Redakcja naukowa Barbara Harwas-Napierata i Janusz Trempata G+ WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2000 tom Psychologia rozwo]U Charakterystyka okresow zycia cziowiekaOktake i strony tyttowe projekionata Mara Witiewska Redaktorzy Katarzyna Chrzanowsha-Ghidkowsta, Anna Scymatse Redaktorechnicony Tvs Skrvplowska Podrgczik dotowany raez Ministero Edkacj Naradowe) Copyright © by Wyeiwnictwo Nauhowe PWN SA, ‘Warszawa, 2000 ISBN 83-01-13233- «1h ISBN §3.01-1349.X CU Wydnwnicewo Naukowe PWN'SA. (00-251 Warszawa ul Miodowa 10 fel: (022) 695.43-21 faks: (22) ¥26-71-63 «email: pwng@pwn.com pl Inputww pn.com pl Spis tresci Prasdmowa Wetep FRozdziat 1. Okres prenatalny (opra. Dorota Kornas-Bola) 1. Piewszy tyes rorwoje 11 Roz iayeany 1.1.2. Ksztakowanie ig wads nerwowepo jeg wspatpacy 2 uklades misriow yn 12. Dag tymestrrexvoju 12.1 Roam figeony 1.2.2, Umino! prychorachowe 123 Rozwsjznystow 1, Tract yest rozwoja LLL Rome fizgceny 132. Suny bekawioralne 133, Rows zmystow 14 Nabywanieindywiduayen ch 1A. Zaleéno6 roawoj opt 142, Cechy aklady aerwowego jako pode indywigualnegeaoznicowania ‘wroemj 43, Uceeni si pamigsw zaktesie inych madalnae!zmysiowych| 1.44, Pamigédoswiadere cmocjonaln-speecanyeh 15 Pagsamonanie Rozdziat 2. Wezosne dziecitstwo (prac. Maria Kiar Turska i Mata Bialocka-Pikul) 2.1, Wik nemow ey 2.11, Fara nowordka 2.12 Zany rorwojowe niemowlecia 22. Wik ponieoweey 22.1, Chaierysiyka roawojufzjcanego | metorcanego 2222, Rozwojcrynnosi povnawczsch jako podsava rznicujee si aktywaose 2.23, Rozwojzabawy, 2214 Roaw6) mowy Komunikac ” 8 18 0 2s 2 a 2» 2 3 3 3s 38 2225, Rozw6jemosjonay i spoczny 22.6. Rozwe) obrazu was) osoby 23, Podsumowanie ozdalat 3. Srednle dzieciistwo. Wiek praedszkolny (prac. Maria Kiar Tuska) 3A, Rozw6jsomatyerny i signe rahowa 32. Povey ponawcze 3211 Spawn percepcyne 3.22. Ziany orwojowepumige 323, Ceyansei mysiowe 3.3. Rozw6jfunke) sytoieze) 33:1 Zabawa symbolicena 332 SymbolicanarepezenacjaW rysunku 234. Daicigce teri myst 35. Sprawnos jrykowe i Komunikacyne 351 Stownictwo 35.2 Kompetnejaaracyjna 53553, Umicjtnasikonwersaeyje 4.6. Rozw6)emocjonalay 47. Rows spotecany 371. Poznawanie rl spotcenych w zabawi 3.72 Kontakt 2 rowiesnkami 3:73, Daieige preyndnie 3.74, Zachowania prospoteme 6. 375, Negayonezachowania decks 23% Monsnode doiecka 39, Osehowoié deck : 391 Menytbaca pli 53,922 Zaolnsei do samobentelt 53.9.3 ors) obrau tase} ob 3.10, Podsumowanie Rozdzil 4, Péine dziecinstwo. Modszy wiek szkolny (prac. Renata Stofariska Har) 4.1, Ona charaierystyka ian 442. Rozw6) process poenawcaseh : . 421. Uva, panigéimsteie 422. Rozwo) fozumowaniamoraneg0 463. Kstahowane sig stery diana. Deecko jako spwen dead 43.1 Opeina charaterystyka dziaalnsei 1432 Rozwo) kompetenj zwgzanjch 28 sheconjm dsitaniem 4433, Pamawcre semocjonalne aspekly rozwoy spawn aradnoel = “4.4 Zimianyw dswiagcacniach spolecnyeh diecka | ch mnacaeie dla ozo {44.1 Rozwo)spolacanjeh relax nny 4442. Rola grpy rowiesnices w 2ei deck 4.5 Rozws) schowos 45. Kezziowane sg wate) amiotowose 452, Rozw6j mechanizmévereguleyjnyeh osobowosc 46, Podumowanie 6 6 n 119 20 11 0 10 oa 136 0. 140. M3 46 re 7 151 131 152 155 Rozdzial 5. Adolesconcla (opr. rena Obuchowska) 163 SL. Micjsce soa adolescent w prasbiegyludaiego ajc 16 52. Werosnsadoescencja Wiekdorastania i167 ‘5.21. Figjlogianeprosmisy organizmu ort ich Konsekwencje w sere mech Sobrazu wasn) osaby 161 5.22. Zmiany w zakzesi ezyanoseipomaweryeh m 53.23, Roew6) spolcany. Intake ziesikam i dort vs 5.24, Ghwne rode dratatose: m9 ‘5.25. Postany | praskonania, Ksztaowanic sg pola na Svat 181 53.26. Krysaizowans sig oasamose. Akceptcja wase) pO 188 5.3, Pdoa adolescenca, Wick mfodrieery 186 53.1, Stiblizcj uerciowa, Rorbadows 2wigrhdw iterpesonalyehErtyzm lodeiefery 186 5.32. Ksntaowani i sutonomi ale). Wart gzytencjane.RGenicowanie Swistopoelads 188 5.3.3, Aklywnot spolecena i poliycana, Oriental spolecene mfsey. Porat profesonaiact 12 5.34. Wypelniani zada rawojowyeh adlesengj 196 $4, Podsumowanie ry Rozdzial 6. Wezesna doroslosé (oprac. Ewa Gurba) 20 6.1. Whracranie w dorostosé 2 6.11. Peg docstoc 203 6.12. Zadani rorwojowe okesu wezesne dross 204 62, Rozw6fizyemy 208 (62:1 Zmianyw beget w wy done oganizzne a ie: 6.22. Nerdy zmystow Io 1623, Zmiany fjoiogicene pod wplywer suesb 20 63. Rozw6j pornawezy 210 {63:1 Ksztatowaie sie nowych wiasnosei mysienia| 210 1632. Relatywizm w msenia fodjeh dorotych 2 1633. Smukury dalektyere jako kategoria ops myn postormalnege 26 {63:4 Okrywano problems jako wasnosé msleia poston 2M 6.35, Operace systemowe, measysemowe i paradygmatyezne isto myles postormalnego| 21s 63.6, Keatatlowane sp epulciinterysemowych astonomicryh jako warunek orestego2ycin . 