Divanü Lüğat-It-Türk. I Cild (1 - 4)

Mahmud Kaşğarinin
çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
əlava etdiyİ dünya xəntəsinin omh
olifbast i l ə verilən variantı.
- Bu xəritədə Balasağun şəhəri
msrkəz olaraq qəbul edilmişdir.
Dənizlər yaşıl, çaylar mavi,
dağlar qırmızı, şohərlər sarı, səhralar
sarı-qırmızı rənglə göstərilmişdir.

QÛp/düyÜM, QâAəd&pi ^fflivanü Süşat-iC- Q^üp/c,
lâ&daA Q^ürJoi^& ^te^/A/i/caM/non, 3-<x& 'Çföpe&ideMti,
Q^c^/ayca-yt, Wieäftu6/i/(xtM4UM, Q^äxm, ^P&fyndaM/j
<S/ür/c '^ünyaMntn Q^âaaaAj çğ/üdc ^î/inin,
Q^ü/r/c © Ä / W ^ Ä k 'Slo&ıvifuçımc Q^ı/mİM,
o&Uİ- QS^/ifyri ^W&na/ Qî/eymamr ^)&mi^m/m
tğ/ü/ö&A Q^/fämayəS&zi Q%//t%naa Q / ^ a j ^ ^/ttnwıufcJa/x.
QSt/s&dta^cam, Q^Jür/cä 'Wna ^Sjaim Q/ $i/nm&tda/y- &/acaaa4&/
Türkologiyanın və Türklüyün şah əsəri
«DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK»
ATAHOLDİNQin
sponsorluğu ilə nəşr edilmişdir.
Sonsuz təşəkkürlər!
Mahmud Kaşğari
djsa *uu oij^j
• * •* _••» •
Divanü lüğat-it-türk 3
A Z Ə R B A Y C A N MtLLİ E L M T Ə R AKADEMİYASI
F O L K L O R İNSTİTUTU
M A H M U D KAŞĞARİ
« D t V A N Ü
L Ü Ğ A T - İ T - T Ü R K »
DÖRD CİLDDƏ
ICİLD
Tərcümə edən və
nəşrə hazırlayan:
Ramiz ƏSKƏR
Bakı - "Ozan" - 2006

4
Mahmud Kaşğari
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Folklor İnstitutu Elmi Şurasının
qərarı ilə nəşr olunur
Elmi redaktor: Azərbaycan Milli Elmlər

Akademiyasının müxbir üzvü,
Türk Dil Qurumunun fəxri
üzvü,əməkdar elm xadimi,
filologiya elmləri doktoru,
professor Tofiq HACIYEV
Rəyçi: Azərbaycan Milli Elmlər

Akademiyasının müxbir üzvü,
professor Nizami CƏFƏROV
Məsləhətçilər: professor Hüseyn İSMAYILOV

professor Məmmədəli QIPÇAQ
professor Əzizxan TANRIVERDİ
Mahmud Kaşğari. «Divanü lüğat-it-türk». Dörd cilddə I ciid

Bakı, "Ozan", 2006, 512 səh.
Dahı turk dılçısı və ensiklopedisti Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk»

əsərı dunya dılçılık elminin ən qədim və ən möhtəşəm nümunələrindən biridir Türk
dunyasının və turkologiya elminin ən parlaq, ən əhəmiyyətli əsəri olan «Divanü
lugat-ıt-turk>> yalnız türk dili və ədəbiyyatının deyil, eləcə də türk tarixinin türk
mədənıyyətının, türk mənəviyyatının və psixologiyasının tədqiqi üçünmisilsiz
mənbə, bıtməz-tukənməz qaynaqdır. Bu şah əsər haqiı olaraq min il bundan əvvəlki
turk dunyasının ensiklopediyası, türklüyün aynası, Mahmud Kaşğari isə türkçülüyün
banısı sayılır. y 3
Kitab dilçilər, ədəbiyyatçılar, tarixçilər, etnoqraflar və digər elm sahələrinin

mutəxəssıslərı, habelə ali məktəblərin filologiya fakültələrinintələbələri və şanlı türk
keçmişi ilə maraqlananlar üçün nəzərdə tutulur.
Kitabla bağlı arzu və iradlarınızı bu ünvana göndərə bilərsiniz:

ramizasker@mail.yahoo.com
ISBN 9952-426-00-x
ə 4072060105 . 2 0 0 6
On - 047-06
©Ramiz Əskər, tərc'jmə, 2006
S U N U Ş
Aziz Azerbaycan'lı Kardeşlerim!

Uzun bekleyiş ve hasretten sonra Türklüğün ve Türkoloji'nin şah-
eseri Divanü Lugat-it-Türk'e kavuştunuz. Azerbaycan'ın Fahri Vatandaşı
olarak bu muhteşem eserin basılmasında ve böylece Sizlere ulaşmasında
benim de katkılarım olduğu için çok bahtiyarım.
Değerli dostum, kardeşim Dr. Ramiz Asker uzunca yıllar çalışarak
bu eseri çevirmiştir. Büyük bir hizmet yapmıştır. Kendisini kutluyorum.
Divanü Lugat-it-Türk yaklaşık bin sene bundan önceki Türklüğün
ansiklopedisi, aynasıdır. Ünlü bilgin Kaşgarlı Mahmut bu kitabmda o döne-
min Türkçesini, Türk Kültürünü, Edebiyatını, Tarihini, Coğrafyasını, Etno-
grafısini, sosyal ilişkilerini, dini inançlannı, ünvan ve makamlarmı, atasöz-
leri ve deyimlerini, efsane ve mitlerini, şiir ve ağıtlarını, giyim ve kuşamını,
yemek ve silahlarını, bitey ve direğini... aynntılı biçimde işlemiştir. En
önemlsi, Kaşgarlı Mahmut Türkçenin ilk gramerini yazmış, dünya dilcilik
ilmi tarihinde ilk kez karşılaştırmalı [mukayeseli] yöntemin temelini atmış
ve bunu Avrupa Aydınlanma [Maarifcilik] çağının ünlü dilcilerinden asır-
larca önce başarmıştır. Yazar, kitabında aşağı yukarı dokuz bin Türkçe keli-
menin anlamını açıklamış, onları fiil, isim, sıfat, zamir [evezlik] olarak
sınıflandırmıştır.
İşte bunlardan dolayı Divanü Lugat-it-Türk evrensel Türk Kültürü-
nün ana kaynağı, en temel eserlerinden biri olarak çeşitli ülkelerde basıl-
mıştır. Türkiye Türkçe'sinin yanı sıra Özbek, Uygur, Kazak TürkçeTerine,
Almanca'ya, İngilizce'ye, Farsça'ya, hatta Çince'ye çevrilmiştir.
6 Mahmud Kaşğari
Sevgili okurlar!
Kaşgarlı Mahmut bu eserle gelecek kuşaklara da gerekli mesajlar
göndermiş, Türkçe'yi, Türk Kültürü'nü sevmeyi, geliştirmeyi ve yüceltmeyi
öğütlemiştir. Bu husus çok önemlidir.
Bu bağlamda tercümenin ünlü Devlet ve Siyaset adamı, Türk Dili-
nin ve Medeniyetinin havarisi, çağdaş Azerbaycan Devleti'nin miman,
rahmetli Cumhurbaşkanı, milli lider, dostum ve kardeşim Haydar Aliyev'in
unutulmaz ve parlak hatırasına ithaf edilişi pek yerinde bir harekettir ve beni
fevkalade memnun etmiştir. Sayın Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in de aynı
çizgide yürüyeceğine inanıyorum. Kaşgarlı Mahmut, daha bin sene önce
Türklerde varislik ve devamlılığı şu atasözünde ifade etmiştir: "Ata oğlu
ataç toğar." Dinlerken her zaman zevk duyduğum kıvrak ve güzel Azerice-
de bunun karşılığı şöyledir: "Oğul atasma çeker, ot, kökü üstünde biter."
Bu vesileyle, Dr. Ramiz Asker'e takdir ve teşekkürlerimi iletiyorum.
Aynca, eserin bilimsel editörü, ünlü bilim adamı, Azerbaycan M i l l i Bilimler
Akademisi Muhabir Üyesi, Türk Dil Kurumu Şeref Üyesi Prof. Dr. Tofik
Haciyev'i, reyci, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Muhabir Üyesi Prof.
Dr. Nizami Caferov'u, eserin basımı için Bilim Konseyi kararmı çıkarrmş,
Türk Dünyasında kendi alanında biricik kurum olan Folklor Enstitüsü ve
Enstitü'nün Başkanı Prof. Dr. Hüseyin İsmailov'u ve sevgili Azerbaycan'h
kardeşlerimi içtenlikle kutluyorum.
Saygılarımla
Süleyman DEMİREL
T.C. 9. Cumhurbaşkanı
Ankara, Ocak2006
REDAKTORDAN
Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» kitabı həm həcm, həm

məzmun, həm də yazılma tarixi etibarilə türkologiyanın ən böyük, ən
qiymətli, ən qədim əsəridir. Türk dünyasının bu möhtəşəm abidəsinin,
gec də olsa, Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşri, fılologiyamızın elmi
dövriyyəsinə daxil edilməsi, tədqiqatçılara, geniş ziyalı və oxucu kütləsi-
nə çatdırılması ölkəmizin elmi-mədəni həyatmda m ü h ü m hadisədir.
Bu nadir lüğət-ensiklopediya sayəsində qədim yazılı abidələrimizin
daha düzgün oxunması və anlaşılması, milli mədəniyyətimizin bir çox
mühüm cəhətlərinin daha yaxşı öyrənilməsi və qavranılması m ü m k ü n
olacaqdır. «Divanü lüğat-it-türk» min i l bundan əvvəlki dilimizin, tarıx
və mədəniyyətimizin ən dəyərli, ən başlıca mənbəyi və məxəzi kimi elmi-
mizdə tamamilə yeni üfüqlər və istiqamətlər açmağa, daha geniş, daha
əhatəli və daha dərin araşdırmalar aparmağa kömək edəcəkdir.
Hesab edirəm k i , Azərbaycanm elmi-mədəni həyatı fılologiya elmləri
namizədi Ramiz Əskərin tərcüməsində ona təqdim olunan bu qiymətli
hədiyyəni ürəklə və sevinclə qarşılayacaqdır.
Elimizə və elmimizə xeyirli-uğurlu olsun!
Prof. Dr. Tofıq H A C I Y E V .

8 Mahmud Kaşğari
MAHMUD KAŞĞARİ VƏ ONUN
«DİVANÜ LÜGAT-İT-TÜRK» ƏSƏRİ
( A Z Ə R B A Y C A N C A NƏŞRİNƏ Ö N SÖZ)
GİRİŞ
Ortaq türk ədəbiyyatı qədim dövrdə Orxon-Yenisey abidələrinin,

orta dövrdə isə dörd fundamental, möhtəşəm klassik əsərin üzərində
yüksəlir. Bunlar türk və dünya ədəbiyyatının ən nadir incilərindən biri
sayılan «Dədə Qorqud» dastanları, bəşər tarixinin və mədəniyyətinin
həcm etibarilə ən böyük əsəri olan «Manas» dastanı, böyük türk mütə-
fəkkiri, şairi və dövlət xadimi Yusif Xas Hacib Balasağunlunun «Qutad-
ğu Bilig» poeması və ilk türk ensiklopedisti, dahi dilçi, fıloloq, etnoqraf,
mədəniyyətşünas Mahmud Kaşğarinın «Divanü lüğat-it-türk» əsəridir.
Ümumtürk ədəbiyyatının təməl sütunları olan bu dörd şah əsərdən
üçü türk dillərinin ayrı-ayrı qruplarına, məsələn, «Dədə Qorqud» oğuz
qrupuna, «Manas» qıpçaq qrupuna, «Qutadğu Bilig» karluq qrupuna
məxsus və mənsubdur. «Divanü lüğat-it-türk» isə universal bir əsər kimi
bütün qrup, dil və ləhcələrin fövqündə dayanan, onlarm arasında heç
bir fərq qoymadan istisnasız olaraq hamısını əhatə edən və özündə
cəmləşdirən son dərəcə zəngin xəzinədir.
Divanü lüğat-it-türk °
«Divanü lüğat-it-türk»ün ən m ü h ü m özəlliyi onun sadə bir lüğət
deyil, izahlı lüğət, daha doğrusu, ilk türk ensiklopediyası olmasıdır.
Əsərdə min i l bundan əvvəlki türklüyün bütün xüsusiyyətləri - başda
dili və ədəbiyyatı olmaqla türkün tarixi, coğrafiyası, mədəniyyəti, iqti-
sadiyyatı, mənəvi-milli dəyərləri, psixologiyası, dünyagörüşü, həyatjter-
zi, adət və ənənələri, ailə, qohumluq, qonşuluq və ümumən sosial müna-
sibətləri, geyimi, silahları, mətbəxi, oyunları, əyləncəsi... bir sözlə, hər
şeyi ideal şəkildə öz əksini tapmışdır. Mükəmməl məlumat və biliklər
toplusu yaratmaq sahəsində Mahmud Kaşğari Qərbi Avropanın maarif-
çi-ensiklopedistlərini 7 əsr qabaqlamışdır.
«Divan»ın digər ən m ü h ü m özəlliyi dünya dilçiliyi tarixində m ü -

qayisəli metodun əsasmı qoyması, türk dillərinin müqayisəli qramma-
tikasını yaratması və zəngin türk dilini köklü ərəb dili ilə qarşılaşdır-
maq surətilə bu iki dilin müqayisəsini aparmasıdır. Dillərin müqayisəsi
sahəsində Mahmud Kaşğari öz böyük xələfı, «Mühakimət ül-lüğəteyn»
əsərində türk dilinin fars dili i l ə müqayisəsini verən dahi mütəfəkkir və
şair Əlişir Nəvaini 4 əsr, F.Bopp, Y.Qrimm, V.Humboldt, R.Rask kimi
məşhur dilçiləri isə təqribən 8 əsr qabaqlamışdır.
Bu əsər ərəblərə türk dilini öyrətmək, xilafətdə və bütün dünyada
türklərin getdikcə artan siyasi, hərbi üstünlüyünü həm də mədəniyyət
sahəsində taclandırmaq məqsədilə yazılmışdır. Çünki «Divan» yazıl-
mazdan bir neçə i l əvvəl öz passionarlığının zirvəsinə çatan türklər M ə -
tənin və Atillanın davamçısı, tarixin eşsiz qəhrəmanı Alparslanın baş-
çılığı altında Malazgird meydan müharibəsində qoca və qart Bizansı tar-
mar edərək Anadolunu fəth etməyə başlamışdılar. Türk fütuhatının bu-
nunla kifayətlənməyəcəyi gün kimi aydm idi. Mahmud Kaşğari «Di-
van»da gələcəkdə baş verəcək şanlı savaşları və türk cahan hakimiyyəti
məfkurəsinin mütləq gerçəkləşəcəyini müjdələyirdi. O yazırdı: «Tanrmm
10 Mahmud Kaşğari
inayəti i l ə günəş türk bürclərində doğdu və göylərin bütün dairələri
onların mülkləri üzərində döndü. Tanrı onlara türk adını verdi və onları
yer üzünə hakim qıldı. Dövrümüzün xaqanlarını onlardan çıxardı,
dünya millətlərinin idarə cilovunu onların əlinə tapşırdı, onları hamıdan
üstün elədi, onları haqq üzrə qüvvətləndirdi. Tükrlərlə əlbir olanları və
tərəfdarlarmı əziz tutdu, türklərin sayəsində bütün arzularma çatdırdı,
pislərin, qaragüruhun şərindən qorudu. Türklərin oxlarmdan qoruna
bilmək üçün onlarm yolunu tutmaq hər bir ağıllı adama layiq və
münasibdir. Dərdini söyləmək və türklərin könlünü fəth etmək üçün on-
ların dilində danışmaqdan başqa yol yoxdur».
Mahmud Kaşğari torpaqlan üzərində günəş batmayan türk impe-

riyasınm ehtişam və əzəmətini vurğulayaraq bunu son bəşər peyğəmbəri
həzrəti Məhəmmədin (s.ə.s.) hədisləri i l ə təsdiq edirdi: «And içərək de-
yirəm k i , mən bunu Buxaranın mötəbər imamlarınm birindən və nişa-
purlu başqa bir imamdan şəxsən eşitmişəm. Onlar ikisi də sənəd-sji-
butla bildirirdi k i , peyğəmbərimiz qiyamətin əlamətlərini, axır zamanın
fitnə-fəsadlarmı və oğuz türklərinin ortaya çıxacağını söylədiyi vaxt
«Türk dilini öyrənin, çünki onlar üçün uzun sürəcək hökmranlıq var-
dır» deyə buyurmuşdur. Vəbalı söyləyənlərin boynuna, bu hədis doğru
isə, türk dilini öyrənmək çox vacib işdir, əgər bu söz doğru deyilsə, o
zaman türk dilini öyrənməyi ağıl əmr edir».
Mahmud Kaşğari şüurlu bir millətçi kimi daima türklüyü ilə öyün-
müş, iftixar duymuşdur. O, «Divanü lüğat-it-türk»də peyğəmbərə istina-
dən başqa bir hədisdən də bəhs edərək yazmışdır: «Həmin hədis belədir:
«Ulu Tanrı "mənim bir ordum vardır, ona "türk" adı vermişəm, onu
Şərqdə yerləşdirmişəm. Bir millətə acığım tutsa, türkləri onun üzərinə
müsəllət edərəm" deyir. Bu, türklərin bütün insanlara nəzərən üstün-
lüyüdür. Çünki adı onlara Tanrı özü vermişdir, onları yer üzünün ən
Divanü lüğat-it-türk -
yüksək yerində, havası ən təmiz ölkələrdə yerləşdirmiş və onlara "öz or-
dum" demişdir. Bununla bərabər, türklərdə gözəllik, zəriflik, incəlik,
ədəb, hörmət, böyüklərə ehtiram, sözündə bütövlük, təvazökarlıq, igid-
lik və mərdlik kimi hər biri saysız-hesabsrz tərifə layiq olan ərdəmləri
zikr etməyə ehtiyac yoxdur».
Öz kitabında bu sözləri yazan, türklüyü hər fürsətdə vəsf və tərən-
nüm edən, onu göylərə qaldıran, öz əsərini ərəb və islam dünyasının
mərkəzi Bağdadda türk qılıncının kölgəsinə sığınmış əmirəlmöminin
xəlifəyə təqdim edən müəllif, heç bir şübhə yox k i , tarixin axışını dəyiş-
dirən, bir əlində qılınc, bir əlində Quran olmaqla yer üzündə yeni və
ədalətli nizam quran, əmin-amanlıq yaradan, sülhü və asayişi bərqərar
edən yüksək xarakterli nəcib və qəhrəman türk millətinin qeyri-adi,
seçkin və mümtaz bir övladı olmalı idi.
«DİVAN»rN Y A Z I L D I Ğ I D Ö V R VƏ M Ü H İ T
840-cı ildə ilk türk-islam dövləti olan Qaraxanilər imperiyası (840-

1212) yaranmışdır. Məşhur rus tarixçisi V.V.Qriqoryev hakim sülalənin
admdan çıxış edərək bu imperiyaya Qaraxanilər dövləti adını vermiş-
1
dir . Bu dəqiq və sərrast termin daha sonra dünya tarixşünaslığında
möhkəmlənmişdir. V.V.Qriqoryevdən sonra məşhur şərqşünas V.V.Bar-
2
tholdun i k i əsəri , Avstriya türkoloqu Otto Pritsakm Qaraxanilər döv-
3
ləti haqqında məqalələri Şərqi və Qərbi Türküstanda 372 i l boyunca
1
B.BTpHropbeB. KapaxaHHflbi B MaBepaHHarpe no TapHXH-MyHeazpKHM6auiH, Cn6.,
1874, 18 c.
2
B.B.BapTOJibfl. TypKecTaH B ənoxy MOHronbCKoro HauıecTBHa. CI16., 1898, 201 c; yenə
onun: Orta Asya T ü r k Tarihi Hakkında Dersler. Ankara, 1975, 390 s.
J O. Pritsak. Die Karachaniden. Der İslam, Bd. 31, Ns 1, 1953, p. 17-68; yenə onun:
Karahanhlar 840-1212. İslanı Ansiklopedisi, c. V I , İstanbul, 1952, s. 251-273; yenə
onun: Von den Karluk zu den Karachaniden. Z D M G , 1951, Bd. 26, p. 270-302.
1 2
Mahmud Kaşğari
mövcud olmuş Qaraxanilər dövlətinin tarixini işıqlandıran ilkin tutarlı
mənbələr sayılır. Bunlardan başqa, Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın bir dərs
4
vəsaiti , orta əsrlər dövrünə aid bir sıra səyahətnamələrin bəzi fəsilləri
Qaraxanilər dövlətinin tarixindən bəhs edir.
Getdikcə qüvvətlənən və böyüyən Qaraxanilər dövlətinin ərazisi X
əsrin ilk illərində şərqdə Kəşmirə, qərbdə Xarəzmə, şimalda Balxaş gö-
lünə və Aral dənizinə, cənubda isə Mərvə qədər uzanır və təxminən 3
5
milyon kvadrat kilometrlik ərazini əhatə edirdi .
Qaraxanilər dövlətinin etnik tərkibi müxtəlif idi. Əhalinin böyük
əksəriyyətini türk boylarmdan olan çigillər, yağmalar, tuxsılar, arğular,
karluqlar, türkeşlər, uyğurlar təşkil edirdilər. Təbəələr arasmda oğuz və
qıpçaq boyları, habelə xeyli soğd, toxar və tacik vardı.
Qaraxanilər sülaləsinin hansı boya mənsub olduğu barədə mübahi-
sələr hələ də öz həllini tapmamışdır. V.V.Qriqoryevin fıkrincə, xaqanlar
6
karluk boyuna , O.Pritsakın qənaətinə görə isə çigil və yağma boyuna
7 8 9 10
mənsub idilər . N.A.Aristov , A.Dilaçar və S.Q.Klyaştornı bu məsə-
lədə V.V.Qriqoryevlə həmrəydirlər. Uyğurların tarixi üzrə tanınmış mü-
təxəssis D.İsiyev isə belə hesab edir k i , xanədan məhz yağma boyundan
11 12
çıxmışdır . M . F . K ö p r ü l ü , habelə oğuzlar, onların boy təşkilatları və
dastanları haqqında bir sıra dəyərli əsərlər yazmış məşhur tarixçi Faruq
Sümər də Qaraxanilər xanədanmın yağma boyundan olduğu fıkrində-
4
A.Z.V.Togan. Karahanhlar 840-1212. İstanbul, 1967 Yılı Ders Notları, 145 s.
5
Turğun Almas. Uyğurlar. Tom 1, Almuta, 1992, s. 4.
B.B.TpnropbeB, həmin əsər, s. 5.
7
O.Pritsak, həmin əsər, s. 22.
8
H.A.ApHCTOB. 3aMeTKH 06 ƏTHHHCCKOM cocTaBe TIOPKCKHX njıeMeH H HapoflHOCTeH H
CBeêHHH 06 HX HHCJICHHOCTH. ^CHBaa CTapHHa, roa I V I , Bbin. I I I - I V , CII6, 1896, c. 313.
«A.Dilaçar. Kutadgu Bilig İncelemesi. T D K , Ankara, 1995, s. 21.
I
C.r.KjifliıiTopHMH. Ənoxa MaxMyâ KaıurapcKoro. CT, JVe l , 1972, . 20.
c
I I
D.İsiev. Uyğur tarixi. Almuta, 1995, s. 135.
12
M.F.Köprülü. Karahanhlar veya Hakaniye Devleti. Türkiye Tarihi. İstanbul, 1923
c. l,s. 107.
Divanü lüğat-it-türk
13
dir . V.V.Barthold isə bu məsələnin ayrıca tədqiqata ehtiyacı olduğunu
qeyd edərək bildirmişdir k i , hakim sülalə böyük ehtimala görə karluq
14
boyundandır . Qırğız alimi O.Qarayev isə Qaraxaniləri çigil boyundan
15
saymışdır .
Qaraxanilər sülaləsinin banisi Köl Bilgə Qara xan idi. Tam 30 i l da-
vam edən hökmranlığı dövründə (850-880) o, güclü, mərkəzləşmiş döv-
lət qurmuş, uyğur, çigil, yağma, tuxsı, arğu və karluqları vahid dövlət
ideyası ətrafmda birləşdirməyə müvəffəq olmuşdur.
Qaraxanilər dövlətinin ilkin dövrlərində əhalinin böyük hissəsi
budda dininə, bir qismi isə şamanizmə, manixeizmə və xristianlığa, hətta
zərdüştiliyə etiqad edirdi. Köl Bilgə Qara xanm nəvəsi, Bazir xanın oğ-
lu Satuk Tiginin 920-ci ildə taxta çıxmasından sonra islam dininə keç-
mək məsələsi gündəliyə gəldi, 932-ci ildə isə Satuk xan şəxsən islamı
qəbul edərək Əbdülkərim Satuk Buğra xan adını aldı və beləliklə, islam
16
dini Qaraxanilər dövlətinin rəsmi dini oldu .
Məşhur uyğur tarixçisi Turğun Almasın fıkrincə, Qaraxanilərin is-
lam dininə keçməsinin 4 əsas səbəbi vardı:
1. Digər dinlər, xüsusilə də buddizm türk boylarmm cahangirlik və
fütuhat ruhuna buxov vurur, onları tərki-dünyalığa, zahidliyə səsləyirdi;
2. Dini etiqadların çoxluğu dövləti idarə etməyi çətinləşdirir, dini
inamdan doğan ziddiyyətlər isə ayrı-ayn konfessiyalar arasında təəs-
sübkeşliyi, nəticə etibarilə separatçılığı körükləyir, dövlətin siyasi varlı-
ğına və ərazi bütövlüyünə ciddi təhlükə yaradırdı;
13 Faruq Sümər. Oğuzlar. Bakı, 1992, s. 7 5 .

1 4
B.B.BapTOJibfl. /tBeHafluaTb jıeKUHH no HCTOPHH TypeuKHX HapoflOB. COHHHGHHÜ, T. V ,
M., HayKa, 1968, c. 7 0 - 7 3 .
15
O.KapaeB. HCTOPHH KapaxaHHflCKoro KaraHaTa. (Dpyroe, 1983, c. 8 6 .
16 Nuraniye Hidayet. Karahanlılar Devrinde Uygur Halk Edebiyatı. Doğu Türkıstanın
Sesi - Şarki Türkistan Avazı, 1 9 9 1 , JN° 4 s. 2 7 .
_ Mahmud Kaşğari
3. Qaraxanilər dövlətinin sərhədlərinə qədər gəlib çıxmış ərəblər is-
lam dinini yaymaq üçün diplomatik tədbirlərlə, təbliğat və təşviqatla
yanaşı silahlı qüvvədən də geniş istifadə edir, qeyri-islam, kafır ölkələri-
ni tutmaq və orada islamı bərqərar etmək üçün hər şeyə əl atırdılar.
Halbuki islamm könüllü şəkildə qəbul edilməsi dövləti ərəb ordularının
is-tilasından xilas edə bilərdi;
4. X əsrdə artıq bir dünya dininə çevrilən, Asiyada, Afrikada, hətta

Avropada geniş yayılan islam və onun qanunlan son dərəcə cazib idi,
üstəlik, bu dinin ən başlıca ideyası olan təkallahlıq qədim türk tenqrizmi
17
ilə səsləşir, türklərin fütuhat ruhuna uyğun gəlirdi .
Başqa bir fıkrə görə, Satuk Buğra xan islamı qəbul etməklə Sama-
18
nilərin və Abbasilərin himayəsini və rəğbətini qazanmaq istəyirdi .
Tarixi mənqibələr isə Satuk Buğra xanın islam dinini öz ölkəsindən
qaçaraq Qaraxanilərə sığınmaq məcburiyyətində qalan Samanilər xanə-
danına mənsub şahzadə Əbu Nəsrin təsiri altında qəbul etdiyini yazır-
lar. Məsələn, R.R.Arat qeyd edir k i , orta əsrlər tarixçisi Camal Karşi
1282-ci ildə Kaşğarda yazmış olduğu «Mülhəqat üs-sərah» adlı əsərində
19
bu barədə məlumat vermişdir .
Məşhur tarixçi Osman Turanın yazdığma görə, Satuk Buğra xanın
islama keçməsi məsələsi o dövrdə Türküstanda zövqlə oxunan dini-əf-
sanəvi mənqibədə də öz əksini tapmışdır. Həmin mənqibədə deyilir k i ,
Məhəmməd rəsulullah meraca çıxdığı gecə peyğəmbərlər arasında tanı-
madığı bir şəxsi görmüş və Cəbraildən onun kim olduğunu soruşmuş-
dur. Cəbrail «Bu şəxs peyğəmbər deyil, 333 i l sonra Türküstanda islam
dinini yayacaq Satuk Buğra xanın ruhudur» deyə cavab vermişdir.
Peyğəmbər sonsuz sevinc içində yerə enmiş və Buğra xana dua etməyə
17
Turğun Almas. Uyğurlar. Tom 2. Almuta, 1993, s. 15-16.
18
Almasbəq. Əllamə ədip və islam əkidiliri. Arzu, JV° 10, Almuta, 1995, s. 26.
19
R.R.Arat. Kutadgu Bilig, I . Metin. Ankara, 1979. Giriş, s. I X .
Divanü lüğat-it-türk _
başlamışdır. Bunun səbəbini öyrənən səhabələri də Buğra xanı görmək
istəmişlər. Peyğəmbər onların bu arzusunu qəbul etmiş və elə bu dəm
başlarmda türk papağı, əllərində silahlar olan 40 atlı peyda olaraq sa-
lam vermişdir. Bunlar Buğra xanm və onun silahdaşlarının ruhu imiş.
20
Buğra xana hidayət yolunu göstərəcək Samani şahzadəsi Əbu Nəsr d ə
40 atlının arasında imiş.
Mənqibədə daha sonra deyilir ki, şahzadə Əbu Nəsr bir gün röya-
sında peyğəmbəri görmüş və peyğəmbər ona «Qalx və Türküstanın yo-
lunu tut! Orada Təkin Satuk Buğra müsəlman olmaq üçün səni gözlə-
yir!» demişdir. Əbu Nəsr 300 nəfərlik bir karvanla yola düşmüş və bir
müddət sonra Əndicanda Satuk Buğra ilə görüşmüşdür. O zaman Satuk
Buğranın 12 yaşı varmış. Satuk Buğra anadan olarkən bəzi möcüzələr
baş vermiş, yer tərpənmiş, qış fəsli olmasına baxmayaraq hər tərəfdə çi-
çəklər açmışdır.
Satuk Buğra ailə üzvlərinin etirazlarma baxmayaraq islam dinini
qəbul etmiş, xan olunca bu dinin yayılması üçün mübarizə aparmış, 96 i l
ömür sürmüş, Amu-Dərya ətrafmda, cənubda Qış-Kəzəkə, şimalda isə
21
Qaraqoruma qədər hər y anda kafirləri müsəlman etmişdir .
Əbdülkərim Satuk Buğra xan 955-ci ildə vəfat etmiş və Kaşğarın
22
şimalındakı Atış (Atuç) şəhərində dəfn edilmişdir . Tədqiqatçı Nurani-
yə Hidayət xanm dəfn yerini bir qədər də dəqiqləşdirərək yazmışdır:
23
«Məzarı Doğu Türküstanın Atuş şəhərinin Maşat kəndindədir» .
1047-ci ildə Qaraxanilər dövləti taxt-tac uğrunda gedən daxili çə-
kişmələr və qonşu Qəznəvilər dövləti ilə aparılan ağır müharibələr üzün-
2 0
Osman Turan. T ü r k Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul, 8. baskı, cilt 1,
1995, s. 158-159.
21
Osman Turan, həmin əsər, s. 158-159.
2 2
R.R.Arat. Kutadgu Bilig, I . Metin. Ankara, 1979. Giriş, s. X .
2 3
Nuraniye Hidayet, həmin əsər, s. 27.
Ir Mahmud Kaşğari
dən xeyli zəifləyərək Şərqi və Qərbi xaqanlıq olmaqla üzrə iki yerə b ö -
lündü. R.R.Aratm fıkrincə, faktiki bölünməyə baxmayaraq ehtimal k i ,
Süleyman Arslan xanın ölümünə qədər (1056) Qərbi Qaraxanilər Kaş-
24
ğar xaqanını dövlətin başçısı kimi tanımaqda davam etmişlər .
Qərbi Qaraxanilər dövlətinə ölkənin Mavəra ün-nəhr bölgəsi, Fər-
qanə vadisinin bir qismi, Zərəfşan çayı üzərindəki Buxara və Səmər-
qənd, Sır-Dəryanm orta axarında yerləşən Fərab (digər adı: Otrar), hə-
min çayın yuxarı axarındakı Əndican şəhərləri, Oş və onun şərqindəki
Özkənd (Özçənd) daxil idi. Paytaxt əvvəlcə Özkənd, sonra Səmərqənd
olmuş, xaqan bu şəhərlərdə, ikinci xaqan isə Buxarada oturmuşdur.
Şərqi Qaraxanilər dövlətinə Şaş, yaxud Çaç (sonrakı adı: Daşkənd),
onun şərqində Talas, şimalında İsfıcab (Çimkənd), Yeddisu bölgəsi,
Fərqanə vadisinin böyük qismi, Qaragölə tökülən Kaşğar çayı üzərin-
dəki Ordu-Kənd, yaxud Kaşğar, onun cənubunda Yarkənd, İssık-
Kulun qərbindən axan Çu çayının üzərində yerləşən Kuz-Ordu, yaxud
Balasağun, onun yaxınlığmdakı Qara-Ordu, Balxaş gölünə tökülən İli
çayının sahilindəki Almalıq, cənub-şərqdə Cunqariya bozqırları, Ala-
göl, İrtış çayı, Təklə-Məkan səhrası, sərhədə yaxın Xotən şəhəri, Hin-
diquş və Qaraqorum dağları arasmdakı Gilgit şəhəri daxil idi. Ölkənin
əsas mərkəzi Kaşğar, ikinci mərkəzi gah Balasağun, gah da Talas idi.
25
«Qutadğu Bilig» və «Divan» yazılan dövrdə paytaxt Kaşğar i d i .
Şərqi Qaraxanilər dövləti uzun müddət qonşu Qəznəvilərlə siyasi və
hərbi çəkişmələr içində olmuş, qanlı müharibələr aparmış, sülh bağla-
mış, sülalələr arasında qohumluq əlaqələri yarat-mışdır. Bu dövlətin ən
parlaq dövrləri Süleyman Arslan xanm (1032-56) və onun oğlu Həsən
ibn Süleyman xanın (1058-1103) hökmranlıqları dövründə olmuşdur.
2 4
R.R.Arat, həmin əsər, s. X Y .
2 5
A.Dilaçar. Kutadgu Bilig İncelemesi. T D K , Ankara, 1995, s. 17.
Divanü lüğat-it-türk —
Yusif Balasağunlu «Qutadğu Bilig» poemasını məhz Buğra Qara xan
Əbu Əli Həsən ibn Süleyman dövründə yazmış və ona hədiyyə etmişdir.
Şərqi Qaraxanilər dövləti haqqmda tarixi qaynaqlar olduqca azdır,
verilən məlumatlar isə bu dövlətin öz həyatından daha çox islam dün-
yası ilə olan münasibətlərinə aiddir. Mənbələrdə rast gəlinən kasad mə-
lumatlar isə çox zaman dolaşıq və yanlışdır.
«Qutadğu Bilig» poemasımn ithaf edildiyi Kaşğar hökmdarı Buğra
Qara xanın vəfatından 110 i l sonra, yəni 1212-ci ildə qarakitaylar Şərqi
Qaraxanilər dövlətinin varlığına son qoymuşlar.
«Divan»ın yazıldığı dövrün mədəni mühitinə gəlincə, bu barədə də
kifayət qədər məlumat yoxdur. Doğrudur, islamdan öncəki dövrdə, xü-
susilə Göytürklər zamanında saysız-hesabsız daş kitabələr meydana çıx-
mış, daha sonra buddist və manixeist uyğurlar xeyli dini ədəbiyyat ya-
ratmış, bir çox dini kitab və duaları uyğur dilinə tərcümə etmiş, «Altun
yaruk» kimi bir sıra orijinal və parlaq əsərlər yazmışlar. Lakin islamdan
sonra bunlar bidət nümunəsi halma gəlmiş və xor görülmüşdür.
X əsrdən başlayaraq ölkədə islam dinindən nəşət edən tamamilə
yeni düşüncə və inam sistemi, yeni həyat tərzi, yeni zövq və yeni ideolo-
giya hakim olmuşdur. Təbii k i , yeni din və yeni ideologiya özünə uyğun
gələn, yeni tələbləri ödəyən ədəbiyyatı da yaratmalı idi.
«Qutadğu Bilig» və «Divanü lüğat-it-türk» yazılmazdan əvvəlki
dövrlərdə ölkədə hansı əsərlər yaranmışdır?
Orta Asiya tarixinə dair qaynaqları böyük bir diqqət və ciddiyyətlə
nəzərdən keçirən V.V.Barthold Qaraxanilər dövründə yazılmış üç mü-
hüm əsərin admı çəkmişdir. Bunlardan birincisi Türküstan və Xatay
tarixinə aid bir xronikadır. Məcdəddin Məhəmməd ibn Adnan tərəfın-
dən qələmə almmış və Qaraxanilərdən İbrahim ibn Nəsrə (vəfatı: 1068-ci
il) ithaf olunmuş bu əsər dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Əsərin
Mahmud Kaşğari
Türküstana aid hissəsini Övfı (vəfatı: 1233) iqtibas edərək öz kitabına
salmışdır. Burada Qaraxanilər sülaləsinin banisi Qara xan haqqında əf-
sanəvi mənqibə də verilmişdir. Əsərin Xatay tarixindən bəhs edən qismi
isə tarixçi Şükrüllah Zəkinin «Behcət üt-təvarix»ində qorunmuşdur.
Bu qəbildən olan ikinci əsər Məhəmməd ibn Əli əl-Katib əl-Səmər-
qəndinin «Ağraz üs-siyasə fı elm ir-riyasə» adlı kitabıdır. Qərbi Qaraxa-
ni hökmdarı Məsud ibn Əliyə (1095-97) ithaf edilmiş bu əsərdə müxtəlif
hökmdarlarm, o cümlədən Sultan Səncərin və Sultan Məsudun tərcüme-
yi-halları verilmişdir.
Əbul F ü t u h Əbdülqəffar Hüseyn əl-Əlmai əl-Kaşğari isə Şərqi Qa-
raxani dövlətinin paytaxtında yaşamış və özünün Kaşğar tarixi haqqın-
da əsərini burada tamamlamış yeganə alimdir. Müəllifın atası oğlunun
vəfatından sonra (1093) ölmüşdür. Əl-Kaşğarinin bu əsəri tarixçi Camal
Karşinin risaləsində, «Mücəm üş-Şüyux» adlı ikinci əsəri isə Samaninin
26
risaləsində zikr edilmişdir .
Bunlardan başqa, Mahmud Kaşğarinin itmiş «Kitabü cəvahir in-nəhvi
fi lüğat-it-türki» adlı əsərini də bu siyahıya əlavə etmək mümkiindür.
Qaraxanilərin ən mühüm elm və mədəniyyət mərkəzləri Səmərqənd,
Buxara, Fərab, Şaş, Balasağun və Kaşğar idi.
Əski adı Marakanda olan Səmərqənddə irandilli soğdlar əhalinin
əksəriyyətini təşkil edirdilər. Şəhərdə xeyli türk də yaşayırdı. Səmərqənd
xilafət qoşunlarının əlinə keçən (705-ci il) ilk Orta Asiya şəhərlərindən
idi. Burada çoxlu məktəb və mədrəsə, elm-təhsil və şəfa ocağı fəaliyyət
göstərirdi. Məsələn, Qərbi Qaraxanilərin hökmdarı Tabğaç Buğra xan
İbrahim 1066-cı ildə burada o dövr üçün mükəmməl sayılan bir xəstə-
27
xana açmış , onun xərclərini ödəmək üçün bir hamam, iki dükan, müx-
R.R.Arat. Kutadgu Bilig, I . Metin. Ankara, 1979. Giriş, s. X I X .

O.KapaeB. HCTOPHH KapaxaHuacKoro KaraHaTa. OpyH3e, 1983, c 45
təlif tikililər və bir karvansara ayırmışdır. Bununla yanaşı, İbrahim xan
Səmərqənddə böyük bir mədrəsə qurdurmuş və onun bütün xərc-lərini
özü ödəmişdir. Maraqlıdır k i , burada müəllimlərə yüksək' maaş,
tələbələrə isə ayda 30 dirhəm təqaüd verilmişdir. H ə m də bu pulu inflya-
siyaya qarşı qorumaq üçün 47 dirhəmin 1 misqal saf qızıl dəyərində ol-
:s
duğu nəzərdə t u t u l m u ş d u r . Bu faktlar onu göstərir k i , həmin təhsil
ocağı səkuqlu sultanlanmn məşhur vəziri Nizamülmülkün 1067-cı ildə
qurduğu ünlü Nizamiyyə mədrəsəsindən də əvvəl mövcud imiş.
Buxara isə qədimdən bəri buddist şəhəri kimi tanınırdı. Hətta şə-
hərin adı da sanskrit dilində «Vihara», yəni monastır deməkdir. Buxara
710-cu ildə ərəblər tərəfmdən işğal edilmişdir. Qaraxani dövlətinin tər-
kibinə daxil olduqdan sonra şəhər sürətlə türkləşməyə başlamışdır.
Çaç müasir Daşkəndin ən qədim adıdır. Dillərində ç səsi olmadığı-
na görə ərəblər onu Şaş şəklində yazmışlar. Şaşkənd sonralar Daşkəndə
çevrilmişdir. Maraqlıdır k i , şəhərin admı Çin qaynaqları Çö-Çi, Çö-Şi,
yaxud sadəcə Şi şəklində transkripsiya etmişlər k i , bu da çincə daş de-
məkdir. Daşkənd uğrunda həmişə şiddətli mübarizə getmiş, şəhər də-
fələrlə türklərin, monqolların və ərəblərin əlinə keçmiş, Qaraxanilər
dövründə m ü h ü m ticarət, elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir.
Kaşğarm tarixi adı Ordu-Kənddir. Bu ad onun paytaxt olmasma
işarədir. Qədim Çin mənbələrində şəhərin adı So-lek və ya So-rak, çincə
transkripsiyası Su-lek, çincə bugünkü adı Su-fu, transkripsiyası isə K u -
şa və ya Ka-şadır. Müasir Kaşğar Atadağdan axan Qızılsu çaymm qolu
olan Tümənin sağ sahilində yerləşir. Əski Kaşğar isə bir qədər uzaqdakı
təpə üzərində salmmış, qala divarları ilə əhatə edilmişdir. Onun xara-
bahqları hələ də qalır. M ü h ü m karvan yollarmın qovşağmda yerləşən
2« Reşat Genç. Kaşgarlı Mahmud'a Göre X I Yüzyılda Türk Dünyası. T K A E , Ankara,

1997, s. 138-141.
__ Mahmud Kaşğari
bu şəhərin tarixi b. e. ə. 76-cı ildən başlanır. Burada manixeizm, nəstu-
rilik və buddizm uzun müddət bir arada mövcud olmuşdur.
Kaşğar 640-cı ildə çinlilərin əlinə keçmiş, 30 i l sonra karluqlar onu
azad etmişlər. 692-ci ildə çinlilər şəhəri ikinci dəfə işğal etsələr də, 750-ci
ildə karluqlar Kaşğarı yenidən geri almışlar. Karluqlar 840-cı ilədək uy-
ğurların tabeliyində qalaraq Ötükəndən idarə olunmuşlar. Həmin i l
qırğızlarm uyğur dövlətini süquta uğratmaları ilə Kaşğarda Qaraxanilər
sülaləsi hakimiyyəti ələ almış, əvvəlcə paytaxtı Balasağun, 893-cü ildən
isə Kaşğar olan tarixdəki ilk türk-islam dövlətini qurmuşlar. Paytaxt
Balasağundan Kaşğara Oğulçak xanın dövründə köçürülmüşdür.
Kaşğar Orta Asiyanın və ümumən Asiyanın ən i r i mədəniyyət mər-
kəzlərindən biri idi. Burada çoxlu məktəb və mədrəsənin mövcud oldu-
ğu haqda bilgilər var. Kaşğardakı təhsil müəssisələri arasmda Yusif
Qadir xanm (1024-32) inşa etdirdiyi «Mədrəseyi-Saciyə» xüsusilə məş-
hur olmuşdur. O dövrün universiteti sayıla biləcək bu elm-təhsil ocağın-
da çoxlu tələbənin təhsil aldığı, həmin çağm bütün elmlərinin tədris
29
edildiyi, bu mədrəsənin də «Nizamiyyə»dən qədim olduğu bilinir .
M A H M U D KAŞĞARİNİN HƏYATI
Dahi dilçi, filoloq və ensiklopedist, türk ruhunun tərcümanı, türk

soysevərliyinin və türkçülüyün bayraqdarı Mahmud Kaşğarinin həyatı
və yaradıcılığı barədə məlumat, təəssüf ki, azdır, yox dərəcəsindədir.
Mahmud Kaşğarinin dövrü haqqında bir sıra sanballı məqalələr
müəllifı, tanmmış rus türkoloqu akademik A.N.Kononov bu məsələ ilə
bağlı özünün təəccüb və üzüntüsünü bu şəkildə dilə gətirmişdır: «Qutad-
ğu Bilig»in müəllifi, eləcə də onun müasiri və həmyerlisi, böyük fıloloq
Nuraniye Hidayet, həmin əsər, s. 2 8 .

Divanü lüğat-it-türk __
Mahmud Kaşğari haqqında məlumatlarımız, təəssüf ki, bizi incidəcək
dərəcədə kasaddır. Bu iki görkəmli mədəniyyət xadimi haqqmda nə mü-
asirlərinin, nə də k i sonrakı bioqraf və biblioqraflarm məlumat vermə-
məsi Kaşğariyənin və Orta Asiyanın mədəniyyət tarixində izah olunmaz
30
müəmmadırv .
Məşhur şərqşünas P.K.Juze də hələ 1927-ci ildə yazmışdır: «Hətta
Səmani Əbu Səid kimi bir bioqraf (vəfatı: 1113-cü il) özünün «Kitab ül-
ənsab» əsərində heç kimə məlum olmayan yazıçıların, o cümlədən Kaş-
ğariyədən olan X I əsr yazıçılarınm adlarmın sadalanmasma i k i səhifə
(470-472), Orta Asiyanın daha az tanınan digər yazıçılarma isə yüzlərlə
səhifə həsr etdiyi halda, «Divan» və onun müəllifı haqqında ikicə kəlmə
31
söz demək ehtiyacmı duymamışdır» .
Halbuki Mahmud Kaşğari öz soy şəcərəsinə görə bilavasitə Qara-
xanilər sülaləsinə, Yusif Balasağunlu isə dövlətdə tutduğu yüksək vəzi-
fəyə görə bilvasitə Qaraxanilər sarayma daxil idilər. Akademik Ziya
Bünyadov məşhur salnaməçi Sədrəddin Əli əl-Hüseynin bir kitabmın
rusca tərcüməsinə yazdığı qeydlərdə bu məsələyə toxunaraq bildirmiş-
dir: «Bu zaman Şərqi Qaraxanilər dövlətinin hökmdarı Tabğaç Buğra
Qara Həsən Əbu Əli əl-Həsən ibn Süleyman idi. Balasağunlu Yusif Ha-
cib əl-Xass «Qutadğu Bilig»i ona həsr etmişdir. Həmin xan «Divanü lü-
32
ğat-it-türk»ün müəllifı məşhur Mahmud əl-Kaşğarinin əmisi idi» .
Mahmud Kaşğari tarixdə ilk türk-islam dövləti olan Qaraxanilər
xanədanma mənsubdur. Onun babası Buğraxan Məhəmməd Yağan Tə-
kin, atası isə şahzadə Hüseyn Əmir Təkindir. Yağan Təkin Qərbi Qara-
3 0
A.H.KOHOHOB. n o 3 M a K).BajıacaryHCKoro «BnaroaaTHoe 3 H a H H e » . K)cy(J) BanacaryH-
CKHH. BjıaroâTHoe 3HaHHe. M., HayKa, 1983, c. 498.
3,
n.K.)Ky3e. Thesaurus Linguarum Turcocum. H3B. BocTOHHoro <J)aKyjibTeTa A3ep6afi-
/!5KaHCKoro rocyHHBepcHTeTa. BocTOKOBeaeHHe, 1927, T. 2, c. 28.
32
C a f l p a ^ H H AJIH ajı-XyceihiH. Ax6ap yıı-floyjıaT yc-CexupKyKHMa (3y6,naT aT-TaBapnx).
nepeBoa H H3,aaHHe 3.M.EyHHHTOBa. M . , HayKa, 1980, c 204.
__ ___ Mahmud Kaşğari
xanilərin hökmdarı ikən 1055-ci ildə onunla Şərqi Qaraxanilərin xaqanı
Süleyman Arslan xan arasında müharibə başlamış, nəticədə Arslan xan
əsir düşmüş və öldürülmüş, Yağan Təkin Şərqi Qaraxanilər taxtını ələ
keçirmişdir. 18 aylıq xaqanlıq dövründən sonra hakimiyyəti könüllü
olaraq böyük oğlu Hüseyn Əmir Təkinə vermək üçün mərasim təşkil
etmiş və ziyafət vermişdir. Bu ziyafət zamanı Məhəmməd Buğraxanın
kiçik arvadı (xanışı) taxta öz oğlu İbrahimi oturtmaq üçün şahzadələrin
bir qismini zəhərləmişdir. Mahmud Kaşğarinin atası Hüseyn Əmir Tə-
kin də zəhərlənərək ölənlər arasında idi. 1057-ci ildə baş verən bu saray
çevrilişindən sonra İbrahim xaqan olmuş, Mahmud Kaşğari isə tə-
qibdən yaxa qurtarmaq üçün Qərbi Qaraxani dövlətinin torpaqlarma
keçmiş, hadisələrin sonrakı gedişini izləməyə başlamışdır. Lakin yeni
xaqanm xəfıyyələri onu hər yerdə axtarmağa başlaymca, Mahmud Kaş-
ğari tez-tez yerini dəyişmək məcburiyyətində qalmış, beləcə uzun m ü d -
dət gizli həyat tərzi keçirmiş, tanmmamaq və ələ keçməmək üçün özünü
33
alim və səyyah kimi təqdim etməli olmuşdur .
Avstriya şərqşünası Otto Pritsak da «Mahmud Kaşgari kimdir?»

34
adlı məqaləsində bu barədə geniş məlumat vermişdir .
Mahmud Kaşğari öz əcdadları haqqında «Divan»da belə yazır: «bi-
zim atalarımız olan bəylərə «Xəmir» deyirlər, çünki oğuzlar «Əmir»
deyə bilmədikləri üçün əlifı x-yə çevirib söyləyirlər. Atamız türk ellərini
Samanoğullarından (-samanilərdən-R.Ə.) alan bəydir, adma Xəmir Tə-
kin deyilir». «Təkin» sözünə gəlincə, hərfi mənası «qul» olan bu söz xa-
qanm övladlarına və xanədanm kişi cinsindən olan bütün üzvlərinə veri-
lən ünvandır. Bilinməyən bir səbəbdən dolayı Mahmud Kaşğari özünün
3 3
Turğun Almas. Kədimki uyğur ədəbiyiti. Kəşkər, 1988, s. 333-335.
3 4
Otto Pritsak. Mahmut Kaşgari kimdir? Türkiyyat Mecmuası, cilt I X , 1951-53. İs-
tanbul, 1953, s.243-246; əlavə olaraq: Mehmet Fuat Köprülü. Türk Dili ve Edebiyatı
Hakkında Araştırmalar, İstanbul, 1934, s. 33-44.
Z i
Divanü lüğat-it-türk ___ _
xaqan nəslindən olduğu barədə əsərdə bir-iki kiçik eyham dışında (məsə-
lən, atalarmın əmir olması, samaniləri devirməsi, «yoxsa k i , mən ... on-
ların ... soyca ən nəcabətlisi» və sair) heç bir əlavə məlumat verməmiş-
dir. Ehtimal k i , bu, şəxsi və siyasi mülahizələrlə bağh olmuşdur.
Mahmud Kaşğarinin əyalət şəhəri Barsğanda, yoxsa imperiyanm
paytaxü Kaşğarda doğulması haqqında da bir-birinə zidd fıkirlər var-
dır. Akademik A.N.Kononov bu barədə yazmışdır: «Mahmud Kaşğari-
nin atası barsğanlıdır, o, Kaşğara köçmüş, Kaşğari nisbəsini alan Mah-
35
mud ehtimal k i , burada doğulmuşdur» .
Mahmud Kaşğari həqiqətən də Barsğandan bəhs edərkən « Bu şə-
hər Mahmudun atasmın şəhəridir» deyə yazmışdır. Ancaq bu cümlədən
nə qəsd edilir? Barsğanda doğulmaq, yoxsa bir əmir (vali) kimi Barsğanı
idarə etmək? Qaraxani şahzadəsi Hüseyn Təkinin barsğanlı olması bu
mənada şərtidir. Əslində, o, bütün ölkənin sahibidir. Bu sülalənin başçı-
hğı altmda türklər 992-ci ildə Buxaranı Samanilərdən almış, 999-cu ildə
bütün Mavərva ün-nəhri zəbt edərək Samani dövlətinə son vermişlər.
Şübhəsiz k i , Hüseyn Təkin də bu savaşlarda fəal iştirak etmişdir. Mah-
mud Kaşğarinin bir əhli-qələm olaraq Kaşğari nisbəsini qəbul etməsi isə
heç də onun mütləq Kaşğarda doğulması demək deyil, burada böyü-
mək, yaşamaq və oxumaq da bunun üçün kifayətdir, bir xanədan üzvü
kimi ağası olduğu imperiyanın paytaxtınm admı daşımaq onun haqqı-
dır. Hətta kiçik bir şəhər və ya kənddən, sadə ailələrdən çıxmış sənət-
karlar da çox vaxt i r i və məşhur şəhərlərin admı nisbə olaraq almışlar.
36
Son dövrlərdə Urumçidə çap olunan elmi nəşrlərdə «Divan» müəl-
lifinin Kaşğardan 45 kilometr cənub-qərbdə yerləşən Opal qəsəbəsinə
3 5
A.H.KOHOHOB. MaxMya KauırapcKHH H ero «J\mtmy JiyraT HT-TOPK».CT,1972,JN_1, C.3.
3 6
İbrahim Müti, Mirsultan Osman. «Kaşğarh Mahmudun yurdu, həyatı, məzan».
« T a n m » jurnalı, 1984. s. 3 -10.
24
— Mahmud Kaşğari
bağlı Azıx kəndində, yaxud Opal kəndinin Azıx məhəlləsində anadan
olduğu bildirilir. Bu coğrafı adlar «Divanü İüğat-it-türk»də «Abul» və
«Adhığ» şəklində keçir. Pamir dağlarmın ətəyində, çox mənzərəli bir
mövqedə yerləşən səfalı Opal vaxtilə Qaraxanilərin xarici elçilərin qar-
şılanıb yola salındığı yay iqamətgahlarından biri olmuş, burada «Xan
37
bağı» və «Sultan bağı» adlı yerlərdə i r i saraylar və köşklər tikilmişdir .
Bir Qaraxani şahzadəsinin burada doğulmasından daha təbii bir şey ola
bılməzdi. Həmin məntəqənin coğrafı koordinatları belədir: 75°30'37"
şərq meridianı ilə 39°18'50" şimal paralelinin kəsişmə nöqtəsi.
Mahmud Kaşğarinin təvəllüd tarixi haqqında da fərqli fıkirlər möv-

cuddur. Son illərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində onun 1008-ci ildə
anadan olduğu, 1095-ci (bəzi rəqəmlərə görə 1105-ci) ildə Opalda vəfat
etdiyi və orada Qaraxanilərə məxsus ailə məzarlığında dəfn edildiyi or-
taya çıxmışdır. Burada xalqın məhəbbətlə «Həzrəti Mövlana Şəmsəd-
din Əllamə» adlandırdığı Mahmud Kaşğarinin türbəsi Səbük Təkin,
A l p Təkin, Kıhç Buğraxan və digər Qaraxani ulularınm, o cümlədən
38
anası Bibi Rəbiyyə Hinikənin (xatunun) qəbri ilə yanaşı yerləşir .
Mahmud Kaşğari öz dövrünə görə çox mükəmməl təhsil almışdır.
Həmin dövrdə Kaşğarda çoxlu məktəb və mədrəsənin mövcud olduğu
haqda yuxarıda məlumat vermişdik. Mahmud Kaşğarinin paytaxtdakı
«Mədrəseyi-Saciyə»də təhsil almış olduğuna heç bir şübhə yoxdur.
Onun Səmərqənddə, Nişapurda və Buxarada da oxuduğu ehtimal edilir.
Çünki «Divan»da Buxara və Səmərqənd haqqında məlumatlara rast gə-
lirik. Deməli, Mahmud Kaşğari bu yerlərdə olmuşdur. O, buralara yerli
türk ləhcələrinin xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün gəlmiş ola bilərdi. La-
" Abdulhekim Baki İltebir. Kaşğarlı Mahmut, Divanü Lügat-it-Türk və D o ğ u Tür-

kıstan. «Dıl Dergisi», Temmuz, 1995, sayı 33, s. 32.
3 8
Abdulhekim Baki İltebir, həmin əsər, s. 33.'
kin o dövrdə Nişapurda türk yaşamaması belə bir nəticə çıxarmağa əsas
verir k i , «Divan» müəllifi bu yerlərə təhsil almaq üçün gəlmişdir.
Mahmud Kaşğari öz dövrünün bütün elmlərini mükəmməl şəkildə
öyrənmiş, o vaxt mədrəsələrdə tədris olunan riyaziyyat, hesab, həndəsə,
astronomiya, dil, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, fəlsəfə, hüquq, təbabət, ila-
hiyyat, pedaqogika, psixologiya, hərb sənəti, məntiq, siyasət, etika və
sair elm sahələrində dərin biliklər qazanmışdır. Bundan başqa, o, etno-
qrafıya ilə də yaxmdan maraqlanmış, idman və əyləncə oyunları, kuli-
nariya və musiqi, geyim və bəzək'əşyaları, ticarət, ovçuluq, balıqçılıq və
atçıhq, sənətkarhq, əkinçilik və heyvandarlıq kimi sahələrə də vaqif ol-
muş, ərəb, fars, böyük ehtimala görə, həm də soğd dillərini dərindən öy-
rənmiş, bu dillərdə yazılmış bədii, elmi ədəbiyyatı, Fərabi, ibn Sina, Bi-
runi kimi dühaların, ərəb dilində yunan, hind və Çin müəlliflərinin əsər-
lərini oxumuşdur.
10-15 i l bütün türk ellərini şəhər-şəhər, kənd-kənd, oymaq-oymaq,
oba-oba gəzən Mahmud Kaşğari 30-dan yuxarı türk ləhcəsini, o cümlə-
dən oğuz, qıpçaq, karluq, bulğar, arğu, kənçək, uğrak, yabaku, yəmək,
bəçənək, ıtlık, kay, çigil, tuxsı, çumul, basmıl, köçə, suvar, barsğan, uç,
xaqaniyyə, tatar, türkmən, çaruk, başğırt, uyğur ləhcələrini, türk olma-
yıb türkcə bilən-danışan tübütlərin, xotənlilərin və digər xalqların dillə-
rini bütün incəliklərinə qədər öyrənmişdir. «Divan»da türk boylarmdan
yalnız qırğızların dilinə dair misallar yoxdur. Halbuki Mahmud Kaşğari
onlarm dilini araşdırdığını xüsusi qeyd etmişdir. Əsər ərəbcə yazıldığı
üçün külli miqdarda ərəbcə, ara-sıra farsca və çincə misallar verilmişdir.
Bir sözlə, «Divan»da 40-a yaxın dil və ləhcə illüstrasiya olunmuşdur.
Mahmud Kaşğari bu ləhcələri nə üçün öyrəndiyini belə izah etmiş-
dir: «Mən türklərin, türkmənlərin, oğuzlarm, çigillərin, yağmalarm, qır-
ğızlarm şəhərlərini və məskənlərini uzun illər başdan-başa dolaşdım,
26
_ Mahmud Kaşğari
sözlərini topladım, müxtəlif sözlərin xüsusiyyətlərini öyrəndim, yadda-
şıma həkk elədim. M ə n bu işləri dil bilmədiyim üçün deyil, əksinə, bu
dillərin ən kiçik fərqlərini göstərmək üçün elədim. Yoxsa ki, mən dil sa-
həsində onların ən bəlağətlisi, ən aydın danışanı, ağılca ən incəsi, soyca
ən nəcabətlisi, savaşda ən mahir nizəçisiyəm. M ə n onlara o qədər diq-
qət yetirdim ki, türk, türkmən, oğuz, çigil, yağma, qırğız boylarmın dil-
ləri bütünlüklə məndə cəm oldu. M ə n onları ən yaxşı şəkildə sıraladım,
ən gözəl biçimdə tərtib elədim».
Mahmud Kaşğari «bu kitabı hikmət, sə'c, atalar sözü, şeir, rəzəc.
nəsr kimi ədəbi parçalarla süsləyərək» tərtib etmiş, türk ədəbiyyatı və
şifahi xalq yaradıcılığı üçün misilsiz əhəmiyyət daşıyan 318 sav, yəni ata-
lar sözü və məsəl, deyim, kəlam və aforizm (onlardan 26-sı «Dİ-van»da
iki, 6-sı üç dəfə təkrar edilir), təqribən 240 bənd və beyt şeir ver-mişdir.
Nəsillərdən nəsillərə keçən bu hikmətli atalar sözləri və məsəllər türklə-
rin dünyagörüşünü, milli əxlaqi-mənəvi dəyərlərini, gündəlik hə-yat ha-
disələrinə münasibətini, bir sözlə, uzun əsrlərin müşahidə və təcrü-bəsi
nəticəsində yaranan xalq fəlsəfəsini əks etdirir, insanlara, xüsusən də
gənclərə ibrətamiz öyüd və nəsihətlər aşılayır.
«Divan»dakı şeir nümunələri isə türk bədii təfəkkürünün bütün in-

cəliyini və zərifliyini ortaya qoyur. Burada böyük türk xaqam Alp Ər
Tonqanın (Əfrasiyabm) ölümünə həsr olunmuş ürək parçalayan mərsi-
yə, tərkən xatuna xitabən yazılmış duyğu yüklü bəndlər, aşiqanə-lirik
parçalar, ov və savaş səhnələrini, təbiət lövhələrini əks etdirən əsasən 7-8
hecah lakonik şeirlər öz mükəmməlliyi və ifadə vasitələrinin zənginliyi
ilə insanı heyran edir. «Divan»dakı ədəbi mətnlər Ağaverdi Xəlil tərə-
39
fındən xüsusi monoqrafıyada ətraflı şəkildə tədqiq edilmişdir .
lər fakrs^f 2OO1İS

A K a Ş q a r l i m n < < T Ü r k d İ 1 I ə r İ n İ n d i v a n ı ki
t a b ı » n d a ədəbi mətn-
Əsərdə onlarca siyasi, iqtisadi, hərbi termin, ad, ünvan, məişət əş-
yalarından. ətriyyat və ipək növlərindən tutmuş palto, plaş, əlcək, hətta
ütü barədə ən müxtəlif məlumatlara, yüzlərcə heyvan və bitki, silah və
çalğı alətinin adına rast gəlirik. Kitabda 200-dən artıq dərman növü, 30-
dan çox xəstəlik adı. təqribən 40 yemək resepti öz əksini tapmışdır.
Bütün bunlar türk mədəniyyət tarixi və etnoqrafıyası baxımından böyük
dəyər daşıyan bilgilərdir.
«Divan»da verilmiş dünya xəritəsi də böyük əhəmiyyətə malikdir.
Bu, ilk türk xəritəsi və orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biridir. Bala-
sağun şəhərini mərkəz olaraq qəbul edən, diametri 17,75 sm olan bu xə-
ritədə miqyas tətbiq edilməmiş, paralel və meridianlar göstərilməmiş-dir.
Lakin buna baxmayaraq onun xəta payı çox azdır. Məsələn, Kaş-ğarla
Yarkəndin arası 8 mm olaraq verilmişdir. Bu isə gerçək məsafəyə (195
km) nisbətdə l:25.000.000-luq bir miqyasa uyğun gəlir. Burada cəhətlər
və coğrafı yönlər, türk ellərinin və ölkələrin coğrafi ardıcıllığı, hətta
ekvator və şimal qütbü, dağlar və çaylar, səhralar və dənizlər təs-vir
edilmişdir. Xəritədə adı «ərzi-Azərabadqan» kimi çəkilən Azərbayca-nın
coğrafı mövqeyi və qonşuları da öz əksini tapmışdır. Bu xəritə min i l
bundan əvvəlki dövr üçün ideal sayıla bilər.
«Divanü lüğat-it-türk» Mahmud Kaşğarinin ikinci əsəridir. O özü
bu barədə məlumat verərək yazmışdır: «Sifətlərin təklik, cəmlik, çoxalt-
ma və azaltma dərəcələri kimi i'rab, yəni söz sonunda hərf dəyişmələri
ilə əlaqədar olan məsələlərdən bəhs etmədim. Çünki bunlar üçün ayrıca
bir kitab yazaraq adını da «Kitabü cəvahir in-nəhvi fı lüğat-it-türki»
[«Türk dillərinin nəhvinə aid gövhərlər»] qoydum. Ulu Tanrının köməyi
ilə nəhvə dair bütün qaydalar orada göstərilmişdir». Bugünədək tapıl-
mayan həmin əsərinin admdakı «cəvahir» sözü «cövhərlər», «gövhərlər»
__ Mahmud Kaşğari
demək olsa da, qrammatik mənaya baxaraq kitabın adını müasir dili-
mizə «Türk dillərinin sintaksisinin əsaslan» kimi çevirmək mümkündür.
Uyğur tədqiqatçılarmın yazdıqlarına görə, Mahmud Kaşğari öm-
rünün sonuna yaxın vətəninə qayıtmış, Opalda mədrəsə açaraq («Məd-
rəseyi-Mahmudiyyə») bir müddət burada dərs demiş, daha sonra haq-
qın rəhmətinə qovuşmuşdur. Onun qəbri üzərində möhtəşəm bir türbə
tikilmiş, məzarı isə əsrlərdən bəri qədirbilən xalqm ziyarət yerinə çevril-
mişdir. «Divan»m 900 illik yubileyi münasibətilə türbə təmir edilmiş,
ətrafı abadlaşdırılmış, böyük park salınmış, müxtəlif ağaclar əkilmişdir.
«DİVAN» N Ə Z A M A N VƏ H A R A D A YAZILMIŞDIR?
«Divan»m nə zaman yazılması barədə yekdil fıkir yoxdur. Bunun

başlıca səbəbi əsərdə bu barədə kifayət qədər səhih məlumat verilməmə-
sidir. Mahmud Kaşğari özü kitabı nə zaman yazması haqda müxtəlif
rəqəmlər göstərmişdir. Məsələn, o, türk təqvimindən bəhs edərkən yaz-
mışdır: «biz bu kitabı yazanda dörd yüz altmış altıncı (466) ilin məhər-
40
rəm ayı i d i , ilan ili girmişdi. Bir i l keçib 467-ci i l olanda at i l i girəcək-
dir. Hesab sənə göstərdiyim üzrə olacaqdır». Müəllif timsah ili haqqmda
məlumat verərkən «bu kitabı yazdığımız zaman [dörd yüz] altmış
doqquzuncu i l - nək ilidir» deyə bildirmişdir. Təəssüf ki, əsərin yazılma-
sı ilə bağlı göstərilən tarixlər heyvan adı (ilan, at, nək) daşıyan illərə
4 0
Buradan etibarən abzasın sonuna qədər olan qismin tərcüməsini başqa bir nəşrdən
də (müqayisə üçün) veririk: «...ilan ili davam edirdi. Bu il bitib də 470-ci i l [əlyazmanın
bu qismində sonradan əlavə edilmiş bir qeyd vardır: «düzəltmə: 467-ci il»; bundan
dolayı kitabm bitirilmə tarixində bir qeyri-müəyyənlik hasil olur. İstər kətəbə səhi-
fəsində, istərsə də bu maddə içində 466-cı il deyilmiş, ancaq bir neçə yerdə 469-cu i l
yazılmışdır] olunca at i l i başlayacaqdır» (Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lugat-it-Türk.
Çeviri, Uyarlama, Düzenleme. Hazırlayanlar: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurtsever,
İstanbul, 2005, s.173).
uyğun gəlmir, çünki əlyazmadakı tarixlər üzərində qırmızı mürəkkəblə
düzəlişlər aparılmışdır.
«Divan»ın əlyazma nüsxəsinin sonundakı kətəbəyə görə, Mahmud
Kaşğari kitabını hicri təqvimi ilə 464-cü ilin cəmadiyil-əvvəl aymm ilk
günündə (ğürrəsində) yazmağa başlamış, dörd dəfə yazdıqdan və təshih
etdikdən sonra 466-cı ilin cəmadiyil-axır ayının 12-də bitirmişdir. Bu da
müvafiq olaraq miladi təqvimlə 1072-ci ilin 25 yanvar, çərşənbə gününə
və 1074-cü ilin 10 fevral, bazar ertəsi gününə uyğun gəlir.
«Divan»ın yazılma tarixi barədə başqa rəqəmlər irəli sürülsə də, el-
mi ədəbiyyatda 25 yanvar 1072-10 fevral 1074-cü illər əsas kimi qəbul
edilmişdir. Əsərin redaktə olunması haqqında da bir-birindən fərqlənən
rəqəmlər (1076-78, hətta 1083-cü il) göstərilir.
Əsərin xəlifə əl-Müqtədiyə ərməğan edilməsi haqqmdakı qeyd də bə-
zi dolaşıqlıq yaradır. Çünki əl-Müqtədi 1075-ci ilin aprelində, «Divan»
faktiki olaraq yazılıb başa çatdırıldıqdan 14 ay sonra taxta çıxmışdır.
Ehtimal k i , bu qeyd kitabm redaktəsi bitdikdən sonra əlavə edilmişdir.
Bəs əsər harada yazılmışdır? Bu suala da birmənalı cavab vermək
çətindir. «Divanü lüğat-it-türk» kimi fundamental və i r i həcmli mürək-
kəb əsəri iki i l on beş gün ərzində sıfırdan yazıb bitirmək, dörd dəfə
üzünü köçürmək və təshih etmək yalnız o halda m ü m k ü n ola bilərdi k i ,
faktiki material ayrı-ayrı bölmələr üzrə əvvəlcədən qaralama şəklində
qismən hazırlanmış olsun. Ehtimal k i , müəllif hələ Türküstanda ikən
müəyyən hazırlıq işləri görmüş, Bağdadda əsəri sürətlə yazıb bitirmişdir.
Əsərin Qaraxanilər imperiyası sərhədləri daxilində yazılmadığmı be-
lə bir məntiqi tezis təsdiq edir ki, bu halda Mahmud Kaşğari öz dahi
müasiri Yusif Balasağunlunun 1070-ci ildə tamamlamış olduğu «Qutad-
ğu Bilig» əsərindən hökmən xəbərdar olmalı və ondan da bəzi nümunə-
lər verməli idi. Bu onu göstərir k i , 1070-ci ildə Mahmud Kaşğari artıq
30 Mahmud Kaşğari
imperiyanın sərhədlərindən kənarda və ya onım çox ucqar bir guşəsin-
də (Bağdad istiqamətində) olmuşdur. O dövrün nəqliyyat vasitələrinin
hərəkət sürətini nəzərə alsaq, xilafətin paytaxtına çatmaq üçün bir neçə
ay vaxt lazım olduğunu görərik. Bundan başqa, əsər Bağdadda yazılsay-
dı, ərəb biblioqrafık risalələrində qeydə alınmalı idi. Üstəlik, «Divanü
lüğat-it-türkü»ün özündən anlaşıldığına görə, Mahmud Kaşğari bir
müddət ərəb dilçiliyinin ən mühüm əsərlərini, məsələn, məşhur leksi-
koqraf, Bəsrə qrammatika məktəbinin tanmmış nümayəndəsi, əruz nə-
zəriyyəsinin yaradıcılanndan biri olan Xəlil ibn Əhməd əl-Fərahidi ə l -
Bəsrinin (718-792) məşhur «Kitab ül-əyn» əsərini nəzərdən keçirmişdir.
Ərəb dilinin ilk izahlı lüğət olan bu kitab əyn hərfı ilə başlandığı üçün
belə adlanır. Mahmud Kaşğari heç şübhəsiz digər m ü h ü m əsərləri, o
cümlədən İshaq ibn İbrahim əl-Fərabinin (vəfatı: 961-ci il) «Divan ül-
ədəb fı bəyani lüğat ül-ərəb» kitabını da gözdən keçirmiş, bir müddət öz
əsərində tətbiq edəcəyi, izləyəcəyi metodu götür-qoy etmişdir.
Bir neçə kəlmə də «Divan»ın katibi barədə demək yerinə düşərdi.

Məlum olduğu kimi, Mahmud Kaşğarinin öz əlilə yazdığı dörd nüsxə-
dən heç biri bizə gəlib çatmamışdır. «Divan»m elm aləminə məlum olan
yeganə nüsxəsi əslən Cənubi Azərbaycanın Savə şəhərindən olan, sonra
Şama yerləşən Məhəmməd ibn Əbu Bəkr ibn Əbu-l-Fəth əs-Savi, sümmə
əd-Diməşqi (yəni Dəməşqdə yaşayan) tərəfındən Mahmud Kaşğarinin
öz avtoqrafından tam 200 i l sonra köçürülən nüsxədir. Bu gün biz bu
qiymətli əsərlə tanış olmağımıza görə məhz ona borcluyuq.
ƏSƏRİ ZİKR E D Ə N MƏNBƏLƏR
«Divanü lüğat-it-türk» haqqında bəzi mənbələrdə məlumat veril-

mişdir. Məsələn, Türkiyənin Antəb şəhərindən olan Bədrəddin Mahmud
3 1
bin Musa əl-Eyni (Eyntəbi) özünün 30 cildlik raəşhur «İqd ül-cüman fı
tarixi əhli iz-zaman» adlı kitabının coğrafıyadan və nisbələrdən bəhs
edən qismində və digər iki əsərində (onun əsərlərinin ümumi həcmi yüz
cilddən çoxdur) Mahmud Kaşğaridən və «Divanü lüğat-it-türk»dən söz
açmış, ondan bəzi bilgiləri, o cümlədən oğuz boyları, türk ləhcələri və
41
uyğur əlifbası haqqında məlumatları xülasə şəklində iqtibas etmişdir .
Əl-Eyninin əsərlərində verilmiş bir sıra söz və terminlərin imlası və oğuz
boylarmm damğaları əlimizdəki «Divan»dan xeyli fərqlənir. Bu da belə
düşünməyə əsas verir ki, onun sərəncamında «Divanü lüğat-it-türk»ün
elm aləminə məlum olmayan başqa bir redaksiyası və ya nüsxəsi varmış.
Əl-Eyninin qardaşı Şəhabəddin Əhməd də «Tarixi əl-Bədr fı övsaf
əhli əl-əsr» adlı əsərində türk etnoqrafıyasma dair müfəssəl məlumatla
yanaşı «Divan»dan türk boyları və nisbələri barədə bilgiləri də öz kita-
42
bma daxil etmişdir .
Böyük türk alimi Katib Çələbi özünün «Kəşf üz-zünun» əsərində
M.Kaşğarinin adını çəkmiş, «Divanü lüğat-it-türk»dən qısa da olsa bəhs
etmiş, onun ərəbcə yazıldığmı, türk əlifbasmın 18 hərf üzərində bina
43
edildiyini, kitabm xəlifəyə ithaf və təqdim olunduğunu bildirmişdir .
Ordinarius professor Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın yazdığına görə,
Misirdə məmlük-türk hakimiyyəti dövründə məşhur Xanəgahi-Bay-
barsiyyə şeyxlərindən olan A l i m bin Məhəmməd əl-Kaşğari adlı bir şəxs
hicri 764-cü ildə yazdığı «Tac üs-səadət və ünvan üs-siadət» adlı kita-
bında türk sultanlarını və ü m u m ə n türkləri mədh edərkən «Divan»ın
44
girişindəki bəzi ifadə və ibarələrdən istifadə etmişdir .
4 1
Reşat Genç, həmin əsər, s.16.
4 2
Besim Atalay. Önsöz. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. 1939,1 cild, s. X X I .
« Şerafeddin Yaltkaya. Keşfü'z - Zünıın. İstanbul, 1941, c . l , s. 808.
4 4
Z.V.Togan. Mahmud Kaşgari'ye A i t Notlar. Atsız Mecmua, 1932, sayı 17, s.133-
134.
32 Mahmud Kaşğari
«DİVAN»IN T A P I L M A S I
«Divanü lüğat-it-türk» elm aləminə 1914-cü ildə məlum olmuşdur.

Məşhur kitabsevər, bukinist mağazalarının daimi müştərisi Əli Əmiri
Əfəndi bir dəfə İstanbulun «Səhhaflar çarşısı»nda yeni bir kitabın sora-
ğmı almış, lakin onun çox baha, 30 qızıl lirəyə satıldığım, kitabın əvvəlcə
maarif nazirinə təqdim olunduğunu və nazirliyin elmi şurasında ona on
qızıl təklif edildiyini eşidəndə kitabı dərhal almaq istəmişdir. Tərslikdən
Əli Əmiri Əfəndinin üstündə yalnız on qızıl varmış. Təsadüfən oradan
keçən bir tanışından borc götürərək kitabı 33 qızıl lirəyə satm almışdır.
Tezliklə kitabın şöhrəti hər yana yayılmış, Ziya Göyalp onunla ma-
raqlanmışdır. Lakin kitabm itib-batacağı qorxusu ilə Əli Əmiri Əfəndi
buna heç cür razılıq verməmişdir. Axırda baş nazir Tələt Paşanm, Ziya
Göyalpın və ədliyyə naziri İbrahim Əfəndinin xahişi ilə kitabın tərcümə
və nəşrini Kilisli Rifətə (Əhməd Rifət bin Əbdülkərim) (1873-1953)
etibar etmişdir. Türkiyədə Müəllim Rifət, Kilisli Rifət, soyadı haqqında
qanundan sonra isə Rifət Bilgə adı ilə də tanınan alim ərəb və fars dil-
lərindən bir sıra abidələri və lüğətləri türkcəyə çevirmişdir. Bunlardan
«Əl-qəvanin ül-külliyyə li-zəbt ül-lüğat it-türkiyyə» əsəri çox məşhurdur.
Kilisli Rifət 239x165 mm ölçüsündə 319 vərəq üzərində yazılmış 638
səhifədən (175x115 mm ölçülü səhifələrdə maksimum 17 sətir var) ibarət
bir cildlik əlyazmanı (elmi ədəbiyyatda buna yazma nüsxə deyilir) 3 cild
halında nəşr etmişdir. D ö r d təcrübəli mürəttibin aylar boyu gecə-gün-
düz çalışması nəticəsində 436 səhifə olan I cild və 294 səhifə olan I I cild
1915-ci ildə, 333 səhifə olan I I I cild isə 1917-ci ildə hər biri 300 nüsxə
tirajla işıq üzü görmüşdür. Bu nəşr elmi ədəbiyyatda basma nüsxə və ya
33
Divanü lüğat-it-türk . —
Kilisli nəşri adlanır. Beləliklə, Əli Əmiri Əfəndinin sayəsində türklüyün
şah əsəri olan «Divan» itib-batmaqdan qurtulmuşdur.
Kitab çıxdıqdan sonra Tələt Paşa Əli Əmiri Əfəndiyə çox yüksək
maaşh vəzifə təklif etmiş, lakin o, razı olmamışdır. Onda ona «Zati-ali-
nizə kiçik bir mükafat olaraq 300 lirə göndərdim, lütfən, qəbul buyu-
run» deyə məktub yazmışdır. Lakin gördüyü işin vüqarı ilə tox olan
məğrur oslmanlı məmuru pulu qaytararaq onu yoxsul ailələrə «Divanü
lüğat-it-türk» sədəqəsi kimi paylamağı xahiş etmişdir.
1857-ci ildə Diyabəkirdə anadan olan, uzun illər Osmanlı imperiya-
smın müxtəlif vilayətlərində dəftərdar və mülkiyyə müfəttişi kimi çalışan
və ömrü boyu evlənməyən Əli Əmiri Əfəndi maddi sıxıntılar bahasına 15
minə yaxın nadir kitab və əlyazması toplamış, axırda onların hamısmı
Fatihdəki (İstanbul) Millət kitabxanasma bağışlamışdır. «Divanü lüğat-
it-türk»ün yeganə əlyazma nüsxəsi hazırda həmin kitabxananın kata-
loqunda Ar. 4189 nömrə altmda qeydə almaraq saxlanır.
Fransızlar kitabları üçün ona 30 min ingilis funt sterlinqi ödəməyi,
adına Parisdə kitabxana açmağı və hər cür şərait yaratmağı vəd etmiş-
lər, lakin Əli Əmiri Əfəndi «mən bu kitabları dövlətin verdiyi maaşla
yığdım, öldüyüm zaman onlarm millətimə qalmasım istəyirəm» deyə bu
təklifə qətiyyətlə rədd cavabı vermişdir.
23 yanvar 1924-cü ildə İstanbulda vəfat edən vətənpərvər və kitab-
sevər Əli Əmiri Əfəndinin ölümünə şair Yəhya Kamal hüzünlü bir şeir
həsr etmişdir. Həmin şeirin ilk və son beytləri belədir:
«Möhtac isən füyuzuna əslaf pəndinin,
Diz çök önündə şimdi Əmiri Əfəndinin...
Y a fəxri-kainat, sən iyfa et əcrini
Divani-kibriyada bu Şərq əncüməndinin».
34 Mahmud Kaşğari
«DİVAN»IN TƏRCÜMƏLƏRİ
Kilisli nəşrindən sonra «Divanü lüğat-it-türk»ün yeni nəşrinə və tər-

cüməsinə ehtiyac duyulduğu üçün 1920-ci illərdə bu işlə bəzi adamlar
məşğul olmuş, lakin bir nəticə hasil olmamışdır.
Breslau Universitetinin sami dilləri professoru, ərəb, ibrani, kopt,
sanskrit, akkad və türk dilləri üzrə görkəmli mütəxəssis, 600-dən artıq
elmi əsər müəllifi Karl Brokkelmann (1868-1956) 1928-ci ildə «Divanü
lüğat-it-türk»dəki sözləri əlifba sırasında düzmüş və bir cild halmda
45
Macarıstan Elmlər Akademiyasmm maddi dəstəyi ilə nəşr etdirmişdir .
Bundan başqa, o, «Divan» haqqında ona yaxın məqalə yazmış, əsərdək
atalar sözlərini ayrıca kitab halmda çapdan buraxmışdır.
Ötən əsrin 30-cu illərində Türkiyədə «Divanü lüğat-it-türk»ün tər^
cüməsi məsələsi çox aktuallaşmışdır. 1932-ci ildə keçirilən I Türk Dili
Qurultaymda bu barədə xüsusi qərar qəbul edilmiş, mütəxəssislərdən
ibarət komissiya qurulmuş və tərcümə işi Kilisli Rifətə tapşırılmışdır.
Müxtəlif səbəblər üzündən bu təşəbbüs baş tutmaymca, Konyalı A t i f və
T B M M - d ə Van vilayətini təmsil edən millət vəkili Tevfiq bəy bu işlə
məşğul olmuşlar. Onların tərcümədə buraxdıqları çoxlu səhv və yanlış-
lıqlar əsərin nəşrinə imkan verməmişdir. Nəhayət, bu ağır iş məşhur icti-
mai-siyasi xadim, alim və şərqşünas, Türk D i l Qurumunun banilərin-
dən biri olan professor Bəsim Atalaya (1882-1965) həvalə edilmişdir.
Bəsim Atalay 1939-cu ildə «Divan»ın I cildini (530 səhifə), 1940-cı
ildə I I cildini (366 səhifə), 1941-ci ildə I I I cildini (452 səhifə), 1942-ci ildə
faksimilesini (320 səhifə), 1943-cü ildə isə indeks cildini (886 səhifə)
4 5
Mitteltürkischer Wörtshatz nach Mahmud al-Kaschgaris Divan Lugat at-Türk. Bi-
biliotheca Orientalis Hungarica, Budapest-Leipzig, 1928, VI+252 p.
Divanü lüğat-it-türk £_
46
Türk D i l Qurumunun xətti ilə nəşr etdirmişdir . Onu da demək la-
zımdır k i , bu, dünyada «Divan»m ən mükəmməl tərcüməsi hesab olu-
nur. Heç də əbəs deyil ki, əsərin başqa dillərə tərcüməsi zamanı Bəsim
Atalaym tərcüməsi əsas baza və etalon rolunu oynayır.
1957-ci ildə tanınmış dil və mədəniyyət tarixçisi Dəhri Dilçin tərə-
fındən «Divan»m ərəb əlifbası i l ə indeks cildi nəşr olunmuşdur. Bundan
başqa, 1990-cı ildə Türkiyə Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi «Di-
47
anü lüğat-it-türk»ün faksimilesini təkrar çap etmişdir .
30-cu illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasınm Azərbaycan fılialı «Diva-
nü lüğat-it-türk»ün tərcüməsini məşhur dilçi Xalid Səid Xocayevə tap-
şırmışdır. 1935-37-ci illərdə həyata keçirilən həmin tərcümənin əlyazma-
sı hazırda A M E A Nəsimi adına Dilçilik İnstitutundadır. Aradan keçən
dövr ərzində əlyazmamn bəzi səhifələri saralaraq oxunmaz hala düşsə
də, tərcümə ümumən keyfıyyətli və səviyyəlidir. Lakin tərcümənin dili
müasir dilimizin leksikası ilə tam səsləşmir, bəzi söz və terminlər artıq
arxaikləşmiş, o dövrdə dəbdə olan yeni türkcə kəlmələr isə bu gün
işlənmir, üstəlik, 30-cu illərdə latm əsaslı Azərbaycan qrafıkasmda isti-
fadə olunan bəzi hərflər bugünkü əlifbamıza uymur.
Bəsim Atalayın yazdığına görə, Xalid Səid Xocayevin əsas nöqsanı
sözləri klassik xaqaniyyə türkcəsi i l ə deyil, müasir Türküstan şivələrinə
48
uyğun şəkildə verməsidir . Zənnimcə, bu tərcüməni ehya etmək əsəri sı-
fırdan tərcümə etməkdən daha çətin və ağırdır. «Divan»ın tərcüməsi ilə
məşğul olduğuna görə bolşevik repressiyasma tuş gəlmiş və bunu həyatı
ilə ödəmiş Xalid Səid Xocayevin ruhu qarşısında sayğı ilə baş əyirik.
4 6
Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi (Çeviren: Besim Atalay). I cild, Ankara, 1939; I I
cild, 1940; I I I cild, 1941; IV cild (indeks), 1943.
4 7
Divanü Lugat-it-Türk. (Tıpkıbasım). Kültür Bakanhğı Yayınlan, Ankara, 1990.
4 S
Bəsim Atalay. Önsöz. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. 1939, I cild, s. X X X I .
__ Mahmud Kaşğari
«Divanü lüğat-it-türk»ün özbək dilinə tərcüməsini tanınmış alim və
mütərcim Salih Mütəllibov həyata keçirmişdir. Özbəkistan SSR Elmlər
Akademiyasmın A.S.Puşkin adma D i l və Ədəbiyyat İnstitutu və Əbu
Reyhan Biruni adma Şərqşünaslıq İnstitutunun birgə təşkil etdikləri re-
daksiya heyətinin qərarı ilə kitabm I cildi 1960-cı ildə (500 səhifə), I I
cildi 1961-ci ildə (428 səhifə), I I I cildi (466 səhifə) 1963-cü ildə, indeks
cildi isə 1967-ci ildə (Salih Mütəllibov bu cildi Qəni Əbdürrəhmanovla
birlikdə hazırlamışdır) 3 min nüsxə tirajla «Devonu luğotit turk - Turkiy
49
suzlar devoni» adı i l ə buraxılmışdır . 1967-ci ildə Salih Mütəllibova sırf
bu tərcüməyə, onunla bağlı araşdırmalara, şərhlərə və qeydlərə görə f i -
lologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi verilmişdir.
«Divanü lüğat-it-türk»ün uyğur dilinə tərcüməsi isə tam bir elmi-
filoloji və insani faciə ilə müşayiət olunmuşdur. Hələ ötən əsrin 30-cu
illərində məşhur uyğur şairi Kutluğ Şevki (1876-1937) Türkiyə-Misir-
Hindistan səyahətindən dönərkən «Divan»m Kilisli nəşrini özü ilə Şərqi
Türküstana gətirə bilmişdi. O və maarifçi-şair Məhəmməd Əli «Diva-
n»m uyğur dilinə tərcüməsinə girişmiş, lakin bu işi başa çatdıra bilmə-
dən çinli cəlladlar tərəfındən qətlə yetirilmişlər.
1944-cü ildə böyük mübarizə və qurbanlar nəticəsində qurulan Şərqi
Türküstan Respublikasmm liderləri «Divan»m uyğur dilinə tərcüməsi
barədə təlimat vermişlər və məşhur alim İsmayıl Damollam bu işi ger-
çəkləşdirməyə başlamışdır. I cildin tamamlandığı dövrdə Rusiya i l ə Çi-
nin birgə intriqaları nəticəsində respublika süquta uğramış, İsmayıl Da-
mollamm vəfatı ilə tərcümə işi yarımçıq qalmışdır. Lakin bütün bunlar
«Divan»la bağlı fəlakətlərin yalnız başlanğıcı idi.
Max,Mya KouiFapHH. .ZJeBOHy jıyFOTHT TypK - TypKHH cy3Jiap /teBOHH. Tap>K_HMOH Ba

S
Haıupra TaHepjıoBHH C.M.MyTajuiH6oB. I TOM, TOUIKCHT, 1960, 5 0 0 6eT; I I TOM 1 9 6 1 , 4 2
6eT; I I I TOM, 1963, 4 6 6 6eT; I V TOM (HHiieKc), 1967, 5 4 3 bet.
1949-cu ildə Şərqi Türküstan qızıl Çin orduları tərəfmdən işğal edil-
dikdən sonra Kaşğarın oyuncaq rejiminin başçısı Seyfulla Seyfullayevin
təşəbbüsü və maddi yardımı ilə tanınmış şair və tarixçi Əhməd Ziyai
1952-54-cü illərdə «Divanü lüğat-it-türk»ü tam tərcümə edərək Urumçi
ədəbi abidələr muzeyinə təhvil vermişdir. 1957-ci ildə Sintszyan-Uyğur
Muxtar Rayonu mədəniyyət nazirliyi həmin əlyazmanı Pekində nəşr et-
məyi qərara almış, hətta bunun üçün lazımi vəsaiti də ayrmışdır. Lakin
əlyazma nəinki çap edilməmiş, əksinə, «yerli millətçiliyə qarşı kampa-
niya» çərçivəsində müsadirə edilərək yandırılmış, Əhməd Ziyai isə bu
tərcüməyə görə 20 i l ağır həbs cəzasına məhkum olunmuşdur.
«Divanü lüğat-it-türk»ün üçüncü tərcüməsi 1960-63-cü illərdə Çin
Elmlər Akademiyasmm Sintszyan (-uyğurca: Şincanq - R.Ə.) fılialmın
direktor müavini Uyğur Sayrami tərəfmdən həyata keçirilmişdir. Lakin
bu tərcümənin əlyazması da eyni aqibətə uğramış, 1966-cı ildə başlayan
mənhus «mədəni inqilab» zamanı yandırılmışdır.
Maonun ölümündən sonra Çində «Divan»a maraq artmış, uyğur
xalqmın və ziyalıların təzyiqi nəticəsində Pekin dördüncü tərcüməyə
icazə vermişdir. Sintszyan-Uyğur İctimai Elmlər Akademiyasmm təşəb-
büsü i l ə «Divanü lüğat-it-türk» İbrahim Mütinin məsul redaktorluğu
altında Əbdüssalam Abbas, Əbdürrəhim Ötkür, Əbdürrəhim Həbibulla,
Əbdürrəşid K ə r i m Sabit, Əbdülhəmid Yusifı, Halim Salih, Hacı Nur
Hacı, Osman Məhəmməd Niyaz, Emin Tursun, Sabit Ruzi, Məhəmməd
Emin və Mirsultan Osmanovdan ibarət 12 nəfərlik komissiya tərəfmdən
yazma nüsxənin faksimilesi, Kilisli Rifət, Bəsim Atalay və Salih M ü -
təllibov nəşrləri əsas götürülərək tərcümə olunmuş və 1981-84-cü illərdə
50
Urumçidə 3 cild halında 10 min nüsxə tirajla nəşr edilmişdir . Bundan
5 0
Məhmut Kəşkəri. Türki tıllar divanı - Divanü lüğat-it-türk. Ürümçi, Şincanq Xəlik
nəşriyyiti, I tom, 1981; I I tom, 1982; I I I tom, 1984 (cildlər ərəb əlifbası i l ə çap olun-
muş, baş sözlər və misallar həm ərəb, həm də latın əlifbası ilə verilmişdir).
Mahmud Kaşğari
başqa, Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunda «Divan»la bağlı uyğur və
Çin alimləri tərəfındən saysız-hesabsız məqalə və elmi əsər yazılmışdır.
«Divanü lüğat-it-türk»ün ingilis dilinə ilk tərcüməsi Sir Gerard Kla-
usonun adı ilə bağlıdır. O, 1972-ci ildə nəşr etdirdiyi « A n Etymological
51
Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish» («XIII əsrə qədərki
türkcənin etimoloji lüğəti») əsərində «Divan»dan da nümunələr vermiş-
dir. Lakin mütəxəssislərin fıkrincə, burada da yanlışlıqlardan qaçmaq
m ü m k ü n olmamışdır.
Tanmmış ABŞ türkoloqu Robert Dankoffun tərcüməsi isə divan-
şünaslıqda yeni bir mərhələnin əsasını qoymuşdur. Müxtəlif vaxtlarda
Kolumbiya, Harvard, Arizona universitetlərində türk dili və ədəbiyyatı
fənləri üzrə dərs deyən alim 1979-cu ildən Çikaqo universitetində türk
və islam tədqiqatlan üzrə professor vəzifəsini tutur. Onun qələmindən
türk ədəbiyyatınm ayrı-ayrı nümayəndələrinə həsr olunmuş on mono-
qrafıya, 60-dan artıq elmi məqalə və rəy çıxmışdır. Alim türklüyün iki
çox m ü h ü m əsərini, yəni Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilig» poe-
masını (1982) və Mahmud Kaşğarinın «Divanü lüğat-it-türk» əsərini
ingilis dilinə tam şəkildə tərcümə edərək Şinasi Təkinin və Gönül Alpay
Təkinin redaktəsi altında 1982-85-ci illərdə ü ç cild hahnda nəşr
52
etdirmişdir . O, son tərcüməni həmkarı Ceyms Kelli (James Kelly) ilə
birlikdə həyata keçirmişdir.
«Divanü lüğat-it-türk» 1997-98-ci illərdə Əskər Eqeubay tərəfındən
53
üç cild halında qazax dilinə tərcümə edilmiş və yüksək poliqrafık sə-
51
G.Clauson. A n Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. O x -
ford. 1972.
5 2
Mahmud al-Kashgari. Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk),
Edited and Translation with İntroduction and İndices by Robert Dankoff in colla-
boration with James Kelly. Cambridge, part I , 1982 (pp. XI+416); part I I , 1984 (pp
111+381); part I I I , 1985 (pp. 337+microfiche).
MaxMy.T KauiKapn. TypİK ce3fliri (/jHyaHH jryFaT-HT-TvpİK). AjiMa™ Kajıacbi, X A H T
x3
öacnacbi, I TOM, 1997, 592 6eT; I I TOM, 1997, 528 6eı; I I I TOM, 1998, 600 6er.
viyyədə 3.000 tirajla nəşr olunmuşdur. Qazaxıstan Respublikasmm pre-
zidenti Nursuitan Nazarbayev nəşrə önsöz yaz'mış, bu qəbildən olan
əsərlərin elmi araşdırmalarda, milli mədəniyyət və şüurun inkişafında
oynadığı müstəsna rolu vurğulamışdır. Təəssüf k i , tərcümənin trans-
kripsiyasında qarışıq şəkildə tətbiq edilən kiril və latın əlifbaları, habelə
bəzi spesifık hərflər bu nəşrdən istifadəni çətinləşdirir. Ona görə də biz
qazaxca tərcüməyədən iqtibaslar vermək imkanmdan məhrumuq.
2002-ci ildə «Divan» Pekində Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu
İctimai Elmlər Akademiyası tərəfındən Çin dilində Alimcan Sabitin mə-
sul redaktorluğu altmda 3 cild halında 3.000 nüsxə tirajla nəşr olun-
54
m u ş d u r . I cildi Xe Juy, Din İ, Syao Cuni və Lyu Çzintszya, I I cildi
Syao Cuni və Lyu Çzintszya, IH-cilidi isə Syao Cuni çevirmişdir. Mirsul-
tan Osmanov I cilddə, Tahircan Məhəmməd isə I I və I I I cildlərdə ərəb
və latm qrafıkası ilə verilən mətnə nəzarət etmişlər. Ədalət naminə de-
mək lazımdır k i , bu, poliqrafıya baxımmdan «Divan»ın nəşrləri ara-
smda ən nəfıs nəşrdir. I cildin əvvəlindəki on bir səhifəlik müqəddimədə
əsər, onun müəllifı, Çində baş tutmayan nəşrləri və başqa dillərə tər-
cümələri haqqında geniş bilgi vermişlər.
2004-cü ildə «Divanü lüğat-it-türk» Hüseyn Düzgünün (Hüseyn
Məhəmmədzadə Sədiq) tərcüməsi ilə fars dilində də nəfıs şəkildə çapdan
55
çıxmışdır . I - I I - I I I cildləri tək bir cilddə toplayan mütərcim əsərə yaz-
dığı 2 səhifəlik türkcə və 67 səhifəlik farsca önsözdə kitabm çox müfəs-
səl və parlaq təhlilini vermişdir. O burada əsərin yazılma yeri və vaxtı,
tədqiqi tarixi, Müəllim Rifət, Konyalı Atif, Karl Brokkelmann, Bəsim
Atalay, Dəhri Dilçin, Salih Mütəllibov, Robert Dankoff və Ceyms Kelli
5 4 J
Tu Tszüe Yuy Datsıdyan, - U - _ ' „ Pekin, Millətlər nəşriyyatı, 2002, I cild, 554
s.; I I cild. 378 s.; I I I cild, 442 s. Çin heroqliflərini yazmaq m ü m k ü n olmadığı üçün biz
bu nəşri şərti olaraq DLT-Çin adlandıracağıq.
J
55 004 j
2 — JİJJJ , ^ J j J ' _ „
40 Mahmud Kaşğari
nəşrlərindən, uyğurca və qazaxca tərcümələrdən geniş bəhs etmişdir.
Hüseyn Düzgün önsözdə Ural-Altay dillərinin təsnifatı, türk dillərinin
tarixi, qədim uyğur yazısı, habelə «Divan»dakı şeir parçaları, atalar
sözləri, dastan və rəvayətlər (Alp Ər Tonqa, Şu və s.), tarixi hadisələr və
şəxslər barədə söz açmış, əsərin imlasını və quruluşunu təhlil etmişdir.
Hüseyn Düzgün də eynən uyğurlar kimi maddələri (baş sözləri) və
misalları paralel şəkildə həm latın, həm də ərəb əlifbası ilə göstərmiş,
daha sonra isə «Divan» haqqmda müxtəlif dillərdə çıxmış 126 biblio-
qrafık nəşri əhatə edən 5 səhifəlik (s.68-72) ədəbiyyat siyahısı vermişdir.
2005-ci ildə İstanbulda «Divanü lüğat-it-türk»ün yeni bir tərcüməsi
56
işıq üzü görmüşdür . Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevər tərəfindən
hazırlanan bu tərcümə tamamilə orijinal və yenidir. İki hissədən ibarət
olan kitabda əwəlcə baş sözlər latın əlifbası ilə tərcüməsiz, nümunəsiz
ard-arda sıralanmışdır (s. 11-126). Məsələn, həmzə kitabmda iki-yeddi
hərfli baş sözlər bölmə və bablar üzrə arxa-arxaya düzülmüş, qram-
matik izahatlar olduğu kimi verilmişdir. Kitabın ikinci hissəsində isə
(s. 127-720) həmin sözlər tərcümələri, misalları, atalar sözü, şeirləri və
qaydalara dair izahatları ilə birlikdə latın əlifbasmın ardıcıllığına görə
adi lüğət kimi tərtib edilmişdir. Bu nəşrin məqsədi «Divan»ı çağdaş
türkcədə daha geniş oxucu kütləsinə təqdim etmək olduğundan orada
türkcə sözlərin ərəb əlifbası ilə yazılışı da verilməmişdir.
Bir sözlə, «Divanü lüğat-it-türk»ün bu çox rahat və sadə nəşri həm
lüğət, həm də indeks kimi qəbul edilə bilər. Onun ən əsas özəlliyi son
tərcümə olması etibarilə digər nəşrlərdə gözə çarpan səhvləri təshih et-
məsi və «Divan»a yeni və cəsarətli bir baxışı əks etdirməsidir.
5 6
Kaşgarlı Mahnıut. Divanü Lugati't-Türk. Çeviri, Uyarlama, Düzenleme. Hazırla-
yanlar: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurtsever. İstanbul, 2005, Kabalcı Yayınevi, 725 s.
Divanü lüğat-it-türk ' _
Bir neçə kəlmə də bu sətirlərin müəllifınin tərcüməyə necə başladığı
barədə yazmaq yerinə düşərdi. M ə n bu işlə 1986-cı ildən məşğulam. O
vaxt «Divan»ın I cildini (Bəsim Atalay nəşrindən) tərcümə etmişdim.
Lakin sovet dövründə nəşr işinin çətinliyi, plana salınması və illərlə sür-
məsi dəyərli oxuculara yaxşı məlum olduğuna görə, bu təşəbbüs yarım-
çıq qaldı. Daha sonra bütün ziyalılar və jurnalistlər kimi mən də öl-
kəmizdə gedən ictimai-siyasi proseslərə qoşulduğumdan bu işlə məşğul
olmağa vaxt tapmadım. Üstəlik, Qarabağ olayları, bir-birini təqib edən
dövlət çevrilişi cəhdləri, hiperinflyasiya və kağız qıtlığı, maddi vəsaitin
yoxluğu üzündən «Divan»ın tərcüməsi və nəşri məsələsi arzu olaraq
qaldı və məcburən arxa plana keçdi.
Daha sonra mən məşhur oğuzşünas və qorqudşünas Faruq Sümərin
«Oğuzlar» (Bakı, Gənclik, 1992, 432 səhifə) kitabmın, böyük şair, mütə-
fəkkir və siyasi xadim Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilig» (Bakı,
Yazıçı, 1994, 492 səhifə, K.Vəliyevlə birlikdə) poemasımn, tanmmış alim
Bahəddin Ögəlin «Türk mifologiyası» (Bakı, Səda, 2004,1 cild, 626 səhi-
fə) əsərinin və digər əsərlərin tərcüməsi və çapı ilə məşğul olduğumdan
«Divanü lüğat-it-türk»ə lazımi diqqət yetirə bilmədim. Paralel olaraq
Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilig» poeması ilə bağlı xüsusi tədqi-
qat işi aparmağım («Qutadğu Bilig», Bakı, Elm, 2003, 320 səhifə) mənə
həmin dövrün dilini daha yaxşı mənimsəmək imkanı verdi. Bu arada
«Divan»m I cildinin əlyazmasmı yenidən gözdən keçirdim, təshih etdim,
digər cildlər üzərində işi davam etdirərək tərcüməni tamamladım və
Salih Mütəllibovun özbəkcə nəşri ilə, Urumçidə həyata keçirilmiş uyğur-
ca, Pekində buraxılmış çincə nəşrləri ilə və Hüseyn Düzgünün farsca tər-
cüməsi ilə tutuşdurdum.
Tərcümə və nəşr prosesində ortaya çıxan əsas çətinlik sözlərin və
nümunələrin ərəb əlifbası ilə orijinal türkcə yazılışmı verməklə bağlı idi.
Mahmud Kaşğari
Yazılış zamanı səhv buraxmamaq üçün bunu başqa dillərdəki nəşrlər-
dən skanner yolu ilə götürmək çox uzun və yorucu iş olduğundan əsərin
hər hansı bir dildəki elektron variantı lazım idi. Robert Dankoff ilə ya-
zışmalarımız zamanı məlum oldu k i , o da vaxtilə bu problemlə qarşı-
laşmış, axırda «Divanü lüğat-it-türk»ün mətnindəki sözlərin orijinalmı
ərəb əlifbası ilə verməmişdir. tngiliscə nəşrini əldə etdikdən sonra ame-
rikan aliminin başqa bir yol izlədiyini gördük. Müqayisə üçün bir n ü -
munə göstərək. Bizdə və digər nəşrlərdə «Ö 1 ü t» maddəsi bu şəkildədir:
^ Ö 1 ü t: bir-birini öldürmə. Öldürənə, qatilə «y*-f ölütçi» deyilir.
Həmin maddəni Robert Dankoff aşağıdakı kimi vermişdir:

' U L U T ' ölüt "Killing" (qital). Hence "a killer" (qatil) is called:
' U L U T J Y ' ölütci.
Biz də amerikan alimi kimi hərəkət edərək mətni ancaq latın əlifbası
ilə vermək istədik, lakin bu zaman lüğətin elmi dəyərinin aşağı düşəcəyi,
orijinal mətn olmadan sözlərin oxunuşu və yazılışı ilə bağlı şübhələr ya-
ranacağı əndişəsi ilə bu fıkirdən tamamilə vaz keçdik. Bütün misalları
olmasa da, yalnız baş sözləri (maddələri) ərəb əlifbası ilə vermək barədə
təklif çıxış yolu kimi görünsə də, ürəyimizcə olmadı. Çünki bu zaman
mətnşünaslan təxminən min il əvvəlki türkcə yazı və imla qaydalarını
öyrənmək və araşdırmaq imkanından məhrum etmiş olardıq.
Yeri gəlmişkən onu da deyək k i , «Divan»ın çincə tərcüməsində ey-
nən türkcə, özbəkcə, uyğurca və farsca tərcümələrdə olduğu kimi sözlə-
rin ərəb qrafıkası ilə orijinal yazılışı, latın əlifbası ilə trankripsiyası veril-
mişdir. Müqayisə üçün bir nümunə göstərək. Məsələn, «A r p a 1 a d ı»
maddəsi ingiliscə nəşri istisna olmaqla bütün nəşrlərdə təxminən bu şə-
kildədir:
tS-VWJ A r p a 1 a d ı: arpa verdi, «_;JVbJ _£l J( 1 atm arpaladı = o, atı-
0
na arpa verdi», (Jl-VbJ - j V U J arpalar-arpalamak).

Çin dilində isə həmin maddə aşağıdakı kimidir:
, 1 O 1
_,._.'_ L _f? arpaladi: O S - ^ V J - ' c^j _P atiıı orpaladi f_
^ „ _ 4 T < _;U"_U _f_ J V U ^ I arpalar—arpalamok) 0
Çincə tərcüməni əldə etdikdən sonra nəyin bahasına olursa-olsun,

türkcə sözləri ərəb qrafikası ilə yazmağa qərar verdik. Çünki təxminən
on dörd əsr bu əlifbadan istifadə etmiş bir toplum olaraq bu işdə acizlik
göstərmək bizə ağır gəlirdi. Bunu öz qüvvəmizlə görmək məcburiyyətin-
də idik - ya misalları əllə yazmalı, ya da kompüterlə yığmah idik. Uzun
müddət bu işi yerinə yetirəcək adam tapmaq mümkün olmadı. Nəhayət,
Bakı Dövlət Universitetinin fılologiya fakültəsinin magistraturasmda
təhsil alan təbrizli tələbəm Neda Nəcəfı Amandi bu ağır, çətin və şərəfli
missiyanı öz üzərinə götürdü və «Divan»dakı ərəb əlifbası ilə olan bütün
mətni, söz və hərfləri (hərəkələri də qoymaq şərtilə) kompüterdə yığdı.
«DİVAN»IN Q U R U L U Ş U
Quruluşuna görə «Divanü lüğat-it-türk» çox mürəkkəb əsərdir. Bu-

rada 9 mindən artıq söz verilmişdir. Maddə içində və mətnlərdə rast-
lanan baş söz və söz birləşməsinin miqdarı hər nəşrdə fərqdilir. Məsələn,
bu rəqəm Karl Brokkelmann nəşrində 7.993, Bəsim Atalay nəşrində
8.783, Salih Mütəllibov nəşrində isə 9.222 təşkil edir. Bu onunla bağlıdır
ki, Mahmud Kaşğari çoxmənalı sözləri və omonimləri bir maddə al-
tmda verdiyi halda, ayrı-ayrı naşirlər onları parçalayaraq iki, bəzən üç,
hətta dörd-beş maddə halma salmışlar. Əyanilik üçün bir misal gös-
tərək (söhbət burada tərcümə fərqindən deyil, sırf texniki fərqdən ge-
dir). Məsələn, Bəsim Atalay «B a s d ı» maddəsini bu şəkildə vermişdir:
B a s d ı: ^Ji^ anı burt basdı = onu kabus, qarabasma
basdı», JJI bəg el basdı=bəy vilayəti basdı, sanki üstünə çök-
Mahmud Kaşğari
dü», «_:_* bəgni yağı basdı = yağı bəyi basdı, bəyə basqm elə-
di». Başqası da belədir. «jî _i*a J ər kızığ basdı=adam qızı basdı, qa-
marladı, üstünə çullandı», «j±*i _T~J* ıt keyikni basdı = it geyiki sü-
pürlədi və yıxdı», (JU**> -jt-*> basar - basmak).
Salih Mütəllibov isə həmin maddəni parçalayaraq aşağıdakı beş
ayrı maddə halına salmışdır:
_ _ _ j B a s d ı: « _ _ ü - J J J y-! am burt basdı = onu (kürəyini yerə
qoyub yatmaq nəticəsində) qara basdı».
_ _ _ j B a s d ı: «j^ JJI _ J bəg el basdı = əmir xalqa zülm elədi».
. • H B a s d ı : nji^J^ j&^ bəgni yağı basdı = düşmən gecə bəyə
basqm etdi». Başqası da belədir.
B a s d ı: «jî J ər kızığ basdı = adam qızı basdı, üstünə

çıxdı».
jîB a s d ı: « _ ; • _ * * A ıt keyikni basdı = it geyiki basdı, basıb

aldı, yıxdı», ( J L _ J - j _ J basar-basmak).
Yeri gəlmişkən qeyd edək k i , biz də bir maddə içində verilən, imla
və tələffüzcə eyni olan, lakin tamam fərqli məna və anlayışlar ifadə edən
sözləri ayırdıq və yeni maddə halında verdik. Bu şəkildə lüğətin daha
aydın, daha anlaşıqlı, istifadə üçün daha rahat və funksional olacağını
nəzərə aldıq. Bizim nəşrdə baş maddə sayısı 9.300 civarındadır.. Bunla-
rm 4 minə qədəri (40 faizi) fe'l, qalanları isim, sifət, zərf və əvəzlikdir.
Əsər klassik ərəb qrammatikası və lüğətçilik ənənələri əsasmda qələ-
mə alınmışdır. Sözlər ərəb əlifbasındakı hərflərin sırasına uyğun olaraq
düzülmüşdür. Mahmud Kaşğari özü bu barədə belə yazmışdır: «Mən bu
kitabı ... heca hərfləri sırasına görə tərtib etdim. Araşdıran onu asan
tapsın, arayan sırasmda arasın deyə, hər kəlməni yerli-yerinə qoydum,
dərinliklərini üzə çıxardım, qatılıqlarını yumşaltdım, qaranlıq cəhətlərini
işıqlandırdım. İ l b r boyu bir çox çətinliklərə sinə gərdim, nəhayət, əsəri
başdan-sonadək səkkiz əsas kitabda topladım».
M.Kaşğari birinci kitabı «həmzəli sözlər kitabı» adlandırmışdır.
«Divan»ın ikinci kitabı «salim kitabı»dır, buraya tərkibində ərəbcə
«hərfi-illət» deyilən əlif, vav, ye hərflərindən biri və təkrarlanan hərfı ol-
mayan sözlər daxildir.
«Müzaəf kitabı» adlanan üçüncü kitabdakı sözlərdə eyni cinsli i k i
hərf yan-yana gəlir, bu zaman ilk hərf sükunlu, ikinci hərf hərəkəli olur.
Əsərdəki dördüncü kitab «misal kitabı»dır. Sözün tərkibində hərfı-
illətdən, yəni əlif, vav, ye hərflərindən biri olsa, ona «misal» deyilir.
Beşinci və altmcı kitablara müvafıq şəkildə üç hərfli və dörd hərfli
sözlər (ərəbcə «zəvat üs-səlasə» və «zəvat ül-ərbəa») daxil edilmişdir .
Mahmud Kaşğari yeddinci kitaba «ğünnəli sözlər kitabı», yəni tər-
kibində gənizdən (burundan) gələn hərflər olan sözlər kitabı adını ver-
miş, sükunlu iki hərfm birləşdiyi sözləri («cəm beyn əs-sakineyn») isə
son kitabda toplamışdır. Yeri gəlmişkən onu da demək lazımdır k i , hər
bir kitabda iki (sünai), üç (sülasi), dörd (rübai), beş (xümasi) və altı
hərfli (südasi) sözlər babları, eləcə də salim, müzaəf və ğünnəli qismləri,
habelə sözün quruluşundan asılı olaraq müxtəlif bablar vardır. Kitab-
larm bəziləri isimlər və fe'llər olmaqla iki kitaba, sonra bölmə və bab-
lara ayrılmış, müvafiq qrammatik izahatlarla təchiz edilmiş, bu zaman
ərəbcə terminlər işlədilmişdir.
Mahmud Kaşğari «Divanü lüğat-it-türk»ə türk dillərində istifadə-
dən çıxmış arxaik sözləri, habelə xalq arasında fəal şəkildə işlədilən, la-
kin başqa dillərdən keçən alınma kəlmələri daxil etməmişdir. O, prisip
etibarilə alınma sözlərə qarşı çıxmış, dilin saflığı və təmizliyi uğrunda
mübarizə aparmış, türk sözlərini unudaraq fars sözləri işlədən oğuzları
kəskin tənqid etmişdir. Mahmud Kaşğari əsil türkcənin şəhərlərdə deyil,
4 6
Mahmud Kaşğari
başqa xalqlarla gediş-gəlişi, ünsiyyəti az olan köçəri əhali arasında qo-
runduğunu vurğulamışdır. O, «Divan»dakı bir sıra sözlərin qarşısmda
«qeyri-əsliyyə», yəni «bu söz əsl türkcə deyildir» qeydini də vermişdir.
NƏŞRDƏ TƏTBİQ EDİLƏN ƏLİFBA
Azərbaycan əlifbasının mövcud imkanları «Divanü lüğat-it-türk»ü

transkripsiya etmək üçün yetərli hesab edilə bilər. Burada bizim əsas
çətinliyimiz ka, ke, ge və ğe hərflərinin (səslərinin) işlənmə məqamlarını
dəqiqləşdirmək idi. Bunsuz əsərin tərcüməsi, sözlərin transkripsiyası də-
qiq olmazdı. Hətta ən mükəmməl nəşr sayılan Bəsim Atalay nəşrində də
sözlərin transkripsiyası zamanı bəzi ğe-lər ge ilə, ge-lər ğ ilə, sağır nun
isə nğ ilə verilmişdir k i , bu da çağdaş türkcədə ğe hərfınin oxunmaması
ilə bağlıdır və məcburiyyətdən doğmuşdur.
İkinci əsas çətinlik J ka və - ke-ni bizim əlifbada eyni hərflə vermək
idi. Lakin türk dillərinə xas olan sinharmonizm k ilə yazılan sözlərin tə-
ləffüzündə J ka ilə - ke-ni bir-birindən ayırd etməyə imkan verir.
Üçüncü çətinlik - ke hərfmin eyni zamanda həm ke (əkin), həm də
ge (əgin=əyin, əyin-baş) səslərini ifadə etməsi idi. Bunları yerinə görə də-
qiq verməyə çalışdıq. Üstəlik, - hərfı ö n ilə birlikdə - - sağır nunu (nq)
bildirir. Bu səsi beynəlxalq fonetikada qəbul edilmiş qayda üzrə bir işarə
ilə (n) vermək daha doğru olardı, lakin bunun «Divan»dan iqtibas işini
çətinləşdirəcəyi və əlavə problemlər yaradacağı ehtimalı bizi bu fıkirdən
daşındırdı. Son dərəcə geniş əhatə dairəsi olan «Divan»ın dilçilər xari-
cində digər sahələrin mütəxəssisləri tərəfındən də tədqiqata cəlb oluna-
cağını nəzərə alaraq sağır nunu nq ilə verməyi uyğun gördük.
«Divan»da ancaq sözün ortasında və sonunda gələn & sağır nun o
dövrün dilində normal bir hərf və səs kimi çıxış edir. Daha sonra bəzi
türk dillərində sıradan çıxan bu səs hazırda ədəbi dilimizdə olmasa da,
dialektlərimizdə, canlı danışıq dilində işlədilir. Məsələ ondadır k i , biz-
dəki nq konsonantı ilə n səsinin müvaziliyi o qədər də ciddi məna fərqi
yaratmır. Məsələn, ananı (ana olan qadını) və ananqı (sənin ananı), k i -
tabmı (onun kitabını) və kitabınqı (sənin kitabmı) sözlərində obyekt də-
yişməz olaraq qalır. «Divan»da isə sağır nunlu sözlə n səsi olan söz ta-
mamilə ayn-ayrı sözlərdir və fərqli obyekt və mənaları ifadə edir. M ə -
sələn, mən və mənq (dən, buğda), kan və kanq (ata), on (10) və onq (asan)
sözlərində bunu əyani şəkildə görmək mümkündür. Dilçiliyimizdə sağır
nun məsələsi bütün aspektləri ilə, yəni problemin qoyuluşu, mahiyyəti
57
və tədqiqi professor Elbrus Əzizov tərəfmdən xülasə edilmişdir .
Bəsim Atalayın ərəbcə j hərfıni dh kimi verməsi bizi qane etmirdi,

onu vurğulu və ya nöqtəli zet kimi verməyin daha doğru olacağı fıkrində
idik. Lakin sonradan «Divan»ın türkcə və azərbaycanca nəşrləri arasın-
da ciddi ayrılıq yaranacağı əndişəsi ilə bu fıkirdən də vaz keçməli olduq.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, i dh səsi təxminən bizim y səsinə yaxın-
dır, bunu şeir parçalarında biri j dh, digəri _ y ilə yazılan həmqafıyə
sözlərdə də görmək mümkündür.
Xaqaniyyə dilində v ilə f arasında tələffüz edilən üç nöqtəli f üçün
latm əlifbasının w hərfini qəbul etdik.

İki məxrəc arasında tələffüz edilən j hərfmi j ilə verdik.
Ərəb qrafıası ilə yazılan nümunələrdəki ^ b-ləri kiçik istisnalar dı-
şında bir qayda olaraq p ilə, £ c-ləri ç ilə verdik, bu əlifba ilə yazılan
sözlərdə hərəkələr əsasən tam şəkildə qoyuldu, yalnız _s i/ı ilə bitən söz-
lərdə əlavə diakritik işarəyə və sükun işarəsinə lüzum görülmədi. Ərəb
hərfləri asanlıq naminə latın əlifbasındakı adları ilə yan-yana göstərildi.
5 7
E.Əzizov, həmin əsər, s. 107-113.
_ Mahmud Kaşğari
Digər hərf və səslərdə elə bir ciddi problem yoxdur.
«Divan»da qrammatik qaydalar izah edilərkən «Qayda» sözü yazıl-
mamışsa, həmin sözü düz mötərizə içində biz verdik. Düz mötərizə için-
dəki bütün söz və izahatlar, o cümlədən ərəb hərflərindən sonra gələn və
onlarm imlasmı göstərən qeydlər bizə aiddir.
Mətnaltı qismlərdə şərhlərin imkan daxilində az olmasına, əsərin
əlavə bilgilərlə yüklənməməsinə diqqət etdik. Xüsusən də «bu söz fılan
dialektdə, filan şivədə, filan klassik şairimizin dilində işlənmişdir» kimi
şərhlərdən və misallardan qaçmağa çalışdıq, «Divan»m elmi dövriyyəyə
daxil edilməsindən sonra onun müxtəlif sahələrin mütəxəssisləri tərə-
findən geniş şəkildə araşdırmalara cəlb olunacağmı nəzərə aldıq.
Burada bir şeyi də bildirmək lazımdır k i , biz Bəsim Atalaym mənt
altmdakı haşiyədə verdiyi qeydlərin böyük əksəriyyətini tərcümə etdik.
Lakin bəzi sözlərin Anadoluda, yaxud başqa türk dillərində hələ də iş-
ləndiyi barədə məlumatı, bu və ya digər sözün yazma və basma nüsxə-
lərdə fərqli imlada yazıldığı, əsərin üzünü köçürən katib tərəfindən və ya
başqa bir şəxs tərəfindən düzəlişlər aparıldığı, təshih edildiyi haqqında
qeydləri, eləcə də ərəbcə mətndəki səhv və dolaşıqlıqlarla bağlı mülahi-
zələrin hamısmı vermədik, alimin elmi bəsirətinə, dərin biliyinə güvənə-
rək onun doğru hesab etdiyi variantları verdik. Bu həm də onunla bağlı
idi k i , onsuz da kiçik şriftlərlə yığılan qeydlərdə ərəbcə söz, ibarə və
cümlələrdəki yanlışlıqları göstərmək Azərbaycan dilçiliyi baxımmdan
lüzumsuz bir işdir. Bu zaman hərəkələrin bulanıq göründüyünə, aydın
şəkildə seçilmədiyinə təcrübi şəkildə şahid olduq.
Onu da qeyd edim k i , biz tərcümə prosesində ingiliscə və qazaxca
nəşrləri istisna olmaqla «Divan»ın türk, özbək, uyğur, fars və Çin dilinə
tərcümələrinə diqqət yetirdik, mübahisəli məqamları müqayisə və tutuş-
durma yolu ilə aydmla$dırmağa çalışdıq, mətnaltı haşiyədə çoxlu iqti-
jjivanü lüğat-it-türk
bas verdik. Bu zaman Bəsim Atalay nəşrini ixtisarla D L T (Divanü Lü-
gat-it-Türk), türkcə Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevər nəşrini qısa
şəkildə DLT-2005 (bu kitab 2005-ci ildə nəşr olunub), özbəkcə Salih
Mütəllibov nəşrini TSD (Turkiy suzlar devoni), uyğur nəşrini T T D
(Türki tıllar divanı), abbreviaturası ilə verdik, farsca Hüseyn Düzgün
nəşrini & J J (yəni - j - » - - J _)I„ J
), çincə nəşri isə DLT-Çin adı altında
zikr etdik. Hər dəfə qeyddən və ya iqtibasdan sonra müvafıq nəşrin
cildini və səhifəsini də göstərdik. Zənnimizcə, bu, müəyyən məsələlərdə
(sözlərin fərqli oxunuşu və tərcüməsi) tədqiqatçılara kömək edə bilər.
Oxucular haşiyələrə baxarkən Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurt-

sevərin tərcüməsinə daha çox müraciət etdiyimizin fərqinə varacaqlar.
Başqa nəşrlərin məziyyətlərinə əsla kölgə salmadan deməliyik k i , böyük
titizliklə hazırlanan bu tərcümə «Divanü lüğat-it-türk»ün sonuncu nəşri
olması etibarilə divanşünaslıqda son nailiyyət sayıla bilər. Kitaba i k i sə-
hifəlik önsöz yazan Prof.Dr. Aykut Kazancıgil digər nəşrlərin özəllik-
lərini qısaca xarakterizə etmiş, Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevərin
bu əsərlə bağh bütün ədəbiyyatı diqqətlə gözdən keçirdiklərini, fədakar-
lıqla çahşaraq ortaya mükəmməl tərcümə qoyduqlarını vurğulamışdır.
Son olaraq bu ağır və çətin işdə məndən öz dəyərli məsləhətlərini
əsirgəməyən, məni daim ruhlandıran, əziz müəllimim və dostum, böyük
alim və qeyrətli vətəndaş, nəşrin elmi redaktoru, Azərbaycan M i l l i Elm-
lər Akademiyasınm müxbir üzvü, Türk D i l Qurumunun fəxri üzvü,
əməkdar elm xadimi, Bakı Dövlət Universiteti türkologiya kafedrasının
müdiri, Azərbaycanda türkologiyanın və türkçülüyün bayraqdarı, fılo-
logiya elmləri doktoru, professor Tofiq Hacıyevə sonsuz minnətdarlıq
və şükran duyğularımı' izhar etməyt özümə borc bilirəm. Tərcümənin
bütün qüsurları mənə, uğurları isə ona aiddir.
50 Mahmud Kaşğari
Əlyazmaya müsbət rəy verən görkəmli alim, AMEA-nın müxbir
üzvü, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin müdiri, fılologiya elmləri dok-
toru, professor Nizami Cəfərova, məsləhətçilər - professor Hüseyn
İsmayılova, professor Əzizxan Tanrıverdiyə və professor Məmmədəli
Qıpçağa da dərin sayğılanmı bildirirəm.
«Divan»ın tərcümə və nəşr olunması təşəbbüsünü ortaya atan, bu
məqsədlə xüsusi «Mahmud Kaşğari» fondu yaradan və komissiya təşkil
edən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə, fondun rəhbəri hörmətli Anar mü-
əllimə, fondun icraçı direktoru Elxan Zal Qaraxanlıya, AYB-nin katibi
A r i f Əmrahoğluna və komissiya üzvlərinə təşəkkürü borc bilirəm.
Kitabın tərcüməsini dəstəkləyən və təşviq edən, nəşri barədə Elmi
Şuranm qərarını çıxaran Azərbaycan M i l l i Elmlər Akademiyasının
Folklor İnstitutuna, institutun direktoru fılologiya elmləri doktoru H ü -
seyn İsmayılova və əməkdaşlarına səmimi minnətdarlığımı bildirirəm.
Bakı Dövlət Universitetinin türkologiya kafedrasında bərabər çalış-
dığım əziz həmkarlarıma da ayrıca təşəkkür edirəm. Hörmətli ustadım
Tofıq müəllim başda olmaqla onların mənə göstərdikləri böyük diqqət
və qayğını, ve'-dikləri dəyərli məsləhət və tövsiyələri, tərcümənin gedişini
necə şövqlə, hətta həyəcanla izlədiklərini heç vaxt unutmayacağam.
Mətnin ərəb qrafikası ilə olan qismini kompüterdə yığan, bu gərgin
və üzücü işin gerçəkləşməsində mühüm rol oynayan əziz tələbəm Neda
Nəcəfı Amandiyə, ərəb-fars proqramları və şriftləri məsələsində mənə
kömək edən dostum Cabbar Məmmədova ürəkdən təşəkkür edirəm.
Tərcümə üzərində çalışarkən mənə hər cür şərait yaradan, mənəvi
dəstək olan, mətnin yığılması və korrekturanm oxunması işində mənim
qədər yaxından iştirak edən əziz həyat yoldaşım Solmaz xanıma, eləcə
də məni daim dəstəkləyən ailə üzvlərimə və dostlarıma burada öz dərin
ehtiramımı çatdırmaq istəyirəm.
Bu, «Divanü lüğat-it-türk»ün Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk
tərcüməsidir. Ümumi həcmi 2.234 səhifə olan Bəsim Atalay nəşri əsasın-
da ilk dəfə həyata keçirilən 2.080 səhifəlik bu ağır və irihəcmli iş,
şübhəsiz k i , nöqsan və yanlışlıqlardan da xali deyildir. Tərcümə haqqm-
da öz rəy və tənqidi qeydlərini bizə bildirəcək şəxslərə bəri başdan təşək-
kür edirəm. Yeganə təsəllim bu nəşrin milli filologiya elmimizdə «Di-
van»la bağlı boşluğu müvəqqəti olaraq doldurması, gələcəkdə daha mü-
kəmməl tərcümə və nəşrlərin meydana çıxmasına zəmin yaratmasıdır.
Aqillərdən biri demişdir k i , insan həyatmda tək bircə dəfə lüğətə

baxsa, həmin lüğət ona verilən pulu çıxarmış sayılır. M ə n ürəkdən inanı-
ram k i , sevimli oxucularımız türklüyün bu şah əsərinə hər gün dəfələrlə
baxacaq, ondan çox şey öyrənəcək, çox feyz və zövq alacaq, dəyərli
alimlərimiz isə bu zəngin qaynaq sayəsində türk dili və ədəbiyyatı, türk
tarixi və mədəniyyəti, türk mənəviyyatı və etnoqrafıyası, bir sözlə, şanlı
türk keçmişi i l ə bağh yeni-yeni tədqiqat işləri aparacaq, bir-birindən
gözəl əsərlər yaradacaqlar. O zaman Mahmud Kaşğarinin böyüklüyü,
türklük, türkçülük və türkologiya qarşısında misilsiz xidmətləri daha
yaxşı dərk ediləcək, bizim naçiz əməyimiz də boşa getməmiş olacaq.
Burada bir məsələyə də toxunmaq istərdim. Əsərin nəşri ilə əlaqədar
bir çox tanıdığım və tanımadığım iş adamlarına, yerli və xarici fırmalara
müraciət etdim. Sovet dövründə orta məktəblərdə tədris olunmadığı
üçün bizim biznesmenlər «Divan»m əhəmiyyətini yaxşı dərk edə bilmir-
dilər, üstəlik, nəşr üçün lazım olan məbləğin miqdarı onları ürküdürdü.
Düzdür, bəzi haram pul sahibləri qazanc məqsədilə ticari təkliflər irəli
sürür, çirkin niyyətli bəzi «elm» adamları tərcüməni yalnız öz imzaları
ilə çap etdirməyi, mənə isə «yaxşı honorar» verməyi vəd edirdilər. Xarici
fırmalara gəlincə, onlarm «Divan» kimi milli bir əsərin nəşrində maraq-
ları yox idi. Xülasə, uzun müddət kitabın çapı üçün lazım olan vəsaiti
52 Mahmud Kaşğari
tapa bilmədim. Nəhayət, son çarə olaraq qardaş Türkiyənin 9-cu Pre-
zidenti, Azərbaycanm fəxri vətəndaşı, Türk Dünyasımn Ağsaqqalı, türk
dilinin və mədəniyyətinin qoruyucusu və hamisi, aramızda uzun illərdən
bəri könül bağları olan cənab Süleyman Dəmirələ müraciət etdim. A n -
karaya göndərdiyim faksın yeddinci günü o mənə şəxsən telefon açaraq
«Divanü lüğat-it-türk»ün nəşri ilə bağlı məni ürəkdən dəstəklədyini bil-
dirdi. Bir müddət sonra məni Ankaraya dəvət edərək tərcümə ilə tanış
oldu, bəzi dəyərli məsləhətlər verdi, özünün yazdığı «Sunuş»u (müqəd-
diməni) təqdim etdi. Bu nəcib hərəkətinə görə bu Böyük İnsana elmi ic-
timaiyyətimiz, oxucularımız və öz adımdan dərin və sonsuz təşəkkür-
lərimi bildirirəm. Türk Dünyasınm qəlbində özünə taxt qurmuş, şərəfli
admı tarixin səhifələrinə qızıl hərflərlə həkk etdirmiş cənab Süleyman
Dəmirəl həm də «Divan»ın nəşri ilə bağlı bu xeyirxah addımma görə
Azərbaycan xalqı tərəfmdən daim minnətdarlıqla anılacaqdır! (Mən bu
sətrləri sırf qədirşünaslıq və tarixi həqiqət naminə yazdım).
Ustad Hüseyn Düzgün hər bir işin, o cümlədən də xəttin, yəni yazı-
nın yanlışlardan xali olmadığını nəzərdə tutaraq «Divan»m farsca tər-
cüməsinə yazdığı önsözü belə bir fəlsəfı beytlə bitirmişdir:
Əz ğələt birun nəbaşəd hiç xətt,
Xətti-təqdir əst birun əz ğələt.
Biz də bu hikmətli fıkri ürəkdən paylaşaraq önsözümüzü həmin
beytin ana dilimizə tərcüməsi ilə bitiririk:
Deyildir qələtdən uzaq heç bir xətt,
Alın yazısıdır, yox onda qələt.
Tanrı Türkü qorusun!

