A cultura galaica, os celtas e o Atlantico | LapIsLAo CASTRO, SUSANA REBOREDA, FRANCISCO JAVIER GONZALEZ Garcia, Rosa BRANAS, FERNANDO ALONSO ROMERO GRIAL REVISTA GALEGA DE CULTURA xullo, agosto, setembro NOVAS ACHEGAS A CARLOS CASARES Ricardo Gurriaran TEMAS DO NOSO TEMPO As politicas culturais en Galicia Marcos Lorenzo HISTORIA E MEMORIA 0 contrato de Maria Pérez Balteira con Sobrado Joaquim Ventura CIENCIA E TECNICA Os males da ciencia Juan Ignacio Pérez Iglesias | CARTA DE TERVUREN4 8 22 60 Carta do editor A nacién de Breogén. Victor E Freixanes 0 rego da cultura Chus Pato na RAG, Explorando os limites Finou Paco Lores Xohana Torres, un legado inmorredoiro Pelerinaxes, de Otero Pedrayo. Unha homenaxe ao tertitorio ds xentes que 0 poboan, Patricia Arias, A verdadeira data de nacemento de Marfa Victoria Moreno Fina Casalderrey | Marilar Aleixandre Bretafia na cultura galega. Conexiéns e semellancas Ramén Villares A cultura galaica, os celtas e o Atlantico A importancia de chamarse celtas. Ladislao Castro | Susana Reboreda Os celtas en Galicia. Unha historia de encontros ¢ desencontros. Francisco Javier Gonzalez Galicia 0s tas altos. Arqueolot, lingua xendica, a0 Castro “Alggins din que os galaicas son jéns sobre lingua e relixién na Galicia antiga A gamela: unha embarcacién de orixe céltica. Fernando Alonso Romero Temas do noso tempo ‘As politicas culturais en Galicia. Marcos Lorenzo“Algtins din que os galaicos son ateos” Reflexiéns sobre lingua e relixidn na Galicia antiga ROSA BRANAS Igins din que os galaicos son ateos.” Asi filaba hal pouco miis de dous mil anos 0 Sgrafo grego Estrabén no libro III da stia Xeografta, Gregos € romanos referianse a galaicos ¢ “vecifios do norte dos celtiberos” (é dicin, éscures, cintabros e yascéns) como “montafieses”, de quen contaba algunhas cousas sen facer moitas distinciéns, Historiadores e xedgrafos adoitaban transmitir nos seus escritos 0 que se sabia de ofdas de territorios afastados e descofiecidos, dos que chegaban noticias esporédicas tinxidas de fantas{a. Canto mais afastados estaban aqueles, dis bretemosa era a atmosfera que rodeaba os seus habicantes e méis andrémenas medraban arredor deles. Hai poucas dibidas de que 0 atefs- mo dos galaicos se entende nese contexto de des- cofiecemento dunhas poboaciéns fisterris ainda non conquistadas e, por tanto, inseribles no este- reotipo do barbaro mais incivilizado, atrasado € feroz: o salvaxe do extremo occidente. O discurso etnogréfico sobre as partes méis afastadas da Iberia de Estrab6n debe remontarse aos tempos das guerras celtiberas e lusitanas do século II a. C., cando a Reptblica romana an- daba enredada na conquista da maior parte da Hispania céltica e algtins escritores deixaron tes- temutio das stias experiencias naquelas batallas e daqueles primeiros contactos co inimigo, pero sobre todo cando calquera descualificacién moral do adversario reforzaba 0 discurso oficial que lexitimaba a conquista. De ai que os clésicos da época estivesen dispostos a crer que os galaicos, simplemente, non tifian deuses. Pero coma cal- quera outro pobo, obviamente si que os tifian, € non un s6, senén moitos. As antigas relixidns politeistas son sistemas de crenzas intimamente ligadas és sociedades que as crean, pois son o seu principal fundamento ideo- Iéxico, o instrumento da stia autoxustificacién. Nestes sistemas, rodo canto poida existir no pla no humano, cos seus modos concretos de organi- zacién sociopolitica, instituciéns ¢ costumes, atopa un mito! que remite o seu sentido ow razén. de ser aalgo que transcende o plano humano e se sitvia nun nivel superior, a esfera divina, que esté ao seu tempo no centro da cosmoloxia ou orde universal. No contexto destas relixiéns politetstas adéita se falar de panteéns divinos, o que se refite 4 orga hse dee efsea superior nun conxunto de entidades divinas xerarquizadas, conforme 