Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΞΑΝΘΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΜΣ: ΔΗΜΟΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
«Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ
ΞΑΝΘΗΣ»
ΚΑΡΑΜΟΣΧΟΥ ΔΟΥΚΙΣΣΑ
ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: 503943
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΤΕΝΕΚΕΤΖΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΙΟΣ 2020

ΚΑΡΑΜΟΣΧΟΥ ΔΟΥΚΙΣΣΑ «Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ
ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΞΑΝΘΗΣ
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της φοιτήτριας Δούκισσας Καραμόσχου

που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης η συγγραφέας /
δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος
αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής
διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιαδήποτε μέσο, για διδακτικούς και
ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των
δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοιχτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη
και ανάγνωση δε σημαίνει καθ΄ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής
ιδιοκτησίας του/της συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή,
αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή,
έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), « ανάρτηση» (uploading), μετάφραση,
τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή
προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του/της συγγραφέα/ δημιουργού. Η συγγραφέας /
δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2
«Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ

ΞΑΝΘΗΣ»
ΚΑΡΑΜΟΣΧΟΥ ΔΟΥΚΙΣΣΑ
ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Επιβλέπων Καθηγητής: Συν – Επιβλέπων Καθηγητής:

Αλέξανδρος Τενεκετζής Άγγελος Παληκίδης
Μέλος ΣΕΠ, ΕΑΠ
Ευχαριστίες
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ Αλέξανδρο Τενεκετζή, επιβλέπων καθηγητή για τη

σημαντική ενθάρρυνση και καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας
διπλωματικής εργασίας.
Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον πρόεδρο του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης,

τον κ. Άγγελο Μπεμπεκίδη για τις πληροφορίες που μου έδωσε, για τα βιβλία τα οποία μου
προσέφερε όπως και για το δελτίο του καπνεργάτη, το οποίο μου παραχώρησε και μπόρεσα
να εντάξω στην εργασία μου. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω τον κ. Πασχάλη Ξανθόπουλο,
για την ξενάγηση στον χώρο του Λαογραφικού Μουσείου της Ξάνθης, την παροχή
πληροφοριών αλλά και τη δυνατότητα πρόσβασης στο υλικό του Μουσείου.
Τέλος, την οικογένεια μου και τους φίλους μου που με στήριξαν σε όλη αυτή την
προσπάθεια, για τη συμπαράσταση και την υπομονή κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών
μου σπουδών και κατά την εκπόνηση της διπλωματικής μου εργασίας.
Περίληψη
Η παρούσα μελέτη αφορά στη σχέση της τοπικής μνήμης και του αστικού χώρου,
λαμβάνοντας υπόψιν ότι η μνήμη μπορεί να αναδειχθεί και να διατηρηθεί μέσα από έναν
χώρο. Στην συγκεκριμένη περίπτωση που μελετάται ο χώρος αυτός είναι η πόλη της Ξάνθης,
η οποία από μία μικρή κωμόπολη μετατράπηκε σε αστικό κέντρο κατά τον 19ο-20ο αιώνα.
Σημαντικό ρόλο σε αυτή την πορεία έπαιξε η καλλιέργεια και η εμπορία του καπνού, δηλαδή
μια εμπορική διαδικασία. Παρουσιάζεται η πορεία του καπνού ανά τα χρόνια μέσα από την
εξέλιξη της Ξάνθης κάνοντας αναφορά τόσο στις κοινωνικές όσο και στις πολεοδομικές
αλλαγές που επήλθαν. Προκύπτουν έτσι δύο νέα τμήματα – εντός της πόλης, ο οικισμός της
Παλιάς Πόλης με τα μεγάλα αρχοντικά των καπνεμπόρων και η περιοχή των καπναποθηκών,
τα οποία διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Επιπλέον, παρουσιάζονται οι αλλαγές που έχουν
επέλθει σε αυτές. Τέλος, επιχειρώντας να αναδειχθεί η μνήμη των καπνεργατών γίνεται
αναφορά στα γεγονότα της απεργίας του 1928, κατά τη διάρκεια της οποίας έχασαν τη ζωή
τους τέσσερις άνθρωποι, δύο χριστιανοί και δυο μουσουλμάνοι. Οι τοπικές αρχές θέλοντας
να αναδείξουν την περίοδο αυτή της ακμής τροποποιήσαν τη χρήση πολλών αρχοντικών
αλλά και καπναποθηκών ενώ σχετικά με τη μνήμη των καπνεργατών τοποθέτησαν έξω από
το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο το «Μνημείο του καπνεργάτη», το οποίο κατέχει σημαντική
θέση στην πόλη. Τέλος, εξάγονται συμπεράσματα σχετικά με το κατά πόσο προβάλλεται
στον ίδιο βαθμό η μνήμη του καπνέμπορου και του καπνεργάτη και προτείνεται η
δημιουργία ενός δικτύου επισκέψιμων χώρων επιδιώκοντας την προβολή της μνήμης του
καπνού συνολικά παρουσιάζοντας την επίδραση τόσο των καπνεμπόρων όσο και των
καπνεργατών.
Λέξεις - Κλειδιά
μνήμη καπνεργάτη, μνημείο καπνεργάτη, καπνός, αρχοντικά Ξάνθης, καπναποθήκες Ξάνθης
“THE MEMORY OF THE TOBACCO WORKERS IN THE PUBLIC SPACE OF THE
CITY OF XANTHI”
KARAMOSCHOU DOUKISSA
Abstract
This thesis is about the relationship between local memory and urban site, concerning that
memory itself can be emerged and preserved through a specific site, such as a town. The
town that is studied is Xanthi, a small town that was transformed to an urban center during
19th -20th century. The cultivation and marketing of tobacco, which is a commercial process,
played an important role in this transformation. The course of tobacco is presented over the
years and through the evolution of Xanthi, referring to both social and urban changes that
occurred. This fact has as a result the emergence of two new sections - within the city, which
are the settlement of the old town with the large mansions of the tobacco merchants and the
area of the tobacco warehouses, which are preserved to this day. In addition, the changes that
have occurred to them are presented. Finally, in an attempt to highlight the memory of the
tobacco workers, a reference is made to the events of the 1928 strike, during which four
people lost their lives, two Christians and two Muslims,. The local authorities, wanting to
highlight this period of prosperity, modified the use of many mansions and tobacco
warehouses. Regarding the memory of the tobacco workers, they placed the "Monument of
the tobacco workers" outside the Labor and Employment Center, which holds an important
place in the city. Finally, conclusions are drawn as to whether the memory of the tobacco
merchants and the tobacco workers is projected to the same degree, and it is proposed to
create a network of places to visit, seeking to promote the memory of tobacco as a whole,
presenting the influence of both tobacco merchants and tobacco workers too.
Keywords
Tobacco worker’s memory, tobacco worker’s monument, tobacco, Xanthi’s mansions,
Xanthi’s tobacco warehouses
Πίνακας περιεχομένων
Ευχαριστίες ............................................................................................................................................. 4
Περίληψη ................................................................................................................................................ 5
Λέξεις - Κλειδιά ....................................................................................................................................... 5
Abstract ................................................................................................................................................... 7
Keywords................................................................................................................................................. 7
Πίνακας περιεχομένων ........................................................................................................................... 8
Κατάλογος Εικόνων .............................................................................................................................. 10
ΑΡΤΙΚΟΛΕΞΑ ..................................................................................................................................... 12
Εισαγωγή .............................................................................................................................................. 13
1. Ξάνθη ............................................................................................................................................ 15
1.1 Από την αρχαιότητα ως τον 17ο αιώνα ................................................................................ 15
1.2 Η περίοδος ακμής της Ξάνθης (17- 19ος αιώνας) ....................................................................... 15
2. Καπνός .............................................................................................................................................. 17
2.1 Το φυτό του καπνού και τα χαρακτηριστικά του ........................................................................ 17
2.2. Η καλλιέργεια και η διαδικασία επεξεργασίας καπνού ............................................................. 18
2.3 Η σημασία του καπνού στην οικονομία της χώρας και το καπνικό ζήτημα ............................... 19
3. Ο καπνός στην Ξάνθη ....................................................................................................................... 23
3.1 Η παρουσία του καπνού στην Ξάνθη .......................................................................................... 23
3.2 Καπνέμποροι και καπνοβιομήχανοι – Η νέα αστική τάξη της πόλης ......................................... 25
3.3 Οι καπνεργάτες ........................................................................................................................... 27
4. Πολεοδομικές εξελίξεις στην πόλη της Ξάνθης ............................................................................... 30
4.1 Ο οικισμός της Παλιάς Πόλης .................................................................................................... 30
4.2 Τα αρχοντικά των καπνεμπόρων ................................................................................................ 32
4.3 Οι καπναποθήκες ........................................................................................................................ 37
5. Οι κοινωνικές εξελίξεις στην πόλη της Ξάνθης ................................................................................ 39
5.1. Οι δωρεές των καπνεμπόρων και η συμβολή τους στην πνευματική ανάπτυξη της πόλης ....... 39
5.2 Οι καπνεργάτες και η κοινωνική τους συμβολή......................................................................... 40
6. Το εργατικό κίνημα........................................................................................................................... 42
6.1 Το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα ............................................................................................... 42
6.1.1 Το καπνεργατικό κίνημα στην Ελλάδα ................................................................................ 44
6.1.2. Το καπνεργατικό κίνημα στην Ξάνθη (18ος- 19ος αιώνας) .................................................. 47
6.2 Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.) ................................................................. 50
7. Η μνήμη του καπνού στην Ξάνθη σήμερα ........................................................................................ 53
7.1. Ο χαρακτηρισμός του οικισμού της Παλιάς Πόλης ως διατηρητέο – νέα χρήση ...................... 53
7.2 Η χρήση των αρχοντικών των καπνεμπόρων.............................................................................. 55
7.3. Η αλλαγή χρήσης των καπναποθηκών....................................................................................... 61
7.4. Η προβολή του οικισμού της Παλιάς Πόλης μέσα από πολιτιστικές εκδηλώσεις ..................... 65
8. Το μνημείο του καπνεργάτη ............................................................................................................. 69
8.1 Η σημασία των μνημείων στην ιστορική μνήμη......................................................................... 69
8.2 Το μνημείο του καπνεργάτη στο Αγρίνιο ................................................................................... 71
8.3 Η απεργία του 1928 στην Ξάνθη μέσα από άρθρα της εποχής ................................................... 72
8.4 Το μνημείο του καπνεργάτη στην Ξάνθη ................................................................................... 75
8.5 Η παρουσία του μνημείου σήμερα.............................................................................................. 78
Συμπεράσματα ...................................................................................................................................... 81
Βιβλιογραφία ........................................................................................................................................ 83
Κατάλογος Εικόνων
Εικόνα 1. Σύγκριση της αξίας των εξαγωγών καπνού για τα έτη 1912 έως 1927 (πηγή: περιοδικό
Ματιές πέρα από τον Νέστο) ................................................................................................................ 19
Εικόνα 2. Συγκριτικά δεδομένα των εισαγωγών καπνού στις Η.Π.Α. από διάφορες χώρες (πηγή:
περιοδικό Ματιές πέρα από τον Νέστο). .............................................................................................. 22
Εικόνα 3. Φωτογραφική απεικόνιση αποσπάσματος του Τμήματος Ασφαλείας Ξάνθης στο οποίο
καταγράφονται οι εταιρίες καπνού που δραστηριοποιούνταν στην Ξάνθη την περίοδο 2929 (πηγή:
Εξάρχου Θωμάς, Καπνοβιομήχανοι 1918-1978, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999) ..................................... 28
Εικόνα 4. Φωτογραφική απεικόνιση του Λαογραφικού Μουσείου Ξάνθης: (α) οροφή
κλιμακοστασίου, (β) όψη κλιμακοστασίου, (γ-δ) οροφή πρώτου ορόφου, (ε) οροφή ισογείου –
εισόδου (στ) εξωτερική όψη του κτιρίου (πηγή: https://www.fex.org.gr/laografiko-istoriko-moyseio-
ksanthis ) .............................................................................................................................................. 34
Εικόνα 5. Φωτογραφική απεικόνιση του Αρχοντικού Λεονταρίδη: (α) εξωτερική όψη του κτιρίου, (β)
λεπτομέρεια διακόσμησης του εξώστη (πηγή: http://wikimapia.org/1883783 )................................... 35
Εικόνα 6. Φωτογραφική απεικόνιση εσωτερικού χώρου από το Αρχοντικό Καλευρά (πηγή:
https://www.emtgreece.com/el/monuments/dimotiki-pinakothiki-xanthis )......................................... 35
Εικόνα 7. Φωτογραφική απεικόνιση του Αρχοντικού Ισαάκ Ντανιέλ: (α) οροφή ισογείου – είσοδος,
(β) οροφή πρώτου ορόφου, (γ) εσωτερική τοιχογραφία (πηγή:
https://www.cityofxanthi.gr/episkeptes/) .............................................................................................. 36
Εικόνα 8. Φωτογραφική απεικόνιση δελτίου ταυτότητας καπνεργάτη (πηγή: προσωπική συλλογή) .. 45
Εικόνα 9. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Κουγιουμτζόγλου
(Λαογραφικό Μουσείο Ξάνθης) (πηγή: https://www.fex.org.gr/laografiko-istoriko-moyseio-ksanthis )
.............................................................................................................................................................. 56
Εικόνα 10. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Κουγιουμτζόγλου: (α)
πριν και (β) μετά τις εργασίες αποκατάστασης (πηγή: προσωπική συλλογή) ...................................... 57
Εικόνα 11. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης της Δημοτικής Πινακοθήκης (Αρχοντικό
Καλευρά) (πηγή: https://www.emtgreece.com/el/monuments/dimotiki-pinakothiki-xanthis ) ............ 57
Εικόνα 12. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Φωκίωνα Καραδήμογλου
(Γραφείο Πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών) (πηγή:
http://wikimapia.org/28269319/el/%CE) .............................................................................................. 58
Εικόνα 13. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του ιδιωτικό μουσουλμανικό Γυμνάσιο
και Λύκειο της πόλης (Ιδιοκτησία ΔΠΘ) (πηγή: https://empros.gr/tag/meionotiko-gymnasio-lykeio-
ksanthis/ ) .............................................................................................................................................. 59
Εικόνα 14. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Ισσαάκ Ντάνιελ (οικία
Μ. Χατζιδάκι) (α) πριν και (β) μετά τις εργασίες αποκατάστασης (πηγή:
https://m.naftemporiki.gr/story/1636465 ) ............................................................................................ 60
Εικόνα 15. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης εγκαταλελειμμένου αρχοντικού στο οποίο
δεν έχει γίνει αποκατάσταση (πηγή: https://www.xanthipress.gr/2012-06-13-20-16-17/ ) .................. 60
Εικόνα 16. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Μουσείου Καπνού (πηγή:
https://www.xanthipress.gr/mouseio-kapnoy-savvidaw/ ) .................................................................... 62
Εικόνα 17. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του κτιρίου ΚΑΠΗ Ξάνθης (πηγή:
https://www.cityofxanthi.gr/enimerosi/nea/press/ ) .............................................................................. 63
Εικόνα 18. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης καπναποθηκών (α) ΠΑΚΕΘΡΑ, (β – γ)
Καπναποθήκη Ρεζή (πηγή: (α) https://www.fthrace.gr/index.php/facilities/tobacco-warehouse ......... 64
Εικόνα 19. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης
και του Μνημείου του Καπνεργάτη (πηγή: https://www.xanthipress.gr/sinechizete-katalipsi-sto ) .... 65
Εικόνα 20. Φωτογραφική απεικόνιση του Μνημείου του Καπνεργάτη στην Ξάνθη. (πηγή:
https://xanthinews.gr/2020/06/14 ) ....................................................................................................... 77
ΑΡΤΙΚΟΛΕΞΑ
Γ.Σ.Ε.Ε. ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΡΓΑΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ
Κ.Κ.Ε. ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΟΣ
Κ.Ν.Ε. ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΝΕΟΛΑΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ
Κ.Ο.Ε. ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ
Π.Α.Σ.Ε.Γ.Ε.Σ. ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΝΩΣΕΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ

ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ
Σ.Ε.Κ.Ε. ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΟΣ
Τ.Α.Κ. ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΣ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ
ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

(ΦΕΔΕΡΑΣΙΟΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΑ ΟΒΡΑΔΕΡΑ ΔΕ ΣΑΛΟΝΙΚΙ)
Εισαγωγή
Στην παρούσα διπλωματική εργασία γίνεται παρουσίαση της συμβολής μιας οικονομικής
δραστηριότητας, πιο συγκεκριμένα, της καλλιέργειας και του εμπορίου του καπνού, στη
μετατροπή μιας κωμόπολης σε μεγάλο αστικό κέντρο και τον ρόλο της στη διαμόρφωση των
κοινωνικών τάξεων. Έμφαση δίνεται στη συμβολή της καλλιέργειας του καπνού στη
δημιουργία του οικισμού της Παλιάς Πόλης της Ξάνθης και της συνοικίας των
καπναποθηκών, καθώς και στην κοινωνική τάξη των καπνεργατών και τους αγώνες τους
προκειμένου να διασφαλιστούν τα εργατικά τους δικαιώματα. Επίσης, η μνήμη των
καπνεργατών και πώς αυτή διατηρείται μέχρι και σήμερα, μέσω του «Μνημείου του
Καπνεργάτη», αναλύονται με παρουσίαση του μνημείου και αναφορά στη θέση που έχει
στην κοινωνία της Ξάνθης.
Αναλυτικότερα:
στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια αναφορά στην ιστορία της Ξάνθης από την αρχαιότητα
μέχρι και την εποχή της ακμής της, τον 19ο αιώνα, τη μεγάλη καπνοπαραγωγική και
καπνεμπορική περίοδο. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του καπνού
καθώς την καλλιέργεια και τη διαδικασία επεξεργασίας του. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε
αυτό το κεφάλαιο στη σημασία της συγκεκριμένης καλλιέργειας όπως και στο καπνικό
ζήτημα.
Στο επόμενο κεφάλαιο αναλύεται η παρουσία του καπνού στην Ξάνθη και παρουσιάζονται οι
εργατικές τάξεις που διαμορφώθηκαν στην πόλη καθώς και οι πολεοδομικές αλλαγές που
παρατηρήθηκαν σε αυτήν εξαιτίας της ανάπτυξης του εμπορίου του καπνού.
Στη συνέχεια, παρουσιάζονται όλες οι κινήσεις που έγιναν και σχετίζονται με το εργατικό
κίνημα, δίνοντας έμφαση στο καπνεργατικό κίνημα της Ελλάδας αλλά και στης Ξάνθης
ειδικότερα.
Μεταβαίνοντας στον χώρο της δημόσιας ιστορίας, γίνεται μελέτη της αλλαγής χρήσης των
αρχοντικών της Παλιάς Πόλης όπως και των καπναποθηκών, καθώς και όλων των ενέργειων
που πραγματοποιήθηκαν από πολίτες και τις αρχές της πόλης, προκειμένου να χαρακτηριστεί
ο οικισμός διατηρητέος. Παράλληλα, παρουσιάζονται διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις που
πραγματοποιούνται στον οικισμό της Παλιάς Πόλης της Ξάνθης.
Ολοκληρώνοντας γίνεται αναφορά στη σημασία των μνημείων στην ιστορική μνήμη
αναφερόμενοι στο παράδειγμα του μνημείου του καπνεργάτη στο Αγρίνιο, αποδεικνύοντας
πως η δημιουργία μνημείων για τους καπνεργάτες και τους αγώνες τους ήταν μια κίνηση που
πραγματοποιήθηκε και σε άλλες πόλεις. Σχετικά με την Ξάνθη, μέσα από έρευνα και την
παραπομπή σε άρθρα εφημερίδων της εποχής, παρουσιάζεται το χρονικό της απεργίας του
Ιουνίου του 1928, που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 4 ανδρών. Προς τιμήν τους, η πόλη
τοποθέτησε το μνημείο του καπνεργάτη έξω από το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο της Ξάνθης.
Συμπεριλαμβάνεται δε περιγραφή του μνημείου όπως και της θέσης που κατέχει στον
δημόσιο χώρο της πόλης σήμερα.
Με την παρούσα εργασία επιδιώκεται να παρουσιαστεί το γεγονός πως για πολλά χρόνια οι
τοπικές αρχές αλλά και οι ίδιοι οι Ξανθιώτες πιθανόν να είχαν λησμονήσει τη μνήμη του
καπνεργάτη, καθώς όποια προσπάθεια έγινε προκειμένου να αναδειχθεί αυτή η περίοδος
ακμής αφορούσε και εστίαζε κυρίως στον καπνέμπορο. Με την τοποθέτηση όμως αυτού του
μνημείο η μνήμη του καπνεργάτη αλλά και εν γένει της εργατικής τάξης παίρνει θέση μέσα
στην κοινωνία.
Κατά τη διάρκεια της αναζήτησης της βιβλιογραφίας και του αρχειακού υλικού επισκέφθηκα
το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Ξάνθης, όπου ο σημερινός του Πρόεδρος κ. Μπεμπεκίδης με
μεγάλη χαρά μου έδωσε πολλά στοιχεία που σχετίζονταν με την ανέγερση και την
τοποθέτηση του μνημείου του καπνεργάτη, πληροφορίες που σχετίζονταν με τους αγώνες
των καπνεργατών καθώς και για την καλλιέργεια και την επεξεργασία του καπνού.
Επισκέφθηκα το Λαογραφικό Μουσείο Ξάνθης στο οποίο είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω
στον εκθεσιακό χώρο του μουσείου σκηνές από την καθημερινή ζωή των καπνεμπόρων όπως
και των καπνεργατών, ενώ σε άλλο χώρο υπήρχαν στοιχεία από τη διαδικασία επεξεργασίας
του καπνού. Παράλληλα, μου επέτρεψαν την πρόσβαση σε αρχειακό υλικό του Μουσείου. Η
Δημοτική Βιβλιοθήκη Ξάνθης μου επέτρεψε να μελετήσω πολλά από τα βιβλία που
σχετίζονταν με το θέμα της διπλωματικής μου εργασίας. Τέλος, αναζήτησα πολλά
δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής έχοντας ως βάση ένα βιβλίο του κ. Θωμά Εξάρχου,
ιστορικό της περιοχής.
1. Ξάνθη
1.1 Από την αρχαιότητα ως τον 17ο αιώνα
Η ιστορία της ευρύτερης περιοχής της Ξάνθης ξεκινάει από τα Άβδηρα, την πατρίδα του
Δημόκριτου και του Πρωταγόρα1. Για την περίοδο της αρχαιότητας αλλά μέχρι την πρώιμη
βυζαντινή περίοδο δεν υπάρχουν αρκετές αξιόπιστες πηγές παρά μόνο γνωρίζουμε ότι η
ευρύτερη περιοχή της Θράκης κατοικούνταν από έναν λαό, τους Θράκες, που
εξελληνίστηκαν γλωσσικά και πολιτισμικά2. Η Ξάνθη εμφανίζεται και πάλι σε πηγές ως
«Ξάνθεια» στα βυζαντινά χρόνια, συγκεκριμένα το 879 μ.Χ., ως ένα από τα γνωστά
ελληνοχριστιανικά κέντρα της βυζαντινής περιόδου3. Εκείνη την περίοδο, η περιοχή αποκτά
τα βυζαντινά τείχη της βασίλισσας Ξανθίππης, ενώ τον 13ο και 14ο αιώνα, αποκτά τα τρία
σημαντικά μοναστήρια, της Πανάγιας Καλαμούς, της Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας και των
Ταξιαρχών. Κατά το 1374-5, την περίοδο των Σταυροφοριών και της Φραγκοκρατίας, η
περιοχή μεταβαίνει στα χέρια των Οθωμανών, αν και πολλοί οικισμοί της περιοχής
παραμένουν χριστιανικοί, με τη Γενισέα να αποτελεί το νέο διοικητικό κέντρο της περιοχής
κατά την Οθωμανική περίοδο4. Η Ξάνθη εκείνη την περίοδο εντάσσεται στην περιφέρεια
(καζά) της Γενισέας. Από τα τέλη του 15ου έως τα τέλη του 16ου αιώνα, δεν υπάρχουν πολλές
πληροφορίες για την περιοχή5.
1.2 Η περίοδος ακμής της Ξάνθης (17- 19ος αιώνας)
Από το 1715 και μετά η Ξάνθη αλλά και η πεδινή περιοχή της Γενισέας γίνεται γνωστή για
τα καπνά της, οδηγώντας την περιοχή σε μια οικονομική άνθιση, μια κοινωνική
ανασυγκρότηση την οποία δυστυχώς θα ανακόψει ο σεισμός του 1829, ο οποίος ισοπεδώνει
την Ξάνθη6. Ο χριστιανικός πληθυσμός εκμεταλλεύεται τις διακηρύξεις που σχετίζονται με
την ισονομία και την ισοπολιτεία μεταξύ των Οθωμανών υπηκόων, ανεξάρτητα από το
1
Θανάσης Μουσόπουλος, Ξάνθη, σαν παραμύθι ( Ξάνθη, Δημοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης Ξάνθης (Δ.Ε.Α.Ξ.),
2010), 23-24.
2
Γιώργος Βογιατζής, «Η Ξάνθη κατά την αρχαιότητα και κατά τη βυζαντινή περίοδο» στο ΞΑΝΘΗ – Η πόλη
µε τα χίλια χρώµατα, επιμ. ∆ημήτρης Μαυρίδης, (Ξάνθη: ∆ήµος Ξάνθης – ΠΑΚΕΘΡΑ, 2008), 19
3
Μουσόπουλος, Ξάνθη, σαν παραμύθι, 23-24.
4
Στο ίδιο, 23-24.
5
Φωκίων Κοτζαγεώργης, «Η Ξάνθη κατά την οθωμανική περίοδο» στο ΞΑΝΘΗ – Η πόλη µε τα χίλια χρώματα,
επιμ. ∆ημήτρης Μαυρίδης, (Ξάνθη: ∆ήµος Ξάνθης – ΠΑΚΕΘΡΑ, 2008), 25.
6
Μουσόπουλος, Ξάνθη, σαν παραμύθι, 24.
θρήσκευμα τους και έτσι καταφεύγουν στην ολική ανοικοδόμηση της περιοχής7. Η πόλη
ξαναχτίζεται, αποκτά τη μορφή που έχει μέχρι και σήμερα και μπορεί να μελετήσει ο
επισκέπτης περιπλανώμενος μέσα στα στενά του οικισμού της Παλιά Πόλης. Οι οικοδομικές
αλλαγές και η ανοικοδόμηση σχετίζονται άμεσα με την παρουσία Ηπειρωτών και
Δυτικομακεδόνων μαστόρων που εγκαθίστανται μόνιμα στην πόλη και ξεκινούν νέες
επαγγελματικές δραστηριότητες όπως την κατασκευή και τη διατήρηση χανιών και το
εμπόριο8. Η πυρκαγιά του 1870 οδηγεί τη Γενισέα στην καταστροφή, το τότε διοικητικό
κέντρο της περιοχής, και κατά συνέπεια όλες οι διοικητικές υπηρεσίες μεταφέρονται στην
Ξάνθη9 και η πόλη αποκτά άλλο αέρα.
Σταδιακά παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού στην περιοχή καθώς στα μέσα του 19ου
αιώνα καταγράφονται 10.000 κάτοικοι και χάρη στη Δημογεροντία υπάρχει έντονη
κοινωνική και πολιτική ανάπτυξη. Το 1891 η διέλευση της σιδηροδρομικής γραμμής
διευκολύνει ακόμη περισσότερο την οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Το 1920, με την
ένταξη της Θράκης στην Ελλάδα, η Ξάνθη περνάει περιόδους ανάπτυξης αλλά και
υποβάθμισης καθώς η οικονομία της περιοχής βασίζεται κατά κύριο λόγο στον καπνό, μια
μονοκαλλιέργεια που σταδιακά ξεκινά να καταρρέει10.
Ιστορικά γεγονότα όπως ο Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος επηρέασαν την πόλη της
Ξάνθης. Ταυτόχρονα παρατηρήθηκαν την ίδια περίοδο και πληθυσμιακές ανακατατάξεις με
την εμφάνιση Γερμανών και Βουλγάρων στην περιοχή. Το 1941, πολλοί κάτοικοι αποχωρούν
από την Ξάνθη αναζητώντας καταφύγιο σε άλλες πόλεις, κυρίως στη Θεσσαλονίκη, ενώ όσοι
έχουν βουλγαρική ρίζα, το 1945, καταφεύγουν στη Βουλγαρία11. Αξίζει να σημειωθεί πως η
περίοδος της Βουλγαρικής κατοχής προκάλεσε πολλά προβλήματα στην πόλη της Ξάνθης.
Στον 20ο αιώνα και εξαιτίας διάφορων συνθηκών που επικράτησαν στην περιοχή, όπως την
ίδρυση του Δημοκρίτειου πανεπιστημίου και την εγκατάσταση του Δ’ Σώματος Στρατού,
παρατηρείται μια διάθεση ανάπτυξης, σε συνδυασμό και με την καθιέρωση κάποιων
πολιτιστικών δρωμένων, που συνέβαλαν στην προβολή της περιοχής γενικότερα12.
7
Ιωάννης Μπακιρτζής, «Από το 18ο αιώνα μέχρι την απελευθέρωση», στο «Θρησκευτικά Μνημεία στον νομό
Ξάνθης», επιμ. Γεώργιος Χρ. Τσιγάρας. (Ξάνθη: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης και Περιθεωρίου – Μουφτεία
Ξάνθης, 2005), 85.
8
Γιάννης Μπακιρτζής, «Νεότερη ιστορία της Ξάνθης» στο ΞΑΝΘΗ – Η πόλη µε τα χίλια χρώματα, επιμ.
∆ημήτρης Μαυρίδης, (Ξάνθη: ∆ήµος Ξάνθης – ΠΑΚΕΘΡΑ, 2008), 31.
9
10
11
Ιωαννίδης Στέφανος, «Ξάνθη 1870-1920, Στοιχεία από την ιστορία της», Θρακικά Χρονικά, τχ. 36 (1980): 12.
12
2. Καπνός
2.1 Το φυτό του καπνού και τα χαρακτηριστικά του
Η Ελλάδα αποτέλεσε μια από τις βασικότερες πηγές καπνού για την Ευρώπη, καθώς εδώ
καλλιεργούνταν έξι από τις οκτώ ποικιλίες καπνού. Οι ποικιλίες αυτές ήταν κατά κύριο του
ανατολικού τύπου, καπνά που είχαν καλύτερη τιμή στην αγορά. Ειδικότερα, στην Ελλάδα
καλλιεργούνταν:
 Η ποικιλία του μπασμά (κυρίως στην Ξάνθη και στη Μακεδονία)

