Professional Documents
Culture Documents
42frangoulis 1
42frangoulis 1
Το κείμενο της παρουσίασης του ποιητικού έργου του κρητικού λογοτέχνη Κωστή
Φραγκούλη στον Σύλλογο Ιεραπετριτών, Ναυαρίνου 7, την Τρίτη 5 Μαρτίου 2002.
Αναρτήθηκε στο Λέξημα και στο blog μου.
Απόθαν’ ο Ανταίος,
κι ο δεκαπεντασύλλαβος γροικά σφαή στα σπλάχνα
κι η μαντινάδα μάρμαρο, κλιτή, δε βγάνει άχνα.
Αυτοί οι στίχοι βρίσκονται κάτω από τη φωτογραφία του Κωστή Φραγκούλη στο δισέλιδο
αφιέρωμα της «Διεξόδου», δισεβδομαδιαίας εφημερίδας της Ιεράπετρας, πέντε μέρες από
τότε που έφυγε από τη ζωή, την Παρασκευή 11 Φεβρουαρίου 2005.
Για το ποιητικό έργο του Ανταίου, όνομα με το οποίο υπόγραφε πολλά κείμενά του ο
Κωστής Φραγκούλης, μιλήσαμε πριν τρία χρόνια στον Σύλλογο Ιεραπετριτών, Ναυαρίνου 7,
και συγκεκριμένα την Τρίτη 5 Μαρτίου 2002. Σαν ελάχιστη τιμή στη μνήμη του καταθέτω
την ομιλία που έκανα εκείνη τη βραδιά. Στο τέλος παραθέτω το θαυμάσιο ριζίτικο με το
οποίο τον αποχαιρέτησε στον τάφο του ο ανιψιός του Νίκος Πετράκης, πρόεδρος του ΟΑΣ
και τέως δήμαρχος Σητείας.
Ο Κωστής Φραγκούλης είναι μοναδική περίπτωση στη λογοτεχνία μας, και χαίρομαι που
μου δίνεται η ευκαιρία με την αποψινή βραδιά να μιλήσω γι’ αυτόν.
Όπως και ο Κορνάρος γεννήθηκε στη Σητεία, στο χωριό Λάστρος, στις 7 Νοεμβρίου του
1905. Στα δεκαπέντε του χρόνια μετακόμισε στο Ηράκλειο, όπου εργάστηκε σαν
τυπογράφος. Ο πατέρας του δεν τον άφησε να προχωρήσει παραπέρα στα γράμματα, κι
έτσι τέλειωσε μόνο το δημοτικό. Το 1929 πήγε στην Αθήνα, όπου εργάστηκε επίσης ως
τυπογράφος. Το 1937 παντρεύτηκε στην Αθήνα την Σοφία Τριαντάφυλλου ή Σπετσιώτη από
τη Σαντορίνη και απέκτησαν δυο γιους, το Στέλιο και το Γιάννη. Το 1940 πολέμησε στην
Αλβανία. Την κατοχή, με την οικογένειά του, έζησε στη Λάστρο, αγρότης και γραμματικός
της κοινότητας. Το 1946 μετακόμισε οριστικά στο Ηράκλειο όπου εργάστηκε ως
τυπογράφος και αργότερα άνοιξε δικό του τυπογραφείο, το οποίο διατηρούν μέχρι σήμερα
τα παιδιά του.
Την πρώτη ποιητική του συλλογή με τίτλο «Ανοιχτά φτερά» την τυπώνει το 1930. Θα
καθυστερήσει 31 ολόκληρα χρόνια μέχρι να βγάλει τη δεύτερη ποιητική του συλλογή, τα
«Δίφορα» (Ηράκλειο, 1961). Μετά από 27 χρόνια, το 1988, θα βγάλει και τη δεύτερη
ποιητική του συλλογή, με τον ίδιο τίτλο «Τα δίφορα, βιβλίο δεύτερο». Είναι η συλλογή που
θα του δώσει την επίσημη αναγνώριση, με τη βράβευσή της από την Ακαδημία Αθηνών.
Μετά από εννιά χρόνια επανεκδίδεται (1997).
Το πεζογραφικό έργο του Φραγκούλη, κυρίως διηγήματα, είναι επίσης πολύ σημαντικό.
Έχει δημοσιεύσει τέσσερις συλλογές διηγημάτων: «Στον κύκλο του μαχαιριού», 1971, «Η
Κατσιφάρα, χρονικά της μάχης της Κρήτης», 1974, «Οργισμένα στάχυα», 1980, «Η ρούσικη
καμπάνα», 1982 και ένα μυθιστόρημα, «Το προξενιό του Πολυδώρου», 2000, ενώ υπό
έκδοση βρίσκεται ένα ακόμη βιβλίο του, «Τα κρητικάνθεμα», συλλογή με κρητικές
μαντινάδες.
