Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • T - RK - Ye'n - N Ekonom - Pol - T - Kalari Ve Co - Raf - Sonu - Lari (#264547) - 231165

    Uploaded by

    Efe Kaan Karataş
    14 views42 pages
    Türkiye ekonomisi

    Original Title

    T__RK__YE'N__N EKONOM__ POL__T__KALARI VE CO__RAF__ SONU__LARI[#264547]-231165

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Türkiye ekonomisi

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    14 views42 pages

    T - RK - Ye'n - N Ekonom - Pol - T - Kalari Ve Co - Raf - Sonu - Lari (#264547) - 231165

    Uploaded by

    Efe Kaan Karataş
    Türkiye ekonomisi

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 42
    Corafya Dergisi, Say: 8, s. 29-70, Istanbul, 2000, TURKIYE’NiN EKONOMI POLITIKALARI VE COGRAFI SONUCLART Economical Politics in Turkey and Their Geographical Results ‘Sedat Aver * Abstract: There are three component for economical development: Agricultural production, industrialization and planning. Turkey is a developing county. Industrialication has been accepted as a engine for economical development, If the agricultural activities, which has been neglected until today, are paid enough attention, it will be happened that a balanced development between the regions in Turkey. Giris: Osmanhi Devleti?nde Tanzimat ile baslayan batililasma hareketi, Cumhuriyet ile buyik bir ivme kazanmistir. Bu hareketi kalict bir hale getirmek igin, ilk ytllardan itibaren bir dizi sosyal reformlar ve ekonomik diizenlemeler yapiimistr, Belli sanayi Kollarindaki sanayi faaliyetlerinin desteklenmesi veya Szendirilmesi geklindeki ilk Osmanit Imparatoriugunda ig gimrdk oranart % 8'e kadar gikabiliyordu; Buna: kargihk kapitolasyontar nedeniyle digurdan_gelen mallara en gok % 3 gomrdk resmi konulabiliyordu (ONSOY, 1988: 13). Ig _pomraklcrin yoksektigidyandan daha gok mal girmesine neden okmatut, Bu Oolemler ve buna bag olarak yapilan calisnalar sonuctinda. 1863 yinda eski dazenini kaybederck dajslan lonea'sisteminin yaratigs boslugu doldurmak ‘szefe Isla Sanayi Mektci‘nini urulmasina Karar ver 1868 ylinda bu ok alte get (DOLEN, 1992: 421-493): TURKIYE'NIN EKONOMi POLITIKALARI VE COGRAFi SONUGLARIT 31 1840 lardan itibaren sanayilesme eiliminin ortaya gikmast ile eskiden var olan sanayi tesislerinin yanma yenileri de eklenmistir. Hatta, deviet, bu tesislerden bazilarmin kurulugunu sermaye koyarak tesvik etmistir. Fakat digaridan gelen mallara uygulanabilen gimriklerin diighklugi nedeniyte arzulanan rekabet ortamt gelismemis ve bu tesislerden bir gogu kapanmus, sadece devletin destekledikleri ayakta Kalabilmistir’, 1913 ve 1915 yillaninda yapilansayimlar, bu, dénemdeki sanayi tesslerinin dagslsim. da ortaya ckoymaktadu®, + Mekansal’dagilim agisindan ‘degerlendirildiginde, sanayi kurutuslanmin biyuk dletde Anadolu’nun batisinda yer aldiSt gOrdlmektedir (Harita 1), Istanbul ve tzmirde cok farkh sanayi Kollar ortaya gikarken, diger merkezler daha gok dokuma sanayiinin ‘gelistigi yerler olarak dikkati gekmektedirler. Istanbul gevresinde sanayi Edime yolu ile ‘Marmara sahili, arasindaki. sahada ve~Marmara kiyisinda surlarin sona erdigi ‘Yedikiule’den Kidgukgekmece’ye dogru uzanan bdlgede yer aliyordu, Bazs aragtricilar buray: “Istanbul kompleksi” olarak nitelendirmektedirler (CLARK, 1992: 49-41). Bu alanin diginda da istanbul'da bazi sanayi tesisleri yer alyyordu, 15-19. ylizytllar arasinda Halig gevresinde ve Istanbul Bogazinmn iki yakasinda bir gok sanayi tesisi bulunmaktadi (MULLER-WIENER, 1992: 54 vd). {stanbuldiginda Bursa, Denizli ve Diyarbalar sanayi agisindan onde gelmektedir. | Saitayi tesislerinin dagsliminda genis bir hinterlanda sahip olan kesimlerin daha 0k tercih edildigi agik olarak gértilmektedir. Hammiadde de yine buyUk dlgtide tesislerin kurulus yerinin belirlenmesinde etkili' olmaktadir. Ege’. Bolgesi’nin dogu-bati dogrultusunda uzanan verimli, oluk sekilli.vadileri, tarmsal, tiretimin gergeklest ‘dolayisiyla tara dayali sanayiinde gelisme gosterdigi bir alan.,olarak karsimiza gikmaktadir. Aynt sekilde-Cukurova’da da pamuk ziraatsun gelismis olmas: nedeniyle pamukly dokuma ve pamuk ipligi