Fizika zvuka

Prof. dr Vlado Delić

FTN Novi Sad
14.10.2013.
 Osnovni pojmovi
• Multimedija: tekst + slika + video + govor + muzika
• Šta je zvuk?
• Šta je akustika?
• Kolika je brzina zvuka?
• Šta označava “Hz”?
• Kako se definiše frekvencija zvuka?
• Koji je čujni opseg frekvencija zvuka?
• Po čemu se razlikuju infrazvuk, zvuk i ultrazvuk?
• Koju fizičku karakteristiku zvuka uho čuje?
• Šta označava “dB”?

Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 2

 Zvuk i buka u životnoj sredini

• Buka jeste svaki

neželjeni zvuk

• Zvuk – ono što čujemo;

stalni pratilac životnih
aktivnosti

Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 3

Akustika

IN
J
L

Ž
M
Okeanografija Elektrotehnika

E
E

N
i tehnologija

J
E
O

R
E

S
Fizika

T
U

V
atmosfere

O
Podvodni Mašinstvo

N
zvuk Elektroakustika
i ultrazvuk
Atmosferski
zvuk Buka, udari
Fizika tla Arhitektura
i vibracije
Seizmički
talasi Fizička Akustika
akustika prostorija Vizuelne
Medicina Bioakustika umetnosti

Muzički
Slušanje instrumenti
Fiziologija
Psihološka
Komunikacije Muzika
akustika
N
A

T
U

Psihologija

S
K

O
E

N
O

T
E
Govor
Ž

M
IV

U
O
T
U
 • Priroda zvuka:
Fizika zvuka – zvučni pritisak
Prof. dr Vlado Delić – intenzitet zvuka
– nivo zvuka (dB)

• Fizičke karakteristike zvuka:

– brzina zvuka
– talasna dužina
– frekvencija zvuka (Hz)

Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 5

 Oscilacije
• Masu m privlači gravitacija g
Q = mg
• Miruje u ravnotežnom položaju
sve dok ga neka sila ne izvede
iz ravnotežnog položaja;
• Tada počinju oscilacije
– sila F vuče masu m u pravcu
ravnotežnog položaja (x = 0)
– zbog inercije masa m se ne zaustavi u
ravnotežnom položaju
– ubrzava do ravnotežnog položaja, pa
usporava dalje dok ne stane i promeni smer
• Broj ciklusa ponavljanja oscilacija u 1 sekundi
predstavlja frekvenciju (učestanost) oscilovanja
Oscilacije i talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 6
 Prenos oscilacija – prostiranje talasa
• Nastajanje:
– sila pokreću čestice
elastične sredine

• Prenošenje:
– elastičnim vezama se
pokreću susedne čestice

• Odbijanje:
– u krutu sredinu se ne
prenose oscilacije
• talas se odbija u protivfazi
• deo se odbija, a
deo apsorbuje

Oscilacije i talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 7
 Oscilacije čestica elastične sredine

• Uočiti prenošenje pojave oscilacija

– talas putuje sleva nadesno
Broj oscilacija čestica
– drugi talas putuje zdesna nalevo
elastične sredine u
• Zapaziti da se čestice ne prenose zvučnom polju jeste
– one samo osciluju oko svog frekvencija zvuka, f [Hz]
ravnotežnog položaja
Oscilacije i talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 8
 Longitudinalni i transferzalni talasi

Oscilacije i talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 9
 Pravac oscilacija čestica

Oscilacije i talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 10
 Zvučni pritisak
Rastojanje između
dva maksimuma
u prostoru naziva se
talasna dužina,  [m]

Zvučni pritisak (p) :

• Sabijanje čestica znači
povećanje zvučnog pritiska
• Širenje čestica znači
smanjenje zvučnog pritiska
– jedinica – Paskal: [Pa]=[N/m2] udaljenost
od izvora
Zvučni pritisak
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 11
 Osnovne karakteristike zvuka
• Zvučno polje: prostor u kome postoji zvuk
– čujni opseg frekvencija: 20Hz-20kHz
• ispod je infrazvuk, a iznad ultrazvuk
– čujni opseg jačine zvuka: 0-120dB p
• prag čujnosti (p0 = 210-5 Pa) SPL  20 log [dB]
i granica bola (pmax = 20 Pa) p0
• Brzina zvuka, frekvencija i talasna dužina
• Talasni front: g.m.t. istog talasnog stanja
– ravni i sferni (prirodni) zvučni talas

Zvučni pritisak
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 12
 Promene zvučnog pritiska
Promene u vremenu Promene u prostoru
(u jednoj tački) (slika u jednom trenutku)

