M8 149 Rozdzial V pozyCJA PRAWNA NARODOWEGO BANKu POLSKIEGO 1. Funkcje banku centralnego W gospodarce rynkowej istotng role w kreowaniu instrumentéw ekonomicznych odgrywa bank centralny. i centralne w Europie powstawaly na skutek praeksztalcent bankéw emisyjnych Banki e i kredytowych na praetomie XVII i XVIII w. W XIX w. utworzono kolejne banki emi: syjne w patistwach europejskich, a w XX w. bank centralny stl sig instytucja funkcjonujaca po- wszechnie. #e powstanie banku centralnego nie bylo W teorii bankowosci dominuje poglad, ale symptomem szerszego oddzia- konsekwencjg naturalnego rozwoju bankowosci, tywania paristwa na procesy ekonomicane. ntralnego jest najczescie} definiowana przez funkcje e Instytucja banku cet yjnego i banku bankéw. Wykony- centralnego banku patistwa, banku wanie funkeji centralnego banku paristwa polega m.in, na wsptudziale w ksztal- towaniu polityki gospodarczej paristwa, ksztaltowaniu pol ityki pieniezno-kredy- towe), dewizowe}, polityki kursowej. W ramach tej funkeji bank centralny dzi ko agent rzqdu (prowadzi obsluge budéetu i jednostek budzetowych), rzadca dlugu publicznego i administrator rezerwy dewizowe}. Funkeja em polega na emitowaniu znakéw pienigznych oraz organizowaniu obiegu got wego. Z kolei funkcja banku bankéw realizowana jest przez oddzial system bankowy. Glownym zadaniem banku centralnego jest osiaganie stabilnosci w celu zapewnienia dobrego funkcjonowania gospodarki ryn wagledu art. 2 Statutu Europejskiego Systemu Bankéw Centralnych i Ei2, Autonomia banku centralnego sald panku Centralnego! okresla, #e celem funke Centr as i jonowania tego banku jest stabilizacja cen, Rownied w ustawie o NBP jako zasadniczy cel dzialalnosci banku wskazuje sig utrzymanie stabilnego poziomu cen’, Rola banku centralnego w oddzialywaniu na procesy gospodarcze zalety od jego usytuowania w ramach innych wladz patistwowych oraz od zestawu instrumentow, jakimi mote oddzialywaé na system bankowy, 2, Autonomia banku centralnego W doktrynie zachodniej wérdd rozmaitych koncepeji uksztattowania stosunku banku centralnego do wladzy patistwowej dwie sposrd nich moina uznaé za za- sadnicze. Zgodnie z pierwszq bank centralny jest jedynie instytucja doradeza or- ganéw patistwowych, do ktérych nalezy ostateczne okreslanie polityki finansowej panistwa. W Swietle drugiej koncepcji bank centralny jest niezalezny zaréwno od kierunkéw polityki reprezentowanych przez parlament i 1zad, jak i od presji spo- lecznej dotyczqcej z reguly problemu pelnego zatrudnienia. Zdaniem przedstawi- cieli tej koncepeji zadaniem banku centralnego jest prowadzenie polityki dtugofa- lowe} - w przeciwieristwie do parlamentu i rzqdu realizujacych polityke finansowa dyktowang przez doraéne cele zakreslone okresem kadencji. Koncepcja ta, szcze- gélnie w latach 80. i 90. XX w,, zyskata na popularnosci ze wzgledu na wystepujgce w wielu patistwach trudnosci zwiazane z dlugoletnig inflacja. Wraz ze wzmacnianiem sig tendencji antyinflacyjnych coraz wyraéniej prezento- wano poglad, ze stabilnosé waluty moze byé zapewniona jedynie przez oddzielenie instrumentéw kontroli banku nad obiegiem pienigdza od aktualnych trend6w politycznych. Wymaga to powierzenia uprawnien w sferze monetarnej jedynie bankowi centralnemu, wylgczajac je jednoczesnie z zakresu dzialania wladz pai- stwowych 0 kompetencji ogéInej. Takie rozwiqzanie sprzyjaloby stabilnosci cen i uniknigciu skarg wyborcéw na sytuacje w sferze polityki pienigznej. Polityka pienigina, oczywiscie, nie moze by¢ odizolowana od polityki gospodarczej - nie- zaleiny bank centralny powinien dbaé o wspéldzialanie 2 rzadem. Nalezy jednak pamigtaé, Ze jest to wspétpraca migdzy réwnorzednymi partnerami. Bank cen- tralny moze, a nawet powinien, popieraé realizowana polityke gospodarcza do- poty, dopéki nie zagraza ona celowi polityki pienigznej, ktrym jest stabilizacja cen, Ponadto za niezaleznosciq banku centralnego przemawiajq takie aspekty, jak * Protok6t (nr 4) w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Bankéw Centralnych i EBC (Dz.Urz. UE C 83 z 30.03.2010 r,, s. 230). ? Artykut 3 ustawy o Narodowym Banku Polskim z 29.08.1997 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1810 ze um); wigce) na temat pozycji prawnej banku centralnego: H. Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny: od gospodarki planowej do rynkowej. Zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa 1994; C. Kosi- kowski, Pozycja Narodowego Banku Polskiego i jego organdw w prawie polskim (stan obecny i postulaty ‘a preyszlosé), PiP 2002/11.posdeial ¥. Pazycja prawna Narodowego Bank,» 1 = m celu i wymuszenie na raqdzie wigksze} dy. i, skoncentrowanie sig Na jedny: budzetowe). t Walutowy sprecyzowel hale niezaleénosci Jeznosci funkcjonalnej, instytucjo,,,, centrale pace chara Tape fnkconaa w7MAER 2y ory rane centralnego byla stabilnos¢ cen. Cel ten Beer eT peaeey W spc jednoznacany i prawnie nienaruszalny, a bank centralny Pp Mieé zaber, owe dewalt {inotrumenty do jego ostepnigcia. Niezaletnod instytucjonalna p, a cakasis pracatl sige instrulc badd ich przyjmowania a Organdw wsp¢ towych i paristwowych. Z kolei te ostatnie nie Moga ee wplywu na de organéw bankéw centralnych. Niezaleznos¢ personalna po lega na zapewnieni, ., najmniej 5-letniej kadencji organéw banku centralnego i ochronie przed arbit;) decyzjq 0 ich odwotaniu. Niezaleznosé finansowa wymaga, by bank centralny 4 ponowat wystarczajgcymi srodkami do realizacji wszystkich zadati; roczne spraw., dania finansowe oraz metody obliczania zyskow powinny byé przyjmowane pre, organy banku w spos6b niezaledny i profesjonalny’, W 1997 1. Europejski Instytul Okreslenie realnego stopnia samodzielnosci banku centralnego wyins., e coceny prawnych form ingerencji wladzy ustawodaweze} lub wykonawcz w dziatalnosé banku, trybu powolywania i sktadu organéw zarzadzajacych ban Kiem‘. Analizujgc rodzaj wladzy, ktéra powoluje organy banku, mozna stwierdzic, x w wigkszosci patistw takie uprawnienia przystuguja wladzy wykonawezej i glowie paristwa - prezydentowi, monarsze badé rzadowi. W Polsce Prezes NBP powolywany jest przez Sejm na wniosek Prezydenta RP, czlon kowie Rady Polityki Pienigénej - w réwnej licabie przez Prezydenta, Sejm i Sena a wiceprezesi i czlonkowie Zarzqdu - na wniosek Prezesa NBP przez Prezydents przy kontrasygnacie Prezesa Rady Ministrow. Prezes NBP oraz cztonkowie Rady Polityki Pieniginej i Zarzqdu sq powotywani na 6 lat i moga byé odwotani tylko z tzw. powodéw osobistych, a nie merytorycznych (dtugotrwala choroba, prawomocne skazanie za przestepstwo, dzialalnos¢ poli tyczna, zwiazkowa lub publiczna), szerokiej autonomii Narodowego Banku Polskiego swiadczy uregulowanie jej 7° kresu w art. 227 Konstytucji RP. W mysl tego artykutu NBP ma wylaczng kompe tencjg w zakresie emisji pieniqdza oraz ustalania i realizacji polityki pienigzn¢). » H. Gronkiewicz-Waltz, Europejska Unia Gospodarcea i Walutowa, Warszawa 2011, s. 451" * H. Gronkiewicz-Walte, Gwarancje niezaleznoici krajowego banku centralnego ~ glosa do 7° Trybunalu Sprawiedliwosci z 26.02.2018, sprawy polgczone C-202/18 i C-238/18 Imars Rimsevics | ‘ejski Bank Centralny przeciwko Republice Lotewskie), .Europejski Przeglad Sadowy" 2019/9, s 31129 nsrumenty oddetalywania na banki ———— W ustawie 0 NBP (art. 3 ust. 1) celem podstawowym NBP nego poziomu cen. Mode jednak wspier nicza to celu podstawowego, jest utrzymanie stabil- a€ polityk¢ gospodarcza rzqdu, jezeli nie ogra Ustawa zakazuje bankowi centralnemu