Fizika

za studente Geodezije i geoinformatike

Fundamentalne sile i zakoni u prirodi.

Gravitacija
prof. dr Ivana Stojković
Pojmovi mase tela, impulsa i sile
• Svojstvo tela da zadržava svoje stanje kretanja ili mirovanja je tromost ili inercija. Masa
(troma masa) je kvantitativna mera tromosti tela, 𝑚 [kg]
m
• Količina kretanja (impuls): 𝑝 = 𝑚𝑣 [ kg · ]
s
• Sila je rezultat interakcije između dvaju tela ili tela i okoline (okolnih tela). 𝐹 je vektorska
m m
veličina. 1N je sila koja masi od 1kg daje ubrzanje od 1 2 : N = [ kg · 2 ]
s s
• Sile mogu biti:
− kontaktne, kada pri interakciji postoji dodir između tela, i
− bezkontaktne, kada se interakcija ostvaruje na daljinu, tj. putem fizičkog polja
• Redosled sila prema intenzitetu: jaka nuklearna sila – između subatomskih čestica;
elektromagnetna sila – između naelektrisanja i objekata koji imaju magnetne momente;
slaba nuklearna sila – pojavljuje se u procesima radioaktivnog raspada; gravitaciona sila –
između materijalnih objekata
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Njutnova mehanika (1666) – osnova klasične fizike
• I Njutnov zakon (zakon inercije): Svako telo ostaje u stanju mirovanja ili ravnomernog
pravolinijskog kretanja, sve dok pod dejstvom neke spoljašnje sile ne bude primorano da to
stanje promeni.
𝑑𝑣
𝐹 = 𝑚𝑎 = 0 ⟹ 𝑎=0= ⟹ 𝑣 = 0 𝑖𝑙𝑖 𝑣 ≠ 0 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡.
𝑑𝑡
• II Njutnov zakon (jednačina kretanja): Promena količine kretanja u vremenu proporcionalna
je rezultanti spoljašnjih sila koje deluju na telo i vrši se u pravcu dejstva te sile.
𝑑𝑝 𝑑 𝑑𝑣
𝐹= = 𝑚𝑣 = 𝑚 = 𝑚𝑎
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡
• III Njutnov zakon (zakon akcije i reakcije): Svakom delovanju (akciji) uvek je suprotno i
jednako protivdelovanje (reakcija); delovanja dvaju tela jednog na drugo uvek su jednaka i
suprotnog smera. 𝐹12 = −𝐹21
- Svako kretanje mora se opisati u odnosu na neki referentni sistem. Referentni sistemi u kojima
važe Njutnovi zakoni i u kojima oni imaju isti matematički oblik su INERCIJALNI SISTEMI.

Fakultet tehničkih nauka .

Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
Među česticama deluju sile. Do sada ste čuli za razne tipove sila: gravitaciona sila, sila trenja, sila
potiska, sila otpora sredine, sila zatezanja, električna sila, magnetna sila, elastična sila opruge... i
ovo ne znači da su sve pomenute sile fundamentalne! Na primer, sile elastičnosti u materijalima se
mogu svesti na međumolekulske sile (jer imaju uzrok u silama među molekulima i atomima
materijala), koje dalje zapravo zavise od strukture atoma, dakle, od sila (interakcija) među delovima
atoma, jezgra i elektrona. Takvom analizom dolazimo do fundamentalnijih sila. U prirodi, kako danas
smatramo, postoje svega četiri osnovna vida interakcije na koje se svode sve poznate sile u svemiru.
10-10 m

Atomsko jezgro
10-15 m
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Fundamentalne interakcije u prirodi – na njih se svode sve druge sile u svemiru
Tip interakcije Jačina Domet Delovanje
10-15 m deluje između kvarkova, protona i neutrona i
Jaka nuklearna 1 (dijametar srednje „drži“ jezgro atoma stabilno, ali u makrosvetu
teškog jezgra) nema uticaj zbog malog dometa
može biti i privlačna i odbojna (sila trenja, pritiska,
površinskog napona, elastičnosti...) jer se na
1 mikroskopskom nivou odigrava elektromagnetna
Elektromagnetna ∞
137 interakcija između jezgra i elektrona, i između
molekula – njeno dejstvo objašnjava svetlost, sve
pojave u elektronici, hemijske veze itd.
deluje između elektrona i neutrina, uzrokuje
~10-18 m
nestabilnost mikročestica i njihove raspade:
Slaba nuklearna ~10-6 (0.1% dijametra
transformacije elementarnih čestica, radioaktivne
protona)
raspade, reakcije fuzije u zvezdama
isključivo privlačnog karaktera, deluje između
objekata koja poseduju masu, ali u mikrosvetu,
Gravitaciona 6·10-39 ∞
među atomima i unutar atoma je potpuno
zanemarljiva
Zakoni održanja u prirodi – uspesi klasične fizike
• veoma moćni, fundamentalni zakoni prirode, a izražavaju se u veoma
jednostavnom obliku: U posmatranom sistemu čestica izolovanom od svih
spoljašnjih uticaja, u kome se one kreću i međusobno interaguju, postoji neko
svojstvo tog sistema čestica (𝑋) koje se ne menja tokom vremena, tj: 𝑋 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡.
• ne zavise od oblika putanje, niti od karakteristika sila koje su uzrok nekom
prirodnom procesu. Moguće ih je primeniti i kada nam uzrok promene stanja
nije poznat, što je često slučaj u fizici elementarnih čestica!
• To znači da primenom ovih zakona spoznajemo dublju, fizičku prirodu samog
procesa i ne baveći se njegovim uzrokom možemo doneti opštije zaključke, ali
nemamo informaciju kako je sam proces tekao.
• Razmotrićemo dva zakona:
1. Zakon održanja impulsa (𝑝 = 𝑚𝑣).
2. Zakon održanja energije.
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
1. Zakon održanja impulsa (𝒑 = 𝒎𝒗).
Vektor ukupnog impulsa izolovanog sistema je konstantna veličina.
- zatvoreni izolovani sistem se sastoji od n čestica (tela) koje međusobno interaguju,
svaka čestica ima svoj impuls 𝑝𝑖 . Ukupan impuls sistema je:
𝑛

