Hallucination Sanrı Individual Birey
Happiness Mutluluk Individualism Bireycilik
Harmony Uyum Individuation Bireyleşme
Heart Gönül Induction Tümevanm
Hedonism Hazcılık Inertia Eylemsizlik
Heredity Kalıtım inferiority complex Aşağılıkduygusu
Hermetism Kapalılık Infinite Sonsuz
Heterogeneous Çokyapılı Influence Etki
Heteronomy Dışerklik Infrastructure Altyapı
Heuristic Bulgulama Insanity Delilik
Historicity Tarihsellik Insolvency Eksikkalı;
Historism Tarihselcilik Inspiration Esin
History Tarih Instability Değişkenlik
Homogeneous Biryapılı Instant, moment An
Humanism İnsancılık Instinct İçgüdü
Humanity İnsanlık Institution Kurum
Hylmorphism lkiilkecilik Instrumentalisme Araççılık
Hylozoism Canlımaddecilik Intellectual Aydın
Hyperaestesia Aşırıduyarlılık Intellectualism Düşünselcilik
Hypermnaesia Aşınanımsama Intelligence Zeka
Hypnosis Yapayuyku Intelligible Düşünülür
Hypothesis \fcrsayım Intention Yönelim
Hysteria Histeri Intentionality Yönelgenlik
Idea Fikir Introspection İçebakış
Ideal Ülkü Introversion İçedönüklük
Idealism Ülkücülük Intuition Sezgi
Identification, identifying özdeşleşme Intuitionism Sezgicilik
Identity Özdeşlik Involition Gerievrim
Ideology İdeoloji Irony Alay
Idiocy Aptallık Irrationrial Usdışı
Illation Çıkaısama-çıkanm Isomorphism Eşbiçimcilik
Illogical Mantıkdışı Jealousy Kıskançlık
llluminism Meczupluk Joy Sevinç
Illusion Yanılsama Judgement Yargı
Image İmge Justice Adalet
Imagination İmgelem Katharsis Anııma
Imbecility Alıklık Kenlore Bilgikuramı
Imitation Öykünme Knowledge Bilgi
Immanence İçkinlik. Labour Emek
Immanent İçkin Language Dil
Immaterialism Maddesizcilik Law Yasa
Immediate Dolaysız Learned man Bilgin
Immoral ism Ahlaksızcılık Liberalism Özgürlükçülük
Immortality Ölümsüzlük Liberty Özgürlük
Imperative Buyurucu Life Yaşam
Implication İçerme Limit Sınır
Implicit İçsel Linguistics Dilbilim
Impressionism İzlenimcilik Logic Mantık
532
Narcissism Narkissos’çuluk
Nation Ulus Logicism Mantıklaştıncılık
Nativism Doğuştancılık Love Aşk
Natural Doğal Macrocosm Büyükevren
Naturalism Doğalcılık Magic, spell Büyü
Natue Doğa Maieutics Doğurtma
Naturism Doğacılık Major Büyükönerme
Necessity Gereklilik Major Büyükterim
Need, requirement Gereksinim Man İnsan
Negation Olumsuzlama Mania Mani
Nekrophilism ölüsevme Manichaeism Manicitik
Neurosis Sinirlilik Manners Görenek
Nihilism Hiççilik Masochism Mazohizm-mazoşizm
Nominalism Adcılık Materialism Maddecilik
Non-being Hiçlik Matter Madde
Non-ego Benolmayan Maxim Özdeyiş
Norma] Olağan Me, myself Ben
Object Nesne Mechanisms of defence Savunma düzenekleri
Objective Nesnel Mechanism Mekanikçilik
Obscurantism Karanlıkçılık Mediation Aracılık
Obscure Karanlık Megolomania Büyüklükduygusu
Observation Gözlem Melancholia Melankoli
Obsession Takıntı Memory Bellek
Occasionalism Aranedencilik Mentality Anlayış
Occultism Gizlibilimcilik Mercantilism Kazanççılık
Omnipotence Tamgüçlulük Metaphysics Metafizik
Omniscience Tambilirlik Method Yöntem
Ontogenesis, ontogeny Bireyevrimi Methodology Yöntembilim
Ontologism Vartıkbilimcilik Microcosm Küçükevren
Ontology Varlıkbilim Middle Ortam
Opinion Görüş Middle terme Ortaterim •
Optimism İyimserlik Minor Küçükûnerme
Order Düzen Minor Küçüklerim
Organicism Organcılık Miracle Mucize
Origin Kök Mobile Dürtü
Original Özgün Modality Kiplik
Other Başkası Mode, mood Kip
Overtaking Aşma Monade Monad
Paidology Çocukbilim Monadism Monadcılık
Pain Aa Monadology Monadoloji
Palingenesis Çevrimcilik Monarchy Mutlakyönetim
Pancosmism Hepevrendlik Monism Tekçilik
Panentheism Heptanndacılık Monotheism Teklanncılık
Panpsychism Hepıuhsallık Moral Ahlak
Pantheism Heptanncılık Moralism Ahlakçılık
Parallelism Koşutçuluk Morphology Biçimbilim
Paramnesia Yenidenyaşama Motive Güdü
Paranoia DOzenliçılgınlık Movement Devinim
Participation Katılma Mutation Değişinim
Particular Özel Mystery Gizem
Passion Tutku Mysticism Gizemcilik
Passion Edilim Mythe Mitos
Passivity Edilginlik Mythology Mitoloji
Peace Barış Mythomania Masalcı!ık
533
 Pedagogy Pedagoji Providence Kayra
Perception Algı Psychanalysis Ruhaynştuması
Perceptionism Algıcıltk Psychasthenia Ruhsalbitiklik
Peripatetics Peripatetikler Psychical Ruhsal
Person Kişi Psychologism Ruhbilimcilik
Personalism Kişilikçilik Psychology Ruhbilim
Personality Kişilik Psychosis Ruhsal bozukluk
Perspectivism Bakışçılık Puberty Erginlik
Pessimism Kötümserlik Puluralism Çoğulculuk-çokçuluk
Phenomenalism Olguculuk Pure An
Phenomenology Olgubilim Quality Nitelik
Phenomenon Olgu Quantitiy Nicelik
Philanthropy Insanseveriik Question Soru
Philosopher Filozof Quietism Dingincilik
Philosophy Felsefe Quintessence Beşinciöz
Phrenology Kafâyonmu Race Irk
Phylogenesis Türevrimi Racism Irkçılık
Physics Fizik Radicalism Köktencilik
Play Oyun Rationalism Usçuluk
Pleasure He Reactionary Gerici
Plural Çoğul Real Gerçek
Political economy Toplumsal iktisat Realism Gerçekçilik
Polysyllogisim Çoklutasım Reality Gerçeklik
Polytheism Çoktanncılık Reason Us
Populism Halkseverlik Reasoning Usavurma
Positivism Olumculuk Receptivity Alırlık
Possession İyelik ■ Reciprocity Karşılıklılık
Possibility Olanak Recurrency Dönüşlülük
Postulate Konut Redintegration Toptananılış
Power Güç Reduction İndirgeme
Practice Uygulama Reflection Düşünme
Pragmatism Pragmacılık Reflex Tepkime
Predicate Yüklem Refutation Çürütme
