You are on page 1of 351
=e @ sv THAY subT. cr hye NOt 6 THE GAY MO rea A ww ae QUANG. nae Catan (HUA CHAGDA LA SU THAT nest iat 6 DUOC SAI BAO ar es oe TINH, vo HK uy © TAO ay i uy “a NHAP THE, Dn Ae HONG TA TRO 4 1 ( H a Y THAWH CHINE me rhe an BAW NANG LA MOT KHVON MAU LINH DONG stONG THe nity ve Nguyén Bao Trung dich HOT HE THONG. U0¢ MOT GIONG NOl TRONG MOT THOI DIEM 2.29 =) V6 THOC LA THYC TAI 7; MOT NOVOI PHAI TRO TWH THAN THAT SU @ THANH NGVOI NH 4) GIDONGA @ 9% ANKTA OTHE tinyurl.com/magncappuccino sO TAM LI HOG ME PSYCHOLOGY KHAI LUOC NHUNG TU TUONG LON Nauy&n Bao Trung dich (Tai ban) i ae) Pe aVititat EBOOK sc BE] DONGA Ra DORLING KINDERSLEY BIEN TAP MITHUAT BE AN ‘Amy Orsbome ‘TONG BIEN TAP ‘Sam Atkinson, Sarah Tomley BIEN TAP (Cecile Landau, Searltt O'Hara ‘THU KIMI THUAT Karen Set THU Ki XUATBAN Esther Ripley, Camila Hallinan GIAM BOC MI THUAT Philip Ormerod itl DAO LIEN KET XUAT BAN, Lz Wheeler CHIDAOXUAT BAN Jonathan Metcalf MINH HOA James Graham NGHIEN CUU HINH ANH Myriam Megharbt BIEN TAP SAN XUAT ‘Tony Phipps DIEU PHOISAN XUAT ‘Angela Greet “This ké bos ‘sTupio DESIGN For the curtous wewwediecom Penguin Random House Original Title: The Psychology Book ‘Copynght © Doring Kindersley Limited, 2012 ‘A Penguin Random House Company Ban quyén ban uéng Viet © Cong ty €é phan Van hoe Bong A, 2021, CCven gach duge xuat ban theo hop dng chuyén ahuong bin quyén gita Cong ty C6 pin Van lca Bong A va Dorling Kindersley. All rights reserved. No part ofthis publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, ‘photocopying, recording. o otherwise, ‘without prior written permission ofthe ‘copyright owner, | Mot tac quyén du da duce bao, ‘Kong phan nao cba tac phém nay co thé dduoe at ban, su dung hay lau tuyén dt bat inh the nao hay bing bat cu phuong tion nio tu dient, may mee, sao chop, (ght am cho déa eae hinh thc khae, kit chua ‘0 su dng ¥ trude bang van ban cha ‘nguet némm gu tac quyén. NHA XUAT BAN DAN TRI $68, ng6 26, pho Hoang Cau, {Q. Dong Ba, TP Ha No. VPGD: $6347, pho Boi Can, Q.BaDinh, TP. Ha No. ‘BT 024.66860751 - 024.66860752 Email: nxbdantri@gmatlcom ‘Website: nxbdants.comyn Chu teach nhtem xuat ban: as Thi Huong CChtu teach nhtem not dung: Le Quang Khoi Bien top: Nguyen Thu Mat “Trinh bay bi Hoang Tho theo ban go) ‘Trinh bay: [Ngoc Hung (theo ban ge) ‘Sua bam in: Le Ngoe Tan, Dat Nhan CONG TY CO PHAN VAN HOA BONG A Ha Not: 113 Bong Cac, P.O Cho Dua, ‘Q. Bong Ba BT 024.38560367 -024.38560381; Fax: 024,38560367 ‘Tp. H6 Chi Minh: 208 Vo Van Tan, P.5,0.3 ‘BT 028 36360488; Fax: 028.36369489 Email tdldonga@igmail com; ‘Website: sachdonga.vn 1m 2.000 enn, khd 19,3 emx23.5 em tal Cong ty TNHH TKMT & TH Huynh do Anh Khoa, 409/16 Nguyén Trong Tuyen, P.2, Q Tan Binh, Tp. Hé Chi Minh, S6xde nhan dang ki xuat ban: _3696-2021/CXBIPH/10-107/DT. 6 quyst dinh xuat ben: 1723/DXB/NXBDT. {do NXB Dan Tr cép ngay 21/10/2021, ‘Ma ISBN: 074-604-344-210-6, ‘mn xong va nop uu chigu nam 2021. CAC TAC GIA CATHERINE COLLIN La mot nha tam It hoc lam sang, Catherine Collin la pho giao su (giang vién chinh vé cc lieu phép tam If) tai Dat hoc Plymouth 6 Anh. quéc. Moi quan tam chinh cia Catherine nam trong linh vuc cham soc bude dau vé suc khée tam tri va lieu phap nhan thuc hanh vi. NIGEL BENSON La giang vien triét hoc va tam li hoc, Nigel Benson da viet nhiéu cudn sach ban chay vé chit dé tam Ii hoe, trong 6 co Tam It hoc cho nguoi nhdp mén va Dan nhdp tam thén hoc. JOANNAH GINSBURG La mot nha tam Ii hoc lam sang kiém phong vién, Joannah Ginsburg lam viée tai céc trung tam diéu tri cong déng tai New York, Boston, Philadelphia va Dallas, va thuong xuyén dong gop cho nhung an phdm vé tam Ii hoc. Ba la dong tac gia cua cudn Cudn séch nay co nhang vdn dé: Du hank vao tam It hoc thuong thutc, VOULA GRAND La mot nha tam If hoc kinh doanh, Voula Grand tu vén cho céc tap doan quéc té vé lanh dao va quan li nhan su. Tiéu thuyét dau tien cua ba la Cai bong ctta dank du, 46 cap dén tam li hoc vé nhung bi mat, su phan boi va su bao th, Gan day ba dang viet phan tiép theo, Bong ma cua danh du. MERRIN LAZYAN La mot cay but, nha bién tap va ca si nhac cé dién, Merrin Lazyan nghien cuu tam If hoc tat Dai hoc Harvard va da viét nhiéu tac phém thudc thé loai hu cau va phi hu céu vé nbiéu cho dé khac nhau. MARCUS WEEKS La mot cay but kiém nhac si, Marcus Weeks nghién cttu triét hoc va lam gido vien trudc hi dan than vao su nghtep viét lach. Ong da dong gop cho nhiéu cuén sach vé nghé thuat va khoa hoc thuong thuc. ‘Quy voc viet TAT kh: khoang ims thap mien TCN: truoe Cong Nguyen MUC LUC 10 GIGI THIEU NHUNG COI RE TRIET HOC TAM Li HOG TREN TIEN TRINH HiNH THANH 8 Bon khi chat cua nhan cach Galen 20 Co mot linh hén dang suy tu trong cé may nay René Descartes 22 Dormer! Abbe Faria 24 Nhung y niém bién thanh xung luc khi ching chong Jai nhau Johann Friedrich Herbart 26 Hay la chinh minh Soren Kierkegaard 28 Nhan cach duoc tao nen tit tunhién va duong duc Francis Galton 30 Nhung quy luat cua chung hysteria co tinh phé quat_ | Jean-Martin Charcot 31. Suhy hoat nhung két not ben trong tam thuc Emil Kraepelin 32 Khot a1ém cua dot song tam tri bat dau tu khot diém cua su song Wilhelm Wundt (Chung ta biet “y thuc” nghia la gi chimg nao khong co ai yeu cau chung ta dinh nghia no William James ‘Tuéi vi thanh nien la mot su ra doi moi G. Stanley Hall 48 24 gio sau khi hoc thu gi do, chung ta quen mat hat phan ba Hermann Ebbinghaus 50 Tri thong minh cua mot nguot khong la mot con s6 co dinh Alfred Binet 54. Vo thuc nhin con nguoi dang sau nhung tam man che Pierre Janet THUYET HANH VI PHAN UNG LAI VOI MOI TRUONG CUA CHUNG TA 60 Hinh anh cua mon an ngon lam nguot dang doi nho dat Ivan Pavlov 62 Nhung hanh vi vo ich se bt dap tat Edward Thorndike Bat cut ai bat ké ban tinh thé nao déu co thé duge huan luyen dé tro thanh bat ct thu gi John B. Watson 72 Thé gioi con nguoi cia chung ta la mot me cung vi dai do Chua tao ra Edward Tolman 74 Khi mot con chuot da gh¢ tham tat gao cua ta, taco thé doan 6 sé tré lai Edwin Guthrie 75 Khong co gi tunhién hon viee méo “yeu” chudt Quach Nnam Vien 76 Viec hoc tap, don gian la diéu khong thé Kerl Lashley Thu dugc in vet khong thé bi quen | Konrad Lorenz Hanh vi duoc dinh hinh boi cling co tich cuc va cung co tieu cuc B.F. Skinner 86 Ngung nghi vé canh tuong va thu gian Joseph Wolpe LIEU PHAP TAM Li VO THUC QUYET BINH HANH VI 92 Vo thuc la thuc tai tinh than that su Sigmund Freud 100 Nguoi nhiéu tam luon co mac cam ty tt Alfred Adler 102 Vo thuc tap thé duoc tao nen tir cde 6 mau Carl Jung 108 Cudc dau tranh gia nhung ban nang song va ban nang chét keo dat suot cuoc dot Melanie Klein 110 Su chuyen ché cua nhang cai oNiar Karen Horney 111 Cai sieu tot chi hien hinh ro rang khi no d6i dien cat toi vol su thu dich Anna Freud 112 Su that chi co thé duoc chap nhan kht ban tu minh kham pha ra no Fritz Perls 118 Ta déu biét rang nhan nuot mot dua tré va yeu thuong no la chua du Donald Winnicott 122 Vo thuc la dién ngon cua cat Khac Jacques Lacan 124 Nhiem vu chinh cia con nguoi la sinh ra chinh minh Erich Fromm 130 Mot dot song