𝑝𝑢𝑘 = 𝑝1 + 𝑝2 + ⋯ + 𝑝𝑛 = 𝑝𝑖
𝑖=1
Ako je sistem izolovan, to znači da je suma svih spoljašnjih sila koje na njega deluju
𝑑 𝑝𝑢𝑘
jednaka nuli: 𝐹 𝑟𝑒𝑧 = 0 ⇒ = 0 ⇒ 𝑝𝑢𝑘 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡. ili 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑟𝑒 = 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑜𝑠𝑙𝑒
𝑑𝑡
To znači da se tokom vremena impuls čestica može menjati, ali samo tako da ukupni impuls sistema (kao
vektor) ostane nepromenjen. Zakon održanja impulsa isključuje unutrašnje sile pri razmatranju kretanja.
(jer po 3. Njutnovom zakonu akcije i reakcije se sve unutrašnje sile međusobno poništavaju).
 puške

Rešenje: Uzmak puške pri ispaljenju metka: Pre nego što je metak ispaljen, sistem
puška – metak je izolovan i ukupan impuls tog sistema je jednak nuli,
mp = 3 kg 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑟𝑒 = 0. Kada se ispali metak mase 𝑚𝑚 brzinom 𝑣𝑚 , on ima
mm = 10 g = 0,01 kg impuls 𝑝𝑚 = 𝑚𝑚 𝑣𝑚 . Zbog toga i puška stiče impuls 𝑝𝑝 = 𝑚𝑝 𝑣𝑝 , gde je
𝑚𝑝 masa puške, a 𝑣𝑝 njena brzina, koja je istog pravca, a suprotnog
vm = 600 m/s smera od brzine metka. Ukupan impuls nakon ispaljivanja metka:
𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑟𝑒 = 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑜𝑠𝑙𝑒 ⇒
vp = ? 0 = 𝑚𝑚 𝑣𝑚 + 𝑚𝑝 𝑣𝑝 ⇒ 𝑚𝑝 𝑣𝑝 = −𝑚𝑚 𝑣𝑚

U skalarnom obliku: 0 = 𝑚𝑚 𝑣𝑚 − 𝑚𝑝 𝑣𝑝 ⇒ 𝑚𝑝 𝑣𝑝 = 𝑚𝑚 𝑣𝑚
𝑚𝑚 m
𝑣𝑝 = 𝑣𝑚 =2
𝑚𝑝 s
Pojam rada
∆𝑥
• Definicija rada: Savladavanje sile na određenom putu.
𝑑𝐴 = 𝐹 ∙ 𝑑𝑥 = 𝐹𝑑𝑥 cos 𝜃, 𝜃 − ugao između vektora sile i vektora pomeraja
m2
Rad je skalarna veličina, SI jedinca (Joul): 1 J = 1 N ⋅ 1m = 1 kg 2
s
a) Rad kad je sila duž puta konstantna: 𝐴 = 𝐹 ∙ (𝑥2 − 𝑥1 ) = 𝐹∆𝑥 cos 𝜃 𝐹𝑥 𝑭𝒙 = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕.
b) Rad kad se sila menja duž puta: 𝑨
𝑥1 𝑥2 𝑥
𝑥2

𝐴≈ 𝐹 ∙ ∆𝑥 Grafici pokazuju
𝑥1 zavisnost sile
𝑥2 (projekcije vektora
sile na x-osu,
𝐴= 𝐹 ∙ 𝑑𝑥
𝐹𝑥 = 𝐹 cos 𝜃)
𝑥1 od pređenog puta 𝑥
𝑥
𝑥1 𝑥2 Rad je brojno jednak 𝑥
𝑥1 𝑥2
Fakultet tehničkih nauka
površini ispod krive: .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Tipične vrednosti rada
• Koliki rad je 1 J?
Rad potreban da se kilogram hleba podigne za oko 10 cm.
Rad potreban da se jabuka podigne za oko 1 m.
1 J rada može sijalicu od 100 W držati upaljenu 0.01 sekundu.
1 J rada zagreje čašu vode za 0.00125 °C.