4 cal todos os deuses e deusis, superiores ¢ menores, atopan na mitoloxta poderes e funcidns especificas (0 goberno, a maxia, a guerra, a reproducién...), sempre transpofiibles a pricticas ou actividades humanas correlativas. © principal problema metodoléxico para estudar a relixién dos galaicos —os poboadores prerromanos de Galicia— dende esta definicidn do feito relixioso, é que temos perdida toda aque- Ie vella mitoloxia, 0 que supén un importante atranco. Pero isto, que é comtin a todas as anti- gas relixidns do occidente europeo, non pode ser tn obstéculo insalvable para intentarmos unha feconstrucién sequera aproximada daquel_vello sistema de crenzas, pois existen fontes de infor- macién secundarias ou indirectas que poden axu- dar neste traballo de aproximacién, A estes datos siimanse un contexto histérico e un dmbito cul- tural mais extenso en que integrar os galaicos ¢ a0 que acudir para a comparanza co fin de comple-tar ¢ explicar aspectos non documentados para a nosa rexién de maneira directa. Pero estas consideraciéns non son comparti- das por todos os estudosos. A complexidade do asunto crea unha serie de diibidas ¢ incertezas que € necesario cofiecermos para entender por que parece como se houbese case rantas “historias da selixién galaica” como historiadores se dedican 20 seu estudo. Gustarfame dedicar as seguintes péxinas a expofer a clase de preguntas ¢ insegu- ridades coas que nos atopamos, antes que a in- sentat resolvelas, A todo isto... quen eran os galaicos? Con esta denominacién entendemos 6 conxunto de pobos habitances da Gallaccia, 2 rexion entre 6 tip Navia ao nordeste, as serras orientais gale- gas a0 leste € 0 rio Douro ao sur; pero s6 tras a stia conquista romana, nos tempos en que 0 xe6- gralo grego Esttabén recollia 0 cambio de deno- minacidéa de lusitanos a galaicos, seguramente producido s6 por razéns de eficacia administrati- va: “Un deles [un Icgado do emperador] 20 mando de dtias lexiéns, administra todo o pafs do Douro cara 20 norte, que os antigos chama- ban lusitanos, ¢ agora chaman galaicos” (Iberia, IIL, 4, 20), Delimitar 0 Ambito cultural “do galaico”, incluso a grandes trazos, tamén resulta problems- tico, pois € moito o que se ten discutido acerca da sia definicién en relacién aos pobos do seu con- torno, Dende o punto de vista arqueoléxico (0 chamado “texistto material” da cultura), vese como o mundo galaico é unha rexién periférica a0 mundo mediterrineo, cuxa influencia, que vai LRG Wa sor Rosa Brats & profesoa asociada na Facultad de Historia de Ourense, 0 que corpaxina cox docencia 22 Universidade 1 Distancia (WED) ¢ co abate de Frmadora en materia de Fatrimonio istic, Autora de vais tabllos espcilizados cede divlgacin sobre Historia Antica de Glia Figure 1, Area de extensin do lustano (ante: Hesperia, en Wa) hesperia.acmes/preentacion lust. 1. Por "mito" enténdeseagut 0 relato que pon en escena oxogo de pr- sonanes e aeciine que explican ealqueraaspecto da realiade, fica ou imaxinaa, da comunidad: por “nitalova’, 0 corpo de todos os mitos producdos por esa comunidade, 45A cuestién da convivencia das linguas no noroeste ibé “0 ten consecuencias importantes para a historia das relixiéns do noroeste, posto que se supén que unha relixién de tipo émico non pode entenderse 4 marxe da lingua que expresa as stias nocidns fundamentais e incluido canto se refire 4 teonimia conectando ¢ dinamizando a vida social e politi- a de todos os pobos da Peninsula, chega aqui débil e tardiamente. Ao mesmo tempo, 2 vella koiné atlintica do Bronce Final parece definitiva- mente esvaecida, € 0 que puidese proceder desa esfera tamén se ve profundamente minguado. Esta falta xeral de conexién evidente da cultura material dos castros galaicos co mundo exterior suxeriulle a algiins arquedlogos unha orixe cultu- ral autéctona, sen influencias exteriores percepti- bles ao