Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Murat Tek-Metin Reyhanoğlu (GUIIBF Dergi) 6 Cilt 3 Sayi

    Uploaded by

    Metin Reyhanoglu
    5 views25 pages
    FROM ETHIC TO ETIQUETTE “Environmental Ethic in Business : Diverging of Declaration-Action”

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    FROM ETHIC TO ETIQUETTE “Environmental Ethic in Business : Diverging of Declaration-Action”

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    5 views25 pages

    Murat Tek-Metin Reyhanoğlu (GUIIBF Dergi) 6 Cilt 3 Sayi

    Uploaded by

    Metin Reyhanoglu
    FROM ETHIC TO ETIQUETTE “Environmental Ethic in Business : Diverging of Declaration-Action”

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 25
    Gazi Universitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakiiltesi Dergisi 6/3 (2004). 205-229 | ETIKTEN ETIKETE “Isletmelerde Cevresel Etik: Séylem-Eylem Farkllasmasi” Murat TEK” Metin REYHANOGLU™ Ozet: Gevresel kaygi ve duyarlihklarin gelismesine paralel olarak yiikselen gevresel biling dizeyi toplumlar: bircok acidan etkilemektedir. Bu etkilerden biri de isletmelere olan etkisidir. Isletmeler artan gevre ve tiiketici bilinci kargisinda, toplumsal talep ve beklentileri piyasa dolaymyla kavrayip aragsallastrarak, kendi ¢tkarlari dogrultusunda kullanmaktadir, Aragsal kullanm cevresel etik ilke ve degerlerin etiket olarak kullanimma isaret etmektedir. Bu calsmada sirketlerin bu talep ve baskilar karsismda tutumlarim géztimlemek ve séz konusu céztim stratejilerini agiga cikarmak icin model gelistirilmeye calistimstir. Anabtar Kelimeler: Etik, cevrecilik, gevresel etik, ig etigi, faydacr-firsatgi davramis. FROM ETHIC TO ETIQUETTE “Environmental Ethic in Business : Diverging of Declaration-Action” Abstract: Becoming environmental conscious respect to increasing environmental concerns and sensitivities influences societies. One such influence is on businesses. Today, businesses are affected by social requests and pressures with regard to environment. Companies perceive those pressures and use them for self-interest by instrumentalization. Instrumentalization means that businesses use principles and values of environmental ethic as a label (etiquette). In this paper, we analyse business attitudes towards those requests and pressures and aim to develop a model of solution strategies for pressures. Keywords: Ethics, environmentalism, environmental ethics, business ethics, utilitarian - opportunistic behavior. Ary. Gor. Ankara Universitesi, Sosyal Bilimler Enstittisi, Kent ve Cevre Bilimleri A.B.D., murattek@isnet.net.tr Ars. Gor., Ankara Universitesi, Sosyal_BilimlerEnstitisi, Isletme A.B.D., mreyhanoglu@yahoo.co.uk 206 / Murat TEK — Metin REYHANOGLU ciris Cevre bilinci, doa sevgisi, toplumsal sorumluluk, etik nasil ifade edilirse edilsin, son yillarda “yesil” tonlarda konusmanin geger akge haline geldigi gézlenmektedir (Poole, 1993). Bu dalga neyi ifade etmektedir? Bir bakima moda halini alan, herkesin dillendirdigi bir slogan haline gelen yesil, cevre dostu, cevreye saygi, yesil teknoloji, yasama saygi vb, terimler bir “Etik”e (duyarlihk, kaygi, sorumfuluk, biling, dev vs.) mi igaret etmektedir, yoksa sadece bir “etiket” midir? Herkesin aym geyi sdyledi&i bir ortam, diisiinsel bir siliga isaret etmektedir. Herkes aym seyi sdyliiyor ve istiyor, buna karsin sylenen sey gergeklesmiyor ise séylem ve eylem arasinda paralellikten cok bir geliski oldugu diisiiniilebilir. Cevresel etik bir deger-slogan veya sdylem bigimi olarak neredeyse tim aktérlerce dillendirilmekte ve savunulmakta ancak, ekolojik sorunlar giderek bilytimektedir. Bu durum, temelinde etik bir sorunun yattma isaret etmektedir. Yoneticiler, sirketlerinin piyasada rekabet edebilir bir durumda olmasin saglamak igin toplumun beklentilerine cevap iretme durumundadurlar, Kar amacim énde tutan ve fayda-maliyet analizlerini dzel gikarlar gergevesinde ele alan igletmelerin uzun vadede piyasalarda tutunamayacaga séylenmektedir (Freeman vd., 2000: 5 ve 13). isletmeler bu gergekten hareketle piyasa talepleri karsisinda daha hassas ve duyarh olduklanm gesitli yol ve yéntemlerle duyurmaya galismaktadurlar. isletmeler artan dlgiide cevre, toplumsal sorumluluk ve etik séylemelerini gerek iirin ve hizmet pazarlamasinda gerekse halkla iliskilerde On plana gikarmaktadir. {sletme ydneticileri, artan tilketici ve gevre bilinci ile olusan toplum ve pazar baskist nedeni ile kendilerinin topluma veya gevrelerine karsi duyarh olduklarim: géstermeye galismaktadirlar, Kismi gikarlan ile smrlandinims, ézel amag ve kaygilari tarafindan bigimlendirilmis sdylemleri tercih eden sirketlerin cevresel etik degerlere sahip olduklan gergekten séylenebilir mi? Bu galisma, cevresel etik konusunda sdylemlerin irdelenmesi, eylem ve sdylem farklilasmasi iizerine bir gdziimleme denemesini hedeflemektedir. Kuramsal olarak tik, gevresel etik ve igletmelerde gevresel etik konulan islenmis, ardindan “elestirel” bir model ingasma gahisitmstr. Onerilen model yardumiyla isletmelerde cevresel sdylemlerinin bir etiket olarak nasil ve ne élciide kullamidigz ile ilgili betimlemelerde bulunulmustur. 1) ETIK KAVRAMI Felsefi bir disiplin olarak etik, bireylerin ve birey temelli gruplarin temel degerleri, normian, kurallarim dogru-yanlis veya iyi-kétii gibi kavramlar aracihgayla } or Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /207 le alir. Etik bir bakima; ortak ditsiinceler toplulugudur ve ortak diisiinceler ise diinyayt nasil anladigimzin ortak tirtintidtir (Navran, 2003). Etik iizerinde pek cok tartisma ve bu tartigmalara zemin hazirlayan oldukea verimli ve farkh yaklagimlar mevcuttur. Neredeyse ttim etik yaklagimlar insana, insanm eylemlerine, topluma ve cevreye dair temel anlamlandirma kahplan cercevesinde insa edilirler. Etik alana birbiriyle taban tabana zit goriisler vardir ve etik gerekcelendirme, temellendirme, ilkeler ve dneriler tizerinde dnemli tartismalar s6z konusudur, Btik, ablaki olarak neyin iyi ve/veya hakh olduguna iliskin sorularnn yant sira ablaki inanglarin haklihgint kanitlamak igin kullantlan metodolojiye iliskin sorulant da kapsar (Brenkert, 1998: 119). Calismada saglayacagi kolayhk agisindan, etik yaklasimlan topiu halde Tablo : 1 deki gibi simflandinlmak miimkindiir. Tablo: 1 den gériilecegi iizere etik temellendirmeler arasinda bir farkllasma gdzlemlenmektedir. Sz konusu temellendirmeler; akil, duygu, vicdan, gitdi, onay, agkin bir varhk (buyruk), toplum, gelenek, ahlaki yasa, ahlaki yetkinlik, istem, ethos, somut bir olgu, olast sonuglar vb. temellerle iliskilendirme suretiyle yapilabilmektedir. Tablo: 1 Etik Yaklasimlar iignin al Anlayis Bilainn fii | Vsntem Amag Atak ikest Fenomenoloik | _Kuramssl | Betinfeyi | ANlsKidegerbilncininanalisi | Defer duyumsama Dit Anatit Kuransal | Betimieyici | Atak enermelerinanlamums agiktama | Tarafbzik i — Timeyier | Ablsion bivoleikKokenierinin = Evrimel ee perirees Evrimeitix “ipinivet in, yi ieyen mdenin, | Ocrkivbaneteistd Tramsendental | Prak ormatit | eylemin diskarswa Kopllannin asta | —clmy/ideat eign welt ‘ceruatiéogtik Varolosgu Pat Normatif | Bieylerinablak yakinaatikien | Ozgirlkidayanigma Eadaimonist Pat Nomatif_| Gireyinftim insanlann) muitabu | Ocgirlkidayana Siategme ‘Genel balay bir oplum bin ; Siceyme Pratik Nomatif tye bit tepl Ongivakidayangrae Materyalis Pratik Normatit Insanun dogasinawasma: sof Gpqtakdayanigma it ahlakinmn ortadan kaldirilmast Kaynak: Pieper, 1999: 252. Literatiirde etik-ablak ayinmi tartigmast sikea yapilmaktadir. Erik, insan davranismin ilkeleri, ablak da bu ilkelerin tikel bir durumda uygulanmas: ile ilgilidir (Billigton, 1997: 47). Ancak tiim bu farkhhk ve tartismalara (Dewey vd., 1961) karsin, etik konusunda ilkelerden bahsetmek ve tizerinde uzlasmak gdrece kolay ancak bunlari eylemde gergeklestirmek giigtiir. 