‫ّ‬

‫ا ﺮ ﻦا ﺮ ﯽا ﻮ‬

‫) ﻨﺎی ﺘﺎب ﺮح ا ﻦ ﻞ(‬

‫ﻮ ﻨﺪه‪:‬‬

‫ﻋ ﯽ ﺮی‬

‫ﮑﺎن ﺘﺎب‬

‫ﮫﺎر ‪۹۷‬‬
 ‫‪ :‬ﻧﺼﯿﺮي‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪-1377 ،‬‬ ‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ‬
‫‪ :‬اﻟﻨﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽاﻟﻨﺤﻮ )ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺘﺎب ﺷﺮح اﺑﻦﻋﻘﯿﻞ(‪ /‬ﻋﻠﯽ ﻧﺼﯿﺮي‪.‬‬ ‫ﻋﻨﻮان و ﻧﺎمﭘﺪﯾﺪآور‬
‫‪ :‬زﻧﺠﺎن‪ :‬ﻧﯿﮑﺎن ﮐﺘﺎب‪.1397 ،‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‬
‫‪ 360 :‬ص‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮي‬
‫‪978-964-196-493-3 :‬‬ ‫ﺷﺎﺑﮏ‬
‫‪ :‬ﻓﯿﭙﺎ‪.‬‬ ‫وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻬﺮﺳﺖﻧﻮﯾﺴﯽ‬
‫‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺘﺎب" ﺷﺮح اﻟﻔﯿﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ" اﺑﻦﻋﻘﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﺎدداﺷﺖ‬
‫‪ :‬زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ‪ --‬ﻧﺤﻮ ‪ --‬راﻫﻨﻤﺎي آﻣﻮزﺷﯽ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪Study and teaching-- -- Syntax Arabic language :‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪769 - 698‬ق ‪ .‬ﺷﺮح اﻟﻔﯿﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﺎﺳﻪ اﻓﺰوده‬
‫‪492/75 :‬‬ ‫ردهﺑﻨﺪي دﯾﻮﯾﯽ‬
‫‪ 6 1397 :‬ن ‪ 6‬ن ‪PJ 6151 /‬‬ ‫ردهﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه‬
‫‪5219554 :‬‬ ‫ﺷﻤﺎرهﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﯽ‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ )ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺘﺎب ﺷﺮح اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ(‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ :‬ﻋﻠﯽ ﻧﺼﯿﺮي‬
‫اﻣﻮر ﻓﻨﯽ‪ :‬ﻧﯿﮑﺎن ﮐﺘﺎب‬
‫ﻃﺮاﺣﯽ ﺟﻠﺪ‪ :‬آﺗﻠﯿﻪ ﺳﮕﺎل )رﺟﺒﯽ ‪ -‬ﮐﺮﻣﯽ(‬
‫ﭼﺎپ و ﺻﺤﺎﻓﯽ‪ :‬ﻓﺎﻧﻮس‬
‫ﭼﺎپ اول‪ :‬ﺑﻬﺎر ‪97‬‬
‫ﺗﯿﺮاژ‪ 1000 :‬ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ‪ 40/000 :‬ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﺷﺎﺑﮏ‪978-964- 196-493- 3 :‬‬

‫دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ‪:‬‬
‫زﻧﺠﺎن‪ ،‬ﭼﻬﺎرراه ﺳﻌﺪي‪ ،‬روﺑﺮوي ﺑﺎﻧﮏ ﭘﺎﺳﺎرﮔﺎد‪ ،‬ﮐﻮﭼﻪ ﺑﺎﻗﺮي‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬واﺣﺪ ‪4‬‬
‫ﺗﻠﻔﮑﺲ‪024-33335541-2 :‬‬

‫‪Email:Nikanketab@yahoo.com‬‬

‫‪www.nikanketab.ir - @nikanketabpubbot‬‬
 ‫ّ‬
‫ه ﻘﺪس ﻋ ﯽ ﻦ ﻮ ﯽ ا ﺿﺎ ﻋ ﻪا ﻼم‬
‫ﺴ‬ ‫ﺪ‬

‫ا ﯿﺪ ﻪ ﮕﺎ ﯽ‬
 ‫از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬﻢ ﻧﺤﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ﺷﺮح رﺿﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﯿـﻪ‪ ،‬ﻗﻄﺮاﻟﻨّـﺪي‪ ،‬ﻣﻐﻨـﯽ اﻷدﯾـﺐ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﻰ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ و‪.«...‬‬
‫‪ .2‬ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻊ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﯿﺎن اﺧﺘﻼف ﻓﺘﺎواي ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﯿﺎن ﺣﻮاﺷﯽ ﻣﻬﻢ و ﮐﺎرﺑﺮدي»ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﯿﺎن ﮐﺘﺎب ﺷﺮح ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت درﺳﻨﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﻃﻼب ﻣﺤﺘﺮم و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻣﻌﺰز‪.‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان‬
‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ‪13 .....................................................................................................................................‬‬
‫درس اول‪ :‬ﮐﻼم و اﻧﻮاع آن ‪15 ........................................................................................................‬‬
‫درس دو‪‬م‪ :‬اﺳﻢ و ﻋﻼﺋﻢ آن ‪19 .......................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻌﻞ أﻗﺴﺎم و أﻧﻮاع آن ‪23 .............................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﺮف‪ ،‬ﻋﻼﺋﻢ و أﻧﻮاع آن ‪25 .......................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬إﻋﺮاب و ﺑﻨﺎء ‪28 ...........................................................................................................‬‬
‫درس ﺷﺸﻢ‪ :‬اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ)اﺳﻤﺎء ﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻨﯽ( ‪34 .............................................................................‬‬
‫درس ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ ‪38 .....................................................................................................‬‬
‫درس ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻮن ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‪41 ................‬‬
‫درس ﻧﻬﻢ‪ :‬اﻓﻌﺎل ﺧﻤﺴﮥ ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ ‪44 ...................................................................................................‬‬
‫درس دﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻧﮑﺮه ‪47 ...........................................................................................................‬‬
‫درس ﯾﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ‪54 ............................................................................................................‬‬
‫درس دوازدﻫﻢ‪ :‬اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ‪56 ............................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ :‬اﺳﻢ اﺷﺎره ‪59 ..........................................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل ‪62 ....................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺻﻠﻪ ﻣﻮﺻﻮل ‪66 ......................................................................................................‬‬
 ‫درس ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎ »أل« ‪70 ..................................................................................................‬‬
‫درس ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ‪73 ..........................................................................................................‬‬
‫درس ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ :‬ﺧﺒﺮ ‪77 ....................................................................................................................‬‬
‫درس ﻧﻮزدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻮاﺳﺦ)اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ( )‪87 ..................................................................................... (1‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ :‬اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ )‪90 .................................................................................................... (2‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﯾﮑﻢ‪ :‬ﺣﺮوف ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ‪97 .....................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖودوم‪ :‬اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ ‪103 ..................................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﺳﻮم‪ :‬ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ‪108 ...................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ‪122 .........................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻇﻦّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‪128 ..............................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﺷﺸﻢ)‪ :(2‬ﺑﺎب »أﻋﻠﻢ وأري« ‪135 ................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻫﻔﺘﻢ)‪ :(1‬ﻓﺎﻋﻞ ‪137 ......................................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ)‪143 ...................................................................................................... (2‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ‪146 .................................................................................................‬‬
‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻧﻬﻢ‪ :‬اﺷﺘﻐﺎل ‪151 ...........................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽام‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪي و ﻻزم‪156 ................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽوﯾﮑﻢ‪ :‬ﺗﻨﺎزع ‪162 ................................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽودوم)‪ :(1‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ‪167 ...............................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽودوم‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ)‪173 ............................................................................................... (2‬‬
‫درس ﺳﯽوﺳﻮم‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ‪177 .........................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽوﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ ‪180 ....................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ‪186 .....................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽوﺷﺸﻢ‪ :‬إﺳﺘﺜﻨﺎء)‪190 ...................................................................................................... (1‬‬
‫درس ﺳﯽوﺷﺸﻢ‪:‬اﺳﺘﺜﻨﺎء )‪196 ....................................................................................................... (2‬‬
‫درس ﺳﯽوﻫﻔﺘﻢ)‪ :(1‬ﺣﺎل ‪200 ...........................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﺎل)‪204 ........................................................................................................... (2‬‬
‫درس ﺳﯽوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﺎل)‪211 ........................................................................................................... (3‬‬
‫درس ﺳﯽوﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﺗﻤﯿﯿﺰ ‪217 .............................................................................................................‬‬
‫درس ﺳﯽوﻧﻬﻢ‪ :‬ﺣﺮوف ﺟﺮّ)‪220 .................................................................................................... (1‬‬
‫درس ﺳﯽوﻧﻬﻢ‪ :‬ﺣﺮوف ﺟﺮّ)‪227 .................................................................................................... (2‬‬
‫درس ﭼﻬﻠﻢ‪ :‬إﺿﺎﻓﻪ ‪232 .....................................................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﯾﮑﻢ‪ :‬إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر و اﺳﻢ ﻣﺼﺪر ‪246 ............................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞودو‪‬م‪ :‬إﻋﻤﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ‪252 .....................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﺳﻮ‪‬م‪ :‬أﺑﻨﯿﮥ ﻣﺼﺪر ‪259 ....................................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﭼﻬﺎرم‪ :‬أﺑﯿﻨﮥ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ‪266 ....................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ‪269 ...............................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﺷﺸﻢ‪ :‬ﺑﺎب ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ‪274 ...................................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎب ﻧﻌﻢ وﺑﺌﺲ ‪281 .............................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﻫﺸﺘﻢ‪ :‬أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ‪288 ..............................................................................................‬‬
‫درس ﭼﻬﻞوﻧﻬﻢ‪ :‬ﻧﻌﺖ ‪296 ................................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ‪309 ...................................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﯾﮑﻢ‪ :‬ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ‪312 .....................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهودو‪‬م‪ :‬ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ ‪315 ....................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺑﺪل ‪330 ...............................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﭼﻬﺎرم)‪ :(1‬ﻣﻨﺎدي‪336 ....................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻨﺎدي)‪» (2‬ﻣﻨﺎداي ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ«‪343 ..................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬إﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ‪345 .........................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﺷﺸﻢ‪ :‬ﻧﺪﺑﻪ ‪348 .............................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﺮﺧﯿﻢ ‪351 ...........................................................................................................‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﻫﺸﺘﻢ‪ :‬أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ‪354 ......................................................................................‬‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺪاﯾﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و‬
‫آﺧﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﭘﺮﺗﻮي ﻧﻮر أﺣﺎدﯾﺚ أﻫﻞ ﺑﯿﺖ )ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟـﺴ‪‬ﻼم(‬
‫راﻫﮕﺸﺎي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻫﺎدي آنﻫﺎ در ﻃﺮﯾﻖ ﻇﻠﻤﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺼﯿﺢ ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻟـﺬا‬
‫ﺑﺮاي درك ﻣﻌﺎرف ﺣﻘّﮥ إﻟﻬﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪن از أﺣﺎدﯾﺚ ﮔﻬﺮﺑـﺎر ﻣﻌـﺼﻮﻣﯿﻦ ﻻزم اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠّﻂ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﮐﻨﻪ وﺟﻮدي آﯾﺎت و رواﯾﺎت را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻔﻬﻤﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺎﺟﺮاي »أﺑﻮاﻷﺳﻮد دوﺋﻠﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ روزي ﺷﻨﯿﺪ ﺷﺨـﺼﯽ أﻋﺮاﺑـﯽ آﯾـﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﮥ »إنّ اﷲَ ﺑ‪‬ﺮِيء‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟﻤ‪‬ﺸﺮِﮐِﯿﻦَ و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻟَﻪ« را ﻏﻠﻂ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﻪ »رﺳﻮﻟﻪ« ﮐﺴﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ دﮔﺮﮔﻮن وﻏﻠﻂ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻧﺰد أﻣﯿﺮاﻟﻤـﺆﻣﯿﻦ ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ أﺑـﯽ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم( رﺳﯿﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﺎﺟﺮا را ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ و ﺣﻀﺮت ﻧﯿـﺰ در ﭘﺎﺳـﺦ وي ﭼﻨـﺪ ﻗﺎﻋـﺪة‬
‫ﻧﺤﻮي را اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫از اﻫﺘﻤﺎم اﻣﺎم أو‪‬ل ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﻣﺸﺨّﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟـﺬا در اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮐﻪ در أواﺧﺮ ﺳﺎل ﺳﻮ‪‬م ﻃﻠﺒﮕﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬـﻢ و ﮐـﺎرﺑﺮدي ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻧﺤﻮ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻢ اﻟﻤﻘﺪ‪‬ﺳﻪ‪/‬ﻋﻠﯽ ﻧﺼﯿﺮي )زﻧﺠﺎﻧﯽ(‬

‫ﻧﯿﻤﮥ ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪ 1439‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ‪ 9‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﺳﺎل ‪1397‬‬
 ‫درس اول‪ :‬ﮐﻼم و اﻧﻮاع آن‬

‫ﮐﻼم در ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻼم در ﻧﺰد ﻟﻐﻮﯾﯿ‪‬ﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻄﻠﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧـﺴﺎن ﺑـﻪ آن ﺗﮑﻠّـﻢ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ )ﺧـﻮاه‬
‫ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﻬﻤﻞ‪ ،‬ﺧﻮاه داراي اﺳﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﺪون اﺳﻨﺎد و ﺧﻮاه اﺳﻨﺎدش ﺗﺎم ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻧﺎﻗﺺ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻼم در ﻧﺰد ﺻﺮﻓﯿﯿ‪‬ﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺸﺘﻘّﺎتِ ﺛﻤﺎﻧﯿﮥ ﺻﺮﻓﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‪ ،‬اﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫و‪ «...‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام در أﺻﻞ ﻣﺸﺘﻖ از ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﻠﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺼﺪر‪ ،‬اﺻﻞ ﮐﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮐﻼم در ﻧﺰد ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ذﻫﻦ ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .4‬اﻣ‪‬ﺎ ﮐﻼم در ﻧﺰد ﻧﺤﻮﯾﯿ‪‬ﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬اﻟﻠﻔﻆ‪ 1‬اﻟﻤﻔﯿﺪ‪ ‬ﯾﺤﺴﻦ اﻟﺴﮑﻮت ﻋﻠﯿﻬﺎ«‬
‫ﺑﺎ آوردن ﻗﯿﺪ »ﻟﻔﻆ« اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ دالّ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ داراي ﻟﻔﻆ ﻧﯿـﺴﺘﻨﺪ ﺧـﺎرج ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺧﻄﻮط؛‬
‫ب( ﻋﻼﺋﻢ؛‬
‫ج( اﺷﺎرات؛‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﻨّﻒ در اﯾﻨﺠﺎ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻼم‪،‬ﻋﺒﺎرت »ﻟﻔﻆ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ و از ﻋﺒﺎرت »ﻗﻮل« اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﻗﻮل ﻋﻼوه ﺑـﺮ‬
‫ﮐﻼم‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮك ﺑﯿﻦ دو ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( رأي‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻗﻮلُ ﻓﻼنٍ«‪.‬‬
‫ب( اﻋﺘﻘﺎد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻗﻮﻟﯽ«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺟﺰوﻟﯽ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻼم ﻗﯿﺪ »ﻣﺮﮐّﺐ« را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ذﮐﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻟﻔﻆ ﻣﻔﯿﺪ ﻏﯿﺮﻣﺮﮐﺐ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪16‬‬

‫‪1‬‬
‫د( ﻋ‪‬ﻘﻮد )ﺑﻨﺪﻫﺎي اﻧﮕﺸﺖ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام دالّ ﺑﺮ ﻋﺪدي اﺳﺖ(‬
‫ﺑﺎ آوردن ﻗﯿﺪ »ﯾﺤﺴﻦ اﻟﺴ‪‬ﮑﻮت ﻋﻠﯿﻬﺎ« اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »إن ﻗﺎم زﯾﺪ‪ «‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ زﯾﺮا اﯾـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻘﺼﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎ دارﻧﺪ إﻓﺎدة ﺳﮑﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »ﺳﮑﻮت« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻼم ﭼﯿﺴﺖ ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﻣﺮاد از ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﻣﺘﮑﻠّﻢ اﺳﺖ )ﻗﻮل ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ(‬
‫ﻣﺮاد از ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﻣﺴﺘﻤﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮاد از ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪ‪‬هاي در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻼم ﻗﯿﺪ »ﻣﻘﺼﻮد« را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﻧـﺴﺎن‬
‫در ﺧﻮاب‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻣﻮﺷﮑﺎر و آدم ﻣﺴﺖ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻧﮑـﺮده اﺳـﺖ زﯾـﺮا وي‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻼم را در ﻏﺎﻟﺐ ﻗﻮل ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﮐﻼﻣﺶ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻘﺼﻮدش اﺳﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪» :‬ﻓﺎﺳـﺘَﻘِﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻤ‪‬ﺎ أُﻣِﺮت‪ ‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﺗَﺎب‪ ‬ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﮏ‪.«‬‬

‫اﻧﻮاع ﮐﻼم‬
‫‪ .1‬اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن اﯾﻦ ﻃﻮر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ آﻏﺎز ﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻌﺮﯾـﻒ دﻗﯿـﻖﺗـﺮ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﻮام و ﺑﻘﺎي آن ﺑﻪ اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻼم اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮام در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺬﮐﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺪه ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ روي زﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﻞ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻖﺗـﺮ آن ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﮐﻼم اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﻮام آن ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻮام در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺪه ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻟـﺬا ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺟﻤﻠﻪ و ﮐﻼم ﺑﻪ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ اﺳـﺖ زﯾـﺮا ﺟﻤﻠـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ‬
‫ﻻ ﯾﺤﺴﻦ اﻟﺴ‪‬ﮑﻮت ﻋﻠﯿﻬﺎ اﺳﺖ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت از ﺷﺮوط ﮐﻼم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﮑﺮّرات اﻟﻤﺪرس‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪.27‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻮد‪.112 ،‬‬
‫‪17‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﮐَﻠِﻢ‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن اﯾﻦﻃﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﮐﻠﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪاي ﮐﻪ از ﺳﻪ ﮐﻠﻤﻪ و ﯾﺎ ﺑﯿـﺸﺘﺮ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إن ﻗﺎم زﯾﺪ‪.«‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﻠﻢ ﺟﻤﻊ ﺑﻮده و ﺑﺮ اﻓﺮادش ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺗﺎم‪ ‬دارد‪-‬دﻻﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﯽ‪) -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪة آنﻫﺎ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻠﻢ اﺳﻢ ﺟﻤﻊ ﺑﻮده و ﺗﻀﻤﻨﺎً ﺑﺮ اﻓﺮادش دﻻﻟﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪- .‬دﻻﻟﺖ ﺗﻀﻤ‪‬ﻨﯽ‪-‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .3‬ﮐﻠﻢ اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﺳﻪ ﻗﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻟﻔﻆ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﺧﻄﻮط‪ ،‬ﻋﻘﻮد و‪ ...‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺗﻠﻔّﻆ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ اﺟﺰاء ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎء‪ ،‬و‪ «...‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬دﻻﻟﺖ وﺿﻌﯿ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ دو دﻻﻟﺖ دﯾﮕﺮ را ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( دﻻﻟﺖ ﻋﻘﻠﯿ‪‬ﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬د‪‬ﯾﺰ« ﮐﻪ دال ﺑﺮ وﺟﻮد ﻻﻓﻈﯽ ﭘﺸﺖ دﯾﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( دﻻﻟﺖ ﻃﺒﻌﯿ‪‬ﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اُح اُح« ﮐﻪ دال ﺑﺮ درد ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ داراي ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﺳﻢ‪ ،‬ﻓﻌﻞ و ﺣﺮف )ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام در ﺟﺎي ﺧﻮد ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ(‬
‫‪2‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي‪ ،‬ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻊ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﺧﻮد دﻻﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﺟﻤﻊ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﺧﻮد دﻻﻟﺖ ﺗﻀﻤ‪‬ﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻊ‪:‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺑﯿﺶ از دو ﻓﺮد دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﻓﺮادي‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺪك و ﻓﺮاوان دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.271‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪18‬‬

‫ﻗﻮل‬
‫ﻗﻮل‪ ،‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪة ﺗﻤﺎم اﻗﺴﺎم ﮐﻼم اﺳﺖ و ﺑـﺮ آنﻫـﺎ ﻋﻤﻮﻣﯿ‪‬ـﺖ دارد و ﮔـﺎﻫﯽ ﻫـﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻼم دارد ﮐﻪ »ﻣﺮادي« آن را ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﻤـﯽداﻧـﺪ و ﻣـﯽ ﮔﻮﯾـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺗﺴﻤﯿﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺰءش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ اﻟّﺎ اﷲ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﮥ اﺧﻼص ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﻼم در ﻧﺰد ﻧﺤﻮﯾﯿ‪‬ﻦ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﺟﺰاء آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐَﻠِﻢ ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .3‬ﮐﻠﻤﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪19‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس دو‪‬م‪ :‬اﺳﻢ و ﻋﻼﺋﻢ آن‬

‫اﺳﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﻠﻤﻪاي ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑـﻪ زﻣـﺎﻧﯽ را‬
‫ﺑﺮاي آن ﻣﻌﻨﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻗﺘﺎل‪ ،‬ﺟﻤﯿﻞ و‪«...‬‬

‫ﻋﻼﺋﻢ اﺳﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ ﺑﺮاي اﺳﻢ ده ﻧﺸﺎﻧﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﺮّ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف‬
‫ب( ﻣﺠﺮور ﺑﻪ إﺿﺎﻓﻪ‬
‫ج( ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﻐﻼمِ زﯾﺪٍ اﻟﻔﺎﺿﻞ«‬
‫‪ .2‬ﺗﻨﻮﯾﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي ده ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:1‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻤﮑﯿﻦ‪ :‬وآن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻨﻮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ أﺳﻤﺎء ﻣﻌﺮب ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ آن ﻫـﺎ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺼﺮّف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪٍ‪ ،‬رﺟﻞٍ و‪ «...‬ﮐﻪ ﺗﻨﻮﯾﻦ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ أﺳﻤﺎء دال ﺑﺮ ﻣﺘﺼﺮف ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻨﮑﯿﺮ‪ :‬وآن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻨﻮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ اﺳﻤﺎء ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺎرق ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓـﻪ و ﻧﮑـﺮه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﻪٍ« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪ :‬اﺳﮑﺖ ﺳﮑﻮﺗﺎً ﻣﺎ ﻓﯽ وﻗﺖٍ ﻣﺎ( ﮐﻪ ﻧﮑﺮه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑـﺪون ﺗﻨـﻮﯾﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﻪ« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪ :‬اﻟﺴﮑﻮت اﻟﺴﮑﻮت اﻵن(‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﺤﺠﺘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.61‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪20‬‬

‫‪ .5‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ داﺧﻞ ﺷﺪه ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮن ﺟﻤـﻊ ﻣـﺬﮐﺮ ﺳـﺎﻟﻢ ﻗـﺮار ﮔﯿـﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎت‪«‬‬
‫‪ .6‬ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻋِﻮ‪‬ض‪ :‬ﮐﻪ ﻋﻮض از ﻓﻌﻞ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ »إذ« ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»و‪ ‬أﻧﺘﻢ ﺣِﯿﻨَﺌﺬٍ ﺗَﻨﻈﺮُونَ«‪ 1‬و ﻋﻮض از اﺳﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻞﱞ ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﮐﻞّ اﻹﻧﺴﺎن ﻗـﺎﺋﻢ‪ «‬ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﻮض از ﺣﺮف ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺠﻮارٍ« ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﺟﻮاري« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺗﺮﻧّﻢ‪ :‬ﺗﺮﻧﻢ در ﻟﻐﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺻﺪاﯾﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮﺷﯽ و ﻃﺮب ﺳﺮ دادن‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﺮﻧّﻢ‪ ‬اﻟﻄﯿﺮُ«‬
‫و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻨﻮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﻮاﻓﯽ ﻣﻄﻠﻘﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗـﺎ ﺟـﺎي ﺣـﺮوف إﻃـﻼق را ﮐـﻪ‬
‫»أﻟﻒ«‪» ،‬واو« و»ﯾﺎء« ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫و ﻗــﻮﻟﯽ إن أﺻــﺒﺖ ﻟﻘــﺪ أﺻــﺎﺑﻦ«‬ ‫»أﻗﻠّـــﯽ اﻟﻠـــﻮم ﻋـــﺎذل واﻟﻌﺘـــﺎﺑﻦ‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در»أﺻﺎﺑﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در أﺻﻞ »أﺻﺎﺑﺎ« ﺑﻮده و ﭘﺲ از ﺣﺬف »أﻟـﻒ« ﺗﻨـﻮﯾﻦ ﺗـﺮﻧّﻢ ﺑـﺮاي‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ در ﻟﺤﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪ‪‬هاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺑﺮاي ﻗﻄﻊ ﺗـﺮﻧّﻢ ذﮐـﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﻧّﻢ زﯾﺮا اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﻧّﻢ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف إﻃﻼق ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻏﺎﻟﯽ‪ :‬ﮐﻪ »ﺳﯿﺮاﻓﯽ« و »زﺟ‪‬ﺎج« آن را رد‪ ‬ﮐﺮده اﻧﺪ وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ »أﺧﻔـﺶ« آن را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻨﻮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗـﻮاﻓﯽ ﻣﻘﯿ‪‬ـﺪه ذﮐـﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد و ﻣﻨﻈـﻮر از ﻗـﻮاﻓﯽ ﻣﻘﯿ‪‬ـﺪه‬
‫ﻗﺎﻓﯿﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﺣﺮوف إﻃﻼق و ﺳﮑﻮن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻣـــﺸﺘﺒﻪ اﻷﻋـــﻼم ﻟَﻤ‪‬ـــﺎعِ اﻟﺨﻔـــﻖ«‬ ‫»و‪ ‬ﻗــﺎﺋِﻢِ اﻷﻋﻤــﺎقِ ﺧــﺎوي اﻟﻤﺨﺘَـﺮَﻗَﻦ‬

‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »اﻟﻤﺨﺘﺮﻗﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬واﻗﻌﮥ‪84 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬ص‪324‬‬
‫‪21‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺎﯾﺪة ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻏﺎﻟﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﺿﻊ وﻗﻒ و وﺻﻞ را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣـﺸﺨّﺺ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﻤﯽ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻏﺎﻟﯽ داﺧﻞ ﺷﻮد ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را وﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ب( ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺗﺮﻧّﻢ وﻏﺎﻟﯽ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ در آﺧﺮ اﻓﻌﺎل و ﺣﺮوف ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺷﺎذ‬
‫‪ .8‬ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫‪ .9‬ﺿﺮورت در ﻣﻨﺎدي‬
‫‪ .10‬ﺿﺮورت درﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬
‫‪1‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺪاء‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﺎ أﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﻨَّﺒﯽ‪ ‬إﻧّﺎ أرﺳ‪‬ﻠﻨَﺎك‪ ‬ﺷَﺎﻫِﺪ‪‬اً«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .4‬ﻗﺒﻮل اﻟﻒ وﻻم‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧَﻠَﻖَ اﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎو‪‬اتِ و‪ ‬اﻷرض‪ ‬ﺑ‪‬ﺎﻟﺤ‪‬ﻖﱢ«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺴﻨﺪ إﻟﯿﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ اﻟﻤﺼﺪ‪‬ﻗﯿﻦ واﻟﻤﺼﺪ‪‬ﻗﺎت وأﻗﺮَﺿُﻮا ﻗَﺮﺿﺎً ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻨﺎً«‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺼﻐّﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻹﯾﻼف ﻗُﺮَﯾﺶ«‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .7‬ﻣﻨﻌﻮت ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ أﻧﺖ اﻟﻌﺰﯾﺰُ اﻟﺤ‪‬ﮑﯿﻢ‪.«‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ .8‬ﻣﺜﻨّﯽ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ أُﻧﺰَلَ ﻋ‪‬ﻠﯽ اﻟﻤ‪‬ﻠﮑﯿﻦِ ﺑِﺒ‪‬ﺎﺑِﻞَ ﻫﺎر‪‬وت‪ ‬وﻣﺎر‪‬وت‪.«‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ .9‬ﺟﻤﻊ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنﱠ اﷲَ ﻣ‪‬ﻊ‪ ‬اﻟّﺬﯾﻦ اﺗﱠﻘُﻮا و‪‬اﻟﺬّﯾﻦ ﻫ‪‬ﻢ ﻣ‪‬ﺤﺴِﻨُﻮن«‪.‬‬

‫‪ .1‬أﺣﺰاب‪.45 ،‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺮ‪.5 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺪﯾﺪ‪.18 ،‬‬
‫‪ .4‬ﻗﺮﯾﺶ‪.1 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ‪.5 ،‬‬
‫‪ .6‬ﺑﻘﺮه‪.102 ،‬‬
‫‪ .7‬ﻧﺤﻞ‪.128 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪22‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد از ﻋﻼﺋﻢ اﺳﻢ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻪ اﻓﺘﺮاق ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺗﻨﮑﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺗﻤﮑﯿﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺗﺮﻧّﻢ وﻏﺎﻟﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻓﺎﯾﺪهي ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻏﺎﻟﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪23‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻌﻞ أﻗﺴﺎم و أﻧﻮاع آن‬

‫ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ زﻣﺎن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮب زﯾـﺪ‪ «‬ﺷـﻪ=اﻫـﺪ در‬
‫ﺿﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ زدن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ زﻣﺎن آن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫أﻗﺴﺎم ﻓﻌﻞ و ﻋﻼﺋﻢ آن‬

‫ﻣﺼﻨﻒ از ﻣﯿﺎن ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻓﻌﻞ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ زﻣﺎن اﺑﺘﺪا ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع را ذﮐﺮ ﮐﺮده و دﻟﯿﻞ ﺗﻘﺪﯾﻢ آن ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎم‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﻌﺮب اﺳﺖ و اﻋﺮاب ﺑﺮ ﺑﻨﺎء ارﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد وﺳﭙﺲ ﻣﺎﺿﯽ و ﭘﺲ از آن اﻣﺮ را‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮده زﯾﺮا در ﺑﻨﺎي ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ اﺧﺘﻼﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد وﻟﯽ در ﺑﻨﺎي ﻓﻌﻞ اﻣﺮ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻓﻌﻞ‬
‫‪ .1‬ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ آن دﺧﻮل »ﻟﻢ« ﺑﺮ ﺳﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦ ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﺤﮑُﻢ ﺑِﻤ‪‬ﺎ أﻧﺰَلَ اﷲُ ﻓﺄوﻟﺌﮏ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻫ‪‬ﻢ اﻟﮑﺎﻓِﺮُونَ«‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ آن ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺳﺎﮐﻨﻪ و ﺗﺎء ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ﺮﱢﻣ‪‬ﺖ ﻋ‪‬ﻠَﯿﮑُﻢ اُﻣ‪‬ﻬﺘِﮑُﻢ«‬
‫‪ .3‬اﻣﺮ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ آن ﻗﺒﻮل ﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﺪن ﻣﻌﻨﺎي اﻣﺮ از آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎلَ رب‪ ‬اﻏﻔِﺮ‬
‫‪3‬‬
‫ﻟِﯽ وﻷﺧِﯽ«‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه‪.44 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء‪.23 ،‬‬
‫‪ .3‬أﻋﺮاف‪.151 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪24‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ اي دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻗﺒﻮل ﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ آن ﮐﻠﻤـﻪ‬
‫اﺳﻢ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﻟﺘﻨﮑﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »و‪‬ﯾﻬﺎ‪ ،‬واﻫﺎ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﻟﺘّﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻧﺰالِ‪ ،‬ﺗﺮاكِ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪» :‬اﻧﺰل واﺗﺮك«‬
‫‪ .3‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻧﮑﺮه و ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺻِﻪ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻪ«‬
‫ب( ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺤﻮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ و ﭼﯿﺴﺘﯽ أﺳﻤﺎء أﻓﻌﺎل اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ اﺳﻤﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻓﻌﺎل وﺿﻊ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﻓﻌﺎل ﻣﺘﺼﺮف ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا دﻻﻟﺖ ﺑﺮﺣﺪث و زﻣﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬دﻟﯿﻞ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﺮ ﻣﺎﺿﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .2‬دﻟﯿﻞ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ أﻣﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﻋﻼﻣﺖ ﻓﻌﻞ أﻣﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﻗﺴﺎم آن را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ أﺳﻤﺎء اﻓﻌﺎل ﭼﻨﺪ دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد؟ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﺮف‪ ،‬ﻋﻼﺋﻢ و أﻧﻮاع آن‬

‫ﺣﺮف‪ ،1‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﻠﻤﻪ اي ﮐﻪ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ داراي ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺒﻮده و ﻣﻌﻨﺎي آن ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻏﯿـﺮ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ أﺳﻤﺎء و أﻓﻌﺎل ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬

‫ﻋﻼﺋﻢ ﺣﺮف‬
‫از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺎرز ﺣﺮف ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﻋﻼﻣـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﻢ و ﻓﻌﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪ از آن ﺳﺎﻗﻂ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن دو را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ ﺧﺒ‪‬ﺎز« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺣﺮف ﻋﺪم ﻗﺒﻮل ﺧﻮاص اﺳـﻢ و ﻓﻌـﻞ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﮐﺮدن ﺣﺮف ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺮف ﻧﯿﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎﺧﺖ ﺧﻮاص اﺳﻢ و ﻓﻌﻞ دارﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﺮف را ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﻠﻂ اﺳـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺮف ﺑﻪ آن ﺧﻮاص اﺣﺘﯿﺎج داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮف را ﻧﯿﺰ از آن ﺧـﻮاص ﺑـﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم دوراﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺮف در ﻟﻐﺖ ﺑﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺟﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣِﻦ اﻟﻨّﺎسِ ﻣ‪‬ﻦ ﯾﻌﺒﺪ‪ ‬اﷲَ ﻋﻠﯽ ﺣﺮفٍ«}ﺣﺞ‪ {11 ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺧﺪا را ﯾﮏ وﺟﻬﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اوﯾﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ وﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪ دﺳﺖ از ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺤﺮاف و روي ﮔﺮداﻧﺪن از ﭼﯿﺰي‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺮّﻓﻮن اﻟﮑَﻠِﻢ‪ ‬ﻋﻦ ﻣ‪‬ﻮاﺿﻌِﻪِ«}ﻧﺴﺎء‪46 ،‬و ﻣﺎﺋﺪه‪ {13 ،‬ﮐﻼم را از ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﺧﺒ‪‬ﺎز« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺮف ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ زﯾﺮا ﺣﺮف ﮐﻠﻤﻪاي ﻣﺤﺼﻮره اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻔﻮاﺋﺪِ اﻟﺼ‪‬ﻤﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺼﻞ اﻷو‪‬ل‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻻوﻟﯽ‪ ،‬ص‪.76‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪26‬‬

‫أﻧﻮاع ﺣﺮف‬
‫‪ .1‬ﻣﺸﺘﺮك‪ :‬آن ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺳﺮ اﺳﻢ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ داﺧﻞ ﻣﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻫـﻞ« در‬
‫»ﻫﻞ زﯾﺪ ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و در »ﻫﻞ ﻗﺎم زﯾﺪ‪.«‬‬
‫اﺷﮑﺎل‪ :‬اﺷﺘﺮاك »ﻫﻞ« ﺑﯿﻦ اﺳﻢ و ﻓﻌﻞ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در در ﺑﺎب اﺷﺘﻐﺎل ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ »ﻫـﻞ« ﻣﺨـﺘﺺ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬ﻣﺮﺣﻮم رﺿﯽ)ره( ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺑﺎب اﺷﺘﻐﺎل ﻣﯽ آﯾﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﻞ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم« اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﻓﻌﻠﯽ در ﮐﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺨﺘﺺ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ اﺳﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻓـﯽ«‪ .‬ب( ﻣﺨـﺘﺺ ﺑـﻪ ﻓﻌـﻞ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻢ« ﻏﯿﺮ از ﺗﻘﺴﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﺮف ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي دﯾﮕﺮي ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد ﺣﺮف وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺮوف ﻣﺒﺎﻧﯽ‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯽ از أﺟﺰاي ﮐﻠﻤﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻟـﻒ‪،‬‬
‫ﺑﺎء‪ ،‬ﺗﺎء و‪.«...‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺮوف ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﯽ از أﻗﺴﺎم ﮐﻠﻤﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣﺮوف ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐـﻪ ﻗـﺒﻼً در‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺮف ذﮐﺮﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻮ‪ ،‬ﻓﯽ‪ ،‬ﺣﺘّﯽ و‪.«...‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺗﻘﺴﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﺮف ﻣﻄﺮح اﺳﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻋﺎﻣﻞ و ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﺣﺮف اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺮوف ﺟﺎر‪‬ه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻓﯽ‪ ،‬إﻟﯽ و‪«...‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺮوف ﻧﺎﺻﺒﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أن‪ ،‬ﻟﻦ‪ ،‬ﮐﯽ‪ ،‬إذن«‬
‫‪ .3‬ﺣﺮوف ﺟﺎزﻣﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻢ‪ ،‬ﻟﻤ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻻم اﻣﺮ‪ ،‬ﻻي ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺣﯿﺜﻤﺎ و‪«...‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ‪ ،‬أنّ‪ ،‬ﻟﮑﻦّ‪ ،‬ﻟﻌﻞّ‪ ،‬ﻟﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺄنّ«‬
‫‪ .5‬ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﮥ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻻت‪ ،‬إن«‬
‫‪ .6‬ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺣﺮوف اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﻼ‪ ،‬ﻋﺪا‪ ،‬ﺣﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺳﻮي و‪«...‬‬
‫‪ .8‬ﺣﺮوف ﻧﺪا‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﯾﺎ‪ ،‬ﻫﯿﺎ‪ ،‬ﯾﺎ‪ ،‬أي‪ ،‬أ‪ ،‬وا«‬
‫‪27‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ازﺣﺮوف ﻣﻬﻤﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واو‪ ،‬ﻓﺎء‪ ،‬ﺛﻢ‪ ،‬ﺣﺘّﯽ‪ ،‬أو‪ ،‬إﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬أم‪ ،‬ﻻ‪ ،‬ﺑﻞ‪ ،‬ﻟﮑﻦ«‬
‫‪ .2‬ﺣﺮوف اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﻞ‪ ،‬أ«‬
‫‪ .3‬ﺣﺮوف ﺟﻮاب‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﺑﻠﯽ‪ ،‬إي‪ ،‬أﺟ‪‬ﻞ‪ ،‬ﺟ‪‬ﯿﺮ‪ ،‬إن«‬
‫‪ .4‬ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أل«‬
‫‪ .5‬ﺣﺮوف ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻻ‪ ،‬أﻣﺎ‪ ،‬ﻫﺎ«‬
‫‪ .6‬ﺣﺮوف اﺳﺘﺌﻨﺎﻓﯿ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎء«‬
‫‪ .7‬ﺣﺮوف ﺗﻨﻔﯿﺲ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﯿﻦ وﺳﻮف«‬
‫‪ .8‬ﺣﺮف ردع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻠّﺎ«‬
‫‪ .9‬ﺣﺮوف ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أي‪ ،‬أن«‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻼﺋﻢ ﺣﺮف را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﭼﺮا ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺮف ﺑﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺧـﻮاص اﺳـﻢ و‬
‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺮوف ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺣﺮوﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺮوف ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ ﭼﻪ ﺣﺮوﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .4‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد از ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻞ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻞ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺤﺚ »ﮐﻼم و اﻗﺴﺎم آن«‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪28‬‬

‫درس ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬إﻋﺮاب و ﺑﻨﺎء‬

‫إﻋﺮاب و ﺑﻨﺎء در أﺳﻤﺎء‬

‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﭘﺬﯾﺮش ﺗﺄﺛﯿﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻌﺮب‪ :‬آن اﺳﻤﯽ ﮐﻪ آﺧﺮ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»رﺟﻞ‪ ،‬ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب«‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﻨﯽ‪ :‬آن اﺳﻤﯽ ﮐﻪ آﺧﺮ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ و ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺣﺮوف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺬا‪ ،‬اﻟّﺬي‪ ،‬أﻧﺖ«‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬اﺳﻢ در اﺻﻞ ﻣﻌﺮب اﺳﺖ و اﺳﺎس آن ﺑﺮ اﻋﺮاب ﺑﻨﺎ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻓﻠـﺬا ﺑـﺮاي ﻣﺒﻨـﯽ ﺷـﺪن‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ دﻟﯿﻞ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن دﻟﯿﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ،‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺧـﻮد ﺑـﺮ ﭼﻬـﺎر‬
‫ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺷﺒﺎﻫﺖ وﺿﻌﯽ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﺑﺮ ﯾﮑﯿﺎ دو ﺣﺮف وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﺳﺎس ﺣﺮوف ﺑـﺮ ﯾـﮏ‬
‫و ﯾﺎ دو ﺣﺮف وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺌﺖ‪ ،‬أﮐﺮَﻣﻨﺎ‪ ،‬ﺿَﺮَﺑ‪‬ﻨﯽ«‬
‫ب( ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻌﻨﻮي‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻤﯽ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮاي آن ﻣﻌﻨﺎ ﺣﺮﻓﯽ وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺘَﯽ« ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻌﻨﺎي »إن« ﺷﺮﻃﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮاي آن ﻣﻌﻨﺎ ﺣﺮﻓﯽ وﺿﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ﻨﺎ« ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎي آن ﮐﻪ اﺷـﺎره اﺳـﺖ ﺣﺮﻓـﯽ‬
‫وﺿﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪29‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ج( ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ از ﺟﻬﺖ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻓﻌﻞ و ﻋـﺪم ﺗـﺄﺛﯿﺮ آن از ﻋﻮاﻣـﻞ‪ ،‬ﺷـﺒﯿﻪ‬
‫ﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ أﺳﻤﺎء اﻓﻌﺎل ﮐﻪ ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻠﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﻤﻮل واﻗﻊ ﻧﻤﯽ ﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﻓﻠﺬا أﺳﻤﺎء اﻓﻌﺎل ﻣﺒﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪» .1‬د‪‬راكِ زﯾﺪاً« و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﮐﻪ ﻧﺎﺋـﺐ از ﻓﻌﻠﻨـﺪ و‬
‫ﻣﻌﻤﻮل واﻗﻊ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ 2.‬وﻟﯽ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻤـﻮل واﻗـﻊ ﻣـﯽ ﺷـﻮد ﻣﻌـﺮب اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ﺿﺮﺑﺎَ زﯾﺪاَ«‪.‬‬
‫د( ﺷﺒﺎﻫﺖ اﻓﺘﻘﺎري‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻧﯿﺎز ذاﺗﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻻت‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺒﺎﻫﺖ اﻓﺘﻘﺎري ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳ‪‬ﺒﺤﺎنَ« ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺮد اﺿﺎﻓﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ«‬
‫ب( اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺎز ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ و ﻧﯿﺎز ﻧﮑﺮه ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﺻﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﯾﮏ ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ را ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب »ﮐﺎﻓﯿـﻪ« ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‪:‬‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖ إﻫﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻤﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮوف ﻣ‪‬ﻬﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ واﻗﻊ ﻣـﯽ ﺷـﻮﻧﺪ و ﻧـﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آن ﺣﺮوف ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از »ﻗﺪ‪ ،‬ﺳﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻮف‪ ،‬آل«‪ .‬آن اﺳـﻤﺎء را ﻣـﺼﻨﻒ در ﮐﺘـﺎب‬
‫»ﺷﺮح ﮐﺎﻓﯿﻪ« ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻓﻮاﺗِﺢِ ﺳ‪‬ﻮ‪‬ر« ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑـﻪ ﺣـﺮوف ﻣﻘﻄّﻌـﻪ ﻣـﺸﻬﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻢ‪ ،‬اﻟﻤﺺ‪ ،‬اﻟﺮ‪.«...‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت اﺳﻢ ﻣﻌﺮب‬

‫اﺳﻢ ﻣﻌﺮب ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﮔﺬﺷﺖ داراي ﺗﻘﺴﯿﻤﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر وﺟﻮد ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در آﺧﺮ آن‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺻﺤﯿﺢ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اَرض« ﮐﻪ ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي اﻋﺮاب ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ در اﻋﺮاب اﺳﻢ ﻓﻌﻞ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﺟﻤﻬﻮروأﺧﻔﺶ‪ :‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﻮده و ﻣﺤﻠّﯽ از اﻋﺮاب ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ‪ :‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮده و اﺳﻢ ﺑﻌﺪ آن ﻓﺎﻋﻞ ﺳﺪﻣﺴﺪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﺎزﻧﯽ‪ :‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻠﺶ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻤﺎء اﻓﻌﺎل ﻣﻌﻤﻮل اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺘﺪاﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﺧﺒﺮﻧﺪ‪}.‬ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ{‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪30‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺘﻞ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳ‪‬ﻤﺎ« ﮐﻪ ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي اﻋﺮاب ﺗﻘﺪﯾﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﻟﻐﺎت دﯾﮕﺮي در ﺗﻠﻔـﻆ آن از ﻗﺒﯿـﻞ‬
‫»اُﺳﻢ«‪» ،‬اِﺳﻢ«‪» ،‬ﺳ‪‬ﻢ«‪» ،‬ﺳِﻢ«‪» ،‬ﺳِﻤﯽ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻋﺪم ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﻣﻌﺮب ﺑﻪ ﻓﻌﻞ وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﻤﮑﻦ أﻣﮑﻦ )اﺳﻢ ﻣﻨﺼﺮف(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺟﻤﯿﻞ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﻤﮑﻦ ﻏﯿﺮأﻣﮑﻦ )اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬زﯾﻨﺐ‪ ،‬أﺣﻤﺪ« ﮐﻪ ﺑﯿﺎن آن ﺗﻔﺼﯿﻼً ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫إﻋﺮاب و ﺑﻨﺎء در أﻓﻌﺎل‬

‫ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ از اﺳﻤﺎء اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻋﺮاب و ﺑﻨﺎء در اﻓﻌﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ إﻋﺮاب‪ ،‬اﺻﻞ در أﺳﻤﺎء اﺳﺖ و ﯾﺎ اﺻﻞ در اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﯿﻦ« ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﮐﻪ إﻋﺮاب در أﺳﻤﺎء أﺻﻞ اﺳﺖ و در أﻓﻌﺎل ﻓـﺮع اﺳـﺖ ﯾﻌﻨـﯽ ﺑﻨـﺎء در أﻓﻌـﺎل‬
‫أﺻﻞ و در أﺳﻤﺎء ﻓﺮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ« ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻫﻢ اﺻﻞ در اﺳﻤﺎء و ﻫﻢ اﺻﻞ در اﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﺿﯿﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺑﻦ ﻋِﻠﺞ« از ﻗﻮل ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺤﺎة ﻋﮑﺲ ﻗﻮل اول را ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ إﻋـﺮاب‬
‫أﺻﻞ در أﻓﻌﺎل اﺳﺖ و ﻓﺮع در أﺳﻤﺎء‪.‬‬

‫اﻓﻌﺎل ﻣﺒﻨﯽ ﺷﺎﻣﻞ‬

‫اول‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬

‫‪ .1‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﻓﺘﺢ )ﺻﯿﻐﻪﻫﺎي ‪ .(1،2،4،5‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮب‪ ،‬ﺿﺮﺑﺎ‪ ،‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ،‬ﺿﺮﺑﺘﺎ«‬

‫‪ .2‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﺿﻢ‪) ‬ﺻﯿﻐﮥ ‪ (3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﻮا«‬
‫‪ .3‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﺳﮑﻮن)ﺻﯿﻐﻪﻫﺎي ‪ 6‬إﻟﯽ ‪ .(14‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ،‬ﺿﺮﺑﺘﻤﺎ‪ ،‬ﺿﺮﺑﺘﻢ‪«... ،‬‬
‫‪31‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫دوم‪ :‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ‬

‫‪ .1‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﺳﮑﻮن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﻵﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺿﺮِب«‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻟِﯿ‪‬ﺮمِ‪ .‬ادع‪ .«‬ﮐﻪ در أﺻـﻞ»ﯾﺮﻣـﯽ« و‬
‫»ادﻋﻮ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‬

‫‪ .1‬ﺻﯿﻐﻪﻫﺎي ‪ 6‬و ‪ .212‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻀﺮِﺑﻦ و ﺗَﻀﺮِﺑﻦ«‬

‫‪ .2‬ﺻﯿﻐﻪ ﻫﺎي ‪ 1،4،7،13،14‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﺒﺎﺷﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .3‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﯾـﻀﺮﺑ‪‬ﻦﱠ‪،‬‬
‫ﺗﻀﺮﺑ‪‬ﻦﱠ‪ ،‬أﺿﺮﺑ‪‬ﻦﱠ و ﻧﻀﺮﺑ‪‬ﻦﱠ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺎرغ ﺷﺪن از ﺑﯿﺎن ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ اﻋﺮاب و ﺑﻨﺎء در اﺳﻤﺎء و اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﮐﻨـﻮن ﺑـﻪ ﺑﯿـﺎن ﮐﯿﻔﯿ‪‬ـﺖ ﺑﻨـﺎء در‬
‫ﺣﺮف ﻣﯽ ﭘﺮدازﯾﻢ و ﺑﺤﺜﯽ از اﻋﺮاب در آن ﻧﺪارﯾﻢ و اﯾﻦ ﺑﺪان ﺟﻬـﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﯽ ﺣـﺮوف ﻣﺒﻨـﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ زﯾﺮا آن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﺮوف در دﻻﻟـﺘﺶ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻋـﺮاب ﻣﺤﺘـﺎج و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ آن ﺣـﺮوف وارد‬
‫ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﺧَﺬت‪ ‬ﻣﻦ اﻟﺪ‪‬راﻫﻢ‪ «‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺒﻌﯿﺾ از ﻟﻔﻆ ﻣﻦ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ و ﺑﺮاي دﻻﻟﺖ ﮐﺮدن‬
‫ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي وﺿﻮح ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺟﺪولﻫﺎي زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫ﺣﺮف‬ ‫اﺳﻢ‬ ‫ﻓﻌﻞ‬ ‫اﻧﻮاع ﺑﻨﺎء‬

‫أﺟ‪‬ﻞ‬ ‫ﮐَﻢ‬ ‫ﻗُﻢ‬ ‫ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﺳﮑﻮن‬
‫ﻣﻨﺬُ‬ ‫ﺣﯿﺚُ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﺿﻢ‬
‫إنﱠ‬ ‫أﯾﻦَ‬ ‫ﻗﺎم‪‬‬ ‫ﺑﻨﺎءﺑﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫‪4‬‬
‫ﺟﯿﺮِ‬ ‫أﻣﺲِ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﮐﺴﺮ‬

‫‪ .1‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ در ﻧﺰد ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ ﻣﻌﺮب اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ« و »اﺑﻦ درﺳﺘﻮﯾﻪ« در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮب ﺑﻮدن ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬أﺧﻔﺶ در ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﺒﺎﺷﺮ ﺑﻮدن ﻫﻢ‪ ،‬ﻓﻌﻞ را ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻀﺮﺑﺎنّ«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ارادة ﻣﺎ از»أﻣﺲ« روز ﻗﺒﻞ ﺑﺎﺷﺪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» (1‬ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻮن« ﮐﻪ آن را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» (2‬ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ« ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺮ دو ﮔﺮوﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺪهاي آن را ﻣﻌﺮب داﻧﺴﺘﻪ و رﻓﻌﺶ را ﺑﻪ ﺿﻤ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻧﺼﺐ و ﺟﺮّش را ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ آن را ﻣﻌﺮب داﻧﺴﺘﻪ و رﻓﻌﺶ را ﺑﻪ ﺿﻤﻪ و ﻧﺼﺐ و ﺟﺮّش را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪32‬‬

‫ﺣﺮف‬ ‫اﺳﻢ‬ ‫ﻓﻌﻞ‬ ‫اﻧﻮاع اﻋﺮاب‬

‫‪-‬‬ ‫زﯾﺪ‪‬‬ ‫ﯾﻀﺮ ‪‬‬
‫ب‬ ‫رﻓﻊ‬
‫‪-‬‬ ‫زﯾﺪ‪‬‬ ‫ﻟﻦ ﯾﻀﺮب‪‬‬ ‫ﻧﺼﺐ‬
‫‪-‬‬ ‫زﯾﺪٍ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺟﺮ‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻟﻢ ﯾﻀﺮب‬ ‫ﺟﺰم‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﺮاب‪ ،‬اﻋﺮاب اﺻﻠﯽ ﻧﺎم دارﻧﺪ اﻣﺎ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ در آﯾﻨـﺪه ذﮐـﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻣﺒﻨﯽ و ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬

‫در ﺑﻨﺎءِ اﺳﻢ وﺟﻮد ﯾﮏ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ ﺣﺮف ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ در ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺷـﺪن‬
‫اﺳﻢ وﺟﻮد دو ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﻪ‪ :‬در أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف ﺑﺎﯾـﺪ دو ﻋﻠـﺖ از‬
‫ﻋﻠﻞ ﻧﻪﮔﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﺖ واﺣﺪي ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم دو ﻋﻠﺖ اﺳﺖ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و ﺑـﺮاي ﻫـﺮ ﻋﻠﺘـﯽ ﯾـﮏ‬
‫ﻓﺮﻋﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺜﻼً ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﻋﺪﻟﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬و آن ﻓﺮع ﻋﺪم ﻋﺪل اﺳﺖ‪ .‬و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ وزن ﻓﻌـﻞ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ آن ﻓﺮع وزن اﺳﻢ اﺳﺖ و‪...‬‬
‫و در اﺳﻤﯽ ﮐﻪ دو ﻋﻠﺖ اﺳﺖ دو ﻓﺮﻋﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷـﺒﯿﻪ ﺑـﻪ ﻓﻌـﻞ ﻣـﯽ ﮔـﺮدد‪.‬‬
‫ﭼﻮن درﻓﻌﻞ ﻧﯿﺰ دو ﻓﺮﻋﯿ‪‬ﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﺣﺘﯿـﺎج ﺑـﻪ ﻓﺎﻋـﻞ و دﯾﮕـﺮي ﻣـﺸﺘﻖ ﺑـﻮدن ﻓﻌـﻞ از‬
‫ﻣﺼﺪر ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﻓﻌﻞ از اﻋﺮاب ﺟﺮّ و ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ از اﯾﻦ اﻋﺮاب ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« در »أﻣﺎﻟﯽ« ﺧﻮد دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻓﺮق را اﯾﻦ ﻃﻮر ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﺣﺮف آﻧﻘﺪر ﭘﺴﺖ و ﺑﯽارزش اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺴﻢ ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ او‪ ،‬اﺳﻢ را از اﺳﻤﯿ‪‬ﺖ دور‬
‫و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ در ﺟﻨﺲ اﻋﻢ‪ ‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از‪ :‬ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻟﺬا ﯾﮏ ﻗﺴﻢ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺣﺮف در ﺑﻨﺎي اﺳﻢ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪33‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﺖ‪ ،‬واﺳﻢ را ﺑـﯽارزش ﻣـﯽ ﺳـﺎزد‪،‬‬
‫ﻟﮑﻦ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮف ﭘﺴﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﺪن ﺑﺎ اﺳﻢ ﺷﺮﯾﮏ اﺳـﺖ‪ ،‬ﯾـﮏ‬
‫ﻗﺴﻢ از ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﺳﻢ را ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ دو ﻗـﺴﻢ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫‪1‬‬
‫دارد‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬

‫‪ .1‬وﺟﻮه ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﻢ ﺑﻪ ﺣﺮف را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﯾﮑﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﺷﺒﺎﻫﺖ اﻓﺘﻘﺎري را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻋﺪم ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .4‬اﻓﻌﺎل ﻣﺒﻨﯽ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن اﺳﻢ ﻣﺒﻨﯽ و ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫‪ .1‬اﻟﻄﺮﯾﻘﮥ اﻟﻨّﻘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻧﻘﯽ ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ص ‪.40‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪34‬‬

‫درس ﺷﺸﻢ‪ :‬اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ )اﺳﻤﺎء ﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻨﯽ(‬

‫ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن اﻧﻮاع اﻋﺮاب‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎب اﺳﻤﺎء ﺳﺘّﻪ‬
‫‪ .2‬ﺑﺎب ﺗﺜﻨﯿﻪ‬
‫‪ .3‬ﺑﺎب ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫‪ .4‬ﺑﺎب ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫‪ .5‬ﺑﺎب ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬
‫‪ .6‬ﺑﺎب أﻓﻌﺎل ﺧﻤﺴﻪ‬
‫‪ .7‬ﺑﺎب ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻼم اﺳﺖ‪.‬‬

‫أﺳﻤﺎء ﺳﺘّﻪ‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ :‬ﺑﺎب اول از اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﻤﺎء ﺳـﺘّﻪ ﮐـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ »ذو‪ ،‬ﻓـﻢ‪ ،‬أب‪ ،‬أخ‪ ،‬ﺣ‪‬ـﻢ‪،‬‬
‫ﻫ‪‬ﻦ« ﮐﻪ در ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻋﺮاب آﻧﻬﺎ دو ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺸﻬﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺮب ﺑﻪ ﺣـﺮوف ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ )واو(‪) ،‬اﻟـﻒ( و )ﯾـﺎء( ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ )ُ‪ (-َ) ،(-‬و )ِ‪ (-‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﭼﯿـﺰي ﻧﯿﺎﺑـﺖ ﻧﮑـﺮده و آﻧﻬـﺎ ﻣﻌـﺮب ﺑـﻪ اﻋـﺮاب‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮي ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪35‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬

‫‪» .1‬ذو« ﺟﺰء اﺳﻤﺎء ﺳﺘّﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟـﺎءﻧﯽ ذو ﻣـﺎلٍ«‬
‫ﯾﻌﻨﯽ »ﺟﺎءﻧﯽ ﺻﺎﺣﺐ‪ ‬ﻣﺎلٍ«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻓﻢ« ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ )ﻣﯿﻢ( از آن ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻓﻮه«‬
‫‪» .3‬أب«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﺟﺎء اَﺑﻮه«‬
‫‪» .4‬أخ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اَﺧﻮه«‬
‫‪» .5‬ﺣ‪‬ﻢ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء ﺣﻤ‪‬ﻮﻫﺎ«‬
‫‪» .6‬ﻫﻦ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺒ‪‬ﺢ‪ ‬ﻫﻨﻮه«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در »أب‪ ،‬أخ و ﺣﻢ« ﺳﻪ ﻟﻐﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ إﺗﻤﺎم ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻟﻐﺖ و اﺳﺘﻌﻤﺎل دوم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﺑﺎ )اﻟﻒ( ذﮐﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻫـﺬا أﺑـﺎه و أﺧـﺎه‬
‫وﺣﻤﺎه«‪» ،‬رأﯾﺖ‪ ‬أﺑﺎه و أﺧﺎه و ﺣﻤﺎه« و »ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺄﺑﺎه و ﺑﺄﺧﺎه و ﺑﺤﻤﺎه« )ﻟﻐﺖ ﻗﺼﺮ(‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ‪ ،‬ﻧﺼﺐ و ﺟﺮّ إﻋﺮاب أﺻﻠﯽ ﺧﻮدﺷﺎن را در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﯿـﺮﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨـﯽ اﻋـﺮاب‬
‫ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻧﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﺣﻤ‪‬ﻬﺎ« »راﯾﺖ‪ ‬ﺣﻤ‪‬ﻬﺎ« »ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺤﻤِﻬﺎ« )ﻟﻐﺖ ﻧﻘﺺ(‪.‬‬
‫در »ﻫﻦ« ﻫﻢ دو ﻟﻐﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻟﻐﺖ ﻧﻘﺺ‬
‫‪ .2‬ﻟﻐﺖ اﺗﻤﺎم‪.‬‬

‫ﺷﺮوط أﺳﻤﺎء ﺳﺘّﻪ‬

‫ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﭼﻬﺎر ﺷﺮط را ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن إﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ در أﺳﻤﺎء ﺳﺘّﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .1‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﻀﺎف ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻋﺮاب ﻇﺎﻫﺮي ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا أب‪.«‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ »ذو« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا »ذو« ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻀﺎف اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺮاي ذو ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺷﺮط ﺑﺮاي اﻣﺮي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و رﻋﺎﯾﺖ آن ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺚ و ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪36‬‬

‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻋـﺮاب ﺗﻘـﺪﯾﺮي ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺬا أﺑﯽ«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﮑﺒ‪‬ﺮ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺼﻐّﺮﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﺮب ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا أُﺑ‪‬ﯽ‪.«‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ اﻋﺮاب ﺗﺜﻨﯿـﻪ و ﺟﻤـﻊ را ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺬان أﺑ‪‬ﻮ‪‬ا زﯾﺪٍ« و »ﻫﺆﻻء أﺑﺎء‪ ‬اﻟﺰّﯾﺪﯾﻦ«‪.‬‬

‫ﺗﺜﻨﯿﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺜﻨﯿﻪ‪ :‬ﺗﺜﻨﯿﻪ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ دو ﭼﯿﺰ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ آن دو ﻣﺘّﻔﻖ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و در آﺧـﺮ‬
‫آن )َ‪ -‬ان( و )‪َ-‬ﯾﻦِ( وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪن از اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺎت را ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ« ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻔﺎﻇﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺛﻨﺎن« زﯾﺮا ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪن از اﻟﻒ و ﻧﻮن را ﻧﺪارد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﻤﺮَﯾﻦِ« زﯾـﺮا‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ دو ﭼﯿﺰ ﻣﺘﻔﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﻈﻮر از »ﻗﻤﺮﯾﻦ« ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ دو ﻣﺎه‪.‬‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺜﻨّﯽ‪ :‬اﻋﺮاب ﻣﺜﻨّﯽ از ﻧﻮع اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ )اﻟـﻒ( و در ﺣﺎﻟـﺖ ﻧـﺼﺒﯽ و‬
‫ﺟﺮي )ﯾﺎء( ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻓﺘﻮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺟﺎء اﻟﺰﯾﺪان«‪» ،‬راﯾﺖ اﻟﺰﯾﺪ‪‬ﯾﻦ« و »ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺎﻟﺰﯾﺪ‪‬ﯾﻦ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻨﯽ اﻋﺮاﺑﺶ ﻣﻘﺪر ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در اﻟـﻒ و‬
‫ﯾﺎء وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﯾﮏ ﻋﺪه از أﻋﺮاب ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ اﻋﺮاب ﻣﺜﻨﯽ را ﺑﺎ اﻟﻒ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻠﺤﻘﺎت ﻣﺜﻨّﯽ‬
‫‪ 1‬و ‪» (2‬ﮐﻼ و ﮐﻠﺘﺎ«‪ :‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ دوﻗﺴﻢ‪ ،‬دو ﻧﻈﺮﯾ‪‬ﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﻮل ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﯿﻦ‪ :‬اﯾﺸﺎن ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو‪ ،‬دو ﻟﻔﻆ ﻣﻔﺮدﻧﺪ ﮐـﻪ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ ﺗﺜﻨﯿـﻪ ﻣـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .2‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺗﺜﻨﯿﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﺷـﻮﻧﺪ اﻋﺮاﺑـﺸﺎن ﺑـﺮ »اﻟـﻒ« ﻣﻘـﺪر‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻟﻐﺖ ﺑﻨﯽ ﮐﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﺣﺎرث‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﻫ‪‬ﺠ‪‬ﯿﻢ و ﺑﻨﯽ واﺋﻞ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺷﺮح ﻣﺮادي ‪.325 ،2‬‬
‫‪37‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( ﻗﻮل ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ‪ :‬اﯾﺸﺎن ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﻫﻢ ﻟﻔﻈﺎً و ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎً ﺗﺜﻨﯿﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ اﺻﻠـﺸﺎن »ﮐـﻞ«‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﺷﻤﻮل و اﺣﺎﻃﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﯾﮑﯽ از دو ﻻم ﺣﺬف ﺷﺪه و اﻟﻒ و ﻧـﻮن ﺗﺜﻨﯿـﻪ آورده ﺷـﺪه ﺗـﺎ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﺣﺎﻃﮥ ﻣﺜﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ آن دو ﻻزم اﻻﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧـﻮن ﺣـﺬف‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.1‬‬
‫‪ 3‬و ‪» (4‬اﺛﻨﺎن و اﺛﻨﺘﺎن«‪ :‬اﯾﻦ دو زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﮥ ﻣﺜﻨﯽ ﺷﻮد اﻋﺮاب ﻣﺜﻨﯽ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻟﻐﺖ ﻣﺸﻬﻮر راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ دو اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﮥ ﻣﻘﺼﻮر ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻈﺮﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ در ﺑﺎب اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ اﺳﻤﺎء ﺳﺘﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﻈﻮر ازﻟﻐﺖ ﻧﻘﺺ و ﻗﺼﺮ در»اب‪ ،‬اخ و ﺣﻢ« ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬ﺗﺜﻨﯿﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﺤﺠﺘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.106‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪38‬‬

‫درس ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻗﺴﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاﺑﺶ ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺮاب آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ )واو( )ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺿﻤ‪‬ﻪ( و در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮي )ﯾﺎء( )ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﮐﺴﺮه( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟـﺎء‬
‫اﻟﺰّﯾﺪونَ‪» ،‬راﯾﺖ‪ ‬اﻟﺰّﯾﺪِﯾﻦ« و »ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺎﻟﺰّﯾﺪِﯾﻦ«‬

‫ﺷﺮوط‪:‬‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »ﺷﺒﻪ ﻋﺎﻣﺮ و ﻣﺬﻧﺐ« در ﺻﺪد ﺑﯿﺎن ﺷﺮوط ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن أﺳـﻤﺎء اﺳـﺖ؛ ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ دو ﻧﻮع اﺳﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ داراي ﺷﺮوﻃﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐـﻪ آن ﺷـﺮوط‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﺟﺎﻣﺪ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬أﺣﻤﺪ‪ ،‬زﯾﺪ«‬ ‫ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ .2‬در ﺻﻔﺖ‪ :‬ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣ‪‬ﺬﻧﺐ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺟﻤﯿﻞ«‬ ‫ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫از ﺑﺎب »أﻓﻌ‪‬ﻞ ﻓَﻌﻼء« و »ﻓﻌﻼن ﻓَﻌﻠﯽ« ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫‪39‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن«‪1‬ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن اﺳﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﻮم ﺑﻪ ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿـﺚ اﺳـﺖ را اﺟـﺎزه‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻃﻠﺤﻮن«‪ .‬و ﺳﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺟﻮاز ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﻣﺬﮐﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖ در ﻧﯿ‪‬ﺖ اﻧﻔﺼﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( در اﯾﻦ ﮐﻪ آﯾﺎ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﺮﮐﺐ )ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﺰﺟﯽ(ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷـﻮد ﯾـﺎ ﻧـﻪ‪ ،‬در ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﯿﻦ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺟﻤﻬﻮر« ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺰﺟﯽ را ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺪه اي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺻﺪرآن را ﺟﻤـﻊ ﺑـﺴﺖ‪ .‬ﭘـﺲ در ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﯽ ﺷـﻮد‬
‫»ﺳﯿﺒﻮن« و ﻋﺪه اي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮐﺎﻣـﻞ ﺟﻤـﻊ ﺑـﺴﺘﻪ ﻣـﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ﺳﯿﺒﻮﯾﻬﻮن«‪.‬‬

‫ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ‬

‫ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ أﺳﻤﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ داراي ﺗﻤﺎم وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎب »ﻋﺸﺮون« ﮐﻪ از »ﺛﻼﺛﻮن« ﺗﺎ »ﺗﺴﻌﻮن« را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫دﻟﯿﻞ إﻟﺤﺎق‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ از ﻣﻠﺤﻘﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺮدي از ﻟﻔﻆ ﺧﻮدش ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪» .1‬أﻫﻠﻮن«‪ :‬دﻟﯿﻞ إﻟﺤﺎق‪ :‬زﯾﺮا ﻣﻔﺮد آن ﮐﻪ »أﻫﻞ« ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬أوﻟﻮ« و »ﻋﺎﻟَﻤﻮن«‪ :‬دﻟﯿﻞ إﻟﺤﺎق‪ :‬زﯾﺮا ﻣﻔﺮدﺷﺎن اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ وﻋﻠﻢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪» .3‬ﻋﻠّﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬دﻟﯿﻞ إﻟﺤﺎق‪ :‬زﯾﺮا ذو اﻟﻌﻘﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .4‬أرﺿﻮن«‪ :‬دﻟﯿﻞ إﻟﺤﺎق‪ :‬ﻣﻔﺮدش »أرض« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺼﻐﺮش »أر‪‬ﯾﻀَﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺎب »ﺳﻨﻮن« و ﻣﺮاد از اﯾﻦ ﺑﺎب ﻫﺮ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ داراي ﻗﯿﻮد زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺮﻓﯽ از آن ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﮑﺘﺐ ﻧﺤﻮ أﻧﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 299‬ﻓﻮت ﮐﺮد‪ ،‬وي از ﺷﺎﮔﺮدان ﺛﻌﻠﺐ )اﺳﺘﺎد أﺧﻔﺶ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬زﻣﺨﺸﺮي« در »ﮐﺸّﺎف« ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻋﻠﱢﯿ‪‬ﻮن« اﺳﻢ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﯾﻮاﻧﯽ ﮐﻪ أﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﺻﻠﺤﺎ از اﻧﺲ و ﺟﻦ در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪40‬‬

‫ب( ﺣﺮف ﻣﺤﺬوف ﻻم اﻟﻔﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ج( ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﺑﺮاي ﻻم اﻟﻔﻌﻞ ﻣﺤﺬوف آورده ﺷﻮد‪.‬‬
‫د( آن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ه( ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﺑﺎب »ﺳﻨﻮن« دو ﻟﻐﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻟﻐﺖ اﻫﻞ ﺣﺠﺎز‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮﺳﺎﻟﻢ ﺗﻠﻔﻆ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻟﻐﺖ ﺑﻨﯽﻋﺎﻣﺮ و ﺑﻨﯽﺗﻤﯿﻢ‪ :‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﻋﺮاب ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ روي )ﻧﻮن( ﺑﺎﺷـﺪ و اﻋـﺮاب ﻧﯿـﺎﺑﺘﯽ ﻏﻠـﻂ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﻀﺮت رﺳﻮل أﮐﺮم )ﺻﻞّ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ وﺳﻠﻢ( ﻧﯿﺰ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻟﻐـﺖ ﺗﮑﻠـﻢ ﻣـﯽﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »اﻟﻠّﻬﻢ اﺟﻌ‪‬ﻠﻬﺎ ﺳِﻨﯿﻨﺎً ﮐﺴِﻨﯿﻦِ ﯾ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻒ‪«‬‬

‫ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن‬

‫ﺑﺮاي ﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد دو ﺣﺮﮐﻪ ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻓﺘﺤﻪ« زﯾﺮا ﺟﻤﻊ ﺛﻘﯿﻞ اﺳﺖ و ﻓﺘﺤﻪ ﺧﻔﯿﻒ‪ ،‬ﻓﻠﺬا ﺗﻌﺎدل ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﺴﺮه« ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ آن را ﻟﻐﺖ ﻣﯽ داﻧﺪ و در ﺷﺮح ﮐﺎﻓﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺣﺎل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺴﺮه ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻮن ﺟﻤﻊ اﻧﺪك اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﻋﺮاب آن راﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮوط ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ ﺳﺎﻟﻢ را در أﺳﻤﺎء ﺟﺎﻣﺪ و ﺻﻔﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻣﺮاد از ﺑﺎب ﺳﻨﻮن ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫‪» .1‬ﻣﺴﻨﺪ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ«‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ‪.10754‬‬

‫‪41‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻮن ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن‪،‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬

‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻮن ﺗﺜﻨﯿﻪ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻮن ﺗﺜﻨﯿﻪ ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪» .1‬ﮐﺴﺮه« ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻟﻐﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻓﺘﺤﻪ« ﮐﻪ »ﮐﺴﺎﺋﯽ« و »ﻓﺮّاء« آن را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮي ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪» .3‬ﺿﻤ‪‬ﻪ« ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎدر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‬

‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺎ‬
‫اﻗﺴﺎم دﯾﮕﺮ دارد در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺣﺮﮐﻪ از ﺣﺮﮐﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ در ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﻧﺼﺒﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﺮه ذﮐﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »راﯾﺖ اﻟﻤﺴﻠﻤﺎتِ« و اﯾﻦ اﻣﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در آﺧـﺮ آن‬
‫)ات( زاﺋﺪهاي ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻤﻊ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﻮد اﻣﺜﺎل »أﺑﯿﺎت« ﮐﻪ »ﺗﺎء« در آن اﺻـﻠﯽ اﺳـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ »ﻗـﻀﺎة« ﮐـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﺑﻮدﻧﺶ )ات( ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬در ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ دو ﻗﻮل دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪» (1 :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺼﺒﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺘﺤﻪ ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ‪» (2 .‬ﻫﺸﺎم« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺧﺼﻮص ﻣﻌﺘﻞّ‪ ،‬ﻧﺼﺒﺶ ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻪ ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪42‬‬

‫ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻫﺮ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺮوط ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕـﺮ ﺳـﺎﻗﻂ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اوﻻت« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺻﺎﺣﺒﺎت« ﮐـﻪ ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﻋـﺪم‬
‫وﺟﻮد ﻣﻔﺮدي از ﻟﻔﻆ ﺧﻮدش ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ ﻣﺆﻧﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ ﻋ‪‬ﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ رﻓﻌﺶ )ُ‪ ،(-‬ﻧﺼﺐ و ﺟﺮش )ِ‪ (-‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺬه أذرِﻋﺎت‪» ،«‬راﯾﺖ‪ ‬أذرِﻋﺎتِ« و »ﻣـﺮرت‪‬‬
‫ﺑﺄذرﻋﺎتِ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ رﻓﻌﺶ )ُ‪ ،(-‬ﻧﺼﺐ وﺟﺮش )َ‪ (-‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺬه أذرﻋﺎت‪» ،«‬راﯾﺖ‪ ‬أذرﻋﺎت‪ «‬و »ﻣـﺮرت‪‬‬
‫ﺑﺄذزﻋﺎت‪.«‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ رﻓﻌﺶ )ٌ‪ ،(-‬ﻧﺼﺐ و ﺟﺮش )ٍ‪ (-‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺬه أذرﻋﺎت‪» ،«‬راﯾﺖ‪ ‬أذرﻋﺎتٍ« و »ﻣـﺮرت‪‬‬
‫ﺑﺄذرﻋﺎتٍ«‪.‬‬

‫أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬

‫ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم اﺳﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺴﻢ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺴﻢ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺣﺮﮐﻪ از ﺣﺮﮐﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﮑﻪ در ﺣﺎﻟـﺖ ﺟـﺮّي‪ ،‬ﻓﺘﺤـﻪ از‬
‫ﮐﺴﺮه ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺄﺣﻤ‪‬ﺪ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از »أل« ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ و ﯾﺎ زاﺋـﺪه ذﮐـﺮ ﺷـﻮد در ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﺟﺮي إﻋﺮاب ﮐﺴﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺄﺣﻤﺪِﮐﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف در آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪) .‬إنﺷﺎءاﷲُ(‬
‫‪43‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻮن ﺗﺜﻨﯿﻪ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .4‬اﻋﺮاب اﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪44‬‬

‫درس ﻧﻬﻢ‪ :‬اﻓﻌﺎل ﺧﻤﺴﮥ ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ اﻓﻌﺎل ﺧﻤﺴﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺻﯿﻐﻪ ﻫـﺎي‬
‫)‪ (2,5,8,10,11‬اﺳﺖ‪ .‬إﻋﺮاب اﯾﻦ أﻓﻌﺎل درﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪ ،‬ﻧﻮن ﻋﻮض از ﺿﻤ‪‬ﻪ و در ﺣﺎﻟﺖ ﻧـﺼﺒﯽ و ﺟـﺮّي‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﺬف ﻧﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺈن ﻟﻢ ﺗﻔﻌﻠﻮا و ﻟَﻦ ﺗﻔﻌﻠﻮ ﻓﺎﺗّﻘﻮا اﻟﻨّﺎر‪ ‬اﻟّﺘﯽ‪«...‬‬

‫إﻋﺮاب أﺳﻤﺎء و أﻓﻌﺎل ﻣﻌﺘﻞّ‬

‫أﺳﻤﺎء ﻣﻌﺘﻞ‬

‫اﺳﻢ ﻣﻌﺘﻞّ ﻧﺤﻮي‪ 3‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺧﺮش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و آن ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻘﺼﻮر‪ :4‬اﺳﻢ ﻣﻌﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ آن اﻟﻒ ﻻزﻣﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺼﻄﻔﯽ«‬
‫ﺣﮑﻢ‪ :‬إﻋﺮاب اﺳﻢ ﻣﻘﺼﻮر در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﻣﻘﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻘﻮص‪ :‬اﺳﻢ ﻣﻌﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ آن ﯾﺎء ﻻزﻣﻪاي ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻗﺒﻠﺶ ﻣﮑﺴﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺿﯽ«‬

‫‪» .1‬اﺷﻤﻮﻧﯽ« در ﺷﺮح ﺧﻮد ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﺮاﺑﺶ ﺣﺮﮐﺎت ﻣﻘﺪره ﺑﺮ ﻻم اﻟﻔﻌـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮح اﺷﻤﻮﻧﯽ ‪.171 ،1‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.24 ،‬‬
‫‪ .3‬در ﻋﻠﻢ ﺻﺮف اﺳﻢ ﻣﻌﺘﻞ ﺑﻪ اﺳﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ ان ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻋﻠﺖ ﻧﺎم ﮔﺬاري اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮر ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﺳﻢ ﻣﺤﺒﻮس از اﻋﺮاب اﺳـﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘـﺼﻮر ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫»ﻣﺤﺒﻮس« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ ‪ .(347 ،1‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﯿﺪ رﺿﯽ)ره( ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل اﯾﺮاد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻫﻢ ﻣﻘﺼﻮر ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫‪45‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺣﮑﻢ‪ :‬ﺣﮑﻢ ﻣﻨﻘﻮص ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﺟﺮي اﻋﺮاﺑﺶ ﻣﻘـﺪر وﻟـﯽ در ﺣﺎﻟـﺖ ﻧـﺼﺒﯽ‬
‫اﻋﺮاﺑﺶ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻪ و ﮐﺴﺮه ﺑﺮ ﯾﺎء ﺛﻘﯿﻠﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »راﯾﺖ‪ ‬اﻟﻘﺎﺿﯽ‪.«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺎرح ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﻣﺼﻨﻒ »ﻣﻨﻘﻮص« را ﻗﺒﻞ از »ﻣﻘﺼﻮر« ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻬﺘﺮ ﺑـﻮد زﯾـﺮا ﻣﻨﻘـﻮض‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻇﻬﺎر ﻓﺘﺤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮب ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﻟﺴﺎن ﻋﺮب اﺳﻢ ﻣﻌﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ واو ﺧﺘﻢ ﺷﻮد وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕـﺮ در أﺳـﻤﺎء ﺳـﺘﻪ در ﺣﺎﻟـﺖ رﻓـﻊ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫»ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ« أﺳﻤﺎء أﻋﺠﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﻤﻨﺪو‪ ،‬ﻗﻤﻨﺪو« را ﺟﺰو أﺳﻤﺎء ﻣﻌﺮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ واو ﺧﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫أﻓﻌﺎل ﻣﻌﺘﻞ‬
‫در اﯾـﻦ ﻗــﺴﻤﺖ ﻣـﺼﻨﻒ اﺷــﺎره دارد ﺑــﻪ اﻓﻌـﺎل ﻣﻌﺘــﻞ اﻟــﻼم ﮐـﻪ ﻓﻘــﻂ ﻣﺮﺑــﻮط ﺑـﻪ ﺻــﯿﻐﻪﻫــﺎي‬
‫)‪ (1،4،7،13،14‬ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺧﺮش واو و ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﺿﻤ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﯾ‪‬ﻐـﺰُو« وﯾـﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ آﺧﺮش ﯾﺎء و ﻣﺎﻗﺒﻞ آن ﮐﺴﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﯾ‪‬ﺮﻣِﯽ« وﯾﺎ در آﺧﺮش اﻟﻔـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺎﻗﺒـﻞ آن‬
‫ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﯾ‪‬ﺨﺸﯽ«‪ .‬ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ اﻋﺮاب در آﻧﻬﺎ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ﺟﺰم‬ ‫ﻋﻼﻣﺖ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻋﻼﻣﺖ رﻓﻊ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ‬

‫ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠّﻪ‬ ‫ﻓﺘﺤﮥ ﻇﺎﻫﺮي‬ ‫ﻣﻘﺪر‬ ‫ﯾﻐﺰُو‬
‫ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠّﻪ‬ ‫ﻓﺘﺤﮥ ﻇﺎﻫﺮي‬ ‫ﻣﻘﺪر‬ ‫ﯾﺮﻣِﯽ‬
‫ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠّﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪر‬ ‫ﻣﻘﺪر‬ ‫ﯾﺨﺸَﯽ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﷲُ ﯾ‪‬ﺪﻋ‪‬ﻮ إﻟﯽ اﻟﺠ‪‬ﻨّﮥِ واﻟﻤ‪‬ﻐﻔِﺮَةِ ﺑﺈذﻧِﻪِ«‪» .1‬ﻟﻦ ﯾـﺪﻋﻮ‪» .«‬ﻟـﻢ ﯾـﺪع‪ «‬در ﺳـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ رﻓﻌـﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺰﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﷲُ ﯾﻬﺪِي ﻣﻦ ﯾ‪‬ﺸﺎء‪ ‬إﻟﯽ ﺻﺮاطٍ ﻣ‪‬ﺴﺘَﻘﯿﻢٍ« ‪» .‬ﻟﻦ ﯾﻬﺪي‪» .«‬ﻟﻢ ﯾﻬﺪِ« در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪،‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺰﻣﯽ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.221 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.213 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪46‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﯾ‪‬ﺤﯿﯽ ﻣ‪‬ﻦ ﺣﯽ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ ﺑ‪‬ﯿ‪‬ﻨَﮥٍ«‪» .1‬ﻟﻦ ﯾﺤﯿﯽ«‪» .‬ﻟﻢ ﯾﺤﯽ‪ «‬در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪ ،‬ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺰﻣﯽ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻓﻌﺎل ﺧﻤﺴﮥ ﺛﺎﻧﻮﯾﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﻣﻘﺼﻮر و ﻣﻨﻘﻮص را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻧﻮاع اﻋﺮاب »ﯾﻬﺪي« و »ﯾﺴﻌﯽ« و »ﯾﺪﻋﻮ« را در ﺣﺎﻻت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺤﺚ »إﻋﺮاب و ﺑِﻨﺎء«‬

‫‪ .1‬أﻧﻔﺎل‪.42 ،‬‬
‫‪47‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس دﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻧﮑﺮه‬

‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻋﺪم ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﮑﺮه‬
‫ﺷﺎرح دراﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮاي ﻧﮑﺮه دو ﺗﻌﺮﯾﻒ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ(‪ :‬ﻧﮑﺮه اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »أل« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨـﺪ و ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﮥ آن ﻣﻌﺮﻓـﻪ ﻣـﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»اﻟﺮﺟﻞ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ »ﻋﺒ‪‬ﺎس« ﻧﮑﺮه ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ »أل« ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب(‪ :‬ﻧﮑﺮه اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش »أل« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣﻌﻨـﺎي آن ﻣـﯽ ﺗﻮاﻧـﺪ »أل« را‬
‫ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ذو« زﯾﺮا ﻣﻌﻨﺎي آﻧﮑﻪ »ﺻﺎﺣﺐ« ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻗﺒﻮل »أل« ﺗﻌﺮﯾﻒ را دارد‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺎرح ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ داراي اﺷﮑﺎل اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا أﺳﻤﺎﺋﯽ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻪ ﺧﻮدﺷﺎن »أل« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦ أﺳﻤﺎء ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺟﺎء زﯾﺪ راﮐﺒﺎً«‪.‬‬
‫ب( ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺷﺘﺮﯾﺖ‪ ‬رﻃﻼ ﻋﺴﻼً«‪.‬‬
‫ج( اﺳﻢ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻻ رﺟﻞَ ﻋﻨﺪﻧﺎ«‪.‬‬
‫د( ﻣﺠﺮور رب‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »رب‪ ‬رﺟﻞٍ ﮐﺮﯾﻢٍ ﻟﻘﯿﺘﻪ«‪.‬‬
‫و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮاد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺎرح وارد اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾـﻦ ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﻣـﺎﻧﻊ ﻧﯿـﺴﺖ زﯾـﺮا أﻋﻼﻣـﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ »أل« ﺗﻌﺮﯾﻒ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﯿﻬﻮد و اﻟﻤﺠﻮس«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪48‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺮﻓﻪ‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ :‬ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ‪» :‬اﻹﺳﻢ‪ ‬إن وﺿﻊ ﻟﺸﯽءٍ ﺑﻌﯿﻨﻪ ﻓﻤﻌﺮﻓﮥٌ« »اﺳﻢ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺑﯿـﺎن ﻋﯿﻨﯿ‪‬ـﺖ‬
‫ﭼﯿﺰي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﮑﺘﮥ او‪‬ل اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »وﺿﻊ ﻟﺸﯽءٍ ﺑﻌﯿﻨﻪ« اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺳـﻢ ﺑـﺮاي ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﯾـﮏ‬
‫ﺷﺨﺺ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ أﺷﯿﺎء وأﻓﺮاد ﺧﺎرج از ﻫﺪف ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد ﻣـﺎ از‬
‫وﺿﻊ ﻟﺸﯽء ﺑﻌﯿﻨﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ در ﻧﺰد ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﺳﺎﻣﻊ در ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻬﺎت ﻣﺘﻤﯿ‪‬ـﺰ از دﯾﮕـﺮان ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از وﺿﻊ ﻟﺸﯽءٍ ﺑﻌﯿﻨﻪ »ﺣﯿﺜﯿ‪‬ﺖ« ﺷﯽء اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎ ﺗﻮ‪‬ﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻓﻮق ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﮑﺮات از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑـﺮاي ﯾـﮏ ﭼﯿـﺰ ﻣﻌـﯿ‪‬ﻦ وﺿـﻊ‬
‫ﻧﺸﺪه اﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺬﮐﻮر ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫـﺮ ﮐـﺪام ﺑـﻪ ﺗﻨﻬـﺎﯾﯽ داراي ﯾـﮏ ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺷﺮط در ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻮدن ﺗﻌﯿﯿﻦ آن ﻣﻌﻨﺎﺳـﺖ ﻧـﻪ وﺟـﻮد آن‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أَرﺳ‪‬ـﻠﻨَﺎ إﻟـﯽ ﻓِﺮﻋ‪‬ـﻮنَ‬
‫‪2‬‬
‫ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻً*ﻓَﻌ‪‬ﺼ‪‬ﯽ ﻓِﺮﻋ‪‬ﻮنُ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلَ«‬
‫در ﻣﺜﺎل ﻓﻮق »رﺳﻮل« او‪‬ل ﻧﮑﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﻧـﺰد ﻣﺨﺎﻃـﺐ وﺟـﻮد دارد اﻣ‪‬ـﺎ ﺑـﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻨﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﻧﮑﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﻼف »اﻟﺮﺳﻮل« دو‪‬م ﮐﻪ ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﺗﻌﯿـﯿﻦ آن ﺑـﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﮥ »أل«‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ اﺳﻤﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺎﺳﻢ ﻧﮑﺮه را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪ .3‬ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر‬
‫أﺳﻤﺎء ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺿﻤﯿﺮ‪ ،‬اﺳﻢ اﺷﺎره‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﺳﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺶ ﻗﺴﻢ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ اﻗﺴﺎم ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻌﺎرﻓﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮرا ﻧﯿﺰ اﻓﺰودهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﮐﺎﻓﯿﻪ« ﻣﻨﺎدي ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده را اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﯾﺎرﺟﻞُ«‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« ﻧﯿﺰ »ﻣﻦ و ﻣﺎ« اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯿ‪‬ﻪ را ﻧﯿﺰ ﺟﺰء ﻣﻌﺎرف ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻦ ﺟﺎﺋﮏ«‬

‫‪ .1‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟّﺼﻤﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﻪ اﻷوﻟﯽ‪ ،‬ص‪.78‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺰﻣﻞ‪.16,17 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻗﺴﻢ ﺳﻮﻣﯽ را ﻧﯿﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻮﯾﻦ و ﻧﻪ »أل« ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ و ﻣﺎ«‪.‬‬
‫‪49‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .3‬اﺑﻦ ﺧَﺮوف« ﻧﯿﺰﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎب »ﻧﻌﻢ« و»ﺑﺌﺲ« را اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﺎ« ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺌﺴﻤﺎ اﺷﺘﺮوا ﺑﻪِ أﻧﻔُﺴ‪‬ﻬﻢ«‪.1‬‬

‫أﻗﺴﺎم ﻣﻌﺎرف‬
‫ﭘﺲ از واﺿﺢ ﺷﺪن ﻣﻌﻨﺎي ﻧﮑﺮه و ﻣﻌﺮﻓﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن أﻗﺴﺎم ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬

‫ﺿﻤﯿﺮ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺿﻤﯿﺮ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺘﮑﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﯾﺎ ﻏﺎﺋﺒﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎي آنﻫﺎﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﻧﻮراﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺟﺎﻣﯽ« در ﺷﺮح ﺧﻮد ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﮑﻠّﻢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠّﻢ‬
‫از ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ آن اﺳﺖ و ﺿﻤﯿﺮ ﻏﺎﺋﺐ آن اﺳﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ دو ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﯿﺪ »ﻏﺎﺋﺐ« أﺳﻤﺎء ﻇﺎﻫﺮ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫اﻧﻮاع ﺿﻤﯿﺮ‬
‫‪ .1‬ﺑﺎرز‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺘﺼﻞ‪ :‬ﺿﻤﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﯽ ﺷـﻮد و ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ اﯾـﻦ را ﻧـﺪارد ﮐـﻪ ﻣﺒﺘـﺪا و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از »اﻟّﺎ« واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﮐﺮَﻣ‪‬ﮏ« ﮐﻪ داراي ﺳﻪ ﻗﺴﻢ‪ :‬رﻓﻌﯽ‪ ،‬ﻧﺼﺒﯽ‪ ،‬ﺟﺮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ب( ﻣﻨﻔﺼﻞ‪ :‬ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻢ و‪«...‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﺘﺮ‪ :‬در آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺿﻤﺎﺋﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ وﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﺣﺮوف‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ 4‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿـﻞ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﻣـﺼﻐّﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻨﯽ وﺟﻤﻊ واﻗﻊ ﺷﺪن را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.90 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮح ﻣﻠّﺎي ﺟﺎﻣﯽ‪ ،‬ص‪.291‬‬
‫‪» .3‬اﺑﻦ اﻧﺒﺎري« واﻗﻊ ﺷﺪن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻌﺪ از إﻟّﺎ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺳﺒﺐ ﺑﻨﺎء ﺿﻤﺎﺋﺮ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺒﺐ ﺑﻨﺎء را اﻓﺘﻘﺎري و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪50‬‬

‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻣﺼﻨﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﺿﻤﺎﺋﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ وﻣﺠﺮوري ﻫﺮدو ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﯾﮏ دﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»اﮐﺮﻣﺘﮏ« در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ و »ﻣﺮرت ﺑﮏ« در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺮي‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬از ﻣﯿﺎن ﺿﻤﺎﺋﺮ »ﻧﺎ«‪» ،‬ﯾﺎء« و »ﻫﻢ« ﺻﻼﺣﯿﺖ اﯾﻦ را دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ رﻓـﻊ‪ ،‬ﻧـﺼﺐ و‬
‫ﺟﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﻧﺎ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﻓﻌﯽ »ﻧِﻠﻨﺎ«ﻧﺼﺒﯽ »ﻓﺈﻧّﻨﺎ« ﺟﺮي »ﺑﻨﺎ«‬
‫»ﯾﺎء« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﻓﻌﯽ »اﺿﺮِﺑﯽ« ﻧﺼﺒﯽ »أﮐﺮَﻣﻨﯽ« ﺟﺮي »ﻣ‪‬ﺮّ ﺑﯽ«‬
‫»ﻫﻢ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﻓﻌﯽ »ﻫﻢ ﻗﺎﺋﻤﻮن« ﻧﺼﺒﯽ »أﮐﺮَﻣﺘﻬﻢ« ﺟﺮي »ﻟﻬﻢ«‬
‫اﻟﺒﺘﻪ »ﻧﺎ« ﺑﺎ دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ »ﯾﺎء« و»ﻫﻢ« از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﺗﻔﺎوت دارد زﯾﺮا »ﻧﺎ« در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﺑـﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ اﻣﺎ »ﯾﺎء« در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﺣﺎﻟـﺖ رﻓﻌـﯽ ﺑـﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒـﻪ ودر‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ وﺟﺮي ﺑﺮاي ﻣﺘﮑﻠﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳـﺖ »ﻫـﻢ« زﯾـﺮا اﮔﺮﭼـﻪ در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺣﺎﻻت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﺣﺪ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻔﺼﻞ و در دﯾﮕﺮ ﺣﺎﻻت ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺘـﺼﻞ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﻟﻒ«‪» ،‬واو« و »ﻧﻮن« از ﺿﻤﺎﺋﺮ رﻓﻌﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻏﺎﺋﺐ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃـﺐ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﻏﺎﺋﺐ‪» :‬اﻟﺰﯾﺪان ﻗﺎﻣﺎ«‪» ،‬اﻟﺰ ﯾﺪون ﻗﺎﻣﻮا« و »اﻟﻬﻨﺪات ﻗﻤﻦ«‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﺨﺎﻃﺐ‪» :‬اﻋﻠﻤﺎ«‪» ،‬اﻋﻠﻤﻮا« و »اﻋﻠﻤﻦ«‪.‬‬

‫ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺑﺎرز و ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺗﻘﺴﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺧﻮد ﺑـﺮ‬
‫دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬واﺟﺐ اﻻﺳﺘﺘﺎر‪:‬‬

‫اﻟﻒ( در ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻓﻌﻞ« ﮐﻪ أﻧﺖ در آن ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺘﮑﻠﻢ وﺣﺪه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أواﻓﻖ« ﮐﻪ أﻧﺎ در آن ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪51‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫پ( در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻣﻊ اﻟﻐﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻧﻐﺘﺒﻂ« ﮐﻪ ﻧﺤﻦ درآن ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( در ﺻﯿﻐﮥ ‪ 7‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺗﺸﮑﺮ« ﮐﻪ أﻧﺖ در آن ﻣﺴﺘﺘﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺟﺎﯾﺰ اﻻﺳﺘﺘﺎر‪:‬‬

‫اﻟﻒ( در ﺻﯿﻐﮥ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ ﻗﺎم أو ﯾﻘﻮم« ﮐﻪ ﻫﻢ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻫـﻮ را در آن‬
‫ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ب( در ﺻﯿﻐﮥ ‪ 4‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﻨﺪ‪ ‬ﺿَﺮَﺑ‪‬ﺖ أو ﺗَﻀﺮِب‪«‬‬
‫پ( در ﺻﻔﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ‪ ‬ﺿَﺎرِب‪«‬‬
‫ت( در اﺳﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫ‪‬ﯿﻬ‪‬ﺎت«‬

‫ﺿﻤﺎﺋﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ‬
‫ﺿﻤﺎﺋﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻫﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻦ‪،‬أﻧﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻤﺎ‪ ،‬أﻧﺘﻤﺎ‪ ،‬أﻧـﺘﻢ‪ ،‬أﻧـﺖِ‪،‬‬
‫أﻧﺘﻤﺎ‪ ،‬أﻧﺘﻦّ‪ ،‬أﻧﺎ‪ ،‬ﻧﺤﻦ«‬
‫ﺿﻤﺎﺋﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪»:‬اﯾ‪‬ﺎه‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﻫﻤﺎ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﻫﻢ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﻫﺎ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﻫﻤﺎ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﻫﻦّ‪،‬اﯾ‪‬ﺎك‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﮐﻤﺎ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫اﯾ‪‬ﺎكِ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﮐﻤﺎ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﮐﻦّ‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎي‪ ،‬اﯾ‪‬ﺎﻧﺎ«‬

‫ﻧﺤﻮة اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺿﻤﺎﺋﺮ‬

‫در ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻧﻤﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ از ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔـﺼﻞ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﮐﺮﻣﺘﮏ« ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ »أﮐﺮﻣﺖ إﯾ‪‬ﺎك«زﯾـﺮا ﻫـﺪف از اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ اﺧﺘﺼﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﮐﻪ از ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ آن ﻣﻮاﺿﻊ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻗَﻀﯽ رﺑ‪‬ﮏ اﻟّﺎ ﺗَﻌﺒ‪‬ﺪوا إﻟّﺎ إﯾ‪‬ﺎه«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﺪ و آن ﻣﺼﺪر ﺧﻮد ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨـﺼﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﺠﺒﺖ‪ ‬ﻣﻦ ﺿﺮﺑﮏ ﻫﻮ«‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻣ‪‬ﻀﻤ‪‬ﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و إن ﻫﻮ ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﺤﻤﻞ ﻋﻠﯽ اﻟﻨّﻔﺲِ ﺿَﯿﻤ‪‬ﻬﺎ«‪.‬‬

‫‪ .1‬إﺳﺮاء‪.23 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪52‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺄﺧّﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﯾ‪‬ﺎك ﻧﻌﺒﺪ‪ ‬وإﯾ‪‬ﺎك ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ«‪.‬‬
‫‪ .5‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺎﺷﺪ )واﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺒﺘﺪا واﻗﻊ ﺷﻮد(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »اﻟﻠﻬﻢ أﻧﺎ‬
‫ﻋﺒﺪ‪ ‬أﺛﯿﻢ«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .6‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺣﺮف ﻧﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و ﻣﺎ أﻧﺎ ﺑﻄﺎردِ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .7‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺿﻤﯿﺮ وﻋﺎﻣﻠﺶ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﺨﺮﺟﻮنَ اﻟﺮّﺳ‪‬ﻮلَ وإﯾ‪‬ﺎﮐﻢ«‪.‬‬
‫‪ .8‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻌﺪ از واو ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﮑﻮنُ و إﯾ‪‬ﺎﻫﺎ ﺑﻬﺎ ﻣﺜﻼً ﺑﻌﺪي«‪.‬‬
‫‪ .9‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻌﺪ از أﻣ‪‬ﺎ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻣ‪‬ﺎ أﻧﺎ ﻓﺸﺎﻋﺮ«‪.‬‬
‫در إداﻣﻪ ﻣﺼﻨﻒ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ دارد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺿﻤﯿﺮ )ﻣﺘـﺼﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻔـﺼﻞ(‬
‫را دارﯾﻢ‪ .‬ﻣﺼﻨﻒ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺒﺎرت »ﺳ‪‬ﻠﻨﯿﻪِ« اﺷﺎره ﺑـﻪ اﻓﻌـﺎﻟﯽ دارد ﮐـﻪ ﻣﺘﻌـﺪي ﺑـﻪ دو ﻣﻔﻌﻮﻟﻨـﺪ‪ 4‬ﮐـﻪ دو‬
‫ﻣﻔﻌﻮل آﻧﻬﺎ در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻮاﺿـﻊ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ ﺿـﻤﯿﺮ را ﺑـﻪ دو ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺘﺼﻞ و ﻣﻨﻔﺼﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺪ‪‬رﻫﻢ ﺳﻠﻨﯿﻪ« و ﯾﺎ »اﻟﺪرﻫﻢ ﺳﻠﻨﯽ اﯾ‪‬ﺎه«‬
‫‪5‬‬

‫در إداﻣﻪ ﻣﺼﻨﻒ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺒﺎرت »ﮐﻨﺘﻪ« اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ دارد ﮐـﻪ در اﯾـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻮاﻗـﻊ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺿﻤﯿﺮ را اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﮐﻨﺘﻪ« وﯾﺎ »ﮐﻨـﺖ‪ ‬اﯾ‪‬ـﺎه«‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﮐﺪام ﺣﺎﻟﺖ أرﺟﺢ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از »ر‪‬ﻣ‪‬ﺎﻧﯽ« اﺗﺼﺎل اﺳﺖ و ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ اﻧﻔﺼﺎل‪.‬‬

‫أﺧﺺ‪ ‬و أﻋﻢ‪ ‬ﺿﻤﺎﺋﺮ‬

‫‪6‬‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﮑﻠﻢ أﺧﺼ‪‬ﺎز ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻫﻢ أﺧﺼ‪‬ﺎز ﺿﻤﯿﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ دو ﺿﻤﯿﺮ در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدﻧﺪ دو ﺣﺎﻟﺖ دارﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺎﺗﺤﻪ‪.5 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺷﻌﺮاء‪.114 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ‪.1 ،‬‬
‫‪ .4‬اﻟﺒﺘﻪ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ وآن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞِ در ﺿﻤﯿﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ در ﺿﻤﯿﺮي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﺿﻤﯿﺮ دﯾﮕﺮ أﻋﺮف از ﺿﻤﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و أﺷﻤﻮﻧﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺿﻤﯿﺮ دوم أﺧﺺ و ﻏﯿﺮﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .5‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« اﺗّﺼﺎل را در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻗﻊ واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .6‬اﺑﻮﺣﯿﺎن« ﻋﺒﺎرت أﻋﺮف را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪53‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﺼﻞ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ أﺧﺺ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻣﻘﺪم ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻟﺪ‪‬رﻫﻢ أﻋﻄﯿﺘﮑﻪ«‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻔﺼﻞ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ در آوردن أﺧﺺ‪ ‬ﻣﺨﺘﺎرﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪»:‬اﻟـﺪ‪‬رﻫﻢ أﻋﻄﯿﺘـﮏ اﯾ‪‬ـﺎه« وﯾـﺎ »اﻟـﺪ‪‬رﻫﻢ‬
‫أﻋﻄﯿﺘﻪ إﯾ‪‬ﺎك«؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻘﺪم ﺿﻤﯿﺮ ﻏﯿﺮ أﺧﺺ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺘﺒﺎﺳﯽ در ﮐﻼم رخ ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دو ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ در ﯾﮏ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮ دو اﺗﺤﺎد در رﺗﺒﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻤﯽ ﺗـﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ﻫﺮدو را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺼﻞ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺼﻞ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »أﻋﺘﻄﯿﺘﻨـﯽ إﯾ‪‬ـﺎي« و‬
‫»أﻋﻄﯿﺘﮏ إﯾ‪‬ﺎك« و »أﻋﻄﯿﺘﻪ إﯾ‪‬ﺎه«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺗﺤﺎد در رﺗﺒﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﻟﻔﻈﺸﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آوردن ﻫـﺮ دو ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻧﮑﺮه و ﻣﻌﺮﻓﻪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﻣﻌﺎرف را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺿﻤﯿﺮ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﻧﻮاع آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻮاﺿﻊ واﺟﺐ اﻻﺳﺘﺘﺎر وﺟﺎﯾﺰ اﻻﺳﺘﺘﺎر ﺿﻤﯿﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ در ﺣﺎل اﺧﺘﯿﺎر ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .6‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ در آنﻫﺎ آوردن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﻣﺜـﺎل ﺑﯿـﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪54‬‬

‫درس ﯾﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ‬

‫ﺑﺤﺚ ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ از ﻣﻠﺤﻘﺎت ﺑﺤﺚ ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﺷـﻮد‬
‫ﻟﺰوﻣﺎً ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽ ﺷﻮد ودﻟﯿﻞ ﻧﺎمﮔﺬاري آن ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌـﻞ را از ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﮐﺴﺮه ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﮐﺮَﻣ‪‬ﻨﯽ« ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻋﺪم إﻟﺤﺎق ﻧﻮن ﻓﻌﻞ ﻣﮑﺴﻮر ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﻓﻌﻞ »ﻟﯿﺲ« ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .2‬آﻣﺪن ﻧﻮن در »أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« ﻣﺤﻞ ﺧﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن ﺑﻪ دﻟﯿـﻞ اﯾﻨﮑـﻪ أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ را‬
‫اﺳﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬ذﮐﺮ ﺷﺪن ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ را در آن ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺼﺮﯾ‪‬ﻮن آن را ﻓﻌـﻞ داﻧـﺴﺘﻪ و ذﮐـﺮ‬
‫ﺷﺪن ﻧﻮن را در آن واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺎ أﻓﻘﺮﻧﯽ إﻟﯽ اﷲ«‪.‬‬

‫ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺮوف‬

‫آﻣﺪن ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪:‬‬
‫آﻣﺪن ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻟﯿﺘﺒﻪ ﺻﻮرت ﻏﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﯾﺎﻟﯿﺘﻨﯽ ﮐﻨﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ«‪ 1‬وﻟـﯽ آﻣـﺪن‬
‫ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻟﻌﻞ ﻋﮑﺲ ﻟﯿﺖ اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺮد از ﻧـﻮن ذﮐـﺮ ﻣـﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ﻟﻌﻠﯽ أﺑﻠﻎُ اﻷﺳﺒﺎب«‪ 2‬اﻣﺎ در ﺳﺎﺋﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ آﻣﺪن و ﻧﯿﺎﻣـﺪن ﻧـﻮن وﻗﺎﯾـﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.74 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻏﺎﻓﺮ‪.36 ،‬‬
‫‪55‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺣﮑﻢ »ﻣﻦ و ﻋﻦ«‪ :‬آﻣﺪن ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دو واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻧﻮن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﻟﺪن«‪» ،‬ﻗﺪي« و »ﻗﻄﯽ« ﻓﺼﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﻗﺪ ﺑﻠﻐﺖ‪ ‬ﻣﻦ ﻟﺪﻧّﯽ ﻋ‪‬ﺬرا«‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ؟‬

‫‪ .1‬ﮐﻬﻒ‪.76 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪56‬‬

‫درس دوازدﻫﻢ‪ :‬اﺳﻢ ﻋﻠﻢ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻗﺴﺎم ﻣﻌﺎرف اﺳﻢ »ﻋﻠﻢ«‪ 1‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺺ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻤ‪‬ﯽ و ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻗﯿﺪي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺧِﺮﻧَﻖ‪ ،‬و‪«...‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺺ‬

‫ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺺ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ذات ﻣﺴﻤ‪‬ﯽ دﻻﻟﺖ داﺷﺘﻪ و از آن ﻗﺼﺪ ﻣﺪح ﯾﺎ ذم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺣﻤﺪ«‬
‫ب( ﮐﻨﯿﻪ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ از »أب‪ ،‬أم‪ ،‬إﺑﻦ وﯾﺎ ﺑﻨﺖ« ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪاي دﯾﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ«‬
‫ج( ﻟﻘﺐ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻗﺼﺪ ﻣﺪح و ذم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﺎدق«‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب وﺟﻮد دارد ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﯾﻦ أﻗﺴﺎم ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻟﻘﺐ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺎل ﺟﻌﻔﺮُ اﻟﺼﺎدق )ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(«‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﺳﻢ و ﻟﻘﺐ ﺑﺎ ﮐﻨﯿﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ« وﯾﺎ »أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ« و ﻣﺜﻞ »أﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺼﺎدق« وﯾـﺎ‬
‫»اﻟﺼﺎدق أﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋ‪‬ﻠﻢ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺒﻞ‪ ،‬راﯾﮥ و ﻋﻼﻣﺖ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪57‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺘﻤﺎع اﺳﻢ و ﻟﻘﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪:‬‬

‫‪ -‬ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻣﻔﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﻟﺒﺎﻗﺮ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن اﺿﺎﻓﮥ اوﻟﯽ ﺑﻪ دوﻣﯽ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( اﻣﺎ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن ﺗﺒﻌﯿﺖ دوﻣﯽ از اوﻟﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬و ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻣﻔﺮد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻋﺒﺪاﷲ زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺒﻌﯿﺖ دوﻣﯽ از اوﻟﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ب( و ﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ دوﻣﯽ را ﺑﺮ اﻋﺮاب رﻓﻊ‪) ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺤﺬوف( و ﯾﺎ ﺑـﺮ اﻋـﺮاب‬
‫ﻧﺼﺐ‪) ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺿﻤﺎر ﻓﻌﻞ( ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﺴﺘﻘﻼً اﻋﺮاب دﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ‬
‫در اﺑﺘﺪاي ﺑﺤﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺴﻢ آن ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷـﺪ ذﮐـﺮ ﺷـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺴﻢ دوم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ (2‬ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ‪ :1‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜﺎﻗﺐ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪» :‬ﻣـﺎ ﻻ ﯾﺘﺨـﺬ وﻻ‬
‫ﯾﺘﻮﻟﺪ ﻣﻦ اﻟﺤﯿﻮاﻧﺎت« ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﻪ از آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻮﻟّـﺪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰو ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺴﺖ( و أﻋﺮاب آن را ﺑﺮاي ﺑﻌـﻀﯽ از اﺟﻨـﺎس ﻋﻠـﻢ وﺿـﻊ ﻧﻤـﻮده ﮐـﻪ در اﺣﮑـﺎم‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺺ ﻟﻔﻈﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ذواﻟﺤﺎل واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا أﺳﺎﻣﮥ ﻣ‪‬ﻘﺒﻼً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺎرح اﺣﮑﺎم دﯾﮕﺮي را ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺪون ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻮ‪‬ﻏﯽ ﻣﺒﺘﺪا واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺳﺎﻣﮥ ﻣ‪‬ﻘﺒِﻞٌ«و »ﺛُﻌﺎﻟﮥ ﻫﺎرب‪.«‬‬
‫ب( اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺤﻤﺪﻧﺎ« ﮐﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( ﻧﻌﺖ ﻧﮑﺮه ﺑﺮاي او آورده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻟﻢ‪ «‬ﮐﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮﻣﻨﻘﻮل‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺗﻘﺴﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﺷﺎﯾﻊ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ و اﺳﻢ ﺟﻨﺲ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ذﻫﻦ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﺳﺎﻣﮥ« اﻣ‪‬ﺎ اﺳﻢ‬
‫ﺟﻨﺲ وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر در ذﻫﻦ‪) .‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﺤﺠﺘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(172‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪58‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﻘﻮل‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﻤﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ وﺿﻊ ﺷﺪه وﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺗﻌﯿ‪‬ﻨـﯽ‬
‫و ﯾﺎ ﺗﻌﯿﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ .‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دوازده ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﺼﺪر‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻓﻀﻞ« ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ رﺟﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻨﻘﻮل از ﺻﻔﺖ )اﺳﻢ ﻣﺸﺘﻖ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﯽ و ﻓﺎﻃﻤﻪ«‪.‬‬
‫پ( ﻣﻨﻘﻮل از ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺷﻤ‪‬ﺮَ« ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ رﺟﻞ و ﻓﺮس ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﻣﻨﻘﻮل از ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺰﯾﺪ« ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ رﺟﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث( ﻣﻨﻘﻮل از ﻓﻌﻞ أﻣﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺳﮑﺖ« ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﺻﺤﺮاء ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﺜﻨّﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎﻇﻤ‪‬ﯿﻦ«‪.‬‬
‫چ( ﻣﻨﻘﻮل از ﺟﻤﻊ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺮَﻓﺎت«‪.‬‬
‫ح( ﻣﻨﻘﻮل از اﺳﻢ ﺟﻨﺲ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺳﺪ«‪.‬‬
‫خ( ﻣﻨﻘﻮل از ﺟﻤﻠﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎﺷﺎءاﷲ« ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ رﺟﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫د( ﻣﻨﻘﻮل از ﺣﺮف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أل« ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذ( ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺰﺟﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑﻌﻠﺒﮏ‪ ،‬ﺳﯿﺒﻮ‪‬ﯾﻪ«‪.‬‬
‫ر( ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﺮﮐﺐ اﺿﺎﻓﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺒﺪﺷﻤﺲ‪ ،‬أﺑﻮﻗُﺤﺎﻓﻪ«‬
‫‪ (2‬ﻣﺮﺗَﺠ‪‬ﻞ‪ :1‬وآن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﻏﯿﺮ از ﻋﻠﻤﯿـﺖ اﺳـﺘﻌﻤﺎﻟﯽ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ﺳ‪‬ﻌﺎد وأُد‪‬د«‪ .‬ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ واﺣﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﻧﺪ و درﺣﺎﻻت ﻣﺬﮐﻮر در ﻋﻠـﻢ ﻣﻨﻘـﻮل‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻧﻮاع ﻋﻠﻢ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺳﻢ و ﻟﻘﺐ در ﺻﻮرت اﺟﺘﻤﺎع ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻘﻮل و ﻣﺮﺗﺠﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻪ ﻣﻮرد از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻋﻠﻢ ﺟﻨﺲ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬از »ارﺗﺠﺎل« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ارﺗَﺠ‪‬ﻞَ اﻟﺨُﻄﺒﮥَ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪاي را ﺑﺪون ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪59‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ :‬اﺳﻢ اﺷﺎره‬

‫از دﯾﮕﺮ اﻗﺴﺎم ﻣﻌﺎرف‪ ،‬اﺳﻢ اﺷﺎره ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ وﺿـﻊ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و اﺷﺎرة ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷﺎره ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺴﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم اﺳﻢ إﺷﺎره‪:‬‬

‫أﻧﻮاع اﺳﻢ إﺷﺎره ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ وﻋﺪد ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬

‫ﻣﻔﺮد‪ :‬ذي‪ ،‬ذِهِ‪ ،‬ﺗﯽ‪ ،‬ﺗِﻪِ وذات‬ ‫ﻣﻔﺮد‪ :‬ذا‬

‫ﻣﺜﻨّﯽ‪ :‬ﺗﺎن) ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ(‪ ،‬ﺗﯿﻦ)ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ وﺟﺮ(‬ ‫ﻣﺜﻨّﯽ‪ :‬ذان)ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ(‪،‬ذﯾﻦ)ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ وﺟﺮ(‬

‫ﺟﻤﻊ‪ :‬أوﻟﯽ‪ ،‬أوﻻء‬ ‫ﺟﻤﻊ‪ :‬أوﻟﯽ) ﻟﻐﺖ ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ(‪،‬أوﻻء) ﻟﻐﺖ أﻫﻞ ﺣﺠﺎز(‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در اﺳﻢ اﺷﺎرة »ذا« ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن اﻟﻒ را ﺟﺰء ﮐﻠﻤﻪ داﻧﺴﺘﻪ وﻟﯽ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن آن را زاﺋﺪه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻏﯿﺮ از ﻟﻔﻆ »ذا«‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ذاء‪ ،‬ذاﺋِﻪ‪ ،‬ذاؤه‪ ،‬آﻟﮏ« ﻧﯿﺰ ذﮐﺮﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺆﻧﺚ ﻫﻢ از ﻟﻔﻆ »ذا« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻓَﻠﻤ‪‬ـﺎ ر‪‬ء‪‬ا اﻟـﺸّﻤﺲ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺎزﻏﮥ ﻗﺎلَ ﻫﺬا رﺑ‪‬ﯽ«‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻧﻌﺎم‪.78 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪60‬‬

‫‪ .4‬اﺳﻢ اﺷﺎرة ﺟﻤﻊ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي ذوي اﻟﻌﻘﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .5‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ ﺑﻌﯿﺪ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺮ ﺳـﺮ آﻧﻬـﺎ »ك« اﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽ ﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ذاك« و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ »ﻟﮏ« اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ذﻟﮏ« ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﻗﻮل اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎف ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳـﻂ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽ ﺷـﻮد و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﻻم« ﺑﺮاي إﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﻌﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﺑﺘﺪاي اﺳﻢ اﺷﺎره»ﻫﺎ« ﺗﻨﺒﯿﻪ وارد ﮐﻨﯿﻢ آوردن» ﻟﮏ« ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘـﻪ »اﺑﻮﺣﯿـﺎن«‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻗﻠﯿﻞ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .7‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺪن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺸﺎراﻟﯿﻪ ﻣﺎﺑﯿﻦ »ﻫﺎ« ﺗﻨﺒﯿﻪ و اﺳﻢ اﺷـﺎره ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺎ أﻧﺎ ذا« و »ﻫﺎ ﻧﺤﻦ أوﻻء«‬
‫‪ .8‬ذا از ﺟﻤﻠﻪ أﺳﻤﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ واﻗﻊ ﺷﺪن در ﻣﻮاﺿﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را دارد ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ »أﺳـﺘﺮ‬
‫آﺑﺎدي« در »اﻟﺒﺴﯿﻂ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ذا ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺻﻮف و ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫إﻋﺮاب اﺳﻢ ﺑﻌﺪ »ﻫﺬا«‬