longo de toda a Idade do Ferro (primeiro milenio antes de Cristo ata a conquista romana, no ano 25 a. C.). Mais recentemente, $6 se reco- fiecen importantes influencias externas prerro- manas a partir de mediados do século II a. C. na 4rea meridional (sur de Galicia e norte de Portu- gal), co xurdimento dos oppida (grandes castros, de dimensiéns moi superiores ao simple poboa- do), con cuxo desenvolvemento se relacionan a maioria das manifestaciéns de riqueza material, monumentalizacién, imaxinerfa e plistica do cas- exo galaico: saunas, estatuas de guerrciros, decoraciéns arquitecténicas, xoierla, etc. ‘A defensa da autoctonia “do galaico” derivaba da dificultade para encaixar a materialidade do castrexo noutras tradiciéns culturais, diferentes ou exteriores 4 nosa xeografia, tales como a celta, en que tradicionalmente se vifa inserindo a “cul tura castrexa” dende o século XIX. Pero 0 que se vén desvelando nos tltimos tempos é que “o celta” non conta con signos identitarios incon- trovertibles ou demasiado firmes no terreo mate- rial, senén soamente no lingiiistico, pois este ¢ 0 tinico trazo indiscutiblemente céltico entre todos os pobos que dalgunha maneira se vincularon con esta cultura. Neste sentido exprésanse tamén eminencias da celtoloxia da relevancia de Claude Sterclox: Non hai, pois, nin nunca houbo, unha raza celta. A tinica definicion que se lle pode dar a este adsectivo é lingihtice: designa as diferentes pobo- aciéns que falaron ou que falan ainda algunha das linguas da familia céltica (2009: 17). e vehicula todas as stias mensaxes, Se dende este punto de vista pode recofiecerse 0 que sexa celta, daquela 0 mundo galaico conta coa aprobacin dos filélogos paleohispanistas, que, sen excepcién, afirman a celticidade de boa parte do vocabulario documentado en textos galaicos ou relativos 4 antiga Gallaecia. Entre os fillogos parece afirmarse a idea de que, ainda producindose unha “celtiberizacién” do noroes- te nun momento inmediatamente previo 4 romanizacién, con fenémenos como a “inva- sién” dos celtici do Guadiana seguramente no decurso das guerras lusitanas (século Ha, C.), un episodio tan breve e de pouca intensidade non poderia celtizar 0 noroeste no grao en que mani- festan as fontes antigas, de xeito que haberia que pensar nunha acumulzcién sucesiva de estratos célticos dende tempos anteriores, ainda que indeterminados. Paga a pena reproducir aqui 0 que di o lingiiista Javier de Hoz (2009: 25) sobre © particular: As fontes dannos unha clara impresion de que a chegada dos celtci€ relativamente tardia, non moi anterior 4 chegada dos romanos e quizais en parte contemporinea coa conquista, mentres que os ele- mentos célticos testemufiados sono sobre todo a wavés da epigrafia, en data xa imperial. Hai con todo algiins rop6nimos celtas que non temos moti- vos para considerar tardios. Sospeito que existe unha estratigrafia celta complexa no NO, ¢ que os primeiros falantes de celta en chegar & zona puide- ton facelo en data moi tempers producindose daquela o que Hawkes chamaba “cumulative celt: city’, cun tiltimo episodio, quizais 4 sia vez com- plexo, en que participaron sen diibida os celtici. Pero o que tamén nos conta J. de Hoz, e compar- ten a maiora dos seus colegas filélogos na actuali- dade, é que 0 proceso de indoeuropeizacién do noroeste remonta a moito antes da celtizacién da rexién, de maneira que a este anterior estrato lingiistico haberfa que atribuir os restos da chamada lingua lusitana (figura 1). A extensién galego-portuguesa desa lingua en tempos inme- diatamente pretromanos demostra a convivenciade diias linguas diferentes no mesmo tertitorio, ainda que moi prdximas entre si dende o punto de vista xenético: 0 lusitano e o celta hispano. A cen- dencia actual por parte dos filélogos @ aproximar 0 lusitano és mellor cofiecidas linguas itdlicas (como ‘0 mesmo latin), mantenos