konusunds oldukga ileri bir sanayi yer almaktadir. Sanayi tesislerinin ‘kurulus yerlerinin betirlenmesinde dnemli bir faktor de pazardur, Tesisler miimkiin oldugunea, eskiden beri ticari merkez olan veya nispeten fazla nifus barndiran alanlarda kurulmuslardir. Sanayi ‘Turkiye’nin ekonomisinde 1940’1 yillarin baginda savas nedeniyle yatirmlarin bir cogunun yarim kaldigs, sanayinin belli merkezlerde toplandygi, tarsal Uretimin ise tilke ekonomisine damgasim vurdugu goriilmektedir. Devletin dzel tesebbiistt Biiglendirme galigmatari olumlu bir sonuca yol agmanustir. Bunun sonucunda alm gticiintin kisithhix gibi foktorlerin de etkisiyle kurulan tesisler daha gok atdlye buyiklugundedir (YOCEL, 1973: 73). Sanayi faaliyetleri Marmara ve Ege Bolgelerinde diger bélgelere nazaran daha can ve cesitlidir’ Dokuma sanayiinin yannda geligme gésteren diger sanayii kollar1 da yine hammaddelerini tarimdan almaktadirlar. Istanbul disnda tarima dayalt sanayii haricindeki faaliyetler bu yillarda fazia énemli degildir (ARDEL, 1943: 7, 9). En Onemli sanayi bolgesi istanbul'dur (Harita 3). Bununla birlikte Anadolu’da, tan disinda hammadde kullanan, ig ve dig pazarlara hizmet eden bazt tesisler de vard'®. Turkiye’de sanayi tesislerinin:bu dagulisim belirleyen, ya hammadde ya da igginin bol ve ucuz olarak temin edildigi, Urlnlerin ise kolayhkla satisa sunulabildigi pazarlara yakinlikur. Pamuklu dokuma sanayii Adana ve gevresinde pamuk ziraatina; ipekli dokuma sanayi ise Bursa: ve cevresinde ipekbicekgiligine bagi olarak gelismistir, Aynt gekilde Ayvalk ve, Edremit’te gelismig bir zeytinyagi ve sabun sanayiinin olmast, bu gevrede zeytin tiretiminin geligmig olmastyla agiklanabili. Sanayi tesislerinin kurulug yeri olarak isginin bol ve ucuz oldugu bilyuk sehirler (istanbul ve izmir gibi) ile ana karayolu gizergéhlanmn demifyollarryla kesisti sehirter (Eskigehir ve Kayseri gibi) tercih edilmislerdir. Bununla beraber baz tesislerin kurylugu sadece hammaddeye ve iggi ile ulagm kolayhiklarina bagh degildir. Bu tesislerin kurulus yerlerinin belirlenmesinde bir ok faktor rol oynamistr. Karabik’te demir-gelik sanayiinin kurulmasi, -yukarida sayslan diger faktorlerden cok, yanlig da olsa zamanin sartlarina gore stratéjik agidan uygun Konumda kabul edilmesine baglidir (TUMERTEKIN, 1954: 226-227). ig Anadolu’da devlet eliyle dokuma fabrikalan kurularak bu kesimde dokuma sanayiinin olusturulmas: ise; yore ekonomisinde yeni bir katki sazlanmast amaciyladir. « Sanayi.planlart ile belli bir sanayilesme hizs yakalami olan Turk ckonomisi savas yillarinda bayik gerileme gostermistir. Bununla birlikte sOzkonusu_yillarda, hemen savas sonrasinda uygulamaya konulmak itzere bazi planlar da hazirlanmigtir, Bu planiardan biri 1946 Yiu (Ivedili) Sanayi Plani’dir, Bu plan, zamanin Maliye, iktisat, Ticaret ve Tar Bakanlarmin yer aldigs bir planlama komisyonu tarafindan hazirlamistur (TEKELI & ILKIN: 1981: 1). Bayt @lgtde daha once hazirlanan sanayi plantar ile aym dzellikleri tagiyan bu plan, sorumluluk ve yiikiimfalikkleri daha ok Stmeibank ve Etibank —arasinda paylastirmaktaydh. Plan hedefleri arasinda “Turkiye’de ziraatte’ polikiltire dayanan, su alli ve toprak alti servetini ktymetlendirme. esasina istinat eden yeni bir sanayilesme hareketi yer ahyordu (TEKELI & iLKIN, 1981: 2) Burada altt gizilmesi gereken kelime polikilttrdir. Polikiltir ile, tretim mefotlari ve drdnler degistirilmeden geleneksel Kayseride kurulan “Tayyare Febrikast” bu tsislere omektir, 1932-1950. yillar, arasinda farklt tisans antlasmalariyla ugak imal edilen bu tesis, daha sonra Hava Kuvvetlerine devredilmigti (KAYSERI, 1998: 74- 15), 39 TORKIYE'NIN EKONOMI POLITIKALARI VE COGRAFI SONUGLARI Step wruysopadiqees heuws op odin epurseq WH ee 40 SEDAT AVCI tarzda yapilan zirai dretimin yerine, dtkenin ihtiyact olan ve sanayide de hammadde olarak kullanilan tirdnlerin yetistirilmesi hedef olarak segilmisti. Bu planda tlke iginde bélgese! uzmanlasmaya gidilmesi ve sanayi tesislerinin enerji kaynaklarinm yakininda kurulmas) diisiindlmdstil, Bu digiince mevcut sanayi tesislerinin ihtiyacim karsilamak Ozere enerji tesislerinin kurulmasin Sngéren II. Sanayi