Zvučni pritisak
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 13
 Promena p u prostoru x

pt t = t0 = const
p = pt - ps
t = t0 + t

ps

p  ps  


Zvučni pritisak x0 x
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 14
 Promena p u vremenu t
p
x = x0 = const

x = x0 + x

c
  cT 
T
f

Talasna dužina  jednaka je putu koji pređe zvučni talas brzinom c

za vreme jedne periode oscilacija T čestica elastične sredine.
Zvučni pritisak
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 15
 Spektar zvuka - frekvencijski sadržaj
• zvučni tonovi i šumovi • (dis)harmonični tonovi
p p

f [Hz] f [Hz]

p p

f [Hz] f [Hz]

Zvučni pritisak
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 16
 Brzina zvuka (c)

• Mnogo manja od brzine svetlosti

• Zavisi od
– gustine vazduha, atmosferskog pritiska itd
• Najviše zavisi od
– materijala kroz koji se prenosi
– temperature
• U vazduhu je: c  331,4  0,6  t m/s
Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 17
 Brzina zvuka [m/s]
materijal brzina zvuka tečnost brzina zvuka
aluminijum 6300 alkohol 1150
bakar 5000 ulje 1540
gvožđe 4350 živa 1450
čelik 6100 terpentin 1250
olovo 2050 glicerin 1980
staklo 5600
beton 3100
led 3200
pluta 500
drvo-hrast 4000 gas brzina zvuka
drvo-bor 3500 kiseonik 317
tvrda guma 2400 CO2 258-268
meka guma 1050 vodonik 1270
Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 18
 Refrakcija usled razlika u temperaturi
• U toplijim slojevima
vazduha zvuk se brže
prostire

• U toplijim slojevima
vode zvuk se brže
prostire
Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 19
 Prelamanje (zvučnog) talasa
• Ovo je slika za svetlost! sin 1 sin  2

• Kako treba da bude za zvuk? c1 c2

Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 20
 Zakretanje zvučnog talasa

• Zvučni talasi zaobilaze

male prepreke
– menjaju smer širenja
(zakretanje=difrakcija)
• Ako je prepreka mala u
odnosu na  (NF)
– ona gotovo i ne utiče na
širenje zvučnog talasa
• Na VF su male 
– prepreka je velika pa
se ne zaobilazi
Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 21
 Refleksija i difuzija zvuka
Refleksija zvuka Difuzija zvuka
• Odbijanje od ravne površine • Ako je valovitost površine
– ugao refleksije jednak je materijala i prepreke h > 
upadnom uglu – zraci se reflektuju i pod
– reflektovani zraci biće u istoj uglovima koji nisu jednaki
ravni kao i upadni zraci upadnom uglu

Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 22
 Konkavni reflektor

Reflektovani zvuk
je fokusiran

Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 23
 Konveksni reflektor

Reflektovani zvuk
je široko raspršen
(difuzija zvuka)

Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 24
 Ravni reflektor

Nagib reflektora

Reflektovani zvuk
je raspršen

Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 25
Prostiranje zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 26
 Stojeći zvučni talasi u cevi
• Ako se kraj cevi zatvori sa
krutom pregradom
– pored direktnog javlja se
i reflektovani talas
• Nastaje stojeći talas
– superpozicija dva ista
zvučna talasa koji se kreću
jedan prema drugom p(t , l )  pd cos( t  kl)  pr cos( t  kl)
– direktni i reflektovani 2
zvučni talas se kreću, p(t , l )  2 pd cos  t cos l

a stojeći talas stoji
2  
– čvorovi (talasi u protivfazi) l  ( 2i  1)  l  ( 2i  1) , i  0,1, 2, ...
 2 4
– trbusi (talasi su u fazi) 2  
l  i  l  2i , i  0,1, 2, ...
 4
Stojeći talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 27
 Animacije stojećih talasa

V
R
E
M
E

PROSTOR
• Pogledati animacije na:
http://www.walter-fendt.de/ph14yu/stwaverefl_yu.htm
Stojeći talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 28
 Reflektovanje zvučnog talasa
Kruti zid Elastični zid
odoleva oscilacijama ne opire se oscilacijama
v0 v  vmax
p  pmax p0
 pd  pr
• Zvuk se odbija od pr  pd • Oscilacije se prenose na
neelastične sredine novu elastičnu sredinu
– uz promenu faze – bez promene faze

pr  pd
 Prelazak zvučnog talasa iz jedne u drugu elastičnu sredinu

Stojeći talasi
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 29
 Doplerov efekat
• Percepcija visine tona se menja Christian Andreas Doppler
(1803 - 1853)

ako se izvor i/ili prijemnik kreću

– npr. automobil brzo projuri kraj slušaoca
• nije važno ko se kreće
(izvor zvuka i/ili slušalac)
• Uzrok promene visine tona
– pri približavanju do slušaoca stiže više zvučnih talasa
u jedinici vremena nego kad izvor zvuka stoji
• frekvencija zvuka koji slušalac čuje je tada
viša od one koju izvor zapravo emituje
– situacija je obrnuta kad se
izvor udaljava od slušaoca

