ព្រះរាជាណាចព្ររម្ពជា

ុ
ជាតិ សាសនា ព្រះម្ហារសព្ត

3
HOME WORK OF PHILOSOPHY
GROUP 3 : I1-10

Name of Students ID of Students Score

1.ល ៀវ តង់ហាន់ e20220524 ……….

2.លេង រននិកា e20221192 ……….

3.លាប សំណាង e20221068 ……….

4.លាង ព្សីនីត e20220702 ……….

5.ល ៀប េងលសង
ុ e20220207 ……….

Lecturer. Mme Hak Sokcheat

Academic year 2022-2023

 សម្័យ
អាណារាបា

បារា ំង

(១៨៦៣~១៩៥៣)
 អារម្ភរថា

ជាបឋមយ ង
ើ ខ្ញុំនដែលជាសមាជិកក្កុមទុំងអស់គ្នាសូមយគ្នរពែល់
យោកក្រូអាកក្រូនង
ិ មត្
ិ ទ
ត ង
ុំ អស់គ្នា យ ង
ើ ខ្ញជា
ុំ នស
ិ សត្
ិ ឆ្ាទ
ុំ ១
ើ យៅសាកលវ ិទា
ល័ វ ិទាសាាន បយចេកវ ិទាកមពញជា ពត្
ិ ជាមានយសចកដរើ ករា
ើ យសាមនសរករា
ើ
យ៉ាងខ្លង
ុំ ដែលទទួលបាននូវភារកិចក
េ ញ ងការស
ា ិកាក្សាវក្ជាវដែលបានែឹកនុំ
យោ សាស្ត្សាតចារយ ហារ់ សុជាតិ បយក្ងៀនដនាកក្បវត្តវិ ិទា។សមាជិកក្កុម

យ ង
ើ ខ្ញុំបានសក
ិ ាយៅយលក្ើ បធានបទសម័ អាណាពាបាលបារា ុំង យ ើ
យ ង
ើ ខ្ញុំសូមអភ័ យទសទញកជាមញនរាល់កុំ ញសខញសឆ្គងឬចុំណញចខវះខ្ត្
យោ ក្បការណាមួ ដែលបានយកត្
ើ យ ង
ើ យោ អយចត្នរបស់យ ង
ើ ខ្ញុំទង
ុំ

អស់គ្នា។យ ង
ើ ខ្ញុំសងឃម
ឹ ថាឯកសារដែលពួកខ្ញបា
ុំ នចងក្កងយនះជាដនាកមួ

ជួ នដល់ជាជុំនួ ែល់និសសត្
ិ ក៏ែូចជាអាកសិកាទុំងឡា បាន ល់ែឹងពើ
សម័ អាណាពាបាលបារា ុំងបានកាន់ដត្លអបដនាមយទៀត្។

ភាុំយពញ ថ្ងៃទើ ៩ ដខ មើន ឆ្ា២

ុំ ០២៣

យោ ក្កុម I1 : 21

1
 មាតិកា
អារម្ភរថា ........................................................................................................................ 1

សម្័យអាណានិគម្បារា ំង ....................................................................................... 4

នលោបាយបល្ច ៀសលព្រះបាត់បង់ទឹរដី ........................................................... 4

១. គំនិតផ្ដចលផ្ដ
ួ ើម្ទារ់ទងជាម្ួយបារា ំងលោយព្រះអងគឌួង......................... 4

២. សនធិសញ្ញ
ា អាណារាបា (១១ សីហា ១៨៦៣) ..................................... 18

៣. ដំល ើ ររីអាណារាបា លៅជាអាណានិគម្ និងការបាត់បង់

អំណាចរបស់ព្រះរាជាខ្មែរ ....................................................................................... 21

៣.១.រំខ្ រទព្ម្ង់ឆ្ន1877
ំ .................................................................................. 21

៣.២. រំខ្ រទព្ម្ង់ឆ្ន1884

ំ ................................................................................ 22

៣.៣. រំខ្ រទព្ម្ង់ខ្មែរឆ្ន1886

ំ ......................................................................... 23

៣.៤. រំខ្ រទព្ម្ង់ឆ្ន1890

ំ លៅ1892(រំខ្ រទព្ម្ង់ថ្ីរែ បស់បារា ំង)..... 23

រ. នលោបាយសារលរើរនធរបស់បារា ំង ...................................................... 26

ម. រនធមន
លួ ............................................................................................................. 26

គ. រនធរំខ្ ន .................................................................................................... 26

ឃ. រនធោរនិងរនធអាររ ................................................................................. 26

៤. ការបះលបារ និងបាតុរម្ែព្បឆ្ ំងបារា ំង ....................................................... 27

៤.១. ច នាតសរ៊ូ បស់អាចារយសាា (1864 -1866) ........................................... 27

៤.២. ច នាបះលបាររបស់លោធិរំលបារ (1865 -1867)................................ 27

៤.៣. ការបះលបារលៅឆ្ន ំ (1885 -1886) ............................................................. 28

៤.៤. ច នាបះលបាររបស់សវ
ី ុ ុត្ថា (1861-1891) ............................................ 28

៤.៥. ច នាបះលបារលផ្សងៗលទៀត..................................................................... 29

៥. ការកាត់លទាសបាតុររខ្មែរ ................................................................................ 30

៦. ការលព្រើសលរ ើសលសេចលេើងលសាយរារយ........................................................... 31

៧. ការ រ
ុ យ
ុ របស់របុន និងឯររារយខ្មែរឆ្ន ំ១៩៤៥ .............................. 36

៨. ម្៊ូឌុសវីវង់ឌី និងឯររារយខ្មែរឆ្ន ំ ១៩៤៩................................................... 38

2
 ៨.១. ឯររារយខ្មែរ១៩៤៩...................................................................................... 39

ឯរសារលោង ............................................................................................................. 42

យរៀបយរៀងយោ GROUP 3-I1-21

3
 សម្័យអាណានិគម្បារា ំង

ឹ ដី
នលោបាយបល្ច ៀសលព្រះបាត់បង់ទរ

ក្បយទសកមពញជា បានសាត្
ិ យៅយក្កាមអាណានរ
ិ មនិ មបារា ុំង អស់ជត្
ិ មួ សត្វត្ស

យោ រិត្ចាប់ពើឆ្ា១
ុំ ៨៦៣ រ ូត្ែល់យពលទទួលបានឯករាជយយៅឆ្ា១
ុំ ៩៥៣។យៅឆ្ា ុំ

១៨៦៣កមពញជាយក្កាមការក្រប់ក្រងរបស់ក្ពះបាទនយរាត្ដមបានដក្បជាក្បយទស យក្កាមអាណា

ពាបាលបារា ុំង។យៅដខត្ញោឆ្ា១
ុំ ៨៨៧ ពួកបារា ុំងបានក្បកាសការបយងកត្
ើ ស ភាពឥណូ ឌ

ចិន ដែលយៅយពលយនះបានបញ្េូ លកមពញជា រឺជាភាពជាមាេស់បារា ុំងសវ័ ត្រួចរាល់យៅ

យ ើ និងត្ុំបន់ទង
ុំ បើថ្នយវៀត្ណាម(ត្ញងកឹង អណាាម និងកូ សាង
ុំ សញើន)។យៅឆ្ា១
ុំ ៨៩៣

ឡាវក្ត្ូវបានរាប់បញ្េូ លបនាប់ពព
ើ ួកបារា ុំងបានរុំរាមកុំដ ង ែល់ក្ពះបាទចញ ោលងករ យសៀម

ជាមួ នឹងសស្ត្រគមយោ យ ត្ញយនះក៏បងខុំឲ្យក្ទង់យបាះបង់យចាលទឹកែើយនះ។

១. គំនត
ិ ផ្ដចលផ្ដ
ួ ើម្ទារ់ទងជាម្ួយបារា ំងលោយព្រះអងគឌួង

រួររ ុំលក
ឹ ថាសនធស
ិ ញ្ញាឆ្ា១
ុំ ៨៤៥ ក្បយទសកមពញជាជាចុំណញះក្បយទសយសៀមនង និង

ួននង។យៅថ្ងៃទើ៧ដខមើនឆ្ា១
ុំ ៨៤៨ សយមដចអងគឌួង ដែលមានក្ពះជនម៥២ វសាបាន

យ ង
ើ ក្រងរាជយយៅក្កុងឧែញ ងគយោ មានក្ពះនមថា ររកសរាមាឥសសរាធ
ិ ិបត្ើ យនដើមយចញពើ
ទុំនក់ទុំនងបញរគល ក្ពះសងឃរាជមើស មានទុំនក់ទុំនងជិត្សាត្
ិ ជាមួ រាជវងសដខមរ យនះ

យទប
ើ សយមដចអងគឌង
ួ មានទុំយនរយៅរកក្បយទសបារា ុំងវ ិញ។Jean Claude Miche ជាបពវជិត្

កាត្ូលិកដែលទទួលបនាញកក្រប់ក្រងយបសកកមមសាសនក្បចាុំកមពញជាចាប់ពើឆ្ា១
ុំ ៨៥០។

កាញងលិខិត្មួ ចាប់សរយសរយៅឆ្ា១ ៉ា ើសបានយរៀបរាប់អុំពើការសាវរមន៍ចុំយ

ុំ ៨៤៨ យអដវកម ះ

គ្នត្់ពស
ើ ុំណាក់សយមដចអងគឌួង។យៅយពលសនានជាមួ ក្ពះអងគបានសុំដែងយៅ ក្ពះរាជ

បុំណងចង់ទក់ទញ ណិជជករបារា ុំងឲ្យមកក្បកបមញ ខរបរយនសងៗ យៅក្បយទសកមពញជា និង

ចង់បញ្េូ លជនជាត្ិដខមរឲ្យយៅសិកាយៅឯក្បយទសបារា ុំង។យអដវកម

៉ា ើសបានែឹងចាស់ោស់

អុំពយើ គ្នលបុំណងថ្នទុំនក់ទុំនងយនះ យៅយពលដែលក្ពះវរមាតា ក្បកាសថា ” វត្តមានថ្នជន

ជាត្អ
ិ រឺ ញប៉ា យៅទយើ នះនង
ិ យធវើឲ្យពួកជនជាត្ិ អាណាាម មានការខ្លចដក្កងយៅកាញងចិត្ត “។

4
 ជាែុំបូងសយមដចក្ពះអងគឌួង បានទក់ទងជាមួ អាកត្ុំណាង ក្បយទសបារា ុំងក្បចាុំ

យៅសិងហបញរ ើ ដែលយៅទើយនះបារា ុំងបានតាុំងសាានកញ ងសញលតាុំងពើឆ្ា១

ុំ ៨៣៩មកយមល៉ាះ។យៅ

ដខធាូ ឆ្ា១
ុំ ៨៥២ មស្ត្នតើកញងសញលបារា ុំងយៅសិងហបញរបានទទួ
ើ លមស្ត្នតើដខមរមាាក់ ដែលមានត្ុំណ

ពូជពងសពជ
ើ នជាត្ព
ិ ័រទញ ហ្គគល់ ិ ជាមនញសសជុំនត្
នង ិ របស់ក្ពះរាជាដខមរ។មស្ត្នតើដខមររូបយនះ
បាននុំ កយៅជាមួ លខ
ិ ិត្មួ ចាប់ពក្ើ ពះយត្ជរញណមស
ើ ដែលសរយសរយៅរាជវ ុំងឧែញងគ
ចញះថ្ងៃទើ២០ ដខ ុំ ៨៥២ យោ បញ្ញជក់ថាក្ពះរាជាដខមរចង់ភាជប់ទុំនក់ទុំនង។
កកកោ ឆ្ា១

ុំ ៨៥៣ យោ មានយអដវក៉ា មើស ជាអាកជួ

យៅថ្ងៃទើ១៤ ដខមិងញន ឆ្ា១ បកដក្បសយមដចអងគឌួ

ង បានយន្ើរាជសារមួ ចាប់ពរា
ើ ជវ ុំងឧែញ ងគយៅថាវ អធរា
ិ ជណាប៉ាូយ អញ ងទ៣
ើ តាមរ ៈម

ស្ត្នតើកញងសញលបារា ុំងយៅសិងហបញរ ើ រឺយោកយស្ត្ យវ ែរកយហ្គ

ិ គ ទើយ ។
៉ា ក្ពះរាជសារមួ យ៉ាងដវងបាន

ធានយ៉ាងកក់យដដចុំយ ះសាានភាពថ្នពួកយបសកកមមបញពវជិត្យៅកមពញជា ក្ពមទុំងត្អូញដត្អរ

អុំពឧ
ើ បសរគ ដែលពួរយសៀមនង
ិ អាណាាមរារា ុំងចុំយ ះ ណិជជកមម រវងក្បយទសកមពញជានិង

ទវប
ើ អរឺ ញប៉ា និងែុំយណើរយ៉ាងពសា
ិ ដ រអុំពកា
ើ លៈយទសៈដែលក្ពះអងគយ ង
ើ ក្រងរាជយយោ រូស
បញ្ញជក់ថាពួកអាណាាមបានកាន់កាប់ទឹកែើអស់ជាង ក់កណា
ដ លថ្នក្បយទសកមពញជា។យៅ

យខវ ិចឆិកាឆ្ា១
ុំ ៨៥៥ ក្ពះយៅអធិរាជណាប៉ាូយ អញងទើ៣បានចាត្់ឲ្យសាលែឺមញ៉ាងទើញើ បុំយពញ

យបសកកមមក្បយទសចន
ិ នឹង យសៀម ឯកសារខលះយទៀត្យលក
ើ យ ង
ើ ថា ក្កសួងការបរយទសចាត្់
បញ្ជូ នយោកសាល ែឺមញង
៉ា ទើញើ មកបុំយពញយបសកកមមយៅក្បយទសចិន យសៀម ដខមរ និង អា

ណាាម យែើមបច
ើ ញះ ត្ាយលខ្ យលើសនធិសញ្ញាមួ ចុំនួន។

យោក សាល ែឺមញង

៉ា ទញ
ើ ើ យគ្នលបុំណងមកកមពញជាមានយបសកកមម៣ ៖

១. សាល ែឺមញង
៉ា ទើញើ មកនុំ កក្ពះសងឃរាជមើស យែើមបប
ើ កដក្បយៅត្ុំបន់
ជយមាលះយៅអាណាាមកណា
ដ ល។

២. សាល ែឺមញង
៉ា ទើញើ មកយែើមបយើ ោះក្សា យរឿងបនតិចបនតួចរវងរាជវងសដខមរ នង
ិ យបសកបញពវ
ជិត្បារា ុំង។

៣. សាល ែឺមញង
៉ា ទើញើ មកយែើមបន
ើ ុំ ក វត្ាញអនញសាវរ ើ រ៍ បស់ក្ពះយៅអធិរាជបារា ុំង ណាប៉ាូ
យ អញងទើ៣ យន្ើថាវ ក្ពះបាទអងគឌួង។

5
 ប៉ាញដនតយពលជួបយោក ែឺមញង
៉ា ទញ
ើ ើ យែើមបយើ ធវស
ើ នធស
ិ ញ្ញាមត្
ិ តភាព នង
ិ ណិជជកមម យសដច

មងគញត្មានយគ្នលបុំណង៣ ៖

១. មិនចង់បាត្់អុំណាចពើកមពញជា (ចង់រកាឥទធិពលខលួនយៅយលើកមពញជាែដែល)

២. ការយធវស
ើ នធស
ិ ញ្ញាមត្
ិ តភាពនង
ិ ណិជជកមមជាមួ បារា ុំងយនះ កាញងបុំណងយក្បក្ើ បាស់ឥទធិ

ពលបារា ុំងយែើមបយើ ធវជា

ើ កុំដពងការ រ ទប់ទល់ឥទធព
ិ លអាណាាម។

៣. ការយធវើសនធិសញ្ញាមិត្តភាពនិង ណិជជកមមជាមួ បារា ុំងយនះ កាញងយគ្នលបុំណងយក្បើ

ក្បាស់ឥទធិពលបារា ុំង យែើមបយើ ធវើឲ្យមានត្ញលយភាពអុំណាចឥទធិពលរបស់ក្បយទសអង់យរលស។

ព្រះបាទអងគឌួង

យោក សាល ែឺមញង

៉ា ទញ
ើ ើ មកែល់កុំពត្តាមនវយ្មះ Marceau យៅថ្ងៃទ៥
ើ ដខ
ត្ញោ ឆ្ា១
ុំ ៨៥៦ យពលមកែល់កុំពត្ក្សាប់ដត្ ម៉ាញងទើញើ បានែឹងថាមានជនមាាក់កញ ាង

ចុំយណាមមនញសសទុំង៩នក់ដែលយធវើែុំយណើរមកជាមួ យនះរឺជាមស្ត្នតើយសៀម ដែលទទួល

ភារកច
ិ េយសញប
ើ ការណ៍សមាៃត្់ពរ
ើ ណៈក្បត្ភ
ិ ូបារា ុំង។យោក ែឺមញ៉ាងទញ
ើ ើ បានសរយសរអនញ

សញ្ញា ណិជជកមម និងសាសនចញះថ្ងៃទើ១៨ ដខត្ញោ ឆ្ា១

ុំ ៨៥៦ យ ើ យោកបានយ ង
ើ ជិះ
នវមា៉ារសូយចញពើកុំពត្យឆ្ពះយៅកាន់ក្បយទសអាណាាម ើ នញវត្តន៍ែុំណាក់ការទើ៣ថ្ន
យែើមបអ

ើ ុំយណើរយៅកាន់ទួរា៉ាន
យបសកកមមរបស់គ្នត្់។យោកបានយធវែ យវៀត្ណាមយែើមបយើ ធវើការក្ពមាន

ចុំយ ះអាជា្ធរក្កុងយវ បនាប់ពើមានការយធវើទញកខបញកយមាញ យៅយលើពួកយបសកបពវជិត្បារា ុំង។

ក្ពះមហ្គកសក្ត្ ថ្នក្ពះរាជាណាចក្កកមពញជា បានោក់ក្បយទសរបស់ក្ពះអងគយក្កាមរបប

6
អាណាពាបាលបារា ុំងយោ គ្នមនការបងខិត្បងខុំយោ ក្បការណាមួ ដែលជារុំនបមក

យលើក្ទង់យនះយ ើ ។យក្កា មកត្ុំបន់យៅយក្កាមទយនលយមរងគដនាកខ្ងយលើ បានសាិត្យក្កាម

ការក្រប់ក្រងរបស់បារា ុំងយោ ពញុំមានការយក្បើក្បាស់កមាលង

ុំ យយធា ឬកងទ័ពយោ យ ត្ញ

ណាមួ យ ើ ។យនះយបយើ យងយៅតាមមត្យិ យបល់មួ ដែលសពវថ្ងៃកុំពញងមានការចាប់

អារមមណ៍យ៉ាងខ្លង
ុំ យនះរឺ “ការសញ្ជ ័ ” របស់យោក Pierre Pasquier អរគយទសាភបា
ិ ល
ឥណូ ឌ ចិនឆ្ា១
ុំ ៩២៩។

កាញងកុំ ញងយពលរែូវវសា កមពញជារឺជាក្បយទសមួ ដែល សមបូរយៅយោ ធនធាន

ទក
ឹ ។ទក
ឹ ទយនលមានពណ៍ទឹកលអក់ ដែលរជា
ឺ សញ្ញាណបរហញពរើ ែូវដែលមានយភលៀងធាលក់
យក្ចើនជាក្បចាុំឆ្ា ុំ ក្សបយពលយនះមានសុំយៅក្ប ញទធ (នវចមាុំ)មួ យក្រឿងបានយបាះ ញថាក

យៅឧែញងគ និងមានទង់ជាត្ិ៣ពណ៍បានចងយៅយលើែងយកាដងទូកជាសញ្ញាសមាគល់។យៅកាញង

រែូវយនះមានយភលៀងធាលក់យ៉ាងខ្លង
ុំ នង
ិ មានការពបា
ិ កកាញងការែឹងពភ
ើ ូមិសាស្ត្សតនសទក
ឹ ទយនល
នង
ិ ែើសណដរយៅទយើ នះណាស់ ប៉ាញដនតពួកនវ ិកថ្នសុំយៅក្ប ញទធយនះក្បដ លជាយបាះជញុំរ ុំ នង
ិ
ព័ទធជញុំវ ិញយោ យ យើ ៅជាប់ក្ពះបរមរាជវ ុំង។យៅឆ្ៃ ពើយនះបនតិច មានភាុំត្ូចពើរដែលខពស់

ជាងយចត្ិ ងម ដែលសមាគល់ថាជាកដនលងបញ្េញ ះសពថ្នយសដចដខមរយក្កា ចក្កភពអងគរ។

យោកឧត្ដមនរ ើ Pierre-Paul De La Grandie`re យៅកាញងឯកសណា

ា នកងនវ

ចក្កពត្តិរបស់បារា ុំងដែលមានយក្រឿងលមអយៅយោ ស័កដិពណ៍មាស ក់យលើសាមយៅយលើថ្ែ

អាវ និងមានដខសក្កវ៉ា ត្់យឆ្ៀង រួមទុំងោវយៅមាខងយទៀត្ យៅយលើកាលរបស់គ្នត្់មាន ក់មួក

កនតប
ិ នងដែរ គ្នត្់បានយែើរែល់ក្ចាុំងឆ្ៃ ពទ
ើ ូកយៅកាញងទយនលសាបយៅឧែញ ងគ។នវបាននាញក
អាវញធតាុំងពើថ្ស ន
គ មកទយនលយមរងគ ដែលមានចមាៃ រាប់រ រើ ូដម៉ាក្ត្ យៅយលើដខសទឹកចញ ះ

មកយក្កាម មញនយពលចូលមកែល់ទយនលសាប។តាមរ ៈរូបងត្បានបរហញថាយោកឧត្ដម

ើ ូចជាជនជាត្ិក្បើត្ញន មាាក់ដែលមានអុំណាច និងឥទធិពល យោកឧត្ដមនវ ិក

នវ ិកហ្គក់បែ

មានអា ញ៥៦ឆ្ាមា
ុំ នសក់ពណ៌យតាាត្ នង
ិ ទុំដពក មានឬក រក្ត្ង់ងមឹងជាមួ នង
ឹ ទឹក
មញខែ៏មញត្មាុំ និងត្ញ បដត្ងយោ យក្រឿងឥសសរ ិ ស ែ៏ភលឺដចងចាុំងយៅយលើសាមរបស់គ្នត្់។

គ្នត្់ជាអាកយរៀបចុំនូវរយក្មាងការណ៍នយយបា ដែលមានឆ្នាៈនិងមានសមត្ាភាពខពស់ រឺ

ជាបញរសមាាក់ “ដែលយ រយពញយោ ថាមពល” ថ្នយគ្នលនយយបា របស់អធរា

ិ ជបារា ុំង ឬ
អាចមកពើការយធវើែុំយណើររាប់ ន់រើ ូដម៉ាក្ត្ ពើក្បយទសបារា ុំង។អាកនិពនធខលះបានពិពណ៌ន

7
ថាគ្នត្់យែើរត្ួនទជា
ើ កញងសញលរង៥ ដែលដត្ងដត្យធវអ
ើ ម
វើ ួ យោ មន
ិ ចាុំបាច់សញុំការអនញញ្ញាត្
ពើថាាក់យលើរបស់គ្នត្់យៅឯបា៉ារសយ
ើ ើ ។

បញរសមាាក់ដែលមានកមពស់ទប ដភាកយមម និងហ្គក់ែូចជាធាត្់បនតិច ប៉ាញដនតជាមនញសស

មានលកខណៈឆ្លត្ថ្វនិងជាមនញសសមានទុំនក់ទុំនងលអ ថ្នាមញខមានពនលក្ឺ សស់បុំណងយ ើ

យទះបជា
ើ គ្នត្់យសលៀក ក់សយមលៀកបុំ ក់យធវើពស
ើ ូក្ត្ នង
ិ ដបបបញ រាណក៏យោ ក៏គ្នត្់យមល
ើ យៅ
យកមងជាងឧត្ដមនវ ិកដែរ។ គ្នត្់មានអា ញ ២៧ឆ្ាយុំ ើ ក្ទង់មានក្ពះនមយែើមអងគវត្ើ យោ
ក្ទង់បានចុំណា យពលយវោ យសាើរយពញមួ ជើវ ិត្របស់ក្ទង់យៅកាញងក្បយទសយសៀមនទើក្កុង