dentro do smbito das linguas indoeuropeas occidentais, das que en tem- pos formaron parte co celta na denominada rama celto-itilica. Esta conexién xenética ten profundas implicaciéns metodoléxicas no tema que nos ‘cupa, como veremos deseguido. En que lingua crian os galaicos? A cuestin da convivencia das linguas no noroes- te ibérico ten consecuencias importantes para a historia das relixiéns do noroeste, posto que se supén que unha relixién de tipo étnico non pode centenderse 4 marxe da lingua que expresa as stias, rnociéns fundamentais e vehicula todas as stias men- saxes, inclufdo canto se refire 4 tconimia, ou nomes divinos, que é un dos campos fundamen- tais das nosas indagaciéns (debido 4 propia natu- reza das fontes que conservamos, como veremos mis adiante). Por tanto, deberiamos poder dis- cernir aquilo que se expresa en cada lingua para ‘qitaer ay cb lnsiénd percnenies O problema é que a proximidade, non s6 entre as linguas senén tamén, aparentemente, entre as relixiéns das cul- turas implicadas, celta ¢ lusitana, fai practica- mente indistinguibles os tenues testemuifios relixiosos que conservamos da Antigitidade para esta rexién, (O certo € que os estudos de relixién galaica sempre buscaron luz na comparanza cos mundos tanto celta como latino, ¢ ainda outros indoeu- ropeos, pois 0 pouco que coficcemos dese fend meno na nosa rexién non permite avanzar nese terreo doutra maneira. As dificultades ainda se incrementan cando comprobamos como os tes- temutios lingtifsticos celtas ¢ lusitanos se mes- turan nos mesmos documentos de contido relixioso, © que complica ainda mais as posibi dades de interpretar os termos daquela com vencia: quen impofifa os seus deuses supremos, quen os seus oficiantes relixiosos, como se xes- tionaba ou repartian os diferentes dominios entre as divindades dos diferentes pantedns, quen, en definitiva, impofifa a sia visién trans- cendente do Cosmos? Se fose posible que as rela- ciéns mutuas non fosen de imposicién dunha sobre outra, que estrafia formula de interaccién se imponeria? Seguramente nunca seremos quen de respon- der estas preguntas, pero, no estado en que se conservan as fontes dispofiibles, os datos apun- tan a un estado de sincretismo, unha solucién de convivencia relixiosa, que fai moi complicada a Figura 2. Ara dedicada a0 deus das Surgas de Ourense: Reve Anabaraeco stia deconstrucién ou reducién 4s orixinais partes, consticutivas. Esta circunstancia débese a que a lingua lusitana é un fenémeno tinico, sen presen- za cofiecida en ningtin outro territorio —ainda que ultimamente se estén vendo estreitos parale- los cun dialecto documentado en Holanda (Gar- cia Alonso, 2009: 167)—, ¢ 0 mundo celta, sendo mais e moito mellor cofiecido, 4 marxe do que pode ser a identificacién de trazos comtins nada desprezables, non oftece no plano relixioso tun corpo de divindades ou précticas relixiosas estandarizadas a partir do cal catalogar todo 0 «que nos atopamos nas nosas latitudes. Sobre a convivencia celto-lusitana 0 n0so co- fiecemento é tan feble, que nin sequera hai acor- do na adscricién lingifstica das_principais divindades lusitano-galaicas (Bandua, Coso, Reve e Navia, fundamentalmente), que poden ter acomodo tanto no lusitano como no cela. 47PAM ET TRe seeP SERAVF NuanNl Gl Dol AAG ONS LANMATIC AN CRovC Al AAACA REAIC! PETRATICL FE ADOAAPERCoMICVIA I CALPBRIC! Figura 3. Inserpcion upestre de Lamas de Moledo (Portugal) E ainda que moitos lingiiistas poden convir en que a maioria son “probablemente” lusitanas, como Coso, Reve ¢ Navia, resulta do mais sor- prendente ver estes teénimos constantemente acompaitados de epitetos ou cualificatives clara mente célticos, como por exemplo: Bandua Lans- bricae, ‘Bandua do castro de Las’, Coso Nemedeco “Coso do Santuario’, ou Navia Sesmaca, ‘Navia de *Segisama’ (‘x —cidade— moi outros epftetos que tanto poderfan ser