t6t dep la mot tién trinh chu khong phai ‘mot trang that ton tat TAM Li HOC Carl Rogers NHAN THUC 138 Mot nguot phai trothann §~=—s BQ NAO TINH TOAN nguoi nhu anh ta co thé Abraham Maslow 160 Ban nang Ia mot khuon mau 140 Dau kh6 se khong conladau_‘linh dong khé nua ngay khi ta tim thay ‘Wolfgang Kohler mot y nghia Viktor Frankl 162 Ngat quang mot nhiem vu cang khién no duoc ghi nho kihon Bluma Zeigarnik 141 Chung ta khong thé tro thanh mot con nguoi tron ven néu khong dau khé Rollo May 163 Khi dua tre nghe thay tiéng bude chan, mot nhom lien ket sé duoc kich hoat Donald Hebb 142 Nhung niém tin hop It tao nen nhung he qua cam xtic Janh manh Albert Ellis 164 Nhan thuc la mot qua trinh chu khong phat mot san pham Jerome Bruner 146 Gia dinh la “nha may" noi ‘mot nguot dugc san xuat ra Virginia Satir Mot nguot co niém tin chac chan la nguot rat kho thay 461 Leon Festinger 148 Thuc tinh, Nhap thé, Tach roi Timothy Leary So bay than ki, cong hoac 149 Su thau suét co thé gay mu ee het a George Armitage Miller 174 Tren bé mat co nhiéu thu hon 150 Su dien loan khong nhat thiét la tinh trang suy sup, aa He suet ain they no co thé la mot su dot pha pron Bee R.D, Laing | 178 Chung ta chi co thé nghe duoc mot giong noi trong mot thoi diém Donald Broadbent 152 Lich six cua chung ta khong quyét dinh s6 phan cua chung ta Boris Cyruinik 186 Mat ten thot gtan bi bé cong thanh mot vong lap Endel Tulving 154 Chi nhung nguos tot mot mac tram cam Dorothy Rowe 192 Nhan thuc la dang ao giac due dinh hong tu ben ngoat Roger N. Shepard 155 Nhung nguot cha tuan theo mot thu luat im lang Guy Comeau 193 Chung ta khong ngimg tim kiém nhung mot lien he nhan qua Daniel Kahneman 194 Nhung bién c6 va cam xuc duoc lun tra cang nhau trong tri nho Gordon H. Bower 196 Cam xuc la mot doan tau Paul Ekman 198 Xuat than 1a buoc tién vao mot thuc tai khac Mihaly Csikszentmihalyi 200 Nhung nguoi hanh phuc 1a nhung nguot quang giao Martin Seligman 202 Nhung gi chuing ta tin tuong rat chan thanh chua chac da Tasu that Elizabeth Loftus 208 Bay {01 16i cua tri nho Daniel Schacter 210 Chung ta khong chi la nhung y nghi Jon Kabat-Zinn 211 Diéu dang so la nganh sinh hoc se vach tran moi tht chung ta xem la thieng lieng Steven Pinker 212 Nhung nghi thiic hanh vi cuong ché la nhung no luc nham kiém soat nhung y nghi xam nhap Paul Salkovskis, TAM LI HOC XA HOI SONG TRONG THE GIdI CUA NHUNG NGUGI KHAC 218 Ban khong thé hiéu vé mot he thong cho dén khi ban co gang thay 461 no Kurt Lewin 224 Thoi thuc huong tot tuan phuc xa hoi manh dén muc nao? Solomon Asch 228 Cudc doi rat ging san khau kich Erving Goffman 230 Cang nhin thu gi, ban se cang thich no Robert Zajonc 236 At thich phu nu tai gioi? Janet Taylor Spence 237 Ki uc hoi nghiem khoi sinh boi nhung su kien giau cam xtic Roger Brown ‘Qrrreh 238 Muc dich khong phai la tang cuong hiéu biét, ma nam trong chinh qua trinh biet Serge Moscovici 240 Ve ban chat, chung ta la nhung sinh vat xa hot William Glasser 242 Chung ta tin rang nguoi ta nhan duoc nhtng gi ho xung dang Melvin Lerner 244 Nguoi lam nhung thu dien 16 chua han da la nguot dien Elliot Aronson 246 Mot nguoi lam nhung gi ma ho duoc bao lam Stanley Milgram 254 Dieu gi se xay ra khi ban dat nhung nguot tot vao mot not doc act Philip Zimbardo 256 Sang chan can duoc hiéu trong moi lien he gitia ca nhan voi xa hoi Ignacio Martin-Baro TAM LI HOC PHAT TRIEN _ TU TRE SO SINH DEN NGUOI LON 262 Muc tieu ctia giao duc la tao nen nhung nguoi dan ong va phu mu co kha nang lam duoc nhung diéu mot me Jean Piaget 270 Chung ta tro thanh chinh minh thong qua nguoi khac Lev Vygotsky 271 Mot dua tré khong chiu on bat cu cha me nao Bruno Bettelheim 272 Moi thu phat trién déu can mot nén tang Erik Erikson 274 Nhung gan bo cam xuc dau dot la mot phan cua ban chat con nguoi John Bowlby 278 Su au yém la vo cung quan trong Harry Harlow 279 Chung ta chuan bi cho tré ‘em séng mot cudc doi ma ta khong he biet gi vé tien trinh cita no Francoise Dolto 280 Mot nguoi me nhay cam tao ra su gan bo an toan Mary Ainsworth 282 Ai day tré ghet va so nguoi thuoc chung toc khac? Kenneth Clark 284 Con gai thuong dat thanh tich hoc tap tot hon con trai Eleanor E. Maccoby 286 Hau hét moi hanh vi con nguot déu duoc hoc thong qua bat chuoe Albert Bandura 324 Vé co ban, cam xuc la mot qua trinh vo thc Nico Frijda 326 Hanh vi ma khong co nhung Khoi got tu moi truong se tro nen hon loan mot cach phi li Walter Mischel 292 Bao duc phat trién qua sau giai doan Lawrence Kohlberg 328 Chung ta khong thé phan | bet su tinh tri va su mat trt trong cac benh vien tam than David Rosenhan 294 Co quan ngon ngu cung phat trién gidng nhu bat ki bo phan co thé nao khac Noam Chomsky 298 Tu ki la mot hinh thuc cue doan ctia nao bo theo kiéu nam giot Simon Baron-Cohen 330 Ba bo mat cua Eve Thigpen & Cleckley 332 PHU LUC 340 THUAT NGU 344 CHi MUC 351 LOI CAM ON TAM Li HOC KHAC BIET NHAN CACH VA TRI TUE 304 Hay li¢t ké moi cach su dung mot cat tam LP. Guilford 306 Co phai Robinson Crusoe thiéu nhung net nhan cach nao do truc khi phat hien ra Thu Sau? Gordon Allport 314 Te tue tng qua bao gom we Hans J. Eysenck 322 Ba dong luc chinh thuc day hoat dong David C. McClelland 10 GIGI THIEU J) VV IAN i rong moi nganh khoa hoc, Taringa hiém nhat voi dai chung, va cung thuéng bi hiéu lam nhat. Du ngon nga va nhung quan diém cia tam li hoc da tham nhép vao van héa thuong ngay, nhung hau hét moi nguot chi hiéu mo ho vé thuc chat cua tam Ii hoc, va vé viee trong thuc té cac nha tam li hoc lam gi. Vot mot s6 nguol, tam Ii hoc got lén hin anh nhung nguol mac ao khoac tréng, hoac lé can bé trong vien nghien cu vé céc roi nhiéu tam tr, hoac la nha thuc nghiém thuc ign cac thi nghiém voi nhung chu chuot. Nhung nguoi khac co thé sé hinh dung ra mot nguoi co giong Trung Au dang tri liew phan tam cho mot benh nhan nam trén ghé dai, hoac nhu trong cac b6 phim thudng thay, nha tam li se thuc hién mot s6 man kiém soat tam tri nao do. Dunbung hinh dung nay 06 phan phong dai, nhung trong do cung co mot s6 su that. Co le do co qué nhiéu chi dé duoc xép vao tam lt hoc (va do su mo hd cia cac thuat gu cé tién 6 "tam li/psych-”) nen da tao ra su map mo lan lon vé viec tam Ii hoc lién quan tot nhung gi; chinh céc nha tam Ii hoc cng khong nhat tri vé mot chai niém thong nhét cho tu nay. “Tam li hoc" (psychology) bat nguén tir mot tir Hy Lap ¢6 psyche, | tam tri va hanh wi’ nnghia la “link hon’, “tam tr, két_| hop voi logia, tic 1a “nghién cu” hoac “xem xét", bao quat pham vi rong Ion cia linh vuc nay, nhung ngay nay cach mo ta chinh xac nhat vé tam Ithoc la “khoa hoc vé | Nganh khoa hoc moi ‘Tam It hoe c6 thé duoc xem la ‘cau n6i gta triét hoc va sinh It hoc. Trong khi sinh li hoc mo ta va gidi thich co sé vat chat cia nao bo va he than kin thi tam It hoc khéo sat céc qua trinh tam tri dién ra trong 4o, xem chting boc 19 nu thé nao trong y nghi, loi n6t va hanh vi cua chung ta. Trong khi triét hoc quan tam toi nung Y nghi va tu tuéng thi tam Ii hoc nghién ctu van dé lam thé nao ta co duge chung, va chung not len iu gi vé hoat dong cia tam tr ta 66 Tam li hoc