TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

YILMAZ, Salih (қ0Қ4). “TürФ MТЭoХoУТsinde Bilgelik

KКЯrКmı”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül
Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2014. EsФТşОСТr
қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı (TDKB).
EsФТşОСТr, ss.233-251 (http://bilgelerzirvesi.org).

Salih YILMAZ

TÜRK MİTOLOJİSİNDE BİLGELİK KAVRAMI

Giriş

Mitoloji Nedir ve Türklerde Mitoloji Anlayışı

T
ürФ mТЭoХoУТsТnНО ЛТХРОХТФ ФКЯrКmını КnХКЭmКНКn önМО
mТЭoХoУТnТn nО oХНЮğЮnЮ ЛТХmОФ гКrЮrТНТr. MТЭoХoУТnТn
ФОХТmО КnХКmı ВЮnКnМК mТЭ ФОХТmОsТnНОn ЭürОmТşЭТr.
Efsanevi olaylar ve kahramanların РОrхОФХТФ pКвı ЭКşımКвКМКФ ЛТхТmНО
КnХКЭıХmКsı mТЭoХoУТ oХКrКФ ЭКnımХКnmışЭır.243 BТr nОЯТ mТЭoХoУТ НüşsОХ
öğОХОrТn öвФüХОmО ЮnsЮrЮвХК НТХО РОЭТrТХmОsТвХО oХЮşmЮşЭЮr.
MТЭoХoУТnТn ЛТrхoФ ЭКnımı oХmКsınК rКğmОn ЭКrТСsОХ КхıНКn
ТnМОХОnНТğТnНОҲ mТХХь ЯО РОХОnОФsОХ ФüХЭürün ФКвnКğı oХКrКФ ЭКrТСТ Оn
ОsФТ ФКХınЭıХКr oХКrКФ ЭКnımХКnКЛТХТr.244 Belli bir kavme ait efsaneleri
ТnМОХОвОn ЛТХТm НКХı oХКrКФ НК КхıФХКnmКФЭКНır. FКФКЭ РünümüгНО
НünвКНК СОr mТЭoХoУТnТn ЭopХЮmХКrın orЭКФ ФüХЭürОХ НОğОrХОrТ sonЮМЮ
oХЮşЭЮğЮnК НКТr РörüşХОr КğırХıФ ФКгКnmışЭır. ВОnТ ЭКnımК РörО
mТЭoХoУТ, вКХnıгМК ЛТr ФКЯmО ЯОвК mТХХОЭО КТЭ ОПsКnО, mКsКХ ЯО mТЭТФ
КnХКЭmКХКr НОğТХ, НünвКНКФТ ЛüЭün ОПsКnО, mКsКХ ЯО ТnКnışХКrı ОХО
КХКrКФ ТnМОХОвОn, КrКşЭırКn, НОrХОвОn ЯО хöгümХОвОn ЛТr ЛТХТm oХКrКФ
kabul edilmektedir.245 AЯrЮpКХı сХТmХОrТn ЛКгı ЭКnımХКrınК РörО ЭКrТСЭО
вКşКmış ФТşТХОr ЯО СКФКnХКr mТЭoХoУТnТn НışınНК ЛırКФıХmКХıНır. FКФКЭ
ЭКrТСТ şКСsТвОЭХОrТn вОr КХНığı НОsЭКnХКrНК mТЭoХoУТФ ОПsКnОХОrТn ФonЮ
ОНТnТХНТğТnТ ЮnЮЭmКmКФ РОrОФТr.246 BКгı сХТmХОr mitolojiyi tabiattaki


Doх. Dr. ВıХНırım BОвКгıЭ оnТЯОrsТЭОsТ,
243
G. S. Kirk, Myth: Its Meaning and Functions in Ancient and Other Cultures,
Cambridge, 1974, s. 8.
244
ŞТnКsТ GünНüг, Mitoloji ile İnanç Arasında, Samsun, 1998, s. 26.
245
RЮНoХП BЮХЭmКnn, “NОа TОsЭКmОnЭ КnН MвЭСoХoРв”, Kerygma and Myth: Teological
Debate, (ed. R. Bultmann), New York, 1961, s. 10.
246
TürФхО SöгХüФЭО DОsЭКnın ЭКnımınК РörО ФКСrКmКnХıФ şТТrХОrТ şОФХТnНО НО КхıФХКnmКФЭКНır.
BЮrКНК НК mТЭoХoУТ ТХО ЛКğХКnЭısını Рöг КrНı ОЭmОmОФ ХКгımНır. BФг. Türkçe Sözlük, Cilt I,
TürФ DТХ KЮrЮmЮ ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰүү, s. 363.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

ЯКrХıФ ЯО oХКвХКrК ФТşТХТФ ЯОrТХmОsТ вoХЮ ТХО КnХКЭıХmКsı oХКrКФ

КхıФХКmКФЭКНırХКr. MТЭoХoУТНО ЭКrТС вoФЭЮr. KКСrКmКnХКr ФЮЭsКХНır ЯО
вКrı ЭКnrı ЛТхТmТnНО КnХКЭıХır.
Mitoloji, tarihsel-ФüХЭürОХ РОХОnОğО КТЭ oХКn mТЭ mОЭТnХОrТnТn
toplamınНКn ТЛКrОЭЭТr. MТХХТ ОНОЛТвКЭın ЯО ЭКrТСТn ТхОrТğТ mТЭoХoУТвХО
ЛКğХКnЭıХıНır. AвrıМК sОmКЯТ НТnХОrТn ЛКşХКnРıх noФЭКsı НК mТЭoХoУТ ТХО
КХКФКХıНır.247 İnsКnХıФ ЭКrТСТnНО вКгının ФОşПТвХО ЛТrХТФЭО ЭopХЮmҲ вКгıвı
ЛТХОn ЭopХЮmХКr ЯО ЛТХmОвОnХОr oХКrКФ ТФТ ФısımНК ТnМОХОnmОвО
ЛКşХКnmışЭır. MТЭoХoУТФ öğОХОr НО вКгıХı ФüХЭürün ТхТnНО ФОnНТnО вОr
ОНТnОrОФ РünümüгО НОğТn вКşКmКвК НОЯКm ОЭmТşЭТr. TКrТСТn ЯО mТХХТ
ФüХЭürün ТхОrТsТnНО ЛКşХКnРıх noФЭКsını ЭОşФТХ ОНОn mТЭoХoУТ, СКХФ
ФüХЭürü ЯО вКşКnЭısıвХК НК sТsЭОmХТ ЛТr ЛКğ ФЮrmЮşЭЮr. HКХФ ФüХЭürü
ТхОrТsТnНО вОr КХКn СТФсвОХОr, ПoХФХor, ЛТХmОМОХОr, ОПsКnОХОr ЯН. ЭürХОrТn
ФКвnКğı mТЭoХoУТНТr. HКХФ ФüХЭürüвХО sıФı ЛКğХКrı oХКn mТЭoХoУТ, mТХХТ
ФКrКФЭОrТn oХЮşЮmЮnНК önОmХТ ЛТr roХ üsЭХОnmОФЭОНТr. MТХХТ ФüХЭüre
etki eden mitolojinin dil ile НО ЛКğХКrının oХmКsı mЮСКФФКФЭır.
MТЭoХoУТФ КnХКвışК РörО mТХХТХТğТ ЛОХТrХОвОn Оn önОmХТ etkenlerden
birisi dildir. Her milletin kendine has milli motiflerТnТn oХНЮğЮ
НüşünüХНüğünНО НТХ ЯО ФüХЭürün ЛЮ moЭТПХОrТn Оn önОmХТ ЮnsЮrХКrı
oХНЮğЮ söвХОnОЛТХТr. BЮ НТХ ЯО ФüХЭürün ТхОrТsТnНО ФОnНТsТnО önОmХТ ЛТr
вОr ОНТnОn mТЭoХoУТФ öğОХОr, Квnı ОЭnТФ-ФüХЭürОХ РОХОnОğТn ЭКşıвıМısı
oХКn ТnsКnХКrın НüşünМО ЯО НКЯrКnış ФКХıpХКrınНК ФОnНТnТ РösЭОrТr.
MТЭoХoУТnТn mТХХТ ФüХЭürün ФКвnКğı oХНЮğЮnЮ НüşünОn Лilim
ТnsКnХКrının orЭКФ РörüşünО РörО ЛТХТmsОХ, НТnsОХ ЯО ПОХsОПТ НüşünМОnТn
ЭОmОХТnНО НО mТЭoХoУТ ЯКrНır.248 ГКЭОn ФüХЭürОХ РОХОnОğТn oХmКНığı,
ОПsКnО ЯО rТЯКвОЭХОrТn СКХФ НТХТnНО вОr ОЭmОНТğТ ЛТr mТХХОЭТn
ЯКrХığınНКn НК şüpСО ОЭmОФ РОrОФТr.
TürФ mТЭoХoУТsТ, TürФ ЭКrТСТnНО ОПsКnОХОr ЯО НОsЭКnХКr
КrКМıХığıвХК ФКrşımıгК хıФmКФЭКНır. TürФ mТЭoХoУТsТnНО ЯКr oХКn
ФКСrКmКnХКrК ОПsКnОЯТ ЯО НОsЭКnsı öгОХХТФХОr вüФХОnОrОФ oХКвХКr
oХЮşЭЮrЮХmЮşЭЮr. TürФХОr хoФ ОsФТ хКğХКrНКn ТЭТЛКrОn mТЭoХoУТвХО
ФКвnКşmış ЯО mТЭoХoУТФ ЯКrХıФХКrı СКвКЭХКrınК КНКpЭО ОЭmТş ЛТr mТХХОЭЭТr.
TürФ ЭКrТСТnНО pОФ хoФ ЯКrХıФ mТЭoХoУТФ öğО oХКrКФ ФЮХХКnıХmışЭır.
BЮnХКrın ЛКşınНК ФЮrЭ, РОвТФ, ФКrЭКХ, НoХЮ ЭКnОsТ, КğКх ЯЛ. РОХТr. TürФ
mТЭoХoУТsТnТn ЭОmОХТnТ GöФ TКnrı oХЮşЭЮrmКФЭКНır. BЮnК ЛКğХı oХКrak
НК TürФ mТЭoХoУТsТnТn “TКnrıМıХıФ” КnХКвışınК ЛКğХı oХНЮğЮnЮ söвХОmОФ
вКnХış oХmКвКМКФЭır. GünümüгНО ЛТХТm ТnsКnХКrı ЛЮ КnХКвışı ОsФТ TürФ

247
Bronislaw Malinowski, İlkel Toplum, (хОЯ. H. PorЭКФКХ), AnФКrК, ҚҰүү, s. Ұү.
248
Mircae Eliade, The Forge and the Crucible, Chicago, 1956, s. 32-33.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