• Aktivnost Ekvivalent rada (J) • Aktivnost Ekvivalent rada (J)

Godišnja energetska potreba SAD 8×1019 Topljenje kocke leda 104
Erupcija Etne 1018 Svetljenje sijalice od 100 W tokom 1 min 6×103
Oluja 1015 Bacanje teniske loptice na udaljenost od 2m 0.9
Izgaranje litre goriva 108 Otkucaj srca 0.5
Dnevna potreba hrane 107 Okretanje stranice knjige 10-3
Izgaranje komada uglja 106 Skok muve 10-7
Fakultet tehničkih nauka Pucanje veza u DNK . 10-20
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
Mehanička energija
• Energija karakteriše sposobnost tela, ili sistema tela da izvrše rad ⇒ rad je proces kojim se vrši
prenošenje energije među telima za vreme uzajamne interakcije (delovanja sile).
• Energija tela uslovljena njegovim kretanjem je 𝐸𝑘 , kinetička energija (energija kretanja), a
energija tela uslovljena njegovim položajem koji zauzima u polju sila je 𝐸𝑝 , potencijalna
energija (energija položaja).
• Teorema o radu: Ukupan izvršeni rad svih sila koje deluju na telo, pri čemu se menja samo
intenzitet brzine kretanja tela, jednak je razlici kinetičke energije početnog i krajnjeg položaja,
𝑨 = 𝑬𝒌𝟐 − 𝑬𝒌𝟏 = ∆𝑬𝒌
Intenzitet brzine tela će se povećati ako je izvršen rad nad telom od strane spoljašnjih sila
pozitivan, jer je krajnja kinetička energija tela veća od početne. Suprotno, intenzitet brzine tela se
smanjuje, ako je izvršeni rad nad telom negativan (telo je izvršilo rad!).
• Sila je konzervativna (potencijalna), ako njen rad na pomeranju tela zavisi samo od početnog i
krajnjeg položaja tela, a ne i od oblika putanje duž koje se vrši pomeranje. Rad konzervativnih
sila na pomeranju tela po zatvorenoj putanji jednak je nuli, jer se početni i krajnji položaj tela
poklapaju. Konzervativne sile su: gravitaciona sila, električna sila, elastična sila. Svakoj
konzervativnoj sili se može pridružiti neki oblik potencijalne energije. Teorema o radu i
potencijalnoj energiji: Izvršeni rad konzervativnih sila koje deluju na telo, jednak je negativnoj
promeni potencijalne energije,
𝑨𝒌 = − 𝑬𝒑𝟐 − 𝑬𝒑𝟏 = −∆𝑬𝒑
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
3. a) Zakon održanja mehaničke energije u izolovanom sistemu.
Ukupna mehanička energija, 𝑬𝒖𝒌 [ 𝐉 ] = 𝑬𝒑 + 𝑬𝒌 , zatvorenog (izolovanog) sistema tela, između
kojih deluju samo konzervativne sile, ostaje nepromenjena (konstantna):
𝐴 = 𝐸𝑘2 − 𝐸𝑘1 = ∆𝐸𝑘
⇒ 𝐴 = 𝐴𝑘 ⇒ ∆𝐸𝑘 = −∆𝐸𝑝
𝐴𝑘 = − 𝐸𝑝2 − 𝐸𝑝1 = −∆𝐸𝑝

⇒ ∆𝐸𝑘 + ∆𝐸𝑝 = 0 ⇒ ∆ 𝑬𝒌 + 𝑬𝒑 = 𝟎 ⇒ 𝑬𝒖𝒌 = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕.

Primer. Oscilovanje matematičkog klatna u gravitacionom polju

(zanemarujemo sile otpora vazduha oscilovanju klatna, kao i trenje u
tački kačenja konca) – promena mehaničke energije je nula!
2
𝑚𝑣𝑚𝑎𝑥
𝐸𝑚𝑒ℎ(1) = 𝐸𝑚𝑒ℎ(2) ⇒ 𝑚𝑔ℎ𝑚𝑎𝑥 =
2
Položaj 1: max potencijalna energija, 𝐸𝑘 = 0 , 𝐸𝑚𝑒ℎ(1) = 𝐸𝑝𝑀𝐴𝑋
Položaj 2: max kinetička energija, 𝐸𝑝 = 0 , 𝐸𝑚𝑒ℎ(2) = 𝐸𝑘𝑀𝐴𝑋

Fakultet tehničkih nauka .

Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
3. b) Zakon održanja ukupne energije u otvorenom sistemu.
• Za otvoren sistem tela u kome, osim međusobnih sila interakcije, deluju i nekonzervativne sile,
rad nekonzervativnih sila je jednak promeni ukupne mehaničke energije .
𝐴𝑘 + 𝐴𝑛𝑘 = 𝐸𝑘2 − 𝐸𝑘1 = ∆𝐸𝑘
⇒ 𝐴𝑘 + 𝐴𝑛𝑘 = −∆𝐸𝑝 + 𝐴𝑛𝑘 = ∆𝐸𝑘
𝐴𝑘 = − 𝐸𝑝2 − 𝐸𝑝1 = −∆𝐸𝑝

𝐴𝑛𝑘 = ∆ 𝐸𝑘 + 𝐸𝑝 ≠ 0 ⇒ 𝑨𝒏𝒌 = ∆𝑬𝒖𝒌 = 𝑬𝒖𝒌 𝒑𝒐𝒔𝒍𝒆 − 𝑬𝒖𝒌(𝒑𝒓𝒆)