plant ile celisiyor gortnmektedir. Ancak gerek kurulmast diisinilen enerji tesislerinin gerekse diger sanayi kuruluglarinin aymt veya yakin yerlerde olmalart, bu ¢eligkiyi ortadan kaldimaktadir. Sonugta bu, sanayi yabrimlarinin belli yérelerde daha gok yoRunlasmasina neden olmustur. Bunun yanmda 1946 Yih (Ivedili) Sanayi Plan’ns diger planlardan ayian en énemli Gzellik, hangi tesisin nerede ve nasil kurulacaginin yanmnda, ihtiyaglarin nasil sailanacajindan, ulasim sistemi ile iliskilerine ve trinlerin pazara sunalmasima kadar butin cografi unsurlart igine almasidir. Bu planin hazirlandigi devre, ekonomik hayatta ze] sermayenin énem kazandigs, hatta yabanci sermayenin Szendirildigi bir déneme denk dasmektedir. Buna ramen planda devlet sektrine agirhk verilmis, yabanet sermaye ile girisilecek yatirimlarda ortakhk yerine devletin bunu kredi olarak kullanmast esasi Kabul edilmistir. Ozel sermayede ise yabanci payinin — arttrilmamasina galistlacaktur (TEKELI & ILKIN, 1981; 3-4), Ancak bu plan, Turkiye’nin genel ekonomi politikalarinda ig ve diy siyasi nedenlerle devletgilikten liberalizme dogru bir dontigiimin oluymaya baslamast nedeniyle uygulanamamistir. Cok partili hayata gegig ile yeni kurulan Demokrat Partinin liberal bir sdylemi tercih etmesine bagh olarak karsal kesimde halk kitlelerini kendine gekmeye baslamas, hikimete uyarci bir etki yapmustir, Ayn zamanda Avrupa’nin iman igin hazarlanan Marshall Yardim Planmdan Turkiye’nin faydalanamayacaginin anfasilmasi Uzerine bunun nedenleri tartisilmistir. Baghca nedenin “plansizhk” olarak belirlenmesi sonucunda “1947 Turkiye Iktisadi Kalkinma Plany” hazirlanmustir, Bu plan savas sonrasinda Avrupa’nin yeniden imant igin olusturulan yardumlardan Tiiskiye’nin de faydalanmasina yOnelik calismatara esas alinmistir. Ik asamada Marshall yardimindan ‘Tiirkiye kredi olarak yararlanamamis, sadece Amerika Birlesik Devletlerinden alinacak ‘olan mallarin temininde bir Oncelik taninmisuir. Tirkiye bu yardimdan ancak 1948 ve 1949 yilinda imzalanan ek anlasmalardan sonra tam olarak faydalanabilmistir'*, + Zamanun Amerikan Disisleti Bakant George C. Marshall taafindan ana hatlanyta bitten ve kendi ismini tasiyan bu planda, savas sonrasinda Avrupa’nin yeniden ima igin Amerika Bidlesie Devleleri’ain yapacag yardunlar belli bir sisteme bailamyorde. Yardim dogruden veya dolayh olarak yaptacakt, Dogradan yardimlan Kredi, hibe veya garta bag nakdi yardumlar olarak groplandilken, dolayl yardumlar Avrupa ‘tketerinin birbireriyle ticaretinin belli bir Kismmin Amerika Birlesik Devletlerinin maddi deste ile saglanmasy, baslangig Kredi, d2ol kaynaklar ve teknik yardundan ofsgmaktayd (TMA, 1952: 16-30), Ba plan ile Torkiye’de tanmda meksnizasyon ¢aligmalanna basfanm, sulama, ulasim yollan ile araglanmin ‘yapim ve altyapininiyilegtrimesi (yeni demiryolu hatlarin yapum, kavaslanlarimin yenilenmes, gemi ve Jokomotif alum vs), madencili le ilgili yen yatrumlar ve iyiletirme galigmalan (Eesti Komi Islemele, Garp Linyileri Isletmesi, Diveigi Demir Isetmesi, Kegiborly Kak fsltmesi, lar Isletmes, Cama ve Yavsan tuzlaan), enegjisektortnde baraj yapima (Sartyar Barat) ve ener tsi (Catalagaa Termik Sanrali) ve nakit halaman bazilannin yeprm, Karabok Demie Celik Fabrikasmin gelitirimesi,sima ile rfcadele, ggmenlerin yerletrlmesi gibi Konularda aligmalar yapiimigur. Ayriea Gzel”sektorin gerpeklestrdig baci yatirmara da destek olunmustur. Bu yaursmiararasinda bir ol (Istanbul Hilton Otel, f E TURKIYE'NIN EKONOMI POLITIKALARI VE COGRABISONUCLARI 41 ‘Turkiye tktisadi Kalkmma Plan, 1948-1952 yilart arasindaki devreyi kkapsamaktadir. Bu planda diger planlarin aksine Oncelikle zirai kalkinma duistindilmdstir. Bunda bir etken de, cok partiti hayata gegig sonrasinda yeni kurulan partinin, Kkarsal niifusa yénelik propaganda galismalaridir. Zirat kallinmanmn gergeklestirilebilmesi igin her seyden dnce karayolu, demiryolu ve denizyolu ulasimm: kolaylastiracak altyapinin (amamlanmast, nakil araglarmin arttrilmasi, bilyik ve kugtk su islerinin bitirilmesi ve enerji kaynaklarinin gelistirilmesi sarttir, Ulastirma, sulama ve enerjiye ait planlar, zirat kalkinma planimin