216 164, Rorws) spoeczny 218 6:41. Zaloeni rodziny jako jedno elownych zadan wezesne} dorset 219 64.2. Podjcie pracy sadam), 2 64.3, Specyikarorwojsspolecenego Kobi mpienyzn 23 6.44. Myslenie mlodyeh dorostych 0 watscach 24 65. Zmimy Wosohowose 226 66, Podsomowanie : : 2 Roxdzal 7. Srednia dorosloéé. Wiek éredn! (prac. Marian Olek) 24 “11, Zminy fayenne i fizjologeane pel TL Ponkse czucione ; 2 711.2. Funke paychomotorycne co Bs21.3. Opsiny an 20min 7.2. Ron rangazowanis w pace rao 721 Sires 6 pracy 722 Poohawiene pracy 123 Zana pracy 723 Osiganie mstreostva 73. Aktywnoséw spolecanych och rodznnych 781 Fay 2yciavosinnego 132 Opieka nad starzageyn si roca 14 Zaiany w ezymnosciach poznawezych TAI. Rows czy ere? 1742. Badania popracene i ptuine md rozwojem intlgenc 743 Bana ekwencyne Sees “744. Badia eksperymetale nad rorwojem mystenia 74.5, Natur rozwoju pornawcaeg0 w drososi 7.46 Ineligencj a maeose 1147. Zeaczeni wyeiw bas ad orwojem intlgen ekaci ake drolych 75. Zmiany nastasienia woes Sits see 175.1. Zmiany autopercepet i towne ch wymisry 752. Kryzy oka ayeia 15.3 Rozwsjperpehiywy hograicme) 76, Podsumowanie Rozdzlal 8. Péina dorostogé. Wiek starzenia sie (corac. Maria Stas: Romanowska) 8.1. Granioe ikea obresu pe drool 152 Blolopicany wy starrenia si aro 3 Payehospoleemy wymiar aro 83.1, Teorie adapta do stot ‘84. Wymlarpsyhologiczo-podmiotowy 41. Zmiany w sere percepeyno-motoryeze| 588.2. Zany w sere pam | psi ia 843. Zany w force imtlektala} 16. Osobowosscrlowieka starego 85. Mado adi staych Osta ep 2a ~ problem unirania | smi 187. Podsumowanie Indeks oséb 26 a 20 2a 20 aa 283 2s 285 2s 2s 27 28 250 2s 22 22 a as 264 256 2m 20 20 m ns 2x 2 2x7 Przedmowa ‘Wydawnictwo Naukowe PWN w 1996 roku wydato pierwszy tom podrgcznika Psychologii rozwoju cofowieka napisany przez dwie wybitne znawezynie przedmio- {u Profesor Marie Praetacznik-Gierowsks i Profesor Marig Tyszkowa, Smieré auto- rok przerwata dalsze prace nad podrecznikiem, Srodowisko psychologéw rozwojo- wych odezuwato potrzeby kontynuacji tego preedsigwzigcia sdyé. postep wiedzy psychologiczne} oraz. zmiany, jakie zaszly w podejsciu do badaf nad rozwojem, uuczynity niewystarezajacym jedyny wowezas, wydany w latach 70, podrecznik pod redakeja Marii Zebrowskiej Psychologia mzwojowa dziect i mlodziety. Jednoczes- nie Wydawnictwo Naukowe PWN, po opublikowaniu pierwszego tomu Psychologi rozwoju czlowieka, sygnalizowato duze zapotrzebowanie na tego rodzaju podrecz- nik. Majae Swiadomosé odpowiedialnosci, jaka spoczywa na nas jako bytych stu . Podsumowania rozdsialdw. Sq to, ujete w punkty, podsumowania gléwnych idei danego rordziatu. 3. Slowa kluczowe. Sato wykary najwaaniejszych terminGw wystepujeych w tekscie. 4. Pytania kontoine. Kazdemu z rozdziakéw towarzyszq pytania, kt6re maja ulatwi¢ studia nad przedstawionymi problemami i moga byé wykorzystane przez student6w oraz osoby prowadzace éwiczenia i seminaria 5. Literatura zalecana, Sa to wyka7y proponowane} przez autoréw literatury dla tych, ktdrzy chea pogebié swoje studia nad poruszanymi w danym rozdziale ‘zagadnieniami teoretycanymi lub praktycenymi Podci¢kowania Pragniemy podziekowaé osobom, ktére towarzyszyty nam w pracy nad pod- reeznikiem, Dzickujemy redaktorom Dziatu Psychologii i Pedagogiki Wydawniciwa Naukowego PWN, ber Ktérych inicjatywy ksigika ta nie powstataby. Za pomoc w kovicowej faze prac dziekujemy szczeg6lnie Pani Katarzynie Kaczmarek, obecnie kierujacej tym Dziatem oraz Pani Annie Szymatiskie), sekretarzowi Driat, Nie sposob wymienié nazwiska wszystkich naszych kolegow, ktérych krytyez- ne uwagi, komentarze i sugestie byly nam pomocne na r6énych etapach powstawa nia tekstu. Wyrazamy naszq wdziecenosé Pani Profesor Marii Porebskie), Pani Profesor Marii Braun-Gatkowskiej oraz Pani Profesor Grazynie Makietto-JarZowe} 7 podrzymanie nas w przeSwiadezeniu o Koniecenosci dokoficenia dzieta rozpo- 2 «zetego przez Panig Profesor Mari Proetacznik-Gierowska i Panig Profesor Mar ero on ig Prretacznik-Gierowskq i Panig Profesor Marie ‘oraz Panu Profesorowi Ziemowitowi Wtodarskiemu, kt 8 | Wlodarskiemu, ktéry utwierdzit ras na etapie Konspektu w projektowane} Koncepeji podrgcznika. Cheemy rowniez podzi¢kowaé wszystkim Autorom za ich wysitek i zaangazowanie w to trudne. ale potrzebne przedsiewzigcie, : Barbara Harwas-Napierata;i Janusz Trempala Aydgose2-Poznuh matic 200 rkWstep Tom drugi podrgcenika Psychologia rozwoju cxtowieka, zatytutowany Ctowiek wkolgjnych obresach swego Zycia,sklada sig z oSmiu rordziatéw, w ktGrych opisany zostal £076} psychiceny cztowieka w pelaym cyklu Zycia - od momenta poczecta, a do Smierci, Problem rozwoju jest preedmiotem rozwaéah nie tylko badaczy, ale rowniezIudzi analizujacych 2ycie w aspekcie praemijania, prdbujgeych zrozumie’ 1, co juz sig 2darzylo oraz praewidzieé swe dalsze losy. Opis pracksztatceh achowania i straktury psychicenej w poszczegsinych okresach Zycia celowieka poawala poznaé csiggnigcia i procesy rozwojowe w okreslonych odcinkach eyklu Zycia, worzacych specyficzne, jedyne w swym rodzaju catosei. Periodyzacje rzwoju maja tym samym ‘maczenie w praktyce spotecznej,psychologicene i pedagogicane}. W podrgcznikach psychologii rozwoju czlowicka nie ma 2godnosci co do licehy ‘wyrinianych tadiw, jak przedzial6w wieku migdzy nimi. Doyezy to sacoegélnie pd- nigjseych okres6w 2ycia,Poczawszy od adolescencji coraz trudni) jest wskazaéostre nice stadi6w rozwojowych. Granice te stajg sig plynne ze wagledu na take cechy roawoju ludzi dorostych, jak plastycanosé i wielokierunkowos. Kierjae sie opinia wigkszosci badacry w posireczniku tym przytonastepujga periodyzacje rozwoju: Obes prenatal: od pops do narodzin (kre weaesagn deiecitva: fol eardrin do 3.0 Poke wie riemow cep ‘9 nrdein do koa 1: Podakres wieku poniemow ec z0 (12.003. 02, ‘Okzessredniego diecissiva wiekpredstkolny: a 4.06.2 Ottes pnego diecistwa miodszy wick skolny: od 7. do 1012.12 Outs adolescee (9d 10-12 do 20-23.02 Pdokres wears) adoescengj wick dorastania: a 10-12. do 18.2 Podokres pine) adlesenei~ wick mladiery: od 16 d0 20-28. izes wezese| dors (9120-28. do 35-4012. ‘Okes sede) doresoe!