• Nekonzervativne sile su kinetička sila trenja, otpor vazduha, … čiji se rad delimično pretvara u
druge oblike. Nekonzervativne sile uzrokuju promenu mehaničke energije sistema. Rad
nekonzervativnih sila na pomeranju tela po zatvorenoj putanji bilo kojeg oblika nije jednak nuli.
Kod sile trenja je promena mehaničke energije negativna tj. ukupna energija se smanji za iznos
rada sile trenja. Smanjenje mehaničke energije zbog sile trenja za iznos jednak radu kojeg
napravi sila trenja očituje se u povećanju toplote (toplota je nemehanički oblik energije,
kinetička energija molekula). Ukupna energija je očuvana, ali je prešla iz jednog oblika u drugi.
Mehanička energija sistema može se pretvoriti u druge (nemehaničke) oblike energije, ali se ne
može uništiti niti ni iz čega stvoriti. Ukupna energija sistema (mehanička+nemehanička) uvek ostaje
Fakultet tehničkih nauka konstantna. .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
m = 500 g = 0,500 kg

m 2
mv 2 0,500 kg  (10 )
Emeh 1 = Ek 1 =  o s , Emeh 1 = 25 J, Ep 1 =0 2: 𝑣, ℎ = 3 m
2 2
b) Kolika je mehanička energija tela na visini 3 m iznad tla? Emeh 2 = Ek 2 +Ep 2

Emeh 2 = 25 J – po zakonu održanja ukupne energije, Emeh 2 = Emeh 1

c) Kolike su tada kinetička i potencijalna energija?

1: 𝑣𝑜 , ℎ = 0
Ep 2 Ep 2 = 14,7 J
Emeh 1 = Ek 1 + Ep 1
Ek 2 = Emeh 2 – Ep 2 = 25 J – 14,7 J, Ek 2 = 10,3 J
0
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Rešenje:
m = 100 g = 0,100 kg
h = 10 m Emeh 1 = Emeh 2
1: 𝑣𝑜 , ℎ = 10 m
Ek 1 +Ep 1 =Ek 2
Emeh 1 = Ek 1 +Ep 1
Ek 2 = ?
mvo2
 mgh  Ek 2
2
 m 2 
v 2
  (20 )
m  2: 𝑣 , ℎ = 0
k 2k  m
 2  gh   0,100 kg  
EE o s  9,81 10 m 
   2 s2 
  Emeh 2 = Ek 2 + Ep 2
 
Ek 2 = 29,81 J 0
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Sudari
• Sudar je kratkotrajna uzajamna interakcija između tela bez uticaja spoljašnjih sila, u kojoj se više ili
manje ispoljavaju elastične osobine tela. Sudar može biti savršeno (apsolutno) elastičan, savršeno
neelastičan, i delimično elastičan. Većina makroskopskih sudara je između dva ekstremna slučaja,
dakle delimično su elastični.
• Apsolutno elastičan: količina kretanja i mehanička energija su očuvane!
𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑟𝑒 = 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑜𝑠𝑙𝑒 , 𝐸𝑢𝑘(𝑝𝑟𝑒) = 𝐸𝑢𝑘(𝑝𝑜𝑠𝑙𝑒)
Tela se nakon sudara vraćaju u prvobitni oblik, potencijalna energija elastične
deformacije nastala prilikom sudara tela ponovo prelazi u kinetičku energiju, i
tela se razilaze tako da im je ukupna energija nakon sudara
jednaka ukupnoj energiji pre sudara.
• Apsolutno neelastičan sudar (tela se nakon sudara deformišu, slepe i kreću kao jedno telo):
Samo je količina kretanja očuvana, 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑟𝑒 = 𝑝𝑢𝑘 𝑝𝑜𝑠𝑙𝑒 . Kinetička energija delimično ili potpuno
pretvara se u unutrašnju energiju ( tj. potencijalnu i kinetičku energiju termičkog kretanja molekula,
te se stoga pri takvim sudarima tela zagreju. Stoga ne vredi zakon o očuvanju mehaničke energije, jer
se jedan njen deo pretvorio u nemehanički oblik energije (npr. toplotu, deformaciju...).
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
• Apsolutno elastičan centralni sudar
ZOI: 𝑚1 𝑣1 + 𝑚2 𝑣2 = 𝑚1 𝑣′1 + 𝑚2 𝑣′2
𝑚1 𝑣1 − 𝑚2 𝑣2 = 𝑚1 𝑣′1 − 𝑚2 𝑣′2
ZOE:
1 2
1 2
1 2 1 2
𝑚1 𝑣1 + 𝑚2 𝑣2 = 𝑚1 𝑣′1 + 𝑚2 𝑣′2
2 2 2 2

• Apsolutno neelastičan sudar

ZOI: 𝑚1 𝑣1 + 𝑚2 𝑣2 = (𝑚1 +𝑚2 ) 𝑣
𝑚1 𝑣1 + 𝑚2 𝑣2 = (𝑚1 +𝑚2 )𝑣
Deformacije su trajne; gubitak energije (ukupna kinetička energija posle sudara manja je od
ukupne kinetičke energije pre sudara i taj deo prelazi u toplotu)
1 1 1
𝑄 = ∆𝐸 = 𝑚1 𝑣1 + 𝑚2 𝑣2 − (𝑚1 +𝑚2 )𝑣 2
2 2
2 2 2
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Rešenje:
m1 = 50000 kg m2 = 30000 kg

m
m1v1 50000 kg  3,3
m1v1  (m1  m2 ) v  v  s
m1  m2 50000 kg  30000 kg

Fakultet tehničkih nauka .

Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 • Ptolomej (150), grčki astronom, matematičar, geograf –
Razvoj nebeske mehanike geocentrični sistem
• N.Kopernik (1543), poljski astronom – heliocentrični sistem
• Ticho Brahe (1546-1601) prikupio veliki broj preciznih
podataka o kretanju planeta
• Johanes Kepler, nemački astronom, (1609 i 1619) interpretira
merne podatke T. Brahea, iskazana u tri Keplerova zakona:
1. Planete se kreću oko Sunca po elipsama,
Sunce je u jednoj od žiža
2. Spojnica planeta-Sunce (radijus vektor
planete) u jednakim vremenima prebriše
jednake površine
3. Za sve planete stalan je odnos kvadrata
perioda obilaska i kubova velike poluose
𝑇12 𝑇22
3 = 3 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡. = 𝑘
𝑎1 𝑎2
(ova konstanta 𝑘 je ista za sve planete!)
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Sila kod kružnog kretanja-centripetalna sila
Kad se čestica kreće po kružnoj putanji konstantnom
brzinom postoji ubrzanje zbog promene smera brzine:
centripetalno ili radijalno ili normalno ubrzanje, zato jer je
ono usmereno uvek prema centru putanje, tj. duž radijusa
kruga, odnosno normalno je na vektor periferne brzine 𝑣.
Centripetalna sila nije „vrsta sile” kao što je električna,
gravitaciona, jer ona predstavlja samo pojam sile koja
uzrokuje kružno kretanje i u opštem slučaju ima oblik:
𝒗𝟐 𝑣2
𝑭𝒄𝒑 =𝒎 = 𝒎𝒂𝒄𝒑 , 𝑎𝑐𝑝 = 𝑎𝑛 =
𝒓 𝑟
𝐹𝑐𝑝 je uvek usmerena ka centru kružnice.
Npr. kod kretanja satelita oko planete, gravitaciona sila ima
ulogu centripetalne sile. Pri okretanju tela na niti, sila
zatezanja niti ima ulogu centripetalne sile.
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
- Kod rotiranja nekog tela, periferna brzina 𝑣 svake tačke tela je 𝝎
drugačija, ali ugaona brzina tela 𝝎 je ista jer svaka tačka opiše isti
ugao za isto vreme! Zato se uvodi ova veličina, ugaona brzina 𝜔 ,
koja predstavlja količnik promene ugla 𝜃 i proteklog vremena u toku
kojeg je taj ugao opisan:
Δ𝜃 𝑑𝜃
𝜔𝑠𝑟 = , ω=
∆𝑡 𝑑𝑡
Trenutna ugaona brzina je vektor, a pravac joj se poklapa sa pravcem
ose rotacije i normalan je na ravan obrtanja. Smer određuje pravilo
desne ruke (prsti pokazuju smer rotacije, a palac pokazuje smer 𝜔).
- Veza periferne i ugaone brzine: 𝒗 = 𝝎 × 𝒓 , 𝒗 = 𝝎𝒓 𝐬𝐢𝐧 ∢(𝝎, 𝒓)
(u skalarnom obliku: 𝑣 = 𝜔𝑟 ako je 𝜔 ⊥ 𝑟)
Pravac vektora linearne ili periferne brzine 𝑣 leži u ravni kružnice,
(kao i radijus-vektor), u svakoj tački ima pravac tangente na kružnicu.
𝑠 2𝑟𝜋 2𝑟𝜋 2𝑟𝜋 2𝜋
𝑣= ⇒ za pun krug: 𝑣 = ⇒ 𝑇= = =
𝑡 𝑇 𝑣 𝑟𝜔 𝜔
𝑠-pređeni put (opisani luk), 𝑇-period rotacije (vreme potrebno da
bilo koja tačka tela opiše pun krug)
Na osnovu Keplerovih zakona, Njutn je uz pretpostavku da je orbita planeta
približno kružnica, izveo izraz za gravitacionu silu:
• Period obrtanja 𝑇 (vreme prolaska planete oko Sunca) može se napisati kao:
2𝑅𝜋
𝑇=
𝑣
gde je 𝑅−poluprečnik putanje, a 𝑣 brzina planete.
• Ako se iskoristi treći Keplerov postulat 𝑇 2 = 𝑘𝑅3 (s obzirom da je kod
kružnice poluprečnik jednak velikoj poluosi elipse, 𝑅 = 𝑎), dobija se izraz:
2
(2𝑅𝜋) 2 2
4𝑅 𝜋 2 2
4𝑅 𝜋 2
2 =
4𝜋
𝑣2 = ⇒ 𝑣 2 = = ⇒ 𝑣
𝑇2 𝑇2 𝑘𝑅3 𝑘𝑅
• Pošto je pretpostavka da se planete kreću oko Sunca po kružnim putanjama,
na njih deluje sila koja ima smer ka Suncu, centralna je sila (centripetalna
sila) i ima oblik:
𝑣 2 𝑚 4𝜋 2 4𝜋 2 𝑚 𝑚 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 = 𝛾 ∙ 𝑚𝑆
𝐹=𝑚 = = 2
= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 · 2 Proizvod grav.konstante i mase Sunca!
𝑅 𝑅 𝑘𝑅 𝑘 𝑅 𝑅
Dobijeni izraz je već zapravo Njutnov zakon gravitacije u svom početnom obliku.
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
Univerzalni zakon gravitacije (1685)
Bilo koje dve materijalne tačke (ili dva tela u prirodi)
uzajamno se privlače gravitacionom silom: pravac te sile
prolazi kroz materijalne tačke (ili centre tela), intenzitet je
srazmeran masama materijalnih tačaka (ili tela), a obrnuto
srazmeran kvadratu rastojanja između njih.
𝑚1 ∙ 𝑚2
𝐹 = −𝛾 2
𝑟0
𝑟
𝑚1 ∙ 𝑚2
𝐹=𝛾
𝑟2
Nm2
𝛾 = 6.67 ∙ 10−11
kg 2
𝑟0 - jedinični vektor usmeren od 𝑚1
ka 𝑚2 , znak minus ukazuje na
isključivo privlačni karakter ove sile Isaac Newton (1642-1727)
Fakultet tehničkih nauka Osnovni koncepti i zakoni . mehanike, Zakon
Departman za opšte discipline u tehnici gravitacije (objašnjenjeKatedra
kretanja planeta,
za fiziku
plime i oseke), Optika, Diferencijalni račun
 Težina tela
• Težina nekog objekta na ili iznad površine Zemlje je sila kojom telo deluje na horizontalnu
podlogu na koju je postavljeno, odnosno sila kojom telo zateže konopac o koji je okačeno da
visi. Težina tela je posledica i mera gravitacione sile kojom Zemlja deluje na objekat.
𝑚 ∙ 𝑀𝑍 𝑅𝑍 + ℎ (𝑛𝑎 𝑣𝑖𝑠𝑖𝑛𝑖 ℎ) na osnovu II Njutnovog
𝑄 = 𝐹𝑔 ⇒ 𝑄 = 𝛾 2 , 𝑟=
𝑅𝑍 (𝑛𝑎 𝑝𝑜𝑣𝑟š𝑖𝑛𝑖 𝑍𝑒𝑚𝑙𝑗𝑒)
𝑄 =𝑚∙𝑔
zakona dinamike
𝑟
• Sila Zemljine teže (gravitaciono privlačenje od strane Zemlje) deluje na telo, a težina tela deluje
na podlogu (ili na neko drugo telo)!