Preestablished harmony öncesel uyum Regime Yönetimbiçimi
Prejudice Önyargı Regression Gerileme
Prelogical Mantıköncesi Reincamalion, palingenesis Yenidencisimleşme
Premiss öncül Relation Bağıntı
Prenotion İlkbilgi Relation İlişki
Primary İlksel Relatism Görecilik
Primitive İlkel Relative Göreli
Principle İlke Relativity Görelilik
Principle of sufficient reason Yeter neden ilkesi Religion Din
Probabilism Olasıcılık Remembrence Ara
Probability Olasılık Reminiscense Anımsama
Problem Sorun Representation Sunum
Process Süreç Repression Bastırma
Production Üretim Resemblance Benzerlik
Profane Dindışı Resolution Çözümleme
Progress İlerleme Respect Saygı
Projection Yansıtma Responsability Sorumluluk
Proletariat Proletarya Revelation Açınım
Proper Özgü Reviving Yaşamadönüş
Properly, propriety Mülkiyet Revolt Başkaldırma
Pfoposition önerme Revolution Devrim
534
Right Hukuk Stage Evre
Romanticism Duyguculuk State Devlet
Rule Kural State Durum
Rythm Ritm State control Devletçilik
Sacred Kutsal Stimulus Uyaran
Sadism Sadizm Structuralism Yapısalcılık
Sadomasochism Sadomazoşizm- Structure Yapı
sadomazohizm Subaltern Altık
Safety, salvation Kurtuluş Subconsciousness Bilinçaltı
Salary Ücret Subcontrary Altkarşıt
Sanction Yaptırım Subject özne
Satisfaction, fulfilment Doyum Subjective Öznel
Scepticism Kuşkuculuk Subjectivism Öznelcilik
Scheme Şema Sublimation Yüceltme
Schizophrenie Şizofreni Sublime Yüce
Scholastik Skolastik Subordination Altasııalama
School Okul Substance Töz
Science Bilim Substrate Dayanak
Scientism Bilimcilik Subsumption Altakoyma
Selection Ayıklanma Suicide İntihar
Self Kendinde Superiority complex Yükseklikduygusu
Self-love Özsevgisi Superman Üstinsan
Semantics Anlambüim Superstition Boşinanç
Semiology Belirti bilim Superstructure Üstyapı
Sensation Duyum Surplus value Arbkdeğer
Sense Duyu Surrealism Gerçeküstücülük
Sensibility Duyarlılık Syllogism Tasım
Sensible Duyulur Symbol Simge
Sensualism Duyumculuk Symbolism Simgecilik
Sentiment Duygu Symmetry Bakışımlılık
Sexuality Cinsellik Syncretism Birleştirmecilik»
Sign Belirti Synergy Eşişlevlilik
Simple Basit Synthesis Bileşim
Singular Tekil System Dizge
Slave Köle Target Amaç
Slaveiy Kölelik Taste Beğeni
Sociability Toplumsalltk Tautology Eşsöz
Socialism Sosyalizm Technics Teknik
Society Toplum Teleology Erekbilim
Sociologism Toplumbilimcilik Temperament Mizaç
Sociology Toplumbilim Tendency Eğilim
Solidarity Dayanışma Tenstion Gerilim
Solipsism Tekbencilik Terror Şiddet
Sophism Bilgicilik Theism Tanrıcılık
Sophist Sofist Theocracy Dinciyönetim
Soul Ruh Theodicee Tannaıaştirması
Space Uzay Theology Tanrıbilim
Species Tür Theoretic Görümcü
Specific Özgül Theory Kuram
Specification Özgülleştirme Theosophy Ermişlik
Speculation Kurgu Thesis Sav
Spirit Zihin Thing Şey
Spiritualism Ruhçuluk Thought Düşünce
Spontaneity Kendiliğindeni ik Threshold Eşik
 Time Zaman Understanding, intellect Anlık
Timidity Pısırıklık Uneasiness, restlessness Kaygı
To explain Açıklamak Universal Evrensel
To ground, to1found Temellendirmek Universalism Evrenselcilik
Toleration, tolerance Hoşgörü Universe Evren
Totalitarian Bütüncü Useful Yararlı
Totality Bütünsellik Utilitarianism Yararcılık
Totem Totem Utopia Ütopya
Tradition Gelenek Validity Geçerlilik
Traditionalism Gelenekçilik \felue, worth Değer
Transcendence Aşkınlık 'Ariation Çeşitleme
Transcendent Aşkın Velleity Gelgeçistek
Transcendental Aşkınsal Veracily Doğruculuk
Transcendentalism Aşkmcılık \feibalism Boşsözcülük
Transference, transfer Geçişim Verification Doğrulama
Transformation Dönüşüm Vicious circle Kısırdöngü
Transfbrmism Dönüşümcülük Virtuality GücOllük
Tree of Porphyry Porphyrios ağacı Virtue Erdem
Truth Doğru Vision G ttü
Type Tip Vitalism Yaşamsalcılık
Ubiquity, omnipresence Heryerdelik Voluntarism Istemcilik
Ugly Çirkin Vfcr Savaş
Unconditional Koşullanmamış Will İstem
Unconscious Bilinçdışı Wisdom Bilgelik
World Dünya

536
 Almanca/Türkçe
Ausdehnung Uzam Analyse Ayrıştırma
Verallgemeinerung Genelleştirme Anamnese Anımsama
Aberglaube Boşinanç Anarchie Anarchie
Abnormisch Olağandışı Andere Başkası
Absicht Yönelim Angenehm, Gefällig, Freundlich Hoş
Absolut Mutlak Angst Boğuntu
Absolutismus Mutlakçılık Animismus Canlıcılık
Abstrakt Soyut Anpassung Uyma
Abstraktion Soyutlama Anschauung Sezgi
Abstraktionnismus Soyutlamacılık Antecedent öncel
Abstrus Çapraşık Anthropologie İnsanbilim
Absurd Saçma Anthropomorphismus İnsanbiçimcilik
Abulie, Willenslosigkeit İstemsizlik Anthropozentrismus tnsanmerkezcilik
Adäquat Tamuyar Antinomie Çatışkı
Aehnlichkeit, Gleichheit Benzerlik Antithese Karşısav
Aenderung, Veraendenmg Değişim Apathie Duyumsamazlık
Aequipollenz Eşgeçerlilik Aphorismus Özlüsöz
Aequivalenz Eşdeğerlilik Aporie Çıkmaz
Aequivok Çokanlamlı Apperzeption Üstalgı
Aesthetik Estetik Arbeit Emek
Aetiologie Nedenbilim Arbeitsteilung İşbölümü
Aeusserste Uçterim Archetyp, Urbild İlkömek *
Affekt, Gemütsbewegung He>ecan Argument, Beweis Kanıt
Affektivität, Gemütsleben Duygululuk Art Tür
Aggregat Katışmaç Asketik Çilecilik
Aggressivität Saldırganlık Assoziation Çağrışım
Agnostizismus Bilinemezcilik Assoziationspsychologie Çağnmşıcılık
Agraphie Yazmayitimi Atheismus Tanrıtanımazlık
Aktivismus Edimcilik Atom Atom
Aktivität, Tätigkeit Etkinlik Atomistik Atomculuk
Aktualismus Edimselcilik Attribut Öznitelik
Akzidens Raslantı Aufgabe Sorun
Akzidentell Dıştan Aufleben Aşma