~ wick Sed: (93510 do 5-60, (kes pine} drosofi- wick stacia sig (9855-6013 W periodyzacji tej obok nazewnictwa okressw rozwojowych, jakie dominuje wspétezesnie w psychologii rozwoju czfowieka, stosowane sq takze ich tradyeyjne 13Jokonuj sig we wsystkichaspetach psyehicmes® ec cowl, pacistionsenogenere ’ a szczegéinych odcinkach cyklu ese ia udzkiego jest uniwersalne | indywidualne, ogélne i spe- ww réinych okresach 2y cyticzne, podobne i odmienne, Rozdziat Okres prenatalny (opracowata Dorota Komas-Biela) elem rozdiatu jest scharakteryzowanie psychofizycznego rozwoju dziecka preed urodzeniem oraz pratdstawicnie nicktGrych ezynnikéw, ktére moga optyma- lizowa€ lub zaktéeaé ten rozwsj. Zagadnienia te sq preedmiotem badaf wielu nauk, \w tym psychologii prenatalne Ktira stanowi dynamicznie rozwijajaca sie dziedzing paychologii (por. Komas-Biela, 1991, 1992, 1993b). Psychologia prenatalna jest Scisle 2wigzana 2 psychologia perinatalng (Bielawska-Baforowicz, 1995), prokrea- cyina (zob. np. Z zagadhiet.... 1992) i psychologia rodziny (Komas-Biela, 1995c), jak tez 2 ctologia, ctnologia, socjologia oraz réimymi dziedzinami medyeyny (Prenatal... 1988; The Free Woman... 1989; Pre and Perinatal... 192). Ze wegledu na Konigcan0S¢ ocheony zdeowia dziecka w badaniach prenatalnych wykorystywane 59 nieinwazyje mstody, jak np. obserwacje prenatalnego roxwoj séinych gatunkéw zwierzat, obserwacje zachowan dzici preedwezesnie urodzonych, czy tz badania za pomoce coraz bardzie} skomplikowanych technik i aparatury rmedyczne} obrazujacych zachowanie dziecka (np. ultrasonogratia, endoskopia _zuiyciem szerokokatnego obiektywu,iin.). Posigp w badaniach nad rozwojem w okre- sie prenatalnym zakoriceytspekulaje i zanegowat pogladtraktujacy pl jako konelo- smeratspecjalizujacych sig Komérck i narzadw, aktywny na poziomie fiologicenym lece nie czujacy, biemy i zalezny (Chamberlain, 1986, 1992). Wyniki badah sania réwniei. do odejéeia od ujmowania rozwoju jako przechodzenia od struktury do funk- iii opisywania specyfiki tego okresu 2 punktu widzenia nastepnego okresu razwojo- ‘wego (ptéd trakiowany jako niepetnowartosciowy, niedojrly noworodek). Badania vwykazaly, 2e neurosensoryezne i neuromigsniowe struktury cia rozwija Sig preez spelnianie czynnosei, a podejmowane funk oreanizuja signa coraz wyaszym pozio- ‘mic. Juz od poczatku a jednak zlozone i zintegrowane ze soba (np. intersensoryezne powigzania). Z tezo punktu widzenia trudno jest okresi, kiedy rozpoczyna sig Aycie Psychiczne. Mozna powiedzie€, Ze psychika wylania sig stopniowo. Rozw6j prenatalny deli sg na trymestry zn. na trzy réwne odcinki czasowe, 2 kworyeh kaidy obejmuje tzy miesige. Na podstawie tego podziatu oméwimy ~zmiany zachodzace w okresie prenatalnym, ktdre maja istotne znaczenie w analizie 01.1. Pierwszy trymestr rozwoju Pierwszy trymestr, to okres najbardze} intensywnego rozwoju (Provine, 1993). Z zaptodnione} komérkijajowe} powstaje istote przypominajaca wyzladem minis turowego czlowieka ze wszystkimi podstawowymi, zaczynajgeymi funkejonowaé, narzadami wewngtrzmymi. Ro7w6j przebicga wtedy przede wszystkim pod wplywem genetycznie zakodowanego porzadku i wzorea (mozna go rozpisaé z doktadnoscia co do jednego daia). Im weresniejszy ctap rozwoju, tym wplyw pozagenetycrnych czynnik6w jest mniejszy. 1.1.1. Rozm6j fizyezny Plerwsey miesige Jest okres szybkichpodziatéw zaptodnionej Komsrki ira przez okoto ty zie. preemieszcza sg wadlutjajowodu do macicy (mogs wiedy powstaé dwa monozyB0- "yeane bln), zie w dobre wkrvionym miejsc nastpue je implanacja, Wiedy Kozy sig fazarorwoju zwana w terminclogit medyezne ayaa plodaweao, aro poczyna sig faza zarodkowa (cmbrionalna). W okresieimplantacjt zarodek Iudeki sklada si 2 Klkuset Komérck ima kstalt west kul oSredniy okoto 0,14 mm, Do tej pory nie zwigkszatswego rozmiary, a pobierane z drégrodnych matkisubstancje vwsperaly intensywng syntezg DNA. Obecnie zninia sig sposs biologieznego Kon- taku 2 matka. Nie jest znany mechanizm, dzieki KYOremu organizm matk ne od «a odrbnego od niego i obcego immunologicmie organiza dziecka (ak ucrynithy to pray preesczepie obcych tkanek; proecivnie, ob te orgtnizmy wspcpracuja ze soba. Zarodek zaczyna Zywié sig cukrom znajdugcym sie we krai_ pochodzace) _nwezyf wlosowatych macicy i podwaja sw wielkose kaddego di, W czasie | miesigcazarysovne sig okolicaptowy. Od 19. dia org sig oz, 2.28, dnia moina ju rozpoonaé soczewke oka. Od 21. dnia pracuje serce, More ‘eatery dni pééniej zaczyna swoje rytmiczne pulsowanie, Krew krazy migdzy zarod kiem, pycherzykiem z6ttkowym wytwarzajacym krwinki, i pepowing.Jednoczsaie tworzy sg zamknigty system naczyi krwionosnych. W 3 ygodniu powstajazaczatki 33 krgg6w (somity). W 4 tygonin pojwiaja sit jam una, zawgzknarzadw ‘wewngtrrnyeh, Koézyn, ocz, usa‘ nosa oraz 40 par migsni potodonych wzdh os cial. Koticracpierwey miesige carodek ldzki jest zwinityw tk, sada spk miliondw Komérek, ma ponad 0,5 em dose wazy pont) Iy Fest to okres intensywie| onanogenesy, czyli tworzenia sig podstawowyeh narzad6w, ‘W/5..ygodhniu pojawiaja sig zawigeki dtoni i stop, gruczotow rozrodcaych (iader lub jajnik6w) oraz narzad6w pleiowych, Zaczyna powstawaé przegroda moczowo- -odbytowa, przegrody w sercu, blony oddzielajace serce, pluca i trzewia, tkanka chragstna szkieleta i tkanka migSniowa. Glowa powigksea sie, twarz nabiera bardziej Iudzkiego wygladu. Zarodek ludzki rosnie o 3-4 mm, 18 Rye. 1. Sin esto peng Rye. 12. Oamy dre ol pocesia 6. tygvni glow sae sig najwighs nga cna, Tam, aie wytworza sig Kosei, grupuje sig tkanka chrzgsina. Rozpoczyna sig Kostnienic ptaskich Kosei eras i. Pojawiaa