célticos como lusitanos: Reve Anabaraeco (figura 2), por pofier sé un exemplo. Outras veces aparecen os nosos tednimos en contextos onde se testemufian outros eélticos, como outro caso de Las, onde Navia aparece nunha epigrafe na croa, a carén doutro dedicado ao céltico Sadu Uladu ‘Sabio ¢ santo sefior’. A todo isto haberfa que engadix, seguramen- te, a méis que probable falta de corpo dogmédti- co ou doutrina comin e centralizadora que homoxeneizase as crenzas ¢ précticas relixiosas de todos estes pobos, incluso circunscribindo- nos & pequena rexidn galaica. Neste terreo, moi posiblemente os historiadores da relixién levan esixindo unha Iéxica interna imposible, mais propia dunha “relixién de Estado”, onde unha xerarquia de deuses esta ben establecida e dela participan todos os crentes, cando a realidade se parecerfa probablemente mais 4 variedade cen- propia das relixiéns populares, das que a Galicia tradicional poderia ofrecer un magnifi- co exemplo: multiples virxes ¢ santos pugnando polo padroado dos centros parroquiais, con Confusién ¢ solapamentos nos poderes que se Iles atribtien. Pero o problema remata complicéndose ainda miis ao engadir ao problema de convivencia 0 compofiente latino, debido 4 inxerencia da reli- xién conquistadora: a relixién romana. Pofiamos un exemplo. “Tras a conquista romana ¢ a introducién do alfabeto latino no occidente peninsular, temos testemufiadas unhas cantas inscriciéns en lingua lusitana, de contido relixioso, en que se alude & préctica sacrificial (diferentes animais oftecidos en sactificio a diferentes deuses). Unha das mas antigamente cofiecidas, a de Lamas de Moledo (Portugal; figura 3), expresa en latin que dous individuos de nome tamén latinizado, encargan a inscricién (Rifinnus et Tiro scripserunt), que dese- guido se desenvolve toda en lingua lusitana, pero que engade cermos célticos, como o teonimico Crouceai (a pedra’ > ‘croio’) ¢ 0 toponimico Cae- lobrigoi (do castro de Caeld) referido aun fove- ai, deus completamente homénimo do Zeus grego ou do Xtipicer latino. Nada nesta inscricién terfa ningiin sentido sen 0 recurso 4 comparanza coas linguas célticas € 0 latin, s relixiéns célticas ¢ romana, ¢, a falta de paralelos nestas culturas, a calquera outras de orixe indoeusopea. Hoxe en dia non parece exis- tir ningtin outro medio de indagacién histérica mais produtiva que esta comparanza, pero ainda as{ nada asegura a interpretacién definitiva dos mencionados documentos. A introducién dos novos deuses romanos tras a conquista parece funcionar tamén segundo 0 modelo do sincretismo, producindo 0 que se denomina a “relixién galaico-romana’. A este estadio da evolucién corresponderia de feito adocumentacién de todos os teénimos ata agora identificados como galaicos, dos que non temos diibidas en canto 4 sia orixe indfxena, pero dos que descofiecemos exactamente a stia adaptacién 4 nova circunstancia. Do estadio galaico-romano estamos moi Jonxe de comprender a stia dindmica propia, ainda que podemos dar por certo que na Gallae- cia existian deuses “sincretizables” cos romanos, € dicir, que estes puideron asociarse a aqueles e mesmo substituilos pola siia equivalencia funcio- nal. Testemufian este proceso a documentacién de deuses que se invocan como “socios” dun deus romano (Martis socio Banduae, en inscricién ourens4), ou cando Xtipiter e Marte se acompa- fian de epffetos indixenas: Xdpiter Ladico, Xuipi- ter Candamo, Marte Cariocieco, Marte Teleno, Marte Tarbucelo, etc. A maioria destes epitetos interprétanse como relativos a diferentes montes, cos que a divindade se relacionaria, dalgunha maneira, como lugar da sia manifestacién ou protexido por cla. No mundo indocuropeo os deuses das montafas adoitan ser divindades cclestes ou xupiterinas, donas dos elementos atmosféricos (raio, tronos, ldstrego, choiva...), pero no mundo céltico prodticese certa