‫در ﮐﺘﺎب »ﺑﺪاءة اﻟﻨّﺤﻮ«‪ 1‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬و ﯾﻌﺮب ﻋﻠﯽ اﻟﺘّﺎﺑﻌﯿ‪‬ﻪ ﻻﺳﻢ اﻹﺷﺎره‪ ،‬ﻓﺈن ﮐﺎن ﺟﺎﻣـﺪاً‬
‫ﻓﻬﻮ إﻣ‪‬ﺎ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎنٍ وإﻣ‪‬ﺎ ﺑﺪل و إن ﮐﺎن ﻣﺸﺘﻘّﺎً ﻓﻬﻮ ﺻﻔﮥ« ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻖ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺗـﻮان اﯾـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﻫﺬا«‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت آن اﺳﻢ ﯾﺎ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺪل‪ ،‬ﮐﻪ ﺗـﺸﺨﯿﺺ آن ﺑـﺴﺘﮕﯽ ﺑـﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎ دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ أﻗﺴِﻢ‪ ‬ﺑِﻬ‪‬ﺬَا اﻟﺒ‪‬ﻠَﺪِ«‪ 2‬و»ذﻟﮏ‪ ‬اﻟﮑﺘﺎب‪ ‬ﻻ ر‪‬ﯾﺐ‪ ‬ﻓِﯿﻪِ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت وﺻﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫إﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻗﺮﯾﺐ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ از اﻟﻔﺎظ »ﻫ‪‬ﻨﺎ‪ ،‬ﻫ‪‬ﻨﺎك وﻫ‪‬ﻨﺎﻟﮏ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮلِ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻫﺴﺖ اﻣﺎ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ »ﻫ‪‬ﻨﺎك« را ﺑﺮاي ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺪاءة اﻟﻨّﺤﻮ‪ ،‬ص ‪.35‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻠﺪ‪.1 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.2 ،‬‬
‫‪61‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺛَﻢ‪ ‬و ﻫِﻨَّﺖ« را ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ إﺷﺎره را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﻗﺴﺎم آن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ إﺷﺎرة ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻂ و ﺑﻌﯿﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬إﻋﺮاب اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﻫﺬا« ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬

‫‪ .1‬ﺗﻤﺎم اﺳﻤﺎء ﻣﮑﺎن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻇﺮف ﺑﻮدن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن ﺣﺮف ﺟﺮ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﺻ‪‬ﻠﺖ‪ ‬إﻟﯽ‬
‫ﻫﻨﺎك‪.«‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪62‬‬

‫درس ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل‬

‫ﻣﻮﺻﻮﻻت ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢاﻧﺪ‬
‫‪1‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻮﺻﻮﻻت ﺣﺮﻓﯽ‪ :‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﻮﺻﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺻﻠﮥ ﺧﻮد ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻣﻮﺻﻮل ﺣﺮﻓﯽ‬

‫اﻟﻒ( »أن«‪ :‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﺼﺮّف داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺠﺒﺖ‪ ‬ﻣﻦ أن ﻗﺎم‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‬
‫ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ‪ .‬و »ﻋﺠﺒﺖ‪ ‬ﻣﻦ أن ﯾﻘﻮم‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ»أﺷﺮت‪ ‬إﻟﯿﻪِ أن ﻗُﻢ« ﮐـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ أﻣﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.2‬‬
‫ب( »أنّ«‪ :‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ و ﺧﺒﺮش ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»أو‪ ‬ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﮑﻔِﻬِﻢ أﻧّﺎ أﻧﺰَﻟﻨﺎ«‪ 3‬وﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﺨﻔﻒ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﻤﺶ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﻋ‪‬ﻠِﻤﺖ‪ ‬أن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﮐﻪ ﺟﻤﻠـﮥ »زﯾـﺪ‪ ‬ﻗـﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫پ( »ﮐﯽ«‪ :‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﺟِﺌﺖ‪ ‬ﻟِﮑﯽ ﺗُﮑﺮِم‪ ‬زﯾﺪا«‬
‫ت( »ﻣﺎ«‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﮥ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﻪ‪ .4‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ أﺻﺤ‪‬ﺒ‪‬ﮏ‪ ‬ﻣﺎ د‪‬ﻣﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨﻄَﻠِﻘﺎ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﮥ ﻏﯿﺮﻇﺮﻓﯿ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣﻤ‪‬ﺎ ﺿَﺮَﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﻨّﻒ إﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و دﻟﯿﻞ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺻﻮﻻت ﺣﺮﻓﯽ ﺟﺰء ﻣﻌﺎرف ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﺒﺘﻪ در»أن« ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ أﻣﺮ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ز‪‬ﻣ‪‬ﺨﺸَﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬أن« ﻣﻔﺴ‪‬ﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺣﺮف ﺟﺮ داﺧﻞ ﺷﻮد »أن« ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻨﮑﺒﻮت‪.51 ،‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ ﻟﻢ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪63‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻀﺎرع و ﺣﺘﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﻫﻢ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ث( »ﻟﻮ«‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ 2‬و ﺑﻌﺪ از ﻣـﺎدة »ودد« ذﮐـﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»و‪‬دِدت‪ ‬ﻟﻮ ﻗﺎم‪ /‬ﯾﻘﻮم زﯾﺪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻮﺻﻮﻻت اﺳﻤﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻮﺻﻮل اﺳﻤﯽ ﻣﺨﺘﺺ‪ :‬ﮐﻪ ذﮐﺮ آن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻔﺮد‪ :‬اﻟّﺘﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‪ :‬اﻟﺬي‬
‫ﻣﺜﻨّﯽ‪ :‬اﻟﻠﺘﺎن )ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ( اﻟﻠّﺘﯿﻦ )ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و ﺟﺮ(‬ ‫ﻣﺜﻨّﯽ‪ :‬اﻟﻠﺬان ) ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ(‪ ،‬اﻟﻠﺬﯾﻦ ) ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ وﺟﺮ(‬
‫ﺟﻤﻊ‪ :‬اﻟﻠّﺎت‪ ،‬اﻟﻠّﺎء‪ ،‬اﻟﻠّﺎﺗﯽ‪ ،‬اﻟﻼّﺋﯽ‬ ‫ﺟﻤﻊ‪ :‬اﻷﻟﯽ )ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻄﻠﻖ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺎﻗﻞ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد )اﻟّـﺬﯾﻦ(‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺒﻨﯽ اﺳﺖ ‪(4‬‬

‫و ﺷﻌﺮ زﯾﺮ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ و ﻣﺆﻧﺚ دارد‪:‬‬

‫و‪ ‬ﺑ‪‬ﻌـــﻀُﻬﻢ ﺑـــﺎﻟﻮاوِ ر‪‬ﻓﻌـــﺎ ﻧَﻄَﻘـــﺎ‬ ‫ﺟ‪‬ﻤــﻊ‪ ‬اﻟﻠــﺬي اﻷﻟــﯽ اﻟّــﺬﯾﻦَ ﻣ‪‬ﻄﻠَﻘــﺎ‬
‫و‪ ‬اﻟﻠّــــﺎء ﮐﺎﻟّــــﺬﯾﻦَ ﻧَــــﺰرا و‪‬ﻗﻌــــﺎ‬ ‫ﺑِــﺎﻟّﻼت واﻟﻠّــﺎءِ اﻟّﺘـــﯽ ﻗَــﺪ ﺟ‪‬ﻤِﻌـــﺎ‬

‫ب( ﻣﻮﺻﻮل اﺳﻤﯽ ﻣﺸﺘﺮك‪ :‬ﻧﻮع دوم از ﻣﻮﺻﻮﻻت اﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮﻻت ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﺣﺎﻻت )ﻣﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺆﻧﺚ‪ ،‬ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻨّﯽ و ﺟﻤﻊ( ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺎوي وﻣﺸﺘﺮك اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﻨﺞ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﻦ«‪ :‬اﮐﺜﺮا ﺑﺮاي ذوي اﻟﻌﻘﻮل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻟَﻢ ﯾ‪‬ﻌﻠَﻤـﻮا أﻧّـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦ ﯾ‪‬ﺤـﺎدِدِ اﷲَ و‪‬‬
‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
‫ر‪‬ﺳﻮﻟَﻪ‪ ‬ﻓَﺄنّ ﻟَﻪ‪ ‬ﻧﺎر‪ ‬ﺟ‪‬ﻬﻨّﻢ‪ ‬ﺧﺎﻟﺪا ﻓﯿﻬﺎ«‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻤﺎ در»ﻣﺎ« ﻣﻮﺻﻮﻟﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮﺳﺮ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ ﻣﺼﺪرﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻌﺪش ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺪر رﻓﺘﻪ و ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮاي ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن آن را ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮدن ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ آن ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬أﮐﺜﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻟﻮ« ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ« اﻟﺬي را ﺟﺰء ﻣﻮﺻﻮﻻت ﺣﺮﻓﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ آﯾﮥ »ذﻟِﮏ‪ ‬اﻟّﺬي ﯾ‪‬ﺒ‪‬ﺸّﺮاﷲ ُﻋﺒﺎد‪‬ه‪‬‬
‫اﻟﺬﯾﻦ آﻣ‪‬ﻨﻮا وﻋ‪‬ﻤِﻠﻮا اﻟﺼ‪‬ﺎﻟِﺤ‪‬ﺎتِ« )ﺷﻮري‪ (23 ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻋﺎﺋﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟّﺬﯾﻦ ﻋﻮد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .4‬ﺑﻨﯽ ﻫ‪‬ﺬَﯾﻞ« در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت » اﻟّﺬونَ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺎرت »ﻋﺎﻟِﻢ « را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺗﺎ ذات اﻗﺪس اﻟﻬﯽ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺗﻮﺑﻪ‪.63 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪64‬‬

‫اﻣﺎ در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮذوي اﻟﻌﻘﻮل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻟَﻌ‪‬ﻠّــﯽ إﻟــﯽ ﻣ‪‬ــﻦ ﻗَــﺪ ﻫ‪‬ﻮ‪‬ﯾــﺖ‪ ‬اﻃﯿــﺮُ«‬ ‫»أﺳﺮِب اﻟﻘَﻄﺎ ﻫ‪‬ـﻞ ﻣ‪‬ـﻦ ﯾ‪‬ﻌﯿـﺮُ ﺟ‪‬ﻨﺎﺣ‪‬ـﻪ‪‬‬

‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »ﻣﻦ« دوم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ )ﺳِﺮب‪ ‬اﻟﻘﻄﺎ( آﻣﺪه و ﺷـﺎﻋﺮ آن را ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﮥ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ب( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻓﺮض ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﷲِ ﯾﺴﺠ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻓِﯽ اﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎو‪‬اتِ و‪‬اﻷرضِ«‬
‫‪2‬‬
‫پ( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ در ﻟﻔﻆِ ﻋﺎﻣ‪‬ﯽ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﻻ ﯾ‪‬ﺴﺘَﺠِﺐ ﻟَﻪ‪«‬‬
‫‪» .2‬ﻣﺎ«‪ :‬اﮐﺜﺮاً ﺑﺮاي ﻏﯿﺮذوي اﻟﻌﻘﻮل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و ﯾ‪‬ﻌﺒﺪونَ ﻣِﻦ دونِ اﷲِ ﻣﺎ ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﻨـﺰّل‬
‫ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎﻧﺎ «‬
‫‪4 3‬‬

‫اﻣﺎ در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻋﻘﻼء اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻓﺮض ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﺴ‪‬ﺒ‪‬ﺢ‪ ‬ﷲ ﻣ‪‬ﺎ ﻓِﯽ اﻟـﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎو‪‬اتِ و‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ ﻓِـﯽ‬
‫‪5‬‬
‫اﻷرضِ«‬
‫ب( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻣﺮي ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺮاي ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»إذ ﻗﺎﻟَﺖ اﻣﺮأةُ ﻋِﻤﺮانَ رب‪ ‬إﻧّﯽ ﻧَﺬرت‪ ‬ﻟَـﮏ‪ ‬ﻣـﺎ‬
‫‪6‬‬
‫ﻓﯽ ﺑ‪‬ﻄﻨﯽ ﻣ‪‬ﺤﺮّرا«‬
‫‪7‬‬
‫پ( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮاد ﻣﺎ ﺻﻔﺎت ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺄﻧﮑِﺤﻮا ﻣ‪‬ﺎ ﻃَﺎب‪ ‬ﻟَﮑﻢ«‬
‫‪» .3‬اﻟﻒ وﻻم« ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﺎﻗﻞ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻗـﻞ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﻟﺘّـﺎﺋﺒﻮن‬
‫‪8‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑﺪون اﻟﺤﺎﻣﺪون اﻟﺴ‪‬ﺎﺋﺤﻮن ‪«...‬‬

‫‪ .1‬رﻋﺪ‪.15 ،‬‬
‫‪ .2‬أﺣﻘﺎف‪.5 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺞ‪.71 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺷﺎرح در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﺷﺎﻓﯿﻪ« ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻣﺎ« ﺑﺮاي ﻋﺎﻟِﻢ وﻏﯿﺮ ﻋﺎﻟِﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف »ﻣﻦ« اﻟّﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎﻟﺶ در‬
‫ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﺷﺎرح ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف »ﻣﻦ« ﻧﻪ ﺿﺪ آن‪.‬زﯾﺮا ﺧﻼف ﺷﯿﺊ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺷﯿﺊ و ﺑﺎ ﺿﺪش ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﯿﺎﻫﯽ ﻣﯽﺳﺎزد ﻣﺜﻞ ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺿﺪش ﻣﺜﻞ ﺷﮑﺮ‪.‬اﻣﺎ ﺿﺪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺧﻮد ﺷﯿﺊ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻔﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ذﻏﺎل ﻧﻤﯽﺳﺎزد و ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ و ﻏﯿﺮﻋﺎﻟﻢ ﻫﺮ دو ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻣﺎ« ﺧﻼف »ﻣﻦ« اﺳﺖ‪(.‬‬
‫‪ .5‬ﺟﻤﻌﻪ‪.1 ،‬‬
‫‪ .6‬آلﻋﻤﺮان‪.35 ،‬‬
‫‪ .7‬ﻧﺴﺎء‪.3 ،‬‬
‫‪ .8‬ﺗﻮﺑﻪ‪.112 ،‬‬
‫‪65‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻟﻒ وﻻم ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ ﺑـﺮ اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻒ و ﻻم‪.‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل اﺳﺖ‪ ) 1.‬ﮐﻪ ﻗﻮل اﺻﺢ اﺳﺖ(‬
‫‪2‬‬
‫ب( ﺣﺮف ﻣﻮﺻﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫پ( ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .4‬ذو«‪» :‬ازﻫﺮي« آن را از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻃﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎﺋﻨﯽ ذو ﻗﺎم«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ذو ﻟﻐﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آن ﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺣﺎﻻت )ﻣﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺆﻧﺚ‪ ،‬ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ( ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ »ذا« ﺟﺰء اﺳﻤﺎء اﺷﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ »ذا« ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮاﺋﻂ اﺳﺘﻌﻤﺎل »ذا« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ‬

‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن »ﻣﻦ« و »ﻣـﺎ« اﺳـﺘﻔﻬﺎﻣﯿﻪ ذﮐـﺮ ﺷـﻮد )ﮐـﻪ ﮐـﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ اﯾـﻦ ﺷـﺮط را ﻻزم‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.(4‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﻣﺎ« و »ﻣﻦ« ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﻬﺎم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫پ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ »ذا« و»ﻣﻦ و ﻣﺎ« ﺣﺮف زاﺋﺪه داﺧﻞ ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﻣﻮﺻﻮﻻت را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻗﺴﺎم ﻣﻮﺻﻮﻻت ﺣﺮﻓﯽ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪» .4‬ﻣﺎ« ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .5‬ﻣﺎ در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﺑﺮاي ﻋﻘﻼء اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫‪ .1‬ﻗﻮل »ﺟﻤﻬﻮر«‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﺮاج«و »ﻓﺎرﺳﯽ«‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻗﻮل »ﻣﺎزﻧﯽ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﻮل»أﺧﻔﺶ«‪.‬‬
‫أﻣِﻨﺖِ و‪ ‬ﻫﺬا ﺗَﺤﻤِﻠﯿﻦَ ﻃَﻠﯿﻖ«‪.‬‬ ‫‪ .4‬وﺑﻪ ﺷﻌﺮ زﯾﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺪ‪‬س ﻣﺎﻟِﻌﺒ‪‬ﺎدٍ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻤﮏ‪ ‬إﻣﺎره‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪66‬‬

‫درس ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺻﻠﻪ ﻣﻮﺻﻮل‬

‫ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺻﻮﻻت ‪ -‬ﺣﺮﻓﯿﻪ و اﺳﻤﯿﻪ ‪ -‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺸﺎن ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﻮد ﻧﯿﺎز ﺑـﻪ ﺻـﻠﻪ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ‬
‫ﺻﻠﻪ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺻﻮل را ﺑﺮاي ﻣﺎ واﺿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﻠﻪ‬
‫‪ .1‬ﺻﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻠﻪ و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺻﻠﻪي ﻣﻮﺻﻮل اﺳﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺿﻤﯿﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋ‪‬ﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻮل ﮐﻨﺪ؛ اﮔـﺮ ﻣﻮﺻـﻮل‬
‫ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺿﻤﯿﺮ ﻫﻢ ﻣﻔﺮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺿﻤﯿﺮ ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻮﺻﻮل و ﺿﻤﯿﺮ از ﺷﺮوط واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻠﮥ »ءاﻣ‪‬ﻨﻮا« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪» :‬إنّ اﻟّﺬﯾﻦ ءاﻣ‪‬ﻨﻮا وﻋﻤﻠﻮ اﻟﺼ‪‬ﺎﻟﺤﺎت إﻧّﺎ ﻻ ﻧـﻀﯿﻊ أﺟـﺮَ ﻣ‪‬ـﻦ‬
‫أﺣﺴ‪‬ﻦَ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻼً«‪ 1‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎﺋﻨﯽ اﻟﻠﺬان ﺿﺮﺑﺘُﻬﻤﺎ‪ /‬واﻟﺬﯾﻦ ﺿﺮﺑﺘَﻬﻢ‪ /‬ﺟﺎﺋﺖ اﻟﺘّﯽ ﺿﺮﺑﺘَﻬﺎ و‪«...‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﻣﺮادي« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺬف ﺻﻠﻪ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ در دو ﻣﻮرد‪ :‬اول زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑـﺮاي‬
‫ﺻﻠﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ اﺑﻬﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪» .2‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺻﻠﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺻﻮل ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻬﻒ‪.30 ،‬‬
‫‪» .2‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻِﺪ ‪.«441 ،1‬‬
‫‪» .3‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ ‪.«259-258 ،1‬‬
‫‪67‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺻﻠﮥ ﻣﻮﺻﻮل ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺷﺮط ﺻﻠﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺧﺎﻟﯽ از ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.2‬‬
‫پ( ﺑﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﻼم ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺻﻞ ﺑـﻪ‬
‫آن داراي ﻓﺎﺋﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟّﺬي ﻋﻨﺪك« ﯾﻌﻨﯽ »اﺳﺘﻘﺮّ ﻋﻨﺪك«‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم اﻗﺴﺎم ﻣﻮﺻﻮﻻت ﺻﻠﻪ »أل« ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﮐـﻪ ﻫﻤـﻮاره ﺑـﻪ ﺻـﻔﺎت‬
‫ﺻﺮﯾﺤﻪ‪) 3‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل وﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ‪ (4‬ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻀﺎرب‪ ،‬اﻟﻤﻀﺮوب واﻟﺤﺴﻦ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪»:‬أي‪ «‬از أﻟﻔﺎظ ﻣﻮﺻﻮل ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺎ« ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔـﺮد ﻣـﺬﮐّﺮ ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه وﺑﻪ ﺻﻮرت»أِّﯾ‪‬ﮥ« ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل أي‪‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮاي»أي‪ «‬ﭼﻬﺎر ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬إﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد و ﺻﺪر ﺻﻠﻪاش ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻌﺠِﺒ‪‬ﻨﯽ أﯾ‪‬ﻬﻢ ﻫﻮ ﻗﺎﺋﻢ«‬
‫‪ .2‬إﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد وﺻﺪر ﺻﻠﻪ اش ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻌﺠﺒ‪‬ﻨﯽ أﯾ‪‬ﻬﻢ ﻗﺎﺋﻢ«‬
‫‪ .3‬إﺿﺎﻓﻪ ﻧﺸﻮد وﺻﺪر ﺻﻠﻪ اش ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻌﺠِﺒ‪‬ﻨﯽ أي‪ ‬ﻫﻮ ﻗﺎﺋﻢ«‬
‫‪ .4‬إﺿﺎﻓﻪ ﻧﺸﻮد وﺻﺪر ﺻﻠﻪ اش ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻌﺠِﺒ‪‬ﻨﯽ أي‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ«‬

‫‪» .1‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« وﻗﻮع ﺟﻤﻠﮥ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ در ﻣﻘﺎم ﺻﻠﻪ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﺗﻌﺠﺐ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ اﺳﺖ و ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮﯾﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه در ﺟﻮاز وﺻﻞ ﻣﻮﺻﻮل ﺑﻪ آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺮوف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪهاﻧﺪ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﻧﺪ‪ :‬ﺗﻌﺠﺐ در ﻣﻮرد اﻣﻮر ﺧﻔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺎ از آوردن‬
‫ﺻﻠﻪ إﯾﻀﺎح اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺗﺼﺎل »أل« ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﺤﻞ اﺷﮑﺎل اﺳﺖ اﻣﺎ »أﺷﻤﻮﻧﯽ« آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬در »أل« داﺧﻠﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﮐﺜﯿﺮي وﺟﻮد دارد‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻠﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‬
‫ﻓﻠﺬا »أل« داﺧﻠﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ را ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ و ﺳِﺮّ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻِﻼت ﺑﺮاي اﻓﻌﺎﻟﻨﺪ ﭘـﺲ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺪوث دارﻧﺪ وﻟﯽ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺛﺒﻮت دارد‪ .‬ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻠﻪ واﻗﻊ ﺷـﻮد زﯾـﺮا از‬
‫ﺣﯿﺚ ﻋﻤﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ دارد اﮔﺮﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪68‬‬

‫‪1‬‬
‫»أي‪ «‬در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از أﻋﺮاب ﻫﻤﻮاره »أي‪ «‬را ﻣﻌﺮب ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﻋﺎﺋﺪ در ﺻﻠﻪ‬

‫ﻋﺎﺋﺪ در »أي‪ «‬ﻫﻤﺎن ﺻﺪر ﺻﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻮر ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺣﺬف داراي ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺷﺮﻃﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬اﻣﺎ ﺣﺬف ﻋﺎﺋﺪ در ﺻﻠﮥ ﻏﯿﺮ »أي‪ «‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺎﺋﺪ ﻣﺮﻓﻮع‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺷﺮط ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺻﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﻟﺬي ﻓﯽ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎءِ إﻟـﻪ‪ ‬و‪‬ﻓـﯽ اﻷرضِ إﻟـﻪ‪ 2«‬ﮐـﻪ »ﻫـﻮ« ﺑﻌـﺪ از‬
‫»اﻟﺬي« ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﺑﻌﺪ از ﺣﺬف ﻋﺎﺋﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﺻﻠﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜـﺎل ﺑـﺎﻻ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫اﮔﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺬف ﻋﺎﺋﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ » :‬ﺟﺎء اﻟﺬي ﻫﻮ ﯾﻨﻄﻠﻖ«‬
‫‪ .2‬ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻇﺮف ﺗﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﺟﺎء اﻟﺬي ﻫﻮ ﻋﻨﺪك«‬
‫‪ .3‬ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪».‬ﺟﺎء اﻟﺬي ﻫﻮ ﻓﯽ اﻟﺪار«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﺋﺪ ﻣﻨﺼﻮب‪ :‬ﮐﻪ إﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ دو ﺷﺮط ﺑﺎﻻ دو ﺷﺮط دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺎﺋﺪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻧﺎﺻﺐ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮب ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﻣ‪‬ﻦ ﺗﺮﺟﻮ ﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺐ‪ «‬ﮐﻪ در اﺻﻞ»ﺗﺮﺟﻮه« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺎﺋﺪ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﺮ دو ﺷﺮط ﮔﺬﺷﺘﻪ دو ﺷﺮط دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻀﺎف‪ ،‬وﺻﻒ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ب( وﺻﻒ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺎل ﯾﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﻧﺖ ﻗﺎضٍ إﻧّﻤﺎ‪ 3«...‬ﮐـﻪ در اﺻـﻞ »ﻗﺎﺿـﯿﻪ«‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺎﺋﺪ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﺮ دو ﺷﺮط ﺳﺎﺑﻖ دو ﺷﺮط دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دارد‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ« و»ﯾﻮﻧﺲ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »أي‪ «‬ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻢ ﻣﻌﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﺧﺮف‪.84 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻃﻪ‪.72 ،‬‬
‫‪69‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﻮﺻﻮل ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺟﺎروﻣﺠﺮور از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻣﺘﺤﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺻﻠﻪ ﻣﻮﺻﻮل ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮده و اﻗﺴﺎم آن را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﻠﮥ ﻣﻮﺻﻮل ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺎﺋﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﻧﻮاع آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮوﻃﯽ ﺣﺬف ﻋﺎﺋﺪ ﻣﺮﻓﻮع و ﻣﻨﺼﻮب ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ إﺿﺎﻓﻪ ﭼﻄﻮر؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪70‬‬

‫درس ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎ »أل«‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﻣﻌﺎرف‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻌﺮﱠف ﺑﻪ »اﻟﻒ و ﻻم« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺠﻤـﻮع‬
‫اﯾﻦ دو ﺳﺒﺐ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺳﺒﺐ ﺗﻌﺮﯾـﻒ اﺳـﻢ اﺳـﺖ در ﻣﯿـﺎن ﻧﺤﻮﯾـﻮن‬
‫اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻫﻤﺰه و ﻻم )أل( ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠـﺬا‬
‫ﻫﻤﺰه ﻧﺰد ﺧﻠﯿﻞ ﻫﻤﺰه ﻗﻄﻊ اﺳﺖ‪ ) .1‬ﻣﺼﻨﻒ در ﮐﺘﺎب ﺷﺮح ﺷﺎﻓﯿﻪ اﯾﻦ ﻗـﻮل را ﺑـﺮ ﺳـﺎﺋﺮ اﻗـﻮال ﺗـﺮﺟﯿﺢ‬
‫داده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪» .2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪ :‬ﻻم ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﻣﺒﺮّد«‪ :‬ﻫﻤﺰه ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ‪ ،‬وﻻم ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ آﻣﺪه ﮐـﻪ ﻫﻤـﺰه ﺑـﺎ ﻫﻤـﺰه ﻧـﺪا‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺸﻮد‪.3‬‬

‫أﻗﺴﺎم »أل«‪ 4‬ﻣﻌﺮﻓﻪ‬

‫‪ .1‬ﻋﻬﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻟﻒ و ﻻﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪة ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻬﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫اﻟﻒ(ﺣﻀﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﯿ‪‬ﻮم أﮐﻤ‪‬ﻠﺖ‪ ‬ﻟﮑُﻢ دِﯾﻨَﮑُﻢ و‪ ‬أﺗﻤ‪‬ﻤﺖ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿﮑُﻢ ﻧِﻌﻤ‪‬ﺘِﯽ«‪ 5‬و»ﯾ‪‬ﺎ أﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﺮﱠﺟ‪‬ﻞ«‬

‫‪ .1‬دﻟﯿﻞ وي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺰه ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﺰه ﻣﮑﺴﻮر ﺑﻮد ﻫﻤﺰة وﺻﻞ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﻗﻮل دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارد ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻗﻮل ﺧﻠﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ»اﺑﻦ ﻫﺸﺎم«آن را در»أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﮑﺮرات اﻟﻤﺪر‪‬س‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.135‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ »أل« داراي ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ )ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻠﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪ(‪ -‬زاﺋﺪه و ﺗﻌﺮﯾﻒ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺎﺋﺪه‪.3 ،‬‬
‫‪ .6‬ﺷﺮح اﻟﻤﻔﺼ‪‬ﻞ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.138‬‬
‫‪71‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫ب( ذﮐﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐَﻤ‪‬ﺎ أرﺳ‪‬ﻠﻨﺎ إﻟﯽ ﻓﺮﻋﻮنَ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮﻻً*ﻓَﻌ‪‬ﺼ‪‬ﯽ ﻓِﺮﻋ‪‬ﻮنُ اﻟﺮّﺳﻮلَ«‬
‫‪2‬‬
‫پ( ذﻫﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إذ ﻫ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ﻓِﯽ اﻟﻐَﺎرِ«‬
‫‪ .2‬ﺟﻨﺲ‪ :‬ﺑﻪ اﻟﻒ وﻻﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻓﺎﯾﺪة ﻟﻔﻈﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﺟﻨﺴﻤﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬ﮐﻪ ﺧـﻮد داراي ﺳـﻪ ﻗـﺴﻢ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻻم ﺟﻨﺲ ﺣﻘﯿﻘﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑـﺪون اﯾﻨﮑـﻪ ﺑـﺮ اﻓـﺮاد دﻻﻟﺘـﯽ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠﻨﺎ ﻣِﻦ اﻟﻤﺎءِ ﮐﻞﱠ ﺷَﯽءٍ ﺣﯽ‪ 3«‬ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ »اﻟﻤﺎء« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ »أل« دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﯾﮏ ﺷﯽء دارد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ب( ﻻم اﺳﺘﻐﺮاق‪ :‬ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺟﻤﯿﻊ اﻓﺮاد ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»إنّ اﻷﻧﺴﺎنَ ﻟﻔﯽ ﺧُﺴﺮٍ«‬
‫‪5‬‬
‫پ( ﻻم ﻣﺠﻬﻮل‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮدي ﻣﺠﻬﻮل از ﯾﮏ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»أﺧﺎف‪ ‬أن ﯾ‪‬ﺄﮐُﻠَﻪ‪ ‬اﻟﺬّﺋﺐ«‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »أل« زاﺋﺪه‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ .‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻻزﻣﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻋﻼم داﺧﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ » :‬اﻟّﻼت« ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺘﯽ از ﺑﺘﻬﺎي ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺛﻘﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻌﺮﱠفﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»اﻵنَ‪ «6‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي »ال« ﺣﻀﻮري ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺿﻄﺮارﯾ‪‬ﻪ )ﻏﯿﺮﻻزﻣﻪ(‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺿﺮورت ﺷﻌﺮي آورده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻟﻤﺤﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻋﻼم ﻣﻨﻘﻮل از وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻔَﻀﻞ«‪ .‬ﮐﻪ داراي دو ﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﺎﯾﺪة ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﮐﻪ آن ﺣﺬف ﺗﻨﻮﯾﻦ و ﻋﺪم اﺿﺎﻓﻪ و ﻋﺪم اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺎ ﺣﺮف ﻧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻓﺎﯾﺪة ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻟﻤﺢ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺄل ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺰﻣﻞ‪.15-16 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﺑﻪ‪.40 ،‬‬
‫‪ .3‬أﻧﺒﯿﺎء‪.30 ،‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺼﺮ‪.3 ،‬‬
‫‪ .5‬ﯾﻮﺳﻒ‪.13 ،‬‬
‫‪ .6‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ »اﻵن« در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﺎة دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻋﺪهاي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ »اﻵن« ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﮔـﺮوه در ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺑﻨﺎي آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺒﺐ ﺑﻨﺎي آن را ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ »أل« ﺣﻀﻮري ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻨﺎي آن ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اﺷﺎره اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻋﺪهاي »اﻵن« رااﺳﻢ اﺷﺎره ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم ﮐﺴﺎﻧﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮب ﺑﻮدن آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻧﺼﺐ »اﻵن«را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪72‬‬

‫ب( ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻗﺴﺎم اﻟﻒ و ﻻم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻟﻒ و ﻻم ﻏﻠﺒﻪ‪ ،‬وآن ﺑﻪ اﻟﻒ و ﻻ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻨﺎ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﮐﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل‪ ،‬ﻋ‪‬ﻠَﻢ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﭼﯿﺰ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﻓـﺮد ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه آن ﻟﻔﻆ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰ و ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻓﺮد ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻋﻠﻢ ﻏﻠﺒﻪ‬

‫‪ .1‬ﻣﻀﺎف‪ :1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس« ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﯾـﮏ از ﻓﺮزﻧـﺪان ﻋﺒـﺎس ﺻـﺎدق اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﯽ اﻵن ﺑـﻪ‬
‫واﺳﻄﮥ ﮐﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻠﻢ ﺷﺪه ﺑﺮاي»ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻬﺮ رﺳﻮل اﮐـﺮم )ﺻ‪‬ـﻞﱠ اﷲُ ﻋﻠﯿـﻪ وآﻟـﻪ اﻷﻃﻬـﺎر(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﮑﺘﺎب« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻘﻂ ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺒﻮﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻗﺴﺎم »أل« را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻈﻮر از»أل« زاﺋﺪه ﭼﯿﺴﺖ؟ اﻧﻮاع آن را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺎﯾﺪة »أل« ﻟﻤﺤﯿ‪‬ﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬اﻧﻮاع ﻋﻠﻢ ﻏﻠﺒﻪ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎب »ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻧﮑﺮه«‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﻨﻒ در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﺷﺎﻓﯿﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل و ﯾﺎ ﻣﻨﺎدي واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ از او ﺳﻠﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪73‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‬

‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ارﮐﺎن اﺻﻠﯽ ﮐﻼم ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺒﺘﺪا را ﺑﺮ ﺳـﺎﺋﺮ ﻣﺮﻓﻮﻋـﺎت ﻣﻘـﺪم داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و آن را ﺑـﺮ ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﯾﻦ أﻣﺮ ﺳﻪ دﻟﯿﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺒﺘﺪا در آﻏﺎز ﮐﻼم واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺎﻋﻞ در اﺛﻨﺎي ﮐﻼم واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﺘﺪا از ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮدن ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣـﺆﺧﺮ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪ ،‬وﻟـﯽ ﻓـﺎﻋﻼ اﮔـﺮ ﻣﻘـﺪم ﺷـﻮد از‬
‫ﻓﺎﻋﻠﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد )اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻘﺪم را ﻫﻤﺎن ﻓﺎﻋﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺒﺘﺪا ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ وﻫﻢ ﻣﻌﻤﻮل زﯾﺮا ﻋﺎﻣﻞ در ﺧﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،1‬و ﻣﻌﻤﻮل در اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ‪.2‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪» ،‬ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ« و »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﻓﺎﻋﻞ را اﺻﻞ در ﻣﺮﻓﻮﻋﺎت ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﺒﺤـﺚ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ را ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﻣﻘﺪم ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ أﻣﺮ دو دﻟﯿﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺒﺘﺪا ﻣﻌﻨﻮي و ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻔﻈﯽ از ﻣﻌﻨﻮي ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬رﻓﻊ در ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮاي ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﯿﺎن او و ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﻊ ﻣﺒﺘﺪا ﺑـﺮاي ﺗﻤﯿﯿـﺰ ﻧﯿـﺴﺖ و اﯾـﻦ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ در إﻋﺮاب ﺑﺮاي ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.86‬‬

‫‪ .2‬اﻟﺒﺘﻪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ« و»اﺑﻦ ﺟﻨﯽ« و »أﺑﻮﺣﯿﺎن« ﻣﺒﺘﺪا را ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪) .‬ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(311‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪74‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺒﺘﺪا و أﻧﻮاع آن‬

‫در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺒﺘﺪا ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‪» :‬ﻫﻮ اﻹﺳﻢ‪ ‬اﻟـﺼ‪‬ﺮﯾﺢ‪ ‬أو اﻟﻤـﺆو‪‬لُ اﻟﻤﺠـﺮد‬
‫ﻣﻦ اﻟﻌﻮاﻣﻞ اﻟﻠﻔﻈﯿﻪ ﻏﯿﺮ اﻟﺰاﺋﺪه‪ ،‬ﻣ‪‬ﺨﺒﺮا ﻋﻨﻪ‪ ،‬أو وﺻﻔﺎً راﻓﻌﺎً ﻟﻤﺎ ﯾ‪‬ﺴﺘﻐﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻦ اﻟﺨﺒﺮ‪«1‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺒﺘﺪا را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺒﺘﺪاي اﺳﻤﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺮد از ﻋﻮاﻣﻞ ﻟﻔﻈﯿ‪‬ﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳـﻢ ﮐـﺎن‪ ،‬إنّ‬
‫و ﻣﻔﻌﻮل ﻇﻦ( و ﻏﯿﺮ زاﺋﺪه )رب‪ ،‬ﻟﻌﻞ‪ ،‬ﺑﺎء و‪ (...‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺻﻔﯽ )اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌـﻮل و‪ (...‬ﮐـﻪ اﻋﺘﻤـﺎد‪ 2‬ﺑـﺮ اﺳـﻢ‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﻧﻔﯽ و‪ ...‬ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ و ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرزي‪ 3‬را رﻓـﻊ دﻫـﺪ‪ ،‬و ﮐـﻼم ﺗـﺎم ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أ ﺿﺎرب زﯾﺪ« ﺑﺮﺧﻼف »أ ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬أﺑﻮاه زﯾﺪ« ﮐﻪ ﮐﻼم ﺗﺎم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﻪ ﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑـﻪ اﺳـﻢ و ﻓﻌـﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﮐﯿـﻒ‬
‫ﺟﺎﻟﺲ‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬و »ﻟﯿﺲ ﺟﺎﻟﺲ‪ ‬زﯾﺪ‪«‬‬
‫‪ .2‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺒﺘﺪا ﻣﺼﺮﱠح اﺳﺖ)ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ أﻣﺜﻠﻪ ﺑﺎﻻ( و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗـﻊ ﻣـﻮؤل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أن ﺗَـﺼ‪‬ﻮﻣ‪‬ﻮا‬
‫ﺧَﯿﺮٌ ﻟﮑُﻢ«‪ 4‬ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﺻﻮﻣ‪‬ﮑﻢ ﺧﯿﺮٌ ﻟﮑﻢ«‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺮﻓﻮﻋﺶ‬

‫ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد‪ ،‬داري دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﯾﺎ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﺎ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ در إﻓﺮاد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬زﯾﺪ‪«‬ﮐﻪ دو وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ أو‪‬ل ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ و اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻓﺎﻋﻞ ﺳﺪ‪ ‬ﻣﺴﺪ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪301-300‬‬

‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و»أﺧﻔﺶ« اﻋﺘﻤﺎد را در ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ ﺷﺮط ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺪه اي از أﻋﺮاب ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رﻓﻊ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎﻟﯽ »أ ﺿﺎرب‪ ‬أﻧﺖ‪ «‬ﺿﺎرب را‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم و أﻧﺖ را ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺆﺧﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.184 ،‬‬
‫‪75‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬اﺳﻢ أو‪‬ل ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪ‪‬م و اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺆﺧّﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ در ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻗﺎﺋﻤﺎن اﻟﺰﯾـﺪان« و »أ ﻗـﺎﺋﻤﻮن اﻟﺰّﯾـﺪون«‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ ﯾﮏ وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و آن ﺧﺒﺮ ﺑﻮدن اﺳﻢ أو‪‬ل و ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮدن اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﺎ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﺘﻨﻊ و ﺟﺎﯾﺰ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻤﺘﻨﻊ‪» :‬أ ﻗﺎﺋﻤﺎن زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ب( ﺟﺎﯾﺰ‪» :‬أ ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬اﻟﺰﯾﺪان« )ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ ﺳﺪ ﻣﺴﺪ ﺧﺒﺮ(‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺟﻮاز دو وﺟﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ إﻓﺮادي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘـﺪاي وﺻـﻔﯽ از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫اوﺻﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﺶ در ﻣﺬﮐﺮ وﻣﺆﻧﺚ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﺒﻮر‪ ،‬ﺷﮑﻮر و‪ ،«...‬دو وﺟﻪ ﻣـﺬﮐﻮر‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ در ﺟـﻮاز دو وﺟـﻪ اﺧـﺘﻼف اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫»ﺷﺎﻃﺒﯽ« دو وﺟﻬﯽ ﺑﻮدن آن را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دو وﺟﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ و ﻓﺎﻋﻞ ﺳﺪ ﻣﺴﺪ ﺧﺒﺮ ارﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺒﺘﺪا ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ و ﺧﺒﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻫﺮ دو ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺒﺘﺪا ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ و ﺧﺒﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻣﺒﺘﺪا و اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺎﻣﻞ رﻓﻊ ﻫﺮ ﮐﺪام دﯾﮕﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﻮل»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل»ﻣﺒ‪‬ﺮد«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﻮل»ﮐﻮﻓﯿِّﯿﻦ«‪»،‬اﺑﻦ ﺟﻨﯽ« و»أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪76‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻻﯾﻠﯽ»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺤﺚ ﻣﺒﺘﺪا را ﺑﺮ ﺳﺎﺋﺮ ﻣﺮﻓﻮﻋﺎت ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻪ؟‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﺘﺪا را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﻧﻮاع آن را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﻻت ﻣﺒﺘﺪاي وﺻﻔﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻠﺶ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﭼﻨﺪ ﻗﻮل در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ وﺟﻮد دارد؟ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪77‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ :‬ﺧﺒﺮ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺒﺮ‬
‫»أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻮ ﻣﺎ أُﺳﻨِﺪ‪ ‬إﻟﯽ اﻟﻤ‪‬ﺒﺘﺪا ﻣ‪‬ﺘﻤ‪‬ﻤﺎً ﻣﻌﻨﺎه« و در ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ آﻣﺪه »اﻟﺠ‪‬ﺰء‪ ‬اﻟﻤﮑﻤ‪‬ﻞُ ﻟﻠﻔﺎﺋﺪه« ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ دو ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮاي ﺧﺒﺮ ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﺰﺋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮراز ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ(‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﻤ‪‬ﻢ و ﻣﮑﻤ‪‬ﻞ ﻣﺒﺘﺪاﺳﺖ و ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺒﺘﺪا ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﺋﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫أﻗﺴﺎم ﺧﺒﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ دو ﺻﻮرت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم«‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺒﺘﺪا دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ وﺟﻮد راﺑﻂ در ﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗـﻮﻟﯽ‪:‬‬
‫ﻻ إﻟﻪ إﻟّﺎ اﷲ« ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻫﺮ دو واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( و ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺒﺘﺪا ﻧﺪارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺴﻢ أو‪‬ل ﻧﯿﺎز ﺑﻪ راﺑﻂ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫أﻧﻮاع راﺑﻂ‬
‫‪ .1‬ﺿﻤﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ ﻗﺎم أﺑﻮه‪.«‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ إﺷﺎره‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻟِﺒﺎس‪ ‬اﻟﺘّﻘﻮي ذاﻟﮏ اﻟﺨَﯿﺮ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﮑﺮار ﻣﺒﺘﺪا‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻘﺎرﻋﻪ‪ /‬ﻣﺎﻟﻘﺎرﻋﻪ«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻤﻮﻣﯿ‪‬ﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ ﻧﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞ«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪78‬‬

‫‪ .2‬دو‪‬ﻣﯿﻦ ﻗﺴﻢ از أﻗﺴﺎم ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻔﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺟﺎﻣﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﺒﺮ ﻓﺎرغ از ﺿﻤﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻣﺸﺘﻖ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﺒﺮ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬ﻫﻮ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺤﺘﻤﻞ وﺟﻮد ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ راﻓﻊ و ﻋﺎﻣﻞ در اﺳﻢ دﯾﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« و »رﻣ‪‬ﺎﻧﯽ« و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﯿﻦ )ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ( در ﺣﺎﻟـﺖ أو‪‬ل اﺣﺘﻤـﺎل وﺟـﻮد ﺿـﻤﯿﺮ را‬
‫دادهاﻧﺪ و»ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮﮐﻠﻤﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﺎﻻت ﻣﺬﮐﻮر را اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎ دو ﺑﯿﺖ ﺷﻌﺮ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑِﻬـــﺎ ﮐﻨُﻄﻘـــﯽ اﷲُ ﺣ‪‬ـــﺴﺒﯽ و‪‬ﮐﻔـــﯽ‬ ‫و‪ ‬إن ﺗَﮑُـــﻦ إﯾ‪‬ـــﺎه‪ ‬ﻣ‪‬ﻌﻨـــﯽ اﮐﺘَﻔـــﯽ‬
‫ﯾ‪‬ـــﺸﺘَﻖّ ﻓَﻬـــﻮ‪ ‬ذو ﺿـــﻤﯿﺮٍ ﻣ‪‬ـــﺴﺘَﮑِﻦ‬ ‫و‪‬اﻟﻤ‪‬ﻔــــﺮَد‪ ‬اﻟﺠﺎﻣــــﺪ‪ ‬ﻓــــﺎرغٌ و‪‬إن‬

‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﯾﺪ داراي راﺑﻂ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮوﻃﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻨﻒ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﻤﻠﻪاي ﮐﻪ ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد دو ﺷﺮط دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺼﻨﻒ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﮥ ﻧﺪاﺋﯿ‪‬ﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺤﻤﺪ ﯾﺎ أﻋﺪل اﻟﻨّﺎس«‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪاي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف )ﻟﮑﻦ‪ ،‬ﺑﻞ وﺣﺘﯽ( ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺮوط ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺷﺮوط دﯾﮕﺮي راﻫﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺛﻌﻠﺐ«‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ ﻗَﺴ‪‬ﻤﯿ‪‬ﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ اﻷﻧﺒﺎري«‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ»اﺑﻦ ﺳﺮّاج« ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻃﻠﺒﯿ‪‬ﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺒﺮ واﻗـﻊ ﺷـﻮد ﮐـﻪ در‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ »ﻗﻮﻟﯽ« در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ اﺿﺮﺑﻪ« ﮐﻪ در اﺻﻞ»زﯾﺪ ﻣﻘﻮل ﻓﯿﻪ اﺿﺮﺑﻪ«‪.‬‬
‫‪79‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫أﻗﺴﺎم ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ‬

‫‪ .1‬ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﯾﺎ راﻓﻊ ﺿﻤﯿﺮ و ﺟﺎري ﺑﺮ )ﻣﻦ ﻫﻮ ﻟﻪ(‪ 1‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ ﻗﺎﺋﻢ« ﮐﻪ »ﻗﺎﺋﻢ« ﺑﻪ »ﻫﻮ«‬
‫ﻣﺴﺘﺘﺮ رﻓﻊ داده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺸﺘﻖ داراي ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ راﻓﻊ ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ و ﺟﺎري ﺑﺮ )ﻏﯿﺮ ﻣﻦ ﻫﻮ ﻟﻪ(‪ 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﻗـﻮل‬
‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﻮل»ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و »ﻣﺼﻨّﻒ«‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز و اﺷـﮑﺎر آورده ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮاه در اﺳﺘﺘﺎر ﺿﻤﯿﺮ اﯾﻤﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺧﻮاه اﯾﻤﻦ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺿﺎرﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﻫﻮ« )ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﻋﺪم اﯾﻤﻨﯽ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻫِﻨﺪ‪ ‬ﺿﺎرِﺑ‪‬ﻬﺎ ﻫﻮ« )ﻣﺜـﺎل ﺑـﺮاي‬
‫اﯾﻤﻨﯽ(‪.‬‬
‫ب( ﻗﻮل»ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ«‪ :3‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺿﻤﯿﺮ ﺑـﺎرز آورده ﺷـﻮد وﻟـﯽ ﺑـﻪ ﺷـﺮط ﻋـﺪم‬
‫اﺷﺘﺒﺎه‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﻮرت اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺘﺘﺎر و اﻇﻬﺎر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور و ﻇﺮف ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ؟‬

‫ﯾﮏ ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ از اﻗﺴﺎم ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور‪ 4‬اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﺪن آن دو ﺷﺮط وﺟـﻮد‬
‫دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺗﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﻮد ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﺎري ﺑﺮ) ﻣﻦ ﻫﻮ ﻟﻪ( اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا داراي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﺎري ﺑﺮ )ﻏﯿﺮُ ﻣﻦ ﻫﻮ ﻟﻪ( اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا داراي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﻨﻒ در ﮐﺘﺎب»ﮐﺎﻓﯿﻪ« اﯾﻦ ﻗﻮل را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫‪ .5‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺟﺎروﻣﺠﺮور در دو ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .1 :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻘﺶ ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ ﻋﻨﺪك« و »زﯾﺪ ﻓﯽ اﻟﺪار«‪ .2 .‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻘﺸﺎن ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻗﺮﯾﻨﻪاي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎل اﺑﻦ ﻫﺸﺎم در »اﻟﻤﻐﻨﯽ« ﮐﻪ آورده »اﻟﺤﺮّ ﺑﺎﻟﺤﺮّ واﻟﻌ‪‬ﺒﺪ‪ ‬ﺑﺎﻟﻌ‪‬ﺒﺪِ« ﮐﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف »ﯾ‪‬ﻘﺘَﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ذﮐﺮ ﺷﺪن آﯾﻪ در ﺑﺤﺚ ﻗﺼﺎص اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪80‬‬

‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺟﺎروﻣﺠﺮور‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻋـﺎم ﺑﺎﺷـﺪ واﺟـﺐ‬
‫اﻟﺤﺬف اﺳﺖ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ ﻋﻨﺪك« ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺬوف »ﮐﺎﺋﻦ« و ﯾﺎ »اﺳﺘﻘﺮ« اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫اﺳﻢ و ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص اﮔﺮ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ واﺟﺐ اﻹﻇﻬﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﺟﺎرو ﻣﺠﺮور اﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺬوف؟‬
‫»ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ دو اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ إﺧﺒـﺎر ﻣﻔﯿـﺪ‬
‫ﻓﺎﺋﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ »ﻣﺤﯿﯽاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿـﺪ« ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺧﺒـﺮ ﻫﻤـﺎن ﻣﺘﻌﻠـﻖ اﺳـﺖ و‬
‫ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻓﻘﻂ ﻧﻘﺶ ﻗﯿﺪ را إﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻫﺮ ﮐـﺪام ﻣـﺴﺘﻘﻼً ﺧﺒﺮﻧـﺪ و ﯾـﺎ‬
‫ﺟﺰﺋﯽ از اﺟﺰاي دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﻔﺮد و ﺟﻤﻠﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫‪» .1‬أﺧﻔﺶ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺟﺰء ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺟﻤﻬﻮر ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﯿﻦ« و »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺟﺰء ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻣ‪‬ﺎ »أﺑﻮﺑﮑﺮ اﺑﻦ ﺳﺮّاج‪ «2‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻗﺴﻤﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺮد و ﻧﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺣﺎل و ﯾﺎ ﺻﻠﻪ ﻧﯿﺰ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺻﻔﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺮﺟﻞ ﻋﻨﺪك ‪ /‬ﻓﯽ اﻟﺪار«‪.‬‬
‫ﺣﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺰﯾﺪ ﻋﻨﺪك ‪ /‬ﻓﯽ اﻟﺪار«‪.‬‬
‫ﺻﻠﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟّﺬي ﻋﻨﺪك ‪ /‬ﻓﯽ اﻟّﺪار«‪.‬‬

‫ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﺪن ﻇﺮف‬

‫ﻇﺮف ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ واﻗﻊ ﺷﺪن در ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮ را دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻇﺮف ﺧﻮد داراي دو ﻗـﺴﻢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺎن آن ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻘﺪﻣ‪‬ﻪاي ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« اﻇﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ را در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺷﺎﮔﺮد او »أﺑﻮﻋﻠﯽٍ اﻟﻔﺎرﺳﯽ« از وي ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫‪81‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد از دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﺳﻢ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻮم‪ ،‬أﮐـﻞ‪ ،‬ﻗﺘـﻞ‬
‫و‪ «...‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﺟﺜﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﻫﻼل و‪ .«...‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪:‬‬

‫أﻗﺴﺎم ﻇﺮف )ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ(‬

‫‪ .1‬ﻇﺮف ﻣﮑﺎن‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻌﻨﺎ و ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﺟﺜـﻪ واﻗـﻊ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﻟﻘﺘـﺎل‬
‫ﻋﻨﺪك« و »زﯾﺪ ﻋﻨﺪك«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻇﺮف زﻣﺎن‪:‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻌﻨﺎ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻘﺘﺎلُ ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﻪ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻇﺮف زﻣﺎن در ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻت زﯾﺮ ﺧﺒﺮ از اﺳﻢ ﺟﺜﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ زﻣﺎن ﺑﻪ وﺻﻒ و ﯾﺎ اﺿﺎﻓﻪاي ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺨﻮرد‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﺤﻦ ﻓﯽ ﯾﻮمٍ ﻗﺎﺋﻆٍ«‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﺳﻢ ﺟﺜﻪ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻠﯿﻠﮥ اﻟﻬﻼل« ﮐﻪ در اﺻﻞ»اﻟﯿﻠـﮥ‬
‫ﻃﻠﻮع‪ ‬اﻟﻬﻼل« اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ ﺟﺜﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺒﺎﻫﺖ در اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺴﺘﻤﺮ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در وﻗﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬اﻟﻮ‪‬رد‪ ‬ﻓﯽ أﯾ‪‬ﺎرٍ« زﯾﺮا اﻟﻮرد )ﮔﻞ ﺳﺮخ( ﻓﻘﻂ در ﻓﺼﻞ ﺧﺎﺻـﯽ )أﯾ‪‬ـﺎر( ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻨﮑﯿﺮ در ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‬

‫اﺻﻞ در ﻣﺒﺘﺪا ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﺑﺘﺪا ﺑـﻪ ﻧﮑـﺮه ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ ﻣﮕـﺮ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻣﺒﺘـﺪا‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺨﻮرد و اﺧﺘﺼﺎص ﻣﺒﺘﺪا در اﻣﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻨﻒ ﺷﺶ ﻗﺴﻢ و ﺷﺎرح ﺑﯿـﺴﺖ و ﺳـﻪ ﻗـﺴﻢ‬
‫آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺴﻮ‪‬ﻏﺎت اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﮑﺮه‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺪم ﺷﻮد‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﯽ اﻟﺪار رﺟﻞٌ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻔﻬﺎم ذﮐﺮﺷﻮد‪ .3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﻞ ﻓﺘﯽ‪ ‬ﻓﯿﮑﻢ«‪.‬‬

‫‪ .1‬وﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﻋﺎم و زﻣﺎن ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ‪).‬اﻟﻄّﺮﯾﻘﮥ اﻟﻨّﻘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪(174‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﺗﻘﺪ‪‬م زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﺑﺎ دو ﺷﺮط اﯾﻦ ﺳﺒﺐ را ﻗﺒﻮل دارد‪ .1 :‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﻫﻤﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪ .2 .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه »أم« ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪82‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﺳﺘﻔﻬﺎم ﯾﺎ إﻧﮑﺎري اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﺴﻮ‪‬غ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺳﺘﻔﻬﺎم إﻧﮑـﺎري‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺮف ﻧﻔﯽ اﺳﺖ و ﺗﻘﺪ‪‬م ﺣﺮف ﻧﻔﯽ ﺑﺮ ﻧﮑﺮه ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻮﻣﯿ‪‬ـﺖ دارد و در اﺳـﺘﻔﻬﺎم ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﺳﺆال از ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﻌﯿ‪‬ﻦ اﺳﺖ و اﯾـﻦ ﻓـﺮد ﻏﯿـﺮﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﺷـﺎﯾﻊ در ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻓﺮاد اﺳﺖ ﭘﺲ ﺳﺆال ﺟﻨﺒﮥ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ دارد ﻓﻠﺬا ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻮﻣﯿ‪‬ﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺑﻌﺪ از ﻧﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺧِﻞﱞ ﻟﻨﺎ«‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻣﻮﺻﻮف واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﺟﻞٌ ﻣﻦ اﻟﮑﺮام ﻋﻨﺪﻧﺎ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻮغ ﺑﺮاي اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺑﺘﺪا ﺑـﻪ‬
‫ﻧﮑﺮه ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﺟﻞ ﻣﻦ اﻟﻨّﺎس ﻋﻨﺪﻧﺎ«‪ .‬ﻣﻊ ذﻟﮏ وﺻﻒ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺻﻒ ﻟﻔﻈﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫ب( وﺻﻒ ﺗﻘﺪﯾﺮي‪ .‬ﮐﻪ در ﮐﻼم ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻃﺎﺋِﻔَﮥ ﻗﺪ أﻫ‪‬ﻤ‪‬ﺘﻬﻢ أﻧﻔـﺴ‪‬ﻬ‪‬ﻢ«‪ 1‬ﮐـﻪ در‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» .‬و‪‬ﻃﺎﺋِﻔَﮥ ﻣﻦ ﻏﯿﺮِﮐﻢ ﻗﺪ‪ «...‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده »ﯾ‪‬ﻐﺸﯽ ﻃﺎﺋِﻔﮥ ﻣِﻨﮑﻢ«‪.‬‬
‫پ( وﺻﻒ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺤﺬوف‪ ،‬ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﮐـﻪ‬
‫ﺻﯿﻐﮥ ﻧﮑﺮه ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ر‪‬ﺟ‪‬ﯿﻞٌ ﻋﻨﺪﻧﺎ« ﮐﻪ درﻣﻌﻨﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ر‪‬ﺟﻞٌ ﺻﻐﯿﺮٌ ﻋﻨﺪﻧﺎ« ﮐـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع وﺻﻒ ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮﺿﻊ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮑﺮه ﻣﺼﻐّﺮ ﺑﺎﺷﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻧﮑـﺮه ﺻـﯿﻐﮥ‬
‫ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ر‪‬ﻏﺒ‪‬ﮥ ﻓﯽ اﻟﺨَﯿﺮِ ﺧﯿﺮٌ«‪.‬‬
‫‪ .6‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻞُ ﺑِﺮﱟ ﯾ‪‬ﺰﯾﻦُ«‪.‬‬
‫‪ .7‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﯾ‪‬ﻘُﻢ أﻗُﻢ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻪ«‪.‬‬
‫‪ .8‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺟﻮاب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﻨﺪك؟ رﺟﻞٌ ﻋﻨﺪي«‪.‬‬
‫‪ .9‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻞﱞ ﯾ‪‬ﻤﻮت‪.«‬‬
‫‪ .10‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺎ از ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺗﻨﻮﯾﻊ‪ 2‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺜﻮب‪ ‬ﻟَﺒِﺴ‪‬ﺖ و‪‬ﺛﻮب‪ ‬أﺟ‪‬ﺮ«‪.‬‬
‫‪ .11‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه دﻋﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﻼم‪ ‬ﻋﻠﯽ آل ﯾﺎﺳﯿﻦ«‪.3‬‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان‪.154 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﻨﻮع ﮐﺮدن‪ ،‬ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﺮدن‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺻﺎﻓﺎت‪.130 ،‬‬
‫‪83‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .12‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴﻦَ زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .13‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ از ﻣﻮﺻﻮف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺆﻣِﻦٌ ﺧﯿﺮٌ ﻣِﻦ ﮐﺎﻓِﺮٍ«‪.‬‬
‫‪ .14‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه در ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺷﺮّ أﻫﺮّ ذا ﻧﺎب«‪.‬‬
‫‪ .15‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺑﻌﺪ از واو ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﺮَﯾﻨﺎ وﻧَﺠﻢ‪ ‬ﻗَﺬ أﺿﺎء«‪.‬‬
‫‪ .16‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬و ر‪‬ﺟ‪‬ﻞٌ ﻗﺎﺋﻤﺎنِ«‪.‬‬
‫‪ .17‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻋﻄﻒ ﺑﺮ وﺻﻒ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﻤﯿﻤﯽورﺟﻞٌ ﻓﯽ اﻟﺪار«‪.‬‬
‫‪ .18‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻣﻌﻄﻮف ﯾﮏ ﻣﻮﺻﻮف واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﺟﻞ واﻣﺮأةٌ ﻃﻮﯾﻠﮥُ ﻓﯽ اﻟﺪار«‪.‬‬
‫‪ .19‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺮَﺳ‪‬ﻐﮥٌ ﺑ‪‬ﯿﻦ أﺳﺎرِﻏِﻪِ ‪ /‬ﺑِﻪِ ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﺒﺘَﻐﯽ أرﻧَﺒﺎ«‪.‬‬
‫‪ .20‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺑﻌﺪ از ﻟﻮﻻ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻮﻻ اﺻﻄﺒﺎر‪ ‬ﻷود‪‬ي ﮐﻞّ ذي ﻣِﻘَﻪ«‪.‬‬
‫‪ .21‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺑﻌﺪ از ﻓﺎء ﺟﺰاء واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إن ذﻫﺐ ﻋ‪‬ﯿﺮٌ ﻓَﻌ‪‬ﯿﺮٌ ﻓﯽ اﻟﺮّﺑﺎطِ«‪.‬‬
‫‪ .22‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﺮَﺟﻞٌ ﻗﺎﺋﻢ«‪.‬‬
‫‪ .23‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪاي ﻧﮑﺮه ﺑﻌﺪ از ﮐﻢ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻢ ﻋﻤ‪‬ﮥٍ ﻟﮏ ﯾﺎ ﺟ‪‬ﺮﯾﺮ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﺗﻘﺪم ﻣﺒﺘﺪا ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﺷﺮط اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺧﺒـﺮ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي‬
‫ﺻﻔﺖ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ رخ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﯽ اﻟﺪار زﯾﺪ‪ /‬ﻗﺎﺋﻢ زﯾﺪ‪.«‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺘﺪا‬

‫ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮش ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫او‪‬ل‪ :‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ‬

‫‪ .1‬ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻫﺮ دو ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﮑﺮهاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻـﻼﺣﯿ‪‬ﺖ واﻗـﻊ ﺷـﺪن در ﻣﻘـﺎم ﻣﺒﺘـﺪا را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ أﺧﻮك«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺮادي« از ﻗﻮل»ﮐﻮﻓﯿِّﯿﻦ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺪم ﺧﺒﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »أﺑﻮاﻟـﺴﻌﺎدات‬
‫ﻫِﺒ‪‬ﮥ اﷲ ﺑﻦ اﻟﺸﺠﺮي« اﺟﻤﺎع »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و»ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« را در ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎرح آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪84‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﻟﺒﺘﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﭼﻬﺎر ﻗـﻮل‬
‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﻘﺪ‪‬م ﻣﺒﺘﺪا و ﻣﺘﺄﺧّﺮ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻌﻞ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ ﻣﺸﺘﻖ و دﯾﮕﺮي ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺧﺒﺮ و ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺒﺘﺪا واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬أﻋﺮَف از آن دو ﻣﺒﺘﺪا واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ راﻓﻊ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺿﻤﯿﺮ ﻋﺎﺋﺪ ﺑـﻪ ﻣﺒﺘـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم‪.«‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ »إﻧّﻤﺎ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻤﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﺰﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫‪ .5‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ‪ 1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻟﯽ ﻣ‪‬ﻨﺠِﺪا«‪.‬‬

‫دوم‪ :‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ وﻣﺴﻮغ ﺟﺰ ﺗﻘﺪم ﺧﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﺧﺒﺮ ﻫـﻢ ﻇـﺮف و ﯾـﺎ ﺟـﺎروﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪك‪ ‬ر‪‬ﺟ‪‬ﻞٌ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا ﺷﺎﻣﻞ ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺒﺮ ﺑﺎزﮔﺮدد ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﯽ اﻟﺪار ﺻﺎﺣِﺒ‪‬ﻬﺎ«‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﯾﻦ زﯾﺪ‪.«‬‬

‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻤﺎ ﻓﯽ اﻟﺪار زﯾﺪ‪.«‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‬

‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي دالّ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻼم ﺣﺬف ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺬف ﺧﺒﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﻨﺪﮐﻤﺎ؟ زﯾﺪ« ﮐﻪ »ﻋﻨﺪﻧﺎ« ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﺣﺬف ﻣﺒﺘﺪا‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﯿﻒ زﯾﺪ؟ ﺻﺤﯿﺢ« ﮐﻪ در اﺻﻞ»ﻫﻮ ﺻﺤﯿﺢ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ واﺟﺐ اﻟﺤﺬف اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»أﺳﻤﺎء اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬أﺳﻤﺎء ﺷﺮط‪ ،‬ﮐﻢ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻌﺠﺒﯿ‪‬ﻪ«‬

‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐُﺘﺒﺶ ﻋﺒﺎرت»ﯾ‪‬ﺠِﺐ ﺗﻘﺪﯾﻢ‪ ‬اﻟﺨَﺒ‪‬ﺮِ إذا ﻋﺎد‪ ‬ﻋﻠﯿﻪِ ﺿﻤﯿﺮٌ ﻣﻦ اﻟﻤﺒﺘﺪا« را اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﮐﻪ ﻏﻠﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫زﯾﺮا ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯽ از ﺧﺒﺮ ﺑﺎزﻣﯽ ﮔﺮدد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ‪.‬‬
‫‪85‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »ﻟﻮﻻ« ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻟـﻮﻻ ﻋﻠـﯽ‪ ‬ﻟﻬﻠـﮏ‬
‫ﻋﻤﺮ«‪ 1‬ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﻟﻮﻻ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﻮﺟﻮد‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﻣﺮادي« از ﻗﻮل»رﻣ‪‬ﺎﻧﯽ«‪» ،‬اﺑﻦ ﺷﺠﺮي« و »ﺷﻠﻮﺑﯿﻦ« ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮده ﮐـﻪ اﯾـﺸﺎن ﮔﻔﺘـﻪ اﻧـﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺣﺬف‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣـﺬف‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿـﺼﯽ وارد‬
‫ﮐﺮده اﻧﺪ‪ 2.‬اﻣﺎ ﺳﺎﺋﺮ ﻋﻠﻤﺎ اﺗﻔﺎق ﺑﺮ اﯾﻦ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺬف ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﺿﻊ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ داراي دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﺣﺬف واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .2 .‬وﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺮﯾﻨﻪ واﺟﺐاﻟﺤﺬف اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﻣﺼﻨﻒ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾ‪‬ﻪ را ﻗﺒﻮل داردوﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮش اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﺘﺪا داﺋﻤﺎً ﺑﺮاي ﻗﺴﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد و در ﻣﻮﺿﻊ دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ در ﺻﻮرت وﺟـﻮد‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﺷﺎرح اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت )ﻧﺼ‪‬ﺎ ﻓﯽ اﻟﯿ‪‬ﻤﯿﻦ( ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻌ‪‬ﻤﺮُك‪ ‬ﻷﻓﻌﻠﻦّ« ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮآن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »ﻟَﻌ‪‬ﻤﺮُك‪ ‬ﻗَﺴ‪‬ﻤﯽ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻌﺪ از واو ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻞّ رﺟﻞٍ و‪‬ﺿَﯿﻌ‪‬ﺘُﻪ« ﮐـﻪ در اﺻـﻞ ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ »ﮐـﻞ‬
‫رﺟﻞٍ و‪‬ﺿَﯿﻌ‪‬ﺘُﻪ‪ ‬ﻣﻘﺘﺮﻧﺎن«‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺎﻟﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺪ ﻣﺴﺪ ﺧﺒﺮ و ﻣﺒﺘﺪا ﻧﯿﺰ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺿَـﺮﺑﯽ‬
‫اﻟﻌ‪‬ﺒﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺴﯿﺌﺎ« ﮐﻪ در اﺻﻞ»ﺿﺮﺑﯽ اﻟﻌ‪‬ﺒﺪ‪ ‬إذا ﮐﺎن ﻣ‪‬ﺴﯿﺌﺎ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا واﺟﺐ اﻟﺤﺬف اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺼﻨﻒ ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا در آن وﺟﻮﺑﺎً ﺣﺬف ﻣﯽﺷـﻮد را ذﮐـﺮ ﻧﮑـﺮه اﺳـﺖ‪ .‬وﻟـﯽ ﺷـﺎرح ﺑـﻪ آن‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺒﺮِ ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬وﺻﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺰﯾـﺪٍاﻟﮑﺮﯾﻢ« ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺜﺎل »اﻟﮑﺮﯾﻢ« وﺻﻔﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص»ﻧﻌﻢ وﺑﺌﺲ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞ زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﻫﻮ زﯾﺪ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ از زﺑﺎن ﺧﻠﯿﻔﮥ دو‪‬م در ﺷﺄن و ﻣﻨﺰﻟﺖ أﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ إﻣﺎم اﻟﻤﺘﻘﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ )ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم( ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺎد ﻣﺮﺗﺒﻪ آن را از ﻟﺴﺎن ﺧﻠﯿﻔﮥ دو‪‬م ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ رواﯾﯽ ﺷﯿﻌﻪ و ﺳﻨّﯽ ﻣﮑﺮّرا ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻼم را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ (1 :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪ (2 .154‬ﺷﺮح ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺗﻔﺘﺎزاﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪(3 .294‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻓﺨﺮ رازي‪ ،‬ج ‪ ،21‬ص ‪ (4 .22‬اﻟﺤﺎوي اﻟﮑﺒﯿﺮ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص‪ (5 .115‬ﯾﻨﺎﺑﯿﻊ اﻟﻤﻮدة ﻗﻨﺪوزي ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.216‬‬
‫‪) .2‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.(487‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪86‬‬

‫‪ .3‬ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﻢ ﺻﺮﯾﺢ در ﻗﺴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﯽ ذﻣ‪‬ﺘﯽ ﻷﻓﻌﻠﻦّ« ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﻓﯽ ذﻣ‪‬ﺘﯽ ﻷﻓﻌﻠـﻦّ‬
‫ﯾﻤﯿﻦٌ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.1‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺼﺪري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺻـﺒﺮٌ ﺟﻤﯿـﻞٌ« ﮐـﻪ در اﺻـﻞ‬
‫»ﺻﺒﺮي ﺻﺒﺮٌ ﺟﻤﯿﻞٌ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻮاز ﺗﻌﺪد ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪا‬

‫در ﺟﻮاز ﺗﻌﺪد ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاﯾﯽ واﺣﺪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬاﺣ‪‬ﻠﻮ‪ ‬ﺣﺎﻣِﺾ‪ «‬و »أﺷـﻤﻮﻧﯽ«‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬زﯾﺮا ﺧﺒﺮ ﺣﮑﻢ اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻣﺤﮑـﻮم اﺣﮑـﺎم‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺟﺎري و ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.2‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪد ﺧﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ أﺧﺒـﺎر ﻣﺘﻌـﺪد‪ ،‬در ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺒﺮ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و أﻗﺴﺎم آن را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻗﺴﺎم ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ را ﻧﺎم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ازﻣﻮارد ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﺒﺘﺪا را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ ﺧﺒﺮ در آنﻫﺎ واﺟﺐ اﻟﺤﺬف اﺳﺖ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬دﻟﯿﻞ »أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﺑﺮ ﺟﻮاز ﺗﻌﺪد ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي واﺣﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺤﺚ »ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ«‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ را ﻣﺼﻨّﻒ در »اﻟﮑﺎﻓﯿﻪ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪» .2‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪.350‬‬
‫‪87‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﻧﻮزدﻫﻢ‪ :‬ﻧﻮاﺳﺦ )اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‪(1‬‬

‫ﻧﻮاﺳﺦ‬
‫»ﻧﻮاﺳﺦ« ﺟﻤﻊ »ﻧﺎﺳﺦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ زاﺋﻞ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﻌﺎل و ﺣﺮوف وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ داﺧﻞ ﺷﺪه و ﺧﺎﺻﯿ‪‬ﺖ آن ﻫـﺎ را‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﺣﮑﻤﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ آن دو ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ؛ ﺑـﻪ اﯾـﻦ اﻓﻌـﺎل و‬
‫ﺣﺮوف‪ ،‬ﻧﺎﺳﺨﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ ﻓﻌﻠﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ‪ 1‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ؛ ‪ .2‬اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ؛ ‪ .3‬ﻇﻦّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ ﺣﺮﻓﯽ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺎ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ؛ ‪ .2‬ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ؛ ‪ .3‬إنّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻫﺮ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬

‫ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‪) :‬اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ(‬

‫او‪‬ﻟﯿﻦ ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ در ﻧﻮاﺳﺦ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد »ﮐﺎن« و أﺧﻮاﺗﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗـﺴﻢ را ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﻋـﺪم‬
‫إﺗﻤﺎم ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺮﻓﻮﻋﺶ ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑـﺮاي ﮐﺎﻣـﻞ ﺷـﺪن ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ ﯾـﮏ اﺳـﻢ‬
‫‪2‬‬
‫دﯾﮕﺮي دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »أﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب« از ﺟﻤﻠﻪ أﻓﻌﺎل ﻧﺎﺳﺨﻪ ﻧﯿﺴﺖ و آن را در ﺑﺎب أﻓﻌﺎل ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل را ﺑﻪ ﻧﺎﻗﺼﻪ اﯾﻦ ﻃﻮر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪88‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﺎ وﺿﻊ‪ ‬ﻟﺘَﻘﺪﯾﺮِ اﻟﻔﺎﻋﻞِ ﻋﻠـﯽ ﺻـﻔﮥٍ« »أﻓﻌـﺎل‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺎﻗﺼﻪ آن أﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﯿﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮ ﺻﻔﺘﯽ‪ ،‬وﺿﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪«.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪» :‬ﺳﯿ‪‬ﺪ رﺿﯽ« در إﺷﮑﺎل ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ وي ﻋﺒﺎرت »ﻋﻠـﯽ‬
‫ﺻﻔﮥٍ ﻫﯽ ﻏﯿﺮُ ﺻﻔﮥِ ﻣﺼﺪرِه« را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻧـﺸﻮد ﺗﻤـﺎم أﻓﻌـﺎل ﺗﺎﻣ‪‬ـﻪ‬
‫ﻧﻘﺾ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺿﺮب ﻋﻠﯽ‪ «‬ﺻﻔﺘﯽ ﺑﺮاي ﻓﺎﻋـﻞ ﮐـﻪ »ﻋﻠـﯽ« ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﺿَﺮَب‪ «‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﺜﺎل »ﮐﺎن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤـﺎً« ﺻـﻔﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي »زﯾﺪ« ﻣﻘﺮّر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﻓﻌـﻞ )ﮐـﺎن( ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻓﻠـﺬا ﻋﺒـﺎرت»ﻫـﯽ ﻏﯿﺮﺻـﻔﮥِ‬
‫ﻣﺼﺪرِه« ﻗﯿﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ أﻏﯿﺎر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣ‪‬ﺨﺮِج أﻓﻌﺎل ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ‪»:‬ﮐﺎن«‪» ،‬ﺻﺎر« و »دام« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﻞ أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‬

‫ﻋﻤﻞ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪا را ﭘﺲ زاﺋﻞ ﮐـﺮدن از ﻣﻘـﺎم اﺑﺘـﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان اﺳـﻢ‬
‫ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬و ﺧﺒﺮ را ﭘﺲ زاﺋﻞ ﮐﺮدن از ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﺖ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪا ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و ﮐﺎن اﻹﻧﺴﺎنُ ﻋ‪‬ﺠﻮﻻً«‪ 2‬ﮐﻪ در أﺻﻞ‪» :‬اﻹﻧﺴﺎنُ ﻋﺠﻮلٌ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‬

‫أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺷﺮﻃﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ )ﮐﺎن‪ ،‬ﻇﻞّ‪ ،‬ﺑﺎت‪ ،‬أﺿﺤﯽ‪ ،‬أﺻـﺒﺢ‪ ،‬أﻣـﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺻﺎر و ﻟﯿﺲ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ »ﻟﯿﺲ« ﮐﻪ ﻋﺪهاي ﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮف اﺳﺖ‪.3‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪204‬‬

‫‪ .2‬إﺳﺮاء‪11 ،‬‬
‫‪» .3‬أﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﺮ و أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ« ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .1 :‬اﯾﻦ ﮐﻪ»ﻟﯿﺲ« در ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫»ﻣﺎ« ﻧﺎﻓﯿﻪ اﺳﺖ‪ .2 .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﺪ و ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف اﺳﺖ‪ .‬و »ﻣﺤﯽاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐـﻪ‪ :‬ﺗﻤـﺎم اﻓﻌـﺎل‬
‫ﻣﺸﺘﻖ از ﻣﺼﺪر ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث و زﻣﺎن دارﻧﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺮ ﺣﺪث دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺪهاي اﯾﺮاد ﮐﺮده‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻟﯿﺲ ﻗﺒﻮل ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭘﺲ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ و در ﺿﻤﻦ »ﻣﺤﻘﻖ رﺿﯽ« ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻟﯿﺲ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث دارد‪ .‬ﻓﻠﺬا‬
‫ﺟﺰء اﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬واﷲُ أﻋﻠﻢ‬
‫‪89‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺷﺮط دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﯾﻦ دارد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ أدات ﻧﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﭼﻪ ﻟﻔﻈﺎً و ﭼﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮا‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪) :‬زال‪ ،‬ﺑﺮح‪ ،‬ﻓﺘﺊ و اﻧﻔﮏ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎزالَ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎً«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﺑﻌﺪ از ﻗﺴﻢ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬أدات ﻧﻔﯽ وﺟﻮﺑﺎً ﺣﺬف ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻗـﺎﻟﻮا‬
‫ﺗﺎﷲِ ﺗﻔﺘﺆُا ﺗَﺬﮐﺮُ ﯾﻮﺳ‪‬ﻒ‪ 1«‬ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﻻ ﺗﻔﺘﺆُا« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي إﻋﻤﺎل ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ»ﻣﺎ«ي ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﮥ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﻪ ذﮐـﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )دام(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وأﻋﻂِ ﻣﺎ د‪‬ﻣﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﺼﯿﺒ‪‬ﺎ دِرﻫﻤﺎ«‬

‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‬

‫ﻇﻞّ‪ :‬ﺛﺒﻮت ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ در ﻃﻮل روز‪.‬‬
‫ﺑﺎت‪ :‬ﺛﺒﻮت ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ در ﻃﻮل ﺷﺐ‪.‬‬
‫أﺻﺒﺢ‪ ،‬أﻣﺴﯽ و أﺿﺤﯽ‪ :‬ﺛﺒﻮت ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ در ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺷﺐ و ﻇﻬﺮ‪.‬‬
‫ﺻﺎر‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺻﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﻟﯿﺲ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﯽ دارد وﻧﻔﯽ آن ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ)ﺑﺪون ﻗﯿﺪ زﻣﺎن( و ﻣﻘﯿ‪‬ـﺪ ﺑـﻪ زﻣـﺎن اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎزال و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‪ :‬دوام ﺛﺒﻮت ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ أﺧﺒﺎر اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدام‪ :‬ﻣﻌﻠّﻖ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻣﺪت ﺛﺒﻮت ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ‪.2‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﻮاﺳﺦ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﻧﻮاع آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻗﺴﺎم ﮐﺎن وأﺧﻮاﺗﻬﺎ را از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﯾﻮﺳﻒ‪.85 ،‬‬
‫‪ .2‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ»ﮐﺎن«»ﻇﻞ«»أﺻﺒﺢ« »أﻣﺴﯽ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺻﺎر« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻓُﺘِﺤ‪‬ﺖ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎء‪ ‬ﻓﮑﺎﻧﺖ أﺑﻮاﺑﺎ« )ﻧﺒﺄ‪(19 ،‬‬
‫)اﻟﺒﻬﺠﮥ‪ ،‬ص‪.(102‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪90‬‬

‫درس ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ :‬اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ )‪(2‬‬

‫ﺗﺼﺮّف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف در أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‬

‫أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺼﺮّف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف ﺑﺮ دو ﻗﺴﻤﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﺼﺮّف‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﺎﻗﺼﻪ‪:‬اﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ أﻣﺮ و ﻣﺼﺪر ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪) :‬زال‪ ،‬ﺑﺮح‪ ،‬ﻓﺘﺊ‪ ،‬اﻧﻔﮏ(‬
‫ب( ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ‪ :‬اﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ داراي ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣـﻀﺎرع و أﻣـﺮ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ داراي ﻣـﺼﺪر و اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف‪ :‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‪) :‬دام(‪ 2‬و )ﻟﯿﺲ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮﺧﺒﺮدر أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‬

‫وﺟﻮب ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ إﻋﺮاب اﺳﻢ و ﺧﺒﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن ﺻﺪﯾﻘﯽ ﻋﺪوي«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣﺎ ﮐﺎنَ ﺻ‪‬ﻼﺗﻬ‪‬ﻢ ﻋِﻨﺪ‪ ‬اﻟﺒﯿﺖِ إﻟّﺎ ﻣ‪‬ﮑﺎء‪ ‬و‪ ‬ﺗَﺼﺪِﯾ‪‬ﮥً«‬

‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ داراي »اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل« ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ وﯾﺎ ﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد اﺳﻢ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻗﺴﻢ را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪».‬أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﻣﻮرد »دام« در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﻘﺪم و ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻣﻦ ﺑﺎب وﺟﻮد ﻣﻀﺎرع ﺑﺮاي آن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪» ،‬ﻓﺮّاء« وأﮐﺜﺮ ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ وﺟﻮد ﻣﻀﺎرع‬
‫ﺑﺮاي دام را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﺮاي دام ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺻﺒ‪‬ﺎن« ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺼﺪر ﺑﺮاي دام اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬أﻧﻔﺎل‪.35 ،‬‬
‫‪91‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ داراي ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺟﻌﺶ درﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن ﻓﯽ اﻟـﺪار ﺻـﺎﺣِﺒ‪‬ﻬﺎ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺄﺧّﺮ ﺧﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.1‬‬

‫وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ و ﻓﻌﻞ‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﯾﻦ ﮐﺎن زﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﺗﺄﺧّﺮ از اﺳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻮاز ﺗﻮﺳﻂ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ و اﺳﻤﺶ و ﯾﺎ ﺗﻘﺪ‪‬م ﺑﺮآن دو‪:‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﺒﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻫـﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﺗﻘﺪ‪‬م ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﯽ اﻟﺪار ﮐﺎن ﺻﺎﺣِﺒ‪‬ﻬﺎ«‪.‬‬
‫در ﻏﯿﺮ از ﺣﺎﻻت ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺗﻘﺪ‪‬م و ﺗﺄﺧّﺮ ﺧﺒﺮ از اﺳﻢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﻣﺬﮐﻮر در ﺑﯿﻦ ﺗﻤﺎم اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ و رﺑﻄﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﺮّف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف آن ﻫﺎ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ»اﺑﻦ درﺳﺘﻮﯾﻪ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ »ﻟـﯿﺲ« ﺑـﺮ اﺳـﻤﺶ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ»اﺑﻦ ﻣ‪‬ﻌﻂٍ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ »دام« ﺑﺮ اﺳﻤﺶ را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ »ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ»ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ آن را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﺪ‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ ﻣﺎ دام زﯾﺪ‪ .«‬اﻣﺎ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ اﺳـﺖ اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ »ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻓﻌﻞ‪ .‬ﭘـﺲ ﻣﺜـﺎل»ﻻ أﺻـﺤ‪‬ﺒ‪‬ﮏ‪ ‬ﻣـﺎ ﻗﺎﺋﻤـﺎً دام‬
‫زﯾﺪ‪.«‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺮ ﻣﺘﺄﺧّﺮ در ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ (1 :‬در ﺑﺎب ﺗﻨﺎزع‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ دوم ﻋﺎﻣﻞ در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﻓﻌﻞ‬
‫اول ﺑﻪ ﻣﺘﺎﺧّﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﮐﺮﻣﺎﻧﯽ و ﮐﺮﻣﺖ اﻟﺰﯾﺪﯾﻦ«‪ (2 .‬در ﻧﻌﻢ وﺑﺌﺲ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌـﻢ‬
‫)ﻫﻮ( رﺟﻼً زﯾﺪ‪ (3 .«‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺪل ﻇﺎﻫﺮ آورده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﺿﺮﺑﺘﻪ زﯾﺪا«‪ (4 .‬ﻣﺠﺮور رب‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»رﺑ‪ّ‬ﻪ رﺟـﻼ«‪ (5 .‬ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫ﺷﺄن و ﻗﺼ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻞ ﻫﻮاﷲُ أﺣﺪ«‬
‫‪ .2‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ »اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« و»ﻧﺤ‪‬ﺎس« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ »ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ را اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪92‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( در ﻣﻮرد»ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑـﺮ آن در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣ‪‬ﺎ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮاي آن ﺻﺪارت ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ آن را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﺋﺮ ﻧﻮاﻓﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻟﻢ و‪ «...‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺋﻤﺎً ﻟﻢ ﯾ‪‬ﺰل زﯾﺪ‪.«‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﻟﯿﺲ ﺑﺮ ﺧﻮدش‬

‫در ﺟﻮاز ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﻟﯿﺲ ﺑﺮ ﺧﻮدش در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬أﮐﺜﺮ ﻣﺘﺄﺧّﺮﯾﻦ و ﻣﺼﻨّﻒ« ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﻒ ﻟﯿﺲ در ﺗﺼﺮّف و ﺷﺒﺎﻫﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﺎي ﻧﺎﻓﯿﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒـﺮ‬
‫را ﺑﺮ ﺧﻮدش ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.2‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦﺑﺮﻫﺎن و ﻓﺎرﺳﯽ« اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﯽ ﺧﻮد آﯾﮥ »أﻻ ﯾـﻮم‪ ‬ﯾ‪‬ـﺄﺗﯿﻬِﻢ‬
‫ﻟﯿﺲ‪ ‬ﻣﺼﺮوﻓﺎً ﻋ‪‬ﻨﻬ‪‬ﻢ« ‪3‬را ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻮن در اﯾﻦ آﯾـﻪ»ﯾـﻮم« ﮐـﻪ ﻣﻌﻤـﻮل ﺧﺒـﺮ ﻟـﯿﺲ‬
‫)ﻣﺼﺮوﻓﺎً( اﺳﺖ ﺑﺮ »ﻟﯿﺲ« ﻣﺘﻘﺪم ﺷﺪه ﭘﺲ ﺧﺒﺮ ﻫﻢ ﮐﻪ »ﻣﺼﺮوﻓﺎً« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ »ﻟﯿﺲ« ﻣﺘﻘﺪم ﺷﻮد‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪» :‬ﻣﺤﯽاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﺑﯿﺎ ن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه )ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ دﻟﯿﻞ ﺑـﺮ ﺗﻘـﺪﯾﻢ‬
‫ﺧﻮد ﺧﺒﺮ اﺳﺖ( ﻣﻄﺮده و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤـﻮل ﺧﺒـﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﻮد ﺧﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن ﺗﻘﺪﯾﻢ آن را ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪا ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﻤـﯽداﻧﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣـﻊ ذﻟـﮏ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﻤﺶ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻟﺶ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﻤﺶ)ﻣﺒﺘﺪا( ﻣﻘﺪم ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮاﻟﻌﺒ‪‬ﺎس ﻓﺮّاء« اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﻧﯿﺰ ﻣﻤﻨﻮع داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪» .2‬اﺑﻦ ﺳﺮّاج‪ ،‬ﻣﺒﺮّد و زﺟ‪‬ﺎج« ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮﻟﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻮد‪/8 ،‬‬
‫‪93‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .3‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ »ﻟﻢ«و»ﻟﻦ« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﺎﻓﯽ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد وﻟﯽ ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻧﺎﻓﯽ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع‬

‫أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺘﻐﻨﯽ از ﺧﺒﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻧﺎﻗﺼﻪ«‪ :‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺧﺒﺮ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ )اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮع( اﮐﺘﻔـﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪»:‬ﻓﺘﺊ«‪» ،1‬زال«‪»2‬ﻟﯿﺲ«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ«‪ :‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺳﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﺳﺎﺋﺮ أﻓﻌﺎل اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﻋﻞ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬إن ﮐَـﺎنَ‬
‫ذُو ﻋ‪‬ﺴﺮَةٍ ﻓَﻨَﻈِﺮَه‪ ‬إﻟﯽ ﻣ‪‬ﯿﺴ‪‬ﺮِةٍ«‪ 3‬ﮐﻪ »ﮐﺎن« در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﺼﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬‬
‫إﻟﯽ اﷲِ ﺗﺼﯿﺮُ اﻷﻣﻮر‪ 4«‬ﮐﻪ »ﺗﺼﯿﺮ« در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺗﺮﺟﻊ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﺷﺪن در اﯾﻦ أﻓﻌﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ »ﺣﺪث« و »زﻣـﺎن« داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ أﻣﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﻗﺒﻞ از إﺗﻤﺎم دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﺗـﺼﺮّف در‬
‫أﻓﻌﺎل و أﺳﻤﺎء ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺼﺮّف در أﻓﻌﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﻌﻞ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺧﺘﻼف ﺑﻨﺎء ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻌﻨﺎ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪» :‬ﺿَﺮَب‪ «‬ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ دارد در ﺻﻮرت ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫ﺑﻨﺎء ﻣﻌﻨﺎي آن ﻫﻢ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻀﺮِﺑ‪‬ﺎنِ‪ ،‬ﯾ‪‬ﻀﺮِﺑ‪‬ﻮنَ و‪.«...‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ »ﻓﺘﺊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺳﮑﻦ« و »ﻃﻔﺄ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬زال« ﮐﻪ ﻣﻀﺎرﻋﺶ »ﯾﺰال« ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ »ﯾﺰول«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﺤﻠﺒﯿ‪‬ﺎت« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »زال« در ﻣﺜﺎل »ﻣﺎ زال زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻦ ﻣﮑﺎﻧﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻟﻢ ﯾﻨﺘﻘﻞ« ﺑﻮده و ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.280 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺷﻮري‪.53 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪94‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺼﺮّف در أﺳﻤﺎء اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ اﺳﻢ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺣﻠﻮل در ﻣﺤﻞﻫﺎ و ﻧﻘﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫‪1‬‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ﻣﺒﺘﺪا«‪» ،‬ﺧﺒﺮ«‪» ،‬ﻓﺎﻋﻞ« و‪ ...‬را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ‬

‫ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از »ﻇﺮف« و »ﺟﺎروﻣﺠﺮور« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﮐﺎن ذﮐـﺮ ﺷـﻮد‪ ،‬و‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﺎﻣﻞ دوﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد وﻟـﯽ ﺧﺒـﺮ ﺑﻌـﺪ از اﺳـﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﮐـﺎن‬
‫ﻃﻌﺎﻣ‪‬ﮏ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬آﮐِﻼ«‪.2‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ و ﺧﻮد ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در وﻫﻠﮥ ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺑـﺮ ﺧـﻮد‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن ﻃﻌﺎﻣ‪‬ﮏ‪ ‬آﮐِﻼً زﯾﺪ‪.3«‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ و ﺧﺒﺮﻣﻘﺪم ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد ﻣـﺎﻧﻌﯽ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن آﮐِﻼ ﻃﻌﺎﻣ‪‬ﮏ‪ ‬زﯾﺪ‪.«‬‬
‫دوم‪ :‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ‪» ،‬ﻇـﺮف« و »ﺟـﺎروﻣﺠﺮور« اﺳـﺖ‪ .‬ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎن ﻋﻨﺪك زﯾﺪ‪ ‬ﻣﻘﯿﻤﺎً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺑﻌﺪ از ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﺮده و ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن ﻣﺴﺘﺘﺮي در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑِﻤـــﺎ ﮐـــﺎن إﯾ‪‬ـــﺎﻫ‪‬ﻢ ﻋ‪‬ﻄﯿ‪‬ـــﮥ ﻋ‪‬ــﻮ‪‬دا«‬ ‫»ﻗَﻨﺎﻓِـــﺬ ﻫـ ـﺪ‪‬اﺟﻮن ﺣ‪‬ـــﻮلَ ﺑ‪‬ﯿـــﻮﺗِﻬِﻢ‬

‫‪ .1‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪214‬‬

‫‪ .2‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺰد »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﯿﻦ« ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﯽ أﺟﻨﺒﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺰد »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از»ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر‪ ،‬ﻓﺎرﺳﯽ و اﺑﻦ ﺳﺮّاج« اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪95‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﮐﻪ ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر در ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﺳـﻢ ﮐـﺎن »ﺿﻤﯿﺮﺷـﺄن «ﻣﺤـﺬوف و »ﻋﻄﯿـﮥ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻮدا« ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮕﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﮐﺎن و در ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﮐﺎن‬

‫ﮐﺎن ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻗﺴﻢ آن ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﺎﻗﺼﻪ و ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺴﻢ ﺳـﻮم »ﮐـﺎن‬
‫زاﺋﺪه«‪ 2‬اﺳﺖ‬
‫»اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﮐﺎن زاﺋﺪه را»ﮐﺎن«اي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺘﻼزم ‪3‬ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬زﯾـﺪ‪ ‬ﮐـﺎن‬
‫ﻗﺎﺋﻢ‪ .«‬ﮐﻪ »زﯾﺪ« و »ﻗﺎﺋﻢ« ﻣﺘﻼزم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮐﺎن زاﺋﺪه ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﻣﺎﺿﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد و اﺳﺘﻌﻤﺎل آن در ﻟﻔﻆ ﻣﻀﺎرع ﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫إذا ﺗﻬ‪‬ــــــﺐ‪ ‬ﺷَــــــﻤﺄلٌ ﺑﻠﯿــــــﻞ«‬ ‫»أﻧـــــﺖ ﺗﮑـــــﻮنُ ﻣﺎﺟِـــ ـﺪ‪ ‬ﻧَﺒﯿـــــﻞ‬

‫ﺣﺬف »ﮐﺎن«‬
‫از وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﮐﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻤﺶ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺧﺒﺮش ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ اﺗﻘﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﮐﺎن ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ ﺣﺮف زﯾﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪» .1‬إن«‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺪﻗﯿﻞَ ﻣﺎ ﻗﯿﻞَ إن ﺻِﺪﻗﺎً و‪ ‬إن ﮐِﺬﺑﺎً« ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬إن ﮐﺎن اﻟﻤﻘﻮلُ‬
‫ﺻِﺪﻗﺎً«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻟﻮ«‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺋﺘِﻨﯽ ﺑﺪاﺑ‪‬ﮥٍ وﻟﻮ ﺣﻤﺎراً« ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬و‪‬ﻟﻮ ﮐﺎن اﻟﻤﺄﺗﯽ ﺑﻪ ﺣِﻤﺎراً«‪.‬‬
‫‪» .3‬ﻟَﺪ‪‬ن«‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣِﻦ ﻟَﺪ‪ ‬ﺷَﻮﻻ ﻓﺈﻟﯽ إﺗﻼﺛِﻬﺎ« ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣِﻦ ﻟﺪ‪ ‬أن ﮐﺎﻧﺖ ﺷَﻮﻻً«‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﮐﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺣﺬف ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن »ﻣـﺎ« زاﺋـﺪه ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺎ دو ﺷﺮط اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻗﻮل دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺳﻢ ﮐﺎن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ»ﻣﺎ«ي ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫»ﻋﻄﯿﮥ ﻋﻮ‪‬دا« در ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﮐﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬دﻟﯿﻞ زاﺋﺪه ﺑﻮدن آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف آن اﺧﺘﻼﻟﯽ در ﮐﻼم وﺟﻮد ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺘﻼزﻣﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺻﻠﻪ و ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬ﺻﻔﺖ و ﻣﻮﺻﻮف‪ ،‬ﻣﺎ و ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ«‪ .‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﯿﻦ ﺟﺎروﻣﺠﺮور‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﮐﺎن اﻟﻤ‪‬ﺴ‪‬ﻮ‪‬ﻣﮥِ اﻟﻌِﺮاب«‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﺮاة ﺑﻨﯽ أﺑﯽ ﺑ‪‬ﮑﺮﺗﺴﺎﻣﯽ‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪96‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﮐﺎن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.1‬‬

‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎن ﺑﻌﺪ از»أن« ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻣ‪‬ﺎ أﻧﺖ‪ ‬ﺑ‪‬ﺮّاً ﻓﺎﻗﺘَﺮب« ﮐﻪ در أﺻﻞ‪» :‬أن ﮐﻨﺖ‪ ‬ﺑﺮّاً« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺘﻤﻪ‬
‫‪2‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﮐﺎن ﻣﺠﺰوم واﻗﻊ ﺷﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ أﺟﻮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ »واو« آن ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أو‪‬ﻟﻢ ﯾ‪‬ﮑﻦ ءاﯾﮥٌ أن ﯾ‪‬ﻌﻠﻤﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻤﺎء‪ ‬ﺑﻨﯽ إﺳﺮَاﺋِﯿﻞَ«‪.3‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻧﻮن ﺳﺎﮐﻦ و ﺿﻤﯿﺮﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻧـﻮن را ﻫـﻢ ﺣـﺬف‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺳﺎﮐﻦ و ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺬف ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪» .2‬ﯾﻮﻧﺲ« ﺣﺬف ﻧﻮن در اﻟﺘﻘﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻦ را اﺟﺎزه داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﮏ‪ ‬اﻟّﺬﯾﻦَ ﮐَﻔَﺮُوا«‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺼﺮف وﻋﺪم ﺗﺼﺮف ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ در اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬وارد وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﺷﺪن در أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .5‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﮐﺎن زاﺋﺪه را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻤﺶ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﺗـﻮان »ﻣـﺎ« زاﺋـﺪه ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي آن آورد؟‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« در »اﻟﮑﺘﺎب« ﻣﺜﺎل »أﻣ‪‬ﺎ زﯾﺪ‪ ‬ذاﻫﺒﺎ« را ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪه ‪ 10‬اﻋﻼل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ در اﻟﺘﻘﺎء ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﺣﺮف ﻋﻠّﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺷﻌﺮاء‪.197 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﯿﻨّﻪ‪.1 ،‬‬
‫‪97‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﯾﮑﻢ‪ :‬ﺣﺮوف ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ‬

‫ﺣﺮوف ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ»ﻟﯿﺲ«‪) :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻻ‪ ،‬ﻻت و إن(‬

‫دوﻣﯿﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﻧﻮاﺳﺦ ﺣﺮوف ﺳﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣـﻮرد ﺷـﺒﺎﻫﺖ اﯾـﻦ ﺣـﺮوف ﺑـﻪ‬
‫»ﻟﯿﺲ« اﻗﻮاﻟﯽ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪» .1‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ »ﻟﯿﺲ« در ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‬
‫‪» .2‬ﺻﺒ‪‬ﺎن« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ »ﻟﯿﺲ« در ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫»ﻣﺎ«‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﺎ دو ﻟﻐﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ«ﻋﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻟﯿﺲ را ﻧﺪارد و دﻟﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮرا ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﻢ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌـﻞ‬
‫داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد( ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﺣﻖ ﻋﻤﻞ در ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ را ﻧﺪارد‪ .‬زﯾـﺮا ﺣﺮﻓـﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اﺳﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬أﻫﻞ ﺣﺠﺎز«‪ :2‬ﮐﻪ»ﻣﺎ« را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ»ﻟﯿﺲ« ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺷﺒﺎﻫﺘﺶ در اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ دو اﮔﺮ ﻣﻄﻠﻖ)ﺑﺪون ﻗﯿﺪ زﻣﺎن( ذﮐﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ ﺣﺎل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪.388 ،1‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺎ ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪98‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﺪﻧﯽ« در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﺻﻤﺪﯾ‪‬ﻪ« ﺧﻮد ﻣـﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :1‬دﺳـﺖ ﺧﻄـﯽ از ﺷـﯿﺦ‬
‫»ﺻﻔﺪي«‪ 2‬ﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬از »أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن« ﺳﺆال ﮐﺮدم ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﭼﻨﺪ »ﻣﺎ«ي ﺷـﺒﯿﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻟﯿﺲ وﺟﻮد دارد؟ وي در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ آﯾﻪ إﺷﺎره ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪» :‬ﻣ‪‬ـﺎ ﻫـﺬا ﺑ‪‬ـﺸَﺮاً«‪،3‬‬
‫‪5‬‬
‫»ﻣ‪‬ﺎ ﻫﻦﱠ أﻣ‪‬ﻬ‪‬ﺎﺗِﻬﻢ«‪4‬و »ﻓَﻤ‪‬ﺎ ﻣِﻨﮑُﻢ ﻋ‪‬ﻦ أﺣ‪‬ﺪٍ ﻋﻨﻪ‪ ‬ﺣ‪‬ﺎﺟِﺰِﯾﻦَ«‪.‬‬

‫ﺷﺮوط إﻋﻤﺎل »ﻣﺎ« ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻪ‬

‫»ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل»ﻣﺎ« ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ »ﻟﯿﺲ« ﺷﺶ ﺷﺮط را ﻻزم ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺪم ذﮐﺮ »إن« ﺑﻌﺪ از »ﻣﺎ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ إن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ 6«‬و ﺳـﺒﺐ اﺑﻄـﺎل ﻋﻤـﻞ اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﻌﺪ از ﻟﯿﺲ‪ ،‬إن ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »إﻟّﺎ« ﻧﻘﺾ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ أﻧﺘُﻢ إﻟّﺎ ﺑ‪‬ﺸﺮٌ ﻣِﺜﻠُﻨﺎ«‪.7‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﻧﺸﻮد )ﻣﻨﻈـﻮر از ﺧﺒـﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻇـﺮف و ﺟـﺎروﻣﺠﺮور اﺳـﺖ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺎ‬
‫ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ در »ﻣﺎ« اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺪهاي )ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ اﺑـﻦ ﻫـﺸﺎم‬
‫اﻧﺼﺎري( در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ »ﻣﺎ« را ﻋﺎﻣﻠﻪ ﻓﺮض ﮐﺮده و ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور را در ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺼﺐ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮده و ﻇﺮف وﯾـﺎ ﺟـﺎروﻣﺠﺮور در ﻣﻮﺿـﻊ رﻓـﻊ‪ ،‬ﺧﺒـﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.8‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻃﻌﺎﻣ‪‬ﮏ زﯾﺪ‪ ‬آﮐِﻞٌ«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪.240‬‬

‫‪» .2‬ﺻﻼحاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺧﻠﯿﻞ« ﺻﻔﺪي أدﯾﺐ و ﻣﻮر‪‬خ ﻣﻌﺮوف دﻣﺸﻘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺐ زﯾﺎدي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻮاﻓﯽ ﺑﺎﻟﻮاﻓﯿﺎت«‪» ،‬أﻋﯿﺎن اﻟﻌﺼﺮ«‬
‫و‪ ...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﯾﻮﺳﻒ‪.31 ،‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ‪.2 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺣﺎﻗّﻪ‪.47 ،‬‬
‫‪ .6‬ﺟﻨﺎب »ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ« إﻋﻤﺎل ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﯾﺲ‪.15 ،‬‬
‫‪ .8‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺷﻌﺮ ﻋﺒﺎرت »و‪‬ﺗَﺮﺗﯿﺐٍ ز‪‬ﮐِﻦ« را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪99‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« ﺷﺮط ﺳﻮم را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺷﺮط ﭼﻬﺎرم را ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد )زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪم ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﺪم ﻣﻌﻤﻮل ﻓﻌﻞ ﻫﻢ اﻋﺘﻘﺎد دارد(‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در إﺷﮑﺎل ﺑﻪ ﻗﻮل وي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷـﺎﯾﺪ ﺑﺘـﻮان ﻋـﺪم رﻋﺎﯾـﺖ ﺷـﺮط ﺳـﻮ‪‬م را از وي‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ )ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮط ﭼﻬﺎرم( ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤـﻮل‪ ،‬ﯾـﮏ أﺟﻨﺒـﯽ)ﻣﻌﻤـﻮل ﺧﺒـﺮ(‬
‫ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺧﻼف ﻗﻮاﻋﺪ ﻧﺤﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻘﺪم ﻇﺮف و ﯾـﺎ ﺟـﺎروﻣﺠﺮور‬
‫ﻋﻤﻞ »ﻣﺎ« ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻋﻨﺪك زﯾﺪ‪ ‬ﻣﻘﯿﻤ‪‬ﺎ«‪.‬‬
‫‪» .5‬ﻣﺎ« ﺗﮑﺮار ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.1«‬‬
‫‪ .6‬اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺧﺒﺮ »ﻣﺎ« ﺑﺪل ﻣﺜﺒﺖ آورده ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﺸﯽءٍ إﻟّﺎ ﺷﯽء‪ ‬ﻻ ﯾ‪‬ﻌﺒـﺄ ﺑـﻪ« زﯾـﺮا‬
‫ﺑﺪل ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺘﻘﺎﺿﯽ ﻣﺒﺪل ﻣﻨﻪ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ در ﺷﺄن »ﻣﺎ« ﻧﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ در ﺑﺎب »ﻣﺎ« ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺒﺮ »ﻣﺎ« ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻪ ﻋﺎﻃﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ آن ﻋـﺎﻃﻒ از دو ﺣـﺎل‬
‫ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪) :‬ﺑﻞ إﺿﺮاﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻟﮑﻦّ اﺳﺘﺪراﮐﯿ‪‬ﻪ وﻣـﺎ‬
‫ﻧﺎﻓﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ(‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻃﻒ وﺟﻮﺑ‪‬ﺎ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ ﻟﮑﻦ ﻫﻮ ﻗﺎﺋﺪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ 2‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪) :‬واو‪ ،‬ﻓﺎء‪ ،‬ﺛﻢ‪ ،‬ﺣﺘﯽ و‪(...‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻃﻒ داراي دو ﻧﻮع إﻋﺮاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( رﻓﻊ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺤﺬوف(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ وﻻﻗﺎﺋﺪ‪.«‬‬

‫‪ .1‬ﺗﮑﺮار»ﻣﺎ«ي ﺣﺠﺎزﯾﻪ ﺑﺮ دوﻧﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﻣﺎ«ي ﺛﺎﻧﻮﯾﻪ را ﻧﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ اوﻟﯽ درﻧﻈـﺮ ﺑﮕﯿـﺮﯾﻢ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﻋﻤﻞ»ﻣﺎ« ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻼف إرادة ﻣﺎ از ذﮐﺮ »ﻣﺎ« ﻧﺎﻓﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دوم اﯾﻦ ﮐﻪ »ﻣﺎ«ي ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ را‬
‫ﻣﺆﮐّﺪ ﺑﺮاي»ﻣﺎ«ي اوﻟﯽ درﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت »ﻣﺎ« ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻧﻔﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺎرح ﻋﺒﺎرت )ﻣﻘﺘﻀﯿ‪‬ﺎ ﻟﻺﯾﺠﺎب( را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده زﯾﺮا ﺑﺤﺚ را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ داﻧﺴﺘﻪ وﻟﯽ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﮐﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪100‬‬

‫ب( ﻧﺼﺐ )ﺑﻨﺎﺑﺮ إﺿﻤﺎر ﻓﻌﻞ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ وﻻﻗﺎﻋﺪ‪‬ا«‪.‬‬

‫ﺑﺎء زاﺋﺪه در ﺧﺒﺮ ﻟﯿﺲ‬

‫در ﺧﺒﺮ»ﻟﯿﺲ« و »ﻣﺎ« ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎء زاﺋﺪه ذﮐﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ آﻣﺪن ﺑﺎء زاﺋﺪه ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ »ﻣﺎ« ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ »ﻣﺎ« ﺗﻤﯿﻤﯿ‪‬ﻪ ﻧﯿﺰ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ و ﻓﺮّاء ﻫﻢ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.1‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻟﯿﺲ‪ ‬اﷲُ ﺑﮑﺎفٍ ﻋﺒﺪ‪‬ه‪ 2«‬و »و‪‬ﻣﺎ رﺑ‪‬ﮏ‪ ‬ﺑﻐﺎﻓﻞٍ ﻋﻤ‪‬ﺎ ﯾﻌﻤﻠﻮن«‪.3‬‬
‫آﻣﺪن ﺑﺎء زاﺋﺪه در ﺧﺒﺮ ﺳﺎﺋﺮ ﻧﻮاﻓﯽ ﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﮑﻦ ﻟﯽ ﺷﻔﯿﻌﺎ ﯾﻮم‪ ‬ﻻ ذو ﺷﻔﺎﻋﮥٍ ﺑِﻤ‪‬ﻐﻦٍ ﻓﺘﯿﻼ ﻋ‪‬ﻦ‪«...‬‬

‫»ﻻ«‬
‫دوﻣﯿﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﮥ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ‪» ،‬ﻻ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن دوﻟﻐﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.4‬‬
‫‪» .2‬أﻫﻞ ﺣﺠﺎز«‪ :‬ﮐﻪ»ﻣﺎ« را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ»ﻟﯿﺲ« ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ اﻣ‪‬ـﺎ ﺑـﺮاي ﻋﻤـﻞ آن ﺳـﻪ‬
‫ﺷﺮط را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ و ﺧﺒﺮآن ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ آن ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ إﻟّﺎ ﻧﻘﺾ ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫»إن«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل و اﻫﻤﺎل»إن« در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و »ﻓﺮّاء« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ »إن« ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮﻋﻠﯽ اﻟﻔﺎرﺳﯽ« در آﻣﺪن ﺑﺎء زاﺋﺪه در ﺧﺒﺮ»ﻣﺎ« ﺗﻤﯿﻤﯿ‪‬ﻪ دو ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ و در دﯾﮕﺮي ﻣﻮاﻓﻖ آﻣﺪن ﺑﺎء‬
‫زاﺋﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺮ‪.36 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.140 ،‬‬
‫‪ .4‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﯽ إﻫﻤﺎل »ﻣﺎ« را ﻧﺰد ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﺮده ﻣﮕﺮ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻄﺮّزي در ﮐﺘﺎب»اﻟﻤﻐﺮب«‪.‬‬
‫‪101‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »إن« ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐـﻪ در ﺑـﺎﻻ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫»ﻻت«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ »ﻻت« دو ﺑﺤﺚ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫او‪‬ل‪ :‬ﺑﺤﺚ از ﺣﻘﯿﻘﺖ آن‪ :‬ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن دو ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪» .1‬ﻻت« درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻻت« در ﺣﻘﯿﻘﺖ از دو ﮐﻠﻤﻪ»ﻻ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ و»ﺗﺎءِ« ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دو‪‬م‪ :‬ﺑﺤﺚ از ﻋﻤﻞ آن‪ :‬ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن ﺳﻪ ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬أﺧﻔﺶ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ»ﻻت« ﻋﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل دﯾﮕﺮ»أﺧﻔﺶ«‪ :‬ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ»ﻻت« ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮده و ﻋﻤﻠﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﻋﻤﻞ»أنّ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﺟﻤﻬﻮر« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮده وﻋﻤﻠﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﻞ»ﻟﯿﺲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي»ﻻت« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻧﻤـﯽﺗـﻮان اﺳـﻢ و ﺧﺒـﺮش را ذﮐﺮﮐـﺮد و‬
‫ﻻﺟﺮم ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻻت ﺣﯿﻦَ ﻣﻨﺎصٍ«‪ 2‬ﮐﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ »ﻻت‬
‫اﻟﺤﯿﻦُ ﺣﯿﻦَ ﻣﻨﺎصٍ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺣﺬف اﺳﻢ ﻻت ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺧﺒﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑـﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ »ﻻت« ﻓﻘـﻂ در»ﺣـﯿﻦ« ﻋﻤـﻞ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ؛ ﮐـﻪ ﻋﻠﻤـﺎ در‬
‫راﺑﻄﻪ»اﻟﺤﯿﻦ« اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از»ﺣﯿﻦ« ﻟﻔﻆ آن اﺳـﺖ وﻟـﯽ ﻋـﺪهاي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »ﺣﯿﻦ« اﺳﻤﺎء زﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﺴﻬﯿﻞ« ﻗـﻮل دو‪‬م‬
‫را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺪهاي آن را در اﺻﻞ»ﻧﻘﺺ« و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺻﻞ آن را »ﻟﯿﺲ‪ «‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ص‪.3 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪102‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .2‬از ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻞ»ﻣﺎ« ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺧﺒﺮ»ﻣﺎ« و ﺟﻮﺑﺎً ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪103‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖودوم‪ :‬اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‬

‫از دﯾﮕﺮ اﻗﺴﺎم ﻧﻮاﺳﺦ‪ ،‬أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﻤﯿﻪ آن ﺑﻪ ﻣﻘﺎرﺑﻪ دو اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن ﺑﺎز ﺑﺎب ﺗﺴﻤﯿﮥ ﮐﻞّ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺟﺰﺋﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺑﺎب ﺗﻐﻠﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫أﻗﺴﺎم أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‬

‫أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻘﺎرﺑﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﮐﺎد‪ ،‬ﮐﺮب‪ ،‬أوﺷﮏ‪.‬‬
‫‪ .2‬رﺟﺎء‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻋﺴﯽ‪ ،‬ﺣ‪‬ﺮَي‪ ،‬اﺧﻠﻮﻟﻖ‪.‬‬
‫‪ .3‬إﻧﺸﺎء‪:‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﻃﻔﻖ‪ ،‬أﺧﺬ‪ ،‬ﻋﻠﻖ‪ ،‬أﻧﺸﺄ‪ ،‬ﻫﺐ‪ ،‬ﻗﺎم‪ ،‬ﺷﺮع‪ ،‬أﻗﺒﻞ وﻗﺮُب‪.‬‬

‫ﺧﺒﺮ در أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ذﮐﺮ ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫»ﻓﻌ‪‬ﺴ‪‬ﯽ أوﻟﺌﮏ‪ ‬أن ﯾﮑﻮﻧﻮا ﻣِﻦَ اﻟﻤ‪‬ﻬﺘﺪﯾﻦ«‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﻪ‪.18 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪104‬‬

‫ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﺒﺮ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أن«‬

‫اﻓﻌﺎل ﺷﺮوع‬ ‫ﮐﺎد‪ /‬ﮐﺮب‬ ‫ﺣﺮي‪ /‬اﺧﻠﻮﻟﻖ‬ ‫ﻋﺴﯽ‪ /‬أوﺷﮏ‬ ‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺒﺮ در اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‬

‫واﺟﺐ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎ‬ ‫اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮ ﺑﻪ»أن«‬

‫واﺟﺐ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎ‬ ‫ﻋﺪم اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮ»أن«‬

‫ﺑﯿﺎن‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺮي وﻋﺴﯽ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ درﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ رﺟﺎء دارﻧﺪ اﻣﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎﻫﻢ دارﻧـﺪ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮﻋﺴﯽ ﺑﻪ »أن«ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ‪ 1‬اﻣﺎ اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮ ﺣﺮي ﺑﻪ »أن« واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ ر‪‬ﺑ‪‬ﮑﻢ أن ﯾ‪‬ﺮﺣ‪‬ﻤ‪‬ﮑﻢ«‪ 2‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ﺮَي زﯾﺪ‪ ‬أن ﯾ‪‬ﻘﻮم‪.«‬‬
‫‪ .2‬واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺒﺮ »اﺧﻠﻮﻟﻖ« ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺣﺮي« ﻣﻘﺘـﺮن ﺑـﻪ »أن« ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﺧﻠﻮﻟﻘـﺖ‬
‫اﻟﺴ‪‬ﻤﺎء‪ ‬أن ﺗُﻤﻄِﺮ«‪.‬‬
‫»أوﺷﮏ« ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺴﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺧﺒﺮش ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ»أن« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓـــﯽ ﺑﻌـــﺾِ ﻏِﺮّاﺗِـــﻪِ ﯾﻮاﻓِﻘﻬـــﺎ«‪.‬‬ ‫»ﯾﻮﺷـــﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ـــﻦ ﻓـــﺮّ ﻣِـــﻦ ﻣ‪‬ﻨﯿ‪‬ﺘِـــﮥ‬

‫‪ .3‬اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮ ﮐﺎد و ﮐﺮب ﺑﻪ »أن« ﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﮑﺎد‪ ‬ﺳ‪‬ﻨﺎﺑ‪‬ﺮﻗِﻪِ ﯾ‪‬ﺬﻫﺐ‪ ‬ﺑﺎﻷﺑﺼﺎرِ«‪.3‬‬
‫‪ .4‬اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮ اﻓﻌﺎل ﺷﺮوع ﺑﻪ »أن« ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻓﻌﺎل ﺷﺮوع دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺎل دارﻧـﺪ و اﯾـﻦ ﺑـﺎ‬
‫»أن« ﮐﻪ داراي ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺳﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬
‫‪ .5‬اﺧﺘﻼﻓﯽ در اﯾﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻗﺴﺎم ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در »ﻋﺴﯽ« ﮐـﻪ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ‬
‫آن ﺳﻪ ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن«‪ :‬ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺮ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ ﻋﺴﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :4‬ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺮ ﺣﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﻋﺴﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐِ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻗﺘﺮان ﺧﺒﺮ ﻋﺴﯽ ﺑﻪ »أن« واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ در ﺿﺮورت ﺷـﻌﺮي‬
‫ﺑﺪون »أن« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬إﺳﺮاء‪.8 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻮر‪.43 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه »اﺑﻦ ﺳﺮّاج«و»ﺛﻌﻠﺐ«‪.‬‬
‫‪105‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .3‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ »ﻋﺴﯽ« ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ وﺻﻞ ﺷﻮد ﻓﻌﻞ اﺳﺖ و إﻟّﺎ ﺣﺮف اﺳﺖ‪.1‬‬