Ramiz ƏSKƏR.
22 iyul 2005-ci il, Bakı.
53
DİVANÜ
LÜĞAT-İT-TÜRK
ICİLD
(mətn)
54 Mahmud Kaşğari
BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
Hər cür fəzilət və gözəl əməllər sahibi Tanrıya həmd olsun! Xalqın
ən bəlağətlisi susqun, ən sağlamı xəstə olduğu bir zamanda Tanrı doğru
və yanlışı açıq-aydm şəkildə bəyan edən Qur'anmı Cəbrayıl vasitəsilə
Məhəmmədə göndərdi. Beləliklə, hidayət yolunu göstərdi, sənəd və bə-
lədçi verdi. Məhəmmədə və onun yolunda xidmət göstərən bütün övlad-
larma səlat və salam olsun!
Həmdü səlatdan sonra bu kəminə Məhəmməd oğlu Hüseyn, Hüseyn
oğlu Mahmudun sözlərini dinləyin: Tanrmın inayəti ilə günəş türk
bürclərində doğdu və göylərin bütün dairələri onların mülkləri üzərində
döndü. Tanrı onlara türk adını verdi və onları yer üzünə hakim qıldı.
Dövrümüzün xaqanlarını onlardan çıxardı, dünya millətlərinin idarə ci-
lovunu onların əlinə tapşırdı, onları hamıdan üstün elədi, onları haqq
üzrə qüvvətləndirdi. Tükrlərlə əlbir olanları və tərəfdarlarım əziz tutdu,
türklərin sayəsində bütün arzularma çatdırdı, pislərin, qaragüruhun şə-
rindən qorudu. Türklərin oxlarından qoruna bilmək üçün onlarm yolu-
nu tutmaq hər bir ağıllı adama layiq və münasibdir. Dərdini söyləmək və
tüklərin könlünü fəth etmək üçün onların dilində danışmaqdan başqa yol
yoxdur. Əgər kimsə öz qövmündən ayrılaraq türklərə sığmsa, o bütün
qorxu və bəlalardan xilas olar, o adamla birlikdə başqaları da sığına bilər.
Divanü lüğat-it-türk . —
And içərək deyirəm ki, mən bunu Buxaranm mötəbər imamlarının
birindən və nişapurlu başqa bir imamdan şəxsən eşitmişəm. Onlar ikisı
də sənəd-sübutla bildirirdi k i , peyğəmbərimiz qiyamətin əlamətlərini,
axır zamanın fıtnə-fəsadlarını və oğuz türklərinin ortaya çıxacağını söy-
lədiyi vaxt «Türk dilini öyrənin, çünki onlar üçün uzun sürəcək hökm-
ranlıq vardır» deyə buyurmuşdur.
Vəbah söyləyənlərin boynuna, bu hədis doğru isə, türk dilini öy-
rənmək çox vacib işdir, əgər bu söz doğru deyilsə, o zaman türk dilini
öyrənməyi ağıl əmr edir.
Mən türklərin, türkmənlərin, oğuzların, çigillərin, yağmaların, qır-
ğızlarm şəhərlərini və məskənlərini uzun illər başdan-başa dolaşdım,
sözlərini topladım, müxtəlif sözlərin xüsusiyyətlərini öyrəndim, yadda-
şıma həkk elədim. M ə n bu işləri dil bilmədiyim üçün deyil, əksinə, bu
dillərin ən kiçik fərqlərini göstərmək üçün elədim. Yoxsa k i , mən dil sa-
həsində onların ən bəlağətlisi, ən aydm danışanı, ağılca ən incəsi, soyca
ən nəcabətlisi, savaşda ən mahir nizəçisiyəm. M ə n onlara o qədər diq-
qət yetirdim k i , türk, türkmən, oğuz, çigil, yağma, qırğız boylarınm dil-
ləri bütünlüklə məndə cəm oldu. M ə n onları ən yaxşı şəkildə sıraladım,
ən gözəl biçimdə tərtib elədim.
Mənə əbədi şan-şöhrət, bitməz-tükənməz səvab olsun deyə Tanrıya
sığınaraq bu kitabımı yazdım və ona ^ j - l - - - ö& «Divanü lüğat-it-
türk» [«Türk dillərinin qamusu»] admı verdim.
Kitabı müqəddəs peyğəmbər məqamında oturan, Haşımilər soyun-
dan, Abbasilər sülaləsindən olan başçımız, ulumuz və ağamız, Aləmlərin
Rəbbinin vəkili, möminlərin əmiri xəlifə Əbülqasim Abdullah ibn M ü -
həmməd əl-Müqtəda Biəmrullah mərtəbəsinə ərməğan etdim. Allah ona
uzun ömr, əbədi izzət, bəxtü səadətli həyat əta qılsm. Səltənətinin tə-
məllərinə heç bir zaval toxunmasm, əski dövrlərin ehtişamı onun sara-
5 6
Mahmud Kaşğari
yından əskik olmasın. Rəhbərlik dərəcəsi elə nemətlərlə yüksəlsin k i ,
A d ə m oğulları onun comərdliyi ilə həyat tapsınlar. Rəhbərliyi uğur ul-
duzunun yoldaşı olan xoş iqballa, oxu hədəfmdən şaşmayan əzmlə, şanlı
zəfərə qovuşan dostla, zəlil və qəhr olan düşmənlə taclansın. Sayəsi,
qüdrəti, camalı, kərəmi, şanı müsəlmanların üzərindən əbədiyyətə qədər
əskik olmasın!
* * *
M ə n bu kitabı hikmət, sə'c, atalar sözü, şeir, rəzəc, nəsr kimi ədəbi
parçalarla süsləyərək heca hərfləri sırasma görə tərtib etdim. Araşdıran
onu asan tapsın, arayan sırasında arasm deyə, hər kəlməni yerli-yerinə
qoydum, dərinliklərini üzə çıxardım, qatılıqlarını yumşaltdım, qaranlıq
cəhətlərini işıqlandırdım. İllər boyu bir çox çətinliklərə sinə gərdim, nə-
hayət, əsəri başdan-sonadək səkkiz kitabda topladım.
58
Birincisi - həmzəli sözlər kitabı . Allahın kitabı ilə şərəflənmək
üçün mən kitabıma həmzə ilə başladım.
59
İkincisi - salim kitabı .
60
Üçüncüsü - müzaəf kitabı .
61
Dördüncüsü - misal kitabı .
62
Beşincisi - üç hərfli sözlər kitabı .
63
Altmcısı - dörd hərfli sözlər kitabı .
5 8
Sözün başında əlif, vav, ye hərfləri gələn sözlər. Əgər bir sözdə həmzə varsa, ona
«məhmuz» (həmzəli) deyilir.
5 9
Sözün tərkibində ərəb dilində «hərfı-illət» adlanan əlif, vav, ye hərflərindən biri və
eyni cinsdən yan-yana iki hərf olmasa, ona «salim» deyilir.
6 0
Bir sözdə eyni cinsdən i k i hərf yan-yana gəlsə və birinci hərf sakin (sükunlu), ikinci
hərf hərəkəli olsa, ona «müzaəf» deyilir.
61
Sözün ilk hərfı hərfı-illətdən (yəni əlif, vav, ye) hərflərindən biri olsa, ona «misal»
deyilir.
6 2
İki hərfdən ibarət sözlərə «sünai», üç hərfli olanlara «sülasi», dörd hərfli olanlara
«rübai», beş hərfli olanlara «xümasi», altı hərflilərə «südasi» deyilir.
6 3
Bizim şərhlərimizdə və ya Mahmud Kaşğariniıı qrammatik izahatlarında i k i , üç,
dörd hərfli sözlər deyilərkən sözün tərkibindəki ərəb hərfləri nəzərdə tutulur.
64
Yeddincisi - ğünnəli sözlər kitabı .
Səkkizinci - hərəkəsiz i k i hərfm birləşdiyi sözlər kitabı.
Hər kitabı isimlər və fe'llər olmaq üzrə iki yerə ayırdım. İsimləri
fe'llərdən əvvəl yazdım, arxasından fe'lləri düzdüm. Hər birini öz sıra-
sma görə təsnif etdim. Əvvələ gəlməsi vacib olanı önə, ikinci dərəcədə
gəlməsi lazım olanı sona qoydum. Hamı tərəfındən asan başa düşülməsi
üçün kitabda və bablarda ərəb dilindəki istilahları işlətdim.
Türk və ərəb dillərinin atbaşı bərabər yürüdükləri bilinsin deyə Xə-
65
lilin «Kitab ül-əyn»də elədiyi kimi, mən də işlək sözlərlə arxaik kəl-
mələri bu kitabda birlikdə vermək niyyətində idim. Əlbəttə, bu daha
mükəmməl iş olardı. Lakin mənim tutduğum yol daha doğrudur, çünki
bu halda sözləri tapmaq daha asandır və hər kəs bu üsula üstünlük ve-
rir. Buna görə də sözü qısa etmək məqsədilə işlədilməyən kəlmələri kita-
ba daxil etmədim.
Xəlilin tutduğu yolun türk dili üçün dəxi məqbul olduğunu göstərə
bilmək məqsədilə aşağıda işlədilən və işlədilməyən misalları yazdım:
Arık Irmak istifadə olunan
Akur Axır istifadə olunan
Kar Kar istifadə olunan
Kara Kara istifadə olunan
Raka Raka buraxılan
Rak (şiddət bildirən ədat) istifadə olunan
Azuk Azık istifadə olunan
Akuz Akuz buraxılan
6 4
Tərkibində gənizdən gələn bir hərf olan sözə «ğünnəli» deyilir. Boğazda tələffüz
edilən hərflərə «hürufı-hülq» (boğaz hərfləri) deyilir.
6 5
Bəsrə qrammatika məktəbinin tanınmış nümayəndəsi, əruz nəzəriyyəsinin
yaradıcılarından biri olan Xəlil ibn Əhməd əl-Fərahidi əl-Bəsrinin (718-792) məşhur
«Kitab ül-əyn» əsəri nəzərdə tutulur.
58 Mahmud Kaşğari
Kuzı Kuzu istifadə olunan
Kız Kız istifadə olunan
Zıkı Zıkı buraxılan
Zık Zık buraxılan
İşlək və arxaik sözlər bunlarla məhdudlaşmır. Üç hərfli, dörd hərf-
li və başqa sözlərdə də belə nümunələr az deyil. Biz burada «Addım ye-
rişi göstərir» məsəlində olduğu kimi, yalnız bəzi misallar verdik.
M ə n işi yüngülləşdirmək və kitabı qısaltmaq üçün bu yolu seçdim.
Məndən əvvəl heç kimin tətbiq etmədiyi bir düzülüş və heç kimin dü-
şünməmiş olduğu bir tərtibatla işi açıqladım. Bu işdə mən əsərin qiymə-
tini yüksəltmək və ondan istifadə edənlərə asanlıq yaratmaq naminə bir
sıra qaydalar, hətta yeni ölçülər də tətbiq etdim. Qabaqda gedənlərə çat-
ması üçün bu kitab vasitəsilə ehtiyacı olana at göndərdim, onlara yet-
məsi üçün yol açdım, daha yuxarı çıxmaq istəyənlərə nərdivan qoydum.
Sonra mən türklərin hər boyuna məxsus köklərin və onlardan yaranan
sözlərin xüsusiyyətlərini və harada işlənməsini izah edib göstərmək üçün
əlahiddə bir yol tutdum.
Kitabda türklərin dünya görüşlərini və bilgilərini göstərmək üçün
onların şeirlərindən, qayğılı və sevincli günlərində yüksək düşüncələr
ifadə edən hikmətli sözlərindən misallar da verdim. Bunlar nəsillərdən
nəsillərə keçərək gəlmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, kitabda bir çox mü-
hüm sözlər də topladım və nəticədə bu kitab saflıqda son həddə, gözəl-
likdə son mərtəbəyə çatdı.
Könül verdiyim bu işdə ulu Tanrıdan yardım dilədim.
Hər cür güc və qüvvə ancaq ona güvənməkdədir. O, bizə yaraşan
nə gözəl inamdır!
TÜRKYAZISI
Bütün türk dillərində işlənən hərflərin sayı 18-dir. Onları bu şəkildə

66
qruplaşdırmaq m ü m k ü n d ü r :
Türk yazısı ayrılıqda bu hərflərlə yazılır:
Ərəb dilində bu hərflərin qarşılığı ... & * v '-dir. Yazıda yeri

olmayan, ancaq tələffüzdə gərəkli olan və kökdən sayılmayan yeddi
hərf daha vardır. Türk dilləri bunlarsız keçinə bilməz. Bunlar sərt tə-
ləffüz edilən * p, £ ç, məxrəci J z ilə J> ş arasmda olan j j , ərəbcədə
dəxi olan - i f, nöqtəli £ ğ, J ka ilə - ke arasmdakı yumşaq ge və ö n
hərfınə bənzəyən nq hərfləridir.
Türk olmayanlar bu hərfləri söyləməkdə çətinlik çəkirlər. Kökdən
olmayan bu yeddi hərf kökdən olan hərflər biçimində yazılır, yalnız
onlara nöqtələr əlavə edilərək bir-birindən fərqləndirilir. Heç bir türk
boyunun dilində <- hərfı yoxdur. Eləcə də ıtbak hərflərindən olan <j* , c -
_ , _ və boğaz hərflərindən olan », £ hərfləri də yoxdur. Düzdür, bay-
6 6
Əlifbanı asan yadda saxlamaq və hərflərin düzülüş sırasını əzbər bilmək üçün
keçmişdə hərflər söz şəklində qruplaşdırıhrdı. Buna latınca vox memoriae (səs-hərf
yaddaşı) deyilir. Burada da həmin şeylə qarşılaşırıq. Əxukə-ləffə-səməc-nəzəq-bəzr-
şuttiyyə sözləri ərəbcə belə mənalandırılır: qardaşın-bükdüyün-çirkin-toxum-yağışlı-
mövsüm. Yuxarıdakı əlifbada bəzi çatışmazlıqlar var. Məsələn, J və » hərfləri göstə-
rilməmişdir. Halbuki «Divan»dakı bir çox sözlərin yazılışında bu hərflərdən də istifadə
edilmişdir.
60 Mahmud Kaşğari
quşa «ühi» deyilir, lakin bunun doğru variantı qıpçaqca olduğu kimi
«ügi»dir. «Çaxmaq» mənasına gələn «çaha» sözü isə kənçək dilindədir.
Bu dil saf deyil, göz ağrısına «əvəh» deyirlər ki, bu da yuxarıdakı kimi
saf deyildir.
ö
Bundan başqa, pauza vermək üçün sözlərin sonuna h hərfi əlavə
olunur, necə k i , şahini çağırmaq üçün «tah-tah», dayçanı çağırmaq üçün
67
«kurrıh-kurnh» deyirlər. Ancaq bir şey anlatmaq üçün söylənən söz-
lərdə * h yoxdur. Xotən dilində bu hərf var, çünki bu dildə hind dillə-
rinin təsiri hiss edilir. Bu hərf kənçək dilində də var və bu dil də təmiz
türk dili deyildir. Əgər <-> t hərfı yazmaq lazımdırsa, o, türk ^ dh-si şək-
lində yazılmalı və üstünə nöqtə qoyulmalıdır. Beləcə, u-> sad hərfı də c-
s kimi yazılır və üstünə nöqtə əlavə edilir. * _ C hərfləri də türkcə nöq-
təli t x
kimi yazılır və üzərlərinə bir işarə qoylmaqla fərqləndirilir.
Çünki bu hərflər yalnız ərəb dilində mövcuddur. Bunlar türk dilində
yazılmaq istəndikdə, yenə köhnə qəliblərində yazılıb nöqtə və əlamətlə
ayırd edilir.
68
Türk hərfləri toplu olaraq bu şəkildə yazıla bilər :
Türk yazısının imlasında belə bir qayda var: tələffüzdə yeri olma-
maqla bərabər hər fəthə bir əlif I, hər zəmmə bir vav j , hər kəsrə bir ye
cs ilə göstərilir. Bunun ərəb dilində örnəyi izafət halındakı ' c' sözlə-
,J 69
rində görünür: -^JJIJ «-->M --yUj 'Xw' * deyilir .
6 7
Bu gün Azərbaycanın bəzi bölgələrində dayçaya «kürük» deyilir.
6 8
Bu hərflərin vox memorae şəkli belədir: avaha-vəsəkə-yəkədə-manaza-bəçəra-şa-
tala. Bu sözlər sünidir, onları mənalandırmaq m ü m k ü n deyil.
6 9
Buradakı sözlərin birində əb sözünə əlif, digarində vav, üçüncüsündə isə ye ar-
tınlmışdır.
Bunlan yazarkən hərəkə üçün bir hərfi artıq eləməlisən. Kaşğardan
Yuxarı Çinədək ətrafdakı bütün türk ölkələrində xaqanların, sultan-
ların yarlıqları, məktubları binadan bəri bu yazı ilə yazılır.
70 71 72
Türk sözlərində imalə , işba , üç hərəkə ilə işmam , qalmlıq,
73
rəqiqlik, ğünnə, xayşum , iki sakinin [sükunlunun] yanaşı gəlməsi,_ ka
ilə - ç-nin birləşməsi, v p hərfmin ? m ilə, ü n hərfınin <J 1 ilə dəyişməsi
kimi hallar mövcuddur. Bunlar yeri gəldikcə izah ediləcəkdir.
F E ' L L Ə R D Ə N Y A R A N A N İSİMLƏR H A Q Q I N D A
İsimlər iki növdür: əslən isim olan isimlər, düzəltmə yolu ilə əldə
edilən isimlər.
Fe'llərdən düzələn isimlər on iki hərfdən birinin vasitəsilə yaranır.
Əsil isimlər əslində isim olaraq yaranmış «qılınc», «ox» kimi söz-
lərdir. Bunlar başqa sözlərdən yaranmamışlar. Ancaq düzəltmə (iştiqaq)
yolu ilə yarananlar başqa sözlərdən törəmişlər. Bu qəbildən olan isim-
lərin elələri vardır k i , eşidilməkdə və işlədilməkdədir, bəziləri isə dil qay-
dalarına uyğun olsalar da, işlədilmir. M ə n işlədilənləri yazdım, işlədil-
məyənləri isə buraxdım. Elə bir yol seçdim ki, buraxdığım sözlər m ü -
qayisə yolu ilə bərpa edilə bilər.
Fe'llərdən düzələn isimlər on iki hərfdən birinin vasitəsilə meydana
gəlir. Bu hərflər I ,<-• , o - , & 6 , -* (qalın kaf), _ ka ilə <-> ke arasında
söylənən ge (yumşaq kaf), J , J [vav, n, m, 1] hərfləridir.
7 0
İmalə - hərfi uzatmaq deməkdir.
71
İşba - hərfı qalın, sərt ahənglə söyləməkdir.
7 2
İşmam - hərfi yumşaq, incə ahənglə söyləməkdir.
7 3
Xayşum - burun, damaq səsi deməkdir.
62 Mahmud Kaşğari
Əlif
«ULJ bilgə» sözündə olduğu kimi; « _ 4 L bildi» sözündən yaran-
mışdır, «ağıllı», «hakim» mənasındadır.
J
«— ögə» sözü də belədir, çox ağıllı kimsəyə deyilir. Bu kəlmə « ı$ jt
_r--- ödi nənqni» sözündən almmışdır; «düşündükdən sonra nəsnəyi
anladı» deməkdir.
«lj) uva» sözü də belədir, bir yemək növüdür, ona şəkər ufalanır.
J
«<i j ' uvdı» sözündən düzəlmişdir və bir şeyi ufalamaq mənasındadır.
Əlif bəzən sözün tərkibində <» m ilə birlikdə gəlir. «Kəkil» mənasını
verən « - _ _ kəsmə» sözündə olduğu kimi. «_;•-— kəsdi» sözündən alın-
mışdır, gözü qapatmamaq üçün saçın kəsildiyi yerə də «kəsmə» deyilir.
«gLıUjj! örmə saç» sözü də bu qəildəndir, «_ Jjjf ördi=hördü» sözündən
düzəlmişdir.
_T
G ö d ə k mizraq mənasını verən «*->*- kaçut» kəlməsindəki t kimi.
Bu söz «j±ş& kaçtı» kəlməsindən düzəlmədir.
Geyim demək olan « - » - kedhüt» sözündəki t də belədir. Bu söz
« _ H ^ kedhti» sözündən almmışdır, «geydi» deməkdir.
£Ç/C
Çörək mənasına gələn « _ ~ köməç» sözündəki _ ç kimi.
Külə və ya külə bənzər şeylərə bir nəsnə basdırıldığında işlədilən
« _ ; _ _ kömdi» fe'lindəndir, «gömdü» deməkdir.
«_-&- səwinç» kəlməsi də belədir, «jsəwindi» sözündən düzəl-
mişdir.
_-Ş
Bilici adam haqqında deyilən biliş» sözündəki c- ş kimi. Bu
söz «jî bildi» fe'lindən yaranmışdır.
Uğraşmaq və savaşmaq demək olan «u-jjl uruş», « u - - tokuş» söz-
lərindəki c- ş hərfı də belədir. «_Jjj> urdı», « j*i& tokıdı» sözlərindən
almmışdır.
£G
g. üçün üç hal var.
a) Fe'llərə bitişərək onları ismə çevirir: təmiz bir nəsnəyə « £ J arığ»
deyilir k i , « - - - j ^ J armdı nənq» sözündən düzəlmişdir. Quru bir
nəsnəyə «£j-kuruğ» deyilir, «j±j kurıdı» sözündən düzəlmişdir.
b) Əsil isimlərin sonuna əlavə edilərək yer, məkan ismi düzəldir:
«_>_ yaylağ» sözü kimi. Bu, yaz demək olan «_*«_ yay» sözündən alın-
74
mışdır . Qışlanacaq yerə isə analoji şəkildə «£>-•* kışlağ» deyilir. Bu,
qış sözünün sonuna £ ğ hərfı artırmaqla düzəlmiş olmalıdır. Bu sözlərə
məkan mənasını onların sonuna əlavə olunan ğ hərfı vermişdir.
c) i ğ hərfı fe'llərə birləşir, lakin özündən sonra bir j u/ü də gəlir.
Bütün türk dillərində qayda belədir. Fe'l bu yolla isim olur və özüylə bir
iş görülən alət mənasmı verir.
<<J*AJJ bıçğu» kimi. «ı$-»_ bıçdı» fe'lindən düzəlmişdir.
Özüylə bir şeyə vurulan nəsnə üçün «cSoUjejf r ğ u nənq» deyilir k i ,
U
« Ü 5J '
J
urdu» sözündən düzəltmədir.
7 4
Müasir türk dillərinin bəzisində yaza «bahar (ilkbahar)>>, yaya isə «yaz» deyilir.
Üstəlik, «yaylaq», «qışlaq» kimi sözlərdəki məkan mənası £ ğ hərfındən deyil, «_V -
lağ» şəkilçisindən yaranmışdır. Düzdür, onların «yayla», «qışla» (müasir mənası:
kazarma) sözlərindən yaranmış ola biləcəyi ehtimalı da var.
64 Mahmud Kaşğari
Yumşaq kaf <—> g hərfi bəzən £ ğ hərfınin yerini tutur.
<<t5Llijiu_i kəsgü nənq» sözündə olduğu kimi. Bunun mənası «kəsi-
ləcək nəsnə» deməkdir, «kəsdi» sözündən alınmışdır.
Bir şeyi sovurmağa yarayan alət mənasmda işlənən «j-~->j_ əwüsgü
=sovurucu, sovuran» sözü də belədir. Bu, «_s-*-j-l əwüsdi» sözündən dü-
zəlmiş olub «sovurdu» deməkdir.

Bundan başqa, £ ğ özündə imalə və rəqiqlik olmayan, tox, qalın
söylənən fe'llərə artırılır. Yumşaq kaf <-» isə bunun tərsinədir. Türkcədə
sözlərin sonuna əlavə olunan <—> ke və £ ğ hərfləri ərəbcə J ^ J > VƏ J--»
sözlərinin əvvəlindəki <» m hərfı kimidir. J - > « VƏ J->—«
sözləri «oraq» və
«ələk» mənasındadır. Mincəl sözü «ot biçmək» mənasındakı nəcələ sö-
zünə, munxul sözü isə «ələmək» mənasını verən nəxələ fe'linə <» m artı-
rmaqla meydana gəlmişdir. Bir şeyi süpürmək üçün istifadə olunan alət,
yəni «süpürgə» mənasına gələn <~--<j> SÖZÜ
də belədir. Yəni nəsəfə
[süpürmək] fe'linə <» m artırmaqla düzəlmişdir.
Oğuzlar £ ğ və <-> ke yerinə sözə əlif (<--> a/ə), vav ( j u/ü) yerinə isə
eyni mənada u - s şəkilçisi artırırlar. Mişara « <-*•-- £<** yığaç bıçası
nənq» və odun doğrayan baltaya « j - k <-5-ijj( otunq kəsəsi baldu»
75
deyirlər .
Zaman və məkan bildirən isimlər, məsdər həmişə bu qaydalar əsa-
sında düzəldilir. Xaqaniyyə türkləri ilə digər türklər, oğuz türkmənləri
ilə başqalan arasındakı bu fərqlər dəyişməyən bir ölçüdür. Az sonra bir
çox yerdə bu məsələdən bəhs ediləcəkdir
Əlbəttə, əgər ulu Tanrı istəsə...
7 5
Mahmud Kaşğari oğuzların «buçğu» yerinə «bıçası» dedikbrinə işarə edir. Burada
ğ+vav, yəni -ğu əvəzinə əlif+si-ası/əsi şəkilçisinin pey.da olduğunu göstərir.
<j K a
Daraq mənası verən «$&j tarğak» sözündəki <j ka hərfı kimi.

saç taradı» sözündən düzəlmədir.
_ı( ot ordı» sözündən əmələ gələn «$*j orğak» sözündəki J
ka da bu cürdür. «Orğak» oraq deməkdir.
-- Ke (kar kaf)
Hər hansı bir şeyin kəsilmiş hissəsinə «<-*-- ----- kəsək nənq» deyilir
ki, bu da «_-_-»kəsdi» sözündən düzəlmişdir.
«Bürük» mənasında işlənən « - - - ( eşük» sözü də bu qəbildəndir,
əşüdi» sözündən əmələ gəlmişdir, «örtdü», «bürüdü» deməkdir.
- Ge (yumşaq kaf)
«_;_LJJ tirildi» sözündən düzələn tirig» kəlməsi kimi.

«_•__! öldi» sözündən əmələ gələn «-£-,( ölüg» sözündəki -- ge kimi.
JL
«JJJ JJbuj bıçğıl yer» sözündəki J kimi. Mənası «yarılmış, yarıq yer»
deməkdir, bir şey kəsildiyi zaman söylənən « - - - j ^ a bıçıldı nənq»
sözündən düzəlmişdir.
«Ala-bula əşya» mənasına gələn «<J£j tarğıl» sözü də bu qəbil-
dəndir, «j4>j tarıldı» sözündən düzəlmədir. Bir şeyin başqa bir şey içə-
risində dağılmasına, ağla qaranın bir-birinə qarışmasına deyilir.
66 Mahtnud Kaşğari
? M
«Döşək, yayğı, sərgi» demək olan yadhım» sözündəki »• m kimi.
«Döşədi, yaydı» mənasmda işlədilən «J& yadhtı» sözündən düzəlmiş-
dir.
Bir dilim qovun mənasına gələn «öjpti JÜ bir bıçım kağun»
ifadəsindəki <<<-»*» bıçım» sözündə işlənən f m kimi. «Kəsdi» demək olan
«jî bıçdı» sözündən əmələ gəlmişdir.
ü N
«Sel» mənasında işlənən «ü?> akın» sözündəki ü n kimi. Bu söz «<-•*-
_J» suw akdı» ifadəsindən düzəlmişdir.
«Torpaq yığını» demək olan «JİJJJ öUi yığın toprak» sözündəki
<<_äLu yığm» kəlməsinin ü n hərfı kimi. «jJ*i JljJ-toprak yığdı» sözündən
əmələ gəlmişdir.
jU/Ü
Bu hərfm qoşulması i l ə yaranan sözlər ayrılıqda nadir hallarda işlə-
nir. «Qan alan alət» (neştər) mənasmdakı « JC-J*- sorğu» sözündəki j
vav hərfi kimi. Bir heyvanm süd və ya qan əmdiyi zaman söylənən
«_Jj" sordı» sözündən düzəlmişdir.
Dayanılan [durulan] yer mənasında işlənən «j*s j->JJ turğu yer» sözü
də belədir.
Bunlar elə qaydalardır k i , göy qütb ulduzu ətrafmda necə fırlanır-
sa, türk dili də bu qaydalar ətrafında elə fırlanır. Bu qaydalar üç, dörd,
beş və daha artıq hərfli fe'llərə də aiddir. Biz burada müxtəsər şəkildə
söylədik, daha sonra, ulu və uca Tanrı istəsə, irəlidə daha geniş şəkildə
izah ediləcəkdir.
SÖZLƏRİN Q U R U L U Ş U H A Q Q I N D A
Quruluşuna görə sözlər i k i hərfli («->> at», « J ər») və ya üç hərfli

olur: « <Jjf azuk=azuqə» və «<JL« yazuk=günah» kimi.
Söz dörd hərfli də ola bilər: «j--y yağmur» və «j-*-> çağmur=şal-
ğam» sözləri kimi.
Söz beş hərfli də ola bilər: <<J-->_1>- kuruğsak=mədə, qursaq» və
kaftanın iki ətəyindən biri mənasında işlənən « J-^j-- kudhurğak» kimi.
Söz altı hərfli də ola bilər: atın döşaltı qayışı mənasma gələn <<«-Sj_--
kömüldürük» və quşqun, quyruqaltı demək olan « üJ^j-ä kudhurğun»
sözləri kimi.
Və nəhayət, söz yeddi hərfli də ola bilər. Lakin yeddi hərfli isim az-
dır. Məsələn, yeddi hərfli «Jj-a-»-jj zarğunçmud» sözü bir növ ətirli dağ
reyhanı deməkdir.
Türk dilində yeddi hərfi keçən söz yoxdur.
İSİMLƏRDƏ S Ə S A R T I M I (ZİYADƏ) H A Q Q I N D A
İsimlərə artırılan hərflər ya «-»məd=uzatma», yaxud da « ü £ lin=

76
yumşaltma, incəltmə» hərfləridir .
7 6
«Hərfi-məd» üçdür: əlif, vav, ye hərfləridir. Bu hərflər özündən əvvəl gələn hərfləri
uzatmağa xidmət edir. «Hərfi-lin» də üçdür. Burada əlif hərfi sükunlu olduğu üçün
ancaq çəkməyə xidmət edir. Vav və ye hərfləri sakin olsa, hərfı-lin olur. Hərfi-linə
«yumşaq» adı da verilə bilər. «Hərfi-məd» isə uzatma hərfi deməkdir. Bunlar ərəbcə
sözlər üçün işlədilən qaydalardır, türk dili üçün məqbul deyildir. Türkcəyə ancaq
məcburi tətbiq edilə bilər. Əslində, Kaşğari «korığ», «anğ» sözlərini linli göstərsə də,
bu, doğru deyildir, çünki b u r a d a k ı u və ı hərfləri uzatmaqdan başqa bir vəzifə daşımır.
Burada ehtimal k i , hərfi-lindən çox «orta məddi-lin» nəzərdə tutulur.
68 Mahmud Kaşğari
Uzatma hərfi «çuval» mənasındakı « j - - tağar» və od qalamaqda
[bir şeyi alışdırmaq üçün] istifadə edilən şey [çalı-çırpı] mənasına gələn
« j - * çawar» sözündəki l=-i-l əlifdir.
Yumşaltma hərfi qorunan yer mənası verən «<_JJ- korığ» və «tə-
miz» mənasına gələn «&J arığ», hazır mənasındakı « <jj» anuk», «şa-
hid» demək olan « <__>- tanuk» sözlərindəki j , j [vav və ye] hərfləridir.
İsimlərə artırılan hərflərdən biri də i həmzədir. Ayğır demək olan
«jp~ adhğır», səbzənin bir növünün adı olan «ü*A ışğun» sözlərindəki İ
həmzələr kimi.
İsimlərə artırılan hərflərdən biri də ü n hərfidur. Mərsin ağacmın
meyvəsi mənasını verən «Ct*Ji bazğan» və sel sularmın yardığı yer de-
mək olan «ü-0-kazğan>> sözlərindəki ü n kimi.
İsimlərə artırılan digər bir hərf isə j vav hərfıdir.
«İpək» mənasında « j - > turku» və «zəvzək» mənasında « j ^ j - kurğu»
sözlərindəki j vav kimi.
İsimlərə j ı hərfı də artırılır. Məsələn, təpəlik, dağhq mənasına golən
«_r*-- kötki», «qaş-qabaq, turşumuş üz» mənasını verən « Jji burkı»
sözlərindəki j ı kimi.
Bu sözlərdən J-- fə'al,J-- fu _l,d-4 fi'al,Jj»- fə'ul,<j>- fə'il tipində
olanlarda oxunuşda yumşaltma [incəltmə] hərfini atmaq da mümkün-
dür.
Ûu = yığaç sözü _ * J şəklində [əlifsiz] də yazıla bilər. Eyni qayda üzrə
«irmaq və dərənin arxası» mənasını verən «_j-i yuğuç» sözünü [vavsız]
«£*-» şəklində yazmaq mümkündür.
Qoruq sözünü də yazıda eynən həm [j ı ilə] « i i j - korığ» şəklində,
həm də [j ı-sız] « _ j - korğ» şəklində yazmaq olar.
Sözün qısası uzunundan yaxşıdır. Tanrı izin versə, qalan məsələlər
bu kitabda davam etdiriləcəkdir.
69
F E ' L L Ə R İ N Q U R U L U Ş U V Ə SƏSARTIMI H A Q Q I N D A
Fe'lbr i k i , ü ç , dörd, beş, altı hərfli ola bilər. Fe'llərin sonuna artı-
rılan hərflərin sayı ondur: (a/ə), <-> t, j r, o- s, u- ş, <j ka, -- ke ü 1,
77
ü n, - la, _ y. Bu hərflər sözə yeni məna vermək üçün artırılır .
-*» Əlif
«Həsəd etdi» mənasma gələn «_ - j * - təpzədi» sözündəki - i - əlif kimi.

Bu kəlmə «şoran yer» demək olan « j ^ t ə p i z » sözündən düzəlmişdir.
«Ud çaldı» mənasında işlənən «<j-ij*- kupzadı» sözündəki -*» əlif də
'ıelədir. Bu kəlmə « j j - kubuz» sözündəndir.
--T
Fe'li təsirli etmək üçün sözə artırılır. Arpa, buğda kimi şeyləri tə-
mizləmək mənasına gələn «JJ £> tarığ arıttı» cümləsindəki «_HJ arıttı»
sözündə işlənən <-• t kimi. «Paltar qurutdu» demək olan «_HJ- üj> ton ku-
ruttı» cümləsindəki «_->> sözündə işlənən <- t də belədir. <-> t hərfı artı-
rılmazdan əvvəl bu sözlər «j*iJ arıdı», «_!-ij-kundı» şəklində idi.
R
Çox zaman bir fe'li təsirli etmək üçün j r hərfı «-> t hərfı ilə birləşir.
«Getdi» demək olan «j*Ji bardı» sözü «_S-J-J. barturdı» şəklində
təsirli olur. «_•---kəldi» sözündən isə «_s-j-- kəltürdi» şəklində təsirli fe'l
düzəlir.
7
V la-nı da saysaq. fe'lbrin sonuna artırılan hərflərin sayı on deyil, faktiki olaraq on
bir olur.
70
Mahmud Kaşğari
u-S
Fe'llərə artırılaraq arzu, istək mənası yaradır: <<_-_->! __ji_ s u w j .
ç
sədi=su içmək istədi», « j o - I aş yeysədi=yemək yemək istədi».

Bu hərf ərəb dilinin təfa'ül babında olduğu kimi bəzən nəyi isə əs-
lində olmadığı halda olmuş kimi göstərmək məqsədilə fe'llərə artırılır.
<<_;j_*-_Jl j^j _J__ J( oi məndin yarmak alımsındı=o özünü məndən pul
alırmış kimi göstərdi» cümləsində olduğu kimi. « _ _ V - - U-** Jf ol manqa
külümsindi=o özünü mənə guya gülər, gülürmüş kimi göstərdi» cümlə-
si də bu qəbildəndir.
u- Ş
Ərəb dilində müfa'ələ babında olduğu kimi, bir. işin iki nəfər tərə-
findən görüldüyünü bildirmək üçün sözə artırılır.'
«j -Ujf urdı» sözündən «j±£j uruşdı», «j*j turdı»sözündən «j^'j
turuşdı=qalxışdı, başqası ilə birlikdə ayağa qalxdı» kimi.
«Kasalmak», «öyünmək» və i k i adam arasındakı bəhsləşmə məna-
ları da belədir. Yeri gəldikcə onlardan bəhs ediləcəkdir.
J Ka
Məğlub olmanı, əzilməni, xorlanmanı bildirmək üçün fe'lə artırılır

və m ə f ul mənası bildirir.
« t f 4 » y ər açıkdı = adam acdı», «_;__% yılkı yutukdı = ilxı qu-

raqhqdan lap arıqladı, bir dəri-bir sümük qaldı» cümlələrində olduğu
kimi.
Bu tipli sözlərdə çox zaman J k a hərfı u-s hərfı ilə birləşir: « _s4*_Jji
ər arsıkdı=adam aldadıldı», «_5-_-yl-J ə r soysukdı=adam soyuğa dəydi»
cümlələrində olduğu kimi.
-- Ke
Uzun tələffüz edilən incə səsli sözlərdə və -- ke hərfı işlədilən
sözlərdə bəzən J ka yerinə <-- ke gəlir.
<<^<_.-uJ kaçğın ər yetsikdi=qaçan adama özünü yetirdi, qaçan
adama yetişildi», <<_PM<J J ol ər bilsikti=o adamın gizlətdiyi şey və özü
bilindi, faş oldu, üzə çıxarıldı».
J L
Məchul fe'llərə artırılır. «y-f j J J ər ok attı» cümləsindən düzələn
«j^ Jj( ok atıldı» cümləsində olduğu kimi.
« _ - * - j j _ böz tokıdı» cümləsinin fe'li <<ts4>- J j i böz tokıldı = bez

toxundu» şəklində məchul növə çevrilir.
ü N
Başqa birinin köməyi olmadan failin hər hansı bir işə girişdiyini
bildirmək üçün fe'llərə artırılır. «<j& üf^Ji ol yarmakm ahndı» cüm-
ləsində olduğu kimi, «o, pulunu özü aldı» deməkdir.«j*& öiJ% üi^ 1
tJ
ol məndin tawarın kolundı» cümləsində də vəziyyət eynidir, «o məndən
öz mahnı almaq üçün üstələdi, istədi», (o məndən öz malını təkbaşına
almaq istədi).
VLa/lə
İsimlərə əlavə edilərək onlardan fe'l düzəldir: «<j.&Afi bəg kuş-
ladı» cümləsindəki kimi; «bəy quş ovladı» deməkdir. « c - J - kuş» sözü
isimdir, şəxslərə görə təsrif edilə bilməz, - la artırıldıqdan sonra fe'l olur,
başqa fe'llər kimi bütün şəxslərdə təsrif olunur.
Bu çox m ü h ü m qaydadır, bunu yadda saxla!
72
. Mahmud Kaşğari
«_-_Uiu_i_ _s _ c D Ə g kənddə kışladı» cümləsi də bu qəbildəndir. «Bəy
şəhərdə qışladı» deməkdir. «a& kış» sözünün sonuna V J artırılmaqla a
isimdən fe'l düzəldilmişdir.
(S i hərfı J 1 ilə birlikdə işlənir. Bir işin görülmək istəndiyi an həmin

işdən vaz keçmək mənasmı vermək üçün işlədilir. <<_.____J_& j Jf 1 turğalı
f 0
kaldı» cümləsində olduğu kimi. Mənası «o az qaldı ki dayansın» de-

məkdir. « J ^ ^ J . J( ol barğah kaldı» cümləsindəki «barğalı» sözü də
bu qəbildəndir, «o az qaldı k i varsın» deməkdir.
Bu qaydanı yadında möhkəm saxla!
SÖZLƏRİNDÜZÜLÜŞ QAYDASI HAQQINDA
Əvvəlcə iki hərflilərdən başladıq, sonra üç, dörd, beş, altı hərfli söz-
lərdən bəhs edəcəyik.
Əvvəlcə ortası sükunlu sözləri verdik. Sonra müxtəlif hərəkələrlə hə-

rəkələnmiş sözləri sıraya düzdük.
Daha sonra əvvəlinə i həmzə və buna bənzər digər hərflər artırılmış

sözlər izah olunacaq. Ondan sonra əvvəlinə, ortasına və sonuna ziyadə
hərf artırılan sözləri izah edəcəyik.
Sözlərin tərtibatını bu qayda üzrə göstərəcəyik. H ə r kitabda və hər

babda isimlərin tərtibi zamanı bu qaydaya riayət edilmişdir.
HƏRFLƏRİN DÜZÜLÜŞ QAYDASI HAQQINDA
Keçmiş ədiblərin ənənəsinə və ərəb lüğətlərinin tərtib qaydalarına

müvafiq olaraq əvvəlcə sonu ^ p ilə bitən isimləri yazacaq, sonra bütün
heca hərfiərini tamamlayıncaya qədər bu işi davam etdirəcəyik. Bununla
birlikdə, sözlərin əvvəli və sonu nəzərə alınacaqdır. Həmzəyə yaxın olan
hərfi digərlərindən əvvələ yazdıq və əsərimizdə «vavi-atifə» [və bağlayı-
cısı] işlətmədik, çünki bu, türk dilinə xas deyildir. Bunu anla!
BƏHS O L U N M A Y A N SİFƏTLƏR H A Q Q I N D A
Sifətlər müxtəlif məqsədlər üçün hər cür sözdən müxtəlif yollarla
əmələ gəlir.
Birincisi: bir işi ara-sıra həyata keçirən faili bildirir. « J j*ji bardı
ər» cümləsindən fail düzəldiləndə « J ^Ji bardaçı ər», « J ı s - - k ə l d i ər»
cümləsindən fail düzəldiləndə « J kəldəçi ər» deyilir ki, mənası
müvafıq olaraq «gedici, gedən adam», «gəlici, gələn adam» deməkdir.
Bu növlər əslində sifət olaraq bilinmir.
İkincisi: fe'lin, hərəkətin daim təkrarlanmasmı və davam etməsini
bildirən faildir. «ö^'ji - - J* J J> ol ər ol əwgə barağan» kimi; nıənası «o
1
adam evə çox, daim gedəndir» deməkdir. «CP*& ^jü 1

J" c r ^ ol kişi ol
bizgə kələgən» cümləsi də belədir, «o adam bizə çox, daim gələndir»
deməkdir. Bu növ sözlər də əslində sifət olaraq qəbul edilmir.
Üçüncüsü: bir işi həyata keçirməyi düşünən, bunun gerçəkləşməsini
çox istəyən bir faili bildirir. «S^Ji ^ J' J J ol ər ol əwgə barığsak»
cümləsində olduğu kimi; mənası «o adam o evə getmək istəyir, həmişə
bu arzudadır» deməkdir.
7 4
Mahmud Kaşğari
«_SL__J_ l_jjj Jf tyiş j ol kişi ol bizgə kəligsək» cümləsi də bu qəbil-
dəndir. « 0 adam bizə gəlməyi düşünür, bizə gəlməyi arzulayır» demək-
dir. Bu, sifət olaraq bilinmir.
Dördüncüsü: hər hansı bir işi görmək üçün haqqı olduğu xəbər ve-
rilən faildir. « j * J -—1 Jİ ol əwgə barğuluk ərdi» cümləsində oldu-
ğu kimi. Mənası «o adam evə varmaqda, getməkdə haqlı idi» deməkdir.
Bu, sifət kimi tanınır. Oğuzlar hansı sözdə işlənməsindən asılı olmaya-
raq J 1 hərfini u- s hərfınə çevirirlər. «cs J ^ j i j - J - ^ja <î Jf ol yigit
J
bizgə kəlgülük ərdi» cümləsi də bu qəbildəndir, «o igid bizə gəlməkdə

haqlı idi» deməkdir.
Beşincisi: bir işi görmək üzrə olan, həmin anda görən faili göstərir.
«u- J&Ji \SİS mən əwgə barığlı mən» cümləsində olduğu kimi, «mən
evə getmək üzrəyəm» deməkdir. « ü - J&& ö* mən sizgə kəligli mən»
cümləsi də bu qəbildəndir, «mən sizə gəlmək üzrəyəm» deməkdir. Bu da
sifət olaraq tamnmamışdır.
Bu sifətlərin hamısı fe'ldən düzəlmişdir. Yuxarıda bəhs edilən mə-
naları vermək üçün bütün fe'llərdən sifət düzəltməyin yolu budur.
Bu sifətlərin əlamətlərindən bəhs etmədik. Bu qaydanın hər yerdə
tətbiq edilə biləcəyini, bu sözlərin xalq tərəfindən necə ifadə olunduğunu
bildirmək üçün qaydalardan bəhs edərkən irəlidə bu haqda məlumat ve-
riləcəkdir.
Sifətlərin təklik, cəmlik, çoxaltma və azaltma dərəcələri kimi i'rab,
yəni söz sonunda hərf dəyişmələri ilə əlaqədar olan məsələlərdən bəhs
etmədim. Çünki bunlar üçün ayrıca bir kitab yazaraq adını da « <v-Ş
_Sj_l! _JU_ Jı JJ_J.!JA)J_. Kitabü cəvahir in-nəhvi fı lüğat-it-türki=Türk dil-
lərinin nəhvinə aid gövhərlər» qoydum.
Ulu Tanrının köməyi ilə nəhvə dair bütün qaydalar orada göstə-
rilmişdir.
BƏHS O L U N M A Y A N MƏSDƏRLƏR H A Q Q I N D A
Məsdərlər iki növdür.

Birincisi: özlüyündə, bilavasitə məsdər olanlardır. Məsdərlərin bu
növü keçmiş və gələcək zaman fe'llərindən bəhs edilərkən izah olunacaq.
İkincisi: əslində məsdər olmayan, lakin izafət yolu ilə məsdər olan-
lardır. Bu növ məsdərlərdə hal mənası da vardır. Bunlan aynca vermə-
dim, lakin lazımi yerlərdə göstərdim.
«j*Ji bardı» və «jiJi barır» şəkillərindən sonra gələn « JhJi bar-
mak» sözü ilə « _ - - kəldi» və « j # kəlir» sözlərindən sonra gələn «-SUB
kəlmək» sözü əsil məsdərdir.
İzafət yolu ilə məsdər olan sözlərə misal: <<d>~- - - - &Ji
məninq barığım bolsa, manqa tuşğıl» və «-äj> î ^ <•**- keyik kəligi
bolsa, okta» cümlələrindəki «iJi barığ» və kəlig». Birinci cümlənin
mənası «gedən vaxtımda (gedişim zamanı) mənə qoşul», ikincisinin mə-
nası «geyik gələn vaxt (geyikin gəlişi zamanı) ox at» deməkdir.
<<lÄL»a_jj _Û_ j _ taz kəligi börkçigə» deyə söylənən atalar sözü də bu
qəbildəndir, «keçəlin, dazın gələcəyi yer börkçüdür, papaqçı dükanıdır»
deməkdir.
Məsdərlərin bu növü qalm köklü sözlərə £ ğ və ya <j ka əlavə
edilməklə düzəlir. «j*ji iJi barığ bardı» deyilir k i , «çox gediş getdi»
mənasına gəlir. «_Jj( tJ ö& d' ol kulın uruğ urdı» cümləsi də bu qəbil-
dəndir, «o, qulunu çox döydü» deməkdir. Bu cümlələrdəki «iJi barığ»
və «_jf uruğ» sözləri məsdərin düzəltmə növündəndir.
J ka şəkilçisi yalnız izafət ədatı ilə birlikdə işlənir. ke şəkilçisi də
belədir. Bunlar i ğ kimi təkbaşma işlənməzlər.
Mahmud Kaşğari
Jk'jı _ U anınq yorukı nətək=gedişi necədir» cümləsindəki <j
ka hərfi _. ğ hərfındən çevrilmişdir.
Yumşaq, yəni tərkibində ke olan sözlərdə düzəltmə məsdər məhz
-- ke hərfı artırmaqla yaranır.
«_>->-« - - - - _rjl anı sögük sögti = onu möhkəm söydü» və « Jf
(İ-JJ ol kulm təpik təpdi = o, qulunu möhkəm təpiklədi, təpdi» cüm-
lələrindəki «-?--_. sögük» və «<-£JJ təpik» sözləri -- ke vasitəsilə yaranan
məsdərdir.
Məsdərin bu növü təkid məqsədilə işlənir. Eynən «və kəlləmə A l -
lahü Musa təkəllümən» ayəsində olduğu kimi.
Bu qaydalara sözü müxtəsər bitirmək, onların hamısına düzgün ria-
yət etmək üçün müraciət etdim. Haqqında danışdığım hər qayda, qur-
duğum hər bünövrə bütün türk dilləri üçün əsasdır. Bunlar ulu Tan-
rının izni i l ə öyrəniləcəkdir.
BƏHS E D İ L Ə N VƏ E D İ L M Ə Y Ə N ŞEYLƏR H A Q Q I N D A
«Divan»da adı çəkilən dağlar, çöllər, dərələr, sular, göllər müsəl-

man türklərin ellərində yerləşən toponimlərdir. Bunların məşhur olan-
larını yazdım, tanmmayanlarının bir çoxunu isə buraxdım.
Müsəlman olmayan türklərin bəzi şəhərlərinin adlarını yazdım, bə-
zilərini isə yazmadım, çünki tanınmayan şeylərdən bəhs etməyin heç bir
faydası yoxdur.
Türk dilinə sonradan daxil olan sözlər də «Divan»a salınmadı.
Kişi və qadm adlan da əsərə daxil edilmədi. Yalnız geniş yayılan,
hər kəs tərəfindən bilinən və çox işlək adlar, doğru bilinməsi üçün, bu-
raya daxil edildi.
TÜRK ULUSUNUN BOYLARIHAQQINDA
T ü r k b r əslində iyirmi boydur. Onlarm hamısı əleyhissəlam Nuh

peyğəmbərin oğlu Yafəsə, Yafəsin oğlu Türkə qədər uzanır. Bunlar əley-
hissəlam İbrahim peyğəmbərin oğlu İshaqı, İshaqın oğlu İysunu, İysu-
nun oğlu Rumu xatırladır. Türk boylarının hər birinin saysız-hesabsız
oymaqlan vardır k i , sayını yalnız Allah bilir. M ə n bunlardan əsas və
ana boyları saydım, oymaqlardan isə bəhs etmədim. Ancaq hər kəsin
bilməsi üçün vacib olan oğuz qollarından və heyvanlarma vurulan dam-
ğalardan bəhs etdim. Bundan başqa, Rum ölkəsinin yaxınlığmdan şərqə
doğru tərtib etməklə şərqdəki müsəlman olan və olmayan oğuz boyla-
rının yerbrini də bildirdim.
Rum [Bizans] ölkəsinə ən yaxm olan boy bəçənəkdir. Sonra kıfçak
[qıpçaq], oğuz, yəmək, başğırt, basmıl, kay, yabaku, tatar, kırkız [qırğız]
gəlir. Qırğızlar Çin ölkəsinə yaxmdırlar. Bu boylar Rum ölkəsinin sərhə-
dindən şərqə doğru bu ardıcılhqla məskunlaşmışlar: çigil, toxsı, yağma,
uğrak, çaruk, çomul, uyğur, tanqut, xıtay. Xıtay-Çindir. Sonra isə Taw-
ğaç gəlir. Ora-Maçindir. Bu boylar cənubla şimal arasmda yerləşirbr.
78
Onların hamısınm yerlərini bu dairə içində göstərdim .
7« Mahmud Kaşearinin «dairə» adlandırdığı xəritə məhz boyların hansı cografi ardıcıl-
hqla məskunlaşması barədə məlumatdan sonra verilməlıdır. Lakın nə uçunsə xəntə
basma nüsxənin (Kilisli nəşrinin) I I cildinin 28 və 29-cu səhifələnnın aras.na
yapışdınlmışdır. Halbuki həmin səhifələrdə yazılanların xərıtəyə heç bır dəxlı yoxdur.
Bu da xəritə ilə bağlı müxtəlif fıkirlərin, hətta bir sıra spekulyasıyalarm ortaya çıxm-
asına səbəb olmuşdur. Bəzi alimlərin fikrincə, xəritə sonradan başqa bır şəxs təratından
çəkildiyi üçün həmin yerə yerləşdirilmişdir. Bizcə, xəritənin əsıl müəllıtı elə Mahmud
Kaşğari özüdür.
78
Mahmud Kaşğari
Mahmud Kaşğarinin çəkdiyivə «Divanülüğat-it-türk»ə əlavə etdiyi dünya

xəritəsi. Bu xəritədə Balasağun şəhəri mərkəz olaraq qəbul edilmişdir.
Dənizlər yaşıl rənglə göstərilmişdir.

Çaylar mavi rənglə göstərilmişdir.
Dağlar qjjınızı rənglə göstərilmişdir.
Şəhərlər san rənglə, səhralar san-qırmızı rənglə göstərilmişdir.
79
z
ı«
65 6<> * ,, 7
s
6i .„,,„ 6 9
r
10
<«, ••
2« ,
« « • Ä _ ••."»«-
i'5' i't v3
30
1 3 1 5
« ;.^ ,,,,i ı , ,„ *
4,1 n
0 ' »-' °.- ,u
AO ...... , •..,. ..,_'.'
,,_är
4? 4»
- * • • ••' «•••••«'35 z
->'--'.,r • ,,.„,,_... ;/
} i
- , ™ , • *••'»:
_» • «t.» • 21'ao
,,,:c"^»*, //
(
•' -> , * L ••/*! .5
* >^>™ 9*
Al u t
"* 9- ç; ıt ı ; 9 S •
tOO _9 "." • '"iiik.si*
10U ,,.„„,.. ,
ı06
'" "' 10*
Mahmud Kaşğarinin çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə əlavə etdiyi

dünya xəritəsinin latın əlifbası ilə verilən variantı. Bu xəritədə Balasağun
şəhəri mərkəz olaraq qəbul edilmişdir.
80 Mahmud Ku ğari s
Xəritədəki coğrafı məkanlan, şəhər, məntəqə, ölkə və boy adlarını, eləcə də

digər işarələri nömrələyərək cədvəl halına saldıq, tanınmaları üçün bəzi şəhər və ölkə-
lərin müasir adlarını da göstərdik (R.Ə.).
1 Çaparka: Yaponiya 37 Kaşan 73 Çənd
2 Cafu: Yava 38 Xocənd 74 Mankışlak
3 Ələvilər şəhəri 39 Səmərqənd 75 Rus
4 Çox türk yaşayan bölgə 40 Balasağun 76 Sakalibə: slavyanlar
5 Beşbalık 41 Barsğan 77 Vrənk: Firəng
6 Çanbalık 42 Kümi Talas 78 Iməmç
7 Katun sini 43 İki oküz 79 Bəçənək
8 Uyğur ölkəsi 44 Yafmç 80 Xəzərlərin Dərbəndi
9 Koço 45 Nəzil 81 Abisgün: Xəzər dənizi
10 Sülmi 46 Tıraz: Talas 82 Təbəristan
11 Daşlı-qumlu, susuz yer 47 Ispicab: Çimkənd 83 Xarəzm
12 Maçin: Tavğaç 48 Şaş: Daşkənd 84 Deyləm
13 Kuşan 49 Oğuzlann ölkəsi 85 Səhra
14 Yəcuc-məcuc ölkəsi 50 Qaraçuq dağı 86 Səhra
15 Səddi-Zülqərneyn 51 Qıpcaqlann məskəni 87 Ceyhun: Amu-Dərya
16 Səhra 52 Macar və oğuz bölgəsi 88 Sistan
17 Adəmin ayaq izi 53 Tatar bozqın 89 Kirman
18 Sərəndib: Seylon 54 İla çayı 90 Fars
19 Sərəndib dağı 55 Başğırt bozqırı 91 Xorasan
20 Hind ölkəsi 56 Basmıl bozqın 92 Azərabadqan: Azərbaycan
21 Seyhun: Sır-Dərya 57 Bulğar 93 Bərbər ölkəsi
22 Sind ölkəsi 58 Yəmək bozqırı 94 Zat ölkəsi: Çad
23 Qəznə 59 Otükən 95 Həbəş ölkəsi: Efıopiya
24 Kəşmir 60 Ərtiş çayı: Irtış 96 Xuzistan
25 Şançu 61 Kaylann məskəni 97 Yəmən
26 Kuca 62 Çomullann məskəni 98 Iraqeyn: ərəb və əcəm Iraqı
27 Barman 63 Yamar çayı 99 Kürd ölkəsi
28 Uç 64 Qadmlar şəhəri 100 Şam: Dəməşq
29 Koçnqkar başı 65 Səhra 101 Zənci ölkəsi: Zənzibar
30 Cürcan 66 Nəsnaslar yaşayan yer 102 Hicaz
31 Xotən 67 Vəhşi heyvanlar bölgəsi 103 Misir
32 Yarkənd 68 Yaşayışsız soyuq iqlim 104 İskəndəriyyə
33 Kaşğar 69 Suvar 105 Kırvan ölkəsi və başqaları
34 Ozçənd 70 Qıpçaqların məskənləri 106 Yaşayış olmayan isti iqlim
35 Sovnak 71 Ətil çayı: Volqa 107 Məğrib torpaqlan və Əndəlis
36 Fərqanə 72 Qıpçaqlann bir qolu Hazırladı: Ramiz Əskər
D I V A N U LUGAT-IT-TURK
TIPKIBASIMI
" F A K S İ M İ L E "
19 4 1
A N K A R A
At.Ai.fOIN KIKAL BA.SiMKv :
«Divanü lüğat-it-türk». Yazma nüsxəninfaksimilesi (1941-ci il nəşri).

«Divanü lüğat-it-türk». Yazma nüsxənin faksimilesi (1990-cı i l nəşri).
83
j<Ms^
^ a t ^ - ^ o ) '
«Divanü lüğat-it-türk». Yazma nüsxəninfaksimilesi. 99-cu səhifə.

84
Mahmud Kaşğari
(JttjlS.
<J± J ' .
«Divanü luğat-it-türk». I cild. Basma nüsxə- Kilisli nəşri.

.i ı J ^ •£ ^ •ü» - J ^ - ^ i
L ^ îc ^ iu; • v f ^ 'J'J 9
jf\ >Jä z./,
. u > : ' ^ i> Y ı _ 'JL: -jr- A
jj-i » j u ' - * 3 j* * *>^L.'j wV/- — j ^ - *

» . * • * . »• |
- ISlJ • * »•UL'j L ^ i . — J»L»

. « JA\ • ^ V t i
. •^ • • L * * > ^ * — jo l
«Divanü luğat-it-türk». I cild. Basma nüsxə. 99-cu səhifə.

86 Mahmud Kaşğari
1
M1 TTEf H ÜR KISCHE R
WORTSCTIATZ
M\4Hüf M Ä ^ I C ^ r M l T S H İ V İ K MHÄT ATHKK
C. BKOCKRtMANK.
«Divanü luğat-it-türk»ün K.Brokkelmann tərəfindən hazırlanmış indeksi (1928).

Divanü Imat'U-türk
i, ••ıw ... !::., •••i'^svpı
T Ü R K D İ L K Ü R ' U M U Y A Y l N L Ä R i : 521
1 G A T - i T - T U R K
FERCÜMESİ
Çeviren
BESİM A T A L A Y
I- -':.'*^!-: '•. -'l.>

1
• İ• -. I• • i- ••'•'i:!
«Divanü Iüğat-it-türk». 1 ciid. Bəsrm Atalayın lürk düinə torcüməsı.
88
Mahmud Kaşğari
ğı y e r .
udhmak: Uyan, g x r a k , şakirt,
artuk: Artık, ziyade.
ortak: O r t a k . Şu savda da g e l m i ş t i r : " cÜ ->'
5
< _ r u - £ ü b 3 j I o r t a k e r d e n a r t u k aimae =
,
ortak, o r t a f m d a n a r t ı k aimaz". B U sav,

i n s a f l x o l m a s ı emrolunan kimse içın
söylenir.
ajmuk: Ak ş a p . K e l o l a n k i m s e l e r i n d a z l x g ı b u -
na b e n z e t i l e r e k " j t j ^ j ^ ajmuk t a z " d e -
n i r k i " b a ş ı ş a p l a sxvanmxş k e l " demak-
tir. Bu k e l i m e , i k i gxkak a r a s m d a k i j
ile söylenir.
£T*'j- ı s r ı k : Ç o c u k l a r ı p e r i l e r e ve göz dokunmaaxna
karşx afsunlamak i ç i n i l ä ç yapxldığx
zaman s ö y l e n i r j çocugun yüzüne t ü t s ü
v e r i l e r e k "Âr-L5j-*) x s r x k ı s r ı k " denir
k i " e y p e r i x s x r x l m x ş o l a s x n ' . " demak-
tir.
' osruk: Osuruk.
• "<* "i
—<tT" • u s r x k : U y u k l x y a n adam.
' 9VT *-•'-.»:-
—^- *-'
v
agduk: "csp^-f-f^?Ju>\ agduk k i ş i = b i r y e r e
s x ğ x n a n , k i m o l d u g u b e l l i olmxyan aäaan".
» •». •»
„, # Buna " * I adguk" d a h i denir.
—_^> agruk: Pxlx p x r t x , a g x r l x k ." £,AP U ^ ^ b - * .
a g x r a g r u k kayuda k a l d x = a f x r l x k , p x l x
p x r t x nerde kaldx ? " .

'Gjr - J> i
x w r x k : f b r i k . Bu k e l l m e hem s ö y l e y i ş t e , b e a
"' __ 99
Türk dilinə tərcümə. I cild. 99-cu səhifə.

«Divanü lüğat-it-türk» I cild. Salih Mütəlİibovun özbək dilinə tərcüməsi.

90 Mahmud Kaşğari
_____ y T y K — H H KeTHiu Ba KycHiu KacajiH;,j_ __j_j. JvSCit

anap yTVK TyTTi—yHH HH KeTHuı Ba ^VCHUI TyTAH.
__SJ. ÖT_ K - Aa3MOJi; aHÄaBara yxuıauı TCMHP [ac6o6]
öyjiHÖ, yHH _H3ÄHpaÄHâp Ba K H H H M H H H F MOK xaMAa

6axHJiapKHH Ba TyKJiapHHH ö o c r n p H Ö CHJiJiHK-'iaHAHJiap.
_j>Xi i ı . K — co6ojib, OJIMƏXOH Ba 6ouiKa x.aHBOHJiapHHiır
TepucHÄaH KHîHHraH nycTHH.
^jJoii yälK — H I U K sa uıaBKHHHr Ky^FajiHiUH, xanacoHra

KCJIHUIH; 6 y cy3 u ı y napHaAa xaM KejıraH:
ISw j u * ^ cîjl
>'3İK MäHl KyM'TT".

Ca K T H M M3HM jyMiTTl,
KöulyM auap S M İ T T İ ,
Jy3yM M S H İ H caprapyp.
CeBHKÄHMra öy-rcraH uıaBK Ba Myxa66aT MCHH
x_aH)KOHra COJIÄH. KaftFy-'iap MeHra TyrtJiaHAH. K y H r -

JIHM yHra MOÜHJI 6yjıraHH yqyH K>3HM capFaftMOK,Aa.
s
P ? — ınatpTOJiH,
K
ypHK, ojıxypu MeBaJiapHHHHr
VMyMHfi HOMH; yjıap 6npop CH _»aT 6HJtaH 6Hp-ÖHpjıa-
pHA3H cpap _ KHâAHJiap.
v__Tjt ^ S o _ J T y i y r 3 p 5 K — uıa V
_>TOJIH.
ıj_r)l ^ j L - c a p T p ä p y K — ypHK.
J^'A '\'Ä K a p a ä p y K — OJiXypH.
__S*j* ö p y K — ypHJiraH xap Hapcara öp\' K AeHÄHJiap; ___r^| r
f___ ö p y K caq — ypHJiraH coq.
___rî ö p j ? K - 6wp epAa 6np .aima B3KT TypHÖ KO-'IHUI;
c y O H K y H ö p y K 3 0
âl' Jr/ 4*" ^ ö o ^ - -
99
Özbək dilinə tərcümə. I cild. 99-cu səhifə.

«Dfvanü lüğat-it-türk». I cild. Uyğur dilinə tərcünu,

92
Mahmud Kaşğari
ı ' ı ı ..
I
_ J W J _ ^ O — olar bır birgə topik yuvuxdi
yuvuxur _ J U J _ « _ J _*£.__) ^ ^ u x J ^ L A £
__^. J ^ 1 1
J :_^^v„ i^^f. yalç/ixdi ^jjiij
I
ı_J_J__j" 'yj _ ol atjar yakiq yak'ixdi _£j__5_

ı
•^xi-MÂo __X.S' vİLJcJ — anirj

LS kəlməki yakixdi
^-^JUÂ^JLi &^JLAS c_i^_yj ^ J\J_J _»__**
_jjoJ3 _. 3 JJ_,\J^>- ^ l i ä U . •jj_j_xJ__J' 3 _,

5
AC__J_,<__ J_; <_£**.? Ai Ujj_ölf_ j j j - c l ? ı$U^><olf Û
• ° - • »
— Ä«;_7 ərni yakixmas ÛÖİJ ^J^j _.LJ|»
I
yakixur _ j U i i _ _,_^__) 6 tüJLf ^..JİCJ^
• (yakixmak
• >; ,)i 0 ? j
—«z«z yukuxdı _.J_UJ j i i .^zs^ yukuxd'i ^xijLS*
^ - Z - İ ^ L J t , _ _ ; ___j ^Jjj j y j j ^ j _ _ o _sLvjJ _AJ0
99
Uyğur dilinə tərcümə.99-cu səhifə.

' "i " <

• - .*, oo
ki-
T I W İ S H SOURCES .
vıı m - •*. . '.,.!'
oo
o
o
_ '•-
•
3» !-,w,ii*U
33»
M A H M Ü D al4"ÄSfARİ .
CT3 [ji-i.
3 »
£73 1
m .f..rt.. J '
00 •:*- - k * -
THE T U R K I C D I A L E ' Ə r S "

* ( D i w ä n L u v ä t at-Turkf §
J * \ i
30
- .* - — w-^- I
,'*f: Hdjti;*d and TrtmrJsrckl *•» ıthi.ntrptiu**.tt oo jrnMmftvcs
: -H
bv , " __, C
ROB£H-%DANKOFF _D
Lİn (şla Mi at ıoQ,wr 11 h
W « t % |.4.MF.IKtHA
m
4 * .^|fP»* * "^**^
, I
V EJited
l'an l hv Sinasi Tckm • Gonül Alpav Tckin
'•' 1 'C *' "* , • ' " ^ ^
«Divanü lüğat-it-türk». I cild. Robert Dankoff və Ceyms Kellinin ingilis dilinə

tərcüməsi.
94 Mahmud Kaşğari
99
3
'ULUT' ö!Ut "KiUing (qitäl)" Hence "a killer (qätil)" is callcd: 'ULUTJY ölütr-i.
öliit
' U L U T 'AR' OİUtİr "A man who is mature, in his prime (k ahl. tärr)" 0
olut
(I. 52/52|
38
J
'ATAJ' 'UrXIVL »tac oyül A boy who acts likc ı n old man (mutasayyix). as ıbough he
atac
were "father of the people."
'TJ i ' i f "The hole used as a target in the chUdrcn's game of'walnutj' {misäät (defıne|)." Jtii
0
'lSlJ e£iC "Kettle (qicir)." Proverb: 'SlJ 'AYUVR; TUVBUM; 'ALTUVN; QMIJ esic
1
'AYUVR; MAN QANDA' MAN eSii ayür tupiim altün.qamic ayür män qanda män "The kettle P
claims its bottom is gold, the ladle says, 'Where am I?' " 0 This is coined about someone who
brags in the presence of one who knows him. 0
' K A J ; ä'käi A little girl who acts sagely, as though she were "sister of the people 'uxt äk'ac
al-qawm)." She is given this name as a sign of affection. 0
'AMAJ' amai "Target (hadaf)." amaü
'AMAJ ama-S "Plow (faddin [defined])." 0
'ULJ oliü A particle of affectionate address for sons. :: 'ULJM oüfcun "My dear son olii
(bunayya)." Qarluq dialcct. 0 D
'ANAJ anac A little girl who acts sagely, as though she were "mother of the people ana<
(ummal-qawm)" She is given this name as a sign of affection. 0
amic*
'ANUJ anüt "Cataract on the eye (zafra al-'ayn)."
'AITR; a-ytr Anything "heavy (taqtl)" A person who is "honored (mukarram)" by a

people or an emir is called: ' A r i Y R _ L I Y P KI§Y aîrlry kiä. - TANKRY MANIY AriYR;
LA'DIY tinri rnäru »rirladi "Cod honored (akrama) me." When a portion of the night
(hudü'* min al-Uxyl) has passed, one says: ' A H Y R ; 'ADA'Q AM RUL DY a ir adäq amruldi 7
meaning , ««The heavy foot is stUl"; the intention is, "He has reached the way-station. though h>s
journey waı ılow." 0
8 8
1. QANDA' altered to QAYJDA' by later hand (brown ink).
2. MS. huduww.
Ingilis dilinə tərcümə. I cild. 99-cu səhifə.

«Divanü lüğat-it-türk» I cild. Əskər Eqeubayın qazax dilinə tərcüməsi.

96
Mahmud Kaşğari
M. KaıtiKapu Xıu-n.ı KİT;IGI.I 99
«OfoL, -5_ıl ^ ___,_>! y» Su on Kyn yryk* bol-

dhi: Cy OII Kyn YPYK oojuibi — Kocbiıı OH Kyn 'ry-
pbin Kajı;u>ı, >ınuı K03rajiMa;j,bi, YPi>ıccajiMa;j,bi.» Bip
ÖCK, >IKH CJI 6ip xcpjjc TYPbin Kajıca m ocbi C03;jj
KOJi;j,aııa;tbi.
4'. IRIK IPIK: ıııipİK, ipircıı.
«Aı\ı Sj^ Irik nəu: IpİK ııəıı, — LLIipİK Həpce»;
«^^1 Sj\ Irik otuu: IpİK OTYH —LİIipİK OTbiıı.»

ERIK EPIK: (epııriıı...) « i ; ü SjJ Erik noıı,: EpİK ııoıı,—
Epıniıı nopce, Maü xoııe coran YKcac cpıniıı ııəp-
ccjıep.» KaTKaııııau KCÜİH cpııriıı nəpccjıcpjjjıı,
öapjibiFbi «jj U SjJ Erik nən: EpİK HƏH —Epımıı
ııopce»ÄCiı aÜTbuıaÄbi.
IRYK IPYK: xapbiK. TaM MCII coraıı YKcac nəpcejıep-
itcri xapbiK, xupbiK. MaKa;ma öbuıaü aüTbuibin-
Tbi:«J_ j ^ i |__C j _ d'l IjJtf Kynde iryk joK,
begde KbijbiKjoK: Kyıwc ipyK HOK, 6er;j,e KbiıibiK
I I O K — KYiutc>ıcapbiK(>KbipbiK)xoK, GcKTCKbiübiK
(aüny) X O K . » E-YJI MaKajı GcK'rep/jj 0 3 co3ncpine.H
KaüTiıayı a Kaiipaıı aÜTbuıran.
ERYK EPYK: rcpi ı-uıey.

<y •jj* Teri cryklcdi: Tcpi epYKjıcjjj — Tcpi
ıuıe;u.»
4.1 ERIK EPIK: xopra.
"*_y^« •ErikjbiİKbi: EpİKiibuiKbi — >Kopı-a xı,uı-
Kbi»; «ol Sjl Erik at: EpİK ar — >Kopra ar». Orbi3-
;tap Myıibi 6İJiMCü;jj.
ERIK EPIK: (İCKCP).
KajaK 'ruıiıı;ıcri «cpy Gwı;ıı.ı» ;ıcrcıı COJ;U cajıı.ıcn.ıpuıı GaiİKaıu.u. A. E.
Qazax dilinə tərcümə. I cild. 99-cu səhifə.

«Divanü lüğat-it-türk» I cild. Xe Juy, Din İ, Syao Cuni və L y u Çzintszyanın Çin
dilinə tərcüməsi.
98 Mahmud Kaşğari
umo % -V ^ t, % Ä _ :X -f ısj £ ijj i|- t J| _j .fy ğtj ;
J< U5 U l uma kolso kut kolir % f | _£ 0 -f| ~/ $
0 0' 0 ' * 0 0.
? 0" o y 0 0< 0 •^ c « 0^
Lo) Ljjo' ^ ^ _J.XJJ>
kəlso küli yarliq bolup y u n q i q uma
k o l d i i r anuk bolmi.x a.xiq t u t m a uma
{- * ft rf o
aııa f | 0
ini &']>tfjg f£ Jfe 0
99
Çin dilinə tərcümə. I cild. 99-cu səhifə.

: I r ^
«Divanü iüğat-it-türk». Hüseyn Düzgünün fars dilinə tərcüməsi.

100 Mahmud Kaşğari
<_--l__ ıSı^ —ill ___L_-t>l L): U ç _rt

5
•'ö " 'üt^r** -'cr^ "Ş mundağ qıl .dJUj
'^j-Jf^ji/.jç^l p-ji .jj-iS"!: uş __yül ; J .jjjL-j f>-İB (jl L> jjLS"/ a-i" -. uç j r i
.c_J (jjiS"! -___ -jju-l :^Ûıuş kəldügüm bu ı.S'jJ j __)_>-_• __-_l~j__> _j1 U .JJJ; I—AJÜ-JS'
.o_l ü vı .jjjl_
olj 1
Jİ5 j l l ^ (jiİJu^ : uş uş ^pl • ı'f qur 'j—s'çl.
. J u i 5 ' u_t^j ^ ^ ^ > jjjj __t^_- • ___—v «f 5'öz jf^ •ö'-y-') ^ky^
<C*—_-_p J—olo ^yjl—ü>(j5_>^ <) OİS : UŞ (__y^f •h «Ji
^—JJI^—J—'C^JlÇ^—^ —*** ? **' ._,Jo. -J oj^wj. -/jU CvJ-j? /İÇ Ə-t O İ y
L> oîo ^ >J 5 * ___-^ mürjüz uşı < _TƏ?ı (__>_,/: (ji j i L i j i L - i _-—_> .:>_,__>: ər ^ l
(__;_jL__j <-j-_c-li ___>*l-> !_>_j .c_*_J ojıi-ls jj (_^J-__o
.C_JI lər /!ar ;V/jJ£»>
(^j^ 5 l^ÄiL^ ^!_ı5-*o tôOıji <£İ>> ^ İŞ ^)**) •.^jjJJj'j/.j_-i tju> (jfjL-o^ _-f ^jitjSsj: ir j \
İŞ boldl : ıJjJj j ^ J Xo^ \j \bj\yj .j__ L _ _ l i^> __y_y ə r /r boldi
; r
••___~ öz/itğ /m/A. j ^ J isOjf.^y^ : öz j f

•<jl5L_> * OQ Jjj)
J* *
. _ _ _ J ew oa* ^j-J/Lal.*. .... ... _j_s--_ : oq
J Jjjl jj-j! .J—JJJ ş j—^~ (j^-t** j—tr^ t^y^p^jJ^ US {J^l 1
-I.OQ.iA' t_5'jl_J <4j-_.<-_-__ (j_t~-> (JJ—Ç'lr*'J''•C-_J <_5j_j—c.! (j—S"^. jij—SJ

5
_J ! ; AS" ___._,L oqyılan JM> 'jl : o q "__jl _«—a> jl Ij _, -. 3 j__ö- j l u, ol us boldı

.JJ_xs! j j L j l _e;3_,
____-j (__-L-><L-__ fi^-^-äj (__•!_>_ a_T __r_^J: oq _2jl d__T L _ _ - _ ı ^ 5 ' ffr^—**» ' O ^ " * ^ ^
-
^<J__*J-C» **3.s ^>**)
-_;,'. 3 I—-_Ö_>J^J _K__*J (j\j> <—' (_5İAC-_3 J Jjjljjl

1
.3^J_J ojb (jUfju
.J__S' : C__l oJul _-J__i ( j j | p : US J_>*<l
"jl J-i_J : c _ _ l j l _ - i ! _,_• J—£k o b ! : oq '__§!
(_?__>. Jul.-__,___ barğıl oq <z>L ,_gjUlpjjl
* >
'Jİ İ_/-Jl> ü ^ i PH " ^ <jL-»— _/'•>' -'oq __jl
1 CJI L^JJ IJLM$
jl ^ i ^ j __ S'J-Jİ .-___-«; 6a_ya og kəldim '^jK

S (J'J ^ Lf^
.•____»; emo'! og aydım 'fjşl j / / _ u / . p j J ^ 1 <
Kəldi matja tat
Aydım emdi yat
5 ^y*—_J *_J! (jju_-_j^> ji -J <_S' (___!_--_>: ıq Jjjl Quşqa bolup ət

Sani tiler us böri
-
Ju>! fij^l -J (,___•JJAJJI ÎS") _yt -.^yju
.c__4° ((jS-j ___.>_) j j j lj I . - (^jjt; a « j 5
<-_J1_^>IJ _j3*S'! '.'f>äS

ol andağ ^j-JlçxJİJI . I __rt_-_
5 : ol J i
<<j_ JSJjj> __r*u-J_'
.cJS -O^SJJI ! .^____t; aya'j
5
.JJİJJ jUä_jl f(-—>-
Fars dilinə tərcümə. 99-cu səhifə.

«Divanü lüğat-it-türk». Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevərin türk dilinə tərcüməsi.
DlVÄNÜ LUGÄTIT-TÜRK
yalıglandı, y a r ı q l a n d ı , y ı r a q l a n d ı , y u l a q l a n d ı , y ü r e k l e n d i , yarımlandı,
yışımlandı ( y i ş i m l e n d i ) , yelimlendi
ALTIYAZAÇLILAR
yalgandurdı, y ı l d ı z l a n d ı , yudruqlandı, yarmaqlandı, yumşaqlandı,
yumgaqlandı, y a w g a n l a n d ı , y ı l g u n l a n d ı
MlSÄL KtTABI'NIN SONU
Allah'a Hamdolsun
Rahman ve Rahim Olan Allah'ın Adıyla

ZEVÄTÜ'S-SELÄSE
(Üç Yazaca Sahip Sözcükler)
KİTABI
İkiyazaçlı Adlar B ö l ü m ü
täh, ç ö h , keh, m ä h
BAŞIİLLETÜ
yäh
Gündelik k o n u ş m a d a b u sözcüklerden lin yazaçları d ü ş e r — tah tah; çoh çoh;
keh keh; mah; yah, Bu nedenle onları eksikli sözcükler b ö l ü m ü n d e a n d ı k , zira
yazı da mevcut olmasına rağmen, k o n u ş m a d a Itn yazacı namevcuttur.
Bu kullanımlardaki he,fe-bi-hudähumuqtedih ("... Onların yoluna uy..." [K. 6:90])
ve lem yetesennah ("... bozulmamış. ..." [K. 2:259]) ifadelerinde oldugu gibi d u r u ş
he'sidir [he istirähä].
Kök-yazaç olarak he öz Türkçe'de görülmez, bir ifade dışında: e* ıhladı: adam
hıçkırdı - ancak bu gögüsten çıkan bir sesin yansımasıdır [bkz. ı q ] ; ayrıca he
"baykuş" anlamında kullamlan ü h i sözcüğünde de vardır — ama bunu da gerçek
Türkler kefle ügi biçiminde söyler. Hoten ve Kençek k o n u ş m a s m d a he'ye rastla-
mr; zira onlar Türk değildir, T ü r k ü l k e s i n d e yerleşimcidir.
faHJuHJiH^slv,
değişik ünlülerımeleri içinde
ortadaki yazacı ünlü-almayan sözcükler
tüp, t ö p , ç ö p , q ö p , k ü p , kcäp, b ü t , b ü t , tit, çit, süt, ş ü t , t ü ç , k ü ç , k e ç , b ö d ,
töd, bör, bir, tör, tör, çör, sör, qör, q ü r , b ö z , b ü z , bez, t ö z , toz, t ü z , t ü z ,
99
T ü r k dilinə son tərcümə. 99-cu səhifə.
103
T Ü R K DİLLƏRİ H A Q Q I N D A
Ən təmiz və doğru dil yalnız bir dil bilən, farslarla qarışmayan və

əcnəbi ölkələrə gedib-gəlməyən adamların dilidir. İki dil bilən şəhərlilər-
lə oturub-duran adamlann dili nöqsanlıdır. İki dil bilənlər soğdak, kən-
çək, arğu boylarıdır. Xaricə gedib-gələn və əcnəbilərlə qarışanlar isə xo-
tən, tübüt və tanqutlann bir qismidir. Bunlar türk elinə sonradan gəl-
mişlər. M ə n bunlardan hər birinin dilindən bəhs edəcəyəm.
79
Cabarkalılarm ölkələri uzaq olduğu və Çinlə Cabarka arasma
böyük dənizlər girdiyindən dilləri bizim üçün qaranlıqdır.
Çin və Maçin xalqlarınm ayrı dilləri olsa da, onlarm şəhərliləri türk
dilini yaxşı bilirlər. Məktublarmı bizə türk yazısı ilə yazırlar.
80
Araya böyük sədd və Çin yaxınhğındakı dağlar və dəniz girdiyi
üçün yəcuc və məcuc xalqmın dili də bilinmir.
81
Tübüt və Xotənin ayrı dilləri və yazıları vardır. Onlarm ikisi də
türk dilində yaxşı danışa bilmirlər.

Uyğurların dili saf türkcədir, lakin öz aralarmda danışdıqları zaman
işlətdikləri bir ləhcələri də var. Kitabın əvvəlində bildirdiyim kimi, onlar
24 hərfdən ibarət olan türk yazısından istifadə edirlər. Kitablarını və
məktublarmı bu hərflərlə yazırlar. Bundan başqa, uyğurların və çinli-
lərin ayrı bir yazıları da var. Kitablarını, sənədlərini bu hərflərlə yazır-
lar. Bu yazını müsəlman olmayan uyğurlarla çinlilərdən başqa heç kim
oxuya bilməz.
Buraya qədər haqqında bəhs etdiklərim şəhərdə yaşayan xalqlardır.
TO
C a b a r k a / Ç a p a r k a Yaponiya deməkdir.
8 0
Böyük Çin səddi nəzərdə tutulur, xəritədə «səddi-Zülqərneyn» adlanır.
81
Tübüt - Tibet demakdir.
İ_Z Mahmud Kaşğari
Köçəri xalqlardan olan çomul boyunun dili ayrıdır, lakin türk dilini
yaxşı bilirlər. Kay, yabaku, tatar, basmıl boylan da belədir. Hər boyun
özünə məxsus ayrı ləhcəsi olsa da, türkcə gözəl danışırlar.
Qırğız, qıpçaq, oğuz, toxsı, yağma, çigil, uğrak, çaruk boylarımn
dilləri ancaq türkcədir.
Yəmək və başğırtlarm dilləri bunlara yaxındır.
Rum diyarındakı bəçənəklərə qədər suvar və bulğar dilləri bir çox
sözlərin sonu kəsilib qısaldılmış türk dilidir. Dillərin ən qısası oğuzların,
ən düzgünü isə toxsı və yağmaların dilidir.
Uyğur şəhərlərinə qədər Ərtiş, Ila, Yamar, Ətil çayları boyunca
yaşayan xalqın dili düzgün türk dilidir. Bunlann içində ən açıq və şirini
Xaqaniyyə ölkəsi xalqının dilidir. Balasağunlular soğdca və türkcə danı-
şırlar.
82 83
Tıraz və Beyza şəhərlərinin xalqı da belədir. İspicabdan tutmuş
Balasağuna qədər bütün arğu şəhərlərində yaşayan xalqm dili qarma-
qarışıqdır. Kaşğarın kənçək dilində danışan kəndləri də vardır. Şəhərin
içindəki xalq xaqaniyyə türkcəsi ilə danışır. Rum ölkəsindən tutmuş
Maçinədək türk ellərinin hamısmın boyu (uzunluğu) beş min, eni üç min
84 85
fərsəx , tamamı səkkiz min fərsəxdir .
Yaxşı bilinməsi üçün bunların hamısmı yer kürəsi şəklində olan

86
dairədə göstərdim .
8 2
Tıraz - Talas şəhərinin əski adıdır.
8 3
İspicab - (digər imlası: İsficab/Aspıcab/Spencəb) bugünkü Çimkəndin adıdır.
8 4
«Eni üç min fərsəxdir» ifadəsi yazma nüsxədə var, lakin basma nüsxədə yoxdur.
Burada verdik.
8 5
Bir fərsəx təxminən on iki min addım və ya beş kilometrdir.
8 6
Mahmud Kaşğari burada yenidən özünün tərtib etdiyi dünya xəritəsinə işarə edir.
Bu işarə xəritənin müəllifi barədə bütün spekıılyasiyalara son qoyur. Buradan belə bir
dəqiq məntiqi nəticə hasil olur ki, xəritənin müəllifi başqa adam deyil, məhz Mahmud
Kaşğari özüdür.
D İ L VƏ L Ə H C Ə L Ə R İ N FƏQRLƏRİ H A Q Q I N D A
Əsil dildə fərqlər az olur. Fərqlər əsasən bir qrup hərfın yerinə başqa
hərflərin işlənməsi, yaxud tamamilə atılması nəticəsində ortaya çıxır.
Bu, aşağıdakı kimi baş verir:
Məsələn, oğuzlar və qıpçaqlar J y ilə başlayan bütün isim və fe'llə-
rin ilk hərfıni əliflə, yaxud _ ç ilə əvəz edirlər. Digər türklər yolçuya
«yəlkin», oğuz və qıpçaqlar isə «əlkin» deyirlər. Onlar ihq suya «yılığ
suw», bunlar «ılığ suw» deyirlər. Eynilə onlar dürrə, mirvariyə «yinçü»,
bunlar «cinçü» deyirlər. Türklər dəvənin çənəsinin altmdakı uzun tükə
«yuğdu», oğuzlar və qıpçaqlar «çuğdu» deyirlər.
Bundan başqa, arğular sözün ortasında və ya sonundakı <j y hərfıni
ü n hərfı ilə əvəz edirlər. Türklər qoyuna «koy», arğular «kon» deyirlər.
Türklər yoxsula «çığay», arğular «çığan» deyirlər. Türklər hansı şey mə-
nasmda «kayu nənq», arğular «kanu» deyirlər.
Sözün əvvəlindəki ? m hərfıni suvarlar, oğuzlar, qıpçaqlar v b hərfı
ilə əvəz edirlər. Türklər «mən bardum», suvarlar, qıpçaqlar və oğuzlar
isə «bən bardum» deyirlər. Türklər şorbaya «mün», bunlar «bün» de-
yirlər.
Oğuzlar və onlara yaxın olanlar .sözdəki ^ t hərfmi >• d ilə əvəz
edirlər. Türklər dəvəyə «təwəy», bunlar «dəvəy» deyirlər. Eynilə dəlik
mənasına gələn söz türklərlə «öt», bunlarda «öd» olur.
Türklərin dilində işlənən J d hərfı oğuzlarda & t olur. Türklər xən-
cərə «bügdə», oğuzlar «büktə» deyirlər. Bunun kimi, türklər iydəyə
«yigdə», oğuzlar «yiktə» deyirlər. Haqqında bəhs etmədiyim xeyli söz
var k i , bu qayda onlara da şamildir.
Türklər tərəfındən <-i f ilə H b arasında tələffüz edilən _ i w hərfı
oğuzlar və onlara yaxın olanlar tərəfındən j vav hərfı ilə əvəz olunur.
Türklərin «əw» dediyi şeyə oğuzlar «əv» deyirlər. Türklər ova «aw»,
oğuzlar isə «av» deyirlər.
Mən saf dildən bəhs edirəm, hərfləri kimlərin necə çevirdiyini gös-
tərdim. Sən də buna uyğun şəkildə çevirərsən.
Yağma, toxsı, qıpçaq, yabaku, tatar, kay, çomul və oğuzlar j z hər-
fıni həmişə cs y-yə çevirirlər və heç vaxt j dh kimi tələffüz etmirlər.
Qayın ağacına başqaları «kadhınq», bunlar isə « ^ - ^ kayınq»
deyirlər. Türklərin qohum və qayın mənasında işlətdikləri ö& «kadhın»
sözünü bunlar ojä «kayın» kimi söyləyirlər.
Eynilə bunun kimi, çigillər və başqa türklər tərəfındən j dh şəklində
tələffüz olunan hərfi Rum və rus ölkələrinə qədər uzanan bulğar, suvar,
yəmək, qıpçaq boylarının hamısı j z kimi tələffüz edirlər. Digər türklər
ayağa «dfi adhak», bunlar « Jo' azak» deyirlər.
Çigil türkləri «qarm doydu» mənasında «karın todhtı», yuxarıda
adını çəkdiyimiz boylar isə «karın tozdı» deyirlər.
Digər isim və fe'llər üçün də bu qaydanı tətbiq edə bilərsən!
Sözün qısası, çigil dilindəki i dh hərfı qərbdə Rum diyarına, şərqdə
Çinə qədər uzanan bütün yağma, toxsı, oğuz boyları ilə arğuların bəzi-
lərinin dilində j y olur. Rum ölkəsinə doğru uzanan qıpçaqlar və onlara
uyanlar tərəfindən j dh hərfı j z kimi deyilir. Bütün bunlar haqqmda
yeri gəldikcə məlumat veriləcəkdir.
Xotənlilər və kənçəklər sözün əvvəlindəki əlifləri h ilə əvəz edirlər.
Türk dilində olmayan bu hərfı dillərinə qatdıqlarına görə biz onları türk
hesab etmirik. Məsələn, onlar ataya «hata», anaya «hana» deyirlər.
Divanü lüğat-it-türk ____
j r hərfi bəzən J 1-ə çevrilir. Bu haqda yeri gələndə danışılacaq.
Bəzən də j z hərfi o» s-yə, o- s hərfı J z-yə çevrilir k i , bunlar haqqın-
da da az sonra məlumat veriləcəkdir.
ər
Zaman və məkan bildirən isimlərin sonundakı t ğ - l oğuzlar tə-
rəfındən əlifə çevrilir. Türklər gediləcək yerə «barağu yer», oğuzlar isə
«barası yer» deyirlər. Durulacaq yerə türklər «turğu oğur», oğuzlar isə
«turası oğur» deyirlər.
J ka hərfı kar -$ ke-yə, kar ^ ke hərfı də J ka-ya çevrilir k i , yeri
gəldikcə bundan da bəhs ediləcəkdir. Hərf dəyişmələri ilə bağlı deyəcək-
lərimiz bunlar idi.
Bir qrup hərflərin atılmasına [səsdüşümü] gəlincə: isimlərdə və fe'l-
lərdə hərəkətin davam etdiyinə dair bəlgə varsa, sözün ortasındakı ğ
hərfıni oğuzlar da, qıpçaqlar da atırlar. İsimlərə dair misal: türklər ala
qarğaya «çumğuk», digərləri «çumuk» deyirlər. Türklər boğaza «tam-
ğak», digərləri «tamak» deyirlər. Fe'llərə nümunə: türklər «o adam evi-
nə gedəndir» mənasında « J ö&Ji J {
ol əwgə barağan ol», oğuzlar isə
« Jf Ö Jibaran ol» deyirlər. Türklərin «J< tfej J Jİ ol ər kulını urağan
ol=o adam qulunu döyəndir») dediklərinə bunlar « tfj uran» deyirlər.
Yığcamhq naminə, eynən bunun kimi, isim və fe'llərdə i ğ hərfmin
yerində işlənən ke hərfıni də atırlar.
Bütün türk dilləri bəhs etdiyim bu qaydalar çərçivəsində fəaliyyət
göstərir. Digər məsələlər haqqında yeri gəldikcə məlumat veriləcəkdir.
Sonrakı bölmələrdə fəthəli, zəmməli, kəsrəli sözləri işi asanlaşdırmaq və
sözü qısaltmaq məqsədilə bir yerdə yazdım.
Güc və qüdrət ancaq ulu və uca Tanrıdandır!
Ə W Ə L İ N D Ə HƏMZƏ O L A N İSİMLƏR KİTABI

İKİ H Ə R F L İ L Ə R B Ö L M Ə S İ
87
«Jİ E p : təkid və mübaliğə ədatı. Bir şey həddən artıq gözəllikdə vəsf
edildiyi zaman söylənir. « <-£-äj j & <4 ep edhgü nənq = ep
eyi, gerçəkdən yaxşı şey». Oğuzlar bəmbəyaz mənasında
«ap ağ» deyirlər.
A p: «deyil, yox» əvəzinə işlənir. «Jjl ^Ji <-j ap bu, ap ol = bu deyil,
o deyil; nə bu, nə o».
<J Ü p: rəngdə təkid ədatıdır. «<-^jf <J üp ürünq = ap ağ». Çigilcədir.
<J J O p - o p: eşşəyin ayağı sürüşdükdə deyilir. Bu, ərəblərin « 1*3
lə'ən» sözü kimidir, «qalx» deməkdir.
J A p: xırman döymək üçün qoşulan öküzlərin ortasmda olan öküz.
Arğucadır.
^ A t: (qalın əliflə) at. « ü ? J ü?& LAJ* kuş kanatm, ər atın = quş qanadı
ilə, ər atı ilə» məsəlində də işlədilmişdir,
^ Ə t: (incə əliflə) ət. «JÜ <^ ət yer = yumşaq yer, yumşaq torpaq».
<d O t: bitki, ot. «CJ Jjf ^ ot öndi = ot bitdi».
<d O t: heyan yemlərinin ümumi adı. «6£JÜ J atka ot bergil = ata
ot ver».
£>f O t: dərman. «fr\ <d ot içtim = dərman içdim». Bu səbəbdən həkimə
«cr>^ otaçı» deyilir.
8 7
Çinlilər bu sözü latın qrafıkasında haqlığ olaraq «əp//ap» kimi transkripsiya etmişlər
(DLT-Çin, I cild, s.38).
d O t: ağı. «<J*JÜ <^JSJ oG bəg anqar ot berdi = bəy ona ağı verdi,
onu zəhərlədi».
^! 11: it, köpək.
£İ A ç: çağırış, çağırma ədatı olan «ey, ay, hey» yerində işlənir. « ç)
JSjjj aç, bərü kəl = ey, bəri gəl».
£İ Ü ç: üç. İkidən sonra gələn say. « ç f üç yarmak = üç pul».
88
£İ U ç: (qalın əliflə) məşhur bir şəhər a d ı .
£İ U ç: türklərin qələm düzəltdikləri bir ağacdır, dağlarda bitir, ondan
məkik, əsa kimi əşyalar da düzəldilir.
£} İ ç: hər nəsnənin içi. «J> jr) iç kur = iç qurşağı, tumanbağı», «j_A- £İ
iç söz = ürəkdəki gizli şey, sirr».
£) İ ç: iç. « ^ £! iç ət = ciyərə bitişik olan incə ət».
J Ə r: ər, kişi. Bu söz qaydadan xaric şəklində «üJ ərən» kimi cəm-
lənir. Bu, qaydaya ziddir, qaydaya görə cəm şəkilçisi məhz
jV [-lar/-lər]-dir.
J! İ r : utanma bildirən bir sözdür. «jîj\ J ər ir buldı = kişi utandı». '
89
jf Ö z: yağ. «üS* ^J 90
özlüg mün = yağlı şorba».
o-f U s: xeyirlə şəri bir-birindən seçmə. Bu söz oğuzcadır. «jî o*f J' ol
us boldı=onun ağlı başma gəldi, xeyirlə şəri ayırd etdi».
O"! Ə S: yırtıcı heyvanların payı, onlara verilən ət parçası.
o-f U s: kərkəs quşu. Bu bənddə də işlədilmişdir:
88
« M ə c m ə ül-büldan»da yazıldığına görə, Uç Əndicanla Səmərqənd arasında Ceyhu-
nun sahilində yaşayan karluqların şəhəridir. Salih Mütəllibov «Oç» şəklində oxumuş-
dur (TSD, I t o m . bet 71).
8 9
Bəsim Atalay sözün əslində «ir» deyil, «ır» olduğunu qeyd etmiş, həmin sözün
bu gün Anadoluda yayğın halda işləndiyini göstərmişdir ( D L T . I , s. 36).
9 0
Hüseyn Düzgün bu sözü «özlüğ» kimi trankripsiya etmişdir p J J S. 99). Yanlışdır.
Çinlilər isə həmin sözü «üzlüg» şəklində vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.40). Südü sepe-
ratorla çəkdikdə üz (yağlı qism) və şira(t) bir-birindən ayrılır. Bu üz yağ mənasında
işlənmiş ola bilərmi? «Üzlü şorba»da yağ üzə çıxdığı üçün belə adlanmış ola bilərmi?
Ljb J l «1 ,»JJİ
LJI ' • 'j __..<l°l
«Kəldi manqa tat,

Aydım: əmdi yat,
Kuşka bolup ət,
91
Səni tilər us, böri».
Gəldi mənə tat,
Dedim: indi yat.
Quşa olub ət,
Səni dilər us, börü».
(Yanıma bir uyğur kafıri tat gəldi. Onu öldürüb dedim k i , burda yat,
qurda-quşa yem ol).
J>< U Ş: iştə (ədat) deməkdir. « d £ ä( u
<-> § mundağ kıl = iştə, belə et».
U ş: indi deməkdir. « j . f&S J& uş kəldügüm bu = indicə gəlmişəm».
<JÄ U ş - u ş: öküzü suvarmaq üçün çıxanlan səs.
ü i l U ş : ağac, budaq, buynuz kimi nəsnələrin kökü. « ^ J^> münqüz
uşı=buynuz kökü».
u-i U ş: quş və atların quyruq qisminə də «<_# uş» deyilir.
J\ İ ş: his, çıraq tüstüsü, buxarıdakı və divardakı qurum. « <jî J\ <!&
ton iş boldı = paltar çirkləndi, paltar hisə batdı, hisləndi».
Jİ O k: ox.
Jİ O k: evin çatısına qoyulan mil, ox, dirək. «J>< «-İl əw okı = ev oxu, ev
mili».
Jİ O k: «<Sh $ ok yılan = öznü adamın üstünə ox kimi atan ilan».
91
Hüseyn Düzgün bu sözü «sani» kimi transkripsiya etmişdir ( ^ J J S. 99).
S O k: bölüşdürmək üçün pay və torpaq hissələri üzərinə atılan ox; ox
vasitəsilə atılan püşk.
S O k: fe'llərdə təkid ədatı. « j f JPJJ barğıl ok = gedərsən ha!».
92
S O k: hal mənasına yaxın bir ədat. S W. baya o k kəldim = ba-
yaq gəldim», « ^ 1 Jİ <_.-*! əmdi ok aydım = elə indicə de-
dim».
J! I k: soyuq su içdikdən sonra çörək yedikdə sinədən çıxan hıçqırıq.
J! _H) anı ık tuttı = onu hıçqırıq tutdu».
J( O 1: o. «_s J( ol andağ aydı = o belə dedi».
Ji O 1: o, ol, şol mənasma gəlir. « J Jf ol ər = o kişi».
Jf O 1: isim və fe'llərə artırılan təkid ədatı. «J( fJc( _U* J( ol məninq
oğlum ol = o həqiqətən mənim oğlumdur». « Jf uh^Ji Jf
ol əwgə barmış ol = o həqiqətən evə varmışdır».
j»! Ə m: dərman. Buna görə, dərman düzəldənə «<>?-»! əmçi» deyilir.
?! Ə m: qadının dişilik aləti. Oğuzlarda və qıpçaqlarda.
93
j»f Ü m : şalvar.
?! İ m: komandirin əsgərlərə dediyi bəlgə, parol. Bu, silah, quş adı və ya
bir söz ola bilər. Rastlaşan i k i bölük bir-birini tanımaq və
çarpışmamaq üçün paroldan istifadə edir. Gecə i k i adam
qarşılaşdıqda biri digərindən parolu soruşur. Cavab düz-
gün olsa, onun düşmən olmadığı anlaşılır. Əks təqdirdə,
onu vururlar. Bu məsəldə də işlənir: «o-l-»_( J !____ £ im bil-
sə, ər ölməs = bəlgə bilən ər ölməz».
u' Ü n: səs. j vav ilə uJ şəklində də yazılır . 94
« _ ! IJ. baya ok» ifadəsi birləşərək Anadoluda və Azərbaycanda «bayaq» şəklinə düş-
9 2
müşdür.
9 3
Çinlilər bu sözü «Öm» şəklində transkripsiya etmişlər (DLT-Çin, I cild, s.43). Yan-
hşdır, digər nəşrlərdə «üm»dür, doğrusu da budur.
9 4
Bəsim Atalayın qeydinə görə, «<j( ün» sözünün j vavla və j vavsız yazılışını Mah-
mud Kaşğari ərəb əlifbasının imla qaydalarına uyğun olaraq vermişdir ( D L T , I . s. 38).
113
95
BU BABıN MÜZAƏF O L A N L A R ı
J Ə r r ə: sidik. Eşşək cütləşdirmək istəndiyi zaman bu söz iki-üç dəfə

söylənir, eşşək cütləşir. Bu söz ərəbcəyə uyğun gəlir. Çün-
ki kişinin qadmla cütləşməsinə «J ərrə» deyilir.
J U r r a: kişilərdə olan qasıq yarıqlığı, qrıja. Oğuzca.

JI r r a: utanma (şəddəli və şəddəsiz də ola bilər).
96
BU BABıN DÖRD HƏRFLI SÖZLƏRI
İİ A: çaşqınhğı bildirir. «j4 » <> J ol məni a kıldı = o məni çaşdırdı».

j - f U d h u: yuxu. «f*äf udhıdım=uyudum». Əliflə j dh arasındakı j
vav hərfı bir zəmmə və bir kəsrə arasında olduğu üçün
atılmışdır.
Ij( U v a: çağıran adama cavab üçün işlədilir. Bir adamı «hey, fılankəs»
deyə çağırdıqda, onun «uva» deyə çağırana hay verməsi
kimi, «nə buyurursan?» deməkdir.
läji O k a: zamin olmaq, kəfıl durmaq. « ^ ^ <> mən anı oka al-
dım = mən ona zamin oldum».
J A v: (qahn əliflə) əmr verənin əmrini saya salmamağı bildirən ədat.
A y: « <J ay bitigi = əsgərlərin adlarının və azuqəsinin qeydiyyat
]
dəftəri».
j\ A y: turuncu rəngdə bir qumaş, parça.
9
5 Bəsim Atalayın qeydi: «Kaşğarinin tərtibatmdan anlaşıldığına görə, buradakı sozlər
iki hərfli olmahdır, ancaq ərrə, urra, ırra sözləri i k i hərfli deyildir. Əgər onların sonun-
dakı hərəkələr doğru qoyulmamışsa, o zaman bu bab m ü z a ə f olmaz» ( D L l , 1, s. M).
% Burada yanlışhq var. Çünki verilən sözlər dörd hərfdən ibarət deyıl. Bəsım Atalay da
bunu nəzərdə tutaraq haşiyə qeydində sözlərin sonunda əlif, vav və ye hərflərının gəl-
diyini yazmışdır ( D L T , I , s. 39).
97
A y : «av» sözü kimi əmri tanımamağı bildirən bir ədatdır.
BU BABIN ĞÜNNƏLİLƏRİ
98
A n q : yanaq. ««-£->( JjŞ kızıl anq = qırmızı yanaq».
«-*-jf A n q: yağmdan dərman düzəldilən bir quş adı. Onun yağı ovucun
içinə sürtüləndə arxasına da keçirmiş.
<-J A n q: «yox, deyil» deməkdir. Oğuzcadır. Bir şeyi etmək üçün əmr
alan adam «<-*-f «-W anq-anq» desə, «yox-yox» deməkdir.
«-*-»( Ö n q: «(j*Ji J( ol məndən önqdin bardı=o məndən öncə
getdi».
«-*-j( Ö n q: rəng, bir şeyin rəngi. «_JM «-^ <-*j( JÜ-4 yaşıl önqlüg ton =
yaşıl rəngli don, paltar».
«-£-( O n q: «<JV* <-*-( onq ış=asan iş». «_$ l*->( onqay» sözünün ixtisarıdır.
<-£-<( O n q: «<-^ _>_( onq əlig = sağ əl». Çigilcə.
İki hərflilər bitdi.
9 7
Çinlilər bu sözü «ey» kimi transkripsiya etmişlər (DLT-Çin, I cild, s.45).
9 8
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü haqlı olaraq «ənq» kimi (DLT-2005,
s.258) oxumuşlar. Çinlilər də «ənq» kimi vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.45). Həmin söz
hazırda dilimizdə «əng» şəklində m ö v c u d d u r , yəni «ənq» sözünün tərkibindəki sağır
nun iki müstəqil səsə - n və g-yə çevrilmişdir.
115
Dhanü lüğat-it-türk
Ü Ç HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R N Ö V H Ə R Ə K Ə İLƏ O R T A S I S Ü K U N L U
J__ Jrf F Ə ' L , F U ' L , F E ' L B A B I "
u_i A 1 p: igid, alp, bahadır. Həmin söz bu atalar sözündə də işbnmiş-

dir: «1 JLJ** J*JI Jî. alp yağıda, alçak çoğıda = alp adam
düşmən qarşısında, ağciyər adam isə döyüşdə bəlli olar».
Bu bənddə də işlənmişdir:
jlä_S( __SJ -d_S
J_J__ _JJ1 jî-

JA.--İ _ A j i t__j(
JJ^jJ'-Sj. J^
«Alp Ər Tonqa öldimü?
100
Isız ajun kaldımu?
Ödhlək öçin aldımu?
Əmdi yürək yırtılur».
Alp Ər Tonqa öldümü?
[Bu] pis dünya qaldımı?
Fələk öcünü aldımı?
» Burada fə'l, fu'l, fe'l babları i k i şeyi göstərir: 1) əliflə başlanan sözləri, 2) bu sözlərin
ortasındakı hərflərin sükunlu olmasmı.
ıoo Bəsim Atalayın fıkrincə, bu söz « > - _ ısız», yənt tərbıyəsız mənasında deyıl, mətız
«ırsız» (ədəbsiz, utanmaz) mənasındadır. Alimə görə, «ırsız» sözündəkı r ərımış və soz
«ısız» şəklinə düşmüşdür ( D L T , I , s. 42).
İndi ürək yırtılar.
(Xaqan A l p Ər Tonqa [Əfrasiyab] öldümü? Zalım dünyanın canı on-
dan qurtuldumu? Fələk ondan qisasmı aldımı? Fələyin bu
hərəkətinə qarşı qəzəbdən ürək indi parçalanacaq).
<^J A r t: art saç=arxa saç, gərdan saçı». Çünki « ^ J art» bo-
yun deməkdir.
&J A r t: dağ beli, təpə. « J J . &J <SA] _.j-_»J ərməgükə eşik art bolur =
tənbələ astana dağ beli olar» deyimində də işlənmişdir.
&J U r t: iynənin sap keçən deşiyi, iynə ulduzu.
<^J Ö r t: yanan nəsnə, yanğın.
^ ! A s t: küçə. Çigilcə.
101
^ A n d: and. «And iç» əvəzinə «<j,-j! a n d ı k » deyilir.
&J A r k: nəcis.
C5J' A r k: «JJ J& təmür arkı = dəmir pası».
<SJ U r k: «<jjf uruk» sözünün ixtisarıdır. Ərəb dilindəki « unuk»
və «(jjfr unk» sözləri kimi.
<_ü! I r k: falçılıq, kahinlik; adamın qəlbindəkiləri bilmək, fıkrindən
keçənləri oxumaq; telepatiya.
102
*4jf Ə r k: səltənət və sözü keçərlilik .
<-*J Ö r k: heyvanın çənəsi altından keçirilərək bağlanan cilov; atm
ayağma bağlanan cidar.
<SJ İ r k: dördyaşar qoyun.
<-£•. İ 1 k: ilk, hər şeyin əvvəli. « J * J J 6*- <-*4 ilk sən barğıl = əvvəlcə sən
get».
101
Bəsim Atalayın qeydinə görə, «_.-<l andık» sözü «andımak» məsdərinİn əmr şəklidir
(DLT, I , s. 42).
1 0 2
«Ərk» sözünün əski siyasi səltənət sürmək, hökmranlıq etmək mənası arxaikləşmiş
və həmin söz müasir dilimizdəki mənasını saxlamışdır.
Daanä lüğat-it-türk 117
103
BU BABIN MƏNQUS OLANLARI
104
ijijl Öp-ö p : bir adam özünü çox öyüb dediyini isbat edə bilmir-
sə, o adam üçün deyilir.
o j l O t: od, atəş. Bu məsəldə də işlənir: «u-^£ jfi i - g *j ot tesə, ağız
köyməs=od deməklə ağız yanmaz». Bu, dediyi sözü da-
nanlar üçün işlədilir.
105
_,jı ö t : ( j vav hərfı incə tələffüzlə) divarda, taxtada olan dəlik.
•ijl Ö t: öd kisəsi, acılıq, ( j vav hərfı yuxarıdakmdan daha incə tələf-
füz edilir).
ç j l Ö ç: qisas, intiqam, kin. Bu şeirdə də işlənmişdiir:
LS-M y-U-S Lİ-S £ j l
b_fr j l _ _ j - j _ j _ -i
JJS ^ _-u c_iU^
«Öç, kək kamuğ kişininq

Yalnquk üzə alım bil,
Edhgülüküg uğança
Əliginq bilə təlim kıl».
Bil k i , qisas başqasından alınacaq bir borc kimidir,
Gücün yetən qədər qonağa, qəribə yaxşılıq elə.
1 0 3
Ərəb dilində bir fe'lin üç hərfı də samitlərdən ibarətdirsə (məsələn, dxl = _U-s dəxələ,
daxil olmaq kimi) ona səhih və ya salim fe'l deyilir. Fe'lin hərflərindən biri əlif, vav və
ya ye-dirsə, ona mənqus fe'l deyilir.
1 0 4
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «ob-ob» kimi (DLT-2005, s.351)
oxumuşlar.
1 0 5
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «üt» kimi (DLT-2005, s.642) oxu-
muşlar.
(Qisas, kin-küdurət alacağın borc kimi bir şeydir, ondan çəkin, vaz
keç, qəriblərə, qonağa gücün yetən qədər hörmət elə).
_ j ' U ç: bir şeyin ucu. «_r>jl _!w butak uçı=budaq ucu».
(X j l U ç: «_y! (T jt uç el = uc el, ucdakı, sərhəddəki el».
(_ j l U ç: bir şeyin tükənməsi. Oğuzca. «J-} £ j l JîJi boyda nə uç bar 106
= boyda, xalqda çoxluğu səbəbilə tükənmə yoxdur».

•sjl Ö d: ( j vav hərfı incə tələffüzlə) zaman, zəmanə, dövr. Bu atalar
sözündə də işlənmişdir:
J
ü-l «5ÜH tr^JM j'
QJIİA&JSSİA <jlt j l j j - U - J
«Öd keçər, kişi tuymas,

Yalnquk oğlı mənqgü kalmas».
Zaman keçər, insan bilməz,
Adəm oğlu əbədi qalmaz.
J
j l U d: çigil dilində «sığır». Türklərin məşhur on i k i ilindən birinə də
s J
<<_r *. j' ud yılı = inək ili» deyilir.
j j l O r: «ı->bjl or at = tükünün rəngi qırmızı ilə sarı arasmda olan at».
j j l Ö r: ( j vav incə tələffüzlə) kaftanm qoltuq altı.
ji\ E r 107
: deşik açmaq üçün işlənən alət, burğu.
ji\ E r: yer. «JÜ yer» də deyilir.
108
j j l Ö z: (incə tələffüzlə) ^ j j l özlüg aş = yağlı yemək» .
j j l Ö z: kar. «_»•". j j l öz kişi = kar adam».
1 0 6
Bəsim Atalaym verdiyi məlumata görə, bu söz basma nüsxədə « J j var», yazma nüs-
xədə «JW bar» şəklindədir. Ü m u m ə n , bu cümlənin ərəbcəsində dolaşıqlıq var ( D L T , I ,
s. 44).
107
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü həm «ir» (DLT-2005, s.260), həm də
«er» kimi (DLT-2005, s.290) oxumuşlar.
108
Bu maddə yazma nüsxədə olsa da, basma nüsxədə yoxdur. Bəsim Atalay əlavə et-
mişdir. Çinlilər bu və bundan sonrakı baş maddəni «Uz», misalları isə «üzlüg aş» və
«üz kişi» şəklində oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.50).
119
Divanü lüğat-it-türk .
j j l Ö z: öz, özü, nəfs. Həmin söz bu şeirdə də işlənmişdir:
l_ £JJJ _SjJS J J - 5
L I L Jİ rn
&. Jj£i tÜJ^ cU» ^
lijjJJ <.. ijV> _ j -<JJ
«Körklüg tonuğ özünqgə,
Tatlığ aşığ adhınka.
Tutğıl konuk ağırlığ,
Yadhsun çawmq budhunka».
Yaxşı paltarı özünə al,
Dadlı aşı başqasma ver.
Qonağı əzizlə, ağırla k i ,
Yaysın ününü elə.
(Yaxşı paltarı özün gey, dadlı yeməyi başqalarına yedirt, qonağa yaxşı
hörmət elə k i , adını-sanını el-obaya yaysm).
j j l Ö z: iki dağ arasmdakı ərazi, dərə. «_ jj» İ* tağ özi = dağ vadisi».
109
Jji Ö z: Jjl öz k i ş i = d o ğ m a adam». «Jj> _^Jj> ^ J * * bu biz-
ninq öz kişi = bu bizim qohumdur, yaxın adamdır».
Jjl Ö z: ürək və qarm bölgəsindəki bütün orqanlar. « _ ^ > i f-jjt özim
ağrıdı = qarnım ağrıdı».

j j l Ö z: ağacın özəyi. «_üj> C ^ y ı ğ a ç özi» də deyilir. Xurma ağacının
lap başında peyda olan, xurma göbəyi deyilən və dadı sü-
də bənzəyən püsə.
Jji U z: «ıs& Jjl uz kişi = əli qızıl olan, bacarıqlı a d a m » 110
.
ı°» İki maddə əvvəldə isə «öz kişi=kar adam» mənasındadır. Deməlı, çınlılər duz oxu-
muşlar: «öz kişi=doğma adam», «üz kişi=kar adam» olmalıdır.
"o Salih Mütəllibov bu maddəni «öz kişi» şəklində vermiş, «qolu ışə qovuşan əlı ışə
yatan], öz hünərinə [sənətinə] mahir kişi» kimi çevırmışdır (TSD, I tom bet 81)-SəJ-
vdir, «uz» sözü çağdaş türkcədə «uzman=mahir, mütəxəssıs» mənasında hazırda da
işlənir.
IZU
Mahmud Kaşğari
111
j j l Ö z: « _ Ä j l öz k o n u k ı = bədənin içində qımıldayan nəsnə, ruh».
Bu bənddə də işlədilmişdir:
^Ji f»Jjj-S iS JJ
J
U
(j -JS j»jjjl ts — J
_. SJa g JJ 1-2
J
j j j f t j j f c«jjf _» «l
«Bardı közüm yarukı,
Aldı özüm konukı.
Kanda ərinç kanıkı,
112
Əmdi u d h ı n udhğurur».
Getdi gözümün nuru,
Aldı canımın ruhun,
Hardadır o diləyinə varan,
İndi yuxudan oyadır?
(Gözümün nuru, sevgilim getdi, ruhumu da özü ilə apardı. Görəsən, o
arzusuna çatan yar hardadır? Onun yoxluğu mənim yu-.
xumu ərşə çəkib yatmağa qoymur).
cA.11 ş: iş. «JW <-*4A.I -> nə ışınq bar = nə işin var».
<J4 E Ş: eş, yoldaş; ər. Gənc qadınlardan eşi, əri olana « <S±ty eşlig»
[eşli=ərli] deyilir. Bu şeirdə də işlədilmişdir:
j»Jjja-i _JJUI <-£4?

?Jjjaİ Lu o—j£i\
f Jj-^äl Öij' (»jjjf
J
ÜJJtS j j i
«Anınq ışın keçürdüm,
111
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü belə çevirmişlər: «bədənin həyatı tə-
min edən ünsürü - özün qonağı. Bu, «ruh» deməkdir» (DLT-2005, s.383).
1 1 2
Bəsim Atalay bu sözün ərəb hərfləri i l ə imlasında bəzi dolaşıqlıqlar olduğunu,
doğru variantının «<_jjjf udhın» olacağını göstərmişdir ( D L T , I, s.46).
Divanü lüğat-it-türk i_i
Eşin yəmə kaçurdum.
Ölüm otm içürdüm,
113
İçti, bolup yüzi t ü r ü ».
Onun işini bitirdim,
Eşini də qaçırdım.
Ölüm ağısını içirdim,
Üzünü bürüşdürüb içdi.
(Öldürərək onun işini bitirdim, yanmdakı yoldaşım da qaçırtdım.
Ölüm zəhərini içirtdim, üzünü bürüşdürərək içdi. Bu da
«ölüm şərbətini daddırdım» deməkdir).
£jf U ğ: çadırın üst tərəfındəki künclərdən hər biri.
<jjf O k: mirasda düşən pay. « a-** d_ Jü J* anqar bir ok təgdi = ona
1
mirasdan bir pay düşdü».

__jf Ö k: ağıl, zəka, anlayış. Ağıllı, dərrakəli adamlara «Ujf ökə» deyi-
lir.
«A.f Ö k: dörd yaşını doldurmuş ata « «-J «-*jf ök at» deyilir.
«-*jf Ö k: orta yaşa çatıb böyümüş heyvan.
•SJ İ g: iy. İp sarımaq üçün işlənən alət. Həmin mənada « «-*•*> yig» də
deyilir.
«-*JI İ g: xəstəlik.
Jjl U 1 : divar təməli. Bu mənada «_. j> tam ulı» deyilir.
Jjl Ö1: nəm, yaş. Jjl öl nənq = yaş əşya». Buradan alınaraq « Jj»
Ü J J öl ton» deyilir ki, «yaş paltar» deməkdir. Bunu oğuz-
lar bilməzlər.
1 1 3
Bəsim Atalay bu sözün də imlasında qarışıqlıq olduğunu yazmış, ərəb hərfləri i l ə
t + r + n » kimi yazılan sözün «türi» olacağını bildirmişdir ( D L T , I , s.47). Seçkin
Ərdi i l ə Sərap T u ğ b a Yurtsevər bu sözü «tun» (DLT-2005, s.267), Salih Mütəllibov
«tərin» (TSD, I tom, bet 82), çinlilər isə «türün» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild,
s.54).
__: Mahmud Kaşğari
M E 1 : vilayət, el. «_Aä! bəg eli = bəyin hakim olduğu vilayət».
M E 1: açıqlıq, boşluq. «_AJ! kapuğ eli = qapı önündəki açıq, boş
sahə, meydança».
M E 1: at bildirən bir isimdir. Çünki at türkün qanadıdır. Atlara baxan
seyizə [=mehtərə] «_r& <M elbaşı» deyirlər k i , «vilayətin ba-
şı, başçısı» deməkdir. Bu sözlə ata baxan adam qəsd edilir.
<M E 1 : iki bəy arasmda barışıq. «jî <M VJÜ ^ _»*-' iki bəg birlə el boldı
=iki bəy bir-birilə barışdı».
<M E 1 : «u^4 <M el kişi = yaramaz, dəyərsiz adam».
M E 1 : «o*ja M el kuş = qartala bənzər alacalı bir quş».
fjl U m: qarın şişliyi, mədə pozuqluğu. « _ . J _ J f j l J ər um boldı = çoxlu
ət yeməkdən adamın mədəsi pozuludu, ürəyi bulandı».
üjl O n: sayda on.
_ j l Ü n: səs (ü uzun və ya qısa tələffüz edilə bilər).
üjl U n: un.
üi\ E n: «j-y öi\ en yer = çuxur yer». «_„ üi\ en-yok = eniş-yoxuş».
üi\ E n: yan tərəfdə olan genişlik. _rtl jJi Ji bu böz eni neçə = bu
bezin eni nə qədərdir».
äi\ İ n: aslanm, tülkünün yuvası, bütün yırıtıcı heyvanların hini, yu-
vası. «üa yin» də deyilir.
üi\ İ n: qoyun qığı. «üa yin» də deyilir.
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ'"
<s j l O y: yerdəki oyuq, çuxur.

<j j l O y: «-J! ij j l oy at = yağız at».
Ortası sükunlu olan qismlər bitdi.
Tərtibat yanlışhğı var. Çünki bu sözlər ərəb əlifbası i l ə üç hərfdən ibarətdir.

123
ORTASIHƏRƏKƏLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏ İLƏ O R T A S I H Ə R Ə K Ə L İ
FƏ'İL, F Ə ' U L , F Ə ' Ə L >** BABI
c^, Ö Ç Ü t : öc, xmc, qisas, intiqam. Bu sözün əsli «£ j» öç»dür.

115
c__1 A d h u t: ovuc. «^^ ^ Jü biradhut nənq = bir ovuc nəsnə».

cJj A r u t: «--' &J arut ot = keçən ildən artıq qalan o t » . 116
117
-JPİ U ğ u t: içki çəkilən bir xəmir növünün adıdır . Resepti: müxtəlif
otlar bir yerdə isladılır, arpa unu ilə qarışdırılıb yoğrulur,
əmələ gələn xəmir fındıq boyda kəsilərək topa halda sax-
lanır və qurudulur. Ortaya çıxan maya arpa ilə birlikdə
ayrıca xaşlanan buğdanm üzərinə [bir batman buğdaya
118
əzilmiş bir fındıq dənəsi nisbətində ufalanaraq] səpilir.
Bundan sonra bu buğda təmiz bir şeyə bükülərək yetişmə-
si [yəni acıması, qıcqırması] üçün üç gün bir yerdə sax-
lanır. Üçüncü gün küpə tökülür, daha yaxşı yetişməsi
üçün on gün də küpdə saxlanıb mayalandırılır. On gün
5
i ' Çinlilər bu sözü birinci deyil, «adhut» və «arut» sözlərindən sonra üçüncü yerdə
vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.57). ( .. . . . . _ „ ~
H6 Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sozu «orut» kımı (DLT-2005, s.ibZ)
oxumuş və «bir illik qurumuş ot» kimi mənalandırmışlar.
7
11 Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu cümləni belə çevirmışlər: «pıvə ıstehsalın-
da istifadə olunan bir maya» (DLT-2005, s. 618).
"8 Mötərizə içindəki bu qism Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevərın tərcuməsındən
ahnmışdır (DLT-2005, s. 618).
1 2 4
Mahmud Kaşğari
sonra onun üstünə su əlavə edilir, süzülür və içki əldə
119
olunur. «Buğda içkisi» bax budur.
Ə w ə t: «bəli», «oldu» mənasında bir sözdür. Bunun üç cür tələf-
füzü var. Yağma, toxsı, qıpçaq boyları əwət», oğuzlar
«___! əmət/^jj! əvət», digər türklər «*^_ yəmət» deyirlər.
-Jäf U w u t: utanma, sıxılma.
^ ' U v v u t : yeməyə və ya bəyin yanına çağırma, dəvət etmə.
Ə g i t: gözdəymədən qorumaq üçün uşaqların üzünə sürtülən bir
dərman. Bu dərman zəfərana bəzi şeylər qarışdırılaraq ha-
zırlanır.
Ö g ü t: öyüd. Bu beytdə də işlənmişdir:
^—*ä fJjl djfcl --*< d p l
V j l <SJ£ L -JJÜÜJ ^jllJjjj
«Alğıl ögüt məndin, oğul, ərdəm tilə,

Boyda uluğ bilgə bolup bilginq ülə».
Ey oğul, məndən öyüd al, fəzilət dilə,
Boyda böyük alim olub biliyini payla.
(Ey oğul, məndən öyüd al, ədəb və ərdəm öyrən k i , ulusun böyüyü
olasan, xalq arasmda hikmətin, biliyin yayıla).
120
_»Sİ ü g i t : buğda və taxıl üyütmək.
_r*--f Ü g i t ç i : un üyüdən adam.
-J-! Ə g ə t: xidmət üçün gərdək gecəsi gəlinlə birlikdə göndərilən qadın.
121
^! İkit : yalan. Oğuzca. « j > - ^ ! ikit söz = yalan söz».
^ f Ö 1 ü t: bir-birini öldürmə. Öldürənə, qatilə «_r>-M ölütçi» deyilir.
1 1 9
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər «buğda içkisi» yerinə «buğda şərabı» yaz-
mışlar (DLT-2005, s. 618)
1 2 0
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «ögit», bundan sonrakı sözü isə
«ögitçi» kimi (DLT-2005, s.370) oxumuşlar.
121
Çinlilər bu sözü yanlışlıqla «igit» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.58).
Divanü lüğat-it-türk £__
cA\ Ö 1 ü t: « J <-*M ölüt ər = gücsüz, yaşlı, qoca a d a m » . 122
g2l A t a ç: özünü xalqın böyüyü kimi aparan uşağa g2i ataç oğul»
deyilir.
123
gŞ Ə t ə ç: uşaqların cöyüz-cöyüz oynadıqları çökək.
124
A şıç : qazan, tava. Bu atalar sözündə də işlənir:
^jjj jjjl
ö-» İ J j - £jA J J J İ Ç t J -
«Aşıç ayur: tübüm altun,

Kamıç ayur: mən kayda mən».
Qazan deyər: dibim altın,
Çömçə deyər: mən hardayam?
(Bu söz onu tanıyanların yanında özünü öyən adam haqda söylənir).
g ä Ə k ə ç: özünü hamıya bacı kimi sevdirən, uşaqlıqdan dərrakə və
zirəklik göstərən qız. Bu söz qız uşağına bir sevgi izharı
olaraq deyilir.
p l A m a ç : məqsəd, hədəf, nişangah.
j ü i A m a ç : cüt [əkin] öküzü, əkinçilik alətləri.
£J"İ U 1 1 ç: oğlan uşaqlarına bəslənən sevgini bildirmək üçün söylənən
bir söz. ulıçım = oğlum». Karluq dilində.
gjl A n a ç: hamınm anasıymış kimi özünü sevdirən, uşaqlıqdan böyük
bir dərrakə göstərən qız uşağı. Bu söz qız uşağına bir sevgi
125
izharı olaraq deyilir .
1 2 2
Müasir dilimizdə bu mənada «ölük, ölüvay» sözü var. Ancaq Seçkin Ərdi i l ə Sərap
Tuğba Yurtsevər bu sözü «olut» kimi oxumuş, «olut ər» birləşməsini «yetkin, olğun-
luq d ö v r ü n ü yaşayan adam» kimi (DLT-2005, s.267) çevirmişlər. Salih Mütəllibovun
tərcüməsi isə belədir: «gücü və qüvvəsi gedən çox yaşlı adam» (TSD, I tom, bet 86).
1 2 3
Kəndlərdə «beşdaş», «qələmdaş», «qərcmə-qaya» adı verilən oyun.
1 2 4
Çinlilər bu sözü «əşiç» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.59).
1 2 5
Bizdə nənənin, babanın, ananın, atanın adı qoyulmuş uşağı onlann sağhğında, hət-
ta sonralar da öz adı ilə deyil, «nənəş», «babaş», «anaş», «ataş» kimi çağırmaq adəti
var.
_ - l E n ü ç: gözə enən pərdə, katarakt.
jpi A ğ ı r: əziz, möhtərəm, <<_r*^ _Jj>?i ağırlığ kişi = xalq və ya bəy tə-
rəfındən ağırlanan, yəni əziz tutulan adam». « J±* JJ&Z
JJVJJCI tənqri məni ağırladı=tanri məni əziz tutdu». Gecə-

nin durğunluğu keçəndə «_-Jjj-! J J ^ ' ağır adhak əmrül-
di=ağır ayaq çəkildi» deyildir k i , «ağır yerişli adam va-
racağı yerə çatdı» deməkdir.
jf-\ A ğ ı r: ağır, «-£-<- jf-\ ağır nənq = qiymətdə ağır olan nəsnə, də-
yərli şey».
j&f U ğ a r: «îj--f uğar at = alnmda ağı olan at, qaşqa at». Bu söz həm
tələffüz, həm də mənaca ərəbcəyə uyğundur. Yalnız ərəb-
cədə ilk hərfı fəthəli, türkcədə zəmməlidir.
j ^ f O ğ u r: vaxt. «<-*-"•-- İJj&f -< nə oğurda kəldinq = nə zaman gəldin».
j c l O g u r: dövlət. «jâ\ fJy! ^4 İJj.jc-f <-*J bəg oğrında məninq ışım
i A
etildi = bəyin dövləti sayəsində işim düzəldi».

| / I O ğ u r: bir işdə imkan və fürsət. « _s J. _ j- f uty'ji
J ;
bu ış oğurluğ
boldı = bu iş uğurlu oldu».
> f o ğ u r: qarşılıq, əvəz, bədəl. Oğuzca. « ^ atka oğur aldım
j = ata əvəz aldım», (aıtn yerinə bir at aldım).
1
\ / f O ğ u r: xeyir, bərəkət. Oğuzca. Yolçuya «_ı>J.j- f Jjy yol oğur
j bolsun» deyilir k i , «yol uğurlu olsun» deməkdir. Bu,
I yalnız yolçuluq zamanı işlənir.
jŞİ Ə g i r: qarın ağrısını sağaltmaq üçün işlədilən bir k ö k . Bu söz
aşağıdakı ibarədə də keçir: «<j--->f j ! ^ j Ş İ əgir bolsa, ər öl-
məs=əgər adamın yanmda bu dərman olsa, ölməz». Çün-
ki qarın ağrısma tutulan adam onu yesə, qurtular. Bu ifa-
də qara günə əvvəlcədən hazırlaşmağın gərəkli olduğunu
bildirmək üçün söylənir.
j - i Ü g ü r: darı. Bu söz oğuzlardan başqa bütün türk boyları tərə-
fmdən işbdilir. Oğuzlar bu sözü bilmirlər.
j - i Ü g ü r: «j j - i a
y _ gü ü r ü =
küncüt». Oğuzca.
j - i Ö g ü r: qoyun, geyik, bağırtlaq quşu, cariyə, dəvə kimi şeylərin
toplu halda bulunması, bu kimi şeylərin sürüsü.

126
j - i Ə m i r : qırov, sis. Oğuzca.
jJJ O b u z: bərk yer. «JJ< LS J oy obuz = basıq, düz y e r » . 127
j?i Ə t i z: iki dərə arasındakı sədd.

ja.( U ç u z: ucuz, « <Säjj±\ uçuz nənq = ucuz şey».
j±\ U ç u z: « _ . - V J Ä İ yJJ _R_ bəg anı uçuzladı = bəy onu xorladı».
j j i U d h u z: qotur. Həmin söz bu məsəldə də işlənmişdir: « j j i jäU3

JJLJJİ L _ J tilkü öz inqə ürsə, udhuz bolur = tülkü öz hini-
nə, yuvasına hürsə, qotur olar». Bu məsəl öz elini, boyu-
nu, şəhərini inkar və tənqid edən, xor baxan adamlar haq-
128
qmda deyilir .
jjf E d h i z: yüksək, hündür yer və başqa yüksək şeylər.
jjf E d h i z: «_UJ3 edhiz tağ = keçid verməyən yüksək dağ».
> 1 A ğ u c: ağız südü, inək və ya qoyun doğduqdan sonra ondan sa-
ğılan ilk süd. Bu söz j z ilə j j arasmda söylənir, j z ilə də
yazılır.
jci A ğ ı z: çaym, su tuluğunun, səhəngin, küpün və quyunun ağzı.
jei A ğ ı z: insanın və heyvanm ağzı. Həmin söz bu məsəldə də işlən-
mişdir: «JJJM J j - £ ağız yesə, köz uyadhur = ağız ye-
1
sə, göz utanar». Birinin hədiyyə və ya pulunu yeyib işini

görməyən və utanan adam haqqında deyilir.
&
•2 Bütün nəşrlərdə əmir» şəklində olan bu sözü Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba
Yurtsevər «imir» kimi oxumuşlar (DLT-2005, s. 289).
127 fiir-iki səhifə əvvəl Mahmud Kaşğari «oy»un başqa mənasını verırdı: oyuq, çuxur.
128 «j5f d h u z » sözü çağdaş türkcədə həmin mənada, ancaq «uyuz» şəklindədır.
u
1 2 8
Mahmud Kaşğari
j&l' O ğ u z: bir t ü r k b o y u d u r . Oğuzlar türkməndirlər. Bunlar i y i r m i i k i
boydur. Hər boyun ayrı bir bəlgəsi və heyvanlarına vuru-
lan damğası vardır. Bir-birlərini bu bəlgələrlə tanıyırlar.
Birincisi və başçıları _$ kınıklardır. Dövrümüzün xaqanları bu boy-
dandır. Heyvanlarına vurduqları damğa budur:
Ikincisi _JS kayığlardır. Damğaları budur: I V !
Üçüncüsü jJİtj bayundurlardır. Damğaları budur: ' — ı '

Dördüncüsü «-j ıwalardır. Bunlara >İ. yıwa da deyilir. Damğaları bu-
dur:>A
Beşincisi j - - - salğurlardır. Damğaları budur:
Altıncısı J-tä əfşarlardır. Damğalan budur: "Iv
Yeddincisi bəgtililərdir. Damğaları budur:
Səkkizinci J - * J bügdüzlərdir. Damğaları budur:
Doqquzuncu bayatlardır. Damğaları budur:
Onuncusujf j . yazğırlardır. Damğaları budur: ^^L.
On birincisi j»4 eymürlərdir. Damğaları budur: T

3
On ikincisi <-*İjljä karabölüklərdir. Damğaları budur: " ^
On üçüncüsü <^İS alkabölüklərdir. Damğaları budur:
On dördüncüsü jJ-l igdirlərdir. Damğaları budur: ^
On beşincisi J-'J ürəgirlərdir. Damğaları budur: —
On altıncısı ÜJ?JJ tutırkalardır. Damğaları budur: V - A
On yeddincisi Vjl ulayundluğlardır. Damğaları budur: ^

\Y
On səkkizincisi jäj3 tügərlərdir. Damğaları budur: » •
On doqquzuncusu <-*J*. bəçənəklərdir. Damğaları budur: --x> I
İyirmincisi jtfjV çuvaldarlardır. Damğaları budur: / ^ \
İyirmi birincisi _r«* çəpnilərdir. Damğaları budur:

İyirmi ikincisi j ^ j * çarukluğlardır. Bunlann sayı saz, damğaları isə
naməlumdur.
Kaşğari Mahmud deyir k i , bu oymaqlarm hamısının hamı tərəfındən
bilinməsi gərəkli olduğu üçün yazdım. Bu damğalar onla-
rın heyvanlarının, atlarınm, miniklərinin əlamətidir. Hey-
vanlar qarışdığı zaman hər bölük öz heyvanmı bu damğa-
lar vasitəsilə tanıyır.
Bu saydığım boylar kökdür. Bu kökdən bir sıra oymaqlar çıxmışdır.
Onları söyləmədim, sözü qısa kəsdim. Bu boyların adları
onları qurmuş olan atalarmın adlarmdan alınmışdır.
Ərəblərdə də belədir: bəni-Süleym, bəni Həfacə deyilir k i ,
Süleym öğulları, Həfacə oğulları deməkdir.
129
j - f Ö k ü z : Ceyhun, Fərat kimi çaylara verilən ümumi addır. Bu söz
130
tək halda söyləndiyi zaman oğuzlar tərəfındən Bənəgit
çayı nəzərdə tutulur. Çünki şəhərləri o çayın sahilindədir.
Köçərilər də bu çaym kənarma enirlər. Türk ölkəsində bir
çox çaylar öküz adı ilə anılır. Bir şəhərə də bu ad verilərək
9
12 Ç i n l i b r (DLT-Çin, I cild, s.64), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü
«ögüz» kimi oxumuşlar (DLT-2005, s.372). Qərb coğrafıyaşünaslığında Ceyhunun,
yəni Amu-Dəryanın adı qədim dövrdə «Okus» kimi işlədilmişdir. Bəsim Atalayın qey-
dinə görə, öküz» sözü Anadoluda «öz» şəklində düşmüşdür, «dərə», «çay» de-
məkdir. Cənubi Azərbaycanda «Qızılüzən» çayının adında «üzən / özən» kimi daş-
laşmışdır ( D L T , I , s. 59).
130
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər «Bənakit» imlası ilə verdıklərı bu sözü belə
izah etmişlər: «Sır-Dərya çayı ilə Ahəngəran çayının kəsişdiyi bölgənin və bu bölgədə
yerləşən şəhərin adıdır» (DLT-2005, s.372).
«jj_jl yiol İki öküz» deyilmişdir. Bu şəhər VI Ila ilə &k
Yafmç çayları arasında yerləşir.

J-( Ö k ü z: öküz. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « j * l j . -?-*_. ____ j-f
_5OJ l__u ___£ öküz adhakı bolğınça, buzağu başı bolsa, yeg
=öküz ayağı olmaqdansa, buzov başı olmaq yaxşıdır». Bu
söz «başlı-başma, sərbəst olmaq başqa adama tabe olmaq-
dan xoşdur» demək yerinə işlədilir.
Ü_İAWUS: mum, şam. Bulğarca.

o-Vjl U 1 a s: « j j - o-Vjl ulas köz = məsti-xumar, süzgün göz». Həmin
söz bu bənddə də işlədilmişdir:
j j _ _>_V j l _-y_ j - _ i
j j - i Jijjs I jä
j j _ _ jı_j_ jU_ ca-J
J — J j ' t i «->-_i
«Bulnar mini ulas köz,
Kara mənqiz, kızıl yüz.
Andın tamar tükəl tüz,
Bulnap yana ol kaçar».
Əsir edər məni xumar göz,
Qara bəniz, qızıl üz.
Ondan damar bütün gözəlliklər,
Əsir edib yenə də qaçar.
(Xumar göz, əsmər bəniz, pənbə üz məni dustaq edər. O çöhrədən b ü -
tün gözəlliklər damar, tökülər. M ə n i dustaq etdikdən son-
ra yenə də qaçıb gedər).
_>*)( Ö p ü ş: öpüş, iki adam arasında.
(J$ A 1 1 ş: atış, atışma.
<Jü A 1 1 ş: kişi adlarmdandır.
U-Jİ U t U Ş: kişi adlarındandır.