208 / Murat TEK — Metin REYHANOGLU Etik, kuramsal, pratik ve tarihsel olarak ele almabilir. Basitlestirilmis bir ifadeyle sdylersek; kuramsal ele ahs daha ziyade kisi odakh ve deger merkezli bir nitelik tagnmaktadrr. Pratik ele ali ise, kisinin eylem alamindan daha gok toplum iginde iligki ve etkilesimini konu edinmektedir. Tarihsel ele alig, bu iki alanda olagelen degisimleri izler ve anlamlandinr. Bir baska ayrim ise gu _gekilde anlamlandinlmaktadir: Meta-etik, temelleri esas alir, “yapilmasi gereken"e nigin uymak gerektigini bilmek, bulmak ile ilgilenir. Kuralci Etik ise, “yapilmasi gereken"e uyma bigimlerini ele alan ahlak felsefesi sorununu isler; normlar, kurallar, gerekler ayrimum yapar (Taylor, 1978). Etik, bireysel agidan bakildiinda, Kisinin kendini tammlamas: ve konum- landirmastyla iliskilidir, En temelde, “ben” olarak kurgulanan kimlik tasanmunm, iginde anlam kazandiga “biz” grubuna yonelik bir sorumluluk tasryabilecegi diisiinilebilir. Kimlik kurgusu, her biz kabul ve tasarim ardinca biz olmayan yani “digerlerini” gerektirir. Ben- biz ve digerleri ayrmunm belirginlestigi hemen her durumda, hissedilen sorumluluk farkhlasma eBiliminde olacaktr; daha fazla ve daha az sorumluluk hissedilen veya hig sorumluluk hissedilmeyen durumlar ortaya gikacaktur, Ben ve biz olarak iginde yer ahnan ortamin baskin karakteri gerek ben-biz gerekse de ben-biz-digerleri arasindaki iliskilerin alacags bigimde etkili olacaktwr. Burada temel olarak iki ayrimdan séz edilebilir, Bunlardan ilki, “benmetkezci” yaklasim, digeri ise “toplum merkezci” yaklasimdar (Sekil : 1). Sekil : 1 Ben-Biz ve Toplum Oriintiisii. A) Gevresel Etik Ve Farkh Yaklasimlar Yukanida ifade edilen aktér-toplum ayrim, gevresel etik agisindan tam anlannyla yeterli bulunmamaktadir. Bunun yams sira insami barindiran gevre unsurlarim da igine alan bir simflamaya ihtiyag duyulur (Sekil: 2). Cevresel etik, toplumsal sorumfuluk alan: ile kustth kalmayacak ve cevresel sorumluluk alan da kapsayacak yeni bir yaklasim ifade eder (Takala, 2004). Séz konusu simflandirmada temel ayrimim; birey-insan merkezlilik ve gevre merkezlilik arasinda olusmakta oldugu soylenebilir (Under, 1996; 1997: 83). Etikten Etikete Isletmelerde Gevresel Etik /209 Gevre konusunda siiregelen tartismalarin (Almond, 1998; 222) etik konusunda yasanan tartismalar ile kiyaslandiginda pek de azumsanmayacak seviyede ve kapsamda oldugu gértilir. Gevre sorunlarmmn nedenleri konusunda fikir ayniklan ve catismalar 20. Yitzyihn son ceyreginde gelisen cevreci “ilk dalga”yi biiytik sekteye ugratms, girece geriletmistir. 21. Yiizyil ile baslayan “ikinci dalga” ise somut sorunlar ve kacinilmaz somuclan ile giindemi isgal edecege benzemektedir. Aktor Birey-Orgit) Toplum (Yapay Cevre) Gevre (Dogal Gevre) Sekil : 2 : Ben-Biz,Yapay ve Dogal Cevre Oriintiisii Ekolojik gruplann, sadece sorunlara bakis acilarda degil, ekolojik sorunlanin sebepleri ve énerdikleri toplum modellerinde de farkhklar bulunmaktadwr (Gérmez, 1997: 77). Aynigmalar ierinden giderek gevreci ideolojiyi betimlemek bile gliglesmekte oldugundan, farkhbklan tompillenerek genellikle ikili aynsmalara igaret edilmektedir; cevreselcilik/gevrecilik (environmentalism/ecologism), reformewradikal gevrecilik, agik/koyu yesil, si®/derin ekoloji, yesisiyaset, teknomerkezcilik/ekomerkezcilik, gevreselclik/toplumsal ekoloji gibi (Coban, 2002: 10). Gevresel etik konusunda vurgulanmasi gereken bir diger ayrisma ise; gevre unsurlarinin bir aktor (Szsel deere sahip, ye) olarak veya bir ilginin konusu (Pincoffs, 1992) veya insana olan faydasindan dolay1 (Routley vd., 1979) aragsal degerinden dolay: etik kapsammna alimp almmayacags ile ilgilidir. Hayvan haklan etiginden (Singer, 1979) baslayarak, yasama saygy etifi (Schwetzer, 1966), biyoetik, dogaya saygi etidi (Taylor, 1989), toprak (yerkiire) etigi (Leopold, 1987), dzgergeklestirim etigi (Naess, 1993), biyosfer etigi vb. Kavramsal gergeveler yardinnyla, etik sorumluluk alaninin kapsam ve igerigi siirekli bir genisletilme ve zenginlestirilme gabast gézlenilmektedir (Sekil : 3). Kargilastigimiz cevresel sorunlarm, toplum ve doga algimuzla iliskisi sikea tarusiimstir. Bu tartsmalarda modernizm ve kapitalizm ayn bir yer isgal etmistir. Son yillarda, ekonomik alanda “liberal”, kiltirel alanda ise “postmodern” kavram ile 210 / Murat TEK ~ Metin REYHANOGLU. tammlanan bir dOniigiime isaret edilmektedir (Firat, 2003: 106). Bu stizeg “etik” bir sergeveyi hem dayatmakta hem de bu déniistime “sevre etigi” kavramuyla bir makyaj saglamaktadir. ‘Yasanan stireg ve buna eslik eden diisiince iklimi zihinlerde bulamkhga neden olmaktadir. Onceden, diizenli bir karsitlik i¢ine giriyor olan hemen her sey, karsitiyla ayrimsiz bir benzerlik olusturarak anlamumt yitirmektedir (Baudrillard, 1998: 82). Kafa kangikliklarmin giderilmesi, diigiince iklimine etki eden sdylem bicimlerinin goziimlenmesi ile olanakh g6riinmektedir. Ele alinan séylemlerin tiretilmesinde temel motifler, sdylemin gergeklikle iliskisi; agiklamaya calisig ve gizledigi gergeklikler titizlikle irdelenmelidir. Cansizlar Tam Yasam Formlan, insan Tari Aile Gegmi G iz Gelecek > Kaynak: Hill (2004)'den yararlanilarak hazirlanmstir Sekil : 3 Etik Evrim Siireci ve Gevresel Etik 1) isletmelerde Gevresel Etik Bakis Agisinin Gelisimi isletme, insanlardan olusmus bir érgiitsel yap: olduguna gére, gerek tekil igletme Smneginde gerekse gogul olarak isletmeler acisimdan homojen bir etik séz Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /211 Konusu olamayabilir. Ancak Hofstede’e (1981: 27) gore Orgiitiin bir tarihi, dzellikle kurucularinm ve dist yénetiminin amaglan ve bunlar etrafinda sekillenecek norm koyma, yaptirim ve ddiillendirme giigleri olmast nedeniyle yénetim, drgiitsel davranisa etki eder. Bu da tekil isletmenin homojene yakn bir davrams izlemesine yol acar. Zaten