НТnТ sТsЭОmТ oХКrКФ ЭКnımХКmКФЭКНırХКr. İsХКmТвОЭ önМОsТ TürФ НТnТ

sТsЭОmТ ТХО TürФ mТЭoХoУТsТnТ ЛТrЛТrТnНОn КвırmКФ ТmФсnsıгНır. TürФ
mТЭoХoУТsТ ТхОrТsТnНО sКвısıг СТФсвОХОr, ОПsКnОХОr, rТЯКвОЭХОr вОr
ОНТnmТşЭТr. BЮ ЮnsЮrХКrın КrКşЭırıХmКsınК НКТr хКХışmКХКr ProП. Dr.
BКСКОННТn нРОХĶТn вКpЭığı ТnМОХОmО ЯО НОrХОmОХОr НışınНК вoФ
НОnОМОФ ФКНКr КгНır. ProП. AЛНüХФКНТr İnКn, MЮrКЭ UrКг, ProП. Dr.
нгФЮХ кoЛКnoğХЮ, ProП. Dr. ВКşКr кorЮСХЮ РТЛТ mТЭoХoРХКrın
хКХışmКХКrı НК TürФ mТЭoХoУТsТnО НКТr ЛТХРТХОr sЮnmКФЭКНır. FКФКЭ TürФ
mТЭoХoУТsТnО НКТr ЛЮ хКХışmКХКr ЛöвХО ЛüвüФ, гОnРТn, хОşТЭХТ ЯО ОsФТ ЛТr
РОхmТşО sКСТp mТХХОЭ ТхТn вОЭОrХТ НОğТХНТr. TürФ mТЭoХoУТsТnТn
ФКвnКФХКrı кТn ЭКrТСТ ФКвıЭХКrınНК ЛЮХЮnmКФЭКНır. M.S. БIII. вüгвıХК
ФКНКr РОХОn TürФ ОПsКnОХОrТ ТхТn кТn ФКвnКФХКrınНКn, ЛЮ вüгвıХНКn
sonrКФТ НönОm ТхТn НО İsХКm ФКвnКФХКrınНКn вКrКrХКnmКФ
mümФünНür. TürФ mТЭoХoУТsТ ЯО İsХКmТвОЭ önМОsТ TürФ ЭКrТСТ ЯО
ФüХЭürünО НКТr вКpıХКМКФ КrКşЭırmКХКr ЛЮ mТХХОЭТn СОm ЭКrТСТnТ СОm НО
ФüХЭürünü гОnРТnХОşЭТrОМОФЭТr. TürФ mТЭoХoУТsТn Оn önОmХТ öгОХХТğТ
ЭКrТСТ ФТşТХТФХОrТn mТЭoХoУТФ КnХКЭıХКr хОrхОЯОsТnНО orЭКвК ФonmКsıНır.
OğЮг KКğКn DОsЭКnı, MКnКs DОsЭКnı ЛЮnК ЯОrТХОЛТХОМОФ ТвТ
örnОФХОrНТr. TürФ mТЭoХoУТsТnНОФТ КnХКЭımХКrı sКНОМО ОНОЛТвКЭ ЯО
ПoХФХor КХКnХКrı КхısınНК ТnМОХОвОМОФ oХЮrsКФ ЛЮ mТХХОЭТn ЭКrТС ТХО
ЛКğХКrını НК гКвıПХКЭmış oХЮrЮг. HОr nО ФКНКr mТЭoХoУТНО ЭКrТС oХmКНığı
ile ilgТХТ ЭКnımХКr вКpıХıвorsК НК, TürФ mТЭoХoУТsТnНОФТ ФКСrКmКnХКr,
ЭКrТСТ ФТşТХТФХОrНТr.
TürФХОrНО mТЭХОr гКmКnХК СКХФ СТФсвОХОrТnО НönüşmüşЭür. HКХФ
СТФсвОХОrТnО НönüşürФОn НО ЭКrТСТ РОrхОФХТФХОrНОn НО örnОФХОr sЮnКr.
TürФ mТЭoХoУТsТnНО önОmХТ ЛТr вОr ОНТnОn “AЭКХКr KüХЭü” ЛЮnК Оn РüгОХ
örnОФ ЭОşФТХ ОНОЛТХТr. TürФХОrНО AЭКХКr ФüХЭü, ЭopХЮm ТхТnНО ФЮНrОЭХТ
ФТşТХОrТn öХНüФЭОn sonrК НК КТХОХОrТnТ ЯО ЭopХЮmХКrını ФorЮmКвК НОЯКm
ОЭЭТФХОrТ ТnКnМınК НКвКnmКФЭКНır. TКrТС ЛТХТnМТnТn ЯО mТХХТ ЭКrТС
РОХОnОğТnТn mТЭoХoУТФ mТrКs üгОrТnО ТnşК ОНТХНТğТ TürФХОrНОҲ OğЮг
KКğКn, AХp Er TЮnРК, DОНО KorФЮЭ, BoгФЮrЭ ЯН. önОmХТ
ФКСrКmКnХКrНır. BЮ ЭКrТСТ ЛТХТnх ТхОrТsТnНО ФОnНТnО вОr ОНТnОn
şОМОrОХОrНО НО mТЭoХoУТФ ЮnsЮrХКr ФЮХХКnıХmışЭır. ProП. Dr. BКСКОННТn
нРОХ TürФ mТЭoХoУТsТnО НКТr şЮnХКrı söвХОmОФЭОНТr:“Türk mitolojisi,
Türk ailesi, Türk cemiyet düzeni ile Türk ahlâk ve adetlerinin bir
aynası gibidir. Türk mitolojisi diğer dünya mitolojilerinde olduğu gibi,
ölü fikir ve anlayışlardan meydana gelmemiştir. Türk mitolojisi bir
hayat yoludur. Cemiyeti düzenleyen ve güden canlı düşüncelerin bir
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

toplamıdır.”249 BЮ ЭКnımНКn НК КnХКşıХКМКğı üгОrО TürФХОr КrКsınНК ЯКr

oХКn ЯО Қ0.000 вıХХıФ РОхmТşО sКСТp mТЭoХoУТФ öğОХОr РünümüгНО
“TürФ DünвКsı” oХКrКФ КНХКnНırıХКn вОnТ ЛТr НünвКnın oХЮşmКsının
ЭОmОХТНТr. TürФ DünвКsının ФüХЭürünü, НТХТnТ, ОНОЛТвКЭını, ЭКrТСТnТ ЯН.
КnХКвКЛТХmОФ ТхТn TürФ mТЭoХoУТsТnТn НО КnХКşıХmКsı РОrОФmОФЭОНТr.
AnКНoХЮ МoğrКПвКsı TürФ mТЭoХoУТsТn Квnı гКmКnНК вoğrЮХНЮğЮ ЯО
РОХТşЭТğТ ЛТr МoğrКПвКНır. AnКНoХЮĶНК oХРЮnХКşКn ЛЮ mТЭoХoУТ
РünümüгНО TürФ КСХКФ ЯО КНОЭХОrТnТn ЛТr КвnКsı РТЛТНТr.

A. Bilge ve Bilgelik Hakkında

BТХРО ФОХТmОsТ РünХüФ НТХНО НünвК ТХО ЮвЮmХЮ, ФОnНТ ФОnНТnО
вОЭОrХТ, ЛТХТnхХТ вКşКвКn ЯО ОвХОmХОrТnТ НüşünОrОФ вКpКn ТnsКn
КnХКmınНК ФЮХХКnıХır. AФıХХı ЯО ЛТХРТХТ ТnsКn НОвТmТвХО НО ОşКnХКmХıНır.
BТХРО, НoğrЮ ЯО КФХК ЮвРЮn ФКrКr ЯОrОЛТХОn ЛТr ФТmsОНТr. BТХРОХТФ ТsО,
ЛТХРО ФТşТnТn öгОХХТğТНТr. İnsКnХКr ЛТХРТ ОНТnОrОФ ЛТХРО oХКmКгҲ КnМКФ
ЛТХРТвТ ТвТ ЮвРЮХКвКЛТХТr ЯО СКвКЭК РОхТrОЛТХТrsО ЛТХРОХТФ вoХЮnК
girebilirХОr. BТХРО, ФОnНТnО СсФТm, ОrНОmХТ, ЛТХНТğТnТ ЛКşФКХКrı ТхТn НО
ПКвНКХı ЛТхТmНО ФЮХХКnКЛТХОn ФТşТвО НОnТr. BТХРО ТnsКn mЮСКФОmО ОЭmО
ЯО вКrРıХКmК РüМünü ТвТ ФЮХХКnКnНır. BЮ sКвОНО НО öğrОnНТФХОrТnТ
ФОnНТ öгü ТХО ТrЭТЛКЭХКnНırКrКФ ФКrşıХКşıХКn sorЮnХКrı хКЛЮМКФ хöгümО
ЮХКşЭırır ЯО ТnsКnХКrı ПОrКСК ОrНТrТr. BЮ öгОХХТФХОrТ ТХО ЛТХРО, ЛТХРТnНОn
ПКrФХıНır. BТХРО ТХО ЛТХРТnТ ЛТrЛТrТnНОn КвırmКФ ТхТn ТsО ФОnНТ НışınНКФТ
nОsnОХОrТn, ТnsКnХКrın ЯО oХКвХКrın ЛТХРТsТnО sКСТp oХКnК ЛТХРТn, ФОnНТnТ
bilene de bilge denmТşЭТr. BТХРО СОr oХКвНКn НОrs хıФКrıp oХКвХКrı ФОnНТ
ЛТХТnМТnТ КrЭırКn КrКх oХКrКФ РörürФОn, ЛТХРТn ТsО oХКвХКrК ЛКгОn
oХЮmsЮг КnХКm вüФХОвОЛТХmОФЭОНТr. BТХРО ФТşТ ПКвНКХı ЛТХРТХОrТn
pОşТnНОn РТНОn ФТşТНТr. BТХРО ТnsКnХКrК РörО СОr şОв ТnsКnın ЭОФсmüХü
ТхТn ЯКrНır. BТХРО ФТşТ, ФöЭü oХКвХКrНКn НОrs КХКrКФ oХКвХКrı ФОnНТnТ
РОХТşЭТrmО ПırsКЭınК НönüşЭürür. KОnНТsТnО ЯО НТğОr ТnsКnХКrК ПКвНКХı
oХКn ЛТХРТХОrТ ЭКşır. нnМОХТФХО ТвТ ЛТr ТnsКn oХmКnın вoХХКrını КrКr.
BТХРОХТФ КФХК ЮвРЮn НКЯrКnmКФ, НoğКвК ЮвРЮn НКЯrКnmКФ, örnОФ
ТnsКn oХmКФЭır. BТХРОХТФ ЭОrТmТ, ЭКrТС ЛoвЮnМК ЛТrхoФ КnХКmХКrНК
ФЮХХКnıХmışЭır. FОХsОПОnТn ТХФ КНı НК ЛТХРОХТФ'ЭТr.250 TörОЛТХТm ЛЮ ЭОrТmТ
ЭЮЭФЮХКrК ФКpıХmКmК КnХКmınК хОФmТşЭТr. BТХРОХТФ, ЛТХРОnТn nТЭОХТğТ
oХНЮğЮnК РörО Квnı гКmКnНК КСХсФХıХığı ЯО örnОФ ТnsКnХığı НК ТхОrТr.
TКnrıЛТХТmsОХ КnХКmНК ЛТХРОХТФ, TКnrıХıФ ЛТr nТЭОХТФЭТr ЯО TКnrı'вК
249
BКСКОННТn нРОХ, Türk Mitolojisi, BТrТnМТ CТХЭ, Қ000 TОmОХ EsОr, MEB BКsımОЯТ,
İsЭКnЛЮХ, ҚҰ7Қ, s. VII.
250
HüsОвТn GКгТ TopНОmТr, “FОХsОПО NОНТr? BТХРТ NОНТr?”, Türk Kütüphaneciliği, SКвı:қ3,
2009, s. 120.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

öгРüНür. BТХРОХТФ ЭКrТСsОХ ЛТr oХРЮНЮr ЯО хКğНКş ЛТХРТnХТФ'ХО

ФКrışЭırıХmКmКХıНır. BТХРО ТnsКn ЛТХРТвТ ТвТ, НoğrЮ ЯО РüгОХО вönОХТФ
oХКrКФ СКвКЭ ТхТn ФЮХХКnКЛТХОn ФТşТНТr. BТr ЭopХЮmНК ЛТХРО ТnsКnХКrın
sКвısının КrЭmКsı, o ЭopХЮmЮn СОr КХКnНК РОХТşmОsТnТ sКğХКr. TürФ
ЭКrТСТnНО oХНЮФхК ПКгХК ЛТХРО oХКrКФ nТЭОХОвОЛТХОМОğТmТг ФТşТ ЯКrНır. BЮ
ЛТХРОХОr TürФ НОЯХОЭХОrТnТn ФЮrЮХЮşЮnНК ОЭФТn roХ oвnКmışХКrНır. TürФ
mОНОnТвОЭТnТ ОsОrХОrТвХО хОşТЭХОnНТrТp, гОnРТnХОşЭТrТp РüхХü
ФıХmışХКrНır. BЮ ЛТХРОХОr ПТФТrХОrТ ЯО СКвКЭ ЭКrгХКrıвХК ЛТrХТФ ЛКğХКrımıгı
ЯО sosвКХ НoФЮmЮгЮ örmüşХОr, ЛТгТ ЛüвüФ ЛТr МoğrКПвКНК mТХХОЭ
вКpmКвı ЛКşКrmışХКrНır. HКЭЭК KЮЭКНРЮ BТХТРĶЭО ЛТХРО ФТşТХer
СКФКnХКrХК ЛТr ЮЭЮХmЮşЭЮr. BЮnЮnХК ТХРТХТ KЮЭКНРЮ BТХТРĶЭО şЮnХКr
вКгıХıНır:
3Қ0. “BТХРТ, ФТmвК РТЛТ, СОr şОвТ ЭopХКr,
AФıХ ФonКğıНır, СОr şОвТ sКФХКr.”

қүү. “AФıХ ЛТr mОşĶКХО, ФКrК РОМОНО,

AвНınХКЭır sОnТ, ışıФ ЛТХРТНО.”

қ65. “DünвКНК ТФТ ЭТp, sКвРın insan var,

BТr ЛТХРТn, ЛТr НО BОв, sКвКr ТnsКnХКr.”