si zawigrk paleo u oni sop oraz zaviqeh agbou, a savinok oka powstaje barwnik, ktry jest widocrny praez przezroceysiyskiveasiecke Sere ja szcxgk i fuchwva sq jut calkowicie uformowane, wytza sp picbicn i proewéd nenowo-taowy. Watts podejmuje wytwarzanie Komorek kestonoseeeh Fowsai jlo sep wyrosck obacskowy. ozglzienia ostzelt oa migsie reepony, grebiet, brzucha i koriczyn. Usa sig-gonsdladnvsamese plat Gen spreezony 2 pci slokaicovany na chomioneelt “RDwysslsome talus found ue i pierozego podziatu komérkowego, jednak do ‘ygounia wewnetre, a do 9, tygodnia zewnettzne nazady pleiowe wy Podobne w abu pi. Dricko ma jus 16-2 em galt wats peed W 7. tyzodniu glowa nada sie powighsa, a wydhizona soy uy seg ie dolng, Tworza sie wargs i zawigzek jezyka, zaczyna zarastaé podnicbienie, otwie, ‘aia sig przewody nosowe, powstajakanay plist cha, matzowinauseka prey bieraksctatodziedziczony po rodzicach. Ottzilaj sig ol sicbie drop mocton, -Pleiowe i praew6d pokarmowy, pranrcze oczyszcza brew 2 prackiow prosotony Imari zebra krgaikosnicia, Koice 7. tydziendviecko cry jot panel ane 1W 8. tygodni pochylona ku przodowi lowa diecka anow potowe dlugoce stata Gaiki oczne praesuwajg sie 2 bokSw do preodu i nabicraiy rignes 19Kcatatujg sie powieki, pregrody zewngtrme nosa (dwie driuki). Kofezyny staja sig smuklejsze, rece sq role na boki, a na dloniach pojawiaja si gl6vnelinie papilame, Nastgpuje rozw6j gruczotsw dokrewnych (grasiey, tarezyey, dere7y) ‘oraz kubkéw smakowych, Powstaja bony mini gtadkich oraz liczniesze punkty kostnienia. Serce wykazuje typowe fazy czynnose’ i bie 2 cagstaia tderzesna minute. U-driewezynek rozpoczyna sig formowanie 1 ehtopesv 238 moseny. Koricege 2. miesige iycia dziecko osiqga wzrost 3 em (dhugos ciemieniowo- -posladkowa). Przypomina ono swoim wysladem miniturowego crlowieka o okre& Jone} ple, kirego wseystie podstawowe narzaly wewngtrae 5 juz ukstaoseane 1 zajmajg odpowiednie miesce oraz speniag wlasciwe Tanksj, np. sce bije rmicanie, mézg wysjlaimpulsy nerwowe Koordynujace prac organsw wewngtrnych, \wauoba i sedziona wywwareajg Komeeki rviotwéteze, pojawia sig preeminna weglo- ‘wodanowa, Ztadek wydzela sok travvienne, a nerki wychwytuja kwas moczowy g70- madzacy sie we kiwi. Driecko kofiezyzarodkowy (embrionalny) okes o2oj Troeei miesige Rozpoczyna sig plodowy okres iy i przejawia juz indywidualne cechy w wygladzie i w zachowani ‘W-9-tygodniu plecy czesciowo wyprostownja si, przez co glowa nie opada na brzuch; doskonala sig zewnetrzne czesei narzadu plciowego; grubieje skéra i migs- nie, na skérze wyrasta meszek plodowy (tw. fanugo); tworzy sig tecz6wka, a po swicki przykrywaja oczy (na dalsze 3 miesiqce); ksztattu sig narzady szkliworwér- ‘cze, na dloniach i stopach pojawiaia sie zawiazki paznokei. Gruczot przysadkowy \wydziela hormon gonadotropine. Dziecko osiaga 4 em dtugosei i wage 3 W 10. tygodniu dziecko bardzo preybiera na wadze i rosnie o nastgpne 1.S em. ‘Tware ma juz proporcie dziecigce; zarasta podniebienie; slimak i narzad stuchowy ucha, a takée pluca i tzustka koficza swoja morfogeneze: pecherzyk Zétciowy pro- dukuje 26t€; szpik kostny podejmuje stopniowo funkejg krwiotwércza: worza sig ‘migsnie umodliwiajgce ruchy jel. 'W II. typodni dziecko ma jd 6,5 em werostu i wady 9,5 g, Jedne 2 narzadéw zaczynajq sie ksztattowa€ (ap. truny glosowe), inne doskonala budlowe (np. jelita, pokrywaja sig blona shuzowa), jeszcze inne rozpaczynajg swoje funkeje (np. Waust- ka wydzielainsuling do kr). W 12. tygodniu driecko osiaga 7,5 em wzrostu i wage 14 g. Powstaje otwér odbytowy, gruczaly wytwarzajace sling, Zakosiczony zostae e076} strun gloso- ‘wych, zebra i kregi ulegaja intensywnemu kostnieniv, nerki produkujg mocz wyda- any do plynu owodniowego. Kora nadnercry wydela hormony. Daiecko jest coax bardziej aktywne 1.1.2. Ksztaltowanie sie ukladu nerwowego ‘jego wspolpracy z uktadem miesniowym Pierwsey trymestr to okres ksctaftowania sig uktadu nerwowego i osiagnigeia Lu; Relier, 1994, s. 98-101). Oprdce raym regulatorem rozwoju dziecks (op. wan tent mieszanek (np. och, c7OSnK, any fegchu czynny jest ted zmystsmaku, Jest on waz aaere ch uchouc oddechowych. Stodki posmak w6d plodowych Zachara 06 PC i ict rahi adswerych oraz pobudzaosrodki w egy odpowe2 co Lak pesiowe). Pry lezeniamadmiara w6d plodowych praeyich Me Reece udokumentowaly, 2 dzicifakyeznie pi wie pm BOY FS aera taj sig po niedtugim case przesycone stodyera i zaprzestaia picis (De S100, 1937). Zmyst stuchu Farka stuchowy i osrodkisuchowe w mézgu wykazua eektofizilogions akcyunane. Wane ato aksj.na déwigk w posta nian nivale o8 reak- ji mati) w rushach cial diecka-kei jogo serea, pradach ezynnosciowyeh eo eeu ytmieruchOw Kati persion. Dzicko majpier jest wre 1 wibrac- pret sie, pedyeze deg, nastepie na coraz bari] Se dawig- se egy seystich Kultur relaconujn poruszenie si dziecka w klk seh Po Xs Mae donosnego wig, jeg0 Wemoz0na ruchliwos® w ezasie sehen ‘tosne} muryki Tub rachy w ryt aerzeh ena, Glosnosé w fons It pordwny. Btoine iveem typowego miesckania i wynosi okoto 60-75 dB, wassa, By wae a gar ty porusea sig (Maurer, Mauer, 1994, s. 15) Glos matt jest bat “ey ayszany nig psy innych oss, choc traci ma glosnosc rasshodae FY an ate (Rlir, 1994s. 107). Dzecko obiera déwigki na drodze Pox theune} 1 ucey sig rnicowa ich rym, natgzeic,akeent, Dosey ml One ‘wainych doswiadezen prenatalnych, Srezegélaym rodzajem déwick6w jest muzy! o niskich ezestotliwosciach rozwija sie s2ybeie] fo zaleca sig Kobietom w