bir boldmi olarak kabul edilmistir. Planda dretimin ttketimi kargtlayacak dizeye gikarilmast, dzellikle dokuma sanayiinde kapasite artinmimna gidilerek hizh bir biyimenin yakalanmasi, geker sanayiine yapilacak yatirimlarla ise, zirai agidan bir atilmn gergeklestirilmesi, gerekli alt yapmin olusturulmast hedeflenmigt. Bu plan amaglarindan biti “yerli ézel sermayenin” faaliyette bulunmak istedigi sanayii kolunda tam bir gven ve serbestlikle gelismelerini saglamak ve tesvik etmektir. Buna uygun olarak biylk yatirim gerektiren belli sanayi ve hizmet sektériine ait yatirunlar disinda tim faaliyetlerin dzendirilecegi, daha Once kurulmus ve sermayesi devlete ait olanlarin da 6zel sektre devredilece@i ifade edilmektedir'’. Tarkiye iktisadi Kalkinma Plans’nda ulasim sektdrinde denizyolu, demiryolu ve karayolu’ulayimina egit agurlik verilmistir. Fakat plana konulan isler, maddi kaynaklarm yetersizligi, uygulama stiecinde iktidarm ve egilimlerin deBigmesi gibi nedenlerle bazi ulagim- alt scktdrlerinin gok, bazilarmn ise az geligmesine neden olmustur. Buna gore 1948-1952 jnllan arasinda bitirilmesi duginilen Elazig-Tatvan demiryolu, Elazif’dan Palu'ya 1946’da, Geng’e 1947°de, Mus’a 1955°de ulagabilmistir, Tatvan’a erisim ise ancak 1964 yslinda gergeklesmistir, Planda yer alan galismalardan Zonguldak’n Armutguk’a baglanmas: 1955 ythnda, Gaziantep'in Karkamis_ ile baglanmast ise 1960 yilinda miimkiin olmustur, Plana uygun olarak sadece Erzurum- Sankamis hatti tamamlanirken, yapimi planlanan ve Trabzon’u Erzurum’a baglayacak olan Trabzon-Erbas hattt; Sivas'tan demir cevheri naklini kolaylasturacagi gibi Samsun ve Eregli limanlarim da birbirine baglayacak olan Amasya-Somucak atti; Bozilytk ve Bursa’nin deniz ile baglantisin salayacak Bozly0k-Bursa-Mudanya hatti; Antalya’yt ig kesimlere baglayacak olan Burdur-Antalya hat ve hammadde ve mamdl sevkiyatinda nem tagiyan Gokgebey (Tefen) ile Ereyli (Karadeniz)'yi birbirine daha kisa mesafeden birlestirecek olan Tefen-Eregli hatt: gergeklesmemistir. Demiryollarinda oldugu gibi denizyollarinda da gerekli ilerlemenin olmamasina karsihik, karayolu sebekesinde bayitk bir geligme saglanmis, karayollarmda nitelik ve nicelik agisimdan blybk bir atilim moydana gelmisti bir ilag fabrikast (Ibrahim Ethem Ulugay Kimyaevi) ve tstanbul Cimento Fabrikalannin modernfestiriimesi saylabilir (TMA, 1952: 46 vd). Daha sonra bu plana Hazar (Goieak) Hidroelektrik santralinin yapim ile Erzurum, Ankara, Konya ve Zeytinbumu'nda et kombinalarin yapumt da eklenmistir (TMA, 1955: 36, 44). Bu planda ele alinan ve devletin kurup isletmesinde nc olmast beklenilen tesisler hem stratik agidan ‘bayak bir onem tagimakta, hem de bayok sermaye gerektirmektedir. Vaprlacak isher daha gok madea ket ve Linyit havzalarumn isletiimesi, boyUk elektrik santralerinia ve demir golik fabrikalarinin kurulmas ile siuls degildir. Aynt zamanda demiryolu ulasiminin tamamen, deniz ulayiminm ise kismen deviet eliyle kurulup isletilmesi kabul edilmistir (TEKEL! & ILKIN, 1981: 51). 42 . SEDATAVCI ‘Savag sonrasinda siyasi iliskileri agisindan Ingiltere ve Rusya’dan uzaklasmaya baslayan, Turkiye, gintin kosullarma gore Amerika Birlesik. Devletlerine daha -¢ok yaklasiyordu, Bu da ekonomi politikalari izerine, yansimistir, 1947'den itibaren ekonomi politikalannda bazi.degisikliklerin; oldugu 1946 ve,1947-de:hazirlanan planlarda agik olarak -g6rilmektedir.. Herne kadar 1947-,yilinda-hazirlanan plana tam: olarak uyulamamissa da, gerek iktidar, gerckse muhalefetin ekonomi politikalart agisindan yeni bir agilim sagladig. da kesindir. Liberal bir ekonomi anlayisina.sahip olan. Demiokrat Parti’nin -iktidara gelmesiyle, yeni ekonomi -politikalarm uygulamak daha. kolay ‘olmustur. Bu partinin, ekonomi -konusundaki: gordsleri. anlatilirken, zl. tesebbustin gelistirilecegi,. ekonomik kalkmmanin 6zel tegebblistin girisimleri ile saglanacags dile getiriiyordu. Iktisadi Deviet; Tesekkdlleri, olarak bilinen, kamu kuruluslarmmn 8zel sektdre devredilmesi partinin programma da almmigtt. Bu agidan ele almdsginda. 