‫ﺗﺼﺮّف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف در أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‬

‫أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺼﺮّف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﺼﺮف ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﮐﺎد« و »أوﺷﮏ« ﮐﻪ ﻫﺮ دو داراي ﻓﻌﻞ ﻣـﻀﺎرع ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪.2‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﮑﺎد‪ ‬اﻟﺒﺮقُ ﯾ‪‬ﺨﻄﻒ‪ ‬اﻷﺑﺼ‪‬ﺎر«‪ 3‬و »ﯾﻮﺷِﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻓﺮّ ﻣِﻦ ﻣﻨﯿ‪‬ﺘِﻪ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﺎﯾﺮ أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪه اي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻹﻧﺼﺎف« ﻓﻌﻞ»ﻋﺴﯽ« را ﻣﺘﺼﺮّف داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮاي آن ﻣﻀﺎرع‬
‫و اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺴﯽ ‪ /‬ﯾﻌﺴﯽ ‪/‬ﻋﺎسٍ« و ﻋﺪه اي ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺟﻮﻫﺮي« ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﺮاي »ﻃﻔﻖ« ﺷﺪهاﻧﺪ و »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﻫﻢ ﻗﺌﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻀﺎرع ﺑﺮاي »ﺟﻌﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ إﺗﻤﺎم در أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ‬

‫أﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ از ﻟﺤﺎظ إﺗﻤﺎم و ﻋﺪم إﺗﻤﺎم ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ‪ ،‬اﺧﻠﻮﻟـﻖ‪ ،‬أوﺷـﮏ‪«‬؛ وﯾﮋﮔـﯽ اﯾـﻦ اﻓﻌـﺎل اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴﺘﻐﻨﯽ از ﺧﺒﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع اﮐﺘﻔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ إﮐﻤﺎل و إﺗﻤﺎم ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﻣ‪‬ﺴﻨَﺪ ﺑﻪ »أن« و ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﻓﻌﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮي ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ أن ﯾ‪‬ﻘﻮم‪ «‬ﮐﻪ »أن ﯾ‪‬ﻘﻮم‪ «‬در ﻣﺤﻞ رﻓﻊ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮاي»ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋﺴﯽ أن ﯾﻘﻮم‪ ‬زﯾـﺪ‪ «‬ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﻮل»ﺷﻠﻮﺑﯿﻦ« ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮﻓـﻮع ﺑـﻪ ﻓﻌـﻞ ﻣﻨـﺼﻮب ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﺟﻤﻠﮥ )أن ﯾﻘﻮم‪ ‬زﯾﺪ‪ (‬ﻣﺤﻠّﺎً ﻣﺮﻓﻮع و ﻓﺎﻋﻞ ﻋﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻗﻮل»ﻓﺮّاء«‪ 4‬ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻋﺴﯽ ﺑﺎﺷـﺪ و »أن« و ﻓﻌـﻞ در ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻧﺼﺐ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺎﻋﻞِ ﻓﻌﻞ ﻣﻨﺼﻮب‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﺋﺪِ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.463‬‬

‫‪» .2‬أﺻﻤﻌﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »أوﺷﮏ« ﻓﻘﻂ داراي ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﻮده و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﯾﻮﺷِﮏ‪ «‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.20 ،‬‬
‫‪» .4‬ﺳﯿﺮاﻓﯽ«و»أﺑﻮﻋﻠﯽٍ اﻟﻔﺎرﺳﯽ« ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪106‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻓﺎﺋﺪه اﯾﻦ اﺧﺘﻼف در ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ»ﻓﺮّاء« واﺟﺐ اﺳـﺖ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻌﻞ داراي ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ »ﻋﺴﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ـﺴ‪‬ﯽ أن ﯾ‪‬ﻘﻮﻣـﺎ‬
‫اﻟﺰﯾﺪان« و »ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ أن ﯾ‪‬ﻘﻮﻣﻮا اﻟﺰﯾﺪون« و »ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ أن ﯾ‪‬ﻘﻤﻦ اﻟﻬﻨﺪات«‪.‬‬
‫ب( ﻧﺎﻗﺼﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﺎﺋﺮ اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮع اﮐﺘﻔـﺎ ﮐـﺮده و آن را‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﻋﻞ رﻓﻊ دﻫﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﺒﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫آﻣﺪن اﺳﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از »ﻋﺴﯽ«‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ »ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ« اﺳﻤﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﺴﯽ أن ﯾﻘﻮم‪ «‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫و ﻋﺪم وﺟﻮد ﺿﻤﯿﺮ درآن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ«‪ :‬ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻋﺴﯽ« داراي ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻋﻮدش ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬أﻫﻞ ﺣﺠﺎز«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻋﺴﯽ« ﻣﺠﺮد از ﺿﻤﯿﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮ در ﺗﺜﻨﯿﻪ وﺟﻤﻊ وﺗﺄﻧﯿﺚ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻃﺒـﻖ ﻟﻐـﺖ ﺑﻨـﯽ ﺗﻤـﯿﻢ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻫِﻨﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﺖ أن ﺗَﻘﻮم‪ «‬و »اﻟﺰﯾﺪان ﻋﺴﯿﺎ أن ﯾ‪‬ﻘﻮﻣﺎ« و »اﻟﺰﯾﺪون ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻮا أن ﯾ‪‬ﻘﻮﻣﻮا«‪.‬‬
‫و ﻃﺒﻖ ﻟﻐﺖ ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﻫِﻨـﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ـﺴ‪‬ﯽ أن ﺗﻘـﻮم‪ «‬و »اﻟﺰﯾـﺪان ﻋ‪‬ـﺴ‪‬ﯽ أن ﯾ‪‬ﻘﻮﻣـﺎ« و‬
‫»اﻟﻬﻨﺪات‪ ‬ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ أن ﯾ‪‬ﻘﻤﻦ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﻮل»ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ« أن ﯾﻘﻮم در ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺼﺐ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي»ﻋﺴﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ وﻟـﯽ ﻃﺒـﻖ ﻗـﻮل‬
‫»ﺣﺠﺎزﯾ‪‬ﻮن« أن ﯾﻘﻮم در ﻣﻮﺿﻊ رﻓﻊ اﺳﻢ ﺑﺮاي»ﻋﺴﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﺳﺎﺋﺮ اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ إﺿﻤﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺰﯾﺪان ﺟﻌﻼ ﯾ‪‬ﻨﻈِﻤﺎن«‪.‬‬

‫ﺗﺘﻤﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ»ﻋﺴﯽ« ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﮥ ﻋﯿﻦ اﻟﻔﻌﻞ »ﺳـﯿﻦ« دو‬
‫وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﺴﺮ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺴِﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺴِﯿﺘﻢ‪ ،‬ﻋ‪‬ﺴِﯿﻦ و‪.«...‬‬

‫‪ .1‬از ﺑﯿﻦ ﻗﺮّاء»ﻧﺎﻓﻊ« ﺑﻪ ﮐﺴﺮ وﺑﺎﻗﯽ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪107‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬ﻓﺘﺢ )ﮐﻪ ﻟﻐﺖ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺴ‪‬ﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺴ‪‬ﯿﺘﻢ‪ ،‬ﻋﺴ‪‬ﯿﻦ«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻗﺴﺎم اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ و ﺣﺮﻓﯿ‪‬ﺖ »ﻋﺴﯽ« ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .3‬اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ ﺗﺎﻣﻪ را ﻧﺎم ﺑﺮده و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻣﺜﺎل »ﻋﺴﯽ أن ﯾﻘﻮم‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬ﭼﻨﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ وﺟﻮد دارد؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪108‬‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﺳﻮم‪ :‬ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬

‫ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬

‫دو‪‬ﻣﯿﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﺣﺮوف ﻧﺎﺳﺨﻪ‪ ،‬ﺣﺮوف ﻣﺸّﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‪) :‬إنّ‪ ،‬أنّ‪،‬‬
‫ﮐﺄنّ‪ ،‬ﻟﮑﻦّ‪ ،‬ﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻟﻌﻞّ‪ 2(1‬وﻋﮑﺲ ﻋﻤﻞ ﮐﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﻋﻠﻤﻮا أنّ اﷲَ ﺳﻤﯿﻊ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯿﻢ‪.3«‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻠّﺖ ﻧﺎﻣﮕﺬاري اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ دو ﮔﻤﺎن وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ از ﺳﻪ ﺣﺮف وﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺘﺢ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﯾـﻦ ﺣـﺮوف در ﻣﻌﻨـﺎ »أﮐَـﺪ‪‬ت‪» ،«‬ﺷـﺒ‪‬ﻬﺖ‪» ،«‬اﺳـﺘﺪرﮐﺖ‪،«‬‬
‫»ﺗَﻤ‪‬ﻨﱠﯿﺖ‪ «‬و»ﺗﺮﺟ‪‬ﯿﺖ‪ «‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬

‫‪ 1‬و ‪» .2‬إنّ« و»أنّ«‪ :‬ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ و رﻓـﻊ اﺑﻬـﺎم اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬إنّ اﷲَ ﻻ‬
‫‪4‬‬
‫ﯾ‪‬ﺴﺘﺤﯿﯽ أن ﯾ‪‬ﻀﺮِب‪«‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب »ﻓﺮّاء« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻟﻌﻞّ« ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺒﺘﺪا و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺼﺐ ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ را ﻧﯿﺰ ﺟﺰء ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.244 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.26 ،‬‬
‫‪109‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪» ،‬ﻓﺮّاء« و »اﺑﻦ ﺳﺮّاج« إﺣﺼﺎء »أنّ« را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »أنّ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از »إنّ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﮐﺄنّ«‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﮐّﺒﻪ و ﯾﺎ ﺑﺴﯿﻄﻪ ﺑﻮدن »ﮐﺄنّ« در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ آن را ﻣﺮﮐّﺐ از»ﮐﺎف« ﺗﺸﺒﯿﻪ و »إنّ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ در ﻣﺜﺎل‪»:‬ﮐﺄنﱠ زﯾﺪاً أﺳـﺪ‪» ،«‬إنﱠ‬
‫زﯾﺪاً ﮐﺎﻷﺳﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺄنّ داراي دو ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( »اﺑﻦ ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺑﻄﻠﯿﻮﺳﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﺄنّ« زﻣﺎﻧﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ إﻓـﺎدة ﺗـﺸﺒﯿﻪ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺒﺮش ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺄنّ زﯾﺪاً أﺳﺪ‪ «‬ﭘﺲ »ﮐﺄنّ« در أﻣﺜﻠـﮥ‪» :‬ﮐـﺄنّ زﯾـﺪاً ﻗـﺎﺋﻢ‪ /‬ﻓـﯽ اﻟـﺪار‪/‬‬
‫ﻋﻨﺪك‪ /‬ﯾﻘﻮم« إﻓﺎدة ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »رﺿﯽ« در ﺻﺪد ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻗﻮل وي ﺑﺮآﻣﺪه وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در أﻣﺜﻠـﮥ ﻣـﺬﮐﻮر ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪»:‬ﮐـﺄنّ زﯾـﺪاً‬
‫ﻗﺎﺋﻢ« ﺧﺒﺮ »ﻗﺎﺋﻢ« ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺄنّ زﯾﺪاً ﺷﺨﺺ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﮐﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫دﯾﮕﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ج( ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﮐﺎف« ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫د( »زﺟ‪‬ﺎج« ﮐﺎف را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﻣﺜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻮﺿﻊ ﺑﺮاي آن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آن ﻣﻮﺿـﻊ رﻓـﻊ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ‪.‬‬
‫‪» .4‬ﻟﮑﻦ«‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﺪراك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺑﻠﻐﺘﮑﻢ رِﺳﺎﻻتِ رﺑ‪‬ﯽ و‪ ‬ﻧَﺼ‪‬ﺤﺖ‪ ‬ﻟَﮑﻢ و‪‬ﻟﮑِـﻦ ﻻ‬
‫ﺗُﺤِﺒ‪‬ﻮن اﻟﻨّﺎﺻِﺤﯿﻦ«‪.2‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از »اﺳﺘﺪراك« دارﻧﺪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾـﻦ ﻋﻘﯿـﺪهاﻧـﺪ ﮐـﻪ اﺳـﺘﺪراك‬
‫ﯾﻌﻨﯽ »اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﻟﮑﻦ« ﺣﮑﻤﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻓﻠﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ »ﻟﮑـﻦ«‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا أﺑﯿﺾ ﻟﮑﻨّﻪ أﺳﻮد«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜﺎﻗﺐ‪ ،‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜّﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺤﺮوف‪ ،‬ص‪ .1112‬و اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪.219‬‬
‫‪ .2‬أﻋﺮاف‪.79 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪110‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﻋِﻠﺞ« ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﺘﺪراك »رﻓﻊ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ از ﮐﻼم ﻣﺎ ﻗﺒـﻞ اﺳـﺖ«؛‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد »زﯾﺪ‪ ‬ﺷﺠﺎع« ﺳﺎﻣﻊ ﻣﺘﻮﻫ‪‬ﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زﯾﺪ ﺷﺠﺎع و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ زﯾـﺮا‬
‫از ﻗﺪﯾﻢ اﻷﯾ‪‬ﺎم ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﮐﺮاﻣﺖ اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در إداﻣـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد »ﻟﮑﻨّﻪ ﺑﺨﯿﻞ« ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ ﺛﺒﻮت ﺻﻔﺖ ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺮاي وي رﻓﻊ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﻟـﺬا ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫»ﻟﮑﻦ« ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ از ﮐﻼم ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .5‬ﻟﯿﺖ«‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤﻨّﯽ و آرزو ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺎلَ ﯾ‪‬ﺎﻟﯿﺖ‪ ‬ﻗَﻮﻣِﯽ ﯾ‪‬ﻌﻠَﻤ‪‬ﻮنَ« ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪» .6‬ﻟﻌﻞّ«‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن رﺟﺎء )ﺗﺮﺟ‪‬ـﯽ( و ﺗـﺮس )إﺷـﻔﺎق( ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮده ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗـﻮل‬
‫اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ)ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪» :‬و‪‬ﻻ ﺗﺄﻣﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﻔﺴِﮏ‪ ‬ﺻﻐﯿﺮَ ﻣﻌﺼﯿﮥ ﻓﻠﻌﻠﱠﮏ‪ ‬ﻣﻌﺬب ﻋﻠﯿﻪِ«‪.3‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﺗﺮﺟ‪‬ﯽ و إﺷﻔﺎق در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟ‪‬ﯽ در أﻣﻮر ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮده ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫وﻟﯽ إﺷﻔﺎق دراﻣﻮر ﻣﮑﺮوه و ﻣﻨﻔﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل أﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ»ﻣﻦ أﺷﻔﻖ ﻣﻦ اﻟﻨّﺎرِ اﺟﺘﻨﺐ اﻟﻤﺤﺮّﻣﺎت«‪.4‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﺗﺮﺟ‪‬ﯽ و ﺗﻤﻨّﯽ دراﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺗﺮﺟ‪‬ﯽ ﻓﻘﻂ در اﻣﻮر ﻣﻤﮑﻨﻪ وﻟﯽ ﺗﻤﻨّﯽ ﻫـﻢ در‬
‫اﻣﻮر ﻣﻤﮑﻨﻪ وﻫﻢ در اﻣﻮر ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻨﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻤﻨّﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﯿﺖ زﯾﺪا ﻗـﺎﺋﻢ‪ / ‬ﻟﯿـﺖ اﻟـﺸّﺒﺎب‪‬‬
‫ﯾ‪‬ﻌﻮد‪ «‬اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد»ﻟﻌﻞّ اﻟﺸّﺒﺎب‪ ‬ﯾ‪‬ﻌﻮد‪.«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺮوف ﻋﮑﺲ ﻋﻤﻞ ﮐﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ﻧـﺼﺐ ﺑـﻪ اﺳـﻢ و رﻓـﻊ ﺑـﻪ ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ رﻓﻊ ﺧﺒﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ اﯾـﻦ ﺣـﺮوف در ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺒﺘﺪاﺋﯽ ﮐﻪ از اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎرج ﺷـﺪه ﻣﺎﻧﻨـﺪ )ﻣـﺎ ﺗﻌﺠﺒﯿ‪‬ـﻪ( و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﺒﺘﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ)أﺳﻤﺎء اﺳﺘﻔﻬﺎم( داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ در ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن‪.‬‬

‫‪ .1‬ﯾﺲ‪.26 ،‬‬
‫‪ .2‬از دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻌﻞّ »ﺗﻌﻠﯿﻞ« اﺳﺖ )اﻟﻤ‪‬ﺴﺎﻋِﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.(306‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﮥ‪ :‬ط ‪» 429 ،140‬ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﻮﭼﮏ ﺧﻮد اﯾﻤﻦ ﻣﺒﺎش‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﮐﯿﻔﺮ داده ﺷﻮي«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ح‪» 30‬ﻫﺮ ﮐﺲ از آﺗﺶ ﺟﻬﻨّﻢ ﺑﯿﻢ و إﮐﺮاه دارد ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺤﺮﻣ‪‬ﺎت دوري ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪111‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .3‬اﺑﻦ ﺳﻼم« از ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ‪ 1‬از ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ ﻧﺼﺐ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ را ﺗﻮﺳﻂ »إنّ و أﺧﻮاﺗﻬـﺎ« ذﮐـﺮ ﮐـﺮده‬
‫ﮐﻪ ﺟﻤﻬﻮر در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮب دوم ﻣﻌﻤﻮلِ ﻋـﺎﻣﻠﯽ ﻣﺤـﺬوف ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ آن‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاﺳﻢ ﻣﻤﻨﻮع ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﻤﯿـﺸﻪ اﺳـﻢ ﺑـﺮ ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور‪ 2‬ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﺄﺧﯿﺮش ﻻزم ﻧﯿـﺴﺖ‪ 3‬ﮐـﻪ‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻋﺪم ﻟﺰوم دو ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ داراي ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﻋﺎﺋﺪ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﻟﯿـﺖ ﻓـﯽ اﻟـﺪ‪‬ارِ‬
‫ﺻﺎﺣِﺒ‪‬ﻬﺎ« و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺒﺮ دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﺄﺧّﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻮاز ﺗﻘﺪﯾﻢ‪ :‬در ﻏﯿﺮ از ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﻻ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﯿﺖ ﻓﯿﻬﺎ ﻏﯿﺮَاﻟﺒﺬي«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻣﻄﻠﻘﺎً )ﭼﻪ ﺧﺒﺮ ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ و ﭼـﻪ ﻏﯿـﺮ آﻧﻬـﺎ( ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ ﻃﻌﺎﻣﮏ زﯾﺪ‪‬ا آﮐِﻞٌ« و »إنّ ﺑِﮏ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا واﺛﻖٌ«‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل »انّ«‬

‫»انّ« در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫او‪‬ل‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺘﺢ‬

‫و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ »أنّ« را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﻢ و ﺧﺒﺮش ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﺒﺮﯾﻢ؛ ﮐـﻪ اﯾـﻦ أﻣـﺮ‬
‫در ﻣﻮاﺿﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﻣﻮﺿﻊ ﻓﺎﻋﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أو‪ ‬ﻟﻢ ﯾ‪‬ﮑﻔِﻬﻢ أﻧّﺎ أﻧﺰﻟﻨﺎ«‪ 4‬ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »أو‪ ‬ﻟﻢ ﯾ‪‬ﮑﻔِﻬﻢ إﻧﺰاﻟُﻨﺎ«‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻞ أوﺣِﯽ‪ ‬إﻟﯽ‪ ‬أﻧّﻪ‪ ‬اﺳﺘﻤ‪‬ﻊ‪ ‬ﻧَﻔﺮٌ ﻣِﻦ اﻟﺠﻦّ«‪ 5‬ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ »أوﺣﯽ إﻟﯽ‪ ‬اﺳﺘﻤﺎع‪ ‬ﻧﻔﺮٍ ﻣﻦ اﻟﺠﻦﱢ«‪.‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ دﯾﻨﻮري« اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ وﺳﻌﺘﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪» .3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ را در ﻏﯿﺮ از »ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﯽ« و »ﻻ« ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻨﮑﺒﻮت‪.51 ،‬‬
‫‪ .۵‬ﺟﻦ‪.1 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪112‬‬

‫‪ .3‬در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺆﺧﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣﻦ آﯾﺎﺗِﻪِ أﻧّﮏ‪ ‬ﺗﺮي اﻷرض‪ 1«‬ﮐﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ‬
‫»و‪ ‬ﻣﻦ آﯾﺎﺗﻪ رؤﯾﺘُﮏ«‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺒﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨّﯽ أﻧّﮏ‪ ‬ﻣﻘﯿﻢ ﻣﻌﻨﺎ اﻟﯿﻮم« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮآن ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺖ »ﻇﻨّـﯽ إﻗﺎﻣﺘـﮏ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ اﻟﯿﻮم«‪.‬‬
‫‪ .5‬در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻀﺎف إﻟﯿﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻪ‪ ‬ﻟَﺤﻖ ﻣِﺜﻞَ ﻣﺎ أﻧّﮑﻢ ﺗﻨﻄِﻘﻮن«‪ 2‬ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ»ﻣﺜـﻞ‬
‫ﻧﻄﻘﮑﻢ«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .6‬در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻌﻄﻮف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اذﮐﺮوا ﻧِﻌﻤﺘﯽ اﻟّﺘﯽ أﻧﻌ‪‬ﻤﺖ‪ ‬ﻋﻠﯿﮑﻢ و‪‬أﻧّﯽ ﻓﻀﱠﻠﺘﮑﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﻌـﺎﻟﻤﯿﻦ«‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ»اذﮐﺮوا ﻧﻌﻤﺘﯽ وﺗﻔﻀﯿﻠﯽ إﯾ‪‬ﺎﮐﻢ«‪.‬‬
‫‪ .7‬در ﻣﻮﺿﻊ ﺑﺪل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬إذ ﯾ‪‬ﻌِﺪ‪‬ﮐﻢ اﷲُ إﺣﺪي اﻟﻄﺎﺋﻔﺘﯿﻦ أﻧّﻬﺎ ﻟﮑﻢ«‪ 4‬ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺖ‬
‫»إﺣﺪي اﻟﻄﺎﺋﻔﺘﯿﻦ ﮐﻮﻧﻬﺎ ﻟﮑﻢ«‪.‬‬

‫دو‪‬م‪ :‬وﺟﻮب ﮐﺴﺮ‬

‫‪5‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﮐﻼم واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ اﻟّﺬﯾﻦ آﻣﻨﻮا واﻟّﺬﯾﻦ ﻫﺎدو واﻟﻨّﺼﺎري ‪.«...‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ .2‬ﺻﺪر ﺻﻠﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬اﺗﯿﻨﺎه‪ ‬ﻣِﻦ اﻟﮑﻨﻮزِ ﻣﺎ إنّ ﻣ‪‬ﻔﺎﺗِﺤ‪‬ﻪ‪ ‬ﻟَﺘﻨﻮا«‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب ﻗﺴﻤﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﺧﺒﺮش ﻻم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬اﷲِ إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻟَﻘﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺎدة ﻗﻮل واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎل إﻧّﯽ ﻋ‪‬ﺒﺪ‪‬اﷲِ«‪.‬‬
‫‪ .5‬در ﺟﻤﻠﻪاي واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زرﺗﻪ‪ ‬و‪ ‬إﻧّﯽ ذوأﻣﻞ«‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ ﻣ‪‬ﻌﻠﻖ‪ 8‬واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻠﻤﺖ‪ ‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻟﻘﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ دﯾﮕﺮ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )ﻓﺎﮐﺴِﺮ ﺑﺎﻹﺑﺘﺪا( ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺼﻠﺖ‪.39 ،‬‬
‫‪ .2‬ذارﯾﺎت‪.23 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.47 ،‬‬
‫‪ .4‬أﻧﻔﺎل‪.7 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺑﻘﺮه‪.62 ،‬‬
‫‪ .6‬ﻗﺼﺺ‪.76 ،‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺮﯾﻢ‪.30 ،‬‬
‫‪ .8‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻌﻠﯿﻖ در أﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ أﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪113‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »أﻻ« اﺳﺘﻔﺘﺎﺣﯿ‪‬ﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻻ إﻧّﻬﻢ ﻫﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻔﻬﺎء«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از»ﺣﯿﺚ‪ «2‬واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺟﻠِﺲ ﺣﯿﺚ إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺒﺮ اﺳﻢ ﻋﯿﻦ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬إﻧّﻪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫ﯾﮏ ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب»أوﺿﺢ اﻟﻤ‪‬ﺴﺎﻟﮏ‪ «3‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از»إذ« واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟِﺌﺖ‪ ‬إذ إنّ اﻟﻤﻄﺮَ ﯾﻬﻄﻞ«‬

‫ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺟﻮاز اﻟﻮﺟﻬﯿﻦ‬

‫ﻣﻔﺘﻮح و ﻣﮑﺴﻮر ﺷﺪن»انّ« در ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻊ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﻮاﺿﻊ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »انّ« ﺑﻌﺪ از»إذا« ﻓُﺠﺎﺋﯿ‪‬ﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺮﺟﺖ‪ ‬ﻓﺈذا انّ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »انّ« را ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪ آن را ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﭘـﺲ ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﺟﻤﻠـﮥ‬
‫ﺑﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد »ﺧﺮﺟﺖ‪ ‬ﻓﺈذا ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ«‪ .‬ﮐﻪ در رﻓﻊ »ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ« دو وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:4‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ »إذا« ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم و »ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ« ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻨﮑﻪ »ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ« ﻣﺒﺘﺪا وﺧﺒﺮ آن ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺈذا ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ ﻣﻮﺟﻮد‪«‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »انّ« را ﺑﻪ ﮐﺴﺮ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻼﻣﯽ ﺗﺎم ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺮﺟﺖ‪ ‬ﻓﺈذا زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ»انّ« ﺟﻮاب ﻗﺴﻢ واﻗﻊ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﺧﺒﺮش »ﻻم« ذﮐﺮ ﻧﺸﻮد‪ .‬و ﻓﺮﻗـﯽ ﻫـﻢ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ )ﻣ‪‬ﻘﺴ‪‬ﻢ‪ ‬ﺑﻬﺎ( ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻠﻔﻮظ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﻠﻔﻮظ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﻠﻔﺖ انّ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و »ﻟﻌﻤﺮك انّ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »انّ« ﺑﻌﺪ از ﻓﺎء ﺟﺰاء واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﺪر ﺟﻮاب ﺷﺮط‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.13 ،‬‬
‫‪ .2‬دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺣﯿﺚ »إن« ﻣﮑﺴﻮر ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺚ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻓﻠﺬا »إن« ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﯿـﺚ‬
‫ﻣﮑﺴﻮر واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا »أنّ« ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻢ و ﺧﺒﺮش ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻔﺮد ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﯿﺚ ﺑﺮ ﻣﻔﺮد داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪» .3‬أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ«‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 302‬و ‪.303‬‬
‫‪ .4‬دو وﺟﻬﯽ را ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ در ﺗﻘﺪﯾﺮﻓﺘﺢ »انّ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼف در»إذا« ﻓﺠﺎﺋﯿ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧـﺪ‬
‫»إذا« ﻇﺮف اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺧﺒﺮ ﻗﺮار داده و ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﺣﺮف ﻣﯽداﻧﻨﺪ »انّ« و اﺳﻢ و ﺧﺒﺮش را ﻣﺆول و ﻣﻔﺮد‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﺮد ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺤﺬوف و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﺘﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮش ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﯿ‪‬ﺖ إذا اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪114‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺘﺐ رﺑ‪‬ﮑﻢ ﻋﻠﯽ ﻧﻔﺴِﻪِ اﻟﺮّﺣﻤ‪‬ﮥ اﻧّﻪ ﻣ‪‬ﻦ ﻋ‪‬ﻤِﻞَ ﻣِﻨﮑﻢ ﺳﻮء‪ ‬ﺑﺠﻬﻠﻪِ ﺛﻢ‪ ‬ﺗﺎب‪ ‬ﻣِﻦ ﺑ‪‬ﻌﺪهِ وأﺻﻠﺢ‪‬‬
‫ﻓﺎﻧّﻪ ﻏﻔﻮر‪ ‬رﺣﯿﻢ‪ 1«‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل در»ﻓﺎﻧّﻪ ﻏﻔﻮر‪ ‬رﺣﯿﻢ‪ «‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺮ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ آن را‬
‫ﮐﻼﻣﯽ ﺗﺎم و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪ آن را ﻣﺆو‪‬ل ﻗﺮار داده اﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن در ﻓﺘﺤـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫»ﻓﺎﻟﻐُﻔﺮانُ ﺟ‪‬ﺰاؤه‪ «‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ »ﻓﺠﺰاؤه‪ ‬اﻟﻐُﻔﺮانُ«‪.‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ»انّ« ﺑﺎ دو ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي»ﻗﻮل« واﻗﻊ ﺷﻮد وﺧﺒﺮ»انّ« ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﺎي ﻗﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧَﯿﺮُ اﻟﻘﻮل اﻧّﯽ أﺣﻤﺪ‪ ‬اﷲِ« ﮐﻪ »انّ« ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻗﻮل واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺧﺒﺮش )أﺣﻤﺪ‪ (‬ﻧﯿـﺰ از ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي »أﻗﻮلُ ﺣﻤﺪ‪ ‬اﷲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آوردن »ﻻم« ﻣﺰﺣﻠﻘﻪ در ﺧﺒﺮ »إنّ«‬

‫در ﺧﺒﺮ »انّ« ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﺗﻮان »ﻻم« ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ آن ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿﻪاي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺶ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﺘﺼﺮف ﻏﯿﺮﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻗﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻟﻘﺎﺋﻢ‪«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻻم در اﺑﺘﺪاي ﮐﻼم واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »انّ« ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﺖ وﺟﻤـﻊ‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﺗﺄﮐﯿﺪ دور از ﻓﺼﺎﺣﮥ و ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﭼـﺮا‬
‫»انّ« ﺑﻪ آﺧﺮ ﮐﻼم ﺑﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد؟ دﻟﯿﻞ آن اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ »انّ« ﻋﺎﻣـﻞ ﺑـﻮده وﻟـﯽ»ﻻم« ﻏﯿﺮﻋﺎﻣـﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و أوﻟﻮﯾ‪‬ﺖ ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻻم« ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﺎﺋﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣـﺎ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن« دﺧـﻮل ﻻم ﺑـﺮ ﺧﺒـﺮ‬
‫»ﻟﮑﻦّ« را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﻣﺒﺮّد« دﺧﻮل ﻻم ﺑﺮ ﺧﺒﺮ »أنّ« را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻧﻌﺎم‪.54 ،‬‬
‫‪115‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫دﺧﻮل ﻻم ﺑﺮ ﺧﺒﺮ »إنّ«‬

‫ﻣﻨﻔﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻻم ﺑﺮ آن داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻟﻤﺎ ﯾ‪‬ﻘﻮم‪«‬‬

‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬دﺧﻮل ﻻم ﺑﺮ آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪.1‬‬

‫ﺧﺒﺮ »إنّ«‬

‫ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻗﺪ‪ :‬دﺧﻮل ﻻم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﻣﺘﺼﺮف‪:‬‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻗﺪ‪ :‬دﺧﻮل ﻻم ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ‪.2‬‬

‫ﻣﺎﺿﯽ‪:‬‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮ آن داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد ‪.3‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻟﻨﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺒﺮ»إنّ« داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻌﻤﻮل آن ﻫﻢ داﺧﻞ ﻣـﯽﺷـﻮد‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ داراي ﺷﺮوﻃﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ و ﻗﺒﻞ از ﺧﺒﺮ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺧﺒﺮ ﺷﺮاﯾﻂ دﺧﻮل ﻻم را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از آن واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ج( اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﺣﺎل و ﯾﺎ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ دﺧﻮل زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ ﺣﺮوف ﺗﻨﻔﯿﺲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« و»ﻫﺸﺎم« دﺧﻮل ﻻم ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﺘﺼﺮف ﻏﯿﺮﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻗﺪ را اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« دﺧﻮل ﻻم ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .4‬أﺑﻮ ﺣﯿ‪‬ﺎن« ﻋﺪم دﺧﻮل ﺑﺮ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ( و )ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ( را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪116‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ‪ 1‬ﻫﻢ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ ﻫﺬا ﻟﻬ‪‬ﻮ‪ ‬اﻟﻘﺼ‪‬ﺺ اﻟﺤ‪‬ﻖّ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ از ﺧﺒﺮش ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰداﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ ﻟـﮏ‬
‫‪3‬‬
‫ﻷﺟﺮًا ﻏﯿﺮَﻣﻤﻨﻮنٍ«‪.‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ و اﺳﻢ ﻣﺘﺄﺧﺮ از ﺧﺒـﺮ داﺧـﻞ ﺷـﺪ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺒﺮ داﺧﻞ ﺷﻮد‪.‬‬

‫»ﻣﺎ«ي ﮐﺎﻓّﻪ و ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ»ﻣﺎ«ي ﻏﯿﺮﻣﻮﺻـﻮﻟﻪ داﺧـﻞ ﺷـﻮد ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 4‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑـﻪ‬
‫أﺳﻤﺎء ﻧﺪارﻧﺪ و آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﻖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن را ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻤﺎ ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬إﻟـﻪ‪ ‬و‪‬اﺣِـﺪ‪‬‬
‫‪5‬‬
‫ﻓﺈﯾ‪‬ﺎي‪ ‬ﻓﺎرﻫﺒﻮن«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »ﻟﯿﺖ« از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرت دﺧﻮل ﻣـﺎ ﮐﺎﻓـﻪ ﻫـﻢ ﻋﺎﻣـﻞ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﯿﺘﻤﺎ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫ب( ﻣﺎي ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﮐﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ ﻣﺎ ﻋﻨﺪك‪ ‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ« ﯾﻌﻨﯽ»إنّ اﻟّﺬي ﻋﻨﺪك‪ ‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ«‪.‬‬

‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« آن را ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ وﻟﯽ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« آن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻋﻤﺎد« ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن را ﻫﻢ اﯾﻨﻄﻮر‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آﻣﺪن ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮاد و ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﺮف اﺳﺖ و ﯾﺎ اﺳﻢ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ اﺳﺖ آﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ از اﻋﺮاب دارد و ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ از اﻋﺮاب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﯾﺎ ﻣﺤﻞ اﻋﺮاب او ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﺳﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪش؟‬
‫اﮐﺜﺮﯾ‪‬ﺖ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﺣﺮف اﺳﺖ و ﻣﺤﻠﯽ از اﻋﺮاب ﻧﺪارد اﻣﺎّ ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ اﺳﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻠﯽ از اﻋﺮاب ﻧﺪارد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺪه اي ﺑﺮاي آن ﻣﺤﻠﯽ از اﻋﺮاب ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﻞ اﺳﻢ ﻣﺎﻗﺒﻞ آن رﻓـﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺤﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﻓﻮع و اﮔﺮ ﻣﺤﻞ اﺳﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﺼﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺤﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪش‪.‬‬
‫‪ .2‬آل ﻋﻤﺮان‪.62 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻗﻠﻢ‪.3 ،‬‬
‫‪» .4‬زﺟﺎج« در ﮐﺘﺎﺑﺶ )اﻟﺠ‪‬ﻤ‪‬ﻞ( ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت دﺧﻮل ﻣﺎ »ي« ﮐﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪ ،‬دو ﺣﺎﻟﺖ اﻋﻤـﺎل و ﻋـﺪم‬
‫إﻋﻤﺎل ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮐﺜﺮا ﻣﻬﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻧﺤﻞ‪.51 ،‬‬
‫‪117‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺮﮐﯿﺐ‬

‫در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﯾﺎﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ »وﻻ ﯾ‪‬ﺤﺴ‪‬ﺒ‪‬ﻦﱠ اﻟّﺬﯾﻦ ﮐﻔﺮُوا أﻧﱠﻤ‪‬ﺎ ﻧُﻤﻠِﯽ ﻟﻬـﻢ ﺧَﯿـﺮٌ ﻷﻧﻔـﺴِﻬﻢ«‪ 1‬را ﮐـﻪ در‬
‫آﻧﻬﺎ ﻟﻔﻆ »إﻧّﻤﺎ« و»أﻧّﻤﺎ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه را ﻣﮑﺮراً ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔـﺎه در ﺻـﺪد ﺗﺮﮐﯿـﺐ »إﻧّﻤـﺎ«و‬
‫»أﻧّﻤﺎ« در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻮدﯾﺪ ﻃﺒﻖ روش زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﺗﺮﮐﯿﺐ »إﻧّﻤﺎ« و »أﻧّﻤﺎ« أﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﮐﺎﻓّﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت إداﻣـﻪ‬
‫ﮐﻼم رﺑﻄﯽ ﺑﻪ »إنّ« و »أنّ« ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ در ﺗﺮﮐﯿﺐ إداﻣﮥ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮﺧﻮردﯾﺪ ﺑﻪ ﻃـﻮري ﮐـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از ﮐﻠﻤـﺎت ﺑـﺪون ﻧﻘـﺶ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻻﺟﺮم ﺑﺎﯾﺪ »ﻣﺎ« را ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﺗﺸﺨﯿﺺ »ﻣﺎ«ي ﻣﻮﺻﻮل ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺎ اﺳﻤﯽ ﮐﺎﻓﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد و ﻋﺪم وﺟﻮد ﻣـﺼﺪاق را ﻣﻌﯿـﺎر‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ »ﻣﺎ« ﻣﺼﺪاق ﺧﺎرﺟﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮل اﺳﻤﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ اﮔـﺮ ﻣـﺼﺪاق ﺧـﺎرﺟﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻓﯿ‪‬ﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﯾﺮ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »إن ﮐﻨﺘﻢ ﻓﯽ رﯾﺐٍ ﻣﻤ‪‬ﺎ ﻧﺰّﻟﻨﺎ«‪ 2.‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺎ« ﻣـﺼﺪاﻗﯽ ﺧـﺎرﺟﯽ ﻗـﺮار‬
‫داد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺮآن« ﯾﻌﻨﯽ »اﮔﺮ ﺷﮏ دارﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻧـﺎزل ﺷـﺪه‪ «...‬ﻓﻠـﺬا »ﻣـﺎ« ﻣﻮﺻـﻮل‬
‫اﺳﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( »ﻓَﺬوﻗﻮا ﺑﻤﺎ ﻧَﺴِﯿﺘُﻢ ﻟﻘﺎء‪ ‬ﯾ‪‬ﻮﻣِﮑﻢ ﻫ‪‬ﺬَا«‪ 3‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺎ« ﻣـﺼﺪاق ﺧـﺎرﺟﯽ‬
‫ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻟﺬا »ﻣﺎ« ﻣﻮﺻﻮل ﺣﺮﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﮐﺎﻓّﻪ ﺑﻮدن »ﻣﺎ« در إداﻣﮥ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﺸﮑﻞ اﯾﺠﺎد ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ إﻋﺮاب »ﺧﯿﺮٌ« ﻧﺎﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻟﺬا ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﮐـﻪ ﻣـﺎ را ﻣﻮﺻـﻮﻟﻪ در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﯿـﺮﯾﻢ و از آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻣﺼﺪاق ﺧﺎرﺟﯽ ﻗﺮار داد‪» ،‬ﻣﺎ« ﻣﻮﺻﻮل ﺣﺮﻓﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ در ﺑﺎب ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ »إنّ« و أﺧﻮاﺗﻬﺎ ﻋﺎﻃﻔﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.178 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.23 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺳﺠﺪه‪.14 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪118‬‬

‫رﻓﻊ ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬وﻋﻤﺮو‪«‬‬

‫إنّ‪ ،‬أنّ وﻟﮑﻦّ‪:‬‬
‫ﻧﺼﺐ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬وﻋﻤﺮًا«‬ ‫اﯾﻦ ﻋﻄﻒ ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻟﻌﻞّ و ﮐﺄنّ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻧﺼﺐ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﯿﺖ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬وﻋﻤﺮًا«‬

‫إنّ‪ ،‬أنّ وﻟﮑﻦّ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻧﺼﺐ ‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا ﻗﺎﺋﻤﺎن«‬ ‫اﯾﻦ ﻋﻄﻒ ﻗﺒﻞ از ذﮐﺮ ﺧﺒﺮ‬

‫ﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻟﻌﻞّ وﮐﺄنّ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻧﺼﺐ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﯿﺖ زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا ﻗﺎﺋﻤﺎن«‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬أﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﺮّاء« در )ﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻟﻌﻞّ و ﮐﺄنّ( ﻣﻄﻠﻘﺎً )ﻗﺒﻞ از ذﮐﺮ ﺧﺒﺮ و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ذﮐـﺮ آن( رﻓـﻊ را‬
‫اﺟﺎزه داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺨﻔﯿﻒ در »انّ«‬
‫ﺗﺨﻔﯿﻒ »إنّ«‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »إنّ« ﻣﺨﻔﻒ ﺷﺪه و إﻋﻤﺎل آن از ﺑﯿﻦ رود‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إن زﯾـﺪ‪ ‬ﻟَﻘـﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﺼﺐ ﺑﻪ اﺳﻢ و رﻓﻊ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »أﺧﻔﺶ« إﻋﻤﺎل را در ﺣﺎﻟـﺖ ﺗﺨﻔﯿـﻒ‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﮥ »و‪‬إن ﮐﻼً ﻟَﻤﺎ ﻟَﯿ‪‬ﻮﻓّﯿﻨَﻬ‪‬ﻢ رﺑ‪‬ﮏ أﻋﻤﺎﻟَﻬ‪‬ﻢ«‪ 3‬اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ أﺑﯽ‪ ‬ﺑﻦ ﮐﻌﺐ »ﮐـﻼ«‬
‫را ﻣﻨﺼﻮب ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »إنّ« ﻣﺨﻔﻒ از ﻣﺜﻘﻠﻪ ﺷﻮد ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ در ﺧﺒـﺮش ﻻﻣـﯽ ذﮐـﺮ ﺷـﻮد ﮐـﻪ آن را‬
‫»ﻣﻔﺎرﻗﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻤﯿﯿﺰ إن ﻣﺨﻔﻔﻪ ﺑﺎ »إن« ﻧﺎﻓﯿـﻪي ﺷـﻮد‪ ،‬زﯾـﺮا‬
‫در ﺧﺒﺮ »إن« ﻧﺎﻓﯿﻪ »ﻻم« ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺒﺐ رﻓﻊ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻋﺪهاي آن را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ زﯾﺮا در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ آن را ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ ﻣﻌﻄﻮف را اﺟﺎزه داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻠﺬا آﯾﮥ »إنّ اﷲَ و ﻣﻼﺋﮑﺘُﻪ ﯾ‪‬ﺼﻠﻮن‪«...‬را اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﺒﺪاﻟﻮارث ﺑﻪ رﻓﻊ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪».‬اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪«.239‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻮد‪.111 ،‬‬
‫‪119‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫در ﻣﻮرد »ﻻم ﻣﻔﺎرﻗﻪ« در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‬

‫»أﺧﻔﺶ ﺻﻐﯿﺮ«‪ 1‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻻم ﺑﺮاي اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑـﻦ أﺧـﻀﺮ« ﻫـﻢ از آن‬
‫ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ »ﻓﺎرﺳﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻻم ﺑﺮاي اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ »اﺑﻦ أﺑـﯽ‬
‫اﻟﻌﺎﻓﯿﻪ« در اﯾﻦ اﻣﺮ از وي ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي »إن« ﻣﺨﻔﻔﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﺎ ﺑﻌـﺪش ﻓﻌﻠـﯽ ذﮐـﺮ ﻧﻤـﯽﺷـﻮد ﻣﮕـﺮ‬
‫اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺦ اﺑﺘﺪاﺋﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.2‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬إن ﮐﺎﻧﺖ ﻟﮑﺒﯿﺮةٌ إﻟّﺎ ﻋﻠﯽ اﻟﺬﯾﻦ ﻫ‪‬ﺪ‪‬ي اﷲُ‪ «3‬و »و‪‬إن و‪‬ﺟﺪﻧﺎ أﮐﺜﺮَﻫ‪‬ﻢ ﻟﻔﺎﺳِﻘﯿﻦ‪.«4‬‬

‫ﺗﺨﻔﯿﻒ »أنّ«‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ »أنّ« ﻣﺨﻔﻒ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت»أن« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف »إنّ« ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ را ﻫﻢ »ﻧﺎﻇﻢ« ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »أنّ« ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻓﻌﻞ دارد‪.5‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »أنّ« ﻣﺨﻔﻒ ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻤﺶ ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ واﺟﺐ اﻟﺤﺬف اﺳﺖ و اﯾـﻦ اﻟﺘـﺰام‬
‫در ﺣﺬف را »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﯾﻦ ﺣﺬف را ﺷﺮط ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻠِﻤﺖ‪ ‬أن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﮐﻪ أن ﻣﺨﻔﻒ از ﻣﺜﻘﻠﻪ ﺑﻮده و اﺳﻤﺶ ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺒﺮ »أن« ﻣﺨﻔﻔﻪ از ﻣﺜﻘﻠﻪ‬

‫ﺧﺒﺮ »أن« ﻣﺨﻔّﻔﻪ از ﻣﺜﻘّﻠﻪ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻐﺪادي‪.‬‬

‫‪» .2‬أﺧﻔﺶ« آﻣﺪن اﻓﻌﺎل ﻏﯿﺮﻧﺎﺳﺦ را ﻧﯿﺰ ﺑﻌﺪ از »إن« ﻣﺨﻔﻔﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.143 ،‬‬
‫‪ .4‬أﻋﺮاف‪.102 ،‬‬
‫‪» .5‬اﻟﺒﻬﺠﻪ«‪ ،‬ص‪.125‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪120‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻞ ﻧﺪارد ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫دﻋﺎء‪:‬‬
‫ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ‪:‬‬
‫ﻗﻮل »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ«‪ :‬آﻣﺪن ﻓﺎﺻﻞ أﻓﻀﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻣﺘﺼﺮّف‬
‫ﻏﯿﺮ دﻋﺎء‬
‫ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ‪ :‬آﻣﺪن ﻓﺎﺻﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻓﺎﺻﻞ‬
‫‪4‬‬
‫‪» .1‬ﻗﺪ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻧَﻌﻠﻢ‪ ‬أن ﻗﺪ ﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻗﺘﻨﺎ«‬
‫‪ .2‬ﺣﺮوف ﺗﻨﻔﯿﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻠِﻢ‪ ‬أن ﺳﯿﮑﻮنُ ﻣِﻨﮑﻢ ﻣ‪‬ﺮﺿﯽ«‪ 5‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﻀﺎرع اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻓﻼ ﯾ‪‬ﺮَون أﻟّﺎ ﯾ‪‬ﺮﺟِﻊ‪ ‬إﻟﯿﻬﻢ ﻗﻮﻻ«‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪» .4‬ﻟﻮ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أو‪ ‬ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﻬﺪِ ﻟﻠﺬﯾﻦ ﯾ‪‬ﺮِﺛﻮن اﻷرض‪ ‬ﻣِﻦ ﺑ‪‬ﻌﺪِ أﻫﻠﻬﺎ أن ﻟﻮ ﻧﺸﺎء‪ ‬أﺻ‪‬ﺒﻨﺎﻫ‪‬ﻢ ﺑِـﺬﻧﻮﺑِﻬِﻢ«‬
‫ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎﺿﯽ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﻀﺎرع اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺘﻤ‪‬ﻪ‬
‫»ﮐﺄنّ« ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺨﻔﻒ ﺷﺪه ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »أنّ« ﻋﺎﻣـﻞ اﺳـﺖ‬
‫و ﻋﻤﻠﺶ از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﻤﺶ در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت ﺗﺨﻔﯿﻒ »ﮐﺄنّ« ﺧﺒﺮش داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﮐﺄن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪8‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ »ﻟﻢ« ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺄن ﻟﻢ ﺗﻐﻦ ﺑﺎﻷﻣﺲِ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ از ﮐﻼم‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أن ﻻ إﻟﻪ‪ ‬إﻟّﺎ ﻫ‪‬ﻮ‪}«‬أﻧﺒﯿﺎء‪ {108 ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﺎﺻﻞ ﻫﻤﺎن ﺣﺮف ﻧﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬أن ﻟﯿﺲ ﻟﻺﻧﺴﺎنِ إﻟّﺎ ﻣﺎ ﺳ‪‬ﻌ‪‬ﯽ«‪} .‬ﻧﺠﻢ‪.{39 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬اﻟﺨﺎﻣِﺴﮥ أن ﻏﻀِﺐ‪ ‬اﷲُ ﻋﻠﯿﻬﺎ«‪} .‬ﻧﻮر‪.{9 ،‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺎﺋﺪه‪.113 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺰﻣﻞ‪.20 ،‬‬
‫‪ .6‬ﻃﻪ‪.89 ،‬‬
‫‪ .7‬أﻋﺮاف‪.100 ،‬‬
‫‪ .8‬ﯾﻮﻧﺲ‪.24 ،‬‬
‫‪121‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﺗﺮﺟ‪‬ﯽ و إﺷﻔﺎق ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻇـﺮف و ﯾـﺎ ﺟـﺎروﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺣـﺎﻻت آن از ﻟﺤـﺎظ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .5‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از ﻣﻮارد وﺟﻮب ﻓﺘﺢ »انّ« را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از ﻣﻮارد وﺟﻮب ﮐﺴﺮ »انّ« را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب رﻓﻊ در ﻣﺜﺎل »ﺧﺮﺟﺖ‪ ‬ﻓﺈذا ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ« ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ دﺧﻮل »ﻻم« ﺑﺮ ﺧﺒﺮ »انّ« ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﺒﺮ ﭼﻄﻮر؟‬
‫‪ .9‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ إﻋﺮاب ﻣﻌﻄﻮف ﻓﻘﻂ ﻧﺼﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .10‬ﻻم ﻣﺰﺣﻠﻘﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪة آن ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .11‬أﻧﻮاع ﻓﺎﺻﻞ را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ دﺧـﻮل آن ﺑـﺮ ﺧﺒـﺮ »انّ« ﻣﺨﻔّﻔـﻪ از ﻣﺜﻘّﻠـﻪ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪122‬‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫‪2‬‬
‫ﻻي‪ 1‬ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ )ﺗﺒﺮﺋﻪ(‬

‫ﺳﻮ‪‬ﻣﯿﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﺣﺮوف ﻧﺎﺳﺨﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ »إنّ« ﻧـﺼﺐ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻢ و رﻓﻊ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ »إنّ« در ﻣﻮاردي ﺗﺨﺎﻟﻒ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻓﻘﻂ در ﻧﮑﺮات ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.3‬‬
‫‪ .3‬ﺧﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻇﺮف و ﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮش ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰاﻟﺤﺬف اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﺬف ﮐﺜﺮت دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﻟﻮا ﻻ ﺿﯿﺮَ«‪.‬‬
‫‪» .5‬إنّ« داراي ﻣﻌﻨﺎي اﯾﺠﺎﺑﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ »ﻻ« داراي ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻠﺒﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺑﯿﻦ اﺳﻢ و ﺧﺒﺮش ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺮف »ﻻ« از ﺣﺮوف ﻏﯿﺮﻣﺨﺘﺺ اﺳﺖ و ﺣﻖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮاي إﻋﻤﺎل ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد؛ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻟﯿﺲ ﺷﺪه و ﻋﻤﻞ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﯾﮏ ﺑﺎرﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ»إنّ« ﺷﺪه و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.(544‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ آن ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺲ اﺳﻢ را از ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺒﺮ ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺒﺮ را از ﺟﻨﺲ اﺳﻢ ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣِﻦ اﺳﺘﻐﺮاﻗﯿﻪ‪ .‬وﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ آن ﺑﺎ »ﻻ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي )ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲِ ﻋﻠﯿﻪِ وآﻟﻪِ اﻷﻃﻬﺎر( »ﻻ ﻓﻘﺮَ أﺷﺪ ﻣﻦ‬
‫اﻟﺠﻬﻞ« }ﮐﻨﺰاﻟﻌﻤ‪‬ﺎل‪ ،16 ،‬ح‪.{44135‬‬
‫‪ .4‬ﺷﻌﺮاء‪50 ،‬‬
‫‪123‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ«‪ 1‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾـﺴﺪ‪» :‬أو‪‬ﻻً اﺳـﻢ ﻣﻨـﺼﻮب ﺑـﻪ ﻻي ﻧﻔـﯽ‬
‫ﺟﻨﺲ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺴﺘﻘﻠّﺎً از ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻨﺼﻮﺑﺎت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد ﻟﺬا در ﻣﻌﺮّﻓﯽ آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد‪» :‬اﻟﻤﻨـﺼﻮب‬
‫ﺑﻼ اﻟّﺘﯽ ﻟﻨﻔﯽ اﻟﺠﻨﺲ« و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮّﻓـﯽ آن ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد‪» :‬اﺳـﻢ ﻻ« زﯾـﺮا اﯾـﻦ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﮥ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﮐﻞّ آن زﯾﺮا ﺗﻤﺎﻣﯿ‪‬ﺖ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ وﺟـﻮد اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮﻋﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺧﺒﺮش ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻃﺒﻖ ﻗﻮل اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺴﺘﻘﻼً از ﻣﺮﻓﻮﻋﺎت ﺣﺴﺎب ﮐﺮد‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻣﻨﻈﻮر از ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﻻ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ ﺻﻔﺖ ﺟﻨﺲ اﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا وﻗﺘـﯽ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫‪2‬‬
‫رﺟﻞَ ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﻧﻔﯽ ﻗﯿﺎم ﺑﺮاي رﺟﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻔﯽ ﻣﻄﻠﻖ رﺟﻞ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﻢ »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫‪ .1‬ﻣﺒﻨﯽ‪ :3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ»ﻻ« ﻣﻔﺮد‪ 4‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ رﺟﻞَ ﻓﯽ اﻟﺪ‪‬ار«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻌﺮب‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف‪ 5‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﻏﻼم‪ ‬رﺟﻞٍ ﻓـﯽ اﻟـﺪ‪‬ار«و‪:‬‬
‫»ﻻ ﻃﺎﻟِﻌﺎً ﺟﺒﻼً ﻇﺎﻫِﺮٌ«‪.‬‬

‫ﺳﺒﺐ رﻓﻊ ﺧﺒﺮ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺒﺐ رﻓﻊ در ﺧﺒﺮ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﺳـﻢ آن دارد ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ اﺳﻢِ»ﻻ« ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺻﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻧﺤﻮي‪ ،‬ﺻﺮﻓﯽ وﺷﺎﻋﺮ »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ« ﺷﺎﮔﺮ »اﺑﻦ ﺣﻨﯿﻔﻪ« ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ »ﻣﻠّﺎي ﺟﺎﻣﯽ« ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﻮاﺋـﺪ‪‬‬
‫اﻟﻀﯿ‪‬ﺎﺋﯿ‪‬ﻪ« ﮐﻪ در ﺷﺮح »ﮐﺎﻓﯿﮥ« اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وي آن را ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش »ﺿﯿﺎء اﻟﺪ‪‬ﯾﻦ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ »ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺷﯿﺮواﻧﯽ« راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ‪ 25‬ﺑﺎر ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﺮدم و اﻋﺘﻘﺎدم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﻔﻬﻤﯿﺪهام«‬
‫‪ .2‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﻀّﯿﺎﺋﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ص‪.215‬‬
‫‪ .3‬ﺳﺒﺐ ﺑﻨﺎء ﺗﺮﮐﺐ آن ﺑﺎ »ﻻ« اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و »زﺟ‪‬ﺎج« )ﻻرﺟﻞَ( را ﻣﻌﺮب ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪» .‬ﻣﺒـﺮّد« ﻧﯿـﺰ)ﻻ ﻣـﺴﻠﻤ‪‬ﯿﻦِ( و )ﻻ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦَ( را ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﻢ اﺳﺖ و ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺮف ﻧﺪارد ﻣﻌﺮب ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ ﭼﻬﺎر ﻗﻮل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر آﻧﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺮه ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫‪ .4‬ﻣﺮاد از ﻣﻔﺮد آن اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻀﺎف وﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺮاد از ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف ﻫﺮ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪش ﺗﻌﻠﻖ و ﻋﻠﻘﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﻤﻢ و ﻣﮑﻤﻞ ﻣﻌﻨﺎي آن ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬أوﺿﺢ‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﺴ‪‬ﺎﻟِﮏ‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪ .(345‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺪهاي ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف را اﯾﻦ ﻃﻮر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻀﺎف ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪124‬‬

‫اﻟﻒ( ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ‪ :‬راﻓﻊ ﺧﺒﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( أﺧﻔﺶ‪ :‬راﻓﻊ ﺧﺒﺮ‪»،‬ﻻ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬و اﮔﺮ اﺳﻢِ»ﻻ« ﻣﻀﺎف و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﺒﺮ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ »ﻻ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ در ﺑﺎب »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ و اﺳﻤﺶ ﻋﺎﻃﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد و »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ اﺳﻤﺶ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻟّﺎ ﺑﺎﷲ« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب آن دو ﭘﻨﺞ وﺟﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫اﺳﻢ دوم‬ ‫اﺳﻢ اول‬

‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺮﮐﺐ ﺑﺎ»ﻻ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت »ﻻ« دو‪‬م ﻋﺎﻣﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮب‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ اﺳﻢ او‪‬ل ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت »ﻻ« دوم زاﺋﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ »ﻻ« و اﺳﻤﺶ‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ »ﻻ« دوم ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ اﺳﺖ‬ ‫رﻓﻊ‪ :‬ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﻟﯿﻞ آن ﺳﻪ وﺟﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ‪ :3‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در اﺳﻢ دو‪‬م‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ وﺟﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‪ :‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﺮﻓﻮع‬

‫رﻓﻊ‪ :‬ﺑﺎ ﺟﻮاز وﺟﻮه ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ اي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺣﺎﻟﺖ اول‪» :‬ﻻ ﺣﻮلَ وﻻ )ﻗﻮةَ ‪/‬ﻗﻮةً‪/‬ﻗﻮةٌ( إﻟّﺎ ﺑﺎﷲِ«‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪» :‬ﻻ ﻏﻼم‪ ‬رﺟﻞٍ وﻻ )اﻣﺮاةَ‪/‬اﻣﺮاةً‪/‬اﻣﺮاةٌ(«‪.‬‬

‫‪ .1‬زﯾﺮا ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ‪» ،‬ﻻ« ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻤﺶ در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺒﺘﺪا ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت»ﻻ« ﻣﻬﻤﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻀﺎف وﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻮدن اﺳﻢ‪.‬‬
‫‪ .4‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ اﺳﻢ دو‪‬م ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻧﺼﺐ اﺳﻢ د‪‬وم زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ اﺳﻢ»ﻻ«ي اول ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ‬
‫»ﻻ«ي اول ﻧﺎﺻﺒﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪125‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪» :‬ﻻ رﺟﻞٌ وﻻ)اﻣﺮاةَ‪/‬اﻣﺮاةً‪/‬اﻣﺮاةٌ(«‪.‬‬

‫در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﮐﻪ ﻫﺮ زﻣﺎن»ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺗﮑﺮارﺷﻮد‪ ،‬وﺟﻮه ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ در ﻣﻌﻄﻮف ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻻ رﺟﻞَ وﻻ اﻣﺮاةَ ‪/‬اﻣﺮاةً ‪/‬اﻣﺮاةٌ« اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﻄﻮف‪» ،‬ﻻ«ي دوم ذﮐﺮ ﻧﺸﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻨﺎء‬
‫ﺑﺮ ﻓﺘﺢ در ﻣﻌﻄﻮف ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻻ رﺟﻞَ واﻣﺮاةً‪/‬اﻣﺮاةٌ«‪ .‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪» :‬ﻻ رﺟﻞَ و اﻣﺮأةَ«‬
‫اﻣﺎ »أﺧﻔﺶ« دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻨﺎء ﺑﺮﻓﺘﺢ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ و »ﻻ« را در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ رﺟـﻞ‬
‫و ﻻ اﻣﺮاةَ«‪ .‬ﮐﻪ»اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل اﺷﮑﺎل ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐـﻪ »ﻻ«ي ﻣﺤـﺬوف و ﻣﻘـﺪر‬
‫‪1‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﻓﺘﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎذ و ﻏﯿﺮﻣﻄﺮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﻧﮑـﺮه ﺑﺎﺷـﺪ اﻣـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻣﻌﻄـﻮف‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻫﺮ ﺣﺎل )ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻻ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺬﮐﻮر و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻔـﺮد ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﻔﺮد( ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ رﺟﻞَ وﻻ زﯾﺪ‪ ‬ﻓﯿﻬﺎ« و »ﻻ رﺟﻞَ وزﯾﺪ‪ ‬ﻓﯿﻬﺎ« و‪...‬‬

‫ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت در ﺑﺎب »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻻت ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت در ﺑﺎب ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ دو وﺟﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ وﻣﻨﻌﻮت ﻫﺮ دو ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:2‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻌﺖ داراي ﺳﻪ وﺟﻪِ »ﻧﺼﺐ«‪» ،‬رﻓﻊ« و»ﺑﻨﺎي ﺑﺮ ﻓـﺘﺢ« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻻ‬
‫رﺟﻞَ ﻇﺮﯾﻒ‪/‬ﻇﺮﯾﻒ‪/‬ﻇﺮﯾﻒ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﻓﺘﺢ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت ﻓﺎﺻﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ رﺟﻞ ﻓﯿﻬﺎ ﻇﺮﯾﻒ‪ «‬ﮐﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﺖ وﻣﻨﻌﻮت ﻏﯿﺮﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﻧﻌﺖ ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﻓﺘﺢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ 3.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ رﺟﻞَ ﺻﺎﺣﺐ‪ ‬ﺑﺮّ ﻓﯿﻬـﺎ ‪ /‬ﻻ ﻏـﻼم‪‬‬
‫رﺟﻞٍ ﻓﯿﻬﺎ ﺻﺎﺣﺐ‪ ‬ﺑﺮّ«‪.‬‬

‫‪» .1‬أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ« ج‪ ،1‬ص‪351‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻔﺮد ﺑﻮدن اﺳﻢ»ﻻ« زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻀﺎف و ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ودﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﻓﺘﺢ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻢ »ﻻ« ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﻮد اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آن دو‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﻌﺖ ﺑﺎ اﺳﻢ »ﻻ« ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪126‬‬

‫ﺑﺪل و ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ در ﺑﺎب »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫ﺷﺎرح ﺣﮑﻢ ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺪل و ﻣﺒﺪل ﻣﻨﻪ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐـﻪ اﺣﮑـﺎم‬
‫آن از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﺑﺪل ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺼﺐ و رﻓﻊ در آن ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ أﺣﺪ‪ ‬رﺟـﻞً واﻣـﺮاةً ﻓﯿﻬـﺎ« و »ﻻ‬
‫أﺣﺪ‪ ‬رﺟﻞٌ واﻣﺮاةٌ ﻓﯿﻬﺎ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪل ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻘﻂ رﻓﻊ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ أﺣﺪ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬وﻋﻤﺮو‪ ‬ﻓﯿﻬﺎ«‪.‬‬

‫اﺳﺘﻔﻬﺎم در ﺑﺎب »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻫﻤﺰة اﺳﺘﻔﻬﺎم داﺧـﻞ ﺷـﻮد ﻫـﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿـﺮي در ﻋﻤـﻞ و اﺣﮑـﺎم آن‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد)ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻼم ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ ﺑﻪ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻻ رﺟﻞَ ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨﻒ ﻫﻤﺰة اﺳﺘﻔﻬﺎم را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮده و در ﻣﯿﺎن اﻗﺴﺎم آن ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗـﯽ ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺣﮑﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم »ﺗﻤﻨّﯽ« را ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ إﻟﻐـﺎء و‬
‫ﻋﻄﻒ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﯾﺖ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .1‬ﮐﻪ »ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ« و »أﺑﻮﻋﻤﺮو ﺟﺮﻣـﯽ« ﻧﯿـﺰ او‬
‫را در اﯾﻦ ﻗﻮل ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻗﻮل را در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﺴﻬﯿﻞ« اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﺧﺒﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ و ﺑﻨﯽ ﻃﯽ‪ ،‬ﺣﺬف آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬أﻫﻞ ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﺣﺬف آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »ﻫﻞ ﻣﻦ رﺟﻞٍ ﻗﺎﺋﻢ‪‬؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ رﺟﻞَ«‪.‬‬

‫‪» .1‬اﻟﮑﺘﺎب« ج‪ ،2‬ص‪ 308‬و ‪.309‬‬

‫»ﻣﺎزﻧﯽ« و »ﻣﺒﺮّد« ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﺑﻮده و ﺣﮑﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺗﻤﻨﯽ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺣﮑﺎم ﺳﺎﺋﺮ اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﺎت ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪127‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻣﯿﺎن »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ و »إنّ« را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﻢ ﻻي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﻣﺜﺎل»ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻟّﺎ ﺑﺎﷲ« در اﺳﻢ دوم ﭼﻨﺪ وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت ﻫﺮ دو ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﺎﺻﻠﯽ ﻫﻢ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭼـﻪ‬
‫ﺳﺒﺒﯽ ﺑﻨﺎء ﺑﺮ ﻓﺘﺢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .5‬ﺣﮑﻢ ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت در ﺑﺎب »ﻻ«ي ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪128‬‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻇﻦّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ‬

‫ﺳﻮ‪‬ﻣﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ ازاﻗﺴﺎم ﻧﻮاﺳﺦ ﻓﻌﻠﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از»ﻇﻦّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ« ﮐﻪ ﻣﺒﺘـﺪا و ﺧﺒـﺮ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دو ﻣﻔﻌﻮل ﻗﺮار داده و ﻫﺮ دو را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﻮل اﯾﻦ ﻧﻮاﺳﺦ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻣﺒﺘـﺪا وﺧﺒـﺮ ﻗـﻮل ﺟﻤﻬـﻮر‬
‫ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ »ﺳﻬﯿﻠﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ دو ﻣﻔﻌـﻮل اﯾـﻦ أﻓﻌـﺎل در أﺻـﻞ ﻣﺒﺘـﺪا و ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دو ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎب »أﻋﻄـﯽ« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أﻋﻄـﯽ زﯾـﺪ‪ ‬ﻋﻤـﺮاً‬
‫درﻫﻤﺎً« زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪» :‬ﻋﻤﺮو‪ ‬درﻫﻢ‪ «‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﺑﺎب وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻇﻨﻨـﺖ‬
‫زﯾﺪاً ﻋﻤﺮاً« ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮو‪ .«‬ﺑﺮﺧﯽ در ﺻﺪد ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ »زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤـﺮو‪ «‬از‬
‫ﺑﺎب ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ »زﯾﺪ« ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ »ﻋﻤﺮو« دارد ﮐﻪ ﺳﻬﯿﻠﯽ در ﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾـﻦ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫از »ﻇﻨﻨﺖ« ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫أﻗﺴﺎم‬
‫اﻟﻒ( أﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب‪ :1‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﯾﻘﯿﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬رأي‪ ،‬ﻋ‪‬ﻠِﻢ‪ ،‬و‪‬ﺟ‪‬ﺪ‪ ،‬د‪‬ر‪‬ي‪ ،‬ﺗَﻌ‪‬ﻠّﻢ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻇﻦّ )رﺟﺤﺎن(‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﺧﺎلَ‪ ،‬ﻇﻦّ‪ ،‬ﺣ‪‬ﺴِﺐ‪ ،‬ز‪‬ﻋ‪‬ﻢ‪ ،‬و‪‬ﻋ‪‬ﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﺠ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ‪ ،‬و‪‬ﻫ‪‬ﺐ«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫»ر‪‬أي« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻓﺮَأﯾﺘﻢ اﻟﻠّﺎت‪ ‬واﻟﻌ‪‬ﺰّي«‬

‫‪ .1‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﺑﻪ ﻗﻠﻮب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻌﻨﺎي آنﻫﺎ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪» .‬أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ« ج‪ ،1‬ص‪ 359‬و ﯾـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻓﻌﻞ در ﺑﺎﻃﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ در ﻇﺎﻫﺮ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺠﻢ‪.19 ،‬‬
‫‪129‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪2‬‬
‫»ﻋﻠِﻢ‪ 1«‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎلَ ﻫﻞ ﻋ‪‬ﻠِﻤﺘﻢ ﻣ‪‬ﺎ ﻓﻌ‪‬ﻠﺘﻢ ﺑﯿﻮﺳ‪‬ﻒ‪ ‬و‪‬أﺧﯿﻪِ إذ أﻧﺘﻢ ﺟ‪‬ﺎﻫِﻠﻮن«‬
‫‪3‬‬
‫»وﺟ‪‬ﺪ‪ «‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﺟ‪‬ﺪﺗﻬﺎ و‪ ‬ﻗَﻮﻣ‪‬ﻬﺎ ﯾ‪‬ﺴﺠ‪‬ﺪ‪‬ون ﻟﻠﺸّﻤﺲِ ﻣِﻦ د‪‬ونِ اﷲِ«‬
‫»د‪‬ر‪‬ي«‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬د‪‬ر‪‬ﯾﺖ‪ ‬ﺑِﮑﺬا«‬
‫‪4‬‬
‫ب( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ أدري ﻣ‪‬ﺎ ﯾ‪‬ﻔﻌﻞُ ﺑِﯽ و‪‬ﻻ ﺑِﮑﻢ«‬
‫»ﺗﻌﻠﻢ« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي إﻋﻠﻢ( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﻌﻠّﻢ ﺷﻔﺎء‪ ‬اﻟﻨّﻔﺲِ ﻗﻬﺮَ ﻋ‪‬ﺪو‪‬ﻫﺎ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺎرح ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن ﻗﯿﺪ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﯿﺮ إﻋﻠﻢ را ﺧﺎرج ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﻔـﺎوت ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي إﻋﻠﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﯿﺮ إﻋﻠﻢ در ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﯿﺮ إﻋﻠﻢ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠـﻢ درﻣـﺴﺘﻘﺒﻞ دارد وﻟـﯽ ﺗﻌﻠـﻢ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي إﻋﻠـﻢ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ در ﺣﺎل دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﯿﺮ إﻋﻠﻢ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ وﻟﯽ ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي إﻋﻠـﻢ ﻣﺘﻌـﺪي ﺑـﻪ دو‬
‫ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي إﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ و ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮف ﺑﻮده وﻟﯽ ﺗﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﯿﺮإﻋﻠﻢ ﻣﺘﺼﺮف ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫»ﺧﺎلَ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬دﻋﺎﻧﯽ اﻟﻐﻮاﻧﯽ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻬ‪‬ﻦّ و‪‬ﺧِﻠﺘﻨﯽ ‪«...‬‬
‫‪5‬‬
‫»ﻇﻦّ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﯽ ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬أﻧّﯽ ﻣ‪‬ﻼقٍ ﺣِﺴﺎﺑِﯿﻪِ«‬
‫‪6‬‬
‫»ﺣ‪‬ﺴِﺐ‪ «‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺣ‪‬ﺴِﺐ‪ ‬اﻟﻨّﺎس‪ ‬أن ﯾﺘﺮﮐﻮا أن ﯾ‪‬ﻘﻮﻟﻮا ءاﻣﻨّﺎ و‪‬ﻫ‪‬ﻢ ﻻ ﯾ‪‬ﻔﺘﻨﻮن«‬
‫‪7‬‬
‫»ز‪‬ﻋ‪‬ﻢ‪ «‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﻋﻢ اﻟّﺬﯾﻦ ﮐﻔﺮوا أن ﻟﻦ ﯾ‪‬ﺒﻌﺜﻮا«‬
‫»ﻋ‪‬ﺪ‪ «‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﻼ ﺗﻌﺪ‪‬دِ اﻟﻤﻮﻟﯽ ﺷَﺮﯾﮑﮏ‪ ‬ﻓﯽ اﻟﻐِﻨَﯽ ‪«...‬‬
‫»ﺣ‪‬ﺠ‪‬ﺎ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺪ ﮐﻨﺖ‪ ‬أﺣﺠﻮا أﺑﺎ ﻋ‪‬ﻤﺮوٍ أﺧﺎ ﺛِﻘﻪ ‪«...‬‬

‫‪ .1‬ﮔﺎﻫﯽ»ﻋﻠﻢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻇﻦّ« ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺈن ﻋ‪‬ﻠِﻤﺘﻤﻮﻫ‪‬ﻦّ ﻣﺆﻣﻨﺎتٍ ﻓﻼ ﺗَﺮﺟِﻌﻮﻫ‪‬ﻦّ إﻟﯽ اﻟﮑﻔﺎر«}ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ‪{10 ،‬‬
‫‪ .2‬ﯾﻮﺳﻒ‪.89 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻤﻞ‪.24 ،‬‬
‫‪ .4‬أﺣﻘﺎف‪.9 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺣﺎﻗﻪ‪.20 ،‬‬
‫‪ .6‬ﻋﻨﮑﺒﻮت‪.2 ،‬‬
‫‪ .7‬ﺗﻐﺎﺑﻦ‪.7 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪130‬‬

‫‪1‬‬
‫»ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﺘﻘﺪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﯾ‪‬ﺠﻌ‪‬ﻞَ اﻟﺨﺒﯿﺚَ ﺑ‪‬ﻌﻀَﻪ‪ ‬ﻋﻠﯽ ﺑ‪‬ﻌﺾٍ‪«...‬‬
‫‪2‬‬
‫»ﻫ‪‬ﺐ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﻬ‪‬ﺐ ﻟﯽ ﻣِﻦ ﻟَﺪﻧﮏ‪ ‬وﻟﯿ‪‬ﺎ«‬
‫ب( أﻓﻌﺎل ﺗﺤﻮﯾﻞ‪ :‬ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ و ﺗﺼﯿﯿﺮ اﺳﻢ ﺑﻪ ﺧﺒﺮدارﻧﺪ و ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫»ﺻ‪‬ﯿ‪‬ﺮَ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻ‪‬ﯿ‪‬ﺮت‪ ‬اﻟﻄﯿﻦَ ﺧَﺰَﻓﺎً«‬
‫‪3‬‬
‫»ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺠﻌﻠﻨﺎه‪ ‬ﻫ‪‬ﺒ‪‬ﺎء‪ ‬ﻣ‪‬ﻨﺜﻮر‪‬ا«‬
‫»و‪‬ﻫ‪‬ﺐ‪ «‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻫ‪‬ﺒ‪‬ﻨﯽ اﷲُ ﻓِﺪاك‪«‬‬
‫‪4‬‬
‫»ﺗَﺨِﺬَ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﺘﺨﺬت‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯿﻪِ أﺟﺮًا«‬
‫‪5‬‬
‫»اﺗّﺨﺬ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬اﺗّﺨﺬ اﷲُ إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺧﻠﯿﻼً«‬
‫‪6‬‬
‫»ﺗﺮَك‪ «‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﺗﺮَﮐﻨﺎ ﺑ‪‬ﻌﻀَﻬ‪‬ﻢ ﯾ‪‬ﻮﻣﺌﺬٍ ﯾ‪‬ﻤ‪‬ﻮج‪ ‬ﻓﯽ ﺑ‪‬ﻌﺾٍ«‬

‫ﺗﺼﺮف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف در اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب‬

‫اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب از ﻟﺤﺎظ ﺗﺼﺮّف وﻋﺪم ﺗﺼﺮّف ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ .1‬ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮف‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از»ﻫ‪‬ﺐ« و »ﺗﻌﻠّﻢ« ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺻﯿﻐﮥ أﻣﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺗﺼﺮف اﯾﻦ دو را ﺿﻌﻒ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﺼﺮف‪ :‬ﻏﯿﺮ از دو ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎدة ﻇﻦّ ﮐﻪ ﻣﺎﺿﯽ آن »ﻇﻨﻨﺖ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻤـﺎً« و ﻣـﻀﺎرع‬
‫آن »أﻇﻦّ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻤﺎً« و اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن »أﻧﺎ ﻇﺎنّ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻤﺎً« واﺳﻢ ﻣﻔﻌـﻮل آن»زﯾـﺪ‪ ‬ﻣﻈﻨـﻮنٌ أﺑـﻮه‬
‫ﻗﺎﺋﻤﺎً« و ﻣﺼﺪر آن »ﻋﺠﺒﺖ ﻣِﻦ ﻇﻨّﮏ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻤﺎً« ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻧﻔﺎل‪.37 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺮﯾﻢ‪.5 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺮﻗﺎن‪.23 ،‬‬
‫‪ .4‬ﮐﻬﻒ‪.77 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻧﺴﺎء‪.125 ،‬‬
‫‪ .6‬ﮐﻬﻒ‪.99 ،‬‬
‫‪ .7‬اﻟﺒﺘﻪ »ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺳﮑﯿﺖ« ﺗﺼﺮّف ﺗﻌﻠﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ دﻣﺎﻣﯿﻨﯽ ﻫﻢ آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» .‬ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺻﺒ‪‬ﺎن«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪،37‬‬
‫»ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.37‬‬
‫‪» .8‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«ج‪ ،2‬ص‪.37‬‬
‫‪131‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﻣﺘﺼﺮّف داراي دو وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف و اﻓﻌﺎل ﺗﺤﻮﯾـﻞ اﯾـﻦ دو‬
‫وﯾﮋﮔﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ وآن دو وﯾﮋﮔﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﺗﻌﻠﯿﻖ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻄﺎل ﻋﻤﻞ از ﻟﺤﺎظ ﻟﻔﻆ ﮐﻪ ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﻣـﺎﻧﻊ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣـﯽﺷـﻮد و آن ﻣﻮاﻧـﻊ‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬أدوات اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻣﺎ و إن ﻧﺎﻓﯿﻪ و‪...‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻨﺖ ﻟﺰﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .2‬إﻟﻐﺎء‪ :‬إﻟﻐﺎء ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻄﺎل ﻋﻤﻞ از ﻟﺤﺎظ ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ وﺗﺄﺧّﺮ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻇﻨﻨﺖ ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و »زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬ﻇﻨﻨﺖ‪«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻣﯿﺎن ﺗﻌﻠﯿﻖ و إﻟﻐﺎء‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺮق او‪‬ل ﮐﻪ از ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ دو ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ إﺑﻄﺎل ﻋﻤﻞ اﺳـﺖ‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻟﻔﻆ )دﻟﯿﻞ ﻋﺪم إﺑﻄﺎل ﻣﻌﻨﻮي در ﺗﻌﻠﯿﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻄﻒ‪ ،‬رﻋﺎﯾـﺖ ﻣﺤـﻞ ﺻـﺤﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﻤﺖ‪ ‬ﻟﺰﯾﺪٍ ﻗﺎﺋﻢ و ﺑﮑﺮاً« ﮐﻪ »ﺑﮑﺮاً« ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ »زﯾﺪ« ﮐﻪ ﻧﺼﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺪه اﺳـﺖ(‬
‫وﻟﯽ إﻟﻐﺎء إﺑﻄﺎل ﻋﻤﻞ اﺳﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﺎ‪.‬‬
‫ب( إﻟﻐﺎء ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻧﻪ واﺟﺐ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﻪ ﺧﻼف إﻟﻐﺎء ﺑﻪ ﺟﺰ در ﯾﮏ ﻣﻮرد واﺟـﺐ اﺳـﺖ وآن ﯾـﮏ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻮرد زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺘﻘﺪ‪‬م ﺑﺮ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﻤﺖ زﯾﺪ‪ ‬أﺑﻮ ﻣﻦ ﻫﻮ؟«‬
‫ج( ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ وﻟﯽ در إﻟﻐﺎء ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ(‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺎرح ﺗﻌﻠﯿﻖ را ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺘﺼﺮﺑﻪ اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﻣﯽداﻧﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿـﺴﺖ زﯾـﺮا در ﭼﻬـﺎر ﻣـﻮرد‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺷﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻃـﺮف ﺑـﺮ دﯾﮕـﺮي ﺗـﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺷﮑﮑﺖ أزﯾﺪ ﻋﻨﺪك أم ﻋﻤﺮو«‬
‫ب( ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﺗﻀﺢ ﻟﯽ أﻣﺠﺘﻬﺪ أﻧﺖ أم ﻋﻤﺮو«‬
‫ج( ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﺳﺘﻌﻼم ﺣﻘﯿﻘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﮑﺮت أﺗﻘﯿﻢ‪ ‬أم ﺗﺴﺎﻓﺮ؟«‬
‫د( ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﻮاس ﺧﻤﺴﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺑﺼﺮت‪ ،‬اﺳﺘﻤﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻤﻤﺖ‪ ،‬ذﻗﺖ«‬

‫‪ .1‬اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜّﺎﻗﺐ‪ ،‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜّﺎﻧﯽ‪ ،‬ص‪.1010‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪132‬‬

‫‪» .3‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« دﻟﯿﻞ إﻟﻐﺎء و ﺗﻌﻠﯿﻖ دراﯾﻦ اﻓﻌﺎل را اﯾﻦ ﻃﻮر ذﮐﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﺋﺮ‬
‫اﻓﻌﺎل ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در ﻣﻔﻌﻮﻟﺸﺎن ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﻔﻌﻮﻟﺸﺎن در ﺣﻘﯿﻘﺖ أﺷﺨﺎص ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ إﺣﺪاث اﺳﺖ و ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﻌﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت إﻟﻐﺎء‬
‫اﻟﻒ( واﺟﺐ اﻹﻟﻐﺎء‪ :‬ﮐﻪ در دو ﻣﻮرد اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻣﺼﺪر ﻣﺆﺧّﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮو ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻇﻨّﯽ«‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻘﺪم وﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ أدوات ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﺰﯾﺪ ﻗﺎﺋﻢ ﻇﻨﻨﺖ«‬
‫ب( ﻣﻤﺘﻨﻊ اﻹﻟﻐﺎء‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻤﺎً ﻟﻢ أﻇﻦ«‬
‫ج( ﺟﺎﯾﺰاﻹﻟﻐﺎء‪ :‬وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﯿﺎن دو ﻣﻔﻌﻮل ﺧﻮد ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬إﻟﻐﺎء و ﻋﺪم إﻟﻐـﺎء ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ إﻟﻐـﺎء اﻓـﻀﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و »زﯾﺪ‪‬ا ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎً«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺻﺒ‪‬ﺎن« ﻫﺮ دو وﺟﻪ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ ودرﺗﻮﺟﯿﻪ وﺟﻪ اول ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻔﻈﯽ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ در ﻋﻮض ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻗـﻮام ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬و در‬
‫‪2‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﺟﻪ دوم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻔﻈﯽ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪم ﺑﺎﺷﺪ إﻟﻐﺎء ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و إﻋﻤﺎل واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 3‬و دﻟﯿﻞ آن ﻫﻢ اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺒﻞ از ﻣﻌﻤﻮل ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و »أﺑﻮﺑﮑﺮ زﺑﯿﺪي« إﻟﻐﺎء را در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﻫـﻢ‬
‫اﺟﺎزه داده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ .«‬اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه در ﺻﻮرت واﻗﻊ ﺷـﺪن ﻓﻌـﻞ در‬
‫اﺑﺘﺪا‪ ،‬إﻟﻐﺎﯾﯽ دﯾﺪه ﺷﻮدﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮﺷﺄن ﻣﻘﺪ‪‬ري ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﺮده ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣـﺎ إﺧـﺎلُ ﻟـﺪ‪‬ﯾﻨﺎ ﻣِﻨـﮏِ‬
‫ﺗَﻨﻮﯾﻞُ« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ»و ﻣﺎ إﺧﺎﻟﮥ ﻟﺪﯾﻨﺎ ﻣﻨﮏ ﺗﻨﻮﯾﻞ« ﮐـﻪ »ﻫـﺎء« ﺿـﻤﯿﺮ ﺷـﺄن ﻣﻘـﺪر و‬
‫ﻣﻔﻌﻮل اول اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﮥ »ﻟﺪﯾﻨﺎ ﻣﻨﮏ ﺗﻨﻮﯾﻞ« ﻣﻔﻌﻮل دوم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 37‬و ‪.36‬‬

‫‪» .2‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.38‬‬
‫‪ .3‬ﻗﻮل»ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن«‪.‬‬
‫‪133‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﻌﻠﯿﻖ‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ»ﻣﺎ« ﻧﺎﻓﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻨﺖ ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ»إن« ﻧﺎﻓﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﻤـﺖ‪ ‬إن زﯾـﺪ‪ ‬ﻗـﺎﺋﻢ‪ .«‬و ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾـﮥ »و‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﻈﻨّﻮن إن ﻟﺒﺜﺘﻢ إﻟّﺎ ﻗﻠﯿﻼ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪه اي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﯿﻦ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻮارد ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﺷـﺮوط ﺗﻌﻠﯿـﻖ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺮ أدات ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺣﺬف ﺷﻮد ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ در اﯾﻦ آﯾـﻪ اﯾـﻦ ﻃـﻮر ﻧﯿـﺴﺖ‬
‫زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد »ﺗﻈﻨّﻮن ﻟﺒﺜﺘﻢ«‪.‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ»ﻻ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬ﻻ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ»ﻻم« اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻨﺖ ﻟﺰﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪«‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ»ﻻ« ﻗﺴﻢ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠِﻤﺖ‪ ‬ﻟﯿ‪‬ﻘﻮﻣ‪‬ﻦّ زﯾﺪ‪«‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ»اﺳﺘﻔﻬﺎم« واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻔﻌﻮﻟﺶ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠِﻤﺖ‪ ‬أﯾ‪‬ﻬ‪‬ﻢ أﺑﻮك‪«‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻔﻌﻮﻟﺶ‪ ،‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠِﻤﺖ‪ ‬ﻏﻼم‪ ‬أﯾ‪‬ﻬﻢ أﺑﻮك‪«‬‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺳﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻔﻌﻮﻟﺶ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠِﻤﺖ‪ ‬أزﯾﺪ‪ ‬ﻋﻨﺪك أم ﻋﻤﺮو‪«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »ﻋ‪‬ﻠِﻢ‪ «‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻋ‪‬ﺮَف‪ «‬و »ﻇﻦّ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي»اﺗّﻬ‪‬ﻢ‪ «‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌـﻮل ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬اﷲُ أﺧﺮَﺟ‪‬ﮑﻢ ﻣِﻦ ﺑ‪‬ﻄﻮنِ أﻣ‪‬ﻬﺎﺗِﮑﻢ ﻻ ﺗﻌﻠﻤ‪‬ﻮنَ ﺷﯿﺌﺎً«‪ 3‬و »ﻣﺎ ﻫﻮ‪‬ﻋﻠﯽ اﻟﻐﯿﺐ ﺑﻈﻨﯿﻦ«‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ»رأي« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺣ‪‬ﻠﻢ«)دﯾﺪن رؤﯾﺎ در ﺧﻮاب( ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ دو ﻣﻔﻌـﻮل ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‬
‫وإﻟّﺎ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي»أﺑﺼ‪‬ﺮَ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬إﺳﺮاء‪.52 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺪهاي از ﻧﺤﺎة ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ»اﺑﻦ ﻫﺸﺎم اﻧﺼﺎري« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻻم ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﻓﻌﻞ را از ﻋﻤﻞ ﺑﺎز ﻣﯽ دارد اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮي در آن‬
‫ﻧﺪارد اﻣﺎ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »ﻣﺤﻘﻖ رﺿﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬از ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ وﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺤﻞ‪.78 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺗﮑﻮﯾﺮ‪.24 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪134‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل زﻣﺎﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺮ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺬف دو ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »ﻫﻞ ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻇﻨﻨﺖ‪.«‬‬
‫ﺣﺬف ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »ﻫﻞ ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬أﺣﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ»ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬

‫ﻣﺎد‪‬ة ﻗﻮل در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻇﻦّ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﻣﺎد‪‬ة ﻗﻮل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪاي واﻗﻊ ﺷـﻮد آن ﺟﻤﻠـﻪ در ﻣﻮﺿـﻊ‬
‫ﻧﺼﺐ و ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺮاي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را»ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻘﻮل ﻗﻮل«ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺎد‪‬ة ﻗﻮل دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺟﺎﯾﮕﺎه »ﻇﻦّ« واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻟﻔﻈﺎً ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺼﺐ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ :‬ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎد‪‬ة ﻗﻮل ﺑﺎ ﺷﺮوط زﯾﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺼﺐ ﻟﻔﻈﯽ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ آن أدوات اﺳﺘﻔﻬﺎم ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ أدوات اﺳﺘﻔﻬﺎم و آن ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻧﯿﺎﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺗﻘﻮلُ زﯾﺪ‪‬ا ﻋﻤﺮًا ﻣ‪‬ﻨﻄﻠﻘﺎ«‬
‫ب( ﺳ‪‬ﻠﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎد‪‬ة ﻗﻮل در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﮕﺎه »ﻇﻦّ« واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ ﺧـﻮد‬
‫را ﻟﻔﻈﺎً ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل درﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻣﻘﺎرﺑﻪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎء اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪» :‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »أﺧﻔﺶ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐـﻪ ﺣـﺬف دو‬
‫ﻣﻔﻌﻮل در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬اﻣ‪‬ﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﺬف ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻔﻌﻮل‪» ،‬اﺑﻦ ﻣﻠﮑﻮن« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﺟﻤﻬﻮر آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪» .‬أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 387‬و ‪«388‬‬
‫‪135‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﺷﺸﻢ)‪ :(2‬ﺑﺎب »أﻋﻠﻢ وأري«‬

‫از ﻣﺸﺘﻘﺎت »ﻇﻦّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ« ﺑﺎب أﻋﻠﻢ وأري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﻌﺎل زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬أﻋﻠﻢ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬أﻋﻠﻤﺖ زﯾﺪ‪‬ا ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻣﻨﻄﻠﻘﺎ‪.‬‬
‫‪» .2‬أري« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬أرﯾﺖ‪ ‬ﺧﺎﻟﺪ‪‬ا ﺑﮑﺮًا أﺧﺎك‪.‬‬
‫‪» .3‬ﻧﺒ‪‬ﺄ«‪ 1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧﺒ‪‬ﺄت‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﻋﻤﺮًا ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ‪.‬‬
‫‪» .4‬أﺧﺒﺮ«‪ 2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺧﺒﺮت‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا أﺧﺎك ﻣﻨﻄﻠﻘﺎ‪.‬‬
‫‪» .5‬ﺣﺪ‪‬ث« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﺪ‪‬ﺛﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﺑﮑﺮًا ﻣﻘﯿﻤ‪‬ﺎ‪.‬‬
‫‪» .6‬أﻧﺒﺄ«‪ 3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬أﻧﺒﺄت‪ ‬ﻋﺒﺪ‪‬اﷲ زﯾﺪ‪‬ا ﻣﺴﺎﻓﺮًا‪.‬‬
‫‪» .7‬ﺧﺒ‪‬ﺮ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺒ‪‬ﺮت‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﻋﻤﺮًا ﻏﺎﺋﺒ‪‬ﺎ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻔﻌﻮل دوم و ﺳـﻮم‪» 4‬أﻋﻠـﻢ« و »أري« ﺣﮑـﻢ دو‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎب»ﻋﻠﻢ« و »رأي« دارﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن دو إﻟﻐﺎء و ﺗﻌﻠﯿـﻖ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ و ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﺻﻮرت ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺣﺬف ﺷﻮﻧﺪ‪.5‬‬
‫إﻟﻐﺎء ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮو‪ ‬أﻋﻠﻤﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﻓﻌﻞ را»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﯾﻦ ﻓﻌﻞ وﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﺣﺪ‪‬ث« و»ﺧﺒ‪‬ﺮ«را»ﺳﯿﺮاﻓﯽ« ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﻓﻌﻞ را »أﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ« ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺗﻌﻠﯿﻖ وإﻟﻐﺎء ﻣﻔﻌﻮل اول در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ ﺣﺬف آن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻗﺘﺼﺎر و اﺧﺘﺼﺎر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ»اﺑﻦ ﺧﺮوف« ﺣﺬف آن را‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪136‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »ﻫﻞ أﻋﻠﻤﺖ‪ ‬أﺣﺪ‪‬ا ﻋﻤﺮًا ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪»:‬أﻋﻠﻤﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬إﻟﻐﺎء و ﺗﻌﻠﯿﻖ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻣﯿﺎن ﺗﻌﻠﯿﻖ و إﻟﻐﺎء را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﻌﻠﯿﻖ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﻻت إﻟﻐﺎء را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن »ﺗﻌﻠّﻢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »إﻋﻠﻢ« ﺑﺎ »ﺗﻌﻠّﻢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻏﯿﺮ إﻋﻠﻢ« ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .6‬آﯾﺎ ﺑﻐﯿﺮ از أﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب أﻓﻌﺎل دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺷﻮﻧﺪ؟ ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪137‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻫﻔﺘﻢ)‪ :(1‬ﻓﺎﻋﻞ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح اﻟﮑﺎﻓﯿﻪ« ﺑـﺮاي آن‪ ،‬دو‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﺗﺎم‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬م‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از ﺿﻤﯿﺮ و ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺮ وزن أﺻـﻠﯽ ﺑـﻪ او ﻧـﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﯿﺪ »ﺗﺎم« اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن »زﯾﺪ« در ﻣﺜﺎل»ﮐﺎن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ« اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﻨﺪ‪ ‬إﻟﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﺳﻨﺎد داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺪ »ﻣﻘﺪ‪‬م« ﻣﺒﺘﺪا را ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻣﺜﺎل »زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم« ﻫﺮ ﭼﻨﺪ زﯾﺪ ﺑـﻪ ﻗـﺎم اﺳـﻨﺎد داده ﺷـﺪه‬
‫وﻟﯽ ﻓﻌﻞ ﻣﺆﺧّﺮاﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻘﺪم‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« در ﻣﺜﺎل »زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم« زﯾﺪ را ﻓﺎﻋﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و اﺟﺎزه ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻓﻌﻞ از ﻓﺎﻋﻞ را دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺪ »ﺧﺎﻟﯽ از ﺿﻤﯿﺮ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﺎل »ﯾﻘﻮﻣﺎن اﻟﺰّﯾﺪان« را ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن ﯾﻘﻮﻣـﺎن ﺑـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻠﺶ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺪ »ﺑﺮ وزن اﺻﻠﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ« ﻓﺼﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ را ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا در ﻣﺜـﺎل»ﺿُـﺮِب‪‬‬
‫زﯾﺪ‪ «‬ﻓﻌﻞ از وزن اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ »ﺿَﺮَب‪ «‬ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻃﻮاﺋﻔﯽ از ﻋﺮب »ﺑﻨﯽ ﻃﯽ‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﺣﺎرث« در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ )اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮدن ﻓﺎﻋﻞ( وﺟﻮد ﺿﻤﯿﺮ در ﻓﻌﻞ را ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪138‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد داده ﺷﻮد ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻓﻌﻞ ﺗﺎم و ﻣﻘﺪم و ﺧﺎﻟﯽ از ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫و ﺑﺮ وزن اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺎرب‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮو‪‬ا«‬
‫ب( ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺼﺪر‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﺠﺒﻨﯽ ﺿﺮﺑ‪‬ﮏ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا«‬
‫ج( ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻓﻌﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﯿﻬﺎت ﻣﻨّﺎ اﻟﺬﻟﻪ‪«‬‬
‫د( ﻓﺎﻋﻞ ﻇﺮف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻨﺪك زﯾﺪ‪«‬‬
‫‪2‬‬
‫ر( ﻓﺎﻋﻞ ﺟﺎروﻣﺠﺮور‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻓﯽ اﷲِ ﺷﮏ‪«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﮐﺘﺎب»ﻗﻄﺮ اﻟﻨّﺪي« در ﺑﺎب ﻓﺎﻋﻞ در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن دو وﯾﮋﮔﯽ و ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ آن دو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺮَب‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻤﺮواً« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻓﻌﻞ زدن از ﺳﻮي زﯾﺪ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ب( ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻠِﻢ‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻋﻠﻢ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ زﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺪه اي در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﺎﻋﻞ اﯾﻦ ﻃﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞﮐﻨﻨﺪه ﮐﺎراﺳـﺖ اﻣـﺎ اﯾـﻦ ﺗﻌﺮﯾـﻒ‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻌﺮ زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﭘــﺲ ﭼــﺮا از ﺧﻮﯾــﺸﺘﻦ ﻏﺎﻓــﻞ ﺑ‪‬ــﺪي«‬ ‫»ﻣــﺎت زﯾــﺪ‪ ،‬زﯾــﺪ اﮔــﺮ ﻓﺎﻋــﻞ ﺑ‪‬ــﺪي‬

‫»ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ اﯾﻨﻄﻮر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻨﻈـﻮر از ﻓﺎﻋـﻞ‪ ،‬ﮐﻨﻨـﺪه ﮐـﺎر‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﭼﻄﻮر زﯾﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻮت ﺑﺎﺷـﺪ در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ در ﺗﻌـﺎﻟﯿﻢ دﯾﻨـﯽ ﻓﺮﺷـﺘﮥ‬
‫ﻣﺮگ ﻣﺎﺋﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﭘﺲ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻣﺮگ ﻓﺎﻋﻼﺳﺖ ﻧﻪ زﯾﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﻓﺎﻋـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪة ﮐﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺟﺎرو ﻣﺠﺮور زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن اﺳﺘﻔﻬﺎم ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.10 ،‬‬
‫‪» .3‬ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي«‪ ،‬ص‪.226‬‬
‫‪139‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﺣﮑﺎم ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﺗﺬﮐﯿﺮ و ﺗﺄﻧﯿﺚ در ﻓﺎﻋﻞ‪:‬‬
‫ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻓﻌﻞ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺟﻮﺑﺎً‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻣﺆﻧﺚ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﻨﺎد داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟﺎءت ﻓﺎﻃﻤﮥُ« و»ﺟﺎءت ﻣﺮﯾﻢ‪ «‬ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺜﺎل اول ﺑﺮاي ﻣﺆﻧﺚ ﻟﻔﻈﯽ‪ 1‬و ﻣﺜﺎل دوم ﺑﺮاي ﻣﺆﻧﺚ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﻧّﺚ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪاردﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻇﺎﻫﺮي اﺳـﻨﺎد داده ﺷـﻮد و‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ ذﻫﺒﺖ«‪ .‬ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن »ﻫﯽ« ﻣﺴﺘﺘﺮ در »ذﻫﺒﺖ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺠﺎزي اﺳﻨﺎد داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺸﻤﺲ‪ ‬ﻃﻠﻌﺖ« اﻣ‪‬ﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻓﻌﻞ واﺟﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺟﻮازاً‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺠﺎزي اﺳﻨﺎد داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻃﻠﻌ‪‬ﺖ‪ /‬ﻃﻠﻊ‪ ‬اﻟﺸﻤﺲ‪«‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴ‪‬ﺮ و اﺳﻢ ﺟﻤﻊ اﺳـﻨﺎد داده ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء‪ /‬ﺟﺎءت اﻟﻤﺴﻠﻤﺎت‪ «‬و »ذﻫﺐ‪ /‬ذﻫﺒﺖ اﻟﺮّﺟﺎلُ« و »أدﺑﺮ‪ /‬أدﺑﺮت اﻟﻘﻮم«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ )اﺳﻢ ﺟﻤﻊ‪ ،‬اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻌـﯽ‪ ،‬ﺟﻤـﻊ ﻣﮑـﺴﺮ ﻣـﺬﮐﺮ‪ ،‬ﺟﻤـﻊ ﻣﮑـﺴﺮ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ و ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ( إﺳﻨﺎد داده ﺷﻮد در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﻮاز دﺧﻮل و ﻋﺪم ﺟﻮاز دﺧﻮل‬
‫ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﺮآن در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎء اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬دﺧﻮل وﻋﺪم دﺧﻮل ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( »أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ«‪ :‬دﺧﻮل و ﻋﺪم دﺧﻮل ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳـﺖ ﻣﮕـﺮ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻓﺎﻋـﻞ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﺧﻮل ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺆﻧﺚ ﻟﻔﻈﯽ ﻣﺆﻧﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻋﻼﻣﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺖ‪ .‬آن ﻋﻼﻣﺎت ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺎء ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫ب( اﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره‬
‫ج( اﻟﻒ ﻣﻤﺪوده‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪140‬‬

‫ج( »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن«‪ :‬دﺧﻮل وﻋﺪم دﺧﻮل ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ در إﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﻤـﻊ ﻣـﺬﮐﺮ ﺳـﺎﻟﻢ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ واﺟﺐ اﻟﺘﺬﮐﯿﺮ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در إﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ واﺟﺐ اﻟﺘّﺄﻧﯿﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ وﻓﺎﻋﻞ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻏﯿﺮ »إﻟّﺎ« ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺗﯽ‪ /‬أﺗﺖ اﻟﻘﺎﺿـﯽ‪‬‬
‫ﺑِﻨﺖ‪ ‬اﻟﻮاﻗﻒ«‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ وﻓﺎﻋﻞ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ »إﻟّﺎ« ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺎﻓﺘﺪ‪) .‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺟﻮاز ﻃﺒـﻖ ﻗـﻮل‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺬﮐﯿﺮ ﻓﻌﻞ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ(‬
‫‪ .5‬در ﺑﺎب ﻧﻌﻢ وﺑﺌﺲ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻤ‪‬ﺖ‪ /‬ﻧﻌﻢ‪ ‬اﻟﻤﺮأةُ ﻫﻨﺪ‪.«‬‬

‫إﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ‬

‫ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻇﺎﻫﺮي إﺳـﻨﺎد داده ﺷـﻮد واﺟـﺐ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺠﺮّد از ﺿﻤﯿﺮ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم اﻟﺰّﯾﺪان«‪» ،‬ﻗﺎم اﻟﺰّﯾﺪون« و »ﻗﺎم اﻟﻬﻨﺪات«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻃﺎﺋﻔﻪاي از ﻋﺮب‪ 2‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ آوردن ﺿﻤﯿﺮ در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻗﺎﻣـﺎ‬
‫اﻟﺰّﯾﺪان« و »ﻗﺎﻣﻮا اﻟﺰّﯾﺪون«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ‪ ،‬ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ در ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬إﻟﺤﺎق ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﻗﻮل ﻋﺪه اي از أﻋﺮاب اﺳﺖ وﻟﯽ إﻟﺤﺎق ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻗـﻮل ﺟﻤﯿـﻊ‬
‫أﻋﺮاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬إﻟﺤﺎق ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ إﻟﺤﺎق ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺣﺘﯿﺎج ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﺣﺘﯿﺎج آن ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺮاي ﻓﺎﻋﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ را ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻌﻞ وﺟﻮﺑﺎً ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﮑﻪ اﺳﻢِ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﺑﻌﺪ از»إن« و »إذا«‬
‫‪3‬‬
‫واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬إن أﺣ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟﻤ‪‬ﺸﺮﮐﯿﻦ اﺳﺘﺠﺎر‪‬ك‪«‬‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﺪﻻل اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎي ﺧﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »إﻟّﺎ« ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻣﺤﺬوف‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ درﻣﺜﺎل»ﻟﻢ ﯾﺰرﻧﯽ إﻟّﺎ ﻫﻨﺪ« اﺻﻞ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪».‬ﻟﻢ ﯾﺰرﻧﯽ أﺣﺪ‪ ‬إﻟّﺎ ﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﯽ ﺣﺎرث«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻮﺑﻪ‪.6 ،‬‬
‫‪141‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻌﺪ از »إن«و »إذا« ﺳﻪ ﻣﺬﻫﺐ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »إن« و »إذا« واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع ﺑـﻪ ﻓﻌـﻞ‬
‫ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ دو‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻓﻌـﻞ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ و در‬
‫ﮐﻼم‪ ،‬ﺣﺬﻓﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬أﺧﻔﺶ‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺳﺒﺐ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو أﻣﺮ زﯾﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﻌﺪ از أدوات ﺷﺮط واﻗﻊ ﺷﻮد ﯾـﺎ ﻧـﻪ؟ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﮐـﻪ ذﮐـﺮ ﺷـﺪ‬
‫ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن و ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن اﯾﻦ أﻣﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻼم ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻـﻮرت وارد ﺷـﻮد آن را ﻣـﺆو‪‬ل ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻌﻠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ أدوات ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ آن ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف اﺳـﺖ‬
‫وﻟﯽ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن آن ﻓﻌﻞ را ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽداﻧﻨﺪ و أﺧﻔﺶ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء‪ ‬در )إن و إذا( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻌﺪﺷﺎن ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮ ﻓﻌﻠﺶ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧـﻪ؟ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن ﺑـﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﻢ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮﻓﻌﻞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑـﺼﺮﯾ‪‬ﻮن اﯾـﻦ را ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﻤـﯽ داﻧﻨـﺪ و أﺧﻔـﺶ ﻧﯿـﺰ ﻃﺒـﻖ ﻧﻘـﻞ »ﺻـﺒ‪‬ﺎن«‬
‫ﺑﺮﻋﻘﯿﺪه ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ در ﺑﺎب ﻓﺎﻋﻞ‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺎﻋﻞ در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺑﺎء زاﺋﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬واﺟﺐ‪ ،‬واﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ در ﺑﺎب ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أﺳـﻤﻊ ﺑِﻬِـﻢ و‪‬‬
‫‪1‬‬
‫أﺑﺼِﺮ«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬و اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ »ﮐﻔﯽ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻔﯽ ﺑﺎﷲِ ﺷﻬﯿﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺷﺎذ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ از دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺬﮐﻮر‪.‬‬
‫ب( ﭼﻬﺎر ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻓﺎﻋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺮﯾﻢ‪.38 ،‬‬
‫‪ .2‬إﺳﺮاء‪.96 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪142‬‬

‫‪ (1‬ﻓﻌﻞ ﻣﻮﮐّﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺗﺎكِ أﺗﺎكِ اﻟﻼﺣﻘﻮن اﺣﺒِﺲ اﺣﺒِﺲ«‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (2‬ﻓﻌﻞ ﻣﺠﻬﻮل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬ﻗَﻀِﯽ‪ ‬اﻷﻣﺮُ«‪.‬‬
‫‪ (3‬ﮐﺎن زاﺋﺪه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﮐﺎن أﻋﺮَﻓﻪ‪ ‬ﺑﺎﻟﺪ‪‬ونِ واﻟﺴ‪‬ﻔِﻞ«‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻓﻌﻞ ﻣﮑﻔﻮف )ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ ﺑﺎز داﺷﺘﻪ ﺷﺪه( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻠّﻤﺎ‪ ،‬ﻃﺎﻟﻤﺎ و‪.«...‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺎﻋﻞ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﭼﺮا در ﻣﺜﺎل »ﮐﺎن زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎً« »زﯾﺪ« ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .2‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از ﻓﻌﻞ‪ ،‬أﻗﺴﺎم دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؟ ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﻈﻮر از »واﻗﻊ ﻣﻨﻪ« و »ﻗﺎﺋﻢ‪ ‬ﺑﻪ« را در ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬آﯾﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ »ﮐﻨﻨﺪة ﮐﺎر« ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ﭼﺮا؟‬
‫‪ .5‬ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ ﻓﻌﻞ وﺟﻮﺑﺎً ﻣﺆﻧّﺚ اﺳﺖ ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺳﻪ ﻣﻮرد از ﻣﻮاردي را ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺟﻮازاً ﻣﺆﻧِﺚ اﺳﺖ ﻧﺎم ﺑﺮده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻌﺪ از »إن« و »إذا« ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟ ﻣﻨﺸﺄ اﺧﺘﻼف در اﯾـﻦ‬
‫أﻗﻮال ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .8‬أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﺪاﻣﻨﺪ؟‬

‫‪ .1‬ﻫﻮد‪.44 ،‬‬
‫‪143‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ)‪(2‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل‬

‫اﻟﻒ( وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ إﻋﺮاب ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻘﺪرﺑﺎﺷﺪ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮب ﻣﻮﺳﯽ ﯾﺤﯿﯽ«‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ و ﻣﻔﻌﻮل اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪاً«‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ إﻧّﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻤﺎ ﯾﺘﻘﺒ‪‬ﻞُ اﷲُ ﻣﻦ اﻟﻤ‪‬ﺘّﻘِﯿﻦَ«‬
‫ب( وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮ ﻓﺎﻋﻞ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺿﻤﯿﺮي ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إذ اﺑﺘَﻠَﯽ إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬رﺑ‪‬ﻪ‪«‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺧﺎف‪ ‬أن ﯾ‪‬ﺄﮐﻠﻪ‪ ‬اﻟﺬّﺋﺐ‪«‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ »إﻧّﻤﺎ« ﺑﺎﺷﺪ‪ 5.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻤﺎ ﯾﺨﺸﯽ اﷲَ ﻣِﻦ ﻋﺒﺎدِهِ اﻟﻌ‪‬ﻠﻤﺎء‪«‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮدو»اﺳﻢ اﺷﺎره‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻘﺼﻮر وﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ اﻟﺤﺎج« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺎﺋﺪه‪.27 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.124 ،‬‬
‫‪ .4‬ﯾﻮﺳﻒ‪.13 ،‬‬
‫‪ .5‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﺧﺮ ﺷﺪن ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ»إﻧّﻤﺎ« در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮر »إﻟّﺎ« ﺳﻪ ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن‪،‬ﻓﺮّاء واﺑﻦ أﻧﺒﺎري‪ :‬ﻣﺤﺼﻮر إﻟّﺎ ﯾﺎ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ وﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮر إﻟّﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ آن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮر إﻟّﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ آن ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺬﻫﺐ ﮐﺴﺎﺋﯽ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮر إﻟّﺎ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد ﺧﻮاه ﻣﺤﺼﻮر ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﺷﺪ وﺧﻮاه ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺟﺰوﻟﯽ وﺷﻠﻮﺑﯿﻦ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﺤﺼﻮر إﻟّﺎ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻓﺎﻃﺮ‪.28 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪144‬‬

‫ج( ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮ ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺳﻤﺎء ﺷﺮط‪ ،‬اﺳﻤﺎء اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﮐﻢ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ـﻪ و ﻣـﻀﺎف ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻢ ﻋﺒﯿﺪ ﻣﻠﮑﺖ؟« و »ﻏﻼم ﻣﻦ ﺗﻀﺮب أﺿﺮب؟«‬
‫‪ .2‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔـﺼﻞ ﺑﺎﺷـﺪ )در ﻏﯿـﺮ از ﺑـﺎب ﺳـﻠﻨﯿﻪ و ﺧﻠﺘﻨﯿـﻪ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬إﯾ‪‬ـﺎك‪ ‬ﻧﻌﺒـﺪ‪ ‬و إﯾ‪‬ـﺎك‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻧَﺴﺘﻌِﯿﻦُ«‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ در ﺟﻮاب »أﻣ‪‬ﺎ« واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺄﻣ‪‬ﺎ اﻟﯿﺘﯿﻢ‪ ‬ﻓﻼ ﻧَﻘﻬ‪‬ﺮ«‬
‫ب( ﺟﻮاز ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮ ﻓﻌﻞ وﻓﺎﻋﻞ‪ :‬در ﻏﯿﺮاز ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﻻ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮاً ﺿَﺮَب‪ ‬زﯾﺪ‪.«‬‬
‫د( وﺟﻮب ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﻔﻌﻮل از ﻓﻌﻞ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺪر ﻣﺆو‪‬ل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻠِﻢ‪ ‬أن ﻟﻦ ﺗﺤﺼ‪‬ﻮه‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴﻦَ زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺻﻠﻪ ﺑﺮاي ﺣﺮف ﻣﺼﺪر ﻧﺎﺻﺐ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﻌﺠِﺒﻨـﯽ أن ﺗـﻀﺮب‪‬‬
‫زﯾﺪاً« اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﺮف ﻣﺼﺪري ﻏﯿﺮﻧﺎﺻﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻣﻘﺪم ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬وددت ﻟـﻮ‬
‫زﯾﺪاً ﺗﻀﺮب‪.«‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﻞِ ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻣﺠﺰوم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻢ ﺗﻀﺮب زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .5‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﻟﻦ وإذن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻦ أﺿﺮِب‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﺧّﺮ ﺑﺎﺷﺪ در ﻟﺴﺎن ﻋﺮب ﻓﺮاوان دﯾﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺎف‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪ ‬زﯾﺪ‪) «‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ(‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺿـﻤﯿﺮي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﻮد ﮐﻨﺪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧـﺘﻼف اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﺿـﺮب‬
‫ﻏﻼﻣ‪‬ﻬﺎ ﺟﺎر‪ ‬ﻫِﻨﺪٍ« ﮐﻪ »اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ« آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫اﻣﺎ ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺧﻮد آن ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎذ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زان ﻧﻮر‪‬ه‪ ‬اﻟﺸّﺠﺮَ«‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺟﻤﻬـﻮر‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﺤﺎة آن را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ »ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻃُﻮ‪‬ال« آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺎﺗﺤﻪ‪.5 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺿﺤﯽ‪.9 ،‬‬
‫‪» .3‬اﺑﻦ ﺟﻨﯽ‪،‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ وأﺧﻔﺶ« ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪145‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻮارد وﺟﻮﺑﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮ ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﻔﻌﻮل از ﻓﻌﻞ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪146‬‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ أﻏﺮاﺿﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻓﺎﻋﻞ از ﮐﻼم ﺣﺬف ﺷﺪه و ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ را »ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ را »أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن« ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﻋﺒﺎرت »ﻣﻔﻌﻮلُ ﻣﺎ ﻟـﻢ ﯾ‪‬ـﺴ‪‬ﻢ‪ ‬ﻓﺎﻋﻠـﻪ‪) «‬ﻣﻔﻌـﻮل ﭼﯿـﺰي ﮐـﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻠﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ( را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ دو اﺷﮑﺎل وارد اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ أﻗﺴﺎم دﯾﮕـﺮي‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺜﺎل»أﻋﻄِﯽ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬دِرﻫﻤ‪‬ﺎ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا »درﻫﻤﺎً« ﻣﻔﻌﻮل ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﺎﻋﻠﺶ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ »درﻫﻤﺎ« ﻣﺮاد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫أﻏﺮاض اﺳﺘﻌﻤﺎل از ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﯾﻦ أﻏـﺮاض ﺑـﻪ دو‬
‫دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪.179‬‬

‫‪147‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( أﺳﺒﺎب ﻟﻔﻈﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .1‬إﯾﺠﺎز‪ 1‬در ﻋﺒﺎرت‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﻌﺎﻗِﺒﻮا ﺑِﻤﺜﻞ ﻣﺎ ﻋ‪‬ﻮﻗِﺒﺘُﻢ ﺑِﻪ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳﺠﻊ‪ 3‬در ﮐﻼم ﻣﻨﺜﻮر‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐـﻼم ﮔـﻮﻫﺮ ﺑـﺎر أﻣﯿﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ أﺑـﯽ ﻃﺎﻟـﺐ‬
‫‪4‬‬
‫)ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ ﻋﻠﯿﻪ(‪» :‬ﻣﻦ أﻃﺎلَ اﻷﻣﻞ أﺳﺎء اﻟﻌﻤﻞ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﻔﺎﻇﺖ از وزن در ﮐﻼم ﻣﻨﻈﻮم‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻏﯿﺮي و ﻋ‪‬ﻠّﻖ أﺧﺮي ﻏﯿﺮَﻫـﺎ اﻟﺮّﺟ‪‬ـﻞ«‪.‬‬ ‫»ﻋ‪‬ﻠّﻘﺘﻬــﺎ ﻋ‪‬ﺮَﺿًـــﺎ و‪ ‬ﻋ‪‬ﻠّﻘـــﺖ ر‪‬ﺟ‪‬ـــﻼ‬

‫ب( أﺳﺒﺎب ﻣﻌﻨﻮﯾ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫‪5‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻓﺎﻋﻞ ﻧﺰد ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﻋﺪم اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ذﮐﺮ آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﻠِﻖ اﻹﻧﺴﺎنُ ﻣِـﻦ ﻋ‪‬ﺠ‪‬ـﻞ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﺬوف »اﷲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮاي ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻣﺠﻬﻮل اﻟﻬﻮﯾ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﺮِق ﻣ‪‬ﺘَﺎﻋِﯽ«‪.‬‬
‫‪ .3‬رﻏﺒﻪ ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺮ ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﺼ‪‬ﺪِّق ﺑﺄﻟﻒِ دﯾﻨﺎر«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ در ﺷﺶ ﭼﯿﺰ از ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺮﻓﻮع ﺷﺪن‪ ،‬ب( ﻋﻤﺪه ﺑﻮدن‪ ،‬ج( وﺟﻮب ﺗﺄﺧﯿﺮ از ﻓﻌﻠﺶ‪ ،‬د( اﺳﺘﺤﻘﺎق اﺗﺼﺎل ﺑﻪ ﻓﻌﻠﺶ‪،‬‬
‫ه( ﻣﺜﻞ ﺟﺰء ﻓﻌﻞ ﺷﺪن‪ ،‬و( ﻣﺆﻧﺚ ﺑﻮدن ﻓﻌﻞ در ﺻﻮرت ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ‪.‬‬

