Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

7 DIMENZIONISANJE GREJNIH TELA

Radijator predstavlja vrstu razmenjivača toplote, mada malo specifičan razmenjivač. Sa

jedne strane, unutar radijatora, imamo GREJNI fluid - vodu, a sa druge strane GREJANI fluid -
vazduh u prostoriji, kome se predaje toplota radi neutralisanja gubitaka toplote. Grejni fluid ima
temperaturu koja se kreće u opsegu od traz na ulasku u grejno telo do tpov na izlazu oz grejnog tela
(npr. u sistemu 90/70oC temperatura grejnog fluida se kreće u granicama od 70 do 90oC u
projektnim uslovima). Temperatura vazduha u prostoriji se smatra konstantnom i jednakom po
celoj zapremini prostorije.
Razmenjena količina toplote u radijatoru može se izraziti na dva načina:
QRAD = k ⋅ A ⋅ ∆t m , (7.1)
gde su:
k - koeficijent prolaza toplote kroz radijator, koji zavisi od tipa grejnog tela, visine i širine
grejnog tela (karakteristične dimenzije),
A - površina grejnog tela i
∆t m - srednja temperaturska razlika između grejnog i grejanog fluida.
Srednja temperaturska razlika, termodinamički gledano, za suprotnosmerno strujanje u
razmenjivaču toplote izražava se na sledeći način (slika 7.1):
∆tul − ∆tiz
∆t m = , (7.2)
∆tul
ln
∆tiz
ali se iz praktičnih razloga gornji izraz daje u pojednostavljenoj formi:
traz + ∆t pov
∆t m = − tvaz , (7.3)
2
što je moguće, jer je ∆tW mala razlika temperatura, a temperatura vazduha, kao grejanog fluida se
smatra konstantnom, tvaz = const.
t (oC)

traz

voda
∆tul
tpov
∆tiz
tvaz tvaz
vazduh

Slika 7.1 Dijagram promene temperatura kod suprotnosmernog toka fluida u razmenjivaču
toplote

7-1
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Bilans toplote izražen sa "vodene" strane je:

•
Q RAD = mW ⋅ cW ⋅ (t r − t p ) , (7.4)
gde su:
•
mW - maseni protok vode kroz radijator,

cW - specifični toplotni kapacitet vode (srednji - zadati opseg temperatura),

tr - temperatura razvodne vode i
tp - temperatura povratne vode.

7.1 ODREĐIVANJE POVRŠINE GREJNOG TELA

Kako je uloga radijatora nadoknađivanje gubitaka toplote, onda i količina toplote koju
odaje radijator treba da bude jednaka trenutnim gubicima toplote:
QRAD = QGUB.TOPL. . (7.5)
Iz jednačine (7.1) dakle sledi da je površina radijatora:
QGUB.TOPL
A= . (7.6)
k ⋅ ∆t m
Orijentacione vrednosti koeficijenata prolaza toplote za različite vrste radijatora moguće
je naći u tablicama, ili ih daju sami proizvođači radijatora. Tačno određivanje koeficijenta prolaza
toplote za radijator je jako složen problem, zbog složene geometrije samog radijatora:
δ
k = fun (α u , , α s , α zrac ) . (7.7)
λ
Režim strujanja vode u radijatoru može biti različit - može se javiti laminarno ili
turbulentno strujanje, pa će i koefivijent prelaza toplote sa unutrašnje strane radijatora, tj. sa vode
na unutrašnju površinu radijatora zavisiti od Nuseltovog broja, definisanog preko izraza (3.9). S
obzirom da voda u radijatoru struji kroz kanale koji su obično kružnog ili ovalnog poprečnog
preseka, koeficijent αu se može izračunati sa dovoljnom tačnošću. Koeficijent αu ima višestruko
veću vrednost od koeficijienta αs.
Provođenje toplote kroz sam materijal grejnog tela ne predstavlja problem, jer su poznate
veličine koje definišu ovaj mehanizam prenosa toplote δ i λ. Toplotna provodljivost λ je termo-
fizička osobina materijala od koga je izrađeno grejno telo, odnosno - radijator (kao materijali za
izradu grejnih tela koriste se metali, kao što su liveno gvožđe, čelik i aluminijum). Otpor
provođenju toplote je zanemarljivo mali u odnosu na otpore prelazu toplote, naročito sa strane
vazduha, da se skoro može zanemariti.
Koeficijent prelaza toplote sa površine grejnog tela na okolni (sobni) vazduh αs je jako
teško odrediti. U donjem delu grejnog tela dolazi do laminarnog strujanja vazduha, pa se zatim,
idući ka vrhu grejnog tela, formira prelazna, a zatim i turbulentna oblast strujanja. Otežavajuća
okolnost je ta što se radijator najčešće postavlja uz parapet (ispod prozora), pa hladan spoljni
vazduh koji prolazi kroz fuge prozora infiltracijom u prostoriju, remeti strujnu sliku oko
radijatora, što još više otežava precizno određivanje vrednosti koeficijenta αs.