ézeliikle biyikk isletmeler etik kodlart yayinlamak suretiyle isletmeden tek ses gikmasmt saglamaya yonelik galsmalar yapmaktadir (Ciulla, 1991: 79) Yonetimde etik gahsmalarm, birgok farkl bakiy agisindanyaklasilabilir, Uygulama esash olarak etige bakildiginda ilk olarak karsimiza yénetimin toplumsal sorumlulugu cikar (Gbadamosi, 2002: 118). Toplumsal sorumluluk ig etiginin dnciillerinden birini olusturur ve biz kurgusuyla temellenir. Toplumsal sorumluluk, toplumsal etikle iliskilidir, Toplumsal etik, toplumsal gikarlarm korunabilmesi igin uyulmasi gereken etik normlarin arastirilmasi, verili kosullarda daha insancil bir toplumun olusturutmasina yénelik imkanlarm belirlenmesine yénelik olup; éncelikli alam olarak toplumsal sorumluluklan ve toplum karsisindaki ahlaki ytiktimlilikleri tammlar (Schulze, 1997: 37). Bu anlamda isletmeler toplumun bir pargasi olduguna gore ve “saf iktisadi drgiitler olmaktan dte dzel bir erke” (Schulze, 1997: 37) sahip olmalarmdan dolayt isletmelerin de toplumsal sorumluluklan ve buna bagh etik degerleri olacaktir. Isletmelerin ahlaki mesrulugu, sahip olduklani etki ve gitcti nasil kallandiklarna baghidir. Bu kullammlarm toplumsal gikarlarla ne derece Srtiistigtidiir. Isletmelerin toplumsal sorumluluklan ile ilgili tarnsma uzun stireden beri giindemde yer alan bir konudur. Omegin, Friedman toplumsal sorumlulukla ilgili inti makalesinde isletme yéneticisinin temel sorumlulugunun pay sahiplerine engok kart saglamak oldugunu belirtmistir (Friedman, 1970). _Isletmelerin _toplumsal fonksiyonlarmin éncelikle kar beklentilerini yerine getirmesi ve ortaklann/sahiplerin “eer isterlerse”, isletmelerden ayri olarak haysr iglerinde bulunabileceklerini savunur. Tiizel kisilik olan igletme, eBer toplumsal sormlulugu yerine getirici politikalar yapryorsa ortaklarin karindan vazgegme anlamum tasimakta, halbuki bunun devletin ashi gérevi oldugunu belirtmektedir (Friedman, 1970).' Ayrica, Friedman’in yaklagminda isletmelerin toplumsal hizmetleri higbit zaman yerine getirmeyece@i anlamunda olmayrp, kann engoklastinimasina hizmet edecek dmegin, vergi indirimlerinden yararlanma, isletmenin sohretinin artmasi gibi yararlar igin toplumsal faaliyetlerde bulunabilmesi anlammdadir (Chryssides ve Kaler, 1999: 230). Bu g6rlise gore rekabet, isletmeleri kar engoklastirmasina yéneltecektir. Friedman’in gérlisii bazi yazarlarca isletmenin kendi cikarlarin gézetmesi ve rekabete dayali iliskilerin yol actgi “yan etkiler” gértisii tarafindan reddedilmistir (Schulze, 1997; 38). Isletmelerin gevreye, istenmeyen atiklar yolu ile; fiziksel, kimyasal, toplumsal ve sosyo-psikolojik etkileri olmaktadr. Mulligan ve Liechty gibi yazarlar 212 / Murat TEK - Metin REYHANOGLU Friedman’a verdikleri cevaplarda dzellikle halk saghigi ve gevresel kirlilikle ilgili mekler vererek igletmelerin toplumsal sorumluluk gerekliligi vurgulanmaktadir (Mulligan, 1986; Liechty, 1985). Bu anlamda “gérinmez el”in yol agtigi “yan etkiler” toplumsal sorumluluk gergevesinde “sevre ve is etigi” seklinde kamufle edilmektedir. Ig etigi, ekonomi ile etik arasinda, goniillti olmadan (zoraki) gergeklestirilen bir evlilik iligkisi gibidir (DeGeorge, 1993: 42’den aktaran Xiaoche, 1999). Is etigi, genellikle insantann isle ilgili kararlan ve isletmelerin toplumsal ve ahlaki sorumluluklanyla ilgili konulan kapsar (Ciulla, 1991: 69). isletmelerin toplumsal sorumlulugu ise, “toplumun bir pargast olan isletmelerin etik degerlere uygun sekilde davranma_ yiiktimlaligi”ni (Schermerhorn vd., 1998: 12) ifade eder. Genel olarak, isletmelerin sorumluluklanm: yerine getirmede iki farkh diisiince akum olusmustur (Salbu, 1993: 27). Birincisi yukanda Friedman’ (1970) aktanlan gorisiidir. Ikinci gris ise isletmelerin bitytidtikge, sadece ekonomik degil fakat toplumsal ve siyasal giiglerinin de artacagudir. Buna paralel olarak da, iyilik ve kétiliikte bulunma imkanlan da o nispette artacaktr. Gticlin artigma bagi olarak sorumluluklan artmadiga taktirde kottiye kullanmlann olacagi agikur (Tosun, 1990: 74). Ozellikle 1930°lardan sonra ortaya cikan bu durum “toplumsal sorumluluk felsefesi” olarak yonetim literatiiriine girmistir. Bu goriigiin bir uzantsi olarak, Freeman’m (1984) “Paydas Teorisi (Stakeholder Theory) ortaklarn yam sira isletmelerin faaliyetleri sonucunda etkilenen veya etkileyen ve bir biitiintin pargalan durumunda saytlabilecek diger tim paydaslara karsi isletmelerin sorumlulugun olmasi gerektigini 6ne siirer, Bir anlamda, Friedman’ in kar engoklastrmali (Ortaklar Teorisi-Shareholder Theory) bakis agust daha ¢ok ben-merkezei bakig agisina sahip iken, paydas teorisi, toplumsal yapidaki degisimin etkisiyle, toplum ve insan merkezici bakis agisina kaymaktadur. Bir igletmenin cevresel etik ve toplumsal sorumlulugu toplum, miisteriler, saliganlar, yatirumeilar, finansal kuruluslarla olan iliskileri temelinde simflandinilabilir. Isletmenin toplumsal sorumlulugu, isletme kaynaklarinin sahip veya ortaklardan ziyade diger kesimlere de yéneltilmesi ve onlarnda diisiiniilmesi_ meselesidir. Yénetim literatiiriinde klasik ve neoklasik bakis agilar: igletmeleri daha gok gevreye kapali ve mekanik bir olgu olarak gorme efilimindeydi. Sonrasinda gelen sistem yaklasimt isletmeyi daha cok girdi-gikt: temelinde tammlanmistr. Rekabetin hz kazanmasi, iliskilerin karmasiklasmas1, miisterilerin bilinglenmesi, gelisen insan haklany ve demokratiklesme gibi etkenler igletmeleri fark bakig agilanyla degerlendirilmesi sonucunu dogurmustur. Isletmeler, girdi-giktr modelinden ziyade ig ige girmis etkilesimli bir sistem olarak ele ahnmaya baslanmstr (Ozalp ve Tonuz, 2003: 163). iste yeni gelistirilen etkili paydas yénetimi, paydaslarm isteklerinin dengelenmesinde ve etkileyen-etkilenen anlamnda ig etigi gergevesinde arastinimakta (Friedman ve Miles, 2002: 3) ve etik ikilemleri gdzmek igin yoneticilere yeni bir bakis agisi (Suder, | . | | , . | | Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /213 2002: 827) sunmaktadwr. Isletmelerin gevresel problemleri ile kalite problemleri arasinda benzerlikler giriilerek birgok yazarca toplam kalite yaklasimi gevrecilige uygulanmustir (Freeman vd., 2000: 83), isletmenin paydas gruplan, genis anlamda, pay sahipleri, galisanlar, tedarikgiler, tiketiciler, miisteriler olurken; dar anlamda, ise sahipler, resmi makamlar ve toplum girebilmektedir (Ulgen ve Mirze, 2004: 425). Bunlarin hepsi kendi istek ve beklentilerini engoklastmaya calsirlar. Diger bir yaklasim ise dolayh ve dolaysiz denetleme imkam agisimdan ig ve dis paydaslar ayimmi yapmakta; tedarikgiler, dagatumcilar, calisanlar ve pay sahipleri ig paydaslar arasima dahil edilmektedir. Sdz konusu ig paydas kabultiniin gevresel etik baglamuda, isletmeler acisindan daha fazla duyarlihk olusturacagi agiktr. Bu gruplara tigiincii grup olarak dogal gevrenin de eklenmesi (Freeman