Πολλές μαντινάδες καθώς και ποιήματα του Κωστή φραγκούλη-Ανταίου έχουν
δημοσιευτεί τις τελευταίες δεκαετίες σε εφημερίδες και περιοδικά, κυρίως ως ένθετα, ως
ποικίλματα των περίφημων χρονογραφημάτων του, ή ακούονται τα τελευταία δέκα -
δώδεκα χρόνια από το Ραδιο-Κρήτη μέσα στα μοναδικά ραδιοχρονογραφήματά του που
του εξασφάλισαν και τον ζηλευτό τίτλο του αρχαιότερου ραδιοσχολιαστή του κόσμου.
Ο Κωστής Φραγκούλης έχει μια τέτοια ποιητική φλέβα που αν βημάτιζε με τον ποιητικό
ρυθμό της εποχής του, αν έγραφε δηλαδή όπως γράφουν σήμερα οι ποιητές, σε ελεύθερο
στίχο και με πιο σύγχρονες θεματικές, αναμφίβολα θα ήταν το ίδιο γνωστός όπως οι άλλοι
μεγάλοι κρήτες λογοτέχνες, ο Καζαντζάκης, ο Κονδυλάκης και ο Πρεβελάκης. Όμως ο
Κωστής Φραγκούλης εμπνέεται από τις θεματικές του δημοτικού τραγουδιού και από τη
μουσικότητα του στίχου του.
Ο Κωστής Φραγκούλης έχει σαφέστατη αντίληψη ότι η ποίησή του είναι παλιομοδίτικη,
και γι’ αυτό την τιτλοφορεί με αυτό τον τίτλο: «Δίφορα», όπως τα δίφορα μήλα που είναι
εκτός εποχής. Και γράφει σχετικά, εν είδει προλόγου, την εξής μαντινάδα στην πρώτη
συλλογή:
Ο Φραγκούλης δεν γράφει στον ζευγαρωτό στίχο της μαντινάδας, στίχο στον οποίο
γράφηκαν τα αριστουργήματα της Κρητικής Αναγέννησης. Ο στίχος αυτός είναι ξενόφερτος,
από τους ενετούς. Ο ανομοιοκατάληκτος στίχος είναι ο στίχος του δημοτικού μας
τραγουδιού. Η στρατιωτική και πολιτική εισβολή των ενετών σταματάει στα ριζά των
βουνών. Το ίδιο και η γλωσσική και η πολιτιστική. Οι ελληνόφωνοι της Ιταλίας
διατηρήθηκαν στα ριζά, όχι στους κάμπους. Το ίδιο και τα ριζίτικα, το μόνο δείγμα
ανομοιοκατάληκτης δημοτικής ποίησης που έχουμε στην Κρήτη.
Ο Σολωμός, επηρεασμένος από την Κρητική Αναγέννηση, ξεκινάει να γράφει το έργο του
«Ελεύθεροι πολιορκημένοι» στον στίχο του «Ερωτόκριτου» με τη ζευγαρωτή
ομοιοκαταληξία. Όμως στο τρίτο και τελευταίο σχεδίασμα τον εγκαταλείπει,
καταφεύγοντας στον ανομοιοκατάληκτο στίχο του δημοτικού τραγουδιού, νιώθοντας ότι
αυτός ταιριάζει περισσότερο στο θέμα του και στην ιδιοσυγκρασία του.
Ο Κωστής Φραγκούλης, αν και ζει στην Κρήτη και είναι πιο άμεσα επηρεασμένος από τη
ρίμα, γράφει εν τούτοις σε ανομοιοκατάληκτο στίχο. Έτσι, μελετώντας την ποίησή του,
μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα για το πώς δημιουργήθηκε το δημοτικό τραγούδι.
Τα δημοτικά τραγούδια δεν φτιάχτηκαν από το λαό, αλλά από συγκεκριμένα προικισμένα
άτομα σαν τον Φραγκούλη. Τα τραγούδια αυτά μετά διαδόθηκαν από άτομο σε άτομο, και
κάποια στιγμή ήλθαν οι λαογράφοι και τα κατέγραψαν. Και μπαίνει το ερώτημα: πιο είναι
ποιητικά ανώτερο, η αρχική γραφή του εμπνευσμένου λαϊκού ποιητή ή η μεταγενέστερη
καταγραφή του λαογράφου;
Μια τέτοια σύγκριση δεν μπορεί να γίνει, μια και δεν σώθηκαν τα αρχικά κείμενα, που
σίγουρα υπήρξαν. Μόνο η μαντινάδα μπορεί να λειτουργήσει εκατό τοις εκατό προφορικά,
ενώ τα πολύστιχα ποιήματα χρειάζονται οπωσδήποτε μια αρχική επεξεργασία πάνω σε
χαρτί.