 Ο καπνός της Κατερίνης
 Καμπά – Κουλάκ κλασικά, Μυρωδάτα και Ζιχνομυρωδάτα
 Τσεμπέλια, Μαύρα και Καμπά- Κουλάκ μη κλασικά (με χαμηλότερη ζήτηση)13.
Η παραγωγή και η εξαγωγή των παραπάνω ποικιλιών του ανατολικού καπνού αυξάνεται
συνεχώς κατά την περίοδο 1858-1911, ενώ από το 1913 η παραγωγή θεωρείται δεδομένη και
συνεχόμενα ανοδική παρά τις όποιες πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες14.
Στην Ελλάδα επίσης καλλιεργήθηκαν και κάποιες από τις μη ανατολικού τύπου ποικιλίες:
 Τα Μπέρλευ (μετά το 1960)

 Τα Βιρτζίνια (μετά το 1982).
Οι συγκεκριμένες καλλιέργειες έκαναν την εμφάνιση τους στην Ελλάδα, τις

προαναφερθείσες χρονολογίες, κυρίως εξαιτίας του ανταγωνισμού στον χώρο του εμπορίου
και των εξαγωγών σε παγκόσμιο επίπεδο και έτσι παρατηρήθηκε σταδιακή εντατικοποίηση
της καλλιέργειας, ειδικότερα τη δεκαετία του 1980 και έπειτα15.
Το ιδιαίτερο στοιχείο των καπνών ανατολικού τύπου είναι ότι προϋπόθεταν τον μεγάλο
αριθμό εργατικών χεριών καθώς και εργασία όλο τον χρόνο με πολύ μικρό όμως εισόδημα.
Σε αντίθεση με την καλλιέργεια της ποικιλίας Βιρτζίνια που προσέφερε καλύτερη απόδοση
13
Μαρία Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά – οικονομικά χαρακτηριστικά των ελληνικών
καπνουπόλεων στον 20ο αιώνα - Η Περίπτωση Του Τριγώνου Δράμας -Καβάλας –Ξάνθης» (διπλωματική
εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2010)
https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/41768/8244.pdf?sequence=1, 13-14 (τελευταία πρόσβαση: 15-
06-2021).
14
Μαρία – Ζηνοβία Κανέλλη, «Καπναποθήκη Τσιμίνο στην Καβάλα» (διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2014) http://ikee.lib.auth.gr/record/136396/files/GRI-2015-14329.pdf, 20
(τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
15
Στο ίδιο, 18.
ανά στρέμμα με αποτέλεσμα να παρατηρηθεί σταδιακή υποχώρηση της καλλιέργειας των

ανατολικών τύπου καπνών. Παρόλα αυτά τα στοιχεία, η περιοχή της Θράκης και ειδικότερα
της Ξάνθης, δεν προσέφερε τις απαραίτητες εκτάσεις γης για να καλλιεργηθεί η
συγκεκριμένη ποικιλία και διατηρήθηκε η καλλιέργεια του μπασμά16.
Σήμερα παρατηρείται το φαινόμενο της καλλιέργειας καπνού στη Θράκη από αγρότες
κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας. Στις ορεινές περιοχές, η καλλιέργεια γίνεται κυρίως από τους
Πομάκους και ιδίως τις γυναίκες και άλλα μέλη της οικογένειας που μπορούν να βοηθήσουν
μιας και οι άντρες μεταναστεύουν σε διάφορες χώρες για αναζήτηση εργασίας17.
2.2. Η καλλιέργεια και η διαδικασία επεξεργασίας καπνού
Ο καπνός είναι μια καλλιέργεια, όπως αναφέρθηκε ήδη, που απαιτεί φροντίδα καθ’ όλη τη
διάρκεια του έτους καθώς περνά διάφορες φάσεις. Πιο συγκεκριμένα είναι οι ακόλουθες:
Σπορά: στις αρχές της άνοιξης σε κατάλληλους χώρους, γίνεται η τοποθέτηση των σπόρων
που παλιότερα επέλεγαν μόνοι τους οι καλλιεργητές, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες τους
προμηθεύονται από τον Εθνικό Οργανισμό Καπνού.
Φυτεία: όταν τα χωράφια έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα, τα φυτά μεταφυτεύονται στο

διάστημα των μηνών Απριλίου – Μαΐου, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες της εκάστοτε
περιοχής.
Στη διαδικασία της χωρικής επεξεργασίας περιλαμβάνεται:
Συλλογή – αρμάθιασμα – αποξήρανση: μετά την ανάπτυξη του φυτού μέχρι το απαραίτητο
ύψος, ξεκινά η διαδικασία συλλογής (σπάσιμο) των ώριμων φύλλων από την άκρη προς το
κέντρο και στη συνέχεια το αρμάθιασμα, δηλαδή το πέρασμα των φύλλων σε σπάγκο με
βελόνες, με σκοπό την αποξήρανση τους στον ήλιο.
Συσκευασία – δεματοποίηση: αφού ολοκληρωθεί η ξήρανση των δεματιών, αυτά

μεταφέρονται σε κάποια αποθήκη και κρεμιούνται από την οροφή σε ορμαθούς ή
τοποθετούνται στο πάτωμα σε σωρούς. Αυτό βοηθά στην ποιότητα και στα χαρακτηριστικά
του καπνού. Η συσκευασία, που ονομάζεται παστάλιασμα, είναι το επόμενο στάδιο της
επεξεργασίας. Είναι μια εργασία καθαρά χειρωνακτική και απαιτεί μεγάλη προσοχή καθώς
16
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά», 13-14.
17
αυτό θα συμβάλλει στην αποφυγή αλλοιώσεων και στις προσμείξεις με ξένες οσμές. Τέλος,
αυτά τα δέματα καπνού πωλούνται στους καπνεμπόρους και ξεκινά η μεταποιητική
διαδικασία που περιλαμβάνει δυο στάδια, της αρχικής μεταποίησης και στη συνέχεια το
κόψιμο του καπνού για την παρασκευή τσιγάρων.
2.3 Η σημασία του καπνού στην οικονομία της χώρας και το καπνικό ζήτημα
Ο καπνός αποτέλεσε μια από τις παραδοσιακές καλλιέργειες αλλά και το σημαντικότερο
εξαγώγιμο προϊόν της Ελλάδας κυρίως πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σύμφωνα
με τα δεδομένα που παρουσιάζονται στη Εικόνα 1 η αξία του καπνού την περίοδο μεταξύ
1927 και 1935 κυμαίνεται από 1.7 έως 3.9 δις δραχμές, που αντιστοιχεί σε 33 με 66% της
αξίας των εξαγωγών. Κατάφερε ακολούθως να παρέχει εργασία και εισόδημα σε πολλές
αγροτικές περιοχές της Ελλάδας αλλά κυρίως στις όχι και τόσο προνομιούχες περιοχές της
Μακεδονίας και της Θράκης18. Η παραγωγή παρουσίαζε συνεχόμενη αυξητική πορεία ιδίως
μετά τη συνεχιζόμενη προσάρτηση των νέων εδαφών στην Ελλάδα, αρχικά μετά τους
Βαλκανικούς Πολέμους και στη συνέχεια μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου
Πολέμου19. Παράλληλα, κατάφερε να δημιουργήσει νέα επαγγέλματα, νέα αστική τάξη,
εργατικό κίνημα και γενικότερα να ασκήσει τόσο οικονομική όσο και κοινωνική επίδραση.
Εικόνα 1. Σύγκριση της αξίας των εξαγωγών καπνού για τα έτη 1912 έως 1927 (πηγή: περιοδικό Ματιές πέρα
από τον Νέστο)
18
19
Αίγλη Γκρετσίκου, «Καβάλα, Κέντρο επεξεργασίας και εμπορίας του καπνού- 19ος αιώνας και οι πρώτες
δεκαετίες του 20ου αιώνα», Ματιές πέρα από τον Νέστο, Μάιος 2001, 93-94.
Είναι χαρακτηριστική η μεταστροφή που παρατηρείται στην παραγωγή ανατολικών καπνών

κατά τα έτη 1901-1930, όπου ουσιαστικά είναι τα χρόνια προσάρτησης της Θράκης και της
Μακεδονίας στην Ελλάδα. Έτσι ενώ μέχρι τότε την κυρίαρχη θέση στη συγκεκριμένη
καλλιέργεια είχε η Τουρκία, με τη συνένωση περιοχών, η παραγωγή της Ελλάδας
εκτοξεύεται και τα έτη 1923-1930 η καλλιέργεια των καπνών φτάνει και πάλι στην ακμή
τους, αντίστοιχη των ετών 1890-1900, όταν οι περιοχές αυτές ήταν υπό Οθωμανική
κατοχή20.
Από το 1922 όμως και έπειτα, η κλασική επεξεργασία των ανατολικών καπνών
διαφοροποιήθηκε και αναδείχθηκε σε μια διαδικασία άκρως λεπτομερή που προσέθετε
σοβαρή δαπάνη στο προϊόν. Έτσι από τη δεκαετία του 1920 και μετά, γίνονται προσπάθειες
να πραγματοποιηθούν κάποιες τροποποιήσεις και τελικά το 1933 εφαρμόζεται το σύστημα
της τόγκας που αποσκοπούσε στο ελάχιστο κόστος των καπνών αλλά παράλληλα σε
αυξημένη παραγωγικότητα. Στα μέσα του 1920, οι έμποροι είχαν να αντιμετωπίσουν ακόμα
ένα πρόβλημα: τη φορολογία. Μέχρι το 1918, τα φύλλα καπνού που παράγονταν στην
Ελλάδα φορολογούνταν 10% επί της τιμής που πληρωνόταν ο καλλιεργητής. Το 1922, ο
φόρος ανέβηκε στο 14% και πρόσθεσαν επιπλέον φόρους ανάλογα με τον τόπο
καλλιέργειας21.
Οι καπνοκαλλιεργητές βασίστηκαν πολύ στην εξαγωγή ανεπεξέργαστου καπνού αλλά αυτό

στην πραγματικότητα δεν τους βοήθησε παρόλο που το κράτος, όπως και κάποιες ξένες
εταιρείες, τους είχαν υποσχεθεί κάτι τέτοιο. Έτσι την περίοδο 1926-1928, αν και αποτέλεσε
μια τριετία ακμής, το 1929 οι τιμές πέφτουν δραματικά με αποτέλεσμα πολλοί καλλιεργητές
να αναζητήσουν εργασία σε κοντινές πόλεις ως καπνεργάτες22.
To 1925, εντοπίζεται η πρώτη κρατική παρέμβαση με τη δημιουργία τριών κρατικών

περιφερειακών τμημάτων καπνού με σκοπό την προστασία του καπνού. Αυτά ιδρύθηκαν στο
Βόλο, στη Θεσσαλονίκη και στην Καβάλα και το 1930 θα συγχωνευθούν στο Ινστιτούτο
Καπνού Δράμας23. Το 1936, τα χειροποίητα τσιγάρα θεωρούνται ένα απαγορευμένο προϊόν
και παρατηρούνται περικοπές στα ημερομίσθια, κάνοντας την κατάσταση ακόμα πιο
20
21
Juan Carmona- Zabala, “German economic power in Southerneastern Europe: The case of Reemtsma and the
Greek tobacco Merchants (1923-1939), Business History, 11
https://www.researchgate.net/publication/338953442_ (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
22
Seraphim Seferiadis, “Small Rural Ownership, Subsistence Agriculture, and Peasant Protest in Interwar
Greece: the Agrarian Question Recast”, Journal of Modern Greek Studies October 1999, 17(2): 297,
https://www.researchgate.net/publication/236792299_ (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
23
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά », 19.
δύσκολη. Τότε παρατηρείται μια ενίσχυση του εργατικού κινήματος, ιδρύονται διάφορα
σωματεία και πραγματοποιούνται διάφορες κινητοποιήσεις (1922, 1924 και 1928). Στις
κινητοποιήσεις του 1928 υπήρχαν και θύματα24.
Πολλοί Έλληνες καπνέμποροι προσπάθησαν και κατάφεραν τελικά την περίοδο 1850-1900
να ενταχθούν στις αγορές πολλών ευρωπαϊκών χωρών καθώς και της Ρωσίας, της Αιγύπτου
και της Αμερικής25. Ο καπνός ήταν ένα από τα βασικά εξαγώγιμα προϊόντα της Ελλάδος
προς τη Γερμανία καθώς εισήγαγε τεράστιες ποσότητες. Σε αυτό συνέτεινε το γεγονός πως
μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, πολλοί Ευρωπαίοι είχαν γίνει πλέον
καπνιστές26 οδηγώντας στη μεγάλη ζήτηση αυτού του προϊόντος. Σύμμαχος σε όλη αυτήν
την αύξηση της ζήτησης αποτέλεσε η εισαγωγή μηχανών που επέτρεψε την απεριόριστη
αύξηση παραγωγής των τσιγάρων μειώνοντας, από την άλλη μεριά, τα σχετικά με την
επεξεργασία έξοδα27. Το 1920, πολλοί Έλληνες έμποροι εξακολουθούσαν να πουλούν καπνό
στη Γερμανία. Αυτό σχετιζόταν με το γεγονός πως η βιομηχανία των τσιγάρων προσέφερε
πολλές ευκαιρίες σε μικρούς παραγωγούς αλλά και προμηθευτές, παρά την ασταθή πολιτική
κατάσταση που υπήρχε στην Ελλάδα. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό πως μια δεκαετία μετά
τον πόλεμο (1912-1922) τα σύνορα της Ελλάδας δεν είχαν σταθεροποιηθεί, παράλληλα ο
ανταγωνισμός με τις ξένες εταιρείες αυξανόταν και εντεινόταν η μαχητική στάση των
Ελλήνων καπνεργατών28. Οι Η.Π.Α. αποτέλεσαν μια ακόμα χώρα με μεγάλες εισαγωγές
καπνού και έτσι τα έτη 1921-1924 παρατηρείται πως η Ελλάδα εξάγει μεγαλύτερες
ποσότητες καπνού ακόμα και από την Κούβα (Εικόνα 2).
Η απώλεια των εδαφών της Ανατολικής Θράκης δεν δημιούργησε πρόβλημα στην
καλλιέργεια του καπνού μιας και παρατηρήθηκε ενίσχυση του εργατικού δυναμικού χάρη
στους πρόσφυγες που αποτέλεσαν νέο εργατικό δυναμικό στις καπναποθήκες και τα
καπνεργοστάσια29.
24
Δημήτριος Καλπάκης «Το καπνεμπόριο: η Ξάνθη των ανατολικών καπνών», ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ (εφημερίδα
ΗΜΕΡΗΣΙΑ), τ. 16, Ξάνθη (17.01.2004) https://www.academia.edu/7002116/%CE% (τελευταία πρόσβαση: 15-
06-2021).
25
26
Juan Carmona- Zabala, “German economic power”, 6.
27
Alexandros Dagkas, “Peasants and workers in tobacco production in Greece, nineteenth and twentieth
centuries: social and cultural lives”, 5 https://www.researchgate.net/publication/267835276_ (τελευταία
πρόσβαση: 15-06-2021).
28
Juan Carmona- Zabala, “German economic power”, 10.
29
Γκρετσίκου, «Καβάλα, Κέντρο επεξεργασίας και εμπορίας του καπνού», 100.
Εικόνα 2. Συγκριτικά δεδομένα των εισαγωγών καπνού στις Η.Π.Α. από διάφορες χώρες (πηγή: περιοδικό
Ματιές πέρα από τον Νέστο).
Οι περισσότερες χώρες που ασχολούνταν με το συγκεκριμένο εξαγώγιμο προϊόν είχαν

δημιουργήσει κρατικά μονοπώλια καπνού ώστε μέσα από αυτά να γίνονται η αγοραπωλησία,
η μεταποίηση και η διάθεση του καπνού και των αντίστοιχων προϊόντων με εξαίρεση τις
Η.Π.Α. και την Ελλάδα, η οποία από το 1883 είχε ιδρύσει το μονοπώλιο τσιγαρόχαρτου30.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι προτιμήσεις του κοινού κλίνουν προς τα
αμερικανικά τσιγάρα και κατά συνέπεια τα καπνά ανατολικού τύπου χάνουν κάποιες πολύ
βασικές τους αγορές, ενώ το 1947 το κράτος εντάσσει τα «πριμ» προκειμένου να βελτιωθεί η
ποιότητα και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής καπνοβιομηχανίας.
30
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά», 22.
3. Ο καπνός στην Ξάνθη
3.1 Η παρουσία του καπνού στην Ξάνθη
Κατά την διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γύρω στο 1600, μετά την εισαγωγή του
καπνού στις περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης, οι ευνοϊκές γεωγραφικές –
κλιματολογικές συνθήκες καθώς και η εμπειρία τόσων αιώνων στην καλλιέργεια και την
επεξεργασία του καπνού οδήγησαν στη δημιουργία της λεγόμενης «οθωμανικής ποικιλίας».
Οι περιοχές της Θράκης που ανήκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν κατά κύριο λόγο
ορεινές και πολύ περιορισμένες. Αυτό οδήγησε στην καλλιέργεια του καπνού καθώς τους
παρείχε πολύ μεγαλύτερο εισόδημα σε σύγκριση με εκείνο των δημητριακών και άλλων
καλλιεργειών31.
Το 1715 υπάρχει μια αναφορά στα καπνά της περιοχής της Ξάνθης, η οποία προέρχεται από
το ημερολόγιο κάποιου Έλληνα από την αυλή του ηγεμόνα της Βλαχίας C. Brancoveanu, τον
οποίο κατονομάζει και ως «πιρσιστάν»32. Η καπνοκαλλιέργεια ήταν η βασική κινητήριος
δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής παρά τις απαγορεύσεις και τις δυσκολίες
που προέκυψαν κατά τον 17ο αιώνα από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Παρόλα αυτά
κατείχε δυο βασικά στοιχεία για την ανάπτυξη της καλλιέργειας, από τη μια την τεχνική της
καλλιέργειας και την καλή απόδοση της γης, και από την άλλη, τη δημιουργία ενός
εμπορικού κλάδου τόσο στον χώρο της αυτοκρατορίας όσο και στις διεθνείς αγορές33. Η
Ξάνθη καταφέρνει να καθιερωθεί ως ένα από τα βασικότερα καπνικά κέντρα της οθωμανικής
αυτοκρατορίας, καθώς η συσκευασία και η διακίνηση μαζικών ποσοτήτων λαμβάνει χώρα
κατά κύριο λόγο στην περιοχή34.
Η Ξάνθη, μετά το 1860, από ένα ασήμαντο κεφαλοχώρι που ήταν, μετατρέπεται σε αστικό
εμπορικό κέντρο. Την περίοδο του 1870, το εμπόριο του καπνού είναι στο απόγειο του. Έτσι
δημιουργούνται οι πρώτες μεγάλες οικογένειες που ασχολούνται με το καπνεμπόριο και
αποτελούν τμήμα της μεταπρατικής τάξης των βαλκανικών χωρών, μιας και είναι εκείνοι
που, κατά κύριο λόγο, εξάγουν τον καπνό στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης, της
Αμερικής και της Ρωσίας φτάνοντας μέχρι και την Ασία. Αυτή η δύναμη τους είναι που θα
31
Dagkas, “Peasants and workers in”, 1-2.
32
Ιωαννίδης, «Ξάνθη 1870-1920, Στοιχεία από την ιστορία της», 12.
33
Ιωάννης Μπακιρτζής, Από το 18ο αιώνα μέχρι την απελευθέρωση, στο Θρησκευτικά μνημεία στο νομό
Ξάνθης, επιμ. Γεώργιος Τσιγαράς, (Ξάνθη: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης και Περιθωρίου, 2009), 81.
34
τους κάνει να αποτελέσουν σημαντικά δημόσια πρόσωπα στην Ξάνθη έως και τις πρώτες
δεκαετίες του 20ου αιώνα35.
Το 1927, που η Ξάνθη βρίσκεται στην ακμή της, θεωρούνταν μια από τις μεγαλύτερες
καπνοπαραγωγικές πόλεις της Ελλάδος. Ο καπνός όμως είχε έρθει στη Θράκη πολύ
νωρίτερα, όταν επί Οθωμανικής κυριαρχίας ολόκληρη η θρακική επικράτεια επιδιδόταν στην
καλλιέργεια του καπνού και είχαν ήδη ξεκινήσει τα πρώτα κρατικά μονοπώλια36. Κυρίαρχη
ήταν η καλλιέργεια συγκεκριμένα της πιο αρωματικής ποικιλίας και μιας από τις πιο ακριβές
της περιόδου εκείνης, του μπασμά37.
Ο μπασμάς, η περίφημη ποικιλία της περιοχής καλλιεργούνταν ως τα μέσα του 19ου αιώνα,
και όλες οι εμπορικές συμφωνίες πραγματοποιούνταν αρχικά στη Γενισέα, το διοικητικό
κέντρο εκείνη την περίοδο, που μεγάλο κομμάτι της πόλης καλυπτόταν από μεγάλα
καπνομάγαζα38. Η εμπορική κίνηση τους καλοκαιρινούς μήνες μεταφερόταν στην Ξάνθη
λόγω του καλύτερου κλίματος και σταδιακά από τα μέσα του 19ου αιώνα η Ξάνθη θα
αναδειχθεί σε μεγάλο διοικητικό κέντρο στερώντας από τη Γενισέα αυτή την ιδιότητα.
Σημαντικός παράγοντας για αυτή την οικονομική ανάπτυξη της Ξάνθης ήταν και το γεγονός
πως από τη Γενισέα μετακινήθηκαν και άλλες ομάδες επιχειρηματιών39. Επιπλέον, στοιχείο
αδιάσειστο της οικονομικής ανάπτυξης της καπνοπαραγωγής στην Ξάνθη, αποτελούν οι
μεγάλες καπναποθήκες που χτίστηκαν την περίοδο αυτή μέσα στην πόλη. Παράλληλα, η
Ξάνθη κατάφερε να διατηρήσει αυτή τη θέση της και μετά την ενσωμάτωση της στο
ελληνικό κράτος κατέχοντας περίοπτη και πολύ ενεργή θέση σε όλους τους αγροτικούς και
εργατικούς αγώνες που συσχετίζονταν με την ελληνική οικονομία και τον καπνό40.
Η Θράκη κατείχε τη μεγαλύτερη παραγωγή καπνού με την Καβάλα να κατέχει τον

μεγαλύτερο αριθμό καπναποθηκών και καπνεργατών, ενώ στην Ξάνθη ο αριθμός των
καπνεργατών από σχεδόν 2000 το 1890, έφτασε τις 5000 στις αρχές της δεκαετίας του 1910
ενώ στις αρχές των Βαλκανικών Πολέμων περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού εργαζόταν
στις καπναποθήκες41. Χαρακτηριστικά στις καπναποθήκες τόσο της Καβάλας όσο και της
35
Ιωαννίδης, «Ξάνθη 1870-1920, Στοιχεία από την ιστορία της», 20-21.
36
Καλπάκης «Το καπνεμπόριο: η Ξάνθη των ανατολικών καπνών», 1.
37
Στο ίδιο, 1.
38
39
Καλπάκης «Το καπνεμπόριο: η Ξάνθη των ανατολικών καπνών», 2.
40
41
Can Nacar, “Labor activism and the state in the Ottoman tobacco industry”, International Journal Middle
East Studies, 46 (200): 536, https://www.researchgate.net/publication/271898840_ (τελευταία πρόσβαση: 15-
06-2021).
Ξάνθης εργάζονταν μόνιμοι και εποχιακοί εργάτες κυρίως από τους μόνιμους κατοίκους της
πόλης όπως και πολλοί μετανάστες. Ένας μικρός αριθμός εργατών παρέμενε στην εργασία
και μετά την πάροδο των εργασιών προκειμένου να προσέχουν το κτίριο αλλά ταυτόχρονα
να φροντίζουν και τις μπάλες καπνού που ήταν αποθηκευμένες στους ειδικούς χώρους42.
Όσον αφορά το μισθολογικό ζήτημα, οι μισθοί των εργατών σχετίζονταν άμεσα με τη

γεωργική παραγωγή με αποτέλεσμα μια μείωση στη σοδειά ή στην ποιότητα του καπνού να
συνεπάγεται μείωση του μισθού ή ακόμα και ανεργία. Αυτό συνέβη στην Ξάνθη το 1904 και
στη Καβάλα το 190543, γεγονός που οδήγησε σε εντάσεις ανάμεσα στους καπνεργάτες.
Η κρίση που παρουσιάστηκε στη χώρα δεν άργησε να κάνει την εμφάνιση της και στην
Ξάνθη καθώς μεταπολεμικά η οικονομία της υπέστη ένα πολύ μεγάλο πλήγμα. Καταργήθηκε
το απλό σύστημα επεξεργασίας του καπνού, το οποίο αντικαταστάθηκε από την απλή
δεματοποίηση οδηγώντας έτσι σε μεγάλο περιορισμό ημερομισθίων και κατά συνέπεια σε
περιορισμό του αριθμού των καπνεργατών. Ενώ λοιπόν προπολεμικά υπήρχαν αρκετές
μεγάλες καπνοβιομηχανίες στην Ξάνθη (Ζουλιάμη, Αρδίττη και Σιγάλα), την περίοδο του
1960 υπήρχε μόνο μια, η οποία μάλιστα απασχολούσε μόλις 60 εργάτριες44.
Το καπνικό ζήτημα πήρε πολύ πιο έντονες εκφάνσεις στη Θράκη και κυρίως στην Ξάνθη
μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Ο λόγος ήταν η απομάκρυνση των ελληνικών
στρατευμάτων το 1913 και παράλληλα η επέκταση του Βουλγαρικού κράτους στον χώρο της
Θράκης. Κατ’ επέκταση, πολλοί καπνέμποροι έπρεπε να περάσουν στο ελληνικό έδαφος και
αυτός είναι ένας λόγος που η Καβάλα συνέχισε να ακμάζει χάρη στον καπνό, σε αντίθεση με
την Ξάνθη που άρχισε να χάνει σταδιακά την αίγλη της45.
3.2 Καπνέμποροι και καπνοβιομήχανοι – Η νέα αστική τάξη της πόλης
Η ανάπτυξη που υπήρξε στον τομέα του καπνού συνέβαλλε και στην ανάπτυξη περιοχών της
περιφέρειας αλλά και της υπαίθρου. Δημιουργήθηκε λοιπόν μια νέα κοινωνική τάξη, αυτή
των καπνεμπόρων, επηρεάζοντας τόσο το μέγεθος αλλά και τη μορφή των πόλεων. Η νέα
αυτή κοινωνική τάξη θα φέρει διαφοροποιήσεις και σε άλλους τομείς, που θα αναφερθούν σε
άλλο κεφάλαιο.
42
43
44
Ο νομός Ξάνθης και τα προβλήματα του, (Ξάνθη: Εκδόσεις Νομαρχίας Ξάνθης), 1962, 33.
45
Καλπάκης, «Το καπνεμπόριο, Η Ξάνθη των ανατολικών καπνών»,2.
Εξαιτίας της μη ύπαρξης κρατικού μονοπωλίου στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν δυο μεγάλοι
ιδιωτικοί φορείς, οι καπνέμποροι που ασχολούνταν με την εμπορεία του καπνού όσο ήταν
ακόμα στη μορφή φύλλων, και οι καπνοβιομήχανοι που ασχολούνταν με την κοπή, τη
μεταποίηση των καπνόφυλλων και την παραγωγή προϊόντων, των τσιγάρων. Δεν ήταν όμως
και λίγες οι περιπτώσεις που οι δυο αυτοί φορείς ήταν το ίδιο πρόσωπο46. Από το 1900
εμφανίζονται και κάποιοι ξένοι καπνέμποροι στην περιοχή, κυρίως Αμερικανοί. Οι Έλληνες
από πρωτοστάτες του καπνεμπορίου, σε αυτή τη χρονική περίοδο, έχουν πλέον τη θέση των
εντολοδόχων σε ξένες καπνικές εταιρείες47.
Σε ημερολόγιο που εξιστορεί τα γεγονότα της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης του
έτους 1931, αναφέρεται χαρακτηριστικά πως τα τσιγάρα της Ξάνθης αντιπροσωπεύτηκαν
από τρεις μεγάλες βιομηχανίες εκείνης της εποχής και επισημαίνονται τα ονόματα των
καπνεμπόρων και καπνοβιομηχάνων, του Αναργύρου Σιγάλα, Παύλου Ζουλιάμη και Δ.
Αρδίττη 48.
Ο Παύλος Ζουλιάμης (1895- 1940) γεννήθηκε στην Ξάνθη και καταγόταν από την
Κωνσταντινούπολη. Ασχολήθηκε με το καπνεμπόριο και το 1928 ιδρύει την
καπνοβιομηχανία «Η Ξάνθη». Ο Ζουλιάμης αγόρασε το εργοστάσιο του Στάλιου από τους
απογόνους του, έναν επίσης πολύ μεγάλο καπνοβιομήχανο της Ξάνθης, ο οποίος επίσης είχε
ιδρύσει καπνοβιομηχανία στην Κωνσταντινούπολη. Χαρακτηριστικά ο Στάλιος, σε
συνεργασία με τους γιους του και το γαμπρό του, Θεόδωρο Ζαλάχα, μεγάλο ευεργέτη της
Ξάνθης, ίδρυσαν ένα από τα μεγαλύτερα και πιο οργανωμένα καπνεργοστάσια στην
Κωνσταντινούπολη49.
Ο Θεόδωρος Ζαλάχας, από την άλλη μεριά, γεννήθηκε στην Ξάνθη. Σπούδασε στη Μεγάλη
του Γένους Σχολή, και αποτέλεσε μεγάλο έμπορο καπνού, ιδρυτή αλλά και τον πρώτο
Διευθυντή του Οθωμανικού Μονοπωλίου Καπνού50.
Ο Ανάργυρος Σιγάλας, γεννήθηκε στην Ξάνθη και ήταν πολύ ενεργό μέλος της κοινωνίας.
Ιδρύει στην Ξάνθη καπνοβιομηχανία, την οποία μεταφέρει στη Θεσσαλονίκη το 1937. Για
τον Σιγάλα μπορούμε να πούμε πως αγάπησε πολύ αυτό το υλικό και ότι το γνώριζε πολύ
46
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά »,22.
47
48
Εξάρχου, Καπνοβιομήχανοι 1918-1978, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999), 13.
49
50
Θωμάς Εξάρχου, Ξάνθη: Δέκα Μονογραφίες (Ευεργέτες – Δωρητές, Καπνέμποροι και Δημόσια πρόσωπα,
Αρχοντικά, Καπναποθήκες και κτίσματα, 1891-1961), (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 2001),17.
καλά, μιας και αρχικά ήταν καπνεργάτης, έπειτα πρωτομάστορας, καπνέμπορος και κατέληξε
καπνοβιομήχανος.
Τέλος, έχουμε το εργοστάσιο σιγαρέτων του Αρδίττη του οποίου η παραγωγή συνεχιζόταν
έως τον Φεβρουάριο του 1934. Επί βουλγαρικής κατοχής (1942-1944), επισκευάστηκε και
λειτούργησε ενώ από το 1945 και έπειτα λειτουργούσε ως ημι - κρατικό51.
Η μη σταθερή πορεία όμως της συγκεκριμένης καλλιέργειας σε συνδυασμό με την παρουσία