co mot qua khu dai, nhung moi chi co mot lich sit ngan. Hermann Ebbinghaus 99 Moi nganh khoa hoc déu bat nguén tu triét hoc, bang cach ap dung phuong phap khoa hoc vao nhung cau hot triét hoc, nhung tinh chat mo hé cia nhung van dé nhu y thiic, nhan thuc va tri | nh lain tam i hoe dé chuyén 61 ta suy Ivan trét hoc sang thuc hanh khoa hoc. O mot so truong dai hoc, dac biet la tat My, cac nhanh tam Ii hoc moi dau la cac phan nganh cia khoa triét, trong ‘hi 6 mot s6 noi khac, nhat la tat Biic, tam Ii hoc dan hinh thanh trong céc phan ngénh khoa hoc Kae. Phai dén cu6i thé ki 19, tam It hoc mot duoc dinh hinh nhu mot nganh khoa hoc doc lap. Viéc Wilhelm Wundt thank lap phong thi nghiem tam li hoc dau tin trén thé giot tai Bai hoc Leipzig nam 1879 dan dau su thua nhan tam Ii hoc nhu mot nganh khoa hoc thuc thu, tro thanh tién dé cho nhing linh vue nghién cuu trudc day chua hé duoc khai pha. Tam li hoc da nd ro trong thé ki 20; mot phan nhanh chinh va cac trao luu tam li hoc déu da phat tnén. Cung nhu cac nganh khoa hoc khéc, lich str tam choc duoc xay dung tren nhung i thuyét va kham pha ca nhiéu thé he noi tiép, vor nhiéu li thuyét ca van con gan gui voi cac nha tam Ithoc hién nay. Mét s6 linh vue da thanh chit dé nghien cuu ngay tu buéi dau, dugc cae truong phat tu tudng dign gidi duoi nhieu goc 0 khae nhau, trong khi nhung chi dé khac thi co thé duge cha y hogc bi bé qua, nhung chung déu co anh hudng dang ké toi mach tu duy sau 46, va dot khi lam nay sinh nhung linh vue nghién cu hoan toan mét. ach don gian nat a6 bat dau tiép can pham vi nghién cu rong lon cua tam Ii hoc la tim hiéu ‘mot s6 trao luu chinh cua no theo trat tu thot gian tong quan, nhu chung toi lam trong cudn sach nay: tu hung géc ré ciia no trong triét hoc, dén thuyét hanh vi, tam it heu phap, va dén nhung nghien uu vé tam li hoc nhan thitc, tam IChoc xa hot va tam lt hoc phat trién, r6i toi tam li hoc khac biet. Hai phuong phap tiép can Tu bu6i dau, tam It hoc da mang nhung ¥ nghia rét khéc nhau theo quan diém tung nguoi. Tai My, nén tang cia tam It hoc la triet hoc, nén phuong phap tip can duoc dung la dua tren suy luan va Kt thuyet dé xu Ii céc khat niem nhu y thuc va cai toi. Tat chau Au, nghién citu tam li hoc chit yéu lat dua trén khoa hoc, nén chung nhén manh viec khéo sat cac én trinh tam tri nhu cém giae va tri nho duot su kiém soat cua cac diéu kten trong phong thi nghiem, ‘Tuy nhién, du nhung phuong phap nghién cuu nay da mang tinh khoa hoc hon, nhung céc nha tam Ithoc van bi giot han bot tinh chat noi quan trong phuong phap cia ho: nhung nha tién phong nhu Hermann Ebbinghaus tro thanh 61 tuong nghién cau cia chinh minh, gidi han pham vi cac dé tai nghién cuu trong nhung thu ma hho c6 thé quan sat duc 6 ban than, Da ho da dung cae phuong phap khoa hoc va da dua ra nén tang If thuyét cho mot nganh khoa hoc moi, nhung nhiéu thé he nha tam Ii vé sau cho rang quy trinh nghién cum cia ho qua mang tinh chit quan, va nhung nguot nay bat dau tim kiém mot phuong phap lan khéch quan hon. ‘Trong nhung nam 1890, nha sinh Ii hoc nguoi Nga Ivan Pavlov a thuc hién nhung thi nghiem co tam quan trong lon voi su phat trién cua tam li hoc 6 ca chau Au va My. Ong cho thay ta co thé diéu kien hoa hanh vi cia dong vat dé tao ra mot phan tng nao d6, mot y tudng da phat trién thanh ca mot trao liu mot la thuyét hanh vi. Cac nha tam Ii hoc hanh vi thay rang chuing ta khong thé nao nghién’ ccuu cac qua trinh tam trt mot cach Kkhach quan, nhung viée do Iuong cac hanh vi va biéu hien ben ngoai cia nhung qua trinh nay thi tuong 61 d&., Ho bat dau thiét ké nhung thi nghiém duoi mot so diéu kien 6 kiém soat, du tién ap dung tren dong vat, sau do la tren con Z GIGI THIEU 11 Nghien cuu ca cac nba hanh vt hau nhu déu tap trung vao viec hanh vi dugc dinh hinh nhu the nao qua tuong tac vot moi truong; I thuyét “kich thich-phan ting” nay {rd nen néi tiéng qua cong trinh cua Jon Watson, Cac li thuyét mot vé hoc tap bat dau nay no 6 chau Auvva My, thu hut su chu y cia cong chung. Cung thoi gian thuyet hanh vi n6i len 6 My, mot nha than kinh hoc tré tudi 6 Vienna bat dau phat trién mot li thuyet tam tri lat nhao tu duy thot do va khoi dong cho mot cach tiép can rat khac. Dua tren viée quan sat benh nhan va lich st cac ca benb thay vi nhung thi nghiem, li thuyét phan tam hoc cia Sigmund Freud danh dau su quay tr6 lat nghién cwu tra nghiém chu quan. Ong quan tam 66 Vay thi van dé trudc hét 461 voi chung ta, cng nhu voi cac nha tam Ii hoc, do la nghi ra thtt gi dé c6 hieu qua William James 99 12 GIGI THIEU @9@e@ ooO9 Qo99 Qgo0® toi ki uc, su phat trién 6 tré tho va nhung méi quan hé ca nhan, nhan manh vai tro quyét dinh cua vo thuc voi hanh vi. Du thoi do quan diém cla éng c6 ve gay s6c, nhung chung nhanh chong dugc tiép nban rong rai, va khai niem tri lieu bang not chuyen” tep tuc phat trién trong tam li ew phap ngay nay. Dia hat nghién ctu moi Giua thé ki 20, ca thuyét hank vi va phan tam hoe déu khong con duoc cha trong nti, va tam Ii hoc to lai nghien cwu cac qua trink tam tri theo phuong phap khoa hoc. Diéu nay dan dau su ra dot cua tam lt hoc nhan thuc, mot trao luu bat nguén tu phuong phap tiép can toan thé cua cac nha tam li hoc Gestalt, nhung ngudi quan tam nghién citu vé nhan thuc, Cong trinh ciia ho bat du not len 6 My sau Thé chién Il, vao cudi nhung nam 1950, tam boc nhan thuc tré thanh huong tiép can néi bat nat. Su phat trién nhanh chong cia cac linh vuc truyén thong va khoa hoc may tinh cung cp cho cde aha tam li hoc mot mo hinh tung déng rat huu dung; ho su dung mo hinh xit li thong tin dé phat tnién cac li thuyét trong nhung link vuc nghien cutu vé su chu y, nhan thuc, tri nho va su quen, gon ngu va su linh hoi ngon nga, vé gidi quyét vén dé va ra quyét dinh, va vé dong co, ‘Ngay cé nganh tam it eu phap, von phat trién thanh muon hinh van trang tu hinh thuc déu tien la “tri lieu bang not chuyen", cung chiu anh huéng tir tam li hoc nhan thuc. Lieu phap nhan thc va nhan thuic-hanh vi néi lén thay thé cho phan tam hoe, dan tot cac rao luu nhu tam li hoc nhan van, chuyén nganh chi trong vao chat luong doi s6ng con nguoi. Nhung nha tri Leu nay chuyén trong tam tir chuza benh sang viée hung dan nguoi khée manh huong tot Ong mot doi song co y nghia hon. Trong nhung giai doan dau, tam Ii hoc da phan tap trung vao tam tri va hanh vi ca nhan, con hien nay né ngay cang chu y tor cach ta tuong tac vot mot truong va nguoi khac; xu hudng nay dan tré than linh vuc tam It hoc xa hoi. Cang nhu tam It hoc nhan thuc, nhanh nay mang on cdc nha tam li hoc Gestalt, dac biét la Kurt Lewin, nguoi da chay sang My trong nhong nam 1930 dé tranh nan Quéc xa, Tam li hoc xa hot phat trién manh trong nia sau thé ki 20, khi cac nghién ctu cho thay nhung su that moi rét thi vi vé nhung thai do va thanh kin cia chung ta, xu huéng tuan phuc va nghe lot ciia chung ta, va nhung ldo ca chiing ta cho su gay hén hhoac vi tha, tat ca déu a cang en quan hon tot dot sng do tht trong thé giot hién dai va nhung Joai hinh truyén thong khong ngung phat trién. ‘Anh huéng cia Freud chi yéu duoc duy tri qua linh