1947 Turkiye fktisadi Kalkinma Planinin,hedefleri. ile bu g6rlisler, drtiymektedir. Parti iktidarimin ‘ilk, ginlerinden itibaren kursal_ndfusun kalkmdiniimasina yOnelik, Gzel girigimin baytk Olgtde desteklendigi galismalan baslatirken, sanayi tesislerinin devlet tarafindan .kurulmasi yerine, altyapr. tesislerinin yapilmasina ncelik . vermisti (KEPENEK, 1975:.28). Ancak zaman iginde Gzel sektriin yeterli sermaye birikimi ve dinamizm iginde olmadyp ortaya gikmistr. Bu nedenle bir sire sonra yeniden deviet sektdriiniin ckonomideki payi artmaya “baslanustir'’, Hatta 1950-1960 déneminde Iiktisadi Devlet Tesekkulleri sayica arti gibi, ig hacmi ve Uretim kapasitesi bakummdan da bilyak artis géstérmistir. Ancak devletin ekonomik faaliyetler tizerindeki etkisi, 6261 tegebbistsinirlamak ve kontrol etmékten gok, onu dzendirme ve tesvik etme yontnde kendini gostermigtir (VASA, 1980: 188-189). Aym zamanda yabanct sermaye de tvik ediltiey¢ baslanmistr. Ekonomi politikalarinda, farumin’ paymm arttrrimasina yonelik alismalar, mekana da yansimistir. 1945’de gikartan “Ciftgiyi, Topraklandirma Kanunu” ile ilgili uygulamalar, bu yansimanin ilk gdstergelerindendir, Turkiye’de savas sonrasinda toprak miilkiyeti, Konusu_yeniden giindeme, gelmigtir., Topraksiz, veya az. toprakl: giftgilerin topraklandirlmast iginhazirlanan by. kanunda, kamu, milkiyetinde, olan fakat kullanilmayan, key tizel kisiligine ait olan fakat hukumete. gore gereginden_fazla dulunan, topraklar ile, sahibi bilinmeyen, topraklar. kamulastinlacak . ve topraksiz Kéylilere dagitlacaku. Ancak uygulamada bu daha gok kamu topraklarinin dagitilmasi seklinde gergeklestirildi, Bunun sonucunda tarrmsal amagla islenen toprak miktarinda bir artis olugurken, cayir ve mera alanlarinda ise nisbt bir azalma meydana gel Cay ve. mera alanlart 19387de 41068 shektar. (% 53.9), 1950°de, 37806 hektar. (% 48.7), 1955'de ise 31054 hektar (% 40.0) alan kaphyordu (YASA, 1980:,165), ‘Tarkiye'de 1950 yilnda tanmsal amaglt arazi kullanum degerlerine bakuldiginda tarlalarin 10 bin hektara, nadas alanlarinm ise 5 bin hektara yaklastigt gordlmektedir EE, 1991: 152). * Hakometin bu gorajeri dogroltsunda seker sanayinds 1. Gelisim Plant adim tasiyan bir plan hazaland Sker pancan oretiminin yapuldis yerlrde,drciclerin meydana getirigi Kooperatifer, gekersirket ve bazs Dankalarin ort ie sirketlerolugturularak, fabnikalain yapimina basland. Ancak yeteri sermayenin.temin lemons nedeige 4 fabrikadan sonra det, yanmar. yineseker skeltvastasyla Ken yruimeye ‘devam eimigti (AVCI, 1993-1996a: 284; AVCI, 1993-1996b: 293). TORKIYE’NIN EKONOMI POLITIKALARI VE COGRAFISONUGLARI 43 Meyye:bahgeleri, baglar ve zeytintikler 1400 hektar dolayinda alan kaphyordu, Ormantar ise 10 bin hektarin tizerinde bir alana sahipti (Sekil 2), . Ekiten Ormaniar : ne 3 i Le, — . Zeytin Nadas , | va “ik ae i weyve Monon alerrel Tes % the “he? saan 2: Tiiekiye'de arazi kullanim ofanlan (1950) ‘Tanm alanian ile nadas alanlarmdaki artist yafaian unsurlardan biri de ziraattaki makinelesmedir, Ancak makinelesme, daha cok traktor kullammmiun artmasi seklindedir. Diger zirat aletlerin, kullanim: yaygin degildir, Kaliteli tohumluk kullamms, gubreleme ve sulama gibi faktdrlerde bir iyilegme saglanamadhgi igin. verim yeterinee artmamistir. Buna kargilik kisa vadeli tarimsal kredilerin kullandiniimasi vé tarimsal Grin fiyatlarinin Szellikle doneinin’ basinida yikksck tutulniasiyla ‘kursat kesim tizerinde,"bit ekonomik ferahlik duygusu ortaya gakmig ve tanmdan‘elde eilen gelislerin tat dist sektrlere aktarilnasina'Zemin hazarlamistir: 1950, yilnda tarmsal. trdnler iginde tahillarin ve baklagiligrin pays azalmis, sanayi bitkilerinin ki ise artmistir, Yumaru bitkilérin orant 1925’tcki diizeydedir (Sekil 3). Bugday yine en. fazla ckilen tahil olusturmaktadir (%, 54.3), Arpanin, pay! artarak % 23.1’e ulagirken, musirin pay1 ise bir miktar azalmis ve % 7.2°ye dusmligtir. Diger tahil tirlerinin ise bu, énemdeki paylart artmistir (DIE, F991: 154), . . Baklagiller.., 4 ceeds : Sonayibitkitati ‘he 8 “ co Yurruty bitkiter et Tobsllar, 5 i h 685 . Sekil 3: Torkiye’de tarumsal Grdnleri ekilis orantan (1950) 44 SEDAT AVCI ‘Tarimsal yapidaki bu degisim, kirsal kesimde ortaya gikan isglet fazlahygimm