πολυεθνικών καπνοβιομηχανικών συγκροτημάτων, οι οποίοι προμηθεύονταν το μεγαλύτερο
τμήμα των καπνών τους από την Ελλάδα μέσω παραγγελιών από τους τακτικούς τους
προμηθευτές τους, οδήγησαν σταδιακά στη χρεοκοπία και το κλείσιμο πολλών μικρών
καπνεμπορικών επιχειρήσεων και καπνοβιομηχανιών52, κατάσταση που παρατηρήθηκε και
στην Ξάνθη. Το 1929, την περίοδο πάντως που το καπνεμπόριο της Ξάνθης βρισκόταν στη
δεύτερη ακμή του, καταγράφονται από το Τμήμα Ασφαλείας Ξάνθης 55 καπνικές
επιχειρήσεις στην περιοχή (Εικόνα 3).
3.3 Οι καπνεργάτες
400 χρόνια ενασχόλησης με την καλλιέργεια του καπνού, κάνει αυτό τον τομέα ζωτικής
σημασίας για την οικονομία της χώρας και όσους ασχολούνται με αυτόν σε απαραίτητο και
αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής τους. Πριν το 1908, οι καπνεργάτες ήταν μια από τις πιο
ενεργές εργατικές ομάδες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία καθώς οργάνωναν απεργίες αλλά
και άλλου είδους διαμαρτυρίες. Οι καπνεργάτες αντιδρούσαν στις δυσμενείς συνθήκες
εργασίας, όπως και οι υπόλοιποι εργάτες, σε ζητήματα που σχετίζονταν με τους μισθούς, τις
ώρες εργασίας, την κοινωνική πρόνοια, την ανεργία, αλλά σίγουρα είχαν καλύτερους
μισθούς σε σχέση με εργάτες σε άλλους τομείς53. Την περίοδο 1893-1906, όλα τα μεγάλα
κέντρα παραγωγής και επεξεργασίας καπνού της αυτοκρατορίας -αναμεσά τους η
Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη, η Σαμψούντα, η Ξάνθη αλλά και η Καβάλα-
παρουσίασαν τουλάχιστον μια εργασιακή αναταραχή. Η αναστάτωση αυτή είχε άλλοτε τη
μορφή απεργίας και άλλοτε μικρής διάρκειας διαμαρτυρίας, συνήθως μερικών ημέρων,
51
Εξάρχου, Καπνοβιομήχανοι, 73.
52
53
Dagkas, “Peasants and workers in ”,5.
εστιάζοντας κυρίως σε μισθολογικά ζητήματα54. Οι περισσότερες κινήσεις διαμαρτυρίας

είχαν να κάνουν με το ποιος ωφελείται από το προϊόν αλλά και το ποιος το ελέγχει.
Εικόνα 3. Φωτογραφική απεικόνιση αποσπάσματος του Τμήματος Ασφαλείας Ξάνθης στο οποίο
καταγράφονται οι εταιρίες καπνού που δραστηριοποιούνταν στην Ξάνθη την περίοδο 2929 (πηγή: Εξάρχου
Θωμάς, Καπνοβιομήχανοι 1918-1978, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999)
54
Nacar, “Labor activism and the state in the Ottoman”, 533.
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα ήταν το υπάρχον κοινωνικό σύστημα (το κέρδος ανήκε
στους καπιταλιστές), ενώ στο δεύτερο, οι εργάτες καθώς το έλεγχαν μέσω της τεχνικής που
κατείχαν και απαιτούνταν για την επεξεργασία των φύλλων του καπνού. Δεν είναι τυχαίο το
γεγονός πως οι εξειδικευμένοι εργάτες ήταν αναντικατάστατοι και για αυτό το λόγο οι
απεργίες γίνονταν κατά τη διάρκεια των μηνών Μάιο - Ιούνιο, μια περίοδο πολύ δύσκολη για
τη φροντίδα των φύλλων του καπνού, γεγονός που έκανε τους εργοδότες πολύ ευάλωτους55.
Μέχρι το 1910, οι αστικοί εργάτες που ήταν υπεύθυνοι για την ταξινόμηση και τη
συσκευασία των φύλλων καπνού πριν την εξαγωγή, είχαν σταδιακά μετατραπεί σε ένα
οργανωμένο πολιτικό ζήτημα, ικανό να διεκδικήσει απαιτητικές παραχωρήσεις από το
κράτος56. Αυτό οδήγησε τους καπνεργάτες να αποτελέσουν τους πρωτεργάτες πολλών
απεργιών και να καταφέρουν πολλά πράγματα. Ειδικότερα, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών
1920-1930, επιτεύχθηκαν πολλές νίκες προς όφελος των εργατών που βασίζονταν σε
ευνοϊκούς και νόμους αλλά και σε συμβάσεις των εργατικών ενώσεων. Χαρακτηριστική
είναι η νίκη των καπνεργατών που έλαβε χώρα το 1922, όταν μετά από σειρά επιτυχημένων
απεργιών, το κράτος πέρασε τον νόμο 2869/1922, σύμφωνα με τον οποίο, θα τιμωρούνταν η
όποια εξαγωγή καπνού εκτός αν αυτή είχε περάσει την απαραίτητη ταξινόμηση, επεξεργασία
και συσκευασία σε ελληνικό έδαφος. Ο νόμος αυτός κατάφερε να σώσει τις δουλειές πολλών
καπνεργατών και να αποτελέσει ένα κίνητρο για τους Έλληνες επιχειρηματίες, καθώς θα
έπρεπε να έρθουν αντιμέτωποι με τον ξένο ανταγωνισμό, εργατικά κινήματα καθώς και
διάφορους κρατικούς κανόνες57.
Ιδιαίτερη αλλαγή έφερε στη ζωή των καπνεργατών επηρεάζοντας τους σε πολλούς τομείς.
Στην τόγκα, λοιπόν, απασχολούνταν κατά κύριο λόγο γυναίκες, οι οποίες πληρώνονταν με
πολύ χαμηλότερο εισόδημα, ενώ οι άντρες απολύονταν58. Η νέα αυτή διαδικασία οδήγησε σε
τροποποιήσεις και στους χώρους επεξεργασίας καθώς απαιτούνταν πλέον μεγάλοι και ενιαίοι
χώροι. Έτσι, στα ήδη υπάρχοντα κτίρια έγιναν κάποιες μικρές εσωτερικές αλλαγές, όπως τη
δημιουργία μικρών ανοιγμάτων για τη συνέχιση των ταινιών, διευκολύνοντας έτσι την
τοποθέτηση κάποιων ηλεκτρικών εγκαταστάσεων59.
55
Dagkas, “Peasants and workers in”, 5.
56
Carmona- Zabala, “German economic power”, 12.
57
58
Κανέλλη, «Καπναποθήκη Τσιμίνο στην Καβάλα», 31.
59
4. Πολεοδομικές εξελίξεις στην πόλη της Ξάνθης
4.1 Ο οικισμός της Παλιάς Πόλης
Ως τόπος ορίζεται το δυναμικό σύνολο που αποτελείται από ζωντανούς οργανισμούς, φυσικά
και ανθρώπινα στοιχεία. Το κάθε τοπίο μπορεί να μεταλλάσσεται διαρκώς και αυτό μπορεί
να οφείλεται σε τυχαία αλλά και σε όχι τυχαία γεγονότα60.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Halbwachs, οι συνοικίες ως τμήμα μιας πόλης όπως και οι
κατοικίες ως τμήμα μιας συνοικίας έχουν μια σταθερή θέση και αποτελούν αναπόσπαστο
στοιχείο ενός τόπου όπως και το έδαφος. Όσο λοιπόν τα κτίρια παραμένουν ίδια τότε και η
κοινωνική ομάδα έχει την αίσθηση ότι τα πάντα παραμένουν αναλλοίωτα. Έτσι οι κοινωνικοί
σχηματισμοί είναι πολύ πιθανόν να διαρκέσουν πολύ περισσότερο61. Οι διάφοροι αστικοί
οικισμοί εντός της Ελλάδας οδηγήθηκαν σταδιακά σε πολύ σύνθετες πολεοδομικές
οντότητες με αποτέλεσμα η άναρχη ανοικοδόμηση να επηρεάσει τη μορφή του χώρου αλλά
και να χαθεί ο ιστορικός τους χαρακτήρας δημιουργώντας τα γνωστά «οικοδομικά
τετράγωνα».
Η πόλη της Ξάνθης, λοιπόν, την περίοδο της ακμής της, παρουσιάζει μια οργάνωση στον
διαχωρισμό των κατοικιών με κριτήρια εθνολογικά (Έλληνες, Τούρκοι, Βούλγαροι, Εβραίοι)
αλλά και ταξικά (καπνεργάτες, καπνέμποροι)62. Χαρακτηριστικά παρατηρείται πως οι
πλούσιοι αστοί, κυρίως καπνέμποροι (Έλληνες ή Τούρκοι) κατοικούν στο κέντρο της Παλιάς
Πόλης, ενώ εντοπίζεται η ύπαρξη κατοικιών γύρω από τα καπνομάγαζα, που ανήκαν σε
καπνεργάτες, καθώς και στις ψηλότερες περιοχές της Παλιάς Πόλης. Παράλληλα στον χώρο
της Παλιάς Πόλης υπάρχουν πολλές εμπορικές και διοικητικές λειτουργίες μιας και στον
κεντρικό άξονα υπήρχαν πολλά δημόσια κτίρια.63
Η Παλιά Πόλη της Ξάνθης αποτελεί από τις ελάχιστες περιπτώσεις εντός της Ελλάδας και τη
μοναδική στη Θράκη που κατάφερε να διατηρήσει αυτό τον παραδοσιακό της χαρακτήρα ως
ένα βαθμό. Ειδικότερα, η περιοχή ανακηρύχτηκε «τόπος ειδικής κρατικής προστασίας»
60
Αντιγόνη Κολιού – Τσιρογιάννη, «Μνημεία στην πόλη» (Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2012), 17 http://ikee.lib.auth.gr/record/131709/files/GRI-2013-10387.pdf
61
Maurice Halbwachs, «Η συλλογική μνήμη και ο χώρος», στο Η συλλογική μνήμη, επιμ. Άννα Μαντόγλου –
μτφρ. Τίνα Πλυτά), (Αθήνα: Παπαζήση, 2013), 158.
62
Γιάννης Καρανίκας κ.ά. «Μελέτη για την προστασία-αποκατάσταση και αξιοποίηση του παραδοσιακού
οικισμού της πόλης Ξάνθης», Θρακικά Χρονικά, τ.46 (1992), 156.
63
(ΦΕΚ 661/17.05.1976) και υπήρξε αναστολή έκδοσης πολεοδομικών αδειών που

σχετίζονταν με τη συγκεκριμένη περιοχή (ΦΕΚ 959/31.12.1991). Επιπρόσθετα, η εκπόνηση
μελέτης για την «Προστασία – αποκατάσταση και αξιοποίηση του παραδοσιακού οικισμού
της πόλης Ξάνθης» οριστικοποίησε κάποια βασικά μέτρα που σχετίζονταν με τον
ρυμοτομικό σχεδιασμό της περιοχής, τον καθορισμό των χρήσεων και την κήρυξη των
διατηρητέων κτιρίων64.
Ο οικισμός χωρίζεται σε τέσσερις φάσεις δημιουργίας και καθορίστηκε κυρίως μετά την
χρονολόγηση των ναών που υπάρχουν στην περιοχή (Α: 1829 -1860, Β: 1860-1912, Γ: 1912-
1974, Γ: 1974 έως και σήμερα).
Αρχικά, η περίοδος 1829-1860 έχει το χαρακτηριστικό ότι κατά κύριο λόγο ανοικοδομούνται
ναοί στις συνοικίες που σχετίζονται με τον καπνό, με χρήματα που προέρχονται από αυτόν65.
Έπειτα, την περίοδο 1860-1912, η πόλη επεκτείνεται προς το σημερινό κέντρο καθώς
δημιουργείται η περιοχή των καπναποθηκών66 ενώ την ίδια περίοδο παρατηρείται ανάπτυξη
στην Ξάνθη και μετατρέπεται σε μεγάλο αστικό και διοικητικό κέντρο, κυρίως μετά και την
αύξηση της παραγωγής καπνού. Το βασικό χαρακτηριστικό του οικισμού είναι η
παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Βόρειας Ελλάδας που βρισκόταν υπό τουρκική κατοχή αλλά
και η εμφάνιση κάποιων στοιχείων από την Ευρώπη67. Λόγω του ιδιαίτερου μορφολογικού
παράγοντα, η περιοχή χωρίστηκε σε δυο τμήματα, το πεδινό και το ορεινό. Το οδικό δίκτυο
όπως και τα οικοδομικά τετράγωνα που σχηματίστηκαν, παρουσίαζαν μεγάλη
διαφορετικότητα από κομμάτι σε κομμάτι αλλά πάντα με γνώμονα τις ανάγκες πρόσβασης
και κυκλοφορίας της περιοχής68. Στον οικισμό κατά κύριο λόγο εντοπίζονται κατοικίες με
λίγα κτίρια άλλων δραστηριοτήτων όπως του λιανικού εμπορίου69.
Μετά την παρακμή του εμπορίου καπνού, την περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
και έπειτα, η περιοχή σταδιακά παρακμάζει και πλήττεται περισσότερο από άλλες κυρίως
λόγω των κακών συνθηκών στέγασης αλλά και της ρυμοτομίας. Σε αυτήν την αλλαγή
64
Μάρω Γιαννοπούλου, «Πολεοδομική συγκρότηση της παλιάς πόλης», στο Ξάνθη, η πόλη με τα χίλια
χρώματα, επιμ. Δημήτρης Μαυρίδης (Ξάνθη: Δήμος Ξάνθης, ΠΑΚΕΘΡΑ 2007), 73.
65
66
67
Γιαννοπούλου, «Πολεοδομική συγκρότηση της παλιάς πόλης», 73.
68
69
συνέβαλλε σημαντικά και η μετανάστευση των καπνεργατών σε άλλες πόλεις της Ελλάδας
ακόμα και στο εξωτερικό70.
Μνεία πρέπει να γίνει επίσης και στα χάνια, τα γνωστά σε όλους πανδοχεία, της εποχής του
1870-1910 τα οποία στην Ξανθή λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου ήταν πάρα πολλά. Με το
πέρας του χρόνου άλλα γκρεμίστηκαν, κατέρρευσαν, άλλαξαν χρήση ή ακόμα και έγιναν
πολυώροφες οικοδομές, γεγονός που υποδεικνύει πως και αυτά θα έπρεπε να προστατευτούν
και να διατηρηθούν ως ένα στοιχείο μνήμης της περιοχής71.
Από την περίοδο πτώσης του καπνεμπορίου, η Παλιά Πόλη περνάει τη φάση της
εγκατάλειψης, της μερικής καταστροφής μέχρι να φτάσει να έχει τη σημερινή της μορφή
ιδίως μετά την ανακήρυξη της σε διατηρητέο οικισμό.
4.2 Τα αρχοντικά των καπνεμπόρων
Μάστορες και τεχνίτες από την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία κατορθώνουν να χτίσουν
τον οικισμό της Παλιάς Πόλης σύμφωνα με τα πρότυπα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας
δίνοντας όλη τους την αγάπη στη δουλειά τους. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως και οι
διαφορετικοί ρυθμοί που εντοπίζονται στις οικίες των καπνεμπόρων είναι αποτέλεσμα των
ταξιδιών που είχαν πραγματοποιήσει οι ιδιοκτήτες τους σε ευρωπαϊκές πόλεις, από όπου
μετέφεραν στα σπίτια τους στοιχεία που τους είχαν προκαλέσει το ενδιαφέρον72.
Οι κατοικίες της Παλιάς Πόλης παρουσιάζουν μια κοινή μορφολογία, η οποία περιλαμβάνει
ένα χώρο τοποθετημένο στο κέντρο της οικίας σε άμεση επαφή με το κλιμακοστάσιο, τα δυο
περιφερειακά δωμάτια αλλά και τον επάνω όροφο. Η κεντρική σάλα ήταν κυρίαρχης
σημασίας καθώς αυτή επηρέαζε τις συνθήκες διαβίωσης της οικογένειας, το βαθμό
εκσυγχρονισμού της κατοικίας αλλά και τη διαφοροποίηση των χώρων, ιδίως στην
περίπτωση της μουσουλμανικής οικογένειας73.
Τα αρχοντικά εξωτερικά διαφοροποιούνταν μιας και έχουν κάποια παραδοσιακά στοιχεία,

δάνεια από την αρχιτεκτονική άλλων περιοχών, με κύρια χαρακτηριστικά τη συμμετρία στην
όψη, τη διαμόρφωση των απολήξεων της στέγης αλλά και σταδιακά με την προσθήκη
70
Καρανίκας κ.ά. «Μελέτη για την προστασία-αποκατάσταση», 157.
71
Γεωργαντζής Πέτρος, «Τα χάνια της Ξάνθης και η συμβολή τους στη διαμόρφωση της πόλης», Θρακικά
Χρονικά, τχ. 38 (1983), 134.
72
Ευτέρπη Στάντσιου – Παπακωστή, επιμ., Ξάνθη η γειτονιά των αισθήσεων, (Ξάνθη: Νομαρχία Ξάνθης, 2006),
8.
73
Καρανίκας κ.ά., «Μελέτη για την προστασία-αποκατάσταση», 159.
εξώστων μεταλλικής κατασκευής. Άλλες κατοικίες παρουσιάζουν λόγιες μορφολογίες, όπως

στοιχεία αναγεννησιακά, του οθωμανικού μπαρόκ και του νεοκλασικισμού, τα οποία
καταφέρνουν να ενταχθούν πολύ αρμονικά στα κτίρια της Παλιάς Πόλης. Αυτή η
πολυμορφία συσχετίζεται με τη διαδικασία έκφρασης μιας κοινωνίας, η οποία κινείται
ανάμεσα στον δοκιμασμένο τύπο σπιτιού έως εκείνη την εποχή και την τάση που προέρχεται
από την Ευρώπη. Αυτό αποτελεί μια μορφή επίδειξης και προβολής πλούτου74.
Πολύ μεγάλης σημασίας είναι και ζωγραφικός διάκοσμος που εντοπίζεται στον εσωτερικό
και στον εξωτερικό χώρο των αρχοντικών των καπνεμπόρων. Στο σύνολο τους αποτελούν
συμμετρικές επισημάνσεις των δομικών στοιχείων, στα πλαίσια διαφόρων ανοιγμάτων αλλά
και στις εσωτερικές τοιχοποιίες. Παράλληλα άξια αναφοράς είναι η επεξεργασία που έχουν
υποστεί τα κουφώματα αλλά και οι οροφές συνδυαστικά με τις ταπετσαρίες, που αποπνέουν
πολυτέλεια όπως και τα αυστριακής προέλευσης έπιπλα,75 που εντοπίζονται σε πολλά
αρχοντικά. Τέτοιας ποιότητας διακοσμητικά στοιχεία μπορεί κάποιος να εντοπίσει στο
Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης (Εικόνα 4) καθώς το ίδιο το κτίριο αποτελεί και εκείνο
ένα έκθεμα. Επιπλέον στο Λαογραφικό Μουσείο υπάρχει διαμορφωμένος χώρος όπου
παρουσιάζονται στιγμές από την ιδιωτική ζωή της αστικής τάξης, ιδίως των καπνεμπόρων,
αλλά και ένα άλλος χώρος όπου παρουσιάζονται στοιχεία από τη ζωή της εργατικής τάξης.
Το αρχοντικό του Κουγιουμτζόγλου αποτελείται από διώροφες δίδυμες κατοικίες χτισμένες
σε σειρά, και δεσπόζει σε κεντρικότατο σοκάκι του οικισμού από το 1860. Το οίκημα αυτό
είναι φημισμένο για τις τοιχογραφίες του, που εντοπίζονται στον εσωτερικό διάκοσμό του,
δημιουργίες Ξανθιωτών και Βαυαρών καλλιτεχνών, ενώ στο εσωτερικό του σπιτιού είναι
πολύ ιδιαίτερα τα φωτιστικά, οι ιδιαίτερες σιδεριές που πλαισιώνουν τα παράθυρα του
οικήματος, δίνοντας και εξωτερικά μια αίσθηση πολυτέλειας76.
74
75
Καλλιόπη Θεοχαρίδου - Βασίλης Κολώνας «Παλιά Πόλη, το παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα και τα
προβλήματα προστασίας και αποκατάστασης του» (εισήγηση στο Επιστημονικό Συνέδριο Νέες πόλεις πάνω σε
παλιές, Ρόδος 27-30 Σεπτεμβρίου 1993), 176-178,
http://library.tee.gr/digital/rho/rho_m33/rho_m33_theocharidou.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
76
Στάντσιου – Παπακωστή, επιμ., Ξάνθη η γειτονιά των αισθήσεων, 10.
(α) (β)
(γ) (δ)
(ε) (στ)
Εικόνα 4. Φωτογραφική απεικόνιση του Λαογραφικού Μουσείου Ξάνθης: (α) οροφή κλιμακοστασίου, (β) όψη
κλιμακοστασίου, (γ-δ) οροφή πρώτου ορόφου, (ε) οροφή ισογείου – εισόδου (στ) εξωτερική όψη του κτιρίου
(πηγή: https://www.fex.org.gr/laografiko-istoriko-moyseio-ksanthis )
Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων αρχοντικών ήταν του Λεονταρίδη, του Καλούδη, του
Κουγιουμτζόγλου, του Ορφανίδη και το σπίτι του Χατζηδάκι.
Το αρχοντικό του Λεονταρίδη αποτελεί εξαιρετικό δείγμα αστικής κατοικίας των αρχών του
20ου αιώνα, σε σχέδια ξένου αρχιτέκτονα, με νεοκλασικό ύφος. Έχει κεντρικό έρκερ –
σαχνισί και διέθετε εξαιρετικής ποιότητας επίπλωση, βιεννέζικης προέλευσης. Από την
εκτεταμένη εξωτερική και εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση, διατηρήθηκε μόνον αυτή του
εξώστη (Εικόνα 5).
(α) (β)
Εικόνα 5. Φωτογραφική απεικόνιση του Αρχοντικού Λεονταρίδη: (α) εξωτερική όψη του κτιρίου, (β)
λεπτομέρεια διακόσμησης του εξώστη (πηγή: http://wikimapia.org/1883783 )
Άλλο αντίστοιχο κτίριο με πολύ ενδιαφέρον είναι το αρχοντικό Καλευρά (Εικόνα 6).
Αποτελεί και αυτό μείξη ηπειρωτικής και μακεδονικής αρχιτεκτονικής, σύμπλεγμα δυο
συνεχόμενων κατοικιών, όπως και το προηγούμενο αρχοντικό, με τη διαφοροποίηση ότι σε
αυτό εντύπωση προκαλούν τα ξυλόγλυπτα ταβάνια του77.
Εικόνα 6. Φωτογραφική απεικόνιση εσωτερικού χώρου από το Αρχοντικό Καλευρά (πηγή:

https://www.emtgreece.com/el/monuments/dimotiki-pinakothiki-xanthis )
77
Στάντσιου – Παπακωστή, επιμ., Ξάνθη η γειτονιά των αισθήσεων, 12.
Στα τέλη του 19ου αιώνα χτίζεται το αρχοντικό του επιχειρηματία Ισαάκ Ντανιέλ, Εβραϊκής
καταγωγής, σήμερα γνωστό ως το «Σπίτι του Χατζηδάκι». Το ισόγειο στέγαζε το γραφείο και
τα καταστήματα του καπνέμπορου, τραπεζίτη και ασφαλιστή ιδιοκτήτη, ενώ οι άλλοι δυο
όροφοι του τριώροφου κτιρίου αποτελούσαν την κατοικία του. Πιθανολογείται ότι ο
αρχιτέκτονας ήταν αυστριακός. Πρόκειται για ένα πολύ επιβλητικό κτίριο, το οποίο ήταν
γνωστό στους Ξανθιώτες της εποχής ως «Le Grande Maison». Πρόκειται για ένα υπέροχο
οίκημα (Εικόνα 7), το οποίο αποκαλύφθηκε καθυστερημένα πως διαθέτει υπέροχες
τοιχογραφίες και οροφογραφίες78.
Εικόνα 7. Φωτογραφική απεικόνιση του Αρχοντικού Ισαάκ Ντανιέλ: (α) οροφή ισογείου – είσοδος, (β) οροφή
πρώτου ορόφου, (γ) εσωτερική τοιχογραφία (πηγή: https://www.cityofxanthi.gr/episkeptes/)
78
Ειρήνη Βραχλιώτη, «Branding Κτιρίων με ιστορική κληρονομιά. Μελέτη περίπτωσης “Οικία Μάνου
Χατζηδάκι” στην Παλιά Πόλη της Ξάνθης» (Διπλωματική Εργασία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2020),
72-73 https://apothesis.eap.gr/handle/repo/49489 (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
4.3 Οι καπναποθήκες
Στο κομμάτι της Ελλάδας, που ήταν ακόμα υποδουλωμένο από τη δεκαετία 1870, υπάρχουν
ανεπτυγμένα βιομηχανικά κέντρα και ένα από αυτά είναι και η Ξάνθη. Στην Ελλάδα την
περίοδο αυτή εντοπίζονται τρεις διαφορετικοί τύποι βιομηχανικών κτιρίων. Υπάρχει το
παραδοσιακό κτίριο που αντλεί στοιχεία από τα κτίρια της βρετανικής βιομηχανικής
επανάστασης, το μνημειακό κτίριο που σχετίζεται με την πρώτη βιομηχανική επανάσταση
και το οδοντωτό κτίριο, που για πολλούς είναι το καθαρά βιομηχανικό κτίριο79.
Οι καπναποθήκες της Ξάνθης αποτέλεσαν μια ολόκληρη συνοικία, μια νέα περιοχή της
πόλης, μακριά από το τότε κέντρο της. Το μέρος αυτό της πόλης είχε μεγάλα ποσοστά
υγρασίας λόγω των ρεμάτων του ποταμού Κόσυνθου, ποταμού της πόλης, οπότε δεν
θεωρούνταν ενδεδειγμένη για την οικοδόμηση κατοικιών, περιοχή ιδανική, από την άλλη
μεριά, για την επεξεργασία και την αποθήκευση των καπνών. Σημαντικός ακόμη παράγοντας
ήταν πως η συνοικία βρισκόταν στην είσοδο της πόλης, πολύ κοντά στο οδικό άξονα της
πόλης80 όπως και στη σιδηροδρομική γραμμή81.
Η περιοχή αυτή φαίνεται να σχεδιάστηκε το 1882 σύμφωνα με τα σχέδια που ίσχυαν