vuc mot la tam It hoc phat trién. Ban dau nhanh nay chi nghién cuu su phat trién 6 tré em, sau d6 mo rong ra nhung thay d6i trong sudt cudc oi, tu thot so sinh cho t61 tuéi gia. Céc nha nghien ctu dua ra nhung phuong phap hoc tap vé xa hoi, van hoa va dao duc, cung nhung phuong thiic 4é ta xay dung su gan bo, Dong gop cua tam Ii hoc phat trién cho linh vuc giao duc va dao tao la rat quan trong, nhung né con anh huéng, du it r0 rang hon, t6i céch ta nght vé mot len he gia qua trinh phat 66 Néu thé ki 19 la thoi cua chiéc ghé bien tap, thi thot dai chung ta la thoi cia chiéc ghé truéng ki cua nha tam than hoc. Marshall McLuhan 99 ww ut trién tuéi au tho voi nhung quan diém vé chiing toc va gid. Hau hét truong phai tam lt hoc déu it nhiéu ae cap toi tinh dac thu cé nhan 6 con nguoi, nhung phat dén cuéi thé ki 20 linh vue nay moi dugc thua nhan nhu mot nganh chinh thic la tam li hoc khac biet, Cang voi viee xc dinh_ | va do luong ning nét nhan cach | va nhang yéu to lam nen su thong | minh, cdc chuyén gia trong linh vue dang phat trién nay con xem xét cac khai niem va do luong tinh chat binh thuong va bat thuong, c6 tim hiéu xem nhung hac biét ca nhén cua ching ta bao nhieu phan la san phém tu moi truong, bao nhieu phan la két qué cia di truyén, Mot nganh khoa hoc giau suc anh huong Nhang nhanh tam li hoc hién nay bao quat toan bo dot sng tam tri va hanh vi cia con nguoi cung nnhu loai vat. Pham vi tam li hoc 44 mé rong va giao thoa véi nhiéu nganh khac nhu y hoc, sinh li hoc, than kinh hoe, khoa hoc may tinh, gido duc, xa hoi hoc, nhan hoc tham chi ca chinh tr, kinh té va phap luat. Co le tam li hoc da tr thanh nganh khoa hoc da dang bac nhat. Tam Ii hoe tiép tue anh hung va chiu anh huéng tu cdc nganh khoa hoc khac nhu than kinh hoc va di truyén hoc. Dac biét, cude tranh luan “tu nhién d61 chot duong duc", bat nguén tix Francis | Gaiton trong nhung nam 1870, van tiép tuc cho t6i ngay nay; gan day nhanh tam li hgc tién hoa cung dy phan vao cud tranh luan nay bang viec kham pha ra mot 86 dac tinh tam Ii la nhung hien tuong co tinh bam sinh va sinh hoe, tuan theo nhung quy luat di truyén va su chon loc tu nhién. Tam It hoc la mot nganh lén, 6 lién he toi moi nguoi. No tac dong tot nhiéu quyét dinh trong chinh quyén, thuong mai, cong nghiep, quang cao va truyén thong dai chung. No anh huéng tot cac cong déng va tung ca nhan, dong vai tré 1én trong tranh luan vé duong 161 ma cac xa hoi 66 Muc dich cua tam li hoc la dem lai cho chung ta mot y tudng hoan toan khac vé nhung thu ma chung ta da biét rat ro. Paul Valery 99 GIGI THIEU 13 cha chung ta nén duoc t6 chic theo, cung nhu trong viéc chén doan va diéu tri r61 nhiéu tam tn. Nhung ¥ tuéng va li thuyét cua cc nha tam li hoc da thanh mot phan van hoa thuong nha, én muc nhiéu thanh tuu kham pha cua ho gio day don thuan duoc xem la “thuong thuc". Tuy vay, trong khi mot so kham pha cua tam li hoc xac thuc nhtng gi chung ta cam nhan duoc theo ban nang, mot s6 khac lai khién ta nght lai; cac nha tam li hoc thuong khién cong ching bi s6c khi nhung phat hien cua ho lam lung lay nhung niém tin lau doi. Trong lich st ngén ngii cia no, tam Ii hoe da dem lai nhiéu y tuong thay dé1 cach ta nghi, giup ta hiéu hon vé chinh minh, vé hnguoi khac va vé thé qioi ma ta s6ng trong do. No dat nghi van trade nhung xéc tin lau doi, hé 16 nhung su that gay hoang mang, dem lai nhung hiéu biét dang kinh ngac cung nhung giai phap cho cac van dé phuc tap. Su pho bien ngay cang tang cia tam li hoc 6 cap dai hoc khong chi la dau hieu ve moi lien he mat thiet cia né voi doi song hien dei, ma con nét lén niém vui va su phan hich c6 thé co tir viec kham pha su phong phu cita mot nganh hoc dang tiép tuc tham do the giot bi hiém trong tam tri con nguot. « 16 DAN NHAP Rene Descartes, xudt ban tae phém Nhang dam me cia link hén, trong do ong cho rang thé xac va linh hon. tach biet nhau. 1649 1816 Johann Friedrich Herbart ‘mo ta vé mot tam tri nang dong voi mot y thuc va mot ‘vo thhuc trong tac pham ido trinh tam Ii hoc. hiéu van dé trong tam Nimeemne ‘niet hoc tu law truoe kt tam It hoc phat trién thanh mot nganh khoa hoc nhu hién nay. Nhung triét gia dau tien thoi Hy Lap c6 dai da tim kiém cau tra loi cho nhung cau hot vé thé giot quanh ta, vé cach ta suy nghi va hanh xt. Ké tt: 46, ching ta da vat lon voi nhung y niem vé y thuc va ban nga, tinh thén va thé xac, hiéu biét va nhan thuc, vé viec lam thé nao dé t6 chuc xa hot va sOng mot "cude dot t6t dep’ Nhiéu nganh khoa hoc da xudt phat tu triét hoc, dan phat irién tir thé ki 16 tro di, cudi cung bung né thanh cude "cach mang Khoa hoc" mé ra Thot dai Lt tinh trong thé ki 18, Trong khi nhung 1ién bo vé kién thuc khoa hoc da ra loi duoc nhiéu cau hdi vé thé Abbé Faria nghién ccuu vé thot mien trong tac phim Ban vé nguyen nhan cia gide ngu tinh thuc cua ong. 1819 Tac pha Om tot chet cia Soren Kierkegaard danh dau su ra dot cia chit Charles Darwin xuat ban Nguén géc cac Jodi, cho rang tat ca cae dac tinh cia chung ta du mang tinh di truyén, 1859 1849 nghia hien sinh, giot, chung lat chua du suc Ii gia qua trinh hoat dong cia tam tri ta. Tuy nhién, khoa hoc va cong nghe da dua ra nhung mo hinh. 6 ta co thé bat déu dat nhung cau héi dung dan va kiém chung cac li thuyét bang cach thu thap nhung du lieu lién quan. Tach biet tinh than va thé xac ‘Mot trong nhung nhan vat chinh trong cugc cach mang khoa hoc thé ki 17, triét gia kiém nha toan hoc René Descartes, da tach biét tinh than va thé xac, mot diéu rat quan trong voi su phat trién cia tam Ii hoc. Ong cho rang moi con nguot déu la mot t6n tai nhi nguyén - voi mot co thé mang tinh co gioi tach biet va mot tinh, than phi vat chat biet tu duy, hay con goi la linh hén, Nhung nha tu ‘tudng trong linh vuc tam It hoc sau nay, nhu Johann Friedrich 1861 Nha giai phau than kinh Pierre Paul Broca kham pha ra rang ban cu nao trai va phai co nhung chuc nang rieng biel. Nghien cau cua Francis Galton, trong tac phdm Thien tu di truyén cho thay rang tu nhien quan trong hon duong duc. 1869 1874 Carl Wernicke dua ra bang chung vé viée ton thuong mot vung cu thé tren nao bo co thé lam ‘mat di nhung ki nang ac tha nao do, Herbart, da mo rong mo hinh so sanh nay sang ca nao bo, mo ta cac qué trinh cta tam tri nhu su van hanh cua bo may nao bo. Muc dé tach biet gitra tam tri va co thé da tro thanh chi aé tranh Ivan. Cac nha khoa hoc dat cu hoi rang co bao nhiéu phan tam tri duoc hinh thanh tir you 16 vat Ii, bao nhieu phan duoc dinh hinh béi moi truong quanh ta, Cuoc tranh luan “tu nhien 61 choi duong duc”, dug cham ngoi bei thuyét tién hoa ciia nha tunien hoc nguoi Anh Charles Darwin va duoc Francis Galton tiép n6i, lam n6i len nhong chu 6 nhu y chi tu do, nhan cach, su phat trién va su hoc héi. Nhung vén dé nay, vn chua duoc triét hoc dién giai day aii, nay da chin mudi cho cac nghién cu khoa hoc. Trong khi do, ban chat bi én cia tam tri duoc dai chung hoa Jean-Martin Charcot trinh bay ‘Nhung bai giang vé cde benh cia he thén kink. 1877 Emil Kraepelin xuat ban cuén Gido trinh tam than hoc. 1883 G. Stanley Hall cho phat hanh an ban