Alexie Okumayitimi Aufklärung Aydınlanmacılık
Allegemein Evrensel Auflösung Dağılışım
Allegone Biçimsimge Aufmerksamkeit Dikkat
Alleinherrschaft Zorbalık Augenblick, Moment An
Allgegenwart Heryerdelik Aura Esim
Allgemein Genel Ausdehnung Kapsam
Allmacht Tamgüçlülük Ausdruck Anlatım
Allwissenheit Allwissenheit Ausgleich Dengeleme
Altruismus Özgecilik Autarkie Kendineyetme
Amnesie Bellekyitimi Autismus Kendinekapalılık
An sich Kendinde Autonomie Özerklik
Analogie Benzeşim Autorität Yetke 537
 Autosuggestion Kendiniinandırma Disjunktion Ayrıklık
Axiologie Değeıöğredsi Diskursiv Giditnli
Axiom Belit Dogma Dogma
Barbarei, Barbarismus Barbarlık Dogmatismus Dogmacılık
Baum des Porphyris Porphyrios Ağacı Dualismus İkicilik
Bedingte Koşullanmış Dunkel Karanlık
Bedürfnis, Bedarf Gereksinim Echolalie, Echosprache Yankılama
Befriedigung, Zufriedenheit Doyum Egoaltmismus Benözgecilik
Begeisterung Coşkunluk Egoismus Bencillik
Begriff Kavram Egozentrismus Beniçincilik
Begründen Temellendirmek Ehrfurcht Saygı
Behauptung llerisürme Eifersucht Kıskançlık
Behauptung, Bejahung Olumlama Eigene Ûzgü
Behaviorismus Davranışçılık Eigenliebe Özsevgisi
Begehrung, Begehren Arzu Eigentum Mülkiyet
Beklemmung Bunaltı Eignung Yatkınlık
Belagerung Takıntı Einbildungskraft İmgelem
Beobachtung Gözlem Eindruck, Reiz İzlenim
Bereich, Gebiet tlgialanı Einfach Basit
Beschreibung Tanıtlama Einfluss Etki
Besitzen, Besitz, Besessenheit İyelik Einklammerung Paranteze Almak
Bestimmen, Bestimmung Belirleme Einschliessung tçerilmişlik
Bestimmt Belirli Einteilung Bölme
Bewegung Devinim Einzeln Tekil
Bewunderung Hayranlık Eklektizismus Seçmecilik
Beziehung, Relation Bağınu Ekstase Coşku
Bild, Vorstellung İmge Element Ûge
Billigkeit Denkserlik Emanation Türüm
Blödsinn, Schwachsinn Bunama Empfindung Duyum
Blödsinnigkeit Aptallık Empirismus Deneycilik
Brauch Alışkı Ende, Zweck, Endzweck Erek
Buridans Esel Buridan’ın Eşeği Enthymem Ortüktasım
Bürgertum Buıjuvalık Entsagung Özveri
Bürokratie, Bürokratismus Bürokrasi Entscheidung Karar
Kapital Sermaye Enttäuschung, Unbefriedigtsein Yoksunluk
Casuistik Bilinççözümlemesi Entwicklung, Wachsen Gelişim
Charakter Cteyapı Enzyklopädie Ansiklopedi
Charakteristik Belirleyici Erfindung Masallama
Dauer Sttç Erhabene Yüce
Deduktion Tümdengelim Erinnerung Anı
Definition, Begriffsbestimmung Tanımlama Erkenntnis, Kenntnis Bilgi
Deismus Yaradancılık Erkenntnistheorie Bilgikuramı
Delirium Çılgınlık Erklären Açıklamak
Demokratie Demokrasi Erst, primär İlksel
Demonstration Gösterme Erzeugung, Generation Kuşak
Deontologie Ödevbilgisi Erziehung Eğitim
Determinismus Belirlenimcilik Eschatologie Erekbilgisi
Deutlich Seçik Esoterisch İçrek
Dialektik Diyalektik Etatismus Devletçilik
Didaktisch Öğretici Ethnographie Budunbilgisi
Differenz Ayrım Ethnologie Budunbilim
Dilemma ikilem Eudämonismus Mutçuluk
Dimension Boyut Euphorie Esenlikduygusu
Ding, Sache Şey Evhemerismus Evhemeros’çuluk
538
Evidenz Apaçıklık Genie Deha
Evolution, Entwicklung Evrim Gerechtigkeit Adalet
Evolutionismus Evrimcilik Geschichte Tarih
Exakt Dosdoğru Geschichtlichkeit Tarihsellik
Exhibitionismus Sergilemecilik Geschmack Beğeni
Existentialismus \faroluşçuluk Geselligkeit Toplumsallık
Existenz, Dasein Varoluş Gesellschaft Toplum
Exoterisch Dışrak Gesetz Yasa
Experiment Deneyim Gesunder Verstand, Gescheidtheit Sağduyu
Experimentation Deney Geweiht, Heilig Kutsal
Explicit Dışsal Gewissheit Kesinlik
Extraversión Dışadönüklük Gewohnheit Alışkanlık
Fähigkeit, Vermögen Yeti Geworfenheit Bırakılmışı ık
Faktor Etken Glaube İnan
Familie Aile Glaube İnanç
Fanatismus Darkafalılık Glaubensphilosophie İnancılık
Fatalismus Yazgıcılık Gleichgültigkeit İlgisizlik
Fatalität Yazgı Gleichheit Eşitlik
Fechners Gesetz Fechner Yasası Glück, Glückseligkeit Mutluluk
Fehler Yanlış Gnoseologie Bilgiaraştınnası
Feld Alan Gnostizismus Bilinircilik
Feodalismus Feodallik Gott Tanrı
Fetichismus Tapıncakçüık Grenze Sınır
Finalismus Erekçilik Grösse Büyüklük
Finalität Ereklilik Grund, Begründung, Grundlage Temel
Forderung, Anspruch Hakönerme Grund, Prinzip İlke
Form Biçim Gruppe Küçüktopluluk
Formalismus Biçimcilik Gründung, Errichtung Kurum
Fortschritt İlerleme Gut, Wohl İyi
Frage, Befragung Soru Gültigkeit Geçerlilik
Freier Wille, Willensfreiheit Ozgürseçiş Halluzination Sanrı •
Freiheit özgürlük Harmonie Uyum
Freude Sevinç Hässlich Çirkin
Freundschaft Dostluk Hedonismus Hazcılık
Frieden Barış Heil, Erlösung Kurtuluş
Funktion İşlev Hermetismus Kapalılık
Funktionalismus İşlevcilik Heiz Gönül
Funktionell İşlevsel Heterogen Çokyapılı
Furcht Korku Heteronomie Dışerklik
Futurismus Gelecekçilik Heuristik Bulgulama
Für-sich-sein Kendiiçin Historismus Tarihselcilik
Gattung Cins Homogen Biryapılı
Gedächtnis, Erinnerung Bellek Humanismus İnsancılık
Gedanke, Denken Düşünce Hylmorphismus tkiilkecilik
Gefühl Duygu Hylozoismus Canlımaddecilik
Gegeben \feri Hyperästhesie Aşınduyarlılık
Gegenstand, Subjekt Özne Hypermnesie Aşınanımsama
Gegnerschaft Uyuşmazlık Hypnose Yapayuyku
Geist Zihin Hypothese Varsayım
Geistesschwäche Alıklık Hysterie Histeri
Gelehrte Bilgin Ich Ben
Gemein Ortak Ideal Ülkü
Gemeinschaft Topluluk Idealismus Ülkücülük
Genesis Oluşum Idee Fikir
 Identifikation Özdeşleşme Konkret Somut
Identität Özdeşlik Konsequent Ardıl
Ideologie İdeoloji Konsequenz Vargı
Illuminismus Meczupluk Kontemplation İçselbakış