vd., 2000: 55) gerektigi kamsindayiz. Dogal gevre, isletmenin yaptiklant faaliyetlerden dogrudan ctkilenen ama “ses gikaramayan” bir gevredir. Dofanin igletme tizerindeki denetimi dogrudan olmay:p, ekolojik dengeyle cezayt tim canhilara ve gelecege vermektedir. Bu anlamda dogay1 bir bask: grubu olarak nitelemek zordur, ama onun igin cabalayan ¢esitli gevreci Sivil Toplum Orgiitleri (STO) vardir (Greenpeace, WWF gibi). Toplumsal sorumluluk ve etik davrams1 izleyen isletmeler dolayh veya dogrudan baz1 yararlar saglayabilmektedir (BSR, 2004; Suder, 2002; Géziim, 1999; Pira ve Baytekin, 2003): - Gevresel etik séylem ve eylemleriyle medyamn ilgisinin cekilmesi ve toplum iizerinde olumlu imaj yaratiimasi ve itibar saglanabilmektedir. Kamuoyu dniindeki imaju ile isletmenin degiisik kesimlerle daha ileriiligkiler kurmasi, reklam veya benzeri kampanyalarla saglanacak etkilerden daha uzun ve kahict etkiler birakabilmektedir. - Tiiketicilere gtivenli tiriinler sunarak miisteri sadakati ve marka bagimhligimt arttirma, pazar payim genisletme olanag tammaktadhr. - GCalisanlara olumlu ve giivenli galisma kosullari sunarak devamstzlik orant ve isgdren devir hizim diisirme, verimliligi yikseltme ve igletmenin kalifiye isgiici igin cazip kihnmas: saglanabilmektedir. - Devlet gibi diizenleyicilerin isletme faaliyetlerine daha az karigmasi saglanr. Bu yéntemle, devlet ihalelerinden daha biytik pay alma olanagi elde edilebilir. Yaptrdiklari okul, hastane, képrii gibi bina ve tesislerin yapumyla vergi indiriminden yararlanabilmektedirler. 214 / Murat TEK - Metin REYHANOGLU. ~ Etik davraniy ile igletme, toplum éntinde iyi bir tin saglar, diger aktérlerin giivenini kazamw ve dolayisiyla siidirilebilir rekabet avantaji salar, Omegin isletmenin yaptifi bir etik davrams, ileride tedariksi ve bayileriyle iyi iliskiler kurma zeminini hazirlar. Deer zincirindekilerle gtiven iliskisi ile belirsizligi azaltma faktdrii yaratr. Yeni yatrimeilan isletmeye geker. - Yeni pazarlara giris imkam verir. Etik kodlart uygulayan ve bunu gisteren igsletmeler cevresel etik kaygilarm dile getiren yeni tilke ve pazarlara daha kolay giris imkam saglar. - STO hareketlerinin girisimleri sonucu olusabilecek ve hukuksal agidan isletmeleri zarara ugratabilecek durumlara kars1 koruma saglar. Dogal olarak isletme bu yararlani gérdiikge gevresel etikle ilgili faaliyetlerini stirdiirecektir. Cevresel etigin uygulanmasi ile ekonomik performans arasinda iliskinin dlgiilmesinde sintrhihklar (Lee, 1997; Tak, 2002) olsa da birgok calismada yéneticilerin isletmelerin yarari oldugu isin etik davrandigim belirtmektedir. Isletmelerin toplumsal sorumfuluklarin: yerine getirmeleri ve etik davranis, maliyetlerini artirsa da saglayacagy sesitli yararlar sayesinde maliyet artisimin yaratacagi olumsuzluklan dengeleye- bilecektir 2) Etik Davrams Etigin incelenmesinde ve etkin géziimler iiretilmesinde, iighi yaklasim modeli sikga kullanilmaktadir (Cavanagh vd., 1981: 363-374; Robins, 1997: 117-118): Faydact (Utilitarianism) Yaklasum: Cikarci yaklagimda denilen bu yaklasim Jeremy Bentham ve John Stuart Mill tarafindan gelistirilmis olup (Ulgen ve Mirze, 2004: 452), ahlaki davramisin en biiytik sayt igin en bitytk faydayt tireten davranis oldugunu savunur, Birey veya isletme en fazla faydays salayacak sekilde davranmahdir (en yararh ve en diigiik maliyetli), Bu davranis seklinin toplum refahum siireg iginde yilkseltecegi beklenir. Bu goriis cogunlukla giiniimiz isletmeleri tarafindan benimsenmig olup, en disk maliyet, verimlilik, etkililik kavramlan tizerinde odaklamlr, Faydact yaklasima benzemekle birlikte adalet-esitlik yontinden farkh olabilecek diger bir yaklasim ise bireyci yaklasimdir, Davramss, birey agisimdan uzun yadede yararlar sagladigi siirece etik sayilabilecegini dne siirer (Schermerhom vd., 1998: 11). Bireysel gikar 6n plandadir. “Baskalarinin size nasil davranmasint istiyorsaniz, sizde onlara éyle davranin” bakis agisiyla bireyci insanlarin diiristlige ve dogruluga yonlenebilecegi savunulur. Haklar (Rights) Yaklasumi: insanlarm temel hak ve 6zgiirliiklere sahip bulundugunu ve bu haklann baskalanmm karanyla ellerinden alnamayacagam ne stirer. Etikton Etikete Isletmelerde Gevresel Etik /215 Btik agidan dogru bir karar, bu karardan etkilenecek olan kisilerin haklarim korumaya devam eden karardir. isletme agisindan galisanlarin dzel yasam haklan, ézgiir konusma, galisma serbestligi ile ilgili kavramlarla ilgilidir. Ozellikle, son dénemde tartisilan caliganin galigh: kurumun etik olmayan davranislanm kamuoyuna agiklamast (afige etme-whistleblowing) bu yaklasimla iliskilendirilebili. Adalet (Justice) Yaklasumi: Kararlar esitlik, dogruluk ve tarafsizhik gibi etik davram standartlarina dayanmasi gerektifi savunulur. Kaynaklarn tarafsizca dagatiimast, benzer durumlarda tutarligin korunmasi, diiristlik gésterilmesi gibi Algitlerle ilgilidir. Tl) GEVRESEL ETIK VE EYLEM-SOYLEM FARKLILASMASI: ETIKETE DONUSUM Ftik karar verme davranisina etki eden etmenlerin incelendigi bir arasturmada; hem bireylerin karakteristik ézelliklerinin hem de kisilerin bulundugu cevresel ortamin etkisi vurgulanmaktadir (Trevino, 1986). Bireylerin karakteristik ézellikleri agisindan etik davrams konusunda islevsel bir tipoloji gelistiren Kohlberg (1969) “biligsel ahlaki gelisim” modeli sunmustur. Bu modele gore alan egitim ve insanm yasam evresine paralel olarak ahlalan asamalar seklinde gelisecegi éne siirilmektedir. Buna gre, daha gok iyi-kotil arasinda ayirim yapilmasi, ceza- @dill kavramlan ile etige yaklasum: gelenek-dncesi diizey olarak tanmlarken; gruba ve toplurmn beklentilerine uygun davranma, mevcut diizenin korunmast bir dist diizey olan geleneksel ditzey olarak ifade edilir. Son asamada ise ilkelere dayalt yani daha cok genel- gover ilkelerin oldugunu belirten gelenek-tisti diizey gelir. Kohlberg’in bireysel gelisim ve eBitimi baz alarak yaptig asamali siniflama ve yukarida bahsedilen etik yaklasimlarm karar verme noktalart birlestirilerek isletmeler igin yeni bir etige uyma siniflamast yapilabilir. Bu simuflamanm temelinde genis kapsamh teorik bir tartsmaya girmeksizin, konuyu aktérlerin kendi kabulleri esas almarak ve temelde dissal élgiitler (eylem ve sdylem) iverinde bir géziimleme yaklasim benimsenmistir. Etik alaninda temel sorun “mutlak”larn olmayisidir (postmodern siirecte bu sorun “bilgi” alamna da tasmustir). AktOr (birey/isletme) agismdan konu ele ahndigmda temel olarak ii¢ ana dlgiit tizerinde durulabilir. Séz konusu Gl¢iitler; duygu, diisiince, irade (genel tutum) olarak simiflandinlabilir. Bunun pratige yansimast, eylem ve sdylem olarak iki kategoride incelenebilir. Bizi ilgilendiren inceleme birimi isletme oldugu igin aktor olarak birey alimmamaktadir. Gevresel etik, cevre konusunda bir duyarhhk gerektirmektedir. Cevre sorunlart konusunda duygusal ve