confu- sién na identificacién destes deuses, ben con Xipiter, ben con Marte, e ese pode ser tamén 0 caso galaico. En todo caso, a informacién dispofiible para a interpretacién destes teénimos moitas veces non é mais que el mesmo, ¢ as etimoloxias, non sempre coincidentes, que se propofien para os seus epitetos, o cal non fai send abonar de con- fasién un campo xa de por si suficientemente censatillado. Mais, a pesar de todas estas incerte- zas, seria bo establecer como vélidas algunhas premisas para futuras investigaciéns: * Os conceptos relixiosos expresados nunha lingua celta, son restemufios inequivocos de conceptos de relixiosidade céltica. Obviamen- te, 0 mesmo vale para o que se expresa en lusi- ano. * Lusitanos ¢ celtas comparten.unha orixe indocuropea comiin, ¢ ese vinculo viuse for- talecido por un prolongado contacto xeogré- fico e social. Deses factores despréndese un forte paralclismo cultural entre ambos os gru- pos, incluso unha confusién que, en todo caso, pode resolverse apelando a ese fondo comiin indocuropeo en que moios aspectos daquela relixiosidade atoparian certo acomo- do ou explicacién plausible. * Esa comunidade de orixe consence unha aproximacién ao estudo dos diferentes con xuntos relixiosos dende un punto de vista “comparatista”. © comparativismo como ‘método non consiste en dar soluciéns caregs- ricas, sendn en propofier vias de achegamento a aquelas realidades para as que os datos dispo- fiibles non offecen suficiente claridade nin a nosa experiencia directa proporciona achega- mento emocional, intelectual ou de calquera outra clase, Estes presupostos poderian trazar ‘© rumbo para analizar os datos disponibles, daros que tamén deben seleccionarse, e incl- so elaborarse, para dar forma a materia do oso cofiecemento. A este labor non axuda que 0 norocste ibérico sexa a rexidn con maior concentracién de tebnimos de todo 0 Imperio romano, con aproximadamente preto das diias ccentenas Bibliografia Bermejo Barrera, 2. C. (1982). Mitologia y mitos de la Hispania Prerromana. Akal: Madrid — (1986). Mitoogia y mites de lo Hispania Preromana. I. Akal: Madrid. Brafias Abad, R. (2000). Deuses, heroes e lugares sagrados na cultura castrexa. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. — (2007), “Entre mite, ritos y santuatios. Los dioses galaico- lusitanos”, en F. J. Gonzélez Garcia, Los pueblos de la Galicia celtco, pp. 377-464. — (no prelo). “Navia. La Gran Diosa galaica’, en A auga eo alén na cultura galaica. Deputacién Provincial de Ourense. Garcia Alonso, 3. L. (2009). “Lenguas indoeuropeas prerromanas fen el noroeste peninsular”, en Acta Polaeohispanica X, Polaeohispanica 9, pp. 163-174, Gatcla Fernandez-Albalat, 8. (1990). Guera y religiin en la Gallaecia y la Lusitania antiguas. Sada: Ediciés do Castro, Garcfa Quintela, M. V. (1999). Mitologia y mitos de la Hispania prerromana, TIE, Nadrid: Akal Garcia Quintela, M. Vz Santos Estéver, Ma; Brafias, R. (2008), Santuarios de la Glicia cética. Arqueoloata del paisaje y reli- siones comparadas en lo Edad del Hero. Madrid: Abeda Edi- tores Hoz, 3. de (2008). “La indoeuropeizacién del noroeste", en Die- ‘ter Kremer (ed.), Onomdstca galego II. Onimia e onoméstica prerromana e a situacién lngWistiea do noroeste peninsular. ‘Actas do II Cologuio Leipzig, 17 e 18 de outubro de 2008. Verba, Anuario Galego de Filoloxia. Anexo 64, pp. 7-30. Olivares Pedrefio, J. C. (2002). Las diases de la Hispania cética. Anexos de Lucentum 7, Real Academia Historia. Presper, B. (2002). Lenguas y retigiones precromanas del occiden- te de lo Peninsula Tbérca, Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca. Rodriguez Colmenera, A. (1993). Corpus de inscripciones rupes- tres de época romana del cuadrante noroeste de (a Peninsula Ibérica. Rnexo 1 de Larouco. Sada: Ediciés do Castro. Stercks, Cl. (2009). Mythologie du monde cette. Pars: Marabout. 49