cia stuchanie die fayot fet, wiolonezela. Odnotowano preferencje kojne).o stafym rytmie i tempie podobnym do ezes te uerostego w stanie spocaynku (Zob. Komas-Bielt, 19938) Jka, Zdolnos do odbioru déwick6w 7 sa one lepie} przewodzone, dlate- ow takich instrumentOw jak np. ‘dvieci do stuchania muzyki spo otliwosei uderzef serca cztowie mt woo wiatto dociera do maciey prec: do maciey prez coraz bardziej naciggnigta sk6rg braucha. Kolor poswiaty zaleéy main. od gruboseitkankitaszezowe) matk rozréznia cienie (jasne i < i Driecko nam etic ea re) a dna weave say od ge ear ereenrrergina nar "Ritesie Waucha 04 25 ygothiaeaele temotenim rich 1 aninna yi secea. W normalnym srodowisku srédmact ae note a Ss tema los ace ie ak ean ov dec edn wach ey inks ay whe ay Ber Sata we do mea retusa rs ew yeh po urodzeiu). Dag sygnaom smorztnie mtowany seasak ‘worza sig werokowe obwody mézgu i nastepuje proces iene eck eit een atu ‘ne_przed_urodzeniem y Do nicone, temicen fhm pope wpe dog xine war za Keone hoy ema few ee pert, ae wack tose mish fe zachowania dziecka, np. w czasie skurcz6y case aoa rey ipo Bla dice ty si un dopa 20 (np = ee ety shronnes presale sig.w fy Odezuwa ono ch bono usw mac oie on tm en ay blo. pone cymes heme Mat, Hates 19, «31-32, Rel na ol ik rain, i nie bade Zadnych wagpliwosei i dostarezenia dziecku srodkéw preeciwbdlowych lub: ‘iecrulaaeych, fe ywano by wobec niego jakas interwencje medyczna, : : zmystu, dziecko pojawia sig jako ,,.kompetentny” noworodeh : frail ph sonata odsawowe proce: -ewoju, a przejawy Zycia psychicznego sprzed urodzenia calsid ie apis 31—<—<—£$£—@ ——__ jualnych cech 4.4, Nabywanie indy cad me we i pt 7 ede} zaptodnione| Komérkijajowe} powstale orzanizm skladalacy sig 7 ponad ny jeden neuron jest w stanie urworzyé nawet 200 tysigcy Pobyenes patos he apace a say kn oma my Ka Heeroma SN sn came wo rin ee le is soe oe ton me ie i et sae wae anne sm cand oma Co a cd te uaa ce nny oon ner te cone ey tee cne jae} wielkosei ‘lok rozszorzajecy 13 ‘Caynniki zaburzajace rozwé| prenatainy eaw) edoveka zaley 0 ceynkw gneyeanjch, pasoeneyervch \porenyanjer Zap o>ojso arate entry st Eke ‘Pere ub sa spowocoae daa a KOM 2X, =a ambren cated xeon powoagh =m mae i Feo zapuconats aa peony w pote! tera cone Se rap sosplautace Wo) 0zKetOw COVE 2 cych autesoméw np. zespd! Downa i chromosoméw.plciowych, np. zespdt ‘Tumera, Kinetotera) oraz mutack o charakterze monogenowym, praekazywa- rych w_sposdb dominulacy (0p. choroba Bournevilo'a, Aperta, Marfana, Crou- zona, Sturge Webera), revesyany (a. fenvoketoruia, glakozema), spe {ony 2 iia (np. hemi, dysrotia mlesriowa ypu Ouchena) kip muta o cha * raxterze polgenowym,kire uawniaia sig wekutok sumuacego dztaania wols gonow | zazwyeza),rouniet czynnkow srodawska (np. choraby peychicane). zymniki paragenelyczne to genolycenokensttuconaine wlasohol mak anowiaée tw regulator melczyny. wpywalacy na modyikacie predyspazyc ‘genetyeznych driecka (Wlarsk, 1981, s. 122-167). Szhodlwo caynnk pozae {enetyezne a pr2yezyna chord | was wrodzonych, posal W OR iS | wym (Blastopate: 1.2. tyézier), zarodkowym (embropate: 98. tyézeh) | Tplodowym (etopate: od 8. ygodria de uredzania. Moga one byé spowodowa: re witusem (np. r62yczh, cytomegali, 26taczki zakzzne), éwlnk polpasca, apy), baktra (op sterizy, ky), pasozytem (np. oksoplazmozy),promieno- | waniem (op. rentgenowskin, uitratoletowym, ‘zctopem, edpadam radoakiyw- nym ~ftoptioakiyricene) toksynam (sa imi najezeSci alkohol, rkotyna, | nakotyk, ek, zwlaszcza hormonale, psychotopowe | aniybioyk, ez 2wrazki Clow, gc azbesu, a tkze Stock ochrony rin) iedalnniom (2 powo: ‘du np. zaburzonego hrazenia kewi w obSzarZ0 organizm mati, dzeoka lub © fezyska, stanam niedoborowy loscionym (riedaéywinio) Mb jakoécionymi_| (0p. tiedobsr witariny A, 8), chorobam' mati (np. cukrayea, chorby nerek, | seca), Kompikacjam ciagomyn (np. zagrazajace. poroneie, kewawienia | w cidy, zatruie ciazowe, wysokle miano przocieil w wyniku riegodrosch | lbmnych grup krw lub czyrnka Ri), sttesem math W okroseakoloperodowym mote det do usthodzen, powodujacych zaburzony rozwo)dziecka.w wy | porocu_preedwezesnego, powikla (np. f2ysko przoduace, preedwezesne | ccklejanie lozyska, wypadnigcie pepowiny, nigprawidlowo poloten,krwotok, | zabiegéw polozniczych (np. kstakcla deiecka za pomeca préznecagy ub | ‘es222) iu powatalych zaburzen,takich jak rp. dytoa wennatrzmaciczna, To, czy dany ezynnik stanie sig szkodliny dla ro2wijajgcego sig organizmu oraz ‘ormiar i znaczenie powstatego zaburzenia, zalegy od: (I) wlasciwosi organizmu ‘matki oraz tozyska, (2) wlasciwosei Konstytucyjnych dziecka,ktGre czynia go mnie} lub bardzie} podainym na szkodliwe czynniki, 3) okresu rozwojowego, w keérym any czymnik zadziatt, (4) innych czynnikbw, dziatajgeych upreednio lub w tym samym czasie, co zwigksza dziatanie gl6wnego e7ynnika negatywnego, (5) rodzaju, sity | dtugosei caasu dziatania boddca uszkadzajgcego, Im wezesniejs2y etap w ro2- Wwoju, tym szybsze tempo wzrostu, intensywne dojreewanie, slabsea obrona kos- méwkowa lub lozyskowa oraz edpomosé driecka, stad bardziejrozlege i powaéne cfekty patogenne dziatajgeych czynnikéw, KtGre mos zaburzyé ksztahtowanie sig tego, co rostato driedzicznie praekazane (okresy krytyezn), 33__—Ss—sD—WXH@—(—_—eeseseeh 1.4.1. Zaleznosé rozwoju od pici Jey ymin injec ow WF aks ia Sc pom wat) wayne ne GR.) Dyer i opemyrn pir jt sree widows tales aaa arerrodsneo, ale datery sGwniez mézau Gegostuktry jk iryezno-chemier- Ata