diistinsel bir arka-plana, 216 / Murat TEK - Metin REYHANOGLU sonug olarak bir yaklasim bigimine ihtiyag duyar. Cevre sorunlarina Temel Yaklasim Bigimleri Tablo : 2 deki gibi simfandinlabilir. Tablo : 2 Cevre Etigine Temel Yaklagim Bigimleri Yaklasim (duygu, diisiince ve irade) Davranis (eylem ve séylem) Uyuma (yok sayma-gormezden gelme) | _Davrams yoklugu (direnme) i Uyma Sorgulamadan uyma davranis Sistem iginde Uyarlama (Aragsallastirma) Faydacr-firsatgr davranis Uyarlanma (Reformist) Biligsel uyma davranist Sistem Disinda Radikal Yeniden Uyarlanma Ozimseme davranisi Oncelikle isletmelerin cevresel etige yaklasimlan sistem iginde ve disinda kalarak gelistirilebilir. Sistem iginden kasit kisi veya érgiitin bulundugu sistemin éziini korumasi veya radikal harekette bulmmamasidir. Pazar tabanh bir sistemde kar amagli isletmeler dogal olarak sistemin iginde kalarak hareket ederler. Sistem disinda hareket etme, daha gok birey ve sivil toplum érgiitlerinin piyasa diizenine karsi gukaslari seklinde olabilir. Bu olgu, sistemi kabul eden isletmeleri basks altinda da tutmaktadhr. Sistem iginde kalinarak cevresel etige yaklasim bigimleri piyasa mantig sergevesindeki yasal diizenlemelere uyma, pazar-miisteri odaklihk yoluyla kendini uyarlama gibi yaklasimlan igermektedir. Freeman ve arkadaslarmin (2000) yayinladiklant kitapta kapitalist sistem iginde kalarak isletmelerin hem gevresel etigi hem de karlihg: benimseyerek nasil is yapilabilecegi konusunda stratejiler gelistirirler. isletmelerin cevrelerini diisiinmelerinin asil itici giicii olarak cevre ve gelecek kaygismm olmasi gerektigi séylenmektedir. Bu agidan Freeman ve arkadaslar insan hayati bakis agih bir gevresel etik anlayisma sahiptirler. Direnme: Son gikan veya ¢ikarilmakta olan cevreci diizenlemelerin maliyetti olacagi, rekabette dezavantaj yaratacagi ve uluslararast pazar kaybi yasatacags gerekceleriyle ilk etapta isletme yénetimlerince karsi gikihr (Freeman vd., 2000: 41). Isletme ve bulundugu sektériin devlet nezdindeki giicii nisbetinde cikarilacak yasa ve yénetmelikleri engelleme veya degistirme eylemlerinde bulunulur, Ancak bu tir aktif direnme stratejisi izlemek, isletme agisindan bir cok kesimi kargisma almak sonucunu doguracagi icin daha cok pasif direnme stratejileri gelistirilir. Pasif stratejiler isletmeden beklenilen davramisi gergeklestirmemek; yapilmasi bekelenen faaliyetleri yapmamak, yapilmamasi beklenen faliyetleri yapmak seklinde kendini gésterir. Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /217 Sorgulamadan Uyma Davramsi: isletmenin belli bir grubun ve toplumun olusturmus oldugu etik degerleri sorgusuz sualsiz kabul etme durumuyla ilgilidir. Ozellikle iggrup tiyeligi gelismig olan toplumlarda bu durum daha yiiksektir. isletmelerin var olan veya yeni ortaya gikan etigi (ister piyasa ‘standard: ister hukuki diizenleme olsun) sartsiz olarak kabul etmesidir. Bu olgu, Kohlberg’in daha gok ilk asamasina denk gelmektedir. Bu tutum, etik zorunluluk karsisinda teslimiyet olarak goriilebilir (Badiou, 2004: 42). Bu itibarla iktidarn yaranna olusturulmus etik kodlant isletmeler tarafindan zorunlu olarak kabul edilmektedir. Bu durum kuralci etik baka agisiyla da drtiigmektedir. Gyleyse, isletmeler de bu zorunluluga uydugunu gisterebilirler. AB'nin kabul ettigi normlara uyma, ISO belgesinin lider isletme tarafindan tedarikcilerinden zorunlu olarak istenmesi gibi émekler verilebilir. Freeman ve arkadaslarinin (2000: 37-62) isletme, etik ve gevreciligin nasil birlikte olabilecedi ile ilgili dort asamali stratejiden birincisi olan agik veya yasal yesil (light-legal green) strateji sorgulamadan uyma davramgma denk diiger. _isletmelerin _yasal zorunluluklarmdan kaynaklanan gevresel etik diizenlemelerine uyma durumudur. Gevrese! etik ile ilgili hukuki diizenlemeler, ilgili tke similar: dabilinde biittin isletmelere aym maliyetleri doguracagindan herhangi bir isletmeye dezavantaj yaratmayacaktr (Freeman vd., 2000: 39), Halbuki, ilgili hukuki diizenleme gikmadan nce, proaktif bir strateji gelistiren isletmelerin, rekabet avantaji saglayacaklan agiktr, Faydact-Firsate: Davramys: isletmelerin bulunduklan gevrenin etik yOnelimini gérerek bunu kendi menfaatleri i¢in kullanmasidir. Burada kullanma iyi yénde olabilecegi gibi kdtii yonde de olabilmektedir. Eger igletme, etik degerlere uydugunu her firsatta gesitli kanallarla kullamyorsa ve bu baska etik degerleri zedelemiyorsa bu bakis agisi toplum nezdinde iyi yéndedir. Omefin, Tiiketici Kanunu’nda var oldugu halde tiiketiciyi koruyan yaklagimlan, dzellikle reklamlarda belirtmesi iyi yonde ama firsate: yaklasumla yapilan bir davrans sergilemesidir. Bu davrams bigimi agagida yer verilecek biligsel davramsla da iliskilidir. Ctinkti, igletme eger isinin siirekliligini esas aliyorsa ve kendini diger isletmelerden aywmasi gerektigini hissediyorsa etik davramisa uydugunu cesitli kanallarda belirtmeye galsacaktr. Diger yandan, igletme eer etik degerlere uydugunu dzellikle belirttigi halde, gergekten uymuyor ve/veya etik degerlere zarar verecek baska davranislarda bulunuyorsa, bu tutum toplum yéntinden kétii kullanmin géstergesidir (eylem-séylem farklilasmasinda yamiltmaca). Ozetle, bu davramsin temelinde etik degerler ikincil énemde olup igletme yarari igin kullamm (uyarlanmasi) dn plandadir. Biligsel Uyma Davranust: igletmenin is yapabilmesi igin bulundugu toplulugun belli etik degerlerine saygi géstermesi gerektigine inanmasindan kaynaklamr, isletmelerin 218 / Murat TEK - Metin REYHANOGLU islerinin devamunn olmasi igin kendilerinin ve de kargidakilerin aym etik degerlere uymasi gerektigi ile ilgilidir. Ozellikle stirekli olan iglerde ve de devamh aym bolgede ig yapan isletmeler evrelerine giiven vermek igin etik degerlere uyma durumundadirlar Eger uymazlarsa isin siirekliligi zedelenebilmektedir. Ozellikle olusturulmus olan etik kurullarma veya dis denetim igin yapilan diizenlemeler bir gereklilik olarak isletmeleri zorlamaktadir, Bu ayrum ise, Kohlberg’in geleneksel ve geleneksel iistii asamalarina ve bireyci yaklasima denk gelir. “Kendine nasil davramimasim istiyorsan baskasma dyle davran” (Gbadamosi, 2002: 118) ilkesinden hareket edilir. Gziimseme Davranist: Burada ifade edilmek istenen, etik kaygiya neden olan (konumuz agisidan gevre kaygist) temelin isletme agismdan tasidig Snemdir. Isletme agisindan, séz konusu etik yaklasimin benimsenmesine neden olan “temeller"e atfedilen Gnem isletmenin iginde bulundugu ortam ve kabullerin degismesine neden olabilecek diizeye erisebilir. Cevresel tehditlerin ciddi boyutlara varmasi, isletme agisindan iginde bulunulan ortam (sistem) ve kabullerin sorgulanarak elestirel bir yeniden insay: giindeme getirebilir. Bu olasilik isletmenin séz konusu temeli biling diizeyine gikarmasi ve igsellestirmesi ile olast gériinmektedir. Tek gegerli degerin kar olarak