‫ﻃﺮق ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن‬

‫‪ .1‬ﻣﻀﻤﻮم ﮐﺮدن اول ﻓﻌﻞ )ﺧﻮاه ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﻀﺎرع(‬
‫‪ .2‬ﻣﮑﺴﻮر ﺷﺪن ﻣﺎﻗﺒﻞ آﺧﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ وﻣﻔﺘﻮح ﺷﺪن ﻣﺎﻗﺒﻞ آﺧﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ»و‪‬ﺻ‪‬ﻞَ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »و‪‬ﺻِﻞَ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﯾ‪‬ﻨﺘﺤِﯽ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﯾ‪‬ﻨﺘﺤ‪‬ﯽ«‪.‬‬

‫‪ .1‬إﯾﺠﺎز ﯾﮑﯽ از آراﯾﻪﻫﺎي أدﺑﯽ در ﻋﻠﻢ ﺑﻼﻏﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »وﺿﻊ‪ ‬اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ اﻟﮑﺜﯿـﺮه ﻓـﯽ أﻟﻔـﺎظٍ أﻗـﻞّ ﻣﻨﻬـﺎ‪ ،‬واﻓﯿـﮥ ﺑـﺎﻟﻐﺮض‬
‫اﻟﻤﻘﺼﻮد« »ﻗﺮار دادن ﻣﻌﺎﻧﯽ زﯾﺎد در أﻟﻔﺎظ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﺮض و ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺘﮑﻠّﻢ آﺳﯿﺐ ﻧﺮﺳﺪ«‪} .‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ص‪{151‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺤﻞ‪.126 ،‬‬
‫‪» .3‬ﺳﺠﻊ« در ﻟﻐﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از»ﻫﻢ ﺻﺪاﯾﯽ« و »ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺻﺪا« و در اﺻﻄﻼح ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺗﻮاﻓﻖ آﺧﺮ ﻧﺜﺮ از ﻟﺤﺎظ ﺣﺮوف«‪.‬‬
‫}ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ص‪.{298‬‬
‫‪ .4‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ‪.36‬‬
‫‪ .5‬أﻧﺒﯿﺎء‪.37 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪148‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه‪:‬‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎ از ﺑﺎبﻫﺎي »ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ‪ ،‬ﺗﻔﺎﻋ‪‬ﻞ و ﺗﻔﻌﻠُﻞ« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ إﺿﺎﻓﮥ ﺣـﺮف اول‪ ،‬ﺣـﺮف دوم ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﻀﻤﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﻘﺪ‪ّ‬م‪ «‬ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺗُﻘُﺪ‪‬م‪.«‬‬
‫ب( اﮔﺮ ﻓﻌﻞ از ﺑﺎبﻫﺎي »اﺳﺘﻔﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل و اﻓﺘﻌﺎل« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﺿـﺎﻓﮥ ﺣـﺮف اول ﺣـﺮف ﺳـﻮ‪‬م ﻫـﻢ‬
‫ﻣﻀﻤﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺳﺘﻘﺒﺢ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﺳﺘُﻘﺒﺢ‪.«‬‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻌﯿﻦ‬

‫أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻞّ اﻟﻌﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﺠﻬـﻮل ﮐـﺮدن ﻗﻮاﻋـﺪ إﻋـﻼل ﺑـﺮ روي آن ﻫـﺎ إﺟـﺮا‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺎل« ﮐﻪ از ﻣﺎد‪‬ة ﻗَﻮل ﺑﻮده و در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺠﻬﻮل ﺷﺪن اﺑﺘﺪا ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑـﻪ »ﻗُـﻮِلَ« ﺷـﺪه و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪة »‪ 2‬ﻋﻤﻮﻣﯽ إﻋﻼل« ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »ﻗِﻮلَ« ﺷﺪه و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻃﺒـﻖ ﻗﺎﻋـﺪة »‪ 4‬ﻋﻤـﻮﻣﯽ‬
‫إﻋﻼل« ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »ﻗِﯿﻞَ« ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻌﯿﻦ ﻣﺠﻬﻮل ﺷﻮد ﻓﺎء اﻟﻌﯿﻦ آن داراي ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﮑﺴﻮر«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗِﯿﻞَ«‪» ،‬ﺑِﯿﻊ‪«‬‬
‫‪» .2‬ﻣﻀﻤﻮم«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﻮل«‪» ،‬ﺑﻮع«‬
‫‪» .3‬إﺷﻤﺎم«‪ .‬ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﺎﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ در ﺗﻠﻔﻆ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻌﯿﻦ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬أﺟﻮف واوي ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﺎم‪ «‬ﮐﻪ از»ﺳ‪‬ﻮم« ﺑﻨﺎء ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﻣـﺼﻨﻒ ﮐـﺴﺮ ﻓـﺎء‬
‫اﻟﻌﯿﻦ و إﺷﻤﺎم آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳِﻤﺖ‪ «‬و ﻗﺮاﺋﺖ آن ﺑﻪ ﺿﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬أﺟﻮف ﯾﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺑﺎع« ﮐﻪ از »ﺑ‪‬ﯿﻊ« ﺑﻨﺎء ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺼﻨﻒ ﺿﻢ ﻓﺎء اﻟﻌﯿﻦ و‬
‫إﺷﻤﺎم آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺑِﻌﺖ‪ «‬و ﻗﺮاﺋﺖ آن ﺑﻪ ﮐﺴﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻌﯿﻦ ﺑﻮده و ﺑﺮ وزن »اﻧﻔﻌﻞ« و »اﻓﺘﻌﻞ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷـﻮد‪ .‬در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ‬
‫ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ آن ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻓﺎء اﻟﻌﯿﻦ »ﺑﺎع« ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد )ﺿﻢ‪ ‬و إﺷﻤﺎم و ﮐﺴﺮ ﻧـﺰد ﺟﻤﻬـﻮر( ﻧﯿـﺰ ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺧﺘﺎر« و »اﻧﻘﺎد« ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺿﻢ »اﺧﺘﻮر« و »اﻧﻘﻮد« در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺴﺮ »اﺧﺘﯿﺮ« و »اﻧﻘﯿـﺪ«‬
‫و در ﺣﺎﻟﺖ إﺷﻤﺎم ﭼﯿﺰي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪149‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫أﻧﻮاع ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫‪ .1‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐُﺘِﺐ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯿﮑُﻢ اﻟﺼ‪‬ﯿ‪‬ﺎم‪ ‬ﮐَﻤ‪‬ﺎ ﮐُﺘِﺐ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯽ اﻟّﺬﯾﻦ ﻣِﻦ ﻗَﺒﻠِﮑُﻢ«‪ 1‬ﮐﻪ در أﺻـﻞ‪» :‬ﮐﺘﺐ‬
‫اﷲُ اﻟﺼ‪‬ﯿﺎم‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﻧﯿﺎﺑﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .2‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﻇﺮوﻓﯽ ﮐـﻪ ﻋـﺪم ﺻـﻼﺣﯿﺖ دارﻧـﺪ از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻇﺮوف ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف )ﻇﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﻻزم اﻟﻨﺼﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﯿﺮ ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﻪ«‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿُﺮِب‪ ‬ﺿَﺮب‪ ‬ﺷﺪﯾﺪ‪«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﺼﺪر و ﻇﺮف زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ داراي دو ﺷﺮط ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺘﺼﺮف ﺑﻮدن؛ ب( ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻮدن در ﻇﺮف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف و ﯾﺎ ﻣﻮﺻﻮف واﻗﻊ ﺷﻮد و ﻣﻨﻈـﻮر از ﻣﺨـﺘﺺ‬
‫ﺑﻮدن در ﻣﺼﺪر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دالّ ﺑﺮ ﻋﺪد و ﻧﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺟﺎروﻣﺠﺮور‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺮﱠ ﺑِﺰﯾﺪٍ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺟﺎرو ﻣﺠﺮور زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﺷﺮوط ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬و اﯾﻦ اﺧﺘﺼﺎص زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺮور ﻣﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻣﺜﻞ آن ﺑﺎﺷﺪ(‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺟﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻨﺬ« و »ﻣﺬ« ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي زﻣـﺎن‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺟﺮ دالّ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﻠﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻم‪ ،‬ﺑﺎء و ﻣﻦ ﺗﻌﻠﯿﻠﯿﻪ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و»أﺧﻔﺶ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻓﻌﻞ ﻣﺠﻬﻮل ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺋـﺐ ذﮐـﺮ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ارﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺋـﺐ را ﺣﺘـﯽ ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.183 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻇﺮوف ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻻزم اﻟﻨّﺼﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻂّ‪،‬ع َوض‪ ،‬إذا و ﺳﺤﺮ«‬
‫‪ (2‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ دو وﺟﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ؛ ب( ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﻣِﻦ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪوﺛﻢ‪«‬‬
‫‪ (3‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻮدن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ و ﻣﺠﺮور ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﻣﻦ‪ ،‬وﻗﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻋﮥ‪ ،‬ﯾﻮم‪ ،‬دﻫﺮ و ﺣﯿﻦ«‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪150‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »أﺧﻔﺶ« زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﻔﻌﻮل ﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻘﺪم ﺷﻮد ﺗﻘﺪﯾﻢ آن را ﺑﺮاي ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﺷـﺪن‬
‫اﺟﺎزه داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿُﺮِب‪ ‬ﻓﯽ اﻟﺪ‪‬ار زﯾﺪاً«‪.‬‬

‫ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ در اﻓﻌﺎل دو ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ‬

‫‪ .1‬ﺑﺎب »أﻋﻄﯽ«‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻢ ﻣﻔﻌﻮل اول و ﻫﻢ ﻣﻔﻌﻮل دوم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أﻋﻄِـﯽ‪‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬درﻫﻤ‪‬ﺎ« و ﯾﺎ »أﻋﻄِﯿ‪‬ﻌﻤﺮًا درﻫﻢ‪«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﻗﺎﻣﮥ ﻣﻔﻌﻮل دوم درﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ در ﮐﻼم رخ ﻧﺪﻫﺪ اﻣﺎ زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ در ﮐﻼم رخ دﻫﺪ اﻗﺎﻣﮥ ﻣﻔﻌﻮل دوم ﺟﺎﯾﺰﻧﯿﺴﺖ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻄﯿﺖ زﯾﺪ‪‬ا ﻋﻤﺮًا« زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻋﻄِﯿ‪‬ﺖ زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮاً« و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎب »ﻇﻦّ«‪ :‬إﻗﺎﻣﮥ ﻣﻔﻌﻮل دوم ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ؛ در ﻣﻘﺎﺑﻞ إﻗﺎﻣﮥ ﻣﻔﻌـﻮل أو‪‬ل در ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻦّ زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ«‬
‫‪ .3‬ﺑﺎب »أري«‪ :‬ﮐﻪ إﻗﺎﻣﮥ ﻣﻔﻌﻮل دوم و ﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻠِـﻢ‪ ‬زﯾـﺪ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻓَﺮَﺳ‪‬ﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ﺴﺮﺟ‪‬ﺎ«‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬أﻏﺮاض اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻃﺮﯾﻘﮥ ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن اﻓﻌﺎل ﺑﺎب»ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ‪ ،‬ﺗﻔﻌﻠﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ« را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ واﻗﻊ ﺷﻮد؟‬
‫‪ .4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ در اﻓﻌﺎل دو ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ را ﺷﺮح دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر«‪»،‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« و »اﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ إﻗﺎﻣﮥ ﻣﻔﻌﻮل اول ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺎﻋﻞ در ﺑﺎب»ﻇﻦّ« و »أﻋﻠﻢ« ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺷﺪه و واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺛﺎﻧﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻦ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و »أﻋﻠِﻢ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﻓﺮﺳ‪‬ﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ﺴﺮَﺟﺎ«‬
‫‪151‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺑﯿﺴﺖوﻧﻬﻢ‪ :‬اﺷﺘﻐﺎل‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺷﺘﻐﺎل‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﺳﻤﯽ ﻣﻘﺪم ﺷﺪه و ﻓﻌﻞ ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻠﯽ‪ 1‬از آن ﻣﺘﺄﺧّﺮ ﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐـﻪ آن ﻓﻌـﻞ ﻣـﺸﻐﻮل ﺑـﻪ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ آن اﺳﻢ ﻣﺘﻘﺪم ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ را اﺷﺘﻐﺎل ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪاً ﺿﺮﺑﺘﻪ« و »زﯾﺪاً أﻧﺎ ﻣ‪‬ﮑﺮﻣ‪‬ﻪ«‬

‫أرﮐﺎن اﺷﺘﻐﺎل و ﺷﺮوط آن‬

‫‪ .1‬رﮐﻦ او‪‬ل‪ :‬ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻨﻪ )اﺳﻢ ﻣﺘﻘﺪم(‪ :‬ﮐﻪ داراي ﺷﺮوﻃﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺪد ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﭼﻪ ﻟﻔﻈﺎً و ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ(؛‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﻘﺪم ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل إﺿﻤﺎر ﮐﻨﺪ؛‬
‫د( ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ر( ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬رﮐﻦ د‪‬وم‪ :‬ﻣﺸﻐﻮل )ﻓﻌﻞ ﻣﺘﺄﺧّﺮ(‪ :‬ﮐﻪ ﺷﺮوط آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ب( ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤﻞ در ﻣﺎ ﻗﺒﻞ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬رﮐﻦ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ )ﺿﻤﯿﺮ(‪ :‬ﮐﻪ داراي ﯾﮏ ﺷﺮط اﺳﺖ و آن ﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺪم أﺟﻨﺒـﯽ ﺑـﻮدن از اﺳـﻢ‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﺻﺎﺋﻎ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻞ در ﺑﺎب اﺷﺘﻐﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻞﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻـﻔﺖ‬
‫ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺪر‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﻌﻞ و‪ ...‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﺳﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞ در ﺿﻤﯿﺮﺷﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪152‬‬

‫إﻋﺮاب ﻣﺸﻐﻮلٌ ﻋﻨﻪ‬

‫ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻨﻪ از ﻟﺤﺎظ إﻋﺮاب داراي ﭘﻨﺞ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺟﻮب ﻧﺼﺐ‪ :‬وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻌﺪ از أدات ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ‪ 1‬واﻗﻊ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»إن زﯾﺪ‪‬ا أﮐﺮﻣﺘﻪ‪«‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ از ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑـﻪ ﻗﺒـﻞ از ﻣـﺸﻐﻮل ﻋﻨـﻪ‪ ،‬ﻓﻌﻠـﯽ در ﺗﻘـﺪﯾﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا أدوات ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﻢ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺸﻐﻮل در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ را دارد و ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﻔـﺴ‪‬ﺮ‬
‫و ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﮑﺘﮥ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻓﻌـﻞ ﻣﻘـﺪ‪‬ر را ﺑﻌـﺪ از اﺳـﻢ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت از دو ﺟﻬﺖ ﺧﻼف اﺳﺖ‪ :‬او‪‬ل آﻧﮑﻪ ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ )ﮐـﻪ ذﮐـﺮ ﺷـﺪ(‪ ،‬دو‪‬م‬
‫آﻧﮑﻪ در ﻏﯿﺮ از ﻣﻮﺿﻊ أﺻﻠﯽ ﺧﻮد در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﻮع اﺳﻢ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ أدات ﺑﻼ ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟـﺬا رﻓـﻊ اﺳـﻢ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ أدوات را ﻧﯿﺰ ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓـﺈذا ﻫﻠﮑـﺖ‪ ‬ﻓﻌﻨـﺪ ذﻟـﮏ‪ ‬ﻓــﺎﺟﺰﻋﯽ«‬ ‫»ﻻ ﺗﺠﺰﻋـــﯽ إن ﻣ‪‬ـــﻨﻔِﺲ‪ ‬أﻫﻠﮑﺘـــﻪ‪‬‬

‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »ﻣ‪‬ﻨﻔﺲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »إن« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( وﺟﻮب رﻓﻊ‪ :‬ﮐﻪ در دو ﻣﻮﺿﻊ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﺑﻌﺪ از أدوات اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺮﺟﺖ ﻓﺈذا زﯾﺪ‪ ‬ﯾﻀﺮﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﻋﻤﺮو‪.«‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ أدواﺗﯽ‪ 2‬واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ آن ﻫﺎ در ﻣﺎﻗﺒﻞ آن ﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬إن ﻟﻘﯿﺘﻪ‪ ‬ﻓﺄﮐﺮِﻣﻪ‪.«‬‬

‫‪ .1‬أداوت ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ (1 :‬أدوات ﺷﺮط‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﯿﺜﻤﺎ وإن«؛ ‪ (2‬أدوات ﺗﺤﻀﯿﺾ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﻠّﺎ زﯾﺪ‪‬اأﮐﺮﻣﺘﻪ«؛ ‪ (3‬أدوات‬
‫ﻋ‪‬ﺮض‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻻزﯾﺪ‪‬ا أﮐﺮﻣﺘﻪ«؛ ‪ (4‬أدوات اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﻪ ﻏﯿﺮازﻫﻤﺰه‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﻫﻞ زﯾﺪ‪‬ا أﮐﺮﻣﺘﻪ«‪.‬‬
‫‪ .2‬أدواﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪﺷﺎن در ﻣﺎﻗﺒﻠﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ .1 :‬أدوات ﺷﺮط ﻣﺎﻧﻨﺪ»إن‪ ،‬ﺣﯿﺜﻤـﺎ و‪«...‬؛ ‪ .2‬أدوات اﺳـﺘﻔﻬﺎم ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻤﺰه‪ ،‬ﻫﻞ و‪«...‬؛ ‪ .3‬أدوات ﺗﺤﻀﯿﺾ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻻ‪،‬ﻫﻼ و‪«...‬؛ ‪ .4‬أداوت ﻋﺮض ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻣﺎ‪ ،‬أﻻ و‪«...‬؛ ‪.5‬ﻻم اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ؛ ‪ .6‬ﮐﻢ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ـﻪ؛‬
‫‪ .7‬ﺣﺮوف ﻧﺎﺳﺨﻪ؛ ‪ .8‬أﺳﻤﺎء ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ؛ ‪.9‬أﺳﻤﺎء ﻣﻮﺻﻮﻓﻪ؛ ‪ .10‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺮوف ﻧﻔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻻ و‪ - «...‬أدواﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ .1 :‬ﻫﻤﺰة اﺳﺘﻔﻬﺎم؛ ‪».2‬ﻣﺎ«ي ﻧﺎﻓﯿﻪ؛ ‪» .3‬ﻻ« ﻧﺎﻓﯿﻪ؛ ‪» .4‬إن« ﻧﺎﻓﯿﻪ‬
‫‪153‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪهاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ أدوات را در ﻣﺎﻗﺒﻠـﺸﺎن اﺟـﺎزه داده اﻧـﺪ ﻓﻠـﺬا زﯾـﺪ را در ﻣﺜـﺎل‬
‫»زﯾﺪاً ﻣﺎ ﻟﻘﯿﺖ« ﺑﻪ ﻧﺼﺐ ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ج( رﺟﺤﺎن ﻧﺼﺐ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻃﻠﺐ‪ ،‬اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﻬﯽ و دﻋﺎء واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪‬ا اﺿﺮِﺑﻪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﺑﻌﺪ از أدواﺗﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ زﯾﺪ‪‬ا ﺿﺮﺑﺘﻪ‪.«‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم ﺑﻌﺪ از ﻋﺎﻃﻔﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ از آن ﺟﻤﻠـﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ـﻪاي ذﮐـﺮ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم زﯾﺪ‪ ‬وﻋﻤﺮًا أﮐﺮﻣﺘﻪ‪ «‬ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻄﻒ ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﺮ ﺟﻤﻠـﻪ أرﺟﺤﯿ‪‬ـﺖ دارد و در اﯾﻨﺠـﺎ‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ »ﻋﻤﺮو« ﻓﻌﻠﯽ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫د( رﺟﺤﺎن رﻓﻊ‪:‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺣﺎﻻت ﺑﺎﻻ در ﮐﻼم ﯾﺎﻓﺖ ﻧـﺸﻮد ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﺳـﺎﺑﻖ رﻓـﻊ داده ﻣـﯽﺷـﻮد زﯾـﺮا‬
‫ﻋﺪمﺗﻘﺪﯾﺮ ﻓﻌﻞ از ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن أوﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﺿَﺮَﺑﺘﻪ‪«‬‬
‫ر( ﺟﻮاز ﻧﺼﺐ ورﻓﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي‪:‬‬
‫و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﻋﺎﻃﻔﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪاي ذﮐـﺮ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم وﻋﻤﺮو‪ ‬أﮐﺮﻣﺘﻪ‪.«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺷﺎرح ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﻋﺒﺎرت )ذات‪ ‬و‪‬ﺟﻬ‪‬ﯿﻦ( راﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻔـﺴ‪‬ﺮﯾﻦ آن را‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪاي ﮐﻪ اﺑﺘﺪاي آن اﺳﻢ و اﻧﺘﻬﺎي آن ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺑ‪‬ﺪي« در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﺟﺬوﻟﯿ‪‬ﻪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﺎل»ﻫﻨﺪ‪ ‬أﮐﺮﻣﺘﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬زﯾـﺪ‪ ‬ﺿَـﺮَﺑﺘﻪ‪ ‬ﻋِﻨـﺪ‪‬ﻫﺎ«‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻮاز ﻧﺼﺐ و رﻓﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي از ﻣﺜﺎل»زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم و ﻋﻤﺮو‪ ‬أﮐﺮﻣﺘﻪ‪ «‬ﺻـﺤﯿﺢﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬زﯾـﺮا در‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺼﺐ »ﻋﻤﺮو«‪ ،‬ﻋﻄﻒ »ﻋﻤﺮًا أﮐﺮﻣﺘُﻪ« ﺑﺮ »ﻗﺎم« ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺒـﺮ ﻣﺒﺘـﺪا )ﮐـﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ‬
‫»ﻗﺎم« اﺳﺖ( در ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻮدن ﺑﺎﯾﺪ داراي راﺑﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺮ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داراي راﺑﻂ ﺑﺎﺷﺪ )ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻌﻄﻮف »ﻋﻤﺮو أﮐﺮﻣﺘﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( دﻟﯿﻞ اﯾﻦ أﻣﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻄـﻮف ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ در اﻋﺮاب و ﻣﻌﻨﺎ ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ »ﻗﺎم« راﺑﻂ دارد‪ ،‬وﻟﯽ»ﻋﻤـﺮًا أﮐﺮﻣﺘُـﻪ«‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻄﻮف اﺳﺖ راﺑﻂ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪154‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرت رﻓﻊ »ﻋﻤﺮو«‪ ،‬ﻋﻄﻒ »ﻋﻤﺮو‪ ‬أﮐﺮﻣﺘﻬﺎ« ﺑﺮ»زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎم« درﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻌﻄﻮف‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ راﺑﻂ ﻧﺪارد ﭼﻮن ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﻋﻄﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﻐﻮلٌ ﻋﻨﻪ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺐ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻬﻮر‪ :‬ﻧﺎﺻﺐ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﻤﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ إﺿﻤﺎر آن واﺟﺐ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺸﻐﻮل آن را ﺗﻔـﺴﯿﺮ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ و ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن‪ :‬ﻧﺎﺻﺐ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﻌﻞ ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ در اﺳﻢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ در ﺿﻤﯿﺮ‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﻋﻤﻞ ﻓﻌﻞ واﺣﺪ در ﺿﻤﯿﺮ و اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮش‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻓﻌﻞ ﻋﺎﻣﻞ در اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮده و ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻠﻐﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻤﺎء ﺑﻌﺪ از اﺗﺼﺎﻟﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻠﻐﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻗﻮع وﺻﻒ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﻌﻞ‬

‫وﺻﻒ در ﺑﺎب اﺷﺘﻐﺎل ﺑﺎ دو ﺷﺮط ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﻌﻞ واﻗﻊ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺻﻒ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮده و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺼﺐ دادن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﻼف وﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﯿـﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ و اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ آن ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻗﺘﺮان ﺻﻔﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ »أل« ﮐـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫از ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن وﺻﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪‬ا أﻧﺎ ﺿﺎرﺑ‪‬ﻪ« و »اﻟﺪ‪‬رﻫﻢ‪ ‬أﻧﺖ ﻣ‪‬ﻌﻄﯿﻪ«‬

‫اﯾﺠﺎد ﻋﻠﻘﻪ‪ 1‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺿﻤﯿﺮ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫در ﺑﺎب اﺷﺘﻐﺎل ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑـﻪ ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪‬ا ﺿﺮﺑﺘﻪ«‪» ،‬زﯾﺪ‪‬ا ﻣﺮرت ﺑﻪ« و »زﯾﺪ‪‬ا ﺿﺮﺑﺖ ﻏﻼﻣ‪‬ﻪ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﻋﻠﻘﻪ« ﺿﻤﯿﺮ ﻋﺎﺋﺪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪155‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺑﻄﮥ ﺑﯿﻦ اﺳﻢ ﻣﻘﺪم و ﻓﻌﻞ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﺿـﻤﯿﺮِ ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ ﺗـﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺼﻨّﻒ ﻋﺒﺎرت »ﻋﻠﻘﻪ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ارﺗﺒـﺎط ﺑـﯿﻦ اﺳـﻢ ﻣﻘـﺪم و‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺧّﺮ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼ‪‬ﻞ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»زﯾﺪ‪‬ا ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬ر‪‬ﺟ‪‬ﻼً ﯾ‪‬ﺤِﺒ‪‬ﻪ‪ «‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺿﺮﺑﺖ‪ «‬در»رﺟﻼً« ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ أﺟﻨﺒﯽ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫دﻟﯿﻞ ﻋﻤﻞ در أﺟﻨﺒﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ أﺟﻨﺒﯽ ﻣﻮﺻﻮف ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻪ »ﯾﺤﺒ‪‬ﻪ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ در ﺟﻤﻠﻪ اي واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺟﻤﻠـﻪ ﺻـﻔﺖ و ﺗـﺎﺑﻊ اﺳـﺖ و اﯾـﻦ‬
‫وﻗﻮع ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ اﺳﻢ ﻣﻘﺪ‪‬م و ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺧّﺮ )ﺿﺮﺑﺖ‪ (‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ »ﺿﺮﺑﺖ‪ «‬دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ ﻋﻠﻘﻪاي ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫وﻗﻮع ﺿﻤﯿﺮ در ﺗﻮاﺑﻊ إﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﯾﻦ وﻗﻮع ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻮاﺑﻊ ﺷﮑﻞ ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن »ﺿﺮﺑﺖ‪ «‬در »رﺟﻼً« ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨﻒ در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺒﺎرت »ﺗﺎﺑﻊ« را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﯿﺎن ﮐـﺮده وﻟـﯽ در ﮐﺘـﺎب »اﻟﺘـﺴﻬﯿﻞ«‬
‫ﺷﺮط ﮐﺮده ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﯾﺪ »ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ واو« و ﯾﺎ »ﻧﻌﺖ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن« در ﮐﺘﺎب »ارﺗﺸﺎف« ﻋﻼوه ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﺬﮐﻮر »ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن« را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أزﯾﺪ‪‬ا ﺿَﺮَﺑﺖ ﻋ‪‬ﻤﺮًا أﺧَﺎه‪«‬‬
‫اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺪل اﯾﻦ ﻃﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭼﻮن ﺑﺪل در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﺗﮑﺮار ﻋﺎﻣﻞ اﺳـﺖ ﻟـﺬا ﺟﻤﻠـﮥ‬
‫اول ﺧﺎﻟﯽ از رﺑﻂ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻫﻨﺪ‪‬ا ﺗﺰو‪‬ﺟﺖ‪ ‬ﺧَﻨﺴﺎء‪ ‬أﺧﺘﻬﺎ« ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »أ ﻫﻨـﺪ‪‬ا‬
‫ﺗﺰو‪‬ﺟﺖ ﺧَﻨﺴﺎء‪ ‬ﺗﺰو‪‬ﺟﺖ‪ ‬أﺧﺘﻬﺎ«‬
‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ أﻗﺴﺎم ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬أﻗﺴﺎم دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣـﺼﻨّﻒ آن ﻫـﺎ را ذﮐـﺮ ﻧﮑـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ از‬
‫ﺟﻤﻠﮥ آﻧﻬﺎ »ﺻﻠﻪ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪‬ا ﺿﺮﺑﺖ اﻟّﺬي ﯾﮑﺮﻫ‪‬ﻪ‪«‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬أرﮐﺎن ﺑﺎب اﺷﺘﻐﺎل را ﻧﺎم ﺑﺮده وﺷﺮوط ﻫﺮﯾﮏ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﻧﺼﺐ اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ إﻋﺮاب ﻧﺼﺐ رﺟﺤﺎن دارد ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺐ اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .5‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺼﻨّﻒ از ﻋﻠﻘﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪156‬‬

‫درس ﺳﯽام‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪي و ﻻزم‬

‫اﻓﻌﺎل از ﻟﺤﺎظ ﻧﯿﺎز وﻋﺪم ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﻌﺪي‪ :1‬و آن ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻮده وﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ آن وﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرﺗﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻬﻤﯿﺪن ﻣﻌﻨﺎي آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪاً«‬
‫‪ .2‬ﻻزم‪ :2‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺪارد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ داراي ﻣﻔﻌـﻮل اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﻣـﺴﺘﻘﯿﻤﺎً‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺎم زﯾﺪ‪ «‬و »ﻣﺮرت ﺑﺰﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪي اﻧﺪ وﻧﻪ ﻻزم ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از»ﮐﺎن و أﺧﻮاﺗﻬﺎ«‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻧﺼﺐ داده و ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻻزم و ﻫﻢ ﻣﺘﻌﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺷﮑﺮت‪ ‬اﷲَ« و »ﺷﮑﺮت‪ ‬ﷲِ«‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪي‬

‫‪ .1‬اﺗﺼﺎل ﻫﺎء ﺑﻪ ﻓﻌﻞ )ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺼﺪر آن ﻓﻌﻞ ﺑﺎزﮔﺮدد( ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻟﺒﺎب‪ ‬أﻏﻠﻘﺘـﻪ‪ «‬ﮐـﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»ﻫﺎء« ﺑﻪ اﻟﺒﺎب ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد )ﻧﻪ ﺑﻪ »إﻏﻼق«(‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺗﺎم‪ 3‬از آن ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻣـﻀﺮوب و‪ «...‬ﺑـﻪ ﺧـﻼف اﻓﻌـﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫»ﻏﻀﺐ« ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻐﻀﻮب‪ ‬ﻋﻠﯿﻪ«‬

‫‪» .1‬ﺗﻌﺪ‪‬ي« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺠﺎوز و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﻌﺎل از ﻓﺎﻋﻞ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬از ﻧﺎم ﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﻌﻞ ﻻزم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﻗﺎﺻﺮ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺼﻮر از ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺺ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ‪ .‬ﻏﯿﺮواﻗﻊ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻋﺪم وﻗﻮع ﺑﺮ ﻓﺎﻋﻞ و ﻏﯿﺮﻣﺠﺎوز‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺗﺠﺎوز از ﻓﺎﻋﻞ«‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺗﺎم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در رﺳﺎﻧﺪن ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪157‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻧﻮاع ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪي‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧَﺼ‪‬ﺮَ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﮑﺮًا«‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻠﻢ اﷲُ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﮑﺮاً ﻓﺎﺿﻼً«‬
‫‪ .3‬ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل آنﻫﺎ در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻠِﻢ‪ ،‬و‪‬ﺟ‪‬ﺪ‪ ،‬رأي‪ ،‬ﺣ‪‬ﺴِﺐ‪ ،‬ﺧﺎل‪ ،‬ز‪‬ﻋ‪‬ﻢ‪ ‬وﻇﻦّ«‬
‫‪ .2‬اﻓﻌﺎل ﺗﺼﯿﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻ‪‬ﯿ‪‬ﺮَ‪ ،‬اﺗّﺨﺬ‪ ،‬و‪‬ﻫ‪‬ﺐ‪ ،‬ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ‪ ،‬ﺗﺨِﺬ‪ ،‬ﺗَﺮَك‪ ‬و ر‪‬د‪«‬‬
‫ب( أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل آنﻫﺎ در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬أﻋﻄﯽ‪ ،‬ﺳﻤ‪‬ﯽ و ﮐﺴ‪‬ﯽ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم اﻟﺘﺒﺎس‪ ،‬إﻋﺮاب ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺮق اﻟﺜﻮب‪ ‬اﻟﻤﺴﻤﺎر‪ «‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﯿﺦ ﭘﯿﺮاﻫﻦ را ﭘﺎره ﮐﺮد«‪.‬‬
‫در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ أﻣﺜﻠﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﻮل اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﻘﻂ در إﻋﺮاب ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ و در ﻣﻌﻨـﺎ ﺗﻐﯿﯿـﺮ اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻤﭽﻮن»ﺟﻮﻫﺮي« و »ﺷﺎﻃﺒﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻼﺋﻢ ﻓﻌﻞ ﻻزم‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻌﻠﯽ داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﻻزم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺷﺮُف‪ ،‬ﮐﺮُم‪ ،‬ﻇﺮُف‪ ‬و ﻧَﻬِﻢ‪«‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮ وزن »اﻓﻌ‪‬ﻠَﻞّ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻗﺸَﻌ‪‬ﺮّ و اﻃﻤ‪‬ﺄنّ«‬
‫‪ .3‬ﺑﺮ وزن »اﻓﻌ‪‬ﻨﻠﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻗﻌﻨﺴ‪‬ﺲ‪ ‬و اﺣﺮَﻧﺠ‪‬ﻢ‪«‬‬
‫‪ .4‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻈﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻃﻬ‪‬ﺮَ اﻟﺜﻮب‪«‬‬
‫‪ .5‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﻠﯿﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬د‪‬ﻧِﺲ‪ ‬اﻟﺜﻮب‪«‬‬

‫‪ .1‬اﻓﻌﺎل ﻗﻠﻮب ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ (1‬أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﻼً ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻤﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﻔﮑّﺮَ وﺗﻔﻬ‪‬ﻢ‪.«‬‬
‫‪ (2‬أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ داراي ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺮَف‪.«‬‬
‫‪ (3‬أﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ داري دو ﻣﻔﻌﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ﺴِﺐ‪ ‬وﻇﻦّ و‪) .«...‬ﺧﻮدآﻣﻮز ﻫﺪاﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪(186‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪158‬‬

‫‪ .6‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻋ‪‬ﺮَض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺮِض‪ ‬زﯾﺪ‪«‬‬

‫‪ .7‬ﻣﻄﺎوﻋﻪ‪ 1‬ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺪدت‪ ‬اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ ‬ﻓﺎﻣﺘﺪ‪«‬‬

‫ﻧﺤﻮة اﺗّﺼﺎل ﻓﻌﻞ ﻻزم ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل‬

‫ﻓﻌﻞ ﻻزم در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد ﮐـﻪ واﺳـﻄﻪاي در ﻣﯿـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ اﺳـﺒﺎب‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺮف ﺟﺮّ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣِﻦ أﻧّﮏ‪ ‬ﻗﺎدِم‪ «‬ﮐﻪ »ﻋﺠﺒﺖ« ﺑﻪ واﺳﻄﮥ »ﻣﻦ« ﻣﺘﻌﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮدن ﺑﻪ اﺑﻮاب ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪي ﮐﻪ داراي ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺪﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أذﻫﺒﺖ زﯾـﺪ‪‬ا« ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫زﯾﺪ را ﻓﺮﺳﺘﺎدم و »ﻓَﺮَّﺣﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي زﯾﺪ را ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮐﺮدم‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟﺮّ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌـﺪ‪‬ي ﺑـﻪ ﺣـﺮف ﺟـﺮّ ﺣـﺬف ﺷـﺪه و ﻣﺨﻔـﻮض آن‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪»:‬ﻣﺮرت‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺬف دو ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻬﻮر‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺬف ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺮف ﺟﺮّ »أنّ« و»أن« ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣِﻦ أﻧّﮏ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﻣﻦ« را ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ »ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬أﻧّﮏ‪ ‬ﻗﺎﺋِﻢ‪.«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ذﮐﺮ »ﮐﯽ« ﻣـﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ »أنّ و أن« ﺳـﺮزﻧﺶ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ 2،‬زﯾﺮا ﻃﺒﻖ ﻗﻮل او ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﮐﯽ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺬف ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻞّ »أن« و »أنّ« و ﺻﻠﮥ آﻧﻬﺎ ﭘﺲ ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟﺮّ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻊ »أن« و »أنّ« ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺻـﻠﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺬف‬
‫ﺣﺮف ﺟﺮّ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻄﺎوﻋﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﮐﺎر ﻓﺎﻋﻞ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫‪» .2‬أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪«94-93‬‬
‫‪159‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬اﻣ‪‬ﺎ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« إﻋﺮاب ﺟﺮّ را ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻗﻮل وي ﺑﺮ ﻗﻮل »ﺧﻠﯿﻞ« أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪ ،‬زﯾـﺮا در‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ »أنﱠ اﻟﻤ‪‬ﺴ‪‬ﺎﺟِﺪ‪ ‬ﷲِ ﻓﻼ ﺗﺪﻋ‪‬ﻮا ﻣ‪‬ﻊ‪ ‬اﷲِ أﺣ‪‬ﺪاً«‪ 1‬أﺻﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻣﻊ اﷲ أﺣـﺪاً‪،‬‬
‫ﻷنّ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﷲ« ﮐﻪ »انّ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﷲ« ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ »ﻻ ﺗﺪﻋﻮا« ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﺪه اﺳـﺖ و‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﻞّ »أن اﻟﻤﺴﺎﺟﺪ ﷲ« ﻧﺼﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ آن ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻗـﻮل‬
‫‪2‬‬
‫»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻐﺪادي )أﺧﻔﺶ ﺻﻐﯿﺮ(‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺑﺎ دو‬
‫ﺷﺮط ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﺑﻮدن ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﺑﻮدن ﻣﮑﺎن ﺣﺬف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑﺮﯾﺖ‪ ‬اﻟﻘﻠﻢ‪ ‬ﺑﺎﻟﺴﮑﯿﻦِ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺑﺮﯾﺖ‪ ‬اﻟﻘﻠـﻢ اﻟـﺴﮑﯿﻦَ«‬
‫زﯾﺮا ﻫﻢ ﺣﺮف ﮐﻪ »ﺑﺎء« ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﮑﺎن ﺣﺬف ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ»ﺳﮑﯿﻦ« ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺜﺎل »رﻏﺒﺖ‪ ‬ﻓﯽ زﯾﺪٍ« ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺬف ﺑـﺎ‬
‫»ﻋﻦ« اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪.‬‬
‫و در ﻣﺜﺎل »اﺧﺘﺮت اﻟﻘﻮم ﻣﻦ ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ« ﻧﯿﺰ ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟـﺮّ ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا ﭘـﺲ از ﺣـﺬف‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﮑﺎن ﺣﺬف ﻣﻮرد اﺷﺘﺒﺎه واﻗﻊ ﺷﻮد‪» .‬اﺧﺘﺮت ﻣﻦ اﻟﻘﻮم ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ« و ﯾـﺎ »اﺧﺘـﺮت اﻟﻘـﻮم‬
‫ﻣﻦ ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ«‪.‬‬

‫ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ دو ﻣﻔﻌﻮل در ﺑﺎب »أﻋﻄﯽ«‬

‫دو ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎب »أﻋﻄﯽ« از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ داراي رواﺑﻄﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻫـﺮ‬
‫ﯾﮏ را ﻣﺸﺨّﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺪام از دو ﻣﻔﻌﻮل ﮐـﻪ داراي ﻣﻌﻨـﺎي ﻓـﺎﻋﻠﯽ ﺑـﻮد واﺟـﺐ‬
‫اﻟﺘّﻘﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻓﺎﻋﻞِ در ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﻟﺘﺒﺎﺳﯽ در ﮐﻼم رخ دﻫﺪ و اﯾﻦ اﻟﺘﺒﺎس زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻫـﺮ‬
‫دو ﻣﻔﻌﻮل ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﺣﻀﻮر در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﺎﻋﻞ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻄﯿﺖ زﯾﺪ‪‬ا درﻫﻤ‪‬ﺎ«‬

‫‪ .1‬ﺟﻦّ‪.18 ،‬‬
‫‪ .2‬اﻟﻤﻐﻨﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻟﺮّاﺑﻊ‪ ،‬اﻷﻣﻮراﻟّﺘﯽ ﯾﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻬﺎ اﻟﻔﻌﻞ اﻟﻘﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪160‬‬

‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮلِ در ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ أدات ﺣﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﻋﻄﯿﺖ زﯾﺪ‪‬ا إﻟّﺎ درﻫﻤ‪‬ﺎ«‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞِ در ﻣﻌﻨﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻮده و ﻣﻔﻌﻮل در ﻣﻌﻨﺎ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻄﯿﺘﮏ درﻫﻤ‪‬ﺎ«‬
‫‪ .2‬وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل در ﻣﻌﻨﺎ‪ :‬ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞِ در ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻋﺎﺋـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻔﻌـﻮل در ﻣﻌﻨـﺎ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أﻋﻄﯿﺖ اﻟﺪرﻫﻢ‪ ‬ﺻﺎﺣﺒ‪‬ﻪ«‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞِ در ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ أدات ﺣﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﻋﻄﯿﺖ اﻟﺪرﻫﻢ‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪ‪‬ا«‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮلِ در ﻣﻌﻨﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ و ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺪرﻫﻢ‪ ‬أﻋﻄﯿﺘﻪ ﺑﮑﺮًا«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻮاز ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ‪ :‬در ﻏﯿﺮ از ﻣﻮاﺿﻊ ﺑﺎﻻ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﻄﯿﺖ زﯾﺪ‪‬ا ﻣﺎﻟَﻪ« و »أﻋﻄﯿﺖ ﻣﺎﻟَﻪ زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ﻣﻔﻌﻮل از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﻠﻪ و ﻏﯿﺮ ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ آن را ﺣﺬف ﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﺿـﺮﺑﺖ‪«‬‬
‫ﮐﻪ در اﺻﻞ »ﺿﺮﺑﺖ زﯾﺪ‪‬ا« ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »أﻋﻄﯿﺖ زﯾـﺪ‪‬ا درﻫﻤ‪‬ـﺎ« ﮐـﻪ در اﺻـﻞ »أﻋﻄﯿـﺖ‬
‫زﯾﺪ‪‬ا« ﺑﻮده اﺳﺖ و‪...‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل در دو ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻮرد ﺳﺆال واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ »ﻣﻦ ﺿﺮﺑﺖ؟« و ﻣـﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »ﺿﺮﺑﺖ زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫ب( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺤﺼﻮر ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺿﺮﺑﺖ إﻟّﺎ زﯾﺪ‪‬ا«‪ ،‬زﯾﺮا در ﺻﻮرت ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻔﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﻧﺎﺻﺐ ﻧﯿﺰ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔـﺮ ﻗﺮﯾﻨـﻪاي دالّ ﺑـﺮ آن ﺑﺎﺷـﺪ ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺿﺮﺑﺖ؟« ﮐﻪ در ﺟﻮاب ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ »زﯾـﺪ‪‬ا« اﻣـﺎ ﮔـﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬف ﻧﺎﺻـﺐ واﺟـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ و آن زﻣـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧﺎﺻـﺐ در ﯾﮑـﯽ از أﺑـﻮاب‬
‫»اﺷﺘﻐﺎل«‪» ،‬ﻧﺪاء«‪» ،‬ﺗﺤﺬﯾﺮ« و »إﻏﺮاء« واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪161‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻼﺋﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي و ﻻزم را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ أﺧﻔﺶ ﺻﻐﯿﺮ ﺣﺬف ﺣﺮف ﺟﺮّ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﻣﻮارد وﺟﻮب ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل در ﻣﻌﻨﺎ واﺟﺐاﻟﺘّﻘﺪﯾﻢ اﺳﺖ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪162‬‬

‫درس ﺳﯽوﯾﮑﻢ‪ :‬ﺗﻨﺎزع‬

‫ﻫﺮﮔﺎه در ﮐﻼم‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ واﺣﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دو ﻋﺎﻣـﻞ ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﻋﻤـﻞ درآن ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺗﻨﺎزع‪ 1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺗﻨﺎزع ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎه ﻣﯿﺎن دو ﻓﻌﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ءاﺗﻮﻧﯽ وأﻓﺮغ ﻋﻠﯿﻪ ﻗِﻄﺮًا« ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺗﻨﺎزع ﭼﻬﺎر ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻓﻌﻞ ﻣﺘﺼﺮّف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آن دو ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف »ﻗﺎم أو ﻗﻌﺪ أﺧـﻮك« ﮐـﻪ ارﺗﺒـﺎط ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻓﻌﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن دو ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از اﻣﻮر زﯾﺮ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ دوم ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ‪ ،‬ﻣﻌﻄﻮف واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ اول ﻋﺎﻣﻞ ﻓﻌﻞ دوم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬أﻧّﻬـﻢ ﻇﻨّـﻮا ﮐﻤ‪‬ـﺎ ﻇﻨَﻨـﺘﻢ أن ﻟـﻦ ﯾ‪‬ﺒﻌـﺚ اﷲُ‬
‫أﺣﺪ‪‬ا«‪ 2‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﺘﻨﺎزﻋﯿﻦ »ﻇﻨّﻮا« و »ﻇﻨﻨﺘﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اوﻟﯽ ﻋﺎﻣـﻞ در دوﻣـﯽ اﺳـﺖ زﯾـﺮا‬
‫»ﮐﻤﺎ ﻇﻨﻨﺘﻢ« ﺻﻔﺖ ﺑﺮاي ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖِ »ﻇﻨّﻮا« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻨﺎزع ﻣﺼﺪر ﺑﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭼﯿﺰ و ﯾﺎ ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﺎزع ﻣﯿﺎن ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﺰ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞّ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪٍ وآلِ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪٍ ﮐﻤ‪‬ﺎ ﺻﻠﯿﺖ و ﺑﺎرﮐﺖ و ﺗﺮﺣ‪‬ﻤﺖ ﻋﻠﯽ إﺑﺮاﻫﯿﻢ وآل‬
‫إﺑﺮاﻫﯿﻢ«‪) .‬اﻟﻄﺮﯾﻘﮥ اﻟﻨّﻘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪(99 ،2‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻦ‪.7 ،‬‬
‫‪163‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ دوم ﺟﻮاب ﺑـﺮاي ﻋﺎﻣـﻞ اول ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ـﺴﺘﻔﺘﻮﻧﮏ ﻗـﻞِ اﷲُ ﯾ‪‬ﻔﺘـﯿﮑﻢ ﻓـﯽ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﮑﻼﻟﮥ«‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎزﻋﯿﻦ اﺳﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺖ ﻣ‪‬ﮑـﺮِم‪ ‬و ﻣ‪‬ﻌﻄِـﯽ اﻟﻌﻠﻤـﺎء‪ .«‬و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻨﺎزﻋﯿﻦ ﻓﻌﻞ و دﯾﮕﺮي اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻓﺄﻣ‪‬ﺎ ﻣﻦ أوﺗﯽ‪ ‬ﮐﺘﺎﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑﯿﻤﯿﻨﻪِ ﻓﯿﻘﻮلُ‬
‫ﻫﺎؤُم‪ ‬اﻗﺮؤا ﮐﺘﺎﺑﯿ‪‬ﻪ«‪ 2‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻋﺎﻣﻞ اول »ﻫﺎؤم« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ و ﻋﺎﻣﻞ دوم »اﻗـﺮؤا«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼﻓﯽ در ﻣﯿﺎن »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﺘﻨﺎزع ﻧﯿﺴﺖ اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄـﻪ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺪام ﯾﮏ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن أوﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ إﻋﻤﺎل ﻋﺎﻣﻞ دوم أوﻟﯽ اﺳﺖ وﺑﺮاي اﯾـﻦ ادﻋـﺎ ﺳـﻪ دﻟﯿـﻞ ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺮاﺑﺖ ﻋﺎﻣﻞ دوم ﺑﻪ ﻣﻌﻤﻮل‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﻋﺎﻣﻞ اول‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤﻮل ﻓﺎﺻﻠﻪ )ﻋﺎﻣﻞ دوم( اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺎﻣﻞ اول‪،‬در ﻣﻌﻤﻮل ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ دوم ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ اول ﮐﻪ ﺣـﺎل ﺗﺒـﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺪه ﻋﻄﻒ ﺷﻮد و اﯾﻦ ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم اﺳﺘﮑﻤﺎل ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ إﻋﻤﺎل ﻋﺎﻣﻞ اول أوﻟﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ادﻋﺎ دو دﻟﯿﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ اول از ﻟﺤﺎظ ذﮐﺮ در ﮐﻼم ﺗﺮﺗّﺐ و ﺗﻘﺪ‪‬م دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﻋﺎﻣﻞ دوم ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺎﻣﻞ اول ﺿﻤﯿﺮي درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و اﯾﻦ ﺳـﺒﺐ‬
‫إﺿﻤﺎر ﻗﺒﻞ از ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﻣﯿﺎن »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ و در ﻧـﺰد»ﺑـﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺧـﻼف‬
‫اﺻﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.176 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺎﻗّﻪ‪.19 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪164‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ إﻋﻤﺎل ﻋﺎﻣﻞ اول و دوم ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺑﻮذر ﺧﺸﻨﯽ« ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »اﺑﻦ أﺑﯽ ﮐﻌﺐ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ إﻋﻤـﺎل ﻋﺎﻣـﻞ دوم ﺳـﺒﺐ‬
‫‪1‬‬
‫إﺿﻤﺎر در ﻋﺎﻣﻞ اول ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬إﻋﻤﺎل ﻋﺎﻣﻞ او‪‬ل أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد وإﻟّﺎ إﻋﻤﺎل ﻋﺎﻣﻞ دوم ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫إﻋﻤﺎل و إﻫﻤﺎل در ﺑﺎب ﺗﻨﺎزع‬

‫ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﮐﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺑﻪ ﻧﺰاع ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ از دو ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮﻓﻮع‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺰء أرﮐﺎن ﮐﻼم و ﻻزماﻟﺬﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺻﻮرت إﻋﻤﺎل ﯾﮑﯽ از دو ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺿﻤﯿﺮ آن ﻣﻌﻤﻮل داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در ﺻﻮرت إﻋﻤﺎل ﯾﮑﯽ‪ ،‬إﺿﻤﺎر دﯾﮕﺮي واﺟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ﺤﺴِﻦُ وﯾ‪‬ﺴِﯽء‪ ‬اﺑﻨﺎك‪ «‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻨﺎزﻋﯿﻦ ﺑﻪ دﯾﮕـﺮي ﺿـﻤﯿﺮ آن اﺳـﻢ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد‪».‬ﯾ‪‬ﺤﺴِﻦُ وﯾ‪‬ﺴِﯿﺌﺎن اﺑﻨﺎك‪ «‬و ﯾﺎ »ﯾ‪‬ﺤﺴِﻨﺎن وﯾ‪‬ﺴِﯽء‪ ‬اﺑﻨﺎك«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﻋﺪم إﺿﻤﺎر در اﯾﻦ ﺑﺎب را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ زﯾﺮا ﺑﻨﺎء ﺑﺮﻣﺬﻫﺐ اﯾﺸﺎن ﺣـﺬف ﻓﺎﻋـﻞ در‬
‫ﮐﻼم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﻓﺮّاء« ﻧﯿﺰ ﻋﺪم إﺿﻤﺎر در اﯾﻨﺠﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﻮﺟﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﯾـﮏ ﻣﻌﻤـﻮل‬
‫را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﺼﻮب‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﻋﻤﺪه ﺑﺎﺷﺪ )و اﯾﻦ در ﺑﺎب ﻇﻦّ و أﺧﻮاﺗﻬﺎ اﺳﺖ(‪:‬ﮐﻪ ﺧﻮدداراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺎﻣﻞ او‪‬ل‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت إﺿﻤﺎر ﻋﺎﻣﻞ اول واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ‬
‫دو‪‬م آن ﺷﻮد‬

‫‪» .1‬ﺷﺮح اﻟﻤﺮادي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪«636‬‬

‫‪ .2‬زﯾﺮا ﻣﺮﻓﻮﻋﺎت ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) :‬ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ( ﻫﻤﮕﯽ از أرﮐﺎن ﮐﻼم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﺳﻢ اﻓﻌﺎل‬
‫ﻧﺎﻗﺼﻪ و ﺧﺒﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﺳﺎﺋﺮ ﻧﻮاﺳﺦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰء ﻣﺒﺘﺪا و ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪(.‬‬
‫‪165‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨّﻨﯽ وﻇﻨﻨﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋِﻤ‪‬ﺎ إﯾ‪‬ﺎه« ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »ﻇﻨّﻨﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ ﺿـﻤﯿﺮ اول آن »ﯾـﺎء«‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻮض از »زﯾﺪ‪‬ا« و ﺿﻤﯿﺮ دوم آن »إﯾ‪‬ﺎه« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻮض از »ﻗﺎﺋِﻤ‪‬ﺎ« ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺷﺮط ﺗﺄﺧّﺮ ﺿﻤﯿﺮ دو‪‬م ﻧﯿﺰ رﻋﯿﺖ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ دو‪‬م‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت إﺿـﻤﺎر آن در ﻫـﺮ دو ﺻـﻮرت ﻣﺘّـﺼﻞ و ﻣﻨﻔـﺼﻞ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬وﻇﻨّﻨﯿﻪِ زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ« و ﯾﺎ »ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬وﻇﻨّﻨﯽ إﯾ‪‬ﺎه زﯾﺪ‪‬ا ﻗﺎﺋﻤ‪‬ﺎ«‬
‫ب( اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﻓﻀﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺎﻣﻞ اول‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت إﺿﻤﺎر آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺮَﺑﺖ‪ ‬وﺿَﺮَﺑ‪‬ﻨِﯽ زﯾﺪ‪ «‬و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪» :‬ﺿَﺮَﺑﺘﻪ‪ ‬و ﺿَﺮَﺑﻨِﯽ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ دو‪‬م‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت إﺿﻤﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺮَﺑﻨِﯽ وﺿَﺮَﺑﺘﻪ‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪» :‬ﺿَﺮَﺑﻨِﯽ وﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺜﺎل »أﻇﻦّ وﯾﻈﻨّﺎﻧﯽ زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا أﺧﻮﯾﻦ«‪:‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت إﺿﻤﺎر‪ ،‬در ﮐﻼم ﺧﻠﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و اﯾﻦ ﺑﺪان ﺳـﺒﺐ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺻﻮرت إﺿﻤﺎر ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯿﺎن ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ)ﺿﻤﯿﺮ( و ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ)اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ( اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »زﯾﺪ‪‬ا« ﻣﻔﻌﻮل او‪‬ل ﺑﺮاي»أﻇﻦّ« و »أﺧﻮﯾﻦ« ﻣﻔﻌﻮل دو‪‬م آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و »ﯾﺎء« ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫او‪‬ل ﺑﺮاي »ﯾﻀﻨّﺎن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل دو‪‬م دارد ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﺑﻪ دو ﺻﻮرت زﯾـﺮ ﻣـﺮدود‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ »أﻇﻦّ وﯾﻀﻨّﺎﻧﯽ إﯾ‪‬ﺎه زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا أﺧﻮﯾﻦ«‪» ،‬إﯾ‪‬ﺎه« ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﻣﻔﻌـﻮل او‪‬ل )ﯾـﺎء(‬
‫ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ ﮐﻪ )إﯾ‪‬ﺎه( ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﻔـﺴ‪‬ﺮ ﮐـﻪ )أﺧـﻮﯾﻦ( ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ب( اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ »أﻇﻦّ وﯾﻈﻨّﺎﻧﯽ إﯾﺎّﻫﻤﺎ زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا أﺧﻮﯾﻦ« در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﯿﻦ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ و‬
‫ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻔﻌﻮل دوم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﻔﻌﻮل او‪‬ل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺧـﻼف اﺻـﻞ اﺳـﺖ زﯾـﺮا‬
‫ﻣﻔﻌﻮل او‪‬ل و دو‪‬م در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮوط ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ :‬ﻓﻠﺬا ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ أﻣﺜﻠﻪ از إﺿﻤﺎر ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺮده و ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺗﻤﺴ‪‬ﮏ ﺟﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪166‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻇﻦّ وﯾﻈﻨّﺎﻧﯽ أﺧﺎ زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا أﺧﻮﯾﻦ« اﻣﺎ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮ ﺗﻨﺎزع ﻣﯿﺎن ﻣﺘﻨﺎزﻋﯿﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺪام در اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﺬﮐﻮر و ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آن إﺿﻤﺎر در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﺒﺘﺪا ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ را إﺟﺎزه داده اﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ»أﻇﻦّ وﯾﻈﻨّﺎﻧﯽ إﯾ‪‬ﺎه زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا أﺧﻮﯾﻦ« و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺪم ذﮐـﺮ ﺿـﻤﯿﺮ را‬
‫ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻇﻦّ وﯾﻈﻨّﺎﻧﯽ زﯾﺪ‪‬ا وﻋﻤﺮًا أﺧﻮﯾﻦ«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻨﺎزع را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﻣﺘﻨﺎزﻋﯿﻦ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻨﺎزع دو ﻓﻌﻞ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺎ ﻣﻨﺼﻮب و ﻋﻤﺪه ﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻮرت إﻋﻤﺎل ﻋﺎﻣﻞ دوم در اﺳﻢ ﻇـﺎﻫﺮ‪ ،‬إﺿـﻤﺎر‬
‫در ﻋﺎﻣﻞ او‪‬ل ﺑﻪ ﭼﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل »أﻇﻦّ وﯾﻈﻨّﺎﻧﯽ زﯾﺪاً وﻋﻤﺮاً أﺧﻮﯾﻦ« وﺟـﻮد دارد ﭼﯿـﺴﺖ؟ ﭼـﻪ راه ﺣﻠّـﯽ‬
‫ﺑﺮاي آن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪167‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫درس ﺳﯽودوم)‪ :(1‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻣﺼﺪر‬
‫»اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در »ﻗﻄﺮاﻟﻨﺪي« ﻣﺼﺪر را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪» :‬اﻹﺳـﻢ‪ ،‬اﻟـﺪ‪‬الُ ﻋﻠـﯽ اﻟﺤـﺪوث‪،‬‬
‫اﻟﺠﺎري ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻞَ اﻟﻔﻌﻞ«‪.‬‬
‫ﻣﺼﺪر اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث )ﻣﻄﻠﻖ ﮐﺎر ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻓﺎﻋـﻞ آن( ﮐـﺮده و ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻓﻌﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .2‬از ﺑﯿﺎن ﻓﻮق‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺪر و ﻓﻌﻞ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬زﯾـﺮا ﻓﻌـﻞ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺪث و زﻣﺎن دارد اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﺪر ﻓﻘﻂ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ دﻻﻟﺘﯽ ﺑﺮ زﻣﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻠـﺬا»ﻣـﺼﻨﻒ« در‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺼﺪر اﺳﻤﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﺪﻟﻮل ﻓﻌﻞ )ﮐﻪ ﺣﺪث ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻣﺼﺪر‬
‫»أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن« ﻣﺼﺪر را داراي دو ﻧﻮع ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺎﻣﻞ‪ :‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻓﻌﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﺒﺮًا ﺑﻨﯽ اﻟﮑﺮام ﻓﻤﺎ اﻟﻤـﻮت إﻟّـﺎ ﻗﻨﻄـﺮة‬
‫ﯾﻌﺒﺮ ﺑﮑﻢ اﻟﺒﺆس واﻟﻀﺮّاء‪ 3«...‬ﮐﻪ »ﺻﺒﺮًا« ﻧﺎﺋﺐ از »إﺻﺒﺮوا« ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﯽ از ﻗﯿﻮدي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﺎﯾﺮ أﻓﻌﺎل از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ﺑﻪ‪ ،‬ﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻪ و‪ «...‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ إﻃﻼق ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻧﻈﯿﺮ »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﺑﺤﺚ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻣﻘﺪ‪‬م داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮح ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي وﺑﻞ اﻟﺼﺪي‪ ،‬ﺑﺎب إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر‪ ،‬ص‪.322‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.155‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪168‬‬

‫‪ .2‬ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ(‪ :‬در ﮐﺘﺎب »د‪‬رراﻟﻨّﺤﻮ« راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﻣ‪‬ﺼﺪ‪‬ر‪ ‬ﻓَﻀﻠﮥ ﺗﺴﻠّﻂ ﻋ‪‬ﻠﯿﻪِ ﻋ‪‬ﺎﻣﻞٌ ﻣِﻦ ﻟﻔﻈِﻪِ أو ﻣِﻦ ﻣِﻌﻨﺎه«‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ اﺳـﻢ زاﺋـﺪي اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ از ﻟﻔﻆ ﺧﻮدش ﯾﺎ در ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻮدش در آن ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﻣﺜﺎل »ﮐﻼﻣﮏ ﮐﻼم ﺣﺴﻦ« و »ﺟ‪‬ﺪ‪ ‬ﺟِﺪ‪‬ه« اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣـﺼﺪر از ﻟﻔـﻆ ﺧـﻮدش اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »ﮐﻼم« و »ﺟﺪ‪ «‬ﻓﻀﻠﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ؟‬
‫ﻋﺪ‪‬هي ﮐﺜﯿﺮي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﻪ ﺧﻼف »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻌـﺪ از ﻣﻔﻌـﻮل ﺑـﻪ ذﮐـﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮق ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﺧَﻠَﻖَ اﷲُ اﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎو‪‬اتِ«‪ 2‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل أﮐﺜﺮ ﻧﺤﻮﯾِّﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐـﻪ »اﻟـﺴﻤﺎوات« ﻣﻔﻌـﻮل ﺑـﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﺼﺪر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺪهاي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻓﺨﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ رازي« و »ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺟﺮﺟـﺎﻧﯽ« ﺑـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »اﻟﺴﻤﺎوات« ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻋﺪ‪‬ه ﺑﺮاي ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻬﻨﺒﻮدن »اﻟﺴﻤﺎوات« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ‬
‫از إﻋﻤﺎلِ ﻓﻌﻞ وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮب ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﮑﺮاً« ﮐﻪ »ﺑﮑﺮ« ﻗﺒﻞ از ﻋﻤـﻞ »ﺿـﺮب«‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮدش واﺑﺴﺘﮥ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ ﯾﻌﻨـﯽ در ﺻـﻮرت‬
‫إﻋﺪام أﻓﻌﺎل وﺟﻮد ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻧﯿﺰ در ﺻﻮرت ﻋـﺪم ﺧﻠـﻖ ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻟﺬا »اﻟﺴﻤﺎوات« در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪.‬‬

‫ﺷﺮوط إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر‬

‫ﻣﺼﺪر‪،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ داراي ﻫﺸﺖ ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن »أن« و ﯾﺎ »ﻣﺎ« ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﻌﻠﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬درراﻟﻨّﺤﻮ«‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.102‬‬

‫‪ .2‬ﺟﺎﺛﯿﻪ‪.22 ،‬‬
‫‪169‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﺠﺒﻨﯽ ﺿَﺮﺑ‪‬ﮏ‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟـﺎي آن ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد »أﻋﺠﺒﻨـﯽ أن ﺿـﺮﺑﺖ‬
‫زﯾﺪ‪‬ا« و دو‪‬ﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻌﺠﺒﻨﯽ ﺿﺮﺑﮏ زﯾﺪ‪‬ا اﻵن« ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد »ﯾﻌﺠﺒﻨﯽ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻀﺮب‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا اﻵن« و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻋﺒﺎرت »ﯾﻌﺠﺒﻨﯽ أن ﺗﻀﺮب‪/‬أن ﺿﺮﺑﺖ زﯾﺪ‪‬ا اﻵن« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده‬
‫ﺷﻮد زﯾﺮا اوﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ و دوﻣﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﻣـﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﻣﺜﺎل»ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ زﯾﺪ‪‬ا« »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد‬
‫»زﯾﺪ‪‬ا« ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ »ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ« ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ« ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑـﺪون »أن« ذﮐـﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ»إﺿﺮب زﯾﺪ‪‬ا« و ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺪر در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺋﺐ از»أن« و ﯾﺎ »ﻣـﺎ« ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬
‫ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻠﺬا ﻃﺒﻖ ﻋﻘﯿﺪهي »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»زﯾﺪ‪‬ا« ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﻐّﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﺠﺒﻨﯽ ﺿُﺮَﯾﺒ‪‬ﮏ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣ‪‬ﻀﻤ‪‬ﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﯽ زﯾﺪ‪‬ا ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦٌ و ﻫﻮ ﻋﻤﺮًا ﻗﺒﯿﺢ‪ «‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎﺻـﺐ»ﻋﻤـﺮًا« ﻣـﺼﺪر‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﺠﺒﻨﯽ ﺿﺮﺑﺘﮏ زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺼﺪر ﻗﺒﻞ از ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮف واﻗﻊ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﺠﺒﻨﯽ ﺿﺮﺑ‪‬ﮏ اﻟﺸﺪﯾﺪ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻣﺤﺬوف ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻟﮏ‪ ‬وزﯾﺪ‪‬ا« ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻨﮑـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﺎﺷـﺪ »ﻣـﺎ ﻟـﮏ‪ ‬و‬
‫‪2‬‬
‫ﻣ‪‬ﻼﺑﺴﺘﮏ زﯾﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺪر و ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ ﻓﺎﺻﻠﯽ ذﮐﺮ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻮم‪ ‬ﺗُﺒﻠﯽ اﻟـﺴﺮاﺋﺮُ«‪ 3‬زﯾـﺮا ﻣـﺼﺪر‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮل‬
‫»ر‪‬ﺟﻌِﻪِ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آﯾﮥ »إﻧّﻪ ﻋﻠﯽ رﺟﻌِﻪِ ﻟَﻘﺎدِر‪ «‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺼﺪر ﻣﺆﺧّﺮ از ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻋﺠﺒﻨﯽ زﯾﺪ‪‬ا ﺿﺮﺑ‪‬ﮏ‪.«‬‬

‫‪» .1‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«و»اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر در ﺣﺎﻟﺖ إﺿﻤﺎر را اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﯾﻦ ﺷﺮط ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ»ﺑﺴﻢ اﷲ« را »إﺑﺘﺪاﺋﯽ ﺑﺴﻢ اﷲ ﺛﺎﺑﺖ‪ «‬ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ را رد‪ ‬ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻃﺎرق‪.9 ،‬‬
‫‪» .4‬ﺳﻬﯿﻠﯽ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺟﺎروﻣﺠﺮور را اﺟﺎزه داه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ اﺟﻌﻞ ﻟﻨﺎ ﻣﻦ أﻣﺮﻧﺎ ﻓَﺮَﺟ‪‬ﺎ و ﻣ‪‬ﺨﺮﺟ‪‬ﺎ«‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪170‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ از ﺳﻪ ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺼﺪر‪ :‬ﮐﻪ ﺷﺮوط إﻋﻤﺎل آن ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻓﻌﻞ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺷﺮط ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﺼﺮّف ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪ .2‬ﺗﺎم‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪ .3‬ﻣ‪‬ﻠﻐﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( وﺻﻒ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺷﺮط ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ‪،‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل وﯾﺎ اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪ .2‬ﻣﺘﺼﺮّف ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺪام ﯾﮏ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ اﺻﻞ و دﯾﮕﺮي ﻓﺮع اﺳﺖ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤـﺎ‬
‫اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر اﺻﻞ ﺑﻮده و ﻓﻌﻞ و وﺻﻒ از آن ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫»اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ« ﭘﯿﺮو اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾ‪‬ﻪ ﺑﻮده و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎي ﺧـﻮد اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ را ﺑﯿـﺎن ﻣـﯽدارد ﮐـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﻓﺮﻋﯽ ﻣﺘﻀﻤﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي اﺻﻞ و داراي ﯾﮏ ﺳﺮي وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي اﻧﺤﺼﺎري ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﻧـﺴﺒﺖ ﻓﻌـﻞ و‬
‫وﺻﻒ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺼﺪر ﻓﻘﻂ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪوث دارد وﻟﯽ ﻓﻌﻞ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث و زﻣـﺎن و‬
‫وﺻﻒ ﻧﯿﺰ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث وﻓﺎﻋﻞ دارد‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ اﺻﻞ ﺑﻮده و ﻣﺼﺪر ﻣﺸﺘﻖ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر اﺻﻞ ﺑﻮده و ﻓﻌﻞ ﻣﺸﺘﻖ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﺻﻒ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖ از ﻓﻌﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .4‬اﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺪام از ﻣﺼﺪر و ﻓﻌـﻞ اﺻـﻞ ﺑـﻮده و ﻣـﺸﺘﻖ از دﯾﮕـﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‬

‫‪ .1‬ﺗﺄﮐﯿﺪي‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ«‬
‫‪ .2‬ﻧﻮﻋﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻت زﯾﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻀﺎف‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻋﻤ‪‬ﻞ ﻋﻤﻞَ اﻟﺼ‪‬ﺎﻟِﺤِﯿﻦَ«‬
‫‪171‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( ﻣﻮﺻﻮف‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻋﻤﻞ ﻋﻤﻼً ﺻﺎﻟﺤ‪‬ﺎ«‬

‫ج( ﻣﻘﺮون ﺑﻪ أل ﻋﻬﺪﯾ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺟﺘﻬﺪت‪ ‬اﻹﺟﺘﻬﺎد«‬
‫‪ .3‬ﻋﺪدي‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬ﺿﺮﺑﮥً‪/‬ﺿﺮﺑﺘﯿﻦ‪/‬ﺿﺮﺑﺎتٍ«‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪي را »ﻣﺒﻬﻢ«‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ را »ﻣﺨﺘﺺ‪ «‬و ﻋﺪدي را »ﻣﻌﺪود« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازﻣﻮارد زﯾﺮ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪» .1‬ﮐﻞّ« و »ﺑﻌﺾ« ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻓﻼ ﺗﻤﯿﻠﻮا ﮐﻞﱠ اﻟﻤﯿﻞ«‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﺮادف ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﻌﺪت‪ ‬ﺟﻠﻮﺳ‪‬ﺎ« و »واﻓﺮح اﻟﺠﺬل«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪري ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻠﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ )ﻧﻪ از ﻟﻔـﻆ آن( در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﺟﻮه ﻧﺼﺐ آن ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺳﯿﺮاﻓﯽ«‪» ،‬ﻣـﺎزﻧﯽ« و »ﻣﺒـﺮّد« ﻋﺎﻣـﻞ آن را ﻓﻌـﻞ ﺳـﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻋﺎﻣﻞ آن را ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوﻓﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻟﻔﻆ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﯾﻂ آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻓﺮِﺣﺖ‪ ‬ﻷﺟﻞ اﻟﺠﺬل«‬
‫ج( ﺣﺎل‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﻓﺮِﺣﺖ‪ ‬ﺣﺎلَ ﮐﻮﻧﯽ ﺟ‪‬ﺬﻻن«‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ إﺷﺎره‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺿﺮﺑﺘﻪ‪ ‬ذﻟﮏ اﻟﻀّﺮب«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ اﺷﺎره ﻧﺎﺋﺐ از ﻣﺼﺪر واﻗﻊ ﺷﻮد ﻋﺪه اي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻮﺻـﻮف‬
‫ﻣﺼﺪري ﻣﻘﺪ‪‬رﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻇﻨﻨﺖ ذاك« ﯾﻌﻨﯽ »ﻇﻨﻨﺖ‪ ‬ذاك اﻟﻈﻦ«‬
‫‪ .4‬ﺿﻤﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻻ أﻋﺬﺑ‪‬ﻪ‪ ‬أﺣﺪ‪‬ا ﻣِﻦ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ«‪ 3‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻻ أﻋﺬب‪ ‬اﻟﻌﺬاب‪«‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .5‬ﻋﺪد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻓﺄﺟﻠﺪوﻫﻢ ﺛﻤﺎﻧﯿﻦ ﺟ‪‬ﻠﺪة«‬
‫‪ .6‬آﻟﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺿﺮﺑﺘﻪ‪ ‬ﺳﻮﻃﺎ« ﯾﻌﻨﯽ »ﺿﺮﺑﺘﻪ‪ ‬ﺿﺮب‪ ‬ﺳﻮطٍ«‬

‫‪» .1‬اﻟﻤﺴﺎﻋﺪ«‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 466‬و»ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.164‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء‪.129 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺎﺋﺪه‪.115 ،‬‬
‫‪ .4‬ﻧﻮر‪.4 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪172‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺮق ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬از ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد اﺷﺎره ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺮده واﻗﻮال ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ إﺻﺎﻟﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﭼﻪ ﻣﻮاردي ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺎﺋﺐ از ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫‪173‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺳﯽودوم‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ)‪(2‬‬

‫إﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ‬

‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪي‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ و ﯾﺎ ﻋﺪدي ﺑﻮدن از ﻟﺤـﺎظ إﻓـﺮاد‪ ،‬ﺗﺜﻨﯿـﻪ و ﺟﻤـﻊ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺄﮐﯿﺪي‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪي ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﺗﮑﺮار ﻓﻌـﻞ‬
‫اﺳﺖ و ﻓﻌﻞ ﻣﺜﻨّﯽ وﺟﻤﻊ ﻧﺪارد‪) .‬در »ﺿﺮﺑﺎ« و »ﺿﺮﺑﻮا« ﺗﺜﻨﯿﻪ وﺟﻤﻊ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﮐـﻪ »اﻟـﻒ« و‬
‫»واو« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻧﻔﺲ ﻓﻌﻞ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻮﻋﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ دو ﻧـﻮع ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﺳِـﺮت‪‬‬
‫ﺳ‪‬ﯿﺮَي زﯾﺪٍ اﻟﺤﺴﻦِ واﻟﻘﺒﯿﺢِ« ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ زﯾﺪ دو ﻧﻮع ﻣﺘﻔﺎوت ﯾﻌﻨﯽ »ﺣـﺴﻦ« و »ﻗﺒـﯿﺢ« را ذﮐـﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺪدي‪ :‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﺮد‪،‬ﻣﺜﻨّﯽ وﺟﻤﻊ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬ﺿﺮﺑﺘﮥً‪/‬ﺿﺮﺑﺘَﯿﻦ‪/‬ﺿﺮﺑﺎتٍ«‬

‫ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺬف ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣـﺬف ﺷـﺪن ﺑـﺴﺘﮕﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »ﺷﻠﻮﺑﯿﻦ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪174‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺄﮐﯿﺪي‪ :‬در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﺎ از اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻋﺎﻣﻞ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺪراﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺑﻦ ﻧﺎﻇﻢ )ﭘﺴﺮ ﻣﺼﻨّﻒ( اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺼﻨّﻒ ﮐﻪ ﺣﺬف ﻋﺎﻣـﻞ ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﺗﺄﮐﯿـﺪي‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬را ﺳﻬﻮي از ﺟﺎﻧﺐ وي ﻣﯽ داﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺣﺘﺠﺎج ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد ﻣﺜـﺎل»ﺿـﺮﺑ‪‬ﺎ زﯾـﺪ‪‬ا« را ذﮐـﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ« ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪي ﻣـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ آن ﺣـﺬف‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »ﺷﺎرح« ﺑﺎ دو دﻟﯿﻞ ﻗﻮل »ﺑﺪراﻟﺪ‪‬ﯾﻦ« را رد‪ ‬ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‪» ،‬ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ« ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﻧﺎﺋـﺐ از ﻓﻌـﻞ آﻣـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫‪1‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺣﺬف ﻓﻌﻞ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻋﻮض و ﻣﻌﻮ‪‬ض‪ ‬ﻣﻨﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﺼﺪر ﻣﺆﮐّﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺿﺮﺑ‪‬ﺎ« ﺑﻪ »زﯾﺪ‪‬ا« ﻧﺼﺐ داده اﺳﺖ ﻓﻠﺬا ﺗﺄﮐﯿﺪي‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻏﯿﺮﺗﺄﮐﯿﺪي‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﺎﯾﺰ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »أي‪ ‬ﺳﯿﺮٍ ﺳﺮت؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺳﯿﺮَ زﯾﺪٍ«‪ .‬و ﯾـﺎ ﮐـﺴﯽ ﮐـﻪ در‬
‫ﺟﻮاب »ﮐﻢ ﺿﺮﺑﺖ زﯾﺪ‪‬ا؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺿﺮﺑﺘﯿﻦ«‪.‬‬
‫ب( واﺟﺐ‪ :‬ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻏﯿﺮﺗﺄﮐﯿﺪي در ﺷﺶ ﻣﻮﺿﻊ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﺪل از ﻓﻌﻠﺶ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ إﺑﺪال در أﻣـﺮ‪ ،‬ﻧﻬـﯽ و دﻋـﺎ ﻗﯿﺎﺳـﯽ و در ﻏﯿـﺮ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺳﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﯿﺎﻣ‪‬ﺎ ﻻ ﻗﻌـﻮد‪‬ا« ﮐـﻪ »ﻗﯿﺎﻣ‪‬ـﺎ« ﻧﺎﺋـﺐ از »ﻗـﻢ« و »ﻗﻌـﻮد‪‬ا« ﻧﺎﺋـﺐ از‬
‫‪2‬‬
‫»ﻻﺗﻘﻌﺪ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺗﻮﺑﯿﺨﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﺗﻮاﻧﯿﺎً وﻗﺪ ﻋﻼك اﻟﻤ‪‬ـﺸﯿﺐ« ﮐـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ آن )ﺗﺘﻮاﻧﯽ( ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در أﻣﺜﻠﮥ ﺑﺎﻻ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺼﺐ ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑـﻪ ﻧﯿﺎﺑـﺖ از آن‬
‫ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ أﻣﺜﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﻓﺮّاء« ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻋﻮض و ﻣﻌﻮ‪‬ض‪ ‬ﻣﻨﻪ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺼﺪري ﮐﻪ ﺑﺪل از ﻓﻌﻠﺶ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪175‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻓﻨــﺪﻟًﺎ ز‪‬ر‪‬ﯾــﻖُ اﻟﻤــﺎلَ ﻧَــﺪلَ اﻟﺜﻌﺎﻟــﺐِ«‬ ‫»ﻋﻠــﯽ ﺣــﯿﻦَ اﻟﻨّــﺎس‪ ‬ﺟ‪‬ــﻞّ أﻣــﻮرِﻫِﻢ‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﻧﺪﻻ« ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ»اﻧﺪ‪‬ل« ﻣﺤﺬوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺼﻨﻒ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»زرﯾﻖُ« ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ »ﻧﺪﻻً« اﺳﺖ اﻣﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن»ﻧﺪﻻً« ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از »اﻧﺪ‪‬ل« ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و »اﻧﺪ‪‬ل« ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ و ﭼـﻮن ﻓﻌـﻞ‬
‫اﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ رﻓﻊ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺋﺐ آن ﻫﻢ رﻓﻊ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻇـﺎﻫﺮ ﻧﻤـﯽدﻫـﺪ ﻓﻠـﺬا ﻗـﻮل »اﺑـﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ« ﺧﻄﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ »ﻟﯿﻨﺪل« ﺑﻮد رﻓﻊ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻧﺎﺋﺐ آن ﺻﺤﯿﺢ ﺑـﻮد اﻣـﺎ ﻧﮑﺘـﻪ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻓﻌﻞ ﻏﺎﺋﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ و ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺘّﯽ إذا أﺛﺨﻨﺘﻤﻮﻫ‪‬ﻢ ﻓَﺸﺪ‪‬وا اﻟﻮِﺛـﺎق‬
‫‪1‬‬
‫ﻓَﺈﻣ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﻨّﺎ ﺑﻌﺪ‪ ‬وإﻣ‪‬ﺎ ﻓِﺪاء‪«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ در اﯾﻦ ﻧﻮع ﺳﻪ ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ از ﺗﻔﺼﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺎﺋﺪهاي ﮐﻪ ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ ﺑـﺮ ﻣﺎﻗﺒـﻞ‬
‫وﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺑﯿﺎن‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻔﺮد‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»ﻟﺰﯾﺪٍ ﺳﻔﺮ ﻓﺈﻣ‪‬ﺎ ﺻﺤﮥ وإﻣ‪‬ـﺎ اﻏﺘﻨـﺎم ﻣـﺎل« ﮐـﻪ ﭼـﻮن‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﻔﺮد اﺳﺖ ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺼﺪر واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ ﻣﺎﻗﺒﻞ از ﻣﺼﺪر ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »إﻣ‪‬ﺎ إﻫﻼﮐﺎً وإﻣ‪‬ﺎ ﺗﺄدﯾﺒـﺎً ﻓﺎﺿـﺮب‬
‫زﯾﺪ‪‬ا« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﭼﻮن ﻣﺼﺪر ﻗﺒﻞ از ﻋﺎﻣﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر از ﻓﻌﻠﯽ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺑﮑﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻓﻌﻞ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺳﻢ ﻋﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾـﺪ‪ ‬ﺳـﯿﺮًا‬
‫ﺳﯿﺮًا« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ»زﯾﺪ‪ ‬ﯾﺴﯿﺮُ ﺳﯿﺮًا« و »ﻣﺎ زﯾﺪ‪ ‬إﻟّﺎ ﺳﯿﺮًا« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺖ »ﻣﺎ‬
‫زﯾﺪ‪ ‬إﻟّﺎ ﯾﺴﯿﺮُ ﺳﯿﺮًا«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺷﺮط دﯾﮕﺮ ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪ‪.4 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪176‬‬

‫ب( ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬اﺳﻢ ﻋﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺗﮑﻠّﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫د( ﯾﮑﯽ از دو ﻣﻮرد زﯾﺮ ﻣﺤﻘّﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﮑﺮّر و ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻫﻤﺰة اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أ أﻧﺖ ﺳﯿﺮًا«‬
‫‪ .5‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﺆﮐّﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺆﮐّﺪ ﻟﻨﻔﺴﻪ‪ :‬وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻠﻪاي واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣـﻀﻤﻮن آن ﺑـﺎ ﻣـﺼﺪر‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ واﺣﺘﻤﺎل دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﻣﺼﺪر ﻧﺮود‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻟَﻪ‪ ‬ﻋﻠﯽ‪ ‬أﻟﻒ‪ ‬درﻫﻢ ﻋ‪‬ﺮﻓﺎً«‬
‫ﺷﺎﻫﺪ در »ﻋ‪‬ﺮﻓﺎً« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »إﻋﺘﺮاﻓﺎ« اﺳﺖ و ﻋﺎﻣﻞ آن )أﻋﺘﺮف( ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﺆﮐّﺪ ﻟﻐﯿﺮه‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق ﺑـﺮ ﻏﯿﺮﻣـﺼﺪر را ﻧﯿـﺰ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﻧﺖ اﺑﻨﯽ ﺣﻘّﺎ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻋﺎﻣﻞ»أﺣﻘّﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﺆﮐّﺪ ﻟﻐﯿﺮه ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎﻗﺒﻞ )أﻧﺖ اﺑﻨﯽ ﺣﻘّـﺎ( اﺣﺘﻤـﺎل اﯾـﻦ را دارد‬
‫ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﺠﺎزي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺼﺪر ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻠﻪ اي ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣـﺸﺘﻤﻞ‬
‫ﺑﺮ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻟﺰﯾﺪٍ ﺻﻮت‪ ‬ﺻﻮت‪ ‬ﺣﻤﺎرٍ«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺜﻨّﯽ و ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﺒﺐ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪي ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﻧﻈﺮ ﺷﺎرح راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺜﺎل »ﺿﺮﺑﺎً زﯾﺪاً« ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬ﻣﻮاﺿﻊ وﺟﻮﺑﯽ ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺼﺪر را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺆﮐّﺪ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮق آن ﺑﺎ ﻣﺆﮐّﺪ ﻟﻐﯿﺮه را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪177‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫درس ﺳﯽوﺳﻮم‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از أﺳﻤﺎء ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‪ 2‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺷﺮوط زﯾﺮ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در زﻣﺎن و ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﻣﺸﺎرﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﯾﺠﻌﻠﻮن أﺻﺎﺑﻌﻬ‪‬ﻢ ﻓﯽ آذاﻧﻬﻢ ﻣِﻦ اﻟﺼ‪‬ﻮاﻋِﻖ ﺣﺬر‪ ‬اﻟﻤﻮتِ«‪ :3‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧـﺸﺎن را‬
‫در ﮔﻮشﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺮس از ﻣﺮگ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺣﺬر« ﻣـﺼﺪري اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﻋﺎﻣـﻞ ﺧـﻮد‬
‫»ﯾﺠﻌﻠﻮن« در ﻓﺎﻋﻞ و زﻣﺎن ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪه اي در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﻋﺒﺎرت »ﻓُﻌِﻞَ اﻟﻔِﻌﻞُ ﻟﺘَﺤﺼِﯿﻠِﻪِ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫ﻟﻪ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻘـﺼﻮد ﻓﺎﻋـﻞ از اﻧﺠـﺎم ﮐـﺎر‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮﺧﯽ درﺻﺪد إﯾﺮاد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺜﺎل »ﺿـﺮﺑﺘُﻪ ﺗﺄدﯾﺒـﺎً« را ذﮐـﺮ ﮐـﺮده و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺗﺄدﯾﺐ« ﻋﯿﻦ »ﺿﺮب« اﺳﺖ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﮥ آن‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪ .1‬ﻋﻠّﺖ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﻻﺟﺮم ﺑﺎﯾﺪ داراي ﻫﺪف و ﻋﻠّﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ )اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜّﺎﻗﺐ‪ ،‬اﻟﻤﻨﺼﻮﺑﺎت‪،‬‬
‫ص‪ ،(402‬و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻌﻀﯽ از أﻓﻌﺎل ﺑﺪون ﺟﻬﺖ و ﻫﺪف اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﯽدﻟﯿﻞ ﺑﻮدن ﻏﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ دو ﻗﯿﺪ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬اﻟﻒ( وﺟﻮب ذﮐﺮﻋﺎﻣﻞ در ﮐﻼم‪ .‬ب( ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻓﻌـﻞ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻣﺼﺪر‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﺣﺼﻮﻟﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣـﺬﮐﻮر ﻧﯿـﺴﺖ ﺑﻠﮑـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﻣﻘـﺪ‪‬ر‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »ﻟﻢ‪ ‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺄدﯾﺒ‪‬ﺎ«‪» .‬ﻣﮑﺮرات اﻟﺪ‪‬روس‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.«109‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.19 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪178‬‬

‫در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺗﺄدﯾﺐ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ آن اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺗﺄد‪‬ب« ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ »ﺗﺄدﯾﺐ« وﺟﻮد دارد؛ ﺳﯿ‪‬ﺪ رﺿﯽ ﻧﯿﺰ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾـﻦ إﺷـﮑﺎل‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺄدﯾﺐ‪ ،‬إﺣﺪاث ﺗﺄدﯾﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻞ دﯾﮕﺮ »ﺗﺄدﯾﺐ« ﻋﯿﻦ »ﺿﺮب« ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺎﺻﺐ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺐ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻧﺎﺻـﺐ‪،‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪ‪‬ري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﻔﻆ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺘُﻪ ﻓﺄد‪‬ﺑﺘﻪ ﺗﺄدﯾﺒﺎً«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺑـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ‬
‫ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺘُﻪ‪ ‬ﺿﺮب ﺗﺄدﯾﺐٍ« و ﺑﺎﻵﺧﺮه ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎﻣﻞ را »ﻻم« ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‬

‫‪ .1‬ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ )ﻣﻔﻌﻮل ﻷﺟﻠﻪ(‪ :‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺿـﺮﺑﺖ زﯾـﺪ‪‬ا‬
‫ﺗﺄدﯾﺒ‪‬ﺎ« ﮐﻪ»ﺿﺮب« ﺳﺒﺐ »ﺗﺄدﯾﺐ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺼﻮﻟﯽ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻦ أﺟﻠﻪ(‪ :‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻗﻌ‪‬ـﺪت‪ ‬ﻋ‪‬ـﻦ‬
‫اﻟﺤﺮبِ ﺟ‪‬ﺒﻨﺎ« ﮐﻪ »ﺟﺒﻦ« و ﺗﺮس ﺳﺒﺐ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪن و »ﻗﻌﻮد« از ﺟﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي »ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ« اﻋﻢ از»ﻣﻔﻌﻮل ﻷﺟﻠﻪ« و »ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻦ أﺟﻠﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺮور ﺷﺪن ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‬

‫ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﺷﺮوط ﻣﺬﮐﻮر در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ در ﮐﻼم ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد ﻣﺼﺪر ﺗﻮﺳـﻂ ﺣـﺮوف ﺗﻌﻠﯿﻠﯿ‪‬ـﻪ‬
‫ﻣﺠﺮور ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﻋﺪم ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺌﺘﮏ ﻟﻠﺴ‪‬ﻤﻦ« ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﻋﺪم اﺗّﺤﺎد زﻣـﺎﻧﯽ ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل و ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺌﺘﮏ اﻟﯿﻮم ﻟﻺﮐﺮام ﻏﺪ‪‬ا« و ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﻋﺪم اﺗﺤﺎد ﻣﯿـﺎن ﻋﺎﻣـﻞ و ﻣﻌﻤـﻮل از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻹﮐﺮامِ ﻋﻤﺮوٍ ﻟﻪ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺪه اي ﺑـﺮاي ﻣﻨـﺼﻮب ﺑـﻮدن ﻣﻔﻌـﻮل ﻟـﻪ ﻓﻘـﻂ ﻣـﺼﺪرﯾ‪‬ﺖ را ﮐـﺎﻓﯽ ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ‪» .‬ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ« و‬
‫»ﻣﺘﻘﺪ‪‬ﻣﯿﻦ« اﺗّﺤﺎد ﻋﺎﻣﻞ وﻣﻌﻤﻮل را در زﻣﺎن‪ 1‬و »اﺑﻦ ﺧﺮوف« اﺗﺤﺎد در ﻓﺎﻋﻞ را ﺷﺮط ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬ﻫﻤﻊ اﻟﻬﻮاﻣﻊ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.98‬‬

‫‪179‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬در ﺻﻮرت اﺳﺘﮑﻤﺎل ﺷﺮوط‪ ،‬ﻣﺠﺮور ﺷﺪن ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺬا ﻗﻨـﻊ ﻟﺰُﻫـﺪٍ« و ﯾـﺎ‬
‫»ﻫﺬا ﻗﻨﻊ زﻫﺪ‪‬ا«‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ‬

‫اﮔﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ داراي ﺗﻤﺎم ﺷﺮوط ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺎﻟﯽ از»أل« و »إﺿﺎﻓﻪ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻨﺼﻮب ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿـﺮﺑﺖ‪‬‬
‫اﺑﻨﯽ ﺗﺄدﯾﺒ‪‬ﺎ« اﻣ‪‬ﺎ ﺟﺮّ آن ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬اﺑﻨﯽ ﻟﺘﺄدﯾﺐٍ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ»أل« ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺠﺮور ذﮐﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﺿـﺮﺑﺖ‪ ‬اﺑﻨـﯽ‬
‫ﻟﻠﺘّﺄدﯾﺐ« اﻣ‪‬ﺎ ﻧﺼﺐ آن ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬اﺑﻨﯽ اﻟﺘﺄدﯾﺐ‪.«‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻀﺎف‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺼﺐ و ﺟﺮّ آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﺿـﺮﺑﺖ‪ ‬اﺑﻨـﯽ‬
‫ﺗﺄدﯾﺒﻪ‪/‬ﻟﺘﺄدﯾﺒﻪ«‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺎﺻﺐ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .3‬اﻧﻮاع ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬ﺟﺰوﻟﯽ« در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺠﺮور ﺷﺪن ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪180‬‬

‫درس ﺳﯽوﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ‬

‫ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن« اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ اﻣ‪‬ـﺎ »ﺑـﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« آن را »ﻇـﺮف«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻠّﯽ ﺑﺮاي أﻓﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا »ﻓﺮّاء« آن را »ﻣﺤﻞّ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺮف در ﻟﻐﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪) :‬وﻋﺎء( ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﭼﯿﺰي در آن ﻗﺮار داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﺳﻪ و‪. ...‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻣﺎ در اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮﯾﯿ‪‬ﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬ﻫﺮ اﺳﻢ زﻣﺎن وﻣﮑﺎﻧﯽ‪ 1‬ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي»ﻓﯽ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨّﻒ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻇﺮف ﻋﺒﺎرت »ﺿُﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﯽ« را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و دﻟﯿـﻞ آن ﻫـﻢ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻇﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ در ﻏﯿﺮاز ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﯽ ﺧﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ اﺣﺘـﺮاز ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥِ ﯾﻮم‪ ‬ﻣﺒﺎرك‪» ،«‬ﺳﺮت‪ ‬ﻓﯽ ﯾﻮمِ اﻟﺠﻤﻌﮥِ« و »ﺑﻨﯿﺖ‪ ‬اﻟﺪ‪‬ار‪ «‬ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ داراي ﻧﻘـﺸﯽ ﻏﯿـﺮ‬
‫از ﻇﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت »ﺑﺎﻃّﺮاد« را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺣﺘـﺮاز از أﻣﺜﻠـﻪاي ﻣﺎﻧﻨـﺪ »دﺧﻠـﺖ اﻟﺒﯿـﺖ‪» ،«‬ﺳـﻨﮑﺖ‬
‫اﻟﺪ‪‬ار‪ «‬و »ذﻫﺒﺖ اﻟﺸّﺎم‪ «‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓـﯽ« ﻫﻤﯿـﺸﮕﯽ ﻧﯿـﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ »ﺑﯿﺖ‪ ،‬دار و ﺷﺎم« در اﯾﻦ أﻣﺜﻠﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺳ‪‬ﻊ در ﻇﺮوف‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻇﺮوف وﺟﻮد دارد ﻣـﺴﺌﻠﮥ ﺗﻮﺳ‪‬ـﻊ و وﺳـﻌﺖ آنﻫـﺎ در ﮐـﻼم اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳ‪‬ﻊ در ﻇﺮوف ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻇﺮف زﻣﺎن دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﻗﺘﯽ دارد ﮐﻪ ﺣﺪث در آن واﻗﻊ ﺷﺪه و اﺳﻢ ﻣﮑﺎن دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺣﺪث در آن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮح ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي وﺑﻞ اﻟﺼ‪‬ﺪي‪ ،‬ص‪.285‬‬
‫‪181‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬ﻇﺮف‪ ،‬در ﻧﻘﺸﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻮم‪ ،‬ﺷﻬﺮ و‪.«...‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻘﺪ‪‬م ﺑﺮ ﺳﺎﺋﺮ أﺟﺰاء ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻪ رﮐﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﻏﯿﺮ رﮐﻦ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥِ ﯾﻮم‪ ‬ﻣﺒﺎرك‪.«‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .3‬ﻇﺮف ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﻧﺰع ﺧﺎﻓﺾ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬دﺧﻠﺖ‪ ‬اﻟﺪ‪‬ار«‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻇﺮف ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻇﺮف واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺠﺒﺖ‪ ‬ﻣﻦ ﺿﺮﺑِﮏ زﯾﺪ‪‬ا ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥِ ﻋﻨﺪ اﻷﻣﯿﺮ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﻌﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥِ أﻣﺎم اﻷﻣﯿﺮ«‪.‬‬
‫‪ .3‬وﺻﻒ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺎ ﺿﺎرب‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا اﻟﯿﻮم‪ ‬ﻋﻨﺪك«‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﯾﮏ إﺷﮑﺎل‬
‫»اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ را ﻣﺼﺪر ﻣﯽداﻧﺪ و در ﺷﻌﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن إﺷـﺎره ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺬا ﺷﺎرح ﺑﺮ ﻗﻮل وي إﯾﺮاد ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« در ﺟﻮاب إﻋﺘﺮاض ﺷﺎرح اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻇﺮف دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪوث دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﻠﺴﺖ‪ ‬أﻣﺎﻣـﮏ« ﮐـﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ »ﺟﻠـﻮس« دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺪوث دارد‪.‬ﺑﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﻣﺼﺪر ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺪوث‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﯽ اﺳﺖ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫دﻻﻟﺖ ﻓﻌﻞ وﺻﻔﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺪوث دﻻﻟﺖ ﺗﻀﻤ‪‬ﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻌﻞ دال ﺑﺮ ﺣﺪث و زﻣﺎن وﺻـﻔﺖ دال‬
‫ﺑﺮ ﻓﺎﻋﻞ و زﻣﺎن اﺳﺖ واﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﻘﻂ دال ﺑﺮ ﺣﺪث ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﻨّﻒ ﻋﺒـﺎرت ﺧـﻮد را‬
‫)ﺑﺎﻟﻮاﻗﻊ ﻓﯿﻪ( ﻃﻮري ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ دﻻﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﯽ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ دﻻﻟﺖ ﺗﻀﻤ‪‬ﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫زﯾﺮا »وﻗﻮع« و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎن »ﺣﺪوث« ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﺎﺻﺐ ﻇﺮف ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﺬف داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻮازاً‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب »ﻣﺘﯽ ﺟﺌﺖ؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥ«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﺤﺠﺘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.199‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪182‬‬

‫‪ .2‬وﺟﻮﺑﺎً‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺮف در ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻت زﯾﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺻﻔﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺮﺟﻞٍ ﻋﻨﺪك«‪.‬‬
‫ب( ﺻﻠﮥ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟّﺬي ﻋﻨﺪك«‪.‬‬
‫ج( ﺣﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺰﯾﺪٍ ﻋﻨﺪك«‪.‬‬
‫د( ﺧﺒﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻨﺪك«‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻇﺮوف ﻣﺬﮐﻮر »اﺳﺘﻘﺮّ« و ﯾﺎ »ﻣﺴﺘﻘﺮ« اﺳﺖ ﻣﮕـﺮ در ﺻـﻠﻪ ﮐـﻪ ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻏﯿﺮ از ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻏﯿﺮ از ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺬﮐﻮر دو ﻣﻮﺿﻊ دﯾﮕﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ در آﻧﻬﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻇﺮف‪،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻮم اﻟﺠﻤﻌﮥ ﺳﺎﻓﺮت ﻓﯿﻪ« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﺎﻓﺮت ﯾﻮم اﻟﺠﻤﻌﮥ ﺳﺎﻓﺮت ﻓﯿﻪ«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻼم‪ ،‬ﺑﺪون ﻋﺎﻣﻞ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ در ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎري ﻣﻌﻬـﻮد‬
‫در ذﻫﻦ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﯿﻨﺌﺬٍ اﻵن« ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻼم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻗﻄﻌﺎً ﺣﺎدث ﺷـﺪ آن اﻣـﺮي‬
‫ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد در آن ﻫﻨﮕﺎم )ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻬﻮد در ذﻫﻦ اﺳـﺖ( و ﺷـﻨﯿﺪه ﺷـﺪ اﻵن«‪ .‬ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ »ﺣﯿﻨﺌﺬٍ« و ﻋﺎﻣﻞ »اﻵن« دو ﻓﻌﻞ ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ واﺟﺐ اﻟﺤﺬف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻇﺮف‬
‫ﻇﺮوف زﻣﺎﻧﯿ‪‬ﻪ و ﻣﮑﺎﻧﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺒﻬﻢ‪ :‬و آن ﻇﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮﻣﻌﯿ‪‬ﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺣـﯿﻦ‪ ،‬وﻗـﺖ‪ «...‬و‬
‫»ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺤﺖ و‪.«...‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺨﺘﺺ‪ :‬وآن ﻇﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮﭼﯿﺰي ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ر و ﻣﺤﺪود داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺳﺎﻋﮥ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮ و‪ «...‬و »ﻣﮑﮥ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺠﺪ و‪.«...‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﺧﺘﺼﺎص أﺳﻤﺎء زﻣﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﻣﻮر زﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( إﺿﺎﻓﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﺮت‪ ‬ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺜﻨﯿﻦ«‪.‬‬
‫ب( وﺻﻒ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﺮت‪ ‬ﯾﻮم‪ ‬ﻃﻮﯾﻼ«‪.‬‬
‫ج( ﻋﺪد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﺮت‪ ‬ﯾﻮﻣﯿﻦ«‪.‬‬
‫‪183‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﻣﺼﻨّﻒ در ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ أﺳﻤﺎء زﻣﺎن ﻋﻼﻣﺖ ﻧـﺼﺐ را ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ وﭼﻪ ﻣﺨﺘﺺ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﺮت‪ ‬ﻟﺤﻈﮥ« و»ﺳﺮت‪ ‬ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥ«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ أﺳﻤﺎء ﻣﮑﺎن در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ إﻋﺮاب ﻧﺼﺐ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ داراي ﯾﮑﯽ از دو ﺣﺎﻟﺖ زﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎت ﺳﺘّﻪ‪» :‬ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺤﺖ‪،‬ﯾﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺷِﻤﺎل‪،‬أﻣﺎم وﺧﻠـﻒ« و ﻣﻘـﺎدﯾﺮ‪» :‬ﻏَﻠـﻮة‪،1‬‬
‫ﻣﯿﻞ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺦ و ﺑﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻓﻠﺬا ﻇﺮوف ﻣﮑﺎﻧﯿ‪‬ﮥ ﻣﺨﺘﺺ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ ﺑﻮدن ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﺒﻖ اﯾـﻦ ادﻋـﺎ در أﻣﺜﻠـﻪ‪:‬‬
‫»دﺧﻠﺖ‪ ‬اﻟﺒﯿﺖ‪ ،‬ﺳﮑﻨﺖ اﻟﺪ‪‬ار و ذﻫﺒﺖ‪ ‬اﻟﺸّﺎم« راﺟﻊ ﺑﻪ إﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﻧﺰع ﺧﺎﻓﺾ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻨﺎﺑﺮﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ج( ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻇﺮف ﺑﻮدن )ﻗﻮل ﺷﺎذ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه از ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣـﻞ آن از ﻟﻔـﻆ ﺧـﻮدش ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟﻠـﺴﺖ‪‬‬
‫زﯾﺪ« و »ﻗﻌﺪت‪ ‬ﻣﻘﻌﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮوٍ«‪ .‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﺷﺎذ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺟﻠﺴﺖ‪ ‬ﻣﺮﻣـﯽ زﯾـﺪٍ« ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣ‪‬ﺠﻠِﺲ‪ٍ ‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺧﻼف ﻗﯿﺎس و ﺳﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺜـﺎلﻫـﺎ ﻗﯿﺎﺳـﯽ‬
‫ﺑﻮده و اﺗﺤﺎد ﻣﻌﻤﻮل و ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪن ﻣﺼﺪر ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﻟﺸّﻠﻮﺑﯿﻦ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺟﺰء ﻇﺮوف ﻣﺒﻬﻤﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ زﯾﺮا ﻣﻘﺪار آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ»ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻣﺮﻣﯽ و‪ «...‬ﻣﺸﺘﻖ از»ﺟﻠﺲ‪ ،‬رﻣﯽ و‪ «...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ واﯾـﻦ‬
‫ﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن اﺳﺖ زﯾﺮا ﻃﺒﻖ ﻗﻮل آﻧﻬﺎ اﺳﻢ ﻣﮑﺎن وزﻣﺎن ﻣﺸﺘﻖ از ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻓﻌﻞ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻏﻠﻮة )‪200‬ﻣﺘﺮ(‪ ،‬ﻣﯿﻞ‪ :‬ده ﻏﻠﻮة )‪ 2000‬ﻣﺘﺮ(‪ ،‬ﻓﺮﺳﺦ‪ :‬ﺳﻪ ﻣﯿﻞ)‪ 6000‬ﻣﺘﺮ(‪ ،‬ﺑﺮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﺦ )‪ 24000‬ﻣﺘﺮ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل او‪‬ل را»ﺷﻠﻮﺑﯿﻦ« ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ وﻗﻮل دو‪‬م ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ»ﻓﺎرﺳﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻧﯿـﺰ آن را‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻏﯿﺮاز اﯾﻦ دو ﻗﻮل‪ ،‬ﻗﻮل دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آﻧﺮا ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ »أﺧﻔﺶ« ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و آن ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﻧﺼﺐ »اﻟﺒﯿﺖ‪ ،‬اﻟﺪ‪‬ار و اﻟﺸّﺎم« در أﻣﺜﻠﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎً ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺷﺒﺎﻫﺘﺎً و ﻗﻮل ﺧﻮد را اﯾﻨﻄﻮر ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »دﺧﻞ« ﯾﮑﺒﺎر ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻨﻔﺴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﮏ ﺑﺎ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ وﮐﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ دارد ﮐﻪ ﻫﺮدو اﺻﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻓﻠﺬا ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﻮدن در اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮاﺻﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﺮع‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪184‬‬

‫ﺗﺼﺮّف و ﻋﺪم ﺗﺼﺮّف در ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ‬

‫أﺳﻤﺎء زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن از ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﻌﻤﺎل در ﻏﯿﺮ از ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﯽ ﺧﻮد )ﻇﺮف ﺑـﻮدن( و ﻋـﺪم اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬
‫در ﻏﯿﺮ از ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﻣﺘﺼﺮّف و ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺘﺼﺮّف‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﻇﺮف و ﻫﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﻏﯿﺮﻇﺮف اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﺮت‪ ‬ﯾﻮﻣ‪‬ﺎ«‪» ،‬ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥ ﯾﻮم‪ ‬ﻣﺒﺎرك« و »ﺟﺎء ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﮥ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ در »ﯾﻮم« در ﻣﺜﺎل اول ﻇﺮف‪ ،‬در ﻣﺜﺎل دو‪‬م ﻣﺒﺘﺪا و در ﻣﺜﺎل ﺳﻮ‪‬م ﻓﺎﻋﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮﺿﻊ ﻇﺮف وﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻇﺮف اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻇﺮف ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺳﺤﺮ« ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ارادة ﻣﺎ از آن ﺳﺤﺮ روزي ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ وﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻓﻮق‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﻠﺴﺖ‪ ‬ﻓﻮقَ اﻟﺪ‪‬ار«‪.‬‬
‫وﺷﺒﻪ ﻇﺮف ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪ« ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي آن اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺒﻪ ﻇـﺮف آن‬
‫اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺠﺮور واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺧﺮﺟﺖ‪ ‬ﻣـﻦ‬
‫ﻋﻨﺪِ زﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﺷﺎرح در ﻣﻘﺎم ﺑﯿﺎن ﻇﺮوف ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف‪ ،‬ﻣﺜـﺎل»ﻓـﻮق« را ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ واﯾـﻦ اﺷـﺘﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺜﺎل و ﺷﺒﻪ آن در ﻣﻮﺿﻊ ﺟﺮّ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗـﻮل ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌـﺎﻟﯽ‪» :‬ﻓﺨّـﺮَ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻬﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻘﻒ‪ ‬ﻣِﻦ ﻓﻮﻗﻬِﻢ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻏﯿﺮ از دو ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪،‬أﻟﻔﺎﻇﯽ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮف‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻗﻂ« و »ﻋﻮض« ﮐﻪ او‪‬ﻟﯽ ﻇﺮف ﺑﺮاي ﻣﺎﺿﯽ و دو‪‬ﻣﯽ ﻇﺮف ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺑﺪل« و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﮑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺬ ﻫﺬا ﺑﺪل ﻫﺬا«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻇﺮوف ﻣﺮﮐﺒ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺎ أزورك ﺻﺒﺎح ﻣﺴﺎء«‪.‬‬
‫‪» .4‬ﺑﯿﻨﺎ«‪»،‬ﺑﯿﻨﻤﺎ« و»ﻣﺬ«‪»،‬ﻣﻨﺬ« زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﺎﺑﻌﺪﺷﺎن واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺤﻞ‪.26 ،‬‬
‫‪185‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻇﺮف‬
‫ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻇﺮف ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﮐﻞ« و »ﺑﻌﺾ« ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺑﺤﺜﺖ‪ ‬ﻋﻨﮏ ﮐﻞّ ﻣﮑﺎنٍ«‬
‫و »ﺳﺮت‪ ‬ﮐﻞّ اﻟﯿﻮم«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺻﻔﺖ ﻇﺮف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﺮت‪ ‬ﻃﻮﯾﻼ ﺷﺮﻗﯽ اﻟﻘﺎﻫﺮه«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ ﻋﺪدي ﮐﻪ ﻣﻤﯿ‪‬ﺰ ﺑﺮاي ﻇﺮف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﻤﺖ‪ ‬ﺛﻼﺛﮥ اﯾ‪‬ﺎمٍ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﺼﺪر از ﻇﺮف ﻣﮑﺎن ﻗﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﻠﺴﺖ‪ ‬ﻗﺮب‪ ‬زﯾﺪٍ« ﮐﻪ در اﺻـﻞ »ﺟﻠـﺴﺖ‪‬‬
‫ﻣﮑﺎن ﻗﺮب زﯾﺪٍ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻇﺮف در ﻟﻐﺖ و اﺻﻄﻼح ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؟‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ ﻇﺮف ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ و در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ وﺟﻮﺑﺎً ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮﺳ‪‬ﻊ در ﻇﺮوف ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬ﻇﺮوف ﻣﺒﻬﻢ و ﻣﺨﺘﺺ‪ ‬را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻇﺮوف ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪186‬‬

‫درس ﺳﯽوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ 1‬ﮐـﻪ »ﺳـﯿﻮﻃﯽ« ﻋﻠـﺖ ﺗـﺄﺧﯿﺮ آن را از ﺳـﺎﺋﺮ‬
‫ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻗﯿﺎﺳﯽ و ﺳﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدن ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﺎة اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﺋﺮ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »واو« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻊ«‪ ،‬واﺳﻄﻪ در رﺳـﯿﺪن آن‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ درﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎﺋﺮ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﯾﺎ اﺻﻼً ﺣﺮﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ(‬
‫و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف در ﻣﻌﻨﺎي آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪) .‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ و ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ(‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬

‫»ﺷﺎرح« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اﻹﺳﻢ‪ ‬اﻟﻤﻨﺘﺼﺐ‪ ‬ﺑﻌﺪ واوٍ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﻊ« ﮐـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫»ﻣﺤﯽ اﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ« ﻋﺒﺎرت »اﻟﻔﻀﻠﻪ« را ﺑﻪ ﺟﺎي »اﻹﺳﻢ« دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ذﮐﺮ »اﻹﺳﻢ« دو ﭼﯿﺰ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ »ﺳﯿﺮاﻓﯽ« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از ﻣﻔﻌﻮل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آن را »ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ »واﺧﺘﺎر‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﻗﻮﻣ‪‬ﻪ‪ ‬ﺳ‪‬ﺒﻌﯿﻦَ ر‪‬ﺟ‪‬ﻼ«}أﻋﺮاف‪ {155 ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻦ ﻗﻮﻣﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي وﺑﻞ اﻟﺼ‪‬ﺪي‪ ،‬ص‪(248‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻖ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻤﻬﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »واو« ﻣﻌﯿ‪‬ﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﺟﻤﻠﮥ ذات وﺟﻬﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮ آن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آن اﺳﻢ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان آن را ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻄﻒ آن ﺑﺮﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻨﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪187‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬ﻓﻌﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »واو« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﺄﮐﻞ اﻟﺴ‪‬ﻤﮏ و ﺗﺸﺮب‪ ‬اﻟﻠﺒﻦ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬واﻟﺸّﻤﺲ‪ ‬ﻃﺎﻟﻌﮥ«‬
‫و ﺑﺎ ذﮐﺮ »اﻟﻔﻀﻠﻪ« اﻣﺜﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺷﺘﺮك زﯾﺪ‪ ‬و ﻋﻤﺮو‪ «‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ »واو« ﻋﻤـﺪه‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻮده و ﻓﻌﻞ ﺑﺪان ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺐ »ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ«‪ ،‬ﻓﻌﻞ وﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن اﺳـﺖ‪.2‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺄﺟﻤِﻌ‪‬ﻮا أﻣﺮَﮐﻢ وﺷﺮَﮐﺎﺋَﮑﻢ« و »أﻧﺎ ﺳﺎﺋﺮٌ واﻟﻨّﯿﻞ«‪.‬‬
‫و در ﻣﺜﺎل‪» :‬ﮐﻞّ رﺟﻞٍ وﺿﯿﻌﺘﻪ« ﻋﻼﻣﺖ ﻧﺼﺐ را ﺑﺮاي »ﺿﯿﻌﮥ« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤـﯽداﻧـﺪ زﯾـﺮا ﻣﺎﻗﺒـﻞ آن‬
‫ﻓﻌﻞ و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ« ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺐ‪ ،‬ﺧﻮد واو اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .3‬زﺟ‪‬ﺎج« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺐ‪ ،‬ﻓﻌـﻞ ﻣﻘـﺪ‪‬ر اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً »ﻻﺑـﺴﺖ‪ «‬و »ﺻـﺎﺣﺒﺖ‪«‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪ‪‬م ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ‬

‫ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺷﺮط ﺗﻘﺪ‪‬م آن را ﺑﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫ﻣﻌﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺬا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﻟﻨّﯿﻞَ ﺳِـﺮت‪ «‬اﻣ‪‬ـﺎ در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﺣﺐ ﺧﻮد )اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌـﻪ ﺑـﺎ آن اﺳـﻢ اﺳـﺖ( در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻬﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻼف اﺻﻞ اﺳﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ »اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﺣﺐ ﺧـﻮد را ﺟـﺎﺋﺰ ﻣـﯽداﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺳـﺎر‬
‫واﻟﻨّﯿﻞَ زﯾﺪ‪.«‬‬

‫‪ .1‬زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎب »اﻓﺘﻌﺎل« ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﯿﻦ دو ﻃﺮف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف »ﻋﻤﺮو« اﯾﻦ ﻣﺸﺎرﮐﺖ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﺷﺮح ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي و ﺑﻞ اﻟﺼ‪‬ﺪي‪ ،‬ص‪.«287‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪188‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ‬

‫ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ از دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت اﺳﺖ ﮐﻪ إﻋﺮاب ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌـﻪ‬
‫ﻣﺸﺨّﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫رﻓﻊ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﻄﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺼﺐ‬ ‫‪ .1‬ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ب( ﻋﻄﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﻧﺼﺐ‬

‫ج( ﻋﻄﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮﻣﺎﻗﺒﻞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻄﻒ‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﻨﻮي‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫د( ﻋﻄﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﺮﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﻧﺼﺐ‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪ‪‬ا و ﻋﻤﺮو‪ /‬ﻋﻤﺮو‪‬ا‬

‫ب‪ .‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬و ﻋﻤﺮو‪‬ا‬
‫ج‪ .‬ﻣﺎ ﻟﺰﯾﺪٍ وﻋﻤﺮوٍ‬
‫د‪ .‬ﻣﺎ ﻟﮏ وﻋﻤﺮو‬

‫ﻋﻄﻒ در ﺑﺎب ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ‬

‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺟﻮاز ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬إﻣﮑﺎن ﻋﻄﻒ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﻄﻒ ﺑﺪون ﺿﻌﻒ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ وﯾﺎ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔـﺼﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻄﻒ آن ﺑﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ از ﻧﺼﺐ آن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﻮدن أرﺟﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻨﺖ‪ ‬أﻧﺎ وزﯾـﺪ‪‬‬
‫ﮐﺎﻷﺧﻮﯾﻦ«‬

‫‪ .1‬ﻋﻄﻒ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪189‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( ﻋﻄﻒ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺿﻌﻒ اﺳﺖ‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻼف ﺣﺎﻟـﺖ او‪‬ل ﻣﻌﻄـﻮف ﻋﻠﯿـﻪ اﺳـﻢ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ و ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺼﺐ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﻮدن أرﺟﺤﯿ‪‬ـﺖ دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺳِﺮت وزﯾﺪ‪‬ا«‬
‫‪ .2‬إﻣﮑﺎن ﻋﻄﻒ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »واو« ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﺐ آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑﻮدن‪.‬‬
‫ب( ﺑﻨﺎﺑﺮ إﺿﻤﺎر ﻓﻌﻞ )ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﻮدن(‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﻔﺘﻬﺎ ﺗِﺒﻨﺎ وﻣﺎء‪ ‬ﺑﺎردا« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»ﻣﺎء‪ «‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﺑـﻮدن و ﯾـﺎ ﺑﻨـﺎﺑﺮ إﺿـﻤﺎر‬
‫»ﺳﻘﯿﺘﻬﺎ ﻣﺎء‪ «‬ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ از ﺳﺎﺋﺮ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻣﺆﺧّﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﻮده و ﻋﻄﻒ در ﮐﻼم ﻧﯿـﺰ ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﺒﺎﺷـﺪ إﻋـﺮاب اﺳـﻢ ﻣﺎﺑﻌـﺪ‬
‫»واو« ﺑﻪ ﭼﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ إﻣﮑﺎن ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در ﭼـﻪ ﺻـﻮرﺗﯽ إﻋـﺮاب‬
‫ﻧﺼﺐ أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪190‬‬