dai li hoc Hoa Ky. 1887 tuen cua Tap chi Tam NHONG COI RE TRIET HOC 17 Wiliam James, “cha dé cia tam li hoc" xuat ban Nhung nguyen téc tam It hoc. iu 1890 1879 Wilhelm Wundt thank lap phong thi nghiem dau tien vo tam It hoc thye nghiem tat Leipzig, Duc. qua nhung kham pha cia thuat thoi mién, khién cc khoa hoc gia nghiém tic di dén ché cho rang dot song tam tri con nguot con co gi do nhiéu hon la nhung y nght hu thuc. Nhung nha khoa hoc nay tim cach khao sat ban chat cia “vo | thuc” va énh hudng cia no toi suy nghi va hanh vi cua con ngudi. Sura doi ca tam i hoc Trong b6i cdnh do, nganh tam It hoc hién dai ra doi. Nam 1879, Wilhelm Wundt thanh lap phong nghien cuu dau tien vé tam Ii hoc thuc nghiem tai Dat hoc Leipzig 6 Duc, va phan Khoa tam It hoc bét dau xuat hién tai nhiéu truong dai hoc 6 Au My. Cung nhu triét hoc von thuong mang dac thu vang mién, tam Ii hoc cung phat trién theo nhung huong Khac biét 6 nhung trung tam khac nhau: 6 1885 Hermann Ebbinghaus 1889 Pierre 1895 Vv Janet Alfred Binet mo trinh bay chi iét nhung cho rang benh phong thi nghiem thuc nghiém nghien hysteria gén vot dau tien vé chan cau nhung am tiét vo su phan hi cua oan tam Ii hoc. ghia ciia dng trong han cach. tac phdm Tri nko. Duc, céc nha tam Ii hoc Wundt, Hermann Ebbinghaus va Emil Kraepelin sir dung phuong phap Khoa hoc va thuc nghiém chat che; trong kht tai Hoa Ky, William James va nhung hoc tro ctia Ong tai Harvard lai theo 161 tiép can mang tinh Ii thuyét va tu bién nhiéu hon. Cung voi nhung nhanh nay, mot truong phai nhiéu anh hudng cang hinh thanh tat Paris voi cong trinh cia nha than kinh hoc Jean-Martin Charcot, nguot dung thoi mién 4é tri lieu cho nhung benh nhan hysteria. Truong phai nay hép dan nhung nha tam It hoc nhu Pierre Janet; nhang y tuéng ve vo thuc cita ong da bao trudc thuyét phan tam hoc cua Freud. ‘Tam quan trong ciia tam It hoc a Jon len nhanh chong vao cust the ki 19, clung voi viéc thiét lap phuong phap lun khoa hoc aé nghién cuu tam tri nhu cach ma sinh It hoc va céc nganh len quan nghién cuu co thé. Lan dau tien, phuong phap khoa hoc duoc ap dung vao nhuing van dé vé nhan thuc, y thu, tri nho, su hoc hoi, tri thong minh, va nhung quan sat ‘ung thuc nghiém khoa hoc 4a ‘ung cép nén tang cho nhung li thuyét moi Da nhang y tuong nay thuong én tu phuong phap nghien ciu mang tinh not quan ciia cac nha nghien ctu, hoac tu: nhung dién giai chit quan cao do cia cac 461 tuong duoc nghien cuu, thi chung cung da xay dung nén mong cho ‘cac nha tam It hoc ké can trong bu6i dau thé ki moi dé phat tnén. mot phuong phap nghién cuu tam ‘tri va hanh vi that su khach quan, 4p dung It thuyét moi vao viec tri teu nung r6i nbiéu tam tri. « BOI CANH HUONG TIEP CAN Thuyét thé dich TRUOC BO Kh, 400 TCN Y si Hy Lap Hippocrates cho rang tinh chat cua bén nguyen t6 duoc phan anh trong nhung chat dich cia co thé. Kh. 325 TCN Triét gia Hy Lap Aristotle xac dinh bon nguén hanh phuc: xéc thit, vat chat, dao duic va li tri, SAU BO 1543 Nha gidi phéu Andreas Vesalius xuét ban Ban vé cau tric co thé nguei. Tac phdm nét vé nhung sai lam cua Galen, budc tot ong di giao. 1879 Wilhelm Wundt cho rang céc khé chat phat trién theo nhung ti lé khac nhau theo hat truc: “tinh kha bién" va “tinh da cém’, 1947 Trong Nhung phuong dien cua nhan cach, Hans Eysenck cho rang nhan cach dua tren hai phuong dien. ase BON KHi CHAT CUA NHAN CACH GALEN (KH. 129-KH. 201) Moi thu déu la su két hop ciia bon nguyen t6 co ban: dat, khi, lita va nuéc Tinh chat cua nhung nguyen t6 nay co thé duoc tum thay trong bon chat dich tuong ung tac dong toi chuic nang co thé chung ta Nhung chat dich nay cung anh huéng toi cam xuc va hanh vi —tuc la “tinh khi" ca chung ta Nhung van dé vé tinh khi la do su mat can bang cia cac chat dich nay, vay nén bang cach tai can bang nhung chat dich nay, y si.co thé chua tri nhung van dé vé cm xuc va hanh vi cho chung ta riét gia va y si nguot La Ma I Claudius Galen da xay dung khai niém vé bén loat nhan cach dya trén hoc thuyet vé thé dich cia nguoi Hy Lap ¢6 xua, nham giai thich nhung hoat dong cia co thé con nguot. Co s6 cia thuyét thé dich co tir thot Empedocles (495-435 TCN), mot triét gia Hy Lap cho rang nhung tinh chat khac nhau cua bén nguyen t6 co ban - dat (lanh va kho), khi (4m va uot), hia (m va kho) va nude (lanh va uot) ~ co thé duoc dung dé gidi thich su tn tai cia moi vat chat. Hippocrates (460-370 TCN), “cha dé cua y hoc”, da phat trién mot mo hinh y hoc dua tren nhung nguyen t6 nay, gan tinh chét cua chung cho nhung chat dich trong co thé Nhuing chat dich nay duoc got la “humour” (tu géc Latin umor, ghia la chat léng trong co thé) Hai tram nam sau a6, Galen mé rong thuyét thé dich sang linh vuc nhan céch; Ong théy cé su két noi truc tiép gitta luong nhong chat dich trong co thé vot cac muc 6 cam xc va hanh vi - hay con got la “tinh khi”” Bon kiéu tinh khi theo Galen — lac quan, binh than, nong nay va sau muon - dua trén su can bang thé dich. Néu mot trong s6 nhung chat dich phat trién qua 106-13 # Hans J, ‘Xem them: René Descartes 20-21 * Gordon Allport Eysenck 316-21 = Walter Mischel 326-27 Binh than: cham rai, lang le, Sau muon: budn, so nhut nhat, li tri va kién dinh: hai, tram at, mo mong va nghe si. Nong nay: nong, gian, manh me (ahiéu sinh luc) va dam me. Tinh trang mat can bang trong cac chat dich quyét dinh cac kiéu loai nhan cach cung nhu xu huong bénh li. Lac quan: nhiet ta vé, lac quan va tu tin mic thi kiéu nhan cach tuong ung sé néi troi. Kiéu nguoi lac quan co qua nhiéu dich mau (sanguis trong tiéng Latin) va la Aguot nhiet tam, vui vé, lac quan va tu tin, nhung co thé sé ich ki Nguot binh than, do co nhiéu dich dom (phlegmatikos trong tiéng Hy Lap) thi lang le, tot bung, lank lang, li tri va kien dinh, nhung C6 phan cham chap va nhut nhat. Kiéu nong nay (tieng Hy Lap la ‘kholé, nghia la cau gat) thi hay nong gidn, do co qua nhiéu dich mat vang, Sau cung la kiéu nguoi sau muon (tiéng Hy Lap la melas Khole), do co nhiéu dich mat den, co thien huong hoc hot ve thi ca va nghé thuat, thuong kem theo xu huong buén phién va lo so. Su mat can bang thé dich Theo Galen, mot s6 nguot sinh ra da thien vé kiéu tinh khi nao do. Tuy vay, vi nhung van dé vé tinh khi la do su mat can bang thé dich gay ra, nen ong cho rang co thé tri duoc bang ché do an uong va tap luyen. Voi nhung truong hop nang hon, viée chua tri co thé Vi du, ngudi hanh xit ich ki 1a do qué lac quan va ¢6 qué nhiéu ‘mau; c6 thé chua bang cach giém bot thit trong ché do an, hoac chich ven dé xa bot lugng mau. Hoc thuyét ciia Galen chi phot y hoc cho tot thot Phuc Hung, kht 1n6 bj lu mo dan béi nhung hiéu biét tu nhung nghien cin tot hon. Nam 1543, y si Andreas Vesalius (1514-1564), hanh nghe 6 Y, phat hien ra hon 200 sai sot trong nhung mo ta cua Galen vé giai phau, nhung du quan diém y hoc cia Galen khong con duoc tin tuéng nua, ong lai co anh huéng toi cac nha tam It hoc thé ki 20, Nam 1947, Hans Eysenck két juan rang tinh khi con nguoi dua tren nén tang sinh hoc, va hu y rang hai kiéu net tinh cach ma ong xéc dinh ~ kiéu nhiéu tam va kiéu huong ngoai - la am