gériildiigii “kovboy kapitalizmi” (Freeman vd., 2000: 22) olarak nitelenen tutum, sumflamamuzda “uyuma” yaklasumyla (direnme davramig)) uyusmaktadir. Freeman ve arkadaslarmn cevreci igletme stratejilerinden “agik yesil” stratejisi yukaridaki modelde “uyma” yaklagimina denk diismektedit. fkinci stratejileri olan “pazar yesili” (market green) piyasa zoruniuluklarindan kaynaklanan ve tiiketici istek ve ihtiyaglanm degerlendirerek bir rekabet avantajmm saglanmasi, “uyarlama” yaklasim ile drtiismektedir. Ugiincil agama, “paydag yesili” (stakeholder green), isletmenin etkiledigi ve etkilendigi kisi ve kuruluglan énemseme durumudur. Yukaridaki modelde yer alan “uyarlanma” davramgi ile paralellik arzetmektedir. Gevrecilik konusunda en son agama “koyu yesil” (dark green) asamast olarak sunulmustur. isletmelerin gergekten gevresel etik igin hareket etmeleri, ceza, piyasada etkin olamama, paydas kaybetme kaygisindan dolay: degil, is yaparken etkiledigi tim sevrenin gelecegi kaygisindan dolay: cevrecilige énem verilmesi durumudur. Onerdigimiz model agisindan tartigmah bir agama olan bu strateji hem “uyarlanma” yaklasimmna hem de “éziimseme” yaklasimma neden olabilir, Ancak burada énerilen modelde, cevreye atfedilen énemle paralel olarak sistem icinde ya da sistem diginda céziim arama arasinda farklilasmanm alt cizilmektedir. Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /219 ‘Gevresel Etik om Tet Been = Duyarlihke = atte | <_———— > ooh —— = Taketiciler C-Bylem > Gabanlar = Ortaklar = Rakipler ~ Bayi ve Tedatikiler Devlet Mestek Orgatleri sTO'ter Sekil : 4 Séylem ve Eylem Temelinde isletmelerin Gevresel Etik iliskileri Yukandaki direnme disindaki davrams bigimleri, isletmelerin etigi benimseme yonelimi seklinde dzetlenebilecek davramis bigimleridir. Olusmus olan etigin bilingli veya bilingsiz sekilde kabul edilmesi ve uygulanmasim kapsamaktadir, Isletmelerin sevresel etige nem verdiklerini gésteren davramislarda bulunmalarma “isletme kar igin vardir” disiincesinden hareketle bir cok kisi tarafindan kuskuyla bakilmaktadir (the greenwashing mind-set) (Freeman vd., 2000: 7). Diger yandan, Freeman ve arkadaslan igletmelerin evresel etik degerlerinin kamuoyuna deklare edilmesi_gerektigini séylemekte ama, bunun slogan veya halkla iliskiler stratejileri olmadygam, kamuoyuna verilmis bir séz oldugunu belirtitken (Freeman vd., 2000:34); igletmelerin aymt zamanda bu soylemleri kullanarak rekabet iginde iste gikabilme durumlarm gérmemektedirler. iste bu makale, bu kuskulu bakig agism belli bir varsay:mdan hareketle degil, eylem-sdylem farkhlasmasmdan hareketle ortaya gikan durumlar igin model sunmaktadir. Bu nedenle isletmelerin gevresel etikten yararlanma durumunun da ele alinmass gerekmektedir. Sekil; 4’ten yararlanilarak gelistirilen Tablo; 3°te igletmelerin gevresel etik iliskileri gorilmektedir. Konunun kapsarm acisindan bu galismada sadece “birinci diizey” irdelenmistir. Birinei dizeyin temel karakteri gevresel etik ilke ya da kaygismm olmamasidir (gercek hayatta bu tir “saf” kosullarmn ve farkhlasmalarin olmayabilecegi, nicel farkllasmalarn aguhk kazanacagi hatirlanmalidir). Cizelgede ifade edilen olasiliklara kasaca agiklama getirmek yerinde olacaktr. 220 / Murat TEK ~ Metin REYHANOGLU Tablo : 3 isletmelerin Cevresel Etik liskileri Dieey | Cevred BR | Saem pee 7 ‘Mike - Kaye (Sézel Edim) (Maddi Edim) Wie Bar ee Birinci B var Cyok Paraloji (yatiltmaca) diizey oe Byok C var Zoruntuluk B yok yok | Birenne B var Coat "ACB-C isin eg Gnemn Kazaniyor xine’ i. Byar ‘C yok Teme! bir geliskinin varhina fret etmekie aizey B yok Cur Gevresel ee ikenin nel yer B yok Cryok | Cease ak yasama akanimyar A-B-C Yok (Gevresel etik kaygi, sdylem ve eylem yok): isletme cevresel etik agisindan higbir ilkeye sahip deGildir, dolayistyla herhangi bir kaygi tasimamaktadwr. Gerek eylemlerinde gerekse séylemlerinde cevresel unsurlara yer vermemektedir, Bu strateji, giintimiiz toplumlarinda gerek siyasal-hukuksal agidan gerekse sivil toplum baglaminda varolan diizenleme ve duyarhhk géz éniine alindiginda bir direnme davramsi olarak degerlendirilebilir. A-B Yok, C Var (Gevresel etik kaygi ve séylem yok, eylem var): isletme gevresel etik acisindan higbir ilkeye sahip degil, dolaytsryla herhangi bir kaygt tasimamaktadir, Isletmenin bu konumu séylemlerine de yansimig goriinmektedir. Ancak yasal diizenlemeler dmeginde oldugu gibi isletmenin uymasi gereken bir norm nedeniyle, gintllstizce bir uyma davranist gézlenmektedir. AC Yok, B Var (Cevresel etik kaygi ve eylem yok, séylem var): Isletme gevresel etik agismdan hisbir ilkeye sahip degil, dolayisiyla herhangi bir kaygi tasimamaktadir. Isletmenin bu konumtu bu kez eylemlerine yansimis goriinmektedir. Ancak igletme toplumda var olan normlar ve duyarlihklar nedeniyle séylemlerinde “cevresel” unsurlara yer vermekte ve cevresel degerleri kullanmaktadir. Gevresel degerlerin séylemlerde yer almasi buna kargin eylemlere yansimamasi, isletmenin toplumsal normlar ve duyarhliklar karsismda cevreci parolalar kullanarak bir yamiltmaca (paraloji) stratejisi benimsedigine isaret etmektedir. Kullanilan etik parolalar, temel bir paralojiye (yamiltmaca-yalan) dayanmaktadir. Ayrica kendini ve sevresini aldatma, diiriist olmama séz konusudur. Halbuki etik, ig ve ze! hayatimizda iyi yoniindeki given (good faith) ve vicdan (self awareness) veya en azindan dogru inanglarmizda samimi olmayi igeren zorluklan itiraf etme varsayrmyla baslar (Freeman vd., 2000: 16). isletme cevresindeki iyi niyeti diirtist olmayan bir sekilde kullanmaktadir, Burada da etiket sz konusudur, Ama, yaniltict bir etikettir. Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /221 A Yok, B-C Var (Gevresel etik kaygt yok, eylem ve sdylem var): isletme gevresel etik agisindan higbir ilkeye sahip degil, dolayistyla herhangi bir kaygr tasimamaktadir, Ancak eylemlerinde ve séylemlerinde gevresel unsurlara yer vermektedir; eylem ve sylemde bir tutarhhga isaret etmekte ancak cevresel etik agisindan temel bir eksikligin varhgam géstermektedir. Bu durum toplumsal drgiitlenmenin saglam oldugu; gerek siyasal- hukuksal normlann, gerekse sivil toplumun ve cevresel duyarhhklann giiclit oldugu lilkelerde agurhkh: olarak giindeme gelmektedir. Bu hallerde siz konusu igletme bu yasal zorunluluga uymay: kendi lehine kullanmaktadir. Bir bakima etiket olarak kullamm siz, konusudur, Ozellikle ulus-agn isletmelerde bu durum daha iyi anlagihr olmaktadt. Ome&in, A iilkesinde var olan cevre standartlari nedeniyle, isletme faaliyetlerinin belli béliimleri veya tiimiinii gérece diigiik gevre standartlan olan veya hicbir cevre standardt olmayan tigiinci bir iikeye tasumas1 halinde gevresel etikten sbz edilmesi anlamsizlasur. Isletmeler gikarlarim engoklastrmaya galigirlar. Bunu yaparken, uymak zorunda kaldiklan, kendilerinin benimsemek ve hayata aktarmak zorunda