қ03. “BТХРТsТг ЛОnТm, вoФ СТхЛТr söгüm,

Eв ЛТХРТn, ФöХОnТm, sОnТnНТr öгüm.” 251

B. Türk Mitolojisinde Bilgelik

TürФ mТЭoХoУТsТnТn, TürФ DünвКsının ЭОmОХТnТ oХЮşЭЮrНЮğЮnЮ
söвХОmТşЭТФ. BЮ ЭОmОХО ЛКğХı oХКrКФ da mitolojik anlamda konumuzu
oХЮşЭЮrКn “BТХРОХТФ” ФКЯrКmının КхıФХКmКsını вКpmК РОrОğТnТ
НЮвmКФЭКвıг. OrЭК AsвКĶНКn BКХФКnХКrК ФКНКr ЮгКnКn ЛüвüФ ЛТr
mТХХОЭТn СКвКЭ ЛЮХmКsınК önМüХüФ ОНОn НüşünМОnТn nО oХКЛТХОМОğТnО
НКТr ЛТrхoФ КrКşЭırmК вКpıХmışЭır. BКгı сХТmХОr ЛЮ НüşünМОвТ “CТСКn
HсФТmТвОЭТ” oХКrКФ ЭКnımХКmış, ЛТr Фısmı ТsО sКНОМО “BoгФır HКвКЭı”
oХКrКФ nТЭОХОnНТrmТşЭТr.252 BТХРОХТФ КnХКвışı ЛТr ЛКФımК ХТНОrХТФ rЮСЮnК
sКСТp, ЮгmКnХКşmış ЯО вoХ РösЭОrОn mКnКsınК НОnФ РОХmОФЭОНТr. TürФ
mitolojisinde yer alКn ОПsКnОХОrНО НО ЛЮ oХНЮФхК вКвРın ЛТr КnХКвış
oХЮp, ЛТХРОХТФ ФКЯrКmı ТnsКnХКrК вКnsıЭıХmışЭır. нrnОğТn ErРОnОФon

251
Yusuf Has Hacip, Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlaması, (Uyarlayan: Fikri
SТХКСНКroğХЮ), KüХЭür BКФКnХığı, Қ000 TОmОХ EsОr DТгТsТ/Қ63, AnФКrК, ҚҰҰ6, s. 30-43
252
BКСКОННТn нРОХ, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, GОnТşХОЭТşmТş 4.
BКsФı, TDAV ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, қ00Қ, s. 57қ-573.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

DОsЭКnınНК TürФХОrТn НОmТr НКğı ОrТЭТp вoХ ЛЮХmКХКrını sКğХКвКn “ЮsЭК

НОmТrМТ” вКСЮЭ OğЮг KКğКn DОsЭКnınНК OğЮгĶЮn КФıХ СoМКsı UХЮğ
TürФ вoХ РösЭОrТМТ ЛТХРОХОrНТr.253 BЮ ТnsКnХКr НönОmТnТ ЯОrmТş
oХНЮФХКrı öğüЭХОrХО КвНınХКЭmışХКrНır.
TürФХОrТn СКвКЭ ПОХsОПОsТnНО TКnrı ЯО onЮn ФЮЭ ЯОrНТğТ
ТnsКnХКrın НüşünМОХОrТ önОmХТНТr. TürФ ЛТХТm РОхmТşТnНО СКХФın ЛЮ
НüşünМОвТ nКsıХ КХРıХКНığınК НКТr sОnЭОгХОr вОЭОrХТ ЛТхТmНО
вКpıХmКmışЭır. TürФ НüşünМО sТsЭОmТ ТхОrТsТnНО önОmХТ ЛТr вОrТ oХКn
ЛТХРОХТФ ЯО ЛТХРОХОrО НКТr ЭКnımХКr вoФ НОnОМОФ ФКНКr КгНır. TürФ
mТЭoХoУТsТnО РörО ЛТХРОХТğТ ЭКnımХКвКМКФ oХЮrsКФ Оn ЛКsТЭ КnХКmıвХК
ЛТХРТnТn вКrКrХı ФЮХХКnıХmКsıНır. BТХРelik (hikmet), bilgi edinme, idrak,
РörРü, sКğНЮвЮ ЯО sОгРТsОХ КnХКвış ТХО ЛТrХТФЭО ЛЮ СЮsЮsТвОЭХОrТ
öгümsОвОЛТХmО ЯО ЮвРЮХКвКЛТХmО ФКpКsТЭОsТНТr.254 BТХРТnТn, sКğРörüХü
ЯО mЮСКФОmОХТ mКnЭıФ ТХО ЭКЭЛТФТ ЛТХРОХТФ sОЯТвОsТНТr. TürФ
mТЭoХoУТsТnНО ЛТХРТ ЛüвüФ ЛТr РüхЭür. BТХРОХТФ ТsО ЛЮ РüМün
ФЮХХКnıХmКsı ЯО КФЭКrıХmКsıНır. BТХРТ, ЛТХРОХТФ ТхТn РОrОФХТ ПКФКЭ вОЭОrХТ
ЛТr ЮnsЮr НОğТХНТr. TürФХОrНО ЛТХРОХТФҲ НoğrЮ ЯО ПКвНКХı ЛТХРТnТn СКвКЭК
НКТr öğОХОr ТхТn ФЮХХКnıХmКsıвХК orЭКвК хıФКr. BТХРОХТФЭО söгХОrНОn хoФ
uyguХКmКХКr önОmХТНТr.
TürФХОrНО ЛТХРО ФКЯrКmıҲ ЛТХРТ ЯО ОrНОmТn ЛТr КrКНК ЛЮХЮnНЮğЮ
ФТşТвТ ТПКНО ОНОr. BТХРО oХКn ФТşТ oХКвХКrın sonЮхХКrıвХК НОğТХ
sОЛОpХОrТвХО НО ТХРТХОnmОХТНТr. BТХРО ТnsКn ТхТn ЛТХТnОn вОЭОrХТ НОğТХНТr.
Bilge insan bilinenden hareket ederОФ ЛТХТnmОвОnО ЮХКşmКвК хКХışır.
BТХРО ФТşТ НüşünmО вОЭТsТnТ Оn хoФ ФЮХХКnКn ЯО ЛЮnК ЛКğХı oХКrКФ НК
sürОФХТ öğrОnmОвО, ПКrФХı НüşünМОХОr ТхТn ФОnНТnТ şКrЭХКnНırmКвК
хКХışır. BТХmТş ТnsКnНКn ПКrФХı oХКrКФ КsХınНК СТхЛТr şОв ЛТХmОНТğТ
tezini ortaya sunarak ЛТХРТвО nО ФКНКr Кх, öğrОnmОвО nО ФКНКr ТsЭОФХТ
oХНЮğЮnЮ önО хıФКrır. TürФ mТЭoХoУТsТnНО ЛТХРО, ФТmsОnТn ЛТХmОНТğТnТ
ЛТХОn ЯО НüşünОn ФТşТНТr. MТЭoХoУТФ öğО oХКrКФ вОr КХЭı ЯО вОrüsЭü СОr
şОвТn ЛТХРТsТnО sКСТpЭТr. TürФХОrНО ŞКmКnТгmĶТn НО ЭОmОХТnТ oХЮşЭЮrКn
BТХРОХТФ ФКЯrКmı ЛТХРОНОn ЭürОmТşЭТr. ВoХ РösЭОrТМТ, гОnРТn ЛТХРТвО
sКСТp mКnКsınК РОХОn ЛТХРОХТФ, mТЭoХoУТНО ФКСrКmКn ЭТpТ oХКrКФ
ФКrşımıгК хıФmКФЭКНır. BТХРО ЭТpТҲ РОnОХХТФХО ЯОгТr ЯОвК НКnışmКn
nТЭОХТğТnНО oХЮp, СКФКnК вoХ РösЭОrОn ФТşТХОrНТr. TürФХОr bilgiye ve
ЛТХРОХОrО ЯОrНТФХОrТ НОğОrТ КЭКХКr söгünНО НО РünümüгО ФКНКr ЭКşımКвı
ЛТХmТşХОrНТr. BЮnК НКТr örnОФ КЭКХКr söгü ТsО şöвХОНТr:

253
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 632-633.
254
RОşТЭ RКСmОЭТ ArКЭ, Kutadgu Bilig I, MОЭТn, қ. BКsФı, TDK ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰ7Ұ, s.
43.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

“BТХРТ ФЮЯЯОЭЭТr”
“BТХОn ТХО ЛТХmОвОn ЛТr oХmКг”
“BТХРТХТ КНКm РüхХü oХЮr”
“BТХОn söвХОmОг, söвХОвОn ЛТХmОг”
“ВoХ ЛТХОn ФОrЯКnК ФКЭıХmКг”
“ArТП oХКn КnХКr/КnХКsın”
“ArТПО ЛТr ТşКrОЭ вОЭОr”
“DТХsТг НО oХsК ФсmТХ ЛОХХТНТr”
“BТХОrОФ вКpКn КХНКnmКг”
“AЭ öХür ОвОrТ ФКХır, ТnsКn öХür ОsОrТ ФКХır”
“BТХТrО НКnış, ЛТХНТğТnТ ТşХО”
“KОnНТn ЛТХ, ЛКşФКsın НК sor”
“İХТm sКСТЛТnТ КгТг ОвХОr”
“İnsКnın ТnsКnХığı ТrПКnХК, СКвЯКnın СКвЯКnХığı sКmКnХК
ЛОsХОnТr”
“нğrОn НО, НЮЯКrın НОХТğТnО soФ, ЛТr Рün РОХТr ХКгım oХЮr”

Türk Mitolojisine Göre Bilgeler: Tanrı, Kişioğlu-Kağan,

Bozkurt
TürФ mТЭoХoУТsТnО РörО Оn ЛüвüФ ЛТХРО “Tanrı”Нır. TКnrı ile
ЛТrХТФЭО СКХФ КrКsınНК ЛТХРОХТФ ЯКsПı НОЯХОЭТn ЛКşınК ФЮЭ КХКrКФ РОХОn
“insanoğlu-kağan” ЯО гКmКn гКmКn СКХФК вoХ РösЭОrОn “bozkurt” ТХО
НО КnıХır. TürФХОrО РörО GöФ TКnrıĶnın НК üsЭünНО ЛТr вКrКЭıМı ЯКrНır.
BЮ nОНОnХО НО РöğО rОnФХТ ЛТr sıПКЭ ЯОrОrОФ GöФ TКnrı НОmТşХОrНТr.
GöФ TКnrıĶnın НК üsЭünНО oХКn ЭКnrı, KКnР-TКnrı вКnТ UХЮ-ВüМО TКnrı
oХКrКФ КnıХmışЭır. EsФТ TürФхОĶНО “TОnРrТ" şОФХТnНО КНХКnНırıХКn
"РöгХО РörünОn РöФ" ЯО "AХХКС" КnХКmХКrı ТПКНО ОНОn ЛЮ ФКЯrКm, ТХКСь
ЛКşХКnРıМı sТmРОХОmОФЭОНТr. EsФТ TürФ НüşünМОsТnНО TКnrı'nın
ЮХЮХЮğЮnЮ КnХКЭКn HЮnХКrНК "кОnХТ" şОФХТnНО rКsЭХКnКn TКnrı (TОnРrТ)
КnХКвışı, "AХХКС" КnХКmınНК "DТnРТr" şОФХТвХО SümОrМО'НО255Ҳ “Эüm РöФ
ЯО onЮn sКСТЛТ" КnХКmınНК “TКвКn" şОФХТвХО кТnМОĶНО
ФЮХХКnıХmışЭır.256 TürФ mТЭoХoУТsТnНО TКnrı, "KöФ MОnРТ TОnРrТ"
(EЛОНь GöФ TКnn), “TОnРrТ TОР TОnРrТ (GöğО ЛОnгОвОn TКnrı)257,

255
Ahmet CaferoğХЮ, Türk Dili Tarihi, 1-қ. BöХümХОr, EnНОrЮn KТЭКpОЯТ, İsЭКnЛЮХ, ҚҰү4, s.
45.
Ergun Candan, Türklerin Kültür Kökenleri, Sınır нЭОsТ ВКв., İsЭКnЛЮХ, қ004, s. қ4.
256
257
EЭСОm RЮСТ FığХКХı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevîlik ve
Bektaşîlik, TürФ HКХФ KüХЭürünü ArКşЭırmК ЯО TКnıЭmК VКФПı ВКвınХКrı, ҚҰҰ4, s. 34-36.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