Zaangazowania kapitatowego w inne osoby prawne, Wyjatkiem od tej zasady sq podmioty Pprowadzace dzialalnosé ustugowa na rect instytucji finansowych badé Skarbu Paristwa lub majgce dla NBP istotne zna- czenie w zakresie dziatania na rzecz stabilnosei krajowego systemu finansowego’ 0 Kompetencje w zakresic zasad ustalania kursu hotego w stosunku do walut obcych ustala Rada Ministrow w Porozumieniu z Rada Polityki Pienigénej. Poniewad polityka kursowa miesci sig w zakresie polityki pienigénej, takie sformu- Jowanie stanowi ograniczenie autonomii banku (podobne rozwiqzanie obowiazuje w Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowe)), 3. Instrumenty oddziatywania na banki 0 Bank centralny stosuje rozmaite grodki oddzialywania na banki w celu kon- troli warunk6w kredytowania i przeplywu pieniqdza. W literaturze przed- miotu znane sq rézne Srodki kontroli kredytu stosowane przez bank centralny. Sq to tzw. srodki klasyczne, zwane inaczej posrednimi, do ktorych zalicza sig operacje otwartego rynku i stopy procentowe instrument6w banku centralnego (dyskontowa, redyskontowa, lombardowa, refinansowa), oraz bezposrednie, do ktérych zalicza sig pozostate Srodki, Operacje otwartego rynku stanowig wazny instrument ilosciowej kontroli kredytow i polegajq na upowaznieniu banku centralnego do zakupu i sprzedazy papieréw war- tosciowych 0 stalym oprocentowaniu. Operacje otwartego rynku wywieraja wplyw na wielkosé zasobéw bankow, umotliwiajg takze kreacje pienigdza. Wplyw ten jest tealizowany przez oddziatywanie na podaz pieniqdza rezerwowego lub podaz pie- nigdza ogétem, czyli osigganie jednego z dwéch celéw operacyjnych: poziom krét- koterminowych stép procentowych albo wielkos¢ agregatéw rezerwowych bankéw (gotéwka, grodki na rachunku biezacym w NBP, rezerwy obowiqzkowe). Narodowy Bank Polski przez stosowanie operacji otwartego rynku oddzialuje na ogélny poziom plynnosci systemu zaleznie od rozwoju sytuacji w sferze pienigéne} oraz wplywu innych czynnikow. Oprécz operacji otwartego rynku kolejnym ,,klasycznym” instrumentem oddzialy- wania banku centralnego na banki handlowe sq stopy procentowe zwiqzane z dys- * Ustawa z 12.07.2013 r, 0 zmianie ustawy o ustugach platniczych oraz niektérych innych ustaw (DU. poz. 1036), 152 153 155156 posdsiol V. Pozysja prawna Narodowezo ban, 130 Kreslajace cene kredytéw udzielanyc}, = i redyskontem weksli, 0) 7 rac ase Podwyzszanie stopy api ee Pcie ee "fn wanych banku centralnego i posrednlo Fe cyjnie na globalng tt j jala restry! banki komercyjne ora” dziala : z reA Ee ert bankowego. Obnizenie natomiast stopy dyskontowej po, ‘obnizenie ceny kredyt6w, co ma drialaé jako bodziec w sferze dziatalnosc; j,, towe} systemu bankowego. mote udzielaé bankom komercy;,., jch zasobow pieni¢znych. Szczep.,, Zgodnie z ustawa 0 NBP bank centralny dzielany pod zastaw papierow w,,, kredytu refinansowego w celtt uzupetnienia forma tego kredytu jest kredyt lombardowy ¥' Sciowych. Jednym 2 powszechnie stosowanych bezposrednich srodkow pa prety two cha rakterze ilosciowym jest system ba rezerw pee Re . Fa on na tym, Ze banki sq zobowiqzane utrzymywaé pewne aktywa w bani ae Inym od. powiednio do okreslonego stosunku zobowigzat. Rezerwy obowiazkowe 54 udosk: nalonym narzedziem regulowania plynnosci bankow. W ustawie o NBP okreslono zasady gromadzenia oprocentowanych od 1.05.2004r, rezerw obowiazkowych, ich gérng granice oraz umieszcZzono upowaznienie dla Rady Polityki Pienigznej do skonkretyzowania wysokosci rezerw. Kwota rezerwy obo. wigzkowej nie moze przekroczy¢ 30% sumy rodkéw pienigznych zgromadzonych na wyszczegélnionych rachunkach. W kompetencji Zarzadu NBP pozostawiono ustalanie zasad i trybu odprowadzania srodkow pieniggnych na rachunki rezerw, jak