បាងកក។បនាប់ពបា
ើ នយធវព
ើ ិធរា ុំ ៨៦៤ក្ទង់បាន
ើ ជាភយិ សកក្រងរាជយរបស់ក្ពះអងគយៅឆ្ា១
យ ើ យសា រាជយអស់យពល៤០ឆ្ា ុំ ក្ទង់រឺជាក្ពះបាទនយរាត្តម។ យៅ៣ឆ្ាម
ុំ ញន បិតារបស់

ក្ពះអងគ រឺក្ពះអងគឌួងក្ទង់បានយសា ទិវងគត្បាននុំឲ្យមានភាពវ ឹកវរយកើត្យ ង

ើ មកយលើក្ពះ
រាជាណាចក្កដខមរ យក្កា មកមានការយក្ជើសយរសអា
ើ កសាងរាជយបនត ក្សបយពលយនះពួកមស្ត្នតើ
យសៀមបានយក្ជើសយរសឲ្យក្ពះបាទនយរាត្ដ
ើ មយ ង
ើ ក្រងរាជយបនត យោ យមល
ើ រ ុំលងយសដចពរើ ក្ពះ
អងគយនសងយទៀត្រឺ ក្ពះបាទសញើវញតាា នឹង ក្ពះបាទសញើសញវត្ាើ។ការក្បកួត្ក្បដជងែយណដើមអុំណាច

គ្នារវងបងបអូនទុំងបើនក់បានយកើត្យ ង
ើ យោ ឥត្ក្សាកក្សានត។យោ ភាពអស់សងឃម
ឹ
ក្ពះបាទនយរាត្ដម ក្ទង់បានរកយៅរកបារា ុំង យោ បានបរហញអុំពកា
ើ រ កចិត្តទញកោក់

អុំពើនលក្បយយជន៍របស់ក្បយទសជាត្ិរបស់ក្ទង់ដែលជាការក្បឆ្ុំងយៅនឹងឥទធិពលថ្នទើ

ក្កុងបាងកក។

ក្ពះបាទនយរាត្ដម ក្ទង់មានបញ្ញហសមញរសាមញយ៉ាងខ្លង
ុំ យៅយពលដែលក្ពះអងគក្ទង់

ចាប់កាន់បិកយ ង
ើ មកតាមរ ៈអាកបបកិរយដែលបានបរ
ិ ហ ញយចញមកយក្កា មានការចញះ

ត្ាយលខ្មួ ដែលយធវើឲ្យយ ើ អាចែឹងបានថា ក្ទង់មិនក្បាកែចុំយ

ង ះ ការចញ ះ ត្ាយលខ្

យលស ិ ញ្ញារយឺ នះជានលូវែ៏ក្ត្ម

ើ នធស ឹ ក្ត្ូវឬយ៉ាងណាយនះយ ើ ។សនធស
ិ ញ្ញានវក្ត្ូវបាននដល់
សចាេប័នយោ យសដចណាប៉ាូយ អញងទើ៣ យៅដខកញមភៈនឆ្ាយុំ ក្កា ដែលជាការក្បងញ នង
ឹ
យក្គ្នះថាាក់មួ ប៉ាញដនតក្ពះបាទនយរាត្ដមក្ទង់មានកដើរ ុំយភើបកាញងការរ ុំយោះក្បយទសជាត្ិយចញពើការ

គ្នបសងកត្់និងការក្រប់ក្រងយោ គ្នមនអធិយត្ យភាពរបស់និង ួន។ យទះបើជាមានការ

ិ បងខុំយ៉ាងណា pirerr-paul de la grandiere បានយឆ្លើ

បងខត្ ត្បរម
ឺ ិនយមនចុំនញចសុំខ្ន់
យនះយទ។ អាកនិពនធ ជនជាត្ិអូស្ត្សាតលើយោក Wilfred Burchett បានអះអាងថា ឧត្តមនវ ិក

8
បាននតល់យៅឪសានវទរ ះយពលបួនយមា៉ាងចញ ងយក្កា ែល់ក្ពះបាទនយរាត្តម យ ើ បានគ្នុំ
ក្ទយោ ការនតល់យៅនវរយក្បើចុំហ្គ ទឹកមួ យក្រឿងរបស់គ្នត្់ជាការអះអាង។ ប៉ាញដនតយោក

មិនបាននដល់នូវ ក្បភពចាស់ោស់យនះយទ។យត្ើយោកឧត្តមនវ ិកមិនមានភាពចាស់ោស់

ឬយ៉ាងណា? មនញសសមាាក់បានក្សថ្មថា ជាក់ដសដងគ្នត្់ជាមនញសសដែលមានភាពយសាមះក្ត្ង់

នង
ឹ មានការយគ្នរពខពស់បញដ៉ា នតជាវ ិធដើ ែលគ្នត្់យធវឪ
ើ យក្ពះបាទនយរាត្តមចញះ ត្ាយលខ្។ អាក

ិ joseph Buttinger យជឿជាក់ថា យោកឧត្តមយសនើបានបងខុំ

ក្បវត្តិសាស្ត្សតជាត្ិអូក្ទើសអាយមរក

ក្ពះបាទនយរាត្តមឲ្យចញះ ត្ាយលខ្ យ ើ យោក Milton Osborne ក៏បានសនាិោានដែលថា

សនធស
ិ ញ្ញាយនះរជា
ឺ “លទធនលថ្នការោក់សមាពធរបស់បារា ុំង” ការពត្
ិ ជាក់ដសដង អវដើ ែល
បានយ ើ យនះរឺក្គ្នន់ដត្ជាការបិទបាុំងនូវការពិត្ែ៏អាក្កក់មួ
ញ ដែលយរយក្ចើនសាគល់ថា

ជា” យគ្នលនយយបា ចញងការណញង” ដត្ប៉ាញយណាាះ។ យោកឧត្តមនវ ិក Pirerr paul marie

benoit de lagrandiere មានអុំណាចក្រប់ក្គ្នន់យែើមបក

ើ ុំណត្់នូវអុំណាចរបស់ក្ពះបាទ
នយរាត្តម រួមជាមួ នង
ឹ ជាមួ កងកមាលង
ុំ របស់គ្នត្់ដែលអាចវ សនធប់យៅយលក
ើ ងកមាលង
ុំ

ការ ររាជវ ុំងបាន។ យបើយមើលយៅវមិនយមនជាសនធិសញ្ញាដែលមានសមភាពយនះយទ។ អាក

ែុំណាងរបស់យោក ែឺឡាក្កង់ឌើយ ៉ា រឺយោក ឌូោ ែឺឡាយក្ក បានទញរបាុំងមញខញញឹម

របស់យោកយចញ កាញងឧកាសែ៏ខម
លើ ួ យៅយពលដែលក្ពះបាទនយរាត្តមបានពាយមការ រ

នូវឯករាជយភាពកាញងការបុំយពញកិចេការខ្ងយក្ដក្បយទសរបស់ក្ទង់។ទហ្គនកងទ័ពយជើង

ទឹកបារា ុំងយៅថ្ស ន
គ បានកុំពញងយធវើ ញ ទធនការបងហូរ្ម យែើមបប
ើ ស្ត្រកបការបះយបាររបស់
ជនជាត្យិ វៀត្ណាមយៅដកបរយៅដកបរយនះ។ពួកចក្កពត្តិនិ មដែលមានភាពអង់អាច

កាលហ្គនមិនអត្់ធមត្់ទទួល កនូវ យមែឹកនុំដែលមានភាពទន់យខា របស់រែាកមពញជាយនះ

យទ។ក្ពះបាទនយរាត្ដម មានជយក្មើសត្ិចត្ួចណាស់ ប៉ាញដនតក្ត្ូវដត្ចញះ ត្ាយលខ្។យទះបើជា

យ៉ាងណាក៏យោ យក្កា មកបារា ុំងបានអះអាងថាក្បជាជនកមពញជា បានអយញ្ជ ើញពួកយរឲ្យ

ចូលមកកាញងរាជាណាចក្កមួ យនះ យ ើ ក៏គ្នមនការរបអូ

ឹ ស កអុំណាចយោ ការបងហូរ

្ម ឬខញសចាប់យនះដែរ។វរឺជាការ “សញ្ជ ័ ែួងចិត្ត” បានអះអាងយោ មស្ត្នតើអាណា

និរមជាន់ខពស់មាាក់។ អាកជំនាន់យក្កា អាចនិយ បានថាជា ការសមលញត្យោ ថ្នាមញខែ៏

ក្ក មយអអរបស់យោកឧត្ដមនវ ិក ដែលបានយធវឲ្

ើ យក្ពះបាទនយរាត្ដម “ទទួល កសុំយណើរ

មួ យនះយោ មិនអាចបែិយសែបាន “យទះជាយ៉ាងណាក៏យោ វក្បដ លជាជយក្មើសែ៏

លអបុំនញត្សក្មាប់ក្ទង់យៅយពលយនះ។

9
 យ ត្ញនលដែលជក្មុញឲ្យបារា ុំងយធវម
ើ ិនសូវជាមានភាពចាស់ោស់បញន
៉ា ម នយទ។ ត្ួ

នទើក្បកបយោ សវ័ ភាព របស់យោកឧត្ដមនវ ិក កាញងការអះអាងគ្នុំក្ទអាណាពាបាល

ដែលបានយលើកយ ើ យោ ក្បវត្តិវ ិទូជនជាត្ិអង់យរលស D.K. Fieldhouse ថា “ការពក្ងើក

ង

ចក្កពត្តិកញ ងអុំ
ា ញងយពលយនះ (១៨១៥-១៨៨២) រយឺ កត្
ើ យ ង
ើ យោ មន
ិ មានរយក្មាង
ទញកជាមញ នយ ើ យោ ពួកអរឺ ញប៉ា យោ កមាលង
ុំ ចលករជក្មុញបានមកពខ្
ើ ងយក្ដ”។យោ
មិនរិត្អុំពើយរឿងយក្ពងនិទន ការអនតរារមន៍របស់បារា ុំងរឺមានភាពអាតាមនិ មណាស់។

យទះជារយក្មាងការណ៍របស់ពួកចក្កពត្តិនិ មមានបញ ពវយ ត្ញយក្ចើនយ៉ាងក៏យោ វយៅដត្

មានក្បភពយែើមរបស់វ រឺភាពអាតាមនិ ម នង
ិ ភាយោភលន់របស់ជាត្ខ
ិ ួ លនយក្ចើនជាងការ
រិត្រូរអុំពើទុំនួលខញសក្ត្ូវថ្នយបសកកមមកញ ាងការអនតរារមន៍ និងការយធវើអាណានិរមយលើ

ក្បយទសែថ្ទ។ែុំបូងយ ើ រោាភិបាលបារា ុំង មានភាព ត្

ឺ យ៉ាវកាញងការយឆ្លើ ត្បយៅនឹងឪ

កាសរបស់ខួ នចុំ
ល យ ះក្បយទសកមពញជា។ យបយើ ក្បៀបយធៀបយៅនង
ឹ យវៀត្ណាម វមិនដមនជារត្ន
ភណឌពត្
ិ ក្បាកែយនះយទ ែូយចាះយ ើ បារា ុំងមន ើ ល់សុំយណើរែុំបូងៗ
ិ សូវយអយើ ពែ របស់

ក្ពះបាទអងគឌួង ដែលបានចាប់យនដើមែុំយណើរការរ ូត្្នយៅរកការយធវើសនធិសញ្ញាយនះយ ើ

។យក្កា មកពួកយរបានសលញងជាមួ នឹងសនតិភាពយៅយវៀត្ណាម។ នយពលយនះ

ក្បយទសបារា ុំងក៏បានជាប់ ក់ព័នធយ៉ាងសញជ

ើ យក្ៅយៅនង
ឹ ការ្លន នរបស់មិកសញក
ើ ូនងដែ
រ។យៅត្ុំបន់ឥណូ ឌ ចិន ែកកមពញជាយចញ រឺជាត្ុំបន់ដែលមានការក្បកួត្ក្បដជងទន់យខា

ចុំយ ះការទញ កចុំណាប់អារមមណ៍ពួកចក្កពត្តិ។

ក៏បញដ៉ា នតការជុំរញញរបស់ពួកចក្កពត្តន
ិ ិ ម បានយធវើែុំយណើរការយ៉ាងខ្លង
ុំ កាលកាញង

ចុំយណាមពួកមស្ត្នតើកងទ័ពយជើងទឹកដែលក្រប់ក្រងអាណានិរមងមើយៅទើក្កុងថ្ស ន
គ ដែលយៅ

ឆ្ៃ ពើបារស។
ើ ពួកពយរយពញយៅយោ អុំណាចជាក្បយភទក្កុម”ចូលរួមយធវើយក្ចើនជាងយក្បើ

ក្ទស
ឹ ”តើ ដែលមានសមត្ាភាពយធវកា
ើ រសុំយរចចត្
ឹ តយោ ខលួនឯង។កាញងនមយោក hobson ដែល
ជាក្ពត្
ឹ តបញរសដនាកក្ទស
ឹ ដើ របស់ពួកចក្កពត្តន
ិ ិ មមូលធននិ មបានសយងកត្យ ញ
ើ ថា
“ចុំណញចរយសើបថ្នភាពអុំនួត្ នឹងការនសងយក្ពងកាញងចុំយណាមមស្ត្នតើយយធាយៅយលើបញ្ញាចាោ

ចលនឹងដក្បក្បួលយៅតាមក្ពមដែនចក្កភព” រឺក្បភពថ្នការចូល្លន នែល់យក្ចើនបុំនញត្

កាញងក្បយទសឥណា
ឌ ។ តាមការអះអាងមួ បានយលក
ើ យ ង
ើ ថាមស្ត្នក
តើ ងទ័ពយជើងទឹកបារា ុំងយៅ

ន
គ ហ្គក់ែូចជា “ពួកចក្កពត្តិនិ មយោ មានការនដនាយទសនិងនដល់នលក្បយយជន៍”

ែូចបែិភារើអង់យរលសរបស់ពួកយរយៅកាល់រូតានិងមា៉ាត្់ក្ោស។ែូចជាអវើដែលយ ង
ើ បាន

10
យ ញ
ើ នូវការ យធវទ
ើ ញកខបញកយមាញែល់ពួកក្រសា
ើ ា ន “ជនជាត្យិ ែើម” យៅកាញងសាានភាពមិនក្បក្កត្ើ
ពើកញ ងក្បយទសកមព
ា ញ ជាយៅយពលយនះ បានយធវើឲ្យពួកយរ កយលសយែើមបច
ើ ូលមកអនតរារម៍។
យលើសពើយនះយទៀត្ ពួកយរមានយ ត្ញនលយជឿជាក់ថា ក្បយទសកមពញជាមានសារៈសុំខ្ន់ដនាក

ញទធសាស្ត្សត នង
ិ ណិជជកមមសក្មាប់ជានលក្បយយជន៍ែល់បារា ុំងនងដែរ។ អាកនព
ិ នធ នង
ិ

ិ រា ុំងយោក សង់ ម៉ាូរា៉ា បានក្បាប់ឲ្យែឹងថាយៅយពលដែលអភបា

អាកក្រប់ក្រងជនជាត្បា ិ ល
បារា ុំងយៅកូ សាង
ុំ សញើនឧត្ដមនវ ិកឯកលវើសអាែញល

ប
ើវ ូណា
៉ា ែ បានយធវើែុំយណើរមកក្បយទសកមពញជាយៅ

ដខកញ្ញា ឆ្ា១
ុំ ៨៦២ គ្នត្់មន
ិ ក្គ្នន់ដត្ចាប់
អារមមណ៍យៅយលើនយយបា ថ្នក្ពះរាជាណាចក្ក

កមពញជា និងទុំនក់ទុំនងរបស់ខួ នជាមួ

ល យសៀម

ប៉ាញយណាាះយទ ប៉ាញដនតគ្នត្់ក៏បានចាប់អារមមណ៍យៅយលើ

“សារៈសុំខ្ន់ខ្ងវ ិស័ កសក

ិ មម និង ណិជជកមម”
នងដែរ។ក្បយទសមួ យនះក្បដ លែូចជាអវើដែល

អាកនិពនធមាាក់បានយលើកយ ង
ើ ថាជា “បុំដណកថ្នរូប
ភាពដែលគ្នមនត្ថ្មលថ្ន ញ រមជឈម
ឹ សម័ ” ប៉ាញដនតជា

នលូវទឹកែ៏ធុំសយមបម
ើ របស់ Camoen(ទយនលយមរងគ)

ដែលបាន ូរកាត្់ក្បយទសកមពញជាមានក្បភពយែើមមកពើយខត្ត ូណានក្បយទសចិន។ពត្៌មាន

យនះមន
ិ បានបរហញទូលុំទូោ យ ើ រ ូត្ែល់មានការរញករករបស់យោក Francis

Gamier ដែលបានបរហញពើលាក់យខ្ន(លាក់ទឹក)និងឧបសរគយនសងៗយទៀត្ចុំយ ះការយធវើ

នវចរណ៍ ដែលនុំឲ្យបារា ុំងយជឿថាទយនលយមរងគមិនដមនជា “នលូវយៅកាន់ក្បយទសចិន”យនះ

យទ។បនាប់មកនយពលយនះវ ត្
ឺ យពលយៅយ ើ ដែល ពួកបារា ុំងបានយបដជា្ចិត្តរច
ួ មក

យ ើ ចុំយ ះការោក់អាណាពាបាលរបស់ពួកយរយៅកាញងក្បយទសកមពញជា។ ក្បដ លជា

ឧត្ដមនវ ិកបារា ុំងយៅដត្ កក្បយទសកមពញជា យបើយទះជាពួកយរែឹងថាវមិនដមនជាយរឿងដែល

កញ កពើនូ វល ណិជជកមមធមមជាត្ិពើថ្ស ន
គ យៅចិនក៏យោ ។ពិភពយោកបាននឹងកុំពញងខិត្

យៅរកអវដើ ែលមន
ិ ធាលប់មានពម
ើ ញនមកបនតច
ិ មដងៗ រឺ ញរសម័ ថ្នអាណាចក្កកាញងកុំ

ញងយពលដែលអុំណាចរបស់ពួកអឺរញប៉ា បានបនតដបងដចកពិភពយោកយសាើរទុំងមូលជា
អាណានិរម អាណាពាបាល និងដែនកុំណត្់(Spheres of influence)។

11
 ិ មអាចជា ញ ទធសាស្ត្សតែ៏សុំខ្ន់មួ នងដែរ។ក្បយទសកមពញជារជា
អាណានរ ឺ ក្បយទស
ត្ូចមួ ដែលមានក្បជាជនត្ិចត្ួច បានធាលក់ចញះយខា យោ សារសស្ត្រគមនិងភាព

ចោចលកាញងក្សុក ប៉ាញដនតយ៉ាងយហ្គចណាស់រម
ួ ជាមួ ក្បយទសឡាវ ដែលបានបយងកើត្ជា

ក្បយទសក្ទនប់រវងអាណានរ
ិ មបារា ុំងងមើយៅកូសាង
ុំ សញើននង
ិ ដែនកុំណត្់របស់ក្បយទស
អង់យរលសយៅយសៀម។ក្បសន
ិ យបបា
ើ រា ុំងមន
ិ បានក្រប់ក្រងកមពញជាយទយសៀមក្បដ លជានង
ិ យធវើ
ែូយចាះវអាចនឹងធាលក់យៅយក្កាមឥទធិពលអង់យរលសយោ កុំ ញស “Perfidious Albion” វយសាើរ

ដត្កាល យៅជាចុំណញចយដដររញកមួ យៅកាញងថ្ស ន

គ និងឥទធិពលអាចយក្ជៀត្ដក្ជកកាញងកិចេ

ើ អង់យរលសមន
ការយនសងៗកាញងដែលែើយវៀត្ណាម។យទះបជា ិ មានការយរៀបចុំនូវរយក្មាងការណ៍
អាក្កក់ណាមួ យ ើ យទះបើជាគ្នមនភសដញតាងណាមួ បរហញថាពួកយរបានយធវើក៏យោ ក៏

បារា ុំងយៅដត្សងស ័ ចុំយ ះសក្ត្ូវចាស់របស់ពួកយរតាមទទឹងថ្នដក្ពកជើកអង់យរលស ងវើយបើ

ពួកយរមានទុំនក់ទុំនងយ៉ាងជិត្សាទ
ិ ធរវងមហ្គអុំណាចទុំងពរើ យក្កា ពើ Crimean war ក៏
យោ ។

ចុំយ ះការរិត្រូរដនាក ញទធសាស្ត្សតនយយបា និង ញទធសាស្ត្សតទញ កនល

ក្បយយជន៍ពើក្បយទសែថ្ទយនះយ ង
ើ ក្ត្ូវដត្បដនាមនូវកតាតសុំខ្ន់ថ្នកិត្ានញភាពជាត្ិ និង

ភាពទក់ទញរបស់មជឈម
ឹ បូ ៌ សក្មាប់ពួកអរឺ ញប៉ា ជាសាធារណៈ។ក្ពះយៅអធរា
ិ ជ Louis

Bonaparte រឺជាអាកចក្កពត្តិនិ មែ៏ខ្លង

ុំ កាលមាាក់។គ្នត្់ក្បាថាាចង់សាដរកិត្ានញ ភាពរបស់

បារា ុំងដែលបានបាត្់បង់ បនាប់ពើការបរាជ័ របស់ពួកគ្នត្់យៅ Waterloo យៅឆ្ា១

ុំ ៨១៤

ិ ការបាត្់បង់ត្ុំបន់យកនិច
នង នង
ិ ថ្ ទ។
ើ គ្នត្់បានជាប់ ក់ព័នធនង
ឹ បារា ុំងកាញងសស្ត្រគម
បរយទស្លន នចុំនួន៦ យលើកកាញងអុំ ញងយពល១៨ឆ្ាថ្ុំ នការយសា រាជយរបស់គ្នត្់។

ក្បសិនយបើមិកសញើកូបានបរហញពអុំពើបញ្ញហដែលពិបាកយោះក្សា មួ យនះ ណាប៉ាូយ អញងទើ

៣ ក្បដ លជាមានការ កចត្

ិ តទញកោក់យៅកាញងក្បយទសកពញជា ែូយចាះរែាមស្ត្នអា
តើ ណានរ
ិ ម
របស់គ្នត្់រយឺ ោក Chasseloup Laubat ដែលជាសមព័នធមត្ ឺ ក្កង់ឌដើ
ិ តរបស់ែឡា រ អាចនង
ឹ
មានការក្បដកក ឬពនយល់ពើយ ត្ញនលណាមួ ែថ្ទយទៀត្។ការសាដរយ ង
ើ វ ិញនូវ
កិត្ានញភាពរបស់បារា ុំងក៏និងបយងកើនភាពយជឿជាក់ផ្ទាល់ខួ នរបស់
ល គ្នត្់នងដែរ យក្ ះគ្នត្់

ចាស់ជាែឹងខលួនថា គ្នត្់បានចុំណា យពលយវោជាយក្ចន

ើ ថ្នជើវ ិត្របស់គ្នត្់បនាប់ពកា
ើ រ
បរាជ័ យៅ Waterloo កាញងឆ្ា១
ុំ ៨១៤ យោ បនលុំខួ នន
ល ិរយទសឆ្លងកាត្់ Rhine យ ើ ដត្ងដត្
និយ ភាសាបារា ុំងយោ សុំយនៀងអាលលឺម៉ាង់។យោក Louis Bonaparte បានកាន់អុំណាច

12
យោ មយធាបា រួរឲ្យសងស ័ ដែលបាននដួលរ ុំលុំសាធារណរែាទព
ើ រើ ដែលយោកកាន់

ត្ុំដណងជាក្បធានធិបត្ើ យ ើ គ្នត្់ក្បដ លលន់ត្ួរកភាពក្សបចាប់នងដែរ។គ្នត្់បាន

ែឹងអុំពើ យបសកកមមយយធាយោ គ្នមនការបងខិត្បងខុំណាមួ យៅកាន់ យអ សញប

ើ របស់ពួកគ្នត្់
យៅឆ្ា១
ុំ ៧៩៨ ែូយចាះក្បដ លជាគ្នត្់យជឿថាគ្នត្់អាចែយណដើម កនូវការយធវយើ បសកកមម

ដបបយនះយៅកាញងទក
ឹ ែើអងគរបាន។វអាចបយងកន
ើ នូវកត្
ិ ានញភាពរបស់គ្នត្់គ្នមនទប
ើ ញ្េ ប់។