Illusion, Täuschung Yanılsama Kontext Bağlam
Immanent İçkin Kontingenz, Zufälligkeit Olumsallık
Immanenz İçkinlik Kontradiktorisch Karşısal
Immaterialismus Maddesizcilik Konträr Karşıt
Immoralismus Ahlaksızcılık Konvengenz, Zusammenlaufen Kesişme
Imperativ Buyurucu Konzceptualismus Kavramcılık
Implikation İçerme Konzeption, Begriffsbildung Kavrayış
Implicit İçsel Korpuskel, Körperlein Cisimcik
Improvisation Doğaçlama Korrelation Bağlılaşım
Indeterminismus Belirlenmezcilik Kosmogonie Evrendoğum
Individualismus Bireycilik Kosmologie Evrenbilim
Individuation Bireyleşme Körper Beden
Individuum. Einzelding Birey Körper Cisim
Induktion Tümevarım Kraftlosigkeit Ahmaklık
Inferiren Çıkarsama-Çıkanm Krieg Savaş
Infrastruktur Altyapı Kriterium, Merkmal Ölçüt
Inhalt İçerik Kritik Eleştiri
Inspiration Esin Kritizismus Eleştiricilik
Instinkt İçgüdü Kultur, Bildung Kültür
Instrumentalismus Araççılık Kunst Sanat
Intellektualismus Düşünselcilik Künstler Sanatçı
Intellektueller Aydın Leben Yaşam
Intelligenz Zeka Leere Boşluk
Intelligibel Düşünülür Lehre Öğreti
Intentionalität Yönelgenlik Leiden Tutku
Introversion İçedönüklük Leidenschaft Edilim
Intuitionismus Sezgicilik Liberalismus Özgürlükçülük
Involition Gerievrim Liebe Aşk
Ironie Alay Linguistik Dilbilim
Irrtum Yanılgı Logik Mantık
Isomorphismus Eşbiçimcilik Logizismus Mantıklaştıncılık
Jugendalter Yetişkinlik Lohn Ücret
Kanon Kanon Mackrokosmus Büyükevren
Kaste Kast Magie Büyü
Kategorie Kategori Maieutik Doğurtma
Kategorisch Koşulsuz ¡Major, Oberbegriff Büyükterim
Katharsis Arınma Major, Obersatz Büyükönerme
Kausalität Nedensellik Manichäismus Manicilik
Kindheit Çocukluk Manie Mani
Klar Açık Masochismus Mazohizm
Klasse Sınıf Materialismus Maddecilik
Klassifikation Sınıflama Materie, Stoff Madde
Klassizismus Klasiklik Maxime (geleyi;
Kollektivismus Oıtaklaşmacılık Mechanismus Mekanikçilik
Kommunikation İletişim Megalomanie Büyüldükduygusıj
Kommunismus Komünizm Mehrwert Amkdeğer
Komplex Karmaşık Meinung Görüş
Komprehension, Inhalt lçlem Mekanismus von Abwehr SavumaDûsrekb
Konformismus Tutuculuk Melankcholie Melankoli
Konjunktiv Bitiştirici Menge, \blksmasse Kalabalık
540
Mensch İnsan Obskurantismus Karanlıkçılık
Menschheit, Offenbarung Açınım
Menschlichkeit, Humanität İnsanlık Okkasionalismus Aıanedencilik
Mentalität, Geistesrichtung Anlayış Okkultismus Gizlibilimcilik
Merkantilismus Kazanççılık Ontogenesis Bireyevrimi
Metaphysik Metafizik Ontologie Varlıkbilim
Methode Yöntem Ontologismus Varlıkbilimcilik
Methodologie Yöntembilim Optimismus İyimserlik
Microkosmus Küçükevren Ordnung Düzen
Minderwertigkeitsgefühl Aşağılıkduygusu Organizismus Organcılık
Minor, Untersatz Kûçûkûnerme Originell Özgün
Mitte Ortam Ökonomismus İktisatçılık
Mittelbegriff Onaterim Pädagogik Pedagoji
Modalität Kiplik Paidologie Çocukbilim
Modus, Schlussmodus Kip Palingenesie Çevrimcilik
Monade Monad Panentheismus Heptanndacılık
Monadismus Monadcılık Pankosmismus Hepevrencilik
Monadologie Monadoloji Panpsychismus Hepruhsallık
Monarchie Mutlakyönetim Pantheismus Heptanncılık
Monismus Tekçilik Parallelismus Koşutçuluk
Monotheismus Tektanncılık Paramnesie Yenidenyaşama
Moral Ahlak Paranoia Düzenliçılgınlık
Moralismus Ahlakçılık Partikulär özel
Morphologie Biçimbilim Passivität Edilginlik
Motiv, Beweggrund Güdü Peripatetiker Peripatetikler
Möglichkeit Olanak Person Kişi
Mutation Değişinim Personalismus Kişilikçilik
Mysterium Gizem Persönlichkeit Kişilik
Mystizismus, Mystik Gizemcilik Perspektivismus Bakışçılık
Mythe Mitos Perzeption Algı
Mythologie Mitoloji Perzeptionnismus Algıcılık
Mythomanie Masalcılık Pessimismus Kötümserlik
Nachahmung Öykünme Pflicht Ödev
Narzissmus Narkissos’çuluk Phänomen Olgu
Nation Ulus Phänomenalismus Olguculuk
Nativismus Doğuştancılık Phänomenologie Olgubilim
Natur Doğa Phantasie İmgegücü
Naturalismus Doğalcılık Philanthoropie tnsanseverlik
Naturismus Doğacılık Philosoph Filozof
Natürlich Doğal Philosophie Felsefe
Nebenordnung, Koordination Düzenleşiklik Phrenologie Kafayonmu
Nichts, Nichtseindes Hiçlik Phylogenesis Türevlimi
Nekrophilis Ölüsevme Physik Fizik
Nervenzusammenbruch Ruhsalçöküntü Planwirtschaft Güdümcülük-
Neurosis Sinirlilik Güdümlü İktisat
Nicht-Ich Benolmayan Plural Çoğul
Nichtvorhandensein Eksikkalış Pluralismus Çoğulculuk
Nihilismus Hiççilik Polysyllogismus Çoklutasım
Nominalismus Adcılık Polytheismus Çoktanncılık
Normal Olağan Populismus Halkseverlik
Notwendigkeit Gereklilik Positivismus Olumculuk
Nützlich Yarariı Postulat Konut
Objekt, Gegenstand Nesne Pradikäl Yüklem
Objektiv Nesnel Praelogik Mantıköncesi
 Praestabilierte Harmonie Öncesel Uyum Rückständigkeit Gerilik
Pragmatismus Pragmacılık Rythmus Ritm
Prämisse Öncül Sadismus Sadizm
Praxis, Übung Uygulama Sadomasochismus Sadomazoşizm
Primitiv İlkel Sanktion Yaptırım
Probabilität, Wahrscheinlichkeit Olasılık Satz vom zureichenden Grunde Yeter Neden İlkesi
Probabilismus Olasıcılık Schein Görünüm
Produktion Üretim Schema Şema
Piofen Dindışı Schizophrenie Şizofreni
Projektion Yansıtma Schmerz Acı
Proletariat Proletarya Scholastik Skolastik
Proposition önerme Schöne Güzel
Prozess Süreç Schöpftmg, Schaffen Yaratma
Psychanalyse Ruhaynşürması Schule Okul
Psychasthenie Ruhsalbitiklik Schüchternheit Pısırıklık
Psychisch Ruhsal Schwelle, Reizschwelle Eşik
Psychologie Ruhbilim Scientismus Bilimcilik