‫درس ﺳﯽوﺷﺸﻢ‪ :‬إﺳﺘﺜﻨﺎء)‪(1‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ذﻫﻦ ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺶ ﭘﮋوﻫﺎن را ﻣﺸﻮ‪‬ش ﮐﻨﺪ اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﭼـﺮا در أﮐﺜـﺮ‬
‫ﮐﺘﺐ ﻧﺤﻮي ﻣﺒﺤﺚ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﻌﺪ از ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؟ در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺳـﺆال ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔـﺖ‬
‫دﻟﯿﻞ ذﮐﺮ ﻣﺒﺤﺚ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﻌﺪ از ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء در ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ اﻣ‪‬ـﺎ در‬
‫ﻟﻔﻆ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ »ﺟﻮﻫﺮي« آن را »ﻣﻔﻌﻮل دوﻧﻪ« ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ اد‪‬ﻋـﺎي او‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﻠﺬا ﻣﺼﻨّﻒ آن را ﺑﻌﺪ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬

‫ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺘﺜﻨﺎء اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪» :‬ﻫﻮ اﻹﺧـﺮاج ب»إﻟّـﺎ« أو إﺣـﺪي أﺧﻮاﺗﻬـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﮥً أو ﺣﮑﻤﺎً«‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎرج ﮐﺮدن اﺳﻢ ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯽ از ﮐﻼم ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﮥ إﻟّـﺎ واﺧـﻮات آن ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﮐـﻪ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻣﺸﻤﻮل ﺣﮑﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ إﺧﺮاج داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬إﺧﺮاج ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ در ﻟﻔﻆ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟـﺎء‬
‫اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .2‬إﺧﺮاج ﺣﮑﻤﯽ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ در ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺟﺎءﻧﯽ إﻟّﺎ زﯾﺪ‪.«‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﻬﺠﮥ‪ ،‬ص‪.181‬‬
‫‪191‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫أﺟﺰاء اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫‪ .1‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ )اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ(‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﻠّﻢ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ )اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل(‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از أدات اﺳﺘﺜﻨﺎء ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ‪ :‬ﻟﻔﻆ ﻋﺎﻣ‪‬ﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از أدات اﺳﺘﺜﻨﺎء ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﻪ و ﯾﺎ ﻫﻤﺎن أدات اﺳﺘﺜﻨﺎء‪.‬‬

‫أﻧﻮاع ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‬
‫‪ .1‬ﻣﺘّﺼﻞ‪ :‬اﮔﺮ ﻣـﺴﺘﺜﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺰﺋـﯽ از أﺟـﺰاي ﻣـﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨـﻪ و ﯾـﺎ ﺟﻨـﺴﯽ از اﺟﻨـﺎس آن ﺑﺎﺷـﺪ آن را‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً«‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺟﺰﺋـﯽ از‬
‫اﺟﺰاي ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﮐﻪ ﻗﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺖ‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﺘّﺼﻞ إﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و آن ﻟﺰوم ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺟﺎء اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً« ﺣﮑﻢ ﮐﻪ »ﻣﺠﯽء« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﻗﻮم ﺛﺎﺑﺖ اﺳـﺖ‬
‫و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﺘﺼ‪‬ﻞ ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ )ﻣﺠﯽء( ﺑﺮاي وي ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﯿﺶ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ زﯾﺮا از ﻃﺮﻓـﯽ زﯾـﺪ داﺧـﻞ در ﺣﮑـﻢ اﺳـﺖ و از ﻃﺮﻓـﯽ‬
‫ﺧﺎرج از آن‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ رﻋﺎﯾﺖ اﺧﺘﺼﺎر ﺑـﻪ‬
‫دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از آﻧﻬﺎ إﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺪهاي در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬أﺻﻼً ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﺟﺎء اﻟﻘﻮم« ﻋﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﯾﻌﻨـﯽ از ﻫﻤـﺎن اﺑﺘـﺪا‬
‫»زﯾﺪ« ﺟﺰو اﯾﻦ »ﻗﻮم« ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و دﻟﯿﻞ ذﮐﺮ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻣﺮاد ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﮐﺎﻣـﻞ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻘﻄﻊ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺰﺋﯽ از اﺟﺰاي ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ آن را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺟﺎء اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ ﺣﻤﺎراً«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪192‬‬

‫‪ .3‬ﻣﻔﺮّغ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻼم ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ آن ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ را ﻣﻔﺮّغ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣـﺎ‬
‫ﺟﺎءﻧﯽ إﻟّﺎ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﻔﺮّغ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﮐﻼم ﻣﻨﻔﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫أدات اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫‪» .1‬إﻟّﺎ«‪:‬‬
‫ﻧﺎﺻﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﻪ »إﻟّﺎ«‪:‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »إﻟّﺎ« در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ـﻮن اﺧـﺘﻼف وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ ﻣـﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ‬
‫آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻬﺎر ﻗﻮل‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺳﯿﺮاﻓﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﻪ »إﻟّﺎ« ﻫﻤﺎن ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر در ﮐـﻼم اﺳـﺖ و‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻘﺶ إﻟّﺎ در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ ﺗﻌﺪﯾﻪ و رﺳﺎﻧﺪن ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن»إﻟّﺎ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺎﺻﺐ ﻫﻤﺎن ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر در ﮐﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ »إﻟّﺎ« ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣـﺬﻫﺐ اول ﮐـﻪ آن‬
‫را واﺳﻄﮥ در ﻋﻤﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻧﺎﺻﺐ ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ »إﻟّﺎ« دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد‪.‬ﯾﻌﻨﯽ‪»:‬أﺳﺘﺜﻨﯽ زﯾﺪاً«‬
‫اﺷﮑﺎل‪ :‬اﯾﺮادي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ او‪‬ل و دو‪‬م ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫در ﮐﻼم ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤﻞ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ اﻟﻘـﻮم‪ ‬إﺧﻮﺗُـﮏ إﻟّـﺎ‬
‫زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در ﮐﻼم ﺗﺄوﯾﻠﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ آن‬
‫را ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺒﺐ ﺗﮑﻠّﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﻪ »إﻟّﺎ«‬

‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﻪ إﻟّﺎ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺷﻠﻮﺑﯿﻦ« اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻫﻢ آن را ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ »اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪193‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬ﮐﻼم ﺗﺎم‪ ‬و ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻫـﻢ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﻨﻘﻄﻊ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً و ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ ﺣﻤﺎراً«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻼم ﺗﺎم‪ ‬وﻏﯿﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻮاز ﻧﺼﺐ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم أﺣﺪ‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً«‬
‫ب( ﺟﻮاز ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از إﻋﺮاب ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ آن را ﻣﺨﺘﺎر ﻣﯽداﻧﺪ‪) 1‬ﻣﺸﻬﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑـﺪل‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم أﺣﺪ‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪ‪«‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ(ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ :‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺼﺐ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ ﺣﻤﺎراً«‬
‫ب( ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ‪ :‬ﺟﻮاز ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از ﻣﺎ ﻗﺒﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ ﺣﻤﺎر‪«‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‬

‫ﺑﺮاي ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً أﮐﺮﻣﺖ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ وﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً أﮐﺮﻣﺖ‪ ‬اﻟﻘﻮم‪.«‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﻮد؛ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﻼم ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﺼﺐ آن ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم إﻟّﺎ زﯾﺪاً اﻟﻘﻮم‪.«‬‬
‫ب( ﮐﻼم ﻏﯿﺮﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﺼﺐ آن ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم إﻟّﺎ زﯾﺪاً‪/‬زﯾﺪ‪ ‬اﻟﻘﻮم‪.«‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺎرح در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ )ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻼم ﺗﺎم و ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎﺷﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺖ را أرﺟﺢ از ﻧﺼﺐ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« اﯾﻦ ﻗﻮل ﺷﺎرح را دﻗﯿﻖ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﻣﻮاﺿﻌﯽ را در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺼﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‬
‫در آنﻫﺎ أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ زارﻧﯽ إﻟّﺎ زﯾﺪاً أﺣﺪ‪«‬‬
‫‪ (2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ و ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ زﯾﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻢ ﯾﺰرﻧﯽ أﺣﺪ‪ ‬أﺛﻨﺎء ﻣﺮﺿﯽ ﻣﻊ اﻧﻘﻀﺎء زﻣﻦ ﻃﻮﯾﻞ إﻟّﺎ زﯾﺪا«‪.‬‬
‫‪ (3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻼم در ﺟﻮاب ﮐﻼﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﮐﻼم ﻧﺼﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﺠﺢ اﻟﺘّﻼﻣﯿﺬُ إﻟّﺎ ﻋﻤﺮَ«‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﺠﺤﻮا إﻟّﺎ ﻋﻤﺮَ«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪194‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ درﺑﺎرة ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﻔﺮّغ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻼم ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻔـﺮّغ‪ 1‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎرح ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﮐﻼم ﻏﯿﺮﻣﻮﺟﺐ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷـﻮد‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺎ ﺿـﺮﺑﺖ‪ ‬إﻟّـﺎ‬
‫زﯾﺪاً« ﮐﻪ إﻋﺮاب آن ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﻔﺮّغ ﺑﺎ دو ﺷﺮط در ﮐﻼم ﻣﻮﺟـﺐ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ إﻟّﺎ زاﺋﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﺋﺪه اي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺮأت‪ ‬إﻟّﺎ ﯾﻮم اﻟﺠﻤﻌﮥ«‬

‫ﺗﮑﺮار »إﻟّﺎ«‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ »إﻟّﺎ« در ﮐﻼم ﺗﮑﺮار ﺷﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي در ﻣﺪﺧﻮﻟﺶ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح ﻣ‪‬ﻠﻐﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺑﺪل و ﯾﺎ ﻣﻌﻄﻮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺄﺣﺪٍ إﻟّـﺎ زﯾـﺪٍ‬
‫إﻟّﺎ أﺧﯿﮏ« ﮐﻪ »أﺧﯿﮏ« ﺑﺪل از »زﯾﺪٍ« و»ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾـﺪاً وإﻟّـﺎ ﻋﻤـﺮاً« ﮐـﻪ »ﻋﻤـﺮاً« ﻣﻌﻄـﻮف‬
‫ﺑﻪ»زﯾﺪاً« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﻏﯿﺮﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »إﻟّﺎ«ي او‪‬ل إﻓﺎدة اﺳـﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬و ﺧﻮد داراي دو ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻔﺮّغ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺎﻣـﻞ در ﯾﮑـﯽ از ﻣـﺴﺘﺜﻨﯽﻫـﺎ ﻋﻤـﻞ ﮐـﺮده و ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم إﻟّﺎ زﯾﺪ‪ ‬إﻟّﺎ ﻋﻤﺮاً إﻟّﺎ ﺑﮑﺮاً«‪.‬‬
‫ب( ﻣﺴﺜﻨﯽ ﻏﯿﺮﻣﻔﺮّغ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻔﺮﯾﻎ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي»ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮدن ﻇﺮف از آﻧﭽﻪ در آن ﺑﺎﺷﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ اﯾﻦ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﮐﻼم ﺧﺎﻟﯽ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﻔﺮّغ در ﮐﻼم ﻣﻮﺟﺐ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﻣﻌﻨﺎي درﺳﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ زﯾﺮا در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» :‬ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً« ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﮥ ﻣﺮدم را زدم ﻣﮕﺮ زﯾﺪ را‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺤﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪195‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎت ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را ﻧﺼﺐ دﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻗـﺎم إﻟّـﺎ‬
‫زﯾﺪاً إﻟّﺎ ﻋﻤﺮاً إﻟّﺎ ﺑﮑﺮاً اﻟﻘﻮم‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎت ﻣﺘﺄﺧّﺮ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﻼم ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ را ﻧﺼﺐ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً إﻟّﺎ ﻋﻤﺮاً إﻟّـﺎ‬
‫ﺑﮑﺮاً«‪.‬‬
‫ب( ﮐﻼم ﻏﯿﺮﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﻪ دو وﺟﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻋﺎﻣﻞ در ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎت و ﻧﺼﺐ ﻣﺎﺑﻘﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم أﺣﺪ‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪ‪ ‬إﻟّـﺎ ﻋﻤـﺮاً‬
‫إﻟّﺎ ﺑﮑﺮاً«‬
‫‪ .2‬ﻧﺼﺐ ﻫﻤﮥ ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎت ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم أﺣﺪ‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً إﻟّﺎ ﻋﻤﺮاً إﻟّﺎ ﺑﮑﺮاً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺎرح ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو وﺟﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻗﻮل او‪‬ل أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﯾـﻦ أرﺟﺤﯿ‪‬ـﺖ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻋﻘﯿـﺪه‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮل دو‪‬م ﻓﺼﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪.1‬اﺳﺘﺜﻨﺎء را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﻨﻈﻮر از إﺧﺮاج ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﮑﻤﯽ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﻮاع ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﭼﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ در ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ 3‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﻣﻔﺮّغ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﮔﺮ »إﻟّﺎ« در ﮐﻼم ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻏﯿﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد و ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻔﺮّغ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻤـﻞ آن‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .5‬اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻔﺮّغ ﺑﻮده و ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎت ﻣﺘﺄﺧّﺮ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻄﻮر؟‬

‫‪» .1‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.«225‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪196‬‬

‫درس ﺳﯽوﺷﺸﻢ‪ :‬اﺳﺘﺜﻨﺎء)‪(2‬‬

‫‪» .2‬ﻏﯿﺮ«‬
‫از دﯾﮕﺮ أدات اﺳﺘﺜﻨﺎء »ﻏﯿﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ داراي دو وﯾﮋﮔﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪ ﺑﻮدن‪) 1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي آن ﻣﺠﺮور ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻌﺮب ﺷﺪن ﺑﻪ إﻋﺮاب ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي»إﻟّﺎ« ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻏﯿﺮ إﻟّﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﻣـﺴﺘﺜﻨﯽ ﻫـﺮ إﻋﺮاﺑـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮد آن إﻋﺮاب را ﺑﻪ »ﻏﯿﺮ« ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬ﻏﯿﺮَ زﯾﺪٍ« ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔـﻮﯾﯿﻢ‪»:‬ﻗـﺎم‬
‫اﻟﻘﻮم‪ ‬إﻟّﺎ زﯾﺪاً«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺻﻞ در »ﻏﯿﺮ« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﺑﺮاي ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻫ‪‬ـﻢ ﯾـﺼﻄَﺮِﺧُﻮن ﻓﯿﻬ‪‬ـﺎ رﺑ‪‬ﻨـﺎ‬
‫أﺧﺮِﺟﻨﺎ ﻧَﻌﻤ‪‬ﻞ ﺻ‪‬ﺎﻟِﺤﺎً ﻏﯿﺮَ اﻟّﺬِي ﮐُﻨّﺎ ﻧَﻌﻤ‪‬ﻞ«‪ 2.‬اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي اﺳﺘﺜﻨﺎء اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ در ﺣـﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »إﻟّﺎ« ﮐﺎﻣﻼً ﻋﮑﺲ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺻﻞ در»إﻟّﺎ« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ـﺎ ﮔـﺎﻫﯽ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻮاﻗﻊ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻮ ﮐﺎن ﻓﯿﻬِﻤ‪‬ﺎ آﻟﻬ‪‬ﮥ إﻟّﺎ اﷲُ ﻟﻔَﺴ‪‬ﺪ‪‬ﺗﺎ«‪.‬‬

‫‪ .1‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ »ﻏﯿﺮ« ﺑﻌﺪ از »ﻟﯿﺲ« واﻗﻊ ﺷﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻟﻔﻈﺎً ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻧﺸﻮد و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻗﻄﻊ از إﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﻣﻀﺎف إﻟﯿﻪ در ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻠﺤﻮظ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺒﻀﺖ‪ ‬ﻋﺸﺮه‪ ‬ﻟﯿﺲ ﻏﯿﺮ« ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ »ﻏﯿﺮُ« و »ﻏﯿﺮَ« ﺟﺎﯾﺰ اﻹﺳﺘﻌﻤﺎل اﺳﺖ؛ ﮐﻪ در‬
‫ﺻﻮرت او‪‬ل اﺳﻢ ﻟﯿﺲ ﺑﻮده و ﺧﺒﺮ آن ﻣﺤﺬوف ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ »ﻟﯿﺲ ﻏﯿﺮُﻫﺎ ﻣﻘﺒﻮﺿﺎً« و در ﺻﻮرت دو‪‬م ﺧﺒﺮ ﻟﯿﺲ ﺑﻮده و اﺳﻢ آن ﻣﺤﺬوف‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ »ﻟﯿﺲ اﻟﻤﻘﺒﻮض‪ ‬ﻏﯿﺮَﻫﺎ«‪ .‬و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد »ﻟﯿﺲ ﻏﯿﺮُ« در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺒ‪‬ﺮد« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐـﻪ »ﻏﯿـﺮ«‬
‫ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺎت ﺑﻮده و ﺣﺮﮐﮥ آن ﺑﻨﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ »أﺧﻔﺶ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻏﯿﺮ« ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﺎﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ »ﺿﻤ‪‬ﻪ« إﻋﺮاب اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻨﺎء‪) .‬ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻷو‪‬ل‪ ،‬ص‪(176‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺎﻃﺮ‪.37 ،‬‬
‫‪ .3‬أﻧﺒﯿﺎء‪.22 ،‬‬
‫‪197‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .2‬ﻏﯿﺮ« ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا داراي ﺷﺪ‪‬ت إﺑﻬﺎم اﺳﺖ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺷﺪ‪‬ت‬
‫در إﺑﻬﺎﻣﺶ ﮐﻢ ﺷﻮد وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻌﺮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻِﺮَاطَ اﻟّﺬﯾﻦ أﻧﻌﻤﺖ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿﻬِﻢ‬
‫‪1‬‬
‫ﻏَﯿﺮِ اﻟﻤ‪‬ﻐﻀُﻮبِ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻬِﻢ«‬

‫‪» .3‬ﺳِﻮي«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﺳﻮي« ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺳﻮي« ﻇﺮف ﻣﮑﺎن ﻣﺘﺼﺮّف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪».2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »ﻓﺮّاء«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﺳﻮي« ﻇﺮف ﻣﮑﺎن ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬رﻣ‪‬ﺎﻧﯽ« و »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﻧـﺪ ﮐـﻪ »ﺳـﻮي« ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻇـﺮف ﺑـﻮده و ﮔـﺎﻫﯽ ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻟﻐﺎت ﻣﺸﻬﻮر در »ﺳﻮي«‬

‫»ﺳﻮي« ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آن»ﺳِـﻮي« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎي دﯾﮕﺮ آن ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪».1 :‬ﺳ‪‬ﻮاء«؛ ‪».2‬ﺳ‪‬ﻮي«؛ ‪».3‬ﺳِﻮاء«‪.‬‬

‫‪» .4‬ﻟﯿﺲ«؛ ‪» .5‬ﻻﯾﮑﻮن«‪» .6 ،‬ﺧﻼ« و ‪» .7‬ﻋﺪا«‬

‫اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از اﻗﺴﺎﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﺧﻮد را ﻧﺼﺐ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺷﺮط ﻧﺼﺐ دادن آﻧﻬﺎ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم اﻟﻘﻮم‪ ‬ﻟﯿﺲ ‪ /‬ﻻﯾﮑﻮن ‪ /‬ﺧﻼ‪ /‬ﻋﺪا زﯾﺪاً«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺎﺗﺤﻪ‪.7 ،‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« اﯾﻦ ﻗﻮل را رد‪ ‬ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮاﺿﻌﯽ دﯾﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ »ﺳﻮي« ﻣﺠﺮور ﺑﻪ »ﻣﻦ« ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﺒﺘﺪا اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم )ﺻﻞّ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠّﻢ( ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬د‪‬ﻋ‪‬ﻮت‪ ‬رﺑ‪‬ﯽ أن ﻻ ﯾ‪‬ـﺴﻠّﻂَ ﻋﻠـﯽ‬
‫أﻣ‪‬ﺘﯽ ﻋ‪‬ﺪو‪‬اً ﻣِﻦ ﺳِﻮي أﻧﻔﺴِﻬِﻢ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮﮐﻪ »ﺳﻮي« در ﻣﻮﺿﻊ ﻓﺎﻋﻠﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و أﻣﺴـــﯽ ﻓﻬــــﻮ ﻋ‪‬ـﺮﯾــﺎنٌ«‬ ‫»ﻓﻠﻤ‪‬ــــﺎ ﺻــﺮّح‪ ‬اﻟﺸّــــﺮ‬
‫ن دِﻧّـﺎﻫـﻢ ﮐﻤــــــﺎ داﻧـــﻮا«‬ ‫»و ﻟـﻢ ﯾﺒﻖ »ﺳِـﻮي« اﻟﻌ‪‬ﺪوا‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻓﺴﻮاك‪ ‬ﺑﺎﯾﻌ‪‬ﻬﺎ و أﻧﺖ اﻟﻤﺸﺘﺮي«‬ ‫»و إذا ﺗُﺒﺎع‪ ‬ﮐﺮﯾﻤﮥٌ أو ﺗُﺸﺘﺮي‬
‫ﮐﻪ »ﺳﻮي« ﻣﺒﺘﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪198‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺼﺐ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﺑﻪ »ﻟﯿﺲ« و »ﻻﯾﮑﻮن« ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﺖ اﺳﺖ و اﺳﻢ آﻧﻬﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن ﻣﺤـﺬوف‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻮد ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن »ﺑﻌﺾ« اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗـﺎم اﻟﻘـﻮم‪‬‬
‫ﻟﯿﺲ زﯾﺪاً« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﯿﺲ ﺑﻌﻀُﻬﻢ زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺮﺟﻊ آن‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖّ از ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ اﺳـﺖ‪.‬ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻟﯿﺲ اﻟﻘﺎﺋﻢ‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺮﺟﻊ آن‪ ،‬ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ از آن ﻣﺸﺘﻖّ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﯿﺲ اﻟﻘﯿﺎم‪ ‬ﻗﯿﺎم‪ ‬زﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ آﺧﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﮐـﻼم ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ ﻓﻌﻠـﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻘﻮم‪ ‬إﺧﻮﺗﮏ ﻻ ﯾﮑﻮن زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﯾﮑﻮن« زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰء أدات اﺳﺘﺜﻨﺎء واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن »ﻻ« ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎﺋﺮ أدوات ﻧﻔﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﺖ آن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﻟﻢ‪ ،‬ﻟﻦ‪ ،‬إن‪ ،‬ﻟﻤ‪‬ﺎ وﻣﺎ«‬
‫إﻋﺮاب اﺳﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪ »ﺧﻼ« و »ﻋﺪا« ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دارد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻫﺎ »ﻣﺎ« ذﮐـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﯾﻦ دو »ﻣﺎ« آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﺼﺐ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ب( اﮔﺮ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﯾﻦ دو»ﻣﺎ« ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ را ﺟﺮّ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪». 8‬ﺣﺎﺷﺎ«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﺣﺎﺷﺎ« در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺧﻔﺶ« و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺣﺮف ﺟﺮّ و ﻫﻢ ﻓﻌﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد را ﻧﺼﺐ دﻫﺪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد را ﺟﺮّ دﻫﺪ ﺣﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﻣﺎ« را زاﺋﺪه ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ»ﺧﻼ« و »ﻋﺪا« را ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻣﯽداﻧﺪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎي ﺑﻪ اﯾﻦ دو‬
‫را ﻣﺠﺮور ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺟﺮّ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﺧﻼ« و »ﻋﺪا« را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪199‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .3‬أﺑﻮزﯾﺪ أﻧﺼﺎري« و »ﻓﺮّاء«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻘﯿﺪه ﺧـﻮد را اﯾـﻦ ﻃـﻮر إﺛﺒـﺎت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ »ﺣﺎﺷﺎ« ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺣﺮف داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« اﯾﻦ دﻟﯿﻞ را ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽداﻧـﺪ و‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻓﻘﻂ ﺣﺮف ﺑﻮدن»ﺣﺎﺷﺎ« را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻔﯽ ﺷﯽء دالّ ﺑﺮ اﺛﺒـﺎت ﻣـﺎ ﻋـﺪاه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان از اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ »ﺣﺎﺷﺎ« را اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي»ﺣﺎﺷﺎ« اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﻪ‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ آن وﺟﻮﺑﺎً ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن »ﻣﺎ« ذﮐﺮ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﯿﭻوﺟﻪ ﻧﺎﻓﯿﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﻌﻨﻮي اﯾـﻦ دو ﺑـﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ(‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي »ﻏﯿﺮ« اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿ‪‬ﻪ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق »ﻏﯿﺮ« و »إﻟّﺎ« را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﺣﺎﺷﺎ« ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .4‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي »ﺣﺎﺷﺎ« را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪200‬‬

‫درس ﺳﯽوﻫﻔﺘﻢ)‪ :(1‬ﺣﺎل‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺎل ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺻﻄﻼح اﻫﻞ ﻟﻐﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺎﻻت واﺣﻮاﻻﺗﯽ ﮐﻪ در درون و ﻇﺎﻫﺮ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺻﻄﻼح ﺻﺮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺎﺿﯽ و اﺳﺘﻘﺒﺎل ﯾﮑﯽ از أزﻣﻨﮥ ﺛﻼﺛﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .3‬اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﯿﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺻﻒ ﻓﻀﻠﻪاي ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻮده و دالّ ﺑﺮ ﻫﯿﺌﺖ ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺮداً أذﻫﺐ« ﮐﻪ »ﻓﺮداً« دالّ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رﻓﺘﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻗﯿﺪ »ﻓﻀﻠﻪ« أوﺻﺎف ﻋﻤﺪهاي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻗﯿـﺪ »دالّ ﺑـﺮ‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد« ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖّ را ﺧﺎرج ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷﮑﺎل‪ :‬ﻋﺪهاي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎل اﺷﮑﺎل ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬ﮐـﻪ ﺗﻌﺮﯾـﻒ آن ﻣـﺴﺘﻠﺰم دور اﺳـﺖ‬
‫زﯾﺮا در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن آﻣﺪه »ﺣﺎل اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ« ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎل ﺑـﻪ ﻣﻨـﺼﻮب از آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻨﺼﻮب ﺑﺮ أﻗﺴﺎم آن اﺳﺖ و ﺣﺎل ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از أﻗﺴﺎم آن اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم دور ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد!‬

‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﯿﺌﺖ ﻧﻈﺮات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻬﯿﺌﻪ‪ :‬ﺣﺎلُ اﻟﺸّﯽء وﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺘُﻪ‪} ‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ {498 ،‬ﮐﻪ در ﻗﺎﻣﻮس اﯾﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و در ﺣﺎﺷﯿﻪ اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﯿﺌﺖ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺎﻟﺖ و ﺻﻮرت ﻣﺤﺴﻮﺳﻪ« ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫أﻣﺜﺎل‪» :‬ﺗﮑﻠّﻢ زﯾﺪ‪ ‬ﺻﺎدﻗﺎً«‪» ،‬ﻣﺎت ﻣ‪‬ﺴﻠﻤﺎً« و »ﻋﺎش ﮐﺎﻓﺮاً« ﺧﺎرج ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪201‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺟﻮاب‪ :‬ﻏﺮض ﻣﺼﻨّﻒ از ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﺣﺎل« ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺎل واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﺼﺐ از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ اﯾﻦ اﺣﮑﺎم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻮدن ﺣﺎل را از ﮐﻼم ﻋﺮب ﻣـﯽﺷﻨﺎﺳـﯿﻢ‪ ،‬ﻧـﻪ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﻏـﺮض از‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ذات ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻮدن ﺑـﺮ آن ﺣﻤـﻞ ﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ ﺑـﺎ داﺧـﻞ ﮐـﺮدن‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻮدن در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎل دور ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﭼﻮن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻧـﺼﺐ ﺗﻮﻗّـﻒ دارد وﻟـﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺼﺐ ﻣﺘﻮﻗّﻒ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﯾﮏ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﺒﺎرات ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮق ﺣـﺎل‬
‫و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﻮد زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎر اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ دو ﻗـﺴﻢ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺷـﺘﺒﺎه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ وﺣﺎل اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﻗﯿـﺪ‬
‫ﺑﺮاي »ﺣﺪث« اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺣﺎل ﻗﯿﺪ ﺑﺮاي »ذات«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»واذﮐﺮوا اﷲَ ذِﮐﺮاً ﮐَﺜِﯿﺮاً«‪ 1‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ذﮐﺮاً« از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﯿﺪ ﺑﺮاي ﺣﺪث ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﺎل واز اﯾﻨﺠﺎ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﭼﯿـﺰي را ﺑﯿـﺎن ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺻـﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ذات‬
‫ﺑﻮدن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺘﻘﻠﻪ و ﻣﺸﺘﻖّ ﺑﻮدن ﺣﺎل‬

‫ﺣﺎل ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﻨﺘﻘﻠﻪ« و »ﻣﺸﺘﻘّﻪ« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺛﺎﺑـﺖ )وﺻـﻒ ﻻزم(‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﺪ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎً« ﮐـﻪ ﻫـﻢ ﻣـﺸﺘﻖ و ﻫـﻢ‬
‫ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻣﮕﺮ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﮐﻪ إﻣﮑﺎن دارد ﺣﺎل ﺧﻼف أﺻﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺎل ﺛﺎﺑﺖ )ﻻزم(‪ :‬ﺣﺎل در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺛﺎﺑﺖ و ﺧﻼف اﺻﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺟﻬﺖ ﺗﺄﮐﯿﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺘَﺒﺴ‪ّ‬ﻢ‪ ‬ﺿَﺎﺣِﮑﺎً«‪ 2‬و ﯾﺎ ﻣﺆﮐّﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد )ذواﻟﺤﺎل( اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻷﻣﻦَ ﻣ‪‬ﻦ ﻓِﯽ اﻷرضِ ﮐﻠﱡﻬﻢ‬
‫ﺟ‪‬ﻤِﯿﻌ‪‬ﺎً«‪ 3‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ را ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﺑﻮك ﻋﻄﻮﻓﺎً«‪.‬‬

‫‪ .1‬أﺣﺰاب‪.41 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻤﻞ‪.19 ،‬‬
‫‪ .3‬ﯾﻮﻧﺲ‪.99 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪202‬‬

‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﺠﺪد ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺮي ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮده و ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧُﻠِﻖ اﻹﻧﺴﺎنُ ﺿَﻌِﯿﻔﺎً«‪ 1‬ﮐﻪ دال ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﺿﻌﻒ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬در ﻣﻮارد ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬دﻋﻮت‪ ‬اﷲَ ﺳﻤﯿﻌﺎً« و »أﻧﺰلَ إﻟﯿﮑﻢ اﻟﮑﺘﺎب ﻣ‪‬ﻔﻀّﻼً«‬
‫ب( ﺣﺎل ﺟﺎﻣﺪ‪ :‬ﺣﺎل در ﻧُﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎرح ﺳﻪ ﻣﻮرد آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن واﺣﺪ )ﻗﯿﻤﺖ( آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑِﻌﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺪ‪‬ا ﺑﺪرﻫﻢ«‪.‬ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪»:‬ﺑِﻌﻪ‪ ‬ﻣﺴﻌ‪‬ﺮاً ﮐﻞُّ ﻣﺪ‪ ‬ﺑﺪرﻫﻢ«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻤﻠﻪ اي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺎرﮐﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺑِﻌﺘﻪ‪ ‬ﯾﺪاً ﺑﯿﺪٍ« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪»:‬ﺑِﻌﺘﻪ‪ ‬ﻣﻨﺎﺟﺰه‪.«‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺗﺸﺒﯿﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺮﱠ زﯾﺪ‪ ‬أﺳﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻻﻟﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ادﺧﻠﻮا اﻟﺪ‪‬ار رﺟﻼً رﺟﻼً«‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .5‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﻣﻮﺻﻮﻓﻪ‪ 3‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﺎ أﻧﺰﻟﻨﺎه‪ ‬ﻗُﺮاﻧﺎً ﻋﺮﺑﯿ‪‬ﺎً«‪ 4‬و »ﻓَﺘﻤ‪‬ﺜّﻞَ ﻟﻬ‪‬ﺎ ﺑ‪‬ﺸﺮاً ﺳ‪‬ﻮﯾ‪‬ﺎً«‬
‫‪6‬‬
‫‪ .6‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل دالّ ﺑﺮ ﻋﺪد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺘﻢ‪ ‬ﻣﯿﻘﺎت‪ ‬رﺑ‪‬ﻪِ أرﺑﻌﯿﻦَ ﻟﯿﻠﻪ‪«‬‬
‫‪ .7‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﺑ‪‬ﺴﺮًا أﻃﯿﺐ ﻣﻨﻪ رﻃﺒﺎً«‬
‫‪ . 8‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻧﻮع و ﯾﺎ ﻓﺮﻋﯽ از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻣﺎﻟﮏ ذﻫﺒﺎً« و »ﻫـﺬا ﺣﺪﯾـﺪك‬
‫ﺧﺎﺗﻤﺎً«‬
‫‪ .9‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺻﻞ )وﺟﻮد ذاﺗﯽ( ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ءأﺳﺠﺪ‪ ‬ﻟِﻤ‪‬ﻦ ﺧﻠﻘﺖ‪ ‬ﻃﯿﻨﺎً«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎل ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﺮده ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ـﻮن اﺧـﺘﻼف اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺪهاي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﻧﺎﻇﻢ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﺮدن أﺣﻮال ﺟﺎﻣﺪه را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ وﻟـﯽ ﻋـﺪهاي ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗﮑﻠّـﻒ‪،‬‬
‫ﺗﺄوﯾﻞ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.28 ،‬‬
‫‪ .2‬أﻧﻌﺎم‪.114 ،‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﺎل را‪ ،‬ﺣﺎل »ﻣ‪‬ﻮ‪‬ﻃّﺌﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﯾﻮﺳﻒ‪.2 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺮﯾﻢ‪.17 ،‬‬
‫‪ .6‬أﻋﺮاف‪.142 ،‬‬
‫‪203‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻟﻔﻆ ﺣﺎل در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﭼﮕﻮﻧﻪ إﺷﮑﺎل اﺳﺘﻠﺰام دور در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎل را رد‪ ‬ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫‪ .3‬ﻓﺮق أﺳﺎﺳﯽ ﺣﺎل و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ در ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .4‬ﻣﻮاردي را ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫‪ .5‬در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪204‬‬

‫درس ﺳﯽوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﺎل)‪(2‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻨﮑﯿﺮ ﺣﺎل‬

‫ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﻫـﺮ ﮔـﺎه ﺣـﺎﻟﯽ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﺮده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎؤوا اﻟﺠﻤ‪‬ﺎء اﻟﻐﻔﯿﺮ« ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ آن ﺑﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎؤوا ﺟﻤﯿﻌﺎً«‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻗﻮال دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﻮل »ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ« و »ﺑﻐﺪادﯾ‪‬ﻮن«‪ :‬ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎل را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻄﻠـﻖ اﺟـﺎزه داده اﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬اﻟﺮّاﮐﺐ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺎل ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ اﻣ‪‬ـﺎ اﮔـﺮ ﻣﺘـﻀﻤ‪‬ﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺷﺮط ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬اﻟﺮّاﮐﺐ أﺣﺴﻦُ ﻣﻨﻪ اﻟﻤﺎﺷﯽ« ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﺣـﺎل‬
‫ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﺜﺎل »ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬اﻟﺮّاﮐﺐ« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎل ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ ﺣﺎل‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﺣﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ وﺻﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ ﯾـﮏ ﻣﻌﻨـﺎ و ﺻـﺎﺣﺐ آن‬
‫ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺋﻢ«‪» ،‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ« و »ﻣﻀﺮوب« ﻓﻠﺬا ﻣﺼﺪر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺎل واﻗﻊ ﺷﻮد زﯾﺮا ﻓﻘﻂ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎ وﺣﺪث دارد ﻧﻪ ﺻﺎﺣﺐ آن‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر أوﺿﺢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع دو ﺧﻼف وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬إﻋﺮاب ﻣﺼﺪر ﻣﻨﮑﱠﺮ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ر‪‬ﮐﻀﺎً« ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪205‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺪرِ ﻣﻨﺼﻮب ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( »أﺧﻔﺶ« و »ﻣﺒﺮّد«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﺪر ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮده و ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌـﻞ و ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫)ﻣﻨﻈﻮر از ﻓﻌﻞ آن ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨـﯽ ﺗﻘـﺪﯾﺮ در ﻣﺜـﺎل‬
‫ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﯾﺮﮐﺾ رﮐﻀﺎً«‪.‬‬
‫ج( »أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ«‪ :‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣـﺼﺪر ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﺑـﻮده و ﻋﺎﻣـﻞ آن وﺻـﻒ‬
‫ﻣﺤﺬوﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن وﺻﻒ ﺣﺎل واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ در ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺟـﺎء زﯾـﺪ‪‬‬
‫راﮐﻀﺎً رﮐﻀﺎً«‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮق ﺣﺎل و ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ ﻗﯿـﺪ ﺑـﻮدن‬
‫ﺑﺮاي ذات و ﺣﺪث ﺣﻞّ ﺷﻮد‪.‬‬
‫د( »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﺪر ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺎﻣﻞ آن ﻫﻤﺎن ﻓﻌـﻞ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ر( ﻣﺼﺪر ﻣﺬﮐﻮر ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﻀﺎﻓﯽ )از ﻟﻔـﻆ ﻓﻌـﻞ ﻣـﺬﮐﻮر( در ﺗﻘـﺪﯾﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻣﺠﯽء‪ ‬زﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫ز( ﻣﺼﺪر ﻣﺬﮐﻮر ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻪ وﺻـﻒ ﻣـﻀﺎﻓﯽ در ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨـﯽ‪» :‬ﺟـﺎء زﯾـﺪ‪‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ رﮐﺾٍ«‪.‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »ﮐﺜُﺮ ﻣﺠﯽء‪ ‬اﻟﺤﺎلِ ﻣﺼﺪراً ﻣﻨﮑّﺮاً وﻟﮑﻨّﻪ ﻟﯿﺲ ﺑﻤ‪‬ﻘﯿﺲٍ«‪:‬‬
‫اوﻻً در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﻼم ﻣﺴﻤﻮع از ﻟﺴﺎن ﻋﺮب در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﺣﺠﯿ‪‬ﺖ داﺷﺘﻪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺟﻮاز ﻗﯿﺎس ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و أﺻﺤﺎﺑﺶ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺜﯿﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ـﺎ »أﺑـﻮ ﻋﺒـﺎس‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺛﻤﺎﻟﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻼم ﻣﺴﻤﻮع از ﻟﺴﺎن ﻋﺮب را ﻗﯿـﺎس‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺒﺮ وﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد و اﯾﻦ دو ﺑﺮادر ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻗﻮال )ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻗﯿﺎس و ﻋﺪم ﻗﯿﺎس ﮐﻼم ﻣﺴﻤﻮع از ﻋﺮب دارد(‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪206‬‬

‫ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ زﯾـﺮا ﻋـﻼوه ﺑﺮآﯾـﺎت ﻗـﺮآن‪»، 1‬أﺑﻮﺣﯿ‪‬ـﺎن«‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ورود‪ ‬اﻟﻤﺼﺪر ﺣﺎﻻً أﮐﺜﺮ ﻣﻦ وروده ﻧﻌﺘـﺎً« »اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﺼﺪر در ﻣﻮﺿـﻊ ﺣـﺎل ﺑﯿـﺸﺘﺮ از‬
‫ﻧﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ذواﻟﺤﺎل )ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎل(‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻫﯿﺌﺖ ﻓﺎﻋﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻـﻮرت ﻓﺎﻋـﻞ ذواﻟﺤـﺎل ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﻔﻄﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟﺌـﺖ‪ ‬راﮐﺒـﺎً« و ﻣﻌﻨـﻮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻗﻮل ﻧﺎﺑﻐﻪ ذﺑﯿﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫ﺳــﻔّﻮد ﺷــﺮب ﻧــﺴﻮه ﻋﻨــﺪ ﻣﻔﺘــﺄد«‬ ‫»ﮐﺄﻧّ ـﻪ‪ ‬ﺧﺎرﺟــﺎً ﻣِــﻦ ﺟﻨــﺐِ ﺻ‪‬ــﻔﺤﺘِﻪِ‬

‫ﮐﻪ »ﺧﺎرﺟﺎً« ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي»ﯾﺸﺒﻬﻪ« ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﻪ از »ﮐﺄﻧّﻪ« ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻫﯿﺌﺖ ﻣﻔﻌﻮل ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﮐﺒﺖ‪ ‬اﻟﻔﺮس‪ ‬ﻣ‪‬ﺴﺮﺟﺎً«‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﮐﺘﺎب اﻟﮑﺎﻓﯿﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ذواﻟﺤﺎل واﻗـﻊ ﺷـﻮد ﻧـﻪ ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻋﯿـﻞ‬
‫واﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »دﻣﺎﻣﯿﻨﯽ« ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻨﻬﻞ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ذواﻟﺤﺎل واﻗﻊ ﺷـﺪن ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﺜﺎل ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪» :‬ﯾـﺴﺘﻮي اﻟﻤـﺎء و اﻟﺨـﺸﺒﻪ‪ ‬ﻃﻮﯾﻠـﻪ‪ «‬ﮐـﻪ‬
‫»اﻟﺨﺸﺒﻪ« ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬إﺷﮑﺎل‪» :‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﮐﺘﺎب ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﻣﺜﺎل »ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬واﻟﺸّﻤﺲ‪ ‬ﻃﺎﻟﻌـﻪ‪«‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺟﻤﻠﻪ »اﻟﺸﻤﺲ ﻃﺎﻟﻌﻪ« را ﺣﺎل در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ زﯾﺮا ﻧﻪ ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻓﺎﻋﻞ و ﻧﻪ ﻣﻔﻌـﻮل را ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺆﮐّﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺛﻢ‪ ‬ادﻋ‪‬ﻬ‪‬ﻦّ ﯾﺄﺗﯿﻨﮏ ﺳ‪‬ﻌﯿﺎ« }ﺑﻘﺮه‪ {260 ،‬و »ﯾ‪‬ﻨﻔﻘﻮن أﻣﻮاﻟَﻬ‪‬ﻢ ﺑﺎﻟﯿﻞ واﻟﻨّﻬﺎر ﺳِﺮّاً وﻋﻼﻧﯿﻪ«}ﺑﻘﺮه‪ {274 ،‬و‪...‬‬
‫‪207‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺟﻮاب‪» :‬اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« در ﺟﻮاب اﯾﻦ إﺷﮑﺎل اﯾﻦ ﻃﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﺄوﯾـﻞ ﺑـﺮده ﺗـﺎ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮاي ﻓﺎﻋﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬و اﻟﺸﻤﺲ‪ ‬ﻃﺎﻟﻌﻪ‪ ‬ﻋﻨﺪ ﻣﺠﯿﺌـﻪِ« ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت »اﻟﺸﻤﺲ ﻃﺎﻟﻌﻪ« ﺣﺎل ﺑﺮاي آﻣﺪن زﯾﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »اﺑﻦ ﻋﻤﺮون« ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺆو‪‬ل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺒﮑّﺮاً«‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »ﺻﺪر اﻷﻓﺎﺿﻞ« ﺟﻤﻠـﻪ را ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻌـﻪ ﻣـﯽداﻧـﺪ و‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻨﮑﯿﺮ در ذواﻟﺤﺎل‬

‫ذواﻟﺤﺎل ﺑﻪ ﺧﻼف ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﻮﺿﻮع واﻗﻊ ﺷﺪن آن زﻣﺎﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧـﺰد‬
‫ﺳﺎﻣﻊ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ در ﺷﺶ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺮه واﻗﻊ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﯿﻬﺎ ﻗﺎﺋﻤﺎً رﺟﻞٌ«‬
‫‪ .2‬ذواﻟﺤﺎل ﻧﮑﺮه ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ وﺻﻒ و ﯾﺎ اﺿﺎﻓﻪاي ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻓﯿﻬـﺎ ﯾ‪‬ﻔـﺮقُ ﮐـﻞّ أﻣـﺮٍ‬
‫ﺣﮑﯿﻢٍ‪ /‬أﻣﺮاً ﻣﻦ ﻋﻨﺪﻧﺎ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ذواﻟﺤﺎل ﺑﻌﺪ از ﻧﻔﯽ وﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻧﻔﯽ )اﺳﺘﻔﻬﺎم و ﻧﻬﯽ( واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وﻣﺎ أﻫﻠﮑﻨﺎ ﻣﻦ ﻗﺮﯾﻪٍ إﻟّـﺎ‬
‫وﻟﻬﺎ ﮐﺘﺎب‪ ‬ﻣﻌﻠﻮم‪.«‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎل ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ واو ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زارﻧﺎ رﺟﻞٌ واﻟﺸّﻤﺲ‪ ‬ﻃﺎﻟﻌﻪ«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺣﺎل ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﺧﺎﺗﻢ‪ ‬ﺣﺪﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .6‬اﯾﻦ ﮐﻪ ذواﻟﺤﺎل ﻧﮑﺮه ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﯾـﺎ ﻧﮑـﺮهاي ﮐـﻪ ﺻـﻼﺣﯿ‪‬ﺖ وﻗـﻮع در ﻣﻮﺿـﻊ ﺣـﺎل را دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زارﻧﯽ ﺧﺎﻟﺪ‪ ‬ورﺟﻞٌ راﮐﺒﯿﻦ«‪ .‬ﯾﺎ »ﺟﺎءﻧﯽ رﺟﻞٌ ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬واﻣﺮأه ﻣﺒﮑﺮﯾﻦ«‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎل‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ إﻋﺮاب ذواﻟﺤﺎل دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ذواﻟﺤﺎل ﻣﺮﻓﻮع و ﯾﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎء ﺿﺎﺣﮑﺎً زﯾﺪ‪«‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ذواﻟﺤﺎل ﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ آن در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ واو ﺳﺒﺐ رﻓﻊ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ وﻗﻮع ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻮﺿﻊ ﻧﻌﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا واو ﺑﯿﻦ ﻣﻮﺻﻮف وﺻﻔﺖ‬
‫واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪) .‬ﺑﺮ ﺧﻼف زﻣﺨﺸﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ واو ﺑﯿﻦ ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد(‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪208‬‬

‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎل ﻣﺠﺮور ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ب( »اﺑﻦ ﺑﺮﻫﺎن« و »ﻓﺎرﺳﯽ« و »اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎل ﻣﺠﺮور‬
‫ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﻬﻨﺪٍ ﺟﺎﻟﺴﻪ‪«‬‬

‫ﺣﺎل از ﻣﻀﺎف إﻟﯿﻪ‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺎل وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﺎل ﻣـﯽ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﻣـﻀﺎف‪‬‬
‫إﻟﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻣﺪن ﺣﺎل از ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻣـﺎﻧﻌﯽ ﻧـﺪارد‪ 2‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ آﻣﺪن ﺣﺎل ﺑﺮاي ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﺎ ﯾﮑـﯽ از ﺷـﺮوط ﺳـﻪ ﮔﺎﻧـﻪ زﯾـﺮ‬
‫اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤﻞ در ﺣﺎل را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻟﯿﻪ ﻣ‪‬ﺮﺟِﻌ‪‬ﮑُﻢ ﺟ‪‬ﻤﯿﻌﺎً«‬
‫‪4‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻧَﺰَﻋﻨﺎ ﻣ‪‬ﺎ ﻓِﯽ ﺻ‪‬ﺪورﻫِﻢ ﻣِﻦ ﻏِﻞﱟ إﺧﻮ‪‬اﻧَﺎً«‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف إﻟﯿﻪ ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ اﺳﺘﻐﻨﺎء از ﻣﻀﺎف را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻓَـﺎﺗﺒ‪‬ﻌ‪‬ﻮا ﻣِﻠّـﻪ‪‬‬
‫‪5‬‬
‫إﺑﺮَاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺣ‪‬ﻨﯿﻔﺎً«‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺳﺮّ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ واﺟـﺐ ﻧﯿـﺴﺖ ﻋﺎﻣـﻞ ﺣـﺎل‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣﻞ در ذواﻟﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣـﻞ در ذواﻟﺤـﺎل و ﯾـﺎ ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ دﯾﮕﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ ﺣـﺎل ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤـﺎن ﻋﺎﻣـﻞ در‬
‫ذواﻟﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ زاﺋﺪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﺟﺎء راﮐﺒﺎً ﻣﻦ أﺣﺪٍ«‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ« ﻧﯿﺰ اﺗّﺤﺎد ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل و ذواﻟﺤﺎل را ﺷﺮط ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﯾﻮﻧﺲ‪.4 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺠﺮ‪.47 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻧﻤﻞ‪.123 ،‬‬
‫‪209‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( »أﺑﻮﺣﯿ‪‬ﺎن« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻣﻮرد أﺧﯿﺮ را ﻏﯿﺮ از ﻣﺼﻨّﻒ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫»ﺳﯿﻮﻃﯽ« اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺳﻬﻮي از ﺟﺎﻧﺐ وي داﻧﺴﺘﻪ وﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب »ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺘﻮاﺋﯿ‪‬ـﻪ«‬
‫اﯾﻦ دو ﻗﻮل را از »أﺧﻔﺶ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﻟﻔﻈﯽ؛ ‪ .2‬ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺷﺎرح ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل‪ ،‬ﻓﻌﻞ وﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺘـﺼﺮّف ﺑﺎﺷـﺪ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎل ﺑﺮ آن ﻣﻘﺪ‪‬م ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺨﻠﺼﺎً زﯾﺪ‪ ‬د‪‬ﻋ‪‬ﺎ« و »ﻣ‪‬ﺴﺮﻋﺎً ذا راﺣﻞ«‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻞ آن‪ ،‬ﻓﻌـﻞ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺎﺣﮑﺎً ﻣﺎ أﺣﺴﻦ زﯾﺪاً« ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ‬
‫ﺻﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺟﺎﻣﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ ﺣـﺎل‪ ،‬ﺷـﺒﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ‪» :‬زﯾـﺪ‪ ‬ﺿـﺎﺣﮑﺎً‬
‫أﺣﺴﻦُ ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺎرح ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺼﺮّف را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻗﯿﺪ ذﮐﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫إﻃﻼق ﮔﻮﯾﯽ دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا »ﻣﺤﯽاﻟﺪِﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ را ذﮐﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﻢ‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺼﺮّف در آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺼﺮّف‪ ،‬ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ »ﻻم« اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﯽ ﻷزورك ﻣ‪‬ﺒﺘﻬﺠﺎً«‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺼﺮّف‪ ،‬ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ »ﻻم« ﻗﺴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻷﺻ‪‬ﻮﻣ‪‬ﻦَّ ﻣ‪‬ﻌﺘﮑِﻔﺎً«‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺼﺮّف‪ ،‬ﺻﻠﻪ ﺑﺮاي ﺣﺮف ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إن ﻟﮏ أن ﺗﺴﺎﻓﺮَ راﺟﻼً«‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺻﻠﻪ ﺑﺮاي »أل« ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺖ اﻟﻤﺼﻠّﯽ ﻓﺬّاً«‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي دو ﺗﻔﺴﯿﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي آن ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻔﻈﯽ ﻗﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد ﮐـﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‪:‬‬
‫اﺑﺘﺪاﺋِﯿ‪‬ﺖ و ﺗﺠﺮّد از ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺻﺒﻪ و ﺟﺎزﻣﻪ در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪) .‬ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ در اﯾـﻦ ﻣﺒﺤـﺚ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ(‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪210‬‬

‫ب( ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﻫﻤﺎن ﭘﻨﺞ ﻣﻮردي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرح ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ و آن ﺣﺮوﻓـﯽ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ اﻟﻔﺎظ ﻓﻌﻞ در آنﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐـﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬أﺳـﻤﺎء اﺷـﺎره‪ ،‬ﺣـﺮوف‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﻤﻨّﯽ‪ ،‬أدوات ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻇﺮوف و ﺟﺎر‪‬وﻣﺠﺮور‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﻠﮏ ﻫﻨﺪ‪ ‬ﻣﺠﺮّده‪» ،«‬ﻟﯿﺖ زﯾـﺪاً أﻣﯿـﺮاً‬
‫أﺧﻮك«‪» ،‬ﮐﺄنّ زﯾﺪاً راﮐﺒﺎً أﺳﺪ‪» ،«‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻨﺪك ﻗﺎﺋﻤﺎً« و»زﯾﺪ‪ ‬ﻓﯽ اﻟﺪ‪‬ار ﻗﺎﺋﻤﺎً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻇﺮف ﯾﺎ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮوري ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﻘـﺪ‪‬م ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫»زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎً ﻋﻨﺪك« و »ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﺮ‪‬ا ﻓﯽ ﻫ‪‬ﺠ‪‬ﺮ«‪.‬‬

‫ﺗﺘﻤﻪ‬
‫ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣِﺎ در أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﯾﮏ ﺷﺮط ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ آن ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯽء و ﯾﺎ ﻓﺮدي واﺣـﺪ ﯾـﮏ ﺣﺎﻟـﺖِ ﺑﺮﺗـﺮ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮِ ﺧﻮد )ﻧﻔﺴﻪ( داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖِ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ دﯾﮕـﺮان )ﻏﯿـﺮه(‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ ﺧﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎً أﺣﺴﻦُ ﻣﻨﻪ ﻗﺎﻋﺪاً« و ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻓﺮداً أﻧﻔـﻊ‬
‫ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ ﻣﻌﺎﻧﺎً«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺮﻓﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد؟ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺎل در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺮه واﻗﻊ ﺷﻮد؟ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ذواﻟﺤﺎل در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ذواﻟﺤﺎل ﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد؟ اﺧـﺘﻼف ﻋﻠﻤـﺎ‬
‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ 5‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي در ﺑﺎب ﺣﺎل ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺎل ﺑﻪ آن از ﻟﺤﺎظ ﺗﻘﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪ .1‬ﻏﯿﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺬﮐﻮر ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ .1 :‬ﺣﺮف ﺗﺮﺟ‪‬ﯽ؛ ‪ .2‬ﺣﺮوف ﺗﻨﺒﯿـﻪ؛ ‪ .3‬أدوات اﺳـﺘﻔﻬﺎم؛‬
‫‪ .4‬أدوات ﻧﺪا؛ ‪» .5‬أﻣ‪‬ﺎ«‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺧﻔﺶ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻇﺮف و ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻋﺎﻣﻞ را إﺟﺎزه داده و ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪211‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺳﯽوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﺎل)‪(3‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺗﻌﺪ‪‬د ﺣﺎل‬

‫وﺟﻮب ﺗﻌﺪ‪‬د ﺣﺎل‬

‫در دو ﻣﻮﺿﻊ واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎل ﻣﮑﺮّر و ﻣﺘﻌﺪ‪‬د ذﮐﺮ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »إﻣ‪‬ﺎ« واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﺪ‪» :‬إﻧّﺎ ﻫﺪﯾﻨﺎه‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﺒﯿﻞَ إﻣ‪‬ﺎ ﺷﺎﮐِﺮاً و‪ ‬إﻣ‪‬ﺎ ﮐَﻔُﻮراً«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﻌﺪ از »ﻻ« ﻧﺎﻓﯿﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺖ‪ ‬ﺑﮑﺮاً ﻻ ﻣﺴﺘﺒﺸﺮاً وﻻ ﺟﺬﻻن«‪.‬‬

‫ﺟﻮاز ﺗﻌﺪ‪‬د ﺣﺎل‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي »ذواﻟﺤﺎﻟﯽ واﺣﺪ« أﺣﻮال ﻣﺘﻌﺪ‪‬د ذﮐﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟـﺎء زﯾـﺪ‪‬‬
‫راﮐﺒﺎً ﺿﺎﺣﮑﺎً« و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي »ذواﻟﺤﺎل ﻣﺘﻌﺪ‪‬د« أﺣﻮال ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ذﮐﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻟﻘﯿـﺖ‪ ‬ﻫﻨـﺪاً‬
‫ﻣ‪‬ﺼﻌِﺪاً ﻣ‪‬ﻨﺤ‪‬ﺪِره‪ «‬ﮐﻪ »ﻣﺼﻌﺪاً« ﺣﺎل از ﺗﺎء و »ﻣِﻨﺤﺪره‪ «‬ﺣﺎل از ﻫﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﻣﺜﺎل ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﻓﻮاﻋﻞ در ﺗﺬﮐﯿﺮ و ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻣﺮﺟﻊ ﻫﺮ ﮐﺪام از أﺣﻮال ﻣـﺸﺨّﺺ‬
‫و ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺸﺨّﺺ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻮاﻗـﻊ‬
‫ﺣﺎل اول ﺑﺮاي اﺳﻢ ﺛﺎﻧﯽ وﺣﺎل ﺛﺎﻧﯽ ﺑﺮاي اﺳﻢ او‪‬ل در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻘﯿﺖ‪ ‬زﯾـﺪاً ﻣ‪‬ـﺼﻌﺪاً‬
‫ﻣ‪‬ﻨﺤﺪراً«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﺼﻌﺪاً« ﺣﺎل از »زﯾﺪاً« و »ﻣﻨﺤﺪرا« ﺣﺎل از »ﺿﻤﯿﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ و ﻧﻌﺖ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻌﺪ‪‬د را دارد‪.‬‬

‫‪ .2‬إﻧﺴﺎن‪.3 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪212‬‬

‫ﺣﺎل ﻣﺆﮐّﺪه و ﻏﯿﺮﻣﺆﮐّﺪه‬

‫‪ .1‬ﺣﺎل ﻣﺆﮐّﺪه‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ از ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬و ﺧـﻮد ﺑـﺮ دو ﻗـﺴﻢ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد را از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﻌﺜَﻮا ﻓﯽ اﻷرضِ ﻣ‪‬ﻔـﺴِﺪﯾﻦَ«‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»ﻣ‪‬ﻔﺴﺪﯾﻦ« ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد »ﻻ ﺗﻌﺜﻮا« را از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺛـﻢ‪ ‬وﻟّﯿـﺘُﻢ‬
‫ﻣ‪‬ﺪﺑﺮﯾﻦَ«‪ 2‬ﮐﻪ »ﻣﺪﺑﺮﯾﻦ« ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد »وﻟّﯿﺘُﻢ« را از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﮐﱢﺪ وﻣﺆﮐﱠﺪ زﻣـﺎﻧﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ راﺑﻄـﮥ ﺗﺄﮐﯿـﺪ را‬
‫إﻓﺎده ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن راﺑﻄﮥ ﻣﻌﻨﻮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﺜﺎل‪» :‬ﺟﺎء زﯾـﺪ‪ ‬ﻧﻔـﺴ‪‬ﻪ« »زﯾـﺪ« و‬
‫»ﻧﻔﺲ« ﻫﺮ دو در ﻣﻌﻨﺎ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﺜﺎل ﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ وﺟﻮد دارد ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺜﺎل »وﻟّﯽ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻋﺮف رﺳﺎﻧﻨﺪة ﻓﺮار و ﯾﺎ ﺷﺎﻧﻪ ﺧـﺎﻟﯽ ﮐـﺮدن اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ در »ﻣ‪‬ﺪﺑﺮﯾﻦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي»ﭘﺸﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن« وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ب( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ را ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ را‪ ،‬وﺳﺒﺐ اﯾﻦ اﻣﺮ اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﺎل ﻣﺆﮐﱢﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﺧﻮك ﻋﻄﻮﻓﺎً«‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺆال ﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻋﺎﻣﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣـﺎل‪ ،‬ﻣﺆﮐﱢـﺪ آن واﻗـﻊ ﺷـﻮد‬
‫ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﺟﻮاب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﺎﻣـﻞ ﺣـﺎل‪،‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺬف آن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ دﻻﻟﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻨﮑـﻪ ﺟﻤﻠـﻪ ﻋـﻮض‬
‫آن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻋﻮض و ﻣﻌـﻮ‪‬ض ﻃﺒـﻖ ﻗـﻮل ﺟﻤﻬـﻮر ﻧﺤـﻮﯾﯿ‪‬ﻦ ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا ﺣﺬف ﻓﻌﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ ﺣﺎل ﻣﺆﮐّﺪه ﺑﺮ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ و ﺑﯿﻦ ﻣﺒﺘﺪا وﺧﺒـﺮ ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪» :‬ﻋﻄﻮﻓﺎً زﯾﺪ‪ ‬أﺧﻮك« و »زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻄﻮﻓﺎً أﺧﻮك«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.60 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﺑﻪ‪.25 ،‬‬
‫‪213‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( »أﺷﻤﻮﻧﯽ« در ﺷﺮح ﺧﻮد »ﺳﯿﻮﻃﯽ« در »اﻟﺒﻬﺠﻪ« ﻗـﺴﻢ ﺳـﻮ‪‬ﻣﯽ را ﺑـﺮاي ﺣـﺎل ﻣﺆﮐّـﺪه ذﮐـﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺎل ﻣﺆﮐّﺪه ﺑﺮاي ذواﻟﺤﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻷﻣ‪‬ﻦَ ﻣ‪‬ﻦ ﻓﯽ اﻷرضِ ﮐﻠﱡﻬ‪‬ـﻢ ﺟ‪‬ﻤﯿﻌـﺎً«‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ »ﺟﻤﯿﻌﺎً« ﺣﺎل ﻣﺆﮐﺪ ﺑﺮاي »ﻣﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺎل ﻏﯿﺮﻣﺆﮐّﺪه )ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪ وﻣﺒﯿ‪‬ﻨﻪ(‪ :‬و آن ﺣﺎﻟﯽ را ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ از ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﺿﺎﺣﮑﺎً«‪.‬‬

‫ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ‬
‫اﺻﻞ در ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺻﻔﺖ وﺣﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ ﮔـﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗـﻊ ﺣـﺎل‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ در ﮐﻼم وارد ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ورود ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﺮط دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻠﻪ داراي راﺑﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ راﺑﻂ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺿﻤﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﯾﺪه ﻋﻠﯽ رأﺳِﻪ«‬
‫ب( واو ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وﻋﻤﺮو‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ واو ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ »إذ« ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ج( ﻫﺮ دو ﻣﻮرد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وﻫﻮ ﻧﺎوٍ ر‪‬ﺣﻠﻪ‪«‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺟﻤﻠﮥ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺒﯿ‪‬ﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ أدوات اﺳﺘﻘﺒﺎل )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻮف‪ ،‬إن‪ ،‬إذا و‪ (...‬آﻏﺎز ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫اﻗﺘﺮان و ﻋﺪم اﻗﺘﺮان ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ واو‬

‫ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ داراي دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ و اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ‬

‫‪ .1‬ﯾﻮﻧﺲ‪.99 ،‬‬
‫‪» .2‬أﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪»،«235‬اﻟﺒﻬﺠﻪ‪ ،‬ص‪.«193‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪214‬‬

‫اﮔﺮ ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺜﺒﺖ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻗﺘﺮان آن ﺑﻪ واو ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺿﻤﯿﺮ ﻋﻄﻒ ﺷﻮد‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﯾﻀﺤﮏ«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﮐﻼم ﻋﺮب ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﻣﺼﺪ‪‬ره ﺑﻪ ﻣﻀﺎرع ﻣﻘﺮون ﺑﻪ واو ذﮐـﺮ ﺷـﻮد‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻣﺒﺘﺪا در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺧﺒﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗُﻤﺖ‪ ‬و‬
‫أﺻ‪‬ﮏ‪ ‬ﻋ‪‬ﯿﻨَﻪ‪ «‬ﮐﻪ در اﺻﻞ »أﻧﺎ أﺻ‪‬ﮏ‪ «‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻐﯿﺮ از ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺬﮐﻮر )ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺼﺪ‪‬ره ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع( ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿـﻊ دﯾﮕـﺮ ﻧﯿـﺰ وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ‬
‫اﻗﺘﺮان واو ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻀﺎرع ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ»ﻣﺎ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫»ﻋ‪‬ﻬِﺪﺗﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﺗﺼﺒ‪‬ﻮ و‪‬ﻓِﯿﮏ‪ ‬ﺷَﺒِﯿﺒ‪‬ﻬﻔَﻤﺎ ﻟﮏ‪ ‬ﺑ‪‬ﻌﺪ‪ ‬اﻟﺸّﯿﺐِ ﺻ‪‬ﺒ‪‬ﺎً ﻣ‪‬ﺘَﯿ‪‬ﻤﺎ«‬
‫اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﻣﻘﺘﺮن ﺑـﻪ واو و ﯾـﺎ ﺿـﻤﯿﺮ و ﯾـﺎ ﻫـﺮ‬
‫دوي آنﻫﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﻀﺎرع ﻣﻨﻔﯽ‪»:‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وﻟﻢ ﯾﻀﺤﮏ« و ﻣﺎﺿﯽ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وﻗـﺪ ﻗـﺎم أﺑـﻮه‬
‫‪/‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وﻣﺎ ﻗﺎم ﻋﻤﺮو« و ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وﻋﻤﺮو‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪاي ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺧﻮد ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻓﺠـﺎء ﺑﺄﺳ‪‬ـﻨﺎ ﺑﯿﺎﺗـﺎً أو ﻫ‪‬ـﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﻮن«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﮐّﺪ ﻣﻀﻤﻮن ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ذﻟﮏ‪ ‬اﻟﮑﺘﺎب‪ ‬ﻻ رﯾﺐ‪ ‬ﻓﯿﻪِ«‬
‫‪ .4‬ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪاي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »إﻟّﺎ« واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮﻗﯽ ﻫﻢ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ـﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺻﺎﺣﺒﺖ‪ ‬أﺣﺪاً إﻟّﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﺧﯿﺮ ﻣﻨﻪ« و »يَا ﺣ‪‬ﺴﺮه‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯽ اﻟﻌِﺒ‪‬ﺎدِ ﻣ‪‬ﺎ ﯾ‪‬ﺄﺗﯿﻬِﻢ ﻣِﻦ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلٍ إﻟّﺎ ﮐﺎﻧﻮا‬
‫‪4‬‬
‫ﺑِﻪِ ﯾ‪‬ﺴﺘﻬﺰِء‪‬ونَ«‬

‫‪ .1‬ﺷﺮوط دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﻋﺪم اﻗﺘﺮان ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ واو ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ .1 :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻀﺎرع ﺑـﺮ‬
‫ﺧﻮدش ﻣﻘﺪ‪‬م ﻧﺸﻮد‪ .‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻘﺪ‪‬م ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ واو ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﯾ‪‬ﺎك ﻧﻌﺒﺪ‪ ‬وإﯾ‪‬ﺎك ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ« }ﻓﺎﺗﺤﻪ‪.{5 ،‬‬
‫ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﯿﻀﺎوي ﺟﻤﻠﮥ »إﯾ‪‬ﺎك ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ« را ﺣﺎل از ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻘﺪ‪‬ر در»ﻧﻌﺒﺪ« ﻣﯽداﻧﺪ‪ .2 .‬ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ ﻗﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت‬
‫اﻗﺘﺮان ﺑﻪ ﻗﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ واو واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﻟِﻢ‪ ‬ﺗﺆذوﻧﻨﯽ و ﻗﺪ ﺗﻌﻠﻤﻮن أﻧّﯽ رﺳﻮلُ اﷲِ« }ﺻﻒ‪.{5 ،‬‬
‫‪ .2‬أﻋﺮاف‪.4 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.2 ،‬‬
‫‪ .4‬ﯾﺲ‪.30 ،‬‬
‫‪215‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .5‬ﺟﻤﻠﮥ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ـﻪاي ﮐـﻪ ﻓﻌـﻞ آن ﻣﺎﺿـﯽ ﺑـﻮده و ﻣﺎﻗﺒـﻞ آن »أو« ذﮐـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻷﺿﺮِﺑ‪‬ﻨّﻪ‪ ‬ﺣ‪‬ﻀَﺮَ أو ﻏﺎب‪.«‬‬

‫ﺣﺬف ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل از ﻟﺤﺎظ ذﮐﺮ و ﺣﺬف در ﮐﻼم داراي ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬واﺟﺐاﻟﺬّﮐﺮ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﺮوف و أﺳﻤﺎء إﺷﺎره‪» .‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻨﺪك‬
‫ﻗﺎﺋﻤﺎً« ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮدن ﻋﻤﻞ ﻇﺮوف و أﺳﻤﺎء إﺷﺎره ﺣﺬف آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬واﺟﺐ اﻟﺤﺬف‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﻗﯿﺎﺳﯽ و ﺳﻤﺎﻋﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﯿﺎﺳﯽ‪:‬ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺎل ﻣﺆﮐّﺪه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﺧﻮك ﻋﻄﻮﻓﺎً« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬أﺣِﻘﱡﻪ‪ ‬ﻋﻄﻮﻓﺎً«‬
‫ب( ﺣﺎل ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺒﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﯽ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻤـﺎً« ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ‪» :‬ﺿَـﺮﺑِﯽ زﯾـﺪاً‬
‫ﺣ‪‬ﺎﺻِﻞٌ ﺿَﺮﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﻗﺎﺋِﻤ‪‬ﺎً« ﮐﻪ »ﻗﺎﺋﻤﺎً« ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ »ﺣﺎﺻﻞٌ« ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺣﺬف آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن زﯾﺎدي و ﻧﻘـﺺ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺗَـﺼ‪‬ﺪ‪‬ق‬
‫أوﺗَﺼ‪‬ﺪ‪‬ق ﺑﺪﯾﻨﺎرٍ ﻓَﺼﺎﻋِﺪاً« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻓَﺎذﻫ‪‬ﺐ أو ﻓَﺬَﻫ‪‬ﺐ‪ ‬ﺑﺎﻟﺘّﺼﺪﯾﻖ ﺑِﻪِ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»إﺷﺘﺮه‪ ‬أوِ اﺷﺘﺮﯾﺘُﻪ‪ ‬ﺑﺪﯾﻨﺎرٍ ﻓَﺴ‪‬ﺎﻓِﻼً« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺎذﻫ‪‬ﺐ أو ﻓَﺬَﻫ‪‬ﺒﺖ‪ ‬ﻓﯽ اﻧﺤﻄﺎطِ‬
‫اﻟﻤ‪‬ﺸﺘﺮي ﺑِﻪِ ﻓَﺴ‪‬ﺎﻓِﻼً«‪.‬‬
‫د( آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺣﺎل إﻓﺎدة ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻮﺑﯿﺦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻗﺎﻋﺪاً وﻗﺪ ﻗﺎم‪ ‬اﻟﻨّﺎس« ﮐﻪ در اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل ﺣـﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻫﻤﺰة ﺗﻮﺑﯿﺦ‪ 1‬ذﮐﺮ ﺷﺪه ودﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﻮﺑﯿﺦ دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻟِﻌ‪‬ــﺰﱠه‪ ‬ﻣِــﻦ أﻋﺮاﺿِــﻨﺎ ﻣ‪‬ــﺎ اﺳــﺘَﺤ‪‬ﻠّﺖِ«‬ ‫»ﻫ‪‬ﻨﯿﺌـــﺎً ﻣ‪‬ﺮﯾﺌـــﺎً ﻏَﯿـــﺮَ داءٍ ﻣ‪‬ﺨـــﺎﻣِﺮ‬

‫ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺬوف آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺛَﺒ‪‬ﺖ‪ ‬ﻟﮏ‪ ‬اﻟﺨﯿﺮُ ﻫﻨﯿﺌﺎً«‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺰة إﻧﮑﺎر ﺗﻮﺑﯿﺨﯽ ﻫﻤﺰهاي اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﻗﻮع ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد دارد و ﮔﻮﯾﻨﺪه از ارﺗﮑﺎب آن ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻧﺎراﺿﯽ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮاﺻﻠﯽ ﻫﻤﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪216‬‬

‫‪1‬‬
‫‪».2‬ﻫ‪‬ﻨﺎﻟَﮏ‪ ‬ﻫﻨﯿﺌﺎً«‬
‫‪ .3‬ﺟﻮاز اﻟﺤﺬف وﺟﻮار اﻟﺬّﮐﺮ‪ :‬ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ از ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺬﮐﻮر ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد وآن زﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي‬
‫ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺬوف وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »راﮐﺒﺎً« در ﺟﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﮐَﯿﻒ ﺟِﺌﺖ‪‬؟«‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﺣﺎل‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﮐﻪ از ارﮐﺎن اﺻﻠﯽ ﮐﻼم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﺻـﻄﻼح»ﻓـﻀﻠﻪ« اﺳـﺖ‪ ،‬ﺣـﺬف آن در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﮐﻼم ﺧﻠﻠﯽ وارد ﻧﺸﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﭘﻨﺞ ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺬف ﺣﺎل ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﻣﻘﺼﻮر ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺳﺎﻓﺮت‪ ‬إﻟّﺎ راﮐﺒﺎً«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﻧﺎﺋﺐ از ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐُﻞ ذﻟﮏ ﻫﻨﯿﺌﺎً ﻣ‪‬ﺮﯾﺌﺎً«‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺤ‪‬ﺖ ﮐﻼم ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﺧَﻠﻘﻨﺎ اﻟـﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎواتِ و‪ ‬اﻷرض‪ ‬و‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﺎ ﺑ‪‬ﯿﻨَﻬ‪‬ﻤﺎ ﻻﻋِﺒﯿﻦَ«‪ 2‬زﯾﺮا در ﺻﻮرت ﺣﺬف»ﻻﻋﺒﯿﻦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﯾﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ إﺧﻼل وارد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﺟﻮاب واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬إذَا ﻗﺎﻣ‪‬ﻮا إﻟﯽ اﻟﺼ‪‬ﻼهِ ﻗﺎﻣ‪‬ﻮا ﮐُﺴ‪‬ﺎﻟَﯽ«‬
‫‪ .5‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل ﻧﺎﺋﺐ از ﺧﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺮﺑﯽ زﯾﺪاً ﻣﺴﯿﺌﺎً«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻮاﺿﻊ وﺟﻮب ﺗﻌﺪ‪‬د ﺣﺎل را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺎل ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪ و ﻣﺆﮐّﺪه را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﮐﻼم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد؟‬
‫‪ .4‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ اﻗﺘﺮان ﺟﻤﻠﻞ ﺣﺎﻟﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ واو ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬در ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎل واﺟﺐاﻟﺬّﮐﺮ اﺳﺖ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﻮاﺿﻌﯽ را ﮐﻪ ﺣﺬف ﺣﺎل در آﻧﻬﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت او‪‬ل ﺣﺎل ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪ و در ﺻﻮرت دو‪‬م ﺣﺎل ﻣﺆﮐّﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬دﺧﺎن‪.38 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺴﺎء‪.142 ،‬‬
‫‪217‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺳﯽوﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﺗﻤﯿﯿﺰ‬

‫ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ :‬ﮐﻪ ﻧﺎم دﯾﮕﺮ آن ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ وﯾﺎ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪،‬در ﻟﻐﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺟـﺪاﯾﯽ ﻣﯿـﺎن دو و ﯾـﺎ ﭼﻨـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫ﭼﯿﺰ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﻣﺘﺎزوا اﻟﯿﻮم‪ ‬أﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﻤ‪‬ﺠﺮِﻣﻮنَ«‪ 1‬و در اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »اﺳﻢ ﻧﮑـﺮهاي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣِﻦ« ﺑﯿﺎﻧّﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و راﻓﻊ اﺑﻬﺎم از ذات و ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ذات و ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ذات ﻣﻘﺎدﯾﺮ )ﻣﻘﺪارﻫﺎ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﻣﻤﺴﻮﺣﺎت )ﻣﺴﺎﺣﺖﻫﺎ‪ ،‬ارزﯾـﺎﺑﯽ ﺷـﺪهﻫـﺎ(‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻪ‪ ‬ﺷّﺒﺮٌ أرﺿﺎً« و ﻣﻮزوﻧﺎت )وزنﻫﺎ‪ ،‬ﻏﯿﺮﯾ‪‬ﺖﻫﺎ و ﻣﺜﻠﯿ‪‬ﺖﻫﺎ( ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨَـﻮان ﻋـﺴﻼً وﺗﻤـﺮاً«‪،‬‬
‫»ﻟﯽ ﻏﯿﺮُﻫﺎ إﺑﻼً« و »ﻟﯽ ﻣﺜﻠُﻬﺎ إﺑﻼً« و أﻋﺪاد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪي ﻋﺸﺮون درﻫﻤﺎً« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﯿﯿﺰ اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﺪه و آن را ﺟـﺮّ‬
‫دﻫﻨﺪ و اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﯿـﺰ دﯾﮕـﺮي اﺿـﺎﻓﻪ ﻧـﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋِﻨـﺪ ﺷِـﺒﺮُ‬
‫أرضٍ« ﺑﺮ ﺧﻼف‪» :‬ﻓَﻠَﻦ ﯾ‪‬ﻘﺒﻞَ ﻣِﻦ أﺣﺪِﻫِﻢ ﻣِﻞء‪ ‬اﻷرضِ ذَﻫ‪‬ﺒﺎً«‪ 3‬ﮐﻪ »ﻣِﻞء« ﺑﻪ »اﻷرض« اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺼﻮب ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺴﺒﺖ آن ﺣﮑﻢ وﯾﺎ إﺳﻨﺎدي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﯿـﺎن ﻓﻌـﻞ و ﻓﺎﻋـﻞ و ﻓﻌـﻞ و ﻣﻔﻌـﻮل ﺷـﮑﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻃﺎب زﯾﺪ‪ ‬ﻧﻔﺴﺎً« و »ﻏﺮﺳﺖ‪ ‬اﻷرض‪ ‬ﺷﺠﺮاً«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﯾﺲ‪.59 ،‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن و »اﺑﻦ ﻃﺮاوه« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻤﯿﯿﺰ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬آلﻋﻤﺮان‪.91 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪218‬‬

‫ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻤﯿﯿﺰ راﻓﻊ إﺑﻬﺎم از ذات و ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ واﺿﺢ و ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎﺻﺐ ﺗﻤﯿﯿﺰ‬
‫اﮔﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺮاي رﻓﻊ إﺑﻬﺎم از ذات ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺐ آن ﻫﻤﺎن ذات ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣ‪‬ﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﻢ ﺟﺎﻣﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﺻﺐ واﻗﻊ ﺷﻮد؟ در ﺟـﻮاب ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺎﺻﺐ ﺑﻮدن ذوات اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋـﺸﺮﯾﻦ‬
‫درﻫﻤﺎً« ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ »ﺿﺎرﺑﯿﻦ زﯾﺪاً« دارد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺮاي رﻓﻊ إﺑﻬﺎم از ﻧﺴﺒﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﺎﺻﺐ آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﻮل»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪» ،‬ﻣﺎزﻧﯽ«‪» ،‬ﻣﺒﺮّد«‪» ،‬زﺟ‪‬ﺎج« و »ﻓﺎرﺳﯽ«‪ :‬ﻓﻌﻞ و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌـﻞ ﻣﻮﺟـﻮد در ﮐـﻼم‬
‫ﻧﺎﺻﺐ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل»اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر«‪ :‬ﻧﺎﺻﺐ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻧﻔﺶ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻤﯿﯿﺰ أﻓﻌﻞُ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ‬

‫ﺗﻤﯿﯿﺰ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ داراي دو ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻮب ﺟﺮّ‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ در ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺎﻋﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬زﯾـﺪ‪ ‬أﻓـﻀﻞُ رﺟـﻞٍ« و‬
‫»ﻫﻨﺪ‪ ‬أﻓﻀﻞ اﻣﺮأهٍ« ﮐﻪ در اﯾﻦ دو ﻣﺜﺎل »رﺟﻞ« و »اﻣﺮأه« ﺗﻤﯿﯿﺰِ ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﺗﻤﯿﯿـﺰ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺖ أﻓﻀﻞُ اﻟﻨّﺎسِ رﺟﻼً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﻼﻣﺖ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻏﯿﺮ ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻠﻤﮥ »ﺑﻌﺾ« را ﻗـﺮار داد‬
‫زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﺑﻌﻀﯽ از ﺟﻨﺲ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻌﺾ ﺟﻨﺲِ اﻟﺮّﺟﻞ«‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻮب ﻧﺼﺐ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ در ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺖ أﻋﻠﯽ ﻣﻨﺰﻻً«؛ ﻋﻼﻣﺖ ﻓﺎﻋـﻞ در‬
‫ﻣﻌﻨﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻓﻌﻞ واﻗﻊ ﺷﻮد آن را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓﺎﻋـﻞ اﻧﺘﺨـﺎب ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧﺖ ﻋﻼ ﻣﻨﺰﻟُﮏ«‪.‬‬
‫‪219‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﺠﺮور ﺷﺪن ﺗﻤﯿﯿﺰ‬

‫ﻣﺠﺮور ﺷﺪن ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﻣِﻦ« در ﻏﯿﺮ از ﻣﻮاﺿﻊ زﯾﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺜﺎل‪» :‬ﻃﺎب زﯾﺪ‪ ‬ﻣِﻦ ﻧﻔﺲٍ« اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻤﯿ‪‬ﺰ ﻋﺪد ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺜﺎل‪»:‬ﻋﻨﺪي ﻋﺸﺮون ﻣِﻦ درﻫﻢٍ« اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺜﺎل‪» :‬و‪ ‬ﻓَﺠ‪‬ﺮﻧَﺎ اﻷرض‪ ‬ﻣﻦ ﻋ‪‬ﯿ‪‬ﻮنٍ« اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﺜﺎل‪»:‬ﻋِﻨﺪي ﻣ‪‬ﻨَﻮان ﻣِﻦ ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻞٍ و ﺗَﻤﺮٍ« و »ﻏﺮﺳﺖ‪ ‬اﻷرض‪ ‬ﻣِـﻦ ﺷـﺠﺮٍ«‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ از ﻋﺎﻣﻞ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ از ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪ :‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻋﺎﻣـﻞ آن ﻣﺘـﺼﺮّف ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﺧﻮاه ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ودﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﯿﺰ اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻌـﺖ ﺑـﺮاي إﯾـﻀﺎح ﻣـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺒﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﻓﻠﺬا ﺗﻘﺪﯾﻢ آن ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻓﺮّاء«‪» ،‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« و »ﻣﺎزﻧﯽ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﺗﻤﯿﯿـﺰ ﺑـﺮ ﻋﺎﻣـﻞ ﻣﺘـﺼﺮّف ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻔﺴﺎً ﻃﺎب زﯾﺪ‪ «‬و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻫﻢ ورود ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻋﺎﻣـﻞ ﺧـﻮد در ﮐـﻼم‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺼﯿﺢ ﻋﺮب ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از ذات و ﻧﺴﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺪام ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‬
‫‪ .2‬ﺗﻤﯿﯿﺰ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ وﺟﻮﺑﺎً ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .3‬ﭼﺮا »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ؟‬

‫‪ .1‬اﻟﮑﺘﺎب‪.205 ،1 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮح اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ‪.398 ،2 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪220‬‬

‫درس ﺳﯽوﻧﻬﻢ‪ :‬ﺣﺮوف ﺟﺮّ)‪(1‬‬

‫ﺣﺮوف ﺟﺮّ‪ ،‬ﺣﺮوﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌـﻞ ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﻣﺎﺑﻌـﺪ ﺧـﻮد ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽ دﻫﻨﺪ‪ 1‬و ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪن اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ ﺟﺎر‪‬ه ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻞ ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﯽ ﮐﺸﻨﺪ و ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد وﺻﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ »رﺿﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟـﻪ ﺗـﺴﻤﯿﮥ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺮّ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺮوف ﻧﺎﺻﺐ و ﺟﺎزم‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« اﯾﻦ ﺣﺮوف را ﺣﺮوف إﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽ ﻧﺎﻣﻨـﺪ و دﻟﯿـﻞ اﯾـﻦ أﻣـﺮ را ﻧﯿـﺰ اﯾﻨﻄـﻮر ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ أﻓﻌـﺎل را ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ ﺧـﻮد إﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺣـﺮوف‬
‫إﺿﺎﻓﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﯾﻦ إد‪‬ﻋﺎي ﮐﻮﻓﯿﯿ‪‬ﻦ اﯾﻦ ﺳﺆال ﭘﯿﺶ ﻣﯽ آﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﭼﻄﻮر ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ إﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽ ﺷـﻮد در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺤﻮي ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ؟‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬أو‪‬ﻻً ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﺟﻮاب را در ﺧﻮد إد‪‬ﻋﺎ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐـﻪ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن ﻣﻌـﺎﻧﯽ أﻓﻌـﺎل را‬
‫ﻣﻀﺎف ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﺧﻮد أﻓﻌﺎل را!‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺄوﯾـﻞ ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﺑـﺮده ﻣـﯽﺷـﻮد و‬
‫إﺿﺎﻓﮥ اﺳﻢ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ« ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﺮور« ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﺣﺮف ﺟﺮّ إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﻣﺎ ﻧُﺴِﺐ‪ ‬إﻟﯿﻪِ ﺷﯽء‪ ‬ﺑﻮاﺳﻄﻪِ ﺣﺮفِ ﺟﺮﱟ‪.‬‬

‫‪221‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻗﺴﺎم ﺣﺮوف ﺟﺮّ‬

‫ﻣﺸﻬﻮر در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺷﺎﻣﻞ ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ 1‬ﮐﻪ ﺳﻪ ﻣﻮرد آن ﻫـﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﻼ«‪» ،‬ﺣﺎﺷﺎ« و »ﻋﺪا« در ﻣﺒﺤﺚ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﻣﻮرد او‪‬ل ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﮐَﯽ«‪» ،‬ﻣﺘﯽ« و »ﻟﻌﻞّ« اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﺸﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﺎر‪ ‬ﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .1‬ﮐﯽ«‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮﺿﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺮف ﺟﺮّ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ »ﻣﺎ« اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯿ‪‬ﻪ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐَﯿﻤ‪‬ﻪ؟« و اﻟﻒ ﻣـﺎ اﺳـﺘﻔﻬﺎﻣﯿ‪‬ﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺠﺮور واﻗﻊ ﺷﻮد ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﻓﻌﻞ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ »أن« ﻧﺎﺻﺒﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟِﺌﺖ‪ ‬ﮐَﯽ أُﮐﺮِم‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻟﻌﻞّ«‪:‬‬
‫ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻓﻘﻂ ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻋ‪‬ﻘَﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﺑِـــــﺸﯽءٍ أنﱠ أُﻣ‪‬ﮑُـــــﻢ ﺷَـــــﺮﯾﻢ‪«‬‬ ‫»ﻟﻌـــــﻞﱠ اﷲِ ﻓَـــــﻀّﻠﮑُﻢ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻨـــــﺎ‬

‫‪».3‬ﻣﺘﯽ«‪:‬‬
‫ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻓﻘﻂ ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻫ‪‬ﺬَﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻣ‪‬ﺘَـــﯽ ﻟُﺠ‪‬ـ ـﺞٍ ﺧُـــﻀﺮٍ ﻟَﻬ‪‬ـ ـﻦّ ﻧَﺌـــﯿﺞ«‬ ‫»ﺷَــﺮِﺑﻦَ ﺑِﻤــﺎءِ اﻟﺒ‪‬ﺤــﺮِ ﺛــﻢ‪ ‬ﺗَﺮَﻓّﻌ‪‬ــﺖ‬

‫ﮐﻪ ﻣﺘﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣِﻦ« اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ »ﺳﯿﻮﻃﯽ« در ﮐﺘﺎب »ﻫﻤـﻊ اﻟﻬﻮاﻣـﻊ« آن‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﻂ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺧﺮﺟﻬﺎ ﻣﺘﯽ ﮐُﻤ‪‬ﻪِ«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮّاء ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ در آﯾﮥ »ﻻت ﺣﯿﻦَ ﻣﻨﺎصٍ«}ص‪» ،{3 ،‬ﺣﯿﻦ« را ﺑﻪ ﺟﺮّ ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮده )اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو(‬
‫ﻻت را ﻧﯿﺰ ﺟﺰء ﺣﺮوف ﺟﺮّ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮوف ﺟﺮّ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﺣﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »أﺧﻔﺶ« ﮐﻠﻤﮥ »ﺑ‪‬ﻠﻪ‪«‬‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﻣِﻦ« و از ﺣﺮوف ﺟﺮّ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻻم ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺌﺖ‪ ‬ﻟﮑﯽ أﺗﻌﻠّﻢ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﯽ ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن »أن« ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﯽ ﺣﺮف ﺟﺮّ دالّ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﻠﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪222‬‬

‫‪».4‬ﻟﻮﻻ«‪:‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ »ﻟﻮﻻ« أﻗﻮال ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪».1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« »ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ« و »ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﻮﻻ ﺣﺮف ﺟـﺎر‪‬ه ﺑـﻮده و‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺟﺮّ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻮﻻي‪ ،‬ﻟﻮﻻك و ﻟﻮﻻه«‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺧﻔﺶ« ﻟﻮﻻ را ﺣﺮف ﻣﻬﻤﻠﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از آن را ﻧﯿﺰ در ﻣﻮﺿﻊ رﻓﻊ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 5‬و ‪» .6‬ﻣﻨﺬ وﻣﺬ«‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺠﺮورﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻢ زﻣﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐـﻼم‬
‫ﺣﻀﺮت أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ )ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ ﻋﻠﯿﻪ(‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﺻ‪‬ﻠّﯽ ﻓِﯽ اﻟﻤ‪‬ﺴﺠِﺪِ اﻟﺤﺮامِ ﺻﻼةً ﻣﮑﺘﻮﺑﮥً ﻗَﺒِﻞَ‬
‫‪3‬‬
‫اﷲُ ﻣِﻨﻪ‪ ‬ﮐﻞﱠ ﺻﻼةٍ ﺻ‪‬ﻠّﺎﻫ‪‬ﺎ ﻣﻨﺬ ﯾﻮم و‪‬ﺟِﺒ‪‬ﺖ ﻋ‪‬ﻠﯿﻪِ اﻟﺼ‪‬ﻼةُ و‪ ‬ﮐﻞﱠ ﺻﻼةٍ ﯾ‪‬ﺼ‪‬ﻠّﯿﻬ‪‬ﺎ إﻟﯽ اﻟﻤ‪‬ﻮتِ«‬
‫»ﻣﻨﺬ«‪» .‬ﻣﺬ« ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪﺷﺎن ﻣﺠﺮور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﻢ ﺑﻮده وﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪﺷﺎن ﻣﺮﻓﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ رأﯾﺘﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺬ ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﻪ«‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ‬
‫إﻋﺮاب آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »اﺑﻦ ﺳﺮّاج«‪»،‬ﻓﺎرﺳﯽ« و »ﻣﺒﺮّد« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﻨﺬ« و »ﻣﺬ« ﻣﺒﺘﺪا و ﻣﺎ ﺑﻌﺪﺷﺎن ﺧﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬ﻣﺒﺮّد« اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ را ﻏﯿﺮ وارد در ﮐﻼم ﻋﺮب ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬واﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻃﺒـﻖ ﮔﻔﺘـﮥ »ﻣﺤـﯽاﻟـﺪ‪‬ﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ«‪ ،‬ﻣﺒﺮّد ﺛﺒﻮت اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺮﮐﯿﺐ را ﻧﻔﯽ ﻧﮑﺮده زﯾﺮا در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد )اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ص‪ (626‬ﺷﻌﺮي را از ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ ﺛﻘﻔﯽ ﻧﻘـﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دال ﺑﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ او ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺷﺨﺼﯽ )ﮐﻪ ﻧﺎم او ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ( ﺑﺮ ﻗﻮل »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« اﯾﺮاد ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻄﻮر ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل )ﻟـﻮﻻك(‬
‫ﺿﻤﯿﺮ»ﮐﺎف« ﻣﺠﺮوري ﺑﻮده وﻟﯽ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺎف در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ( ﮐﻪ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« در ﺟـﻮاب آن ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻣﺠﺮوري ﺑﻮدن ﮐﺎف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل »ﻟﻮﻻي« ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ آورده ﻧﻤﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل»أﻋﻄﺎﻧﯽ« ﻧﻮن‬
‫آورده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دالّ ﺑﺮ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ﺑﻮدن آن در ﻣﺜﺎل دو‪‬م )أﻋﻄﺎﻧﯽ( و ﻣﺠﺮوري ﺑﻮدن آن در ﻣﺜﺎل او‪‬ل )ﻟﻮﻻك« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﺑﻮدن زﻣﺎن را ﻧﯿﺰ ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬ﺷﺮح اﻷﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.308‬‬
‫‪ .3‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸّﯿﻌﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪} 536‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز واﺟﺒﯽ را در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﻪ ﺟﺎي آورد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﺑﺮ او واﺟﺐ ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﯽ آورد ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪{.‬‬
‫‪» .4‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻨﺬ« و»ﻣﺬ« در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮف ﺟﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣِﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪223‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﻨﺬ« و »ﻣﺬ« ﻇﺮف ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺤﺬوﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻠﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺬ ﮐﺎن ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﻪ«‪.‬‬
‫ج( ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ از »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧـﺪ ﮐـﻪ اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮع‪ ،‬ﺧﺒـﺮ ﺑـﺮاي ﻣﺒﺘـﺪاي ﻣﺤـﺬوف‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ رأﯾﺘﻪ ﻣﻦ اﻟﺰﻣﺎن اﻟﺬّي ﻫﻮ ﯾﻮم‪ ‬اﻟﺠﻤﻌﻪ«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪﺷﺎن ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ و ﯾﺎ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺣﻀﺮت أﺑﻮﻃﺎﻟﺐ)ﻋﻠﯿـﻪاﻟـﺴ‪‬ﻼم( ﺧﻄـﺎب‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﺮت أﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ )ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ ﻋﻠﯿﻪ(‪» :‬ﯾﺎ وﻟـﺪي ﺗﻌﻠـﻢ أنّ ﻣﺤﻤـﺪاً واﷲ ﻣﻨـﺬُ‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﺎن‪«...،‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻨﺬ«و»ﻣﺬ« ﻇﺮف ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﻣﻨﺬ« و »ﻣﺬ« ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ دو ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي»ﻓﯽ« ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ رأﯾﺘﻪ ﻣﺬ ﯾﻮﻣﻨﺎ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ»ﻓﯽ ﯾﻮﻣﻨﺎ« و اﮔﺮ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻦ« ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣـﺎ‬
‫رأﯾﺘﻪ ﻣﺬ ﯾﻮم اﻟﺠﻤﻌﻪ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ رأﯾﺘﻪ ﻣﻦ ﯾﻮم اﻟﺠﻤﻌﻪ«‪.‬‬
‫‪».7‬واو«‪:‬‬
‫ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻗﺴﻢ ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺿﻤﯿﺮ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد وذﮐﺮ ﻓﻌﻞ ﻗﺴﻢ ﻫﻤﺮاه آن ﻣﻤﻨـﻮع ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ اﻷﮐﺮﻣﯿﻦ(‪»:‬واﻟّﺬي ﺑ‪‬ﻌ‪‬ﺜَﻨﯽ ﺑﺎﻟﺤﻖّ‪ ،‬ﻣﺎ أﺧّﺮﺗُﮏ‪ ‬إﻟّـﺎ ﻟﻨﻔـﺴﯽ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫وأﻧﺖ ﻣﻨّﯽ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪِ ﻫﺎرونَ ﻣِﻦ ﻣﻮﺳﯽ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از واو ﻗﺴﻢ‪ ،‬واو دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﺷﻮد واو دو‪‬م ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻗﺴﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬واﻟﺘّﯿﻦِ‬
‫‪3‬‬
‫واﻟﺰﯾﺘﻮنِ«‪.‬‬
‫‪».8‬ﺗﺎء«‪:‬‬
‫ﻓﻘﻂ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻼﻟﮥ اﷲ داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﺎﯾﺮ أﺳﻤﺎء داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗـﺎﷲ ﻷﻓﻌﻠـﻦّ‬
‫ﮐﺬا«‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.19‬‬

‫‪ .2‬ﮐﻨﺰاﻟﻌﻤ‪‬ﺎل‪ ،13 ،‬ح‪.36345‬‬
‫‪ .3‬ﺗﯿﻦ‪.1 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪224‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬أﺧﻔﺶ« دﺧﻮل ﺗﺎء ﺑﺮ ﺳﺮ»رب‪ ‬اﻟﮑﻌﺒﻪ«‪» ،‬رﺑ‪‬ﯽ« و»اﻟﺮّﺣﻤﻦ« را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬زﻣﺨﺸﺮي« در آﯾﮥ »وﺗﺎﷲِ ﻷﮐﯿﺪنﱠ أﺻﻨﺎﻣ‪‬ﮑُﻢ«‪ 1‬اﺻﻞ »ﺗﺎﷲ« را »ﺑﺎﷲ« ﻣﯽداﻧـﺪ و ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫دﺧﻮل ﺗﺎء ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺎء ﺑﻪ ﺳﺒﺐ إﻓﺎدة ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪».9‬رب‪ :«‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رب‪ ‬رﺟﻞٍ ﻟﻘﯿﺘُﻪ‪«‬‬
‫»رب‪ «‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎم ﺣﺮوف ﺟﺮّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺻﺪارت ﻃﻠﺐ ﺑﻮدن آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻮب ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن ﻣﺪﺧﻮل آن‬
‫‪ .3‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن آن ﺣﺘّﯽ در ﺻﻮرت ﻣﺤﺬوف ﺑﻮدن )ﻣﺤﺬوف ﺑﻮدن »رب‪ «‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫»ﻓﺎء«‪» ،‬واو« و »ﺑﻞ« واﻗﻊ ﺷﻮد(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﻠـــﯽ‪ ‬ﯾﮑـــﺎد‪ ‬ﯾﻠﺘﻬـــﺐ‪ ‬اﻟﺘﻬﺎﺑـــﺎ«‬ ‫»ﻓــﺈن أﻫﻠِــﮏ ﻓــﺬي ﻟَﻬ‪‬ــﺐ ﻟﻈــﺎه‪‬‬

‫ﮐﻪ در أﺻﻞ‪» :‬ﻓﺮُب‪ ‬ذي ﻟﻬﺐ ‪ «...‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬داﺧﻞ ﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻼت ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﻔﻮف از ﻋﻤـﻞ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬رﺑ‪‬ﻤـﺎ ﺿـﺮﺑﺘُﻪ‪‬‬
‫راﻏﺒﺎً«‪.‬‬
‫‪» .10‬ﻣِﻦ«‪:‬‬
‫»ﻣﻦ« داراي ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ ﭼﻬﺎر ﻣﻌﻨﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺒﻌﯿﺾ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎءﻧﯽ زﯾﺪ‪ ‬ﻣِﻦ اﻟﻘﻮم«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .2‬ﺑﯿﺎن ﺟﻨﺲ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎﺟﺘﻨﺒﻮا اﻟﺮّﺟﺲ‪ ‬ﻣِﻦ اﻷوﺛﺎن«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﻣﺮادي« در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻋﻼﻣﺖ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺧﺒـﺮ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ‬
‫‪4‬‬
‫ﻗﺒﻞ آن واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺮﺟﺲ‪ ‬أوﺛﺎنٌ«‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻧﺒﯿﺎء‪.57 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮح ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻐﻨﯽ‪.466 ،1 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺞ‪.30 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.750‬‬
‫‪225‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .3‬اﺑﺘﺪاء ﻏﺎﯾﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﺒﺤﺎنَ اﻟﺬّي أﺳﺮَي ﺑِﻌ‪‬ﺒﺪِهِ ﻟﯿﻼً ﻣِﻦ اﻟﻤ‪‬ﺴﺠِﺪِ اﻟﺤ‪‬ـﺮامِ إﻟـﯽ‬
‫‪2‬‬
‫اﻟﻤ‪‬ﺴﺠِﺪِ اﻷﻗﺼ‪‬ﯽ«‪ 1‬و »ﻟَﻤ‪‬ﺴﺠِﺪ‪ ‬أِﺳ‪‬ﺲ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯽ اﻟﺘّﻘﻮ‪‬ي ﻣِﻦ أو‪‬لِ ﯾ‪‬ﻮمٍ أﺣﻖُّ أن ﺗﻘﻮم‪ ‬ﻓﯿﻪِ«‪.‬‬
‫‪ .4‬زاﺋﺪه‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه و داراي ﺳﻪ ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن ﻣﺠﺮور آن‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻧﻔﯽ و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ آن )ﻧﻬﯽ‪ ،‬دﻋﺎء و اﺳﺘﻔﻬﺎم( آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺠﺮور آن در اﺻﻞ ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ و ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ﻞ ﻣِﻦ ﺧﺎﻟﻖٍ ﻏﯿﺮُ اﷲِ ﯾ‪‬ﺮزﻗُﮑُﻢ«‪ 3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻞ ﺧﺎﻟﻖٌ ﻏﯿﺮُ اﷲِ ﯾ‪‬ﺮزﻗُﮑُﻢ«‪.‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ ﯾﺄﺗﯿﻬِﻢ ﻣِﻦ ذﮐﺮٍ«‪ 4‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ ﯾﺄﺗﯿﻬِﻢ ذﮐﺮٌ«‪.‬‬
‫ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ﻞ ﺗُﺤِﺲ‪ ‬ﻣِﻨﻬ‪‬ﻢ ﻣِﻦ أﺣﺪٍ«‪ 5‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻞ ﺗﺤﺲ‪ ‬ﻣِﻨﻬ‪‬ﻢ أﺣ‪‬ﺪاً«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬أﺧﻔﺶ« ﻣﻌﺮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن ﻣﺠﺮور »ﻣِﻦ« زاﺋﺪه را ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﻟﺬا در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪» :‬ﯾ‪‬ﻐﻔِﺮ ﻟَﮑُـﻢ‬
‫ﻣِﻦ ذﻧﻮﺑِﮑُﻢ«‪ 6.‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ زﯾﺎدت »ﻣﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« و »ﺑﺪر‪‬اﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺑﻦ ﻧﺎﻇﻢ« ﺛﺒﻮت »ﻣِﻦ« زاﺋﺪه را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺷﺮﻃﯽ ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻪ و اﯾـﻦ‬
‫ﻗﻮل را ﺳﻤﺎﻋﺎً از ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ أﻋﺮاب ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ورود »ﻣِﻦ« زاﺋﺪه را در ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺪ ﮐﺎن ﻣِﻦ ﻣ‪‬ﻄﺮٍ«‪.‬‬

‫‪ .1‬إﺳﺮاء‪.1 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﺑﻪ‪.108 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺎﻃﺮ‪.35 ،‬‬
‫‪ .4‬أﻧﺒﯿﺎء‪.2 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺮﯾﻢ‪.98 ،‬‬
‫‪ .6‬أﺣﻘﺎف‪.31 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪226‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺮوف ﺟﺮّ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن را ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﯽ« در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﺮّ دادن ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد را دارد؟‬
‫‪» .3‬ﻣﻨﺬ« و »ﻣﺬ« ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫‪» .4‬رب‪ «‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭼﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺮوف ﺟﺮّ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .5‬ﺷﺮوط ﻣِﻦ زاﺋﺪه را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪227‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﺳﯽوﻧﻬﻢ‪ :‬ﺣﺮوف ﺟﺮّ )‪(2‬‬

‫‪» .11,12‬إﻟﯽ« و »ﺣﺘّﯽ«‬

‫ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ ﻫﺮ دو ﺑﯿﺎن اﻧﺘﻬﺎي ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻟﯽ اﷲِ ﺗَﺮﺟِﻊ‪ ‬اﻷﻣﻮر«‪ 1‬و »ﺳﻼم‪ ‬ﻫِﯽ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﺘّﯽ ﻣ‪‬ﻄﻠﻊِ اﻟﻔَﺠﺮِ«‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺘّﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﺮّ دادن ﺑﻪ ﻣﺠﺮوري دارد ﮐﻪ داراي ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺘﻬﺎ و آﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪن ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳِﺮت‪ ‬اﻟﺒﺎرﺣﻪ ﺣﺘّﯽ ﻧِـﺼﻒِ اﻟﻠﯿـﻞ«‬
‫ﮐﻪ داراي ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺘﻬﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ .2‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ »ﻻم« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺘﻬﺎي ﻏﺎﯾﺖ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﮐـﻞٌّ ﯾ‪‬ﺠـﺮي ﻷﺟ‪‬ـﻞٍ‬
‫‪4‬‬
‫ﻣ‪‬ﺴﻤ‪‬ﯽ«‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.210 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺪر‪.5 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺘّﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .1 :‬ﺣﺮف ﺟﺎر‪ ‬ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺎﺋﯿ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪ و ﻓﻘﻂ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ آﺧﺮ و‬
‫ﺷﺒﻪ آﺧﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .2 .‬ﺣﺮف ﺟﺎر‪ ‬ﺑﺮاي»أن« ﻣﺼﺪرﯾﻪ و ﻣﺪﺧﻮﻟﺶ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ داراي ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎء و ﺗﻌﻠﯿﻞ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬رﻋﺪ‪.2 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪228‬‬

‫‪» .13‬ﺑﺎء«‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬إﻧّﮑُﻢ ﻟَﺘَﻤ‪‬ﺮّونَ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻬِﻢ ﻣ‪‬ﺼﺒِﺤِﯿﻦ* و‪‬ﺑﺎﻟّﯿﻞِ«‪ 1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﯽ اﻟﻠّﯿﻞ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﺒﺒﯿ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺒِﻈُﻠﻤِﻬِﻢ ﻣِﻦَ اﻟّﺬﯾﻦ ﻫ‪‬ﺎد‪‬وا ﺣ‪‬ﺮﱠﻣﻨَـﺎ ﻋ‪‬ﻠَـﯿﻬِﻢ ﻃَﯿ‪‬ﺒـﺎتٍ أُﺣِﻠّـﺖ ﻟَﻬ‪‬ـﻢ و‪ 2«...‬ﯾﻌﻨـﯽ‪:‬‬
‫»ﺑﺴﺒﺐ ﻇﻠﻤﻬﻢ«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻄﻌﺖ‪ ‬ﺑﺎﻟﺴ‪‬ﮑﯿﻦ«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻌﺪﯾﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ذﻫﺒﺖ‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤـﺰة ﺑـﺎب إﻓﻌـﺎل‪ ،‬ﻓﻌﻠـﯽ را ﮐـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻣﻄﺎوﻋﻪ دارد ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺳﻬﯿﻠﯽ« و»ﻣﺒﺮّد« ﻓﻌﻠﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺷـﺪه و ﻓﻌﻠـﯽ را ﮐـﻪ ﻣﺘﻌـﺪ‪‬ي در ﺑـﺎب‬
‫إﻓﻌﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ داراي ﻓﺮق ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ در ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺰ در آن ﻓﻌـﻞ ﺣـﻀﻮر‬
‫دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ذﻫﺒﺖ‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ« ﮐﻪ ﺧﻮد زﯾﺪ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ذﻫﺎب ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اوﻟّﺎً‪ :‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺎﯾﺪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪» :‬ذﻫﺐ اﷲُ ﺑﻨﻮرﻫِﻢ«‪ 3‬ﺧﻮد ﺧﺪا ﻧﯿـﺰ در اﯾـﻦ ذﻫـﺎب‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﺮ ذات أﻗﺪس او ﻧﯿﺰ ﻋﺎرض ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ أﻣﺮ ﻣﺤﺎل و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺜﺎل‪» :‬أذﻫﺐ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻌﻤﺮوٍ« ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻀﻮر دو ﻋﺎﻣـﻞ ﺗﻌﺪﯾـﻪ‬
‫ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻮي ﻓﺮق داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﯾﺮاد ﻧﺪارد و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﭼﻨـﯿﻦ ﮐﻼﻣـﯽ از ﻫـﯿﭻ‬
‫ﯾﮏ از أﻋﺮاب ﺷﻨﯿﺪه ﻧﺸﺪه و ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻧﯿﺰ آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .5‬ﺗﻌﻮﯾﺾ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اوﻟﺌِﮏ‪ ‬اﻟﺬّﯾﻦ اﺷﺘﺮوا اﻟﺤ‪‬ﯿﺎةَ اﻟﺪ‪‬ﻧﯿﺎ ﺑﺎﻵﺧِﺮة«‪.‬‬
‫‪ .6‬إﻟﺼﺎق‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( إﻟﺼﺎق ﺣﻘﯿﻘﯽ‪» :‬أﻣﺴﮑﺖ‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﯿﻦ ﻓﺎﻋﻞ وزﯾﺪ ارﺗﺒﺎط ﺣﻘﯿﻘﯽ وﺟﻮد دارد‬
‫ب( إﻟﺼﺎق ﻣﺠﺎزي‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﺮور ﺑـﺪون إﻟـﺼﺎق ﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﻓﻘـﻂ ﻗﺮاﺑـﺖ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﺎﻓﺎت‪.137,138 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء‪.160 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.17 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.86 ،‬‬
‫‪229‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .7‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻊ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑِﻌﺘُﮏ‪ ‬اﻟﺜّﻮب‪ ‬ﺑِﻄﺮازِهِ«‪.‬‬

‫‪ .8‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣِﻦ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺷَﺮِﺑﻦَ ﺑﻤﺎء اﻟﺒ‪‬ﺤﺮ«‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .9‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻋ‪‬ﻦ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﺄلَ ﺳ‪‬ﺂﺋِﻞٌ ﺑﻌﺬابٍ«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .10‬ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺴ‪‬ﺒ‪‬ﺢ ﺑﺤﻤﺪِ رﺑ‪‬ﮏ«‪.‬‬

‫‪» .14‬ﻻم«‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺎﻟﮑﯿ‪‬ﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻓِﯽ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎواتِ و‪‬ﻣ‪‬ﺎ ﻓِﯽ اﻷرضِ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺒﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿ‪‬ﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺠ‪‬ﻞّ ﻟﻠﻔَﺮَس‪ /‬اﻟﺒﺎب‪ ‬ﻟﻠﺪ‪‬ار«‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻌﺪﯾﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﻬ‪‬ﺐ ﻟِﯽ ﻣِﻦ ﻟَﺪ‪‬ﻧﮏ‪ ‬و‪‬ﻟﯿ‪‬ﺎً«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻌﻠﯿﻞ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﯿﻢ اﻟﺸّﺄن )ﺻﻞّ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ(‪» :‬أﺣﺒ‪‬ﻮا أﻫﻞ ﺑﯿﺘـﯽ ﻟﺤ‪‬ﺒ‪‬ـﯽ«‪ 5‬وﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻻم ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻟﻪ‪» :‬ﯾﺎ ﻟَﺰﯾﺪٍ ﻟِﻌﻤﺮوٍ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻم« ﺗﻌﻠﯿﻠﯿ‪‬ﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻓﻌـﻞ ﻣـﻀﺎرع داﺧـﻞ ﺷـﻮد ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت »أن« اي ﻧﺎﺻﺒﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬أﻧﺰﻟﻨﺎ إﻟﯿﮏ اﻟﺬّﮐﺮَ ﻟِﺘُﺒ‪‬ﯿ‪‬ﻦَ ﻟﻠﻨّﺎسِ ﻣﺎ ﻧُﺰﱢلَ‬
‫‪7‬‬
‫إﻟﯿﻬﻢ«‪ 6‬ﮐﻪ در أﺻﻞ»أن ﺗُﺒ‪‬ﯿ‪‬ﻦَ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .15‬ﻓﯽ«‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻤﺎء ﻓِﯽ اﻟﮑﻮزِ« و ﻣﺠﺎزي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻨّﺠﺎة ﻓﯽ اﻟﺼ‪‬ﺪق«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﺎرج‪.1 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺠﺮ‪.98 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.255 ،‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺮﯾﻢ‪.5 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﻣﻐﺎزﻟﯽ‪ ،‬ص‪.137‬‬
‫‪ .6‬ﻧﺤﻞ‪44 ،‬‬
‫‪ .7‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺐ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺐ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع »أن« ﻣﻘﺪ‪‬ره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( »ﺳﯿﺮاﻓﯽ« و»اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﻧﺎﺻﺐ ﻓﻘﻂ »أن« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﮐﯽ« ﻧﯿﺰ در ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻧﻀﺎرع ﻧﺼﺐ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ج( »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ رأي اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻻم« أﺻﺎﻟﺘﺎً ﻧﺎﺻﺐ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﻨﻈﻮر أﺻﺎﻟﺘﺎً ﻋﺪم ﻧﯿﺎﺑﺖ آن از ﻓﻌﻞ اﺳﺖ(‬
‫د( »ﺛﻌﻠﺐ« »ﻻم« را ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﻓﻌﻞ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺼﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪) .‬ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻷو‪‬ل‪ ،‬ص‪(229‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪230‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﻌﻼء‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﺄُﺻ‪‬ﻠِﺒﻨّﮑُﻢ ﻓِﯽ ﺟ‪‬ﺬُوعِ اﻟﻨّﺨﻞ«‪.‬‬

‫‪» .16‬ﻋﻠﯽ«‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﺘﻌﻼء‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻠﯽ اﻟﺴ‪‬ﻄﺢ«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬د‪‬ﺧَﻞَ اﻟﻤ‪‬ﺪﯾﻨﮥ ﻋ‪‬ﻠﯽ ﺣِﯿﻦِ ﻏَﻔﻠﮥٍ ﻣِﻦ أﻫﻠِﻬﺎ«‪.‬‬

‫‪» .17‬ﻋ‪‬ﻦ«‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺠﺎوزه‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﻣﯿﺖ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻋﻦ اﻟﻘﻮس«‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻌﺪ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﺘَﺮﮐَﺒ‪‬ﻦﱠ ﻃَﺒ‪‬ﻘَﺎً ﻋ‪‬ﻦ ﻃَﺒ‪‬ﻖ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ »ﻋﻦ« و »ﻋﻠﯽ« ﻣِﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ دو ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷـﺪه و‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺟﺎﻧﺐ« و »ﻓﻮق« ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬

‫‪» .18‬ﮐﺎف«‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﮐﺎﻷﺳﺪ«‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻌﻠﯿﻞ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬اذﮐُﺮُوه‪ ‬ﮐَﻤﺎ ﻫ‪‬ﺪ‪‬اﮐُﻢ«‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .3‬زاﺋﺪة ﻣﺆﮐﱢﺪه‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﯿﺲ ﮐَﻤِﺜﻠِﻪِ ﺷﯽء‪«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺮ ﺳﺮ »ﻣِﻦ«‪»،‬ﻋ‪‬ﻦ« و »ﺑﺎء« ﻣﺎ ﮐﺎﻓّﻪ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻـﻮرت ﺑـﺮ ﺧـﻼف‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ اﻗﺴﺎم ﻣ‪‬ﮑﻔﯽ از ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣِﻤ‪‬ـﺎ ﺧَﻄﯿﺌـﺘِﻬِﻢ أُﻏﺮِﻗُـﻮا«‪» 6‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ـﺎ ﻗﻠﯿـﻞٍ ﻟَﯿ‪‬ـﺼﺒِﺤ‪‬ﻦﱠ‬
‫‪8‬‬
‫ﻧَﺎدِﻣﯿِﻦَ«‪ 7‬و »ﻓَﺒِﻤﺎ ر‪‬ﺣﻤ‪‬ﮥٍ ﻣِﻦ ر‪‬ﺑ‪‬ﮏ‪ ‬ﻟِﻨﺖ‪ ‬ﻟَﻬ‪‬ﻢ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻃﻪ‪.71 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺼﺺ‪.15 ،‬‬
‫‪ .3‬إﻧﺸﻘﺎق‪.19 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.198 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺷﻮري‪.11 ،‬‬
‫‪ .6‬ﻧﻮح‪.25 ،‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪.40 ،‬‬
‫‪ .8‬آل ﻋﻤﺮان‪.159 ،‬‬
‫‪231‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﺮوف ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺮوف ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺮف دﯾﮕﺮ را در ﺑـﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺑﺎء« ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣِﻦ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬اﻣ‪‬ـﺎ اﯾـﻦ ﻧﯿﺎﺑـﺖ ﻣﻌﻨـﻮي ﺣـﺮوف از‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ زﯾﺮا اﺻﻞ را ﺑﺮ ﻋﺪم ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺣﺮوف از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻓﻠـﺬا وﻗﺘـﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻟَﺄﺻﻠﺒﻨﻬﻢ ﻓﯽ ﺟﺬوع اﻟﻨّﺨﻞ« ﻓﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﺑـﺮاي آن ﯾـﮏ ﺳـﺮي‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻬﺎﺗﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد اﻧﺒﻮه ﺗﻮدهﻫﺎي ﺷـﺎﺧﻪ وﺑـﺮگ اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻫﻤـﺎن ﻇﺮﻓﯿـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻌﻞ »أُﺻ‪‬ﻠِﺒ‪‬ﻦﱠ« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ »ﻓﯽ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﻣ‪‬ﺎ ﺟﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺮف را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﭘﺴﺖ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺮف دﯾﮕﺮ ﮔﺮﻓﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻓﻌﻞ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ دﯾﮕﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؟‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺣﺘّﯽ« در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎر‪‬ه ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .2‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از ﻣﻌﺎﻧﯽ »ﺑﺎء« را ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬آﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻪ در ﺑﺎب إﻓﻌﺎل ﺑﺎ ﺗﻌﺪﯾﻪ در ﺣﺮوف »ﺑﺎء« ﺗﻔﺎوت دارد؟ ﭼﺮا؟‬
‫‪ .4‬ﻣﻨﻈﻮر از إﻟﺼﺎق ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺠﺎزي ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .5‬آﯾﺎ ﺣﺮوف ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻨﻨﺪ؟ ﻧﻈﺮ ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪232‬‬