youll ke Nbr, 198) Pod wow ct en es homoncwobenych w ean mak, pohly A Sour talon po ro ek, mania a oe tga an kaa ir peje, psowo zinicoware set oa asym cana. w ese any a ean oso pa ema 2 cei pomwaje) welt sil pepe SS ahah oes, opiehureych i pilgmacsy soc ah dtoeryah pce ares ror i 3H) ore pe eon seg anos suchowseh U cope 2a sedate eh HOO aden osoukcwegn wba nerwouego eck cause ayia csc > tse powordka W adap woe mot ati fi sychoruchowego dziecka. Ha dane nase sig butch 0203 PY ena ym psi saburzt rornolowyeh disks MOB YE can eign pte er mae sa aX wane PT ee cxoje i. pe lk, aya RSW, pale. 8 they odehodaue)kgpowans ih Komunikacja psychiczna eee Domery ona retaszczasfery myst wyobrazes matki je doswiadereh 29 {Go ponad rok) waZne-negatyne. wydarzenia 2yciowe, mala ‘gotowose do podieia sa i aptly my oe ea ra pe oem pronayca mah (przesce akan) moga wig worry stan Kis koh) We tonic pret co roams) daca | jeg0 ye moza bye ZABTOFIE ee " ow cl malizujacych dojrzewanie jez0 poten: Coa eyanikow, Gry ne da si cikwidowa¢ Tub przewideg (por, Blan, 1993). 40 lok rozszerajacy 12. | warunkt optymalizowania rozwoju dzlecka w okresie prenatalnym. Ksztaltowanie preywigzania rodzicow do dziecka (0kres przedurodzeniowego rezwoju dziecka wymaga od rodzicéw podiecia | deialas, Ktore optymalizuia jege rozwe), a jednaczesnie ksztaltula ich praywig- zanle do nego. Sa nim ‘¢Troska 0 zdrowie dziecka | matki przez prawisiowa dlete: wystrzegania sie uzywek i Srodk6w psychoaktywnych oraz zbytecznych lekéw; dbalosé 0 higie- 1, odpowiedhia iosé snus, odpoczynku oraz uchus Kontakt zlekarzem i sto- sowanie jogo zalece;zmiany w bie 2yia | organizac) dria codziennego ~ 2wolnienie tempa poruszania sie (Kisrowanie sig wennetrznym zegarem); Dgraniczenie wyjazdow i intensywne| pracy: unikarie noszenia ciezaréw | eisku na breuch; preygotowanie reeczy i mieszkania zqodnie z potrzebami Atiecka: zdobycle wiedzy i Kompeteng}. (czytanieksiaéek o rozwoju | wycho- waniu dziecka, éwiczenia gimnastyczne, oddechowe, relaksacyine ~ np. w szkole rodzenia), aby ciaéa i poréd oraz karmienie persia byy pazytywrym doswiadczeniem rozwojowym. ‘¢Nastawienle na komunikacje z dziecklem: np. uczenie sie rozumienia, co syonalizujajego ruchy; razmowy 2 dzieckiem (gloSne | w myslach); wyobra- :eniowe.mysienie antaziowanie.na jego temat twizualzacia): pozytywne Imysienie o nim; Spiewanie mu, granie na instrumencie lub siucharie z nim rmuzyki; utulanie go przez czule dotykanie, masowanie | obelmowanie brzu cha; kolysanio dziecka addechem | ruchem:; pisanielistw do niego;pisanie amigtnika lub prowadzenie albumu ego prenatalnego rozwoju; réine formy tworezosci na jego rzecz, wiaczanie driecka w preezucia duchawe, | np. estetycane,religine.. © Zapewnienie matce dobrego samopoczucia przez: odsuwanie niepoko- Jacych mysirstasowanie.telaksu_i humoru: otaczanie sie lumi, ktorych ‘cechuje wewnetrzny spoko i optyizm Zyciowy: cierplwosé | wyrozumia: {ot dla siebie; pozylywne mysienie o sobie | dziecky; dbalos¢ 0 elegancie \wyoladu zewnetrznego oraz sposobu poruszania se: Korzystanie zprzystu- ‘guiacych przywilejow i szukanie wsparcia u innych, + Wzmocnienie wigzi matzeriskie| przez. wspsine rozmowy (réwnie® na tematy tudne), wspdine spedzanie czasu | daielenie obowiazkow oraz | ‘odpowiedziainase 2a daiecko; voske o mila atmostere, gesty serdecznosci {ak tz rézne formy bliskosei uczuciowe| | fayczne}. \Wplyw stanu psychicznego matki na rozwilaigce sig w je) tonie dziecko doce- iano juz preed tysigcami lat i przekonanie 0 tym przetrwato w postaci réinych awyezajéw, zywych do dzis, zwtaszcza w kulturach picrwotnych, a 2wigzanych 2 zachowaniami obowigzujgcymi zar6wno matke, jak i ojea w okresie oczekiwania na urodzenie sig dziecka (Relier, 1994, s. 43-71; Komas-Biela, 1995). Praestrze- anie praepissw oraz rytualne .zabiegi oczyszezajqcs” davaly rodzicom pocnucie adziei, 28 pordd bydie szczesliwy i dviecko urodzi sig zrowe. Obecnie taka 4forme wsparcia spetnia zmedykalizowanie przebiegu cigzy i porodu, w tym diag nostyka prenatalna wykony wana w celu obnizenia niepokoju matki o 2drowie dziee ka (Kornas-Biela, 1996). Dlatego tak waane jest otoczenie rodvicéw wsparciem (informacyjnym, emocjonsinym i instrumentalnym), aby okses cigzy byt szansq dla ich osobistego rozwoju Poréd i rodzenie sig jako waine doswiadczenie iyciowe Doswiadezenie Ieku lub niezaspokojenie waznych potrzeb emocjonalnych \ czasie porodu (czemu sprzyja rodzenie w szpitalu) utrudnia pogodne § wwéreze ctwareie sig na domnania dostarczane przez wlasne ciato i rodagee sig dziecko, ina zasadzie bigdnego kota wamaga jeszcze bardzie) niepok6) matki, D, Read (1948, 2a Fijatkowski, 1977) opisat to ,bledne koto” wywotane Igkiem i napigciem emocjo- ralnym matki: napigcie psychicame —> napigcie wegetatywne > napigeie neuro- |) migsniowe > niedotlenicnie thanek i wytwarzanie kwasu mlekowego w migsniach “icefektywne i ardziejbolesne skurcze —> preedivianie sig porod, psychof- \ aycane wyezerpanie kobicty 1 wemoienie jejIgkt oraz niedolenienie decks Prawdopodabiestwo wystapinianiodtlenienia wera, jeskimatkalety na w7nak ora jst dastae ruynowo stosovane w poloinictwie Leki uspokajiae, przeciw~ bslowe i znicezulaice, Srodk te, nawet jes a podawane mijscow, przechodea dd organizmu decks, kumulu si, a przez swoja struktrgchemiczng podobne do narkolyk6w, powoduja ego otpiene narkotyezne ~ stan przymglone) swiadomos- ci zodrgtwieiee emocjonalaym, Zachowsnie mo w ezasie rodzenia sig jak ipo urzenia jest przez to