Psychologismus Ruhbilimcilik Seele Ruh
Psychose Ruhsalbozukluk Sehen Görü
Pubertät Erginlik Sein \ferlık
Qualität Nitelik Selbstbeobachtung İçebakış
Quantität Nicelik Selbstbewusstsein Bilinç
Quietismus Dingincilik Selbstmord İntihar
Quintessenz Beşinciöz Selektion Ayıklanma
Radikalismus Köktencilik Seligkeit Tammutluluk
Rasse Irk Semantik Anlambilim
Rassismus Irkçılık Semiologie Belirtibilim
Rationalismus Usçuluk Sensibilität Duyarlılık
Raum Uzay Sensualismus Duyumculuk
Reaktionär Gerici Sexualität Cinsellik
Realismus Gerçekçilik Sinn, Sinnlichkeit Duyu
Realität, Wirklichkeit Gerçeklik Sinnlich, Fühlbar Duyulur
Recht Hukuk Sippe Klan
Redintegration Toptananılış Sitte, Sitten Görenek
Reduktion İndirgeme Skeptizismus Kuşkuculuk
Reflexion, Überlegung Düşünme Sklave Köle
Reflex Tepkime Sklavrei, Sklaventum Kölelik
Regel Kural Slogan Kalıpsöz
Regime Yönetimbiçimi Solidarität Dayanışma
Regress, Regression, Rückgang Gerileme Solipsismus Tekbencilik
Rein An Sophisma Bilgicilik
Reiz Uyarım Sophist Sofist
Rekurrcnz Dönüşlülük Sozialismus Sosyalizm
Relativ, Bezüglich, Soziologie Toplumbilim
Verhältnismässig Göreli Soziologismus Toplumbilimcilik
Relativismus Görecilik Spannung Gerilim
Relativität Görelilik Spekulation Kurgu
Religion Din Spezifikation Özgülleştirme
Repräsentation Sunum Spezifisch Özgül
Resolution Çözümleme Spiel Oyun
Revolte, Empörung Başkaldırma Spiritualismus Ruhçuluk
Revolution Devrim Spontaneität, Selbsttätigkeit Kendiliğindenlik
Rezeptivität Alırlık Sprache Dil
Romantik Duyguculuk Staat Devlet
542
 Stadium Evre Transzendenz Aşkınlık
Stetig Kesiksiz Traum Düş
Stimmung Çevre Träumerei Düşlem
Stimulus Uyaran Trieb lçtepi
Streben, Anstrengung Çaba Trieb İtki
Streben, Tendenz Eğilim Trieb, Beweggrund Dürtü
Struktur Yapı Tugend Erdem
Strukturalismus Yapısalcılık Typus Tip
Subaltem Altık Umkehrung Evirme
Subjektiv Öznel Umwandlung, Transformation Dönüşüm
Subjetivismus öznelcilik Unbedingt Koşullanmamış
Subkonträr Altkarşıt Unbestaendigkeit Değişkenlik
Sublimierung Yüceltme Unbestimmt Belirsiz
Substanz Töz Unbewusst Bilinçdışı
Substrat Dayanak Unendlich Sonsuz
Subsumtion Altakoyma Universal ismus Evrenselcilik
Superstruktur Üstyapı Unlogisch Mantıkdışı
Surrealismus Gerçeküstücülük Unmittelbar Dolaysız
Syllogismus Tasım Unruhe, Unbehagen Kaygı
Symbol Simge Unsterblichkeit Ölümsüzlük
Symbolismus Simgecilik Unstetig Kesikli
Symetrie Bakışımlılık Untertiegriff Küçükterim
Synergie Eşişlevlilik Unterbewusstsein Bilinçaltı
Synkretismus Birleştirmecilik Unterordnung Altasıralama
Synthese Bileşim Untersuchung Doğrulama
System Dizge Ursache Neden
Tat, Handlung Edim Ursprung Köken
Tat, Handlung Eylem Urteil Yargı
Tautologie Eşsöz Urteilskraft Yarçpgücü
Technik Teknik Utilitarismus Yararcılık
Teilnahme, Partizipation Katılma Utopie Ütopya
Teleologie Erekbilim Übel Kötü-Kötülük
Temperament Mizaç Überiegenheitsgeftlhl Yükseklikduygusu
Tenor Şiddet Übermensch Üstinsan
Theismus Tanrıcılık Übertragung Geçişim
Theodizee Tannaraşbrması Überzeugung Kanı
Theokraöe Dinciyönetim Velleität Gelgeçistek
Theologie Tannbilim Veränderung Çeşitleme
Theoretisch Görümcü Verantwortlichkeit Sorumluluk
Theorie Kuram Verausserfichung Dışlaşma
Theosophie Ermişlik Verausserung, Irrsinn Yabana taşma
These Sav Verdrängung Bastırma
Tod Ölüm Vfererbung Kalıtım
Toleranz, Duldung Hoşgörü Vergessen, Vergessenheit Unutuş
Totalitär Bütüncü Vergleichung Karşılaştırma
Totalität, Ganzheit, Allheit Bütünsellik Vfeignügen Haz
Totem Totem Verhalten Davranış
Tradition, Überlieferung Gelenek Verhältnis İlişki
Traditionalisms Gelenekçilik Vermittlung Aracılık
Trägheit, Beharrungsvermögen Eylemsizlik Vermögen, Fähigkeit Güç
Transformismus Dönüşümcülük Verneinung Olumsuzlama
Transzendent Aşkın Vernunft Us
Transzendental Aşkınsal Vemunftlos Usdışı
Transzendentalismus Aşkıncılık Vemunftschluss Usavurma
543
 Versehung Kayra Widertegmg Çürütme
Verstand, Intellekt Anlık Widerspruch, Kontradiktion Çelişki
Verstellungkunst, Verstellung Gizleme Widerstreit Çatışma
Verworrenheit, Vermengung Bulanıklık Wiederaufleben Yaşamadönüş
'Sferwunderung Şaşma Wiedergeburt, Palingenesie Yenidencisimleşme
Vetrag, Kontrakt Sözleşme Wille, Willenskraft, Willkür İstem
Virtualität Gücütlük Wirkende Etmen
Vitalismus Yaşamsalcılık Wirklich Gerçek
Volkswirtschaftslehre, Wirksamkeit Etkililik
Nationalökonomie Toplumsal İktisat Wissen, Wissenschaft Bilim
Volontarismus lstemcilik Wissenschaftslehre Bilgibilim
Voraussetzung, Bedingung Koşul Wortklauberei Boşsözcülük
Voraussicht Öngörü Wunder Mucize
Vorgreifen, Vorbegriff İlkbilgi Wurzel Kök
Vorurteil Önyargı Würde Değerlilik
Wahn, Irrsinn, Narrheit Delilik Zeichen Belirti
Wahrhaftigkeit Doğruculuk Zeit Zaman
Wahrheit Doğru Zerstreutheit Dağılma
Wechselseitigkeit Karşılıklılık Ziel Amaç
Weisheit Bilgelik Zirkelbeweis, Diallele Kısırdöngü
Welt Dünya Zivilisieren, Zivilisation Uygarlık
Weltall, Universum Evren Zorn Öfke
Werden Oluş Zusammengesetzt Karmaşık
Wert Değer Zusammenhang Tutarlılık
Wertschätzung Değerlendirme Zustand Durum
Wesen Öz Zweideutigkeit Kayganlık
Wesenheit, Entität Bütünlük Zueifel Kuşku

544
 Fransızca/Türkçe
Abnégation Özveri Anormal Olağandışı
Aboulie tstemsizlik Antagonisme Uyuşmazlık
Absolu Mutlak Antécédent Öncel
Absolutisme Mutlakçılık Anthropocenrisme İnsanmerkezcilik
Abstraction Soyutlama Anthropologie İnsanbilim