σύμφωνα και με τους νέους ρυμοτομικούς κανόνες του οθωμανικού κράτους. Προβλεπόταν
η δημιουργία μεγάλων οικοδομικών τετραγώνων, με αρκετά φαρδείς δρόμους, ώστε να
επιτρέπεται η κατασκευή μεγάλων κτιρίων και η εύκολη διέλευση των οχημάτων82.
Σήμερα, στην περιοχή των καπναποθηκών, όπως λέγεται πλέον η περιοχή αυτή, υπάρχουν
σχεδόν 30 κτίρια από τα οποία μόνο 8 έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα, ενώ εκτός της
περιοχής σώζονται και κάποια μικρότερα κτίρια83. Οι καπναποθήκες ήταν τα κτίρια στα
οποία διενεργούταν η αποθήκευση και η επεξεργασία των καπνών. Στα μέσα του 18ου αιώνα
ξεκινούν να χτίζονται οι πρώτες καπναποθήκες οι οποίες είναι ισόγειες ή ενός ορόφου με
στέγη. Καθώς όμως οι απαιτήσεις το επιβάλλουν σταδιακά οι καπναποθήκες αυξάνονται σε
ύψος και όγκο, με αποτέλεσμα να συναντούμε διώροφα και τριώροφα κτίρια με
79
Γιάννης Ρουκούνης, Μάρω Γιανοπούλου –Ρουκούνη, «Οι Καπναποθήκες της Ξάνθης», Θρακικά Χρονικά,
τ.45/1991, Ξάνθη 1991, 74-75.
80
81
Γιάννης Ρουκούνης, «Οι καπναποθήκες της Ξάνθης», στο Ξάνθη, η πόλη με τα χίλια χρώματα, επιμ.
Δημήτρης Μαυρίδης (Ξάνθη: Δήμος Ξάνθης, ΠΑΚΕΘΡΑ 2007), 106.
82
Γιώργος Πατρίκιος, Ιορδάνης Σιναμίδης, «Η περιοχή των καπναποθηκών στην Ξάνθη: Η προβληματική των
αποσπασματικών επεμβάσεων στο δομημένο και αδόμητο περιβάλλον ενός ιστορικού συνόλου» (εισήγηση στο
3ο Εθνικό Συνέδριο Ήπιες επεμβάσεις για την προστασία των ιστορικών κατασκευών – Νέες τάσεις
σχεδιασμού, Θεσσαλονίκη 9-11 Απριλίου 2009), 612-613
http://library.tee.gr/digital/m2301_2400/m2394/m2394_patrikios.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
83
Ρουκούνης, «Οι Καπναποθήκες της Ξάνθης», 79.
ημιυπόγειους χώρους και στέγες δίρρηχτες. Κατά κύριο λόγο, χρησιμοποιούνται υλικά όπως
η πέτρα για την τοιχοποιία και ξύλο για τα δάπεδα, ενώ επειδή ο φυσικός εξαερισμός και το
φως είναι απαραίτητος, τα κτίρια έχουν μεγάλα παράθυρα84. Εσωτερικά τα κτίρια διαθέτουν
«σαλόνια», μεγάλους χώρους επεξεργασίας του καπνού, ενώ η αποθήκευση του γίνεται
κυρίως στο ημιυπόγειο και στη σοφίτα85. Ο συγκεκριμένος τρόπος κατασκευής των
καπναποθηκών είχε βασιστεί και στο γεγονός ότι το 1829 είχε γίνει ο μεγάλος σεισμός στην
περιοχή και είχαν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα86.
Στην Ξάνθη το Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού, με έδρα την Κωνσταντινούπολη, γύρω στο
1890 αποφάσισε την ανέγερση τριών καπναποθηκών, αναθέτοντας την ανέγερση τους σε
οικοδόμους από την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία. Το Μονοπώλιο (γνωστό στους
Ξανθιώτες ως Ρεζή) ήταν σε λειτουργία έως το 1912 και κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής
κατοχής δεν έχει καταγραφεί κάποια δραστηριότητα του87. Όταν η Ξάνθη απελευθερώθηκε
το 1919 οι αποθήκες αποτέλεσαν μέρος της περιουσίας του ελληνικού κράτους, σύμφωνα και
με την 9η Δήλωση για τα ανταλλάξιμα κτίρια88. Λόγω αυτών των ειδικών συμβάσεων, οι
καπναποθήκες αποδίδονται και πάλι στο Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού, αλλά το 1925 οι
καπναποθήκες πωλούνται σε έναν Ξανθιώτη καπνέμπορο, του οποίου οι κληρονόμοι, μετά
τον θάνατο του τις πούλησαν σε έναν Αρμένιο καπνέμπορο που έτσι και αλλιώς
δραστηριοποιούνταν στην Ξάνθη και ήταν ήδη για μερικά χρόνια ενοικιαστής των
συγκεκριμένων αποθηκών. Το 1944, η περιουσία του Αρμένιου καπνέμπορα δημεύεται λόγω
καταδίκης. Το 1992, οι καπναποθήκες περιέρχονται στα χέρια του Δήμου Ξάνθης με σκοπό
να δημιουργηθεί εκεί κάποιο Πνευματικό Κέντρο89.
84
85
86
Μνήμες Δεγκτζήδων, σκηνοθεσία Μαρία Πέτρα (Ξάνθη: Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2007).
87
Εξάρχου, Καπναποθήκη του Οθωμανικού Μονοπωλίου (Regie) (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999), 5-10.
88
89
Εξάρχου, Καπναποθήκη του Οθωμανικού Μονοπωλίου, 5-10.
5. Οι κοινωνικές εξελίξεις στην πόλη της Ξάνθης
5.1. Οι δωρεές των καπνεμπόρων και η συμβολή τους στην πνευματική ανάπτυξη της
πόλης
Στην Ξάνθη δημιουργείται μια αστική τάξη, όπως προαναφέρθηκε, η οποία απαρτίζεται
κυρίως από εξέχοντες καπνεμπόρους, αντιπρόσωπους ξένων εταιρειών, μικρότερους και
μεγαλύτερους εμπόρους, βιοτέχνες και καταστηματάρχες οι οποίοι καταφέρνουν να
αναδειχθούν σε εξέχουσες προσωπικότητες της αυτοδιοίκησης και να συμβάλλουν
σημαντικά στην ανάπτυξη της πόλης90. Η ζωή τους είχε στοιχεία πλούτου και πολυτέλειας,
ενώ παράλληλα στις λέσχες που είχαν δημιουργηθεί μέσα στην πόλη διενεργούνταν πολλές
κοινωνικές και όχι μόνο εκδηλώσεις. Πολλοί από τους καπνέμπορους εξάλλου κατείχαν
θέσεις τόσο στη διοίκηση των κοινοτικών φορέων, όπως τη Δημογεροντία και την Εφορία
των Σχολείων91. Οι καπνέμποροι και οι καπνοβιομήχανοι επέδειξαν όμως και έντονο
κοινωνικό προφίλ σε σημείο να παρατηρείται μια μορφή ανταγωνισμού στις δωρεές.
Χαρακτηριστικά, οι καπνέμποροι αλλά και οι ελληνικές συντεχνίες προσέφεραν αφιλοκερδή
προσωπική εργασία, ενώ οι κτίστες και οι μάστορες της περιοχής εργάζονταν χωρίς αμοιβή
προκειμένου να ανεγερθούν σχολικά κτίρια και μέγαρα για τους διάφορους συλλόγους92.
Χαρακτηριστικά ο έμπορος Μιχαήλ Μεταξάς Ματσίνης ίδρυσε τη Ματσίνειο Σχολή,

ανέλαβε την ανέγερση του αντίστοιχου κτιρίου το 1860, «προς φωτισμός και ἐκπαίδευσιν
ἁπάσης τῆς νεολαίας Ξάνθης» και διασφάλισε τη λειτουργία της σχολής με κληροδότημα
στη διαθήκη του. Ο Παναγιώτης Στάλιος, καπνέμπορος, οικοδόμησε ένα νηπιαγωγείο
(1881), όπως και ο Θεόδωρος Ζαλάχας στη συνοικία του Σαμακώβ93.
Παράλληλα και άλλοι καπνέμποροι έκαναν ποικίλων μορφών δωρεές όπως η Αγλαΐα
Κωνσταντίνου Χασηρτζόγλου στο νοσοκομείο της πόλης και την Άννα Καλούδη-
Κουγιουμτζόγλου, η οποία δώρισε στον Δήμο Ξάνθης οικήματα της, που βρίσκονται στην
Παλιά Πόλη94. Επίσης, η Πολυξένη Παντελή Κουγιουμτζόγλου δώρισε ένα κατάστημα στο
90
Ρουκούνης, , «Οι Καπναποθήκες της Ξάνθης», 78.
91
Καλπάκης, «Το καπνεμπόριο, Η Ξάνθη των ανατολικών καπνών», στο Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο
Ξάνθης, Η νεότερη ιστορία της Ξάνθης, (Ξάνθη: Φιλοπρόοδος Ένωσις Ξάνθης, 2015), 72.
92
Θωμάς Εξάρχου, «Οι ευεργέτες της Ξάνθης», στο Ξάνθη, η πόλη με τα χίλια χρώματα, επιμ. Δημήτρης
Μαυρίδης (Ξάνθη: Δήμος Ξάνθης, ΠΑΚΕΘΡΑ 2007), 49.
93
94
Θωμάς Εξάρχου, Οι Δωρεές των οικογενειών Σταύρου Χατζησταύρου και Παντελή Κουγιουμτζόγλου στην
Ξάνθη, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999), 5-6.
Γ’ Δημοτικό Σχολείο, το οποίο επί Βουλγαρικής Κατοχής δεν λειτουργούσε. Το κατάστημα

μετατράπηκε σε άλλο κατάστημα και αποθήκη, όταν το οικόπεδο συνολικά δόθηκε σε
αντιπαροχή, με αποτέλεσμα μέχρι και σήμερα το σχολείο να έχει ένα πάγιο εισόδημα95.
Οι παλιοί καπνέμποροι σταδιακά αντικαθίστανται από άλλους νεότερους, που όμως δεν
έχουν την κοινωνική και οικονομική επιφάνεια των παλιότερων. Αντίθετα, οι καπνέμποροι
της νέας γενιάς δραστηριοποιούνται παράλληλα με μεγάλες ξένες εταιρείες, καθώς γενικά η
καπνοπαραγωγή όπως και η εμπορεία του καπνού δεν παρουσίαζε τη σταθερότητα της
προηγούμενης περιόδου96.
5.2 Οι καπνεργάτες και η κοινωνική τους συμβολή
Η Ξάνθη λόγο των καπνεμπόρων αλλά και των καπνεργατών παρουσιάζει ένα πολύ έντονο
πολιτιστικό παρελθόν διάρκειας 100 ετών. Την περίοδο ακμής λόγω του καπνού και πιο
συγκεκριμένα τα έτη 1888-1920, διαπιστώνεται η αστική διαμόρφωση της πόλη ενώ πρέπει
να επισημανθεί ο πολυδιάστατος ρόλος των σωματείων μιας και κάποια έπαιξαν και
εθνικοαπελευθερωτικό ρόλο. Την περίοδο 1920-1940, οι καπνεργάτες έχουν πολύ ενεργή
συμμετοχή στην πολιτιστική δραστηριότητα της πόλης. Το 1884, στην Ξάνθη εντοπίζονται ο
Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος και η Αδελφότης των Ξένων. Το 1900, παρατηρείται μια
τεράστια αλλαγή στα πολιτιστικά δρώμενα καθώς δημιουργείται ο Ορφέας με κύριες
ενασχολήσεις τη μουσική και την αθλητική καλλιέργεια. Ο συγκεκριμένος σύλλογος
επέδειξε και αντιστασιακή δράση στον Μακεδονικό Αγώνα. Το 1906, κάποια στελέχη του
συλλόγου απομακρύνθηκαν λόγω της αντιστασιακής τους δράσης. Η ακμή του συλλόγου
φτάνει έως το 1912 ενώ ως το 1920 και λόγω της πολιτικής κατάστασης που επικρατεί,
υπάρχει μια στασιμότητα. Την ίδια περίοδο στην Ξάνθη εντοπίζεται το θέατρο «Απόλλων»
στο οποίο ανεβαίνουν πολλές παραστάσεις από την Αθήνα αλλά και πολλές παραστάσεις
τοπικών συλλόγων97.
Την περίοδο 1920-1940, η Ξάνθη φτάνει στο απόγειό της λόγω της καλλιέργειας των
καπνών. Οι καπνεργάτες επιδεικνύουν δυναμική συνδικαλιστική δράση και χάρη σε αυτούς
διαδίδονται νέες σοσιαλιστικές ιδέες. Πέρα από τον «Ορφέα» την παρουσία τους κάνουν και
άλλοι σύλλογοι όπως οι «Αρίωνας», «Άτλαντας», «Ελπίδα», «Πάνας», «Φοίνικας», «Βέγας»,
95
96
Καλπάκης, «Το καπνεμπόριο, Η Ξάνθη των ανατολικών καπνών», 2-3.
97
«Ασπίδα», «Σφαίρα», «Εργατική Πρόοδος». Οι παραπάνω σύλλογοι είχαν διάφορα

αντικείμενα όπως θέατρο, μαντολινάτα, φιλαρμονική, ομιλίες, κλασικό αθλητισμό και
ποδόσφαιρο. Αξίζει να επισημανθεί ότι εντοπίζεται ένα κίνημα πολιτιστικό το οποίο
καταφέρνει να συνδυάσει διαφορετικές κοινωνικές και πολιτιστικές ομάδες ενώ η Εργατική
Πρόοδος αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από καπνεργάτες. Ο Δήμος Ξάνθης συμβάλλει και
εκείνος πολιτιστικά κυρίως στον «Ορφέα», ενώ και από τον Δήμο το 1934 ιδρύεται η
Φιλαρμονική. Έως την περίοδο του 1936 παρά το έντονο κλίμα, οι σύλλογοι υπόκεινται
περιορισμό ή σιωπή αλλά κατά την ίδια περίοδο γίνονται έργα πολιτιστικής υποδομής όπως
βιβλιοθήκες, μουσικές σχολές κ. ά98.
Σημαντική ήταν η παρουσία και η απήχησή τους στη διοίκηση της πόλης, μιας το 1925
εκλέγεται ο πρώτος καπνεργάτης δήμαρχος, ο Λουκουβίκας, και το 1932-1936 ο πρώτος
καπνεργάτης βουλευτής ο Βερβέρης, γεγονότα που δεν έγιναν πολύ αρεστά από την τότε
Διοίκηση99.
Πρέπει να γίνει όμως αναφορά και στην παρουσία των γυναικών στην επεξεργασία του
καπνού αλλά και στον εργασιακό χώρο της εποχής. Οι γυναίκες εργάτριες απασχολούνταν σε
ξεχωριστούς χώρους καθώς υπήρξαν περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης γεγονός που
άλλαξε το καθεστώς πρόσληψης των γυναικών. Δεν ήταν λίγες όμως και οι γυναίκες ή τα
κορίτσια στον ελλαδικό χώρο που εργάζονταν στις καπναποθήκες δίπλα στους πατέρες τους
ή ακόμα και στους συζύγους τους, κάτι που εντοπίζεται να γίνεται και στους πρόσφυγες100.
Οι γυναίκες καπνοφύτισσες ή καπνεργάτριες αναγνώριζαν την αξία της εργασίας τους και
ήταν ικανοποιημένες με όσα προσέφεραν, παρόλο που αυτό μπορεί να ήταν συνδεδεμένο με
τους άνδρες τους ή ακόμα και με άνδρες της κοινωνικής τους τάξης101. Το εργατικό
δυναμικό τόσο στην Ξάνθη όσο και στην Καβάλα αποτελούνταν από πολύ-πολιτισμικές και
πολύ-θρησκευτικές ομάδες καθώς απαρτίζονταν από Έλληνες χριστιανούς, μουσουλμάνους,
σταδιακά εντάχθηκαν κάποιοι Βούλγαροι και στο τέλος κάποιοι Εβραίοι εργάτες102.
98
99
Ελληνικές αυτοδιοικητικές εκλογές του 1925, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95% (τελευταία
πρόσβαση: 25-07-2021).
100
Nacar, “Labor activism and the state in the Ottoman”, 537-538.
101
Κωνσταντίνα Μπαδά, Μαρία Αγγελή, «Οι Γυναίκες Του Καπνού» για το Πρόγραμμα Κοινοτικής
Πρωτοβουλίας INTERREG IIIA 2000-2006 EΛΛΑ∆Α – ΙΤΑΛΙΑ «η εικόνα της μητέρας μεταξύ παράδοσης
και σύγχρονης εποχής» (Πάτρα, 2007) http://www.womanway.eu/studies/files/economy_psp.pdf, 10-11
102
Nacar, “Labor activism and the state in the Ottoman”, 538-539.
6. Το εργατικό κίνημα
6.1 Το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα
Το εργατικό κίνημα ήταν αρκετά έντονο και στην Ελλάδα. Αρχικά, οι κινήσεις που έγιναν
ήταν αρκετά δειλές. Σταδιακά όμως οι φωνές άρχισαν να δυναμώνουν. Η πρώτη απόπειρα
απεργίας λαμβάνει χώρα το 1826 στο Ναύπλιο όταν οι υπάλληλοι του τυπογραφείου της
Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος απαιτούν την καταβολή των μισθών τους103.
Το 1871, ογδόντα μεταλλωρύχοι καταλαμβάνουν ένα από τα κτίρια μιας εταιρίας που
εκμεταλλευόταν τα μεταλλεία του Λαυρίου, όπου η επέμβαση του στρατού είναι τέτοια ώστε
να διαλυθούν οι απεργοί104. Το 1879, σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας γίνονταν διάφορες
απεργιακές κινήσεις όπως στην Ερμούπολη της Σύρου, όπου εργάτες των ναυπηγείων θέλουν
ως κύριο αίτημα τους τη μείωση των ωρών εργασίας σε 10 όπως και τον καθορισμό
μεροκάματου ανάλογα με την εκάστοτε λύση. Η απεργία λύνεται μετά από 5 ημέρες και την
εύρεση μιας συμβιβαστικής λύσης, ενώ το παράδειγμα τους ακολούθησαν και άλλες ομάδες
εργατών όπως οι βυρσοδέψες όμως παρά την παρέμβαση του στρατού και της αστυνομίας,
τα αιτήματα γίνονται δεκτά105.
Το 1893, είναι ο πρώτος μαζικός εορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς όπου με

πρωτοβουλία του Σταύρου Καλλέργη συγκεντρώθηκαν 2000 άνθρωποι, ενώ παράλληλα
εγκρίθηκε και ένα ψήφισμα το οποίο ανέφερε βασικές διεκδικήσεις και δικαιώματα των
εργατών παρόλο που δεν έγιναν ποτέ αποδεκτά από τον τότε Πρόεδρο του Κοινοβουλίου106.
Η Πρωτομαγιά καθιερώθηκε ως μια εργατική εορτή, το 1889 στο Παρίσι, ως ανάμνηση του
ξεσηκωμού των εργατών του Σικάγο την 1.05.1886, που ζητούσαν «8 ώρες δουλειά, 8 ώρες
ύπνο, 8 ώρες ανάπαυση»107.
Σταδιακά αρχίζουν να οργανώνονται τα πρώτα εργατικά κέντρα, με κύριο στόχο της

προώθηση των αιτημάτων των εργατών, όπως αυτά της αύξησης των αποδοχών, της μείωσης
του χρόνου εργασίας και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, ζωής και τέλος και
103
Φιλιώ Γκαβαλιζούδη, επιμ., 100 χρόνια,1918-2018 Τα συνδικάτα ήταν, είναι και θα είναι εδώ, (Αθήνα,
Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος 2018), 12 .
104
105
Στο ίδιο,14.
106
Στο ίδιο,18.
107
Στο ίδιο,19.
σημαντικότερο τη θέσπιση νομοθεσίας, που θα σχετιζόταν με το εργατικό δίκαιο και την

οργάνωση εργατικού – συνδικαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα.
Το πρώτο εργατικό κέντρο είναι αυτό του Βόλου που ξεκινά τις εργασίες του το 1908 και
έχει κατά κύριο λόγο συνδικαλιστική και μορφωτική δράση108, ενώ το 1909 ιδρύεται η
Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη, η οποία αποτελείται από εργάτες όλων των εθνοτήτων που
μπορούσαν να εντοπισθούν εκείνη την περίοδο στη Θεσσαλονίκη, στοχεύοντας στην
προάσπιση των εργατικών συμφερόντων109. Τα επόμενα χρόνια ιδρύθηκαν εργατικά κέντρα
σε διάφορες πόλεις όπως την Αθήνα, τον Πειραιά, τη Λάρισα.
Στα τέλη του 1918 διοργανώνεται το πρώτο Πανελλαδικό Εργατικό Συνέδριο στο οποίο έγινε
αποδεκτή η πάλη των τάξεων. Κατά τη διάρκεια αυτού του Συνεδρίου ιδρύεται η Γ.Σ.Ε.Ε.
καθώς η οργάνωση των εργατών ήταν αδύνατη και ιδιαίτερα μετά τους Βαλκανικούς
Πολέμους η ανάγκη μιας τέτοιας οργάνωσης ήταν πιο επιβεβλημένη από ποτέ110.
Τα έτη 1928 και 1929, πραγματοποιούνται διάφορες απεργιακές κινητοποιήσεις, μια

ναυτεργατική και μια σε εταιρεία πετρελαίου αντίστοιχα111. Το 1927 ιδρύεται στη
Θεσσαλονίκη η «Εθνική Ένωσις Ελλάς», η γνωστή «τρία έψιλον», μια φασιστική και
αντιεβραϊκή οργάνωση, η οποία πολλές φορές καταφέρθηκε εναντίον εβραίων, διαδηλωτών
και απεργών. Στην απεργία που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1933 υπήρξαν πολλές
συμπλοκές με αποτέλεσμα να πεθάνουν δυο άνθρωποι112.
Οι Έλληνες πρωτοστατούσαν και σε όλες τις εργατικές κινητοποιήσεις που γίνονταν και σε
άλλες χώρες μιας και δεν ήταν λίγοι οι Έλληνες εργατικοί μετανάστες. Χαρακτηριστικά
συμμετείχαν στις απεργιακές κινητοποιήσεις στη Νέα Υόρκη του 1926, μετά το «Κράχ» στις
απεργίες του 1930 όπως και του 1934113.
Τον Μάιο του 1936 οι απεργιακές κινητοποιήσεις στην Ελλάδα είναι πάρα πολλές καθώς η
αντίδραση οφείλεται στις ακριβές τιμές των ειδών πρώτης ανάγκης και από την άλλη στους
χαμηλούς μισθούς και στα συνεχόμενα οικονομικά σκάνδαλα που αποκαλύπτονταν εκείνη
την περίοδο114. Στις 9 Μαΐου του 1936 γίνεται στη Θεσσαλονίκη μια από τις μεγαλύτερες
απεργιακές κινητοποιήσεις με τη συμμετοχή χιλιάδων εργατών. Μετά από συμπλοκές
108
109
110
Γκαβαλιζούδη, επιμ., 100 χρόνια,1918-2018 Τα συνδικάτα ήταν, 37-38.
111
112
113
114
υπάρχει ο πρώτος νεκρός από τους 11 της ημέρας εκείνης, ο Τάσος Τούσης, αυτοκινητιστής
από το Ασβεστοχώρι. Από εκείνη την ημέρα έχει σωθεί η φωτογραφία σύμβολο της μάνας,
που θρηνεί τον γιό της. Αυτό ο θρήνος ενέπνευσε τον Γιάννη Ρίτσο να γράψει τον
«Επιτάφιο», τον οποίο μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης το 1958115. Στις 14.7.1936
συζητιέται το νομοσχέδιο για την αρπαγή των Ασφαλιστικών Ταμείων, στις 21.7.1936
υπογράφεται το εκτελεστικό διάταγμα νόμου «Περί υποχρεωτικής διαιτησίας επί των
συλλογικών διαφορών», νόμος που ουσιαστικά απαγορεύει τις απεργίες. Ως απάντηση στον
νόμο αυτό ήταν η 24ωρη απεργία που έγινε στις 5.8.1936 από τη Γ.Σ.Ε.Ε. και την Ενωτική
Γ.Σ.Ε.Ε.116.
Την περίοδο 1936-1940, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς με τη συγκατάθεση του βασιλιά

Γεώργιου του Β’ προβαίνει σε αναστολή όλων των βασικών άρθρων του Συντάγματος που
αφορούν τα ατομικά δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες και κηρύσσει δικτατορία. Ήταν
η αφορμή που έψαχνε η Γ.Σ.Ε.Ε. και η Ενωτική Γ.Σ.Ε.Ε. για απεργία. Από τις πρώτες
ενέργειες του καθεστώτος του Μεταξά ήταν η διάλυση της Γ.Σ.Ε.Ε., η μετονομασία της σε
Εθνική Συνομοσπονδία και η διενέργεια ελέγχου του συνδικαλιστικού κινήματος117.
6.1.1 Το καπνεργατικό κίνημα στην Ελλάδα
Το καπνεργατικό κίνημα στην Ελλάδα διακρίνεται σε τρεις βασικές φάσεις με κοινή

συνιστώσα την καθημερινότητα των καπνεργατών και των καπνεργατριών. Αυτές είναι η
πρώιμη φάση (1879-1922), η περίοδος των μεγάλων αγώνων (1923-1928) και η δεύτερη
περίοδος των αγώνων (1929-1936).
Πρώιμη Φάση (1879-1922)
Προς τα τέλη του 19ου αιώνα στην Ελλάδα ξεκινούν πολλά έργα υποδομής παρά τις όποιες
όμως αυτές αλλαγές η εργατική τάξη εξακολουθεί να είναι σε δυσμενή θέση μιας και οι
μισθοί είναι μικροί, η δουλειά πολύ κουραστική, οι ώρες απασχόλησης αποθαρρυντικές
καθώς κυμαίνονται από 12 μέχρι 16 ώρες. Έτσι προβαίνουν στη δημιουργία των πρώτων
σωματείων ώστε να παρουσιάσουν τα αιτήματα τους αλλά και να διεκδικήσουν βελτιωμένες
115
116
117
συνθήκες εργασίας. Η πολιτεία όμως σε συνεργασία με τους εργοδότες αλλά και τον στρατό
καταφέρνουν να περιορίσουν αυτές τις κινητοποιήσεις118.
Το 1896 λαμβάνει χώρα η πρώτη απεργία καπνεργατών στην Καβάλα αν και την περίοδο
εκείνη απαγορευόταν η σύσταση σωματείων. Αυτό οδήγησε τους καπνεργάτες σε εξέγερση,
ζητώντας καλύτερο ημερομίσθιο. Ως επακόλουθο της αντίδρασης τους ήταν να φύγουν από
τους χώρους εργασίας τους, να σπάσουν τα τζάμια και να ξεχυθούν στους δρόμους όλοι οι
εργάτες ανεξαρτήτως αν ήταν χριστιανοί, μουσουλμάνοι ή εβραίοι. Τις εκδηλώσεις αυτές
διέκοψε ο τούρκικος στρατός αφού πρώτα χάθηκε μια ανθρώπινη ζωή119.
Πρώτη περίοδος των μεγάλων αγώνων (1923-1928)
Το 1926, ιδρύεται το Τ.Α.Κ., το οποίο κάνει υποχρεωτική τη χρήση του βιβλιαρίου (Εικόνα
8) του καπνεργάτη κατοχυρώνοντας έτσι τα δικαιώματα του καπνεργάτη120. Το 1930, η
Καπνεργατική Συνομοσπονδία αποτελούνταν από 25 σωματεία και περισσότερα από 22000
μέλη.
Εικόνα 8. Φωτογραφική απεικόνιση δελτίου ταυτότητας καπνεργάτη (πηγή: προσωπική συλλογή)
Την περίοδο των μεγάλων Αγώνων, έως δηλαδή και το 1936, πολλά πράγματα αλλάζουν.
Ψηφίζεται το 8ωρο της εργασίας και ο νόμος περί κοινωνικών ασφαλίσεων, ιδρύεται η
Εργατική Εστία, ενώ υλοποιείται και εφαρμόζεται το σύστημα των συλλογικών συμβάσεων.
Παρόλα αυτά, οι απεργίες και οι διαδηλώσεις όλο και αυξάνονται, καθώς πλέον η εργατική
τάξη δεν μπορεί να ανεχτεί τις υπάρχουσες καταστάσεις που βιώνει σε συνδυασμό και με την
118
119
120
έντονη παρουσία του προσφυγικού κύματος του 1922121. Οι διαδηλώσεις που λαμβάνουν
χώρα την περίοδο αυτή είναι άκρως μαχητικές με πολλές καταστροφές, συλλήψεις,
τραυματισμούς μέχρι και θανάτους όπως συνέβη στην πανεργατική συγκέντρωση στο
Πασαλιμάνι τον Αύγουστο του 1923122. Κομβικής σημασίας έτος είναι το 1936, όπου με την
αλλαγή στον τρόπο επεξεργασίας του καπνού και την εισαγωγή της τόγκας, ο αριθμός των
γυναικών σε σχέση με τους άνδρες αυξάνεται και με συνέπεια να υπάρξει μεγάλο ποσοστό
ανεργίας στους άντρες123. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι καπνεργάτες
καταφέρνουν και πάλι να ενδυναμωθούν, διεκδικώντας τιμαριθμικό μεροκάματο και επίδομα
ανεργίας124.
Δεύτερη περίοδος των αγώνων (1929-1936).
Την περίοδο ανάμεσα στο 1927 και 1933, παρατηρείται μια σημαντική μείωση στις εξαγωγές
καπνού. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι εξαγωγές καπνού ποικίλλουν εξαιτίας του γεγονότος ότι
βασίζονται κατά κύριο λόγο στις ξένες αγορές και των διακυμάνσεων που παρατηρούνται
στη διεθνή οικονομία. Αντίστοιχα με την παραγωγή και οι εξαγωγές του καπνού δεν
παρουσίαζαν καμία σταθερότητα125.
Από τις αρχές του 1930 η κατάσταση αρχίζει και αλλάζει. Ξεκινούν οι απεργίες και
υπάρχουν αναφορές πως οι Αρχές πλέον παρεμβαίνουν στις προσλήψεις και στις διάφορες
ενέργειες των σωματείων, ενέργεια που σχολιαζόταν ακόμα και από τον Τύπο126. Η ΚΟΕ
επηρεασμένη από το ΚΚΕ αντιδρά στην απλοποίηση της επεξεργασίας του καπνού, την
υιοθέτηση της «τόγκας» και την απομάκρυνση των καπνεργατών έναντι της προσθήκης
καπνεργατριών. Από το 1929, ξεκινά η προώθηση του νέου αιτήματος «ίσα μεροκάματα για
ίδια δουλειά σε άνδρες και γυναίκες»127, αναφερόμενοι οι καπνεργάτες στην ανεργία που
τους μάστιζε.
121
Γκαβαλιζούδη, επιμ., 100 χρόνια,1918-2018 Τα συνδικάτα ήταν, 41.
122
123
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά »,38.
124
125
Anastasis Ghikas «The politics of working class communism in Greece 1918-1936», ( D.Phil. University of
York 2004), 212 https://etheses.whiterose.ac.uk/10953/1/412595.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
126
127
Κώστας Παλούκης, «Ανεπεξέργαστα καπνά» και «ίδια μεροκάματα για ίδια δουλειά»: οι απόψεις των
κομμουνιστικών παρατάξεων για το καπνικό ζήτημα (1927-1933) (εισήγηση στο 1ο Επιστημονικού Συνεδρίου
Ο καπνός στην ιστορία: οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις Καβάλα, 7-9 Δεκεμβρίου
2018), 287 https://www.academia.edu/42971109/_% (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
Το ΤΑΚ, που είχε ιδρυθεί πριν λίγα χρόνια, δέχεται πόλεμο καθώς υποστηρίζεται η άποψη
ότι προωθεί τα συμφέροντα των καπνεμπόρων και όχι των καπνεργατών, με αποτέλεσμα να
απορριφθεί ως αντεργατικός οργανισμός128.
Το 1933, το καπνεργατικό κίνημα είναι σε αναβρασμό ειδικότερα στην Καβάλα, όταν