យោក លវើស ប៉ាូណាបាត្ បាន ល់ថាយៅទើយនះហ្គក់ែូចជាមានសញវត្ាិភាព។

មហ្គជនអឺរញប៉ា បានបរហញពើចុំណាប់អារមមណ៍ែ៏ដបលកអសាេរយចុំយ ះ “អាង៌កុំបាង

ុំ ” និង “ភាព

កក្មមាន” យៅមជឈម
ិ ក្បយទស យ ើ ក្បយទសកមពញជាហ្គក់ែូចជាបុំដណកថាាប
ុំ ុំបាត្់ការ ឺ
ចាប់ ែូចអវើដែលយោក Max Weber បានយៅថា “ការមិនសបា ចិត្តរបស់ពិភពយោក”

ដែលបានយកើត្យ ង
ើ យក្កា យពលបែិវត្តន៍ រ បត្ើនិងឧសា ៍កមម។ មិន ូរប៉ាញនមនមញនយនះ

ជនជាត្ិអរឺ ញប៉ា បានរត្

ិ ថា អាសញើជាត្ុំបន់ោច់ក្សយលមួ យៅយលទ
ើ យនលយមរងគ នង
ិ កដនលង
ចដមលកមួ ដែលបានយធវឲ្
ើ យមានក្បជាជនរស់យៅជាមួ នង
ឹ រូបភាពដែលដបលករួរឲ្យកត្់
សមាគល់និងមានចកខញវ ិស័ ជាមួ ទើក្កុងែ៏អសាេរយ។ ជនជាត្ិអឺរញប៉ា មានការសៃប់ដសៃងចុំយ ះ

យសៀវយៅដែលនសុំការពិត្ជាមួ ការក្សយមើក្សថ្ម៉ាថ្នសត្វយទវកថា និងក្បាសាទធុំៗដែលមាន

កមពស់៦៥ ត្ ិ ថាអាណាចក្កែ៏អសាេរយថ្ន Prester John បានរកយ

វើ ។ពួកយរបានរត្ ញ
ើ យៅ
ទវើបមួ យនះ។យៅទើយនះមាន “វែតថ្នភាពសបា រករា
ើ ” នឹង “វែតថ្នភាពអាក្កក់”ដែល

មានពួកធមប់ អារកស អាកតា យែើមយ យើ ចះនិយ សត្វនរនិងមនញសសមានសាលបជាយែើម។

ក្បយទសកមពញជាមានភាពោច់ក្សយល ិ មានភាពអាង៌កុំបាង
នង ុំ ែូចដនាកយនសងៗយទៀត្ថ្ន

ទវើបអាសញើ យ ើ ចុំណញចដែលជាយបះែូងរបស់ក្បយទសពើបញរាណ រឺទើក្កុងអងគរ។អាកនិពនធជា

យក្ចើនបានអះអាងថា ទើក្កុងយនះបានបងកប់កញ ាងវលពណ៌ថ្បត្ង អស់រ ៈយពល៦០០ឆ្ាម
ុំ ញន

យពលដែលយោក Henri Mouhot បានយពប

ើ ក្បទះ។មនញសសជាយក្ចន
ើ យទៀត្បានឆ្លងកាត្់
យោ ការយរសយអ
ើ ង
ើ ជាត្សា
ិ សន៍យៅក្រប់ទស
ិ ទន
ើ សត្វត្សទ១
ើ ៩ ក្បាកែជាក្បជាជនកមពញជា
មិនអាចសាងសង់វ បានយទយ ើ បានយយងតាមកសិកមមដខមរដែលជាអនកខរជន រឺយែើម
កុំយណើត្របស់វក៏ែូចយៅនឹងត្ឹកតាងែូយចាះដែរ។យរឿងរា៉ា វទុំងអស់យនះបានបយងកើត្ជាយរឿង

ិ នែ៏អសាេរយមួ
នទ សក្មាប់ោៃចនរែូវរររ យៅទក្ើ កុង ញងែ៍ បារសឬបូ
ើ សញ ន
ដ ប៉ាញដនតវមាន

ទុំនក់ទុំនងត្ិចត្ួចយៅនឹងការពិត្ ការពិត្មួ ចុំនួនែូចជាគ្នមនខលឹមសារអវើយ ើ ។វជា

យរឿងដែលអចឆរ ិ ៈ ដត្យទះបើជាយ៉ាងណាក៏យោ ក៏ក្បាសាទអងគរវត្តបានកសាងយ ង
ើ

13
យោ ជនជាត្ដិ ខមរដែរ យ ើ យបយើ ទះជាពួកយរយបាះបង់យចាលតាុំងពស
ើ ត្វត្សទ១
ើ ៥ ក៏យោ
ក៏ពួកយរមិនដែលបានបុំយភលចនងដែរ។យ៉ាងណាក៏យោ យរឿងនិទនក្បឌិត្ជាយក្ចើនបានរក
ើ
រាលោល យោ ការយធវសក្បដ សមិនរិត្ពើចុំយណះែឹងជាក់ដសដង នុំឲ្យបយងកើត្ជាការ

យក្បៀបយធៀបមួ យៅជាភាពពត្
ិ ក្បាកែមួ របស់ក្បជាជនកមពញជា។តាមការបា៉ាន់សាមន

ុំ ជុំរញញែ៏សុំខ្ន់មួ ចុំយ
កមាលង ះអនតរារមន៍របស់បារា ុំងបានយកត្
ើ មានយ ង
ើ ជាមួ នង
ឹ ការ
យបាះពញមពនា ជាសាធារណៈថ្ន កុំណត្់យ ត្ញរបស់យោក Henri Mouhot យក្កា ពើការ

សាលប់របស់យោក។យ ើ យោករឺជាអាកនសងយក្ពងែ៏អសាេរយមាាក់យមើលតាមរាងយៅែូ ចជា

ក់កណា
ដ លបារា ុំង និង ដ លអង់យរលស យ
ក់កណា ើ ខលះយទៀត្រិត្ថា ក់កណា
ដ លមនញសស

ក់កណា
ដ លសត្វ យោកជាអាកធមមជាត្ិមាាក់ដែលបានសាលប់យៅកាញងថ្ក្ព និងបានបនសល់

ទញកនូវភាពរស់រយវ ើកមួ ថ្នការយធវើែុំយណើររបស់គ្នត្់។យោក Mouhot មិនដែលអះអាងថា

បានរកយ ើ សុំណង់ដបកបាក់របស់ក្បសាទអងគរយទ។គ្នត្់ក្គ្នន់ដត្ក្បាប់យ
ញ ញ
ើ ថាជា
យោកឪពញក E.Silvestre ថ្នយខត្តបាត្់ែុំបង “ជាអាកនុំនូ វបាននុំ
ល ខញ ុំយ្ ែើរកាត្់ថ្ក្ពែ៏ក្កាស់”យៅ

កាន់សុំណង់ដបកបាក់។យលើសពើយនះយៅយទៀត្មានក្ពះសងឃក្ពះពញទធសាសនយៅទើយនះនង

ដែរ។គ្នត្់ក៏បានែឹងពើែុំយណើរទសសនកិចេរបស់បញពវជិត្ជនជាត្ិបារា ុំងរឺយោក Charles

Bouillevaux នងដែរកាលព១
ើ ០ឆ្ាម
ុំ ញន។យទះបើជាមានការបែិយសធមិនទទួលសាគល់ក៏

យោ ក៏សាធារណៈជនយជឿជាក់យ៉ាងមញ ត្មាុំថា គ្នត្់បានរកយ ើ ទើក្កុងដែលបាត្់បង់

ញ

មួ យៅកាញងថ្ក្ព។យទវកថាយៅដត្ ក្បកាន់ខ្ជប់ែល់សពវថ្ងៃយនះ សូមបដើ ត្យៅកាញងការយបាះពញមព

នា ែ៏យក្ចើនសនធក ឺ ចលករជុំរញញែ៏អសាេរយមួ
ឹ សនធប់។វរជា សក្មាប់បារា ុំងយរៀបចុំ

រយក្មាងការណ៍មួ យៅកាញងក្ពះរាជាណាចក្កកមពញជា។

សនធិសញ្ញាឆ្ា1ុំ 863 រឺជាការក្បឹងដក្បងយ៉ាងខ្លង

ុំ មួ យោ យសដចដែលមានក្ពះជនម

វ ័ យកមងដែលមន
ិ ទន់អភយិ សកយៅយ ើ យែើមបប
ើ ញ្ឈប់យៅការបងហូរ្មយៅកមពញជាដែល

ើ យ៉ាងយហ្គចណាស់មួ សត្វត្សរមញ៍ នយនះ។វជាយរឿងយឆ្ត្លៃង់យលកា

បានចាប់យនដម ើ រយជឿការ
យោសនរបស់បារា ុំងដែលបាននិយ អុំពើលកខណៈមិនរួរឲ្យចាប់អារមមណ៍ថ្ន

“យបសកកមម” របស់ពួកយរយៅកាញងក្បយទសកមពញជាក៏យោ ក៏មានការសងស ័ ត្ិចត្ួចដែរថា

អនតរារមន៍របស់ពួកយរ បានរារា ុំងែល់ការបាត្់ខួ លននូវដនាកនយយបា ថ្នក្បយទសយនះរជា

ឺ
ឧទ រណ៍ែ៏យលចយធាលមួ ថ្នទសសនៈមា៉ាកនិ មកាញងការចាប់យនដើមថ្នចក្កពត្តិនិ ម ដែល

ជាអាវញធមញខពើរមានត្ួនទើទង
ុំ ជាអាកបុំផ្ទលញ និងជាអាកយក្សាចក្សង់។ដនាកខលះថ្នក្ពះរាជា

14
ណាចក្កដខមរបានធាលក់យក្កាមការក្រប់ក្រងយោ ផ្ទាល់របស់មហ្គអុំណាចជិត្ខ្ងយៅកាញង

សត្វត្សរទ៍ ើ១៦យោ យវៀត្ណាមបាន កត្ុំបន់ែើសណដទយនលយមរងគដនាកខ្ងយក្កាមយៅឆ្ា ុំ

១៧៩០យ ើ យសៀមបានរបអូ
ឹ ស កយខត្តបាត្់ែុំបង និងត្ុំបន់អងគយៅភារខ្ងលិចនិង

មលូរថ្ក្ពយៅភារខ្ងយជើង។

មកែល់យែើមសត្វត្សរឆ្
៍ ា១
ុំ ៨៦០ យជារវសនរបស់ក្បយទសកមពញជាសាត្
ិ យៅកាញង
កក្មិត្ទបបុំនញត្។យបើយទះបើជាក្ពះបិតារបស់ក្ពះបាទនយរាត្ដមរឺក្ពះបាទអងគឌួងបានប៉ាញន

ប៉ាងែយណដើម កសវ័ ភាពដនាកនយយបា យ ើ វ ិញនិងសាដរយ ង

ើ វ ិញយៅនូវភាពក្ត្ឹមក្ត្ូវ
មួ កាញងរោាភិបាលក៏យោ ប៉ាញដនតក្ទង់បានយសា ទវិ ងគត្យៅឆ្ា១
ុំ ៨៦០ ដែលរជា
ឺ ឪកាស
មួ កាញងការនាញះយ ើ នូវសស្ត្រគមសញើវ ើលដែលបានយធវើឲ្យក្បយទសបាត្់បង់នូវកមាលង
ង ុំ និងការ

យលបក្ត្បាក់ពើក្បយទសជិត្ខ្ងដែលក្ត្ូវបានយរយៅថាជា “ខ្លនិងក្កយពើ”។អាកក្បវត្តិសាស្ត្សត

យោក យែវ ើឌ ឆ្ណឌល័រ បានយលក

ើ យ ង ើ ុំបូងថាក្ពះបាទនយរាត្ដមមានការភ័
ើ ពែ ខ្លចចុំយ ះ

ជនជាត្ិ ួនជាងយសៀម។ពួកយសៀមមានការអនញញ្ញាត្ឲ្
ិ យដខមរដែលជាក្បជាជនចាស់បនតយៅ
តាមបណា
ដ យខត្តដែលពួកយរបាន ក ប៉ាញដនតដខមរយក្កាមដែលតាុំងលុំយៅយៅតាមែងទយនលយមរ

ងគខ្ងយក្កាមក្ត្ូវបានយវៀត្ណាមយធវើទញកខបញកយមាញ និងបានបញ្ញជក់យៅែល់ជនជាត្ិភារត្ិច

ទុំងយនះថាពួកយរបានយៅកាញងែើរបស់យវៀត្ណាម។ពញុំមានរបាុំងធមមជាត្ដិ ែលជាឧបសរគ

យនះយទចុំយ ះយវៀត្ណាមបានយកើនយ ង
ើ យៅចយនលះភាុំយពញនិងថ្ស ន
គ ក្បជាជនទុំងពើរ

យនះបាន រយៅយលើែើសណដទយនលយមរងគដែលវមានលកខណៈដបលកនិងមានលកខណៈពិយស

ស។យៅដខទក
ឹ យ ង
ើ ក្បជាជនយវៀត្ណាមបានយធវកា
ើ រវ ក្បហ្គរតាមទូក។ក្ពះបាទនយរាត្ដម

មានការក្ពួ បារមភយ៉ាងខ្លង
ុំ ចុំយ ះការរ ុំយោភបុំ នដែលកាន់ដត្មានការយកើនយ ង
ើ ជា
លុំោប់ពើសុំណាក់ក្បយទសជិត្ខ្ងមួ យនះ។

យៅ ក់កណា
ដ លសត្វត្សរទ៍ ១
ើ ៨ ក្បយទសកមពញជាបានពក្ងួញដែនបចេញបបនារបស់ខួ លន
យោ ែកយចញយខត្តភារខ្ងលច
ិ និងការោក់ឲ្យយសា រាជយថ្នយសដចដខមរក្ត្ូវបានយធវយើ ង
ើ
យៅបាងកកកាញងក្ពះរាជវ ុំងរបស់យរយោ យសដចរបស់ពួកយរ(យសៀម) និងក្ពះរាជបញក្ត្

បនាប់ក្ត្ូវបានដត្ងតាុំងឋានៈជាឧបរាជ។មានយពលខលះយវៀត្ណាមបានក្ប ញទធជាមួ

យសៀមយៅយលទ
ើ ក
ឹ ែើដខមរក៏មាន។យសៀមវ លញកដខមរយោ យែើរយងមើយជើងយៅរែូវក្បាុំង យ ើ ពួក
ួនក៏បញ្ជូ នកងទ័ពនវតាមនលូវទឹក។យសៀមបាន្លន នមដងយទៀត្យៅឆ្ា១
ុំ ៨០៨ ែប់

15
មួ ឆ្ាប
ុំ នាប់ពក្ើ ពះបាទអងគចនាមានក្ពះជនម១៧វសា ក្ទង់បានយ ង
ើ យសា រាជយយៅ

ឧែញងគ។ពួកយរបានែយណដើម កែើបដនាមយទៀត្យោ បងខុំឲ្យយសដចវ ័ យកមងរូបយនះយធវើការនដល់

យៅសួ សារអាករែល់ក្បយទសយសៀម យ ើ យៅឆ្ា១

ុំ ៨៣៤ ពួកយរបានែញត្បុំផ្ទលញរាជ

ធានឧ
ើ ែញ ងគ។រាជធានយើ នះរឺជាទក្ើ កុងដែលមានជញ្ញជង
ុំ ធុំទូោ ដែលមានររវស់យសមន
ើ ង
ឹ
២០លើ ឬ១០រើ ូដម៉ាក្ត្ ជញ្ញជង
ុំ មានក្ចកទវរពរើ ធុំៗនង
ិ នលូវធុំទូោ រួមទុំងសាពនធុំៗជា
ុំ នាប់យវៀត្ណាមបានយែើរនូវជុំហ្គនមិនក្បក្កត្ើមួ
យក្ចើននងដែរ។យៅឆ្ាប យោ ោក់ក្ពះ

មហ្គកសក្ត្ើអងគមើយ ង
ើ យសា រាជយយៅដខមរ(ក្ពះអងគចនាបានយសា ទើវងគត្យៅយោ មិនមាន

បញក្តាយ ើ )។នយពលយនះពួកយរបានបងខុំក្ពះនងឲ្យយធវតា
ើ មពួកអាណាាម យក្កា មកការ
ចូលយក្ជៀត្ដក្ជកថ្នត្ញោការរបស់អាណាាមកាន់ដត្ខ្លង
ុំ យ ង
ើ យោ មានបញ្ញហថ្នការ
្លន ន និងការបះយបារយៅតាមភារខ្ងយកើត្ថ្នក្បយទស។យៅឆ្ា១
ុំ ១៨៤១ យសៀមបាន

ក ះា រូរក្បដជងរបស់ខួ លនយ ង
ើ វ ិញ យ ើ បានោក់ក្ពះបាទអងគឌួងឲ្យយ ង
ើ ក្រងរាជយ
វ ិញមដង ប៉ាញដនតការត្សូបងហូរ្មយៅដត្បនតយកើត្យ ង
ើ ឥត្ ប់ រ។យៅឆ្ា១
ុំ ៨៤៥ យវៀត្

ណាមបានយឡាមព័ទធរាជធានើយៅឧែញងគ។យទះបើជាមានការយក្ជៀត្ដក្ជកតាមរ ៈការបងហូរ

្មយនះក៏យោ ក៏ក្ពះអងគបានដណនុំពើការដកទក្មង់ដែលក្ត្ុវការជាចាុំបាច់យៅយលើក្កម

ម ណឌរបស់ក្បយទស ប៉ាញដនតក្ទង់រស់យៅយោ មានការភ័

ក្ព ទ ខ្លចពើអាកជិត្ខ្ង។

យៅឆ្ា១
ុំ ៨៥៣ យោ យធវើតាមែុំបូនមនរបស់បញពវជិត្សាសនទូត្កាត្ូលិកបារា ុំង

ក្ពះអងគឌួងបានយន្ើរអុំយណា សូក្ត្ពើរ ភលញកែុំរ ើ និងរបស់មួ ចុំនួន ែល់យសដច ណាប៉ាូយ អញង

ទ៣
ើ យ ើ ក្ទង់បានសញុំឲ្យបារា ុំងជួ ការ រ។ក្ពះយៅអធិរាជបារា ុំងមិនបានយឆ្លើ ត្ប

យ ើ ែុំណាក់កាលយនះយ ើ បនាប់ពើការយសា ទិវងគត្របស់ក្ពះអងគ បានយធវើឲ្យក្បយទស

បានធាលក់ចញះជាងមើមដងយទៀត្ចូលយៅកាញងភាពក្កើក្ក និងភាពវ ឹកវរ។ខញទធកាល័ ចក្កភព

អង់យរលសយៅបាងកកបានរា ការណ៍ថាយៅឆ្ា១
ុំ ៨៦៣ “យខត្តរបស់កមពញជាមានត្ច
ិ ត្ួច
ក្បជាជនក៏មានចុំនួនត្ិចជាង៤ដសននក់ យ ើ ក្បជាជនយៅមានជើវភាពក្កក្ើ ក”។យបើ
យក្បៀបយធៀបយៅនឹងភាពក្ត្ចះក្ត្ចង់ពើបញរាណថ្នរាជធានើយៅអងគរ ឬសូមបដើ ត្យៅឧែញងគមាន

ភាពសបា រករា
ើ ដត្យពលយនះទើក្បជញុំជនែថ្ទយទៀត្សញទធដត្ជាកដនលងសាៃត្់ក្ជងុំ។ែូចអវើ

ដែលយោកយែវ ើឌ ឆ្ណឌល័រសយងកត្យ ញ
ើ ថា “រ ុំ ុំបូងថ្នសត្វត្សរទ៍ ១
ៈយពល៦០ឆ្ាែ ើ ៩ រឺ
ជាដនាកែ៏យមមបុំនញត្ថ្នសម័ ងងឹត្(សម័ អនតរកាល)ថ្នក្បយទសកមពញជាមញ នសស្ត្រគមកាញង

ទសវត្សរឆ្
៍ ា១
ុំ ៩៧០”។

16
 ក្ពះបាទនយរាត្ដមយៅកាញងក្ពះជនម២០ក្ពះវសា ក្ពះអងគបានយភៀសខលួនយៅទក្ើ កុង

បាងកកយែើមបយើ រចឲ្យនញ ត្ពើជមៃឺរាត្ត្ាត្ដែលបងករឲ្យមានការបងហូរ្ម ដែលបាននាញះ

យ ង
ើ យៅយក្កា ថ្នការយសា ទិវងគត្របស់ក្ពះបាទអងគឌួងយៅឆ្ា១
ុំ ៨៦០។ជនជាត្ិចាមក៏

បានយក្កាកយ ង ុំ ៨៥៧នងដែរ។ការខ្ត្បង់យៅកាញងការក្ប ញទធ

ើ យៅកាញងការបះយបារយៅឆ្ា១
ុំ ៨៥៩ ក្ពះអនញ ចរបស់ក្ពះបាទនយរាត្ដមរក្ឺ ទង់ សញវើ ញតាា នង
គ្នាយៅឆ្ា១ ិ ញ ោរបស់ក្ទង់
ិ ក្ពះបត្
រឺអងគសូរបានយងើបយ ង
ើ បះយបារយៅឆ្ា១
ុំ ៨៦១ ជនជាត្ិចាមមួ ចុំនួនបានចូលរួមជាមួ

ក្ទង់។ក្ពះអងគមាេស់សញើវញតាា ហ្គក់ែូចជាក្ពយងើ កយនតើ ។ជួនកាលក្ពះអងគបានរង់យៅ

ជាមួ ក្ពះបាទនយរាត្ដមក្បឆ្ុំងនង
ឹ ពួកឧទាម ប៉ាញដនតក្ពះអងគបានែឹកនុំការបះយបារមួ

យនសងយទៀត្យៅឆ្ាប
ុំ នាប់។យរទសសន៍ទ ថាវជាសកមមភាពយៅពើយក្កា ឆ្ករបស់យវៀត្

ណាមនិងយសៀម។រួរឲ្យចាប់អារមមណ៍ថាយទះបើជាយសដចមងគត្ ថ្នក្បយទសយសៀមបាន

ដត្ងតាុំងក្ទង់នយរាត្ដមយែើមបស
ើ ាងរាជយត្ពក្ើ ពះបតា
ិ របស់ក្ពះអងគក៏យោ ក៏មានការអះអាង

ថាក្ទង់មានសមត្ាភាពផ្ទាល់ខួ នរបស់
ល ក្ទង់នង
ិ ភាពរួរឲ្យទញកចិត្ត(ក្បដ លជាភាពអាចយជឿ

ជាក់បាន និងជាមនញសសយចះបត្់ដបនបាន)។យយងតាមរ ៈកញងសញលរបស់ចក្កភព

អង់យរលសយៅទើក្កុងបាងកកថា “យៅយពលដែលក្ពះបាទនយរាត្ដមមានការក្ពយងើ កយនតើ

យ ើ មានការសងស ័ អុំពើការដត្ងតាុំងក្ទង់ឲ្យសាងរាជយពប ិ របស់ក្ទង់ ប៉ាញដនតពួកយរដបរជា

ើ តា
ក្ត្ូវបានែក ូត្យោ ការយសាើរសញុំរបស់អាជា្ធរបារា ុំងយៅថ្ស ន
គ ”។ក្បសិនយបើករណើយនះ

វបានបរហញថាបារា ុំងបានសយក្មចចិត្តយធវើអនតរារមន៍កញ ាងកិចេការថ្នាកញ ាងរបស់កមពញជារួចយៅ

យ ើ យ ើ បានក្បយមល
ើ យមល
ើ យ ើ ថាក្ត្ង់នយរាត្ដមជាសមព័នធមត្
ញ ិ តដែលមានសកាដនញពល
យៅយពលអនរត្។ក្បដ លជាបារា ុំងបានចាត្់ទញកអងគមាេស់សញើវញតាាដែលមានភាពឯករាជយ

និងមានរុំនិត្ឯករាជយឬក៏អាចជាអា ង
៉ា យៅយពលអនរត្។យបើែូយចាះដមនយនះរឺជាការ

ិ ឆ័ ែ៏លម
វ ិនច អ ួ ចុំយ ះក្ទង់សញវើ ញតាាដែលដត្ងដត្ជុំទស់ក្បឆ្ុំងបារា ុំងរ ូត្ែល់ទើបញ្េ ប់ថ្ន