zaburzone Ito maga ego medolle ninie + nawet w kilka dei po urzeni jst ono albo w staie pobadzenia nerwo- \weg0 alo w stanie ocgzaose i apati,co-wygasza jogo spontanicne zachowania iniujgce wydzilaniemleka wv math oraz ej zachowania macierzyiske. Dlatego tak pomocnym jest psychoprofilaktyczne przygotowanie sig da porodu obejmujace pozytywne nstawienie,zdobycie umicgtnsei odychania zgonego 2 praebiegiers fal skuczowej oraz opanowanie umicjtnose elaksacji umolivigjce rozluic- nie nervase i migsniowe (Fijatkowski, 1977, 1989), Obecnetendencje zmierajqce do odbywania porod6w natualnych, hex prasmocy", domowych, rodinnych, vs wodze maja nace ne tylko obnienie Ik i napigeia, ae te raspokojenie pay chofizycanych pote rodzicéw i dzieck, aby poréa byt radosnym doswindeze- niem #yciowym, a rdreni sg tagodnym przeiciem w objgcin rozi. 1.5. Podsumowanie 1, W prenatalnym okresie rozwoju cztowieka wyrSéniamy trzy trymestry (kaédy po trzy miesigce) ub dwa stadia: (1) zarodkowe (embrionalne) ~ od pocagcia do kovica ésmego tygodnia oraz (2) ptodowe ~ od daiewiglego tygodnia do naro- rin 2. Prawie wszystkie wady wrodzone powstajg w pierwszym trymestrze rozwoju, 2dy2 jest 1o-okres intensywne} organogenezy, w kiGrym wrazliwosé na dziatanie t T szhoaliwychcaymiw jst acpi aw. ots kyiycay dla powstarania wad rozwojowych), eee aa 4 Caynikam,Ke mogy rab prenatny rors} dick sq screpsne sity, alkool, nao, Tek promicowsnie choca sect tients dct, choroby i sies mat, Ste | dugneks mearneg inva pychicee matin tars es niepldfspioner ae ere ee Ini majcy pty — ogy boceican nepaeaien ee ‘osc dees or napowsani onplachn chore te gen hizymanes se ymin. ate ivan ode econreey se sion port icehiyene shure poroowely Bhi ees seen ee nosci z wyptywem mleka, a : 4: Diiecko jus pred urodzenion chakra sig peyicne adem ech tk prajmule wey myst seu waclns Dole ia sli anu na tine w pcicoy asi sph eign et tuk, dey se aby pennych manghow. Dh ton he ee altovane jako parte lagu boise ee ‘a, sanestrovnym #adapablnyn kiecoves ‘ ukeunkowanym na pozytymy roe aktywnym, nie tylko psychoruchowo, ale takéze w kontaktach spotecznych. * Umanie decks gro uotrenin - 2102 ke amoziviajegopravidtonyrorwey Peon eae a splscane isey.coloican, Wprowadeaaniany W sjeeee ee tela aezacyeh ego rdw 20 soby oa tang, naj No odio ih uricowych odie. Moe oi pcan se ae brat maa | py am eccrine Lone Wizanie do nigo, co dsc im ica rattunych pci a ea oktsem pycosesunego i psichonplacneo ajonans, oes cia wy2scgo peron esbisegefocree Sowa kluczowe cigza ea poréd resy krytyczne Prenatainy rozw6j czlowieka ‘organogeneza 2arodkowy okres 2ycia, Plodowy okres sycia Pytania kontroine 1. Na ceym pologa ciaglos onwoj prenatal ezWoju prenataiago i postnatalnoge? Jakes | mechanizmy razwgu wepaine da oes pood' po aint te SRAM arym seta Rew ee gaat ina cos ot patainym? ee REN Literatura zalecana So oe etn aa Nasa Kop fren arta a Mowe in seca Literatura cytowana nav sees and beta anions hom rink zz Romani. (1986 ot boar sons nr cimermied asso WF sevoopent A eospot oe eaega, WP srahorman (od). Hive, NY Emaar. § 22 eee Sy tera emetlons cing repay ara al andrea penavour 'W: Fetal behaviour, Developmental and perinatal aspects, J ‘inure Biers Ova Uerey Pros 8157-178 oo peat awrower © (05) Btwn sostegana deka ob er sah yc UME LED arg a ee O78) We bapen as monctiche Leber? St nea reception, Berlin, Leonardo Publ. unt 0) Prenatal pectin leaning &bondng, atin ur 7 (10) Pr orca nonce, wares dowody rompers, Nowy Poyraopcanee8 8.4432 coon 8 (ka) Bas, ot wav, ug cat 9 nw Bar ala ot Penta and Pert Stes 4. Oe intense Ke i ons, Martsch ur Gaburshife und Geko Tog 105 8, 68-7 ceanerg FB. Cousin D-B. RUPDN- F.C iteronces among human neoras Earn 8) Th uaa pro Payload Macon”, 5 ee sie neoeoment. & poyerabaogial perspectre (1998) “ Fetal dolore a> Sutera (ws), sae NY, ERIM rakes eae Sto atone MPN eae, EU en (189) Pov murano resonant . Sere amatuca ©. & (1948) Embryology o ahavor New Yr Hage “outnal of Auditory Research’ 6s. 238-248. Grimanan ih Bryden M.P. Finegan J. A (1995) Relations betwaen prenatal testosterone ved torebal lateralization in chigren, Nouropsycnology” 8,8. 68-78. re een. (1998) Morphology of active ~ quiet sleep transits in normal human ter anuses, Journal of Perinatal Medicine” 24, s, 171-176. 1966) Habituation to an acoustic pattorn as an index te, _ernational Journal of Prenatal ané Perinatal ‘The beginnings ofthe human mind amin H. (1964) Life or death by EEG, Jounal of American Medical Association” 190, ws 112-114, Hopper PG. (1992) Fetalasychology. An embryonic science. W: Fetal behaviour. Developmen: tal and perinatal aspocts, J. G. Nipuis (ted), Oxtord, Ontocd Unversy Press, &. 129-156 Hepper P.G., Shahiullah 8. (1994) The beginnings of mind. Evidence trom the Behaviour of ine fetus. Special ssve: Ethics atthe beginning of fe, ,Joural of Reproductive and Infant Psyenoiogy” 12, s, 149-186, Hooke D. (1952) The prenatal ogin of behavior, Lawrence, Uniwersy of Kansas Press. dames W. (1890) The principles of psychology, New York, Hot. omas-Biola D. (1931) Z zagadnor|psychologi pronatalne W: W imlonl deiocka poczotago, “J-W. Gakowski, J. Gula (re), Ray-Lublin, KUL, s. 25-81 Komas-BielaD. (1982) Problemy asycholoi renataing W: Problemy wspdlezesne) psycho: ‘epi A. Bola, C. Walosa (od), t 1, Lubin, PTP Odezial w Lubin, s. 237-21 Kemas BielaD. (1999) Ksztatowanie sip zdonose! stcowych w prenatanym okresie oz wo d2iecka,.Opuscula Logopaecia’ in honorem Leonis Kaczmarek, 6 142-158, Komas-Biela D. (19830) Pychologicene aspektykryzysu ekologicznago w deisdznie prokre- "ag. .Ginekologia Polska” ups. 168-171 Koinas-Biela D. (1985a) Kontakt rodeicaw 2 dsiackiom przed urodzeniem. W: Najegszy start ‘a twojag0 dziecka, Materaly 2 korferench Slowarzyszena na Rzece Naluranogo | odzenia Karmen, Warszawa, s. 53-60. | Koras-Biela (19860) Psychologia prenatalna a psychologia rozwojow. Kika uwag moto | dologicenych. W: Spoleczne, eksperymentaine | metodologicene Kontoksly procesow | poznawezych czlowioka, A Biola, J, Brzeziésk, T. Marek (20), Poznan, Wydawnictwo Fundagi Humaniova,s. 397-967. Komas-Bioia O.