sehirlere ve yakin gevrelerine akinina yol agmistir ly pazardaki genislemeye bagh olarak sanayi sektirtinde de bir canlanma gordlmektedir. Ulastuma, enerji ve haberlesme gibi cesitli alt yap: imkanlarinmn iyilestiritmesi, digaridan sanayi tirind almak yerine bunun bir ileri asamasi olarak kabul edilebilecek olan “ithal ikameci sanayi tesisleri”nin kurulmasim saglamustir”. Sanayilesme agisindan mekana yanstyan da_sermayesini ézellikle kamu sektorinin sagladig yatirimlarin artmast, iitkenin degisik kesimlerinde tesislerin agilmasi, 82el sektOrln gok daha kiiglk lgekte ve dzellikle bityilk gehirlerin gevresinde bir gelisme géstermesidir. Bu dénemde deviet eliyle kurulan sanayi tesisleri daha gok dokuma ve seker sanayiindedir (Harita 4). Ozellikle 1950°li yillann son dinemlerinde digaridan gelen kaynaklarin azalmasi, lke dlgeginde yeni bir tiketim aligkanligimn belirmesi, karsal kesimden sehirlere ve yakin cevresine olan gécler, herhangi bir planlama yapsmadan islerin yiiriitilmesi ekonomik agidan bazi sorunlarm gikmasina neden olmus, 1960 yilinda hikiimet askeri bir darbe ile gérevden uzaklastiriimystir. Yeni yénetim, ekonomi politikalarinda baz degisiklikler yapmiguir. Bu deBisikliklerin baginda, Kamu kesimine agirhk veren bir sanayilesme politikasimn izlenmesi ve ekonomik kalkmmanin planlara bag olarak stirdirdlmesi gelmektedir. Bu amagla 30 Bylil 1960 tarihinde Devlet Planlama Teskilati kurulmus ve 1961 ‘Anayasasinda bu teskilatin temel girevi agikea belirtilmistir (DPT, 1986:10-13). Buna g6re hazirlanan’kalkinma planlan kamu sektOrd igin emredici, 6zel sektor igin is ézendirici ve yol gosterici nitelik tasmaktadir. Birinci Bes Yilik Kalkanma Plan, 1963-1967 yillant arasinda uygulamaya Konulmustur. Plann baslica hedefleri yilhk yazde 7 dolaymda bir bayome hrznn gerceklestirilmesi, istindam sormunun g6zitmesi, nitelikli ilim adami ve uzmanin yetistirilmesi, dis Odemelerde dengenin saglanmast ve sosyal adalet_ilkelerine uyulmasidir, Kalkinma igin sanayi tek alternatif kabul editmemis, tarm ile sanayi arasinda dengeli bir yaklagim Ongértilmistir. 1965 yilna kadar da buna uyulmustur. Ancak bu tarihten sonra uygulamada sanayi sektdrd yeniden agirk kazanmaya baslamustir. Sanayi faaliyetlerinin gelismesini saglayacak dzendirici tedbirlerin alnmast, ézel tesebbise fon transferlerinin gergeklestirilmesi, devietin bu konudaki yaklasumim: acikega ortaya koymaktadir. Planda ayrica alt yapi yatwimlarmna da agarhik verilmistir. Enerji, ulagim, konut, egitim ve saglik gibi altyapt yatinmlan tiim yatinmlarin yartsindan fazlasint (% 52’sini) olusturuyordu (Tablo 2). Taruma % 17.7, madencilige % 5.4, imalat sanayiine % 16.9, turizme % 1.4 oraninda pay ayrilirken, hizmetler toplam yatirunlar iginde % 6.6°hk bir aya sahipti (DPT, 1963: 138). "hal ikameci sanayilegme modclinde,ithal edilmekte olan bir man Uretimine baslandiginda, soz konusu malin ithalni 6lemekGzere ilgili gumetk oranlar yokselilerek ig retim desteklenir. Ancak bu zaman iginde rekabet ortammin dogmasim ve teknolojik agidan daha gelimis Gretim yapmayt engelir bir hal almugtr (DULGER, 1991; 17. 45 TORKIYE'NIN EKONOM! POLITIKALARI VE COGRAFI SONUGLARI nunFep wausysisey Mewes uapsnSopyessos 2]4I[9 3[A9P EPIEILLA T.OS6I tb CAEL 46 SEDAT AVCI ‘Tablo 2: Kalkinma Planlarnda Sektorlere Gore Yatirim Orantari Tarim 77 | 15.2 Madencilik | 5.4 | 3.7 | 58 | 61 | 61 | 47 | 12 11 {mala 169 | 224 | 311 | 274 | 208]198} 222 | 221 anayii Enerji 86 | 80 | 85 | 106 | 155 | 55 | 385 Ulastirma | 13.7 | 161 | 14.5 | 163 | 18.6 | 21.6] 204 ‘Turizm ‘Kaynak: Farkh Kelkannva Planlanndan derlenmiti. Birinci Beg Yillsk Kalkinma Plant’nn uygulanmasmda bazi zorluklar ortaya gikmustir, Bu plann hazirlanmasindan sonra mevcut durum ile plan_hedeflerini karsilastiran Darkot, basartya ulagmanim, ancak uygulamadaki bazi aksakbklarin giderilmesiyle momktin olacagmt ifade ctmektedir (DARKOT, 1963: 13), Ozellikle planm ilk yillarinda hikdmetlerin koalisyonlar yoluyla kurulmasi, bu zortuklant daha da arttirmistir, 1963-1967 doneminde 68 milyar liralik bir yatinm planlanmasina karsihik, bunun gergeklesen miktart 64 milyar liradir. Yatrimlarin 34 milyar lirast