Abstractionnisme Soyutlamacılık Anthropomorphisme tnsanbiçimcilik
Abstrait Soyut Antinomie Çatışkı
Abstrus Çapraşık Antithèse Karşısav
Absurde Saçma Anxiété Bunaltı
Accident Raslantı Apathie Duyumsamazlık
Acte Edim Aperception Üstalgı
Action Eylem Aphorisme Özlüsüz
Activisme Edimcilik Aporie Çıkmaz
Activité Etkinlik Apparence Görünüm
Actualisme Edimselcilik Appréciation Değerlendirme
Adaplation Uyma Aptitude Yatkınlık
Adéquat Tamuyar Arbre de Porphyre Porphyrios ağacı
Admiration Hayranlık Archétype Ukömek
Adolescence Yetişkinlik Argument Kanıt
Adventice Dıştan Arriération Gerilik
Affectivité Duygululuk Art Sanat
Affirmation Olumlama Artiste Sanatçı
Agent Etmen Ascétisme Çilecilik
Agnosticisme Bilinemezcilik Assertion İlerisürme
Agraphie Yazmayitimi Associationisme Çağnmşıcılık
Agréable Hoş Association Çağrışım
Agrégat Katışmaç Athéisme Tanrıtanımazlık
Agressivité Saldırganlık Atome Atom
Alexie Okumayitimi Atomisme Atomculuk
Aliénation Yabancılaşma Attention Dikkat
Allégorie Biçimsimge Attribut Öznitelik
Altruisme Özgecilik Aura Esim
Ambiance Çevre Autarcie Kendineyetme
Ambiguïté Kayganlık Autisme Kendinekapaltlık
Ame Ruh Autonomie ÖzErklik
Amitié Dostluk Autorité Yetke
Amnésie Bellekyitimi Auto-suggestion Kendiniinandırma
Amour Aşk Autrui Başkası
Amour-propre Özsevgisi Axiologie Değerüğretisi
Analogie Benzeşim Axiome Belit
Analyse Ayrıştırma Baibarie Barbarlık
Anarchie Kargaşa Béatitude Tammutluluk
Âne de Buridan Buridan’ın eşeği Beau Güzel
Angoisse Boğuntu Behaviorisme Davranışçılık
Animisme Canlıcılık Besoin Gereksinim
 Bien İyi Conscience Bilinç
Bon sens Sağduyu Consequence Vargı
Bonheur Mutluluk • Conséquent Ardıl
Bourgeoisie Burjuvalık Contemplation İçselbakış
Bovarysme Bovary’cilik Contenu İçerik
Bureaucratie Bürokrasi Contexte Bağlam
But Amaç Contingence Olumsallık
Canon Kanon Continu Kesiksiz
Capital Sermaye Contradiction Çelişki
Caractère Özyapı Contradictoire Karşısal
Caractéristique Belirleyici Contraire Karşıt
Carence Eksikkalı; Contrat Sözleşme
Caste Kast Convergence Kesişme
Casuistique Bilinççözümlemesi Conversion Evirme
Catégorie Kategori Conviction Kanı
Catégorique Koşulsuz Corps Beden
Catharsis Arınma Corps Cisim
Causalité Nedensellik Corpuscule Cisimcik
Cerle vicieux, diallèle Kısırdöngü Corrélation Bağlılaşım
Certutide Kesinlik Cosmogonie Evrendoğum
Champ Alan Cosmologie Evrenbilim
Changement Değişim Coutume Alışkı
Chose Şey Création Yaratma
Civilisation Uygarlık Critère Ölçüt
Clair Açık Criticisme Eleştiricilik
Clan Klan Critique Eleştiri
Classe Sınıf Croyance İnanç
Classicisme Klasiklik Culture Kültür
Classification Sınıflama Débilité Ahmaklık
Coeur Gönül Décision Karar
Cohérence Tutarlılık Déduction Tümdengelim
Colère Öfke Définition Tanımlama
Collectivisme Ortaklaşmacılık Deisme Yaradancılık
Commun Ortak Délinquance Topluçılgınlık
Communauté Topluluk Délire Çılgınlık
Communication İletişim Démence Bunama
Communisme Komünizm Démocratie Demokrasi
Comparison Karşılaştııma Démonstration Gösterme
Compensation Dengeleme Déontologie Ödevbilgisi
Complexe Karmaşık Dépassement Aşma
Complexe Karmaşık Dépression nerveuse Ruhsalçöküntü
Comportement Davranış Déréliction Bırakılmıştık
Compréhension lçlem Description Tanıtlama
Concept Kavram Désir Aızu
Conception Kavrayış Despotisme Zorbalık
Conceptualisme Kavramcılık Détermination Belirleme
Concret Somut Déterminé Belirli
Condition Koşul Déterminisme Belirlenimcilik
Conditionné Koşullanmış Développement Gelişim
Conflit Çatışma Devenir Oluş
Conformisme Tutuculuk Devoir Ödev
Confusion Bulanıklık- Dialectique Diyalektik
Conjonctif Bitiştirici Didactique Öğretici
Connaissance Bilgi Dieu Tanrı
546
Différence Ayrım Équivalence Eşdeğerlilik
Dignité Değerlilik Équivoque Çokanlamlı
Dilemme İkilem Eneur Yanılgı
Dimension Boyut Eschatologie Erekbilgisi
Dirigisme, Esclavage Kölelik
Économie dirigée Güdümcülük Esclave Köle
Discontinu Kesikli Ésotérique İçrek
Discursif Gidimli Espace Uzay
Disjonction Ayrıklık Espèce Tür
Dissimulation Gideme Esprit Zihin
Dissolution Dağılışım Essence Öz
Distinct Seçik Essentialisme Özcülük
Distraction Dağılma Esthétique Estetik
Division Bölme État Devlet
Division du travail işbölümü État Durum
Doctrine Öğreti Étatisme Devletçilik
Dogmatisme Dogmacılık Étendue Uzam
Dogme Dogma Ethnographie Budunbilgisi
Dolorisme Acıcılık Ethnologie Budunbilim
Domaine İlgialanı Étiologie Nedenbilim
Donné Veri Étonnement Şaşma
Douleur Acı Être \ferlık
Doute Kuşku Eudémonisme Mutçuluk
Droit Hukuk Euphorie Esenlikduygusu
Dualisme İkicilik Evhémérisme Evhemeros’çuluk
Durée Süre Évidence Apaçıklık
Écholalie Yankılama Evolution Evrim
Éclectisme Seçmecilik Évolutionisme Evrimcilik
École Okul Exact Dosdoğru
Économie politique Toplumsal iktisat Excitation Uyarım
Économisme İktisatçılık Exhibitionnisme Sergilemecilik
Éducation Eğitim Existence Varoluş
Efficacité Etkililik Existentialisme Varoluşçuluk
Effort Çaba Exotérique Dı^ak
Égalité Eşitlik Expérience Deneyim
Égo-altniisme Benözgecilik Expérimentation Deney
Égocentrisme Beniçincilik Explicite Dışsal
Égoisme Bencillik Expliquer Açıklamak
Égotisme Bencilik Expression Anlatım
Élan vital Yaşamsal adlım Exlase Coşku
Élément Öge Extension Kapsam
Émanation Türüm Extériorisation Dışlaşma
Émotion Heyecan Extraversión Dışadönüklük
Empirisme Deneycilik Extrême Uçterim
En soi Kendinde Fabulation Masallama