7-2
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Toplotu koju radijator preda zračenjem okolnim površinama takođe je teško odrediti.
Zbog člankastog složenog oblika radijatora i samog oblika članka, kod radijatora je izraženo
međusobno zračenje ižmeđu članaka, tako da je računski vrlo teško odrediti koji deo toplote
ramenjen zračenjem se preda prostoriji, a koji sa susednim člancima radijatora. Prostorije koje se
greju nisu prazne prostorije, već opremljene odgovarajućim nameštajem (prema nameni), tako da
i sama prostorija ima juako složenu geometriju.
Iz svih navedenih razloga, koeficijent prolaza toplote radijatora je samo okvirna vrednost.
Zbog toga se dimenzionisanje radijatora vrši na drugi način, a ne preko jednačine (7.6).

7.2 NAČINI DIMENZIONISANJA RADIJATORA

Kada se kaže dimenzionisanje grejnih tela – to podrazumeva da je prvo potrebno usvojiti

određeni tip i visinu radijatora, koji odgovara konkretnoj zgradi (visina parapeta u sobama,
namena), npr. aluminijumski radijator sa rastojanjem između priključaka 800 mm. Zatim se bira
konkretan proizvođač i iz kataloga proizvoda se uzimaju podaci o izabranom modelu radijatora.
Cilj dimenzionisanja radijatora je određivanje broja članaka svakog grejnog tela u zgradi na
takav način da svako grejno telo u projektnim uslovima može da nadoknadi gubitke toplote za
koje je predviđeno.
I način - preko površine jednog članka:
Nakon što se odredi površina radijatora preko jednačine (7.6), što predstavlja ukupnu
površinu potrebnog grejnog tela, broj članaka se računa tako što se ukupna površina podeli
površinom jednog članka:
A
n= (7.8)
f
gde su:
n - broj članaka radijatora,
A - ukupna površina radijatora (m2) i
f - površina jednog članka (m2).
Površina članka radijatora je kataloška vrednost koju daje proizvođač radijatora.

II način - preko odavanja toplote jednog članka:

Ovaj način dimenzionisanja radijatora je mnogo češći u praksi. Odavanje toplote jednog
članka q takođe se daje u katalogu proizviđača (za određeni tip i veličinu radijatora), ali je ovde
potreban još jedan dodatni podatak. Osim odavanja toplote članka mora se dati i temperaturski
režim toplovodnog grejanja, kao i strednja temperaturska razlika (npr. režim 90/70oC i tu = 20oC,
što znači da je ∆t m = 60oC). Broj članaka radijatora je:

QGUB.TOPL
n= (7.9)
q
gde su:
QGUB.TOPL - gubici toplote koje radijator treba da nadoknadi (W) i
q - odavanje toplote jednog članka (W/č).