"TОnРrТ EХ (EЛОНТ EХ)", “TОnРrТ HКn" ТsТmХОrТвХО КnıХmКФЭКНır.258 TürФ

mТЭoХoУТФ НüşünМОsТnНО sonsЮгХЮФ ЯО öХümsüгХüФ sКНОМО TКnrı'вК
mКСsЮsЭЮr. TürФХОrНО TКnrı, вКrКЭıХış ТЭТЛКrТвХО ЯКrХıФХКrК КsХК
ЛОnгОЭТХОmОг. İsХКmТвОЭТ ФКЛЮХ ОНОn TürФХОr ОsФТ TКnrı КНını вОnТ
НТnХОrТnТn TКnrısı КnХКmınНК НК хОФТnmОНОn ФЮХХКnmışХКrНır. TКnrı,
AХХКС НОmОФ НОğТХНТr РТЛТ ТННТКХКr НoğrЮ НОğТХНТr. İsХКmТвОЭЭОn sonrК
ЛТХО TürФХОr AХХКС вОrТnО TКnrı, AМОmХОr НО HЮНК ЭКЛТrТnТ
ФЮХХКnmışХКrНır. EsФТ TürФХОrНО вüМО ЯО ЭОФ ЭКnrı İsХКmТвОЭĶЭОФТ AХХКС
КnХКвışınНК oХНЮğЮ РТЛТ müМОrrОЭ ЯО şОФТХsТг ЛТr РüхЭür. нrnОğТn AХЭКв
TürФХОrТ Рöğün ФКЭХКrını хТгОrФОn TКnrıĶnın şОФХТnТ хТгОmОmТşХОrНТr.
TürФ TКnrı КnХКвışınК РörО mКnОЯь-rЮСКnТ РüМün ЭОФ ФКвnКğını
TКnrıĶНır. DoğКНКФТ Эüm ЯКrХıФХКrın, СКвЯКnХКrın ЯО ЛТЭФТХОrТn rЮСХКrı
ЯКrНır. EsФТ TürФХОrНО TКnrıвК КНКnКn ЭörОnХОr, ЛoвЮn ЛОвТ ЯОвК
ХТНОrТ ЭКrКПınНКn вönОЭТХТrНТ. кünФü ФЮЭ ЯОrТХОn ФТşТ КnМКФ вönОЭТМТ
olaЛТХТrНТ. ВКrКЭıХışın НüгОnТnТ sКğХКвКn TürФ TКnrısı, TürФ mТХХОЭТnТ
вüФsОХЭmОФ ТхТn СКФКnХКrК "ФЮЭ" РönНОrmТşЭТr.259 TürФХОrНО TКnrı,
НüşünМО ЯО НКЯrКnışХКrНК ТnsКnХКrК ЛТr sОrЛОsЭХТФ ЯО ТrКНО öгРürХüğü
ЯОrmТşЭТr. BЮnЮn Оn ЛüвüФ nОНОnТ ТsО ТnsКnın TКnrıĶnın ЛТХРОХТğТnНОn
ЛТr pКrхК ЭКşıвor oХmКsıНır.
EsФТ TürФХОr ТnsКnoğХЮnК kişioğlu НК НОmТşХОrНТr. KТşТoğХЮ,
ФсТnКЭın üх önОmХТ ЯКrХığınНКn ЛТrТsТ sКвıХmışЭır. GöФЭürФ ВКгıЭХКrınНК
НК ЛОХТrЭТХНТğТ РТЛТҲ вЮФКrıНК РöФ, КşКğıНК вОr вКrКЭıХНığınНК, ТФТsТ
КrКsınНК НК ФТşТoğХЮ вКrКЭıХmışЭır.260 TКnrıĶnın вКrКЭЭığı üх ЯКrХıФ вОr,
РöФ ЯО ФТşТoğХЮНЮr. İsХКmТвОЭĶО РörО Hг. ÂНОm, TКnrının вКrКЭЭığı Оn
НОğОrХТ ЯКrХıФЭır. AХЭКв вКrКЭıХış НОsЭКnХКrınНК ТnsКn ТХО TКnrı Квnı
НönОmНО вКşıвorХКrНı.261 İnsКn, TКnrıвı ФısФКnmış ЯО onЮnla rekabete
РТrТşmТşЭТr. FКФКЭ sonЮnНК TКnrının üsЭünХüğünü ФКЛЮХ ОЭmТş ЯО onНКn
КП НТХОmТşЭТr. TКnrı ФТşТoğХЮnК ФЮЭ ЯОrОrОФ onЮ вОrвüгünНО
РörОЯХОnНТrmТşЭТr.262 ВОrвüгünНО РörОЯХТ oХКn ФТşТ TürФХОr ЭКrКПınНКn
СКn, ФКğКn ЯЛ. ЮnЯКnХКrХК КnıХmışХКrНır.

258
AСmОЭ CКПОroğХЮ, К.Р.О., s. 7-ү, 47.Ҳ BФг. İsmОЭ ГОФТ EвüpoğХЮ, Türkçenin Etimolojik
Sözlüğü, SosвКХ ВКв., İsЭКnЛЮХ, ҚҰҰ5Ҳ BКСКОННТn нРОХ, Dünden Bugüne Türk Kültürünün
Gelişme кağları, s. 576, 699-702.
259
AвНın TКnОrТ, Türk Devlet Geleneği, 3. BКsФı, MТХХТ EğТЭТm BКФКnХığı ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ,
1997. s. 106
260
Emel Esin, Türk Kozmolojisine Giriş, KКЛКХМı ВКв., İsЭКnЛЮХ, қ00Қ, s. ҚҰҲ BКСКОННТn
нРОХ, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 711.
261
HКrЮn GünРör, Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, KıЯıХМım ВКвınХКrı, KКвsОrТ, ҚҰҰү, s.
50.
262
MОСmОН ВКгıМıoğХЮ, Muhammediyye, (ВКвınХКвКn: AmТХ кОХОЛТoğХЮ), TОrМümКn Қ00Қ
TОmОХ EsОr, İsЭКnЛЮХ, (TКrТСsТг) s. Қ0қ.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

Eski TürФХОrНО “kağan” ЮnЯКnı “ТmpКrКЭor” ЮnЯКnı ТХО ОşНОğОr

ФЮХХКnıХmışЭır. O НönОmНО кТnĶНО ФЮХХКnıХКn ТmpКrКЭor ЮnЯКnı
вОrвüгünün sКСТЛТ КnХКmını ЭКşımКФЭКНır. BЮ nОНОnХО НО TürФХОrМО
ФЮХХКnıХКn “ФКğКn” ФОХТmОsТ РОnТş ЯО НОrТn ЛТr mКnКвК sКСТpЭТr.263
кТnĶНОФТ КnХКвışК РörО ТmpКrКЭor Рöğün КХЭınНКФТ üХФОХОrТ Рöğün ЛТr
ЭОmsТХМТsТ oХКrКФ ТНКrО ОНТвorНЮ. кТnХТХОr, ТmpКrКЭorХКrınК КвrıМК
“göğün oğlu” НТвorХКrНı.264 BЮ ЮnЯКnı mТЭoХoУТФ oХКrКФ
НОğОrХОnНТrНТğТmТгНО TКnrıĶnın вОrвüгünНОФТ ЭОmsТХМТsТ oХКrКФ
РörmОФ вКnХış oХmКвКМКФЭır. HЮnХКr НК Квnı şОФТХНО ФОnНТ ФКğКnХКrınК
“TКnrının oğХЮ” НОmТşХОrНТr.265 MОЭО HКnĶın ЮnЯКnХКrınНКn ЛТrТsТ НО
TКnrıĶnın OğХЮĶНЮr. İФТ mОНОnТвОЭТn КnХКвışının СОr nО ФКНКr ЛТrЛТrТnО
хoФ ЛОnгОНТğТnТ Нüşünüвor oХsКФ НК TürФХОrТn КnХКвışınК РörО GöФ,
НКСК хoФ TürФХОrТn вКşКНıФХКrı ЯО СüФüm sürНüФХОrТ ЛТr вОrНТr.
TürФХОrТn ФКğКnХКrı GöФĶün вОrНО ФОnНТsТ КНınК ЭКвТn ОЭЭТğТ ЛТr
ЭОmsТХМТНТr. BТr TürФĶün ЛКşКrıХı ЛТr ФКğКn oХКЛТХmОsТ ТхТn вКrХığı,
ЭКХТСТ ЯО ФısmОЭТ ФОnНТnНО ЭopХКmКsı РОrОФТвorНЮ. GöФЭürФХОrin
ТnКnışХКrınК РörО ФЮrЮХЮşЭК ФКğКnХКr GöФĶЭО НoğmЮş ЯО
вКrКЭıХmışХКrНır. нrnОğТn GöФЭürФ СсФТmТ BТХРО-KКğКnĶın ЛКЛКsı İХ-
TОrТş ТХО КnnОsТ İХ-BТХРО HКЭЮn, TКnrı ЭКrКПınНКn GöФĶО РöЭürüХmüş ЯО
ЭКСЭК хıФКrıХmışХКrНır.266 TürФ вКгıЭХКrınНК “Tanrı’ya benzer Gök
(tarafından) yaratılmış Türk Bilge Kağan”267 НОвТmТ РОхmОФЭОНТr.
TКnrı ТХО ФКğКn КrКsınНК, ФКğКnın TКnrı ЛЮвrЮФХКrınК ЮвmКsıвХК ТХРТХТ,
TКnrı ТХО ЮХЮs КrКsınНК sürОФХТ ЛТr ЛКğ ЯКrНır.268
TürФХОrНО ФКğКnХКrın ЮnЯКnı oХКrКФ РОхОn “BТХРО” ЯО “TürФ”
ЮnЯКnХКrı TürФ ФКğКnХКrının РОnОХ öгОХХТФХОrТНТr.269 GöФЭürФ
вönОЭТМТХОrТnНОn TonвЮФЮФ ТхТn НО “BТХРО” ЮnЯКnı ФЮХХКnıХmışЭır.
BЮrКНК ФЮХХКnıХКn “BТХРО”, TonвЮФЮФĶЮn КНı НОğТХ НКСК хoФ “BТХРОХТФ”
НОrОМОsТnО ОrТşmОsТ ЯОsТХОsТвХО СКФ ФКгКnНığı ЮnЯКnНır.270 Vezir
263
BКСКОННТn нРОХ, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 571.
264
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 57қ, 575Ҳ ErРЮn CКnНКn, К.Р.О., s. қ4.
265
TürФ СüФümНКrХКrının ЮnЯКnХКrı СОp “GöФ-ЭКnrı” ТХО ЛКşХıвorНЮ. OğЮг‟Юn oğХЮ Aв-
KКğКn‟НКn ЯО MКnТСОТгmТn РТrТşТnНОn sonrК “Aв ЭКnrı” oХКrКФ КnıХmКвК ЛКşХКnmışЭır.
BКСКОННТn нРОХ, Türk Mitolojisi I, TTK Yay., Ankara, 1989, s. 129.
266
BКСКОННТn нРОХ, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 577.
267
HüsОвТn NКmıФ OrФЮn, Eski Türk Yazıtları, AЭКЭürФ KüХЭür, DТХ ЯО TКrТС ВüФsОФ KЮrЮХЮ
TürФ DТХ KЮrЮmЮ ВКвınХКrı No: 5қҰ, AnФКrК, ҚҰҰ4. s.Қ64Ҳ BКСКОННТn нРОХ, Dünden Bugüne
Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 577.
268
DЮrsЮn ВıХНırım, “KöФЭürФ кКğınНК TКnrı mı TКnrıХКr mı VКrНı?”, Türk Bitiği, AФхКğ
Yay., Ankara, 1998, s.115.
269
Jean Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (кОЯ: AвФЮЭ KКгКnМıРТХ), İşКrОЭ
ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, ҚҰҰ4, s.ҰҰ.
270
İХСКn нгФОхОМТ, Zamanı Aşanlar (IX. Yüzyıla kadar Türk Sanatı), GüгОХ SКnКЭХКr
MКЭЛККsı, HMS GrЮp ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, қ004, s. Қ7Қ-172.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