Encyclopédie Ansiklopedi Facteur Etken
Enfance Çocukluk Faculté Yeti
Entendement, Intellekt Anlık Famille Aile
Enthousiasme Coşkunluk Fanatisme Darkafâlılık
Enthymème Örtüktasım Fantaisie İmgegücü
Entité Bütünlük Fatalisme Yazgıcılık
Épistémologie Bilgibilim Fatalité Yazgı
Equipollence Eşgeçeriilik Faute Yanlış
Équité Denkseriik Féodalisme, Féodalité Feodallik
547
 Fétichisme Taptncakçılık Idéalisme Ülkücülük
Fidéisme İnancılık Idée Fikir
Fin Erek Identification Özdeşleşme
Finalisme Erekçilik Identité özdeşlik
Finalité Ereklilik Idéologie İdeoloji
Foi İnan Idiotie Aptallık
Folie Delilik Illogique Mantıkdışı
Fonction İşlev Illuminisme Meczupluk
Fonctionalisme İşlevcilik Illusion Yanılsama
Fonctionnel İşlevsel Image İmge
Fondement Temel Imagination İmgelem
Fonder Temellendirmek Imbérilité Alıklık
Formalisme Biçimcilik Imitation Öykünme
Forme Biçim Immanence İçkinlik
Foule Kalabalık Immanent İçkin
Frustration Yoksunluk Immatérialisme Maddesizcilik
Futurisme Gelecekçilik Immédiat Dolaysız
Général Genel Immoralisme Ahlaksızcılık
Généralisation Genelleştirme Immortalité Ölümsüzlük
Génération Kuşak Impératif Buyurucu
Genèse Oluşum Implication İçerme
Génie Deha Implicide İçsel
Genre Cins Impression İzlenim
Gnoséologie Bilgiaraştırması Impressionisme İzlenimcilik
Gnosticisme Bilinircilik Improvisation Doğaçlama
Goût Beğeni Impulsion İtki
Grandeure Büyüklük Inclusion İçerilmişlik
Groupe Küçüktopluluk Inconditionné Koşullanmamış
Guene Savaş Inconscient Bilinçdışı
Habitude Alışkanlık Indéterminé Belirsiz
Hallucination Sanrı Indéterminisme Belirlenmezcilik
Harmonia Uyum Indiflëraxe İlgisizlik
Harmonie préétablie Öncesel uyum Individu Birey
Hédonisme Hazcılık Individualisme Bireycilik
Hérédité Kalıtım Individuation Bireyleşme
Hermétisme Kapalılık Induction Tümevarım
Hétérogène Çokyapılı Inertie Eylemsizlik
Hétéronomie Dışerklik Inférence Çıkarsama-çıkanm
Heuristique Bulgulama Infini Sonsuz
Histoire Tarih Influence Etki
Historicité Tarihsellik Infrastructure Altyapı
Historisme Tarihselcilik Inquiétude Kaygı
Homme İnsan Inspiration Esin
Homogène Biryapılı Instabilité Değişkenlik
Humanisme İnsancılık Instant An
Humanité İnsanlık Instinct İçgüdü
Hylémorphisme İkiilkecilik Instrumentalisme Araççılık
Hylosoisme Canlımaddecilik Institution Kurum
Hyperesthésie Aşınduyarlılık Intellectualisme Düşünselcilik
Hypermnésie Aşınanımsama Intellectuel Aydın
Hypnose Yapayuyku Intellekt Anlık
Hypothèse Varsayım Intelligence Zeka
Hystérie Histeri Intelligible Düşünülür
Idéal Ülkü Intention Yönelim
548
Intentionnalité Yönelgenlik Mise entre parantheses Paranteze almak
Interaction Etkileşim Mobile Dürtü
Introspection İçebakış Modalité Kiplik
Introversion İçedönüklük Mode Kip
Intuition Sezgi Moeurs Görenek
Intuitionisme Sezgicilik Moi Ben
Involition Gerievrim Moment An
Ironie Alay Monade Monad
Irrationnel Usdışı Monadisme Monadcılık
Isomorphisme Eşbiçimcilik Monadologie Monadoloji
Jalousie Kıskançlık Monarchie Mutlakyönetim
Jeu Oyun Monde Dünya
Joie Sevinç Monisme Tekçilik
Jugement Yargı Monothéisme Tektanncılık
Justice Adalet Morale Ahlak
Laid Çirkin Moralisme Ahlakçılık
Langue Dil Morphologie Biçimbilim
Libéralisme Özgürlükçülük Mort Ölüm
Liberté Özgürlük . Motif Güdü
Libre arbitre, Franc arbitre Özgürseçiş Mouvement Devinim
Limite Sınır Moyen teime Ortatenm
Linguistique Dilbilim Mutation Değişinim
Logicisme Manüklaştıncılık Mystère Gizem
Logique Mantık Mysticisme Gizemcilik
Loi Yasa Mythe Mitos
Loi de Fechner Fechner yasası Mythologie Mitoloji
Macrocosme Büyükevren Mythomanie Masalcılık
Magie Büyü Narcissisme Nartdssos’çuluk
Maieutique Doğurtma Nation Ulus
Majeur Büyükterim Nativisme Doğuştancılık
Majeure Büyükönerme Naturalism Doğalcılık
Mal Kötü ya da kttülük Natue Doğa
Manichéisme Manicflik Naturel Doğal
Manie Mani Natnisme Doğacılık
Masochisme Mazohizm Néant Hiçlik
Matérialisme Maddecilik Nécessité Gereklilik
Matière Madde Nécrophilie Ölüsevme
Maxime Özdeyiş Négation Olumsuzlama
Mécanisme Mekanikçilik Névrosé Sinirlilik
Mécanismes de défense Savunma düzenekleri Nihilisme Hiççilik
Médiation Aracılık Nominalisme Adcılık
Mégalomanie Büyüklükduygusu Non-moi Benolmayan
Mélancolie Melankoli Normal Olağan
Mémoire Bellek Objectif Nesnel
Mentalité Anlayış Objet Nesıe
Mercantilisme Kazanççılık Obscur Karanlık
Métaphisique Metafizik Obscurantisme Karanlıkçılık
Méthode Yöntem Observation Gözlem
Méthodologie Yöntembilim Obsession Takıntı
Microcosme Küçükevren Occasionalisme Aranedencilik
Millieu Ortam Occultisme Gizlibilimcilik
Mineur Küçüklerim Omnipotence Tamgüçlülük
Mineure Küçükönenrıe Omniscience Tambilirlik
Miracle Mucize Onirisme Düşçılgmlığı
 Ontogenèse Bireyevrimi Possession İyelik
Ontologie Varlıkbilim Possibilité Olanak
Ontologisme Varhkbilimcilik Postulat Konut
Opinion Görüş Pour soi Kendiiçin
Optimisme iyimserlik • Pouvoir Güç
Ordre Düzen Pragmatisme Pragmacılık
Organicisme Organcılık Pratique Uygulama
Original özgün Prédicat Yüklem
Origine Köken Préjugé Önyargı
Oubli Unutuş Prélogique Mantıköncesi
Panenthéisme Heptanndacılık Prémisse Öncül
Paix Ban; Prénotion İlkbilgi
Palingénésie Çevrimcilik Prévoyance Öngörü
Pancosmisme Hepevrencilik Primaire İlksel
Panpsychisme Hepruhsallık Primitif İlkel
Panthéisme Heptanncılık Principe İlke
Parallélisme Koşutçuluk Principe de
Paramnesie Yenidenyaşama raison suflisanteè Yeter neden ilkesi
Paranoia Düzenliçılgınlık Probabilisme Olasıcılık