ជើវ ិត្របស់ក្ទង់។យ៉ាងណាក៏យោ ែូចដែលយ ង

ើ រ ុំពង
ឹ ទញកបារា ុំងឆ្ប់ និងយសាកសាដ

ចុំយ ះក្ពះករញណាក្ពះបាទនយរាត្ដម និងបានចាប់អារមមណ៍យលើអងគមាេស់សញើសញវត្ាិ យក្ ះ

យក្កា ៗមកយទៀត្ក្ពះអងគនិងបរហញឲ្យយ ញ
ើ ថាក្ពះអងគពិត្ជាអាចឲ្យបារា ុំងយជឿទញ កចិត្ត
បាន។

ក្ពះបាទនយរាត្ដមចាស់ជាមិនសូវពូដកយទ យបើយក្បៀបយធៀបជាមួ អនញជទុំងពើររបស់

ក្ទង់ដែលជាអាកចមាុំង។ក្ទង់បានយែើរត្ួនទើត្ិចត្ួចកាញងការទប់សាកត្់ការបះយបារពួកចាម

17
នង ិ ក្ទង់បានយភៀសខលួនយៅយខត្តបាត្់ែុំបងយ
ិ ការក្ប ញទធការក្ប ញ ទធក្បឆ្ុំង។តាមពត្ ើ
បនាប់មកយៅទើក្កុងបាងកក យោ បនសល់ទញកក្ទង់សញើសញវត្ាិយែើមបកា
ើ រ ររាជធានើយៅ

ឧែញងគ។យសៀមបានគ្នុំក្ទក្ពះបាទនយរាត្ដម យក្ ះក្ទង់មិនសូវមានក្បជាក្បិ ភាពយោ

យ ត្ញនលថាក្ទង់និងបានឯករាជយពឹងដនអកយលយើ សៀម។ជនជាត្បា
ិ រា ុំងក្បដ លជា ល់

ក្សបតាមការវ ត្ថ្មលយនះ ប៉ាញដនតបានរិត្ថាក្ទង់អាចយធវយើ ៅបានយោ ដនអកយលព

ើ ួកយរ
ប៉ាញយណាាះ។ពិត្ណាស់ក្ពះបាទនយរាត្ដមទុំនងជាទទួលបានការគ្នុំក្ទត្ិចត្ួចយៅកមពញជា។ការ

ចាកយចញរបស់ក្ទង់យៅកាន់ទើក្កុងបាងកកយៅឆ្ា១
ុំ ៨៦១ បានឲ្យយរយមើលយ ញ
ើ ភាពអស់
សងឃម
ឹ យក្ ះគ្នត្់ធាលប់បានរស់យៅកាញងទក្ើ កុងយនះរ ូត្ែល់ឆ្ា១
ុំ ៨៥៨ យក្បៀបែូចជាអាក

យទសយសៀមយ ើ ចាស់ណាស់ជាមានការសអប់យខពើមយក្កា ក្ត្ ប់មកវ ិញយែើមបកា

ើ ន់
អុំណាច។យសៀមបានចាប់ក្ទង់យធវើជាចុំណាប់ខ្មង ើ យក្ពះបិតាក្ទង់ក្ពះអងគឌួងបនាន់
ុំ យែើមបឲ្

“ឥរយបង”
ិ យទះបើជាអាកនិពនធខលះបានយលក
ើ យ ង
ើ ថាយសដចមងគត្់បានចាត្់ទញកថាក្ពះ

ិ េ ឹមរបស់ក្ទង់ក៏យោ ។ត្ញោការយសៀមបានអះអាងថាពួកយរមានសទ
នយរាត្ដមជាបញក្តាចញ្ ិ ធិ
ដត្ងតាុំង និងក្រប់ក្រងយលើក្ពះរាជាយៅកមពញជា។តាមពិត្ពួកយរចាត្់ទញកក្ពះបាទនយរាត្ដមជា

៉ា “អាកជុំនួស” មិនដមនជាអាកក្រប់ក្រងក្បយទសដែលមានអធិបយត្
អា ង យភាពយនះយទ។

ើ រចាកយចញរបស់ក្ទង់ពព
បនាប់មកពកា ើ ួកឧទាមយ ើ ក្ទង់បានក្ត្ ប់មកវ ិញជាមួ កង

ក្បោប់អាវញធយៅដខកញមភៈឆ្ា១
ុំ ៨៦២ បនាប់មកក្ទង់បានយធវើការសាាបនយ ង
ើ វ ិញនូវទើក្កុង
ឧែញងគ យោ ក្ទង់បានពាយមយធវើឲ្យក្បជាជនយសៀម នដល់ឲ្យដខមរនូវយខត្តកុំពង់សាវ និង

យ ធសា
ិ ត្់យៅដខមន
ើ ឆ្ា១
ុំ ៨៦៣។

២. សនធស
ិ ញ្ញ
ា អាណារាបា (១១ សីហា ១៨៦៣)

បនាប់ពើក្ពះបាទអងគឌួងសញរត្យៅឆ្ា១
ុំ ៨៥៩ ក្កុមក្បឹកាក្ព រាជបលល័ងគបាន

យលក
ើ កសក្ត្អងគវត្ឲ្
ើ យយសា រាជយបនត។ ក៏បញដ៉ា នតយោ កសក្ត្អងគយនះពញុំមានក្បជាក្បិ ភាពនង

យ ើ ដងមទុំងមានការក្ចដណនពើក្ពះអនញ ជពើក្ពះអងគយទៀត្រឺ អងគសូនឹងសញើសញវត្ាិនងក៏បងក

ឲ្យមានចលនបះយបារយពញថ្នាក្បយទសក្បឆ្ុំងនិងការយលើកក្ទង់ឲ្យយសា រាជយ។កសក្ត្អងគវ

ត្ភ
ើ ត្
ិ ភ័ ក៏រត្់យចញយៅបាងកក ឆ្លងកាត្់តាមបាត្់ែុំបងយៅដខសហ្គ
ើ ឆ្ា១
ុំ ៨៦១ យោ នុំ

កទុំងយក្រឿងសក្មាប់យសា រាជយយៅជាមួ នង។យពលយនះអងគសូ(ក្ពះបាទសញស

ើ ញវត្ា)
ិ ក៏
ទទួលរា៉ា ប់រងកិចេការក្បយទសជុំនួសកសក្ត្អងគវត្ើ និងបានរញញក្ចានចលនបះយបារែឹកនុំ

18
យោ ក្ទង់សញស
ើ ញវត្ាឲ្
ិ យយៅភារខ្ងយជើងថ្នក្បយទស។បពវជិត្កាត្ូលក
ិ បានយន្ើសារយៅ
កញងសញលបារា ុំងយៅបាងកកឲ្យជួ យធវើអនតរារមន៍ យែើមបឲ្
ើ យកសក្ត្អងគវត្ើក្ត្ ប់មក
មាត្ញក្បយទសវ ិញ។កសក្ត្អងគវត្ើបានវ ិលក្ត្ ប់មកទើក្កុងឧែញងគយៅដខមើនឆ្ា១
ុំ ៨៦២ តាម

ឹ កាត្់តាមយខត្តកុំពត្។ យពលដែលែឹងថាកសក្ត្អងគវត្ើបានមករង់យៅទក្ើ កុងឧែញងគ អរគ

នលូវទក

យទសាភបា
ិ លបារា ុំងក្បចាុំកូសាង ើ យោកែឺឡាក្កង់ឌដើ
ុំ សញន រ៉ា បានចាត្់យមបញ្ញជការយជើងទក
ឹ
យោកឌូោែឺឡាយក្ក ឲ្យចូលយៅយធវើទុំនក់ទុំនងនិងជួ យធវើអនតរារមន៍ កយក្រឿងសក្មាប់

ក្រងរាជយពើក្បយទសយសៀមមមកវ ិញយែើមបអ
ើ ភិយសកក្ពះអងគយ ង
ើ យសា រាជយតាមក្បថ្ពណើ។
សក្មាប់ក្បយទសកមពញជា បារា ុំងចង់ជួ ការ រក្បយទសយនះឲ្យនញត្ពន
ើ ម
ិ ក្ត្ួត្ក្តារបស់យសៀម
និង ួនមកវ ិញយោ ធានថានិងជួ កទឹកែើកូសាង
ុំ សញើនមកឲ្យដខមរវ ិញ។យទះបើជាមាន

ការធានអះអាងរបស់បារា ុំងក៏យោ ក៏ក្ពះបាទនយរាត្ដមយៅដត្ក្ពួ បារមភថាយៅយពលណា

មួ បារា ុំងែកដលងក្ត្ួត្ក្តាដែនែើកូសាង
ុំ សញន
ើ យនះក្បយទស ួននង
ឹ យសៀមអាចនិងមក
ក្ត្ួត្ក្តាក្បយទសកមពញជាសាជាងមវើ ិញមដងយទៀត្។

ុំ ៨៦៣ ឧត្ដមនរ ើ យោកែឺឡាក្កង់ឌើដ

យៅដខមើនឆ្ា១ រ៉ា បានមកកាន់ទើក្កុងឧែញ ងគ

យោ ផ្ទាល់ យែើមបច
ើ ញះសនធិសញ្ញាមិត្តភាពជាមួ ក្បយទសកមពញជាជាសមាៃត្់។ខលឹមសារថ្នសនធិ

សញ្ញាយនះមានដចងថា ការជួ ការ រក្បយទសកមពញជាយោ រកាទឹកែើយោ មិនឲ្យមានការ

បាត្់បង់ត្យៅយទៀត្។ ជាងាូរត្បមកវ ិញ ក្បយទសកមពញជាក្ត្ូវក្បរល់បញពវសិទធពិយសសឲ្យយៅ

បារា ុំងែូចគ្នាយនះរឺ ការយបាះទើតាង

ុំ និងការបយងកើត្សាោកដើយៅកាញងក្បយទសយ ើ ដងមទុំង

ើ ង់បារា ុំងយៅអមក្ពះមហ្គកសក្ត្។ យក្កា មកសនធស

ចាត្់ឲ្យមានយរសញែ ិ ញ្ញាអាណាពាបាល
បារា ុំង-ដខមរ យៅថ្ងៃទើ១១ ដខសើហ្គ ឆ្ា១
ុំ ៨៦៣ ក្ត្ូវបាននសពវនា ជាសាធារណៈយ ើ ការ
ក្រប់ក្រងរាជយសមបត្
ិ តក៏មិនមានអវើជាឧបសរគយទៀត្យ ើ ។ បារា ុំងក៏បានយរៀបចុំអភិយសក

ក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមររឺ អងគវត្ើឲ្យយ ង
ើ យសា រាជយសមបត្
ិ តយៅទក្ើ កុងឧែញងគ យៅថ្ងៃទ៣
ើ ដខ

មង
ិ ញន ឆ្ា១
ុំ ៨៦៤ យោ មាននមសក្មាប់រាជយថា “ក្ពះបាទនយរាត្ដម”។

សនធិសញ្ញាបារា ុំង-ដខមរដែលបានចញះយៅថ្ងៃទើ១១ ដខសើហ្គ ឆ្ា១

ុំ ៨៦៣ យនះមានខលឹម

សារថាជាសនធិសញ្ញាមិត្តភាព និង ណិជជកមម ភារើទង

ុំ ពើរនឹងបានយបើកទវរឲ្យបារា ុំងចូល

ើ ែុំបូង។សនធស
មកកមពញជាយោ ក្សបចាប់ជាយលក ិ ញ្ញាយនះរយឺ ធវយើ ង
ើ រវងក្ពះបាទនយរាត្ដម
ជាមួ និង ឧត្ដមនវ ើ ែឺឡាក្កង់ឌើដ រ៉ា ជាអរគយទសាភិបាលរបស់បារា ុំងកូសាង
ុំ សញើន សនធិ

19
សញ្ញាយនះយធវយើ ៅក្ពះរាជវ ុំងឧែញងគមានជ័ យោ បារា ុំងសនាថានង
ិ មានយរសញែ
ើ ង
(អធិបត្ើ)បារា ុំងមាាក់ និងនដល់ការការ រែល់ក្ពះអងគលញះក្តាដត្ក្ពះអងគក្ទង់អនញ ញ្ញាត្និង

នដល់សិទធឲ្យបារា ុំងយធវើអាជើវកមមថ្ក្ពយ ន
ើ ិង កដរ។៉ា

ការចញះសនធស
ិ ញ្ញាយនះរក្ឺ ពះបាទនយរាត្ដមបានោក់បាង
ុំ ពយើ សៀមអស់រ ៈយពលជា

យក្ចន
ើ ដខ។យៅយពលដែលពួកយសៀមបានែឹងយរឿងយនះ ពួកយរក៏បានរា ការណ៍យៅទក្ើ កុង

បាងកក។យពលយនះក្ពះអងគបានដងលងអះអាងយ ង
ើ វ ិញភាលមថា ក្ពះអងគសាិត្យៅចុំណញះក្ពះ
យៅយសៀម យោ បញ្ញជក់យៅអាមាក្ត្យសៀមថា “សពវក្ពះទ័ យៅជាក្ពះរាជបយក្មើរបស់ក្ពះ

យៅយសៀមអស់មួ ជើវ ិត្”។វគ្នមនអវដើ ក្បក្បួលកាញងក្ពះទ័ របស់យ ង

ើ យទ។ទុំនក់ទុំនងបារា ុំង
ដខមរ ដក្បយៅជាអាណាពាបាលរឺចាប់ទង
ុំ ពើថ្ងៃចញះសនធិសញ្ញាយៅថ្ងៃទើ១១ដខសើហ្គឆ្ា ុំ

១៨៦៣យនះយ ើ ។តាមសនធិសញ្ញាយនះបារា ុំងបាននដល់នូវការ ការ រែល់ក្បយទសកមពញជា

មន
ិ ឲ្យក្បយទសជិត្ខ្ង្លន នបាន។បារា ុំងមានសមត្ាកច
ិ េដត្នយយបា យក្ដក្បយទស
យទ។រឯក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខម
ើ រ រកាអុំណាចទុំងងស់កញ ងក្បយទស។ត្ប
ា ត្
ិ ដត្សនធិសញ្ញាយនះជា
សនធិសញ្ញាមិត្តភាពនិង ណិជជកមមរវងអធិបត្ើបារា ុំងនិងក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមរក៏យោ ដត្

ការពិត្ក្ពះអងគយៅមានឋានៈក្ត្ឹមដត្ជាក្ពះមហ្គឧបរាជដខមរប៉ាយណាាះ។

យោ សារបារា ុំងចាប់អារមមណ៍យលក
ើ មពញជា ដែលជាក្បភពចុំណើអាហ្គរសក្មាប់

អាណានិរមរបស់យរយៅកូសាង
ុំ សញើន យ ើ យរក៏សងឃម
ឹ ដែរថា ទយនលយមរងគអាចជានលូវ

ណិជជកមមលម
អ ួ សក្មាប់យឆ្ពះយៅក្បយទសចិន ដែលយរធាលប់បរាជ័ កាញងការយក្បើកមាលង
ុំ

យយធាយែើមបែ
ើ យណដើម កទើយនះយនងក្ចកចូលតាមទយនលក្ក មរបស់ ួន(ត្ញងកង
ឹ )រួចមដង
មកយ ើ ។ែូចយនះយ ើ យៅ ក់កណា
ដ លឆ្ា1ុំ 864យសៀមនិងបារា ុំងបាន ចរចាគ្នាយ៉ាង

ត្ឹងដត្ងបុំនញត្ យែើមបយើ រៀបចុំអភិយសកក្ពះបាទនយរាត្ដមឲ្យយ ង

ើ យសា រាជយជានលូវការណ៍។ក្គ្ន
យនះយសៀមបានក្បញាប់ក្បញាលបញ្ជូ នយកត្នភ័ណឌទុំងអស់សក្មាប់ក្ពះអងគយ ង
ើ យសា
រាជយយៅទក្ើ កុងឧែញងគ។ែូចយចាះយ ើ យទប
ើ ក្ពះបាទនយរាត្ដមយ ង
ើ យសា រាជយយៅថ្ងៃទ៣
ើ ដខ
មិងញនឆ្ា១
ុំ ៨៦៤។យ ើ យនះក៏ជាយលើកទើ១ដែរ ដែលក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមរបើអងគយទៀត្ក៏ែូច
គ្នាដែរ ចាប់ពើយពលយនះមកយ ញ
ើ ថាឥទធិពលរបស់យសៀមមកយលើក្បយទសកមពញជាកាន់ដត្អន់
ង យៅៗ ជាពយិ សសបនាប់ពក្ើ ពះយៅយសៀម ក្ពះចមកាលវយសា ទវិ ងគត្យៅយៅឆ្ា1ុំ 867។

20
 សរញបយសចកដម
ើ កយក្កា ពើបានចញះសនធស
ិ ញ្ញាយៅថ្ងៃទើ១១ដខសហ្គ
ើ ឆ្ា១
ុំ ៨៦៣ មក

យ ញ
ើ ថាបារា ុំងក៏បានជួ យោះក្សា ការ រទឹកែើដខមរបានមួ ភារធុំដែរ ដែលយធវើឲ្យ

ក្បយទសជិត្ខ្ងពញុំហ្គន្លន នលញកលញ ចូល ទនាឹមនឹងយនះដែរក៏បារា ុំងបានក្បមូល

កធនធានធមមជាត្ព ើ គត្់នគង់ែល់ក្បយទសយរ។
ិ ក្ើ បយទសកមពញជាយៅនងដែរ យែើមបន

៣. ដំល ើ ររីអាណារាបា លៅជាអាណានិគម្ និងការ

បាត់បង់អំណាចរបស់ព្រះរាជាខ្មែរ

យៅកាញងែុំណាក់កាលែុំបូងថ្នអាណាពាបាលបារា ុំងមកយលក្ើ បយទសកមពញជា បារា ុំង

បានទញ កក្បយយជន៍ពើក្បយទសកមពញជាដនាកយសែាកិចេពធ
ើ នធានធមមជាត្ន
ិ ិងនល
ក្បយយជន៍ខ្ង ណិជជកមមដត្ប៉ាញយណាាះ។ប៉ាដនតយបើតាមយោកយែវ ើឌ ឆ្ណឌល័រថាយៅយពល

យក្កា អាណាពាបាលក៏បានកាល យៅជាអាណានរ

ិ មមដងបនតច
ិ ៗយៅវ ិញ។

ជាក់ដសតងតាមរ ើ ុំដណទក្មង់ែល់ក្បយទសកមពញជាយៅតាមឆ្ាន
ៈការយធវក ុំ ម
ើ ួ ៗែូច
ជា៖

៣.១.រំខ្ រទព្ម្ង់ឆ្ន ំ1877

កតាតដែលយធវើឲ្យបារា ុំងយធវើកុំដណទក្មង់មកយលើក្បយទសកមពញជាយនះរឺ កតាតយសែាកិចេ ណិជជ

កមមនង
ិ នយយបា :

-កតាតយសែាកិចេ ណិជជកមម: អស់រ ៈយពល១៤ឆ្ាម

ុំ កយ ើ ណិជជកមមបារា ុំងពញុំអាចរក
ើ
ចយក្មើននិងពញុំអាចពក្ងើកសកមមភាពរកសញីើយៅកាញងក្បយទសកមពញជាបានយ ើ យោ សារ

ក្បជាជនកមពញជារស់យៅតាមដបបក្បថ្ពណើសកដភ
ិ ូ មម
ិ ន
ិ ចាប់អារមមណ៍និងក្បព័នធទន
ើ ារ។

-កតាតនយយបា : យៅយលក
ើ តាតនយយបា បារា ុំងបានរ ុំពង
ឹ ថា អាចពក្ងក
ើ អុំណាចក្រប់ក្រង

របស់ខួ នយៅកា
ល ញ ងឥណូ ឌ ចិន។ឥណូ ឌ ចិនក្ត្ូវមានក្បព័នធឯកភាពដបបបារា ុំងតាុំងយៅកាញងត្ុំបន់
និងទុំងយៅកាញងរចនសមព័នធសងគម។

ើ ុំដណទក្មង់យនះបារា ុំងមានបុំណងដកដក្បក្បថ្ពណើទុំយនៀមទមាលប់សកដភ
ការយធវក ិ ូមដិ ខមរយៅ
មូលធននិ ម ដែលជាក្បព័នាទើនារយសរ ើ ែូចសងគមបារា ុំង។

21
 យែើមបស
ើ យក្មចយគ្នលយៅមួ យនះ បារា ុំងបានយរៀបចុំកមមវ ិធន
ើ ិងយធវស
ើ កមមភាព
នយយបា ែូចជា ៖

-កាញងសងគមដខមរ ចាុំបាច់ក្ត្ូវមាននយយបា ងមើមួ រឺកាត្់បនា អុំណាចយសដចក្តាញ់ មស្ត្នតើស

កដភ
ិ ូមន
ិ ិងលញបបុំបាត្់វណា:ខ្ញុំយរ។

៣.២. រំខ្ រទព្ម្ង់ឆ្ន ំ1884

យនះជាកុំដណទក្មង់ែ៏ធៃន់ធៃរមួ របស់បារា ុំងមកយលក្ើ បជាជនដខមរទុំងអស់

យោ សារដត្ភាពមិនយអើយពើរបស់មស្ត្នតើរាជការដខមរយសដចក្តាញ់ សកតិភូមិដខមរដែលជាកមមវ ិធើ

ដែលបារា ុំងបានោក់ឲ្យយៅឆ្ា ុំ 1877 បានយធវើឲ្យអាជា្ធរបារា ុំងយក្ដយក្កាត្យដតក្កហ្គ យ៉ាង

ខ្លង
ុំ ។ យៅឆ្ា ុំ 1884 អុំណាចអាណាពាបាលបារា ុំងក្បង
ឹ ដក្បងទញសាាប័នរែាបាលកមពញជា
ទុំងអស់ោក់យក្កាមការក្រប់ក្រងរបស់ខួ ន។
ល ែូយចាះកុំដណទក្មង់មកយលើកមពញជាកាញងឆ្ា ុំ 1984

ជាការមួ ដែលបារា ុំងចង់ដក្បកាល ក្បយទសកមពញជាពើក្បយទសយក្កាមអាណាពាបាលយៅជា

ក្បយទសយក្កាមអាណានរ
ិ មរបស់ខួ នយៅវ
ល ិញ។

ើ ុំដណទក្មង់ឆ្ា ុំ 1884 បានបនតខម

កមមវ ិធក លឹ សារថ្នកមមវ ិធឆ្
ើ ា ុំ 1877 ប៉ាញដនតអដវើ ែល
បដនាមពើយនះយទៀត្រឺការោក់ក្បយទសកមពញជាយក្កាមការក្រប់ក្រងរបស់បារា ុំងយោ ផ្ទាល់។

រយលើកិចេក្ពមយក្ពៀងឆ្ា ុំ 1884 បារា ុំងបានយរៀបចុំថាាក់ែឹកនុំយខត្តយោ បារា ុំងផ្ទាល់។យខត្ត

ដខមរចុំនួន 58 ក្ត្ូវបានបក្ងួមមកសល់ក្ត្ម
ឹ ដត្ 8 យខត្តដត្ប៉ាញយណាាះ យែើមបមា
ើ នភាពរ ក្សួល
ក្រប់ក្រងយោ បារា ុំងផ្ទាល់ខួ នក្កុ
ល ើ ង់។យរសញ
មអុំណាចរបស់យរសញែ ៉ា ើែង់ក្ត្ូវមានការដត្ងតាុំងពើ

៉ា ើែង់យសយនរា៉ា ល់(ថាាក់ែឹកនុំបារា ុំងយលើស

យរសញ ព័នឥណូ ឌ ចិន)តាមយសចកដើយសាើសញុំរបស់យរសញើ

ែង់ សញបដពរ រ័ ។យរសញ ើ ង់សញបយប៉ារ ើ រ័ ថាាក់ែឹកនុំបារា ុំងយលក្ើ បយទសកមពញជាយធវកា

៉ា ែ ើ រក្រប់ក្រង
ការររយពញថ្នាក្បយទសកមពញជា យក្កាមបញ្ញជយោ ៉ា ើែង់យសយណរា៉ា ល់(កូសាង
ផ្ទាល់ពើយរសញ ុំ

សញើន)។យពលយនះក្ពះមហ្គកសក្ត្កមពញជាដលងមានសិទធិសយក្មចអវើយទៀត្យ ើ ។យក្ដពើចា ុំ
ទទួលនង
ិ ល់ក្ពមរាល់យសចកដស ៉ា ើែង់សញបដពរ ើ រ័ ។
ើ យក្មចរបស់យរសញ