J&\ Ö t ü ş: (--II əlif incə tələffüzlə) oyunda ötmək, udmaq. Bu oyun
belə oynanır: uşaqlar dairəvi otururlar. Onlardan biri ya-
nındakı uşağı itələyir və «o*-f J$ ötüş-ötüş» deyir. Yəni
131
ona sən də öz yanındakını itələ demək istəyir .
o*?! İ t i ş: iki nəfər arasında bir-birini itələmək.
J*-\ Ö ç ə ş: yarış. « _.•**-*!" V J J -S-U« <JJI ol məninq birlə öçəşdi = o mə-
nimlə öcəşdi, bir şeydə yarışdı».
o--! A d a ş: arxadaş, dost.
o M İ d i ş: qədəh, piyalə. Yağma, tuxsı, yəmək, oğuz və arğuların dil-
lərində tas, tava, ləyən, qazan, tava kimi hər şeyə idiş de-
yilir.
o U A r ı ş: əriş. «_.i_jl J>J arış-arkağ = əriş-arğac».
Jj U r u ş: vuruş, savaş.
o*?' A ğ ı ş: ağış, yüksəliş.
J&\ O ğ u ş: qohum.
J&\ U w u ş: ufalanmış nəsnə. «-S-<-l J&\ uwuş ətmək = ufalanmış çö-
rək».
J&\ U k u ş: dərrakə, zəka, ağıl. «<_--. _ i - j - ! ukuşluğ kişi=zəkalı adam».
132
J&\ Ö k ü ş : çox. «-5-i-i J&\ öküş nənq = çoxlu nəsnə». « t--u JA -SJJJJ
jjj_ ıSJl tirig əsən bolsa, tanq öküş körür = diri [ya-
şayan] adam sağlam olsa, çox şeylər görər» deyimində də
işlədilmişdir, (insanın başı salamat olsa, çox əcaib-qəraib
hadisələr görər).
131
Burada yazma nüsxədəki ərəbcə bir cümlənin basma nüsxədə çıxmadığını yazan
Bəsim Atalay həmin cümlənin tərcüməsini mətnaltı haşiyədə vermişdir: «Sən yanında-
kını itələ, o da öz yanmdakını itələsin, halqanın sonuna qədər beləcə davam etsin»
( D L T , I, s. 61).
132
Çinlilər bunu «üküş» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.67).
Ö k ü ş: «J&j <A&. öküş yılkı = qəlp, çıxdaş heyvan, harm at».

5
o .! A 1 1 ş: su ağzı və suyun hovuzdan və ya novdan töküldüyü ağızlar.
Jti A 1 u ş: Kaşğarda bir kənd adı.
J4 A 11 ş: borclunu borcundan dolayı sorğuya çəkmə. « Jija JŞ alış-
beriş = bir haqqı almaq, bir haqqı vermək».
LH-İ Ü 1 ü ş: pay, hissə (o- ş hərfı əslində -- ke-dır).
_ 5 Ü Ü 1 ü k: əslində «pay»ın qarşılığıdır. Ərəbcədə də dişiliyi bildirən
-S ke hərfı J ş hərfınə çevrilir. Məsələn,c-4*J •
ulu-v s ö z ü n d ə 133
olduğu kimi. Bu, ^^J^^ 1
deməkdir.
Jä U 1 u ş: kənd. Çigilcə. Balasağun və onun yaxınlığındakı Arğu şə-
hərlərinin əhalisi şəhərə «uluş» deyir. Balasağun şəhərinə
«o-jJİ j j a Kuz uluş» da deyilir.
u-İİ Ü 1 ü ş: budun (xalq) arasmda pay ayırmaq. J ş hərfı - - ke hər-
fmdən çevrilmişdir, Ərəb dilində də belədir. Quranda j < A
ŞOaZ yerinə bu cür oxunuş vzxSiS^ J^> j L & J Ü** -*
&l A ç ı ğ: xanın bəxşişi. «ıs*ja &> ü-* xan manqa açığ verdi = xan
mənə bəxşiş verdi».
<__J A ç ı ğ: naz-nemət içində həyat sürmək. «<-- <*J*5>İ u&Xsjji özünqni
açığlığ tut = özünü naz-nemət içində tut, korluq çəkmə».
_A1 A ç ı ğ: acı, acı olan bir nəsnə.
_ j i A d h ı ğ: ayı. Həmin kəlməyə bu atalar sözündə də rastlanır: « _»*S
J J L J j j UJİ £_i L _ L Ji U J awçı neçə al bilsə, adhığ ança yol
bilir = ovçu neçə al bilsə, ayı onca yol bilir», (ovçu nə qə-
133
Salih Mütəllibov bu sözlərin Məcnuna aid olduğunu göstərmişdir (TSD, I tom, bet
93). Çinlilərdə (DLT-Çin, I cild, s.68) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevərdə bu
haqda qeyd var (DLT-2005, s.636), ancaq bu qeyd «ülüş» maddəsindədir. Digər nəşr-
lərdə bu haqda heç bir qeyd yoxdur. Məcnunun sözlərinin tərcüməsi belədir: «Sənin
gözlərin onun gözləri, sənin gərdanın onun gərdanı kimidir».
Divanü lüğat-it-türk _£_
dər ov hiyləsi, fənd bilirsə, ayı da o qədər xilas yolu bilir).
Bu söz iki hiyləgər adamın qarşılaşması zaman deyilir.
134
£3 A d h ı ğ: ayıq, sərxoşluqdan ayılan adam. <»<><-l əsrük a d h ı ğ
=sərxoş ayıq» deməkdir.
135
_,Jİ A d h ı ğ: bizim eldə bir k ə n d .
u d h u ə r = a n ı
_ j i U d h u ğ: oyanıq, huşyar, ayıq. « J & S ° y q > huşyar
jf
adam». « J J j ^ J - £. udhuğ könqüllüg ər = həssas tə-
biətli, qanacaqlı adam».
£j A r ı ğ: çadır örtüyü. Barsğanca.
5 3
İJ A r ı ğ: «- - -' İJ arığ nənq = təmiz nəsnə».
İJ U r u ğ: dənə. Toxuma da «uruğ» deyilir. «J& iJ uruğ əkti = to-
xum əkdi». Buna bənzədilərək qohumlara da «£.j- İ'j
uruğ-turığ» deyilir.
İJ A z ı ğ: azı, heyvanın azı dişi.
j * - i A s ı ğ: qazanc, fayda.
İ-J O s u ğ: bir nəsnənin başqa nəsnəyə dəyiş/dir/ilməsi. « 'İ^ <J4'ji
bu ış osuğı mundağ = bu işin dəyişməsi belədir».
_Jİ A 1 1 ğ: hər şeyin pisi. Oğuzca və qıpçaqca.
ftS U 1 u ğ: hər şeyin böyüyü. Bu beytdə də işlədilmişdir:
cwŞ j - Jİ ( > £
«Uluğlukuğ bolsa sən edhgü kılın,

Bolğıl kişig bəglər katın yaxşı ulan».
Böyüklüyə çatdığın zaman xoşxasiyyət ol,
Bəylər yanmda yaxşılığa layiq adam ol.
14
>- Salih Mütəllibov bu ifadəni «məst və huşyar» (TSD. I tom, bet 94), Seçkın Ərdı ıl:
Sərap Tuğba Yurtsevər «sərxoşluqdan ayılmış» kimi (DLT-2005, s. 132) çevırmışlər.
'35 Mahmud Kaşğarinin bu kənddə və ya bu məhəllədə anadan olduğu güman edıhr.
1 3 4
Mahmud Kaşğari
(Rütbə və ululuğa çatanda xoşxasiyyət ol, bəylər yanında daim baş-
qaları üçün xeyir verən ol).
_j! 111 ğ: ilıq. «___-« _J} ıhğ suw = ilıq su». Əsli «_JJ yılığ»dır.
1
J* A ç u k: hər açıq şey. Buna görə də açıq qapıya « &ä j k f açuk ka-
puğ» deyilir. «<J4 f açuk ış = açıq-aşkar iş».
J*f O ç a k: ocaq.
t3>f A ç ı k: böyük qardaş. Xaqaniyyə türkləri böyük qardaşı «,4*1 açı-
kım» deyə çağırırlar. <j ka hərfı ancaq söyləyən şəxsə (nəf-
si-mütəkəllim) izafət olunduğu zaman gəlir. Digər şəxs-
136
lərdə isə « t - J ^ f açıkınq» deyilməz .
j j f A d h a k: ayaq.
JJİ A d h u k: «-*_-• J-l adhuk nənq = naməlum nəsnə». Əsli « J - - 1
ağduk»dur, «pozuq, başqa cür, qeyri-müəyyən» deməkdir.
Bu söz «_?-cf j J Ä - - <>*4. anınq mənqzi ağdı = onun rəngi
dəyişdi» ifadəsindən alınmışdır. Asanlıq naminə £ ğ hərfi
137
atılmışdır .
d-f U d h ı k: «jf j j f udhık ər = yatmış (yatan) adam».
j j } I d h u k: qutlu və mübarək olan hər şey.Buraxılan hər heyvana bu
ad verilir. Ona yük vurulmur, südü sağılmır, yunu qırxıl-
mır. Sahibinin əhd elədiyi qurban üçün saxlanır.
j j } I d h u k : «£t- j j { ıdhuk tağ = keçid verməyən, uzanıb gedən dağ».
Jjf A r ı k: çay. Bu məsəldə də işlənmişdir: « 1- Jjf Lu__ jiUil | J JJC.|
j t j j l ağılda oğlak toğsa, arıkda otı önər = ağılda oğlaq do-
136
Bu oxunuş səhvdir. Sözün kökü «eçi=böyük qardaş» bizə hələ Orxon-Yenisey abi-
dələrindən məlumdur. Əvvəlcə eçi sözünə kiçiltmə-əzizləmə şəkilçisi olan <j=ka, daha
sonra isə I şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi - i m artırıhr və söz «eçi+k+im» şəklinə düşür.
Birbaşa müraciətdə «eçikim» deyilir, digər şəxslərdə t3=ka şəkilçisi tətbiq edilmədən
«sənin eçin», «onun eçisi», «eçimiz», «eçiniz», «eçiləri» deyilir.
137
Bəsim Atalayın fıkrincə, bu sözün əsli « J » aduk» olmalıdır ( D L T , I , s. 65).
Divanü lüğat-it-türk . _
ğulsa, çay qırağında otu bitər». Bu söz «ruzi üçün qayğı
çəkmə» yerinə işlənir.
j j A r u k: « J j j f aruk ər = arıq adam, yorğun adam». Hər yorğuna
belə deyilir.
Jj-JjlAruk-turuk: FərqanəiləKaşğararasmdayoxuşadı.
J j A r ı k: arıq, zəif, cılız. Oğuz və qıpçaq dillərində.
j j U r u k: ip, urğan, çatı.

Jjf A z u k: « Jjf Jjf azuk ok=haradan və kimin atdığı bilinməyən ox».
Jjf A z u k: « J - * Jjf azuk munk = qaçan, azan, yoldan çıxan».
J j A z a k: oğuz bəylərindən birinin adı.
Jjf A z u k: azuqə. Bu məsəldə də işlənmişdir: « d j i ^ i £ J <J'j ^ ]lJ
^
JÜ t j j l sartnınq azukı arığ bolsa, yol üzrə yer = satıcınm
mah təzə olsa, elə yoldaca yeyər». Bu söz doğruçul və m ö -
təbər olduğunu iddia edən, lakin sözünü isbat edə bilmə-
yən adam haqqında deyilir.
J j i U z a k: uzaq. Bir iş uzandıqda « <J4 Jjf uzak ış» deyilir. Bir yerə
gedən adam gecikdikdə «<j*Ji Jjf t & yalavaç uzak bar-
dı[=elçi yaman uzaq getdi]» deyilir.
J j i O z u k: «<->! Jjf ozuk at = sürək və sürəyə bənzər şeylərdə irəli gelən
və başqa atları keçən at».
J-ü A ş a k: aşağı, dağ dibi. Oğuzca.
J-ii A ş u k: insanın topuq sümüyü, topuq aşığı.
J-ii U ş a k: « <-*>--' J--f uşak nənq = kiçik şey». Buna istinadən kiçik
uşaqlara «_£-=•* J*-f uşak oğlan» deyilir.
J*-i U ş a k: «<-£-£jf J*-f uşak otunq = odun qırıntıları». Bu söz tək
halda deyil, ancaq cəm halda işlənir.
1 3 6
[ Mahmud Kaşğari
1
C0 A ş u k: dəmir başlıq, dəbilqə. Burada əlif j y hərfıni əvəz etmiş-
di .138
r
<_£( O ğ u k: çəkmə, ayaqqabı.

S> I w ı k: qırlarda, daşlı yerlərdə yaşayan geyik, ahu, antilop.
139
<j# A 1 u k: «jf j i f aluk ər = keçəl, daz a d a m » . Oğuzca.
jM O 1 u k: holuq. Ağac kötüyündən novalça kimi oyularaq içində
heyvan suvarılan, şıra, ayran soyudulan yalaq.
d$ U 1 u k: «_J- <jl( uluk ton = köhnəlmiş, yıpranmış paltar». Köhnəl-
miş hər şeyə «uluk» deyilir.
j l f O 1 u k: kiçik qayıq. Bu sözün əsli əvvəlki [oluk sözü] kimidir.
<jl( U 1 u k: atın çiyni. Bu məsəldə də işlənmişdir: «JJJ- - i <Jje( jJk <jJ(
uluk yağırı oğulka kalır = çiyin yağırı övlada qalar». Bu-
ra sinirlərin birləşdiyi yer olduğu üçün gec sağalır.
<& A 1 1 k: quş dimdiyi. Oğuzca.
<jHf A n u k: « J İ f anuk nənq = hazır olan nəsnə». Bu məsəldə də iş-
lənmişdir: «o--<--- üji j > l j S anuk utru tutsa yokka
sanmas = hazır olan şey qabağa qoyulsa, yox sayılmaz»,
(yeməkdən nə hazırdırsa qonağın önünə, süfrəyə qoyulsa,
yemək verilməmiş sayılmaz). Bu söz ev sahibinin gücü ye-
tən şeyi hazırlaya bilməsi üçün deyilir.
140
*-*jf Ə b ə k: uşaq dilində çörəyin a d ı .
- ^ f Ə t ə k: ətək.
<-*-! Ə t ü k: ayaqqabı.
-S-if Ö t ü k: hekayə. İstənilən şeyin sultana xəbər verilməsi üçün də bu
söz işlənir. Əsli «bir şeyi hekayə etmək»dən alınmışdır.
138
Belə çıxır ki, <<<İ"i aşuk»un əsli «<]& yaşuk»dur.
139
Bəsim Atalaym mətnaltı qeydinə görə, «aluk ər» sözünün digər mənası «qaba və
xırçın adam»dır ( D L T , I , s. 67).
140
Müasir dilimizdə «əppək»dir. Çinlilər «əpək» oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.73).
Divanü lüğat-it-türk __.
<-*-( Ö t ü g: qusma. «Jİ> >-&$J&3 anqar ötüg tuttı = onu qusma tutdu».
<-*-( Ü t ü g: ütü. Mala biçimində bir dəmir parçasıdır k i , tikiş yerlərini
hamarlamaq üçün qızdırılaraq paltarın üstünə basılır.
İ ç ü k: samur kimi heyvanlann dərisindən tikilən kürk.
<-M Ü d h i k: eşq və sevginin coşması. Bu bənddə də işlənmişdir:
JLAJSİ ? jl5LJj-
jjj^j-* ?jji
«Üdhik mini komıttı,
Sakınç manqa yumıttı,
Könqlüm anqar əmitti,
Yüzüm məninq sarğarur».
Sevgi məni coşdurdu,
Sıxmtı başıma vurdu,
Könlüm ona axdı,
Üzüm mənim saralır.
(Sevgilimə bəslədiyim eşq məni həyəcanlandırdı, təlaşa saldı, könlüm

ona meyl etdi, ona görə də rəngim saralır).
*-0 Ə r ü k: şaftalı, qaysı, ərik kimi meyvələrə verilən ümumi ad. Bir-
birindən sifətlə ayrılır.
<-Sji Ə r ü k: «<-*j( tülüg ərük = şaftalı».
<-Sji Ə r ü k: «<-K>> sarığ ərük = qaysı, zərdalı».
<-Z'J Ə r ü k: « < - * j f ' j * kara ərük = qara ərik, albuxara».
<-*j ( Ö r ü k: hörülmüş olan hər nəsnə. <-*jf örük saç = hörülmüş

saç».
<-*jf Ö r ü k: bir yerdə bir müddət qalmaq. «<j& <-*jf Ü'J* üJ'j^ sü on
kün örük boldı=qoşun on gün bir yerdə qaldı». Bir bəy və
ya oymaq bir yerdə bir müddət dayanıb qalsa, yenə belə
deyilir.
5
<-*J! İ r i k: «<--i-> <-SJ! irik nənq = aşmmış, çürük və ya köhnə olan hər
nəsnə». «£-ij$ <-SJ! irik otunq = çürümüş odun».
<-*jl Ə r i k: « <-£-<- <-*jl ərik nənq = yağ və ya yağa bənzər əriyən hər
nəsnə». Donduqdan sonra əriyən hər şeyə də «ərik nənq»
deyilir.
<-SJ! İ r ü k: divar və divara bənzər şeylərdəki çat, yarıq. Bu məsəldə də
işlənmişdir: «<__ Jwş _« <-*J! 1-i- kündə irük yok, bəgdə
kıyık yok=günəşdə çat olmaz, bəy də sözündən dönməz».
Bu söz bəylərin verilən sözdən dönməməsi üçün deyilir.
<-*jl Ə r ü k: dəri aşılanan bir nəsnə. «ji^J _JJJ tərü ərüklədi = dəri
aşıladı».
<-Sjl Ə r i k 141
: «_A_ ^J ərik yılkı=yorğa heyvan». Yorğa ata da «<->! <-*jl
ərik at» deyilir. Oğuzlar bu sözü bilməzlər.
142
<-*jl Ə r i k : «jl <-*jl ərik ər = işində usta, qoçaq adam». Bu atalar sö-
zündə də işlənmişdir:
<_^W_HJri!<4jl
j - J - I İ _r-ıW jl
«Ərik irini yağlığ,

Ərməgü başı kanlığ».
Qoçağm dodağı yağlı,
Tənbəlin başı qanlı.
l4l
S e ç k i n Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «erig» kimi oxumuş, misalları isə
«erig yılkı=oynaq, xoş təsir bağışlayan heyvan», «erig at=yaraşıqlı at» kimi ( D L T -
2005, s. 361) tərcümə etmişlər.
142
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «irig» kimi (DLT-2005, s.290), çin-
lilər isə «ərik» kimi (DLT-Çin, I cild, s.76) oxumuşlar.
(Qoçaq, işlək adamm dodağı yağlı olur, çünki işləyir, gözəl yeməklər,
yağh ət yeyir, dodağı yağlanır, tənbəl isə iş görməyə ərinir,
başına-başına döyüb qanadırlar). Bu məsəl tənbəllikdən ə l
çəkmək, çalışmağı təşviq etmək üçün deyilir.
<4J İ r i k: <<vSüLi __J irik nənq = qatı, möhkəm, sərt olan hər nəsnə».
Keçəlin və qoturun başına da «irik» deyilir.
<-*j( Ə z i k: dəridə uzunlamasına olan əzik, cızıq.
<-*j( Ö z ü k: qadmlara verilən bir ləqəb. Qızıl kimi təmiz ruhlu qadına
«__jf _jj_fl altun özük» deyilir. Bədəni inci kimi təmiz olan
qadma «<-*j( _-¥j ərtini özük» deyilir, çünki iri dənəli, əm-
salsız mirvariyə <<_HJj ərdini» deyilir. Bu sözdə - J t hərfi -
d hərfınə çevrilmişdir. Bu ləqəb çigil qadınları üçün söylə-
nir. Kəlmənin əsli «nəfs, ruh» bildirən «öz» sözündəndir.
<-* ke hərfi o şeyin özünü, eynisini bildirmək üçün əlavə
edilmişdir. <--( _HJ( $ ol ərni ök kəldür» ifadəsi «o ada-
mın özünü gətir» deməkdir. Qalın və tox söylənən sözlər-
də və J ka və _. ğ artırılan sözlərdə «ök» yerinə «ok» iş-
lədilir.
143
<-*ji Ö z ü k: oyularaq hovuz düzəldilən hər yer . Bənzər şəkildə çayın
qoluna da «___-«<-*j( özük suw» deyilir.

144
<-*j( Ö z ə k: belin iç qismində olan damar .
1 4 3
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «bataqlıq və ya selə məruz qalmış
bölgə» kimi (DLT-2005, s. 385) mənalaşdırmışlar.
1 4 4
Bəsim Atalay bu maddəni yanlış və yarımçıq çevirmişdir. Əslində isə belə olmalıdır:
«Ö z ə k: onurğa iliyi. Bu, Məhəmməd peyğəmbərin bir dəfə andığı, onurğamn içində
uzanan ana damardır: «ma zalət uklə Xeybər tuədduni fı həzə avən qətaət əbhəri =
Xeybərdə yediyim yeməyin səbəb olduğu ağnnı hər i l çəkirəm, bu, onurğa iliyimin
kəsildiyi zamandır». [«Onurğa iliyinin kəsilməsi» ərəbcə bir deyimdir və «şiddətli ağrı
çəkmək» mənasına gəlir. Bu hədis Buxaridən ahnmışdır: «...Ayşə dedi: «peyğəmbər
həzrətləri axırda onun ölümünə səbəb olan xəstəlikdən şikayət edərək belə deyərdi:
«Ey Ayşə, Xeybərdə yediyim yeməyin səbəb olduğu ağrını hələ də çəkirəm. O zaman
verdikləri zəhərlə sanki onurğa iliyimin kəsildiyini hiss etmişdim»] (DLT-2005, s.384).
<-£_( Ü j ü k: heca. «&£)£"$ <Slj bitik üjüklədi = hərfləri və kitabı höccə-
lədi». Heca hərflərindən hər birinə «üjük» deyilir. « <-*jf l i j j
J( bu nə üjük ol» sözü «bu hərf nədir, bu hansı hərfdir»
mənasını verir. Bu söz j j ilə yazılır.
<-&+»\ İ s i k: «jjj >-Z-*4 isik yer = uzanıb gedən çöl».

<-**«! İ s i g: «<-*--> <-**«! isig nənq=isti şey», « üj* <-*->4 isig kün = isti gün».
<-£--! E ş ü k: üstdən geyilən, bürünülən hər şey.
-*--! E ş ü k: xanlardan, bəylərdən biri öldüyü zaman qəbri üstünə sə-
rilmək üzrə göndərilən ipək parçadır. Bu qumaş sonra
parça-parça edilib yoxsullara paylanır.
<-v-( Ü ş i k: meyvələri yandıraraq böyüməyə qoymayan soyuq, sərt
şaxta.
<-$4 Ə 1 i g: ə l . «<-*41 <-*4jı onq əlig = sağ əl». Oğuzlar «<-*4 £->- sağ əlig»
deyirlər. Bütün türklər sol ələ «<-$4 Jj-« sol əlig» deyirlər.
<-*Jjl Ö 1 ü g: ölü.
<-*Jjl Ü 1 ü k: həssə, pay, qismət (<~ü\ əlif incə tələffüzlə).
<-£-)! İ 1 i k: ilik. Oğuzca. Digər türklər <<<-SJ_ yilik» deyirlər. Oğuzcadakı
<-^ı əlif hərfi <s y hərfıni əvəz edir.
<-M Ə m i k: əmcək, məmə. Kişi məməsinə də belə deyilir.
<-M Ə m i k: <-*J əmik kün = ilıq gün». Soyuduqdan sonra qızan
və hərarəti artmayan şeyə də «<-*-*• əmik» deyilir.
<-£-İƏ n ü k: aslan balası. Qaplan, qurd, it balasına da «ənük» deyilir.
<-*-! Ə n ü k: <<_-*-! <-£4uŞ kiritlig ənügi = kilidin dişləri».
145
JJİ A b u 1: bizim eldə [Kaşğarda] bir kənd a d ı .
145
Bu söz basma nüsxədə əlif+b+1 J^İ şəklində hərəkəsiz, yazma nüsxədə isə Jj( Obul
şəklindədir. Bəsim Atalay və Karl Brokkelman onu «Abul» kimi oxumuşlar ( D L T , I ,
s. 73). Salih Mütəllibov (TSD, I tom, bet 102), Hüseyn Düzgün ( ^ J ^ s. 113) və Seç-
kin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər də (DLT-2005, s. 129) «Abul» şəklində oxu-
muşlar. Uyğurlar və çinlilər isə Opal şəklində oxuyur (DLT-Çin, I cild, s.78) və bu
1 4 6
_pi Ə t i l : qıpçaq ellərində axan bir çayın adıdır. Bulğar dənizinə
tökülür, bir qolu rus diyarına gedir. Bu bənddə də işlədil-
mişdir:
jijj SÄ J3
JJj-_--Jt-a_f-İLJä
jjj_____^-^_Jj-
«Ətil suwı aka turur,

Kaya tübi kaka turur
147
Balık t ə l i m , baka turur,
Kölünq takı küşərür».
İdil suyu axa durur, axır,
Qaya dibin döyə durur, döyür,
Balıq çoxdur, baxa durur, baxır,
Gölməçələr dəxi daşır.
(İdil çayı durmadan axır, qayaların dibini döyəcləyir, suyun daşması
üzündən dolan gölməçədə çoxlu balıq və qurbağa qay-
naşır).
Jfrl A ğ 11: ağıl, qoyun küzü. Oğuzca qoyun qığma da «ağıl» deyirlər.
Bu iki məna bir-birinə yaxır* oMuğu üçün delə deyilir.
Necə k i , ərəb dilində yağışa da, buluda da «•>--« səmai»
deyilir.
kəndi Mahmud Kaşğarinin doğulduğu yer hesab edirlər. Urumçidə son illərdə apardan
tədqiqatlar nəticəsində Mahmud Kaşğarinin bu məntəqədə anadan olduğu muəyyən
edilmişdir. Bu barədə biz önsözdə məlumat vermişik.
'«* Bu rusların «böyük rus çayı» adlandırdıqian Volqa çayının türkcə başqa bır adıdır.
'47 Bu söz yazma nüsxədə hərəkəsiz, basma nüsxədə «tilim», yəni dılım şəklındədır.
Bəsim Atlalay mənaya görə onu «təlim» kimi oxumuşdur ( D L T , I , s.73). Huseyn
Düzgün ( - J J s. 113), Seçkin Ərdi ilə Sərap T u ğ b a Yurtsevər (DLT-2005, s. 270) və
çinlilər (DLT-Çin, I cild, s.79) «təlim» şəklində oxumuşlar. Salıh Mütəllıbov ısə «tı-
lim» kimi oxumuşdur (TSD, tom 1, betl03).
ı£i O ğ u 1: oğul. Doğma-yad, hər bir uşağa «oğul» deyilir. « j ± - Jef J J
bu oğul nə ter=bu oğul nə deyir». Bu söz qaydaya zidd
olaraq «<2t©f oğlan» şəklində cəmlənir. Halbuki «jV Jcf
oğullar» şəklində cəmlənməli idi. Eynən kişilər sözünün
«üji ərən» şəklində cəmlənməsi kimi. «Oğlan» və «ərən»
sözləri tək hal mənasmda da işlənir.
J?( Ö k i 1: çox. Qıpçaqca. «_,-$ jş( ökil kişi = çox adam».
J-( A m u 1: tərpənməyən, qımıldanmayan, sükunətdə olan hər şey. Bu
üzdən sakit, yumşaq xasiyyətli adama «J-İ amul» deyilir.
Bu bənddə də işlədilmişdir:
J-C-f _?i ı_Süpjj la_S

J_t g_il !__4 _5L_lUjt
Jj&jjj _;i»t _JJ1

JC-LALİ U I J ı_$Jj_L_
«Kança bardınq, ay oğul,

Ərdinq munda inç amul,
Attın əmdi sən tönqül,
Kıldınq ərsə kılmağu».
Hara getdin, ay oğul,
Burda rahat, dinc idin.
Atdan indi gəl sən dön,
Qıldığını onsuz da qıldın.
(Vaxtilə atmı əmanət qoyub gedən adama atı geri verməmək üçün onu
dilə tutmaq istəyir: hara getmişdin, ay oğul? Mənim ya-
nımda keyfın kök, damağın çağ idi. Gəl indi atı istə-
məkdən vaz keç, onsuz da elədiyini eləyibsən).
$ Ö p ü m: içim, «dj* $ bir öpüm mün = bir qurtum şorba».
0 A 1 1 m: « J fä atım ər = sərrast atıcı, nişançı, snayper».
Divanü lüğat-it-türk _ —
fjf O r u m: xorum, «-f f'J JÜ bir orum ot=bir çəngə ot, bir xorum ot».
fjf Ü z ü m: üzüm.
f»>l A ğ ı m: «JÄJ &JM bir ağım yer=bir sıçrayışda üstünə çıxılacaq yer».
(41 A k ı m: axım, « ı _ _ - # Jü bir akım suw = bir axımda axacaq miq-
darda su».
fä Ə k i m: «J*J $ JÜ bir əkim yer = bir əkişdə əkiləcəkölçüdə yer».
^ İ Ö k ü m : « J - J i f-f J * bir öküm yarmak = bir yığın pul».? m yerinə
u n ilə də söylənir.
(Jl A 1 ı m: alacaq, borc. Bu məsəldə də işlədilmişdir: «u^>J L T ^
üli-wu. ijrîja alımçı arslan,berimçi sıçğan=alıcı aslan, bor-

cu olan isə siçandır», (alacağı olan [borc sahibi] hücumda
aslan kimidir, borclu isə qorxub qaçan siçan kimidir).
i-tf Ö 1 ü m: ölüm.
^ A t a n : axtalanmış dəvə. Bu məsəldə də işlədilmişdir: « o-f ı/ji &
j j j j_j1 Uk>1 U_Ü atan yüki aş bolsa, açka az körünür = axta
dəvənin yükü tamam yemək olsa belə, ac adama yenə də
az görünər».
_ * f U ç u n: səbəb bildirən bir ədatdır. «?& cM səninq uçun k ə l -
dim = sənin üçün gəldim».
uz\ İ ç i n: ara, iç mənasında bir ədatdır. «ji 63*! J*< olar için etiş-
148
dilər = onlar öz aralarında barışdılar».
ü'-i U d u n: Xotən şəhərinin adı. Xotəndə yaşayanlara da «ü-t udun»
deyirlər.
j
a ! A d h ı n: «başqa» mənasında işlənən bir ədatdır. Çigilcədir.
ÜJ! Ə r ə n: «j_3 uJ ərən tüz = Tərəzi bürcünün adıdır». Bu, Ayın sə-
madakı uğraqlarmdan [bürclərindən] birinin adıdır.
ı« Bəsim Atalay «jV tf^!» sözünün «aytıştılar/eytiştilər» kimi oxunma ehtimalının

olduğunu bildirmişdir ( D L T , I , s. 76).
1 4 4
_ Mahmud Kaşğari
üJ Ə r ə n: ərlər, kişilər. Qaydadan xaric cəmdir.
üJ A r a n: (<--! əlif qalm tələffüzlə) at tövləsi, axur.
UJ( Ö r ə n: hər şeyin pisi; xaraba. Oğuzca. Bu sözün fars dilindən alın-
mış olduğu fıkrindəyəm. Çünki farsca xarab olan şeyə
«ü'jij viran» deyirlər. Oğuzlar farslarla çox qarışmış ol-
duqları üçün bir çox türkcə sözləri unutmuşlar, əvəzində
farsca sözlər işlədirlər. Bu da həmin qəbildəndir.
üJ E r i n/i r i n: dodaq.
üj U z u n: uzun.
üJ A j u n: kainat, dünya, aləm. «üji
jy bu ajun = bu dünya». «ü'J J ol
ajun=o dünya, axirət». Çigilcədir. Bu sözdəki j j hərfı iki
məxrəc arasmdadır.
6-' Ə s ə n: sağ, sağlam, əsən. « Ü * - J - ü-»' əsənmü sən = sağsanmı». Bu
söz «salamat» mənasında da işlənir. Həmin söz bu məsəl-
də də işlənmişdir: «<jjy '•Ai! ••-—1 əsəndə əwək yok = sağlıq-
da tələsmək yoxdur». Bu söz işlərdə tələsməməyi tövsiyə
üçün söylənir.
üJ Əs i n: əsinti, nəsim, meh, məltəm.
ü-f U ş u n: çiyinin sonu.
A ğ a n: gənzək, «J ü^ ağan ər =burnunda danışan adam, tıntm,
gənzək». Bu söz həm tələffüzcə, həm də mənaca ərəbcəyə
uyğundur.
CP^ U ğ a n: hər şeyə gücü çatan, qadir, qüdrətli. «_? j * - ü&f uğan tənq-
ri = qüdrətli, qadir tanrı».
149
j?! Ə w i n: dənə, d ə n .
149
Bəsim Atalaym yazdığına görə, bu gün Anadoluda «bu başaqlar çox əvin (sünbül)
verdi» və «bu sözün əvini-əvcəri yoxdur», yəni bu, mənasız, əsası olmayan sözdür kimi
deyimlər vardır ( D L T , I , s. 77).
Divanü lüğat-it-türk _ _ _ —
üfÄ A k ı n: sel. Gözlənilmədən, anidən gələn selə «3 j-* munduz
akın» deyilir. Gecə birdən-birə qəfıl sel kimi gələn qoşuna
akınçı kəldi» deyirlər.
<jä Ə g i n: əyin, əyin-baş, kürək.
<jŞ Ə k i n: şum, əkin. Oğuzca.
ü?l Ə g i n: eni qarış yarım, uzunu dörd arşın olan bez. Bununla suvar
oymağı alver edir.
Ö k ü n: pul, gül və buna bənzər şeylərin yığmı. Bir tərəfə yığılmış
torpağa « J I J J J L # ökün toprak» deyilir.
ü?! A 1 1 n: alın.
_*» A 11 n: insanın [alın boyu] qarşısına gələn yer, cəbhə; dağın yumru
və yüksək tərəfi.
c l U l u n : ucluğu olmayan ox, kor ox, təmrənsiz ox.
B U BABIN MÜZAƏFLƏRİ
150
<*}i Ü b ü p : hop-hop quşu. «<-*S4 übgük» də deyilir.
Ə k ə k: « « - * - əkək işlər = əldən-ələ düşmüş qadın, fahişə».
Ü k ə k: tabut, sənduqə; sandıq.
<-£- Ü k ə k: bürc; şəhərin qala divarlarındakı bürclər.
J3) İ 1 ə 1: bəli. Xaqaniyyə ləhcəsində. Bu sözlə xanlara və bəylərə cavab
verilir.
B U B A B I N MİSAL O L A N L A R I
—IIA t: ad, isim.
1 5 0
Çinlilər bu sözü «öpüp», «übgük» sözünü isə «öpkük» kimi oxumuş və yazmışlar
(DLT-Çin, 1 cild, s.84).
—II A t: ləqəb, ünvan. «J*JH — I Ij - — bəg anqar at berdi = bəy ona
ünvan verdi». Boyun başçısma «_£' atlığ» deyilir.
_JI A ç: ac. Həmin söz bu məsəldə də işlədilmişdir: «o-UJJLİ _M._V-UJJLI çll
aç nə yeməs, tok nə teməs=ac nə yeməz, tox nə deməz»,

(aca nə versən, hamısını yeyib qurtarar, tox aca nələr de-
məz!).
jll A d h: ipək qumaş və qumaşa bənzər sənət əsəri olan hər şey. Qı-
saldılaraq «j! edh» də deyilir, doğrusu da budur. « j ' j - J İ
edhgü edh = gözəl düzəldilmiş».
jll A d h: yaxşılıq əlaməti. «J'J& jH t s s
- >4 ! iglig tutruğı adh bolur =
xəstənin vəsiyyət etməsi yaxşılığa əlamətdir, yüngüllük
gətirər». Bu söz vəsiyyət etməsi arzu olunan adam barədə
deyilir.
j I! A r: «jji j II ar böri = goreşən, kaftar». Bu bənddə də işlədilmişdir:
LS*J±AŞ! -£-)- UJJ-
JJ—i J l _H~ Ü J * - ^
«Körüp nəçük kaçmadınq,
Yamar suwın keçmədinq,
Tawarmqm saçmadmq,
Yesün səni ar böri».
G ö r ü b neçin qaçmadm?
Yamar çaym keçmədin?
Malmı da saçmadm?
Yesin səni goreşən.
(Əsir tutduğu bir adama deyir: məni görüb nə üçün qaçmadın? Yamar
çayını niyə keçmədin? Canmı qurtarmaq üçün niyə malını
saçmadın, atmadın, vermədin? M ə n indi səni öldürəcə-
yəm, qoy səni kaftar, goreşən yesin).
j ıı A r: « - - - j » ar nənq=qonur, şabalıd rəngində olan nəsnə». Kiçik
bir əlavə ilə «<-*--jl arsık» da deyilir.
jll A z: az, çox olmayan, «<--- jH az nənq = az nəsnə».
jll A z: sincab. Bu sözü o- ş i l ə «as» şəklində söyləmək daha doğrudur.
j ! İ z/a z: yerdə və dəridə uzunlamasına olan cızıq.
jf Ö z: « J JjiŞ Kızıl öz = Kaşğar dağlarında bir qışlaq».
(j-ll A s: sincab ( j z ilə də deyilir). Cariyələrə də «as» adı verilir.
u-l! A ş: yemək, aş.
0*11 A ş: bir qabı sıxaraq təmir etməyə də «aş» deyilir. «51-1 J_l ayak
aşla = qabı sıxaraq təmir et».
£.11 A ğ: iki ayaq, paça arasındakı boşluq. «_H*- 0,-*' -1 JJi yüz at
məninq ağdm keçti = ayaqlarımın arasından yüz atlı keç-
di». Eynən barmaqlar arasındakı boşluq kimidir.
—ill A w: ov. »—1' <£*} bəg awka çıktı=bəy ova çıxdı».
_ Ö w: (həmzə azca dartılır) ev. Qısa şəkildə «üv» də deyilir k i , doğ-
rusu budur.
_H A k: hər şeyin bəyazı. Oğuzca. Digər türklər alacası olan ata « - ! JH
ak at» deyirlər.
cjjll A k: «jl ü ^ - J" ak sakal ər=ağsaqqal, saçı-saqqalı ağarmış adam».
Oğuzca.
Jll A k S a y: bir yer adı.
<—IJJ JU A k T ə r ə k: yağma ölkəsiridə Ila çayı üzərində qurulmuş bir
keçid, bir körpü.
Jll A 1: xanlara bayraq, dövlət adamlarının atlarına yəhər örtüyü dü-
zəldilən turuncu rəngdə bir qumaş. Turuncu rəngə də
«JI al» deyilir.
JH A 1: al, hiylə, fənd. « o - - - - e$ oS'J* J - - O ^ J ' o^H alm arslan tutar,
küçin oyuk tutmas = al ilə aslan tutular, güc ilə oyuq tu-
tulmaz», (hiylə ilə aslanı tutmaq olar, lakin güc ilə heç
bostan müqəvvasmı da tutmaq olmaz). Bu söz gücdən
düşmüş adama işinə bir çarə tapması üçün deyilir.
VIA1 a: bədənini bozca basan, ala-bula olan adam.
Vi A 1 a: «—i VI ala at = ala at, qır at».
VI A 1 a: «_;—i Vi - _ _ _L) bəg xanka ala boldı = bəy xanın sözündən
çıxdı, onun üzünə ağ oldu, xanın düşmənlərinə uydu».
VIA1 a: Fərqanəyə yaxın bir yaylıq adı.
£-4 Vi A 1 a Y ı ğ a ç: sərhədə yaxm bir yer adı.
B U BABLN BAŞQA BİR N Ö V Ü
_5İI A y: ay. «_s'l cAi- tolun ay = on dörd gecəlik ay, dolunay».

_jH A y: ay [30 gündən ibarət olan ay]. Bu beytdə də işlənmişdir:
____ __| ____
jW ü ü -5Ü.İ jjffl U _ _ j _ (__
«Kışka etin, kəlsə kalı kutluğ yay,

Tün, kün keçə alkınur ödhlək bilə ay».
Qışa hazırlaş sən, gəlsə qutlu yay,
Gecə-gündüz keçərək başa çatar zamanla ay.
(Mübarək yay gələndə sən qışa hazırlıq gör, çünki gecənin və gündü-
zün keçməsi ilə ay və zaman başa çatar).
İlin 12 parçasından hər birinə ay deyilməsinin səbəbi odur ki, bu müd-
dət ayın keçməsi ilə başa çatır. Bu məsəldə də işlənir: « _;H
O-WJUI uf4 U_İJ ay tolun bolsa, əligin imləməs = bədir
ay əllə göstərilməz». Çünki gözü olan hər kəs onu görür.

Bu söz məşhur olan hər şey barədə işlədilir.
151
BU BABIN MƏNQUS OLANLARI
— j l A v u t: ovuc. «-»1 adhut» da deyilir.

—jf U v u t: abır-həya. « - — uwut» da deyilir. Buradakı _ w hərfı iki
məxrəc arasmda söylənməlidir. _ w hərfı bəzən j vav hərfı
ilə əvəz oluna bilir. Məsələn, peyğəmbər mənasına gələn
«CJ^! yalavaç» sözü «£&_ yalawaç» kimi də söylənir.
Kulğan tikanı və hind heyvası mənasmı verən «t-j yawa»
və «1JJ yava» sözləri də belədir. İsbicab və Sayram dillə-
rində ağac demək olan «ojll avin» sözü də belədir. Dən
mənasına gələn «6?! əwin» və «ujl əvin» sözləri də buna
bənzəyir.
B U B A B I N LS Y İLƏ G Ə L Ə N SÖZLƏRİ
Jyf Ö y ə z: çibin, ağcaqanadın bir növü. Oğuzca.

y A y ı ğ: ayı. Oğuz, qıpçaq və yağma ləhcələrində adhığ» sözü
yerində işlənir.
j j l A y ı ğ: «nə yaxşı», «nə pis» yerində işlənən ədatdır. « j - - l ayığ
edhgü», «-*-- j % j , l ayığ yawuz nənq» deyilir k i , «nə yaxşı
şey», «nə pis şey» mənasındadır. Bu ədat yaxşılığa və pis-
liyə dəlalət edən sözlərdə təkid, şiddət mənası yaradır.
Tərkibində əlif, vav, ye hərfindən biri olan sözlər «mənqus» adlanır.

Jj' A y a k: qab-qacaq. Bunu oğuzlar bilməzlər. Onlar bu kimi şeylərə
«<jp* çanak» deyirlər.
d$ A y a k: ayaq. «JJİ adhak» da deyilir.
<_ A y ı k: söz vermə, vəd. «JW -—- >SJ anınq manqa ayıkı bar =
onun mənə vədi var».
<j$ O y u k: oyuq, bostan müqəvvası. Bu beytdə də işlənmişdir:
l _ _ ı_ıj£ _j__ _ ; _ J J
1 5
J -^ _ r - MJ* $ J% cs-ä
«Bardı ərən, konuk körüp kutka sakar,
Kaldı yawuz, oyuk körüp əwni yıkar».
Qonaq görüb bunu qut sayan ərənlər getdi,
Oyuq görüb evini yıxan pislər qaldı.
(Qonaq görəndə onu uğur, xeyir və dövlət sayan mərd ərənlər ölüb
getdi, çöldə bir qaraltı görüb «aman, birdən qonaq olar»
deyə çadırını sökən namərdlər qaldı).
Ü y ü k: təpə kimi hündür olan yerlər.
^ l ü y ü k: «JÜ —>Ljf üyük yer = sulu və buna bənzər yerlərdə yeriyəndə
ayağın üstünü örtən və ayağın güclə çıxdığı qumluq yer-
lər».
^ l İ g: iy. yig» də deyilir.

_yf O y u n: oyun.
B U B A B I N SONU HƏRFİ - İLLƏTLƏ BİTƏN SÖZLƏRİ
M A y a: aya, ovuc içi.

M U y a: yuva, quş yuvası.
M U y a: qardaş, qohum. Bu deyimdə də işlənmişdir: « il _;jS—> CyJ J -
jl*j _li> _,__=•( <ji__ U UJ—- tawar uçun tənqri edhləmədhip
uya kadaş oğlmı çınla boğar=mal-mülk üçün tannnı unu-

daraq qardaşı oğlunu gerçəkdən boğar», (insanın gözünü
mal-mülk hərisliyi bürüyəndə, tanrı xofunu unudub hətta
doğmaca qardaşı oğlunu da boğar» deməkdir).
152
BU BABIN DÖRD HƏRLİLƏRİ
W' A b a: ana. Oğuzca. Karluq türkmənləri bu sözü v p ilə deyirlər.

W' A b a: (--! əlif qalın a ilə) ayı. Qıpçaqca.
W' A b a: ata. Tibet dilində. Bu söz onlara ərəbcədən keçmişdir. Onlar
bəni-Sabit nəslindəndirlər. Yəməndən bir şəxs türk ölkə-
sinə qaçıb gəlmiş, tibetlilər onun nəslindən törəmişlər.
W A b a: « ıj^44
f
aba başı = dağda yetişən və dağlılarm yediyi xiyara
bənzər tikanlı bir ot».
yjl A b ı: kişi adı.
WİO b a: oba. Oğuzca.
JJI O b u: ağ boya, ənlik-kirşan.
-1A t a: ata.
- I A t a: «ÜJ£-- - ata sağun = həkim, təbib».
U i Ə ç ə: böyük bacı, abla, əkə. «- ke hərfini £ ç əvəz edib. Farscada
gərm /cərm, günbəz/cünbəz sözləri kimi.
A ç ı: yaşh qadın, xanım nənə. Barsğancadır.
W>l U ç a: kürək, arxa.
_->! İ ç i: yaşca böyük olan qardaş, abi.
152
Deyəsən, yenə tərtibat yanlışlığı var, çünki buradakı sözlər ərəb qrafikası i l ə dörd
deyil, üç hərflidir.
j - ( U d h u: təpə. Qum yığınına isə «jJİ j - kum udhu» deyilir. Eləcə də
bir şəhərin adına arğu ləhcəsində «—- j j f Udhu kənd» de-
yilməkdədir.
j - ( U d h u: ard. «f\—- j - ( - --( 6* mən anınq udhu kəldim = mən onun
s
ardınca gəldim». Yenə «<»A>> j - ( -*4 6- mən səninq udhu

t u>
bardım» deyilir ki, «mən sənə uydum, sənin dalınca get-

dim» deməkdir.
ıs 4 İ d h i : ağa, sahib. «ji™ f4 idhim nə ter = ağam nə deyir». Tanrıya
da «(S4 idhi» deyilir. «u*£Ji j>->! idhimiz yarlığı=tanrımızın
əmri, buyruğu».
I j l A r a: ara. « f Jj? U kişi ara kirdim = adam arasına çıxdım».
(sJ A r ı: arı. Bu söz ərəbcəyə uyğundur. Ərəblərə bala «ari» deyirlər.
Türklər bu adı balı düzəldənə verirlər. Çigil türkləri isə ba-
la «_»*, ısJ arı yağı» deyirlər.
j j ( O r u: şalğam, buğda və buna bənzər şeyləri saxlamaq üçün qazılan
quyu.
s J Ü r i : səs, gurultu, fəryad. Həmin söz bu məsəldə də işlənmişdir:
JJ_J_( (J-Cİ luıA (J j(
j j l i j j - j»\
? L _
«Üri kopsa, oğuş aklışur,

Yağı kəlsə, imrəm təprəşür».
Səs-küy qopsa, qohum-qardaş axışar,
Yağı gəlsə, el yerindən tərpənər.
(Bir çığhq, fəryad qopsa, qışqırana kömək üçün bütün oymaq axışır,
yağı gəlsə, bölüklər savaş üçün toplaşır). Bu söz ayıq-sa-
yıq və sərvaxt olmaq üçün söylənir.
sj U r ı: oğul bala. « u ^ j l jj urı oğlan = oğlan uşağı».
j j l A z u: iki şeydən birini arzu etməyi bildirir. U J £ - j J <if-a <*j'J
üzüm yegil, azu kağun yegil = üzüm, yaxud qovun ye». Bu

söz çox zaman sual məqsədi daşıyır: «ö»'j*jiji j'J cV-j-jj^-
kəlürmü sən, azu barırmu sən=gəlirsən, yoxsa gedirsən».
Ijl U z a: keçmiş zaman. « o * ^ M tf-i JA j l uzakı bilgə ança aymış =
keçmiş zaman bilgəsi belə demiş[dir]». Bu bənddə də işlə-
dilmişdir:
j L - J < j J i j f _;_J
jV - _ _ _ ( o--l ut 4
£___,JUI jJİ <____
«Ərdi uza ərənlər,
Ərdəm bəgi bilik tağ.
Aydı öküş ögütlər,
Könqlüm bolur anqar sağ».
Keçmişdə ərənlər vardı,
Ərdəm bəyi, bilgi dağı kimi.
Çoxlu öyüd verərdilər.
Könlüm onlara açılır.
(Keçmişdə elm, hikmət, fəzilət sahibi necə ərənlər vardı. Onlar xalqa
çox öyüd-nəsihət verərdilər. İndi onları andıqca könlüm
açılır).
<j j( Ö z i : i k i dağ arasındakı geniş yol. Çigilcə.
j j ! İ z i : o biri i l , gələn ildən sonrakı i l . «j j ! ü?J arkın izi = gələcək i l , o
biri il».
J4 A ş u: qırmızı torpaq, aşı torpağı.
jfrl A ğ u: ağı, zəhər.
u&' A ğ ı: ipək qumaş. <<_r>^l ağıçı = ipək qumaşları qoruyan, gözləyən
adam».
- i A w a: acımaq bildirən bir ədatdır. Ərəbin «vaveyla» sözü kimidir.
İnsan bir şeydən acı duysa, « - i - ' awa-awa» deyər.
l ä i l l w a : bir yemək adıdır. Resepti: düyünü bişirib soyuq suya qoyur,
suyunu süzüb içinə şəkər qatır, boyat halda yeyirlər.
l i j l w a : oğuzlarm bir bölüyü.
Jfi A k ı: əliaçıq, comərd, səxavətli.
_ ä A k ı : «_t*_ akı yağak = yaxşı cəviz».
- i Ə k ə: böyük bacı. Oğuzlar buna «1 j ' əzə» deyirlər.
- f Ö g ə: təkindən bir dərəcə aşağı, xalq içindən çıxan smanmış, çox
təcrübəli, yaşlı və ağıllı adamlara verilən ləqəbdir. Bu on-
dan irəli gəlir k i , İskəndər Zülqərneyn Çinə qədər irəlilə-
dikdə türk xaqanı onun üzərinə gənclərdən ibarət bir b ö -
lük əsgər göndərir. Xaqanın vəziri «Sən Zülqərneynin üs-
tünə gəncləri göndərdin. Onların içində sınanmış, yaşlı sa-
vaş əri bir adamın olması zəruri idi» deyəndə, xaqan «yaş-
lı, təcrübəli» mənasında «ögəmi?» demişdir, vəzir də «bəli»
deyə cavab vermişdir. Xaqan da yaşlı, sınanmış bir adam
göndərmişdir.
Türklər Zülqərneynin avanqard hissəsinə bir gecə basqmı düzəltmişlər,
düşməni məğlub etmişlər. Türklərdən biri Zülqərneynin
əsgərlərindən birini qılıncla vuraraq göbəyinə qədər parça-
lamışdır. Ölən adamın belində içi qızıl dolu bir kəmər var-
mış. Kəmər kəsilmiş, altınlar qana bulanaraq yerə tökü-
lmüşdür. Ertəsi gün türk əsgərləri qana bulanmış bu altın-
Iarı görərək bir-birindən «bu nədir?» deyə soruşmuşlar.
Biri «altun kan» deyə cavab vermişdir. Ətrafdakı böyük
bir dağa dərhal bu adı qoymuşlar. Uyğur ölkəsinə yaxın

olan bu dağın ətrafında türk köçəriləri yaşayırlar. Zül-
qərneyn bu gecə basqmından sonra türk xaqanı ilə sülh
bağlamışdır.
VI A 1 a: bədənində alalıq olan adam. Aşağıdakı məsəldə də işlədil-
mişdir: « dw-*ıy-^> o^\ kişi alası içtin, yılkı
alası taştın=adamın alası içində, heyvanın alası çölündədir
[dışındadır]». Bu, yaltaqlanaraq müxalifət və xəyanətini
gizləyən adam haqqında deyilir.
VIA 1 a: bir ədatdır, «tələsmə!» deməkdir. «VİV1 ala-ala = yavaş-yavaş».
Bu sözə «— ge və J 1 hərfləri [-gil şəkilçisi] artırılaraq «J-V1
alagil» şəklində də deyilir.
Vİ U 1 a: qırda, çöldə əlamət, nişan. Bu atalar sözündə də işlənmişdir:
u - l — « j l Jjy L__j V(
__L»jj j j — L-L —LL
«Ula bolsa, yol azmas,

Bilik bolsa, söz yazmas».
153
Əlamət olsa, yol azmaz,
Bilik olsa, söz çaşmaz.
(Çöldə əlamət, nişan qoyulsa, yolu azmazlar, adam bilikli olsa, sözün-
də yanılmaz).
V! 11 a: bir çay adıdır. Türklərdən yağma, toxsı və çigil boylarınm bir
qismi bu çayın sahillərinə enir. Bu irmaq türk ellərinin
Ceyhunudur.
153
Bu atalar sözündən belə çıxır k i , türklər qədimdə «-( ula=əlamət»dən, yəni yol
işarələrindən istifadə edirmişlər. Bu məlumat türk mədəniyyət tarixi üçün çox m ü h ü m
əhəmiyyət daşıyır.
(jty İ 1 i : yJ) ili kapuğ = bir təhər bərkidilmiş, açarsız da açıla biləcək
qapı».
^ U m a : ana. Tibetcə. B u s ö z o n l a r a ə r ə b d i l i n d ə n q a l m ı ş a b ə n z ə y i r . i
154
^ U m a : evə gələn qonaq. Bu məsəldə də işlədilmişdir: « —- ---- — f
J J - uma kəlsə, kut kəlir=qonaq gəlsə, qut gələr». Bu beyt- )
də də işlədilmişdir: I
u! jj>_j ı__j j j j j __J_ ı___
U( U_3 j-U oJu_j JİI j _ l _ j
«Kəlsə kalı yarlığ bolup yunçığ uma,

Kəldür anuk bolmış aşığ tutma uma».
Gəlsə əgər sənə yoxsul bir qonaq
Hazır aşı dərhal gətir, gecikdirmə.
(Əgər pərişan, qəlbi sınıq bir qonaq gəlsə, hazır olan yeməyi dərhal
onun qabağma qoy, gecikmə).
U A n a : ana.
(ji\ İ n i : yaşca kiçik qardaş.
B U B A B I N ĞÜNNƏLİLƏRİ
^fä A n q 11: qaza bənzər qızılı rəngli bir quş, flaminqo.

A n q u t: içki qıfı, ağızlıq. Bu məsəldə də işlədilmişdir: « <-S^ ^Ji
j j l _ _ _ j ı___1 L__j yurt kiçük bolsa, anqut bedük ur = deşik
kiçik olsa da, qıfı böyük elə». Bu söz kiçik, əhəmiyyətsiz
işi böyük göstərən adamlar barədə deyilir.
154
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «ümə» kimi oxumuşlar. Beytin ilk
misrasındakı «uma»nı «ümə», ikinci misrasındakı «uma» sözünü isə «uman, gözləyən»
kimi (DLT-2005, s.637) mənalandırmışlar. Biz buna qatılmıırıq. İlk «uma=qonaq»dır,
ikinci «uma» isə «u-mak=gecikdirmək» məsdərindən gələn «u-ma=gecikdirmə» sözü-
nün əmr şəklidir.
jS-i A n q a r: «ona» əvəzinə işlənən bir sözdür. «??_! J~-! anqar aydım =
ona dedim». Bu bənddə də işlədilmişdir:
LS _l_ JSJ ^JJI
<S SÜLP_JJ.
jJJİjVjŞ
«Aydum anqar, səwük,

Bizni taba nə əlük,
155
Keçtinq y a z ı kərik,
Kırlar ədhiz, bədhük».
Dedim ona, sevgilim,
Bizim tərəfə doğru
Böyük çölü keçdin,
Necə gəlib çıxdın?
(Sevgilisinin xəyalmdan bəhs edərək deyir: sevgilim, yüksək təpələri,
uzun qırlan, böyük çölləri, yazılan keçərək bizə necə gəlib
çıxdm?).
jfc» Ü n q ü r: htn, mağara, yuva.
j*4\ İ n q i r: aydınlıqla qaranlığın bir-birinə qarışması. Oğuzlar buna
«j*! imir» deyirlər.
jŞ-Ü A n q ı z: dənli bitkilər biçildikdən sonra tarlada qalan köklər.
o-S-"! İ n q ə s: «u»4'o - M inqəs kişi = nabələd kimi sağına-soluna baxan
adam».
JŞ-i A n q 11: « jjä j k l JfJ anqıl açuk kapuğ = taybatay, büsbütün açıq
qapı».
155
«Yazı» (çöl) sözü basma və yazma nüsxədə «_H_Jbələzi» şəklindədir. Bəsim Atalayın
fikrincə, bu, imla xətasıdır ( D L T , I , s.94). Biz də həmin fıkri qəbul edirik. «Yazı» sözü
həm də çöl deməkdir. Məsələn: Qarayazı.
üf-i Ö n q i n: «başqası» deməkdir. « j - 3 ü M _ J J bu attan önqin kəl-
dür = bu atdan başqasını gətir».
Mücərrəd sözlər qismi bitdi.

ZİYADƏ H Ə R F L İ L Ə R BÖLMƏSİ
H Ə R C Ü R HƏRƏKƏSİ İLƏ J-M Ə F ' Ə L B A B I
A r m u t: armud.
A r t u ç: ardıc ağacı. Kaşğarda bu adda iki kənd var.
_J*f Ü ç 1 ü ç: başları bir dəmirlə birləşdirilərək üç çubuqla düzəldilən
dovşan tələsi.
_--( O d h ğ u ç: od şöləsi.
_ * j f A r ğ u ç: insanın aldandığı şeylər. «oJj £*J arğuç ajun = fani
dünya».
(_*J Ə r k ə ç: erkəc, təkə. Bu məsəldə də işlədilmişdir: « JJİJ fl _*J'
JJİJ J J y - l ə r k ə ç əti əm bolur, əçkü əti yel bolur = erkəc

əti dərman kimi xeyirli olar, keçi əti yel olar».
_^j( Ö r k ü ç: dalğa. «j-&*&J u t j - suw örküçləndi=su dalğalandı».
(_^J Ö r k ü ç: qadınların başındakı saç hörgüsü, topası.

(_^J Ö r k ü ç: sacayağı.
jt?4 A d h ğ ı r: ayğır.
_--( Ü 1 k ə r: ülkər. Savaşda «-*_Ä_-U( ülkər çərig» adlı bir hiylə var.
Əsgərlər hər yandan bölük-bölük toplaşır, biri irəliləyincə,
o birilər də onun dalınca gedirlər. Bu hiylə ilə məğlubiyyət
az olur.
Jäjl Ə r w ü z: kişi adıdır.
jfcj Ə r k ü z: «_-j-j£jl ərküz suw = yazbaşı qarın və buzun əriməsin-
dən hasil olan su, qarqara». Bu bənddə də işlədilmişdir:
_S j - J Öi'jJi tsW
iS jj^cJİW es—-
j—J^— f j j — -——?
«Yay baruban ərküzi,
Aktı akın munduzı,
Toğdı yaruk yulduzı,
Tinqlə sözüm külgüsüz».
Yay gələndə qarqara,
Axdı axın selləri.
Doğdu parlaq ulduzu,
Dinlə məni gülmədən.
(Bahar gələndə ərimiş qarlardan coşqun sellər axdı. Parlaq dan ulduzu
doğdu. Səni çaşdıracaq sözlərimi, lütfən, gülmədən dinlə).
156
j~-1Ö g s ü z: dərrakəsiz, çaşqm. Bunun əsli «<—jl ö g » d ü r . Ağıl, zəka
və dərrakə mənasındadır.
157
u*-t O t a m ı ş: kişi a d ı d ı r .
<j-jj| A d h r ı ş: haçalanan yolun başı.
1 5 6
Bəsim Atalay «>—(» sözünü «öksüz» kimi oxumuşdur ( D L T , I , s. 96), əslində
«ögsüz» olmalıdır. K ö k ü «ög» olub ağıl, dərrakə deməkdir. «Ögə» (ağılh) sözü də
buradandır. Bu sözü «öksüz» kimi oxuyan Salih Mütəllibov onu «yetim, nə etdiyini
bilməyən, öksüz. Əslində «öksüz» sözü «ağıl, idrak» mənasındakı «ög» sözündən
yaranmışdır» şəklində tərcümə etmişdir (TSD, I tom, bet 122). Hüseyn Düzgün ( ^ J ^
s. 123) «öksüz», Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.371) və çinlilər
«ögsüz» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s. 104)..
157 Jiii a f ] babına uyğun olması üçün bu söz «_*-( Otamış» deyil, «o*-l Ötmiş/Utmış»
ə
şəklində oxunmalıdır. Lakin t hərfındən sonra fəthə hərəkəsinin varlığı buna yol
vermir. Bu sözü Bəsim Atalay ( D L T , I , s.96), Salih Mütəllibov (TSD, I tom, bet 122)
və Hüseyn Düzgün ( - J J S.123) «Otamış», çinlilər isə «Ötəmiş» kimi oxumuşlar
(DLT-Çin, I cild, s.104). Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.626)
«Utmış» kimi vermişlər. Sonuncu variant daha ağlabatandır.
o-j-l Ö d h r ü ş: iki şey arasında seçim etmək; dilemma.
o - M A d h ğ ı ş: bir yer adı.
o ^ j l E d h g i ş: Özçənddə yerləşən bir türk oymağı. Əsli « o-.—I egd-
hiş»dir. Bu sözdə alt-üst olmaq mənası vardır.
ıfej Ə r t i ş: yəmək çöllərində olan bir çayın adı. Bir gölə tökülür.
Çoxlu qolları var. Bu çaya « _»-— o*"J Ərtiş suwı» deyilir.
Sözün kökü «ərtişmək» məsdərindən olan « O * ? J ' ərtiş» kö-
kündəndir. «Gəl yarışaq, görək hansımız daha irəli keçə-
cək» deməkdir.
LH"J İ r t ə ş: araşdırma, istəmə. Bir iş xüsusunda xalq arasında baş ve-
rən mübahisə, diskussiya.«_;Jja J&J irtəş kopdı = müba-
158
hisə qızışdı, mərəkə q o p d u » .
o ^ J A r k ı ş: karvan. Bu deyimdə də işlənmişdir: « <J&J Ü?—" JÜ
jjj.il_ yırak yer sawm arkış kəldürür = iraq (uzaq) yerin
sözünü, xəbərini karvan gətirər». Bu, ərəblərin 4*%J
J
j j j J f- 6-JW>VU sözü kimidir.
o ^ j l A r k ı ş: yurdundan uzaq düşmüş adamm yanma göndərilən
adam. «_;—- _r—ŞJ' • A ? anmq arkışı kəldi = onun xəbərçisi
gəldi». Bu söz «məktub» mənasını da ifadə edir.
Jtä A 1 k ı ş: alqış, dua etmək, kimisə öymək, yaxşılıqlarını saymaq.
J
«c? j& o-P -> <-^J J ol bəggə alkış berdi = o, bəyə alqış, dua
etdi». «Ü?JJJ o*P ti*J%i yalavaçka alkış bergil = Məhəm-
məd peyğəmbərə salavat çevir».
_.j-( O t r u ğ: ada.
j j - ' A 111 ğ: atlı, «J _J-İ atlığ ər = atlı adam».
_ - f O 11 u ğ: otlu, «_.-< _ - f otluğ tağ = otlu dağ».
Dialektlərimizdə öcəşmək və bir-birini itələmək mənasında «irtişmək» sözü işlənir.

1111 ğ: itli, iti olan, «<-_! j f i ıtlığ əw = köpəkli ev».
İ?J A r 11 ğ: qadın paltarı.

_?J A r 11 ğ: yükün bir tayı, heyvana yüklənən qarşılıqlı taylardan biri
[müvazinət üçün].
£,_-! A ğ r ı ğ: ağrı, bir yerin ağrıması. Bədənin harası ağrısa, oranın
ağrısı deyə söylənir, «baş ağrısı», «qarın ağrısı» kimi.
A ğ r u ğ: «(>Sji___ £jel ağruğ sünqügi = onurğa sümüyünün ilk fə-
qərəsi».
£.j-f O ğ r u ğ: dərənin döngəsi. «_»<* j&f £ti tağ oğruğı=dağın dönəməci,
bitdiyi yer».
1 5 9
(İ-t 1111 k : Tıraza yaxm bir şəhər adı.
J-f 0 1 1 u k: [Itlık əhalisinin dilində] yemlik, axur.
j M U ç ğ u k: uçuq, çökük, xaraba.
J j j l A d h r ı k: ayrıq otu. Ərəblər buna «sil» deyirlər.
j j j ' A d h r u k: oğuzca «başqa, ayn» deməkdir. Digər türklər bu söz
əvəzinə «6.jl adhın» deyirlər. Aşağıdakı məsəldə də işlədil-
mişdir: «<_-U-U- _s_- ^ S J ^ _jj! adhm kişi nənqi nənq san-
mas = özgəsinin malı mal sayılmaz», (başqa adamın malı
hətta sənin əlində olsa belə mal sayılmaz, çünki necə olsa,
geri alınacaq).
J - f O d h 1 u k: qol sümüyünün qalın yeri.
J - f U d h 1 u k: inək kimi heyvanların axurda yatdığı yer. Arğuca.
1 6 0
J-jfUdhmak : şəyird, davamçı.
J J J ! A r t u k: artıq, ziyadə.
1 5 9
Salih Mütəllibov «___-* Itlık» və «_j--f otluk» sözlərinin hər ikisi «Atluk» şəklində
oxumuşdur (TSD, I tom, bet 124). Hüseyn Düzgün bunu ( - J J s.123) «Itlık» və
«otluk» kimi, Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər hər i k i sözü «utluk» (DLT-2005,
s. 626), çinlilər isə «otluk» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.106)..
1 6 0
Seçkin Ərdi i l ə Sərap T u ğ b a Yurtsevər bu sözü «udmak» kimi (DLT-2005, s. 614)
oxumuşlar.
J J J O r t a k: ortaq, şərik. Bu təbirdə də işlənir: <<_---' J^jf ÜJ ' &J

J
ortak ərdən artuk almas = ortaq öz ortağından artıq al-

maz». Bu söz insafiı olması gərəkən adam barədə deyilir.
J*jf A j m u k: ağ zəy. Keçəl adamlann dazlığı buna bənzədilərək « J*jü
j - ajmuk taz» deyilir ki, «başı zəylə suvanmış daz» de-
məkdir. İki məxrəc arasmdakı j j ilə deyilir.
J j ~ ! I s r ı k: uşaqları pərilərə və bədnəzərə qarşı əfsunlamaq üçün
dərman hazırlanan zaman deyilir. Uşağın üstünə tüstü ve-
rib «Jj—! J j — ! ısnk-ısnk» deyilir ki, bu da «ey pəri, ısı-
rılmış olasan, yəni qapılmış, tutulmuş olasan» deməkdir.
j j ~ f O s r u k: bağırsaqlarda yaranan yel.
J j - f U s r ı k: mürgüləyən adam.
j _ c ! A ğ d u k: «_»—>* J - - 1 ağduk kişi = bir yerə pənah gətirən, naməlum
adam». Hərflərin yerdəyişməsi nəticəsində «J<--1 adğuk»
da deyilir.
Jİ£! A ğ r u k: pılı-pırtı, köhnə-kürüş, ağırlıq. «_?-- jl£f J ? ' ağır
ağruk kayuda kaldı = köhnə-kürüş harda qaldı».
J L $ I w r ı k: ibrik. Bu söz hərri tələffüzdə, həm də mənada ərəbcəyə
uyğundur. Ancaq v b hərfi türkcədə <-i w olmuşdur. Bu
bənddə də işlənmişdir:
>iU* U&i j J i
j_Jj-j- j j - _
jjJjŞ _;_ _JŞ_
fvp^}L_)_<_-
«Iwrık başı kaz layu,
Sağrak tolu köz ləyü,
Sakınç kudhı kizləyü,
l61
Tün-kün bilə səwnəlim ».
İbrik başı qaz kimi,
Sürahi dolu göz kimi,
Qayğını quyuda gizlədib,
Gecə-gündüz sevinək.
(İbrik başı qaz boynu kimi dimdik, piyalə isə göz kimi doludur. Gəl
qayğını gömək və gecə-gündüz şadlıq edək).
Jj-( U k r u k: kəmənd. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « o?j-( _?->
U-—*J ü*M _-Ur—< Ü--—' tağığ ukrukın əgməs, tənqizni kay-
ğıkın bügməs=dağ kəməndlə əyilməz, dəniz isə qayıqla qa-
panmaz». Bu söz «böyük bir iş kiçik bir səbəblə yarımçıq
qalmaz» yerinə işlədilir.
J-f O k 1 u k: sədəq, sadax, ox qabı.
J?-l A 1 ç a k: xoşxasiyyət, yumşaq, təvazökar.
j _ f O 1 d u k: nalsız, «—' J-f olduk at = nalsız at». Başqa heyvanlar
üçün də söylənir.
J - i A 1 ğ u k: Kaşğarda bir kənd adı.
Jj-( A m r a k: «J-—S J j - l amrak könqül = saf, eşq ilə qızan könül».
«—1«! İ p r ü k: turş yeməkdən bağırsağı tutulan adamm qarnını açmaq
üçün yoğurdla süd qarışdırılaraq verilən dərman.
——J( Ə p m ə k: yağma, toxsı boylarınm, oğuzların və qıpçaqlarm bir
qisminin dilində «çörək» deməkdir. Bunun ərəb dilində
örnəyi vardır. Məxrəc qalınlığı səbəbilə v p hərfinin j vav
hərfınə, j vav hərfinin — t hərfinə çevrilməsi kimi; necə k i ,
and içərkən billah, vallah, tallah deyilir. Fəqət bu qayda
türkcəyə uyğun deyil.
161
Basma nüsxədə «səwinəlim», yazma nüsxədə «səwnəlim» kimi verilən sözün doğru-
su heca vəzninin tələbinə görə ikinci variant olmalıdır.
-U-i Ə t 1 i k: ət aıslan çəngəl. Kəsilmək üçün hazırlanan qoyuna da

<<_U_i ətlik» deyilir. «c?İ5- — ^ ətlik koy = ətlik qoyun»,
«_r—* — ə t l i k kişi = kök adam». Ət sahibi olan adama isə
yumşaq kafla «<_-<? - ^ i ətlig kişi» deyilir. Məqsədim heç
də bütün sifətləri söyləmək deyil, ancaq söyləmədən keç-
mək mümkün olmayanlar istisnadır.
<—j-1 Ə t r ə k: rəngi qızıla çalan sarı adam. Oğuzca.
<—J-( Ü t r ü k: hiyləgər, ütücü adam. Oğuzca. Bu beytdə də işlədilişdir:
jLİä Uwu ûıl (JJİ-JJ ı___ (jSJ1
«Ütrük ötün oğrılayu yüzgə bakar,

162
Əlkin taşup, bermiş aşığ b a ş k a kakar».
Hiyləgər, alçaq adam oğru kimi üzə baxar,
Qonağı qovub, verdiyi aşı başa qalxar.
(Oğru kimi qonağın üzünə gülən, alçaq hiyləgər adam əvvəl ona h ö r -
mət edər, sonra isə qovaraq verdiyi yeməyi başa qalxar).
_—ii Ö 11 ü k: öyüd, və'z. Bu mənada «<-jl övüt» də deyilir, lakin əsli
«__( ögüt»dür.
<-—-i Ə t m ə k: çörək.
<-£-M İ ç 1 i k: yəhər keçəsi, içlik.
_ _ * ! İ ç m ə k: quzu dərisindən tikilmiş kürk.
—»>>! İ d h r i k: qatı şey. Arğuca. Əsli «irik»dir.
—--(Ö d h 1 ə k: zaman, vaxt. Bu bənddə də işlədilmişdir:
_;Jjİ__£__ _5Ü_(
_;Jj__.£ji fJjl
<i j—- J% £3—.

J
162
Bu söz əslində «başra» olmalıdır, yazma nüsxədə düzəliş edilmişdir.
«Ödhlək kamuğ küfrədi,

Ərdəm arığ səwrədi,
Yunçığ yawuz tuwradı,
Ərdəm bəgi çərtilür».
Zaman tamam zəiflədi,
Ərdəm təmiz seyrəldi,
Azğın və yamanlar gücləndi,
Ərdəm bəyi yox edilir.
(Zamanə büsbütün azdı, ərdəm-filan qalmadı, azğınlıq və pislik güc-
ləndi, bütün bunlar fəzilət bəyi olan A l p Ər Tonqa [Əfra-
siyab] öldüyü üçün belə oldu).
<—j-f Ü d h r ə k: artımlı, artan, «-*-- -Sj-f üdhrək nənq = artan şey».
Bu, az ikən çoxalan nəsnəyə deyilir.
E d h 1 i g: xeyirli, « - — — edhlik nənq = faydalı nəsnə».
- ^ j f Ü r p ə k: tükləri ürpərmiş insan və ya heyvan.
—vjf Ə r t i k: işlək yol.
— - j f Ö r t ü k: bir şeyin örtüsü, örtüyü, yəhər örtüyü. Böyüklərin qəb-
rinə örtülən ipək qumaş kimi hər şeyin örtüsu belə adla-
nır.
—^>jf Ö r ç ü k: hörülmüş saç. Oğuzca. Bu söz «_^jf örküç» sözündən
əmələ gəlmişdir.
*—jjf Ö r d ə k: ördək. Bu məsəldə də işlədilmişdir: « - ! - J j - <--jf U-j-j-
j j j kaz kopsa, ördək kölig igənür = qaz getsə, ördək gölə
yiyə çıxar». Bu söz bəy gedəndən sonra xalqa böyüklük
etməyə çalışan özündənbəy adamlar üçün deyilir.
-—«jf Ə r s ə k: «j-—-1 - — - j i ərsək işlər = ortalığa düşmüş pozğun qa-
dın». Bu məsəldə də işlənmişdir: « - - f ——J) 'O-—S- - j l -—-jl
QAASJJ ərsək ərgə təgməs, ewək əwgə təgməs = qəhbə ər

tapmaz, tələsən evə çatmaz, gəlib çıxmaz», (ər axtaran
pozğun qadınların bir qayda olaraq əli boşa çıxar, tələsən
adam da evinə çatmaz, çünki tələsdiyinə görə heyvanı yo-
rular, onun da əli boşda qalar). Peyğəmbər əfəndimiz
(s.ə.s.) də buyurmuşlar: Ji< I j f - V J _J_ L-jl V -JJİ-I <jl. Bu
söz tələsməyi tərgitmək üçün deyilir.
S 4 J Ə r 1 i k: kişilik.
— - j ! Ə r n ə k: barmaq. « — » - - j ' ərnqək» də deyilir.
— ^ j ! İ z 1 i k: kəsilən heyvanlarm dərisindən tikilən türk çarığı. Bu ata-
lar sözündə də işlədilmişdir: « - f <-4^} _ - - J - ( J ! -—J -Llj}
u-—iJ^ izlik bolsa ər öldiməs, içlik bolsa at yağrımas =
çanq olsa, adamın ayağı aşınmaz, keçə olsa, at yağır ol-
maz». Bu söz işin nəticəsini fikirləşərək hərəkət etmək
üçün deyilir.
• — j — ! Ə s r ü k: sərxoş.
-—-1 Ə w ş ü k: adamda əwəllər olmayan, sonra yaranan hal, xəstəlik
və sair şeylər.
t-j^! İ 1 r ü k: səfra və bəlğəm gətirici bir ot toxumu, üzərlik toxumu.
U ç dilində.
—»j-( Ö m z ü k: yəhərin ön və arxa tərəfiəri, ucu.
—»—! İ k d ü k: süd və qatıqdan hazırlanan, pendir kimi yeyilən azuqə.
<—j-! Ə g r i k: əyriləh ip.
g r ü k: yüyrük, uşaq beşiyi, nənni yırğalama.
- V — > ! Ə k ş i g: turş, meyxoş, turşməzə nar kimi.
-—*•—! Ə k s ü k: əskik nəsnə. « _ — J J - ~ - - f əksük yarmak = əskik pul».
-^-—( Ö k m ə k: qadmlarm qulağa taxdıqları qızıl və ya gümüş halqa.
Bu söz əslində məsdərdir.
__U_f ö k m ə k: toplanmış olan hər nəsnə. Bu söz də məsdərdir.
—>-i Ə n d ə k: səth, bir şeyin üst tərəfı. Oğuzca.
_&*( Ü ç g ü 1: üçbucaq, üç bucağı olan nəsnə.
JŞ-*f Ü ç g i 1: üçbucaq, üç bucağı olan nəsnə.
J — JA r s a 1: «_—» J -arsal
J saç = qızıla çalan saç».
J—ii A ş t a 1: sonbeşik, « J - f J—-İ aştal oğul = sonbeşik övlad».
—>,—i Ə n d i k: axmaq, « J *—.—iəndik ər = axmaq adam». Bu məsəldə də
işlənmişdir: «jVjpi _-—J-i u( ___1 əndik uma əwligni ağırlar
=çaşqın qonaq ev yiyəsini əzizlər, ağırlar». Bu məsəl i l ə
ağırlanmanın qonağa aid olduğu bildirilir. Həmin söz bu
şeirdə də işlədilmişdir:
(jjı ııVn'i _j_— —İ-İİ
d)—>4y j 1 H J - J I
(jj—"i[V'« U J j&ja
«Əndik kişi titilsün,

El törü yitilsün,
Toklı böri yetilsün,
163
Kadhğu yəmə sawılsun ».
Axmaq adam ayılsın,
Yurda nizam yayılsm,
Toxlu qurdla otlasm,
Qayğı yenə sovulsun.
(Qılıncımızla qayğı düyününü açaq ki, axmaq adam ayılsın, elimiz törə
ilə idarə olunsun, qurdla quzu bir yerdə otlasın, kədər biz-
dən uzaq olsun).
163
Bəsim Atalay bu şeirin ərəb əlifbası i l ə yazılışında bəzi xətalar olduğunu göstər-
m i ş d i r ( D L T , I , s. 106).
j»j-f Ö t r ü m: insanm qarnını açan dərman. «<»j-f — j — süt ötrüm = mər-

ciməyə bənzər ishal verən bir ot, südləyən otu». Bu, ərəb-
cəyə yaxın bir sözdür.
-1A x ş a m: axşam, günün batdığı zaman.
fjjf A d h r ı m: yəhərin altına iki tərəfdən qoyulan keçə.
fjjf Ö d h r ü m: hər nəsnənin seçilmişi.
i»jjf Ə r d ə m: ərdəm, ədəb, tərbiyə, fəzilət. Bu ibarədə də işlənmişdir:
«6a (»jjf ərdəm başı t ı l 164
= ərdəmin başı dildir». Çünki
gözəl söz deyən adam şərəfə çatar.
r—-f Ü s t ə m: yəhərlərə, kəmər başına, toqqalara işlənən qızıl, gümüş,
inkrustasiya. Oğuzlar buna «saxt» deyirlər.
i»j~! I s r ı m: « _r—Ş f»j—! ısrım kişi = qaşqabaqlı adam».
f^-~! İ ş k ü m: saraylarda xanlar üçün qurulan böyük, dəyirmi ayaqsız
süfrə.
f-f O k t a m: « JÜ f—f JÜ biroktam yer = bir ox atımı yer, bir ox məsa-
fəsi».
i»j-! Ə g r i m: suyun toplandığı, qaynadığı və girdablandığı yer.
j»j-»! İ m r ə m: hər cür yığınaq, yığmcaq. «J^jä <*J4 imrəm tərişti = ca-
maat yığmağa toplaşdı».
Cfä O t ğ u n: yəhərin solunda qayışın halğası keçirilən, dilə bağlanan
enli bir qayış.
tjäj' A r k u n: vəhşi ayğırla ev qısrağmdan olan at. Cıdırda ən çox bu
atlar birinci olur.
_ - j f Ö r g ə n: urğan, örkən.
1 6 4
Hüseyn Düzgün kimi təcrübəli bir şəxs Kaşğari dövründə türkcə əlifin bir qayda
olaraq ə, fəthənin isə a səsini ifadə etdiyini unudaraq çağdaş farscanın təsiri altında
mexaniki səhvə yol verərək bu ibarəni «ərdəm bəşi til» şəklində transkripsiya etmişdir
(^JJS. 127).
7 0
Mahmud Kaşğari
c-J Ə r k ə n: «ikən» mənasmda bir ədat, hal bildirir. «<-j- C^J J -
ol kəlür ərkən kördüm = onu gələrkən gördüm».
ö%J İ r k i n: «c_j— C£J irkin suw = yığılmış su». Toplanmış, bir yerə
yığılmış hər şeyə belə deyilir. Bu sözdən ilham alaraq kar-

luq boyunun böyüklərinə «6*J! J J - köl irkin» deyilir k i ,
165
«ağlı göl kimi dolmuş, t o p l a n m ı ş » deməkdir.
6*J! İ r k i n: «j—y 6rU! irkin yağmur = günlərcə yağan yağış».
_ U A r k u n: gələn ilin adı. Bundan alınaraq «LSJJ <J>J arkun izi» de-
yilir k i , bu da «gələcək il, o biri il» deməkdir.
C&J Ü r k ü n: ürküntü, vahimə, düşmən vahiməsindən ulus arasma
düşən ürkmə, hamı təlaşla qalalara və sığınacaqlara qaçır.
6J-İ O r t a n: tuman, libas. Bunu yağma elində eşitdim.
6f*! İ ç k i n: « j ! 6f»l içkin ər = düşməndən olduğu halda qaçıb bu
tərəfə sığman və amanda olan adam».
6—- Ü s t ü n: üstün və yuxarı mənasında bir sözdür. « 6 - - j ' 6-! andan
üstün = ondan yuxarı, ondan üstün, onun üstündə».
6?-! A s 11 n: aşağı, alt. Bu söyləyiş düzgün deyil, doğrusu «6?- altın»-
dır.
6j- A 1 1 1 n: aşağı, alt.
6jäl A w r a n: dəmirçi kürəsi şəklində düzəldilən çörək fırını, təndir.
6—-! I ş ğ u n: çiçək xəstəliyi zamanı şərbətindən istifadə olunan çiçəyi
qırmızı bir ot.
6?—"! E ş k i n: «Jtjjj 6}-— eşkin toprak = axıb enən, üyünən torpaq».
6>--l E ş k i n: uzun yola «eşkin yol», çapa-çapa gedən at poçtuna isə
«tf^f-^ eşkinçi» [yəni uzun yol gedən yolçu] deyilir.
6—-1Ə m ş ə n: kürk tikilən quzu dərisi.
Nağıllanmızdakı «dərya kamallı» ifadəsinin ekvivalenti.

ü - l A n d a n: ondan sonra. Oğuzca. «fS ü - l andan aydım = ondan

sonra söylədim». Digər türklər bu sözü «t-f anda» şək-
lində əliflə söyləyirlər, «orada» mənasındadır. « fAjl l - l ü -
mən anda ərdim = mən orada idim».
B U BABIN MÜZAƏFLƏRİ
— J J A r t u t: at və digər hədiyyə olub bəylərə və başqalarına verilir.

Sonradan bu söz hər cür hədiyyə üçün işlədilmişdir.
_$jl A r k u k: «_r-Ş _£jl arkuk kişi = söz eşitməyən, tərs adam».
<j£jl A r k u k: iki divar və ya iki dirək arasına qoyulan ağac.
- - ^ 1 Ü b g ü k: hop-hop quşu. Çigilcə.
- - — I Ə m g ə k: əmək, zəhmət, məşəqqət. Bu ifadədə də işlənmişdir:
<<o--- l-Şl --—1 əmgək əgində kalmas = sıxıntı çiyində qal-
maz». Bu, ulu Tanrının « I J - J j-»-i £- ü » sözü ilə səsləşir.
1
Bu şeirdə də işlədilmişdir:
«Aydı: səninq udhu,

Əmgək təlim ıdhu,
Yumşar katığ ödhü,
Könqlüm sanqa yügrük».
Dedi: sənin yuxun,
Əməyin, zəhmətin çoxdur,
1 6 6
Buradakı j dh hərfi j z i l ə olmalıdır. D L T - d ə ara-sua belə hallar müşahidə edilir.
Sərt dağ yumşalar,
Könlüm sənə yüyürər.
(Sevgilisinin xəyalından bəhs edərək deyir k i , böyük zəhmət və əziyyət
çəkərək, yuxusuz qalaraq bu sərt dağları necə keçib bizə
gəldin? Cavab olaraq bildirir k i , könlüm sənə tez çatmaq,
qovuşmaq arzusu ilə çırpınırdı, nəticədə dağlar da yum-
şaldı).
_*__»( Ü m g ü k: əmgək. K ö r p ə uşaqların təpəsində olan yumşaq yer.
SSJi E ş g ə k: eşşək. İki ləhcədən (oğuz və türk) birində <<--U~i eşyək».
cs y hərfı qoşa samitdən birini əvəz etmişdir. Bu, ərəb di-
lində də var. Məsələn: _-V#« - deyirlər, əsli o-»-_- -dir.
Ulu Tanrının _-—-* ^4*1 J\ '£ və ->__'_ _j_ u l _ _äj ayə-
lərində də belədir. Bunlann əsli _ - _ - J VƏ l^-_-T- -dir.
——J E r k ə k: hər heyvanın erkəyi. <<_--- — — J erkək takağu = erkək
toyuq, yəni xoruz».
-*--! İ n q ə k: inək.
<---! İ n q ə k: oğuzlar tısbağanın dişisinə də <<-——•! inqək» deyirlər.
JM U y ğ u r: beş şəhərli bir vilayətin adı. İskəndər Zülqərneyn türk

xaqanı ilə barışdıqdan sonra bu şəhərləri salmışdır. M ə -
həmməd Çakır Tonqa xan oğlu Nizaməddin İsrafıl Toğan
Təkin atasmdan rəvayətlə mənə nəql edərək dedi ki, Zül-
qərneyn uyğur ellərinə gələrkən türk xaqanı ona qarşı
dörd min əsgər göndərmişdi. Onlarm dəbilqələrinə taxdıq-
ları lələk [tel] şahin qanadı kimi imiş. Bunlar önə ox at-
dıqları kimi, eyni məharətlə arxaya da atırmışlar. Zül-
1
qərneyn bunlara mat qalmış və « - 0 _ - j j - Ü-J inan xudh
xurənd» demişdir, yəni «bunlar özlərini dolandırarlar,
başqasının çörəyinə möhtac olmazlar, çünki ov bunlarm
əlindən qurtula bilməz, istədikləri zaman ovlayıb yeyərlər»
demək istəmiş və bu vilayətə « j - j - Xudhxur» adını ver-
x
mişdir. Sonralar t hərfi əlifə çevrilmişdir. Boğaz hərflə-
rinin bu şəkildə bir-birinə çevrilməsi normal şeydir. Hələ
x
əlifin ct x hərfınə, ç hərfınin əlifə çevrilməsi lap çoxdur.
Kitabm müəllifı Mahmud deyir: buna görə də bizim atalanmız olan
bəylərə «JJ-— Xəmir» deyirlər, çünki oğuzlar «j*~ əmir»
x
deyə bilmədikləri üçün əlifi t hərfinə çevirib söyləyirlər.
167
Atamız türk ellərini Samanoğullarmdan alan bəydir,
168
adına Xəmir Təkin deyilir .
x
Uyğur sözündə olduğu kimi, əlif hərfı t hərfinə çevrilmiş, bu belə ol-
duqda xudh sözündəki j dh hərfı də j y hərfmə çevril-
mişdir. Bu j dh hərfinin <j y hərfınə çevrilməsi böyük bir
x 0 l _
qaydadır. Bundan sonra xur sözündəki t hərfı İ ğ
x x
muşdur. i ğ-nin t hərfmə, t hərfınin i ğ hərfınə çev-
rilməsi də hər zaman baş verən şeydir. Ərəbcə xətərə və ğə-
dərə sözlərində də vəziyyət belədir. Bu vilayətdə beş şəhər
vardır. Vilayətin xalqı ən qatı kafırlərdir. Son dərəcə sər-
rast atıcıdırlar. Zülqərneynin salmış olduğu şəhərlərin ad-
ları Sülmi, Koçu, Çan balık, Beş balık və Yenqi bahkdır.
167
«Samanoğulları=Samanilər dövləti və sülaləsi» deməkdir.
168
DLT-2005-in müəllifləri burada belə bir qeyd vermişlər: «Bəsim Atalay bunu təshih
edərək «Xəmir Tegin» kimi oxumuşdur. Ancaq ən çox ehtimal olunan oxuma və təshih
«əl-Əmir Bəhr Tegin» («əl-Xəmir»in orijinal mətndə xətalı yazılışı) və ya «əl-Əmir Nəsr
Tegin»dir. Bu zat Mahmud Qəznəvi ilə birlikdə 999-cu ildə Samani dövlətinə son qo-
yan Arslan İlig Nəsr bin Əlidən ziyadə 992-ci ildə Buxaranı Samanilərdən alan Buğra
xan Harun əl-Həsən ibn Süleymandır» (DLT-2005, s.630).
u*y! A y 11 ş: iki adamın bir-birilə hal-əhval tutması.
1
İ ^ A y 11 ğ; «aytış» mənasında olan bir sözdür. Kef-hal və buna bən-
zər şeylər soruşmaq üçün işlədilən sözdür.
j l y i A y r u k: «başqa» mənasmda istifadə olunan sözdür. Oğuzca.
<SJ A y r ı k: ayrıq otu. Türklər buna «<JJ'4adhrık» deyirlər. Oğuzlar i
dh hərfini <s y-yə çevirirlər.
<j%> A y l u k - a y l u k : «elə-elə (elədir)» deməkdir. Oğuzca.
ƏLİFLƏ BAŞLAYIB ƏLİFLƏ BİTƏN SÖZLƏR
E y 1 ə: elə, öylə. Oğuzca. «J*£ eylə kılğıl = elə et».

Ö y 1 ə: günorta vaxtı. Oğuzca. Qıpçaqlar <s hərfini j hərfinə çevi-
rərək «Vji özlə» deyirlər.
B U N U N BAŞQA BİR N Ö V Ü
A ç 11 k: aclıq.
S$> A ş 11 k: aşxana, mətbəx. Oğuzlar buğdaya «<_£-! aşlık» deyirlər.
>-*_-l E ş y ə k: eşşək. « — e ş g ə k » də deyilir. Bunu <s y hərfi ilə söylə-
mək daha fəsihdir.
I j ä ' A w y a : heyva. Bir ləhcədə.
B U B A B I N D Ö R D HƏRFLİLƏRİ
69
j — ! İ k t ü ' : əldə bəslənən heyvan, əhliləşmiş heyvan.
Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «igtü» (DLT-2005, s.287), çinlilər
isə «iktü» kimi oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s.123).
jjäl A k r u: «yavaş ol» mənasındadır. «jjäl jjäl akru-akru = yavaş-ya-
vaş».
j - j ' E d h g ü: yaxşı, gözəl. Bu bənddə də işlədilmişdir:
__*fcl _ _Jii1
y
J_J>1 jSJ J i Ş
JJL__i (_üi —uj 1
J_Jj_M j - _ _ j _ _ i
«Koşnı-konum, oğışka
Kılğıl anqar ağırlık,
Artut alıp anunğıl,
Edhgü tawar oğurluk».
Qonu-qonşu, oymağa
Sən qılginən ehtiram,
Hədiyyə al, hazırla
Gözəl, uğurlu ənam.
(Qonu-qonşuya, qohum-qardaşa həmişə hörmət-izzət göstər, hədiyyə-
lər ver, sənə bir şey bağışlasalar, əvəzində sən daha gözəl
hədiyyələr hazırla).
uj—A m ş u y: sarı ərik.
j_5_f A n q d u z: yerdən qazılıb çıxarılan, qarın ağnsı dərmanı olan bir

kök. Həmin söz bu məsəldə də işlənmişdir: « -<l -*4 j - - l
_---(anqduz bolsa, at ölməs = andız olsa, at ölməz», (an-
dız hazır olsa, at qarın ağrısmdan ölməz). Bu kök toz ha-
lına salınıb atın burnuna üfürülür və at sağahr. Bu söz yo-
la çıxan adama hazır olmaq lüzumunu bildirmək üçün
söylənir.
_ j ^ ! İ n q 1 i ç: kababla yeyilən sarımsağa bənzər dağ otu.
— Ə n q 1 i k: ənlik. Qadınlarm yanaqlarına sürtdükləri qırmızı bo-
ya.
a'iSj Ö n q d ü n: öndən, qabaqdan. Oğuzlar d ilə n hərfıni ataraq « - - i
önq» deyirlər. «—jj ü-*— önqdün yorıt=atını öndən sür».
Bu, oğuzlarda bir qaydadır.
S O N U N D A Ğ Ü N N Ə L İ BİR H Ə R F O L A N SÖZLƏR
-*—» O 1 d a n q: padoş, çarığın altı. Həmin söz bu məsəldə də işlədil-

mişdir: «<j-—a —-! —-I —>\ ıtka uwut atsa, oldanq yi-
məs = itə həya verilsə, məstin altmı yeməz». Bu söz kimi-
sə utandırmaq məqsədilə işlədilir və utandırılan adamın
pis işdən əl çəkməsi arzu edilir.
— — IUj i j 1 a n q : buqələmun, (iki məxrəc arasındakı j j ilə). Oğuzca.
170
— - J j ! İ z d ə n q: balıq ovunda işlədilən bir tor növü. Yaş ağac çubuq-

lar suyun içinə düzülür, çayın ortasında bir qapı qoyulur,
tor qapının ağzına bərkidilir. Balıqlar tora düşən kimi çı-
xarılır.
———-I A x s u n q: « J -—-—>! axsunq ər=sərxoş olub dava salan adam».
«(-—-! axsum» da deyilir.
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözün ilk hərfini a i l ə , yəni «ajlanq» kimi
(DLT-2005, s. l37)oxumuşlar.
Divanü hlğat-it-türk 177
171
——A»l A y b a n q : « j i - ^ J ' aybanq ər = keçəl, adam». Çigilcə.
—^vl A y d ı n q: aydın, ay aydınlığı.
B U B A B I N D Ö R D HƏRFLİLƏRİ
o-sJj Ə r n q ə n: ərgən, subay. Həmin söz bu məsəldə də işlənmişdir:

<<o-Ulio ^ i j j j jj\ -SUi __b_J ərnqəngə əlig karı böz ü m t i -
kəməs=ərgənə əlli arşın bezdən don, şalvar tikilməz», ya-
xud «subaya əlli arşm bezdən də don, şalvar çıxmaz» de-
məkdir. Çünki yad adamın subaya ürəyi yanmaz, ona ev-
lənməsi üçün öyüd-nəsihət verməz, yaxşılığını istəməz. Bu
söz evlənməyi təşviq etmək üçün söylənir.
O R T A S I M Ü X T Ə L İ F HƏRƏKƏLİ
Ə F ' A L , U F A L , İ F A L <M « Jtf < c M B A B I
j - j i A r k a r: buynuzundan bıçaq sapı düzəldilən dişi dağ keçisi.

j U _ 1 A ş b a r: samanla kəpək qarışdırılır və ata yem olaraq verilir.
172
J—->! İ ş 1 ə r : qadm. Əsli «j%^>! işilər»dir, çox işləndiyindən bu söz-
dən i hərfi düşmüşdür, «xanımlar» deməkdir. Bu söz cəm
haldadır, tək olaraq işlənir. M ö h t ə r ə m qadınlara «işlər»
171
Seçkin Ərdi Üə'S'ərap Tuğba Yurtsevər bu sözü p i l ə «aypanq» kimi (DLT-2005, s.
163) oxumuşlar.
172
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü e ilə «eşlər» kimi (DLT-2005, s. 269)
oxumuşlar.
deyilməsinin uzun bir hekayəsi var. Qısa olsun deyə J i
hərfi atılmışdır.
£____( O x ş a ğ: bənzəmə. <<^l~-( SJ anmq oxşağı = onun bənzəri, ox-
şarı».
_.-j1 A r k a ğ: arğac, bez, xalı, kilim kimi şeylər toxunarkən enləməsinə
atılan ip və ya iplik.
_.jjaf O w r u ğ: sümüyün əlavə yerləri. «_.jj-( oğruğ» da deyilir. Dağ
yamacına və qurtardığı yerə də «_.jj-( owruğ» deyilir.
1 7 3
_.jj-( O w r u ğ: bel sümüyünün boyuna birləşdiyi yer. Bu ü ç sözün
ən doğru şəkli«_ jj--( oğruğ»dur.
£lj-( O ğ r a ğ: niyyət etmək, qəsd etmək.
_.!«— A n d a ğ: «elə» mənasmdadır. « ^ 1 £1.—1 andağ aydım = elə de-
dim». Çigilcə.
174
_..-— A n d ı ğ : ələk, xəlbir kimi şeylərin qasnağı.
175
Jljjf O p r a k : əzilmiş, yıpranmış. «<_jj J J J İ oprak ton=süzülmüş pal-
tar».
jt__1 A t ğ a k: qarmda yığılan sarı su xəstəliyi. Sarı bir bitkinin adı da
«atğak»dır. Qayğıdan üzü saralmış olanlar ona bənzədilir.
jL_vf TJ ç m a k: uçmaq, cənnət. Bu şeirdə də işlənmişdir:
176
tS _J _ -_-^c_-
J J JJ
J 5
_? — J- c&j-i
_;____. _ ; j _ ! JU_>(
jäU__y _ i _
1 7 3
Əslində burada üç deyil, i k i söz olduğu barədə Bəsim Atalayın mətnaltı qeydi var
( D L T , I,s. 118).
1 7 4
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü xeyli fərqli şəkildə «ındağ» kimi
(DLT-2005, s. 280) oxumuşlar.
175
Salih Mütəllibov bu sözü «ubrak» (TSD, I tom, bet 140), çinlilər isə «uprak» kimi
oxumuşlar (DLT-Çin, I cild, s. 128).
1 7 6
Bu söz yazma nüsxədə «_>—_4 yazıldı» şəklindədir. Kilisli onu qafıyə xatirinə bu
şəklə salmışdır ( D L T , I , s.l 19), çinlilər «yazıldı» vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.128).
«Türlüg çəçək yarıldı,
Barçın yadhım kərildi,
Uçmak yeri körüldi,
Tumluğ yana kəlgüsüz».
Dürlü çiçəklər açıldı,
İpək döşək sərildi,
Cənnət yeri görüldü,
Qış daha gəlməyəcək.
(Yazm gəlişini vəsf edərək deyir k i , əlvan çiçəklər açdı, ipək parçadan
xalı sərildi, cənnətin yeri göründü, hava qızdı, daha qar,
soyuq geri gəlməyəcək).
J L _ Ü A x s a k: axsaq, topal.
J - j l A r t a k: xarab olmuş. « - - - J - j l artak nənq = xarab olmuş şey».
J—-j( O r ğ a k: oraq.
J l j - ( O ğ r a k: sərhəddə yaşayan bir türk oymağı. Onlara « _—J Ijä
kara yığaç» da deyilir.
Jp—-I A ğ 1 a k: «JÜ ağlak yer = tənha, hücra yer».
O ğ 1 a k: oğlaq. Həmin söz bu məsəldə də işlənir: « *—4ä -(
j > <-*4i ü !>£(< j > oğlak yiligsiz, oğlan biligsiz.= oğlaqda ilik,
uşaqda bilik olmaz».
_»__) İ s t ə k: istək, arzu, araşdırma, irdələmə. «^5«^ - - - ! istək kopdı
=istək yarandı».
<_;__( Ü s t ə k: üstəlik; minin üstünə yüz qoymaq. «^JÜ —>_-( 6- mən
üstək berdim = mən üstək verdim».
c£M A p 1 a n: siçan cinsindən bir heyvan.
Ü J ^ J ! A r ğ u n: siçan cinsindən yarım arşın uzunluğunda bir heyvan.
Divar yarıqlarından sərçələri ovlayır. Əgər qoyunun ü s -
tünə atılsa, qoyunun əti saralar, yatan adamm üstünə atıl-
sa, sidik tutuqluğuna uğrayar.
üj-l A 1 1 u n: altın, qızıl.
___»( Ö m g ə n: şah damarın iki tərəfində olan damarlar.
177 15
C$*4 I n q a n : dişi dəvə. Həmin söz bu məsəldə də işlənmişdir: « ü -!
JiSi t—jXa ınqan ınqrasa, botu bozlar = dişi dəvə inləsə,
erkək dəvə hay verər». Bu söz qohumların bir-birinə olan
yaxınlıqlarını, düşkünlüklərini göstərir.
o--y( O y n a ş: oynaş. Başqa bir adamla sevişən qadm.

j_u( O y n a k: «j!—_j Jl-y' oynak işlər=oynaq, şux qadın».
ülji' A y r a n: ayran.
j V A V HƏRFİ ƏLAVƏ EDİLƏNİ
jcLL( O y n a ğ u: «j*ı oynağu yer = oynanacaq yer».
B U BABIN MƏNQUSU
178
U 1 y a n: bir bitki kökü. Qoxusu gözəldir, yeyilir .
177
Salih Mütəllibov bu sözü «inqən», «ınqarsa» sözünü isə «inqərsə» kimi vermişdir
(TSD, I tom, bet 142). Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözləri incə səslilərlə
«ingən» və «inqərsə» kimi (DLT-2005. s. 290) oxumuşlar.
1 7 8
Bəsim Atalayın fikrincə, «_M ulyan» sözünün imlası yanlışdır. Onun izahına görə,
bu söz «-_Vf ölənq» olmalıdır. O, fıkrini dəstəkləmək üçün «Lüğəti-çağatayi»yə və
Radlovun lüğətinə müraciət edir ( D L T , I , s. 121). Digər naşirlər həmin sözü «ulyan»
kimi vermişlər. Çinlilər (DLT-Çin, I cild, s.131), Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtse-
vər də bu sözü «ulyan» kimi (DLT-2005, s. 621) oxumuşlar.
B U B A B I N ĞÜNNƏLİLƏRİ
____ji Q r n q ə k: barmaq. Bu məsəldə də işlənmişdir: « j j j <—_-J o*y

179
o*-J beş ə r n q ə k tüz ərməs=beş barmaq bir olmaz»,
necə k i , insanlar da bir deyillər.
_ _ _ _ j i Ü r n q ə k: kirəc, gips.
üj*i , j u i F Ə ' A L VƏ F Ə ' U L B A B I
180
c,j-i A 1 u ç: soyumuş, soyudulmuş nəsnə .
jVİ U 1 a r: kəklik.
J.ji E d h i z: hər şeyin yüksəyi.
j j - j l U s u z: «_r-$ j j - j ' usuz kişi = yuxusuz adam».
181
j>-! I s ı z : ipə-sapa yatmayan şıltaq uşaq.
o*J-l Ə g i ş: metal əridilən zaman çıxan pis şeylər, şlak.
o*£! İ g i ş: harmlaşmış heyvan, at.
<--! E w ə k: «ji <—-! ewək ər=tələs/k/ən, ütələk adam».
->jS Ə 1 ü k: istehza etmək, məsxərə etmək, ələ salmaq.
_Vf U 1 a ğ: ulaq. Bəyin əmri ilə çapa-çapa gedən poçtalyonun (çapar)
başqa bir ata çatıb minincəyə qədər mindiyi at.
_ - ( U 1 a ğ: yamaq, paltar yamağı.
j t i J U x a k: qaysını sıxaraq əldə olunan şirə. Bundan şərbət hazırlanır.
179
Bəsim Atalay bu sözü <<_—_J ərnqək» ( D L T , I , s. 121), Salih Mütəllibov «erənqək»
(TSD, I tom, bet 143), Hüseyn Düzgün «ərənqək» (-^ J >• s. 133), Seçkin Ərdi ilə Sərap
T u ğ b a Yurtsevər (DLT-2005, s.263) və çinlilər «ərnqək» (DLT-Çin, I cild, s.131) kimi
oxumuşlar. Baba uyğunluğu baxımından ilk və son variant doğrudur.
180
Bəsim Atalayın qeydinə görə, bu sözün digər mənası «şaftalı»dır ( D L T , I , s. 122).
181
Çinlilər (DLT-Çin, I cild, s. 132) və Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü
«esiz» kimi (DLT-2005, s. 266) oxumuşlar.
j _ _ f U ş a k: çəkindirmə. « j j - J--İ uşak söz = çəkindirmək üçün deyi-
lən söz».
1 8 2
Jt—( U s a l : «_f~? JL_( usal kişi = iş bilməyən adam, qafil».
Jt-it İ n a 1: anası əsilzadə, atası sadə xalqdan olan bütün gənclərə ve-
rilən ad. Bu, dəyişməz.
cte' U ç a n: iki yelkənli gəmi. Qıpçaqca.
B U BABIN MİSAL OLANLARI
o-M A y a s: «<—j* o-M ayas kök = açıq hava, açıq göy». Üzləri parlaq
olduğu üçün kölələrə «o*y ayas» deyilir.
OJ-( U t u n: dəyərsiz, alçaq.
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ
_•-( Ö g ə y: doğma olmayan, «-(_—( ögəy ata = ögey ata». Bunun k i -

mi «J-( _;-(ögəy oğul», «j£ _ - ( ö g ə y kız» da deyilir.
_;—( U m a y: yoldaş. Qadın doğduqdan sonra onun qarnmdan çıxan
mürəkkəb kimi nəsnə. Buna «uşaqlıq yoldaşı» da deyirlər.
Həmin sözə bu məsəldə də rastlanır: «JJİJ ffl —<_JJ tLuf
umayka tapınsa, oğul bulur=umaya yalvaran qadmm oğ-
lu [uşağı] olar». Qadınlar umayı uğurlu sayırlar.
HƏR NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ FƏ'Lİ (FƏ'LA) BABI
<-iJ A r p a: arpa. «Arpa» sözü bu məsəldə də işlənmişdir: « <->( j>Wj'

^ U j l _ - X J J Ä ı__i j>_ ıSJt o-t-j—i arpasız at aşumas, arkasız
1 8 2
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər «osal» (DLT-2005, s. 362) kimi oxumuşlar.
alp çərig sıyumas=arpasız at çöl aşmaz, arxasız alp qoşun
basmaz», (arpasız at yoxuşu aşa bilməz, igidin arxası ol-
masa, döyüş səfıni yara bilməz). Bu sözlə hər bir işdə k ö -
məkləşmək tövsiyə olunur.
j j j O r t u: orta, hər işin ortası.
j j j O r t u: « J j j j ortu ər = orta yaşlı adam».
j j j O r t u: «_r—j^J — ə w ortusu = ev ortası».
j j j O r t u: « j j j uj* kün ortusu = günorta». Çigilcə.

VJJ E r t ə: ertə.
_ r > J A r ç ı: heybə, xurcun.
j j j O r d u: xaqanın oturduğu şəhər; [iqamətgah, saray, paytaxt].
Buradan alınaraq xaqanların oturduğu Kaşğar şəhərinə
<<__j.J Ordu Kənd» deyilmişdir.
j j j O r d u: Balasağun yaxınhğmda bir şəhər, [iqamətgah]. Balasağun
şəhərinə « j j j Jjä Kuz Ordu» deyilir.
J
j j j O r d u: «_r~W J J ordu başı = xaqanın sarayını və ya çadırını dö-
şəyən şəxs, fərraş».
j j j O r d u: siçan və köstəbək kimi torpaqda yaşayan heyvanların yu-
vası.
j j j O r d u: «J— j j j ordu tal = hamam otu». İki ləhcənin (türk və türk-
mən) birində.
j j - 1 Ə k d ü: qılmc qmı və buna bənzər şeyləri oymaq üçün işlənən ucu
əyri bıçaq.
Ə k d i : sığır və qoyun kimi heyvanların kəsildiyi yer, sallaqxana.
jxd Ə m d i : indi. «(»-- j±*> əmdi kəldim=indi gəldim». Oğuzlar əlifı
kəsrə ilə əvəz edərək «imdi» deyirlər. Bu bənddə də işlənir:
?±jS£ j J (_____J
j»Jj — or^ j ^
J L__i^_ ___;.__|
f
«Öpkəm kəlip oğradım,

Arslan layu kökrədim,
Alplar başın toğradım,
Əmdi məni kim tutar?»
Öfkəm gəldi, uğradım,
Aslan kimi kükrədim,
Alplar başın doğradım,
İndi məni kim tutar?
(Qəzəblə düşmənin üsütünə getdim, aslan kimi kükrədim, düşmən əs-
gərlərinin başını bədənindən üzdüm, məni kim tutar, kim
qabağımı kəsə bilər deyə qışqırdım).
TJ m d u: istək, dilək, umunc.
1-1A n d a: orada, orda.
<j JJ( O p r ı: çuxur, çökək.
•>( O t r a: orta. Yanları olan hər şeyin ortası. Bu söz «'jtj ortu» sö-
zündən əmələ gəlmişdir.
j j i ' A y r u: «başqa, elə isə, deyilsə» mənasında bir sözdür. « ^ _-•>*
^J- Jİ«' u— l—— munu tiləməsə sən ayru nə kərək = bunu
deyilsə, başqa nə istəyirsən», (buna razı deyilsənsə, onda
nə istəyirsən).
L9 J ' A d h r ı: buğda təmizləmək üçün
j
istifadə olunan alət.
J
cijj' A d h r ı: iki yanı olan hər nəsnəyə də «_ j ' a d h n » deyilir.
j
j J ' A d h r ı: « _ - J _?_>- adhrı butluğ = baldırı, budu açıq adam».
JJJ( O t r u: hər şeyin qarşısı. «_;-- JJJİ - — - üj( ol manqa otru kəldi = o
mənim qarşımdan gəldi».
Ij—1A s r a: alt, aşağı.
lj*-! İ s r ə: aşağı, sonra. «üjl lj**! _->! Jl ol andan isrə ol = həqiqətən o

ondan aşağı və sonradır».
LSJ-I A s r ı: qaplan. İki rəngli ipə «£--* L S J - ' asrı yışığ» deyildiyi kimi,
qaplan rənginə bənzədiyi üçün i k i rəngli hər şeyə «asrı»
deyilir.
<jJÎ O ğ r ı: oğru. «Jİ j ^4 Ji bu nənq anınq oğrı ol = bu nəsnə
183
ondan aşağıdır» . Bu misalda əsas şey _ ğ hərfmin kəsrə
olaraq söylənməsidir. Ancaq bu hərfın kəsrəsi atılaraq qı-
saldılmışdır. Ərəb dilində də belə şeylər var. Məsələn: < _ J İ
cW «_W _ J
I .
csj-l Ə g r i : əyri. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « _J«yj-l j - S 0*4

j£ LSJ-1 ohJi (jt— 'o-t—J yılan kəndü əgrisin bilməs, təwi
boynın əgri ter = ilan öz əyriliyini bilməz, dəvənin boynu
əyridir deyər». Bu söz öz ayıbına kor olmayan adamlar
barədə söylənir.
Ij-f Ü g r ə: tutmaca bənzər əriştə şorbası. Tutmac daha sulu olur.
LSJJI Ə 1 r i : oğlaq dərisi. Bir d ziyadəsi ilə «əldiri» də deyilir.
j j j l A r j u: çaqqal, (iki məxrəc arasındakı j j ilə). Bir dəstə adam bir
şeyin ətrafında toplaşdığı zaman «jjä j ^ j j j kişi arju-
layu kurı» deyilir, yəni çaqqallarm adam yemək üçün bir
yerə toplaşdıqlan kimi camaat da bir yerə yığışdı de-
məkdir.
j * - J A r s u: dəyərsiz şey. Oğuzca.
jc'jl A r ğ u: i k i dağ arası. Bundan çıxış edərək Talas ilə Balasağun ara-
sındakı şəhərlərə də «Arğu» deyilir, çünki oralar iki dağ
arasıdır.
8 3
Bu misal səhvdir, çünki oradakı «oğn» sözü «oğru» mənasını vermir.
tej U r ğ a: böyük ağac. Oğuzca. Arğuca da belədir.
M . I m ğ a: icraçı, təhsildar, vergi toplayan.
A n ğ a: « J anğa ər = dəyərsiz adam». Dəyərsiz hər şey üçün iş-
lədilir.
ij&J I r w i: « c P - _AJ! irwi kulak = incə, uzun qulaq».
_AJ! İ r w i: Hindistandan gətirilən dərman. Xəstələrə verilir.
- J A r k a: arxa, kürək.
- J A r k a : çətin anlarda kömək edən adam. Bu məsəldə də işlənmiş-
dir: « _ J U J 1 _ ^ J V J J*-^J arkasız ər çərig sıyumas = ar-
xasız ər düşməni basa bilməz».
184
L£-Jİ Ö p k ə: ağciyər .
>XJİ Ö p k ə: öfkə, qəzəb, hirs. Çünki öfkə ağciyərdən gəlir. Bu, birini o
birinə yaxmlaşdırmışdır, necə k i , ərəbcə yağışa da göy [sə-
mai] deyilir.
_-*-( Ö t k i : əvəz, bədəl. Çigilcə. _r*-( l _ l j j bu atka ötki berdim =
bu atm bədəlini verdim».
JX>1 Ə ç k ü: keçi.
j ^ ! İ ç k ü: içki, içilən hər şey.
j - j l E h d g ü: yaxşı, gözəl. Bu beytdə də işlənmişdir:
y_ J J J j _ ü ! L_i fjuŞ U__
:>_ _ _ £ i d&ij-jl jLSüijL
«Kəlsə kişi, atma anqar örtər külə,
Bakkıl anqar edhgülügün ağzın külə».
Yanma bir adam gəlsə, üzünə yanar kül atma,
Ağzın gülərək ona yaxşılıqla bax.
184
Kilisli basma nüsxədə « — J öpkə» sözünü verməyi unutmuşdur, Bəsim Atalay öz
nəşrində onu bərpa etmişdir ( D L T , 1, s. 128).
(Yanına bir adam gəlsə, onun üzünə isti kül atma, ona gülər ağızla,
xoşluqla bax).
_r»J Ə r k i : şəkk, şübhə bildirən bir ədatdır. «_r*ji j-»j?- J( ol kəlirmü
ərki = o gəlirmi ki». Bu ədat sual ədatı yerində işlənir.
j&J Ö r k ü: hürgüc.
'jZ-J Ə s k ü: ələk, xəlbir.
_ r — Ə s k i: köhnə. <<UJJ _ r — ə s k i ton = köhnə paltar».
j * - ( Ü 1 kü: əhd, peyman.
- - 1 Ə 1 k ə: «S& - - l əlkə bulak = türklərin bir bölüyü».
-—•( O ğ 1 a: gənc, igid. Arğuca.
_»-=•( U ğ 11: Kaşğarda yetişən dadlı, ağ yerkökü.
->j( A d h m a: «_rH) - j ' adhma yılkı = yaşlı olduğu üçün yük vurulma-
yıb buraxılan heyvan».
t-jf Ö r m ə: hörmə, «_-< t-j( örmə saç = hörmə saç».
t-Jl A z m a: xayasmın dərisi yarıldığı üçün qoyun sürə bilməyən qoç.
t-jf Ü j m ə: tut ağacı, (ikiməxrəc arasındakı j j ilə).
_---( U s m ı: «<»jj _-*-( Usmı Tarım = islam diyarmdan uyğur elinədək
axan böyük bir çay». Uyğur elində quma qarışıb itir.
L - Ə g m a : evinkəməri.
- i Ö k m a: yığma, «JİJJJ ökmə toprak = yığma torpaq». Yığılan
hər şeyə belə deyilir.
i ~ A l m a : alma. Oğuzca. Digər türklər <C^J almıla» deyirlər.
185
-— O 1 m a : qab-qacaq.
185
Bəsim Atalayın qeydinə görə, kitabda bircə dəfə işlənən bu sözün necə yazılacağı və
oxunacağı məlum deyil. O, «oluk» sözü i l ə müqayisə edərək olma» variantına
üstünlük vermişdir ( D L T , I , s. 130). Salih Mütəllibov bu sözü «ulma» şəklində yazıb
«kulda pişirilqan non = küldə bişirilən çörək» kimi çevirmişdir (TSD, 1, bet 150).
Hüseyn Düzgün həmin sözü «olma» kimi oxuyaraq «kuzə» kimi tərcümə etmiş (— J J
s. 137), Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər isə «olma» sözünü «vaza» kimi məna-
landırmışlar (DLT-2005, s.356). Deməli, prinsip etibarilə Bəsim Atalay haqlıdır.
J_88 Mahmud Kaşğari
j - i Ö t n ü: borc. « ^JÜ j - i <jhJi ö* mən yarmak ötnü berdim = mən

borc pul verdim».
J--I A ş n u: əvvəl, öncə. «(»,—- j - — ü-' ü- mənandan aşnu kəldim =
mən ondan əvvəl gəldim».
1-1 A n d a: orada. Oğuzlar «sonra» mənasında işlətdikləri zaman əlifi
nuna çevirərək «andan» deyirlər. Ancaq «orada» məna-
smda işlədərkən digər türklər kimi «anda» deyirlər. ——lt-in
ö n hərfinə çevrilməsi ərəbcədə də mövcuddur. Musa pey-
ğəmbərin hekayəsi ilə bağlı bir ayətində ulu Tanrı belə de-
mişdir: 6^- -- Srü J . Burada — sözündəki
J , U
< — < ün hərfinə
186
çevrilmişdir. Ə ' ş a adlı bir şairin aşağıdakı sözündə də
belə olmuşdur: I-4--* <-*4J ^ j V '<-ıj.nU\\ <____) V j
Buradakı 1-4-— sözü ilə ü-4-- deyilmək istənmişdir.
_r-9FƏ'LİBABI
187
_r*!İki : iki.
TƏRKİBİNDƏ _; N Ç H Ə R F İ O L A N
ĞÜNNƏLİLƏRİN F U ' U L BABI
_-ii Ö t ü n ç: ödünc, borc. «<**JÜ _--i JL_JJJ - - I _v> mən anqar yarmak
ötünç berdim = mən ona borc pul verdim».
1 8 6
«Divan»da adı bir neçə dəfə çəkilən və şeirlərindən örnəklər verilən klassik ərəb
şairi əl-Ə'şa (?-629) cahiliyyə d ö v r ü n d ə n islama keçidin ən tanmmış söz sərraflarından
biridir. O, Məhəmməd peyğəmbərə (s.ə.s.) son dərəcə gözəl və parlaq bir mədhiyyə
həsr edərək onu tərifləmiş, ancaq islam dininə keçməmişdir. Bu mədhiyyə dini ədəbiy-
yatda çox məşhurdur.
1 8 7
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü e i l ə təşdidlə «ekki» (DLT-2005, s.
253) oxumuşlar.
(T-ji U t u n ç: ayıb, utanc, <«J4 <Ş&j utunç ış = utanılacaq iş». Əsli hə-
ya mənasındakı «--( uwut» sözündəndir.
_•_>( Ü ç ü n ç: sayda üçüncü.
c_j?! İ k i n ç: sayda ikinci.
Qayda:
10-dan aşağı olan saylarda kökə özündən əvvəlki sayın arxasından

gəldiyini bildirmək üçün ü n və _ ç hərfləri [-nç] artırılır.
«c_-"jj- törtünç», «(_j**« beşinç» kimi. Bu sayların əsli
«_jj_ dört» və «o*y beş»dir. Bu qayda üzrə onuncuya
«_—jl onunç», iyirminciyə «_-*«JXJ yigirminç» deyilir ki, on
doqquzdan sonra gələn deməkdir. Bu qayda dəyişməzdir.
_-jJ Ə r i n ç: ola/r/ k i , bəlkə. «_-U J' ol kəldi ərinç = o bəlkə gəldi,

ola k i , gələ».
t_jj U r u n ç: rüşvət.
_-jJ E r i n ç: naz-nemət içində yaşamaq. Bəzi ləhcələrdə iki məxrəc
arasındakı j j ilə « j j j erinj» deyilir.
_-Şi A w ı n ç: bir şeyə alışma, ovunma. -—- J( ol manqa awındı =
o mənə ahşdı».
_-**! İ k i n Ç: sayca ikinci olaraq gələn.
_--( Ö k ü n ç: peşmanlıq. «_;-— _--( J( ol təlim ökünç ökündü = o
çox peşman oldu».
_—>( Ö g ü n ç: öyünc, öyünmə. «—»1 J> _--( Uli__jl j j bu işkə nə ögünç kə-
rək = bu işlə öyünməyə nə gərək var».
_-$ U 11 n ç: « J j j ç $ ulınç yol = düz olmayan, qıvrılan yol». Qıvrım
olan hər nəsnəyə belə deyilir.
g^! İ 1 ə n ç: fikrinin səhv olduğu bəlli olan adamın bir iş haqqmda söz
söyləməsini qınamaq.
_—«( U m u n ç: umma. «—-- _;jS—i _-»( umunç tənqrigə tut = umudu
tanrıya bağla, tanndan mədəd gözlə».
_-J( O n u n ç: onuncu, _•—- onunç yarmak = onuncu pul». Başqa
şeylər üçün də belə deyilir.
tj-i! I n a n ç: inanılan, güvənilən. Buradan alınaraq _-"! Inanç bəg»
deyilir ki, inanılan bəy deməkdir.
HƏRNÖVHƏRƏKƏSİİLƏ_r--a FƏ'ƏLU BABINDA

O L A N S Ö Z L Ə R İ N BİR BAŞQA N Ö V Ü
JŞJJ! A 1 1 n ç u: atılan, « — - i - jşJjl atınçu nənq = atılan nəsnə».
j?-?! İ t i n ç ü: itələnən, « j*j?! itinçü nənq = itilən [itələnən] nəs-

nə».
j*-i->! I d h ı n ç u: «_-- j*-*'4 ıdhınçu saç = kişinin sonradan buraxılan,
uzadılan saçı». Başqası üçün də belədir. Y ü k vurulmayan,
1
buraxılan heyvana «J*>03 &\ ıdhmçu yılkı» deyilir.
188
jajj A r ı n ç u : günah, suç, xəta.
ja-Ş! A w ı n ç u: «—-- ja-Şl awınçu nənq = ovunulan, alışılan şey». Bu-
nun üçün cariyələrə də «js-Ş! awınçu» deyilir.

j?ja! A k ı n ç ı: axmçı, gecə ikən düşməni basan əsgər.
1 8 8
Bəsim Atalayın qeydinə görə, j ş - J sözünün ilk hərfın həm altında, həm də üstündə
hərəkə var ( D L T , I , s. 134). Çinlilər (DLT-Çin, I cild, s.144) və Salih Mütəllibov bu
sözü «arınçu» (TSD, I tom, bet 153), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə
«irinçü» (DLT-2005, s.31) kimi oxumuşlar.
TƏRKİBİNDƏ <-*- NQ HƏRFİ O L A N Ğ Ü N N Ə L İ L Ə R
<-£-3Jİ A b a n q 189
: «əgər» mənasında bir ədatdır. « 6 - ^Ji 0 ~ <-^' abanq
sən barsa sən = əgər sən getsən».
<--jf O t u n q: odun.
<-£-jjf Ü r ü n q: ağ olan nəsnə. Oğuzlar «Ji ak» deyirlər.
<s4j Ö r ü n q : gənclərin dırnaqları üstündə olan ağlıq. «_r*-3ji J _ - J J
190
tırnqak örünqi = dırnaq ağlığı».

<Xjj( Ö r ü n q: əfsunçuya, sehrbaza verilən pul. « j±t u^Jj _sül ü g ə
örünqi ber = əl muzdu ver».

191
<-£-ijf Ü r ə n q : Rum ölkəsi yaxmlığmda, quzey bölgəsində bir yerin
adı. Doğrusu « - - j j Vərənq/[Varanq]»dır.
<-X3jl İ r i n q: irin.
Ü ş ə n q: «_>*- -*-__( üşənq taş = düz qaya». Başqa bir ləhcədə
«_-__u yüşənq»dir.
<--2i A 1 a n q: «u ji <--—i alanq yazı = düz ova/lıq/». Bu söz «açıq qapı»
demək olan «Jf-i anqıl» kəlməsindəki hərflərin yer dəyiş-
məsindən meydana gəlmişdir.
BU BABIN MÜZAƏF OLANLARI
-S-—İ Ə n q ə k: damağın iki yanında azı dişlər çıxan yer.
1 8 9
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «apanq» (DLT-2005, s. 145) kimi
oxumuşlar.
190
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər «örünq» imlalı bu və bundan sonrakı sözü
«ürünq» şəklində (DLT-2005, s. 639) oxumuşlar.
191
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «oranq» (DLT-2005, s. 360) kimi
oxumuşlar.
—--1 Ə n q ə k: qadınların baş örtülərini bağladıqları ip.
Ö n q i k: qadınlann keçi qılından düzəltdikləri süni saç, parik.
<<L_LJ_JJ iSŞj önqik yürgəyək = əsil saça əlavə olaraq h ö -
rülmüş saç». Əsli «_»--! önqi=başqa» sözündəndir.
İ Ö n q ü k: balışların uclarma hörülən ipək püsküllər, qotazlar.
B U B A B I N D Ö R D HƏRFLİSİ
_r—' Ö n q i : başqa. Sözün sonundaki ts i hərfi 0 n hərfini əvəz etmiş-

dir. Sözün əsli « 6 ? - önqin»dir. Bu cür çevrilmə ərəb dilin-
də də var. Onlar «gizləndi» mənasmda həm «<j—-! inkənə-
mə», həm də «_r*£J! inkəmə» deyirlər.
B U B A B I N BAŞQA BİR N Ö V Ü
j^jj Ə r n q ə y ü: altı barmaqlı adam.

Si&Jj Ə r n q ə y ü: qısaboy, boyu iki arşın olan adam.
HƏR N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ M «>-<j-Ui

F Ə ' A L U , F U ' Ə L U , Fİ'ALU BABI
9 2
j-Vf U 1 a t u ' : burun silmək üçün adamın qoynunda gəzdirdiyi ipək
qumaş parçası, yaylıq.
j^Vl A 1 a Ç U : alaçıq.
_r>M A b a ç ı: xortdan. Uşaqlan qorxutmaq üçün <<_;-- _r>W' abaçı
• - kəldi = damdabaca, xortdan gəldi» deyilir.
1 9 2
Bəsim Atalayın ( D L T , I, s. 136) və Salih Mütəllibovun (TSD, I tom, bet 155)
ulatu» kimi oxuduqlan hu sözü Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər «ülətü» kimi
oxumuşlar (DLT-2005, s.636).
errifrl A ğ ı ç ı: ipək qumaşlan qoruyan adam.
jfr-f U 1 a ğ u: «-*-- j-Vf ulağu nənq = bir şeyə əlavə olunan şey», [pal-
tar yamağı kimi].
j M U 11 ğ u: ulaşma zamanı. « J M jJi <$ & Ji bu uğur ol böri ulığu =
indi qurdun ulaşma vaxtıdır».
J&4 A b a k ı: göz dəyməsin deyə bostana, bağa qoyulan müqəvva.
u&4 A t a k ı: «atacığım» mənasmda əzizləmə sözü.
1 9 3
J&J! İ t ə g ü : dəyirman daşının altına qoyulan ağac parçası. Unun
qaba olması üçün daş bu ağacla azca yuxarı qaldırılır, na-
rın olması üçün aşağı endirilir.
jS->! İ ç ə g ü: qabırğa sümüklərinin daxili tərəfındə olan şeyləriıi aüı,
içalat.
194
Ü 1ikə : bağamburc otu.
jsU! İ n ə g ü: göbək qarşısında olur, qulunca bənzər bir xəstəlikdir.
J4 A b a 11195: bir şey nadir görülən və nadir tapılan zaman söylənən
söz.
_r~jjl A n u m ı: cüzam xəstəliyi.
196
t--»! İ k ə m ə : saz, qopuz kimi çalınan musiqi aləti.
T Ə R K İ B İ N D Ə İ K İ H Ə R F İ - İ L L Ə T O L A N SÖZLƏR
j*W Ə y ə g ü: yan. Çadırın yanlarına «əyəgü» deyilir. Dağın ortasında

olan yerə «JÜ j*M əyəgü yer» deyilir, çünki ora yoxuşdur.
1 9 3
Salih MütəIIibov bu sözü «itəkü», bundan sonrakı sözü «içəkü», «ülikə»dən sonrakı
sözü isə «inəkü» kimi oxumuşdur (TSD, I tom, bet 155).
ı w
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «öligə» kimi (DLT-2005, s. 373)
oxumuşlar.
1 9 5
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «əbəki» kimi (DLT-2005, s. 247)
oxumuşlar.
1 9 6
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «egəmə» kimi (DLT-2005, s. 249)
oxumuşlar.
S O N U N A _ N A R T I R I L A N SÖZLƏR
197
A şça n : Çinə gedən yol üstündə gecələmək yeri olan bir şəhər.
o&'jü A 1 u ç ı n: yeyilən buğumlu bir ot.
o j j fj A r u m d h u n 198
: boya.
o'j^ I j U r a ğ u n: Hindistandan gətirilən bir dərman.
_)l_j_( Ö t ü k ə n: Tatarıstan çöllərində bir yer adı, uyğur elinə yaxındır.
A 1 m 11 a: alma.
j^-»J Ə r m ə g ü: əringən, tənbəl. Bu deyimdə də işlənir: « ^4 t-j*-»J
j j i j ərməgügə bulıt yük bolur=tənbələ bulud da yük olar.
j&_-M O ğ 1 a ğ u: bolluq içində böyüyən. Bunun üçün əsalətli qadınlara
«____*. jcil&f oğlağu katun» deyilir.
jc.l___( O x ş a ğ u: oyuncaq. Qadınlara da « jc-_-_>( oxşağu» deyilir.
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ ü>->( Ə F A ' U L B A B I
'-'Wjj' A r u b a t: Hindistan xurması.

^ j ^ l J U r a ğ u t: arvad, qadm.
^>»lj' A r a m u t: uyğur ellərinə yaxın bir yerdə yaşayan bir türk boyu.
">«lj' A r a m u t: bir yer adı.
i9i «_ı»_i! ş ç a n » sözü əslində hərəkəsiz yazılmışdır ( D L T , I , s. 138). Bu baba uyması

a
(
üçün « ö ^ - - aşıcan» şəklində olmalıdlır.
1 9 8
Salih Mütəllibov bunu «urumdhun» şəklində yazmışdır (TSD, 1 tom, bet 156). Seç-
kin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevə isə bu sözü həm m-siz «ardhun», həm də m hərfi ilə.
ancaq dh yerinə d ilə «armdun» şəklində (DLT-2005, s. 153) oxumuşlar.
I k 11 a ç: yaraşıqlı yüyrək at. Bu məsəldə də işlənir: « <-iJ ^ l

1
•^JSi 6*-- j l t l ^ ! alp ərig yawrıtma, ıkılaç arkasın yağ-
rıtma=alp adamı pisləmə, yüyrək atın arxasını yağır et-
mə», (igid adamı pisləmə, yüyrək ata qamçı vurma). Bu
sözlərlə bəylərə nəsihət verilir. Bu şeirdə də işlənmişdir:
JİJ^LİJ-ijQ^J
_jj-jf <__j_ <_JJJI _ J J

,4 ' 4 . - 4
_;_«J _-_j<-ıJJJ_>__J
«Ikılaçım ərik boldı,

Ərik bolğu yeri kördi,
Bulıt örüp kök örtüldi,
Tuman türüp tolı yağdı».
Mənim atım yüyrək oldu,
Yüyrək olmağı yerində gördü (lazım bildi),
Bulud çıxıb göyü örtdü,
Duman gəldi, dolu yağdı.
(Mənim yüyrək atım dördnala qalxmağı lazım bildi, çünki bulud göy
üzünü tutdu, dolu yağdı).
U'JVI A 1 a v a n: timsah.
<_->-» Ə F ' Ə L A N B A B I
cA^J A r p a ğ a n: arpaya bənzər bir bitkidir, sünbülü var, dəni yox-

dur.
6li-jl A r m a ğ a n: səfərdən razı qayıdan adamın yaxın adamlarına
gətirdiyi, verdiyi hədiyyə, ərməğan. Oğuzca. ^ü-^ji yar-
makan» da deyilir, bu, «_-»! amuç»dur.
HƏR N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ tM F İ ' İ N L İ B A B I
uJjjŞ! İ t i n d i : itələnmiş, _•-"! itindi nənq = itələnmiş nəsnə».

_ jjŞl A k ı n d ı: axan, « L _ > - akındı suw = axan su».
t$jj£! Ə k i n d i : «_.>» <j&\ əkindi tarığ = əkilən toxum».
_:__(Ö g ü n d i : « _ r ^ J^ ögündi kişi = öyülən adam».
j*Ş\ İ k i n d i : ikinci, ««-*->-> j&\ ikindi nənq = ikinci nəsnə».
üJjjŞ! İ k i n d i : ikindi, ikindi namazı vaxtı.
Üç hərfli sözlər bitdi.

D Ö R D HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
M Ü Z A Ə F O L A N JU» Ə F ' A L B A B I
_.-=• J A r ğ a ğ: balıq ovlamaq üçün istifadə olunan ucu əyri dəmir, qar-
maq.
İ^-J I r ğ a ğ: donmuş buzu buzluğa çəkib gətirmək üçün işlədilən qar-
maq.
B U N U N MİSAL BABI
Lf&A İ m t i 1 i: _r*>! _Ai! 'ji bu ışığ imtili kıldı = bu işi götür-qoy

etmədən, birdən-birə elədi». Çigilcə.
_r>J-~( U m d u ç ı: umucu, dilənçi.
_r>-J A r k u ç ı: iki adam arasında vasitəçi olan.
_HVJ Ə r d i n i : mirvari, inci, dürr. Buradan alınaraq qadınlara « _ r ? J
- - j f ərttini özük» deyilir k i , bədəni dürr kimi [dürrə] olan
qadın mənasına gəlir. Bu sözdə - d hərfı - J t-yə keçmişdir.
Ərəbcə müddəkir sözünün əsli müztəkir olduğu kimi.
tjjpJ Ə s b ə r i (?): küldə bişirilib yağ içinə doğranan çörəkdir. Üstünə
şəkər t ö k ü l ü r ' " .
199
Hərəkəsiz yazılnıış «__*-'» sözünü Brokkelmann «əsbəri» kimi oxumuş, lakin sözün
yanına ? qoymuşdur. Bəsim Atalay «aşpörü» ( D L T , I , s.141), Salih Mütəllibov «ısbırı»
(TSD, I tom, bet 159), Hüseyn Düzgün «öş-pöri» ( Ü J J s. 141), Seçkin Ərdi ilə Sərap
T.Yurtsevər isə «us-barı» kimi oxumuşlar (DLT-2005, s.625). Hansı doğrudur?
ORTASIŞƏDDƏLİ Jji- FƏ'ƏUL BABI
>f O 11 u z: «<j-«jj J-f otuz yarmak = otuz pul». Başqa şeylər üçün də
belə deyilir. Otuz sözünün «üç» əvəzinə işləndiyi hallar da
vardır. M ə n bunu Künqütdə yağmalardan eşitdim. Bunlar
«üç dəfə içək» yerinə «ottuz içəlim» deyirlər. Mənim ya-
nımda adama üç dəfə içdilər. «Ottuz» sözünü bizim bildi-
yimiz mənada da işlədirlər. Bu bənddə də işlənir:
j__Jj_üs ı__>! j _ i
j _ J j 5 _ _ • • < » jl_u
j__5jj_; j j _j__-ji
«Ottuz içip kıkralım,

Yokar kopup səgrəlim,
Arslan layu kökrəlim,
Kaçtı sakınç, səwnəlim».
Üç dəfə içib qışqıraq,
Yuxarı tullanaq,
Aslan kimi kükrəyək,
Qaçdı kədər, sevinək.
(Üç dəfə içək, qışqıraq, atılıb-düşək, aslan kimi kükrəyək, kədərin qor-
xub bizdən qaçdığını göstərək, car çəkək).
J*-! I s s ı z: «_r-4J*-! ıssız kişi = üzlü, yaxşılıq qanmaz adam». Sözdəki
şəddə mübaliğə üçündür.
J-l Ə s s i z: təəssüf ədatı. Ərəbcə «!J--1 W ya əsəfə» kimi. <<ıjS4^ _£J j__l
əssiz anınq yigitligi=heyif onun gəncliyinə».
J-! İ k k i z: <<ö^\j£\ ikkiz oğlan = ekiz uşaq».
£*J A r r ı ğ: çox təmiz, pak, «-*->-> _.jl arrığ nənq = çox arı, təmiz nəs-
nə». Şəddə mübaliğə üçündür.
- * - l Ə 11 i g: « J-oji -*J1 əllig yarmak = əlli pul». Başqa şeylər üçün də
belə deyilir.
Ü Ç Ü N C Ü H Ə R F İ S Ü K U N L U 5U__ F Ə ' Ə L L A B A B I
A w ı ç ğ a: qocalmış adam.
İ L K H Ə R F İ Z Ə M M Ə L İ SÖZ
-H-f U d h 11 m a: süzmə, yəni pendir.
İ L K H Ə R F İ KƏSRƏLİ SÖZ
200
l*-Jl A 1 ı m ğ a : xaqanın məktublarını türk yazısı ilə yazan sirr ka-
tibi.
JlUil Ə F ' A L İ L B A B I
_jetj_ A 1 p a ğ u t: təkbaşma düşmənə hücum edən igid, yenilməz gü-

ləşçi, bahadır, pəhləvan. Bu şeirdə də işlənmişdir:
_ ; - j _ . -_J_>SJ
_ ; j j j ! _>JCL__1
_;JJJ__U _)*-__-
2ÜO îjUfl ıhmğa» olmalıdır, çünki başlıqda «ilk hərfı kəsrə olan söz» deyilir. Seçkin Ərdi
ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «elmğa» (DLT-2005, s.254), çinlilər isə «ılımğa»
kimi oxumuşlar (DLT-Çin. I cild, s.155).
jj__j! __JU__
«Budhraç yəmə kudırdı,

Alpağutın ödhürdi,
Süsin yana kadırdı,
201
Kəlgəlimət i r k ə ş ü r » .
Budhraç yenə qudurdu,
Alpağutunu seçdi, ayırdı,
Qoşununu yana döndərdi,
Gəlmək üçün toplanır.
(Yabaku boyunun bəyi Budhraç yenə qudurdu, əsas alpağutlarmı se-
çib ayırdı, ordusunu geri döndərdi, yürüş etmək, gəlmək
üçün toplanır).
<jljp-l A d h ğ ı r a k: qulaqları ağ, bədəninin başqa tərəfləri qara olan
geyik. Qoyun üçün qoç nədirsə, bu da dişi geyik üçün
odur.
<jljM A d h ğ ı r a k: «_r-- JİJP-' Adhğırak suwı=yağma elində bir çay,
hidronim».
202
<j*-JI A r k a ç a k : ağıza dərman tökmək üçün işlənən içi deşik bir
alət, pipetka.
J _ j j j l A r d h u t a l : hamam otu.
Jjte FƏ'LULİ B A B I
^ j j _ _ i Ə ş k ü r t i : naxışlı Çin ipəyi.
2 0 1
Bu bəndin basma və yazma nüsxələrdə bir-birindən fərqli yazıldığını bildirən Bəsim
Atalay yazma nüsxənin variantını əsas götürmüş, elə transkribə etmiş və bu barədə
mətn altında müvafıq qeyd də vermişdir ( D L T , I , s. 144).
2 0 2
Salih Mütəllibov bu sözü «arkaçuk» (TSD, I tom, bet 162), Hüseyn Düzgün «ar-
kaçak» J J S. 142), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə «arkıçak» ( D L T -
2005, s.151) kimi oxumuşlar.
•jjjjS' A w z u r i : buğda və arpa unu qarışdırılaraq hazırlanan çörək,

qarışıq çörək.
_;-2_-FƏ'LƏNDİ BABI
_j-jj-f Ü d h r ü n d i : «-*--- j-^jd üdhründi nənq = ayıtlanmış, seçilmiş

nəsnə».
A w r ı n d ı: «-£_- j^jb awrındı nənq=hər şeyin qırıntısı, tökün-
tüsü, qalığı». Bu qismin kökü ərəbcə fə'ldən yaranan isim
olan fu'alə babı yerindədir, bir şeyin artığını göstərir.
ĞÜNNƏLİ 6AJ--FU'ULİNBABI
öijjSJ Ü n q ü j i n: çöldə insanı öldürən cin, qulyabanı.
D ö r d hərflilər bölməsi bitdi.