Gravitaciono polje
• Svako telo (koje ima masu) u prostoru oko sebe stvara gravitaciono polje, u
u kojem se oseća gravitaciono delovanje.
• Jačina gravitacionog polja Zemlje u nekoj tački
(na rastojanju 𝑟 od centra Zemlje) je sila kojom 𝐹 𝑟 𝑀𝑍
gravitaciono polje deluje na jediničnu masu u toj tački: 𝐺 𝑟 = 𝑚 , 𝐺=𝛾 2
𝑟
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Gravitaciono ubrzanje – zavisi od rastojanja od centra Zemlje
• Intenzitet sile kojom Zemlja privlači m koje je na visini h iznad površine:
𝑚 ∙ 𝑀𝑍 𝑔 m
𝐹𝑔 = 𝛾 2 = 𝑚 ∙ 𝑔ℎ ⇒ 𝑔ℎ = 2 , 𝑔 = 9.81 2
(𝑅𝑍 + ℎ) ℎ s
𝑀𝑍 𝛾 𝑀𝑍 1+
𝑔 =𝛾 = 𝑅𝑍
ℎ 2 2
ℎ 2 ℎ
𝑅𝑍 1+𝑅 𝑅𝑍 1+𝑅
𝑍 𝑍

• ako se neko telo mase 𝑚 nalazi unutar Zemlje (𝑀𝑍 , 𝑅𝑍 ), na rastojanju 𝑟 od njenog centra, na
njega deluje gravitaciona sila samo od „unutrašnje lopte“ 𝑀′ , i ona linearno raste sa 𝑟:
3
4 𝑀𝑍 𝑀𝑍
𝑟
𝒛𝒂 𝒓 < 𝑹𝒁 : 𝑀′ = ρ ∙ 𝑉 = ∙ 𝑟3𝜋 =
4 3 3 𝑅 3
𝑅𝑍 𝜋 𝑍
𝑀𝑍 𝑀 ′ 3
𝑚 ∙ 𝑀 ′ 𝑚 ∙ 𝑀𝑍
𝑟 ⇒ 𝐹𝑔 = 𝛾 =𝛾 𝑟 ⇒ 𝑭𝒈 ~𝒓
𝑅𝑍 𝑟 2 3
𝑅𝑍
𝑚 ∙ 𝑀𝑍 𝟏
𝒛𝒂 𝒓 > 𝑹𝒁 : 𝐹𝑔 = 𝛾 ⇒ 𝑭𝒈 ~ 𝟐
𝑟2 𝒓
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici
 Gravimetrija u geofizici
• Cilj gravimetrijskih terenskih merenja je utvrđivanje
strukturne građe zemljine kore, kao i identifikovanje
načina rasporeda masa anomalno veće ili manje gustine
od okolnih stena, odnosno utvrđivanje položaja i
dimenzija ruda, naftnih ležišta i slično. Gustina stena
zavisi od mineralnog sastava, geološke starosti itd. Mase
manje gustine uzrokuju nižu vrednost 𝑔, mase veće
gustine uzrokuju višu vrednost 𝑔. Gravitacione anomalije
uzrokovane promenama gustine u zemlji su reda veličine
10-7 iznosa 𝑔, te se u gravimetriji koriste manje merne
jedinice: 1 gal=10-2 m/s2
• Dinamički gravimetri mere ukupnu vrednost ubrzanja na
osnovu perioda oscilovanja klatna ili vremena slobodnog
pada tela.
• Statički gravimetri određuju samo relativne vrednosti,
odnosno razlike ubrzanja između dve tačke.