olduklan davranig kahplan bulunmaktadir. Etik degerlerde bu kalplardan birisidir. Bu uyma davranigimt sirket yararina kullanmak isteyebilirler. Baylece etik ve toplumsal sorumluluk ugruna feda ettikleri karm bir kismum etigi kullanarak gikartmaktadirlar. Etigin etiket olarak kullaniimasi “amaglar araglart mesru kilar” (Tosun, 1990: 178) seklindeki Machivelist ilkenin bakis agisim yansitir. Bu yaklasim faydacihgi én planda tutmakta ve dzetle “eer caligiyorsa, oma kullan” felsefesine dayanmaktadr (Robins, 1997: 58). Bilgi ve iletisim teknolojilerindeki devrimle birlikte yeniden sekillenen ckonomik yapida, tikketicilerin gticlenmesi ile giictin dreticilerden tiiketicilere gestigini belirten Dimitriates (2004), tiiketicilerin yitkselen farkindalik ve duyarhhik diizeyleri ile igletmeler etik ve sorumlu davranmaya, buna yOnelik kiiltiir olusturmaya zorladyiant belirtir. Bu da baz1 igletmelerin bu firsati kullanarak Smegin, cevreci tiriinler tiretmesini ve cevreci teknolojilerin kullanilmasim beraberinde getirmektedir. Etik, insanin cevresini etkilemesi ve cevresinden etkilenmesi gergeginden hareketle uyulmast gerekli davramy kalplan ve bu yolda diisiince bigimine yén verebilecek temel deer kabulleri, normlan ve kurallar seti bigiminde tammlanursa, etigin 6zellikle isletmelerin kendi ézel amaglar (aciklanmamus/gizli giindemleri) dogrultusunda kullaniimasi, isletmelerin etik ile ilgili iyi yénlerinin “Szellikler” seklinde esitli yollarla kamuya aciklanmasi “etigin etikete” déntisiimiinit géstermektedir. Etiket, bir amaca déniik olarak aktére iyi veya kétii dzellikler atfedilmesidir. Bu atfedilme aktériin kendi kendisine olabilecegi gibi, ayni zamanda baskalari tarafindan aktére yéneltilmis olabilir. 222 / Murat TEK — Metin REYHANOGLU ls adamlarinm etik degerlere énem verdiklerini belirtmelerine birgok kisi tarafindan kuskuyla bakilmaktadir. Bu kuskuya yer agan, etik degerlerin ekonomik arag olarak kullanildiklari inancidir (Xiaoche, 1999). Etik, kismi ekonomik amagclara ulasmak anlamunda bir aragsallastwma (instrumentalization) olarak —_yanhis kullamImaktadir (Enderle, 1993’den aktaran Xiaoche, 1999). Isletmeler karlart ile etik degerleri savunma arasindaki bagi daha iyi gérmeye basladikea, bu kavram rekabet avantajt elde etmenin yeni bir araci haline gelmektedir (Demars, 1999: 13). Birgok calismada da isletmeler tarafindan toplumsal sorumlulugun uzun vadede isletmenin yararma olacagi ve hatta kullanilmasi gerektigi soylenmistir (Bayrak, 2003: 119). Bir arastirmada, Fortune 500°de yer alan igletmelerin iist diizey yoneticilerinin % 60° mun etik davranist igeren gilt bir kiiltiie sahip gikmanm stratejik avantaj sagladigim belirtmektedir (Harrinnton, 1991; 22). Rekabet ortammnda yasayan ve varhgum siirdiiren her firmanin belli bir rekabet giiciine sahip oldugu sdylenebilir (Tiirkkan, 2001: 106). iste, gevresel etik firmalara rekabet giicti elde etme konusunda bir istiinlik verebilmektedir. Isletmelerin, rekabet tistiink elde etmek veya bunu korumak igin gevresel etik baglammda yeni diretim teknolojilerini gelistirmek, pazarm kabul edecesi yeni tiriin tiretmek, miisterinin zihninde irtin ve isletme hakkinda pozitif imaj yaratmasi miimkiindiir. Boylece isletme, sektordeki agin kar iizerinde bir getiri salayabilecektir. Asim kar tzerinden getiri elde etmeleri etik digi davranislarla da miimkiinditr, Diger isletmeler de bu etik dis: faaliyeti kendilerinin etik hareketleriyle gesitli kanallarda gistererek engellemeye gahsacaklardir. Ulkelerin gevresel standartlari uygulamalar: uluslararasi pazarda iilke ve igletmelerin daha verimli ve daha iyi teknolojileri sayesinde rekabet avantaji saglayabilmektedir (Porter, 1998'ten aktaran Freeman vd., 2000: 13). Porter’in rekabet listinlagi igin gelistirdigi rekabet stratejileri tipolojisinde (Porter, 2000) olan genis miisterikitlesinde farklfasma ve dar misteri kitlesinde farblasarak odaklanma stratejileri gevre etiginin kullanilmasinda iyi bir yéntem sunar. Porter'm deger zinciri olarak tanmladigr igletme gevresel etik kullanilarak miigteri ve genel olarak toplum nezdinde olumlu imaj saglayacaktur (farkhlasma stratejisi). Diger yandan, baz1 sirketler dzellikle saBhkh ve gevreye duyarh tirin ve tiretim teknolojileri ile bu konuda duyarh dar miisteri kitlesine hitap edebilecektir (farklilasarak odaklanma stratejisi). Gerek maliyet liderligi ve gerekse de maliyette odaklanma stratejisinin gevresel etik baglamunda kullaniimast zordur, Isletmelerin maliyet odaklilik gergevesinde “toplumsal sorumluluk”u ele almalan geliski yaratir. Ciinkii dzellikle gevreye zarar veren iirtin ve teknolojinin déniisiimiiniin saglanmasi belli bir maliyeti gerektirit. Rekabetin etkisiyle “kiigiilme” (downsizing) gibi uygulamalar galisma hayatina zarar verebilmektedir. Zaten Porter (1996), maliyet baskismm rekabet avantaji elde etmede “stirdirebilir Etikten Etikete Isletmelerde Gevresel Etik /223 rekabet avantaji” olmadigim séyler. Guinki maliyet en kolay rekabet edilebilecek olgudur ve diger firmalarda bunu yapabilir, dolayisiyla sektérdeki ker marjinin diistirilmesi ttim firmalara etki eder. Birgok gevreci talep sermayeye yeni yatim alanlan, yeni esneklikler ve yeni yayilma sahalant saglar. Giinkit dogrudan ekonomiyi ilgilendiren her énerme sermaye tarafindan Sziimsenebilir. Piyasa degeri agisimdan déniistiriilebildigi veya hizaya sokulabildigi siirece, hersey uyar (Badiou, 2004: 105). Dogal olarak, igletme sahiplerinin amaglan ne olursa olsun bunlara erigebilmek igin kesinlikle talep olunabilir bir mal veya hizmet iiretirler (Tosun, 1990:17), [sletmelere nakit gitisi saglamalarmdan olsa gerek, su sualar Tiirkiye’de ve diinyada isletmeler en fazla miigteri tizerinde durmaktadirlar (Torlak ve Ozdemir, 2003; Ekin ve Tezélmez, 1999: 30; Vitell vd., 2000: 20; Ciulla, 1991: 74; Bayrak, 2003: 120), isletmeter, ckonomik ve toplumsal hayatta faaliyette bulumurken gesitli asamalarda gevtesel etigi bir etiket olarak kullanmaktadirlar. Bu agamalar ve cesitlilik fark calsmalara konu olabilir. SONUCLAR Yikkselen deger olarak cevre duyarhhg, toplumsal sorumluluk ve isletmelerin bunlara bag olarak etik kodlan gelistirmeye yonelik cabalar akademik yazinda ve meslek Srgiitlerinde hayliartmaktadir. Kapitalist sistemde igletmelerin kar amagsiz sekilde yasayamayacaklari gergeginden hareketle, dzellikle batt toplumlarinda isletmeler, gevresel etigi bir rekabet avantaji olarak kullanmaktadirlar. Halbuki etik, génillii bir uymay1 gerektirir. Etik dziinde ilkeli davranmaktir. La Rochefoucauld’un deyimiyle etik, “tim diinyanm gézleri iizerindeyken yapacagimz bir hareketi, sizi gérecek hig kimse yokken de yapmak”tir (Augustine, 1999: 14). Bu baglamda pazar yénelimli gevresel etik sdylemler ile kavram ve ilkeler stradanlasmakta ve igi bosaltilmaktadur. Piyasa deerlerinin tetikledigi etik kaygi (kar hui), igi