kamuya, 30 milyar lirast ise 6zel kesime aittir (CILLOV, 1972: 152). Yatirmmlarin sektdrlere dagilmy incelendiginde; bazi sektOrler igin hedeflerin agtldig, bazilarmda ise bu hedeflere erigilemedigi gértilmektedir, Imalat sanayiinde yapilan yatumlar toplam yatirimlari % 20.4°unt, madencilikte % 5.6°sini, ulagtirmada %15.6’sim, konutta % 22.4°Uno olusturuyordu. Bu hedeflerin Gzerinde idi. Buna karsilik tarum sektorfinde yatirimlarin pay! % 13.9, enerjide % 6.5, turizmde % 1.3, efitimde % 6.6, saflikta % 1.8 ve hizmetlerde de % 5.9 olarak gergeklesmistir. Bu plan déneminin baslangicinda Avrupa iilkelerinden bir kismt ile daha nce Avrupa Ekonomik Isbirligi Orgatd (OEEC)"* vasitasiyla stirdirtlen ekonomik isbirligi, ‘Turkiye’nin yeniden yapilanan bat Avrupa Okelerinin olusturdugu Avrupa Ekonomik Toplulugu’na girmek istemesiyle yeni bir boyut kazanmistir, Bu amagla 1963 yilinda topluluk ile Turkiye arasinda Ankara antlasmast imzalanmistir. * Avrupa Bkonomik Ibieigi Orghtd, £961 yslndan sonra Ekonomik {gbittibi ve Katkinma Teskitts (OECD) ‘olarak aatietterine devam etmitir. 1999 yih itibariyle OECD” ye tye olan ileler Almanya, Amerika Birlegik Devietle, Avustralya, Avusturya, Belgka, Kanada, Cok Cumburiyei, Danimarks, Finlandiya, Fransa, Ingitere, Ispanya,isves isvigze, Ielanda, Macaristan, Norveg, Polonya, Portckiz, Torkiye ve Yunanistan’dir (OBCD, 1999: 113). TORKIYE'NIN EKONOMI POLITIKALARI VE COGRAFISONUCLARI 47 tkinci Bes Yilbk Kalkinma Plani’nda, birinci plan aksine sanayilesme yéniinde agik bir tercih yapilmustir, 1968-1972 yillari arasinda uygulamaya konulan bu planda, temel ilke olarak “cesitli sektOrlerin gelisme glictind en iyi deerlendirecek huzh ve dengeli bir gelismenin saglanmast” hedefini gozetilirken, sanayilesmenin hizh bir kalkinmayt gergeklestirebilmek ve bu hizt arturarak devam ettircbilmek igin sart oldugu vurgulanmaktadir (DPT, 1967: 631). Sanayiin ekonomiyi strikleyici bir sektor olarak nitelendirilmesi disinda, 6zellikle yatirum ve ara mallari Greten temel stratejik sanayilerin kurulacag}, IWks tiketim mallart Oreten sanayilerin ise tegvik edilmeyecedi ifade edilmektedir (DPT, 1967; 637), Plan donemi iginde alt yap: yatirmlarmn toplam yaUirimlarin % 56°sim olusturmast diigindlmistir. Sanayiinin pay! arturilirken, tarmun payinda ise bir azalma séz konusudur (DPT, 1967: 297). Bu plann uygulanma dénemi sonunda yapilan yatmlarm sektorlere gore dajihmina bakildiginda tarimda gergeklesmenin sadece % 11.1, madencilikte % 3.3, ulagtirmada % 16.0, turizmde % 2.1, ebitimde % 4.7, saBlikta % 1.5, ve diger hizmetlerde % 5.4 oldugu ortaya gikmaktadi. ‘Yatirimda planlananin da dzerine pay alan sektdrler imalat sanayii (% 26.8), enerji (% 9.0) ve konut (% 20.1)'tur. tkinci Bes Yillk Kalknma Planr’nm uygulanmast siyasal dengelerin yeniden deBigtigi bir doneme denk gelmektedir. 1969 yilinda yaprtan genel segimlerde, kapatilan Demokrat Parti’nin siyasi mirascist Konumundaki Adalet Partisi iktidara gelmistir. Ekonomi politikalan agismdan yerli ve yabanct 8zel sermayenin (8zellikle madencilik ve petrol arama konularinda) tesvik edilmesi dénemin belirgin bir Ozelligidir. Planda tarmm konusunda toprak reformu yapilmasi Gnemli bir hedef olarak yer aliyordu. Ancak toprak reformu Kadastzo islemlerinin tamamlanmamast ve mali kaynaklarm yetersizligi gibi nedenlerle gergeklestirilemezken, yapilan uygulamalar daha gok tar reformuna, tarsal yatirmlara ve Uretimin gelistirilmesine yoneliktir (VASA, 1980: 192-193). Bunun igin daha gok, tarmsal drinlerin fiyatlarmnm yiksek tutulmast, daha fazla tirantin destekleme alumina tabi olmast gibi araglar kullanilarak tarunsal dretim tesvik edilmistir. Birinci Bes Yilhk Kalkinma Plant hazirlanirken, hem bes yilhk orta vadeli hedefler, hem de 15 yillk uzun vadeli hedefler ortaya konulmustu, Ancak Ikinci Beg Yilhk Kalkinma Plani’nn. son yillarinda ulusal ve uluslararast dazeyde ortaya gtkan siyasi ve ekonomik kosullar, yeni strateji ve hedeflerin belirlenmesini zoruniu hale getirmistir, Buna yaratan faktGrler 5 bashk altinda toplanmaktadwr (DPT, 1973: 123- 127): a-Ekonomik ve sosyal agidan gelismis olan diger alkeleri yakalayabilmek