huéng tu hoc thuyét vé tinh khi thot xua. Di thuyét thé dich khong con thuge vé tam Ii hoc nua, nhung quan diém cua Galen, von hen quan toi nhiéu benh li vé thé chat va tam tri, da dinh hinh co s6 cho gém ca thanh loc va trich huyét. mot s6 Liew ce thoi hien, 2 NHONG COI RE TRIET HOC 19 Galen ‘Claudius Galenus, thuong duc goi la “Galen thank. Pergamon” (nay la vung Bergama thudc Thé Nhi Ky) Jay si, nha giai phdu va triét gia nguot La Ma. Cha 6ng, Aelius Nicon, la mot kién truc su Hy Lap giau co, giup ong duoc huéng su giao duc rat tot va co nhiéu co hot di chu du, Ong dinh cu tai Rome va phuc vu cho cac hoang dé, tung lam y si chinh cho vua Marcus Aurelius. Ong nghien ceutu vé cham séc sang chan khi chua tri cho cac dau si chuyén nghiép va viét hon 500 cudn sach vé y hoc. Ong tin rang cach tot nhat dé hoc hoi la qua viée mé xé dong vat va nghién cuu giai phau. Tuy vay, dai Galen da kham pha ra chiic nang cia nhiéu ‘co quan not tang, Ong lai mac nhieu sat lm vi ng cho rang co thé cua cac loat vat (nhu Kkhi va lon) cang y het nhu cia con ngudt. Co nhiéu ‘tranh cat vé thot diém ong ‘mat, nhung it nhét khi mat ‘ong cung phai 70 tu6t. Tac pham chinh Kh, 190 Cac loai kh chat Kh. 190 Cac nganh tu nhien Kh. 190 Ba khdo ludn vé ban chat Khoa hoc BOI CANH HUONG TIEP CAN ‘Thuyét nhi nguyen tinh than/thé xac TRUOC DO Thé ki 4 TCN Triét gia Hy Lap Plato cho rang co thé co nguén géc tu thé giot vat chat, nhung linh hén, hay tinh than, co nguén goc tu thé gioi y niem vinh hang. Thé ki 4 TCN Triét gia Hy Lap Aristotle cho rang linh ‘hon va co thé la khong tach ro: linh hén la diéu kien ton tai cla co thé. SAU DO 1710 Trong téc pham Mot nghien cuu vé cac nguyen tac nhan thuic cua con nguot, triét gia nguot Ireland gc Anh George Berkeley cho rang co thé chi la su nhan thuc cua tam tr. 1904 Trong tac pm Y thuc 6 t6n tai khong?, William James nhan dinh rang y thuc khong phat thuc thé tach biét, ma la mot chic nang ca nhung trai nghiem dac thu. SE? See | Fas eee | CO MOT LINH HON BANG SUY TU TRONG CO MAY NAY RENE DESCARTES (1596-1650) Ee See ye eee Tinh than (hay “linh hon") la phi vat chat, nhung nam trong tuyén tung cua nao bo. uan diém rang tinh than va thé xac tach biét nhau bat nguén tu Plato va nguot Hy Lap ¢6, nhung phat dén the ki 17, tnét gia Rene Descartes ‘moi mo ta chi tiét moi quan hé tinh than ~ thé xac. Descartes vist Vé hinh dang con nguot, tac dau tien cia ong trong do ong mo ta tinh chat nhi nguyen cia tam tri “eam. Tinh thén va thé xac la tach biet. Tinh than co thé kiém soat co thé vat chat bang cach tao ra nhung “linh hon dong vat" Iuu thong trong heé than kin, Co thé la mot e6 may vat chat. than phi vat chat, hay “Linh hon", Ja thu ndm trong tuyén tang cha nao bo, thuc hien viec tu duy, trong khi co thé ging nhu mot ¢é may duoc van hanh béi nhung “link hén dong vat", hay chat dich, chay trong he than kinh dé sinh ra van dong. Quan diém nay duoc ph6 bién trong thé ki 2 boi Galen, nguoi gan no vei thuyét thé dich cia minh; nhung Descartes la nguoi dau tien mo ta Xem them: Galen 18-19 = William James 38-45 NHUNG COI RE TRIET HOC 21 gmund Freud 92-99 chi tit va nhan manh tinh chat tach biet giua tam tri va co thé. Trong thu gut triét gia Phap Marin Mersenne, Descartes gia thich rang tuyén tung la “noi suy nghi", vi thé do han phai la can nha cua linh hén, “vi cai nay khong thé tach roi cai kia". Ong cho rang diéu nay rat quan trong, vinéu khong linh hén se khong thé két n6i dugc vo1 bat ki phan cung nao cia co thé, ma chi voi nhung phan tam tri khac ma thoi Descartes hinh dung tam tri va. co thé tuong téc qua su nhan thic cua nhung linh hén dong vat chay trong co thé, Tam tri dinh khu 6 tuyén tung, nam sau trong nao 9, doi khi cung nhan thuc duoc nhung linh hon chuyén dong, khi do sé sinh ra cam giac vé y thie Theo cach nay thi co thé ¢6 thé tac dong toi tam tri. Tuong tu, tam tri co thé tac dong tot co thé bang cach tao ra luéng chay Linh hén dong vat dén vung nao do ctia co thé, sinh ra van dong, Descartes mo ta tuyén tung, mot co quan don lé duge dat mot each It tuong trong nao bé dé hop nhat cac hin anh va am thanh tu hai mat va hat tai thanh mot dn tuong. 66 Co su khac biét rat lon gita tinh than va thé xac. Rene Descartes 99 he ER] Mot an du ve tam tri Lay cam hung tu nhung khu vuon Versailles 6 Phap voi cac he théng dan nuoc cho vuon va dai phun, Descartes mo ta nhung linh hén cia co thé cung van hanh nhung soi than kinh va so: co giéng nhu luc nuéc, va "nho nhung cong cu nay dé sinh ra van dong 6 moi bo phan”, Cac dai phun dugc dieu khién bot mot nguoi van hanh, tuong tu céch van hanh cua tam tri, theo Descartes. Ong giai thich: "Co mot linh hén dang suy tu trong co may nay, trong nao be, cung nu nguot van hanh phat 6 bé nguén, not moi dng dan toa ra; anh ta co thé bat, tat va thay 461 hoat dong cua chung theo cach nao 6." Trong khi cac triét gia van tranh cai lieu tam tri va nao bo 6 phai nhung thuc thé khac biet khong, thi hau hét cae nha tam li hoc déu déng nhat tam tri voi su van hanh cia nao bd. Tuy nhien, tren thuc té, su phan téch stic khoe tinh than va suc khée thé chat la van dé phuc tap: ca hat gan bo chat che, vi su cang thang tam tri co thé gay ra benh thé chat, va su mat can bang héa hoc co thé anh huong toi nao bo. « Qrrtlo Rene Descartes René Descartes sinh tai La Haye en Touraine (ngay nay ugc got la Descartes), Phap. (Ong nhiém benh lao tu me, nguoi da mat sau khi sinh 6ng vai ngay, va suét cudc dot ong cu 6m yéu nhu vay. Tu nam. len tam ong hoc 6 truong dong La Fleche, Anjou, noi ong bat dau thot quen danh c& bu6i sang tren giuong, vi sie khée yéu, dé “suy niém mot cach he théng" vé triét hoc, Khoa hoc va toan hoc. Tu 1612 én 1628, ng chu du thudng ngoan va viét ach. Nam 1649, ong duoc moi toi day cho nu hoang Thuy Pién Christina, nhung viéc na hoang lam phién ong ngay tu sang som cung khi hau khde nghiet da. lam sue kh6e ong suy yéu ; ong mat vao ngay 11/02/1650. Chinh thuc thi nguyen nhan cai chét duoc cho la do viém phéi, nhung mot s6 su gia tin Fang ong bi dau doc dé khét ngan nu hoang Christina cat dao sang Cong giao. ‘Tac pham chinh 1637 Phuong phap luan 1662 Vé hinh dang con nguot (viet nam 1633) 1647 Mo ta co thé nguoi 1649 Nhung dam mé cua link hén BOI CANH HUONG TIEP CAN Thot mien TRUOC DO 1027 Triét gia va y si Ba Tu Ja Avicenna (Ibn Sina) viet vé hien tuong xuat than (trance) trong Sach vé chaa Janh. 1779 Y si Duc Franz Mesmer cho xuét ban Ht kt vé viee khdm phé ra tir tinh 6 dong vai. SAU BO 1843 Nha phau thuat nguot Scotland James Braid dat ra ‘thugt ngu “thot mien-than kinh’ trong Neurypnology. ‘Tn. 1880 Nha tam li hoc ngudt Phap Emile Coue Kham phé ra hiéu ung gia duge va cho xuat ban tac phdm Tu chti bang tu am thi y thuc. Th, 1880 Sigmund Freud nghién ctu vé thoi mien va tac dung ca no trong viec ‘kiém sot nhung triéu chung vo thuc. DORMEZ! ABBE FARIA (1756-1819) 1@c thuc hanh nhung trang thai xuat than dé chuaa tri khong phai la moi, Trong ‘mot s6 nén van hoa c6 xua, nhu At Cap va Hy Lap, nguot ta khong la gi viée dua nguot 6m t6i nhong *ngoi dén ng" dé duoc chua tri trong