BEŞ H Ə R F L İ L Ə R BÖLMƏSİ
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ JU-i F Ə ' Ə L Ə L B A B I
Qayda:
Bu bölmə yalnız isimləri və sifətləri, əşyanın yerləşdiyi və durduğu yeri

bildirən məkan isimlərini əhatə edir.
Məkan isimləri və sifətlər bu qaydaların tətbiqi ilə yaradıla bilər. A n -
caq məxsusi olaraq göstərilməsə bilinməyən bəzi sözlər də
vardır. Ona görə də həmin sözləri burada açıqladım. Belə-
liklə, onları öyrənən hər kəs həmin qaydaları asanhqla tət-
biq edə bilər.
_-j-f U w u 11 u ğ: abırlı, həyalı, «_r-Ş _--*f uwutluğ kişi = həyalı, abırh,

utancaq adam».
_Jjf"f A ğ ı r 11 ğ: əziz, hörmətli, « J _4jpf ağırlığ ər = hər kəs tərəfindən
sayılan, ağırlanan, əzizlənən adam».
_-j--f O ğ u r 1 u ğ: «<j-yl _-j--f oğurluğ ış = vaxtında və yerində görülən
iş».
İ-Jjf O b u z 1 u ğ: «ja j-Jjf obuzluğ yer=sərt, dərəli-təpəli yer». Bu mə-
nada « JÜ _-J*f j J oy obuzluğ yer» də deyilir.
ftij-t U d h u z 1 u ğ: qoturlu, «_r-¥ j-J-f udhuzluğ kişi = qoturu olan
adam».
_-j--i A ğ u j 1 u ğ: « J ağujluğ ər = ilk südü, ağızı olan adam».

_1--İ O ğ u ş 1 u ğ: qohum-qardaşlı, « J _--*! oğuşluğ ər = qohum-əqrə-
balı adam».
_---! U k u ş 1 u ğ: ağıllı, zəkalı, « J _ - - - i ukuşluğ ər = zəkalı, anlayışlı
adam».
_j*?-i A ç ı ğ 11 ğ: varlı, zəngin, « J açığlığ ər = bolluq içində yaşa-
yan, zəngin, varlı adam». Bu atalar sözündə də işlənir:
<<(___4j__ «_;_oL_J jJ«Aİ açığlığ ər şəbük karımas = varlı adam
tez qocalmaz».
_&>' A ç ı ğ 11 ğ: «<-£ _Ji>l açığlığ küp = içində turşu olan, içinə qoyulan
şeyi turşudan küp».
1
j j - j ' A d h ı ğ 11 ğ: ayıh, «_.-> _4-\-i adhığlığ tağ = ayısı çox olan dağ».
_-& J U r u ğ 1 u ğ: «üj-l J uruğluğ altun = sikkə olaraq kəsilmiş qı-
zıl». Başqa şey üçün də belə deyilir.
fckj A z ı ğ 11 ğ: «<->! _J--J azığlığ at = azı dişi çıxmış at». Azı dişi çıxan
hər heyvana belə deyilir.
_j*?i O ç a k 11 ğ: ocaqlı, «_«i _^->f oçaklığ əw = ocaqlı ev».
_-->i A ç u k 1 u ğ: «_»--* _->->' açukluğ kişi = qoçaq, xoşxasiyyət adam».
_4*--i A s ı ğ 11 ğ: faydalı, «c-yl _J*r-i asığhğ ış = faydalı iş».
_j--i A d h a k 11 ğ: ayaqlı, ayağı olan, «-»->-' _J--İ adhaklığ nənq = ayaqlı
nəsnə».
_j-J A r ı k 11 ğ: çaylı, sulu, « ja _J-J arıklığ yer = irmaqlı yer».
_-äJ U r u k 1 u ğ: kəndiri, ipi olan, «1 j - _İ-J urukluğ kova = ipli vedrə,
kəndirli vedrə».
_-K)' A z u k 1 u ğ: azuqəsi olan, « J _İ-J azukluğ ər = azuqəsi olan
adam». Həmin sözə bu məsəldə də rast gəlinir: « < j j _ - * j '
c--«J azukluğ aruk armas=yanında azuqəsi bol olan adam
yorulmaz».
j j j j ' A r a n 11 ğ: «ub aranlığ əw = axuru olan ev».
(jjj-l A t a n 11 ğ: «jl _j-»l atanlığ ər = axta dəvəsi olan adam».

_4j-i U 1 a r 11 ğ: kəklikli, «_.-> _Jj- ularlığ tağ = kəkliyi çox olan dağ».
_J*-1 A 11 m 11 ğ: «jl _4-ll alımlığ ər = alacağı olan adam».
jr-j' A 11 n 11 ğ: « J _J-)I almlığ ər = alnı geniş olan adam».
U 1 u n 1 u ğ: « j ' ulunluğ ər = ucluqsuz, yeləksiz oxları olan
adam».
_&_jf O r u n ç a k: əmanət. Bu söz «J-?_jf orunçak» şəklində də yazılır.
Şairin bu şerində də həmin söz işlədilmişdir:
tS^Ji dtşjjf
_;___j1 j j _ j i - f l
<s±*j> tjf _§-_ı-l
JJ____JJ _ j l _ J _
«Orunçak alıp yermədi,

Alımlığ körü armadı,
Adaşlık üzə turmadı,
203
Kalın ərən tirkəşür ».
Əmanət alıb qaytarmadı,
Borc sahibini görməkdən yorulmadı,
Dostluqda vəfalı olmadı,
Çoxlu adam toplaşır.
(Şair birini qmayaraq deyir k i , bu adam aldığı əmanəti qaytarmadı,
borc sahibini görməkdən, möhlət istəməkdən usanmadı,
əhdə vəfa qılmadı, dostluqda naxələf oldu, indi də adam
[qoşun] yığıb mənim üstümə gəlmək istəyir).
<j%&> O ğ u 1 ç u k: ana bətni.
2 0 3
Bəsim Atalay burada bəzi sözlərin imlası ilə bağlı qeydlər vermişdir ( D L T , I , s.
148). Biz onun doğru saydığı vartantları əsas götürdük.
J * - j ^ A ğ u r ş a k: yumru, dairə; mil, ox bloku.
J---f O ğ u 1 m u k: üstünə tir atılmaq üçün uzadılmış düz dirək.
ç u z 1 u k: ucuzluq.
<_S-J-*-f U ç u z 1 u k: dəyərsizlik, kiçiklik.
Ji*--1 A d a ş 11 k: dostluq, sədaqət.
Jfi'-f A d a k 11 k: üzüm bağlarında çardaq ayaqları düzəltmək üçün iş-
lədilən ağac.
J-i-f U d u k 1 u k: insanm bir şeydən dalğınhğı və laübaliliyi.
J---f U d h u ğ 1 u k: işdə huşyarlıq, sayıqlıq.
J & J A r ı ğ 11 k: təmizlik.
J U r u ğ 1 u k: toxumluq, «_5'-«4 J-=- J uruğluk buğday = toxumluq
buğda». Toxumluq üçün saxlanılan başqa şeylərə də belə
deyilir.
J-->f A ç ı ğ 11 k: acılıq.
J-->' A ç u k 1 u k: açıqhq, «_»*-->' j'ji yüz açukluğı = gülərüzlülük».
J-->' A ç u k 1 u k: «<_£-->' _ J - kapuğ açukluğı = qapı aralığı, açıqlığı».
j£>f O ç a k 11 k: ocaqlıq, «j£ j£>f oçaklık yer = ocaq yeri». JJ->f
oçaklık titik=palçıqdan, gildən və s. ocaq düzəldiləcək hər
nəsnə».
J & J U r u k 1 u k: J & J urukluk yünq = ip əyirmək üçün hazır-
lanan yun».
J-0 A r u k 1 u k: yorğunluq.
J İ - J A z u k 1 u k: azuqə olaraq hazırlanan şey.
JJ-'J U z a k 11 k: işdə, hərəkətdə ağırlıq.
Jr--f U ş a k 1 ı k: əməldə, hərəkətdə yol verilən uşaqlıq. J&-f
uşaklık kılma = uşaqlıq eləmə».
J-*-f U 1 u ğ 1 u k: ululuq, şərəf. «-^j£-- J--f uluğluk tənqrigə = ululuq
tanrınındır, ona xasdır».
u ğ 1 u k: yaşca böyüklük.
<j%^ A m a ç 11 k: « JÜ <Jk^ amaçlık yer = atıcılıq üçün ayrılan yer».
<3--fl A n u k 1 u k: işə hazırlaşma.
- * - - j l Ü z ü 11 ü k: xəsislik.
s 1
-^-»1 Ə g ə 11 i k: «U-MJ- ->-?--> əgətlik karabaş = gərdək gecəsi gəlinlə
birlikdə göndərilən xidmətçi qadın, sağdış qadın». Gəlinə
isə əgətlig [=əgət sahibi]» deyilir.
Qayda:
Bu, dəyişməz bir qaydadır: əgər isimlərin sonunda qalm, sərt kaf - -
[-lik şəkilçisi] varsa, adı çəkilən şeyin yeri, yaxud o şeyin
adı çəkilən nəsnə üçün hazırlanması mənasına gəlir, yaxud
da məsdər olur.
Bu üç şeydən biri olmasa və o şeyin sahibi mənasına gələrsə, o zaman
ismin sonunda <-- yumşaq kaf [-lig şəkilçisi] olur. Bizim
misalımızdakı «əgət» sözü sərt kafla «əgətlik» şəklindədir-
sə, «gəlinə xidmət üçün hazırlanan cariyə» mənasım verir,
yumşaq kafla «əgətlig» şəklində deyildiyi zaman isə «ca-
riyə sahibi gəlin» mənasına gəlir. Bu xüsus həmin sözlərin
hamısına aiddir.
<-S4*ä Ə t ə ç 1 i k: cöyüz oyunu oynamaq üçün çuxur açılmış yer.

-*4J-1 Ə d h ə r 1 i k: üzərinə yəhər qoyulan ağac. Sözün sonundakı - -
kaf yumşaq olsa, «ədhərlig=yəhər sahibi» mənasını verər.
Ü g ü r 1 ü k: darı saxlanan yer, anbar. Əgər - - kaf yumşaq olsa,
«ügürlüg = darı sahibi» deməkdir.
-*-j-( Ö g ü r 1 ü g: «J -*-j-f ögürlüg ər = qoyun və sair heyvan sürüsü

olan adam». Qısraqlan olan ayğıra « j M SİJL\ ögürlüg
adhğır» deyilir.
<-~Jj.-f E d h i z 1 i k: yüksəklik.
S4J4 İ s i z 1 i k: şər.
SJSä Ə t ə k 1 i k: «jjy SJSZ\ ətəklik böz = ətək tikiləcək bez». Bir palta-
rm ətəkli olduğunu bildirmək istədikdə - - yumşaq kafla
« U J _ _SUJ_İ ətəklig ton» deyilir.
SJsJi] Ə t ü k 1 ü k: «ÜU*-« SİS3 ətüklük sağrı = məst tikmək üçün ay-
rılan tumac».
s3sJ& Ö t ü k 1 ü g: «_j--Ş SJsJ ötüglüg kişi = xaqandan bir diləyi olan
adam».
SİS.J Ü z ü k 1 ü k: kəsilmək, üzülmək.
SÄAJ Ö r ü m ç ə k: hörümçək.
SİMJ\ İ 1 ə r s ü k: şalvar bağı.
SlS-tA İ s i g 1 i k: istilik.
SİS-J İ s i g 1 i k: sevgi, məhəbbət, eşq. «s\ji ySJSşJ JsJs könqül isig-
ligi kərək = könül hərarəti gərəkdir».
" - ^ j ' Ə r ü k 1 ü k: əriklik, ərik bağı.
SlSjA E r i k 1 i k: heyvanın höyürə gəlməsi, qızması.
ı
SJSM E ş i k 1 i k: «_; *j SJSM eşiklik yığaç = astana düzəltmək üçün
hazırlanan ağac». Başqa şeyə də belə deyilir.
SJsJä E ş ü k 1 i k: «Ü>JJ SJs2i eşüklik barçın = baş yaylığı tikmək
üçün hazırlanan ipək parça». S kaf yumşaq olsa, «eşüklüg
=qumaş sahibi» mənasına gələr.
SJSİ] E w ə k 1 i k: işdə tələsmək, tələskənlik.
SJSS] Ə k ə k 1 i k: qadının arsızlığı, həyasızlığı.
SJSS\ Ü k ə k 1 i k: sandıq qayırmaq üçün ayrılan ağac.
SJSS\ ü k ə k 1 i g: üstündə bürcləri olan qalaya «,»-> S1SS\ ükəklig
tam» deyilir.
£4*4 Ə1 i g 1 i k: əlcək.
£4**4 Ə m i k 1 i g: «J^\ <-*4M əmiklig işlər əmzikli, əmizdirən qa-
dın». Həmin söz bu məsəldə də işlənmişdir: « ci.\j _*4M
jj& uy^"& əmiklig urağut kösəkçi bolur = əmzikli qadın
iştahlı olur», (əmizdirən qadın iştahlı olur, ona nə lazımsa,
verilsin).
£JS4 Ə n ü k 1 ü g: ənikli, «u^J £JSİ ənüklüg arslan = əniyi, balası
olan aslan».
BİRİNCİ VƏ İKİNCİ HƏRFİ H Ə R N Ö V

HƏRƏKƏLİ d*** FƏ'ƏL'AN BABI
[Qayda]:
Bu bölmə sifətlərin təyindən daha çox, daha daimi hərəkət bildiridiyini

göstərir. Bu, ərəb dilində fe'lin özündən daha çox onun
daimiliyini göstərən və sifət mənasma gələn mifa'il babı
kimidir. mitəam» çox təam, yemək yedirən, « ^ 1 ^
mihrab» çox hərb edən, savaşan adam deməkdir.
Bu bölmədəki sözlərin sonunda ö n olmalıdır. Oğuzlar və qıpçaqlarm
çoxu bu ö n hərfini J ka edirlər. Qəmli-kədərli adama
<<üii__j buşğan» deyilir. Oğuzlar £ ğ hərfini ataraq « J*-_
buşak» deyirlər. Bu, gerçək bir qaydadır.
ö^4 A b 11 ğ a n: gizləyən, «ö^4 üj~«ş öjj J' J S ol ər ol özin kişidən

abıtğan=o adam özünü hər kəsdən gizləyəndir».
_ii-a.i A ç ı t ğ a n: acıdan, «J*^ j & ^ * J <-£ <J ol küp ol süçikni

açıtğan = o küp içinə qoyulan şirin şeyləri acıdandır».
ü__jf U d h 11 ğ a n: yatızdıran, uyudan, «0^4 <j^4 <$ ->('JHbu ot ol k i -
şini udhıtğan=bu dərman adamı uyudan dərmandır».
ü ^ J A r 11 ğ a n: təmizləyən, antlayan, « ü ^ J £> J u^Ş <3 ol kişi ol
tarığ arıtğan=o adam durmadan buğda arıtlayandır, arıt-
layır».
ü ^ J A z ı t ğ a n: azdıran, « ü ^ J Ö^'JH J ' <j^4 J ol kişi ol yoldan
azıtğan = o, adamlan hey yoldan azdırandır».
Ü - - J U z u t ğ a n: uzadan; bürokrat, «<J^j _rf«y) J Ji bu ər ol ışığ
uzutğan = bu adam daim işi uzadandır».
Ü - J J O z ı t ğ a n: ^ ü ^ j ' ö$ <J J Ji bu ər ol atın ozıtğan = bu adam
həmişə atını irəli sürəndir».
1
ü-ü-f U s ı t ğ a n: susadan, ^ü ^--' <j^4 J ' CAJ* Ji bu kuyaş ol kişini
usıtğan=bu günəş, bu şiddətli isti adamı çox isidir və susa-
dır». Bu bənddə də işlədilmişdir:
j _ ' ı _ _ I J 3 üliluıf
j,\ uıj'jo-jt _iş_-t
_;_u___ _»•*-- (J—jJ
J J — _ - J C$ ü'ı'j-i
«Usıtğan kuyaş kapsadı,
Umunçluğ adhaş yaysadı,
Ərtiş suwın keçsədi,
Budun anm ürküşür».
Susadan günəş qapladı,
Umulan dost paxıllıq etdi,
İrtış suyunu keçmək istədi,
Xalq bundan ürküşür.
(Yayın istisi bizi əldən saldı, kömək umduğumuz dost bizə həsəd elədi,
düşmən İrtış çayını keçmək üzrədir, xalq bundan qoxuya
düşür).
_U_ci A ğ 1 1 ğ a n: ^ ü * ^ !
1
_•>! d' - ~J- J*i bu keyik ol ıtığ tağka ağıtğan
l s
= bu geyik iti daim öz dalınca dağa qalxmağa vadar edir»,

(özünə hürdürərək, özünü qovduraraq)».
ü_-äl A k ı t ğ a n: axıdan, «0^' ü?' tj'j" J J* D u
tağ ol tuwrak 204
akm akıtğan = bu dağ yağmuru tez axıdır».

ü-_a( O k ı t ğ a n: oxudan, <<_ti_a( __!_£ Jf _Cu j _ bu bitik ol kişini
okıtğan = bu kitab adamı çox oxutdurur».
ü-uJ( U 111 ğ a n: ulatdıran, <<(J*4 ü?! <J J Ji bu ər ol ıtın ulıtğan = bu
adam itini çox hürdürən adamdır».
ü-uj( U n 1 1 ğ a n: unutqan, «0-*$ J J * - <J J Ji bu ər ol söz unıtğan = bu
adam sözü çox unudan adamdır».
üli-l A n u t ğ a n: hazır, « ü * - _Aäl J J Ji bu ər ol ışığ anutğan = bu
1 8
adam həmişə işə hazırdır».

tf* J>( U ç u r ğ a n: uçuran, «<_-=• J J J( J Ji bu ər ol kuşığ uçurğan =
bu adam çox quş uçurur».
ü ^ J * ' A ç u r ğ a n: acdıran, « ü ^ J > ' (j^ <J u% Ji bu aş ol kişini açur-
ğan = bu yemək adamı çox acdırır».

ülfrj_<l A s u r ğ a n: asqıran, « tf&jJ J 'ji bu ər ol təlim asurğan =
bu adam hey asqırır».
(J&jJ O s u r ğ a n: «Ü^J*-( d'j! Ji bu ər ol osurğan = bu adam çox yel
buraxandır».
2 0 4
Basma nüsxədə «tuwrak», yazma nüsxədə «tofrak» şəklindəki bu söz Bəsim Ata-
layın fıkrincə, «tawrak», yəni «tez» olmahdır ( D L T , I , s.156). Salih Mütəllibov bu
məsələdə Bəsim Atalayla həmrəy olduğunu bildirmişdir (TSD, I tom, bet 171). Seçkin
Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «tawrak» kimi (DLT-2005, s.146) oxumuşlar.
I s ı r ğ a n: qapan, qapağan, «&\ ü ^ J " ! ısırğan ıt = tutağan, qa-

pağan it».
üj^jäi A v u j ğ u n: dəri aşılayan palıd qozası.
__U_J! A t ı ş ğ a n: «ü<*^ <j< ^Ji <-*>" J ol məninq birlə ox atışğan =
yanşaraq mənimlə ox atmaq onun adətidir».
ü^Ji^ Ö p ü r g ə n: höpürdətdirən, içirən, « ü^Ji^ "J*- J' J Ji bu ər ol
süt öpürgən = bu adam hey başqasına süd içirəndir».
Ü^J>! I ç ü r g ə n: «Ü^J>! <-^»-- <*Ş $J 'ji bu ər ol təlim süçik içürgən
=bu adamın adəti başqasına şərab içirtməkdir».
ü_>j-i Ə d h ə r g ə n: « Ü^J İ J
<j£-£ <J <^\'ji bu ıt ol keyikni ədhərgən = bu
it o geyiki daim izləyir». Daim öz haqqını axtaran adama
da belə deyilir.
üt_j_j Ü ^ J - İ E w ü r g ə n - t e w ü r g ə n : «ü<*J&ü^J<' jr^! <J J Ji bu ər ol
ışığ ewürgən-tewürgən = bu adam işləri həmişə qarışdırır,
evirir-çevirir».
ül-j-i Ö d h ü r g ə n : seçən, «ü-"-' _H -*-'-' i ^ j i 'ji bu ər təgmə nənqni
ödhürgən = bu adam hər şeyi seçən, sofulayan adamdır».
ü_vj--i Ö ş ə r g ə n: «ü^J^ <JJJ& J J 'ji bu ər ol közi öşərgən = bu, ac-
lıqdan və buna bənzər səbəblərdən daim gözü qaralan
adamdır».
ül_j-l Ə g ü r g ə n: dəni olan bir bitkidir. Bunu karluq türkmənləri ye-
yirlər.
üt-jŞl Ə g i r g ə n: çox əyirən, ^Ü^J* 1
<*P <J ^ ! 'ji bu işlər ol təlim yıp
əgirgən = bu qadın çox ip əyirəndir».
u
ülxLuı ü^' E t i 1 g ə n-s a y ı 1 ğ a n: «d<*^ ' ü ^ ' J' J 'ji bu ər ol
205
etilgən-sayılğan=bir çox işlərə girib-çıxan a d a m d ı r » .
2 0 5
Seçkin Ərdi i b Sərap Tuğba Yurtsevər bu misalı daha dolğun tərcümə etmişlər:
«bu, təlaşlı bir adamdır, durmadan bir işdən o biri işə qoşur» (DLT-2005, s.295).
_ U _ J ! E t i 1 g ə n: atlarda müşahidə olunan bir çiban xəstəliyi. Çiban
yarıldıqda keçir. Farsca buna «xunam» deyilir.
___.) E t i 1 g ə n: «Jf CP^< _-Jj--l jwyl £Ş» məninq ışım edhgülügün
etilgən ol=mənim işim daim yaxşılaşır, yaxşılığa üz tutur».
_ U _ j ( f j z ü 1 g ə n: üzülən, üzülgən, «ö^'J J( _**_ Ji bu yışığ ol üzülgən
=bu daima üzülən ipdir».
___j( Ü r ü 1 g ə n: qabaran, «CP^J <J*4 J( J Ji bu ər ol öpkən ürülgən
=bu adam öfkədən, hirsindən tuluq kimi qabarandır».
<__-*_* E ş i 1 g ə n: eşilən, «ü-~-»f J <T*J Ji bu yıp ol eşilgən = bu ip daim
eşilir, uzanır».
___U_l E ş i 1 g ə n: «<j<£^ J j £ 'ji bu kayır ol eşilgən = bu daim eşilən,
axan qumdur».
___sl Ə g i 1 g ə n: əyilgən, «ö<£^ J' <j% Ji bu butak ol əgilgən = bu çox
əyilgən, əyilən budaqdır».
206
<____( Ö k ü 1 g ə n : yığılan, «ü---( < j ^ J <-*>-- Ji bu nənq ol tutçı
ökülgən = bu daima yığılan bir nəsnədir».
_;l__jf U r u m d a y: zəhərin təsirini dəf edən bir daş, padzəhir.
d-tf ƏF'ƏL'ƏL BABI
J r - J A r s a 11 k: həm erkəkliyi, həm dişiliyi olan bir heyvan. Oğuzca.
2 0 6
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «ükülgən» kimi oxumuşlar ( D L T -
2005. s.635).
İKt HƏRFİ ZƏMMƏLİ O L A N L A R BABI
207
Ü sküç : quru üzüm, kişmiş.
•-^jj-f Ö g r ə y ü k: adət-ənənə. Xaqan Əfrasiyaba həsr olunmuş mər-
siyədə dövrandan bəhs edən bu bənddə də işlənmişdir:
<jf £__So ü_i!__«
j ( t j j p f ü j l __-!
jj-4j^ıjî
«Ögrəyügi mundağ ok,
Munda adhm tənqdağ ok,
Atsa ajun oğrap ok,
Tağlar başı kərtülür».
Zəmanədən ümid yox,
Başqa səbəblər də çox,
Atsa fələk bircə ox,
Dağlar başı kərtilər.
(Zəmanənin adəti belədir, bundan başqa, bir çox qorxulu səbəblər də
var. Fələk dağın başına bir ox atsa, bağın başı uçar).
JUU-FU'AL'İL BABI
208
_yU_( U s a y u k : qafil, « J <__--( usayuk ər=qəflətdə olan, qafıl».
2 0 7
Bu sözün ə f əl'əl babına uyması üçün «_-__' üskəç»deyil, «_-_-f/_-S_»( üskənəç/ üs-
kətəç» şəklində olması barədə Bəsim Atalayın fıkri doğrudur ( D L T , I , s. 159). K a r l
Brokkelman bu sözü «üskəç» imlası ilə vermişdir. Səhvdir. Salih Mütəllibov müvafıq
qeydlərlə birlikdə «üskiç» variantını qəbul etmişdir (TSD, I tom, bet 174). Hüseyn
Düzgün «üskənəç» (^- J -s s. 148), çinlilər «üskiç» (DLT-Çin, I cild, s. 172), Seçkin Ərdi
ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə «üskəbəç» (DLT-2005, s.640) kimi oxumuşlar.
2 0 8
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü o i l ə «osayuk» kimi (DLT-2005,
s.362) oxumuşlar.
B U B A B I N MƏNQUS O L A N I
ıS^-4 U y a d s ı 1 ı k: « J <j%»J uyadsılık ər = üzünə çox həya gələn,

utancaq adam».
B U B A B I N MƏNQUS O L A N BAŞQA BİR N Ö V Ü
c/Aj! Ü h i : bayquş. Türklərin çoxu g ilə «_Xsl ügi» deyir. Doğrusu

da budur. Çünki türk dilində » h hərfı yoxdur.
BU B A B I N ĞÜNNƏLİSİ
_---( Ö t k ü n ç: hekayə, « _ - - - ( _---( ötkünç ötkündi = hekayə söy-

lədi».
Ğ Ü N N Ə L İ L Ə R İ N J---> FƏ'ALİL B A B I
jŞ-V' A 1 a n q ı r: türkmənlərin yediyi «gələni» adlı kiçik bir heyvan.

(_>>__( u n q a m u k: « J _£--( unqamuk ər = solaxay adam».
sJsJ Ö n q ə y ü k: « - - - >£JsJ önqəyük nənq = bir şeyə məxsus olan»
deməkdir. Bir adama ayrılan nəsnəyə də «önqəyük» de-
yilir.
u n q 1 u k: odunluq, odun damı.
Tanrıya şükür olsun, həmzəli isimlər kitabı bitdi.

HƏMZƏLİ FE'LLƏR KİTABI

İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
Qayda:
Bilməlisən k i , biz hər babın fe'llərindən [hər fe'lin keçmiş zaman, mü-
zare və məsdərindən] bəhs edəcəyik. Biz keçmiş zamanı
göstərib müzareni və məsdəri buraxmaq fikrində idik.
Çünki bunlardan heç bəhs etməmək daha doğru olardı.
Ancaq bəhs etməsək, müzare şəkilçisinin necə olacağı,
hansı hərəkələrlə hərəkələnəcəyi bilinməyəcəyi üçün məc-
buriyyət qarşısında yazdıq. Məsdər də eynən bu cürdür,
yazmasaq, hansı məsdərin qalın kafla, hansının incə kafla
söyləndiyi bilinməz.
Bundan başqa, bütün fe'llərdə belə bir qayda var: sonu ke ilə bitən
məsdərlərin keçmiş zamanı və müzaresi incə, sonu J ka
ilə bitən məsdərlərin isə qahn tələffüz edilir. Fe'l və məs-
dərlər üçün bu, dəyişməyən qaydadır.
<jJ Ö p d i : öpdü, «ıj-4 Jf ol məni öpdi=o məni öpdü», (<-__».(-jJ

öpər-öpmək). Bu məsəldə də işlənmişdir: « __-jj-»! j , - -
__v_ı( taşığ ısrumasa, öpmiş kərək = daşı dişləyə bil-
məyən gərək onu öpə, öpməlidir». Bu söz arzusuna çat-
maq üçün işlərində yumşaqlıq göstərməsi tövsiyə olunan
adamlar haqqında deyilir.
jJ Ö p d i : içdi, «jJ Ü J ~ mün öpdi = şorba içdi». Şorbaya bənzər
şeylər üçün də belə deyilir, ( sieJ .jj öpər-öpmək).

1 i
cs-r' A ç d ı: açdı, jr" kapuğ açdı=qapını açdı», (J -*r!-j-rl
açar-açmak).
ts-rf U ç d ı: uçdu, «j^< <j& kuş uçdı = quş uçdu».

_$__( U ç d ı: « _->(_r-"-M anınq kutı uçdı = onun dövləti, qutu getdi».
c«->( U ç d ı: «_!-?•( LS*- Ü?1 J ər attın kudhı uçdı = adam atdan yıxıldı».
_;__! U ç d ı: «LS-T( - J J ' ot uçdı = od söndü».
l J
_•_>( U ç d ı: «LS-T' LT- ^' 1 5
v ' J ərninq öpkəsi uçdı = adamın qəzəbi so-
yudu, hirsi, əsəbi, öfkəsi sovuşdu».
L S - T ' U ç d ı: «_s-r' (Jü j ' ər tını uçdı = adamın nəfəsi kəsildi, öldü».
Bunların hamısmda bu söz işlənir, (jL-vf -jbJ uçar - uç-
mak).
LS->! İ ç d i : içdi, «_;-*!____- J ər suw içdi = adam su içdi». Hər hansı bir
şeyi içən və ya içinə çəkən şey üçün də belə deyilir, (-j"-r!
'---*?.! içər-içmək).
LSJJ! Ə r d i : idi, «LS J! _.->! <J( ol andağ ərdi = o elə oldu, elə idi»,
J
(-JJJ'
209
___«j! ərür-ərmək) .
LSJJ' Ü r d i: «LS J( J
--( Jf ol ot ürdi = o, atəş, od üflədi».
j
L S J Ü r d i : hürdü,
J
köpək hürdüyü zaman «_s jf *->! ıt ürdi» deyilir,
U
( jj - ~ - J ürər —ürmək).
1
LS J(J
U r d ı: «LS J( 'JJÜ
J
^r-- - _f- f4! əligindəki nənqni yerdə urdı =
,JJ
əlindəki nəsnəni yerə qoydu». Bu deyimdə də işlənmişdir:
2 0 9
Burada Bəsim Atalayın maraqlı bir qeydi var. Onu olduğu kimi veririk: «Bu gün
dilimizdə idi, imiş kimi şühudi və naqli keçmiş zaman şəkillərindən başqa heç bir
forması qalmamış bu fe'l bəzi Osmanlı qrammatistləri tərəfindən «imək» şəklində gös-
tərilmiş və bu gün işlənmədiyi bildirilmişdir. Bəzi Osmanh qrammatistləri isə belə bir
fe'lin olmadığını söyləsələr də, birincilərin sezişi doğrudur. «Divan»ın I cildinin 99-cu
səhifəsində verilmiş «ərkən=ikən» sözü də bunu təsdiq edir» ( D L T , I . s. 164).
j _ _ jjŞıii __!1 u_J U__ _>___ kümüş küngə ursa, altun adha-
kın gəlür = gümüş günəşə qoyulsa, qızıl oraya öz ayağı ilə
gələr», (gümüş pul günəşə qoyulsa. qızıl oraya yüyürərək
gələr). Bu söz işlərinin görülməsi üçün pulunu əsirgəmə-
məsi tövsiyə olunan şəxsə deyilir.
J J
_ J U r d ı: «_; J( Ü& d ol kulın urdı=o, qulunu döydü». Başqası da
belədir, ( J-»J - j j j urur-urmak).
J J
<i J Ə z d i : « _ ; J _TJ"> Jf ol təri əzdi = o, dərini qazıdı, sıyırdı», ( J J -
<-_-«jl əzər-əzmək).
J j
<i j( Ü z d i : « _ ; J <-y Jf ol yip üzdi = o, ipi kəsdi». İp və buna bənzər
şeylər üçün də belə deyilir, (__uj _ j J üzər-üzmək).
2 1 0
_?-*-! E s d i : «_?-*-! ^_y Jf ol yışığ esdi = o, ipi uzatdı». Başqa şeylər
üçün də belə deyilir, (____-* - j - - l esər-esmək).
_•-*-! Ə s d i: əsdi, «_;-*-! d*-l əsin əsdi = əsinti, külək əsdi».
_;_-_! Ə s d i : səpdi, sovurdu, «_;-*-l £j> tarığ əsdi = toxum sovurdu».
Başqa hallarda da belə deyilir. Yel torpağı sovurduğu za-
man da belə söylənir. Bu söz təsirli və təsirsiz [fe'l] olaraq
işlənir.
2
jiJı U s d ı: susadı, ə r " usdı = adam susadı», (J-_w( -j-_( usar-
usmak).
(»_-»( U s d u m: «<*±J ^Ljl ü* mən öylə usdum = mən elə sandım, elə zənn
etdim, elə başa düşdüm». Oğuzca. Məsdəri yuxarıdakı ki-
midir.
:ı
° B.Atalayın fıkrincə, bu, «_--»f esdi» deyil. «_-il eşdi» olmalıdır ( D L T , I . s. 165). S.
Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə bu sözü «əsdi» kimi (DLT-2005, s.265) oxumuşlar.
İlk hərfı ərəbcə ' ilə verilən bir qism sözləri əslində ə ilə «əşdi» şəklində oxumaq lazını-
dır, ancaq bela sözlər tarixi orfoepiyada heç vaxt ə ila tələffüz edilməmişlər. Bilgi üçün.
211
Basma nüsxədə « J ər» sözii arəb əllfbasında yanlışhqla « J or» kimi harəkəlan-
mişdir. Bəsim Atalay düzəltmişdir ( D L T , I . s. 166). Biz də doğru variantı götürdiik.
sözü ərəb əlifbası ilə «J or» deyil. «jl ar» şəklinda hərəkələdik.
jiJä E ş d i : eşdi, «_.-*_! ^ y j l Jf ol kayırnı eşdi = o, qumu eşdi». Unu çu-

vala və ya çuvala bənzər şeybrə axıdıb tökmək üçün də
belə deyilir.
_;_*-! E ş d i : «_?-*-!fc-iatlığ eşdi (?) = atlı getdi, çapdı».
tjî E ş d i : «<_•-*-! g*_i j _ y - kaynar aşıç eşdi = qaynar qazan daşdı»,
(__U_ı! -jUiieşər-eşmək).
_s_w__f Ü ş d i : «_>_*-( S J' ol ok üşdi = o, oxu biz ilə deşdi, dəldi».
jiÄİ Ü ş d i : «_;-*-( f£l_ __l__i ətməkgə təlim kişi üşdi=xalq çörəyə
üşüşdü, adamlar çörək üçün toplaşdı», (___-_>( -jL_( üşər-
üşmək).
2 1 2
_;__( Ö w d i : ovdu, «j& - - - - i i Jf ol ətmək öwdi = o, çörəyi ufaladı»,
(__L_i( -jüii öwər-öwmək).
_ Jäl Ə w d i : «j& i ^ J - körünçkə kişi əwdi=xalq görüləcək şeyə
tərəf qaçdı», (xalq görmək üçün bir şeyin ətrafına toplaş-
dı), (_____! - jl_i əwər-əwmək).
j& E w d i : tələsdi, «_.J*!Jİ ər ewdi=adam tələsdi». Həmin söz bu şeirdə
də işlənmişdir:
j»_ä) _>____( ı _ J j b j j |
fA\jS _ . J-J j-Jİ
_;_&( ^r-j LJJJİ^
«Udhu barıp öküş ewdim,

Təlim yorıp küçi kəwdim,
Atım birlə təgü ewdim,
213
Məni körüp yini ağdı ».
212
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözün ilk hərfini u ilə, yəni «uwdı» kimi
(DLT-2005, s.628) oxumuşlar. Deyəsən, bu oxunuş daha doğrudur.
21 ,
• Bəsim Atalay bu bənddə olan səhvləri düzəltmişdir (DLT, 1. s.167).
Dalınca varıb tələsdim,
Çox yorub gücdən saldım,
Atımla çatmağa tələsdim,
Məni görüb tükü ürpəşdi.
(Canavardan danışaraq deyir: onu tapmaq üçün tələsdim, qovub güc-
dən saldım, atımla onu haxladım, məni görəndə tükləri ür-
pəşdi), (<-»--) .jlit ewər-ewmək).
_s-ä' A k d ı: axdı, «_.--' <-»>- suw akdı = su axdı».
cs->' A k d ı: «_?-"" yağı akdı = düşmən sel kimi axdı, hücuma keç-
di», ( -SU_İ - j - i akar-akmak).

214
cs-i( U k d ı: anladı, «ts--f CA< J ər ışın u k d ı = adam işini anladı», ( j - (
-_iU_( ukar-ukmak).
_SJ-İ Ə k d i : əkdi, «_s--i iJ* J( ol tarığ əkdi = o, darı, toxum əkdi». Bir
şeyin üstünə əzilmiş bir nəsnə və ya qoyulan dərman üçün
də belə deyilir, (-U_I -Jä əkər-əkmək).
_SJ-( Ö k d i: topladı, «_s--f<jhJi J ol yarmak ökdi = o, pul topladı, yığ-
dı». Başqa şey üçün də belə deyilir, (<-U-( -jt-f ökər-ök-
mək).
_SJ-İ Ə g d i : əydi, «ts--i jfe J ol butak əgdi=o, budaq əydi». Başqa şey
üçün də belə deyilir, (--U_i -jt-i əgər-əgmək).
_s-fi A 1 d ı: aldı, «LS-*İ Ü*Ş J ol alımın aldı = o, alacağını [borcunu]
aldı».
cs JJİ A 1 d ı: tutdu, «cs-*i JJ' <-*J bəg el aldı = bəy el aldı, ölkə tutdu», (-3
Jt-fl alır-almak).
cs-"( U 1 d ı: «_$•-( <-i ət pışıp uldı = ət bişib əpridi, ifrədi».
ts-i( U 1 d ı: köhnələrək süzülən və yırtılan paltar üçün də «tS-"( uldı»
deyilir, (jif JU_( - ulur-ulmak).
' _5_tS3SS^Ä 5: 'TÄ- -
JA İ 1 d i : ilişdi, «JA &'S> ü^ tikən tonığ ildi = tikan paltara ilişdi».

Başqa şeylər üçün də belə deyilir.
JA İ 1 d i : endi, «JA <,_> Ü - ^ J ' ər tağdan kıdhı ıldı = adam dağdan
aşağı endi». Müzare şəkilçisi ilk örnəkdə [tikan ilişmək
örnəyində] J 1 hərfi fəthəli, ikinci örnəkdə zəmməli oxuna-
raq təşkil edilir. Birincidə «J\ ilər», ikincidə «J>\ ılur» ola-
caqdır. «İlişmək» mənasındakı sözün məsdəri -S ke ilə
«_SL_! ilmək», «enmək» mənasında olan sözün məsdəri isə
<j ka ilə «JL_I ılmak»dır.
_•-•' Ə m d i : əmdi, « _ - » ' ü*- -! _-- kənç anasın əmdi = uşaq anasını
əmdi». Heyvanların əmməsi də belədir, (j-»* ---"-! əmər-
əmmək).
_:_*( TJ m d ı: umdu, «<£-»( -*-"- ü-"- S ol məndən nənq umdı = o mən-
dən bir şey umdu», (j-»( -<j-»f umar-ummak).
jJ Ö n d i : «<jJ *-(ot öndi = ot bitdi».
jJ Ö n d i : «_-*( -->! J( ol əwgə öndi=o, evinə getdi». Uyğurca, ( j - ( -
____(önər-önmək).
_;•*"! İ n d i 2 1 5
: endi, «j^\ j& ü-" - J' ol tağdan kudhı indi = o, dağdan
1
aşağı endi». ü n hərfı <J 1 hərfındən çevrilmişdir. Ərəb di-

lində də bu xüsusiyyət var. Məsələn:^Jj«j _J--VI li%j və
I ^ İ J - J - - 'Ü£ sözlərində də belədir.
Ö N Ü H Ə M Z Ə L İ , QOŞA SAMİTLİ SÖZLƏR
<_->! A 111: atdı. «J\ <j' J ər ok attı = adam ox atdı».
2 1 4
Bu ifadə yazma nüsxədə «_;-( öAi> J J ol ər ışm ukdı» şəklindədir ( D L T , I , s. 168).
2 1 5
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü e ilə «endi» şəklində (DLT-2005,
s.258) oxumuşlar.
J> A 1 1 1 : «<_-">' t-^-tanq attı = dan atdı, dan yeri ağardı, şəfəq söküldü».
J& A 1 1 1 : « _ - - - - y_i Jf ol attı nənqni = adam o şeyi atdı, tulladı», (j-1 -
J--( atar- atmak).
_5-( U 1 1 1 : uddu. «_»-(J>> Jf ol anı uttu = o, oyunda onu uddu». Başqası
üçün də belə deyilir, ( j - f -_s--f utar-utmak). Bu bənddə də
işlənmişdir:
c r ^ Ö J ^ J ^
1 1
_r"-^_.'* '' > '
«Kış yay bilə tokuştı,

Kınqır közün bakıştı,
Tutuşkalı yakıştı,
Utğalımat oğraşur».
Qış yay ilə toqquşdu,
Qızmış gözlə baxışdı,
Tutuşmaqçın yaxlaşdı,
Bir-birini udmağa əlləşir.
(Yay i l ə qış bir-biri ilə döyüşə girişdilər, qəzəblə bir-birini süzdülər, tu-
tuşmaq üçün yaxınlaşdılar, biri digərini udmaq üçün ə l -
ləşir).
J>> Ö 1 1 i : ötdü. «J> d&-£ j f ok keyiktən ötti = ox geyikə girib o yan-
dan çıxdı». Başqa şeyə keçən hər nəsnə üçün belə deyilir.
J>> Ö 1 1 i : «J> tjij> karın ötti = qarın boşaldı, açıldı», ( j - ( -----( ötər-
ötmək).
J& Ü t t i : ütdü. «_»-( <J( ol başığ ütti = o, başı ütdü». Başqası da
belədir, (j-( - - - - - ( ütər-ütmək).
_H" İ 1 1 i : itələdi. «_r>! <_» J ol anı idti = o onu itələdi, çırpdı, əli və ya
ayağı ilə itələdi, onu yerə yıxdı», (J4 --*--! itər-itmək).
<J4. E t t i : etdi. «<J4 <*Ai\ JJ^ tənqri məninq ışım etti = tanrı
mənim işimi yoluna qoydu, rast saldı».
J4. E 1 1 i : «J4. <J ol yükünç etti=o, namaz qıldı». Oğuzca. Oğuzlar
bir şey elədikləri zaman «J4 etti» sözünü işlədirlər, digər
türklər « j - Ş kıldı» deyirlər. Ancaq «kıldı» sözü qadınla
cütləşməkdə işlədildiyi üçün qadınlar sıxılmasın deyə
oğuzlar onu işlətməkdən vaz keçmişlər, (JH -_SUi>! etər-
etmək). Bu sözün misal qismində olması da caizdir.
B U B A B I N MƏNQUS O L A N L A R I
j±i'j O p d ı: J J
« C - J ' <JIJ-J! ər suw opdı = adam suyu hopurdadıb içdi».
Başqası da belədir, (JWJ'-J'-'VJ' opar-opmak).

A ç 11: acdı. «J*><J ər açtı=adam acdı», (jt-rtl -<jt__» açar-açmak).
L« jtt j
A r d ı: «<jJjllj) ər ardı = adam yoruldu». Başqası da belədir.
cJJjtt A r d ı: «_?Jjlt _pf >J ol anı ardı = o onu aldatdı», ( J J t -Jtsjt arar-
armak).
CSJJJ' Ö r d i : «cs jjf gr- J' ol saç ördi = o, saç hördü». Hörülən
J
hər şey
üçün belə deyilir, ( J J J ' - ' - ' t - j j örər-örmək).
jJjj'
216
O r d ı : biçdi. «c«JJjt " J J ol ot ordı = o, ot biçdi». Biçilən zəmi
və digər şeylər üçün də belə deyilir, ( J j J - C Ü ^ J J ' orar-or-

mak).
jJji! E r d i : «_••__'j! ər erdi = adam yalnızlıq duydu, eyməndi».
2 1 6
K a r l Brokkelmann bu sözü «urdı» şəklində oxumuşdur. Bəsim Atalay bu oxunuşa
etiraz edir və haqlı olaraq bildirir k i , həmin söz «_i-jjf ormak» kimi oxunmalıdır
( D L T , I , s.172), çünki «orğak=oraq» sözü elə «ormak» kökündəndir.
j^ji\ J
E r d i : «_> JJ1 f- Jf ol tam erdi = o, divarı yardı». Başqası da
belədir, (jji\ -SIAJA erər-ermək).
c S J j J Ö r d i : «cs J J J ' ^ bulıt ördi = bulud göründü».
CJJJJ' Ö r d i: «J*JJ< JJ* koy ördi=qoyunlar ağıldan çıxdı, yayılmaq
üçün yaylıma yönəldi». Qoyunlar gecə sahibsiz halda ot-
lağa buraxıldıqları zaman da belə deyilir.
CSJJJİ Ö r d i : «_;jjji tr&* Jİ ol sawdıç ördi = o, səbət hördü, xurma
lifındən zənbil hördü». Əllə hörülən hər şey üçün belə de-
yilir, ( j ' j j ' - ^ U j j f örər-örmək).
cSJj' A z d ı: azdı. «cs j'' <Sji Ji ol yol azdı = o, yol azdı», (Jjü - j U j l !
1 J
azar-azmak).
cSJjj' U z d ı: ötdü, keçdi. J
«cs jj' SJ anınq atı uzdı = onun atı
keçdi». Başqasını keçən hər şey üçün belə deyilir, ( J j j l -
j U j j l uzar-uzmak).
_;__.)! A s d ı: asdı. «_;-*-!) *-i Ji ol ət asdı = o, ət asdı». Çəngələ asılan
nəsnələr üçün və asılan adam üçün belə deyilir, ( j - - l l -
j U _ l i asar-asmak).
_r--ll A ş 11: aşdı. «_r--ll _.>_ Ji ol tağ aştı = o, dağ aşdı». Başqası da be-
lədir, ( j - - l l - j U - l t aşar-aşmak).
cSJ^tt A ğ d ı: «_. J P I I - _ - Jİ ol tağka ağdı = o, dağa dırmandı». Başqa
i
şeyi aşmaq da belədir, (jt- tl -J-_Mt ağar-ağmak).
cs J*H A ğ d ı: « cSJ^'l - 4 bulıt ağdı = bulud göründü».
cs-*lt A ğ d ı: «ıj&<\ jjji - v i anınq yüzi ağdı = onun bənizi qaçdı, rən-
gi pozuldu, dəyişdi».
_;__ll A w d ı: _;-sll ıj^jSä anqar kişi awdı = xalq onun ətrafmda top-
landı», (j->lt -JU-II awar-awmak).
_;__jl Ö g d i : öydü, təriflədi, mədh etdi. «_;j*jl _-" Jİ ol məni ögdi = o
məni öydü», (j&'j --_U_jl ögər-ögmək).
BU B A B I N D Ö R D HƏRFLİLƏRİ
cs-M A y d ı: dedi. <<c?Û>- -"-- J ( ol manqa söz aydı = o mənə söz

1
söylədi», (JJJ'-Cİ -*.' ayar-aymak).
O y d ı: oydu. «_ JJJI 1
dsP * J( ol kağun oydı = o, qovun oydu».
Başqası da belədir, (jl_j(- JUJJ( oyar-oymak).
cs^ O y d ı: basdı. «jJ tVJİ J ( ol unuğ oydı = o, unu basaraq sıxış-
dırdı». Bir şeyi yerləşdirmək və sıxışdırmaq üçün də belə
deyilir, (JM -C_MJ( oyar-oymak).
cs-*-l Ə n q d i : « c s j ' ər ənqdi = adam çaşdı, əngi-məngi oldu», (JSJ

-uSUSül ənqər-ənqmək).
_;_s_l Ö n q d i : dəldi. «_s-"-( _:"*_ J ( ol yığaç önqdi = o, ağac dəldi».
Divarın təməlini və başqa şeyləri dəlmək də belədir, ( j s J -
_____(önqər-önqmək).
_:___( O n q d ı: soldu. «_•-*-( (j&j^ <___. barçm boduğı onqdı = ipək
parçanın rəngi soldu», (jsJ- _*---( onqar-onqmak). Buna
<<(____( onquktı» da deyilir.
Qayda:
Bu bölmənin əmr şəkli iki hərfli olur.

«J1 CJUJJ yarmak al», « J ! <_-! attın ıl» sözlərindəki «al» və «ıl» sözləri
kimi, «pul al» və «atdan en» deməkdir. Bundan sonra

türk dilində fe'l köklərinin əmr şəkli olduğunu biləsən,
əmr forması olaraq sabitləşən şəkil əsil kökdür. Bir çox
səbəblər və bir çox mənalar dolayısı ilə bu kökə bir sıra
hərflər əlavə olunur. İnkar düzəltmək üçün bütün fe'llərdə
əmr şəklinin sonuna «-> -ma» şəkilçisi artırmaq lazımdır:
«--' alma=alma», «t-!t ılma=enmə» kimi. Bütün qaydala-
rm, müddəaların toplandığı yer salim kitabıdır. Tanrı izin
versə, orada izah olunacaqdır.
İki hərflilər bölməsi bitdi.

2 1 7
ÜÇ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
HƏR NÖV H Ə R Ə K Ə İLƏ O R T A S I

HƏRƏKƏLİ O L A N J-İ F Ə ' Ə L B A B I
J
_?Jj.f Ö p ü r d i : içirtdi, «cs j.f c> -"-*- Jf ol manqa mün öpürdi = o mənə
şorba içirdi». Başqası da belədir, ( j j . i - <-"t-jjf öpürür-öpür-
mək).
j J
c. J J ( Ö t ü r d i : öttürdü. «cs >f 'jFja^ Jf ol sıbuzğu ötürdi = o, tütək
öttürdü, çaldı». Başqası da belədir, (jjjf -<-«->( ötürür -
ötürmək).
J
cs jjf U t u r d ı: kəsdi, «_S JJ( J
Jf ol saç uturdı = o, saç kəsdi». Paltar
və paltara bənzər şeyləri kəsmək də belədir, ( j j - - <-S-»j_(
uturur-uturmak).
CS JJ( J
Ö t ü r d i : dəldi, «_. JJJ( f<- Jf ol tam ötürdi = o, dam dəldi», ( j j j f -
__Uj_( ötürür-ötürmək).
cSJjrf U ç u r d ı: uçurdu. «_sJJ^V' <J& Jf ol kuş uçurdı = o, quş uçurdu».
j
csjj^f U ç u r d ı: «_s jrf 05i Jf ol anı attm uçurdı = o onu atdan
saldı», ( j j j ^ f -cj^jVf uçurur-uçurmak).
jJj^f J
Ö ç ü r d i : «cs j->f $ J( ol otuğ öçürdi = o, odu söndürdü». Bu
atalar sözündə də işlənmişdir: «c^"-*j->f VJJ g*_( j_f otuğ
2 1 7
Təbii k i , burada xəbər şəkilçisi nəzərə alınmır. Yalnız bu halda bölmədəki sözlər üç
hərfli sayıla bilər. Lakin bir az sonra hətta altı hərfli sözlər gəlir. Üstəlik, sözlər fə'əl
babı üzrə deyil, fə'əl'di babı üzrə verilir.
odhğuç birb öçürməs = odu atəşb söndürməzlər». Bu söz
«qanı qanla yumazlar, su ilə yuyarlar» məqamında işlədi-
Iir.
_S J->( J
Ö ç ü r d i: «_S JV( J
0^4 £4 anmq öpkəsin öçürdi = onun hirsini
soyutdu».
csj">( j
Ö ç ü r d i : «j*'j±> ıJ4> ^ ' J _-"! J ol anı urup tını öçürdi = o onu
döyərək soluğunu kəsdi». (jj^ -"-SUjkf öçürür-öçürmək).
j j->) İ ç ü r d i: içirdi. «<_r jr! -«>-

J J
j*-! J ol anqar suw içürdi = o ona su
içirdi». Başqası da belədir, (jj*! - s\*j*.\ içürür-içürmək).

j j. !
J j
Ə d h i r d i: ayırdı. «c$ J, ! o&&i Js&\ <J ol edhgüni yawlaktan əd-
j J
hirdi = o, yaxşını pisdən, düzü yəridən, xeyiri şərdən ayır-

dı». Bu məsəldə də işlənmişdir: «_-"-«J. ! _r*"^j? _J_! _tli tır-j
nqaklı ədhirməs=ət dırnaqdan ayrılmaz». Bu söz ətin dır-

naqdan ayrılmadığı kimi, qohumların da bir-birindən ay-
rılmayacağını bildirmək üçün deyilir, ( j j j ! ---Ujj! ədhirür-
ədhirmək).
cs jj! Ə j
d h i r d i : seçdi. «(ySJî _s jjl J
j
ol ədhirdi nənqni = o, bir şeyi
r,eçdi», (jjj' -__Ujİ1 ədhirür-ədhirmək).
f. jj( j
Ü d h ə r d i m: uydum, j
«f. jj( _-•' ö* mən anı üdhərdim = mən ona
uydum, dalınca getdim», (jjt jf-_-Ujj( üdhərür-üdhərmək).
CS J*-! A s J
u r d ı: asqırdı. «_s j*-' J
j ! ər asurdı = adam asqırdı», (jj^-
_jUjl_l asurur-asurmak).
_S J*-( J
O s u r d ı: « _ S J * - J ! ər osurdı = adam yel buraxdı», (jj>4
J
-jUjl_f
osurur-osurmak).
CS J*-! J
I s ı r d ı: dişlədi. «cs j*-! &\ ıt ısırdı = it dişlədi, qapdı». Bu mə-
j
səldə də işlənir: «UJ_ O _ U J J _JU o-Uj*_l __l ıt ısırmas, at təp-

məs temə=it tutmaz, at təpməz demə», çünki onların təbi-
əti, yaradılışı o cürdür, (jjr"! -JUJ*-! ısırur-ısırmak).
jijü Ö ş ə r d i : qaraldı, J
«CS J-'( jjji £4 anınq közi öşərdi = onun
[aclıqdan] gözü qaraldı», (jjt_L__Uj_ı( öşərür - öşərmək).
j j j c f O ğ u r d ı: «_ Jjcf _*__-- J ər sünqük oğurdı = o, sümüyü yardı
və ayırdı», (jj&f - j U j e f oğurur-oğurmak).
cjjjäi Ə w ü r d i : «_;Jjai ö^'ji J** Jf ol məni yoldın əwürdi=o məni

yoldan qaytardı».
j J J - ' Ə w ü r d i : «_f-j-( J<4 Ji ol ayak əwürdi=o, qab çevirdi». Başqası
da belədir, (Jjäi -<-_Uj_i əwürür-əwürmək).
c.-jŞf Ə g i r d i : «J*J$ -"- <-**-. bəg kənd əgirdi = bəy şəhəri mühasirəyə
aldı».
J t
LS jr' J
Ə g i r d i : «ts j*"i <-y - * U urağut yıp əgirdi = qadın ip əyirdi».
j j*»' Ə g i r d i : «j jr' J*& <-__-» suw kəmini əgirdi = su gəmini əydi, çe-
J J
virdi».
ts jr' Ə g i r d i : «J*JP '^4 J** J( ol məni ışka əgirdi = o məni işə qoş-
j
du», ( J j r ' - <-"UjŞİ əgirər-əgirmək).

J
t. j"i A 1 a r d ı: qızardı, «_Jj*l l i - t a l k a alardı = üzüm.qızardı».
A 1 a r d ı: qamaşdı, « ts j*i jjj* j
£ 4 anınq közi alardı = onun
gözü qamaşdı».
CSJJJI A 1 a r d ı: «_;-_» Jai u^4 kişi yini alardı = adamm bədəni ala
oldu», (jjVİ - j U j l i alarur-alarmak).
J J
ts j . İ 1 ə r d i: «_; j*>! <-*"-"-" u j j _ _5ü_ məninq közümə nənq ilərdi=mənim
gözümə bir şey ilişdi, göründü», (qaranlıqdan, yaxud ara-
lıdan, uzaqdan gözümə bir şey ilişdi). Bu bənddə də işlən-
mişdir:
C?-J!1-__-J5» -ä
J * j A U-^-İJ^-*-^
jijL-iu 2 _jl
J j - " - J r '-Z-** J-JJ-"

«Kaklar kamuğ kölərdi,
Tağlar başı ilərdi,
Ajun tmı yılırdı,
Tütü çəçək çərkəşür».
Quru tamam göl oldu,
Dağlar başı göründü,
Dünyanın nəfəsi qızdı,
Dürlü çiçəklər sıralandı.
(Sular artdı, çala-çuxuru doldurdu, dağların başı görünən kimi oldu,
dünyanın nəfəsi qızdı, gül-çiçək açdı).
J J
_ j - i Ə m ü z d i : əmizdirdi, «cs j-' ^ j * - -j&ljf urağut oğlınqa süt
əmüzdi=qadın uşağma süd əmizdirdi», ( j j - i - _ - U j _ * əmü-
zür-əmüzmək).
cs-wjf Ö p ü ş d i : öpüşdü, «j^4 VJJ - v _ Jf ol məninq birlə öpüşdi = o
mənimlə öpüşdü», (j*-.! -_SU_-jf öpüşür-öpüşmək).
c?-_ui A 11 ş d ı: atışdı. «_ ^ i j ' VJJ _ U _ j f ol məninq birlə ok atışdı = o
mənimlə birlikdə ox atdı». H ə r hansı bir şeyi atmaq üçün
də belə deyilir, (j**u! - JU*_J1 atışur-atışmak).
cj--jf U t u ş d u: uddu, «j±& J U J J VJJ <__- Jf ol məninq birlə yarmak
utuşdu = o mənimlə birlikdə pul uddu», (j**- - jU__if utu-
şur-utuşmak).
j±ty İ t i ş d i : «tj VJJ _SU Jf ol anınq birlə itişdi = o onunla itələşdi»,
(jj** ?!- -SU*_J! itişür-itişmək).
4
Bir şeyi müştərək qorumaq-
da köməkləşmək və ya yarışmaq üçün də belə deyilir.
c s ^ ! A ç ı ş d ı: «isî - - - Jf ol manqa kapuğ açışdı = o mənə

qapını açmaqda kömək etdi». Yarış zamanı da belə deyi-
218
lir, (jj*"*>! -J---yl açışur-açışmak) .
cj-u-aJ Ö ç ə ş d i : öcəşdi, « c s - j . >-*v- J ol məninq birlə öcəşdi = o
mənimlə öcəşdi», ( j j * * ^ -_S___-f öçəşür-öçəşmək).
c}___j İ ç i ş d i : içdi, «cs•**"*>! «-"_*- V J J - V - Jf ol məninq birlə süt içişdi = o
mənimlə süd içməkdə bəhsə girdi». Yardımlaşmaq da be-

lədir, (jj*^!--*"'-**-?'! içişür-içişmək).
[Qayda]:
Bu cür fe'llər iki növdür.

Birincisi, iki fail arasında təsirli olan fe'llərdir. Bu, ərəb dilinin m ü -
fa'ələ babına uyğundur. Bu növ fe'llər bir iş üzərində yar-
dımlaşma və yarışma da ifadə edir.
İkincisi, failin bütün hissələrinə dağılmış, içərisinə sinmiş, hopmuş bir
J
fe'l olmaqdır. Məsələn: «cs *'*>l'4j*- sirkə açışdı = sirkənin
hər tərəfı acılaşdı», «j^\ JJ d& ton tərni içişdi = paltar
təri içdi, özünə hopdurdu». Fe'llərin bir çoxu belədir.
,J
cs__j' A d h ı ş d ı: «s^4 (j* 1 J ər adhakı adhışdı = adamın ayağı
apışdı». Bir-birindən ayrılan, açılan hər nəsnə üçün belə
deyilir, (jj*-jl -J-_-.-l adhışur-adhışmak).
2 1 8
Bundan sonra yazma nüsxədə olan və basma nüsxədə unudulan bu parça gəlir:
<<_•_-*'• »'J üzüm açışdı=üzüm turşudu» ( D L T , I , s.180). Salih Mütəllibov və Hüseyn
Düzgün bu çatışmazlığın fərqinə varmamışlar. Halbuki tərcümə mətnlərindən anlaşıl-
dığına görə, onların hər ikisinin əlində basma nüsxə olmuşdur. Təsadüfən həmin
nüsxəyə baxmamış olsalar belə, ən azı Bəsim Atalay nəşrində bu çatışmazlığı görməli
və düzəltməli idilər.
_;___( U d h u ş d ı: <<_.-«-( VJJ LSJU J( ol məninq birlə udhuşdı = o yat-
maqda mənimlə yarışdı», (kim daha çox yatar deyə, o yat-
maq üzrə mənimlə yarışdı).
_;__ı_1 U d h ı ş d ı: «j^>4 Jl-I adhak udhışdı = ayaq uyuşdu».
_5____1 U d h ı ş d ı: «j±5>4 yoğurt udhışdı = qatıq uyuşdu, tutdu»,
(jjA-f - j U - j f udhışur-udhışmak).
_;___,jj I d h ı ş d ı: «j^>4 -«jl - - - J( ol manqa artut ıdhışdı = o mənimlə
ərməğanlaşdı», (o mənə, mən də ona hədiyyə verdim).
Başqası i l ə edilən hər yarış da belədir, (jj^>4 - jU*-r! ıdhı-
şur-ıdhuşmak).
_:__ıjl A r ı ş d ı: «j^>j< _r^!j-( olar ikki arışdı = onlar bir-birlərini al-
datdılar», (jj^>j> - JU__II arışur-arışmak).
j A r u ş d ı/ə r ü ş d i: «j^>j _.IJ yağ aruşdı=yağ əridi». Başqası da
belədir, ( j j * - j l - jU*_jl aruşur-aruşmak/ərüşür-ərüşmək).
jiAj U r u ş d ı: vuruşdu, «j-&J VJJ _>J1 anmq birlə uruşdı=onunla vu-
ruşdu». Bəylər və ya başqa adamlar vuruşduğu zaman da
belə deyilir, (jj*-j( -ju*_jf uruşur-uruşmak). Bu məsəldə
də işlənmişdir: « U_ijj VJJ j__ü.___jf VJJ jLS alplar birlə
uruşma, bəglər birlə turuşma=alplar i l ə vuruşma, bəylər
ilə duruşma, bəhsə girmə). Aşağıdakı şeirdə də işlənmişdir:
j_t^f_-_jJf<jj1
j^î ü'jjS-jŞJş
J _ L _ _ _ J _>____ j - _ ı
_;_Luı__»___—Ş_Jä
«Ərən alpı okuştılar,

Kınqır közün bakıştılar,
K a m u ğ tolmun tokuştılar,
Kılıç kmka küçün sığdı».
Ərlər, alplar çağırışdılar,

Qızmış gözlə baxışdılar,
Bütün silahlarla toqquşdular,
Qılınc qına güclə sığdı.
(Savaş səhnəsini təsvir edərək deyir k i , alp ərənlər, igidlər bir-birini
haylayıb çağırdılar, qızmış halda qəzəblə bir-birini süzdü-
lər, bütün silahlarla vuruşdular, qılıncın üstündə qurumuş
qanın çoxluğu üzündən qılınc qına güclə girdi).
_;__j( f j r ü ş d i : «<j±*j *-( <j ol manqa ot ürüşdi = o mənə odu
üfləməkdə kömək etdi», (jy*j -_-_--j( ürüşür -ürüşmək).
_ ; _ _ j i Ö r ü ş d i : «j^>j <jAä - - - J( ol manqa yışığ örüşdi = o mənə ip
hörməkdə kömək etdi». Hər hansı bir şeyi hörməkdə ya-
rışmaq da belədir. (jj-<j( -_-__-j( örüşür-örüşmək).
[Qayda]:
Köməkləşməni, yardımlaşmanı yarışmadan ayırd etmək istəyən onu

fe'lə qoşulan ədat ilə tanımalıdır. Ədat fe'llə «-"->- manqa»
şəklində birləşirsə, «mənim üçün» deməkdir, fe'l bu halda
«kömək, yardım» mənasındadır.
Fe'lə «Vj. ->ü- məninq birlə» sözü əlavə edilirsə, «mənimlə» demək
olur, yarış mənasma gəlir. İki adam arasında baş verən iş-
lərin hamısında əsil olan budur.
Üçüncü şəxsin fe'li nəzərdə tutulursa, «jS-l anqar» kəlməsi gəlir k i ,
«ona» deməkdir. Bu, kömək mənasında gəldiyi zaman be-
lə olur. Yarış mənası qəsd olunursa, «Vj. anınq birlə»
sözü işlədilir, «onunla» deməkdir. Bunu yadında yaxşıca
saxla!
cjj-ijf Ü z ü ş d i : «_•-«)! j»j( - - - Jİ ol manqa üzüm üzüşdi = o mənə
üzüm yığmaqda kömək etdi».
_;__jf Ü z ü ş d i : ip, ipə bənzər şeyləri kəsmək və üzmək də belədir.
Yarış üçün də belə söylənir, (jjfij -_-»_._>( üzüşür-üzüş-
mək).
___jf Ö z ü ş d i 2 1 9
: «t,J-«jf ->f - j _ £4* <j ol məninq birlə at özüşdi = o
mənimlə at çapmaqda yarışdı». Köməkləşmək də belədir,
(jj_-jf-____-jf özüşür-özüşmək).
_j__*_f A s ı ş d ı: «_;--*- - J İ -—- Jf ol manqa ət asışdı = o mənə ət as-
maqda kömək etdi», (jjAJ - J_«-V-i asışur-asışmak).
_;__*_ Ə s i ş d i : «<i--*-f <ry -*-»- J' ol manqa yıp əsişdi = o mənə ip
çəkməkdə kömək etdi». Yarış da belədir, ( j j * M ---__-*_'
220
əşişür-əşişmək) .
jiAuA I s ı ş d ı: «<-*-- ı$--*_! ısışdı nənq = nəsnə isindi, istilik onun bü-
tün hissələrinə yayıldı», (jjAfA -Jt__u_) ısışur -ısışmak).

_;__*_! E ş i ş d i : «_;_-»*_1 J I J J J ___ Jİ ol manqa toprak eşişdi=o mənə
torpaq eşməkdə kömək etdi. Yarış da belədir, (JJ*-*-İ -
__l__5u_l eşişür-eşişmək).
_;__ei A ğ ı ş d ı: <<_;-*-*=•' - - - V JJ -NI* Jf ol məninq birlə tağka ağışdı = o
mənimlə dağa çıxmaqda yarışdı». Başqası da belədir,
(jj*-p' - jU*_cl ağışur-ağışmak).
_;__&! A ğ ı ş d ı: «_;-->?' 1-*j-l j . V J J - £ 1 « Jf ol məninq birlə bir altunda
ağışdı = o, nırxı /qiyməti/ bir qızıla yüksəltməkdə mənimlə
yarışdı».
219
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «ozuşdu» (DLT-2005, s.367), çinli-
lər isə «üzüşdi» kimi (DLT-Çin, I cild, s. 199) oxumuşlar.
2 2 0
Basma nüsxədə bu sözlər «aşışdı-asışur-asışmak» şəklindədir. Bəsim Atalay isə
yazma nüsxəyə əsaslanmışdır ( D L T , I , s. 185). Salih Mütəllibov da bu barədə müvafiq
qeyd vermişdir (TSD, I tom, bet 193).
jiuç.]
J ,
A ğ ı ş d ı: «cs **? i VJJ _S-Ş} JJJ J5_O bəglər bir ikindi birlə ağışdı
= bəylər bir-birlərini qovmaqda yarışdılar».
jj-iu-i U w u ş d ı: «cs-~->i ---*-! J İ ol manqa ətmək uwuşdı=o mənə
çörək ufalamaqda kömək etdi». Yarış da belədir, (JJ-*-İ-
jU__f uwuşur-uwuşmak).
csJ*^! E w i ş d i : «__*_-_! _-*»! kişilər ışka ewişdi = hər kəs iş başı-
na qaçdı», (SsîV- ^___-„ ewişür-ewişmək).
j±u&\ A k ı ş d ı: «ı,_-Ş'jY suwlar akışdı=sular axışdı», (hər yandan
sular axdı). Bu şeirdə də işlənmişdir:
cs-^jı <y&SjiJ*
c. _*-*>! JJL*J31L3
_ ; _ _ j i -jj_ _>___.
J J _ _ J _ J ! CJJ _^jfl
«Kar, buz kamuğ ərüşdi,

Tağlar suwı akışdı,
Kökşin bulıt örüşdi,
Kayğuk bolup əgrişür».
Qar, buz tamam əridi,
Dağların suyu axdı,
Mavi bulud göründü,
Qayıq olub dolaşır.
(Bahardan bəhs edərək deyir ki: qar, buz tamam əridi, dağlardan su
axdı, səmada mavi bulud göründü, qayığın su üstündə
yırğalanması kimi, bulud da havada yırğalanır).
jVUiu-i U k u ş 1 1 1 a r: başa düşdülər, «J!-JJ_-İİ ___J!jjj.i olar bu ışığ
ukuştılar=onlar bu işi anlayıb başa düşdülər, bu işi düşün-
dülər», (jVjj__äi - j _ - _ _ ( ukuşurlar-ukuşmak).
J^f^ O k ı ş 111 a r: «j5L£*--f Y J J & -1-} JJJJYİ olar bir ikindi b i r b okış-
tılar = onlar bir-birbrini çağırdılar».
_»-"**$ O k ı ş 11: «cs-**-i "^ri V J J _ S J - Jf ol məninq b i r b bitik okıştı = o
mənimb kitab oxumaqda yarışdı». Köməkləşmək də belə-
dir, (jj*-ri -Jt__Şf okışur -okışmak).
_;___( Ə k i ş d i : «c.--Sf _*_- Jf ol manqa tarığ əkişdi = o mənə
toxum əkməkdə kömək etdi». Yarış da belədir, (jj-*-"" -
_ S U _ ı _ l əkişür-əkişmək).
_;__ş;l Ə g i ş d i : «tsJ*-r«l ıtf*** -*-""• Jf ol manqa çögən əgişdi = o mənə

çovkan əyməkdə kömək etdi» Yarış da belədir, (JJ***! -
_____şf əgişür-əgişmək).
_;___ Ö g ü ş d i : «t,_*_-f oJl <__. ikki ərən ögüşdi = i k i adam bir-birilə
öyüşdü», (hər kəs özünü təriflədi), (jj**-i - _ - U _ _ _ f ögüşür-
ögüşmək).
_r__ı_f Ü g ü ş d i : « _?_*__( _.> _*-_» Jİ ol manqa tarığ ügüşdi = o mənə
buğda üyütməkdə kömək etdi». Yarış da bebdir, (JJ*-~ -
_ _ U _ i _ i ügüşür-ügüşmək).
j_b___i İ g ə ş d i 1 ə r 221
: «j"^J**-l - j a JÜ -**y> kişilər ışta bir-birigə
igəşdilər = adamlar işdə bir-birinə arxa oldular, güvəndi-
lər», (jj**-! --____-_ igəşür-igəşmək).
tsJ**^! İ g ə ş d i : «ji£&\j£ ___ Jİ ol manqa təmür igəşdi = o mənə dəmir
yeyələməkdə kömək etdi», ( J J * * - ! -_-__-_! igəşür - igəşmək).
_;___) İ g ə ş d i : «j±&\ I j i . <_-! ikki boğra igəşdi=iki buğra çarpışdı, bir-
birini dişlədi». Aşağıdakı məsəldə də işlənmişdir: « J ^ \
jjiaJu JjSisJsi__f 4 jj_i_i!ij_j ikki boğra igəşür, otra kökəgün
yançılur = i k i buğra çarpışar, ortada göy milçək qırılar».
Bu söz və ondan əvvəlki beşinci və altıncı sözlər cəmdədir.

Bu söz iki bəyin çarpışması zamam arada zəiflərin əzilməsi

haqqında söylənir.
j±$4) A 11 ş d 1: «j^4 <<4 -»-*• J( ol manqa alım alışdı = o mənə alaca-
ğımı almaqda kömək etdi». Başqası da belədir, (jj***l -
t jU__|l alışur-alışmak).
_;___} 1 1 1 ş d 1: ilişdi, «j±&> VJJ JL\ ikki nənq birlə ılışdı = iki şey
bir-birinə ilişdi», (JJ*-?! -JU**)! ılışur - ılışmak).
_;___} 1 1 1 ş d 1: «j --*! J>3-- kançık ılışdı = erkək itin cinsi aləti qancı-
ğmkına ilişdi, çataşdı».
_;___} 111 ş d 1: «j±ty j ? j ! _$ ikki adhğır ılışdı=iki ayğır cütləşdi, bir-
birini dişlədi». Dəvə üçün də belə deyilir.
_;_«_(U 11 ş d 1: ulaşdı, « j ^ 4 W-J. j j i böri barça ulışdı = bütün qurdlar
ulaşdı». Başqası da belədir, (j**.( -J___ı.( ulışur -ulışmak).
Həmin söz bu şeirdə də işlənmişdir:
JJ—'jJJ _tj! ^*r*-'( l
jl L _ _ J _HJ_J
Jö'jjy u-ij> 5
VJ *-
JJ*Aj( -ÜJ* ' -

"
«Ulşıp ərən börləyü,

222
Yırtın yaka urlayu,
Sıkrıp üni yurlayu,
Sığtap közi örtülür».
Hər kəs qurd kimi ulayır,
Yaxasını yırtıb bağırır,
Səsi gəldikcə qışqırır,
Gözü örtülənə qədər ağlayır.
2 2 2
Çinlilər bunu ərəb qrafıkası ilə <<_-">. yırtın», latın qrafikası iiə «yırtıp» şəklində
oxumuş və müvafıq qeyd vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.204).
(Əfrasiyabın ölümünə yandıqları üçün hamı qurd kimi ulayır, hay-
qıraraq yaxasını yırtır, bəzən ırlayıcı (ağı deyən) kimi səs
çıxarır, yaş gözünü örtənə qədər ağlayır).
_;___( ü 1 ə ş d i : bölüşdü, «_•---( _J-2 [£\ JY( olar ikki tawarın üləşdi =
onlar ikisi mallarmı böldülər», (JJ~-( -_-___( üləşür-üləş-

mək).
^___( TJ 1 a ş d ı: «_--*( " - j * . -*-- JÜ bir nənq birgə ulaşdı = bir nəsnə bir
nəsnəyə çatdı», ( j j - - ( - J _ _ - " f ulaşur-ulaşmak).
j__]( Ö 1 i ş d i : nəmləndi, islandı, «-*-- (,_-.(ölişdi nənq = nəsnə nəm-
ləndi, nəm o şeyin bütün hissələrinə hopdu», ( j j - _ f - j U - . (
ölişür-ölişmək).
_;--.] 1 1 1 ş d ı: «cs--._ j & ö^ VJJ - * J - <J ol məninq birlə tağdın kudhı
ılışdı = o mənimlə dağdan aşağı enməkdə yarışdı», (jj*-"5 -
JU_JI ılışur-ılışmak).
j^4\ 111 ş d ı: «_$_-.} J J J Y J J <S4* <J ol məninq birlə topık ılışdı = o mə-
nimlə top asmaqda yarışdı», (hansımız topu daha yaxşı
asacaq deyə yarışdı), (JJ-T. - JU_4! ılışur-ılışmak).
<J±£A\ A m u ş d r. keyləşdi, «jl j ± £ * \ amuşdı ər = adam keyləşdi», (ona
edilən irad və tənbeh dolayısı ilə). Başqası da belədir,
(jj-i-1 -J_-*«1 amuşur-amuşmak).
j_slj__j( O n a ş d 11 a r: «J5ÜJ_-( j - ä jV( j-äulj. bu ışığ olar kamuğ onaş-
dılar=onlar hamısı bu işdə [bu xüsusda] yekdil oldular,
razılaşdılar». Başqası da belədir, (jYjj_<_f -j_u__f onaşur-
lar-onaşmak).
j•**-"! I n ı ş d ı: «j±$4\ ö-^^Ji £4* _' ol məninq birlə tağdm ınışdı = o
mənimlə birlikdə dağdan enməkdə yanşdı», (jj***! - JL-_J!
ınışur-ınışmak).
Jty A ç ı k 11: acdı, acıqdı. «J*h>J ər açıktı = adam acdı, aclıqdan

qıvrıldı», ( j - > i - JUW açıkar-açıkmak).
J**$> U ç u k 11: sona çatdı, «J&J J4 ış uçuktı = iş sona yetdi», (J^ -
jUäki uçukar-uçukmak).
J&J U s u k 11: susadı, «J3L*\J ər usuktı = adam susadı», (j--«i -J_-u-i
usukar-usukmak). Bu atalar sözündə də işlənmişdir:
<<jj-J- __>- __- _a_>- \AAAJI usukmışa sakığ kamuğ suw kö-
rünür = susamışa ilğım [sərab] bütün su görünər». Bu söz
ehtiyac duyduğu nəsnənin asanlıqla əldə olunacağını zənn
edən adam haqqında söylənir.
J&& A ş u k t ı: darıxdı, özlədi, <<J&>} \Sİ\ Jİ ol əwgə aşuktı = o, ev
üçün darıxdı». Başqası da belədir. Bir şeyin həsrətini çə-
kən, bir şeyə düşkün olan adam üçün də belə deyilir, (j-_-i
_ j U _ _ i aşukar-aşukmak).
t^-ki A ğ u k 11: zəhərləndi, «J&>J ər ağuktı = adam zəhərləndi». Bu
söz təsirlidir, necə k i , ərəbcə humma-dan gələn «hummər-
rəcilu» sözü də belədir, ( j - ^ i - JU--İ ağukar-ağukmak).
A 1 1 k 11: «J*ŞJ ər alıktı = adam alçaldı».
Jüü A 11 k 11: «JZ& o-i. baş alıktı=yara pisləşdi, azdı». Təhəratsızla-

rın, aybaşılı və zahıların baxmasından xarab olan, pozu-
lan hər şeyə belə deyilir, (j-J*i -JUM alıkar-alıkmak). Bu
bənddə də işlənmişdir:
J&\ u U ___ü
j^j VH'Si J&

U Xi i"\ u-J j-Lı
j_y f^_r*i t5--i

«Başı anınq alıktı,
Kanı yozup turuktı,
Balığ bolup tağıktı,
Əmdi anı kim yetər?»
Onun yarası azdı,
Qanı çox axıb durdu,
Yaralanıb dağa çıxdı,
İndi ona kim yetər?
(Qanı soyuyan, donan yarah bir adamdan bəhs edərək deyir k i , onun
yarası fəsad verdi, o da dağa çıxdı, yarasından çox qan ax-
dı, ağırlaşdı, indi ona kim yetişər?).
J&Ş Ə t i k t i : ətləndi, «J&ş d ^ i oğlan ətikti = oğlan ətə-qana doldu,
tonbullaşdı, böyüdü», (JSJ -_-USo! ətikər -ətikmək).

<JSA\ İ ç i k t i: «J&*\J ər içikti = adam döyüşdə təslim oldu və öz ar-
zusu ilə düşmən tərəfındə savaşa girdi», ( j - ^ ! -<-SU£*l içi-
kər-içikmək).
tf&ki Ü ç ü k d i : «j£^\i JLÜJ ər tını üçükdi = savaşda adamın səsi
batdı və ya üstünə soyuq su tökülməkdən, yaxud çox d ö -
yülməkdən soluğu kəsildi», (ji*->i -c-US__i üçükər -üçük-
mək).
aJ-ui Ö p ü 1 d i : içildi, « j & süt öpüldi = süd içildi». Başqası da
belədir. Əsas cəhət odur k i , keçmiş zaman şəklinə J 1 hərfı
artırılsa, fe'l məchul olar, (J4 -__l__.f öpülər-öpülmək).
cüJjj' A 1 1 1 d ı: atıldı, « _ - Ş <Jİ ok atıldı = ox atıldı», (J?! -tjP^ atılur-
atılmak).
_5-Şl A t ı 1 d ı: «a;--.1 _ ; j _ ! _-_>A çəçək ağzı atıldı = tumurcuq açıldı».
Çiçək və tam ayrılmayaraq açılan hər nəsnə üçün belə de-
yilir.
j;_u( Ö t ə 1 d i : «_;--( - 4 . j . Jİ ol bu ışta ötəldi = o bu işdə çalışdı, yo-
ruldu», ( j - f - - - U - i ötəlür-ötəlmək).
_;__( O t u 1 d ı: alağı almdı, «_;-_( _ . j - tarığ otuldı = əkinin /alaq/ otlan
biçildi, başı vuruldu». Əkini pozan, zay edən hər bitki ba-
rədə belə deyilir, (j-( - JU_( otulur-otulmak).
_;__( Ü t ü 1 d i : ütüldü. «_;--( _r__ _ • j - koy başı ütüldi = qoyunun başı,
başındakı tüklər ütüldü», (j->! - _ _ - _ ( ütülür -ütülmək).
_-"! İ t i 1 d i : itildi, dəf edildi. « - * - - j&\ itildi nənq = bir şey itələndi,
dəf edildi».
_•-*! İ t i 1 d i : «_;-.! <_**--( oğlan itildi = uşaq böyüdü», (jj*">! -_*_-.! itilür-
itilmək).
_;•->! A ç 11 d ı: «_••_>! O - J I ış açıldı = iş açıldı».
_;•->! A ç 11 d ı: «j •**>! -*•_-• kök açıldı = səma açıldı».
_;_Kİ A ç 11 d ı: «_;•-?•! cjSJS könqül açıldı = könül açıldı». Hər hansı bir
şey açılsa, yenə belə deyilir, (JJ*>1 - JUİ*I açılur-açılmak).

_•->! İ ç i 1 d i : içildi, «_•->! _*_-« suw içildi = su içildi». Başqası da belə-
sl
dir, (j*>! -- **>! içilür-içilmək).
_5_Jjl A d h 11 d ı: ayıldı, «j^4 ^ J * - ! əsrük adhıldı = sərxoş ayıldı», (J4
- J U İ J İ adhılur-adhılmak).
j&\ I d h ı 1 d ı: «ts •**•>! tutğun ıdhıldı = dustaq və ya bağlanmış

olan adam açıldı, buraxıldı». Başqası da belədir, (J'4 -
jUlj) ıdhılur-ıdhılmak).
ts•*_( U r u 1 d ı: vuruldu. « t , - _ f j ! ər uruldı = adam vuruldu, döyüldü».
Başqası da belədir, (jj'j - jUJjf urulur -urulmak).
j-d'j U r u 1 d ı: «_?__(jAj) tergi uruldu = süfrə quruldu, açıldı».
ts-ljf U r u 1 d ı: «_;-ji _ . j - tuğ uruldu = növbə davulu vuruldu, növbə
davulu çalındı, qarovul dəyişdirmə barabanı çalındı».
_._Jjf O r u 1 d ı: biçildi. «j^J tarığ oruldı = əkin biçildi». Həmin
söz bu bənddə də işlənmişdir:
_;_jjf UJ5O fC-jj

jilj _ySI _-_ıjw_
j___jij_>__fc_-
«Kurvı çuvaç kuruldı,

Tuğum tikip uruldı,
Süsi otun oruldı,
Kançuk kaçar, ol tutar».
Xanın yuvarlaq çadırı quruldu,
Bayraq dikildi, davul vuruldu,
Düşmən əsgəri ot kimi biçildi,
Hara qaçsa, o tutar.
(Şair savaşdan bəhs edərək deyir k i , xanın çadırı qurulanda (bu çadır
ipəkdəndir, şiddətli soyuqdan, qardan, yağışdan qorun-
maq üçündür) bayraq diklir, davul vurulur, düşmən əsgər-
ləri zəmi kimi biçilir, indi onlarm böyüyü mənim əlimdən
hara qaça bilər).
ıj^j TJ r u 1 d ı: «j^J jlij örgən uruldı = örkən, çatı, urğan hörüldü».
Başqası da belədir, (JJ - _j--jf urulur-urulmak).
j ^ j Ü r ü 1 d i : «j^J '-r- - ^ i J ər öpkəsində ürüldi = adam qəzəbin-
dən şişdi, qabardı».
j-dj Ü r ü 1 d i : «jdj <-J-> kap ürüldi = tuluq şişirildi».
j ^ j Ü r ü 1 d i : «ts-iji <As> ot ürüldi = od üfləndi». Bu fe'l həm təsirli,
həm də təsirsizdir. Bu atalar sözündə də işlənmişdir:
«jj^ ^Ji j&.j <ıA o V ' j ' j M i yalnquk ürülmiş kap ol,
ağzı yazlıp alkınur=adəmoğlu şişirilmiş tuluq kimidir, ağzı

açılan kimi boşalar».
j ^ j İ r i 1 d i : «j^j-» J4J\ J ər irildi, sərildi = adam qayğıdan sarsıldı,
223
qəmləndi, üzüquylu sərildi», (Jj\ -___-_)! irilür-irilmək) .
cs-^ji Ü z ü 1 d i : üzüldü, «j^'j - v ' anınq əti üzüldi = onun əti üzül-
dü». Uzununa üzülən hər şey üçün belə deyilir.
tj^J A z 11 d ı: azıldı, «j^J Jjj yol azıldı = yol azıldı», (Jj -JUJJİ azı-
lur-azılmak).
j ^ j Ü z ə 1 d i : «j-£jj> ər üzəldi = adam yoruldu, qurtula bilməyəcəyi
bir işə düşdü».
j - ^ j Ü z ə 1 d i : «j-Jj - ^ ! iglik üzəldi = xəstənin can verməsi çətin-
ləşdi, sanki ölümün şiddətindən can verə bilmir», (Jij -
__U_ijf üzəlür-üzəlmək).
j ^ ' j Ü z ü 1 d i : üzüldü. «->-- j ^ ' j üzüldi nənq = nəsnə üzüldü, qopdu,
qırıldı», ( j l j i - _ S - _ j i üzülür-üzülmək).
224
j4_f A s 11 d ı : «j •-*-! _^y yışığ asıldı=ip uzandı». Başqası da belədir,
ip uzandığı, uzadıldığı zaman da belə deyilir, (jV-i - J U M
asılur-asılmak).
_r_L_i A s 11 d ı: asıldı, «j^jji £-^jji bir nənq birgə asıldı=bir nəsnə
digərinə asıldı», (j^1-J_-V-l asılur-asılmak).
_.__*_( U ş a 1 d ı: «_;__-( __U-İ ətmək uşaldı = çörək ufalandı». Başqası da
belədir, (J^4 -_.UI_İ uşalur-uşalmak).
_;_l_ı1 A ş u 1 d ı: «_;_--! d*j*j>j "-M anınq üzə yoğurkan aşuldı = onun
üstünə yorğan örtüldü», (J^t -JU__1 aşulur -aşılmak).
_5___,1 E ş i 1 d i : eşildi, «j•-"! kum eşildi = qum eşildi». Başqası da
belədir, (J4*\ - - S U L - l eşilür-eşilmək).
2 2 3
Salih Mütəllibovun fikrincə, bu, idiomatik ifadədir (TSD, tom I , bet 204).
2 2 4
Bu maddəni a yerinə e/ə ilə də oxumaq (asıldıêsildi/əsildi) m ü m k ü n d ü r .
j 4 - ! İ ş i 1 d i : « j - ^ \ ___yl JSİ _sül anunq əligi ışka işildi = onun əli işə
yatdı». Başqası da belədir, (JA\ -____yi. işilür-işilmək).
_.___•( Ü ş ə1 d i : arandı, «j-&*\ _J_İ _süf anınq əwi üşəldi = onun evi
axtarıldı, arandı». Aranan hər şey üçün də belə deyilir,
(j_U_f -_____.(üşəlür-üşəlmək).
_.___TJ w u 1 d ı: ufalandı, «<-*-- _•--! uwuldı nənq=nəsnə ufalandı», (jty

-_jU__f uwulur-uwulmak).
<j-&\ U k u 1 d ı: anlaşıldı, «j__>!j\>-j. bu söz ukuldı = bu söz anlaşıldı,
başa düşüldü», (j&! - jU-if ukulur-ukulmak).
j-&\ O k 11 d ı: oxundu, «_s-Ş! bitik okıldı = kitab oxundu», (S%\ -
jUJŞf okılur-okılmık).
j^\ Ə k i 1 d i : əkildi, « j & \ _ j - tarığ əkildi = toxum əkildi». Bir şey
başqa bir şey üzərinə əkildiyi zaman da belə deyilir, (Jş\ -
__Ulşf əkilür-əkilmək).
_s-&l Ə g i 1 d i : əyildi, «<j-Şl _;-_ yığaç əgildi=ağac əyildi». Başqası da
belədir, (Jş\ -__Ulşf əgilür-əgilmək). Bu atalar sözündə də
işlənmişdir: « _ H U _ _ < _ _ _ £ <j--j-. _>-Uİ_l _Uu _ j _ kuruğ yığaç
əgilməs, kurmış kiriş tügülməs = quru ağac əyilməz, quru-

lu, gərilmiş kiriş [yay] düyülməz». Bu söz bir şeyin istifadə
olunduqdan sonra əvvəlki halına dönməyəcəyini bildirir.
j & \ Ö k ü 1 d i : yığıldı, «_--f $j& toprak öküldi = torpaq yığıldı».
Başqası da belədir, (J& -__UJ_f ökülür-ökülmək).
_ı_l_f Ö g ü 1 d i : öyüldü, «_._-(J ər ögüldi = adam öyüldü, tərifləndi»,
(jl_f -__U__f ögülür - gülmək).
_._jjf u b a n d ı: gizləndi, «j•-.( ö^* Jf ol məndin ubandı = o məndən
gizləndi», ( j j j . f - j U L f ubanur-ubanmak).
_;•*"_! Ö p ü n d i : «_s-j.f ü>* Jf ol mün öpündi = o, şorba içirmiş kimi
göründü, əslində içmədi», (JJ4 -____$ öpünür-öpünmək).
245
[Qayda]:
Bu mənada bir sıra fe'llərə ö n hərfı əlavə olunur. Bunun səbəbi failin
həqiqətdə etmədiyi bir işi etmiş kimi görünmüş olmasını
bildirmək üçündür. Yaxud da bir işin başqasınm köməyi
olmadan müstəqil şəkildə görüldüyünü bildirməyə xidmət
edir.
j-Ş A 11 n d ı: «J*Ü J J Ü
d ol naru atındı = o, bir tərəfə atıldı, yuvar-
landı». Başqa adamm qüvvəsi ilə bir tərəfə atılan şey üçün
də belə deyilir, ( J J Ş - j u ş i atınur-atmmak).
A 1 1 n d ı: «J-&< <J <J ol ok atmdı = o özünü ox atmış kimi gös-
tərdi», (JJ*.! - dh^ atmur-atınmak).
tf-S U t a n d ı: utandı, ü & t3 ol məndin utandı = o məndən
f
u l f
utandı», (JJ->( - J - utanur-utanmak). Oğuzca.
!
j i M Ö t ü n d i : «*•& - ol xanka ötük ötündi = o, xana
dərdini izah etdi». Başqası da belədir. Əsli «j-^>> ötkün-
di»dir, «eşitdiyi kimi nəql etdi» deməkdir, ( J J - » -
ötünür-ötünmək).
A ç ı n d ı: «j^> öJ ^ bəg ərin açındı=bəy əsgərlərinə doyum-
luq, qənimət verdi, kərəm qıldı». Başqası da belədir.
A ç ı n d ı: <<_?--_J ü>> J ər atın açındı = adam atına yem verdi».
_;J_Aİ A ç ı n d ı: <<_«-_." üiJ* J ər koyın açındı = adam qoyununu açmış
kimi göründü». Beşikdəki uşaq, yataqdakı xəstə örtüsünü
açdığı zamanda belədeyilir, (j_J - JM_J açınur-açmmak).
_;___(TJ d h u n d ı: ayıldı, «j-^J ər udhundı = adam yuxudan ayıldı»,
(j_j( . j U j j f udhunur-udhunmak).
246
Mahmud Kaşğari
_,___( O d h u n d ı: «j-_( _ıf ot odhundı = od söndü», «j&\% yula od-
hundı = çıraq söndü». Başqası da belədir.
( . ^ O d h u n d ı: «_•--( anınq kutı odhundı = onun bəxti sön-
dü», (__-( -J-_-( odhunur-odhunmak). Bu şeirdə də işbn-
225
mişdir :
_;___( _.__!
_; _-_( J-JJ (j-J-S
_.___! JL_£ J-J

jlj( fJ---j!
«Əmdi udhun udhundı,
Kidin təlim ökündi,
El bolğalı igəndi,
Andağ ərig kim utar».
İndi yuxusundan ayıldı,
Sonra çox peşman oldu,
Sülhdən geri çəkildi,
Belə əri kim udar?
(İndi düşmən yuxusundan oyandı, sülh zamanındakı fəaliyyətsizliyinə
peşman oldu, sülhdən çəkindi, belə bir adamı məndən
başqa kim məğlub edə bilər).
j-^J A r ı n d ı: arındı, yuyundu, «_->*JJ ər arındı = adam təmizləndi,
yuyundu».
J^J A r ı n d ı: «j£JJ ər arındı = adam xüsusi dərman sayəsində
t ü k b r d ə n azad oldu», ( j j - J - Jbüji arınur-arınmak).
j^J U r u n d ı: «_;-jjf ajj J ol özin urundı = o, bir işə peşman olduğu
üçün öz-özünə döyündü». Əslində döyünməyərək özünü
2 2 5
Bu şeir əslində bundan əvvəlki maddədən, yəni «_?•-->( udhundu=oyandı» sözündən
sonra gəlməlidir. Bəsim Atalay kimi biz də ona toxunmadıq, yəni yerini dəyişdirmədik.
döyünürmüş kimi göstərən adam haqqında da belə söy-

lənir.
ts-yf U r u n d ı: <<_j-ijf cJ&-J ər suwluk urundı=adam çalma sarıdı».
cj-ti'j U r u n d ı: «j^'j --ş-je - * ' J urağut bürünçük urundı = qadın
bürüneək büründü, baş örtüsünü örtündü, örtdü», (j'j -
jUiji urunur-urunmak).
cfJjji U r u n d ı: <<_.-iji ı/-t*J ər . . . i urundu = adamın şeyi durdu», (j'j
-_jUij( urunur-urunmak).
j->J Ə r i n d i : ərindi, «j^J "---jlji ər ışka ərindi = adam işə ərindi»,
(__J-__UiJ ərinür-ərinmək).
jSLJı A s ı n d ı: «j•-*-! --> at asındı = at qurtulmaq üçün bağlandığı ipi
dartdı, dartmdı».
filuA I s ı n d ı m: ^ -*-. j - * - * ! 6* mən anqar ısındım = mən ona isindim,
2
onu sevdim».
i s i n d i : <<<j-V-! --(Ji ol otka ısmdı = o, odda isindi, qızışdı».
_.__*_} İ s i n d i : «j<&*\ !•» ü j ^ Ji ol kündə ısındı = o, günəşdə qızındı»,
226
( J J V . - J W ^ ! ısınur-ısınmak) .
_;___,} İ ş ə n d i : inandı, güvəndi, «j-&»\ -*-" Ji ol manqa işəndi = o mə-
nə inandı, bir işdə mənə güvəndi», (_£-! -_*U3__} işənür-işən-
mək).
_._I_ıi A ş u n d ı: keçdi, ötdü, «j-&»\ a-i- Jİ ol məndin aşundı = o məni
keçdi», ( j - - l - J U 3 İ _ ! aşunur-aşunmak).
ji& A w ı n d ı: alışdı, ovundu, «j-^\ -*->-• Jİ ol manqa awındı = o mənə
alışdı», (j-äf -_jU_jf awmur-awınmak).
_;__( U w u n d ı: «j->- --U-i _ _ j f Jf ol özinqə ətmək uwundı=o özünə
çörək ufaladı», (jj-f-_jU_if uwunur uwunmak).
2 2 6
Bəsim Atalayın qeydinə görə. bu söz basma nüsxədə «J--^! ısmmak», yazma
nüsxədə isə <<-__i_! isinmək» şəklindədir ( D L T , I,s. 202).
Mahmud Kaşğari
ı 5 ^ U w u n d ı : « ^ l üf4 Jf ol əligin uwundı=o, özünə qarşı olan pis-
lik, acı bir xəbər, yaxud ağrı üzündən əllərini ovuşdurdu».
tj-Şf O k ı n d ı: oxundu, «ts-"£>( -SOJ bitik okındı = kitab oxundu».
j ^ O k ı n d ı: guya oxudu, « j - Ş ! -*4> Jf ol bitik okındı = o oxumadığı
halda özünü kitab oxuyurmuş kimi göstərdi», (jSjaL Jt-3(
okınur-okunmak). Bu sözdə ü n hərfı J 1 hərfmin yerinə
keçmişdir.
csî Ə k i n d i : «ts-Şİ - _ j j l Jf 1 özinqə tarığ əkindi = o özünə

0
toxum əkdi», (jSsi əkinür --__£! əkinmək).

ts--f Ö k ü n d i: peşman oldu, «ts--f J( ol yazukmqa ökündi = o,
günahına görə peşman oldu». Hər peşmançılıq üçün belə
deyilir, (jS-f - _-__-(ökünür-ökünmək).
j ^ Ö g ü n d i : öyündü, « _ - - ( üjjl J( ol özin ögündi = o özünü öydü,
öyündü», (jS-f -__L___( ögünür-ögünmək). Aşağıdakı məsəl-
də də işlənmişdir: « j - - J l - U t ^ J ^ ögüngüçi ümində ar-
tatur = özünü öyən tumanını çirkləndirər», (yəni sınanan
zaman heç nə bacarmayan və əvvəllər özünü öyən adam
utanar və tumanma batırar). Bu söz özünü öyməyi tər-
gitmək üçün söylənir.
j-&\ İ g ə n d i : _>i t igəndi = at harınlaşdı», (jS-l

a -_-___) igənür-
igənmək).
j&\ İ g ə n d i: «_.__! <Sj-4 kısrak igəndi=qısraq boğaz oldu».

tsî A 11 n d ı: «j^ ü4 Jf ol alımın almdı = o, başqasmm köməyi ol-
madan tək başına alacağım aldı», (JSÄ -JUıJı alınur-alın-
mak).
ts--f U 1 a n d ı: «-*-- j ^ ulandı nənq = bir nəsnə digərinə çatdı, bir-

ləşdirildi, calandı», (jSvf - j u _ ( ulanur-ulanmak).
.J-Ulundı: <<£^> tf^ ulundı nənq = bir nəsnə ipin ağac gövdəsinə
dolandığı kimi dolandı, ilan kimi qıvrıldı».
_;__(U1 u n d ı: Jjy yol ulundı = yol qıvrıldı», ( j - l -Jt_İ( ulunur-
ulunmak).
U 11 n d ı m: usandım, ^4'ji o- mən bu ışta ulındım = mən
bu işdən usandım, bezdim», (J4- -lınır - ulınmak).
j&\ İ 1 ə n d i: «_•*-! JSJ- J ol anqar iləndi = o, etimadı doğrultmadığı
üçün onu qınadı». Məlamətə də «<%2! ilənç» deyilir, (jü\ -
_SU_! ilənür-ilənmək).
jity
b
I 1 ı n d ı: ilişdi, «_•**!! _ ^ tikən tonka ılındı = tikan dona
227
ilişdi», ( j u a i j& ılınur-ılmmak) . Həmin söz bu bənddə
də işlənmişdir:
_j__J} LSL_»JXU
_;_İJ(J__L___-!
ji 2) ______
j l _ _ J( u__. ,____
«Tapdu manqa ılındı,
Əmgəkkərü ulındı,
Kılmışınqa iləndi,
228
Tutğun bolup ol k a t a r » .
Tapdu mənə ilişdi,
Əzab çəkdi, usandı,
Elədiyinə peşman oldu,
Əsir olub sıxmtıya düşdü.
2 2 7
Bu söz yazma nüsxədə _* ke i l ə <<_M! ilinmək» şəklindədir ( D L T , I, s. 205).
2 2 8
Bəsim Atalay şeirdə bəzi dolaşıqhq olduğunu göstərmiş və düzəltmişdir (bax: D L T ,
I, s. 205). Biz düzəlmiş variantı aldıq.
— . . Mahmud Kaşğari
(Tapdu adh düşmən mənə əsir düşdü, əsirliyinə görə çox əzab çəkdi,
canından bezdi, elədiklərinə peşman oldu, öz-özünü qma-
dı, dərdi artdı).
<s<&\ İ1 i n d i: əsir oldu, << -ffl - _£>
tf J ə r yağıka ilindi = adam düşmənə
əsir oldu».
<j<&\ İ1 i n d i: «_. •_» USjS -5o_ keyik tuzakka ilindi=geyik tələyə düşdü».
f ^ U m u n d u m : <<<---( <__ _. j * - 5 ü - mən tənqridən umundum = mən
tanrıdan umdum, umundum, inayət gözlədim», (JS_LJU__(
umunur-umunmak).
_?-- A n u n d ı: hazırlandı, «_._-i_ y i b J( 1 yağıka anundı = o, düş-
0
mənə qarşı [onu dəf etmək üçün] hazırlaşdı, düşmənlə sa-

vaşa hazırlaşdı». Başqası da belədir, (jSSf -Jt-uf anunur-
anunmak).
^ l n a n d ı m : inandım, « f&jsj 6* mən anqar ınandım = mən ona

inandım, güvəndim», (jSu -J-__! ınanur -ınanmak). « g-Sl
<•*. Inanç bəg = inanılan bəy, güvənilən bəy» ifadəsi də bu
sözdən alınmışdır.
J4 A b 1111: gizlətdi, «J4 ü& öj J ol özin məndin abıttı = o özünü

məndən gizlədi». Örtülən və ya gizlədilən hər şey üçün be-
lə deyilir, (ji>i - j u y abıtur-abıtmak).
J® A t a t t ı: «JZ\ _;- tay atattı = day at oldu, atlaşdı». Ərəbcədəki
<<*_jbJl çlA futtiyyət il-cariyətu», yəni cariyə oldu, cari-
yələr sırasına girdi sözündə olduğu kimi. Bu atalar sözün-
də də işlənmişdir: «JJ-J - i U-jjf Jjef.jju. a\ ___! jü tay at-
atsa, at tınur, oğul ərədhsə, ata tınur = dayça yetişsə, at
dincələr, oğul yetişsə, ata dincələr», (dayça at olan zaman

at minilməkdən qurtulub dincələr, oğul böyüyüb ata olan-
da, atalıq vəzifəsini yerinə yetirməyə başlayar, o zaman da
ata dincələr». Həmin söz bu beytdə də işlənmişdir:
j\\SJ 15ÜJ JLÄ*M < _ _ _ _ £ _
_;_ JL» __-ii u&jü
«Təgür məninq sawımnı bilgəligə ay,

229
Tınur kalı atatsa kısrak səni tay».
Mənim sözümü bilgələrə çatdır, de:
Qısrağm dayı at olsa, qısraq dincələr.
_j2_ Ə t ə t t i : «_(->! _->" 3 ol anı ətətti = o onu sıxıntıya saldı», (j--f -
_____! ətətür-ətətmək).
J& A ç ı t t ı: acıtdı, «JQ ->j*- $ ol sirkə açıttı = o, sirkə turşutdu,
acıtdı».
J& A ç ı t t ı: «J^ ö}sJji <-£-J1 3 ol anmq könqlin açıttı = o onun
aJ
könlünü qırdı, könlünə dəydi, qəlbini qırdı», (JJ>* - J'- >i
açıtur-açıtmak).
<_-.-( U d h 1111: uyutdu, «J>4 J** <3 ol məni udhıttı = o məni uyutdu,
yatızdırdı, yuxuya verdi».
_A» U d h 1111: <<__p_jf _jj_j Jf ol yoğurt udhıttı = o, qatıq çaldı».
J4 U d h 1111: «J$ --.-(Jf ol udhıtma udhıttı = o, pendir düzəltdi».
J'4 U d h 1111: «_A-f _- Jf ol ot udhıttı = o, odu söndürdü, ram etdi»,
(>.-f -_.t_jf udhıtur-udhıtmak).
2 2 9
Bəsim Atalayın fikrincə, mənaya görə «_r__ səni» deyil, «_r*- sıpı» olmalıdır. «!-_«
sıp» ikiyaşar daydır ( D L T , I , s. 207). Salih Mütəllibov bu qeydə qarşı etirazını belə
ifadə etmişdir: «Bizcə, əsli [-yəni «səni» şəkli] doğrudur. Bunun iki səbəbi var. Əvvəla,
«sıp» elə özü ikiyaşar day deməkdir, o sözdən sonra «tay» sözü artıqdır. İkincisi,
ümumi fıkir I I şəxsə ünvanlandığına görə «səni» olmalıdır» (TSD, I tom, bet 214).
JJ A r 1111: arıtladı, «JJ £JJ Jf ol tarığ arıttı = o, buğdanı antladı».
Başqası da belədir, (J>J - J U I J arıtur-arıtmak).
JJ Ə r ə 11 i : «Jj <$ j j - 3 ol kuzı ərətti = o, quzunu axtaladı».
JJ Ə r ə 1 1 i : « _ H J _£-=•( oğlan ərətti = uşaq kişiləşdi». Uşaq sünnət
edildiyi zaman da belə deyilir. Sözün əsli <<J&J ərədhti»-

dır, idqam olunmuşdur. Ərəbcə «zikr» sözündən «müzək-
kir» düzələn kimi, ( j İ J - - _ U j j ərədhür - ərədhmək).
J'J Ə r ü t t i : əritdi, «J'j _ t J( ol yağ ərütti = o, yağ əritdi», (J>'J -
__U_ji ərütür-ərütmək).
_ H J A z 1 1 1 1 : azdırdı, çaşdırdı, «JJ J j y j - - ( J( ol anqar yol azıttı = o
ona yolunu çaşdırdı», (jj -_.UJJ azıtur-azıtmak).
JJ Ə z i t t i : «JJ <yt& < j ^ f J( ol oğlan kulakın əzitti = o, uşağın
qulağını dəldirdi». Uzunlamasına cırılan hər şeyə belə de-
yilir, ( j j J - ^ U i J əzitür-əzitmək).
_Hjf U z a 111: uztadı, «_HJ( _ A J J( ol yışığ uzattı = o, ipi uzatdı».
_HJ( U z a t 11: «_HJ( _ A . J( ol ışığ uzattı = o, işi gecikdirdi», ( j ~ j ( -
j U i i J uzatur-uzatmak).
_Hjf Ü z i 11 i : «_Hjf d~-> - v f J' ol anmq kulakın üzitti = o [çox danış-
maqdan] onun qulağını kar elədi».

_njf Ü z i t t i : «Jj J^ ->J*- sirkə küpni üzitti = sirkə [tündlükdən]
küpünü çatlatdı». Başqası da belədir: (j»j -_-U_J üzitür-
üzütmək).
_H*-' Ə s i 11 i : «<_-*-' (j-äjf Jf ol uruknı əsitti = o, ipi uzatdı». Başqası da
belədir, ( J M -----v-i əsitür-əsitmək).
_A~f U s 1 1 1 1 : susatdı, «_A*-f _-"•* *-i tuzluğ ət məni usıttı = duzlu ət
məni susatdı», (JW - juiuiı usıtur - usıtmak).
İ s i 11 i: isitdi, «J*4 _ıj- J( ol mün isitti = o, şorba isitdi». Dəmir
və ona bənzər şeylər qızdırılanda da belə deyilir.
_A-! İ s i t t i : «_rV!J ər isitti = adam qızdırdı, isitmə xəstəliyinə tu-
tuldu». Fe'l bu son cümlədə təsirli, bundan əvvəlki cüm-
lədə isə təsirsizdir, (j%4 isitür-istmək).
J& A ş a 111: yedirtdi, «J& d»> 3 ol manqa aş aşattı = o mənə
yemək yedirtdi». Bu sözü türklər ən çox xanların, bəylərin
ziyafəti haqqmda deyirlər. Oğuzlar isə hər yemək üçün be-
lə söyləyirlər. Oğuzların dediyi qaydaya uyğundur, (_&-> -
JL___1 aşatur-aşatmak).
_P--1 A ş u 111: «J& ü- JH1
J ol manqa yoğurkan aşuttı = o mənim
üstümə yorğan ötrdürdü, yorğan örtməyi əmr etdi». Baş-
qa adamın üstünə bir şey örtmək barədə də belə deyilir
(aşutur-aşutmak). Bu bənddə də işlədilmişdir:
j» ^>ji-iJ 4
^__jjlİ__
J£ü QLÄ ÖJ
_._ia._.j( L>JJ _>So
«Idhu berüp boşuttum,

Tawar yoluğ taşuttum,
Ərən əssin aşuttum,
Yükin barça özi çoğdı».
Sərbəstlik verib boşladım,
Mal, fıdyə üçün dışladım,
Ərən ayıbmı örtdürdüm,
Bütün yükünü özü sarıdı.
(Bir əsir haqqmda danışaraq deyir: özünü qurtarmaq üçün fıdyə malı
tapsm deyə onu sərbəst buraxdım, dışarı göndərdim, fıdyə
gətirməsini və ərənlərin ayıbını örtməsini əmr etdim. Heç
kim ona kömək etmədiyi üçün yükünü öz əli ilə sarıdı).
_____ Mahmud Kaşğari
J& Ü ş ü 11 i : üşütdü, «J& - _ 1 _ _.£. Jf ol məni tumlığka üşütti = o
məni soyuqda üşütdü».
J& Ü ş ü 11 i : «_£-( _*___• J( ol süçik üşütti = o, içkini soyuğa qoydu,
soyutdu», ( j İ - ( -______( üşütür-üşütmək).
J& Ü ş ə 11 i: ufaladı, doğradı, « J& -Ä-Sf Jf ol ətmək üşətti = o, çö-

rək ufaladı». Başqası da belədir. Parçalanan və ufalanan
230
hər şey üçün belə deyilir, -______( üşətür-üşətmək) .
<J& E ş i 11 i : aratdı, eşdirdi, altını-üstünə çevirdi, « J»Ä <jjf _ U Jf ol
anınq əvin eşitti=o onun evini eşdirdi, axtartdı». Hər han-
sı bir şey eşildiyi zaman da belə deyilir, ( j i - f - _ - U l _ i eşitür-
eşitmək). Bu atalar sözündə də işlənmişdir:
juL JJ5_İJ_ L_l_1 _ä__
j a - L - ___( L__JJ__Jj_S
«Kulak eşitsə, könqül bilir,

Köz körsə, üdhik kəlir».
Qulaq söz eşitsə, könül bilər,
231
Göz sevgilisini görsə, şövqə gələr .
<J?< A ğ ı t t ı: « y-fel t_ _U Jf ol anı tağka ağıttı = o onu dağa çı-
xartdı».
J&> A ğ 1111: «y_fe1 - 4 _;_-_ tənqri bulıt ağıttı=tanrı bulud göstərdi»,

U 2
( j ^ ' - J P İ ağıtur-ağıtmak).
_rä A k 1111: axıtdı, « J& <J> <_ j - - 2 tənqri akın akıttı = tanrı sel axıt-
dı», « J& __j_- Jf ol suw akıttı = o, su axıtdı».
m
Bunun məsdəri basma nüsxədə «üşətmək», yazma nüsxədə isə «uşatmak»dır. Bəsim
Atalay ikinci variantın doğru olduğunu, fe'lin əslində «uşatdı-uşatur-uşatmak» oldu-
ğunu yazmışdır ( D L T , I , s. 211).
Bu atalar sözünün bu maddəyə dəxli yoxdur, çünki burada «eşitmək» barədə
danışıhr. Ehtımal k i , atalar sözündən əvvəl ayrıca bir «işitmək=eşitmək, dinləmək
qulaq asmaq» maddəsi varmış.
A k ı 111: göndərdi, « J& j ^ bəg akınçı akıttı = bəy axıncı

[qoşun] göndərdi», (_&' - j u _ ä akıtur-akıtmak).
O k 1111: oxutdu, <<J& <-*4i 3 ol manqa bitik okıttı=o mənə ki-
tab oxutdu». Başqası da belədir, (j-?f -J__Ş( okıtur-okıt-
mak).
J&1 Ə k i 11 i : əkdirdi, «<_-.! _ . j - Jf ol tarığ əkitti = o, toxum əkdirdi».
Əkdirilən hər şey üçün belə deyilir, (j&\ -____&! əkitür-əkit-
mək).
J$ Ü g i 11 i : üyütdü, «J^ _ . j - Jf ol tarığ ügitti = o, buğda üyütdü».
Başqası da belədir, (j^ - ____£( ügitür-ügitmək).

J&\ İ k i t t i : tərbiyə etdi, yetişdirdi, «J4>\ J$ 3 ol anı ikitti = o onu
tərbiyə etdi, yetişdirdi». Sözün əsli «_*--?! ikidhti»dir, - dh
hərfı _- t hərfmə keçmişdir, (j&\ - <-__«_$} ikitür-ikitmək).
_f-ijl U 1 a 111: uzatdı, « J&J <3 ol yip ulattı = o, ip uzatdı», (j$ -
_$U_f ulatur-ulatmak).
J4J< U 11111: ulatdı, « J4ji <-jj <_-! J( ol anı urup ulıttı = o onu döyüb
qurd kimi ulatdı», (j4j< -JL-Uf ulıtur-ulıtmak).
J4jt U 11111: ram etdi, « _H. j i __y. ^4 J( ol anınq boynın ulıttı = o ona
boyun əydirdi». Başqası da belədir, (j4 - JL_af ulıtur -ulıt-
mak).
J$ Ö 1 i 11 i : « J4 ü j - <Jf ol ton ölitti = o, paltarını islatdı, nəm elədi».
Başqası da belədir, (j4 -__--.( ölitür-ölitmək).
J&\ İ 1 ə 11 i : çatdırdı, yetirdi, « J4 - ^ i Ö'J^^ 3 ol kağun əwgə ilətti = o,
evə qovun apardı». Başqası da belədir, (jfy -_____! ilətür-
ilətmək).
JJ Ü 1 ə 11 i: payladı, « J$ JUJJÜİ _?1*A Jf 1 çığayka yarmak ülətti = o,
0
kasıblara pul bölüşdürdü, payladı», ( j - f - _____( ülətür-

ülətmək).
J4 Ə m i 11 i : « J4 (»-> tam əmitti = dam yıxılmaq üzrə əyildi». Başqası
da belədir.
J4 Ə m i 11 i : «_A»'j*->i r- -"^ könqlüm anqar əmitti = könlüm ona meyl
5
etdi, axdı».(-S--wl - J M əmitür-əmitmək). Bu şeirdə də iş-

lənmişdir:
a ________
JLL j S — _ ı j L i J
a '-^<4>İ%i
JJ__ij5__ CJJJ _)___
«Kulan tükəl kumuttı,

Arkar, sukak yumuttı,
Yaylağ taba əmitti,
232
Tizgik turup səgrişür».
Bütün qulanlar coşdu,
Geyik, sığır toplaşdı,
Yaylaya doğru axışdı,
Sıralanıb səyrişirlər.
(Baharı mədh edərək deyir: yaz gəldi, qulan, geyik, sığır hamısı bir yerə
toplaşdı, bunlar yaylaya doğru axışır, sıra-sıra olub se-
vincdən atılıb-düşürlər).
J& A n u 11 r. «J& <»- -> Jk J ol yağıka tolum anuttı = o, yağıya qarşı
silah hazırladı». Hazırlanan hər şey üçün belə deyilir, ( J J J -
-JUJJI anutur-anutmak). Bu məsəldə də işlənmişdir:
J J J J _)_ä L__ui j _
JJL QL _____ ^İJ
Bəsim Atalay Karl Brokkelmana əsaslanaraq bunun «&j> tizgik» deyil, əslində
2 , 2
«____ tizik», yəni «səf, sıra, cərgə» olduğunu yazmışdır ( D L T , I , s.214). Çinlilər ( D L T -
Çin. I cild, s.232) və Hüseyn Düzgün onu «tizik» (_> J -> s. 169), Seçkin Ərdi i l ə Sərap
Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s. 257) «tizgin» şəklində oxumuşlar.
«Tolum anutsa, kulun bulur,
Tolum unutsa, bulun bulur».
(Silah hazırlayan qulun, dayça tapar, silahı unudan əsir olar). Bu söz
hər şeyə hazır olmağı əmr edir.
_f-i U n a 111: razı saldı, «<_£( J* $ H - <J- - ( 6* mən unamas ərdim, ol
1 L Ü
məni unattı = mən bu işə razı deyildim, o məni razı saldı»,

(j_Li( -JU_( unatur-unatmak).
J4 U n 1111: «J4 üjj*- J ol sözin unıttı = o, sözünü unutdu». Başqası
da belədir, (J4 - _t__j( unıtur-unıtmak).
Jty E n ə 11 i: əlamət vurdu, «J*i\ ois* J( ol koym enətti = o, qoyunun
qulağına əlamət, damğa vurdurdu», ( J J & ! - -*U__! enətür -
enətmək).
B U B A B I N MƏNQUS O L A N L A R I
J4 A y ı 111: söylədi, soruşdu, <<J4jj-« -*-»- J ' ol manqa söz ayıttı=o

məndən söz soruşdu». Oğuzlar «<-«Jjj-«jl-->l <> mən anqar
söz ayıttım» deyirlər, «mən ona söz söylədim» deməkdir.
Bu, qaydaya ziddir, (jj4 - j U u i ayıtur-ayıtmak).
J4 U y a 111: utandı, «J4 ü.-" J ol məndin uyattı = o məndən utan-
dı». Sözün əsli «J4J uyadhtı» şəklindədir. Burada hərf
çevrilməsi [reqressiv assimilyasiya] baş vermiş, nəticədə
söz bu şəklə düşmüşdür, (JJM-J-»_IJ( uyatur-uyatmak).
B U BABIN D Ö R D HƏRFLİSİ
_T_JJ1 A b ı t t ı: gizlədi, «J-\4 ü-*-^ J& J' ol anı kişidin abıttı=o onu
hamıdan saxladı, gizlətdi». Başqasmdan gizlədilən hər şey
üçün belə deyilir, (j4 - JUJJI abıtur-abıtmak).
J3tä Onqu k 11: «J^J ^jyj ər yüzi onquktı = adamın üzü, rəngi
soldu».
J&J O n q u k 11: «J&J ö>ji barçm onquktı» deyilir k i , «ipək qu-
maşın rəngi soldu» mənasına gəlir. Solan hər şey üçün be-
lə deyilir, ( j - - - i - JU_$Üİ onqukar-onqukmak).
J&J O n q u 111: «J^J JSL_ sükəl onqultı= xəstə yaxşılaşdı».
J&J O n q u 111: «J&>< u*. ış onqultı» deyilir k i , «qarışıq iş düzəldi»
deməkdir, ( j j - - i - jutiül onqulur-onqulmak).
Üç hərflilər bölməsi bitdi.

259
DÖRD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
ORTASIVƏ SONU SÜKUNLU OLAN HƏR

NÖV HƏRƏKƏSİ İLƏ FƏ'LƏLDİ BABI
j*Jd Ü r p ə r d i : «<s*jiJ J ər ürpərdi = adam qəzəbdən və ya savaş
üçün ürpərdi».
j*jiJ Ü r p ə r d i : «s*JiJ takağu ürpərdi = tayuq, xoruz qa-
nadlarını qabartdı».
jijiJ Ü r p ə r d i : «j*Jij cH~ ^ anınq yini ürpərdi = onun tükləri
ürpərdi», (JjiJ -^JiJ ürpərür - ürpərmək).
tf-jM Ö p t ü r d i : öpdürdü, «J*J4 <J J ol anı öptürdi = o onu öp-
dürdü», (JJ4- <-^J4 öptürür - öptürmək).
CS-JJJ! A t t u r d ı : atdırdı, «<s*J* S J ol ok atturdı = o, ox attırdı, ox at-
masını əmr etdi». Bir şey atdırıldığı zaman da belə deyilir,
(JJ' -&*J' atturur - atturmak).
j JjU Ö 11 ü r d i: ötdürdü, çaldırdı, «_••_* > J * - sıbızğu öttürdi = tütək
öttürdü, çaldı». Çalınan hər bir alət haqqmda belə deyilir,
(jj%- _ U > t öttürür - öttürmək).
j 4j__ E t t ü r d i / i y t ü r d i : etdirdi, «J*J%\ ^ 0 İ m ə n i n c
l ^ ı m
ettürdi = o mənim işimin düzəlməsini əmr etdi».

jij%\ E 11 ü r d i : «_s J%\
J
J ol ətük ettürdi = o, çəkməni təmir et-
dirdi». Başqası da belədir, (jj%\ -<^*J% ettürür - ettür-
mək / iytürür - iytürmək).
-°° Mahmud Kaşğari
<j*j>k<< A ç t u r d ı: açdırdı, «_;-_->! Jf ol kapuğ açturdı = o, qapm
açılmasını əmr etdi». Açdırılan hər şey üçün belə deyilir,
(JIA. 5 - j U j k l açturur - açturmak).
J
j J^1 İ ç t ü r d i : içirdi, «j*jh\ u y - -_» Jl ol manqa suw içtürdi = o
mənə su içirdi». Başqası da belədir, (_u__>ı.___aJ içtürür-
içtürmək). Bu mənada «_;«_*! içürdi» də deyilir. « _ j ~ -
JJJ CıjuiS (j-Ujk! suw içürməskə süt ber» sözündə də işlənir,
«su içirməyənə süd ver» deməkdir. «Sənə pislik edənə yax-
şılıq et» yerindədir.
[Qayda]:
Belə fe'llərdə bir xusüsiyyət var: onlar iki fail i l ə təsirli olurlar. Birincisi
işi görməyi əmr edir, o biri işi görür. Bu cür fe'llərdə qay-
da belədir k i , iki hərfli olur, özünə i k i hərf də artırılır. Belə
şeylər şifahi yadda qalmaz deyə burada qeyd etdim.
_s_j__.1 A x t a r d ı: «_;-__-! j - i - j ! ər taşığ axtardı = adam daşm yerini

dəyişdirdi, daşı çevirdi, yuvarladı».
j - j - - f A x t a r d ı: «_;-_*_ tüpi yığacığ axtardı = tufan ağacı
devirdi». Bir şeyi devirən hər nəsnə üçün belə deyilir. Bu
sözdə t x hərfı £ ğ hərfındən çevrilmişdir. Ərəbcəki xəttar
və ğəddar, ximar ün-nas və ğimaru-hum sözləri kimi.
jij&S A x t a r d ı: «_;-j-_1 JJJ Jf ol yer axtardı=o, yer şumladı, sürdü»,
( J J ^ I - j U j - i l axtarur - axtarmak).
_;-_-j( A r t u r d ı: « _?-jSjf JJJ Ijjl J U J ^ j \ n yarmak üzə bir arturdı =
3 0
on pula bir pul da artırdı».

_ . J j - J A r t u r d ı : «_* -jSjl J ər arturdı=adam aşırı getdi, həddini aşdı»,

(JjJJ -JM>J arturur-arturmak). Həmin söz bu bənddə də
işlənmişdir:
jj—Zj'jji J
'jjj Cti' J-^Jrii
JJ ill >_4_- i_»
jLu _jl u_J _• jSo
«Kəldü bəri arturu,

Berdi elin arturu,
Munda kalıp olturu,
Bügri bolup, ün bütər».
Gəldi bəri coşaraq,
Verdi elini (vilayətini),
Burda qalıb yaşayır,
Əyri olub, səsi bitər.
(Əsir düşmüş bir bəydən danışaraq deyir: üstümüzə böyük bir ordu ilə
gəldi, savaşda məğlub olub elini bizə verdi, əsir düşdü, ya-
nımızda qaldı, beli büküldü, səsi də çıxmır).
f
jijj Ə r t ü r d i : «tsJ>J (jŞj^ <- 4 anınq yazukın ərtürdi = onun gü-
nahını bağışladı».
_;-jjJ Ə r t ü r d i: «j•>jj 6As' anınq ışın ərtürdi = onun işini qəbul
etdi, keçirdi». Bir şeyi bir yerdən digər yerə keçirən adam
üçün də belə deyilir, ( j j S j - ^ j j ərtürür - ərtürmək).
j-j-jf Ə z t ü r d i: «j±j>3 ıj*' J ol oğlı kulakın əztürdi = o, uşağı-
nın qulağını dəldirdi». Dəri üzərində uzunlamasına olan
hər yarıq və cızıq üçün də bu söz işlədilir, (JJJJ --SUJJJ
əztürür - əztürmək).
j ^ J J Ü z t ü r d i: üzdürdü, «j->jj <*i 3 ol yıp üztürdi = o, ip üzdür-

dü». Başqası da belədir, (jjSjl - -_UjSj( üztürür-üztür-
mək).
_;_jiuii A s t u r d ı: edam etdirdi, <<_s-j-*-. J 3 ol ər asturdı = o, adam
asdırdı, edam etdirdi».
_•_jiuıi A s t u r d ı: «j^J*J <J 3 ol ət asturdı = o, ət asdırdı, çəngəldən
ət asılmasını əmr etdi». Asdırılan şər şey haqqında belə
deyilir, (JJJ -J U J _ - İ asturur - asturmak).
j j j i - İ Ə s t ü r d i : «_ Jj-"<i <SJ uruk əstürdi = [o,] urğanı uzatdı».
_. J _ _ J Ə s t ü r d i: JjS*~ <j& 3 ol kawık əstürdi = o, kəpək ələtdirdi,
unu kəpəkdən ayırmağı əmr etdi». H ə r sovrulan və ələnən
şey üçün belə deyilir, ( j j - - i -__-j_-f əstürür - əstürmək).
J
jiji_( Ü s t ə r d i : «ts j-*-f -*-•* 3 ol manqa üstərdi = o mənə üstün
olmaq üçün yarış etdi».
j
tfijlJ Ü s t ə r d i: « t s j - - i u-M* 3 ol kılmış ışm üstərdi=o, elədiyi
işi dandı, ( j j - - i - _ _ - J - _ I üstərür -üstərmək). H ə r hansı bir
məsələdə tanımama və inkar da belədir. Həmin söz bu
atalar sözündə də işlənmişdir: «Uj_J VJJ <jy\ <j-jt VJJ __j_3
tüzün birlə uruş, utun birlə üstərmə = xoşxasiyyət adamla
lap vuruş, ancaq alçaq adamla heç yarışma da, çünki qa-
barar, pislik edər».
J
tfiji_i E ş t ü r d i: eşitdirdi, «_.-ji-<i j > - j - i - ^ - 3 ol manqa edhgü söz
eştürdi=o mənə yaxşı söz eşitdirdi». Sözün əsli t -»hərfınin
şəddəsi ilə «J-j--ii eşittürdi»dir, (jj-*-i --____-! eştürür - eş-
türmək).
_•_ji_i E ş t ü r d i: eşdirdi, «_.-J---İ £ 3 ol kum eştürdi = o, qum eşdir-
di». Dağarcığa un qoymağı əmr etmək də belədir, (jj->-f -
__Uji_i eştürür -eştürmək).
263
j - j i - i Ü ş t ü r d i : dəldirdi, «_ ^ J J ol ok üştürdi = o, oxa təmrən
dəliyi dəlməyi əmr etdi, dəldirdi». Dar olan hər dəlik üçün
belə deyilir, (JJ^ - - - U j i - i üştürür -üştürmək).
j _jSi A k t u r d ı: axıtdırdı, « _ - * J - J ol suw akturdı = o, su axıt-
dırdı, suyun axıdılmasmı əmr etdi», (JJ& akturur - ı j W »
akturmak). Həmin söz bu beytdə də işlənmişdir:
jC4tJs*jj&
jj_j<___ji j _ _ _
«Akturur közüm yolak,
Tüşlənür ördək, yuğak».
Gözümdən bir çay axır,
Orda qaz, ördək toplaşır.
(Deyir k i , gözümdən yaş çay kimi axır, bu çayda ördək və çeşitli su
quşları toplaşır).
^ U k t u r d ı : başa saldı, « t f - j » üjs^ *Z (
- ol manqa anınq
sözin ukturdı = o mənə onun sözünü anlatdı». Başqası da
belədir, (JJS- -dhJ& ukturur - ukturmak).
_-jS_ Ə k t ü r d i : « _ _ > J» ol tarığ əktürdi = o, toxum əkdirdi».
Başqası da belədir, (JJ^ - - * - _ * əktürür - əktürmək).
j - j - a Ə g t ü r d i : əydirdi, «_-_S- _ * * J ol çögən əgtürdi = o, çovkan
əydirdi». Əydirilən hər şey üçün belə deyilir, (jjS- -^J*>
əgtürür - əgtürmək).
j-jS-f Ö g t ü r d i : təriflətdi, «tf-jS- > _* ol məni ögtürdi =o məni öy-
dürdü, təriflətdi», (jjSst ---UjS- ögtürür-ögtürmək).
_-__- Ö k t ü r d i : yığdırdı, «_J-JS-I Jh~» J^ ol anqar yarmak ök-
türdi = o ona pul yığdırdı». Başqası da belədir, (jjS- -
__Uji-l öktürür - öktürmək).
f j j i f l A 1 1 u r d u m: aldırdım, «j»-j- J U J J _'_>! 6* mən andan yarmak al-
turdum=mən ondan pul aldırdım», (_--j_! - J U j _ l alturur-

mən - alturmak).
_r_j_f TJ 1 t u r d ı: <<_>-j-i --1 1j->! _ - - l Jf ol aşıç içrə ət ulturdı = o,
qazanda ət ərpitdi».
tfijjli U 1 1 u r d ı: paltar və paltar kimi şeylər ərpindiyi və yıprandığı
zaman da belə deyilir, ( j j - f - J - » j _ ulturur-ulturmak).
_;jj_f O 1 1 u r d ı: oturdu, <<_s _--f J Jf ol ər olturdı = o adam oturdu».
Başqası da belədir, ( j j - f -__»j_f olturur - olturmak). Bu
söz « j j - f __- UJ_ <__ ^j) o-. bütün ümlüg kança kolsa,
olturur» ifadəsində də işlənmişdir, «paltarı möhkəm olan
hara istəsə otura bilər» deməkdir. Bu söz təmiz adamın
heç bir vəchlə ləkələnməyəcəyini bildirmək üçün işlədilir.
tü-j-! İ 1 1 ü r d i : « ^ - j _ ! ŞJL __»Jf l manqa keyik iltürdi = o mənim
G
üçün geyiki tələyə ilişdirdi». Hər hansı bir şeyi ilişdirmək,

asdırmaq da belədir, (JJ-! --S_>j_j iltürür-iltürmək).
_;jjjlf Ö 1 d ü r d i : öldürdü, «^JJ^( _-> <j jcf Jf ol oğrını öldürdi=o, oğ-
runu öldürdü». Başqası da belədir, (jj-if - -SUjjJf öldürür-
öldürmək).
j*jA I 1 d u r d ı: endirdi, «_s-_ı-11 <_._&_ _-3 Jf ol anı tağdın ıldurdı = o
onu dağdan endirdi». Başqası da belədir, ( j j A -_SUj_il ıl-
durur-ıldurmak). Bu söz ö n ilə «j-j,->! indirdi» şəklində də
söylənir.
_;jj_3jl Ö n d ü r d i : « j-ij^J _>jl jjSJj tənqri ot öndürdi = tanrı bitki
bitirdi».
j jj'j-jl Ö n d ü r d i : « j Jj_>jl - - ! _jJl Jf ol anı əwgə öndürdi = o onu evə
yönəltdi». Uyğurcadır, bunu oğuzlar bilməzlər, (jj-Sj> -
«__Uj_ijl öndürür - öndürmək).
j A t ğ a r d ı: ata mindirdi, «_; j*-( _r-« J( ol məni atğardı=o məni
J
ata mindirdi». Başqası da belədir, ( J J * ~ - j U j i j j atğarur -

atğarmak).
j i j ä O t ğ a r d ı: « j j*-( ^ J( ol at otğardı = o, at otardı». Başqası da
J
belədir, ( j j * - i - j U j i i otğarur-otğarmak).
jijf. j( U d h ğ u r d ı : oyatdı, «_; j-- ( _H-* Ji ol məni udhğurdı = o məni
J J
yuxudan oyatdı», ( j j j - - f - j U j e j f udhğurur - udhğurmak).