Doplerov efekat
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 30
 Frekvencija pri Doplerovom efektu
• Percipirana frekvencija koja se dobija kao rezultat
Doplerovog efekta:
c  cp
fp   fi
c  ci
• Brzine:
– c širenja zvuka u vazduhu
– cp kretanja prijemnika
(slušaoca)
– ci izvora zvuka
• fi je frekvencija izvora
Doplerov efekat
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 31
 Proboj zvučnog zida

Doplerov efekat
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 32
 Akustička snaga izvora zvuka
• Izvor zrači zvuk određenom akustičkom snagom
• Akustička snaga Pa je energija u jedinici vremena
• Gde se koristi podatak o akustičkoj snazi?
– kod zvučnika se koristi za projektovanje ozvučenja
– kod mašina za proračun buke koju stvaraju
 4
Pa  S0  0
2 2
[ W]
zc
• Iz izraza za Pa jasno je:
– zašto se pištaljka čuje na stadionu i
– zašto su membrane basova velike a visokotonaca male
Jačina zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 33
 Intenzitet zvuka
• Intenzitet zvuka J je akustička energija koja u
jedinici vremena prođe kroz jediničnu površinu
normalnu na pravac prostiranja zvučnog talasa
Pa p2
J
4 r 2
c

•  je gustina elastične sredine, a c brzina zvuka

– intenzitet opada kada deo zvuka iz vazduha pođe kroz zid
(zakon mase – princip koji se koristi u zvučnoj izolaciji)
• Intenzitet opada sa kvadratom rastojanja
• Sabiraju se intenziteti nezavisnih izvora
Jačina zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 34
 Nivo zvuka u dB
• Dinamički opseg zvučnog pritiska 1:106
• Nivo zvuka se izražava u dB p0  2 10 5 Pa
– relativna jedinica p02 12 W
J0   10
– nivo u odnosu na referencu c m2

• Nivo (Level): L[dB]  10 log

J
– logaritamski zakon J0
• univerzalan za sva čula p
– dinamički opseg 1:120  20 log
p0
http://www.bruitparif.fr/en/soundscapes

Jačina zvuka
Multimedija 2 ::: Fizika zvuka 35
 Zvučna snaga Nivo zvuka Izvor zvuka
[W] [dB]
100.000.000 200 Motor raketnih nosača

zvučni nivo 10.000 160 Motori mlaznih aviona

pritisak zvuka 1.000 150
http://www.bruitparif.fr/en/soundscapes

120 dB 100 140

10 Pa
110 dB 10 130 auto sirena
100 dB 1 120
1 Pa
90 dB 0,1 110 Simfonijski orkestar
80 dB 0,01 100 Automobil na ravnom putu
0,1 Pa
70 dB 0,001 90
60 dB 0,0001 80 Neki usisivači
50 dB
0,00001 70 Veoma jak ljudski glas
40 dB
0,000001 60
30 dB
0,0000001 50
20 dB
0,00000001 40 Šapat
10 dB
0,000000001 30
210-5 Pa 0 dB
0,0000000001 20 Najtiši šapat
Intenzitet zvuka
Akustika ::: Fizička akustika 36
 Teme i pitanja za ispit
Fizičke karakteristike zvuka Pojave pri prostiranju zvuka
• Objasniti pojam zvuka • Refleksija i difuzija zvuka
i zvučnih talasa • Refleksija i apsorpcija zvuka
– Kako se prenosi kroz sredinu? • Prelamanje zvučnih talasa
• Povezati zvučni pritisak p [Pa] – Kako se prelama zvučni talas na
i nivoa zvuka L [dB] granici dve sredine?
• Kolika je brzina zvuka c [m/s] • Zakretanje zvučnog talasa
i od čega zavisi? – Na kojim frekvencijama se stvara
• Objasniti pojam frekvencije zvučna senka iza prepreke?
zvuka f [Hz] • Doplerov efekat
– Koje frekvencije i nivoe zvuka – Kako se menja frekvencija zvuka
čuje čovek? kad se izvor i prijemnik kreću?
– Koja relacija povezuje brzinu, • Relacija koja povezuje intenzitet,
frekvenciju i talasnu dužinu? zvučni pritisak i akustičku snagu

Akustika ::: Fizička akustika 37

 Fizika zvuka

Prof. dr Vlado Delić

FTN, Novi Sad