bosaltums sentetik bir sdylemin estetik insasindan baska bir anlam ifade etmez, Boylesi bir etik sdylem (etiket olarak etik kullaninn), toplumsal duyarhhklarnn ve bu duyarhhiklarn olusturdugu baskilann, taktik olarak tanmmlanmasina, dillendirilmesine, eblilestirlip, evcillestirilerek smirlanmasina ve deformasyonuna hizmet edecektir. Artkk etik gergeklik ve gerekliliklerden uzaklasip, etigin yaratulan imgesi yani etiketi ile gergeklerin tizeri ortiltip, yaratilan imajim kendi gikarlarina hizmet igin kullanum s6z konusu olmaktadtr Faydact yaklasimin temelinde, insan hayatmin iki temel giidiisti olan hazdan faydalanma ve acidan kacma vardir. Isletmeler igin etik davranigin, amaclarmn 224 | Murat TEK — Metin REYHANOGLU engoklastinimast yéniinde kullamm faydaciliktr. Ama, yapilan davramgin kendileri igin zara verecegini goriiyorlarsa o isi yapmayacaklar, megin, devletin gevreci diizenlemelerine uyma durumunda kalacaklardir (acidan kaginmak). [sletmenin kayiplarm telafi etmesi veya diger isletmelerden kendini farkhlastumak igin bunun toplum éniinde kullamlmast beraberinde hazzi da getirmektedir (firsatgs yaklasim). {sletmelerin etigi kullanmasi Kant’ yaklasuminda oldugu gibi etik degildir. Kant (1999), ahlaksal davraniy amacinin mutluluga yénelik olmasim kabul etmez.* Ciinkii mutluluk g6reli bir kavramdir, olmas gereken evrensel olandir. Isletme, yapilan bir eylemi etik diye degil karim engoklastirmak igin kullanmaktadir, Bumu bir ddev degil belli bir fayda saglamak igin yapmaktadur, yasaya uymak degil ne kadar zevk alacags ile ilgilidir. Isletmelerin cevresel etige uyma konusundaki duyarhklanm bir etiket olarak Jaullanmast olgusunun gelismis iilkelerde daha fazla yayginlik kazanmasi dogaldr. Ciinkii gelismekte ve azgeligmis iilkelerde toplumsal refah ve igsizlik gibi olgular toplum éniinde daha dncelikli bir sorundur, Dogal olarak, toplumun tiiketim maddelerini tercih ederken maliyet kaygist daha dnceliklidir. Omegin, iilkemizde deprem kusaginda olmasina ragmen gevresel etigin Gnem verilmedigi sektérlerden biri insaat sektOrtidiir. Insaat sektériinde tiiketicinin aguwhkh olarak dikkat ettikleri unsur fiyat olmaktadir, Tiiketiciler fiyat odakh diisiinceden hareketle, ditzensiz, saghksw, kalitesiz, denetimsiz ve hatta kagak yada yasadist yapilara_yénelmektedirler. Gelismekte olan iilkelerin ekonomik durumlan ¢éziilmeden isletmelerin gevresel etige duyarh davrandigmm gésteriimesi, yalnzzca bath toplumlann kendilerini tatmin etmesi ve kandurmalarindan dte bir sey degildir, ‘Tiiketim kiiltird, insanlann ihtiyaclanm gidermeyi amag edinen bir kurgudan degil, ttretimi karsilayabilecek (iretilen mal ve hizmetlerin tikketilmesini saglayacak) bir kurguya sahiptir ve bu agidan ele alindiganda tiiketimin uyariimast yolu ile tiketim yaratma ve asin tiretim dolayistyla cesitli zararlara yol agmaktadir, Kapitalizm kendi ig. eliskilerini ‘telemek konusunda oldukga maharetli bir dinamige sahiptir. Kendine yéneltilen elestirileri igsellestirerek hem kendi stirdiirilebilirligine katkida bulunup hem de elestirileri baska yerlere cekerek veya degistirerek kendi lehine avantajli hale sokabilmektedir Kapitalizm degisim mantigs ttzerine kuruludur (Freeman vd., 2000: 19). Cevresel tehditlerin giderek gin yiiziine gikmast ve toplumsallasmasi sonucunda kapitalist isletmeler bu elestirileri yesil/cevreci teknolojiler tireterek ve bunlani kullanarak kar elde etmeyi bilmislerdir. Isletmeler ister cevresel etigi bir zorunluluk nedeniyle uygulasmlar, isterlerse piyasa-miisteri odakhhk gergevesinde veya isterlerse paydaslara Gnem verme yoluyla uygulasinlar, piyasa mantigi cergevesinde kalindigs stirece ortada “siirdtirilebilir rekabet avantaji” kaygist yani, “kar amacr” olacaktr, Bu durum, kismi gikarlan ile gevrelenmis bir yaklasim giindeme tasiyacak ve gevre etigi ile uygulama arasmda gelisik durumlar yatatacakur. Eger igletme elisebilir durum yaratmama yaklasimim benimserse, Etikten Etikete Isletmelerde Cevresel Etik /225 isletmenin “pazar mantig” seklindeki diistinceden “sivil toplum drgiiti” bakas agilt “kar amagsiz drgiitlere” déniismesi gtindeme gelebilecektir. Giiniimiizde kisi ve kuruluslann gelecek beklentilerinin sekteye ugramamasi veya belirsizligin yok edilmesi igin ablak kurallars, nomlar, hukuk kurallart etik olarak kabul edilmektedir, Etik kavrami insanun karstlasabilecei kéttiliklere karst korunma bigimi olarak algilanmaktadir. Badiou (2004: 9), ortaya bir “iyi” konmadan kétiiniin apagik bir seymis gibi gorilmesinin hata olacags kamsmdadwr. Gtintimitzdeki etik kavram daha ok kotiilikten tiretilmistir, yani en kétii durumdan cikslarak olmamast gereken seklinde normlar tiiretilmektedir. Hakikat ise iyinin tammmm yapilmasim gerektirir. Ozetle, kotiiden degil iyiden cikarak hareket edilmelidir. Sonug olarak, etik degerlere sahip oldugu iddiasindaki isletmelerden asgari dizeyde kimi etik ilkelere saygih olunmasin: umabiliriz. Bunlardan ilki ve en énemlisi seffathk olacakur. Isletmelerin eylem ve islemleri hakkinda gergeksi ve dogru bilgilerin edinilmesi, sz konusu isletmelerin eylem ve sdylemlerinin degerlendiril- mesinde kilit bir 6neme sahiptir. Uzerinde asgari uzlas: saglanabilecek temel etik ilkeler olast rmdir? Olast ise bu iikeler neler olabilir? Tartiyma alam igin bdyle bir temelin olast oldugunu diisiinmekteyiz. Kimi temel ilkelerin; seffathk, agiklik, bilgi edinme (bilgilendirme), yasama saygi, banigcil hareket, tolerans, esitlik, ézgirlikk, dayanisma, dzelestiri, yanhis yapabilitlik, entelektiiel diriistlitk, mantiksal tutarhihk, bilime saygi vb tizerinde uzlast sajlanabilecegi kanismndayrz. Etik konusunda ilkelerden bahsetmek ve tizerinde uzlasmak gorece kolay, ancak bunlarr eylemde gergeklestirmek gtigtiir. Kisa vadede etik kurallara uygun davranmamak jgletmeler agisindan daha cazipken, orta ve uzun vadede ise etik kurallara uygun davranmanin toplum agisindan daha iyi bir strateji oldugunu diisiinmekteyiz. Belki de, ahlak konusunda ince eleyip sik dokumay: birakip, iyi olmaya calismalyiz (Miller, 1992: 392). Gzetle “yeni bir seyler séylemek lazu oldugu konusunda varolan uzlasma, séylemlerin belirginlestigi alanda sailanmamakta; sdylem benzesmeleri bir veri olarak alindiginda ise amag farkhhiklan gérintir hale gelmektedir (Firat, 2003:142). Sdylem ve eylem iligkisinde tutarhhk oranmin korunmasi ve artinlmast noktasinda ttim aktérlere (devlet, sivil toplum érgiitleri, sirketler, medya, bireyler vs.) gérevler diismektedir. Deer yoksunlugu ve yoksullugu giderek énemli bir sorun haline gelmektedir. Etik etkililik, ancak tim toplumsal aktérlerin ve taraflarm ortak gaba ve katkilariyla olasidir. 226 / Murat TEK — Metin REYHANOGLU SONNOTLAR Friedman (1970) igletmelerin “iyilikler” yapma gésterisinde bulunup kari ikineil gOstermelerini iytizlt vitrin diizenleme” (hypoctritical window-

    You might also like