igin, onlardan daha hizhi bir gelisme saglanmak zorundad. b-1970 yilnda Avrupa Ekonomik Toplulugu ile imzalanan katma protokol, zamana ve belli kriterlere baglanmistir. Bu hedeflerin gergeklestirilebilmesi igin 1995 yilina kadar olan dinemin planlanmast gerekmektedir, ¢-Yapiimast diistinUilen iglerden bazilarmn plan doneminde tamamlanmast mimktin gordlmemektedir. Bu islerin daha genis bir zaman dilimine ihtiyaglan vardur. Kisa vadede bunlan gergeklestirmeye galismak, diger yattrimlarin aksamasina neden olacaéi gibi, dengeli bir gelismeyi de imkanswz hale getirecektir. ‘d-Altyapi ve Gretime yonelik yatwimlar, birbirleriyle ve kendi iglerinde de uyumlu olmak zorundadirlar, Bunlarin gergeklestirilmeleri orta vadeli bie plan stiresinde mimktin degildir, Bu nedenle uygun bir planlama dénemine ihtiyag varchr. 48 SEDAT AVC e-Tarkiye Birinci ve tkinei Bes Yillsk Kalkinma Planlart dénemlerinde gelismis ve gelismekte olan dikelerin ortalama biiyiime hrzlarindan daha fazla bir biiyime hrzma sahip olmustur. Bu, yeni planlarda daha baylk hedeflerin segilmesine zemin hazirlamigtr. Butin bu nedentere bagh olarak 22 yilhk bir dénem igin yeni bir strateji belirlenmistir. Bunun sonucunda Ugiinct Beg Yiilik Kalkinma Plant, ilk iki plandan daha farkh olarak ele alinmistir. Planda “sadece gelirin ve yasam diizeyinin ylikscltilmesi” gin yatrim yapihmast disindlmemis, bunun yannda “dis kaynaklara bagimliligin azaltsimasi, istihdam olanaklarinm stisekli ve kararli olarak artuiimast, gelir dagily iyilestirilmesi” de amaglanmistir. Sanayilesme ise, bu amaglarin gergeklestirilmesinde kullanilabilecek en etkili faktrdar (DPT, 1973: 154-155). Goriildiigti gibi yeni stratejinin temelinde de hizit bir sanayilesme arzusu yatmaktadir. Ancak bu sanayilesme gegmigteki anlayislardan daha farkhdir, Bu plan donemine kadar distindlen dogeudan tiketim maliart tireten sanayi tesisleri yerini, yatirim ve ara mal Oretiminin gergeklestirilecegi tesislerin yapumt almistir, Buna gore gir sanayiye Oncelik veren bir anlayig soz konusu olacaktur (DPT, 1973: 160). Ancak bu sanayilegme tarzmin bir gok sortnun ortaya gikmasna_neden olacagi da beklenmektedir®, Buna karsilik bu soruntarin asiimasi halinde, Turkiye buyak bir atilm gergeklestirecektir. Genellikle sanayi ve sanayilesmeyi ekonomide gekici gig olarak ‘kabul eden bu plan, tarimsal tretimde bitkisel tiretimin payinin azalttlmasim, hayvancihik ve orman tirtinferinin payinin arttiriimasint hedeflemektedir (DPT, 1973: 160). 1973-1977 yillart arasinda uygulamaya konulan Uginet Bes Yulhk Kalkinma Plani’nin bir diger zelligi, ekonomide oldugu gibi sosyal yapida da bir degisimi hedeflemesidir. Bu amagla egitim dizeyinden saglik hizmetlerine kadar bir gok Konuda yapilmak istenenler ve araglar ortaya konulmustur. Planda yapilacak yatirimlarin sektdrel dagilim, planin yapisim da agik olarak géstermektedir. imalat sanayline ayrilan % 31.V"lik pay, plan dénemde bu sektdre ayrilan en yOksek yatirim payint géstermektedir. Konut yapmi ve ulastirma gibi altyapt yatirimlari % 15°erlik paylara sahip iken, tarima sadece % 11.7°lik bir pay ayrilmistir (DPT, 1973: 205). Bu plamin daha ilk yilinda bilyik bir petrol krizinin patlak vermesi, ham petrol fiyatlarinm hizla yOkselmesine neden olmus, gelismekte olan diger iilkeler gibi Turkiye de bu Kkomudan son derece etkilenmisti. Sanayi tesislerinin kurulmast i¢in ayrilan dovizler, huzia petro! alumina ve buna bagih olarak fiyatlan artan diger tiketim malaria Bu sorumlarm baslicelar agagida sralanmistr: «a-Ara mali veya yaliim malt reten sanayilerin 6nemli bir sorunu Urinterini nereye satacaklardi, ‘b-Uygun kepasitede, ciddi sanayi tesisterinin kurulmast bayik dlgdde ig finansman kaynaklarina baglidi. Her re kadae yeni yeni, g0sld bir sanayici grubu olugmakta ige de bu yeterli degildir, Halen orgotlenmis bir finans piyasast da yoktur. Bu nedente devietin baz tedbirir ile bu sanayicri destcklemesi gerekecekti. -Mevcut sanayitesislerinin hedeflere lasmmast, ancak teknofojiaretimi ve transfeti ile saglanablir. Makine imalau, madeai cyya ve kimya sektrterinde bu dorum gok api bir sekilde ortaya gakmaktadi.

    You might also like