Tonyukuk, BiХРО KКğКn ТХО ЛТrХТФЭО НОЯХОЭТn ФЮrЮХЮş sürОМТnО НКТr

şöвХО НОmОФЭОНТr: “…Kağanımı teşvik edeyim, akıl vereyim, diye
düşündüm.. Tanrı (bana) bilgi verdiği için ben özüm, kendi kağanımı
kızıştırdım.”271 BЮrКНКn НК КnХКşıХКМКğı üгОrО TКnrı TürФ ФКğКnХКrınК
milХОЭТnТ вönОЭОЛТХsТn НТвО şКns ЯО ЛТХРТ ЯОrТrФОn СКХФЭКn РОХОn
ЯОгТrХОrО НО ЛТХРТ ЯО КФıХ ЯОrmТşЭТr. VОгТr TonвЮФЮФҲ “İl-Teriş Kağanın
bilgide eşi ve şöhrette eşi ben idim.”272 НТвОrОФ ФОnНТ НОğОrТnТ ФКğКnХК
Оş НОğОr ЭЮЭmЮşЭЮr. BЮrКНКn КnХКşıХmКФЭКНır ФТ TКnrı, СТгmОЭХОrТnТ ЯО
вönОЭТМТХТğТnТ ЛОğОnНТğТ вönОЭТМТХОrТ ТвТ ЛТr ФısmОЭХО НonКЭКrКФ TürФ
mТХХОЭТnТn ЛКşınК РОЭТrТвorНЮ. ArКpхКНК ФЮХХКnıХКn “НОЯХОЭ” ЭОrТmТnТn
КnХКmı НК TürФХОrНО “Tanrı tarafından verilen iyi talih ile şans”
КnХКmınК РОХmОФЭОНТr. TürФ ФКğКnХКrının Оn ЛüвüФ öгОХХТФХОrТnНОn
ЛТrТsТ “ЛТХРОХТФ” ТНТ. нrnОğТn AsвК HЮn DОЯХОЭТ СüФümНКrı MОЭОĶnТn
sКğınНК ЯО soХЮnНК кТnХТХОrТn “HsТОn-аКnР” oХКrКФ ЭОrМümО ОЭЭТФХОrТ
“BТХРО-PrОnsХОr” вОr КХıвorХКrНı. HЮnХКr DönОmТnНО ФЮХХКnıХКn
“BТХРО” ЮnЯКnı GöФЭürФХОr ЯО UвРЮrХКr DönОmТnНО НО ФЮХХКnıХmışЭır.
GöФЭürФ DОЯХОЭТnТn ФЮrЮМЮХКrınНКn BТХРО KКğКn, ФКğКnХıФ ЭКСЭınК
oЭЮrmКНКn önМО ЭıpФı HЮnХКrНК oХНЮğЮ РТЛТ ЛТr BТХРО PrОns ТНТ. BТХРО
KКğКn НОЯХОЭТ ФЮrЮp ЛüвüФ СüФümНКr oХЮnМК вОrТnО ФКrНОşТ KüХ-
TОРТn “BТХРО-PrОns”ХТğО ЭКвТn ОНТХmТşЭТr.273 Burada vurgulanmak
ТsЭОnОn “BТХРО-PrОns” ЮnЯКnı ТХО Квnı гКmКnНК ФКğКnК вКrНımМı
вönОЭТМТ ЯО orНЮ ФЮmКnНКnı oХmКФ ФКsЭОНТХmОФЭОНТr. BТХРО KКğКnĶın
ЛЮ ЮnЯКnı BТХРО PrОns oХНЮğЮ НönОmНО КХmış oХmК ТСЭТmКХТ НО
вüФsОФЭТr. EsФТ TürФ DОЯХОЭХОrТnНО “BТХРОХТФ” Эüm ТвТ ЯО ЛüвüФ TürФ
ФКğКnХКrı ТхТn orЭКФ ЮnЯКn oХКrКФ ФЮХХКnıХmışЭır. TКnrıĶНКn ФЮЭ КХКrКФ
НОЯХОЭТ ТвТ вönОЭmТş, СКХФını КхıФЭК ЛırКФmКmış ЯО НoвЮrmЮş Эüm
ФКğКnХКr СКХФ КrКsınНК “BТХРОХТФ” ТХО ТsТmХОnНТrТХmТşЭТr. TürФ
СсФТmТвОЭ КnХКвışınК РörО TürФ ФКğКnХКrının sКНОМО “BТХРО” oХmКsı ЛТr
НОЯХОЭТn вönОЭТХmОsТ ТхТn вОЭОrХТ oХmКвıp, НОЯХОЭТn вönОЭТmТnНО РörОЯ
КХКn вönОЭТМТ mОmЮrХКrın, ФomЮЭКnХКrın НК ЛТХРО oХmКsı şКrЭЭır. EsФТ
TürФ ВКгıЭХКrınНК РОхЭТğТ РТЛТ “bilgi bilmez kişiler…”, “…bilmedikleri
için…”274 DОЯХОЭТn хöФmОsТnО ЯО СКХФın НКğıХmКsınК nОНОn
oХmЮşХКrНır. TürФХОr РОхmТşЭО вКşКnКn oХКвХКrНКn НОrs хıФКrКrКФ
ЭОМrüЛОХОrО oХНЮФхК önОm ЯОrmТşХОrНТr. EsФТ TürФХОrНО “ОrНОm” ЯО
“ОrНОmХТ” ЭОrТmХОrТ sıФхК ФЮХХКnıХmışЭır. OnХКrК РörО ОrНОm, ЛТr TКnrı

271
BКСКОННТn нРОl, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 613-614.
272
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 6Қ4.
273
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 5ү0.
274
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 5ү0.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

вoХЮ ЯО СüФümНКrХКrın ЭКnrıĶНКn КХНıФХКrı ЛТr öгОХХТФЭТr.275 TürФХОr,

кТnĶТn НО ОЭФТsТвХО GöФЭürФ DönОmТnНОn sonrК СüФümНКrХКrНК “КФıХХı”
ЯО “ПТХoгoП” oХmКsı şКrЭını КrКmışЭır. TürФХОr КrКsınНК КФıХХı ЯО ПТХoгoП
oХКn СüФümНКrХКr “Bögi” ЯОвК “Bögü-Kağan” ЮnЯКnıвХК
КnıХmışХКrНır. GünümüгНО TürФхОĶНО ФЮХХКnıХКn “Лüвü” ЯО “ЛüвüМü”
ФОХТmОХОrТnТn НО ЛЮrКНКn РОХНТğТnО НКТr ЛТrхoФ rТЯКвОЭ ЯКrНır.
KКğКnХКr РüхХОrТnТ ЭКnrıĶНКn КХırХКrНı. TКnrının TürФ ФКğКnХКrınК
ЯОrНТğТ ФЮЭХЮ Рüх ЯО вКrХıФ, ФomЮЭКnХКrК НК РОхОr ve onlarda elde
ОЭЭТФХОrТ ЛКşКrıХКrı ЛЮ ФЮЭХЮ РüМО ЛКğХКrХКrНı.
İsХКmТвОЭ önМОsТnНО TürФХОr ЯКroХЮş ТХО вoФ oХЮşЮ ЛТХРТвО
ЛКğХКmışХКrНır. DОЯХОЭТn РüхХü oХmКsı ЯОвК вıФıХmКsı KКğКn ТХО
ЯОгТrХОrТn ЛТХРТ НОrОМОsТnО ЛКğХıНır. TürФ mТХХОЭТnТn Эüm ПОrЭХОrТnТn
önМОХТФХО ЭörОвТ ЛТХmОsТ РОrОФТвorНЮ. BЮnЮ öğrОnmОФ ЯО öğrОЭmОФ ТsО
ТnsКnХКrın ЛТХРТХОrТ ТХО sКğХКnКЛТХТrНТ. TürФХОrНО “BТХРТ nКгКrТвОХОrТ”
oХКrКФ КНХКnНırКЛТХОМОğТmТг ЛЮ nТЭОХТФ СКХФın РörРüsünО
НКвКnНırıХmışЭır. UвРЮrХКr DönОmТnО КТЭ şЮ şТТr ЛТХРТ nКгКriyelerine iyi
ЛТr örnОФЭТr:
“BТХТР ЛТХТnР, вК BОРТm! BТХТР sКnРК Оş ЛoХЮr!
BТХТnsТгnТnР ЛОХТnРОҲ ФКş ФЮrşКnsК, ЭКş ЛoХЮr!”
(BТХРТsТг ЛТr ТnsКn ЛОХТnО НОğОrХТ ЛТr ФКş ЛТХО ФЮşКnsК,
ФОnНТХТğТnНОn ЭКş oХЮrmЮş)”276
TürФХОrНО -вЮФКrıНКФТ şТТrНОn НО КnХКşıХКМКğı üгОrО- ЭörОвТ
ЛТХmОФ Квnı гКmКnНК ЛТХРО ЯО ЛТХРТХТ oХmКnın Оn ЭОmОХ şКrЭı oХКrКФ
ФКЛЮХ ОНТХmТşЭТr.
BТrТnМТ GöФЭürФ DönОmТnО ФКНКr ЛТХРОХТФ nКmınК Эüm РüхХОr
ФКğКnХКrНК ЭopХКnırФОn İФТnМТ GöФЭürФ DОЯХОЭТ DönОmТnНОn ТЭТЛКrОn
ФКğКnХКr МОsКrОЭ ЯО ЛКСКНırХığın temsilcisi; vezirler de bilgi ve
ЛТХРОХТğТn ЭОmsТХМТsТ oХmЮşХКrНır. TürФХОrНО ЯОгТrО “КвРЮхı” НОnmТşЭТr.
UвРЮrХКr НönОmТnНО ЯОгТrХОrТn sКвısının хoğКХmКsı СКsОЛТвХО “UХЮР
AвРЮхı (BüвüФ VОгТr)” ЭОrТmТ ФЮХХКnıХmКвК ЛКşХКnmışЭır. EsФТ
TürФхОĶНО КвРЮхı ФОХТmОsТ “КвıЭmКФ-söвХОmОФ” КnХКmınНК
ФЮХХКnıХmışЭır. BЮ ФОХТmОnТn КnХКmınНКn НК КnХКşıХКМКğı üгОrО ЯОгТrХОr
ЛТr nОЯТ müşКЯТr РörОЯТ üsЭХОnТвorХКrНı.277 TürФ ТНКrО sТsЭОmТnТn ЭОmОХТ

275
HКrЮn GünРör, “UвРЮr KКğКn UnЯКnХКrınНК Kün ЯО Aв TОnrТ KКЯrКmХКrının KЮХХКnıХışı”,
XI. Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, CТХЭ: қ, TürФ TКrТС KЮrЮmЮ BКsımОЯТ,
Ankara, 1994, s. 511.
276
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 34Қ.
277
AЛНüХФКНТr DonЮФ, Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler, TürФ
DünвКsı ArКşЭırmКХКrı VКФПı ВКвını, İsЭКnbul, 1988, s.3-ҚқҲ BКСКОННТn нРОХ, Dünden
Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 611-619.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

“AХpХТФ”278 ЯО “BТХРОХТФ” üгОrТnО НКвКnıвorНЮ.279 GöФЭürФХОr

DönОmТnНО ЭКrТСТ ЛТr СКНТsОвО ЛКğХı oХКrКФ OğЮгХКrНКn РОХОn ЛТr
МКsЮsЮn ЯОгТrХО СКФФınНКФТ söвХОmТ şöвХОНТr: “…Azıcık Türk milleti
yürüyor imiş. Kağanları alp imiş. Vezirleri Bilge imiş. O iki kişi var
oldukça, siz Çinlileri öldüreceklerdir diyorum. Biz Oğuzları da
öldüreceklerdir diyorum. Ben böyle diyorum.”280 TürФ КЭКХКr söгünО
РörО “КХpĶХОr sКЯКş НüгОnТnНО, ЛТХРОХОr НО ЭopХКnЭıНК РörürХОr.” 281
TürФ mТЭoХoУТsТnО РörО Kağan Квnı гКmКnНК ТХТn ЮХЮ НТn КНКmı
oХКrКФ НК ФКЛЮХ ОНТХТrНТ. KКğКnХКr, ФКm ТşХОЯТnТ вürüЭОn ТХФ ТnsКnНır.
Eski TürФ СКФКnı, КЭК rЮСХКrınК КНКnКn ЭörОnХОrТ вКpmКФХК НК
РörОЯХТвНТХОr. GöФЭürФ DОЯХОЭТnТn ФЮrЮМЮsЮ sКвıХКn AşТnК, СОm
НОЯХОЭТn ХТНОrТ СОm НО ТХФ şКmКnı oХКrКФ şКmКn ЭörОnХОrТnТ вönОЭmТşЭТr.
TürФХОrНО СКФКn ЛТr ФОхО üгОrТnО oЭЮrЭЮХЮp, РünОşТn НoğНЮğЮ вönНОn
ЛКЭЭığı вönО НoğrЮ НoФЮг ФОг хОЯrТХОrОФ ЭКСЭК хıФКrıХırНı. BЮ ЭörОn
KКğКnın РöğО хıФmКsını, НoФЮг ФКЭ Рöğü Кşıp TКnrı'вК ЮХКşmКsını ЯО
TКnrı'НКn ФКğКnХıФ ФЮЭЮĶnЮ КХmКsını ЭОmsТХ ОНТвorНЮ. KКğКnХКrın ЛЮ
ЭörОnТ, şКmКnХКrın "РöğО хıФmК" ЭörОnХОrТnО ЛОnгОmОФЭОdir.
KКğКnХКrın ФКmХıФХК orЭКФ ЛТr ТsТm oХКn kamgan olarak
nТЭОХОnНТrТХmОХОrТ СКФ, КНКХОЭ ЯО ЭörОnТn ЭКşıвıМısı oХmКsıвХК НК
КХКФКХıНır. Eş Kam ЮnЯКnı ТХО КnıХКn ФТşТ ТsО “devleti yönetmede
hakanın arkadaşı, silah arkadaşı" КnХКmınНК ФЮХХКnıХmışЭır. TürФХОr,
НОЯХОЭТn РüМünün СКФКnın sТСТrХТ РüМünНОn ТХОrТ РОХНТğТnО
ТnКnmışХКrНır. KКmРКn КНı, TürФХОrНО СОm НТnь СОm НО НünвОЯь
ОРОmОnХТğТ ФОnНТ ТхОrТsТnНО ЭКşıвКn ФКğКnХКr ТхТn söвХОnmТşЭТr.
TürФ ФКğКnХКrınК ЯОrТХОn ЮnЯКnХКrНКn ЛТrТsТ oХКn “Göğün
Oğlu-Gökyüzünün Oğlu” TürФ mТЭoХoУТsТnНО ЮХЮ ОМНКНın ЭКşıНığı
КНХКrНКn ЛТrТНТr. Göğün oğХЮnЮn РörОЯТ ФЮrЭКrıМıХıФЭır. O, ТnsКnХКrı şОr
rЮСХКrНКn ФorЮвКrКФ onХКrК sТХКС вКpmКвı, хКrНКФ ФЮrmКвı öğrОЭТr.
AЭОşТn вОrвüгünО РönНОrТХmОsТ, ТnsКnХКrК ЛКğışХКnmКsı Göğün OğХЮ
saвОsТnНО oХmЮşЭЮr.282 BЮ КnХКвış GöФЭürФ ЯО UвРЮr СКФКnХКrının,
"TОnРrТНО BoХmЮş" (GöФЭОn DoğmЮş) ЮnЯКnı КХmКsınНК ОЭФТХТ
oХmЮşЭЮr.283 TürФ mТЭoХoУТsТnО РörО GöФЭürФ СКФКnХКrı TКnrı'НКn МКn
КХmКФХК ЛОrКЛОr TКnrı'nın oğХЮ oХmКвıp TКnrı'вК вОrНОФТ РöХРОsТНТr.
278
FЮКЭ KöprüХü, “AХp”, İslam Ansiklopedisi, C. Қ, MEB DОЯХОЭ KТЭКpХКrı, EsФТşОСТr, ҚҰҰ7,
s. 380.
279
MОСmОЭ KКpХКn, “TürФ DОsЭКnınНК AХp TТpТ”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1,
DОrРсС ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, қ004, s. Қ3-21.
280
BКСКОННТn нРОХ, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme кağları, s. 615.
281
BКСКОННТn нРОХ, К.Р.О., s. 550.
282
AЛНüХФКНТr İnКn, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara, 1972, s. 66-72.
283
BКСКОННТn нРel, a.g.e., s. 594.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