ការបុំយពញការររែឹកនុំ យរសញ ើ ង់សញបដពរ ើ រ័ មានក្កុមក្បក

៉ា ែ ឹ ាដែលមានត្ួនទជា
ើ
ជុំនួ ការររដែលកាញងយនះមានសមាជិកចុំនួន 12 នក់ 6 នក់ជាមស្ត្នតើ ណិជជកមមបារា ុំង

ដែលដត្ងតាុំងយោ ៉ា ើែង់យសយណរា៉ា ល់ និងជនជាត្ិដខមរ 3 នក់ចិនមាាក់

យរសញ ួនមាាក់ដែល

22
 ើ ង់យសយណរា៉ា ល់យៅ
ដត្ងតាុំងយោ ក្ពះមហ្គកសក្ត្យោ មានការអនញម័ត្ពយើ រសញែ កូសាង
ុំ

សញើន។

៣.៣. រំខ្ រទព្ម្ង់ខ្មែរឆ្ន ំ1886

យោ បានយមើលយ ើ ថា កិចេក្ពមយក្ពៀងឆ្ា ុំ 1884 យធវើឱ្យពួកយរបាត្់បង់អុំណាច

ញ

ដែលធាលប់មានក៏យកើត្ទញកមិនសញខចត្
ិ ត យពលយនះមស្ត្នតើសកដភ
ិ ូមក
ិ ៏បានបះយបារត្វ៉ា ក្បឆ្ុំងនង
ឹ
បារា ុំង ឆ្ា1ុំ 885 ការបះយបារយនះបានយរៀបចុំយ ង
ើ យោ ពួកមស្ត្នតើរាជការដខមរយែើមបយើ ធវកា
ើ រ
ទមទរ កមកវ ិញយៅសិទធិអុំណាចខលួន។ការបះយបារយនះបានរករាលោលយពញថ្នា
ើ
ក្បយទស យ ើ បាត្ញករបានយលើកការត្វ៉ា ទមទរឲ្យបារា ុំងនដល់សិទធិអុំណាចែល់ក្ពះរាជាវ ិ
ញ។យ ញ
ើ សាានការមន
ិ ក្សួលបារា ុំងខ្លចការបះយបារយនះដក្បយៅជាការទមទរឯករាជយ
បារា ុំងក៏បានសក្មបសក្មួលជាមួ ពួកមស្ត្នតើដខមរ ើ រចារកែុំយណាះក្សា
យែើមបច ។យៅឆ្ា ុំ

1886 កិចេក្ពមយក្ពៀងមួ បានយកើត្យ ង

ើ រឺការក្បរល់សិទធិអុំណាចត្ួនទើែល់ពួកមស្ត្នតើនិង
ក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមរវ ិញ។ថ្ងៃទើ 1 ដខមករាឆ្ា ុំ 1887 ក្បពនធរែាបាលកមពញជាបានសាដរយ ង
ើ វ ិញ។
សរញបមកការប៉ាញនប៉ាងចង់ការដក្បទក្មង់ក្បយទសកមពញជាយៅជាសងគមមូលធននិ មក្ត្ូវបាន

បរាជ័ ជាយលើកទើពើរ។

៣.៤. រំខ្ រទព្ម្ង់ឆ្ន ំ1890លៅ1892(រំខ្ រទព្ម្ង់ថ្ីរែ បស់បារា ំង)

យោ យៅឆ្ា ុំ 1886មានការបះយបារបារា ុំងក៏បានផ្ទអកកាញងការយធវើកុំដណទក្មង់ដខមរជា

ដ ះអាសនា។ក៏បញដ៉ា នតបារា ុំងមិនយបាះបង់យនះយទ

បយណា បារា ុំងបានយក្ជើស កមយធាបា ងមើ

យ ើ យក្បើទឹកក្បាក់យែើមបទ
ើ យមាលះទមាល ភាពរា ុំងសាះរយក្មាងការរបស់ខួ ន។យៅឆ្
ល ា ុំ 1888

ែល់ឆ្ា ុំ 1889 រែាបាលបានចញះ ត្ាយលខ្ជាមួ ក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមររឺក្ពះបាទនយរាត្តម យលើ

កច
ិ េក្ពមយក្ពៀងមួ ចុំនួនដែលមានរូបភាពជាយសចកដក្ើ បកាសរបស់ក្ពះមហ្គកសក្ត្ក្បរល់

អុំណាចយៅឲ្យបារា ុំងវ ិញ។

លទធនលថ្នយសចកដើក្បកាសរបស់ក្ពះមហ្គកសក្ត្កាញងការយនារអុំណាចឲ្យបារា ុំងរឺ ៖

• អនញញ្ញាត្ឱ្យដខមរសាត្
ិ យក្កាមការក្រប់ក្រងរបស់រែាបាលបារា ុំងជាងាូរនិងការយលក
ើ កមពស់ការ
នគត្់នគង់ែល់ក្ពះបរមរាជវ ុំងនង
ិ យសចកដក្ើ ត្ូវការសុំខ្ន់(កាញងឆ្ា ុំ 1990)។

23
• បយងកើត្ក្កុមការររពយិ សសដែលសាត្
ិ ក្កុមការែឹកនុំ របស់រែាបាលបារា ុំងចាប់ពដើ ខមករា
ឆ្ា ុំ 1892។រកការបង់ពនធោរទុំងអស់ក្ត្ូវក្បមូលយោ មស្ត្នតើដខមរ ក្ត្ូវក្បរល់ឲ្យយៅក្កុម

ការររពិយសស។បារា ុំងយធវើែូចយនះយែើមបល
ើ ញបបុំបាត្់អុំយពើពញករលួ កាញងជួរមស្ត្នតើពនធោរដខមរ។

ចុំយ ះបញ្ញហមស្ត្នតើរាជការដខមរ ើ ែុំយណាះក្សា នងដែរ។បារា ុំង

បារា ុំងក៏បាន កក្បាក់យធវជា

បានអនញ ម័ត្ចាប់សព
ដើ ក្ើ បាក់យបៀវត្តមស្ត្នរា
តើ ជការ។មស្ត្នរា
តើ ជការដខមរទទួលបានក្បាក់យបៀវត្តខព

ស់។ជាការយឆ្លើ ត្បឲ្យមស្ត្នតើរាជការដខមរយធវើយោ ភកដើភាពនិងអស់ពើសមត្ាភាព កញុំែូយចាះយទ

យរនឹងក្ត្ូវបាត្់បង់ការររ។បារា ុំងក៏បានបយងកើត្សាោរែាបាលសក្មាប់មស្ត្នតើដខមរ។លកខខណឌ

មស្ត្នទ ុំ អស់ក្ត្ូវឆ្លងកាត្់សាោយនះ។យពលយនះមស្ត្នដតើ ែលធាលប់ជុំទស់ក៏សាៃត្់យៅវ ិញ។ែូច

តើ ង

យនះយទះជាបារា ុំងផ្ទអកសកមមភាពបនតិចយៅឆ្ា ុំ 1886 ក៏ពិត្ដមនដត្បារា ុំងយៅដត្អាច ក

អុំណាចបានមកវ ិញទុំងអស់ យ ើ ក្រប់ក្រងយលើរែាបាននិងពនធោរ។

យោកបានបនតយទៀត្ថាចាប់ពរា
ើ ជក្ពះបាទសញស
ើ ញវត្ាិ ដែលយសា រាជយយៅឆ្ា ុំ 1904
ែល់ឆ្ា ុំ 1927 រួមបញ្េូ លទុំងរាជកាលថ្នក្ពះរាជបញក្ត្ចបងរបស់ក្ពះអងគរក្ឺ ពះបាទសញស
ើ ញវត្ាិ
មញនើវងសពើរឆ្ា ុំ 1927 ែល់ឆ្ា ុំ 1941 យរចាត្់ទញកបានជាសម័ អាណានិរមបារា ុំងយ៉ាងយពញ

ទើកញ ងក្បវត្ត
ា ិសាស្ត្សត។យក្ ះបារា ុំងដសស បានយកាដបកាដប់ការក្ត្ួត្ក្តាយ៉ាងដមនកាញងកណា
ដ ប់ថ្ែ

នង
ិ ការសយក្មចយធវអ
ើ ៗ
វើ តាមដត្អុំយពច
ើ ិត្ត យែើមបន
ើ លក្បយយជន៍របស់ខួ ន។ចុំ
ល ដណកយពលយវោ

ដែលយៅសល់មញនបរាជ័ ឆ្ា ុំ 1945 និងការក្ត្ ប់មកវ ិញភាលមកាញងឆ្ាែ

ុំ ដែលរឺចាប់ពើឆ្ា ុំ

1941 ែល់ឆ្ា ុំ 1953 បារា ុំងបានក្ពួ បារមភដត្ចុំយ ះការយកាដបកាដប់អុំណាចជាជាងការ

យរៀបចុំរចនសមព័នធអាណានិរម។

យៅមញនយពលដែលបារា ុំងចូលមកយធវើជាអាណាពាបាល ក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមរមាន

អុំណាចយ៉ាងយក្ចើន។ទុំងអុំណាចកាញងការតាក់ដត្ងចាប់និងសណា
ដ ប់ធាាប់កញ ាងការយរៀបចុំ

សងគមដខមរជាយែើម។ែើធលើទង
ុំ អស់របស់ក្ពះរាជា រះដែលយធវក
ើ សក
ិ មមយលែ ុំ យនះក្ត្ូវដត្បង់
ើ ើទង
ពនធោរជូនរាជការ។ដត្ឆ្លងតាមបទពយិ សាធន៍មួ រ ៈកាញងរាជវងជាមួ យសដចដខមរ នរ

ត្ុំណាងអននិរមហ្គក់កាន់ដត្មានរុំនិត្យោភលន់ខ្លង
ុំ យោ យ ញ
ើ ភាពមិនសូវឆ្លត្ថ្វ
របស់ដខមរជាពិយសស ការមិនអាយៅរបស់ថាាក់ែឹកនុំកញ ាងការយក្បើក្បាស់ឱ្កាសសុំខ្ន់ៗយែើមបើ

ឲ្យបារា ុំងជួ រត្

ិ រូរយលដើ ននការអភវិ ឌឍន៍ក្សុកយទសរបស់ខួ ន។យ
ល ត្ញយនះយ ើ យទប
ើ បារា ុំង
យកើត្រុំនិត្ចាម កអុំណាចពើយសដចដខមរ ឱ្យអស់យែើមបយើ ររ ក្សួលចក្មាញ់ កនល

24
ក្បយយជន៍ពក្ើ បយទសកមពញជា ឲ្យកាន់ដត្យក្ចើនយ ង
ើ ។ក្បមាណ 20 ឆ្ាប
ុំ នាប់ពស
ើ ៃប់សាៃត្់ថ្ន
ុំ សញើន បានយរៀបចុំដននការបងខុំក្ពះបាទ
ទុំនក់ទុំនងបារា ុំង-ដខមរ យទសាភិបាលបារា ុំងកូសាង

នយរាត្តមឲ្យចញះ ត្ាយលខ្យលើអនញសញ្ញាបដនាមមួ យែើមបឲ្

ើ យែកអុំណាចជាយក្ចើនដនាកយទៀត្
យចញពយើ សដចផ្ទាល់ដត្មដង។

យោ សារអនញសញ្ញាយៅថ្ងៃទើ 17 ដខមង
ិ ញនឆ្ា ុំ 1884 យនះក្ពះបាទនយរាត្តម ល់

ក្ពមបដងវរពនធោរយនសងៗពិយសសយលើការចុំយណញ យែើមបប
ើ ុំយពញសងថ្ងលបុំយពញកិចេការរបស់
ភាាក់ររបារា ុំង។អនញសញ្ញាយនះបានែកសិទធិរបស់យសដចយទើបក្បវត្តិវ ិទូចាត្់ទញកថាជាែុំណាក់

កាលរបស់ក្បវត្តសា
ិ ស្ត្សតមួ ដែលដកដក្បត្ួនទរើ បស់បារា ុំង ពភា
ើ ពជា "អាណាពាបាល"
យៅជា "អាណានិរម"វ ិញ។ក្ពះបាទនយរាត្តមបានយន្ើសារត្ួយលខ 1 យៅកាន់ក្បធានធិបត្ើ

បារា ុំង យែើមបក្ើ បដកកនិងការគ្នបសងកត្់របស់បារា ុំងដត្ក្ពះអងគក្ត្ូវយទសាភិបាលបារា ុំងក្បចាុំ

ដែនែើកូសាង
ុំ សញន
ើ រយឺ ោកសាលងមសញន សដប
ើ យនាសអុំពយើ រឿងយនះ។រត្
ិ ក្បដ លជាបាន

ចរចាសាៃត្់សាៃត្់ជាមួ នង
ឹ សយមដចក្ពះមហ្គឧបរាជសញើសញវត្ាិ យែើមបយើ រៀបចុំការយនារអុំណាចយបើ
សិនក្ពះបាទនយរាត្តមបែិយសធមិនយធវើកុំដណទក្មង់អុំណាច។

កាញងអនញសញ្ញាយនះក្ពះអងគបានទទួលសនានូវរាល់កុំដណទក្មង់ទង
ុំ អស់ ដែល

បារា ុំងបានយសាយើ ង ិ កុំដណទក្មង់ែើធលើ ទុំងអស់ជា

ើ ។ក្ពះអងគបានសនាបញ្េ ប់យទសភាពនង
របស់យសដចយៅជារបស់កមមសិទធិឯកជននងដែរ។ចុំនួនមស្ត្នតើបារា ុំង។បានយកើនយ ង
ើ យោ

៉ា ើែង់ជាន់ខពស់
មានយរសញ ៉ា ើែង់យៅក្រប់យខត្ត។យ
យៅទើក្កុងភាុំយពញនិងមានយរសញ ត្ញ នលមួ

ដែលនុំឲ្យក្ពះបាទនយរាត្តមក្ពមចញះ ត្ាយលខ្យនះរក្ឺ ពះអងគភ័ ខ្លចដក្កងបារា ុំងែកក្ទង់

ពើក្ពះរាជបលល័ងគ យ ើ យលើកក្ពះអនញជក្ទង់យ ើ ជុំនួសខលួន រឺក្ពះបាទសញើសញវត្ាិឱ្យយ

ង ង
ើ ក្រង
រាជបលល័ងគជុំនួសវ ិញ។ យក្ ះថាជាយរឿ ៗក្ពះអងគមាេស់សញើសញវត្ាិ ដត្ងដត្គ្នុំក្ទបារា ុំង នឹងយធវើ

តាមសុំណូមពរបារា ុំងក្រប់យរឿង។

តាមរ ៈរាជបបញ្ាត្តិ ចញ ះថ្ងៃទើ 11 ដខកកកោឆ្ា ុំ 1897 ក្ពះរាជាដខមរដលងមានអុំណាច

នយយបា យៅសល់ដត្អុំណាចជានិមិត្តរូបញយ៉ា ណាាះ។យ ើ យនះរឺជាការចាប់យនដើមយៅរបប

អាណានិរមពិត្ក្បាកែរបស់បារា ុំងមកយលើក្បយទសកមពញជា។ចាប់ពើយពលយនះមកក្ពះរាជា

ដខមរ បាត្់បង់អុំណាចនើត្ិបញ្ាត្ដតិ ែលពម

ើ ញ នធាលប់មានយ ើ យរសញ ើ ង់ជាន់ខពស់បារា ុំងជានរ
៉ា ែ

កាន់អុំណាចយ៉ាងពិត្ក្បាកែ។

25
រ. នលោបាយសារលរើរនធរបស់បារា ំង

នយយបា យទៀបពនធពក្ើ បជាពលរែាដខមរ យោ រែាបាលបារា ុំងចាប់យនដើមយ ង

ើ យក្កា ការ
លញបបុំបាត្់ចូលកាញងរបបយទសភាពនិងរបបដែលចាត្់ទញកថាែើធលើទង
ុំ អស់របស់ក្បយទសរឺជា

ែើរបស់សយមដច។បារា ុំងចាប់យនដើមលញបបុំបាត្់នូវបទបញ្ាត្តិពនធោរដបបក្បថ្ពណើរបស់កមពញជា

យៅអុំ ញងចញងសត្វ ិត្ទើ 19 ើ នែ៏អុំណាចទុំងអស់ពក្ើ ពះបាទនយរាត្តម

បនាប់ពបា

ក្បកបយោ យជារជ័ ។ជាពយិ សសរយបៀបទពនធោរយោ អាជា្ ួង

ល ដែលជាទភា
ើ ា ក់ររ
ទរពនធរបស់ក្ពះរាជាក្ត្ូវជុំនួសយោ ភាាក់ររជាយម ញ ុំ ដែលយធវើការក្កុមកិចេក្ត្ួត្ពិនិត្យនិង

ដណនុំយោ បារា ុំង។យក្កា មកបារា ុំងក៏បានបយងកើត្ការ រពនធោរងមើែូចជា ÷

ម. រនធមន
លួ

ការបង់ពនធខួ នចាប់
ល យនដើមយ ង
ើ សក្មាប់សក្មាប់ក្បជាជនដខមរភាពក្បុសទុំងអស់ដែលមាន

អា ញចាប់ពើ 18 ឆ្ារ
ុំ ត្់រ ូត្ែល់ 60 ឆ្ារ
ុំ ត្់យលក
ើ ដលងដត្ក្ពះរាជបញក្តាបញក្ត្ក្ើ ពះរាជនតាា
ដែលជាប់ជាក្ពះរាជវងសថ្នយសដចកុំពង់យសា រាជយនិងបញ ពវកសក្ត្ពួកបារូ ក្ពះវងស ក្ពះ សងឃ

ដែលមានសញ្ញាបក្ត្(ែូចដចងកាញងរាជក្បកាសចញះថ្ងៃទើ 18 ដខមើន ឆ្ា ុំ 1916)ជនពិការ

ទហ្គនដខមរ ពួកយមលាត្ដែលបុំយពញមញ ខការទហ្គនបក្មុងនិងទហ្គនយមលាត្

ចូលនវិ ត្តនង
ិ ជនពកា
ិ រទទួលក្បាក់បុំណាច់។

គ. រនធរំខ្ ន

កាញងចុំយណាមមញខពនធទង
ុំ អស់ដែលបារា ុំងបានដកដក្ប ដត្ពនធយនះឯងដែលបារា ុំងមាន

យចត្នរកាទញក។យក្ ះយធវយើ អា បារា ុំងចុំយណញងវ ិកានង

ិ កមាលង
ុំ ពលកមមដែលយធវើការររ

ពលកមមសពវដបបយ៉ាងយោ មិនចុំណា លញ ជួល។

ឃ. រនធោរនិងរនធអាររ
១.រនធល ើ ីោ ំដំណា ំ
ដ

ចាប់ពើថ្ងៃទើ 17 ដខត្ញោឆ្ា ុំ 1921 មកែើដែលអាចយធវើែុំណាបា

ុំ នក្ត្ូវដត្ជាប់ពនធ។ចុំយ ះែើ

ដែលមាេស់មន ើ ុំណាបា
ិ ទន់យធវែ ុំ រា ុំងមន
ិ ទន់រត្
ិ ពនធយទ ដត្ចុំយ ះែើដែលធាលប់ទទួលបាន

នលយ ើ យទះជាឆ្ាប
ុំ នាប់មាេស់មិនបានយធវើក៏ក្ត្ូវរិត្ពនធោរដែរ។ពនធរិត្យលើតាមមញខ

ែុំណា(
ុំ អុំយៅ)២០បា៉ាស ១៧បា៉ាសនិង១៥បា៉ាស(ថាមជ
ុំ ក់)១៦បា៉ាស ១៤បា៉ាស ១២

បា៉ាស(កបាសនង
ឹ យចក)១០បា៉ាស ៨បា៉ាស ៥បា៉ាស (ក្តាវ លៃ យ ឹ ែុំ ូង)ចាប់ពើ
ត្ នង

26
៨បា៉ាស ៦បា៉ាសនង
ិ ៥បា៉ាសយៅតាមក្បយភទែើដែលយរបានដបងដចក និងមានពនធយនសងៗ
ជាយក្ចើនយទៀត្ែូចជាពនធយលើសត្វចិញ្េឹម ពនធយលើយនជុំនិះជាយែើមែូចជា : រយទះយសះមួ ឆ្ា ុំ

បង់ 5 កាក់ សញើកូ មួ

ល ឆ្ា ុំ 3 កាក់ កង់មួ មួ ឆ្ា ុំ 5 កាក់ រម៉ា
ឺ កមួ 2 កាក់។

៤. ការបះលបារ និងបាតុរម្ែព្បឆ្ ំងបារា ំង

កាលពឆ្
ើ ា១
ុំ ៨៦១ក្ពះអនញជយៅរបស់នយរាត្តមសញើវតាា ិ មាេស់មារបស់ក្ទង់សញើសញ
នង

វតាា និងមាេស់មារបស់ក្ទង់សញើវតាានមសិរស
វើ បានឱ្យយ្មះសាងសូរនិងមយនដកវ ជាមស្ត្នតើ

ជុំនត្
ិ ដែលមានងវើថ្ែលអបុំបះបុំយបារសាស្ត្សត នង
ិ កាន់កាប់ភារខ្ងយជើងកមពញជាយសារើ ដត្ទុំងអ
ស់។ ការបះយបារយនះបនតរ ូត្ែល់យសតចសញើវតាាយសា ទវិ ងគត្កាញងឆ្ា១
ុំ ៨៩១។ មូលយ ត្ញថ្ន

ការបះយបារយនះយរពញុំទន់ែឹងចាស់យៅយ ើ យទថា ជាបញ្ញហនយយបា ឬក៏បញ្ញហផ្ទាល់ខួ ល

ន។ យពលដែលការបះយបារយកើត្យ ង
ើ ក្ពះបាទនយរាត្តមបានយភៀសក្ពះកា យៅបាងកកដត្

បានក្ត្ ប់មកវ ិញជាមួ កងការ រជាត្យិ សៀមកាញងឆ្ា១

ុំ ៨៦២យោ មន
ិ បានទទួលការ
អនញញ្ញាត្ឱ្យ កយក្រឿងក្បោប់សក្មាប់យសា រាជយដែលក្ពះអងគបាននុំយៅជាមួ យនះមក

វ ិញយទ។

៤.១. ច នាតសរ៊ូ បស់អាចារយសាា (1864 -1866)

តាម កយត្ុំណាលត្ៗមក យោកអាចារយសាវជាខ្ញុំបយក្មរើ បស់ន មឺនមាាក់

(ឧកញា៉ាវ ិយជាជសញខ)យៅរាជធានឧ
ើ ែញងគ។ យពលបារា ុំងមកតាុំងអាណាពាបាលយលក្ើ បយទស

ដខមរយៅរ.ស១៨៦៤យោកអាចារយសាវបានយភៀសយៅយ ើ បានបញ្ជូ នកងទ័ពមកវ ក

បានយខត្តក្ទុំង(កុំពត្-តាដកវ)យ ើ យលើកយឆ្ពះមកក្កុងភាុំយពញយទៀត្។យក្កា មកកងទ័ព

ក្ពះបាទនយរាត្តមយោ មានជុំនួ ពើកងទ័ពបារា ុំងបានយធវក្ើ បត្ប
ិ ត្តកា
ិ រសក
ឹ យែញតាមចាប់
យោកបានយៅថ្ងៃទើ១៩ សើហ្គ ១៨៦៦។ យោកក្ត្ូវបារា ុំងនិរយទស កយៅោក់យៅយកាះ

ក្ត្ឡាច រួចបញ្ជូ នយៅយកាះយរអញ នើញង យ ើ ទើបុំនញត្បញ្ជូ នយៅយកាះអង់ទើ។

៤.២. ច នាបះលបាររបស់លោធិរំលបារ (1865 -1867)

យោកយ ធក
ិ ុំយបារជាក្ពះសងឃមួ អងគមានយែើមកុំយណើត្យៅយខត្តយរាងែុំរ។ើ យៅរ.