Μπορούμε όμως να κάνουμε εικασίες. Ξέρουμε για παράδειγμα ότι η «Ερωφίλη» έγινε
δημοτικό τραγούδι στη Στερεά Ελλάδα και αλλού. Συγκρίνοντας τώρα το δημοτικό τραγούδι
με τα αντίστοιχα αποσπάσματα της «Ερωφίλης», βλέπουμε το πρώτο να είναι πολύ
κατώτερο.
Γι’ αυτό το λόγο δεν πρέπει να εκπλησσόμαστε βρίσκοντας τα ποιήματα του Κωστή
Φραγκούλη αισθητικά πολύ ανώτερα από πάρα πολλά δημοτικά μας τραγούδια. Αυτό μας
υποβάλλει την ιδέα ότι οι μεταγενέστερες καταγραφές του δημοτικού τραγουδιού είναι
σίγουρα κατώτερες από την πρώτη γραφή. Και ένας λόγος φαντάζομαι είναι ότι οι
αναμεταδότες του δεν ήταν τόσο προικισμένοι όσο ο αρχικός δημιουργός, και οι
αλλοιώσεις στίχων, οι απλοποιήσεις και οι παραλείψεις οφείλονται στις ανάγκες
ευκολότερης απομνημόνευσης, ενώ οι προσθήκες δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι
αισθητικά καλύτερες από τους αρχικούς στίχους του ποιητή.
Πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν της ποίησης του Κωστή Φραγκούλη είναι ο
ανομοιοκατάληκτος ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος του δημοτικού τραγουδιού.
Το επόμενο χαρακτηριστικό είναι η πλατειά χρήση κρητικών λέξεων. Είναι αξιοπερίεργο το
γεγονός ότι συναντά κανείς στα ποιήματα του Φραγκούλη μια πυκνότητα αγνώστων λέξεων
πολύ μεγαλύτερη απ’ ότι στον Ερωτόκριτο. Μόνο στα δεύτερα «Δίφορα» βλέπουμε να
υποχωρούν οι άγνωστες λέξεις. Παρατίθεται βέβαια στο τέλος και των δυο τόμων
γλωσσάρι, που όμως δεν βοηθάει ιδιαίτερα, καθώς κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να είχε
τουλάχιστον διπλάσια έκταση.
Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για γλωσσική εκζήτηση. Πιστεύω όμως ότι ο κύριος λόγος
είναι, κυρίαρχος άλλωστε στην επαρχιώτικη ηθογραφία, να διασωθούν λέξεις που η εξέλιξη
της γλώσσας έχει σπρώξει στο περιθώριο.
Οι εκφραστικοί τρόποι του Φραγκούλη είναι ατόφιοι εκείνοι του δημοτικού τραγουδιού,
και μάλιστα συναντούνται επίσης σε μεγάλη πυκνότητα. Θα αναφέρουμε κάποια
χαρακτηριστικά παραδείγματα.
4. Ισομετρικός παραλληλισμός.
5. Ισομετρική ταλάντωση.
6. Σύνθετες λέξεις.
8. Προσωποποιήσεις.
Μάνα, σαν έρθου φίλοι μας, σαν έρθου εδικοί μας. 45Β
12. Ιδιαίτερα κρητικά χαρακτηριστικά είναι κάποια δίστιχα που παρεισφρέουν, αν και με
ατελή ομοιοκαταληξία.
Εδώ βλέπουμε τον ένα από τους δυο μόνο διασκελισμούς που συναντήσαμε και στις δυο
συλλογές. Ο άλλος είναι
13. Επίσης συναντούμε τα ημιστίχια του ριζίτικου, που δίνουν ένα εντυπωσιακό εφέ
τέλους.
Μια από τις κυρίαρχες θεματικές του Κωστή Φραγκούλη που εκφράζεται με το μοτίβο του
χάρου είναι όχι ο φόβος του θανάτου, αλλά η λαχτάρα γι’ αυτή τη ζωή. Μετρήσαμε δέκα
τέτοια ποιήματα. (42, 43, 66 Α και 18, 29, 32, 52, 86, 112, 119, 134, 135,143 144, 117Β).