‫درس ﭼﻬﻠﻢ‪ :‬إﺿﺎﻓﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ اﺳﻢ در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ»أل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻗﺎلَ ﻣ‪‬ﺎ ﻧﻬ‪‬ﺎﮐُﻤﺎ ر‪‬ﺑ‪‬ﮑُﻤ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﻦ ﻫﺬه اﻟﺸّﺠﺮه‪ ‬إﻟّﺎ أن ﺗﮑﻮﻧَﺎ ﻣ‪‬ﻠَﮑَﯿﻦِ أو ﺗﮑﻮﻧَﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣِﻦ اﻟﺨﺎﻟِﺪﯾﻦَ«‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﺗﻨﻮﯾﻦ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬أﻧﺒﺘﻨﺎ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻪِ ﺷَﺠ‪‬ﺮةً ﻣِﻦ ﯾ‪‬ﻘﻄﯿﻦٍ«‬
‫‪3‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻀﺎف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﻮ‪‬ﺳﻮ‪‬س‪ ‬إﻟﯿﻪِ اﻟﺸّﯿﻄﺎنُ ﻗﺎلَ ﯾﺎ آدم‪ ‬ﻫ‪‬ﻞ أد‪‬ﻟﱡﮏ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﯽ ﺷَﺠ‪‬ﺮة اﻟﺨُﻠﺪ«‬
‫اﮔﺮ اﺳﻤﯽ داراي أل و ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﮏ اﺳﻢ دﯾﮕﺮ و ﯾﺎ آﻧﭽـﻪ ﮐـﻪ در ﺗﺄوﯾـﻞ اﺳـﻢ‬
‫اﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬إﺿﺎﻓﮥ‪ 4‬ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺗﺄوﯾـﻞ اﺳـﻢ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬و‪ ‬أﻧﻔﻘﻮا ﻣِﻤ‪‬ﺎ ر‪‬ز‪‬ﻗﻨﺎﮐُﻢ ﻣِﻦ ﻗﺒﻞِ أن ﯾﺄﺗﯽ‪ ‬أﺣ‪‬ﺪ‪‬ﮐُﻢ‪ ‬اﻟﻤﻮت‪ 5«‬ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣِﻦ ﻗﺒﻞِ إﺗﯿﺎﻧﮑﻢ‪ ‬اﻟﻤﻮت«‪.‬‬

‫إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨﻮي وﻟﻔﻈﯽ و ﻓﻮاﯾﺪ آﻧﻬﺎ‬

‫إﺿﺎﻓﻪ داراي ﯾﮏ ﺳﺮي ﻓﻮاﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع إﺿﺎﻓﮥ آن دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬أﻋﺮاف‪.20 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺻﺎﻓّﺎت‪.146 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻃﻪ‪.120 ،‬‬
‫‪ .4‬إﺿﺎﻓﻪ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »إﺳﻨﺎد« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖّ از ﺿِﯿﻒ ) ﻣﻬﻤﺎن( اﺳﺖ زﯾﺮا اﺳﻢ اول إﺳﻨﺎد ﺑﻪ آن ﭼﯿﺰي داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او را ﻣﻬﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺜﻼً ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻨﮑﯿﺮ و ﯾﺎ ﺗﺬﮐﯿﺮ و ﺗﺄﻧﯿﺚ( و در اﺻﻄﻼح ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺟﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﭼﯿﺰ‪» :‬ﻧِﺴﺒﮥٌ ﺑﯿﻦ اﺳﻤﯿﻦ ﺗﻮﺟﺐ‪ ‬ﺟﺮّ ﺛﺎﻧﯿﻬﻤﺎ أﺑﺪاً«‬
‫‪ .5‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪.10 ،‬‬
‫‪233‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨﻮي‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از إﺿﺎﻓﮥ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺻﻔﺎت ﻣـﺸﺘﻖ ﺻـﺮﻓﯽ )اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‪،‬‬
‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل و ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ( ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻀﺎف وﺻﻒ ﻧﺒﺎﺷﺪ(‬
‫إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨﻮﯾ‪‬ﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ إﺧﻼص از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻧﻔﺼﺎل ﺑﻪ إﺿﺎﻓﮥ ﻣﺤﻀﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ داراي ﯾـﺎزده‬
‫ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 1‬ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﺴﺐ ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿـﻪ ﻧﮑـﺮه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗـﻮل أﻣﯿﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ )ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ ﻋﻠﯿﻪ( در ﺑﯿﺎن ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‪» :‬ﻋ‪‬ﻈُﻢ‪ ‬أن ﺗَﺜﺒﺖ‪ ‬رﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺘُـﻪ‪ ‬ﺑﺈﺣﺎﻃـﮥِ‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﻠﺐٍ أو ﺑ‪‬ﺼ‪‬ﺮٍ«‪.‬‬
‫ب( ﮐﺴﺐ ﺗﻌﺮﯾـﻒ‪ :‬و آن زﻣـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐـﻼم اﻣـﺎم ﻋﻠـﯽ‬
‫‪3‬‬
‫)ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪» :‬أﻓﻀﻞُ اﻟﺰّﻫﺪ إﺧﻔﺎءاﻟﺰّﻫﺪ«‪.‬‬
‫‪ .2‬إﺿﺎﻓﮥ ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از إﺿﺎﻓﻪ اي ﮐﻪ ﻣﻀﺎف در آن ﺻﻔﺖ ﺻﺮﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐـﻼم اﻣـﺎم‬
‫ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم(‪» :‬ﻓﺎﻋِﻞ اﻟﺨﯿﺮِ ﺧﯿﺮٌ ﻣِﻨﻪ و ﻓﺎﻋﻞُ اﻟﺸّﺮ ﺷﺮٌ ﻣﻨﻪ«‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮع إﺿﺎﻓﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي ﺟﺰ اﻗﺘﺼﺎر و اﺧﺘﺼﺎر در ﮐﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺮّ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺮّ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« و »زﺟ‪‬ﺎج«‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ »ﻣﻦ«‪» ،‬ﻻم« و »ﻓﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪» :‬ﻣﺤﻘﻖ رﺿﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل إﺷﮑﺎل ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻞِ ﺟـﺮّ ﻣـﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿـﻪ‪ ،‬ﻣﻘـﺪ‪‬ر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ »ﻏﻼمِ زﯾﺪٍ« ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺟﻤﻬﻮر« و »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻀﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻗﻮل ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ(‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ أﻗﻮال ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ اﺳـﻢ ﻣـﻀﺎف ﺑـﻪ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد و‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘّﺼﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻔﻐﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺑﺎب راﺑﻊ‪ ،‬ص‪.613‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮥ ‪.31‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ‪.27‬‬
‫‪ .4‬اﻟﺒﻬﺠﻪ‪ ،‬ص‪ .212‬اﻷﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪.357 ،2‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪234‬‬

‫‪» .3‬أﺧﻔﺶ«‪ :‬ﺟﺮّ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺴﺒﺖ و إﺿﺎﻓﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آن دو وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻃﺒـﻖ‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل إﺿﺎﻓﻪ ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﻣﺤﻘﻖ رﺿﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻧﯿﺰ إﺷﮑﺎل ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎﻣـﻞ ﻓﺎﻋـﻞ و‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن آن دو و ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺧﻮد ﻓﻌﻞ«!‬
‫‪ .4‬ﻗﻮل ﭼﻬﺎرﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ »اﺑﻦ ﺑﺎذش« ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣـﻞ ﻣـﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻣﻘﺪ‪‬ر اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻪ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﻣﻀﺎف‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﻗﻮل اول )ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻣﻘﺪر(‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮع آن ﺣﺮف ﻣﻘﺪ‪‬ر را ﺗﻌﯿـﯿﻦ و‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺟﻨﺲِ ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮف ﻣﻘﺪ‪‬ر‪» ،‬ﻣِﻦ« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )إﺿﺎﻓﮥ ﺟﻨﺴﯿ‪‬ﻪ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺛـﻮب‪‬‬
‫ﺧَﺰﱟ« و »ﺧﺎﺗﻢ‪ ‬ﺣﺪﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻇﺮفِ ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷـﺪ ﺣـﺮف ﻣﻘـﺪ‪‬ر‪»،‬ﻓـﯽ« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد)إﺿـﺎﻓﮥ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ـﻪ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أﻋﺠﺒﻨﯽ ﺿﺮب‪ ‬اﻟﯿﻮمِ زﯾﺪاً« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺿﺮب‪ ‬زﯾﺪٍ ﻓﯽ اﻟﯿﻮم«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻏﯿﺮ از دو ﻣﻮرد ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮف ﻣﻘﺪ‪‬ر‪» ،‬ﻻم« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )إﺿـﺎﻓﮥ ﻻﻣﯿ‪‬ـﻪ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻏﻼم زﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑـﻪ ﻣـﻀﺎف داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ )ﯾﻌﻨـﯽ ﻣـﻀﺎف‬
‫ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑﻪ و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ ﺑﺎﺷﺪ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮف ﻣﻘـﺪ‪‬ر‪» ،‬ﮐـﺎف« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ذَﻫ‪‬ـﺐ‪‬‬
‫اﻷﺻﯿﻞ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮر ﻃﻼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﺧﻮل »أل« ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻀﺎف‬

‫ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﻌﻨﻮي )ﻣﺤﻀﻪ( ب( ﻟﻔﻈﯽ )ﻏﯿﺮ ﻣﺤﻀﻪ(‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﻮل أل ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻀﺎﻓﯽ ﮐﻪ إﺿـﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨـﻮي ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺬا اﻟﻐﻼم‪ ‬اﻟﺮﺟﻞ« و دﻟﯿـﻞ اﯾـﻦ أﻣـﺮ آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣـﻀﻮر دو‬
‫ﻣﻌﺮﱢف ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺒﺚ و ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺼﺮﯾﺢ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.25‬‬

‫‪235‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺧﻮل »أل« ﺑﺮ إﺿﺎﻓﮥ ﻟﻔﻈﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ إﺿـﺎﻓﻪ داراي ﺷـﺮوط‬
‫زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬إﺿﺎﻓﻪ در ﻧﯿ‪‬ﺖ اﻧﻔﺼﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬أل ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺠ‪‬ﻌﺪِ اﻟﺸّﻌﺮ«‬
‫‪ .3‬و ﯾﺎ أل ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻀﺎف ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬اﻟﻀّﺎرِب‪ ‬رأسِ اﻟﺠﺎﻧﯽ«‬
‫‪ .4‬و ﯾﺎ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ داراي أل اﺳﺖ إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪:.‬‬
‫ﻣﻨّــﯽ و‪ ‬إن ﻟــﻢ أرج‪ ‬ﻣﻨــﮏ ﻧــﻮاﻻ«‬ ‫»اﻟـــﻮ‪‬د‪ ‬أﻧـــﺖ اﻟﻤـــﺴﺘﺤﻘﻪ ﺻـــﻔﻮِهِ‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»اﻟﻤﺴﺘﺤﻘﻪ« ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ داراي أل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ ﻣـﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿـﻪ )ﺻـﻔﻮ( إﺿـﺎﻓﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ »اﻟﻮد‪ «‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻀﺎفٍ إﻟﯿﻪ ﻣﺜﻨّﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺮط دو‪‬م زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﻣﻀﺎف ﻣﺜﻨّﯽ و ﯾﺎ ﺟﻤـﻊ )ﻣـﺬﮐّﺮ‪ ،‬ﻣﺆﻧّـﺚ‬
‫و ﻣﮑﺴ‪‬ﺮ( ﺑﺎﺷﺪ دﺧﻮل أل ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ واﺟـﺐ ﻧﯿـﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻫـﺬان اﻟـﻀﺎرﺑﺎ زﯾـﺪٍ« و »ﻫـﺆﻻء‬
‫اﻟﻀّﺎرﺑﻮا زﯾﺪٍ«‪.‬‬

‫أﺳﻤﺎء داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪ‬

‫أﺳﻤﺎء ﻣﻀﺎف از ﻟﺤﺎظ إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻟﻔﻆ وﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎ إﺿﺎﻓﮥ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻﮔـﺎه ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻔﺮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪ‪ ،‬ﻟَﺪ‪‬ي‪ ،‬ﺳِﻮي‪ ،‬ﮐﻼ‪ ،‬ﮐﻠﺘﺎ و‪«...‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﻮي إﺿﺎﻓﮥ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺷﺪه و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔـﺮد‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﻞّ‪ ،‬ﺑﻌﺾ‪ ،‬أي‪ ‬و‪«...‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪236‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ از أﺳﻤﺎء وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬وﺣـﺪك«‪» ،‬ﻟﺒ‪‬ﯿـﮏ«‪ 1‬و‬
‫»ﺳﻌﺪﯾﮏ«‪.‬‬
‫‪ .2‬أﻗﻮال در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ »ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ«‪:‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ« ﻣﺜﻨّﯽ ﺑﻮده و ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫از ﺗﺜﻨﯿﮥ آن ﻧﯿﺰ ﻗﺼﺪ ﺗﮑﺜﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 2.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺛﻢ‪ ‬ارﺟِﻊِ اﻟﺒ‪‬ﺼ‪‬ﺮ ﮐَﺮّﺗﯿﻦ« ﮐﻪ ﻣـﺮاد از »ﮐـﺮّﺗﯿﻦ« دو ﺑـﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد دﻓﻌﺎت ﮐﺜﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( »ﯾﻮﻧﺲ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ« ﻣﺜﻨّﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و در أﺻـﻞ »ﻟﺒ‪‬ـﯽ« اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﻟـﻒ‬
‫ﻣﻘﺼﻮره آن در ﻫﻨﮕﺎم إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﺪي وﻋﻠﯽ« ﮐﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »ﻟَﺪ‪‬ﯾـﻪ‬
‫و ﻋ‪‬ﻠَﯿﻪ« ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮي از أﺳﻤﺎء وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم إﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ ﺧـﻮد ﺑـﺮ دو‬
‫ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﻹﺿﺎﻓﻪ ﺑﻮده و ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 3‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬إذ« ‪»،‬إذا« و »ﺣﯿﺚ«‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪».‬إذ«‪ :‬ﮐﻪ داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ و ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟﺌﺘـﮏ إذ زﯾـﺪ‪ ‬ﻗـﺎﺋﻢ‪ «‬و‬
‫»ﺟِﺌﺘﮏ إذ ﻗﺎم زﯾﺪ‪.«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺗﻨﻮﯾﻦ آورده ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬و‪ ‬أﻧـﺘﻢ‬
‫ﺣﯿﻨﺌﺬٍ ﺗﻨﻈﺮون«‪ 4‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﯿﻦ إذ وﻗﻌﺖ اﻟﻮاﻗﻌﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬إﺿﺎﻓﮥ »ﻟَﺒ‪‬ﯽ« ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻏﺎﺋﺐ و اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺎذ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻗﻮل »ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ« ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ ﻣﺜﻨّﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬دﻟﯿﻞ ﺑﻨﺎء اﯾﻦ ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ اﻓﺘﻘﺎري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬واﻗﻌﻪ‪.846 ،‬‬
‫‪237‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬أﺳﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ و ﻣﺎﺿﻮﯾ‪‬ﺖ و ﻋﺪم ﻣﺤﺪودﯾ‪‬ﺖ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ إذ دارﻧﺪ ﻧﯿﺰ داراي أﺣﮑـﺎم‬
‫إذ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ )از ﻟﺤﺎظ إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ( ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬وﻗﺖ‪ ،‬ﺣـﯿﻦ‪ ،‬ﯾـﻮم و‪ «...‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟﺌﺘـﮏ‬
‫وﻗﺖ‪ ‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪«‬‬
‫ب‪» .‬إذا«‪ :‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬آﺗﯿﮏ‪ ‬إذا ﻗﺎم زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬أﺧﻔﺶ« و »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ إذا ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﻧﯿﺰ إﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أﺟﯿﺌﮏ إذا زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻢ‪ .«‬ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻗﻮل زﯾﺪ‪ ‬ﻣﺒﺘﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« رﻓﻊ زﯾﺪ‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻮدن آن ﺑﺮاي ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽداﻧﻨﺪ وﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻓﻌﻠـﯽ‬
‫‪1‬‬
‫در ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﺳﯿﺮاﻓﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ أﺧﻔﺶ و ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ وﻗﻮع ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻌﺪ از »إذا« ﻣﻨﺎﻗـﺸﻪ ﻧﺪارﻧـﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﺧﺘﻼف اﺻﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ آن را وﺟﻮﺑﺎً ﻓﻌﻞ ﻣﯽداﻧﺪ وﻟﯽ أﺧﻔـﺶ إﺟـﺎزة‬
‫وﻗﻮع اﺳﻢ در ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺒﺮ را داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪».‬ﺣﯿﺚ«‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »إذ« داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ و ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺟﻠﺲ ﺣﯿـﺚ‬
‫زﯾﺪ‪ ‬ﺟﺎﻟﺲ‪ «‬و »اﺟﻠﺲ ﺣﯿﺚ ﺟ‪‬ﻠَﺲ‪ ‬زﯾﺪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﻹﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در إﻋﺮاب و ﺑﻨﺎي اﯾﻦ ﻗﺴﻢ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( «ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧـﺪ ﻫـﻢ ﻣﻌـﺮب و ﻫـﻢ ﻣﺒﻨـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻓﺮﻗـﯽ‬
‫ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﺎ ﺷﺪ وﯾﺎ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﻫﺬا ﯾـﻮ‪‬م ﺟـﺎء زﯾـﺪ‪ «‬و »ﻫـﺬا ﯾـﻮم‪ ‬ﺟـﺎء‬
‫زﯾﺪ‪ «‬و‪...‬‬
‫ب( »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻓﻘﻂ ﻣﻌﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎء در آن ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ ﻣﮕـﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.107-106‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪238‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺮﺧﯽ از أﺳﻤﺎء داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪ‬

‫‪» .1‬أي‪:«‬‬

‫ﻣﺼ‪‬ﻒ ﺑﺮاي »أي‪ «‬ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪» .1‬أي‪ «‬ﺷﺮﻃﯿ‪‬ﻪ‬
‫‪» .2‬أي‪ «‬ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ‬
‫‪» .3‬أي‪ «‬إﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯿ‪‬ﻪ‬
‫‪» .4‬أي‪ «‬وﺻﻔﯿ‪‬ﻪ‬
‫ﻗﺴﻢ او‪‬ل داراي دو وﯾﮋﮔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﮑﺮه إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ب( إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أي‪ ‬زﯾﺪٍ أﻋﺠﺒﮏ أﻋﺠﺒﻨﯽ« و »أﯾ‪‬ﺎً ﻣ‪‬ﺎ ﺗﺪﻋ‪‬ﻮا ﻓَﻠﻪ‪ ‬اﻷﺳﻤ‪‬ﺎء‪ ‬اﻟﺤ‪‬ﺴﻨﯽ«‪» 1.‬أي‪ ‬رﺟﻞٍ ﻟﻘﯿـﺖ‬
‫أﮐﺮﻣﻪ«‬
‫ﻗﺴﻢ دو‪‬م ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ إﺿﺎﻓﻪ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﻌﺠﺒﻨﯽ أﯾ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ﻗﺎﺋﻢ«‬
‫ﻗﺴﻢ ﺳﻮ‪‬م‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻫﻢ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗُﻞ أي‪ ‬ﺷﯽءٍ أﮐﺒﺮُ ﺷﻬﺎدةً«‪ 2‬و »ﻓَﺒِﺄي‪ ‬آﻻءِ ر‪‬ﺑ‪‬ﮑُﻤ‪‬ﺎ ﺗﮑﺬﱢﺑ‪‬ﺎنِ«‪.‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﮐﻪ ﻣﺮاد از آن دو ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﺻﻔﺖ ﺑﺮاي ﻧﮑﺮه ب( ﺣﺎل ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﻪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎم ﻣﻀﺎف ﻣﻌﻨﻮي و ﻟﻔﻈﯽ ﺑﻮده و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ أي‪ ‬رﺟﻞٍ« و »ﻣﻤﺮت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ أي‪ ‬ﻓَﺘَﯽ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺳﻪ ﻗﺴﻢ او‪‬ل ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﻣﻌﺮﻓﻪ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد دو ﺷﺮط‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﮑﺮار »أي‪ .«‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫‪ .1‬إﺳﺮاء‪.110 ،‬‬
‫‪ .2‬أﻧﻌﺎم‪.19 ،‬‬
‫‪ .3‬رﺣﻤﻦ‪.13 ،‬‬
‫‪239‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻏــﺪاةَ اﻟﺘﻘﯿﻨــﺎ ﮐــﺎن ﺧﯿــﺮاً وأﮐﺮﻣــﺎ«‬ ‫»أﻻ ﺗــﺴﺄﻟﻮن اﻟﻨّــﺎس أﯾ‪‬ــﯽ و أﯾ‪‬ﮑُــﻢ‬

‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺆال از أﺟﺰاء ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أي‪ ‬زﯾﺪٍ أﺣﺴ‪‬ﻦُ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬أي‪ ‬أﺟﺰاء زﯾﺪٍ أﺣﺴ‪‬ﻦُ؟« ﮐﻪ‬
‫در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻋﯿﻨَﻪ‪ ،‬ﯾ‪‬ﺪ‪‬اه‪، ‬أﻧﻔُﻪ‪ ‬و‪.«...‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﺷﺮﻃﯿ‪‬ﻪ ﻣﺘﮑﺮر‪» :‬أﯾ‪‬ﯽ و أﯾ‪‬ﮏ ﺟﺎء ﯾ‪‬ﮑﺮَم« و ﺷﺮﻃﯿ‪‬ﻪاي ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدش أﺟﺰاء اﺳـﺖ‪» :‬أي‪‬‬
‫زﯾﺪٍ أﻋﺠﺒﮏ أﻋﺠﺒﻨﯽ« و ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي أي‪ ‬ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﻣﺘﮑﺮر‪» :‬اﺿﺮب أي‪ ‬زﯾﺪٍ وأي‪ ‬ﻋﻤﺮوٍ ﻫـﻮ ﻗـﺎﺋﻢ« و‬
‫ﻣﻮﺻﻮﻟﻪاي ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدش أﺟﺰاء اﺳﺖ‪» :‬اﻗﻄﻊ أي‪ ‬زﯾﺪٍ ﻫﻮ ﻗﺒﯿﺢ«‪.‬‬

‫‪» .2‬ﻟَﺪ‪‬ن«‬

‫اﯾﻦ اﺳﻢ ﺟﺰء أﺳﻤﺎء داﺋﻢ اﻹﺿﺎﻓﻪاي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺟﺮّ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﺳـﻢ‬
‫»ﻏُﺪو‪‬ه« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ آن ﻧﺼﺐ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻟَــﺪ‪‬ن ﻏُــﺪوةً ﺣ‪‬ﺘّــﯽ د‪‬ﻧَــﺖ ﻟﻐــﺮوبٍ«‬ ‫»و‪ ‬ﻣﺎزال ﻣ‪‬ﻬﺮي ﻣ‪‬ﺰﺟ‪‬ـﺮَ اﻟﮑَﻠـﺐِ ﻣِـﻨﻬ‪‬ﻢ‬

‫ﮐﻪ »ﻏﺪوه« ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻮدن ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺪه اي دﯾﮕﺮ )ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن( ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ رأي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﺪوه ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﮐﺎن ﻣﺤﺬوف ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪» .‬ﻟـﺪن‬
‫ﮐﺎﻧﺖ اﻟﺴﺎﻋﮥُ ﻏُﺪوةً«‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺑﺘﺪاء ﻏﺎﯾﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫‪ .2‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﻮدن‬
‫‪ .3‬ﻋﺪم ﺟﻮاز واﻗﻊ ﺷﺪن در وﺿﻊ ﻣﺒﺘﺪا‬
‫‪ .4‬داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﻪ‬
‫‪ .5‬ﻋﺪم ﺧﺮوج از ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﻣِﻦ واﻗﻊ ﺷـﻮد )ﮐـﻪ ﻋـﺎرض ﺷـﺪن اﯾـﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي ﻟﺪن زﯾﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا در ﻗﺮآن ﺑﺪون ﻣِﻦ وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‬

‫‪» .1‬و‪ ‬ﻋﻠّﻤﻨَﺎه‪ ‬ﻣِﻦ ﻟّﺪ‪‬ﻧّﺎ ﻋِﻠﻤﺎً«}ﮐﻬﻒ‪ {65 ،‬و »ﻟِﯿ‪‬ﻨﺬِر‪ ‬ﺑﺄﺳﺎً ﺷﺪﯾﺪاً ﻣِﻦ ﻟﱠﺪ‪‬ﻧﻪ‪} ،«‬ﮐﻬﻒ‪.{2 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪240‬‬

‫‪» .3‬ﻣﻊ«‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از أﺳﻤﺎء ﻻزم اﻹﺿﺎﻓﻪ »ﻣﻊ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ داراي ﯾـﮏ ﺳـﺮي وﯾﮋﮔـﯽ ﻫـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤﺮاﻫﯽ و اﺟﺘﻤﺎع ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻗﯿﻞَ ادﺧُﻼ اﻟﻨّﺎر‪ ‬ﻣ‪‬ﻊ‪ ‬اﻟﺪ‪‬اﺧِﻠﯿﻦَ«‪ 1‬ﮐـﻪ ﻣﺜـﺎل‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و »ﺟﺌﺘﮏ ﻣﻊ اﻟﻌﺼﺮ« ﮐﻪ ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﺑﻮدن‪ :‬ﮐﻪ دو دﻟﯿﻞ ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺤﻘﻖ رﺿﯽ دﻟﯿﻞ اﺳﻤﯿ‪‬ﺖ آن را دﺧﻮل ﺣﺮف ﺟﺮّ و إﻟﺤﺎق ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪ 2‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﮐُﻨّﺎ ﻣﻌﺎً« و‬
‫»ﺟﺌﺖ ﻣِﻦ ﻣﻌِﻪِ«‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻊ در اﺻﻞ ﺳﻪ ﺣﺮﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺪ« و »دم«‪) .‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺗـﻮﻫ‪‬ﻢ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫وﺿﻌﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود(‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻌﺮب ﺑﻮدن )ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب و ﺑﻨﺎي آن دو ﻗـﻮل وﺟـﻮد دارد؛ ﻗـﻮل ﻣـﺸﻬﻮر ﻣﻌـﺮب‬
‫ﺑﻮدن آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ »رﺑﯿﻌﻪ« و »ﻏَﻨَﻢ« آن را ﻣﺒﻨﯽ ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ و »ﺻـﺒ‪‬ﺎن« دﻟﯿـﻞ اﯾـﻦ ﺑﻨـﺎء را‬
‫‪3‬‬
‫داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﻣﯽداﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻊ )در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﺑﺸﻮد ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ اﯾﻨﮑـﻪ‬
‫دو إﻋﺮاب ﻓﺘﺤﻪ و ﮐﺴﺮه را ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻊ‪ ‬اﺑﻨﮏ« و »ﻣﻊِ اﺑﻨﮏ«‪.‬‬

‫‪» .4‬ﻗﺒﻞ« و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن‬

‫ﻗﺒﻞ و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﻌﺪ«‪» ،‬ﺣ‪‬ﺴﺐ«‪» ،‬أول«‪» ،‬دون« و »ﻏﯿﺮ« و ﺑﺮﺧﯽ از أﺳﻤﺎء دﯾﮕـﺮ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ﺳﺘّﻪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪» :‬أﻣـﺎم«‪» ،‬ﺧﻠـﻒ«‪» ،‬ﻓـﻮق«‪» ،‬ﺗﺤـﺖ«‪» ،‬ﯾﻤـﯿﻦ« و‬
‫»ﺷﻤﺎل« از ﺟﻤﻠﻪ أﺳﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻻزم اﻹﺿﺎﻓﻪاﻧـﺪ و إﻋـﺮاب و ﺑﻨـﺎي آن ﻫـﺎ ﺑـﺴﺘﮕﯽ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮة‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل آﻧﻬﺎ دارد‪ ،‬اﯾﻦ أﺳﻤﺎء در ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺒﻨﯽ و در ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐـﻪ ﺣـﺎﻻت إﻋـﺮاب‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺤﺮﯾﻢ‪.10 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮح ﮐﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.48‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.265‬‬
‫‪241‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻔﻈﺎً إﺿﺎﻓﮥ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺌﺖ ﻣِﻦ ﻗﺒﻞِ زﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ آن ﻫﺎ ﺣﺬف ﺷﻮد وﻟﯽ ﻟﻔﻈﺎً در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣِﻦ ﻗﺒﻞ ﻧـﺎدي‬
‫ﮐﻞّ ﻣﻮﻟﯽ ﻗﺮاﺑﮥ«‪.‬‬
‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ آنﻫﺎ ﺣﺬف ﺷﻮد در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﭼﻪ ﻟﻔﻈﺎً و ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎً( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﷲ اﻷﻣﺮ ﻣِـﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺒﻞٍ و ﺑﻌﺪٍ«‬
‫اﻣﺎ در ﯾﮏ ﺻﻮرت ﻣﺒﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آن‪:‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻮي در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﷲ اﻷﻣﺮ ﻣ‪‬ﻦ ﻗﺒﻞُ و ﻣِﻦ ﺑﻌﺪ‪.«‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﻀﺎف‬
‫ﺣﺬف ﻣﻀﺎف‪ ‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻣﻌﺮب ﺑﻪ إﻋﺮاب ﻣﻀﺎف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬اﺷﺮَﺑ‪‬ﻮا ﻓِﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ‪ ‬اﻟﻌﺠﻞَ ﺑِﮑُﻔـﺮِﻫِﻢ«‪ 2‬ﮐـﻪ در أﺻـﻞ‪:‬‬
‫»ﺣﺐ‪ ‬اﻟﻌﺠﻞ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺣﺬف ﺷﺪه وﻟﯽ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺠﺮور ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻣﻌﻄـﻮف واﻗـﻊ ﺷـﻮد ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﻣـﻀﺎفِ‬
‫ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﯾﺪ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻤﺎﺛﻞ ﺑﺎ ﻣﻀﺎف ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫وﻧــــﺎرٍ ﺗَﻮﻗّــــﺪ‪ ‬ﺑﺎﻟﻠّﯿــــﻞِ ﻧــــﺎر‪‬ا«‬ ‫»أ ﮐـــﻞﱠ اﻣـــﺮئٍ ﺗَﺤـــﺴ‪‬ﺒﯿﻦَ اﻣـــﺮأً‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»ﻧﺎر« ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﻮده و ﻣﻀﺎف ﻣﺤﺬوف آن »ﮐﻞّ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﺎﺛـﻞ ﺑـﺎ »ﮐـﻞّ‬
‫اﻣﺮئٍ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬روم‪.4 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.193 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪242‬‬

‫ب( ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻣﻀﺎف ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗُﺮﯾﺪونَ ﻋ‪‬ﺮَض‪ ‬اﻟﺪ‪‬ﻧﯿﺎ واﷲُ ﯾ‪‬ﺮﯾﺪ‪ ‬اﻵﺧﺮة«‪ 1‬ﮐﻪ در أﺻـﻞ‬
‫»واﷲ ﯾﺮﯾﺪ‪ ‬ﺑﺎﻗﯽ‪ ‬اﻵﺧﺮة« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ»اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻀﺎﻓﯿﻦ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﻘـﺪﯾﺮ آﯾـﻪ را »ﻋـﺮض اﻵﺧـﺮه«‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ‬

‫ﺣﺬف ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ در ﺟﻤﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻗﺮﯾﻨـﻪ اي وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﻗﺮﯾﻨـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺣﺬف‪» ،‬ﻋﻄﻒ« اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ اﺳﻤﯽ ﻣﻀﺎف )ﺑﻪ ﻣﺜﻞ آﻧﭽـﻪ ﮐـﻪ ﺣـﺬف ﮔـﺸﺘﻪ( ﺑـﻪ ﻣـﻀﺎف‬
‫او‪‬ل ﻋﻄﻒ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﻄﻊ‪ ‬اﷲُ ﯾ‪‬ﺪ‪ ‬و‪ ‬رِﺟﻞَ ﻣ‪‬ﻦ ﻗﺎﻟﻬﺎ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﯾ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ورِﺟﻞَ ﻣ‪‬ﻦ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪِ ﻣﻀﺎف دو‪‬م ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾـﻦ ﻗـﻮل‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮐﻼم ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» :‬ﻗَﻄَﻊ‪ ‬اﷲُ ﯾ‪‬ﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ورِﺟﻞَ ﻗﺎﻟﻬﺎ«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻓﺮّاء« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در اﯾﻦ ﮐﻼم ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪاي ﺣﺬف ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ »ﯾ‪‬ﺪ« و »رِﺟـﻞ« ﻫـﺮ دو‬
‫ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »ﻣﻦ ﻗﺎﻟﻬﺎ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ‬

‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺷﺮوط زﯾﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻀﺎف‪ ،‬ﺷﺒﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺼﺪر‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل و‪.(...‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺎﺻﻞ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ ،‬ﻇﺮف و‪.(...‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﮐﺬﻟﮏ ز‪‬ﯾ‪‬ﻦَ ﻟِﮑﺜﯿﺮٍ ﻣِﻦ اﻟﻤ‪‬ﺸﺮﮐﯿﻦَ ﻗﺘﻞُ أوﻻد‪‬ﻫ‪‬ﻢ ﺷـﺮﮐﺎﺋِﻬِﻢِ«‪» :3‬و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ زﯾﻨـﺖ داده‬
‫ﺷﺪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي از ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﮐﺸﺘﻦ ﺷﺮﮐﺎﺋﺸﺎن )ﮐﻪ أوﻻد ﻧﯿﺰ ﺟﺰو اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(«‬

‫‪ .1‬أﻧﻔﺎل‪.67 ،‬‬
‫‪ .2‬اﻟﻤﺤﺘﺴﺐ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.281‬‬
‫‪ .3‬أﻧﻌﺎم‪.137 ،‬‬
‫‪243‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺮاﺋﺖ »اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ »ﺷﺮﮐﺎﺋﻬﻢ« را ﻣﺠﺮور ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ أﮐﺜﺮﯾ‪‬ﺖ ﻗـﺮّاء‪،‬‬
‫آﯾﻪ را ﺑﻪ ﻧﺼﺐ »ﻗﺘﻞ«‪ ،‬ﺟﺮّ »أوﻻد« و رﻓﻊ »ﺷﺮﮐﺎء« ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻗﺘـﻞَ أوﻻدِﻫﻬِـﻢ ﺷـﺮﮐﺎﺋُﻬ‪‬ﻢ«‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﺼﯿﻞ را در ﻗﺮآن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و آن را ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﺿﺮورت ﺷﻌﺮي ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻃﺒـﻖ اﯾـﻦ‬
‫ﻗﻮل ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» :‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﯾﻨﺖ دادﻧﺪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي از ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺷﺮﮐﺎء )ﻧﺎﺋـﺐ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ( آنﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺘﻞ أوﻻد ﻫﺎﯾﺸﺎن را )ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ(«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺷﺮط دو‪‬م رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪه و أﻗﺴﺎم دﯾﮕـﺮي از ﻗﺒﯿـﻞ‪» :‬ﻗـﺴﻢ«‪» ،‬اﺳـﻢ أﺟﻨﺒـﯽ از‬
‫ﻣﻀﺎف«‪» ،‬ﻧﻌﺖ« و »ﻧﺪاء« ﻓﺎﺻﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺴﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻏﻼم‪ ‬واﷲِ زﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫اﺳﻢ أﺟﻨﺒﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﯾ‪‬ﻬـــــﻮدي‪ ‬ﯾ‪‬ﻘـــــﺎرب‪ ‬أو ﯾﺰﯾـــ ـﻞُ«‬ ‫»ﮐﻤــﺎ ﺧُــﻂّ اﻟﮑﺘــﺎب‪ ‬ﺑِﮑَــﻒ‪ ‬ﯾﻮﻣــﺎً‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﯾﻮﻣﺎً« ﻓﺎﺻﻞ ﺑﯿﻦ »ﮐﻒ« و »ﯾﻬﻮدي« ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻌﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣِﻦَ اﺑﻦِ أﺑـﯽ ﺷَـﯿﺦِ اﻷﺑـﺎﻃِﺢِ ﻃﺎﻟـﺐِ«‬ ‫»ﻧَﺠ‪‬ــﻮت‪ ‬و‪ ‬ﻗَــﺪ ﺑــﻞﱠ اﻟﻤ‪‬ــﺮادي‪ ّ‬ﺳ‪‬ــﯿﻔَﻪ‪‬‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺷﯿﺦ اﻷﺑﺎﻃﺢ« ﻓﺎﺻﻞ ﺑﯿﻦ »أﺑﯽ« و »ﻃﺎﻟﺐ« ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺪاء‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻌﺠﯿــﻞِ ﺗُﻬﻠﮑــﮥٍ و‪‬اﻟﺨُﻠــﺪِ ﻓــﯽ ﺳ‪‬ــﻘَﺮ«‬ ‫»وِﻓــﺎقُ ﮐَﻌ ـﺐ‪ ‬ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﯿ ـﺮٍ ﻣ‪‬ﻨﻘِ ـﺬٌ ﻟ ـﮏ‪ ‬ﻣِــﻦ‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﮐﻌﺐ‪ «‬ﮐﻪ در أﺻﻞ »ﯾﺎ ﮐﻌﺐ‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ »وﻓﺎق« و »ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﯿﺮ« ﻓﺎﺻﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ‬

‫اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ داراي ﭼﻬﺎر ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﻗﺴﻢ را »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪244‬‬

‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻣﻌﺘﻞّ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﻣﻨﻘﻮص‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﯾﺎء آن ﺑﺎ ﯾﺎء ﻣﺘﻠﮑﻢ إدﻏﺎم ﺷﺪه وﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺿﯽ‪.«‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮر‪ :‬اﻟﻒ آن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﺷﻮد‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ »:‬ﻫﺬا ﻋﺼﺎي‪«‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﻣﺜﻨّﯽ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي در آن إﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺟـﺎء‬
‫ﻏُﻼﻣﺎي‪.«‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮّي‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻢ ﻣﻨﻘﻮص ﯾﺎء آن ﺑﺎ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ إدﻏـﺎم ﻣـﯽﺷـﻮد و ﯾـﺎء ﻣـﺘﻠﮑﻢ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺖ‪ ‬ﻏﻼﻣ‪‬ﯽ‪ / ‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﻐﻼﻣ‪‬ﯽ‪.«‬‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐّﺮ ﺳﺎﻟﻢ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪»:‬ﺟﺎء زﯾﺪِي‪ «‬ﮐﻪ در أﺻﻞ»زﯾﺪوي‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻋـﺪة‬
‫‪ 5‬إﻋﻼل ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﻢ و ﻗﺎﻋﺪة ‪ 10‬إﻋﻼل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ روي آن ﺟﺎري ﺷﺪه و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »زﯾﺪِي‪ «‬ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮّي‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻘﻮص ﯾﺎء آن ﺑﺎ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ إدﻏﺎم ﺷﺪه و ﯾﺎء ﻣـﺘﮑﻠّﻢ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺖ‪ ‬زﯾﺪِي‪ / ‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪِي‪ «‬ﮐﻪ در أﺻﻞ»رأﯾﺖ‪ ‬زﯾـﺪِﯾﻦَ« و »ﻣـﺮرت‪‬‬
‫ﺑﺰﯾﺪِﯾﻦَ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﺻﺤﯿﺢ اﻵﺧﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴ‪‬ﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﻵﺧـﺮ‪،‬‬
‫اﺳﻢ ﺷﺒﻪ ﺻﺤﯿﺢ و ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧّـﺚ ﺳـﺎﻟﻢ( ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ ﯾـﺎء ﻣـﺘﮑﻠّﻢ‪ ،‬ﻣﮑـﺴﻮر ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻏﻼﻣِـﯽ«‪،‬‬
‫»ﻏِﻠﻤﺎﻧِﯽ«‪» ،‬د‪‬ﻟﻮي«‪» ،‬ﻓَﺘَﯿﺎﺗِﯽ«و‪. ...‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﻫ‪‬ﺬَﯾﻞ« اﻟﻒ آن را ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ﯾﺎء ﮐﺮده و ﺑﺎ ﯾﺎء ﻣﺘﻠﮑﻢ إدﻏﺎم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻋﺼ‪‬ﯽ‪.«‬‬
‫‪245‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻌﻨﻮﯾ‪‬ﻪ و ﻟﻔﻈﯿ‪‬ﻪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﺮ ﮐﺪام را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺮّ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .3‬إﺿﺎﻓﮥ ﺟﻨﺴﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﻪ و ﻻﻣﯿ‪‬ﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ دﺧﻮل »أل« ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻀﺎف ﻟﻔﻈﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .5‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي »أي‪ «‬ﺷﺮﻃﯿ‪‬ﻪ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪» .6‬ﻗﺒﻞ« و ﻣﻠﺤﻘﺎت آن در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﺒﻨﯽ و در ﭼﻪ ﺣﺎﻻﺗﯽ ﻣﻌﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫‪ .7‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ . 8‬اﺳﻢ ﻣﺜﻨّﺎي ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ داراي ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﻫﺮ ﯾـﮏ را ﺑـﺎ ذﮐـﺮ ﻣﺜـﺎل ﺗﻮﺿـﯿﺢ‬
‫دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪246‬‬

‫درس ﭼﻬﻞوﯾﮑﻢ‪ :‬إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر و اﺳﻢ ﻣﺼﺪر‬

‫ﻗﺒﻼً در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺼﺪر و أﻧﻮاع آن آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤـﻞ آن‬
‫در أﺳﻤﺎء ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ از ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 1‬و ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﻓﻌﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﻮرت ﻻزم ﺑﻮدن رﻓﻊ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ودر ﺻﻮرت ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻮدن ﻋﻼوه ﺑﺮ رﻓﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺰ ﻧﺼﺐ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﮥ أوﻟﯽ ﻣﺼﺪر ﻧﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ از‬
‫ﺟﻬﺎﺗﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺪر ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ از ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻌﻞ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻣـﺼﺪر ﻓﺎﻗـﺪ آن وﯾﮋﮔـﯽ ﻫـﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ »ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﺑﻪ دو وﯾﮋﮔﯽ إﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮﻓﻮع ﺷﺪن ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺼﺪر ﻣﺤﻞ ﺧﻼف اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻓﻌـﻞ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺧﺘﻼﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺼﺪر ﺣﺬف ﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ در ﻓﻌﻞ ﭼﻨﯿﻦ إﺟﺎزهاي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮح رﺿﯽ ﺑﺮ ﺷﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.88‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﺸﺘﻖ از ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻖ از ﺣﺮوف أﻟﻔﺒﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» .‬اﻟﺤـﺪاﺋﻖ‬
‫اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.«172‬‬
‫‪» .2‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ و اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪» ، 839‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 428‬و »ﺷﺮح اﻟﺘﺴﻬﯿﻞ«‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.109‬‬
‫‪247‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺗﺮي ﻓﻌﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺪر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﺮﻋﯽ داراي ﯾﮏ ﺳـﺮي‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ أﺻﻞ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ از ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﯾﮏ ﺳﺮي زﯾﺎدت ﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن دارد‪ ،‬ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻌﻞ دال ﺑﺮ ﺣﺪث و زﻣﺎن اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣـﺼﺪر ﻓﻘـﻂ دال ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺪث ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر‬
‫ﻣﺼﺪر در دو ﻣﻮﺿﻊ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﺿﺮﺑﺎً زﯾﺪاً« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »زﯾـﺪاً« ﻣﻨـﺼﻮب ﺑـﻪ »ﺿـﺮﺑﺎً«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﺋﺐ از »اﺿﺮب« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻪ »أن« و ﯾﺎ »ﻣﺎ« ﻣﺼﺪرﯾ‪‬ﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋﺠﺒـﺖ‪ ‬ﻣِـﻦ‬
‫ﺿﺮﺑﮏ زﯾﺪاً أﻣﺲ ‪ /‬ﻏﺪاً ‪ /‬اﻵن«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﺼ‪‬ﻞ در ﻣﺎﺿﯽ و اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﺑﺎﺷـﺪ ﻣـﺼﺪر‪ ،‬ﻣﻘـﺪ‪‬ر ﺑـﻪ »أن« وﻓﻌـﻞ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﺼ‪‬ﻞ در ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻪ »ﻣﺎ« وﻓﻌﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮوط إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر‬

‫ﻣﺼﺪر ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﺠﻤﻊ ﯾﮏ ﺳﺮي ﺷﺮوط ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ آن ﺷـﺮوط‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ .2‬ﻣﺼﺪر ﻣﮑﺒ‪‬ﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد واﺣﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﮑﺘﻪ‪ .1 :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﺼﺪر از ﻓﻌﻞ أﻣﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺳﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺪهاي در ﻣﻘﺎﺑـﻞ اﯾـﻦ‬
‫ﻧﯿﺎﺑﺖ را در ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﺿﻊ زﯾﺮ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬أﻣﺮ ‪ .2‬دﻋﺎء ‪ .3‬اﺳﺘﻔﻬﺎم ‪ .4‬ﺗﻮﺑﯿﺦ‪} .‬ﺣﺎﺷﯿﻪ اﻟﺨُﻀَﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.{49‬‬
‫‪ .2‬ﺻﺒ‪‬ﺎن در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻋﺒﺎرت ‪:‬أن ﯾﮑﻮن ﺑﺪﻻً ﻣﻦ اﻟﻠﻔﻆ ﺑﻔﻌﻠﻪ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪}.‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.885‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« در اﯾﻦ ﺻﻮرت )در ﺻﻮرت إﺿﻤﺎر ﻣﺼﺪر( إﻋﻤﺎل آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ وﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »رﻣ‪‬ﺎﻧﯽ« ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺪر‬
‫ﻣﻀﻤﺮ در ﻣﺠﺮور را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ و »ﻓﺎرﺳﯽ« ﻧﯿﺰ ﻣﺼﺪر ﻣﻀﻤﺮ را ﻋﺎﻣﻞ در ﻇﺮوف ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪248‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻨﻌﻮت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺼﺪر ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺼﺪر ﻣﺆﺧّﺮ از ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر‬

‫ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻀﺎف‪ .‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻟﻮﻻ دﻓﻊ‪ ‬اﷲِ اﻟﻨّﺎس‪ 3«‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻣـﻀﺎف‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫إذا ﻟَﻢ ﯾ‪‬ﺼ‪‬ﻨﻬ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﻦ ﻫﻮي‪ ‬ﯾ‪‬ﻐﻠِـﺐ‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﻘـﻼ«‬ ‫»أﻻ إنّ ﻇﻠـــﻢ‪ ‬ﻧَﻔـــﺴِﻪِ اﻟﻤـــﺮء‪ ‬ﺑ‪‬ـــﯿ‪‬ﻦٌ‬

‫‪ .2‬ﻣ‪‬ﻨﻮ‪‬ن‪) .‬ﻣﺠﺮد از »أل« و إﺿﺎﻓﻪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أو إﻃﻌﺎم‪ ‬ﻓﯽ ﯾﻮمٍ ذي ﻣ‪‬ﺴﻐﺒﻪ‪/‬ﯾﺘﯿﻤـﺎً«‪ 4‬ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬أو أن ﯾﻄﻌﻢ‪ ‬ﻓﯽ ﯾﻮمٍ ذي ﻣ‪‬ﺴﻐَﺒ‪‬ﻪ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣِﻦ ﺿﺮبٍ زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣِﻦ اﻟﻀّﺮب زﯾﺪاً«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« در ﺷﺮح ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر ﻣﻀﺎف اﺧﺘﻼﻓـﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ آن اﺗّﻔﺎق دارﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر ﻣﻨﻮ‪‬ن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃـﻮري ﮐـﻪ‬
‫»ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﻋﻤﻞ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و در ﻣﻮرد ﻣﺼﺪر ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن«‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺮﺧﯽ از »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﻋﻤﻞ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺮاي ﻣﺼﺪر زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻮ‪‬ن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و در آﺧﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬زﯾﺮا در ﺻﻮرت ﻣﻨﻌﻮت ﺑﻮدن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﻧﻌﺖ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﺻﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﺻﻮل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﺻﻠﻪ و ﻣﻮﺻﻮل ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﻣﺼﺪر و ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺪر ﻣﺜﻨّﯽ و ﺟﻤﻊ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.251 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻠﺪ‪ 14 ،‬و ‪.15‬‬
‫‪» .5‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.430‬‬
‫‪249‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .3‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و آن را ﻣﺠﺮور ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ در ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل آن ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺮور ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒـﺖ‪ ‬ﻣِـﻦ ﺷـﺮبِ زﯾـﺪٍ‬
‫اﻟﻌﺴﻞَ«‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺧﻮد إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه وآن را ﻣﺠﺮور ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻓﺎﻋﻞ آن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺠﺮور ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣِـﻦ ﺷـﺮبِ اﻟﻌـﺴﻞِ زﯾـﺪ‪ «‬و‬
‫»و‪‬ﷲِ ﻋ‪‬ﻠَﯽ اﻟﻨّﺎسِ ﺣِﺞ‪ ‬اﻟﺒﯿﺖِ ﻣ‪‬ﻦِ اﺳﻄﺎع‪ ‬إﻟﯿﻪِ ﺳ‪‬ﺒﯿﻼً«‪ 1‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜـﺎل »اﻟﺒﯿـﺖ« ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﺠـﺮور و‬
‫»ﻣ‪‬ﻦ« ﻓﺎﻋﻞ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ إﺿﺎﻓﮥ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻇﺮف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺠِﺒﺖ‪ ‬ﻣِﻦ ﺿﺮبِ اﻟﯿﻮمِ زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪه اي ﺑﺮﺗﻘﺪﯾﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ إﯾﺮاد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﭼﻨـﯿﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﺮ ﻫﻤﮥ ﻣﺮدم )ﺧﻮاه ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ وﺧﻮاه ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻄﯿﻊ( ﻻزم اﺳﺖ ﺣﺞ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪا ﮐﻨﻨﺪ آن ﮐـﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺬا ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻘﺎدﯾﺮ دﯾﮕﺮي ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﻦ« ﺑﺪل از »اﻟﻨّﺎس« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻣﻦ« ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮده و ﺧﺒﺮش ﻣﺤﺬوف ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻘﺪﯾﺮ آﯾـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪:‬‬
‫»ﻣ‪‬ﻦ اﺳﻄﺎع‪ ‬إﻟﯿﻪِ ﺳﺒﯿﻼً ﻓَﻌ‪‬ﻠَﯿﻪ أن ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺞ‪.«‬‬
‫‪» .3‬ﻣﻦ« ﺷﺮﻃﯿﻪ ﺑﻮده و ﺟﺰاﯾﺶ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻘﺪﯾﺮ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪:‬‬
‫»ﻣ‪‬ﻦ اﺳﻄﺎع إﻟﯿﻪ ﻓَﻠﯿ‪‬ﺤ‪‬ﺞ‪.«‬‬

‫اﺳﻢ ﻣﺼﺪر‬
‫ﻋﻠﻤﺎء در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر ﭼﻨﺪ ﻗﻮل را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﯾﻒ او‪‬ل‪» :‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬دالﱞ ﻋﻠﯽ ﺣ‪‬ﺪ‪‬ث اﻟﺬّي ﯾﺪلﱡ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻪِ اﻟﻤ‪‬ﺼﺪر«‪» .‬اﺳﻢ ﻣﺼﺪر آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺪﺛﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪث ﻣﺼﺪر دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺼﺪر و اﺳﻢ ﻣﺼﺪر واﺣﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬آل ﻋﻤﺮان‪.97 ،‬‬

‫‪» .2‬ﻣﺼﻨّﻒ« در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ دو ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ذﮐﺮ ﮐﺮد اﻣ‪‬ﺎ دو ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺷﺪه و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﮐﺎنَ اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻷﺑﯿﻪِ« }ﺗﻮﺑﻪ‪ {114 ،‬ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬رﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﻷﺑﯿﻪِ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺷﺪه وﻓﺎﻋﻞ ﺣﺬف ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﯾ‪‬ﺴﺌَﻢ‪ ‬اﻹﻧﺴﺎنُ ﻣِﻦ د‪‬ﻋﺎءِ اﻟﺨﯿﺮ« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻋﺒـﺎرت ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣِﻦ دﻋﺎﺋِﻪِ اﻟﺨﯿﺮ«‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪250‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻌﺮﯾﻒ دو‪‬م‪» :‬اﺳﻢ‪ ‬ﯾﺪلّ ﻋﻠﯽ ﻟﻔﻆِ اﻟﻤ‪‬ﺼﺪر اﻟﺬّي ﯾﺪلﱡ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺪث« »اﺳﻢ ﻣﺼﺪر آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻟﻔﻆ ﻣﺼﺪري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﻣﺼﺪر دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺪث ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐـﻪ ﺑﺎﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺗﻌﺮﯾـﻒ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺼﺪر واﺳﻢ ﻣﺼﺪر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا دﻻﻟﺖ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر ﺑﺮ ﺣـﺪث ﺑـﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫ﻟﻔﻈﯽ آن ﺑﻪ ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﻧﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻌﻨﻮي آن!‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﺼﺪر واﺳﻢ ﻣﺼﺪر؟‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺗﻌﺎرﯾﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺼﺪر آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮوف ﻓﻌﻠـﺶ را )ﺧـﻮاه ﺣـﺮوف أﺻـﻠﯽ و‬
‫ﺧﻮاه ﺣﺮوف زاﺋﺪ( در ﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺮوف آن ﮐﻤﺘﺮ از ﺣﺮوف ﻓﻌﻠﺶ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺧـﻮاه اﯾـﻦ اﺷـﺘﻤﺎل و در ﺑـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﻐﺎﻓَﻞَ‪ ،‬ﯾﺘﻐﺎﻓﻞُ‪ ،‬ﺗَﻐﺎﻓُﻼً« و ﺧﻮاه داراي زﯾﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﮐـﺮَم‪ ،‬ﯾ‪‬ﮑـﺮِم‪،‬‬
‫إﮐﺮاﻣﺎً«‪ .‬و ﺣﺮوف ﻣﺼﺪر ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﻗﺺﺗﺮ از ﺣـﺮوف ﻓﻌﻠـﺶ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺣـﺬﻓﯽ ﮐـﻪ داراي‬
‫ﻏﺮض ﺻﺮﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮد داراي دو ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻮض از ﺣﺮوف ﻣﺤﺬوف‪ ،‬ﺣﺮف دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أﻗﺎم‪ ،‬ﯾ‪‬ﻘﯿﻢ‪ ،‬إﻗﺎﻣـﮥً« و‬
‫»و‪‬ﻋ‪‬ﺪ‪ ،‬ﯾ‪‬ﻌِﺪ‪ ،‬ﻋﺪة«‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻮض از ﺣﺮف ﻣﺤﺬوف‪ ،‬ﺣﺮﻓﯽ ذﮐـﺮ ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ آن ﺣـﺮف ﻣﺤـﺬوف در ﻧﯿ‪‬ـﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ آن ﺣﺮف ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻗﺎﺗَـﻞَ‪ ،‬ﯾ‪‬ﻘﺎﺗِـﻞُ‪ ،‬ﻗﺘـﺎﻻً« و»ﻧـﺎزل‪،‬‬
‫ﯾ‪‬ﻨﺎزِلُ‪ ،‬ﻧﺰاﻻً« ﮐﻪ او‪‬ﻟﯽ در اﺻﻞ »ﻗﯿﺘﺎل« و دو‪‬ﻣﯽ در اﺻﻞ »ﻧﯿﺰال« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻓﻌﻠﺶ داراي ﻧﻘﺺ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﻮض آن ﺣـﺮف‬
‫ﻣﺤﺬوف‪ ،‬ﺣﺮف دﯾﮕﺮي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﮑﻠﻢ‪ ،‬ﯾﺘﮑﻠّﻢ‪ ،‬ﮐﻼﻣﺎً«‪» ،‬أﻋﻄﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻄﯽ‪ ،‬ﻋﻄـﺎء‪» ،1«‬ﺗﻮﺿـﺄ‪ ،‬ﯾﺘﻮﺿـﺄ‪ ،‬وﺿـﻮء‪‬ا«‪» ،‬ﺳـﻠّﻢ‪،‬‬
‫ﯾﺴﻠّﻢ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺎً« و »‪.«...‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺪر و اﺳﻢ ﻣﺼﺪر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ در ﻣـﺼﺪر راﺋﺤـﻪاي از ﻓﺎﻋـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺸﺎم ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻌﻨﺎي ﯾﮏ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﮐﻨـﺪ وﺟـﻮدِ ﻓـﺎﻋﻠﯽ ﻧـﺴﺒﯽ ﻣﺘﺒـﺎدر‬
‫اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ در اﺳﻢ ﻣﺼﺪر اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﯿﭻوﺟﻪ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻣﺜـﺎل ﻫـﺎي‬
‫زﯾﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺑﺪراﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺑﻦ ﻧﺎﻇﻢ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻋﻄﺎء« ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺰة آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪251‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫»إﺷﺘﯿﺎق و ﺷﻮق«‪» ،‬إﺣﺪاث و ﺣ‪‬ﺪ‪‬ث«‪» ،‬إﯾﺠﺎد و وﺟﻮد« و‪ ...‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻌﻠـﻮم اﺳـﺖ در ﺣـﺎﻻت‬
‫او‪‬ل )ﻣﺼﺪر( ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ از ﻓﺎﻋﻠﯿ‪‬ﺖ وﺟﻮد دارد و ﻧﯿﻢ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ در ﺣﺎﻻت دو‪‬م )اﺳـﻢ ﻣـﺼﺪر(‬
‫اﯾﻦ وﺿﻌﯿ‪‬ﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺑﻦ ﻧﺤﺎس« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﺼﺪر و اﺳﻢ ﻣﺼﺪر اﯾﻦ ﻃﻮر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺼﺪر در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد و ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﯾﮕـﺮ ﻣـﺼﺪر دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ دارد اﻣ‪‬ﺎ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر‪ ،‬اﺳﻢ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺼﺪر آن اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺟﺎري ﻣﯽﺷـﻮد‬
‫‪1‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﺎري ﺑﺮ آن ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻞ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر‬

‫ﻋﻤﻞ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع آن دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋ‪‬ﻠَﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺴﺎر‪ ،‬ﻓﺠﺎر و‪ «...‬ﺣﮑﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي آن ﻣﯿﻢ زاﺋﺪه ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺤﻤ‪‬ﺪ‪‬ه‪ ،‬ﻣ‪‬ﺘﺮَﺑ‪‬ﻪ و‪ «...‬ﺣﮑـﻢ‪ :‬اﯾـﻦ ﻗـﺴﻢ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﮑﻢ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮدن آن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺣﺘّﯽ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر را ﻋﺎﻣﻞ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻋﻤﻞ آن ﻗﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬دو وﯾﮋﮔﯽ ﻓﻌﻞ را ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﻓﺎﻗﺪ آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺼﺪر در ﭼﻪ ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ دارد؟‬
‫‪ .3‬ﺷﺮوط إﻋﻤﺎل ﻣﺼﺪر راﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺳﻢ ﻣﺼﺪر را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و وﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮق آن ﺑﺎ ﻣﺼﺪر در ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .5‬ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻢ ﻣﺼﺪر را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺣﮑﻢ ﻫﺮ ﯾـﮏ را از ﻟﺤـﺎظ ﻋﺎﻣﻠـﻪ و ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻠـﻪ ﺑـﻮدن‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬اﻷﺷﺒﺎه و اﻟﻨّﻈﺎﺋﺮ« }ﺟﻼل اﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ{‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،217‬ﺑﺎب اﻷﺑﻮاب اﻟﻤﺘﺸﺎﺑﻬﮥ اﻟﻤﻔﺘﺮﻗﮥ ﻓﯽ ﮐﺜﯿﺮٍ ﻣﻦ اﻷﺣﮑﺎم‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪252‬‬

‫درس ﭼﻬﻞودوم‪ :‬إﻋﻤﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در دو ﻋﻠﻢ أﺻﻮل و ﻧﺤﻮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺸﺘﻖ أﺻﻮﻟﯽ‪ :‬ﻣﺸﺘﻖ أﺻﻮﻟﯽ داراي دو وﯾﮋﮔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑـﻪ وﯾﮋﮔـﯽﻫـﺎي‬
‫آن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ذات ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ذات ﺑـﻪ آن ﻣﺘﻠـﺒﺲ و ﻣﺘّـﺼﻒ ﻣـﯽﺷـﻮد و ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي‬
‫وﺻﻒ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺑﺮاي ذات ﻣﯽﺷﻮد و از ذات ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ إﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑـﻪ ذات ﻧـﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ آن اﺗّﺤﺎد ﻧﯿﺰ دارد‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ از أوﺻﺎف ذاﺗﯽ ﺷﯽء )ﻣﺜﻞ ﻓﺼﻞ و ﻧﻮع( ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪﮔﻮﻧـﻪاي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫زوال آن‪ ،‬ﺑﻪ ذات آﺳﯿﺒﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺘﻖ أﺻﻮﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زوﺟﯿ‪‬ﺖ« ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ذات ﯾﮏ ﻓﺎﻋﻞ ﺟﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﻋـﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ زوال آن آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ذات وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺤﻮي‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﻤﯽ ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و داراي ﯾـﮏ‬
‫ﺳﺮي أوزان ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ ﺗﻔﺼﯿﻼً ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺎﻟﻢ« ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ »ﯾ‪‬ﻌﻠَﻢ‪ «‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬أﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.48‬‬

‫‪253‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺘﻖ أﺻﻮﻟﯽ و ﻧﺤﻮي‪ ،‬ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻦ وﺟﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ‬
‫ﻣﺜﻼً ﻫﺮ دو در أﻣﺜﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺿﺎرب« ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در أﻣﺜﺎﻟﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻧـﺎﻃﻖ« ﮐـﻪ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺤﻮي اﺳﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺎ ﺳﻠﺐ ﻧﺎﻃﻘﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ذات ﻓﺎﻋﻞ )ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﻓﺎﻋـﻞ(‬
‫از ﺑﯿﻦ ﻣﯽ رود ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺬﮐﻮر درﺑﺎرة ﻣﺸﺘﻖ أﺻﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ »زوج«‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ أﺻﻮﻟﯽ ﺑﻮده وﻟﯽ ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺤﻮي ﻧﻤـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ زﯾـﺮا ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﺸﺘﻘّﺎت ﻧﺤـﻮي داراي وزن‬
‫ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﭘﺲ ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ اﯾﻦ ﻃـﻮر ﺑﯿـﺎن ﻣـﯽدارد ﮐـﻪ‪» :‬اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ اﺳـﻢ‬
‫ﻣﺸﺘﻘّﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ أﻣﺮي ﺣﺎدث در ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾـﺪ‪ ‬ﺿـﺎرب« ﮐـﻪ دالّ ﺑـﺮ‬
‫ﯾﮏ ﺣﺪث )ﺿَﺮب( ﺑﺮاي ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد )»ﻫﻮ« ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ زﯾﺪ اﺳﺖ( اﺳﺘﺂن ﻫﻢ ﺑﻪ وﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﻞ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ در ﻣﻌﻨﺎ و در ﻟﻔﻆ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌـﻞ ﻣـﻀﺎرع ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺎرِب‪ «‬و »ﯾ‪‬ﻀﺮِب‪ «‬ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎ و ﻟﻔﻆ )ﺣﺮﮐﺎت و ﺳﮑﻨﺎت( ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻌﻨﻮي وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻧﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫ﻟﻔﻈﯽ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺎت و ﺳﮑﻨﺎت ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺎرِب‪ «‬و »ﺿَﺮَب‪.«‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬ﻣﮑﻮدي« در ﺷﺮح ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ در ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻻزم ﺑﻮدن رﻓﻊ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ و در ﺻﻮرت ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻮدن ﻧﺼﺐ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽ دﻫﺪ‪}.‬ﺷﺮح ﻣﮑﻮدي‪ ،‬ص‪ 179‬و ‪{180‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪254‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« إﻋﻤﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺮاي إﺛﺒﺎت ﻗـﻮل‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪» :‬و‪ ‬ﮐَﻠﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ﺑﺎﺳِﻂٌ ذراﻋ‪‬ﯿﻪِ ﺑﺎﻟﻮ‪‬ﺻﯿﺪِ«‪ 1‬اﺳﺘﺸﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در اﯾـﻦ آﯾـﻪ‬
‫»ﺑﺎﺳﻂ« در »ذراﻋ‪‬ﯿﻪ« ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و آن را ﻧﺼﺐ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﻣ‪‬ﺎ در ﺟﻮاب ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺣﺎل ﻣﺎﺿﯽ وﺟـﻮد دارد و اﯾـﻦ دﻟﯿـﻞ ﺑـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ »ﺑﺎﺳﻂ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‪ :‬ﻗﺒـﻞ از اﯾـﻦ ﻗـﺴﻤﺖ آﯾـﻪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت »ﻧُﻘﻠّﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺑﻮده و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺎل ﺑﻮدن ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎﺳﻂ« دارد‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﺎﻣﻞ‬

‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺠﺮّد از »أل«‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي إﻋﻤﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ آن ﺗﮑﯿـﻪﮔـﺎﻫﯽ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ آن اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ‪ .2‬آن ﺗﮑﯿﻪﮔﺎهﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﺿﺎرب‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫ب( ﺣﺮف ﻧﺪاء‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻃﺎﻟﻌﺎً ﺟﺒﻼً«‪.‬‬
‫ج( ﻧﻔﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺿﺎرب‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫د( اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺮﺟﻞٍ ﺿﺎربٍ ﻋﻤﺮاً« و »ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬راﮐﺒﺎً ﻓَﺮَﺳﺎً«‪.‬‬
‫ز( اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪا و ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﻮاﺳﺦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﺿﺎرب‪ ‬ﻋﻤـﺮاً« و »ﮐـﺎن زﯾـﺪ‪‬‬
‫ﺿﺎرﺑﺎً ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﺗﮑﯿﻪ در اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ در ﻋﻤـﻞ ﮐـﺮدن‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻗﻮي ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا در ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺮّد از »أل« ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﯾـﮏ ﺗﮑﯿـﻪﮔـﺎه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻗﻮ‪‬ت در ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻬﻒ‪.18 ،‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و»أﺧﻔﺶ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪» .‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.851‬‬
‫‪255‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ذﮐﺮ ﺷﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﻠﮥ ﻣﻮﺻﻮل واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﺻـﻠﻪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬داراي ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﮑﯿـﻪﮔـﺎه ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﻫﻢ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻀﺎرع و ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا اﻟﻀّﺎرِب‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬

‫ﻧﯿﺎﺑﺖ از اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ داراي ﯾﮏ ﺳـﺮي أوزان ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺼﻨّﻒ آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﯿﺸﺮو ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ إﺷﺎره ﺑﻪ أوزاﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪل از اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ واﻗـﻊ ﺷـﺪه و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ آن‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓَﻌ‪‬ﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻣ‪‬ﺎ اﻟﻌ‪‬ﺴ‪‬ﻞَ ﻓﺄﻧﺎ ﺷَﺮّاب‪«‬‬
‫‪ .2‬ﻣِﻔﻌ‪‬ﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻪ‪ ‬ﻟﻤِﻨﺤﺎر‪ ‬ﺑ‪‬ﻮ‪‬اﺋِﮑَﻬ‪‬ﺎ« }ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪ :‬ﻗﻄﻌﺎً او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺤﺮﮐﻨﻨﺪة ﺷﺘﺮان ﻓﺮﺑـﻪ‬
‫اﺳﺖ{‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓَﻌ‪‬ﻮل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻪ‪ ‬ﺿَﺮوب‪ ‬زﯾﺪاً«‬
‫دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻗﻠﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﻌﯿﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ اﷲَ ﺳﻤﯿﻊ‪ ‬د‪‬ﻋﺎء‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ دﻋﺎه‪«‬‬
‫‪ .2‬ﻓَﻌِﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﻣ‪‬ــﺎ ﻟــﯿﺲ ﻣ‪‬ﻨﺠﯿِﯿ‪‬ــﻪ‪ ‬ﻣِــﻦَ اﻷﻗــﺪار«‬ ‫»ﺣ‪‬ـــﺬِر‪ ‬أﻣ‪‬ـــﻮراً ﻻ ﺗَـــﻀﯿﺮُ وآﻣِـــﻦٌ‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در »ﺣ‪‬ﺬِر‪ «‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در »أﻣﻮراً« ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و آن را ﻧﺼﺐ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪» .1‬رﻣ‪‬ﺎﻧﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻌﺪ از آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻓﻌﻠﯽ‬
‫در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﻣﺮادي« ﻗﻮل دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻧﺼﺐ اﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬اﯾﻦ ﻗﻮلِ »أﺧﻔﺶ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ »أل« را ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺻﻮرت دﺧﻮل ﺑﺮ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﻤﻞ آن را زاﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪256‬‬

‫ﺣﮑﻢ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺜﻨّﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ و ﻣﺼﻐّﺮ‬

‫ﻣﺜﻨّﯽ و ﺟﻤﻊ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﺮد آن ﺑﻮده و از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﺑﺎ آن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬان اﻟﻀّﺎرﺑﺎنِ زﯾﺪاً«‪» ،‬ﻫ‪‬ﺆﻻءِ اﻟﻘﺎﺗﻠﻮنَ ﺑ‪‬ﮑﺮاً« و‪...‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺼﻐّﺮ ﺷﻮد ﻫﻤﮥ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﻋﻤـﻞ در‬
‫اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد را ﻧﺪارد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺼﻐّﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬وي ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪ‪‬ﻋﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪»:‬أﻇﻨﱠﻨﯽ ﻣ‪‬ـﺮﺗَﺤﻼً وﺳ‪‬ـﻮ‪‬ﯾﺮاً‬
‫ﻓﺮﺳﺨﺎً« اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ»أﺷﻤﻮﻧﯽ« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ»ﻓﺮﺳﺨﺎً« ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﻧـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ »ﺳ‪‬ﻮ‪‬ﯾﺮا«‪.‬‬

‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‬
‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﮐﻪ أوزان آن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ اﺷﺘُﻖﱠ ﻣِـﻦ اﻟﻔِﻌـﻞِ و‪ ‬ﻫ‪‬ـﻮ‪‬‬
‫ﻟﻤ‪‬ﻦ و‪‬ﻗَﻌ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﯿﻪ«‪» 2.‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬اﺳﻤﯽاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ از ﻓﻌﻞ ﺑﻮده و ﻓﻌﻞ ﺑﺮ روي آن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫أﺣﮑﺎم‪ :‬ﺟﻤﯿﻊ أﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﺒﺤﺚ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ واﻗﻊ ﺷـﺪ از ﻗﺒﯿـﻞ ﻋﻤـﻞ‬
‫)ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ أل و ﯾﺎ ﺑﺪون آن( وﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑـﺖ اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ اﯾـﻦ دو اﺳـﻢ از ﺟﻬـﺎﺗﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ .1‬از ﺟﻬﺖ ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮي وﻃﺮﯾﻘﮥ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬دو‪‬ﻣﯿﻦ ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو اﺳﻢ وﺟﻮد دارد و ﻣﺼﻨّﻒ ﻧﯿﺰ ﺑـﺪان اﺷـﺎره ﮐـﺮده اﺳـﺖ از ﻟﺤـﺎظ‬
‫إﺿﺎﻓﮥ اﯾﻦ دو ﺑﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل )اﺳﻢ ﻣﻨـﺼﻮب( ﺧـﻮد وﻟـﯽ‬
‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد )اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع( إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﺑﺮاي واﺿﺢ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺑـﻪ ﺗﻮﺿـﯿﺢ زﯾـﺮ‬
‫دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ داراي ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.294‬‬

‫‪ .2‬اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜﺎﻗﺐ‪ ،‬ص‪.864‬‬
‫‪257‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻻزم‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻃﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺿﺎﻣﺮ و‪«...‬‬

‫ب( اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬راﺣﻢ‪ ،‬ﺿﺎرب و‪.«...‬‬
‫ج( اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻌﻄﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺋﻞ و‪.«...‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﻗﺴﻢ ﺳﻮ‪‬م ﺑﻪ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻗﺴﻢ او‪‬ل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و آن را ﻣﺠﺮور ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﺿﺎرب‪ ‬زﯾـﺪٍ« وﻟـﯽ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﻗﺴﻢ دو‪‬م ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻬﻮر‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ إﺿﺎﻓﮥ آن ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ آن ﺑﺎ ﻣﻐﻌﻮل آن ﻣﺸﺘﺒ‪‬ﻪ ﻧﺸﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮع‬
‫إﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺣﺬف ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓـﻮع ﺧـﻮد إﺿـﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫وﻻ اﻟﮑـــﺮﯾﻢ‪ ‬ﺑِﻤﻨّـــﺎعٍ و‪ ‬إن ﺑ‪‬ﺨِـــﻼ«‬ ‫»ﻣ‪‬ﺎ اﻟﺮّاﺣِﻢ‪ ‬اﻟﻘَﻠـﺐِ ﻇﻠّﺎﻣ‪‬ـﺎً و‪ ‬إن ﻇﻠﻤ‪‬ـﺎ‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »اﻟﺮّاﺣﻢ« ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد ﮐﻪ »اﻟﻘﻠﺐ« ﺑﺎﺷﺪ إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ إﺿﺎﻓﮥ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ واﺳﻢ ﻣﻔﻌـﻮل ﮔﺬﺷـﺖ‬
‫إﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮع‬
‫ﺧﻮد إﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻣﻀﺮوب اﻟﻌ‪‬ﺒﺪِ« ﮐﻪ در أﺻﻞ »زﯾﺪ‪ ‬ﻣﻀﺮوب‪ ‬ﻋﺒﺪ‪‬ه‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺠﺮور اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬

‫در ﺗﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع آن اﺳﻢ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ دو وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﺮّ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از ﻟﻔﻂ ﻣﺘﺒﻮع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﺿﺎرب‪ ‬زﯾﺪٍ وﻋ‪‬ﻤﺮوٍ«‬
‫‪ .2‬ﻧﺼﺐ‪ .‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﻋﻠّﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﻨﺎﺑﺮ إﺿﻤﺎر ﻓﻌﻞ‪) .‬ﻗﻮل ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ(‬
‫ب( ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﺤﻞّ ﻣﺘﺒﻮع‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﺿﺎرب‪ ‬زﯾﺪٍ وﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪258‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺤﻮي را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ اﺻﻮﻟﯽ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻋﺎﻣﻞ و در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺮد از »أل« ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .4‬ﭼﻪ أوزاﻧﯽ ﺑﺪل از اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫‪ .5‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق آن ﺑﺎ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ »ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ دو ﻣﻔﻌﻮل« ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺧﻮد ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟـﻮد‬
‫دارد؟ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪259‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭼﻬﻞوﺳﻮم‪ :‬أﺑﻨﯿﮥ ﻣﺼﺪر‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﺻﺮف ﺑﺎ ﻣﺼﺪر آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪر داراي ﯾﮏ ﺳﺮي أوزان اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺼﻨّﻒ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ إﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي »ﻓَﻌﻞ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺮَب‪ «‬ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺿَﺮب«‪.‬‬
‫»ﻓَﻌ‪‬ﻞَ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺮِح‪ «‬ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﻓَﺮَح«‪.‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺼﺪر ﻓَﻌِﻞَ‬

‫»ﻓُﻌ‪‬ﻮل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﻌ‪‬ﺪ‪ «‬ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﻗُﻌ‪‬ﻮد«‪.‬‬

‫»ﻓِﻌ‪‬ﺎل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺑ‪‬ﯽ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »إﺑﺎء«‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺼﺪر ﻓَﻌ‪‬ﻞَ‪:‬‬
‫»ﻓَﻌ‪‬ﻼن«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻃﺎف« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﻃَﻮ‪‬ﻓﺎن«‪.‬‬ ‫ب( ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ ﻻزم‪:‬‬
‫»ﻓُﻌ‪‬ﺎل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺳ‪‬ﻌ‪‬ﺎل«‪.‬‬

‫»ﻓُﻌ‪‬ﻮﻟﻪ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﻬ‪‬ﻞَ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺳ‪‬ﻬ‪‬ﻮﻟﻪ«‪.‬‬

‫‪ -‬ﻣﺼﺪر ﻓَﻌ‪‬ﻞَ‬
‫»ﻓَﻌ‪‬ﺎﻟﻪ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟ‪‬ﺰُلَ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺟ‪‬ﺰَاﻟﻪ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ »ﻓَﻌ‪‬ﻞَ« ﻻزم زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ وزن »ﻓُﻌ‪‬ـﻮل« آورده ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق آﻣـﺪن ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫وزنﻫﺎي اﯾﻦ ﻓﻌﻞ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ وزن »ﻓُﻌ‪‬ﻮل« در ﮔﺰﯾﻨﮥ آﺧﺮ وﺟﻮد دارد ﮐـﻪ‬
‫در ﺻﻮرت ﻋﺪم وﺟﻮد اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ أوزان ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪260‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺼﺪر ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي »اﻣﺘﻨﺎع« داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ وزن»ﻓِﻌﺎل« آورده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻧَﻔَﺮَ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﻧِﻔﺎر« )ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻦ( و »ﺷَﺮَد‪ «‬ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺷِﺮاد« )رﻣﯿﺪن(‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي »ﺗﻘﻠّﺐ« و »ﺗﻐﯿﯿﺮ« داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﺮ وزن »ﻓَﻌ‪‬ـﻼن« آورده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎل« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ﺟ‪‬ﻮ‪‬ﻻن«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺼﺪر ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي »داء« )ﻣـﺮض( و »ﺻـﻮت« )ﺻـﺪا( داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﺮ وزن‬
‫»ﻓُﻌ‪‬ﺎل« آورده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﮐﻢ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد »ز‪‬ﮐﺎم« و »ﻧَﻌ‪‬ﻖَ« ﮐـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد »ﻧُﻌ‪‬ـﺎق« )ﺻـﺪاي‬
‫ﭼﻮﭘﺎن ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن و ﻣﻬﺎر ﮐﺮدن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان(‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺼﺪر ﺛﻼﺛﯽ ﻏﯿﺮﻣﺠﺮّد )ﻣﺰﯾﺪ ﻓﯿﻪ(‬

‫ﻫﺮ ﮔﺎه ﺻﯿﻐﮥ او‪‬ل ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻪ ﺣﺮف أﺻـﻠﯽ ﺧـﻮد داراي ﺣـﺮوف زاﺋـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آن ﻣﺼﺪر را ﻣﺼﺪر ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و در ﻣﺠﻤﻮع داراي ‪ 31‬ﺑﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آن ﻫـﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺪان إﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »ﻓَﻌ‪‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آن داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺗﻔﻌﯿﻞ«‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﻵﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺪ‪‬س ﯾ‪‬ﻘَﺪ‪‬س‪ ‬ﺗَﻘﺪِﯾﺴ‪‬ﺎً«‪.‬‬
‫ب( »ﺗَﻔﻌِﻠَﻪ«‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻞّ اﻵﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ز‪‬ﮐّﯽ ﯾ‪‬ﺰﮐﱢﯽ ﺗﺰﮐﯿﻪ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨّﻒ إﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻬﻤﻮز ﻧﮑﺮده اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺷﺎرح ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻓﻌـﻞ ﻣﻬﻤـﻮز ﺑﺎﺷـﺪ وزن‬
‫آن در اﯾﻦ ﺑﺎب »ﺗَﻔﻌِﯿﻞ« و »ﺗَﻔﻌِﻠَﻪ« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧَﻄّﺄَ ﯾ‪‬ﺨﻄّﺄ ﺗَﺨﻄِﯿﺌﺎً ‪/‬ﺗَﺨﻄِﺌَﻪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »أﻓﻌ‪‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آن داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »إﻓﻌﺎل«‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﮐﺮَم‪ ‬ﯾ‪‬ﮑﺮِم‪ ‬إﮐﺮاﻣﺎً«‪.‬‬
‫ب( »إﻓﺎﻟﻪ«‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞّ اﻟﻌﯿﻦ )أﺟﻮف( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻗﺎم ﯾ‪‬ﻘﯿﻢ‪ ‬إﻗﺎﻣﻪ‪ «‬ﮐـﻪ در‬
‫أﺻﻞ »أﻗﻮ‪‬م‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪة ‪ 1‬و ‪ 8‬إﻋﻼل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »أﻗﺎم« ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫در ﻣﺼﺪر آن ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از إﺟﺮاي ﻗﻮاﻋﺪ إﻋﻼل‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻋﻮض آن‪ ،‬ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ در آﺧﺮ آورده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻗﺒـﻞ‬
‫آن ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪261‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬إﻓﺎﻟﻪ« در ﺻﻮرت إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»و‪ ‬أوﺣ‪‬ﯿﻨَﺎ إﻟَﯿﻬِﻢ ﻓِﻌﻞَ اﻟﺨَﯿﺮاتِ و‪ ‬إﻗﺎم‪ ‬اﻟﺼ‪‬ﻼه« ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺬف ﺗﺎء ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺷﺎذ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »ﺗَﻔَﻌ‪ّ‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آن ﺑﺮ وزن »ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺗَﺠ‪‬ﻤ‪‬ـﻞَ‬
‫ﯾ‪‬ﺘَﺠ‪‬ﻤ‪‬ﻞ ﺗﺠﻤ‪‬ﻼً«‪.‬‬
‫‪ 4‬و ‪ .5‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »اﻧﻔَﻌ‪‬ﻞَ«‪» ،‬اﻓﺘَﻌ‪‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آنﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺣﺮف ﺳﻮ‪‬م از او‪‬ل ﻣﮑﺴﻮر ﺷﺪه و ﻣﺎﻗﺒﻞ آﺧﺮ ﯾﮏ أﻟﻒ إﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻧﻄَﻠَﻖَ ﯾ‪‬ﻨﻄَﻠِﻖُ اﻧﻄِﻼﻗﺎً« و »اﺻﻄَﻔَﯽ ﯾ‪‬ﺼﻄَﻔِﯽ اﺻﻄِﻔَﺎء‪.«‬‬
‫‪ .6‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »اﺳﺘﻔﻌ‪‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »اﺳﺘِﻔﻌ‪‬ﺎل«‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻌـﯿﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﺳـﺘَﺨﺮَج‪ ‬ﯾ‪‬ـﺴﺘَﺨﺮِج‪‬‬
‫اﺳﺘِﺨﺮَاﺟﺎً«‪.‬‬
‫ب( »اﺳﺘﻔﺎﻟﻪ«‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻞّ اﻟﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺳﺘَﻌ‪‬ﺎذَ ﯾ‪‬ﺴﺘَﻌ‪‬ﺎذُ اﺳﺘِﻌ‪‬ﺎذَه« ﮐـﻪ‬
‫در أﺻﻞ »اﺳﺘَﻌﻮ‪‬ذَ« ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪة ‪ 1‬و ‪ 8‬ﻋﻤﻮﻣﯽ إﻋﻼل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »إﺳﺘَﻌ‪‬ﺎذَ« ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﺼﺪر آن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺪر ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻌﯿﻦ ﺑﺎب »إﻓﻌﺎل« ﭘﺲ إﺟﺮاي ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑـﻪ »إﺳﺘﻌﺎذه«‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در أﺻﻞ »إﺳﺘِﻌﻮاذ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »ﻓﺎﻋ‪‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آن داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣ‪‬ﻔﺎﻋ‪‬ﻠَﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺎر‪‬ب‪ ‬ﯾ‪‬ﻀﺎرِب‪ ‬ﻣ‪‬ﻀﺎر‪‬ﺑ‪‬ﻪ«‪.‬‬
‫ب( ﻓِﻌ‪‬ﺎل‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺗَﻞَ ﯾ‪‬ﻘﺎﺗِﻞُ ﻗِﺘﺎﻻً«‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر ﻏﯿﺮﺛﻼﺛﯽ )رﺑﺎﻋﯽ(‬

‫ﻣﺼﺪر رﺑﺎﻋﯽ ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﯿﻐﮥ ﯾﮏ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﻌﻠﻮم آن ﭼﻬـﺎر ﺣـﺮف أﺻـﻠﯽ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻻم اﻟﻌﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﺗﮑﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺼﻨّﻒ در إداﻣﻪ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ از أﻗـﺴﺎم ﻣـﺼﺪر‬
‫رﺑﺎﻋﯽ إﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪262‬‬

‫‪ .1‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »ﺗَﻔَﻌﻠَﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آن ﺑﺮ وزن »ﺗَﻔَﻌﻠُﻞ« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺗَﻠَﻤﻠَـﻢ‪‬‬
‫ﯾ‪‬ﺘَﻠَﻤﻠَﻞُ ﺗَﻠَﻤﻠُﻤﺎً« ﮐﻪ ﺣﺮف ﭼﻬﺎرم از او‪‬ل آن ﻣﻀﻤﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن »ﻓَﻌﻠَﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪر آن دراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓِﻌﻼل‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬د‪‬ﺣﺮَج‪ ‬ﯾ‪‬ﺪ‪‬ﺣﺮِج‪ ‬دِﺣﺮَاﺟ‪‬ﺎً«‪.‬‬
‫ب( ﻓَﻌﻠَﻠَﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑ‪‬ﻬﺮَج‪ ‬ﯾ‪‬ﺒ‪‬ﻬﺮِج‪ ‬ﺑ‪‬ﻬﺮﺟ‪‬ﻪ‪.«‬‬

‫ﻣﺼﺪر »ﻣﺮّه«‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از أﻗﺴﺎم ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺼﺪر »ﻣﺮّه« ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ آن اﯾـﻦ ﻃـﻮر آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺼﺪر ﻣﺮّه آن ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم دادن ﮐﺎر در ﯾﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ دﻻﻟـﺖ دارد«‪ .‬ﮐـﻪ أوزان آن ﺑـﺪﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪:‬‬

‫وزن ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﻣﺼﺪر »ﻣﺮّه« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪»:‬ﻓَﻌﻠَﻪ‪ .«‬ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﻪ ﺷﺮط ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﻌﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟﻀﺮﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪) ‬ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴ‪‬ﻼم( ﯾـﻮم‪ ‬اﻟﺨﻨـﺪقِ ﺧﯿـﺮٌ ﻣِـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎده اﻟﺜﱠﻘَﻠَﯿﻦِ«‪ 1‬ﺑﻪ ﺧﻼف »ﻋﻘﻠﻪ‪ ،‬ﺟﻬﻠﻪ وﻓَﻬﻤ‪‬ﻪ« ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ از ﻣﻌﻘﻮﻻت و ﻏﯿﺮﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺣﺎدث ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟ‪‬ﻠﺴ‪‬ﻪ« ﺑﻪ ﺧﻼف »ﺣ‪‬ﺴﻨَﻪ« ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( ﻣﺼﺪر اﺻﻠﯽ آن ﺑﺮ وزن »ﻓَﻌ‪‬ﻠﻪ« ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﺮّه ﻋﺒﺎرت »واﺣـﺪه«‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ر‪‬ﺣﻤ‪‬ﻪ وﺻ‪‬ﯿﺤ‪‬ﻪ« ﮐﻪ ﻣﺼﺪر اﺻﻠﯽ آن ﻫﺎ ﺑﺮ وزن ﻓَﻌﻠَﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﺮّه ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ إﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن ﻋﺒﺎرت واﺣﺪه ﻣﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إن ﮐﺎﻧَﺖ إﻟّﺎ ﺻ‪‬ﯿﺤﻪ‪ ‬واﺣﺪه‪ ‬ﻓَـﺈذا‬
‫‪2‬‬
‫ﻫ‪‬ﻢ ﺧﺎﻣِﺪونَ«‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻏﯿﺮﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪) :‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‪ ‬ﻓﯿﻪ‪ ،‬رﺑﺎﻋﯽ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪ(‬

‫ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻐﺪﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.206‬‬

‫‪ .2‬ﯾﺲ‪.29 ،‬‬
‫‪263‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺼﺎدر ﺑﺪون ﺗﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »إﮐﺮام« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ أﻣﺜﻠﻪ ﺑﺎ إﺿﺎﻓﻪ ﮐـﺮدن ﺗـﺎء‬
‫ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺮّه را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﮐﺮﻣﺘُﻪ‪ ‬إﮐﺮاﻣﻪ‪.«‬‬
‫ب( ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺼﺎدر وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻗﺎﻣـﮥ« و »اﺳـﺘﻘﺎﻣﮥ«‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﺼﺪر ﻣﺮّه ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻠﻤﮥ »واﺣﺪة« ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﺮّه ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺼﺪر »ﻫﯿﺌﻪ«‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺼﺎدر‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺼﺪر ﻫﯿﺌﺖ ﯾﺎ ﻧﻮع ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﯿـﺎن ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ و ﺣﺎﻟـﺖ ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫ﺧﻮد در ﮐﻼم ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و أوزان آن ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪:‬‬

‫وزن ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﻣﺼﺪر ﻫﯿﺌﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻓِﻌﻠَﻪ« و ﺗﻔﺎوﺗﯽ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﺳﺎﻟﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رِﮐﺒ‪‬ﻪ«‪» ،‬ﻗِﻌﺪ‪‬ه«‪» ،‬ﻣِﯿﺘَﻪ«‪» ،‬ﻣِﺸﯿ‪‬ﻪ« و‪. ...‬‬
‫و اﮔﺮ وزن أﺻﻠﯽ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺮ »ﻓِﻌﻠَﻪ« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﺼﺪر ﻫﯿﺌﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﺻﻔﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻌِﺰّةُ اﻟﺠ‪‬ﺎﻫِﻠﯿ‪‬ﮥُ ﺗَﺤﻤِﻞُ ﺻﺎﺣﺒ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﻠَﯽ اﻟﻄّﻐﯿﺎنِ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ إﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ‪ ،‬وزن ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺮ »ﻓِﻌﻠَﻪ« ﻧﺒﺎﺷـﺪ و ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺣـﺎل ﺑـﺮاي آن ﺻـﻔﺖ‬
‫آورده ﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻫﯿﺌﺖ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آن ﺻﻔﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﻣـﺎت‪ ‬وﻟَـﻢ ﯾ‪‬ﻌـﺮِف إﻣـﺎم‪‬‬
‫‪1‬‬
‫زﻣﺎﻧﻪِ ﻣﺎت‪ ‬ﻣِﯿﺘﮥً ﺟﺎﻫِﻠﯿ‪‬ﮥً«‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪:‬‬

‫ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﺼﺪر ﻫﯿﺌﺖ از ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد دو ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( إﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن »ﺗﺎء« ﺑﻪ آﺧﺮ ﻣﺼﺪر‪.‬‬
‫ب( ذﮐﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻌﺪ از ﻣﺼﺪر‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻗﺎم‪ ‬إﻗﺎﻣﮥَ اﻟﻌ‪‬ﺒﺪِ«‪» ،‬د‪‬ﺣﺮَﺟﺘُﻪ‪ ‬د‪‬ﺣﺮَﺟ‪‬ﮥَ اﻟﮑُﺮَة«‪» ،‬أﮐﺮم‪ ‬إﮐﺮاﻣﮥَ اﻟﺤﺒﯿﺐِ« و‪. ...‬‬

‫‪ .1‬أﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.277‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪264‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻠﻤﺎت »ﺧِﻤﺮَه )ﻧﻮﻋﯽ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺳﺮ(‪ ،‬ﻗِﻤﺼ‪‬ﻪ )ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪن(‪ ،‬ﻋِﻤ‪‬ـﻪ )ﻧـﻮﻋﯽ ﻋﻤ‪‬ﺎﻣـﻪ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ( و ﻧِﻘﺒ‪‬ﻪ )ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻘﺎب زدن(« ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻮع دارﻧﺪ از أﻓﻌﺎل ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪاﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ وزن »ﻓِﻌﻠَـﻪ«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬أﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻗَﺎﺗَﻞَ ﯾ‪‬ﻘَﺎﺗِﻞُ ﻣ‪‬ﻘَﺎﺗَﻠَﻪ‪ /‬ﻗِﺘَﺎﻻً« و »د‪‬ﺣﺮَج‪ ‬ﯾ‪‬ﺪ‪‬ﺣﺮِج‪ ‬د‪‬ﺣﺮَﺟﮥً‪/‬دِﺣﺮَاﺟﺎً« ﮐـﻪ داراي‬
‫دو و ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺼﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﺼﺪر »ﻣـﺮّه« و »ﻫﯿﺌـﺖ« از ﻣـﺼﺪر ﻣـﺸﻬﻮر آن ﻫـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و در ﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺼﺎدر ﻏﯿﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﯾﮏ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ آوردن ﮐﻠﻤﮥ »واﺣﺪه« ﺑﺮاي ﺑﯿـﺎن‬
‫»ﻣﺮّه« و ﺻﻔﺖ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن »ﻫﯿﺌﺖ« ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬د‪‬ﺣـﺮَج‪ ‬د‪‬ﺣﺮَﺟ‪‬ـﮥً و‪‬اﺣِـﺪ‪‬ةً« و »د‪‬ﺣـﺮَج‪‬‬
‫د‪‬ﺣﺮَﺟ‪‬ﮥَ اﻟﮑُﺮَةِ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺪر ﻫﯿﺌﺖ‪ ،‬ﻗﺴﻤﯽ از ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬دو ﻣﺼﺪر »ﻓَﻌﻠَﻪ« و »ﻓِﻌﻠَﻪ« ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن »ﻣﺮّه« و »ﻫﯿﺌﺖ« اﺳﺘﻌﺎل ﻧﻤـﯽﺷـﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل دارﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺼﺪر »ﻓَﻌﻠَﻪ«‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺼﺪر أﺻﻠﯽ در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ر‪‬ﺣﻤ‪‬ﻪ‪ ،‬ﮐَﺜﺮَه«‪.‬‬

‫ب( اﺳﻢ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺼﻌ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻗَﺮﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺟ‪‬ﻨّﻪ«‪.‬‬
‫ج( ﺻﻔﺖ ﻣﺆﻧّﺚ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺒﻠَﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪:‬ﭼﺎق‪.‬‬

‫ﻣﺼﺪر »ﻓِﻌﻠَﻪ«‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺼﺪر أﺻﻞ در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧِﺸﺪ‪‬ه«‪.‬‬
‫ب( ﺟﻤﻊ ﻗﻠّﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻏِﻠﻤ‪‬ﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻏﻼم )ﭘﺴﺮ ﺟﻮان(‪» ،‬ﺻِﺒﯿ‪‬ﻪ« ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ‬
‫ﻧﻮﺟﻮان و‪. ...‬‬
‫ج( اﺳﻢ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋِﺒﺮَه‪ ،‬ﻗِﻄﻌ‪‬ﻪ« و‪. ...‬‬
‫‪ .5‬دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ از ﻣﺼﺎدر وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﻪ آنﻫﺎ إﺷﺎره ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪265‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺼﺪر ﻣﯿﻤﯽ‪ :‬و آن ﻣﺼﺪري اﺳﺖ ﮐﻪ او‪‬ل آن ﯾﮏ »ﻣﯿﻢ« زاﺋﺪه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻟﺤـﺎظ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﻣﺼﺪر أﺻﻠﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ داراي ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﻗﻮ‪‬ت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺳـﻼم‪‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻫِﯽ‪ ‬ﺣﺘّﯽ ﻣ‪‬ﻄﻠَﻊِ اﻟﻔَﺠﺮِ«‪.‬‬
‫ب( ﻣﺼﺪر ﺻﻨﺎﻋﯽ‪ :‬ﻣﺼﺪر »ﺻﻨﺎﻋﯽ« ﺑﻪ ﮐﺴﺮ »ﺻﺎد« و ﯾﺎ ﻣـﺼﺪر »ﺟﻌﻠـﯽ« ﻣـﺼﺪري اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺻﻔﺖ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧﺴﺎﻧﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻋ‪‬ـﺼﺒﯿ‪‬ﻪ و‪ .«...‬و ﻃﺮﯾﻘـﮥ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ آن ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ آن »ﯾﺎء« ﻣﺸﺪ‪‬ده و ﺗﺎء ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ »ة« آورده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬رﺿﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي« در ﮐﺘﺎب ﺷﺮح ﮐﺎﻓﯿﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﺼﺪر ﺻﻨﺎﻋﯽ ﮐﻠﻤﻪ اي اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ أﺻﻼً ﻣﺼﺪر ﻧﯿﺴﺖ و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ أﻣﺮ را ﻧﯿﺰ اﯾﻦﻃﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣـﯽﺗـﻮان از ﻣـﺼﺪر ﻓﻌـﻞ‬
‫ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ را ﻣﺸﺘﻖ ﮐﺮد اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻓﻌﻞ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ را ﻣﺸﺘﻖ ﮐﺮد‪ 3.‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﺎ ﻧﻤـﯽﺗـﻮان از‬
‫ﮐﻠﻤﮥ »ﺗَﺒ‪‬ﻌﯿ‪‬ﻪ« ﻓﻌﻞ »ﺗَﺒ‪‬ﻊ‪ ‬ﯾ‪‬ﺘﺒ‪‬ﻊ‪ «‬را اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر واﻗﻊ ﺷﺪن ﮐﻠﻤﮥ ﺻﻨﺎﻋﯽ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ دﻟﯿﻠـﯽ ﮐـﻪ »رﺿـﯽاﻟـﺪ‪‬ﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﺮآﺑﺎدي« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ در دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا آن ﻫـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﻓﻌـﻞ را ﻣـﺸﺘﻖ از‬
‫ﻣﺼﺪر ﻣﯽداﻧﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻣـﺼﺪر اﺳـﺖ ﮐـﻪ از ﻓﻌـﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻓﻠﺬا ﻃﺒﻖ ﻗﻮل ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن اﺳﺘﺪﻻل »رﺿﯽ« ﺑﺮ رد‪ ‬ﻣﺼﺪر ﺑﻮدن ﮐﻠﻤﮥ ﺻﻨﺎﻋﯽ اﻋﺘﺒﺎري ﻧـﺪارد زﯾـﺮا‬
‫ﻗﻀﯿ‪‬ﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻌﮑﻮس ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﻻزم در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ وزن »ﻓَﻌ‪‬ﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .2‬ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ »ﻓَﻌ‪ّ‬ﻞَ« و »أﻓﻌ‪‬ﻞَ« ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﺎدر »رﺑﺎﻋﯽ«‪» ،‬ﻣﺮّه« و »ﻫﯿﺌﺖ« را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده وﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺼﺪر »ﺻﻨﺎﻋﯽ« را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و اﺳﺘﺪﻻل »رﺿﯽ« ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺼﺪر ﺑﻮدن آن را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻣﺼﺪر ﻣﯿﻤﯽ و أوزان آن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي »ﺻﺮف روان ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ و ﻗـﺮآن ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪» ، «51‬ﺷـﺮح‬
‫اﻟﺮّﺿﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺸّﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ «168‬و »اﻟﻨّﺤﻮ اﻟﻮاﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 231‬و ‪ «331‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺪر‪.5 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺷﺮح ﮐﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.400‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪266‬‬

‫درس ﭼﻬﻞوﭼﻬﺎرم‪ :‬أﺑﯿﻨﮥ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‬

‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ أوزان ﻣﺼﺪر را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ أﺻﻞ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌـﻮل ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﺑﯿـﺎن‬
‫ﮐﺮد در إداﻣﻪ در ﺻﺪد ﺑﯿﺎن أوزان اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬أوزان اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ از ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‬

‫ﻻزم‪» :‬ﻓﺎﻋِﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ذاﻫِﺐ‪.«‬‬

‫‪» .1‬ﻓَﻌ‪‬ﻞَ«‪:‬‬
‫ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي‪» :‬ﻓﺎﻋِﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺎرب‪.«‬‬
‫»ﻓَﻌِﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧَﻀِﺮٌ«‪.‬‬
‫»ﻓَﻌﻼنَ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﻄﺸﺎن«‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻓﻌﻞ آن ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫»أﻓﻌ‪‬ﻞُ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺳﻮ‪‬د«‪.‬‬ ‫‪».2‬ﻓَﻌِﻞَ«‪:‬‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﻓﺎﻋﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬راﮐِﺐ‪.«‬‬
‫‪».1‬ﻓَﻌﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿَﺨﻢ‪.«‬‬
‫‪».2‬ﻓﻌﯿﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﻤﯿﻞٌ«‪.‬‬
‫‪» .3‬ﻓَﻌ‪‬ﻞَ«‪:‬‬
‫‪» .3‬أﻓﻌ‪‬ﻞُ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺧﻈَﺐ‪.«‬‬
‫‪» .4‬ﻓَﻌ‪‬ﻞٌ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑ‪‬ﻄَﻞٌ«‪.‬‬

‫‪ .2‬أوزان اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ از ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ و ﻏﯿﺮﺛﻼﺛﯽ‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( إﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن »ﻣﯿﻢ« ﻣﻀﻤﻮم ﺑﻪ او‪‬ل ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع آن‪.‬‬
‫ب( ﮐﺴﺮه دادن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آﺧﺮ ﻓﻌﻞ‪.‬‬
‫‪267‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﺗَﻞَ ﯾ‪‬ﻘﺎﺗﻞُ ﻣﻘﺎﺗﻠَﻪ‪ «‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻣ‪‬ﻘﺎﺗِﻞ« و »د‪‬ﺣﺮَج‪ ‬ﯾ‪‬ـﺪ‪‬ﺣﺮِج‪ ‬د‪‬ﺣﺮﺟ‪‬ـﻪ‪«‬‬
‫ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻣ‪‬ﺪ‪‬ﺣﺮِج«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼف اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه در ﻟﺴﺎن ﻋﺮب ﺷﻨﯿﺪه و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أﻣﺤ‪‬ﻞَ ﯾ‪‬ﻤﺤِﻞُ إﻣﺤ‪‬ﺎل« ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎﺣِﻞٌ«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل از ﻓﻌﻞ »ﻏﯿﺮﺛﻼﺛـﯽ« و »ﻓﻌـﻞ ﺛﻼﺛـﯽ ﻣﺰﯾـﺪ« ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ آﺧـﺮ ﻓﻌـﻞ را‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺎر‪‬ب‪ ‬ﯾ‪‬ﻀﺎرِب‪ ‬ﻣﻀﺎرﺑ‪‬ﻪ‪ «‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل آن ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻣ‪‬ﻀﺎر‪‬ب‪.«‬‬
‫و ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ آن از ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد آن را ﺑﺮ وزن »ﻣﻔﻌﻮل« ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺼ‪‬ﺪﺗُﻪ‪ ‬ﻓَﻬ‪‬ـﻮ‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﻘﺼ‪‬ﻮد‪ «‬و »ﻣﺮرت‪ ‬ﺑِﻪِ ﻓﻬﻮ ﻣ‪‬ﻤﺮُور ﺑِﻪِ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ أوزان اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎ ﻣﺼﺪر ﻣﯿﻤﯽ ﻣﻮرد اﻟﺘﺒﺎس واﻗـﻊ ﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫راه ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آن دو از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﺮﯾﻨﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻼم وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺎ ﻣﺼﺪر ﻣﯿﻤﯽ اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻤﮑـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺜـﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ( اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﺪر ﻣﯿﻤﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﯿﭻﮔـﺎه ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬
‫ﺟﺎروﻣﺠﺮور ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭼﻪ أوزاﻧﯽ ﻧﯿﺎﺑﺖ از اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬

‫ﻣﺼﻨّﻒ در آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ از اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ أوزاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎﺑـﺖ از اﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮل را‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻧﮑﺘﮥ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ أﺳﻤﺎء ﻧﯿﺎﺑﺖ از اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺟﻤﻬﻮر« ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ أوزان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ أوزان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آن أﺳﻤﺎء ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻓﻌﯿﻞ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﺟﺮﯾﺢٍ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﺟﺮﯾﺢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺠﺮوح« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪268‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺎﺑﺖ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در ﻣﯿﺎن اﺑﻦ ﻣﺎﻟـﮏ و ﻓﺮزﻧـﺪش )ﺑﺪراﻟـﺪ‪‬ﯾﻦ اﺑـﻦ ﻧـﺎﻇﻢ( اﺧـﺘﻼف‬
‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺪراﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ »ﻓﻌﯿﻞ« از اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل زﯾﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﻨّﻒ در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬ﻧﯿﺎﺑﺖ »ﻓﻌﯿﻞ« از ﻣﻔﻌﻮل زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻓﻌـﻞ‬
‫آن »ﻓﻌﯿﻞ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬و اﮔﺮ ﻫﻢ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺑﮑﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﻓﻌﯿﻞ« ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﻣﺜـﺎل‪» :‬ﻣـﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟـﻞٍ ﺟـﺮﯾﺢٍ‬
‫ﻋﺒﺪ‪‬ه‪ «‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ »ﻋﺒﺪ« ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ »ﺟﺮﯾﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻫﻢ رأي »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻓَﻌ‪‬ﻞَ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺒ‪‬ﺾ‪ «‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣ‪‬ﻘﺒﻮض« )درﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪه(‬
‫‪» .3‬ﻓِﻌﻞ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ذِﺑﺢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺬﺑﻮح« )ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه(‬
‫‪» .4‬ﻓَﻌﻞ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻔﻆ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻠﻔﻮظ« )اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ‪،‬ﭘﺮت ﺷﺪه(‬
‫‪» .5‬ﻓِﻌﺎل« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻟﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺄﻟﻮه« )ﻋﺒﺎدت ﺷﺪه(‬
‫‪» .6‬ﻓُﻌﻠَﻪ« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻀﻐَﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻤﻀﻮغ« )ﺟﻮﯾﺪه ﺷﺪه(‬
‫‪» .7‬ﻓَﻌ‪‬ﻮل« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ر‪‬ﺳﻮل« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣ‪‬ﺮﺳ‪‬ﻞ« )ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه(‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﺑﺮ وزن »ﻓَﻌِﻞَ« ﺑﺎﺷﺪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .2‬در ﭼﻪ ﺣﺎﻻﺗﯽ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ از ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﺑﺮ وزن »ﻓﺎﻋﻞ« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .3‬ﭼﻪ أوزاﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎﺑﺖ از اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل را دارﻧﺪ؟‬

‫‪ .1‬ﺷﺮح اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.88‬‬

‫‪ .2‬ﺷﺮح ﻣﺮادي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.872‬‬
‫‪269‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭼﻬﻞوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‬

‫»ﻣﻠّﺎي ﺟﺎﻣﯽ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ اﯾﻦ ﻃﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ اﺷﺘُﻖﱠ ﻣﻦ ﻓﻌﻞٍ ﻻزمٍ ﻟﻤ‪‬ـﻦ ﻗـﺎم‬
‫ﺑِﻪِ ﻋﻠﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﻟﺜّﺒﻮت«‪ 1.‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‪» :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ ﻻزم ﻣﺸﺘﻖ ﺷـﺪه و دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ و ﺻﺎﺣﺐ آن ﻣﻌﻨﺎ دارد ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ آن ﻣﻌﻨﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺳـﻠﺐ ﻧﻤـﯽﺷـﻮد و ﻫﻤﯿـﺸﻪ‬
‫ﺑﺮاي او ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺮﯾﻢ« و »ﻟﺌﯿﻢ« در ﻗﻮل ﻣﻮﻻﻧﺎ أﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﯾﻌﺴﻮباﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑـﯽ ﻃﺎﻟـﺐ )ﺻـﻠﻮات‪‬‬
‫‪2‬‬
‫اﷲِ ﻋﻠﯿﻪ و ﻋﻠﯽ أوﻻدِهِ اﻟﮑِﺮام(‪» :‬اﺣﺬروا ﺻ‪‬ﻮﻟﮥَ اﻟﮑﺮﯾﻢِ إذا ﺟ‪‬ﺎع‪ ‬واﻟﻠﺌﯿﻢِ إذا ﺷَﺒِﻊ‪«‬‬

‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ را ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻫﺮ دو ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺬﮐﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺄﻧﯿﺚ‪ ،‬إﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ را دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺿﺎرﺑﺎن« و »ﮐﺮﯾﻤﺎن«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﺮ دو دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺪﺛﺐ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺪث ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه )ﻣﻦ ﻗﺎم ﺑﻪ اﻟﺤﺪث(‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﻀّﯿﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ص‪.403‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ﺷﻤﺎرة ‪) 46‬از ﯾﻮرش اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ واز ﺗﻬﺎﺟﻢ اﻧﺴﺎن ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﯿﺮي‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ(‪.‬‬
‫‪» .3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﮐﺘﺎب »ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي« ﺷﺶ ﻓﺮق ودر ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻐﻨﯽ« ﯾﺎزده ﻓﺮق را ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ و اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﻢ از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي و ﻫﻢ از ﻓﻌﻞ ﻻزم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻼف ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ از ﻓﻌﻞ ﻻزم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪270‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ وﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻫﺮ دو دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﮐـﺴﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﺪث ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ‪ :‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن ﭼﯿـﺰ و ﯾـﺎ ﮐـﺴﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻓﻌﻞ از آن ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ )ﯾﺪلّ ﻣﺎ ﺻ‪‬ﺪ‪‬ر‪ ‬ﻋ‪‬ﻨﻪ‪ ‬اﻟﻔِﻌﻞ( و ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﭼﯿﺰ ﯾﺎ ﮐـﺴﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ وﺻﻒ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن ﻗﯿﺎم ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ )ﯾﺪلّ ﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻗﺎم‪ ‬ﺑِﻪِ اﻟﻮ‪‬ﺻﻒ(‪.‬‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺼﻨّﻒ‬

‫ﻣﺼﻨّﻒ ﻋﻼﻣﺖ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮدن ﺟﺮّ دادن ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ـﺴ‪‬ﻦُ‬
‫اﻟﻮ‪‬ﺟﻪِ« ﮐﻪ در أﺻﻞ »ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦٌ و‪‬ﺟﻬ‪‬ﻪ‪ «‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد ﺟﺮّ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺳﯿﻮﻃﯽ« در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺼﻨّﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺮّ دادن ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮد زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎل إﺳﻨﺎد ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ از ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻮﺻﻮﻓﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وي از »أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌـﺪ‪‬ي ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮد )ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎدر اﺳﺖ( در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺮّ آن ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮدش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺳﻪ زﻣﺎن دارد )وﻟﯽ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺮ ﺳﻪ زﻣﺎن دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت دالّ ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد( اﻣ‪‬ﺎ ﺻﻔﺖ ﻣﺴﺒ‪‬ﻬﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ دارد )آن زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮي ﮐﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺗﺎ‬
‫ﺣﺎل إداﻣﻪ دارد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ﻫﻢ إداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ(‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺟﺎري ﻣﺠﺮاي ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع اﺳﺖ وﻟﯽ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻼف ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل آن ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻌﻤﻮل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ أﺟﻨﺒﯽ و ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬اﻣ‪‬ﺎ ﺻﻔﺘﻪ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﺳﻢ أﺟﻨﺒﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺧﻮد ﻧﺪارد )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ( اﻣ‪‬ﺎ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ ﻻزم ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪) ... .7‬ﺑﺮاي ﻣﺸﺎﻫﺪة أﻣﺜﻠﻪ و ﻣﻮارد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎب راﺑﻊ‪ ،‬وﺟـﻮه اﻓﺘـﺮاق اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ وﺻـﻔﺖ ﻣـﺸﺒ‪‬ﻬﻪ«‬
‫رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ(‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ در ﻣﺒﺤﺚ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﺒﻬﺠﮥ اﻟﻤﺮﺿﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ص‪.241‬‬
‫‪271‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺳﺎﺧﺖ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ از ﻓﻌﻞ ﻻزم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺻﻮغ آن از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﻣﻤﻨﻮع اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻃـﺎﻫﺮ‬
‫اﻟﻘﻠﺐ« ﮐﻪ ﻓﻌﻞ آن )»ﻃَﻬ‪‬ﺮَ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺎك ﺷﺪ( ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي زﻣﺎن ﺣﺎل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از زﻣﺎن ﺣـﺎل‪ ،‬آن زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از زﻣﺎن ﻣﺎﺿﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺎل إداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ﻧﯿﺰ إداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺳﯿﺪ رﺿﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﺪوث وﺿـﻊ ﻧـﺸﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﺛﺒﻮت و اﺳﺘﻤﺮار در ﺗﻤﺎم زﻣﺎن ﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻫﻢ وﺿﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﻃﺒـﻖ ﻋﻘﯿـﺪة وي‪ :‬در ﻣﺜـﺎل‬
‫»ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ« ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ »ذو ﺣﺴﻦٍ« اﺳﺖ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫أوزان ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‬

‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪاي ﮐﻪ از ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ وزن ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎدر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻃـﺎﻫﺮ‬
‫اﻟﻘﻠﺐ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ وزن ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﺧﻮد ﻧﺒﺎﺷـﺪ )ﮐـﻪ اﮐﺜـﺮاً ﺑـﺪﯾﻦ ﺻـﻮرت ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد(‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺟﻤﯿﻞ اﻟﻈﺎﻫﺮ«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﻏﯿﺮﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّد ﻣﻮاﻓﻘﺖ وزن ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺧﻮد واﺟـﺐ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻨﻄﻠـﻖُ‬
‫اﻟﻠّﺴﺎن«‪.‬‬

‫ﻋﻤﻞ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‬

‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﻓﻘﻂ از ﻓﻌﻞ ﻻزم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺼﺐ دادن ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻋﻼوه ﺑﺮ رﻓﻊ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻢ دﯾﮕﺮي ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻫﻢ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪272‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦٌ اﻟﻮ‪‬ﺟﻪ‪ «‬ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ »ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦٌ« ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در دروﻧـﺶ ﻣـﺴﺘﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ و »اﻟﻮﺟﻪ« اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻼﻣـﺖ ﻧـﺼﺐ آن ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﺑـﻪ ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻌﺪ از ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺼﺐ آن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺼﺐ دادن ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ آن ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻨـﻮع اﺳـﺖ زﯾـﺮا‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ وﺟﻮد ﻧـﺪارد؛ اﻣ‪‬ـﺎ ﻧـﺼﺐ‬
‫دادن آن ﺑﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‪ ،‬ﻇﺮف زﻣﺎن‪ ،‬ﻇﺮف ﻣﮑﺎن و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ إﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧـﺪارد و ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪن ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد ﺑﻪ ‪ 36‬ﺣﺎﻟﺖ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺗﻔـﺼﯿﻞ آن‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻮﺟﻪ«‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺤﺴﻦ وﺟﻪ اﻷب«‬
‫‪ .3‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ آن اﺳﻢ‪ ،‬ﻣﻀﺎف ﺑـﻪ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻮﺻـﻮف‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت ﺑﺎﻟﺮّﺟﻞِ اﻟﺤﺴﻦ وﺟﻬﻪ«‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ آن اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻤﯽ ﺷﺪه ﮐـﻪ آن‬ ‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮل آن‪:‬‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪:‬‬
‫اﺳﻢ‪ ،‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻮﺻﻮف ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺮرت‬
‫ﺑﺎﻟﺮّﺟﻞ اﻟﺤﺴﻦ وﺟﻪ ﻏﻼﻣﻪ«‬
‫‪ .5‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻧﮑﺮه‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺤﺴﻦ وﺟﻪ أبٍ«‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺠﺮّد از »أل« و »إﺿﺎﻓﻪ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺤﺴﻦ وﺟﻬﺎً«‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻻ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺴ‪‬ﻦٌ اﻟﻮﺟﻪ‪ /‬ﺣﺴﻦٌ وﺟﻪ أبٍ و‪«...‬‬ ‫ﺑﺪون »أل«‪:‬‬