εταιρίες επεξεργασίας καπνού αποφασίζουν να εντάξουν στη διαδικασία επεξεργασίας την
τόγκα οδηγώντας τις καπνεργάτριες σε ακόμα μικρότερα μεροκάματα. Το αποτέλεσμα ήταν
ο εγκλεισμός των καπνεργατών μέσα στις αποθήκες, ζητώντας αλλαγές στις συνθήκες
εργασίας, έχοντας πάντα τη συμπαράσταση και άλλων εργατικών ομάδων129.
Επί κυβερνήσεως Παπάγου και υπουργού Οικονομικών τον Σπυρίδωνα Μαρκεζίνη,

αποφασίζεται η κατάργηση του ΤΑΚ και η ένταξη του στο ΙΚΑ σύμφωνα και με τον νόμο
2348/53130. Μια απόφαση καθοριστικής σημασίας για το επάγγελμα του καπνεργάτη μιας και
το ΤΑΚ ήταν ένα από τα πιο ισχυρά ταμεία ασφάλισης.
6.1.2. Το καπνεργατικό κίνημα στην Ξάνθη (18ος- 19ος αιώνας)
Όπως προαναφέρθηκε οι καπνεργάτες ήταν μια από τις πιο σημαντικές εργατικές ομάδες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και διοργάνωναν απεργίες και διάφορες μορφές διαμαρτυρίας.
Πιο συγκεκριμένα, κατά την περίοδο Ιούλιο με Δεκέμβριο του 1908 έγιναν πάνω από 119
απεργίες σε διάφορες περιοχές. Το κύμα αυτό των εξεγέρσεων ήταν κάτι που δεν μπορούσε
να προβλεφθεί131.
Βασικό σημείο αυτής της περιόδου είναι ότι το 1886 οι Αμερικανοί εργάτες κέρδισαν το
οκτάωρο και αντίστοιχες κινήσεις έλαβαν χώρα και στην Ξάνθη μιας και οι Ξανθιώτες
καπνεργάτες πραγματοποιήσαν μια απεργία δεκαπέντε ημερών και κρατούσαν τα
καπνομάγαζα κλειστά 132.
Στις καπνοπαραγωγικές περιοχές όπως την Ξάνθη, τη Δράμα, τη Χρυσούπολη και τις Σέρρες
υπήρχαν σχεδόν 37000 καπνεργάτες που το εισόδημά τους έφτανε τις 36000 δραχμές κατά
128
Ριζοσπάστης, 15, 31 Μαΐου 1927.
129
Παλούκης, Ανεπεξέργαστα καπνά και «ίδια μεροκάματα για ίδια δουλειά», 296.
130
131
132
Εξάρχου Θωμάς, Ξάνθη 1861-1911 Στοιχεία Ιστορίας (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 2005).
μέσο όρο η οικογένεια, ενώ στην περιοχή της Ξάνθης περισσότεροι από 39000 άγγιξαν τις
41000 δραχμές133.
Οι περισσότεροι καπνοπαραγωγοί της Ξάνθης το 1903 έκαναν συμφωνίες με εμπόρους, που

εξήγαγαν καπνό και δεν σχετίζονταν με το Regie, σε τιμές πολύ χαμηλότερες από όσο
περίμεναν με αποτέλεσμα πολλοί να αρνηθούν τελικά να πουλήσουν και τελικά να
καταλήξουν σε υποχώρηση134.
Το Μάιο του 1904 και καθώς τα πράγματα δεν εξελίσσονταν όπως ήθελαν οι
καπνοκαλλιεργητές καταφεύγουν στο Regie. Το Μάιο του 1904 έρχονται στην Ξάνθη
προκειμένου να ζητήσουν από το κράτος να πιέσει το Regie να κάνει προκαταβολικές
πληρωμές για την καλλιέργεια του 1904 και να αγοράσει τις απούλητες ποσότητες καπνού
του 1903, με τη βάση ότι η εταιρεία έπρεπε να αγοράσει όλο τον καπνό που είχε
καλλιεργηθεί εντός της επικράτειας και δεν πρόκειται να εξαχθεί. Η παρουσία των
δυσαρεστημένων καπνεργατών προβλημάτιζε135 την κυβέρνηση η οποία έκανε πολλές
κινήσεις προκειμένου να βρεθεί σύντομα μια λύση. Παρά τις όποιες κινήσεις, τα πολύ υψηλά
ποσοστά ανεργίας ανάμεσα στους εργάτες των καπναποθηκών παρέμεναν και δυσκόλευαν
ακόμα περισσότερο την κατάσταση για εκείνους. Ως απάντηση στη διαμαρτυρία τους
κάποιοι έμποροι καπνού έκλεισαν προσωρινά τις καπναποθήκες τους προκειμένου να
βοηθηθεί η κατάσταση. Αν και η κατάσταση τον Μάιο του 1904 ήταν ελεγχόμενη, οι τοπικοί
υπάλληλοι της κυβέρνηση θεωρούσαν τους καπνεργάτες μια από τις μεγαλύτερες απειλές για
τη διατήρηση της τάξης στην περιοχή136.
Το Νοέμβριο του 1921 στην Ξάνθη έγινε μια καπνεργατική απεργία με έναν νεκρό. Το 1922,
το σωματείο «Άμυνα» που αποτελούνταν κατά κύριο λόγο από καπνεργάτες σε συνεργασία
με την Κ.Ο.Ε. πραγματοποίησαν απεργία 37 ημερών. Αυτή έγινε κυρίως από Ξανθιώτες που
ήταν παλιννοστούντες της περιοχής, καθώς δεν είχαν έρθει ακόμα οι πρόσφυγες της Θράκης
και της Μακράς Ασίας137.
Τα επόμενα έτη στην Ξάνθη πραγματοποιούνται συχνά απεργίες προσπαθώντας οι

καπνεργάτες να προασπιστούν τα δικαιώματα τους, ενώ το 1928 η κατάσταση των
133
Dagkas, “Peasants and workers in”, 4.
134
135
Στο ίδιο, 540-541.
136
137
Κωνσταντινίδης «Πτυχές του Καπνεργατικού Κινήματος από την Ξάνθη και τη Βόρειο Ελλάδα: 1879-
1936», Mare Ponticum τχ. 4 2014, 36 http://mareponticum.bscc.duth.gr/index_htm_files/Konstantinidis_4.pdf,
καπνεργατών είναι σε πολύ δυσμενή θέση και έτσι οργανώνεται άλλη μια απεργία. Η πόλη
είναι σε έκρυθμη κατάσταση και τα γεγονότα παίρνουν άσχημη τροπή138. Πρόκειται για ένα
γεγονός στο οποίο θα αναφερθούμε αργότερα εκτενέστερα.
Η δεύτερη περίοδος των αγώνων ήταν ακόμα πιο έντονη μιας και συνδυάστηκε με τη διεθνή
οικονομική κρίση, το «Κραχ» της Αμερικής. Το 1929, η οικονομική κρίση σε συνδυασμό με
μια αρρώστια που εμφανίστηκε στα καπνά έκανε την κατάσταση απελπιστική για τους
καπνεργάτες139. Η καπνοπαραγωγική διαδικασία αντιμετωπίζει πολύ μεγάλα προβλήματα και
οι καπνεργάτες φτάνουν σε τραγικές καταστάσεις προκειμένου να διασφαλίσουν την
επιβίωση τους. Παράλληλα πολλά γεγονότα λαμβάνουν ακόμα και αντισημιτικές διαστάσεις
με αποτέλεσμα η κατάσταση να γίνεται ακόμα χειρότερη140. Αυτό μάλλον οφείλεται στο
γεγονός πως οι Εβραίοι πέρα από τη θρησκευτική διαφοροποίηση συσχετίστηκαν και με το
προοδευτικό καπνεργατικό – εργατικό κίνημα, όπως και τον κομουνισμό141.
Το 1933, νέα προβλήματα αντιμετωπίζουν οι καπνεργάτες. Καπνέμποροι και κυβέρνηση,

προκειμένου να μειώσουν το κόστος επεξεργασίας του καπνού, εισάγουν την «τόγκα» και
πολλοί δεγκτζήδες χάνουν τη δουλεία τους142. Στις 27 Ιουλίου του 1933, κινήσεις
καπνεργατών οργανώθηκαν στη Δράμα, στην Κομοτηνή αλλά και στην Ξάνθη, όπου 214
καπνεργάτες κλείστηκαν στο εργοστάσιο του Μισσιριάν ζητώντας την αποδοχή των
αιτημάτων τους. Ο στρατός και η χωροφυλακή εμφανίστηκαν και η ογκώδης αυτή
διαδήλωση διαλύθηκε με την επιβολή βίας143. Το τέλος της επεξεργασίας του καπνού εκείνου
του έτους βρίσκει την Ξάνθη να αντιμετωπίζει το τεράστιο πρόβλημα της ανεργίας καθώς
πολλοί καπνεργάτες αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την εργασία τους μιας και το σύστημα
της τόγκας επέβαλλε την εργασία γυναικών και όχι ανδρών144. Τα επόμενα χρόνια οι
διαδηλώσεις είναι όλο και πιο έντονες. Διαπιστώνεται λοιπόν πως το καπνεργατικό κίνημα
ήταν πολύ σημαντικό, οι καπνεργάτες χωρίζονταν σε δυο παρατάξεις, τη συντηρητική και
την κομμουνιστική, που άλλοτε συνεργάζονται άλλοτε πάλι έρχονται σε αντιπαράθεση145.
138
139
140
Κωνσταντινίδης, «Πτυχές του Καπνεργατικού Κινήματος», 39.
141
142
143
144
145
Στο ίδιο 43.
6.2 Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.)
Η ίδρυση της Σ.Ε.Κ.Ε. προήλθε ως μια κίνηση απέναντι σε όλα όσα συνέβαιναν στον χώρο
του καπνεμπορίου. Η ηγεσία της Π.Α.Σ.Ε.Γ.Ε.Σ. έχοντας κατανοήσει ότι οι συνεταιριστικές
συνθήκες δεν ήταν οι κατάλληλες, προχώρησε στο βήμα της δημιουργίας της Σ.Ε.Κ.Ε.
αποδίδοντας σε εκείνη κοινωφελή υπόσταση επιδιώκοντας να καλύψει τις όποιες δυσκολίες
αλλά παράλληλα να συμβάλλει σε νέες κινήσεις146.
Η ιδέα αυτή υπήρξε δέκτης ευρείας αποδοχής από πολλές καπνικές ενώσεις και
συνεταιρισμούς ενώ κατά τη διάρκεια της σύσκεψης που διενεργήθηκε στην Καβάλα,
συμμετείχαν οι Πρόεδροι και οι Διευθυντές των Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών
ολόκληρης της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας με την παρουσία πολλών μελών των
συμβουλίων και πολλών άλλων. Εκεί επίσης ορίστηκε το καταστατικό, η λειτουργία και η
συγκρότηση της Σ.Ε.Κ.Ε. δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα κυρίως στη νομική της μορφή και στο
σχηματισμό του μετοχικού κεφαλαίου της Σ.Ε.Κ.Ε.147.
Ο σκοπός της ήταν να αποτελέσει το κύριο όργανο άμυνας και προστασίας του καπνού χωρίς
όμως αυτό να συνεπάγεται πως αποτέλεσε την άμεση λύση του καπνικού ζητήματος αλλά
αποσκοπούσε στο να πραγματοποιεί υποδείξεις κατάλληλες με σκοπό να βρεθεί μια
ικανοποιητική λύση στο καπνικό ζήτημα. Επίσης, υποσχόταν να έρθει σε επαφή με τη Διεθνή
Καπναγορά, την Καπνοβιομηχανία και τις Συνεταιριστικές Οργανώσεις, ώστε να διευρύνει
τους χώρους κατανάλωσης του ελληνικού καπνού148. Χαρακτηριστικά στην εγκύκλιο της
Σ.Ε.Κ.Ε. αναφέρεται: «Πρέπει να σταματήσει η μεγάλη και μοναδική αδικία εις βάρος του
Εθνικού μας προϊόντος, του Καπνού», παρουσιάζοντας ποια θα ήταν η βασική της
μέριμνα149.
Όπως επίσης ορίζει η Εγκύκλιος, οι βασικές εργασίες της θα αποτελούσαν:
α) το εμπόριο του καπνού
β) οι εργασίες κατ’ εντολή και για λογαριασμό τρίτων
γ) η ίδρυση Καπνοβιομηχανιών
146
Βασίλειος Ιλαντζής, Σ.Ε.Κ.Ε. και καπνός, (Αθήνα: ΠΑΝΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ,1973), 62.
147
148
149
δ) η παροχή υπηρεσιών στις Συνεργατικές Οργανώσεις, που θα ασχολούνται με εργασίες από

κοινού συμφέροντος, της επεξεργασίας και πώλησης καπνών για λογαριασμό των μελών
τους και τέλος
ε) την παροχή πληροφοριών και κατατόπισης150.
Το 1924, η Σ.Ε.Κ.Ε. μπήκε στο τελικό στάδιο της οργανωτικής της προσπάθειας παρά της
όποιες δυσκολίες έχοντας καταφέρει να αποτελεί μια οργάνωση απόλυτα εκσυγχρονισμένη
που δρούσε στον τομέα του καπνού και θα μπορούσε να ανταγωνιστείς αντίστοιχες
επιχειρήσεις σε διεθνή κλίμακα151. Παράλληλα, κατάφερε πολλά πράγματα στον τομέα της
εσωτερικής οργάνωσης και της λειτουργίας, στον τομέα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεως
όπως και στον τεχνικό εξοπλισμό152.
Παράλληλα η Σ.Ε.Κ.Ε. πέρα από την προώθηση των ελληνικών καπνών σε χώρες του
εξωτερικού είχε και κοινωνική δράση. Αποφάσισε λοιπόν, την καθιέρωση υποτροφιών που
θα δίνονταν στα παιδιά καπνοπαραγωγικών οικογενειών, που δεν είχαν την οικονομική
άνεση προκειμένου να καταφέρουν να σπουδάσουν153. Χαρακτηριστικά στην εισήγηση
αναφέρεται: «Δυστυχώς, η οικονομική ανέχεια, η οποία μονίμως μαστίζει τους αγροτικούς
πληθυσμούς, τους αποστερεί της δυνατότητος να μορφώσουν τα παιδιά των και έτσι χιλιάδες
νέων, οι οποίοι διαθέτουν όλα τα προσόντα πνευματικά και ηθικά, που θα ημπορούσαν με
μιαν ανωτέραν μόρφωνιν κλασικήν ή τεχνικήν να αναδειχθούν, να καθέξουν σπουδαίας
θέσεις εις την οικονομικήν και κοινωνικήν μας ζωήν και να προσφέρουν με ανιδιοτέλειαν
τας υπηρεσίας των εις το Έθνος και τον λαόν, είτε χάνονται μέσα εις το σκότος της αμάθειας,
είτε τους παρασύρει η ημιμάθεια προς επαγγέλματα και κατευθύνσεις, που ασκούν
αρνητικήν επίδρασιν εις την προσπάθειαν προς χειραφέτησιν και ευημερίαν του αγροτικού
πληθυσμού και του κοινωνικού συνόλου»154. Επιπλέον, στη συνεδρίαση της 9ης Ιουλίου 1949
αποφασίστηκε και οργανώθηκε η λειτουργία οικοτροφείων στην Αθήνα και στη
Θεσσαλονίκη όπως και η διενέργεια βοηθητικών μαθημάτων να διασφαλιστεί ώστε η
πρόσβαση των νέων στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα155. Ολοκληρώνοντας, αυτή την
κοινωφελή της προσπάθεια, κατά τακτά χρονικά διαστήματα, προσλάμβανε για
150
151
152
153
154
155
ικανοποιητικό χρόνο ως δόκιμους υπαλλήλους, υπότροφους που είχαν ολοκληρώσει τις

σπουδές τους διασφαλίζοντας έτσι την επαγγελματική τους αποκατάσταση156.
156
7. Η μνήμη του καπνού στην Ξάνθη σήμερα
7.1. Ο χαρακτηρισμός του οικισμού της Παλιάς Πόλης ως διατηρητέο – νέα χρήση
Οποιαδήποτε προσπάθεια γίνει σε μια πόλη επιδιώκοντας την προστασία της εικόνας
διάφορων οικιστικών σημείων θα είναι μια απόφαση πολεοδομικής πολιτικής και θα
αποσκοπεί στη διατήρηση του περιβαλλοντικού και πολιτιστικού χαρακτήρα μιας πόλης.
Ουσιαστικής σημασίας θα είναι σε όλο αυτό το εγχείρημα η συμβολή του Δήμου και της
Διοίκησης γενικότερα αλλά παράλληλα η ενεργή συμμετοχή και αποδοχή των κατοίκων της
περιοχής157.
Ειδικότερα τέτοιες δραστηριότητες έγιναν πολύ πιο έντονες μετά το τέλος του Β’
Παγκόσμιου Πολέμου καθώς οι καταστροφές ήταν πολύ εκτεταμένες και δημιουργήθηκε
έντονος προβληματισμός γύρω από τη συντήρηση και διατήρηση της ιστορικής
κληρονομιάς. Έτσι, διεθνείς οργανισμοί η UNESCO, ICOSMOS και το Συμβούλιο της
Ευρώπης συνεργάστηκαν και μορφοποίησαν τους τρόπους παρέμβασης. Πιο συγκεκριμένα,
με το Χάρτη της Βενετίας (1964) και με τη Διακήρυξη του Άμστερνταμ (1975) καθορίζονται
όροι όπως το μνημειακό σύνολο αλλά και της ολοκληρωμένης διατήρησης αντίστοιχα και
επιτυγχάνεται έτσι ο νέος τόπος πολεοδομικής παρέμβασης, αποσκοπώντας πέρα από τη
διατήρηση της περιοχής και τη δημιουργία ενός τρόπου ζωής μέσα σε αυτή ώστε να μπορούν
να βρουν οι άνθρωποι την ταυτότητα τους158. Τέτοιες αντίστοιχες κινήσεις έγιναν και σε
άλλες περιοχές διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών προσπαθώντας και εκεί να προστατευτούν τα
οικιστικά κέντρα και τα οικιστικά σύνολα.
Το 1975, η Πολιτεία ενδιαφέρεται για την περιοχή της Θράκης επιχειρώντας την ανάπτυξη
της περιοχής γενικότερα. Παρατηρήθηκε αύξηση του πληθυσμού κυρίως λόγω της τάσης
αστυφιλίας ενώ γίνονταν προσπάθειες για την οικιστική διεύρυνση της Ξάνθης και την
πολεοδομική αναπροσαρμογή της πόλης. Το σύγχρονο κομμάτι, που διαμορφώθηκε γύρω
στο 1923 και το παλιό που οικοδομήθηκε σχεδόν εκ νέου μετά τον σεισμό
αλληλοσυμπληρώνονταν. Το 1939, όμως έγινε μια προσπάθεια εξυγίανσης με την εφαρμογή
νεωτεριστικών στοιχείων που περισσότερο οδήγησαν στην αλλοίωση της περιοχής παρά στη
157
Καρανίκας κ.ά. «Μελέτη για την προστασία- », 148.
158
Στο ίδιο, 148-149.
βελτίωση της. Χαράχτηκαν νέοι δρόμοι οι οποίοι είχαν ως αποτέλεσμα το γκρέμισμα παλιών
κτηρίων159.
Αρχικά, οι κάτοικοι και οι ιδιοκτήτες κατοικιών της Παλιάς Πόλης έχοντας στο πλευρό τους
εκπροσώπους του Δήμου και του Νομού αλλά και πολλούς άλλους τοπικούς συλλόγους και
φορείς επιζητούσαν τη μη διατήρηση του παραδοσιακού οικισμού. Καθοριστικής σημασίας,
για να αλλάξει η μέχρι τότε ισχύουσα άποψη περί τροποποίησης του οικισμού, ήταν η
επίσκεψη του Μάνου Χατζιδάκι στην Ξάνθη και η έκφραση επαίνων για τη διατήρηση της
Παλιάς Πόλης160. Οι αντιδράσεις αυτές είχαν ως επακόλουθο την απομάκρυνση πληθυσμού
από τη συγκεκριμένη περιοχή161. Μετά την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και
τη χρηματοδότηση που δέχθηκαν πραγματοποιήθηκαν κάποια έργα αποκατάστασης κάποιων
κτιρίων. Στη συνέχεια έγιναν διάφορες κινήσεις προκειμένου να αναδειχθεί η ιστορική,
πολιτιστική και οικονομική αξία του οικισμού σε συνδυασμό και με την καθιέρωση των
«Γιορτών Παλιά Πόλης»162. Η περιοχή λοιπόν αποκτά και πάλι ζωή, η περιοχή προκαλεί το
αγοραστικό ενδιαφέρον ιδιωτών, οι οποίοι αγοράζουν κατοικίες, τις επιδιορθώνουν και τις
χρησιμοποιούν για ιδιοκατοίκηση. Παράλληλα παρατηρείται και κίνηση εμπορικής φύσεως
μιας και εντάσσονται σε αυτό το κομμάτι της πόλης νέες εμπορικές δραστηριότητες163.
Την περίοδο επί νομαρχίας του Κωνσταντίνου Θανόπουλου, γίνονται διάφορες προσπάθειες
και διαδικασίες προκειμένου να διατηρηθεί ο οικισμός της Παλιάς Πόλης ως ένας
παραδοσιακός οικισμός παρά τις όποιες αντιδράσεις των κατοίκων. Χαρακτηριστικά για τη
σημασία αυτής της κίνησης παρατίθεται απόσπασμα από την πρόταση των αρχιτεκτόνων, Α.
Μπακιρτζής και Άννας και Ανδρέα Κουράκη που εισηγήθηκαν τη διατήρηση του οικισμού:
«Η προσπάθεια αυτή είναι μια έκφραση της ανάγκης ενός νέου κοιτάγματος των
πολιτιστικών αξιών της ιστορικής περιοχής της πόλης, που δημιουργήθηκαν μέσα στη
μακρόχρονη πορεία του Ελληνισμού στον τόπο και που σήμερα με τις αυξανόμενες ταχύτητα
πιέσεις εκβιομηχάνισης και επέκτασης της πόλης, αντιμετωπίζουν το φάσμα της
ολοκληρωτικής εξαφάνισης τους. Η ιστορική πόλη που αναπτύχθηκε μέσα σε πορεία
αιώνων, παρέχει μνήμες, που μπορεί να μην ιστορικοποιηθούν στο χώρο της επιστήμης όμως
– και το σημαντικότερο- αποτελούν βίωμα των κατοίκων της και συντελούν στην
159
Κωνσταντίνος Θανόπουλος, «Η διάσωση του παραδοσιακού οικισμού της Ξάνθης», στο Ξάνθη, η πόλη με τα
χίλια χρώματα, επιμ. Δημήτρης Μαυρίδης (Ξάνθη: Δήμος Ξάνθης, ΠΑΚΕΘΡΑ 2007), 115-116.
160
161
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά»,35.
162
Θανόπουλος, «Η διάσωση του παραδοσιακού», 116.
163
Σπανού, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά»,35.
πνευματική ακτινοβολία που δύσκολα συναντιέται στις καινούργιες πόλεις, που

δημιουργήθηκαν απ’ τις τάσεις της νέας εμπορευματικής κοινωνίας μετά την απελευθέρωση,
αντίθετα με τις ιστορικές πόλεις που απ’ το κύτταρο του σπιτιού μέχρι την πόλη ολόκληρη
δημιουργήθηκαν σαν αποτέλεσμα των αναγκών του ανθρώπινου δυναμικού τους και σαν
έκφραση ενός τρόπου ζωής βαθιά ριζωμένου στην παράδοση και στον τόπο»164. Το
επιθυμητό αποτέλεσμα δεν άργησε να έρθει μιας και επιτεύχθηκε η νομική εξασφάλιση και
καταχώρηση της διατηρήσεως του παραδοσιακού χαρακτήρα της πόλης (ΦΕΚ 661, Τ. Β.
17/5/76) προτού προλάβουν να προκληθούν ανεπανόρθωτες αλλοιώσεις και σύγχρονες
προσθήκες στον πολεοδομικό ιστό στο παλιό κομμάτι της πόλης165.
Κατά τη διάρκεια μιας μελέτης με σκοπό την καταγραφή αλλά και την προσπάθεια να
προστατευτεί ο διατηρητέος οικισμός εντοπίστηκαν 1120 κτίσματα που ανήκουν βάση των
διαφόρων κατασκευών στα διατηρητέα και 73 τα οποία ανήκουν στα κτίσματα που
συμβάλλουν στην ομαλή μετάβαση από τη σύγχρονη πόλη στο διατηρητέο τμήμα166.
Επισημαίνεται πως στα πλαίσια της αποκατάστασης θα πρέπει να ενταχθούν και άλλα
στοιχεία της περιοχής όπως περίβολοι, βρύσες, σκαλιά167. Παράλληλα, υπάρχει ένα
προεδρικό Διάταγμα του 1995 (ΦΕΚ 1037/Δ’11.09.1996, ΦΕΚ 1097/Δ΄/ 14.12.1995) στο
οποίο ορίζεται ξεκάθαρα ποιες μπορούν να είναι οι επιτρεπτές παρεμβάσεις και χαρακτηρίζει
τα διατηρητέα κτίρια168.
7.2 Η χρήση των αρχοντικών των καπνεμπόρων
Ο οικισμός της Παλιάς Πόλης μετά την παρακμή του καπνεμπορίου παρουσίασε στοιχεία
εγκατάλειψης. Κύριος λόγος ήταν ο σχηματισμός του σύγχρονου τμήματος της πόλης σε
συνδυασμό με το γεγονός της δυσκολίας που σχετιζόταν με την πρόσβαση στον οικισμό.
Σταδιακά όμως πολλές κατοικίες αγοράστηκαν κατά κύριο λόγο από μουσουλμάνους,
ανακαινίστηκαν και κατοικήθηκαν από τους ίδιους. Η Παλιά Πόλη άρχισε και πάλι να
παίρνει ζωή.
164
Ευάγγελος Πεντάζος, «Ξάνθη, Το χρονικό της κήρυξης, τα προβλήματα του παραδοσιακού οικισμού και η
αντιμετώπιση τους. Θρακικά Χρονικά, τχ. 35 (1979): 26-27.
165
Γεώργιος Λαββάς, «Η διατήρηση της παλιά πόλης της Ξάνθης: Αισιοδοξία με κινδύνους!», Θρακικά
Χρονικά, τχ. 35 (1979), 13.
166
Θεοχαρίδου, «Παλιά Ξάνθη, Το παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα, 179.
167
168
Βραχλιώτη, «Branding Κτιρίων με ιστορική κληρονομιά», 69.
Όταν ο οικισμός ανακηρύχθηκε διατηρητέος τα αρχοντικά άρχισαν σταδιακά να

ανακαινίζονται σύμφωνα και με τις εισηγήσεις που ίσχυαν. Αρκετά κτίρια
χρησιμοποιήθηκαν από τον Δήμο Ξάνθης.
Πιο συγκεκριμένα στις δίδυμες κατοικίες του Κουγιουμτζόγλου στεγάστηκε το Λαογραφικό