ស១៨៦៥បារា ុំងបាននតល់មយធាបា ជាលញ កាក់ឱ្យយោករស់យៅថ្ក្ពនររ យែើមបោ

ើ ល យុំ មើល

27
សកមមភាពយោកដត្ប៉ាញយណាាះ។ ដខ ឧសភា ១៨៦៦យោកបានយភៀសខលួនចូលយៅយខត្តយរាង

ែុំរ ើ យ ើ នឹងកងទ័ព។ ប៉ាញនមនដខយក្កា មកមានយមទហ្គនបារា ុំងពើរនក់ក្ត្ូវបានអាក

យសាហ្គជាត្ិដខមរសមាលប់។ ទ័ពបារា ុំងយៅថ្ក្ពនររ បានយលើកយៅបក្មុងនឹងកមាេត្់យោក។

យៅដខ ធាូ ១៨៦៦ កងកមាលង

ុំ យ ធក
ិ ុំយបារមានអាកចូ លរួមក្បដ លមួ មញន
ឺ នក់។
ចលនយនះយធវស
ើ កមមភាពយៅក្ពុំដែនោវ តាមត្ុំបន់សងខ្ងទយនលយមរងគ និងយៅត្ុំបន់

ចយនលះទើក្កុងឧែញងគនិងភាុំយពញ។យោកបានឆ្លងចូលកាញងក្បយទសដខមរ យ ើ យលើកទ័ពយឆ្ពះ
យៅរាជធានើឧែញងគនិងភាុំយពញ។ ប៉ាញដនតយៅដខ មករា ១៨៦៧ សាានភាពសឹក និងនយយបា

យៅក្បយទសដខមរកាន់ដត្ត្ង
ឹ ដត្ងយ ង
ើ រាស្ត្សតយក្កាក រក្បឆ្ុំងបារា ុំងក្រប់ទើកដនលង។ កងទ័ព

យោកយ ធិកុំយបារបានបរាជ័ យៅជា ភាុំយពញ។យ ធិកុំយបាររត្់យៅពួនយៅកុំពង់សាវ រួច

ក្ត្ូវកងទ័ពបារា ុំងចាប់យ ើ សមាលប់ កកាលមកយោត្យៅក្កុងឧែញងគយៅដខ ធាូ ១៨៦៧។

៤.៣. ការបះលបារលៅឆ្ន ំ (1885 -1886)

ប៉ាញនមនទសវត្សែុំបូងៗថ្នការក្រប់ក្រងរបស់បារា ុំងយៅកមពញជារួមមានកុំដណទក្មង់មួ

ចុំនួនកាញងនយយបា កមពញជាែូចជាការកាត្់បនា អុំណាចរបស់ក្ពះមហ្គកសក្ត្និងលញប

យចាលទសភាព។ យៅឆ្ា ុំ ១៨៨៤យទសាភិបាលឥណូ ឌ ចិនយោក គ្នល អងថាវន ស្ត្នវងសាវស

ធមសញន មានបុំណងរ ុំលុំក្ពះមហ្គកសក្ត្និងយធវើការក្រប់ក្រងយពញទើយលើកមពញជាយោ ការ

បញ្ជូ នកងកមាលង
ុំ ត្ូចមួ ក្កុមចូលយៅកាន់ក្ពះបរមរាជវ ុំងយៅភាុំយពញ។ការបងកចោចល

យនះទទួលបានយជារជ័ ត្ិចត្ួច ែូចយនះយ ើ អរគយទសាភិបាលស ភាពឥណូ ឌ ចិនបាន

បរអក់ការយធវើអាណានិរមកិចេយពញយលញយោ សារដត្អាចនឹងមានការប៉ាះទងគិចគ្នាជាមួ

ក្បជាជនដខមរ យ ើ អុំណាចក្ពះមហ្គកសក្ត្ក្ត្ូវបានកាត្់បនា យៅក្ត្ម

ឹ ដត្ជាយសតចមានដត្
យ្មះប៉ាញយណាាះ។

៤.៤. ច នាបះលបាររបស់សវ
ី ុ ុត្ថា (1861-1891)

ក្ពះអងគសញវើ ញតាា ក្ត្ូវជាបញក្តាទប

ើ រើ បស់ក្ពះបាទអងគឌួង។យោ សារការក្ចដណននឹង
ក្ពះរាមទុំងពរើ រឺ នយរាត្ដម នង
ិ សញស
ើ ញវត្ាដិ ែលមានសទ
ិ ាយ ង
ើ យសា រាជយក្ពះអងគក៏យរចបាត្់
ពើរាជធានើដត្មតង(រ.ស1861)។ ពើឆ្ា១
ុំ ៨៦១-១៨៦២យទះបើពញុំមានវត្តមានក្ពះអងគសញើវញតាា

ក៏យោ ចលនបះយបារដែលបងកយោ បកសពួកក្ពះអងគបានយលើកយៅវ បានក្កុងភាុំយពញ

28
រួចកាន់កាប់រាជធានើឧែញងគយទៀត្។ ចលនសញើវញតាា បានបងកការលុំបាកយ៉ាងយក្ចន
ើ ែល់ក្ពះ
មហ្គកសក្ត្ និងពួកអាណាពាបាលបារា ុំង។ ក្ពះបាទនយរាត្តមយភៀសខលួនយៅយសៀម យ ើ
យងក្ត្ ប់មកវ ិញយៅដខ មើន ១៨៦២ បនាប់ពើចលនបះយបារក្ត្ូវបានបស្ត្រកប។ សញើវញតាា

រត្់រច
ួ យ ើ យៅែឹកនុំការបះយបារបនតយទៀត្។

យៅរ.ស១៨៧៦ ក្ពះអងគសញវើ ញតាាបានក្ត្ ប់ចូលក្សុកវ ិញ យ ើ បុំបះបុំយបាររាស្ត្សត

មតងយទៀត្យៅក្ត្ង់បាភាុំ រ ុំែួល ថ្ក្ពដវង។ ដត្យលើកថ្នក្ពះមហ្គឧបរាជសញើសញវត្ាិ ក្ត្ូវចាត្់ឱ្យ

យចញបស្ត្រកបឱ្ញ បានរាបវ ិញ យោ មានជុំនួ ពើទ័ពបារា ុំងនង។ ក្ពះអងគសញើវញតាាបានែក

ខលួនង យៅក្បយទសោវភារខ្ងត្បូងយៅដខ កញមភៈ ១៨៧៧ យែើមបរើ ង់ចឪកាសលអ។ ឱ្កាស

លអបានយកើត្មានយ ើ យៅយពលចញះ ត្ាយលខ្យោ បងខុំយលើសនធិសញ្ញា ក្ពះបាទនយរាត្តមងញុំ

ង

សញន។យៅឆ្ា ុំ ១៨៨៥ ក្ពះអងគសញើវញតាាបានយរៀបចុំខួ លនក្បុងវ ឧែញងគ ប៉ាញដនតក្ត្ូវអាក់ខ្នយៅ

វ ិញ យ ើ បានែកខលួនយៅក្ពុំដែនយសៀម។

កាញងដខ ឧសភា ១៨៨៦ បកសពួករបស់ក្ពះអងគសញើវញតាាចុំនួន៥០០០នក់ ចូលវ

ភាុំយពញ ដត្ក្ត្ូវយរកមាេត្់យចញ។បនាប់ពើយពលយនះមករ ូត្ែល់ឆ្ា១

ុំ ៨៩០ការរ ុំយជើបរ ុំជួល

ជាយក្ចើនកដនលងបានយធវើឱ្យកងទ័ពបារា ុំង និងកងទ័ពក្ពះមហ្គកសក្ត្ ខូចខ្ត្យ៉ាងែុំណុំ។

កាញងដខ មន
ើ ១៨៩០ ពួកអាណានរ
ិ មបារា ុំងបានយសាស
ើ ញុំជួបជាមួ ក្ពះអងគសញើវញតាា

យែើមបយើ ធវើកិចេចរចារ ដត្កិចេចរចារគ្នមនលទធនលអវើយសាះ។យៅកាញងឆ្ា១

ុំ ៨៩១ក្ពះអងគមាេស់សញើ

វញតាាបានទទួលមរណភាពយោ ជុំងឺយៅភារខ្ងយជើងសមបូរ។ ចលនបះយបាររបស់ក្ពះអងគ

ក៏ដបកដខ្កគ្នាបនតិចមដងៗ។

៤.៥. ច នាបះលបារលផ្សងៗលទៀត

កាញងឆ្ា ុំ ១៨៨៥ ចលនត្សូជាយក្ចើនបាននាញះយ ង

ើ យៅយខត្តមួ ចុំនួន។ ពិយសសរឺចលនត្
សូែឹកនុំយោ ពស
ិ ញ យោក
ណ ិ ក្កឡាយហ្គមរង់។
ូកនង

• ក្កឡាយហ្គមរង់(1885-1886) ចលនបះយបារយនះមានបុំណងក្ប ញទធរ ុំយោះខលួនពអ

ើ ុំយពើ
ជិះជាន់របស់ពួកអាណាពាបាល។ក្កឡាយហ្គមរង់បានទទួលការគ្នុំក្ទពើក្បជាកសិករ ជន

29
ជាត្ច
ិ ន
ិ មួ ចុំនួននង
ិ ក្ពះសងឃ។យៅឆ្ា១
ុំ ៨៨៦បារា ុំងបានយក្បល
ើ បច
ិ អយញ្ជ ើញក្កឡាយហ្គម
រង់មកយធវើការចរចារ រួចចាប់យោកចងយផ្ទអបនឹងបុំពង់ដនសងកបា៉ាល់រ ូត្បាត្់បង់ជើវ ិត្។

• វ ិសណញយោក ូក(1885-1886)ចលនបះយបារយនះចូលជាមួ ក្កុមក្កឡាយហ្គមរង់យ៉ាង

ខ្លង ើ ុំយណើរមកចូលរួមកច
ុំ ។យៅយពលយធវែ ិ េចរចារតាមសុំយណើពួកបារា ុំង យោកក្ត្ូវយរយធវើ

ោត្។

ពួកមស្ត្នតើបារា ុំងជាយក្ចើនបាន ល់ថា រឺក្ពះបាទនយរាត្តមយៅយ ើ ជាអាកែឹកនុំចលនត្សូ

ក្បឆ្ុំងបារា ុំងយនះឯង។ក្ពះអងគ ល់ថា ការបងខុំឱ្យទទួល កសនធិសញ្ញាថ្ងៃទើ ១៧ មិងញន

១៨៨៤ ជាបញ្ញហយ៉ាងធៃន់ធៃរសក្មាប់ក្បយទសកមពញជាក្ទង់បានរកមយធាបា រ ុំយោះក្បយទស

ក្ពះអងគយែើមបឱ្
ើ យរួចពើនឹមក្ត្ួត្ក្តាផ្ទាល់របស់បរយទស។

៥. ការកាត់លទាសបាតុររខ្មែរ

យរឿងអាក្សូវែ៏អ ញត្ធ
តិ ម៌របស់បារា ុំងដែលបានយធវម
ើ កយលក្ើ បជាជនដខមររកា
ឺ រយឆ្លើ
ត្បនឹងបាត្ញកមមទមទរ ញ ត្តិធម៌យោ អ ង
ិ ារបស់កសិករដខមរយៅឆ្ា១
ុំ ៩១៦យោ ការ

ចាប់អត្ើត្បាត្ញករកាត្់យទសក្បហ្គរជើវ ិត្ ោក់រញកយ៉ាង ូរ និងការកាត្់យទសអនើត្ិជន

មាាក់អា ញ១៦ឆ្ា ុំ យ្មះ យរៀលយៅយខត្តថ្ក្ពដវងឱ្យជាប់រញកជាង២០ឆ្ា។

ុំ

យៅថ្ងៃទ១
ើ ៤ យមសា ១៩២៥ យៅភូមក្ិ កាុំងោវ ញក្ុំ កាុំងោវ ក្សុករោយបអៀរ យខត្តកុំពង់
ឆ្ាង
ុំ មានចលនបះយបារមួ បានយកើត្យ ង
ើ នងដែរ។ ចលនបះយបារយនះបងកយ ង
ើ យោ យម
ក្កុមពរើ នក់យ្មះ ជួន នង
ិ យៅ ដែលបានក្បមូលបកសពួករបស់ពួកយរតាមវ ក្បហ្គរ
បារា ុំងយៅទើយនះ។ កាញងយពលដែលយោកយរសញើែង់បាយែសបានចញះយៅទរពនធយោ ផ្ទាល់យៅ
សាោ ញក្ុំ កាុំងោវយោ យោកបានោក់កុំ ត្
ិ ទរពនធោរយ៉ាងធៃន់ធៃរ យ ើ យបើអាកណា
មិនបង់ពនធឱ្យយោកយទយនះ ពួកយរនឹងក្ត្ូវបានចាប់ខួ នោក់
ល កញ ងន
ា ឹងក្ត្ូវបានយរយធវើ
ទរញណកមមយ៉ាងយោយរយៅជាក់ជាមន
ិ ខ្ន។ យោ យ ត្ញយនះចុំយ ះក្បជាកសក
ិ រដែលមន
ិ
មានក្បាក់បង់ពនធក៏មានការមិនយពញចិត្តនឹងការយរៀបសងកត្់យនះយ៉ាងខ្លង
ុំ យទើបយធវើឱ្យមាន
ការត្វ៉ា ក្បឆ្ុំងនង
ឹ អុំយពើទង
ុំ យនះ ដែលជាយ ត្ញយធវឲ្
ើ យពួកជួន និង យៅ ដែលបងកប់ខួ លនយៅទើ
យនះយងើបយ ើ បុំបះបុំយបារក្បជាជន រួចក៏បានសមាលប់យោកយរសញើែង់បាយែស អាកបកដក្ប
ង
ភាសាបារា ុំងមាាក់ នង
ិ កងរកាក្សុកមាាក់។ ចលនយនះបានយធវឲ្
ើ យបារា ុំងខង
ឹ សមារយ៉ាង
ខ្លង
ុំ រួចបានបរគប់ឲ្យក្ពះបាទសញើសញវត្ាិយចញនូវក្ពះរាជក្បកាសមួ រឺ បតូរយ្មះភូមិយនះពើ

30
ភូមក្ិ កាុំងោវយៅភូ មត្
ិ រិ ចាឆន នថ្ងៃទើ ៣០ យមសា ១៩២៥។ ដត្យ្មះយនះក្ត្ូវោក់បានដត្
មួ ឆ្ាប
ុំ ញយ៉ា ណាាះ ក៏ក្ត្ូវបានលញបយចាលវ ិញ។

៦. ការលព្រើសលរ ើសលសេចលេើងលសាយរារយ
ក្ពះបាទអងគែួង សញរត្កាញងឆ្ា១
ុំ ៨៥៩ ។ កាលពើក្ពះអងគយៅមានក្ពះជនមយៅ
យ ើ ក្ពះអងគមានក្ពះទ័ ចង់ឱ្យបញក្ត្របស់ក្ពះអងគក្ពះនម អងគវត្តើ ឬអងគក្ច ង
ឹ យក្កា
មកយៅនយរាត្តមសាងរាជយ ។ ដត្ពិធើក្រងរាជយកាន់យោ យសៀមយក្ ះយក្រឿងចាុំបាច់ពិយសស
ទុំងក្បាុំ ែូចជាក្ពះខ័នជាយែើម ក្ត្ូវយររកាទញកយៅឯក្កុងបាងកក យ ើ យសៀមយជឿថា យរ
មានអុំណាចយលើកមពញជា។ ពួកយរមិនចាស់ថា យត្ើរួរអភិយសកក្ទង់នយរាត្ដម ឬក៏ក្ពះអនញជ
របស់ក្ទង់មួ អងគ យនសងយទៀត្។ ក្ពះអងគែួងសញរត្យទសនបត្ស
ើ ពវមញខមស្ត្នតើ និងក្ ណ
ម ៍
ិ រួមទុំងរាជវងស បានអយញ្ជ ើញក្ពះអងគវត្ើឱ្យក្ពងរាជយយៅឧែញ ងគមានជ័
បញយរា ត្ តាមបណា
ដ ុំ
របស់ក្ពះអងគឌួង យោ មាននមថា: ក្ពះបាទសយមតចក្ពះនយរាត្តមក្ព ប
ម ររកស
ិ ។
មានការយលើកយ ង
ើ របស់យោក វ ិក រឺ ើ ថាបារា ុំងបញ្េញ ះបញ្េូ លយសៀមឱ្យ ល់ក្ពម
អភយិ សកក្ទង់យរាត្តមជាក្ពះមហ្គកសក្ត្ យ ើ យៅកាញងដខមងិ ញន ឆ្ា១ុំ ៨៦៤មស្ត្នយតើ សៀមបាន
នុំ កយក្រឿងអភិយសករាជយមកឧែញ ងគ យ ើ ក្ទង់នយរាត្តមក៏បានអភិយសកជាមហ្គកសក្ត្
យោ មានការចូលរួមពត្
ើ ុំណាងក្បយទសយសៀមនង
ិ បារា ុំង ។
ត្ុំដណងរាជវងសកមពញជាបានធាលក់ចញះ កាញងយពលដែលវណាៈមស្ត្នតើងមើបានរកែញ
ើ ះោល
យក្កាមការែឹកនុំរបស់បារា ុំង។ មស្ត្នតើងមើទង
ុំ យនះភារយក្ចន
ើ យចញពក្ើ រួសារក្កក្ើ ក ប៉ាញដនតបាន
យរៀនភាសាបារា ុំងយ ើ ក្ត្ូវបានត្យមលើងឋានៈត្ួនទើយ៉ាងឆ្ប់។ ឧទ រណ៍ែ៏លម
អ ួ រឺ
យោក វ ុំង ជួនដែលយៅឆ្ា១
ុំ ៨៩៨ បានយ ង
ើ ជាអរគយលខ្ក្កុមក្បឹការែាមស្ត្នតើ យ ើ យពល
យនះជារែាមស្ត្នតើក្បឆ្ុំងនឹងក្ពះបាទនយរាត្តមក្ត្ូវបានដត្ងតាុំងយ ង
ើ ។
កាញងឆ្ា១ុំ ៩០០ បញក្តាចបងបងអស់របស់ក្ពះនយរាត្តមរឺក្ពះអងគ ញរនធរ ដែលក្ទង់
នយរាត្តមសងឃម ឹ ថានង ឹ អាចសាងរាជយពក្ើ ទងយ់ នះបានយងយៅក្កុងបា៉ារស
ើ យ ើ យធវកា
ើ រត្វ៉ា
ក្បឆ្ុំងនឹងនយយបា បារា ុំងយៅ-កមពញជា យលើទុំព័រកាដសត្និងកិចេក្បជញុំចុំណញចសុំខ្ន់
ឹ អាណាពាបាលយទប៉ាញដនតជុំទស់
ពយិ សសថ្នការត្វ៉ា របស់ក្ពះអងគរឺថាក្ពះអងគមិនក្បឆ្ុំងនង
នឹងសាានការណ៍ដែលបារា ុំងមិនរកាសងគមក្បថ្ពណើនិងរាជវងសដត្បានអនញញ្ញាត្ឱ្យមនញសស
ងមែ
ើ ូចយោក ជួន យ ង
ើ មានអុំណាចយលស
ើ ក្ពះអងគមាេស់។
ក្ពះបាទនយរាត្តមយសា ទើវងគត្យៅថ្ងៃទើ២៤ ដខយមសា ឆ្ា១ ុំ ៩០៤ កាញងក្ពះជនម៧០
វសា យោ យរាគ្ន ធ។ ក្ពះអនញជក្ទងរ ់ ក្ឺ ពះបាទសញស
ើ ញ វត្ាិ បានយ ង ើ យសា រាជយតាមដែល
បារា ុំងយពញចិត្ត។យក្កា ក្ពះអងគមាេស់សញើសញវត្ាិក្រងរាជយភាលមបារា ុំងមានលទធភាពបញ្េញ ះ

31
បញ្េូ លយសៀមឱ្យក្បរល់មកវ ិញនូវយខត្តដែលយរបាន កពក
ើ មពញជាមញនយនះ។ កាញងឆ្ា១
ុំ ៩០៤
ត្ុំបន់មួ ចុំនួនយៅភារខ្ងយជើងតាមជួរភាុំែងដរកកាញងក្សុកមលូថ្ក្ព ទយនលរយៅ និងយខត្តសាឹង
ដក្ត្ងក្ត្ូវបានក្បរល់មកឱ្យកមពញជាវ ិញយ ុំ ៩០៧យខត្តែ៏ធុំយៅភារ
ើ យៅឆ្ា១ ព
័ យរបា
ឺ ត្់
ែុំបង យសៀមរាប និងបនា មានជ័ ក៏ក្ត្ូវបានក្បរល់ឱ្យកមពញជាវ ិញដែរ។ ក្ពះអងគសញើសញវត្ាិ
សញរត្យៅថ្ងៃទ០
ើ ៩ ដខសហ្គ
ើ ឆ្ា១
ុំ ៩២៧ កាញងក្ពះជនម៨៨វសា។ យក្កា រាជយក្ពះបាទ
នយរាត្តមមានបញ្ញហយ៉ាងយក្ចើនកាញងការយក្ជើសយរសក្ពះមហ្គកសក្ត្ងម
ើ ើ។ បារា ុំង បានក្បឆ្ុំងនឹង
ក្បថ្ពណើកមពញជាពើមញនយនះយោ បារា ុំង បានក្បឆ្ុំងនឹងក្បថ្ពណើកមពញជាពើមញនយនះយោ
សយក្មចថាមានដត្ដខសក្សឡា រាជយវងសពើររឺ នយរាត្តមនិងសញើសញវត្ាិ។ កមពញជាមិនដែលយមើល
រាជវងសកាញងដខសដបបយនះយទ យ ើ ជាការពិត្យៅមញនឆ្ា១
ុំ ៩០៧កាញងក្បយទសកមពញជារាជវងស
គ្នមននមក្ត្កូលក្រួសាររបស់ខួ នយទ។
ល ក្បសន
ិ យបយើ ង
ើ សយងកត្យមល
ើ ពងាវតាររាជវងសកាញង
សត្វត្សរទ៍ ើ១៦–១៩យ ង
ើ យ ញ
ើ ថាពួករាជវងសយរៀបអភិយសករវងគ្នាយ ើ យ ង
ើ មិនអាចរក
ដខសក្សឡា រាជវងសយនសងគ្នាយ ញ
ើ យទ។ យៅមញនយពលក្ពះបាទ នយរាត្តមយសា ទវើ ងគត្យៅ
ក្ពះអងគសងឃម ើ ក្តាក្ទង់មួ អងគ។ ក៏បញដ៉ា នត បារា ុំងបារមភខ្លចបញក្តា
ឹ ថាបារា ុំងនឹងយក្ជើសយរសបញ
របស់ក្ពះបាទនយរាត្តមក្បឆ្ុំងនង
ឹ បារា ុំងយ ើ ពួកយរែឹងថាក្ទង់សញស
ើ ញវត្ាិ គ្នុំក្ទបារា ុំង។ កាញង
អុំ ញងរជជកាលក្ពះសញើសញវត្ាិក្ពះអងគចង់បញ្េញ ះបញ្េូ លបារា ុំងឱ្យយក្ជើសយរសបញ
ើ ក្តាក្ទង់មួ អងគ
ដត្យពលយនះក្ពះអងគមាេស់ដខសនយរាត្តមមានបនាូលថាពួកក្ទងរ ់ ួរដត្បានយ ងើ យសា រាជយ
វ ិញពើយក្ ះពួកក្ទង់បានជាប់ដខសក្សឡា ចបងកាញងរាជវងស។ យនះបញ្ញជក់ថាក្ពះអងគមាេស់
កុំពញងយក្បរ
ើ ុំនត្
ិ បារា ុំងអុំពរា
ើ ជវងសដែលមន
ិ ដមនជារុំនត្
ិ ក្បថ្ពណើរបស់កមពញជាយទ។ យៅចញង
បញ្េ ប់រាជយក្ពះបាទសញើសញវត្ាិបារា ុំងយៅដត្បារមភពើក្ពះអងគមាេស់ដខសនយរាត្តមយ ើ ពួកយរក៏
បានសយក្មចយក្ជើសយរសបញ
ើ ក្តារបស់ក្ពះបាទសញស
ើ ញវត្ាក្ិ ពះនមមញ នវើ ងសឱ្យយ ង
ើ ក្រងរាជយ។
យពលដែលក្ពះរាជាសញើសញវត្ាិយសា ទើវងគត្យៅឆ្ា១
ុំ ៩២៧យែើមបយើ ក្ជើសយរសកសក្ត្មួ
ើ
អងគយទៀត្យសា រាជយបនត អរគយទសាភបា
ិ លឥណូ ឌ ចន
ិ សុំលង
ឹ យមល
ើ ដខសកសក្ត្ទុំងពរើ រឺ
នយរាត្តមនិង សញើសញវត្ាិយោ យក្ជើសយរសយបកខ
ើ ភាពមាខង៥រូបដែលរោាភិបាលឥណូ ឌ ចិនថ្ងៃទើ
០៣-សហ្គ
ើ -១៩២៧ យន្ើយៅរែាមស្ត្នក្តើ កសួងអាណានិរមនូវបញ្ជ ើ រា នមរាជបញក្ត្ែូចខ្ង
យក្កាមយនះ