‫و ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد داراي إﻋﺮاب ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ :‬رﻓﻊ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻓﺎﻋﻠﯿ‪‬ﺖ( ﻧﺼﺐ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل اﮔـﺮ ﻣﻌﺮﻓـﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻮدن اﮔﺮ ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ( و ﺟﺮّ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿﻪ ﺑﻮدن( ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬از اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺳﯽ و ﺷﺶﮔﺎﻧﻪ ﭼﻬﺎر ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﻨﻮع اﻹﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪273‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( »اﻟﺤ‪‬ﺴ‪‬ﻦُ وﺟﻬِﻪِ« )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮور ﺷﺪن اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺻﻔﺖ ﻣـﺸﺒ‪‬ﻬﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«(‪.‬‬
‫ب( »اﻟﺤ‪‬ﺴ‪‬ﻦُ و‪‬ﺟﻪِ ﻏﻼﻣِﻪِ« )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮور ﺷﺪن اﺳـﻢ ﻣـﻀﺎف ﺑـﻪ اﺳـﻤﯽ ﮐـﻪ ﻣـﻀﺎف ﺑـﻪ ﺿـﻤﯿﺮ‬
‫ﻣﻮﺻﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«(‪.‬‬
‫ج( »اﻟﺤ‪‬ﺴ‪‬ﻦُ و‪‬ﺟﻪِ أبٍ« )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮور ﺷﺪن اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ‬
‫»أل«(‪.‬‬
‫د( »اﻟﺤ‪‬ﺴ‪‬ﻦُ و‪‬ﺟﻪٍ« )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮور ﺷﺪن اﺳﻢ ﻣﻨﻮ‪‬ن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«(‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ آن ﺑﻪ اﺳﻢ در ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .2‬أوزان ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .3‬ﻣﻌﻤﻮل ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﻻﺗﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل آن در ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ و ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪274‬‬

‫درس ﭼﻬﻞوﺷﺸﻢ‪ :‬ﺑﺎب ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب از ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺻﯿﻎ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ‬
‫در إداﻣﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ إﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در اﺑﺘﺪا ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ را ﺑـﺪاﻧﯿﻢ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮاغ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺮوﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬اﺳﺘﻌﻈﺎم ﻓﻌﻞٍ ﻇﺎﻫﺮِ اﻟﻤﺰﯾ‪‬ﻪ«؛ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾـﻦ ﺗﻌﺮﯾـﻒ وﺟـﻮد دارد اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺳﺘﻌﻈﺎم« در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺎب »اﺳﺘﻔﻌﺎل« ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در ﺻـﻮرت‬
‫ﻃﻠﺐ ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ زﯾﺮا ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ در أﻣﻮري اﺗّﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺠﻬﻮل و ﺧﻔﯽ ﺑﻮده و ﭘﺲ از إﻇﻬﺎر ﺳﺒﺐ ﺷﮕﻔﺘﯽ وي ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﺑـﺎ ﻃﻠـﺐ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد؛‬
‫ﻟﺬا در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻌﻈﺎم را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »و‪‬ﺟﺪانُ اﻟﺼ‪‬ﻔﻪ«‪) 1‬ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺻـﻔﺖ( در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﻈﻤﺖ و ﻟﯿﺎﻗﺘﯽ در ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺻﻔﺘﯽ )ﻋﻈﻤﺖ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺷﻮد( ﮐﻪ در ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷﮕﻔﺖ زده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬وﺟﺪان اﻟﺼﻔﻪ« ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻨﺎي »إﺳﺘﺒﻄﺎء« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪» :‬أ ﻟَﻢ ﯾﺄنِ ﻟﻠّـﺬﯾﻦ آﻣﻨـﻮا أن‬
‫ﺗَﺨﺸَﻊ‪ ‬ﻗﻠﻮﺑ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ﻟِﺬِﮐﺮِ اﷲِ« ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ ﺑﻄﺊ )ﺳﺴﺘﯽ و ﮐﻨﺪي( ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎ درﺳـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺻﻔﺘﯽ را )ﮐﻨﺪي و ﺳﺴﺘﯽ( ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ وي‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﺮﻏﯿﺐ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺸﯿﮥ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪275‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ذات أﻗﺪس إﻟﻬﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎ در ﻃـﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ )و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي( ﯾﮏ زﯾﺎده اي ﺑﺒﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً آن زﯾﺎده ﺧﻔﯽ ﺑﻮد و ﯾﺎ أﺻـﻼً وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ؛‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ زﯾﺎدت در ذات أﻗﺪس إﻟﻬﯽ راه ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻِﯿ‪‬ﻐﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﻋﻈﻢ اﷲ« و »ﻣﺎ أﻗﺪره« ﺷـﻨﯿﺪه ﺷـﻮد ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺛﻨﺎء و ﻣﺪح ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻِﯿﻎ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ‬
‫ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ داراي دو ﺻﯿﻐﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﺎ أﻓﻌ‪‬ﻠَﻪ‪ :«‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ زﯾﺪاً« ﮐﻪ ﺑﻪ اﺗﻘﺎق ﻫﻤﮥ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن »ﻣﺎ« اﺳـﻢ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ و دﻟﯿـﻞ‬
‫اﺳﻤﯿ‪‬ﺖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ در »أﺣﺴ‪‬ﻦَ« ﻋﺎﺋﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي آن اﺳﺖ‪ .‬و اﺗﻔﺎﻗﺎً ﻫﻤـﮥ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ـﻮن ﺑـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﻣﺒﺘﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﻟﯿﻞ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ آن إﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ـﺎ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﻣﺎ« ﭼﯿﺴﺖ درﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﭼﻬﺎر ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ»ﻣﺎ« ﻧﮑﺮة ﺗﺎﻣ‪‬ﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺷﯽء« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 1‬و ﺟﻤﻠﮥ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺧﺒﺮ و ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﮔﺮ »ﻣﺎ« ﻧﮑﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻄﻮر در ﻣﻮﺿﻊ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و اﯾﻦ در ﺣـﺎﻟﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﮑﺮه ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪» :‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻮاب ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻟﯿﻞ ورود »ﻣﺎ« ﻧﮑﺮه در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺒﺘﺪا اﯾﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺧﻮرده و ﻣﺴﻮ‪‬غ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﻣﺨﺼ‪‬ﺺ آن ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﺳﯿﺪ رﺿﯽ« در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﻮل »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ« ﻧﮑـﺮة ﺗﺎﻣ‪‬ـﻪ ﺑـﻮده ﮐـﻪ ﺗﺨـﺼﯿﺺ‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮرده و در ﻣﻮﺿﻊ اﺑﺘﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪» :‬ﺷﯽء‪ ‬ﻣﻦ اﻷﺷﯿﺎء ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ زﯾﺪاً ﺣﺴﻨﺎً«‪.‬‬
‫ب( »أﺧﻔﺶ« و »ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ‬
‫آن ﺻﻠﻪ ﺑﻮده و ﻣﺤﻠّﯽ از إﻋﺮاب ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪» :‬اﻟﺬّي أﺣﺴ‪‬ﻦَ زﯾﺪاً ﺷﯽء‪ ‬ﻋﻈﯿﻢ‪.«‬‬

‫‪» .1‬ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده و اﯾﻦ ﻗﻮل در »اﻟﮑﺘﺎب« ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن«‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.27‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪276‬‬

‫ج( »ﻓﺮّاء« و »اﺑﻦ درﺳﺘﻮﯾﻪ«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯿ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﺧﺒـﺮ‬
‫ﺑﻮده و ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪» :‬أي‪ ‬ﺷﯽءٍ أﺣﺴ‪‬ﻦَ زﯾﺪاً؟«‬

‫»دﻣﺎﻣﯿﻨﯽ« اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ أﻗﻮال داﻧﺴﺘﻪ و دﻟﯿﻞ آن را ﻫﻢ اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ‪ :‬ﺷـﺄن‬
‫ﻣﺠﻬﻮل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ واﻗﻊ ﺷﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺟﻮاب‪ ،‬ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻃـﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺣﻞّ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در »ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ زﯾﺪاً« ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺒﺐ ﺣﺴﻦ و ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ زﯾﺪ ﮐـﻪ ﻣﺠﻬـﻮل‬
‫اﺳﺖ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ واﻗﻊ ﺷﻮد‬
‫د( ﻗﻮل دﯾﮕﺮ »أﺧﻔﺶ«‪» :‬ﻣﺎ« ﻧﮑﺮة ﻣﻮﺻﻮﻓﻪ ﺑﻮده و ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن ﻧﯿﺰ ﺻﻔﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت إﻋﺮاب ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ إﻋﺮاب ﻣﻮﺻﻮف دارد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪» :‬ﺷﯽء‪ ‬أﺣﺴ‪‬ﻦَ زﯾﺪاً ﻋﻈﯿﻢ«‬

‫‪» .2‬أﻓﻌِﻞ ﺑﻪ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬أﺣﺴِﻦ ﺑﺰﯾﺪٍ« و »أﺻﺪِق ﺑﻬﻤﺎ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﻘﺶ »ﺑِﻪِ« ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دارد ﮐﻪ »أﻓﻌﻞ« ﭼﻪ ﻧﻮع ﻓﻌﻠﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ »أﻓﻌﻞ« را ﻓﻌﻞ أﻣﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺿـﻤﯿﺮي در ﻓﻌـﻞ وﺟـﻮد دارد و »ﺑـﺎء« ﺗﻌﺪﯾـﻪ‬
‫ﺑﻮده و ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﻌﻮل آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻗﻮل أﺧﻔﺶ(‪.‬‬
‫ب( اﮔﺮ »أﻓﻌﻞ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ أﻣﺮ اﺳﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ اﺑﺘـﺪاﺋﺎً »أﻓﻌ‪‬ـﻞَ« ﺑـﻮده‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ورود در ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠﺐ‪ ‬ﺑـﻪ ﺻـﻮرت إﻧـﺸﺎء در آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت در »أﻓﻌـﻞ«‬
‫ﺿﻤﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد و »ﺑﺎء« زاﺋﺪه ﺑﻮده و ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﻗﻮل »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ«(‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »أﺣﺴ‪‬ﻦَ«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »أﺣﺴ‪‬ﻦَ« ﻧﯿﺰ دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﻮل »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« و »ﮐﺴﺎﺋﯽ«‪ :‬ﮐﻪ آن را ﻓﻌﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد دو دﻟﯿـﻞ ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( آﻣﺪن ﻧﻮن وﻗﺎﯾﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ ﻧﻮن ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﻓﻘﺮﻧﯽ إﻟﯽ ﻋﻔﻮِ اﷲ«‪.‬‬
‫‪277‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( دﺧﻮل ﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫ﻓَـﺄﺣﺮِ ﺑِـﻪِ ﻣِــﻦ ﻃـﻮلِ ﻓَﻘـﺮٍ و‪ ‬أﺣﺮِﯾ‪‬ــﺎ«‬ ‫»و‪ ‬ﻣ‪‬ﺴﺘَﺒﺪ‪‬لٍ ﻣِﻦ ﺑ‪‬ﻌـﺪِ ﻏَـﻀﺒ‪‬ﯽ ﺻ‪‬ـﺮَﯾﻤ‪‬ﻪ‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در »أﺣﺮِﯾ‪‬ﺎ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺼ‪‬ﻞ ﺑﻪ ﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺧﻔﯿﻔﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ زﯾـﺮا در ﺣﻘﯿﻘـﺖ »أﺣـﺮﯾ‪‬ﻦ«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻟﯿﻞ وﻗﻒ ﻧﻮن آن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ أﻟﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﮐﺘﺎب »ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي« اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬ﮐﻪ آن را اﺳﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و دﻟﯿﻠﺸﺎن ﻫﻢ ﺗﺼﻐﯿﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أُﺣ‪‬ﯿﺴِﻨَﻪ‪.«‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺷﺎذ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻠّﯽ ﺑﺮاي ﺗﺼﻐﯿﺮ آن وﺟﻮد ﻧـﺪارد رد‪‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺬف ﻣﺘﻌﺠﺐ‪ ‬ﻣﻨﻪ‬

‫ﻣﺘﻌﺠﺐ‪ ‬ﻣﻨﻪ )ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »أﻓﻌ‪‬ﻞَ« و اﺳﻢ ﻣﺠﺮور ﺑﻌﺪ از »أﻓﻌـﻞ«( در ﺻـﻮرت وﺟـﻮد‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﮐﻼم ذﮐﺮ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ﺑ‪‬ﮑﺎء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯽ ﻋ‪‬ﻤـﺮوٍ و‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ ﮐـﺎن أﺻـﺒ‪‬ﺮَا«‬ ‫»أري أم‪ ‬ﻋ‪‬ﻤــﺮوٍ د‪‬ﻣﻌ‪‬ﻬ‪‬ــﺎ ﻗَــﺪ ﺗَﺤ‪‬ــﺪ‪‬را‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در »و‪ ‬ﻣﺎ ﮐﺎن أﺻﺒ‪‬ﺮَ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در أﺻﻞ‪» :‬أﺻﺒ‪‬ﺮَﻫﺎ« ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟـﻮد‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪ در ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ ﮐﻪ »أم‪ ‬ﻋﻤﺮو« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪» :‬أﺳﻤِﻊ ﺑِﻬِﻢ وأﺑﺼِﺮ«‪ 2‬ﮐﻪ در أﺻﻞ‪» :‬أﺑﺼِﺮ ﺑﻬﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮوط ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺻﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ‬

‫ﺻﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ از ﻓﻌﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻪ ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از أﻓﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺻﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫ﮐﻪ داراي ﺷﺮوط زﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‪» :‬د‪‬ﺣﺮَج‪ ،‬اﻧﻄﻠﻖ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮج و‪.«...‬‬
‫‪ .2‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺘﺼﺮّف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‪»:‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﺑﺌﺲ‪ ،‬ﻋﺴﯽ‪ ،‬ﻟﯿﺲ و‪ «...‬ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي«‪ ،‬ص‪.396‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺮﯾﻢ‪.38 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪278‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺑﻮدن در اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ أﻓﻌﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺜﻨّـﯽ و‬
‫ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺸﻮﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺆﻧّﺚ دﻻﻟﺖ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﺑﻮدن اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫أﻓﻌﺎل داراي ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ ،‬ﻣﺼﺪر‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ و اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿ‪‬ﺖ ﺗﻔﺎﺿﻞ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‪» :‬ﻣﺎت‪ ،‬ﻓَﻨِﺊَ و‪.«...‬‬
‫‪ .4‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺗﺎم‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ از أﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫أﮐﻮن زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ واﯾﻦ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻋﺎج ﻓﻼن ﺑﺎﻟﺪ‪‬واء« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪» :‬ﻣﺎ اﻧﺘﻔﻊ ﺑﻪ«‬
‫ب( ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺟﻮازاً ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺿﺮﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ أﻟﻮان )رﻧﮓﻫﺎ( ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪» :‬ﺳ‪‬ﻮِد‪ ،‬ﺣ‪‬ﻤِﺮَ« ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﯾﮏ رﻧﮓ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺠﻬﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪» :‬ﺿُﺮِب‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫اﮔﺮ أﻓﻌﺎﻟﯽ داراي ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ‪ ،‬ﻓﻌـﻞ »أﺷَـﺪ‪ «‬و‬
‫»أﺷﺪِد« را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣـﺼﺪر آن أﻓﻌـﺎل ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﻣـﯽﺑـﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺎ أﺷـﺪ‪ ‬د‪‬ﺣﺮَﺟﺘَـﻪ‪ «‬و »أﺷـﺪِد‬
‫ﺑِﺪ‪‬ﺣﺮَﺟ‪‬ﺘِﻪِ«‪.‬‬

‫ﻧﺤﻮة اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺘﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﻨﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ‬

‫در ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ و ﻣﺘﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﻨﻪ آن دو أﻣﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺪم ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﺘﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﻨﻪ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪاً ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻨَﻪ« و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ أﻣﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺟﺎﻣﺪ و ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮّف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا در ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻣﺤﺪود وﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺟﻮب اﺗّﺼﺎل ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤﻮل‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ اﻟﺪ‪‬رﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻣﻌﻄﯿﮏ« ﮐﻪ »اﻟﺪ‪‬رﻫﻢ« ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ »ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ« و ﻣﻌﻤﻮل »ﻣﻌﻄﯿﮏ« ﻓﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪279‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ وﺟﻮب اﺗّﺼﺎل ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤﻮل در ﺑـﺎب ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﻦ آن دو ﻓﺎﺻﻠﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎء )ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از »أﺧﻔﺶ« و »ﻣﺒﺮّد«‪ (1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻇﺮف و ﯾـﺎ ﺟـﺎروﻣﺠﺮور ﻣﺘﻌﻠّـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ و ﻣﺘﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﻨﻪ ﻓﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣـﺎ أﺣـﺴ‪‬ﻦَ ﻓـﯽ اﻟﻬﯿﺠـﺎء‬
‫ﻟﻘﺎءه« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‪:‬ﭼﻪ زﯾﺒﺎﺳﺖ در ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺟﻨﮓ دﯾﺪار آن ﻣﺮد(‪.‬‬
‫ب( »ﺟﺮﻣﯽ« و »ﻫﺸﺎم« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺪن ﺑـﯿﻦ ﻋﺎﻣـﻞ و ﻣﻌﻤـﻮل در ﺑـﺎب ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﻓﺎﺻﻞ ﻇﺮف وﯾﺎ ﺟﺎروﻣﺠﺮور ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼـﻪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ ﻣﺠﺮدةً ﻫﻨﺪاً«‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﺟﺮﻣﯽ« )ﺑﻪ ﺧﻼف »ﻫﺸﺎم«( ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺪن ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤﻮل را ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﮥ ﻣـﺼﺪر آن‬
‫ﻓﻌﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ إﺣﺴﺎﻧﺎً زﯾﺪاً« و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫را ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﺼﺪر ﻧﺪارد ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ج( »أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷـﺪن ﺑـﯿﻦ ﻋﺎﻣـﻞ و ﻣﻌﻤـﻮل ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﮥ‬
‫‪2‬‬
‫»ﻟﻮﻻ« ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ ﻟﻮﻻ ﺑﺨﻠُﻪ‪ ‬زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺪن ﺑﯿﻦ »ﻣﺎ« و ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺣﺼﻞ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺪهاي اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهاي اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﮐﺎن« ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ )اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣـﻀﺎرع آن اﺧـﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ج( »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﻋﻼوه ﺑﺮ »ﮐﺎن«‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »أﺻﺒ‪‬ﺢ‪ «‬و »أﻣﺴﯽ« را ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻤﻘﺘﻀﺐ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.178‬‬

‫‪» .2‬ﺷﺮح ﻣﺮادي«‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪» ،901-889‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.37-36‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪280‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﺘﻌﻈﺎم ﻓﻌﻞ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ »ﻣﺎ« در ﻣﺜﺎل »ﻣﺎ أﺣﺴ‪‬ﻦَ زﯾﺪاً« ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .3‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺻﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﺑﺮ آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪281‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭼﻬﻞوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎب ﻧﻌﻢ و ﺑﺌﺲ‬

‫»ﺻﺒ‪‬ﺎن« در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« داراي دو ﻧﻮع اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ از‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺘﺸﺎن و ﺳﺎﺋﺮ أﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ آن دو اﺳﺘﻌﻤﺎل را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﺘﺼﺮّﻓَﯿﻦ«‪ :‬وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺨﺒِﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و إﺧﺒﺎر ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن ﻫﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫»ﻧﻌﻤﮥ« و »ﺑﺆس« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻌﻢ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﮑﺬا ﯾﻨﻌﻢ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﻬﻮ ﻧﺎﻋﻢ‪ «‬و »ﺑﺌﺲ ﯾﺒﺄس‪ ‬ﻓﻬﻮ ﺑﺎﺋﺲ‪.«‬‬
‫‪» .2‬ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺼﺮّﻓَﯿﻦ«‪ :‬وآن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي إﻧﺸﺎء ﻣﺪح و ذم‪ ‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻋﺪم اﺳﺘﻌﻤﺎل در ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﯽ ﺧﻮدﺷﺎن ﮐﻪ إﺧﺒﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺼﺮّف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪»:‬دﻣﺎﻣﯿﻨﯽ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻌﻢ« و»ﺑﺌﺲ« ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي إﻧﺸﺎء ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪»:‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞُ زﯾﺪ‪ «‬و »ﺑﺌﺲ اﻟﺮﺟﻞُ زﯾﺪ‪ «‬ﻣﺪح وذم‪ ‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻟﻔﻆ إﺣﺪاث وإﻧـﺸﺎء ﻣـﯽﺷـﻮد‬
‫)ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دو وراء ﮐﻼم ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ( و اﯾﻦ ﻣﺪح و ذم‪ ‬در ﺧـﺎرج وﺟـﻮد دارﻧـﺪ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﮐﻼم ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﯾﻦ دو ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺗﮑﺬﯾﺐ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻗﻮل أﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬واﷲ ﻣﺎ ﻫﯽ ﺑﻨﻌﻢ اﻟﻮﻟﺪ« )ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﮐﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ( ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﻼم ﺧﻮب ﺑﻮدن »وﻟـﺪ« ﻣـﻮرد ﺗﮑـﺬﯾﺐ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ »ﻧﻌﻢ« إﻧﺸﺎﺋﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ أﻋﺮاﺑﯽ ﻣﻮرد ﺗﮑـﺬﯾﺐ واﻗـﻊ ﺷـﺪه در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ إﺧﺒﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻧﻌﻢ« ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ آن اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻌﻢ ﻣـﻮرد ﺗﮑـﺬﯾﺐ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آن »ﺧﻮﺑﯽ« اي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺼﻮﻟﺶ در ﺧﺎرج ﺣﮑﻢ ﺷﺪه ﻣﻮرد ﺗﮑﺬﯾﺐ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪282‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ«‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺟﻤﻬﻮر«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪ‪‬ﻋﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ دو‬
‫دﻟﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( دﺧﻮل »ﺗﺎء« ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺳﺎﮐﻨﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻤﺮأة ﻫِﻨﺪ‪ «‬و »ﺑﺌﺴﺖ اﻟﻤﺮأة د‪‬ﻋﺪ‪«‬‬
‫ب( ﺣﮑﺎﯾﺖ »ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﺧﻮل ﺿﻤﺎﺋﺮ ﺑﺎرز ﻣﺘﺼ‪‬ﻞ ﮐﻪ از وﯾﮋﮔـﯽ ﻫـﺎي ﻓﻌـﻞ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﻌﻤﺎ رﺟﻠﯿﻦ اﻟﺰﯾﺪان« و »ﻧﻌﻤﻮا رﺟﺎﻻً زﯾﺪون«‪.‬‬
‫‪» .2‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« و »ﻓﺮّاء«‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« اﺳﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻟﯿـﻞ ﺧـﻮد را دﺧـﻮل‬
‫ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ دو ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧِﻌﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﯿﺮُ ﻋﻠﯽ ﺑﺌﺲ‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﯿﺮُ«‪ .‬ﮐﻪ ﺷﺎرح در ﻣﻘﺎم رد‪ ‬اﯾـﻦ ﻗـﻮل‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‪» ،‬ﺑﺌﺲ« ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻠﮑـﻪ ﻣﻔﻌـﻮلٌ ﺑـﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي ﻣﻘـﻮﻟﯽ‬
‫ﻣﺤﺬوف ﮐﻪ آن ﻣﻘﻮل‪ ،‬ﺧﻮد ﺻﻔﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﺻﻮﻓﯽ ﻣﺤﺬوف‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧِﻌﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﯿﺮُ ﻋﻠﯽ ﻋﯿـﺮٍ ﻣﻘـﻮلٍ‬
‫ﻓﯿﻪ‪ :‬ﺑﺌﺲ اﻟﻌ‪‬ﯿﺮُ« اﺑﺘﺪا »ﻋﯿﺮ« ﮐﻪ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ وﺳﭙﺲ ﺻﻔﺖ آن ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﻘﻮل ﻓﯿـﻪ«‬
‫ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺳﻤﯿ‪‬ﺖ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ دو در اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و دﻟﯿﻞ ﺑﻨﺎء آن ﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي إﻧـﺸﺎء ﻫـﺴﺘﻨﺪ و إﻧـﺸﺎء از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي إﻧﺸﺎء ﻣﺒﻨﯽ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬إﯾـﺮاد ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي إﻧﺸﺎء اﺳﺖ‪ ،‬ﮐـﻞ ﺟﻤﻠـﻪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﻧـﻪ »ﻧﻌـﻢ و‬
‫»ﺑﺌﺲ« ﻓﻠﺬا اﯾﻦ دو ﺣﺘّﯽ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻀﻤ‪‬ﻦ ﻣﻌﻨﺎي إﻧﺸﺎء ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﻋﻤﺪة در ﮐﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه در ﮐﻼم إرادة ﻣﺪح و ﯾﺎ ذم‪ ‬ﺷﻮد اﯾﻦ دو ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ ﻓﻠـﺬا ﺗـﻀﻤ‪‬ﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي إﻧﺸﺎء ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دو ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﮐﻞ ﮐﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪283‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .2‬دﻣﺎﻣﯿﻨﯽ« )ﮐﻪ ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« اﺳﺖ( ﻣﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﮐـﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻤﯿ‪‬ﺖ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﻣﺜﺎل‪» :‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮﺟﻞُ زﯾﺪ‪ «‬ﻻﺟﺮم ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ آن دو را‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ )ﺑﺪل وﯾﺎ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن( ﻓﺮض ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ دو اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻢ رﺟﻼً زﯾﺪ‪ «‬اﺣﺘﻤـﺎل ﻣـﯽرود ﮐـﻪ‬
‫اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﯾﺎ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺣﺎل!‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ«‬

‫روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﻮل »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﺖ »ﻧﻌﻢ« و»ﺑﺌﺲ« ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .1‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﻧﻌﻢ اﻟﻤﻮﻟﯽ و ﻧﻌﻢ اﻟﻨّﺼﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »أل« در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﮐـﻪ ﻋـﺪه اي‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ »أل« ﺑﺮاي ﺟﻨﺲ ﺑﻮده وﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺪﺧﻮﻟﺶ اﺳﺖ و ﻋﺪهاي دﯾﮕـﺮ ﻧﯿـﺰ ﺑـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »أل« ﻋﻬﺪ ذﻫﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »أل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻨِﻌﻢ‪ ‬دار‪ ‬اﻟﻤﺘّﻘﯿﻦ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺎﻋﻞ آن اﺳﻢ ﻣﻀﻤﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮة ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ آن را ﺗﻔـﺴﯿﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻧﻌـﻢ ﻗﻮﻣـﺎً‬
‫ﻣ‪‬ﻌﺸﺮُه«‪ .‬ﮐﻪ در »ﻧﻌﻢ« ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ »ﻗﻮم« آن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻌﻢ ﺿﻤﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﺎﻋـﻞ آن ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﻓﺎﻋـﻞ آن‬
‫اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ »ﻣﻌﺸﺮُه« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﺗﻤﯿﯿﺰ و ﻓﺎﻋﻞ ﻇﺎﻫﺮي در ﺑﺎب »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ«‬

‫در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻇﺎﻫﺮي »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« را ﺑﺎ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻧـﻪ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻧﻌـﻢ‬
‫اﻟﺮّﺟﻞُ رﺟﻼً زﯾﺪ‪ («‬در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻤﺘﻨﻊ دارد و ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻧﻔﺎل‪.40 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻧﺤﻞ‪.30 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪284‬‬

‫‪» .2‬ﻣﺒﺮّد«‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﺮّاج« و »ﻓﺎرﺳﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑـﯿﻦ اﯾـﻦ دو ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‪ ،‬اﯾـﺸﺎن‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺤـــﻼً و‪ ‬أُﻣ‪‬ﻬ‪‬ـــﻢ‪ ‬ز‪‬ﻟّـــﺎء‪ ‬ﻣِﻨﻄﯿـــﻖُ«‬ ‫»و‪‬اﻟﺘّﻐﻠﺒﯿ‪‬ــﻮنَ ﺑِــﺌﺲ‪ ‬اﻟﻔَﺤــﻞُ ﻓَﺤﻠُﻬ‪‬ــﻢ‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در »اﻟﻔﺤﻞُ« و »ﻓﺤﻼً« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪» .3‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در ذﮐﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻓﺎﺋـﺪهاي ﺑﯿـﺸﺘﺮ از ﻓﺎﻋـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻓﺎﻋﻞ و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪» :‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞُ ﻓﺎرﺳـﺎً زﯾـﺪ‪ «‬اﻣ‪‬ـﺎ در ﺻـﻮرت ﻋـﺪم إﻓـﺎدة‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ »ﻣﺎ« ﺑﻌﺪ از »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ«‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« »ﻣﺎ« ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐـﻪ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ آن دو‬
‫ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي از ﻣﺘﺄﺧّﺮﯾﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﻧﮑﺮة ﻣﻨﺼﻮﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻣﻤﯿ‪‬ـﺰ ﺑـﻮدن‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و »اﺑﻦ ﺧﺮوف« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ« ﻓﺎﻋﻞ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﺑـﻮده و اﺳـﻢ ﻣﻌﺮﻓـﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺪح وذم‪‬‬

‫اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ را ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻣﺪح وذم‪ ‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ﺑـﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺪح وذم‪ ‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ آن دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ« در ﻣﺜﺎل‪» :‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮﺟﻞُ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب آن ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺆﺧّﺮ ﺑﻮده و ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪ‪‬م آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪» :‬ﻫﻮ زﯾﺪ‪.«‬‬
‫‪ .3‬اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮده و ﺧﺒﺮ آن ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬اﻟﻤﻤﺪوح‪.«‬‬
‫‪285‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﭼﻪ أﻓﻌﺎﻟﯽ از »ﻧﻌﻢ« و»ﺑﺌﺲ« ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬

‫در ﺑﺎب ﻣﺪح و ذم‪ ‬دو ﻓﻌﻞ »ﻧﻌﻢ« و»ﺑﺌﺲ« أﺻﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ »ﻟـﯿﺲ« در أﻓﻌـﺎل ﻧﺎﻗـﺼﻪ و‬
‫»إنّ« در ﺣﺮوف ﻣﺸﺒ‪‬ﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮﺧﯽ از أﻓﻌـﺎل وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﮐـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗـﻊ ﻧﯿﺎﺑـﺖ از اﯾـﻦ دو‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺣﺒ‪‬ﺬا«‪:‬‬
‫»ﻣﮑﻮدي« در ﺷﺮح ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺒ‪‬ﺬا در ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻧﻌﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻠﺶ اﻣ‪‬ـﺎ از‬
‫ﻟﺤﺎظ أﺣﮑﺎم داراي دو ﻓﺮق ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺗﻘﺪﯾﻢ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص »ﺣﺒ‪‬ﺬا« ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺑﺨﻼف »ﻧﻌﻢ« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫آن ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞُ«‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪم ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﻧﻮاﺳﺦ در اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص »ﺣﺒ‪‬ﺬا« ﺑﺨﻼف اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص »ﻧﻌﻢ« ﮐﻪ ﻧﻮاﺳـﺦ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن در آن را دارﻧﺪ‪» .‬ﻧﻌﻢ اﻟﺮّﺟﻞُ ﮐﺎن زﯾﺪ‪.«‬‬

‫إﻋﺮاب »ﺣﺒ‪‬ﺬا«‬
‫اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﺣﺒ‪‬ﺬا« داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﺮﻓﻮع«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺒ‪‬ﺬا زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب »ﺣﺒ‪‬ـﺬا« و اﺳـﻢ ﻣﺮﻓـﻮع ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻌﺪش ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺣ‪‬ﺐ‪» :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ«‬
‫اﻟﻒ( »أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ« و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ذا‪» :‬ﻓﺎﻋﻞ« ﻣﺒﺘﺪا ﻣﺆﺧّﺮ و ﺣﺒ‪‬ﺬا ﺧﺒﺮش‪.‬‬

‫اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺤﺬوف‪.‬‬
‫ب( »ﻣﺒﺮّد« و »اﺑﻦ ﺳﺮّاج« و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ‪»:‬ﺣﺒ‪‬ﺬا« ﻣﺒﺘﺪا و اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺒـﺮش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ »ﺣﺒ‪‬ﺬا« ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪ‪‬م و اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺆﺧّﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( »اﺑﻦ درﺳﺘﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‪» :‬ﺣﺒ‪‬ـﺬا« ﻓﻌـﻞ ﻣﺎﺿـﯽ و »اﺳـﻢ ﻣﺨـﺼﻮص« ﻓـﺎﻋﻠﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪286‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﻗﻮل أﺧﯿﺮ را أﺿﻌﻒ ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﯽداﻧـﺪ و دﻟﯿـﻞ اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را اﯾـﻦ ﻃـﻮر ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﯽدارد ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺟﻮاز ﺣﺬف دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳـﻢ ﻣﺨـﺼﻮص ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫اﺳﺖ ﺣﺬف آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻣﻨﺼﻮب«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺒ‪‬ﺬا زﯾﺪاً« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در راﺑﻄﻪ اﺳﻢ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ »ﺣﺒ‪‬ـﺬا« ﭼﻬـﺎر ﻗـﻮل‬
‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺟﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ب( »أﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻼء« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎل اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻤﯿﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫د( ﻋﺪه اي ﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ رأياﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻮده و إﻓﺎدة ﻣﺪح ﮐﻨﺪ ﺣﺎل اﺳـﺖ وﻟـﯽ در‬
‫‪1‬‬
‫ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻤﯿﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﻐﯿﯿﺮ »ذا« ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻐﯿ‪‬ﺮ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮي در »ذا« رخ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و دﻟﯿﻞ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل »ذا«‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﺮد و زن و ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫إﻓﺮاد و ﺗﺜﻨﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ »اﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص« ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬اﻟـﺼ‪‬ﯿﻒ‪ ‬ﺿَـﯿ‪ّ‬ﻌﺖِ‬
‫اﻟﻠّﺒ‪‬ﻦَ« )ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺷﯿﺮ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد(‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﯾ‪‬ﺎك‪ ‬أﻋﻨِﯽ واﺳﻤ‪‬ﻌِﯽ ﯾﺎ ﺟ‪‬ﺎر‪‬ة« )ﺑﻪ در ﻣﯿﮕﻢ دﯾﻮار ﺑﺸﻨﻮه( ﮐـﻪ ﻣـﺜﻼً در ﺻـﻮرت ﻣﺆﻧـﺚ‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺜﺎل »إﯾ‪‬ﺎك‪ «‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »إﯾ‪‬ﺎكِ« ﺑﺸﻮد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑـﻪ در ﺻـﻮرت ﻣـﺬﮐّﺮ ﺑـﻮدن‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﺜﺎل واﻗﻊ ﺷﺪه ﻣﺜﺎل »اﺳﻤﻌﯽ« ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »اﺳﻤﻊ« ﺑﺸﻮد‪.‬‬
‫در آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ از ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺼﻨّﻒ إﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠـﺐ دارد ﮐـﻪ اﮔـﺮ ﺑﻌـﺪ از »ﺣـﺐ‪«‬‬
‫اﺳﻤﯽ ﻏﯿﺮ از »ذا« ذﮐﺮ ﺷﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت آن اﺳﻢ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬رﻓﻊ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ﺐ‪ ‬زﯾﺪ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﺟﺮّ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﺑﺎء« زاﺋﺪه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ﺐ‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻟﺮّاﺑﻊ‪ ،‬ص‪.433‬‬

‫‪287‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﺧﻮد »ﺣ‪‬ﺐ‪ «‬ﻧﯿﺰ دو وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺿﻢ ﺣﺎء »ﺣ‪‬ﺐ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺘﺢ ﺣﺎء »ﺣ‪‬ﺐ‪.«‬‬
‫‪ .2‬دوﻣﯿﻦ ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از اﻓﻌﺎل ﻣﺪح و ذم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ‪‬ﻞَ ﺑﺄﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺿَﺮُب‪ ‬اﻟﺮﺟﻞُ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎ أﺿﺮﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺘﺼﺮف و در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻏﯿﺮﻣﺘﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫‪ .2‬ﻓﺎﻋﻞ »ﻧﻌﻢ« و »ﺑﺌﺲ« ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﺣﺒ‪‬ﺬا« اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب آن ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟـﻮد‬
‫دارد؟ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ »ﺣﺒ‪‬ﺬا« اﺳﻢ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﻋﺮاب اﺳﻢ ﻣﻨـﺼﻮب ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪288‬‬

‫درس ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ إرادة زﯾﺎدت ﻣﻮﺻﻮﻓﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﻮﺻـﻮف دﯾﮕـﺮ ﺷـﻮد‪ ،‬از »أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ« إﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻋ‪‬ﻠّﯽ‪ ‬أﻓﻀَﻞُ ﻣِﻦ زﯾﺪٍ« »أﻓﻀﻞ« دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ ﯾـﮏ زﯾـﺎدﺗﯽ‬
‫ﺑﺮاي »ﻋﻠّﯽ« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »زﯾﺪ« دارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ« ﻫﻤﯿـﺸﻪ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫أﻓﻀﻠﯿ‪‬ﺖ ﯾﮏ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﺮ ﻣﻮﺻﻮف دﯾﮕﺮ ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ« وﺟـﻮد ﯾـﮏ زﯾـﺎدت در‬
‫ﻣﻮﺻﻮﻓﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻮف دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﻗﺒﺢ ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ« ﻣﻤﮑـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪه اي إﺷﮑﺎل ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »أﻗﺒﺢ« دﻻﻟﺘﯽ ﺑـﺮ أﻓـﻀﻠﯿ‪‬ﺖ »زﯾـﺪ« ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫»ﻋﻤﺮ« ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از »أﻗﺒﺢ« در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل وﺟﻮد ﯾﮏ زﯾـﺎدت )زﺷـﺘﯽ(‬
‫ﺑﺮاي »زﯾﺪ« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻋﻤﺮو« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ‬
‫»أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻋﻼﻣﺎﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪»:‬ﻗﺒﻮل اﻟـﻒ ﻻم« و »دﺧـﻮل ﺣـﺮف ﺟـﺮّ« اﺳـﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻼﻣﺎت اﺳﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺗﻨﻮﯾﻦ« را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‪ 1‬ﺑﻮدن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﺑﻮدن آن »ﻟﺰوم وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ« و »وزن ﻓﻌﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر از ﻟﺰوم وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺻﻒ ﻋﺎرﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎء إﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن »ﻟﺰوم« ﺑﻪ »وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ« را از ﺑﺎب إﺿﺎﻓﮥ ﺻﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻮف ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﮐـﻪ در أﺻـﻞ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬
‫»اﻟﻮﺻﻔﯿ‪‬ﮥ اﻟﻼزﻣﻪ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »أﺻﻠﯿ‪‬ﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ »اﻟﻌﺎرﺿﯿ‪‬ﻪ« ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪289‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺳﺎﺧﺖ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ از اﺳﻢ آن ﭘﯿﺪاﺳﺖ وزن آن در ﺣﺎﻟﺖ أﺻﻠﯽ »أﻓﻌﻞ« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و ﻣﻨﻈـﻮر از ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫أﺻﻠﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﺑﺮاي ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐّﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮاي ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧّﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻓُﻀﻠﯽ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫و وزن آن ﻫﯿﭻ ﮔﺎه از ﺣﺎﻟﺖ أﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﻋﺪول ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺷﺎذ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪» ،‬ﺷـﺮّ«‬
‫و »ﺣ‪‬ﺐ‪ «‬ﮐﻪ در دو ﻣﻮرد أو‪‬ل ﻋﺪول از وزن أﺻﻠﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل و ﻋﺪم وﺟﻮد ﻓﻌﻞ ﺑـﺮاي آن‬
‫دو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮوط ﺳﺎﺧﺖ أﻓﻌﻞ اﻟﺘﻔﻀﯿﻞ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺮوط ﺳﺎﺧﺖ »أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ »ﺻـﯿﻐﮥ‬
‫ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ« ذﮐﺮ ﺷﺪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ إﺟﺮاﺳﺖ و ﭼﻮن روش ﻣﺎ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺧﺘﺼﺎر اﺳﺖ از ذﮐـﺮ‬
‫دوﺑﺎرة آنﻫﺎ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ از أﻣﺜﻠﻪاي ﮐﻪ داراي ﺷـﺮوط ﻧﯿـﺴﺘﻨﺪ از أﻓﻌـﺎل ﮐﻤﮑـﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»أﺷَﺪ‪ «‬و‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪» :‬ﻣﺎ أﺷَﺪ‪ ‬اﺳﺘﺨﺮاﺟﺎً« ﮐـﻪ »اﺳـﺘَﺨﺮَج‪ «‬را ﮐـﻪ ﻓﻌـﻞ ﺛﻼﺛـﯽ‬
‫ﻣﺠﺮّد ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺼﻮب )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻮدن( ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ »أﺷَﺪ‪ «‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ‬

‫»أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺮّد از »أل« و »إﺿﺎﻓﻪ«‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﻣﻦ« ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿـﻞ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ آن را »ﻣﻦ ﺗﻔﻀﯿﻠﯿ‪‬ﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻧَﺎ أﮐﺜﺮُ ﻣِﻨﮏ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎﻻً و‪ ‬أﻋ‪‬ﺰﱡ ﻧَﻔَـﺮاً«‪ 1‬ﮐـﻪ‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ أو‪‬ل )أﮐﺜﺮُ( ﻣﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻔﻈﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ در ﻣﺜـﺎل دو‪‬م )أﻋـﺰﱡ( ﻣـﻦ در ﺗﻘـﺪﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬أﻋﺰﱡ ﻣﻨﮏ ﻧﻔﺮاً«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻬﻒ‪.34 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪290‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ اﯾﻨﮑـﻪ »ﻣـﻦ ﺗﻔـﻀﯿﻠﯿ‪‬ﻪ«‬
‫ﺣﺬف ﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎرح ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺬف أﮐﺜﺮاً زﻣﺎﻧﯽ اﺗّﻔـﺎق ﻣـﯽاﻓﺘـﺪ ﮐـﻪ أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ ﺧﺒـﺮ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﻮد‪.‬ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ »أﻋﺰﱡ« ﺧﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي »أﻧﺎ«‪.‬‬
‫ب( در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻦ« ﺗﻔﻀﯿﻠﯿﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺒﺮّد« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ« ﺑﺮاي اﺑﺘﺪاي ﻏﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟـﯽ »ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑـﺮاي »ﻣـﻦ«‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻋﻤﺮو‪ ‬أﻓﻀﻞُ ﻣﻦ‬
‫زﯾﺪٍ« اﯾﻦ أﻓﻀﻠﯿ‪‬ﺖ در ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺎﻻت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻄﻠﻖ‪.‬‬
‫»اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ« داراي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎوزه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»ﻋﻤﺮو‪ ‬أﻓﻀﻞُ ﻣﻦ زﯾﺪٍ« ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎو‪‬ز‪ ‬ﻋﻤﺮو‪ ‬زﯾﺪاً ﻓﯽ اﻟﻔﻀﻞ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وي ﺑﺮ ﻗﻮل »ﻣﺒﺮّد« و »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« إﯾﺮاد ﮐـﺮده و ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ :‬در ﺻـﻮرت ﺻـﺤﯿﺢ ﺑـﻮدن‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اﺑﺘﺪاي ﻏﺎﯾﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ آن »إﻟﯽ« ذﮐﺮ ﺷﻮد و در ﻣﺜﺎل‪» :‬اﷲُ أﻋﻈﻢ‪ ‬ﻣﻦ ﮐﻞﱢ ﻋﻈﯿﻢٍ« ﻧﻤـﯽﺗـﻮان‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻌﺾ را از »ﻣﻦ« اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮد زﯾﺮا در ﺻﻮرت داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻣﺨـﺎﻟﻒ واﻗـﻊ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‬
‫زﯾﺮا ذات أﻗﺪس إﻟﻬﯽ از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺎﺋﻨﺎت أﻋﻈﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ!‬
‫ج( ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﻔﻀﱠﻞ و ﻣﺠﺮور ﺑﻪ »ﻣﻦ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻘﺪﯾﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺑﯿﻦ دو ﻗﺴﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻔﺎﺿﻞ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻗُﻞ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪ‪‬اﷲِ ﺧﯿﺮٌ ﻣﻦ اﻟﻠﻬﻮِ و‪ ‬ﻣِـﻦ اﻟﺘّﺠـﺎره«‪ 1‬ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺜﺎل در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻔﺎﺿﻞ آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﺑﺎ ﻟﻬﻮ و ﺗﺠـﺎرت ﺻـﺤﯿﺢ ﻧﯿـﺴﺖ اﻣ‪‬ـﺎ در‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻟﻮ ﻓُﺮِض‪ ‬ﻟﻠﻬﻮِ ﻓَﻀﻞٌ« ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض )و ﻟﻮ ﻣﺤﺎل( ﺑـﺮاي ﻟﻬـﻮ‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫د( ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺘﻌﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﺟﻤـﻊ‬
‫ﺑﯿﻦ »ﻣﻦ ﺗﻌﺪﯾﻪ« و »ﻣﻦ ﺗﻔﻀﯿﻠﯿ‪‬ﻪ« ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﻗﺮب‪ ‬ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ ﻣﻦ ﮐﻞﱢ ﺧﯿﺮٍ«‬

‫‪ .1‬ﺟﻤﻌﻪ‪.11 ،‬‬
‫‪» .2‬ﺷﺮح رﺿﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﯿﻪ«‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.455‬‬
‫‪291‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ آن ﺑﺎ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺶ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫»زﯾﺪ‪ ‬اﻷﻓﻀﻞ«‪» ،‬اﻟﺰﯾﺪان اﻷﻓﻀﻼن«‪» ،‬اﻟﺰﯾﺪون اﻷﻓﻀﻠﻮن«‪.‬‬
‫»ﻫﻨﺪ‪ ‬اﻟﻔُﻀﻠﯽ«‪» ،‬اﻟﻬﻨﺪان اﻟﻔُﻀﻠَﯿ‪‬ﺎنِ«‪» ،‬اﻟﻬﻨﺪات‪ ‬اﻟﻔُﻀﻠَﯿ‪‬ﺎت‪.«‬‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم )ﺻﻞّ اﷲُ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ( در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﻋﻠﻤـﺎﺋﯽ ﮐـﻪ ﺣﻔﺎﻇـﺖ از دﯾـﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺤﺮاف ﻣﺮدم از راه ﺣﻖّ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» :‬ﻫﻢ‪ ‬اﻷﻓﻀﻠﻮنَ ﻋِﻨﺪ‪ ‬اﷲِ ﻋ‪‬ﺰﱠ وﺟ‪‬ﻞﱠ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد اﻗﺘﺮان آن ﺑﻪ »ﻣـﻦ« ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ‪ 2.‬اﻣ‪‬ـﺎ در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و‪‬إﻧّﻤــــــﺎ اﻟﻌِــــــﺰﱠةُ ﻟﻠﮑــــــﺎﺛِﺮ«‬ ‫»و‪‬ﻟـــﺴﺖ‪ ‬ﺑـــﺎﻷﮐﺜﺮ ﻣـــﻨﻬﻢ ﺣ‪‬ـــﺼ‪‬ﯽ‬

‫در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻤﻊ »أل« و »ﻣﻦ« ﺳﻪ ﺗﺄوﯾﻞ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اوﻟﯿ‪‬ﻦ ﺗﺄوﯾﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ أﺻﻼً »ﻣﻦ« ﺑﺮاي ﺗﻔﻀﯿﻞ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﻌﯿﺾ ذﮐـﺮ ﺷـﺪه‬
‫و ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﺤﺬوﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﻣﺤﺬوف ﺣﺎل از اﺳﻢ »ﻟﯿﺲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺄوﯾﻞ ﺷﻌﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪» :‬ﻟﺴﺖ‪ ‬ﺑﺎﻷﮐﺜﺮ ﺣﺼ‪‬ﯽ ﺣﺎل ﮐﻮﻧﮏ‪ ‬ﻣﻨﻬﻢ )ﺑﻌﻀﻬﻢ(«‬
‫ب( و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ »ﻣﻦ« ﺑﺮاي ﺗﻔﻀﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ »أل« ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ »أل« زاﺋﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ« ﺑﺮاي ﺗﻔﻀﯿﻞ و »أل« ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ« ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »اﻷﮐﺜﺮ« ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﯾﮏ »أﮐﺜﺮ« ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨـﯽ‪:‬‬
‫»ﻟﺴﺖ‪ ‬ﺑﺎﻷﮐﺜﺮ أﮐﺜﺮ ﻣﻨﻬﻢ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻀﺎف‪ :‬ﺳﻮ‪‬ﻣﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻀﺎف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧـﻮد داراي دو ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( إﺿﺎﻓﮥ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ‪ :‬در أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻣﻀﺎﻓﺒﻪ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ دو وﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻹﺣﺘﺠﺎج‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.18‬‬

‫‪» .2‬أﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺟﺮﻣﯽ« اﻗﺘﺮان »أل« ﻣﻌﺮﻓﻪ را ﺑﻪ »ﻣﻦ« ﺗﻔﻀﯿﻠﯿ‪‬ﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪292‬‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻣﺠﺮّد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻼم ﻧﻮراﻧﯽ ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق )ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ ﻋﻠﯿﻪ( ﮐﻪ ﻣـﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪» :‬إنّ اﻟﻤ‪‬ـﺴﻠﻤ‪‬ﯿﻦِ‬
‫ﯾﻠﺘﻘﯿﺎن‪ ،‬ﻓﺄﻓﻀَﻠُﻬ‪‬ﻤ‪‬ﺎ أﺷﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ﺒ‪‬ﺎً ﻟﺼ‪‬ﺎﺣﺒِﻪِ«‪ 1‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ ﻣﺜﻨّـﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ »أل« ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ آن ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ‬
‫‪2‬‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﮐﺬﻟﮏ ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠﻨﺎ ﻓِﯽ ﮐﻞﱢ ﻗَﺮﯾﮥٍ أﮐﺎﺑﺮَ ﻣ‪‬ﺠﺮِﻣِﯿﻬ‪‬ﺎ«‪.‬‬
‫ب( إﺿﺎﻓﮥ ﺑﻪ ﻧﮑﺮه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬أﺻﺪق رﺟﻞٍ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ ﻣـﺬﮐﻮر‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه »ﻣﻦ« ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺻﯿﻐﯽ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ »أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻠﻤﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ وزن »أﻓﻌﻞ« ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﺑ‪‬ﮑﻢ أﻋﻠﻢ‪ ‬ﺑِﮑُﻢ«‪ 3‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»أﻋﻠﻢ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻋﺎﻟﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬و‪ ‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اﻟّﺬِي ﯾ‪‬ﺒﺪؤُا اﻟﺨَﻠﻖَ ﺛُﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﻌﯿﺪ‪‬ه‪ ‬و‪‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬أﻫﻮ‪‬ن ﻋ‪‬ﻠَﯿﻪ«‪ 4‬ﺷﺎﻫﺪ در »أﻫﻮن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي »ﻫ‪‬ﯿ‪‬ﻦٌ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺎﺑﺖ از آن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻓﻘﻂ ﺳﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ »ﻣﺒﺮّد« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺎﺑﺖ »أﻫـﻮن« در آﯾـﮥ ﺷـﺮﯾﻔﻪ دو ﻗـﻮل وﺟـﻮد‬
‫دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »أﻫﻮن« در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از »ﻫﯿ‪‬ﻦ« ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ و در ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻔﻀﯿﻞ اﺳﺖ‪) .‬ﮐﻪ ﺧﻮد اﯾﻦ ﻗﻮل را أرﺟﺢ ﻣﯽداﻧﺪ(‪.‬‬

‫‪ .1‬أﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪} 193‬از دو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ آن ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارد ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ{‪.‬‬
‫‪ .2‬أﻧﻌﺎم‪.123 ،‬‬
‫‪ .3‬إﺳﺮاء‪.54 ،‬‬
‫‪ .4‬روم‪.27 ،‬‬
‫‪293‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( ﻗﻮل »أﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه« ﮐﻪ »أﻫﻮن« را ﻧﺎﺋﺐ از »ﻫﯿ‪‬ﻦ« ﻣﯽداﻧﺪ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﻣﻮﺿﻊ ﻓﺎﻋﻞ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫راﺑﻄﮥ ﻣﯿﺎن أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ و »ﻣﻦ«‬

‫راﺑﻄﮥ ﻣﯿﺎن »أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« و »ﻣﻦ« ﺗﻔﻀﯿﻠﯿ‪‬ﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎف‪ ‬إﻟﯿـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻠـﺬا ﺗﻔـﺼﯿﻞ‬
‫ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﮐﻠﻤﮥ دﯾﮕﺮي ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ در ﻣﺒﺤـﺚ ﺻـﯿﻐﮥ ﺗﻌﺠ‪‬ـﺐ ﻣﻼﺣﻈـﻪ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ و ﻣﺘﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﻨﻪ را ﺟـﺎﯾﺰ ﻣـﯽداﻧـﺴﺘﻨﺪ و ﺑـﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو از ﻟﺤﺎظ ﺻﻮغ و ﺻﯿﺎغ و‪ ...‬وﺟﻮد دارد ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺷـﺪن ﺑـﯿﻦ‬
‫أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ و »ﻣﻦ« زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﻓﻀﻞُ وﺟﻬﺎً ﻣﻦ زﯾﺪٍ« و ﯾﺎ‬
‫»زﯾﺪ‪ ‬أﻓﻀﻞُ ﻟﻮﻻ ﺑﺨﻠُﻪ‪ ‬ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ »ﻣﻦ« و ﻣﺠﺮورش ﺑـﺮ أﻓﻌـﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻠﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ أﻓﻀﻞ« ﻣﮕﺮ در دو ﻣﻮرد‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺮور ﺑﻪ »ﻣﻦ«‪ ،‬اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻤ‪‬ﻦ أﻧﺖ ﺧﯿﺮٌ؟«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺮور »ﻣﻦ«‪ ،‬ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ أﯾ‪‬ﻬﻢ أﻧﺖ أﻓﻀﻞ؟«‪.‬‬

‫ﻋﻤﻞ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ‬

‫أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﻔﯽ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ دارد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﮐـﺮده و آن را ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ﻓﻠﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪» :‬ﻣﺮرتِ ﺑﺮﺟﻞٍ أﻓﻀﻞَ ﻣﻨﻪ أﺑﻮه« ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ »أﺑﻮه« ﻣﺮﻓـﻮع‬
‫ﺑﻪ »أﻓﻀﻞ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺷﺮط ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن در اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ را دارد ﮐﻪ آن ﺷﺮوط ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻘﺪم »ﻧﻔﯽ« و ﯾﺎ »ﺷﺒﻪ ﻧﻔﯽ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻌﻤﻮل آن أﺟﻨﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻌﻤﻮل آن ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دو زﻣﺎن و ﯾﺎ دو ﻣﮑﺎن ﺑﺮﺗﺮي داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪294‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ أﯾ‪‬ﺎمٍ أﺣ‪‬ﺐ‪ ‬إﻟﯽ اﷲِ ﻓﯿﻬﺎ اﻟﺼ‪‬ﻮم‪ ‬ﻣﻨـﻪ ﻓـﯽ ﻋ‪‬ـﺸﺮِ ذي اﻟﺤﺠ‪‬ـﻪ« ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل‬
‫»ﺻﯿﺎم« ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ »أﺣ‪‬ﺐ‪ «‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﺷﺮوط از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﻘﺪ‪‬م ﻧﻔﯽ‪ ،‬أﺟﻨﺒﯽ ﺑـﻮدن ﻣﺮﻓـﻮع و ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﺮﺗﺮي دادن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دو زﻣﺎن )ﯾﮑﯽ دﻫـﮥ او‪‬ل ذي ﺣﺠ‪‬ـﻪ و دﯾﮕـﺮي ﺳـﺎﯾﺮ أﯾ‪‬ـﺎم در‬
‫ﻃﻮل ﺳﺎل( در آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬دﻟﯿﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟـﻮد ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣـﺬﮐﻮر أﻓﻌـﻞ‬
‫اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ ﻓﻌﻠﯽ از ﻣﻌﻨﺎي آن در ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺶﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘﻔﻀﯿﻞ در ﻣﻔﻌـﻮل ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻮي دارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در »ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ« در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه »ﻻم ﺗﻘﻮﯾﺖ« و ﯾﺎ »ﺑﺎء« ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬أوﻋﯽ ﻟﻠﻌﻠﻢ« و »زﯾﺪ‪ ‬أﻋﺮف‪ ‬ﺑﺎﻟﻔﻘﻪ«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺪهاي ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن أﻓﻌﻞ اﻟﺘﻔﻀﯿﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ را ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ دﭼـﺎر اﺷـﺘﺒﺎه ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا در ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬ﻗﻞ ﮐُﻞﱞ ﯾ‪‬ﻌﻤ‪‬ﻞُ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﮐﻠﺘِﻪِ ﻓَﺮَﺑ‪‬ﮑُﻢ أﻋﻠﻢ‪ ‬ﺑِﻤ‪‬ﻦ ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬أﻫﺪ‪‬ي ﺳ‪‬ﺒِﯿﻼً«‪ 1‬ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺜﺎل »ﺳﺒﯿﻼً« ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ »أﻫﺪي« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ زﯾﺮا در ﺻﻮرت ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﻮدن ﺳﺒﯿﻼ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ أﻫﺪي ﺑﺘﻮاﻧﺪ در آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﻄﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﮥ »اﷲُ أﻋﻠﻢ‪ ‬ﺣ‪‬ﯿﺚُ ﯾ‪‬ﺠﻌ‪‬ﻞُ رِﺳﺎﻟَﺘَﻪ«‪» 3‬أﻋﻠﻢ« در »ﺣﯿﺚ« ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و آن را ﻣﻔﻌـﻮل‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﻋﺪهاي در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﻮدن »ﺣﯿﺚ« را ﺑﺮاي »أﻋﻠﻢ« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫‪4‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ »ﺣﯿﺚ« ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺮاي »ﯾﻌﻠﻢ« ﻣﻘﺪ‪‬ر اﺳﺖ ﮐﻪ »أﻋﻠﻢ« دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد‪.‬‬

‫‪ .1‬إﺳﺮاء‪.84 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.56‬‬
‫‪ .3‬اﻧﻌﺎم‪.124 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »أﺷﻤﻮﻧﯽ« »ﺣﯿﺚ« را ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺮاي أﻋﻠﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ أﻋﻠﻢ در اﯾﻦ آﯾﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫در أﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻋﺎﻟﻢ« اﺳﺖ‪) .‬اﻟﻄﺮﯾﻘﮥ اﻟﻨّﻘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.(181‬‬
‫‪295‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‪ :‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ را در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و دﻟﯿـﻞ‬
‫آن را اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪» :‬ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬زﯾﺮا زﯾﺎدهاي ﮐﻪ در أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔـﻀﯿﻞ‬
‫وﺟﻮد دارد در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻋﻤﻞ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻌﻪ را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺎل و ﻇﺮف‪ :‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺗﻔﺎق دارﻧﺪﮐﻪ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻟﯿﻞ اﯾـﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻮي ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐـﻪ أﺻـﻼً ﺗﻤﯿﯿـﺰ ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪي رِﻃﻞٌ ز‪‬ﯾﺘﺎً«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ در اﺳﻢ ﻣﻀﻤﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻮي ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»زﯾﺪ‪ ‬أﻓﻀﻞُ ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ« ﺷﺎﻫﺪ در »أﻓﻀﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ »ﻫﻮ« ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ أﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬أﻗﺒﺢ ﻣﻦ ﻋﻤﺮوٍ« ﺑﺎ ﺗﻔـﻀﯿﻞ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ؟‬
‫‪ .2‬ﺷﺮوط ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺎﻻت اﺳﺘﻌﻤﺎل أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ را ﺷﺮح داده و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺪام ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ »ﻣﻦ« ﺗﻔﻀﯿﻠﯿ‪‬ﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺠﺮورش ﺑﺮ أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ در اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﭼﺮا أﻓﻌﻞ اﻟﺘّﻔﻀﯿﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪296‬‬

‫درس ﭼﻬﻞوﻧﻬﻢ‪ :‬ﻧﻌﺖ‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ‪:‬‬

‫»اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻮاﺑﻊ اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬اﻟﺘﻮاﺑﻊ ﻋﺒﺎرةٌ ﻋﻦ اﻟﮑﻠﻤـﺎت اﻟﺘـﯽ ﻻ ﯾـﺴﻤ‪‬ﻬﺎ‬
‫اﻹﻋﺮاب إﻟّﺎ ﻋﻠﯽ ﺳﺒﯿﻞِ اﻟﺘﱠﺒ‪‬ﻊ ﻟﻐﯿﺮﻫﺎ«‪»1‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﻌﺮَب ﻧﻤﯽﺷـﻮﻧﺪ ﻣﮕـﺮ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ و ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻏﯿﺮ ﺧﻮدﺷﺎن«‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ وي در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﺒـﺎرت »ﮐﻠﻤـﺎت« را ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮده اﺳـﺖ زﯾـﺮا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﺎﻫﯽ اﺳﻢ و ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻌﻞ و ﯾﺎ ﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء ﻋﻠﯽ‪ ‬اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،«‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﺻ‪‬ﻠّﯽ اﻟﺼ‪‬ﻼة« و ﺣﺮف ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻧﻌـﻢ‬
‫ﻧﻌﻢ«‪.‬‬

‫إﺷﮑﺎل‪:‬‬

‫‪ .1‬اﮔﺮ ﺗﻮاﺑﻊ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از إﻋﺮاب ﻣﺎ ﻗﺒﻠﺸﺎن ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭘﺲ در ﻣﺜﺎل »ﯾﺎ ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﮐـﺮز‪ «‬و‬
‫»ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬اﻟﻔﺎﺿﻞ« ﮐﻪ »ﺳﻌﯿﺪ« و »زﯾﺪ« ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ 2‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ »ﮐـﺮز« و »اﻟﻔﺎﺿـﻞ« در ﺑﻨـﺎء‬
‫ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﻪ در إﻋﺮاب در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل دو ﺟﻮاب داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﻗﻄﺮ اﻟﻨّﺪي وﺑﻞ اﻟﺼ‪‬ﺪي«‪ ،‬ص‪.351‬‬

‫‪ .2‬زﯾﺮا ﻣﻨﺎداي ﻣﻔﺮد ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪297‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺮاد از إﻋﺮاب در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬إﻋﺮاب و ﺣﺮﮐﺎت ﻋﺎرﺿﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﺑﻨـﺎء‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( در أﻣﺜﻠﮥ ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ در إﻋﺮاب ﻏﯿﺮﻇﺎﻫﺮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ إﻋﺮاب ﻣﺘﺒﻮع ﻣﺤﻠّـﯽ و‬
‫إﻋﺮاب ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻘﺪﯾﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺆال ﺷﻮد ﭼﺮا »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﻋﺒﺎرت »ﻟﻐﯿﺮﻫﺎ« را ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮده اﺳـﺖ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع اﺳﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﻓﻘﻂ در ﺳﻪ ﺑـﺎب »ﻧﻌـﺖ«‪» ،‬ﻋﻄـﻒ ﺑﯿـﺎن« و »ﺗﺄﮐﯿـﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﻮي« اﺳﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در أﺑﻮاب دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ »ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﻟﻔﻈـﯽ«‪» ،‬ﻋﻄـﻒ ﻧـﺴﻖ« و »ﺑـﺪل« ﻣﺘﺒـﻮع‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت »ﺳﺒﯿﻞ اﻟﺘّﺒﻊ« ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﺘﺒﻮع ﺑﺮ ﺗﺎﺑﻊ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﺘﺒﻮع ﺑﺮ ﺗـﺎﺑﻊ را در ﻋﻄـﻒ‬
‫ﻧﺴﻖ واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﺷﺮط ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮ ﻣﺘﺒﻮع را در اﯾﻦ ﺑﺎب إﺟﺎزه دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﻋﻄﻒ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »واو« ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕـﺮ از‬
‫ﺣﺮوف ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎء«‪» ،‬ﺛﻢ‪» ،«‬أو« و »ﻻ« را ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺷﺮط دﺧﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺳﺒﺐ ﺗﺼﺪﯾﺮ ﺣﺮف ﻋﻄﻒ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و ﻋﻤﺮو‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﻗﺎﺋﻤﺎن«‪.‬‬
‫ج( اﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺳﺒﺐ ﻣﺒﺎﺷﺮت »واو« و ﻋﺎﻣﻞ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ و زﯾﺪاً ﻋﻤﺮاً ذاﻫﺒﺎن«‪.‬‬
‫د( ﻣﻌﻄﻮف‪ ،‬ﻣﺠﺮور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬و ﻋﻤﺮو ﺑﺰﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫ز( ﻋﺎﻣﻞ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺎﻋﻞ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺧﺘﺼﻢ و ﻋﻤﺮو‪ ‬زﯾﺪ‪.«‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺗـﺎﺑﻊ ﺑـﺮ ﻣﺘﺒـﻮع ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺜﺎل‪» :‬ﻫﺬا رﺟﻞٌ ﯾﺄﮐﻞُ ﻃﻌﺎﻣﮏ« ﻧﻤـﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ »ﻫـﺬا ﻃﻌﺎﻣـﮏ رﺟـﻞٌ‬
‫ﯾﺄﮐﻞ«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪298‬‬

‫ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن اﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ و »زﻣﺨـﺸﺮي« ﻧﯿـﺰ در اﯾـﻦ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﭘﯿـﺮو ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ »و‪ ‬ﻗُﻞ ﻟﻬ‪‬ﻢ ﻓﯽ أﻧﻔﺴﻬِﻢ ﻗﻮﻻً ﺑﻠﯿﻐﺎً«‪ 1‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈـﺮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ »ﻓـﯽ أﻧﻔـﺴﻬﻢ«‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »ﺑﻠﯿﻎ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺮ ﻣﺘﺒﻮع »ﻗﻮﻻ« ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع آن دارد ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ أﻧﻮاع ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻌﺖ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺘﺒﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( »أﺧﻔﺶ« و »ﺧﻠﯿﻞ« ﻋﺎﻣﻞ را ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽداﻧﻨﺪ )ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨـﻮي وﻗـﻮع اﯾـﻦ أﺳـﻤﺎء در‬
‫ﻣﻮﺿﻊ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ج( ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺪل‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« و»ﻣﺤﻘّﻘﻮن« ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺪل را ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺒﺪل ﻣﻨﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( »ﻣﺘﺄﺧّﺮﯾﻦ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺪل ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﻣﻘـﺪ‪‬ر ﮐـﻪ از ﺟـﻨﺲ ﻋﺎﻣـﻞ ﻣﺒـﺪل ﻣﻨـﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺟﻤﻬﻮر« ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ آن ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺒﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣـﺮف ﻧﯿـﺰ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن واﺳﻄﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ رأي اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ آن ﺣﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎﻣﻞ را ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪ‪‬ري ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء ‪.63‬‬
‫‪ .2‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﻪ اﻟﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬ص‪ 512‬و ‪.513‬‬
‫‪299‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪1‬‬
‫ﻧﻌﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺮاي ﺷﺮوع ﺑﺤﺚ ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﻌﺖ را ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ أﻗﺴﺎم ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻘﺪ‪‬م ﮐـﺮده اﺳـﺖ و دﻟﯿـﻞ اﯾـﻦ ﺗﻘـﺪ‪‬م‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ ﺷﺪت‪ ‬در ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ دارد‪» ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﺪﻧﯽ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬اﮔـﺮ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺗﻮاﺑـﻊ ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫ﺷﺪ‪‬ت و ﻋﺪم ﺷﺪ‪‬ت در ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﻧﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻄـﻒ ﺑﯿـﺎن‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪل‬
‫‪2‬‬
‫و ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ«‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫»ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖّ و ﯾﺎ ﻣﺆو‪‬ل ﺑﻪ ﻣﺸﺘّﻘﯽ را ﮐﻪ ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﺻﻔﺘﯽ از ﺻﻔﺎت ﻣﺘﺒﻮع و ﯾﺎ ﺻﻔﺘﯽ از ﺻـﻔﺎت ﻣﺘﻌﻠّـﻖ‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻌﺖ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ«‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻼم اﻣﺎم اﻟﻤﺘﻘﯿﻦ أﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑـﻦ أﺑـﯽ ﻃﺎﻟـﺐ )ﺻـﻠﻮات‪ ‬اﻟﻠﻬﻌﻠﯿـﻪ( ﮐـﻪ ﻣـﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻟﻠﻈﺎﻟﻢ اﻟﺒﺎدي ﻏﺪاً ﺑﮑَﻔﱢﻪِ ﻋ‪‬ﻀﱠﻪ«‪» 3‬ﺳﺘﻤﮕﺮ آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪه )ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﺑﺘـﺪاء‪ ‬ﻇﻠـﻢ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ( در ﻗﯿﺎﻣـﺖ‬
‫اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﺪان ﻣﯽﮔﺰد«‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »اﻟﺒﺎدي« ﺻﻔﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي »ﻇﺎﻟﻢ« ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻇـﺎﻟﻤﯽ‬
‫ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻇﺎﻟﻤﯽ ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﺻﻔﺖ ﺑﺎدي )ﺷﺮوعﮐﻨﻨﺪه( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫أﻏﺮاض اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻌﺖ‬

‫‪» .1‬ﺗﺨﺼﯿﺺ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬اﻟﺨﯿ‪‬ﺎط«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »ﺻﺒ‪‬ﺎن« در ﺷﺮح ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از ﻧﻌﺖ ﻣﺨﺼ‪‬ﺺ آن اﺳﺖ ﮐـﻪ راﻓـﻊ اﺷـﺘﺮاك ﻟﻔﻈـﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از آوردن »اﻟﺨﯿﺎط« ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺮاد از »ﺟﺎء« ﯾﮏ زﯾﺪ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧـﻪ زﯾـﺪ ﻣـﻮرد‬
‫‪4‬‬
‫ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﻟﺘﺒﺎس ﺑﺎ آوردن ﻧﻌﺖ ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪» .1‬ﻧﻌﺖ« واژهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﯿﻦ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ واژة ﺻﻔﺖ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬ص‪.514‬‬
‫‪» .3‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ«‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ‪.185‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.86‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪300‬‬

‫ب( ﻧﻌﺖ ﻣﺨﺼ‪‬ﺺ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﻌﺪ از ﻣﻨﻌﻮت ﻧﮑﺮه ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫آن را ﻧﻌﺖ »ﺗﺨﺼﯿﺼﯽ« ﻣـﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ و ﯾـﺎ اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﻨﻌـﻮت ﻣﻌﺮﻓـﻪ ذﮐـﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد و آن را ﻧﻌـﺖ‬
‫»ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻣﺪح«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮّﺣﻤﻦ اﻟﺮّﺣﯿﻢ«‪.‬‬
‫‪» .3‬ذم‪ :«‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ اﻟﻔﺎﺳﻖ«‪.‬‬
‫‪» .4‬ﺗﺮﺣ‪‬ﻢ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ اﻟﻤﺴﮑﯿﻦ«‪.‬‬
‫‪» .5‬ﺗﺄﮐﯿﺪ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻣﺲِ اﻟﺪ‪‬اﺑﺮ ﻻ ﯾﻌﻮد‪) .«‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »أﻣﺲ« و »داﺑﺮ« ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ(‬
‫‪» .6‬ﮐﺸﻒ از ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺠﺴﻢ اﻟﻄﻮﯾﻞ اﻟﻌﺮﯾﺾ اﻟﻌﻤﯿﻖ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻧﻌﺖ ﮐﺎﺷﻒ و ﻣﺆﮐّﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻧﻌﺖِ ﮐﺎﺷﻒ« ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ ﻣﻨﻌـﻮت اﺳـﺖ و ﻣـﺴﻠّﻤﺎً‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارد‪ 1‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻌﻮت ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ »ﻧﻌـﺖِ ﻣﺆﮐّـﺪ«‬
‫ﻣﻘﺮﱢر ﻣﻨﻌﻮت اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺳﺒﺐ إﺗﻘﺎن آن در ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻃﺒﻖ اﯾـﻦ ﺑﯿـﺎن ﻻزم اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻌﻮت ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮق ﻣﯿﺎن »ﻧﻌﺖِ ﮐﺎﺷﻒ« و »ﻧﻌﺖ ﻣﺆﮐّﺪ« اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ او‪‬ﻟـﯽ‬
‫ﮐﺸﻒ از ﺗﻤﺎم ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﮏ ﺷﯽء ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ دو‪‬ﻣﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨﻌﻮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .7‬إﺑﻬﺎم«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﺼﺪﻗﺖ ﺑﺼﺪﻗﮥ ﻗﻠﯿﻠﮥ أو ﮐﺜﯿﺮة«‪.‬‬
‫‪» .8‬ﺗﻔﺼﯿﻞ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻠﯿﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ‬و ﻋﺠﻤﯽ‪.«‬‬
‫‪» .9‬ﺗﻌﻤﯿﻢ«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬إنّ اﷲَ ﯾ‪‬ﺮزﻗُﻌﺒﺎد‪‬ه اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦَ و اﻟﮑﺎﻓﺮﯾﻦَ«‪.‬‬

‫‪» .1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ« ﯾﺎ از ﻣﺎد‪‬ة »ﻓَﺴ‪‬ﺮَ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﯾﺎ از ﻣﺎد‪‬ة »ﺳ‪‬ﻔﱠﺮَ« ﮐﻪ راﻏﺐ إﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻓﺮق ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو را اﯾﻨﻄﻮر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺴ‪‬ﺮَ«‬
‫ﺑﺮاي إﺿﻬﺎر و روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﻘﻮل و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ »ﺳ‪‬ـﻔﱠﺮَ« ﺑـﺮاي إﺿـﻬﺎر و إﯾـﻀﺎح ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﻣﺤـﺴﻮس و ﻣﻠﻤـﻮس‬
‫اﺳﺖ‪}.‬اﻟﻤﻔﺮدات‪ ،‬ص‪{10‬‬
‫‪301‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫أﻧﻮاع ﻧﻌﺖ و أﺣﮑﺎم آن‬

‫ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺳﺒﺒﯽ‪:‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻌﺖ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮدﯾﺪ ﻧﻌﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن أوﺻﺎف »ﻣﺘﺒﻮع« و ﮔـﺎﻫﯽ ﻫـﻢ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن أوﺻﺎف »ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻣﺘﺒﻮع« ﺧﻮد ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺻﻮرت أو‪‬ل آن را »ﺣﻘﯿﻘـﯽ« و در ﺻـﻮرت‬
‫دو‪‬م آن را »ﺳﺒﺒﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﯾﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﮐﺮﯾﻢٍ«‬
‫‪» .2‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﮐﺮﯾﻢٍ أﺑﻮه«‬
‫در ﻣﺜﺎل أو‪‬ل »ﮐﺮﯾﻢ« ﺻﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪح ﺧﻮد ﻣﺘﺒﻮع ﯾﻌﻨﯽ »رﺟﻞ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻌﺖ را ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﺜﺎل دو‪‬م »ﮐـﺮﯾﻢ« ﺻـﻔﺘﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺪح ﻣﺘﻌﻠّـﻖ‬
‫»رﺟﻞ« ﮐﻪ ﭘﺪرش ﺑﺎﺷﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻌﺖ را ﺳﺒﺒﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﻋﺪه اي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ إﯾﺮاد ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬در ﻣﺜـﺎل»ﻣـﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟـﻞٍ‬
‫ﮐﺮﯾﻢٍ ﻏﻼﻣ‪‬ﻪ‪ «‬ﻧﻌﺖ ﺑﺮاي ﻣﺘﻌﻠّﻖ رﺟﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در ﺻﺪد ﺑﯿﺎن ﺣﺎل »ﻏﻼم« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﯿﺎن »رﺟﻞ« و »ﻏﻼم« ﻋـﺪم ﻋﯿﻨﯿ‪‬ـﺖ وﺟـﻮد‬
‫دارد ﻓﻠﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﺎل ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻣﺘﺒﻮع اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣـﺎل‬
‫و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ در »ﻏﻼم« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪» :‬ﺳﯿ‪‬ﺪ رﺿﯽ« در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن »رﺟﻞ« و »ﻏﻼم« ﻧﯿﺴﺖ زﯾـﺮا‬
‫ﺣﺎل ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺷﯽء ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺷﯽء اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺷﯽء ﻧـﺎزل ﻣﻨﺰﻟـﮥ ﺧـﻮد ﺷـﯽء‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﻣﺼﺮي‪ ‬ﺣﻤﺎر‪‬ه‪ «‬ﺑﯿﺎن ﺣﺎل ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻋﺎﺋﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﺒﻮع اﺳﺖ‪.‬‬

‫أﺣﮑﺎم ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺳﺒﺒﯽ‬

‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻠّﯽ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﻌﺖ از ﻣﻨﻌﻮت ﺧﻮد در دو ﻗﺴﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬إﻋﺮاب«‬
‫‪» .2‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻨﮑﯿﺮ«‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪302‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﻌﺖ از ﻣﻨﻌﻮت ﺧﻮد در »ﻋﺪد« و »ﺟﻨﺲ« ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع آن دارد ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘـﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت واﮔﺮ ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬

‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ راﻓﻊ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ و از آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﺑﻪ دﻟﯿـﻞ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ و اﺷﺘﻘﺎق از آن( ﻻﺟﺮم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ رﻓﻊ دﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻـﻮرت در دو ﻗـﺴﻢ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ »ﻋﺪد« و»ﺟﻨﺲ« ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺘﺒﻮع ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬زﯾـﺪ‪ ‬رﺟـﻞٌ ﺣ‪‬ـﺴ‪‬ﻦٌ« ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل‬
‫»ﺣﺴﻦ« راﻓﻊ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ »ﻫﻮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﺎﻻت أرﺑﻌﻪ )»إﻋـﺮاب«‪» ،‬ﺗﻌﺮﯾـﻒ و ﺗﻨﮑﯿـﺮ«‪،‬‬
‫»ﻋﺪد« و »ﺟﻨﺲ«( ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ‬

‫ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ راﻓﻊ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا »ﺟﻨﺲ« آن ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﮥ »اﺳﻢ ﻇـﺎﻫﺮ«‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐّﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد واﮔﺮ اﺳﻢ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﺆﻧّـﺚ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺆﻧّﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﺣﺴ‪‬ﻨَﮥ أﻣ‪‬ﻪ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل»ﺣﺴﻨﮥ« ﺑـﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ راﻓﻊ »أﻣ‪ّ‬ﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺆﻧّﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻋﺪد ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻔﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﻣـﺮرت ﺑـﺮﺟﻠﯿﻦ ﻗﺎﻋـﺪٍ ﻏﻼﻣ‪‬ﻬﻤـﺎ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺟﺎلٍ ﻗﺎﻋﺪٍ ﻏﻼﻣﻬﻢ‪.‬‬

‫ﻧﻌﺖ ﻣﺸﺘﻖ و ﺟﺎﻣﺪ‬

‫أﺻﻞ در ﺻﻔﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و آﻣﺪن ﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺟﺎﻣـﺪ ﺻـﺤﯿﺢ ﻣﮕـﺮ در ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫ﻣﻮارد ﮐﻪ اﺳﻢ ﺟﺎﻣﺪ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺮده ﺷﻮد؛ آن ﻣﻮارد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ اﺳﻢ إﺷﺎره ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ ﻫﺬا«‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ در »ﻫﺬا« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي »اﻟﻤ‪‬ﺸﺎر إﻟﯿﻪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ‪» ،‬ذو« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ذي ﻣﺎلٍ« ﯾﻌﻨﯽ »ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﺎلٍ«‪.‬‬
‫‪303‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .3‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ داراي »ﯾﺎء« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﻗُﺮَﺷـﯽ‪ «‬ﮐـﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ آن ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ »اﻟﻤﻨﺘﺴﺐ إﻟﯽ ﻗﺮﯾﺶ«‪.‬‬
‫‪ .4‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ از ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻨﺪي رﺟﻞٌ ﺛﻼﺛﮥٌ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﺷﺮط ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻮدن ﻧﻌﺖ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣ‪‬ﺮاد ﻣـﺎ از آوردن ﻧﻌـﺖ ﺑﯿـﺎن‬
‫ﮐﺮدن ﺣﺎل ﻣﺘﺒﻮع و وﺻﻔﯽ از أوﺻﺎف اوﺳﺖ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﺮ ﮐﻠﻤﻪ اي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ رﺳـﺎﻧﺪن اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻧﻌﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷـﺪ اﻣ‪‬ـﺎ ﭼـﻮن‬
‫اﮐﺜﺮاً أﺳﻤﺎء ﻣﺸﺘﻖ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ أوﺿﺎع ﻣﺘﺒﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﮔﻤﺎن ﮐـﺮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻧﻌـﺖ ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺻﻒ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﻗﯿﺎﺳﯽ ب(ﺳﻤﺎﻋﯽ‪.‬‬
‫وﺻﻒ ﺟﺎﻣﺪ ﺳﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﺜﯿﺮ اﻹﺳﺘﻌﻤﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎءﻧﯽ رﺟﻞٌ ﻋﺪلٌ« ﮐﻪ ﻣﺼﻨّﻒ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ را در إداﻣﻪ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‬
‫وﻗﻮع ﻣﺼﺪر در ﺟﺎﯾﮕﺎه وﺻﻒ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻗﻠﯿﻞ اﻹﺳﺘﻌﻤﺎل‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ أﺳﺪٍ« ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﻣﺜﻞِ أﺳﺪٍ«‪.‬‬

‫واﻗﻊ ﺷﺪن ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ‬

‫ﺟﻤﻼت در ﯾﮏ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﻃﻠﺒﯿ‪‬ﻪ و ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺴﻢ او‪‬ل ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ واﻗـﻊ ﺷـﺪن‬
‫در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ را ﻧﺪارد زﯾﺮا ﻫﺪف از آوردن ﻧﻌﺖ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺮض ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻃﻠﺒﯿ‪‬ﻪ ﻣﯿـﺴ‪‬ﺮ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺟﻤﻼت‪ ،‬وراي ﮐﻼم واﻗﻌﯿ‪‬ﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﮑﻠّﻢ ﻣﺘﮑﻠّﻢ إﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺟﻤﻼت ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ زﯾـﺮا ﮐـﻪ وراي ﮐـﻼم داراي ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﺑـﻮده و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ را دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ ﻗﺎم‪ ‬أﺑﻮه« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺟﻤﻠﮥ »ﻗﺎم أﺑﻮه« ﺻﻔﺖ ﺑـﺮاي‬
‫»رﺟﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻼف »ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺮﺟﻞٍ اﺿﺮﺑﻪ« ﮐﻪ داراي ﻓﺎﯾﺪه ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪304‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬واﻗﻊ ﺷﺪن ﺟﻤﻠﮥ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﻣﯿﺴ‪‬ﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻢ ﻗﺒﻞ از آن ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻗﺒﻞ از آن ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ دﯾﮕﺮ ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾﺪٍ‬
‫ﻗﺎم أﺑﻮه« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ »ﻗﺎم أﺑﻮه« در ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺎل واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻧﻌﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ »و‪‬آﯾ‪‬ﮥٌ ﻟﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اﻟّﯿﻞُ ﻧَﺴﻠﺦُ ﻣِﻨﻪ‪ ‬اﻟﻨّﻬﺎر«‪ 1‬ﺟﻤﻠﮥ »ﻧﺴﻠﺦ ﻣﻨﻪ اﻟﻨّﻬﺎر« در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ در ﻣﻘﺎم ﺣﺎل زﯾﺮا »أل« داﺧﻠﻪ ﺑﺮ »ﻟﯿﻞ« أﻟﻒ وﻻم ﺟﻨﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ أﻟﻒ وﻻم ﻣﻌﺮﻓﻪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻤﻠﻪاي ﮐﻪ ﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ داراي ﺿﻤﯿﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﺿﻤﯿﺮ ﺳﺒﺐ رﺑﻂ ﺑـﯿﻦ ﻣﻮﺻـﻮف‬
‫وﺻﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﮐﻪ در ﻣﺜﻞ ﻣﺬﮐﻮر »ﻫﺎء« ﻣﻮﺟﻮد در »أﺑﻮه« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ راﺑﻂ ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬واﺗّﻘﻮا ﯾﻮﻣﺎً ﻻ ﺗﺠﺰي ﻧﻔـﺲ‪‬‬
‫ﻋ‪‬ﻦ ﻧﻔﺲٍ ﺷﯿﺌﺎً«‪ 2‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ راﺑﻂ ﯾﻌﻨﯽ »ﻓﯿﻪ« ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳـﺖ‪» .‬واﺗّﻘـﻮا ﯾﻮﻣـﺎً ﻻ‬
‫ﺗﺠﺰي ﻓﯿﻪ ﻧﻔﺲ‪«...‬‬
‫و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت دﻓﻌـﯽ ﺣـﺬف ﺷـﺪه و ﺑﺮﺧـﯽ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺣﺬف آن را ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ اﺑﺘﺪاﺋﺎً »ﻓﯽ« ﺣﺬف ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺿـﻤﯿﺮ »ه« ﻣﺘـﺼﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺷﺪه و در ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺑﻌﺪ ﺿﻤﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻼت ﻃﻠﺒﯽ در ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺒﺮ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ إﺷﺎره ﺷﺪ واﻗﻊ ﺷﺪن ﺟﻤﻼت ﻃﻠﺒﯽ در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪن آنﻫﺎ در ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺒﺮ ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدن ﺟﻤﻠﮥ ﻃﻠﺒﯿ‪‬ﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( »اﺑﻦ أﻧﺒﺎري« واﻗﻊ ﺷﺪن ﺟﻤﻠﮥ ﻃﻠﺒﯿ‪‬ﻪ را در ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﯾﺲ‪.37 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.48 ،‬‬
‫‪305‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ج( »اﺑﻦ ﺳﺮّاج« و »ﻓﺎرﺳﯽ« ﺧﺒﺮ ﺑﻮدن ﺟﻤﻠﮥ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ را زﻣﺎﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﻣﻘـﻮﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻀﻤﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬اﺿﺮﺑﻪ« ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻣﻘﻮل ﻓﯿﻪ‪ :‬اﺿﺮﺑﻪ؟«‪.‬‬

‫وﻗﻮع ﻣﺼﺪر در ﺟﺎﯾﮕﺎه وﺻﻒ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻮارد ﮐﺜﯿﺮ اﻹﺳﺘﻌﻤﺎل در ﺑﺎب ﻧﻌﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر در ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﻧﻌـﺖ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎءﻧﯽ رﺟﻞٌ ﻋﺪلٌ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﻣـﺼﺪر ﻣـﺸﺘﻖ ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ راه ذﯾﻞ را اﻧﺠﺎم داد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺼﺪر را ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺎءﻧﯽ رﺟﻞٌ ﻋﺎدلٌ«‪.‬‬
‫ب( ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺼﺪر ﻣﻀﺎﻓﯽ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟـﺎءﻧﯽ رﺟـﻞٌ‬
‫ذو ﻋﺪلٍ«‪.‬‬
‫ج( اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺪه اي ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻫﺮ دو داراي ﻣﺸﺘﻘّﺖ و ﺳﺨﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺼﺪر ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﻣﻌﻨﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪد ﻣﻨﻌﻮت‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻌﻮت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﺪ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﯾﺎ ﻣﻨﻌﻮتﻫﺎ در ﻧﻌﺖ إﺷﺘﺮاك دارﻧﺪ‬
‫‪ .2‬ﯾﺎ ﻣﻨﻌﻮتﻫﺎ در ﻧﻌﺖ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‬
‫در ﺻﻮرت او‪‬ل واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﻨّﯽ و ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ذﮐﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺮرت‪ ‬ﺑـﺮﺟﻠﯿﻦ‬
‫ﮐﺮﯾﻤﯿﻦ«‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت دو‪‬م واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻮت ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺣﺮف‪ ،‬ﻋﻄـﻒ ﺑـﺮ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺮرت‪‬‬
‫ﺑﺮﺟﻠﯿﻦ ﮐﺮﯾﻢٍ و ﺑﺨﯿﻞٍ«‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪد ﻋﻮاﻣﻞ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﺖ داراي دو ﻣﺘﺒﻮع ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن دو ﻣﺘﺒﻮع داراي دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت آن دو‬
‫ﻋﺎﻣﻞ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪306‬‬

‫‪ .1‬ﯾﺎ در ﻣﻌﻨﺎ و ﻋﻤﻞ ﻣﺘّﺤﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺧﺘﻼف در ﻣﻌﻨﺎ و ﯾﺎ ﻋﻤﻞ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت او‪‬ل ﻧﻌﺖ در إﻋﺮاب از ﻣﻨﻌﻮتﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ذﻫـﺐ زﯾـﺪ‪ ‬واﻧﻄﻠـﻖ ﻋﻤـﺮو‪‬‬
‫اﻟﻌﺎﻗﻼن« در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺷﺎﻫﺪ در »اﻟﻌﺎﻗﻼن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از »زﯾﺪ« و »ﻋﻤﺮو« در إﻋﺮاب ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺗﺤﺎد‬
‫دو ﻋﺎﻣﻞ ﯾﻌﻨﯽ »ذﻫﺐ« و »اﻧﻄﻠﻖ« ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﺻﻮرت دو‪‬م ﻧﻌﺖ از ﻣﻨﻌﻮت ﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد داراي إﻋﺮاب ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ‬
‫اﯾﻦ إﻋﺮاب ﯾﺎ رﻓﻊ اﺳﺖ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪاي ﻣﺤﺬوف( و ﯾﺎ ﻧﺼﺐ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑـﻮدن‬
‫ﺑﺮاي ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪ‪‬ر(‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬وذﻫﺐ ﻋﻤﺮو‪ ‬اﻟﻌﺎﻗﻼن‪ /‬اﻟﻌﺎﻗﻠﯿﻦ«‪.‬‬

‫ﺗﮑﺮار ﻧﻌﺖ‬

‫ﺗﮑﺮار وﺗﻌﺪد ﻧﻌﻮت داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬واﺿﺢ ﺷﺪن ﻣﻨﻌﻮت واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻌﻮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ واﺿﺢ ﺷﺪن ﻣﻨﻌﻮت واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻌﻮت ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ذﮐﺮ ﺑﺮﺧـﯽ ﺑـﺮاي إﯾـﻀﺎح‬
‫ﻣﻨﻌﻮت ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت او‪‬ل واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻌﻮت از إﻋﺮاب ﻣﻨﻌﻮت ﺗﺒﻌﯿ‪‬ـﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺮرت‪ ‬ﺑﺰﯾـﺪٍ‬
‫اﻟﻔﻘﯿﻪِ اﻟﺸﺎﻋﺮِ و اﻟﮑﺎﺗﺐِ«‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﺻﻮرت دو‪‬م آن ﮔﺮوه از ﻧﻌﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﻻزم اﻟﺬﮐﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ از إﻋﺮاب ﻣﻨﻌﻮت ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﻨﻨـﺪ وﻟـﯽ‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﻧﻌﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﻻزماﻟﺬﮐﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﻄﻊ از إﻋـﺮاب ﻣﻨﻌـﻮت ﺑـﺸﻨﻮد )ﯾﻌﻨـﯽ ﺧـﻮد داراي إﻋـﺮاب ﻣـﺴﺘﻘﻞ ﺷـﻮﻧﺪ »ﮐـﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن در ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺒﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪ«(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از إﻋﺮاب ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪307‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺣﺬف ﻧﻌﺖ و ﯾﺎ ﻣﻨﻌﻮت‬

‫ﻃﺒﻖ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻋﺪة ﻣﺸﻬﻮر ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻷﺟﺰاء إن دﻟّـﺖ ﻋﻠـﯿﻬﻢ ﻗﺮﯾﻨـﮥٌ ﺟـﺎز ﺣـﺬﻓﻬﻢ ﺣﺘـﯽ‬
‫اﻷرﮐﺎن« ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻌﺖ و ﯾﺎ ﻣﻨﻌﻮت در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺣﺬف ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺴﻢ او‪‬ل ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎﻟﻮا اﻵنَ ﺟِﺌﺖ‪ ‬ﺑِﺎﻟﺤ‪‬ﻖﱢ«‪ 1‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾـﮥ ﺷـﺮﯾﻔﻪ ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ »ﺟِﺌـﺖ‪‬‬
‫ﺑِﺎﻟﺤ‪‬ﻖﱢ اﻟﺒ‪‬ﯿ‪‬ﻦِ«‪.‬‬
‫ﻗﺴﻢ دو‪‬م ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أن اﻋﻤ‪‬ﻞ ﺳ‪‬ﺎﺑِﻐَﺎتٍ«‪ 2‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »أن اﻋﻤﻞ د‪‬ر‪‬وﻋـﺎً‬
‫ﺳﺎﺑﻐﺎت«‪.‬‬

‫ﺗﺘﻤﻪ‬
‫»أﺳﺘﺮآﺑﺎدي« در ﮐﺘﺎب »اﻟﺒﺴﯿﻂ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻠﻤﺎت از ﻟﺤﺎظ وﻗﻮع و ﻋﺪم وﻗـﻮع در ﻣﻘـﺎم ﺻـﻔﺖ و‬
‫ﻣﻮﺻﻮف‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ وﺻﻒ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ ﻣﻮﺻﻮف ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺳﻢ إﺷﺎره‪ ،‬اﺳـﻢ ﻣﻌﺮﻓـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻟﻒ وﻻم‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﻣﻌﺎرف‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻠﻤﻪ اي ﮐﻪ ﻧﻪ ﺻﻔﺖ و ﻧﻪ ﻣﻮﺻﻮف واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از ﻗـﺴﻢ دو‪‬م ﮐﻨﯿـﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺎﺳﻢ« در »أﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮف ﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از أﻋـﻼم‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ واﻗﻊ ﺷﺪن در ﻣﻘﺎم ﻣﻮﺻﻮف را ﻧﺪارد‪ .‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ‬
‫از ﺟﻤﻼت‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.71 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺳﺒﺎ‪.11 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪308‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﻌﺖ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و از أﻏﺮاض اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﻫﻤﺮاه ﻣﺜﺎل إﺷﺎره ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻌﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺳﺒﺒﯽ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﮑﻢ ﻧﻌﺖ ﺳﺒﺒﯽ در ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از »ﻋﺪد« و »ﺟﻨﺲ« ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ؟‬
‫‪ .4‬ﻣﻮاردي را ﮐﻪ اﺳﻢ ﺟﺎﻣﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬آﯾﺎ ﺟﻤﻼت ﻃﻠﺒﯿ‪‬ﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ؟ ﭼﺮا؟ در ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮ ﭼﻄﻮر؟‬
‫‪ .6‬ﻣﺼﺪر در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻌﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد؟‬
‫‪ .7‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻌﻮتﻫﺎ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﻨﺪ آوردن ﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت اﺳﺖ؟‬
‫‪ .8‬ﺗﻌﺪد ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮاي ﻣﺘﺒﻮع ﭼﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ إﻋﺮاب ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ؟ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .9‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻧﻌﻮت ﻣﺘﻌﺪده ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﻄﻊ از إﻋﺮاب ﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫‪309‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ‬

‫دو‪‬ﻣﯿﻦ ﻗﺴﻢ از أﻗﺴﺎم ﺗﻮاﺑﻊ »ﺗﺄﮐﯿﺪ« و ﯾﺎ »ﺗﻮﮐﯿﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺗﻠﻔﻆ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻠﻔـﻆ‬
‫دو‪‬م ﻓﺼﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻮﮐﯿﺪ اﯾﻨﻄﻮر ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻮ ﺗﺎﺑِﻊ‪ ‬ﯾﻔﯿﺪ‪ ‬ﺗﻘﺮﯾﺮَ ﻣﺘﺒﻮﻋِﻪِ أو ﺷُﻤ‪‬ﻮلَ اﻟﺤﮑﻢِ ﻷﻓﺮادِهِ و‬
‫ﻫﻮ إﻣ‪‬ﺎ ﻟﻔﻈﯽ‪ ‬أو ﻣﻌﻨﻮي‪» 1.«‬ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺗﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺘﺒﻮع و ﯾﺎ ﺑـﺮاي إﻓـﺎدة ﺷـﺎﻣﻞ ﺑـﻮدن‬
‫أﻓﺮاد در ﺣﮑﻢ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻣﻌﻨﻮي‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻮﮐﯿﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ أﻟﻔﺎظ ﺧﺎص و ﻣﻌﯿ‪‬ﻨﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐـﻪ آن أﻟﻔـﺎظ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﻮﮐﯿﺪ دﻓﻊ ﺗﻮﻫ‪‬ﻤﺎت إﺿﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺗﻮﮐﯿـﺪ ﺑـﺎ أﻟﻔـﺎظ »ﻧﻔـﺲ« و»ﻋـﯿﻦ« ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻧﻔﺴ‪‬ﻪ‪ / ‬ﻋﯿﻨُﻪ‪ «‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺎ ذﮐﺮ »ﻧﻔﺲ« و »ﻋﯿﻦ« ﺗﻮﻫﻤ‪‬ـﺎت إﺿـﺎﻓﯽ‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ »آﻣﺪن ﻧﺎﻣﮥ زﯾﺪ« ‪»،‬رﺳﻮل او« وﯾﺎ »ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ او« دﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﻣﺜﻨّﯽ و ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﺰّﯾﺪانِ أﻧﻔُﺴ‪‬ﻬ‪‬ﻤﺎ ‪ /‬أﻋﯿﻨُﻬ‪‬ﻤـﺎ«‬
‫‪2‬‬
‫و »ﺟﺎء اﻟﺰّﯾﺪونَ أﻧﻔُﺴ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ‪ /‬أﻋﯿ‪‬ﻨُﻬ‪‬ﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﻧﻔﺲ« و »ﻋﯿﻦ« را ﺑﺎﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻘﺪﯾﻢ »ﻧﻔﺲ« ﺑﺮ »ﻋـﯿﻦ« در اﯾـﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻧﻔﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ﻋﯿﻨُﻪ‪.«‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪.541‬‬

‫‪» .2‬أﺷﻤﻮﻧﯽ« در ﺷﺮح ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در ﺻﻮرت أوردن ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺑﺮاي ﻣﺘﺒﻮع ﻏﯿﺮﻣﻔﺮد )ﺟﻤﻊ( ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﻧﻔﺲ« و »ﻋﯿﻦ« را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻧﻔﻮس« و »ﻋﯿﻮن« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ذﮐﺮ ﮐﺮد‪».‬ﺷﺮح أﺷﻤﻮﻧﯽ‪ ،‬ج‪«108 ،3‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪310‬‬

‫ب( اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ از ﺗﻮﮐﯿﺪ رﻓﻊ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ ﻋﺪم ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺪن ﺣﮑﻢ ﺑﺮ أﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺑﺎ أﻟﻔﺎظ »ﮐـﻞّ«‪،‬‬
‫»ﮐﻼ«‪» ،‬ﮐﻠﺘﺎ« و »ﺟﻤﯿﻊ« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﺮﺟﺎل ﮐﻠّﻬ‪‬ﻢ ‪ /‬ﺟﻤﯿﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ«‪» ،‬ﺟﺎء اﻟﺰﯾﺪان ﮐﻼﻫﻤﺎ« و »ﺟﺎء اﻟﻬﻨﺪان ﮐﻠﺘﺎﻫﻤﺎ«‪.‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ أﻣﺜﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻮﻫﻤﯽ را ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد در ﺻﻮرت ﻋﺪم ذﮐﺮ ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻋﺎرض ﺷﻮد )و آن ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ رﺟﺎل ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ و ﯾﺎ ﻫﺮ دو »زﯾﺪ« ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ( رﻓﻊ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت »أﺟﻤـﻊ« را ﺑـﺮاي ﻣـﺬﮐّﺮ وﻋﺒـﺎرت »ﺟﻤﻌـﺎء« را ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺆﻧّﺚ ﺑﻌﺪ از »ﮐﻞّ« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﺮّﮐﺐ‪ ‬ﮐﻠّﻪ أﺟﻤﻊ« و »ﺟﺎءت اﻟﻘﺒﯿﻠﮥُ ﮐُﻠّﻬﺎ ﺟ‪‬ﻤﻌﺎء‪.«‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﺮّﺟﺎلُ ﮐﻠّﻬ‪‬ـﻢ أﺟﻤﻌـﻮن« و »ﺟـﺎءت‬
‫اﻟﻬﻨﺪات‪ ‬ﮐﻠّﻬ‪‬ﻦﱠ ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﻊ‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﮑﺮار ﻟﻔﻆ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬زﯾﺪ‪ «‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﮑﺮار اﺳﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫ب( ﺗﮑﺮار ﻓﻌﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اذﻫﺐ اذﻫﺐ«‬
‫ج( ﺗﮑﺮار ﺣﺮف ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪.1‬ﺣﺮوف ﻏﯿﺮ ﺟﻮاب‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ»إنّ«‪»،‬ﻓﯽ« و‪ ...‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻟﻔﻈﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ أﺳـﻤﺎﺋﯽ را ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺘﺼ‪‬ﻞ ﺑﻪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ زﯾﺪاً إنّ زﯾﺪاً ﻗﺎﺋﻢ‪ «‬و »ﻓﯽ اﻟﺪار ﻓﯽ اﻟﺪار رﺟﻞٌ«‬
‫‪ .2‬ﺣﺮوف ﺟﻮاب‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻢ«‪» ،‬ﺑﻠﯽ«‪» ،‬ﺟﯿـﺮ«‪» ،‬أﺟ‪‬ـﻞ«‪» ،‬إي« و »ﻻ« ﮐـﻪ در ﺻـﻮرت ﺗﻮﮐﯿـﺪ‬
‫ﻟﻔﻈﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﻬﺎ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ »ﮐﻠّﺎ إذا د‪‬ﮐّﺖ اﻷرض‪ ‬د‪‬ﮐّﺎً د‪‬ﮐّﺎً«‪ 2‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐـﻪ »دﮐّـﺎً«‬
‫دو‪‬م ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﺮاي »دﮐّﺎً« او‪‬ل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ودﻟﯿﻞ اﯾﻦ أﻣﺮ را اﯾﻨﻄﻮر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬در ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻟﻔﻈـﯽ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﮐﱢﺪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﻣﻮﮐﱠﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ اﯾﻨﻄـﻮر ﻧﯿـﺴﺖ و ﻣﻌﻨـﺎ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬دﮐّﺎً ﺣﺎﺻﻼً ﺑﻌﺪ دك‪ .«‬ﻓﻠﺬا در ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻋﻘﯿـﺪه اﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻫـﺮ دو »دﮐّـﺎً« ﺣـﺎل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي»ﻣﮑﺮراً دﮐّﺎً«‪.‬‬

‫‪» .1‬أﮐﺘﻊ« و»ﮐﺘﻌﺎء«‪»،‬أﺑﺼﻊ« و »ﺑﺼﻌﺎء« ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺠﺮ‪.21 ،‬‬
‫‪311‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺗﻮﮐﯿﺪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه‬

‫ﺗﻮﮐﯿﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﮑـﺮه ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﮐﱠﺪ واﻗﻊ ﺷﺪن آن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﻮل »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن«‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﻣﻨﻈـﻮر از‬
‫ﻣﻄﻠﻘﺎً در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺪود‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻮل »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ ﻣﺤـﺪود ﺑﺎﺷـﺪ ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪» :‬ﺗَﺤﻤِﻠﻨﯽ اﻟﺬّﻟﻔﺎء‪ ‬ﺣﻮﻻً أﮐﺘَﻌ‪‬ﺎ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »أﮐﺘﻊ« ﺗﻮﮐﯿـﺪ ﺑـﺮاي »ﺣـﻮﻻً«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺿﻤﺎﺋﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺿﻤﯿﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ‪،‬ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﻧﻔﺲ« و »ﻋﯿﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪. :‬واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻮﻣﻮا أﻧﺘﻢ أﻧﻔُﺴ‪‬ﮑﻢ ‪ /‬أﻋﯿﻨُﮑﻢ«‪.‬‬
‫ب( ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از »ﻧﻔﺲ« و »ﻋﯿﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬آوردن ﺿﻤﯿﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﻮﻣﻮا ﮐﻠّﮑﻢ« و ﯾﺎ »ﻗﻮﻣﻮا أﻧﺘﻢ ﮐﻠّﮑﻢ«‪.‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ وﯾﺎ ﻣﺠﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪ :.‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿـﺎزي ﺑـﻪ ذﮐـﺮ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔـﺼﻞ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﮏ ﻧﻔﺴِﮏ‪» ،«‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﮑﻢ ﮐﻠﮑﻢ«‪» ،‬رأﯾﺘﮏ ﻧﻔﺴ‪‬ﮏ‪» ،«‬رأﯾﺘﮑﻢ ﮐﻠﮑﻢ« و‪. ...‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻮﮐﯿﺪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و أﻧﻮاع آن را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ؟ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻟﻔﻈﯽ ﺣﺮوف داراي ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ .4‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ آوردن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ در ﺗﻮﮐﯿﺪ ﺿﻤﺎﺋﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪312‬‬

‫‪1‬‬
‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﯾﮑﻢ‪ :‬ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از أﻗﺴﺎم ﺗﻮاﺑﻊ »ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن آﻣﺪه‪» :‬ﻋﻄﻒ ﺑﯿـﺎن‪ ،‬ﺗـﺎﺑﻊ ﺟﺎﻣـﺪي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ دارد«‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﺼﻨّﻒ ﻋﺒﺎرت »ﺟﺎﻣﺪ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻗﯿـﺪ‬
‫ﻣ‪‬ﺨﺮِج »ﺻﻔﺖ« اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﻔﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﻖ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﯿﺪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ آن ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در ﭼﻨـﺪ‬
‫وﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬إﯾﻀﺎح‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻮرد زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻣﺎم اﻟﻤﺘﻘﯿﻦ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑـﻦُ أﺑـﯽ ﻃﺎﻟـﺐ‬
‫)ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﯿﻪ(« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »اﺑﻦ« ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﺑﺮاي »ﻋﻠﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﮐﯿﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪» :‬ﻟﻘﺎﺋﻞٍ ﯾﺎ ﻧﺼﺮُ ﻧﺼﺮًا ﻧﺼﺮَا«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻮرد زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣِﻦ ﻣﺎءٍ ﺻﺪﯾﺪٍ«‬
‫إﺷﮑﺎل‪» :‬ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ آﻣﺪن ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷـﺪ زﯾـﺮا‬
‫ﮐﺎر أﺻﻠﯽ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﺳﺖ وﻣﺠﻬﻮل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﺠﻬـﻮل دﯾﮕـﺮي را ﺑﯿـﺎن ﮐﻨـﺪ‪.‬ﻓﻠـﺬا در‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاﺿﻊ ﻧﻘﺶ ﻣﺠﻬﻮل را »ﺑﺪل« ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« اﯾﻦ ﺗﺎﺑﻊ را »ﺗﺮﺟﻤﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.16 ،‬‬
‫‪313‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺟﻮاب‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از ﻧﮑـﺮات أﺧـﺺ‪ ‬از ﺑﻌـﻀﯽ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ أﺧﺺ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﻏﯿﺮ أﺧﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﮔﺮ أﺧـﺺ از‬
‫ﻣﺘﺒﻮﻋﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﺮ دو ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺪح‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞَ اﷲُ اﻟﮑﻌﺒﻪ‪ ‬اﻟﺒ‪‬ﯿﺖ‪ ‬اﻟﺤﺮام‪«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﺪه اي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن« ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﺮاي إﯾﻀﺎح اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺷـﻮد‬
‫ﻓﻠﺬا ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﻨﺎي آن را إﻧﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ »ﺳﻌﺪاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺗﻔﺘﺎزاﻧﯽ« در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﻠﺨـﯿﺺ« در اﯾـﻦ راﺑﻄـﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻓﺎﺋﺪة ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ در إﯾﻀﺎح ﻧﯿـﺴﺖ ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﺮاي ﻣﻌـﺎﻧﯽ دﯾﮕـﺮي از ﻗﺒﯿـﻞ ﻣـﺪح و‪...‬‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »أﺑﻮ ﺣﯿ‪‬ﺎن« در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺟﺎﻣـﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﻢ ﺟﺎﻣﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داراي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺪح ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ« و»زﻣﺨﺸﺮي« أﺧﺺ ﺑﻮدن ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن را ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺘﺒﻮع ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﻼم ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻫﺬا ذا اﻟﺠﻤ‪‬ﻪ« زﯾﺮا در اﯾﻦ ﮐﻼم اﺳـﻢ إﺷـﺎره‬
‫ﮐﻪ أﺧﺺ از ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »أل« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﺒﻮع واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺪراﻟﺪﯾﻦ اﺑﻦ ﻧـﺎﻇﻢ ﻣـﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﯿﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن در ﺟﻮاﻣﺪ ﻧﻈﯿﺮ ﻧﻌﺖ اﺳﺖ در ﻣﺸﺘﻘّﺎت و ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ در ﻧﻌﺖ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ در ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن وﺑﺪل ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن وﺑﺪل داراي ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ »ﻋﺒﺪاﷲ اﺑـﻦ ﻋﻘﯿـﻞ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﻞﱡ ﻣ‪‬ﺎ ﺟ‪‬ﺎز‪ ‬أن ﯾﮑُﻮن ﻋ‪‬ﻄﻒ‪ ‬ﺑﯿﺎنٍ ﺟ‪‬ﺎز‪ ‬أن ﯾﮑﻮنَ ﺑ‪‬ﺪﻻً«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺖ‪ ‬أﺑﺎﻋﺒﺪاﷲ زﯾﺪاً« ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »زﯾﺪ« ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن و ﻫﻢ ﺑﺪل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه‪.97 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪314‬‬

‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﻄﻒ ﺑﯿـﺎن و ﺑـﺪل ﮐـﻞّ از ﮐـﻞّ ﺑـﺮاي ﻣـﻦ‬
‫ﻣﺤﻘّﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ« ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻼم ﺣﺎﮐﯽ از ﺷﺪ‪‬ت ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺳﺆال ﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﭼﺮا ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﯿﻦ ﺑﺪل )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺪل ﮐﻞّ از ﮐﻞّ( و ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ از ﻣﺮاد و ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ دﺷﻮار اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ اﮔﺮ ﻟﻔﻆ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﻘـﺼﻮد ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﺪل‪ ،‬در ﻏﯿـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﻨّﻒ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن وﺑﺪل ﺑﻪ دو ﻣﻮرد إﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎﺑﻊ‪»،‬ﻣﻔﺮد«‪» ،‬ﻣﻌﺮﻓﻪ« و »ﻣﻌـﺮب« و ﻣﺘﺒـﻮع »ﻣﻨـﺎدي« ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻏﻼم‪ ‬ﯾ‪‬ﻌﻤﺮا« اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﺑﺪل وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﻣﺜﺎل‪» :‬أﻧﺎ اﻟﻀﱠﺎرِب‪ ‬اﻟﺮﱠﺟ‪‬ﻞِ زﯾﺪٍ« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ »زﯾﺪ« را ﺑﺪل در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ زﯾﺮا ﺑﺎ اﯾـﻦ ﻓـﺮض‬
‫ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﮐﻪ »اﻟﺮﱠﺟ‪‬ﻞ« ﺑﺎﺷﺪ در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﺳﻘﻮط اﺳﺖ ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬أﻧﺎ اﻟﻀﱠﺎرِب‪ ‬زﯾﺪٍ« ﮐﻪ ﻏﻠـﻂ اﺳـﺖ‬
‫زﯾﺮا اﺳﻢ داراي »أل« ﺑﻪ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ إﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﻓﺮّاء« و »ﻓﺎرﺳﯽ« إﺿﺎﻓﮥ وﺻﻒ داراي »أل« را ﺑﻪ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ ﻓﻠـﺬا در ﻣﺜـﺎل‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺪل ﺑﻮدن »زﯾﺪ« را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و وﺟﻮه ﺷﺒﺎﻫﺖ آن ﺑﺎ ﺻﻔﺖ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻣﺨﺼ‪‬ﺺ وﺟﻮد دارد را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺷﮑﺎل وﺟﻮد‬
‫دارد؟‬
‫‪ .3‬آﯾﺎ أﺧﺺ ﺑﻮدن ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ﭼﺮا؟‬
‫‪ .4‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﯿﺎن ﺑﺪل و ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ؟‬
‫‪ .5‬دو ﻣﻮرد از ﻣﻮارد اﻓﺘﺮاق ﻣﯿﺎن ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن و ﺑﺪل را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻐﻨﯽ« ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن و ﺑﺪل إﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪» .‬اﻟﻤﻐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎب راﺑﻊ‪ ،‬وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻋﻄﻒ‬
‫ﺑﯿﺎن و ﺑﺪل«‬
‫‪315‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهودوم‪ :‬ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از أﻗﺴﺎم ﺗﻮاﺑﻊ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ« ﮐﻪ در ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي إﯾﺠـﺎد ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﯽ و‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ دو ﭼﯿﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﻋﻄﻒ ﯾﮑﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ واﺳـﻄﮥ‬
‫ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ‪ ،‬ﺑﯿﻦ »ﻣﻌﻄﻮف« و »ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ« ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و ارﺗﺒﺎط إﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﻤﺎ أﻣﻮاﻟﮑُﻢ و أوﻻدﮐُﻢ ﻓِﺘﻨﻪ‪ 1«‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﯿﺎن »أﻣﻮاﻟﮑﻢ« و »أوﻻدﮐﻢ« ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﮥ‬
‫»واو« إﯾﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﺷﺪه و ﻫﺮ دو ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺖ ﺣﮑﻤﯽ واﺣﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل »ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ« ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن« از آن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ »ﺷﺮﮐﺖ« ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﮐﺘﺎب »ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي« وﻗﺘـﯽ ﺑـﻪ ﻣﺒﺤـﺚ ﻋﻄـﻒ ﻧـﺴﻖ ﻣـﯽرﺳـﺪ از ﺗﻌﺮﯾـﻒ آن‬
‫‪3‬‬
‫ﺧﻮدداري ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺿﻮﺣﯽ ﮐﻪ دارد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻐﺎﺑﻦ‪.15 ،‬‬
‫‪» .2‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﻪ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪.«524‬‬
‫‪» .3‬ﻗﻄﺮاﻟﻨّﺪي وﺑﻞّ اﻟﺼ‪‬ﺪي‪ ،‬ص‪.«372‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪316‬‬