Fakultet tehničkih nauka .

Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 𝒈𝒎𝒂𝒙
• Efekat rotacije Zemlje stvara centrifugalnu silu, koja u principu ima
𝒓𝒎𝒊𝒏 𝒈𝒎𝒊𝒏
suprotan pravac od gravitacione sile. Zbog spljoštenosti Zemlje, 𝒓𝒎𝒂𝒙
tačke bliže polovima su za oko 21 km bliže zemljinom centru, što
takođe utiče na vrednost 𝒈: najveća vrednost 𝒈 je na polovima, a
najmanje 𝒈 je na ekvatoru.
• Ako smatramo da je Zemlja rotacioni elipsoid sa uniformno raspoređenim
masama u njegovoj unutrašnjosti, koji rotira oko svoje kraće ose brzinom
kojom rotira i Zemlja, 𝑔 zavisi od geocentrične širine 𝜙 :
5 17 2
𝑓 − 5𝑚
𝑔 𝜙 = 𝑔𝐸 1+ 𝑚− 𝑚𝑓 sin 𝜙 + 𝑓 sin2 2𝜙
2 4 8
Veza geocentrične 𝜙 i geografske širine 𝜑: tg(𝜙) = (1 − 𝑓)2 · tg(𝜑)
𝑔𝐸 - vertikalna komponenta gravitacione sile na ekvatoru,
𝑚 - konstanta, približno jednaka količniku vrednosti centrifugalne sile i
gravitacionog ubrzanja na ekvatoru,
konstanta 𝑓 = (𝑎 − 𝑏)/𝑎 - predstavlja spljoštenost geoida
Zaključak: ubrzanje koje telo ima u slobodnom padu usled
privlačenja Zemlje nije konstantno, zavisi od visine na kojoj
se telo nalazi, od strukturne građe Zemljine kore i od
geografske (geocentrične) širine!
Pojam potencijalne energije
• Potencijalna energija je energija pohranjena u sistemu, a koja se može transformisati u
kinetičku energiju ili izvršiti određeni rad.
• Potencijalna energija tela je posledica njegovog položaja prema drugim telima ili same
konfiguracije tela, odnosno sistema tela. Potencijalna energija je funkcija koordinata svih
čestica, 𝐸𝑝 = 𝐸𝑝(𝑥𝑖 , 𝑦𝑖 , 𝑧𝑖 ). Ako se menja međusobni raspored tela u posmatranom
sistemu – menja se i njihova potencijalna energija.
• Potencijalnu energiju poseduje samo sistem čestica koje deluju jedna na drugu
konzervativnom silom. Ne može se govoriti o potencijalnoj energiji sistema u kojem deluju
samo nekonzervativne sile.
• Potencijalna energija predstavlja sposobnost tela da izvrši rad zahvaljujući položaju u kome
se nalazi. To je rad koji telo akumulira dospevajući u neku tačku polja sila, koje potiču od
drugog/ih tela sistema.
• Savladavajući konzervativnu silu na nekom putu mi vršimo rad koji se transformiše u
potencijalnu energiju.
• Rad konzervativne sile između dva položaja tela jednak je razlici potencijalne energije
početnog i krajnjeg položaja, 𝑨 = − 𝑬𝒑𝟐 − 𝑬𝒑𝟏 = −∆𝑬𝒑 = 𝑬𝒑𝟏 − 𝑬𝒑𝟐
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
 Gravitaciona potencijalna energija (u sistemu Zemlja-telo)
• Pošto je gravitaciona sila najslabija od osnovnih interakcija u prirodi, i gravitaciona potencijalna
energija nekog tela ima značaj samo ako se ono nalazi u polju nekog masivnog nebeskog tela,
kao što je Zemlja.
• U opštem slučaju: Gravitaciona potencijalna energija koju poseduje neko telo u gravitacionom
polju Zemlje je rad koji na telu mase m izvrši Zemljino gravitaciono polje privlačeći ga iz
beskonačnosti u neku tačku na rastojanju r od centra Zemlje. Računa se u odnosu na neki
referentni (nulti) nivo – položaj u kome se (prema sopstvenom izboru) smatra da je potencijalna
energija tela jednaka nuli.
• Ako se zahteva je da je potencijalna energija sistema Zemlja + materijalna tačka jednaka nuli kad
se nalaze na beskonačnoj udaljenosti, onda je potencijalna energija tela na velikom rastojanju
od Zemlje: 𝑴 𝒎 𝒁
𝐸𝑝 ∞ = 0 , 𝑬𝒑 𝒓 = −𝜸
𝒓
• Kad se zahteva da je potencijalna energija jednaka nuli kad se telo nalazi na površini Zemlje,
onda se potencijalna energija na maloj visini iznad površine Zemlje računa po poznatom izrazu:
𝐸𝑝 𝑅𝑍 = 0 , 𝑬𝒑 = 𝒎𝒈𝒉, 𝑧𝑎 ℎ = 𝑟 − 𝑅𝑍 ≪ 𝑅𝑍
Paradoks dve formule? Nije, jer 𝐸𝑝 zavisi od izbora nultog nivoa potencijalne energije!
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
Gravitaciona potencijalna energija (u sistemu Zemlja-telo)
• Vrednost gravitacione potencijalne energije u nekom položaju tela u
polju gravitacije, dakle, zavisi od izbora referentnog (nultog) nivoa.
Sa druge strane, rad gravitacione sile (sile Zemljine teže) pri
𝑔 prelasku tela iz jednog u drugi položaj ne zavisi od izbora
referentnog (nultog) nivoa potencijalne energije.
• Rad 𝐴 koji je izvršila gravitaciona sila Zemlje na privlačenju
(premeštanju) lopte za rastojanje h jednak je smanjenju
potencijalne energije za iznos Δ𝐸𝑝 = 𝑚𝑔ℎ, pri čemu je izvršen
rad 𝐴 = −Δ𝐸𝑝 = 𝐸𝑝1 − 𝐸𝑝2 = 𝑚𝑔ℎ − 0 > 0. Rad gravitacione sile
pri slobodnom padanju lopte je pozitivan – povećava njenu
kinetičku energiju (gravitaciona sila deluje u smeru pomeranja).
• Isti rad se izvrši i protiv gravitacione sile kada se telo težine 𝑄 = 𝑚𝑔
podigne sa mesta na visini ℎ = 0 na visinu ℎ, čime se poveća
njegova gravitaciona potencijalna energija za iznos Δ𝐸𝑝 = 𝑚𝑔ℎ,
𝐴 = −Δ𝐸𝑝 = 𝐸𝑝1 − 𝐸𝑝2 = 0 − 𝑚𝑔ℎ < 0.
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku
Prva kosmička brzina
• Da bi telo mase 𝑚 kružilo oko Zemlje na visini ℎ ≪ 𝑅𝑍 tj. postalo njen veštački satelit, treba
ga lansirati najmanje prvom kosmičkom brzinom 𝑣𝐼 . Primenom zakona održanja energije za
dva položaja : 1 – pri lansiranju brzinom 𝑣𝐼 i 2 – pri kretanju brzinom 𝑣 u orbiti na visini ℎ :
𝐸𝑢𝑘 1 = 𝐸𝑢𝑘 2 ⇒ 𝐸𝑘1 + 𝐸𝑝1 = 𝐸𝑘2 + 𝐸𝑝2
𝑚 𝑣𝐼2 𝑚𝑀𝑍 𝑚 𝑣 2 𝑚𝑀𝑍 𝑀𝑍 𝑀𝑍
−𝛾 = −𝛾 ⇒ 𝑣𝐼2 = 2𝛾 + 𝑣 2 − 2𝛾
2 𝑅𝑍 2 𝑅𝑍 + ℎ 𝑅𝑍 𝑅𝑍 + ℎ