❖ ខ្ងក្ពះនយរាត្តម
1. ញរនធរ ក្ពះជនម៦៧ឆ្ា ុំ
2.ផ្ទនញវងស ក្ពះជនម៥៦ឆ្ា ុំ
3.សាលវនត ក្ពះជនម៥៥ឆ្ា ុំ
4.សតាារត្ន៍ ក្ពះជនម៥៥ឆ្ា ុំ

32
5.ចនាលកខណា
ិ ក្ពះជនម៥៤ឆ្ា ុំ
❖ ខ្ងក្ពះសញើសញវត្ាិ
1. មញនវើ ងស ក្ពះជនម៥១ឆ្ា ុំ
2. ឌួងលកខិណា ក្ពះជនម៤១ឆ្ា ុំ
3. ខណាារកស ក្ពះជនម៤៩ឆ្ា ុំ
4. សញផ្ទនញវងស ក្ពះជនម៣៩ឆ្ា ុំ
5. វងគត្ ក្ពះជនម៣៥ឆ្ា ុំ
រឯសមាសភាពឧត្ត
ើ មក្កុមក្បឹការាជសមបត្តិយៅយពលដែលក្ពះសញើសញវត្ាិសញរត្
៉ា ើែង់ជាន់ខពស់ (Resident Superieur)
១. យរសញ
២. ឧកញាុំវ ុំង ជូន (ជាមនញ សសដែលមានឥទធព
ិ លខ្លង
ុំ យៅសម័ បារា ុំង ជាមនញសសខ្លង
ុំ យៅ
កាញងរោាភិបាល) រែាមស្ត្នតើទទួលបនាញករាជវ ុំង រិ ញ្ាវត្ាញនិងវ ិចិក្ត្សិលបៈ ។
៣. ឧកញា៉ាចក្កប
ើ ញន
៉ា រែាមស្ត្នតើខ្ងចមាុំង, សាធារណសក
ិ ា នង
ិ សាធារណការ
៤. ឧកញាុំ មរាជ សញន យឌៀប រែាមស្ត្នតើ ញ ត្តិធម៌
៥ . ក្ពះធមមលខ
ិ ិត្ អញក ក្បធានរណៈមហ្គនកា
ិ 1
៦. ក្ពះមងគលយទ វ ចារយ សញក ក្បធានរណៈធមម ញត្តិ
៧. សយមតចខ្ងបាត្ូសយមតចក្ពះឥសភ
ើ ទារស់ ក្បធានខ្ងបាត្ួ(ក្បធានកាញងវ ុំង)សយមតចយនះ
ក្ឺ ត្ូវជុំនួសយោ ក្ពះធមមប្ទធិយមា៉ាង(ជាកូន)
៨. ក្ពះរាមាធិបត្ក្ើ បធានក្កុមក្រួសារមហ្គកសក្ត្ដខមរ
៩.ឧកញាុំមហ្គមស្ត្នតើ លមត្
ញ (ក្បធានពិធើការ)
១០. យោកឡារញយនត្ជាត្ុំណាងរបបអាណាពាបាលយៅអមរោាភបា
ិ លដខមរមានវត្តមានកាញង
ឱ្កាសយនះកាញងឋានៈជាយលខ្ធិការ ។
កាញងការយក្ជើសយរសយបកខ
ើ ភាពមហ្គកសក្ត្ពយើ បកខជននើមួ ៗរណកមមការចក្មុះ
បារា ុំង-ដខមរយលើក កមកវ ត្ុំថ្លយលើយបកខភាពបញរគលភាពមួ អងគៗ កមកពិភាកាខ្ង
យបកខជនដែលមានដខសខ្ងនយរាត្តមដែលមានសមាសភាពទុំងក្បាុំក្ពះអងគរណៈកមមការ
បាន កក្ពះអងគមាេស់ ញរនធរមកពិភាកាថាយោ យរបានយលើកនូវអនញសសរណៈរបស់ក្ពះ
អងគកាលពយើ ែើមទសវត្សរ១៩០០មកព
៍ ភា
ិ កា ។ ក្ពះអងគបានសរយសរថា របបអាណា
ពាបាលែ៏សាមញ្ាទយងវើរបស់បារា ុំងឥ ូវយនះបានកាល យៅជាការក្ត្ួត្ក្តាទុំងក្សុងផ្ទដច់
ការនិងត្ឹងរញងជាងយៅកា
ឹ ញ ងក្បយទសដែលយរចាុំងែយណតើមបានយនះយៅយទៀត្។ ជនជាត្ិដខមរ
មានយសរភាពយក្កាមអុំ
ើ ណាចផ្ទតច់ការរបស់ក្ពះរាជាឥ ូវយនះបានកាល ជាទសករយៅកាញង
យសរភាពថ្នអា
ើ កក្រប់ក្រងបារា ុំង សុំណញុំយរឿងរបស់ក្ពះអងគមាេស់ ញរនធរក្ត្ូវបានយរយលើក ក
មកពភា
ិ កាយ ើ ក៏សយក្មចែកយបកខភាពយនះយចញពើការយក្ជើសយរសក្ពះមហ្គកសក្ត្
ើ

33
យោ សារក្ទង់មន
ិ បានគ្នុំក្ទឬមានភាពក្កអឺត្ក្កទមចុំយ ះបារា ុំងដែលជាអាកអាណា
ពាបាលពញុំសកតិសមនឹងទទួលត្ុំដណងមហ្គកសក្ត្យ ើ ។ ជាលទធនលក្ពះអងគយភៀសខលួន
យៅបាងកកមិនអាចក្ត្ ប់មកវ ិញយទ។ សូមបញ្ញជក់ថា យៅដខ ត្ញោ ឆ្ា១
ុំ ៩០០ ក្ពះអងគ
មាេស់ ញរនធរបានយភៀសខលួនយៅក្បយទសដបលសញិក មកែល់ដខធាូ ឆ្ា១
ុំ ៩០០ បានមកែល់
សង
ិ ហបញរចាប់
ើ ពយើ ពលយនតើមសស្ត្រគមយោកយលក
ើ ទ១
ើ ។ ញរនធរបានយៅយៅក្បយទសយសៀមយ ើ
ក៏សញរត្យៅទើក្កុងបាងកកកាញងឆ្ា១
ុំ ៩៣៤។ ចុំយ ះយបកខភាពទើ២ រឺ ក្ពះអងគមាេស់ នញវងស
តាមការវ ត្ុំថ្លរបស់បារា ុំងថាមានរញ ណសមបត្តិក្រប់ក្គ្នន់យ ើ ។ យបកខជនទើ៣ រឺក្ពះ
អងគមាេស់សាលវនតគ្នមនមញខររជានលូវការកាញងរោាភិបាលយទជក់អាយភៀននង។ យបកខជនទើ៤ រឺ
ក្ពះអងគមាេស់សតាារត្ន៍ មានរញណសមបត្តិក្រប់ក្គ្នន់ យសលៀក ក់សាអត្បាត្ មានលុំនឹងកាញង
សាមរត្ជា
ើ ធារខ្ងពញ
ើ ទធសាសនបានែកខលួនយចញពរា
ើ ជយសមបត្តម
ិ ន
ិ ក្បដជងនង
ិ រាជសមបត្តិ
យទ)យភៀសខលួនយៅយៅជា ក្កុង។ យបកខជនទើ៥ រឺក្ពះអងគមាេស់ចនាលកខិណាសមាជិកថ្ន
រណកមាមធិការក្កុងភាុំយពញមន
ិ នយ
ិ ពើរញណសមបត្តយិ ទ។
រឯសមាសភាពដខសខ្ងសញ
ើ ើសញវត្ាិដែលមានយបកខភាពក្បាុំក្ពះអងគដែរក្ត្ូវបានរណ
កមមការយលក
ើ កមកពភា ិ ចង់ឱ្យយ
ិ កាដែរថាក្ពះអងគមាេស់មញនវើ ងសជាយបកខជនដែលបតា ង
ើ
យសា រាជយ ប៉ាញដនតមិនសូវមានក្បាជា្ែូចរាជបញក្ត្ខ្ងនយរាត្តមយទ។ ប៉ាញដនតចិត្តលមា
អ ន
ក្បជាក្បិ ភាពកាញងមជឈោានក្បជាពលរែាដខមរជាយបកខជនកាញងរណៈមហ្គនកា
ិ ដែលជារ
ណៈសងឃមានក្បជាក្បិ ភាពយោ មានក្បជាជនយគ្នរពយក្ចើនជាងយរ។ ទើ២រឺក្ពះអងគ
មាេស់ឌួងលកខណា
ិ ជាន កខ្ងភាាក់ររែឹកជញ្ជូ នរបស់ក្ពះរាជវ ុំង។ ប៉ាញដនតតាមរបា
ការណ៍ថាគ្នមនរញណសមបត្តិយទមិនអាចយសា រាជយបាន។ យបកខជនទើ៣រឺក្ពះមាេស់ទណាា
រកស ន កភាាក់ររខ្ងយជើងទក
ឹ របស់ក្ពះមហ្គកសក្ត្(មន
ិ មានរញណសមបត្ត)
ិ ។ យបកខជនទើ
៤ អងគមាេស់សញផ្ទនញវងស រែាមស្ត្នតើក្កសួងកងទ័ពយជើងទឹក(មា៉ារន)យសល
ើ ៀក ក់សាអត្បាត្ ចិត្ត
រុំនត្
ិ លអមន
ិ សូវសកមមជាបអូនក្ពះអងគមាេស់មញនវើ ងស។ យបកខជនទ៥
ើ រឺ ក្ពះអងគមាេស់វងគត្បាន
សាាក់យៅក្សុកបារា ុំងប៉ាញដនតមិនបានទញ កនលក្បយយជន៍ពើការយៅក្សុកបារា ុំងយទ។
យៅកាញងការពភា
ិ កាឧត្តមក្កុមក្បក
ឹ ារាជបលល័ងកយលក
ើ កយបកខភាពរបស់ក្ពះអងគ
មាេស់ មញនើវងសមកពិចារណាយោ យ ង
ើ សញុំយលើកបណា
ដ យុំ ន្ើរបស់ក្ពះបាទសញើសញវត្ាិដែលសរ
យសរយៅថ្ងៃទ១
ើ ១ ដខធាូ ឆ្ា១
ុំ ៩២៤ ឱ្យទញករាជបញក្ត្ចបងរបស់ក្ពះអងគរក្ឺ ពះអងគមាេស់មញនវើ ងស
ជាយសដចដែលក្ត្ូវទទួលរាជយសមបត្តិបានយ ញ
ើ រាជលិខិត្ចញះថ្ងៃទើ២៥ ដខកញមភៈ ឆ្ា១
ុំ ៩០៩
យន្ើជូនយោកប៉ាូលលញស(Paul Luce) ជាយរសញើែង់ជាន់ខពស់ថ្នសាធារណរែាបារា ុំងក្បចាុំយៅ
កមពញជាយោ យសាើសញុំឱ្យបញ្េូ នយៅឱ្យយោករលូបូកូវសគើ (Klobukowski)អរគយទសាភិបាល
ឥណូ ឌ ចិននូវសាររបស់យ ង
ើ យលខ៧ចញះកាលបរយចឆ
ិ ទែដែលដែលបានដត្ងតាុំងរាជបញក្ត្ចបង
រក្ឺ ពះអងគមាេស់សញស ិ ញនវើ ងសយោ សារក្ទង់មានក្បាជា្មានការអប់រ ុំមានចុំយណះែឹងមាន
ើ ញវត្ាម

34
សមបទក្រប់ក្គ្នន់នង
ិ ភកដើភាពចុំយ ះក្បយទសបារា ុំងដែលក្ទង់បានទទួលការសក
ិ ាវ ិជាជ
យយធាយៅទើយនះរញណសមបត្តិទង
ុំ យនះយ ើ ដែលអាចនឹងែឹកនុំរាជាណាចក្កកមពញជាឱ្យ
បានរញងយរឿងយក្កាមអាណាពាបាលបារា ុំងបាន។ យបឧ
ើ ត្តមក្កុមក្បក
ឹ ារាជបលល័ងកមិនអនញញ្ញាត្
ឱ្យបញក្ត្របស់ក្ពះសញើសញវត្ាិយសា រាជយយទបានយសចកដើថាកបត្់នឹងបណា
ដ រុំ បស់ក្ពះរាជា។
យោ មានការយលក
ើ យ ង
ើ របស់យោកយឌៀបដែលជារែាមស្ត្នតើ ញត្ធ
តិ ម៌យ ើ ក៏ជាសមាជិក
រណកមមការដែរយនះបានយលើកពើរញណសមបត្តិរបស់ក្ពះមញនើវងសថាបានជួ បារា ុំងពួកយរក៏
យលើករាជសមបត្តិឱ្យក្ពះអងគមាេស់មញនើវងសយៅ។
កាញងរាជយក្ពះអងគ(១៩២៧-១៩៤១) ក្ពះអងគក៏សាងសមិទធិនលសុំខ្ន់ៗមានែូ ច
ជា សាពនយបត្ញងមួ ដែលកាត្់តាមទយនលបាសាក់ក្បដវង២៩២ ម ក្ត្ូវបានសយមាពធយៅថ្ងៃទើ
១៨ វ ិចឆកា
ិ ១៩២៨ ដែលមានយ្មះថាសាពនក្ពះមញ នវើ ងសអាកខលះសាពនកាលងាល់ឬសាពន
យក្ជា អាយអាក), យៅឆ្ា១
ុំ ៩៣០បយងកើត្វ ិទាសាានពញ ទធសាសនបណឌិត្យនិងសាោអនញវត្តន៍
សក្មាប់ក្ពះ “សងឃ-ក្រូ” យ ង
ើ ។
ការយក្ជើសយរសមហ្គកសក្ត្យែើ
ើ មបយើ ង
ើ យសា រាជយដែលរិត្រូរយោ បារា ុំងក៏ក្ត្ូវ
បានបនតយៅយក្កា ការយសា ទវើ ងគត្របស់ក្ពះបាទមញនវើ ងស(ក្ពះអងគសញរត្យៅ១៩៤១)។
យរសញើែង់ជាន់ ខពស់បារា ុំងThibadeon សមលឹងយ ញ
ើ យបកខភាពយសដចពើរក្ពះអងគដែលសកតិសម
នង ិ ក្ឺ ទង់មញនយើ រត្ន
ឹ ទទួលរាជយសមបត្តរ ៉ា ិងក្ទង់សញរាក្មិត្។ បារា ុំងបាន កយបកខភាពកសក្ត្ទុំង
ពើរក្ពះអងគយនះ ក មកពិភាកាថាក្ទង់មញនើវ ិត្(បញ្េ ប់ការសិកាមធយមសិកាយៅក្សុក
បារា ុំង)យរ ល់ថាក្ទង់មានការក្បឆ្ុំងនង
ឹ បារា ុំង។ ប៉ាញដនតមានអាកការ រយបកខភាពក្ទង់មញនើ
យរត្រ
៉ា ឺយោក Marineth (១៩៣៦)យោកជាអាកត្ុំណាងក្បយទសដខមរថ្នក្កុមក្បឹកាជាន់
ខពស់ថ្នក្បយទសបារា ុំង ឯន សមញក្ទ។ គ្នត្់អះអាងថាមញនយើ រត្ទទួ
៉ា លការអប់រ ុំពក្ើ សុកបារា ុំង
ែូចយនះធាលប់បានទទួលសាមរត្ើពើបារា ុំងែូចយនះមញនើយរត្មានឬក
៉ា រមិនខ្លចបារា ុំងរឺជាលកខ
ណៈសមបត្តដិ ែលដត្ងនតល់នូវយសរភាពកា
ើ ញ ងការនយ
ិ សតយើ សរភាពកា
ើ ញ ងរុំនត្
ិ ដែលជាមូល
ោានថ្នអរ ិ ធម៌មួ ។ មានការយលើកយ ើ ថាក្ទង់មញនើយរត្ន
ង ៉ា ិ មយសៀម (ជិត្ែិត្យសៀម)
យក្ ះក្ទង់បានយរៀបអា ៍ពិ ៍ពក្ើ បយទសបារា ុំងជាមួ នង (Rosette Pok)ជាកូន
ក្សើរបស់យៅក្កមមាាក់យ្មះ ប៉ាញក ដែល ដែលមានទុំនក់ទុំនងក្កុមក្រួសារយៅកាញងក្បយទស
យសៀម។
ក្ទង់សញរាក្មិត្ដែលជារាជបញក្ត្របស់សញធារស(បារា ុំងយៅសញថារត្ឬសតា
័ ា រត្ន៍ដខស
នយរាត្តម)លកខណៈទន់យខា (សលូត្បូត្យពក)ក្ពះអងគមាេស់ធាលប់បានយៅសិកាយៅវ ិទា
ល័ Chasseloup Laubat (ជាយ្មះរែាមស្ត្នតើក្កសួងទ័ពយជើងទឹកឆ្ា១
ុំ ៩២៩)យៅក្កុង
ថ្ក្ពនររ)។ រឯនយរាត្ត
ើ មសញ ធាពិនរទធ
ិ យត្ជ (យកើត្១៩០៦) មានមធយមសិកាប័ក្ត្យៅក្បយទស

35
បារា ុំងនិងវ ិញ្ញាបនប័ក្ត្ថាាក់បរញ្ញ
ិ ា ប័ក្ត្ខ្ងអកសរសាស្ត្សតដនាកចត្
ិ តវ ិទាយៅឆ្ា១
ុំ ៩៣៤ដែល
ក្ត្ូវបានដត្ងតាុំងជាក្កមការថាាក់យលខ២។
យៅទប
ើ ុំនញត្(ឆ្ា១
ុំ ៩៤១ឧត្តមនវ ើអរគយទសាភបា
ិ លឥណូ ឌ ចន
ិ Decoux បានសយក្មច
យក្ជើសយរសក្ពះអងគ
ើ មាេស់នយរានតម សើ នញយោ យរអះអាងថាក្ពះអងគមាេស់សញរាក្មិត្ដែលជា
ក្ពះបតា
ិ មានសាច់សារយោ ត្
ិ ខ្ងនយរាត្តមនង
ិ ក្ពះមាតាជាបញក្ត្ក្ើ ពះបាទសញស
ើ ញវត្ា មញនវើ ងស
ជាប់ដខសក្សឡា កសក្ត្ទងក្សុង។ក្ពះបាទនយរាត្តមសើ នញក្បសូក្ត្យៅឆ្ា១
ុំ ៩២២យរៀប
អភិយសកជាយសដចយៅឆ្ា១
ុំ ៩៤១។ក្ពះអងគបានោក់រាជយសមបត្តិថាវ យៅក្ពះរាជបិតារឺក្ពះ
សញរាក្មិត្យៅឆ្ា១
ុំ ៩៥៥។

៧. ការ រ
ុ យ
ុ របស់របុន និងឯររារយខ្មែរឆ្ន ំ១៩៤៥
យៅយក្កា សស្ត្រគមយោកយលើកទើ២ពិភពយោកមានការផ្ទលស់បូ រយ
ដ ៉ា ងយក្ចើនជា
ពយិ សសចុំយ ះបណា
ត ក្បយទសដែលសាត្
ិ យៅយក្កាមអាណានរ
ិ ម។ យៅមញនសស្ត្រគមយោក
យលើកទើ២យកើត្យ ង
ើ ឥទធិពលរបស់បារា ុំងមានការចញ ះយខា បនាប់ពើអាលលឺម៉ាង់វ កាន់កាប់
ក្បយទសខលួនយៅចញងឆ្ា១
ុំ ៩៤០។ យោ ែឹងថាបារា ុំងកុំពញងដត្យខា ដែរយៅឥណូ ឌ ចន
ិ
ក្បយទសថ្ងបានយធវើសស្ត្រគមក្បឆ្ុំងនឹងបារា ុំងយៅកាញងទឹកែើដខមរយៅដខ ធាូ ឆ្ា១
ុំ ៩៤០ ែដែល។
ចុំដណកក្បយទសជប៉ាញនដែលមានបុំណងក្ត្ួត្ក្តាទវើបអាសញយើ នះបានខត្
ិ ខុំពក្ងឹងឥទធិពល
របស់ខួ នយៅឥណ
ល ូ ឌ ចិនដែរយ ើ តាមរ ៈកិចេក្ពមយក្ពៀងោ ង់កាត្ូ (Darland kato)
រវងបារា ុំងនង
ិ ជប៉ាញនយៅថ្ងៃទ២
ើ ៩ កកកោ ១៩៤១ ដែលបានចញះ ត្ាយលខ្យៅទក្ើ កុងវ ើសញើ
(Vichy)យនះបានអនញញ្ញាត្ឱ្យជប៉ាញនមានសិទធិោក់កងទ័ពយលើទឹកែើឥណូ ឌ ចិនទុំងមូល
បនាប់មកយៅដខសើហ្គ ១៩៤១ទហ្គនជប៉ាញន៨០០០នក់ បានោក់ទ័ពយៅកមពញជា។
បនាប់ពើយពលយនះ កមាលង
ុំ ចលនជាត្ិនិ មដែលបានយកើត្យ ង
ើ យៅកមពញជាតាុំងពើ
ក់កណា
ត លទសវត្សរឆ្
៍ ា១
ុំ ៩៣០ បានយចញមញខក្បឆ្ុំងបារា ុំងយ៉ាងខ្លង
ុំ តាមរ ៈការ
សដមដងបាត្ញកមមក្ពះសងឃយៅថ្ងៃទ២
ើ ០ ដខ កកកោ ឆ្ា១ ឺ ងញ៉ា
ុំ ៩៤៦ ែឹកនុំយោ យោកសញង
កថាញ់ និងយោកបាច ន
ឺ យោ សងឃម
ឹ ថាកងទ័ពជប៉ាញននឹងជួ យធវើអនតរារមន៍។
ចាប់តាង
ុំ ពក្ើ ត្ួត្ក្តាឥណូ ឌ ចិនពឆ្
ើ ា១
ុំ ៩៤០មកទល់នង
ឹ យែើមឆ្ា១
ុំ ៩៤៥ ជប៉ាញនបាន
ចាប់យនដើមយធវើសកមមភាពក្បឆ្ុំងបារា ុំងកាន់ដត្ខ្លង
ុំ កាលយ ង
ើ យ ើ ទើបុំនញត្ក៏សយក្មចយក្បើកង
កមាលង
ុំ យយធារបស់ខួ នវ
ល ក្បហ្គរបារា ុំងមួ រាក្ត្យើ ៅទូទង
ុំ ឥណូ ឌ ចន
ិ យៅថ្ងៃទ០
ើ ៩ ដខ មន
ើ
១៩៤៥ ដែលយរយៅថាពលក្បហ្គររបស់ជប៉ាញននិងបានរញញក្ចានមហ្គអុំណាចបារា ុំងឱ្យ
យៅមាខង។ យោ កងទ័ពបារា ុំងទុំងអស់ក្ត្ូវចាប់ ញោ
ុំ ង
ុំ ជាលទធនលកាញងបរការណ
ិ ៍ ថ្នការ
លញកលញ របស់កងទ័ពជប៉ាញនឬចក្កភពក្ពះអាទិត្យរះនិងយោ សារបានជុំនួ ពើពួកយនះបើ