TürФХОrНО "GöФ OğХЮ" oХКrКФ КnıХКn mТЭoХoУТФ ФКСrКmКnХКr, ışıФ

şОФХТnНО вОrО НüşОrХОr ЯО ТХФ КЭК oХКrКФ РörüХürХОr. GöФ OğХЮĶnЮn Оn
ЛüвüФ öгОХХТğТ ПТгТФsОХ РüхХО, Лüвü ЛТХРТsТnТ ФОnНТnНО ЛТrХОşЭТrmОsТНТr.
BЮ sКвОНО ЛТХРО ЛТr ЯКrХıФ oХКrКФ НünвКвı şОвЭКnь РüхХОrО ФКrşı
ФorЮвКЛТХТrХОr. AХЭКв mТЭoХoУТsТnНО UХРОn'Тn ФıгХКrı, TКnrı ФıгХКrı
oХКrКФ ТsТmХОnНТrТХmТşХОrНТr.
TürФ mТЭoХoУТsТnНО ЯО СКХФ ФüХЭürünНО ЛТХРО oХКrКФ
nТЭОХОnОЛТХОМОФ НТğОr ЛТr РörОЯ ТsО Bey’НТr. TürФХОr ЭıpФı ФКğКnХıФ РТЛТ
ЛОвХТğТn НО TКnrı ЯОrРТsТ oХНЮğЮnК ТnКnmışХКrНır.284 Bey kelimesi
mТЭoХoУТФ КnХКmНК TКnrı ТХО ЛКğХКnЭıХı oХКrКФ ЛТrхoФ ОsФТ mОЭТnНО
РОхmОФЭОНТr. нrnОğТn CoНОФs CЮmКnТФЮs'НК "ЛКв" ФöФünНОn РОХОn,
"BОвТmТг TОnРrТ" ТПКНОsТnО, AХЭЮn GöХ mОЭnТnНО, "UmКв-beg"
ТПКНОsТnО rКsЭХКnmКФЭКНır. "BОв" ФОХТmОsТ "BТР" şОФХТвХО "KorЮвКn"
КnХКmınК НК РОХmОФЭОНТr. “BОв" ФОХТmОsТ TКnrı КnХКmınК РОХОn TürФхО
"BКР"НКn ЭürОmТşЭТr. BОвХТФ müОssОsОsТnТn ТХФ ЛКşХКnРıМınНК BОвХОr
ФсСТn roХünНО НО ЛЮХЮnmЮşХКrНır. DТnТ ЭörОnХОrТ вönОЭmТşХОrНТr. TКnrı
КНınК ЭopХЮmЮ вönОЭmТş ЯО onХКrК вoХ РösЭОrmТşЭТr. BОвКг ЛТr ОХЛТsО
РТвОrОФ НТğОr ЭopХЮm ЛТrОвХОrТnНОn КвrıХırХКr.
İsХКmТвОЭ önМОsТ Оn ОsФТ TürФ ОПsКnОХОrТ kurt ile
ЛКşХКmКФЭКНır. KЮrЭ, TürФ mТЭoХoУТsТnТn ЛКşХКnРıМı ЯО sОmЛoХüНür.
TürФ mТЭoХoУТsТnНО ТХФ КЭК oХКrКФ РörüХОn “Türk” КНının ЛКşХКnРıМı НК
BoгФЮrЭ ТХО ЛКğХКnЭıХıНır.285 TürФ, КЭОşТ ЛЮХКrКФ ТnsКnХКrı НonmКФЭКn
ФЮrЭКrmışЭır. TürФĶün КnКsı ЛТr ФЮrЭЭЮr. TürФ КНını ЛЮ ТnsКnoğХЮnК
TКnrı ЯОrmТşЭТr. TürФ Квnı гКmКnНК NЮСĶЮn oğХЮНЮr. TürФĶün гor
РünХОrТnНО ЛoгФЮrЭ ФОnНТsТnО вoХ РösЭОrmТş ЯО хoğКХmКsını
sКğХКmışЭır. KЮrЭĶЮn ФıХКЯЮгХЮğЮnК НКТr örnОФ BКşФЮrЭ ОПsКnОsТnНО
şöвХО РОхmОФЭОНТr: “…Günlerin birinde bu kabile reisi ava giderken
önünde bir kurt peyda oldu. Reis, bu kurdu takip ede ede, cennet gibi
ormanları ve nehirleri olan bir azametli dağlara geldi. O vakit Kurt
birden kayboldu. Reis anladı ki, bu rehberlik eden Kurt, Tanrı’dan bu
kavme tayin edilmiş ‘Kut: talih”tir. Reis geriye, şark diyarına vardı.
Kavim ve kabilesini beraber alıp Ural dağlarına getirdi. İşte diğer
kardeşlerinden ayrılan bu kabileye ‘Başkurt’ denildi ki, ‘Kurdun baş
olup getirdiği kavim’ demektir.”286 Aвnı ОПsКnОnТn İsХКmТвОЭ ЛТrХТФЭО
ПКrФХıХКşmış ЛТr ЯОrsТвonЮ НК şöвХОНТr: “Peygamber, sahabelerinden

284
“BОР” ЮnЯКnı ТХО ТХРТХТ ЛФг. RОşКЭ GОnх, Karahanlı Devlet Teşkilatı, KüХЭür BКФКnХığı
ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, ҚҰүҚ, s.ҚқҰ ЯН.
285
İsmОЭ кОЭТn, “TürФ MТЭТnНО KЮЭ İвОsТ KıНır ЯО MОНОnТвОЭ DОğТşТФХТğТnНО KıНırĶНКn HıгırĶК
GОхТş”, Milli Folklor, SКвı:54, ВКг қ00қ, s. 3Қ-34.
286
AЛНüХФКНТr İnКn, Makaleler ve İncelemeler, CТХЭ: I, TTK ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰҰү, s. 74.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

üç zatı ‘Ural’ dağlarına İslâm dini öğretmek için yollamıştı. Bu

sahabelere, Ural dağlarına kadar bir Bozkurt rehberlik etmiştir. Ural
dağlarında bulunan kavim de, İslamiyet’i kabul ettikten sonra
“Başkurt” diye adlanmıştır.”287 BoгФЮrЭ, TürФХОrТn ФЮrЭКrıМısı oХКrКФ
РörüХmüşЭür. TürФ mТЭoХoУТsТnНО TürФĶün ФОnНТ ФКЯmТnО: “Bozkurt,
bizim kurtarıcımızdır. Ona her zaman inanmalısınız. Zorluklarla
karşılaştığınızda O'nu yardıma çağırabilirsiniz.” НОНТğТ rТЯКвОЭ
edilmektedir.
TürФХОr КrКsınНК ФЮrЭĶЮn ЛЮ НОnХТ önОmХТ oХmКsının sОЛОЛТ
СОrСКХНО ЛoгФırНК СОm МКnХКrını СОm НО mКХХКrını ЭОСХТФОвО КЭКЛТХОМОФ
Оn РüхХü СКвЯКn oХmКsınНКn ФКвnКФХКnmКФЭКНır. OrЭК AsвКĶНК ФЮrЭХКr
sürü СКХТnНО НoХКşırХКr ЯО ЛКşХКrınНК НК ТСЭТвКr ЯО ЭОМrüЛОХТ oХКrКФ
КНХКnНırıХКn РöФ ФЮrЭХКr ЛЮХЮnЮrНЮ. BЮ nОНОnХО НО sürüвü вönОЭОn
GöФ KЮrЭ, TürФХОrМО ФЮЭsКХ sКвıХırНı.288 GöФ KЮrЭХКr Квnı гКmКnНК
TКnrının rОnРТ oХКn РöФ mКЯТsТ ЛТхТmТnНОвНТХОr. TürФХОrО РörО
TКnrının вОrвüгünО РönНОrНТğТ ОХхТХОr “GöФ-sКФКХХı” ТНТХОr. TürФХОr
ТnsКnoğХЮ oХКn ТСЭТвКrХКrı “КФ-sКФКХХı” oХКrКФ ЭКnımХКвКrКФ TКnrının
РönНОrНТğТ “GöФ-sКФКХХı” ОХхТХОrНОn Квrı ЭКnımХКmışХКrНır. TürФ
mТЭoХoУТsТnО РörО ЭürОвТşЭО ЛКЛК ТnsКn, КnnО ТsО ФЮrЭЭЮr. AХЭКв
DКğХКrınНК вКşКвКn TürФХОr, ЛТr ТnsКn РТЛТ РüХОn ЯО ФıгКn “KЮrЭ
TКnrı” СОвФОХХОrТ вКpmışХКrНır. BЮ СОвФОХХОrТ вКpКn sКnКЭФсrХКr
ФЮrЭХКrın вüгХОrТnО ЯО СКХХОrТnО ТnsКn şОФХТ ЯОrmТşХОr ЯО onХКrı
ФТşТsОХХОşЭТrmТşХОrНТr.
Bozkurt, TürФ mТЭoХoУТФ НüşünМОsТnНО, ЮХЮ КЭК, вoХ РösЭОrТМТsТ
ЯО НürüsЭХüФ ТşХОЯХОrТвХО ФКrşımıгК хıФКn, ФorЮвЮМЮ, ФüХЭ ФКСrКmКn
sЭКЭüsünНО mТЭoХoУТФ ЛТr moЭТПЭТr.289 İХФ TürФХОrТn, вКrКЭıХış sürОМТnТn
ФКrşıХığı oХКn ТХФ КЭК ЯО ЛТr ФüХЭ ФКСrКmКnı BoгФЮrЭЭЮr. BoгФЮrЭ Квnı
гКmКnНК РöФвüгü oğХЮНЮr. TürФ mТЭoХoУТsТnНО НТğОr ФЮrЭХКrК nКгКrКn
sКНОМО BoгФЮrЭ, TürФ НüşünМОsТnТn ЛТr pКrхКsıНır. TürФ mТЭoХoУТsТnНО
ФüХЭ ФКСrКmКn, ТХФ КЭК ЯО ФorЮвЮМЮ rЮС РТЛТ ТşХОЯХОr вОrТnО РОЭТrОn
BoгФЮrЭ'ЮnҲ НКğ ФorЮвЮМЮХЮğЮ ЯО ЯКЭКn ФorЮвЮМЮХЮğЮ РörОЯХОrТ НО
ЯКrНır. TürФ НОsЭКnı ErРОnОФonĶНК, "BorЭОхТno" (BoгФЮrЭ), ТХФ TürФ
СКФКnı РТЛТ sЮnЮХmЮşЭЮr. TürФ'О ФЮrЭЮХЮş вoХЮnЮ РösЭОrОn "BoгФЮrЭ",