J
_;jjc.j( O d h ğ a r d ı : «_; j-- ( O - CJ- J' ol anı kidin odhğardı = o onu

J J
J J
1
xeyli düşündükdən sonra, bir az keçdikdən sonra anladı»,

( j j c - i - j U j c - i i odhğarur - odhğarmak).
J
j JPJ A r ğ a r d ı: yordu, «J*J*J _$ J( 0 1 atın arğardı = o, atmı yor-
du», ( j j & j i - j U j c - j j arğarur - arğarmak). Həmin söz bu
şeir parçasında da işlənmişdir:
J5LJ1
_yL( j _ _ i l <___*}
Jj \ n !____» _;
j j j - U cr-- v-y' 4
«Könqlüm anqar kaynayu,

İçtin anqar oynayu,
Kəldi manqa boynayu,
Oynap məni arğarur».
Könlüm ona qaynayır,
İçdən ona oynayır,
Gəldi mənə tərəf qurularaq,
Oynayıb məni yordu.
(Evin içində sevgilimlə oynaşdığımız zaman könlüm coşdu, qaynadı, o
bəzənərək mənə sarı gəldi, məni yorana qədər oynadı).
Yorduğun hər heyvan üçün də bu söz işlənir.
56 Mahmud Kaşğari
tf-jMAnğardı: and içdirdi, «_-j-S J J ol anı anğardı = o ona and

içdirdi». Bu sözün əsli andğardı»dır, sürət üçün -
d hərfı düşmüşdür. Tanrının fəzəltum təfəkkəhun ayəsin-
dəki fəzəltum əslində fəzəliltum olmalıdır, qısahq üçün J1
hərfı düşmüşdür, ( j > - 3 - j U > _ i f anğarur - anğarmak).
_._jjUI Ə 1 w i r d i : cumdu, «_? •_•*-! tS-jjj _Sü! J( ol anınq yüzinqə əlwirdi
=o çəkişməni andıran bir sözlə onun üzünə, üstünə atıldı»,
233
( j j& -__Ujİ_! əlwirər - əlwirmək ).
jijä Ö t g ü r d i : keçirdi, «JAjfc-f <jj j _ ötrüm karın ötgürdi = ötür-
f
məli olan şey [mühsil] qarını açdı».

j JjS_l Ö t g ü r d i : göndərdi, «j±M {
J ol əwgə bitik ötgürdi =
o, evə məktub yolladı». Bir şeyi bir şeydən o üzə keçirən
şəxs üçün də belə deyilir, (jj-_-_-_j-- ötgürür-ötgürmək).
jj_».! İ ç g ə r d i : içəri aldı, «_?•_*••>! --!_•? Ji ol atın əwgə içgərdi = o,
atını evə çəkdi». (jj-->J - - Ä - J * * ! içgərür - içgərmək).
jJj$->! İ ç g ə r d i : çuğulladı, «J*M\ 1 f
u- - ol anı bəggə içgərdi = o
onu bəyə çuğulladı, suçlarını söylədi». Başqası da belədir.
(
j JjS_ E d h g ə r d i : «_•_--! -<&*- J ol kiçik sözüg edhgərdi = o,
kiçik, bayağı sözü xoş gördü, onu seçdi».
j Jj--! E d h g ə r d i : bu fe'l əksərən inkar variantında işlənir. « - U <J
_ - _ _ j _ _ ! _oj_. ol anınq sözin edhgərmədi = o onun sözünü
saymadı, tanımadı, dinləmədi».
{
_ - j - _ l E d h g ə r d i : « _;•_--! _r-*--_-J J ol yawuz nənqni edhgərdi = o
pis şeyi düzəltdi», (jj--i - - _ - j - ~ edhgərür - edhgərmək).
jijj Ə r g ü r d i : əritdi, «JJJ-J' <$ ol yağ ərgürdi = o, yağ əritdi»,
(jj_J -t__Uj_J ərgürür - ərgürmək).
233 Atalayın qeydinə görə, =əlwirmək» fe l i təshih edilərək «_jU j*.i=əlwirmak»

şəklinə sahnmışdır k i , bu da onu «alwırmak» kimi oxumağa imkan verir ( D L T , I , 226).
Divanü lüğat-it-türk , _—.
* Jj_ Ə r g ü r d i : yetişdi, çatdı, «_. A>J J ol aşka ərgürdi = o, ye-
məyə tam vaxtmda, yemək qurtarmadan yetişdi». Hər
hansı bir şeyə vaxtmda yetişmək mənasında bu söz söylə-
nir, ( J J - J --Ä-J5J1 ərgürür - ərgürmək).
_s j j M Ə s k i r d i : köhnəldi, <<*Aj*-J _ t > ton əskirdi = paltar köhnəldi,
əski oldu». Köhnələn hər şey haqqında bu söz söylənir,
(jjS__l-_.UJuJ əskirür - əskirmək).
a _____ f j ş g ü r d i : «_•*>_- & J ol ıtığ keyikgə üşgürdi=o, itini

geyikə qısqırdı». Bir adam başqasının üzərinə salışdırıldığı
zaman bu söz söylənir.
_. j___,i f j ş g ü r d i : «u J^-
J (
Cİ*i yüan üşgürdi=ilan fıt çaldı». İnsanın
və kərkəs quşunun fıt çalmasına da belə deyilir. Bu mə-
səldə də işlənmişdir: « J J » U_j__i _J uş üşgürsə, ölür= kər-
kəs quşu bir adamın üzünə qarşı fıt çalsa, bu, uğursuzluq
sayılar, həmin adam ölər», (JM< -<^M> üşgürür - üş-
gürmək).
1 (
^JJJİ Ü ş k ü r d i : xatırladı, «u±j^> ^ J J - Ü - ^ <- ol unutmuş sözüg
üşkürdi = o unutduğu sözü xatırladı». Bir şeyi xatırlama
məqamında bu söz söylənir, (JJ^- <**M üşkürür - üş-
kürmək).
[Qayda]:
Bu bölmədən təsirli fe'li təsirsiz etmək istədikdə, yaxud iki failə keçmək
arzu olunduqda, fe'lə bir _• t hərfı artırılır və keçmiş zaman
şəkilçisinin - d hərfı bu -»t ilə şəddələnir, o zaman iki _• t
olur. Birincisi - d-dən çevrilən, ikincisi isə sözü təsirsiz edən
__ Mahmud Kaşğari
- J t-dir. Məsələn: « _ - _ _ _ ( J J _ SÖZ üşkürdi=sözü xatırladı»
deməkdir. «Jj^ üşkürtti» isə «xatırlatdı» deməkdir.
İki fail ilə təsirsiz olan fe'lə misal olaraq «J>j^J C$ anınq atm ar-
ğuttı» cümləsini göstərmək olar. Bunun mənası «onun atı-
nı yordurdu» deməkdir. Bunun başqa bir növü də vardır:
«tj<*Jj*J arğurturdı» və «j±jjSJ& üşkürtürdi» kimi. Fəqət
bu, doğru deyildir, doğrusu ilk şəklidir.
J*&iJ Ö r p ə ş t i : ürpəşdi, «J*&iJ 6J ərən örpəşti = igidlər bölük-bö-

lük olub hirslənərək bir-birinin üzünə qabardılar». Baş-
qası da belədir, ( J J _ . J ( - _ U U U J ( örpəşür-örpəşmək). Həmin
söz bu şeir parçasında da işlənmişdir:
J &J İJ <JJ
j-JZjö&C&J
j — _ J J J <—UJ _5u_
j _ _jjl |j1 ^juSS
«Ərən arığ örpəşür,

Öçin, kəkin irtəşür,
Sakal tutup tartışur,
Köksi ara ot tütər».
Ərlər yaman qabarırlar,
Öc, xınc almaq üçün didişirlər,
Saqqallarından tutub dartışırlar,
Hər kəsin sinəsində alov yanır.
(Adamlar qəzəblə bir-birinin üstünə cumur, heyfıni, xıncını almaq
üçün didişir, süpürləşirlər, bir-birinin saqqalından yapışıb
dartırlar, sanki hər birinin köksündə bir tonqal yanır).
jy^j İrtəştilər: «J-^-JJ! <-Sj>*j. J - ' olar bu sözüg irtəştilər =
onlar bu sözü irdələdilər, iç üzünü, əslini araşdırdılar»,

( j j - " j ! - -SU~-j! irtəştür - irtəştmək).
j__jl A r t a ş 11: pərt oldu, «<j±%J 6*! _£4i yalnquk için artaştı = in-
sanlar bir-birlərini görüb pərt oldular». Bir-birini dilxor
edən hər şey üçün bu söz söylənir, (_**_i -_§U__ijl artaşur -
artaşmak).
_j___J Ö r t ü ş d i : örtdülər, «_;•_-_( _-*.' 'ji j - ( olar bu ışığ örtüşdi =
onlar bu işi örtdülər». Bir işi örtən və ya başqasına kömək
edən adam barədə də belə deyilir, ( J J ^ J -_-___jf örtüşür
- örtüşmək).
_5__JJ( Ö r t ə ş d i : yandırdılar, «_•_-_( <__£>_! *4i&\ JÜ CAJi budun bir
ikindininq əwlərin örtəşdi=xalq bir-birinin evlərini yandır-

dı». Bəhsləşmək və yardımlaşmaq da belədir, (JJ-JJ( -
__b___j( örtəşür - örtəşmək).

_»2_üji Ə r t i ş t i : ü- u-—<J' VJJ _ V _ Jİ ol məninq birlə arslandan
ərtişti = o mənimlə aslanın yanmdan keçməkdə yarışdı».
Hər qorxulu şeyin yanmdan keçmək üçün belə deyilir,
(jj_Şji ___l___ujl ərtişür - ərtişmək).
^ j _ u j A r 1 1 ş d ı: «_•--_! _r>J <-->- J( ol manqa arçı artışdı = o mənə
xurcunu heyvanın üstünə atmaqda kömək etdi», (j^4J-
j U - u j l artışur - artışmak). Hər hansı bir şeyi qaldırmaq və

yükləməkdə yarışmaq da belədir.
_r-—( O k t a ş t ı: oxlaşdı, «_r--> ^Ji <-_jf 3 ol anınq birlə oktaştı = o
onunla ox atışdı». Mərc ilə ox atmağa da belə deyilir,
(jjliuäf . ju___>( oktaşur - oktaşmak).
_;____( Ü n d ə ş d i : « <$-__-( V_y - U Jf 1 anmq birlə ündəşdi =o onunla
0
çağrışdı, ünləşdi», (jj__-f- _su_'_3f ündəşür - ündəşmək).

J&J O p r a ş 11: yıprandı, «J&J J- <l£ tonlar opraştı =paltarlar yıp-

randı». Başqası da belədir, (jj^J-Jh^J opraşur-opraş-
mak). Həmin söz bu atalar sözündə də işlənmişdir:
JjAj J > - _-->—»
«Kənqəşlig bilig üdhrəşür,

Kənqəşsiz bilig opraşur».
Məsləhətli bilik gözəlləşər,
Məsləhətsiz bilik yıpranar.
jiäj O pru şdı : « J ^ J
234
OJ* Jf ol manqa mün opruşdı = o mə-
nə şorba içməkdə yardım etdi». Başqası da, bəhsləşmək də
belədir, (jj^J -<jh^>J opruşur - opruşmak).
jiAj Ö t ü ş d i: göndərdi, «j^J ^Jü olar bir birgə bitik öt-
rüşdi = onlar bir-birlərinə məktub göndərdilər», (jj£J -
_ U _ j _ ( ötrüşür-ötrüşmək). Bu sözün əsli «j&>JJ ötgürüş-
di»dir. Hər hansı bir şeydə bəhs və yardım da belədir.
jiA\J U t r u ş d ı: qarşı çıxdı, «j^J j& Jİ ol anqar utruşdı = o ona
qarşı çıxdı»,(jj^j-> -<Jh^J utruşur - utruşmak). « -—«Jf
j±5>J ol manqa utruşdı = o mənə qarşı çıxdı, mənimlə
qarşı-qarşıya gəldi».
jiAj U t r u ş d ı: « j ^ > J 1
--—> -— Jf ol manqa kəsmə utruşdı = o
* mənə saç kəsməkdə yardım etdi». Artığı qayçı ilə kəsilən
hər şey haqqında belə deyilir, (JJ-CHI -<Jh^J utruşur-ut-
ruşmak).
Bəsim Atalayın fikrincə, bu fe'lin doğru variantı «j±2>'J öprüşmək»dir ( D L T , I , s.

2 3 4
232). Hüseyn Düzgün bu misalı «ol mənqə m ü n opruşdı» (-> J J s. 188), Seçkin Ərdi ılə
Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s.376) «öprüşdi» şəklində oxumuşlar.
271
Divanü lüğat-it-türk : —
(
_?___>! U ç r u ş d ı: «_ ^ l * ' o - J ol manqa kuş uçruşdı = o mənə
quş uçurmaqda kömək etdi». Bəhs də belədir, (JJ**J*İ -
JU__A( uçruşur - uçruşmak).

J ( o 1 a n ı n c ö k ə s i n
_,___*( Ö ç r ü ş d i : « J ^ < ^ ^ l P
məninq birlə öçrüşdi=o onun hirsini mənimlə birlikdə ya-
tışdırdı». Atəşin alovunu söndürmək üçün də belə deyilir,
( J > _ _ A ( -_SU_._A( öçrüşür - öçrüşmək).
_.___*} İ ç r ü ş d i : «_ ^ J * ! <-U" J( ol manqa suw içrüşdi = o mənə
su içməkdə yardım etdi». Bəhsləşmə də. belədir, (JJ-<*! -
.__U__A} içrüşür - içrüşmək).

tf__j- A d h r ı ş d ı: « _ < J 4 J - f olar i k i adhrışdı = iki dost bir-bi-
rindən ayrıldı», ( j > _ 3 -_***_ä adhrışur-adhrışmak). H ə -
min söz bu şeirdə də işlənmişdir:

_,_!_£ <_io_>_}U-
Jİ—İJİ Jİ
<,-—- j( o—(
J _ _ _ _ _ , J _ ıi ı.ja
«Tümən çəçək tizildi,

Bükündən ol yazıldı,
Öküş yatıp üzəldi,
Yerdə kopa adhrışur».
Min-min çiçək düzüldü,
Qönçəsindən açıldı,
Çox yataraq sıxıldı,
Yerdən qoparaq ayrışır.
(Yazdan bəhs edərək deyir: min bir çiçək qönçəsindən çıxaraq açıldı,
yer altmda çox yatmaqdan sıxılan bitkilər fılizlənərək ay-
ağa qalxır və bir-birindən ayrılır).
'•]± Mahmud Kaşğari
_.__jjf Ö d h r ü ş d i : «_._-_-( J J J __»Jf ol manqa tavar ödhrüşdi = o
mənə mal seçməkdə kömək etdi», ( j j _ j - f - _ _ _ j - f ödhrü-
şür-ödhrüşmək). Bəhsə girmək və yarışmaq da belədir.
cr^J*. I s r ı ş 11: « J^M VJJ jc-f Jsi i k i adhğır birlə ısrıştı = iki ayğır
bir-birini dişlədi, qapdı», ( j j A _ H -J____l ısrışur-ısrış-
mak). Dişləməkdə yarışmaq və köməkləşmək də belədir.
_.A_J_ A s r u ş d ı: asqırışdı, « _s__j_ljf Js\ ikki ər asruşdı = iki adam
asqırmaqda yarışdı», (jj«j*-l - J__-j_<l asruşur-asruşmak).
tfiAjJ O s r u ş d ı: «_-__>-( Js\ Ji\ olar ikki osruşdı=ikisi osruşmaqda
yarışdı», (JJ**J*-( -_,___>_ osruşur - osruşmak).
_;____.( O ğ r a ş d ı: uğraşdı, « _ - - > ( Js\ i k i yağı oğraşdı=iki yağı
bir-birilə uğraşdı». Başqası da belədir, (jj*-j>-f - J _ _ j c f oğ-
raşur - oğraşmak).
ji JnL\j?\ A ğ r ı ş 111 a r: sızlaşdılar, «jV JJ«JA -_JI J J jVf olar bu ışka
ağrıştılar = onlar bu işdə birlikdə sızlandılar», (jj-_£f -
j U - j c l ağrışur - ağrışmak).
j£j-\ O ğ r u ş 11: «_r^j>-f _ _ _ _ - __»J( ol manqa sünqük oğruştı = o,
sümüyü yarıb ayırmaqda mənə kömək etdi». Yarış da be-
lədir, (jj*-j«-f - j U _ j c ( oğruşur - oğruşmak).
_r^J?l Ə w r i ş t i : «J^>j\ $ VJJ _ U anınq birlə təlim əwrişti = o onunla
çox uğraşdı, çox əlləşdi».
_ H 4 J 1 Ə w r i ş t i : «_r--jäl £>I _-j-ş- <->? anınq kaçmış atığ əwrişti=onun
qaçan atını geri qaytarmaqda kömək etdi».
J>^3 Ə w r i ş t i : «J^3 J J J t_-_»Jf 1 manqa tavar əwrişti
0
235
=o mə-
nə davar çevirməkdə yardım etdi», (jj-ijäl -___jäl əwri-
şür-əwrişmək). Bu, bir şeyin altını üstünə çevirməkdir.
2 , 5
Bəsim Atalay bu ifadəni yanlış çevirmişdir. Məsdərdən sonra verilən cümlədə bir
şeyin altını üstünə çevirməkdən bəhs edilir. Buradakı «tavar=davar» deyil, əmtəə, əşya
jiA'jM O k r a ş 11: kişnədi, « j ^ j - f j — yund kamuğ okraştı=bütün

atlar yemi görüncə kişnədilər»,(jj*-j-i -ju_j_f okraşur-
okraşmak). Həmin söz bu şeirdə də işlənmişdir:
J _ M l j l_l ıı (J*_J
_;____ t - ı j j j <___.
£ J.J»_3JÇ._1
JJ--J-İ t - t ^ J l j l - i
«Yaşın atıp yaşnadı,

Tuman turup tuşnadı,
236
Adhğır, k ı s r a k kişnədi,
Ögür alıp okraşur».
Şimşək, ildırım çaxdı,
Duman durub qarşıladı,
Ayğır, qısraq kişnədi,
Höyür alıb kişnəşir.
(Bahardan bəhs edərək deyir: bulud toplaşdı, göy gurladı, şimşəklər
çaxdırdı, ayğırlar və qısraqlar baharın gəldiyini görüb se-
vinclə kişnədilər, hər ayğır öz qısrağı ilə höyür aldı).
_r^--> Ə g r i ş t i : «J^>j^ - - Ji ol bəggə kənd əgrişti = o, şəhəri al-
maqda bəyə yardım etdi».

J*»jä Ə g r i ş t i : «<_A-j-i h&Ji 3 kız anası birlə yıp əgrişti = qız
ip əyirməkdə anası ilə yarışdı». Yardım etdiyi zaman da
belə deyilir, ( j j * _ - f ---U_J-1 əgrişür - əgrişmək).
cr^-j-f Ü.g r i ş t i : «J^j>< '-My. J — Jİ ol anqar beşik ügrişti=o ona be-
5
şik yırğalamaqda kömək etdi», ( j j * _ - i -__-__j_i ügrişür -

ügrişmək).
mənasındadır. Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevər həmin ifadəni «o, əşyanı tərsinə
çevirməkdə mənə kömək etdi» kimi (DLT-2005, s.274) vermişlər.
J^j*] Ə m r i ş t i : <<Jj^jJ U J J $ ətim barça əmrişti=bütün bədənim
qaşındı», U_j_i əmrişür - əmrişmək).
_ ; _ _ _ . j . A r w a ş d ı: «<j-~-U _~ JV kamlar kamuğ arwaşdı = qamlar,
şamanlar bir çox anlaşılmayan əfsunlu sözlər söylədilər».
Cin vurmaya qarşı oxunan əfsunlar da belədir, ( j * - U -
j U _ _ j arwaşur - arwaşmak).
Jti&J A r k a ş 11: arxasına aldı, « J&J - ^ V J J _ U <Jİ ol anınq birlə yük
arkaştı=o onunla birlikdə yükü arxasında daşıdı». Bu,
yük daşımaqda dosta yardım etməsidir, ( j j - - j i - J U _ J ar-
kaşur - arkaşmak).
J ^ A 1 k ı ş 11: yox etdi, « _ r - S P ^JSSJ'M boy ikki bilə alkıştı=iki boy
bir-birini yox etdi». Hər hansı bir şeyi yox etmək üçün ya-
rışmaq da belədir, ( j j - ^ - j U - ä l f alkışur - alkışmak).
_;____. A 1 k a ş d ı: «Ü.-*--İ C - P V J J ___ Jİ ol məninq birlə alkış alkaşdı =
o mənimlə birlikdə alqış alqışladı». Tərifdə və alıqşda ya-
rışmaq da belədir, ( J J * - - - JU___İ alkaşur - alkaşmak). H ə -
min söz bu bənddə də işlənmişdir:
J-ŞS iJ - Jt
JJIİJ] LJS JJJ g_
j _ _ - i t j j l Jü Jü
jt-l Jj( l _ l _ _ J—_-i
«Alplar arığ alkışur,
Küç bir kılıp arkaşur,
Bir-bir üzə alkaşur,
Ədhgərmədhip ok atar».
Alplar bir-birini yox edirlər,
Güclərini birləşdirib bir-birinə arxa olurlar,
236
Ç i n l i b r ərəb və latın qrafıkasında bunu «kısır» kimi vermişlər (DLT-Çin, I cild, 256).
Bir-birlərini öyür, ruhlandırırlar,

Düşünmədən ox atırlar.
(Savaşdan bəhs edərək deyir: i k i tərəfdən üz-üzə gələn alplar aman-
sızhqla savaşırlar, güclərini birləşdirib bir-birlərinə arxa
olurlar, bir-birlərini öyür, ruhlandırırlar, ölümdən əsla
qorxmurlar, düşünmədən, tərəddüd etmədən ox atırlar).
_r—ŞJ İ r k i ş t i : seçdi, <<J^j\ JJM ---« Jf ol manqa tavar irkişti = o
mənə mal seçməkdə yardım etdi». Başqası da belədir, ya-
rış üçün də belə deyilir, ( J J - * J ! - — U - 4 Jirkişür-irkişmək).
Ə 1 g ə ş t i : ələdi, «_r—~1 üjl J ~ 1 J' ol anqar un əlgəşti = o, un
ələməkdə ona kömək etdi». Yarış da belədir, ( J J ~ * » -
_______ əlgəşür - əlgəşmək).
_ r ü - - l Ə m g ə ş t i : yoruldu, zəhmət çəkdi, «_r-~»l J'ji l J4 'ji bu ışda
J
boy əmgəşti = xalq bir-biri üzündən bu işdə yoruldu»,

( - _ _ U _ _ _ > ! əmgəşür - əmgəşmək).
_T___J TJ p 1 ə ş d i : talan etdi, «_—-.( 0*J- <J*Q CÄsi budun ikindi ta-
warm üpləşdi = xalq bir-birinin malmı taladı», (j—«( -
__L__Lİ üpləşür - üpləşmək).
_;____( Ö 11 ə ş d i : « _ ~ i - i ötləşdi nənq = əşya dəlik-deşik oldu»,
(jj___( -__U___( ötləşür-ötləşmək). Bu, yağma, talan zama-
nında olur.
_;ju__.( Ö 11 ə ş d i : savaşdı, «j±Stä j -^ alplar ötləşdi = alplar savaş-
dılar, uğraşdılar», ( J J — - ( - — U _ _ . ötləşür - ötləşmək).
jiJtä İ 11 i ş d i : itələdi, «-*-— j ^ \ itlişdi nənq = nəsnələr itələşdi, itə-
ləndi», (jj^\ -—UİJJ! itlişür - itlişmək).
_ : _ _ ] * ! A ç 11 ş d ı: açıldı, «_-—^! kapuğlar açlışdı=qapılar açıldı».
Qapalı işlər açılan zaman yenə belə deyilir, ( J J * ^ 1 - jU-Ua,!
açlışur - açlışmak).
;
j ______! E d h 1 ə ş d i : əzizlədi, «<$•_-_! tr y--r ! J^JVİ olar bir ikindini edh-
ləşdi=onlar bir-birini ağırladılar», (JJ-—1 -———- edhləşür
-edhləşmək).
2 3 7
_,__j( f j d h 1 ə ş d i : <<_;-—-i t-jajsy cj-1 ıwık bir-birgə üdhləşdi = ge-
yiklər bir-birinin ardınca yürüdülər», (JJ~-( üdhləşür -
_£U__i_( üdhləşmək).
_:__j1 Ə r 1 ə ş d i : kişiləşdi, «_; —-J J * \ j - i olar ikki ərləşdi=onlar ikisi
ər olmaqda yarışdılar», (j>—jl - — U _ - J ərləşür - ərləşmək).
jiZJj O r 1 a ş d ı: bağrışdı, «_s — - J ' £— _•-* budun kamuğ orlaşdı = bü-
tün xalq bağırıb çağırdı, gurultu saldı», ( J J - _ J ( - J U _ _ J ( or-
laşur-orlaşmak). Bu sözün əsli belədir: <<<_r--yj( orılaşdı».
_;___j( Ü z 1 ü ş d i : üzülüşdü, «-*-- j - — j ( üzlüşdi nənq = o şey üzüldü,
qopdu».
238
_r___j( Ü z 1 ü ş d i : «<i_-ij( ş or^. bəgi k i ş i üzlüşdi = ərlə arvad
ayrıldılar, boşandılar».
jjjiuj Ü z 1 ü ş d i: «_•-—j( a - ^ j j . _TW! alımlığ berimligdin üzlüşdi =
borc sahibi ilə borclu ödəşdilər», ( j j — j ( - -_-__( üzlüşür -
üzlüşmək).
_;____«! İ ş 1 ə ş d i : «_;___-! V j . _>V5- J( ol məninq birlə işləşdi = o mənimlə
işdə yarışdı». Yardım da belədir, ( j j - - - ! - _-___—! işləşür -
işləşmək).
1
er—-! I ğ 1 a ş 11: ağlaşdı, «Jü&\ _--=•( oğlan ığlaştı = uşaqlar ağlaşdı».
Bu söz j y hərfı ilə «yığlaştı» şəklində də işlənir, (j*—•! -
j u ä i - l ığlaşur - ığlaşmak).
2 3 7
Bəsim Atalayın fikrincə, bu, « _ . — u d h l a ş d ı » olınalıdır ( D L T , I , s. 239). Hüseyn
Düzgün bu sözü «üdhləşdi» (_> J J S. 189), Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər isə
(DLT-2005, s. 614) «udhlaşdı» şəklində oxumuşlar.
2 3 8
Bu sözü Hüseyn Düzgün (_> J J s.179), çinlilər (DLT-Çin, I cild, s.260) və Seçkin
Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.643) «_r~. kişi» şəklində, Salih M ü -
təllibov isə «_r-Ş kisi» şəklində (TSD, I tom, bet 242) oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk _____
_ä_u_i A w 1 a ş d ı: toplaşdı, <<_s-—-1 _*—* kişi awlaşdı = xalq toplandı,
yığıldı», ( J J _ _ - _S___-İ awlaşur - awlaşmak).
_s j _ _ l Ə w 1 ə ş d i: evi qumara qoydu, « ^ J ' Vj _ Jf ol bəg birlə
əwləşdi oynap=o, evini ortaya qoyaraq bəylə oyun oyna-
dı». Bu bir qaydadır k i , qumarda ortaya qoyulan şeyin adı
söylənir, sonra ona -ləşdi suffiksi artırılır. Bu şəkildə qu-
rulan fe'lin mənasında qumar olur, (JJ*—1 - J U _ _ 1 əwlə-
239
şür - əwləşmək) .
_s___.f Ö k 1 ü ş d i : «_-—» lj( JÜ -~- JÜ bir nənq bir üzə öklüşdi = bir
şey bir şeyin üzərinə yığıldı», (qumun bir yerə, çəyirtgənin
qamış üzərinə, xalqın bir yerə toplaşması kimi bir şey bir
şeyin üzərinə yığıldı), (j—-(-_su__sf öklüşür - öklüşmək).
_s_v_J_.i A k 11 ş d ı: axışdı, « _ s - - r - _ ' J . — - təgmə yanqaktm bu-
J
_r-—¥
dun aklışdı = hər tərəfdən xalq axışdı». Suyun hər dərə-

dən gəlib axışmasına da belə deyilir, ( J J ~ - 1 - j u _ ı f i i aklışur
- aklışmak).
_j__l_1 Ə g 1 ə ş d i: «jV jtälä JI-1 j — jVİ olar kamuğ adhak əgləşdilər =
onlar hamısı bu işdə həmrəy oldular». Bu bir şeyin üzə-
rində xalqın yekdil olması mənasmdadır. Bir şeyi ayaqla
tapdamaq işində bir-birinə kömək etmək də belədir, (j—Sİ
-_SU__Sİ əgbşür - əgləşmək).
(_;___;! İ g 1 ə ş d i : xəstələndi, «_s-—si £.J J*k yılkı arığ igləşdi = ilxı
möhkəm xəstələndi», (jj_-S!-_si__S! igləşür - igləşmək).
jV _s___»i Ə m 1 ə ş d i 1 ə r: dərmanlandılar, «jV _s___»i jV balığlar
əmləşdilər=yaralılar dərmanlandı», ( J V J J _ - - 1 -_SU__>İ əm-
ləşürlər - əmləşmək).
2 3 9
Bundan əvvəlki söz səhvən «ewləşdi», bu söz isə «awlaşdı» şəklində verilmişdir. Bə-
sim Atalayın haqlı qeydini nəzərə alaıaq ( D L T . I , s. 241) biz doğru variantı verdik.
j ~ — ( Ü m 1 ə ş ü: şalvarını qumara qoydu, «j~—»(_ Jj( _ ~ > - J . - J ! J( ol
L
anınq birlə çögən urdı ümləşü = o onunla şalvarını ortaya

qoyaraq çovkan oynadı», ( j j - — f - — _ _ - ( ümləşür - üm-
ləşmək).
,
_.____»! İ m 1 ə ş d i : himləşdi, «_.--V l öf4 ^ -N? Jf ol anınq bilə əligin
imləşdi = o onunla əllə işarələşdi, him-cimləşdi», (j-—!-
_ _ _ _ ! imləşür - imləşmək).
_r—-"f U t s u k 11: uduldu, <<_,__f J - U J Jf ol yarmak utsuktı = o oyun-
da pul uduldu». Başqası da belədir, (j-_-( -J___( utsu-
kar-utsukmak). Aşağıdakı atalar sözündə də işlənmişdir:
«sınamasa arsıkar, sakınmasa utsukar = insan sınamasa -
aldanar, çəkinməsə-udular», (adam bir şeyi sınamasa,
onu aldadarlar, bir işin başlanğıcında düşünməsə, çəkin-
məsə, uduzar deməkdir).
tjH**-j! A r s ı k 11: aldandı, «_»—>-ji ji ər arsıktı=adam aldandı», ( j - r - j i -
j _ _ * _ j f arsıkar - arsıkmak).
c*—-'j( U r s u k 11: yenildi, «_»—-jf ji ər ursuktı = adam döyüşdə yenil-
di», (j—-j(- Jl—~j(ursukar - ursukmak).
c r - ! A 1 s ı k 11: almdı, «_5_>-! _ji— Jf ol tawarın alsıktı =onun malı
alındı, soyuldu»,(j^^-J_-*~ alsıkar-alsıkmak).
_ä-9r-! A n d ı k 11: and içdi, <<j&J j i ər andıktı = adam and içdi». Bu
söz aşağıdakı şeirdə də işlədilmişdir:
L_5ÜJJJJ _>ü1 LUUJ <jı _ıtj.
(J_jjj__ı _£J1 _>Sjl jiuı Jl

__jjjl LJJJ <_,_£ <____£ _5_i*
lS_jjj_. OxJl <__-(_>- l _ j — J J

«Koyğaşup yatsa anınq yüzinqə,
Alsıkar ökin anınq sözinqə,
Divanü lüğat-it-türk . tlz
Minq kişi yoluğı bolup özinqə,
Bergələr ödhin anınq közinqə».
K i m onun qoynunda yatsa, baxsa üzünə,
Ağlını itirər, qulaq assa sözünə,
M i n adam qurban olar onun özünə,
Verərlər canlannı onun gözünə.
(Bir adam onunla qol-boyun olub yatsa, üzünü görsə, onun sözlə-
rindən, mahnılarından ağlını itirər, minlərlə kişi özünü
ona qurban verər, onun gözünə, gözəlliyinə, hüsnünə ca-
nını fəda edər, ( J - . » - j - - . — andıkar - andıkmak).
tr-o-! İ n ç i k t i : bayıldı, qəşş etdi, <<t_-^3-! J ər inçikti = üstünə soyuq
su tökülməkdən adamm hissiyatı keyləşdi, büzüldü, titrə-
di, bayıldı», ( J U _ - ! - - - - - _ - ! inçikər - inçikmək).
tP*r—'Ö s t i k t i: <<t5-v~' -> - A ^ -> ol bu ışka östikti = o bu işi özlədi,
bu işə həvəs göstərdi», (j-ü*~ - - - - 4 - östikər-östikmək).
1
Bu sözün əsli <<tr—^JJ öztikti»dir.
jiLJ İ r p ə 1 d i : biçildi, kəsildi, «<$-.J! yığaç irpəldi =ağac [taxta
hahnda] biçildi», ( J Ü - - - - J J irpəlür-irpəlmək).
jiLj İ r p ə 1 d i : bu atalar sözündə də işlənmişdir: <<J4 <J^J
önqəgi irpəldi ış =iş düzəldilmək istəndi, ancaq pozuldu».
ut-Qjl A r 1 1 1 d ı: « t s - . J «- J ər at üzə artıldı = adam atm üzərinə
aşırıldı». Bu, insanın bədəninin yarısı bu tərəfdə, yarısı di-
gər tərəfdə olması vəziyyətidir.
_t J_3J A r 1 1 1 d ı: «a-?J _ —W- 11
J— tağar eşyək üzə artıldı = dağarcıq
eşşəyin belinə [taraz şəkildə] yükləndi». Başqası da belə-
dir, ( J J B J -cjUlşJ artılur - artılmak).
($ J - J Ö r t ü 1 d i: örtüldü, « _ ; — J 13 J ış ər üzə örtüldi = iş adamm
üzünə örtüldü, qapalı qaldı».
2 8 0
Mahmud Kaşğari
Ö r t ü 1 d i : «_.—_. — j - kök örtüldi = göy buludlandı», ( j j - j f -
_l_j( örtülür-örtülmək). Bu bir şeyin başqa bir şeyin al-
tında örtülü qalması vəziyyətidir.
j — j ( Ö r t ə 1 d i : yandırıldı, «_.—J <-~. bük örtəldi = ağaclıq yandırıl-
dı». Başqası da belədir, ( j j - j i - — U _ j (örtəlür -örtəlmək).
j — J ! I r t ə 1 d i : arandı, «->-- _s — J ! irtəldi nənq = o şey arandı, araşdı-
rıldı», ( J J - J ! -——Bj} irtəlür - irtəlmək). Bu şeirdə də işlən-
mişdir:
_S___j( j_I5_I_
_>—J ^ j — J Q«JtJj
_S__jjt L___I (J——?—
j j — J ! v ? - _>s LH
«Könqlüm içün örtədi,
240
Yetmiş yaşığ kartadı,
Keçmiş üdhük irtədi,
Tün-kün keçüp irtəlür».
Könlümün içi yandı,
Qaysaqlanmış yara cırmaqlandı,
Keçmiş əyyamı axtardı,
Gecə-gündüz axtarır.
(Bir ölünün üstündə ağı deyir: bəla atəşi ilə yandım, köz bağlamış ya-
ramm başı açıldı, keçən günləri axtardım, fələk onu yaxa-
ladı, durmadan qovur, arayıb-araşdırır).
240
B u r a d a k ı «_-_ yaşığ» sözü yanlışdır. O, «£-. başığ» olmalıdır, çünki «baş»ın əski
türkcədəki bir mənası da «yara»dır. Burada da həmin məna tələb edilir. Bu barədə
Bəsim Atalayın ( D L T , I , s. 245), çinlilərin (DLT-Çin, I cild, s.266) və Salih M ü t ə l -
libovun xüsusi qeydləri var (TSD, I tom, bet 247). Hüseyn Düzgün onu «yetmiş yaşığ»
s. 181), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s. 292) «bütmiş
başığ» şəklində oxumuşlar. Onlar I misradakı «içün» sözünü «için», I I I misradakı
«üdhük»ü isə «ödhüg» oxumuşlar.
281
j A ' J Ö p r ü 1 d i : içildi, «cs^J öJ mün öprüldi = şorba içildi». Başqa
hərəkət də belə olur, ( J ' J - ^ ' J öprülür - öprülmək).
_____( Ü s t ə 1 d i : artdı, çoxaldı, <<_.-—< — j ~ suw üstəldi=su artdı, ço-
xaldı». Daha da artsa, yenə bu sözlə söylənir, (j--(--U_i__f
üstəlür - üstəlmək).
_____! İ s t ə 1 d i : istəndi, <<-*-- _?---! istəldi nənq = o şey istəndi»,
( __LU.I___İU___ }
J 1 istəlür - istəlmək).
jjİUil E ş t i 1 d i: «$-r-i JS- Jr bu söz eştildi = bu söz eşidildi». Başqası
da belədir, ( j ^ - i - - U l i - i eştilür - eştilmək).
j j j j c l A ğ 111 d ı: sarsıldı, «_s-r-l J ər ağtıldı = adam yerə vuruldu, sar-
sıldı». Sözün əsli « _ . - _ - - ! ağtarıldı»dır, (J&< -<j^ ağtılur
- ağtılmak).
jii&\ Ə w d i 1 d i : « - — - c?4-i əwdildi nənq = o şey ələ keçirildi, top-
landı», (J--İ- —Uiii əwdilür - əwdilmək).
JJIJSŞ İ k d i 1 d i : bəsləndi, «_*-.-! oğul ikdildi = uşaq tərbiyə edildi,
bəsləndi». Başqası da belədir, (M - - * - . - ! ikdilür-ikdil-
mək).
jJi'J Ö t r ü 1 d i : çalmdı, «<,->( 'jfij^ sıbızğu ötrüldi = tütək öttürül-
dü, çalmdı». Başqası da belədir, ( J ' J - ^ J ötrülür - öt-
rülmək).
jjl'J U t r u 1 d ı: kəsildi, «J^J _ - saç utruldı = saç kəsildi». Başqası
da belədir, (J'J -(<pfJ utrulur - utrulmak).
_ __S_j. A d h r 11 d ı: ayrıldı, <«J4J& ctayol adhrıldı = i k i yol ayrıldı». İki
dost bir-birindən ayrıldığı zaman da belə deyilir, dişlərin
bir-birindən ayrılması da belədir, ( j _ » - tSMj- adhrılur -
adhrılmak).
j__j_i Ü d h r ü 1 d i: seçildi, « - ~ - _«-G- üdhrüldi nənq = nəsnə seçildi».
_._!_.-( f j d h r ü 1 d i : adamların bir qisminin bir tərəfə çəkilməsi də be-
lədir. «j-G-( _ H ' J -N? anınq ərəni üdhrüldi = onun adam-
ları ayrıldı», (j-j-f-—Ulj-i üdhrülür - üdhrülmək).
_._ij_ı) I s r 11 d ı: dişləndi, «<j-üj>4 —--1 ətmək ısrıldı = çörək dişləndi».
Başqası da belədir, (J5J-»! - JU__.) ısrılur-ısrılmak).
_. ___•! A ş r u 1 d ı: aşırıldı, <<ts-G-<i C?J — j . yük arttm aşruldı=yük təpə-
dən aşırıldı». Başqası da belədir, (JJJ*-İ - J _ - j * - i aşrulur -
aşrulmak).
_.__e{ O ğ r a 1 d ı: uğranıldı, <<c5-G^f -J*. Jf ol yergə oğraldı = o, yerə
uğranıldı, gedildi», (Jj--( - j U - j - f oğralur - oğralmak).
j_Gc( O ğ r u 1 d ı: «_ -G ( -Sj~— sünqük oğruldı=sümük ayrıldı və ya-
, fr
rıldı», ( j i j c ( - _ j _ - j c ( oğrulur-oğrulmak). Bu şeirdə də işlən-

mişdir:
J J - - J ^ j £ Js-r
JjAjHJ* İJ<**
Jjjj-f jj <-__jl
j_____il^ _-(£
«Balçık balık yoğrulur,

Çığay yaw uz yığrılur,
Ərnqəkləri oğrulur,
Odhğuç bilə ewrişür».
Palçıq, çamur yoğrulur,
Yoxsul, miskin büzüşür,
Barmaqları ayrılır,
Od ilə qızınırlar.
(Yazla qışın qarşılaşmasmı təsvir edərək deyir: palçıq, çamur ayaq al-
tda yoğrulur, yoxsul, miskin adamlar soyuğun şiddətindən
Divanü lüğat-it-türk ___
büzüşürlər, barmaqları bir yerə yığümır, əllərini bir oda
tutub ovuşdururlar).
jil'jS Ə w r ü 1 d i: çevrildi, döndü, « _ s - J - J ər əwrüldi = adam yönəl-
diyi yerdən çevrildi, döndü». Hərəkət istiqamətindən d ö -
nən adam üçün də belə deyilir, - - _ - _ - əwrülür-əw-
rülmək).
Ə g r i 1 d i : əyrildi, « _ - J - — kənd əgrildi = şəhər mühasirə
edildi», ( J _ J - --UJj-1 əgrilür - əgrilmək).
_ ___> Ə g r i 1 d i: «_••»_>- <T_ yıp əgrildi = ip əyrildi».
_s__j_i Ü g r i 1 d i : yırğalandı, « _ - j - i -v*_ beşik ügrildi = beşik yırğa-
landı», ( j _ ~ - - _ - _ - ( ügrilür - ügrilmək).
jJ&A Ə m r ü 1 d i : süstləşdi, « _ - > ' g*~ j - i - kaynar aşıç əmrüldi =
qaynar qazan süstləşdi», (soyuq su tökərkən qaynar qaza-
nm durduğu kimi).
ts-j-i Ə m r ü 1 d i: «CS-J~ j ^ J ər tını əmrüldi = adamm canı çıxdı,
nəfəsi dayandı». Coşğunluqdan sonra süstləşən hər şey
241
üçün belə deyilir, ( j f j - - _ _ - İ j - əmrülür - ə m r ü l m ə k ).
j&J. I r ğ a 1 d ı: yırğalandı, « . s - - J C *- y ı _ 1 a c ı r
İ a l d l a
= İ a c
y - ı r a _
landı». Yırğalanan hər şey üçün belə deyilir, ( j k j - J - - M
ırğalur - ırğalmak).
jÄJ A r w a 1 d ı: «_s—J c - ? J a r k ı ş 242
arwaldı = əfsun oxundu», ( J - J
arwalur - JUĞJ arwalmak).
_;___! A 1 k a 1 d ı: alqışlandı, «_*-_- c-P - ^ . bəggə alkış alkaldı = bəy
öyüldü, alqışlandı», ( j — - __?--_ alkalur-alkalmak).
2 4 1
Bəsim Atalayın fıkrincə, bu fe'lin məsdəri « J _ J j ~ amrulmak» olmalıdır ( D L T , I ,
249). Hüseyn Düzgün onu «əmrüldi» (_> J ^ s. 183), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba
Yurtsevər isə (DLT-2005, s.141) «amruldı» şəklində oxumuşlar.
2 4 2
Burada «<_#J arkış=karvan» sözü yerinə düşmür, «arwış-əfsun» olmalıdır. Hüseyn
Düzgün onu «arkış» (_> J - s. 183), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005,
s. 154) «arwış», çinlilər isə «arwaş» şəklində oxumuşlar (DLT-Çin, 1 cild, s.271).
____ Mahmud Kaşğari
_.-ŞJ! İ r k i 1 d i : çoxaldı, «ts-Şjl sü təlim irkildi = çox əsgər top-
landı». Çoxalan və irkilən hər şey üçün belə deyilir, (Jfj-
jUtSji irkilür-irkilmək). Bir başqası toplansa dəxi belə de-
yilir. Bu fe'l yerinə görə təsirli, yerinə görə təsirsiz olur.
JJ&J Ü r k ü 1 d i : ürküldü, « __-j( *T-J Ç&J ürkünç bolup ürküldi=
ürküntü, qarışıqlıq oldu, ürküldü>>,(j-_f- _ S U _ J ürkülür -
ürkülmək).
_;___! Ə 1 g ə 1 d i : ələndi, «<,-_-! üjl un əlgəldi = un ələndi». Başqası da
belədir, (JsJ -_su_Ui əlgəlür-əlgəlmək).
_s-ŞJ A r 11 n d ı: yüklədi, «j*2j 6*-ä_f j ər arçısın artındı=adam hey-
bəsini heyvanın ardma, belinə yüklədi», (J^J-JUŞJ artı-
nur - artınmak).
c.-?jf Ö r t ü n d i : örtündü, «c*-Şjf üjj_ urağut yüzin örtündi =
qadm üzünü örtdü». Örtsə, yenə belə deyilir, (j*j- _suaj
örtünür - örtünmək).
jsZj Ö r t ə n d i : yandı, «<--- _s —j örtəndi nənq = nəsnə yandı», ( j - J
-_SU__jf örtənür-örtənmək).
jiZj Ö r t ə n d i : günəş batdıqdan sonra buludlar qızardığı zaman
«_j-Sjl C_JJ bulıt örtəndi» deyilir. Türklər bunu uğur sa-
yırlar. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « <-—! L_2j( _Jİ 3L_
J J İ . t*-UjŞ _,*_ ısif __3j( l._s___ j j l i U4*j_S _j J tünlə buht
örtənsə, əwlük urı kəldürmişçə bolur, tanqda bulıt örtən-
sə, əwgə yağı kirmişçə bolur = axşam bulud qızarsa, qadın
oğlan doğmuş kimi olur, dan üzü bulud qızarsa, evə
düşmən girmişə bənzəyir». Türklər sübh çağı buludun qı-
zarmasını uğur saymırlar.
jilä Ə w d i n d i : yığdı, topladı, «_«4» cfc*i ^ J J (
1
J ol özinqə yemiş
əwdindi = o özünə meyvə yığdı». Başqası da belədir, (j*-f~
-_£_*jj_i əwdinür - əwdinmək).
___j_f TJ t r u n d ı: «_.-_. i ™ - J' ol manqa utrundı = o mənə qarşı
çıxmaq istədi».
<s - 0 - U t r u n d ı: «_. _G_ Js yel yığaçka utrundı = yel ağaca yö-

nəldi», (j_~-c^-_-' utrunur - utrunmak).
j_L__! I s r ı n d ı: «_.-_-. J ər ısrındı = adam bir şeyə qəzəblənib əsib-
coşdu, çəkildi, büzüldü». Bu söz kələm və kələmə bənzər
şeylərin üstünə tam bişmədən soyuq su tökdükdə onun
daha bişməyərək çiy qalması, sinirsək olması halmda söy-
lənir. Xoşməcaz adamm hirslənməsi də elədir, (JJJ*-! -
ju_j*-l ısrmur - ısrınmak).

___>! A ğ r ı n d ı: ağrıdı, « c s 4 > ' _.W balığ ağrmdı = yaralı adam ağ-
rıdı, ağrı duydu», ( > > l - j u _ > 1 ağrmur -ağrmmak).
( j - J İ Ö g r . n d i : öyrəndi, «c*-G-i J ər bilig ögrəndi = adam bilik
öyrəndi» ( > j - i -_S-_j-i ögrənür-ögrənmək). « cS-G-i <_5^J* J
ər uzluk ögrəndi=adam sənət öyrəndi». Bu beytdə də iş-
lənmişdir:
jı ä_. u_, ___fj-l" % H J

j_ÜI l_jSUSÜI U___f <jj*- f.-J
243
«Ərdəm tilə, ö g r ə n ü b ə n bolma küwəz,
Ərdəmsizin ögünsə ənqməgüdhə ənqər».
Ərdəm dilə, öyrənibən olma lovğa,
Ərdəmsiz öyünsə, imtahanda çaşar».
Bu söz i k i xətt yuxanda ərəb əlifbası ilə «<_*j-i ögrənin» şəklindədir. Bəsim Atalay
bunun doğru variantının «ögrənübən» olacağını yazmışdır ( D L T , I , s.252). Hüseyn
Düzgün ( Ü J J S . 184) və Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.370) bu
sözü «ögrənibəıı» şəklində oxumuşlar.
(Ərdəm və bilik üçün çalış, öyrənməkdən çəkinmə, heç vaxt lovğa-
lanma, ərdəmsiz adam özünü öyər-öyər, imtahan vaxtı ça-
şıb rüsvay.olar).
j Ə g r i n d i : ələdi, « _ « - _ - srVt — .J urağut yıpəgrindi-qadm özü
üçün ip əyirdi».Özünü ip əyirirmiş kimi göstərdi mənasın-
da da belə deyilir, ( j o - i - --U__l əgrinür-əgrinmək).
_s-*-~ O x s ı n d ı: peşman oldu, «_;-V-f l _ - _ l _£_£ Jf 1 kılmış işinqə
0
oxsındı-o tutduğu işə peşman oldu, (JJ4-—' - J U I - - ! oxsı-

nur - oxsmmak).
cs-r-ji Ə r s i n d i : ərləşdi, «j^J Jc-f oğul ərsindi = uşaq böyüyüb kişi-
ləşdi», (JV-Jİ --S_*-jf ərsinür - ərsinmək).
_5_l__f Ə w s i n d i : ev saydı, «_s •_*-_ v&ji Jf ol bu əwni əwsindi=o bu
evi öz evi saydı, oraya yerləşdi», (j±—i- -SUiuİf əwsinür -
əwsinmək).
tf-*_J I ç ğ ı n d ı: qaçırtdı, «<$-**! <__Uf _,_- Jf ol kuşnı əligdən ıçğındı
=o, quşu əlindən qaçırtdı». Bu söz « _ r - - S J JS^\*L _^ı-Uu
JJ**! yakadakı yalğağalı əligdəki ıçğmur» məsəlində də iş-
lənmişdir, «yaxadakı, yaxaya tökülən yemək yalamrkən
əldəki də əldən çıxar» mənasına gəlir. (Yaxasına tökülən
yeməyi yalamaqla əlləşən kəs əlindəki çömçə-çanağı da
itirər). Bu söz bir şeyə ehtiyac duyan adamm əvvəlcə əlin-
dəkini qoruması üçün söylənir.
_?-«*! I ç ğ ı n d ı: səndələdi, «_.•-«•! J ər ıçğındı=adam bir yerdə dura
bilməyərək səndirlədi və buna görə utandı», ( j j u j U ! - J U Ş a J
ıçğınur - ıçğınmak).
tf-fej I r ğ a n d ı: yırğalandı, «_.-__! £__ yığaç ırğandı = ağac yırğa-
landı», ( J J J - J ! - J - - - J ! ırğanur - ırğanmak).
Divanü lüğat-it-türk - —
__*__! A ş ğ ı n d ı: aşmdı, «_.-•-» u—taş aşğındı = daş aşmdı». Hər şey
aşındığı zaman belə deyilir, (J_M?-~- aşğmur-aşğm-
mak).
jäM A 1 k ı n d ı: tükəndi, bitdi, « - * - - alkındı nənq = bir şey büs-
bütün bitdi, tükəndi».
j iM A 1 k ı n d ı: «_.-Ş» J ər alkındı = adam öldü», ( j v J ^ - alkı-
nur - alkmmak).
_j._*d Ö t g ü n d i : yamsıladı, « _ - - - ( J> ol manqa ötgündi = o mə-
ni yamsıladı, təqlid etdi». Bəhsləşmə də belədir. Həmin söz
bu məsəldə də işlənmişdir: « J J ^ - J i -—~ -*J-> ^ J * karğa
kazğa ötgünsə, butı sınur=qarğa qazı yamsılasa, budu sı-
nar», (qarğa uçuşda və ya qüvvədə qazı təqlid etsə, ayağı
qırılar». Bu söz adama öz həddini aşmaması üçün söy-
lənir.
_S-ŞJ! I r k i n d i : yığdı, «j<^J — - ^J
f
J ol özinqə nənq irkindi = o
özünə bəzi şeylər yığdı, mal yığdı». Başqası da belədir,
(j&jj_«__ua;j! irkinür - irkinmək).
J
4_M I s k ə n d i : qırpdı, qopardı, «u<&~>\ — - at ot iskəndi = at otu
qırpdı, yavaş-yavaş qopardı». Tük və ya qısa boylu ot qo-
paran adama da belə deyilir, (j_-_!-_su___! iskənür - is-
kənmək).
j__$üi Ə l g ə n d i : ələdi, <<j&* öJ urağut un əlgəndi=qadm özü
üçün un ələdi», ( j - - l ---U_-1 əlgənür-əlgənmək).
ji&jA Ə m g ə n d i : yoruldu, «a<^ t&
(
-~ylj? J ol bu ışta təlim əm-
gəndi = o bu işdə çox yoruldu».
_ _ ä u l Ə m g ə n d i : buradan alınaraq « _-—-- -rf-y* _— xan karşıka
əmgəndi» deyilir k i , «xan saraya endi» deməkdir. Bu da
«xan bu yolda yoruldu və endi» mənasındadır. Bu söz
88
Mahmud Kaşğari
bəylər və böyüklər üçün çox incə söz olaraq söylənir,
(___U_si__U əmgənür-əmgənmək). Oğuzlar bu sözü bil-
mirlər.
J--V Ü p 1 ə n d i : talan edildi, «_•-.( _.jl_ _ U a n m q t a w a r ı üpləndi =
onun rnalı yağmalandı, talan edildi», ( j _ . L _s__Lf üplənür
-üplənmək).
_._2_1 A t 1 a n d ı: atlandı, «**M J ər atlandı = adam atlandı, ata
mindi».
c>-—- A t 1 a n d ı: « - 5 _ l _ _ - Jf 1 tağka atlandı = o, dağa çıxdı».

TF 0
Oğuzca. Hər hansı bir şeyə çıxmaq, atlamaq da belədir,

(ji_l - jl_23f t l a n ı r - atlanmak).
a
_.____! Ə 11 ə n d i : kökəldi, «<s*M Jef oğul ətləndi = uşaq kökəldi». Arıq

ikən ətə-qana dolan hər şeyə belə deyilir, ( - _ _ U _ _ _ f _ ə - ət
nür - ətlənmək).
u t - - . İ 1 1 i n d i : itələndi, «_.-!-! QSÜ taşitlindi = daş itələndi». Başqası
da belədir, (j^!-__U_J_! itlinür - itlinmək). Uşaq iməklə-
məyə başladığı zaman da belə deyilir. «Qarşımdan çəkil!»
mənasında «<jp\ &U_y - v - məninq yüzdin itlin!» deyilir. Bu
söz qəzəbli vaxtda işlədilir.
A ç 11 n d ı: açıldı, «_. - ^ i & kapuğ açlındı = qapı açıldı». Baş-
qası da belədir. Başqa bir söyləyişə görə « _ . - * ! açıldı» da
deyilir, (J__W-JU_1*1 açlmur - açlınmak).
- M Ü ç 1 ə n d i : üçləşdi, « _ - _ _..___>( üçləndi nənq = bir şey üç oldu».
İki qaz üç olanda « j ^ \ j - _-_} iki kaz üçləndi» deyilir,
(_-_>(_ __U_Uf üçlənür - üçlənmək).
-->! İ ç 1 ə n d i : içləndi, «_.-->! ___ tarığ içləndi = taxıl dən bağladı,
içləndi». Yeməli maddələrin ortası, özəyi yeyiləcək hala
gəldiyi zaman da belə deyilir, ( j - > ! --SUlla.) içlənür-içlən-
mək).
_;____>f TJ ç 1 a n d ı: «-*-- <s-->( uçlandı nənq = bir şeyin ucu peyda ol-
du», ( j - * f - JU__>( uçlanur - uçlanmak).
_.____! E d h 1 ə n d i: istifadə edildi, « - — - <s-2- edhləndi nənq = o şey bir
nəsnə üçün istifadə edildi, səmərəsiz qalmadı» (dəridən
kürk, keçədən ayaqqabı tikilməsi kimi), ( j — f - ---_-! edh-
lənür - edhlənmək).
_;____( f j d h 1 ə n d i: höyürə gəldi, «_.---( jüj yılkı üdhləndi = ilxı ayğır
istədi», (j--( --SU2_f üdhlənür - üdhlənmək).
ts-3jl Ə r 1 ə n d i : ərə getdi, «_.—jl -J-IJ( urağut ərləndi = qadın ərə get-
di, ər sahibi oldu», ( j - J --SU2J ərlənür-ərlənmək).
<s-2j( Ö r 1 ə n d i: göründü, «_?-3j( c_i bulıt örləndi = bulud göründü»
(j_]J-uSU2j örlənür-örlənmək). Ən gözəli «_»Jjjl ördi» de-
yə söyləməkdir. Bu şeirdə də işlənmişdir:
(.1 tfii (—u_ _;!
_Jİ—! J __!_. j l
H - — 3
— ~ ıj j i j j j .
j j - j j - j ) _j—ı '.'b'"
«Ay kopup əwlənüp,
A k bulıt örlənüp
Bir-bir üzə öklünüp,
Saçlüp suwı ənqrəşür».
Ay çıxıb halələnir,
Ağ bulud görünür,
Bir-bir/inin/ üz/ərin/ə yığılır,
Saçıb suyun, ağlayır.
(Ay doğub, halə bağlayıb, buludlar yüksəlir, bir-birinin üzərinə yığılır,
gurultu ilə yer üzünə su boşaldır). Ay halələnəndə türklər
yağış yağacaq deyə bunu uğurlu hesab edirlər.
_;-2jjf Ü z 1 ü n d i : üzüldü, « j - ^ j j f <_ü' urk üzlündi = ip üzüldü, qop-
du». Başqası da belədir, ( j - j j f - — u _ j j f üzlünür-üzlünmək).
_ ; _ _ j ! Ü z 1 ə n d i : qabardı, «_;_-jf _--i aşıç üzləndi = qazanın qapağı
qabardı», ( j - j f - _SU_jf üzlənür - üzlənmək).
5
ji&J Ə s 1 i n d i: taxıldı, «- _-i _s-»M əslindi nənq = bir şey bir şeyə ta-
244
xıldı», (JJİ*-( -___ului əslinür - əslinmək) .
_:__Ğİ Ə w 1 ə n d i: halələndi, « j - ^ < j< ay əwləndi = ay halələndi».

_;.___i Ə w 1 ə n d i: ev sahibi oldu, «_;--_i _r_>ij. <Jf ol bu əwni əwləndi = o
bu evi özünə ev elədi», (j—1 ------- əwlənür - əwlənmək).
_•—sf Ö k 1 ə n d i: dincəldi, « _ ; - — j i J j ' aruk ər ökləndi =yorğun adam
dincəldi», ( j — f --SUJİSİ öklənür - öklənmək).
_;—s( Ö k 1 ə n d i : başa düşdü, anladı. Bir adam bir şeyi əvvəlcə başa
düşməyib sonra anlasa, «_;-—( ökləndi» deyilir. Sözün əsli
<<_;__j) ökləndi»dir [vavla].
_;__S) İ g 1 ə n d i : xəstələndi, «_;__S) __-l_j( urağut igləndi = qadını ağrı
tutdu». Bir adamın bir az xəstələnməsi də belədir.
_;__U Ə m 1 ə n d i : « _;-_-! j i ər əmləndi = adam özünə dava-dərman
elədi», ( j — i--SUIUI əmlənür - əmlənmək).
u-%3 O r p a t t ı: ürpətdi, «u-%j _*_. j i ər başın orpattı = adam saçını

ürpətdi», ( J ^ J ( - J U U J orpatur-orpatmak).
2 4 4
Bəsim Atalayın qeydinə görə, bu söz yazma nüsxədə « j _ i _ l =aslındı» imlasındadır
( D L T , I , s. 259).
I r p ə 11 i: kəsdirdi, <<_ÄJ J' ol yığaç irpətti = o, ağac biçdirdi,

kəsdirdi», (JkJ - ^ u l j l irpətür - irpətmək).
_r-J A r t a 11 ı: pozdu, « y - J Ji ol artattı = 0 0 şeyi pozdu», ( J - J L -
(İ--JJI artatur - artatmak).
ySj! I r t ə 1 1 i : axtardı, «CPJ! _ü1 Jt ol anı irtətti = o onu aratdı, ax-
tardı», ( j ^ J - — — S J ! irtətür - irtətmək).
y - j f Ö r t ə 11 i : yandırdı, «J&J f
J ol bük örtətti = o, ağaclığı yan-
dırdı». Başqası da belədir, ( j - J - — U _ J örtətür -örtətmək).
i - - - ! İ s t ə 11 i m: istətdim, çağırtdırdım, «f^*4 J< 0* mən anı istəttim =
mən onu istətdim, axtarılıb tapılması üçün dalınca adam
göndərdim», ( J M ---Ut__} istətür - istətmək).
y—f O k t a 111: ox atdırdı, «_r—' _»- ^ bəg anı oktattı = bəy ona ox
atdırdı», (j—(- J U _ _ İ oktatur - oktatmak).
_ , — ! i O 1 x u 111: oturtdu, <<CJ-_-! _r-« J' ol məni olxuttı = o məni oturt-
du», ( J U _ _ J -__3( olxutur - olxutmak). Əsli £ ğ ilə «_r—'
x
olğuttı» şəklindədir. Çünki fe'l t üə təsirli olmaz, ara-
sıra _. ğ ilə təsirli olar. «Oyatdı» demək olan «c$ j^-( udh- J
ğurdı» və «doyurdu» demək olan «_; Jjk-j todhğurdı» söz-

ləri də belədir. Burada fe'l _ ğ hərfı ilə təsirli edilmişdir.
J'J O p r a 111: yıpratdı, köhnəltdi, «J'J Cy'j J( ol tonın oprattı = o,

paltarını yıpratdı». Başqası da belədir, ( > j . f - JUJ'>( opra-
tur - opratmak).
J>'J4 Ü d h r ə 11 i : artırdı, çoxaltdı, «J>j4 £.J— J( ol tawarığ üdhrətti =
o, malını çoxaltdı, artırdı», ( > j - f - <-SUJJ_( üdhrətür - üdh-
rətmək).
JjA A ğ r 1111: ağrıtdı, «JJA J< Jİ ol anı ağrıttı = o onu ağrıtdı, incit-
di», ( j _ £ l -cj-ujcl ağrıtur - ağrıtmak).
_j->f O ğ r a 111: göndərdi, «J'jt-< -A- J** Jf ol məni ışka oğrattı = o
məni işə göndərdi», ( j j j - f - J - _ j - f oğratur-oğratmak).
J'j^ Ö g r ə t t i : öyrətdi, «_HJ- - — J( ol manqabilig ögrətti = o
mənə bilik öyrətdi». Başqası da belədir, ( j j - j - f -__—_>- ög-
rətür - ögrətmək).
JjJ Ü g r i 11 i : yüyrütdü, «Jjtf -S-JJ_-İ Jf ol anqar beşik ügritti = o
ona beşik, yüyrük yüyrütdü», (jjAj-f- _s__j-f ügritür - üg-
ritmək).
Jj*< Ə m r i 11 i : qıdıqandırdı, «JjJ (4a J_4— kaşmmak məninq
yinim əmritti=qaşmmak mənim bədənimi qıdıqlandırdı».
Belə k i , adamın qoltuq altı və ya boynu qaşınsa, bundan
bütün bədəni qıdıqlanır və adam gülməyə başlayır, (JJJ-'-
_ - L _ j - i əmritür - əmritmək).
_ r — J ' Ə t s ə 11 i: ətə tamahlandırdı, «_r—- J±* Jf ol məni ətsətti = o məni
ətə tamahlandırdı», (JJ-_İ _______ ətsətür - ətsətmək).
_r—-' A x s a 111: axsatdı, « _*—-*' J& Jf ol anı axsattı = o onu axsatdı»,
(j___i - j _ _ _ _ . i axsatur - axsatmak).
_,___- A ş s a 111: aşa, yeməyə tamahlandırdı, « _r__-<i J\ J( ol anı aş-
sattı = o onu aşa, yeməyə tamahlandırdı, (JJ___ - J___u_i
aşsatur - aşsatmak).
CJ-—i Ə w s ə 11 i : ev üçün darıxdırdı, evi istətdi, «_,__- _-_• <_-f oğlum
məni əwsətti = oğlum məni ev üçün darıxdırdı, evi istət-
di», (j___-______ əwsətür - əwsətmək).
_j3-—f O x ş a 111: oxşatdı, bənzətdi, «_,--_( -»-i J** Jf ol məni atama ox-
şatdı=o məni atama oxşatdı, bənzətdi», (j___f -J_____ ox-
şatur - oxşatmak).
2 9 3
U w ş a 111: ufalatdı, «JV& ---«-> Jt ol ətmək uwşattı = o, çörək
ufalatdı». Başqası da belədir, (_--_- uwşatur-uw-
şatmak). Doğrusu budur, <<_r—' uşattı» da deyilir.
_r~S) Ö 1 ş ə 11 i 2 4 5
: möhkəm acdırdı, az qala acmdan öldürdü, « J3> 3
J&\ ol anı ölşətti = o onu o qədər acdırdı k i , gözü qaral-
dı, gözü döndü», (___-U_-Ui__l ölşətür - ölşətmək).
u-» j I r ğ a 1 1 1 : yırğalatdı, yırğatdı, silkələtdi, « j £ j J ol yığaç
ırğattı=o, ağac yırğalatdı, silkələtdi», ( J^J - S-^J ırğa-
tur - ırğatmak). Bu bənddə də işlənmişdir:
j—*• J 1
ç. *.
j _ _ _ _ _ J <JL£ _£_
i__-_l cjJä f j j — _
«Yigitlərig işlətü,
Yığaç, yemiş ırğatu,
Kulan, keyik awlatu,
Bədhrəm kılıp awnalım».
İgidləri işlədək,
Ağac, meyvə silkədək,
Qulan, geyik ovladaq,
Bayram edib ovunaq.
(Bir gəzintidən bəhs edərək deyir: gənclərdən ağac silkələməkdə, meyvə
yığmaqda, geyik-qulan ovunda istifadə edək, günlərcə se-
vinc içində bayram edək).
2 4 5
Yazma və basma nüsxələrdə «__-!!=ölşətti» sözünün ilk hərfınin hərəkəsi yoxdur.
Bəsim Atalay onu oxumaqdan imtina etmişdir. Hüseyn Düzgün həmin sözü «əlşətti»
( ü j : . 188), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005. s.374) «ölşətti»
s
şəklində oxumuşlar. Bu, doğru oxunuşdur, çünki həmin sözün kökü «ölmək» sözün-
dəndir.
_r—f U 1 ğ a t t ı: böyüdü, «_r__( <j-*f oğlan ulğattı = uşaq böyüdü»,
(j__f-__L__f ulğatur-ulğatmak). Əsli «ulğadhtı»dır.
J&j Ü r k ü 11 i : ürkütdü, «J&j Jjfi Jf ol koy ürkütti = o, qoyun ür-
kütdü». Başqası da bebdir, (JJ_»J( -__-__jf ürkütür - ür-
kütmək).
_r—«f Ə m g ə t t i : əziyyət verdi, yordu, «_j-S_>i Jf ol əmgətti = o yordu,
əziyyət verdi», (j--»i -______! əmgətür-əmgətmək).
J&& Ə 1 g ə 11 i : ələt(dir)di, «_,___ üjl J& Jf ol anı un əlgətti=o ona un
ələt(dir)di», (j__i - - _ _ - ! ! əlgətür - əlgətmək).
(_r-_f Ü p 1 ə 11 i : talatdırdı, yağma etdirdi, «_A>f ÜJ— Jf on anınq
tawarın üplətti = o onun mahnı yağma etdirdi», (j_.f-
__L_L( üplətür - üplətmək).
__—f Ə 11 ə 11 i : ətə çevirdi, «_j—i j j - Jl ol koy ətlətti = o, qoyunu kəsib
ət halına saldı», (j--i - -___—1 ətlətür-ətlətmək).
_,—f Ö k 1 ü 11 i : çoxaltdı, «JM _____ J( ol nənqni öklütti = o, malmı
çoxaltdı», (j--(--SL>_( öklütür - öklütmək).
_s—1 E d h 1 ə t t i : yaxşılaşdırdı, «_,__! _ J J - Jf ol tavarm edhlətti = o,
malını yaxşılaşdırdı, keyfiyyətini artırdı», ( j - _ -_-_>__
edhlətür - edhlətmək).
_r-3f U d h 1 a 111: göndərdi, saldı, «_j-l_ - — (___.( Jf 1 oğlın manqa udh-
0
lattı = o, oğlunu mənim dalıma saldı, dalımca göndərdi»,

(j__i -__l___f udhlatur - udhlatmak).
_j—-1 İ ş 1 ə 11 i : işlətdi, «_j__-! ıJ4 JJ Jf ol anqar iş işlətti = o ona iş

246
işlətdi, iş gördürdü», (j-_«!- __-___! işbtür - işlətmək) .
(_H~! A ş 1 a 111: təmir etdirdi, «____-! <jLf Jf l y a k aşlattı = o, qabı tə-
0 a
mir etdirdi», (j_-_ - J__L_f aşlatur - aşlatmak).
246
Bıı gün «iş» kimi istifadə edilən söz keçmişdə əsasən «ış» şəklində tələffüz olunur-
muş. Bu maddədən «iş» variantının da paralel olaraq işləndiyini görürük.
Divanü lüğat-it-türk . ___
J&\ A ğ 1 a 111: qovdu, uzaqlaşdırdı, «J&> j ^ ş <$ ol kişini ağlattı = o
hamını qovdu, istədiyini edə bilmək üçün hammı yanın-
dan uzaqlaşdırdı», (j-£ (-_.-—-f ağlatur-ağlatmak).
J&\ O ğ 11111: artırdı, «J&\ CxSfi Jf ol tavarm oğlıttı = o, malını ar-
tırdı, çoxaltdı», ( j ^ f - JjM^İ oğlıtur - oğlıtmak).

_r—i A w 1 a 111: «J& &\ - — J ol manqa ıwık awlattı = o mənə geyik
{
ovlatdırdı», (j—! - J - - — awlatur - awlatmak).

_r-\ İ k 1 ə 11 i : tapdatdı, <<J&JMJSJ Jf ol anqar yer iklətti =o ona yer
tapdatdı». Başqa sözdə də belədir, ( j — ! - - - - - ! iklətür -
iklətmək).
_ r - l İ g 1 ə 11 i : xəstələndirdi, «J&\ J» JUM bu yer anıiglətti = bu yer
onu xəstələndirdi», ( j — ! - ~ - ^ ! iglətür- iglətmək).
i - l Ə m 1 . 1 1 i m: dava-dərman elətdim, dərmanlatdım, «.—- J* 6*
mən anı əmləttim = mən onu dərmanlatdım, ona dava-
dərman elətdim, (j—1 əmlətür - əmlətmək).
r—»\ İ m1 ə 11 i m: him-cim etdirdim, «?M J* 6* mən anı imləttim =
mən ona əllə və ya göz-qaşla him-cim elətdim, (ö*J^*)-
__L_2_! imlətürmən - imlətmək).

_r-3i E d h n ə t t i : dəyişdi, «_r—f J ər edhnətti = adam dəyişdi, bir hal-
dan başqa hala düşdü». Bir haldan başqa hala düşən nəs-
nə üçün belə deyilir, ( j - » - - - » f edhnətür-edhnətmək).
j—jf O r n a 1 1 1 m: yerinə qoydum, «fij 6* mən nənq ornattım =
mən o şeyi yerinə qoydum», (ö*j*J- S^J ornaturmən -

ornatmak).
JJJ Ə s n ə 11 i : əsdirdi, «_r—-f _*-> <s j * — tənqri əsin əsnətti=tanrı yel
əsdirdi».
_r—-1 Ə s n ə 11 i : «_r—-! J< ^ yek anı əsnətti = şeytan onu əsnətdi»,
(____! -_______! əsnətür - əsnətmək).
___ Mahmud Kaşğari
(-—-( U s n a 1 1 1 m: zənn etdim, bənzətdim, <<(-—-(jS_f <> mən anqar
usnattım = mən ona oxşatdım», (j__-f - j____f usnatur -
usnatmak).
_j—-l A ğ n a 111: ağnatdı, «__r_--l - I j ^ <j3f Jf ol atın toprakka ağnattı =

o, atını torpaqda ağnatdı».
J&< A ğ n a 111: buruşdurdu, « J&\ cte <-^4 J ^ Jl ol yağak anınq tılın
ağnattı=o ceviz onun dilini buruşdurdu, onu kikildətdi»,
(Jut-U jU__&f ağnatur - ağnatmak).
_*—f U 1 n a t t ı: sahmanlatdı, <<_-—- cM J( ol okın ulnattı = o adam

oxunu sahmana saldırdı, oxun ağacmı düzəltdirdi», (j__-
JU__( ulnatur - ulnatmak).
M Ə N Q U S U N BAŞQA BİR N Ö V Ü
tfJjjjf Ö t ü r d i: xatırlatdı, «j JJJJ( J J ~ ___ J( ol manqa söz ötürdi = o

mənə söz xatırlatdı». Başqası da belədir, (jlAjf - _SUjjjf
ötürür - ötürmək).
CS-LAJ! E 11 ü r d i : bükdürdü, «jJji__ _ - . jSJ Jf d anqar belük ettürdi =
o ona fıtil bükdürdü». Bükülən hər şeyə belə deyilir, ( j j i j l
-_-Ujj_i ettürür - ettürmək).
cf-O. II A ç u r d ı: acdırdı, «_«JjaJI _-Ä Jf ol anı açurdı = o onu acdırdı»,

( j j . l l - Jt_jkli açurur - açurmak).
_.___( O y u ş d ı: oydular, «j**i$ <____•_ JA ji\ 0 \ a r ikki kağun oyuşdı =
o i k i adam qovun oymaqda yarışdılar». Köməkləşmək də
belədir, (_>_yf-jU__f oyuşur - oyuşmak).
j ^ \ O y u ş d ı: «_•__,( üjl ___ JU Jf i 0 a n q a r kapka un oyuşdı =o
ona qaba [çuvala, dağarcığa] un basmaqda kömək etdi».
Başqası da belədir, (j-yf oyuşur - J U _ J ( oyuşmak).
j&4 Ü y ü k t i : gömüldü, «tj&4 l _ _ _,_1-1 _ U anmq adhakı kumda

üyükti = onun ayağı quma gömüldü». Başqası da belədir.
J&4 Ü y ü k t i : incidi, «j&4 <^ l - anınq adhakı üyükti = onun
A
ayağı daşa dəyərək incidi, yaralandı», (Js4-*-& *4 üyükür
- üyükmək).
_ _ui A y 11 d ı: deyildi, söyləndi, «_4)! j j - * J -( anqar söz ayıldı = ona
S
1
söz deyildi», (JV - JL-Ljf ayılur - ayılmak).
j i Ü O y u 1 d ı: oyuldu, «_• 4I(JJJ yer oyuldı = yer oyuldu, çuxurlaşdı»,
«_;_$ j± kötü oyuldı = yağış üzündən dam oyuldu», (jJ4
- J L _ Ü oyulur - oyulmak).
j - u i o y u 1 d ı: <<-~L_- j M oyuldı nənq=bir şey sıxışdırıldı», (unun da-
ğarcığa sıxışdırılması kimi), (jJ4 - J L - Ü oyulur - oyulmak).
jiL\ U y a 1 d ı: utandı, çəkindi, « _ 4 f _.-— -f ol məndin uyaldı = o
məndən bir işdə utandı və o iş görməkdən çəkindi», (J4 -
<JL_L( uyalur - uyalmak).
j i L \ I y ı n d ı: gücəndi, « _ 4 i ! J ər ıyındı=adam gücəndi, ayaq yolunda
özünə güc verdi», (J4 -JL-y! ıyınur - ıyınmak).
BU BABIN D Ö R D HƏRFLİLƏRİ
jijj A y t u r d ı: dedirtdi, söylətdi, JJ- J ol manqa söz ay-

turdı=o mənə söz söylətdi», (JJ4 - jL-jSjt ayturur - aytur-
mak).
jijdı O y t u r d ı: oydurdu, «j*J4 Ü J P - ^ — J ol manqa kağun oytur-
5
dı = o mənə qovun oydurdu». Başqası da belədir, (JJ4 -

JUJJJ( oyturur - oyturmak).
jiJ4 O y t u r d ı: basdırdı, «j±J4 ÜJ' 3 ol un oyturdı=o, un basdır-
dı». Başqası da belədir, (JJ4 -<jhJ4 oyturur-oyturmak).
J J
ts J*_ U y ğ u r d u: oyatdı, «ts J M _J— -1 məni uyğurdu = o məni xə-
bərdar etdi». Bu sözün dh ilə söylənən «udhurdı» variantı
U
da var, ( J J M - J J M uyğurur - uyğurmak).
t_._-jjl A y r ı ş d ı: ayrıldılar, «j--JJI __-! JVİ olar ikki ayrıştı = onlar
ikisi bir-birindən ayrıldılar», (JJV-JJ! -J-~*JJ1 ayrışur - ay-
rışmak).
ts4yl A y 11 1 d ı: soruşuldu, «_s4yl jj-» söz aytıldı = söz soruşuldu»,
(J_!I- j u t y l aytılur - aytılmak).
j4_ A y 11 n d ı: «ts4_ J J ~ - söz aytındı = söz soruşmağı öz üzərinə
götürdü», (JJJJ! -J--İ.' aytınur - aytınmak).

j-ij-JI E y m ə n d i : eyməndi, çəkindi, qorxdu, «_?--.! L-ijt J J O - —J' ol
məndin bu ışta eyməndi = o məndən bu işdə eyməndi, çə-
kindi», (JJ-JI ------_1 eymənür - eymənmək).
_. 4_y! E r i 1 d i : yarıldı, <<_s-L«! ^ tam erildi = divar yarıldı, başı zədə-
1 S U !
ləndi». Başqası da belədir, (j_y! - - J _ ! erilür-erilmək).
ts-^ji! E r i 1 d i : bu sözdən almaraq ayın sonuna doğru ay nazilməyə üz
tutduğu zaman «ts^j_! ts' ay erildi» deyilir.
ts4"yl Ə s i 1 d i : əskildi, azaldı, «-*-- j^J əsildi nənq = nəsnə əskildi,
azaldı», ( J W --S-4-.I əsilür - əsilmək).
ts4M E w i 1 d i : tez, təcili olaraq, «j4M - ~ y ışka ewildi = işə tez başla-
nıldı», ( j % ! --S--Şy! ewilür - ewilmək).
BU BABIN MÜZAƏF OLANI
JZ$ O y n a 111: oynatdı, «J*4 J\ J' ol anı oynattı = o onu oynatdı»,

(J4 - Jt~-j( oynatur - oynatmak).
jH A y a d ı: qorudu, «J*4 ü£_- <$ ol tonın ayadı = o, donunu,

paltarını qorudu». Başqası da belədir.
. j U A y a d ı : ləqəb verdi, « J H _. M _ — xan anqar ayağ ayadı =
xan ona ayama, ləqəb verdi», ( J M - J t - M ayar - ayamak).
D Ö R D HƏRFLİLƏRİN ÜÇ HƏRFLİLƏRİ
j JWJ İ r p ə d i: biçdi, uzununa kəsdi, «jîJ <t*i $ ol yığaç irpədi = o,
ağac biçdi».
_. J L J İ r p ə d i : korladı, «j^J fcA. d' ol ışığ irpədi = o, işi düzəltmək
istərkən, korladı», (JWJ - ^ U J irpər-irpəmək).
j J-J A r t a d ı: xarab oldu, «-*-- J ^ J artadı nənq = nəsnə xarab ol-
du», ( j - j l - j U t f J artar - artamak).
j--j Ö r t ə d i : yaxdı, «j^j ' J ol otunq örtədi=o, odun yaxdı».
Başqası da belədir,(j^ji -__Ui_J örtər - örtəmək).
j J _ J ! İ r t ə d i : istədi, «tfJ-J _-*. J ər ışığ irtədi = adam işi istədi, işin
dalmca düşdü», (J^J! - - - U - J irtər - irtəmək).
_.___«! İ s t ə d i : bu da «j-^J irtədi» kimidir, ( j M - --UU___ istər - is-
təmək). Bu şeir parçasında da işlənmişdir:
p± J J jjf tJij
^Jjjä _*-.(» j i — .
^jjjjl jjä (J"J«'>^
jLş_uı _)_ä _,__> j - ~ J
«Yığlap udhu artadım,
Bağrım başın kartadım,
Kaçmış kutuğ irtədim,
247
Yağmur k ü n i kan saçar».
Dalınca ağladım, halım pozuldu,
Bağrımın başını deşdim,
Qaçmış səadəti geri istədim,
Gözüm yağış kimi qan saçar.
(Sevgilimin arxasmdan halım pozulana qədər ağlayıb-sızladım, bağrım
başın teylədim, əldən çıxan səadətin dalınca düşdüm, gö-
zümdən yağış kimi qan tökülür).
jljjf t j n d ə d i : hayladı, ünlədi, çağırdı, «j-I—{Jf ol məni ündədi =
o məni çağırdı, hayladı», (Jjjf - _ U I _ _ f ündər -ündəmək).
_; jjjai Ə w d i d i : topladı, yığdı, «j JJJSİ j»-y Jf 1 yinçü əwdidi = o, inci
0
yığdı, topladı». Başqa bir şey və meyvə toplamaq da belə-

dir, (J.J-İ-<--UJJ_İ əwdir - əwdimək).
j JİJfl A 1 d a d ı: aldatdı, «jJİJfl j^ -j i
i
Jf ol yağını aldadı = o, düşməni
aldatdı», (JJ-f - J U J J İ l d a r - aldamak).
a
_;jjjjf U 1 d ı d ı: «<, JjJJf JJf — at uldıdı = at nalsız, yalınayaq qaldı». Baş-

qası da belədir, (jy-2f - jUıjJf uldır - uldımak).
c$Jlj.f O p r a d ı: yıprandı, «j^J <_j- ton opradı = paltar yıprandı».
Başqası da belədir, (Jj_f - jUljjf oprar-opramak).
j JİjJİ Ü d h r ə d i : artdı, çoxaldı, «>SJU _;j|jji üdhrədi nənq = şey artdı,
çoxaldı», (JjJİ -<-_Ulj_1 üdhrər - üdhrəmək).
jJjjci A ğ r u d ı: ağırlaşdı, «—J- _5Jjjci ağrudı nənq = nəsnə ağır-
laşdı».
2 4 7
Bəsim Atalayın fıkrincə, « _ r - küni» sözünün əvəzinə <<_-- kibi», yəni «kimi» sözü
olmalıdır ( D L T , I , s. 272). Hüseyn Düzgün ərəb əlifbası ilə «kan», farsca «xun», latın
əlifbası ilə «yağmur küni kun saçar» yazmışdır J J s. 191-192), Seçkin Ərdi ilə Sərap
Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s.370) «küni» deyil, «kepi» yazmışlar.
_. J j > ! A ğ r u d ı: «_s J j > f ^ ! iglig ağrudı = xəstənin vəziyyəti pisləş-
di», ( J J > ! - J ^ J J ^ ! ağrur - ağrumak).

JJJJP! A ğ r ı d ı: ağrıdı, «j J*>1 j&i anınq başı ağrıdı = onun başı
ağrıdı». İnsanm bir yerinin və ya yarasının ağrıması da be-
lədir, (JAJPI - J W > ağrır-ağrımak). Bu məsəldə də işlən-
mişdir: «o-A-i>f j ^ i cJ _— L*-i>f j ^ i OH JÜ bir toyın başı
ağrısa, kamuğ toym başı ağrımas = [müsəlman olmayan]
bir din böyüyünün başı ağrısa, bütün din böyüklərinin ba-
şı ağrımaz». Bu söz dostları bir şeyi istədikləri, qəbul et-
dikləri, yedikləri halda birinin bunu istəməmsi zamanı
söylənir.
j Jl>l O ğ r a d ı: uğradı, «_. Jl>f j S J bəg anqar oğradı=bəy onun

yanına getdi, onu yoluxdu». Hər uğrama üçün belə deyi-
lir, ( J > f - j U I > f oğrar-oğramak). Bu şeirdə də işlənir:
öi£\ Jk L——
jVUf jfi _yäp jä
J—4 ^ J j-
248
«Kolsa kalı o ğ r a y ı n
Bergil takı azukluk,
Karğış kılır umalar
Yunçığ körüp konukluk».
Qonaq sənə uğrasa,
Vergil ona azuqluq,
Qarğış edər qonaqlar,
Kasad olsa qonaqlıq.
2 4 8
« L _ > ! oğrayın» sözü yanlışdır, bir qədər irəlidəki bir şeirdə keçən «ögrəbən» və bu
kitabda rastlanan «yüksəbən» modeli üzrə «oğraban» olmalıdır.
(Əgər sənə qonaq gəlsə, ona yaxşı yeməklər ver, çünki yemək kasad ol-
sa, qonaqlar ev sahibinə qarğış edərlər).
j - j ~ O k r a d ı: kişnədi, «_.J1J~ d at okradı = at kişnədi, yem zamanı
fınxırdı», ( J j ~ - JUjäf okrar - okramak).
jjjjä Ü g r i d i : yırğaladı, <<_.JJJ- <-y-. Cıcljf urağut beşik ügridi =
qadın beşik yırğaladı».
j jjj-f Ü g r i d i : birinə qarşı qurduğu hiyləni yaltaqlıq arasında giz-
lətmək istəyən adam üçün də belə deyilir: «_.>yj- J Jf ol
anı ügridi = o onu uşaq kimi yelləndirdi», ( J _ J - - <-»Uj_
ügrir - ügrimək).
j JJJ-İ Ə m r i d i : qaşıdı, «_; JJJ-İ 4a <-S4* Jf ol məninq yinim əmridi = o
mənim bədənimi qaşıdı», (JJJ-»İ -<_--JJ-1 əmrir - əmrimək).
w z ə d i : «_. Jlj-1 jS-i JJJ*M Jf ol sözni anqar əwzədi = o onu bu
sözlə yamanladı, qovdu», ( J j ~ -<->U j - i əwzər - əwzəmək).

<_,_____( Ö p s ə d i m: « ^ J L - J ( 6* mən anı öpsədim = mən onu öpmək
istədim», (_>«jUJ- <-SUUuf öpsərmən - öpsəmək).

_. _L__il Ə t s ə d i: ürəyi ət istədi, «jJt~i jf ər ətsədi = adamın ürəyi ət is-
tədi», (jL__-l____ULu_;i tsər - ətsəmək).
ə
_s_L__i1 A t s a d ı: atmaq istədi, «_._-__ j i Jf 1 ok atsadı = o, ox atmaq

0
istədi», (jL__ atsar - JUL__1 atsamak).

_5jL__f Ö t s ə d i :ötmək istədi, «j_-__ _KJI Jf ol öttin ötsədi = o, də-
likdən o yana keçmək istədi», (jLuuf _________ ötsər - ötsə-
mək). Hər hansı bir şeyin ötəsinə keçmək də belədir.
jJU_I İ t s ə d i : itələmək istədi, «j___. y»lı Jf 1 taşığ itsədi = o, daşı
0
itələmək istədi». Başqası da belədir, (j_-_! -_SUL__! itsər -

itsəmək).
jilî A ç s a d ı: açmaq istədi, «_ -—_> J ər kapuğ açsadı = adam
qapım açmaq istədi». Bir şeyi açmaq istəmək də belədir,

(jl__>1 açsar -_____*! açsamak).
_.____>! İ ç ə d i : içmək istədi, «_.__->>! ___** J> ol suw içsədi = o, su iç-
s
mək istədi». Başqası da belədir, (j__A.____U_a. içsər - iç-

səmək).
_._L___i A x s a d ı: axsadı, «_•-_—1 cA at axsadı = at axsadı, topalladı»,
(jL___i__jUU__i axsar - axsamak). Başqası da belədir.
j_U_j| I d h s a d ı: göndərmək istədi, «JJM _ _ ___ <3 ol kulın manqa

ıdhsadı = o, qulunu mənə göndərmək istədi», ( j U i l - _ _ _ _ _ _ j ;
ıdhsar - ıdhsamak).
_._U_ji U r s a d ı: vurmaq istədi, «_. __*J -J- 3 ol anı ursadı = o onu
vurmaq istədi», ( > J - _ . U U _ j i ursar - ursamak).
_s_-jJ U z s a d ı: üzmək, qoparmaq istədi, « _ - U - j i &£_ 3 ol yışığ uz-
sadı=o, ipi üzmək, qoparmaq istədi», (J^3 - jL_L_j( uzsar
249
-uzsamak) .
_._Lu__.i A ş s a d ı: aşmaq istədi, « _ . - U _ _ e*J J( ol art aşsadı = o, yoxuşu
aşmaq istədi». Yemək arzu edildiyi zaman da bu fe'l iş-

lənir, (jLu__1__jUU__i aşsar - aşsamak).
^ _U-c1 A ğ s a d ı: çıxmaq, qalxmaq istədi, «_•__-*- Üc-U J( ol tağka ağ-
sadı = o, dağa qalxmaq istədi», ( j U _ - 1 - j u u - e i ağsar - ağ-
samak).
JJUİI Ə w s ə d i : evini özlədi, «_.-_-_ J ə r əwsədi = adam evi üçün da-
rıxdı», (jL__1-_SUU__i əwsər - əwsəmək).
--'> Bəsim Atalayın qeydinə görə, bunun doğru variantı «j^J -J_«j( - ____•_ üzsədı-
üzsər-üzsəmək» olmalıdır. Yazma nüsxədə də belədir ( D L T , I , s. 277). Hüseyn Düzgün
«uzsadı» (_• J - s. 193), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s.643)
«üzsədi» şəklində oxumuşlar.
J
c s M E w s ə d i : tələsdi, «_;JU__!J ə r ewsədi = adam tələsdi», ( j U _ ! .
__uu_! ewsər - ewsəmək).
_.jL_f U k s a d ı: anlamaq istədi, «_;JU_f _ _ ) _ _ jf ə r sözüg uksadı =
adam sözü anlamaq istədi», (J_-f_ J U L _ ( uksar-uksa-

mak).
f _ l _ i Ə g s ə d i m: əymək istədim, «^-U_1 J J J <> mən butak əgsədim =
mən budaq əymək istədim», (u-j—-- - _ U t _ _ i əgsərmən -
əgsəmək). Başqası da belədir.
_;jU__f Ö g s ə d i : öymək istədi, «_;-__.( _,_ Jf ol məni ögsədi = o məni
öymək istədi», (jU_.(__.ui__f ögsər - ögsəmək).
_._____,! Ə k s ü d i : əskildi, azaldı, «-5-- _;-j_-1 əksüdi nənq = nəsnə əs-
kildi» (j__-1-_;u___1 əksür - əksümək).
_;jU_f Ö k s ə d i : yığmaq istədi, «_;J~-( J İ J J - J( ol toprak öksədi = o,
torpaq yığmaq istədi». Taxıl və ya başqa şeyi yığmaq da

belədir, (j—-(-_—___(öksər - öksəmək).
_.JL_Iİ A 1 s a d ı: almaq istədi, «_;J-—1 -1 J( ol at alsadı = o, at almaq is-
tədi». Başqası da belədir, ( j _ - 1 - j U _ _ 1 lsar - alsamak).
a
j jl_J( Ö 1 s ə d i : ölmək istədi, <<_s-U__f j Jf ol ər ölsədi = o adam Ölmək

istədi», ( j ~ l f - <_U__f ö i s ə r _ ölsəmək).
_JJU_! ı 1 s a d ı: enmək istədi, «_;J_-! ü,JeIJ J ər tağdm ılsadı = adam
dağdan enmək istədi». Başqası da belədir, ( j ~ - ! - JUL__) _ l -
sar - ılsamak).
jJLU_»1 Ə m s ə d i : əmmək istədi, «_;JL—4I ____ Lii _JS kərıç anasm əmsədi =
uşaq anasını əmmək istədi», (jL_»i- —• UU_»1 əmsər - əmsə-
mək).
j±u4 İ n s ə d i : aşağı düşmək istədi, «_;JL_! (jJj-J ər kötüdin insədi =
adam damdan aşağı düşmək istədi». Başqası da belədir,
(jU-JU—U__! insər-insəmək). u hərfi J hərfındən çevrilmişdir.
Qayda:
o_ sinvə — » əlif hərflərininiki, üç hərfli isiırüərdə olduğu kimi, iki, üç

hərfli fe'llərdə də iştirak etdiyini bilməlisən. Bu şəkilçilər
işin hələ başa çatmadığını, fəqət başa çatdırılmaq istən-
diyini və failin o işi bitirmək arzusunda olduğunu bildirir.
İki və ya üç hərfdən ibarət olan isimlərlə bu tipli fe'l-
lərdən ziyadə olanlara, yəni dörd və beş hərfli olanlara —
[-sa/sə] ədatı əlavə edilmək qaydası var, ancaq bu, az işlə-
nir. İki hərfli isimlərə əlavəyə misal: « _ ; - — - J ər ətsədi =
adam ət yemək istədi». «Ət» sözü iki hərflidir, ~ [-sə] ar-
tırmaqla «istəmək», «arzulamaq» mənası yaradılmışdır. «
_;.U_1 J ər əwsədi» sözü də belədir, «adam evi üçün da-
rıxdı» deməkdir. «_•- əw» iki hərflidir, ~ [-sə] əlavə edilə-
rək «diləmək», «arzu etmək» mənası meydana gətirilmiş-
dir.
Ü ç hərfli isimlərdə —[-sa/sə] əlavəsinə örnək: turş, yaxud acı şeyə
«açığ», şirin şeyə isə «tatığ» deyilir. Adamın canı turş şey
istədiyi zaman «_;J—«3-ijf ər açığsadı», şirin şey istədiyi za-
man «_;j~ü-jf ər tatığsadı» deyilir ki, müvafıq olaraq
«adamın canı turşu istədi» və «adamın canı şirni istədi»
deməkdir.
Tərkibi üç hərfdən artıq olan isimlərdə əlavəyə misallar: «_.j~5j---jf ər
kağunsadı», «_-~-j—¥3>>J ər çiniştürüksədi». Bunlar «ada-
mın ürəyi qovun istədi» və «adamın ürəyi çiniştürük istə-
di» deməkdir. «Çiniştürük» Turfanda (Çində) yetişən fın-
dıq boyda bir meyvədir.
Qayda ümumidir, biz bəzilərini söylədik, qalam buradan anlaşılır.
İki hərfli fe'llərə örnək: «csJU__i üj£j ər kızın öpsədi», «<s JU__İ W J( ol ya
atsadı». Bunlar «adam qızını öpmək istədi» və «o, ox-yay
atmaq istədi» deməkdir. Kökləri «öpdi», «attı»dır.
Üç hərfli fe'llərə örnək: «<j J l ~ j - <-Oj1 ər yük kötürsədi», «<$ JU-jk( J(
ol kuş uçursadı». Mənası «adam yük götürmək istədi»,
«o, quş uçurmaq istədi» deməkdir.
Üç hərfdən artıq olan sözlərə örnək: «_; JU_js_ijj_ L%_£__ j ol tənqrigə
kirtginsədi - o, tanrınm birliyini açıqca söyləmək istədi».
Bu qayda sonu r hərfi ilə bitən sözlərdə çox vaxt dəyişir. Belə k i , so-
nunda j r olan sözlər tox və qalın saitlə bitərsə, onda —
[sa] şəkilçisindən əvvəl bir _. ğ hərfı gəlir. Fe'lin məsdəri
mək-lə bitər və ya incə ahəngli olarsa, «sa»dan əvvəl bir _.
ğ hərfi gələr. «_; Jl—-JJ 1i_1 J( ol əwgə barığsadı» və « _-— 6 -
j>ıjl__j_ mən səni körügsədim». Bunların mənası «o, evə
varmaq istədi» və «mən səni görmək istədim» deməkdir.
<<_.JLUICJJ barığsadı» yerinə «<$JU-J. barsadı», «<,J-—j_
körügsədi» yerinə «<,J—j_ körsədi» də demək mümkün-
dür. Fəqət mən işlənən şəklini göstərdim, bunların kökü
«<s Jj. bardı» və «<$Jj- kördi»dür.
Sözün sonunda J 1 hərfi varsa, bu, qaydaya uyğundur. « J U J J QŞ3 J
_
_JJU__1İ ol andın yarmak alığsadı o ondan pul almaq istə-
di» Arzu etmək mənasını verən bu —VU- [-sa/sə] şəkilçisi
türklərin «bir şey saydı» demək olan «ı^SJu _;jl__ sadı
nənqni» sözündən alınmışdır. Sanki istəyən adam o şeyi öz
arzuları arasında sayaraq onu diləmiş, istəmişdir. Məsələn,
«_JJU___Jİ ə suwsadı» ifadəsi «adam susadı» demək olub
r
«su o adamın diləkləri sırasında sayılmışdır» deməkdir.

—. [sa/sə] ədatındakı —t əlif _ i-yə çevrilsə [yəni -sa yerinə -si olsa],
məna dəyişir və o özündə nisbət olunan nəsnənin halmı,
təbiətini alır, bulunduğu haldan başqa hala keçdiyini
göstərir. Məsələn, süçik suwsıdı» və « fjf
_;-__-_. üzüm açığsıdı» kimi. Bu, «şərab sulandı» və
«üzüm turşudu» deməkdir.
Mayelərdə və bir haldan başqa hala keçən şeylərdə, axıcı maddələrdə
bu qayda hər zaman beləcə söylənir. Bu məna birinin bir
şeyi qırdığı zaman deyilən « _ - — - ' ______ sıdı nənqni» sözün-
dən alınmışdır. Necə k i , su şərabm dadını, turşuluq üzü-
m ü n dadını pozur. Başqa qaydalar buradan fəhm oluna
bilər. M ə n söylədiyim qayda b ü t ü n türk dilərində eynidir,
hamı bu fıkirdə həmrəydir.
? _l___f O x ş a d ı m: oxşadım, əzizlədim, «<ol-—f J <> mən anı oxşadım

=mən onu oxşadım, əzizlədim, onunla oynadım». Bu bir
qadının öz uşağını əzizləməsi kimidir. Bu məsəldə də iş-
lənir:«jU—f _^-J->. _ - — sakak bıçar, sakal okşar = çənə
kəsər, saqqal oxşar», (gizlicə çənəni kəsər, ancaq saqqalı
oxşayar». Bu söz hiyləni yaltaqlıq pərdəsi altmda gizlədən
adamlar barədə deyilir.
•s_____f O x ş a d ı: «_;-U—f -^--JJ. bir nənq birgə oxşadı = bir şey
bir şeyə oxşadı, bənzədi».
_._____{ O x ş a d ı: «_«--"—( —1 at oxşadı = at yatdı» deməkdir. Bu söz
ancaq ata aiddir, başqasında işlənməz. Yəmək, yabaku və
köçəri xalqların bəzilərinin dilincədir, (jU_f-jULu__f oxşar
-oxşamak).
_.____) ö 1 ş ə d i : az qala öldü, <<_s->~l 4*»! J ər açıp ölşədi = adam acdı,

gözləri qaraldı, acmdan bayıldı», I- _-UL__il ölşər - öl-
şəmək).
_;-*J! I r ğ a d ı: yırğaladı, « _ . - - - J ! £l*_ Jf ol yığaç ırğadı = o, meyvəni
salmaq üçün ağacı yırğaladı, silkələdi». Başqası da belə-
dir, ( J - ^ J ! - j U t i - J ! ırğar - ırğamak).
_ ; - - j l A r w a d ı: « _ ; ~ j i _>-_)' j»- kam arwaş arwadı = qam, şaman,
kahin əfsun əfsunladı», ( J - J ' - J t - ~ j i arwar - arwamak).
ts--jl A r k a d ı: yoxladı, «_?--jl <j?i -Lil Ji ol anınq əwin arkadı = o
onun evini yoxladı, sezdiyi şeyi aradı». Oğuzca.
_s~jl A r k a d ı: «_s~jl <s *M J Jl
Ji ol anı karğadı-arkadı = o onu
qarğadı, lənətlədi, pisliklərini saydı-tökdü». Bu ifadə qoşa,
cüt olaraq söylənir, tək söylənmir. «_;~jl arkadı» sözü
«alkış» sözündəndir, «alkadı» «xeyir və yaxşılıq» demək
olsa da, «karğadı» sözü ilə qoşa işləndikdə şər mənası bil-
dirir. Buradakı j r hərfi J 1-dən çevrilmişdir. Bu qayda
ərəbcədə də var. Məsələn, ulu Tanrının «L>-_~j- öî ?fö
kənnəhum bunyanun mərsusun» ayəsindəki «mərsusun»
sözü «məlsusun» kimi oxunur, ( j - j i - J — U arkar - arka-
mak).
_;_t5—|İ s k ə d i : diddi, «_?-!--«! ~ - _ u Jİ ol yunq iskədi = o, yun diddi»,
(JS^J-(__UUL_ıj iskər - iskəmək). Başqası da belədir.
_j___Iİ Ə 1 g ə d i : ələdi, « _ ; - - - ! ö'j J ol un əlgədi = o, un ələdi». Başqası
da belədir, (jLS_Iİ-<__;ut__S _ l g . əlgəmək).
Ə r
tf -15Uİ Ə m g ə d i : əziyyət çəkdi, « _ ; - - — ! J ər əmgədi = adam əziyyət

çəkdi», (jt~»l- <--U__i əmgər - əmgəmək).
tf&4 Ü p1 ə d i : taladı, «tf£>4 öj^ J ol anınq tawarın üplədi = o
onun malını taladı», (j$4- --L-Uİ üplər - üpləmək).
t s i ü Ə 1 1 ə d i : ət elədi, «<j __jä Jf ol koyığ ətlədi = o, qoyunu ət

elədi», (J5-1 ətlər -___-_! ətləmək).
jJüä O 11 a d ı: otladı, «_;•--( — at otladı = at otladı». Başqa bir hey-
van üçün də belə deyilir, (j& otlar -JU5_( otla-mak).
ji&ä A 11 a n d ı: atlandı, «_;__-_ _- Jf ol at atlandı = o, ata mindi»,
(j__if_j____. atlar-atlamak). Bu şeir parçasında da işlənmiş-
dir:
_j--—ı üji <Jk
JJ__3 _p1«___-_{
jj- _lj__-j_s-ı
JjW—J__İJ_İ (J..III
«Yılkı yazın atlanur,

Otlap anın ətlənür,
Bəglər səmüz atlanur,
Səwnüp ögür ısrışur».
İlxı yazda atlaşır, at olur,
Otlayaraq ətlənir,
Bəylər kök atlara minirlər,
Atlar sevinərək bir-birini dişləyirlər.
(Bahardan bəhs edərək deyir: ilxı yazda atlaşır, ata dönür, otlayaraq
ətə-qana dolur, bəylər k ö k atlara minirlər, qısraqlarla ay-
ğırlar sevinclə höyürləşir, bir-birini dişləyirlər).
_;--_! 1 1 1 a d ı: it abırı verdi, «_;--_! J Jİ ol anı ıtladı = o ona it abırı
verdi, söydü, pislədi», (j^\-&J&\ ıtlar - ıtlamak).

_.___>! İ ç 1 ə d i : içlədi, astar tikdi, «<jS^\ _-JJ Jİ ol tonuğ içlədi = o,
paltarı astarladı», (_*t- -___-Ul içbr - içləmək).
3
_. J - _ E d h 1 ə d i: «0?— _;--_ J( ol edhlədi nənqin = o, nəsnəni işlədi və
məhsul halma saldı», (jV_-_-UV_ edhlər-edhləmək).
6 1 0
Mahmud Kaşğari
_-Vj( Ö z 1 ə d i : küldə bişirdi, «j-Hj\ Jf ol unuğ özlədi = o, unu
küldə bişirdi, xəmiri külləmə, közləmə etdi», (jVjf- -SUVjf

özlər - özləmək).
J£LM\ U s 1 a d ı: anladı, «_,_--- ji^\ J( ol usladı nənqni = o, nəsnəni
anladı, başa düşdü, xeyiri şərdən ayırd etdi». Oğuzca,

(___.(_ ju_i_( uslar - uslamak).
j£kA\ A ş 1 a d ı: təmir etdi, <<_J--_-1 <jU J( ol ayak aşladı = o, qabı təmir
etdi». Başqası da belədir, (_u__i1-jU_-_1 aşlar - aşlamak).

_r-!5__l İ ş 1 ə d i: işlədi, <<_.-—) jf ər işlədi = adam işlədi». Başqası da be-
lədir, (j_-_l-__U_A_. işlər - işləmək).

s&*\ I ğ 1 a d ı: ağladı, <<_.__-} c£_-f oğlan ığladı=uşaq ağladı», «J£**H
yığladı» da deyilir, ( j _ - * l - j U _ _ I ığlar-ığlamak).

_--_! A w 1 a d ı: ovladı, «_.--İ1 __ <-_-.bəg aw awladı = bəy ov ovladı».
a•£__ A w 1 a d ı: toplandı, yığıldı, «_.--İl jşjsj anqar kişi awladı =
adamlar onun ətrafma toplandı», (j_~1-_jU__1 awlar-awla-
mak).
j - _ - f Ö k 1 i d i: artdı, çoxaldı, « _ - _ jijtf öklidi nənq = nəsnə çoxaldı,

artdı», (J_( -_-UK( öklir - öklimək).
_j-ö~l İ k 1 ə d i : tapdadı, «_.___ __JJ_! Jf ol yerig iklədi = o, yeri tap-
dadı». Başqası da belədir, (j-_!-___L__SI i k l ə r - ikləmək).

j J - ~ ! İ g 1 ə d i : xəstələndi, «j£&\J ə r i ı d i = adam xəstələndi». Baş-
g ə
qası da belədir, (j__! -_____J iglər - igləmək).

fJ-Ul Ə m 1 ə d i m: dərmanladım, «»£U _r_ _v» mən anı əmlədim = mən
onu dərmanladım, dava-dərman etdim», (ö_j_U -<_suıU
əmlərmən - əmləmək».
?ŞM İ m 1 ə d i m: him-cim etdim, «^-_Uj_ü1 <> mən anqar imlədim =
mən ona him-cim etdim», (ü*SM- _ _ _ - U imlərmən - im-
ləmək). Bu məsəldə də işlənmişdir: «<j-__U __U| L_4 <jj_ j\

ay tolun bolsa, əligin imləməs = bədir ay əllə göstərilməz».

Bu söz məşhur olan hər şey barədə deyilir.
-s.U-1 A d h n a d ı: dəyişdi, pozuldu, « c s - ~ jayer adhnadı=yer dəyişdi,
pozuldu», (jl~-1-_jUU_( adhnar-adhnamak).
? JUJ( O r n a d ı m: yer elədim, yer tutdum, «<y^j İJjgj. <> mən bu
yerdə ornadım=mən bu yerdə yerləşdim, məqam tutdum»,
«.JJÜU _!_Uji ornadı nənq=nəsnə yerini tapdı, yerləşdi».
tfiuj O r n a d ı: batdı, yerinə getdi, « c s ~ J _ı__ kün ornadı = günəş
batdı», ( j - j i -JUUJİ ornar - ornamak).
_;jUjf Ü z n ə d i : üzə durdu, «cs--Jİ --. ffl oğul ataka üznədi = oğul
atanın üzünə durdu, sözünə baxmadı», ( j - J İ - <-UUji üznər

-üznəmək).
j J_U_1 Ə s n ə d i: «cs-t~l əsin əsnədi = meh əsdi».
_TJUUI1 Ə s n ə d i : əsnədi, «j^JJ J ər əsnədi =ər əsnədi», (jU_1-__UU_1
əsnər - əsnəmək).
_j j_v_ıi Ü s n ə d i : bənzədi, «cs--~- l_ _$_iU J J J _$ÜU J J J bir nənq bir nənqgə
üsnədi = bir nəsnə bir nəsnəyə bənzədi», (j-»*-f- _-UU*_i üs-
nər - üsnəmək).
_;JUP1 A ğ n a d ı: ağnadı, «cs--«- CJI a t ağnadı=at ağnadı».
_;JUC1 A ğ n a d ı: birinin dili kəkəmə olduğu, topuq çaldığı zaman « J
_;JU&1 ə r ağnadı» deyilir, (JUPI-JUUCI a ğ n a r - ağnamak).
Bu sözün əsli ğünnəlidir.
BU BABIN ĞÜNNƏLİ OLANLARI
csJj~jf Ü r n q ə r d i : ağardı, «-*->-' jijSJj ürnqərdi nənq = nəsnə

ağardı», ( j j ~ j i - — * U j ~ j i ürnqərür - ürnqərmək).
_;jjSü__1 A s n q a r d ı : soyudu, «_. JjSü*_i J ə r asnqardı = ər işdən soyu-
du», (JjSü__i- j U j S ü U asnqarar - asnqarmak).
jsÄjSJt Ə n q r ə ş d i : bezdirdi, can sıxdı, <<_s-~j_- <_5~=-t oğlan ənqrəşdi
=uşaq can sıxdı, bezdirdi», (jj*>jSJ<. ___U_jSü1 ənqrəşər -
ənqrəşmək). Başqası da belədir.
j^jfJ I n q r a n d ı : inlədi, «J^JSJ Q\SJ m q a n ınqrandı = maya in-
lədi», (J_MJSÜ)-J__JSÜI mqranur - ınqranmak).
jjlsüf Ö n q 1 ə n d i : « _ ; J - — i ?'j üzüm önqləndi = üzüm qızardı, rəng-
ləndi». İnsan xəstəlikdən qurtarıb rəngi özünə gələndə də
belə deyilir, (j____iL______-f önqlənür-önqlənmək).
_jjj_süf Ə n q t ü r d i : mat qoydu, qorxutdu, «_. JJJSÜI _üji ərni ənqtürdi
=adamı işində mat qoydu, qorxutdu», (jj&J- _______
ənqtürür - ənqtürmək).
ejjjisül Ü n q t ü r d i : dəldirtdi, «j-ijsJ £_JJSÜ1 Jf ol anqar yığaç ünq-
türdi = o ona ağac dəldirdi», (jjsJ- —lUjiSüf ünqtürür -
ünqtürmək).
ĞÜISINƏLİMN BAŞQA BİR N Ö V Ü
_?j__üf A n q 1 a d ı: anladı, «j&SJ ____*_ Jf ol sözüg anqladı = o, sözü

anladı». Oğuzca. Başqası da belədir, (j*SJ - jU_A_üi a n q.
lar-anqlamak).
Dörd hərflilər bölməsi bitdi.

BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
e j . j i - l TJ w u t ğ a r d ı: utandırdı, «cs->j—i _ r - Jf ol məni uwutğardı = o

məni utandırdı», (JJ—4- Jt-j—f uwutğarur -uwutğarmak).
_ ; _ j * - ! İ s i r g ə n d i : bişməcə oldu, «J&J**\ -^ anmq başı isir-
gəndi = onun başı uzun müddət saçını qırxdırmadığı üçün
qızışma üzündən bişməcə oldu, sivilcə çıxdı», (AJ*-!-
_SU_J*_I isirgənür - isirgənmək).
_?_j«İƏsirgəndi: əsirgədi, qızırğalandı, «cs J*»f ~ u — J> ol ta-
warınqa əsirgəndi=o, malını əsirgədi, malma qızırğalan-
dı», ( _ _ j j ) - i i - j j j - j * - f əsirgənür - əsirgənmək).
_ . _ _ _ _ ( U w u t l a n d ı : utandı, « c s — - f jf ər uwutlandı = adam utandı».
Oğuzlar bir neçə hərfı birdən ataraq «utandı» deyirlər,
( j _ ı f - j _ _ f uwutlanur - uwutlanmak).
ı s — - l Ə g ə t l ə n d i : xidmətçi sahibi oldu, « cS-3—J_> kız əgətləndi =
qız xidmətçi sahibi oldu», (gəlin özü i l ə birlikdə ər evinə
göndərilən cariyə sahibi oldu), ( j i — — — — f əgətlənür -
əgətlənmək).
j rö>Ə ş iç 1 ə n d i 2 5 0
: qazan sahibi oldu, « c s - ^ ~ f jf ər əşiçləndi =
adam qazan sahibi oldu», ( j - ^ f - əşiçlənür - əşiç-
lənmək).
Bu sözə «Divan»da « _ ; — h ^ i aşıçlandı/əşiçləndi» şəklində i k i variantda rastlanır.

2 5 0
Ancaq «aş» kökündən olan «aşıç» ismi və «aşıçlandı» feli daha məqbuldur.
Mahmud Kaşğari
_;-?JlEnüçləndi: pərdələndi, «j •_>_ Jj_ - U anınq közi enüç-
tf
ləndi = onun gözünə pərdə endi», (jS-fSf - _ - _ > _ i enüçlə-

nür - enüçlənmək).
et—jcl A ğ ı r 1 a n d ı: ağırlandı, əzizləndi, «a — > f J ər ağırlandı =
adam əzizləndi». (Burada ö n hərfı J 1-in yerini tutur).
_.__>! A ğ ı r 1 a n d _:«_«_> 1 j . Ji ol bu atnı ağırlandı = o bu atı
bahah hesab etdi». Bir nəsnəni yükdə ağır görmək də be-
lədir, (jüjel - j U _ > t ağırlanur- ağırlanmak).
_.__r>f O ğ u r l a n d ı : vaxtı çatdı, « - ~ - _ . _ > f oğurlandı nənq = bir
şeyin vaxtı yaxınlaşdı, çatdı».
_.__>{ O ğ u r l a n d ı : « _ . _ > ( Jj_ y o l oğurlandı = yol uğurlu oldu».
_.___>{ O ğ u r 1 a n d ı: « _ ? - > ( _J at oğurlandı = bağışlanan atm pulu
verildi». Oğuzca. ( j - > ( - J U _ > ( oğurlanur-oğurlanmak).
_s_3j_f Ö g ü r l ə n d i : höyürləndi, « _ . - j - f ü_ yund ögürləndi = at sü-
rüsü ayğıra sahib oldu». ( j - j - f - c-U_j_f ögürlənür-ögürlən-
mək). Sürü halındakı başqa heyvanlar üçün də belə deyilir.
_._j3i Ə t i z 1 ə n d i : ölçüldü, ayrıldı, «_.—_# JJJ yer ətizləndi = yer
ölçüldü, əkilmək üçün parçalara ayrıldı, bölündü», (j_jşJ-
251
_____a_3 ^tizlənür - ətizlənmək) .
cs-j>( U ç u z l a n d ı : «<*-j*f j . J( ol bu nənqni uçuzlandı=o bu

şeyi ucuz saydı», ( j - j V ( - j U _ j k ( uçuzlanur-uçuzlanmak).
J-J.-1 E d h i z 1 ə n d i : yüksək saydı, «_;—JJf yJfeu J( ol tağnı ed-
hizləndi=o, dağı yüksək saydı», (j-jJİ- -JUHjjf edhizlənür
- edhizlənmək).
—J*_ İ s i z 1 ə n d i : tərbiyəsizləşdi, yaramaz oldu, «_. —j*-l <3_©j. oğ-

lan isizləndi = uşaq yaramaz oldu», (j-j«l-_;u_j>i isizlə-
nür - isizlənmək).
____jp( O ğ u z l a n d ı : oğuzlaşdı, «_.__>( J ə r oğuzlandı = a d a m o ğ u z

oldu, oğuzlaşdı», ( j _ > ( _ J l _ _ l j - i oğuzlanur-oğuzlanmak).
_ s _ _ S j _ i Ö k ü z l ə n d i : ö k ü z s a h i b i o l d u , <<ıs—J-(Jəröküzləndi = adam
öküz sahibi oldu», (jä__L—U2j_(öküzlənür-öküzlənmək).
_._____>( O ğ u ş l a n d ı : ailə, qohum-qardaş sahibi oldu, «_;__--( J ər
oğuşlandı = adam ev-ailə, qohum-qardaş sahibi oldu»,
( j _ _ i ( - j _ _ c ( oğuşlanur - oğuşlanmak).
_._j_-jf U r u ğ l a n d ı : dən tutdu, «_;__-jf £j tarığ uruğlandı = əkin
dən tutdu», ( j - f c j L j L u J e j f uruğlanur-uruğlanmak). « JW-
_$___> jf kəpəz uruğlandı = pambıq qoza tutdu». Hər mey-
və üçün belə deyilir.
_j_U_>l O ç a k l a n d ı : ocaqlandı, «_;-__*«( _1 əw oçaklandı = evin ocağı
oldu», (__->(-JU-->( oçaklanur-oçaklanmak).

_;__i_1 A d h a k l a n d ı : ayağı oldu, « - - - adhaklandı nənq =
nəsnənin ayağı oldu», ( j — J - — _ adhaklanur-adhaklan-
mak). Bu atalar sözündə də işlənmişdir: «j—Jİ _ _ _ _J? ^
alım keç kalsa adhaklanur = borc geciksə, ayaqlanar»,

(borc sahibi borcunu istəmək üçün öz ayağı ilə gedər).
_;__äjlA r ı k 1 a n d ı: arx oldu, «_;—äJ ___- suw arıklandı = su axdı,
arx oldu». Suyun yerdə irmaqlar kimi yarğan və xəndəklər
əmələ gətirməsi də belədir, ( j — J - J___J arıklanur- arık-
lanmak).
_5___>jl A z u k l a n d ı : azuqə sahibi oldu, «_s--»jU ər azuklandı=adam
azuqə sahibi oldu», (j-äj1-jU_ajl azuklanur-azuklanmak).
_;____! Ə t ə k l ə n d i : ətəkləndi, «_;-_-_! üS* ton ətəkləndi = paltar
ətəkləndi», (__l__1__su_ls_il ətəklənür-ətəklənmək).
251
Bu söz yazma nüsxədə «JU_J?1=atızlanmak» şəklində düzəldilmişdir ( D L T , I , 292)
Mahmud Kaşğari
jiüsä ə t ü k 1 ə n d i : ayaqqabı sahibi oldu, <<UJ-ÜJ_. J ə r ətükləndi =
adam ayaqqabı sahibi oldu», ( j - ~ l - uSUilS- ətüklənür -
ətüklənmək).
412S.J Ə r ü k l ə n d i : ərik gətirdi, «<j^J ÇUJ yığaç ərükləndi = ağac
ərik gətirdi», ( j _ j l - - S U _ J əmklənür - ərüklənmək).
_;_$_) İ s i g 1 ə n d i : isti saydı, «j&uj —Uj_ ijjef __jl J Q \ ə r D U
oğurda barmakka isigləndi = o adam səfərə getmək üçün

bu vaxtı isti saydı», ( j _ _ l - _ s u i l s _ ı isiglənür-isiglənmək).
_;__ Ə n ü k l ə n d i : əniklədi, « _ ? — - ! <M ıt ənükləndi = it əniklədi,
küçüklədi», (jS&_- u___U ənüklənür-ənüklənmək).
_ ; _ _ l A t a n l a n d ı : «_»-!__ J ər atanlandı = adam dişi dəvə sahibi
oldu», (JJ__1- JU221 atanlanur - atanlanmak).
_ ; _ _ j ( Ü z ü m l ə n d i : üzümləndi, «_;__-j( badhıçüzümləndi = as-
ma çardaq, talvar üzümləndi», ( j - _ j ( - _SU_j( üzümlənür -
üzümlənmək).
QAYDADANKƏNAR MÜZAƏFLƏR
_;__.( Ü p 1 ə 1 d i : «_;—ı( _jj_3 J ər tawarı üpləldi = adamın mah talan

edildi», ( J J _ J ( - «-SU_u( üpləlür-üpləlmək).
- 0 Ə 11 ə 1 d i : ət edildi, «_.__» _jjä koy ətləldi = qoyun ət edildi».
Başqası da belədir, (JJ__ - ______ ətləlür-ətləlmək).
tfJJÖ E d h 1 ə 1 d i : islah edildi, keyfıyyəti qaldırıldı, «^*U ^^231 d h - e
ləldi nənq=nəsnə islah edildi», ( j j ^ j l - uSU&f edhləlür-edh-

ləlmək). Bir nəsnənin araşdırılması da belədir.
j JIUİ A ş 1 a 1 d ı: təmir edildi, «tf JİLa Jbf y a k aşlaldı = qab təmir edil-
a
di», ( j j k ä - j U H a aşlalur - aşlalmak).

A JILİI-İ ş 1 ə 1 d i : işləndi, « ı s - ^ ! o*. iş işləldi = iş işləndi», (j-~J!--SU__!
işləlür - işləlmək).
JJM A w 1 a 1 d ı: keyik awlaldı = geyik ovlandı», ( J ~ -
jU___! awlalur-awlalmak). Bu beytdə də işlənmişdir:
ISÜjj. _İ-J1 ı-Jjl jifil
ISÜj^-Sol ^ j - U
«Awlalur özüm amnq tuzınqa,

Əmləlür közüm anmq tozınqa».
Ovlanır könlüm onun gözəlliyi ilə,
Dərmanlanır gözüm onun ayağının tozu ilə.
a m İ g 1 ə 1 d i : xəstələndi, « ^ ^J — - təgmə türlüg ig igləldi

=hər dürlü xəstəliklə xəstələndi», (M - -*U_! igblür - ig-
ləlmək).
jJLU Ə m 1 ə 1 d i : dərmanlandı, «_.•—»! ^ ! iglig əmləldi = xəstə dər-
manlandı, (j-Ul---U_U əmləlür - əmləlmək).
a JLU İ m 1 ə 1 d i : him-cimləndi, «j>&*\ ^ş, kişi imləldi = adam qaş-

gözlə h i m - c i m l ə n d i » , ( j ^ ! - - ^ - ! imləlür-imləlmək)
M Ə N Q U S L A R D A N BEŞ H Ə R F L İ L Ə R
JJSLJ A r p a l a n d ı : arpalandı, «_s -&J - at arpalandı = ata arpa ve-

rildi, arpalandı». Bu söz başqa heyvanlar üçün də işlənir,
(j-WJ - J ^ J arpalanur - arpalanmak).

, % J O r d u l a n d ı : şəhər elədi, «J&J*J ^Jü Ji bəg bir yerig
ordulandı = bəy bir yeri özü üçün şəhər elədi», ( J ^ J J J -
J U _ J J J ordulanur - ordulanmak).
Mahmud Kaşğari
jrfjj u t r u 1 a n d ı: üz-üzə gəldi, «tfjJ a JU Jf ol anqar utrulandı
=o onunla üz-üzə gəldi», ( j - j - i - Jt-_j_f utrulanur- utrulan-
mak).
j&J A r k a 1 a n d ı: arxalandı, «_. J-äJ Jf ol məni arkalandı = o

məni özünə arxa bildi, mənə arxalandı».
<,j_fij A r k a l a n d ı : « c . J - J J & K Jf ol tağnı arkalandı = o, arxasmı
dağa verdi», ( j — J - JU_ĞJ arkalanur - arkalanmak).
_;j_uj1 ü j ü m 1 ə n d i : tutlandı, tut verdi, «_; J—jf glfy y ı ğ a ç üjümləndi
=ağac tutlandı, tut gətirdi», ( j i - j f - _-U_L.j. üjümlənür-
üjümlənmək).
TF JSBJI O 11 a n d ı: odlandı, «_?J-jl - f t otlandı = at odlandı (çapar-

a
kən, hikkəsindən)».
üjjICjl O 11 a n d ı: «csJ-jl J ər otlandı = adam qəzəbindən odlandı,
o d a d ö n d ü » , (j-<sl-jU2_ji otlanur - otlanmak).
c*J-jll A z 1 a n d ı: az saydı, «csJ-jll jäUj, j , Jf 1 bu yarmakığ azlandı 0
=o bu pulu az saydı». Başqası da belədir, ( j j - j l l - j U _ j i )

azlanur - azlanmak).
J-^Jjl U z 1 a n d ı: ustalaşdı, «<*J-jjl J ə r uzlandı = adam ustalaşdı»,
( j j 2 j j t - j U U j j i uzlanur - uzlanmak).
_.j_L_ul İş1 ə n d i : işlədi, « j ^ \ J ə r i ş ı ə n d i = a d a m ö z ü n ü i ş l ə y i n n ^
kimi göstərdi».
_ İ ş 1 ə n d i : hisləndi, «j J-4.1 cil ə w işləndi = ev hisləndi». Paltar

və buna bənzər şeylər hisdən qaralsa, yenə bu söz işlədilir.
(jjLiui. _£U_1__J| işlanür - işlənmək).
j _ l ! A w 1 a n d ı: ovlandı, «_>J--1I ^ j j ' J< ər özinqə awlandı = adam

özü üçün ov elədi, ovlandı», (j—1I-JU__1I awlanur - awlan-
mak).
_ . _ j t Ö k 1 ə n d i : dincəldi, « _ - - j l J j j 1 aruk ər ökləndi = yorğun
adam dincəldi». Uşaq böyüyəndə də belə deyilir, (j2-jl -
_ _ _ _ j l öklənür - öklənmək).
BU BABIN D Ö R D HƏRFLİLƏRİ
_;__A_jt A d h u t l a d ı : ovucladı, « _ ; J - - J İ J U J J Jf ol yarmak adhutladı

=o, pul ovucladı». Suyu ovuclayanda da belə deyilir,
(J-_J1- j W - J İ adhutlar - adhutlamak).
4Jü_j( Ü z ü 1 1 ə d i : xəsis saydı, «jS^j J 3 ol anı üzütlədi = o onu
xəsis saydı», (j&j- - - U - j ! üzütlər - üzütləmək).
_____ Ö g ü 1 1 ə d i : tövsiyə verdi, «_;J---f <_>?-( J( ol oğlm ögütlədi=o,
oğluna öyüd verdi», ( j - - - ( - - - - - - i ö g ü t l ə r - ö g ü t l ə m ə k ) .
J _ _ İ Ə g ə 1 1 ə d i : cariyə, xidmətçi verdi, «_;J-—1 uj-ä J( ol kızın əgət-
lədi = o, qızına cariyə verdi, qızı ilə ər evinə cariyə göndər-
di», ( j - _ _ - j U _ _ t əgətlər - əgətləmək).
_$•___( Ö 1 ü 1 1 ə d i : az qala öldürdü, «_;•£—( J ər ölütlədi = adam d ö -
yüşdü, arada az qaldı ölüm düşə», ( j - — - ______ ölütlər -
ölütləmək).
2 5 2
_s _5U_1 Ə m ə ç 1 ə d i : nişan aldı, «_ J 5 M £— J ər kuşuğ əməçlədi =
adam quşu nişan aldı», (j-U_i-__U-U_1 əməçlər-əməçlə-
mək).
252
Bu sözün əsli «_s •£_"_! amaçladı» olmalıdır, çünki «g-1 amaç» - nişan, hədəf, məqsəd
deməkdir. Hüseyn Düzgün (_> J J s.212) və Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər
(DLT-2005, s.141) «amaçladı» şəklində oxumuşlar.
j ÄLa-f E n ü ç 1 ə d i: « j - 0 J * <>>- otaçı közüg enüçlədi = həkim
gözə enən pərdəyə dərman qoydu», (J^- -_-£->_ enüçlər
-enüçləmək).
jSiJi Ə d h ə r l ə d i : yəhərlədi, «j& J _ _»f J ər atədhərlədi=adam at
yəhərlədi», (jV j_-_SU_ j _ ədhərlər-ədhərləmək).
ıs&jpl A ğ ı r 1 a d ı: əzizlədi, ^ t f J - j f i _ 5 — - J*- 2

tənqri məni ağırladı =
tanrı mənə kərəm qıldı». Başqasma iltifat edən hər adam
üçün belə deyilir, ( j V j p i - j U V j e l ağırlar - ağırlamak).
_.-_j-f O ğ u r 1 a d ı: vaxtmda gördü, « < j - - j - i 0-*l jf ər ışın oğurladı =
adam işini vaxtında g ö r d ü » , (jVj&f-J—Vj_ f oğurlar-
253
oğurlamaq)
_j_Vje( O ğ u r 1 a d ı: buradan ahnaraq «_;•_/j-f J — J! ər tawar oğurla-
dı» deyilir k i , «adam mal oğurladı» deməkdir, çünki oğru
vaxtı və fürsəti fövtə verməz. Bu sözdə başqa bir məna da
vardır k i , o da budur: «_»j-f oğrı» sözü «oğru» mənasında
bir isimdir. «Oğurladı» fe'li bu isimdən yaranmışdır, qısa
olsun deyə sonundakı j i atılmışdır. Bu məna mənim çox
254
xoşuma gəlir, ikisi də gözəldir . Bu şeirdə də işlənmişdir:
_.-Vj_-—-f <jjj1 ^JSJ
_tfj-^( V^._.J_
J&J—pl <ij_-___
•& ^ . * *
_J.J*J j J J UL& <-___! _JJ)
«Bəgim özin oğurladı,

Yarağ bilip oğurladı,
2 5 3
S.Ərdi i l ə S.T.Yurtsevər həm «Oğurladı», həm də «Uğurladı» kimi verdikləri bu
maddəni bir az fərqli şəkildə mənalandırmışlar: «adam işini ertələdi, təxirə saldı, dərhal
icra etməyib gözlədi və sonra tam zamanında gerçəkləşdirdi» (DLT-2005, s.617).
2 5 4
Bu cümləni isə belə vermişlər: « M ə n ikinci açıqlamanı tərcih edirəm, amma ikisi də
gözəldir» (DLT-2005, s. 617).
Uluğ tənqri ağırladı,

Anınq kut kıw türi toğdı»
Bəyim özünü gizlədi,
Bunu silah bilib gözlədi,
Ulu tanrı əzizlədi,
255
Onun qutu, dövləti d o ğ d u .
(Düşmənə qarşı pusquya yatmış tanqut bəyindən bəhs edərək deyir:
bəyim özünü qoşundan gizlətdi, bu gizlənməni yaraq,
fürsət bilib gözlədi, ulu tanrı ona iltifat etdi, buna görə də
dövləti və bəxti yüksəldi».
cs Vj.f A 1 1 z 1 a d ı: «cs JVjji
J
ÜJÜJ ər yerin atızladı - adam əkin üçün
torpağı hissələrə böldü, arx açdı, sədd çəkdi», (jVj?f -
j U V j j i atızlar - atızlamak).
J
LS VJA( U ç u z 1 a d ı: təhqir etdi, «$&& J <-*. bəg anı uçuzladı = bəy
onu təhqir etdi, xorladı», (jV j » i - _jUVjkf uçuzlar - uçuzla-
mak).
J J
jSiJJ U d h u z l a d ı : qotur dərmanı vurdu, «cs Vj f JA Jf ol anı ud-
huzladı = o ona qotur dərmanı vurdu», (jVjjf - J-»Vj-f ud-
huzlar - udhuzlamak).
J
ıs VJpf A ğ ı z 1 a d ı: « csJVjpi J & J J( ol arıknı ağızladı = o, arxa ağız
açdı».
cs Vjf- A ğ ı z 1 a d ı: «cs JVjef Q& J( ol kulın ağızladı = o, qulun ağzından
J
vurdu», (jVjçl - jUVjçl ağızlar - ağızlamak).
2 5 5
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu şerin son misrasındakı «türi» sözünü «to-
zı» şəklində oxumuş, bəndin özünü də bir qədər fərqli şəkildə tərcümə etmişlər. Həmin
tərcüməni müqayisə üçün aşağıda veririk:
«Bəyim düşmən əsgərindən səssizcə qaçdı,
Pusquya yatıb doğru zamanı gözlədi,
Cənabi-Haqq onu zəfərlə şərəfləndirdi,
Onun qutu və sərvəti beləcə yüksəlir» (DLT-2005, s.617).
_. JVjef O ğ u z 1 a d ı: oğuz saydı, «_sJVjc. ^ I * J( ol məni oğuzladı = o
məni oğuz saydı, oğuza nisbət qıldı», (jVje( - J U V jef
oğuzlar - oğuzlamak).
_;j___ja( O k 1 1 s a d ı: oxutmaq istədi, «_? JU_Ş( __?_ J( ol bitik okıtsadı=o
məktub oxutmaq istədi»,(jU_Ş(_jUl__iaf okıtsar-okıtsa-
mak).
_. jU__şf Ü g i t s ə d i : üyütmək istədi, «_s JUu-( £JJ J( ol tarığ ügitsədi = o,
buğda üyütmək istədi», (jl__şf--__U_£İ ügitsər-ügitsəmək).
_s_L_ıjŞl Ə g i r s ə d i : «_;JU-jŞl j l ər əgirsədi = ər əgir [ürək ağrısı dər-
manı] qəbul etmək istədi».
jjujıjä Ə g i r s ə d i : «_;JU__£l ı_y —i)j( urağut yıp əgirsədi = qadm ip
əyirmək istədi».
_;j__jŞi Ə g i r s ə d i : «<_JU_J£,1 _1_ _SU bəg kənd əgirsədi = bəy şəhəri
mühasirə etmək istədi», (JU-JŞİ - _-UU_j£i əgirsər - əgirsə-
mək).
_. JU__UI A ç ı ğ s a d ı: könlü turşu istədi, «<, JU_»Aİ ji ə r açığsadı = ada-
mın ürəyi turşu istədi», (jU_î-jUU__U1 açığsar-açığsa-
mak).
_. jl___lf TJ 1 u ğ s a d ı: böyüyünü istədi, «_;J-___ _1 j l ər atta uluğsadı =
ər atm irisini istədi». Hər şeyin böyüyünü istəmək də belə-
dir, (jU_«_ -juu_*_f uluğsar - uluğsamak).
_. jU__jf Ə r ü k s ə d i : ərik istədi, «_s J___jl j1 ər ərüksədi = adamm ürəyi
ərik istədi». Başqası da belədir, (jU_sjl- ___U___jf əniksər -
ərüksəmək).
JJ\JJSA\ Ö 1 ü g s ə d i : ölmək istədi, «<, JU__Jf j l ər ölügsədi = adam öl-
mək istədi», (jU_~f - __UU_$J( ölügsər-ölügsəmək).
uıvanü lüğat-it-türk . _
jSJJM Ö k ü ş 1 ə d i : çox saydı, «jiM& öj£ J ər tavarın öküşlədi =
adam malını çox saydı, çox hesab etdi», (_-—-( - - - _ - - - (
öküşlər - öküşləmək).
j J A r ı ğ 1 a d ı: axtaladı, «jS&J jj% <3 ol kuzı arığladı = o, qoçu
axtaladı». Başqası da belədir.
_.-_->JArığladı: «j&*J ^ j i 3 ol yarmakığ anğladı=o, pulun ən
yaxşısını seçdi». Bir şeyin içindən ən yaxşısını seçmək də
belədir, ( j - * J -J-C-c J anğlar - arığlamak).
j-i&'J U r u ğ 1 a d ı: çəkirdəyini çıxartdı, «j&*'J JW- 3 ol kəpəz uruğ-
ladı=o, pambığm çəkirdəyini çıxartdı». Hər hansı meyvə-
nin tumunu çıxartmaq da belədir, (_£*- J - &&*'J uruğlar
-uruğlamak).
j&ej A z ı ğ 1 a d ı: azı dişi ilə dişlədi, «j-&*J ftä j i - tonquz atığ
azığladı = donuz atı azıladı, azı dişi ilə yaraladı».
s
J A z ı ğ l a d ı m : « ^ j i _-'J — <> mən tonquznı azığladım = mən
donuzun azısma vurdum». İki yandan azı dişləri olan hər
yırtıcı heyvan üçün belə deyilir, (j**J - J U . İ - j l azığlar -
azığlamak).
jSJJä U 1 u ğ 1 a d ı: ulu etdi, « j&*$ J* JJ^ tənqri məni uluğladı =
tanrı məni ucaltdı», «_;£—( J* «-*. bəg məni uluğladı = bəy
məni ulu saydı». Bu məsəldə də işlənmişdir: « — ^—( _j—(
j j i j cl uluğnı uluğlasa, kut bulur = kim öz ulusunu ulu
saysa, qut tapar», ( j - — ( - JWAİİ' uluğlar -uluğlamak).
j A d h a k l a d ı : ayağına vurdu, «j£&4 J 3 ol anı adhakladı =
o onun ayağma vurdu», (__—1-J--=—1 adhaklar - adhak-
lamak).
_S____Jİ A d h u k l a d ı : qərib saydı, « jSJSü J& Jf ol anı adhukladı = o
onu tanımadığı üçün qərib saydı», ( j - _ _ -Jl____ adhuklar
- adhuklamak).
_s Jö-jf A r u k 1 a d ı: dincəldi, «_sJ__jf <-__ bəg arukladı = bəy dincəldi»,

(J&J -jU___f aruklar - aruklamak). Bu, xaqaniyyə dilində
«yatmaq»dır. Əsil mənası «yorğunluğunu almaq»dır.
_s ______ A ş u k 1 a d ı: aşığma vurdu, <<_.__-_! _-il Jİ ol anı aşukladı = o
onun aşığma, aşıq sümüyünə vurdu», ( J _ - ~ l J_____l aşuk-
lar - aşuklamak).
_s ____*_ A ş a k 1 a d ı: aşağıladı, təhqir etdi, «_.J____1 J& Jf ol anı aşakladı
=o onu aşağıladı». Bu söz bu atalar sözündə də işlənmiş-
dir: « J _ Ä _-_. U___-_ii ^ L i j yağını aşaklasa, başka çıkar =
düşmən aşağı görünsə, başa çıxar», (əgər düşməni kiçik,
zəif saysan, sonda o sənin başına çıxar, yəni sənin başm
gedər, yaxşı fikirləş, düşməni aşağı, həqir görmə), (j___si -
JU_-_İ aşaklar - aşaklamak).
_s___if U ş a k 1 a d ı: qovdu, heçə saydı, «_s___-(_r-»jj__ı _ v _ Ji ol mə-
ninq sözümni uşakladı = o mənim sözümü heçə saydı»,
(jS_ıf - j u _ _ ı f uşaklar - uşaklamak).
_s_____f A n u k 1 a d ı: hazırladı, «_-___ _s ___1 Ji ol anukladı nənqni —o,
nəsnəni hazırladı», ( j - _ _ -JU__Jİ anuklar- anuklamak).
_s____kl İ ç ü k 1 ə d i : astar saldı, «<j -_•_*) Jİ ol tonuğ içüklədi = o,
paltara astar saldı, samur, porsuq və sair kürkü ilə içini
qaplatdı», (j*sM --______>) içüklər - içükləmək).
_s__i_ji Ə r ü k 1 ə d i : aşıladı, «&Sis!j j j J( 1 təri ərüklədi = o, dəri aşı-
0
ladı», ( j - _ j i - _ _ _ _ _ j i ərüklər - ərükləmək).

jSJSj Ö z ə k 1 ə d i : şah damarını kəsdi, «_sJ__j( j j j - J( ol koyuğ özək-
lədi = o, qoyunun şah damarını kəsdi». Bu söz şah dama-
ra vurmaq mənasmda da işlənir, ( j - ^ j f - --UsL-jf özəklər -

özəkləmək).
jSJSuJ İ s i g 1 ə d i: istidə yola çıxdı, «_; J----!j1 ə r isiglədi=adam istidə,
bürküdə yola çıxdı», (j*SİA - -SUs__l isiglər -isigləmək).
5
jSjSİJ Ü s ü g 1 ə d i: hiylə ilə açdı, « ı s ( ^ J - J( ol kiritlig üsüglədi
= 0 , kilidi hiylə ilə açdı», (J5-_( - SjyslJ üsüglər - üsüglə-
mək).
tf _l_j*_l Ə s i r g ə d i: əsirgədi, «ıySJj s-^jfJ <J ol əsirgədi nənqni=o bir
nəsnənin itməsinə acıdı, təəssüf etdi», (jt*j*-f -__Ul_j*_l _sir-
gər - əsirgəmək).
tfSjSJj Ü ş i k 1 ə d i: üşümüşkən yaxaladı, «<sStsM J( 1 keyikni
0
üşiklədi = o, geyiki tələdə üşümüşkən yaxaladı», (j^SJj -

__Us_v-( üşiklər - üşikləmək).
tfS^SS) Ə k ə k 1 ə d i : söydü, <<SSJ\SS) ^—Mjf j l ər urağutnı əkəklədi =
adam arvadını söydü, təhqir etdi», (j^SS' - ---_~-_1 əkəklər
- əkəkləmək).
tfS>\Ss\ Ü k ə k 1 ə d i: bürc tikdi, «jS^SS\ j-__j J( 1 tamığ ükəklədi = o,
0
qala üstünə bürc tikdirdi». Hər hansı bir şey üçün sandıq
düzəltmək də belədir, (j*ss(____»___( ükəklər-ükəkləmək).
jSASJ, Ə 1 i k 1 ə d i: ələ saldı, istehza etdi, «_; ___11 J \ J( l anı əliklədi =
0
o onu ələ saldı»,(j-^---U-SUl əliklər-əlikləmək). Bu bənd-

də də işlənmişdir:
tfSjSjJ Öutyjı CJSJJ
tfSi\—SÜl o^v&Ş
tfS* SJJ j'üjf
tfj^^^l'jia—L
«Tanqut susin üşiklədi,
Kişi ışın əliklədi,
Ərin, atm bəliklədi,
256
Bulun bolıp başı tığdı ».
Tanqut qoşununu üşümüşkən vurdu,
O kişilərin işini ələ saldı,
Əsgərlərini, atlarını hədiyyə etdi,
Əsir olub, boyun əydi.
(Çinə yaxın bir vilayət olan tanqut elinin əsgərlərinə şaxtalı bir gecədə
basqın etdi, buna görə də qələbə qazana bilmədi, tanqut-
lar düşmənin üstünə güldülər, adamlarını əsir, atlarını qə-
257
nimət, aldılar, düşmən əsir oldu və boyun əydi) .
<j __Lsui Ə m i k 1 ə d i : məməsinə vurdu, « _ . ' J&'J J ər urağutnı
əmiklədi = adam arvadmın məməsinə vurdu», ( j ^ ^ M -
__U5LM əmiklər - əmikləmək).
jSJSJ, Ə n ü k 1 ə d i : əniklədi, balaladı, «j&SJ, _ l ıt ənüklədi = it ənik-
lədi, küçüklədi». Aslan balalayanda «j£*S3, _j___ji arslan
ənüklədi» deyilir, (JtsJ - _U_CA_İ1 ənüklər - ənükləmək).
_ . _ _ _ _ i Ə s ə n 1 ə d i : salam verdi, hal-əhval t u t d u , ' « _ s - — « J ol
manqa əsənlədi = o məni salamladı», ( j _ - - l - _i__Li_1 əsən-
lər - əsənləmək).
_s-Vj-f U d h u 1 a d ı: uydu, «LS VJ-( J*\ j ol anı udhuladı = o ona uy-

J
du», (JVJJ( - j U V j - ( udhular-udhulamak).
2 5 6
Bu söz («_.--») hər i k i nüsxədə hərəkəsizdir. Bəsim Atalay «tığdı» şəklində
oxunuşu münasib bilmişdir ( D L T , I , s. 308). Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər də
«tığdı» oxumuşlar (DLT-2005, s.255), ancaq «əliklədi» sözünü «əlüklədi» şəklində
vermişlər. Hüseyn Düzgün isə «əliklədi» və «tığdı» kimi oxumuşdur (-J J J s.205).
2 5 7
Filoloji tərcüməni Seçkin Ərdi və Sərap T u ğ b a Yurtsevərin tərcüməsindən ( D L T -
2005, s.255) istifadə edərək gerçəkləşdirdik.
Divanü lüğat-it-türk . _____
aJVIJ A r a 1 a d ı: araladı, barışdırdı, «_? J-U »jä _ r ^ L ^ ! J ol ikki kişi (
otra araladı=o i k i nəfəri araladı, barışdırdı». İki adam və

ya nəsnə arasından keçmək də belədir, «barış» üçün bəzən
«cS-Ö_J arıladı» da deyilir, lakin bu, xalq ağzıdır, əvvəlki
daha düzgündür, ( j V l j L j U V I J aralar-aralamak).
jALjji U r 11 a d ı: qışqırdı, səsini qaldırdı, «j-£*iJ J ər urıladı = adam
qışqırdı, səsini qaldırdı», (ShJ-JU*_J unlar - urılamak).

j£LjJ U r ı 1 a d ı: öyündü və bunda ağ elədi, «j-SîJ J ər urıladı=
adam özünü öydü və bunda ağ elədi», ( J k J - JULJJI urılar
- urılamak). Bu şeir parçasında da işlənmişdir:
jiLJ _______ <jj
_.__~JJ_ -SJJJ J J J
JHLJ v____£l
JJCIJJJ VJJ.
«Özin ögnüp urıladı,

Yırak yerig karıladı,
Atığ kəmşip urıladı,
Ufut bolup tüpü ağdı».
Özünü o k i var öydü,
Uzaq yeri arşınladı,
Atını çapıb hayqırdı,
Utanaraq təpəni aşdı.
(Üstünə gələn bir igiddən bəhs edərək deyir: o özünü yamanca öydü,
uzaq yeri arşınlayaraq gəldi, hayqıraraq atla hücuma keç-
di, məğlub olub utandı, təpəni aşaraq qaçdı).
j&jj Ö r ü 1 ə d i : ayaqda soydu, «J -fi'jj j j j ä Jl ol konuğ örülədi=o,
qoyunu ayaqda soydu», ( j V j j l - <->UV j j örülər - örüləmək).
328
Mahmud Kaşğari
_.#_-. A ğ u 1 a d ı: ağıladı,«_; JV> i _ * - i J( 1 aşın ağuladı=o, aşmı ağıla-
0
dı». Başqası da belədir, ( j V > i -JUV__-1 ağular-ağulamak).