(1998c) Z zagacien psychologlrodzny w okresiociaty. W: Rodzina i prokre- ‘agja, 8. Chazan (ed), Warszawa, IMiDz, 8. 37-52 Kornas Bia D. (1986) Psycholagiczne probiomy poradhicwa genetycenego | clagnastyk pre: ‘natal, Lublin, Towarzystwo Navkowe KUL. Komas-Biea D. (1997) Psychogenne uwarunkowania razwol caowieka w okrese prenatalnym 4 mézgowe poradenie deiecigce. W: Mézgowe porazenie driecigce, Problemy mony, H. Mlerzejowska, M. Praybysz-Poukowa (ed), Warszawa. DIG, s. 86-89. Komas-BiolaD. (1999) Zagrozenia rezwoju diiecka w pierwsze) faze jogo Zycla. W: Sytuadia ‘daec! w Polsce w okresio przemian,B. Balcerzak-Paracowska (fed), Warszawa, IPISS, 8188-177, Komnas- Biola D. (2000, w druku) Ekolagia fona ekoogia swita. O nowy paracygmat w ekoogi Wis Ekologia rodziny ludeko. J. M. Dolega, J. W. Czartoszewsh! (red), Olecko, Wydave rictwo Wezochnicy Mazurskie kKrasnegor N. A. iin. (1967) Perinatal development. A psychabiological perspective, London, ‘Academic Press. Lou H.C. bin. (1994) Prenatal stressors of human fe alt Ital brain development, Develop mental Medicine and Child Neurology” 96, s. 826-822. tosionskiZ (1885) Uszkedzenie esreckowego uklacu nerwowego 2wiazane 2 niedodywisniem ‘math W: Neurologia dzecipes, J, Czochariska (red), Warszawa, PZ, s. 318-320, Madison L.S., Madison J. K., Aubato S. (1986) An infant behavior and develgoment in relation a fetal movement and habituation, .Child Development 6, s. 1475-1482. Menneia J... Beauchamp G. K. (1996) The vary development of human flavor preferences. Wi Wity we eat what we eat, The psychology of eating, E. . Capa (red.), Washington, C, American Psychological Associaton, s. 83-112. Maurer'D., Maurer C. (1994), Swiat noworoaka, tum. E. Kolodziej ézetowicz, Warszawa, Wydanictwo Navkowe PWN, Mehler J, (1985) Language rolated dispastions in early infancy. W: Neonate cognition: bey | ond the biceming buzzing contusion, J. Mahler, R. Fox (red), Hilsdale, NJ, Erfoaum, 87-28, 1 ! 4sNipuis JG. (1982) The Thitd Timestor W: Fetal behaviour. Develoomental and perinatal ‘aspects, J. G. Nihuis (re). Oxford, Oxford University ress, s. 28-40. Nyborg H. 1998) Homones, sax, and socio. The science of physicolcay, Westport. CT. Praeger Pubishers\Graerwend Pub, Grove, In. (Okamoto ¥., KikaeT. (1951) Electroencephalograpic studies on bran of fetus, of chien of ‘remature birt and new:bom. fegether with note on reaction ofeetus brain upon args. Fola Psychiatica et Nevologica Japonica’ 5, s. 95-148. Piontli A. (1992) From fetus foci Naw York, NY, Routledge ‘Pre and perinatal psycho-medicine (1992) Bi. Kimek (ed), Cracow, OWN DREAM Pre & perinatal psychology. An troduction (1987) T. Verry (fe) New York, Human Scienoes Prose recht H. FR (1998) Principles of eary motor development i the human. W: Motor develop ‘ment in eary and ater chichoed! longitudinal approaches, A. F. Kalvorboet, B. Hopkins, RH, Geuze (ed), Cambridge, England, Camondge Unversiy Press, s. 35-50. ‘Prenatal an perinatal psychology and mene: a comprehensive Survey of esaarch & prac ce, (1988) P. Fedor Freyberg, V. Voge! (ed), Lanc, The Parthenon Pubs. Group. Provine RR. (1988) Prenatal behavior develgoment. Oniogenatic adaptations ard nen linear ‘processes, W: The development of coornaion i infancy. Advances in psychology, G. J P. Savolsbergh ((ed), 1. 87, Amsterdam, NontyHolandElsevier Science Pubkshers, 203-296 Rolle JP. (1984) Pokochas jo nim si narod, Warszawa, Ancher Flichards . W., Newberg H. (1888) Stuies i fetal behav, .Chié Development’ 3, s. 78-86. Smotherman W. P, Rebinson S. . (1988) Behavior ofthe fetus, Caldwel, NJ, The Totlors Prose Sontag LW. (1863) Somatopsychics of personality and body function, Vita Human! 6, 8. 1-10. The Free Woman. Women's Heath inthe 1990s (1989) EV. van Hal, W.Everaer (od), Lane, “Toe Parthenon Pub, Group, Vaughan ©. (1997) Jak zaczyna si Zyce cel 9 miesigey w onie math tum. M, Banaszkie- ‘wiz, Warszawa, Wydanictwo is \Vorny T. Kel J. (1981) The seer ite ofthe unborn chi, New York NY, Sumit Books, res J Pd, Visser G. HA, Prec H. FF. (1984) Fetal modliy in he fst haf of preg nancy. W: Continuity of newal function trom prenatal te postnaal te, H. FR, Prec (Fe) London, Spastis International Magical Wolatski N.(1981) Czynnikirazwajy cztowika, Warszawa, PWN, Zzagadnien psychologi prokreacynej 1982) E. BelawekaBatorowiz, D, Kornas-Bola (10), bin, KUL. Rozdzial Wezesne dziecinstwo (opracowaty Maria Kielar-Turska i Marta Biatecka-Pikul) ‘Okres wezesnego dziecifistwa obejmuje 4 obejmuje preedziat wiekowy od urodze oe j 'Y 0d urodzenia do ana fezy:pierwsra preypadajaca nal. r.2, kta jest Fevkovahue oraz druza, of 2. do 3. 2., okrestang jako wick 2.1. Wiek niemowlecy oa ie weg mn ein 10 podstawa dalszego rozwoju. Tak wyposaion Seta te#® TOeHO}H. Tak wyposazony noworodck nie jest wig ctkow, 2a. Faza noworodka enum beko ma ysesona 1) aman tpt ao