7-3
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Dimenzionisanje radijatora na ovaj način je veoma jednostavno. Koeficijent prolaza

toplote za radijator nije moguće odrediti računskim putem, već samo eksperimentalno. Kada se
vrši merenje odavanja toplote radijatora, neophodno je izmeriti odavanje toplote jednog članka,
pa se posredno određuje koeficijent prolaza toplote radijatora.
Bez obzira na koji od dva pomenuta načina se vrši određivanje broja članaka radijatora –
dobijena vrednost ne može biti decimalni, već samo ceo broj (razmljjivo je da u prostoriju ne
možete staviti radijator koji ima 12,2 članka). Zaokruživanje se vrši na specifičan način – kada
prva decimala iznosi 3 i više – usvaja se prvi veći ceo broj. Na primer:
n = 12,2 → 12 članaka
n = 12,3 → 13 članaka.
Kada je u pitanju dimenzionisanje radijatora na II način, preko odavanja toplote jednog
članka, neophodno je izvršiti preračunavanje odavanja toplote ukoliko se temperaturski uslovi
razlikuju od nominalnih (pod nominalnim se podrazumeva režim 90/70oC i tu = 20oC, odnosno
∆t m = 60oC).
S obzirom da radijator odaje toplotu i konvekcijom i zračenjem, odavanje toplote (tzv.
grejni učinak grejnog tela) se ne menja linearno sa promenom temperaturskih uslova, već po
eksponencijalnoj zavisnosti:
m
 ∆t 
q = qN  m  , (7.10)
 60 
gde su:
qN - nominalno odavanje toplote po članku (W/č),
∆t m - srednja temperaturska razlika između grejnog i grejanog fluida (oC) i
m - termička karakteristika grejnog tela – zavisi od vrste GT i određuje se eksperimentalno.

U tabeli 7.1 su date vrednosti termičkih karakteristika grejnih tela u zavisnosti od vrste
grejnog tela.

Tabela 7.1 Termičke karakteristike grejnih tela

Vrsta grejnog tela m

Liveni radijatori 4/3

Člankasta grejna tela
Aluminijumski radijatori 1,25 – 1,33

Cevna grejna tela (cevni registri) 1,25

Konvektori 1,35 – 1,45

Odavanje toplote grejnog tela u zavisnosti od srednje razlike temperatura prikazano je na

slici 7.2. Dijagram na slici levo (a) dat je u formatu gde su vrednosti na osama linearne, dok je
dijagram na slici desno (b) dat u dvostrukom logaritamskom dijagramu, kako bi se
eksponencijalna kriva odavanja toplote svela na linearnu karakteristiku:

7-4
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

∆t m
log q = log q N + m ⋅ log
60
log q = log q N + m ⋅ log ∆t m − m ⋅ log 60

log q = C + m ⋅ log ∆t m

a) b)

Slika 7.2 Odavanje toplote grejnog tela u zavisnosti od srednje razlike temperatura – a) dijagram
sa linearnim osama i b) dijagram u dvostrukom logaritamskom sistemu

U novije vreme proizvođači u katalozima svojih proizvoda daju tabele sa izračunatim

vrednostima za druge temperaturske uslove, u opsegu od ∆tm = 30 – 60oC.
Na slikama od 7.3 do 7.7 dati su kataloški podaci o karakteristikama i odavanju toplote
nekoliko modela radijatora.

Slika 7.3 Podaci za aluminijumski radijator GLOBAL, model VOX

7-5
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.4 Podaci za aluminijumski radijator FARAL, modeli TRIO i LONGO

7-6
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.5 Podaci za aluminijumski radijator Fondital, modeli SOLAR i KALIDOR

7-7
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.6 Podaci za aluminijumski radijator Lipovica, modeli EKONOMIK i SOLAR

7-8
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Liveni člankasti radijatori "TERMIK-2" svojim oblikom i

funkcionalnošću zadovoljavaju sve zahteve grejanja i uslova
savremene gradnje. Savremeno konstruktivno rešenje članaka
obezbeđuje maksimalnu grejnu površinu.

Oblik i dimenzije radijatora su usklađene prema JUS M.E6.051.