_. JVLİİ A w a 1 a d ı: toplandı, «jSİ& \jl -Sül n ı n q təgrə kişi
a
awaladı=xalq onun ətrafmda dövrələmə toplandı, onu

halqaya aldı». Bu söz ancaq qarışıqlıq olan zaman söy-
lənir, başqa hallarda «_5-äl awdı» deyilir, (j -1 -jVL.1 - J U V L İ İ
awdı-awalar-awalamak).
u£L__f A k 11 a d ı: comərd saydı, «_? £L_İ _r- J( ol məni akıladı = o məni
comərd saydı», (j-Uai - JU_U_İ akılar-akılamak).
CJJV-İ Ə k ə 1 ə d i : abla dedi, «cs JVL.İ J( d anı əkələdi = o ona böyük
bacı, abla dedi», (jVL_i___UVL_1 əkələr-əkələmək).
csJVLSİ Ö g ə 1 ə d i : ögə dedi, «_. JVLsf _Jf J( 1 anı ögələdi = o ona ögə de-
0
di, ögə adı verdi». Ögə - boyun böyüyüdür, (jVLSİ ___uVL_f

ögələr-ögələmək).
CSJVUİ A n a 1 a d ı: ana dedi, ana saydı, <<_.#-._-_ J( ol anı analadı = o
ona ana dedi, özünə ana elədi», (jVU . j U V U analar-ana-
lamak).
BU BABIN ĞÜNNƏLİ OLANI
<s*i*SJ A n q d ı d ı: hiylə etdi, «_. J*tf_f JSA a W ç ı keyikni anqdıdı

=ovçu geyikə hiylə etdi, onu yaxalamaq üçün gizlənərək
gözlədi», «cs J.J_1 _H*1 J( ol anı anqdıdı=o onu tutmaq üçün
hiylə etdi», (JJJ__1 - JUJSÜİ anqdır-anqdımak).
j JiLsüi A n q 1 1 a d ı: anqırdı, «jS^sj <_su_1 e ş y ə k anqıladı = eşşək an-

qırdı», (j-LSüi - J U iLsüi anqılar-anqılamak).
B U N U N D İ G Ə R BİR N Ö V Ü
j___^5ü( O n q ı k l a n d ı : parik qoydu, « ji&şJ & J urağut onqık-

landı = qadm başına parik, keçi qılından düzəlmə süni saç
qoydu», ( J ^ s ş j - jU__.fionqıklanur-onqıklanmak).
B U B A B I N BEŞ H Ə R F L İ SÖZLƏRİ
L . - ä > l A ğ r ı k a n d ı : ağrıdan şikayət etdi, « _ . — > ! J ər ağrıkandı =
adam ağrıdan şikayət etdi», (A>el - JU_.>1 ağrıkanur-ağ-

rıkanmak).
B U B A B I N İKİ S Ü K U N L U S U
^jje-jl A n d ğ a r d ı m : « f . > - 3 J 6* mən anı andğardım=ona and

t U 2I I
i ç d i r d i m » , ( ü * J J ^ - J J - andğarurmən- andğarmak).
BU BABIN ALTIHƏFLİLƏRİ
_ _ _ _ _ _ j A r m u t l a n d ı : armudlandı, <<a&*J ç}M yığaç armutlandı =

ağac armudlandı», ( J & * J - J L — - J armutlanur - armut-
lanmak).
_ . . _ _ _ > _ j A r t u ç l a n d ı : ardıclandı, «_; J ^ J __• tağ artuçlandı = da-
ğın ardıcı çoxaldı, ardıclandı, ( j ^ J - J t - ^ J artuçlanur-
artuçlanmak).
_.___>_JÖrküçləndi: dalğalandı, «J ^ J _ - J « suw örküçləndi =

A
su d d ğ _ J a n < h » , ( j ^ j L - - * ^ J örküçlənür-örküçlənmək).
j 3 U
_s_-_j__jf Ö r g ü ç l ə n d i : hörük sahibi oldu, «c5-^_ji J_S kız örgüç-
ləndi = qız hörük sahibi oldu», (j&£j - -SU__a__j( örgüç-
lənür - örgüçlənmək).
_s-i-v-j( Ö r k ü ç l ə n d i : ayaq düzəldildi, «_s—a-5j( _-_! aşıç örküçləndi
=qazana sacayağı düzəldildi», (__->-jU_-U__a__j( örküçlənür
-örküçlənmək).
_;___jc_l A d h ğ ı r l a n d ı : ayğırlaşdı, «_;—jp-l <,u tay adhğırlandı =
day ayğır oldu, ayğırlaşdı». Qısraq özünə ayğır tapan za-
man da belə deyilir, (j^jpjl - JU__>_| adhğırlanur - adh-
ğırlanmak).
_;___S-_( U d h m a k l a n d ı : uşaq sahibi oldu, «<$--—-( J ə r udhmak-
landı = adam uşaq sahibi oldu», (j-—-f - ju____»_f udhmak-
lanur - udhmaklanmak).
_s ___S_jl A r t u k l a n d ı : ifrata vardı, « j -£-jfjl ər artuklandı = adam
bir az ifrata vardı», (j~—J - ju__a_ji artuklanur-artuklan-
mak).
_._____•_. I j m a k 1 a n d ı: keçəlliyi artdı, «_.—-«jl _,--. JU taz başı ıjmak-
landı=dazın başının keçəlliyi artdı».
_s ___L_. I j m a k l a n d ı : «j ^j\jjj yer ıjmaklandı = yerdə zəy çoxal-
dı, artdı, şoranlaşdı». Başqası da belədir, (J^J!-jUSBijl
ıjmaklanur-ıjmaklanmak).
_s ___S>1 A ğ r u k l a n d ı : ağır saydı, «_,-_->! &___. j . J( ol bu ışığ ağruk-
landı = o bu işi ağır saydı». Bir yükü ağır saymaq da be-
lədir, ( j — > 1 -ju__a>i ağruklanur-ağruklanmak).
_ s _ _ _ _ j c ( O ğ r a k l a n d ı : oğraklaşdı, «_}__->( j l ər oğraklandı = adam
oğrak oldu, oğraklaşdı», (j-fiJeU jl____jc( oğraklanur-oğ-
raklanmak). Oğraklar bir türk boyudur.
Divanü lüğat-it-türk — —
5
___S___i Ə t m ə k l ə n d i :
cS «_;-- -«-> J ər ətməkləndi = ər çörək sahibi
oldu, çörəyi artdı», (JSuO-ıJLtl^ ətməklənür-ətməklən-
mək). İsimdən düzəldilən belə fellər çoxdur. Bunun ərəb
dilində də bənzəri çoxdur. Məsələn, ərəblərdə « J*jS 'dfi
əlbənə-r-rüculu» deyilir k i , «süd sahibi oldu, südü çoxal-
dı» deməkdir, <<_,-— əsha» deyilir k i , «məktub bağlamaq
və yazmaq üçün lenti, şəridi, kağızı artdı» deməkdir.
_s _s_>! İ ç m ə k 1 ə n d i : quzu kürkü geydi, «_s -^^**! J ər içməkləndi
= adam quzu kürkü geydi», buna sahib olduğu zaman da
belə deyilir,(jû».! .___u;K»>t içməklənür-içməklənmək).
_s _____J Ə r s ə k 1 ə n d i : qızıb ər istədi, « <s * ^ J J ^ ! işlər ərsəkləndi
= azğın qadın qızıb ərsədi, ər istədi», (J^J - -U__J
ərsəklənür-ərsəklənmək).
_. _sUsi Ö k m ə k l ə n d i : sırğa sahibi oldu, «_.--—-( ^ J urağut ök-
məkləndi = qadın sırğa sahibi oldu», (J-™-( - - l * - ~ - ( ök-
məklənür-ökməklənmək).
_ s _ - j - i Ə g r i m 1 ə n d i : dolandı, girdablandı, «s-&*jS> _ > - suw əg-
rimləndi = su göllərdə axaraq döndü, dolandı, girdablan-
dı», ( J - - J » - — U _ j _ . i əgrimlənür-əgrimlənmək).
ı ş t o n 1 a n d ı: alt paltarı geydi, <<a^Si J ər ıştonlandı =
adam alt paltarı geydi».Əsli «__!_—içtonlandı»dır, bu-
rada £ ç hərfı məxrəc yaxınlığı üzündən o* ş hərfınə çev-
rilmişdir, ( j _ _ ! - j U _ i _ ! ıştonlanur-ıştonlanmak).
BU BABIN MÜZAƏFLƏRİ
_s______J A r k u k l a n d ı : «u^J J ər arkuklandı = adam tənbəlləşdi,

dikbaş oldu», (j&J - ju____ji arkuklanur-arkuklanmak).
332
jiZSSJA Ə m g ə k l ə n d i : əziyyətli saydı, «j*2S3U j-iyl j _ Jf 1 bu ışığ
0
əmgəkləndi =o bu işi əziyyətli hesab etdi, saydı», ( j & - U -

_;UjKsU əmgəklənür-əmgəklənmək).
j*2SsJl\ E ş g ə k l ə n d i : eşşək sahibi oldu, «j&Z£\ J ə r eşgəkləndi
= adam eşşək sahibi oldu». İki ləhcənin (türk və oğuz) bi-

rində, (j_C_a_»su2äL£f eşgəklənür-eşgəklənmək).
jtfssjƏrkəkləndi: dalğalandı, «jJ-S-J _____suwərkəkləndi = su
dalğalandı».
a J-—J Ə r k ə k l ə n d i : « * J-SSJ JLM ^1 a m n q y j i k ə k l ə n d i = onun
n ər
tükü ürpərdi».
tf jflSäjl Ə r k ə k l ə n d i : biri erkəklik (kişilik) göstərsə, yenə belə

deyilir, ( j - S - J -__U2s_J k ə k l ə n ü r - ərkəklənmək).
ər
BU BABIN DÖRDLÜLƏRİ
tsJVbJ A r p a l a d ı: arpa verdi, «csJVLJ j \ Jf d a t m ar pala.ciı = o, atı-

na arpa verdi», (jVLJ_juVLJ arpalar-arpalamak).
j VA)f O r t u 1 a d ı: « -Vj_J u _ L J
J
tf ə r y a ş ı n o r t u l a d ı = adam yarı yaşa,
orta yaşa çatdı», ( J V J - J - JUVjSJ ortular-ortulamak).
ÜJJVUJI E r t ə 1 ə d i : ertə, erkən başladı, «Ü? J V U J J ə r ışka ertələdi =
adam işə erkən başladı, işə başlamaq üçün erkəndən qalx-
dı», (jVUj -JUVUJ ertələr-ertələmək).
J£LJJ Əsri 1 ə d i : naxışladı, «J£LJJ Jj)ş Jf ı kidhizni əsrilədi = o,
0
keçəyə naxış vurdu, üstünü qaplan dərisi kimi rənglə bə-

zədi», (J>Lj-i -___U5L.j_f əsrilər-əsriləmək).
j£LJ,\ O ğ r 11 a d ı: oğurladı, «jJ5L>( _ _ - Jf 1 nənq oğrıladı = o bir0
şey oğrıladı». Xalq bu sözdəki j r hərfıni sükunlu söyləyir,

lakin bu, düz deyil, ( J ^ > ( - J U 5 L J G ( oğrılar -oğrılamak).
^Si'ySS İ k t ü 1 ə d i : ot verdi, «jSi'j&\ j'J> <J ol koy iktülədi = o, qo-

yuna ot verdi». Başqa heyvanlara ot vermək də belədir,
( j V j - j _ _ _ V j _ j iktülər-iktüləmək).
jSi'jtj A r ğ u 1 a d ı: ikisinin arasından keçdi, «jSi'je-J IJ u# J ol
ikki kişi ara arğuladı=o, iki adamın arasını yardı, keçdi»,

(jVjfrji -JUV j c j i arğular-arğulamak).
jsysj Ö p k ə 1 ə d i : ciyərinə vurdu, «jSJS\J j>J Jf ol anqar öpkələdi =
o onun ciyərinə vurdu», (j&J - <-SlÖsJ öpkələr-öpkələ-
mək).
jSJuŞj Ö p k i 1 ə d i : öfkələndi, hirsləndi, «jS>\ş>J <j_1 Jf ol andın öp-
kilədi = o ona qəzəbləndi>>,(J^f__;u^.f öpkilər-öpkilə-
mək).
Qaydalar sırası gəlincə söylənəcəkdir.
Tanrıya şükr olsun, həmzə kitabı bitdi.

258
SALİM İSİMLƏR KİTABI
Salim - axırında əlif, vav, ye və həmzə hərfı olmayan sözlərdir.

335
İKİ H Ə R F L İ L Ə R B Ö L M Ə S İ
L _ T a p : kifayətdir, bəsdir. «<-£ o% 'ji bu aş manqa tap = bu yemək

mənə bəsdir», <r- tap boldı = bəsdir, yetər».
u j j o p : [yemək növü. Resepti:] buğda suda qaynadılır, arpa xəmiri
ilə yoğrularaq bir keçəyə sarınır, isti bir yerə qoyulur, ye-
tişdikdən sonra yeyilir.
u. u. Ç a p - ç a p: qamçı vurularkən çıxan səsi və dodaqlarm şap-
pıltısmı bildirir. «<J*Ü ^'J 3 ol ərük çap-çap yedi =
o, əriyi şappur-şuppur yedi».
uk Ç ö p: şərabm çöküntüsü, hər şeyin xıltı. Bu sözdən almaraq
dəyərsiz adamlara « JU^ Sr4 çöp-çep kişilər» deyilir.
U A Ç ı p: hər incə və yumşaq budaq. «<•?- top» sözü «Ü0 topık» sözü-
nün ixtisarı olduğu kimi, bu söz də «<J» çıbık» sözünün
qısaldılmasıdır.
u_> Ç ö p: tutmac [yemək] parçası, «J*„ u_> JX bir çöp yegil = bir parça
tutmac ye». Kəsilmiş tutmac və əriştə parçaları da belə
adlandırılır.
SrJ «-0 Z a p - z a p: tez-tez, sürətli yürüməkdən çıxan səsi bildirir, « v j
Jc j u_j zap-zap barğıl = tez-tez qaç, tez get».
u - S 3 p: gəlinin cehizi.
uiu. S ı p: iki yaşma girmiş day.
336
Mahmud Kaşğari
259
^ Ş s P -' tələsməyi bildirən ədat. Ərəbin «5U həllə» sözü kimi. «
ü- şəp k ə l = tez gəl».
*r- K o p: mübaliğə və şiddət ədatı. «_; Jjj. s_ Jel oğul kop bedhüdi =
uşaq çox böyüdü», « _ - J jS_i u İ kop edhgü nənq = çox
yaxşı nəsnə».
*r- K ö p: « _ - _ <-_ k ö p nənq = sıx, dolğun, gur olan nəsnə», JL
köp saç = gur saç». Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « >-£
J J - - _ 5 - ^ - 5 J - J $ j — < j - - — — k ö p sögütgə kuş konar,
körklüg kişigə söz kəlir=şax söyüdə quş qonar, gözəl qıza
söz gələr». Bunun başqa bir variantı da var: « _„t*->jl £ - J
jH_jj__ tsU-S _su_j_ . JJSO ğ
y ı a ç uçunqa yel təgir, körklüg k i -
şigə söz kəlir». Yəni «ağac ucuna yel dəyər, gözəl qıza söz
gələr». Bu o deməkdir k i , gözəl özünü qorumalıdır.
•î P a t: torta, puça, cibrə; bir nəsnənin çöküntüsü.
-v P a t: « J- - . pat kəl», eynən « J- u - ş ə p kəl = tez gəl» sözü kimidir.
P a t: ağır bir şey düşən zaman çıxan səs üçün « _ ; _ _ _. pat tüşdi»
deyilir.
B i t: bit. Buradan alınaraq taxıla düşən kiçik həşərata da «_rt> _ >
tarığ biti» deyilir.
Ç a t-ç a t: bir şeyin düşdüyü zaman çıxardığı səsi ifadə etmək
üçün işlədilir: «_; Jjf _a> _ * ç a t - ç a t urdu=çat-çat vurdu».
^ Ç i t: qamışdan və ya tikandan düzəldilən çəpər, ev.
- — Ş a t: cürət, cəsarət, « J W _r-ä U _ o i anınq nə şatı var = onun nə cəsa-
rəti, cürəti var». Bu söz danma, inkar yolu ilə söylənir.
«— K a t: qat, «_,- ÜJ$ tonkatı = paltarm qatı». Bu sözdən alınaraq dağ
qatlarına və qıvrımlarına «_jlj_ kadrak» deyilir.
2 3 9
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «şap» şəklində oxumuşlar
2005, s.520).
337
_ K a t : yanında, nəzdində mənasındadır. Oğuzca. «l-v* bəg ka-
tında=bəyin yanında, bəyə görə».

_ K u t : qut, dövlət. Bu sözdən alınaraq «_*- kutluğ» deyilir. Bu şeir-
də də işlənmişdir:
$ \—->JJ gä_ _a
i 1
>Jj-j_<_^_r ! -*
«Kut kuwığ bersə idhim kulınqa,
Kündə ışı yüksəbən yokar, ağar». -
Tannm quluna qutluq, ululuq versə,
Onun işi gündən-günə yüksələr.
_ K ö t : arxa, anus.
«_• M a t: elə, o qədər, ««-« £& andağ mat = o, elədir».
JJ~ S a ç: saç.
g l - S u ç : bir şeyin yan keçməsini, sapmasını bildirir. «<j-& g - £^ kılıç

suç kıldı = qılınc sapdı, sapındı, kəsmədi».
gi* S u ç: «J& £ - J ər suç kıldı = adam işi boynuna almaqdan ç ə -
kindi».
g _ K a ç : neçə, sayı soruşanbir ədat. « * • » _ * < J h J i k a ç y a r m a k berdi?
=neçə (nə qədər) pul verdi?».
g İ K o ç : qoç. Oğuzca. Ə s l i « _ A ^ k o ç n q a r » d ı r .
K a ç: dəfə, kərə. g i kaç kata aydım = neçə dəfə dedim».
__Köç: köç. «_f^- J - s ü k ö ç t i = qoşunköçdü».
g - K ö ç: saat, an; müəyyən müddət. «_*-- _- _w bir köç küdhgil = bir
saat, bir qədər dur, bir az dayan».
g* g - H ə ç - h ə ç: at baş alıb getmək istədiyi zaman onu yavaşıtmaq
üçün söylənən söz. Bu söz ərəb dilinə də uyğundur. Bu
kəlmə qaydadan xaricdir, çünki tərkibində » h vardır, hal-
buki türk 4ilində» hyoxdur.
-> K ə d: bu söz J d ilə yazıldığı kimi, İ dh ilə də yazılır. Bir şeydən
bəhs edərkən mübaliğə və şiddət arzu olunduqda bu söz
işlənir. « - i - i kədh at = nə yaxşı at», « _ _ - i - kədh nənq =
nə yaxşı şey».
ji B i r : sayda bir. « J - > J J JÜ bir yarmak = bir pul». Bu söz mənqus
qisminə daxil edilərək [uzun j i ilə] j# bir şəklində də ya-
zıla bilər. Bunun bənzərləri çoxdur, lakin türk dilində
doğru olan tələffüzdə qısa və məxrəcdə sərt olandır.
J J T ə r : « j& j j l ər tər boldı = adam utandı, tərlədi, xəcil oldu».
Bu, «_s __ j l ır boldı» yerindədir.
j . Ç a r: bədənin ağırhğmı bildirən bir sözdür. «j-&j> j l ər çərləndi =
adamm bədəni ağırlaşdı». Xaqaniyyə dilində.
j . Ç ə r : vaxt. « J - U_v)j». j . b u ç ə r l i k d ə k ə l = bu vaxt gəl». Oğuzca.
J . Ç ə r : üz-üzə, qarşı. «İJ _. j * j . J-l <-U anınq əwi bu çərlikdə = onun
evi bu qarşıda, bu tərəfdədir». Savaşda üzbəüz duran səf-
lərə, sıralara «çərig» deyilir.
j . Ç ı r : paltarın cırılmasmdan, paltar cırmaqdan çıxan səsi bildirir.
^Jji 2
j _ . ( j j j «-M anmq tonın çır yırttı = onun paltarını cırt
deyə cırdı».
j . Ç ü r : mənfəət. «c?JVjk _ _ ü __1 J( 1 andm nənq çürlədi = o ondan
0
mənfəət əldə etdi».

JVJV Ç ü r - ç ü r: sağılarkən südün qabda çıxartdığı səsi bildirir. Hər
hansı maye də səs çıxardığı zaman belə deyilir.
J k
J3» Ç i r: yağ. « J j j 3 «-*-_( aşıçta çir yok = qazanda yağ yoxdur», « 'JH
JjjjÛl bu əttə çir yok = bu ətdə yağ yoxdur».
J^J^ Ç a r - ç u r: həftbicar, ıvır-zıvır, nə gəldi. ^ C J - ^ J ^ J ^ J( ol çar-çur
yedi = o, əlinə keçəni yedi».
Divanü lüğat-it-türk ___!
j * - S ı r: cırcıramanın çıxardığı səsi bildirir. _H!J*- sır etti = cırcırama
kimi səs çıxardı». Qələm və qələmə bənzər şeylər çıxartdığı
səs də belədir.
J S - S ı r: Çin kasalarını cilalayan və onların üstünə naxış çəkmək üçün
istifadə olunan xüsusi şir, şirə, sülügən, mina. «JM ft?
sırlığ ayak = naxışlı kasa».
j - j i Ş a r - ş a r : şıdırğı yağış yağmasından çıxan səs. Hər hansı ma-
yenin səs çıxarması zamanı da belə deyilir. Bu sözdəki o* ş
səsi _. ç-dən çevrilmişdir.
jäjä K a r - k u r: qur-qur. « ü J <J\ JJ kar-kur etti karm = qarın qur-
qur etdi». Bu söz həm tələffüzdə, həm də mənada ərəb
dilindəki kimidir.
t
jä K u r: mərtəbə, məqam. «_Ä ?j* -*T- məninq kurım uluğ = mənim
məqamım yüksəkdir».
jä K u r: qurşaq, kəmər.
jä _ l İ ç k u r: iç qurşağı, tumanbağı.
JkJ) K ı r y a ğ ı: gizli düşmən.
i K ı r : qır rəngi. ««-U» kır at = qır rəngli at».
j) K ı r: su bəndi, bənd.
i K ı r : basıqdağ, yastıdağ.
j - K ü r: « J j - kür ər = igid, sarsılmaz, cəsur, qoçu adam». Bu atalar
sözündə də işlənmişdir: « J J 4 JÜ_ U l i J - ^ kim kür bolsa,
köwəz bolur = kim kür olsa, məğrur olar». Bu şeir parça-
sında da işlənmişdir:
<_r—~J _ f - - (J*2JI
_fO*_J-'." l'"
y-l Ji _ül L_»__
JjjŞ J __3 L5ÜS

«Ərtiş suwı yəməgi,
Sıtğap tutar biləgi,
Kürmət anınq yürəgi,
Kəlgəlimət irkişür».
İrtış çayı yəməyi,
Çırmalanmış biləyi,
Çox cəsurdur ürəyi,
Gəlmək üçün toplaşır.
(Yəməklər qıpçaqların bir qoludur. Şair deyir k i , İrtış çayının yə-
məkləri qolları çırmalı, ürəkləri cəsarətlə dolu halda bizim
üstümüzə hücum etmək üçün toplaşırlar).
ji B i z: biz, « J . biz kəldimiz = biz gəldik».
> T ü z: düz, düz olan hər şey. «JÜ JJ tüz yer=düz yer».
J* Ç u z: yaldızh, qırmızı rəngli bir Çin parçası, qumaşı.
ja K u z: «_-ja kuz tağ = günəş görməyən dağ», (oraya ancaq günor-
tadan sonra gün düşür, dağ günəşin solunda qalır, soyuq
və qar çox olur). Bu məsəldə də işlənir:« I - J J - . _ ~ - J - - 1 J - l - j -
__Uj—_i _ L kuzda kar əksüməs, koyda yağ əksüməs = qu-
zeydən qar, qoyundan yağ əskik olmaz».
J. K ı z: bahalı. « - _ - Jş kız nənq = bahalı nəsnə». « ^ j a -1 j . bu at
kız aldım = bu atı baha aldım».
j . K ı z : cariyə, « o*j*j} kızkırkın = cariyələr».
J? K ı z: qız, övlad. «fJ? - v - məninq kızım = mənim qızım», «<jj) j l əv
kızı=ev qızı», «j) - ^ j j yinçkə kız=yatağa alınacaq yetiş-
kin cariyə». «Yinçkə» adı cariyə olmayan qızlara, habelə
satın alınan qızlara da verilə bilər. Əsli həddi-büluğa çat-
mış, lakin ərə getməmiş, bakirə qız deməkdir. O birilər bu-
na bənzədilmək üçün deyilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk fZi
u-üf» K ı z k u ş: adarnın üstünə düşəcəkmiş kimi alçaqdan uçan quş.
cr-Sja K ı z k i ş i : xəsis adam. Arğuca. Bu məsəldə də keçir: « JSjP
QİJ& yjc Jji JLM kız kişi sawı yorığlı bolmas=xəsis adamm
adı-sanı yayılmaz». Bu söz təriflənməsi və adı yaxşılığa
çıxması üçün adamın səxavətli olması barədə deyilir.
j _ K ə z: gəz, tərəf. «cs j - $ ok kəzi = ox gəzi, oxun arxa tərəfı».
j _ K ə z : süd və un kimi şeylərin qazan dibinə yapışıb qalan parçaları
ki, qazılaraq, qaşınaraq atılır. «_ j - aşıç kəzi=qazan
dibi».
j - K ə z: Çin ipəklərindən bir qumaş növü.
j - K ü z: payız fəsli, sonbahar.
j ş K i z: müşk qutusu, taxt, kürsü, sandıq, heybə kimi şeylər. « iJSijf,
jUjjS kizdəki kiz yıpar = sandıqdakı müşk qoxar, ətir sa-
çar». Bu söz qadınların ağızlarının rayihəsini müşkə bən-
zətmək üçün deyilir.
j> M i z: biz. c m hərfı * b hərfmdən çevrilmişdir. v b hərfı «biz»
sözü əvvəldə olduğu zaman gəlir. Məsələn, «j**Ji ji biz
bardımız» deyilir k i , «biz getdik» mənasındadır. « > , - -
kəldi+miz» isə «gəldik» deməkdir. Bu qayda bütün isim və
fe'llərdə.eynidir. «j*Ş atımız» sözü də belədir.
ü*i P i s: pis. Dağarcıq, tuluq kimi şeylərin dibinə yığılan çöküntü, xılt;
bitum. Qətran kimi bir şeydir.
u-S T ə s: mübaliğə ədatıdır. Oğuzca. Oğuzlar yuvarlaq bir nəsnə
barədə mübaliğə etmək istədikdə <<-_f- o - təs təgirmə»
deyirlər k i , bu da «dəsdəyirmi, yupyumru» mənasını verir.
Bu, qaydaya uyğun deyil. Çünki:
[Qayda]:
Rənglərdə və bir şeyin vəsfındə mübaliğə, şiddətləndirmə dərəcəsi ya-

ratmaq üçün bütün türk dillərində sifətin ilk hərfı alınır və
ona v p hərfı artırılır. Bu iş oğuzcada » m hərfınin vasitə-
silə həyata keçirilir. Tünd göy rəngdə olan nəsnəyə türk-
lər «<-.js <-- k ö p kök», oğuzlar isə <- köm kök» de-
yirlər k i , hər ikisi «gömgöy» mənasındadır.
Türklər sözün ilk hərfı olan «— ke hərfıni <-H p ilə birləşdirərək « 4 - köp»
demişlər. Bu, mübaliğə ədatıdır, sonra isə rəngin adını əla-
və edərək «<--j- <-- köp kök» deyirlər. Oğuzlar <v p hərfıni »
m hərfmə çevirərək «<-Sj- <- köm kök» demişlər, «tünd
göy» deməkdir.
Sarı nəsnəyə « £ j - sarığ», tünd sarınəsnəyə isə «_.j- <--» sap sarığ» de-
yilir. « _ . j - sarığ» sözünün u- s hərfi <J p i l ə birləşdirilmiş,
beləliklə, mübaliğə yaradılmış, sonra rəng bildirən söz
əlavə edilmişdir. Eləcə də, boş yer, açıqlıq üçün « <sjj yazı»
deyilir. Burada şiddət dərəcəsi yaratmaq üçün «<$ jj yap
yazı» deyilir. Bütün mübaliğələr belədir, lakin <J p hərfıni
u* s-yə çevirmək ümumi qayda deyildir.
o - T a s: hər nəsnənin pisi, bayağısı. Oğuzca. «J~> u - - i j . bu at tas tə-

gül = bu at pis deyil».
u-u- T u s - t u s : keçə və ya paltar kimi yumşaq nəsnəyə vurulan za-
man çıxan səsi bildirir. «_?Jjfu- u- tus-tus urdu = tıp-tıp
vurdu».
Divanü lüğat-it-türk fzf.
ü - K ə s : hər hansı nəsnənin bir parçası. « - - - 3 o - JÜ bir kəs ətmək =
bir parça çörək».
u-S K ə s: kəsək, qurudulmuş gil parçası. Abdəstdən sonra bununla
təmizlənilir.
o4 K i s: qadm. «<j*4 -s? amnq kisi = onun arvadı». Bəziləri bunu iza-
fətlə işlədirlər: ^ J o l kisi aldı = o, arvad aldı».
u*i B o ş: boş, sərbəst, azad. «_--. u-1 boş yılkı = başıboş buraxılmış
heyvan sürüsü».
u_i B O Ş: bu sözdən ahnaraq « u _ i > - _ 3 ol işlər boş» deyilir k i , «o
qadın boşdur», (o, qadını boşadı, buraxdı, unutdu demək-
dir).
u-1 B o ş: «cS-Ş u-1 J' ol kul boş kıldı=o, qulunu, köləsini azad etdi».
u-i B o ş: yetkin yaşdakı subay adama da «u*i boş» deyilir. Həmin söz
bu məsəldə də işlənmişdir: «u-L-i J'4 «- - - - ü*i boş nənqgə
idhi bolmas=boş buraxılan mahn yiyəsi olmaz». Bu söz öz
malını qoruması vacib olan adam üçün deyilir.
u - T ü ş: dayanacaq, yolçuluq zamanı durulacaq yer və zaman. Bu
sözdən ahnaraq «<J*'J> U - tüş ödi» deyilir k i , «durulacaq
zaman» deməkdir.
u-> Ç ə ş: fıruzə. Bu şeir parçasında da işlənmişdir:
u-> wV*! _ H J — ^
J
u_ ——İj i _ » J — -
^ l j ä _;__—!jj
1 5
J J ^ J I JJI Ü- Ü-
<(Yarattı yaşıl çəş,

Sawurdu ürünq kaş,
Tizildi karakuş,
Tün-kün üzə yürkənür».
3 4 4
Mahmud Kaşğari
Yaratdı yaşıl çeş,
Səpdi ağ qaş,
Düzüldü qaraquş,
Gecə-gündüz üzərinə örtülür.
(Səmadan bəhs edərək deyir: ulu tanrı yaşıllıqda firuzə kimi olan göyü
yaratdı, göyə ağ yəşim daşı kimi daş-qaş səpdi, göydə
Qaraquş [Yupiter] ulduzu kimi ulduzlar düzdü, gecə i l ə
gündüz bir-birinin üzərinə örtülür).
ü^cfe Ç i ş - ç i ş: qadın uşağı siyitmək istədikdə belə deyir. Minici
də qaçışdan sonra atı siyitmək istədikdə belə deyir.

c-*- S ı ş: şiş. Tutmac adlı yeməyi düzmək üçün işlədilən nəsnəyə də
<<(j_u_ sış» deyilir.
Ü - K u ş : b ü t ü n q u ş l a r ı n ü m u m i a d ı d ı r . Bunlardanbir qismiayrılır.
ü ~ K u ş : « u ~ - v j f ürünq kuş = ağ şahin, laçın».
c - K u ş : «u~'JS k a r a k u ş = dovşancıl, berkut».
c - K u ş : «u— j& təwikuş = dəvəquşu».
ü - K u ş : «u~ujy yun kuş = tovuz quşu».
u~ K u ş: «u- __l ıl kuş = ağbaba, [qartalın bir növü]».
u - K u ş: «u~ <J Karakuş = Müştəri u l d u z u » 260
. Bu ulduz doğarkən
«_*_*_ u_ lj_ Karakuş toğdı» deyirlər. O, sübh çağı doğur.
u~ K u ş: «u~ IjÄ karakuş = dəvə ayaqlanmn ucu». Oğuzca.
u - K u ş: «u~j) kız kuş» tüklərinin rəngi buqələmuna bənzəyən, açı-
landa rəngdən rəngə çalan bir quşun adıdır.
u^ K ı ş: qış. Bu məsəldə də işlənmişdir: « - i J& o& kış konukı ot = qı-
şın qonağı oddur, atəşdir».
260
K a r a k u ş Yupiterin türkcə adıdır. Bu ulduzun türkcə digər adı Onqaydır. Təfsilat
üçün bax: Ramiz Əskər. Qutadğu Bilig. Bakı, Elm, 2003, s.88-89.
üB T ə f: al, hiylə. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « £4 --_ - - 1 * -
J J L J J J laJ awçı neçə təf bilsə, adhığ ança yol bilir = ovçu
neçə al bilirsə, ayı da o qədər yol bilir».
- i * Ç ı f: xurma və üzüm kimi şeylərin çanaxda və ya qazanda qay-
namasından çıxan səsi bildirir.
uŞ K ı w: bəxt, dövlət, iqbal.
J J T o k: <<_f~ş (jv tok kişi = tox adam».
J J T o k: türklər kimi təpəsində saçı olmayan adama «J & tok ər»
deyilir.
J J T o k: buynuzsuz heyvana « _ A _* tok yılkı» deyilir.
_ j T o k : «y3 JJ" j - tok-tok etti = daşın daşa vurulmasından çıxan səs
kimi səs verdi».
j j T o k : « _ ; - » d ¥ <J> Vj. J & J ər kissi birlə tok-tok boldı = ərlə arvad
arasına dava-dalaş düşdü».
j a Ç a k : bir şeyin özünü, eynisini bildirən kəlmədir. «<J*- & J*
çak ol atnı tutğıl = lap o atın özünü tut», «<Jf J cjh^ J*
çak amaçnı urğıl = lap [ta] nişangahı vur».
J * J * Ç a k - ç u k : odun, ceviz, sümük kimi şeylərin qırılması zamanı
çıxan səsi bildirir və «J4 J * J * çak-çuk etti» deyilir.
Ja. Ç a k: bu da səs bildirən bir sözdür, «_J--» JL> u*j J 3 ol anı
urdu, çak etmədi=o onu döydü, döyülən çak etmədi, yəni
heç cınqırını da çıxarmadı».
J j J j Z a k - z a k : qoçları kəllələşməyə təhrik edən sözdür.
J - J*- S a k - s a k : qarovulun, keşikçinin qalanı, atı qoruya bilməsi
üçün oyaq qalmasını bildirən sözdür. « J*- J i - sak-sak! =
ayıq-sayıq olun!» deməkdir. Qoçaq və huşyar adama « J*-
j sak ər» deyilir.
1
cj— S u k: « J u-j—iL <i— suk yalnqus ər = kömək edən bir kimsəsi və
dostu olmayan yalqız adam».
<--. B ə k: « — - - bək nənq = bərk, möhkəm nəsnə».
Bük: sıxağachqyer.
B ü k : künc, bucaq. Arğuca.
—- T ə k: tək, elə-belə, sadəcə, heç nə istəmədən. - —- tək kəldim =
bir şey istəməyərək gəldim, heç bir arzum yoxdur, sadəcə
gəldim».
—- T ə k: «JJ - — tək tur =sus!». Oğuzca.
<-—> <-—> Ç ə k - ç ü k: malın ən dəyərsizi, zir-zibili mənasında.
<-—> Ç ö k - ç ö k: dəvəni xıxlatmaq üçün işlənir.
-^* Ç i k - ç i k: oğlağı çağırmaq üçün işlənir, sürmək üçün də belə
deyilir.
<-"3> Ç i k: cik. Aşıq oyununda aşıq yanı üstə düşüb çuxur üzü yuxarıda
J
olduqda «cs > çik turdı» deyilir.
J
<—- D ü k: «cS J«-'- dük urdı = yumruğu ilə yavaşca vurudu».
<—- D ü k: «<-~V> <—- dük minq = minlər arası», «J—j-s — < — - dük minq
yarmaq=bu qədər min pul».
<—J D i k: «csJJJ y> dik turdı = dik durdu».
—v- S i k: kişinin tənasül aləti. Mahmud deyir ki,. tänrının kitabına
hörmət və ehtiram əlaməti olaraq savadsız türk kişiləri və
qadınları yanmda Quran oxuyan adam Ş-^-'J cl- — - j
<U JU-J— M - —N-uLftj Uj L$_ _SL__»___ A - _ j IJA u-l-U AİİI guL U lİjftuı
?•—) c> ayələri oxuyanda səsini qısmalıdır. Çünki onlar bu
ayələrin mənasını bilmədikləri üçün [oradakı bəzi sözləri]
öz dillərindəki mənada qəbul edir, gülür və günaha batır-
1 1
lar. Eləcə də cP^- - ! ü! ayəsi oxunanda səsin qısılması
lazımdır, çünki türk dilində J ^ sözü qadmın tənasül alə-
tidir. Eyni qayda üzrə savadsız oğuzlarm yanmda f->fc

__4j—-I ___i _ j \ _ l 'QA öj__Tj_l ayəsi oxunarkən sual ədatı
olan (»i sözü yavaş səslə oxunmalıdır. Çünki onların dilin-
də bu söz qadının ayıb yerinin adıdır. Sözün mənasını bi-
lən adamlar üçün necə oxunmasının bir fərqi yoxdur.
<-_- Ş ü k: bir susdurma ədatıdır. «Sus!» mənasmda türklər «J> <-—-
şük tur!» deyirlər.
ı~» M ü k : «_$ JJJ —— Jl ol mük turdı = o, rüku edər kimi belini bükərək
durdu» deməkdir.
Si B ü 1 ?: «-J Si bül at = ayaqlarında ağlıq olan, səkil at».
Si B ü 1: «ıSi uğar bül = qaşqa at».
Si B ü 1: uzun illər qalmış və dadı qaçmış taxıla « _ > Si bül tarığ» de-
yilir. Taxıl yağışdan, nəmdən xarab olmuşsa, yenə belə de-
yilir. Vaxt ötdükcə turşuyan, qıcqıran hər şeyə «Si bül»
deyilir. Bu, tələffüzcə və mənaca ərəbcəyə yaxındır. Çünki
bu sözün ərəbcəsi «_r_ bul», türkcəsi isə «Si bül»dür.
_2 T ı 1: söz. «<SJ™> J? J—f 3 ol anqar tıl təgürdi = o ona dil toxun-
J
durdu, dillə, sözlə incitdi, dil uzatdı».

J. T 1 1 : dil. Bu məsəldə də işlənmişdir: «_Ş _r-. <-J ərdəm başı tıl=dil ər-
dəmin, fəzilətin başıdır». Bu, ərəbcə ö* ^ J - ' ^ ü—- <jr—1
jiwuı V j u_>& Vji_ sözü kimidir. Bununla gözəl söz qəsd
edilir.
_Ş T 1 1 : dil, lüğət. «_£ j - f oğuz tılı», «_4? 'J>4i yabaku tılı» kimi. Bu söz
məna yönündən ərəbcəyə uyğundur. Ərəb dilində «_ı-—
lisan» kəlməsi söz və lüğət mənasına gəlir. Bunun üçün _->!
__V_IVJ L^J- L_>i Vj_> ö* ^J-İ V _)>—. _H-1 deyilərək «lisan»
kəlməsi ilə söz nəzərdə tutulmuşdur.
J? T ı 1: düşməndən alman əsir, dil. «<»_- J? tıl tuttım = düşmənin nə
. etdiyini öyrənmək üçün dil tutdum».
Js> Ç i 1: bərə, qançır. Döymək nəticəsində dəri üzərində hasil olan iz.
J— J— Ş ə l - ş ü l : «—^1 J—J- şəl-şüləliglig = şəl-şül əlli, əli işə yat-
mayan».
Ja K u 1: qul, kölə. Bu məsəldə də işlənmişdir: «_? Ji —!'_**_ J* kul yağı, ıt
böri = qul yağıdır, it canavar», (qul ağasının malını ələ ke-
çirən kimi yeyir, fürsət gözləyir, düşmən kimi davranır, it
də olduğu ev üçün bir canavardır, nə tapsa, çəkinmədən
yeyir). Bu söz qulun ağaya məhəbbəti olmadığını göstər-
mək üçün deyilir.
J? K 1 1 : insanın və ya heyvanm qıh, tükü.
u— JS K 1 1 k u ş: ördəyə bənzər bir quşdur, yazda gəlir. Bəylər onu bir
-birlərinə hədiyyə edirlər. Bu quşa « _ j j - J* kıl kudhruk
=qıl quyruq» da deyilir.
J- K ü 1: kül. Bu məsəldə də işlənmişdir: «-s_ t - J J J - «4-jf J^ kül
ürkünçə, köz ürsə yeg = külü üfləməkdənsə, közü üfləmək
yaxşıdır». Bu söz kiçik işdənsə, böyük işə girişməsi məs-
ləhət olan adamlar haqda deyilir.
j - T ə m: cəftə. «_ı—- kapuğ təmlətti = qapı cəftələtdi».
f- T u m: bu söz əslində soyuq deməkdir. Lakin «_-— tumluğ» kəlməsi
həm «soyuq nəsnə», həm də «soyuq» mənalarıhda işlənir.
(- T ü m: at rənglərindən saya (düz, tam, tüm) rəng. «—11j* <- tüm kara
a t = d ü m qara at», «—1 _.1H t ü m toruğ a t = d ü m doru, ta-
2 6 1
mamilə doru a t » .
2 6 1
Koroğlunun atlarının biri qır, digəri doru rəngli olduğu üçün onlara sadəcə olaraq
Qır at və Doru at (eynən Boz at, Ağ at kimi) deyilməli ikən bunlara barmaqdan soru-
lan mənalar yüklənmişdir. Çünki rəng mənasmda qır və doru sözləri ədəbi dili mizdə
yoxdur. D ü r a t «doru at» sözünün təhrifı, bir vurğu i l ə söylənən variantıdır. .Bu, adi
Divanü lüğat-it-türk ___
j ö , Ç i m : bir şeyin çiy və ya yaş olmasını vurğulamaq üçün işlənir. «
2
-1 -^y çim yik ət=çim çiy ət», « U J <Jf çim öl ton=çim
262
yaş p a l t a r » .
^ Ç i m : ayrıq otu. Yerdən yarıköklü şəkildə biçilib yığılır, quru-
dulduqdan sonra od qalamaq üçün çırpı yerinə işlənir.
«JA* çim bıçtı = aynq otu biçdi, yığdı».
j-» S ü m: şiddət ədatı. «-—- f - süm süçük nənq = çox dadlı,
dapdadlı şey». Oğuzca.
j - K u m: qum. Çigilcə. Bunu oğuzlar bilməzlər.
*S K ə m: xəstəlik. « _ . - - - -1 at kəmləndi = at xəstələndi».
f- K ö m: göm. G ö y rəngdə şiddət yaratmaq üçün bu sözdən istifadə
edilərək <- k ö m kök = gömgöy» deyilir. Oğuzca.
(4 K i m: kim. Sual ədatıdır. Ərəbcə bunun qarşılığı «mən»dir. « ' - * u-
mən həza» deyilir k i , «bu kimdir» deməkdir. Bu söz tək və
cəm üçün işlədilir. Oğuzlar «f£ j ' j i boy kim» deyirlər k i ,
«hansı tayfa, boy» deməkdir. Boy cəm mənasına gələn bir
isimdir.
öi B ə n: mən. Oğuzlar «>ı*j-i öi bən bardım» deyirlər k i , «mən vardım,
mən getdim» deməkdir. Digər türklər «fJj_ 6- mən bar-
dım» deyirlər.
_ - T ü n : gecə. <<*•?—• ^ t ü n l ə kəldim = gecəikəngəldim».
öi T ı n: ruh, nəfəs. « < j - * - <ji£ -s? anmq tını kəsildi = onun nəfəsi kə-
sildi, ruhu çıxdı».
bir rəngdir, ona dürr, mirvari və s. kimi başqa mənalar vermək əllaməçilikdən, hətta
elmi avaraçılıqdan başqa bir şey deyildir. Qır at isə qır rəngli atdır, bu da türkcə adi bir
at rəngidir. Qır ata da uydurma rənglər yaraşdırmaq cəhdləri bir zamanlar çox dəbdə
olmuşdur. «Divanü lüğat-it-türk»lə bu məsələlər nəhayət aydınlığa qovuşacaq.
2 6 2
Bu söz dilimizdə «cimcimə=yağışda çox islanmaq» şəklində işlənir. Buradan g ö -
r ü n d ü y ü kimi, əsli ç i l ə «çimçimə» olmalıdır. Zatən «çimmək» sözü də bu kökdəndir.
6? T i n: «_£_£ u? tin - tizgin = yüyən və cilov».
u3» Ç ı n: doğru, çin, səhih. « j V j j _ u_> çın sözlər = o, doğru deyir»,
<<__£-1JJI _ A ç m aydınq = düz dedin».
u~ S ə n: sən. Türklər bu sözlə uşaq, nökər kimi özlərindən yaşca və

mövqecə kiçik olanlara müraciət edirlər. Möhtərəm, mən-
səbli kimsələrə j ilə « j > siz» deyirlər. Oğuzlar is işi tərsinə
çevirərək böyük üçün « u ~ sən», kiçik üçün « j > siz» de-
yirlər. Cəmdə də belə deyilir, qayda da belədir, çünki «j>
siz» cəmi olan bir isimdir.
<_£ K ı n: bıçaq və qılınc kimi şeylərin qını. «_H^ £ Ö kılıç kını» deyilir.
LJ- K ə n: şərq ölklərində hər şəhərə verilən addır. Bu söz « —- kənd»
kəlməsinin qısaldılmışıdır.
K ü n : gün, günəş. <<_s--u-kün toğdı = gün doğdu». Bu məsəldə də
işlənmişdir: «j—äjj- - — J -—- küngə baksa, köz kamar=gü-
nəşə baxanın gözü qamaşar».
0- K ü n: gün. « J p j . ü- j . bu kün barğıl=bu gün get». Günə belə de-
yilməsinin səbəbi işığın günəşdən yayılmasıdır.
jtjj_j-Kün y ı p a r : müşk göbəyi.
o* M ə n : mən. Türklərin dilində.
ı> M ü n : şorba. Mahmud Kaşğari deyir k i , mən yağma ölkəsində
eşitdim, «şorba gətir» demək əvəzinə « j - S u~ mün kəldür»
deyirlər və əriştə şorbası gətirirlər. Bu sözdən onu anla-
yırlar. Bu isimləri türk yazısında yumşaq hərflə (hərfi-lin
_J _jj_k) yazmaq da mümkündür. Lakin sözün dillə söy-
lənişi yazdığım kimidir.
Salimdən i k i hərflilər bölməsi bitdi.

ÜÇ HƏRLİLƏR BÖLMƏSİ
HƏR NÖV HƏRƏKƏDƏ O R T A S I S Ü K U N L U

FƏ'LİN, F U ' L İ N , F İ ' L İ N <J- '<J- B A B I
_>j. B a r t: şərab və ona bənzər maye nəsnələrin ölçüsü.

— j . B a r t: su içilən parç. Oğuzca.
- j . B a r t: <<_s- - j . - j . bart-burt tuttı = qəfıl onu hər yandan tutdu».
- i B u r t: kabus, qarabasma. Buna görə də « - j . _r- köti burt» de-
yilir.
— j . B e r t: ağanın hər i l öz köləsindən aldığı vergi. Bu sözü <j i ilə
<<_JJJ birt» şəklində yazmaq daha yaxşıdır.
- j ? T ı r t: «ıj>jj 2
_>j? - J ? o j j ->? anmq tonm tırt-tırt yırttı = onun
paltarmı cırt-cırt yırtdı, cırıq-cırıq elədi».
c j > T ö r t : dörd. «(j-_y *_JJ tört yarmak = dörd pul». Dörd olan hər
şey belədir. Bunu j vavla -IJJJ şəklində yazmaq daha ya-
xşıdır.
c_jk _ I J Ä Ç a r t - ç u r t: hər şeyin ufağı, qırıntısı, töküntüsü.
_u* Ç a r t: parça, hissə, qədər. «JW > J ~ ' - J * Jü ^Ji bizinq anda
bir çart alğumuz bar = bizim onda bir az alacağımız var».
J
*-j> Ç i r t: «_H J- - J S ' çirt sudhtı = dişlərinin arasından çirt deyə
tüpürdü».
— j ~ S a r t: tacir. «JH l-y __. _ J JkJ — j — sart azukı arığ bolsa, yolda
yer = tacirin malı təmiz olsa, elə yoldaca yeyər», (Bu mə-
səlin mənası bir-iki dəfə verilmişdir).
_ j _ _ıj_ S a r t - s u r t : « c s - ? -u~ —J~» j " - M anınq adhakı sart-surt
kıldı=onun ayağı fart-furt elədi», bu, ayağın ayaqqabı
içində çıxardığı səs kimidir.
_>j*- S ı r t: qıl, yoğun qıl.
<_j*- S ı r t: bayır, yoxuş kimi yerlər və kiçik dərələr (oğuzca).
<_jä K a r t: yara. Buradan alınaraq bədxasiyyət adamlara «jl _>jä kart
ər» deyilir.
_>j* K u r t: soxulcan fəsiləsindən sürüngənlər. Digər türklərin dilində.
_>j9 K u r t: oğuzlar «böri»yə, yəni canavara «_JJ- kurt» deyirlər.
_ıj_ (_jä K a r t-k u r t: «J& <_«j- <_ja əlig kart-kurt etdi = barmaqlar
şıqqıldadı».
_>j? K ı r t: «_>f _>j? kırt ot = qısa ot», «_-»—J? kırt saç = qısa saç».
_>jä K ı r t: «_r_ş _>j? kırt kişi = xəsis və bədxasiyyət adam».
_ıj_ _ıj_ K ü r t - k ü r t: «j _>_& _>j^ _H*WJ1 - J ' at arpanı kürt-kürt yedi =
at arpanı xırt-xırt yedi». Xiyar və xiyara bənzər şeyləri səs
çıxararaq yeyən adam üçün də belə deyilir.
_>j£ K ü r t: qayın ağacı. Bundan yay, qamçı, dəyənək kimi şeylər dü-
zəldilir.
_ j _ _ j _ K a r ç-k u r ç: «<jnJ ZJ* jJ*J J ər turmuznı karç-kurç ye-
di = adam xiyarı xart-xurt yedi».
_. Jä K u r ç: « J - J _jä kurç təmür = polad».
_js K u r ç: mətin və igid adamlara «üJ £ J * kurç ərən» deyilir. İçi dolu
və külçə şeylərə də belə deyilir.
_ . j - M u r ç: qarabibər.
3 5 3
- - K ə n d: şəhər. Bu sözdən alınaraq Kaşğara « - - A > i Ordu Kənd»
deyilir, «xanın oturduğu şəhər» deməkdir. Çünki xoş iqli-
minə görə Əfrasiyab burada yaşayırdı. Bura Aşağı Çindir.
Bu şeirdə də işlənmişdir:
jf&\ j ^ j ş ü - i -
j>2_».lji j L _ _
JAJLCJ¥ Ü-J-
j.vyf' 'Jİ Ü - J .
«Kəlnqiz ləyü aktımız,
Kəndlər üzə çıktımız,
Furxan əwin yıktımız,
Burxan üzə sıçtımız».
Sellər kimi biz axdıq,
Şəhərlərin üstə çıxdıq,
Bütxananı biz yıxdıq,
Bütlərin üstünə pislədik.
(Uyğurlara qarşı axınlardan bəhs edərək deyir: onların üstünə sel kimi
axdıq, şəhərlərini tutduq, bütxana və ibadət yerlərini yıx-
dıq, bütlərinin üstünə oturduq). Müsəlmanların adəti be-
lədir k i , bir kafir ölkəsini tutanda onları xorlamaq üçün
bütlərinin üstünə otururlar.
—- K ə n d: oğuzlara və oğuzlara uyanlara görə, «kənd», türklərin bö-
yük bir qisminə görə isə «şəhər» deməkdir. Buradan alına-
raq Fərqanə qəsəbəsinə « - - Jjl Özkənd» adı verilmişdir,
«öz şəhərimiz», «özümüzün şəhəri» deməkdir. Yenə eyni
şəkildə başqa bir şəhərə « - - j*** Səmizkənd» deyilir k i ,
böyük olduğuna görə belə adlandırılmışdır. Farsca ona
«__İJ_A_ Səmərqənd» deyilir.
o*ji P a r s: yırtıcı bir heyvan, qaplan, pələng.

o»ji P a r s: türklərin on iki ilindən biri. Bunun belə bir tarixçəsi var.
Türklər on iki heyvanm admı alıb on iki ilə ad olaraq qoy-
muşlar. Uşaqlarm yaşlarını, savaş tarixlərini və daha baş-
qa şeyləri bu illərin dönməsi ilə hesablayırlar. Bunun ta-
rixçəsi belədir:
Türk xaqanlarından biri özündən neçə i l əvvəl baş verən bir savaşı
öyrənmək istəmiş, o savaşın tarixində yanılmışdır. Belə ol-
duqda xaqan bu iş üçün ulusu i l ə bir kənəş [müşavirə]
toplamış və qurultayda «biz bu tarixdə necə yanıldıqsa,
bizdən sonra gələnlər də elə yanılacaqlar. Elə isə biz indi
göyün on iki bürcü və on i k i ay miqdarınca hər ilə birər ad
qoyaq, hesabımızı bu illərin keçməsi ilə anlayaq. Bu, ara-
mızda unudulmaz bir xatirə olaraq qalsın» dedi. Ulus xa-
qanın bu təkliini qəbul etdi.
Bundan sonra xaqan ova çıxdı və vəhşi heyvanları Ilısuya doğru qov-
mağı əmr etdi. Bu, böyük bir çaydır. Xalq bu heyvanları
s.xışdıraraq çaya tərəf sürdü və ovlamağa başladı. Hey-
vanlardan bəziləri suya atıldılar və on ikisi çayı keçdi.
Suyu keçən hər heyvanın adı bir ilə verildi. Bu heyvan-
lardan birincisi «d**** sıçğan=siçan» imiş. Suyu hamıdan
əvvəl keçən bu heyvan olduğu üçün illərin birincisi bu
adla adlanmış və ona «_As ö**>**> sıçğan yılı» deyilmişdir.
Suyu ondan sonra keçən heyvanların adları sıra ilə aşağı-
dakı illərə verilmişdir:
(JTIJJJI U d yılı: sığır [inək] ili.

&k o*>ji Pars yılı: qaplan ili.
Jiı _LLi-^ Tawışğan yılı: dovşan ili.
Ji __U N ə k yılı: timsah ili.

Ji ö% Yılan yılı: ilan ili.
_rlj-, Yund yıh: at ili.
Ji <JJA Koy yılı: qoyun ili.
Ji Biçin yılı: meymun ili.
^ j c , _ _ Takağu yıh: toyuq ili.
_flj -tf I t yıh: it ili.
_rk£-> Tonquz yılı: donuz ili.

263
Say J&_ donuz ilinə çatanda dönərək yenə siçan ilindən başlanır .
Kaşğari Mahmud deyir: biz bu kitabı yazanda dörd yüz altmış altıncı
264
(466) ilin məhərrəm ayı i d i , ilan i l i girmişdi. Bir i l keçib
467-ci i l olanda at i l i girəcəkdir. Hesab sənə göstərdiyim
üzrə olacaqdır.
Türklər bu illərin hər birində bir hikmət olduğunu sanaraq onlarla fala
baxırlar. Söz gəlimi, inama görə, ud i l i girəndə savaşlarm
sayı artır, öküzlər bir-biri ilə savaşır, buynuzlaşırlar. To-
yuq ilində ərzaq bol olsa da, insanlar arasında qarışıqhq
artır, çünki toyuğun yemi dəndir, dəni tapmaq üçün o,
çör-çöpü, zibili, qırıntıları bir-birinə qarışdırır. Timsah i l i
girəndə çox yağış yağır, bolluq olur, çünki timsah suda ya-
şayır. Donuz i l i girəndə qar və soyuq çox olur, qarışıqlıq
düşür. Beləliklə, türklər hər i l bir şey olacağma inanırlar.
263
Əski türklərdə rəsmi dövlət təqvimi öz başlanğıcını Mahmud Kaşğarinin bu sətir-
ləri yazmasından təxminən 5 əsr əvvəl, miladi tarixlə 586-cı ildən götürür. Bax: Ramiz
Əskər. Təqvimdən təqvimə, iqlimdən iqlimə. Bakı, İşıq, 1987, s.17-19.
264
Buradan etibarən abzasın sonuna qədər Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevərin
tərcüməsini müqayisə üçün veririk: «ilan i l i davam edirdi. Bu i l bitib də 470-ci i l
[əlyazmanın bu qismində sonradan əlavə edilmiş bir not vardır: «düzəltmə: 467-ci il»;
bundan dolayı kitabın bitirilmə tari-xində bir qeyri-müəyyənlik hasil olur. İstər kətəbə
səhifəsində, istərsə də bu maddə içində 466-cı i l deyilmiş, ancaq bir neçə yerdə 469-cu i l
ya-zılmışdır] olunca yund ili başlayacaqdı» (DLT-2005, s.173).
Türklərdə həftənin yeddi gününün adı yoxdur, çünki həftə anlayışı is-
lamiyyətdən sonra meydana çıxmışdır.
Ayların adlarına gəlincə, şəhərlərdə ay adları ərəbcə işlənir. Köçərilər
və müsəlman olmayan türklər ili dörd fəslə bölərək ad ve-
rirlər. Hər üç ayın bir adı var, ilin keçməsi bununla bili-
nir. Novruzdan sonra yaza « j \ <_•>*•! oğlak ay», sonra « $
j \ jj_-M uluğ oğlak ay» deyirlər. Çünki bu ikinci zaman
parçasında oğlaq böyüyür. Bundan sonra «j\ _-(uluğ ay»
gəlir, çünki bu dövr yay ortasıdır, yer üzündə nemət artır,
heyvanlar böyüyür, süd çoxalır. Digər aylar da bu şəkildə
davam edir, az işləndiyi üçün bunların admı tək-tək say-
mıram.
o»ji B a r s: bədəndə birə, bit kimi həşəratın dişləməsindən, yaxud çi-
ban başlamasmdan irəli gələn şiş, qabartı. «cs—. O - J . _H' —^
anınq əti bars boldı» deyilir k i , «onun əti qabardı» de-
məkdir.
(
c - > T ə r s: çətin olan hər nəsnə. Hər çətin işə «o*. o-> tərs ış» deyilir.
C-J^ O-J^ r s-ç a r s: «j*j <j-» O - J ^ J 3 ol anı çars-çars urdu = o
onu şap-şap döydü». «j±j o»j o*j tərs-tərs urdu» deyilir
ki, «hər tərəfdən, hər yanına, tərs-avand vurdu» deməkdir.
o-jä K a r s: dəvə və ya qoyun yunundan toxunan paltar.
O_J_ K a r s - k a r s : «j*ja M o-J* O - J ^ kars-kars aya yaptı =o,
əlini bir-birinə vuraraq səs çıxardı». Bu, əl çalmaqdan çı-
xan səsi bildirir.
-—- K ü 1 f: «_;-__ —-- >U tam külf yıkıldı = dam gurultu ilə bir anda yı-
xıldı».
cjji B a r k: «<jj. uA əw-bark». «<jj. bark» sözü tək işlənmir, «ui əw»
sözü ilə birləşdirilərək işlənir.

( j > T U r k: hər cismin uzunluğuna «turk» deyilir. «jj j * — - ja bir

sünqü turkı=bir süngü uzunu qədər», «jj cH. JÜ yer eni-
1
turkı = yerin eni-uzunu».

Ç u 1 k: <<<-S_JK-_I _j->çulk əsgürük = lül-qəmbər, zil sərxoş».
3
j l k jta. Ç a 1 k - ç u 1 k: « _.•*£>*. d * dfe çalk-çulk badar kıldı = o onu
şak-şuk vurdu, çırpdı, itələdi». Bu, itələmənin çıxartdığı
səsdir.
<jjş K ı r k: qırx. Bu məsəldə də işlənmişdir: «JJ4_- J^* JH üiS^ ^ JJ?
kırk yılka tegin bay - çığay tüzlinür = qırx ilə qədər bayla
yoxsul bir olar», (ya ölüm, ya da zamanın dəyişməsi nəti-
cəsində qırx ilə varlı ilə kasıb bir səviyyədə olar, dümdüz
olar).
•Sji B ə r k: «-*-> >sjj bərk nənq = m ö h k ə m nəsnə». Bu sözün əsli «
bək»dir, j hərfi sonradan artırılmışdır.
UJ J A
<sji B ö r k: başlıq, papaq. « < j - . ^ji jV-^W <.o - *i «4JJ J > - J - tatsız türk
bolmas, başsız börk bolmas = tatsız [əcəmsiz] türk, başsız
börk olmaz».
<-*JJ T ü r k: türk ölkəsində bir şəhər adı.
<AJJ T ə r k: « J - <-*> tərk kəl = tez gəl». Hər hansı bir işin tez görülməsi
əmr olunduğu zaman «<$ <-Sj tərk kıl» deyilir, «tez ol» de-
məkdir.
<-*JJ T ü r k: əleyhissalam Nuhun oğlunun adıdır. Bu ad Nuh oğlu
Türkün övladlarına tanrının verdiyi addır. Ulu Tanrmın
bir ayəsində j*-l 'o* ü#- üM*l J* J J*
«insan» sözü «adəm» mənasmda işləndiyi üçün burada
1 1
yalnız tək bir adamı bildirir. p.(HS& ü-— j 'ü-—^
_____l___ljL_ij Iji-i 'üi'^% .'üi^ J-—' » U j J
J
ayəsindəki «insan» sözü çoxluğu, yığını bildirən bir isim-

dir. Çünki təkdən bir şey çıxarmaq olmaz, burada da elə-
dir. «Türk» sözü Nuhun oğlunun adı kimi işləndikdə tək
bir adamı bildirir, övladlarının adı olanda «bəşər» sözü
kimi çoxluq və cəm bildirir. Bu söz tək və cəm yerində iş-
lənir, necə k i , Rum sözü əleyhissalam İshaqın oğlu İysu,
İysunun oğlu Rumun adıdır. Onun övladları da bu adla
anılmışlar. Türk sözü də belədir.
Biz «ad olaraq Türkün adını ulu Tanrı özü vermişdir» dedik. Çünki
bizə əhli-mübarəkdən şeyx və imam əl-Hüseyn ibn Xələf
265
əl-Kaşğari dedi, ona da ibn əl-Fərqi adlı bir zat ibn Əbi-
d-Dünya adı ilə tamnan əş-Şeyx Əbu Bəkr əl-Müfid ə l -
Cərcərainin «əl-Müəlləf fı axir əz-Zaman» [«Axır zamana
dair»] adlı kitabından peyğəmbərə (s.ə.s.) istinadən bir
hədisi rəvayət etmişdir. Həmin hədis belədir: «Ulu Tanrı
"mənim bir ordum vardır, ona "türk" adı vermişəm, onu
Şərqdə yerləşdirmişəm. Bir millətə acığım tutsa, türkləri
onun üzərinə müsəllət edərəm" deyir. Bu, türklərin bütün
insanlara nəzərən üstünlüyüdür. Çünki adı onlara Tanrı
özü vermişdir, onları yer üzünün ən yüksək yerində, ha-
vası ən təmiz ölkələrdə yerləşdirmiş və onlara "öz ordum"
demişdir. Bununla bərabər, türklərdə gözəllik, zəriflik, in-
cəlik, ədəb, hörmət, böyüklərə ehtiram, sözündə bütövlük,
təvazökarlıq, igidlik və mərdlik kimi hər biri saysız-he-
sabsız tərifə layiq olan ərdəmləri zikr etməyə ehtiyac yox-
dur. Bu şeirdə də vurğulanır:
CJİJJÎ L_j_<_*_
^ J J İ _SÜI Uui _)_J
265
T a r i x i məlumatlara görə, bu mübarək zat Mahmud Kaşğarinin müəllimi olmuşdur.
359
jJ-iij^j*
«Kaçan körsə anı türk,

266
Budun anqa a n ı n q aydaçı:
Munqar təgir uluğluk,
Munda naru kəslinür».
Haçan görsə onu türk,
Millət ona söyləyər:
Ona dəyər böyüklük,
Onda bitər ululuq.
(Haçan bir millət türkü görsə, hökmən delə deyər: ululuq və böyüklük
ancaq türkə yaraşır və onda son həddinə, zirvəsinə ça-
267
tır) .
L i j - T ü r k : türk. Bu söz həm təkdə, həm də cəmdə işlənir. «Sən kim-
sən» mənasında « 0 - 1 * kim sən» deyilir, buna «türk mən»
deyə cavab verilir, «mən türkəm» deməkdir. « _ r - j - «-*>
ji2ä türk süsi atlandı = türk ordusu atlandı».
«-SJJT ü r k: «vaxt» mənasına gələn söz. Bütün meyvələrin yetişdiyi za-
manın ortasıdır. «J->J< >'J «4JS türk üzüm ödi = üzümün
dəydiyi vaxt».
u-j- T ü r k: «j JJ> ı A £ «4> türk kuyaş ö d i 268
= günorta».
«-*JJ T ü r k: «<^f-i «-J> türk yigit=gənclik çağmm ortasında olan gənc».
<4j- S ə r k: saxsı və saxsı qırmtıları.
2 6 6
Burada <«-£•? anınq» sözü yerinə düşmür, üstəlik, misranın vəznini pozur, bu söz
məna baxımından da artıqdır. Hüseyn Düzgün I I misranı «budun anqa aydaçı» ( - J ->
s.225), Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s.606) «ayğa (?) anığ
aydaçı» şəklində oxumuşlar.
2 6 7
Bəndin mənasından çıxış edərək biz onu bir qədər fərqli şəkildə tərcümə elədık.^
2 6 8
Hərfən «orta günəş zamanı» və ya «günəşin orta zamanı», hətta zenitdə olduğuna
görə «günəşin oğlan çağı», dolayısı i l ə «günorta» deməkdir.
6 0
Mahmud Kaşğari
•-Sj- S ü r k: « - - j j y « 4 j - J ' J _äül anınq adhakı sürk buz tək = onun
ayağı buz kimi soyuqdur». Bu söz ancaq bu deyimdə iş-
lənir.
K ü r k: kürk.
l
-Sj- K ö r k: gözəllik. Gözəl və görkəmli olana «<•£!*j- körklüg» deyilir.
Ortası hərəkəsiz olan üç hərflilər qismi bitdi.

Divanü liiğat-it-türk 361
ORTASIHƏRƏKƏLİ OLAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ
F Ə ' Ə L , FƏ'UL, FƏ'İL J«- « J Ü 'JS- BABI
ı - - K ə l ə p : yaylalarda bitən, heyvanı tez kökəldən ot.

B a s u t: arxa, köməkçi, həmdərd.
<s*+*i B a s u t: kömək. «_; J_y -—«Ji ol manqa basut berdi = o mənə
kömək etdi». İkisi də bir-birinə yaxındır.
<-4i B u 111: bulud. «<-4i' J kara bulıt», «^4i $ ak bulıt» deyilir.
j t * l JJJ jjŞİ \ J
JU>1 J J I Ü J _ J J İ
«Kara bulıtığ yel açar,

Urunç bilə el açar»
Qara buludu yel açar,
Rüşvət isə el açar.
(Qara bulud göy üzünü tutanda onu yel dağıdar, göyün üzünü açar,
rüşvət isə hökumət qapılarmı açar). Bu söz işini düzəltmək
üçün malını qızırğalanmaması lazım gələn adamlara deyi-
lir. Saçın gurluğu da buluda bənzədilərək « _r*—• ^ bu-
lıt tək saçı» deyilir k i , «saçı bulud kimi çox» mənasında-
dır. Bu bənddə də işlədilmişdir:
Jjji-Cj İ _;_£.!
JJjS--_5 IJJAI
JMJ-İ J CI S
jjluJ5ÜJJJJJ la_ä
«Ağdı bulıt kökrəyü,

Yağmur, tolı səkriyü,
Kalık anı ügriyü,
Kança barır bəlgüsüz».
Yüksəldi bulud kükrəyərək,
Yağış, dolu səyriyərək,
Hava onu sürüyərək,
Hara gedir, bəlli deyil.
(Bulud yüksəldi, yağış, dolu yağır. Hava buludu sürükləyib aparır,
hansı tərəfə götürdüyü məlum deyil).
T ü b ü t: Tibet. Türk diyarında yaşayan qələbəlik bir qövmdür.
Onlar yaşayan yerdə müşk geyiki olur. Bu geyiklərin gö-
bəklərini kəsib götürürlər. Bu bir müşk qutusudur. G ö b ə k
müşkü budur.
Tübütlülər Sabit adlı bir adamın övladlarıdır. Sabit yəmənli bir şəxs-
dir, orada adam öldürdüyü üçün qorxusundan bir gəmiyə
minərək qaçıb Çinə gəlmişdir. Tübüt ölkəsi onun xoşuna
gəldiyi üçün burada yerləşmişdir. Çoluğu-çocuğu artmış,
nəvələri türk torpaqlarından min beş yüz fərsəx yer al-
mışlar. Çin ölkəsi Tübütün şərqində, Kəşmir qərbində, uy-
ğur diyarı şimalmda, Hind dənizi cənubunda yerləşir.
Dillərində ərəbcə sözlər də vardır, anaya «—1 ümə», ataya
«M aba» deyirlər.
i
-Ş4 T e g i t: « 6 ^ tegin» sözünün cəmidir. Lüğəvi mənası «kölə» de-
məkdir, sonra xaqan oğullarma unqun [ünvan] olmuşdur.
Bu, qaydaya zidd bir cəmdir. -( ögə tegit» orta hallı
adamların böyüklərinə, xaqan uşaqlarının kiçiklərinə veri-
lən addır. Bu iki söz birləşdirilərək işlənir. «-( ögə» sözü-
nün əsli Zülqərneyn dövründə sülhdən əvvəl türk qoşunu
ilə onun avanqardı arasındakı çarpışma ilə bağhdır.
Ç ö k ü t: «tj4 çöküt kişi = qısa boylu, cırtdan». Qısa olan
hər şeyə belə deyilir.

Ç i g i t: pambıq çiyidi. Arğuca.
<^4- S i p ü t: qarabibər və istiot kimi yeməyə vurulan ədviyyat. Kaş-
ğarca.
<-*- S o ğ u t: turşumuş süddən tutulan pendir. Karluqca.
- - - S o ğ u t: düyü, ət və ədviyyatla doldurulmuş bağırsaq yeməyi,
bumbar dolması.
<Jj?u_ S ı ğ 11: ağlaşma.
S ö g ü t: söyüd. Bu məsəldə də işlənmişdir: «-U*_lä <_sü__ ISÜ£J_ <_-_»
sögüt sülinqə, kadhınq kasınqa=söyüddə təzəlik, qaymda

sərtlik», (söyüdə təzəlik, qayın ağacına sərtlik yaraşır). Bu
söz əslinə çəkən hər şey üçün söylənir.
<^4* K a ç u t: savaş və qovğada igidlərin bi-biri ilə çarpışması. Başqası
da belədir.
<ijä K a r 11: türkməncə «söymək». Zənnimcə, bu söz ərəbcə «<->j& ğa-
rət» sözündən alınmışdır.
ü ^ J K u r u t : qurut; yağı almmış qatıqdan düzəldilmiş lor pendiri.
--9 K a n a t: qanad.
<-— K o n a t: bir-birinə yanaşan, yaxınlaşan, toplaşan insan kütləsi.
«J( j-jüa _Jü- <J( ol məninq konatım ol = o mənə yaxmlaşan
adamdır».
<^j- K ə p i t: içki içilən yer, mexana, dükan.
K ü ç ə t: Xarəzmdə yaşayan bir türk boyu.
<^jş- K ö ç ü t: at.
3 6 4
Mahmud Kaşğari
- - K e d h ü t: geyim, geyəcək. Əsasən toylarda geyilən paltar. Bəyin
və gəlinin öz qohumlarına hədiyyə olaraq geydirdikləri
paltar. «tsJj. - - kedhüt berdi = ona hörmət əlaməti ola-
raq paltar, xələt verdi».
&jŞ K i r i t: kilid, açar. Bu söz ərəbcəyə yaxmdır, çünki ərəbcəsi
iklid»dir. Əlif atıldıqdan sonra J ka hərfı«— ke hərfı-
nə, J 1 hərfı j r hərfınə, - d isə — t hərfınə çevrilmişdir.
-J- K ü 1 ü t: xalq arasında gülməli, gülünc olan şey.
_•». B u k a ç: su qabı, saxsıdan qayrılan çanaq. «£-. g-ll aşıç-bukaç =
qazan-tava». Bu iki söz birlikdə söylənir.
Q&i B ə k ə ç: təkinlərin titulu. «_<_*- Cİ***J grS Bəkəç Arslan Tegin»
deyilir. Bu söz «— yumşaq kafla «bəgəç» şəklində tələffüz
ediləndə kiçiltmə bildirir, «bəyciyəz» mənasma gəlir, sevgi
və əzizləmə bildirir, çünki «<-*•. bəg» sözü yumşaq kafladır.
c_J. B o 1 u ç: kişi adı.
f - T o k u ç : çörək. Bu söz « J _H tok ər» sözündən alınmışdır, «tox

adam» deməkdir. Çörək adamı doyurduğu üçün belə de-
yilmişdir.
_£? T i k ü ç: çörəkçilərin çörək üzərinə naxış vurmaq üçün işlətdikləri
nəsnə, quş lələyi.
_ j * Ç a n a ç: qorxaq, iş görə bilməyən, pampax.
_ - - S a n a ç: dağarcıq. Qırmızı dağarcığa «sanaç kəsürgü» deyilir.
_-ä K a k a ç: kir, pas, bulaşıq. Buradan alınaraq «_.-.__)___ ton ka-
kaç boldı» deyilir k i , «paltar çirkləndi» deməkdir.
u 1 u ç: kişi adı.
_-2 K u 1 a ç: qulac. Bunun əsli «_)t Ja kol aç»dır. «C&ji _-* JÜ bir kulaç
barçın» deyilir k i , «bir qulac ipək parça» deməkdir.
gJŞ K 111 ç: qılınc. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: <<o*L**** ^ o-

koş kılıç kmka sığmas = qoşa qılmc qına sığmaz». Bu söz
bir iş üçün çarpışan, qarşılaşan, yaxud bir qızı istəyən iki
adam üçün söylənir. Bununla xaqaniyyə xanlarma ad ve-
rilərək «Kılıç xan» deyilir k i , düşündüyü, qurduğu işlərdə
qılınc kimi kəsib atan xaqan deməkdir. Bu bənddə də iş-
lənmişdir:
jk^N ü J > J44

jL___fij _ ) _ _ _ _ j_ä
_va_ li_-J_
«Ərən alpı okıştılar,
Kınqır közin bakıştılar,
K a m u ğ tolmun tokıştılar,
Kılıç kınka küçin sığdı».
Ərlər, alplar çağırışdılar,
Qızmış gözlə baxışdılar,
Hər yaraqla toqquşdular,
(Savaş səhnəsini təsvir edərək deyir k i , alp ərənlər, igidlər bir-birlərini
haylayıb çağırdılar, qızmış halda qəzəblə bir-birlərini süz-
dülər, bütün silahlarla vuruşdular, qılıncın üstündə quru-
muş qanın çoxluğu üzündən qılmc qına güclə girdi).
_r-> K a m ı ç: çömçə.
gjfc K ö t i ç: cavan uşağa söyən zaman işlədilir, «nəcis kimi qoxan»
deməkdir.
_J- K ö z ə ç: parç, piyalə. Bu söz ərəbcəyə uyğundur, ancaq • h hərfı
£ ç-yə çevrilmişdir.
3 6 6
Mahmud Kaşğari
K ö d h ə ç: yuxardakı kimi parç, piyalə deməkdir. Arğuca. Eynən
bunun kimi, ərəb dilində də i dh hərfı j z hərfınə çevrilə-
rək JJJ zəbərə sözü J J J zəbərə şəklinə düşmüşdür, «yazı
yazdı» deməkdir. Ərəblər acı suyaj-^j j *$*'j *U deyirlər.
_r- K ö m ə ç: külə basdırılaraq bişirilən çörək.
_-- K ö m ü ç: dəfınə, gömü. «c?4 _-- J ol kömüç buldı=o, dəfınə, xə-
zinə tapdı».
_—- M ə ş i ç: «j»_( __-» məşiç üzüm = qara üzüm».
JJJ B u t a r: «berdi» adlanan həsirin toxunmasında əriş kimi istifadə
olunan pambıq ip.
JH JJJ B a d a r - b a d a r: « _ J J ^ JJJ JJJ badar-badar yügirdi = tıpış-
J
tıpış, apul-apul, tappa-tapla qaçıb getdi».

J**J B a s a r: dağ sarımsağı.
JN B a ğ ı r: qaraciyər. «heç kimə boyun əyməyən adama « _JJ«J «-JJ
bedük bağırhğ» deyilir k i , «ciyəri/bağrı böyük» deməkdir.

J*J B a ğ ı r: yaym ortasına da «c? JH H ya bağrı» deyilir.
JH B a k ı r: mis. Bu deyimdə də işlənmişdir: « Ü J - _ J J JN J W bar bakır,
yok altun=var olan şey misdir, yox olan şey qızıldır», (əl-
də olan şey mis kimi dəyərsiz sayılır, əldə olmayan şey isə
qızıl kimi qiymətlidir). Bu söz hər hansı bir şəxsin qo-
humları yanında dəyəri bilinmədiyi, ancaq yoxluğunda
axtarıldığı zaman söylənir.
Sh B a k ı r: Çində istehsal olunan bir parça. Bununla alver edirlər.
C^-JŞJ B a k ı r s o k u m : Mərrix ulduzunun adıdır, qızılı rənginə görə
misə bənzədilir.
j*4 B ö g ü r: böyrək.
J^Bükür: Köçə şəhəri ilə uyğur ölkəsi arasında yerləşən dağın ba-
şında bir qaladır. Bura sərhəddir.
J J J T a p a r: qıpçaq xanı İnal Özün iki oğlundan biri.
j 2 T a 11 r: « J Ü JP tatır yer=suyu, ağacı olmayan çöllük yer».
j 2 T i t i r: dişi dəvə.
JŞJJŞ- T a k ı r - t a k ı r: « j \ J * 3
_***% ^ at adhakı takır-takır etti = at
ayağı taqqır-taqqır səs çıxartdı».
jjüjŞo T i k i r - t i k i r: «j\ J?4 Jf4 tikir-tikir etti» deyilir. Bu da yuxarı-
dakı mənadadır.
j~S T ə m ü r: dəmir. « o^J J J Ş J - kök təmür kerü turmas»
deyimində işlənmişdir, «göy dəmir boş durmaz», (toxun-
duğu yeri yaralayar) deməkdir. Bu sözün başqa bir mənası
da vardır: qırğız, yabaku, qıpçaq və digər boyların xalqı
and içdikləri və ya mərc gəldikləri zaman dəmirə ehti-
ramlarmı bildirmək üçün qılıncı çıxarıb yanı üstə önlərinə
qoyur və «os**** <J3 O J - J ? < S
- J s
Jr" bu, kök kirsün, kızıl çık-
sun» deyirlər. Bu, «sözündə durmasan, qılınc sənin qanma
boyansın, dəmir səndən intiqamını alsın» deməkdir. Çün-
ki onlar dəmiri müqəddəs sayırlar.
j ~ i T a m u r: damar. Oğuzlar * m hərfıni fəthə ilə söyləyərək « j - ta-
mar» deyirlər. Onlar həmişə qısalığa riayət edirlər. Çünki
fəthə hərəkələrin ən qısasıdır, həmişə ona doğru gedirlər.
j - T a w a r: canlı, cansız mal. Oğuzlar və onlara uyanlar isə «JJ>
tavar» deyirlər. Bu bənddə də işlənmişdir:
L_i_( _JÜ. 4 jİ-
jj£ jSjİÜİ _J-_İSu
_5GuıŞ__J *_jİ-
JjyS-1 ÜJ ***J
«Tawar kiminq ökilsə,

Bəglik anqar kərgəyür,
Mahmud Kaşğari
Tawarsızın kalıp bəg
Ərənsizin əmgəyür».
Kimin malı çoxalsa,
Bəylik ona yaraşar,
Bəyin malı olmasa,
Ərənlər də uzaşar.
(Mah-mülkü çox olan adama bəylik yaraşır. Bəy malsız-mülksüz qa-
landa ərənlər də uzaşır, uzaqlaşır, çünki onlar bəyin malı-
na tamahlanaraq onun ətrafında toplaşırlar).
J * * Ç ü b ü r: keçi qılı. Buradan alınaraq «_yä. J L çübür-çəbür» deyilir
ki, abur-cubur, yəni malın pisi və dəyərsizi deməkdir.
j % Ç u t u r: «_,-£> j - > çutur kişi = bədxasiyyət adam».
J * * Ç a ğ ı r: şıra(t).
J * * Ç a ğ ı r: çaxır, şərab. Bu kəlmə bir-birinə zidd iki məna daşıyan

sözlərdəndir.
269
J*j> Çığı r : cığır, dar yol.
Ç a k ı r: göygöz, çaxır, çaxırgöz. Bu məsəldə də işlədilmişdir: « - I

o*USJ ua jj* ci. jjs. ı__| jjx. l t ç a k ı n a t k a t ə g i l . ; a t ç a k l n
ıtka təgməz = çaxırgöz köpək ata dəyər, çaxırgöz at heç

itə də dəyməz, çünki çaxırgöz at yaxşı görməz, ondan vaz
keçmək lazımdır».
Jf^j* Ç i g i r - ç i g i r: qıcır-qıcır, çörəyin içində daş qırıntıları ol-
duğu zaman dişin onları əzə bilməyərək çıxardığı səs.
270
j*~ Su ğur : kərtənkələyə bənzər bir adadovşanı növü. Dərisindən
yağışhq [plaş] tikilir.
2 6 9
Bu söz yazma və basma nüsxədə «j* çağır» şəklindədir. Doğrusu «j* çığır» yəni
cığırdır.
2 7 0
Bu sözün məkan bildirən variantı «soğurluğ» şəklindədir, deməli, onu «soğur» kimi
də oxumaq m ü m k ü n d ü r .
Divanü lüğat-it-türk . ____
Ju_ S ı ğ ı r: xanlarm xalqla bərabər keçirdikləri ov. Xanm adamları
meşəyə və çöllərə yayılır, vəhşi heyvanları qabaqlarma qa-
taraq xanm olduğu yerə sürürlər. Xan isə yorulmadan
durduğu yerdən önünə çıxan heyvanları ovlayır. Buna sü-
rək ovu deyilir.
j**« S ı ğ ı r: «_. j * - - - i j ~ suw sığın = camış».
j2- K a 11 r: qatır.
jJÄ K a d ı r: « - ~ - j . - kadır nənq = güc olan nəsnə, çətin şey».
j i K a d ı r : sıldırım yerə «ja j . - kadır yer» deyilir. Bu, dağlarda qarm
və qışın çox olmasından irəli gəlir.
a&j& K a d ı r k ı ş: zəmhərir, qaraqış.
j£ K a d ı r: xaqanların sərt və çətin olanına deyilir. Bundan dolayı
xaqaniyyə ulusunun xanlarına «<j^j.- Kadır xan» deyirlər.
Bu söz ərəbcəyə uyğundur, çünki sərt olmaq gücdən və
qüvvədən doğur. Sərt olan adam istədiyini edə biləcək
qüvvəyə malikdir.
ji4 K ı s ı r: qısır, doğmayan qadın və heyvan. Buradan alınaraq
^ j l j - i j ^ kısır kısrak» deyilir ki, «doğmayan qısraq, mad-
yan» deməkdir.
j - K ə 1 ə r: kərtənkələ.
j * . B.o ğ a z: boğaz.
j j j T ə b i z: şoran yer.
j j j T ə b i z: buradan almaraq paxıl adama «J4ja təbiz kişi» deyilir.
Si* T o p u z: «^j£ topuz yük = üstündə durmaq, üstünə minmək
mümkün olmayan heyvan yükü».
j£ T i t i z: «^->jjj titiz nənq = dadı həlilə kimi acı olan bir şey».
j * - T ü k ü z: « - 1 j ä - tüküz at = qaşqa at».
j * ~ S a ğ ı z: saqqız. «(Jlj^j*~ sağız toprak = yapışqan torpaq».
' 7 Q
Mahmud Kaşğari
jf-> S a k ı z: paltara bulaşan meyvə suyu və ya xurma bəkməzi kimi

şeylər.
J7-« S ə k i z: səkkiz. Bu söz « j?-» səkkiz»in qısaldılmış şəklidir.
j > - S ə m i z: kök, kökəlmiş heyvan. Bu söz ərəbcəyə uyğundur, ancaq
türklər ü n hərfini j z hərfinə çevirmişlər. Bu onlann dilin-
də adi şeydir; «sən» və «siz» kimi ( j hərfi ü hərfmdən çev-
rilmişdir).
j j - K u b u z: qopuz, uda bənzər bir çalğı aləti.
j - K u t u z: vəhşi öküz, yak.
j - K u t u z: quduz, «—! j - kutuz ıt = quduz it».
j - K a d h ı z: ağac qabığı.
j - K u d h u z: dul qadın.
j4 K ı m ı z: qımız. Qısraq südü tuluqda saxlanaraq turşudulur, sonra
içilir.
Jr4 K ı m ı z a 1 m 11 a: turş alma (dadı qımıza bənzədiyi üçün).
j * - K ö g ü z: köks, sinə, döş.
jjŞ K i d h i z: keçə.
j% K i w i z: xalı, kilim kimi şeylər.
j% K ü w i j : (iki məxrəc arasındakı j j ilə) söyüd kimi içi çürüyən,
oyulan hər ağac.
-JJJİS Küwij t u r m a : dadı qaçan, dadı pozulan turp. Dadı qaçan
hər şey üçün bu söz işlənir.
T a r u s: evin, damm çatısı.
u—J T a 1 a s: cıdırda, top oyununda meydanm sonuna çəkilən ip.
3
o- T a 1 a s: Taraz adı ilə tanınan bir şəhər. Talas ikidir, birinə Uluğ
Talas deyilir, ikincisi islam sərhədindəir, K ə m i Talas ad-
lanır.
c—- T o 1 a s: «jjy o-- tolas yüz =qaşqabaqlı sifət».
CJ-S>_ B ı ç ı ş: böyük adamların ziyafətinə, toyuna, dəvətinə gedən
adamlara [hədiyyə olaraq] verilən ipək parça.
O - J J B u r ı ş: dəridə və paltardakı buruşuqluq.
<J*i B a ğ ı ş: barmaqlann və digər əzalann fəqərələri, qamış və ona
bənzər şeylərin buğumlan da belədir.
<J&i B a k ı ş: baxış, gözlə bir-birinə baxmaq, baxışmaq.
<J4i B i 1 i ş: biliş [tanış]. Burada sifətdir, məsdər deyil.
CJ—_ B o 1 u ş: adamın gördüyü işdən qazancı.
o-İ_ B o 1 u ş: sözlə kömək. «J4\ <j4i * <Jİ ol manqa boluş kıldı = o
mənə sözlə kömək etdi, mənəvi dəstək verdi».
<j*£ T a p ı ş: iki adamın işlərini bir-birinə tapşırması, vəkil etməsi.
Ü - J T u t u ş: tutaşma, çəkişmə. Bu söz özündən əvvəlki sözdən səs eti-
barilə daha sərtdir.
U—J T u t u ş: kişi adı.
u * - T a w u ş: hiss, duyğu, qımıldanma.
<J& T o k ı ş: cəng, savaş. Bu şeirdə də işlənmişdir:
I ja.1 o_İ_
^J_VJ._-Jİ
Ji ö$j——'
jUİ Jf J!A\ pXl\
«Tokış içrə urıştım,

Uluğ birlə kanştım,
Tüküz atın yanştım,
Aydım: əmdi al, Utar».
Savaş içrə vuruşdum,
Böyüklərlə qarışdım,
Qaşqa atla yarışdım,
Dedim: indi al, Utar!
(Savaşda vuruşdum, qövmün böyüyü i b üzbşdim, qaşqa atımla ya-
rışdım, ox ataraq «al, ey Utar!» dedim). Utar bir adamın
adıdır.
o ^ T o k ı ş: kişi adı.
o-*- T ə g i ş: m ü b a d i b , dəyişmə. Bu sənin bir adama, onun da sənə bir
loxma çörək verməsi kimidir.
c-f- T ə k i ş: hər şeyin sonu, hüdudu.
o-Ş-T ə k i ş: kişi adı.
Ç ə p i ş: çəpiş, altı aylıq keçi balası.

5
o—> Ç a w u ş: savaşda səfləri düzən, savaş olhıayanda isə əsgərləri heç
kimə zülm etməyə qoymayan şəxs, çavuş.
o%- Ç ı k ı ş: mənfəət, çıxar. <<<3j>i o-*3 î'
k
<J ol ışta çıkış yok=o işdə
bir çıxar, mənfəəət yoxdur».
o*h Ç a 11 ş: badalaq, sarma, güləş.
L P J - S u r u ş: buğda başaqlarındakı dənlər bərkiməzdən əvvəl başaq
alovda ütülür, sonra döyülərək yeyilir; sütül etmə, ütmə.
o**- S ı k ı ş: itələmə, çarpışma.
o-~- S ö g ü ş: söymə, söyüşmə.
o--— S ö g ü ş: kabablığa yarayan oğlaq, yaxud quzu. Oğuzca.
o^fr- S i k i ş: cinsi əlaqə.
o M K a p ı ş: qapıb alma, yağma etmə.
o ^ K a p u ş: arğu elində bir yer adı.
K a ç ı ş: xalq arasında çaxnaşma, qaça-qaç, xaos. Bu məsəldə də
işlənmişdir: «O*-J- -4 - . o-3^ kaçış bolsa, kıya körməs
l uiS
=qaça-qaç olsa, heç kim bir-birinə baxmaz».

o*3- K o ç u ş: qucaqlaşma, qucma.
o—ä K a d h a ş: qardaş kimi yaxın olan qohum.
o-.- K a d h ı ş: qayış, heyvan gönündən qayırılmış qayışa deyilir.
<JJ K a r ı ş: qarış, «JJ JÜ bir karış = bir qarış».

o-— K o ğ u ş: aşılanmış, aşılanmamış dəri.
u-—• K o ğ u ş: su yolu, nov, novalça.
u
u - ~ K o ğ u ş: <<<^-~ ü j f - təgirmən koğuşı=dəyirman holuğu», holuq.
o-~ K o ğ u ş: oxları pardaxlamaq üçün huş ağacından [ağcaqayın]
düzəldilən alət.
J4 K a m ı ş: qamış.
<J*Z K e ç i ş: çayın, dərənin keçidi. Bu söz «_»-! <-J~ <J ol keçiş-
ni suw ilətti» məsəlində də işlənmişdir, mənası «su o ke-
çidi, o körpünü apardı» deməkdir. Bu söz ötüb keçən və
əldə edilməsi mümkün olamyan iş barədə deyilir.
JJ K ə r i ş: üstünə çıxmaq mümkün olan dağ zirvəsi. Oğuzca.
JJ K ə r i ş: atın yanı, beli. Bu, « j i - -fcl <SJH JJ kəriş yağrı oğulka
kalır» məsəlində də işlənmişdir, «bel yağırı oğula qalar»
deməkdir, çünki ora oynaq yeridir, yarası tez sağalmır. Bu
söz atı yağırdan qorumaq üçün söylənir.
JJ K ə r i ş: savaşda davam gətirmə.

Jj K ö r ü ş: gözlə görünən, mənzər; görüş, baxış.
JJ K i r i ş: bir adamın daşınmaz əmlakdan olan gəliri.
JJ K ə r i ş: qovğa, çəkişmə. «-^¥-J- nələk kəriştinq = niyə ç ə -
kişdin, döyüşdün».
ü*S K ə 1 i ş: gəliş, gəlmə. «JJ J& kəliş-barış = gediş-gəliş». Qonaq
otağına «<-i j . JJ -) J& kəlişlig - barışlığ əw» deyilir.
o-- K ü m ü ş: gümüş. Bu bənddə də işlənmişdir:
f j j j j _J <jji <_1_Jİ
j»JJJJ (JktL (j _)
Jİ _J_ _ _ _ _ j _
3 7 4
Mahmud Kaşğari
«Alp ərənni udhurdum,
Boynın anmq kadhırdım,
Altun-kümüş yudhurdum,
Süsi kalın, kim ötər».
A l p ərənlərini seçdiim,
Boyunlarını bükdürdüm,
Qızıl-gümüşlərini aldım,
Çox əsgəri kim keçər?
(Bir döyüş səhnəsini təsvir edərək deyir: düşmən igidlərini ayırdım,
boyunlarını əydirdim, təslim olmağa məcbur etdim, xəzi-
nələrindəki qızılı-gümüşü aldrm, qarət etdim, əsgərin çox-
luğu üzündən o yana keçə bilmədim).
o~- K ü m ü ş: axça, çünki axçanın tərkibində gümüş vardır.
o—- K ü m ü ş: qadın adı.
_£ B a t ı ğ: bataq, bataqlıq; çay və ona bənzər şeylərin dərin olan

yerləri.
_äw B a ç ı ğ: müqavilə; əhd-peyman. «_s-Ş _AJ ._. -S-M J( ol məninq
birlə baçığ kıldı = o mənimlə əhd-peyman etdi».
tJi B a r ı ğ: «_?JJJ _.JJ Jf ol barığ bardı = o elə o gedən-getdi».
t~>i B a r ı ğ/b ı r ı ğ: qoxmuş şey. Bu söz qoşa olaraq işlənir və « _-—-
İJi sasığ-barığ» deyilir, «üfunətli-qoxmuş» deməkdir.
_-y B a s ı ğ: gecə basqını üçün seçilmiş və düşmənin qəfıl yaxalana-
cağı yer. «J& I A L . _H1 J( ol anı basığmda tuttı=o onu bas-
qın yerində yaxaladı».
£ ~ J P u s u ğ: pusu, pusqu.
_~J B o ş u ğ: xanın elçiyə geri qaytması üçün izin verməsi. Elçiyə ve-
rilən bəxşiş də belə adlanır. Bu, ərəb dilindəki « Sj«~ suf-
rətə» sözü kimidir, əvvəllər qonaq üçün hazırlanan ye-
məyə belə deyilirdi, sonra yeməyin altına qoyulan süfrə
mənası kəsb etmişdir. Qohumlardan biri uzaq yerdən gəl-
diyi zaman şülən düzəldilir, bütün qohumlar və başqa
adamlar çağınlır, yeməkdən sonra bəzi hədiyyələr təqdim
olunaraq dağılışmağa icazə verilir. Bu şəkildə birlikdə ye-
yilən yeməyə <<_r—_—v boşuğ aşı» deyilir, «icazə yeməyi»
deməkdir.
y*i P ı ş ı ğ: bişmiş. «u-l y*i pışığ aş = bişmiş yemək». Bişən hər nəs-
nəyə belə deyilir. Kərpic və kirəmit kimi şeylərə də « _ - .
_ J J - pışığ kərpiç» adı verilir.
y*i P ı ş ı ğ: <<—ija—ı _-iy pışığ süçük = qaynadılmış şərab».
_& B a k ı ğ: baxma, baxış. « j * J*i ^4 anın bakığı kör = onun baxışını
gör». Bu kitabda mənim məqsədim belə məsdərlərdən ən
işlək olanlarını söyləməkdir.
_—J B u ş u ğ: «_sJ—. j _ 4 buşuğ buşdı = canı çox sıxıldı».
_JJ T a p u ğ: xidmət, qulluq.
( ü T a p u g : sitayiş, ibadət. <<J^ ı* j * - tənqri tapuğı=tanrıya sitayiş».
_ - T u t u ğ: rəhin, girov.
_ - T u t u ğ: əfsun, sehr. « J W _r-- « - M anınq tutuğı bar = onun sehri var,
sehirli, tilsimlidir».
_. j? T ı d h ı ğ: bir şeyə mane olma, əngəl yaratma.
£j T a r ı ğ: əkin. Bu, ümumi bir addır.
£j T a r ı ğ: bütün türklərdə buğda, yalnız oğuzlarda darı. Bu, səhv-
dir, oğuzlar buğdaya «&<S& aşlık» deyirlər.
_.JJ T u r u ğ: dağlarda durmaq, sığınmaq üçün yer.
ÎH T o r u ğ: at. —^JJ JÜ _ ^ f Ji bu oğlanığ bir toruğka aldım =
bu köləni bir ata satm aldım». Əksərən məcazi olaraq də-
vəyə və sığıra da bu ad verilir.
i 7 6
Mahmud Kaşğari
—1 iJ T o r ı ğ a t: doru rəngli at.
İJ T u r ı ğ: «Jyj - j i £_- Turığ art tiz» - Kaşğar yaylasının adı.
_£?• Ç a w ı ğ: qamçı ucu.
j j — S a p ı ğ: çadırm ətəyi.
_—- S a 11 ğ: satma, satış.
İ S ı d h ı ğ: kaftanın köksə qədər olan iki ətəyindən biri. « ^ _.i-
_;j__i sıdhığ yapıp olturdu=kaftanmın iki yanını toplayıb
oturdu». Bu, incəlikdən, mədənilikdən irəli gəlir.
_..j*- S ı d h ı ğ: diş ətləri arasındakı açıqlıq. Sirr saxlamaq üçün öyüd
verilən şəxsə « - _ _ - - O - e i - _ - i j - J J bu sözni sıdhığdm sı-
zıtma» deyilir k i , «bu sözü dişlərinin arasından sızdırma»
mənasındadır.
_ . j - S a r ı ğ: sarı, sarı olan hər şey. « _ . j - sap sarığ=sap sarı, tünd
sarı».
£j- S a r ı ğ: insandakı səfraya, ödə də « _ . j - sarığ» deyilir.
_ . j - S a r ı ğ: «—i j - _ . j - sarığ suw = sarı su». Bu, qarında yığılan sarı
sudur. Sarı rənglə başqa rənglərin qarışığına « _ . j - _ . j - sa-

rığ - suruğ» deyilir.
İj- S o r u ğ: sorma, sorğu, itik axtarma. «_s4£ i'Ju, soruğ kıldı = itən
şeyi axtardı; yetikləşdi».
_rV Ç a 11 ğ: bu da yuxarıdakı kimi itik axtarmaqdır.
_^- Ç a 1 ı ğ: bəylərin m ü h ü m bir işi olduqda gəlmək üçün obalara,
kəndlərə göndərdiyi xəbər.
_jä K a p u ğ: qapı.
_r* K a 11 ğ: hər şeyin qatı olanı.
İ'4 K a d h ı ğ: iki, qoşa tikiş.
_.- K u d h u ğ: quyu. Bu məsəldə də işlənmişdir: « JJ - ! JW _ _ j — l-&-
o--—— kudhuğda suw bar, ıt burnı təgməs = quyuda su

Divanü lüğat-it-türk mı
var, ancaq itin burnu yetişmir». Bu söz öz istəyinə çat-

mayan, başqasının yeməyinə göz tikən, ancaq onu ələ ke-
çirə bilməyən adam barədə deyilir.
_jŞ K ı d h ı ğ: qıyı, sahil; dəniz, çay, dərə kimi yerlərin yanı, sahili.
Kənarı da belədir. <<_AŞ J j ank kıdhığı = çay sahili»,
< i,ja __1 ayak kıdhığı=qabın qırağı», «<j>'4
<ür JH yar kıdhığı
=yarğanın, uçurumun kənarı».
İ'J K u r u ğ: «<-' i'J kuruğ əw = içində heç kim olmayan ev». Evdə
əşya yoxdursa, yenə belə deyilir.

İ'J K u r u ğ: <<-» i'J kuruğ ulma=boş səhəng». İçi boşaldılan qaba
da «i'J kuruğ» deyilir.
t J K u r u ğ: quru, yaş; nəm olmayan. Əvvəlki məna buna uyğundur.
i'j K o r ı ğ: bəylərin və ya başqalarının qoruğu. Qorunan və gözət-
lənən hər yerə «iJ korığ» deyilir.
_r- K a s ı ğ: ağızın içi, sağ və sol yanları.
j J K ı s ı ğ: qısma; həbs. - » l-M 3 ol bəg kısığında kaldı=o,
bəyin həbsində, bir iş üçün bəyin sərəncamında qaldı».
_-—• K u s ı ğ: «_r- jr— j> anı kusığ tuttı = onu qusma tutdu».
fr-» K o ş u ğ: şeir, qəsidə. Bu beytdə də işlənmişdir:
U—p— _ > - CJSj—J
^t'y — — j — (jÄ-jl
< ^ ı j ^ i >
«Tərkən katun kutmqa

Təgür məndin koşuğ,
Ayğıl: sizinq tapuğçı
Ötnür yenqi tapuğ».
Ülyahəzrət tərkən xatuna
_ Mahmud Kaşğari
Çatdır məndən şeir,
De ki: sizin xidmətçi
Yeni əmrə müntəzir.
K a k ı ğ: istəmədən, acığına, rəğmən, hirslənərək. « j . I - * J _ - U __
<>yl mən anmq kakığında bu ış kıldım=bu işi onun acı-
ğına gördüm».
fr- K a m u ğ: qamu, hamı, « o - - J Jj- Jış j - ä kamuğ kişi tüz ərməs =
hər kəs bir olmaz».
frS K a n ı ğ: sevinc. Bu şeirdə də işlənmişdir:
ejj_- —-ia
_Jİ| uCül L _ _ l
«Tutçı yağar bulıtı,

Altun tamar a n ğ ,
Aksa amnq akını
Kandı məninq kanığ».
Daim yağar buludu,
Xalis altın damlayar,
Axsa onun axım,
M ə n sevinclə içərəm.
(Tərkən xatuna həsr edilmiş şeirin başqa bir bəndidir, şair deyir k i ,
onun ehsan buludlarından xalis qızıl yağar, əgər onun axı-
nı bizə tərəf axsa, onu özüm üçün böyük inayət sayar və
sevinclə, qana-qana içərəm).
B u 11 k: budaq, hər şeyin qolu, budağı.
dw B u 11 k: kiçik səhəng, sürahi. Kaşğarca.
ıjİi B u 11 k: atın ayaq dərisi soyularaq düzəldilən tuluq. İçində qımız

və qımıza bənzər şeylər saxlanır.
271
dw B u t a k : budaq (bir ləhcədə). - t hərfı həm fəthəli, həm də
kəsrəli ola bilər. Bu beytdə də işlənmişdir:
j > - j i _ j <-4 <_
«Kim ayıp, iştür kulak,

Ay əwi artuç budak».
K i m deyib, kim eşidib
Ay evinin ardıc budağı olduğunu?
(Burada cariyəni tərifləyərək onun üzünü aya, ayın evi olan haləyə,
boyunu isə ardıc, yəni sənubər budağına bənzədir).
B ı ç u k: kəsik şey, kəsilmiş, parçalanmış hər nəsnənin yarısı. « <jfc_
J - j j bıçuk yarmak = pulun yarısı».

B ı d h ı k: bığ.
Jj. B a r a k: çox tüklü it. Türklərin inamına görə, kərkəs quşu qo-
caldıqda i k i yumurta qoyur, bunların üstündə yatır, yu-
murtaların birindən baraq çıxır. Bu, itlərin ən sürətli qa-
çanı və ən yaxşı ov itidir. Digər yumurtadan da bir bala
çıxır. Bu, quşun axırıncı balası olur.
272
Jj. Yorı k : xasiyyət, rəftar, məcaz. « - — ' jJi bəg yorıkı nətək
=bəyin rəftarı, xasiyyəti necədir».
2 7 1
Çinlilər bu sözü, bundan əvvəlki üç sözü və bundan sonrakı bir sözü p hərfı ilə
oxumuşdar (DLT-Çin, I cild, s.395-396).
2 7 2
Bəsim Atalayın qeydinə görə, bu söz yazma nüsxədə « _ _ . borık», basma nüsxədə
«<jLw y o n k » şəklindədir. D o ğ r u variantı sonuncudur ( D L T , I , s.378). Salih Mütəllibov
bu qeydi zikr etmədən onun məzmununu təkrarlamış, ancaq maddəni «borık» şəklində
vermişdir (TSD, I tom, bet 359). Hüseyn Düzgün «borık» (-• J J s.235), Seçkin Ərdi i l ə
Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.703) və çinlilər (DLT-Çin, I cild, s.396) «yonk»
şəklində oxumuşlar.
dCw B ı r u k: adamları dərəcəsinə görə xanın hüzuruna alan, yer
göstərən adamm adı; hacib, təşrifatçı, seremonmeyster,
qofmeyster. Bu sözün əsli «buyruk»dan gəlir, əmr məna-
sındadır. Çünki xanm yanma gələnlərə əmri o verir.
L
-' SSi B o z u k ə w: xaraba ev. Yıxılan, qırılan, sınan hər şey üçün
belə deyilir.
_ j — . B a ş a k: ox və ya nizənin ucuna keçirilmiş dəmir, ucluq.
_ j — J B a ş a k: ayaqqabı. Çigilcə. Oğuzlar və qıpçaqlar bu sözə m əlavə
edərək «_r—»J başmak» deyirlər. Bu üsul ərəb dilində də
vardır. Məsələn, *İj—I ,—& j — - deyirlər, əsli — ' - j - -dir, _ . j , -
sözdən yaranmışdır. Və yaxud JVJİI _ > — . * - deyirlər k i , əsli
dir, ü j - — kəlməsindən yaranmışdır.
j l _ j — . B u ş a k ə r: problemli adam. Oğuzların və digərlərinin dilində.
_I j J . P ı ş ı k ə t: bişmiş ət. Yağma dilində «_--. pışığ» əvəzinə belə
deyirlər.
<_& B a 11 k: balıq. Bu məsəldə də işlənmişdir: «6!-— <J JJ* -— $ i balık ,j
suwda, közi taştın = balıq suda olsa da, gözü dışarıdadır,

yəni qurudadır». Bu söz bir şeyi bilib, özünü bilməzliyə
vuran adam haqqında deyilir.
$i B a 1 ı k: palçıq. Oğuzların bəzilərində və arğu dilində. Arğularm
bir qismi isə üç sükun ilə bu sözə « ( 3 ^ balk» deyirlər. Türk
dilində ancaq iki sükuh yan-yana ola bilər. Arğuların di-
lində dolaşıqlıq vardır.
Si B a 1 ı k: islamiyyətdən əvvəl, cahiliyyə dövründə türk dilində şə-
hər, qala, sığınacaq deməkdir. Uyğurca da belədir. Uy-
ğurların ən böyük şəhərlərindən birinə «<_& CAH Beş balık»
deyilir. Bu onların ən iri şəhəridir, mənası «beş şəhər» de-
81
Divanü lüğat-it-türk ^
məkdir. Digər bir şəhərlərinə isə « j £ _ ^ Y e n q i balık» de-
yirlər k i , mənası «yeni şəhər» deməkdir.
-1 (j& B u 1 a k a t: boyu qısa, beli geniş at.
d% B u 1 a k: türklərdən bir oymaq. Qıpçaqlar onları əsir etmişdilər,
sonra ulu Tanrı onları xilas etdi və adları -~ əlkə
bulak» oldu. Bu kəlmə «_& » və «_?*. » şəklində də yazıla
bilər.
273
J-ü P a m u k : pambıq. Oğuzca.
J _ - T o p ı k: çovkanla vurulan top, topaç.
__- T o p ı k: «<-j-—• <_fc- topık sünqük = topuq sümüyündən bişirilən
yemək; xaş».
J - T u t u k: axta, axtalanmış.
J > T u r u k: hər şeyin artığı.
JİPJJİ A r u k T u r u k : Kaşğarla Fərqanə arasında bir təpə, sıldırım
bir yer.
J J J T u z a k: ov üçün istifadə olunan tələ, tuzak, duzəx. Bu bənddə də
işlənmişdir:
J.3 -SÜU jSLS\
JİJJ ı$j\ ujLAjİ
_)1J_ ;_4I JS
(J 1*1
«İglədi məninq adhak,

Körmədhip oğrı tuzak,
İglədim andın uzak,
2 7 J
Salih Mütəllibov bu sözü bizə məlum olan «paxta» sözü ilə yanaşı, (məşhur
«Paxtakor», yəni «pambıqçı» futbol klubunu xatırlayın), həm də «mamık» sözü i l ə
qarşılamışdır (TSD, 1 tom, bet 360). Belə çıxır k i , «pamuk»un əski «bamuk» variantı
da olmuş, b>m əvəzlənməsi nəticəsində «pamuk» sözü çağdaş özbəkcədə «mamık»
şəklində qorunmuşdur. Bu çox maraqlı faktdır. Pambıq sözünün digər bir sinonimi isə
«kəpəz»dir.
Əmləgil əmdi tuzak».
Ayağım duzəxə, tələyə düşdü,
Çünki gizli tələni görmədim.
Bundan uzun zaman xəstə oldum,
Sevgilim, indi mənə əlac et.
J > T u z a k: adamın sevgilisi, sevgi yönündən söylədiyi söz. Bu kəlmə
iS ilə <<<JA3J tuzakı» şəklində də söylənir.
J * — T a ş a k: xaya. Ona yaxın olduğu üçün kişilik alətinə də bu ad
verilir.
J - T u t u k: kişi adı.
J - T a n u k: şahid.
274
ofe Ç a p a k : türk göllərində olan xırda bir balıq.
Jw* Ç a p a k: « J J * j çapak ər =soysuz, südsüz, haramzada».
JJ5> Ç ı b ı k: yaş olan budaq, çubuq.
J ş 4 Ç o ç u k: donuz çoşqası, hər şeyin kiçiyi.
Jja> Ç a r u k: çarıq. Bu məsəldə də işlənmişdir: « J j ' <>*j-< J j » J$ _) i_
yadhağ atı çaruk, küçi azuk = piyadanın atı çanq, gücü -
azıqdır». Bu söz taqətdən düşməmək, ayağını aşındırma-
maq üçün hazırlıqlı olması gərəkən adama beyilir.
J j * Ç a r u k: türklərdən bir oymaq olub Barçukda yaşayırlar. Barçuk
275
Əfrasiyabın şəhəridir. O burada Buxtun Nəssərin oğlu
Bətzəni həbs etmişdi.
2 7 4
Bu sözü Bəsim Atalay əvvəlcə «çapak» şəklində yazmış ( D L T , I , s. 381), sonra in-
deks cildində «çabak» deyə düzəltmişdir. Salih Mütəllibov isə «çabak» şəklində ver-
mişdir (TSD, I tom, bet 361). Biz həmin sözü bu gün də dilimizdə yaşayan «çapaq»,
yəni «çapak» kimi oxumağa tərəfdarıq. Zatən Hüseyn Düzgün ( — J Js.236) və Seçkin
Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər də (DLT-2005, s.221) onu «çapak» kimi verirlər.
2 7 5
Bu, ehtimal k i , Babil kralı Navuxodonosor (e.ə.604-652), Bətzən isə «Şahnamə»dən
bizə tanış olan Bijəndir. Sonralar bütün bunlar Firdovsi tərəfindən özəlləşdirilmiş və
farslaşdırılmışdır. Deməli, Əfrasiyab eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə yaşamışdır. «Divan»da
Əfrasiyabla bağlı verilən bilgilərin böyük tarixi əhəmiyyəti vardır.
<j& Ç o 1 a k: çolaq.
<j& Ç u 11 k: göyərçin boyda alacalı bir su quşu; cüllüt.
<j»—> Ç o m a k: çomaq, əsa, dəyənək.
<j—> Ç o m a k: uyğurlann müsəlman olmayan qisminin müsəlmanlara
verdiyi ad. «jj J—> çomak əri» deyilir k i , «müsəlman-
lardan bir adam» deməkdir.
J J * Ç a n a k: ağacdan yonulmuş duzqabı, nəməkdan.
<jP»V Ç a n a k: çanax; kasa. Oğuzca.
Jja—« S a ç u k: «—<___>?--• saçuk nənq=saçılmış nəsnə».
JJI_ S u d h u k: tüpürcək.
<j_v- S ı r u k: çadır dirəyi, tir, sırıq.
c!_—- S a s ı k: saxsı. Sərhəd və sərhədin o üzündəki xalqın dilində.
cjt-—' S u s ı k: vedrə. Bir şivədə. M ə n bunu eşitdim.
<jwä K a p a k: göz qapağı.
<jjä K a b a k: balqabaq, təzətər ikən yemək hazırlanan bir tərəvəz.
j £ K a p a k: qızm qızlığı, bəkarət. «j •*}»> j£ kız kapakı sıdı = qı-
zın qızlığını pozdu».
<j_S K a 11 k: tutmac yeməyinə sirkə və yoğurtla birlikdə tökülən nəsnə,
qatıq.
<j?S K a 11 k: hər hansı şeyə qatılan, əlavə olunan nəsnə.
Ja-> K u ç a k: «jji _ M JÜ birkuçak böz = bir qucaq, bir top bez».

<j,- K a d h ı k: ağacdan yonulmuş nəsnə. Arğuca.
<juä K a r a k: göz bəbəyi. « & £>J> kara karak = gözün qarası», « --!>(
<jjfl ürünq karak = gözün ağı», <<<j_jS —jl ot karak = gözün
görən yeri, göz bəbəyi».
(SJ) K ı r u k: qırıq. « J Jjä kıruk ər = çolaq adam», «Jjä J J ' kıruk ad-
hak = topal ayaq».
Jjä K a z u k: qazılmış, qazılı. «Jjl J J * kazuk arık = qazılmış arx».
Qazılmış hər şey üçün belə deyilir.
J*~ K a s u k: at dərisindən hazırlanan tuluq. İçində süd, qımız kimi
şeylər saxlanır.
J—a K a s u k: ağac qabığı. Əsli « o - - kas»dır, J ka sonra artırılmışdır.
J*~ K o s ı k: fındıq. Bununla qadınlara ad verilir.
J-— K a ş a k: qındıra otu, kağız düzəldilən qamış növü.
J-— K a ş u k: qaşıq. Bu atalar sözündə də işlənmişdir:
(j_Ujj lijçl j l _ j j _
a -U.jljl_LA- j j _ _ _ j _
«Kuruk kaşuk ağızka yaramas,

Kuruğ söz kulakka yakışmas».
Quru qaşıq ağıza yaramaz,
Quru söz qulağa yaraşmaz.
Bu söz birindən asılı işi olanın ona bir fayda verməsi üçün söylənir.
J— K a w a k: « — J J-ä Kawak art = Özçəndlə Kaşğar arasında sıldı-
rım bir yerin adı».
J— K o w u k: qovuq. «-—— J— kowuk nənq = qovuq nəsnə».
J - K a w u k: sidik kisəsi, sidiklik.
< j p K a w ı k: darı və ona bənzər şeylərin kəpəyi, qabığı.
j £ K a 11 k: hava.
J - K u 1 a k: qulaq. Bəziləri « J - - - kulxak», bəziləri isə « J--2 kulkak»
deyirlər. Doğru olan birinci söylənəndir.
c3- K u 1 a k: «ÜJ- <3& kulak ton = qollraı qısa paltar».
J ^ K 111 k: xalqla keçinmək, rəftar, xasiyyət, qılıq. Bəzən J1 hərfı sü-
kunlu olaraq « j Ş kılk» şəklində söylənir.
J - K u m u k: bir zamanlar yanmda olduğum bəylərdən birinin adı.
<IH- K o m u k: at peyini, təs. Başqa peyinə də bu ad verilir.
J- K a n a k: sürüşmək. Arğular və bulğarlar j y hərfıni o n hərfınə
çevirmişlər.
J - K o n u k: qonaq, müsafır. Bu şeirdə də işlənmişdir:
J - ü J C5 J. J
JljLuf _______ __J!J
j i l j j ______
«Bardı ərən konuk

Bulup kutka sakar,
Kaldı alığ oyuk
K ö r ü p əwni yıkar».
Qonaq görüb bunu
Qut sayan ərənlər getdi,
Oyuq görən kimi
Evini yaxan pislər qaldı.
(Qonaq görəndə onu uğur, xeyir və bərəkət sayan mərd ərənlər ölüb
getdi, çöldə bir qaraltı görüb «aman, birdən qonaq olar»
deyə çadırını yıxan namərdlər qaldı).
J-9 K o n a k: çovdar. Darının qaba bir növü. Bu deyimdə də iş-
lənmişdir: «-**. JJ^ y&i J i - konak başı sedhrəgi yeg =
darı başının seyrəyi yaxşıdır», çünki dənlər seyrək olsa,
böyük olur, sıx olsa, kiçik olur. Bu söz istədiyi şeyi az
əmək sərf etməklə əldə etmək arzusunda olanlara söylənir.
— B i t i k: kitab, məktub, yazılı şey.
- y j B i t i k: yazma, yazı. Bu, məsdərdir. «<-£- 'jSL - v ' anınq bitigi

bəlgülüg=onun yazı yazması, yazısı bəllidir».
<-S«JJ B i t i k: əfsun, sehr, tilsim, cadu; talisman (oğuzca).
B i ç ə k: bıçaq. Bu savda da işlənmişdir: « _ _ - 0 J ' - » J

(j_Uj_, neçə yitik biçək ərsə, öz sapın yonumas = bıçaq nə
qədər i t i olsa da, öz sapmı yonmaz». Bu söz öz işini görə
bilməyən, ancaq başqasınm işini görməyə təşəbbüs edən
adamlar haqqmda deyilir.
<-J_ B ə d ü k: böyük, hər şeyin böyüyü. « y - <-J_ bədük təwi = böyük
dəvə».
<-j. B ü r ü k: süfrə örtüsündə, şalvar bağı kimi şeylərdə olan yuvarlıq
iplər.
<—j. B ə z ə k: bəzək, naxış. Bir ləhcədə.
<-jj B e z i g: titrəmə, lərzə. «_Jjy <-J. ä ol bezig bezdi = o bir titrəmə
titrətdi».
«_5_14 P ü s ü k: « _ . - « . <-—4 öP* 3 ol kulın püsüg püsdi = o, quluna
pusqu pusdu, pusqu qurdu». Döyəndə də belə deyilir.
-sJ. B ö 1 ü k: bölük, heyvanlardan bir bölük. « _J JÄ <-~V JÜ bir bölük
koy = bir bölük qoyun, sürü», «<_-* <-~4 JÜ birbölük kişi
=bir bölük adam». Bu, cəmlik, topluluq bildirən isimlər-
dəndir. Xalq və dəvə kimi.
<-~y B i 1 ə k: bilək.
*SL B ə 1 e k: qonağm qohumlarına gətirdiyi ərməğan. Bir yerdən
başqa yerə göndərilən hədiyyəyə də belə deyilir.
-*4. B ə 1 i k: qəndil fitili.

<-J_- B ə 1 i k: yara yoxlamaq üçün işlənən mil, tibbi zond.
<-S_L B i 1 i g: bilik, elm. «<_j-f <-*4_ bilig ögrən = bilik öyrən».
<--} B i 1 i g: hikmət. j \ j uzakı bilgələr = keçmiş aqillər, əski
hakimlər».
<-*4_ B i 1 i g: ağıl, dərrakə. Bu deyimdə də işlənmişdir: « j * * - <-4_
oğlan biligsiz = uşaqda ağıl olmaz».
- - j B ə n ə k: dənə, həbbə. Arğuca və bir qismin dilincə.
B ə n ə k: mis sikkə.
T ə p ü k: qurğuşun əridilərək yumaq şəklində tökülür, onun üs-
tünə keçi qıh və ya başqa bir şey sarınır, uşaqlar onu tə-
pərək oynayırlar.
-i_3 T ə p i k: təpmə, təpik. Bu sözdə də işlənmişdir: «j •*£ £& J ol
kulın təpik təpdi = o, qulunu təpiklədi».
<-*JÖ T i t i g: «<jz <-*2 O - J baş titig titti = yara yaman acışdı». Bu söz tə-
kid məqamlannda işlənir. Necə k i , « j * J £J <-*J <J ol ərig

uruğ urdu = o, adamı m ö h k ə m döydü»..« J-*** _5- J ol
kaçığ kaçdı» ibarəsində də belədir, «o bir qaçış qaçdı»
deməkdir.
<SLt T ü t ə k: avtafa və cürdəyə bənzər şeylərin lüləsi.
<-*J2 T i t i k: palçıq, çamur.
<—j. T i r i ğ: diri, hər heyvanın dirisi.
J
<-*> T ə z ə k: at peyini. Bu söz <<o-->- j > y l J - ' 'o-^y ' J - «-jS təzək
karda yatmas, edhgü ısız katmas» məsəlində də işlənmiş-
dir, «təzək qarda yatmaz, yaxşı pisə qarışmaz» deməkdir.
(Yəni təzəyin istiliyi qarı əridər, eləcə də bir-birinə bənzə-
mədikcə, yaxşı pisə qarışmaz).
<-\_- T ə z i k: xalq arasında çaxnaşma.
<-»> T ə z i k: «(jr-S <—> təzik kişi = işdənqaçan adam».
<-j? T i z i g: səf, sıra. «<-tj3 <-j? JH bir tizig tirək = bir cərgə dirək»,
«_İL uSjçi jü bir tizig yinçü = bir düzüm, bir qatar inci».
<-*j- T ə j i k: tacik, fars. (İki məxrəc arasmdakı j j ilə).
- ~ - T e ş ü k: xaya qrıjası, deşik, yarıq. Bu ifadədə də işlənmişdir:
« J JSJL) l _ _ _ _~_- teşük suwda bəlgürər = deşik suda bəlli
olar». Bu sözlə bir iş görərkən öyünən adama işin yaxşı,
yoxsa pis olmasının sonra meydana çıxacağı xatırladılır.
—v— T e ş i k: acgöz, qarnı doyduğu halda, gözü doymayan adam.
T ü ş ü k: işdən-gücdən qalan avaraya «_r—* — — - tüşük kişi» deyi-
lir.
-—- T ö ş ə k: döşək.
- — v T i ş ə k: şişək, iki yaşını bitirib üç yaşına girən qoyun.
-—> T ö 1 ə k: dölək, vüqarlı, könlü sakit adam. Bu savda da işlən-
mişdir: <<——> JH - ^ Ç) aç ewək, tok tölək = ac adam ütə-
< S T
lək, tox adam dölək olar». Oğuzca.

——> T ü 1 ə k: dörd ayaqlı heyvanlarm tüklərini tökdükləri vaxt. « Jt
l-iötf _,__ ol koy tüləgində kəldi = o, qoyun qırxımmda
gəldi».
<-J& T ə l i k : d ə l i k .
——' T ü w ə k: yaş söyüd ağacının və ya buna bənzər bir ağacın qabığı
boru şəklində çıxarılır, sərçələri vurmaq üçün içinə yumru
daş qoyularaq atıhr. Çigilcə.
—^f?> Ç ü b ək: uşaq çükü.
<-£-#3> Ç i b ə k: «<j j c j ä — ç i b ə k karğuy = laçm quşu.
2 7 6
——> Ç ə t ü k: pişik.«-—>«—j- k ö k çətük=erkək pişik».
— Ç ə ç ə k: çiçək, ağac gülü, ot çiçəyi.
<-*^~> Ç ə k ə k: çiçək xəstəliyi. Çigilcə.
2 7 6
Bəsim Atalayın fıkrincə, yazma və basma nüsxələrdə fərqli imla ilə yazılan bu söz
« _ j _ kök» deyil, «—j- küvük» kimi oxunmalıdır ( D L T , I , 388). Hüseyn Düzgün (— J
s.239) və Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.229) bu sözü «küvük»
şəklində oxumuşlar. Bəsim Atalay haqlıdır, çünki 42 maddə sonra «küwük» sözünün
özü verilir.
Divanü lüğat-it-türk . r_
Ç ə i g: döyüş səfi, döyüş sırası. Bu məsəldə də işlənmişdir: « >-A
r
l__aj UU. | _ J A
4 alp çərigdə, bilgə terigdə = alp döyüşdə,
bilgə məclisdə sınanar».
Ç ə r i k: hər şeyin qarşısı. Oğuzca. Hər şeyin vaxtı, dəmi.
__jk Ç ö r ə k: çörək.
hiüf. -Ua. Ç i 1 i k - ç i 1 i k: oğlağı çağırmaq üçün işlənən söz.
——>Ç ü n ü k: çinar ağacı.
-$w_>Ç ü ş ə k: ot, çəmən. Soğdca.
D ü 1 ə k: ağzı qırıq saxsı, ağzı qırıq səhəng.
-S*- S i b ə k: dəyirman daşmın mili. Bu, dəmir bir çubuqdur, dəyir-
man daşı onun üzərində dönür.
S i b ə k: sübək. İçinə siyiməsi üçün uşağın beşiyinə qoyulan qa-
mış.
<-—*- S i d ü k: sidik (hər növü).
<—j- S i d h i g: kaftanın iki yamndan, sağ və sol tərəflərindən biri. Bu
söz « _ i - sıdhığ» kəlməsindən daha gözəldir.
< - j - S ü r ü g: sürü, heyvan sürüsü. «<jjS < - j - JÜ bir sürüg koy = bir
sürü qoyun». Bu məsəldə də işlənmişdir:
_-J _._£ jü j jä a'Ju, j _ i
j l _ _ (Jjju, Q—-J j£J4

277
«Ögür sürüg koy, t ə w i , yundı bilə
Yumurlayu erkənin, sütin sağar».
Bir adamm qoyun, dəvə, at sürüsü olsa,
Erkəndən toplayıb südünü sağar.
s'Ju, S ü z ü k: « _ i j - süzük suw = süzülmüş su». Süzülmüş və tə-
miz hər şeyə belə deyilir.
2 7 7
Bu söz «Divanü lüğat-it-türk»də fərqli imlalarla («təwi», «tewi», «tawəy» və sair)
verilmişdir.
<—-j— S ü z ü k: yaquta və buna bənzər şeylərə də <<<—j~süzük» deyilir.
<-~—- S ə ş ü k: «<— <-*-—- səşük at = hörükdən açılmış at».
<-—<- S ə w ü k: «<-—— <-—— səwük nənq = sevilən şey».
<-*4*- S i 1 i g: «jl <-*4*- silig ər = təmiz, incə, yaraşıqlı, şirindil adam».
<-5W~ Ş ö p i k: çör-çöp, meyvə yeyildikdən sonra atılan puça. Bu sözdə
c- ş hərfi ç hərfini əvəz etmişdir.