Μουσείο της Ξάνθης (Εικόνα 9) το οποίο είναι το στολίδι της περιοχής εξαιτίας της
αρχιτεκτονικής του, των τοιχογραφιών του και αποτελεί μια μαρτυρία της κοινωνικής και
οικονομικής ανάπτυξης που παρουσίασε η πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα.
Εικόνα 9. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Κουγιουμτζόγλου (Λαογραφικό
Μουσείο Ξάνθης) (πηγή: https://www.fex.org.gr/laografiko-istoriko-moyseio-ksanthis )
Δίπλα στις δίδυμες κατοικίες υπάρχει ακόμα ένα αρχοντικό της οικογενείας
Κουγιουμτζόγλου, το οποίο αποτέλεσε δωρεά στον Δήμο Ξάνθης. Το 1984 και παρά την
αρχική μελέτη να στεγαστεί εκεί ένα ανθρωπολογικό μουσείο, τη μετέπειτα απόφαση να
χρησιμοποιηθεί ως χώρος προώθησης των ζητημάτων της Παλιάς Πόλης, σήμερα στεγάζεται
κάποιο τμήμα των υπηρεσιών του Δήμου Ξάνθης (Εικόνα 10).
(α) (β)
Εικόνα 10. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Κουγιουμτζόγλου: (α) πριν και (β)
μετά τις εργασίες αποκατάστασης (πηγή: προσωπική συλλογή)
Στην αρχή του ίδιου δρόμου σε ένα άλλο αρχοντικό, που ανήκει από το 1993 στο Δήμο
Ξάνθης, έχει στεγαστεί η Δημοτική Πινακοθήκη169 (Εικόνα 11), όπου κατά τη διάρκεια
ολοκλήρου του έτους υπάρχουν διάφορες εκθέσεις και κατά τη διάρκεια των Γιορτών της
Παλιάς Πόλης διενεργούνται εκθέσεις και στον εξωτερικό – αύλιο χώρο του αρχοντικού.
Εικόνα 11. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης της Δημοτικής Πινακοθήκης (Αρχοντικό Καλευρά)
(πηγή: https://www.emtgreece.com/el/monuments/dimotiki-pinakothiki-xanthis )
169
Καλλιόπη Τζανόγλου, «Τοπική Αυτοδιοίκηση και τουρισμός. Το χθες, το σήμερα και το αύριο του
τουρισμού, η συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης ως μοχλός ανάπτυξης – ευημερίας στο Δήμο Ξάνθης
δεδομένης της οικονομικής κρίσης», (Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, 2016), 24
https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/2975 (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
Στην άλλη μεριά του δρόμου δεσπόζει το αρχοντικό του καπνέμπορου Φωκίωνα
Καραδήμογλου (Εικόνα 12). Κτίστηκε το 1925. Στη θέση αυτή, από τα μέσα του
προηγούμενου αιώνα υπήρχε το θέατρο Απόλλων, που φιλοξένησε μεγάλες καλλιτεχνικές
προσωπικότητες. Το θέατρο όμως κάηκε και στη θέση του κατασκευάστηκε το κτίριο που
αναφερόμαστε. Είναι διώροφο και έχει τρεις ορατές όψεις. Χαρακτηριστικά των όψεων είναι
οι γωνιαίες διαμορφώσεις, από την πλευρά της παρόδου, που καταλήγουν σε πυργίσκους. Τα
αψιδωτά ανοίγματα είναι τοποθετημένα σε κατακόρυφους άξονες και πλαισιώνονται με
ανάγλυφες διακοσμήσεις. Στα ανοίγματα του ορόφου, αντιστοιχεί μικρός εξώστης που
στηρίζεται σε διακοσμητικά φορούσια. Γύρω από τη στέγη προβάλλει γείσο που το
υποβαστάζουν μικρά διακοσμητικά φορούσια, στα ενδιάμεσα των οποίων υπάρχει οδοντική
ταινία. Κάτω από αυτή υπάρχουν ανάγλυφα γεωμετρικά μοτίβα. Τη δεκαετία του ‘80
λειτούργησε ως χώρος τέχνης Γκέρμαν εφόσον ήταν ιδιοκτησία της Ανθής Γκέρμαν. Σήμερα
στεγάζει το γραφείο Πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών.
Εικόνα 12. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Φωκίωνα Καραδήμογλου (Γραφείο
Πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών) (πηγή: http://wikimapia.org/28269319/el/%CE)
Υπήρξε επίσης η περίπτωση ενός άλλου καπνέμπορου του οποίου το αρχοντικό ανήκει
σήμερα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης όπως και η καπναποθήκη του (Εικόνα 13).
Σύμφωνα με τον Νομάρχη Ξάνθης και την Ε/21312/9-10-97 απόφαση προχώρησε στην
αναγκαστική απαλλοτρίωση του κτιρίου. Κατ’ επέκταση οι ιδιόκτητες έχασαν την κυριότητα
της αποθήκης, παίρνοντας τη νόμιμη αποζημίωση. Αιτιολογία της Νομαρχίας για αυτή την
κίνηση ήταν να στεγαστεί εκεί τομέας των Υπηρεσιών του Νομαρχιακού Ταμείου. Σήμερα,
στο κτίριο στεγάζεται το ιδιωτικό μουσουλμανικό Γυμνάσιο και Λύκειο της πόλης 170.
Εικόνα 13. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του ιδιωτικό μουσουλμανικό Γυμνάσιο και
Λύκειο της πόλης (Ιδιοκτησία ΔΠΘ) (πηγή: https://empros.gr/tag/meionotiko-gymnasio-lykeio-ksanthis/ )
Τέλος, η «οικία του Χατζηδάκι» το 2003 προκηρύχθηκε σε διαγωνισμό η αποκατάσταση του

(Εικόνα 14). Το 2014, οι εργασίες ολοκληρώθηκαν και από τον Απρίλιο του 2016 άνοιξε τις
πόρτες του στο κοινό ως «Πολυχώρος Τέχνης και Σκέψης». Τα ισόγεια καταστήματα έχουν
προβλεφθεί ως χώροι εκμάθησης μουσικών οργάνων ενώ στο τελευταίο όροφο έχει
προβλεφθεί η δημιουργία ενός χώρου εστίασης που να σχετίζεται με τον χώρο.
170
Θωμάς Εξάρχου, Ξάνθη Οι καπναποθήκες της, (Ξάνθη: Νομαρχία Ξάνθης, 2007), 223.
(α) (β)
Εικόνα 14. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Αρχοντικού Ισσαάκ Ντάνιελ (οικία Μ.
Χατζιδάκι) (α) πριν και (β) μετά τις εργασίες αποκατάστασης (πηγή: https://m.naftemporiki.gr/story/1636465 )
Σήμερα, πέρα από τα προαναφερθέντα κτίρια, πολλά ακόμα αρχοντικά της πόλης έχουν
αλλάξει χρήση και αποτελούν χώρους εστίασης, ξενώνες, χώρους συλλόγων, σε έναν
στεγάζεται το Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης. Πολλά, όμως, διατηρούν την ιδιότητα τους ως
κατοικίες δίνοντας μια πολύ ιδιαίτερη νότα στην περιοχή. Δεν είναι όμως λίγα και εκείνα που
εξακολουθούν να στέκονται ανίκητα από τον χρόνο και χωρίς δυστυχώς να έχουν γίνει
κινήσεις και μελέτες προκειμένου να αποκατασταθούν και να πάρουν και πάλι ζωή (Εικόνα
15).
Εικόνα 15. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης εγκαταλελειμμένου αρχοντικού στο οποίο δεν έχει
γίνει αποκατάσταση (πηγή: https://www.xanthipress.gr/2012-06-13-20-16-17/ )
7.3. Η αλλαγή χρήσης των καπναποθηκών
Τα βιομηχανικά κτίρια δεν θα έπρεπε να θεωρούνται απομεινάρια του παρελθόντος αλλά ένα
ζωντανό μνημείο, διατηρημένα και προσαρμοσμένα στα νέα δεδομένα του χώρου, μπορούν
να συνεισφέρουν στην αναμόχλευση της μνήμης και στην ανασύνθεση της εικόνας της
πόλης. Γενικότερα, τα βιομηχανικά κτίρια στην Ελλάδα έχουν διασωθεί, είτε λόγω της θέσης
τους στις εκτός σχεδίου περιοχές και στις όχι τόσο ανεπτυγμένες περιοχές μιας πόλης, είτε
σχετίζονταν με κάποιο περίπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Η χρήση των βιομηχανικών
κτιρίων είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα μιας και τα βιομηχανικά κτίρια καταλαμβάνουν
μεγάλες εκτάσεις και μπορούν πολύ εύκολα λόγω της αξίας τους να κατεδαφιστούν και να
χρησιμοποιηθούν ως οικόπεδα. Παράλληλα, επειδή αυτά τα κτίρια είναι συνυφασμένα με την
οικονομική - πολιτιστική ανάπτυξη και την ταυτότητα μιας περιοχής, που όμως ακόμα και αν
η δράση σε αυτά τα κτίρια περιοριστεί, είναι πάντα ένα πρόβλημα ο επαναπροσδιορισμός της
χρήσης τους171.
Συνήθως προτείνεται αυτοί οι χώροι να χρησιμοποιηθούν με σκοπό την αναβίωση

παλιότερων δραστηριοτήτων όπως της υφαντουργίας ή της επεξεργασίας του καπνού. Άλλη
πρόταση είναι να αποτελέσουν χώρους προβολής και προώθησης κάποιου τοπικού προϊόντος
ενισχύοντας την τοπική παραγωγή και δραστηριότητα. Ο πιο συνήθης τρόπος αξιοποίησης
αυτών των χώρων είναι η προσπάθεια στέγασης άλλων κατοικιών σε αυτά, παραδοσιακών
αγορών, καταστημάτων αναψυχής ακόμα και εκπαιδευτικών εγκαταστάσεων πάντοτε όμως
μετά την προσπάθεια ένταξης αλλά και χαρακτηρισμού των κτιρίων ως διατηρητέα172.
Τα κτίρια των καπναποθηκών της Ξάνθης στο σύνολό τους εγκαταλείφθηκαν μετά την
παρακμή του εμπορίου του καπνού. Πιο συγκεκριμένα σήμερα σώζονται 34 συγκροτήματα
που σχετίζονται με τον καπνό. Από αυτά 13 καπναποθήκες και 3 καπνεργοστάσια βρίσκονται
στην περιοχή που κατά κύριο λόγο λάμβανε χώρα η δραστηριότητα του καπνού.
Παρόλο όμως που το 1976 ο πυρήνας της Παλιάς Πόλης είχε κηρυχθεί από το Υπουργείο
Πολιτισμού ως «τόπος χρήζων ειδικής κρατικής προστασίας» το οποίο ακύρωνε την
απόφαση του 1939 για ευθυγράμμιση δρόμων και την καταστροφή αρχοντικών ή άλλων
κτιρίων ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας, δεν συνέβη το ίδιο με την περιοχή των
καπναποθηκών. Η πρόταση προστασίας και ανάδειξης γενικότερα οικιστικών συνόλων και
κτιρίων στην Ξάνθη δεν ήταν ευρείας αποδοχής αλλά αντιθέτως δυσφημίστηκε τόσο από το
171
Ρουκούνης, «Οι Καπναποθήκες της Ξάνθης», 84.
172
κράτος όσο και από τις τοπικές ομάδες διοίκησης. Κατά συνέπεια, δεν έγιναν κινήσεις
διατήρησης των συγκεκριμένων βιομηχανικών κτιρίων οδηγώντας πολλά από αυτά σε
πώληση, δόθηκαν αντιπαροχή, κατεδαφίστηκαν ή και ανοικοδομήθηκαν. Στην περιοχή αυτή
8 συγκροτήματα έχουν κατεδαφιστεί και στη θέση τους έχουν κτιστεί πολυώροφες
οικοδομές173.
Ένα κτίριο στην περιοχή των καπναποθηκών, που είχε υποστεί την πυρκαγιά, ανήκε στη
νομαρχία Ξάνθης, επισκευάστηκε, κάνοντας διάφορες παρεμβάσεις διατηρώντας το
εξωτερικό κέλυφος του κτιρίου μιας και αυτό δεν είχε υποστεί ζημιές από την πυρκαγιά.
Εσωτερικά μιας και ο ξύλινος σκελετός είχε καταστραφεί, αντικαταστάθηκε και υπήρχε η
μελέτη να στεγαστεί εκεί το μουσείο καπνού174. Οι εργασίες έχουν ολοκληρωθεί και
αναμένεται κάποια στιγμή και η λειτουργία του μουσείου (Εικόνα 16)
Εικόνα 16. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Μουσείου Καπνού (πηγή:
https://www.xanthipress.gr/mouseio-kapnoy-savvidaw/ )
Μια καπναποθήκη, μετά την αποκατάσταση της, λειτουργεί μέχρι και σήμερα ως ΚΑΠΗ
(Εικόνα 17) και άλλη χρησιμοποιείται από το Αντικαρκινικό Ινστιτούτο, ώστε να
παραχωρηθεί σε πολιτιστικό σύλλογο και να διενεργούνται εκεί οι διάφορες δράσεις του175.
173
Πατρίκιος, «Η περιοχή των καπναποθηκών στην Ξάνθη», 615.
174
175
Εικόνα 17. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του κτιρίου ΚΑΠΗ Ξάνθης (πηγή:
https://www.cityofxanthi.gr/enimerosi/nea/press/ )
Τέλος ενδιαφέρον έχει η περίπτωση του συγκροτήματος των καπναποθηκών που ανήκε στο
Οθωμανικό Μονοπώλιο Regie. Το 1939 έρχεται στα χέρια του τελευταίου ιδιώτη ιδιοκτήτη,
του Τακβόρ Τακβοριάν. Την περίοδο 1946-1949 το μπροστινό κομμάτι της καπναποθήκης
λειτούργησε ως στρατιωτικό νοσοκομείο, ενώ στο πίσω κομμάτι συνεχιζόταν η επεξεργασία
του καπνού. Κατά τα έτη 1954-1968 στο μπροστινό κομμάτι και πάλι στεγάζονταν γραφεία
της Νομαρχίας, ενώ το πίσω τμήμα ήταν στα χέρια της Σ.Ε.Κ.Ε., που ιδρυτής της τότε ήταν ο
Αλέξανδρος Μπαλτατζής. Κατά το 1978-1986, στεγάζονται εκεί εργαστήρια του
Πανεπιστημίου176 και από το 1996 έχει περιέλθει στην ιδιοκτησία του Δήμου Ξάνθης.
Υπήρχαν πολλές εισηγήσεις και σκέψεις για το συγκεκριμένο κτίριο αλλά υπήρχαν και
πολλά οικονομικά εμπόδια. Ο Δήμος καταλήγει λοιπόν, να παραχωρήσει ένα τμήμα του
κτιρίου για τις στεγαστικές ανάγκες της υπερ-νομαρχίας Δράμας - Καβάλας - Ξάνθης. Το
2007, πραγματοποιήθηκε μια μελέτη και το ανατολικό τμήμα παραδόθηκε στο Ίδρυμα
Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης (Εικόνα 18), το οποίο θα αναλάμβανε με δικούς του
πόρους την αποκατάσταση και την επαναλειτουργία του χώρου. Τελικά, η διαδικασία
αποκατάστασης πραγματοποιήθηκε αλλά για το 1/3 του κτιρίου γιατί το κόστος της
αποκατάστασης ήταν πολύ μεγάλο. Πρέπει να αναφερθεί πάντως το γεγονός πως τα
συνεργεία τα οποία εργάσθηκαν πραγματοποιήσαν πολλές αστοχίες και αυθαιρεσίες177.
(α) (β) (γ)
Εικόνα 18. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης καπναποθηκών (α) ΠΑΚΕΘΡΑ, (β – γ)
Καπναποθήκη Ρεζή (πηγή: (α) https://www.fthrace.gr/index.php/facilities/tobacco-warehouse
(β-γ) https://www.fthrace.gr/index.php/facilities/facilities-12
Στην περιοχή αυτή έχουν γίνει μέχρι σήμερα κινήσεις που ανέδειξαν τα συγκεκριμένα κτίρια
και άλλες που την υποβάθμισαν. Ειδικότερα, το 2001 υπήρξε η περίπτωση εμπρησμού σε
κτίριο που είχε κριθεί διατηρητέο, ενώ το 1999 η τοποθέτηση των ΚΤΕΛ από τον δήμο
Ξάνθης σε μέρος που περιτριγυρίζεται από συγκροτήματα καπναποθηκών οδήγησε στην
αισθητική υποβάθμιση της περιοχής, αν και είχε γίνει εισήγηση για την ανάπλαση της
συγκεκριμένης περιοχής178. Επίσης, ο Δήμος Ξάνθης προκειμένου να τοποθετήσει ένα
προκατασκευασμένο κτίριο, θέλοντάς να χρησιμοποιηθεί ως νηπιαγωγείο, γκρέμισε ένα
βιομηχανικό κτίριο. Ενώ έως το 2000, είχαν αποκατασταθεί δυο καπναποθήκες, είχαν
επαναχρησιμοποιηθεί και έχουν λειτουργήσει.
176
177
178
Τέλος, στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το Εργατικό Κέντρο παλιότερα βρισκόταν
καπναποθήκη (εικόνα 19). Ανήκε σε γνωστό καπνέμπορο της περιοχής, ο οποίος στη
συνέχεια την πούλησε στη γερμανική εταιρεία καπνού «Ναμπολτζ Βενοτσάτα Ακα Γκι
Ταντέλιν Οριενταλ Ταμπάκεν», εταιρεία που θεωρήθηκε εχθρική βάσει των νόμων
1138/1949 και 1530/1950. Έτσι η καπναποθήκη περιήλθε στο Ελληνικό Δημόσιο, και το
1958 περιήλθε στην Εργατική Κατοικία. Το 1961 η καπναποθήκη γκρεμίζεται, στη θέση της
χτίζεται οικοδομή179.
Εικόνα 19. Φωτογραφική απεικόνιση της εξωτερικής όψης του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης και του
Μνημείου του Καπνεργάτη (πηγή: https://www.xanthipress.gr/sinechizete-katalipsi-sto )
7.4. Η προβολή του οικισμού της Παλιάς Πόλης μέσα από πολιτιστικές εκδηλώσεις
Η παρουσία των διαφόρων φεστιβάλ αποτέλεσαν κοινώς παράγοντας πολλών πόλεων της
Ελλάδας. Ο ρόλος των φεστιβάλ ήταν καθοριστικός για τις πόλεις που τα διοργάνωναν και
ήταν πάντα απαραίτητη η συμμετοχή και η συμβολή της εκάστοτε τοπικής αυτοδιοίκησης για
τη διοργάνωση τους άλλοτε βέβαια βοηθώντας στη διοργάνωση τους άλλοτε πάλι θέτοντας
προβλήματα180. Τα φεστιβάλ συμβάλλουν θετικά σε βασικούς τομείς, τον εκπαιδευτικό μέσω
της συμμετοχής διαφορετικών ομάδων και τις γνώσεις που αποκομίζουν από αυτά, το
179
Εξάρχου, Ξάνθη οι καπναποθήκες, 212.
180
Ντόρα Κόνσολα, Νικόλαος Γεώργιος Καραχάλης , «Πολιτιστική Δράση και Τοπική Ανάπτυξη: Τα φεστιβάλ
στις ελληνικές πόλεις της περιφέρειας», ανακοίνωση βασισμένη σε άρθρο στην Επετηρίδα “Cultural Policy and
Management” του Πανεπιστημίου Bilgi της Κωνσταντινούπολης, 2010 https://www.academia.edu/20
καλλιτεχνικό, με την προβολή της καλλιτεχνικής έκφρασης, τον κοινωνικό με την

ενδυνάμωση της κοινωνικής σύνδεσης, τον πολιτικό με την ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας
και τέλος τον οικονομικό δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας και πιο συγκεκριμένα
τονώνοντας οικονομικά περιοχές που χρειάζονταν προβολή181.
Είναι άξιο να αναφερθεί πως τα φεστιβάλ έχουν κατά κύριο λόγο κοινωνικό χαρακτήρα μιας
και σκοπός τους είναι η στήριξη της πολιτιστικής δραστηριότητας και να δοθεί η ευκαιρία σε
όλους να συμμετέχουν σε πολιτιστικά δρώμενα. Παράλληλα, η εικόνα της εκάστοτε πόλης
βελτιώνεται προβάλλοντας την τοπική ταυτότητα και υπερηφάνεια. Τέλος, είναι συχνό να
χρησιμοποιούνται ως ένα μέσο προβολής και προώθησης της πόλης, ως τουριστικός
προορισμός, ενώ δεν είναι και λίγες οι φορές που τα φεστιβάλ οδηγούν στη δημιουργία
ανταγωνισμού ανάμεσα σε όμορες πόλεις182. Η τοπική ιστορία μπορεί να συμβάλλει στην
προβολή ενός τόπου όπως και της καθημερινότητας του. Προς αυτή την κατεύθυνση τείνει η
ενασχόληση και το ενδιαφέρον των κατοίκων για πολιτιστικές εκδηλώσεις και δρώμενα, τα
οποία θα τους φέρουν πιο κοντά στην ιστορία του τόπου τους. Γίνεται οπότε πιο εύκολα
κατανοητό το πλαίσιο μέσα στο οποίο εμπεριέχεται η τοπική ιστορία, η προσωπική
ταυτότητα και πως όλα αυτά συνταιριάζονται με την ανάδειξη των τοπικών μνημείων και της
κουλτούρας.
Παράλληλα, με την ένταξη των τοπικών μνημείων σε διάφορες εκδηλώσεις αλλά και τη
δημιουργία διάφορων δρωμένων μέσα στα μνημεία διασφαλίζεται η μεγαλύτερης διάρκειας
παραμονή μέσα σε αυτά και έτσι έχουν οι επισκέπτες την ευκαιρία να περιηγηθούν μέσα στα
μνημεία183. Έτσι και η Ξάνθη ενέταξε αντίστοιχες τοπικές εκδηλώσεις προκειμένου να
αναδειχθεί η πόλη αλλά και η ιστορία της. Στην Ξάνθη υπάρχουν λοιπόν το Ξανθιώτικο
Καρναβάλι - Θρακικών Λαογραφικών Εορτών, το οποίο έχει μια πορεία πολλών δεκαετιών,
αποτελώντας τον κυριότερο θεσμό της πόλης. Οι πρώτες αναφορές στο έθιμο εντοπίζονται
σε φωτογραφίες της περιόδου 1923-1937184. Συγκεκριμένα έτος επανεμφάνισης του
συγκεκριμένου θεσμού αποτέλεσε το 1966, καθώς η οικονομική κρίση της μεταπολεμικής
εποχής, η παρακμή του καπνού αλλά και ο γενικότερος περιορισμός των οικονομικών
δραστηριοτήτων οδήγησε στην αναζήτηση νέων οικονομικών πόρων. Κατά συνέπεια, η
αναβίωση αυτού του παραδοσιακού θεσμού πραγματοποιήθηκε με στόχο την ανάδειξη της
181
Στο ίδιο.
182
Στο ίδιο.
183
184
Βασίλης Αιβαλιώτης, Σοφία Αδαμαντίδου, Σαμακώβ το μονηστεφές Πέραν των Ξανθίων (Ξάνθη: Δημοτική
Επιχείρηση Ανάπτυξης Ξάνθης, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 2007), 119.
πολιτιστικής κληρονομιάς και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας185. Η σημαντικότερη

επιδίωξη του Ξανθιώτικου Καρναβαλιού είναι η αναθεώρηση και η επαναχρήση του
δημόσιου χώρου, που αν και έχει χάσει τον αυθόρμητό του χαρακτήρα, καταφέρνει και πάλι
να δημιουργήσει νέες βιωματικές σχέσεις με τον χώρο186.
Έπειτα είναι οι Γιορτές της Παλιάς Πόλης, γιορτές που αναφερθήκαμε ελάχιστα πρωτύτερα.
Καθιερώθηκαν το 1991 και το όνομα των συγκεκριμένων γιορτών οφείλεται στο χώρο που
διεξάγονται, την Παλιά Πόλη της Ξάνθης187 προσπαθώντας με αυτό τον τρόπο να προβληθεί
ο οικισμός αλλά και ένα σημαντικό τμήμα της ιστορία της πόλης. Στόχος του συγκεκριμένου
θεσμού είναι να μην θεωρείται η Ξάνθη απλά μια ωραία πόλη ως «μουσείο», αλλά ως ένας
χώρος που συμβάλλει στη συγκρότηση τόπων μνήμης, τόπων χρήσης καθώς και στην
ανάδειξη και στον καθορισμό της πολιτισμικής ταυτότητας της πόλης, καταφέρνοντας να
παρουσιάσει την τοπική πολιτιστική ανάπτυξη σε έναν χώρο188, την Παλιά Πόλη, όπου την
περίοδο ακμής οι καπνέμποροι και οι καπνεργάτες επιδρούσαν και στην πολιτισμική εικόνα
της εποχής.
Σημαντική είναι και η συμβολή των Γιορτών της Νεολαίας, που βασίζονται κατά κύριο λόγο
στους μαθητές της πόλης. Τέλος, το Φεστιβάλ του Μάνου Χατζιδάκι ξεκίνησε το 1995 και
κατά τη διάρκεια του πραγματοποιούνται πολλές συναυλίες Ελλήνων καλλιτεχνών αλλά και
των Βαλκανικών χώρων189 αναδεικνύοντας τη μουσική δημιουργία και παραγωγή.
Κατά τη διάρκεια των Γιορτών Παλιάς Πόλης κυρίως, αλλά και των υπολοίπων, όλα τα
επισκέψιμα αρχοντικά ανοίγουν τις πόρτες τους προκειμένου οι επισκέπτες να έχουν τη
δυνατότητα να θαυμάσουν τα κτίρια και τον εσωτερικό τους διάκοσμο. Με αυτό τον τρόπο
τα κτίρια αυτά συμμετέχουν μέχρι και σήμερα στην πολιτισμική εξέλιξη της πόλης μιας και
σε πολλά από αυτά διοργανώνονται εκθέσεις, ομιλίες ακόμα και μικρές συναυλίες. Τα
αρχοντικά με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα είναι το Λαογραφικό Μουσείο (αρχοντικό
185
Δαλκαβούκης Βασίλης, «Πολιτισμικές εκφράσεις στην ευρύτερη περιοχή της Ξάνθης. Μια απόπειρα
εθνογραφικής προσέγγισης» , στο Όψεις της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Θράκης, επιμ. Κεραμάρης
Παναγιώτης, Τζάστας Γεώργιος, Αυγητίδης Ερρίκος, Ηλιόπουλος Λογγίνος (Κομοτηνή: Δημοκρίτειο
Πανεπιστήμιο Θράκης Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών, Περιφερειακή Διεύθυνση
Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Αν. Μακεδονίας Θράκης2015) 349- 362 http://amaked-
thrak.pde.sch.gr/topiThrakis.pdf, 353(τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
186
187
Τζανόγλου, «Τοπική Αυτοδιοίκηση και τουρισμός», 22.
188
Δαλκαβούκης, «Πολιτισμικές εκφράσεις στην ευρύτερη περιοχή της Ξάνθης», 354-355.
189
Βασιλική Συρακούλη, «Εορταστικοί θεσμοί στην Ξάνθη» στο ΞΑΝΘΗ – Η πόλη µε τα χίλια χρώµατα, επιμ.
∆ημήτρης Μαυρίδης, (Ξάνθη: ∆ήµος Ξάνθης – ΠΑΚΕΘΡΑ, 2008), 244.
Κουγιουμτζόγλου), η Δημοτική Πινακοθήκη Ξάνθης «Χρήστος Παυλίδης», το κτίριο του

Λυκείου Ελληνίδων και η «Οικία Μάνου Χατζιδάκι»190.
Μέσα από την αλλαγή χρήσης των κτιρίων αλλά και την καθιέρωση αυτών των τοπικών
πολιτισμικών εκδηλώσεων γίνεται μια οργανωμένη προσπάθεια ανάδειξης της μνήμης του
καπνού. Παρόλο που πιθανόν αρχικά ο σκοπός των τοπικών αρχών ήταν η προβολή της
πόλης τουριστικά, αυτός πλαισιώθηκε και με μια προσπάθεια παρουσίασης της μνήμης του
καπνού έστω και σε ένα αρχικό πλαίσιο, απαιτούνται όμως σίγουρα και άλλες κινήσεις
προκειμένου να αναδειχθεί η μνήμη του καπνού. Τα κτίρια -καπναποθήκες αλλά και τα
αρχοντικά της Παλιάς Πόλης- αλλάζοντας τον τρόπο χρήσης τους αποκτούν και πάλι ζωή,
συμμετέχουν στην καθημερινότητα και αποτελούν χώρους επισκέψιμους τόσο για τον ντόπιο
πληθυσμό όσο και τους ξένους επισκέπτες. Τέλος, η μνήμη του καπνού αποκτά την θέση της
μέσα στην συλλογική μνήμη της πόλης αν αναλογιστούμε κιόλας πως μέχρι και σήμερα οι
καπνεργάτες αλλά και οι καπνοβιομηχανίες έχουν ισχυρή παρουσία μέσα στην πόλη της
Ξάνθης.
190
8. Το μνημείο του καπνεργάτη
8.1 Η σημασία των μνημείων στην ιστορική μνήμη
Η πόλη αποτελεί το χώρο στον οποίο εκφράζονται οι διάφορες κοινωνικές ομάδες. Από τη
μελέτη των στοιχείων που μπορεί να υπάρχουν μέσα σε μια πόλη μπορούν να εντοπιστούν
αλλά και να αναδειχθούν οι διάφορες συλλογικές μνήμες και οι ταυτότητες της πόλης. Πιο
συγκεκριμένα, οι συλλογικές μνήμες δημιουργούν εικόνες που παρουσιάζουν την κοινωνική
συνέχεια και την επικοινωνία, τη συγκρότηση των διαφορετικών ταυτοτήτων που
εμφανίζονται στην καθημερνή ζωή και στη βιογραφία της πόλης191. Η παρουσία ενός
μνημείου μέσα σε έναν χώρο δεν σήμαινε αυτόματα την πρόκληση της μνήμης. Ούτε περνάει
πάντα το μήνυμα του δημιουργού στην κοινότητα. Αντιθέτως, πρέπει να εντοπιστούν τρόποι
σύνδεσης του ατόμου με το μνημείο, ώστε να καταφέρει να το οικειοποιηθεί. Παρόλα αυτά
δεν είναι και λίγες οι φορές που έχουν δοθεί διαφορετικές αναγνώσεις και οπτικές σε κάποιο
μνημείο σε σχέση με την αρχική ιδέα, γεγονός που αποδεικνύει ότι τα μνημεία με το πέρας
των ετών αλλοιώνουν και παίρνουν διαφορετικά νοήματα192.
Η δημόσια μνήμη μπορεί να θεωρηθεί ως μια μήτρα μέσα στην οποία ο χρόνος και ο τόπος
μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωριστά αλλά και σε συνδυασμό προκειμένου να εισχωρήσουν
ιστορικές εμπειρίες και η αίσθηση ενός κοινού παρελθόντος στη δημόσια ζωή μιας
θρησκευτικής κοινότητας ή μιας κοινωνικής ομάδας. Για αυτό τον λόγο επέτειοι, εκδηλώσεις
αλλά και άλλων ειδών αναμνηστικών τυπικά μπορούν να οδηγήσουν στην καθιέρωση της
μνήμης193.
Η συλλογική μνήμη καθώς και η στροφή προς τη μελέτη των χώρων, που υπήρξαν στο
παρελθόν και κατοικήθηκαν από παλιότερες γενιές, δείχνει την αγωνία που νιώθουν οι
άνθρωποι σήμερα καθώς μέσα στους ιλιγγιώδης ρυθμούς που ζουν νιώθουν πως θα χάσουν
κάποιο ουσιαστικό στοιχείο τους. ο λόγος είναι διότι δεν υπάρχει κοινωνική ομάδα ή κάποια
191
Κωνσταντίνα Μπάδα, «Σιωπές και μνήμες της πόλης των Ιωαννίνων στη δεκαετία του 1940», στο Ρίκη Βαν
Μπούσχοτεν και άλλοι (επιμ.), Η μνήμη αφηγείται την πόλη. Προφορική ιστορία και μνήμη του αστικού χώρου,
ΕΠΙ & εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2016, 230-231.
192
Κολιού – Τσιρογιάννη, «Μνημεία στην πόλη», 18.
193
Kenneth Foote E., Maoz Azaryahu, «Toward a geography of memory: Geographical dimensions of public
memory and commemoration», Journal of Political and Military Sociology 35, 1 2007, 127.
ομαδική δραστηριότητα που να μην σχετίζεται άμεσα με τον χώρο στον οποίο έλαβε
δράση194.
Σύμφωνα με το συμβούλιο της Ευρώπης, το έτος 1975 ορίστηκε ως «Ευρωπαϊκό Έτος

Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς» και έτσι αυτό αποτέλεσε κομβικό σημείο μιας και από εκείνο
το έτος και έπειτα, εμφανίστηκαν διάφοροι φορείς με αντικείμενο την προστασία της
ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς. Μέσα στη Σύμβαση της Γρανάδας που
κατοχυρώθηκε με τον ν. 2039/92, ορίζεται η αρχιτεκτονική κληρονομιά στο άρθρο 1.
Χαρακτηριστικά τα ακίνητα που συμπεριλαμβάνονται στην αρχιτεκτονική κληρονομιά
είναι195:
Στην έννοια αυτή περιλαμβάνονται, έτσι, (α) τα «μνημεία», (β) τα «αρχιτεκτονικά σύνολα»
και (γ) οι «τόποι». Ως «μνημεία» νοούνται κατά τον ορισμό που δίνει το ίδιο άρθρο «κάθε
κατασκευή ιδιαίτερα σημαντική λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού,
επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού της ενδιαφέροντος, συμπεριλαμβανομένων των
εγκαταστάσεων ή διακοσμητικών στοιχείων, που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της».
«Αρχιτεκτονικά σύνολα» νοούνται, εξάλλου, τα «ομοιογενή σύνολα αστικών ή αγροτικών
κατασκευών, σημαντικών λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού,
επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος, συναφή μεταξύ τους ώστε να
σχηματίζουν ενότητες, που να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά». Τέλος, ως «τόποι»
νοούνται τα «σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης, εν μέρει κτισμένα, τα οποία
αποτελούν εκτάσεις τόσο χαρακτηριστικές και ομοιογενείς, ώστε να μπορούν να
οριοθετηθούν τοπογραφικά και τα οποία είναι σημαντικά λόγω του ιστορικού,
αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού και τεχνικού τους
ενδιαφέροντος».
194
Halbwachs, «Η συλλογική μνήμη και ο χώρος», 168.
195
Απόστολος Παπακωνσταντίνου, «Η σύμβαση της Γρανάδας για την προστασία της
αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και το σύνταγμα (Μάρτιος 199 9) »
https://nomosphysis.org.gr/7027/i -sumbasi-tis-granadas-gia-tin-prostasia-tis-arxitektonikis-
klironomias-kai-to-suntagma-martios-1999/ (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
8.2 Το μνημείο του καπνεργάτη στο Αγρίνιο
Το Αγρίνιο αποτέλεσε άλλη μια μεγάλη καπνοπαραγωγική πόλη με τη διαφορά όμως ότι την
περίοδο της ακμής του εμπορίου του καπνού το Αγρίνιο ανήκε στο ελεύθερο τμήμα της
Ελλάδας, σε αντίθεση με την Ξάνθη που ήταν στο υποδουλωμένο.
Η πόλη παρουσίασε πολλά κοινά με αυτά της Ξάνθης μιας και μπορούν να εντοπιστούν τα
καπνομάγαζα ή οι καπναποθήκες. Αυτό συμβαίνει μιας και στο Αγρίνιο το 1920
αναφέρονται 22 εταιρείες επεξεργασίας και εμπορίου καπνού. Το εργατικό δυναμικό
απαρτιζόταν κατά κύριο λόγο από τον τοπικό πληθυσμό και ενισχύθηκε από τον προσφυγικό
πληθυσμό της περιοχής. Χαρακτηριστικά επισημαίνεται πως υπάρχει αναφορά για παιδική
εργασία μιας και πολλά παιδιά εκείνη την εποχή είχαν εργαστεί ως καπνεργάτες196.
Το Αγρίνιο παρουσίασε επίσης πολύ έντονη καπνεργατική κίνηση και με τους τελευταίους
να διεκδικούν τα δικαιώματα τους όπως καλύτερες συνθήκες εργασίας, καλύτερο ωράριο και
αύξηση του μεροκάματου. Η συλλογική μνήμη των καπνεργατών έχει ως κοινό στοιχείο τη
συμμετοχή τους στις διάφορες εργατικές κινητοποιήσεις του μεσοπολέμου μιας και αυτές οι
δράσεις οδήγησαν στη δημιουργία της εργατικής τους ταυτότητας. Μπορεί οι μνήμες να
έχουν διαφορετικές οπτικές, παρόλα αυτά, συμβάλλουν όμως στη σύνδεση τους με τα
ιστορικά γεγονότα και τη συγκρότηση της ταυτότητας197.
Κοινή μνήμη των καπνεργατών της περιοχής είναι τα γεγονότα του 1926. Πρόκειται για μια
απεργία κατά τη διάρκεια της οποίας υπήρξε συμπλοκή εργατών με τον στρατό και την
τοπική αστυνομία. Γεγονότα που οδήγησαν στον θάνατο δυο ανθρώπων. Πρόκειται για τον
θάνατο της Βασιλικής Γεωργαντζέλη, προσφυγικής καταγωγής, μητέρα δυο παιδιών και
έγκυος στο τρίτο, 29 ετών, και για τον θάνατο του Θεμιστοκλή Καραμιχάλη198. Τα γεγονότα
αυτά έλαβαν χώρα το πρωί της 29ης Αυγούστου 1926 και έπειτα από μια πολύ – ήμερη
απεργία κατά την οποία οι καπνεργάτες ζητούσαν την αύξηση του μεροκάματου, την
επέκταση του Ταμείου Ασφάλισης τους και τη λειτουργία του ΤΑΚ και στο Αγρίνιο, όπως
συνέβαινε και σε άλλες πόλεις. Στη συγκέντρωση των καπνεργατών που πραγματοποιήθηκε
εκείνη την ημέρα αποφασίσθηκε η συνέχιση της απεργίας και κάποιοι καπνεργάτες
196
Κωνσταντίνα Μπάδα, «Καπνεργάτες και καπνεργατικές κινητοποιήσεις στο Αγρίνιο. Το γεγονός μιας
απεργίας καπνεργατών το 1936, δύο θάνατοι και η δράση της συλλογικής μνήμης», Ο Κόσμος της εργασίας 5,
(Μάρτιος 2018): 80-99 https://www.researchgate.net/publication/330989252_, 81(τελευταία πρόσβαση: 15-06-
2021).
197
198
πρότειναν να πραγματοποιηθεί μια πορεία προς το κέντρο της πόλης. Κατά τη διάρκεια της
πορείας οι καπνεργάτες ήρθαν αντιμέτωποι με τις δυνάμεις του στρατού και της αστυνομίας,
με αποτέλεσμα να υπάρξει μια σύγκρουση περίπου 30 λεπτών και να έχει ως αποτέλεσμα
τους θανάτους που προαναφέρθηκαν199. Όπως είναι αναμενόμενο, η καταγραφή των
γεγονότων από την πλευρά των καπνεργατών αλλά και της δημοτικής αρχής είναι τελείως
διαφορετική γεγονός200 που αποδεικνύει τον τρόπο που έχουν καταγραφεί τα γεγονότα στη
μνήμη των ανθρώπων.
Ο θάνατος της Βασιλικής Γεωργαντζέλη αποτέλεσε σημαντικό στοιχείο της γυναικείας

ταυτότητας μιας και κατάφερε να συμπεριλάβει πολλούς ρόλους όπως της γυναίκας,
μητέρας, εργαζόμενης, αγωνίστριας και συνδικαλίστριας, που επιθυμούσε το γενικό καλό201.
Μετά το 1980, και κοντά στο σημείο θανάτου των δυο καπνεργατών τοποθετήθηκε μια
μαρμάρινη πλάκα ως ένα μνημείο τιμής για αυτούς τους θανάτους και πραγματοποιώντας
κάθε χρόνο μια τελετή για τη μνήμη του Εργατικού Κέντρου Αγρινίου. Παράλληλα, το 2006,
αναγέρθηκε σχεδόν μπροστά στη μαρμάρινη πλάκα ένα άλλο μνημείο αποσκοπώντας στην
προβολή του συγκεκριμένου γεγονότος ως ένα κοινωνικό γεγονός202.
Διαπιστώνεται , λοιπόν, πως είναι κοινώς τόπος των πόλεων που ασχολήθηκαν με τον καπνό
και πραγματοποιήσαν απεργίες επιδιώκοντας την διασφάλιση των εργασιακών τους
δικαιωμάτων να τοποθετούν μνημεία προκειμένου να αναδείξουν τη μνήμη της
συγκεκριμένης ομάδας.
8.3 Η απεργία του 1928 στην Ξάνθη μέσα από άρθρα της εποχής
H δεκαετία 1920 βρίσκει την καπνοπαραγωγική Ξάνθη στη δεύτερη και μεγαλύτερη ακμή
της. Όμως οι καπνεργάτες αντιμετωπίζουν πολλά και μεγάλα προβλήματα καθώς διεκδικούν
πολλά δικαιώματα τους κυρίως μέσα από απεργίες και διαδηλώσεις. Σταδιακά οι
διαδηλώσεις εξαπλώθηκαν σε όλες σχεδόν τις καπνοπαραγωγικές πόλεις και το ίδιο δεν
άργησε να συμβεί και στην Ξάνθη.
Από το 1926 ίσως και λίγο νωρίτερα, ξεκίνησαν να φαίνονται τα πρώτα σύννεφα για τους
καπνεργάτες. Στις 8 Δεκεμβρίου, το συνδικάτο της Ξάνθης παραπονιέται για τη μη καταβολή
199
200
201
202
χρημάτων στους καπνεργάτες203. Τον Μάιο του 1927 ξεκινούν κινητοποιήσεις στη
Θεσσαλονίκη ενώ στην Ξάνθη οι καπνεργάτες συμμετέχουν επίσης πολύ ενεργά στις δράσεις
αυτές. Στις 15 Αυγούστου πραγματοποιείται διαδήλωση για την εφαρμογή του 8ωρου που
ίσχυε από το 1920 αλλά δεν εφαρμόσθηκε ποτέ204.
Το 1928, το καπνεργατικό κίνημα συνεχίζει τις κινητοποιήσεις του μιας και η κατάσταση
εξακολουθεί να είναι στο ίδιο άσχημο σημείο. Πλέον, έχει προστεθεί στα ήδη υπάρχοντα
προβλήματα του καπνεργατικού επαγγέλματος η τόγκα205.
Στην Ξάνθη η κατάσταση είναι δραματική. Η απεργία αυτή κράτησε 36 ημέρες και ήταν
πολύ δύσκολες ημέρες. Στις 13 Ιουνίου ξεκινά η απεργία «Σήμερον κατόπιν συνθήματος δια
κωδωνοκρουσιών οι καπνεργάται εκήρυξαν απεργίαν και εξήλθον σύσσωμοι εις τας οδούς.
Συνέβησαν μερικά επεισόδια μεταξύ απεργών και περιπόλων. Ερρίφθησαν αρκετοί
πυροβολισμοί. Μέχρι στιγμής υπάρχει εις τραυματίας. Άπαντα τα καταστήματα έκλεισαν. Ο
φόβος απλούται υπερ την πόλιν»206. Ενώ σε άλλη εφημερίδα της εποχής αναφέρεται «οι
καπνεργάται εζήτησαν την ηθική συνδρομήν των επαγγελματιών, αρνηθέντων να
παράσχωσιν ταύτην» και στο ίδιο άρθρο επισημαίνεται η παρουσία αστυνόμευσης
προκειμένου να ελεγχθεί η κατασταση «αφίκετο εκ Κομοτηνής έφιππο απόσπασμα προς
τηρησην της τάξεως»207. Σε άλλη ανταπόκριση από την Ξάνθη εντοπίζονται πολλές
ομοιότητες καθώς προστίθεται και το όνομα του πρώτου νεκρού από τα επεισόδια «από τα
παράθυρα διαφόρων οικιών ήρχισαν να ρίπτονται πυροβολισμοί. Ετραυματίσθη ο
ανθυπομοίραρχος κ. Τσαταλός φέρων τραυμα διαμπερές. Επίσης εις επιλοχίας και ο
ανθυπολοχαγός του Πεζικού Χειλαδάκης. Εκ του εφίππου αποσπάσματος ετραυματίσθην 3
στρατιώται. Από τους εργάτες ετραυματίσθησαν 7 εκ των οποίων οι 6 είναι σοβαρώς
τραυματισμένοι, έχουν δε εκλείψει οι ελπίδες διασώσεως των. Περί την 6 μ.μ. ανευρεθη έξω
της πόλεως νεκρός ο Οθωμανός Ισμαήλ Ογλού Χασάν. Ούτος προφανώς θα εφονεύθη κατά
την ώρα της συμπλοκής από τας σφαίρας»208. Σε άλλη εφημερίδα της εποχής αναφέρει
«αντηλλάγησαν πολλοί πυροβολισμοί, εκ της συρράξεως δε εφονεύθησαν ο Οθωμανός
καπνεργάτης Ογλού Μουσά, στοιβαδόρος του Συνεταιρισμού «Αλληλοβοήθεια» και μια
203
«Διαμαρτυρία καπνεργατών», Το Φως, φ. 5311 (09.12.1926), 1.
204
«αι κομμουνιστικαί οργανώσεις στελλουν τηλεγράφηματα – Απειλούν γενικήν απεργίαν και ζητούν την
τιμωρίαν του κ. Καλευρά – Αι αρχαί θα μείνουν ανένδοτοι – συλλήψεις των ταραξιών βουλευτών», Μακεδονία,
φ. 5374 (04.06.1927), 3.
205
206
Μακεδονικά Νέα 13/6/1928.
207
Εφημερίδα Φως 13/6/1928.
208
Εφημερίδα Μακεδονία 13/6/1928.
γραία αγνώστου επωνύμου. […] μεταξύ αυτών είναι βαρέως τραυματισμένος ο καπνεργάτης
Σωκράτης Καραβανάς, πατήρ τεσσάρων τέκνων.209»
Την επόμενη μέρα δηλαδή τη 14η Ιουνίου η κατάσταση που επικρατεί είναι περίπου ίδια. Η
πόλη ανάστατη και η απεργία να παραμένει. Συμμετέχουν όλοι οι καπνεργάτες ανεξαρτήτως
παράταξης. Τα δημοσιεύματα χαρακτηριστικά αναφέρουν «το απόγευμα τα μαύρα λάβαρα
εξεχύθησαν εις τας οδούς εν διαδηλώσει. Η πόλις είναι πανικόβλητος. Τα καταστήματα
κλειστά. […] άσκοποι πυροβολισμοί εκ μέρους του στρατού προκαλούν τον πανικό. […] από
τας παρεκτροπάς των χωροφυλάκων εις βάρος των καπνεργατριών η κοινή γνώμη είναι
αγανακτισμένη. Προβλέπονται μεγάλαι ταραχαί»210.
Στις 15 Ιουνίου η απεργία συνεχίζεται ενώ γίνεται αναφορά και στον τέταρτο νεκρό.
Συγκεκριμένα στο φύλλο της εφημερίδας «Κύρηξ» της Καβάλας αναγράφονται τα εξής:
«Κατά τας πρώτας πρωινάς ώρας ετραυματίσθη δια περιστρόφου ο καπνεργάτης Σπύρος
Αθανασίου»211 αλλά και στο φύλλο της εφημερίδας «Ταχυδρόμος» καταγράφεται το
γεγονός: «Κατά τας πρώτας πρωινάς ώρας ετραυματίσθη δια περιστρόφου ο καπνεργάτης
Σπύρος Αθανασίου, άγνωστον παρά τίνος»212 ενώ γίνεται επισήμανση στο πόσο ακμαίο είναι
το ηθικό όλων των καπνεργατών παρά τις δυσκολίες που βιώνουν.
Στις 17 Ιουνίου οι καπνεργάτες οργανώνουν μια νέα σύσκεψη στο θέατρο «Πάνθεον», η
οποία διαλύεται βίαια. Παράλληλα, η Υποδιοίκηση της Χωροφυλακής σύμφωνα και με τα
τοπικά νέα ζητά μέσα από επίσημο ανακοινωθέν την επόμενη μέρα, Δευτέρα, όλοι οι
καπνεργάτες να επιστρέψουν και να εργασθούν κανονικά ενώ οι αρχές αναλαμβάνουν την
προστασία τους από πιθανές παρεκτροπές των απεργών213.
Στις 26 Ιουνίου οι καπνεργάτες συνεχίζουν την απεργιακή τους προσπάθεια και δεν έχει
εντοπισθεί κανένας απεργοσπάστης, παρόλο που οι συλλήψεις συνεχίζονται 214. Στις 28
Ιουνίου η αστυνομία δίνει την άδεια προκειμένου να πραγματοποιηθεί μια συγκέντρωση
στην αίθουσα του θεάτρου «Πάνθεον». Η αστυνομική παρουσία είναι πολύ έντονη γύρω από
το θέατρο. Στη συγκέντρωση διαβάστηκε η επιστολή ενός φυλακισμένου καπνεργάτη, ενώ
μίλησαν βασικοί συντελεστές της απεργίας. Κατά τη διάρκεια της συγκέντρωσης
αποφασίστηκε ο αγώνας να συνεχιστεί μέχρι τελικής πτώσης και δεν υπήρχαν άλλες
209
Εφημερίδα Κήρυξ Καβάλας 14/6/1928.
210
Εφημερίδα φως 14/6/1928.
211
Εφημερίδα Κήρυξ Καβάλα, 15/6/1928.
212
Εφημερίδα Ταχυδρόμος 15/6/1928.
213
Θωμάς Εξάρχου, Ξάνθη 1928 Η καθημερινή ζωή και ιστορικά στοιχεία, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 2013), 206.
214
συμπλοκές215. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις στην Ξάνθη συνεχίστηκαν και τον Ιούλιο

σύμφωνα και με δημοσιεύματα της εποχής. Δεν έλειψαν και πάλι είτε οι συλλήψεις και οι
τραυματισμοί είτε η έντονη εκδήλωση βίας από τις αρχές της πόλης216.
Στο φύλλο του Ριζοσπάστη στις 02/07/1928 εντοπίζεται ένα κείμενο γραμμένο ανώνυμα από
κάποιον καπνεργάτη. Στο κείμενο αυτό γίνεται αναφορά στα γεγονότα τις 13ης Ιουνίου όπως
τα βίωσαν οι ίδιοι οι καπνεργάτες. Επισημαίνεται η πολύ μεγάλη αστυνομική και
στρατιωτική δύναμη που υπήρχε προκειμένου να αποφευχθούν τα γεγονότα, «ο στρατός
κατά τριάδες με ξιφολόγχες περνούσε ατελείωτα. Φέρανε και από την Κομοτηνή ιππικό,
πεζικό και πολυβόλα και περνούσαν κι όλο περνούσαν σαν σε μεγάλα γυμνάσια.» αναφέρει
το σύνθημα της απεργίας, οι κωδωνοκρουσίες. Στις 2:55 χτυπά η καμπάνα και η απεργία
ξεκινά «Ακούγεται η καμπάνα του συνδικάτου η «Άμυνα» να κτυπάει. Ένα ρίγος μας
περιτρέχει όλους. […] απ’ όλα τα εργοστάσια ακούγονται φωνές. Ζήτω η απεργία. Κάτω η
τρομοκρατία. Μεροκάματο! Το ΤΑΚ στα χέρια μας». Περιγράφει τις αντιδράσεις των
διευθυντών προκειμένου να ολοκληρωθεί η δουλειά της ημέρας αλλά και τη γρήγορη
παρέμβαση της αστυνομίας και του στρατού προκειμένου να λυθεί η απεργία. Η κατάσταση
πολύ γρήγορα παίρνει πολύ βίαιη τροπή και κάνει πολύ αναλυτική παρουσίαση των
συναισθημάτων, αναφέρεται σε τραυματισμούς καθώς και στο χρέος των καπνεργατών
απέναντι σε αυτό τον αγώνα προκειμένου η θυσία τους να μην είναι μάταιη και να
καταφέρουν να κατοχυρώσουν όσα διεκδικούν «αλλά τα κτυπήματα αυτά καταφερθέντα
αδιακρίτως κατά των καπνεργατών, κόκκινων και κίτρινων σφυρηλατούν το ενιαίο και
αδιαίρετο μέτωπο πάλης κατά του κεφαλαίου, με νέους τρόπους υπεράσπισης των
δικαιωμάτων τους. […] οι νέοι καπνεργάτες και καπνεργάτριες αυτή τη φορά – όπως και
πάντα άλλωστε- παίξαν τον σπουδαίο κατευθυντικό ρόλο μεσ’ στις μάζες, αν αι ήτο δύσκολο
να συγκρατηθή η μάζα, η οποία εμπρός στο μακελειό που προκάλεσαν αι αρχαί της Ξάνθης
είχε αναστατωθεί σαν γιγαντιαία εργατική τάξη που ξυπνά και είναι έτοιμη να καταλάβη την
εξουσία και ασφαλώς θα καταλάβη όταν έρθει η ώρα».
8.4 Το μνημείο του καπνεργάτη στην Ξάνθη
Μετά από έρευνα στα πρακτικά του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης, εντοπίζονται όλα
τα στοιχεία που σχετίζονται με την τοποθέτηση του μνημείου του Καπνεργάτη στο βόρειο
215
Στο ίδιο, 240-241.
216
Στο ίδιο, 254-255.
τμήμα του κτιρίου του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης. Αν και πέρασαν πολλές
δεκαετίες αποφασίζεται να τιμηθούν οι πεσόντες της απεργίας του 1928 δημιουργώντας και
τοποθετώντας ένα μνημείο προς τιμή τους. Ο λόγος της καθυστέρησης μπορεί να οφείλεται
στην έλλειψη κονδυλίων. Παρόλο που πρόκειται για μια πόλη η οποία βασίζεται κατά κύριο
λόγο στην εργατική τάξη, λόγω των πολλών εργοστασίων που είχε η περιοχή, το μνημείο του
καπνεργάτη άργησε να αποφασιστεί και να τοποθετηθεί.
Έτσι, τον Αύγουστο του 2003 πραγματοποιείται ένα συμβούλιο στο οποίο συμμετέχουν ο
τότε Δήμαρχος Ξάνθης, κ. Στυλιανίδης, ο τότε Πρόεδρος του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου
Ξάνθης αλλά και μια επιτροπή Συνδικαλιστών, στο οποίο μετά από συζητήσεις αιτούνται την
άδεια για την τοποθέτηση του μνημείου. Το κόστος του μνημείου ήταν αρκετά μεγάλο και
έτσι υπήρχε η πρόταση, το μνημείο να χρηματοδοτηθεί από το Εργατοϋπαλληλικό κέντρο
αλλά να ενταχθεί και να συνδυαστεί με κάποια έργα ανάπλασης που θα γίνονταν στην
Πλατεία Ελευθερίας. Την ίδια περίοδο υπήρχε η εισήγηση ένωσης των δυο μεγαλύτερων και
κεντρικότερων πλατειών της πόλης, Ελευθερίας και Κεντρικής μετατρέποντας τμήμα του
κεντρικότερου δρόμου της πόλης σε πεζόδρομο, έργο το οποίο τελικά δεν πραγματοποιήθηκε
ποτέ. Αρχικά, προτάθηκε ως δημιουργός του μνημείου κάποιος Αρμένιος γλύπτης. Η σκέψη
αυτή δεν ευδοκίμησε και το μνημείο ανέλαβε ο Γεώργιος Τσάρας, ένας Θεσσαλονικιός
γλύπτης στον οποίο είχαν ανατεθεί και άλλα έργα, όπως η προτομή του Βενιζέλου και το
μνημείο των Ποντίων της Ξάνθης. Τα εγκαίνια έγιναν στις 29/9/2006 ενώ τα επίσημα
αποκαλυπτήρια στις 2/10/2007. Στα αποκαλυπτήρια παρευρέθηκαν ο τότε Υφυπουργός
Εργασίας κ. Γεράσιμος Γιακουμάτος, ο οποίος βρισκόταν στην περιοχή λόγω μιας
διημερίδας της Πολυτεχνικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Ακόμη,
παρόντες στα εγκαίνια ήταν ο πρόεδρος της Γ.Σ.Ε.Ε. κ. Ιωάννης Παναγόπουλος, οι Τοπικές
Αρχές, ο τότε Πρόεδρος του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης κ. Νικόλαος
Παπαβασιλείου, πρόεδροι Καπνεργατικών Σωματείων και διαφόρων Εργατικών Συνδικάτων
της Περιφέρειας.
Το μνημείο κατάφερε να τονώσει τη μνήμη του καπνεργατικών αγώνων. Αποτελείται από