mot trang thai nhu khi ngu, vot nhung 4m thi tu nhung thay tu dugc dao tao dac biet. Nam 1027, y Singuoi Ba Tu Avicenna da ghi chep lai nhung dac diém cua trang thai xuét than, nhung viéc sir dung no nhu mot liéu phap chua tri da Mot yeu cau hoac menh lénh nhe nhang. Trong trang thai nay nguoi benh dé chiu anh huéng cia sie manh am thi. phan bi bé quen cho tot Ikht bac st nguoi Duc Franz Mesmer giot thiéu lai no trong thé ki 18. Viée tri ligu cua Mesmer bao gém viéc qiéu chinh tu tinh tu nhién cia co thé, hay “tu tinh dong vat", bang viec su dung nam cham va ém thi Sau khi duoc *nhan dién hoa" (mesmerize) hoac duoc “tu hoa" mot s6 nguot gap 161 loan cam thay kha hon, Vai nam sau do, mot tu si g6c Bé Bao Nha la Abbé Faria nghién cuu cong trinh cua Mesmer va két luan rang s@ “hoan két hop voi trang thai tap trung tam tri cao do cua ngudi benh... dé gay ra trang that giac ngu tinh thuc" (nhu trang thai thoi mien) NHUNG COI RE TRIET HOC 23 Xem them: Jean-Martin Charcot 30 = Sigmund Freud 92-99 = Carl Jung 102-07 * Milton Erickson 336 toan phi li” khi nghi rang tu tinh Ja phan quan trong trong qua trinh chu tr, Su that con ki la hon nua viée chim vao trang thai xuat than hay “giée ngu tinh thuc” phu thudc hoan toan vao ngudi duoc chua tri. Khong can dén bat cu nang luc dae biet nao, vi hien tuong nay chi da vao stic manh cua am thi Gide ngu tinh thuc Faria nhan thay rang vai tro ciia minh la “nguot hung dan", gitip nguo! benh chim vao trang thai tam tri thich hop. Trong Ban vé nguyen nhan ctia gide ngii tinh thutc, ong mo ta phuong phap ‘ctia minh: “Sau khi lua chon nhung nguds benh co that €o thich hop, t6i yeu céu ho ngéi thu gian tren ghé, nham mat Jai, tap trung cht y va nghi ve giéc ngu. Khi ho im lang cho doi nhung huong dan tiép theo, toi nhe nhang hoac duit khoat no: 'Ngui!' (Dormez) va ho se chim ‘yao trang thai ngu thuc tinh” Chinb tir gide nga tinh thuc cua Faria ma thuat ngu "thot mien" (hypnosis) duoc dat ra vao Abbé Faria nam 1843 béi nha phau thuat nguoi Scotland la James-Braid, bat ngudn tu g6c Hy Lap hypnos, nghia la “ngii" va osis nghia la trang thai”, Braid ket luan rang thoi mién khong phai mot dang ng ma la su tap trung vao mot y niém nao do, dan dén viec dé bi am thi, Sau khi ong mat, su chu y toi thoi mien dan mat di, cho tot Sinh tai thuoc dia An Bo cua BO Bao Nha, José Custodio de Faria la con trai cha mot phy nu duuge thua ké giau co, nhung cha me ong li dt khi ong 15 tu6i. Voi nhung lot gioi thieu tot triéu dinh B6 Bao Nha, Faria cng cha dén do, noi hai cha con cing tré thanh thay tu. Mot dip no, chang Faria dugc na hoang yeu céu ging dao tai nha tho tu cua ba. Trong lic ging ong da bi hoang so, nhung cha ong thi tham: “Bon ho déu la nhang ke tam thuong — dung so!” Faria ngay lap tuc hét so hai va gidng trol chay; sau do ong ban khoan lam thé nao ‘mot cum tu don gin lai co thé Crt 66 Chang co gi dén tu nguoi thdi mién ca; tat ca la tu nguoi benh va dién ra trong tuéng tuong cua ho. Abbe Faria 99 Franz Mesmer dan du nguoi benh vao trang thai xuat than bang viec dung nam cham, thuong la 6 vung bung. Viec nay duoc cho la dan du phan “tu tinh dong vat" ca co thé tré lai trang thai can bang khi nha than kinh hoc nguot Phap Jean-Martin Charcot bat dau st dung thot mién mot cach eo he théng trong viec tri eu ben hysteria. Diéu nay khicn Josef Breuer va Sigmund Freud chu y toi thoi mién, va Freud da ban Kkhoan vé xung luc én sau chii thé duoc thoi mien, dé réi kham pha ra suc manh cua vo thuc, nhanh chong thay d61 tam trang cia ong nhu thé. Ong toi Phap, nol ong dong mot vai tro quan. ‘trong trong Cach mang Phap va ‘tinh chin lat ki thuat tu am thi cia minh khi bi giam trong tu. Faria tré thanh gido su triét hoc, nhung nhung buéi trinh bay vé “giéc ngu tinh thuc” da lam mat didanh tiéng ctia Ong; khi qua doi vi dot quy nam 1819 ong duoc chon cét voi mot ngoi mo Khong bia 6 Montmartre, Paris. Tac pham chinh 1819 Ban vé nguyen nhan cua gide ngui tinh thuc 24 BOI CANH HUONG TIEP CAN (Cau trac Iuan TRUOC BO 1704 Triét gia Duc Gottfried Leibniz ban vé petites perceptions (nhung nhan thue khong co y thutc) trong tac phdm Nhung tiéu Iuan mol vé gidc tinh con nguot. 1869 Triét gia Duc Eduard von Hartmann cho xudt ban tac phém duge don doc rong rai cla ong, Triét hoc ‘vé vo thu. SAU BO 1895 Sigmund Freud va Josef Breuer cho xudt ban Nhang nghien cuu vé hysteria, trinh bay vé phan tam hoc va nhung If thuyét ‘vé vo thc. 1912 Carl Jung viét Tam It ‘hoc vé v6 thuic, cho rang mot nguot déu co mot thu vo thic tap thé mang tinh van hoa dac thu. NHUNG Y NIEM BIEN THANH XUNG LUC KHI CHUNG CHONG LAI NHAU JOHANN FRIEDRICH HERBART (1776 -1841) Nhung kinh nghiem va cam gidc két hop lai dé tao thanh nhung y nem, Nhung y niém tuong Nhung y niem khong giong déng co thé cung ton nhau sé chong lai nhau va tai hoac duoc ket thanh nhung xung luc xung hop lai, dot. | Mot y niem thuong bi thoi ] thie dé trd nén dugc wu ai hon nhung y niem khac Y niem khong duge uu ai se Tot khot vung y thuic; n6 tro thanh mot y niém vo thuc. Y niem duoc uu ai se nam 6 vung y thtic dung mot s6 he théng nao do a6 biet hoa va luu tru y mem. Ong cung ban vé viéc, du nhung y niem se ton tal mai (Herbart in a mot trét gia Duc, Johann Herbart muon xem xet tam tri hoat dong nhu thé nao ~ dac biét la cach no quan li nhung ¥ niém. Néu méi ching ta co mot lugng y niem rat lon trong suot qua trinh séng cia minh, vay lam thé nao ma ta khong bi Ian lon? Herbart cho rang co le tam tri phai Crate chung khong thé bj hy hoai), nhung co mot s6 t6n tai ngoai tam y thuc chiing ta, Gottfried Leibniz la nguot dau tien kham pha su ton tai cha nhang y niém nam ngoai NHUNG COI RE TRIET HOC 25 Xem them: Wilhelm Wundt 32-37 * Sigmund Freud 92-99 « Carl Jung 102-07 * Anna Freud 111 * Leon Festinger 166-67 ‘Theo Herbart, nhung y nghi va cam xue co chua nang luong, tuong tac vo. nhau nhu nhung thei nam cham se hut hoac day nhung y nghi giéng hoac khong giong no. (/Noung y niem\ khong mau \ Sal+ i / thuan nhau se | Vv { gankettaiva | \ “cothé cung | gi + poe t6n tai trong y thuic. tam y thuc, got chung la nhung nhan thuc ti hon - petite. Ong vi du, ta thuong nho la da ting thay thu gi do ~ nhu mot chi tiét trong Kkhung canh - du ta khong hé c6 tinh dé y toi no truoc do. Diéu nay cO nghia ta tép nhan su vat va hn tru mot ki uc vé chung du ta Khong co y lam the, Nhung y ni¢m nang dong Theo Herbart, cac y niém duoc dinh hinh qua su két hop thong tin tu cdc gidc quan. Thuat ngu ong dung 4é chi y niem - Vorsfellung =bao ham nhung y nghi, hinh anh noi tam va ca trang thai cam xtc. Ching tao nen toan bo tam tri, va Herbart cho rang chting khong tinh tai, ma mang tinh nang dong, co thé chuyén dong va tuong tac voi nhau. Ong noi, nhung y nieém co thé thu hut va két hop voi nhung y niém hay cam xuc khac, hoac sé cu tuyét ching, nhu nam cham vay. Nhung y niem tuong hop, nhu mot mau sac va mot am thanh, co thé hap dan va két hop nhau dé hinh thanh mot y niem phuc tap hon. Tuy nhtén, néu hai yniem khong tuong hop, chung pe, 7 tay nem \ / khong thé cung \ { ton tai thoai mai | \ voi nhau se