<-5--- Ş ü t ü k: sığır buynuzundan düzəldilən qələmdan, davat.
<-£—- Ş ü t ü k: «-Rjv<- <-——< şütük sakal = kosasaqqal». Bu, qələmdana
bənzədilmişdir.
- S — - Ş ü n ü k: çinar ağacı. Bu sözdə o- ş hərfi _. ç-ni əvəz etmişdir.
<•*£ K ə p ə k: kəpək. Kiçik inciyə, mirvariyə «ja_u <-SJ- kəpək yinçü»
deyilir.
<-*•£ K ə p ə k: başda olan kəpək.
<-*4^ K ö p ü k: suyun köpüyü.
<-^ K ö p ü k: qaynayan qazanın köpüyü.
<-£?>- K e ç i k: keçid, körpü. Bu kəlamda da işlənmişdir: « <-*-3- j - J U £
O-UJJ j j _ ı kaynar öküz keçiksiz bolmas = coşqun su ke-
çidsiz olmaz». Bu söz hamımn çaşıb qaldığı işdə bir çıxış

yolunun ola biləcəyini vurğulamaq üçün söylənir.
<-—?- K ö ç ü k: bir heyvana minən iki adamdan arxadakı.
«-£-34 K i ç i k: hər şeyin kiçiyi.
<—— K e.d h ü k: yapıncı, yağışlıq, plaş.
<—— K e d ü k: tükdən düzəldilmiş bir təsək olub dəbilqənin altma
geyilir, çünki bu ona bənzəyir.
<—— K ü d ü k: «<—— o*.! ış küdük = iş-güc». Bu söz tək işlənmir, ikisi
birdən işlənir.
<—•j- K ə r ə k: yaraşır. Bu, «yaraşırmı» demək olan « j — 0 - kərəkmü»
sözünə cavab olaraq deyilir və «bəli» mənasındadır.
Divanü lüğat-it-türk . _ —
<-J- K ö r ü k: zərgər, yaxud dəmirçi körüyü.
- j s K ü z ü k: culfa, toxucu alətlərindəndir, bir-birinin üstünə düyün-
lənən bir sıra iplərdir k i , onunla üst əriş alt ərişdən ayrılır.
İpək, qumaş və ona bənzər şeylər toxuyanlara da belə de-
yilir.
<—j- K ə z i k: insanı titrədən isitmə, qızdırma. «<-J- £J- sarığ kəzik
=sarı qızdırma».
-Sj- K ə z i k: işdə növbə, sıra. «_?-- < - ^ ü - - H - səninq kəzikinq kəldi

=sənin növbən, sıran çatdı».
<-j- K ə z i k: cəsarət. «<->J- ^jS - - - J# bu ışta sanqa kəzik kərək
=bu işdə sənə cəsarət iazımdır». Bu da əvvəlki söz kimi
sıra mənasındadır.
<—j-Küj i k: pərçəm, yal, zülf. Arğuca.
_C__K ə s ə k: bir həsnənin kəsəyi, bölüyü. « < - - - ' - - - J* bir kəsək

' ətmək = bir parça çörək».
t $ İ K 9 W 3 g : burundakı qığırdaq, (yumşaq kafla).
-ü_ K ü w ü k : «o*j- küwük muş = erkək pişik». Çigilcə.
<S& K ü 1ü g: « - ~ - -—^ külüg nənq = süni nəsnə».
_ ü _ K ö 1 ü k: arxa; bu, kölük bir heyvan deməkdir. Yük yüklənən hər
hansı bir heyvan.
_ C - K ə m ə k: zolaqh və naxışlı bir parçadır, bundan bürüncək tikilir,
qıpçaqlar plaş tikirlər.
_-£ K ö n ə k: ibrik, qumquma.
S'SA M ə j ə k: it nəcisi, (iki məxrəc arasındakı j j ilə).
cCSS N ə t ə k: «necə, nə cür» deməkdir. « <> cü_ nətək sən=necəsən».
__H N ə ç ü k: nə üçün. <<***ji nəçük bardmq = nə üçün getdin».
Yabaku dilində.
_ÜJ N ə 1 ü k: nə üçün. Başqa türklərin dilində.
Mahmud Kaşğari
«-j- N ə r a k : nəyə gərək. «<-> « ji bu sanqa nərək = bu sənin nəyi-
nə gərək». Əsli ««-tjS - nə kərək»dir, iki hərf atılmışdır.
d*. B ə ç ə P 7 8 sünnət edilmiş qadm, xədim edilmiş kişi, axtalanmış at
:
və ya başqa heyvan.
6Ji B a ş 11: «j_S başıl koy = başında ağı olan, qaşqa qoyun». Bir
ləhcədə.
- i J J . B a d a 1 a r t: Uç ilə Barsğan arasında sıldırım bir yer, bir təpə.
5
J- T a s a 1: çovkan oyununda cızılmış sahə. Bu söz « _-!- talas» sö-
zündən çevrilmişdir. Necə k i , ərəbcə «otlaq» mənasında
həm «əlak», həm də «ləak» deyilir.
d-» T ə g ü 1: deyil. oğuzca. Bu söz arğulann «Jf _ İ J dağ ol» sözündən
alınmışdır. Oğuzlar J d hərfıni t <-, £ ğ hərfıni isə <- g et-
miş,«—!! əlifı isə atmışlar.
_£< J** Ç ı ğ ı l - t ı ğ ı l : «_._Ş Ji? _«__ I j * t <_&_ <J ok kiş içrə çığıl-tığıl
kıldı = ox sadaxda çığıl-tığıl etdi».
Jfr> Ç i g i 1: türklərdən üç boyun adıdır.
Birisi köçəri olub Kuyasda yaşayır.
İkincisi Tıraz [Talaz] yaxınlığında bir qəsəbədə yaşayır. Bunlara da
yuxarıdakı kimi çigil deyilir. «Çigil» adının verilməsinin
səbəbi budur: Zülqərneyn arğu diyarına gəldiyi zaman
möhkəm yağış yağmış, yollar palçıqdan keçilməz olmuş,
yerimək çətinləşmişdir. Bunu görən Zülqərneyn « Js _y!
279
—t in çe gil əst? » demiş və orada bir qala tikilməsini
2 7 8
Bəsim Atalay nəşrində bir qədər qəribə səslənən və yaxşı anlaşılmayan bu tərcümə
(DLT, I , s.392) Salih Mütəllibov nəşrində belədir: «kişilər, qadınlar və bütün heyvan-
ların ən güclüsü, ən möhkəmi, ən cəldi» (TSD, I tom, bet 373). Hüseyn Düzgün (-> J J
s.241) bu sözün mənasını eynən Bəsim Atalay kim vermişdir. Seçkin Ərdi i l ə Sərap
Tuğba Yurtsevər bu sözü «bıçal» kimi vermiş, eynən Bəsim Atalay kimi məna-
landırmışlar (DLT-2005, s. 185).
2 7 9
«Bu nə palçıqdır, bu nə gildir?» (farsca).
əmr etmişdir. Qala tikilmiş və adını da «çigil» qoymuşlar.
Bundan sonra o qalada yaşayan türklərə «Jf* çigili» de-
yilmişdir. Daha sonra bu ad yayılmışdır. Oğuzlar buraya
yaxın yerdə yaşadıqları üçün həmişə çigillərlə vuruşmuş-
lar. Aralanndakı düşmənçilik bu günə qədər davam edir.
Çigil qılığma girənlərə də bu ad verilir. Oğuzlar Ceyhundan Yuxarı Çi-
nə qədər olan yerdəki bütün türklərə «çigil» deyirlər. Bu,
düz deyil.
Çigillərin üçüncü oymağı Kaşğardakı bəzi kəndlərdir. Bu kəndlərin
xalqına da «çigil» deyilir. Bunlar hamısı bir yerdən çıxa-
raq yayılmışlar.
J~> Ç o m u 1: türklərdən bir oymaq.
J£—• S ü k ə 1: xəstə. Oğuzca.
Jr>- S i g i 1: ziyil.
JjŞ K ı z 11: hər nəsnədən qızıl (qırmızı) olan. Bu atalar sözündə də iş-
lənmişdir:
J _ Jjä (l__ j__ä
J _ J*2u il—L JJIJJ
«Kılnu bilsə, kızıl kedhər,

Yaranu bilsə, yaşıl kedhər».
Özünü sevdirməyi bacarsa, qırmızı geyər,
Yarınmağı bacarsa, yaşıl geyər.
(Qadın gözəl görünməyi, özünü sevdirməyi bacarsa, qırmızı geyinər,
naz etməyi, yarınmağı bacarsa, yaşıl geyər).Bu söz xoşbəxt
olmaq üçün xoşrəftar olması lazım gələn qadın barədə
deyilir.
JjŞ K ı z 11: Kaşğarda bir vadi adı. Bu şeirdə də işlənmişdir:
'.' .,«ftj _ j _ JjŞ
<-—•—£j j (Jw—ıJ ofî
'.' ' ' ^ J . JJ*J. J.
jj____j_ ii r jfc-Jj
«Kızıl-sarığ arkaşıp,
Yipkin yaşıl yüzkəşip,
Bir-bir kərü yürkəşip,
Yalnquk anı tanqlaşur».
Qızılı-sarı güllər arxa-arxaya sıralnıb,
Yaşıl bənövşə üzə çıxıb,
Bir-birinə sarılıblar,
İnsan buna mat qalır.
J— K ə w ə 1: «—' ü— kəwəl at = qaçağan at, küheylan».
(»3^ B ı ç ı m: dilim. ^üjfri- j . bir bıçım kağun = bir dilim qovun».
f*. B o ğ ı m: buğum. Barmaqların fəqərəsi, qamışın, qındıra otunün
buğumu.
B ü k ü m: «-*-' fin büküm ətük=qadm ayaqqabısı». Oğuzca.

Başqa türklər mükim» və ya « o f - mükin» deyirlər. v
b hərfi i» m hərfınə, c m hərfi isə o n hərfinə çevrilmişdir.
280
Bu sözün türkcə olmadığını s a n ı r a m . Lakin qıpçaqların
və onlara uyanların avam camaatı bunu belə tələffüz edir.
281
fjj T a r ı m : təkinlərə və Əfrasiyab soyundan olan xatunlara və
bunların böyük-kiçik bütün uşaqlarma verilən addır. N ə
2 8 0
Bəsim Atalay burada mətnin ərəbcəsindəki yanlışlıq və dolaşıqlıq haqqında uzun-
uzadı izahat vermişdir ( D L T , I , s.359). Bizi maraqlandırmadığı üçün təfsilata və tə-
fərrüata girmirik.
2 8 1
Salih Mütəllibov burada növbəti standart səhvə yol vermrş, mətnin altında deyil, elə
maddənin içindəcə mötərizə açaraq təkin sözünü belə izah etmişdir: «qulluqdan pad-
şahlığa yetişən kişilər» (TSD, I tom, bet 376). Təkin sözünün hərfi mənasının qul de-
mək olduğunu Mahmud Kaşğari «Divan»da göstərmişdir. Əfrasiyab övladları xaqana
məktubla və ya şifahi müraciət edərkən ona bəslədikləri əlahiddə ehtiramı ifadə etmək
-üçün özləri haqqında «qul belə etdi, qul elə etdi» deyirmişİər. Bu şahzä dələrə, eləcə də
xalq içindən və ya kölələr arasından çıxan, dövlət qarşısında m ü h ü m xidmətlər göstə-
Divanä lüğat-it-türk _
qədər böyük olursa-olsun, xaqaniyyə xanlarmm övlad-
larından başqasına belə deyilə bilməz. «?J 6 » Altun Ta-
rım» böyük xatunlann [baş hərəm] ləqəbidir.
fJ J T a r ı m: göllərə, qumsallara tökülən çay qolları.
j»j3 T a r ı m: uyğur sərhədində ^ Köçə adh yerin yanında bir yer adı.
«<_j_ ___J Usmı T a n m » da deyilir. Buraya axan bir çayın
adına da «Tarım» deyilir.
C> T u r u m: durum. Bir adamm boyu qədər olan uzunluq. « _-*>J Jü
L-j-- bir ər turumı suw = bir adam boyu dərinlikdə su».
Başqası da belədir.
f > T o r u r a : köşək. Dişisinə«?>_t~? tişi torum»deyilir.
iü? T i z i m: düzüm. «j*4ä <Ü? Jü bir tizim yinçü = bir düzüm mirvari».
(«- T o k u m: kəsiləcək heyvan. Ən çox at üçün işlədilir.
& T i k i m: «<--»> ?f4 JÜ bir tikim türmək = bir dürmək» (içinə
pendir və ya yağ qoyularaq dürülən yuxa, lavaş).
g T ə 1 i m: çox. « J - j _ f-P təlim yarmak = çox pul».
T o 1 u m: silah. Bu, bütün silahları verilən ümumi addır. Bu şeirdə
də işlənmişdir:
,-. _.<t_. j___ı şli
Cı _J—4J _ı._JI {jH
CLJUM _S_ÜI __>_
_;__-_ _ ^ _ _ _ _ J -
«Təlim başlar yuwaldımat,

Yağı andın yawaldımat,
Küçi anınq kəwəldimət,
rən şəxslərə «Inanç təkin», «Çavlı təkin» kimi ünvanlar verilirdi. Ancaq Əfrasiyab
soyundan olmayan şahzadələr dışında, əsli, mənşəyi nə olursa-olsun, heç kim padşah,
xaqan ola bilməzdi. Çünki türk törəsi buna yol vermirdi.
3% Mahmud Kaşğari
Kılıç kmka küçin sığdı».
Çoxlu başlar yuvarlandı,
Yağı ondan yavaşlandı,
Onun gücü çox azaldı,
(Bir savaşı təsvir edərək deyir: bu savaşda çox igidlərin başı yerdə
yuvarlandı. Buna görə də düşmənin əzmi qırıldı, qıvvəsi
azaldı, üstündə çox qan quruduğu üçün qılınc qına güclə
sığdı).
(4 T i 1 i m: dilim. «—1 $
1
bir tilim ət = bir dilim ət». Uzununa kə-
silən və ya yarılan hər nəsnəyə belə deyilir.
J
i»A D i d i m: gərdək gecəsi gəlinin başına qoyulan tac.
fj— S a r ı m: ibrik, cürdək kimi şeylərdən içiləcək olan nəsnənin sü-
zülməsi üçün qabların ağzına gərilən ipək qumaş.
<»*— S a ğ ı m: « — j — JH bir sağım süt=bir sağım süd».
<»Ş~ S o k ı m: bir ağac parçası şam qozası kimi kəsilərək içi oyulur, üç
tərəfdən dəlinərək oxun üstünə qoyulur.
<»*— jh B a k ı r s o k u m : Mərrix ulduzunun adı.
K u ç a m: «——-> ^ JÜ bir kuçam nənq = bir qucaq nəsnə».
f j * K o r u m: qaya. Yığılmış mala da belə deyilir. «_•—j ?J> J ol ko- 1
rum buldı = o, bir yığın mal tapdı».

f j - K ə r ə m: daxma. Yer altmda qazılmış olan daxma. Yuxarı və
Aşağı Çin dilində.
j»j- K ə r i m: divara örtülən naxışlı parça və xalı kimi nəsnə. «f j - ^
tam kərimi = divara gərilən örtü».
C& B ü t ü n: «<^~Ş _H. dw^ çın bütün kişi = doğru-dürüst, sözü bütöv,
əmin adam». J J _ W bütün yarmak = bütün pul, sağlam
pul».
CÄ B u d h u n: budun, əhali, xalq, qara camaat. Çigilcə.
dJi B u r u n: burun.
dJi B u r u n: «jj i
u
tağ burnu = dağın irəliyə doğru çıxıntısı, bur-
nu». Hər hansı bir şeyin önünə də belə deyilir.
dJi B u r u n: öncə. «<Jıji dJi <_*—* 3 ol məndin burun bardı = o məndən
öncə gəldi». Bu söz ancaq məna etibarilə ərəbcəyə uy-
ğundur.
öJi B u j ı n: «çöpləmə» adlanan zəhərli bir ot, (iki məxrəc arasındakı j
j ilə).
u~. B a s a n: ölü dəfn edildikdən sonra yeyilən yemək. Buradan alı-
naraq «6-# tJi yuğ basan» deyilir.
uK B o ğ u n 282
: buğum, qamış buğumu, barmaq buğumu, fəqərə. Bu
sözdə f m hərfınin yerinə 6 n keçmişdir. Bu, dilə məxsus
283
bir xüsusiyyətdir. Ərəbcə bu beytdə də işlənmişdir :
^jjtjull • ;j'• ^ uj—V.
İnkar ədatı olaraq ərəbcə d və ^ deyilir.

j i j B a k a n: halqa. Qızıl və qızıla bənzər şeylərdən qayrılan halqa,
toqqa. « 6 ^ d$ altun bakan = qızıl halqa».
( Ä B ı k ı n : böyür, boş böyür.
öfH B ü k i n: qeyri-müqtədir adam, zəif adam; impotenit.
ö&i B ü k ü n: kor bağırsaq, appendiks.
6*4 B ü k ə n: qarpız, hind qovunu.
Ü . B u l u n : dustaq, əsir. Bu şeirdə də işlənmişdir:
2
-* Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.192) bu sözü «boğın» şəklində
oxumuşlar.
2 8 1
Ərəbcə həmin beytin tərcüməsi belədir: «Onlar k i , boy-boslu, cüssəli idi, Savaşda
çox cılız. qüssəli idi», yəni onların içindəki boy-buxunlu, pəhləvan kimi döyüşçülər
savaşda cılız bir şəkildə irəliləyirdilər.
ı—ıjbj-f fLjAä iSSJı
L _ > j l _ QuUJt j»Jji J J J
J W _r-# Vr4£
_;-L li_L» _>>JJ _İ_
«Abanq kolsam, udhı barıp,

Tutar ərdim süsin tarıp,
Bulun kılıp, başı yarıp,
284
Buluğ barça manqa yığdı».
Əgər istəsəydim dahnca varıb,
Tutardım, qoşununu dağıdıb,
Özünü əsir edib, başını yarardım,
Nəyi varsa, önümə yığdı.
(Savaşda məğlub olan bir adamdan bəhs edərək deyir: əgər mən is-
təsəydim onu təqib edər və tutardım, qoşununu tar-mar
edib özünü əsir alar, başını yarardım, ancaq canını qurtar-
maq üçün varını-yoxunu fidyə olaraq önümə yığdı, mən
də onu buraxmaqla üstünə minnət qoydum).
ö£ T a b a n: dəvə dabanı.
ÜJJ T ü b ü n: bir parça yemək, buğda samanı. Uç dilində.
ü - T a d h u n: tosun, iki yaşında olan cöngə. Dişisinə « u - ? tişi
tadhun» deyilir.
ü - T u d h u n: kəndin böyüyü, tanınmış ağsaqqalı, içməli suyu pay-
layan adam.
2 8 4
Bəsim Atalayın yazdığına görə, basma nüsxədə buluğ» şəklində olan söz yazma
nüsxədə «_1J yoluğ»dur və doğrusu da budur ( D L T , I , s. 399). Hüseyn Düzgün (— J •>
s.244) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.206) bu sözü «yuluğ»
şəklində oxumuşlar. Çinlilər həm ərəb, həm də latın qrafıkası i l ə bu sözü «bulun» kimi
vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.421).
ü - T ü t ü n: tüstü. Bu məsəldə də işlənmişdir: « ' U - ^ j - ü - *J»
_w.ul.j_ j j b t tütünsüz bolmas, yigit yazuksuz bolmas =
0
od tüstüsüz, igid günahsız olmaz».

_&- T ü g ü n: düyün, düyüm.
_&? T i k ə n: tikan.
[Qayda]:
Bu tələffüz ixtisar yolu ilədir.

Halbuki qaydaya görə ke hərfınin şəddəsi i l ə «cfe tikkən» demək la-
zımdır. Bu söz bir şeyi dəlmək, dürtmək, tikmək mənasını
verən «_--vtikdi» sözündən ahnmışdır. B i r i n c i ^ ke sözün
əslindəki - - ke-dir, ikinci ^ ke isə sifət olduğu üçün əlavə
edilmişdir. Bu münvalla «_r-l J& təwdi ətni=ətini şişə çək-
di» sözündən sifət düzəltmək istəsək, « ü ~ - _*» ətni təw-
gən» deyərik.
Sifətlərə sözün əslində olmayan bir <-k/g hərfı ziyadə edərsən. « J ^ J
liL. ə r çömdi suwda» sözündən sifət düzəltmək istəsək,
« J _b_k - * - suwka çömgən ər» deyərik k i , «suda çimən,
suya cuman, dalan adam» deməkdir. Beləliklə, sifətlərdə
sözün əslində olmayan bir <-ke/ge ziyadə qılmış olduq.
Əgər sözün əslində <- ke varsa, o zaman sifət əlaməti olmaq üzrə bir <-
ke/ge daha artırmaq lazımdır. <- ke hərflərinin bir-birinə
yapışması üçün onları şəddələmək gərəkdir. Əgər « J
jz*u> j&\ j ə r urağutnı sikti» sözündən sifət düzəltmək
istəsək, «J ü&+» sikkən ər» deməliyik. «<_& tikkən» sözü
də belədir, qısalıq olsun deyə, -- ke səsinin biri atılmışdır.
c- T u 1 u n: qulaqla ağız arasındakı yer. Türk və oğuz dillərindən bi-

rində.
c - T u 1 u n: gəmin, qantarğanın i k i yanında olan parçalar.
_ - T o 1 u n: «_?' c- tolun ay = aynı on dördü».
o~ T a m a n: Kaşğarm ortasından axan bir çay.
6— Tə m ə n: «t--u 6— təmən yinqnə = çuvaldız».
6~ T ü m ə n: çox. «<JÜJJ** 6— tümən türlüg sözlədi = çoxlu,
müxtəlif, bir yığın söz söylədi».
ı
-~V» 6 — T ü m ə n m i n q : min dəfə min, bir milyon. « _i—jj <-~V> 6~
tümən minq yarmak = bir milyon pul».
285
6*— T ö s ə n : hələ minilməmiş dayça.
_y^ Ç u p a n: kənd böyüyünün, kəndxudanın köməkçisi.
öh-Ç ı k a n: qardaş oğlu, bacı oğlu, xala oğlu, bibi oğlu.
6~> Ç ə k ü n: adadovşanı balası.
6~> Ç ö g ə n: çovkan.
286
6J~ S a b a n : kotan, cüt, bütün alətləri ilə birlikdə cütçülük dəsti.
6e— S a b a n: cütcülük. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « <A>—- I—J—
(j_Uİj _>_JJ! I J __-jji LUJJ sabanda sandırış bolsa, örtkündə ir-

təş bolmas = cüt zamanı hay-küy olsa, vəl zamanı dava-
dalaş olmaz». Bu söz axırda qovğa olmaması üçün işini
əvvəlcədən möhkəm tutması məsləhət görülən adama de-
yilir.
285
Bu söz yazma nüsxədə «<>— tusun», basma nüsxədə « ü ~ - tusan» imlasındadır. Karl
Brokkelmann onu «tosun» şəklində oxumuş, Bəsim Atalay bu oxunuşu qəbul etmişdir
(DLT, I , s. 402). Salih Mütəllibov isə «tösən» kimi oxumuş və Nəvaidə bu sözün
«təvsən», yəni şux, oynaq at mənasında işləndiyini bildirmişdir (TSD, I tom, bet 382).
Hüseyn Düzgün ( - J J s.254) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005,
s.582) bu sözü «tosun» şəklində oxumuşlar.
2S6
Çinlilər bunu və bundan sonrakı sözü «sapan» şəklində oxumuşlar (DLT-Çin, I
cild, s.424).
c*~ S a ğ u n: karluq boyunun böyüklərinə verilən bir ünvandır. Türk
həkimlərinə <<6~- - atasağun» deyilir.
c*r- S ı ğ a n: g— ü"*" sığan saç=sığallanmış saç, qıvrım olmayan saç.
ü — - S ü k ə n: eşşək yükünün bir tərəfındə olan səbət, sələ kimi şeylər.
ü»S K a ç a n: nə vaxt. <<--,—-ü * * kaçan kəldinq = haçan gəldin». Bu
söz bəzən «vaxt və zamanda şərt» mənasına gəlir. « —u. 6=4
ü ~ kaçan barsa sən» deyilir k i , «getmiş olsaydın, get-
səydin» deməkdir. Bəzən isə bu söz vədələşmək ədatı kimi
işlənir, ancaq əsas məna ilk mənadır.
CfcS K a d h ı n: qayın, düngür, quda, qohumlar. Qıpçaqlar bunu j z ilə
söyləyirlər. Bu kəlamda da işlənmişdir:
Jj-Lu- _)tıj <u*ı _>-—
_>_JAJ_ Ü"J 6,—
«Kadaş temiş kaymaduk,

Kadhm temiş kaymış».
Qardaş demiş - saya salmamış, baxmamış,
Qayın demiş - baxmış».
Bu söz qohumlar arasında qayına xüsusi sevgi göstərilməsini vurğu-
lamaq üçün söylənir.
aJ> K a r ı n: qarın. «Jt—1 öJ karın atmak = heyvan kəsidikdən sonra
işgəmbəsi nişan alınaraq ox atılır. Vuran adam ətdən bir
parça alaraq aparır.
dJ K u r u n: qurum. Divara, ocağa hopmuş, yığılmış his.
6— K u k u n: qığılcım.
K a 11 n: qalın, sıx, çox. Çox əsgərə « j — ö& kalm sü» deyilir.
ü - K u 1 u n: qulun, day.
6 - K o 1 a n: qayış, kəmər.
(jH'ü-Kolan ə t i : atın qayış keçən yeri.
Ü - K ə t ə n: zəhmət, sıxmtı. Əziyyət çəkən adam barədə « ü-

^jTj-ljS kətən kördi, kərəgü yüdhti=sıxıntı gördü, çadırı
çiyninə aldı» deyilir.
Ü - K ü d ə n : toy yeməyi, toy.
cw- K ü b ə n: dəvə xamutunun altına qoyulan çul, yük heyvanına la-
zım olan çul və çula bənzər şeylər. Oğuzca.
Ü J - K ü r i n: içində qovun, qarpız, xiyar kimi şeylər daşınan küfə, sələ
və ya zənbil.
287
ÜJ- K ü z ü n : sərçə, tarla siçanı, köstəbək ovlamaqda istifadə olu-
nan bir siçan növü.
ü ~ - K ü s ə n: I A - Köçə adlanan şəhərin başqa bir adı. Uyğur sərhə-
dindədir.
ü?- K ə 1 i n: gəlin.
[Qayda]:
Türk yazısında belə isimlərə orta hərfı fəthə isə fəthə olan hərfdən
sonra türkcə hecasında bir əlif artırılır. «ü£ taban=dəvə
288
dabanı» sözü [T-'-B-'-N] şəklində yazıla bilər.
Ərəb hərfləri ilə yazılışında əsil sözdə olmayan iki <-» əlif
əlavə olunur. Bunlar fəthə hərəkəsini göstərir.
2 8 7
Bəsim Atalayın yazdığına görə, bu söz yazma nüsxədə « _ ü - küzən» şəklindədir
( D L T , I , s.404). Hüseyn Düzgün (<^ J >• s.245) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurt-
sevər (DLT-2005, s.338) bu sözü «küzən» şəklində oxumuşlar.
2 8 8
Uyğur əlifbasını bilməyənlər üçün kiçik bir izahat. Mahmud Kaşğarinin uyğur əlıf-
bası i l ə verdiyi sözləri biz düz mötərizə içində latın hərfləri i l ə transkribə etdik. Burada
[ T - ' - B - ' - N ] = « ü ^ = — " = t a b a n » sözündəki -'- işarəsi əlifı, [T-V-B-V-N] = «0?
= - * © - • tübün» sözündəki -V- işarəsi vavı, [ K - ' - L - Y - N ] = « _ £ =-~ö> =kəlin»
sözündəki Y işarəsi ye hərfıni, yəni tS i-ni bildirir. «Taban» və «tübün» sözləri «tapan»
və «tüpün» şəklində də oxuna bilər.
Yenə eyni şəkildə ortası zəmməli sözlərdə bir j vav artırılır. Buğda bə-
limi mənasındakı tübün» sözü —[T-V-B-V-N]
w l 3
kimi yazılır. <<d& kəlin=gəlin» sözü isə türk hərflərilə ö>
[ K - ' - L - Y - N ] şəklində yazılır. Qayda belədir. M ə n hamısı-
nı söyləmədim. Bir uzatma hərfıni və ya yumşaq hərfı zi-
yadə qılmaq m ü m k ü n olsa da, bunun doğru və düzgün
olanı bu kitabda göstərilən variantıdır. Belə olmasmın sə-
1
bəbi budur: J—• sözü J ~ , J~ sözü J— , J*l sözü isə J*4 - ı n
qısaldılmış şəklidir. Sözün uzadılması kəlmənin məna-sına
zərər verməz, ancaq qısahğa riayət etmək [türk dilləri
üçün] daha doğrudur.
Mücərrəd sözlər bölməsi bitdi.

BİRİNCİ HƏRFİ İLƏ İKİNCİ HƏRFİ ARASINA

UZATMA HƏRF ARTIRILAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ
Ü Ç N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ u>-> F A ' İ L B A B I
<—»- K a ğ u t: qovud, darıdan düzəldilən bir»yeməkdir. Resepti: darı

qaynadılır, qurudulur, sonra döyülərək un halma salınır.
Yağla və şəkərlə qarışdırılıb halva kimi bişirilir və yeni
doğmuş qadınlara verilən bir yemək olur.
J.U, Ç a 11 r: çadır.
289
j?U Ç a 11 r: nişadır. Köçə dilində .
js™> Ç a ç ı r: çadır. Oğuzlar buna « j*™* çaşır» deyirlər.
j?—< S a 11 r: söyüş, «bic, haramzada» mənasına gəlir.
jp—<S a ğ ı r: içinə şərab qoyulan həvəngə bənzər qab.
J J J ~ S i b i z: «_r—ş j j j - sibiz kişi=laübali, dalğın adam».
<J»JJ T ü d ə ş: «<-—" O—JS tüdəş nənq = bir-birinə bənzəyən, eyni cins-
dən olan nəsnələr». Əsli «JJ tü»dən gəlir, «tük» mənasm-
dadır. Heyvan üçün «<-~ljt-> <-l J J bu at nə tülüg = bu at nə
rəngdədir» deyilir. « o » dəş/daş» yaşıdlıq və yaxmlıq bil-
2 8 9
Salih Mütəllibov bu sözü üstdəki söz kimi «çadır» şəklində çevirmişdir (TSD, I tom,
bet 385). Burada nişadırın nə demək olduğu anlaşılmır. Əgər bu bizim bildiyimiz
naşatır, yəni ammonium xloriddirsə, həmin dövrdə köçə elində və dilində bu sözün və
maddənin mövcud olması kimyanın inkişafından xəbər verir. Hüseyn Düzgün ( C J J J
s.247) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005, s.224) bu sözü «nişadır»
şəklində oxumuşlar.
dirən bir ədatdır. Bir anadan doğulmuş iki uşağa <<<J>'ilj\

karındaş» deyilir, çünki «karm» sözünə «daş» ədatı əlavə
ediləndə «bir qarında bərabər bulunmuş» demək olur.
|
Məməyə « -M əmik» deyilir. Eyni məmədən əmən iki uşa-
ğa «o—M əmikdəş» deyilir, «əmmədə arkadaş» demək-
dir. İkisi eyni yerdən olan adama « u » j a yerdəş» deyilir,
«həmyerli» mənasındadır. Qohum-qardaşa «o-— kadaş»
deyilir, əsli « ^ ka»dır, zərf və qab mənasındadır. Buna
«u— daş» artırılaraq «u-— kadaş» sözü yaradılmışdır, mə-
nası «ikisi bir qabda, bir zərfdə yatmışlar» deməkdir, bu
isə «ana bətni»dir. « 0 - - ™ — könqüldəş» sözü də belədir,
«könül dostu» deməkdir, çünki qəlb könüldür. « U » J P tü-
dəş» sözü də bunun kimidir, «rəngdə eyni, həmrəng» mə-
nasındadır.
o**£ T 1 d 1 ş: maneə, əngəl olma.
u — - K ə k ü ş: şiş yerlərə sürtülən bir dərmandır, asqırğan otudur.

t_.W B a 11 ğ: yaralı. Bu şeirdə də işlənmişdir:
«Urmuş ajun pusuğın,

Kılmış anı balığ,
Əm-səm anqar tilənip,
Sizdə bulur yakığ».
Qurmuş dünya pusqunu,
Etmiş onu yaralı,
Ona çarə axtarıb
Sizdə tapar məlhəmi.

(Şair öz hahndan bəhs edərək deyir: fələk onu pusquya salıb yaraladı,
dərman axtardı, yaranı sağaldacaq məlhəmi sizdə tapdı).
£?~ T a 1 1 ğ: dad, ləzzət. Birlikdə söylənmək üzrə <<_^> tatığ-ta-
290
lığ» deyilir.
<-^*y B e ş i k: uşaq beşiyi, nənni.
<—JJ j
D i d ə k: gəlin gedərkən yad adamlara görünməmək üçün örtü-
lən örtü.
291
<-~yj B ə 1 e k : ərməğan, hədiyyə.
<-—ijj T ü n ə k: həbsxana, zindan. Barsğanca.
<-—3<>J— S ü ç i k: şirin olan hər şey.
<-**>" S ü ç i k: şərab. Bu söz bir-birinə zidd i k i məna bildirir. Ila
vadisində yaşayan yağma, toxsı, çigil boyları şəraba «qır-
mızı şərab» demək olan «<--3—< JJŞ kızıl süçik» adı verirlər.
<—ja* S e z i k: sezmə, seziş.
«-*_j& K ü p i k: xirqə. İki qat bez arasına pambıq qoyaraq tikmək.
•SJajfi. K ö ş i k: örtü, pərdə.
sŞjS K ö 1 i k: kölgə.
J M K a ğ 11: üzüm asmaları bağlanan yaş söyüd budağı. Bu kəlamda
da işlənmişdir: «o—-j* _>*W J M 'o-UĞ _JıUı JS kal sawı kal-
mas, kağıl bağı yazılmas=yaşlı adamın sözü yerdə qalmaz,
talvar bağı pozulmaz».
?j# B e r i m: borc, verim. Bu deyimdə də işlənmişdir: « o ^ - j f
JIİÄJUI u^jn alımçı - arslan, berimçi - sıçğan = alıcı aslan,
2 9 0
Bu, uşaqlıqdan bəri Anıasiyada və A ğ b a b a d a eşitdiyim «dadlı-tallı» ifadəsidir.
291
Bəsim Atalay əslində bu sözün «bələk» olduğunu və bu gün də Anadoluda toy
hədiyyəsi və ya yeni doğulan uşağa gətirilən hədiyyə mənasını ifadə etdiyini yazmışdır
(DLT, I , s. 408). Hüseyn Düzgün bu sözü «belək» ( ^ J J s.248), Seçkin Ərdi i l ə Sərap
T u ğ b a Yurtsevər isə «beləg» (DLT-2005, s.181) şəklində oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk . ____
borclu isə siçandır», (alacağı olan [borc sahibi] hücumda
aslan kimi, borclu isə qorxub qaçan siçan kimidir).
_Ö_J B i ç i n: meymun. Türklərin on iki ilindən biri.
<___? T e m i n: dəmin, bundan ə w ə l mənasında bir sözdür. « f J - ö*£
temin kəldim = dəmin gəldim, elə indəcə, bayaq gəldim».
c£j* Ç o d h ı n: tunc və süzülmüş mis. ÜAJ* çodhm aşıç = tunc
qazan».
_£j- S o ğ u n: soğan, «soğan» da deyilir.
_ ! _ L _ £ j - S o ğ a n y ı l a n : tuluq kimi i r i bir ilan, anakonda.
S ı ğ u n: vəhşi sığır; dağ keçisi, təkə.
o«ri~ S ı ğ u ıı o 11: kökü insana bənzəyən bir bitki, jenşen (?). Bun-
dan cütləşmək iqtidarı olmayanlar istifadə edirlər. Onun
farsca adı «--j—*! sətrəng»dir. Bu bitkinin erkəyi də, dişi-
si də olur, erkəyi kişiyə, dişisi qadına verilir.
___,<_iu_ S ı ğ u n S a m u r : Boğraxanınzəhərləndiyiyerinadı.
O—> Ç a d h a n: çayan, əqrəb.
_*V L a ç i n: şahin. Yırtıcı quşlardandır. İgid adama da <<ö»"i laçin»
deyilir.
Jje-FA'ULBABI
6j3- K a t u n: Əfrasiyabın bütün qız nəvələrinə verilən ad. Bu məsəl-

də də işlənir: _T-J> oJ^ - 4 _*-*> ü - xan ışı bolsa, ka-
tun ışı kahr=xamn işi olanda, xatunun işi təxirə salmır».
Bu, ərəblərin ^ j<P J - i 'J&^ sözü 292
kimidir.
3a
Ərəbcə bu aforizm « _ r - _ ' Ixp _ . ! — ' J * * * ' . izə cae nəhrullah bəsələ nəhrü İsa = A l -
2 9 2 c 1 1
A
lahm nəhri axanda İsanın nəhri onun yanında dəyərsizdir» deməkdir. Bu ifadə Səalibi-
nin «Simar ül-qülub» («Qəlblərin meyvəsi») adlı kitabından alınmışdır. Burada «nəh-
rullah» Allahm nəhri, yaxud yağmur, yağış və ya sel deməkdir, «nəhrü Isa» isə
üjzü K a ğ u n : qovun. Budeyimdədəişlənmişdir: «^—jjl U1JUjä
JJ™ öf4
3
jr>\ kağun karma bolsa, idhisi ikki əligin təgir =
qovun yağma edilsə, sahibi i k i əlli tutar». Bu söz mal sa-
hibinin malına düşkünlüyünü göstərmək üçün söylənir.
a ğ u n: parç kimi oyulmuş bir şeydir, bununla ayran, süd və
buna bənzər şeylər içilir.
Bağdaddakı kiçik bir kanalın adıdır. Bu məlumatı Seçkin Ərdi ilə Sərap Tubğa Yur-
tsevərin kitabından iqtibas etdik (DLT-2005, 414). Bu dəyərli bilgiyə görə onlara tə-
şəkkür edirik. Buradan türkcə atalar sözünün («xanın işi, əmri olanda, xatunun işi
təxirə salınır») mənası daha da dəqiq aydınlaşır. Yəni xanın işi Allahın nəhridirsə, xa-
tunun işi olsa-olsa İsanın kanalı kimi bir şeydir.
İKİNCİHƏRFİ İLƏ Ü Ç Ü N C Ü HƏRFİ ARASINA
U Z A T M A HƏRF A R T I R I L A N SÖZLƏR BÖLMƏSİ
j u a , J j _ , J J _ FƏ'İL, F Ə ' U L , F Ə ' A L B A B I N D A K I S Ö Z L Ə R
dj (TLÄJ Bukaç A r t : sıldırım bir yerin adıdır.

B u k a ç: qazan, qədəh. « a ş ı ç - b u k a ç » da deyilir.
1
j — T a t a r: türklərin bir boyu.
j—> T a ğ a r: içinə buğda və başqa şeylər qoyulan nəsnə, dağarcıq,
kisə, çuval, xaral.
jki T a w a r: mal, əşya.
1
j - » Ç a w a r: od yandırmaq üçün işlənən qov. Bitişik olaraq « j - > J — >
çawar - çuwar» da deyilir.
jU_ı S o k a r: buynuzsuz hər heyvan; başı yanaq kimi tüksüz olan hər
1
adam. Bu sözdən alınaraq buynuzsuz qoyuna J - "
sokar koy» deyilir.
Jj- X o z a r: türk dünyasında bir yerin adı.
j — i K ü f ə z: özünü datran, təkəbbürlü adam.
jl>» M a r a z: qaranlıq gecə.
j l j - M a r a z: muzdla işləyən adam, rəncbər. Arğu və yağma dillərində
«j-J* J W ^ xıyar maraz» deyilir.
T a ş u ğ: daşına bilən əmlak və buna bənzər şeylər, mənqul mal.
/? L _ T u ş a ğ: cidar və ya atın iki ön ayağına vurulan buxov.
(jhn B a ç a k: xristianların orucu.
_?— T a 1 a k: dalaq, qaraciyər.
cP^ T 1 1 a k: qadmın ayıb yeri. Çigilcə.
1
cP— S u 1 a k: dalaq. Qıpçaqca. Bu o* s hərfi — t-dən çevrilmişdir.
5
Ərəbcə <—« və — d e y i l i r k i , əsli o — v ə o— -dir. Bu
dəyişməyə örnək olaraq nəhvçilər aşağıdakı beyti göstə-
rirlər:——IJj~< 'o^Ji^ J ' J — 1
•— _ r t *—1$ J * . Buradakı <—j
1 1
5
sözü o— deməkdir.
<-**4 B ü d i k: hoppanma, oynama, atılıb-düşmə.
<—I
j . B ə z ə k: bəzək, zinət.. Bu söz <—j. kimi də yazılır.
<—tj? T i r ə k: dirək; qovaq.
<-ÄÜ T i 1 ə k: dilək.
<-£— T ü 1 ə k: tülək. <<_»—. <-£— tülək yılkı = qış tükünü tökən heyvan».
J-— T ü k ə 1: hamısı, tamamilə, bütün. Tam olan bir şey üçün «Jl—*
tükəl» deyilir. «J*HJ — J tükəl alğıl = tam al, hamısını al».
ı w a 1: « Ü J . J ^ kıwal burun = düzgün burun». Belə burundan
1
hamının xoşu gəlir. Bu şeirdə də işlənmişdir:

j*a__--_jJjl
Jl_ üXJİ _; J J Ü
_r3—'J ^ jfe
d-5«-_^J.
«Ardı səni k'ız,

Bodı anınq tal,
Yaylır anınq artuçı
Burnı takı kıwal».
Yordu səni qız,
Boyu onun sərv kimi,
İki yana ardıc kimi sallanır,
Burnu da düzdür.
(Yumşaq tənli cariyə səni aldatdı, onun bədəni ərər kimi əyilir, ardıc
budağı kimi sallanır, burnu da düzdür).
f i j * Ç u r a m: yüngül bir oxun atılışı. Bu cür atılan ox daha uzağa ge-
dir. Atılma üsulu belədir: adam arxası üstə uzanaraq oxu
atır. Bu şəkildə atılan oxa «yS <»»j* çuram okı» deyilir.
fIJ K u r a m: «j^ş ? \j\ kuram kişilər = sanki xaqanm hüzurunda
otururmuş kimi sıra i l ə oturan adamlar». Buradan alına-
raq «ji j*J& j J^ kişilər kuram olturdılar» deyilir k i ,
293
«adamlar öz mövqeyinə görə o t u r d u l a r » deməkdir.
ö% B u 1 a n: qıpçaq diyarında ovlanan böyük bir vəhşi heyvandır. İçi
küp kimi oyuq, yuxarıya yönəlmiş buynuzları var, oraya
qar və ya su yığıhr, dişisi diz çökür, erkəyi oradan su içir,
erkəyi diz çökür, dişisi su içir.
öjSŞ T i g i n: əslində «kölə» deməkdir. Buradan ahnaraq rəngi gümüş
kimi saf olan kölələrə «o& o - * kümüş tigin», igid köləyə
<<oi SŞ alp tigin», uğurlu köləyə «ü_~5 kutluğ tigin»

deyilir.
Bu söz sonralar xaqaniyyə ailəsinin övladlarma ad kimi verilmişdir.
Bu söz yırtıcı quşlardın birinin adı ilə də qoşa işlənir:
<<_ySü J J A çağrı tigin» kimi, «şahin təkin» deməkdir. « < p
ö Ş 4 küç tigin = qüvvətli təkin».
Bu adm kölələrdən Əfrasiyab oğullarma keçməsinə gəlincə, onlar ata-
larmı çox sayır, böyük tuturlar. Atalarına bir söz demək
və ya yazmaq istədikləri zaman atalarmı böyük, özlərini
293 Türk törəsinə görə, xaqanın çadırında və ya başqa məkanda bəylərin və digər
ərənlərin oturma yeri ciddi şəkildə müəyyən idi. Deməli, rəsmi dövlət protokolu
mövcud idi. «Kitabi-Dədə Q o r q u d » d a da buna şahid oluruq. Uruzun adlı-sanlı bəyləri
basaraq yuxan başa keçməsi Qazan xanı əsəbiləşdirmişdi.
4 1 2
Mahmud Kaşğari
kiçik göstərmək üçün «qul belə etdi, qul elə etdi» deyirlər.
Get-gedə bu söz [tək halda işləndikdə] onlarm adı oldu.
Kölələrin adını bunlardan ayırmaq üçün bu sözə bir şey
əlavə olunur.
ÜJJJ T ü z ü n: yumşaq xasiyyətli, həlim adam. Bu kəlamda da iş-

lənmişdir: «U_JJ Vj_ Ü J J J I 'tX.! Vj_ Ü J J J tüzün birlə uruş,
utun birlə tirəşmə = xoşxasiyyət adamla lap vuruş, ancaq
alçaq adamla heç bəhsləşmə də, çünki xoşxasiyyət adam
belə şeyləri həzm edər, ancaq bədxasiyyət adam səni əzər).
ÜJ~> T ö g ü n: dağ, düyün, dağlama.
ü—J T u m a n: duman, sis.
ÜJJ* Ç a r u n: çinar ağacı. Yağma ləhcəsində.
üs—*
Ç i k i n: üzüm bağlarında bitən başaqlı bir ot, heyvanlara verilir.
üri»* Ç i k i n: güləbətin. üs-* çikin yıpı=güləbətin teli».
üs-* Ç i k i n: ipək qumaşı güləbətinlə, zərbafta ilə tikmək. « üs"3>
jUSLa. çikin çiknədi=qumaşı o qayda ilə tikdi».
QUU, S a m a n: saman.
L£— K u 1 a n: çöl eşşəyi, qulan.
üWa K a p a n: kişi adı.
ü — K u t a n : kişi adı.
1
üt5- K ö g ə n: sağın zamanı heyvanların ayağına vurulan ilgəkli çatı.

A <SS Jj| ı i k ö g ə n : 294
göyqurşağı, qövsi-qüzeh.
2 9 4
Bu söz («ü—* 6i'») yazma nüsxədə təshih edildiyindən dəqiq oxunuşu şübhəlidir. Karl
Brokkelmann onu «yil kökən» kimi oxusa da, Bəsim Atalay bunu inandırıcı say-
mamışdır ( D L T , I , s. 415). Salih Mütəllibov isə «ıl kökən» kimi oxumuş, «ox-yay» kimi
tərcümə etmiş, mətn altmda «yağmurlu havada günəşin əlahiddə vəziyyəti nəticəsində
peyda olan göy, sarı, qızıl rəngli cizgilərin görünüşü» deyə izahat vermişdir (TSD, I tom,
bet 393). Hüseyn Düzgün bu sözü «tel kögən» kimi oxuyaraq «qövsi-qüzeh, rəngin
kaman» kimi mənalandırmış ( ^ d J s.251), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə
«yel kögən = göyqurşagı» (DLT-2005, s.681 və s.318) şəklində oxumuşlar.Çinlilər mad-
dəni «kögən» kimi vermiş, sonra «yəl kögən» yazmıhlar (DLT-Çin, I cild, s.438).
SON HƏRFDƏN SONRA ÜZƏRİNƏ BİR

ŞEY ARTIRILAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ
ORTASIHƏRƏKƏSİZ ^ ,J - * FƏ'Lİ, F Ə ' L U , F Ə ' L A B A B I
uij> T u r b ı: köməkçi, yavər.

WJ^ K ö r p ə : « - j l WJ^ körpə ot=təzə bitmiş ot», <<oVs* WJ^ körpə yemiş
=təzə meyvə». Əsil mövsümü keçdikdən sonra çıxan nəs-
nəyə deyilir. Yayda anadan olan uşağa da «JP-İ WJ^ körpə
oğul» deyilir. Vaxtı keçdikdən sonra doğulan quzu, köşək,
dana kimi heyvanlara da «WJ* körpə» deyilir.
uijf- K i r p i: kirpi. Böyüyünə «_*L£ £- okluğ kirpi» deyilir.
5
W * Ç a t p a: kəndxudanm çay və çeşmə sularmm yatağını qazmağa
getməyənlərdən aldığı vergi. Çigilcə.
W - K ə n p ə: bir ot adı. Kənçək dilində.
j j j . P a r t u: üstə geyilən xirqə, xalat; fartuk.
I J J . B u r t a: qızıl qırıntıları, qızıl ovuntuları.
J J — ' T a x t u: əyrilməmiş xam ipək.
—» S ö k t i : kəpək. Barsğan dilində.
jSS- S o k t u: kolbasa. Qaraciyər, ət, ədviyyat qarışdırılaraq bağırsağa
basılır, bişirildikdən sonra yeyilir.
j—ş K ı f t u: qayçı, maqqac.
JJJŞ K i r t ü: and, yəmin, qəsəm.
14
+ Mahmud Kaşğari
JWJS K i r t ü: gerçəklik, həqiqət. Ölmüş adam üçün «Jf İ J j a JJJŞ Jf ol
kirtü yerdə ol» deyilir k i , «o, gerçək /haqq/ yerdədir, onun
haqqmda yalan söyləmək olmaz» deməkdir. Buradan alı-
naraq «_s-?jr» t f j j J - j Jf ol tənqrigə kirtindi» deyilir ki, «tan-
rıya inandı, peyğəmbərə iman gətirdi» deməkdir.
^>Ji B a r ç a: «hamısı» mənasında bir sözdür. « j V _?_5 U j j barça kəl-
dilər = hamısı gəldilər». Bu beytdə də işlənmişdir:
JjUu ISIA ti
JW? j l y ' —>J.
«Koldaçıka minq yağak,

Barça bilə ayrık tayak».
Dilənçiyə min ceviz,
Hamısı ilə ayrıca bir əsa.
(Dilənçiyə min ceviz vermək mənim borcumdur, bunun hamısı ilə bir-
likdə ona üstəlik bir də əsa verərəm k i , o qədər ağırlığın
altında yıxılmasın).
u*j* T ə r ç i : muzdla işləyən.
j * — T u n ç u: loxma, tikə.
^—V Ç ö m ç ə: çömçə, kəfkir. Oğuzca.
j>%> C i n ç ü: inci, mirvari. j y hərfı £ Ç hərfınə dönmüşdür.
J3—> Ç a n ç u: əriştə xəmiri açılan oxlov.
j*** S i n ç ü: lavaşla kömbə arasmda bir növ çörək.
j ş - i Ş a n ç u: Yuxarı Çin yolu üzərində bir şəhərdir. j ş _ _ şəklində də
yazıla bilər.
y 5 — « K a m ç ı : qamçı. «_*>_g-fi kılıçkamçı=içindəqılıncolanqamçı».

_r->—• K a m ç 1: ayğırın, buğranın, buğanın tənasül aləti. Ən çox at ba-
rəsində işlənərək <<_,*«.»•- -1 at kamçısı» deyilir.
Divanü lüğat-it-türk zi£
_r*- K ə w ç i : Kaşğarıstanda uyğur diyarına qədər işlənən hübubat
2 9 5
[dənəvər cisimlər, taxıl] ölçüsüdür. On r i t l həcmindədir.
(1 ritl isə 12 okkadır).

K ö m ç ü: xəzinə, dəfınə, yatır. « ^ J - > > - Tawğaç kömçüsi»
deyilir k i , «ad qövmündən qalma xəzinə» deməkdir.
JAI* M a n Ç U: sənətkara verilən muzd, əmək haqqı. Başqa muzda de-
yilməz.
1J*4 B ü g d ə: xəncər.
J4> B a 1 d u: balta.
J ' J — T a m d u : gur alovlu atəş, şölə. « ı £ - tamduk» dadeyilir.
jJLa. Ç Ü k d i : «-•—' J ^ Çükdi oluxsa» deyilir k i , qulağm altında
«qafa baltası, ənsə sümüyü» deyilən yerdir.
S a m d a: ayağa geyilən səndəl. Çigilcə.
JJLM S ı n d U: dərzi qayçısı, qayçı. Oğuzca.
j ' - _ K a m d u: dörd arşın uzunluğunda, bir arşın enində bir bez par-
çası. Bunun üzərinə uyğur xanınm möhürü basılır, alverdə
pul yerinə işlənir. Bu bez köhnəlsə, hər yeddi ildə bir ya-
manır, yuylur, yenidən üzərinə m ö h ü r vurulur.
1-9 K a n d a: qanda, harada mənasmda bir sözdür. « < - ^ J J kanda
ərdinq = harada idin»." 6 n hərfı «»•»£ kayda» sözündəki <j
y hərfıni əvəz etmişdir. Əsli «<*j£ kayuda»dır.
jJji K a r d u : zəmhərir [qaraqış] zamanı su üstündə üzən fındıq boy-
da buz parçaları. Bu şeirdə də işlənmişdir:
<S _-ı_Ş>- ja-L ui'jlj*
<SJLıZL>< - SJu J'JUİJ
Jj #,j*JİWi
2951 okka 1,283 kq-dır. Bu hesabla 1 ritl 15,396 kq, 10 ritl 153,96 kq olur.
16
* Mahmud Kaşğari
«Kardunı yinçü sakınmanq,
Tuzğunı mançu sezinmənq,
Bulmaduk nənqgə səwinmənq,
Bilgələr anı yerər».
Kardunu inci sanmayın,
Hədiyyəni muzd sanmaym,
Tapılmamış şeyə sevinməyin,
Bilgələr bunu bəyənməzlər.
(Fmdıq boyda buz parçalarını inci hesab etmə, hədiyyə edilmiş yeməyi
əl muzdu sanma, tapmadığın şeyə sevinmə, çünki hükəma
bunu bəyənmir).
j - — K ə n d ü: özü; zat; nəfs. «j^ j - S Jf ol kəndü aydı = o özü dedi».
UJ-İ K ü n d i: pis, mənfur. Oğuzca. «Jf ^ J( ol kündi kişi ol = o,
alçaq adamdır». Bəzən bu kəlmə sözün qalanı yada düş-
məyən zaman köməkçi söz olaraq işlənir.
'—« M u n d a: burada, burda. «Jİ İJ- Jf ol munda ol = o buradadır».
Bu beytdə də işlənmişdir:
J — ' • — « i j J i J&JJ üJr- —-—'
J *r> ü'J u'-" j* <———j2>Jİ
<<Əmgəksizin turğu yok munda tamu,

Edhgülügüg körmədhip ajun çıkar».
Əməksiz durmaq olmaz burada,
Yaxşılıq görmədən dünya yıxılar.
(Insanm burada, bu dünyada zəhmətsiz qalması mümkün deyil, insan
bir xeyir görməmiş vaxt keçir, ölüm özünü yetirir).
I_u M ə n d ə: məndə, mənim yanımda.
j _ _ M a n d u: bir türk sirkəsi növü. Resepti: üzüm şirəsi bir küpdə
qıcqırdılır, sonra üstünə təmiz şərab tökülür, bir gecə qal-
dıqdan sonra hazır olur. Bu, sirkələrin ən gözəlidir.
IJ*J B o ğ r a: erkək dəvə. « Ü — ' J H Boğra xan» adı bu sözdəndir.
j j*4 B ü g r i: əyri, əyri - büyrü.
j j - T ə t r ü: hər şeyin tərsinə dönmüşü, çevrilmişi.
j j — T u ğ r u: qılınc, bıçaq, xəncər kimi şeylərin qəbzəsinin içinə keçi-
rilən incə dəmir.
tjS- T ə g r ə: dairə, çevrə, sfera. « _ r - ' j — • _.-a kudhuğ təgrəsi = quyu
çevrəsi, quyu dairəsi».

IJJ> Ç u p r a: köhnə paltar.
_s J*> Ç a ğ r ı: şahin, laçın. Bu şeirdə də işlənmişdir:
JjjJJ (_ı_ QIJ <__fl _;__».
j l _ j5__- <_ı_) IJLU USLJSJ_3İ
«Çağrı alıp, arkun münüp, arkar yetər,

Awlar keyik, tayğan ıdhıp, tilkü tutar».
Şahin alıb, ata minib dağ keçisinə çatar,
Geyik ovlar, tazı salıb tülkü tutar.
(Bir igid ərəni öyərək yazır: qoluna şahinini alaraq atma minər, qovub
dağ keçisinə çatar, geyik ovlayar, köpəklərlə tülkü tutar).
•î <J J»> Ç a ğ r ı b ə g: kişi adı.
csj*r> Ç ı ğ r ı: çərx, çərxi-fələk. «_r*-ij*T> ^ J kök çığrısı = asiman, göy
sferası».
tsj*> Ç ı ğ r ı: dəyirman, çarx, dolab kimi şeylərin təkəri, valı və hər
növ vərdənə.
CSJ*~ S a ğ r ı: dəri, hər şeyin dərisi. Buradan alınaraq «_r*-Jj*— JH yer
sağrısı» deyilir k i , «yer üzü, yer qabığı» deməkdir. « _r*^

jjj j j i — kişi sağrısı yüz=insanın dərisi üzüdür». Çünki
üz istiyə-soyuğa düşdüyü üçün daha sərt olur.
IjLuı S ı ğ r a: iki dağ arasındakı geniş vadi. Oğuzca.
_5j-~ S ü w r i : sivri. Qılınc, nizə, mizraq, şiş kimi əşyalardan ucu sivri
olan hər hansı nəsnə.
jjL> S o k r u: <<^j?jj-~ - ~ əwgə sokru kirdim = evə icazəsiz, gizlincə
girdim».
j j * — K ü s r i : qurbağa sümükləri.
I j - K ü w r ə: heyvan ölüb içindəki nəsnələr çürüdükdən, əti sümüklər
üzərində quruduqdan sonrakı skeleti.
I j S - K ə k r ə: dəvələrin yediyi acı bir ot.
j JH B a n z ı: bağ sovulduqdan sonra asmaların üstündəki üzümün
qalıqları, nəfərməmə. Kənçək dilində.
j j - « S u n z ı: bit cinsindən bir həşəratdır. Bunun bit olduğu zənnin-
dəyəm.
j j k Ç a w j u: qolu, budağı, gövdəsi qırmızı bir ağacdır, dağda bitir,
meyvəsi acıdır, qadmlarm barmağı qırmızılıqda buna bən-
zədilir.
j j - K ə n z i : qırmızı, sarı, yaşıl rəngləri olan bir Çin qumaşı.
_r"^ B u x s ı: bir yemək adıdır. Resepti: buğda bişirilərək içinə badam
dənələri atılır, üstünə təlbinə [kəpək, bal və südlə bişmiş
bulamac] tökülür, turşuduqdan sonra buğdası yeyilir, su-
yu içilir.
t o x s l
_r—-- T o x s ı: Kuyasda yaşayan bir türk boyu. «J*> _ı*—- Çİgil»
də deyilir.
_ r - - T ə w s i : təpsi, sini, məcməyi, süfrə.
296
--—• T ü m s ə : minbər. Arğuca. Əsil türkcə deyil.
_r—*- X a f s ı: mürəkkəb qabı, davat, penal.
_ r ~ - T u t ş ı: yaxın, qonşu. «Jf _ r ~ - ^JÜ •**>**- <JJÜ «A3 anmq yeri mə-
ninq yergə tutşı ol=onun yeri mənim yerimə yaxındır».
Burada <J> ş ilə <Z Ç bir-birinə yaxınlaşmışdır. «_r»- tutçı»
da deyilir.
_ r - - - T u t a ş ı: yuxarıdakı söz kimi «yaxın qonşu» və «hər zaman»
mənasındadır. «6*jiji _r~— <> mən sanqa tutaşı barır
mən = mən sizə həmişə, hər zaman gəlirəm».
297
jôva. Ç a x ş u: «fıliz h ə r ç » adlı bir otun suyudur, göz ağrısına qarşı
istifadə olunur. Söz əsil türkcə deyildir.
_r"jä K a r ş ı: xaqan sarayı.
_r*ijä K a r ş ı: qarşı, zidd. «<J <y*iAj ^J dy tün kününq karşısı ol =
gecə gündüzün qarşısı, ziddidir».
(jÄj* K a r ş ı: i k i boy arasında anlaşmazlıq. «Jf <j^J tji «-M ^ Jf ol
bəg anınq birlə karşı ol = o bəy digərinə qarşıdır, onunla
anlaşa bilmir».
_r—- K a w ş ı: « u - - _r—- kawşı kaş = incə, çatma qaş».
üu. B a t ğ a: papaq tikmək üçün üstündə keçə və yun kəsilən taxta.
J-j T u z ğ u: yoldan keçən qohumlara və tanışlara hədiyyə olaraq
təqdim olunan yemək.
- - - T a m ğ a: xaqanın və ya başqasının damğası, möhürü.
l i - T a n ı ğ a : dənizə, gölə, vadiyə tökülən çaym qolu; delta; körfəz.
l i - T a m ğ a : gəmilərin lövbər saldıqları limana və ya körpüyə də « — -
tamğa» deyilir. Bu beytdə də işlənmişdir:
296
Çağdaş türkcədəki «tümsək=yüksək yer» sözündən çıxış edən Bəsim Atalay bu
kəlməni əsil türk sözü saymışdır ( D L T , I , s. 423).
297
Seçkin Ərdi və Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü türkcə «şimşir çahsı», yəni «şümşad
ağacı, şümşad kolu» adlandırmışlar (DLT-2005, s.226)
2 0
Mahmud Kaşğari
jl_( ££— «,ıj>J> 1 j~u _r—- ——i
J^ä 6-Şj? 'r-f ' j * - i£ J _ J J '

«Tamğa suwı taşra çıkıp tağığ ötər,
Artuçları təgrə önüp tizgin yetər».
Damğa suyu dışarı çıxıb dağı ötər,
Dövrəsində sıra-sıra ardıc bitər.
Ç u f ğ a: sürətli getmək istəyən bir poçtalyonun yoldan alıb baş-
qasım tapana qədər mindiyi at.
Ç u f ğ a: bələdçi, başçı. Qıpçaq və oğuz dillərində. Bu deyimdə də
işlənmişdir: «<j-u4 j > l*-> _ S - £& kalm kolan çufğasız bol-
mas=qulan sürüsü başçısız olmaz». Bu söz başqasına uy-
mağın xeyirli olacağı bir işdə özünün də uyması məsləhət
olunan adama deyilir.
J £ J - S o r ğ u: qan alan şüşə, qan alanlarm aləti, lanset.
-J— S a 1 ğ a: «—1 t*—« salğa at=gəm almayan at, sərt at».
M K a p ğ a: böyük qapı, qala qapısı.
J--S K a d h ğ u: qayğı.
j c - K u d ğ u: ağcaqanad, qara milçək.
l^jä K a r ğ a: qarğa. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: « £ _M-JJ_ £jä
j4* £ c*- VI _r*-ş' jik karğa karısın kim bilir, kişi alasın kim
tapar=qarğanın qocasmı kim tamya bilər, insanın içində-
kini kim tapa bilər». Bu beytdə də işlənmişdir:
jÜl. J J Jİ QŞJU L_L yİİ ı_ j _
J _ J \SSJA lu _ ( _ _ . UJAI __»_i
«Karğa kalı bilsə, munqın ol buz sukar,

Awçı yaşıp tuzak, taba mənqgə bakar».
Qarğa başına gələni bilsə, dimdiyilə buzu dələr,
Ovçu gizlənər, qarğa tələdəki yemə baxar.
(Qarğa başına gələcək bəlaları bilsə, buzu dimdiyi ilə dələr, di gəl ki,
ovçu toru qurub gizlənən kimi tələdəki yemi görüb tələyə
düşür).
j£ jä K u r ğ u: « J j - j - kurğu ər = əsəbi və zəvzək adam».
jC'Jä K a r ğ u: dağ təpələrində minarə şəkilli tikilidir, düşmən gələn
zaman hamının hazır olması üçün üstündə tonqal qalanır.
-—- K a ş ğ a: qaşqa, «jjä -—- kaşğa koy = başı ağ, qalan yerləri qara
qoyun».
-—- K a ş ğ a: «—1 - - - i kaşğa at = üzü ağ, gözlərinin çevrəsi qara at».
Bunun digər adı isə «peçəli at»dır, rübəndli at deməkdir.
Başmm ortası ağ olan dəvəyə də belə deyilir.
298
İJ*JU___ K a ş ğ a b o ğ r a: i k i yerin adıdır .
_**—' K a m ğ ı: əyri-büyrü və çirkin olan hər şey. Buradan alınaraq
<<_5_jjj _ J _ _ kamğı yüzlüg = çirkin üzlü» deyilir.
-— T ə 1 w ə: dəli.
- - K a 1 w a: məşq oxu. Üzərində ucluq yerinə yumru bir taxta parçası
olan ox.
jJi B u r k ı: «<--- j j burkı nənq = qarışıq nəsnə» (turşsifət adamla-
rın üzü kimi).
läj- T a r k a: qoruq. «--2 talka» da deyilir.
jäj- T u r k u: ipək. Bu deyimdə də işlənmişdir: « ıs J*J>
j, 1
Ç --
QAAAJ ıj_c_-j Tawğaç xannınq turkusı təlim, tənqləmə-
dhip bıçmas=tavğaç xanının ipəyi çoxdur, ancaq yüz ölç-
məsə, bir biçməz». Bu söz hər işdə israfdan qaçmağı, qə-
naətcil olmağı tövsiyə məqsədilə söylənir.
298
Ehtimal k i , burada bir yanlışlıq var. Çünki qaşqa qoyun və qaşqa atdan sonra tam
qaşqa dəvə barədə maddə gəlməli ikən coğrafı bir ad verilir. Bəlkə də <<ljü_— Kaşğa
boğra» maddəsi iki dəfə - biri qaşqa dəvə, digəri yer adı olaraq verilməli imiş.
- - T a 1 k a: qoruq. (J 1 hərfı j r hərfini əvəz etmişdir).
5
j - u T a 1 k u: əyilmiş-bükülmüş nəsnə. Bu sözdən alınaraq «_--_ J—
talku yışığ» deyilir k i , «bükülmüş ip» deməkdir.
t—-a- Ç a n k a: bir tələ növü.
_f-S K a t k ı: «_r<-Ş _r-- katkı kişi = heç kimə boyun əyməyən adam,
qatı, sərt adam».
_r*- K u t k ı: «jl _!*- kutkı ər = təvazökar, həlim adam».
ISJJ B ə r k ə: oğru döyülən, eşşək sürülən qamçı və ya dəyənək.
^Ji B ü r g ə: birə. Bir yerdə durmayan zəvzək və çılğın adama « ^ j .
(jäş bürgə kişi» deyilir.
'jSjii B e r g ü: borc. «JW _ r " j * j j . —' JÜ anınq manqa bir at ber-
güsi bar=onun mənə bir at borcu var, o mənə bir at borc-
ludur».
'jSL B ə 1 g ü: bəlgə, nişan, əlamət. ««-*4. (j^jSJu _a kut bəlgüsü bilig»
kəlamında da işlənmişdir, mənası «qut bəlgəsi bilikdir»
[yəni bilik qutun əlaməti, nişanəsidir] deməkdir.
t^4. B i 1 g ə: hakim, filosof.
1^4. B i 1 g ə: bilgin, alim.
1*4. B i 1 g ə: ağıllı. Bu beytdə də işlədilmişdir:
_—ı _ j _ _ r— j-^ı - - j i t~y
L
ı__ ı__ı _^ÜJ_I L»-J
«Bilgə ərig edhgü tutup sözin işit,

Ərdhəmini ögrənibən ışka sura».
Bilgə adamı xoş tut, sözünü dinlə,
Onun ərdəmini öyrən, işə tətbiq et.
(Bilikli, ağıllı, ərdəm sahibi adamm sözünü dinlə, ondakı ədəb və fə-
ziləti öyrən, öyrəndiyinə əməl et).
Divanü lüğat-it-türk Zf_
Bu sözlə kişilərə ad qoyularaq « < ^ ^ Bilgə bəg» deyilir k i , bilikli,
ağıllı, hakim bəy deməkdir. Uyğur xanına <<Ü^S± J j - Köl
Bilgə xan» ləqəbi verilir, çünki «kamalı göl kimi, göl qə-
dər» deməkdir. Burada ağılın çoxluğunu göstərmək üçün
o, gölə bənzədilmişdir. Ağıllı adama ««A J ^ bügü bilgə»
də deyilir.
j i j ? T e r g ü: süfrə üzərindəki müxtəlif yeməklər; sıra, düzüm.
JS) T e r g i: süfrə, dəstərxan. Bu kəlamda da işlənmişdir: « - _4j. ££
j i - - tılın tergigə təgir = dil sayəsində süfrəyə çatmaq olar»,
(xoş sözlə insan nemətə çatar). Bu söz fəzilətini sözlə izhar
etməyin faydası barədə söylənir. Ərəb dilində də buna ya-
xın belə bir atalar sözü mövcuddur: < M --• ji--
yəni «insan öz dilinin altında gizlənir» deməkdir.
ySjS T ə z g i : qaça-qaç, vahimə. cA? təzgi boldı = düşmənin
gəlməsi üzündən xalq arasına vahimə düşdü».
j f Ş T i 1 k ü: tülkü. Kinayə olaraq qız uşaqlarına deyilir. Bir qadm
doğduğu zaman mamaçadan «'jnJi JJ <J^ 'j^J^ tilkümü
toğdı, azu börimü» deyə soruşurlar. Bununla «qız doğul-
du, yoxsa oğan» demək istəyirlər. Qıza aldatdığı və yal-
taqlandığı üçün tülkü, oğlana isə igidliyi dolayısı ilə qurd
deyilir.
U - J T i 1 g ə: JÜ bir tilgə ət = bir dilim ət». Uzununa kəsilən hər
şey üçün belə deyilir. Uzununa ayrılmış olan yerə də « j#
JJJ _UJ bir tilgə yer» deyilir.
- ^ ş . Ç ə ç g ə: culfa darağı.
jäo* Ç ü r k ü: uşağa «j-jW çürkü barmu» deyilir k i , «çişin varmı»
deməkdir.
4 / 4
. Mahmud Kaşğari
B ü t k ü: nəcis, eskriment. Bu söz ancaq uşağa « j - J W'JSS,bütkü
barmu=əən varmı» deyildiyi zaman işlənir.
j^r> Ç i 1 g ü: «-f j*J> çügü at = al at».
t^jr- S i r k ə: sirkə.
15
jr- S i r k ə: başda törəyən bit yumurtası.
_»*—- K ə t k i : «-f _ , - - kətki at = beli dar, yançaqları geniş at».
_r~- K ö t k i : torpaq yığını, təpəcik.
j - - K e d h g ü: geyiləcək hər hansı paltar.
j ~ - K ü 1 g ü: gülüş, gülmə, yumor.
j ~ ~ K ü 1 g ü: iflic. «_ Jji jä-& J ər külgü bardı=adam iflic oldu». Bəzən
«külgü» yerinə « j i — - kültgü» də deyilir.
5
c^J K ə r k i : kərki, dülgər aləti.
«-J- K ö r k ə: ağacdan qayrılmış boşqab. Kənçəkcə.
j*% B u 11 u: dəvənin burnuna keçirilən buruntax.
Vj. B i r 1 ə: birlikdə, ilə. «<j Jjl V J . - V * Jf ol məninq birlə ərdi = o mə-
nimlə birlikdə idi». Bəzən j r hərfi sürət xatirinə ixtisar

edilir və « ^ bilə» deyilir.
uki B i b l i : darifülfül, fılfil,istiot.
j ^ T u b 1u 299
: məzar. Bir adama qarğış edəndə «_S - j i j - tubluka tol»
deyilir ki, «məzara gir» deməkdir.
_r—' T o k 11: toxlu, altı aylıq quzu.
Ç a f l ı : şahin.
Ç a ğ 1 a: sərhəddə bir yayda adı.
j-—< Ş u ğ 1 u: tülkü üzümü.
t-^j B ı ç m a: «îJi U»_ bıçma yorıncğa=biçmə yonca»
2 9 9
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər « j t f tublu» sözünü «toplu» kimi (DLT-2005,
s. 578) oxumuşlar. «Topluk» sözünün (DLT-2005, s. 578) torpaqdakı, yerdəki çat, ya-
rıq mənasını nəzərə alsaq, bu çox isabətli oxunuş sayıla bilər.
[Qayda]:
Sonu f m və I əliflə bitən [-ma/mə] və m ə f ul mənasını bildirən sözlər

məsdərlikdən çıxaraq birbaşa isim olur. Onun üçün bun-
ları yazıram.
-—> T u t m a: sandıq.
— J J T u r m a: turp. Yerkökünə «—JJ _ j ~ sarığ turma» deyilir, «sarı
turp» deməkdir. Arğular yerkökünə ^LSJJ^ gizri» deyirlər.
Bunu farsın « J J - gəzər» sözündən almışlar, bu da «yerkö-
kü»dür. Ancaq -> ge bir qədər yumşaldılmışdır. Oğuzlar
buna « j ~ - gəşür» deyirlər. Onlar da farslardan almışlar.
Oğuzlar farslarla oturub-durandan bəri bəzi türkcə sözləri unutmuş,
onların yerinə farsca sözləri işlətməyə başlamışlar. Məsə-
lən, onlar vedrəyə «_rr-f aftabı» deyirlər k i , farscası «^--1
aftabe»dir. Oğuzlar boyunbağına «*'*& kilidə» deyirlər,
bunun ərəbcəsi «»J5»İ kiladə»dir. Digər türklər isə vedrəyə
<<_)ü__ kumğan», boyunbağma «6*. bakan» deyirlər.
Bilinməlidir k i , oğuzların dili incədir.
Türklərin biri əsil və kök, digəri əlavə olmaq üzrə qoşa işlətdikləri hər
bir ismin və fe'lin oğuzlar əlavə olanmı söyləyirlər. Hal-
buki o biri türklər bunu tək söyləməzlər. Söz gəlimi,
türklər bir şeyi bir şeyə qatdıqları zaman «j^J J& kattı-
kardı» deyirlər. Burada kök «_r- kattı»dır, «JAJ* kardı»
sözü əlavədir. Oğuzlar bir şeyi bir şeylə qaşırdırdıqları za-
man «<j4jä kardı» deyib əsil olanı buraxırlar.
Eyni qayda üzrə, türklər «CP-JJ™I edhgü-yawlak» deyirlər. «j—1 edh-
gü» yaxşı, «cP-i yawlak» isə pis deməkdir. Türklər bu i k i -
sini birlikdə işlədirlər, tək olaraq «yawlak» sözünü işlət-
məzlər. Oğuzlar isə bunlan tək, yalnız olaraq işlədirlər.
—j? T i z m ə: şalvarın bağı, torbanın ağız bağı və buna bənzər nəs-

nələr. Bunlar bağ yeri tikilərək və ip keçirilərək bağlandığı
üçün belə adlanır.
t—- T ə g m ə: hər bir adam. « o - — J j j (j%
2
'CJ- - . j j ' J4
1 3
- ~ - təgmə
kişi öz bolmas, yat-yağuk tüz bolmas = hər adam özün
kimi olmaz, yad isə qohumla bir olmaz», (hər adam özün
kimi olmaz k i , ona inanıb sirr açasan, yad adam isə qo-
humla bir ola bilməz).
t—- T ü g m ə: düymə. Köynək, xirqə, kaftan kimi şeylərin düyməsi.
—^v T i k m ə: «-*-— t—v tikmə
nənq = tikilmiş nəsnə».
t—> Ç a 1 m a: kərmə, gərmə. Qoyun ağıllarına və ya dəvə axurlarına
yığılıb kəsilərək qışda yandırılmaq üçün qurudulan təzək.
-—- S a t m a: çardaq. Bu, bağ gözətçisinin gecələr qalmaq üçün ağac
üzərində düzəltdiyi çardaqdır.
— j - S ü z m ə: «keş» adlanan yağsız quru pendir, ayran süzməsi.
->- K a t m a: 'jj ——katma yuğa = ufalanmış çörək»dir, yağda bi-
şirilir.
J
—JÄ K a r m a: yağma, talan. «_s VUj_ _ _ U nənq karmaladı = bir şeyi
yağma etdi».
—j) K ı r m a: hər hansı yuvarlaq bir şey. «c3^ —J) kırma topık = yuvar-
laq top».
-—— K ə s m ə: enli ox təmrəni.
- — - K ə s m ə: pərçəm, yal. Bu şerdə də işlənmişdir:
ju&öJ (_P*4r*
«Tünlə bilə bastımız,
Təgmə yanqak pustımız,
Kəsmələrin kəstimiz,
Mınqlak ərin bıçtımız».
Gecə ikən basqm etdik,
Hər tərəfdən pusqu qurduq,
Yallarını kəsdik,
Mmqlak adamlarmı biçdik.
(Biz onlara gecə ikən basqın etdik, hər yanda pusqu qurduq, atlarm
yallarını da kəsdik. Mmqlak adamlarını öldürdük).
Mmqlak bir yer adıdır.
J&i B ə k n i : buğda, arpa, darı kimi şeylərdən düzəldilən içki, [pivə?].
—«J B a ğ n a: nərdivan pilləsi.
U_ T a ğ n a: « - . —" tağna yawa» yapışqan ağacının püsəsi olub yo-

ğurtla qarışdırılır, tutmaca qatılır; bir dərmandır; tutma-
ca rəng verir.
—— T ə k n ə: təknə.
jj* Ç u r n ı: türk həkimlərinin düzəltdikləri yaxma dərman.
u** Ç i g n ə: mala. Cütcülərin «sürgü» dedikləri alət. Yağma dilində.
J * * * X a s n ı: uşaqları kökəltmək üçün bir kasa içinə qoyularaq
ağızlarına tökülən dərmandır. Hindistandan gəlir.
K o ş n ı: qonşu. Oğuzlar ö n hərfıni o- ş-dən əvvəl söyləyərək
<<____ konşı» deyirlər. İkisi də qaydaya uyğundur, gözəl-
H Ə R HƏRƏKƏSİ İLƏ üM <ü*- <ü*-

FƏ'LAN, FU'LAN, Fİ'LAN BABI
üij T u r b u n: araşdırma, ölçmə. «5~ijj ül' anınq əwin turbunla =

onun evi hardadırsa, araşdır».
üaj> T a r b ı n: türklərin bir boyudur, özlərindən bir başçımn buy-
ruğu altmda yaşayırlar.
üäJ* T a r 11 n: başqa bir yerdən gətirilən qida, yeyəcək.
ürf-—
T a ş 11 n: «<jJJJ Ü£*** J ər taştın bardı = adam dışarı getdi».
ü-*r> Ç i k t ə n: yəhər örtüyü.
_tf_ K a f t a n: kaftan.
ü^Ji B a r ç a n: bir yer adı.
ü^ T a p ç a n: üç ayaqlı süfrə biçimində bir nəsnədir. Əl çatmayan
üzüm salxımlarını dərmək üçün üstünə çıxılır.
ü^>Jr> Ç u r ç a n: Çin yolu üzərində müsəlman sərhəd məntəqələrindən
biri.
ü-o* B a r x a n: Aşağı Çinin adıdır. O, Kaşğar yaxınlığmda olan bir
dağın təpəsindəki qaladır, aşağısmda qızıl mədənləri var.
ü-o* B u r x a n: büt. Heykələ isə «ö*Ji JH bədhəz burxan» deyilir.
ü — J T a r x a n: islamdan öncə verilən bir ad, ləqəbdir, bəy deməkdir.
Arğuca.
ü'-j> Ç ı n d a n: ətirli bir ağac, səndəl ağacı.
ü!-3> Ç ı n d a n: «-l ü'-?> çmdan at = gül rəngli at, qonur at».
Ü ' J - T a w r a n: şalvar bağı. Cüt qolu [kotan qolu] düzəltmək üçün
bir araya gətirilərək hörülmüş iplər.
ü'J#- S ə p r ə n: oğuz şəhərlərindən birinin adıdır. Xalq u - sad hərfı
ilə ü'J#—deyir. Halbuki türk dilində u - sad yoxdur.
1
ü'Ji— S u y r a n: minarə kimi uzun olan hər nəsnə. Oğuzca.

ü**- - 5
T ü g s i n: dördkünc olaraq düyünlənən bir düyün. Bu şeirdə də
işlənmişdir:
j\\ '<A _ U Ä L _ _
Jl & J Ljj__j
j \K* (jj—»So
«Təgmə çəçək öküldi,

Bukuklanıp büküldi,
Tügsin tügün tügüldi,
Yarğalımat yörkəşür».
Hər bir çiçək yığıldı,
Tumurcuqlanıb büküldü,
Dördkünc düyün düyüldü,
Yarılaraq bir-birinə girir.
(Çiçəklər toplandı, sanki tumurcuqlar dördkünc düyünlər kimi bir-
birinə sarılmış, açılmaq üzrə bulunurlar).
ü**-*- T ü k s i n: xalq içindən çıxan, xaqandan üç dərəcə aşağı olan
adam.
ÜJ-—' T o k s u n: doxsan. Əsli «üjt JJ- tokuz on»dur, «doqquz dəfə
on» deməkdir. İki söz birləşdirilmişdir.
1
üJ" ^" 1
S a x s ı n: bulğarlara yaxın bir şəhərdir. Bu, Suvardır.
ÜJ--—* S ə k s ü n: səksən. Əsli ^ÜJ 1
jf** səkiz on»dur, «səkkiz dəfə on»
deməkdir, iki söz birləşdirilmişdir.
<JJ**4 K ö p s ü n: şiltə, mindər.
QIUL»Ş. K i m s ə n: papaq və dingə kimi baş geyimlərini süsləmək üçün
işlənən nazik və girdə qızıl pərəklər.
£P*jf K i r ş ə n: qurğuşuni rəngli ənlik-kirşan, üstübec.
4
öiASS K ö k ş i n: göyümtül, göyümsov. «-*-- ü —*- kökşin nənq =
göyümsov nəsnə».
o^Ji B a r ğ a n: mərsin ağacının meyvəsi.
300
_ - — J B a ş ğ a n: çəkisi əlli ritldən yüz r i t l ə d ə k olan böyük balıq.
Budunun böyüyü də buna bənzədilərək «J'***-) ü-4 budun
başğanı» adlanır k i , «xalqın, ulusun başçısı» deməkdir.
O J * - T u t ğ u n: tutulan, yaxalanan, dustaq, əsir.
T a d h ğ u n: Fərat və ona bənzər böyük çay. Bu söz irmaqlar
üçün ad olan « j - i öküz» kəlməsinin yerindədir.
_ U _ T a 1 ğ a n: «<-*J* Ü—E talğan ig=ürəkkeçmə xəstəliyi, epilepsiya».
_•-»*« S ı ç ğ a n: siçan. Bu məsəldə də işlənmişdir: « o - J - ü ***- 1
'
J J ~ - _r»~- öldəçi sıçğan muş taşakı kaşır = öləcək siçan pi-
şik xayası qaşıyar». Bu söz ərəb dilindəki £fi ^ L J l
sözü kimidir. Bu söz əcəli nədən olacaqsa, o şeyin ətrafın-
da hərlənən adama deyilir.
Ji _lxa-_ S ı ç ğ a n y 111: türklərin məşhur on i k i illik dövrəsindən bir
ilin adı.
_iüj_ S a r ğ a n: şoran yerlərdə bitən bir ot. Bu otun bitdiyi yerə
Ü ^ J - sarğan yer» deyilir. Qamışı qurudan təpəyə də
301
«o*>~ Ü^J— sarğan kamış» deyilir .
300
Başğan balığının çəkisini təyin etməli olsaq, 1 ritl 12 okka, 1 okka 1,283 kq-dır. Bu
hesabla 1 ritl 15,396 kq edir. 50 ritl təqribən 770 kq, 100 riti isə təxminən 1.540 kq
deməkdir. Beləliklə, çəkisinə görə başğan balığı balina deyil, ondan kiçik bir balıqdır.
Ehtimal ki, ya köpək balığı, ya da delfindir. Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə
1 ritlin 130 dirhəm olduğunu yazmışlar (DLT-2005, s.176). Bir dirhəmin 3,12 qram
olduğunu nəzərə alsaq, bu hesabla başğan balığının çəkisi 50 ritl xl30 dirhəm x3,12
qram=20,280 kq və ya onun iki misli, yəni 40,5 kq edər. Təbii ki, 40 kq-lıq balıq da
xeyli böyükdür, ancaq əski türklərin bundan daha iri balıq tanımaması və məhz ona
başğan deməməsi şübhəlidir. Məncə, başğan ya köpək balığı, ya da delfın olmalıdır.
301
Salih Mütəllibov da bu maddəni belə çevirmişdir (TSD, I tom, bet 411). Seçkin Ərdi
ilə Sərap Tuğba Yurtsevərin tərcüməsi isə fərqlidir: «S a r ğ a n: bataqlıqda böyüyən
bir bitki. Bu bitkinin olduğu yerə «sarğan yer» deyilir. «Sarğan kamış»: içində qamış-
ların quruduğu kolluq» (DLT-2005, s.470).
Ü ^ J ä K a z ğ a n: «ja Ü^J kazğan yer = içərisində yarğan, bataqlıq və

çatlär olan yer». Bu şeirdə də işlənmişdir:
_lfi j j _ _ J j L Qİl
_,£ j _ _ j L j—JJ
_ U _ _ J J _j j — J __ı
«Kuş yawuzı sağızğan,

Yığaçyawuzı azğan,
Yer yawuzı kazğan,
Budun yawuzı barsğan».
Quşlarn ən pisi, ən xeyirsizi saxsağan, ağacların ən pisi quşburnu, it-
burnu ağacı, yerin ən pisi qazğan yer, xalqın isə ən pisi
barsğanlılardır. Ağacların ən pisinə azğan deyilir, gül kimi
sarı, ağ çiçəkləri olan ağacdır, sırğa kimi qırmızı meyvələri
olur. Bizim tərəflərdə bağ-bostan kənarlarına əkirlər, çün-
ki bu ağac odun olmağa yaramır, yandığı zaman partlayıb
ətrafa sıçrayır, paltarı və evdəki əşyaları yandırır. Yerin ən
pisi yarğan və bataqlığı olan yerdir, çünki belə yerlər çadır
qurmağa və əkin əkməyə əlverişsizdir. İnsanların ən pisi isə
barsğanlılardır. Çünki onlarm xasiyyəti pisdir, xəsisdirlər.
ÜJ-jä K u z ğ u n: quzğun. Bu məsəldə də işlənmişdir: « J3ji ^Ji
l_i_b _Uu -Jojcja börininq ortak, kuzğununq yığaç başında
=qurdun ovu ortaqdır, quzğununku isə ağac başındadır»,
(quzğun qurdun ovuna ortaq olur, ancaq özünün ovladığı
ovu ağac başmda yeyir). Bu, ərəbin L - _ j tj&ji J »J>- ü*iJi
sözü kimidir.
Ü J * - - K u ş ğ u n: heyvanların yediyi təzə qamış.
_j__a K u ş ğ u n: başqa bir tələffüzü isə « Ü J - - ' uşğun»dur, «turş bir ot
növü» mənasına gəlir.
_ti_9 K u m ğ a n: ibrik, güyüm; gülab şüşəsi.
1 1
_lii» M u n ğ a n: «_r«ş ü *- munğan kişi = gəvəzə, boşboğaz adam».
<jäjj B a r k ı n: « _ ^ öPji barkın kişi = heç bir vəchlə yolundan sapdı-
rılmayan adam».
Ü A H T u r k u n: durğun. «<-»>- ÜJ&JJ turkun suw = durğun su».
___ T a 1 k a n: qovud. Bu beytdə də işlənmişdir:

j _ S iSlju, -SÜL, Jİ-1 C_S( <_ ef
jl_ä __A5O J5_İ _ _ J ——•«£ _ ) - — J
«Oğlum, ögüt alğıl, bilgisizlig kitər,

Talkan kiminq bolsa, anqar pəkməs katar».
Oğlum, öyüd al, biliksizliyi dəf elə,
Kimin qovudu olsa, ona bəkməz qatar.
(Ey oğul, öyüd al, özündən avamlığı, səfahəti uzaqlaşdır, bil k i , qovu-
du olan şəxs ona bəkməz qatar; ağlı olan adam öyüdü qə-
bul edər).
3
ü* * Ç a 1 k a n: yaranın bir yerdən başqa yerə keçməsidir. Ayağı şişən
bir adamın qasığmda da şiş görünməsi kimi.
_ _ _ i K a 1 k a n: qalxan. Türk və oğuz dillərinin birində. Bu şeirdə də
işlənmişdir:
j _ _ _ _ j j i ı_ıj &
ÎULOA __£__ ___
1
^!_.<>j —J
ÜJ-4*j_r*i_>—~"
«Kıkrıp atığ kəmşəlim,
Kalkan, sünqün çumşalım,
Kaynap, yana yumşalım,
Katğı yağı yuwılsun».

Qışqıraraq at sürək,
Qalxanla, süngü ilə vuruşaq,
Qaynayaraq yumşalaq,
Qatı yağı yumşalsın.
(Biz atımıza süvar olub düşmənin üstünə qışqırtı-bağırtı ilə hucüm
edir, süngü və qalxanla vuruşuruq. Düşmənlə üz-üzə gə-
ləndə qaynayınq, sonra barışmaq istəyirlərsə, dururuq,
qatı düşmən yumşalana qədər gözləyirik).
C&j T ə r k ə n: ölkədə, yaxud eldə hakim olan şəxsə xaqaniyyəlilərin
xitabıdır, «ey, sən, itaət olunan» deməkdir. Yalnız xaqan-
lara və xaqaniyyəlilərə deyilir.
oi-j T ə r k i n: tez. « J - ö%j> tərkin k ə l = tez gəl». Əsli tərk» olub
çabuqluq deməkdir.
ü r k ü n: oymaqların, qohumların toplandığı yer, ata-ana evi.
«_;__ b ü - j j ja kız türkünigə kəldi = qız atası evinə gəldi».
Bu şeirdə də işlənmişdir:
JJ <S üjl l—-_
fü_JJ 1*1 Ijl
f
^J-
c** ^
ä
S S J
J> J>'-J>c5-f
«Kəlsə abanq tərkənim,

Etilgəmət türkünim,
Yadhılmağay tərkinim,
Əmdi çərig çərkəşür».
Gəlsə əgər tərkənim,
Oymağın halı xoş olar.
Evləri də dağılmaz,
İndi qoşun səf tutur.

(Xaqanı yabakularla vuruşmada yardıma çağıraraq deyir: əgər xa-
qanım köməyə yetsə, oymağın halı xoş olar, evləri yıxıl-
maz, hərb səfləri düzülmüşdür, ey xaqan, imdada yet).
ö%J> T ə r k i n: toplu olan, toplanmış hər şey. «<-*>- öfj> tərkin suw =
yığılmış su», « > - öfj> tərkin sü = yığılmış qoşun».
^ T ə r k ə n : Şaş şəhərinin adıdır. Əbu Bəkr əl-Kəffal üş-Şaşi bu
2 3
şəhərdəndir. Əsil adı « - - u™ Taşkənd»dir, daşdan qurul-
muş şəhər deməkdir.
üfc-i- T ü ş k ü n: tikanlı gəvən kolu.
___* Ç ə t g ə n: gəm, yüyən.
___»k Ç ü m g ə n: çəmənlik, ayrıq otu.
öf** Ç i w g i n: «u-l öfh- çiwgin aş=doyuran, yağh aş». Heyvanları
kökəldən bir ota da «-"' öi&* çiwgin ot» deyilir.
Ü J ^ - S i t g ü n: oğuz şəhərlərindən biri.
_£>- S ü z g ü n: rəngi qara, tikanlı bir dağ ağacıdır.
öfJf K i r k i n: erkək dəvənin qızğın [höyür] zamamdır. « Jfjf 'J**
j*jl boğra kirkini kirdi» deyilir k i , «dəvənin qızışma, hö-
yür zamanı gəldi» deməkdir.
öf& K ə w g i n: «u-l öf& kəwgin aş = doyurmayan aş». Bu, «öfi?>
çiwgin» sözünün antonimidir. Heyvanları doyurmayan
qüvvəsiz ota da öf^ kəwgin ot» deyilir.
öh& K ə 1 g i n: qabarma. Ərəbcə -« mədu sözü ilə böyük çay və də-
nizlərin daşırmış kimi qabarması ifadə olunur. Bu, selə
bənzəyir.
öf-4 L i m g ə n: sarı ərik.
Ü&i B a k 1 a n: «jj ££&> baklan kuzı = təzə və kök quzu».
ö&i B ə 1 g ə n: kişi adı.
CP*-> Ç u ğ 1 a n: karluq boyunun böyükbrinin adlarmdandır.
üi&L* S ü g 1 i n: qırqovul quşu. <<_J--- süwlin» kimi də tələffüz olunur.
_L_u B a t m a n: batman. «*-l _L_v j # bir batman ət = bir batman ət».

öi**-> Ç u k m ı n: qurabiyyə şəklində bişirilən bir çörəkdir. Kəfkirdə
su buğunda bişirilir, ən rahat həzm olunan çörəkdir.
_____ S ö k m ə n: igidlərə verilən bir addır. «Savaşda səfləri yaran,
sökən» deməkdir. Bu, «_F-*j- sökti nənqni» sözündən
ahnmışdır, «bir şeyi sökdü, atdı» deməkdir.
___*_ S ı k m a n: üzüm sıxma zamanı.
ü^-js K u r m a n: yay qabı, futlyar. Oğuzca və qıpçaqca « _ t - j - c-yS kiş
kurman = ox və yay qoyulan qab, futlyar». Əsli «belinə
qurşaq bağla» demək olan «_t»jj-kurman» sözündəndir.
_ U _ K ə t m ə n: kətmən, yeri toxalamaq üçün işlənən alət.
ö^jjS K ö z m ə n: közdə bişirilən çörək, közləmə.
İKİNCİ VƏ ÜÇÜNC Ü HƏRFLƏRİ ARASINA

HƏRF ARTIRILAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ * - - F Ə ' A L A B A B I
302
W a m a t a : qədaif, şəkərbura xəmiri kimi incə bir xəmirin
adıdır. Yağlı toyuq, yaxud ət qızardılan zaman yağ sızma-
sın deyə ona sarınır.
_r>ljä K a r a ç ı : qapılangəzəndilənçi, q a r a ç ı . 303
ja-*- K ə 1 ə ç ü: söz. Oğuzca.

tAj-_ K ü m i ç ə: ağcaqanad.
j j t j j T a b a r u: «_;-- jjW^ <-*?>- j f ol məninq tabaru kəldi = o mənə
tərəf gəldi», ^tfJjjjjtjJ <-*J Jf ol anınq tabaru bardı = o ona
tərəf getdi». «Taba» sözü yan, tərəf, cəhət mənasındadır, -
ru sonra artırılmışdır.
jj->- X u m a r u: miras. «pj4 j j - * - <J J
jji bunı atamdan xumaru
buldım=bunu atamdan miras buldum, mənə atamdan mi-
rasdır».
j j t - - X u m a r u: yadigar olmaq üzrə verilən mala deyilir. Böyük-
lərdən biri öləndə malmdan ən gözəl hissə xaqan üçün ay-
3 0 2
Sözün əvvəlində samit bir hərf olmahdır. Çinlilər (DLT-Çin, I cild, s.470) və
Hüseyn Düzgün də bu sözü «yamata» ( - J J S.263) şəklində, Seçkin Ərdi i l ə Sərap
T u ğ b a Yurtsevər isə «tamata» kimi (DLT-2005, s.526) oxumuşlar.
3 0 3
Zənnimcə, «Qaraçı» sözü qara rənglə bağlı deyil. Bu söz qaraçıların vətəni olan
Hindistan yarımadası, özəlliklə bugünkü Kəraçi şəhəri i l ə əlaqədardır. Bilgi üçün.
nlır. Bu mala da «JJ—- xumaru» deyirbr. Bu söz «xatirə,
yadigar» mənasındadır. Bu söz qadına və kişiyə ad olaraq
da verilir. Uzaq səfərə çıxan bir adamın qohumlarma qoy-
duğu mala da «xumaru» deyilir.
I j j _ N a m ı j a: qadmm bacısımn əri, bacanaq. Çigilcə.
j - £ ~ - Ş a 1 a ş u: Çində istehsal olunan parça növü.
_ - j _ - Ş a m u ş a: yeyilən otlann bir növü.
j c l jä K a r a ğ u: «zaç» deyilən qara boya.
jfrljä K a r a ğ u: kor.
jäyjä K u r ı ğ u: «<-S-3-»'J-HJkurığu nənq = qurumaq üzrə olan nəsnə».
Bir şeyin quruduğu vaxta da belə deyilir.
jfrljä K ı r a ğ u: qırov. Soyuq gecələrdə düşür.
jfrtjj B u z a ğ u: buzov. Bu məsəldə də işlənmişdir: « j j - i'J?>ji _j-l->i
___£ əwdəki buzağu öküz bolmas=ev buzovundan öküz
olmaz». Bu söz şan-şərəfdə, ərdəmdə, mövqedə yüksəldiyi
halda qohumlarının hələ uşaq kimi baxdığı adam haqqın-
da söybnir.
jfrlJJ B u z a ğ u: « _ - Ş 'jP>ji buzağu tılı = siçan kimi kiçik bir heyvan».
j»K£4 B o ş u ğ u: 'j*j**i »» at boşuğu boldı = atı boş buraxmaq
zamanı gəldi». Başqası da belədir.
1
J P L _ T u ş a ğ u: « t s 4 J - - — at tuşağu boldı = atm ayağma cidar
vurmaq zamanı gəldi».
jetäj B u k a ğ u: qandal. Oğrulann qollarına vurulur.
j - t _ T a k a ğ u: toyuğa və xoruza verilən addır. Xoruza « j - t _ _ _ j 1
erkək takağu», toyuğa is « j - t _ J£ tişi takağu» deyilərək
bir-birindən ayırd edilir. Bu məsəldə də işbnir: « jb-Hji
L__>i j c l _ __st_ll _ , - j _ _y—_ yazıdakı süwlin ədhərgəli əwdə-
ki takağu ıçğınma=çöldə qırqovul axtararkən barı evdəki
^8 Mahmud Kaşğari
toyuqdan olma». Bu söz meydanda olmayan bir şeyi ələ
keçirmək üçün əlindəki xərcləyənə deyilir.
j ^ t - T a k a ğ u: <<Ji£tä takağu yılı = türklərin on iki ilindən biri».
1
j - ^ T a 1 a ğ u: tez təsir edən və öldürən ağı, zəhər.
j - i - T a 1 a ğ u: daxili bədən ağnsma da « t a l a ğ u » deyilir.
j c L _ T u m a ğ u: timov, nəzlə, qrip.
j ^ — i K a n a ğ u: neştər, qan almaq üçün işlənən alət, lanset.
t i j i B ü t ü g ə: badımcan.
jfistj B i 1 ə g ü: bülöv.
j*lj? T i r ə g ü: dirək, üstündə bir şey duran, bir şeyə dayaq olan hər
nəsnə, sütun və buna bənzər şeylər.
j * l j - K ə r ə g ü: türkmənlərin dilində «çadır» deməkdir, köçərilərə
görə, «qışlıq ev» mənasma gəlir. Bu məsəldə də işlənmiş-
dir: <<j& j s i j - _fJj- — - kək kördi, kərəgü yüdhti = sıxıntı
gördü, çadırını söküb kürəyinə aldı».
j * l j - K ö z ə g ü: maşa. Bu kəlamda da işlənmişdir: «<-£J t—IJ _ J J ( j-l j i
OMIAŞ közəgü uzun bolsa, əlig köyməs = maşa uzun olsa, əl

yanmaz». Bu söz oğul-uşağı çalışaraq, işləyərək rifaha ça-
tan şəxs üçün deyilir.
t5Li*_ K ö ş i g ə: zəif kölgə.
j ~ - K ə 1 ə g ü: çöl siçanı növündən bir heyvan.
t % - K ö 1 i g ə: qatı kölgə.
_r 4 Ç u m a 1 1 3 0 4 : qarışqa. Çigilcə.
jL
Ç u m 111: J ^ çumılı boldı = bürküdən adamın gözləri

qaraldı, başı hərləndi».
J£ K ə b ə 1 i : gecə işıq ətrafında uçan pərvanə.
3 0 4
Bu və bundan sonrakı sözü Salih Mütəllibov «çumılı» (TSD, I tom, bet 419), Seçkin
Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər «çüməli» kimi (DLT-2005, s.245) oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk i±l
HƏR N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ <A*i F Ə ' A L A N , FƏİLƏN BABI
ö jiJ K a r ı z a n: çox yaşlanmış adam.

3 0 5
_IİJA Ç ıpkan : innab.
_ÜUA Ç ı p k a n: bədənə çıxan qırmızıbq. İnnaba bənzədiyi üçün bu ad
verilmişdir.
ü-1 J K a r a k a n: dağda bitən ağaclann bir növü.
_UJİ> Ç u 1 1 m a n: «uM çulıman iş = içindən çıxılması müşkül
iş». Bu söz əslində su yığılmasına deyilir. Kənçəkcə.
HƏR N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ _4-i FƏ'ƏLİ B A B I
. - J S T a t ı n d ı : <<^J-<s^ tatmdısüt = bolsüd».

j •• S a ç ı n d ı: «---» <Jsaçındı nənq = saçılan, yayılan nəsnə».
T ı d h ı n d ı : <<-*--_*4-tıdhındınənq=əsirgənən,yasaq nəsnə».
_4_ K e d h i n d i : « ö J - k e d h i n d i ton=çoxgeyilənpaltar».
_ j - j - S ür ün d i : « J _ S ^ J - süründi ər = hər yerdən sürülən, sürgün
olunan adam».
j^J K ı r ı n d ı: hər hansı bir şeyin qırıntısı.
I j j j j Z ə r ə n z ə: yabanı mərsin, yaxud «durdabak» deyilən bir ot.
Toxumuna «<j'J • j - j j zərənzə uruğı» deyilir.
_;_jj_ S ü z ü n d i : « < - » j - j^'S^ süzündi suw = süzülmüş su».
<jJjja K a z ı n d ı: «<jj> J*3< kazmdı toprak = qazılmış torpaq».
j-&i B o ğ u n d ı: heyvanın sidik axarı, insamnkı deyil.
_;_jL_ S a 11 n d ı: « - — ( _J-4- salındı otunq = selin sahilə atdığı odun».
_ ; _ ) _ S a İ ı n d ı: <<--»-» J-^ sahndı nənq = atılan, çıxarılan nəsnə».
105
Bu və bundan sonrakı söz orijinalda «çıpkan» kimi verilmişdir. Babın tələbinə uy-
ması üçün «çıpıkan» şəklində olmalıdır.
S u 1 u n d ı: kişinin arxaya doğru saldığı (ənsədə saxladığı) saç.
Əsli « - - - i j ^ salındı nənq»dir, «salınan, buraxılan nəs-
nə» deməkdir. Bu, fəsih olmayan sözdür.
_*4- T a m ı n d ı : « - i j - _ * - y - tamındısuw = sudamlası».
_;___ K ö m ü n d i : «-—•*- j & & kömündi nənq = gömülmüş, basdı-
rılmış nəsnə».
[Qayda]:
J
Fe'l köklərinə ü <J hərfləri [yəni -indi şəkilçisi] artırmaqla onlardan
isim düzəldilir. Bu halda sözün mənası «bir şeyin artığı»
demək olur, yaxud ismi-məf ul mənasına gəlir. Bu da ərəb
dilinin 4 — - babına uyğundur.Bunun başqa bir variantı
da vardır. Əmr forması olan kökün son hərfi ilə keçmiş
zaman şəkilçisi olan - j [-di/ti] arasına bir 0 n hərfi yer-
ləşdirilir (süz+n+ti) və söz məf ul mənasında ismə çevrilir.
Məsələn, « t , j j j - _-—- suwnı süzti=suyu süzdü» cümləsin-
dəki «_»jjj- süzti» fe'linin sonuncu k ö k hərfi olan j z i l ə
keçmiş zaman şəkilçisi olan •V— [-di/ti] arasına bir 6 n
hərfi əlavə edilərək « - i j — _;-_—süzündi suw» ifadəsi yara-
dılır k i , «süzülmüş su» deməkdir. Beləliklə, fe'l üzərində iş
icra edilən isimdən başqa bir şey olmur, bunun mənası
«süzül müş su» deməkdir. Digər isimlər də bu qayda i l ə
yaranır.
_J--FÜ'LULİBABI
ijL\ju P ü s t ü 1 i : «qara çuğundur» deyilən bir ot.

Üç hərflilər bölməsi bitdi.
[DÖRD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ]
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ <M' < J ^ ~ < J - >

FƏ'LƏL, FƏ'LAL, FƏ'LUL BABI
<——4B u ş ğ u t: şəyird, sənətkar şəyirdi.

<—•> T a r m u t: dağların təpələri, dərələri. ^j _.-» tağ-tarmut
keçtim = dağ-təpə keçdim».
<--—- T ə k ş ü t: dəyişmə, qarşılıq, əvəz; qəlp pul verib həqiqi pul al-
maq kimi.
<işjj R a p ç a t: biyar. Bəyin xalqdan yük heyvanlarını alıb pulsuz
306
yük yüklətməsi, daşıtması kimi. K ə n ç ə k c ə .
<^*JA Ç a p ğ u t: çaput, şiltə.
< ^ j ä K a r ş u t: zidd. Gecə ilə gündüz kimi.
^ 3 K ı z ğ u t: cəza, işkəncə. Başqalarına ibrət olması üçün suçlu bir
adama xalq qarşısında işkəncə verilməsi.
K a w ş u t: iki xanın ölkələrinin təhlükəsizliyi məqsədilə görü-
şərək barışmaları.
<—-— K a w ş u t: kişi adı.
<^jj>- L ü ç n ü t: iməcilik. Buğda və buğdaya bənzər şeyləri təmiz-
ləməkdə kəndlilərin köməkləşməsi. Bu, bəzən kəndlilərin
3 0 6
Bu söz («<^JJ») «Divanü lüğat-it-türk»də r hərfi i l ə başlayan yeganə sözdür.
Bundan başqa bir -rak şəkilçisi də var.
bir-birinə bir kölə və ya heyvan göndərərək xırman döy-
dürmək üçün etdikləri köməkdir. Kənçəkcə.
cXJ*^ B ı ç ğ u ç: qayçı, hər hansı bir şeyi kəsən nəsnə.
ÇX>J4 B U d r a Ç: yabaku böyüklərindən birinin a d ı . o ^ ? u ^ - J
Bəkəç Arslan Tigin dövründə müsəlmanlara əsir düşmüş-
dür.
çlJLuu B ü s k ə ç: çörək.
Y e r k ü ç: qılınc kimi taxtadan qayrılmış uzun və enli bir ağac
parçasıdır, kürədəki çörəyi çevirmək üçün istifadə olu-
307
nur .
T u t m a ç: türklərin məşhur bir yeməyidir. Bu yemək Zülqər-
neyndən qalmışdır. Belə icad edilmişdir: Zülqərneyn zül-
mətdən çıxdıqdan sonra azuqəsi azalmış, yamndakılar
ona «_.' -—• Jji bizni tutma aç», yəni bizi ac saxlama, yo-
lumuzu aç, yurdumuza-yuvamıza qayıdaq kimi sözlər söy-
ləmişlər. Zülqərneyn də alimlərlə məsləhətləşmiş və bu
yeməyi icad etmişdir. Bu yemək bədəni qüwətləndirir, üzə
qırmızıhq verir, çətin həzm olunur. Tutmac yeyildikdən
sonra suyundan da içilir. Türklər bu yeməklə tanış olanda
ona «_.—_ tutmaç» demişlər. Əsli «_!<-»- tutma aç»dır, i k i
<—li əlif birdən atılmışdır, «özünü ac tutma, bu yeməkdən
bişir, ye» deməkdir.
_.j»- T u t ğ u ç: qəlyanaltı; bir azca yemək.
_ . j - > T u d r ı ç: zibil, gübrə, peyin. Arğuca.
3 0 7
Bu i k i maddədə baş sözlər yerində qalmalı, onların mənalan isə çarpaz şəkildə
dəyişməlidir. Bəsim Atalayın qeydinə görə ( D L T , ı, s. 452) vəziyyət belə olmahdır:
« _ J ^ « yerküç» sözünün qarşısında «çörək»; «_L£-4 büskəç» sözünün qarşısında isə
«qılınc kimi taxtadan qayrılmış uzun və enli bir ağac parçasıdır, kürədəki çörəyi çe-
virmək üçün istifadə olunur» yazılmalıdır.
w j * 2 T a 1 ğ u ç: heyvana yüklənən yüklə ip arasına qoyulan ağacdır.

Bir neçə dəfə büküldükdə ipi çıxır, tay sürüşmür, müva-
zinət pozulmur.
çtfi. T a w ğ a ç: Maçinin adıdır. Bura Çindən dörd aylıq məsafədədir.
Çin əslində üç qismdir: birincisi Yuxarı Çindir k i , şərq-
dədir, buraya <<(TU_ Tawğaç» deyirlər. İkincisi Orta Çin-
dir, bura «<j^ Xıtay» adlanır. Üçüncüsü Aşağı Çindir,
buraya isə <<tf*ji Barxan» adı verilir. Barxan Kaşğarda-
dır. Lakin indi Maçin «Tawğaç» adı ilə tanınmışdır, «Xı-
tay» ölkəsinə isə Çin deyilməkdədir.
__İ_ T a w ğ a ç: türklərin bir boyudur, bu diyarda yaşayırlar. Bu söz-
dən alınaraq onlara « - — —5 Tat Tawğaç» deyilir k i , bu da
w
uyğur, tat, çinli deməkdir. Bu, Tawğaçdır.

_ _ _ T a w ğ a ç: böyük və əski tikililərin hamısına birdən «_?^
Tawğaç edhi» deyilir. Ərəblər də eyni qaydada öz əsər-
lərinə « - - ad qövmünün əsərləri» deyirlər. Xanlar Tawğaç
sözünü özlərinə ünvan qəbul edərək « ü — w - — Tawğaç
xan» adını daşıyırlar. Bu, «ölkəsi böyük və qədim olan
xan» deməkdir.
g ü i . _ _ T a t - T a w ğ a ç : buradakı «tat» sözündən farslar, «Tawğaç»
sözündən isə türklər murad edilir. Məncə, ən doğrusu elə
bu söylədiyimdir. İslam ölkələrində də belə bilinir, orada
da elədir. Hər ikisi də doğrudur.
T a w ğ a ç : «_-""• 4 - — tawğaç yudası» küncüt çiçəyinin
w yarpa-
ğına bənzər yarpaqları olan ağacdır, dərman üçün istifadə
olunur.
g ä j - S a r k a ç: qaramuq otu, kasnı, yabanı hindibaya bənzər bir ot-
dur.
_ A > - S u r k a ç: lök ağacmm yapışqanıdır, bununla qılınc, xəncər,
kəski kimi şeylərin qəbzələri bərkidilir.
S ə r n i ç: dəvə dərisindən düzəldilən su tuluğu, ağacdan oyulmuş
308
qab .
_..--- S a ğ d ı ç: sağdış, dost.
_..•—- S u ğ d ı ç: qışda dostlar arasında növbə ilə düzəldilən şülən,
gəzmə ziyafəti.
£o__ S a w d ı ç: qələmçələrdən hörülərək içinə meyvə və buna bənzər
şeylər qoyulan nəsnənin adı; səbət, sələ.
_•—- S ə n k ə ç: fındıq boyda alma növü, dadlıdır, ağ və qırmızı növ-
lərivar.
_£- K a t k ı ç: çayana bənzər bir həşəratdır, insam çalır. Arğuca.
_l__ä K ı s ğ a ç: qısqac, kəlbətin.
____ K u s ğ a ç: kiçik, qara bir heyvandır, adamı dişləyir. Oğuzca.
£___ K u ş ğ a ç: sərçə quşu.
_ J J - K ə r p i ç: kərpic. Bişmişinə « _ J J - y*i pışığ kərpiç» deyilir, bişmiş
kərpicin başqa bir adı «tuğla»dır.
_4j* K i r t ü ç: «_r4* _-jŞ kirtüç kişi = paxıl və xasiyyəti pis adam».
j***i B a ş t a r: oraq. Arğuca.
j & j B ə k t u r: kişi adı. Əsli «jj2 ^ bək tur=bərk dayan»dır . 309
j*~i B ü k t i r: dağlardakı sıldırım və uçurumlar. Bu şeirdə də işlən-

mişdir:
308
Salih Mütəllibov bu sözü belə çevirmişdir: «ağacdan düzəldilən çəllək» (TSD, I
tom, bet 423). Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə bu sözü «sarnıç: içinə süd
sağılan dəri bir qab» kimi (DLT-2005, s. 473) oxumuş və mənalandırmışlar.
3 0 9
Salih Mütəllibov bu sözü «Bəgtür» şəklində oxumuş, «daim öz yerində dur, çox
yaşa» kimi mənalandırmışdır (TSD, I tom, bet 424). Hüseyn Düzgün bu sözü «bəktur»
( - J J s.256), Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər isə «bəktür» <DLT-2005, s.181)
kimi oxumuşlar.Çinlilər də «bəktür» kimi vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.481).
3
Ji ıj* <T4ä—^ t r
«Ağa büktir üzə yordım,

Barık yakıp kıya kördim,
Anı bilip takı bardım,
Tükəl yağı töri toğdı»
Sərt yamaclara çıxıb yürüdüm,
Bir qaraltı görüb yaxınlaşdım.
Onu tanıyıb yanına vardım,
Yağıların tozu qopdu.
(Dağın sərt yamaclarına çıxıb gəzdim, orada bir qaraltı gördüm, ta-
nıdıqdan sonra üstünə getdim, düşmənlər məni görüb tez
qaçdılar, onların tozu göyə yüksəldi).
ü
JA B a 1 d ı r: dağın burun kimi çıxan yeri, «JJA ct tağ baldırı»
deyilir.
JA B a 1 d ı r: ögey, «&JA baldır oğul = ögey oğul», «j^jA baldır
kız = ögey qız».
j£t B a 1 d ı r: «£j2j.4! baldır tarığ = yazbaşı əkilən əkin». Ən yaxşı əkin
vaxtı elə budur. Hər hansı bir iş ilk çağında görülürsə, ona
«JJL baldır» deyilir.
J J L B a 1 d ı r: döl zamanı doğulan ilk quzuya da «jj* J A baldır kuzı»
deyilir. Bu dörd sözün hamısında y b səsi qalm tələffüz
olunur.
J_Ü J4 B u 1 d u r-b u 1 d u r: JAJ4 a
— ' o™ taş kudhuğka
tüşti, buldur-buldur etti = daş quyuya düşdü, buldur-bul-
dur səsi çıxdı».
Mahmud Kaşğari
310
j.4ı B 11 d ı r: bildir/bıldır, keçən il, bir i l d i r .
jl*4 B u 1 ğ a r: hamının tanıdığı bir türk şəhəri.
j * - T ü 1 f i r: örtü, pərdə, qadın örtüsü, qumaşdan və ipəkdən tikilir.
j ^ j . ^ Ç a 1 d ı r - ç a 1 d ı r: «J& J ^ J ^ ^ J ok kiştə çaldır-çaldır
etti = ox sədəqdə, oxdanda çaldır-çaldır etdi». Yel əsəndə
otların çıxardığı səsə də belə deyilir.
j<** Ç a ğ m u r: şalğam.
j * * * Ç a m ğ u r: bu da şalğam deməkdir, <» m i l ə £ ğ hərfınin yeri
dəyişmişdir.
jäj*- S ə r k ə r: yol kəsən, quldur, harami. Karluqca.
j . - - K a n d ı r: aşılanmaya yarayan dəri soyulduqdan sonra ətin üzə-
rində qalan incə zər.
j - ~ K ə s t ə r: saxsı. Uç dilində.
j ± ~ — K ə ş m i r: türk ellərində bir şəhərin adı. Bu şəhəri tanrı pey-
ğəmbəri Süleyman salmışdır.
J—• M a n d a r: sarmaşıq, ağaclara sarmaşan bir bitki. Çox vaxt
ağacları qurudur. Oğuzca.
JJj^ B u r d u z: bağ, bostan. Bu söz türkcə deyil.
j£ B a 1 d ı z: arvadın kiçik bacısıdır. Ərin bacısma isə baldız deyil,
<<J5ü*_ sinqil» deyilir.
j * J T a r m a z: xiyar növü.
j — i K u t s u z: işləri tərs gedən adam. Bu məsəldə də işlənmişdir:
«jUu ^ LuıjS üc_i j _ _ kutsuz kudhuğka kirsə kum yağar =
uğursuz adam quyuya girsə, qum yağar, quyu qumla do-
lar». Bu, ərəbin bu sözünə oxşayır: J-'JJJ-1 \'4 'j JjSl JJSI 1-1
3 1 0
Salih Mütəllibov bu sözü «buldır» kimi oxumuşdur (TSD, I tom, bet 425). Hüseyn
Düzgün «bıldır» (<_ J J s.258), Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005,
s. 186) və çinlilər «bıldur» (DLT-Çin, I cild, s.482) şəklində oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk __ ZIİ
jpj) K ı r k ı z: qırğız, bir türk boyu.
jlSa K a 1 b u z: loxma. dilim. «_r»~- tf-Wji- kalbuzladı nənqni = o şeyi
tıxdı, uddu».
j _ _ K u n d u z: su iti, qunduz.
j * - K u n d u z: «_t jÄJ-tkunduz kayrı = qunduzun xayasından hazır-
lanan dərman».
j _ _ K ü n d ü z: gündüz.
j _ _ M u n d u z: axmaq, gic. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: «
___1 J _ J L-J _!_-) bJ _-_ o*ä! W j--» neçə munduz ərsə eş
edhgü, neçə əgri ərsə yol edhgü = nə qədər axmaq olsa da,
eş-dost yaxşıdır, nə qədər əyri olsa da, yenə yol yaxşıdır»,
(dost səfeh olsa da, çöldə yalnız qalmaqdansa, onunla ol-
maq yaxşıdır, çölün düzündə hara gedəcəyini bilməyib elə-
belə getməkdənsə, əyri yolla getmək yaxşıdır).
j _ _ M u n d u z: «<_?! j — • munduz akın=qəfil gələn sel».
j _ u M u n d u z: «->1 1*JJ* j _ - munduz yorığa at = yorğa yerişdən başqa
yeriş bilməyən at».
(JJLİAI B ı Ç ğ a S: xalq arasında bağlanan saziş. Bu şeirdə də işlənmişdir:
JjŞ <-*i o- *^ J 1
J 51
jijjltft-iu- —
j.J2J _ı_u _|J—j—
J J ^ » J ? - u k _U_u
«Bıçğas bitik kılurlar,

And key yəmə berürlər,
Xandın basut tilərlər,
311
Basmıl, ç o m a l tirgəşür».
3 1 1
Bu söz başqa yerlərdə «J4> çomıl» imlası ilə verilmişdir.
4 4 8
Mahmud Kaşğari
Saziş bitiyi yazırlar,
Möhkəmcə and içirlər,
Xandan kömək diləyirlər,
Basmıllar, çomullar yığışırlar.
(Xaqana qarşı çıxmamaq, ona bağlılıq və sədaqət haqda müqavilə
mətni, andlaşma yazaraq xalq yabaku hərbində xaqandan
kömək istəyir. İndi basmıllar və çomullar savaş etmək
üçün toplaşırlar).
c-uSuB ə k m ə s: pəkməz. Oğuzca.
c-WJ K ı r b a s: « J O-WJ? kırbas ər = başının tükü tökülən, artıq ba-

şında tük bitməyən adam».
LHWJ-J Y U r b a Ş: «o*i' <J-W_W yurbaş ış = içindən necə çıxılacağı bilin-
məyən dolaşıq iş».
O*'JH B a t r u ş : «-*>- O*'JH batruş suw = bulamq su». Suyu azalaraq
xəmiri çoxalan əriştə şorbası da belədir.
O*^-H B u 1 ğ a ş: düşmənin hücumu ilə xalq arasma düşən çaxnaşma,
qarışıqhq, vahimə, xaos.
3 1 2
c-tij? T i r k e ş : sıxıntı vəizdihamüzündənhərəkətetməkçətinliyi.
c-tSjj T i r k e ş: dərələrin suyunun toplandığı yerə «_r-i-j" U j - suw
tirkeşi» deyilir.
Ä Ç u 1 b u ş: ələ və paltara bulaşan meyvə şirəsi.
c ^ - j " S a r m a ş: bir şeyin bir şeyə sarılması, girməsi. Bir qarışıqlıq
zamanı xalqm bir-birinə girməsinə, dalğalanmasına
«_; jjj JUJuı sarmaş boldı» deyilir.
O**4*M S u w s u ş: buğdanın qüvvəsi getdikdən sonra alman son suyu.

Üzərinə su qatılan ayran da belədir.
312
Seckin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bunu «tergəş» oxumuşlar (DLT-2005, s.554).
<J>& K a 1 1 1 ş: qatılma. Axar suların bir qovşaqda toplanması. Buna

« _«j-' suw katlıştı» deyilir.
o*— K a t m ı ş: kişi adı.

Ü-?JŞ K ı r t ı ş: həm insanın, həm də başqa canlının üzünün rəngi.
« (j**4 ji-üjä <--Sj- körklüg kırtışlığ kişi = üzünün rəngi
gözəl adam». Yer qabığına <<<j**4j) JJJ yer kırtışı» deyilir.
Hər üzə və qabığa «kırtış» demək olmaz.
O-PJ* K a r ğ ı ş: qarğış, lənət. «' j J&J <_•____ tənqri karğışı anınq
üzə» sözü «tanrmm lənəti onun üstünə olsun» deməkdir.
Bəzən bu söz sifət olaraq işlədilir və <<(j*4 o-fjfl karğış k i -
şi» deyilir ki, «məlun, qarğınmış adam» deməkdir.
o-— K o 1 d a ş: qoldaş. Bu söz ancaq böyüklərin nökərləri, xidmətçi-
313
ləri haqqında işlədilir .
O*4JŞ K i r d ə ş: bir həyətdə səninlə bərabər yaşayan qonşu.
314
_WJJ B u r b a ğ : işi uzatma, yarıda qoyma.
Ü_y B ı r k ı ğ: atın və eşşəyin gənizdən səs çıxarması, fınxırması. Buna
«_»*•_« — at bırkığı» deyilir.
jäjj B u r k u ğ: dərinin və dəriyə bənzər şeylərin çəkilib büzüşməsi.
B a ş 1 a ğ: «-»-- ^5L_J başlağ nənq = buraxılmış şey». Həmin mo-
del üzrə <<J*k ^5t_u başlağ yılkı» başlı-başma buraxılmış
heyvan deməkdir.
_.J*J B ı ğ r ı ğ: çuval, dağarcıq, tuluq kimi şeylərin ağzınacan dolu
olmasından sonra onlarda yaranan girinti və çıxıntı.
3 1 3
Salih Mütəllibov «nökərləri, xidmətçiləri» yerinə «bolalari», yəni «balaları, uşaq-
ları» yazmışdır (TSD, I tom, bet 429). Belə çıxır k i , o, Bəsim Atalay nəşrindəki «uşak»
sözünü «bala» kimi anlamış və standart səhvə yol vermişdir. Türkcə «uşak» sözü azər-
baycanca, eləcə də özbəkcə «uşaq» və «bola» deyil, məhz «nökər və xidmətçi» de-
məkdir.
3 1 4
Bəsim Atalayın fıkrincə, bu söz «_Wji burbağ», deyii «_WJJ yurbağ» olmalıdır ( D L T ,
I.s.461).
_5lu T a b 1 a ğ: bir şeyə razı olmaq. «'j*j-i -5-e5Lu - v - l o*! Ji bu ışta
J 1
səninq tablağınq barmu = bu işdə sənin razılığın varmı».

İ'jA T a p z u ğ: xalqın bir-birini sınağa çəkdiyi tapmaca. J
«C JJJ ej&jjj
tapzuğuk tapuzdum = tapmaca tapızdırdım».
J
_-—• T u t s u ğ: vəsiyyət. <<?'j- _ - —j ~ l <> mən anqar tutsuğ tutuzdum
=mən ona vəsiyyət etdim».
_JJJ T a r 1 1 ğ: yük ipi, sarğı kəndiri . 315
j j j j T a r 1 1 ğ: hər hansı bir məsələ ilə əlaqədar xaqanın öz adamlarını

çağırması. «_"•— _rf* j
J J
o-^ bəgdən tartığçı kəldi = bəydən
dəvətçi gəldi».
_fljj T u r k u ğ: həya, utanma. «_s A _äj- O - - - J ol məndən turkuğ boldı
=o məndən həya etdi, utandı».
_jj-» T u ğ r a ğ: tuğra, tura, xaqanın möhürü, buyruğu. Oğuzca. Bunu
türklər bitməzlər, mən də əslini bilmirəm.
_Jj~ T u ğ r a ğ: qayıdanda geri almmaq üzrə savaş zamanı əsgərin
316
minməsi üçün xaqan tərəfindən verilən at .
ÎJJJ T 1 1 d a ğ: bəhanə. «jj& _tJİJ j—1 J ol angar tıldağ kılur = o ona
317
bəhanə tapar». Farscası «<tyi bəhanə»dir .
T o ğ s u ğ: «_^-- üJ- kün toğsuğ=gündoğar, şərq».
<y**i B a t s ı ğ: «_**»J ÜJS kün batsığ = günbatar, qərb».
_jj-2 T a 1 k ı ğ: dağların birləşdiyi yer.
3 1 5
Salih Mütəllibov bu sözü «yəhər qayışı» kimi tərcümə etmişdir (TSD, I tom, bet
429).
3 1 6
Bəsim Atalayın qeydinə görə, bu söz ( « _ l j ~ » ) yazma nüsxədə « _ l j ~ tuğzağ» şək-
lində verilmişdir ( D L T , I , s. 462).
3 1 7
Salih Mütəllibov bu maddəni belə tərcümə etmişdir: «böhtan, töhmət». «ol anqar
tıldağ kılur=o ona b ö h t a n atdı». Bu sözün farscası «bəhanə»dir» (TSD, I tom, bet
429). Daha sonra «bəhanə» sözünün üstündə işarə qoyaraq mətn altında bu qeydi
vermişdir: «Mətndə belədir, ancaq ərəbcə izaha uyğun gəlmir. Ehtimal k i , katib xətası
nəticəsində «böhtan» yerinə «bəhanə» yazılmışdır» (TSD, I tom, bet 429). Onun bu
qeydi barədə düşünməyə dəyər.
T a 1 k ı ğ: işbri geri qoymaq.

_J— T u m 11 ğ: soyuq olan yer. Bu bənddə də işlənib:
_;__£ j j ü J — i _
jjt_ıJ~l ( <jj _ıl
«Tumlığ kəlip kapsadı,

Kutluğ yayığ təpsədi,
Karlap ajun yapsadı,
Ət, yin üşüp əmrişür».
Soyuq gəlib hər yanı qapladı,
Mübarək yayı qaçırtdı,
Qar bütün dünyanı örtdü,
Bədən üşüyüb titrəyir.
(Yenə soyuqlar düşdü, qar yağdı, hər yan ağ örpəyə büründü, isti yay-
dan əsər-əlamət qalmadı, bədənin bütün əzaları titrəyir).
Buradakı « _ 1 - tumlığ» sözünün əsli «<- tum»dur. « _ - - tsjj ^ ölüg
yüzi tumluğ =ölü üzü soyuqdur». Çünki doğma adamlar
da ölüdən çəkinirlər.
S ı r 1 1 ğ: danışanın sözündən hər şeyi deyil, bəzi nüansları başa
düşmək. «f—i _Jj!« üjj*
i M
Ji _-* mən bu sözdən sırtığ bul-
dum = mən bu sözdən işin mahiyyətini anladım».
_iş_- S a ç 11 ğ: « J _^>- saçlığ ər = saçlı adam».
y*j* S a r s ı ğ: «j>_ _-<j- sarsığ söz = kəskin söz». Qətiyyətli iş və sü-
rətli hərəkət üçün də belə deyilir.
_Vjw_ S ı z 1 a ğ: soyuq su içməkdən və ya buz çeynəməkdən dişlərin
üşüyərək göynəməsi.
5 2
Mahmud Kaşğari
£j**- S ı ğ z ı ğ: məst və ayaqqabı kimi şeylərdə iki tikiş arasma qo-
yulan tumac.
İ S ı ğ z ı ğ: iki şeyi birləşdirən bağ, kəmənd.
1
_J j * * - S ı ğ z a ğ: «_J j V CAH tış sığzağı = dişlərin arasmdakı açıqlıq».
_J~- S a ğ 11 ğ: sayılı, sanılı olan hər şey. Əsli «_J>t_ sağlığ»dır.
__ü_ S u w 1 a ğ: heyvan suvarılan yer, yalaq, musluq.
__üu_ S u w 1 a ğ: bir yer adı.
_ i - K u 11 u ğ: «<SJj __4 kutluğ nənq = qutlu nəsnə, mübarək şey». Bu,
kişi adı da olur.
_.—jjä K a r ş a ğ: paltarın bir qarış qədər olan hissəsi. «JJ* _r-U_j_ _sül
anınq karşağı kör = onun paltarınm bir qarışını gör».
£t~jä K u r ş a ğ: qurşaq qurşanma.
_.—ıjä K u r ş a ğ: eşmə. Yundan toxunur, bel qurşağma bənzər bir şey
olub çadıra sarınır, « _ ^ _ i j - üft əw kurşağı» deyilir.
£_L_İ K ı ş 1 a ğ: qışlaq. Bu məsəldə də işlənmişdir: «t^4 j j - j j ' öz

köz ir kışlağ = adamm öz gözü dağm güney yamacındakı
qışlaq kimidir». Öz işini özü görən, başqasma həvalə et-
məyən adam dağm güney tərəfində qışlaq alan adam k i -
midir, çünki güneydə ot uzun, qışda isə qar az olur.
t^4 QI* M a n k ı ş 1 a ğ: oğuz diyarında bir yer adı.
İ%2İ K u ş 1 a ğ: quşların çox olduğu yer, orda ov edilir.
_ - »jä K a r k a ğ: çöl. Bitkisi və suyu olmayan qır.
_—- K u 1 s ı ğ: « J _—— kulsığ ər = xasiyyətcə qula bənzəyən adam, qul
xislətli adam».
1J
İ JJ N ı j d a ğ: bülöv daşı, (iki məxrəc arasındakı j j ilə).
ı£A B a t r a k: ucuna bir ipək parçası taxılan mizraqdır. Savaşda igid
özünü bununla tanıdır.
ıj^-i B u ç ğ a k: bucaq, qütr. «_^1~>J ju yer buçğakı = ekvator».
1
J—?4 B u ç ğ a k: bucaq. zaviyə.
J—w B u ç ğ a k: kəsilmiş neyvan dərisindən çarıq tikilən hissə.
_j~—J B o x s u k:kölələrin boynuna keçirilən l a l ə . 318
B o ğ s u k: laiə. Bir ləhcədə. _. ğ hərfi £ x hərfini əvəz etmişdir.

Ərəbcə j — xətərə və j ğ ə t ə r ə sözlərində olduğu kimi.
_jl_4 _j__i A x s a k - b u x s a k: topal və çolaq olanlar üçün deyilir. Bu
iki söz birlikdə söylənir.
cijjj B a d r u k: kişi adı.
j%-Ji B a r ç u k: Əfrasiyabın saldığı bir şəhərdir. O burada Buxtun
319
Nəssərin oğlu Beyzəni həbs etmişdi.
j % J i B u r ç a k: noxud.
j % J i B u r ç a k: tər dənələri. Bu sözdən alınaraq «<_;—->JJ j tər bur-
çaklandı» deyilir k i , tər dənələri noxud kimi çıxdı demək-
dir.
j * J i B u z 1 u k: buzluq, buzxana. İçinə buz doldurularaq yay üçün
saxlanan yer.
jj**i B a s r u k: basqı, təzyiq. Bu məsəldə də işlənmişdir: « '_.- _^j~>'i JÜ
—'W _4J~* OJ-V yer basrukı tağ, budhun basrukı bəg = yerin
basqısı dağ, elin basqısı bəydir». Çünki insanları bir arada
tutan onlardır.
318
Buradakı «J—-J =lalə» bizim bildiyimiz çiçək adı deyildir. Keçmişdə ondan kinayə
və bənzətmə yolu ilə yaradılmış «dəmir halqa» və «dəmir kündə» deməkdir. Bəsim
Atalay «lalə»nin bu mənasını açmamış ( D L T , I , s. 465), Salih Mütəllibov isə onu
«əsirlərin və cinayətkarların boynuna keçirilən dəmir zəncir» kimi çevirmişdir (TSD, I
tom, bet 432). Hüseyn Düzgün (— J J s.271) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər
(DLT-2005, s.198) «lalə» sözünün mənasını açmışlar.
319
Bu ad tarixi mənbələrdə «Bətzən», «Beyzən», «Bazcan», «Bəzcən» şəklində keçir.
«Divan»da da fərqli imlalarla yazılmışdır. Azərbaycanda işlənən variantı «Bijən»dir.
Mahmud Kaşğari bu əsirliyin səbəbini göstərməmişdir. Tarixi məlumatlara görə, Bijən
Əfrasiyabın qızı ilə gizli əlaqədə imiş, bundan xəbər tutan Əfrasiyab onu həbs edibmiş.
Hüseyn Düzgün ( ^ J J S.271) və Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005,
s.171) bu sözü «Bijən» şəklində oxumuşlar.Çinlilər maddə içində «Bətzən», qeyddə isə
«Bətzən» və «Bizən» kimi vermişlər (DLT-Çin, I cild, s.492).
B a ş n a k: « J tS&i başnak ər = başmda dəbilqəsi, əynində zirehi

olmayan əsgər».
B a ş m a k: başmaq. Oğuzca.
J-—i B o ğ m a k: köynək düyməsi.
J - 4 B o ğ m a k: boyunbağı, sinəbənd, gərdəbənd. Bu, qızıl və gümüş-
dən düzəldilir, üzərinə qiymətli daşlar və incilər işlənir və
gərdək gecəsi üçün süslənən gəlinin boynuna taxılır.
320
J_-J B a 1 ç ı k: palçıq .
J - i B u 1 ğ a k: düşmən gələndə xalq arasma düşən çaxnaşma, xaos.
321
Jl»-i B u 1 ğ a k: kişi adı. Bu beytdə də işlənmişdir :
JLU _5LİÄLL <JA-9 U_u <jU_j
j _ J_u _jJİ ujiut ^£ (3~——J

«Bulğak öküş bolsa kaçan bilginq yitər,
Yanqşak təlim sayrap anı tamğak katar».
Çaxnaşma böyük olsa, başını itirərsən,
Yanşaq çox danışsa, çənəsi yorular.
Bu söz az danışması məsləhət olan adam üçün deyilir.
CS'J^ T o p r a k: torpaq.
2
J J ^ T a p 1 u k: yer çatları, yarıqları.
_ j _ _ T u t ğ a k: gecələr düşmənin qarovullannı və avanqardını tut-
maq üçün çıxarılan ath bölük.
J J
J j T a r t u k: yağma elində bir şəhər.
3*j> T a r ğ a k: daraq.
(JJj T u r 1 a k: hər heyvanın arığı. İnsan gəncliyində cismən zəifləsə,
ona da « > turlak» deyilir.
3 2 0
Salih Mütəllibovda bu sözdən sonra «Oğuzca» qeydi var (TSD, I tom, bet 434).
3 2 1
Əslində bu şeir üstdəki maddəyə aiddir. Səhvən burada verilmişdir.
Divanü lüğat-it-türk ;__£
J->> T a r m a k: yırtıcı heyvanların pəncəsi. Bir bitkiyə də « J-*jS
_^->JJ karğak tarmakı» deyilir.
jSjj T u z 1 u k: duzluq.
j l j i j T o ğ r a k: qovaq ağacı.
Jlji? T ı ğ r a k: « J Jl j»v tığrak ər=qorxmaz, igid adam». Bu şeirdə də
işlənmişdir:
JİJ*? cjJ J l > (
_ptel_tf____
Jlj__ I j i _—ıj_
« O ğ r a k ə r i tığrak,
Yemi anınq oğlak,
Süti üzə sağrak,
Yeri takı ağlak».
Oğraq əri qoçaqdır,
Yediyi şey oğlaqdır,
Süd üstündə camı var,
Yeri şoran torpaqdır.
(Oğraq boyunun igidlərini vəsf edərək deyir: onlarm adamları çox
qorxmaz və igiddir, yedikləri oğlaqdır, qımız qablarının
üstündə həmişə cam olur, yerləri isə şorandır).
ji___i T u ğ s a k: dul qadm. Çox zaman « J - ~ Jj3 tul tuğsak» şəklində
qoşa işlənir.
Jlj- T a w r a k: tez, çabuq. Bu sözdən alınaraq « J- 6?1j- tawrakm
kəl» deyilir k i , «tez gəl, davran gəl» deməkdir. Bu söz sifət
kimi işlənir: <<tj^ j l j _ i tafrak ışçı qıvraq işçi, çalışqan
işçi».
Jİ- T o k 1 u k: toxluq.
<j— T o k 1 u k: adamm başınm saçsız (daz) olması.
o k 1 u k: heyvamn buynuzsuz olması halı.
j j — T a 1 ğ u k: baltanın sapını bərkitmək üçün çalman çivi.
( j - ~ T o m ş u k: quş dimdiyi.
jU__ T a m ğ a k: damaq.
<jL__> Ç a x ş a k: dağ təpələrindəki daşlıq yer. Bu atalar sözündə də
işlənmişdir:
<J__J _ f IJİ J _ _ A
< _ _ _ J _ _ ( 5ü <jj_>
«Çaxşak üzə ot bolmas,

Çakrak bilə uwut bolmas».
Daşlıq yerdə ot olmaz,
Dazda isə həya olmaz.
j L u _ > Ç a x ş a k: qurudulmuş qaysı və üzüm kimi meyvələr. Kar-
luqca.
&j*J-* Çar-çarmak: çoluq-çocuq. Bu i k i söz qoşa işlənir.
j j — > Ç a m r a k: çoluq-çocuq, oğul-uşaq.
<Ju~> Ç a ğ r u k: «ja _u~> çağruk yer=tapdanaraq sərtləşən, bərkiyən
yer».
j U _ > Ç a k m a k: çaxmaq. Od qalamaq üçün poladdan qayrılan nəs-
nə. Bu söz həm isim, həm də məsdər ola bilər, ərəblərin di-
lində ——— sözündən olan - — və 'f-L~l_a. sözündən yaranan
J~> sözü kimi. Bu sözlər həm isim, həm də məsdərdir.
^,
_&!•> Ç.a 1 p a k: kir, çirk. «o* <Jyİ
A çalpak ış = qarışıq, cəncəl iş».
_j*~> Ç u m ğ u k: ayağı, başı qızılı rəngdə, qanadında ağ tük olan qar-
ğa. Oğuzlar ^ ğ-ni ataraq «<j~> çumuk» deyirlər. Tərkibin-
də i ğ və j ka olan dörd hərfdən ibarət sözlərdə sən də
Divanii lüğat-it-türk 457
belə edərsən, (£ ğ və <j ka-nm ahəngi qısa və ağır olma-

hdır).
<j*-> Ç a m ğ u k: qiybətçi, xain adama « J <j*-> çamğuk ər» deyilir.
jii__j B a ş ğ a k: omba, yançaq sümüklərinin üstü.
c3?#~ S a p 11 k: sap; qılmc və bıçaq kimi şeylərə sap, dəstək, qəbzə ol-
mağa yarayan nəsnə. Hər hansı bir şeyin sapma da «sap-
lık» deyilir.
jL_ş__ S a ç ğ a k: malını saçan, israf edən adama «_r~s j - « _ _ saçğak
kişi» deyilir.
j t _ > _ S ı ç ğ a k: tez-tez ayaqyoluna gedən adam. Bu söz qaydadan
xaricdir, çünki qaydaya görə <j ka hərfınin yerində o n
olmalı idi, zira davamiyyət bildirən sifətlər bu yolla d ü -
zəldilir. Necə ki, çox irəli gedən, başqa atları ötüb keçən
ata «->! ü^-J ozğan at» deyilir, eləcə də çox iş görən ada-
ma «Jf _*—Ş _-j1 J' ol ış kılğan ol» deyilir k i , «o çox iş gö-
rən adamdır» mənasma gəlir.
jUU__ S u s ğ a k: susaq. İçində su və suya bənzər şeylər götürülən
nəsnə. Qıpçaqların və bütün köçərilərin dilində.
j l _ _ S o ğ d a k: Balasağuna gəlib yerləşmiş bir boydur. Bunlar soğd
xalqındandırlar. Soğd Buxara ilə Səmərqənd arasın-
dadır. Bunlar türk qılığını almışlar, xarakterləri də türk-
ləşmişdir.
j l j i - S a ğ r a k: sürahi, içində bir şey içilən qab, kasa. Bu məsəldə də
işlənmişdir: _ Jlji— <JLM sawın sağrakka təgir = sözlə
sürahiyə çatmaq mümkündür», (gözəl sözlə adam bəylərin
içdiyi qabdan su içər). Bu sözlə «adam ağırlanar, əzizlə-
nər» deyilmək istənmişdir.
jltju> S ı r m a k: eşşək palanındakı tərlik, yəhəraltı.
j l _ l _ S u ğ n a k: oğuz şəhərlərindən biri.
J J « - S a ğ 11 k: dişi qoyun. Bu söz əslində «sağılan» mənasındadır.