ένα κομμάτι μάρμαρου ρομβοειδούς σχήματος επάνω στο οποίο έχουν τοποθετηθεί τρία
μεγάλα φύλλα καπνού από μπρούντζο (Εικόνα 20).. Στο αριστερό τμήμα απεικονίζεται ο
κλασικός τρόπος επεξεργασίας του καπνού, στο δεξιό τμήμα ο μεταγενέστερος τρόπος, η
«τόγκα» και στο κεντρικό φύλλο εντοπίζεται μια μικρή εργατική πορεία και στο επάνω
κομμάτι του κεντρικού φύλλου η καμπάνα των καπνεργατών. Πρόκειται συγκεκριμένα για
την Καμπάνα του Συνδικάτου «Άμυνα» που αποτελούσε ένα μέσο επικοινωνίας της εποχής
αλλά ήταν και ο ήχος αυτής της καμπάνας που έδωσε το έναυσμα για την απεργία του 1928
Ακριβώς από κάτω υπάρχει μια επιγραφή με τα ονόματα των τεσσάρων φονευθέντων
Ξανθιωτών στις 13/06/1928 τοποθετημένα αλφαβητικά: Σπύρος Αθανασίου, Ισμαήλ Χασάν,
Σωκράτης Καραβανάς και Ραμαδάν Μουσά. Έχασαν τη ζωή τους δύο χριστιανοί και δυο
μουσουλμάνοι.
Εικόνα 20. Φωτογραφική απεικόνιση του Μνημείου του Καπνεργάτη στην Ξάνθη. (πηγή:
https://xanthinews.gr/2020/06/14 )
Η καμπάνα αποτέλεσε σύμβολο των καπνεργατών. Στην καπνεργατική απεργία του 1928 η
καμπάνα σήμανε την έναρξη της απεργίας γεγονός που την καθιστά το σύμβολο όλων των
εργατικών αγώνων της. Σήμαινε την έναρξη και τη λήξη της βάρδιας γεγονός που την έκανε
να σηματοδοτεί την 8ωρη εργασία, πρωταρχικό αίτημα των καπνεργατών σε όλες τις
απεργίες τους. Υπήρξαν χρονικές περίοδοι που ζητήθηκε να μην χτυπιέται η καμπάνα ως
ένδειξη θλίψης και συγκίνησης για τους καπνεργάτες που δικάστηκαν και φυλακίστηκαν217.
8.5 Η παρουσία του μνημείου σήμερα
Το μνημείο βρίσκεται σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία του σύγχρονου τμήματος της
πόλης και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας των Ξανθιωτών. Είναι εκεί
προκειμένου να υπενθυμίζει στις επόμενες γενιές τις θυσίες και τους αγώνες που έκαναν οι
καπνεργάτες της πόλης για να διεκδικήσουν και να κατοχυρώσουν τα δικαιώματα τους.
Στο μνημείο αυτό λαμβάνουν χώρα κάποιες τελετές αλλά και πορείες. Χαρακτηριστικά κάθε
χρόνο η πορεία της εργατικής Πρωτομαγιάς ξεκινά από εκεί με τη συμμετοχή πολλών
Ξανθιωτών τιμώντας την εργατική τάξη και τους αγώνες της.
Η καπνοκαλλιέργεια αποτελεί ακόμα βασική καλλιέργεια της πόλης και ένας τομέας που
απασχολεί μέχρι και σήμερα πολλές καπνεργάτριες. Με αφορμή αυτό δεν είναι λίγες οι
περιπτώσεις που ομιλίες που σχετίζονταν με τον καπνό διενεργήθηκαν μπροστά στο μνημείο.
Το 2005 σε άρθρο του τοπικού Τύπου αναφέρεται πως το μνημείο αποτελεί στοιχείο που
αποδεικνύει το έντονο συνδικαλιστικό κίνημα που υπήρχε πριν δεκαετίες στη πόλη και πως
λογίζεται ως σύμβολο των αγώνων των καπνεργατών αλλά και των εργατών γενικότερα218.
Το 2013 πραγματοποιήθηκε ένας μαθητικός περίπατος της ΚΝΕ ο οποίος είχε ως θέμα: «Η
Ιστορία της πόλης μας – Ιστορία ταξικών αγώνων» με αφορμή και τα 85 χρόνια από την
ημέρα των γεγονότων. Ο περίπατος προέβλεπε την επίσκεψη στο Λαογραφικό Μουσείο της
Ξάνθης, την προβολή ενός βίντεο με την αφήγηση ενός καπνεργάτη και την επίσκεψη στο
χώρο του μνημείου, έξω από το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Ξάνθης. Στόχος της εκδήλωσης
217
Στέφανος Πράσσος, «Η Καμπάνα του Συνδικάτου Ξάνθης και οι αγώνες των καπνεργατών»
https://www.kommon.gr/ergatiko-kinima/item/3114-i-kampana-tou-syndikatou-ksanthis-kai-oi-agones-ton-
kapnergaton (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
218
Χρύσα Βασιλείου, «Μνημείο Καπνεργάτη στο Εργατικό Κέντρο Ξάνθης»
https://empros.gr/2005/11/mnimeio-kapnergati-sto-ergatiko-kentro-ksanthis/ (τελευταία πρόσβαση: 15-06-
2021).
ήταν η ανάδειξη των αγώνων ανεξάρτητων της οργάνωσης των εργατών και το γεγονός πως
δεν πρέπει να δίνεται έμφαση στο χρώμα, στη θρησκεία, στην καταγωγή και στη γλώσσα219.
Την 1η Μαΐου του 2020 πραγματοποιήθηκε εκδήλωση στο μνημείο των καπνεργατών του
1928 αποδίδοντας τιμές στους νεκρούς της εργατικής τάξης, τους νεκρούς του Σικάγο, της
πρώτης αιματοβαμμένης απεργίας στην Ελλάδα το 1924, το Μάη του 1936, τους 200
κομμουνιστές της Καισαριανής. Επίσης έγινε μια γενικότερη αναφορά στα χιλιάδες θύματα
της εργατικής τάξης, στη χώρα μας, αλλά και παγκοσμίως220.
Στις 13 Ιουνίου του 2020 πραγματοποιήθηκε μια εκδήλωση προς τιμή των καπνεργατών που
χάθηκαν το 1928. Η εκδήλωση περιλάμβανε την ανάγνωση ενός χρονογραφήματος: «Σελίδες
αγώνα και ηρωισμού. Η 13η Ιουνίου Ματωμένη Τετάρτη της Ξάνθης. Λεπτομέρειες από το
ανθρωποκυνήγι και τις δολοφονίες». Ακολούθησε ομιλία από τον αντιπρόεδρο του ΔΣ και
ενός εκπρόσωπου των ταξικών δυνάμεων στη διοίκηση του Εργατικού Κέντρου.
Απαγγέλθηκε ένα απόσπασμα από τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου221 και άφησαν μια
ανθοδέσμη στο μνημείο του καπνεργάτη. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης ανακοινώθηκε
πως αποφασίστηκε από το Διοικητικό Συμβούλιο των Καπνεργατών να πραγματοποιούνται
κάθε χρόνο εκδηλώσεις προς τιμή των καπνεργατών που χάθηκαν το 1928222.
Η τοποθέτηση αυτού του μνημείου αποτέλεσε μια κίνηση κομβικής σημασίας καθώς η
εργατική τάξη και κυρίως οι καπνεργάτες υπάρχουν μέχρι και σήμερα στην πόλη της
Ξάνθης. Είναι μια κίνηση που πιθανόν να έπρεπε να έχει γίνει πολλά χρόνια νωρίτερα καθώς
αφετηρία της όποιας ανάπτυξης της Ξάνθης ήταν ο καπνός και η καλλιέργεια του. Οι
σταθερές όμως πολιτικές επιλογές της πόλης οδήγησαν στην όχι και τόσο έντονη
συνδικαλιστική παρουσία της εργατικής τάξης και κατά συνέπεια την καθυστέρηση στην
υλοποίηση και στην τοποθέτηση του «μνημείου του Καπνεργάτη». Χάρη όμως στην
τοποθέτηση του συγκεκριμένου μνημείου, η εργατική τάξη της πόλης έχει ένα σημείο
προβολής και ενίσχυσης της μνήμης της, υποδεικνύοντας αλλά και υπενθυμίζοντας σε όλους
219
Ξάνθη: Μαθητικός ιστορικός περίπατος της ΚΝΕ με θέμα «Η Ιστορία της πόλης μας-Ιστορία ταξικών
αγώνων» https://www.902.gr/eidisi/neolaia-paideia/20177/xanthi-mathitikos-istorikos-peripatos-tis-kne-me-
thema-i-istoria-tis (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
220
Εργατική Πρωτομαγιά σε ρυθμούς κοροναϊού στην Ξάνθη https://xanthi2.gr/2020/05/01/%CE%B5
221
Τα γεγονότα που πραγματοποιήθηκαν τον Μάιο του 1936 αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον «Επιτάφιο»
του Γιάννη Ρίτσου και τη μουσική έμπνευση του Μίκη Θεοδωράκη.
222
Σταύρος Καρυπίδης, «Εκδήλωση στην Ξάνθη για τη ματωμένη Τετάρτη του 28».
https://xanthinews.gr/2020/06 (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021).
τόσο τους αγώνες των εργατών όσο και τη συμβολή της εργατικής τάξης στην ανάπτυξη της
πόλης
Συμπεράσματα
Η Ξάνθη αποτελεί μια πόλη που χάρη στην καλλιέργεια και στο εμπόριο του καπνού πέρασε
μια περίοδο ακμής αφήνοντας τα σημάδια της στον χώρο της πόλη. Εντοπίζονται, λοιπόν, τα
αρχοντικά των καπνεμπόρων, οι καπναποθήκες. Λόγο της παρουσίας της εργατικής τάξης,
που ήταν αρκετά μεγάλη στην πόλη, αλλά και των εργατικών και των συνδικαλιστικών
αγώνων τους κατασκευάστηκε το μνημείο του Καπνεργάτη ως ένα σύμβολο των αγώνων για
τη διεκδίκηση και τη διασφάλιση των εργατικών δικαιωμάτων.
Βασικό μέλημα των τοπικών αρχών μέχρι τώρα ήταν η προβολή του οικισμού της Παλιάς
Πόλης μέσω των διάφορων πολιτιστικών εκδηλώσεων. Αναδεικνύεται όμως και προβάλλεται
κατά κύριο λόγο ο οικισμός της Παλιάς Πόλης. Δεν παρουσιάστηκε το ίδιο ενδιαφέρον ούτε
για την περιοχή των καπναποθηκών ούτε και για την προβολή του μνημείου του
Καπνεργάτη. Αυτό σημαίνει πως η όποια προσπάθεια έγινε, είχε ως στόχο την τουριστική
προβολή της πόλης και όχι τόσο την ανάδειξη της μνήμης του καπνεμπορίου, των
καπνεμπόρων και των καπνεργατών. Παράλληλα, δεν διοργανώνονται εκδηλώσεις που να
σχετίζονται με τον καπνό και την ανάδειξη της μνήμης του στον δημόσιο χώρο, γεγονός που
αποδεικνύει την μη οργανωμένη προσπάθεια από πλευράς διοικησης.
Πολλά αρχοντικά και καπναποθήκες παραμένουν ανεκμετάλλευτα χωρίς να έχει δοθεί

κάποια νέα μορφή χρήσης σε αυτά. Οι τοπικές αρχές πρέπει να επενδύσουν χρήματα
προκειμένου να γίνουν εργασίες αναστήλωσης αλλά και συντήρησης των κτιρίων. Είναι
χαρακτηριστικό πως πολλά αρχοντικά σε διάφορα σημεία του οικισμού είναι ετοιμόρροπα,
σε σημείο να αποτελούν επικίνδυνα σημεία για τους πεζούς και όχι μόνο.
Παράλληλα, έχει διαπιστωθεί πως χώροι που είναι προσβάσιμοι και επισκέψιμοι από το
κοινό, όπως η Πινακοθήκη, παραμένουν κλειστοί μέρες και ώρες που πιθανόν να υπάρχουν
ξένοι επισκέπτες. Προτείνεται να οργανωθεί ένα δίκτυο επισκέψιμων χώρων
συμπεριλαμβάνοντας το λαογραφικό Μουσείο, την Πινακοθήκη, το «Σπίτι του Χατζηδάκι»,
το μουσείο του Καπνού (που ακόμα δεν λειτουργεί) και το μνημείο του Καπνεργάτη
επιδιώκοντας την ανάδειξη της τοπικής αυτής μνήμης, που σχετιζόταν άμεσα και με την
οικονομική δραστηριοποίηση στον χώρο της καπνοκαλλιέργειας. Με αυτό τον τρόπο θα είναι
δυνατόν να προβληθεί ολόκληρη η χρονική περίοδος, αναδεικνύοντας όλους όσους
συμμετείχαν σε αυτήν και προβάλλοντας τον τρόπο επίδρασης τους στην εξέλιξη της πόλης.
Η καπνεργατική τάξη καθώς και πολλοί καπνοκαλλιεργητές έχουν μέχρι και σήμερα πολύ
έντονη παρουσία γεγονός που σημαίνει πως απαιτείται η ανάδειξη της μνήμης του καπνού
μιας και αποτελεί αναπόσπαστο και πολύ σημαντικό τμήμα της συλλογικής αλλά και της
τοπικής μνήμης της Ξάνθης.
Βιβλιογραφία
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αϊβαλιώτης Βασίλης, Αδαμαντίδου Σοφία, Σαμακώβ το μονηστεφές Πέραν των ξανθίων

(Ξάνθη: Δημοτική Επιχείρηση Αναπτυξης Ξάνθης, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο
Θράκης, 2007)
Βασιλείου Χρύσα, «Μνημείο Καπνεργάτη στο Εργατικό Κέντρο Ξάνθης»

https://empros.gr/2005/11/mnimeio-kapnergati-sto-ergatiko-kentro-ksanthis/ (τελευταία
πρόσβαση: 15-06-2021)
Βραχλιώτη Ειρήνη «Branding Κτιρίων με ιστορική κληρονομιά. Μελέτη περίπτωσης “Οικία

Μάνου Χατζηδάκι” στην Παλιά Πόλη της Ξάνθης» (Διπλωματική Εργασία, Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2020), https://apothesis.eap.gr/handle/repo/49489 (τελευταία
πρόσβαση: 15-06-2021)
Γεωργαντζής Πέτρος, «Τα χάνια της Ξάνθης και η συμβολή τους στην διαμόρφωση της
πόλης», Θρακικά Χρονικά, τχ. 38 (1983): 133-138
Γκαβαλιζούδη Φιλιώ, επιμ., 100 χρόνια,1918-2018 Τα συνδικάτα ήταν, είναι και θα είναι εδώ,
(Αθήνα, Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος 2018)
Γκρετσίκου Αίγλη, «Καβάλα, Κέντρο επεξεργασίας και εμπορίας του καπνού- 19ος αιώνας
και οι πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα», Ματιές πέρα από τον Νέστο, Μάιος 2001
ΓΣΕΕ, 100 χρόνια, 1918-2018 τα Συνδικάτα ήταν, είναι και θα είναι εδώ (Αθήνα, 2018)
Δαλκαβούκης Βασίλης «Πολιτισμικές εκφράσεις στην ευρύτερη περιοχή της Ξάνθης. Μια
απόπειρα εθνογραφικής προσέγγισης» , στο Όψεις της Ιστορίας και του Πολιτισμού της
Θράκης, επιμ. Κεραμάρης Παναγιώτης, Τζάστας Γεώργιος, Αυγητίδης Ερρίκος, Ηλιόπουλος
Λογγίνος (Κομοτηνή: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Σχολή Κλασικών και
Ανθρωπιστικών Σπουδών, Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης Αν. Μακεδονίας Θράκης2015) 349- 362 http://amaked-
thrak.pde.sch.gr/topiThrakis.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Εξάρχου Θωμάς, Ξάνθη 1861-1911 Στοιχεία Ιστορίας (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 2005)
Εξάρχου Θωμάς, Καπναποθήκη του Οθωμανικού Μονοπωλίου (Regie) (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ,

1999)
Εξάρχου Θωμάς, Καπνοβιομήχανοι 1918-1978, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999).
Εξάρχου Θωμάς, Ξάνθη 1928 Η καθημερινή ζωή και ιστορικά στοιχεία, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ,
2013).
Εξάρχου Θωμάς, Οι Δωρεές των οικογενειών Σταύρου Χατζησταύρου και παντελή

Κουγιουμτζόγλου στην Ξάνθη, (Ξάνθη: ΠΑΚΕΘΡΑ, 1999).
Εξάρχου Θωμάς, Ξάνθη: Δέκα Μονογραφίες (Ευεργέτες – Δωρητές, Καπνέμποροι και

Δημόσια πρόσωπα, Αρχοντικά, Καπναποθήκες και κτίσματα, 1891-1961), (Ξάνθη:
ΠΑΚΕΘΡΑ, 2001).
Εξάρχου Θωμάς, Ξάνθη Οι καπναποθήκες της, (Ξάνθη: Νομαρχία Ξάνθης, 2007).
Θεοχαρίδου Καλλιόπη, Κολώνας Βασίλης, Παλιά Ξάνθη, Το παραδοσιακό κτιριακό

απόθεµα και τα προβλήµατα προστασίας και αποκατάστασής του, Πρακτικά Συνεδρίου:
Νέες πόλεις πάνω σε παλιές, Ρόδος 27-30 Σεπτεµβρίου 1993, 171-190(τελευταία πρόσβαση:
15-06-2021)
Ιλαντζής Βασίλειος, ΣΕΚΕ και καπνός, (Αθήνα: ΠΑΝΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ,1973)
Ιωαννίδης Στέφανος, «Ξάνθη 1870-1920, Στοιχεία από την ιστορία της», Θρακικά Χρονικά,
τχ. 36 (1980): 11-42
Καλπάκης Δημήτριος «Το καπνεμπόριο: η Ξάνθη των ανατολικών καπνών», ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ

(εφημερίδα ΗΜΕΡΗΣΙΑ), τ. 16, Ξάνθη (17.01.2004)
https://www.academia.edu/7002116/%CE% (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Καρανίκας Γιάννης κ.ά. «Μελέτη για την προστασία-αποκατάσταση και αξιοποίηση του
παραδοσιακού οικισμού της πόλης Ξάνθης», Θρακικά Χρονικά, τ.46 (1992), 147-180.
Καρυπίδης Σταύρος, Εκδήλωση στην Ξάνθη για την ματωμένη Τετάρτη του 28,
https://xanthinews.gr/2020/06 (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Κολιού – Τσιρογιάννη Αντιγόνη «Μνημεία στην πόλη» (Μεταπτυχιακή διπλωματική

εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2012), 15
http://ikee.lib.auth.gr/record/131709/files/GRI-2013-10387.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15-06-
2021)
Κόνσολα Ντόρα, Καραχάλης Νικόλαος Γεώργιος, Πολιτιστική Δράση και Τοπική Ανάπτυξη:
Τα φεστιβάλ στις ελληνικές πόλεις της περιφέρειας», ανακοίνωση βασισμένη σε άρθρο στην
Επετηρίδα “ Cultural Policy and Management” του Πανεπιστημίου Bilgi της
Κωνσταντινούπολης, 2010 https://www.academia.edu/20 (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Κωνσταντινίδης Νικόλαος «Πτυχές του Καπνεργατικού Κινήματος από την Ξάνθη και την
Βόρειο Ελλάδα: 1879-1936»,Mare Ponticum τχ. 4 2014,
http://mareponticum.bscc.duth.gr/index_htm_files/Konstantinidis_4.pdf (τελευταία
πρόσβαση: 15-06-2021)
Λάββας Γεώργιος, «Η διατήρηση της παλιά πόλης της Ξάνθης: Αισιοδοξία με κινδύνους!»,
Θρακικά Χρονικά, τχ. 35 (1979): 12-31
Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης, Η νεότερη ιστορία της Ξάνθης, (Ξάνθη:
Φιλοπρόοδος Ένωσις Ξάνθης, 2015)
Μαυρίδης ∆ημήτρης, ΞΑΝΘΗ – Η πόλη µε τα χίλια χρώµατα, (Ξάνθη: ∆ήµος Ξάνθης –

ΠΑΚΕΘΡΑ, 2008)
Μουσόπουλος Θανάσης, Ξάνθη, σαν παραμύθι, Ξάνθη, 2010 Δημοτική Επιχείρηση

Ανάπτυξης Ξάνθης (Δ.Ε.Α.Ξ.)
Μπάδα Κωνσταντίνα, «Σιωπές και μνήμες της πόλης των Ιωαννίνων στη δεκαετία του
1940», στο Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν και άλλοι (επιμ.), Η μνήμη αφηγείται την πόλη. Προφορική
ιστορία και μνήμη του αστικού χώρου, ΕΠΙ & εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2016, 230
Μπάδα Κωνσταντίνα «Καπνεργάτες και καπνεργατικές κινητοποιήσεις στο Αγρίνιο. Το

γεγονός μιας απεργίας καπνεργατών το 1936, δύο θάνατοι και η δράση της συλλογικής
μνήμης», Ο Κόσμος της εργασίας 5, (Μάρτιος 2018): 80-99
https://www.researchgate.net/publication/330989252_ (Ημερομηνία πρόσβασης 07/03/2021)
Μπαδά Κωνσταντίνα, Αγγελή Μαρία, «Οι Γυναίκες Του Καπνού» για το Πρόγραµµα
Κοινοτικής Πρωτοβουλίας INTERREG IIIA 2000-2006 EΛΛΑ∆Α – ΙΤΑΛΙΑ «η εικόνα της
μητέρας μεταξύ παράδοσης και σύγχρονης εποχής» (Πάτρα, 2007)
http://www.womanway.eu/studies/files/economy_psp.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης
07/03/2021)
Μπακιρτζής Ιωάννης, Από το 18ο αιώνα μέχρι την απελευθέρωση, στο Θρησκευτικά μνημεία
στο νομό Ξάνθης, επιμ. Γεώργιος Τσιγαράς, (Ξάνθη: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης και
Περιθωρίου, 2009), 81-94
Παλούκης Κώστας, «Ανεπεξέργαστα καπνά» και «ίδια μεροκάματα για ίδια δουλειά»: οι
απόψεις των κομμουνιστικών παρατάξεων για το καπνικό ζήτημα (1927-1933) (εισήγηση
στο 1ο Επιστημονικού Συνεδρίου Ο καπνός στην ιστορία: οικονομικές, κοινωνικές και
πολιτισμικές προσεγγίσεις Καβάλα, 7-9 Δεκεμβρίου 2018)
https://www.academia.edu/42971109/_% (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Παπακωνσταντίνου Απόστολος, «Η σύμβαση της Γρανάδας για την προστασία της

αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και το σύνταγμα (Μάρτιος 199 9)»
https://nomosphysis.org.gr/7027/i -sumbasi-tis-granadas-gia-tin-prostasia-tis-
arxitektonikis-klironomias-kai-to-suntagma-martios-1999/ (τελευταία πρόσβαση:
15-06-2021)
Πατρίκιος Γιώργος, Σιναμίδης Ιορδάνης, «Η περιοχή των καπναποθηκών στην Ξάνθη: Η

προβληματική των αποσπασματικών επεμβάσεων στο δομημένο και αδόμητο περιβάλλον
ενός ιστορικού συνόλου» (εισήγηση στο 3ο Εθνικό Συνέδριο Ήπιες επεμβάσεις για την
προστασία των ιστορικών κατασκευών – Νέες τάσεις σχεδιασμού, Θεσσαλονίκη 9-11
Απριλίου 2009) http://library.tee.gr/digital/m2301_2400/m2394/m2394_patrikios.pdf
(τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Πεντάζος Ευάγγελος, «Ξάνθη, Το χρονικό της κήρυξης, τα προβλήματα του παραδοσιακού

οικισμού και η αντιμετώπιση τους. Θρακικά Χρονικά, τχ. 35 (1979): 26-27
Πράσσος Στέφανος, «Η Καμπάνα του Συνδικάτου Ξάνθης και οι αγώνες των καπνεργατών»
https://www.kommon.gr/ergatiko-kinima/item/3114-i-kampana-tou-syndikatou-ksanthis-kai-
oi-agones-ton-kapnergaton (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Ρουκούνης Γιάννης, Γιανοπούλου –Ρουκούνη Μάρω, «Οι Καπναποθήκες της Ξάνθης»,

Θρακικά Χρονικά, τ.45/1991, Ξάνθη 1991, 73-85.
Σπανού Μαρία, «Πολεοδομική εξέλιξη και κοινωνικά – οικονομικά χαρακτηριστικά των

ελληνικών καπνουπόλεων στον 20ο αιώνα» Η Περίπτωση Του Τριγώνου Δράμας -Καβάλας
–Ξάνθης (διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2010)
https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/41768/8244.pdf?sequence=1 (τελευταία
πρόσβαση: 15-06-2021)
Στάντσιου – Παπακωστή Ευτέρπη, επιμ. Ξάνθη η γειτονιά των αισθήσεων, (Ξάνθη: Νομαρχία
Ξάνθης, 2006)
Τζανόγλου Καλλιόπη, «Τοπική Αυτοδιοίκηση και τουρισμός. Το χθες, το σήμερα και το

αύριο του τουρισμού, η συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης ως μοχλός ανάπτυξης –
ευημερίας στο Δήμο Ξάνθης δεδομένης της οικονομικής κρίσης», (Διπλωματική εργασία,
Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, 2016), 24
https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/2975 (τελευταία πρόσβαση: 15-06-
2021)
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Carmona- Zabala Juan, “German economic power in Southerneastern Europe: The case of
Reemtsma and the Greek tobco Merchants (1923-1939), Business History, 11
https://www.researchgate.net/publication/338953442_ (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Foote Kenneth E. & Azaryahu Maoz, «Toward a geography of memory: Geographical

dimensions of public memory and commemoration», Journal of Political and Military
Sociology 35,1 2007
Ghikas Anastasis «The politics of working class communism in Greece 1918-1936», ( D.Phil.
University of York 2004), https://etheses.whiterose.ac.uk/10953/1/412595.pdf (τελευταία
πρόσβαση: 15-06-2021)
Dagkas Alexandros , “Peasants and Workers in Tobacco Production in Greece, Nineteenth
and Twentieth Centuries: Social and Cultural Lives”,
https://www.researchgate.net/publication/267835276_(τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Halbwachs Maurice, «Η συλλογική μνήμη και ο χώρος», στο Η συλλογική μνήμη, επιμ. Άννα
Μαντόγλου – μτφρ. Τίνα Πλυτά), (Αθήνα: Παπαζήση, 2013)
Nacar Can, “Labor activism and the state in the Ottoman tobacco industry”, International
Journal Middle East Studies, 46 (200): 536,
https://www.researchgate.net/publication/271898840_ (τελευταία πρόσβαση: 15-06-2021)
Seferiadis Seraphim, “Small Rural Ownership, Subsistence Agriculture, and Peasant Protest
in Interwar Greece: the Agrarian Question Recast”, Journal of Modern Greek Studies October
1999, 17(2):277-323
ΟΠΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Μνήμες Δεγκτζήδων, σκηνοθεσία Μαρία Πέτρα (Ξάνθη: Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2007)

Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΞΑΝΘΗΣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΞΑΝΘΗΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΤΕΝΕΚΕΤΖΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΜΑΙΟΣ 2020

Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της φοιτήτριας Δούκισσας Καραμόσχου

«Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Επιβλέπων Καθηγητής: Συν – Επιβλέπων Καθηγητής:

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ Αλέξανδρο Τενεκετζή, επιβλέπων καθηγητή για τη

Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον πρόεδρο του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Ξάνθης,

μνήμη καπνεργάτη, μνημείο καπνεργάτη, καπνός, αρχοντικά Ξάνθης, καπναποθήκες Ξάνθης

“THE MEMORY OF THE TOBACCO WORKERS IN THE PUBLIC SPACE OF THE

Tobacco worker’s memory, tobacco worker’s monument, tobacco, Xanthi’s mansions,

Xanthi’s tobacco warehouses

Γ.Σ.Ε.Ε. ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΡΓΑΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ

Κ.Κ.Ε. ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΟΣ

Κ.Ν.Ε. ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΝΕΟΛΑΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ

Κ.Ο.Ε. ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ

Π.Α.Σ.Ε.Γ.Ε.Σ. ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΝΩΣΕΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ

Τ.Α.Κ. ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΣ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ

ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

1.1 Από την αρχαιότητα ως τον 17ο αιώνα

1.2 Η περίοδος ακμής της Ξάνθης (17- 19ος αιώνας)

2.1 Το φυτό του καπνού και τα χαρακτηριστικά του

 Η ποικιλία του μπασμά (κυρίως στην Ξάνθη και στη Μακεδονία)

 Τα Μπέρλευ (μετά το 1960)

Οι συγκεκριμένες καλλιέργειες έκαναν την εμφάνιση τους στην Ελλάδα, τις

ανά στρέμμα με αποτέλεσμα να παρατηρηθεί σταδιακή υποχώρηση της καλλιέργειας των

2.2. Η καλλιέργεια και η διαδικασία επεξεργασίας καπνού

Φυτεία: όταν τα χωράφια έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα, τα φυτά μεταφυτεύονται στο

Στη διαδικασία της χωρικής επεξεργασίας περιλαμβάνεται:

Συσκευασία – δεματοποίηση: αφού ολοκληρωθεί η ξήρανση των δεματιών, αυτά

Είναι χαρακτηριστική η μεταστροφή που παρατηρείται στην παραγωγή ανατολικών καπνών

Οι καπνοκαλλιεργητές βασίστηκαν πολύ στην εξαγωγή ανεπεξέργαστου καπνού αλλά αυτό

To 1925, εντοπίζεται η πρώτη κρατική παρέμβαση με τη δημιουργία τριών κρατικών

Οι περισσότερες χώρες που ασχολούνταν με το συγκεκριμένο εξαγώγιμο προϊόν είχαν

3. Ο καπνός στην Ξάνθη

3.1 Η παρουσία του καπνού στην Ξάνθη

Η Θράκη κατείχε τη μεγαλύτερη παραγωγή καπνού με την Καβάλα να κατέχει τον

Όσον αφορά το μισθολογικό ζήτημα, οι μισθοί των εργατών σχετίζονταν άμεσα με τη

3.2 Καπνέμποροι και καπνοβιομήχανοι – Η νέα αστική τάξη της πόλης

Η μη σταθερή πορεία όμως της συγκεκριμένης καλλιέργειας σε συνδυασμό με την παρουσία

εστιάζοντας κυρίως σε μισθολογικά ζητήματα54. Οι περισσότερες κινήσεις διαμαρτυρίας

4. Πολεοδομικές εξελίξεις στην πόλη της Ξάνθης

4.1 Ο οικισμός της Παλιάς Πόλης

(ΦΕΚ 661/17.05.1976) και υπήρξε αναστολή έκδοσης πολεοδομικών αδειών που

4.2 Τα αρχοντικά των καπνεμπόρων

Τα αρχοντικά εξωτερικά διαφοροποιούνταν μιας και έχουν κάποια παραδοσιακά στοιχεία,

εξώστων μεταλλικής κατασκευής. Άλλες κατοικίες παρουσιάζουν λόγιες μορφολογίες, όπως

Εικόνα 6. Φωτογραφική απεικόνιση εσωτερικού χώρου από το Αρχοντικό Καλευρά (πηγή:

Η περιοχή αυτή φαίνεται να σχεδιάστηκε το 1882 σύμφωνα με τα σχέδια που ίσχυαν

5. Οι κοινωνικές εξελίξεις στην πόλη της Ξάνθης

Χαρακτηριστικά ο έμπορος Μιχαήλ Μεταξάς Ματσίνης ίδρυσε τη Ματσίνειο Σχολή,

Γ’ Δημοτικό Σχολείο, το οποίο επί Βουλγαρικής Κατοχής δεν λειτουργούσε. Το κατάστημα

5.2 Οι καπνεργάτες και η κοινωνική τους συμβολή

«Ασπίδα», «Σφαίρα», «Εργατική Πρόοδος». Οι παραπάνω σύλλογοι είχαν διάφορα

6.1 Το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα

Το 1893, είναι ο πρώτος μαζικός εορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς όπου με

Σταδιακά αρχίζουν να οργανώνονται τα πρώτα εργατικά κέντρα, με κύριο στόχο της

σημαντικότερο τη θέσπιση νομοθεσίας, που θα σχετιζόταν με το εργατικό δίκαιο και την

Τα έτη 1928 και 1929, πραγματοποιούνται διάφορες απεργιακές κινητοποιήσεις, μια

Την περίοδο 1936-1940, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς με τη συγκατάθεση του βασιλιά

6.1.1 Το καπνεργατικό κίνημα στην Ελλάδα

Το καπνεργατικό κίνημα στην Ελλάδα διακρίνεται σε τρεις βασικές φάσεις με κοινή