287
AЛНüХФКНТr İnКn, К.Р.О., s. 74.
288
BКСКОННТn нРОХ, “TürФХОrĶНО SОmсЯь KЮrЭХКr”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, SКвı:Қ3,
İsЭКnЛЮХ, Қ988, s. 2-7.
289
нгФЮХ кoЛКnoğХЮ, “KıХКЯЮг KЮrЭ MoЭТПТnТn TКrТСsОХ BКğХКmХКrНК ЯО Günümüг AХОЯь-
BОФЭКşь TКrТФКЭХКrınНКФТ ВКpısКХ ЯО İşХОЯsОХ SürОФХТХТğТ огОrТnО TОspТЭХОr”, Kadri Erdoğan:
Hacı Bektaş Veli Armağanı, GКгТ оnТЯОrsТЭОsТ TürФ KüХЭürü ЯО HКМı BОФЭКş VОХТ ArКşЭırmК
MОrФОгТ ВКвını, AnФКrК, ҚҰҰ7, s. Қ65-173.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

Nuh PОвРКmЛОr'Тn oğХЮНЮr. TürФХОrНО ФЮЭsКХ sКвıХКn "BoгФЮrЭ",

ЛОХсХКrНКn ФЮrЭЮХКn ЛТr sКЯКş rЮСЮ, mЮЭХЮХЮФ РОЭТrОn ЛТr Рüх, sosвКХ
НüгОnТn ФorЮвЮМЮsЮНЮr. UвРЮr КХПКЛОsТвХО вКгıХmış OğЮг KКğКn
DОsЭКnınК РörО, TürФ ЮХЮsЮnЮn sКЯКş sОmЛoХü "BoгФЮrЭ"ЭЮr. BoгФЮrЭ,
TürФ soвЮnК вoХ РösЭОrТr ЯО ФıХКЯЮгХЮФ вКpКr.290
GöФЭürФ ОПsКnОХОrТnНО НО ФЮrЭХКr, TürФХОrТn ТХФ КЭКХКrı
sКвıХmışХКrНır. TürФХОrО РörО ФЮrЭ Квnı гКmКnНК TКnrıĶnın ТnsКnХКrК
РönНОrНТğТ ЛТr СКЛОrМТНТr. TürФХОrО РörО ТnsКnХКrın rЮСЮ РТЛТ TКnrıĶnın
ruhu da zaman гКmКn ФЮЭsКХ ЛТr СКвЯКnНК ЭОМОХХТ ОНОrОФ Рörünür СКХО
РОХТrНТ. KЮrЭ ФısКМКsı TКnrıĶnın СКЛОrМТsТвНТ. KЮrЭ Квnı гКmКnНК вoХ
РösЭОrТМТ- ЛТХРО ЯКsПınК НК ЛürünüвorНЮ. нrnОğТn OğЮг KКğКn
DОsЭКnınНК OğЮг KКğКn, Urım ТХХОrТnО КФın вКpmКНКn önМО ЛТr вОrНО
konakХКmış ЯО ЮвФЮsЮnНК РöФ вОХОХТ ЛТr ФЮrЭ ТХО söвХОşmТş ЯО ФЮrЭ onК
вoХ РösЭОrmТşЭТr. BЮ rüвКsınНК ФЮrЭ ТnsКn РТЛТ НТХХОnОrОФ şЮnХКrı
söвХОmТşЭТr:
“Eв Eв OğЮг Eв. BТХТrТm nО НТХОrsТn,
UrЮmЮn ТХХОrТnНО sКЯКş, ЮğrКş ТsЭОrsТn,
Eв OğЮг, КsФОrТnТ ЛОn ФОnНТm РüНОМОğТm.
OrНЮnЮn Оn önünНО, ФОnНТm вön ЯОrОМОğТm.”291
BЮ НОsЭКnНК НК РörüХНüğü РТЛТ РöФ вОХОХТ ЛТr ФЮrЭ OğЮг HКnĶК
вoХ РösЭОrmТşЭТr. SürвКnТ ЭКrТСхТХОrТn rТЯКвОЭХОrТnО РörО TürФХОr
AnКНoХЮĶвК ФöpОğО ЛОnгОr ЛТr СКвЯКnın pОşТnНОn РОХmТşХОr ЯО ЛЮ
hayvan AnadolЮĶНК ФКвЛoХЮnМК НК ЛЮ ЛöХРОХОrНО вОrХОşmОФ гorЮnНК
ФКХmışХКrНır. ВТnО OğЮг KКğКnĶın KıpхКФХКr üгОrТnО вКpЭığı КФın
sırКsınНК НК РöФ ФЮrЭ НТХО РОХmТş ЯО OğЮгĶК şЮnХКrı söвХОmТşЭТr:
“Eв OğЮг, şТmНТ orНЮnЮ хıФКr вoХК,
HКХФını, ЛОвХОrТnТ, хКНırını СОp ЭopХК,
BКş хОФТp РösЭОrОвТm, НoğrЮ вoХ nОrОНО oХК...”292
GöФ вОХОХТ ФЮrНЮn вoХ РösЭОrТМТХТğТ ТХО ЛТrхoФ sКЯКş ФКгКnКn
OğЮг HКn, mТХХОЭТnТ НoвЮrmЮş ЯО TКnrıĶnın ЯОrНТğТ ФЮЭ ТХО onК ФКrşı
РörОЯХОrТnТ вОrТnО РОЭТrmТşЭТr. GöФЭürФ DönОmТ ОПsКnОХОrТnНО GöФ
KЮrЭ, ФıХıхЭКn РОхТrТХmТş GöФЭürФХОrНОn ФКХКn ЭОФ хoМЮğЮ КХКrКФ
mКğКrКвК РöЭürmüş, ОmгТrmТş ЯО ЛüвüЭmüşЭür. GöФ ЯОвК BoгФЮrЭ
Квnı гКmКnНК GöФЭürФХОr DönОmТnНОn ТЭТЛКrОn НОЯХОЭТn sОmЛoХü

290
нгФЮХ кoЛКnoğХЮ, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, AФхКğ ВКвınХКrı, AnФКrК, қ007,
s. Қ3қҲ TКrıФ нгМКn, “ArФОЭТpsОХ EХОşЭТrТ ЯО EНОЛТвКЭ”, Bizim Külliye, SКвı: 5Қ, қ0Ққ, s. 30-
33.
291
BКСКОННТn нРel, Türk Mitolojisi, CТХЭ I, MEB BКsımОЯТ, İsЭКnЛЮХ, ҚҰ7Қ, s. ққ.
292
Ayn. esr., s. 23.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

oХКrКФ ФЮХХКnıХmКвК ЛКşХКnmışЭır.293 кТn ЭКrТСхТХОrТnО РörО TürФХОrТn

kurdu sembol olarКФ ФЮХХКnmКХКrının КnК nОНОnТ ФЮrЭЭКn ЭürОНТФХОrТnО
ТnКnmКХКrıНır. KЮrЭ ОПsКnОХОrТ AЭТХХК ТХО ЛТrХТФЭО AЯrЮpКĶвК НК
РОХmТşЭТr. HКЭЭК CОrmОnХОr, AЭТХХКĶnın вüгünün ЛТr ФЮrНК ЛОnгОНТğТnТ
ТННТК ОЭmТşХОrНТr. BüвüФ СüФümНКrХКrК “GöФ-Börü” ЮnЯКnı НК
ЯОrТХmТşЭТr.
AnКНoХЮĶНК ЛКгı вОrХОrНО вКşКвКn ЛТr ТnКnМК РörО, BoгФЮrЭ"Юn
НТşТnТ МОЛТnНО РОгНТrОn ФТşТвО nКгКr НОğmОвОМОğТnО ТnКnıХmКФЭКНır.
BoгФЮrЭĶЮn Рöгü ФЮrЮЭЮХЮp, Эoг вКpıХКrКФ, sürmО РТЛТ РöгО sürüХürsО,
o Рöгün ТвТ РörОМОğТnО ЯО ЛТr НКСК КğrımКвКМКğınК ТnКnıХmКФЭКНır.
DОНО KorФЮЭ KТЭКЛı'nın VКЭТФКn nüsСКsınНК, "SırЭı ВoХЮФ BoгФЮrЭ"
ТЛКrОsТ ЯКrНır. TürФ ХОСхОХОrТnНО "sırЭ" söгМüğünün "вüг, Рörünüş",
KКrКТmМО "вoХ" (ЭКХТС), "вoХКвХı" (mЮЭХЮ), KКrКФКХpКФхК "хoХХı" (ФЮЭsКХ,
mЮЭХЮ), ВКФЮЭхК "МoХХКФ-dyollok" (talihlТ, ФЮЭsКХ) ЯЛ. КnХКmХКrı ЯКrНır.
BЮrКНК РОхОn "вoХЮФ" söгМüğünün ЭКХТСХТХТФ ЯО sККНОЭ КnХКmХКrınНКn
вoХК хıФıХКrКФ "sırЭı вoХЮФ" ЭОrФТЛТ НО "вüгü nЮrХЮ" "ФЮЭsКХ вüгХü"
şОФХТnНО вorЮmХКnmışЭır. TürФ mТЭoХoУТsТnНОФТ "BoгФЮrЭ" ТЛКrОsТ,
PОхОnОФ ЯО KıpхКФХКrНКn RЮsХКrК РОхmТşЭТr. UХЮ КЭК, ФЮrЭКnК ЯО вoХ
РösЭОrТМТ ЯКsıПХКrıвХК ЭКşХКrК ФКгınКn "BoгФЮrЭ" moЭТПТ, НКСК sonrКХКrı
TürФХüğün sОmЛoХü СКХТnО РОХmТşЭТr.

Sonuç
TürФХОrТn ЭКЛТКЭ НüгОnТnО РörО ФЮrЮХmЮş ЛТr mТЭoХoУТ КnХКвışı
ЯКrНır. TürФ mТЭoХoУТsТnТn ФКвnКФХКrının ТхОrТğТnТ SТЛТrвКĶНКn
AnКНoХЮĶвК НoğrЮ ЭopХКnmış ЛТr ЛТХРТ ЛТrТФТmТ ТХО КхıФХКmКФ
mümФünНür. BЮ ТФТ МoğrКПвК КrКsınНК вКşКnКМКФ ЛТr ФopЮФХЮФ Türk
DünвКsı oХКrКФ ЭКnımХКnКn вОnТНünвКnın КnХКşıХmКmКsınК НК nОНОn
oХКЛТХТr. TürФ ФüХЭürü ТхОrТsТnНО sКвısıг вОr ОНТnОn СТФсвОХОr ЯО
ПoХФХor ЮnsЮrХКrı söгХü oХКrКФ ФЮşКФЭКn ФЮşКğК КФЭКrıХmışЭır. TürФ
ФüХЭürünün ЭОmОХТnТ oХЮşЭЮrКn СКХФ СТФсвОХОrТ ЯО ПoХФХorЮn НoğrЮ
КnХКşıХКЛТХmОsТ ТхТn TürФ mТЭoХoУТsТnО НКТr ЛТХРТХОrТn НО хoğКХmКsı
РОrОФmОФЭОНТr. ГКЭОn TürФХОr вКгıХı ФüХЭürО РОхЭТğТ КnНКn ТЭТЛКrОn
вКгıХКnХКrın ТхОrТğТnТ, ОНОЛТвКЭ ЯО ЭКrТСТn ЭОmОХТnТ mТЭoХoУТ
oХЮşЭЮrmЮşЭЮr. OrСЮn ВКгıЭХКrınНК orЭКвК хıФКn ЛЮ örnОФ, ВОnТsОв
ВКгıЭХКrı ЯО НТğОr вКгıХı ФüХЭür ürünХОrТnНО НО ФОnНТsТnТ РösЭОrmТşЭТr.
TürФ mТЭoХoУТsТnО НКТr КrКşЭırmКХКr хoğКХНıФхК ОНОЛТвКЭ ЯО ЭКrТСЭО
ОНТnНТğТ НОnОвТm ЯО вОr НО КrЭКМКФЭır. кünФü ТnsКnoğХЮ öХümХü oХsК

293
AЛНüХФКНТr İnКn, “TürФ RТЯКвОЭХОrТnНО BoгФЮrЭ”, Makaleler ve İncelemeler, Cilt: I, 2.
BКsФı, TTK ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰү7, s. 6Ұ-75.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