loai } \ tru lan nhau. ~ va mot trong 56 chung co thé se bi day khot ‘vung y thue. a van co thé cung ton tai ma khong gan két. Theo thoi gian, diéu nay khién chung yéu dan, cut cung chim xudng duet *nguong y thuc". Khi hat y niém mau thudn truc tiép thi “su khang cu xuat hien” va “nhung y niem bien thanh nhang xung luc khi chting khang cu nhau". Chung day nhau vot mot nang Iugng se day bat mot trong s6 chung ra ngoai tam y thuc, vao mot noi ma Herbart goi Ja “trang thai tiém thé"; hien nay | chung ta goi do la vung “vo thuic" Herbart xem vo thuc don gian Ja kho lum tr nbung y niém suy yeu hoac dot khang. V6i viec dat ra mot dang y thuc gém hai phén v6i mot nguéng phan tach, Herbart c6 dua ra mot loi giai thich mang tinh céu tric vé co cché quan iy niém trong mot tam. tri khoe manh, Nhung Sigmund Freud thay co ché do con phuc tap va day tinh he 16 hon nhieu. (Ong két hop li thuyét cua Herbart vot li thuyét vé nhung xung luc vo thtic clia minh dé xay dung co 0 cho mot phuong phap tri lieu quan trong nhat the ki 20: phan tam hoc. « Corto Johann Friedrich Herbart Johann Herbart sinh tai Oldenburg, Buc. Ong duge me day hoc tai nha cho toi nam 12 tudi, r6i mot di hoc truong hoc trong vung, trude Khi nhép hoc Dai hoc Jena dé nghien cin triét hoc. Ong danh ba nam lam gia su truée khi nhan bang tién st tai Dat hoc Gottingen, not ong giéng day triet hoc. Nam 1806, Napoleon danh bai nuoc Phé, va nam 1809 Herbart duoc moi nham chuc truéng khoa triét hoc thay Immanuel Kant tai Konigsberg, noi vua Phé cung triéu than séng lua vong. Song trong cong dong quy toc nay, Herbart gap va ket hon voi Mary Drake, mot phu nu Anh kem ong mia so tuoi, Nam 1833, ong quay lai Dai hoc Gottingen sau nhung bat binh voi chinh quyén Ph6, va ong la gido su triét hoc tai do cho dén khi qua dot do dot quy 6 tudi 65, Tac pham chinh 1808 Nhap mon triét hoc thuc anh 1816 Giao trinh tam Ii hoc 1824 Tam Ii hoc nhu Ia mot Khoa hoc 26 BOI CANH HUONG TIEP CAN ‘Chi nghia hien sinh TRUOC BO Thé ki 5 TCN Socrates noi, chia hoa cua hanh phuc 1a tim ra “cai toi dich thuc’. SAU BO 1879 Wilhelm Wundt dung phuong phap tu phan tich nhu mot cach tiép can trong nghien citu tam li hoc. 1913 John B. Watson phan 461 vige dung phuong phap tu phan tich, cho rang “phep noi quan khéng phat phan trong yéu trong tam Ii hoc". 1951 Carl Rogers cho xuat ban Lieu phap than chii-trong tam, va nam 1961 la Tién trinh thanh nhan. 1960 Tac ph4m Cai tot phan It cola R. D. Laing tai dinh nghia hign tuong "dien", dé xudt seu php phan tich hién sinh cho nhung xung aot noi tam. 1996 Rollo May viét Y nghia néi bat an dua tren Khai niem nét bat an cha Kierkegaard. HAY LA CHINH MINH SOREN KIERKEGAARD (1813-1855) au héi co ban nhat, “Tot la ai?", da duoc nghién cu tu thoi Hy Lap 6. Socrates (470-399 TCN) cho rang muc dich chinh cua triét hoc la tang cuong hanh phuc bang cach phan tich va hiéu ban than, voi cau noi néi tuéng: “Cuge doi khong ty van Ja cuge doi khong dang song." Tac pham Om toi chét (1849) cua Kierkegaard dua ra phuong phap tu phan tich nhu la cong cu 4é hiéu vé van dé "tuyét vong", tha ma Kierkegaard cho rang bat Toi mudn la ai do hon la cai tot dang la: muén la mot cai toi khac. Vay nen toi c6 gang b Toi that bai va khinh miet ban than vi da that bai, Du theo cach nao thi tor cang tuyet vong vi cat toi dich thuc cia minh, Dé thoat khé1 su tuyét vong, toi phat chap nhan cai tot dich thuc cia minh, minh thanh mot ai do khac. Toi thanh cong va chéi bo cai toi chan that cua minh, Duoc la chinh minh, chinh la doi cuc cia su tuyét vong. Xem them: Wilhelm Wundl 32-37 « Wilam James 150-51 NHUNG COI RE TRIET HOC 27 |-45 = Carl Rogers 130-37 = Rollo May 141 * R.D. Laing nguén ti sy tha hoa cia cai toi chu khong phat do tram uat sinh ra. Kierkegaard mo té mot sé mac do tuyet vong, Muc thap nat va phé bién nhat bat nguén tir su vo tri: mot nguot co y niem sai vé cat “tOi" va khong nhén thuic duoc su ton tai hoac ban chat cai toi tiém tang cia minh, Su v6 tri dé gan vot hanh phuc, va no vun vat én mic Kierkegaard khong chac no co dang duoc xem 1a tuyet vong khong. Ong cho rang tuyét vong thyc su chi khot lén cung su phat trién nang hic tunhan thu, va nhang cap do tuyet vong sau hon ‘Tham vong quyén luc qua cao ca Napoleon, nhu duoc minh hoa trong buc tranh ve ong thoi sinh vien 6 day, da dan ong dén cho danh mat nhan thic vé ban nga dich thuc cua minh cing nhung néi bat toan cua kip nhan quan, va sau cung dan toi su tuyet vong, xuat phat tu mot y thc manh me vé cai tol, di kem su chan ghet sau sac vé no. Khi gap diéu gi bat nhu ¥, nguot ta co thé cam thay tuyet vong vi mat di tht gi dé. Nhung theo Kierkegaard, khi suy xét ki hon, ta se thay rang nguoi do Khong thuc su that vong vé su vie ma la vé ban than. Cai toi khong dat duoc muc tieu nao do la diéu Khong chap nhan duoc. Nguoi do muon tro thanh mot cai toi khac, nhung gio day anh ta mac ket vot ci toi thét bai va su tuyet vong. Choi bo cai toi dich thuc Kierkegaard lay vi du vé mot nngudi muén tré thanh hoang aé va chi ra rang, that mia mai béi dui nguoi do c6 dat duge muc dich thi anh ta cung sé choi bo thanh cong cai t6i cu ciia minh. Ca trong ham mu6n va trong thanh Soren Kierkegaard sinh ra trong ‘mot gia dinh giau cé 6 Dan Mach ‘va dugc nut day nghtém ngat theo dong Luther. Ong nghien ‘cuu than hoc va triét hoc tai Dai hoc Copenhagen. Khi duoc huéng mot khoan thuta ké Ton, ong quyét inh danh 461 minh nghien cau tniét hoc, nhung sau cing diéu “nay khién ong khong théa man. *Cai ma tol thuc su can lam," ong | | noi, “la hiéu ro tot phai lam gi, chu khong phat la toi phai biet gi.” Nam 1840, ong dinh hon voi Regine Olsen, nhung 161 huy hon, noi rang ong khong thich hop vot hon nhan, Tam trang séu muon Crt qua, anh ta déu muon “tong kh" cai toi co kia, Su ch6t bé cai toi nay la mot nét dau khé: tuyet vong ngap tran khi mot nguoi muén xa lanh chinh minh ~ khi ta “hong s6 hiu chinh minh; ta khong con la chinh minh’. Tuy nhien, Kierkegaard dua ra mot giai phap. Ong ket luan rang mot nguot co thé tim thay su yen binh va hat hoa noi tam bang cach dung cam la chinh minh thay vi ai dé khac. Ong not: “Duoc la chinh minh, chinh la d61 cuc ctia su tuyét vong.” Ong tin su tuyét vong sé bay bién khi ta thot ch6i bé con ngudi ma ta that su la va c6 kham pha va chap nhan ban chat that cua minh. Viee Kierkegaard nhén manh trach nhiem ca nhan cung nhu cu tim kiém ban chat dich thuc va muc dich s6ng cia con nguoi, thuong duoc xem la khéi dau cia triét hoc hién sinh, Tu tudng cha ong truc tiép dan dén viec R. D. Laing st: dung lieu phap hien sinh va énh huéng toi nhung lieu phap nhan van dugc nhung nha tam Ii lam sang khdc nhu Carl Rogers thuc hanh, « Anh huéng rét lon dén cude doi ong. Thudc kiéu nguot co doc, thi vui chinh cia éng 1a lang thang dao ph6 dé not chuyen phiém voi nhung nguoi la va di xe ngua mot minh vé mién qué, Kierkegaard dot quy trén duong ngay 2/10/1855 va qua oi ngay 11 thang 11 tai benh vien Friedrich, Copenhagen. Tac pham chinh 1843 So hai va run réy 1843 Hoac la/Hode la 1844 Khai niem néi bat an 1849 Om toi chét

You might also like