réwnied ustalanie wysokosci odsetek karnych w razie naruszenia obowigzku utrzymywania rezerwy obowiazkowe). Jednym ze srodkéw ilosciowej kontroli kredytw stosowanych w ograniczonym za- kresie w gospodarce rynkowej sq putapy kredytowe. W réznych okresach funkcjo- nowaly one w wielu paristwach 0 gospodarce rynkowej (np. we Francji, w Wielkie) Brytanii, Holandii, we Whoszech). Na podstawie art. 46 pkt 1 ustawy 0 NBP Rada Polityki Pienigznej moze w przypadku zagrozenia realizacji polityki pienigznej wprowadzi¢ ograniczenie wielkosci srodkéw pienigznych, ktére moga byé oddane przez banki do dyspozycji kredytobiorcéw i pozyezkobiorcéw, W przypadku zaistnienia przestanek uzasadniajacych wprowadzeni dytowych Rada Polityki Pienigznej ma teé prawo wprowadzié ae pepo kre- bedace wynikiem prawa banku centralnego do administracyjnego oddsiatynana na banki. Jest nim obowiqzek utrzymania nieoprocentowanego depo oa . od zagranicznych érodkéw wykorzystanych przez banki i ENBP biorcéw. Krajowych praedsig-ie dziatania 131 4, Formy prawn ve 4, Formy prawne dziatania wymienione srodki oddzialywania NBP na banki komercyjne majq charakter para- metrow. Dyspozycje norm o tresci parametrycznej nie sq wyrazone w postaci bez- posredniego nakazu lub zakazu postepowania i tym sig rézniq od norm prawnych. Nie ma moiliwosci zastosowania przymusu paristwowego w celu wyegzekwowania stosownego zachowania w przypadku naruszenia norm parametrycznych. Normy o tresci parametryczne} nie zawierajq bowiem jednoznacznego rozstrzygni¢cia, lecz pewien zbidr dopuszczalnych zachowa‘i adresatéw, ustalony 2 punktu widzenia celow makroekonomicznych. Narodowy Bank Polski, dzialajgc w formach administracyjnoprawnych, nie jest ty- wym organem administracji patistwowe), bedac zas strong uméw bankowych, tylko w ograniczonym zakresie wykonuje czynnosci bankowe takie jak bank Swiad- caacy ustugi konsumentom i przedsigbiorcom. Powaing komplikacje w dziatalnosci NBP stanowia przepisy Konstytucji RP, regu- Iujgce system érddet prawa. Narodowy Bank Polski ani zaden z jego organw nie otrzymat upowaznienia do wydawania aktéw powszechnie obowiqzujacych. oe Prezes NBP wydaje zarzadzenia skierowane do podmiotéw zewnetrznych, regulujace m.in. emisje i wycofywanie znakéw pienigznych, okresla sposoby przeprowadzania rozrachunkéw migdzybankowych. Z kolei Rada Polityki Pie~ nigdnej ustala stopy rezerw bankowych, natomiast Zarzad NBP wskazuje zasady i tryb naliczania oraz utrzymywania rezerwy obowiazkowej. Istniejace sprzecz- noéci polegajace na otrzymaniu suwerennej wladzy w zakresie polityki emisyjnej i polityki pienigznej oraz braku instrumentéw realizacji tej wtadzy rozwigzal (choé w sposéb dyskusyjny) Trybunal Konstytucyjny. Odrzucit on moiliwosé wyda- wania przez NBP aktéw normatywnych powszechnie obowiazujacych; doszedt do wniosku, e mozna je uznaé za akty prawa wewnetrznego. Stwierdzil, ze kierow- nicza rola banku centralnego powoduje, iz mimo samodzielnosci i formuly nieza- leznogci bankéw sq one poddane zaleznosci pozwalajace) na okreslenie jej funkcjo- nalng podlegtoscig. 5. Wspétpraca z Europejskim Bankiem Centralnym Wraz z wejéciem w 2ycie Unii Walutowej Europejski Bank Centralny, ktéry powstal na bazie Europejskiego Instytutu Walutowego w maju 1998 r., przejql wszystkie uprawnienia poszczegélnych bank6w centralnych, kt6re staly sig jego filiami. Bank ten ma osobowos¢ prawng i jest niezalezny w wykonywaniu swoich uprawnien oraz w zakresie swoich finanséw - nie zwraca sig po instrukcje do jakiejkolwiek insty- tugji, organu czy agencji Unii lub rzqdu paristwa czlonkowskiego. 158 159 160centralne tworzy ski przez organy decyzyjne EBC, System yli Za. Birerciekicos ocr Na. Polski do Uni i ae ‘alanig (banknote ktore pray. ESBC, np