J—- S u w 1 u k: yaylıq.
J & - S a k 11 k: işdə ayıq-sayıqlıq, gözüaçıqlıq.
J—- S o k 1 u k: yeyib-içməyə doymamaq, acgözlük.
J-J K a p ğ a k: qapaq; sədəqin [oxdanın] qapağı.
JV** K a p ç a k: su qollarmın qovuşduğu yer.
Jb- K a d r a k: dağ yamacları, yanları. Buradan alınaraq « J U - —
kat-kadrak» deyilir k i , «yan-yamac» deməkdir.
Jİ>- K u d r u k: bütün heyvanlarm quyruğunu bildirən söz. Qoyun
quyruğuna « _ & - csj- koy kudrukı», at quyruğuna « -1
_ A ; - at kudrukı» deyilir. Bu bənddə də işlənmişdir:
>_-jj-J____
> _ ( __-( _5Ljj5Lu
c
>—SJ j j i -
jo'ı^^ UJ (_I___J1
«Kudruk katığ tügdümiz,

Tənqrig öküş ögdümiz,
Kəmşip atığ təgdimiz,
Aldap yana kaçtımız».
Quyruğu möhkəm düydük,
Tanrını çox öydük,
Atı üzəngilədik,
Aldadıb yenə qaçdıq.
(Bir savaşdan bəhs edir: atların quyruğunu sıx bağladıq, tanrıya təkbir
gətirib onu çox öydük, çünki kafırlərlə hərbə girirdik, at-
ları mahmızlayıb hücuma keçdik, dalımızca gəlsinlər deyə
qəsdən geri çəkildik, hivlə qurduq).
Divanü lüğat-it-türk __ _
Jİ>- K u d r u k: «_£>- o- kuş kudrukı = quş quyruğu». Bu atalar
sözündə də işlənmişdir: «W~ - L ) - *fJi f - tokum yü-
züp kudrukta biçək sıma=dərini üzüb bıçağı quyruqda
J
qırma». Bu, ərəbin ->j I ' » c » — - J - d J - = qardaşın əti
elə qızartdı k i , bişəndə kömür kimi oldu» sözü kimidir.
j j - K u d r u k: [kinayə yolu ilə] dal, anus. «_--* o-— _A>- kudrukı
ötgən kişi = çox yel buraxan adam».
J U - J - K a r s a k: dərisindən gözəl kürk tiktlən bir heyan.
Jİj- K a r 1 u k: köçəri türklərin bir boyunun adı. Oğuzlardan ayrı-
dırlar, oğuzlar kimi türkməndirlər.
(jij- K u r 1 u k: içinə qımız yığılan kiçik səhəng.
J-jä K a r n a k: oğuz şəhərlərindən biri.
J U J . K a r n a k: « J J - J karnak ər = xaşal, yekəqarm adam».
jUjä K ı r n a k: cariyə. Yabaku, kay, çomul, basmıl, oğuz, yəmək və
qıpçaq dillərində.
,p J K ı z 1 a k: «<Jİ3 köti kızlak = qaraquş deyilən bir quşdur,
quyruğu qırmızı olur; ağacdələn».
J l j - 4 K ı s r a k: gənc qısraq. Oğuzlara görə hər hansı bir qısraq. Bu
məsəldə də işlənmişdir: «u_ij. V J J J l j - I « — j - V J J j i kız
birlə kürəşmə, kısrak birlə yarışma=qızla güləşmə, qısraq-
la yarışma», (qızla güləşmə, çünki qız qüvvətli olur, qıs-
raqla yarışma, çünki qısraq [erkək və yaşlı] atdan daha çe-
vik, daha qüvvətli, daha sıçrayışlı olduğu üçün səni keçər).
Bu, xaqaniyyə qızlarından birinin gərdək gecəsi Sultan
Məsudu ayağı ilə toxunaraq yıxdığı üçün xaqaniyyəlilərin
sultan haqqmda söylədikləri bir sözdür.
jUuŞ K ı s m a k: üzənginin iki yanında olan bir qayışdır, üzəngi bu
qayışlarm arasında olur.
60
^ Mahmud Kaşğari
J U _ Ş K ı s m a k: ilməkli ip, kəmənd.
J - ~ K u ş 1 u k: quşluq vaxtı, səhərlə günorta arasındakı vaxt. Oğuzca.

K ı ş 11 k: qış evi. Qış üçün hazırlanan hər şeyə belə deyilir.
j _ _ _ K o ğ ş a k: «<-—- Jl—_ koğşak nənq = gövşək, çürük şey».
J^-? K ı f ç a k: türklərin bir boyu.
j U i ä K ı f ç a k: Kaşğar yaxınlığında bir yerin adı.
JW- K u 1 b a k: bir türk abidinin, din ulusunun adıdır. Deyilənə görə,
bir gün sərt bir qaya üzərinə «JW- J& _r_~- tənqri kulı
Kulbak» yazır, yazı ağappaq meydana çıxırmış, o biri gün
ağ qaya üstündə bu yazını yazır, yazı qara olaraq görü-
nürmüş. İzləri bu günə qədər qalır.
J— K a 11 u k: çöl sığırının buynuzu. Dəlinərək şorba və ona bənzər
şeylər içilir.
J — K o 11 u k: qoltuq.
J — K 1 1 1 1 k: başda olan kəpək, qonaq.
J—- K a m ğ a k: evlərin alçaq yerlərinə örtülən qamış kimi yüksək
boylu bir ot, səmər otu.
J^— K u m 1 a k: qıpçaq diyarında yetişən, yarpağı lobya yarpağma
bənzər sarmaşıq kimi bir ot. Bu ot dənizdəki gəmiyə apa-
rılsa, fırtma qopar, dalğalar gəmini atıb-tutar, adamlar az
qala batarlar.
Ja>- K a n ç ı k: dişi köpək, qancıq. Bir qadına söyərkən dişi köpəyə
bənzədilərək «kançık» deyilir.
J*-» M o n ç u k: muncuq. Süs üçün boyuna taxılan qiymətli daşlar.
J?— M o n ç u k: atın boynuna taxılan qiymətli daş, aslan dırnağı, ta-
lisman kimi şeylər.
Jş— M a n ç u k: heybə, torba kimi at yəhərinə taxılan şey.
_ _ _ M u n ğ a n: «_r—S ü__« munğan kişi = boşboğaz, gəvəzə adam».
<-~>j-/ P ü r ç ə k: birçək, insanın kəkili, atın yalı.
<-j-y B i t r i k: qadınların ayıb yerindəki dilcik; dilçək; vuvla.
<—Jk B i t r i k: fıstıq. Arğuca.
- - — i P i s t i k: əyrilmək üzrə hazırlanmış, didilmiş pambıq topası.
Çigilcə.
<-*—-j P i s t i k: fıtil. Arğuca.
<-—->—» B ü k s ə k: qadının köksü ilə boynu arasındakı yer. Buraya gər-
danlıq, boyunbağı taxılır.
5
->—^4 B ü k s ə k: köksün yuxarı tərəfı, köksdən yuxarı olan qism.
->-— T ü t s ü k: <<_r-S < - - — tütsük kişi = kinli adam, qarı düşmən».
<-*->— T a h ç e k: Çin ipəyinin bir növü.
- ^ j - T ö r p i g: törpü, rəndə. Buna « J ^ J J törpigü» də deyilir.
•-S-LH T ə r 1 i k: təri əmmək üçün yəhərin və ya palanın alıtna qoyulan
keçə.
—^JJ T ü r 1 ü g: hər şeyin çeşidləri, dürü. «<-*-- — - J J _- kaç türlüg nənq
2
=neçə növ şey», «_>-»_l j j — — - J _- kaç türlüg söz aydım =
dürlü-dürlü söz söylədim».
<—UJJ T ü r m ə k: qadınbudu deyilən yemək.
<—-j? T e r n ə k: dərnək, yığıncaq. İşləri müzakirə etmək üçün xalqm
toplaşdığı yer.
Ä
-~— T ü ş 1 ü k: «L5 j j ' - - ~ tüşlük ödhi = dincəlmək üçün yolçuların
gecə yarısından sonrakı düşərgə vaxtı».
<—j~> T ə g r ə g: hər hansı bir şeyin halqası. <<_Ä~» £- kudhuğ təgrəgi
= quyu ağzına qoyulan halqa».
<-*—- T ü k 1 ü g: «<-*-j- <-*--— tüklüg közlüg = kor gözlü».
<-*-— T ə w 1 ü g: aldadıcı, alçı, hiyləgər.
<—j~> Ç ə k r ə k: «W* —0*4- çəkrək kapa = yundan toxunan cibsiz
kaftan», (kölələr geyinir).
<-*4j>> Ç ə r 1 i g: jj'jS közi çərlig = gecə görüb gündüz görmə-
yən, buludlu havada görüb buludsuz havada görməyən
adam».
—^ Ç ə 1 p ə k: göz irini, göz iltihabı.
•—-5> Ç i 1 d ə k: atın köksünə çıxan bir çibandır, bu çibandan sarı su
ilə irin axır, dağlansa, ötüb keçir.
— - j — S ü r t ü k: «>>>—>! — — j — sürtük işlər = özünü sürtüşdürən, sürtük
qadın». Əzilən, sürtüşdürülən hər şeyə «sürtük» deyilir.
-Sj~ S e d h r ə k: «jji <—j—-sedhrək böz = seyrək, sıx toxunmamış
bez.
<-0— S e d h r ə k: < — j — sedhrək kapuğ = barmaqlıqlı qapı».
<-~>j- S ü r ç ü k: gecə toplantısı, müsamirə. Oğuzlar «<-~>j-ı sürçək»
deyirlər.
<-*->-- S ə 1 ç ü k: zamanımızdakı Səlçük sultanlarmın babalarının adi-
dır. Ona «j*SL}j*-» <-->— Səlçük sü başı» deyilirdi.
<—J~*- S i g r i g: dağda atlamaqla keçilən yer.
<—j~- S ü g r ü g: qadının cinsiyyot yeri.
<—JJ- K ö p r ü g: körpü.
<-*-— K ö 11 ü k: söymək üçün işlənir.
<—j—T ü m r ü k: dəf, dümrük. Oğuzca.
<-~>J- K ö p ç ü k: yəhərin ön və arxa yastıqları.
^ j * K i r p i k: kirpik.
<-—\j- K ə r t ü k: ağacda açılan kərtik. « < — j —<-*-j- kərtük - kəmrik»

deyilir k i , «kəsik-kərtik» deməkdir.
<-*JJ- K ə r t i k: çörək və çörəyə bənzər şeylərin saymı bilmək üçün bir
322
ağacda açılan kərtik və cizgi .
322
Bizdə keçmişdə «çörək ağacı» adlanan ağacın üstündə nisyə verilən çörəklərin sayı-
nı göstərmək üçün açılan kərtiklər və cizgilər. Hesablaşma ayın sonunda apanlırdı.
K ü r ş ə k: darı suda və ya süddə qaynadıldıqdan sonra üstünə

yağ tökülərək yeyilən yemək.
<-~U- K ə z 1 i k: qadınların üst paltarlarına taxdıqları kiçik bıçaq.
<-*-j- K ö z 1 ü k: at quyruğundan toxunan, göz ağrıdığı və ya qamaş-
dığı zaman üstünə qoyulan şey.
<-j— K ö s r ü k: cidar. <<_-— - 0 — kösrük tuşağ = atın qabaq ayaqla-
rına vurulan cidar».
<—j— K ə w r i k: vələs ağacı.
<—'J^ K ü w r ü g: kös, davul.
<—j— K ə w r ə k: «<-*--> < — j — kəwrək nənq = çətənə və ona bənzər köv-
rək olan hər nəsnə».
<-*---- K ə w ş ə k: «<-—- <-*--— kəwşək nənq = yumşaq, gövşək, elastik,
uyuşuq nəsnə». Uyuşuq paltara və paltara bənzər şeylərə
də belə deyilir.
<-*-— K ü w ş ə k: «-1 -J—-»- küwşək ət = gövşək, boş ət».
<-*-— K ü w ş ə k: «<-»-f _5U_ küwşək ətmək = yaxşı xəmirdən bişmiş
çörək».
<-*-— K ü w 1 ü k: palçıqdan düzəldilmiş fındıq boyda yumrular. Quru-
mazdan ə w ə l öz-özünə atılıb-düşür.
SJSİ K ə k l i k : kəklikquşu.
- i — - K ə k m ə k: « J <-*--— kəkmək ər = işdə bişmiş, bərkə-boşa düş-
müş, bişkin adam». Sözün əsli «<-— kək»dir, zəhmət, sı-
xıntı deməkdir. Bu, sifətdir, belə sifətlər qaydadan xaric-
dir, doğrusu «ü---- kəkmən»dir.
(__1_ K ə m d ü k: «s'jSJL (____ kəmdük sünqük = sıyrılmış, əti yeyil-
miş, gəmirilmiş sümük».
<-—>-- K ü n ç ü k: yaxa, yaxalıq. Oğuzlar ç hərfıni fəthəli söyləyərək
<<(_<_>_- künçək» deyirlər.
4 6 4
Mahmud Kaşğari
—^?— K ə n ç ə k: bir türk boyu.
JJL, —U- Kənçək S ə n q i r : Talas yaxınlığında bir şəhərin adı.
Bura qıpçaq sərhədidir.
- - — K ə n d ü k: k ü p kimi torpaqdan düzəldilən böyük bir qabdır,
içinə un və una bənzər şeylər qoyulur.
K ü n 1 ü k: günlük, gündəlik; gün hesabı ilə görülən işlər.
- — - K ü n 1 ü k: «<*j - — künlük yem = gündəlik azuqə». Bu söz az
işlənir.
-»j- M ə r d ə k: ayıbalası. «_»Jj- ' - A adhığ mərdəgi» ayı balası de-
w
məkdir. Bəzi türklər donuz balasına da bu adı verərək

«_-j- j ^ — tonquz mərdəgi» deyirlər.
J
- S _ M ə 1 d ə k: « - * - - --'— məldək nənq = qırış kimi üs-üstə yığılan

nəsnə».
J**J B ı ç ğ 1 1 : əldəki-ayaqdakı çatlar. Yer səthindəki çatlara da belə
deyilir.
J#-i'i B ə s b ə 1: bir tel ip.
J;—« B a s m 11: bir türk boyu.
J?V-J B a ş ğ 11: «<_--* J * ~ J başğıl yılkı=başı ağ dörd ayaqlı heyvan».
J—v B a t m u 1: darifülfül, istiot.
JbL__ P ü ş k ə 1: lavaş, yuxa kimi incə çörək. Xaqaniyyə dilində.
JJ*J B u ğ r ı 1: tuluq və ona bənzər qablar dolarkən əmələ gələn bü-
küntü, girinti-çıxıntı, qırış.
JJ*J B o ğ r u 1: «&'j& J J « J boğrul koy=boğazı ağ qoyun».
J-v B ü k t ə 1: « J JJSJ büktəl ər = ortaboy, bəstəboy adam».
J-4 B ü k t ə 1: «-1 J - ~ J büktəl at = yastı arxalı at».
JJsJ B ö g r ü 1: «—l Jj*J bögrül at = böyürləri ağ at». Alaca qoyuna
və başqa heyvanlara da belə deyilir.
Divahü lüğat-it-türk 465
3 2 3
Jl-v B a n d a l : ağacdan yuvarlaq şəkildə çıxarılan parça. Uşaqlar
bunu alıb yandırır, gecələr közünü bir-birinə vurur, atır-
lar. Buna «JI—J —jl ot bandal» deyilir, çovkan oyununda
oynanır.
JpJ> T a r ğ ı 1: <<_-S-J J » ? J J tarğıl yılkı» deyilir k i , belində ağlı-qaralı
zolaqlar olan alacalı bir heyvan deməkdir. Bu sifət atdan
başqa hər heyvana şamildir.
Jj— T o ğ r 11: yırtıcı bir quş. M i n qaz öldürüb birini yeyir. Bu, kişi adı
da olur.
Jj— T o ğ r 11: ət və ədviyyat doldurulan bağırsaq; kolbasa. Kənçəkcə.
J-~i-> Ç ə ş k ə 1: gil qab-qacaq, gil qab-qacaq parçaları.
J?—- S ə n g i 1: insanın üzünə çıxan ziyil, sivilcə.
Jt—j— S a r s a1: dələyə, samura oxşar bir heyvan.
J-jä K a r t a 1: «--' J-jS kartal ət = parçalanmış ət».
J-jä K a r t a l : « t s j - J - j S kartalkoy = ağh-qaralıqoyun».
J? J> K ı r ğ 11: «jl Jpj? kırğıl ər = saçına qır düşmüş adam, orta yaşlı
adam».
Jk J> K ı z ğ u 1: « - l J-ja kızğul at = rəngi boz ilə qır arasında olan at».
B ə ç k ə m: əlamət, bəlgə. Savaş zamanı igidlərin əlamət olaraq
silah və ya ata taxdıqları ipək parça və ya dağ sığırı quy-
ruğu». Oğuzlar buna «j»*jj pərçəm» deyirlər. Bu bənddə
də işlənmişdir:
l_l -jJ( fS^j
lİlŞ^j-Jy(
mjii _ j _ c (
j ^ C ^ J - -
123
Bu söz hər iki nüsxədə hərəkəsizdir ( bax: D L T , I , s. 482).
«Bəçkəm urup atlaka,
Uyğur dakı tatlaka,
Oğrı, yawuz ıtlaka
Kuşlar kibi uçtımız».
Pərçəm vurub atlara,
Uyğurlara, tatlara,
Oğru, yavuz itlərə,
Quşlar kimi uçduq biz.
(Atlara pərçəm vuraraq uyğurların və (dəxi) tatların, oğru, pis itlərin
üstünə quş kimi uçduq).
fSî B ə ç k ü m: evin kürsüsü.
<CÄ B ə d h r ə m: bayram, xalq şənliyi. Bir yer işıq və çiçəklə bəzəndiyi
zaman «JM <CÄ bədhrəm yer» deyilir k i , «könül açan yer»
deməkdir. Bu sözün əslinin nə olduğunu bilmirəm, onu
farslardan da eşitdim. Bununla birlikdə, oğuzlar bayram
gününə «ijä bəyrəm» deyirlər. Bu, sevinc və əyləncə gü-
nüdür. Oğuzlar j dh hərfmi j y hərfınə çevirmişlər. Bəlkə
də bu kəlmə ayrı bir sözdür.
£ji B i r t ə m: «CS-SJJ £ji -*~4 Jf ol yumuşka birtəm bardı - o, elçiliyə
elə bir dəfəlik getdi».
fjH B a ğ r a m: «<- fJn bağram kum = böyük, qumluq yer». Kaşğar
ilə Yarkənd arasmdakı qumsala «CJ— <0** Bağram kumı»
deyilir.
f--4 B u x s u m: darıdan düzəldilən bir içki, darı pivəsi.
<»j— T o m r u m: « _ - , ? J - tomrum yığaç = çəkməçilərin üstündə gön
və tumac kimi şeyləri kəsdikləri kötük».
^jJ-i T ə ş r ü m: əyrilmiş ip yumağı. Arğuca.
(Jüj Z ü n k ü m: Çin ipəyinin bir növü.
f j J - S ı d r ı m: qayış. « J fJ ju_ sıdrım ışlığ ər = işlədiyi işi özü bi-
tirən, sonuna qədər başqasına həvalə etməyən adam».
f İ J - S a r k ı m: soyuq günlərdə qar kimi yağan şeh.
? j - K ö t r ü m: üstündə oturulan çarpayı, kürsü, səki.
? ja- K ö ç r ü m : təlaş, vurnuxma. Bu, kəndlilərin şəhərə axışması mə-

nasındadır.
fj - K ə d r i m: « — fj - kədrim ət = dərisi üzülmüş ət».
K ə s t ə m: gecələr dəvətsiz gələn adamlara verilən içki ziyafəti.
H Ə R F İ T Ə K R A R L A N A N SÖZLƏR B A B I
jj T a r t a r : qumruyabənzərbirquş.
j a j > Ç u r ç u r: «JVJV u - təwi əmgi çurçur = dəvə sağılarkən sü-
dün qabda çıxardığı səsi bildirən kəhnə».
jäjäKurkur: <<_Ä>J» du* karın kurkur etti = qarm qurqur etdi».
S ü k s ü k: oduncağı möhkəm dağdağan ağacı.
_4~ S u m l ı m : «—• <4~- sumlım tat = türkcə heç bilməyən fars tatı».
Türkcə bilməyən başqa adamlara da «sumlım» deyilir.
f - j - K ü r k ü m : zəfəran. Bu söz ərəbcəyə uyğundur, ərəblər də «<-J-
kürküm» deyirlər. Bu bənddə də işlənmişdir:
<*'£ J o? J - 4
5
*>jS_r* > j —
- J j f r j - ü? JJ U? j - —
; 6 8
Mahmud Kaşğari
Bəylər atı yordular,
Qayğı, qəmdən durdular,
Üz-gözü saraldılar,
Sanki zəfəranlıdır.
(Əfrasiyabm ölümünə həsr olunmuş məşhur mərsiyədən bir bənddir.
Şair bəylərin hüznünü təsvir edərək deyir: bəylər atlarmı
yordular, qayğı, kədər onlan bihal etdi, hamısının bəti-
bənizi sapsarıdır, elə bil k i , üzlərinə zəfəran sürtmüşlər).
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ J J - FƏ'ALİL B A B I
_ * l j - S a r a ğ u ç: qadın yaşmağı.
S ı p a k u r: heyvan torbası. Əsli «jjÜ sıp akurı»dır, ikiyaşar

daym yem yediyi yer mənasındadır.
K u 1 a b u z: qılavuz, bələdçi. ( j vav hərfı <-» b-yə çevrilmişdir). Bu
deyimdə də işlənir: <<<j-t~u j j ~ jjü»- j l _ _JS kalm kaz kula-
vuzsuz bolmas=qaz sürüsü qılavuzsuz olmaz». Bu sözlə
işdə özündən daha təcrübəli, daha bilikli adamın ardınca
getmək, ona uymaq tövsiyə olunur.
<j~>> Ç ı ç a 1 a k: çə/l/çələ barmaq; cimcilək.
Ç ı ç a m u k: çə/l/çələ barmağın yanındakı barmaq, üzük bar-

mağı, adsız barmaq. Az bilinən bir sözdür.
j - ö — S o 1 a m u k: solaxay.
(jV'J K a r a ç u k: Fərab şəhərinin adı. Bu, oğuz şəhərlərindən biridir.
5
(j-'J K a r a m u k: qaramuq. Buğda içində olan qaramuq dənələri.
<3*4 K a m ı ç a k: «qurbağa balası» da deyilən su heyvanı, çömçə-
quyruq.
<—j— T ü n ə r i k: «JÜ - U — tünərik yer = qaranlıq yer». Qəbrə, məzara
və gora da «tünərik» deyilir. « _ ; J Ş ^ J — j l ər tünərikkə
J 1
kirdi = adam qəbrə girdi».

—u-*•> Ç ü m ə r ü k: «_r—£ •—jt—> çümərük kişi = gözü həmişə sulanan
adam, gözü zəif görən adam».
—-j-ş— X ü ç ü n ə k: ilxıç. «Kırlankıç» [qaranquş] da deyilən xallı,
ətirli kiçik qovun.
Bəçənək.Rumyaxınlığındayaşayantürkboyu.
•-~—>J B ə ç ə n ə k: bir oğuz boyu. Bu söz •-—w şəklində də yazılır.
İ K İ N C İ VƏ D Ö R D Ü N C Ü H Ə R F İ H Ə R Ə K Ə L İ
O L A N d _ F Ə ' Ə L ' Ə L VƏ j _ FƏ'ƏLLU BABI
_ . j - ? B T a w 11 ğ u ç: təbərxun, qızılağac.
I J * J B o ğ u r d a: «_-»I J*J boğurda saç = qıvrım saç».
J J
_--—•?• Ç ı x a n s ı/ç ı n a x s ı/ç ı x ş a n s ı: naxışlı Çin ipəyi.

j£JJJ T a b u z ğ u: « - > - - j - j j - tabuzğu nənq=tapmaca».
J ^ J - T u t u r ğ u: « • - - - J & J - tuturğu nənq = buyurulması və tutul-
ması, əməl edilməsi haqh olan şey».
j - j * - S ı b ı z ğ u: düdük, tütək, ney.
•—>j*- S ı r ı ç ğ a: şüşə.
I—>j— S a r ı ç ğ a: çəyirtkə.
—>j—S a r ı ç ğ a: buna bənzədilərək tənbəl və uyuşuq adama da « •—>j-
j l sarıçğa ər» deyilir.
—-jJ K u b u r ğ a: bayquş.
j ä j j j T a r ı r k u: «JJ_JÄJJJ turırku yer = otu bir-birinə qarışmamış, otu
az olan yer».
— ' j - T a 11 r ğ a: «tirşə» adlanan aşılanmış ağ dəri.
3
jv-t_• T a w 11 k u: «<? j - Ş tawılğuç»la eyni mənalı söz.
j-Şf A w 1 1 k u: qırmızı meyvəsi olan, meyvəsinin suyu tutmaca qatı-
lan, göz ağrısı dərmanı düzəldilən və paltar boyanan bir
ağac.
T o k u r k a: ibrik və bənzəri şeylərin lüləyi.
- j - T o k u r k a: Kaşğar yaylasında bir yerin adı.
jäjÄ-ı S a k ı r k u: gənə.
JSJ-—K a s ı r k u: qasırğa.
J ^ J - - T ü ş ü r g ü: qolun çaya qarışan ağzı, dəyirmandan çaya axan
su; başqası da belədir.
l_ji_> Ç ə k ü r g ə: çəyirtkə. Oğuzca. Digər türklər çəyirtkə uçmazdan
əvvəl ona belə deyirlər. Çoluq-çocuğun çoxluğu, qoşunun
qələbəliyi buna bənzədilərək « j - - j ~ > çəkürgə tək sü»
deyilir k i , «çəyirtkə qədər qoşun» deməkdir.
JSJJ- S ü p ü r g ü: süpürgə.
JSJ- K ö t ü r g ü : götürgə, onunlabirşeygötürülənnəsnə.
j - j - - K ə s ü r g ü: dağarcıq.
- j — K ö s ü r g ə: köstəbək, çöl siçanı cinsindən bir heyvan.
- - — - D ü n ü ş g ə: «bığcıqlı çuğundur» adlanan bir tərəvəz. Kənçəkcə.
b—US K i m i ş k ə: Kaşğarda emal olunan naxışlı keçə.
5 1
Uj5_ T ə g i r m ə : (K- - -Ujf_təgirmənənq = çörək, dəyirmandaşı, pul
kimi dəyirmi olan hər şey».
UjŞ__ S ə k i r m ə: Xotən yolunda yerləşən kiçik bir şəhər.
U J J - K u t u r m a : «->JJ t-j_a kuturma börk = öndə və arxada i k i qa-
nadı olan börk».
U j k i K ö ç ü r m ə: «<_)>{ Uja_ köçürmə oçak = bir yerdən başqa yerə
köçürülən ocaq».
. .. , 471
Divanü lüğat-ıt-turk . .
Ujks K ö ç ü r m ə: « „ ( köçürmə oyun = "on dörd" adı verilən
bir oyun». Yerdə qala kimi dörd çızıq çəkilir, sonra ona
on qapı qoyulur, fındıq və fındığa bənzər şeylərlə bu qapı-
lar üstündə oynanır.
İKİNCİ HƏRFİ SÜKUNLU, ÜÇÜNCÜ

H Ə R F İ F Ə T H Ə L İ O L A N SÖZLƏR
j3_U M i n d a t u 3 2 4
:
K u l n a ç ı : « Jlj-Ş_*•?— kulnaçıkısrak=boğazat».
j-jjä K a r n a ğ u: « J J - J * karnağu ər = xaşal adam».
- JULM S a ğ n a ğ U : qurumuş balqabaq.
K u n d ı ğ u: vəl, xırman döymək üçün işlədilən alət.
'jx A K a m ç ı ğ u: ağızda və barmaqlarda çıxaraq şiddətli ağrı və hə-
rarətə səbəb olan dolama, uçuq.
j * - u - T ö r p i g ü: ağac yonan rəndə, kərki.
j - j - T ə m r ə g ü: suluq, sızanaq.
j 5 _ J _ S ü k n ə g ü: dırnaqla ət arasma çıxan sivilcə.
j i — j S K ə r ş ə g ü: « - 1 J ~ - J - kərşəgü at = kürək sümüyünün altmda
yağırı olan at».

- — i B u 1 ğ a m a: yağsız və dadsız bulamac.
UjSk Ç o k r a m a: «d-K>*V çokrama yul = suyu gur olan, fışqıran çeş-
mə».
"4 Bəsim Atalay «j-¥» sözünü anlamadığını qeyd etmiş ( D L T , I , s. 491), K a r l

Brokkelmann və Salih Mütəllibov isə (TSD, I tom, bet 452) «ipək a l t a r » mənasında
P
qəbul etmişlər. Hüseyn Düzgün «mindətü» imlasında həmin mənada vermışdır ( - J ^

s 281) Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s.344) bu sozu
«mındatu» imlasında «ipəkdən hazırlanmış kölgəlik, miçətkən və ya çadır» kımı
mənalandırmışlar. Bu tərcümə daha ağlabatandır. Umumiyyətlə, son tərcıımə olması
etibarilə digər nəşrlərdə yol verilmiş səhvləri təshih etməsi baxımından Seçkın Ərdı ılə
Sərap Tuğba Yurtsevərin hazırladıqları tərcümə daha dolğun və daha duzgundur.
472
— . Mahmud Kaşğari
B u 1 ğ u n a: yulğun koluna bənzər kövrək, qırmızı bir ağacdır,
dəvələr yeyir, « t — - malğuna» da deyilir.
c*--FU'LULİ BABI
tfj-J B u 1 d u n ı: içinə üzüm və ya kişmiş qoyulan şey. Kənçəkcə.

j j j _ S u n d ı r ı : dəniz. Bu məsəldə də işlənmişdir: « l—_ ^Ji _u_|
QA _ _>) _ j _ u _ ; j _ _ eşyək a y u r : başun b o ı s a ? su-dmda
suw içgəymən = eşşək deyər k i , bircə başım salamat olsun,
dənizdən su içərəm». Bu söz arzusuna çatmaq üçün uzun
illər yaşamaq istəyən adam haqqında deyilir.
jjJ- M ə n d i r i : bəyləgəlinin b a ş m a p u l saçmaq üçün camaatın gecə
toplandığı yerin adı. Çigilcə.
B ü s t ə 1 i: qara çuğundur deyilən səbzə. Ondan yemək bişirilir.
_r-J- K ü z k ü n i : peyinqurdu cinsindən bir böcək. Gecələr səs sa-
laraq uçur.
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ j * & - F U ' L U N D İ B A B I
_?jjj4_ S ü p r ü n d i : süprüntü,zibil.
_ j J Ş J - s a r k ı n d ı: « _ j ~ j J Ş J - sarkındı suw = su damlası».
jj_vä K u ç ğ u n d ı : soğan. Çigilcə.
D ö r d hərflilər bitdi.
BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ J - ~ F Ə ' Ə L Ə L B A B I
S^j— S u k a r1 a ç: «•—>JJ ^ J — • sukarlaç börk = uzun börk, şiş papaq».

ç U j i a K o ğ u r m a ç : qovurğa, qovrulmuş buğda.
jrUjia K a w u r m a ç : yuxarıdakımənadabir söz.
_.J>=.J*İ Y u ğ u r ğ u ç: əriştə və əriştəyə bənzər şeylər açmaq üçün
işlənən oxlov.
J«-«A Ç ı ğ 11 w a r: «_îj-l?f> çığılwar okı = kiçik ox». Bu, qısa bir ox-
dur. Bu beytdə də işlənmişdir:
JÜ_ÄA _ İ ( QİUİJJ j _u ı_j__ j j j f
jlİİJ (jSU Q*M QuÄ jİlä £ * _ i ^ J___Jİ
«Urtu turup yağdı anqar kiş okı çığılwar,

Aydım: asığ kılğu əməs, sən takı yalwar».
Qarşımda durub, yağdı ona sədəqdən oxlar,
Dedim: xeyri yoxdur, istər yüz yalvar.
(Düşməni haqqında deyir: qarşımda duran düşmənə sədəqdən yağış
kimi kiçik oxlar yağdırdım, yalvarıb aman istədi, dedim
ki, xeyri yoxdur, nə qədər istəyirsən yalvar).
_ J J ~ S a m u r t u ğ: <<CJH\ ^ J _ samurtuğ ış = içindən çıxılmayan qarı-
şıq iş».
_-jä K u r u 1 1 u ğ: «_ı~4 _ - J * kurutluğ kişi = yağsız, üzsüz pendir sa-
hibi; qurut sahibi». Bu eynən ərəb dilindəki Ü&'SJ*-> IUJ
kimidir, «süd və xurma sahibi» deməkdir.
T a 1 1 r 1 1 ğ: «j*ä&J* tatırlığ yer = torpağı düz, lakin sərt olan
yer».
_Jj?a K a 1 1 r 1 1 ğ: « J £ ? j £ katırlığ ər = qatır sahibi».
_ J J ~ J B a s a r 1 1 ğ: «_.- ^ J - * basarlığ tağ = sarımsaqlı dağ».
_JJ«J B a ğ ı r 1 ı ğ: « J bağırlığ ər = heç kimə boyun əyməyən
məğrur adam». Bu söz ərəblərinJjVl 'o* ^-a&i | _ _ ü)
sözü kimidir, «bizim ciyərimiz dəvəninkindən də böyük-
dür» deməkdir.
jJJ-k Ç a ğır 11 ğ: « J & J J * * çağırlığ ər = çaxırı olan adam».
_Jj*~ S o ğ u r l ı ğ : «_.-"_JJ*- soğurlığtağ = d o v ş a n ı ç o x o l a n d a ğ » .
jJJLui S ı ğ ı r 1 1 ğ: « JfcJj*-"sığırlığ ər = sığır sahibi».
_Jj- T a w a r 1 1 ğ: « J _ ^ j - tawarhğ ər=malı olan alam».
jjjliş. Ç a w a r 1 1 ğ: « JÜ _ J J - > çawarlığ yer = yovşan kimi qov olmağa
yarayan otlu yer».
jJjŞy B a k ı r 1 1 ğ: Balasağuna yaxın bir yerin adh
_Jj£ B a k ı r 1 1 ğ: «_.-"_i£ bakırlığ tağ=misi çox olan dağ, misli dağ».
_ J J - J T a m ı r 1 1 ğ: « — _JJ*- tamırlığ ət = damarlı ət».
_ij£ K u b u z 1 u ğ: «_r-* ^ j ^ kubuzluğ kişi = qopuzlu adam».
_Jj- K u t u z 1 u ğ: « j l j J j - kutuzluğ ər = vəhşi sığır sahibi».
_JJ*- S a ğ ı z 1 1 ğ: « J _Jj*- sağızlığ ər = saqqızı olan adam».
_JJ«- S a ğ ı z 1 1 ğ: «JÜ _Jj*~ sağızlığ yer = çamuru yapışan yer».
_ J J A - S a k ı z 1 ı ğ: «öJ _ A 3 * - sakızlığ ton = yapışqan şey yapışmış
don».
_J**- K a m ı ş 1 1 ğ: «ja _^*- kamışlığ yer=qamışlı yer».
_-4- T a p u ğ 1 u ğ: « J tapuğluğ ər = keçmişdən bəri xidməti olan
adam».
_-£ K a p u ğ 1 u ğ: « _ _-£ kapuğluğ əw = qapılı ev».
_•?*?- T a 1 1 ğ 11 ğ: « - - - £ ^ tatığlığ nənq = dadlı şey». Əsli _J*?-> -dır.

_-— T u t u ğ 1 u ğ: «JÜ _-— tutuğluğ yer = cin çarpan yer».
_•£ j? T ı d h ı ğ 1 1 ğ: «-*— ftj* £ tıdhığlığ nənq = yanına yaxınlaşmaq
yasaq olan nəsnə».
_J>.jä K ı d h ı ğ 1 1 ğ: «^Ji kıdhığhğ börk = qıyılı börk, kənarlı
küllah, günəşliyi olan börk».
_ - • - K u d h u ğ 1 u ğ: « — • ft-*- kudhuğluğ əw = quyusu olan ev».
_>*j3 T a r ı ğ 1 a ğ: tarla, əkin yeri, əkərgə.
İ^-'j T u r u ğ l a ğ : « j # i ^ ' J > t u r u ğ l a ğ y e r = d u r u l a c a q , durulasıyer».
J> T a r ı ğ 1 1 ğ: _ ^ J - tarığlığ yer = əkin olan yer». Anbara da
belə deyilir.
_J>j- S a r ı ğ 11 ğ: « J _ ^ J - sarığlığ ər = sarılıq xəstəliyi olan adam».
_lcj- K u r u ğ 1 u ğ: «W &J kuruğluğ ya = qurulu yay».
_—4 P u s u ğ 1 u ğ: «_£> _--4 pusuğluğ yağı = pusqu qurmuş yağı».
325
jJijä K a p ı ğ 11 ğ : «j£ fc^ kapığlığ kız = bakirə qız».
_J*3 K a 1 1 ğ 1 1 ğ: « J £££ katığlığ ər = soysuz adam, südünə su qa-
tılmış adam». Aşına su qatılana da belə deyilir.
jJajj B a r a k 1 1 ğ: <<_--? ftÄj* baraklığ kişi = baraq cinsindən iti olan
adam».
_ - j * Ç a r u k 1 u ğ: « J _ - J * çarukluğ ər = çarıqlı adam, çarığı olan».
_Sj* Ç a r u k 1 u ğ: oğuzlardan bir oymağm adı.
3 2 5
Bu söz əslində «kapağlığ» şəklində olmalıdır.
__ Mahmud Kaşğari
K a r a k 1 1 ğ: gözlü, gözü olan hər heyvan. « J J J - -Ü j j _ - j s ka-
raksız tək körür=gözsüz kimi görür». Yəni savaşda yağım
və onun silahlarım eyninə almayan adam mənasındadır.
K a s u k 1 u ğ: « J _-— kasukluğ ər = qımız tuluğu olan adam,
tuluq sahibi».
fcM K o s ı k 11 ğ: «jl kosıklığ ər = fmdığı, qozu olan adam».

B a ş a k 11 ğ: «j3—- j J - i . başakhğ sünqü = təmrənli süngü, başlı
nizə, ucluqlu mizraq». Təmrənli oxa da belə deyilir.
_ J - - T a ş a k 11 ğ: « J _J_- taşaklığ ər = xayalı adam».
_--— K a ş u k 1 u ğ: « J U _-— kaşukluğ ayak = qaşıqlı qədəh».
_—vi B u k u k 1 u ğ: « J _--. bukukluğ ər = boğazında ur olan adam».
_-— T a k u k 1 u ğ: «J _— takukluğ ər = toyuğu olan adam». Oğuzca.
S u k a k 11 ğ: « e - _J—- sukaklığ tağ = maralı çox olan dağ».
_££ B a 1 1 k 11 ğ: «j-f jJ-3. bahklığ öküz = balığı olan çay». Çamurlu
yerə də belə deyilir. Arğuca.
_J-- K u 1 a k 11 ğ: « - ~ _Jfc- kulaklığ nənq = qulaqlı, qulplu nəsnə».
_-— K o n u k 1 u ğ: «<Ji _ _ konukluğ əw = qonaq-qaralı ev».
T o r u m 1 u ğ: « J ___- torumluğ ər = ikiyaşar dəvə sahibi olan

adam».
_ - j ä K o r u m 1 u ğ: « _ - _-_- korumluğ tağ = daşlı-qayalı dağ».
_ - ~ To 1 u m 1 u ğ: « J _ i - - tolumluğ ər = silahlı adam». Bu bənddə də
işlənmişdir:
_ a _ j İ L c__ _,_süf
j _ _SJ JJJI_İ _ i
İ _ _ _ U . ı__u ______
j l _ _ J J J _; Xai t_ül_
«Önqdin nələk yalwarmadınq,

Kaç kata berdinq tawar,
Tolumluğ bolup katındınq?

Kanınq əmdi yer suwar».
Öncə nədən yalvarmadm,
Neçə yol verdin davar.
Silah tapıb sərtləşdin?
Qamnla indi yer suvar.
(Əvvəllər heç yalvarmadan sakitcə vergini ödəyirdin. İndi silahlanıbsan
deyə dikbaşlıq edirsən? Ya tez elə vergini ödə, ya da qa-
mnla yeri suvarmağa hazırlaş).
_Jjjj T a b a n 11 ğ: «_£ _Jjj- tabanlığ təwi=dabanlı dəvə».
_-JJ T u p u n 1 u ğ: _ - i - tupunluğ tarığ=bəlimli, qılçıqlı buğda».
u d u n l u ğ - b u k u n l u ğ : «_r—Ş _-** _-'4 budunluğ-bu-
kunluğ kişi = elli-obalı adam».
_J—J B a k a n 11 ğ: «cA- _J-y bakanlığ kadhış = halqalı qayış».
_Jjjä K a r ı n 11 ğ: «jl _Jjjä —'-H bedük karınlığ ər = yekə qarınlı adam».
_-jä K u r u n 1 u ğ: « _ ' _-ja kurunluğ əw = hisli, qurumlu ev».
_JJ«-> S a ğ ı n 1 1 ğ: «jl _Jj»— sağınlığ ər = sağını, sağılan heyvanı olan
adam».
1
_—— S o ğ u n 1 u ğ: «£-> _—— soğunluğ tağ=soğanlı dağ»
_ J J A _ S a m a n 11 ğ: « j ' _JJÄ_ samanhğ ər = samanı olan adam».
_ i j ~ K a ğ u n 1 u ğ: « j ' _—S kağunluğ ər = qovunu olan adam».
_-— K u k u n 1 u ğ: « — j ' _—- kukunluğ ot = qığılcımlı od, alov».
_İ— K u 1 u n 1 u ğ: «_j)j~Ş _— kulunluğ kısrak = qulunu olan qısraq».
[Qayda]:
Sözlərin sonuna _J [yəni=lığ/luğ və lağ] şəkilçisi əlavə edilsə, onlarda üç

keyfıyyət əmələ gəlir: 1) həmin əşyaya mənsubiyyət, sahib-
lik, yiyəlik məzmunu yaradılır; 2) m ə f ul mənası əmələ gə-
tirilir; 3) bu cür sözlər yer adı olur. Buradan bəzi nüanslar
meydana çıxır ki, onları izah etmədikcə, bilinmir.
Birincisi, yiyəlik, mənsubiyyət, sahiblik məzmunu. Məsələn, « jijjS <--V
J bedük karmlığ ər» və «J _J-—> samanlığ ər» sözlərini gö-
türək. Bu, «yekə qarm sahibi» və «saman sahibi olan
adam» deməkdir. Burada sahiblik var.
İkincisi, m ə f ul mənası. Məsələn, « J fckj- sarığlığ ər» və «tj _-'• 'J ku-
ruğluğ ya» sözləri «sarıhq xəstəliyinə tululmuş adam» və
«qurulu, qurulmuş yay» bildirir. Burada məf ul mənası
var.
Üçüncüsü, yer mənası. Məsələn, «£^J> tarığlağ» və turuğlağ»
sözləri «toxum əkiləcək yer» və «durulacaq yer» mənası-
na gəlir. Burada isə yer mənası var.
Bu cəhət də bilinməlidir k i , beş hərfli sözlərin çoxu üç hərfli sözlərdən
əmələ gəlir. Burada £ ğ ilə <j ka arasmdakı məna fərqini də
vurğulamaq istəyirəm. J ka başqa mənalar üçündür, _. ğ
isə yalnız məkan isimlərində olur. Məsələn: «—1 ^J' ta-
rığhğ əw=buğdalı ev» və tarığlığ = anbar», <4j _—•!£
kuruğluğ ya=qurulmuş yay» və «_—-jä kuruğluğ = sədəq,

oxqabı» deməkdir.
Bilinməsi üçün məni bir qismini söyləməyə vadar edən səbəb budur.
Yazıda sırf isim olmayanları yazarkın _J şəkilçisini ayıra
bilərik. «j-i _J $i balık lığ öküz» sözündə olduğu kimi Si
_J lık ayrı yazıla bilər. «J _J SJi barakhğ ər» sözü də be-
lədir. Bu şəkil [bitişik şəkli] daha doğrudur, çünki həm öl-
çüdə, həm də yazıda qısalıq var.
J - J J B u r u n d u k : cilov, buruntax.
j * W ı B a s ı n ç a k: « J J ^ - J başmçak ər = zəif görünən adam, önəm
verilməyən adam».
j ^ j j u - S ı ğ ı r ç ı k: sığırçın quşu.
j U j İ K a b ı r ç a k : tabut. B u s ö z ç o x z a m a n ö l ü t a b u t u ü ç ü n i ş l ə n i r .
J»j- K u d h u r ç u k: qız uşaqlarının insan şəklində düzəldərək oy-
nadıqları bəbək, kukla.
Jä-jä" K a r m ç a k : qarışqa. Oğuzca. karınça»dadeyilir.
JÄji. B a ğ ı r ç a k : eşşəkçulu.
J-j- T o 1 a r s u k: ayaq dabanı. Bu söz ən çox heyvanın dabanı üçün
işlənir.
J - j j u B a ğ ı r s a k : «_r-Ş J-J?4 bağırsak kişi = mərhəmətli, müşfiq
adam».
J - u w B a ğ ı r s u k: bağırsaq.
JJJİJ B a ğ ı r d a k: qadm önlüyü.
&&j\ K u r u ğ s a k : qursaq, mədə. Quş qursağma da belə deyilir.
J-JJJ B u t u r ğ a k : pıtrax. Fıstıq şəklində çəngəlli bir tikandır, pal-
tara və başqa şeylərə ilişir.
_£JJJ T a b u z ğ u k : tapmaca.
j l _ 2 T o p u 1 ğ a k: yaraya qoyulan bir ot, topalaq otu.
jUUİ. T o p u 1 ğ a k: qulunc.
j l c j i u . S ı d ı r ğ a k: cüt [qoşa] dırnaqlı inək, qoyun, geyik kimi hey-
vanların dırnaqları.
jUs.j_ K u d u r ğ a k : kaftanınarxaətəklərindənbiri.
J - j , - K a d h ı r ğ a k: çox işləmək üzündən əldə yaranan qabar.
Jia-Aı B a d ı ç 1 1 k: « _ - . J ^ badıçlık yığaç=üzüm salxımlarına çar-
daq düzəltmək üçün ayrılan ağac».
u
^ Mahmud Kaşğari
<3fe* Ç
326
ə?əç1 ik : abdallıq, pərişanlıq.
J3J*J B a ğ ı r 1 a k: «bağırtlak» deyilən quş.
J 3 j - T a w a r 1 u k: mal qoyulan yer.
J - j s T u r u k 1 u k: durğunluq, cılızlıq.
j£j- T a r ı ğ 11 k: anbar.
J - & Ç o b u 1 m a k: almanın yarısı, bir üzü. J Ü dilində.
J - — > Ç u m u ş 1 u k: ayaqyolu, həla.
J - j * Ç a r u k 1 u k: çarıq tikmək üçün ayrılmış dəri.
J - — T a n u k 1 u k: şahidlik, tanıqlıq.
JJ---> T u ğ a k 11 k: süzgəc düzəldiləcək ağac.
JJ*?- S a 11 ğ 11 k: « — - - JJ-i- satığlık nənq = satlıq əşya».
J ^ j - S a r ı ğ 11 k: sarılıq.
J - j * - S ı r u k 1 u k: J - j « sırukluk yığaç = sırıq (dirək) düzəltmək
üçün hazırlanmış ağac, dirəklik ağac».
J—«-> S o ğ u k 1 u k: <<-U- J İ - » - soğukluk nənq=soyuqluq üçün ha-
zırlanmış hər nəsnə».
K a b a k 11 k: balqabaq tarlası.
J * - — K a d a ş 11 k: qardaşlıq, qohumduq.
J—jä K u r u ğ 1 u k: quruluq.
j k ja K u r u ğ 1 u k: sədəq, oxluq, ox qabı, oxdan, gədələc. Bu sözdən

alınaraq «J—ja <J>£ kiş kuruğluk» deyilir k i , «oxdan» mə-
nasındadır.
3 2 6
Bu söz basma nüsxədə ərəb əlifbası ilə «_->* ç+ç+l+k şəklindədir. Bəsim Atalay və
K a r l Brokkelmann bu sözü oxumaqdan çəkinmiş ( D L T , I , s. 503), yerində nöqtələr
qoymuşlar. Salih Mütəllibov isə «çəçələk» (TSD, I tom, bet 460) kimi oxumuşdur ki,
bu da baba uyğun deyil. İki ç arasmda mütləq bir samit olmalıdır. Hüseyn Düzgün bu
sözü «çıpıçhk» kimi ( ^ J J S.286), Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər (DLT-2005,
s.220) «çanaçlık», çinlilər isə «çaçalak» (?) şəklində oxumuşlar (DLT-Çin, I cild.
s.527).
<j&— K a ş ı k 1 1 k: « J ~ - <j&— kaşıklık münqüz = qaşıq düzəltmək
üçün hazırlanan buynuz».
<jJjj- S a r a n 11 k: xəsislik, cimrilik. Bu beytdə də işlənmişdir:
0 - — U J _ j jjl jj__jj_ <jŞ_
J _ L _ # ^ ^ J _ - _
«Nənqin tutar, bəkləyü, özi yeməs,

Saranlıkm yığlayu altun yığar».
Malını tutar, gözləyər, özü yeməz,
Xəsislikdən ağlayar, qızıl yığar.
(Xəsis adam malını möhkəm tutar, hamıdan gizlədər, özü yeməz, xə-
sisliyi üzündən həmişə yoxsulluqdan dad döyər, qızıl yı-
ğar, sonra da hamısını qoyub gedər).
<j-— K a ğ u n 1 u k: qovun bostanı, qovunluq.
<i-— K o n u k 1 u k: « _ ( <j___i konukluk əw = qonaq üçün ayrılan ev,
ziyafət evi; mehmanxana, otel».

J-J*- T a ğ u z m a k: « J <3-J- tağuzmak ər = ətli-canlı adam».<j ka ilə
də işlənir.
<jej— M u ğ u z ğ a k: bal arısına bənzər milçək. Arğuca.
[Qayda]:
Bu qism beş növ olur.

Birincisi, fe'ldən yaranmış isim mənasında ola bilər. Məsələn: «böyük-
lük» mənası verən «<j--( uluğluk» kimi. Bu söz «_--«»-
ulğadhtı» sözündən alınmışdır, «böyüdü» deməkdir. Qu-
ruluq demək olan «<jjfrjä kuruğluk» sözü də belədir,
<<__U _ ; _ j _ kurındı nənq» sözündən alınmışdır.
İkincisi, başqa bir şey üçün hazırlanmış nəsnənin adı ola bilər. Məsə-
lən: <<__J j - j * - sırukluk yığaç» və _0—> tukaklık
yığac» sözləri kimi. Bunlar «sırıq [dirək, şüvül] düzəltmək
üçün hazırlanmış ağac» və «süzgəc qayırmaq üçün ay-
rılmış ağac» deməkdir.
Üçüncüsü, bir şeyin yetişdiyi, bitdiyi yerin adı ola bilər. Məsələn:
<<ı3*H* kabaklık» və <<c3--— kağunluk» sözləri kimi, bal-
qabaq bitən, qovun yetişən yer deməkdir.
Dördüncüsü, bu anlamlardan heç biri nəzərdə tutulmayan sırf isim ola
bilər. Məsələn: <<$JH bağırlak», «_&j**- sığırçuk» kimi.
Beşincisi, məsdər də ola bilər. « _ - j - turukluk» kimi; «cıızlıq, durğun-
luq» deməkdir. Bu söylədiklərim bu qəbildən olan saysız-
hesabsız isimlər üçün yol göstərəndir, bələdçidir. Yaxşı
tədqiq eləsən, qaydadan kənara çıxan heç nə tapılmaz.
—JJJ? K i r i 11 i g: kilid, qıfıl. —-PJ kiritlig kapuğ = kilidli qapı».

—^j- K ö z ə t 1 i g: « — j - — J J J - közətlig nənq = gözətilən, saxlanan
şey».
-*--*-> Ç ö k ü 11 ü k: boyda balacalıq.
-~—-- S ö g ü 11 ü k: söyüdlük, söyüd bitən yer (sərt kafla). «Söyüd
sahibi» demək üçün yumşaq kafla «sögütlüg» demək la-
zımdır.
327
-—>j- K ö z ü ç 1 ü k : «-—5 -—>j- közüçlük titik = gil qab düzəltmək
üçün ayrılmış palçıq». «Gil qab sahibi» demək üçün «kö-
züçlüg» demək lazımdır.
3 2 7
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər bunu «küzəçlik» kimi oxumuşlar ( D L T -
2005, s. 338).
-S-j— T ə m ü r l ü k : dəmir əridilən və süzülən yer. «<s4j*u təmürlüg =
dəmir sahibi».
- - j — K ö m ü r l ü k : kömür almaq üçün kəsilən ağac və kömür qo-
yulan yer. Söz yumşaq kafla deyilsə, «kömürlüg = kömür
sahibi» mənası yaranar.
-Jj#S T ə b i z 1 i k: həsəd, paxılhq. « j - - « - Ş _r*4j^ ->? anınq təbizligi
kimgə talkar = onun paxıllığı kimə zərər verər».
_üjj_ T i t i z 1 i k: ağzı buruşduran sərtlik, turşluq.
B ü ş i n ç ə k: üzüm salxımı. Kənçəkcə.
T ə g i r m ə k : dəvənin belinə aşırılan, i k i tərəfdən də içinə min-
mək üçün qoyulan səbət və səbətə bənzər şey. Oğuzlar
buna «-—j-f ügürmək» 328
deyirlər .
_jŞ_ Ş ə k i r t ü k: fıstıq, püstə.
<J4J£ K ə p ə z 1 i k: pambıqhq; pambıq bitən yer. Adam haqqında de-
yilsə, « J - ^ j £ kəpəzlig ər», yəni «pambıq sahibi» şəklində
olar.
<J4j% B ə d h i z 1 i g: «—1 — J & bədhizlig əw=bəzəkli ev».
K i d h i z 1 i k: « - - j a kidhizlik yünq = keçə düzəltmək.
üçün hazırlanan yun». Yumşaq kafla söylənsə, «keçə sa-
hibi» demək olar.
329
T ə k ü z 1 i g : qaşqa at. Bu məsəldə də işlənmişdir: « ^j** —
u-UİJ j \ at təküzligi ay bolmas=at qaşqası ay olmaz», (atm
alnındakı qaşqa ay olmaz, ayın yerini tutmaz). Bu söz bö-
yük bir işi kiçik bir işlə əvəz etməyə cəhd ediləndə deyilir.
uiüjA_ S ə m i z 1 i k: səmizlik, köklük.
128
Bu, təxt-rəvan və ya kəcavədir.
329
S e ç k i n Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «tögüzlük» kimi oxumuşlar ( D L T -
2005, s. 583).
[___ Mahmud Kaşğari
K ö w ə z 1 i k: ərköyünlük. Bu beytdə də işlənmişdir:
U j _ _Jjl__ _5Ü -SÜUI Ui ı.ı juıl
uj_ u_ u_a _ U j _ JL) ck __

«Eştip ata-ananqınq sawlarını kadırma,
Nənq kut bulup köwəzlik kılnıp yana kudurma».
Ata-ananı öyüdlərini eşidib rədd etmə,
Nemət tapsan, ərköyünlük edib qudurma.
(Həmişə ata-ana sözü dinlə, onların öyüdlərini qulaq ardına vurma,
əgər nemətə, var-dövlətə çatsan, ərköyün olma, həddini
də aşma).
' - U ^ Ç ə ç ə k 1 i k: çiçəklik, çiçək bitən yer, gülzar, gülüstan.
5
-^sü- K ə p ə k 1 i k: kəpəklik, kəpək qoyulan yer,« —4^- kəpəklig =

kəpək sahibi».
"-SUi— T ü w ə k 1 i k: sərçə vurmaq üçün (üfürülərək diyircək atmaq
yolu ilə) oyulan ağac budağı.
-^SÜJB i t i k 1 i k: <<—>_U -SUSÜJ bitiklik nənq = yazı yazmaq üçün
hazırlanan nəsnə», « J - U S Ü J bitiklig ər = bitik sahibi».
- — — K e d ü k 1 ü k: « j j ş kedüklük kidhiz = yapıncılıq keçə,
yapıncı tikmək üçün hazırlanan keçə», « J - — S _ _kedüklüg
ər = keçə sahibi».
-—- K ü d h ü k 1 ü g: « J ji_yl ışhğ küdhüklüg ər = işi-gücü
olan adam». Bu söz tək halda işlədilmir.
- ^ j ? T i r ə k 1 i k: dirəklik ağac yetişən yer, qovaqlıq. Yumşaq kafla
«ji «_U_JJ tirəklig ər = dirək sahibi» deməkdir.
- ^ j - K ə r ə k 1 i g: « - ^ - j - _ j _ Ji <-SüU j _ bu nənq ol bizgə kərəklig = bu
nəsnə bizə lazımlıdır, gərəklidir».
'-SJiVu B e ş i k 1 i g: «_-Mjf -SUSL_J beşiklig urağut = beşikli, əli uşaqlı
qadın».
->US__ T Ö Ş Ə k 1 i k: «£&Ji -Us__i töşəklik barçm=döşəklik parça». Söz
yumşaq kafla deyilsə, « J -Us_i_ töşəklig ər=döşək sahibi»
mənasma gələr.
<_USL__ K ö ş i k 1 i k: «ja _SUSL__ köşiklik yer = kölgəlik yer».
T i k i k 1 i g: <<öJ>—Jf-ŞU tikiklig ton = tikilmiş paltar».
_Us_- T ö k ü k 1 ü g: «£j> SJSSJ) töküklüg tarığ = tökülmüş buğda».
Tökülmüş başqa şey üçün də bu söz işlənir.
5
-USi B i 1 ə k 1 i g: «_r-Ş ->?*4i - ^ J küçlüg-biləklig kişi = güclü-
biləkli adam».
<-S_sU_ B i 1 i g 1 i g: «tj—$ — • U S U Jbiliglig kişi=bilikli adam, alim».
-—'4i B ə 1 i k 1 i k: « jW- — J S U Jbəliklik kəpəz=fıtil düzəltmək üçün ha-
zırlanan pambıq».
K ö 1 ü k 1 ü g: « J — kölüklüg ər = yük daşımaq və minmək
üçün kölüyü, heyvanı olan adam».
~JsU_ K ö 1 i k 1 i k: «JÜ -Usü_ köliklik yer=kölgəlik yer».
-^jj Bürünçük: bürüncək, qadın baş örtüsü, bürünüləcək nəsnə.
• B i 1 i n ç ə k: «JA '-SÛL bilinçək nənq = oğrunun, yaxud baş-
qasının əlində olan oğurlanmış malın adı; əşyayi - dəlil.
<<_S->iL _jlı bilinçək bildi» deyilir k i , «oğrunun əlindəki
oğurluq malı tanıdı» deməkdir.
- ^ J J i T ə r i n ç ə k: bir parçadan tikilmiş qadm çarşafı.
[Qayda]:
Bu qism beş cür olur.

Birincisi, bir şeyin yetişdiyi, bitdiyi yerin adı ola bilər. « _ — _ _ _ sögüt-
lük» kimi, «söyüd bitən yer» deməkdir. Yaxud bir şeyin
5 s
qərar bulduğu, qoyulduğu yerin adıdır. «- 4 ^- kəpəklik»
kimi, «kəpək qoyulan yer» deməkdir.
İkincisi, adı çəkilən nəsnənin düzəldilməsi üçün ayrılan şeyin adı ola
bilər. Məsələn, «o*ji - ü * - — töşəklik barçm». Bu, «döşək
düzəltmək üçün ayrılan parça» deməkdir. « —4* Jf cXû
«-5U-JJ bu yığaç ol kapuğka tirəklik» sözü də belədir, yəni
«bu ağac o qapıya dirək üçün hazırlanmışdır».
Üçüncüsü, əşyanm və insanın yaradılışını, təbiətini ifadə edən məsdər
ola bilər. Məsələn, <<-£4J_ köwəzlik», « — 4 ^ yigitlik» kimi,
«ərköyünlük», «gənclik» deməkdir. İsim saydığım bu üç
mənaya gəlirsə, söz bütün türk dillərində qalın və — sərt
kaf ilə [yəni-lık/lik» şəkilçisi ilə] işlənir. Başqa cür deyildir.
Dördüncüsü, söz adı çəkilən nəsnənin sahibi mənasmda ola bilər. M ə -
sələn, « J "-SUSOJ biləklig ər», « J —4*4. bitiglig ər» kimi.
Bunlar «qüvvətli biləyi olan adam» və «kağız sahibi olan
330
adam» deməkdir. Bu, ərəblərin öfijj* - d*J sözü k i -
midir.
Beşincisi, söz məf ul mənasında ola bilər. « J - — - ( I J ^*iş - U J bilik kişi
ara ülüklüg ol» və « — - ~ _Us__ töşəklig töşək»sözləri k i -
mi. Bunlar «bilik adamlar arasmda üləşdirilmişdir, bö-
lüşdürülmüşdür» və «döşənmiş döşək, döşəli döşək» de-
məkdir. İsim bu son iki mənaya gəlirsə, söz hökmən -lig/-
lüg şəkilçisi ilə işlənir. Başqa cür ola bilməz. Bu isimlərin
(üç hərfli isimlərdə) həmin mənaları ifadə etməsi üçün söz
qalın heca ilə bitirsə — qalın kaf, yəni —lık şəkilçisi, incə
3 3 0
Ərəblərin sözü belədir: «_«VJJ-> - & j rəcul-təmir və labin», yəni hərfən «xurma-
lanmış və südlənmiş adam», yəni «xurma və süd sahibi olan adam, xurması və südü
olan adam». Bu söz nəsnə sahibi olmağı bildirir.
Divanü lüğat-it-türk . __1
heca ilə bitirsə - yumşaq kaf [yəni - l i g şəkilçisi] əlavə
ə n i
olunur. Son nümunələrdə isə £ ğ [ Y - ! _ ] artırılır. Bu,
dəyişməyən, sabit qaydadır və onun türk dillərində pozul-
duğu heç vaxt müşahidə edilməmişdir.
İ K İ N C İ H Ə R F İ HƏRƏKƏLİ, Ü Ç Ü N C Ü H Ə R F İ
S Ü K U N L U O L A N 6^— F Ə ' Ə L L A N B A B I
c>2_. B a 11 k ç ı n: balıqcıl, balıq yeyən quş. Ərəblər ona məlik ül-xərin
deyirlər.
_ ( j j i k Ç u ğ u r d a n : uçurum.
<jj>ja K u r u ğ j ı n: qurğuşun, (iki məxrəc arasmdakı j j ilə). Oğuzlar
bu sözdən bir sıra hərfləri ataraq «<JJ~- kuşun» deyirlər.
j j - j J . B u d u r s ı n : bildirçin. Bubeytdədəişlənmişdir:
ü*-j-4 -- 4* ?j'
t K
JJJ—> ^ j l
«Özüm məninq budursm,

Otı anmq çaklanur».
Mənim qəlbim bildirçin,
Onun odu çalxanır.
(Mənim ruhum bildirçin kimi onun eşq atəşi üzərində uçub hərlənir).
_ _ _ & T a w ı ş ğ a n: dovşan. «_Ai tawışğan yılı = türklərin on iki
ilindən birini adı».
_ . l i _ _ T a w u ş ğ a n: «j» _-*-— tawuşğan öküz = Uç şəhərindən axan
çayın adı».
Cjil^. Ç a p 1 1 ğ a n: <<Ci^» ^tf^J^'ji bu ıt ol kişigə çapıtğan = bu
it həmişə adamın üstünə cumandır».
ü * ^ Ç a p 1 1 ğ a n: « J ü * ^ çapıtğan ər=cəllad, adam boynu vuran».
1 1
Uyğurca.
__J_ S a p 1 1 ğ a n: <<ü&4>-« d u - J' bu at ol kudhruk sapıtğan =
bu at həmişə quyruq yelləyir». İtin çörək istəyəndə və ya
sahibini görəndə quyruq bulamasına da belə deyilir.
_ l _ _ K a d h 1 1 ğ a n: « J ü * ^ kadhıtğan ər=kimsəyə boyun əyməyən
1
adam». İnadkar, tərs heyvanlara da belə deyilir.

_.___ T a r 11 ğ a n: «d^J £ J <^<J j ' j i bu ər ol təlim tarığ tarıtğan =
bu adam çoxlu toxum əkdirən adamdır».
ö—j- K u r 1 1 ğ a n: «ü^J <*'J -4*3 J'ji bu ər ol təlim üzüm kurıtğan
= bu adam çoxlu üzüm qurudan kimsədir».
(JtiJ T o z 1 1 ğ a n: iiıj^j J ' J ^ <*Ş J 'ji bu at ol təlim toprak to-
zıtğan = bu at torpaqdan çox toz qoparan atdır».
__2u B o ş u t ğ a n : «ü *** i üJ J ^ji
[ M
bu ot ol karın boşutğan=bu, is-
hal yaradan dərmandır». Çox vaxt bir şeyin qatıhğını,
sərtliyini yumşaldan nəsnəyə də belə deyilir.
_li-_ T a ş 1 1 ğ a n: <<Q\**Z J — J( J __ bu ər ol əwinqə təlim ta-
war taşıtğan = bu adam evinə malı çox daşıdan adamdır».
Başqa şey daşıtmaq da belədir.
_li_ T a ş 1 1 ğ a n: <<J*^ _--' 3 —jl 'ji bu ot ol aşıç taşıtğan = bu od
qazanı çox daşıran oddur».
_ U l _ K a ş ı t ğ a n: « ü * ^ ü? 3 J 'ji bu ər ol ətin kaşıtğan = bu
1
adam bədənini çox qaşıtdıran adamdır».

__ä_ K a k 1 1 ğ a n: «0**^ ^J _r— <J J 'ji bu ər ol məni tutçı kakıt-
ğan=bu məni çox əsəbiləşdirən, canımı sıxan adamdır».
ü * ^ K a 1 1 1 ğ a n: «ü^
1
& ü? <J J Ji bu ər ol atın təlim kalıtğan =
bu adam atını həmişə şahə qaldıran adamdır».
_ l _ _ _ K a m a t ğ a n : <<ü—~ j j * Jf o- 'ji bu kün ol köz kamatğan = bu

günəş gözü qamaşdıran günəşdir».
_tii_ı K o m 1 1 ğ a n: «__<>- -™ _r— J-f oğul məni əwgə komıtğan =
oğlum məni ev üçün qəribsədir». Başqa şeylər üçün darıx-
maq da belədir.
____ K a n a t ğ a n : ô *— ü'Ji Jf — Ji bu ot ol burun kanatğan = bu
1
dərman həmişə burun qanadan dərmandır».

__uj_ K a n 1 1 ğ a n: ^ * ^ — J Jf LS—' ögdi ol ərig kanıtğan = tərif o
1
adamı həmişə vəcdə gətirir, coşdurur».

_I£JJJ Baturğan: HÜ^JH j j - d' _ r ^ j * bu kişi ol söz baturğan=bu
adam daima sirr saxlayan, sözü gizləyən adamdır». Ana-
loji hallarda da belə deyilir.
_____ T a t u r ğ a n : Ü-' d' J Ji bu ər ol aş taturğan=bu adam
qonağa və başqalarına yemək daddıran adamdır». Həmin
söz bu şeirdə də işlənmişdir:
_t_j_<j—A< _••_'
oü-jk:—S_N_&
(jlfrJJJ- (JUIJUI (jjj&f

j j j _ i (_( 1_J
«Ərdi aşın taturğan,
Yawlak yağığ kaçurğan,
Oğrak süsin kaytarğan,
Bastu ölüm, axtaru».
Aşını daddırandı,
Pis yağı qaçırandı,
Oğraq qoşuşunu qaytarandı,
Ölüm basdı, apardı.
(Bir igid haqqında mərsiyə deyir: çox qonaqpərvər, səxavətli adam idi,
pis düşməni qaçıran, oğraq qoşununu geri qaytaran igid
idi, çox heyif ki, ölüm gəldi, onu apardı).
o-äjj. T o p u r ğ a n y e r : ayaq basan zaman toz qopan yumşaq tor-
paq.
331
_lcjj~ S u b u z ğ a n : maşathq, müsəlman olmayanların qəbris-
tanlığı. Bu məsəldə də işlənmişdir: « _—JJJ < _ - U ! J J I I - _l_-jj_<
__U_j <J_i )_ subuzğanda əv bolmas, topurğanda aw bolmas
-qəbristanda ev olmaz, yumşaq torpaqlı yerdə ov olmaz».

Ov ancaq suyu, bitkisi çox olan yerdə olar.
o^jjä K a b a r ğ a n : qabartı, sivilcə. Bədəndə qaşmma və hərarət
üzündən yaranan qabartı.
_Uijj_ K a t u r ğ a n : « Ü ^ J - c—f 3 J Ji bu ər ol öküş katurğan=bu,
çox qatıla-qatıla gülən, deyib-gülən, çox şən adamdır».
_!*• JJ* Kopurğan:« O^J^ <J_JJJ _*-- J' J 'ji bu ər ol taşığ yerdən
kopurğan=bu adam daşı yerdən qoparan adamdır». Baş-
qa şeyi qoparmaq barədə də belə deyilir.
_lc j _ T o d h u r ğ a n : «<_->j_i <_*' 3 J 'ji bu ər ol açığ todhurğan = bu,
ac adamı doyurandır». Bu sözün əsli «_£j-i todhğur-
ğan»dır.
<jt_jj*_ S ı d h ı r ğ a n: «_—ji- f j j * - Jf j l 'ji bu ər ol sıdhrım sıdhırğan
=bu adam sıyrım sıyıran adamdır». Hər hansı bir başqa
şeyi sıyırmaq bacarığmda olan adama da belə deyilir.
_ry*J Ji <-Aji bu alp ol yağını kaytarğan
1
o- JJJ- K a y t a r ğ a n : «0^ J ^
=bu, düşməni qaytaran, qaçıran alpdır».
331
Yanlışdır, doğrusu «suburğan» olmalıdır, çunki «suburğan» sözü həmin mənada bu
gün də işlənir.
a uijk- K a ç u r ğ a n : «d* J * * cr-— 3 J * b u ə r 0 İ
konuknı kaçurğan
= bu, qonağını qaçıran adamdır».
O^J^ K a ç u r ğ a n : «<_-j*S _-_S J( J j _ bu ər ol k i ş i 332
kaçurğan =
bu, adamı qaçıran adamdır», (yanma bir adam gələndə
əsəbiləşir, canı sıxılır, təkəbbürlənir deməkdir).
£_*_£ K a d h ı r ğ a n : <<ü-jjS öm öJ 3 J Ji bu ər ol ərən boynın
kadhırğan = bu, ərən boynu əydirən adamdır, başqalarına
boyun əydirən adamdır».
o - i j — T a ş u r ğ a n : «_**_*- 3 ^J Ji bu ot ol aşıç taşurğan=bu
od həmişə qazanı daşıran oddur». Sel hovuzun suyunu
daşıranda da belə deyilir.
(j-ij- K a k u r ğ a n : xəmiri yağla yoğrulan bir çörəkdir, kürədə və
ya təndirdə bişirilir.
_-v j _ K a w u r ğ a n : «<J* J - ^ J bu biləzük ol bilək kawur-
ğan=bu həmişə biləyi sıxan bilərzikdir».
<__>___ T a m u r ğ a n : «o& J ~ _ H J İ J <3- J* bu oğul ol burnı tamurğan
(
=bu uşağın burnu həmişə axır, qanayır».

u U-jj-_ S a ğ ı z ğ a n: saxsağan.
_ > j-> K u d h u r ğ u n : quşqun, yəhərin quşqunu.
o l i - j j T u r u ş ğ a n : «ö^'J Vj. _-_* Jf J j * bu ər ol kişi birlə tutçı
turuşğan=bu daima hər kəsə qarşı çıxan adamdır».
_A__J1 (jli~?_ S a 11 ş ğ a n - a 1 1 ş ğ a n: «Jt Ji ü<**^ _ * - B - J - _*! J*'
3 3 3
olar ikki tawar satışğan-alışğanlar o l = onlar birlikdə
" 2 Bəsim Atalayın yazdığına görə, basma nüsxədə bu söz « - ^ kişigə» şəklındədır.
Burada «gə» şəkilçisinə lüzum yoxdur. Doğru variant «kişini» olmalıdır ( D L T , I , s
5 1 8 ) Bundan əvvəlki i k i maddənin misalları («bu ər ol yağını kaytarğan» və «bu ər ol
konuknı kaçurğan») buna dəlildir. Oradakı «yağını» və «konuknı» sözlərındəkı «nı»
şəkilçisi bizim dediyimizi təsdiq edir. _
Bu maddədə olan bəzi səhvlər Bəsim Atalay tərəfındən düzəldılmışdır və bız dogru
variantı yazdıq.
mal alıb-satandırlar». Başqa bir deyişb ^ ü * ^ 1
sa-
tışğan-tawışğan» da deyilir. Bu sözlər « _ H - sattı» və <<_?•—
tawdı» sözlərindən alınmışdır, «satdı-sovdu» de-məkdir.
_ii_s. B a k ı ş ğ a n: «jf d*&i ^ji <jQ Jf ol kişi birlə bakışğan ol = o
hər kəsə göz ucu ilə baxan adamdır».

_Ai__ T o k u ş ğ a n : «ü——- JP—j Jf J Jf ol ər ol yawlak tokuşğan = o,
yaman çarpışan, qovğaçı, cəng atəşini qızışdıran adam-
dır».
_ _ _ _ • S o w u ş ğ a n : soxulcan üzündən olan sarılıq xəstəliyi, bu, qa-
rmda bir ilandır.
1
u * ^ B ı ç 11 ğ a n: əldə, ayaqda, yer qabığında olan çatlar.
ü—£ T u p u 1 ğ a n: <<ö^ — j * kök tupulğan=bir quş adı». Guya bu-
1
nun qanadında polad var, dağın burnuna vurunca dəlib o

biri tərəfə keçir. Bunu mənə çox yaxşılığı dəyən bir adam-
dan eşitdim.
ü - # T u p u 1 ğ a n: « ü - ^ — J f J j . bu ər ol çərig tupulğan = bu,
döyüş səflərini yarıb keçən adamdır». Bu sözün əsli « j —
CS-J- təmür tupuldı» sözündən alınmışdır, «dəmir dəlindi»
deməkdir.
o - l j - _l_y_ K a t ı l ğ a n - k a r ı l ğ a n : « ü — 3 ü - & _ - > _ V j . _r-Ş Jf J j .
bu ər ol kişi birlə tutçı katılğan-karılğan=bu adam hər kəsə

qatılan-qarışan, hamı ilə qaynayıb-qarışan adamdır».
__j.j_ K u r u 1 ğ a n: « ü — j - Jjf4* Jf J 'ji bu ər ol sinqiri kurulğan =
bu həmişə sinirlənən, əsəbiləşən adamdır».

ü — - K u t u 1 ğ a n: « ü - — ü . - ^ Jf J 'ji bu ər ol yağıdın kutulğan = bu
həmişə düşmənin əlindən qurtulan adamdır». Başqa şey-
lərdən qurtulmaq da belədir.
__Jfi K a p u 1 ğ a n: <<o' ^ A
Jf -—- j . bu nənq ol kapuğda kapulğan
=bu daim qapıda sıxışan şeydir». Başqası da belədir.
____£ K o ş u 1 ğ a n: « ____- Vj_ _#-*- J( _: j _ j . bu kuzı ol sağlık birlə
koşulğan=bu, sağılan qoyuna qoşulan, qatılan quzudur».
Başqası da belədir.
_ , _ i _ _ S o ğ u 1 ğ a n: «_-—*- J l j - Jf — j * - Ji bu suw ol tawrak soğulğan
=bu su torpağa tez hopan, əmilən, soğulan sudur». Bulaq
334
öz suyunu sorsa (soğsa), yenə belə deyilir .
______ _l_ia_ K a k ı l ğ a n - s o k u l ğ a n : «6--—- u — & J J 'ji bu ər
1
ol təlim kakılğan-sokulğan=bu hamının xorladığı, itələ-

yib-yıxdığı adamdır».
_ - j - T u t u r k a n : düyü, çəltik.
_ l _ j _ _ T a ş ı r k a n: «<-~jj- _ - J - J taşırkan közlüg = dombagöz».
335
_ _ j L _ S a k ı r k a n: böyük siçan, siçovul .
___4_ B i t i 1 g ə n: «Jf ü ™^ - J ~ J Ji bu ər sügə bitilgən ol = bu, adı
1
daima orduya yazılı olan adamdır».

_ _ U J J T e r i 1 g ə n: <<(JSJj _r>- Jf oAsi Jt'ji bular budhun ol tutçı
terilgən = bunlar hər zaman toplaşan [bir yerə] bir boy-
dur». Toplanıb-dağılmaq adəti olan hər şey belədir.
__.jis K ö t ü r g ə n: « Ü - J - <-*•_ J' < JH Ji bu buğra ol yük kötürgən =
bu hər zaman yük götürən erkək dəvədir».
_i_jk_- K e ç ü r g ə n : «Ü-J>-- Ju W Jf —W Ji bu bəg ol yazuk keçürgən =
bu, günahı daim bağışlayan bəydir».
3 3 4
«Soğmaq» sözü bəzi dialektlərimizdə, canlı danışıq dilində bu gün də işlənir. «İnək
musluğu soğdu=inək musluqdakı bütün suyu (ağzını sudan ayırmadan) soğdu. içdi,
içinə çəkdi». «Vəli hamını soğdu = Vəli qumarda hamını son qəpiyinə qədər uddu».
3 3 5
Bəsim Atalayın verdiyi məlumata görə, bu söz basma nüsxədə «sakırkan». yazma
nüsxədə «sıkırkan»dır. Sonuncu imla doğrudur ( D L T , I , s. 521).
1
_-.>?- K e ç ü r g ə n : ^ ö ^ , ? - o** f4- ü'J Ji bu ər ol təlim ış keçürgən=
bu həmişə çətin, zor işləri bacaran adamdır». Bunun kimi,
<<o_j_ əwürgən-təwürgən» də deyilir. Bu bənddə də
işlənmişdir:
Ü-JW ü?ji _-*,
Ü-jV- _ H I Ü."*J>»
__jk_ 'j j L _ l
V
___ti_#_s____
«Yağı otın öçürgən,
Toydın anı köçürgən,
Işlar üzüp keçürgən,
Təgdi okı, öldürü».
Yağı odunu söndürən,
Ordudan onu köçürən,
İşləri üzən, keçirən,
Dəydi oxu, öldürü.
(Bir bahadırın ölümünə ağı deyir: ölüm savaşlarının odunu söndürən,
onu ordudan çıxaran idi, ağır, çətin işləri bacaran idi, ona
fələyin öldürücü oxu dəydi).
_-_&a. Ç ə w ü r g ə n : «Ü-J*» $ J 'ji bu ər ol təlim ok çəwürgən
=bu, oxu həmişə çevirən adamdır». Bu, oxu dırnaq üstə
çevirməkdir.
_,_.____ K ö s ü r g ə n: köstəbəyin bir növü.
ÜJ*J—' T ü ş ü r k ü n : vələs ağacı. Bir dildə.
ü - j — K ü w ü r g ə n: dağ soğanı. Oğuzlar buna «Ü-J— kümürgən»
deyirlər.
Ü - J — T ə m ü r g ə n : o x təmrəni, ox ucluğu. Oğuzca.
_l_jS_ T ə g ü r g ə n : «_-jS- ™3 'tk' 3 J Ji bu ər ol ışığ adhakka tə-
gürgən = bu, işi dizə gətirən, işin axırına çıxan adamdır».
_l_j_ K ö l ə r g ə n : «CP-J& J — 'ji bu at ol kölərgən = bu həmişə qar-
nı köpən və yıxılıb yerə yayılan atdır».
CjSjL, Sömürgən: «CPJ>^ - ~ J - J J Jt bu ər ol sütüg sömürgən =
bu həmişə südü sümürən adamdır». Başqa şeyi sümürənə
də belə deyilir.
______ S ü r ü 1 g ə n: « ü ^ l > -_*•*- Ö^JÜ ^ J J ' j i bu ər ol təgmə yerdən
tutçı sürülgən=bu hər yerdən qovulan, sürülən adamdır».
_LSüj_ K ə r i 1 g ə n: « ü * — _J£ «-—-» 'ji bu nənq ol kərilgən = bu daima
gərilən nəsnədir». Dərinin gərilməsi, uzanması, dağ təpə-
sində buludun yayılması da belədir.
_b_j_ K ə r i 1 g ə n: « _ - - _ - <4- 3 J 'ji bu ər ol təlim kərilgən = bu dai-
ma gərinən, əsnəyən adamdır».
_LSÜJJ T i r 1 i g ə n: «CP*J> ÜŞ— J& J J 'ji bu ər ol edhgü sawın tirilgən
=bu həmişə yaxşı ünü, adı-sanı, şöhrəti olan adamdır».
CJSAj\ T e r i 1 g ə n: ^JÜJÜ J 'ji bu nənq ol bir-birgə teril-
gən=bu həmişə bir-birinin üstünə yığılan, qalanan nəsnə-
dir».
_jl__L_s K ə s i 1 g ə n: « ü U 4 — J 'ji bu yıp ol kəsilgən = bu ip daim
kəsilən, qopan ipdir».
_b_L__ S ə ş i 1 g ə n: « _ - - * - - J( ÜJS_ 'j> bu tügün ol səşilgən = bu
həmişə çözülən, açılan düyündür».
___s_ T ü g ü 1 g ə n: « ü - - — 3 n Ji bu yıp ol
tügülgən = bu hər
zaman düyülən ipdir».
_15US_ T ü g ü 1 g ə n: «ü--~ _ JJ- _—& _r>- J J Ji bu ər ol tutçı kaşı-
F
közi tügülgən = bu, həmişə qaşı-gözü çatıq, düyülən, qaş-

qabaqlı adamdır».
[Qayda]:
Bu qism beş cür olur. Bu, _ ğ qismidir, — ge qismi də belədir.

Birincisi, görülən işin daim təkrarlanmasını və öz təbiəti üzrə sadir ol-
masını göstərir. Məsələn: «ü£>4 jJ J ıfcf Ji bu oğul ol
336
burnı t a m ı r ğ a n = bu uşağın burnu həmişə axandır» və
«CPJjj _İ— j ~ f J J Ji bu ər ol edhgü sawın tirilgən = bu
həmişə yaxşı üııü, şöhrəti olan adamdır».
İkincisi, sifətin artibutlaşan şeydən başqasına keçməsi və atributlaşan
şeyin sifət üçün davam etməsidir. Məsələn: « £yj> Jf J 'ji
o _ j - bu ər ol tonın kurutğan = bu, tez-tez paltarını quru-

dan kimsədir» və «_->— _*J- J J 'ji bu ər ol suwuğ sö-
mürgən=bu həmişə suyu sümürən adamdır». Başqa şey
sümürən üçün də belə deyilir. Bu qismdən olan bütün
mücərrəd isimlər sərt kafla, sifətlər isə yumşaq kafla gəlir.
Üçüncüsü, atributlaşan şeyin m ə f ul mənasına gəlməsidir. « ü — J J 'ji
_ l _ _ bu ər ol kakılğan-sokulğan = bu hamının xorladığı,
itələyib-yıxdığı adamdır» və « ü * ^ j — - j a Ö^JU J J Ji bu ər
ol yerdən-yergə sürülgən = bu, yerdən-yerə qovulan, sürü-
lən adamdır» sözlərində olduğu kimi.
Dördüncüsü, failin istəmədiyi, arzu etmədiyi işlə vəsflənməsidir. « ji
ü—j' Ü'JJ** J ıj**Ş bu kişi ol sözün unutğan = bu, sözünü
unudan adamdır və «0^4-*- J' ü J ~ Ji bu tügün ol səşilgən
=bu, çözülən, açılan düyündür» sözlərində olduğu kimi.
Yazma və basma nüsxələrdə «Cpj*i yumurğan» imlası ilə keçən bu söz əslində
3 3 6
<<__J_ tamurğan» olmalıdır. Biz ərəb hərtləı i ilə «ı3*-J*i yumurğan», latın hərfiəri i l ə
«tamurğan» şəklində yazdıq.
Beşincisi, bu mənalardan heç birini ifadə etməyən sözün özünün

337
mücərrəd isim olmasıdır. « Ü - J — k ü w ü r g ə n = d a ğ soğanı»
və « Ü — t a w u ş ğ a n = dovşan» kimi.
Rum ölkəsindən Çinə qədər bütün oğuzlar və köçərilər davamlılıq bil-
dirən J ka və _. ğ hərflərini qısalıq üçün atırlar.
Tələffüzdə sifətlər arasında kişi və qadın cinsi yoxdur. Bu ancaq sözün
gəlişindən anlaşılır. Mənim bildirdiyim hər sifət və göstər-
diyim hər ölçü, hər qayda bu qismə aid deyildir. İstər dörd
hərfli, istərsə də dörd hərfdən artıq olan fe'llərdə bu qay-
danı tətbiq etmək doğru olmaz. U l u Tanrı izin versə, bu
şey lap tezliklə izah ediləcəkdir.
H Ə R N Ö V HƏRƏKƏSİ İLƏ İ K İ N C İ H Ə R F İ
SÜKUNLU O L A N J-~ F Ə ' L Ə L Ə L B A B I
_ V . _ - S u n d 1 1 a ç: at quşu, çayır quşu. Bu məsəldə də işlənmişdir:

< < _ U J - ÜJ—Jİ u—»j' _rAä! _?,--— sundılaç ışı ərməs örtkün
təpmək = xırman döymək at quşunun işi deyil». Bu söz
güclü adamın işini görmək istəyən zəif, cılız adam haq-
qında deyilir.
(X-^j- K a r ğ 11 a ç: qaranquş.
gtiljä K a r 11 ğ a ç: qaranquş. Yuxarıdakı sözdən çevrilmişdir.
_£J K a r ğ a 1 1 ğ: Talas yaxınlığında bir qala adıdır. Əsil yazılışı be-
lədir: _ ü M .
_ _ J ~ - T a m ğ a 1 1 k: kiçik ibrik.
3 3 7
Bu söz hər i k i nüsxədə « _ - _ — kəwürgən» şəklində verilsə də, yanlışdır ( D L T , I , s.
525), doğrusu burada yazılan variantıdır.
cjr—- T a m ğ a 11 k: bir adamlıq süfrə. Əsli tamğalığ» olub dam-

ğa vurulmuş deməkdir. Xaqanlar öz ibriklərini və süfrə-
lərini möhürləyirlər ki, başqaları istifadə edə bilməsinlər.
Bunlarda bir adama yetəcək qədər yemək və içmək olur.
Beləliklə, «tamğalığ» sözü hər kiçik süfrə və ibrik üçün
ümumi ad olmuşdur.
cjr*- T a m ğ a 1 1 k: xaqandan başqa kimsənin üzərində yemək yemə-
məsi üçün damğa vurulmaq üçün hazırlanmış süfrə. Məx-
rəcləri yaxın olduğu üçün £ ğ hərfı J ka hərfınə çevrilərək
deyilsə də, səhv sayılmaz.
J*_J**> S a r m a ç u k: bir əriştə növü. Bunun xəmiri noxud boyda kə-
silərək bişirilir, xəstələrə və zəiflərə verilir.
J___*_ S a r m u s a k : sarımsaq.
J_j~- S a m u r s a k : sarımsaq. Yuxarıdakısözdənçevrilmişdir.
jfejä K u r ğ u 1 u k: qısalıq.
J-»Vj? K ı z 1 a m u k: qızılca, qızılcaya bənzər sivilcələr.
c3~— K a ş ğ a 1 a k: ördəkdən kiçik bir su quşu, qaşqaldaq. Bu beytdə
də işlənmişdir:
J_1 l__.JyJ_t_.J__L l_C_
JÜJ ___ ______ (-1j_ 1—İ-
«Tənqdə belə körsə məni ördək, atar,

Kalwa körüp kaşğalakı suwka batar».
Ördək məni o göldə təmrənsiz ox atan görsə,
Qaşqaldaq tez suya cumar.
(Ördək məni bu sularda təmrənsiz oxla gördüyü vaxt qaşqaldaq tez su-
ya cumar. Guya ki, mən ördəyi qoyub onu vuracağam.
Halbuki heç birini vura bilmərəm, çünki oxum təmrən-
sizdir).
-5-5-J B ə 1 g ü 1 ü g: « « - ~ - i -S—-J bəlgülüg nənq = bəlli olan nəsnə». Bu

atalar sözündə də işlənmişdir:-^—^ I J j j - ' Si bol-
daçı buzağu öküz ara bəlgülüg = öküz olacaq buzov bəl-
lidir, öküz olacaq dana öküzlər arasında bəllidir». Bu söz
hər cür perspektiv vəd edən igid, qoçaq gənc üçün deyilir.
«-S--J- K ü z k ü n ə k : laçınabənzər b i r q u ş . H a v a u d m a q l a y a ş a y ı r .
_£•-- K a d h n a ğ u n : «_£--Ü,— k a d h ı n k a d h n a ğ u n = qayın, qayna-
talar». Kürəkənlər üçün söylənir, ard-arda, qoşa söylənir.
_ i j _ — S a n d u v a ç : bülbül. Həminsözbubənddədəişlədilmişdir:
_V,—i—ı J Ä S i • \ı»
JS J u IJ^ IA
- I j _ _ j_f ^ — j _
JJ--J>I _ P - J «-—jl
«Səndən kaçar sundılaç,

Məndə tınar karğılaç,
Tatlığ ötər sanduvaç,
Erkək - tişi uçruşur».
338
Səndən qaçar at q u ş u ,
Məndə dinər qaranquş,
Şirin-şirin ötər bülbül,
Erkək-dişi uçuşar.
(Yaz qışa deyir: at quşu səndən qaçar, qaranquş məndə dincələr,
bülbülsə cəh-cəh vurar, bütün quşlar yazda cütləşərlər).
3 3 9
jj'jj- M ü n d ə r ü : ipəklə bəzənmiş gəlin otağı.
Beş hərflilər bitdi.
3 3 8
Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər sundılaç quşunun adını «şaqraqquşu» kimi
(DLT-2005, s. 467) çevirmişlər.
3 3 9
Salih Mütəllibov (TSD, I tom, bet 481) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər
(DLT-2005, s.345) bu sözü «mundaru» kimi oxumuşlar.
ALTIHƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R N Ö V H Ə R Ə K Ə S İ İ L Ə J-~ F Ə ' Ə L Ə L Ə L B A B I
T i z i 1 d ü r ü k: başmaq, məst kimi şeylərin ucuna taxılan pullar.

c___j_ K ö z ü l d ü r ü k : a t quyruğundan toxunan tor, göz qamaşan-
da, ağrıyanda üstünə qoyulur, ««-~J& közlük» də deyilir.
340
_j_ua. Ç i n i ş t ü r ü k : bir ağacın meyvəsidir, fındığa bənzəyir,
ağı, qırmızısı olur, yazda yetişir, yeyilir.
3 4 1
_ j _ _ Kümüldürük : atınsinəsindənkeçirilənqayış.
j j _ _ _ S a k a l d u r u k : ipəkdən hörülən qaytan; papağın başda dur-
ması, düşməməsi üçün çənə altından keçirilərək bağlanır.
j j ! _ _ K a l a l d u r u k : kişiadı.
YEDDİ HƏRFLİ SÖZ

ijUa&jj
342
Z a r ğ u n ç m u d : ətirli bir ot növü, fəsləyən. Bu sözün
farscası «_>__« _—J bələng m ü ş k » d ü r . 343
Salimdən olan isimlər kitabı bitdi.

B İ R İ N C İ C İ L D İ N SONU.
3 4 0
B.Atalayın qeydinə görə, hər iki nüsxədə «_CA-J» çəniştürük» şəklində gedən bu söz
əslində «çiniştürük» olmahdır. Çünki Çində yetişən bu meyvənin adındakı «Çin» sözü
də bunu göstərir ( D L T , I , s.530). Bu söz Salih Mütəllibovda «çiniştürük» (TSD, I tom,
bet 482). Hüseyn Düzgün ( ^ J - s.297) və S.Ərdi ilə S.T.Yurtsevər (DLT-2005, s.227)
və Çin nəşrində (DLT-Çin, I cild, s.553) «çəniştürük» şəklindədir.
341
Salih Mütəllibov (TSD, I tom, bet 482) və Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər
(DLT-2005, s.322) bu sözü «kömüldürük» kimi oxumuşlar.
3 4 2
Vav hərfini də hesaba qatdıqda, faktiki olaraq « J j - > _ i j>> sözündə 8 hərf vardır.
3 4 3
Seçkin Ərdi i l ə Sərap Tuğba Yurtsevər bu sözü «pələng müşk» kimi oxumuş və m ö -
tərizədə «qaplan müşkü» kimi mənalandırmışlar (DLT-2005, s.720).
501
Q E Y D L Ə R və İZAHLAR
Türk və oğuz məsələsi

Mahmud Kaşğari bəzi sözlərin qarşısmda onların hansı ləhcə və
ya ləhcələrə aid olduğunu göstərməklə yanaşı, bəzən də «iki ləhcənin-
türk və türkmən-birində» deyə yazmışdır. Burada «türkmən» sözü al-
tında oğuz, «türk» sözü altında qeyri-oğuz ləhcələrini başa düşmək la-
zımdır. Müəllif ümumi dil kontekstində hər hansı bir fərqi izah edəndə
də «oğuz» və «türk» sözlərini işlətmişdir k i , bu da yenə oğuz və qeyrı-
oğuz (oğuz olmayan digər türklər) mənasına gəlir.
Alp Ər Tonqa - Əfrasiyab
Tarixi şəxsiyyət, tarix boyu gəlib-keçmiş ən böyük türk qəhrə-
manı və xaqanıdır. B.e.ə. V I I əsrdə yaşamış olduğu sanıhr. Assurıya
mənbələri onu Maduva, Heredot Madyes, farslar isə Əfrasıyab adlandı-
rırlar. Haqqında «Şahnamə», «Rövzət üs-səfa», «Tarixi-mülukı-əcəm»
və digər əsərlərdə mühüm məlumatlar var. İnama görə, o, Turun nəs-
lindən olan Beşəngin (Eşəng/Huşəng) oğludur. Bizə A l p Aruz adh qar-
daşınm, Barsğan və Barman adh i k i oğlunun, Kaz (Firəngız) adlı bır qı-
zının adı məlumdur. Firəngizi Babil kralı Navuxodonosorun (Buxtun-
nəssər, b.e.ə.604-652) oğlu Bətzənə (Bijən) deyil, İran şahı Keykavusun
oğlu sığıntı Siyavuşa vermişdir. İran-Turan sävaşında Turanın məğlu-
biyyəti və Əfrasiyabın ölümü bütün Turanı sonsuz yasa boğmuş, türklər
bu hadisəni ən böyük fəlakət və milli matəm kimi qarşılanmış, A l p Ər
Tonqanın xatirəsini və adını əsrlər boyu yaşatmışlar. «Divan»da onun
ölümünə həsr olunmuş ağıdan bəzi bəndlər verilmişdir. Ehtımal kı, bu,
A l p Ər Tonqa haqqında mövcud olmuş dastanm parçalarıdır.
Arğular
Arğular «Divan» yazılıdığı dövrdə əsasən İ'sfıcabla Balasağun
arasındakı ərazidə yaşayırdılar. «Arğu» sözünün mənası «iki dağ arası»
deməkdir. Ağrı dağının adı da bu sözlə əlaqədar ola bilər. Kaşğari arğu-
ları ikidillilər qisminə aid etmiş, dillərinin qarışıq olduğunu yazmışdır.
Balasağun(lular)
Balasağun şəhərinin əsası V I I əsrdə qoyulmuşdur. «Qutadğu Bı-
lig» poemasının müəllifı Yusif Xas Xacib Balasağunlunun vətənidir.
Mahmud Kaşğarinin yazdığma görə, balasağunlular i k i d i l d ə -
türk və soğd dillərində danışırdılar. Daha sonra soğdlar assimilyasiyaya
uğrayaraq tamamilə türkləşmişlər. Bu şəhər bir müddət Qərbi Göytürk
xaqanlığmın, daha sonra isə Şərqi Qaraxanilər imperiyasının paytaxtı,
m ü h ü m mədəniyyət, elm və ticarət mərkəzi olmuş, monqol hücumları
nəticəsində dağılmış, sonra isə yer üzündən büsbütün silinmişdir.
Barsğan(hlar)
Barsğan şəhəri Mahmud Kaşğarinin atasının şəhəridir. Rəvayətə
görə, onun əsasını A l p Ər Tonqanın oğlu Barsğan qoymuşdur. «Di-
van»da barsğanlılara aid sözlər kifayət qədər çoxdur. Barsğanh oldu-
ğunu gizlədən adama «buğday» sözü tələffüz etdirilir, «budğay» desə,
onun barsğanlı olduğunu anlaşıhrmış. Barsğanlılar ticarət işlərini yaxşı
bacarırdılar. Müəllif onların çox xəsis olduqlarını vurğulamışdır.
Basmıllar
Bu boyun adı «Divan»da «yasmıl/basmıl» şəklində keçir. Doğru-
su «basmıl»dır. Çincə pa-si-mi adlanmışlar. Qədimdə Beş Balık ətrafm-
da yaşamışlar. Xəritədə bulğarların və oğuzlarm qonşusu olduqları
göstərilir. Basmıllar döyüşkən boy kimi məşhur olmuşlar. «Divan»da
basmıl igidlərini tərənnüm edən xeyli bədii parça vardır.
Çigülər
Çigillərlərin adı ləhcə yaxınhğı və qonşuluqdan dolayı daim tux-
sı və yağmalarla birgə çəkilmişdir. Oğuzlar Ceyhundan Aşağı Çinə qə-
dər bütün türklərə çigil deyir və onlara dərin kin bəsləyirdilər. Dilləri və
yaşayış yerləri haqda «Divan»da çoxlu məlumat'var. Çigillər əsasən
Kuyas, Taraz şəhərlərində və Kaşğar ətrafındakı kəndlərdə yaşayırdılar.
Çigil, tuxsı və yağmalar mənşəcı karluqdurlar. Gərdizinin məlumatına
görə, 9 boy olan karluqların 3 boyunu məhz çigillər təşkil edirdi.
Xaqaniyyəlilər
Ümumi qənaətə görə, «Qutadğu Bilig» xaqaniyyə türkcəsində
yazılmışdır. Xaqaniyyə ləhcəsi və boyu haqqmda bir-birinə zidd fikirlər
mövcuddur. Məsələn, M.F.Köprülü belə hesab edir k i , xaqaniyəlilər ay-
rı bir türk boyudur və «Divan» müəllifm xaqaniyyə türkcəsi adlandır-
dığı Kaşğar ləhcəsi ilə yazılmışdır. Fitrət isə V əsrdə (hicri) türk dilinin
iki mühüm qola, yəni oğuz türkcəsi və türkcə (daha doğrusu, xaqaniyyə
türkcəsi) deyilən iki qola ayrıldığmı bildirmişdir. Bu, Kaşğarinin «oğuz-
ca-türkcə», «türkməncə-türkcə» bölgüsünə uyğun gəlir. Məlumdur ki,
islamı qəbul etdikdən sonra oğuzlara türkmən deyilməyə başlanmışdır.
Mahmud Kaşğari yazmışdır: «Uyğur şəhərlərinə qədər Ərtiş, Ila,
Yamar, Ətil çayları boyunca yaşayan xalqm dili düzgün türk dilidir.
Divanä lüğat-it-türk . ____
Bunların içində ən açıq və şirini Xaqaniyyə ölkəsi xalqınm dilidir». Belə
çıxır k i , xaqanın, saraym və paytaxtın danışdığı dil xaqaniyyə ləhcəsidır.
Sülalənin çigil, tuxsı və ya yağmalara (ümumən karluqlara) mənsub ol-
ması barədə fikirləri nəzərə alsaq, o zaman sülaləsini və Kaşğar əhalısı-
nin böyük əksəriyyətini bugünkü bölgü ilə ümumən karluq qrupuna aıd
etməliyik. Onda xaqaniyyə ləhcəsi də bu qrupa daxil olmalıdır. Bu,
prinsip etibarilə doğrudur, çünki sonralar karluq qrupundan iki böyük
xalq (özbəklər və uyğurlar) meydana çıxmışdır, «Divan»ın dili də dıgər
türklərə nəzərən bu iki xalqın dilinə daha yaxındır.
Karluqlar
Karluqlar türklərin ən böyük qollarndan biridir. Onlara bu adı
Oğuz xaqanm verməsi barədə əfsanə var. Karluqların adı ilk dəfə V I I
əsrə aid bir Çin salnaməsində ko-lo-lu şəklində çəkilir. İlk dövlətlərini
766-cı ildə Çu vadisində qurmuşlar. Onlar Altay dağlarının qərbindəkı
Qara İrtış bölgəsində, Tarbağatayda və Çu vadisi ətrafında yaşayırdı-
lar. «Hüdud ül-aləm» buranı «türk ölkələrinin ən gözəli» adlandırmış-
dır. Karluq bəyləri çuğlan, köl-ərkin, sağun titulunu daşıyır, başbuğları
yabğu adlanırdı. Karluqlar dəfələrlə Orta Asiyaya soxulan ərəblərlə və
çinlilərlə vuruşmuşlar. 840-cı ildə onlarm da yaxından iştirakı ilə Qara-
xanilər dövləti qurulmuşdur.
Tanqutlar
Tanqutlar haqqında Orxon-Yenisey abidələrində də məlumat^
var: «on yeddi yaşımda tanqutlara qarşı əsgər göndərdim, onları məğ-
lub etdim». Salih Mütəllibov bu savaşın 711-ci ildə baş verdiyinı təx-
min edir. Tanqutlar da tübütlər və xotənlələr kimi türk ölkəsinə sonra-
dan gəlib yerləşmişlər; «Çinə yaxm yerdə yaşayan bir türk boyu. Onlar
öz əcdadlarının ərəblər olduğunu söyləyirlər». Buradan belə bır nətıcə
çıxır k i , tanqutlar qismən türkləşsələr də, əslində tibetlilərlə qohumdur-
lar. «Divan»da tanqutlarla Çin arasında yerləşən Katun sini (Xatun
məzarı, çincə Ko-tun chen) şəhərinin bəyi ilə tanqutlarm savaşı haqda
məlumat var. 1028-ci ildə baş verən bu savaşı tanqutlar qazanmışlar.
Tübütlər (tibetlilər)
Mahmud Kaşğari onların Sabit adlı yəmənli bir ərəbin nəslindən
olduqlarını yazır. Guya bu şəxs bir cinayət işlədiyi üçün gəmi ilə qaçıb
Tibetə gəlmiş, sonra onun nəvələri türklərdən 1.500 fərsəx yer almışlar.
Dillərində ərəbcə sözlər var, anaya «ümə», ataya «aba» deyirlər».
Xotən(lilər)
«Divan»a görə, xotənlilər də türk deyillər. Onlarm ayrı dillərı və
yazıları vardır. Xotən dili hind dilinin təsiri altındadır: «Xotənlilər və
) 0 4
Mahmud Kaşğari
kənçəklər sözün əvvəlindəki əlifləri h ilə əvəz edirlər. Türk dilində ol-
mayan bu hərfı dillərinə qatdıqlarına görə biz onları türk hesab et-
mirik. Məsələn, onlar ataya «hata», anaya «hana» deyirlər». Qaraxani-
lər 971-ci ildə Xotəni tutmuşlar. M.Kaşğari bu fəthin tarixindən söz
açmır, ancaq Xotənin Çəngşi adlı bəy tərəfmdən alındığım yazır.
Oğuzlar
Onlar haqda «Divan»da çoxlu məlumat var. İslam dinini qəbul
etdikdən sonra türkmən adlanmışlar. Səlçuq Sübaşı, Toğrul, Çağrı,
A l p Arslan, Məlikşah və Osmanlı sultanları ən görkəmli oğuz başbuğ-
larıdır. Geniş bilgi üçün bax: Faruq Sümər. <<0_Tizlar», Bakı, 1992.
Tuxsılar
«Divan»da onlarm Kuyasda yaşadıqlan, özlərinə də «tuxsı-çigil»
deyildiyi göstərilir. Buradan belə çıxır k i , tuxsılar çigillərin bir qolu ol-
muşlar. Onların bir qismi isə yağmalar və çigillərlə birlikdə İli çayı sa-
hilinndə yaşayırdı. D i l etibarilə çigil, yağma və tuxsılar arasında fərq
yoxdur. Gərdizi və Mərvəzi onların üçünü də karluq boyu saymışdır.
Kənçəklər
Kənçəklər də soğdlar kimi iransoyludur. Türkcə və soğdca danı-
şırdılar. Kaşğar ətrafındakı kəndlərdə və Talasa yaxın yerlərdə, qıpçaq
sərhədində yaşayırdılar. V.V.Barthold onların türklərin içində ərdik-
lərini bildirir. Kənçək etnonimi Gəncə sözü ilə əlaqədar ola bilər.
Çomullar
«Divan»da çomullar (çumullar) haqqmda bilgi azdır. Xəritədə
onlarm yurdu İrtışın şərqində, kayların cənubunda olmaq üzrə Yamar
çayının sol sahilində göstərilir. M.F.Köprülü onları Çin qaynaqların-
dakı çomi (ç-ou-mi) boyu ilə eyniləşdirmişdir.
Tutmaç
Tutmacı türklərin ən məşhur yeməyi kimi təsvir edən Kaşğari
onu İskəndərin icad etdiyini yazmışdır. Ehtimal k i , bu bizim sevə-sevə
yediyimiz xəngəldir. Ancaq bu tutmac indiki kimi romb və üçbucaq
şəklində deyil, bir az uzun (barmaq boyda) kəsilirdi. «Bir çöp tutmac»
ifadəsi bunu göstərmiş olmalıdır. Tutmacm qatıq (qurut) və sirkə ilə
yeyilməsi, çox kalorili olması, gec həzm edilməsi, adamı uzun müddət
tox saxlaması və yanağım qızartması onun məhz xəngəl olduğunu
göstərir. Ancaq «Divan»da tutmacm suyunun da içildiyi barədə qeyd
var. Bunun izahı belə ola bilər: indi aş bişirilərkən düyü süzüldükdən
sonra onun suyu soyuqdəyməyə qarşı təsirli vasitə kimi istifadə olunur.
Demək, tutmacın süzülən suyu da atılmır, yeməyin üstündən içilirdi.
Divanü lüğat-it-tärk 505
İÇİNDƏKİLƏR:
S U N U Ş (Kutlu Hakan Süleyman DEMİREL) 5

Redaktordan (Prof.ZV. Tofiq HACIYEV) 7
Mahmud Kaşğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri.
Azərbaycanca nəşrinə önsöz (Ramiz ƏSKƏR) 8
Giriş 8
«Divan»ın yazıldığı dövr və mühit 11
Mahmud Kaşğarinin həyatı 20
«Divan» nə zaman və harada yazılmışdır 28
Əsəri zikr edən mənbələr 31
«Divan»ın tapılması 32
«Divan»ın tərcümələri 34
«Divan»ın quruluşu 43
Nəşrdə tətbiq edilən əlifba 46
« D İ V A N Ü LÜĞAT-İT-TÜRK». I cild (mətn) 53
Bismillah ir-rəhman _-rəhim 54
T ü r k yazısı 59
Fe'llərdən yaranan isimlər haqqında 61
Sözlərin quruluşu haqqmda 67
İsimlərdə səsartımı (ziyadə) haqqında 67
Fe'llərin quruluşu və səsartımı haqqında 69
Sözlərin düzülüş qaydası haqqında 72
Hərflərin düzülüş qaydası haqqında 73
Bəhs olunmayan sifətlər haqqında 73
Bəhs olunmayan məsdərlər haqqında 75
Bəhs edilən və edilməyən şeylər haqqında 76
Türk ulusunun boyları haqqında 77
Türk dilləri haqqında 103
D i l və ləhcələrin fərqləri haqqında 105
Ə W Ə L İ N D Ə HƏMZƏ O L A N İSİMLƏR KİTABI 108
İki hərflilər bölməsi „ 109
Bu babın müzaəf olanları 113
Bu babm dörd hərfli sözləri 113
Bu babın ğünnəliləri 114
Ü ç hərflilər bölməsi 118
Hər növ hərəkə ilə ortası sükunlu 6 4 J - J~ fə'l, fu'l, fe'l babı 115
Bu babın mənqus olanları 117
Bu babın dörd hərfliləri 122
Ortası hərəkəlilər bölməsi 123
Hər növ hərəkə ilə ortası hərəkəli fə'il, fə'ul, fə'əl J~ J - JM babı 123
Bu babın müzaəfləri 145
Bu babm misal olanları 145
Bu babın başqa bir növü 148
Bu babın mənqus olanlan 149
Bu babın j y ilə gələn sözləri 149
Bu babın sonu hərfi-illətlə bitən sözləri 150
Bu babm dörd hərfliləri 151
Ziyadə hərflilər bölməsi 159
Hər cür hərəkəsi ilə J—1 ə f əl babı 159
Bu babın misal olanlan 172
Əliflə başlayıb əliflə bitən sözlər 174
Bunun başqa bir növü 175
Bu babm ğünnəliləri 175
Sonunda ğünnəli bir hərf olan sözlər 176
Bu babın misal olanları 177
Ortası müxtəlif hərəkələrlə hərəkəli
ə f al, ufal, ifal J - l JUii J - i l babı 177
Bu babın misal olanları 180
j vav hərfı əlavə ediləni 180
Bu babın mənqusu 180
J__,J_i fə'al və fə'ul babı 181
Bu babm misal olanları 182
Hər növ hərəkəsi ilə _r—fə'li (fə'la) babı 182
_J—fə'li babı 188
Tərkibində _. nç hərfı olan ğünnəlilərin J - f u ' u l babı 188
Qayda 189
Hər növ hərəkəsi ilə _ r - ~ fə'əlu babında
olan sözlərin bir başqa növü 190
Tərkibində nq hərfı olan ğünnəlilər 191
Bu babın müzaəf olanları 191
Bu babın dörd hərflisi 192
Bu babm başqa bir növü 192
Hər növ hərəkəsi ilə J M ' j " ~ ' j - ~
fə'alu, fu'əlu, fı'alu babı 192
Tərkibində i k i hərfı-illət olan sözlər 193
Sonuna Ü n artırılan sözlər 194
Hər növ hərəkəsi ilə Jj-täl əfa'ul babı 194
ü * ~ ə f ə l a n babı 195
Hər növ hərəkəsi ilə fi'inli babı 196
D ö r d hərflilər bölməsi 197
Müzaəf olan J—1 ə f al babı 197
Bunun misal babı 197
Ortası şəddəli J j — fə'əul babı... 198
Üçüncü hərfı sükunlu 5U_ fə'əllababı 199
İlk hərfi zəmməli söz 199
İlk hərfi kəsrəli söz 199
J M ə f a l i l babı 199
_Jji~fə'luli babı 200
_ 5 _ 1 _ fə'ləndi babı 201
Ğünnəli ü*b— fu'ulin babı 201
Beş hərflilər bölməsi 202
Hər növ hərəkəsi ilə J—-i fə'ələl babı 202
Qayda 202
Qayda • 206
Birinci və ikinci hərfı hər növ hərəkəli ü—~> fə'əlan babı 208
J—<1 ə f əl'əl babı 212
İki hərfı zəmməli olanlar babı 213
JŞUafu'aril babı 213
Bu babın mənqus olanı 214
Bu babın mənqus olan başqa bir növü 214
Bu babın ğünnəlisi 214
Ğünnəlilərin J M fə'alil babı 214
H Ə M Z Ə L İ F E ' L L Ə R KİTABI 215

İki hərflilər bölməsi 216
Qayda 216
Önü həmzəli, qoşa samitli sözlər 221
Qayda 225
Üç hərflilər bölməsi 227
508 ^ Mahmud Kaşğari
Hər növ hərəkə ilə ortası hərəkəli olan J—fə'əl babı 227
[Qayda] 231
[Qayda] 245
Bu babm müzaəf olanları 250
Bu babın dörd hərflisi 257
D ö r d hərflilər bölməsi 259
Ortası və sonu sükunlu olan hər
növ hərəkəsi ilə _s--— fə'ləldi babı 259
[Qayda] 260
[Qayda] 267
Mənqusun başqa bir növü 296
Bu babın müzaəf olanı 298
Dörd hərflilərin üç hərfliləri 299
_. Qayda 305
Bu babm ğünnəli olanları 311
Ğünnəlinin başqa bir növü 312
Qaydadankənar müzaəflər 316
Mənquslardan beş hərflilər 317
Bu babm başqa bir növü 318
Bu babın ğünnəli olanı.... 328
Bunun digər bir növü 329
Bu babm beş hərfli sözləri 329
Bu babın i k i sükunlusu 329
Bu babın altı hərfliləri 329
Bu babm dördlüləri 332
SALİM İSİMLƏR KİTABI 334
İki hərflilər bölməsi 335
[Qayda] 342
Üç hərflilər bölməsi 351
Hər növ hərəkədə ortası sükunlu
fə'lın, fu'lin, fı'lin J 4 ' J - ' J - babı 351
Ortası hərəkəli olan sözlər bölməsi 361
Fə'əl, fə'ul, fə'il JM ' J - ' J - babı 361
509
4 0 2
[Qayda]
Birinci hərfi ilə ikinci hərfi arasma uzatma
hərf artırılan sözlər bölməsi 404
4 0 4
Ü ç növ hərəkəsi ilə Jp- fa'il babı
4 0 7
Jjc-fa'ulbabı
İkinci hərfi ilə üçüncü hərfi arasına uzatma
4 0 9
hərf artırılan sözlər bölməsi
4
J U i , J j - ,d_- fə'il, fə'ul, fə'al babındakı sözlər . 09
Son hərfdən sonra üzərinə bir şey artırılan sözlər bölməsi 413
Ortası hərəkəsiz ^ j _ > _ J - fə'li, fə'lu, fə'la babı 413
[Qayda] 425
Hər hərəkəsi ilə C&4 'c£—> 'c£*- fə'lan, fu'lan, fi'lan babı 428
İkinci və üçüncü hərfləri arasma
hərf artınlan sözlər bölməsi -J " 3
Hər növ hərəkəsi ilə "-—' fə'ala babı 436

Hər növ hərəkəsi ilə <#-> < Ä - fə'alan, fə'ilən babı 439
4 3
H ə r növ hərəkəsi ilə _*-— fə'əli babı 9
[Qayda] 440
4 4 0
_ _-fü'luli babı
r
[Dörd hərflilər bölməsi] 441

Hər növ hərəkəsi ilə J-> J * - J - > fə'ləl, fə'lal, fə'lul babı 441
4 6 7
Hərfı təkrarlanan sözlər babı
4 6 8
Hər növ hərəkəsi ilə d * - fə'alil babı
İkinci və dördüncü hərfı hərəkəli
4 6 9
olan J--> fə'əl'əl və j - i fə'əllu babı
İkinci hərfı sükunlu, üçüncü hərfı fəthəli olan sözlər 471
_£»fti'lulibabı ; 472
4 7 2
Hər növ hərəkəsi i l ə < # • — - fu'lundi babı
J:
4 7 3
Hər növ hərəkəsi ilə J—- fə'əl'əl babı •
4 8 5
[Qayda]
İkinci hərfı hərəkəli,, üçüncü hərfı
4 8 7
sükunlu olan fə'əllan babı
[Qayda] • • 496
Hər növ hərəkəsi ilə ikinci hərfı sükunlu
4 9 7
olan J-a fə'lələl babı
5 0 0
Altı həMlər bölməsi
Hər növ hərəkəsi ilə J-— fə'ələləl babı 500
50
Yeddi hərfli söz 9
5 0 1
Qeydlər və izahlar (Ramiz ƏSKƏR)
Ramiz ƏSKƏR
1954-cü ildə Amasiya rayonunun Qaraçan-
ta kəndində ziyalı ailəsində doğulmuşdur.
Orta məktəbi qızıl medalla başa vurduqdan
sonra 1978-ci ildə M.V.Lomonosov adına Mosk-
va Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini
bitirmişdir.
1978-83-cü illərdə «Azərbaycanın səsi»
radiosunda redaktor işləmişdir.
1983-84-cü illərdə yeddi dildə nəşr olunan
«Azərbaycan bu gün»jurnalının baş redaktoru
olmuşdur.
1984-91 -ci illərdə kiril, latın və ərəb əlifba-
ları ilə çıxan və Azərbaycanda ilk milli-demo-
kratik mətbuat orqanı olan «Odlar yurdu» qəze-
tinin baş redaktoru vəzifəsində çalışmışdır.
.'. k . .', •; J K ! ğ İ . 1991-93-cü illərdə «Hürriyet»qəzetinin
-m ;Mb-£r«A (İstanbul) və Uluslararası Basın Ajansının (An-
kara) Qafqaz və Orta Asiya ölkələri üzrəxüsusi
muxbırı, 1993-97-ci illərdə «Yeni Forum»jurnalının (Ankara) Azərbaycan təmsilçisi
olmuşdur.
1993-94-cü illərdə Xarici Turizm Şurasının mətbuat idarəsinin rəisi işləmişdir.
1994-96-cı illərdə «XXIəsr»qəzetinin baş redaktoru olmuşdur.
1992-97-ci illərdə Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin (AJB) katibi olmuşdur.
1997-ci ildən AJB-nin baş katibidir. Jurnalistika sahəsində «Qızıl qələm»,
«Həsən bəy Zərdabb, «Humay»,Türkiyənin «Yeni Orxon» və Küveytin «İslama
xidmət» mükafatlarına layiq görülmüşdür. Beynəlxalq Mətbuat İnstitutunun
(Vyana), Beynəlxalq Jurnalistlər Birlikləri Konfederasiyası (Moskva) idarə heyəti-
nin, Avrasiya Jurnalistlər Konfederasiyası (Ankara) idarə heyətinin üzvüdür. Dəfə-
lərlə ABŞ, Almaniya, Rusiya, Türkiyə, Balkan, Qafqaz, Orta Asiya, Çin vəərəb
olkələrində Azərbaycanı təmsil etmişdir. Azərbaycanda və xaricdə çap olunmuş
min beş yüzdənartıq məqalənin müəllifidir
Filologiya elmləri namizədidir. «Qutadğu Bilig» əsəri üzrəmüdafiə etmişdir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisidir.
Bakı Dövlət Universitetinin filologiya və jurnalistika fakültələrində «Türkmə-
dəniyyət tarixi», «Türkyazılı abidələri», «Kitabi-Dədə Qorqud», «Qutadğu Bilig»,
«Divanü lüğat-it-türk» fənləri üzrə dərs deyir. Tarixə, filologiyaya və jurnalistikaya
dair bir sıra elmi əsərlər və kitablar («İqlimdən iqlimə, təqvimdən təqvimə». Bakı
Işıq, 1987; «Qutadğu Bilig», Bakı, Elm, 2003, 320 səh. və s.) yazmışdır.
Yusif Balasağunlunun «Qutadğu Bilik-Xoşbəxtliyə aparan elm», Faruq Sümə-
rin «Oğuzlar», Bahəddin Ögəlin«Türkmifologiyası», Erik Fixteliusun «Jurnalistika-
nın on qızıl qaydası» və digər kitabları ana dilimizə çevirmişdir.
Evlidir, Leyla və Ayla adlı iki qızı, Atilla adlı bir oğlu var.
Azərbaycan, rus, türk,alman və erməni dillərini bilir.
Manmud al-Kashgari. Compendium of the Tıırkic Dialects

(Diwan Lugat at-Turk). İn 4 Parts, Part I.
Baku, «Ozan», 2006, 512 p.
Edited and Translation with

İntroduction and İndices by
Dr. Rajrıiz ASKER
Edited by
Prof.Dr. Tofık HAJİYEV
C.Member of National Academy
of Sciences of Azerbaijan,
Honorary Member
of Turkish Languages Society
Reviewed by
Prof.Dr. Nizami JAFAROV
C.Member of National Academy
of Sciences of Azerbaijan
Advised by
Prof.Dr. Hüseyn İSMAlLOV
ProfDr. Mamedali KIPÇAK
Prof.Dr. Azizkhan TANRIVERDİ
MaxMyfl KaıurapcKHH. ^HBaHy jıyraT HT-TIOPK

(CjIOBapb TK>pKCKHX H3MKOB). B 4-X T O M a X , TOM I.
B a K y , «03aH», 2006,512 C T p .
nepeBejı H
noaroTOBHJi K nenaTH
PaMH3 A C K E P
HaynHbiH peaaKTop:
Mjı.-Kopp. H A H AsepöafiflHcaHa,
noneTHbiH HJieH
TypeuKoro JlHHrBHCTHnecKoro OömecTBa,
3acjıy>KeHHbiH aeHTejib ııayKH,
npoıpeccop TO(J>HK r A ^ J , 2 K H E B
PeueH3eHT:
HJi.-Kopp. H A H A3ep6aiiAH«aHa,
npo(peccop H H 3 3 M H . Z P K A O A P O B
KoHcyjibTaHT:
npocpeccop TyceHH H C M A H J I O B
npo(peccop MaMftoajiH K b f f l H A K
npoıpeccop Ä3H3xaH T A H P M B E P f l H
Mahmud KAŞĞARİ. «DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK».

DÖRD CİLDDƏ. I CİLD.
Bakı, «Ozan», 2006, 512 səh.
Tərcümə edən və
nəşrə hazırlayan:
Ramiz ƏSKƏR
Elmi redaktor:
AMEA-nın müxbir üzvü,
Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü,
əməkdar elm xadimi,
professorTofiq HACIYEV
Rəyçi:
AMEA-nın müxbir üzvü,
professor Nizami CƏFƏROV
Məsləhətçilər:
professor Hüseyn İSMAYILOV
professor Məmmədəli QIPÇAQ
pofessor Əzizxan TANRIVERDİ
Nəşriyyatın direktoru: Asif RÜSTƏMLİ

Texniki redaktor və dizayner: Atilla
Korrektor: Leyla
Çapaimzalanmışdır: 11 sentyabr 2006-cı il.

Format: 70x100, 1/16.
Fiziki çap vərəqi: 32.
Sifariş Ns 11. Tiraj: 10OOnüsxə.
Qiyməti müqavilə ilə.
«Deltaqrup» MMC-nin mətbəəsində hazır

diapozitivlərdən istifadə olunmaqla
ofset üsuluilə çap edilmişdir.
Bakı şəh., H.Zərdabi küç., 3Ə3
Mahmud Kaşğarinin çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə əiavə etdiyi dünya xəritəsinin la
Dənizlər yaşıl, çaylar mavi, dağlar qırmızı, şəhərlər san, səhralar sarı-qırmızı rənglə göstarJmi-jdir.
Xəritədəki coğrafi məkanlan, şəhər, məntəqə. ölkə və boy adlannı, ı
işarələri nömrələyərək cədvəl halına saldıq, tanmmaları ücün bəzi şəh
müasir adlaruıı da göstərdik (R.Ə.).
Kaşan 73 Çaod
1 Çaparka: Yaponiya 37
Cafiı: Y"ava }* Xocand -A Mankrştak

2
39 Samaruand 75 Rus
3 Ətavüər şabari
40 Ralasajjuu 76 Sakaliba: stsvyanlar
4 Çox tfirk yaşayan börga
rJarsğan — Yraok: Fq-əog
5 Beşbalık 41
KuxniTaras 78 Iməmç
6 Çanbalık •n
43 ELİ oküz 79 Bacaaak
7 Katımsni
Yafo>c 80 Xararlxin Dsrbwdı
8 L'yğor ölkaa
45 Nazfl 81 ^fciıgia Xazar danizı
9 Eoco
46 Tıraz: Talas 82 Taoaristan
10 Sölmi
J T
İspicab: CİHlkəad 83 Xarazm
11 DaşU-qomhu sosm > a
48 Şas: Daşkaod 84 Dejl.xr
12 Maçin: Tavğaç
49 Ogozlann ötkəä 85 Saor
13 Koşan
50 Qaracsqdağl 86 Saora
14 Yacoc-oacnc ötkasi
51 Qıpcaqlann tnask?ni 87 Ceviıon: Amn -Darya
15 Saddi-ZElqarMyn
53 Macar *3 oğnz böigası 88 Sistaa
16 Safıra
53 Tatar iwzquı 89 Kinnac
17 Adəmin ayaq izi
54 ttaçayı 90 Fars
18 Sarsudıb; Seyloo
55 Basğut bozqıri 91 Xorasan
19 Sarsndib dağı
56 Basnul bozqtn 92 Azərabadqan: Azarbayean
20 Hiııd ölkisi
Barbərölkasi
21 5eyhrm:Sır-Ds5rya 57 Bogar 91
58 Yamak bozqm 94
22 Sind öikasi Zai ÖBLSH : Ç»d
95 Habaş öikasc Efiooija
23 .
60 ;
Əröş çayı: trtıs 96 Xttzjstan
24 Kaşmii
61 -- Yaməa
25 Şoofi
Koca
162 j Kaytarm (B3skwi
98 i traqeyn: arab va acan Innp
26 j Çooaaıarın Bjaskani
B a m 63 1 Yanarcayj 99 Kurd ölk-si
27
64 Qadmbv şahari : > •• L>--=-._
28 Of
Koçnqkar eası 65 ıoı Zaari ölkasi: ZaaaaVar
2°
66 >asaasUr } asayao y «r :•: Hkaz
30 C M
67 Yaasi beyTantar b ö i j n s L93 : M ü s r
?: x
68 Ytsay tşstz soyoa 104 l tskaodariyy s
32 Yarkaod
69 S»ıar 105 KrranöBMTaaâlın
33 laqtoı
ÖzçaOİ -:• Qrpcaştaroı •BStaofeı : - : YaşayzşohrayjBİsıiapaa
34
Savoak - Ətü cayr • oiqa !•:•- ( £ıik mıaolııı ra Əodabs
35
72 j Qojcaolaraıhiroek Hazrrtadı: Ramız visfcjr
36 Farq»
Bu xəritədə Balasağuıı şəhən mərkəz olaraq qəbul ediİTnişdir.

Divanü Lüğat-It-Türk. I Cild (1 - 4)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Divanü Lüğat-It-Türk. I Cild (1 - 4)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mahmud Kaşğarinin

çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

əlava etdiyİ dünya xəntəsinin omh

olifbast i l ə verilən variantı.

- Bu xəritədə Balasağun şəhəri

msrkəz olaraq qəbul edilmişdir.

Dənizlər yaşıl, çaylar mavi,

dağlar qırmızı, şohərlər sarı, səhralar

sarı-qırmızı rənglə göstərilmişdir.

sponsorluğu ilə nəşr edilmişdir.

djsa *uu oij^j

Bakı - "Ozan" - 2006

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Elmi redaktor: Azərbaycan Milli Elmlər

Rəyçi: Azərbaycan Milli Elmlər

Məsləhətçilər: professor Hüseyn İSMAYILOV

Mahmud Kaşğari. «Divanü lüğat-it-türk». Dörd cilddə I ciid

Dahı turk dılçısı və ensiklopedisti Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk»

Kitab dilçilər, ədəbiyyatçılar, tarixçilər, etnoqraflar və digər elm sahələrinin

Kitabla bağlı arzu və iradlarınızı bu ünvana göndərə bilərsiniz:

Aziz Azerbaycan'lı Kardeşlerim!

Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» kitabı həm həcm, həm

Prof. Dr. Tofıq H A C I Y E V .

MAHMUD KAŞĞARİ VƏ ONUN

«DİVANÜ LÜGAT-İT-TÜRK» ƏSƏRİ

Ortaq türk ədəbiyyatı qədim dövrdə Orxon-Yenisey abidələrinin,

«Divan»ın digər ən m ü h ü m özəlliyi dünya dilçiliyi tarixində m ü -

Mahmud Kaşğari torpaqlan üzərində günəş batmayan türk impe-

840-cı ildə ilk türk-islam dövləti olan Qaraxanilər imperiyası (840-

13 Faruq Sümər. Oğuzlar. Bakı, 1992, s. 7 5 .

4. X əsrdə artıq bir dünya dininə çevrilən, Asiyada, Afrikada, hətta

R.R.Arat. Kutadgu Bilig, I . Metin. Ankara, 1979. Giriş, s. X I X .

2« Reşat Genç. Kaşgarlı Mahmud'a Göre X I Yüzyılda Türk Dünyası. T K A E , Ankara,

Dahi dilçi, filoloq və ensiklopedist, türk ruhunun tərcümanı, türk

Nuraniye Hidayet, həmin əsər, s. 2 8 .

Avstriya şərqşünası Otto Pritsak da «Mahmud Kaşgari kimdir?»

Mahmud Kaşğarinin təvəllüd tarixi haqqında da fərqli fıkirlər möv-

" Abdulhekim Baki İltebir. Kaşğarlı Mahmut, Divanü Lügat-it-Türk və D o ğ u Tür-

«Divan»dakı şeir nümunələri isə türk bədii təfəkkürünün bütün in-

lər fakrs^f 2OO1İS

«Divan»m nə zaman yazılması barədə yekdil fıkir yoxdur. Bunun

Bir neçə kəlmə də «Divan»ın katibi barədə demək yerinə düşərdi.

ƏSƏRİ ZİKR E D Ə N MƏNBƏLƏR

«Divanü lüğat-it-türk» haqqında bəzi mənbələrdə məlumat veril-

«Divanü lüğat-it-türk» elm aləminə 1914-cü ildə məlum olmuşdur.

Kilisli nəşrindən sonra «Divanü lüğat-it-türk»ün yeni nəşrinə və tər-

Max,Mya KouiFapHH. .ZJeBOHy jıyFOTHT TypK - TypKHH cy3Jiap /teBOHH. Tap>K_HMOH Ba

Həmin maddəni Robert Dankoff aşağıdakı kimi vermişdir:

na arpa verdi», (Jl-VbJ - j V U J arpalar-arpalamak).

^ „ _ 4 T < _;U"_U _f_ J V U ^ I arpalar—arpalamok) 0

Çincə tərcüməni əldə etdikdən sonra nəyin bahasına olursa-olsun,

Quruluşuna görə «Divanü lüğat-it-türk» çox mürəkkəb əsərdir. Bu-

B a s d ı: «j^i J ər kızığ basdı = adam qızı basdı, üstünə

j^iB a s d ı: « _ ; • _ * * A ıt keyikni basdı = it geyiki basdı, basıb

NƏŞRDƏ TƏTBİQ EDİLƏN ƏLİFBA

Azərbaycan əlifbasının mövcud imkanları «Divanü lüğat-it-türk»ü

Bəsim Atalayın ərəbcə j hərfıni dh kimi verməsi bizi qane etmirdi,

Xaqaniyyə dilində v ilə f arasında tələffüz edilən üç nöqtəli f üçün

latm əlifbasının w hərfini qəbul etdik.

Oxucular haşiyələrə baxarkən Seçkin Ərdi ilə Sərap Tuğba Yurt-

Aqillərdən biri demişdir k i , insan həyatmda tək bircə dəfə lüğətə

Tanrı Türkü qorusun!

BİSMİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM

«Ud çaldı» mənasında işlənən «<j-ij- kupzadı» sözündəki -» əlif də

jj-i » j u ' - * 3 j* * >^L.'j wV/- — j ^ -