Radijatori su izrađeni od sivog liva prema JUS C.J2.020 čime je
praktično obezbeđen neograničen vek upotrebe.

Ispitivanje na hermetičnost vrši se vodoom, pod pritiskom na 7 bara

za radni pritisak od 4 bara.

Radijatori se primenjuju u sistemu toplovodnog grejanja do 110 °C i

pritiska od 4 bara, a u sistemu grejanja parom do 133 °C i pritiska
od 2 bara.

Garantni rok za radijatore je 30 godina. Vek trajanja je preko 50 godina

Liveni člankasti radijatori "TERMIK-2"

razmak masa
dužina ogrevna sadržaj odavanje
priključnih visina širina članka
članka površina vode toplote
radijatora cca
mm mm mm mm m2 lit. kg. W
500 580 70 60 0,120 0,500 3,4 67,0
500 580 110 60 0,188 0,800 4,9 99,0
600 680 110 60 0,226 0,928 5,35 120,9
800 880 110 60 0.280 1,210 7,40 135,8
350 430 160 60 0,190 0,82 4,55 100,4
500 580 160 60 0,268 1,20 6,28 139,1
600 680 160 60 0,313 1,36 7,05 157,0
800 880 160 60 0,396 1,55 9,98 191,9
350 430 220 60 0,259 1,01 6,61 125,2
500 580 220 60 0,345 1,30 7,40 160,0
200 280 250 60 0,19 0,88 5,04 97,7

* Odavanje toplote radijatorskih članaka, za normalne uslove grejanja toplom vodom 90/70
°C i temperaturom prostorije 20 °C, ispitano je prema JUS M.E5, JUS.M.E6.082, ISO 3174 i
ISO 3150.

Slika 7.7 Podaci za liveni radijator ZRENJANIN, model TERMIK - 2

7-9
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

7.3 DIMENZIONISANJE CEVNIH REGISTARA

Slično kao i kod člankastih i kod cevnih grejnih tela je potrebno odrediti njihovu površinu
za odavanje toplote:
QGUB.TOPL
A= .
k ⋅ ∆t m
Koeficijent prolaza toplote kroz cevno grejno telo zavisi od prečnika i debljine cevi, kao i
od broja cevi (jednocevni, dvocevni, trocevni registar). Najpre je potrebno usvojiti prečnik cevi
za cevni registar, a zatim odrediti dužinu cevi. Ukoliko dužina cevi prelazi ¾ visine prostorije,
onda je potrebno postaviti višecevni registar, odnosno podeliti ukupnu dužinu cevi sa brojem
manjim od ¾ hPROST, da bi se dobio odgovarajući broj cevi.
Dužina registra:
A
l= (7.11)
f'
gde su:
l - dužina cevnog registra,
A - ukupna površina registra (m2) i
f - spoljna površina dužnog metra cevi (m2).

Kao što je ranije bilo reči, cevna grejna tela se usvajaju za prostorije koje imaju male
gubitke toplote, gde nije potrebno stavljati radijator. Tada se može iskoristiti postojeća vertikala –
usponski vodovi koji prolaze kroz datu prostoriju, pa se samo u tom delu vrši proširivanje cevi u
cevni registar.
U novije vreme postoji veliki broj različitih konstrukcija cevnih registara, koji se izrađuju
u različitim veličinama i bojama, pa se veoma dobro uklapaju u enterijer (slika 7.6). Najčešće se
koriste za kupatila i poznati su pod nazivom „sušači peškira“. U nastavku su dati kataloški podaci
nekoliko proizvođača cevnih registara (slike 7.9 do 7.12).

Slika 7.8. Cevna grejna tela

7-10
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.9 Podaci za cevne registre VOGEL&NOOT

7-11
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.10 Podaci za cevne registre GO.GE.FIN

7-12
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.11 Podaci za cevne registre JOCO

7-13
Katedra za termotehniku Osnove tehnike grejanja

Slika 7.12 Podaci za cevne registre NEŠA Komerc

7-14