36
ថ្ងៃយក្កា បនាប់ពជ
ើ ប៉ាញនកាន់កាប់ឥណូ ឌ ចន
ិ យៅកាញងថ្ែក្ពះបាទនយរាត្តមសើ នញក្ពះមហ្គ
កសក្ត្ដខមរបានយចញក្ពះរាជក្កមមួ ចញះថ្ងៃទើ១២ ដខមើន ឆ្ា១
ុំ ៩៤៥ ថាក្ពះ អងគកាន់
ើ ង់ជាន់ខពស់និងក្ពះរាជក្កមមួ
ត្ុំដណងយរសញែ យទៀត្ចញ ះថ្ងៃែដែលសតព
ើ កា
ើ រក្បកាសឯករាជយ
ថ្នក្បយទសកមពញជាយ ើ ក្បកាសលញបយចាលសនធិសញ្ញាឆ្ា១
ុំ ៨៦៣ និងនិងអនញសញ្ញាឆ្ា ុំ
១៨៨៤ ដែលយធវឱ្
ើ យក្បយទសកមពញជាកាល សាត្
ិ យក្កាមអាណាពាបាលបារា ុំងយនះជាពយិ សស
លញបយចាលត្ុំដណងយរសញើែង់ជាន់ខពស់ដលងឱ្យមានយទៀត្។ ចាប់ពើយពលយនះមកក្ពះមហ្គ
កសក្ត្បាន កអុំណាចទុំងអស់មកកាន់កាប់វ ិញែូចកាញងរបបរាជាធិបយត្ យផ្ទតច់ការពើ
សម័ យែើមតាមក្ពះរាជក្កមយលខ៩ន.សចញះថ្ងៃទើ១៧ដខមើនឆ្ា១
ុំ ៩៤៥។ យនះជាភារក្បឹង
ដក្បងយលើកទើ១របស់ ក្ពះមហ្គកសក្ត្យែើមបឯ
ើ ករាជយជាត្ិ។ ប៉ាញដនតឯករាជយយនះមិនបានទទួល
សាគល់យោ រោាភបា
ិ លជប៉ាញនជានលូវការយៅយ ើ យទ។ បនាប់ពជ
ើ ប៉ាញនចាញ់ សស្ត្រគមយោក
យលើកទើ២សភាពការណ៍បានដក្បក្បួលយ៉ាងឆ្ប់រ ័សយៅកាញងឥណូ ឌ ចិន។ យៅថ្ងៃទើ២៣ ដខ
កញ្ញា អងគភាពថ្នកងទ័ពបារា ុំងយក្កាមការែឹកនុំរបស់ឧត្តមយសនើ ែឺយហ្គគលនិងកងទ័ព
អង់យរលសបានវ ចូលកាន់កាប់ទើក្កុងថ្ក្ពនររ។
អនតរារមន៍ដបបយនះ បានរកសា
ើ ែល់ក្បយទសកមពញជា។ យៅថ្ងៃទ៩
ើ ដខត្ញោ ឆ្ា ុំ
១៩៤៥ អងគភាពថ្នកងឆ្័ក្ត្យយងបារា ុំងបានចូលមកែល់ទើក្កុងភាុំយពញតាមនលូវអាកាស។
តាមបញ្ញជរបស់ឧត្តមយសនើ បា
៍ រា ុំង យោក ើ ដរលក, សង ៉ា ថាញ់ នង
ឺ ងញក ិ សមាជិកថ្នរោាភិ
បាលរបស់ខួ នបានក្ត្ូ
ល វចាប់ ញោ
ុំ ង
ុំ ។
ចាប់ពយើ ពលយនះមកចលនត្សូរ ុំយោះជាត្រិ បស់ពួកឥសសរៈកាន់ដត្មានភាពខ្លង
ុំ
កាលយ ង
ើ យោ មានការគ្នុំក្ទពើកមាលង
ុំ ទ័ពយវៀត្មិញដងមយទៀត្នង។ យែើមបយើ ជៀសវងពើស
ស្ត្រគមបងហូរ្មគ្នាមួ ដែលមានសាានភាពមន
ិ យសមគ្ន
ើ ា រវងក្បជាជនកមពញជាជាមួ នង
ឹ កង
ទ័ពមហ្គអុំណាចបារា ុំងក្បកបយោ ស វ វញធទុំយនើបៗសយមតចនយរាត្តម សើ នញ បានយក្ជើស
យរស
ើ កមាគ្ន៌កច
ិ េក្ពមយក្ពៀងសក្មបសក្មួលជាមួ នឹងពួកអាណា និរមបារា ុំងយែើមបឯ
ើ ក
រាជយជាត្ិ។ កាញងការត្សូយែើមបឯ
ើ ករាជយរបស់ក្ពះមហ្គកសក្ត្ក្ត្ូវបានចាប់យនតើមយ ង
ើ ពើយលខ
សូនយយ ង
ើ យៅវ ិញ។
ក្ពះមហ្គកសក្ត្ក្ពះរាជាណាចក្កកមពញជា ពញុំទទួលសាគល់សាធារណរែាក្បជាធិបយត្
យយវៀត្ណាមយៅកាញងសាានភាពស ព័នធឥណូ ឌ ចន
ិ ដបបយនះយ ើ ក្ពះអងគបានបនត
នយយបា ជាមួ បារា ុំងត្យៅយទៀត្។ ទនាឹមនឹងការបយងកើត្សមព័នធភាពក្បជាជនឥណូ ឌ ចិន
បានយធវើឱ្យការវ លញករបស់កងទ័ពយវៀត្ណាមនិងកងទ័ព “ ដខមរឥសសរៈ ” កាន់ដត្មាន
សនាញះខ្លង
ុំ យ ង
ើ ៗមួ កក្មិត្ដងមយទៀត្។

37
៨. ម្៊ូឌុសវីវង់ឌី និងឯររារយខ្មែរឆ្ន ំ ១៩៤៩
ម៉ាូឌញសវ ើវង៉ា ់ឌើ ជាសនធិសញ្ញាកិចេក្ពមយក្ពៀងបយណា
ដ ះអាសនារវងបារា ុំងនិងកមពញជា
យចញពើការក្បរល់ក្បយទសកមពញជាជារែាសវ័ ត្ ដត្សាិត្ក្កុមការក្ត្ួត្ពិនិត្យរបស់ស ភាព
បារា ុំង។ដខកញ្ញាឆ្ា ុំ 1945 បារា ុំងចូលមកទឹកែើកមពញជាជាយលើកទើ 2 យែើមបផ្ទ
ើ ល ស់បូ រដ
នយយបា ដខមរយោ បានចាប់ខួ នយោកស
ល ឺង ងញ៉ាកថាញ់ (ន ករែាមស្ត្នតើដខមរ)យៅថ្ងៃទើ 15
ដខត្ញោឆ្ា ុំ 1945។យក្កា ការចាប់ខួ នយោកស
ល ឺង ងញ៉ាកថាញ់ រួចមកបារា ុំងោក់សយមដចសញើ
សញវត្ាិមញនាើយរត្(ក្ពះប
៉ា ិត្ញោរបស់នយរាត្តមសើ នញ)ឱ្យយ ើ ជុំនួសយៅថ្ងៃទើ
ង 17 ដខត្ញោឆ្ា ុំ
1945។ការោក់សយមដចសញស
ើ ញវត្ាម
ិ ញនយាើ រត្ជាន
៉ា តើ ុំនួសយនះយែើមបឡា
ករែាមស្ត្នជ ើ ក្ពះ ត្ា
យលខ្យលើកិចេក្ពមយក្ពៀងបយណា
ដ ះអាសនាជាមួ ៍ លិចសង់ក្ែ៏
ឧត្តមយសនើ អា
(Alexandre)ជាសាងការថ្នសាធារណរែាបារា ុំងក្បចាុំក្បយទសកមពញជា ដែលយធវយើ ង
ើ យៅថ្ងៃ
ទើ 7 ដខមករាឆ្ា ុំ 1946។
ិ ញ្ញាម៉ាូឌញសវ ើវង៉ា ់ឌើ
យក្កា ការចញះសនធស មកបារា ុំងគ្នមនការយអយើ ពព
ើ ក
ើ មពញជាអវទ
ើ ង
ុំ អស់យោ
បារា ុំងរកយៅការយធវើសស្ត្រគមជាមួ ពួកយវៀត្មិញមានចិនជាកាញងបដងអក។សភាពការណ៍យៅ
យវៀត្ណាមខ្ងយជើងយធវើឲ្យបារា ុំងដបករុំនិត្ចង់ឲ្យ ួនយៅោ នង
ិ ួនខ្ងយជើងខ្ុំគ្នាដត្
ួនយៅោ ជាមនញសសឆ្លត្រិត្ក្បយយជន៍ជាត្ិយរខពស់យទើបយរទមទរឲ្យបារា ុំងកាត្់ែើកូ
សាុំងសញន
ើ យសារើ ទុំងមូលជាទក
ឹ ែើកមពញជាយក្កាមឱ្យយរយោះែូរនង
ិ ការយរៀបចុំយទប
ើ ក្បឆ្ុំងពួកយវៀ
ត្មិញ។យ ត្ញយនះយទើបថ្ងៃទើ 25 ដខយមសា ឆ្ា ុំ 1945 បារា ុំងបានក្បរល់ទឹកែើយគ្នសាងសើន
ឲ្យយៅ ួនយៅោ ។

មកែល់ឆ្ា១
ុំ ៩៤៩បារា ុំងបាន ល់ក្ពមឲ្យដខមរបយងកើត្រណៈកមមការមួ យែើមបច
ើ ូ លចរចា
ជាមួ បារា ុំងយៅភាុំយពញកាញងយគ្នលបុំណងបញ្េ ប់អាណាត្តិសនធិសញ្ញាម៉ាូឌញសវ ើវង៉ា ់ឌើនិងដក្ប
កាល ជាកច
ិ េក្ពមយក្ពៀងយរៀបចុំទុំនក់ទុំនងបារា ុំង-ដខមរ ឲ្យបានចាស់ោស់យ ង
ើ ជាងមញន៕
ក្សបយពកក្កុមអាកចរចាសមភារជាមួយបារា ុំងយៅភាុំយពញកុំពញងក្បក្ពឹត្តយៅយក្កាមកា
៉ា ធន់ អញក និង សញន វញ ឺនថ្ស ៕ការសនាកាត្់ទឹកែើកូសាង
ែឹកនុំរបស់យោក ្ន វម, ុំ សញើន
ឲ្យយៅោ បាលយលចយ ង
ើ យទើបរោាភិបាលសយក្មចចិត្តបញ្ជូ នក្បត្ិភូយៅចរចាយរឿងទឹកែើក
មពញជាយក្កាមយនះជាមួ រោាភិបាលបារា ុំងយៅទើក្កុងបា៉ារសដត្មដ
ើ ង៕យពលយនះការសយក្មច
កាត្់ទក
ឹ ែើឲ្យយៅោ មន
ិ ទ់សយក្មចយៅយ ើ យោ សារក្ពទ
ឹ ធសភាបារា ុំងដែលែឹកនុំ
យោ សាល ែឺយហ្គគល មិនទន់ក្បជញុំអនញ ម័ត្យៅយ ើ ៕យមាល៉ាះយ ើ ក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមរ
ក្ពះបាទ នយរាត្ដម សើ នញ នង
ិ យោក ដ ម
៉ា សុំបូរ ជាន ករែាមស្ត្នបា
តើ នបញ្ជូ នក្បត្ភ
ិ ូដែល
ែឹកនុំយោ យោក ្ន វម៉ា យៅចរចាជាមួ បារា ុំងយៅបា៉ារសយោ
ើ ទមទរឲ្យបារា ុំង
ធានបញ្ញហបច
ើ ុំណញច:

38
 ខទ១
ើ : សញុំឲ្យដខមរកមពញជាយក្កាមដែលរស់យៅយលទ
ើ ក
ឹ ែើកូសាង
ុំ សញន
ើ មានសទ
ិ រធិ កាសញ្ញជត្ិ
ដខមរជនជាត្ិភារត្ិចមានសិទធិរកាភាសាដខមរភាសាខលួននិងរកាវបបធម៌ក្បថ្ពណើខលួនជាដខមរ។
ខទើ២: ពនាការក្បរល់ទក
ឹ ែើកូសាង
ុំ សញន
ើ សញុំដកដក្បក្ពុំដែនដខមរឲ្យក្សបតាមភូ មិសាស្ត្សត
ធមមជាត្ិ រឺ កថ្ក្ពជើកវ ិញយត្ ជាក្ពុំដែនយែើមយោ ពញុំដមនរូសក្ពុំដែនដខមរយៅចមាៃ បើ
រើ ូដម៉ាក្ត្ពដើ ក្ពកជើកយោ មន
ិ ឲ្យដខមរចញះែងទក
ឹ កាញងដក្ពកយទ៕
ខទើ៣: សញុំឲ្យទញកទយនលយមររគនលូវទឹកអនតរជាត្ិសក្មាប់ចញះយៅសមញក្ទ៕
កាញងយពលដែលក្បជារាស្ត្សតដខមរយក្កាក រយ ង
ើ ត្សូទមទរទឹកែើកមពញជាយក្កាមមកវ ិញ
យនះ ក្សាប់ដត្បារា ុំងក្បកាសទទួលសាគល់ឯករាជយរបស់យវៀត្ណាម យ ើ យលើកបនតញបយសដច
យៅោ ឲ្យក្រងរាជយយៅថ្ងៃទើ៨ មើន ១៩៤៩ យែើមបទ
ើ ប់ទល់នឹងសកមមភាពរបស់ពួក
កញមញ ម នស
ើ ត ូ ជើមញ
ិ ៕មួ ដខយក្កា មក យោ សារចង់យលក
ើ ទក
ឹ ចិត្តយសដច យៅោ ឲ្យ
ជួ ការ រអុំណាចអាណានិរមរបស់ខួ លនក្បឆ្ុំងកញមញ ម នើសត ូ ជើមិញ យនះ បារា ុំងបាន
ក្បកាសក្បរល់ទក
ឹ ែើកមពញជាយក្កាមឲ្យយៅយសដច យៅោ យៅដខ យមសា ១៩៤៩ ៕ប៉ាញដនតការ
ក្បកាសរបស់បារា ុំងយនះមិនទន់សយក្មចជានលូវការយទ រឺក្ត្ូវរង់ចាកា
ុំ រអនញម័ត្ពើសភាបារា ុំង
ិ ៕ែុំណឹងយនះបានយធវឲ្
សន ើ យថាាក់ែក
ឹ នុំថ្នក្បយទសកមពញជាភា្ក់យនអល
ើ យ៉ាងខ្លង
ុំ ៕យៅថ្ងៃទើ
២៤ ដខយមសា ឆ្ា១
ុំ ៩៤៩ ក្ពះមហ្គកសក្ត្ដខមរបានបញ្ជូ នក្បត្ិភូរាជរោាភិបាលមួ ក្កុម
ែឹកនុំយោ ្ន វម៉ា អយញ្ជ ើញយៅក្បយទសបារា ុំងយែើមបត្
ើ វ៉ា នឹងក្ពទ
ឹ ធសភាបារា ុំងឲ្យផ្ទអកការ
សយក្មចចិត្តរបស់រោាភិបាលនិងរែាសភាបារា ុំងដែលបាន ល់ក្ពមក្បរល់ទឹកែើកមពញជា
ិ ៕ប៉ាញដនត យោ សារជុំ
យក្កាមឲ្យយវៀត្ណាមយនះសន ក់វក់វ ិននឹងអាជា្ធរអាណានិរមយវៀត្
ណាមមិនអាចយោះថ្ែបាន យទើបក្ពឹទធសភាបារា ុំងក៏អនញម័ត្ចាប់ក្បរល់ទឹកែើកមពញជាយក្កាម
ឲ្យយៅអាជា្ធរអាណានិរមយវៀត្ណាម(យសដចយៅោ )យៅថ្ងៃទ៤
ើ ដខមង
ិ ញន ឆ្ា១
ុំ ៩៤៩
ដត្មដង៕
៨.១. ឯររារយខ្មែរ១៩៤៩
យៅកាញងក្ពះរាជយបសកកមមយែើមបមា
ើ ត្ញ ភូមិនង
ិ ក្បជារាស្ត្សតដខមរ សយមដចក្ពះនយរាត្តម សើ នញ
ក្ទង់បានលះបង់ក្ពះកា ពលនិងបញ្ញាញាណ ង ៉ា យកលៀវកាលបុំនញត្យធវើការត្សូកញ ាងក្កបខណឌ
ថ្នក្ពះរាជបូជនើ កច
ិ េ យែើមបទ
ើ មទរឯករាជយជូ នកមពញជាឲ្យរួចនញត្ពអា
ើ ណានរ
ិ មបារា ុំង៕
តាមសនធិសញ្ញាចញះថ្ងៃទើ៨ វ ិចឆិកា ១៩៤៩ បារា ុំងបានទទួលសាគល់តាមនលូវចាប់នូវឯករាជយ
របស់ក្ពះរាជាណាចក្កកមពញជា៕ប៉ាញដនតចុំយ ះការអនញវត្តជាក់ដសដង ឯករាជយយនះយៅខវះវ ិស័
ជាយក្ចើនយទៀត្ែូចជា អធិបយត្ យខ្ងញត្តធម៌ ប៉ាូលិស អុំណាចបញ្ញជការយយធា ការទូត្ ការ
បដូរនិងការឲ្យចា ធនប័ក្ត្យែើមបឲ្
ើ យមានឯករាជយទុំងក្សុង៕ឯករាជយយនះក្ត្ូវបាន
នសពវនា នង
ិ ទទួលការអបអរសាទរពើបណា
ដ ក្បយទសជាយក្ចើនក្បមាណជាង៤០ក្បយទស
កាញងអុំ ញ ងយពលក្បមាណបើដខបនតបនាប់មក ដត្យទះជាយ៉ាងណា ក្ពះបាទនយរាត្ដម សើ នញ

39
យៅដត្ចាត្់ទញកឯករាជយយនះថាជាឯករាជយដកលងកាល មិនយពញយលញ៕តាមយសចកដក្ើ បកាស
ថ្ងៃទើ១៥ ដខមិងញន ឆ្ា១
ុំ ៩៥២ ក្ពះករញណាក្ពះបាទសយមដចក្ពះនយរាត្ដម សើ នញ បានសនា
យ៉ាងឱ្ឡារកចុំ
ិ យ ះក្បជារាស្ត្សតរបស់ក្ពះអងគថា"ក្ពះអងគនង
ឹ ែយណដើម កឯករាជយ
ទុំងក្សុងយនះយែើមបមា
ើ ត្ញភូមិកញ ងរ
ា :យពលបើឆ្ាយ
ុំ ៉ា ង ូរបុំនញត្"៕យោ យៅថ្ងៃទើ៩ កញមភៈ
១៩៥៣ ក្ពះករញណាក្ពះបាទសយមដចក្ពះនយរាត្ដម សើ នញ បានយសដចយងចាកយចញពក
ើ មពញ
ជាយឆ្ពះយៅកាន់ក្បយទសបារា ុំងយែើមបទ
ើ មទរឯករាជយរបស់កមពញជាជាមួ ក្បមញខរែាបារា ុំង៕
យៅថ្ងៃទើ៦ មើន ១៩៥៣ ក្ពះករញណាក្ពះបាទសយមដចក្ពះនយរាត្ដម សើ នញ បានយន្ើក្ពះរាជ
សារលិខិត្មួ ចាប់ជូនចុំយ ះយោក វ ុំងសង់ អូរ ើ ូ ល
៉ា ជាក្បធានធិបត្ើថ្នសាធារណរែា
បារា ុំងយែើមបយើ រៀបរាប់បរហញឲ្យក្បធានធិបត្ើថ្នសាធារណរែាបារា ុំងែឹងពើភាពចាុំបាច់សុំយៅ
យធវឲ្
ើ យបារា ុំងពក្ងក
ើ ក្កបខណឌឯករាជយរបស់ដខមរ៕យក្កា មកក្ពះបាទសយមដចក្ពះនយរាត្ដម
សើ នញ បានសរយសរក្ពះរាជសារលិខិត្ចុំនួនពើរចាប់បនតយទៀត្យន្ើជូនយោក វ ុំងសង់ អូរ ើ ូ ៉ា
ល នង
ិ រោាភបា
ិ លបារា ុំងយែើមបប
ើ ុំយពញបដនាមយលីើទសសន:របស់ក្ពះអងគដែលទក់ទងនឹង
ឯករាជយដខមរ និងយែើមបយើ សាើឲ្យរោាភិបាលបារា ុំងក្បញាប់ក្បញាល់យោះក្សា បញ្ញហយនះ៕យៅ
ថ្ងៃទ១
ើ ១ យមសា ១៩៥៣ ក្ពះបាទសយមដចក្ពះនយរាត្ដម សើ នញ បានយសដចយងយឆ្ពះយៅ
កាន់ក្បយទសកាណាោនិងស រែាអាយមរក
ិ ដែលយៅទើយនះក្ពអងគបានយធវើ ញទធនការ
យោសនយែើមបឯ
ើ ករាជយរបស់ក្បយទសក្ពះអងគ យោ យសចកដដើ ងលងការណ៍របស់ក្ពះអងគ ក្ត្ូវ
បានចញះនា យោ កាដសត្ែ៏ធុំ(ញូវ ក
៉ា ដងម) យៅថ្ងៃទើ១៩ យមសា ១៩៥៣ ោន់ឮខារ
ខ្ារយពញពភ
ិ ពយោកយ ើ បានបងខុំឲ្យរោាភបា
ិ លបារា ុំង ទទួល ល់ក្ពមយធវើការចរចា
ជាមួ ត្ុំណាងយនះរឺយោក ដប៉ាន នញត្ យោ មានការចូ លរួមពើយោក សម សារ ើ នង៕ក្ពះ
ករញណាក្ពះបាទក្ពះនយរាត្ដម សើ នញ ក្ទង់ក្បកាសថាក្ពះអងគនង
ឹ យងចូលរាជធានវើ ិញ យៅ
យពលណាដែលបារា ុំងក្ពមយនារមកឲ្យក្បយទសកមពញជាវ ិញនូវយកត្នភ័ណឌចញងយក្កា ថ្នឯក
រាជយរបស់ខួ ន៕យៅថ្ងៃ
ល ទ៨
ើ វ ិចឆកា
ិ ១៩៥៣ ក្ពះករញណាក្ពះបាទក្ពះនយរាត្ដម សើ នញ បាន
យសដចយងចូលកាញងរាជធានើភាុំយពញវ ិញយលច ើ មាៃ នលូវ៣០០រើ ូដម៉ាក្ត្ ដែលក្ពអងគយធវើ
ែយុំ ណើរ ក្បជារាស្ត្សតដខមរកាញងកដរើ ុំជួលចត្
ិ តបានយធវើឲ្យក្ពះអងគទទួលបាននូវយជារជ័ មួ ដែល
មិនធាលប់មានពើមញនមក៕យៅថ្ងៃទើ ៩ វ ិចឆិកា ១៩៥៣ រឺ៨ដខមញនសនាិសើទក្កុងសឺដណវមាន
យធវព
ើ ធ
ិ ម
ើ ួ យៅមញខក្ពះបរមរាជវ ុំង ដែលឧទាស
ិ ចុំយ ះការែកង ថ្នអុំណាចរបស់បារា ុំងពើ
ក្បយទសកមពញជា យោ កងទ័ពនិងអរគយសនធិការរបស់បារា ុំងបានែកង ពើក្ពះរាជាណា
ចក្កកមពញជា៕ឯករាជយរបស់ដខមរបានកាល ជាឯករាជយអចិថ្ស្ត្នត ន
៍ ិងយពញយលញ យ ើ វ ិបត្តិ
រវងកមពញជានិងបារា ុំងក្ត្ូវបានបញ្េ ប់៕ក្បជារាស្ត្សតដខមរបានថាវ ឋាន:ចុំយ ះក្ពះអងគថាជា
ក្ពះបិតាឯករាជយជាត្ិ យ ើ តាមសុំណូមពររបស់ត្ុំណាងរាស្ត្សតកញ ងក្កបខណ
ា ឌ ក្កុមក្បឹកា

40
ពយិ ក្គ្នះជាត្ិ ើ ក្ពះអងគជាវ ើរបញរសជាត្ក្ិ សមតាមមហ្គកិត្តិ សែ៏
រាជរោាភិបាលបានយលក
ខពង់ខពស់ ឧត្ដញងឧត្ដមរប់សក្ពះអងគ៕

41
 ឯរសារលោង
Y យសៀវយៅក្បវត្តិវ ិទាថាាក់ទើ១២

Y យរឿងភូមត្
ិ ចា
ិ ឆ ន នព
ិ នធយោ យោក ឌឹក គ្នម នង
ឹ យោក យឌឿក អុំ ឆ្ា ុំ

១៩៦០~១៩៦១

Y យសៀវយៅសិកាសងគម (ភូ មិវ ិទា-ក្បវត្តិវ ិទា)របស់ក្កសួងអប់រ ុំ ញវជន និង

កើឡា

Y យសៀវយៅការោក់អាណាពាបាលបារា ុំងមកយលក
ើ មពញជាពឆ្
ើ ា 1ុំ 863-1953

Y ែកក្សង់យចញពើសារព័ត្៌មានយកាះសនតិភាព

42
43