Participation Kaülma Probabilip Olasılık
Particulier Özel Problème Sorun
Passion Edilim Procès, Processus Süreç
Passion Tutku Production Üretim
Passivité Edilginlik Profane Dindışı
Pédaggie Pedagoji Progrès İlerleme
Pédologie Çocukbilim Projection Yansıtma
Pensée Düşünce Prolétariat Proletarya
Perception Algı Proposition Önerme
Perceptionnisme Algıcılık Propre Özgü
Péripatéticien Peripatetikler Propriété Mülkiyet
Personnalisme Kişilikçilik Providence Kayra
Personnalité Kişilik Psychanalyse Ruhaynştırması
Personne Kişi Psychasthénie Ruhsalbitiklik
Perspectivisme Bakışçılık Psychique Ruhsal
Pessimisme Kötümserlik Psychologie Ruhbilim
Peur, Crainte Korku Psychologisme Ruhbilimcilik
Phénomène Olgu Psychose; Ruhsalbozukluk
Phénoménisme Olguculuk Puberté Erginlik
Phénoménologie Olgubilim Pulsion İçtepi
Philanthropie İnsanseverlik Pur An
Philosophe Filozof Qualité Nitelik
Philosophie Felsefe Quantité Nicelik
Philosophie des lumières Aydinianmacilik Question Soru
Phrenologie Kafeyorumu Quiétisme Dingincilik
Phylogénèse Türevrimi Quintessence Beşinciöz
Physique Fizik Race Irk
Plaisir Haz Racine Kök
Plural Çoğul Racisme Irkçılık
Pluralisme Çoğulculuk, çokçuluk Radicalisme Köktencilik
Plus-value Artıkdeğer Raison Us
Polysyllogisme Çokl utasım Raisonnement Usavurma
Polythéisme Çoktanncılık Rapport İlişki
Populisme Halkseverlik Rationalisme Usçuluk
Positivisme Olumculuk Réactionnaire Gerici
550
Réalisme Gerçekçilik Sémiologie Belirtibilim
Réalité Gerçeklik Sens Duyu
Récéptivité Alırlık Sensation Duyum
Réciprocité Karşılıklılık Sensibilité Duyarlılık
Recuirence Dönüşlülük Sensible Duyulur
Rédintégration Toptananılış Sensualisme Duyumculuk
Réduction İndirgeme Sentiment Duygu
Réel Gerçek Sentiment d’infériorité Aşağılıkduygusu
Reflexe Tepkime Sentiment de supériorité Yükseklikduygusu
Réflexion Düşünme Seuil Eşik
Refoulement Bastırma Sexualité Cinsellik
Réfutation Çürütme Signe Belirti
Regimé Yönetimbiçimi Simple Basit
Règle Kural Singulier Tekil
Régression Gerileme Slogan Kalıpsöz
Réincarnation, Sociabilité Toplumsallık
Palingenesie Yenidencisimleşme Socialisme Sosyalizm
Relatif Göreli Société Toplum
Relation Bağıntı Sociologie Toplumbilim
Relativisme Gürecilik Sociologisme Toplumbilimcilik
Relativité Görelilik Solidarité Dayanışma
Religion Din Solipsisme Tekbencilik
Réminiscence Anımsama Sophisme Bilgicilik
Représentation Sunum Sophiste Sofist
Résolution Çözümleme Souvenir Anı
Respect Saygı Spécification Özgülleştirme
Responsabilité Sorumluluk Spécifique Özgül
Ressemblance Benzerlik Spéculation Kurgu
Rêve Düş Spiritualisme Ruhçuluk
Révélation Açınım Spontanéité Kendiliğindeni ik
Revendication Hakönerme Stade Evre
Rêverie Düşlem Stimulus Uyaran
Réviviscence Yaşamadönüş Structuralisme Yapısalcılık
Révolte Başkaldırma Structure Yapı
Révolution Devrim Subalterne Altık
Romantisme Duyguculuk Subconscience Bilinçaltı
Rythme Ritm Subcontraire Altkarşıt
Sacré Kutsal Subjectivisme Öznelcilik
Sadisme Sadizm Subjectif Öznel
Sadomasochisme Sadomazoşizm Sublimation Yüceltme
Sagesse Bilgelik Sublime Yüce
Salaire Ücret Subordination Altasıralama
Salut Kurtuluş Subsomption Altakoyma
Sanction Yaptınm Substance Töz
Satisfaction Doyum Substrat Dayanak
Savant Bilgin Suicide İntihar
Scepticisme Kuşkuculuk Sujet Özne
Schéme Şema Superstition Boşinanç
Schizophrénie Şizofreni Superstructure Üstyapı
Sciènce Bilim Surhomme Üstinsan
Scientisme Bilimcilik Surréalisme Gerçeküstücülük
Scolastique Skolastik Syllogisme Tasım
Sélection Ayıklanma Symbole Simge
Sémantique Anlambilim Symbolisme Simgecilik
551
 Symétrie Bakışımlılık Transcendental Aşkınsal
Syncrétisme Birleştirmecilik Transcendental isme Aşkıncılık
Eşişlevlilik Transfert Geçişim
Synergie
Bileşim Transformation Dönüşüm
Synthèse
Dizge Transformisme Dönüşümcülük
Système
Tautologie Eşsöz Travail Emek
Technique Teknik Type Tip
Téléologie Erekbilim Ubiquité, Omniprésence Heryerdelik
Tempérament Mizaç Univers Evren
Zaman Universalisme Evrensel
Temps
Eğilim Universalisme Evrenselcilik
Tendance
Gerilim Utile Yararlı
Tension
Teneur Şiddet Utilitarisme Yararcılık
Théisme Tanrıcılık Utopie Ütopya
Théocratie Dinciyönetim \fcleir Değer
Theodicée Tannaraştırması Validité Geçerlilik
Théologie Tanrı bilim Variation Çeşitleme
Théorétique Görümcü Velléité Gelgeçistek
Kuram Véracité Doğruculuk
Théorie
Théorie de connaissance Bilgikuramı Verbalisme Boşsözcülük
Théosophie Ermişlik Vérification Doğrulama
Sav Vérité Doğru
Thèse
Pısırıklık Vertu Erdem
Timidité
Hoşgörü Vide Boşluk
Tolérance
Totalitaire Bütünca Vie Yaşam
Totalité Bütünsellik Virtualité Gücüllük
Totem Totem Vision Görü
Tradition Gelenek Vital ism Yaşamsalcılık
Traditionalisme Gelenekçilik Volontarisme İstemcilik
Transcendance Aşkınlık Volonté İstem
Transcendant Aşkın

552
Felsefenin tarihi b o y u n c a
oluşturduğu kavramları, her
a ş a m a d a kazandığı içerikleriyle
bize tanıtan bu sözlük, aynı
z a m a n d a bir felsefe el kitabıdır.
Felsefenin te m e l konularına
girm ek isteyen her kişi için bir
ba şla n g ıç kitabı niteliği taşıyan
felsefe sözlüğü, binlerce örnekle
zenginleştirilmiştir,
Bu sözlükte yalnızca felsefeyle
sınırlı kalınmamış, felsefeyi
ilgilendiren estetik, toplum bilim ,
ruhbilim kavram larına d a yer
verilmiştir.
Ayrıca sözlüğün sonunda
İngllizce-Türkçe, Alm anca-Türkçe
ve Fransızca-Türkçe dizin d e yer
alm aktadır.