• Zahtevamo da je centripetalna sila koja osigurava kružno kretanje jednaka gravitacionoj sili:
𝑚𝑣 2 𝑚 ∙ 𝑀𝑍 𝑀𝑍 𝑀𝑍 𝑀𝑍
=𝛾 ⇒ 𝑣𝐼2 = 2𝛾 +𝛾 − 2𝛾
𝑅𝑍 + ℎ 𝑅𝑍 + ℎ 2 𝑅𝑍 𝑅𝑍 + ℎ 𝑅𝑍 + ℎ

𝑀𝑍 𝑀𝑍
⇒ 𝑣𝐼2 = 2𝛾 −𝛾
𝑅𝑍 𝑅𝑍 + ℎ
• Uslov da satelit kruži na ℎ ≪ 𝑅𝑍 ⇒ ℎ + 𝑅𝑍 ≈ 𝑅𝑍
𝑀𝑍 km
⇒ 𝑣𝐼 = 𝛾 = 𝑔𝑅𝑍 = 7.9
𝑅𝑍 s
Druga kosmička brzina
• Druga kosmička brzina je brzina kojom je potrebno lansirati telo da bi zauvek napustilo
Zemlju, tj. izašlo iz područja delovanja njene sile teže. Raketa je vezana za Zemlju (sva tela
koja su vezana za Zemlju imaju 𝐸 < 0) sve dok njena ukupna energija ne postane : 𝐸 ≥ 0:
𝐸 = 𝐸𝑝 + 𝐸𝑘 ≥ 0 ⇒ 𝐸𝑘 ≥ −𝐸𝑝
• Potencijalna energija rakete na Zemlji je
𝑚𝑀𝑍
𝐸𝑝 = −𝛾
𝑅𝑍
2
𝑚 𝑣𝐼𝐼 𝑚𝑀𝑍 𝑀𝑍 km
⇒ =𝛾 ⇒ 𝑣𝐼𝐼 = 2𝛾 = 2𝑔𝑅𝑍 = 11.2
2 𝑅𝑍 𝑅𝑍 s
• Ako telo lansiramo s površine Zemlje brzinom:
𝑣 < 𝑣𝐼 , telo će pasti natrag (hitac uvis)
𝑣𝐼 ≤ 𝑣 < 𝑣𝐼𝐼 , telo će kao veštački satelit kružiti oko Zemlje po eliptičnoj putanji, to dalje što je
brzina lansiranja veća
𝑣 ≥ 𝑣𝐼𝐼 , telo će po paraboličnoj, tj. hiperboličnoj putanji napustiti Zemljino gravitaciono polje.
Fakultet tehničkih nauka .
Departman za opšte discipline u tehnici Katedra za fiziku