‫ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ‬
‫‪».1‬واو«‪» :1‬ﺳﯿﺮاﻓﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺟﻤﯿـﻊ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ـﻮن »واو« را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻣﻄﻠـﻖ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« اﯾﻦ إﺟﻤﺎع را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از»ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن« »واو« را‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪‬إذ ﯾ‪‬ﺮﻓَﻊ‪ ‬إﺑﺮَاﻫِﯿﻢ‪ ‬اﻟﻘَﻮ‪‬اﻋِﺪ‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟﺒ‪‬ﯿﺖِ و‪ ‬إﺳﻤ‪‬ﺎﻋِﯿﻞَ«‪ 2‬و‪» :‬ﻣ‪‬ﺎﻫِﯽ‪ ‬إﻟّﺎ ﺣ‪‬ﯿﺎﺗُﻨَﺎ‬
‫‪3‬‬
‫اﻟﺪ‪‬ﻧﯿﺎ ﻧَﻤﻮت‪ ‬و‪ ‬ﻧَﺤﯿ‪‬ﺎ«‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺮﺧﯽ از »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺑـﺮاي »واو« ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ آﯾـﮥ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر )‪ 24‬ﺳﻮرة ﺟﺎﺛﯿﻪ( دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺑﻄﻼن ﻗﻮل اﯾﺸﺎن دارد زﯾﺮا »ﻧﻤﻮت‪ ‬وﻧﺤﯿﺎ« ﻧﻤـﯽﺗﻮاﻧـﺪ دﻻﻟـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﺑﺘﺪا ﺣﯿﺎت اﺳﺖ وﺳﭙﺲ ﻣﻤﺎت‪) .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻤـﺎت و ﺣﯿـﺎت در اﯾـﻦ دﻧﯿـﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ آﯾﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﺸﺮ ﻧﺪارد(‬
‫وﻟﯽ اﯾﺸﺎن در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺒﻬﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﻧﻤﻮت« ﻣﻮت ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﻮم و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﻧﯿـﺎ‬
‫آﻣﺪن ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻟّﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ »ﺣﯿﺎت« اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« اﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن را ﺑﻌﯿﺪ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﮑـﯽ از دﻻﯾـﻞ‬
‫واﺿﺢ ﺑﺮ رد‪ ‬ﻗﻮل ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن اﯾﻦ ﻣﺜﺎل اﺳﺖ‪»:‬اﺧﺘﺼﻢ زﯾﺪ‪ ‬و ﻋﻤﺮو‪ «‬زﯾﺮا ﺧﻮد اﯾﺸﺎن دﺧﻮل ﻓﺎء را در اﯾﻨﺠـﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﭼﻮن ﮐﻪ »ﻓﺎء« دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ دارد ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي واو ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟«‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬و ﻋﻤﺮو‪ «‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻄﻠـﻖ ذﮐـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮاﺋﻨﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ﻗﺒﻞ« و »ﺑﻌﺪ« وﺟﻮد ﻧﺪارد( اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ آﻣﺪن »زﯾﺪ« و »ﻋﻤـﺮو« داراي‬
‫ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮاي »واو« ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ وﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ از ذﮐﺮ آنﻫﺎ ﺧﻮد داري ﮐﺮده و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺴﻨﺪه ﻣـﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ وﻟﯽ ﺑﺮاي إﻃّﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ‪ .1 :‬اﻟﺘﺼﺮﯾﺢ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .2 .135‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.92‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.127 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺟﺎﺛﯿﻪ‪.24 ،‬‬
‫‪317‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( ﻋﻄﻒ ﻻﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﻋﻤﺮو« ﺑﻌﺪ از »زﯾﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻋﻄﻒ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮ ﻻﺣﻖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ »زﯾﺪ« ﺑﻌﺪ از »ﻋﻤﺮو« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻢ زﻣﺎن آﻣﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﺻﺒ‪‬ﺎن« در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﺳﺘﻌﻤﺎل »واو« در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ زﯾﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ ﻓﻠـﺬا زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﻪ در ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻌﯿ‪‬ﺖ« ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﻨﺎي أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي »واو« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاردي را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻋﻄﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻨﺎي آﻧﻬـﺎ‬
‫از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺧﺘﺼﻢ زﯾﺪ‪ ‬وﻋﻤﺮو‪» ،«‬ﺗﺸﺎرك زﯾﺪ‪ ‬وﻋﻤﺮو‪ «‬زﯾﺮا در اﯾﻦ أﻣﺜﻠﻪ أﻓﻌـﺎل‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺸﺎرك در ﻣﻌﻨﺎ دارﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي اﺗﻤﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﺎز ﺑﻪ دو ﻓﺎﻋﻞ دارﻧـﺪ و از آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ‬
‫إﮐﻤﺎل ﮐﺎر )ﺗﺨﺎﺻ‪‬ﻢ وﺗﺸﺎر‪‬ك( ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻫﻢ زﻣـﺎن دو ﻓﺎﻋـﻞ دارد آوردن »ﻓـﺎء« وﺣﺮوﻓـﯽ ﮐـﻪ‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ دارﻧﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬ﻓﺎء«‪ :‬ﺳﻪ ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻓﻌﻤﺮو‪ «‬ﮐﻪ »ﻓﺎء« در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺄﺧﯿﺮ »ﻋﻤﺮو« ﺑﺮ »زﯾﺪ« در‬
‫آﻣﺪن دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺧﻮد داراي دو ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌﻨﻮي ب( ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮي‪.‬‬
‫ﻓﺮق ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌﻨﻮي و ذﮐﺮي در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮي ﺟﻤﻠﻪاي ﻣﻔـﺼ‪‬ﻞ ﺑـﺮ ﺟﻤﻠـﮥ ﻣﺠﻤـﻞ‬
‫ﻋﻄﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﻘَﺪ ﺳ‪‬ﺄﻟﻮا ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﯽ أﮐﺒ‪‬ﺮَ ﻣِﻦ ذﻟﮏ ﻓَﻘﺎﻟﻮا أرِﻧَﺎ اﷲَ ﺟ‪‬ﻬﺮَةً«‪ 2‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺟﻤﻠﮥ‬
‫»ﻗﺎﻟﻮا أرﻧﺎ اﷲ ﺟﻬﺮة« ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺗﻮﺿﯿﺢ درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻮم ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ )ﺳﺄﻟﻮا أﮐﺒﺮ ﻣﻦ ذﻟﮏ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻟّﺬي ﺧَﻠَﻖَ ﻓَﺴ‪‬ﻮ‪‬ي«‪ 3‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺟﻤﻠﮥ »ﺳـﻮ‪‬ي« ﺑـﺮاي ﺗﻔـﺼﯿﻞ »ﺧﻠـﻖ«‬
‫ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.135‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺴﺎء‪.153 ،‬‬
‫‪ .3‬أﻋﻠﯽ‪.2 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪318‬‬

‫إﺷﮑﺎل‪» :‬ﻓﺮّاء« ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﮥ »و‪‬ﮐَﻢ ﻣِﻦ ﻗﺮﯾﮥٍ أﻫﻠﮑﻨﺎﻫﺎ ﻓَﺠ‪‬ﺎء‪ ‬ﺑ‪‬ﺄﺳ‪‬ﻨﺎ ﺑ‪‬ﯿ‪‬ﺎﺗﺎً«‪ 1‬ﻣﻌﻨـﺎي ﺗﺮﺗﯿـﺐ را‬
‫ﺑﺮاي »ﻓﺎء« رد‪ ‬ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﺎء« در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ زﯾـﺮا‬
‫آﻣﺪن ﻋﺬاب ﻗﺒﻞ از ﻫﻼﮐﺖ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻗﺒﻞ از آﻣﺪن ﻋﺬاب ذﮐـﺮ ﺷـﺪه ﻓﻠـﺬا‬
‫»ﻓﺎء« ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ إﻓﺎدة ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪» :‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﺼﺮﯾﺢ«‪ 2‬در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾـﻦ آﯾـﻪ‬
‫»ﻓﺎء« دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮي دارد و ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮي ﺑﺮاي ﻋﻄﻒ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ ﺑﺮ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺠﻤـﻞ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ »ﻓﺠﺎء ﺑﺄﺳ‪‬ﻨﺎ ﺑﯿﺎﺗﺎً« ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ »ﻫﻼﮐﺖ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﺳﺒﺒﯿ‪‬ﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻋﻄﻒ ﺟﻤﻠﻪ وﯾﺎ ﺻﻔﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻵﮐِﻠﻮنَ ﻣِﻦ ﺷَﺠ‪‬ﺮٍ ﻣِـﻦ‬
‫ز‪‬ﻗﱡﻮمٍ* ﻓَﻤ‪‬ﺎﻟِﺌُﻮن ﻣِﻨﻬ‪‬ﺎ اﻟﺒ‪‬ﻄﻮنَ*ﻓـﺸَﺎرِﺑ‪‬ﻮنَ ﻋ‪‬ﻠَﯿـﻪِ ﻣِـﻦ اﻟﺤ‪‬ﻤِـﯿﻢِ«‪ 4‬ﺷـﺎﻫﺪ در »ﻣـﺎﻟﺌﻮن« و »ﺷـﺎرﺑﻮن«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺮاي »أﮐﻞ زﻗّﻮم« و »ﺷُﺮب ﺣﻤﯿﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ج( راﺑﻄﻪ‪ :‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺎء دﻻﻟﺖ ﺑﺮ رﺑﻂ ﺑﯿﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ داﺷﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺣﺮوف ﺷـﺮﻃﯿ‪‬ﻪ اي ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫»ﻣ‪‬ﻦ‪ ،‬إن و‪ «...‬ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻦ ﺟ‪‬ﺎء‪ ‬ﺑﺎﻟﺴ‪‬ﯿ‪‬ﺌَﮥِ ﻓَﮑُﺒ‪‬ﺖ و‪‬ﺟ‪‬ﻮﻫ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ﻓِﯽ اﻟﻨّﺎرِ«‬
‫‪» .3‬ﺛﻢ‪ :«‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻓﺎء« داراي ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن اﯾـﻦ دو وﺟـﻮد دارد اﯾـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺎء ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺗﺼﺎل ﺑﻮد وﻟﯽ در ﺛﻢ‪ ‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﻔﺼﺎل و ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫»و‪‬اﷲِ ﺧَﻠﻘَﮑُﻢ ﻣِﻦ ﺗُﺮابٍ ﺛُﻢ‪ ‬ﻣِﻦ ﻧُﻄﻔَﮥٍ«‬
‫‪» .4‬ﺣﺘّﯽ«‪ :‬در ﻋﻄﻒ ﺑﻪ »ﺣﺘّﯽ« ﭼﻬﺎر ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻄﻮف »ﺣﺘّﯽ« اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻓﻌﻞ‪ .‬زﯾﺮا »ﺣﺘّﯽ«ي ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﻨﻘﻮل از »ﺣﺘّﯽ«ي ﺟﺎر‪‬ه ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫و ﺣﺮوف ﺟﺎر‪‬ه ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻋﺮاف‪}4 ،‬و ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻫﻼك ﮐﺮدﯾﻢ و ﻋﺬاب ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﯿﺪ در ﺣﺎي ﮐﻪ در آراﻣﺶ ﺷـﺐ و ﯾـﺎ در اﺳـﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﻧﯿﻤﺮوز ﺑﻮدﻧﺪ{‬
‫‪ .2‬ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﺼﺮﯾﺢ ﻋﻠﯽ اﻟﺘّﻮﺿﯿﺢ« أﺛﺮ »ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ زﻫﺮي« ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ »أوﺿﺢ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ« اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﮐﻪ در ﺷﺮح أﻟﻔﯿﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺟﯿ‪‬ﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻟﺘﺼﺮﯾﺢ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.183‬‬
‫‪ .4‬واﻗﻌﻪ‪.54-52 ،‬‬
‫‪ .5‬ﻧﻤﻞ‪.90 ،‬‬
‫‪ .6‬ﻓﺎﻃﺮ‪.11 ،‬‬
‫‪319‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ب( ﻣﻌﻄﻮف »ﺣﺘّﯽ« اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺿﻤﯿﺮ‪.‬‬

‫ج( ﻣﻌﻄﻮف »ﺣﺘﱢﯽ« ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﮐﻠـﺖ‪ ‬اﻟـﺴ‪‬ﻤﮑﻪ ﺣﺘّـﯽ رأﺳـﻬﺎ« )ﺧـﻮردم‬
‫ﻣﺎﻫﯽ را ﺣﺘّﯽ ﺳﺮش را( زﯾﺮا ﺳﺮ ﻣﺎﻫﯽ ﺑﻌﻀﯽ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻗـﺪم اﻟﺤ‪‬ﺠِـﺎج ﺣﺘّـﯽ اﻟﻤ‪‬ـﺸﺎه«‬
‫)ﺣﺎﺟﯽﻫﺎ آﻣﺪﻧﺪ ﺣﺘّﯽ ﭘﯿﺎدهﻫﺎ( زﯾﺮا »ﻣ‪‬ﺸﺎه« ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺠ‪‬ﺎج ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫د( ﻣﻌﻄﻮف »ﺣﺘﱢﯽ« ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ در رﻓﻌﺖ و ﯾﺎ در ﺧِﺴ‪‬ﺖ و ﭘـﺴﺘﯽ در اوج‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺗَﻬﺎﺑ‪‬ﻮﻧَﻨــﺎ ﺣﺘّــﯽ ﺑ‪‬ﻨﯿﻨــﺎ اﻷﺻــﺎﻏﺮا«‬ ‫»ﻗَﻬ‪‬ﺮﻧـــﺎﮐﻢ ﺣﺘّـــﯽ اﻟﮑُﻤـــﺎةَ ﻓـــﺄﻧﺘﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »ﮐﻤﺎه« ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ أﻓﺮاد ﻗﻮم ﻣﻘﺎﺑﻞ »أﺻﺎﻏﺮ« ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ أﻓﺮاد ﻗﻮم دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﺘّﯽ«‪:‬‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺘّﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( »ﺳﯿﻮﻃﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺣﺘّـﯽ« داراي ﻣﻌﻨـﺎي ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ »واو«‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﺟﻤﻊ دارد‪.‬‬
‫ب( »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺣﺘّﯽ« داراي ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿـﺐ و اﻧﻔـﺼﺎل ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ 3‬ﮐـﻪ‬
‫»ﻣﻼي ﺟﺎﻣﯽ« در ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻗﻮل وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺘّﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺛﻢ‪ «‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ و اﻧﻔﺼﺎل ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻣﻬﻠﺖ در »ﺣﺘّﯽ« ﮐﻤﺘﺮ از »ﺛﻢ‪ «‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .5‬أم«‪ :‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از أﻗﺴﺎم ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ »أم« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺘّﺼﻠﻪ‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از »أم« ﻫﻤﺰة اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ 1‬و ﯾﺎ ﻫﻤﺰة ﺗﺴﻮﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ زد‪ ‬ﻋﻨﺪك أم ﻋﻤﺮو‪ «‬و»ﺳ‪‬ﻮ‪‬اء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿﻨَﺎ أﺟ‪‬ﺰِﻋﻨَﺎ أم ﺻ‪‬ﺒ‪‬ﺮﻧَﺎ«‬

‫‪» .1‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﯾﻢ ﺣﺘّﯽ ﺑﺮ ﺷﺠﺎﻋﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬وﺷﻤﺎ از ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪﯾﺪ ﺣﺘّﯽ از ﭘﺴﺮان ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺎ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﻄﺮﯾﻘﮥ اﻟﻨّﻘﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.233‬‬
‫‪ .3‬اﻟﮑﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ص ‪.20‬‬
‫‪ .4‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﻀﯿ‪‬ﺎﺋﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ص ‪.405‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪320‬‬

‫»اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« ﺳﻪ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ »أم« ﻣﺘّﺼﻠﮥ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤـﺰة ﺗـﺴﻮﯾﻪ و »أم« ﻣﺘـﺼﻠﮥ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﻫﻤـﺰة‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »أم« ﻣﺘّﺼﻠﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤﺰة ﺗﺴﻮﯾﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺟﻮاب ﻧﺪارد ﺑـﻪ ﺧـﻼف »أم« ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﻫﻤـﺰة‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺟﻮاب دارد‪.‬‬
‫ب( »أم« ﻣﺘّﺼﻠﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤﺰة ﺗﺴﻮﯾﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿ‪‬ﺖ ﺻﺪق و ﮐﺬب دارد زﯾﺮا ﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( »أم« ﻣﺘّﺼﻠﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤﺰة ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺑﯿﻦ دو ﺟﻤﻠﻪاي واﻗﻊ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ آن دو ﺟﻤﻠـﻪ ﺗﺄوﯾـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻔﺮد ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنّ اﻟّﺬﯾﻦَ ﮐﻔﺮُوا ﺳ‪‬ﻮ‪‬اء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿﻬِﻢ أ أﻧﺬَرﺗَﻬ‪‬ﻢ أم ﻟَﻢ ﺗُﻨﺬِرﻫ‪‬ﻢ ﻻ ﯾ‪‬ﺆﻣِﻨﻮنَ«‪ 4‬ﮐـﻪ ﺗﺄوﯾـﻞ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻮاء‪ ‬ﻋﻠﯿﻬﻢ إﻧﺬار‪‬ك ﻟﻬﻢ أم ﻋﺪم‪ ‬إﻧﺬارِك‪ ‬ﻟﻬﻢ« ﺑﻪ ﺧﻼف »أم« ﻣﺘﺼﻠﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺰة اﺳﺘﻔﻬﺎم ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻔﺮد وﯾﺎ ﺑﯿﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ اي واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ آن دو ﺟﻤﻠـﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿ‪‬ـﺖ ﺗﺄوﯾـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻔﺮد را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ أﻧﺘﻢ أﺷﺪ‪ ‬ﺧﻠﻘﺎً أم اﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎء‪ 5«‬ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »ﺧﻠﻘﺎً« و »ﺳﻤﺎء« ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ دو اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ أﻧﺘﻢ ﺗَﺨﻠُﻘُﻮﻧﻪ أم ﻧَﺤﻦُ اﻟﺨﺎﻟِﻘﻮن«‪ 6‬ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »ﺗﺨﻠُﻘُﻮﻧﻪ« و‬
‫»ﻧﺤﻦ اﻟﺨﺎﻟﻘﻮن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺟﻤﻠﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻔﺮد ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻨﻘﻄﻌﻪ‪ :‬ﮐﻪ راه ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﻋﺪم دﺧﻮل ﻫﻤﺰة اﺳـﺘﻔﻬﺎم وﯾـﺎ ﺗـﺴﻮﯾﻪ ﺑـﺮ ﺳـﺮ آن اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫»ﺗﻨﺰﯾﻞُ اﻟﮑﺘﺎبِ ﻻ ر‪‬ﯾﺐ‪ ‬ﻓﯿﻪ ﻣِﻦ ر‪‬ب‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﺎﻟَﻤِﯿﻦَ * أم ﯾ‪‬ﻘﻮﻟﻮنَ اﻓﺘَﺮَاه‪«‬‬
‫ج( زاﺋﺪه‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أ ﻓَﻼ ﺗُﺒﺼِﺮونَ * أم أﻧَﺎ ﺧَﯿﺮٌ«‪ 8‬ﮐﻪ در أﺻﻞ‪»:‬أﻧﺎ ﺧﯿﺮٌ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬زاﺋﺪه ﺑﻮدن أم را در اﯾﻦ آﯾﻪ »أﺑـﻮ زﯾـﺪ« ﻣﻄـﺮح ﮐـﺮده اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ دﯾﮕـﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ـﻮن از ﻗﺒﯿـﻞ‬
‫»أﺷﻤﻮﻧﯽ«‪» ،‬ﺻﺒ‪‬ﺎن« »ﺳﯿﻮﻃﯽ« و »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« »أم« را در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺘﺼﻠﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .5‬ﺷﺎرح ازآن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺰة ﻣﻐﻨﯿﻪ از »أي‪ «‬ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺰه اي ﮐﻪ ﻣﺎ را از ذﮐﺮ »أي‪ «‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت أﺧـﺮي‬
‫ﻫﻤﺰهاي ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ »أي‪ «‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.21 ،‬‬
‫‪» .1‬اﻟﻤﻐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎب او‪‬ل‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ أم«‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.6 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺎزﻋﺎت‪.27 ،‬‬
‫‪ .4‬واﻗﻌﻪ‪.59 ،‬‬
‫‪ .5‬ﺳﺠﺪه‪.3-2 ،‬‬
‫‪ .6‬زﺧﺮف‪.52-51 ،‬‬
‫‪321‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .6‬أو«‪ :‬ﻣﺼﻨّﻒ ‪ 7‬ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﺮاي »أو« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﺨﯿﯿﺮ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺬ ﻣﻦ ﻣﺎﻟﯽ دِرﻫﻤﺎً أو دﯾﻨﺎراً«‪.‬‬
‫ب( إﺑﺎﺣﻪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎﻟِﺲ اﻟﺤ‪‬ﺴ‪‬ﻦَ أو اﻟﺤﺴﯿﻦَ«‪.‬‬
‫ج( ﺗﻘﺴﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﮑﻠﻤﻪ‪:‬اﺳﻢ‪ ،‬أو ﻓﻌﻞٌ‪ ،‬أو ﺣﺮف‪.«‬‬
‫د( ﺷﮏ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬أو ﻋﻤﺮو‪.«‬‬
‫‪1‬‬
‫ز( إﺑﻬﺎم‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إﻧّﺎ أو إﯾ‪‬ﺎﮐُﻢ ﻟﻌ‪‬ﻠَﯽ ﻫ‪‬ﺪ‪‬ي أو ﻓِﯽ ﺿَﻠَﺎلٍ ﻣ‪‬ﺒِﯿﻦٍ«‬
‫ر( إﺿﺮاب‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫ﻟــﻮﻻ ر‪‬ﺟ‪‬ﺎﺋُــﮏ‪ ‬ﻗَــﺪ ﻗَﺘﱠﻠــﺖ‪ ‬أوﻻدي«‬ ‫»ﮐـــﺎﻧﻮا ﺛﻤ‪‬ـــﺎﻧِﯿﻦَ أو ز‪‬اد‪‬وا ﺛَﻤ‪‬ﺎﻧِﯿ‪‬ـــﮥ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻞ زادوا ﺛﻤﺎﻧﯿﻪ«‪.‬‬

‫ه( واو‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫ﮐﻤــﺎ أﺗــﯽ رﺑ‪ ‬ـﻪ‪ ‬ﻣﻮﺳــﯽ ﻋﻠــﯽ ﻗَ ـﺪ‪‬رٍ«‬ ‫»ﺟ‪‬ــﺎء‪ ‬اﻟﺨِﻼﻓــﮥ أو ﮐَﺎﻧــﺖ ﻟَــﻪ‪ ‬ﻗَــﺪ‪‬را‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﮐﺎﻧﺖ ﻟﻪ ﻗﺪرا«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺎت‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺮق »ﺗﺨﯿﯿﺮ« و»إﺑﺎﺣﻪ« در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺨﯿﯿﺮ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﻌﻄﻮف و ﻣﻌﻄـﻮف ﻋﻠﯿـﻪ ﻣﻤﻨـﻮع‬
‫اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ در إﺑﺎﺣﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﺷﮏ‪ ‬و إﺑﻬﺎم در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﮏ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻧﯿﺰ ﺷﺮﮐﺖ دارد ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻼم ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ اﻣ‪‬ﺎ در إﺑﻬﺎم ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻼم آﮔﺎﻫﯽ دارد و ﻗـﺼﺪش ﺑـﻪ ﺷـﮏ اﻧـﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻌﻨﺎي »واو« را »ﺟﺮﻣﯽ«‪» ،‬أﺧﻔﺶ« و »ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﻮﻓﯿﯿ‪‬ﻦ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﻧﺪ و ﺷـﺮط وﻗـﻮع آن در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻋﺪم اﻟﺘﺒﺎس در ﮐﻼم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺒﺎ‪.24 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪322‬‬

‫‪» .7‬إﻣ‪‬ﺎ«‪ :‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺣﺮوف ﻋﺎﻃﻔﻪ »إﻣ‪‬ﺎ« ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷـﺮط وﻗـﻮع آن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺣـﺮف‬
‫ﻋﺎﻃﻒ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﯾﮏ »إﻣ‪‬ﺎ«ي دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻤـﺎم ﻣﻌـﺎﻧﯽاي‬
‫ﮐﻪ در »أو« ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﺮاي إﻣ‪‬ﺎي ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺧﺬ ﻣﻦ ﻣﺎﻟﯽ إﻣ‪‬ﺎ درﻫﻤـﺎً‬
‫وإﻣ‪‬ﺎ دﯾﻨﺎراً« و‪...‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در راﺑﻄﻪ »إﻣ‪‬ﺎ«ي او‪‬ل‪ ،‬ﻫﻤﮥ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻌﻤﻮل ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺮوف ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﯿﻦ ﻋﺎﻣـﻞ و ﻣﻌﻤـﻮﻟﺶ ذﮐـﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم‪ ‬إﻣ‪‬ﺎ زﯾﺪ‪ ‬و إﻣ‪‬ﺎ ﻋﻤﺮو‪ «‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »إﻣ‪‬ﺎ« ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ )ﻗﺎم( و ﻣﻌﻤﻮل )زﯾـﺪ‪ (‬ذﮐـﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﺑﯿﻦ دو ﻣﻌﻤﻮل ﻋﺎﻣﻞ واﺣﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣـﺮوف ﻋﻄـﻒ داراي ﭼﻨـﯿﻦ وﯾﮋﮔـﯽ ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺖ‪ ‬إﻣ‪‬ﺎ زﯾﺪاً و إﻣ‪‬ﺎ ﻋﻤﺮاً« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »إﻣ‪‬ﺎ« ﺑﯿﻦ »زﯾﺪ« و »ﻋﻤﺮو« ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻤـﻮل‬
‫»رأﯾﺖ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( ﺑﯿﻦ ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ وﺑﺪل ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺗﻔـﺼﯿﻞ ﺑـﯿﻦ ﻣﺒـﺪلٌ ﻣﻨـﻪ و ﺑـﺪل ﺗﻮﺳ‪‬ـﻂ ﻋﻮاﻃـﻒ‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗُﻞ ﻣ‪‬ﻦ ﮐـﺎن ﻓـﯽ اﻟـﻀﱠﻼﻟﮥِ ﻓَﻠﯿ‪‬ﻤـﺪ‪‬د ﻟَـﻪ اﻟـﺮﱠﺣﻤﻦُ ﻣـﺪ‪‬اً ﺣﺘﱠـﯽ إذا ر‪‬أوا ﻣـﺎ‬
‫ﯾ‪‬ﻮﻋ‪‬ﺪونَ إﻣ‪‬ﺎ اﻟﻌﺬاب‪ ‬وإﻣ‪‬ﺎ اﻟﺴ‪‬ﺎﻋﻪ‪ 2«‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »إﻣ‪‬ـﺎ« ﺑـﯿﻦ ﻣﺒـﺪلٌ ﻣﻨـﻪ )ﻣـﺎ ﯾﻮﻋـﺪون( و ﺑـﺪل‬
‫)اﻟﻌﺬاب( ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﻮدن »إﻣ‪‬ﺎ«ي ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »إﻣ‪‬ﺎ«ي ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪه اي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن«‪» ،‬أﺑﻮﻋﻠﯽ« و»اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »إﻣ‪‬ﺎ«ي ﺛﺎﻧﻮﯾ‪‬ﻪ ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪن ﺑﺎ »واو« ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا أﺻﻞ در ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ »واو« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻷو‪‬ل‪ ،‬ص‪.72‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺮﯾﻢ‪.75 ،‬‬
‫‪323‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ج( ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪» :‬إﻣ‪‬ﺎ« دو ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻋﻄﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و »واو« ﻫﻢ »إﻣ‪‬ـﺎ«ي دو‪‬م را ﻋﻄـﻒ‬
‫ﺑﺮ »إﻣ‪‬ﺎ«ي أو‪‬ل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪».8‬ﻟﮑﻦ«‪ :‬از دﯾﮕﺮ ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ »ﻟﮑﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ و إﺛﺒﺎت ﻧﻘـﯿﺾ آن‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻌﺪش اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺿَﺮَﺑﺖ‪ ‬زﯾﺪاً ﻟﮑﻦ ﻋﻤـﺮاً« ﺷـﺎﻫﺪ در اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل »ﻟﮑـﻦ«‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻠﻖ ﺷﺪن »ﺿﺮب« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺪ و إﺟﺮاي آن ﺑﺮ روي »ﻋﻤﺮو« دارد‪.‬‬
‫»ﻟﮑﻦ« ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻋﻄﻒ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺳﻪ ﺷﺮط اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻧﻔﯽ وﯾﺎ ﻧﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻌﻄﻮف آن ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ج( ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ واو ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮط »ﻋﺪم اﻗﺘﺮان ﻟﮑﻦ ﺑﻪ واو« ﻣﻨﻘﻮل از »أﮐﺜﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن« و »ﻓﺎرﺳﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ ﻧﮑﺘـﻪاي‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ »ﻟﮑﻦ« ﻣﻘﺘﺮن ﺑﻪ »واو« ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﺎ ﻗـﺎم زﯾـﺪ‪ ‬و ﻟﮑـﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو‪ «‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ أﺻﻞ ﺑﻮدن »واو« در ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ ﺗﮑﻠﯿﻒ »ﻟﮑﻦ« ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭼﻬﺎر ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟﮑﻦ« ﻏﯿﺮﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و »واو« ﻣﻔـﺮد را ﺑـﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻔﺮد ﻋﻄﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟﮑﻦ« ﻏﯿﺮﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﻮده و »واو« ﺟﻤﻠـﻪ را ﺑـﺮ ﺟﻤﻠـﮥ ﻋﻄـﻒ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم زﯾﺪ‪ ‬و ﻟﮑﻦ ﻗﺎم ﻋﻤﺮو‪«‬‬
‫ﻗﻮل »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺑﺮ ﻗﻮل »ﯾﻮﻧﺲ« أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد زﯾـﺮا »واو« ﻗﺎﺑﻠﯿ‪‬ـﺖ ﻋﻄـﻒ دو ﻣﻔـﺮد را ﮐـﻪ در‬
‫إﯾﺠﺎب و ﺳﻠﺐ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد اﻣ‪‬ﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دو ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﺨﺎﻟﻒ را ﺑﺮ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻋﻄـﻒ ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ ﮐَﺎنَ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤ‪ّ‬ﺪ‪ ‬أﺑ‪‬ﺎ أﺣ‪‬ﺪٍ ﻣِﻦ رِﺟ‪‬ﺎﻟِﮑُﻢ و‪ ‬ﻟﮑِﻦ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلَ اﷲِ و‪‬ﺧَﺎﺗَﻢ‪ ‬اﻟﻨّﺒﯽ«‪ 2.‬ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾـﻪ ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻗﻮل »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﺗﺄوﯾﻞ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬وﻟﮑﻦ ﮐﺎن )ﻫﻮ( رﺳﻮلَ اﷲِ«‪.‬‬

‫‪ .1‬وي ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل »ﻟﮑﻦ« ﺑﺪون »واو« زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ أﺻﻼ در ﮐﻼم ﻋﺮب ﺷﻨﯿﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬أﺣﺰاب‪.40 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪324‬‬

‫ج( »اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« »ﻟﮑﻦ« را ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﯽداﻧﺪ و »واو« را زاﺋﺪة ﻻزﻣﻪ‪.‬‬

‫د( »اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« »ﻟﮑﻦ« را ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﯽداﻧﺪ وﻟـﯽ »واو« را ﻻزﻣـﮥ ﻏﯿﺮﻻزﻣـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از »ﻟﮑﻦ« اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ذﮐﺮ ﻧﺸﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت »ﻟﮑﻦ« ﺣﺮف اﺑﺘـﺪاﺋﯿ‪‬ﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﺑﺮاي إﻓﺎدة اﺳﺘﺪراك ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »واو« ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻮ ﺷَﺎء‪ ‬اﷲُ ﻟَﺠ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﮑُـﻢ‬
‫‪2‬‬
‫أُﻣ‪‬ﮥً و‪‬اﺣِﺪ‪‬ةً و‪ ‬ﻟﮑِﻦ ﯾ‪‬ﻀِﻞﱡ ﻣ‪‬ﻦ ﯾ‪‬ﺸُﺎء‪ ‬و‪ ‬ﯾ‪‬ﻬﺪِي ﻣ‪‬ﻦ ﯾ‪‬ﺸَﺎء‪.«‬‬
‫‪».9‬ﻻ«‪ :‬ﺑﺮاي ﻋﻄﻒ ﮐﺮدن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﻻ« ﺳﻪ ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺪم اﻗﺘﺮان ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻔﺮد ﺑﻮدن ﻣﻌﻄﻮف آن‪.‬‬
‫ج( ﻋﺪم ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدن ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬ﻻ ﻋﻤﺮو‪ .«‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﻻ ﻋﻤﺮو‪ «‬ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﻧﺪاء واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﺳﯿﺪ‪ ‬ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﺪﻧﯽ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺮﻃﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﻋﻄﻒ ﺑﻪ »ﻻ« وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻄﻮف و ﻣﻌﻄﻮف‪ ‬ﻋﻠﯿﻪ آن داراي ﻋﻨﺎد و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﻠﺬا ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪» :‬ﺟـﺎءﻧﯽ‬
‫رﺟﻞٌ ﻻ زﯾﺪ‪ «‬زﯾﺮا رﺟﻞ ﻗﺎﺑﻠﯿ‪‬ﺖ ﺻﺪق ﺑﺮ زﯾﺪ را دارد ﺑﻪ ﺧـﻼف‪» :‬ﺟﺎءﻧﯽ رﺟﻞٌ ﻻ اﻣﺮأة« ﮐـﻪ ﻫـﺮ دو‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﻀﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪».10‬ﺑﻞ«‪ :‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻧﻔﯽ و ﯾﺎ ﻧﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎم زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻞ ﻋﻤﺮو‪ «‬و »ﻻ ﺗﻀﺮب زﯾﺪاً ﺑـﻞ‬
‫ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫ب( اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻣﺜﺒﺖ و ﯾﺎ أﻣﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻞ ﻋﻤﺮو‪ «‬و »اﺿﺮب زﯾﺪاً ﺑﻞ ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت او‪‬ل ﻣﻌﻨﺎي آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻟﮑﻦ« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي إﺛﺒﺎت ﺣﮑﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺒﻞ و إﺛﺒـﺎت‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ آن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻐﻨﯽ اﻷدﯾﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻷو‪‬ل‪.261 ،‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺤﻞ‪.93 ،‬‬
‫‪» .3‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪.«532‬‬
‫‪325‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣ‪‬ﺎ در ﺻﻮرت دو‪‬م ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﻣﺴﮑﻮت ﻋﻨﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣﮑﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﺿﻤﺎﺋﺮ‬
‫ﺿﻤﯿﺮي ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد داراي ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘّﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ‪ :‬ﺑﺮاي ﻋﻄﻒ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘّﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﻻزم اﺳـﺖ اﯾﻨﮑـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﯿﻦ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ و ﻣﻌﻄﻮﻓﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪ إﯾﺠﺎد ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻞ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻟَﻘَﺪ ﮐﻨﺘُﻢ أﻧﺘُﻢ و‪ ‬أﺑ‪‬ﺎؤُﮐُﻢ ﻓِﯽ ﺿَﻼلٍ ﻣ‪‬ﺒﯿﻦٍ«‬
‫‪2‬‬
‫ب( ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟ‪‬ﻨّﺎت‪ ‬ﻋ‪‬ﺪنٍ ﯾ‪‬ﺪﺧُﻠُﻮﻧَﻬﺎ و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﺻ‪‬ﻠَﺢ‪«‬‬
‫‪3‬‬
‫ج( »ﻻ« ﻧﺎﻓﯿﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﺎ أﺷﺮَﮐﻨَﺎ و‪‬ﻻ ء‪‬اﺑ‪‬ﺂؤُﻧَﺎ«‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﺳـﮑُﻦ‬
‫‪4‬‬
‫أﻧﺖ‪ ‬و‪‬ز‪‬وﺟ‪‬ﮏ‪ ‬اﻟﺠ‪‬ﻨّﮥ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻄﻒ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻗﺎم‪ ‬إﻟّﺎ ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬و‪ ‬ﻋ‪‬ﻤﺮو‪.«‬‬
‫‪ .2‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘّﺼﻞ و ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮﺑﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﺿﻤﯿﺮ در ﺑﺎب ﻋﻄـﻒ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔـﺼﻞ ﻣﺮﻓـﻮﻋﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﺪ‪ ‬ﺿـﺮﺑﺘُﻪ‪ ‬و ﻋﻤـﺮاً« و »و‪‬‬
‫ﻣﺎ أﮐﺮﻣﺖ‪ ‬إﻟّﺎ إﯾ‪‬ﺎك و ﻋﻤﺮاً«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺠﺮوري‪ :‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻄﻮف واﻗﻊ ﺷﺪن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺠﺮوري در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺑﺼﺮﯾ‪‬ﻮن«‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺠﺮوري ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺎﻓﺾ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﻧﯿﺰ داﺧﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﮏ و ﺑﺰﯾﺪٍ«‪.‬‬

‫‪ .1‬أﻧﺒﯿﺎء‪.54 ،‬‬
‫‪ .2‬رﻋﺪ‪.23 ،‬‬
‫‪ .3‬أﻧﻌﺎم‪.148 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.35 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪326‬‬

‫ب( »أﺧﻔﺶ« و »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن«‪ :‬اﯾﺸﺎن ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺠﺮوري را ﺣﺘّﯽ ﺑﺪون إﻋﺎدة ﻣﺨﻔـﻮض ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮرت‪ ‬ﺑﮏ و ﻋﻤﺮٍ«‪.‬‬
‫»ﺷﺎرح« در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﻮل اﯾﻦ ﮔﺮوه آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ »و‪‬اﺗّﻘُﻮا اﷲَ اﻟﺬّي ﺗَﺴ‪‬ﺎء‪‬ﻟﻮنَ ﺑِـﻪِ و‪ ‬اﻷرﺣ‪‬ـﺎمِ«‪ 1‬را ذﮐـﺮ‬
‫ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ آﯾﻪ »اﻷرﺣﺎم« ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﺿﻤﯿﺮ )ﺑﻪ( ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬از ﻣﯿﺎن ﺣﺮوف ﻋﻄﻒ‪» ،‬ﻓﺎء« و »واو« ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﻄﻮﻓﺸﺎن در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺣﺬف‬
‫ﺷﺪن را دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﻤ‪‬ﻦ ﮐﺎن ﻣِﻨﮑُﻢ ﻣ‪‬ﺮﯾِﻀَﺎً أو ﻋ‪‬ﻠﯽ ﺳ‪‬ﻔَﺮٍ ﻓَﻌِـﺪ‪‬ةٌ ﻣِـﻦ أﯾ‪‬ـﺎمٍ أُﺧَـﺮَ«‪ 2‬ﮐـﻪ در أﺻـﻞ‪:‬‬
‫»ﻓﺄﻓﻄَﺮَ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﻣﻦ أﯾ‪‬ﺎمٍ أِﺧﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬راﮐﺐ‪ ‬اﻟﻨّﺎﻗﮥ ﻃﻠﯿﺤﺎن« ﮐﻪ در أﺻﻞ‪» :‬راﮐﺐ‪ ‬اﻟﻨّﺎﻗﮥ و‬
‫اﻟﻨّﺎﻗﮥ ﻃﻠﯿﺤﺎن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي »واو« ﻋﻄﻒ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻠﺶ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫و‪‬ز‪‬ﺟ‪‬ﺠـــﻦَ اﻟﺤ‪‬ﻮ‪‬اﺟِـــﺐ‪ ‬و اﻟﻌ‪‬ﯿ‪‬ﻮﻧـــﺎ«‬ ‫»إذا ﻣـــﺎ اﻟﻐﺎﻧِﯿ‪‬ـــﺎت‪ ‬ﺑ‪‬ـــﺮَزنَ ﯾ‪‬ﻮﻣـــﺎً‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در»اﻟﻌﯿﻮن« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺮاي ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﯾﻌﻨﯽ »ﮐَﺤ‪‬ﻠﻦَ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »أﺷﻤﻮﻧﯽ« ﺣﺬف »واو« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻨﻬﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫ﯾﻐــﺮس‪ ‬اﻟــﻮ‪‬د‪ ‬ﻓــﯽ ﻓــﺆادِ اﻟﮑــﺮﯾﻢ«‬ ‫»ﮐﯿـــﻒ أﺻـــﺒﺤﺖ ﮐﯿـــﻒ أﻣـــﺴﯿﺖ‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در »ﮐﯿﻒ أﺻﺒﺤﺖ ﮐﯿﻒ أﻣﺴﯿﺖ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در أﺻﻞ »ﮐﯿﻒ أﺻـﺒﺤﺖ و ﮐﯿـﻒ أﻣـﺴﯿﺖ«‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.1 ،‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.184 ،‬‬
‫‪327‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺣﺬف ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪ اي دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺬف آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬أﻓَﻠـﻢ ﺗَﮑُـﻦ‬
‫ء‪‬اﯾ‪‬ﺎﺗِﯽ ﺗُﺘﻠﯽ ﻋ‪‬ﻠَﯿﮑُﻢ«‪ 1‬ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ »أﻟﻢ ﺗﺄﺗﮑﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻗﺮﯾﻨـﮥ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﯿ‪‬ﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬أ ﻟﻢ ﺗﺄﺗﮑﻢ آﯾﺎﺗﯽ ﻓﻠﻢ ﺗﮑﻦ ﺗﺘﻠﯽ ﻋﻠﯿﮑﻢ؟«‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ ﻓﻌﻞ ﺑﺮ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل و ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ‬

‫از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻋﻄﻒ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪،‬ﻋﻄﻒ زﻣﺎﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻃﺮف‬
‫داراي ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن أﻓﻌﺎل و أﺳﻤﺎء ﻣﺸﺘﻖ ﺻﺮﻓﯽ راﺑﻄﻪ و ﺷﺒﺎﻫﺖ وﺟﻮد دارد ﻋﻄـﻒ‬
‫اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎﻟﻤ‪‬ﻐﯿﺮاتِ ﺻ‪‬ﺒﺤﺎً* ﻓﺄﺛﺮنَ ﺑِﻪِ ﻧَﻔﻌﺎً«‪ 2‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »أﺛﺮنَ« ﺑﺮ »ﻣﻐﯿﺮات« ﮐﻪ اﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻄﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬إنﱠ اﻟﻤ‪‬ﺼ‪‬ﺪ‪‬ﻗِﯿﻦَ و اﻟﻤ‪‬ﺼﺪ‪‬ﻗَﺎتِ و‪ ‬أﻗﺮَﺿُﻮا اﷲَ«‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪» :‬ﯾ‪‬ﺨﺮُج‪ ‬اﻟﺤ‪‬ﯽ‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟﻤ‪‬ﯿﺖِ و ﻣ‪‬ﺨـﺮج‪ ‬اﻟﻤﯿ‪‬ـﺖِ ﻣِـﻦَ‬
‫اﻟﺤ‪‬ﯽ‪ 4«‬ﮐﻪ »ﻣ‪‬ﺨﺮج« را ﻋﻄﻒ ﺑﺮ »ﯾﺨﺮج« ﻣﯽ داﻧﺪ؛ وﻟﯽ »زﻣﺨـﺸﺮي« »ﻣﺨـﺮج« را ﻋﻄـﻒ ﺑـﺮ‬
‫»ﻓﺎﻟﻖ« در »إنّ اﷲَ ﻓﺎﻟﻖُ اﻟﺤ‪‬ﺐ‪ ‬و اﻟﻨﱠﻮ‪‬ي« ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻧﻈﺮ ﻗﻮل »اﺑﻦ ﻣﺎﻟـﮏ« أرﺟﺤﯿ‪‬ـﺖ‬
‫دارد و آن ﻋﺪم ﻓﺼﻞ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻌﺎﻃﻔﯿﻦ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻃﺒـﻖ ﻗـﻮل زﻣﺨـﺸﺮي ﻻﺑـﺪ ﺑـﯿﻦ ﻣﻌﻄـﻮف و‬
‫ﻣﻌﻄﻮف‪ ‬ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از ﯾﮏ ﻧﻈﺮ ﻗﻮل »زﻣﺨﺸﺮي« ﺑﺮ ﻗﻮل »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« أرﺟﺤﯿ‪‬ﺖ دارد و آن ﻋﻄﻒ دو اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑـﺮ‬
‫ﯾﮏ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺟﺎﺛﯿﻪ‪.31 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺎدﯾﺎت‪.4-3 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺪﯾﺪ‪.18 ،‬‬
‫‪ .4‬أﻧﻌﺎم‪.95 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪328‬‬

‫ﻋﻄﻒ ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﺮ ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ اﺳﻤﯿ‪‬ﻪ و دﯾﮕﺮي ﻓﻌﻠﯿ‪‬ﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧـﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻄﻒ ﺑﻼ ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎم زﯾﺪ‪ ‬و ﻋﻤﺮاً أﮐﺮﻣﺘﻪ«‬
‫‪» .2‬اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« اﯾﻦ ﻋﻄﻒ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽداﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧـﻮاه ﻋـﺎﻃﻒ »واو« ﺑﺎﺷـﺪ وﯾـﺎ‬
‫ﻏﯿﺮ آن‪.‬‬
‫‪» .3‬ﻓﺎرﺳﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻄﻒ زﻣﺎﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻃﻒ »واو« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ إﻧﺸﺎء و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‬

‫ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺎن‪»،‬اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« و أﮐﺜﺮ ﻣﺘﺄﺧّﺮﯾﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﻄﻒ ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ »اﺑﻦ ﺻﻔّﺎر« اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﻄﻒ را ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﮥ‪» :‬ﻧَﺼﺮٌ ﻣِﻦ اﷲ و‪ ‬ﻓَﺘﺢ‪ ‬ﻗَﺮﯾﺐ‪ ‬و‪ ‬ﺑ‪‬ـﺸﱢﺮ اﻟﻤ‪‬ـﺆﻣِﻨِﯿﻦَ«‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ »ﺑﺸّﺮ« ﻋﻄﻒ ﺑﺮ »ﻧﺼﺮ« ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ اﯾﻦ ﻋﻄﻒ از ﺟﻤﻠﻪ »زﻣﺨﺸﺮي« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در اﯾﻦ آﯾﻪ »ﺑـﺸﱢﺮ« ﻋﻄـﻒ ﺑـﺮ »ﺗﺆﻣﻨـﻮن«‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎي »آﻣِﻨﻮا« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻋﻄﻒ ﺟﻤﻠﮥ إﻧﺸﺎﺋﯿ‪‬ﻪ ﺑﺮ ﺧﺒﺮﯾ‪‬ﻪ ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪ .2‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي »واو« را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ در ﺟﻤﻠﮥ »ﺟﺎء زﯾﺪ‪ ‬و ﻋﻤﺮو‪ «‬ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪ .3‬أﻗﺴﺎم »ﻓﺎء« را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌﻨﻮي و ذﮐﺮي در»ﻓﺎء« ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .5‬ﺑﺮاي ﻋﻄﻒ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﺣﺘّﯽ« ﭼﻪ ﺷﺮوﻃﯽ ﻻزم اﺳﺖ؟‬
‫‪ .6‬وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻣﯿﺎن »أم« ﻣﺘّﺼﻠﻪ و ﻣﻨﻘﻄﻪ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫‪ .7‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از ﻣﻌﺎﻧﯽ »أو« را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﻒ‪.13 ،‬‬
‫‪329‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪» .8‬إﻣ‪‬ﺎ« در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺮف ﻋﻄﻒ واﻗﻊ ﺷﻮد؟‬

‫‪ .9‬در ﻣﺜﺎل »رأﯾﺖ‪ ‬إﻣ‪‬ﺎ زﯾﺪ‪‬ا و إﻣ‪‬ﺎ ﻋﻤﺮاً« ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ »إﻣ‪‬ﺎ«ي او‪‬ل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺮف ﻋﻄﻒ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪» .10‬ﻟﮑﻦ« و»ﻻ«ي ﻋﺎﻃﻔـﻪ در ﭼـﻪ ﺷـﺮوﻃﯽ داراي اﺷـﺘﺮاك و در ﭼـﻪ ﺷـﺮوﻃﯽ داراي اﻓﺘـﺮاق‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫‪ .11‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ »ﺑﻞ« ﻧﻔﯽ و ﯾﺎ ﻧﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻨﺎ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﻣﻌﻄـﻮف و ﻣﻌﻄـﻮف ﻋﻠﯿـﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .12‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘّﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪330‬‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﺳﻮم‪ :‬ﺑﺪل‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ از اﻗﺴﺎم ﺗﻮاﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺪل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﮐﻮﻓﯿ‪‬ـﻮن« آن را ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﯾـﺎ ﺗﺒﯿـﯿﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺪل ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه »ﻫﻮ اﻟﺘّﺎﺑﻊ اﻟﻤﻘﺼﻮد ﺑﺎﻟﺤﮑﻢ ﺑﻼ واﺳﻄﮥٍ« ﮐـﻪ ﻋﺒـﺎرت »اﻟﻤﻘـﺼﻮد‬
‫ﺑﺎﻟﻨّﺴﺒﻪ« ﻗﯿﺪ و ﻓﺼﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﻧﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻮﮐﯿﺪ وﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن؛ زﯾﺮا ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻗـﺴﺎم در‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﮑﻤ‪‬ﻞ ﻣﻘﺼﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﻘﺼﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت »ﺑﻼ واﺳﻄﻪ« ﻗﯿـﺪي اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ؛ زﯾﺮا إرادة ﺗﺎﺑﻊ در ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﺣﺮوف اﺳـﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ »ﻧـﺎﻇﻢ« در‬
‫ﺗﮑﻤﻠﮥ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪل ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﻘـﺼﻮد واﻗـﻊ ﺷـﻮد اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﻄﻮف ﺧﻮد ﻣﻘﺼﻮد واﻗﻊ ﻣﯽ ﺷﻮد؛ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﺎوت در ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑـﺪل‬
‫و ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﺟﻮه اﻓﺘﺮاق ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن و ﺑﺪل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺴﻢ او‪‬ل ﻣﺘﺒﻮع ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ و ﺗـﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن آن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ در ﺑﺪل ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ‪ 2‬و ﻣﺘﺒﻮع ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺗﻮﻃّﺊ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕـﺮ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪﭼﯿﻨﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن« آن را »ﺗﮑﺮﯾﺮ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻘّﻖ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﺪل ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﺒﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ أﺻﻼً ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد أﺻﻠﯽ در ﺑﺪل ﺗﺎﺑﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻣﺘﺒﻮع ﻓﻠﺬا ﻋﺪهاي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ« در ﺻـﻤﺪﯾ‪‬ﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫»اﻟﻤﻘﺼﻮد اﺻﺎﻟﮥ« را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪».‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜّﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯽ‪ ،‬ص‪.«557‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﺒ‪‬ﺎن‪ ،‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜّﺎﻟﺚ‪ ،‬ص‪.193‬‬
‫‪331‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻗﺴﺎم ﺑﺪل‬

‫‪ .1‬ﺑﺪل ﮐﻞّ از ﮐﻞّ‬

‫»ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺪﻟﯽ ﮐﻪ ﻋـﯿﻦ ذات ﻣﺒـﺪلٌ ﻣﻨـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬إنّ ﻟﻠﻤ‪‬ﺘّﻘـﯿﻦَ ﻣﻔـﺎزاً*ﺣـﺪاﺋﻖَ‬
‫وأﻋﻨﺎﺑﺎً«‪ 1‬ﮐﻪ »ﺣﺪاﺋﻖ« )ﺑﺎغﻫﺎ( و أﻋﻨﺎب )اﻧﮕﻮرﻫﺎ( ﻋﯿﻦ ﻓﻮز و رﺳﺘﮕﺎري ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« در ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ ﺧﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﻧﺎﻇﻢ« از اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ »ﺑﺪل ﻣﻄﺎﺑﻖ« ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﮥ »إﻟﯽ ﺻِﺮَاة اﻟﻌ‪‬ﺰِﯾﺰِ اﻟﺤ‪‬ﻤِﯿﺪِ*اﷲِ«‪ 2‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »اﷲ« ﺑﺪل ﮐﻞّ از »اﻟﺤﻤﯿﺪ«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻪ وﺻﻒ ﮐﺮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﻞّ ﻣﻤﺘﻨﻊ اﺳﺖ و ﮐﻠﯿ‪‬ﺖ و ﺟﺰﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮاي ذوي اﻷﺟـﺰاء اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﭼﻨﯿﻦ وﺻﻔﯽ ﻣﺒ‪‬ﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن دارد ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ »ﺳﯿ‪‬ﺪ رﺿـﯽ« ﻣـﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬ﻻ أري‬
‫ﻋﻄﻒ اﻟﺒﯿﺎن إﻟّﺎ اﻟﺒﺪل« »ﻣﻦ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﺪل ﻧﻤﯽداﻧﻢ«‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﺪل ﺑﻌﺾ از ﮐﻞّ‬

‫»ﺑﺪﻟﯽ را ﮐﻪ ذاﺗﺶ ﺑﻌﻀﯽ از ذات ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪل ﺑﻌﺾ از ﮐﻞّ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ و ﻓﺮﻗﯽ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪلِ ﺑﻌﺾ‪ ،‬ﻧﺼﻒ‪ ،‬أﮐﺜﺮ و ﯾﺎ أﻗﻞّ از ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﮐﻠﺖ‪ ‬اﻟﺮّﻏﯿﻒ ﮐﻠّﻪ‪ /‬ﻧﺼﻔَﻪ‪ /‬ﺛﻠﺜﻪ و‪«...‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬ﮐﺴﺎﺋﯽ« ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪل ﺑﻌﺾ ﻓﻘﻂ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﻧﺼﻒ ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻓﻠﺬا ﻣﺜﺎل‪» :‬أﮐﻠﺖ‪ ‬اﻟﺮّﻏﯿﻒ‪ ‬ﻧﺼﻔَﻪ‪ /‬أﮐﺜﺮَه« ﻏﻠﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »أل« ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻠﻤﺎت »ﮐﻞّ« و »ﺑﻌﺾ« داﺧﻞ ﻧﻤـﯽﺷـﻮد زﯾـﺮا‬
‫اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﯿ‪‬ﺖ إﺿﺎﻓﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺟﺘﻤﺎع دو ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻋﺒﺚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺒﺄ‪.32-31 ،‬‬
‫‪ .2‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.2-1 ،‬‬
‫‪ .3‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜّﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯽ‪ ،‬ص‪.558‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪332‬‬

‫‪ .3‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ اﺗّﺼﺎل ﺑﺪل ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮي ﮐﻪ ﻋﺎﺋﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺑﺪل إﺷﺘﻤﺎل‬

‫»ﺑﺪل اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺪﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺪل ﻣﻨﻪ ﺷﺎﻣﻞ آن ﺷـﻮد«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﯾ‪‬ـﺴﺌَﻠﻮﻧَﮏ‪ ‬ﻋ‪‬ـﻦِ اﻟـﺸﱠﻬﺮِ‬
‫اﻟﺤ‪‬ﺮَامِ ﻗِﺘَﺎلٍ ﻓِﯿﻪِ«‪ 1‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ )ﺷﻬﺮ( ﺷﺎﻣﻞ )ﻗﺘﺎل( ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻧـﻮﻋﯽ آن را در ﺑـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺷﺘﻤﺎل در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪل و ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻇـﺮف و ﻣﻈـﺮوف ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻈﺮوف ﻣﺸﺘﻤِﻞ ﺑﺮ ﻇﺮف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﺷﺘﻤﺎل در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرﺗﯽ‬
‫إﺟﻤﺎﻟﯽ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺑﺪل دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﺷﺘﻤﺎل ﻓﻘﻂ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾـﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ؟ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﻤﻮﻟﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺪل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﻠِﺐ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﺛﻮﺑ‪‬ﻪ«؟‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺧﺘﻼﻓﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫أو‪‬ﻟﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮ دو‪‬ﻣﯽ اﺳﺖ وﻋﺪهاي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺘّﯽ ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ ﺷﻤﻮﻟﯿ‪‬ﺖ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺼﺎدﯾﻖ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪة ﮐﻠّﯽ إﺷﺎره ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺑﺪل ﻣﺒﺎﯾﻦ‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺴﻢ از أﻗﺴﺎم ﺑﺪل‪ ،‬ﻣﺒﺎﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺪل اﻟﺒ‪‬ﺪاء‪) 2‬إﺿﺮاب(‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺪﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺘﮑﻠّﻢ اﺑﺘﺪاءاً ﻟﻔﻈﯽ را از روي ﻗﺼﺪ و ﺗﻌﻤ‪‬ﺪ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻟﻔﻆ دﯾﮕﺮي را ذﮐﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ آن ﻟﻔﻆ ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ ﻧﻪ ﻟﻔﻆ او‪‬ل‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬
‫‪» .2‬ﺑﺪاء« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻇﻬﻮر أﻣﺮي درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻌﺪ از ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪333‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق‪ ،‬ﻋﺒﺎرت »ﺳﯿ‪‬ﺪ رﺿﯽ« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬در ﺑـﺪل ﺑـﺪاء‬
‫ﻣﺒﺪلٌ ﻣﻨﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ« اﻣ‪‬ﺎ ﻏﯿﺮ از او ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺪل ﺑﺪاء ﻗـﺴﻢ او‪‬ل ﺑﺎﻃـﻞ ﻧﻤـﯽﺷـﻮد و‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﺑﺪل ﻏﻠﻂ‪ :‬ﺑﺪﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺧﻄﺎي ﻣﺘﮑﻠّﻢ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑـﺪل ﻏﻠـﻂ ﻣـﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻗﺴﻢ او‪‬ل ﺑﺨﺶ او‪‬ل آن ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا از روي ﺳـﻬﻮ و ﺧﻄـﺎ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»رأﯾﺖ‪ ‬رﺟﻼً ﺣﻤﺎراً« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻗﺼﺪ اﯾﻦ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺣﻤﺎر« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺒـﺮد‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از روي ﺧﻄﺎ‪ ،‬او‪‬ل ﻟﻔﻆ »رﺟﻞ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺧﻄﺎي ﺧـﻮد ﻋﺒـﺎرت »ﺣﻤـﺎر« را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ج( ﺑﺪل ﻧﺴﯿﺎن‪ :‬ﻓﺮق اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺎ ﻗﺴﻢ ﻗﺒﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺴﻢ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺧﻄﺎ از ﺟﻬﺖ زﺑﺎن ﺑﻮد اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺧﻄﺎ از ﺟﻬﺖ روح و ﺿﻤﯿﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪة ﮐﺜﯿﺮي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن و »اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ« ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﺴﻢ و ﺑﺪل ﻏﻠﻂ ﻓﺮﻗﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿـﺴﺘﻨﺪ و ﻫـﺮ‬
‫دو را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺑﺪل ﻏﻠﻂ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻت إﺑﺪال‬

‫ﺑﺪل ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن از آزادي ﺑﯿﺸﺘﺮي در ﮐﻼم ﺑﺮ ﺧﻮردار اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ آوردن ﺑـﺪل‬
‫در ﻣﻮارد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺪل اﺳﻢ از اﺳﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬إﻧّﮏ‪ ‬ﻟَﺘَﻬﺪِي إﻟﯽ ﺻِﺮَاطٍ ﻣ‪‬ﺴﺘَﻘِﯿﻢٍ*ﺻِﺮَاطِ اﷲِ«‪ 1‬ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل‬
‫»ﺻﺮاط اﷲ« ﺑﺪل از »ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ« واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎ ﺑﺪل ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺪل اﺳﻢ از ﺿﻤﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أﻧﺴ‪‬ﺎﻧِﯿ‪‬ﻪ‪ ‬إﻟّﺎ اﻟﺸﱢﯿﻄﺎنُ أن أذﮐُﺮَه‪ 2«‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »أن أذﮐﺮه« ﮐﻪ‬
‫در ﺗﺄوﯾﻞ »ذﮐﺮَه« اﺳﺖ ﺑﺪل از »ه« واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻮري‪.53-52 ،‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻬﻒ‪.63 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪334‬‬

‫ﺑﺪل از ﺿﻤﯿﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﺪل اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ از ﺿﻤﯿﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﺟﺎﯾﺰ اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ ﺑـﺪل اﺳـﻢ ﻇـﺎﻫﺮ از‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪل‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻮده و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ إﺣﺎﻃﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗَﮑﻮنُ ﻟﻨﺎ ﻋِﯿـﺪاً ﻟِﺄو‪‬ﻟﻨـﺎ و‪‬‬
‫ء‪‬اﺧِﺮِﻧﺎ«‪ 1‬ﺷﺎﻫﺪ در »أو‪‬ﻟﻨﺎ« و ﻣﻌﻄﻮف آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪل از »ﻧﺎ« واﻗﻊ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻣﺒﺪل ﻣﻨﻪ إﺣﺎﻃﻪ ﺑـﺮ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺪل دارد‪.‬‬
‫ب( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪل‪ ،‬اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫و‪‬ﻣـــﺎ أﻟﻔﯿﺘَﻨـــﯽ ﺣِﻠﻤِـــﯽ ﻣ‪‬ـــﻀﺎﻋﺎ«‬ ‫»ذَرِﯾﻨِـــﯽ إنﱠ أَﻣـــﺮَكِ ﻟـــﻦ ﯾﻄﺎﻋـــﺎ‬

‫ﺷﺎﻫﺪ در »ﺣﻠﻤﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪل از »ﯾﺎء« در أﻟﻔﯿﺘﻨﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج( زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪل ﺑﻌﺾ از ﮐﻞّ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫رِﺟﻠــﯽ ﻓَﺮﺟﻠـــﯽ ﺷَـــﺜﻨَﮥُ اﻟﻤ‪‬ﻨﺎﺳِـــﻢ«‬ ‫»أوﻋ‪‬ــ ـﺪ‪‬ﻧﯽ ﺑﺎﻟـــﺴ‪‬ﺠﻦ و اﻷداﻫــــﻢ‬

‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ در »رﺟﻠﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪل از »ﯾﺎء« در أوﻋ‪‬ﺪ‪‬ﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺑﺪل ﺿﻤﯿﺮ از اﺳﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺖ‪ ‬زﯾﺪاً إﯾ‪‬ﺎه« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »إﯾ‪‬ﺎه« ﺑﺪل از »زﯾﺪاً« واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨّﻒ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ إﺑﺪال ﺿﻤﯿﺮ از اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه‪.114 ،‬‬
‫‪ .2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪل ﮐﻞّ از ﮐﻞّ ﺑﻮده و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ إﺣﺎﻃﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ إﺑﺪال اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ از ﺿﻤﯿﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺳﻪ ﻗﻮل‬
‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ إﺑﺪال ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن و »أﺧﻔﺶ« ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫وأم‪ ‬ﻧَﻬﺞ‪ ‬اﻟﻬﺪي ﻣﻦ ﮐﺎن ﺿﻠّﯿﻼ«‬ ‫»ﺑﮑُﻢ ﻗﺮﯾﺶٍ ﮐُﻔﯿﻨﺎ ﮐﻞﱠ ﻣ‪‬ﻌﻀﻠﻪ‬
‫ﮐﻪ »ﻗﺮﯾﺶ« ﺑﺪل از »ﮐُﻢ« واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ إﺑﺪال را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ج( »ﻗﻄﺮب« اﯾﻦ ﻧﻮع إﺑﺪال را ﻓﻘﻂ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪل در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺿﺮﺑﺘﮑﻢ إﻟّﺎ زﯾﺪاً«‪} .‬ﺷـﺮح‬
‫ﻣﺮادي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪{1046‬‬
‫‪335‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .4‬ﺑﺪل ﺿﻤﯿﺮ از ﺿﻤﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رأﯾﺘُﻪ‪ ‬إﯾ‪‬ﺎه« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »إﯾ‪‬ﺎه« ﺑﺪل از ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻨـﺼﻮﺑﯽ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﮐﻮﻓﯿ‪‬ﻮن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل »إﯾ‪‬ﺎه« ﺑﺪل ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ذﮐـﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻗﻤﺖ أﻧﺖ«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺪل ﻓﻌﻞ از ﻓﻌﻞ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﯾ‪‬ﻔﻌ‪‬ﻞ ذﻟﮏ ﯾ‪‬ﻠﻖَ أﺛﺎﻣﺎً* ﯾ‪‬ﻀﺎﻋ‪‬ﻒ ﻟَﻪ‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﺬاب«‪ 1‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‬
‫»ﯾ‪‬ﻀﺎﻋ‪‬ﻒ« ﺑﺪل از »ﯾ‪‬ﻠﻖَ« واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺪل را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و أﻗﺴﺎم آن را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺪل إﺷﺘﻤﺎل ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺪل ﺑﺪاء )إﺿﺮاب( ﭼﻪ ﻧﻮع ﺑﺪﻟﯽ اﺳﺖ؟ و در ﭼﻪ ﻣﻮاﻗﻌﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .4‬ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﺑﺪل ﻏﻠﻂ و ﻏﻠﻂ ﻧﺴﯿﺎن در ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .5‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ إﺑﺪال اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ از ﺿﻤﯿﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬

‫‪ .1‬ﻓﺮﻗﺎن‪.69-68 ،‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪336‬‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﭼﻬﺎرم)‪ :(1‬ﻣﻨﺎدي‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫ﯾﮑـﯽ از روشﻫـﺎي ﺟﻤﻠـﻪ در زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﯽ »أﺳـﻠﻮب ﻧـﺪاء« ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ روش »ﻣــﺘﮑﻠّﻢ«‬
‫»ﻣﺨﺎﻃﺐ«‪ 1‬را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ )ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﺪا زدن ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وي را ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺧـﻮﯾﺶ ﮐﻨـﺪ اﻣـﺎ از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﻻﺟﺮم ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮت و ﻟﻔﻈـﯽ اﯾﺠـﺎد ﺷـﻮد( و او را ﻣﺘﻮﺟ‪‬ـﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺑﻪ وي ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا ﺑﻌﺪ از ﻧﺪاء ﻫﻤﯿـﺸﻪ ﺟﻤﻠـﻪاي وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ آن را‬
‫ﺟﻮاب ﻧﺪاء ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﺗﻠﻤﯿﺬُ! اﺟﺘﻬﺪ ﻓﯽ دروﺳﮏ«‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﺎدي‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﺎدي در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ؛ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨـﺎدي‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻫﻮ اﻟﻤﺪﻋﻮ‪ ‬ﺑﺄﺣﺪِ ﺣﺮوف اﻟﻨّﺪاء« ﻣﻨﺎدي اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﮥ ﯾﮑـﯽ از ﺣـﺮوف‬
‫ﻧﺪاء ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ«‪» ،‬ﯾﺎزﯾﺪ‪» ،«‬ﯾﺎ أﺑﺎﻋﺒﺪﷲ« و‪...‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻢ ﻣ‪‬ﻈﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﺎداي ﻣ‪‬ﻀﻤﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺪهاي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن ﺿﻤﯿﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ در ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺪاء ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ أﻧﺖ«‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ »ﻣﺮادي« در ﺷﺮح اﻟﺘّﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻮل ﻓﺮﻗﮥ »ﺻﻮﻓﯿ‪‬ﻪ« ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ »ﯾﺎ ﻫﻮ«‪ ،‬ﻏﻠﻂ اﺳﺖ و در ﮐﻼم ﻋﺮب ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪) .‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨّﺪﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬اﻟﺤﺪﯾﻘﮥ اﻟﺜّﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪(426-435‬‬
‫‪337‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻣ‪‬ﺎ »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ را ﺟﺎﻣﻊ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺪوب داﺧﻞ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﻧﻤـﯽﺷـﻮد‬
‫زﯾﺮا ﻣﻨﺪوب‪ ،‬ﻣﺘﻔﺠ‪‬ﻊ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺪﻋﻮ‪ .‬ﻟﺬا وي ﺗﻌﺮﯾﻒ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻨـﺎدي ذﮐـﺮ ﮐـﺮده و ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺎدي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ »اﻟﻤﻄﻠﻮب إﻗﺒﺎﻟﻪ« )آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ آن ﻃﻠـﺐ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﻋﺪهاي ﺑﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ »اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« إﯾﺮاد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺜـﺎل »ﯾـﺎ اﷲ« ﻃﻠـﺐ إﻗﺒـﺎل‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا أﺳﺎﺳﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻣﺤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻓﻠﺬا ﺗﻌﺮﯾﻒ وي ﺧﺪﺷﻪدار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪» :‬اﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ« در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ إﺷﮑﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺪاء در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﺠﺎزي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧـﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ‪.‬‬

‫أﻗﺴﺎم ﻧﺪاء‬
‫‪ .1‬ﻣﻨﺪوب‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ﻣﻨﺎداﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا زﯾﺪاه« و »واﻇﻬﺮاه«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺪوب‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي إﻗﺒﺎل ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه و ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ﻣـﺼﯿﺒﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪.«‬‬

‫ﺣﺮوف ﻧﺪاء‬

‫ﻧﺪاء داراي ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮف ﻣﻨﺎدي ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻨﺎداي ﻗﺮﯾﺐ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺎداي ﻗﺮﯾﺐ ﻟﻔﻂ ﻫﻤﺰه »أ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬

‫و‪‬إن ﮐﻨﺖِ ﻗَﺪأزﻣ‪‬ﻌﺖِ ﺻ‪‬ﺮﻣﯽ ﻓَـﺄﺟﻤِﻠﯽ«‬ ‫»أ ﻓــﺎﻃﻢ ﻣ‪‬ﻬــﻼً ﺑ‪‬ﻌــﺾ‪ ‬ﻫــﺬا اﻟﺘﱠــﺪ‪‬ﻟﱡﻞ‬

‫‪ .2‬ﻣﻨﺎداي ﻣﻄﻠﻖ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ را ﻣﺼﻨّﻒ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و أﺳﺎﺳﺎً ﻣﻨﺎداي ﻣﻄﻠـﻖ را ﻗﺒـﻮل ﻧـﺪارد اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻏﯿﺮ از او اﯾﻦ ﻗﺴﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺮف »ﯾﺎ« را ﺑﺮاي آن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ »ﯾﺎ« را ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻗﺮﯾﺐ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺑﻌﯿـﺪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻨﺎداي ﺑﻌﯿﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺣﺮوف »أﯾﺎ‪ ،‬ﻫﯿﺎ‪ ،‬أي و آ« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪338‬‬

‫إﻋﺮاب ﻣﻨﺎدي‬
‫ﻣﻨﺎدي داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ :‬ﻣﻨﺎدي زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺰء ﯾﮑﯽ از دو ﻗﺴﻢ زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻔﺮد ﻣﻌﺮﻓﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲُ ﯾﺎ رﺣﻤﺎنُ ﯾﺎ رﺣﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﻘﻠّﺐ اﻟﻘﻠﻮب ﺛﺒ‪‬ﺖ ﻗﻠﺒﯽ ﻋﻠـﯽ دﯾﻨـﮏ«‪ 1.‬ﮐـﻪ‬
‫ﺷﺎﻫﺪ در »ﯾﺎ اﷲُ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( اﺳﻢ ﻧﮑﺮة ﻣﻘﺼﻮده‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاز ﻧﻬﻢ از دﻋﺎي ﺟﻮﺷﻦ ﮐﺒﯿﺮ‪» :‬اﻟﻠّﻬ‪‬ﻢ‪ ‬إﻧﱢﯽ أﺳﺌَﻠﮏ‪ ‬ﺑِﺎﺳﻤِﮏ‪ ‬ﯾ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎﻧِﻊ‪‬‬
‫ﯾﺎ د‪‬اﻓِﻊ‪ ‬ﯾﺎ‪ «...‬ﮐﻪ »ﻣﺎﻧﻊ« و »داﻓﻊ« ﻫﺮ دو اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑـﻪ ﻣﻘـﺼﻮد ﻣـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﺼﻮب‪ :‬ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻊ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﻧﮑﺮة ﻏﯿﺮﻣﻘﺼﻮده‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ رﺟﻼً ﺧُﺬ ﺑﯿﺪي«‪.‬‬
‫ب( اﺳﻢ ﻣﻀﺎف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﺳﺮﯾﻊ‪ ‬اﻟﺮّﺿﺎ اﻏﻔﺮ ﻟﻤﻦ ﻻ ﯾﻤﻠﮏ إﻟّﺎ اﻟﺪ‪‬ﻋﺎء«‪.‬‬
‫ج( ﺷﺒﻪ ﻣﻀﺎف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﺣﺴﻨﺎً وﺟﻬ‪‬ﻪ«‪» ،‬ﯾﺎ ﻃﺎﻟﻌﺎً ﺟﺒﻼً«‪.2‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻤﯽ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺎدي واﻗـﻊ ﺷـﻮد ﻣﺒﻨـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻨﺎي آن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻧﺪاء ﺗﺠﺪﯾﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻫﺬا« ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از وﻗـﻮع در ﺟﺎﯾﮕـﺎه‬
‫ﻣﻨﺎدي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺎي آن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﯾﺎ« ﺗﺠﺪﯾﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻨﺎداي ﻣﻔﺮد ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﯾـﮏ ﺻـﻮرت ﺑﻨـﺎء آن ﺑـﺮ‬
‫ﻓﺘﺢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮوط ذﯾﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ دﻋﺎﺋﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻣﺬﻫﺐ ﺟﻌﻔﺮي ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﯿﻪ ﺻﻠﻮات‪ ‬اﷲ( ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﺳﻨﺎن آﻣﻮزش دادﻧﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن آن در‬
‫آﺧﺮاﻟﺰّﻣﺎن ﺟﻬﺖ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪن إﯾﻤﺎن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪}.‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪{149‬‬
‫‪» .2‬ﺳﯿ‪‬ﺪ رﺿﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ )ﻃﺎﻟﻊ( ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﺷﺮوط إﻋﻤﺎل اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺮّد از »أل«‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻮﺻﻮف‪ ،‬ذواﻟﺤﺎل‪ ،‬ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﻔﯽ و اﺳﺘﻔﻬﺎم« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﻣﻮارد وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻠﺬا اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪339‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫اﻟﻒ( ﻣﻨﺎدي ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ »اﺑﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( »اﺑﻦ« ﻣﻀﺎف ﺑﻪ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎدي و اﺑﻦ« ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻦَ ﻋﻤﺮوٍ« و »ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻦَ ﻋﻤﺮوٍ«‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮوط ﻣﺬﮐﻮر در ﮐﻼم رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﻣﻔﺘﻮح ﺷﺪن ﻣﻨـﺎدي ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿـﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﺎ ﻏﻼم‪ ‬ﺑﻦ ﻋﻤﺮوٍ« ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ »اﺑﻦ« ﻋﻠﻢ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬اﺑﻦ أﺧﯿﻨﺎ« ﮐﻪ ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪش ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎدي‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎدي در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎدي را ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪ‪‬ر )أدﻋﻮ( ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﺜﺮت اﺳـﺘﻌﻤﺎل ودﻻﻟـﺖ‬
‫»ﯾﺎء« ﺑﺮ آن ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» .2‬زﻣﺨﺸﺮي« ﻋﺎﻣﻞ را ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﯾﺎ« ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪» :‬ﯾﺎ أدﻋﻮ زﯾﺪاً«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎدي‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﺪاء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» .‬أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ« در اﯾـﻦ راﺑﻄـﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دﻟﯿﻞ إﻋﻤﺎل ﺣﺮوف ﻧﺪاء‪ ،‬ﻧﯿﺎﺑﺖ آنﻫﺎ از ﻓﻌﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﺪاء و »أل«‬

‫اﺟﺘﻤﺎع ﺣﺮف ﻧﺪاء و »أل« در ﮐﻼم ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎدي »اﷲ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﻣﺜﺎل ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻧﺪاء ﺣﺬف ﺷﺪه وﺑﻪ ﺟـﺎي آن در اﻧﺘﻬـﺎي‬
‫ﮐﻼم آورده ﺷﻮد »ﻣﯿﻢ« ﻣﺸﺪ‪‬ده‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﻠّﻬ‪‬ﻢ‪.«‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪340‬‬

‫ﺣﺬف ﺣﺮف ﻧﺪاء‬

‫از ﻣﯿﺎن ﺣﺮوف ﻧﺪاء ﻓﻘﻂ »ﯾﺎ« ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺬف ﺷﻮد و دﻟﯿﻞ آن ﻫﻢ ﮐﺜﺮت و ﻏﻠﺒﮥ اﺳﺘﻌﻤﺎل آن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﻨﻔﺮغُ ﻟﮑﻢ أﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﺜﻘﻼن«‪1‬ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪»:‬ﯾﺎ أﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺜﻘﻼن« وﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪»:‬أن أد‪‬وا إﻟـﯽ‪ ‬ﻋﺒـﺎد‪‬‬
‫اﷲ«‪ 2‬ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﺒﺎد‪ ‬اﷲ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎدي اﺳﻢ إﺷﺎره و ﯾﺎ اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺬف »ﯾﺎ« ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺣﺬف ﺣﺮف »ﯾﺎ« را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺬف ﺣﺮف ﻧﺪاء در ﻣﻨﺎداي ﺑﻌﯿﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﺮاد ﻣـﺎ از ﻧـﺪاي‬
‫ﺑﻌﯿﺪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﺻﻮت اﺳﺖ و اﯾﻦ إﻃﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﺗﻨﺎﻓﯽ دارد‪.‬‬

‫ﺗﺘﻤ‪‬ﻪ‬
‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻨﺎداي ﻣﻀﻤﻮم‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻀﺎﻓﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬آن اﺳﻢ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺪون »أل«‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬ﺻﺎﺣﺐ‪ ‬ﻋﻤﺮوٍ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ واﺟﺐ اﺳـﺖ اﯾﻨﮑـﻪ اﺳـﻢ ﻣـﻀﺎف‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬اﻟﮑﺮﯾﻢ اﻷبِ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ و ﻧﺼﺐ اﺳﻢ ﻣـﻀﺎف ﻫـﺮ دو‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻨﺎدي ﺣﮑﻢ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن و ﺗﻮﮐﯿﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﻢ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ـﺖ از ﻣـﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ و ﻗﻄﻊ از آن )ﺑﻨﺎﺑﺮ وﺟﻮد ﻓﻌﻠﯽ در ﺗﻘﺪﯾﺮ( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ رﺟﻞُ زﯾﺪ‪ / ‬زﯾﺪاً« ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾـﺎ زﯾـﺪ‪‬‬
‫اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ / ‬اﻟﮑﺮﯾﻢ‪.«‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ و ﺑﺪل ﻫﺮ دو در ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺎداي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﮔـﺮ ﻣﻔـﺮد ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬ﺷﻮﻧﺪ واﮔﺮ ﻣﻀﺎف ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ا ﮔﺮ‪. ...‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺮّﺣﻤﻦ‪.31 ،‬‬
‫‪ .2‬دﺧﺎن‪.18 ،‬‬
‫‪341‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ رﺟﻞُ زﯾﺪ‪» ،«‬ﯾﺎ رﺟﻞُ و زﯾﺪ‪» ،«‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬أﺑﺎ ﻋﺒﺪ‪ ‬اﷲ« و»ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬و ﯾﺎ أﺑﺎ ﻋﺒﺪ‪ ‬اﷲ«‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺳﻢ ﻣﻌﻄﻮف در ﻋﻄﻒ ﻧﺴﻖ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺮد ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻏﯿﺮ ﻣﻘﺘﺮن ﺑـﻪ »أل« ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﯾـﺎ زﯾـﺪ‪ ‬و‬
‫ﻋﻤﺮو‪.«‬‬
‫ب( رﻓﻊ و ﻧﺼﺐ‪ :‬و آن زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻄﻮف‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ »أل« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬واﻟﻐﻼم‪ / ‬اﻟﻐﻼم‪ «‬و »ﯾﺎﺟِﺒ‪‬ﺎلُ أو‪‬ﺑﯽ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻪ‪ ‬واﻟﻄّﯿﺮُ‪ /‬اﻟﻄّﯿﺮِ«‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨّﻒ‪»،‬ﺧﻠﯿﻞ« و»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ إﻋﺮاب رﻓﻊ ﺑﺮ ﻧﺼﺐ رﺟﺤـﺎن‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺪاء‪» ،‬أي‪ «‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬ﯾﺎ أﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺮّﺟﻞ«‪.‬‬
‫ب( اﺳﻢ إﺷﺎره‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ أﯾ‪‬ﻬﺬا أﻗﺒﻞ«‪.‬‬
‫ج( اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »أل« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ أﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟّﺬي ﻓﻌﻞ ﮐﺬا«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻘﺲ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ »رﺟﻞ« در ﻣﺜﺎل ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬داراي اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »رﺟﻞ« ﺻﻔﺖ ﺑﻮده و ﻣﺮﻓـﻮع ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ )زﯾـﺮا »أي‪ «‬ﻣﻔـﺮد‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬اﺳﺖ( اﻣ‪‬ﺎ »ﻣﺎزﻧﯽ« إﻋﺮاب آن را ﻧﺼﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »اﻟﺮﺟﻞ«‪ ،‬ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( ﺑﺮﺧﯽ آن را ﺑﺪل ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫د( ﻋﺪه اي ﻫﻢ آن را در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻌﺖ‪ ،‬و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻄـﻒ ﺑﯿـﺎن ﯾـﺎ‬
‫ﺑﺪل ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺒﺎ‪.10 ،‬‬
‫‪ .2‬وي ﺑﺮ اﺛﺒﺎت اد‪‬ﻋﺎي ﺧﻮد ﻣﺜﺎل »ﯾﺎ زﯾﺪ‪ ‬اﻟﻈﺮﯾﻒ« را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻧـﺼﺐ »اﻟﻈﺮﯾـﻒ« ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫إﺿﻤﺎر ﻓﻌﻞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻧﺼﺐ »اﻟﺮﺟﻞ« در ﻣﺜﺎل »ﯾﺎ أﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺮّﺟﻞ« ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪342‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻨﺎدي را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و أﻗﺴﺎم آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﺎداي ﻣﻨﺪوب و ﻏﯿﺮﻣﻨﺪوب را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻨﺎدي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ إﻋﺮاب ﻣﻨﺎدي در أﻣﺜﻠﮥ »ﯾﺎ رازق ﮐﻞّ ﻣﺮزوق«‪» ،‬ﯾﺎ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو«‪» ،‬ﯾﺎ زﯾﺪ اﺑﻦ أﺧﯿﻨﺎ«‬
‫و »ﯾﺎ ﺛﻼﺛﮥ و ﺛﻼﺛﯿﻦ« ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .5‬أﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎدي را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻌﺪ از ﻣﻨﺎداي ﻣﻀﻤﻮم داراي دو إﻋﺮاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪343‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻨﺎدي)‪(2‬‬

‫»ﻣﻨﺎداي ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ«‬

‫در درس ﻗﺒﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎداي ﻣﻀﺎف‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺼﻨّﻒ در إداﻣـﮥ‬
‫ﻣﻨﺎدي ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻨﺎدي ﺑﻪ »ﯾﺎء« ﻣﺘﮑﻠّﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻌﺘﻞ‪ :‬ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ذﮐﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬درس ﭼﻬﻞ وﯾﮑﻢ(‬
‫ب( ﺻﺤﯿﺢ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﺤﻮة اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﭘﻨﺞ ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺬف »ﯾﺎء« و آوردن ﮐﺴﺮه ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪِ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ذﮐﺮ ﯾﺎء ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺎﮐﻦ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪي«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﻠﺐ »ﯾﺎء« ﺑﻪ أﻟﻒ و ﺣﺬف آن و آوردن ﻓﺘﺤﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪ‪.«‬‬
‫‪ .4‬ﻗﻠﺐ ﯾﺎء ﺑﻪ أﻟﻒ و ﻣﻔﺘﻮح ﮐﺮدن آﺧﺮ ﻣﻨﺎدي‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺛﺒﻮت ﯾﺎء ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺘﻮح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪي‪.«‬‬

‫إﺿﺎﻓﮥ ﻣﻨﺎدي ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »ﯾﺎء« ﻣﺘﮑﻠّﻢ‬

‫اﮔﺮ ﻣﻨﺎدي إﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻤﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ آن اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ اﺳﺖ؛ واﺟﺐ اﺳـﺖ اﯾﻨﮑـﻪ »ﯾـﺎء«‬
‫ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﺣﺒﯿﺐ‪ ‬ﻓﺆادي«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪344‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬در دو ﻣﺜﺎل »اﺑﻦ أم‪ «‬و »اﺑﻦ ﻋﻢ‪» «‬ﯾﺎء« ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﮐﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺣﺬف ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺣﺮف آﺧﺮ ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﯿﻢ«‪ ،‬ﻣﻔﺘﻮح و ﯾﺎ ﻣﮑﺴﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬در دو ﻣﺜﺎل »ﯾﺎ أﺑﺖ« و»ﯾﺎ أﻣ‪‬ﺖ« واﺟﺐ اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﯾﺎء« ﺣﺬف ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪345‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﭘﻨﺠﻢ‪ :‬إﺳﺘﻐﺎﺛﻪ‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪» :‬ﻫِﯽ‪ ‬ﻧِﺪ‪‬اء‪ ‬ﯾ‪‬ﻌِﯿﻦُ ﻋ‪‬ﻠﯽ د‪‬ﻓﻊِ ﻣ‪‬ﺸَﻘﱠﮥٍ«‪ 1‬اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﻧﺪاﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻓﻊ‬
‫ﻣﺸﻘّﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه و ﺑﺮاي ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﻣﺼﺎﺋﺐ از‬
‫زﯾﺪ ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻪ )و ﻟﻮ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ( و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻟَﺰﯾﺪٍ ﻟِﻌﻤﺮوٍ«‪.‬‬

‫ارﮐﺎن اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ‪:‬‬
‫در اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ دو ﻃﺮف وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺴﺘﻐﺎث ﺑﻪ‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد إﻗﺒﺎل واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻣﺜـﺎل ﻫﻤـﺎن‬
‫»زﯾﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻟﻪ‪ :‬وآن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﻤﮏ دارد و اﺳﺎﺳﺎً اﯾـﻦ اﺳـﺘﻐﺎﺛﻪ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ‬
‫وي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل ﻫﻤﺎن »ﻋﻤﺮو« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺘﻐﺎث ﺑﻪ وﻣﺴﺘﻐﺎثٌ ﻟﻪ‪» ،‬ﻻم« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ دو ﻻم در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪» .1‬ﺷﺮح ﻣﮑﻮدي‪ ،‬ص‪.«243‬‬

‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪346‬‬

‫ﻻم ﻣﺴﺘﻐﺎث‬
‫‪ .1‬اﮐﺜﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻻم« ﺟﺎر‪‬ه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﻮد اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در راﺑﻄـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ آن را زاﺋﺪه و ﺑﺮﺧﯽ آن را ﻻم ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ »ﻻم« را ﻻم ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در اﯾﻦ ﻗِﺴﻢ ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪.‬‬

‫ﻻم ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻟﻪ‬

‫و اﻣ‪‬ﺎ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ »ﻻم« ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻟﻪ وﺟﻮد دارد در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ آن ﻧﯿـﺴﺖ ﺑﻠﮑـﻪ در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻌﻠّﻖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ آن را ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬أدﻋﻮا ﻟﻌﻤﺮوٍ«‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ آن را ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐـﻪ آن اﺳـﻢ‪ ،‬ﺣـﺎل از ﻣﻨـﺎدي اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺪﻋﻮ‪‬اً ﻟﻌﻤﺮوٍ«‪.‬‬

‫ﻋﻄﻒ ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻐﺎث‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻤﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻐﺎث ﺑﻪ ﻋﻄﻒ ﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ »ﯾﺎ« ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ :‬ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﻻم« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺘﻮح ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻌﻄﻮف ذﮐﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﺎ ﻟَﺰﯾﺪٍ و ﯾﺎ ﻟَﻌﻤﺮوٍ ﻟِﺒﮑﺮٍ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ زاﺋﺪه ﺑﻮدن ﻻم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻم« داراي ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮐﺜﺮ ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻻم‬
‫زاﺋﺪه ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺜﺎل »ﯾﺎ ﻟﺰﯾﺪٍ ﻟﻌﻤﺮوٍ« ﻻم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »ﯾﺎ« ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا »ﯾﺎ« ﺣﺮف ﻏﯿﺮﻋﺎﻣـﻞ اﺳـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »أدﻋﻮ« ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﺘﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ ﻧﻔﺴﻪ اﺳﺖ وﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻻم ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﻠﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »ﻻم« زاﺋﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺑﺮﺧﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺼ‪‬ﺺ ﺑﻮدن »ﻻم« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻻم ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺘﻐﺎث و ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻟﻠﻤﺎء«( ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ دﻋﺎﺳﺖ وﻟﯽ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺘﺤﻀﺎر ﻏﺮاﺑﺖ و ﺷﮕﻔﺘﯽ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪).‬اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜﺎﻗﺐ‪ ،‬ص‪(314‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺤﻮﯾﯿ‪‬ﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﺟﻨّﯽ« ﻻم را ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »ﯾﺎ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ زﯾﺮا اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﯾﺎ«‬
‫داراي ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬وﻟﯽ »اﺑﻦ ﻋﺼﻔﻮر« و »اﺑﻦ ﺻﺎﺋﻎ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ »ﻻم« ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻗﻄﺮ اﻟﻨّﺪي‪ ،‬ص‪(271‬‬
‫إﺷﮑﺎل‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻋﺪهاي ﺷﺒﻬﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﮕﺮ أﺻﻼً ﺣﺮف ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد »ﯾﺎ« ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ »ﻻم« ﺷﻮد؟‬
‫ﺟﻮاب‪ :‬در ﺟﻮاب ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻠﻪ! ﺣﺮف ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺣﺮف ﺟﺮّ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪» :‬ﻓَﺬَﮐﱢﺮ ﻓﻤﺎ أﻧﺖ ﺑﻨﻌﻤﺖِ‬
‫رﺑ‪‬ﮏ ﺑﮑﺎﻫﻦٍ و ﻻ ﻣﺠﻨﻮنٍ«}ﻃﻮر‪ {29 ،‬ﮐﻪ »ﺑﮑﺎﻫﻦ« ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ »ﻣﺎ« ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻟﯿﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪347‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬اﮔﺮ »ﯾﺎ« ﺗﮑﺮار ﻧﺸﻮد‪ :‬ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ »ﻻم« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑـﺴﻮر ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻣﻌﻄـﻮف ذﮐـﺮ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻟَﺰﯾﺪٍ وﻟِﻌ‪‬ﻤﺮوٍ ﻟِﺒ‪‬ﮑﺮٍ«‪.‬‬

‫ﺣﺬف »ﻻم« ﻣﺴﺘﻐﺎث‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻻم« ﻣﺴﺘﻐﺎث ﺣﺬف ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎي آن »اﻟﻒ« اي در آﺧﺮ ﻣﺴﺘﻐﺎث‬
‫آورده ﺷﻮد و ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ زﯾﺪا ﻟﻌﻤﺮوٍ«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪348‬‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﺷﺸﻢ‪ :‬ﻧﺪﺑﻪ‬

‫ﻣﻨﺪوب در اﺻﻄﻼح ﺷﺎﻣﻞ دو ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﻔﺠ‪‬ﻊ ﻋﻠﯿﻪ‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑـﺮ روي آن اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬وا‬
‫زﯾﺪاه«‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻮرد إﺻﺎﺑﺖ ﻣﺸﮑﻼت واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻊ‪ ‬ﻣﻨﻪ‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ از ﺟﺎﻧﺐ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻼم ﺷﺨـﺼﯽ ﮐـﻪ‬
‫در ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وا ﻇﻬﺮاه«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در »ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻊ ﻣﻨﻪ«‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد إﺻـﺎﺑﺖ ﻣـﺸﮑﻼت‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﺗﮑﻠّﻢ در »ﻣﺘﻔﺠ‪‬ﻊ ﻋﻠﯿﻪ« دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﺪﺑﻪ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮوط اﺳﻢ ﻣﻨﺪوب‬

‫ﺷﺮط واﻗﻊ ﺷﺪن اﺳﻢ در ﻣﻘﺎم ﻧﺪﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﻓﺎﯾـﺪهاي‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻠﺬا واﻗﻊ ﺷﺪن‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻢ ﻧﮑﺮه‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا رﺟﻼه«‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ب( أﺳﻤﺎء ﻣﺒﻬﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻢ إﺷﺎره‪» :‬وا ﻫﺬاه« و ﻣﻮﺻﻮﻻت‪» :‬وا اﻟّﺬي«‪.‬‬
‫در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻨﺪوب ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل ﺑﺎ دو ﺷﺮط ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺪوب واﻗﻊ ﺷﻮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺠﺮّد از »أل« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺻﻠﻪاش ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪»:‬وا ﻣ‪‬ﻦ ﺣ‪‬ﻔَﺮَ ﺑِﺌﺮَ زﻣﺰﻣﺎه«‪.‬‬
‫‪349‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻨﺪوب‬

‫‪ .1‬اﮔﺮ آﺧﺮ اﺳﻢ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ إﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن »أﻟﻒ« ﺑﻪ آﺧﺮ آن ﻣـﯽﺗـﻮان اﺳـﻢ‬
‫ﻣﻨﺪوب ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا ﻏﻼم‪ ‬أﺣﻤﺪاه«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ آﺧﺮ اﺳﻢ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻓﺘﺤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮﮐﮥ آﺧﺮ آن را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻪ ﮐﺮده و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺮ آن »أﻟﻒ« ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا زﯾﺪاه« ﮐﻪ در أﺻﻞ»وا زﯾﺪ‪ «‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺻﻮرت دو‪‬م زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺘﺒﺎﺳﯽ در ﮐﻼم رخ ﻧﺪﻫﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﺻـﻮرت اﻟﺘﺒـﺎس‪ ،‬ﺗﺒـﺪﯾﻞ‬
‫آﺧﺮ اﺳﻢ ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﯾﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫‪» .1‬وا ﻏﻼﻣ‪‬ﻪ‪ :«‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ آﺧﺮ »ﻏﻼﻣ‪‬ﻪ‪» «‬أﻟﻒ« إﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﻣـﯽﺷـﻮد‪» :‬وا‬
‫ﻏﻼﻣﻬﺎه« ﮐﻪ ﺧﻼف ﻣﺮاد ﻣﺎ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﻣﻨﺪوب ﻣﺬﮐّﺮ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻣﺆﻧّﺚ!‪.‬‬
‫ﻓﻠﺬا ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از إﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن »أﻟﻒ« ﺿﻤ‪‬ﮥ »ﻏﻼﻣﻪ‪ «‬را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »واو« ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬وا ﻏﻼﻣﻬﻮه«‪.‬‬
‫‪» .2‬وا ﻏﻼﻣﮏِ«‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ آﺧﺮ »ﻏﻼﻣﮏِ« »أﻟﻒ« إﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﻣـﯽﺷـﻮد‪:‬‬
‫»وا ﻏﻼﻣﮑَﺎه« ﮐﻪ ﺧﻼف ﻣﺮاد ﻣﺎ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﻣﻨﺪوب ﻣﺆﻧّﺚ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻣﺬﮐّﺮ!‬
‫ﻓﻠﺬا ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از إﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن »أﻟﻒ« ﮐﺴﺮة »ﻏﻼﻣﮏِ« را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ »ﯾﺎء« ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬وا ﻏﻼﻣﮑﯿﻪ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻨﺪوب ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺳﮑﻮن ﯾﺎء‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬دادن ﻓﺘﺤﻪ ﺑﻪ ﯾﺎء و إﻟﺤﺎق أﻟﻒ ﻧﺪﺑﻪ ﺑﻪ آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا ﻋﺒﺪﯾ‪‬ﺎ«‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺬف »ﯾﺎء« و إﻟﺤﺎق أﻟﻒ ﺑﻪ آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا ﻋﺒﺪ‪‬ا«‪.‬‬
‫ب( ﺣﺬف ﯾﺎء‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا ﻋﺒﺪا«‪.‬‬
‫ج( ﻣﻔﺘﻮح ﺷﺪن »ﯾﺎء«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا ﻋﺒﺪِﯾ‪‬ﺎ«‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪350‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪) :‬ﺳﻪ درس آﺧﺮ(‬

‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »ﯾﺎء« ﻣﺘﮑﻠّﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ داراي ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؟ ﺑﯿـﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ارﮐﺎن آن را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ »ﻻم« ﻣﺴﺘﻐﺎث ﭼﻨﺪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد؟ ﺑﯿﺎن ﮐﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ »ﻻم« اﺳﻢ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻐﺎث ﻣﮑﺴﻮر ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ .5‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺘﻔﺠ‪‬ﻊ ﻋﻠﯿﻪ و ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻊ ﻣﻨﻪ در ﻣﻨﺪوب ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .6‬آﯾﺎ ﻣﺜﺎل »واﻏﻼﻣ‪‬ﻪ‪ «‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻨﺪوب ﮐﺮد؟ ﭼﺮا؟ »واﻏﻼﻣﮏِ« ﭼﻄﻮر؟‬
‫‪351‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫درس ﭘﻨﺠﺎهوﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﺮﺧﯿﻢ‬

‫ﯾﮑﯽ ﯾﮕﺮ از ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎدي ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ »ﺗﺮﺧﯿﻢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺧﯿﻢ در ﻟﻐﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺗﺮﻗﯿﻖ ﺻﻮت« و در اﺻﻄﻼح ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﺣﺬف آﺧـﺮ ﻣﻨـﺎدي‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اﻟﺘﺒﺎس در ﮐﻼم ﻧﺸﻮد«؛ »اﺑﻦ ﻫﺸﺎم« در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺮﺧﯿﻢ ﻣـﯽﻧﻮﯾـﺴﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ـﻮ‪ ‬ﺣ‪‬ـﺬف‪‬‬
‫آﺧﺮ اﻟﻤﻨﺎدي ﺗﺨﻔﯿﻔﺎً« )ﺗﺮﺧﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺬف آﺧﺮ ﻣﻨﺎدي ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﮐﻼم(‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬دﻟﯿﻞ ﺗﺮﺧﯿﻢ در ﻣﻨﺎدي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺘﮑﻠّﻢ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ إﺗﻤـﺎم آن‬
‫را ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﻣﺮﺧّﻢ ﮐﺮدن ﻣﻨﺎدي‬

‫ﻣﻨﺎدي در ﺑﺎب ﺗﺮﺧﯿﻢ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻢ ﻣﺆﻧّﺜﯽ ﮐﻪ داراي »ة« اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ«‬
‫»ﻣﺼﻨّﻒ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻤﯽﻣﺆﻧّﺚ و داراي »ة« ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺮﺧﯿﻢ آن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻄﻠـﻖ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳـﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻨﺎدي ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻓﺎﻃﻤﮥ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﻓﺎﻃﻢ‪ «‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻏﯿﺮﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎرﯾﮥ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﺟﺎري‪ «‬وﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﻪ ﺣﺮف ﺑﺎﺷـﺪ و ﯾـﺎ ﮐﻤﺘـﺮ از ﺳـﻪ‬
‫ﺣﺮف‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﺷﺎة« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﺷﺎ«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﻣﺮادي« در ﻣﻘﺎم دﻓﺎع از »ﻣﺼﻨّﻒ« در ﺟﻮاب ﮐـﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻣـﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﺳـﻢ ﻣﺆﻧّـﺚ داراي‬
‫ﻋﻼﻣﺖ »ة« در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺮﺧﱠﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﭘﻨﺞ ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪352‬‬

‫اﻟﻒ( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا ﺗﺮﺧﯿﻢ اﺳﻢ ﻣﺆﻧﺚ ﻧﮑﺮة ﻏﯿﺮ ﻣﻘﺼﻮده ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﯾـﺎ‬
‫اﻣﺮأة ﺧﺬي ﺑﯿﺪي«‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﺮﺧﯿﻢ »ﻃﻠﺤﮥ« در ﻣﺜﺎل »ﯾﺎ ﻃﻠﺤﮥ اﻟﺨﯿﺮ« ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻧﺪاء ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻓُﻠَﮥ« ﮐﻪ ﺗﺮﺧﯿﻢ آن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫د( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺪوب ﻧﺒﺎﺷﺪ؛‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮﺧﯿﻢ ﻣﻨﺪوب ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬وا ﻓﺎﻃﻤﺎه«‪.‬‬
‫ز( اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻐﺎث ﺑﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻟﻔﺎﻃﻤﻪ ﻟﺰﯾﺪٍ«‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺼﻨّﻒ از ﻋﺒﺎرت »ﻣﻄﻠﻖ« ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﺷﺮوﻃﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﺠﺮّد از »ة«‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﺖ«‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﺆﻧّﺚ و ﯾﺎ ﻣﺆﻧّﺚ ﺑﺪون »ة«‪:‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮﺧّﻢ ﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﺳﻪ ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( رﺑﺎﻋﯽ و ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ج( ﻣﺮﮐّﺐ إﺿﺎﻓﯽ و ﯾﺎ إﺳﻨﺎدي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺜﻤﺎن«و »ﺟﻌﻔﺮ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻋ‪‬ﺜﻢ‪ «‬و »ﯾﺎ ﺟ‪‬ﻌﻒ‪.«‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ اﮔﺮ ﺣﺮف ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آﺧﺮ‪ ،‬ﺣﺮف »ﻟﯿﻦ«‪» ،‬زاﺋـﺪ« و »ﺳـﺎﮐﻦ« ﺑﺎﺷـﺪ ﺣـﺬف آن واﺟـﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻨﺼﻮر« و »ﻣﺴﮑﯿﻦ« ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﻣﻨﺺ‪ «‬و »ﯾﺎ ﻣِﺴﮏ‪.«‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﻏﯿﺮ زاﺋﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺨﺘﺎر« و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻏﯿﺮﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻗﻨـﻮ‪‬ر« ﺣـﺬف آن ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﻣﺨﺘﺎ« و »ﯾﺎ ﻗَﻨَﻮ‪.«‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ از أﺳﻤﺎء وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻘﺎم ﻣﻨﺎدي واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻨﺎدي ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ‬
‫ﻓُﻞ«‪» ،‬ﯾﺎ ﻟﺆﻣﺎن«‪» ،‬ﯾﺎ ﻧﻮﻣﺎن« و‪. ...‬‬
‫‪» .2‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻤﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.«1129-1128‬‬
‫‪353‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .2‬ﺳﺎﺑﻘﺎً ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮوط ﺗﺮﺧﯿﻢ اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﺆﻧﺚ ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ »ة« ﻋـﺪم ﺗﺮﮐﯿـﺐ إﺳـﻨﺎدي و‬
‫إﺿﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐّﺐ ﻣﺰﺟﯽ ﻣﺮﺧّﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺮﺧﯿﻢ آن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻـﻮرت ﮐـﻪ‬
‫ﻗﺴﻢ دو‪‬م آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠّﯽ ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻌﺪي ﮐﺮب« ﮐﻪ ﻣﻨﺎداي ﻣﺮّﺧﻢ آن ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﻣﻌﺪي«‪.‬‬

‫ﯾﺠﻮز ﻓﯽ اﻟﻤﺮﺧّﻢ ﻟﻐﺘﺎن )ﺣﺮﮐﮥ ﻣﻨﺎداي ﻣﺮﺧّﻢ(‬

‫ﻣﻨﺎداي ﻣﺮﺧّﻢ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻣﺤﺬوف در ﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﺣﺮﮐـﮥ ﻣﻨـﺎداي ﻣـﺮﺧّﻢ ﻫﻤـﺎن ﺣﺮﮐـﻪ اي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ ﺟ‪‬ﻌﻔَـﺮُ« ﮐـﻪ اﮔـﺮ ﺣـﺮف »راء« ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺬف در ﻧﯿ‪‬ـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﺟﻌﻒ‪.«‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻣﺤﺬوف درﻧﯿ‪‬ﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎداي ﻣﺮﺧّﻢ ﻣﻌﺎﻣﻠـﮥ اﺳـﻢ ﺗـﺎم‪ ‬ﮐـﺮد‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻣﻨﺎدي ﺑﺎ اﺳﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﺷﻮد در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﺑﺮﺧﻮرد ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺣﺬف ﺣﺮف آﺧﺮ و ﻋﺪم ﻧﯿ‪‬ﺖ آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﺟﻌﻒ‪ «‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻢ ﻣﻔﺮد‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ در ﻣﻨﺎدي‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺮﺧﯿﻢ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻃﺮﯾﻘﮥ ﻣﺮﺧّﻢ ﮐﺮدن اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﺆﻧﺚ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺮﺧّﻢ ﮐﺮدن ﻣﺮﮐّﺐ ﻣﺰﺟﯽ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .4‬ﺣﺮﮐﮥ ﻣﻨﺎداي ﻣﺮﺧّﻢ داراي ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪354‬‬

‫درس ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫‪1‬‬
‫در ﮐﺘﺐ ﻧﺤﻮي ﻣﻌﻤﻮﻻً آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب أﺳﻤﺎء ﻣﻄﺮح ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﺤـﺚ »ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف«‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭼﯿﺴﺘﯽ آن در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺪهاي از ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﮐﺮدن ﯾﮏ اﺳﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن آن اﺳـﻢ‬
‫از ﮔﺮﻓﺘﻦ »ﺟﺮّ« و »ﺗﻨﻮﯾﻦ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻢ زﻣﺎن و ﻫﯿﭻﮐﺪام از اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ ﺗﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي در ﻣﻤﻨﻮﻋﯿ‪‬ـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺒﻮده ﮐﻪ اﺑﺘﺪاً ﻣﺜﻼً ﮔﺮﻓﺘﻦ إﻋﺮاب ﺟـﺮّ ﻣﻤﻨـﻮع و ﺳـﭙﺲ ﺗﻨـﻮﯾﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﯿ‪‬ﺖ ﺟﺮّ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺪهاي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﮔـﺮﻓﺘﻦ إﻋـﺮاب ﺟـﺮّ در أﺳـﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف ﻣﻤﻨـﻮع‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺟﺮّ از ﺧﺎﺻﯿ‪‬ﺖ أﺳﻤﺎء اﺳﺖ وﻟﯽ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐـﻪ در ﮐـﻼم دارد ﺣـﺬف ﺷـﺪه‬
‫ودﺧﻮل آن ﺑﺮ أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻮﯾﻦ و ﺟﺮّ ﻫـﺮ دو از ﺧـﻮاص أﺳـﻤﺎء‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ از آن ﺣـﺬف ﻣـﯽﺷـﻮد و ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﯾﺘﺒﻊ‪ ‬اﻟﺨّﺎﺻﮥُ اﻟﺨّﺎﺻﮥَ ﻓﯽ اﻟﺤﺬف«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ أﺳﻤﺎء ﻣﻌﺮب ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪355‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﺬﺷﺖ أﺳﻤﺎء ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ » :‬أﺳﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ دﺧﻮل ﺣـﺮف ﺟـﺮّ وﺗﻨـﻮﯾﻦ‬
‫ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫أﺳﻤﺎء در ﺻﻮرﺗﯽ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ دو ﻋﻠّﺖ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﻋﻠّﺖ ﻗﻮي از ﻋﻠﻞ ﻧـﻪ ﮔﺎﻧـﻪ ﮐـﻪ ذﮐـﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ در آنﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫أﺳﺒﺎب ﻣﻨﻊ ﺻﺮف‬

‫‪ .1‬ﻋﺠﻤﻪ‪ :‬ﻣﺮاد از ﻋﺠﻤﻪ أﺳﻤﺎﺋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ در ﻟﺴﺎن ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻋﻠﻤﯿ‪‬ـﺖ آن ﻫـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﺮب در ﻟﺴﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﺖ آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺘﻌﻤﺎل أﻋﺮاب ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳـﻢ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻋﺠﻤﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻋﺠﻤﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺷﻨﺎﺧﺖ أﺳﻤﺎء ﻋﺠﻤﻪ‬

‫اﻟﻒ( ﺧﺮوج از أوزان أﺳﻤﺎء ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺑﺮﯾﺴﻢ« ﮐﻪ وزن اﯾﻦ اﺳﻢ در ﻣﯿﺎن أوزان أﺳـﻤﺎء ﻋﺮﺑـﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( اﯾﻦ ﮐﻪ او‪‬ﻟﯿﻦ ﺣﺮف آن »ﻧﻮن« و ﺳﭙﺲ »راء« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﺮﺟﺲ«‪.‬‬
‫ج( آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺮف ﮐﻠﻤﻪ »زاء« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻬ‪‬ﻨﺪِز«‪.‬‬
‫د( اﺟﺘﻤﺎع دو ﺣﺮف »ﺻﺎد« و »ﺟﯿﻢ« در ﮐﻠﻤﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﻮﻟﺠﺎن«‪.‬‬
‫ر( اﺟﺘﻤﺎع دو ﺣﺮف »ﺟﯿﻢ« و »ﻗﺎف« در ﮐﻠﻤﻪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻨﺠﻨﯿﻖ«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪» .1‬أﺑﻮﺑﮑﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ« در ﮐﺘﺎب »ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﻪ ﺣﺮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ »ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف« ﺷﻮد ﮐﻪ در آن »ﯾﺎء« ﺗﺼﻐﯿﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻤﯿﻊ أﺳﻤﺎء اﻧﺒﯿﺎء )ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴ‪‬ﻼم( ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮفاﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺷﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ )ﺻـﻠﻮات‪ ‬اﷲ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ( و ﺣﻀﺮات ﻫﻮد‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺷﻌﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻮح و ﻟﻮط )ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴ‪‬ﻼم(‪.‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪356‬‬

‫‪ .3‬ﺟﻤﯿﻊ أﺳﻤﺎء ﻣﻼﺋﮑﻪ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﻠﮏ‪ :‬ﻧﮑﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ورﺿﻮان‪.‬‬
‫»ﻣﺤﯽاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ »رﺿﻮان« را ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽداﻧﻨﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﻧـﺪ زﯾـﺮا‬
‫»رﺿﻮان« ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﺖ و زﯾﺎدت »ان« ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳــﻢ داراي »ان«‪ :‬اﺳــﻤﯽ ﮐــﻪ ﺻــﻔﺖ ﺑــﻮده وداراي »ان« ﺑﺎﺷــﺪ ﺑــﺎ ﯾــﮏ ﺷــﺮط ﻣــﯽﺗﻮاﻧــﺪ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺑﺎﺷﺪ وآن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻧّـﺚ آن ﻣﺨﺘـﻮم ﺑـﻪ »ﺗـﺎء« ﺗﺄﻧﯿـﺚ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺳـﮑﺮان«‪،‬‬
‫»ﻋﻄﺸﺎن«و »ﻏَﻀﺒﺎن«‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺮاد ﻣﺎ از »ان« أﻋﻢ‪ ‬از »ان« در أﺻﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف ﮐـﺮدن اﺳـﻤﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ »ان« ﺑﻪ ﺣﺎل آن اﺳﻢ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﻪ أﺻﻞ آن‪ .‬ﻓﻠﺬا در ﻣﺜﺎل »ﻋﻤﺮﯾﻦ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ در أﺻﻞ »ﻋﻤﺮان« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻼك زاﺋﺪه ﺑﻮدن »ان« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ آن ﺑﯿﺶ از دو ﺣﺮف وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ »ان« دو ﺣﺮف وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮف دو‪‬م ﻣﺸﺪ‪‬د ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾـﺪ اﺳـﻢ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در ﮐﻠﻤﮥ »ﺣﺴ‪‬ﺎن« اﮔﺮ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد ﮐـﻪ أﺻـﻞ آن »ﻓﻌـﻼن« اﺳـﺖ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد وﻟﯽ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ أﺻﻞ آن »ﻓﻌﺎل« اﺳﺖ ﻣﻨﺼﺮف ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ أﺳﻤﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬رﯾ‪‬ﺎن«‪» ،‬رﻣ‪‬ﺎن«‪» ،‬ﺣﯿ‪‬ﺎن« و‪. ...‬‬
‫‪ .3‬وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻤﯽ ﺻﻔﺖ ﺑﻮده و ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﻢ ﺑﺎ دو ﺷﺮط ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋﺪم ﻗﺒﻮل »ﺗﺎء« ﺗﺄﻧﯿﺚ‬
‫ب( أﺻﻠﯽ ﺑﻮدن وﺻﻒ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺣﻤﺮ«‪» ،‬أﺧﻀﺮ« و‪...‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻋﺪم ﻗﺒﻮل »ﺗﺎء« ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻧﺜﺶ ﺑﺮ وزن »ﻓَﻌﻼء« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺷﻬﻞ« ﮐﻪ ﻣﺆﻧﺜﺶ »ﺷَﻬﻼء« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻧﺜﺶ ﺑﺮ وزن »ﻓُﻌﻠﯽ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﻓﻀﻞ« ﮐﻪ ﻣﺆﻧﺜﺶ »ﻓُﻀﻠﯽ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻧﺚ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﮐﻤﺮ«‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺳﻢ ﻋﻠﻢ داراي »ان«‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻏﻄﻔﺎن«‪» ،‬اﺻﺒﻬﺎن« و‪. ...‬‬
‫‪ .5‬وزن ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬أﺣﻤﺪ« ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وزن ﻓﻌﻞ و ﻋﻠﻢ ﺑﻮدن ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪357‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪ .6‬ﻋﺪل‪ :‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺧﺮوج اﺳﻢ از ﺻﯿﻐﮥ أﺻﻠﯽ ﺧﻮدش‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ أﺳﻤﺎء أﻋـﺪادي ﮐـﻪ ﺑـﺮ وزن‬
‫‪1‬‬
‫»ﻓُﻌﺎل« و »ﻣ‪‬ﻔﻌ‪‬ﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪»:‬ﺛﻼث‪ ،‬ﻣﺜﻠﺚ«‪» ،‬ر‪‬ﺑﺎع‪ ،‬ﻣﺮﺑﻊ« و‪. ...‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﺪﻟﯽ ﮐﻪ أﺻﻞ آن ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺛﻼث‬
‫ب( ﺗﻘﺪﯾﺮي‪ :‬و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازﻋﺪﻟﯽ ﮐﻪ أﺻﻞ آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺻﺮﻓﺎً ﻋﺪل آن ﺳـﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ز‪‬ﻓَﺮ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻋﻼﻣﺖ »ﺗﺎء« ﺗﺄﻧﯿﺚ‪:‬‬
‫اﮔﺮ اﺳﻤﯽ ﻣﺆﻧّﺜﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﺗﺎء« ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺑﻮده وﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ آن اﺳﻢ ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺎﻃﻤﻪ«‬
‫اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺆﻧﺜّﯽ داراي ﻋﻼﻣﺖ »ﺗﺎء« ﺗﺄﻧﯿﺚ ﻧﺒﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺣﺮف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬زﯾﻨـﺐ« و »ﺳـﻌﺎد« ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻪ ﺣﺮف اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺘﺤﺮّك اﻟﻮﺳﻂ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳ‪‬ﻘَﺮَ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب( و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎﮐﻦ اﻟﻮﺳﻂ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ أﻋﺠﻤﯽ و ﯾﺎ ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﺬﮐّﺮ ﺑﻪ ﻣﺆﻧّﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾﺰﯾﺪ« )اﺳﻢ ﺑﺮاي زن( ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ أﻋﺠﻤﯽ و ﯾﺎ ﻣﻨﻘﻮل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﺮ دو وﺟﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺼﺮف ﺑـﻮدن و‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﻧﺒﻮدن در آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ .8‬أﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره و ﻣﻤﺪوده‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ أﺳﺒﺎب ﻣﻨﻊ ﺻﺮف در اﯾﻦ أﻣﺜﻠﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺤﻮﯾ‪‬ﻮن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﺧﻠﯿﻞ اﺑﻦ أﺣﻤﺪ« و»ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ أﺳﺒﺎب ﻣﻤﻨﻮﻋﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ أﺳﻤﺎء از ﺻﺮف‪ :‬ﻋﺪل و وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( »ﻓﺮّاء« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ أﺳﺒﺎب ﻣﻤﻨﻮﻋﯿ‪‬ﺖ از ﺻﺮف‪ :‬ﻋﺪل و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﻪ أﻟﻒ و ﻻم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪» :‬ﻃﺎﻫﺮ« از ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ »أﺧﻔﺶ« و »أﺑﻮﻋﻠﯽ« اﯾﻦ أﻣﺜﻠﻪ را ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪).‬اﻟﻨّﺠﻢ اﻟﺜﺎﻗﺐ‪ ،‬ص‪(126‬‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪358‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺳﻤﯽ را ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬أﻟـﻒ ﻣﻘـﺼﻮره و ﻣﻤـﺪوده اﺳـﺖ‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ دو داراي ﻗﺪرت ﺑﺴﯿﺎري ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣ‪‬ﺒﻠﯽ« و »ﺣﻤﺮاء«‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﻣﺼﻨّﻒ ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻠّﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺳـﻢ را‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻌﺰي« ﮐﻪ أﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻠﻘﺢ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﮐﺮدن آن را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻠﺬا ﺑﺮاي ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻠﯽ دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎل‪» :‬ﻋﻠﺒﺎء« ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ زاﺋﺪه ﺑﻮدن »اء« ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .9‬ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻟﺠﻤﻮع‪:‬‬
‫اﺳﻤﯽ اﮔﺮ ﺑﺮ وزن »ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ« و ﯾﺎ »ﻣﻔﺎﻋﻞ« ﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ داراي ﻣﻔـﺮدي از ﺟـﻨﺲ ﺧـﻮدش‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف اﺳﺖ واﯾﻦ ﻋﻠّﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﻮ‪‬ﺗﯽ ﮐﻪ دارد ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣـﺼﺎﺑﯿﺢ«‬
‫و »ﻣﺴﺎﺟﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد از ﻣﻮارد ﺷﻨﺎﺧﺖ أﺳﻤﺎء ﻋﺠﻤﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﻢ داراي »ان« در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻏﯿﺮﻣﻨـﺼﺮف ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﻼك‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺑﻮدن در اﯾﻦ ﻗﺴﻢ أﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺎل آن‪.‬‬
‫‪ .3‬وﺻﻔﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﺮوﻃﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪن اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﻨﺼﺮف و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﺑﻮدن أﺳﻤﺎء را در ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻫﻨﺪ‬
‫ب( رﺿﻮان‬
‫ج( ﺷﻌﯿﺐ‬
‫د( ﺣﯿ‪‬ﺎن‬
‫ر( أراﺑﯿﻞ‬
‫ز( ﮐَﻠّﻢ‬
‫‪359‬‬ ‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬
‫اﻟﻨّﺼﯿﺮ ﻟﻤﻦ اﺳﺘﻨﺼﺮ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‬ ‫‪360‬‬