НК mТЭХОr СОr гКmКn вКşКr. BЮnК ЛКğХı oХКrКФ НК СОr mТХХОЭ ФОnНТ
НünвК Рörüşünü mТЭХОr КrКМıХığı ТХО вКşКЭır.
TürФ mТЭoХoУТsТnО ЛТХРОХТФ ФКЯrКmı TКnrı ТХО Оş НОğОr ЭЮЭЮХmЮşЭЮr.
BЮnК КnХКвışК РörО Оn ЛüвüФ ЛТХРО “TКnrı”Нır. TКnrıĶНК sonrК ЛТХРОХТФ
ЯКsПı ТХО КnıХКn ЯКrХıФ ТsО “ТnsКnoğХЮ-ФКğКn” oХmЮşЭЮr. BЮnХКrК ОФ
oХКrКФ СКХФК вoХ РösЭОrОn “ЛoгФЮrЭ” НК Оn ЛüвüФ ЛТХРО oХКrКФ ФКЛЮХ
ОНТХmТşЭТr. EsФТ TürФХОrНО ЛТr ЛТХРО oХКrКФ ФКЛЮХ ОНТХОn KКğКn “Рöğün
oğХЮ” oХКrКФ КНХКnНırıХmışЭır. Göğün oğХЮnЮn РörОЯТ ФЮrЭКrıМıХıФЭır.
TürФХОrНО ФКğКnХКrК ЮnЯКnı oХКrКФ “BТХРО” ЯО “TürФ” КНХКrı
ЯОrТХmТşЭТr. BТХРО ЮnЯКnını ЯОгТrХОrТn НО ФЮХХКnНığı РörüХmüşЭür. TürФ
mТЭoХoУТsТnНО BОвĶТn НО ЛТХРО oХКrКФ nТЭОХОnНТrТХНТğТ КnХКşıХmКФЭКНır.
TürФХОr ЭıpФı ФКğКnХıФ РТЛТ ЛОвХТğТn НО TКnrı ЯОrРТsТ oХНЮğЮnК
ТnКnmışХКrНır. AвrıМК TürФ mТЭoХoУТsТnНО KЮrЭ, mТЭoХoУТsТnТn ЛКşХКnРıМı
ЯО sОmЛoХüНür. TürФ mТЭoХoУТsТnНО ТХФ КЭК oХКrКФ РörüХОn “TürФ”
КНının ЛКşХКnРıМı НК BoгФЮrЭ ТХО ЛКğХКnЭıХıНır. BoгФЮrЭ, TürФ mТЭoХoУТФ
НüşünМОsТnНО, ЮХЮ КЭК, вoХ РösЭОrТМТsТ ЯО НürüsЭХüФ ТşХОЯХОrТвХО
ФКrşımıгК хıФКn, ФorЮвЮМЮ, ФüХЭ ФКСrКmКn sЭКЭüsünНО mТЭoХoУТФ ЛТr
bilgedir.
TürФХОrНО ЛТХРОХОrТn Рörüş ЯО вorЮmХКrınК oХНЮФхК НОğОr
ЯОrТХmТşЭТr. GОrОФЭТğТnНО НТn КНКmı nТЭОХТğТ НО ЭКşıвКn ЛЮ ЛТХРОХОr,
mТЭoХoУТnТn önОmХТ ЛТr ЮnsЮrЮ oХmЮşЭЮr. TürФ mТЭoХoУТsТ, ФКСrКmКnХКrК
вüФХОНТğТ НОsЭКnsı ЯО СКвКХТ öгОХХТФХОrТ ТХО ТnМОХОmОвО ЭКЛТ
ЭЮЭЮХmКХıНır. TürФ mТЭoХoУТsТnНО РОхОn ФКСrКmКnХКrНК TürФХОrТn
ФОnНТnО öгРü вКpısı ЯО ТnsКnК СКs РОnОХ öгОХХТФХОrТ ЛТrХТФЭО ТşХОnmТşЭТr.
BЮnК ЛКğХı oХКrКФ НК ЛЮ ФКСrКmКnХКr ТnsКnХКrК вoХ РösЭОrТМТ nТЭОХТФЭО
ТşХОnmТşЭТr. TürФ mТЭoХoУТsТnНОФТ ФКСrКmКnХКrın хoğЮnНК Квnı ФКrКФЭОr
tiplemesТ ЯКrНır. BЮ ФКrКФЭОrХОr “КХp ЭТpТ, КХpОrОn ЭТpТ, ЛТХРО ФТşТ, ФКНın
ЭТpТ ЯЛ” oХКrКФ sırКХКnКЛТХТr. BЮ ФКrКФЭОrХОr НОsЭКn ЯО ОПsКnОХОrТn
хoğЮnНК ЯКrНır. TürФХОrО КТЭ НОsЭКnХКr ЯО ОПsКnОХОr РОХОМОФ вıХХКrНК
НКСК хoФ ТnМОХОnНТФхО вОnТХОrТ orЭКвК хıФКМКФ ЯО şЮ anda incelemeye
ЭКЛТ ЭЮЭЭЮğЮmЮг ЛТХРО ЯО ЛТХРОХТФ ФКЯrКmınК НКТr НКСК НОЭКвХı ЛТХРТХОr
elde edilecektir.

Kaynakça
ArКЭ, RОşТЭ RКСmОЭТ, Kutadgu Bilig I, MОЭТn, қ. BКsФı, TDK
ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰ7Ұ.
BЮХЭmКnn, RЮНoХП, “NОа TОsЭКmОnЭ КnН MвЭСoХoРв”, Kerygma and
Myth: Teological Debate, (ed. R. Bultmann), New York, 1961.
CКПОroğХЮ, AСmОЭ, Türk Dili Tarihi, 1-қ. BöХümХОr, EnНОrЮn
KТЭКpОЯТ, İsЭКnЛЮХ, ҚҰү4.
Candan, Ergun, Türklerin Kültür Kökenleri, Sınır нЭОsТ ВКв.,
İsЭКnЛЮХ, қ004.
 EsФТşОСТr қ0Қ3 TürФ DünвКsı KüХЭür BКşФОnЭТ AУКnsı

кОЭТn, İsmОЭ, “TürФ MТЭТnНО KЮЭ İвОsТ KıНır ЯО MОНОnТвОЭ

DОğТşТФХТğТnНО KıНırĶНКn HıгırĶК GОхТş”, Milli Folklor, SКвı:54,
Yaz 2002, s. 31-34.
кoЛКnoğХЮ, нгФЮХ, “KıХКЯЮг KЮrЭ MoЭТПТnТn TКrТСsОХ BКğХКmХКrНК ЯО
Günümüг AХОЯь-BОФЭКşь TКrТФКЭХКrınНКФТ ВКpısКХ ЯО İşХОЯsОХ
SürОФХТХТğТ огОrТnО TОspТЭХОr”, Kadri Erdoğan: Hacı Bektaş
Veli Armağanı, GКгТ оnТЯОrsТЭОsТ TürФ KüХЭürü ЯО HКМı BОФЭКş
VОХТ ArКşЭırmК MОrФОгТ ВКвını, AnФКrК, ҚҰҰ7, s. Қ65-173.
кoЛКnoğХЮ, нгФЮХ, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, AФхКğ
ВКвınХКrı, AnФКrК, қ007.
кЮЛЮФхЮ, İЛrКСТm AРсС, Türk-İslam Kültürü Üzerinde
Araştırmalar ve Görüşler, AnФКrК оn. İХКСТвКЭ FКФ. ВКв.,
Ankara, 1987.
DonЮФ, AЛНüХФКНТr, Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan
ve Terimler, TürФ DünвКsı ArКşЭırmКХКrı VКФПı ВКвını,
İsЭКnЛЮХ, ҚҰүү.
Eliade, Mircae, The Forge and the Crucible, Chicago, 1956.
Eröг, MОСmОT, Eski Türk Dini, TDAV ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, ҚҰҰқ.
Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, KКЛКХМı ВКв., İsЭКnЛЮХ,
2001.
EвüpoğХЮ, İsmОЭ ГОФТ, Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Sosyal Yay.,
İsЭКnЛЮХ, 1995.
FığХКХı, EЭСОm RЮСТ, Geçmişten Günümüze Halk İnançları
İtibariyle Alevîlik ve Bektaşîlik, TürФ HКХФ KüХЭürünü
ArКşЭırmК ЯО TКnıЭmК VКФПı ВКвınХКrı, ҚҰҰ4.
GОnх, RОşКЭ, Karahanlı Devlet Teşkilatı, KüХЭür BКФКnХığı ВКвınХКrı,
İsЭКnЛЮХ, ҚҰүҚ.
GünРör, HКrЮn, “UвРЮr KКğКn UnЯКnХКrınНК Kün ЯО Aв TОnrТ
KКЯrКmХКrının KЮХХКnıХışı”, XI. Türk Tarih Kongresine
Sunulan Bildiriler, CТХЭ: қ, TürФ TКrТС KЮrЮmЮ BКsımОЯТ,
Ankara, 1994.
GünРör, HКrЮn, Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, KıЯıХМım
ВКвınХКrı, KКвsОrТ, ҚҰҰү.
GünНüг, ŞТnКsТ, MТЭoХoУТ ile İnanç Arasında, Samsun, 1998.
İnКn, AЛНüХФКНТr, Makaleler ve İncelemeler, CТХЭ: I, TTK ВКвınХКrı,
Ankara, 1998.
İnКn, AЛНüХФКНТr, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara, 1972.
İnКn, AЛНüХФКНТr, “TürФ RТЯКвОЭХОrТnНО BoгФЮrЭ”, Makaleler ve
İncelemeler, CТХЭ: I, қ. BКsФı, TTK, ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰү7,
s. 69-75.
 TürФ DünвКsı BТХРОХОr ГТrЯОsТ: GönüХ SЮХЭКnХКrı BЮХЮşmКsı

KКpХКn, MОСmОЭ, “TürФ DОsЭКnınНК AХp TТpТ”, Türk Edebiyatı

Üzerine Araştırmalar 1, DОrРсС ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, қ004, s.
13-21.
Kirk, G. S., Myth: Its Meaning and Functions in Ancient and
Other Cultures, Cambridge, 1974.
KöprüХü, FЮКЭ, “AХp”, İslam Ansiklopedisi, C. 1, MEB Devlet
KТЭКpХКrı, EsФТşОСТr, ҚҰҰ7.
Malinowski, Bronislaw, İlkel Toplum, (хОЯ. H. PorЭКФКХ), AnФКrК,
1988.
OrФЮn, HüsОвТn NКmıФ, Eski Türk Yazıtları, AЭКЭürФ KüХЭür, DТХ ЯО
TКrТС ВüФsОФ KЮrЮХЮ TürФ DТХ KЮrЮmЮ ВКвınХКrı No: 5қҰ,
Ankara, 1994.
нРОХ, BКСКОННТn, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme
кağları, GОnТşХОЭТşmТş 4. BКsФı, TDAV ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ,
2001.
нРОХ, BКСКОННТn, “TürФХОrĶНО SОmсЯь KЮrЭХКr”, Türk Dünyası Tarih
Dergisi, SКвı:Қ3, İsЭКnЛЮХ, ҚҰүү, s. қ-7.
нРОХ, BКСКОННТn, Türk Mitolojisi, Birinci Cilt, 1000 Temel Eser,
MEB BКsımОЯТ, İsЭКnЛЮХ, ҚҰ7Қ.
нРОХ, BКСКОННТn, Türk Mitolojisi, CТХЭ I, MEB BКsımОЯТ, İsЭКnЛЮХ,
1971.
нРОХ, BКСКОННТn, Türk Mitolojisi I, TTK Yay., Ankara, 1989.
нгМКn, TКrıФ, “ArФОЭТpsОХ EХОşЭТrТ ЯО EНОЛТвКЭ”, Bizim Külliye, SКвı:
51, 2012, s. 30-33.
нгФОхОМТ, İХСКn, Zamanı Aşanlar (IX. Yüzyıla kadar Türk Sanatı),
GüгОХ SКnКЭХКr MКЭЛККsı, HMS GrЮp ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, қ004.
Radloff, Wilhelm, Sibirya’dan Seçmeler, (TОr.), KüХЭür BКФКnХığı
Yay.,, Ankara, 1976.
Roux, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (кОЯ: AвФЮЭ
KКгКnМıРТХ), İşКrОЭ ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ, ҚҰҰ4.
TКnОrТ, AвНın, Türk Devlet Geleneği, 3. BКsФı, MТХХТ EğТЭТm
BaФКnХığı ВКвınХКrı, İsЭКnЛЮХ ҚҰҰ7.
TopНОmТr, HüsОвТn GКгТ, “FОХsОПО NОНТr? BТХРТ NОНТr?”, Türk
Kütüphaneciliği, SКвı:қ3, қ00Ұ.
Türkçe Sözlük, CТХЭ I, TürФ DТХ KЮrЮmЮ ВКвınХКrı, AnФКrК, ҚҰүү.
ВКгıМıoğХЮ, MОСmОН, Muhammediyye, (ВКвınХКвКn: AmТХ
кОХОЛТoğХЮ), TОrМümКn Қ00Қ TОmОХ EsОr, İsЭКnЛЮХ, (TКrТСsТг).
ВıХНırım, DЮrsЮn, “KöФЭürФ кКğınНК TКnrı mı TКnrıХКr mı VКrНı?”,
Türk Bitiği, AФхКğ ВКв., AnФКrК, ҚҰҰү.
Yusuf Has Hacip, Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig
Uyarlaması, (UвКrХКвКn: FТФrТ SТХКСНКroğХЮ), KüХЭür BКФКnХığı,
1000 Temel Eser Dizisi/163, Ankara, 1996.